1- حضرت آیة الله العظمی سید روح الله موسوی خمینی (ره)

عمه مكرمه اش (صاحبه خانم) كه بانویی شجاع و حق جو بود سپری كرد اما در سن 15 سالگی از نعمت وجود آن دو عزیز نیز محروم گردید.

(ره) معارف اهل بیت و فقه را در عالیترین سطوح تدریس نمود و در نجف بود كه برای نخستین بار مبانی نظری حكومت اسلامی را در سلسله درسهای ولایت فقیه بازگو نمود.

از خوانین واشرار ستمگر كه در پناه حكومت مركزی به غارت اموال و نوامیس مردم می پرداختند می فرماید: من از بچگی در جنگ بودم... ما مورد زلقی ها بودیم, مورد هجوم رجبعلیها بودیم و خودمان تفنگ داشتیم و من در عین حالی كه تقریبا شاید اوایل بلوغم بود, بچه بودم, دور این سنگرهایی كه بسته بودند در محل ما و اینها می خواستند هجوم كنند و غارت كنند, آنجا می رفتیم سنگرها را سركشی می كردیم. كودتای رضا خان در سوم اسفند 1299 شمسی كه بنابر گواهی اسناد و مدارك تاریخی و غیر قابل خدشه بوسیله انگلیسها حمایت و سازماندهی شده بود هر چند كه به سلطنت قاجاریه پایان بخشید و تا حدودی حكومت ملوك الطوایفی خوانین و اشرار پاركنده را محدود ساخت اما درعوض آنچنان دیكتاتوری پدید آورد كه در سایه آن هزار فامیل بر سرنوشت ملت مظلوم ایران حاكم شدند ودودمان پهلوی به تنهایی عهده دار نقش سابق خوانین و اشرار گردید.

در چنین شرایطی روحانیت ایران كه پس از وقایع نهضت مشروطیت در تنگنای هجوم بی وقفه دولتهای وقت و عمال انگلیسی از یكسو و دشمنی های غرب باختگان روشنفكر مآب از سوی دیگر قرار داشت برای دفاع از اسلام و حفظ موجودیت خویش به تكاپو افتاد. آیه الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حایری به دعوت علمای وقت قم از اراك به این شهر هجرت كرد واندكی پس از آن امام خمینی كه با بهره گیری از استعداد فوق العاده خویش دروس مقدماتی و سطوح حوزه علمیه را در خمین و ارا ك با سرعت طی كرده بود به قم هجرت كرد

و عملا در تحكیم موقعیت حوزه نو تاسیس قم مشاركتی فعال داشت.

زمان چندانی نگذشت كه آن حضرت در اعداد فضلای برجسته این حوزه در عرفان و فلسفه و فقه و اصول شناخته شد.

پس از رحلت آیه الله العظمی حایری (10 بهمن 1315 ه-ش) حوزه علمیه قم را خطر انحلال تهدید می كرد. علمای متعهد به چاره جویی برخاستند. مدت هشت سال سرپرستی حوزه علمیه قم را آیات عظام:

سید محمد حجت, سید صدر الدین صدر و سید محمد تقی خوانساری -رضوان الله علیهم بر عهده گرفتند. در این فاصله و بخصوص پس از سقوط رضاخان, شرایط برای تحقق مرجعیت عظمی فراهم گردید. آیه الله العظمی بروجردی شخصیت علمی برجسته ای بود كه می توانست جانشین مناسبی برای مرحوم حایری و حفظ كیان حوزه باشد. این پیشنهاد از سوی شاگردان آیه الله حایری و از جمله امام خمینی به سرعت تعقیب شد. شخص امام در دعوت از آیه الله بروجردی برای هجرت به قم و پذیرش مسئولیت خطیر زعامت حوزه مجدانه تلاش كرد.

امام خمینی كه با دقت شرایط سیاسی جامعه و وضعیت حوزه ها را زیر نظر داشت و اطلاعات خویش را از طریق مطالعه مستمر كتب تاریخ معاصر و مجلات و روزنامه های وقت و رفت و آمد به تهران و درك محضر بزرگانی همچون آیه الله مدرس تكمیل می كرد دریافته بود كه تنها نقطه امید به رهایی و نجات از شرایط ذلت باری كه پس از شكست مشروطیت و بخصوص پس از روی كار آوردن رضا خان پدید آمده است, بیداری حوزه های علمیه و پیش از آن تضمین حیات حوزه ها و ارتباط

معنوی مردم با روحانیت می باشد.

امام خمینی در تعقیب هدفهای ارزشمند خویش در سال 1328 طرح اصلاح اساس ساختار حوزه علمیه را با همكاری آیه الله مرتضی حایری تهیه كرد و به آیه الله بروجردی پیشنهاد داد. این طرح از سوی شاگردان امام و طلاب روشن ضمیر حوزه مورد استقبال و حمایت قرار گرفت.

اما رژیم در محاسباتش اشتباه كرده بود. لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی كه به موجب آن شرط مسلمان بودن, سوگند به قرآن كریم و مرد بودن انتخاب كنندگان و كاندیداها تغییر می یافت در 16 مهر 1341 به تصویب كابینه امیر اسد الله علم رسید. آزادی انتخابات زنان پوششی برای مخفی نگه داشتن هدفهای دیگر بود.

حذف و تغییر دو شرط نخست دقیقا به منظور قانونی كردن حضور عناصر بهایی در مصادر كشور انتخاب شده بود. چنانكه قبلا نیز اشاره شد پشتیبانی شاه از رژیم صهیونیستی در توسعه مناسبات ایران و اسرائیل شرط حمایتهای آمریكا از شاه بود. نفوذ پیروان مسلك استعماری بهائیت در قوای سه گانه ایران این شرط را تحقق می بخشید. امام خمینی به همراه علمای بزرگ قم و تهران به محض انتشار خبر تصویب لایحه مزبور پس از تبادل نظر دست به اعتراضات همه جانبه زدند.

نقش حضرت امام در روشن ساختن اهداف واقعی رژیم شاه و گوشزد كردن رسالت خطیر علما و حوزه های علمیه در این شرایط بسیار موثر و كارساز بود. تلگرافها و نامه های سرگشاده اعتراض آمیز علما به شاه و اسد الله علم موجی از حمایت را در اقشار مختلف مردم برانگیخت. لحن تلگرافهای امام خمینی به شاه و نخست وزیر تند و هشدار دهنده

بود. در یكی از این تلگرافها آمده بود:

اینجانب مجددا به شما نصیحت می كنم كه به اطاعت خداوند متعال و قانون اساسی گردن نهید و از عواقب و خیمه تخلف از قرآن و احكام علمای ملت و زعمای مسلمین و تخلف از قانون اساسی بترسید و عمدا و بدون موجب مملكت را به خطر نیندازید و الا علمای اسلام درباره شما از اظهار عقیده خودداری نخواهند كرد.

بدین ترتیب ماجرای انجمنهای ایالتی و ولایتی تجربه ای پیروز و گرانقدر برای ملت ایران بویژه از آن جهت بود كه طی آن ویژگیهای شخصیتی را شناختند كه از هر جهت برای رهبری امت اسلام شایسته بود. به او جود شكست شاه در ماجرای انجمنها, فشار آمریكا برای انجام اصلاحات مورد نظر ادامه یافت. شاه در دیماه 1341 اصول ششگانه اصلاحات خویش را بر شمرد و خواستار رفراندوم شد. امام خمینی بار دیگر مراجع و علمای قم را به نشست و چاره جویی دوباره فراخواند.

با پیشنهاد امام خمینی عید باستانی نوروز سال 1342 در اعتراض به اقدامات رژیم تحریم شد. در اعلامیه حضرت امام از انقلاب سفید شاه به انقلاب سیاه تعبیر و همسویی شاه با اهداف آمریكا و اسرائیل افشا شده بود. از سوی دیگر, شاه در مورد آمادگی جامعه ایران برای انجام اصلاحات آمریكا به مقامات واشنگتن اطمینان داده بود و نام اصلاحات را انقلاب سفید نهاده بود. مخالفت علما برای وی بسیار گران می آمد.

امام خمینی در اجتماع مردم, بی پروا از شخص شاه به عنوان عامل اصلی جنایات و هم پیمان با اسرائیل یاد می كرد و مردم را به قیام فرا می خواند. او در

سخنرانی خود در روز دوازده فروردین 1342 شدیدا از سكوت علمای قم و نجف و دیگر بلاد اسلامی در مقابل جنایات تازه رژیم انتقاد كرد و فرمود: امروز سكوت همراهی با دستگاه جبار است حضرت امام روز بعد (13 فروردین 42) اعلامیه معروف خود را تحت عنوان شاه دوستی یعنی غارتگری منتشر ساخت.

راز تأثیر شگفت پیام امام و كلام امام در روان مخاطبینش كه تا مرز جانبازی پیش می رفت را باید در همین اصالت اندیشه, صلابت رای و صداقت بی شائبه اش با مردم جستجو كرد.

سال 1342 با تحریم مراسم عید نوروز آغاز و با خون مظلومین فیضیه خونرنگ شد. شاه بر انجام اصلاحات مورد نظر آمریكا اصرار می ورزید و امام خمینی بر آگاه كردن مردم و قیام آنان در برابر دخالتهای آمریكا و خیانتهای شاه پافشاری داشت. در چهارده فروردین 1342 آیه الله العظمی حكیم از نجف طی تلگرافهایی به علما و مراجع ایران خواستار آن شد كه همگی به طور دسته جمعی به نجف هجرت كنند. این پیشنهاد برای حفظ جان علما و كیان حوزه ها مطرح شده بود.

حضرت امام بدون اعتنا به این تهدیدها, پاسخ تلگراف آیه الله العظمی حكیم را ارسال نموده و در آن تاكید كرده بود كه هجرت دسته جمعی علما و خالی كردن حوزه علمیه قم به مصلحت نیست.

امام خمینی در پیامی(به تاریخ 12 / 2 / 1342) به مناسبت چهلم فاجعه فیضیه بر همراهی علما و ملت ایران در رویارویی سران ممالك اسلامی و دول عربی با اسرائیل غاصب تاكید ورزید و پیمانهای شاه و اسرائیل را محكوم كرد.

مصادف با خرداد بود فرا رسید. امام خمینی از این فرصت نهایت استفاده را در تحریك مردم به قیام علیه رژیم مستبد شاه به عمل آورد.

امام خمینی در عصر عاشورای 13 خرداد سال 1342شمسی در مدرسه فیضیه نطق تاریخی خویش را كه آغازی بر قیام 15 خرداد بود ایراد كرد.

در همین سخنرانی بود كه امام خمینی با صدای بلند خطاب به شاه فرمود: آقا من به شما نصیحت می كنم، ای آقای شاه ! ای جناب شاه! من به تو نصیحت می كنم دست بردار از این كارها، آقا اغفال می كنند تو را. من میل ندارم كه یك روز اگر بخواهند تو بروی، همه شكر كنند... اگر دیكته می دهند دستت و می گویند بخوان، در اطرافش فكر كن.... نصیحت مرا بشنو... ربط ما بین شاه و اسرائیل چیست كه سازمان امنیت می گوید از اسرائیل حرف نزنید... مگر شاه اسرائیلی است ؟ شاه فرمان خاموش كردن قیام را صادر كرد. نخست جمع زیادی از یاران امام خمینی در شامگاه 14 خرداد دستگیر و ساعت سه نیمه شب (سحرگاه پانزده خرداد 42) صدها كماندوی اعزامی از مركز، منزل حضرت امام را محاصره كردند و ایشان را در حالیكه مشغول نماز شب بود دستگیر و سراسیمه به تهران برده و در بازداشتگاه باشگاه افسران زندانی كردند و غروب آنروز به زندان قصر منتقل نمودند. صبحگاه پانزده خرداد خبر دستگیری رهبر انقلاب به تهران، مشهد، شیراز و دیگر شهرها رسید و وضعیتی مشابه قم پدید آورد.

نزدیكترین ندیم همیشگی شاه، تیمسار حسین فردوست در خاطراتش از بكارگیری تجربیات و همكاری زبده ترین مامورین سیاسی و امنیتی آمریكا

برای سركوب قیام و همچنین از سراسیمگی شاه و دربار و امرای ارتش وساواك در این ساعات پرده برداشته و توضیح داده است كه چگونه شاه و ژنرالهایش دیوانه وار فرمان سركوب صادر می كردند.

امام خمینی، پس از 19 روز حبس در زندان قصر به زندانی در پادگان نظامی عشرت آباد منتقل شد.

با دستگیری رهبر نهضت و كشتار وحشیانه مردم در روز 15 خرداد 42، قیام ظاهرا سركوب شد. امام خمینی در حبس از پاسخ گفتن به سئوالات بازجویان، با شهامت و اعلام اینكه هیئت حاكمه در ایران و قوه قضائیه آنرا غیر قانونی وفاقد صلاحیت می داند، اجتناب ورزید. در شامگاه 18 فروردین سال 1343 بدون اطلاع قبلی، امام خمینی آزاد و به قم منتقل می شود. به محض اطلاع مردم، شادمانی سراسر شهر را فرا می گیرد و جشنهای باشكوهی در مدرسه فیضیه و شهر به مدت چند روز بر پا می شود. اولین سالگرد قیام 15خرداد در سال 1343 با صدور بیانیه مشترك امام خمینی و دیگر مراجع تقلید و بیانیه های جداگانه حوزه های علمیه گرامی داشته شد و به عنوان روز عزای عمومی معرفی شد.

امام خمینی در 4 آبان 1343 بیانیه ای انقلابی صادر كرد و درآن نوشت: دنیا بداند كه هر گرفتاری ای كه ملت ایران و ملل مسلمین دارند از اجانب است، از آمریكاست، ملل اسلام از اجانب عموما و از آمریكا خصوصا متنفر است... آمریكاست كه از اسرائیل و هواداران آن پشتیبانی می كند. آمریكاست كه به اسرائیل قدرت می دهد كه اعراب مسلم را آواره كند. افشاگری امام علیه تصویب لایحه كاپیتولاسیون، ایران را در آبان

سال 43 در آستانه قیامی دوباره قرار داد.

سحرگاه 13 آبان 1343 دوباره كماندوهای مسلح اعزامی از تهران، منزل امام خمینی در قم را محاصره كردند. شگفت آنكه وقت باز داشت، همانند سال قبل مصادف با نیایش شبانه امام خمینی بود.حضرت امام بازداشت و به همراه نیروهای امنیتی مستقیما به فرودگاه مهرآباد تهران اعزام و با یك فروند هواپیمای نظامی كه از قبل آماده شده بود، تحت الحفظ مامورین امنیتی و نظامی به آنكارا پرواز كرد. عصر آنروز ساواك خبر تبعید امام را به اتهام اقدام علیه امنیت كشور ! در روزنامه ها منتشر ساخت.

علی رغم فضای خفقان موجی از اعتراضها به صورت تظاهرات در بازار تهران، تعطیلی طولانی مدت دروس حوزه ها و ارسال طومارها و نامه ها به سازمانهای بین المللی و مراجع تقلید جلوه گر شد.

اقامت امام در تركیه یازده ماه به درازا كشید در این مدت رژیم شاه با شدت عمل بی سابقه ای بقایای مقاومت را در ایران در هم شكست و در غیاب امام خمینی به سرعت دست به اصلاحات آمریكا پسند زد. اقامت اجباری در تركیه فرصتی مغتنم برای امام بود تا تدوین كتاب بزرگ تحریر الوسیله را آغاز كند.

در ظاهر فشارها و محدودیتهای مستقیم در حد ایران و تركیه وجود نداشت اما مخالفتها و كارشكنیها و زخم زبانها نه از جبهه دشمن رویاروی بلكه از ناحیه روحانی نمایان و دنیا خواهان مخفی شده در لباس دین آنچنان گسترده و آزاردهنده بود كه امام با همه صبر و بردباری معروفش بارها از سختی شرایط مبارزه در این سالها به تلخی تمام یاد كرده است. ولی هیچیك از این مصائب و دشواریها نتوانست او را از مسیری كه آگاهانه انتخاب كرده بود باز دارد.

امام خمینی سلسله درسهای خارج فقه خویش را با همه مخالفتها و كارشكنیهای عناصر مغرض در آبان 1344 در مسجد شیخ انصاری (ره) نجف آغاز كرد كه تا زمان هجرت از عراق به پاریس ادامه داشت. حوزه درسی ایشان به عنوان یكی از برجسته ترین حوزه های درسی نجف از لحاظ كیفیت و كمیت شاگردان شناخته شد.

امام خمینی از بدو ورود به نجف با ارسال نامه ها و پیك هایی به ایران، ارتباط خویش را با مبارزین حفظ نموده و آنان را در هر مناسبتی به پایداری در پیگیری اهداف قیام 15 خرداد فرا می خواند.

امام خمینی در تمام دوران پس از تبعید، علی رغم دشواریهای پدید آمده، هیچگاه دست از مبارزه نكشید، وبا سخنرانیها و پیامهای خویش امید به پیروزی را در دلها زنده نگاه می داشت.

امام خمینی در گفتگویی با نماینده سازمان الفتح فلسطین در 19 مهر 1347 دیدگاههای خویش را درباره مسائل جهان اسلام و جهاد ملت فلسطین تشریح كرد و در همین مصاحبه بر وجوب اختصاص بخشی از وجوه شرعی زكات به مجاهدان فلسطینی فتوا داد.

اوایل سال 1348 اختلافات

بین رژیم شاه و حزب بعث عراق بر سر مرز آبی دو كشور شدت گرفت. رژیم عراق جمع زیادی از ایرانیان مقیم این كشور را در بدترین شرایط اخراج كرد. حزب بعث بسیار كوشید تا از دشمنی امام خمینی با رژیم ایران در آن شرایط بهره گیرد.

چهار سال تدریس، تلاش و روشنگری امام خمینی توانسته بود تا حدودی فضای حوزه نجف را دگرگون سازد. اینك در سال 1348 علاوه بر مبارزین بیشمار داخل كشور مخاطبین زیادی در عراق، لبنان و دیگر بلاد اسلامی بودند كه نهضت امام خمینی را الگوی خویش می دانستند.

مبدا موهوم تاریخی همانند تحریم حزب رستاخیز از سوی مردم ایران استقبال شد و هر دو مورد افتضاحی برای رژیم شاه شده و رژیم در سال 1357 ناگزیر از عقب نشینی و لغو تاریخ شاهنشاهی شد.

و دیگر كشورها مواجه شد.

روز 12 مهر،امام خمینی نجف را به قصد مرز كویت ترك گفت. دولت كویت با اشاره رژیم ایران از ورود امام به این كشور جلوگیری كرد. قبلا صحبت از هجرت امام به لبنان و یا سوریه بود اما ایشان پس از مشورت با فرزندشان (حجه الاسلام حاج سید احمد خمینی) تصمیم به هجرت به پاریس گرفت. در روز 14 مهر ایشان وارد پاریس شدند.

و دو روز بعد در منزل یكی از ایرانیان در نوفل لوشاتو (حومه پاریس) مستقر شدند. مامورین كاخ الیزه نظر رئیس جمهور فرانسه را مبنی بر اجتناب از هرگونه فعالیت سیاسی به امام ابلاغ كردند. ایشان نیز در واكنشی تند تصریح كرده بود كه اینگونه محدودیتها خلاف ادعای دمكراسی است و اگر او ناگزیر شود تا از این فرودگاه به آن فرودگاه و از این كشور به آن كشور برود باز دست از هدفهایش نخواهد كشید.

امام خمینی در دیماه 57 شورای انقلاب را تكشیل داد. شاه نیز پس از تشكیل شورای سلطنت و اخذ رای اعتماد برای كابینه بختیار در روز 26 دیماه از كشور فرار كرد. خبر در شهر تهران و سپس ایران پیچید و مردم در خیابانها به جشن و پایكوبی پرداختند.

طی پیامهایی به مردم ایران گفته بود می خواهد در این روزها سرنوشت ساز و خطیر در كنار مردمش باشد. دولت بختیار با هماهنگی ژنرال هایزر فرودگاههای كشور را به روی پروازهای خارجی بست.

دولت بختیار پس از چند روز تاب مقاومت نیاورد و ناگزیر از پذیرفتن خواست ملت شد. سرانجام امام خمینی بامداد 12 بهمن 1357 پس از 14 سال دوری از وطن وارد كشور شد. استقبال بی سابقه مردم ایران چنان عظیم و غیر قابل انكار بود كه خبرگزاریهای غربی نیز ناگزیر از اعتراف شده و مستقبلین را 4 تا 6 میلیون نفر برآورد كردند.

رحیم می خواهم كه عذرم را در كوتاهی خدمت و قصور و تقصیر بپذیرد و از ملت امیدوارم كه عذرم را در كوتاهی ها و قصور و تقصیرها بپذیرند و با قدرت و تصمیم و اراده به پیش بروند.

شگفت آنكه امام خمینی در یكی از غزلیاتش كه چند سال قبل از رحلت سروده است:

انتظار فرج از نیمه خرداد كشم

سالها می گذرد حادثه ها می آید

ساعت 20 / 22 بعد از ظهر روز شنبه سیزدهم خرداد ماه سال 1368 لحظه وصال بود. قلبی از كار ایستاد كه میلیونها قلب را به نور خدا و معنویت احیا كرده بود. به وسیله دوربین مخفی ای كه توسط دوستان امام در بیمارستان نصب شده بود روزهای بیماری و جریان عمل و لحظه لقای حق ضبط شده است. وقتی كه گوشه هایی از حالات معنوی و آرامش امام در این ایام از تلویزیون پخش شد غوغایی در دلها بر افكند كه وصف آن جز با بودن در آن فضا ممكن نیست. لبها دائما به ذكر خدا در حركت بود.

در آخرین شب زندگی و در حالی كه چند عمل جراحی سخت و طولانی در سن 87 سالگی تحمل كرده بود و در حالیكه چندین سرم به دستهای مباركش وصل بود نافله شب می خواند و قرآن تلاوت می كرد. در ساعات آخر، طمانینه و آرامشی ملكوتی داشت و مرتبا شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر اكرم (ص) را زمزمه می كرد و با چنین حالتی بود كه روحش به ملكوت اعلی پرواز كرد. وقتی كه خبر رحلت امام منتشر شد، گویی زلزله ای عظیم رخ داده است، بغضها تركید

و سرتاسر ایران و همه كانونهایی كه در جهان با نام و پیام امام خمینی آشنا بودند یكپارچه گریستند و بر سر و سینه زدند. هیچ قلم و بیانی قادر نیست ابعاد حادثه را و امواج احساسات غیر قابل كنترل مردم را در آن روزها توصیف كند.

مردم ایران و مسلمانان انقلابی، حق داشتند این چنین ضجه كنند و صحنه هایی پدید آورند كه در تاریخ نمونه ای بدین حجم و عظمت برای آن سراغ نداریم. آنان كسی را از دست داده بودند كه عزت پایمال شده شان را باز گردانده بود، دست شاهان ستمگر و دستهای غارت گران آمریكایی و غربی را از سرزمینشان كوتاه كرده بود، اسلام را احیا كرده بود، مسلمین را عزت بخشیده بود، جمهوری اسلامی را بر پا كرده بود، رو در روی همه قدرتهای جهنمی و شیطانی دنیا ایستاده بود و ده سال در برابر صدها توطئه براندازی و طرح كودتا و آشوب و فتنه داخلی و خارجی مقاومت كرده بود و 8 سال دفاعی را فرماندهی كرده بود كه در جبهه مقابلش دشمنی قرار داشت كه آشكارا از سوی هر دو قدرت بزرگ شرق و غرب حمایت همه جانبه می شد. مردم،رهبر محبوب و مرجع دینی خود و منادی اسلام راستین را از دست داده بودند.

شاید كسانی كه قادر به درك و هضم این مفاهیم نیستند، اگر حالات مردم را در فیلمهای مراسم تودیع و تشییع و خاكسپاری پیكر مطهر امام خمینی مشاهده كنند و خبر مرگ دهها تن كه در مقابل سنگینی این حادثه تاب تحمل نیاورده و قلبشان از كار ایستاده بود را بشنوند و پیكرهایی كه

یكی پس از دیگری از شدت تاثر بیهوش شده، بر روی دستها در امواج جمعیت به سوی درمانگاهها روانه می شدند را در فیلمها و عكسها ببینند، در تفسیر این واقعیتها درمانده شوند.

اما آنانكه عشق را می شناسند و تجربه كرده اند، مشكلی نخواهند داشت. حقیقتا مردم ایران عاشق امام خمینی بودند و چه شعار زیبا و گویایی در سالگرد رحلتش انتخاب كرده بودند كه:

عشق به خمینی عشق به همه خوبیهاست.

روز چهاردهم خرداد 1368، مجلس خبرگان رهبری تشكیل گردید و پس از قرائت وصیتنامه امام خمینی توسط حضرت آیه الله خامنه ای كه دو ساعت و نیم طول كشید، بحث و تبادل نظر برای تعیین جانشینی امام خمینی و رهبر انقلاب اسلامی آغاز شد و پس از چندین ساعت سرانجام حضرت آیه الله خامنه ای (رئیس جمهور وقت) كه خود از شاگردان امام خمینی سلام الله علیه و از چهره های درخشان انقلاب اسلامی و از یاوران قیام 15 خرداد بود و در تمام دوران نهضت امام در همه فراز و نشیبها در جمع دیگر یاوران انقلاب جانبازی كرده بود، به اتفاق آرا برای این رسالت خطیر برگزیده شد. سالها بود كه غربیها و عوامل تحت حمایتشان در داخل كشور كه از شكست دادن امام مایوس شده بودند وعده زمان مرگ امام را می دادند.

اما هوشمندی ملت ایران و انتخاب سریع و شایسته خبرگان و حمایت فرزندان و پیروان امام همه امیدهای ضد انقلاب را بر باد دادند و نه تنها رحلت امام پایان راه او نبود بلكه در واقع عصر امام خمینی در پهنه ای وسیعتر از گذشته آغاز شده بود. مگر اندیشه و

خوبی و معنویت و حقیقت می میرد ؟ روز و شب پانزدهم خرداد 68 میلونها نفر از مردم تهران و سوگوارانی كه از شهرها و روستاها آمده بودند، در محل مصلای بزرگ تهران اجتماع كردند تا برای آخرین بار با پیكر مطهر مردی كه با قیامش قامت خمیده ارزشها و كرامتها را در عصر سیاه ستم استوار كرده و در دنیا نهضتی از خدا خواهی و باز گشت به فطرت انسانی آغاز كرده بود، وداع كنند.

هیچ اثری از تشریفات بی روح مرسوم در مراسم رسمی نبود. همه چیز، بسیجی و مردمی وعاشقانه بود. پیكر پاك و سبز پوش امام بر بالای بلندی و در حلقه میلیونها نفر از جمعیت ماتم زده چون نگینی می درخشید. هر كس به زبان خویش با امامش زمزمه می كرد و اشك می ریخت. سرتاسر اتوبان و راههای منتهی به مصلی مملو از جمیعت سیاهپوش بود.

پرچمهای عزا بر در و دیوار شهر آویخته و آوای قرآن از تمام مساجد و مراكز و ادارات و منازل به گوش می رسید. شب كه فرا رسید هزاران شمع بیاد مشعلی كه امام افروخته است، در بیابان مصلی و تپه های اطراف آن روشن شد. خانواده های داغدار گرداگرد شمعها نشسته و چشمانشان بر بلندای نورانی دوخته شده بود.

فریاد یا حسین بسیجیان كه احساس یتیمی می كردند و بر سر و سینه می زدند فضا را عاشورایی كرده بود. باور اینكه دیگر صدای دلنشین امام خمینی را در حسینیه جماران نخواهند شنید، طاقتها را برده بود. مردم شب را در كنار پیكر امام به صبح رسانیدند. در نخستین ساعت بامداد شانزدهم خرداد، میلیونها تن

به امامت آیه الله العظمی گلپایگانی(ره) با چشمانی اشكبار بر پیكر امام نماز گزاردند.

انبوهی جمعیت و شكوه حماسه حضور مردم در روز ورود امام خمینی به كشور در 12 بهمن 1357 و تكرار گسترده تر این حماسه در مراسم تشییع پیكر امام، از شگفتیهای تاریخ است. خبرگزاریهای رسمی جهانی جمعیت استقبال كننده را در سال 1357 تا 6 میلیون نفر و جمعیت حاضر در مراسم تشییع را تا 9 میلیون نفر تخمین زدند و این در حالی بود كه طی دوران 11 ساله حكومت امام خمینی به واسطه اتحاد كشورهای غربی و شرقی در دشمنی با انقلاب و تحمیل جنگ 8 ساله و صدها توطئه دیگر آنان، مردم ایران سختیها و مشكلات فراوانی را تحمل كرده و عزیزان بی شماری را در این راه از دست داده بودند و طبعا می بایست بتدریج خسته و دلسرد شده باشند اما هرگز این چنین نشد. نسل پرورش یافته در مكتب الهی امام خمینی به این فرموده امام ایمان كامل داشت كه:در جهان حجم تحمل زحمتها و رنجها و فداكاریها و جان نثاریها و محرومیتها مناسب حجم بزرگی مقصود و ارزشمندی و علو رتبه آن است پس از آنكه مراسم تدفین به علت شدت احساسات عزاداران امكان ادامه نیافت، طی اطلاعیه های مكرر از رادیو اعلام شد كه مردم به خانه هایشان بازگردند، مراسم به بعد موكول شده و زمان آن بعدا اعلام شد. برای مسئولین تردیدی نبود كه هر چه زمان بگذرد صدها هزار تن از علاقه مندان دیگر امام كه از شهرهای دور راهی تهران شده اند نیز بر جمعیت تشییع كننده افزوده خواهد شد، ناگزیر

در بعدازظهر همان روز مراسم تدفین با همان احساسات و به دشواری انجام شد كه گوشه هایی از این مراسم بوسیله خبرنگاران به جهان مخابره شد و بدین سان رحلت امام خمینی نیز همچون حیاتش منشأَ بیداری و نهضتی دوباره شد و راه و یادش جاودانه گردید چرا كه او حقیقت بود و حقیقت همیشه زنده است و فنا ناپذیر.

نزد مرحوم آقا عباس اراكی شرح لمعه پس از هجرت به قم به دنبال هجرت مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالكریم - رحمة الله علیه - (ظاهرا هجرت ایشان رجب 1340 قمری بود) هجرت آیت الله حائری به قم رجب 1340 و نوروز 1300 شمسی است) تتمه مطول را نزد مرحوم ادیب تهرانی موسوم به آقا میرزا محمد علی و سطوح را نزد مرحوم آقای حاج سید محمد تقی خوانساری مقداری و بیشتر نزد مرحوم آقا میرزا سید علی یثربی كاشانی تا آخر سطوح و با ایشان به درس خارج مرحوم آیت الله حائری (حاج شیخ عبدالكریم) می رفتیم و عمده تحصیلات خارج نزد ایشان بوده است. و فلسفه را مرحوم حاج سید ابوالحسن قزوینی و ریاضیات (هیئت، حساب) نزد ایشان و مرحوم آقامیرزا علی اكبر یزدی. و عمده استفاده در علوم معنوی و عرفانی نزد مرحوم آقای آقامیرزا محمد علی شاه آبادی بوده است پس از فوت مرحوم آقای حائری با عده ای از رفقا بحث داشتیم تا آنكه مرحوم آقای بروجردی - رحمة الله - به قم آمدند برای ترویج ایشان به درس ایشان رفتم و استفاده هم نمودم و از مدتها قبل از آمدن آقای بروجردی عمده اشتغال به تدریس معقول و عرفان و سطوح عالیه اصول و فقه بود پس از آمدن ایشان به تقاضای آقایان؛ مثل مرحوم آقای مطهری به تدریس خارج فقه مشغول شدم و از علوم عقلیه بازماندم و این اشتغال در طول اقامت قم و مدت اقامت نجف مستدام بود و پس از انتقال به پاریس از همه محروم و به امور دیگر اشتغال داشتم كه تاكنون ادامه دارد. نام عیال

اینجانب خدیجه ثقفی معروف به قدس ایران، متولد 1292 شمسی، صبیه حضرت آقای حاج میرزا محمد ثقفی طهرانی.

تاریخ ازدواج: 1308; فرزند اول: مصطفی، متولد: 1309 شمسی; 3 دختر در قید حیات با یك پسر، احمد متولد: 1324; دختران به ترتیب سن: صدیقه، فریده، فهیمه، سعیده و بعد از احمد، لطیفه; آخرین فرزند در حیات احمد.

پی نوشت:

× منظور آیت الله پسندیده می باشند.

امام خمینی (ره) از تركیه به بغداد

16 مهرماه 1344

حركت امام خمینی (ره) از سامرا به كربلا بعد از تبعید به عراق

23 مهرماه 1344

ورود و استقرار حضرت امام خمینی در نجف بعد از تبعید به عراق

23 آبان 1344

شروع درسهای حوزه ای حضرت امام خمینی در نجف پس از تبعید به عراق

12 اردیبهشت 1356

پیام حضرت امام خمینی (ره) به مناسبت چهلم شهدای قم

2 مهرماه 1357

محاصره منزل حضرت امام خمینی (ره) توسط نیروهای بعثی عراق

10 مهرماه 1357

هجرت حضرت امام خمینی (ره) از عراق به سوی كویت

13 مهرماه 1357

هجرت حضرت امام خمینی (ره) از عراق به فرانسه

12 بهمن 1357

بازگشت امام خمینی (ره) به میهن اسلامی پس از 15 سال تبعید.

را در پیروزی شریك كند. با این انگیزه جستجو را برای یافتن اقامتگاه شروع كردیم و به كمك دانشجویان مسلمان مقیم اروپا آدرسی را بدست آوردیم.

به عنوان گروه اول از آلمان به خطر پاریس حركت كردیم و به سراغ آدرس رفتیم. در یكی از خیابانهای جنوب پاریس آپارتمانی بود كه ملاقات كنندگان را جمع كرده و گروه گروه با مینی بوس به روستای نوفل لوشاتو می بردند.

نزدیكی های اذان ظهر به نوفل لوشاتو رسیدیم. در یك خیابان باریك پیاده شدیم. سمت چپ خانه كوچكی بود كه امام در آنجا سكونت داشت و سمت راست قطعه زمینی بود با یك درخت قدیمی سیب. وضو گرفتیم و امام با عده ای به محوطه نماز وارد شدند، پس از نماز جماعت امام نطق های تاریخی خود را شروع كردند. عده ای سخنان امام را ضبط می کردند، عده ای فیلم و عكس می گرفتند و بعضی هم گزارش تهیه می کردند.

تمام فعالیت های دانشجویان بورسیه در آلمان در اثر اعتصاب به تعطیلی كشیده شده بود. ما عملا هفته ای، یكی دو روز به نوفل لوشاتو می رفتیم و پیامهای امام را گرفته به تمام شهرهای آلمان می فرستادیم.

جهت اعلام همبستگی با مردم مسلمان ایران و با رهنمودهای امام تظاهرات بسیار سنگین شهر كلن و فرانكفورت را ترتیب دادیم كه از شبكه های تلویزیونی اروپا پخش می شد.

رفته رفته اقامتگاه امام به مركز اصلی رهبری انقلاب تبدیل شد. آنجا محل تجمع خبرنگاران ایرانی و خارجی، سیاستمداران تبعیدی، جاسوسان، انقلابیون مسلمان شده بود; اما قدرت حركت انقلاب و قاطعیت امام در امر رهبری فرصت را از همه گرفته بود و تنها اقدامات انقلابیون مؤثر واقع می شد. نكته جالب توجه

این است كه بسیاری از آن افراد بعدها در جبهه های نظامی و یا سیاسی به شهادت رسیدند، بعضی ها هم خیانت كردند و عده ای هم به خدمت صادقانه به مردم و انقلاب ادامه دادند.

از خاطرات بیاد ماندنی آن زمان بگوییم:

امام شاه حسین را نمی پذیرند شنیدیم ملك حسین پادشاه اردن بطور غیر رسمی وارد فرودگاه پاریس شده و تقاضای ملاقات حضوری با امام را نمود. ما منتظر نظر امام بودیم. مرحوم حاج احمد خمینی از نزد امام برگشت و اعلام كرد (امام شاه حسین را نمی پذیرند) ملك حسین در كمال حقارت به اردن برگشت.

كنندگان فاصله خانه تا مصلا را با دست به هم دادن راهرویی ساختند تا امكان سوء قصد به حداقل برسد. امام از خانه بیرون آمد به اتفاق حاج احمد آقا در كمال خونسردی فاصله را پیمودند تا به چادر نماز رسیدند، وقتی امام برای اقامه نماز برخواست، تعدادی از نیروهای پلیس با لباس شخصی كه وارد چادر شدند - جالب است كه در میان آنها یك پلیس زن وجود داشت كه با روسری وارد اقامتگاه شده بود - امام به آنها اشاره كردند كه از چادر بیرون بروند تا نماز اقامه شود. اصرار پلیس ها برای ماندن و حفاظت از جان امام به جایی نرسید و آنها از چادر بیرون رفتند.

خونسردی و مقاوم بودن امام حتی در برابر خطر سوء قصد كه ناشی از اعتقادات و ایمان قوی او بود، امید پیروزی انقلاب را در دل همگان افزایش داد و نیز ایمان و اعتقادات مذهبی گروه زیادی را فزونی بخشید.

نوفل لوشاتو را ترك كردند بیشتر اهالی ایشان را بدرقه كردند.

و یك نوع نرمش خاصی را برای زانوی ایشان تجویز نمود كه با روزی 5 حركت شروع می شد و باید هر روز 2 حركت به تعداد نرمش اضافه گردد. بعد از حدود یك ماه آن شخص فیزیوتراپ به حضور حضرت امام (س) رسید و از حال ایشان سؤال كرد. در جواب فرمودند نرمش زانوی من به حدود 70 حركت در روز رسیده است. شخص فیزیوتراپ دقایقی بعد برای من تعریف كرد كه من از این حرف ایشان بسیار شرمنده شدم و نیز تعجب كردم چون گمان می كردم ایشان بعد از چند روز كه زانویشان بهتر شود، نرمش را قطع می كنند. در حالیكه در نهایت نظم و دقت روزی 2 عدد به تمرین مذكور اضافه كرده بودند.

دكتر محمدحسین نعمتی

نگفتم كه ناهار بخورند، آقا صبر می كنند تا من بروم. زودتر برویم كه آقا برای خوردن ناهار معطل نشوند. خلاصه راه بندان بود و ترافیك. تا ما رسیدیم 25 دقیقه ای - نیم ساعتی از وقت ناهار گذشته بود. خانم گفتند: مثل اینكه آقا ناهار خورده باشند. ولی امام ناهار نخورده بودند و من پرسیدم، دیدم تازه سفره را انداخته اند و آن زمانی بود كه یكی از اعضای بیت دیده بود كه خانم می آیند. خانم به آقا گفته بودند شما ناهار می خوردید، ما می آمدیم. آقا در جواب با ملاطفت و احترام گفته بودند شما نفرمودید كه من نمی آیم. درست با همین لفظ كه شما نفرمودید كه من نمی آیم وگرنه ما ناهار می خوردیم. ما منتظر شما بودیم. خلاصه آن آقایی كه برای یك یا دو دقیقه به حاج سیداحمدآقا می گوید هنوز وقت ناهار نشده. تا نیم ساعت صبر می كنند تا حاج خانم بیاید.

محمد هاشمی (محافظ بیت)

ولی چند دقیقه ای نگذشته بود كه دیدم حضرت امام یك پارچ آب و یك پیش دستی خرما دستشان است و دارند می آیند بالا. از پله های پشت بام آمدند بالا، من هم سر در پشت بام نگهبانی می دادم، حضرت امام آمدند جلو، من دست پاچه شدم، پریدم پایین و گفتم آقا جان چه كار دارید؟ گفتند مثل اینكه یكی از برادرها تشنه بود، این آب را به او بدهید، خرما را هم دادند كه ما بخوریم. من اصلا زبانم بند آمده بود كه چه بگویم. آخر این موقع شب آقا خودشان را به زحمت انداخته بودند و گویا صدای برادری را كه تقاضای آب می کردند، شنیده بودند.

محمد هاشمی (محافظ بیت)

ایران، انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند، گفت: زندگی ایشان الگوی مناسبی برای همه مسلمانان است.

دكتر «بداته » می افزاید: دشمنان اسلام و مسلمانان با استفاده از رسانه های ارتباطی و تبلیغاتی بر پیكر مسلمانان ضربه می زنند و با انتشار اخبار نادرست و كذب و با بهره گیری از حربه های نظامی و اقتصادی، كشورهای اسلامی و مسلمانان را مورد حمله قرار می دهند.

وی گفت: جهان اسلام در كنار سلاح ایمان، نیازمند سرمایه گذاری برای ایجاد یك تشكل خبری و تبلیغاتی متحد است.

رئیس فدارسیون جوامع اسلامی اسپانیا فقدان اتحاد و همبستگی میان كشورهای اسلامی و مسلمانان را عمده ترین عامل جدایی دانست و افزود: دنیای اسلام به اتحاد سیاسی و اقتصادی نیز نیازمند می باشد.

دكتر «فرانسیسكو اسكودرو بداته » در میان مسلمانان اسپانیا به نام «عبدالسلام منصور» شناخته می شود.

در حال حاضر بین 450 تا 500 هزار مسلمان در اسپانیا زندگی می كنند و 300 مسجد و یكصد مجمع اسلامی ثبت شده در وزارت دادگستری در این كشور وجود دارد.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 5/7/78

رئیس جمهوری اسلامی ایران در قبال مسائل جهان گفت: تداوم این اقدامات برای آینده ایران و جهان اسلام بسیار ارزنده و مفید خواهد بود.

وی عدم همبستگی و اتحاد میان مسلمانان را یكی از عمده ترین مشكلات در دنیای كنونی اسلام ذكر كرد و افزود: جهان اسلام و مسلمانان در حال گذراندن یك دوره بسیار حساس و دشوار می باشند و نیازمند حركت به سوی اتحاد و انسجام هستند.

وی سازماندهی تبلیغات برای مقابله با توطئه های دشمنان اسلام را در جهان اسلام ضروری خواند و خواستار بهره گیری سودمند از این ابزار جهت موفقیت مسلمانان شد.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی،6/7/78.

جهان و نسلهای آینده باشد.

وی با اشاره به حمایت همه جانبه امام خمینی از مستضعفان جهان، بویژه آرمان فلسطین گفت: امام راحل چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی، همواره از آرمان فلسطین حمایت می كرد.

وی تاكید كرد: آرمان فلسطین از اصول ثابت انقلاب اسلامی است و مردم فلسطین نیز جمهوری اسلامی ایران را پشتیبانی قوی برای خود می دانند.

البیاتی تاكید كرد: مردم فلسطین به دلیل حمایت جمهوری اسلامی ایران، همچنان به مبارزه خود علیه صهیونیستهای اشغالگر ادامه می دهند و فرزندان امام خمینی در جنوب لبنان همچنان صهیونیستها و مزدوران آنان را تعقیب می كنند و این منطقه را به جهنمی برای آنان تبدیل كرده اند.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 10/7/78

مسائل دنیای امروز و فرداست، زیرا دینی است كه به همه نیازهای جامعه بشری پاسخ گفته است.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 5/7/78

اشاره به فقدان امام خمینی (ره) اظهار داشت: وقتی عالمی می میرد، در واقع جهانی مرده است.

وی افزود: من آثاری از امام خمینی (ره) را مطالعه و آن را بسیار بالا ارزیابی كرده ام. به همین دلیل هم در كتاب خودم با نام «ان الدین عندالله اسلام »، بارها به فرمایشات ایشان استناد كرده ام.

مفتی قزاقستان، امام خمینی (ره) را یك چهره برجسته دینی و سیاسی جهان دانست و گفت: دنیا به نیك از وی یاد كرده و خواهد كرد; زیرا او را نه تنها دنیای اسلام، بلكه تمام جهان می شناسند. من نیز به عنوان یك انسان و روحانی دینی برای او ارزش و احترام فوق العاده قائلم.

وی یادآور شد: مؤمنان مانند قطعات یك ساختمان هستند كه همدیگر را نگه می دارند و امام خمینی یك چهره برجسته سیاسی مذهبی تاریخ بود كه برای وحدت مسلمانان بسیار كوشید.

مفتی قزاقستان یادآور شد، دنیا امام خمینی (ره) را می شناسند و پیام وی به گورباچف كه فرمود كمونیست را باید در موزه دید، همچنان در گوشها طنین انداز است. او مبارزه با دین را شكست خورده دانست و اكنون نظاره گر عمق پیام او هستیم.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی،7/7/78

و با استفاده از كلمات رقیق و لطیف منحصر به فرد، واژه های دور از ذهن را تعریف كرد و برای بیان ایده ها، آرزوها و حرفهای ملتش، از فرهنگ ویژه خویش استفاده كرد.

این اندیشمند تاكید كرد: امام با تعریف جدید از مقوله قدرت و تكیه بر چهره اخلاقی آن، موفق شد نیروهای مردمی را جذب كند و با این تعریف جدید، حكومت پهلوی را زیر سؤال ببرد.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 18/7/78

مادی روسیه و فرانسه متفاوت است.

وی تاكید كرد: امام خمینی (ره) با پیروی از تعالیم و ارزشهای جاودانه اسلامی، برابری تمام انسانها را بدون وابستگی به موقعیت اجتماعی شان در نظر گرفت و صلح و برابری و رفاه مردم را هدف خود ساخت.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 18/7/18

عظمت و اعتلای اسلام كرد.

به گفته امام جمعه مسكو، نام، آثار و افكار امام برای مسلمانان جهان و از جمله مسلمانان روسیه الهام بخش بوده و همچنان در طول تاریخ راهگشای مسلمانان خواهد بود. وی با تاكید بر تدوین آثار امام گفت: هر قدر از آثار ایشان منتشر شود، باز هم نمی توانند ترجمان خدمت آن فقیه بزرگ به عالم اسلام و مسلمانان جهان باشد.

مفتی اعظم روسیه، امام خمینی «ره » را منادی آزادی و رهایی مسلمانان از قید استكبار دانست كه تمام مسلمانان را در مسیر اسلام واقعی رهنمون گردید.

وی گفت: با قیام امام، بتهای استكبار و غرب گرایی كه امنیت اجتماعی و اقتصادی ملتها را از بین می برد و فساد را تبلیغ می كند، شكسته شد.

راویل عین الدین پیام امام به میخائل گورباچف، آخرین رئیس جمهوری شوروی را توصیه و تذكراتی پیامبر گونه نامید كه در آن، به روشنی، همه مسائل پیش بینی و راه حل آن ارائه شده بود.

به گفته راویل عین الدین، امام در این پیام خود، در مورد افتادن در دوزخ سرمایه داری و غرب گرایی پس از خروج از برزخ كمونیسم نیز هشدار داد.

وی گفت: مسلمانان روسیه همیشه نام امام خمینی «ره » و آثار و اندیشه های آن مرد بزرگ تاریخ را گرامی می دارند، زیرا معتقدند كه این افكار و اندیشه ها، احیای اسلام را در پی داشت و ارزشهای عالی اسلامی را رونق بخشید.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 11/7/78

«شیخ منیرالمصری »، امام جماعت مسجد مادرید، به خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی در این شهر گفت: امام خمینی شخصیتی نادر در دنیای اسلام است كه از توانمندی و قابلیتهای فراوانی برای هدایت و روشنگری برخوردار بوده است.

وی افزود: امام خمینی(ره) توانست احساسات مذهبی و اعتقادی را گسترش و تقویت بخشد و اقدامات و تلاشهای ایشان، ثابت كرد كه تنها همین عامل می تواند در افراد تغییر بوجود آورد.

خطیب بزرگترین مسجد مسلمانان در مادرید با تمجید از سیاستهای دولت ایران گفت: موقعیت فعلی ایران در صحنه های بین المللی از استحكام بیشتری برخوردار شده است و موضع این كشور در قبال بحرانهای مختلف در نقاط مختلف جهان قابل تحسین است.

شیخ منیرالمصری با اشاره به اینكه تفرقه و فقدان اتحاد باعث جدایی مسلمانان و كشورهای اسلامی می شود، گفت: پرهیز از اختلافات و تقویت همبستگی، ابزاری مهم برای رسیدن به هدف مشترك می باشد و دنیای اسلام در مقطع كنونی برای مقابله با دشمنان، به یگانگی و اتحاد نیازمند است.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 4/7/78

رسوخ پیدا كرده است.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 12/7/78

عدالت است.

رئیس مركز تحقیقات اسلامی جمهوری آذربایجان گفت: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و استقرار نظام جمهوری اسلامی در این كشور، كشورهای همسایه و از جمله جمهوری آذربایجان، قفقاز شمالی و آسیای میانه نیز از بركات این انقلاب بهره مند شدند.

وی افزود: انقلاب اسلامی بزودی اثرات خود را در میان كشورهای جهان نشان داد و شرایط مساعدی را برای بیداری ملتها فراهم ساخت.

پروفسور «رفیق علی اف » گفت: امام خمینی(ره) یكی از شخصیتهای بزرگ جهان اسلام در 200 سال اخیر است كه به عنوان اندیشمند، سیاستمدار، عالم و نظریه پرداز بزرگ، برنامه انقلاب اسلامی را آماده و آن را با خروش ملت ایران جایگزین نظام شاهنشاهی در این كشور كرد.

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی، 12/7/78

بسیاری از مسلمانان جهان با خویشتن خویش نجوا می كنند. چشم تمام مسلمانان جهان به دستها و قدمهای مسلمانان ایران است و خداوند این توفیق را به خواهران و برادران ایرانی ما داده است و ان شاءالله كه این توفیق را پاس بدارند و لحظه ای از نام، یاد و راه امام خمینی غافل نمانند.

با پیام امام خمینی به گورباچف، عمق و ژرفنای شخصیت دینی الهی ایشان بر ما پدیدار می شود. این پیام در تاریخ هر دو كشور و در تاریخ جهان معاصر ماندنی است و نقطه عطفی در تاریخ هر دو كشور است. امام خمینی شخصیتی روحانی و عارف بودند. ایشان به جهان هستی نیز در همین راستا می نگریستند و تنها چنین دیدگاهی است كه انسان معاصر را ملزم به رویكرد دینی و اسلام گرایی می كند.

جهان معاصر، شخصیت امام خمینی را در این پیام دریافته است. روح بلند و آسمانی ایشان قابل ستایش است. این پیام در آن دوره غفلت، تمام مردم جمهوریهای شوروی را تحت تاثیر قرارداد و آنها را دگرگون كرد. ما هیچ وقت فكر نمی كردیم كه به این زودی صدای روح بخش اذان را از گلدسته های مساجد خود بشنویم و امام خمینی نوید بخش چنین سعادتی بود.

منبع: امام خمینی و جهان معاصر، ج 2، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج،1376.

تشویق نمودند كه اسلام را بتوان به عنوان یك روش زندگی به اجرا درآورد. امام خمینی بود كه این جرات را به مسلمانان بخشید تا بتوانند اسلام را به دیگران عرضه كنند. الان مسلمانان به مسلمان بودنشان افتخار می كنند، حال آنكه پیش از امام خمینی، جرات بیان مسلمان بودنشان را نیز نداشتند. آنها امروز به واسطه اسلام احساس قدرت می كنند، این فقط امام خمینی بود كه به ما اسلام حقیقی را نشان داد و اكنون با شناختی كه امام در اختیار مردم قرار داده، ایشان می توانند بین اسلام واقعی یا همان گونه كه امام می گفتند، اسلام ناب محمدی (ص) و اسلام آمریكایی فرق بگذارند.

به اعتقاد وی، با ظهور امام خمینی، عصری برای مسلمانان آغاز شد كه بسیار جدی تر از دوران قبل از امام بود. تا پیش از امام، مسلمانان اغلب گرایشهای حزبی و ملی داشتند، حال آنكه امام این ایده را بیان كردند كه اسلام بزرگتر از آن است كه به حزب یا ملیتی خاص محدود شود. با این ایده است كه اكنون حركتهای اسلامی از طرح حزب یا ملیتی خاص به شكلی جهانی تغییر فرم داده است; حركتهایی كه در بسیاری از موارد از شعارها و روشهای مشابهی برخوردارند.

منبع: امام خمینی و جهان معاصر، ج 1، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1375.

خمینی ظهور كرد و این حركتی بسیار جسورانه است. شگفتی در اینجاست كه وی نزد هر ملتی محترم است و این از تیزهوشی و نبوغ اوست كه توانست چنین تاثیری در جهان معاصر باقی بگذارد.

امام خمینی رهبری مقتدر و دوراندیش، انسانی والا و منزه، برخوردار از باطنی شفاف و زلال و طبعی غنی و سرشار بوده است. به نظر من، رهبری او و رهنمودهای او، چه در خصوص مسائل ملل اسلامی و چه درباره معضلات جهانی، هدیه ای الهی بوده است. وی به باطن انسانها نظر دارد و انسان را به زبانی ساده به آن سرچشمه های ازلی و ارتباط با مبدا وجود دعوت می كند و این هدف غایی زندگی است. معنی زندگی و نهایت تمدن رسیدن به همین منظور است. وی به این نكته توجه خاصی دارد و همه انسانها را با همین ملاك، یعنی انسان بودن ارزیابی می كند و این در هر شرایطی ارزشمند است. فكر می كنم رمز تمامی پیروزیها و دستاوردهای انقلاب اسلامی نیز در همین است. این یك واقعیت است كه هر رهبری كه در كوران مبارزات قرار می گیرد، در گردابی از مشكلات غوطه می زند، اما او مسیر درستی را مشخص كرد و این دیگر با آیندگاه است كه راه او را تا حصول نتایجش پیگیری كنند.

منبع: امام خمینی و جهان معاصر، ج 1.

را وارد عرصه رهبری و هدایت جامعه نمود و توانها و مایه هایی از آن را كه ناشناخته مانده بود، به كار گرفت و احیا كرد. در توضیح این نكته باید گفت كه امام خمینی، زمان مناسبی را برای انقلاب اسلامی انتخاب كرد، زمانی كه پایه های نظام سرمایه داری جهانی لرزان شده و ناتوانی سیستم سوسیالیستی یا كمونیستی در كارآیی های اجتماعی و اداره جامعه ثابت شده بود. امام خمینی در این میان از مردان نادر و استثنایی بود. او نه به راه سرمایه داری قدم گذاشت و نه یك لحظه در ایمان خود به بی اعتباری نظامهای الحادی ماركسیسم و كمونیسم درنگ نمود. راه او راهی یگانه بود كه به دیرینگی عمر بشر قدمت داشت. او راه دینی را برگزید و به اسلام توسل جست و به انسان و بی كرانگی و روح او اعتقاد داشت. انسان را به مثابه فرزند طبیعت می دانست و میان انسانها جز به میدان ایمان دینی آنها تفاوت دیگری قائل نبود. تعالیم او رباینده دلهاست.

منبع: امام خمینی(ره) و جهان معاصر، ج 1

كه از امام پیروی می كنند، همگی برخاستند تا امت های مستضعف را به خروش و جنبش درآوردند و کابوس ستم، تظلم و انحراف را از دل آنان بزداند و روشهای طاغوتیان را ویران سازند و بر ویرانه های آنان قصر مجد و عظمت اسلام و انسان را و قصر اسلام و كلمه لااله الالله را بنا كنند. ملتهای اسلامی هنوز از حركت انقلابی عقب مانده اند و از جمهوری اسلامی ایران كه توانست شخصیتش را بنا كند و عظمت خود را باز یابد، عقب اند، ولی اراده كرده اند كه پا جای پای مردم ایران بگذارند تا وجود و حضورشان را در زندگانی بیابند و در نتیجه به سعادت و رضایت الهی در دنیا و پاداش در آخرت نایل شوند.

منبع: امام خمینی و جهان معاصر، ج 1.

داد، پیش بینی كرد. هر چه كه امام خمینی، راجع به اتفاقات و رخدادهای جهان معاصر پیش بینی كرد، همان اتفاق افتاد.

امام خمینی رسولی بود برای شرق و پیام آور حیات حقیقی بشر. سر سلسله تفكر حضرت امام در عرفان و اندیشه برای نجات بشر معاصر، به اولیای خدا برمی گردد.

منبع: امام خمینی و جهان معاصر، ج 2.

مجتهد تقلید نمایند.

مسأله 2- تقلید در احكام، عمل كردن به دستور مجتهد است، و از مجتهدی باید تقلید كرد كه مرد و بالغ و عاقل و شیعه دوازده امامی و حلال زاده و زنده و عادل باشد. و نیز بنا بر احتیاط واجب باید از مجتهدی تقلید كرد كه حریص به دنیا نباشد و از مجتهدین دیگر اعلم باشد، یعنی در فهمیدن حكم خدا از تمام مجتهدین زمان خود استادتر باشد.

مسأله 3- مجتهد و اعلم را از سه راه می توان شناخت:

اول: آن كه خود انسان یقین كند، مثل آن كه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.

دوم: آن كه دو نفر عالم عادل كه می توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند مجتهد بودن یا اعلم بودن كسی را تصدیق كنند، به شرط آن كه دو نفر عالم عادل دیگر با گفته آنان مخالفت ننمایند.

سوم: آن كه عده ای از اهل علم كه می توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند، و از گفته آنان اطمینان پیدا می شود مجتهد بودن یا اعلم بودن كسی را تصدیق كنند.

مسأله 4- اگر شناختن اعلم مشكل باشد به احتیاط واجب، باید از كسی تقلید كند كه گمان به اعلم بودن او دارد، بلكه اگر احتمال ضعیفی هم بدهد كه كسی اعلم است و بداند دیگری از او اعلم نیست به احتیاط واجب باید از او تقلید نماید و اگر چند نفر در نظر او اعلم از دیگران و با یكدیگر مساوی باشند باید از یكی از آنان تقلید كند.

مسأله 5- به دست آوردن فتوی، یعنی دستور مجتهد چهار راه دارد:

اول: شنیدن از خود مجتهد. دوم: شنیدن از دو نفر

عادل كه فتوای مجتهد را نقل كنند. سوم: شنیدن از كسی كه مورد اطمینان و راستگوست. چهارم: دیدن در رساله مجتهد در صورتی كه انسان به درستی آن رساله، اطمینان داشته باشد.

مسأله 6- تا انسان یقین نكند كه فتوای مجتهد عوض شده است می تواند به آنچه در رساله نوشته شده عمل نماید، و اگر احتمال دهد كه فتوای او عوض شده جستجو لازم نیست.

مسأله 7- اگر مجتهد اعلم در مسأله ای فتوی دهد، مقلد آن مجتهد، یعنی كسی كه از او تقلید می كند نمی تواند در آن مسأله به فتوای مجتهد دیگر عمل كند، ولی اگر فتوی ندهد و بفرماید احتیاط آن است كه فلان طور عمل شود، مثلًا بفرماید احتیاط آن است كه در ركعت سوم و چهارم نماز سه مرتبه تسبیحات اربعه یعنی (سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا الهَ إِلّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ) بگویند، مقلد باید یا به این احتیاط كه احتیاط واجبش می گویند عمل كند و سه مرتبه بگوید، یا بنا بر احتیاط واجب به فتوای مجتهدی كه علم او از مجتهد اعلم كمتر و از مجتهدهای دیگر بیشتر است عمل نماید، پس اگر او یك مرتبه گفتن را كافی بداند می تواند یك مرتبه بگوید و همچنین است اگر مجتهد اعلم بفرماید مسأله محل تأمل یا محل اشكال است.

مسأله 8- اگر مجتهد اعلم بعد از آن كه در مسأله فتوی داده احتیاط كند- مثلًا بفرماید ظرف نجس را كه یك مرتبه در آب كر بشویند پاك می شود، اگر چه احتیاط آن است كه سه مرتبه بشویند- مقلد او نمی تواند در آن مسأله به فتوای مجتهد دیگر رفتار كند، بلكه باید یا

به فتوی عمل كند، یا به احتیاط بعد از فتوی كه آن را احتیاط مستحب می گویند عمل نماید، مگر آن كه فتوای آن مجتهد نزدیكتر به احتیاط باشد.

مسأله 9- تقلید میت ابتداءً جایز نیست، ولی بقاء بر تقلید میت اشكال ندارد و باید بقاء بر تقلید میت به فتوای مجتهد زنده باشد و كسی كه در بعضی از مسائل به فتوای مجتهدی عمل كرده، بعد از مردن آن مجتهد می تواند در همه مسائل از او تقلید كند.

مسأله 10- اگر در مسأله ای به فتوای مجتهدی عمل كند، و بعد از مردن او در همان مسأله به فتوای مجتهد زنده رفتار نماید، دوباره نمی تواند آن را مطابق فتوای مجتهدی كه از دنیا رفته است انجام دهد. ولی اگر مجتهد زنده در مسأله ای فتوی ندهد و احتیاط نماید و مقلد مدتی به آن احتیاط عمل كند، دوباره می تواند به فتوای مجتهدی كه از دنیا رفته عمل نماید. مثلًا اگر مجتهدی گفتن یك مرتبه (سُبحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا الهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ) را در ركعت سوم و چهارم نماز كافی بداند و مقلد مدتی به این دستور عمل نماید و یك مرتبه بگوید، چنانچه آن مجتهد از دنیا برود و مجتهد زنده احتیاط واجب را در سه مرتبه گفتن بداند و مقلد مدتی به این احتیاط عمل كند و سه مرتبه بگوید دوباره می تواند به فتوای مجتهدی كه از دنیا رفته برگردد و یك مرتبه بگوید.

مسأله 11- مسائلی را كه انسان غالباً به آنها احتیاج دارد واجب است یاد بگیرد.

مسأله 12- اگر برای انسان مسأله ای پیش آید كه حكم آن را نمی داند می تواند صبر

كند تا فتوای مجتهد اعلم را به دست آورد، یا اگر احتیاط ممكن است به احتیاط عمل نماید بلكه اگر احتیاط ممكن نباشد چنانچه از انجام عمل، محذوری لازم نیاید، می تواند عمل را به جا آورد. پس اگر معلوم شد كه مخالف واقع یا گفتار مجتهد بوده دوباره باید انجام دهد.

مسأله 13- اگر كسی فتوای مجتهدی را به دیگری بگوید، چنانچه فتوای آن مجتهد عوض شود لازم نیست به او خبر دهد كه فتوی عوض شده ولی اگر بعد از گفتن فتوی بفهمد اشتباه كرده در صورتی كه ممكن باشد باید اشتباه را برطرف كند.

مسأله 14- اگر مكلف مدتی اعمال خود را بدون تقلید انجام دهد در صورتی اعمال او صحیح است كه بفهمد به وظیفه واقعی خود رفتار كرده است، یا عمل او با فتوای مجتهدی كه وظیفه اش تقلید از او بوده، یا با فتوای مجتهدی كه فعلًا باید از او تقلید كند مطابق باشد.

اگر قطره قطره روی آب نجس بریزد آن را پاك نمی كند، مگر آن كه چیزی روی فواره بگیرند تا آب قبل از قطره قطره شدن به آب نجس متصل شود و با آن مخلوط گردد.

مسأله 21- اگر چیز نجس را زیر شیری كه متصل به كُر است بشویند آبی كه از آن چیز می ریزد اگر متصل به كُر باشد و بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد پاك است.

مسأله 22- اگر مقداری از آب كُر یخ ببندد و باقی آن بقدر كُر نباشد چنانچه نجاست به آن برسد نجس می شود، و هر قدر از یخ هم آب شود نجس است.

مسأله 23- آبی كه به اندازه كر بوده، اگر انسان شك كند از كر كمتر شده یا نه مثل آب كُر است، یعنی نجاست را پاك می كند و اگر نجاستی هم به آن برسد نجس نمی شود. و آبی كه كمتر از كر بوده و انسان شك دارد به مقدار كر شده یا نه حكم آب كر ندارد.

مسأله 24- كر بودن آب به دو راه ثابت می شود:

اول: آن كه خود انسان یقین كند.

دوم: آن كه دو مردِ عادل خبر دهند.

پائین نجس نمی شود و اگر نجاست به پایین برسد بالا نجس می شود.

مسأله 27- آب قلیلی كه برای برطرف كردن عین نجاست روی چیز نجس ریخته شود و از آن جدا گردد، نجس است، و همچنین بنا بر اقوی باید از آب قلیلی هم كه بعد از برطرف شدن عین نجاست، برای آب كشیدن چیز نجس روی آن می ریزند و از آن جدا می شود، اجتناب كنند. ولی آبی كه با آن مخرج بول و غائط را می شویند با پنج شرط پاك است:

اول: آن كه بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد. دوم: نجاستی از خارج به آن نرسیده باشد. سوم: نجاست دیگری مثل خون با بول، یا غائط بیرون نیامده باشد.

چهارم: ذرّه های غائط در آب پیدا نباشد. پنجم: بیشتر از مقدار معمول، نجاست به اطراف مخرج نرسیده باشد.

باز می جوشد، حكم آب جاری دارد. یعنی اگر نجاست به آن رسد، تا وقتی بو یا رنگ یا مزه آن به واسطه نجاست تغییر نكرده پاك است.

مسأله 32- آبی كه كنار نهر، ایستاده و متصل به آب جاری است، حكم آب جاری دارد.

مسأله 33- چشمه ای كه مثلًا در زمستان می جوشد و در تابستان از جوشش می افتد فقط وقتی كه می جوشد حكم آب جاری دارد.

مسأله 34- آب حوض حمام اگر چه كمتر از كر باشد، چنانچه به خزینه ای كه آب آن به اندازه كر است متصل باشد، مثل آب جاری است.

مسأله 35- آب لوله های حمام كه از شیرها و دوشها می ریزد اگر متصل به كر باشد مثل آب جاری است، و آب لوله های عمارات اگر متصل به كر باشد در حكم آب كر است.

مسأله 36- آبی كه روی زمین جریان دارد ولی از زمین نمی جوشد، چنانچه كمتر از كر باشد و نجاست به آن برسد نجس می شود. اما اگر از بالا با فشار به پایین بریزد، چنانچه نجاست به پائین آن برسد بالای آن نجس نمی شود.

ذره ای خون در آن باشد، یا آن كه بو یا رنگ یا مزه خون گرفته باشد نجس می باشد.

مسأله 39- اگر بر سقف عمارت یا روی بام آن عین نجاست باشد، تا وقتی باران به بام می بارد آبی كه به چیز نجس رسیده و از سقف یا ناودان می ریزد پاك است. و بعد از قطع شدن باران اگر معلوم باشد آبی كه می ریزد به چیز نجس رسیده است، نجس می باشد.

مسأله 40- زمین نجسی كه باران بر آن ببارد پاك می شود. و اگر باران بر زمین جاری شود و به جای نجسی كه زیر سقف است برسد، آن را نیز پاك می كند.

مسأله 41- خاك نجسی كه به واسطه باران گل شود و آب آن را فرا گیرد پاك است، اما اگر فقط رطوبت به آن برسد پاك نمی شود.

مسأله 42- هرگاه آب باران در جایی جمع شود اگر چه كمتر از كر باشد چنانچه موقعی كه باران می آید، چیز نجسی را در آن بشویند و آب، بو یا رنگ یا مزه نجاست نگیرد، آن چیز نجس پاك می شود.

مسأله 43- اگر بر فرش پاكی كه روی زمین نجس است باران ببارد، و بر زمین نجس جاری شود، فرش نجس نمی شود و زمین هم پاك می گردد.

یا مزه آب آن را تغییر دهد، چنانچه تغییر آب چاه از بین برود، موقعی پاك می شود كه با آبی كه از چاه می جوشد مخلوط گردد.

مسأله 46- اگر آب باران یا آب دیگر، در گودالی جمع شود و كمتر از كر باشد، چنانچه بعد از قطع شدن باران، نجاست به آن برسد، نجس می شود.

را پاك نمی كند، وضو و غسل هم با آن باطل است. ولی اگر به اندازه كر یا بیشتر باشد و نجاست به آن برسد، حكم به نجس بودن آن نمی شود.

مسأله 52- آبی كه عین نجاست، مثل خون و بول به آن برسد و بو یا رنگ یا مزه آن را تغییر دهد اگر چه كر یا جاری باشد نجس می شود. ولی اگر بو یا رنگ یا مزه آن به واسطه نجاستی كه بیرون آن است عوض شود، مثلًا مرداری كه پهلوی آب است بوی آن را تغییر دهد نجس نمی شود.

مسأله 53- آبی كه عین نجاست مثل خون و بول در آن ریخته و بو یا رنگ یا مزه آن را تغییر داده، چنان كه به كر یا جاری متصل شود، یا باران بر آن ببارد، یا باد، باران را در آن بریزد، یا آب باران در موقع باریدن از ناودان در آن جاری شود، و تغییر آن از بین برود پاك می شود. ولی باید آب باران یا كر یا جاری با آن مخلوط گردد.

مسأله 54- اگر چیز نجس را در آب كر یا جاری فرو برند، و در چیزهایی كه قابل فشار دادن است مانند فرش و لباس، طوری فشار، یا در داخل آب حركت دهند كه آب داخل آن خارج شود چنانچه از چیزهایی باشد كه در دفعه اول پاك می شود، آبی كه بعد از بیرون آوردن، از آن می ریزد پاك است و اگر از چیزهایی باشد كه باید دو مرتبه آن را در آب فرو برند تا پاك شود، آبی كه بعد از دفعه دوم از آن می ریزد، پاك می باشد.

مسأله 55- آبی كه

پاك بوده و معلوم نیست نجس شده یا نه، پاك است. و آبی كه نجس بوده و معلوم نیست پاك شده یا نه نجس است.

مسأله 56- نیم خورده سگ و خوك و كافر، نجس و خوردن آن حرام است و نیم خورده حیوانات حرام گوشت پاك و خوردن آن مكروه می باشد.

بنشیند، باید رو به قبله یا پشت به قبله بنشیند، و نیز اگر از راه دیگر ناچار باشد كه رو به قبله یا پشت به قبله بنشیند مانعی ندارد.

مسأله 63- احتیاط واجب آن است كه بچه را در وقت تخلّی رو به قبله یا پشت به قبله ننشانند، ولی اگر خود بچه بنشیند، جلوگیری از او واجب نیست.

مسأله 64- در چهار جا تخلّی حرام است.

اول: در كوچه های بن بست در صورتی كه صاحبانش اجازه نداده باشند. دوم: در ملك كسی كه اجازه تخلّی نداده است. سوم: در جایی كه برای عده مخصوصی وقف شده است مثل بعضی از مدرسه ها. چهارم: روی قبر مؤمنین در صورتی كه بی احترامی به آنان باشد.

مسأله 65- در سه صورت، مخرج غائط فقط با آب پاك می شود:

اول: آن كه با غائط، نجاست دیگری مثل خون بیرون آمده باشد. دوم: آن كه نجاستی از خارج به مخرج غائط رسیده باشد. سوم: آن كه اطراف مخرج بیشتر از مقدار معمول آلوده شده باشد، و در غیر این سه صورت می شود مخرج را با آب شست و یا به دستوری كه بعداً گفته می شود با پارچه و سنگ و مانند اینها پاك كرد، اگر چه شستن با آب بهتر است.

مسأله 66- مخرج بول با غیر آب پاك نمی شود، و مردها اگر بعد از برطرف شدن بول یك مرتبه بشویند كافی است، ولی زنها و همچنین كسانی كه بولشان از غیر مجرای طبیعی می آید، احتیاط واجب آن است كه دو مرتبه بشویند.

مسأله 67- اگر مخرج غائط را با آب بشویند، باید چیزی از غائط در آن نماند، ولی باقی ماندن رنگ و بوی آن مانعی ندارد،

و اگر در دفعه اول طوری شسته شود كه ذره ای از غائط در آن نماند، دوباره شستن لازم نیست.

مسأله 68- هرگاه با سنگ و كلوخ و مانند اینها غائط را از مخرج برطرف كنند، اگر چه پاك شدنش محل تأمل است ولی نماز خواندن مانعی ندارد و چنانچه چیزی هم به آن برسد نجس نمی شود و ذره های كوچك و لزوجت محل اشكال ندارد.

مسأله 69- لازم نیست با سه سنگ یا سه پارچه مخرج را پاك كنند، بلكه با اطراف یك سنگ یا یك پارچه هم كافی است، بلكه اگر با یك مرتبه هم غائط برطرف شد كفایت می كند، ولی با استخوان و سرگین و یا چیزهایی كه احترام آنها لازم است، مانند كاغذی كه اسم خدا بر آن نوشته، اگر پاك كند محل را، نماز نمی تواند بخواند.

مسأله 70- اگر شك كند كه مخرج را تطهیر كرده یا نه، اگر چه همیشه بعد از بول یا غائط فوراً تطهیر می كرده، باید خود را تطهیر نماید.

مسأله 71- اگر بعد از نماز شك كند كه قبل از نماز مخرج را تطهیر كرده یا نه، نمازی كه خوانده صحیح است، ولی برای نمازهای بعد باید تطهیر كند.

مرتبه تا ختنه گاه بكشند و پس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهند.

مسأله 73- آبی كه گاهی بعد از ملاعبه و بازی كردن از انسان خارج می شود و به آن مَذی می گویند پاك است. و نیز آبی كه گاهی بعد از منی بیرون می آید و به آن وَذی گفته می شود و آبی كه گاهی بعد از بول بیرون می آید و به آن وَدی می گویند، اگر بول به آن نرسیده باشد، پاك است. و چنانچه انسان بعد از بول استبراء كند و بعد آبی از او خارج شود و شك كند كه بول است یا یكی از اینها، پاك می باشد.

مسأله 74- اگر انسان شك كند استبراء كرده یا نه، و رطوبتی از او بیرون آید كه نداند پاك است یا نه، نجس می باشد. و چنانچه وضو گرفته باشد باطل می شود، ولی اگر شك كند استبرایی كه كرده درست بوده یا نه، و رطوبتی از او بیرون آید كه نداند پاك است یا نه، پاك می باشد، وضو را هم باطل نمی كند.

مسأله 75- كسی كه استبراء نكرده اگر به واسطه آن كه مدتی از بول كردن او گذشته، یقین كند بول در مجری نمانده است و رطوبتی ببیند و شك كند پاك است یا نه، آن رطوبت پاك می باشد، وضو را هم باطل نمی كند.

مسأله 76- اگر انسان بعد از بول استبراء كند و وضو بگیرد، چنانچه بعد از وضو رطوبتی ببیند كه بداند یا بول است یا منی، واجب است احتیاطاً غسل كند، وضو هم بگیرد. ولی اگر وضو نگرفته باشد فقط گرفتن وضو كافی است.

مسأله 77- برای زن استبراء از بول نیست و اگر رطوبتی

ببیند و شك كند پاك است یا نه، پاك می باشد، وضو و غسل او را هم باطل نمی كند.

كافر گرفته و رسیدگی نكرده كه از حیوانی است كه به دستور شرع كشته شده یا نه، نجس می باشد.

را به طوری كه نجاست زیاد نشود، بشویند و پارچه یا چیزی مثل پارچه، بر آن بگذارند و روی پارچه دست تر بكشند.

مسأله 102- اگر انسان نداند كه خون، زیر پوست مرده یا گوشت به واسطه كوبیده شدن به آن حالت درآمده، پاك است.

مسأله 103- اگر موقع جوشیدن غذا ذره ای خون در آن بیفتد، تمام غذا و ظرف آن نجس می شود، و جوشیدن و حرارت و آتش پاك كننده نیست.

مسأله 104- زردابه ای كه در حال بهبودی زخم در اطراف آن پیدا می شود، اگر معلوم نباشد كه با خون مخلوط است، پاك می باشد.

می باشد.

مسأله 113- اگر انگور و آب انگور به خودی خود جوش بیاید، حرام، ولی نجس نیست مگر آن كه معلوم شود كه مست كننده است، و اگر به واسطه پختن جوش بیاید خوردنش حرام است ولی نجس نیست.

مسأله 114- خرما و مویز و كشمش و آب آنها اگر جوش بیایند پاك، و خوردن آنها حلال است.

یا پاك بودن آن را بفهمد لازم نیست وارسی كند.

مسأله 124- اگر بداند یكی از دو ظرف یا دو لباسی كه از هر دوی آنها استفاده می كند نجس شده، و نداند كدام است، باید از هر دو اجتناب كند، بلكه اگر مثلًا نمی داند لباس خودش نجس شده یا لباسی كه هیچ از آن استفاده نمی كند و مال دیگری است، باز هم احتیاط آن است كه از لباس خودش اجتناب نماید، اگر چه لازم نیست.

نمی شود.

مسأله 130- اگر مگس یا حیوانی مانند آن، روی چیز نجسی كه تر است بنشیند و بعد روی چیز پاكی كه آن هم تر است بنشیند، چنانچه انسان بداند نجاست همراه آن حیوان بوده، چیز پاك نجس می شود، و اگر نداند پاك است.

مسأله 131- اگر جایی از بدن كه عرق دارد نجس شود و عرق از آن جا به جای دیگر برود، هر جا كه عرق به آن برسد نجس می شود، و اگر عرق به جای دیگر نرود جاهای دیگر بدن پاك است.

مسأله 132- اخلاطی كه از بینی یا گلو می آید، اگر خون داشته باشد، جایی كه خون دارد نجس، و بقیه آن پاك است، پس اگر به بیرون دهان یا بینی برسد، مقداری را كه انسان یقین دارد جای نجس اخلاط به آن رسیده، نجس است، و محلی را كه شك دارد جای نجس به آن رسیده یا نه، پاك می باشد.

مسأله 133- اگر آفتابه ای را كه ته آن سوراخ است روی زمین نجس بگذارند چنانچه آب طوری زیر آن جمع گردد كه با آب آفتابه یكی حساب شود، آب آفتابه نجس می شود، ولی اگر آبی كه از زیر آفتابه خارج می شود در زمین فرو رود یا جاری شود به نحوی كه با آب داخل آن یكی حساب نشود، آب آفتابه نجس نمی شود.

مسأله 134- اگر چیزی داخل بدن شود و به نجاست برسد، در صورتی كه بعد از بیرون آمدن، آلوده به نجاست نباشد پاك است، پس اگر اسباب اماله یا آب آن در مخرج غائط وارد شود، یا سوزن و چاقو و مانند اینها در بدن فرو رود و بعد از بیرون آمدن، به

نجاست آلوده نباشد نجس نیست. و همچنین است آب دهان و بینی اگر در داخل به خون برسد و بعد از بیرون آمدن به خون آلوده نباشد.

و نیز خورانیدن عین نجس به اطفال در صورتی كه ضرر داشته باشد حرام می باشد، بلكه اگر ضرر هم نداشته باشد بنا بر احتیاط واجب باید از آن خودداری كنند، ولی خوراندن غذاهایی كه نجس شده است به طفل حرام نیست.

مسأله 142- فروختن و عاریه دادن چیز نجسی كه می شود آن را آب كشید اگر نجس بودن آن را به طرف نگویند اشكال ندارد، ولی چنانچه انسان بداند كه عاریه گیرنده و خریدار، آن را در خوردن و آشامیدن استعمال می كنند باید نجاستش را به او بگویند.

مسأله 143- اگر انسان ببیند كسی چیز نجسی را می خورد یا با لباس نجس نماز می خواند لازم نیست به او بگوید.

مسأله 144- اگر جایی از خانه یا فرش كسی نجس باشد و ببیند بدن یا لباس یا چیز دیگر كسانی كه وارد خانه او می شوند با رطوبت به جای نجس رسیده است، لازم نیست به آنان بگوید.

مسأله 145- اگر صاحب خانه در بین غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، باید به مهمانها بگوید، اما اگر یكی از مهمان ها بفهمد لازم نیست به دیگران خبر دهد، ولی چنانچه طوری با آنان معاشرت دارد كه می داند كه به واسطه نگفتن، خود او هم نجس می شود باید بعد از غذا به آنان بگوید.

مسأله 146- اگر چیزی را كه عاریه كرده نجس شود اگر بداند كه صاحبش آن چیز را در خوردن و آشامیدن استعمال می كند، واجب است به او بگوید.

مسأله 147- بچه ممیزی كه خوب و بد را می فهمد اگر تكلیفش هم نزدیك است اگر بگوید چیزی را آب كشیدم، دوباره باید آن را آب كشید، ولی اگر بگوید چیزی كه در

دست اوست نجس است احتیاط آن است كه از آن اجتناب كنند. اگر چه بعید نیست اعتبار قول صبی مراهق.

چوبی بپیچند و به توسط آن خاك را به آن ظرف بمالند و در غیر این صورت پاك شدن ظرف اشكال دارد.

مسأله 152- ظرفی را كه خوك از آن، چیز روانی بخورد، با آب قلیل باید هفت مرتبه شست، و در كر و جاری نیز هفت مرتبه باید شست به احتیاط واجب، و لازم نیست آن را خاك مال كنند، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه خاك مال شود، و نیز لیسیدن خوك ملحق است به آب خوردن آن به احتیاط واجب.

مسأله 153- اگر بخواهند ظرفی را كه به شراب نجس شده با آب قلیل آب بكشند باید سه مرتبه بشویند، و بهتر است هفت مرتبه شسته شود.

مسأله 154- كوزه ای كه از گل نجس ساخته شده و یا آب نجس در آن فرو رفته اگر در آب كر یا جاری بگذارند به هر جای آن، كه آب برسد پاك می شود. و اگر بخواهند باطن آن هم پاك شود باید به قدری در آب كر یا جاری بماند كه آب به تمام آن فرو رود و فرو رفتن رطوبت كافی نیست.

مسأله 155- ظرف نجس را با آب قلیل، دو جور می شود آب كشید. یكی آنكه سه مرتبه پر كنند و خالی كنند، دیگر آن كه سه دفعه قدری آب در آن بریزند و در هر دفعه آب را طوری در آن بگردانند كه به جاهای نجس آن برسد و بیرون بریزند.

مسأله 156- اگر ظرف بزرگی مثل پاتیل و خمره نجس شود، چنانچه سه مرتبه آن را از آب پر كنند و خالی كنند پاك می شود، و همچنین است اگر سه مرتبه از بالا، آب در

آن بریزند، بطوری كه تمام اطراف آن را بگیرد، و در هر دفعه آبی كه ته آن جمع می شود بیرون آورند، و احتیاط واجب آن است كه در هر دفعه ظرفی را كه با آن آبها را بیرون می آورند آب بكشند.

مسأله 157- اگر مِس نجس و مانند آن را آب كنند و آب بكشند، ظاهرش پاك می شود.

مسأله 158- تنوری كه به بول نجس شده است، اگر دو مرتبه از بالا آب در آن بریزند بطوری كه تمام اطراف آن را بگیرد پاك می شود. و در غیر بول اگر بعد از برطرف شدن نجاست یك مرتبه به دستوری كه گفته شد آب در آن بریزند، كافی است. و بهتر است كه گودالی ته آن بكنند تا آبها در آن جمع شود و بیرون بیاورند، بعد آن گودال را با خاكِ پاك پر كنند.

مسأله 159- اگر چیز نجس را بعد از برطرف كردن عین نجاست، یك مرتبه در آب كر یا جاری فرو برند كه آب به تمام جاهای نجس آن برسد پاك می شود. و احتیاط واجب آن است كه فرش و لباس و مانند اینها را طوری فشار یا حركت دهند كه آب داخل آن خارج شود.

مسأله 160- اگر بخواهند چیزی را كه به بول نجس شده با آب قلیل آب بكشند، چنانچه یك مرتبه آب روی آن بریزند و از آن جدا شود در صورتی كه بول در آن چیز نمانده باشد، یك مرتبه دیگر كه آب روی آن بریزند پاك می شود، ولی در لباس و فرش و مانند اینها باید بعد از هر دفعه، فشار دهند تا غُساله آن بیرون آید (و غُساله آبی

است كه معمولًا در وقت شستن و بعد از آن از چیزی كه شسته می شود خود بخود یا به وسیله فشار می ریزد).

مسأله 161- اگر چیزی به بول پسر شیرخواری كه غذاخور نشده و شیر خوك نخورده، نجس شود، چنانچه یك مرتبه آب روی آن بریزند كه به تمام جاهای نجس آن برسد پاك می شود ولی احتیاط مستحب آن است كه یك مرتبه دیگر هم آب روی آن بریزند و در لباس و فرش و مانند اینها فشار لازم نیست.

مسأله 162- اگر چیزی به غیر بول نجس شود، چنانچه بعد از برطرف كردن نجاست یك مرتبه آب روی آن بریزند و از آن جدا شود، پاك می گردد. و نیز اگر در دفعه اولی كه آب روی آن می ریزند نجاست آن برطرف شود و بعد از برطرف شدن نجاست هم آب روی آن بیاید، پاك می شود. ولی در هر صورت لباس و مانند آن را باید فشار دهند تا غساله آن بیرون آید.

مسأله 163- اگر حصیر نجس را كه با نخ بافته شده، در آب كر یا جاری فرو برند، بعد از برطرف شدن عین نجاست، پاك می شود.

مسأله 164- اگر ظاهر گندم و برنج و صابون و مانند اینها نجس شود به فرو بردن در كر و جاری، پاك می گردد. و اگر باطن آنها نجس شود پاك نمی گردد.

مسأله 165- اگر انسان شك كند كه آب نجس به باطن صابون رسیده یا نه، باطن آن پاك است.

مسأله 166- اگر ظاهر برنج و گوشت یا چیزی مانند اینها نجس شده باشد، چنانچه آن را در ظرفی بگذارند و سه مرتبه آب روی آن بریزند و خالی كنند پاك می شود،

و ظرف آن هم پاك می گردد. ولی اگر بخواهند لباس یا چیزی را كه فشار لازم دارد در ظرفی بگذارند و آب بكشند باید در هر مرتبه كه آب روی آن می ریزند آن را فشار دهند و ظرف را كج كنند، تا غساله ای كه در آن جمع شده بیرون بریزد.

مسأله 167- لباس نجسی را كه به نیل و مانند آن رنگ شده، اگر در آب كر یا جاری فرو برند و آب پیش از آن كه به واسطه رنگ پارچه مضاف شود به تمام آن برسد آن لباس پاك می شود. اگر چه موقع فشار دادن آب مضاف یا رنگین از آن بیرون آید.

مسأله 168- اگر لباسی را در كر یا جاری آب بكشند و بعد مثلًا لجن آب در آن ببینند، چنانچه احتمال ندهند كه جلوگیری از رسیدن آب كرده آن لباس پاك است.

مسأله 169- اگر بعد از آب كشیدن لباس و مانند آن خورده گِل یا اشنان در آن دیده شود در صورتی كه بداند كه خورده گِل یا اشنان با آب شسته شد، پاك است، ولی اگر آب نجس به باطن گل یا اشنان رسیده باشد ظاهر گل و اشنان، پاك و باطن آنها نجس است.

مسأله 170- هر چیز نجس تا عین نجاست را از آن برطرف نكنند پاك نمی شود.

ولی اگر بو یا رنگ نجاست در آن مانده باشد اشكال ندارد. پس اگر خون را از لباس برطرف كنند و لباس را آب بكشند و رنگ خون در آن بماند، پاك می باشد، اما چنانچه به واسطه بو یا رنگ یقین كنند یا احتمال دهند كه ذره های نجاست در آن چیز مانده، نجس است.

مسأله

171- اگر نجاست بدن را در آب كر یا جاری برطرف كنند بدن پاك می شود و بیرون آمدن و دوباره در آب رفتن لازم نیست.

مسأله 172- غذای نجسی كه لای دندانها مانده اگر آب در دهان بگردانند و به تمام غذای نجس برسد، پاك می شود.

مسأله 173- اگر موی سر و صورت زیاد باشد و با آب قلیل آب بكشند باید فشار دهند كه غساله آن جدا شود.

مسأله 174- اگر جایی از بدن یا لباس را با آب قلیل، آب بكشند، اطراف آنجا كه متصل به آن است و معمولًا موقع آب كشیدن آن جا نجس می شود در صورتی كه آبی كه برای پاك شدن محل نجس می ریزند به آن اطراف جاری شود با پاك شدن جای نجس پاك می شود. و همچنین است اگر چیز پاكی را پهلوی چیز نجس بگذارند و روی هر دو آب بریزند. پس اگر برای آب كشیدن یك انگشت نجس، روی همه انگشتها آب بریزند و آب نجس به همه آنها برسد، بعد از پاك شدن انگشت نجس، تمام انگشتها پاك می شود.

مسأله 175- گوشت و دنبه ای كه نجس شده مثل چیزهای دیگر آب كشیده می شود. و همچنین است اگر بدن یا لباس، چربی كمی داشته باشد كه از رسیدن آب به آنها جلوگیری نكند.

مسأله 176- اگر ظرف یا بدن نجس باشد و بعد به طوری چرب شود كه جلوگیری از رسیدن آب به آنها كند، چنانچه بخواهند ظرف و بدن را آب بكشند، باید چربی را برطرف كنند تا آب به آنها برسد.

مسأله 177- چیز نجسی كه عین نجاست در آن نیست، اگر زیر شیری كه متصل به كر است یك

دفعه بشویند پاك می شود، و نیز اگر عین نجاست در آن باشد، چنانچه عین نجاست آن، زیر شیر یا بوسیله دیگر برطرف شود، و آبی كه از آن چیز می ریزد بو یا رنگ یا مزه نجاست به خود نگرفته باشد با آن شیر پاك می گردد. اما اگر آبی كه از آن می ریزد بو یا رنگ یا مزه نجاست گرفته باشد باید به قدری آب شیر روی آن بریزند تا در آبی كه از آن جدا می شود، بو یا رنگ یا مزه نجاست نباشد.

مسأله 178- اگر چیزی را آب بكشد و یقین كند پاك شده و بعد شك كند كه عین نجاست را از آن برطرف كرده یا نه، چنانچه موقع آب كشیدن متوجه برطرف كردن عین نجاست بوده آن چیز پاك است و اگر متوجه برطرف كردن عین نجاست نبوده بنا بر احتیاط مستحب باید دوباره آن را آب بكشد.

مسأله 179- زمینی كه آب روی آن جاری نمی شود اگر نجس شود با آب قلیل پاك نمی گردد. ولی زمینی كه روی آن شن یا ریگ باشد- چون آبی كه روی آن می ریزند از آن جدا شده و در شن و ریگ فرو می رود- با آب قلیل پاك می شود، اما زیر ریگها نجس می ماند.

مسأله 180- زمین سنگ فرش و آجرفرش و زمین سختی كه آب در آن فرو نمی رود اگر نجس شود با آب قلیل، پاك می گردد، ولی باید به قدری آب روی آن بریزند كه جاری شود و چنانچه آبی كه روی آن ریخته اند از سوراخی بیرون رود همه زمین پاك می شود، و اگر بیرون نرود جایی كه آبها جمع می شود نجس می ماند. و برای پاك

شدن آن جا باید گودالی بكنند كه آب در آن جمع شود، بعد آب را بیرون بیاورند و گودال را با خاك پاك پر كنند.

مسأله 181- اگر ظاهر نمكِ سنگ و مانند آن نجس شود، با آب كمتر از كر هم پاك می شود.

مسأله 182- اگر شكر آب شده نجس را قند بسازند و در آب كر یا جاری بگذارند پاك نمی شود.

187- بعد از آن كه كف پا یا ته كفشِ نجس، به راه رفتن پاك شد مقداری از اطراف آن هم كه معمولًا به گِل آلوده می شود اگر زمین یا خاك به آن اطراف برسد پاك می گردد.

مسأله 188- كسی كه با دست و زانو راه می رود، اگر كف دست یا زانوی او نجس شود پاك شدن دست و زانوی او بوسیله راه رفتن محل اشكال است. و همچنین است ته عصا و ته پای مصنوعی و نعل چهارپایان و چرخ اتومبیل و درشكه و مانند اینها.

مسأله 189- اگر بعد از راه رفتن ذره های كوچكی از نجاست كه دیده نمی شود، در كف پا یا ته كفش بماند باید آن ذره ها را هم برطرف كرد، ولی باقی بودن بو و رنگ اشكال ندارد.

مسأله 190- توی كفش و مقداری از كف پا كه به زمین نمی رسد به واسطه راه رفتن پاك نمی شود و پاك شدن كف جوراب به واسطه راه رفتن، محل اشكال است، ولی اگر كف جوراب از پوست باشد بوسیله راه رفتن پاك می شود.

تابیدن آفتاب جلوگیری نكند، پس اگر آفتاب از پشت پرده یا ابر و مانند اینها بتابد و چیز نجس را خشك كند، آن چیز پاك نمی شود، ولی اگر ابر به قدری نازك باشد كه از تابیدن آفتاب جلوگیری نكند اشكال ندارد. چهارم: آن كه آفتاب به تنهایی چیز نجس را خشك كند پس اگر مثلًا چیز نجس به واسطه باد و آفتاب خشك شود پاك نمی گردد، ولی اگر باد به قدری كم باشد كه نگویند به خشك شدن چیز نجس كمك كرده، اشكال ندارد. پنجم: آن كه آفتاب مقداری از بنا و ساختمان را كه نجاست به آن فرو رفته، یك مرتبه خشك كند، پس اگر یك مرتبه بر زمین و ساختمان نجس بتابد و روی آن را خشك كند، و دفعه دیگر زیر آن را خشك نماید، فقط روی آن پاك می شود و زیر آن نجس می ماند.

ششم: آن كه ما بین روی زمین یا ساختمان كه آفتاب به آن می تابد با داخل آن، هوا یا جسم پاك دیگری فاصله نباشد.

مسأله 192- آفتاب حصیر نجس را پاك می كند و همچنین درخت و گیاه به واسطه آفتاب پاك می شود.

مسأله 193- اگر آفتاب به زمین نجس بتابد، بعد انسان شك كند كه زمین موقع تابیدن آفتاب تر بوده یا نه، یا تری آن به واسطه آفتاب خشك شده یا نه، آن زمین نجس است، و همچنین است اگر شك كند كه پیش از تابش آفتاب، عین نجاست از آن برطرف شده یا نه، یا شك كند كه چیزی مانع تابش آفتاب بوده یا نه.

مسأله 194- اگر آفتاب به یك طرف دیوار نجس بتابد، طرفی كه آفتاب به

آن نتابیده پاك نمی شود، ولی اگر دیوار به قدری نازك باشد كه به واسطه تابش به یك طرف، طرف دیگرش هم خشك شود پاك می گردد.

و حلال می شود.

مسأله 203- اگر مثلًا در یك خوشه غوره یك دانه یا دو دانه انگور باشد چنانچه به آبی كه از آن خوشه گرفته می شود آبغوره بگویند و اثری از شیرینی در آن نباشد و بجوشد، پاك و خوردن آن حلال است.

مسأله 204- چیزی كه معلوم نیست غوره است یا انگور، اگر جوش بیاید حرام نمی شود.

از آن اجتناب كند.

مسأله 209- اگر كافر شهادتین بگوید و انسان نداند قلباً مسلمان شده یا نه، پاك است، ولی اگر بداند قلباً مسلمان نشده بنا بر احتیاط واجب باید از او اجتناب كرد.

خونی از لای دندان بیرون آید و در آب دهان از بین برود، آب كشیدن توی دهان لازم نیست. ولی اگر دندان عاریه در دهان نجس شود، باید آن را آب بكشند به احتیاط واجب.

مسأله 217- اگر غذا لای دندان مانده باشد و داخل دهان خون بیاید، چنانچه انسان نداند كه خون به غذا رسیده آن غذا پاك است. و اگر خون به آن برسد بنا بر احتیاط واجب نجس می شود.

مسأله 218- جایی را كه انسان نمی داند از ظاهر بدن است یا باطن آن، اگر نجس شود لازم نیست آب بكشد اگر چه آب كشیدن احوط است.

مسأله 219- اگر گرد و خاك نجس به لباس و فرش و مانند اینها بنشیند، چنانچه هر دو خشك باشند نجس نمی شود، و اگر گرد و خاك یا لباس و مانند اینها تر باشد باید محل نشستن گرد و خاك را آب بكشند.

و نقره و مزدی كه برای آن می گیرند حرام نیست.

مسأله 228- خرید و فروش ظرف طلا و نقره و پول عوضی هم كه فروشنده می گیرد حرام نیست.

مسأله 229- گیره استكان كه از طلا یا نقره می سازند اگر بعد از برداشتن استكان، ظرف به آن گفته شود، استعمال آن چه به تنهایی و چه با استكان، حرام است و اگر ظرف به آن گفته نشود استعمال آن مانعی ندارد.

مسأله 230- استعمال ظرفی كه روی آن را آب طلا یا آب نقره داده اند اشكال ندارد.

مسأله 231- اگر فلزی را با طلا یا نقره مخلوط كنند و ظرف بسازند چنانچه مقدار آن فلز به قدری زیاد باشد كه ظرف طلا یا نقره به آن ظرف نگویند استعمال آن مانعی ندارد.

مسأله 232- اگر انسان غذایی را كه در ظرف طلا یا نقره است در ظرف دیگر بریزد این استعمال جائز است ولی اگر بخواهد از ظرف دوم غذا بخورد و خالی كردن ظرف برای آن نباشد كه غذا خوردن از ظرف طلا یا نقره جائز نیست این استعمال حرام می باشد.

مسأله 233- استعمال بادگیر قلیان و غلاف شمشیر و كارد و قاب قرآن اگر از طلا یا نقره باشد اشكال ندارد و همچنین عطردان و سرمه دان و مثل اینها.

مسأله 234- استعمال ظرف طلا یا نقره در حال ناچاری اشكال ندارد و برای وضو و غسل هم در حال تقیه می شود ظرف طلا و نقره را استعمال كرد، بلكه گاهی واجب است.

مسأله 235- استعمال ظرفی كه معلوم نیست از طلا یا نقره است یا از چیز دیگر اشكال ندارد.

جلوی سر و روی پاها را مسح كنند.

مسأله 237- درازای صورت را باید از بالای پیشانی- جایی كه موی سر بیرون می آید- تا آخر چانه شست، و پهنای آن به مقداری كه بین انگشت وسط و شست قرار می گیرد باید شسته شود، و اگر مختصری از این مقدار را نشوید وضو باطل است.

و برای آن كه یقین كند این مقدار كاملًا شسته شده باید كمی اطراف آن را هم بشوید.

مسأله 238- اگر صورت یا دست كسی كوچكتر یا بزرگتر از معمول مردم باشد باید ملاحظه كند كه مردمان معمولی تا كجای صورت خود را می شویند، او هم تا همان جا را بشوید و اگر دست و صورتش هر دو بر خلاف معمول باشد ولی با هم متناسب باشند لازم نیست ملاحظه معمول را بكند بلكه به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد وضو بگیرد، و نیز اگر در پیشانی او مو روئیده یا جلوی سرش مو ندارد باید به اندازه معمول پیشانی را بشوید.

مسأله 239- اگر احتمال دهد چرك یا چیز دیگری در ابروها و گوشه های چشم و لب او هست كه نمی گذارد آب به آنها برسد، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، باید پیش از وضو وارسی كند كه اگر هست برطرف نماید.

مسأله 240- اگر پوست صورت از لای مو پیدا باشد باید آب را به پوست برساند، و اگر پیدا نباشد شستن مو كافی است، و رساندن آب به زیر آن لازم نیست.

مسأله 241- اگر شك كند كه پوست صورت از لای مو پیدا است یا نه، بنا بر احتیاط واجب باید مو را بشوید و آب را به

پوست هم برساند.

مسأله 242- شستن توی بینی و مقداری از لب و چشم كه در وقت بستن دیده نمی شود واجب نیست، ولی برای آن كه یقین كند از جاهایی كه باید شسته شود چیزی باقی نمانده واجب است مقداری از آنها را هم بشوید. و كسی كه نمی دانسته باید این مقدار را بشوید اگر نداند در وضوهایی كه گرفته این مقدار را شسته یا نه، نمازهایی كه خوانده صحیح است.

مسأله 243- باید صورت را بنا بر احتیاط واجب از بالا به پایین شست و اگر از پایین به بالا بشوید وضو باطل است، و دستها را باید از مرفق به طرف سر انگشتان بشوید.

مسأله 244- اگر دست را تر كند و به صورت و دستها بكشد، چنانچه تری دست به قدری باشد كه به واسطه كشیدن دست، آب كمی بر آنها جاری شود كافی است.

مسأله 245- بعد از شستن صورت باید دست راست و بعد از آن دست چپ را از آرنج تا سرانگشتها بشوید.

مسأله 246- برای آن كه یقین كند آرنج را كاملًا شسته باید مقداری بالاتر از آرنج را هم بشوید.

مسأله 247- كسی كه پیش از شستن صورت دستهای خود را تا مچ شسته، در موقع وضو باید تا سرانگشتان را بشوید و اگر فقط تا مچ را بشوید وضوی او باطل است.

مسأله 248- در وضو، شستن صورت و دستها، مرتبه اول واجب و مرتبه دوم جایز و مرتبه سوم و بیشتر از آن حرام می باشد، و اگر با یك مشت آب، تمام عضو شسته شود و به قصد وضو بریزد یك مرتبه حساب می شود چه قصد بكند یك مرتبه را، یا قصد

نكند.

مسأله 249- بعد از شستن هر دو دست باید جلوی سر را با تری آب وضو كه در دست مانده مسح كند، و لازم نیست با دست راست باشد یا از بالا به پایین مسح نماید.

مسأله 250- یك قسمت از چهار قسمت سر كه مقابل پیشانی است جای مسح می باشد، و هر جای این قسمت را به هر اندازه مسح كند كافی است، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه از درازا به اندازه درازای یك انگشت و از پهنا به اندازه پهنای سه انگشت بسته، مسح نماید.

مسأله 251- لازم نیست مسح سر بر پوست آن باشد بلكه بر موی جلوی سر هم صحیح است. ولی كسی كه موی جلوی سر او به اندازه ای بلند است كه اگر مثلًا شانه كند به صورتش می ریزد، یا به جاهای دیگر سر می رسد، باید بیخ موها را مسح كند، یا فرق سر را باز كرده پوست سر را مسح نماید، و اگر موهایی را كه به صورت می ریزد یا به جاهای دیگر سر می رسد جلوی سر جمع كند و بر آنها مسح نماید، یا بر موی جاهای دیگر سر، كه جلوی آن آمده مسح كند باطل است.

مسأله 252- بعد از مسح سر باید با تری آب وضو كه در دست مانده روی پاها را از سر یكی از انگشتها تا برآمدگی روی پا مسح كند.

مسأله 253- پهنای مسح پا به هر اندازه باشد كافی است، ولی بهتر، بلكه احوط آن است كه با تمام كف دست، روی پا را مسح كند.

مسأله 254- اگر در مسح پا همه دست را روی پا بگذارد و كمی بكشد صحیح است.

مسأله 255-

در مسح سر و روی پا باید دست را روی آنها بكشد، و اگر دست را نگهدارد و سر یا پا را به آن بكشد وضو باطل است، ولی اگر موقعی كه دست را می كشد سر یا پا مختصری حركت كند اشكال ندارد.

مسأله 256- جای مسح باید خشك باشد. و اگر به قدری تر باشد كه رطوبت كف دست به آن اثر نكند مسح باطل است. ولی اگر تری آن بقدری كم باشد كه رطوبتی كه بعد از مسح در آن دیده می شود بگویند فقط از تری كف دست است اشكال ندارد.

مسأله 257- اگر برای مسح، رطوبتی در كف دست نمانده باشد نمی تواند دست را با آب خارج، تر كند، بلكه باید از اعضای دیگر وضو رطوبت بگیرد و با آن مسح نماید.

مسأله 258- اگر رطوبت كف دست فقط به اندازه مسح سر باشد، می تواند سر را با همان رطوبت مسح كند، و برای مسح پاها از اعضاء دیگر وضو رطوبت بگیرد.

مسأله 259- مسح كردن از روی جوراب و كفش باطل است، ولی اگر به واسطه سرمای شدید یا ترس از دزد و درنده و مانند اینها نتواند كفش یا جوراب را بیرون آورد، مسح كردن بر آنها اشكال ندارد، و اگر روی كفش نجس باشد باید چیز پاكی بر آن بیندازد و بر آن چیز مسح كند.

مسأله 260- اگر روی پا نجس باشد و نتواند برای مسح، آن را آب بكشد باید تیمم نماید.

مسح سر و پاها با آب وضو باشد، بایستی در شستن ارتماسی دستها، قصد شستن وضویی، هنگام بیرون آوردن دستها از آب باشد، و یا این كه مقداری از دست چپ را، باقی گذارد، تا آن را با دست راست، ترتیبی بشوید.

مسأله 262- در وضوی ارتماسی هم باید صورت و دستها از بالا به پایین شسته شود، پس اگر وقتی كه صورت و دستها را در آب فرو می برد قصد وضو كند باید صورت را از طرف پیشانی و دستها را از طرف آرنج در آب فرو برد و اگر موقع بیرون آوردن از آب قصد وضو كند، باید صورت را از طرف پیشانی و دستها را از طرف آرنج بیرون آورد.

مسأله 263- اگر وضوی بعضی از اعضاء را ارتماسی و بعضی را غیر ارتماسی انجام دهد اشكالی ندارد.

الْخُلْدَ فی الْجِنَانِ بِیساری وَ حاسِبْنی حِسَاباً یسِیراً» و موقع شستن دست چپ بگوید: «اللَّهُمَّ لا تُعْطِنِی كِتابِی بِشِمِالی وَ لا مِنْ وَراءِ ظَهْرِی وَ لا تَجْعَلْهَا مَغْلُولَةً الی عُنُقی وَ اعُوذ بِكَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّیرانِ» و موقعی كه سر را مسح می كند بگوید: «اللَّهُمَّ غَشِّنی بِرَحْمَتِكَ وَ بَرَكاتِكَ وَ عَفْوِكَ» و در وقت مسح پا بخواند: «اللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی عَلَی الصِّراطِ یوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الاقْدامُ وَ اجْعَلْ سَعْیی فی ما یرْضِیكَ عَنّی یا ذَا الْجَلالِ وَ الْاكْرَامِ».

وضو بگیرد.

مسأله 270- وضو گرفتن از حوض تیمچه ها و مسافرخانه ها و مانند اینها برای كسانی كه ساكن آن جاها نیستند، در صورتی صحیح است كه معمولًا كسانی هم كه ساكن آن جاها نیستند، با آب آنها وضو بگیرند.

مسأله 271- وضو گرفتن در نهرهای بزرگ اگر چه انسان نداند كه صاحب آنها راضی است، اشكال ندارد ولی اگر صاحب آنها از وضو گرفتن نهی كند احتیاط واجب آن است كه با آب آنها وضو نگیرند.

مسأله 272- اگر فراموش كند آب، غصبی است، و با آن وضو بگیرد صحیح است.

از وضو شك كند كه پیش از وضو آن جا را آب كشیده یا نه، چنانچه در موقع وضو ملتفت پاك بودن و نجس بودن آنجا نبوده وضو باطل است، و اگر می داند ملتفت بوده، یا شك دارد كه ملتفت بوده یا نه، وضو صحیح است. و در هر صورت جایی را كه نجس بوده باید آب بكشد.

مسأله 279- اگر در صورت یا دستها بریدگی یا زخمی است كه خون آن بند نمی آید و آب برای آن ضرر ندارد، باید در آب كر یا جاری فرو برد و قدری فشار دهد كه خون بند بیاید، بعد به دستوری كه گفته شد وضوی ارتماسی بگیرد.

آن رطوبت، سر و پای او را مسح كنند. و احتیاط واجب در صورت امكان ضمّ تیمم است.

مسأله 287- هر كدام از كارهای وضو را كه می تواند به تنهایی انجام دهد، نباید در آن كمك بگیرد.

پوستی كه كنده شده گاهی به بدن می چسبد و گاهی بلند می شود باید آن را قطع كند یا آب را به زیر آن برساند.

مسأله 293- اگر انسان شك كند كه به اعضای وضوی او چیزی چسبیده یا نه، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد، مثل آن كه بعد از گل كاری شك كند گل به دست او چسبیده یا نه، باید وارسی كند یا بقدری دست بمالد كه اطمینان پیدا كند كه اگر بوده برطرف شده یا آب به زیر آن رسیده است.

مسأله 294- جایی را كه باید شست و مسح كرد هر قدر چرك باشد اگر چرك آن مانع از رسیدن آب به بدن نباشد اشكال ندارد. و همچنین است اگر بعد از گچ كاری و مانند آن چیز سفیدی كه جلوگیری از رسیدن آب به پوست نمی نماید بر دست بماند، ولی اگر شك كند كه با بودن آنها آب به بدن می رسد یا نه، باید آنها را برطرف كند.

مسأله 295- اگر پیش از وضو بداند كه در بعضی از اعضای وضو مانعی از رسیدن آب هست و بعد از وضو شك كند كه در موقع وضو آب را به آن جا رسانده یا نه، وضوی او صحیح است، ولی اگر بداند كه موقع وضو ملتفت آن مانع نبوده، باید دوباره وضو بگیرد.

مسأله 296- اگر در بعضی از اعضای وضو مانعی باشد كه گاهی آب بخودی خود زیر آن می رسد و گاهی نمی رسد و انسان بعد از وضو شك كند كه آب زیر آن رسیده یا نه، چنانچه بداند موقع وضو ملتفت رسیدن آب به زیر آن نبوده، باید دوباره وضو بگیرد.

مسأله 297-

اگر بعد از وضو چیزی كه مانع از رسیدن آب است در اعضای وضو ببیند و نداند موقع وضو بوده یا بعد پیدا شده، وضوی او صحیح است، ولی اگر بداند كه در وقت وضو ملتفت آن مانع نبوده، احتیاط واجب آن است كه دوباره وضو بگیرد.

مسأله 298- اگر بعد از وضو شك كند چیزی كه مانع رسیدن آب است در اعضای وضو بوده یا نه، وضو صحیح است.

و باید وضو بگیرد و نماز را بخواند.

مسأله 305- اگر بعد از نماز شك كند، كه قبل از نماز وضوی او باطل شده یا بعد از نماز، نمازی كه خوانده صحیح است.

مسأله 306- اگر انسان مرضی دارد كه بول او قطره قطره می ریزد یا نمی تواند از بیرون آمدن غائط خودداری كند چنانچه یقین دارد كه از اول وقت نماز تا آخر آن به مقدار وضو گرفتن و نماز خواندن مهلت پیدا می كند، باید نماز را در وقتی كه مهلت پیدا می كند بخواند، و اگر مهلت او به مقدار كارهای واجب نماز است، باید در وقتی كه مهلت دارد فقط كارهای واجب نماز را به جا آورد و كارهای مستحب آن مانند اذان و اقامه و قنوت را ترك نماید.

مسأله 307- اگر به مقدار وضو و نماز مهلت پیدا نمی كند و در بین نماز چند دفعه بول از او خارج می شود، وضوی اول كافی است، ولی چنانچه مرضی دارد كه در بین نماز چند مرتبه غائط از او خارج می شود كه اگر بخواهد بعد از هر دفعه وضو بگیرد سخت نیست، باید ظرف آبی پهلوی خود بگذارد و هر وقت غائط از او خارج شد وضو بگیرد و بقیه نماز را بخواند.

مسأله 308- كسی كه غائط طوری پی در پی از او خارج می شود كه وضو گرفتن بعد از هر دفعه برای او سخت است، اگر بتواند مقداری از نماز را با وضو بخواند، باید برای هر نماز یك وضو بگیرد.

مسأله 309- كسی كه بول پی در پی از او خارج می شود اگر بین دو نماز، قطره بولی از او خارج نشود می تواند با یك وضو

هر دو نماز را بخواند و قطره هایی كه بین نماز خارج می شود اشكال ندارد.

مسأله 310- كسی كه بول یا غائط پی در پی از او خارج می شود اگر نتواند هیچ مقدار از نماز را با وضو بخواند، می تواند چند نماز را با یك وضو بخواند، مگر اختیاراً بول یا غائط كند یا چیز دیگری كه وضو را باطل می كند پیش آید.

مسأله 311- اگر مرضی دارد كه نمی تواند از خارج شدن باد جلوگیری كند، باید به وظیفه كسانی كه نمی توانند از بیرون آمدن غائط خودداری كنند عمل نماید.

مسأله 312- كسی كه غائط پی در پی از او خارج می شود، باید برای هر نمازی وضو بگیرد و فوراً مشغول نماز شود، ولی برای به جا آوردن سجده و تشهد فراموش شده و نماز احتیاط كه باید بعد از نماز انجام داد در صورتی كه آنها را بعد از نماز فوراً به جا بیاورد وضو گرفتن لازم نیست.

مسأله 313- كسی كه بول او قطره قطره می ریزد باید برای نماز بوسیله كیسه ای كه در آن، پنبه یا چیز دیگری است كه از رسیدن بول به جاهای دیگر جلوگیری می كند، خود را حفظ نماید، و احتیاط واجب آن است كه پیش از هر نماز مخرج بول را كه نجس شده آب بكشد، و نیز كسی كه نمی تواند از بیرون آمدن غائط خودداری كند، چنانچه ممكن باشد باید به مقدار نماز از رسیدن غائط به جاهای دیگر جلوگیری نماید. و احتیاط واجب آن است كه اگر مشقت ندارد، برای هر نماز مخرج غائط را آب بكشد.

مسأله 314- كسی كه نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری كند در صورتی كه

ممكن باشد و مشقت و زحمت و خوفِ ضرر نداشته باشد باید به مقدار نماز از خارج شدن بول و غائط جلوگیری نماید، و بنا بر احتیاط واجب اگر چه خرج داشته باشد، بلكه اگر مرض او به آسانی معالجه شود، خود را معالجه نماید.

مسأله 315- كسی كه نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری كند، بعد از آن كه مرض او خوب شد، لازم نیست نمازهایی را كه در وقت مرض مطابق وظیفه اش خوانده قضا نماید. ولی اگر در بین وقت نماز مرض او خوب شود، باید نمازی را كه در آن وقت خوانده دوباره بخواند.

كه وضو ندارد، حرام است. ولی اگر قرآن را به زبان فارسی یا به زبان دیگری ترجمه كنند مس آن اشكال ندارد.

مسأله 318- جلوگیری بچه و دیوانه از مس خط قرآن واجب نیست، ولی اگر مس نمودن آنان بی احترامی به قرآن باشد، باید از آنان جلوگیری كنند.

مسأله 319- كسی كه وضو ندارد، حرام است اسم خداوند متعال را به هر زبانی نوشته شده باشد مس نماید. و همچنین است بنا بر احتیاط واجب مس اسم مبارك پیغمبر و امام و حضرت زهرا علیهم السلام.

مسأله 320- اگر پیش از وقت نماز به قصد این كه با طهارت باشد وضو بگیرد یا غسل كند صحیح است و نزدیك وقت نماز هم اگر به قصد مهیا بودن برای نماز وضو بگیرد اشكال ندارد.

مسأله 321- كسی كه یقین دارد وقت داخل شده اگر نیت وضوی واجب كند و بعد از وضو بفهمد وقت داخل نشده، وضوی او صحیح است.

مسأله 322- مستحب است انسان برای نماز میت و زیارت اهل قبور و رفتن به مسجد و حرم امامان علیهم السلام وضو بگیرد، و همچنین برای همراه داشتن قرآن و خواندن و نوشتن آن و نیز برای مس حاشیه قرآن و برای خوابیدن، وضو گرفتن مستحب است، و نیز مستحب است كسی كه وضو دارد دوباره وضو بگیرد، و اگر برای یكی از این كارها وضو بگیرد هر كاری را كه باید با وضو انجام داد، می تواند به جا آورد مثلًا می تواند با آن وضو نماز بخواند.

خوابی كه به واسطه آن چشم نبیند و گوش نشنود، ولی اگر چشم نبیند و گوش بشنود وضو باطل نمی شود. پنجم: چیزهایی كه عقل را از بین می برد، مانند دیوانگی و مستی و بیهوشی. ششم: استحاضه زنان، كه بعداً گفته می شود. هفتم: كاری كه برای آن باید غسل كرد مانند جنابت.

باید پارچه پاكی روی آن بگذارد و روی پارچه را با تری آب وضو كه در دست مانده مسح كند. و بنا بر احتیاط مستحب تیمم هم بنمایند، و اگر گذاشتن پارچه ممكن نباشد، باید به جای وضو تیمم كند و بهتر است یك وضو بدون مسح هم بگیرد.

مسأله 327- اگر روی دمل یا زخم یا شكستگی بسته باشد، چنانچه باز كردن آن ممكن است و زحمت و مشقت هم ندارد و آب هم برای آن ضرر ندارد، باید روی آن را باز كند و وضو بگیرد، چه زخم و مانند آن در صورت و دستها باشد، یا جلوی سر و روی پاها.

مسأله 328- اگر زخم یا دمل یا شكستگی در صورت یا دستها باشد و بشود روی آن را باز كرد، چنانچه ریختن آب، روی آن ضرر دارد و كشیدن دست تر ضرر ندارد، واجب است دست تر روی آن بكشد.

مسأله 329- اگر نمی شود روɠزخم را باز كرد ولی زخم و چیزی كه روی آن گذاشته پاك است و رسانیدن آب به زخم ممكن است و ضرر و زحمت و مشقت هم ندارد، باید آب را به روی زخم برساند، و اگر زخم یا چیزی كه روی آن گذاشته نجس است، چنانچه آب كشیدن آن و رساندن آب به روی زخم ممكن باشد بدون زحمت و مشقت، باید آن را آب بكشد و موقع وضو آب را به زخم برساند، و در صورتی كه آب برای زخم ضرر دارد، یا آن كه رساندن آب به روی زخم ممكن نیست، یا زخم نجس است و نمی شود آن را آب كشید، باید اطراف زخم را بشوید،

و اگر جبیره پاك است روی آن را مسح كند، و اگر جبیره نجس است یا نمی شود روی آن را دست تر كشید، مثلًا دوایی است كه به دست می چسبد، پارچه پاكی را بطوری كه جزء جبیره حساب شود، روی آن بگذارد و دست تر روی آن بكشد، و اگر این هم ممكن نیست احتیاط واجب آن است كه وضو بگیرد و تیمم هم بنماید.

مسأله 330- اگر جبیره، تمام صورت یا تمام یكی از دستها را فرا گرفته باشد باز احكام جبیره جاری، و وضوی جبیره ای كافی است، ولی اگر معظم اعضای وضو را گرفته باشد، بنا بر احتیاط، باید جمع نماید بین عمل جبیره و تیمم، اگر چه كفایت تیمم در این صورت بعید نیست.

مسأله 331- اگر جبیره تمام اعضای وضو را گرفته باشد، باید تیمّم بنماید.

مسأله 332- كسی كه در كف دست و انگشتها جبیره دارد و در موقع وضو دست تر روی آن كشیده است، می تواند سر و پا را با همان رطوبت مسح كند یا از جاهای دیگر وضو رطوبت بگیرد.

مسأله 333- اگر جبیره تمام پهنای روی پا را گرفته ولی مقداری از طرف انگشتان و مقداری از طرف بالای پا باز است، باید جاهایی كه باز است روی پا را، و جایی كه جبیره است روی جبیره را مسح كند.

مسأله 334- اگر در صورت یا دستها چند جبیره باشد، باید بین آنها را بشوید و اگر جبیره ها در سر یا روی پاها باشد، باید بین آنها را مسح كند و در جاهایی كه جبیره است باید به دستور جبیره عمل نماید.

مسأله 335- اگر جبیره بیشتر از معمول اطراف زخم را

گرفته و برداشتن آن ممكن نیست، باید به دستور جبیره عمل كند، و بنا بر احتیاط واجب تیمم هم بنماید، و اگر برداشتن جبیره ممكن است باید جبیره را بردارد، پس اگر زخم در صورت و دستها است اطراف آن را بشوید و اگر در سر یا روی پاها است اطراف آن را مسح كند و برای جای زخم به دستور جبیره عمل نماید.

مسأله 336- اگر در جای وضو زخم و جراحت و شكستگی نیست، ولی به جهت دیگری آب برای همه دست و صورت ضرر دارد، باید تیمم كند و احتیاط مستحب آن است كه وضوی جبیره ای هم بگیرد، ولی اگر برای مقداری از دست و صورت ضرر دارد چنانچه اطراف آن را بشوید كافی بودن بعید نیست، ولی احتیاط به تیمم ترك نشود.

مسأله 337- اگر جایی از اعضای وضو را رگ زده است و نمی تواند آن را آب بكشد یا آب برای آن ضرر دارد اگر روی آن بسته است، باید به دستور جبیره عمل كند، و اگر معمولًا باز است شستن اطراف آن كافی است.

مسأله 338- اگر در جای وضو یا غسل چیزی چسبیده است كه برداشتن آن ممكن نیست، یا به قدری مشقت دارد كه نمی شود تحمل كرد، باید به دستور جبیره عمل كند.

مسأله 339- غسل جبیره ای مثل وضوی جبیره ای است، ولی بنا بر احتیاط واجب باید آن را ترتیبی به جا آورند نه ارتماسی.

مسأله 340- كسی كه وظیفه او تیمم است، اگر در بعضی از جاهای تیمم او زخم یا دمل یا شكستگی باشد باید به دستور وضوی جبیره ای، تیمم جبیره ای نماید.

مسأله 341- كسی كه باید با وضو یا غسل

جبیره ای نماز بخواند، چنانچه بداند كه تا آخر وقت عذر او برطرف نمی شود، می تواند در اول وقت نماز بخواند، ولی اگر امید دارد كه تا آخر وقت عذر او برطرف شود احتیاط واجب آن است كه صبر كند و اگر عذر او برطرف نشد در آخر وقت نماز را با وضو یا غسل جبیره ای به جا آورد.

مسأله 342- اگر انسان برای مرضی كه در چشم اوست موی چشم خود را بچسباند، باید وضو و غسل را جبیره ای انجام دهد و احتیاط آن است كه تیمم هم بنماید.

مسأله 343- كسی كه نمی داند وظیفه اش تیمم است یا وضوی جبیره ای بنا بر احتیاط واجب باید هر دو را به جا آورد.

مسأله 344- نمازهایی را كه انسان با وضوی جبیره ای خوانده صحیح است و بعد از آن كه عذرش برطرف شد، برای نمازهای بعد هم نباید وضو بگیرد، ولی اگر برای آن كه نمی دانسته تكلیفش جبیره است یا تیمم هر دو را انجام داده باشد باید برای نمازهای بعد وضو بگیرد.

باشد یا در دُبُر، بالغ باشند یا نابالغ اگر چه منی بیرون نیاید هر دو جنب می شوند.

مسأله 350- اگر شك كند كه به مقدار ختنه گاه داخل شده یا نه، غسل بر او واجب نیست.

مسأله 351- اگر نَعُوذُ بِاللّه حیوانی را وطی كند یعنی با او نزدیكی نماید و منی از او بیرون آید غسلِ تنها، كافی است. و اگر منی بیرون نیاید، چنانچه پیش از وطی وضو داشته باز هم غسل تنها كافی است، و اگر وضو نداشته احتیاط واجب آن است كه غسل كند، وضو هم بگیرد.

مسأله 352- اگر منی از جای خود حركت كند و بیرون نیاید، یا انسان شك كند كه منی از او بیرون آمده یا نه، غسل بر او واجب نیست.

مسأله 353- كسی كه نمی تواند غسل كند ولی تیمم برایش ممكن است، بعد از داخل شدن وقت نماز بدون جهت با عیال خود نزدیكی كند اشكال دارد ولی اگر برای لذت بردن یا ترس از برای خودش باشد اشكال ندارد.

مسأله 354- اگر در لباس خود منی ببیند و بداند كه از خود او است و برای آن غسل نكرده، باید غسل كند و نمازهایی را كه یقین دارد، بعد از بیرون آمدن منی خوانده قضا كند، ولی نمازهایی را كه احتمال می دهد بعد از بیرون آمدن آن منی خوانده، لازم نیست قضا نماید.

و سلم، اگر چه از یك در داخل و از در دیگر خارج شود.

سوم: توقف در مساجد دیگر، ولی اگر از یك در داخل و از در دیگر خارج شود، یا برای برداشتن چیزی برود مانعی ندارد. و احتیاط واجب آن است كه در حرم امامان هم توقف نكند.

چهارم: گذاشتن چیزی در مسجد.

پنجم: خواندن سوره ای كه سجده واجب دارد و آن چهار سوره است، اول: سوره سی و دوم قرآن (الم تنزیل). دوم: سوره چهل و یكم (حم سجده). سوم: سوره پنجاه و سوّم (و النجم). چهارم: سوره نود و ششم (اقرأ) و اگر یك حرف از این چهار سوره را هم بخواند حرام است.

از بدن را نشسته و نداند كجای بدن است باید دوباره غسل كند.

مسأله 365- اگر بعد از غسل بفهمد مقداری از بدن را نشسته، چنانچه از طرف چپ باشد، شستن همان مقدار كافی است. و اگر از طرف راست باشد باید بعد از شستن آن مقدار، دوباره طرف چپ را بشوید. و اگر از سر و گردن باشد باید بعد از شستن آن مقدار، دوباره طرف راست و بعد طرف چپ را بشوید.

مسأله 366- اگر پیش از تمام شدن غسل، در شستن مقداری از طرف چپ شك كند، شستن همان مقدار كافی است. ولی اگر بعد از اشتغال به شستن طرف چپ در شستن طرف راست یا مقداری از آن شك كند یا بعد از اشتغال به شستن طرف راست در شستن سر و گردن یا مقداری از آن شك نماید نباید اعتنا كند.

ارتماسی كند صحیح است.

صحیح بودن غسل هم شرط است ولی در غسل لازم نیست بدن را از بالا به پایین بشوید، و نیز در غسلِ ترتیبی، لازم نیست بعد از شستن هر قسمت فوراً قسمت دیگر را بشوید، بلكه اگر بعد از شستن سر و گردن مقداری صبر كند و بعد طرف راست را بشوید و بعد از مدتی طرف چپ را بشوید اشكال ندارد. ولی كسی كه نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری كند، اگر به اندازه ای كه غسل كند و نماز بخواند، بول و غائط از او بیرون نمی آید، چنانچه وقت تنگ باشد، باید هر قسمت را فوراً بعد از قسمت دیگر غسل دهد و بعد از غسل هم فوراً نماز بخواند. و همچنین است حكم زن مستحاضه كه بعداً گفته می شود.

مسأله 381- كسی كه قصد دارد پول حمامی را ندهد یا بدون این كه بداند حمامی راضی است، بخواهد نسیه بگذارد، اگر چه بعد حمامی را راضی كند، غسل او باطل است.

مسأله 382- اگر حمامی راضی باشد كه پول حمام نسیه بماند ولی كسی كه غسل می كند قصدش این باشد كه طلب او را ندهد، یا از مال حرام بدهد غسل او صحیح است.

مسأله 383- اگر بخواهد پول حرام یا پولی كه خمس آن را نداده به حمامی بدهد، غسل او باطل است.

مسأله 384- اگر مخرج غائط را در آب خزینه تطهیر كند و پیش از غسل شك كند كه چون در خزینه تطهیر كرده حمامی به غسل كردن او راضی است یا نه، غسل او باطل است، مگر این كه پیش از غسل حمامی را راضی كند.

مسأله 385- اگر شك كند كه

غسل كرده یا نه، باید غسل كند ولی اگر بعد از غسل شك كند، كه غسل او درست بوده یا نه، لازم نیست دوباره غسل نماید.

مسأله 386- اگر در بین غسل حَدَث اصغر از او سر زند، مثلًا بول كند، غسل باطل نمی شود.

مسأله 387- هرگاه به خیال اینكه به اندازه غسل و نماز وقت دارد برای نماز غسل كند، اگر چه بعد از غسل بفهمد كه به اندازه غسل وقت نداشته غسل او صحیح است.

مسأله 388- كسی كه جنب شده اگر شك كند غسل كرده یا نه نمازهایی را كه خوانده صحیح است، ولی برای نمازهای بعد باید غسل كند.

مسأله 389- كسی كه چند غسل بر او واجب است می تواند به نیت همه آنها یك غسل به جا آورد، یا آنها را جدا جدا انجام دهد.

مسأله 390- كسی كه جنب است اگر بر جایی از بدن او آیه قرآن یا اسم خداوند متعال نوشته شده باشد، حرام است دست به آن نوشته بگذارد و اگر بخواهد غسل كند باید آب را طوری به بدن برساند كه دست او به نوشته نرسد.

مسأله 391- كسی كه غسل جنابت كرده، نباید برای نماز وضو بگیرد ولی با غسلهای دیگر نمی شود نماز خواند و باید وضو هم گرفت.

آید.

مسأله 393- استحاضه سه قسم است: قلیله و متوسطه و كثیره. استحاضه قلیله آن است، كه خون، پنبه ای را كه زن داخل فرج می نماید سوراخ نكند و از طرف دیگر ظاهر نشود.

استحاضه متوسطه آن است كه خون در پنبه فرو رود و از طرف دیگر ظاهر شود ولی به دستمالی كه معمولًا زنها برای جلوگیری از خون می بندند، جاری نشود.

استحاضه كثیره آن است كه خون از پنبه به دستمال جاری شود.

غسل كند هر كدام را اول به جا آورد صحیح است، ولی بهتر آن است كه اول وضو بگیرد.

مسأله 399- اگر استحاضه قلیله زن، بعد از نماز صبح، متوسطه شود، باید برای نماز ظهر و عصر غسل كند، و اگر بعد از نماز ظهر و عصر متوسطه شود باید برای نماز مغرب و عشا غسل نماید.

مسأله 400- اگر استحاضه قلیله یا متوسطه زن بعد از نماز صبح كثیره شود باید برای نماز ظهر و عصر یك غسل، و برای نماز مغرب و عشا غسل دیگری به جا آورد و اگر بعد از نماز ظهر و عصر كثیره شود، باید برای نماز مغرب و عشا غسل نماید.

مسأله 401- مستحاضه كثیره یا متوسطه اگر پیش از داخل شدن وقت نماز برای نماز غسل كند، غسل او باطل است بلكه اگر نزدیك اذان صبح برای نماز شب غسل كند و نماز شب را بخواند احتیاط واجب آن است كه بعد از داخل شدن صبح، دوباره غسل و وضو را به جا آورد.

مسأله 402- زن مستحاضه، برای هر نمازی چه واجب باشد و چه مستحب، باید وضو بگیرد و نیز اگر بخواهد نمازی را كه خوانده احتیاطاً دوباره بخواند، یا بخواهد نمازی را كه تنها خوانده است دوباره با جماعت بخواند، باید تمام كارهایی را كه برای استحاضه گفته شد انجام دهد. ولی برای خواندن نماز احتیاط و سجده فراموش شده و تشهد فراموش شده و سجده سهو، اگر آنها را بعد از نماز فوراً به جا آورد لازم نیست كارهای استحاضه را انجام دهد.

مسأله 403- زن مستحاضه بعد از آن كه خونش قطع شد، فقط برای نماز اوّلی

كه می خواند، باید كارهای استحاضه را انجام دهد و برای نمازهای بعد لازم نیست.

مسأله 404- اگر زن نداند استحاضه او چه قسم است، موقعی كه می خواهد نماز بخواند، بنا بر احتیاط واجب مقداری پنبه داخل فرج نماید و كمی صبر كند و بیرون آورد و بعد از آن كه فهمید استحاضه او كدام یك از آن سه قسم است كارهایی را كه برای آن قسم دستور داده شده انجام دهد، ولی اگر بداند تا وقتی كه می خواهد نماز بخواند استحاضه او تغییر نمی كند پیش از داخل شدن وقت هم می تواند خود را وارسی نماید.

مسأله 405- زن مستحاضه اگر پیش از آن كه خود را وارسی كند، مشغول نماز شود، چنانچه قصد قربت داشته و به وظیفه خود عمل كرده مثلًا استحاضه اش قلیله بوده و به وظیفه استحاضه قلیله عمل نموده، نماز او صحیح است و اگر قصد قربت نداشته یا عمل او مطابق وظیفه اش نبوده مثل آن كه استحاضه او متوسطه بوده و به وظیفه قلیله رفتار كرده، نماز او باطل است.

مسأله 406- زن مستحاضه اگر نتواند خود را وارسی نماید، باید به آنچه مسلماً وظیفه اوست عمل كند مثلًا اگر نمی داند استحاضه او قلیله است یا متوسطه، باید كارهای استحاضه قلیله را انجام دهد، و اگر نمی داند متوسطه است یا كثیره، باید كارهای استحاضه متوسطه را انجام دهد، ولی اگر بداند سابقاً كدام یك از آن سه قسم بوده باید به وظیفه همان قسم رفتار نماید.

مسأله 407- اگر خون استحاضه در باطن باشد و بیرون نیاید، وضو و غسل باطل نمی شود و اگر بیرون بیاید هر چند كم باشد، وضو و غسل را به

تفصیلی كه گذشت باطل می كند.

مسأله 408- زن مستحاضه اگر بعد از نماز خود را وارسی كند و خون نبیند اگر چه بداند دوباره خون می آید، با وضویی كه دارد می تواند نماز بخواند.

مسأله 409- زن مستحاضه اگر بداند از وقتی كه مشغول وضو یا غسل شده خونی از او بیرون نیامده و تا بعد از نماز هم خون در داخل فرج نیست و بیرون نمی آید، می تواند خواندن نماز را تأخیر بیندازد.

مسأله 410- اگر مستحاضه بداند كه پیش از گذشتن وقت نماز به كلّی پاك می شود، یا به اندازه خواندن نماز، خون بند می آید، باید صبر كند و نماز را در وقتی كه پاك است بخواند.

مسأله 411- اگر بعد از وضو و غسل، خون در ظاهر قطع شود و مستحاضه بداند كه اگر نماز را تأخیر بیندازد، به مقداری كه وضو و غسل و نماز را به جا آورد، به كلّی پاك می شود، باید نماز را تأخیر بیندازد و موقعی كه به كلّی پاك شد، دوباره وضو و غسل را به جا آورد و نماز را بخواند. و اگر وقت نماز تنگ شد لازم نیست وضو و غسل را دوباره به جا آورد، بلكه با وضو و غسلی كه دارد می تواند نماز بخواند.

مسأله 412- مستحاضه كثیره و متوسطه وقتی به كلّی از خون پاك شد باید غسل كند، ولی اگر بداند از وقتی كه برای نماز پیش، مشغول غسل شده دیگر خون نیامده لازم نیست دوباره غسل نماید.

مسأله 413- مستحاضه قلیله بعد از وضو، و مستحاضه كثیره و متوسطه بعد از غسل و وضو، باید فوراً مشغول نماز شود، ولی گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهای

قبل از نماز اشكال ندارد و در نماز هم می تواند كارهای مستحب مثل قنوت و غیر آن را به جا آورد.

مسأله 414- زن مستحاضه اگر بین غسل و نماز فاصله بیندازد، باید دوباره غسل كند و بلافاصله مشغول نماز شود، ولی اگر خون در داخل فضای فرج نیاید غسل لازم نیست.

مسأله 415- اگر خون استحاضه زن جریان داشته باشد و قطع نشود، چنانچه برای او ضرر نداشته باشد، باید پیش از غسل و بعد از آن به وسیله پنبه از بیرون آمدن خون جلوگیری كند، ولی اگر همیشه جریان ندارد فقط باید بعد از وضو و غسل از بیرون آمدن خون جلوگیری نماید، و چنانچه كوتاهی كند و خون بیرون آید، باید دوباره غسل كند و وضو هم بگیرد و اگر نماز هم خوانده باید دوباره بخواند.

مسأله 416- اگر در موقع غسل، خون قطع نشود، غسل صحیح است، ولی اگر در بین غسل، استحاضه متوسطه كثیره شود، واجب است چنانچه مشغول غسل ترتیبی (یا ارتماسی) بوده همان را از سر بگیرد.

مسأله 417- احتیاط واجب آن است كه زن مستحاضه در تمام روزی كه روزه است به مقداری كه می تواند از بیرون آمدن خون جلوگیری كند.

مسأله 418- روزه زن مستحاضه ای كه غسل بر او واجب می باشد در صورتی صحیح است كه در روز غسلهایی را كه برای نمازهای روزش واجب است، انجام دهد، و نیز بنا بر احتیاط واجب، باید غسل نماز مغرب و عشای شبی كه می خواهد فردای آن را روزه بگیرد به جا آورد، ولی اگر برای نماز مغرب و عشا غسل نكند و برای خواندن نماز شب پیش از اذان صبح غسل نماید

و در روز هم غسلهایی را كه برای نمازهای روزش واجب است به جا آورد، روزه او صحیح است.

مسأله 419- اگر بعد از نماز عصر، مستحاضه شود و تا غروب غسل نكند روزه او صحیح است.

مسأله 420- اگر استحاضه قلیله زن پیش از نماز، متوسطه یا كثیره شود باید كارهای متوسطه یا كثیره را كه گفته شد انجام دهد. و اگر استحاضه متوسطه، كثیره شود باید كارهای استحاضه كثیره را انجام دهد و چنانچه برای استحاضه متوسطه غسل كرده باشد فایده ندارد و باید دوباره برای كثیره غسل كند.

مسأله 421- اگر در بین نماز، استحاضه متوسطه زن كثیره شود، باید نماز را بشكند و برای استحاضه كثیره غسل كند و وضو بگیرد و كارهای دیگر آن را انجام دهد و همان نماز را بخواند. و اگر برای هیچ كدام از غسل و وضو وقت ندارد، باید دو تیمم كند، یكی بدل از غسل، و دیگری بدل از وضو، و اگر برای یكی از آنها وقت ندارد باید عوض آن تیمم كند و دیگری را به جا آورد، ولی اگر برای تیمم هم وقت ندارد نمی تواند نماز را بشكند، و باید نماز را تمام كند، و بنا بر احتیاط واجب قضا نماید، و همچنین است اگر در بین نماز استحاضه قلیله او متوسطه یا كثیره شود.

مسأله 422- اگر در بین نماز، خون، بند بیاید و مستحاضه نداند كه در باطن هم قطع شده یا نه، چنانچه بعد از نماز بفهمد قطع شده بوده، باید وضو و غسل و نماز را دوباره به جا آورد.

مسأله 423- اگر استحاضه كثیره زن متوسطه شود، باید برای نماز اول عمل

كثیره و برای نمازهای بعد عمل متوسطه را به جا آورد. مثلًا اگر پیش از نماز ظهر استحاضه كثیره متوسطه شود، باید برای نماز ظهر غسل كند و برای نماز عصر و مغرب و عشا فقط وضو بگیرد ولی اگر برای نماز ظهر غسل نكند و فقط به مقدار نماز عصر وقت داشته باشد، باید برای نماز عصر غسل نماید، و اگر برای نماز عصر هم غسل نكند باید برای نماز مغرب غسل كند. و اگر برای آن هم غسل نكند و فقط به مقدار نماز عشا وقت داشته باشد باید برای عشا غسل نماید.

مسأله 424- اگر پیش از هر نماز خون مستحاضه كثیره قطع شود و دوباره بیاید برای هر نماز باید یك غسل به جا آورد، ولی اگر بعد از غسل و پیش از نماز قطع شود چنانچه وقت تنگ باشد كه نتواند غسل كند و نماز را در وقت بخواند با همان غسل می تواند نماز را بخواند و همین طور است حكم وضو.

مسأله 425- اگر استحاضه كثیره قلیله شود، باید برای نماز اول عمل كثیره و برای نمازهای بعد عمل قلیله را انجام دهد، و نیز اگر استحاضه متوسطه قلیله شود باید برای نماز اول، عمل متوسطه و برای نمازهای بعد عمل قلیله را به جا آورد.

مسأله 426- اگر مستحاضه یكی از كارهایی را كه بر او واجب می باشد حتّی عوض كردن پنبه را ترك كند، نمازش باطل است.

مسأله 427- مستحاضه قلیله اگر بخواهد غیر از نماز كاری انجام دهد، كه شرط آن وضو داشتن است، مثلًا بخواهد جایی از بدن خود را به خط قرآن برساند باید وضو بگیرد و وضویی

كه برای نماز گرفته كافی نیست، بنا بر احتیاط واجب.

مسأله 428- رفتن در مسجد مكه و مدینه و توقف در سایر مساجد و خواندن سوره ای كه سجده واجب دارد برای زن مستحاضه اشكال ندارد ولی نزدیكی شوهر با او بنا بر احتیاط واجب در صورتی حلال می شود كه غسل كند اگر چه كارهای دیگری را كه برای نماز واجب است، مثل وضو و عوض كردن پنبه و دستمال انجام نداده باشد.

مسأله 429- اگر زن در استحاضه كثیره یا متوسطه بخواهد پیش از وقت نماز جایی از بدن خود را به خط قرآن برساند، باید غسل كند و وضو هم بگیرد.

مسأله 430- نماز آیات بر مستحاضه واجب است. و باید برای نماز آیات هم كارهایی را كه برای نماز یومیه گفته شد انجام دهد.

مسأله 431- هرگاه در وقت نماز یومیه نماز آیات بر مستحاضه واجب شود اگر چه بخواهد هر دو را پشت سر هم به جا آورد، باید برای نماز آیات هم تمام كارهایی را كه برای نماز یومیه او واجب است انجام دهد و احتیاط واجب آن است كه هر دو را با یك غسل و وضو به جا نیاورد.

مسأله 432- اگر زن مستحاضه بخواهد نماز قضا بخواند، باید برای هر نماز كارهایی را كه برای نماز ادا بر او واجب است به جا آورد.

مسأله 433- اگر زن بداند خونی كه از او خارج می شود خون زخم نیست و شرعاً حكم حیض و نفاس را ندارد بنا بر احتیاط واجب، باید به دستور استحاضه عمل كند، بلكه اگر شك داشته باشد كه خون استحاضه است یا خونهای دیگر، چنانچه نشانه آنها را نداشته باشد،

بنا بر احتیاط واجب باید كارهای استحاضه را انجام دهد.

خون بیرون بیاید، بلكه اگر در فرج خون باشد كافی است، و چنانچه در بین سه روز مختصری پاك شود و مدت پاك شدن به قدری كم باشد كه بگویند در تمام سه روز در فرج خون بوده، باز هم حیض است.

مسأله 443- لازم نیست شب اول و شب چهارم را خون ببیند، ولی باید در شب دوم و سوم خون قطع نشود، پس اگر از اذان صبح روز اول تا غروب روز سوم پشت سر هم خون بیاید، یا در وسطهای روز اول شروع شود و در همان موقع از روز چهارم قطع شود و در شب دوم و سوم هم هیچ خون قطع نشود، حیض است.

مسأله 444- اگر سه روز پشت سر هم خون ببیند و پاك شود، چنانچه دوباره خون ببیند و روزهایی كه خون دیده و در وسط پاك بوده روی هم از ده روز بیشتر نشود روزهایی هم كه در وسط پاك بوده حیض است.

مسأله 445- اگر خونی ببیند كه از سه روز بیشتر و از ده روز كمتر باشد و نداند خون دمل است یا خون حیض، چنانچه نداند دمل در طرف چپ است یا طرف راست در صورتی كه ممكن باشد مقداری پنبه داخل كند و بیرون آورد پس اگر خون از طرف چپ بیرون آید، خون حیض است و اگر از طرف راست بیرون آید خون دمل است، و اگر ممكن نباشد كه وارسی كند در صورتی كه می داند خون سابق حیض بوده حیض قرار دهد و اگر دمل بوده خون دمل قرار دهد، و اگر نمی داند خون حیض بوده یا دمل باید همه چیزهایی را كه

بر حائض حرام است ترك كند و همه عبادتهایی را كه زن غیر حائض انجام می دهد به جا آورد.

مسأله 446- اگر خونی ببیند كه از سه روز بیشتر و از ده روز كمتر باشد و نداند خون حیض است یا زخم، اگر قبلًا حیض بوده حیض و اگر پاك بوده پاك قرار دهد، و چنانچه نمی داند پاك بوده یا حیض همه چیزهایی را كه بر حائض حرام است ترك كند و همه عبادتهایی كه زن غیر حائض انجام می دهد به جا آورد.

مسأله 447- اگر خونی ببیند و شك كند كه خون حیض است یا نفاس، چنانچه شرایط حیض را داشته باشد، باید حیض قرار دهد.

مسأله 448- اگر خونی ببیند كه نداند خون حیض است یا بكارت، باید خود را وارسی كند، یعنی مقداری پنبه داخل فرج نماید و كمی صبر كند، بعد بیرون آورد پس اگر اطراف آن آلوده باشد، خون بكارت است و اگر به همه آن رسیده، حیض می باشد.

مسأله 449- اگر كمتر از سه روز خون ببیند و پاك شود و بعد از سه روز خون ببیند خون دوم حیض است و خون اول اگر چه در روزهای عادتش باشد حیض نیست.

چه به مقدار ختنه گاه داخل شود و منی هم بیرون نیاید، بلكه احتیاط واجب آن است كه مقدار كمتر از ختنه گاه را هم داخل نكند و در دبر زن حائض، وطی كردن، كراهت شدیده دارد.

مسأله 451- جماع كردن در روزهایی هم كه حیض زن قطعی نیست ولی شرعاً باید برای خود حیض قرار دهد حرام است. پس زنی كه بیشتر از ده روز خون می بیند و باید به دستوری كه بعداً گفته می شود روزهای عادت خویشان خود را حیض قرار دهد، شوهرش نمی تواند در آن روزها با او نزدیكی نماید.

مسأله 452- اگر شماره روزهای حیض زن به سه قسمت تقسیم شود و مرد در قسمت اول آن، با زن خود در قبل جماع كند، بنا بر احتیاط واجب باید هیجده نخود طلا كفاره به فقیر بدهد و اگر در قسمت دوم جماع كند، نه نخود و اگر در قسمت سوم جماع كند، باید چهار نخود و نیم بدهد. مثلًا زنی كه شش روز خون حیض می بیند، اگر شوهرش در شب یا روز اوّل و دوم با او جماع كند باید هیجده نخود طلا بدهد و در شب یا روز سوم و چهارم نه نخود و در شب یا روز پنجم و ششم باید چهار نخود و نیم بدهد.

مسأله 453- وطی در دبر زن حائض، كفاره ندارد.

مسأله 454- لازم نیست طلای كفاره را از طلای سكه دار بدهد، ولی اگر بخواهد قیمت آن را بدهد باید قیمت سكه دار بدهد.

مسأله 455- اگر قیمت طلا در وقتی كه جماع كرده با وقتی كه می خواهد به فقیر بدهد فرق كرده باشد، باید قیمت وقتی را كه می خواهد به فقیر بدهد

حساب كند.

مسأله 456- اگر كسی هم در قسمت اول و هم در قسمت دوم و هم در قسمت سوم حیض، با زن خود جماع كند، باید هر سه كفاره را كه روی هم سی و یك نخود و نیم می شود بدهد.

مسأله 457- اگر انسان بعد از آن كه در حال حیض جماع كرده و كفاره آن را داده دوباره جماع كند باز هم باید كفاره بدهد.

مسأله 458- اگر با زن حائض چند مرتبه جماع كند و در بین آنها كفاره ندهد احتیاط واجب آن است كه برای هر جماع یك كفاره بدهد.

مسأله 459- اگر مرد در حال جماع بفهمد زن حائض شده، باید فوراً از او جدا شود و اگر جدا نشود بنا بر احتیاط واجب باید كفاره بدهد.

مسأله 460- اگر مرد با زن حائض زنا كند یا با زن حائض نامحرمی به گمان این كه عیال خود او است جماع نماید، احتیاط واجب آن است كه كفاره بدهد.

مسأله 461- كسی كه نمی تواند كفاره بدهد بهتر آن است كه صدقه ای به فقیر بدهد، و اگر نمی تواند بنا بر احتیاط واجب باید استغفار كند، و هر وقت توانست باید كفاره را بدهد.

مسأله 462- طلاق دادن زن در حال حیض، بطوری كه در كتاب طلاق گفته می شود باطل است.

مسأله 463- اگر زن بگوید حائضم یا از حیض پاك شده ام، باید حرف او را قبول كرد.

مسأله 464- اگر زن در بین نماز حائض شود، نماز او باطل است.

مسأله 465- اگر زن در بین نماز شك كند كه حائض شده یا نه، نماز او صحیح است ولی اگر بعد از نماز بفهمد كه در بین نماز حائض شده نمازی

كه خوانده باطل است.

مسأله 466- بعد از آن كه زن از خون حیض پاك شد، واجب است برای نماز و عبادتهای دیگری كه باید با وضو یا غسل یا تیمم به جا آورده شود، غسل كند. و دستور آن مثل غسل جنابت است، ولی برای نماز باید پیش از غسل یا بعد از آن وضو هم بگیرد. و اگر پیش از غسل وضو بگیرد بهتر است.

مسأله 467- بعد از آن كه زن از خون حیض، پاك شد، اگر چه غسل نكرده باشد، طلاق او صحیح است، و شوهرش هم می تواند با او جماع كند، ولی احتیاط مستحب آن است كه پیش از غسل از جماع با او خودداری نماید. اما كارهای دیگری كه در وقت حیض بر او حرام بوده مانند توقف در مسجد و مس خط قرآن، تا غسل نكند بر او حلال نمی شود.

مسأله 468- اگر آب برای وضو و غسل كافی نباشد و به اندازه ای باشد كه بتواند یا غسل كند یا وضو بگیرد، بنا بر احتیاط واجب باید غسل كند و بدل از وضو تیمم نماید. و اگر فقط برای وضو كافی باشد و به اندازه غسل نباشد، باید وضو بگیرد و عوض غسل تیمم نماید و اگر برای هیچ یك از آنها آب ندارد، باید دو تیمم كند، یكی بدل از غسل و دیگری بدل از وضو.

مسأله 469- نمازهای یومیه ای كه زن در حال حیض نخوانده، قضا ندارد، ولی روزه های واجب را باید قضا نماید.

مسأله 470- هرگاه وقت نماز داخل شود و بداند كه اگر نماز را تأخیر بیندازد حائض می شود، باید فوراً نماز بخواند.

مسأله 471- اگر زن نماز را تأخیر

بیندازد و از اوّل وقت به اندازه انجام واجباتِ یك نماز بگذرد و حائض شود، قضای آن نماز بر او واجب است، ولی در تند خواندن و كند خواندن و چیزهای دیگر باید ملاحظه حال خود را بكند، مثلًا زنی كه مسافر نیست اگر در اول ظهر نماز نخواند، قضای آن در صورتی واجب می شود كه به مقدار خواندن چهار ركعت نماز به دستوری كه گفته شد از اوّل ظهر بگذرد و حائض شود، و برای كسی كه مسافر است گذشتن وقت به مقدار خواندن دو ركعت كافی است و نیز باید ملاحظه تهیه شرایطی را كه دارا نیست بنماید، پس اگر به مقدار فراهم آوردن آن مقدمات و خواندن یك نماز بگذرد و حائض شود قضا واجب است و گرنه واجب نیست.

مسأله 472- اگر زن در آخر وقت نماز از خون پاك شود و به اندازه غسل و وضو و مقدمات دیگر نماز مانند تهیه كردن لباس یا آب كشیدن آن و خواندن یك ركعت نماز یا بیشتر از یك ركعت وقت داشته باشد، باید نماز را بخواند و اگر نخواند باید قضای آن را به جا آورد.

مسأله 473- اگر زن حائض به اندازه غسل و وضو وقت ندارد ولی می تواند با تیمم نماز را در وقت بخواند آن نماز بر او واجب نیست، اما اگر گذشته از تنگی وقت تكلیفش تیمم است، مثل آن كه آب برایش ضرر دارد، باید تیمم كند و آن نماز را بخواند.

مسأله 474- اگر زن حائض بعد از پاك شدن شك كند كه برای نماز وقت دارد یا نه، باید نمازش را بخواند.

مسأله 475- اگر به خیال این

كه به اندازه تهیه مقدمات نماز و خواندن یك ركعت وقت ندارد نماز نخواند و بعد بفهمد وقت داشته، باید قضای آن نماز را به جا آورد.

مسأله 476- مستحب است زن حائض در وقت نماز، خود را از خون پاك نماید و پنبه و دستمال را عوض كند و وضو بگیرد و اگر نمی تواند وضو بگیرد تیمم نماید و در جای نماز رو به قبله بنشیند و مشغول ذكر و دعا و صلوات شود.

مسأله 477- خواندن و همراه داشتن قرآن و رساندن جایی از بدن به حاشیه و ما بین خطهای قرآن و نیز خضاب كردن به حنا و مانند آن برای حائض مكروه است.

ماه دوم از دوازدهم تا هفدهم خون ببیند.

چهارم: مضطربه، و آن زنی است كه چند ماه خون دیده، ولی عادت معینی پیدا نكرده یا عادتش بهم خورده و عادت تازه ای پیدا نكرده است.

پنجم: مبتدئه، و آن زنی است كه دفعه اول خون دیدن او است.

ششم: ناسیه، و آن زنی است كه عادت خود را فراموش كرده است. و هر كدام اینها احكامی دارند كه در مسائل آینده گفته می شود.

اندازه باشد كه عادت او به اندازه تمام روزهایی است كه خون دیده و در وسط پاك بوده است، و لازم نیست روزهایی كه در وسط پاك بوده در هر دو ماه به یك اندازه باشد، مثلًا اگر در ماه اول از روز اول ماه تا سوم خون ببیند و سه روز پاك شود و دوباره سه روز خون ببیند و در ماه دوم بعد از آن كه سه روز خون دید، سه روز یا كمتر یا بیشتر پاك شود و دوباره خون ببیند و روی هم از نه روز بیشتر نشود، همه حیض است و عادت این زن نه روز می شود.

مسأله 480- زنی كه عادت وقتیه و عددیه دارد، اگر در وقت عادت یا دو سه روز جلوتر یا دو سه روز عقب تر خون ببیند، بطوری كه بگویند حیض را جلو یا عقب انداخته اگر چه آن خون، نشانه های حیض را نداشته باشد باید به احكامی كه برای زن حائض گفته شد عمل كند. و چنانچه بعد بفهمد حیض نبوده مثل اینكه پیش از سه روز پاك شود باید عبادتهایی را كه به جا نیاورده قضا نماید.

مسأله 481- زنی كه عادت وقتیه و عددیه دارد اگر چند روز پیش از عادت و همه روزهای عادت و چند روز بعد از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است. و اگر از ده روز بیشتر شود، فقط خونی را كه در روزهای عادت خود دیده، حیض است و خونی كه پیش از آن و بعد از آن دیده استحاضه می باشد، و باید عبادتهایی را كه در روزهای پیش از

عادت و بعد از عادت به جا نیاورده قضا نماید. و اگر همه روزهای عادت را با چند روز پیش از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود همه حیض است و اگر از ده روز بیشتر شود، فقط روزهای عادت او حیض است و خونی كه جلوتر از آن دیده استحاضه می باشد و چنانچه در آن روزها عبادت نكرده باید قضا نماید. و اگر همه روزهای عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است، و اگر بیشتر شود فقط روزهای عادت حیض و باقی استحاضه است.

مسأله 482- زنی كه عادت وقتیه و عددیه دارد اگر مقداری از روزهای عادت را با چند روز پیش از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود همه حیض است و اگر از ده روز بیشتر شود روزهایی كه در عادت خون دیده با چند روز پیش از آن كه روی هم به مقدار عادت او شود حیض، و روزهای اول را استحاضه قرار می دهد. و اگر مقداری از روزهای عادت را با چند روز بعد از عادت خون ببیند و روی هم از ده روز بیشتر نشود، همه حیض است و اگر بیشتر شود، باید روزهایی كه در عادت خون دیده با چند روز بعد از آن كه روی هم به مقدار عادت او شود حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد.

مسأله 483- زنی كه عادت دارد، اگر بعد از آن كه سه روز یا بیشتر خون دید پاك شود و دوباره خون ببیند و فاصله بین

دو خون كمتر از ده روز باشد و همه روزهایی كه خون دیده با روزهایی كه در وسط پاك بوده از ده روز بیشتر باشد. مثل آن كه پنج روز خون ببیند و پنج روز پاك شود و دوباره پنج روز خون ببیند، چند صورت دارد:

1- آن كه تمام خونی كه دفعه اول دیده یا مقداری از آن، در روزهای عادت باشد و خون دوم كه بعد از پاك شدن می بیند در روزهای عادت نباشد، كه باید همه خون اول را حیض و خون دوم را استحاضه قرار دهد.

2- آن كه خون اول در روزهای عادت نباشد، و تمام خون دوم یا مقداری از آن در روزهای عادت باشد كه باید همه خون دوم را حیض و خون اول را استحاضه قرار دهد.

3- آن كه مقداری از خون اول و دوم در روزهای عادت باشد و خون اولی كه در روزهای عادت بوده از سه روز كمتر نباشد و با پاكی وسط و مقداری از خون دوم كه آن هم در روزهای عادت بوده از ده روز بیشتر نباشد، كه در این صورت همه آنها حیض است و مقداری از خون اول كه پیش از روزهای عادت بوده و مقداری از خون دوم كه بعد از روزهای عادت بوده استحاضه است، مثلًا اگر عادتش از سوم ماه تا دهم بوده، در صورتی كه یك ماه از اول تا ششم خون ببیند و دو روز پاك شود و بعد تا پانزدهم خون ببیند، از سوم تا دهم حیض است و از اول تا سوم و همچنین از دهم تا پانزدهم استحاضه می باشد.

4- آن كه مقداری از

خون اول و دوم در روزهای عادت باشد ولی خون اولی كه در روزهای عادت بوده، از سه روز كمتر باشد، كه باید در تمام دو خون و پاكی وسط كارهایی را كه بر حائض حرام است و سابقاً گفته شد ترك كند و كارهای استحاضه را به جا آورد، یعنی به دستوری كه برای زن مستحاضه گفته شد عبادتهای خود را انجام دهد.

مسأله 484- زنی كه عادت وقتیه و عددیه دارد، اگر در وقت عادت خون نبیند و در غیر آن وقت به شماره روزهای حیضش خون ببیند، باید همان را حیض قرار دهد، چه پیش از وقت عادت دیده باشد چه بعد از آن.

مسأله 485- زنی كه عادت وقتیه و عددیه دارد، اگر در وقت عادت خود خون ببیند ولی شماره روزهای آن كمتر یا بیشتر از روزهای عادت او باشد و بعد از پاك شدن، دوباره به شماره روزهای عادتی كه داشته خون ببیند، باید در هر دو خون كارهایی را كه بر حائض حرام است ترك كند و كارهای استحاضه را به جا آورد.

مسأله 486- زنی كه عادت وقتیه و عددیه دارد، اگر بیشتر از ده روز خون ببیند، خونی كه در روزهای عادت دیده اگر چه نشانه های حیض را نداشته باشد، حیض است، و خونی كه بعد از روزهای عادت دیده اگر چه نشانه های حیض را داشته باشد استحاضه است. مثلًا زنی كه عادت حیض او از اول ماه تا هفتم است، اگر از اول تا دوازدهم خون ببیند، هفت روز اول آن حیض و پنج روز بعد استحاضه می باشد.

زنی كه دو ماه پشت سرهم در وقت معین، خون حیض ببیند و بعد از چند روز پاك شود ولی شماره روزهای آن در هر دو ماه یك اندازه نباشد، مثلًا دو ماه پشت سر هم روز اول ماه خون ببیند ولی ماه اول روز هفتم، و ماه دوم روز هشتم از خون پاك شود، كه این زن باید روز اول ماه را عادت حیض خود قرار دهد. دوم: زنی كه از خون پاك نمی شود ولی دو ماه پشت سرهم در وقت معین خون او نشانه های حیض را دارد یعنی غلیظ و سیاه و گرم است و با فشار و سوزش بیرون می آید و بقیه خونهای او نشانه استحاضه را دارد و شماره روزهایی كه خون او نشانه حیض دارد، در هر دو ماه یك اندازه نیست مثلًا در ماه اول، از اول ماه تا هفتم و در ماه دوم از اول ماه تا هشتم، خون او نشانه های حیض و بقیه نشانه استحاضه را داشته باشد، كه این زن هم باید روز اول ماه را روز اول عادت حیض خود قرار دهد. سوم: زنی كه دو ماه پشت سر هم در وقت معین، سه روز یا بیشتر خون حیض ببیند و بعد پاك شود و دو مرتبه خون ببیند و تمام روزهایی كه خون دیده با روزهایی كه در وسط پاك بوده از ده روز بیشتر نشود ولی ماه دوم كمتر یا بیشتر از ماه اول باشد، مثلًا در ماه اول هشت روز و در ماه دوم نه روز باشد كه این زن هم باید روز اول ماه را روز اول عادت حیض خود قرار

دهد.

مسأله 488- زنی كه عادت وقتیه دارد، اگر در وقت عادت خود یا دو سه روز پیش از عادت یا دو سه روز بعد از عادت، خون ببیند بطوری كه بگویند حیض را جلو یا عقب انداخته، اگر چه آن خون نشانه های حیض را نداشته باشد، باید به احكامی كه برای زنهای حائض گفته شد رفتار نماید و اگر بعد بفهمد حیض نبوده، مثل آن كه پیش از سه روز پاك شود، باید عبادتهایی را كه به جا نیاورده قضا نماید.

مسأله 489- زنی كه عادت وقتیه دارد، اگر بیشتر از ده روز خون ببیند و نتواند حیض را به واسطه نشانه های آن تشخیص دهد، باید شماره عادت خویشان خود را حیض قرار دهد، چه پدری باشند چه مادری، زنده باشند یا مرده. ولی در صورتی می تواند عادت آنان را حیض خود قرار دهد كه شماره روزهای حیض همه آنان یك اندازه باشد و اگر شماره روزهای حیض آنان یك اندازه نباشد، مثلًا عادت بعضی پنج روز و عادت بعضی دیگر هفت روز باشد نمی تواند عادت آنان را حیض خود قرار دهد. مگر كسانی كه عادتشان با دیگران فرق دارد به قدری كم باشند كه در مقابل آنان هیچ حساب شوند كه در این صورت باید عادت بیشتر آنان را حیض خود قرار دهد.

مسأله 490- زنی كه عادت وقتیه دارد و شماره عادت خویشان خود را حیض قرار می دهد، باید روزی را كه در هر ماه اول عادت او بوده، اول حیض خود قرار دهد، مثلًا زنی كه هر ماه، روز اول ماه خون می دیده و گاهی روز هفتم و گاهی روز هشتم پاك می شده، چنانچه

یك ماه، دوازده روز خون ببیند و عادت خویشانش هفت روز باشد، باید هفت روز اول ماه را حیض و باقی را استحاضه قرار دهد.

مسأله 491- زنی كه عادت وقتیه دارد و باید شماره عادت خویشان خود را حیض قرار دهد، چنانچه خویش نداشته باشد، یا شماره عادت آنان مثل هم نباشد باید در هر ماه از روزی كه خون می بیند تا هفت روز را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد.

پاك شود و دو مرتبه خون ببیند و وقت دیدن خون در ماه اول با ماه دوم فرق داشته باشد، كه اگر تمام روزهایی كه خون دیده و روزهایی كه در وسط پاك بوده از ده روز بیشتر نشود و شماره روزهای آن هم به یك اندازه باشد، تمام روزهایی كه خون دیده با روزهای وسط كه پاك بوده عادت حیض او می شود و لازم نیست روزهایی كه در وسط پاك بوده در هر دو ماه به یك اندازه باشد. مثلًا اگر ماه اول، از روز اول ماه تا سوم خون ببیند و دو روز پاك شود و دوباره سه روز خون ببیند و ماه دوم، از یازدهم تا سیزدهم خون ببیند و دو روز یا بیشتر یا كمتر پاك شود و دوباره خون بیند و روی هم از هشت روز بیشتر نشود، عادت او هشت روز می شود.

مسأله 493- زنی كه عادت عددیه دارد، اگر بیشتر از شماره عادت خود خون ببیند و از ده روز بیشتر شود، چنانچه همه خونهایی كه دیده یك جور باشد باید از موقع دیدن خون به شماره روزهای عادتش حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد، و اگر همه خونهایی كه دیده یك جور نباشد، بلكه چند روز از آن، نشانه حیض و چند روز دیگر نشانه استحاضه را داشته باشد اگر روزهایی كه خون، نشانه حیض را دارد با شماره روزهای عادت او یك اندازه است، باید همان روزها را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد، و اگر روزهایی كه خون نشانه حیض دارد، از روزهای عادت او بیشتر است، فقط به اندازه روزهای عادت او حیض،

و بقیه استحاضه است، و اگر روزهایی كه خون نشانه حیض دارد از روزهای عادت او كمتر است باید آن روزها را با چند روز دیگر كه روی هم به اندازه روزهای عادتش شود، حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد.

روز باشد باید همان را حیض قرار دهد و تا هفت روز بقیه به دستوری كه در مسأله قبل گفته شد رفتار نماید، و همچنین است اگر پیش از گذشتن ده روز از خونی كه نشانه حیض دارد دوباره خونی ببیند كه آن هم نشانه حیض را داشته باشد، مثل آن كه پنج روز خون سیاه و نه روز خون زرد و دوباره پنج روز خون سیاه ببیند، باید خون اول را حیض قرار دهد و بقیه آن را تا هفت روز به دستوری كه در مسأله قبل گفته شد رفتار نماید.

روز خونی ببیند كه چند روز آن نشانه حیض و چند روز دیگر آن نشانه استحاضه داشته باشد، چنانچه خونی كه نشانه حیض دارد از سه روز كمتر یا از ده روز بیشتر باشد، باید از اولی كه خون نشانه حیض دارد، حیض قرار دهد و در عدد، به خویشاوندان خود رجوع كند و بقیه را استحاضه قرار دهد.

هفدهم ماه، خون ببیند و پاك شود، از دهم تا هفدهم، عادت او می شود.

مسأله 502- مقصود از یك ماه، از ابتدای خون دیدن است تا سی روز، نه از روز اول ماه تا آخر ماه.

مسأله 503- زنی كه معمولًا ماهی یك مرتبه خون می بیند، اگر در یك ماه دو مرتبه خون ببیند و آن خون نشانه های حیض را داشته باشد، چنانچه روزهایی كه در وسط پاك بوده از ده روز كمتر نباشد، باید هر دو را حیض قرار دهد.

مسأله 504- اگر سه روز یا بیشتر خونی ببیند كه نشانه حیض را دارد، بعد ده روز یا بیشتر خونی ببیند كه نشانه استحاضه را دارد و دوباره سه روز خونی به نشانه های حیض ببیند باید خون اوّل و خون آخر را كه نشانه های حیض داشته، حیض قرار دهد.

مسأله 505- اگر زن پیش از ده روز پاك شود و بداند كه در باطن خون نیست، باید برای عبادتهای خود غسل كند، اگر چه گمان داشته باشد كه پیش از تمام شدن ده روز دوباره خون می بیند، ولی اگر یقین داشته باشد كه پیش از تمام شدن ده روز دوباره خون می بیند نباید غسل كند و نمی تواند نماز بخواند و باید به احكام حائض رفتار نماید.

مسأله 506- اگر زن پیش از ده روز پاك شود، و احتمال دهد كه در باطن خون هست، باید قدری پنبه داخل فرج نماید و كمی صبر كند و بیرون آورد. پس اگر پاك بود، غسل كند و عبادتهای خود را به جا آورد و اگر پاك نبود اگر چه به آب زرد رنگی هم آلوده باشد، چنانچه در حیض عادت ندارد یا

عادت او ده روز است باید صبر كند كه اگر پیش از ده روز پاك شد، غسل كند، و اگر سر ده روز پاك شد، یا خون او از ده گذشت، سرِ ده روز غسل نماید، و اگر عادتش كمتر از ده روز است، در صورتی كه بداند پیش از تمام شدن ده روز یا سر ده روز پاك می شود، نباید غسل كند و اگر احتمال دهد خون او از ده روز می گذرد احتیاط واجب آن است كه تا یك روز عبادت را ترك كند و بعد از آن می تواند تا ده روز عبادت را ترك كند ولی بهتر است تا ده روز كارهایی را كه بر حائض حرام است ترك كند و كارهای مستحاضه را انجام دهد پس اگر پیش از تمام شدن ده روز یا سر ده روز از خون پاك شد تمامش حیض است و اگر ده روز گذشت، باید عادت خود را حیض و بقیه را استحاضه قرار دهد و عبادتهایی را كه بعد از روزهای عادت به جا نیاورده قضا نماید.

مسأله 507- اگر چند روز را حیض قرار دهد و عبادت نكند، بعد بفهمد حیض نبوده است، باید نماز و روزه ای را كه در آن روزها به جا نیاورده قضا نماید. و اگر چند روز را به گمان این كه حیض نیست عبادت كند، بعد بفهمد حیض بوده، چنانچه آن روزها را روزه گرفته باید قضا نماید.

زن را در حال نفاس، نفساء می گویند.

مسأله 509- خونی كه زن پیش از بیرون آمدن اولین جزء بچه می بیند نفاس نیست.

مسأله 510- لازم نیست كه خلقت بچه تمام باشد، بلكه اگر خون بسته ای هم از رحم زن خارج شود و خود زن بداند، یا چهار نفر قابله بگویند كه اگر در رحم می ماند انسان می شد، خونی كه تا ده روز ببیند خون نفاس است.

مسأله 511- ممكن است خون نفاس، یك آن، بیشتر نیاید، ولی بیشتر از ده روز نمی شود.

مسأله 512- هرگاه شك كند كه چیزی سقط شده یا نه، یا چیزی كه سقط شده اگر می ماند انسان می شد یا نه لازم نیست وارسی كند، و خونی كه از او خارج می شود شرعاً خون نفاس نیست.

مسأله 513- توقف در مسجد و رساندن جایی از بدن به خط قرآن و كارهای دیگری كه بر حائض حرام است، بر نفساء هم حرام است و آنچه بر حائض واجب و مستحب و مكروه است، بر نفساء هم واجب و مستحب و مكروه می باشد.

مسأله 514- طلاق دادن زنی كه در حال نفاس می باشد باطل است و نزدیكی كردن با او حرام می باشد و اگر شوهرش با او نزدیكی كند احتیاط واجب آن است به دستوری كه در احكام حیض گفته شد كفاره بدهد.

مسأله 515- وقتی زن از خون نفاس پاك شد، باید غسل كند و عبادتهای خود را به جا آورد. و اگر دوباره خون ببیند چنانچه روزهایی كه خون دیده با روزهایی كه در وسط پاك بوده، روی هم ده روز یا كمتر از ده روز باشد، تمام آن نفاس است، و اگر روزهایی كه پاك بوده روزه گرفته

باشد باید قضا نماید.

مسأله 516- اگر زن از خون نفاس پاك شود و احتمال دهد كه در باطن خون هست باید مقداری پنبه داخل فرج نماید و كمی صبر كند كه اگر پاك است، برای عبادتهای خود غسل كند.

مسأله 517- اگر خون نفاس زن از ده روز بگذرد، چنانچه در حیض عادت دارد به اندازه روزهای عادت او نفاس و بقیه استحاضه است و اگر عادت ندارد تا ده روز نفاس و بقیه استحاضه می باشد، و احتیاط مستحب آن است كسی كه عادت دارد از روز بعد از عادت، و كسی كه عادت ندارد بعد از روز دهم تا روز هیجدهم زایمان، كارهای استحاضه را به جا آورد و كارهایی را كه بر نفساء حرام است ترك كند.

مسأله 518- زنی كه عادت حیضش كمتر از ده روز است، اگر بیشتر از روزهای عادتش خون نفاس ببیند، باید به اندازه روزهای عادت خود نفاس قرار دهد، و بعد از آن تا روز دهم می تواند عبادت را ترك نماید یا كارهای مستحاضه را انجام دهد، ولی ترك عبادت، یك روز یا دو روز خیلی خوب است پس اگر از ده روز بگذرد روزهای عادتش حیض است و بقیه استحاضه است و اگر عبادت را ترك كرده باید قضا كند.

مسأله 519- زنی كه در حیض عادت دارد، اگر بعد از زاییدن تا یك ماه یا بیشتر از یك ماه پی در پی خون ببیند به اندازه روزهای عادت او نفاس است و ده روز از خونی كه بعد از نفاس می بیند اگر چه در روزهای عادت ماهانه اش باشد، استحاضه است، مثلًا زنی كه عادت حیض او از بیستم

هر ماه تا بیست و هفتم آن است، اگر روز دهم ماه زایید و تا یك ماه یا بیشتر پی در پی خون دید، تا روز هفدهم نفاس و از روز هفدهم تا ده روز حتی خونی كه در روزهای عادت خود كه از بیستم تا بیست و هفتم است می بیند، استحاضه می باشد، و بعد از گذشتن ده روز، اگر خونی را كه می بیند در روزهای عادتش باشد، حیض است چه نشانه های حیض را داشته باشد یا نداشته باشد و اگر در روزهای عادتش نباشد اگر چه نشانه های حیض را داشته باشد، باید آن را استحاضه قرار دهد.

مسأله 520- زنی كه در حیض عادت ندارد، اگر بعد از زایمان تا یك ماه یا بیشتر از یك ماه خون ببیند، ده روز اول آن نفاس و ده روز دوم آن استحاضه است و خونی كه بعد از آن می بیند، اگر نشانه حیض را داشته باشد حیض و گرنه آن هم استحاضه می باشد.

خود را به موی میت یا موی خود را به موی میت برساند، غسل واجب نیست.

مسأله 524- برای مس بچه مرده، حتی بچه سقط شده ای كه چهار ماه او تمام شده غسل مس میت واجب است بلكه بهتر است برای مس بچه سقط شده ای كه از چهار ماه كمتر دارد غسل كرد، بنا بر این اگر بچه چهارماهه ای مرده به دنیا بیاید، مادر او باید غسل مس میت كند، بلكه اگر از چهار ماه كمتر هم داشته باشد بهتر است مادر او غسل نماید.

مسأله 525- بچه ای كه بعد از مردن مادر به دنیا می آید، وقتی بالغ شد واجب است غسل مس میت كند.

مسأله 526- اگر انسان، میتی را كه سه غسل او كاملًا تمام شده مس نماید، غسل بر او واجب نمی شود، ولی اگر پیش از آن كه غسل سوم تمام شود جایی از بدن او را مس كند اگر چه غسل سوم آنجا تمام شده باشد باید غسل مس میت نماید.

مسأله 527- اگر دیوانه یا بچه نابالغی، میت را مس كند، بعد از آن كه آن دیوانه، عاقل یا بچه بالغ شد باید غسل مس میت نماید.

مسأله 528- اگر از بدن زنده قسمتی كه دارای استخوان است جدا شود و پیش از آن كه قسمت جدا شده را غسل دهند، انسان آن را مس نماید، باید غسل مس میت كُنَد. ولی اگر قسمتی كه جدا شده، استخوان نداشته باشد، برای مس آن غسل واجب نیست. و از بدن مرده ای كه غسلش نداده اند اگر چیزی جدا شود كه در حال اتصال مس آن موجب غسل می شد، بعد از انفصال نیز، مس آن موجب غسل است.

مسأله

529- برای مس استخوان و دندانی كه از مرده جدا شده باشد و آن را غسل نداده اند باید غسل كرد، ولی برای مس استخوان و دندانی كه از زنده جدا شده و گوشت ندارد، غسل واجب نیست.

مسأله 530- غسل مس میت را باید مثل غسل جنابت انجام دهند ولی كسی كه غسل مس میت كرده، اگر بخواهد نماز بخواند، باید وضو هم بگیرد.

مسأله 531- اگر چند میت را مس كند یا یك میت را چند بار مس نماید، یك غسل كافی است.

مسأله 532- برای كسی كه بعد از مس میت غسل نكرده است، توقف در مسجد و جماع و خواندن سوره هایی كه سجده واجب دارد، مانعی ندارد، ولی برای نماز و مانند آن باید غسل كند و وضو بگیرد.

است و اجازه گرفتن از ولی او لازم نیست.

مسأله 536- مستحب است شهادتین و اقرار به دوازده امام علیهم السلام و سایر عقاید حقّه را، به كسی كه در حال جان دادن است طوری تلقین كنند كه بفهمد، و نیز مستحب است چیزهایی را كه گفته شد تا وقت مرگ تكرار كنند.

مسأله 537- مستحب است این دعاها را طوری به محتضر تلقین كنند كه بفهمد:

اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی الْكَثیرَ مِنْ مَعاصِیكَ وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیسیرَ مِنْ طاعَتِكَ یا مَنْ یقْبَلُ الْیسیرَ وَ یعْفُو عَنِ الْكَثِیرِ اقْبَلْ مِنِّی الْیسیرَ وَ اعْفُ عَنِّی الْكَثیرَ انَّكَ أَنْتَ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ اللَّهُمَّ ارْحَمْنی فَانَّكَ رَحیمٌ.

مسأله 538- مستحب است كسی را كه سخت جان می دهد، اگر ناراحت نمی شود به جایی كه نماز می خوانده ببرند.

مسأله 539- مستحب است برای راحت شدن محتضر بر بالین او سوره مباركه یس، و الصافات و احزاب و آیة الكرسی و آیه پنجاه و چهارم از سوره اعراف و سه آیه آخر سوره بقره بلكه هر چه از قرآن ممكن است بخوانند.

مسأله 540- تنها گذاشتن محتضر و گذاشتن چیز سنگین روی شكم او و بودن جُنُب و حائض نزد او و همچنین حرف زدن زیاد، و گریه كردن و تنها گذاشتن زنها نزد او مكروه است.

اگر یقین به مردن او ندارند، باید صبر كنند تا معلوم شود و نیز اگر میت حامله باشد و بچه در شكم او زنده باشد، باید به قدری دفن را عقب بیندازند، كه پهلوی چپ او را بشكافند و طفل را بیرون آورند و پهلو را بدوزند.

احكام غسل و كفن و نماز و دفن میت

مسأله 542- غسل و كفن و نماز و دفن مسلمان دوازده امامی بر هر مكلفی واجب است، و اگر بعضی انجام دهند، از دیگران ساقط می شود و چنانچه هیچ كس انجام ندهد همه معصیت كرده اند، و بنا بر احتیاط واجب حكم مسلمانی هم كه دوازده امامی نیست همین طور است.

مسأله 543- اگر كسی مشغول كارهای میت شود بر دیگران واجب نیست اقدام نمایند، ولی اگر او عمل را نیمه كاره بگذارد، باید دیگران تمام كنند.

مسأله 544- اگر انسان یقین كند كه دیگری مشغول كارهای میت شده، واجب نیست به كارهای میت اقدام كند، ولی اگر شك یا گمان دارد، باید اقدام نماید.

مسأله 545- اگر كسی بداند غسل یا كفن یا نماز یا دفن میت را باطل انجام داده اند باید دوباره انجام دهد ولی اگر گمان دارد كه باطل بوده یا شك دارد كه درست بوده یا نه، لازم نیست اقدام نماید.

مسأله 546- برای غسل و كفن و نماز و دفن میت، باید از ولی او اجازه بگیرند.

مسأله 547- ولی زن كه در غسل و كفن و دفن او دخالت می كند شوهر اوست و بعد از او، مردهایی كه از میت ارث می برند مقدم بر زنهای ایشانند و هر كدام كه در ارث بردن مقدم هستند در این امر نیز مقدمند.

مسأله 548-

اگر كسی بگوید من وصی یا ولی میتم یا ولی میت به من اجازه داده كه غسل و كفن و دفن میت را انجام دهم، چنانچه دیگری نمی گوید من ولی یا وصی میتم یا ولی میت به من اجازه داده است، انجام كارهای میت با اوست.

مسأله 549- اگر میت برای غسل و كفن و دفن و نماز خود غیر از ولی، كس دیگری را معین كند، احتیاط واجب آن است كه ولی و آن كس هر دو اجازه بدهند، و لازم نیست كسی كه میت، او را برای انجام این كارها معین كرده، این وصیت را قبول كند ولی اگر قبول كرد، باید به آن عمل نماید.

جایز نباشد مثل آن كه غصبی باشد، باید به جای هر كدام كه ممكن نیست میت را با آب خالص غسل بدهند.

مسأله 555- كسی كه میت را غسل می دهد، باید مسلمان دوازده امامی و عاقل باشد و مسائل غسل را هم بداند و بنا بر احتیاط واجب بالغ باشد.

مسأله 556- كسی كه میت را غسل می دهد، باید قصد قربت داشته باشد یعنی غسل را برای انجام فرمان خداوند عالم به جا آورد، و اگر به همین نیت تا آخر غسلِ سوم باقی باشد كافی است و تجدید لازم نیست.

مسأله 557- غسل بچه مسلمان اگر چه از زنا باشد، واجب است. و غسل و كفن و دفن كافر و اولاد او جایز نیست. و كسی كه از بچگی دیوانه بوده و به حال دیوانگی بالغ شده، چنانچه پدر و مادر او یا یكی از آنان مسلمان باشند، باید او را غسل داد و اگر هیچ كدام آنان مسلمان نباشند، غسل دادن او جایز نیست.

مسأله 558- بچه سقط شده را اگر چهار ماه یا بیشتر دارد، باید غسل بدهند، و اگر چهار ماه ندارد، باید در پارچه ای بپیچند و بدون غسل دفن كنند.

مسأله 559- اگر مرد، زن را و زن، مرد را غسل بدهد باطل است ولی زن می تواند شوهر خود را غسل دهد و شوهر هم می تواند زن خود را غسل دهد، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه زن، شوهر خود و شوهر، زن خود را غسل ندهد.

مسأله 560- مرد می تواند دختر بچه ای را كه سن او از سه سال بیشتر نیست، غسل دهد، زن هم می تواند پسر بچه ای را كه سه سال بیشتر ندارد،

غسل دهد.

مسأله 561- اگر برای غسل دادن میتی كه مرد است مرد پیدا نشود زنانی كه با او نسبت دارند و محرمند مثل مادر و خواهر و عمه و خاله، یا به واسطه شیر خوردن با او محرم شده اند، می توانند غسلش بدهند. و نیز اگر برای غسل میت زن، زن دیگری نباشد مردهایی كه با او نسبت دارند و محرمند، یا به واسطه شیر خوردن با او محرم شده اند، می توانند از زیر لباس، او را غسل دهند.

مسأله 562- اگر میت و كسی كه او را غسل می دهد هر دو مرد یا هر دو زن باشند جایز است كه غیر از عورت، جاهای دیگر میت برهنه باشد و همین طور اگر محرم باشند.

مسأله 563- نگاه كردن به عورت میت، حرام است، و كسی كه او را غسل می دهد اگر نگاه كند معصیت كرده ولی غسل باطل نمی شود.

مسأله 564- اگر جایی از بدن میت نجس باشد، باید پیش از آن كه آنجا را غسل بدهند، آب بكشند. و احتیاط مستحب آن است كه تمام بدن میت، پیش از شروع به غسل پاك باشد.

مسأله 565- غسل میت مثل غسل جنابت است، و احتیاط واجب آن است كه تا غسل ترتیبی ممكن است، میت را غسل ارتماسی ندهند، و احتیاط مستحب آن است كه در غسل ترتیبی هر یك از سه قسمت بدن را در آب فرو نبرند بلكه آب را روی آن بریزند.

مسأله 566- كسی را كه در حال حیض یا در حال جنابت مرده، لازم نیست غسل حیض یا غسل جنابت بدهند، بلكه همان غسل میت برای او كافی است.

مسأله 567- جائز نیست كه برای غسل دادن

میت مزد بگیرند ولی مزد گرفتن برای كارهای مقدماتی غسل حرام نیست.

مسأله 568- اگر آب پیدا نشود، یا استعمال آن مانعی داشته باشد باید عوض هر غسل، میت را یك تیمم بدهند.

مسأله 569- كسی كه میت را تیمم می دهد، می تواند در صورت امكان دست میت را به زمین بزند و به صورت و پشت دستهایش بكشد و اگر به این صورت ممكن باشد لازم نیست به دست زنده هم او را تیمم داد اگر چه احتیاط استحبابی جمع است.

از سهم وارثی كه بالغ نشده بر ندارند.

مسأله 574- اگر كسی وصیت كرده باشد كه مقدار مستحب كفن را كه در دو مسأله قبل گفته شد، از ثلث مال او بردارند، یا وصیت كرده باشد ثلث مال را به مصرف خود او برسانند ولی مصرف آن را معین نكرده باشد یا فقط مصرف مقداری از آن را معین كرده باشد، می توانند مقدار مستحب كفن را از ثلث مال او بردارند.

مسأله 575- اگر میت وصیت نكرده باشد كه كفن را از ثلث مال او بردارند می توانند به طور متعارف كه لایق شأن میت باشد كفن و چیزهای دیگری را كه از واجبات دفن است از اصل مال بردارند.

مسأله 576- كفن زن بر شوهر است، اگر چه زن از خود مال داشته باشد، و همچنین اگر زن را به شرحی كه در كتاب طلاق گفته می شود، طلاق رجعی بدهند و پیش از تمام شدن عده بمیرد، شوهرش باید كفن او را بدهد و چنانچه شوهر بالغ نباشد یا دیوانه باشد وَلی شوهر باید از مال او كفن زن را بدهد.

مسأله 577- كفن میت بر خویشان او واجب نیست، اگر چه مخارج او در حال زندگی بر آنان واجب باشد.

مسأله 578- احتیاط واجب آن است كه هر یك از سه پارچه كفن به قدری نازك نباشد كه بدن میت از زیر آن پیدا باشد.

مسأله 579- كفن كردن با چیز غصبی، اگر چیز دیگری هم پیدا نشود جایز نیست و چنانچه كفن میت غصبی باشد و صاحب آن راضی نباشد باید از تنش بیرون آورند، اگر چه او را دفن كرده باشند، و همچنین جائز نیست با پوست مردار

او را كفن كنند.

مسأله 580- كفن كردن میت با چیز نجس و با پارچه ابریشمی خالص، جائز نیست، ولی در حال ناچاری اشكال ندارد و احتیاط واجب آن است كه با پارچه طلاباف هم میت را كفن نكنند مگر در حال ناچاری.

مسأله 581- كفن كردن با پارچه ای كه از پشم یا موی حیوان حرام گوشت تهیه شده، در حال اختیار جائز نیست، ولی اگر پوست حیوان حلال گوشت را طوری درست كنند كه به آن جامه گفته شود، می شود با آن میت را كفن كنند و همچنین اگر كفن از مو و پشم حیوان حلال گوشت باشد اشكال ندارد، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه با این دو هم كفن ننمایند.

مسأله 582- اگر كفن میت به نجاست خود او، یا به نجاست دیگری نجس شود، چنانچه كفن ضایع نمی شود، باید مقدار نجس را بشویند یا ببُرند ولی اگر در قبر گذاشته باشند بهتر است كه ببرند بلكه اگر بیرون آوردن میت اهانت به او باشد بریدن واجب می شود و اگر شستن یا بریدن آن ممكن نیست، در صورتی كه عوض كردن آن ممكن باشد، باید عوض نمایند.

مسأله 583- كسی كه برای حج یا عمره احرام بسته اگر بمیرد باید مثل دیگران كفن شود و پوشاندن سر و صورتش اشكال ندارد.

مسأله 584- مستحب است انسان در حال سلامتی، كفن و سدر و كافور خود را تهیه كند.

بمالند و باید كافور ساییده و تازه باشد و اگر به واسطه كهنه بودن، عطر او از بین رفته باشد كافی نیست.

مسأله 586- در حنوط میت، مراعات ترتیب بین اعضای سجود لازم نیست اگر چه مستحب است اوّل كافور را به پیشانی میت بمالند.

مسأله 587- بهتر آن است كه میت را پیش از كفن كردن، حنوط نمایند اگر چه در بین كفن كردن و بعد از آن هم مانعی ندارد.

مسأله 588- كسی كه برای حج احرام بسته است، اگر پیش از تمام كردن سعی بین صفا و مروه بمیرد، حنوط كردن او جائز نیست، و نیز اگر در احرام عمره پیش از آن كه موی خود را كوتاه كند بمیرد نباید او را حنوط كنند.

مسأله 589- زنی كه شوهر او مرده و هنوز عده اش تمام نشده اگر چه حرام است خود را خوشبو كند، ولی چنانچه بمیرد حنوط او واجب است.

مسأله 590- مكروه است میت را با مشك و عنبر و عود و عطرهای دیگر خوشبو كنند یا برای حنوط اینها را با كافور مخلوط نمایند.

مسأله 591- مستحب است، قدری تربت حضرت سید الشهداء علیه السلام با كافور مخلوط كنند، ولی باید از آن كافور به جاهایی كه بی احترامی می شود نرسانند و نیز باید تربت به قدری زیاد نباشد، كه وقتی با كافور مخلوط شد، آن را كافور نگویند.

مسأله 592- اگر كافور به اندازه غسل و حنوط نباشد بنا بر احتیاط واجب غسل را مقدم دارند، و اگر برای هفت عضو نرسد بنا بر احتیاط واجب پیشانی را مقدم دارند.

مسأله 593- مستحب است دو چوب تر و تازه در قبر همراه میت بگذارند.

نماز خواندن بر میت مسلمان، اگر چه بچه باشد واجب است، ولی باید پدر و مادر آن بچه یا یكی از آنان مسلمان باشند و شش سال بچه تمام شده باشد.

مسأله 595- نماز میت باید بعد از غسل و حنوط و كفن كردن او خوانده شود، و اگر پیش از اینها، یا در بین اینها بخوانند، اگر چه از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد كافی نیست.

مسأله 596- كسی كه می خواهد نماز میت بخواند، لازم نیست با وضو یا غسل یا تیمم باشد و بدن و لباسش پاك باشد، و اگر لباس او غصبی هم باشد اشكال ندارد، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه تمام چیزهایی را كه در نمازهای دیگر لازم است رعایت كند.

مسأله 597- كسی كه به میت نماز می خواند، باید رو به قبله باشد و نیز واجب است میت را مقابل او به پشت بخوابانند، بطوری كه سر او به طرف راست نمازگزار و پای او به طرف چپ نمازگزار باشد.

مسأله 598- مكان نمازگزار باید از جای میت پست تر یا بلندتر نباشد ولی پستی و بلندی مختصر اشكال ندارد.

مسأله 599- نمازگزار باید از میت دور نباشد، ولی كسی كه نماز میت را به جماعت می خواند اگر از میت دور باشد، چنانچه صفها به یكدیگر متصل باشد اشكال ندارد.

مسأله 600- نمازگزار باید مقابل میت بایستد، ولی اگر نماز به جماعت خوانده شود و صف جماعت از دو طرف میت بگذرد، نماز كسانی كه مقابل میت نیستند اشكال ندارد.

مسأله 601- بین میت و نمازگزار، باید پرده و دیوار یا چیزی مانند اینها نباشد ولی اگر میت در تابوت و مانند آن باشد اشكال

ندارد.

مسأله 602- در وقت خواندن نماز، باید عورت میت پوشیده باشد و اگر كفن كردن او ممكن نیست، باید عورتش را اگر چه با تخته و آجر و مانند اینها باشد بپوشانند.

مسأله 603- نماز میت را باید ایستاده و با قصد قربت بخواند. و در موقع نیت، میت را معین كند، مثلًا نیت كند نماز می خوانم بر این میت قربةً الی اللَّه.

مسأله 604- اگر كسی نباشد كه بتواند نماز میت را ایستاده بخواند، می شود نشسته بر او نماز خواند.

مسأله 605- اگر میت وصیت كرده باشد كه شخص معینی بر او نماز بخواند، احتیاط واجب آن است كه آن شخص از ولی میت اجازه بگیرد و بر ولی هم بنا بر احتیاط واجب، واجب است كه اجازه بدهد.

مسأله 606- مكروه است بر میت چند مرتبه نماز بخوانند، ولی اگر میت اهل علم و تقوی باشد مكروه نیست.

مسأله 607- اگر میت را عمداً یا از روی فراموشی یا به جهت عذری بدون نماز دفن كنند، یا بعد از دفن معلوم شود، نمازی كه بر او خوانده شده باطل بوده است تا وقتی جسد او از هم نپاشیده واجب است با شرطهایی كه برای نماز میت گفته شد به قبرش نماز بخوانند.

بگوید: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا الْمَیتِ و اگر زن است بگوید: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ الْمَیتِ و بعد تكبیر پنجم را بگوید.

و بهتر است بعد از تكبیر اول بگوید: أَشْهَدُ انْ لا الهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ارْسَلَهُ بِالْحقِّ بَشیراً وَ نَذیراً بَینَ یدَی السَّاعَةِ.

و بعد از تكبیر دوم بگوید: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بارِكْ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ كَافْضَلِ مَا صَلَّیتَ وَ بارَكْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلی ابْراهیمَ وَ آلِ ابراهیمَ انَّكَ حَمیدٌ مَجیدٌ وَ صَلِّ عَلی جَمیعِ الْانْبِیاءِ وَ الْمُرْسَلینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصِّدِّیقینَ وَ جَمیعِ عِبادِ اللَّهِ الصّالِحینَ.

و بعد از تكبیر سوم بگوید: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ الأَحْیاءِ مِنْهُمْ وَ الأَمْواتِ تابِعْ بَینَنا وَ بَینَهُمْ بِالْخَیراتِ انَّكَ مُجیبُ الدَّعَواتِ انَّكَ عَلی كُلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ.

و بعد از تكبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ وَ ابْنُ أَمَتِكَ نَزَلَ بِكَ وَ أَنْتَ خَیرُ مَنْزولٍ بِهِ اللَّهُمَّ انّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إِلّا خَیراً وَ أَنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنّا اللَّهُمَّ انْ كانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِی احسانِهِ وَ انْ كانَ مُسِیئاً فَتَجَاوَزْ عَنْهُ وَ اغْفِرْ لَهُ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَكَ فی أعْلَی عِلِّیینَ وَ اخْلُفْ عَلَی أَهْلِهِ فِی الْغابِرینَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِكَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ.

و بعد تكبیر پنجم را بگوید ولی اگر میت زن است بعد از تكبیر چهارم بگوید:

اللَّهُمَّ إِنَّ هذِهِ أَمَتُكَ وَ ابْنَةُ عَبْدِكَ وَ ابْنَةُ أَمَتِكَ نَزَلَتْ بِكَ وَ أَنْتَ خَیرُ مَنْزُولٍ بِهِ اللَّهُمَّ انَّا لا نَعْلَمُ مِنها إِلّا خَیراً وَ أَنْتَ أعْلَمُ بِهَا مِنَّا اللَّهُمَّ

انْ كانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فِی احْسانِها وَ انْ كانَتْ مُسِیئَةً فَتَجاوَزْ عَنْهَا وَ اغْفِرْ لَهَا اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا عِنْدَكَ فِی أعْلَی عِلِّیینَ وَ اخْلُفْ عَلی أَهْلِها فِی الْغابِرِینَ وَ ارْحَمْها بِرَحْمَتِكَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ.

مسأله 609- باید تكبیرها و دعاها را طوری پشت سر هم بخواند كه نماز از صورت خود خارج نشود.

مسأله 610- كسی كه نماز میت را به جماعت می خواند باید تكبیرها و دعاهای آن را هم بخواند.

است ولی در مسجد الحرام مكروه نیست.

مسأله پیش گفته شد او را به دریا بیندازند.

مسأله 618- مخارج انداختن دردریا و مخارج محكم كردن قبر میت را در صورتی كه لازم باشد، باید از اصل مال میت بردارند.

مسأله 619- اگر زن كافره بمیرد و بچه در شكم او مرده باشد، چنانچه پدر بچه مسلمان باشد، باید زن را در قبر به پهلوی چپ پشت به قبله بخوابانند كه روی بچه به طرف قبله باشد بلكه اگر هنوز روح هم به بدن او داخل نشده باشد، بنا بر احتیاط واجب باید به همین دستور عمل كنند.

مسأله 620- دفن مسلمان، در قبرستان كفار و دفن كافر، در قبرستان مسلمانان جائز نیست.

مسأله 621- دفن مسلمان در جایی كه بی احترامی به او باشد، مانند جایی كه خاكروبه و كثافت می ریزند، جایز نیست.

مسأله 622- میت را نباید در جای غصبی دفن كنند و دفن كردن در جایی كه برای غیر دفن كردن وقف شده و در مسجد اگر ضرر به مسلمانان باشد یا مزاحم نمازشان باشد جایز نیست، بلكه اقوی آن است كه اصلًا در مسجد دفن نكنند و در زمینی كه مثل مسجد برای غیر دفن كردن وقف شده جائز نیست.

مسأله 623- دفن میت در قبر مرده دیگر اگر موجب نبش شود جائز نیست.

مسأله 624- چیزی كه از میت جدا می شود، اگر چه مو و ناخن و دندانش باشد، باید با او دفن شود و اگر موجب نبش شود، احتیاط آن است كه جدا دفن شود. و دفن ناخن و دندانی كه در حال زندگی از انسان جدا می شود مستحب است.

مسأله 625- اگر كسی در چاه بمیرد و بیرون آوردنش ممكن نباشد باید درِ چاه را

ببندند و همان چاه را قبر او قرار دهند، و در صورتی كه چاه مال غیر باشد باید به نحوی او را راضی كنند.

مسأله 626- اگر بچه در رحم مادر بمیرد و ماندنش در رحم برای مادر خطر داشته باشد، باید به آسانترین راه او را بیرون آورند، و چنانچه ناچار شوند كه او را قطعه قطعه كنند اشكال ندارد، ولی باید به وسیله شوهرش اگر اهل فن است یا زنی كه اهل فن باشد او را بیرون بیاورند و اگر ممكن نیست مرد محرمی كه اهل فن باشد، و اگر آن هم ممكن نشود مرد نامحرمی كه اهل فن باشد بچه را بیرون بیاورد، و در صورتی كه آن هم پیدا نشود كسی كه اهل فن نباشد می تواند بچه را بیرون آورد.

مسأله 627- هرگاه مادر بمیرد و بچه در شكمش زنده باشد اگر چه امید زنده ماندن طفل را نداشته باشند باید به وسیله كسانی كه در مسأله پیش گفته شد از هر طرفی كه بچه سالم بیرون می آید بچه را بیرون آورند و دوباره بدوزند ولی اگر بین پهلوی چپ و راست در سالم بودن بچه فرقی نباشد احتیاط واجب آن است كه از پهلوی چپ بیرون آورند.

زمین بگذارند و تا سه مرتبه كم كم نزدیك ببرند، و در هر مرتبه زمین بگذارند و بردارند و در نوبت چهارم وارد قبر كنند و اگر میت مرد است در دفعه سوم طوری زمین بگذارند كه سر او طرف پایین قبر باشد و در دفعه چهارم از طرف سر وارد قبر نمایند و اگر زن است در دفعه سوم طرف قبله قبر بگذارند و به پهنا وارد قبر كنند و در موقع وارد كردن، پارچه ای روی قبر بگیرند، و نیز جنازه را به آرامی از تابوت بگیرند و وارد قبر كنند، و دعاهایی كه دستور داده شده، پیش از دفن و موقع دفن بخوانند و بعد از آن كه میت را در لحد گذاشتند، گره های كفن را باز كنند و صورت میت را روی خاك بگذارند و بالشی از خاك زیر سر او بسازند و پشت میت، خشت خام یا كلوخی بگذارند كه میت به پشت برنگردد و پیش از آن كه لحد را بپوشانند، دست راست را به شانه راست میت بزنند و دست چپ را به قوت بر شانه چپ میت بگذارند و دهان را نزدیك گوش او ببرند و به شدّت حركتش دهند و سه مرتبه بگویند:

اسْمَعْ افْهَمْ یا فُلانَ بْنَ فُلان و به جای فلان اسم میت و پدرش را بگویند مثلًا اگر اسم او محمد و اسم پدرش علی است سه مرتبه بگویند:

اسْمَعْ افْهَمْ یا مُحَمَّدَ بْنَ عَلی پس از آن بگویند:

هَلْ أَنْتَ عَلَی الْعَهْدِ الَّذِی فَارَقْتَنا عَلَیهِ مِنْ شَهَادَةِ انْ لا الهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَریكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صَلّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ عَبْدُهُ وَ

رَسُولُهُ وَ سَیدُ النَّبِیینَ وَ خَاتَمُ الْمُرْسَلِینَ وَ أَنَّ عَلِیاً امیرُ الْمُؤْمِنینَ وَ سَیدُ الْوَصِیینَ وَ امامُ افْتَرَضَ اللَّهُ طاعَتَهُ عَلَی الْعالَمِینَ وَ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ وَ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ وَ عَلی بْنَ مُوسی وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِی وَ عَلِی بْنَ مُحَمَّدٍ وَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِی وَ الْقائِمَ الْحُجَّةَ الْمَهْدِی صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیهِمْ ائِمَّةُ الْمُؤمِنینَ وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ اجْمَعِینَ وَ ائِمَّتُكَ ائِمَّةُ هُدی بِكَ ابْرارٌ یا فُلانَ بْنَ فُلانٍ و به جای فلان بن فلان اسم میت و پدرش را بگوید:

و بعد بگوید اذا اتاكَ الْمَلَكانِ الْمُقَرَّبانِ رَسُولَینِ مِنْ عِندِ اللَّهِ تَبارَكَ وَ تَعالَی وَ سَأَلاكَ عَنْ رَبِّكَ وَ عَنْ نَبِیكَ وَ عَنْ دِینِكَ وَ عَنْ كِتابِكَ وَ عَنْ قِبْلَتِكَ وَ عَنْ ائِمَّتِكَ فَلا تَخَفْ وَ لا تَحْزَنْ وَ قُلْ فی جَوابِهِما اللَّهُ رَبِّی وَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ نَبِ̛̠وَ الْاسْلامُ دِینِی وَ الْقُرْآنُ كِتابِی وَ الْكَعْبَةُ قِبْلَتِی وَ أَمیرُ الْمُؤْمِنینَ عَلِی بْنُ ابِی طالِبٍ امَامِی وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلی الْمُجْتَبَی امَامِی وَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی الشَّهیدُ بِكَرْبَلا امامِی وَ عَلِی زَینُ الْعابِدِینَ امَامِی وَ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ امَامِی وَ جَعْفَرٌ الصَّادِقُ امَامِی، وَ مُوسَی الكاظِمُ امَامی، وَ عَلی الرِضا امَامی، وَ مُحَمَّدٌ الْجَوادُ امَامی، وَ عَلی الْهَادِی امَامِی وَ الْحَسَنُ الْعَسْكَری امَامِی وَ الْحُجَّةُ الْمُنْتَظَرُ امَامِی هؤُلاءِ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیهِمْ اجْمَعِینَ ائِمَّتِی وَ سَادَتِی وَ قَادَتِی وَ شُفَعَائِی بِهِمْ اتَولَّی وَ مِنْ أعدائِهِمْ اتَبَرَّءُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ ثُمَّ اعْلَمْ یا فُلانَ بْنَ فُلانٍ و به جای فلان بن فلان اسم میت و پدرش را بگوید بعد بگوید

أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ نِعْمَ الرَّسُولُ وَ أَنَّ عَلِی بْنَ ابِی طالِبٍ وَ أَوْلادَهُ الْمَعْصُومینَ الْائِمَّةَ الْاثْنَی عَشَرَ نِعْمَ الْأئِمَّةُ وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ حَقٌ وَ أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌ وَ سُؤالَ مُنْكَرٍ وَ نَكیرٍ فِی الْقَبْرِ حَقٌّ وَ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ النُّشُورَ حَقٌّ وَ الصِّراطَ حَقٌّ وَ الْمِیزَانَ حَقٌّ وَ تَطایرَ الْكُتُبِ حَقٌّ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النَّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِیةٌ لَا رَیبَ فِیهَا وَ أَنَّ اللَّهَ یبْعَثُ مَنْ فِی الْقُبُورِ پس بگوید ا فَهِمْتَ یا فُلانُ و به جای فلان اسم میت را بگوید پس از آن بگوید ثَبَّتَكَ اللَّهُ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ وَ هَداكَ اللَّهُ الَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ عَرَّفَ اللَّهُ بَینَكَ وَ بَینَ أَوْلیائِكَ فِی مُسْتَقَرٍّ مِنْ رَحْمَتِهِ پس بگوید اللَّهُمَّ جَافِ الْارضَ عَنْ جَنْبَیهِ وَ اصْعَدْ بِرُوحِهِ الَیكَ وَ لَقِّهِ مِنْكَ بُرهَاناً اللَّهُمَّ عَفوَك عَفْوَك.

مسأله 629- خوب است به امید این كه مطلوب پروردگار است كسی كه میت را در قبر می گذارد، با طهارت و سر برهنه و پابرهنه باشد و از طرف پای میت از قبر بیرون بیاید و غیر از خویشان میت كسانی كه حاضرند، با پشت دست خاك بر قبر بریزند و بگویند انَّا لِلّهِ وَ انّا الَیهِ راجِعُونَ. اگر میت زن است كسی كه با او محرم می باشد او را در قبر بگذارد و اگر محرمی نباشد خویشانش او را در قبر بگذارند.

مسأله 630- خوب است به امید این كه مطلوب پروردگار است قبر را مربع یا مربع مستطیل بسازند و به اندازه چهار انگشت از زمین بلند

كنند و نشانه ای روی آن بگذارند كه اشتباه نشود و روی قبر آب بپاشند، و بعد از پاشیدن آب كسانی كه حاضرند، دستها را بر قبر بگذارند و انگشتها را بازكرده در خاك فرو برند و هفت مرتبه سوره مباركه انّا أَنْزَلْناهُ بخوانند و برای میت طلب آمرزش كنند و این دعا را بخوانند.

اللَّهُمَّ جَافِ الْارْضَ عَنْ جَنْبَیهِ وَ أَصْعِدْ الَیكَ روُحَهُ وَ لَقِّهِ مِنْكَ رضْواناً وَ أَسْكِنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِكَ مَا تُغْنِیهِ بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاكَ. رساله توضیح المسائل، ص: 99

مسأله 631- پس از رفتن كسانی كه تشییع جنازه كرده اند مستحب است وَلِی میت یا كسی كه از طرف ولی اجازه دارد، دعاهایی را كه دستور داده شده، به میت تلقین كند.

مسأله 632- بعد از دفن مستحب است صاحبان عزا را سر سلامتی دهند ولی اگر مدتی گذشته است كه به واسطه سر سلامتی دادن، مصیبت یادشان می آید، ترك آن بهتر است، و نیز مستحب است تا سه روز برای اهل خانه میت غذا بفرستند و غذا خوردن نزد آنان و در منزلشان مكروه است.

مسأله 633- مستحب است انسان در مرگ خویشان، مخصوصاً در مرگ فرزند صبر كند و هر وقت میت را یاد می كند انّا للّهِ وَ انّا الَیهِ راجِعُونَ بگوید، و برای میت قرآن بخواند و سر قبر پدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محكم بسازد كه زود خراب نشود.

مسأله 634- جائز نیست انسان در مرگ كسی صورت و بدن را بخراشد و به خود لطمه بزند.

مسأله 635- پاره كردن یقه در مرگ غیر پدر و برادر جائز نیست.

مسأله 636- اگر مرد در مرگ زن یا فرزند

یقه یا لباس خود را پاره كند یا اگر زن در عزای میت صورت خود را بخراشد به طوری كه خون بیاید یا موی خود را بكند، باید یك بنده آزاد كند، یا ده فقیر را طعام دهد و یا آنها را بپوشاند و اگر نتواند باید سه روز روزه بگیرد بلكه اگر خون هم نیاید بنا بر احتیاط واجب به این دستور عمل نماید.

مسأله 637- احتیاط واجب آن است كه در گریه بر میت صدا را خیلی بلند نكنند.

او دفن شده باشد و ورثه راضی نشوند كه آن چیز در قبر بماند، ولی اگر چیز مختصری از مال او كه به ورثه به ارث رسیده مانند انگشتر و نحو آن با او دفن شده باشد در جواز نبش برای درآوردن آن تأمل و اشكال است خصوصاً اگر اجحاف بر ورثه نباشد، و اگر وصیت كرده باشد كه دعا یا قرآن یا انگشتری را با او دفن كنند در صورتی كه وصیتش بیشتر از یك سوم مال او نباشد، برای بیرون آوردن اینها نمی توانند قبر را بشكافند.

سوم: آن كه میت بی غسل یا بی كفن دفن شده باشد، یا بفهمند غسلش باطل بوده، یا به غیر دستور شرع كفن شده یا در قبر، او را رو به قبله نگذاشته اند.

چهارم: آن كه برای ثابت شدن حقی بخواهند بدن میت را ببینند.

پنجم: آن كه میت را در جایی كه بی احترامی به اوست مثل قبرستان كفار یا جایی كه كثافت و خاكروبه می ریزند دفن كرده باشند.

ششم: آن كه برای یك مطلب شرعی كه اهمیت آن از شكافتن قبر بیشتر است، قبر را بشكافند. مثلًا بخواهند بچه زنده را از شكم زن حامله ای كه دفنش كرده اند بیرون آورند.

هفتم: آن كه بترسند درنده ای بدن میت را پاره كند، یا سیل او را ببرد یا دشمن بیرون آورد.

هشتم: آن كه قسمتی از بدن میت را كه با او دفن نشده بخواهند دفن كنند ولی احتیاط واجب آن است كه آن قسمت از بدن را طوری در قبر بگذارند كه بدن میت دیده نشود.

آن از اذان صبح است تا ظهر، و بهتر است نزدیك ظهر به جا آورده شود، و اگر تا ظهر انجام ندهد بهتر است كه بدون نیت ادا و قضا تا عصر جمعه به جا آورد. و اگر در روز جمعه غسل نكند مستحب است از صبح شنبه تا غروب قضای آن را به جا آورد. و كسی كه می ترسد در روز جمعه آب پیدا نكند می تواند روز پنج شنبه غسل را انجام دهد، بلكه اگر در شب جمعه غسل را به امید آن كه مطلوب خداوند عالم است به جا آورد صحیح است، و مستحب است انسان در موقع غسل جمعه بگوید:

أَشْهَدُ انْ لا الَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْنِی مِنَ التَّوَّابِینَ وَ اجْعَلْنِی مِنَ الْمُتَطَهِّرِینَ.

2- غسل شب اول ماه رمضان و تمام شبهای طاق مثل شب سوم و پنجم و هفتم، ولی از شب بیست و یكم مستحب است همه شب غسل كند، و برای غسل شب اول و پانزدهم و هفدهم و نوزدهم و بیست و یكم و بیست و سوم و بیست و پنجم و بیست و هفتم و بیست و نهم بیشتر سفارش شده است. و وقت غسل شبهای ماه رمضان تمام شب است، و بهتر است مقارن غروب آفتاب به جا آورده شود ولی از شب بیست و یكم تا آخر ماه بهتر است غسل را بین نماز مغرب و عشاء به جا آورد. و نیز مستحب است در شب بیست و سوم غیر از غسل اول شب، یك غسل هم در آخر شب

انجام دهد.

3- غسل روز عید فطر و عید قربان، و وقت آن از اذان صبح است تا غروب و بهتر است آن را پیش از نماز عید به جا آورد، و اگر از ظهر تا غروب به جا آورد، احتیاط آن است كه به قصد رجاء انجام دهد.

4- غسل شب عید فطر، و وقت آن از اول مغرب است تا اذان صبح و بهتر است در اول شب به جا آورده شود.

5- غسل روز هشتم و نهم ذیحَجّه، و در روز نهم بهتر است آن را نزدیك ظهر به جا آورد.

6- غسل روز اول و پانزدهم و بیست و هفتم و آخر ماه رجب.

7- غسل روز عید غدیر، و بهتر است در وقت چاشت (صدر نهار) آن را انجام دهد.

8- غسل روز بیست و چهارم ذیحَجّه.

9- غسل روز عید نوروز و پانزدهم شعبان و نهم و هفدهم ربیع الاول و روز بیست و پنجم ذی قعده ولی غسل روز پانزدهم شعبان و غسلهای دیگری كه تا آخر مسأله ذكر شده رجاءً انجام دهد.

10- غسل دادن بچه ای كه تازه به دنیا آمده.

11- غسل زنی كه برای غیر شوهرش بوی خوش استعمال كرده است.

12- غسل كسی كه در حال مستی خوابیده.

13- غسل كسی كه جایی از بدنش را به بدن میتی كه غسل داده اند رسانده.

14- غسل كسی كه در موقع گرفتن خورشید و ماه نماز آیات را عمداً نخوانده در صورتی كه تمام ماه و خورشید گرفته باشد.

15- غسل كسی كه برای تماشای دار آویخته رفته و آن را دیده باشد ولی اگر اتفاقاً یا از روی ناچاری نگاهش بیفتد یا مثلًا برای شهادت دادن رفته باشد،

غسل مستحب نیست.

مسأله 645- پیش از داخل شدن در حرم مكه، شهر مكه، مسجد الحرام، خانه كعبه، حرم مدینه، شهر مدینه و مسجد پیغمبر مستحب است انسان غسل كند و برای داخل شدن در حرم امامان علیهم السلام رجاء غسل كند، و اگر در یك روز چند مرتبه مشرّف شود یك غسل كافی است و كسی كه می خواهد در یك روز داخل حرم مكه و مسجد الحرام و خانه كعبه شود، اگر به نیت همه یك غسل كند كافی است و نیز اگر در یك روز بخواهد داخل حرم مدینه و شهر مدینه و مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله شود، یك غسل برای همه كفایت می كند و برای زیارت پیغمبر و امامان از دور یا نزدیك و برای حاجت خواستن از خداوند عالم و همچنین برای توبه و نشاط به جهت عبادت و برای سفر رفتن خصوصاً سفر زیارت حضرت سید الشهداء علیه السلام مستحب است انسان غسل كند و اگر یكی از غسلهایی را كه در این مسأله گفته شد به جا آورد و بعد كاری كند كه وضو را باطل می نماید مثلًا بخوابد، غسل او باطل می شود و مستحب است دوباره غسل را به جا آورد.

مسأله 646- انسان نمی تواند با غسل مستحبی كاری كه مانند نماز وضو لازم دارد انجام دهد.

مسأله 647- اگر چند غسل بر كسی مستحب باشد و به نیت همه یك غسل به جا آورد كافی است.

ناامید شود، و اگر در بیابان باشد، چنانچه زمین آن پست و بلند است و یا به واسطه درخت و مانند آن عبور در آن زمین مشكل است باید در هر یك از چهار طرف به اندازه پرتاب یك تیر قدیمی كه با كمان پرتاب می کردند «1» در جستجوی آب برود و اگر زمین آن این طور نیست، باید در هر طرف به اندازه پرتاب دو تیر جستجو نماید.

مسأله 649- اگر بعضی از چهار طرف هموار و بعضی دیگر پست و بلند یا عبور در آن مشكل باشد، باید در طرفی كه هموار است به اندازه پرتاب دو تیر و در طرفی كه این طور نیست به اندازه پرتاب یك تیر جستجو كند.

مسأله 650- در هر طرفی كه یقین دارد آب نیست، در آن طرف جستجو لازم نیست.

مسأله 651- كسی كه وقت نماز او تنگ نیست و برای تهیه آب وقت دارد، اگر یقین دارد، در محلی دورتر از مقداری كه باید جستجو كند آب هست در صورتی كه مانعی نباشد و مشقت هم نداشته باشد باید برای تهیه آب برود، و اگر گمان دارد آب هست رفتن به آن محل لازم نیست ولی اگر اطمینان داشته باشد، بنا بر احتیاط واجب باید برای تهیه آب به آن محل برود.

مسأله 652- لازم نیست خود انسان در جستجوی آب برود، بلكه می تواند كسی را كه به گفته او اطمینان دارد بفرستد و در این صورت اگر یك نفر از طرف چند نفر برود كافی است.

مسأله 653- اگر احتمال دهد كه داخل بار سفر خود، یا در منزل یا در قافله آب هست باید بقدری جستجو

نماید كه به نبودن آب یقین كند یا از پیدا كردن آن ناامید شود.

مسأله 654- اگر پیش از وقت نماز جستجو نماید و آب پیدا نكند و تا وقت نماز همان جا بماند، لازم نیست كه دوباره در جستجوی آب برود.

مسأله 655- اگر بعد از داخل شدن وقت نماز جستجو كند و آب پیدا نكند و تا وقت نماز دیگر در همان جا بماند، جستجو لازم نیست.

مسأله 656- اگر از درنده بترسد، یا جستجوی آب بقدری سخت باشد كه نتواند تحمل كند یا وقت نماز بقدری تنگ باشد كه هیچ نتواند جستجو كند، جستجو لازم نیست ولی اگر بتواند مقداری جستجو كند به همان مقدار جستجو لازم است، و اگر از دزد بر جان یا مال خودش بترسد نباید در جستجوی آب برود، ولی اگر مالی كه احتمال می دهد از بین برود به حسب حال او قابل اعتنا نباشد و ترس دیگری هم نداشته باشد جستجوی آب واجب است.

مسأله 657- اگر در جستجوی آب نرود تا وقت نماز تنگ شود معصیت كرده، ولی نمازش با تیمم صحیح است.

مسأله 658- كسی كه یقین دارد آب پیدا نمی كند، چنانچه دنبال آب نرود و با تیمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه اگر جستجو می كرد آب پیدا می شد نمازش باطل است.

مسأله 659- اگر بعد از جستجو آب پیدا نكند و با تیمم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد، در جایی كه جستجو كرده آب بوده نماز او صحیح است.

مسأله 660- اگر بعد از داخل شدن وقت نماز، وضو داشته باشد و بداند كه اگر وضوی خود را باطل كند نمی تواند وضو بگیرد چنانچه بتواند بدون

ضرر و مشقت وضوی خود را نگهدارد، نباید آن را باطل نماید، و همچنین است اگر بداند یا دو شاهد عادل خبر دهند كه تهیه آب برای او ممكن نیست بلكه اگر احتمال صحیح عقلایی هم بدهد احتیاط واجب آن است كه وضوی خود را باطل نكند.

مسأله 661- اگر پیش از وقت نماز وضو داشته باشد و بداند یا احتمال عقلایی دهد یا دو شاهد عادل خبر دهند كه اگر وضوی خود را باطل كند، تهیه آب برای او ممكن نیست چنانچه بتواند بدون ضرر و مشقت وضوی خود را نگهدارد احتیاط واجب آن است كه آن را باطل نكند.

مسأله 662- كسی كه فقط به مقدار وضو یا به مقدار غسل آب دارد اگر بداند یا دو شاهد عادل خبر دهند كه اگر آن را بریزد آب پیدا نمی كند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد، ریختن آن حرام است، و احتیاط واجب آن است كه پیش از وقت نماز هم آن را نریزد، بلكه خالی از قُوّت نیست و هرگاه احتمال عقلایی هم بدهد كه اگر آب را بریزد دیگر آب پیدا نمی كند احتیاط واجب آن است كه پیش از وقت نماز هم آب را نریزد.

مسأله 663- كسی كه می داند یا دو شاهد عادل خبر دهند كه آب پیدا نمی كند، اگر بعد از داخل شدن وقت نماز وضوی خود را باطل كند یا آبی كه دارد بریزد معصیت كرده ولی نمازش با تیمم صحیح است، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه قضای آن نماز را بخواند.

كه آب از چاه بكشد، دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم كند و همچنین است اگر تهیه كردن آب یا استعمال آن به قدری مشقّت داشته باشد كه مردم تحمل آن را نكنند.

مسأله 665- اگر برای كشیدن آب از چاه، دلو و ریسمان و مانند اینها لازم دارد و مجبور است بخرد، یا كرایه نماید، اگر چه قیمت آن چند برابر معمول باشد، باید تهیه كند، و همچنین است اگر آب را به چندین برابر قیمتش بفروشند، ولی اگر تهیه آنها بقدری پول می خواهد كه نسبت به حال او آن مقدار ضرر دارد، واجب نیست تهیه نماید.

مسأله 666- اگر ناچار شود كه برای تهیه آب قرض كند، باید قرض نماید ولی كسی كه می داند یا گمان دارد كه نمی تواند قرض خود را بدهد واجب نیست قرض كند.

مسأله 667- اگر كندن چاه مشقت ندارد، به احتیاط واجب باید برای تهیه آب، چاه بكند.

مسأله 668- اگر كسی مقداری آبِ بی منت به او ببخشد باید قبول كند.

است و آب برای او ضرر دارد باید تیمم نماید.

مسأله 672- اگر به واسطه یقین یا ترس ضرر، تیمم كند و پیش از نماز بفهمد كه آب برایش ضرر ندارد، تیمم او باطل است. و اگر بعد از نماز بفهمد، نمازش صحیح است.

مسأله 673- كسی كه می داند آب برایش ضرر ندارد، چنانچه غسل كند یا وضو بگیرد و بعد بفهمد كه آب برای او ضرر داشته، وضو و غسل او صحیح است.

كه بدن یا لباسش نجس است و كمی آب دارد كه اگر با آن وضو بگیرد یا غسل كند، برای آب كشیدن بدن یا لباس او نمی ماند باید بدن یا لباس را آب بكشد و با تیمم نماز بخواند. ولی اگر چیزی نداشته باشد كه بر آن تیمم كند، باید آب را به مصرف وضو یا غسل برساند و با بدن یا لباس نجس نماز بخواند.

نماز را بدون سوره بخواند.

یا یخ داشته باشد، چنانچه ممكن است باید آن را آب كند و با آن وضو بگیرد یا غسل نماید و اگر ممكن نیست و چیزی هم كه تیمم به آن صحیح است ندارد، احتیاط مستحب آن است كه نماز را بدون وضو و تیمم بخواند و بنا بر احتیاط واجب بعداً قضا كند.

مسأله 689- اگر با خاك و ریگ چیزی مانند كاه كه تیمم به آن باطل است مخلوط شود، نمی تواند به آن تیمم كند، ولی اگر آن چیز بقدری كم باشد كه در خاك یا ریگ، از بین رفته حساب شود، تیمم به آن خاك و ریگ صحیح است.

مسأله 690- اگر چیزی ندارد كه بر آن تیمم كند چنانچه ممكن است، باید به خریدن و مانند آن تهیه نماید.

مسأله 691- تیمم به دیوار گلی صحیح است و احتیاط مستحب آن است كه با بودن زمین یا خاك خشك به زمین یا خاك نمناك تیمم نكند.

مسأله 692- چیزی كه بر آن تیمم می كند باید پاك باشد و اگر چیز پاكی كه تیمم به آن صحیح است ندارد، نماز بر او واجب نیست ولی باید قضای آن را به جا آورد.

مسأله 693- اگر یقین داشته باشد كه تیمم به چیزی صحیح است و به آن تیمم نماید، بعد بفهمد تیمم به آن باطل بوده نمازهایی را كه با آن تیمم خوانده باید دوباره بخواند.

مسأله 694- چیزی كه بر آن تیمم می كند باید غصبی نباشد.

مسأله 695- تیمم در فضای غصبی باطل نیست، پس اگر در ملك خود، دستها را به زمین بزند و بی اجازه داخل ملك دیگری شود و دستها را به پیشانی بكشد، تیمم او

باطل نمی شود.

مسأله 696- اگر نداند محل تیمم غصبی است، و یا فراموش كرده باشد، تیمم او صحیح است، اگر چه فراموش كننده خود غاصب باشد.

مسأله 697- كسی كه در جای غصبی حبس است، اگر آب و خاك او غصبی است، باید با تیمم نماز بخواند.

مسأله 698- مستحب است چیزی كه بر آن تیمم می كند، گردی داشته باشد كه به دست بماند و بعد از زدن دست بر آن، مستحب است دست را بتكاند كه گرد آن بریزد.

مسأله 699- تیمم به زمین گود و خاك جاده و زمین شوره زار كه نمك روی آن را نگرفته مكروه است، و اگر نمك روی آن را گرفته باشد باطل است.

بدل از وضو نیت كند، یا مثلًا در تیمم بدل از غسل جنابت، نیت تیمم بدل از غسل مس میت نماید، تیمم او باطل است.

مسأله 706- در تیمم باید پیشانی و كف دستها و پشت دستها پاك باشد و اگر كف دست نجس باشد و نتواند آن را آب بكشد، باید با همان كف دست نجس تیمم كند.

مسأله 707- انسان باید برای تیمم انگشتر را از دست بیرون آورد و اگر در پیشانی یا پشت دستها یا در كف دستها مانعی باشد، مثلًا چیزی به آنها چسبیده باشد، باید برطرف نماید.

مسأله 708- اگر پیشانی یا پشت دستها زخم است و پارچه یا چیز دیگری را كه بر آن بسته نمی تواند باز كند، باید دست را روی آن بكشد و نیز اگر كف دست زخم باشد و پارچه یا چیز دیگری را كه بر آن بسته نتواند باز كند، باید دست را با همان پارچه به چیزی كه تیمم به آن صحیح است بزند و به پیشانی و پشت دستها بكشد.

مسأله 709- اگر پیشانی و پشت دستها مو داشته باشد اشكال ندارد ولی اگر موی سر روی پیشانی آمده باشد، باید آن را عقب بزند.

مسأله 710- اگر احتمال دهد كه در پیشانی و كف دستها یا پشت دستها مانعی هست، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا باشد باید جستجو نماید، تا یقین یا اطمینان پیدا كند كه مانعی نیست.

مسأله 711- اگر وظیفه او تیمم است و نمی تواند تیمم كند، باید نائب بگیرد. و كسی كه نائب می شود، باید او را با دست خود او تیمم دهد و اگر ممكن نباشد باید نائب، دست خود

را به چیزی كه تیمم به آن صحیح است بزند و به پیشانی و پشت دستهای او بكشد.

مسأله 712- اگر بعد از آن كه وارد تیمم شد شك كند كه قسمت پیش از آن را فراموش كرده یا نه، اعتنا نكند و تیمم او صحیح است، و نیز اگر بعد از به جا آوردن هر جزء شك كند كه درست به جا آورده یا نه اعتنا نكند و تیمم او صحیح است.

مسأله 713- اگر بعد از مسح دست چپ شك كند كه درست تیمم كرده یا نه، تیمم او صحیح است.

مسأله 714- كسی كه وظیفه اش تیمم است بنا بر احتیاط واجب نباید پیش از وقت نماز برای نماز تیمم كند، ولی اگر برای كار واجب دیگر یا مستحبی تیمم كند و تا وقت نماز عذر او باقی باشد، می تواند با همان تیمم نماز بخواند.

مسأله 715- كسی كه وظیفه اش تیمّم است، اگر بداند تا آخر وقت عذر او باقی می ماند، در وسعت وقت می تواند با تیمم نماز بخواند، ولی اگر بداند كه تا آخر وقت عذر او برطرف می شود، باید صبر كند و با وضو یا غسل نماز بخواند، یا در تنگی وقت با تیمم نماز را به جا آورد.

مسأله 716- كسی كه نمی تواند وضو بگیرد یا غسل كند، می تواند نمازهای قضای خود را با تیمم بخواند هر چند احتمال بدهد كه بزودی عذر او برطرف می شود ولی در صورت علم به زوال عذر تا پیش از ضیق شدن وقت باید منتظر بماند.

مسأله 717- كسی كه نمی تواند وضو بگیرد یا غسل كند، جایز است نمازهای مستحبی را كه مثل نافله های شبانه روز وقت معین دارد

با تیمم بخواند، حتی در اول وقت به شرط آن كه علم به زوال عذر تا آخر وقت نداشته باشد.

مسأله 718- كسی كه احتیاطاً باید غسل جبیره ای و تیمم نماید مثلًا جراحتی در پشت او است، اگر بعد از غسل و تیمم نماز بخواند و بعد از نماز حَدَث اصغری از او سر زند مثلًا بول كند، برای نمازهای بعد، باید وضو بگیرد.

مسأله 719- اگر به واسطه نداشتن آب یا عذر دیگری تیمم كند، بعد از برطرف شدن عذر، تیمم او باطل می شود.

مسأله 720- چیزهایی كه وضو را باطل می كند، تیمم بدل از وضو را هم باطل می كند، و چیزهایی كه غسل را باطل می نماید، تیمم بدل از غسل را هم باطل می نماید.

مسأله 721- كسی كه نمی تواند غسل كند، اگر چند غسل بر او واجب باشد، احتیاط واجب آن است كه بدل هر یك از آنها یك تیمّم نماید.

مسأله 722- كسی كه نمی تواند غسل كند، اگر بخواهد عملی را كه برای آن غسل واجب است انجام دهد، باید بدل از غسل تیمم نماید، و اگر نتواند وضو بگیرد و بخواهد عملی را كه برای آن وضو واجب است انجام دهد، باید بدل از وضو تیمم نماید.

مسأله 723- اگر بدل از غسل جنابت تیمم كند، لازم نیست برای نماز وضو بگیرد، ولی اگر بدل از غسلهای دیگر تیمم كند، باید وضو بگیرد، و اگر نتواند وضو بگیرد، باید تیمم دیگری هم بدل از وضو بنماید.

مسأله 724- اگر بدل از غسل تیمم كند و بعد كاری كه وضو را باطل می كند برای او پیش آید، چنانچه برای نمازهای بعد نتواند غسل كند باید وضو بگیرد، و اگر

نمی تواند وضو بگیرد، باید بدل از وضو تیمم نماید.

مسأله 725- كسی كه وظیفه اش آن است كه بدل از وضو و بدل از غسل تیمم كند، همین دو تیمم كفایت می كند و تیمم دیگری لازم نیست.

مسأله 726- كسی كه وظیفه اش تیمم است اگر برای كاری تیمم كند، تا تیمم و عذر او باقی است، كارهایی را كه باید با وضو یا غسل انجام داد، می تواند به جا آورد ولی اگر با داشتن آب برای نماز میت یا خوابیدن تیمم كرده فقط كاری را كه برای آن تیمم نموده می تواند انجام دهد و در مورد تیمم به خاطر تنگی وقت به احتیاط واجب سایر غایات را انجام ندهد.

مسأله 727- در چند مورد مستحب است نمازهایی را كه انسان با تیمم خوانده دوباره بخواند:

اول: آن كه از استعمال آب ترس داشته و عمداً خود را جنب كرده و با تیمم نماز خوانده است.

دوم: آن كه می دانسته یا گمان داشته كه آب پیدا نمی كند و عمداً خود را جنب كرده و با تیمم نماز خوانده است.

سوم: آن كه تا آخر وقت، عمداً در جستجوی آب نرود و با تیمم نماز بخواند و بعد بفهمد كه اگر جستجو می كرد، آب پیدا می شد.

چهارم: آن كه عمداً نماز را تأخیر انداخته و در آخر وقت با تیمم نماز خوانده است.

پنجم: آن كه می دانسته یا گمان داشته كه آب پیدا نمی شود و آبی را كه داشته ریخته است.

نوبت در نهر آبی شستشو كند، چرك در بدنش نمی ماند نمازهای پنجگانه هم انسان را از گناهان پاك می كند. و سزاوار است كه انسان نماز را در اول وقت بخواند و كسی كه نماز را پست و سبك شمارد، مانند كسی است كه نماز نمی خواند، پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: كسی كه به نماز اهمیت ندهد و آن را سبك شمارد سزاوار عذاب آخرت است. روزی حضرت در مسجد تشریف داشتند مردی وارد و مشغول نماز شد و ركوع و سجودش را كاملًا به جا نیاورد، حضرت فرمودند اگر این مرد در حالی كه نمازش این طور است از دنیا برود، به دین من از دنیا نرفته است پس انسان باید مواظب باشد كه به عجله و شتابزدگی نماز نخواند و در حال نماز به یاد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد، و متوجه باشد كه با چه كسی سخن می گوید و خود را در مقابل عظمت و بزرگی خداوند عالم بسیار پست و ناچیز ببیند و اگر انسان در موقع نماز كاملًا به این مطلب توجه كند، از خود بی خبر می شود، چنانچه در حال نماز تیر را از پای مبارك امیر المؤمنین علیه السلام بیرون كشیدند و آن حضرت متوجه نشدند. و نیز باید نمازگزار توبه و استغفار نماید و گناهانی كه مانع قبول شدن نماز است، مانند حسد، كبر، غیبت، خوردن حرام، آشامیدن مسكرات و ندادن خمس و زكات بلكه هر معصیتی را ترك كند. و همچنین سزاوار است كارهایی كه ثواب نماز را كم می كند به جا نیاورد، مثلًا در حال خواب آلودگی و

خودداری از بول به نماز نایستد، و در موقع نماز به آسمان نگاه نكند و نیز كارهایی كه ثواب نماز را زیاد می كند به جا آورد، مثلًا انگشتری عقیق به دست كند و لباس پاكیزه بپوشد و شانه و مسواك كند و خود را خوشبو نماید.

وقت مخصوص نماز عصر، وقت مشترك نماز ظهر و نماز عصر است، و اگر كسی اشتباهاً نماز ظهر یا عصر را در وقت مخصوص دیگری بخواند نمازش صحیح است.

مسأله 732- اگر پیش از خواندن نماز ظهر، سهواً مشغول نماز عصر شود و در بین نماز بفهمد اشتباه كرده است، چنانچه در وقت مشترك باشد، باید نیت را به نماز ظهر برگرداند یعنی نیت كند كه آنچه تا حال خوانده ام و آنچه را مشغولم و آنچه بعد می خوانم همه نماز ظهر باشد و بعد از آن كه نماز را تمام كرد، نماز عصر را بخواند و اگر در وقت مخصوص به ظهر باشد، باید نیت را به نماز ظهر برگرداند و نماز را تمام كند، و بعد نماز عصر را بخواند و احتیاط آن است كه دوباره نماز عصر را هم بعد از آن بخواند و این احتیاط خیلی خوب است.

مسأله 733- در روز جمعه انسان می تواند به جای نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند، ولی احتیاط مستحب آن است كه اگر نماز جمعه خواند نماز ظهر را هم بخواند. و این احتیاط خیلی مطلوب است.

مسأله 734- احتیاط واجب آن است كه نماز جمعه را از موقعی كه عرفاً اول ظهر می گویند تأخیر نیندازد و اگر از اوائل ظهر تأخیر افتاد به جای نماز جمعه نماز ظهر بخواند.

ركعت نماز بگذرد، كه اگر كسی مثلًا مسافر باشد و تمام نماز عشا را سهواً در این وقت بخواند احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز مغرب نماز عشا را دوباره بخواند، و وقت مخصوص نماز عشا موقعی است كه به اندازه خواندن نماز عشا به نصف شب مانده باشد كه اگر كسی تا این موقع نماز مغرب را عمداً نخواند باید اول نماز عشا و بعد از آن نماز مغرب را بخواند و بین وقت مخصوص نماز مغرب و وقت مخصوص نماز عشا وقت مشترك نماز مغرب و عشا است كه اگر كسی در این وقت اشتباهاً نماز عشا را پیش از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز ملتفت شود، نمازش صحیح است و باید نماز مغرب را بعد از آن به جا آورد.

مسأله 737- وقت مخصوص و مشترك كه معنی آن در مسأله پیش گفته شد برای اشخاص فرق می كند، مثلًا اگر به اندازه خواندن دو ركعت نماز از اول ظهر بگذرد، وقت مخصوص نماز ظهر كسی كه مسافر است تمام شده و داخل وقت مشترك می شود، و برای كسی كه مسافر نیست، باید به اندازه خواندن چهار ركعت نماز بگذرد.

مسأله 738- اگر پیش از خواندن نماز مغرب، سهواً مشغول نماز عشا شود و در بین نماز بفهمد كه اشتباه كرده، چنانچه به ركوع ركعت چهارم نرفته است، باید نیت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام كند و بعد نماز عشا را بخواند، و اگر به ركوع ركعت چهارم رفته باید نماز را تمام كند، بعد نماز مغرب را بخواند. اما اگر تمام آنچه را خوانده، در وقت

مخصوص نماز مغرب خوانده باشد و پیش از ركوع ركعت چهارم یادش بیاید، باید نیت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را تمام كند و بعد از آن عشا را بخواند، ولی احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز عشا دوباره مغرب و عشا را بخواند و این احتیاط خیلی خوب است.

مسأله 739- آخر وقت نماز عشا نصف شب است. و احتیاط واجب آن است كه برای نماز مغرب و عشا و مانند اینها شب را از اول غروب تا اذان صبح حساب كرد، و برای نماز شب و مانند آن تا اول آفتاب حساب نمایند. «1»

مسأله 740- اگر از روی معصیت، یا به واسطه عذری نماز مغرب یا نماز عشا را تا نصف شب نخواند، بنا بر احتیاط واجب، باید تا قبل از اذان صبح، بدون این كه نیت ادا و قضا كند به جا آورد.

از وقت خوانده یا بفهمد كه در بین نماز وقت داخل شده است، نمازش باطل است.

مسأله 746- اگر یقین كند وقت داخل شده و مشغول نماز شود و در بین نماز شك كند كه وقت داخل شده یا نه، نماز او باطل است، ولی اگر در بین نماز یقین داشته باشد كه وقت شده، و شك كند كه آنچه از نماز خوانده در وقت بوده یا نه، نمازش صحیح است.

مسأله 747- اگر وقت نماز بقدری تنگ است كه به واسطه به جا آوردن بعضی از كارهای مستحب نماز، مقداری از آن بعد از وقت خوانده می شود، باید آن مستحب را به جا نیاورد. مثلًا اگر به واسطه خواندن قنوت، مقداری از نماز بعد از وقت خوانده می شود، باید قنوت نخواند.

مسأله 748- كسی كه به اندازه خواندن یك ركعت نماز وقت دارد، باید نماز را به نیت ادا بخواند ولی نباید عمداً نماز را تا این وقت تأخیر بیندازد.

مسأله 749- كسی كه مسافر نیست، اگر تا مغرب به اندازه خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، باید نماز ظهر و عصر هر دو را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد باید فقط نماز عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا كند و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن پنج ركعت نماز وقت دارد، باید نماز مغرب و عشا را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد، باید فقط عشا را بخواند و بعداً باید نماز مغرب را بخواند و به احتیاط واجب نیت ادا و قضا ننماید.

مسأله 750- كسی كه مسافر است اگر تا مغرب به اندازه خواندن سه ركعت نماز وقت دارد، باید نماز

ظهر و عصر را بخواند، و اگر كمتر وقت دارد، باید فقط عصر را بخواند و بعداً نماز ظهر را قضا كند. و اگر تا نصف شب به اندازه خواندن چهار ركعت نماز وقت دارد، باید نماز مغرب و عشا را بخواند و اگر كمتر وقت دارد باید فقط عشا را بخواند و بعداً مغرب را بدون نیت ادا و قضا به جا آورد، و چنانچه بعد از خواندن عشا، معلوم شود كه به مقدار یك ركعت یا بیشتر وقت به نصف شب مانده است باید فوراً نماز مغرب را به نیت ادا به جا آورد.

مسأله 751- مستحب است انسان نماز را در اوّل وقت آن بخواند و راجع به آن خیلی سفارش شده است و هر چه به اول وقت نزدیكتر باشد بهتر است، مگر آن كه تأخیر آن از جهتی بهتر باشد، مثلًا صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند.

مسأله 752- هرگاه انسان عذری دارد كه اگر بخواهد در اول وقت نماز بخواند، ناچار است با تیمم نماز بخواند، چنانچه بداند یا احتمال دهد كه عذر او تا آخر وقت باقی است، می تواند در اوّل وقت، نماز بخواند. ولی اگر مثلًا لباسش نجس باشد یا عذر دیگری داشته باشد و احتمال دهد كه عذر او از بین می رود بنا بر احتیاط واجب باید صبر كند تا عذرش برطرف شود و چنانچه عذر او برطرف نشد، در آخر وقت نماز بخواند، و لازم نیست بقدری صبر كند كه فقط بتواند كارهای واجب نماز را انجام دهد، بلكه اگر برای مستحبات نماز مانند اذان و اقامه و قنوت هم وقت دارد می تواند تیمم كند

و نماز را با آن مستحبات به جا آورد.

مسأله 753- كسی كه مسائل نماز و شكیات و سهویات را نمی داند و احتمال می دهد كه یكی از اینها در نماز پیش آید، باید برای یاد گرفتن اینها نماز را از اول وقت تأخیر بیندازد. ولی اگر اطمینان دارد كه نماز را بطور صحیح تمام می كند، می تواند در اول وقت مشغول نماز شود، پس اگر در نماز مسأله ای كه حكم آن را نمی داند پیش نیاید نماز او صحیح است و اگر مسأله ای كه حكم آن را نمی داند پیش آید، می تواند به یكی از دو طرفی كه احتمال می دهد، عمل نماید و نماز را تمام كند. ولی بعد از نماز باید مسأله را بپرسد كه اگر نمازش باطل بوده، دوباره بخواند.

مسأله 754- اگر وقت نماز وسعت دارد، و طلبكار هم طلب خود را مطالبه می كند در صورتی كه ممكن است باید اوّل قرض خود را بدهد، بعد نماز بخواند، و همچنین است اگر كار واجب دیگری كه باید فوراً آن را به جا آورد پیش آمد كند، مثلًا ببیند مسجد نجس است كه باید اول مسجد را تطهیر كند، بعد نماز بخواند. و چنانچه اول نماز بخواند، معصیت كرده ولی نماز او صحیح است.

را به نماز عصر برگرداند بلكه باید نماز را بشكند و نماز عصر را بخواند و همین طور است در نماز مغرب و عشا.

مسأله 757- اگر در بین نماز عصر یقین كند كه نماز ظهر را نخوانده است و نیت را به نماز ظهر برگرداند و داخل ركن شود و بعد یادش بیاید كه نماز ظهر را خوانده بوده، نمازش باطل است و باید نماز عصر را بخواند، ولی اگر پیش از داخل شدن در ركن یادش بیاید باید نیت را به نماز عصر برگرداند و آنچه به نیت ظهر خوانده دوباره به نیت عصر بخواند و نمازش صحیح است.

مسأله 758- اگر در بین نماز عصر شك كند كه نماز ظهر را خوانده یا نه، باید نیت را به نماز ظهر برگرداند. ولی اگر وقت بقدری كم است كه بعد از تمام شدن نماز، مغرب می شود باید به نیت نماز عصر، نماز را تمام كند و نماز ظهرش قضا ندارد.

مسأله 759- اگر در نماز عشا، پیش از ركوع ركعت چهارم شك كند كه نماز مغرب را خوانده یا نه، چنانچه وقت بقدری كم است كه بعد از تمام شدن نماز، نصف شب می شود، باید به نیت عشا نماز را تمام كند، و اگر بیشتر وقت دارد، باید نیت را به نماز مغرب برگرداند و نماز را سه ركعتی تمام كند، بعد نماز عشا را بخواند.

مسأله 760- اگر در نماز عشا بعد از رسیدن به ركوع ركعت چهارم شك كند كه نماز مغرب را خوانده یا نه، باید نماز را تمام كند، بعد نماز مغرب را بخواند، ولی اگر این شك در وقت مخصوص به نماز

عشا باشد خواندن نماز مغرب لازم نیست.

مسأله 761- اگر انسان نمازی را كه خوانده احتیاطاً دوباره بخواند و در بین نماز یادش بیاید، نمازی را كه باید پیش از آن بخواند نخوانده است، نمی تواند نیت را به آن نماز برگرداند، مثلًا موقعی كه نماز عصر را احتیاطاً می خواند، اگر یادش بیاید نماز ظهر را نخوانده است، نمی تواند نیت را به نماز ظهر برگرداند.

مسأله 762- برگرداندن نیت از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب جایز نیست.

مسأله 763- اگر وقت نماز ادا وسعت داشته باشد، انسان می تواند در بین نماز نیت را به نماز قضا برگرداند، ولی باید برگرداندن نیت، به نماز قضا ممكن باشد، مثلًا اگر مشغول نماز ظهر است، در صورتی می تواند نیت را به قضای صبح برگرداند كه داخل ركعت سوم نشده باشد.

نیت نماز وتر خوانده شود. و دستور كامل نافله شب در كتابهای دعا گفته شده است.

مسأله 766- نمازهای نافله را می شود نشسته خواند، ولی بهتر است دو ركعت نماز نافله نشسته را یك ركعت حساب كند، مثلًا كسی كه می خواهد نافله ظهر را كه هشت ركعت است نشسته بخواند، بهتر است شانزده ركعت بخواند و اگر می خواهد نماز وتر را نشسته بخواند، دو نماز یك ركعتی نشسته بخواند.

مسأله 767- نافله ظهر و عصر را در سفر نباید خواند ولی نافله عشا را به نیت این كه شاید مطلوب باشد می تواند به جا آورد.

پیدا می شود از بین برود.

مسأله 771- وقت نافله عشا بعد از تمام شدن نماز عشا تا نصف شب است و بهتر است بعد از نماز عشا بلافاصله خوانده شود.

مسأله 772- نافله صبح پیش از نماز صبح خوانده می شود و وقت آن بعد از گذشتن از نصف شب به مقدار خواندن یازده ركعت نماز شب است، ولی احتیاط آن است كه قبل از فجر اول نخوانند مگر آن كه بعد از نافله شب بلافاصله بخوانند كه در این صورت مانعی ندارد.

مسأله 773- وقت نافله شب از نصف شب است تا اذان صبح و بهتر است نزدیك اذان صبح خوانده شود.

مسأله 774- مسافر و كسی كه برای او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب بخواند، می تواند آن را در اول شب به جا آورد.

إِلَّا فِی كِتابٍ مُبینٍ.

و در قنوت آن بگویند: اللَّهُمَّ إِنّی أَسْأَلُكَ بِمَفاتِحِ الْغَیبِ الَّتِی لا یعْلَمُها إِلَّا أَنْتَ انْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْ تَفْعَلْ بِی كَذا وَ كَذا، و به جای كلمه كذا و كذا حاجتهای خود را بگویند.

و بعد بگویند: اللَّهُمَّ أَنْتَ وَلِی نِعْمَتِی وَ الْقادِرُ عَلَی طَلِبَتی تَعْلَمُ حاجَتِی فَأسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیهِ وَ عَلَیهِمُ السَّلامُ لَمَّا قَضَیتَهَا لِی.

باشد.

مسأله 780- نماز احتیاط و سجده و تشهد فراموش شده را باید رو به قبله به جا آورد و در سجده سهو هم احتیاط مستحب همین است.

مسأله 781- نماز مستحبی را می شود در حال راه رفتن و سواری خواند و اگر انسان در این دو حال، نماز مستحبی بخواند لازم نیست رو به قبله باشد.

مسأله 782- كسی كه می خواهد نماز بخواند، باید برای پیدا كردن قبله كوشش نماید، تا یقین كند كه قبله كدام طرف است، و می تواند به گفته دو شاهد عادل كه از روی نشانه های حسی شهادت می دهند یا به قول كسی كه از روی قاعده علمی قبله را می شناسد و محل اطمینان است عمل كند، و اگر اینها ممكن نشد باید به گمانی كه از محراب مسجد مسلمانان یا قبرهای آنان یا از راههای دیگر پیدا می شود عمل نماید حتی اگر از گفته فاسق یا كافری كه به واسطه قواعد علمی قبله را می شناسد گمان به قبله پیدا كند كافی است.

مسأله 783- كسی كه گمان به قبله دارد، اگر بتواند گمان قویتری پیدا كند نمی تواند به گمان خود عمل نماید، مثلًا اگر میهمان از گفته صاحب خانه گمان به قبله پیدا كند ولی بتواند از راه دیگر گمان قویتری پیدا كند نباید به حرف او عمل نماید.

مسأله 784- اگر برای پیدا كردن قبله وسیله ای ندارد، یا با این كه كوشش كرده، گمانش به طرفی نمی رود، چنانچه وقت نماز وسعت دارد باید چهار نماز به چهار طرف بخواند و اگر به اندازه چهار نماز وقت ندارد، باید به اندازه ای كه وقت دارد، نماز بخواند، مثلًا اگر فقط به اندازه یك نماز وقت دارد،

باید یك نماز به هر طرفی كه می خواهد بخواند. و باید نمازها را طوری بخواند كه یقین كند یكی از آنها رو به قبله بوده یا اگر از قبله كج بوده، به طرف دست راست و دست چپ قبله نرسیده است.

مسأله 785- اگر یقین یا گمان كند كه قبله در یكی از دو طرف است، باید به هر دو طرف نماز بخواند ولی احتیاط مستحب آن است كه در صورت گمان، به چهار طرف نماز بخواند.

مسأله 786- كسی كه باید به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا را بخواند بهتر آن است كه نماز اول را به هر چند طرف كه واجب است بخواند، بعد نماز دوم را شروع كند.

مسأله 787- كسی كه یقین به قبله ندارد، اگر بخواهد غیر از نماز كاری كند كه باید رو به قبله انجام داد، مثلًا بخواهد سر حیوانی را ببرد، باید به گمان عمل نماید و اگر گمان ممكن نیست به هر طرف كه انجام دهد صحیح است.

قضای سجده فراموش شده یا تشهد فراموش شده را به جا می آورد، بلكه بنا بر احتیاط واجب در موقع سجده سهو هم، باید خود را مثل موقع نماز بپوشاند.

مسأله 791- اگر انسان عمداً، در نماز عورتش را نپوشاند، نمازش باطل است، بلكه اگر از روی ندانستن مسأله هم باشد بنا بر احتیاط واجب باید نمازش را دوباره بخواند.

مسأله 792- اگر در بین نماز بفهمد كه عورتش پیدا است، باید آن را بپوشاند و چنانچه پوشاندن عورت زیاد طول بكشد احتیاط واجب آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند، ولی اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز، عورت او پیدا بوده، نمازش صحیح است.

مسأله 793- اگر در حال ایستاده لباسش عورت او را می پوشاند ولی ممكن است در حال دیگر، مثلًا در حال ركوع و سجود نپوشاند، چنانچه موقعی كه عورت او پیدا می شود، بوسیله ای آن را بپوشاند، نماز او صحیح است. ولی احتیاط مستحب آن است كه با آن لباس نماز نخواند.

مسأله 794- انسان می تواند در نماز، خود را به علف و برگ درختان بپوشاند ولی احتیاط مستحب آن است موقعی خود را با اینها بپوشاند كه چیز دیگری نداشته باشد.

مسأله 795- اگر غیر از گِل هیچ چیز ندارد كه در نماز خود را بپوشاند، گِل ساتر نیست و می تواند برهنه نماز بخواند.

مسأله 796- اگر چیزی ندارد كه در نماز خود را با آن بپوشاند چنانچه احتمال دهد كه پیدا می كند، بنا بر احتیاط واجب باید نماز را تأخیر بیندازد، و اگر چیزی پیدا نكرد، در آخر وقت مطابق وظیفه اش نماز بخواند.

مسأله 797- كسی كه می خواهد نماز بخواند، اگر برای پوشاندن

خود حتی برگ درخت و علف نداشته باشد و احتمال ندهد، كه تا آخر وقت چیزی پیدا كند كه خود را با آن بپوشاند، در صورتی كه نامحرم او را می بیند باید نشسته نماز بخواند و عورت خود را با ران خود بپوشاند. و اگر كسی او را نمی بیند، ایستاده نماز بخواند و جلوی خود را با دست بپوشاند و در هر صورت ركوع و سجود را با اشاره انجام می دهد و برای سجود سر را قدری پایین تر می آورد.

پیش نجس بوده، در صورتی كه آب كشیدن بدن یا لباس یا عوض كردن لباس یا بیرون آوردن آن، نماز را به هم نمی زند، باید در بین نماز بدن یا لباس را آب بكشد یا لباس را عوض نماید یا اگر چیز دیگری عورت او را پوشانده، لباس را بیرون آورد، ولی چنانچه طوری باشد كه اگر بدن یا لباس را آب بكشد یا لباس را عوض كند یا بیرون آورد، نماز به هم می خورد و اگر لباس را بیرون آورد برهنه می ماند، باید نماز را بشكند و با بدن و لباس پاك نماز بخواند.

مسأله 805- كسی كه در تنگی وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز لباس او نجس شود و پیش از آن كه چیزی از نماز را با نجاست بخواند بفهمد كه نجس شده، یا بفهمد كه لباس او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده یا از پیش نجس بوده، در صورتی كه آب كشیدن یا عوض كردن یا بیرون آوردن لباس، نماز را به هم نمی زند و می تواند لباس را بیرون آورد، باید لباس را آب بكشد یا عوض كند، یا اگر چیز دیگری عورت او را پوشانده، لباس را بیرون آورد و نماز را تمام كند، اما اگر چیز دیگری عورت او را نپوشانده و لباس را هم نمی تواند آب بكشد یا عوض كند باید لباس را بیرون آورد و به دستوری كه برای برهنگان گفته شد نماز را تمام كند.

ولی چنانچه طوری است كه اگر لباس را آب بكشد یا عوض كند، نماز به هم می خورد و به واسطه سرما و مانند آن نمی تواند

لباس را بیرون آورد، باید با همان حال نماز را تمام كند و نمازش صحیح است.

مسأله 806- كسی كه در تنگی وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز بدن او نجس شود و پیش از آن كه چیزی از نماز را با نجاست بخواند ملتفت شود كه نجس شده، یا بفهمد بدن او نجس است و شك كند كه همان وقت نجس شده یا از پیش نجس بوده، در صورتی كه آب كشیدن بدن نماز را به هم نمی زند، باید آب بكشد و اگر نماز را به هم می زند، باید با همان حال نماز را تمام كند و نماز او صحیح است.

مسأله 807- كسی كه در پاك بودن بدن یا لباس خود شك دارد، چنانچه نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد كه بدن یا لباسش نجس بوده، نماز او صحیح است.

مسأله 808- اگر لباس را آب بكشد و یقین كند كه پاك شده است و با آن نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد پاك نشده، نمازش صحیح است.

مسأله 809- اگر خونی در بدن یا لباس خود ببیند و یقین كند كه از خونهای نجس نیست، مثلًا یقین كند كه خون پشه است، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خونهایی بوده كه نمی شود با آن نماز خواند، نماز او صحیح است.

مسأله 810- هرگاه یقین كند خونی كه در بدن یا لباس اوست خون نجسی است كه نماز با آن صحیح است، مثلًا یقین كند خون زخم و دمل است، اگر چنانچه بعد از نماز بفهمد خونی بوده كه نماز با آن باطل است نمازش صحیح است.

مسأله 811- اگر نجس بودن چیزی را فراموش

كند و بدن یا لباسش با رطوبت به آن برسد و در حال فراموشی نماز بخواند و بعد از نماز یادش بیاید، نماز او صحیح است. ولی اگر بدنش با رطوبت به چیزی كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد و بدون این كه خود را آب بكشد، غسل كند و نماز بخواند، غسل و نمازش باطل است.

و نیز اگر جایی از اعضای وضو با رطوبت به چیزی كه نجس بودن آن را فراموش كرده برسد و پیش از آن كه آنجا را آب بكشد، وضو بگیرد و نماز بخواند، وضو و نمازش باطل می باشد.

مسأله 812- كسی كه یك لباس دارد، اگر بدن و لباسش نجس شود و به اندازه آب كشیدن یكی از آنها آب داشته باشد، چنانچه بتواند لباسش را بیرون آورد، باید بدن را آب بكشد و نماز را به دستوری كه برای برهنگان گفته شد به جا آورد و اگر به واسطه سرما یا عذر دیگر نتواند لباس را بیرون آورد، در صورتی كه نجاست هر دو مساوی باشد مثلًا هر دو بول یا خون باشد یا نجاست بدن شدیدتر باشد مثلًا نجاستش بول باشد كه باید دو مرتبه آن را آب كشید، احتیاط واجب آن است كه بدن را آب بكشد، و اگر نجاست لباس بیشتر یا شدیدتر باشد هر كدام از بدن یا لباس را بخواهد می تواند آب بكشد.

مسأله 813- كسی كه غیر از لباس نجس، لباس دیگری ندارد و وقت تنگ است یا احتمال نمی دهد كه لباس پاك پیدا كند، اگر به واسطه سرما یا عذر دیگر نمی تواند لباس را بیرون بیاورد باید در همان لباس نماز

بخواند و نمازش صحیح است ولی چنانچه بتواند لباس را بیرون بیاورد، باید نماز را به دستوری كه برای برهنگان گفته شد به جا آورد.

مسأله 814- كسی كه دو لباس دارد، اگر بداند یكی از آنها نجس است و نتواند آنها را آب بكشد و نداند كدام یك آنهاست، چنانچه وقت دارد باید با هر دو لباس نماز بخواند. مثلًا اگر می خواهد نماز ظهر و عصر بخواند باید با هر كدام یك نماز ظهر و یك نماز عصر بخواند ولی اگر وقت تنگ است، باید نماز را به دستوری كه برای برهنگان گفته شد به جا آورد، و به احتیاط واجب آن نماز را با لباس پاك قضا نماید.

است و می تواند فوراً یا بدون اینكه موالات یعنی پی در پی بودن نماز به هم بخورد، لباس غصبی را بیرون آورد، باید آن را بیرون آورد و نمازش صحیح است و اگر چیز دیگری عورت او را نپوشانده یا نمی تواند لباس غصبی را فوراً بیرون آورد، یا اگر بیرون آورد پی در پی بودن نماز به هم می خورد در صورتی كه به مقدار یك ركعت هم وقت داشته باشد باید نماز را بشكند و با لباس غیر غصبی نماز بخواند و اگر به این مقدار وقت ندارد، باید در حال نماز لباس را بیرون آورد و به دستور نماز برهنگان نماز را تمام نماید.

مسأله 819- اگر كسی برای حفظ جانش با لباس غصبی نماز بخواند، یا مثلًا برای این كه دزد لباس غصبی را نبرد با آن نماز بخواند، نمازش صحیح است.

مسأله 820- اگر با عین پولی كه خمس یا زكات آن را نداده لباس بخرد، نماز خواندن در آن لباس باطل است و همچنین است اگر به ذمه بخرد و در موقع معامله قصدش این باشد كه از پولی كه خمس یا زكاتش را نداده بدهد.

از مردار حلال گوشت مانند مو و پشم كه روح ندارد همراه نمازگزار باشد، یا با لباسی كه از آنها تهیه كرده اند، نماز بخواند نمازش صحیح است.

آنها باطل است. و احتیاط واجب آن است كه از استعمال عینك طلا هم خودداری كند، ولی زینت كردن به طلا، برای زن در نماز و غیر نماز اشكال ندارد.

مسأله 833- اگر مردی نداند یا فراموش كند كه انگشتری یا لباسش از طلا است و با آن نماز بخواند نمازش صحیح است.

مسأله 834- لباس مرد نمازگزار باید ابریشم خالص نباشد و در غیر نماز هم پوشیدن آن برای مرد حرام است، و در چیزی كه نماز در آن تمام نمی شود مانند بند شلوار و عرقچین نیز به احتیاط واجب نباید از حریر خالص باشد.

مسأله 835- اگر آستر تمام لباس یا آستر مقداری از آن ابریشم خالص باشد، پوشیدن آن برای مرد حرام و نماز در آن باطل است.

مسأله 836- لباسی را كه نمی داند از ابریشم خالص است یا چیز دیگر، پوشیدن آن اشكال ندارد، و نماز با آن صحیح است.

مسأله 837- دستمال ابریشمی و مانند آن اگر در جیب مرد باشد اشكال ندارد و نماز را باطل نمی كند.

مسأله 838- پوشیدن لباس ابریشمی برای زن در نماز و غیر نماز اشكال ندارد.

مسأله 839- پوشیدن لباس غصبی و ابریشمی خالص و طلاباف و لباسی كه از مردار تهیه شده در حال ناچاری مانعی ندارد. و نیز كسی كه ناچار است لباس بپوشد و لباس دیگری غیر از اینها ندارد و تا آخر وقت هم ناچاری او از بین نمی رود، می تواند با این لباسها نماز بخواند.

مسأله 840- اگر غیر از لباس غصبی و لباسی كه از مردار تهیه شده لباس دیگری ندارد و ناچار نیست لباس بپوشد، باید به دستوری كه برای برهنگان گفته شد نماز بخواند.

مسأله 841-

اگر غیر از لباسی كه از حیوان حرام گوشت تهیه شده لباس دیگری ندارد، چنانچه در پوشیدن لباس ناچار باشد، می تواند با همان لباس نماز بخواند. و اگر ناچار نباشد، باید به دستوری كه برای برهنگان گفته شد نماز را به جا آورد و بنا بر احتیاط واجب یك نماز دیگر هم با همان لباس بخواند.

مسأله 842- اگر مرد غیر از لباس ابریشمی خالص یا طلاباف، لباس دیگری نداشته باشد، چنانچه در پوشیدن لباس ناچار نباشد، باید به دستوری كه برای برهنگان گفته شد نماز بخواند.

مسأله 843- اگر چیزی ندارد كه در نماز عورت خود را با آن بپوشاند، واجب است اگر چه به كرایه یا خریداری باشد، تهیه نماید. ولی اگر تهیه آن بقدری پول لازم دارد كه نسبت به دارایی او زیاد است، یا طوری است كه اگر پول را به مصرف لباس برساند، به حال او ضرر دارد، باید به دستوری كه برای برهنگان گفته شد نماز بخواند.

مسأله 844- كسی كه لباس ندارد اگر دیگری لباس به او ببخشد یا عاریه دهد، چنانچه قبول كردن آن برای او مشقت نداشته باشد، باید قبول كند بلكه اگر عاریه كردن یا طلب بخشش برای او سخت نیست، باید از كسی كه لباس دارد، طلب بخشش یا عاریه نماید.

مسأله 845- بنا بر احتیاط واجب باید انسان از پوشیدن لباس شهرت كه پارچه یا رنگ یا دوخت آن برای كسی كه می خواهد آن را بپوشد معمول نیست، خودداری كند، ولی اگر با آن لباس نماز بخواند اشكال ندارد.

مسأله 846- احتیاط واجب آن است كه مرد لباس زنانه و زن لباس مردانه نپوشد ولی اگر با آن

لباس نماز بخواند اشكال ندارد.

مسأله 847- كسی كه باید خوابیده نماز بخواند، اگر برهنه باشد و لحاف یا تشك او نجس یا ابریشم خالص یا از اجزاء حیوان حرام گوشت باشد، احتیاط واجب آن است كه در نماز خود را با آنها نپوشاند.

شستن آن آسان است، در بدن یا لباس نمازگزار باشد، نماز او باطل است.

مسأله 851- اگر جایی از بدن یا لباس كه با زخم فاصله دارد، به رطوبت زخم نجس شود، جایز نیست با آن نماز بخواند. ولی اگر مقداری از بدن یا لباس كه معمولًا به رطوبت زخم آلوده می شود، به رطوبت آن نجس شود، نماز خواندن با آن مانعی ندارد.

مسأله 852- اگر از زخمی كه توی دهان و بینی و مانند اینهاست خونی به بدن یا لباس برسد، احتیاط واجب آن است كه با آن نماز نخواند، ولی با خون بواسیر می شود نماز خواند اگر چه دانه هایش در داخل باشد.

مسأله 853- كسی كه بدنش زخم است، اگر در بدن یا لباس خود خونی ببیند و نداند از زخم است یا خون دیگر، با آن نماز خواندن مانعی ندارد.

مسأله 854- اگر چند زخم در بدن باشد و بطوری نزدیك هم باشند كه یك زخم حساب شود، تا وقتی همه خوب نشده اند، نماز خواندن با خون آنها اشكال ندارد.

ولی اگر بقدری از هم دور باشند كه هر كدام یك زخم حساب شود، هر كدام كه خوب شد، باید برای نماز، بدن و لباس را از خون آن آب بكشد.

مسأله 855- اگر سر سوزنی خون حیض یا نفاس، در بدن یا لباس نمازگزار باشد نماز او باطل است و بنا بر احتیاط واجب باید خون استحاضه، در بدن یا لباس نمازگزار نباشد، ولی خونهای دیگر مثل خون بدن انسان یا خون حیوان حلال گوشت و خون سگ و خوك و كافر و مردار و حیوان حرام گوشت اگر چه در چند جای بدن و لباس باشد

در صورتی كه روی هم كمتر از درهم باشد، (كه تقریباً به اندازه یك اشرفی می شود) نماز خواندن با آن اشكال ندارد. ولی احتیاط مستحب آن است كه از خون سگ و كافر و مردار و حیوان حرام گوشت اجتناب كند.

مسأله 856- خونی كه به لباس بی آستر بریزد و به پشت آن برسد، یك خون حساب می شود ولی اگر پشت آن، جدا خونی شود، بنا بر احتیاط واجب باید هر كدام را جدا حساب نمود، پس اگر خونی كه در پشت و روی لباس است روی هم كمتر از درهم باشد، نماز با آن صحیح و اگر بیشتر باشد نماز با آن باطل است.

مسأله 857- اگر خون، روی لباسی كه آستر دارد بریزد و به آستر آن برسد و یا به آستر بریزد و روی لباس خونی شود، باید هر كدام را جدا حساب نمود، پس اگر خون روی لباس و آستر، كمتر از درهم باشد نماز با آن صحیح و اگر بیشتر باشد نماز با آن باطل است.

مسأله 858- اگر خون بدن یا لباس كمتر از درهم باشد و رطوبتی به آن برسد در صورتی كه خون و رطوبتی كه به آن رسیده به اندازه درهم یا بیشتر شود و اطراف را آلوده كند، نماز با آن باطل است، بلكه اگر رطوبت و خون به اندازه درهم نشود و اطراف را هم آلوده نكند، نماز خواندن با آن اشكال دارد، ولی اگر رطوبت مخلوط به خون شود و از بین برود نماز صحیح است.

مسأله 859- اگر بدن یا لباس خونی نشود ولی به واسطه رسیدن به خون نجس شود اگر چه مقداری كه نجس

شده كمتر از درهم باشد، نمی شود با آن نماز خواند.

مسأله 860- اگر خونی كه در بدن یا لباس است كمتر از درهم باشد و نجاست دیگری به آن برسد، مثلًا یك قطره بول روی آن بریزد، نماز خواندن با آن جایز نیست.

مسأله 861- اگر لباسهای كوچك نمازگزار مثل عرقچین و جوراب كه نمی شود با آنها عورت را پوشانید نجس باشد، چنانچه از مردار و حیوان حرام گوشت درست نشده باشد، نماز با آنها صحیح است و نیز اگر با انگشتری نجس نماز بخواند اشكال ندارد.

مسأله 862- احتیاط آن است كه چیز نجسی كه با آن می شود عورت را پوشاند همراه نمازگزار نباشد، ولی كسی كه این مسأله را نمی دانسته و مثلًا مدتی با این طور نماز خوانده، لازم نیست آن نمازها را قضا كند.

مسأله 863- زنی كه پرستار بچه است و بیشتر از یك لباس ندارد، هرگاه شبانه روزی یك مرتبه لباس خود را آب بكشد، اگر چه تا روز دیگر لباسش به بول بچه نجس شود، می تواند با آن لباس نماز بخواند. ولی احتیاط واجب آن است كه لباس خود را در شبانه روز یك مرتبه برای اولین نمازی كه لباسش پیش از آن نجس شده آب بكشد، و نیز اگر بیشتر از یك لباس دارد ولی ناچار است كه همه آنها را بپوشد، چنانچه شبانه روزی یك مرتبه به دستوری كه گفته شده همه آنها را آب بكشد كافی است.

كه در لباس نمازگزار مكروه است

مسأله 865- چند چیز در لباس نمازگزار مكروه است و از آن جمله است:

پوشیدن لباس سیاه و چرك و تنگ و لباس شرابخوار و لباس كسی كه از نجاست پرهیز نمی كند و لباسی كه نقش صورت دارد و نیز باز بودن تكمه های لباس و دست كردن انگشتری كه نقش صورت دارد مكروه می باشد.

است و همچنین است اگر بخواهد سواره نماز مستحبی بخواند.

مسأله 872- كسی كه در ملكی با دیگری شریك است اگر سهم او جدا نباشد، بدون اجازه شریكش نمی تواند در آن ملك تصرف كند و نماز بخواند.

مسأله 873- اگر با عین پولی كه خمس و زكات آن را نداده ملكی بخرد، تصرف او در آن ملك حرام و نمازش هم در آن باطل است، و همچنین است اگر به ذمّه بخرد و در موقع خریدن قصدش این باشد كه از مالی كه خمس یا زكاتش را نداده بدهد.

مسأله 874- اگر صاحب ملك به زبان، اجازه نماز خواندن بدهد و انسان بداند كه قلباً راضی نیست، نماز خواندن در ملك او باطل است. و اگر اجازه ندهد و انسان یقین كند كه قلباً راضی است نماز صحیح است.

مسأله 875- تصرف در ملك میتی كه خمس یا زكات بدهكار است حرام و نماز در آن باطل است مگر آن كه بدهكاری او را بدهند، یا بنا داشته باشند بدون مسامحه بپردازند.

مسأله 876- تصرف در ملك میتی كه به مردم بدهكار است، حرام و نماز در آن باطل است ولی تصرفات جزئی كه برای برداشتن میت معمول است اشكال ندارد و نیز اگر بدهكاری او كمتر از مالش باشد و ورثه هم تصمیم داشته باشند كه بدون مسامحه بدهی او را بدهند تصرف اشكال ندارد.

مسأله 877- اگر میت قرض نداشته باشد ولی بعضی از ورثه او صغیر یا دیوانه یا غایب باشند، تصرف در ملك او حرام و نماز در آن باطل است ولی تصرفات جزیی كه برای برداشتن میت معمول است اشكال ندارد.

مسأله 878- نماز خواندن در مسافرخانه

و حمام و مانند اینها كه برای واردین آماده است اشكال ندارد و اگر وثوق پیدا نشود كه صاحبش راضی است مشكل است، ولی در غیر این قبیل جاها، در صورتی می شود نماز خواند كه مالك آن اجازه بدهد، یا حرفی بزند كه معلوم شود، برای نماز خواندن اذن داده است، مثل این كه به كسی اجازه دهد در ملك او بنشیند و بخوابد، كه از اینها فهمیده می شود برای نماز خواندن هم اذن داده است.

مسأله 879- در زمین بسیار وسیعی كه از دِه دور و چراگاه حیوانات است اگر چه صاحبانش راضی نباشند نماز خواندن و نشستن و خوابیدن در آن اشكال ندارد و در زمینهای زراعتی هم كه نزدیك دِه است و دیوار ندارد اگر چه در مالكین آنها صغیر و دیوانه باشد نماز و عبور و تصرفات جزئی اشكال ندارد، ولی اگر یكی از صاحبانش ناراضی باشند تصرف در آن حرام و نماز باطل است.

را تمام كند، اگر به امید تمام كردن شروع كند اشكال ندارد و اگر به مانعی برنخورد نمازش صحیح است و در جایی كه ماندن در آن حرام است، مثلًا زیر سقفی كه نزدیك است خراب شود باید نماز نخواند، ولی اگر خواند باطل نیست، و همچنین روی چیزی كه ایستادن و نشستن روی آن حرام است، مثل فرشی كه اسم خدا بر آن نوشته شده باید نماز نخواند ولی اگر خواند صحیح است.

است كه از سر انگشتان پا هم بیشتر از این پست و بلندتر نباشد.

مسأله 889- بودن مرد و زن نامحرم در جای خلوت جایز نیست، و احتیاط در نماز نخواندن در آن جا است لیكن اگر خواند نمازش باطل نیست.

مسأله 890- نماز خواندن در جایی كه تار و مانند آن استعمال می كنند باطل نیست ولی گوش دادن به آنها حرام است.

مسأله 891- در خانه كعبه و بر بام آن نماز واجب خواندن مكروه است ولی در حال ناچاری مانع ندارد.

مسأله 892- خواندن نماز مستحب در خانه كعبه و بر بام آن اشكال ندارد، بلكه مستحب است در داخل خانه مقابل هر ركنی دو ركعت نماز بخوانند.

عذری نداشته باشد، مكروه است در غیر مسجد نماز بخواند.

مسأله 897- مستحب است انسان با كسی كه در مسجد حاضر نمی شود غذا نخورد، و در كارها با او مشورت نكند، و همسایه او نشود، و از او زن نگیرد و به او زن ندهد.

ممكن نیست باید آنجا را بكنند، یا اگر خرابی زیاد لازم نمی آید خراب نمایند، و هزینه پر كردن چاله و تعمیر خرابی بر كسی است كه مسجد را نجس كرده است و بر اشخاصی كه برای تطهیر مسجد جایی از آن را كندند، یا قسمتی از آن را خراب نمودند، پر كردن جایی كه كنده اند، و ساختن جایی كه خراب كرده اند واجب نیست. ولی اگر آن كس كه نجس كرده بكند یا خراب كند در صورت امكان باید پر كند و تعمیر نماید.

مسأله 903- اگر مسجدی را غصب كنند و به جای آن خانه و مانند آن بسازند، كه دیگر به آن مسجد نگویند باز هم بنا بر احتیاط واجب نجس كردن آن حرام و تطهیر آن واجب است.

مسأله 904- نجس كردن حرم امامان علیهم السلام حرام است. و اگر یكی از آنها نجس شود، چنانچه نجس ماندن آن بی احترامی باشد، تطهیر آن واجب است، بلكه احتیاط واجب آن است كه اگر بی احترامی هم نباشد آن را تطهیر كنند.

مسأله 905- اگر حصیر مسجد نجس شود، بنا بر احتیاط واجب باید آن را آب بكشند ولی چنانچه به واسطه آب كشیدن، خراب می شود و بریدن جای نجس بهتر است، باید آن را ببرند و اگر كسی كه نجس كرده ببرد باید خودش اصلاح كند.

مسأله 906- بردن عین نجس مانند خون در مسجد اگر بی احترامی به مسجد باشد حرام است، و همچنین بردن چیزی كه نجس شده، در صورتی كه بی احترامی به مسجد باشد حرام است.

مسأله 907- اگر مسجد را برای روضه خوانی چادر بزنند و فرش كنند و سیاهی بكوبند و اسباب چای در آن ببرند، در

صورتی كه این كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود اشكال ندارد.

مسأله 908- بنا بر احتیاط واجب مسجد را به طلا نباید زینت نمایند و همچنین نباید صورت چیزهایی كه مثل انسان و حیوان روح دارد در مسجد نقش كنند. و نقاشی چیزهایی كه روح ندارد، مثل گل و بوته مكروه است.

مسأله 909- اگر مسجد خراب هم شود نمی توانند آن را بفروشند یا داخل ملك و جاده نمایند.

مسأله 910- فروختن در و پنجره و چیزهای دیگر مسجد حرام است و اگر مسجد خراب شود، باید اینها را صرف تعمیر همان مسجد كنند. و چنانچه به درد آن مسجد نخورد، باید در مسجد دیگر مصرف شود، ولی اگر به درد مسجدهای دیگر هم نخورد، می توانند آن را بفروشند و پول آن را اگر ممكن است صرف تعمیر همان مسجد و گر نه صرف تعمیر مسجد دیگر نمایند.

مسأله 911- ساختن مسجد و تعمیر مسجدی كه نزدیك به خرابی می باشد مستحب است و اگر مسجد طوری خراب شود كه تعمیر آن ممكن نباشد، می توانند آن را خراب كنند و دوباره بسازند بلكه می توانند مسجدی را كه خراب نشده، برای احتیاج مردم خراب كنند و بزرگتر بسازند.

مسأله 912- تمیز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است، و كسی كه می خواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكیزه و قیمتی بپوشد، و ته كفش خود را وارسی كند كه نجاستی به آن نباشد، و موقع داخل شدن به مسجد، اول پای راست و موقع بیرون آمدن، اول پای چپ را بگذارد، و همچنین مستحب است از همه زودتر به مسجد آید

و از همه دیرتر از مسجد بیرون رود.

مسأله 913- وقتی انسان وارد مسجد می شود، مستحب است دو ركعت نماز به قصد تحیت و احترام مسجد بخواند، و اگر نماز واجب یا مستحب دیگری هم بخواند كافی است.

مسأله 914- خوابیدن در مسجد اگر ǙƘӘǙƠناچار نباشد و صحبت كردن راجع به كارهای دنیا و مشغول صنعت شدن و خواندن شعری كه نصیحت و مانند آن نباشد مكروه است. و نیز مكروه است آب دهان و بینی و اخلاط سینه را در مسجد بیندازد و گمشده ای را طلب كند و صدای خود را بلند كند ولی بلند كردن صدا برای اذان مانعی ندارد.

مسأله 915- راه دادن بچه و دیوانه به مسجد مكروه است و كسی كه پیاز و سیر و مانند اینها خورده كه بوی دهانش مردم را اذیت می كند مكروه است به مسجد برود.

پنجم: دو سجده.

نماز واجب و ركن است و باید حروف (اللَّه) و حروف (اكبر) و دو كلمه (اللَّه و اكبر) را پشت سر هم بگوید و نیز باید این دو كلمه به عربی صحیح گفته شود و اگر به عربی غلط بگوید، یا مثلًا ترجمه آن را به فارسی بگوید صحیح نیست.

مسأله 949- احتیاط واجب آن است كه تكبیرة الاحرام نماز را به چیزی كه پیش از آن می خواند، مثلًا به اقامه یا به دعایی كه پیش از تكبیر می خواند نچسباند.

مسأله 950- اگر انسان بخواهد (اللَّه اكبر) را به چیزی كه بعد از آن می خواند مثلًا به (بسم اللَّه الرحمن الرحیم) بچسباند باید (ر) اكبر را پیش بدهد.

مسأله 951- موقع گفتن تكبیرة الاحرام، باید بدن آرام باشد و اگر عمداً در حالی كه بدنش حركت دارد، تكبیرة الاحرام را بگوید باطل است، و چنانچه سهواً حركت كند بنا بر احتیاط واجب باید اول، عملی كه نماز را باطل می كند انجام دهد و دوباره تكبیر بگوید.

مسأله 952- تكبیر و حمد و سوره و ذكر و دعا را باید طوری بخواند كه خودش بشنود و اگر به واسطه سنگینی یا كری گوش یا سر و صدای زیاد نمی شنود، باید طوری بگوید كه اگر مانعی نباشد بشنود.

مسأله 953- كسی كه لال است یا زبان او مرضی دارد كه نمی تواند (اللَّه اكبر) را درست بگوید، باید به هر طور كه می تواند بگوید و اگر هیچ نمی تواند بگوید باید در قلب خود بگذراند و برای تكبیر اشاره كند و زبانش را هم اگر می تواند حركت دهد.

مسأله 954- مستحب است بعد از تكبیرة الاحرام بگوید: «یا مُحْسِنُ قَدْ اتَاكَ الْمُسی ءُ وَ قَدْ أَمَرْتَ

الْمُحْسِنَ انْ یتَجَاوَزَ عَنِ الْمُسِیئِ أَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسی ءُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبیحِ مَا تَعْلَمُ مِنّی» یعنی ای خدایی كه به بندگان احسان می كنی بنده گنهكار به در خانه تو آمده و تو امر كرده ای كه نیكوكار از گنهكار بگذرد، تو نیكوكاری و من گناهكار به حق محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم رحمت خود را بر محمد و آل محمد بفرست و از بدیهایی كه میدانی از من سر زده بگذر.

مسأله 955- مستحب است موقع گفتن تكبیر اول نماز، و تكبیرهای بین نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد.

مسأله 956- اگر شك كند كه تكبیرة الاحرام را گفته یا نه، چنانچه مشغول خواندن چیزی شده، به شك خود اعتنا نكند و اگر چیزی نخوانده، باید تكبیر را بگوید.

مسأله 957- اگر بعد از گفتن تكبیرة الاحرام شك كند كه آن را صحیح گفته یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.

به ركوع رود و اگر بدون این كه بایستد، به حال خمیدگی به ركوع برگردد، چون قیام متصل به ركوع را به جا نیاورده، نماز او باطل است.

مسأله 961- موقعی كه ایستاده است، باید بدن را حركت ندهد و به طرفی خم نشود و به جایی تكیه نكند ولی اگر از روی ناچاری باشد، یا در حال خم شدن برای ركوع پاها را حركت دهد اشكال ندارد.

مسأله 962- اگر موقعی كه ایستاده، از روی فراموشی بدن را حركت دهد، یا به طرفی خم شود، یا به جایی تكیه كند، اشكال ندارد ولی در قیام موقع گفتن تكبیرة الاحرام و قیام متصل به ركوع اگر از روی فراموشی هم باشد، بنا بر احتیاط واجب، باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 963- باید در موقع ایستادن، هر دو پا روی زمین باشد، ولی لازم نیست سنگینی بدن روی هر دو پا باشد و اگر روی یك پا هم باشد اشكال ندارد.

مسأله 964- كسی كه می تواند درست بایستد، اگر پاها را خیلی گشاد بگذارد كه به حال ایستادن معمولی نباشد نمازش باطل است.

مسأله 965- موقعی كه انسان در نماز می خواهد كمی جلو یا عقب رود، یا كمی بدن را به طرف راست یا چپ حركت دهد، باید چیزی نگوید ولی بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُدُ را باید در حال برخاستن بگوید و در موقع گفتن ذكرهای واجب هم بدن باید بی حركت باشد بلكه احتیاط واجب آن است كه در موقع گفتن ذكرهای مستحبی نماز، باید بدنش آرام باشد.

مسأله 966- اگر در حال حركت بدن ذكر بگوید، مثلًا موقع رفتن به ركوع یا رفتن به

سجده تكبیر بگوید، چنانچه آن را به قصد ذكری كه در نماز دستور داده اند بگوید، باید نماز را دوباره بخواند و اگر به این قصد نگوید، بلكه بخواهد ذكری گفته باشد نماز صحیح است.

مسأله 967- حركت دادن دست و انگشتان در موقع خواندن حمد، اشكال ندارد، اگر چه احتیاط مستحب آن است كه آنها را هم حركت ندهد.

مسأله 968- اگر موقع خواندن حمد و سوره، یا خواندن تسبیحات بی اختیار به قدری حركت كند كه از حال آرام بودن خارج شود، احتیاط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.

مسأله 969- اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شود باید بنشیند و اگر از نشستن هم عاجز شود باید بخوابد ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند.

مسأله 970- تا انسان می تواند ایستاده نماز بخواند، نباید بنشیند مثلًا كسی كه در موقع ایستادن، بدنش حركت می كند یا مجبور است به چیزی تكیه دهد، یا بدنش را كج كند، یا خم شود یا پاها را بیشتر از معمول گشاد بگذارد، باید به هر طور كه می تواند ایستاده نماز بخواند ولی اگر به هیچ قسم حتی مثل حال ركوع هم نتواند بایستد، باید راست بنشیند و نشسته نماز بخواند.

مسأله 971- تا انسان می تواند بنشیند نباید خوابیده نماز بخواند و اگر نتواند راست بنشیند، باید هر طور كه می تواند بنشیند و اگر به هیچ قسم نمی تواند بنشیند، باید بطوری كه در احكام قبله گفته شد، به پهلوی راست بخوابد و اگر نمی تواند، به پهلوی چپ و اگر آن هم ممكن نیست به پشت بخوابد، بطوری كه كف پاهای او رو

به قبله باشد.

مسأله 972- كسی كه نشسته نماز می خواند، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتواند بایستد، و ركوع را ایستاده به جا آورد، باید بایستد و از حال ایستاده به ركوع رود و اگر نتواند، باید ركوع را هم نشسته به جا آورد.

مسأله 973- كسی كه خوابیده نماز می خواند، اگر در بین نماز بتواند بنشیند، باید مقداری را كه می تواند، نشسته بخواند. و نیز اگر می تواند بایستد، باید مقداری را كه می تواند، ایستاده بخواند، ولی تا بدنش آرام نگرفته باید چیزی نخواند.

مسأله 974- كسی كه نشسته نماز می خواند اگر در بین نماز بتواند بایستد باید مقداری را كه می تواند، ایستاده بخواند ولی تا بدنش آرام نگرفته، باید چیزی نخواند.

مسأله 975- كسی كه می تواند بایستد اگر بترسد كه به واسطه ایستادن مریض شود یا ضرری به او برسد، می تواند نشسته نماز بخواند و اگر از نشستن هم بترسد، می تواند خوابیده نماز بخواند.

مسأله 976- اگر انسان احتمال بدهد كه تا آخر وقت بتواند ایستاده نماز بخواند می تواند اول وقت نماز بخواند اگر چه احتیاط آن است كه نماز را تأخیر بیندازد.

مسأله 977- مستحب است در حال ایستادن، بدن را راست نگهدارد، شانه ها را پایین بیندازد، دستها را روی رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، جای سجده را نگاه كند، سنگینی بدن را بطور مساوی روی دو پا بیندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشتِ باز، تا یك وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند.

اول حمد و بعد از آن یك سوره تمام بخواند.

مسأله 979- اگر وقت نماز تنگ باشد، یا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند، مثلًا بترسد كه اگر سوره را بخواند، دزد یا درنده، یا چیز دیگری به او صدمه بزند، نباید سوره را بخواند و اگر در كاری عجله داشته باشد می تواند سوره را نخواند.

مسأله 980- اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباهاً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن یادش بیاید، باید سوره را رها كند و بعد از خواندن حمد سوره را از اول بخواند.

مسأله 981- اگر حمد و سوره یا یكی از آنها را فراموش كند و بعد از رسیدن به ركوع بفهمد نمازش صحیح است.

مسأله 982- اگر پیش از آن كه برای ركوع خم شود، بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده باید بخواند. و اگر بفهمد سوره را نخوانده، باید فقط سوره را بخواند ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده، باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند، و نیز اگر خم شود و پیش از آن كه به ركوع برسد، بفهمد حمد و سوره، یا سوره تنها، یا حمد تنها را نخوانده، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.

مسأله 983- اگر در نماز یكی از چهار سوره ای را كه آیه سجده دارد و در مسأله 355 گفته شد، عمداً بخواند نمازش باطل است.

مسأله 984- اگر اشتباهاً مشغول خواندن سوره ای شود كه سجده واجب دارد، چنانچه پیش از رسیدن به آیه سجده بفهمد، باید آن سوره را رها كند و سوره دیگر بخواند و

اگر بعد از خواندن آیه سجده بفهمد باید در بین نماز با اشاره، سجده آن را به جا آورد و به همان سوره كه خوانده اكتفا نماید.

مسأله 985- اگر در نماز آیه سجده را بشنود و به اشاره سجده كند نمازش صحیح است.

مسأله 986- در نماز مستحبی خواندن سوره لازم نیست، اگر چه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد، ولی در بعضی از نمازهای مستحبی مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصی دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، باید همان سوره را بخواند.

مسأله 987- در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقین بخواند و اگر مشغول یكی از اینها شود، بنا بر احتیاط واجب نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگر بخواند.

مسأله 988- اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره قل هو اللَّه احد یا سوره قل یا أیها الكافرون شود، نمی تواند آن را رها كند و سوره دیگر بخواند ولی در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روی فراموشی به جای سوره جمعه و منافقین، یكی از این دو سوره را بخواند، تا به نصف نرسیده، می تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.

مسأله 989- اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره قل هو اللَّه احد یا سوره قل یا أیها الكافرون بخواند، اگر چه به نصف نرسیده باشد بنا بر احتیاط واجب نمی تواند رها كند و سوره جمعه و منافقین را بخواند.

مسأله 990- اگر در

نماز، غیر سوره قل هو اللَّه احد و قل یا أیها الكافرون سوره دیگری بخواند، تا به نصف نرسیده می تواند رها كند و سوره دیگر بخواند.

مسأله 991- اگر مقداری از سوره را فراموش كند یا از روی ناچاری، مثلًا به واسطه تنگی وقت یا جهت دیگر نشود آن را تمام نماید می تواند آن سوره را رها كند و سوره دیگر بخواند، اگر چه از نصف گذشته باشد یا سوره ای كه می خوانده قل هو اللَّه احد، یا قل یا أیها الكافرون باشد.

مسأله 992- بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.

مسأله 993- مرد باید در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتی حرف آخر آنها را بلند بخواند.

مسأله 994- زن می تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخواند، ولی اگر نامحرم صدایش را بشنود بنا بر احتیاط واجب باید آهسته بخواند.

مسأله 995- اگر در جایی كه باید نماز را بلند خواند عمداً آهسته بخواند، یا در جایی كه باید آهسته خواند عمداً بلند بخواند، نمازش باطل است ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد صحیح است و اگر در بین خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده، لازم نیست مقداری را كه خوانده دوباره بخواند.

مسأله 996- اگر كسی در خواندن حمد و سوره بیشتر از معمول صدایش را بلند كند، مثل آن كه آنها را با فریاد بخواند، نمازش باطل است.

مسأله 997- انسان

باید نماز را یاد بگیرد كه غلط نخواند و كسی كه به هیچ قسم نمی تواند صحیح آن را یاد بگیرد، باید هر طور كه می تواند بخواند و احتیاط مستحب آن است كه نماز را به جماعت به جا آورد.

مسأله 998- كسی كه حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را بخوبی نمی داند و می تواند یاد بگیرد، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، باید یاد بگیرد و اگر وقت تنگ است، بنا بر احتیاط واجب در صورتی كه ممكن باشد، باید نمازش را به جماعت بخواند.

مسأله 999- احتیاط واجب آن است كه برای یاد دادن واجبات نماز مزد نگیرند ولی برای مستحبات آن اشكال ندارد.

مسأله 1000- اگر یكی از كلمات حمد یا سوره را نداند، یا عمداً آن را نگوید یا به جای حرفی حرف دیگر بگوید، مثلًا به جای (ض) (ظ) بگوید یا جایی كه باید بدون زیر و زبر خوانده شود، زیر و زبر بدهد، یا تشدید را نگوید نماز او باطل است.

مسأله 1001- اگر انسان كلمه ای را صحیح بداند و در نماز همان طور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده لازم نیست دوباره نماز را بخواند و یا اگر وقت گذشته قضا نماید.

مسأله 1002- اگر زیر و زبر كلمه ای را نداند باید یاد بگیرد ولی اگر كلمه ای را كه وقف كردن آخر آن جایز است همیشه وقف كند یاد گرفتن زیر و زبر آن لازم نیست و نیز اگر نداند مثلًا كلمه ای به (س) است یا به (ص) باید یاد بگیرد و چنانچه دو جور یا بیشتر بخواند، مثل آن كه در اهدنا الصراط المستقیم، مستقیم را یك مرتبه با سین و یك مرتبه

با صاد بخواند نمازش باطل است مگر آنكه هر دو جور قرائت شده باشد و به امید رسیدن به واقع بخواند.

مسأله 1003- اگر در كلمه ای واو باشد و حرف قبل از واو در آن كلمه پیش داشته باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه (ء) باشد مثل كلمه سوء بهتر است آن واو را، مدّ بدهد یعنی آن را بكشد و همچنین اگر در كلمه ای الف باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل جاء بهتر است الف آن را بكشد و نیز اگر در كلمه ای (ی) باشد و حرف پیش از (ی) در آن كلمه زیر داشته باشد و حرف بعد از (ی) در آن كلمه همزه باشد مثل (جی ء) بهتر آن است (ی) را با مدّ بخواند و اگر بعد از این واو و الف و (ی) به جای همزه (ء) حرفی باشد كه ساكن است یعنی زیر و زبر و پیش ندارد باز هم بهتر آن است این سه حرف را با مدّ بخواند، مثلًا در و لا الضالین كه بعد از الف حرف لام ساكن است، بهتر آن است الف آن را با مدّ بخواند.

مسأله 1004- احتیاط مستحب آن است كه در نماز، وقف به حركت و وصل به سكون ننماید و معنی وقف به حركت آن است كه زیر یا زبر یا پیش آخر كلمه ای را بگوید و بین آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد. مثلًا بگوید الرحمن الرحیم و میم الرحیم را زیر بدهد و بعد قدری فاصله دهد و

بگوید مالك یوم الدین. و معنی وصل به سكون آن است كه زیر یا زبر یا پیش كلمه ای را نگوید و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آن كه بگوید الرحمن الرحیم و میم الرحیم را زیر ندهد و فوراً مالك یوم الدین را بگوید.

مسأله 1005- در ركعت سوم و چهارم نماز می تواند فقط یك حمد بخواند یا سه مرتبه تسبیحات اربعه بگوید یعنی سه مرتبه بگوید سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا الهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ و اگر یك مرتبه هم تسبیحات اربعه بگوید كافی است و می تواند در یك ركعت حمد و در ركعت دیگر تسبیحات بگوید و بهتر است در هر دو ركعت تسبیحات بخواند.

مسأله 1006- در تنگی وقت باید تسبیحات اربعه را یك مرتبه بگوید.

مسأله 1007- بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد یا تسبیحات را آهسته بخوانند.

مسأله 1008- اگر در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند، بنا بر احتیاط واجب باید بسم اللَّه آن را هم آهسته بگوید.

مسأله 1009- كسی كه نمی تواند تسبیحات را یاد بگیرد یا درست بخواند، باید در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند.

مسأله 1010- اگر در دو ركعت اول نماز به خیال این كه دو ركعت آخر است تسبیحات بگوید، چنانچه پیش از ركوع بفهمد، باید حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع یا بعد از ركوع بفهمد، نمازش صحیح است.

مسأله 1011- اگر در دو ركعت آخر نماز به خیال این كه در دو ركعت اول است حمد بخواند، یا در دو ركعت اول نماز با این كه گمان می كرده در دو

ركعت آخر است حمد بخواند، چه پیش از ركوع بفهمد چه بعد از آن نمازش صحیح است.

مسأله 1012- اگر در ركعت سوم یا چهارم می خواست حمد بخواند تسبیحات به زبانش آمد، یا می خواست تسبیحات بخواند حمد به زبانش آمد باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند. ولی اگر عادتش خواندن چیزی بوده كه به زبانش آمده، و در خزانه قلبش آن را قصد داشته می تواند همان را تمام كند و نمازش صحیح است.

مسأله 1013- كسی كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبیحات بخواند اگر بدون قصد مشغول خواندن حمد شود باید آن را رها كند و دوباره حمد یا تسبیحات را بخواند.

مسأله 1014- در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات استغفار كند، مثلًا بگوید: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ اتُوبُ الَیهِ یا بگوید اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی، و اگر به گمان آنكه حمد یا تسبیحات را گفته مشغول گفتن استغفار شود و شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا ننماید ولی اگر نمازگزار پیش از خم شدن برای ركوع در حالی كه مشغول گفتن استغفار نیست، شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید حمد یا تسبیحات را بخواند.

مسأله 1015- اگر در ركوع ركعت سوم یا چهارم یا در حال رفتن به ركوع شك كند كه حمد یا تسبیحات را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1016- هرگاه شك كند كه آیه یا كلمه ای را درست گفته یا نه اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول نشده، باید آن آیه یا

كلمه را بطور صحیح بگوید و اگر به چیزی كه بعد از آن است مشغول شده، چنانچه آن چیز ركن باشد مثل آن كه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند، و اگر ركن نباشد، مثلًا موقع گفتن (اللَّه الصمد) شك كند كه (قل هو اللَّهُ احد) را درست گفته یا نه، باز هم می تواند به شك خود اعتنا نكند، ولی اگر احتیاطاً آن آیه یا كلمه را بطور صحیح بگوید اشكال ندارد، و اگر چند مرتبه هم شك كند، می تواند چند بار بگوید اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگوید، بنا بر احتیاط واجب باید نمازش را دوباره بخواند.

مسأله 1017- مستحب است در ركعت اول، پیش از خواندن حمد بگوید أعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر (بسم اللَّه) را بلند بگوید و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف كند یعنی آن را به آیه بعد نچسباند، و در حال خواندن حمد و سوره به معنای آیه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت می خواند، بعد از تمام شدن حمد امام، و اگر فرادی می خواند، بعد از آن كه حمد خودش تمام شد بگوید الحمد للَّه رب العالمین. بعد از خواندن سوره قل هو اللَّهُ احد، یك، یا دو، یا سه مرتبه كَذَلِكَ اللَّهُ ربّی یا سه مرتبه كَذَلِكَ اللَّهُ رَبُّنا بگوید، بعد از خواندن سوره كمی صبر كند بعد تكبیر پیش از ركوع را بگوید یا قنوت را بخواند.

مسأله 1018- مستحب است در

تمام نمازها در ركعت اول، سوره انا انزلناه و در ركعت دوم، سوره قل هو اللَّه احد را بخواند.

مسأله 1019- مكروه است انسان در تمام نمازهای یك شبانه روز سوره قل هو اللَّه احد را نخواند.

مسأله 1020- خواندن سوره قل هو اللَّه احد به یك نفس مكروه است.

مسأله 1021- سوره ای را كه در ركعت اول خوانده مكروه است در ركعت دوم بخواند ولی اگر سوره قل هو اللَّه احد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نیست.

كه صورتش مقابل زانوها برسد و بهتر است به قدری خم شود كه صورت نزدیك جای سجده برسد.

مسأله 1028- انسان هر ذكری در ركوع بگوید كافی است ولی احتیاط واجب آن است كه به قدر سه مرتبه سُبْحانَ اللَّهِ یا یك مرتبه سُبْحانَ رَبِّی الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ كمتر نباشد.

مسأله 1029- ذكر ركوع باید دنبال هم و به عربی صحیح گفته شود و مستحب است آن را سه یا پنج یا هفت مرتبه بلكه بیشتر بگویند.

مسأله 1030- در ركوع باید به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد و در ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكری كه برای ركوع دستور داده اند بگوید بنا بر احتیاط واجب، آرام بودن بدن لازم است.

مسأله 1031- اگر موقعی كه ذكر واجب ركوع را می گوید، بی اختیار بقدری حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود باید بعد از آرام گرفتن بدن، بنا بر احتیاط واجب دوباره ذكر را بگوید، ولی اگر كمی حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود، یا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.

مسأله 1032- اگر پیش از آنكه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گیرد عمداً ذكر ركوع را بگوید، نمازش باطل است.

مسأله 1033- اگر پیش از تمام شدن ذكر واجب، عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً سر بردارد، چنانچه پیش از آن كه از حال ركوع خارج شود، یادش بیاید كه ذكر ركوع را تمام نكرده باید در حال آرامی بدن دوباره ذكر را بگوید و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد، یادش بیاید نماز او صحیح است.

مسأله 1034-

اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتی كه بتواند پیش از آن كه از حد ركوع بیرون رود ذكر را بگوید، باید در آن حال تمام كند و اگر نتواند در حال برخاستن ذكر را به قصد رجاء بگوید.

مسأله 1035- اگر به واسطه مرض و مانند آن در ركوع آرام نگیرد نماز صحیح است ولی باید پیش از آنكه از حال ركوع خارج شود، ذكر واجب یعنی سبحان ربی العظیم و بحمده یا سه مرتبه سبحان اللَّه را بگوید.

مسأله 1036- هرگاه نتواند به اندازه ركوع خم شود، باید به چیزی تكیه دهد و ركوع كند و اگر موقعی هم كه تكیه داده نتواند بطور معمول ركوع كند باید به هر اندازه می تواند، خم شود و اگر هیچ نتواند خم شود باید موقع ركوع بنشیند و نشسته ركوع كند و احتیاط مستحب آن است كه نماز دیگری هم بخواند و برای ركوع آن با سر اشاره نماید.

مسأله 1037- كسی كه می تواند ایستاده نماز بخواند اگر در حال ایستاده یا نشسته نتواند ركوع كند، باید ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره كند و اگر نتواند اشاره كند، باید به نیت ركوع چشم ها را هم بگذارد و ذكر آن را بگوید و به نیت برخاستن از ركوع، چشمها را باز كند و اگر از این هم عاجز است باید در قلب، نیت ركوع كند و ذكر آن را بگوید.

مسأله 1038- كسی كه نمی تواند ایستاده یا نشسته ركوع كند و برای ركوع فقط می تواند در حالی كه نشسته است كمی خم شود یا در حالی كه ایستاده است با سر اشاره كند، باید

ایستاده نماز بخواند و برای ركوع با سر اشاره نماید و احتیاط مستحب آن است كه نماز دیگری هم بخواند و موقع ركوع آن بنشیند و هر قدر می تواند برای ركوع خم شود.

مسأله 1039- اگر بعد از رسیدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن سر بردارد و دو مرتبه به قصد ركوع به اندازه ركوع خم شود، نمازش باطل است، و نیز اگر بعد از آنكه به اندازه ركوع خم شد و بدنش آرام گرفت، به قصد ركوع بقدری خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد، بنا بر احتیاط واجب نمازش باطل است و بهتر آن است كه نماز را تمام كند و از سر بخواند.

مسأله 1040- بعد از تمام شدن ذكر ركوع، باید راست بایستد و بعد از آن كه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمداً پیش از ایستادن، یا پیش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است.

مسأله 1041- اگر ركوع را فراموش كند و پیش از آنكه به سجده برسد، یادش بیاید، باید بایستد بعد به ركوع رود و چنانچه به حالت خمیدگی به ركوع برگردد، نمازش باطل است.

مسأله 1042- اگر بعد از آن كه پیشانی به زمین برسد، یادش بیاید كه ركوع نكرده بنا بر احتیاط واجب باید بایستد و ركوع را به جا آورد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 1043- مستحب است پیش از رفتن به ركوع در حالی كه راست ایستاده تكبیر بگوید و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوی پشت نگهدارد و

بین دو قدم را نگاه كند و پیش از ذكر یا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ایستاد، در حال آرامی بدن بگوید سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ.

مسأله 1044- مستحب است در ركوع زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.

باشد و موقع گفتن ذكر مستحب هم، اگر آن را به قصد ذكری كه برای سجده دستور داده اند بگوید، آرام بودن بدن لازم است.

مسأله 1051- اگر پیش از آنكه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام بگیرد عمداً ذكر سجده را بگوید، یا پیش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد، نماز باطل است.

مسأله 1052- اگر پیش از آنكه پیشانی به زمین برسد و بدن آرام گیرد، سهواً ذكر سجده را بگوید و پیش از آنكه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده باید دوباره در حال آرام بودن، ذكر را بگوید.

مسأله 1053- اگر بعد از آنكه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پیش از آرام گرفتن بدن، ذكر را گفته یا پیش از آنكه ذكر سجده تمام شود سر برداشته نمازش صحیح است.

مسأله 1054- اگر موقعی كه ذكر سجده را می گوید، یكی از هفت عضو را عمداً از زمین بردارد، نماز باطل می شود ولی موقعی كه مشغول گفتن ذكر نیست، اگر غیر پیشانی جاهای دیگر را از زمین بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد.

مسأله 1055- اگر پیش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پیشانی را از زمین بردارد نمی تواند دوباره به زمین بگذارد و باید آن را یك سجده حساب كند، ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارد، باید دو مرتبه به زمین بگذارد و ذكر را بگوید.

مسأله 1056- بعد از تمام شدن ذكر سجده اول باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.

مسأله 1057- جای پیشانی نمازگزار باید از جاهای زانوهایش پست تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد، بلكه احتیاط واجب آن است كه جای

پیشانی او از جای انگشتانش پست تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.

مسأله 1058- در زمین سراشیب كه سراشیبی آن درست معلوم نیست احتیاط واجب آن است كه جای پیشانی نمازگزار از جای انگشتهای پا و سر زانوهای او بیش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد.

مسأله 1059- اگر پیشانی را سهواً به چیزی بگذارد كه از جای انگشتهای پا و سر زانوهای او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندی آن بقدری است كه نمی گویند در حال سجده است، می تواند سر را بردارد و به چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بگذارد و می تواند سر را به روی آن، كه به اندازه چهار انگشت یا كمتر است بكشد، و اگر بلندی آن به قدری است كه می گویند در حال سجده است احتیاط واجب آن است كه پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه بلندی آن به اندازه چهار انگشت بسته یا كمتر است بكشد، و اگر كشیدن پیشانی ممكن نیست، بنا بر احتیاط واجب باید پیشانی را بلند كند و بر موضعی كه بلندی زایدی ندارد بگذارد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 1060- باید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می كند چیزی نباشد پس اگر مهر به قدری چرك باشد كه پیشانی به خود مهر نرسد، سجده باطل است ولی اگر مثلًا رنگ مهر تغییر كرده باشد اشكال ندارد.

مسأله 1061- در سجده باید كف دست را بر زمین بگذارد ولی در حال ناچاری پشت دست هم مانعی ندارد، و اگر پشت دست ممكن نباشد، باید مچ دست را بگذارد، و چنانچه آن

را هم نتواند، باید تا آرنج هر جا كه می تواند بر زمین بگذارد و اگر آن هم ممكن نیست، گذاشتن بازو كافی است.

مسأله 1062- در سجده بنا بر احتیاط واجب باید سر دو انگشت بزرگ پاها را به زمین بگذارد، و اگر انگشتهای دیگر پا، یا روی پا را به زمین بگذارد، یا به واسطه بلند بودن ناخن، سر شست به زمین نرسد نمازش باطل است.

مسأله 1063- كسی كه مقداری از شست پایش بریده، باید بقیه آن را به زمین بگذارد، و اگر چیزی از آن نمانده، یا اگر مانده خیلی كوتاه است باید بقیه انگشتان را بگذارد و اگر هیچ انگشت ندارد، باید هر مقداری از پا باقی مانده به زمین بگذارد.

مسأله 1064- اگر بطور غیر معمول سجده كند، مثلًا سینه و شكم را به زمین بچسباند، بنا بر احتیاط مستحب باید نماز را دوباره بخواند، ولی اگر پاها را دراز كند، اگر چه هفت عضوی كه گفته شد به زمین برسد، بنا بر احتیاط واجب، باید نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1065- مهر یا چیز دیگری كه بر آن سجده می كند، باید پاك باشد، ولی اگر مثلًا مهر را روی فرش نجس بگذارد، یا یك طرف مهر نجس باشد و پیشانی را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.

مسأله 1066- اگر در پیشانی دمل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است باید با جای سالم پیشانی سجده كند، و اگر ممكن نیست باید زمین را گود كند و دمل را در گودال و جای سالم را به مقداری كه برای سجده كافی باشد بر زمین بگذارد.

مسأله 1067- اگر دمل یا زخم تمام پیشانی را

گرفته باشد باید به یكی از دو طرف پیشانی سجده كند و اگر ممكن نیست به چانه و اگر به چانه هم ممكن نیست باید به هر جای از صورت كه ممكن است سجده كند و اگر به هیچ جای از صورت ممكن نیست باید با جلو سر سجده نماید.

مسأله 1068- كسی كه نمی تواند پیشانی را به زمین برساند باید بقدری كه می تواند خم شود و مهر یا چیز دیگری را كه سجده بر آن صحیح است روی چیز بلندی گذاشته و طوری پیشانی را بر آن بگذارد كه بگویند سجده كرده است، ولی باید كف دستها و زانوها و انگشتان پا را بطور معمول به زمین بگذارد.

مسأله 1069- كسی كه هیچ نمی تواند خم شود باید برای سجده بنشیند و با سر اشاره كند و اگر نتواند باید با چشمها اشاره نماید و در هر دو صورت احتیاط واجب آن است كه اگر می تواند بقدری مهر را بلند كند كه پیشانی را بر آن بگذارد و اگر نمی تواند احتیاط مستحب آن است كه مهر را بلند كند و به پیشانی بگذارد، و اگر با سر یا چشمها هم نمی تواند اشاره كند، باید در قلب نیت سجده كند، و بنا بر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.

مسأله 1070- كسی كه نمی تواند بنشیند، باید ایستاده نیت سجده كند و چنانچه می تواند، برای سجده با سر اشاره كند و اگر نمی تواند، با چشمها اشاره نماید و اگر این را هم نمی تواند، در قلب نیت سجده كند، و بنا بر احتیاط واجب با دست و مانند آن برای سجده اشاره نماید.

مسأله 1071- اگر

پیشانی بی اختیار از جای سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد باید نگذارد دوباره به جای سجده برسد، و این یك سجده حساب می شود، چه ذكر سجده را گفته باشد یا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بی اختیار دوباره به جای سجده برسد، روی هم یك سجده حساب می شود و اگر ذكر نگفته باشد باید بگوید.

مسأله 1072- جایی كه انسان باید تقیه كند می تواند بر فرش و مانند آن سجده نماید و لازم نیست برای نماز به جای دیگر برود.

مسأله 1073- اگر روی چیزی كه بدن روی آن آرام نمی گیرد سجده كند باطل است ولی روی تشك پَر، یا چیز دیگری كه بعد از سر گذاشتن و مقداری پایین رفتن آرام می گیرد سجده كند اشكال ندارد.

مسأله 1074- اگر انسان ناچار شود كه در زمین گل نماز بخواند بنا بر احتیاط واجب باید در حالی كه ایستاده است، برای سجده با سر اشاره كند و تشهد را ایستاده بخواند.

مسأله 1075- در ركعت اول و ركعت سومی كه تشهد ندارد، مثل ركعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا اگر بعد از سجده دوم بدون آن كه مقداری بنشیند برای ركعت بعد برخیزد نمازش صحیح است، ولی بنا بر احتیاط واجب باید بعد از سجده دوم قدری بی حركت بنشیند و بعد برخیزد.

مرمر و سنگهای سیاه اشكال ندارد.

مسأله 1077- احتیاط واجب آن است كه بر برگ درخت مو، اگر تازه باشد سجده نكنند.

مسأله 1078- سجده بر چیزهایی كه از زمین می روید و خوراك حیوان است مثل علف و كاه صحیح است.

مسأله 1079- سجده بر گُلهایی كه خوراكی نیستند، صحیح است ولی سجده بر دواهای خوراكی كه از زمین می روید، مانند گل بنفشه و گل گاوزبان صحیح نیست.

مسأله 1080- سجده بر گیاهی كه خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست و نیز سجده بر میوه نارس صحیح نیست.

مسأله 1081- سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحیح است بلكه به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلی و مانند آن هم می شود سجده كرد.

مسأله 1082- اگر كاغذ را از چیزی كه سجده بر آن صحیح است مثلًا از كاه ساخته باشند، می شود بر آن سجده كرد و سجده بر كاغذی كه از پنبه و مانند آن ساخته شده اشكال ندارد.

مسأله 1083- برای سجده بهتر از هر چیز تربت حضرت سید الشهداء علیه السلام می باشد، بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گیاه است.

مسأله 1084- اگر چیزی كه سجده بر آن صحیح است ندارد، یا اگر دارد به واسطه سرما یا گرمای زیاد و مانند اینها نمی تواند بر آن سجده كند، باید به لباسش اگر از كتان یا پنبه است، سجده كند و اگر از چیز دیگر است بر همان چیز سجده كند و اگر آن هم نیست باید بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد به چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده

نماید.

مسأله 1085- سجده بر گل و خاك سستی كه پیشانی روی آن آرام نمی گیرد اگر بعد از آن كه مقداری فرو رفت آرام بگیرد اشكال ندارد.

مسأله 1086- اگر در سجده اول، مهر به پیشانی بچسبد و بدون این كه مهر را بردارد دوباره به سجده رود اشكال دارد. بلكه نماز باطل است و باید اعاده كند.

مسأله 1087- اگر در بین نماز چیزی كه بر آن سجده می كند گم شود و چیزی كه سجده بر آن صحیح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد، باید نماز را بشكند و اگر وقت تنگ است باید به لباسش اگر از پنبه یا كتان است سجده كند و اگر از چیز دیگری است بر همان چیز و اگر آن هم ممكن نیست بر پشت دست، و اگر آن هم نمی شود به چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نماید.

مسأله 1088- هرگاه در حال سجده بفهمد پیشانی را بر چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد، باید پیشانی را از روی آن به روی چیزی كه سجده بر آن صحیح است بكشد و اگر وقت تنگ است، به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد عمل كند.

مسأله 1089- اگر بعد از سجده بفهمد پیشانی را روی چیزی گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اشكال ندارد.

مسأله 1090- سجده كردن برای غیر خداوند متعال حرام می باشد و بعضی از مردم عوام كه مقابل قبر امامان علیهم السلام پیشانی را به زمین می گذارند، اگر برای شكر خداوند متعال باشد، اشكال ندارد و گر نه حرام است.

بعد از آن كه سر از ركوع برداشت و كاملًا ایستاد و كسی كه نشسته نماز می خواند، بعد از آن كه كاملًا نشست، برای رفتن به سجده تكبیر بگوید.

2- موقعی كه مرد می خواهد به سجده برود، اول دستها را و زن اول زانوها را به زمین بگذارد.

3- بینی را به مُهر یا چیزی كه سجده بر آن صحیح است بگذارد.

4- در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، بطوری كه سر آنها رو به قبله باشد.

5- در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و این دعا را بخواند:

یا خَیرَ الْمَسْئُولینَ وَ یا خَیرَ الْمُعْطِینَ ارْزُقْنِی وَ ارْزُقْ عَیالی مِنْ فَضْلِكَ فَانَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ. یعنی ای بهترین كسی كه از او سؤال می كنند و ای بهترین عطا كنندگان، روزی بده به من و عیال من از فضل خودت، پس بدرستی كه تو دارای فضل بزرگی.

6- بعد از سجده بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر كف پای چپ بگذارد.

7- بعد از هر سجده وقتی نشست و بدنش آرام گرفت تكبیر بگوید.

8- بعد از سجده اول بدنش كه آرام گرفت أَسْتَغْفِرُ اللَّه رَبِّی وَ اتُوبُ الَیهِ بگوید.

9- سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روی رانها بگذارد.

10- برای رفتن به سجده دوم، در حال آرامی بدن (اللَّه اكبر) بگوید.

11- در سجده ها صلوات بفرستد و اگر آن را به قصد ذكری كه در سجده ها دستور داده اند بگوید اشكال ندارد.

12- در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمین بردارد.

13- مردها آرنجها و شكم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو

جدا نگاه دارند وزنها آرنجها و شكم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یكدیگر بچسبانند.

و مستحبات دیگر سجده در كتابهای مفصل گفته شده است.

مسأله 1092- قرآن خواندن در سجده مكروه است. و نیز مكروه است برای برطرف كردن گرد و غبار، جای سجده را فوت كند. و اگر در اثر فوت كردن، دو حرف از دهان بیرون آید، نماز باطل است و غیر اینها مكروهات دیگری هم در كتابهای مفصل گفته شده است.

كه بگویند سجده كرد.

مسأله 1099- هرگاه در سجده واجب قرآن پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگر چه ذكر نگوید كافی است و گفتن ذكر، مستحب است و بهتر است بگوید:

لا الهَ إِلَّا اللَّهُ حَقّاً حَقّا لا الهَ إِلَّا اللَّهُ ایماناً وَ تَصْدِیقاً لَا الَهَ إِلَّا اللَّهُ عُبُودِیةً وَ رِقّاً سَجَدْتُ لَكَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً لَا مُسْتَنْكِفاً وَ لَا مُسْتَكْبِراً بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خَائِفٌ مُسْتَجِیرٌ.

بگوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ یا بگوید: بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ خَیرُ الْاسْماء لِلَّهِ و نیز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد و انگشتها را به یكدیگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهد بگوید و تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ.

مسأله 1104- مستحب است زنها در وقت خواندن تشهد، رانها را به هم بچسبانند.

و چیزی را كه بعد از آن است و ركن نیست به جا آورد، مثلًا پیش از آن كه دو سجده كند تشهد بخواند، باید ركن را به جا آورد و آنچه را اشتباهاً پیش از آن خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1111- اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و ركن بعد از آن را به جا آورد، مثلًا حمد را فراموش كند و مشغول ركوع شود، نمازش صحیح است.

مسأله 1112- اگر چیزی را كه ركن نیست فراموش كند و چیزی را كه بعد از آن است و آن هم ركن نیست به جا آورد، مثلًا حمد را فراموش كند و سوره را بخواند چنانچه مشغول ركن بعد شده باشد، مثلًا در ركوع یادش بیاید كه حمد را نخوانده، باید بگذرد و نماز او صحیح است، و اگر مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آنچه را فراموش كرده بجاآورد و بعد از آن، چیزی را كه اشتباهاً جلوتر خوانده دوباره بخواند.

مسأله 1113- اگر سجده اول را به خیال این كه سجده دوم است، یا سجده دوم را به خیال این كه سجده اول است به جا آورد، نماز صحیح است و سجده اول او سجده اول و سجده دوم او سجده دوم حساب می شود.

یا كلمات فاصله بیندازد و فاصله بقدری نباشد كه صورت نماز از بین برود چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، باید آن حرفها یا كلمات را بطور معمول بخواند و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نمازش صحیح است.

مسأله 1116- طول دادن ركوع و سجود و خواندن سوره های بزرگ، موالات را به هم نمی زند.

جماعت می خواند، اگر امام جماعت صدای او را بشنود، بلند خواندن قنوت مستحب نیست.

مسأله 1121- اگر عمداً قنوت نخواند قضا ندارد و اگر فراموش كند و پیش از آن كه به اندازه ركوع خم شود یادش بیاید، مستحب است بایستد و بخواند، و اگر در ركوع یادش بیاید، مستحب است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده یادش بیاید، مستحب است بعد از سلام نماز، قضا نماید.

و می شود سبحان اللَّه را پیش از الحمد للَّه گفت ولی بهتر است بعد از الحمد للَّه گفته شود.

مسأله 1123- مستحب است بعد از نماز، سجده شكر نماید و همین قدر كه پیشانی را به قصد شكر بر زمین بگذارد كافی است، ولی بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یك مرتبه، شُكْراً لِلَّهِ یا شُكْراً یا عَفْواً بگوید و نیز مستحب است، هر وقت نعمتی به انسان می رسد یا بلایی از او دور می شود سجده شكر به جا آورد.

بگذارد اشكال ندارد.

به قصد ذكر بگوید مثلًا به قصد ذكر بگوید: «اللَّه اكبر» و در موقع گفتن آن، صدا را بلند كند كه چیزی را به دیگری بفهماند اشكال ندارد ولی چنانچه به قصد این كه چیزی به كسی بفهماند بگوید، اگر چه قصد ذكر هم داشته باشد، نماز باطل می شود.

مسأله 1135- خواندن قرآن در نماز، غیر از چهار سوره ای كه سجده واجب دارد و در احكام جنابت گفته شد و نیز دعا كردن در نماز اشكال ندارد اگر چه به فارسی یا زبان دیگر باشد.

مسأله 1136- اگر چیزی از حمد و سوره و ذكرهای نماز را عمداً یا احتیاطاً چند مرتبه بگوید اشكال ندارد.

مسأله 1137- در حال نماز، انسان نباید به دیگری سلام كند و اگر دیگری به او سلام كند، باید طوری جواب دهد كه سلام مقدم باشد مثلًا بگوید: «السَّلامُ عَلَیكُمْ» یا «سَلامٌ عَلَیكُم» و نباید «عَلَیكُمُ السَّلامُ» بگوید.

مسأله 1138- انسان باید جواب سلام را چه در نماز یا در غیر نماز فوراً بگوید، و اگر عمداً یا از روی فراموشی جواب سلام را بقدری طول دهد، كه اگر جواب بگوید جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد نباید جواب بدهد و اگر در نماز نباشد، جواب دادن واجب نیست.

مسأله 1139- باید جواب سلام را طوری بگوید كه سلام كننده بشنود، ولی اگر سلام كننده كر باشد، چنانچه انسان بطور معمول جواب او را بدهد كافی است.

مسأله 1140- نمازگزار جواب سلام را به قصد جواب بگوید نه به قصد دعا.

مسأله 1141- اگر زن یا مرد نامحرم یا بچه ممیز، یعنی بچه ای كه خوب و بد را می فهمد به نمازگزار سلام كند، نمازگزار باید جواب

او را بدهد.

مسأله 1142- اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد معصیت كرده ولی نمازش صحیح است.

مسأله 1143- اگر كسی به نمازگزار غلط سلام كند، بطوری كه سلام حساب نشود، جواب او واجب نیست.

مسأله 1144- جواب سلام كسی كه از روی مسخره یا شوخی سلام می كند واجب نیست، و احتیاط واجب آن است كه در جواب سلام مرد و زن غیر مسلمان بگوید سلام یا فقط علیك.

مسأله 1145- اگر كسی به عده ای سلام كند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است، ولی اگر یكی از آنان جواب دهد كافی است.

مسأله 1146- اگر كسی به عده ای سلام كند و كسی كه سلام كننده قصد سلام دادن به او را نداشته، جواب دهد، باز هم جواب سلام او بر آن عده واجب است.

مسأله 1147- اگر به عده ای سلام كند و كسی كه بین آنها مشغول نماز است شك كند كه سلام كننده قصد سلام كردن به او را هم داشته یا نه، نباید جواب بدهد، و همچنین است اگر بداند قصد او را هم داشته ولی دیگری جواب سلام را بدهد. اما اگر بداند كه قصد او را هم داشته و دیگری جواب ندهد، باید جواب او را بگوید.

مسأله 1148- سلام كردن مستحب است و خیلی سفارش شده است كه سواره به پیاده و ایستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند.

مسأله 1149- اگر دو نفر با هم به یكدیگر سلام كنند، بر هر یك واجب است جواب سلام دیگری را بدهد.

مسأله 1150- در غیر نماز، مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام بگوید مثلًا اگر كسی گفت سلام علیكم در جواب بگوید سلام علیكم و رحمة

اللَّه.

نماز بفهمد كه مسجد نجس است، چنانچه وقت تنگ باشد، باید نماز را تمام كند، و اگر وقت وسعت دارد و تطهیر مسجد نماز را به هم نمی زند باید در بین نماز تطهیر كند، بعد بقیه نماز را بخواند و اگر نماز را به هم می زند، باید نماز را بشكند و مسجد را تطهیر نماید بعد نماز را بخواند.

مسأله 1163- كسی كه باید نماز را بشكند، اگر نماز را تمام كند معصیت كرده، ولی نماز او صحیح است اگر چه احتیاط مستحب آن است كه دوباره بخواند.

مسأله 1164- اگر پیش از آن كه به اندازه ركوع خم شود، یادش بیاید كه اذان یا اقامه را فراموش كرده، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، مستحب است برای گفتن آنها نماز را بشكند.

به هم زدن نماز مانعی ندارد.

برخاستن شك كند كه تشهد را به جا آورده یا نه، باید اعتنا نكند ولی اگر شك كند كه سجده را به جا آورده یا نه، باید برگردد و به جا آورد.

مسأله 1173- كسی كه نشسته یا خوابیده نماز می خواند، اگر موقعی كه حمد یا تسبیحات می خواند، شك كند كه سجده یا تشهد را به جا آورده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از آن كه مشغول حمد یا تسبیحات شود، شك كند كه سجده یا تشهد را به جا آورده یا نه، باید به جا آورد.

مسأله 1174- اگر شك كند كه یكی از ركنهای نماز را به جا آورده یا نه، چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده، باید آن را بجاآورد، مثلًا اگر پیش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجاآورده یا نه، باید بجاآورد و چنانچه بعد یادش بیاید كه آن ركن را به جا آورده بوده، چون ركن زیاد شده نمازش باطل است.

مسأله 1175- اگر شك كند عملی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است نشده، باید آن را بجاآورد، مثلًا اگر پیش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن یادش بیاید كه آن را به جا آورده بوده چون ركن زیاد نشده نماز صحیح است.

مسأله 1176- اگر شك كند كه ركنی را به جا آورده یا نه، چنانچه مشغول تشهد است اگر شك كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه، باید به شك

خود اعتنا نكند و اگر یادش بیاید كه آن ركن را به جا نیاورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلًا اگر پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید كه دو سجده را به جا نیاورده، باید به جا آورد و اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید نمازش باطل است.

مسأله 1177- اگر شك كند عملی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه چنانچه مشغول كاری كه بعد از آن است شده، باید به شك خود اعتنا نكند، مثلًا موقعی كه مشغول خواندن سوره است، اگر شك كند كه حمد را خوانده یا نه، باید به شك خود اعتنا نكند، و اگر بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده، باید به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحیح است. بنا بر این اگر مثلًا در قنوت یادش بیاید كه حمد را نخوانده، باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.

مسأله 1178- اگر شك كند كه سلام نماز را گفته یا نه، یا شك كند درست گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگر شده، یا به واسطه انجام كاری كه نماز را به هم می زند، از حال نمازگزار بیرون رفته، باید به شك خود اعتنا نكند و اگر پیش از اینها شك كند، باید سلام را بگوید. اما اگر در صحیح گفتن سلام شك كند در هر صورت باید به شك خود اعتنا ننماید چه مشغول

كار دیگر شده باشد یا نه.

بگذارد كه آن را انجام نداده مثلًا اگر شك كند كه یك ركوع كرده یا بیشتر چون زیاد شدن ركوع نماز را باطل می كند باید بنا بگذارد كه بیشتر از یك ركوع نكرده است.

مسأله 1186- كسی كه در یك چیز نماز زیاد شك می كند، چنانچه در چیزهای دیگر نماز شك كند باید به دستور آن عمل نماید، مثلًا كسی كه زیاد شك می كند سجده كرده یا نه اگر در به جا آوردن ركوع شك كند باید به دستور آن رفتار نماید یعنی اگر ایستاده ركوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نكند.

مسأله 1187- كسی كه در نماز مخصوصی مثلًا در نماز ظهر زیاد شك می كند اگر در نماز دیگر مثلًا در نماز عصر شك كند، باید به دستور شك رفتار نماید.

مسأله 1188- كسی كه وقتی در جای مخصوصی نماز می خواند زیاد شك می كند، اگر در غیر آنجا نماز بخواند و شكی برای او پیش آید به دستور شك عمل نماید.

مسأله 1189- اگر انسان شك كند كه كثیر الشك شده یا نه، باید به دستور شك عمل نماید. و كثیر الشك تا وقتی یقین نكند كه به حال معمولی مردم برگشته باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1190- كسی كه زیاد شك می كند، اگر شك كند ركنی را به جا آورده یا نه، و اعتنا نكند بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، باید آن را به جا آورد، و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، مثلًا اگر شك كند ركوع كرده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه پیش از سجده یادش بیاید

كه ركوع نكرده، باید ركوع كند و اگر در سجده یادش بیاید، نمازش باطل است.

مسأله 1191- كسی كه زیاد شك می كند، اگر شك كند چیزی را كه ركن نیست به جا آورده یا نه و اعتنا نكند و بعد یادش بیاید كه آن را به جا نیاورده، چنانچه از محل به جا آوردن آن نگذشته باید آن را به جا آورد، و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است، مثلًا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت یادش بیاید كه حمد نخوانده، باید بخواند و اگر در ركوع یادش بیاید نماز او صحیح است.

اگر محل آن گذشته، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1196- اگر در نماز مستحبی دو ركعتی، گمانش به سه ركعت یا بیشتر برود یا گمانش به دو ركعت یا كمتر برود باید به همان گمان عمل كند، مگر آن كه موجب بطلان باشد كه در این صورت گمان، حكم شك را دارد، مثلًا اگر گمانش به یك ركعت می رود احتیاطاً باید یك ركعت دیگر بخواند.

مسأله 1197- اگر در نماز نافله كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود، یا یك سجده یا تشهد را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز، سجده سهو یا قضای سجده و تشهد را به جا آورد.

مسأله 1198- اگر شك كند كه نماز مستحبی را خوانده یا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طیار وقت معین نداشته باشد، بنا بگذارد كه نخوانده است. و همچنین است اگر مثل نافله یومیه وقت معین داشته باشد و پیش از گذشتن وقت شك كند كه آن را به جا آورده یا نه، ولی اگر بعد از گذشت وقت شك كند كه خوانده است یا نه، به شك خود اعتنا نكند.

ركعت دیگر بخواند و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به دستوری كه بعداً گفته می شود به جا آورد.

دوم: شك بین دو و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه باید بنا بگذارد چهار ركعت خوانده و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند.

سوم: شك بین دو و سه و چهار بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه باید بنا بر چهار بگذارد و بعد از نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد، ولی اگر بعد از سجده اول یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم یكی از این سه شك برایش پیش آید می تواند نماز را رها كند و دوباره بخواند.

چهارم: شك بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم، كه باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو به جا آورد ولی اگر بعد از سجده اول، یا پیش از سر برداشتن از سجده دوم، این شك، برای او پیش آید، بنا بر احتیاط استحبابی به دستوری كه گفته شد عمل كند اگر چه نمازش باطل است و باید دوباره بخواند.

پنجم: شك بین سه و چهار، كه در هر جای نماز باشد، باید بنا بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به جا آورد.

ششم: شك بین چهار و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند

و نماز را سلام دهد و یك ركعت نماز احتیاط ایستاده یا دو ركعت نشسته به جا آورد.

هفتم: شك بین سه و پنج در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو ركعت نماز احتیاط ایستاده به جا آورد.

هشتم: شك بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده، كه باید بنشیند و تشهد بخواند و بعد از سلام نماز دو ركعت نماز احتیاط ایستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا آورد.

نهم: شك بین پنج و شش در حال ایستاده كه باید بنشیند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد و دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1200- اگر یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش آید نباید نماز را بشكند و چنانچه نماز را بشكند معصیت كرده است، پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند مثل رو گرداندن از قبله، نماز را از سر گیرد نماز دومش هم باطل است. و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند، مشغول نماز شود نماز دومش صحیح است.

مسأله 1201- اگر یكی از شكهایی كه نماز احتیاط برای آنها واجب است در نماز پیش آید، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتیاط نماز را از سر بگیرد معصیت كرده است. پس اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند نماز را از سر گرفته، نماز دومش هم باطل است و اگر بعد از انجام كاری كه نماز را باطل می كند، مشغول نماز شده نماز دومش صحیح است.

مسأله 1202- وقتی یكی از شكهای صحیح برای انسان پیش

آید چنان كه گفته شد، باید فكر كند ولی اگر چیزهایی كه به واسطه آنها ممكن است یقین یا گمان به یك طرف شك پیدا شود، از بین نمی رود، چنانچه كمی بعد فكر كند اشكال ندارد، مثلًا اگر در سجده شك كند می تواند تا بعد از سجده، فكر كردن را تأخیر بیندازد.

مسأله 1203- اگر اول گمانش به یك طرف بیشتر باشد، بعد دو طرف در نظر او مساوی شود، باید به دستور شك عمل نماید. و اگر اول دو طرف در نظر او مساوی باشد و به طرفی كه وظیفه اوست بنا بگذارد، بعد گمانش به طرف دیگر برود، باید همان طرف را بگیرد و نماز را تمام كند.

مسأله 1204- كسی كه نمی داند گمانش به یك طرف بیشتر است یا هر دو طرف در نظر او مساوی است باید احتیاط كند و در هر مورد احتیاط، بطور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.

مسأله 1205- اگر بعد از نماز بداند كه در بین نماز حال تردیدی داشته كه مثلًا دو ركعت خوانده یا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولی نداند كه گمانش به خواندن سه ركعت بوده یا هر دو طرف در نظر او مساوی بوده به احتیاط واجب باید نماز احتیاط را بخواند.

مسأله 1206- اگر موقعی كه تشهد می خواند، یا بعد از ایستادن شك كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه و در همان موقع یكی از شكهایی كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بیفتد صحیح می باشد، برای او پیش آید مثلًا شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، به احتیاط

واجب باید به دستور آن شك عمل كند و نمازش را هم دوباره بخواند.

مسأله 1207- اگر پیش از آن كه مشغول تشهد شود، یا در ركعتهایی كه تشهد ندارد پیش از ایستادن، شك كند كه دو سجده را به جا آورده یا نه، و در همان موقع یكی از شكهایی كه بعد از تمام شدن دو سجده صحیح است، برایش پیش آید نمازش باطل است.

مسأله 1208- اگر موقعی كه ایستاده بین سه و چهار یا بین سه و چهار و پنج شك كند و یادش بیاید كه دو سجده، یا یك سجده از ركعت پیش به جا نیاورده نمازش باطل است.

مسأله 1209- اگر شك او از بین برود و شك دیگری برایش پیش آید، مثلًا اول شك كند كه دو ركعت خوانده یا سه ركعت، بعد شك كند كه سه ركعت خوانده یا چهار ركعت، باید به دستور شك دوم عمل نماید.

مسأله 1210- اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلًا بین دو و چهار شك كرده، یا بین سه و چهار، احتیاط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1211- اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكی برای او پیش آمده ولی نداند از شكهای باطل بوده یا از شكهای صحیح و اگر از شكهای صحیح بوده كدام قسم آن بوده است بنا بر احتیاط واجب باید به دستور شكهایی كه صحیح بوده و احتمال می داده عمل كند و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1212- كسی كه نشسته نماز می خواند اگر شكی كند كه باید برای آن یك ركعت نماز احتیاط

ایستاده یا دو ركعت نشسته بخواند، باید دو ركعت نشسته به جا آورد. بلكه اگر شكی كند كه باید برای آن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده بخواند، باید دو ركعت نشسته به جا آورد.

مسأله 1213- كسی كه ایستاده نماز می خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط از ایستادن عاجز شود، باید مثل كسی كه نماز را نشسته می خواند و حكم آن در مسأله پیش گفته شد، نماز احتیاط را به جا آورد.

مسأله 1214- كسی كه نشسته نماز می خواند، اگر موقع خواندن نماز احتیاط بتواند بایستد باید به وظیفه كسی كه نماز را ایستاده می خواند عمل كند.

كاری که نماز را باطل می كند انجام نداده، باید آنچه از نماز نخوانده بخواند و برای سلام بی جا دو سجده سهو بنماید. و اگر كاری كه نماز را باطل می كند، انجام داده، مثلًا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره به جا آورد.

مسأله 1219- اگر بعد از نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش به مقدار نماز احتیاط بوده، مثلًا در شك بین سه و چهار، یك ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نمازش صحیح است.

مسأله 1220- اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز كمتر از نماز احتیاط بوده، مثلًا در شك بین دو و چهار، دو ركعت نماز احتیاط بخواند بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، باید كسری نماز را به نماز متصل نموده و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1221- اگر بعد از خواندن نماز احتیاط بفهمد كسری نماز بیشتر از نماز احتیاط بوده مثلًا در شك بین سه و چهار یك ركعت نماز احتیاط بخواند، بعد بفهمد نماز را دو رکعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتیاط كاری كه نماز را باطل می كند انجام داده، مثلًا پشت به قبله كرده، باید نماز را دوباره بخواند و اگر كاری كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید دو ركعت كسری نمازش را به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله 1222- اگر بین دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتیاط ایستاده، یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده لازم نیست دو ركعت نماز احتیاط نشسته را بخواند.

مسأله 1223- اگر بین سه و چهار شك كند و

موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته یا یك ركعت ایستاده را می خواند، یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده باید نماز احتیاط را تمام كند و نمازش صحیح است.

مسأله 1224- اگر بین دو و سه و چهار شك كند و موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط ایستاده را می خواند پیش از ركوع ركعت دوم یادش بیاید كه نماز را سه ركعت خوانده، باید بنشیند و نماز احتیاط را یك ركعتی تمام كند و بنا بر احتیاط مستحب نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1225- اگر در بین نماز احتیاط بفهمد كسری نمازش بیشتر یا كمتر از نماز احتیاط بوده، چنانچه نتواند نماز احتیاط را مطابق كسری نمازش تمام كند، باید آن را رها كند و كسری نماز را به جا آورد و بنا بر احتیاط واجب، نماز را دوباره بخواند، مثلًا در شك بین سه و چهار اگر موقعی كه دو ركعت نماز احتیاط نشسته را می خواند، یادش بیاید كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمی تواند دو ركعت نشسته را به جای دو ركعت ایستاده حساب كند، به احتیاط واجب باید نماز احتیاط نشسته را رها كند و دو ركعت كسری نمازش را بخواند و نماز را هم دوباره به جا آورد.

مسأله 1226- اگر شك كند نماز احتیاطی را كه بر او واجب بوده به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز گذشته به شك خود اعتنا نكند، و اگر وقت دارد، در صورتی كه مشغول كار دیگری نشده و از جای نماز برنخاسته و كاری هم مثل روگرداندن از قبله كه نماز را باطل می كند انجام نداده باید نماز احتیاط را بخواند و

اگر مشغول كار دیگری شده یا كاری كه نماز را باطل می كند به جا آورده، یا بین نماز و شك او زیاد طول كشیده، احتیاط استحبابی آن است كه نماز احتیاط را به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند، اگر چه می تواند بنا بر انجام نماز احتیاط گذارد و بر همان اكتفا نماید.

مسأله 1227- اگر در نماز احتیاط، ركنی را زیاد كند، یا مثلًا به جای یك ركعت دو ركعت بخواند، نماز احتیاط باطل می شود بنا بر احتیاط واجب، و باید دوباره نماز احتیاط و اصل نماز را بخواند.

مسأله 1228- موقعی كه مشغول نماز احتیاط است اگر در یكی از كارهای آن شك كند، چنانچه محل آن نگذشته، باید به جا آورد و اگر محلش گذشته، باید به شك خود اعتنا نكند، مثلًا اگر شك كند كه حمد خوانده یا نه، چنانچه به ركوع نرفته باید بخواند، و اگر به ركوع رفته باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1229- اگر در شماره ركعتهای نماز احتیاط شك كند، باید بنا را بر بیشتر بگذارد ولی چنانچه طرف بیشتر شك نماز را باطل می كند، بنا بر كمتر گذارد و احتیاط مستحب آن است كه نماز احتیاط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را اعاده نماید.

مسأله 1230- اϘѠدر نماز احتیاط چیزی كه ركن نیست سهواً كم یا زیاد شود، سجده سهو ندارد.

مسأله 1231- اگر بعد از سلام نماز احتیاط شك كند كه یكی از اجزاء یا شرایط آن را به جا آورده یا نه، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1232- اگر در نماز احتیاط، تشهد یا یك سجده را فراموش كند، احتیاط آن

است كه بعد از سلام آن را قضا نماید، اگر چه واجب نیست.

مسأله 1233- اگر نماز احتیاط و قضای یك سجده یا قضای یك تشهد یا دو سجده سهو بر او واجب شود، باید اول نماز احتیاط را به جا آورد.

مسأله 1234- حكم گمان در ركعتهای نماز حكم یقین است، مثلًا اگر در نماز چهار ركعتی انسان گمان دارد كه نماز را چهار ركعت خوانده نباید نماز احتیاط بخواند، ولی اگر در غیر ركعتها گمان پیدا كند باید به احتیاط عمل نماید و دستور در هر موردی طور مخصوصی است كه در كتابهای مفصل گفته شده است.

مسأله 1235- حكم شك و سهو و گمان در نمازهای واجب یومیه و نمازهای واجب دیگر فرق ندارد، مثلًا اگر در نماز آیات شك كند كه یك ركعت خوانده یا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتی است، نمازش باطل می شود.

كه از آه كشیدن و سرفه پیدا می شود، سجده سهو واجب نیست، ولی اگر مثلًا سهواً آخ یا آه بگوید، باید سجده سهو نماید.

مسأله 1239- اگر چیزی را كه غلط خوانده دوباره بطور صحیح بخواند برای دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نیست.

مسأله 1240- اگر در نماز سهواً مدتی حرف بزند و تمام آنها یك مرتبه حساب شود، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافی است.

مسأله 1241- اگر سهواً تسبیحات اربعه را نگوید یا بیشتر یا كمتر از سه مرتبه بگوید، احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1242- اگر در جایی كه نباید سلام نماز را بگوید سهواً بگوید: «السلام علینا و علی عباد اللَّه الصالحین» یا بگوید: «السلام علیكم و رحمة اللَّه و بركاته» باید دو سجده سهو بنماید، ولی اگر اشتباهاً مقداری از این دو سلام را بگوید، یا بگوید «السلام علیك أیها النبی و رحمة اللَّه و بركاته» احتیاط مستحب آن است كه دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1243- اگر در جایی كه نباید سلام دهد اشتباهاً هر سه سلام را بگوید دو سجده سهو كافی است.

مسأله 1244- اگر یك سجده یا تشهد را فراموش كند و پیش از ركوع ركعت بعد یادش بیاید، باید برگردد و به جا آورد.

مسأله 1245- اگر در ركوع یا بعد از آن یادش بیاید كه یك سجده یا تشهد را از ركعت پیش فراموش كرده، باید بعد از سلام نماز سجده یا تشهد را قضا نماید و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1246- اگر سجده سهو را بعد از سلام نماز عمداً

به جا نیاورد، معصیت كرده و واجب است هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً به جا نیاورد، هر وقت یادش آمد باید فوراً انجام دهد و لازم نیست نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1247- اگر شك دارد كه سجده سهو بر او واجب شده یا نه لازم نیست به جا آورد.

مسأله 1248- كسی كه شك دارد مثلًا دو سجده سهو بر او واجب شده یا چهار تا، اگر دو سجده بنماید كافی است.

مسأله 1249- اگر بداند یكی از دو سجده سهو را به جا نیاورده باید دو سجده سهو به جا آورد و اگر بداند سهواً سه سجده كرده، باید دوباره دو سجده سهو بنماید.

را به ترتیبی كه فراموش كرده قضا نموده است.

مسأله 1254- اگر به خیال این كه اول سجده را فراموش كرده، اول قضای آن را به جا آورد و بعد از خواندن تشهد یادش بیاید كه اول تشهد را فراموش كرده احتیاط واجب آن است كه دوباره سجده را قضا نماید. و نیز اگر به خیال این كه اول تشهد را فراموش كرده اول قضای آن را به جا آورد، و بعد از سجده یادش بیاید كه اول سجده را فراموش كرده، بنا بر احتیاط واجب باید دوباره تشهد را بخواند.

مسأله 1255- اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه اگر عمداً یا سهواً در نماز اتّفاق بیفتد نماز باطل می شود، مثلًا پشت به قبله نماید، باید قضای سجده و تشهد را به جا آورد و نمازش صحیح است.

مسأله 1256- اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك سجده از ركعت آخر را فراموش كرده، باید قضای سجده ای را كه فراموش كرده به جا آورد و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد چه كاری كه نماز را باطل می كند كرده باشد یا نه. و اگر تشهد ركعت آخر را فراموش كرده باشد، باید قضای تشهد را به جا آورد و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1257- اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد كاری كند كه برای آن سجده سهو واجب می شود، مثل آنكه سهواً حرف بزند، باید سجده یا تشهد را قضا كند.

مسأله 1258- اگر نداند كه سجده را فراموش كرده یا تشهد را، به احتیاط واجب باید هر دو را

قضا نماید و هر كدام را اول به جا آورد اشكال ندارد، و باید یك بار سجده سهو نیز به جا آورد.

مسأله 1259- اگر شك دارد كه سجده یا تشهد را فراموش كرده یا نه، واجب نیست قضا نماید.

مسأله 1260- اگر بداند سجده یا تشهد را فراموش كرده و شك كند كه پیش از ركوع ركعت بعد به جا آورده یا نه، احتیاط واجب آن است كه آن را قضا نماید.

مسأله 1261- كسی كه باید سجده یا تشهد را قضا نماید، اگر برای كار دیگری هم سجده سهو بر او واجب شود، باید بعد از نماز سجده یا تشهد را قضا نماید، بعد سجده سهو را به جا آورد.

مسأله 1262- اگر شك دارد كه بعد از نماز، قضای سجده یا تشهد فراموش شده را به جا آورده یا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته، باید سجده یا تشهد را قضا نماید، و اگر وقت نماز هم گذشته، بنا بر احتیاط واجب باید سجده یا تشهد را قضا نماید.

را با وضو یا غسل به جا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید.

مسأله 1266- اگر بعد از رسیدن به ركوع یادش بیاید كه دو سجده از ركعت پیش فراموش كرده، نمازش باطل است. و اگر پیش از رسیدن به ركوع یادش بیاید، باید برگردد و دو سجده را به جا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام كند.

مسأله 1267- اگر پیش از گفتن «السلام علینا» و «السلام علیكم» یادش بیاید كه دو سجده ركعت آخر را به جا نیاورده، باید دو سجده را به جا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

مسأله 1268- اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر، از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را كه فراموش كرده به جا آورد.

مسأله 1269- اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید كه یك ركعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه كاری انجام داده كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند، مثلًا پشت به قبله كرده نمازش باطل است، و اگر كاری كه عمدی و سهوی آن نماز را باطل می كند انجام نداده باید فوراً مقداری كه فراموش كرده به جا آورد.

مسأله 1270- هرگاه بعد از سلام نماز عملی انجام دهد كه اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می كند، مثلًا پشت به قبله نماید و بعد یادش بیاید كه دو سجده آخر را به جا نیاورده نمازش باطل است، ولی اگر پیش از انجام كاری كه نماز را باطل می كند، یادش بیاید باید برگردد و دو

سجده ای را كه فراموش كرده به جا آورد و تشهد و سلام را دوباره بعد از آن بگوید و دو سجده سهو برای سلامی كه اول گفته به جا آورد و نمازش صحیح است و احتیاط مستحب آن است كه اصل نماز را بعد از آن اعاده نماید.

مسأله 1271- اگر بفهمد نماز را پیش از وقت خوانده، یا پشت به قبله یا به طرف راست یا به طرف چپ قبله به جا آورده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.

هشت فرسخ نیست، یا شك دارد كه هشت فرسخ هست یا نه، چنانچه در بین راه بفهمد كه سفر او هشت فرسخ بوده، اگر چه كمی از راه باقی باشد، باید نماز را شكسته بخواند و اگر بعد از تمام خواندن نماز، فهمید سفرش هشت فرسخ بوده، بنا بر اقوی باید نماز را دوباره شكسته اعاده نماید، و در صورتی كه وقت گذشته باشد، باید بنا بر احتیاط واجب، نماز را دوباره قضا نماید.

مسأله 1278- اگر بین دو محلی كه فاصله آنها كمتر از چهار فرسخ است، چند مرتبه رفت و آمد كند، اگر چه روی هم رفته هشت فرسخ شود، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1279- اگر محلی دو راه داشته باشد، یك راه آن كمتر از هشت فرسخ و راه دیگر آن هشت فرسخ یا بیشتر باشد، چنانچه انسان از راهی كه هشت فرسخ است به آنجا برود، باید نماز را شكسته بخواند و اگر از راهی كه هشت فرسخ نیست برود، باید تمام بخواند.

مسأله 1280- اگر شهر دیوار دارد، باید ابتدای هشت فرسخ را از دیوار شهر حساب كند، و اگر دیوار ندارد باید از خانه های آخر شهر حساب نماید.

جایی كه می خواهد ده روز بماند برگردد باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1281- كسی كه نمی داند سفرش چند فرسخ است، مثلًا برای پیدا كردن گمشده ای مسافرت می كند و نمی داند كه چه مقدار باید برود تا آن را پیدا كند، باید نماز را تمام بخواند. ولی در برگشتن، چنانچه تا وطنش یا جایی كه می خواهد ده روز در آنجا بماند، هشت فرسخ یا بیشتر باشد، باید نماز را شكسته بخواند. و نیز اگر در بین رفتن قصد كند كه چهار فرسخ برود و برگردد، چنانچه رفتن و برگشتن هشت فرسخ شود، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1282- مسافر در صورتی باید نماز را شكسته بخواند كه تصمیم داشته باشد هشت فرسخ برود، پس كسی كه از شهر بیرون می رود و مثلًا قصدش این است كه اگر رفیق پیدا كند، سفر هشت فرسخی برود چنانچه اطمینان دارد كه رفیق پیدا می كند، باید نماز را شكسته بخواند و اگر اطمینان ندارد، باید تمام بخواند.

مسأله 1283- كسی كه قصد هشت فرسخ دارد، اگر چه در هر روز مقدار كمی راه برود وقتی به جایی برسد كه دیوار شهر را نبیند و اذان آن را نشنود باید نماز را شكسته بخواند. ولی اگر در هر روز مقدار خیلی كمی راه برود كه نگویند مسافر است، باید نمازش را تمام بخواند و احتیاط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1284- كسی كه در سفر به اختیار دیگری است، مانند نوكری كه با آقای خود مسافرت می كند چنانچه بداند سفر او هشت فرسخ است، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1285- كسی كه در سفر به اختیار دیگری است،

اگر بداند یا گمان داشته باشد كه پیش از رسیدن به چهار فرسخ از او جدا می شود، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1286- كسی كه در سفر به اختیار دیگری است، اگر شك دارد كه پیش از رسیدن به چهار فرسخ از او جدا می شود یا نه، باید نماز را شكسته بخواند. و نیز اگر شك او از این جهت است كه احتمال می دهد مانعی برای سفر او پیش آید، چنانچه احتمال او در نظر مردم به جا نباشد باید نمازش را شكسته بخواند.

را شكسته بخواند.

مسأله 1291- اگر پیش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقیه راه را برود یا نه و در موقعی كه مردد است مقداری راه برود و بعد تصمیم بگیرد كه هشت فرسخ دیگر برود، یا چهار فرسخ برود و برگردد تا آخر مسافرت باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1292- اگر پیش از آن كه به هشت فرسخ برسد، مردد شود كه بقیه راه را برود یا نه، و در موقعی كه مردد است مقداری راه برود و بعد تصمیم بگیرد كه بقیه راه را برود، چنانچه باقیمانده سفر او هشت فرسخ باشد یا چهار فرسخ باشد ولی بخواهد برود و برگردد، باید نماز را شكسته بخواند. ولی اگر راهی كه پیش از مردد شدن و راهی كه بعد از آن می رود روی هم هشت فرسخ باشد، بنا بر احتیاط نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند، اگر چه جمع واجب نیست و نماز شكسته است.

روز در محلی بماند، اگر از ماندن ده روز یا گذشتن از وطن منصرف شود، باز هم باید نماز را تمام بخواند. ولی اگر باقیمانده راه هشت فرسخ باشد، یا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود و برگردد، باید نماز را شكسته بخواند.

است غصبی باشد، نمازش شكسته است ولی اگر در زمین غصبی مسافرت كند، بنا بر احتیاط واجب باید نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1299- كسی كه با ظالم مسافرت می كند اگر ناچار نباشد و مسافرت او كمك به ظالم باشد، باید نماز را تمام بخواند. و اگر ناچار باشد یا مثلًا برای نجات دادن مظلومی با او مسافرت كند، نمازش شكسته است.

مسأله 1300- اگر به قصد تفریح و گردش مسافرت كند حرام نیست و باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1301- اگر برای لهو و خوش گذرانی به شكار رود، نمازش تمام است و چنانچه برای تهیه معاش به شكار رود، نمازش شكسته است و اگر برای كسب و زیاد كردن مال برود، احتیاط واجب آن است كه نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند، ولی باید روزه نگیرد.

مسأله 1302- كسی كه برای معصیت سفر كرده، موقعی كه از سفر برمی گردد اگر توبه كرده، باید نماز را شكسته بخواند. و اگر توبه نكرده، و چیزی هم كه بازگشت را از جزئیت سفر معصیت خارج كند حادث نشده باشد باید تمام بخواند و احتیاط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1303- كسی كه سفر او سفر معصیت است، اگر در بین راه از قصد معصیت برگردد، چنانچه باقیمانده راه هشت فرسخ باشد، یا چهار فرسخ باشد و بخواهد برود و برگردد، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1304- كسی كه برای معصیت سفر نكرده، اگر در بین راه قصد كند كه بقیه راه را برای معصیت برود، باید نماز را تمام بخواند ولی نمازهایی را كه شكسته خوانده صحیح است.

كه از صحرانشینهایی نباشد كه در بیابانها گردش می كنند و هر جا آب و خوراك برای خود و حشمشان پیدا كنند می مانند و بعد از چندی به جای دیگر می روند، و صحرانشینها در این مسافرتها باید نماز را تمام بخوانند.

مسأله 1305- اگر یكی از صحرانشینها برای پیدا كردن منزل و چراگاه حیواناتشان سفر كند، چنانچه سفر او هشت فرسخ باشد، احتیاط واجب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1306- اگر صحرانشین برای زیارت یا حج یا تجارت و مانند اینها مسافرت كند، باید نماز را شكسته بخواند.

شوفری كه فقط در تابستان یا زمستان اتومبیل خود را كرایه می دهد، باید در سفری كه مشغول به كارش هست نماز را تمام بخواند و احتیاط مستحب آن است كه هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1311- راننده و دوره گردی كه در دو سه فرسخی شهر رفت و آمد می كند، چنانچه اتفاقاً سفر هشت فرسخی برود، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1312- كسی كه شغلش مسافرت است اگر ده روز یا بیشتر در وطن خود بماند، چه از اول قصد ماندن ده روز را داشته باشد، چه بدون قصد بماند، باید در سفر اولی كه بعد از ده روز می رود، نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1313- كسی كه شغلش مسافرت است، اگر در غیر وطن خود ده روز بماند در سفر اولی كه بعد از ده روز می رود، باید نماز را شكسته بخواند. چه از اول قصد ماندن ده روز را داشته باشد یا نداشته باشد.

مسأله 1314- كسی كه شغلش مسافرت است، اگر شك كند كه در وطن خود یا جای دیگر ده روز مانده یا نه، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1315- كسی كه در شهرها سیاحت می كند و برای خود وطنی اختیار نكرده، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1316- كسی كه شغلش مسافرت نیست، اگر مثلًا در شهری یا در دهی جنسی دارد كه برای حمل آن مسافرتهای پی در پی می كند، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1317- كسی كه از وطنش صرف نظر كرده و می خواهد وطن دیگری برای خود اختیار كند، اگر شغلش مسافرت نباشد باید در مسافرت نماز را شكسته بخواند.

جایی كه قصد كرده ده روز در آن جا بماند، بقدری دور شود كه دیوار شهر را نبیند و صدای اذان آن را نشنود ولی باید در هوا غبار یا چیز دیگری نباشد كه از دیدن دیوار و شنیدن اذان جلوگیری كند و لازم نیست بقدری دور شود كه مناره ها و گنبدها را نبیند، یا دیوارها هیچ پیدا نباشد، بلكه همین قدر كه دیوارها كاملًا معلوم نباشد كافی است.

مسأله 1318- كسی كه به سفر می رود اگر به جایی برسد كه اذان را نشنود ولی دیوار شهر را ببیند، یا دیوارها را نبیند و صدای اذان را بشنود چنانچه بخواهد در آنجا نماز بخواند، بنا بر احتیاط واجب باید هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1319- مسافری كه به وطنش بر می گردد، وقتی دیوار وطن خود را ببیند و صدای اذان آن را بشنود، باید نماز را تمام بخواند ولی مسافری كه می خواهد ده روز در محلی بماند، وقتی دیوار آنجا را ببیند و صدای اذانش را بشنود، بنا بر احتیاط واجب باید نماز را تأخیر بیندازد تا به منزل برسد، یا نماز را هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1320- هرگاه شهر در بلندی باشد كه از دور دیده شود، یا بقدری گود باشد كه اگر انسان كمی دور شود دیوار آن را نبیند، كسی كه از آن شهر مسافرت می كند، وقتی به اندازه ای دور شود كه اگر آن شهر در زمین هموار بود، دیوارش از آنجا دیده نمی شد، باید نماز خود را شكسته بخواند. و نیز اگر پستی و بلندی خانه ها بیشتر از معمول باشد، باید ملاحظه معمول را بنماید.

مسأله 1321- اگر از محلی

مسافرت كند كه خانه و دیوار ندارد وقتی به جایی برسد كه اگر آن محل دیوار داشت از آنجا دیده نمی شد، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1322- اگر بقدری دور شود كه نداند صدایی را كه می شنود صدای اذان است یا صدای دیگری، باید نماز را شكسته بخواند. ولی اگر بفهمد اذان می گویند و كلمات آن را تشخیص ندهد، باید تمام بخواند.

مسأله 1323- اگر بقدری دور شود كه اذان خانه ها را نشنود ولی اذان شهر را كه معمولًا در جای بلند می گویند بشنود، نباید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1324- اگر به جایی برسد كه اذان شهر را كه معمولًا در جای بلند می گویند نشنود ولی اذانی را كه در جای خیلی بلند می گویند بشنود، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1325- اگر چشم یا گوش او یا صدای اذان غیر معمولی باشد در محلی باید نماز را شكسته بخواند كه چشم متوسط دیوار خانه ها را نبیند و گوش متوسط صدای اذان معمولی را نشنود.

مسأله 1326- اگر بخواهد در محلی نماز بخواند كه شك دارد به حد تَرَخُّصْ یعنی جایی كه اذان را نشنود و دیوار را نبیند، رسیده یا نه، باید نماز را تمام بخواند. و در موقع برگشتن اگر شك كند كه به حد ترخص رسیده یا نه، باید شكسته بخواند. و چون در بعضی موارد اشكال پیدا می كند باید یا آن جا نماز نخواند یا هم شكسته و هم تمام بخواند.

مسأله 1327- مسافری كه در سفر از وطن خود عبور می كند، وقتی به جایی برسد كه دیوار وطن خود را ببیند و صدای اذان آن را بشنود باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1328- مسافری

كه در بین مسافرت به وطنش رسیده، تا وقتی در آنجا هست باید نماز را تمام بخواند. ولی اگر بخواهد از آن جا هشت فرسخ برود، یا چهار فرسخ برود و برگردد، وقتی به جایی برسد كه دیوار وطن را نبیند و صدای اذان آن را نشنود، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1329- محلی را كه انسان برای اقامت و زندگی خود اختیار كرده وطن اوست، چه در آن جا به دنیا آمده و وطن پدر و مادرش باشد، یا خودش آنجا را برای زندگی اختیار كرده باشد.

مسأله 1330- اگر قصد دارد در محلی كه وطن اصلیش نیست مدتی بماند و بعد به جای دیگر رود، آنجا وطن او حساب نمی شود.

مسأله 1331- تا انسان قصد ماندن همیشگی در جایی كه غیر وطن اصلی خودش است نداشته باشد وطن او حساب نمی شود مگر آن كه بدون قصد ماندن، آن قدر بماند كه مردم بگویند اینجا وطن اوست.

مسأله 1332- كسی كه در دو محل زندگی می كند، مثلًا شش ماه در شهری و شش ماه در شهر دیگر می ماند، هر دو وطن او است. و اگر بیشتر از دو محل را برای زندگی خود اختیار كرده باشد، اشكال دارد، و باید احتیاط مراعات شود.

مسأله 1333- در غیر وطن اصلی و وطن غیر اصلی كه ذكر شد در جاهای دیگر اگر قصد اقامه نكند نمازش شكسته است چه ملكی در آنجا داشته باشد یا نداشته باشد و چه در آنجا شش ماه مانده باشد یا نه.

مسأله 1334- اگر به جایی برسد كه وطن او بوده و از آنجا صرف نظر كرده نباید نماز را تمام بخواند، اگر چه

وطن دیگری هم برای خود اختیار نكرده باشد.

مسأله 1335- مسافری كه قصد دارد، ده روز پشت سر هم در محلی بماند، یا می داند كه بدون اختیار ده روز در محلی می ماند، در آن محل باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1336- مسافری كه می خواهد ده روز در محلی بماند، لازم نیست قصد ماندن شب اول یا شب یازدهم را داشته باشد، و همین كه قصد كند از اذان صبح روز اول تا غروب روز دهم بماند، باید نماز را تمام بخواند و همچنین اگر مثلًا قصدش این باشد كه از ظهر روز اول تا ظهر روز یازدهم بماند، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1337- مسافری كه می خواهد ده روز در محلی بماند، در صورتی باید نماز را تمام بخواند كه بخواهد تمام ده روز را در یك جا بماند پس اگر بخواهد مثلًا ده روز در نجف و كوفه یا در تهران و شمیران بماند باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1338- مسافری كه می خواهد ده روز در محلی بماند، اگر از اول قصد داشته باشد كه در بین ده روز به اطراف آنجا برود، چنانچه جایی كه می خواهد برود خطه ی سور بلد اقامت یا از بساتین و مزارع و باغات اطراف آن باشد به مقداری كه رفتن به آنجا منافی با صدق اقامت در بلد نباشد باید در تمام ده روز نماز را تمام بخواند. ولی چنانچه بخواهد تا كمتر از چهار فرسخ برود، چنانچه در نیت او باشد، كه در بین ده روز فقط یك مرتبه برود و بیش از دو ساعت رفتن و برگشتن را طول ندهد، در همه ده روز باید نمازش را

تمام بخواند.

مسأله 1339- مسافری كه تصمیم ندارد ده روز در جایی بماند مثلًا قصدش این است كه اگر رفیقش بیاید، یا منزل خوبی پیدا كند، ده روز بماند، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1340- كسی كه تصمیم دارد، ده روز در محلی بماند، اگر چه احتمال بدهد كه برای ماندن او مانعی برسد، در صورتی كه مردم به احتمال او اعتنایی نكنند، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1341- اگر مسافر بداند كه مثلًا ده روز یا بیشتر به آخر ماه مانده و قصد كند كه تا آخر ماه در جایی بماند، باید نماز را تمام بخواند ولی اگر نداند تا آخر ماه چقدر مانده و قصد كند كه تا آخر ماه بماند باید نماز را شكسته بخواند اگر چه از موقعی كه قصد كرده تا آخر ماه ده روز یا بیشتر باشد.

مسأله 1342- اگر مسافر قصد كند ده روز در محلی بماند، چنانچه پیش از خواندن یك نماز چهار ركعتی از ماندن منصرف شود، یا مردد شود كه در آنجا بماند یا به جای دیگر برود، باید نماز را شكسته بخواند و اگر بعد از خواندن یك نماز چهار ركعتی از ماندن منصرف شود، یا مردد شود تا وقتی در آنجا هست، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1343- مسافری كه قصد كرده ده روز در محلی بماند، اگر روزه بگیرد و بعد از ظهر از ماندن در آنجا منصرف شود، چنانچه یك نماز چهار ركعتی خوانده باشد، روزه اش صحیح است و تا وقتی در آنجا هست باید نمازهای خود را تمام بخواند و اگر یك نماز چهار ركعتی نخوانده باشد روزه آن روزش صحیح است،

اما نمازهای خود را باید شكسته بخواند و روزهای بعد هم نمی تواند روزه بگیرد.

مسأله 1344- مسافری كه قصد كرده ده روز در محلی بماند، اگر از ماندن منصرف شود و شك كند پیش از آنكه از قصد ماندن برگردد، یك نماز چهار ركعتی خوانده یا نه، باید نمازهای خود را شكسته بخواند.

مسأله 1345- اگر مسافر به نیت این كه نماز را شكسته بخواند، مشغول نماز شود و در بین نماز تصمیم بگیرد كه ده روز یا بیشتر بماند، باید نماز را چهار ركعتی تمام نماید.

مسأله 1346- مسافری كه قصد كرده ده روز در جایی بماند، اگر در بین نماز چهار ركعتی از قصد خود برگردد، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده، باید نماز را دو ركعتی تمام نماید و بقیه نمازهای خود را شكسته بخواند. و اگر مشغول ركعت سوم شده نمازش باطل است، و تا وقتی در آنجا هست باید نماز را شكسته بخواند اگر چه داخل در ركوع ركعت سوم شده باشد.

مسأله 1347- مسافری كه قصد كرده ده روز در محلی بماند، اگر بیشتر از ده روز در آنجا بماند، تا وقتی مسافرت نكرده، باید نمازش را تمام بخواند و لازم نیست دوباره قصد ماندن ده روز كند.

مسأله 1348- مسافری كه قصد كرده ده روز در محلی بماند، باید روزه واجب را بگیرد و می تواند روزه مستحبی را هم به جا آورد و نماز جمعه و نافله ظهر و عصر و عشا را هم بخواند.

مسأله 1349- مسافری كه قصد كرده ده روز در جایی بماند اگر بعد از خواندن یك نماز چهار ركعتی بخواهد به جایی كه كمتر از چهار فرسخ است برود و

برگردد به محل اقامه خود باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1350- مسافری كه قصد كرده ده روز در جایی بماند، اگر بعد از خواندن یك نماز چهار ركعتی بخواهد به جای دیگری كه كمتر از هشت فرسخ است برود و ده روز در آنجا بماند، باید در رفتن و در جایی كه قصد ماندن ده روز كرده، نمازهای خود را تمام بخواند. ولی اگر جایی كه می خواهد برود هشت فرسخ یا بیشتر باشد باید موقع رفتن نمازهای خود را شكسته بخواند و چنانچه در آنجا قصد ماندن ده روز كرد نمازش را تمام بخواند.

مسأله 1351- مسافری كه قصد كرده ده روز در محلی بماند اگر بعد از خواندن یك نماز چهار ركعتی بخواهد به جایی كه كمتر از چهار فرسخ است برود، چنانچه مردد باشد كه به محل اولش برگردد یا نه، یا به كلی از برگشتن به آنجا غافل باشد، یا بخواهد برگردد ولی مردد باشد كه ده روز در آنجا بماند یا نه، یا آن كه از ده روز ماندن در آنجا و مسافرت از آنجا غافل باشد، باید از وقتی كه می رود تا برمی گردد و بعد از برگشتن، نمازهای خود را تمام بخواند.

مسأله 1352- اگر به خیال این كه رفقایش می خواهند ده روز در محلی بمانند، قصد كند كه ده روز در آنجا بماند و بعد از خواندن یك نماز چهار ركعتی بفهمد كه آنها قصد نكرده اند، اگر چه خودش هم از ماندن منصرف شود، تا مدتی كه در آنجا هست، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1353- اگر مسافر بعد از رسیدن به هشت فرسخ سی روز در محلی بماند و در

تمام سی روز در رفتن و ماندن مردد باشد، بعد از گذشتن سی روز اگر چه مقدار كمی در آنجا بماند، باید نماز را تمام بخواند ولی اگر پیش از رسیدن به هشت فرسخ در رفتن بقیه راه مردد شود، از وقتی كه مردد می شود، باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1354- مسافری كه می خواهد نه روز یا كمتر در محلی بماند اگر بعد از آن كه نه روز یا كمتر در آنجا ماند، بخواهد دوباره نه روز دیگر یا كمتر بماند همین طور تا سی روز، روز سی و یكم باید نماز را تمام بخواند.

مسأله 1355- مسافری كه سی روز مردد بوده، در صورتی باید نماز را تمام بخواند كه سی روز را در یك جا بماند، پس اگر مقداری از آن را در جایی و مقداری را در جای دیگر بماند، بعد از سی روز هم باید نماز را شكسته بخواند.

كند كه نماز مسافر شكسته است و تمام بخواند باید نماز را دوباره بخواند، و اگر بعد از وقت یادش بیاید، بنا بر احتیاط واجب، باید قضا نماید.

مسأله 1358- كسی كه می داند مسافر است و باید نماز را شكسته بخواند، اگر فراموش كند و بدون توجه و بطور عادت تمام بخواند نمازش باطل است، و نیز اگر حكم مسافر و سفر خود را فراموش كرده باشد در صورتی كه وقت داشته باشد نمازش را دوباره بخواند بلكه اگر وقت هم گذشته باشد بنا بر احتیاط واجب باید قضا نماید.

مسأله 1359- مسافری كه نمی داند باید نماز را شكسته بخواند اگر تمام بخواند نمازش صحیح است.

مسأله 1360- مسافری كه می داند باید نماز را شكسته بخواند اگر بعضی از خصوصیات آن را نداند، مثلًا نداند كه در سفر هشت فرسخی باید شكسته بخواند چنانچه تمام بخواند در صورتی كه وقت باقی است باید نماز را شكسته بخواند و اگر وقت گذشته باید شكسته قضا نماید.

مسأله 1361- مسافری كه می داند باید نماز را شكسته بخواند، اگر به گمان این كه سفر او كمتر از هشت فرسخ است تمام بخواند، وقتی بفهمد كه سفرش هشت فرسخ بوده، نمازی را كه تمام خوانده باید دوباره شكسته بخواند و اگر وقت هم گذشته باید شكسته قضا نماید.

مسأله 1362- اگر فراموش كند كه مسافر است و نماز را تمام بخواند، چنانچه در وقت یادش بیاید، باید شكسته به جا آورد و اگر بعد از وقت یادش بیاید، قضای آن نماز بر او واجب نیست.

مسأله 1363- كسی كه باید نماز را تمام بخواند، اگر شكسته به جا آورد در هر صورت نمازش باطل است.

مسأله

1364- اگر مشغول نماز چهار ركعتی شود و در بین نماز یادش بیاید كه مسافر است، یا ملتفت شود كه سفر او هشت فرسخ است چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته، باید نماز را دو ركعتی تمام كند و اگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است. و در صورتی كه به مقدار خواندن یك ركعت هم وقت داشته باشد، باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1365- اگر مسافر بعضی از خصوصیات نماز مسافر را نداند مثلًا نداند كه اگر چهار فرسخ برود و همان روز یا شب آن برگردد باید شكسته بخواند چنانچه به نیت نماز چهار ركعتی مشغول نماز شود، و پیش از ركوع ركعت سوم مسأله را بفهمد باید نماز را دو ركعتی تمام كند و اگر در ركوع ملتفت شود نمازش باطل است و در صورتی كه به مقدار یك ركعت از وقت هم مانده باشد باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1366- مسافری كه باید نماز را تمام بخواند اگر به واسطه ندانستن مسأله به نیت نماز دو ركعتی مشغول نماز شود و در بین نماز مسأله را بفهمد، باید نماز را چهار ركعتی تمام كند، و احتیاط مستحب آن است كه بعد از تمام شدن نماز دوباره آن نماز را چهار ركعتی بخواند.

مسأله 1367- مسافری كه نماز نخوانده، اگر پیش از تمام شدن وقت به وطنش برسد، یا به جایی برسد كه می خواهد ده روز در آن جا بماند، باید نماز را تمام بخواند و كسی كه مسافر نیست، اگر در اول وقت نماز نخواند و مسافرت كند، در سفر باید نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1368- اگر از مسافری كه

باید نماز را شكسته بخواند نماز ظهر یا عصر یا عشا قضا شود، باید آن را دو ركعتی قضا نماید اگر چه در غیر سفر بخواهد قضای آن را به جا آورد. و اگر از كسی كه مسافر نیست یكی از این سه نماز قضا شود، باید چهار ركعتی قضا نماید اگر چه در سفر بخواهد آن را قضا نماید.

مسأله 1369- مستحب است مسافر بعد از هر نمازی كه شكسته می خواند سی مرتبه بگوید سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اكبر. و در تعقیب نماز ظهر و عصر و عشا بیشتر سفارش شده است. بلكه بهتر است در تعقیب این سه نماز شصت مرتبه بگوید.

را نخوانده، لازم نیست اول نماز عصر و بعد از آن نماز ظهر را قضا نماید.

مسأله 1376- اگر بخواهد قضای چند نماز غیر یومیه مانند نماز آیات را بخواند یا مثلًا بخواهد قضای یك نماز یومیه و چند نماز غیر یومیه را بخواند، لازم نیست آنها را به ترتیب به جا آورد.

مسأله 1377- اگر كسی نداند كه نمازهایی كه از او قضا شده كدام یك جلوتر بوده لازم نیست بطوری بخواند كه ترتیب حاصل شود و هر یك را می تواند مقدم بدارد.

مسأله 1378- اگر كسی كه نمازهایی از او قضا شده می داند كدام یك جلوتر قضا شده احتیاط مستحب آن است كه به ترتیب قضا كند. و آنچه اول قضا شده اول بخواند و دومی را بعد و همین طور.

مسأله 1379- اگر برای میتی می خواهند نماز قضا بدهند و می دانند آن میت ترتیب قضا شدن را می دانسته باز لازم نیست طوری قضا را به جا بیاورند كه ترتیب حاصل شود.

مسأله 1380- اگر برای میتی كه در مسأله پیش گفته شد بخواهند چند نفر را اجیر كنند كه نماز بخوانند لازم نیست برای آنها وقت مرتب معین كنند كه با هم شروع نكنند در عمل.

مسأله 1381- اگر بدانند كه میت ترتیب قضا شدن را نمی دانسته یا ندانند كه می دانسته لازم نیست به ترتیب برای او قضا به جا بیاورند.

مسأله 1382- در مسأله پیش اگر بخواهند چند نفر را برای به جا آوردن نماز میت اجیر كنند لازم نیست وقت معین كنند و می توانند همه با هم شروع به قضا كنند.

مسأله 1383- كسی كه چند نماز از او قضا شده و شماره آنها را نمی داند مثلًا نمی داند

چهار تا بوده یا پنج تا، چنانچه مقدار كمتر را بخواند كافی است و همچنین اگر شماره آنها را می دانسته و فراموش كرده اگر مقدار كمتر را بخواند كفایت می كند.

مسأله 1384- كسی كه نماز قضا از همین روز یا روزهای پیش دارد می تواند قبل از خواندن نمازی كه قضا شده نماز ادایی را بخواند و لازم نیست نماز قضا را جلو بیندازد.

مسأله 1385- كسی كه می داند یك نماز چهار ركعتی نخوانده و نمی داند نماز ظهر است یا عصر است یا عشاء اگر یك نماز چهار ركعتی بخواند به نیت قضای نمازی كه نخوانده كافی است.

مسأله 1386- اگر از روزهای گذشته نمازهای قضا دارد و یك نماز یا بیشتر هم از همان روز از او قضا شده، اگر چه لازم نیست نمازهای قضا را، پیش از نماز ادا بخواند حتی اگر چه وقت داشته باشد و ترتیب بین نمازهای قضا را هم بداند، ولی احتیاط استحبابی آن است كه نمازهای قضا، مخصوصاً نماز قضای همان روز را پیش از نماز ادا بخواند.

مسأله 1387- تا انسان زنده است اگر چه از خواندن نماز قضاهای خود عاجز باشد، دیگری نمی تواند نمازهای او را قضا نماید.

مسأله 1388- نماز قضا را با جماعت می شود خواند، چه نماز امام جماعت ادا باشد یا قضا و لازم نیست هر دو یك نماز را بخوانند مثلًا اگر نماز قضای صبح را با نماز ظهر یا عصر امام بخواند اشكال ندارد.

مسأله 1389- مستحب است بچه ممیز یعنی بچه ای كه خوب بد را می فهمد به نماز خواندن و عبادتهای دیگر عادت دهند، بلكه مستحب است او را به قضای نمازها هم وادار نمایند.

اگر پدر نماز و روزه خود را به جا نیاورده باشد، چنانچه از روی نافرمانی ترك نكرده و می توانسته قضا كند، بر پسر بزرگتر واجب است كه بعد از مرگش به جا آورد، یا برای او اجیر بگیرد. بلكه اگر از روی نافرمانی هم ترك كرده باشد واجب است به همین طور عمل كند و نیز روزه ای را كه در سفر نگرفته، اگر چه نمی توانسته قضا كند، واجب است كه پسر بزرگتر قضا نماید، یا برای او اجیر بگیرد.

مسأله 1391- اگر پسر بزرگتر شك دارد كه پدر نماز و روزه قضا داشته یا نه، چیزی بر او واجب نیست.

مسأله 1392- اگر پسر بزرگتر بداند كه پدرش نماز قضا داشته و شك كند كه به جا آورده یا نه، بنا بر احتیاط واجب باید قضا نماید.

مسأله 1393- اگر معلوم نباشد كه پسر بزرگتر كدام است، قضای نماز و روزه پدر بر هیچ كدام از پسرها واجب نیست. ولی احتیاط مستحب آن است كه نماز و روزه او را بین خودشان قسمت كنند، یا برای انجام آن قرعه بزنند.

مسأله 1394- اگر میت وصیت كرده باشد كه برای نماز و روزه او اجیر بگیرند بعد از آن كه اجیر، نماز و روزه او را بطور صحیح به جا آورد بر پسر بزرگتر چیزی واجب نیست.

مسأله 1395- اگر پسر بزرگتر بخواهد نماز پدر را بخواند، باید به تكلیف خود عمل كند، مثلًا قضای نماز صبح و مغرب و عشا را باید بلند بخواند.

مسأله 1396- كسی كه خودش نماز و روزه قضا دارد، اگر نماز و روزه پدر هم بر او واجب شود، هر كدام را اول به جا آورد

صحیح است.

مسأله 1397- اگر پسر بزرگتر موقع مرگ پدر، نابالغ یا دیوانه باشد وقتی كه بالغ شد یا عاقل گردید، باید نماز و روزه پدر را قضا نماید و چنانچه پیش از بالغ شدن یا عاقل شدن بمیرد، بر پسر دوم چیزی واجب نیست.

مسأله 1398- اگر پسر بزرگتر پیش از آن كه نماز و روزه پدر را قضا كند بمیرد، بر پسر دوم چیزی واجب نیست.

1403- وقتی كه جماعت برپا می شود، مستحب است كسی كه نمازش را فرادی خوانده دوباره با جماعت بخواند. و اگر بعد بفهمد كه نماز اولش باطل بوده، نماز دوم او كافی است.

مسأله 1404- اگر امام یا مأموم بخواهد نمازی را كه به جماعت خوانده دوباره با جماعت بخواند در صورتی كه جماعت دوم و اشخاص آن غیر از اول باشد اشكال ندارد.

مسأله 1405- كسی كه در نماز وسواس دارد و فقط در صورتی كه نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت می شود، باید نماز را با جماعت بخواند.

مسأله 1406- اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر كند كه نماز را به جماعت بخواند، چون اطاعت پدر و مادر واجب است بنا بر احتیاط واجب باید نماز را به جماعت بخواند و قصد استحباب نماید.

مسأله 1407- احتیاط واجب آن است كه نماز عید فطر و قربان را در زمان غیبت امام علیه السلام با جماعت نخوانند ولی به قصد رجاء مانع ندارد، و نمازهای مستحبی را هم نمی شود به جماعت خواند، مگر نماز استسقاء كه برای آمدن باران می خوانند.

مسأله 1408- موقعی كه امام جماعت نماز یومیه می خواند، هر كدام از نمازهای یومیه را می شود به او اقتدا كرد ولی اگر نماز یومیه اش را احتیاطاً دوباره می خواند فقط در صورتی كه مأموم احتیاطش با امام یكی باشد می تواند به او اقتدا كند.

مسأله 1409- اگر امام جماعت قضای نماز یومیه خود را می خواند می شود به او اقتدا كرد، ولی اگر نمازش را احتیاطاً قضا می كند، یا قضای احتیاطی نماز كس دیگر را می خواند، اگر چه برای آن پول نگرفته باشد، اقتدای به او اشكال دارد ولی

اگر انسان بداند كه از آن كس كه برای او قضا می خواند نماز فوت شده كه در این صورت اقتدای به او اشكال ندارد.

مسأله 1410- اگر انسان نداند نمازی را كه امام می خواند نماز واجب یومیه است یا نماز مستحب نمی تواند به او اقتدا كند.

مسأله 1411- اگر امام در محراب باشد و كسی پشت سر او اقتدا نكرده باشد كسانی كه دو طرف محراب ایستاده اند و به واسطه دیوار محراب امام را نمی بینند نمی توانند اقتدا كنند، بلكه اگر كسی هم پشت سر امام اقتدا كرده باشد، اقتدا كردن كسانی كه دو طرف او ایستاده اند و به واسطه دیوار محراب امام را نمی بینند اشكال دارد، بلكه باطل است.

مسأله 1412- اگر به واسطه درازی صف اول، كسانی كه دو طرف صف ایستاده اند امام را نبینند می توانند اقتدا كنند. و نیز اگر به واسطه درازی یكی از صفهای دیگر كسانی كه دو طرف آن ایستاده اند، صف جلوی خود را نبینند می توانند اقتدا نمایند.

مسأله 1413- اگر صفهای جماعت تا درب مسجد برسد، كسی كه مقابل درب پشت صف ایستاده نمازش صحیح است و نیز نماز كسانی كه پشت سر او اقتدا می كنند صحیح می باشد، ولی نماز كسانی كه دو طرف او ایستاده اند و صف جلو را نمی بینند اشكال دارد، بلكه باطل است.

مسأله 1414- كسی كه پشت ستون ایستاده، اگر از طرف راست یا چپ به واسطه مأموم دیگر به امام متصل نباشد، نمی تواند اقتدا كند بلكه اگر از دو طرف هم متصل باشد ولی از صف جلو حتی یك نفر را هم نبیند جماعت او صحیح نیست.

مسأله 1415- جای ایستادن امام باید از جای مأموم بلندتر نباشد ولی اگر

مكان امام مقدار خیلی كمی بلندتر باشد اشكال ندارد، و نیز اگر زمین سراشیب باشد و امام در طرفی كه بلندتر است بایستد در صورتی كه سراشیبی آن زیاد نباشد و طوری باشد كه به آن، زمین مسطح بگویند مانعی ندارد.

مسأله 1416- اگر جای مأموم بلندتر از جای امام باشد در صورتی كه بلندی به مقدار متعارف زمان قدیم باشد مثل آن كه امام در صحن مسجد و مأموم در پشت بام بایستد اشكال ندارد ولی اگر مثل ساختمانهای چند طبقه این زمان باشد، جماعت اشكال دارد.

مسأله 1417- اگر بین كسانی كه در یك صف ایستاده اند بچه ممیز یعنی بچه ای كه خوب و بد را می فهمد فاصله شود، چنانچه ندانند نماز او باطل است می توانند اقتدا كنند.

مسأله 1418- بعد از تكبیر امام اگر صف جلو آماده نماز و تكبیر گفتن آنان نزدیك باشد كسی كه در صف بعد ایستاده، می تواند تكبیر بگوید ولی احتیاط مستحب آن است كه صبر كند تا تكبیر صف جلو تمام شود.

مسأله 1419- اگر بداند نماز یك صف از صفهای جلو باطل است، در صفهای بعد نمی تواند اقتدا كند، ولی اگر نداند نماز آنان صحیح است یا نه، می تواند اقتدا نماید.

مسأله 1420- هرگاه بداند نماز امام باطل است مثلًا بداند امام وضو ندارد، اگر چه خود امام ملتفت نباشد، نمی تواند به او اقتدا كند.

مسأله 1421- اگر مأموم بعد از نماز بفهمد كه امام عادل نبوده یا كافر بوده، یا به جهتی نمازش باطل بوده، مثلًا بی وضو نماز خوانده، نمازش صحیح است.

مسأله 1422- اگر در بین نماز شك كند كه اقتدا كرده یا نه، چنانچه در حالی باشد كه وظیفه مأموم است

مثلًا به حمد و سوره امام گوش می دهد باید نماز را به جماعت تمام كند و اگر مشغول كاری باشد كه هم وظیفه امام و هم وظیفه مأموم است مثلًا در ركوع یا سجده باشد، باید نماز را به نیت فرادی تمام نماید.

مسأله 1423- انسان در بین نماز جماعت می تواند نیت فرادی كند.

مسأله 1424- اگر مأموم به واسطه عذری بعد از حمد و سوره امام نیت فرادی كند لازم نیست حمد و سوره را بخواند، ولی اگر پیش از تمام شدن حمد و سوره نیت فرادی نماید، باید مقداری را كه امام نخوانده بخواند.

مسأله 1425- اگر در بین نماز جماعت نیت فرادی نماید، بنا بر احتیاط واجب نباید دوباره نیت جماعت كند. ولی اگر مردد شود كه نیت فرادی كند یا نه و بعد تصمیم بگیرد نماز را با جماعت تمام كند، نمازش صحیح است.

مسأله 1426- اگر شك كند كه نیت فرادی كرده یا نه، باید بنا بگذارد كه نیت فرادی نكرده است.

مسأله 1427- اگر موقعی كه امام در ركوع است اقتدا كند و به ركوع امام برسد، اگر چه ذكر امام تمام شده باشد، نمازش بطور جماعت صحیح است و یك ركعت حساب می شود. اما اگر به مقدار ركوع خم شود و به ركوع امام نرسد نمازش بطور فرادی صحیح می باشد و باید آن را تمام نماید.

مسأله 1428- اگر موقعی كه امام در ركوع است اقتدا كند و به مقدار ركوع خم شود و شك كند كه به ركوع امام رسیده یا نه، نمازش صحیح است و فرادی می شود.

مسأله 1429- اگر موقعی كه امام در ركوع است اقتدا كند و پیش از آن كه

به اندازه ركوع خم شود، امام سر از ركوع بردارد، می تواند نیت فرادی كند یا صبر كند تا امام برای ركعت بعد برخیزد و آن را ركعت اول نماز خود حساب كند. ولی اگر برخاستن امام به قدری طول بكشد كه نگویند این شخص نماز جماعت می خواند، باید نیت فرادی نماید.

مسأله 1430- اگر اول نماز یا بین حمد و سوره اقتدا كند و پیش از آنكه به ركوع رود، امام سر از ركوع بردارد نماز او بطور جماعت صحیح است و باید ركوع كند و خود را به امام برساند.

مسأله 1431- اگر موقعی برسد كه امام مشغول خواندن تشهد آخر نماز است چنانچه بخواهد به ثواب جماعت برسد، باید بعد از نیت و گفتن تكبیرة الاحرام بنشیند و تشهد را با امام بخواند ولی سلام را نگوید و صبر كند تا امام سلام نماز را بدهد، بعد بایستد و بدون آنكه دوباره نیت كند و تكبیر بگوید، حمد و سوره را بخواند و آن را ركعت اول نماز خود حساب كند.

مسأله 1432- مأموم نباید جلوتر از امام بایستد و اگر مساوی او هم بایستد اشكال دارد و به احتیاط واجب باید كمی عقب تر از امام بایستد، اگر چه قد او بلندتر از امام باشد كه در ركوع و سجود سرش جلوتر از امام باشد.

مسأله 1433- در نماز جماعت باید بین مأموم و امام پرده و مانند آن كه پشت آن دیده نمی شود فاصله نباشد و همچنین است بین انسان و مأموم دیگری كه انسان به واسطه او به امام متصل شده است، ولی اگر امام مرد و مأموم زن باشد چنانچه بین آن زن و

امام یا بین آن زن و مأموم دیگری كه مرد است و زن به واسطه او به امام متصل شده است پرده و مانند آن باشد اشكال ندارد.

مسأله 1434- اگر بعد از شروع به نماز بین مأموم و امام، یا بین مأموم و كسی كه مأموم به واسطه او متصل به امام است، پرده یا چیز دیگری كه پشت آن را نمی توان دید فاصله شود، نمازش فرادی می شود و صحیح است.

مسأله 1435- اگر بین جای سجده مأموم و جای ایستادن امام بقدر گشادی بین دو قدم فاصله باشد اشكال ندارد، و نیز اگر بین انسان به واسطه مأمومی كه جلوی او ایستاده و انسان به وسیله او به امام متصل است به همین مقدار فاصله باشد نمازش اشكال ندارد، و احتیاط مستحب آن است كه جای سجده مأموم با جای كسی كه جلوی او ایستاده، هیچ فاصله نداشته باشد.

مسأله 1436- اگر مأموم به واسطه كسی كه طرف راست یا چپ او اقتدا كرده به امام متصل باشد و از جلو به امام متصل نباشد، چنانچه به اندازه گشادی بین دو قدم هم فاصله داشته باشند نمازش صحیح است.

مسأله 1437- اگر در نماز، بین مأموم و امام یا بین مأموم و كسی كه مأموم به واسطه او به امام متصل است بیشتر از یك قدم بزرگ فاصله پیدا شود نمازش فرادی می شود و صحیح است.

مسأله 1438- اگر نماز همه كسانی كه در صف جلو هستند تمام شود یا همه نیت فرادی نمایند، اگر فاصله به اندازه یك قدم بزرگ نباشد نماز صف بعد بطور جماعت صحیح و اگر بیشتر از این مقدار باشد فرادی می شود و

صحیح است.

مسأله 1439- اگر در ركعت دوم اقتدا كند، قنوت و تشهد را با امام می خواند و احتیاط آن است كه موقع خواندن تشهد انگشتان دست و سینه پا را به زمین بگذارد و زانوها را بلند كند، و باید بعد از تشهد با امام برخیزد و حمد و سوره را بخواند، و اگر برای سوره وقت ندارد، حمد را تمام كند و در ركوع یا سجده خود را به امام برساند، یا نیت فرادی كند و نمازش صحیح است، ولی اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتیاطاً نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1440- اگر موقعی كه امام در ركعت دوم نماز چهار ركعتی است اقتدا كند، باید در ركعت دوم نمازش كه ركعت سوم امام است بعد از دو سجده بنشیند و تشهد را به مقدار واجب بخواند و برخیزد، و چنانچه برای گفتن سه مرتبه تسبیحات وقت ندارد، یك مرتبه بگوید و در ركوع یا سجده، خود را به امام برساند.

مسأله 1441- اگر امام در ركعت سوم یا چهارم باشد و مأموم بداند كه اگر اقتدا كند و حمد را بخواند به ركوع امام نمی رسد، بنا بر احتیاط واجب باید صبر كند تا امام به ركوع رود، بعد اقتدا نماید.

مسأله 1442- اگر در ركعت سوم یا چهارم امام اقتدا كند، باید حمد و سوره را بخواند و اگر برای سوره وقت ندارد، باید حمد را تمام كند و در ركوع یا سجده خود را به امام برساند، ولی اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتیاطاً نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1443- كسی كه می داند اگر سوره را بخواند در

ركوع به امام نمی رسد، باید سوره را نخواند ولی اگر خواند نمازش صحیح است.

مسأله 1444- كسی كه اطمینان دارد كه اگر سوره را شروع كند یا تمام نماید به ركوع امام می رسد، احتیاط واجب آن است كه سوره را شروع كند یا اگر شروع كرده تمام نماید.

مسأله 1145- كسی كه یقین دارد، اگر سوره را بخواند به ركوع امام می رسد، چنانچه سوره را بخواند و به ركوع نرسد نمازش صحیح است.

مسأله 1446- اگر امام ایستاده باشد و مأموم نداند كه در كدام ركعت است می تواند اقتدا كند، ولی باید حمد و سوره را به قصد قربت بخواند و اگر چه بعد بفهمد كه امام در ركعت اول یا دوم بوده، نمازش صحیح است.

مسأله 1447- اگر به خیال این كه امام در ركعت اوّل یا دوم است حمد و سوره نخواند و بعد از ركوع بفهمد كه در ركعت سوم یا چهارم بوده نمازش صحیح است.

ولی اگر پیش از ركوع بفهمد، باید حمد و سوره را بخواند و اگر وقت ندارد، فقط حمد را بخواند و در ركوع یا سجده خود را به امام برساند.

مسأله 1148- اگر به خیال این كه امام در ركعت سوم یا چهارم است حمد و سوره بخواند و پیش از ركوع یا بعد از آن بفهمد كه در ركعت اول یا دوم بوده، نمازش صحیح است.

مسأله 1449- اگر موقعی كه مشغول نماز مستحبی است جماعت برپا شود، چنانچه اطمینان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد، مستحب است نماز را رها كند و مشغول نماز جماعت شود. بلكه اگر اطمینان نداشته باشد كه به ركعت اول برسد مستحب

است به همین دستور رفتار نماید.

مسأله 1450- اگر موقعی كه مشغول نماز سه ركعتی یا چهار ركعتی است جماعت برپا شود، چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته و اطمینان ندارد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت برسد، مستحب است به نیت نماز مستحبی نماز را دو ركعتی تمام كند و خود را به جماعت برساند.

مسأله 1451- اگر نماز امام تمام شود و مأموم مشغول تشهد یا سلام اول باشد، لازم نیست نیت فرادی كند.

مسأله 1452- كسی كه یك ركعت از امام عقب مانده وقتی امام تشهد ركعت آخر را می خواند، می تواند برخیزد و نماز را تمام كند و یا انگشتان دست، و سینه پا را به زمین بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر كند تا امام سلام نماز را بگوید و بعد برخیزد.

می خواند اقتدا كند و همچنین كسی كه خوابیده است می تواند به كسی كه نشسته نماز می خواند اقتدا كند ولی كسی كه نشسته نماز می خواند نمی تواند به كسی كه خوابیده نماز می خواند، اقتدا نماید.

مسأله 1457- اگر امام جماعت به واسطه عذری با تیمم یا با وضوی جبیره ای نماز بخواند، می شود به او اقتدا كرد ولی اگر به واسطه عذری با لباس نجس نماز می خواند بنا بر احتیاط واجب نباید به او اقتدا كرد.

مسأله 1458- اگر امام مرضی دارد كه نمی تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری كند بنا بر احتیاط واجب، نمی شود به او اقتدا كرد.

مسأله 1459- بنا بر احتیاط واجب كسی كه مرض خوره یا پیسی دارد، نباید امام جماعت شود.

اگر مأموم سهواً حمد و سوره بخواند، یا خیال كند صدایی را كه می شنود صدای امام نیست و حمد و سوره بخواند و بعد بفهمد صدای امام بوده، نمازش صحیح است.

مسأله 1465- اگر شك كند كه صدای امام را می شنود یا نه، یا صدایی بشنود و نداند صدای امام است یا صدای كس دیگر، می تواند حمد و سوره بخواند.

مسأله 1466- مأموم باید در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر حمد و سوره نخواند و مستحب است به جای آن ذكر بگوید.

مسأله 1467- مأموم نباید تكبیرة الاحرام را پیش از امام بگوید بلكه احتیاط واجب آن است كه تا تكبیر امام تمام نشده تكبیر نگوید.

مسأله 1468- اگر مأموم پیش از امام عمداً هم سلام دهد نمازش صحیح است.

مسأله 1469- اگر مأموم غیر از تكبیرة الاحرام و سلام چیزهای دیگر نماز را پیش از امام بگوید اشكال ندارد. ولی اگر آنها را بشنود، یا بداند امام چه وقت می گوید، احتیاط مستحب آن است كه پیش از امام نگوید.

مسأله 1470- مأموم باید غیر از آنچه در نماز خوانده می شود، كارهای دیگر آن، مانند ركوع و سجود را با امام یا كمی بعد از امام به جا آورد. و اگر عمداً پیش از امام یا مدتی بعد از امام انجام دهد، معصیت كرده ولی نمازش صحیح است امّا اگر در دو ركن پشت سرهم از امام جلو یا عقب بیفتد بنا بر احتیاط واجب باید نماز را تمام كند و دوباره بخواند اگر چه بعید نیست نمازش صحیح باشد و فرادی شود.

مسأله 1471- اگر سهواً پیش از امام سر از ركوع بردارد، چنانچه امام در ركوع باشد،

باید به ركوع برگردد و با امام سر بردارد و در این صورت زیاد شدن ركوع كه ركن است نماز را باطل نمی كند ولی اگر به ركوع برگردد و پیش از آنكه به ركوع برسد، امام سر بردارد نمازش باطل است.

مسأله 1472- اگر اشتباهاً سر بردارد و ببیند امام در سجده است باید به سجده برگردد و چنانچه در هر دو سجده این اتفاق بیفتد برای زیاد شدن دو سجده كه ركن است نماز باطل نمی شود.

مسأله 1473- كسی كه اشتباهاً پیش از امام سر از سجده برداشته هرگاه به سجده برگردد، و هنوز به سجده نرسیده امام سر بردارد، نمازش صحیح است ولی اگر در هر دو سجده این اتفاق بیفتد، نماز باطل است.

مسأله 1474- اگر اشتباهاً سر از ركوع یا سجده بردارد و سهواً یا به خیال این كه به امام نمی رسد، به ركوع یا سجده نرود، نمازش صحیح است.

مسأله 1475- اگر سر از سجده بردارد و ببیند امام در سجده است چنانچه به خیال اینكه سجده اول امام است، به قصد این كه با امام سجده كند به سجده رود و بفهمد سجده دوم امام بوده، باید بنا بر احتیاط نماز را تمام كند و از سر بخواند. و اگر به خیال اینكه سجده دوم امام است به سجده رود و بفهمد سجده اول امام بوده، احتیاط آن است كه نماز را فرادی تمام نماید اگر چه می تواند متابعت امام را بكند و به سجده رود و نماز را تمام كند.

مسأله 1476- اگر سهواً پیش از امام به ركوع رود و طوری باشد كه اگر سر بردارد به مقداری از قراءت امام می رسد،

چنانچه سر بردارد و با امام به ركوع رود نمازش صحیح است.

مسأله 1477- اگر سهواً پیش از امام به ركوع رود و طوری باشد كه اگر برگردد به چیزی از قراءت امام نمی رسد، واجب است سر بردارد و با امام نماز را تمام كند و نمازش صحیح است اگر چه احوط استحبابی در این صورت اعاده نماز است، و اگر سر بر ندارد تا امام برسد نمازش صحیح است.

مسأله 1478- اگر پیش از امام به سجده رود، واجب است كه سر بردارد و با امام به سجده رود و نمازش صحیح است اگر چه احتیاط استحبابی در این صورت اعاده نماز است. و اگر بر نداشت نمازش صحیح است.

مسأله 1479- اگر امام در ركعتی كه قنوت ندارد اشتباهاً قنوت بخواند، یا در ركعتی كه تشهد ندارد اشتباهاً مشغول خواندن تشهد شود مأموم نباید قنوت و تشهد را بخواند ولی نمی تواند پیش از امام به ركوع رود، یا پیش از ایستادن امام بایستد بلكه باید صبر كند تا قنوت و تشهد امام تمام شود و بقیه نماز را با او بخواند.

مردها عقب امام و زنها پشت مردها بایستند.

مسأله 1481- اگر امام و مأموم هر دو زن باشند احتیاط آن است كه امام كمی جلوتر بایستد.

مسأله 1482- مستحب است امام در وسط صف بایستد و اهل علم و كمال و تقوی در صف اول بایستند.

مسأله 1483- مستحب است صفهای جماعت منظم باشد و بین كسانی كه در یك صف ایستاده اند فاصله نباشد و شانه آنان ردیف یكدیگر باشد.

مسأله 1484- مستحب است بعد از گفتن قَدْ قَامَتِ الصَّلاةُ مأمومین برخیزند.

مسأله 1485- مستحب است امام جماعت حال مأمومی را كه از دیگران ضعیف تر است رعایت كند و عجله نكند تا افراد ضعیف به او برسند و نیز مستحب است قنوت و ركوع و سجود را طول ندهد، مگر بداند همه كسانی كه به او اقتدا كرده اند مایلند.

مسأله 1486- مستحب است امام جماعت در حمد و سوره و ذكرهایی كه بلند می خواند صدای خود را به قدری بلند كند كه دیگران بشنوند، ولی باید بیش از اندازه صدا را بلند نكند.

مسأله 1487- اگر امام در ركوع بفهمد كسی تازه رسیده و می خواهد اقتدا كند مستحب است ركوع را دو برابر همیشه طول بدهد و بعد برخیزد، اگر چه بفهمد كس دیگری هم برای اقتدا وارد شده است.

اقتدا نماید.

نیست، ولی اگر مكان آنها بقدری نزدیك باشد كه با آن شهر یكی حساب شود، نماز آیات بر آنها هم واجب است.

مسأله 1495- از وقتی كه خورشید یا ماه شروع به گرفتن می كند انسان باید نماز آیات را بخواند و بنا بر احتیاط واجب، باید بقدری تأخیر نیندازد كه شروع به بازشدن كند.

مسأله 1496- اگر خواندن نماز آیات را بقدری تأخیر بیندازد كه آفتاب یا ماه شروع به باز شدن كند، باید نیت ادا و قضا نكند ولی اگر بعد از بازشدن تمام آن، نماز بخواند باید نیت قضا نماید.

مسأله 1497- اگر مدت گرفتن خورشید یا ماه بیشتر از خواندن یك ركعت باشد ولی انسان نماز را نخواند، تا به اندازه خواندن یك ركعت به آخر وقت آن مانده باشد باید نیت ادا كند بلكه اگر مدت گرفتن آنها به اندازه خواندن یك ركعت هم باشد بنا بر احتیاط واجب باید نماز آیات را بخواند و ادا است.

مسأله 1498- موقعی كه زلزله و رعد و برق و مانند اینها اتفاق می افتد، انسان باید فوراً نماز آیات را بخواند و اگر نخواند معصیت كرده و تا آخر عمر بر او واجب است و هر وقت بخواند ادا است.

مسأله 1499- اگر بعد از بازشدن آفتاب یا ماه بفهمد كه تمام آن گرفته بوده، باید قضای نماز آیات را بخواند. ولی اگر بفهمد مقداری از آن گرفته بوده قضا بر او واجب نیست.

مسأله 1500- اگر عده ای بگویند كه خورشید یا ماه گرفته است چنانچه انسان از گفته آنان یقین پیدا نكند و نماز آیات نخواند و بعد معلوم شود راست گفته اند، در صورتی كه تمام خورشید یا ماه

گرفته باشد باید نماز آیات را بخواند. و اگر دو نفر كه عادل بودن آنان معلوم نیست بگویند خورشید یا ماه گرفته، بعد معلوم شود كه عادل بوده اند باید نماز آیات را بخواند بلكه اگر معلوم شود كه مقداری از آن گرفته احتیاط واجب آن است كه نماز آیات را بخواند.

مسأله 1501- اگر انسان به گفته كسانی كه از روی قاعده علمی وقت گرفتن خورشید و ماه را می دانند، اطمینان پیدا كند كه خورشید یا ماه گرفته، بنا بر احتیاط واجب باید نماز آیات را بخواند و نیز اگر بگویند فلان وقت خورشید یا ماه می گیرد و فلان مقدار طول می كشد و انسان به گفته آنان اطمینان پیدا كند، بنا بر احتیاط واجب باید به حرف آنان عمل نماید، مثلًا اگر بگویند آفتاب فلان ساعت شروع به باز شدن می كند احتیاطاً باید نماز را تا آن وقت تأخیر نیندازد.

مسأله 1502- اگر بفهمد نماز آیاتی كه خوانده باطل بوده، باید دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید.

مسأله 1503- اگر در وقت نماز یومیه نماز آیات هم بر انسان واجب شود، چنانچه برای هر دو نماز وقت دارد، هر كدام را اول بخواند اشكال ندارد. و اگر وقت یكی از آن دو تنگ باشد، باید اول آن را بخواند و اگر وقت هر دو تنگ باشد، باید اول نماز یومیه را بخواند.

مسأله 1504- اگر در بین نماز یومیه بفهمد كه وقت نماز آیات تنگ است، چنانچه وقت نماز یومیه هم تنگ باشد، باید آن را تمام كند بعد نماز آیات را بخواند.

و اگر وقت نماز یومیه تنگ نباشد، باید آن را بشكند و اول نماز آیات،

بعد نماز یومیه را به جا آورد.

مسأله 1505- اگر در بین نماز آیات بفهمد كه وقت نماز یومیه تنگ است، باید نماز آیات را رها كند و مشغول نماز یومیه شود و بعد از آن كه نماز را تمام كرد پیش از انجام كاری كه نماز را بهم بزند، بقیه نماز آیات را از همان جا كه رها كرده بخواند.

مسأله 1506- اگر در حال حیض یا نفاس زن، آفتاب یا ماه بگیرد و تا آخر مدتی كه خورشید یا ماه باز می شوند در حال حیض یا نفاس باشد نماز آیات بر او واجب نیست و قضا هم ندارد.

سوره قُل هو اللَّه احد، بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم بگوید و به ركوع رود، بعد بایستد و بگوید: قُل هُوَ اللَّهُ احَدٌ دوباره به ركوع رود و بعد از ركوع بایستد و بگوید:

اللّهُ الصَّمَدُ باز به ركوع رود و بایستد و بگوید: لَمْ یلِدْ وَ لَمْ یولَدْ و برود به ركوع باز هم سر بردارد و بگوید: وَ لَمْ یكُنْ لَهُ كُفُواً احَدٌ و بعد از آن به ركوع پنجم رود و بعد از سر برداشتن، دو سجده كند و ركعت دوم را هم مثل ركعت اول به جا آورد و بعد از سجده دوم تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

مسأله 1509- اگر در یك ركعت از نماز آیات، پنج مرتبه حمد و سوره بخواند و در ركعت دیگر یك حمد بخواند و سوره را پنج قسمت كند مانعی ندارد.

مسأله 1510- چیزهایی كه در نماز یومیه واجب و مستحب است در نماز آیات هم واجب و مستحب می باشد ولی در نماز آیات مستحب است به جای اذان و اقامه سه مرتبه به قصد امید ثواب، بگویند الصلاة.

مسأله 1511- مستحب است بعد از ركوع پنجم و دهم بگوید: سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَه و نیز پیش از هر ركوع و بعد از آن تكبیر بگوید ولی بعد از ركوع پنجم و دهم گفتن تكبیر مستحب نیست.

مسأله 1512- مستحب است پیش از ركوع دوم و چهارم و ششم و هشتم و دهم قنوت بخواند و اگر فقط یك قنوت پیش از ركوع دهم بخواند كافی است.

مسأله 1513- اگر در نماز آیات شك كند كه چند ركعت خوانده و فكرش به جایی نرسد نماز باطل است.

مسأله 1514- اگر

شك كند كه در ركوع آخر ركعت اول است یا در ركوع اول ركعت دوم، و فكرش به جایی نرسد، نماز باطل است. ولی اگر مثلًا شك كند كه چهار ركوع كرده یا پنج ركوع، چنانچه برای رفتن به سجده خم نشده، باید ركوعی را كه شك دارد به جا آورده یا نه، به جا آورد. و اگر برای رفتن به سجده خم شده، باید به شك خود اعتنا نكند.

مسأله 1515- هر یك از ركوع های نماز آیات ركن است كه اگر عمداً یا اشتباهاً كم یا زیاد شود نماز باطل است.

آورد و برخیزد و در ركعت دوم چهار تكبیر بگوید و بعد از هر تكبیر قنوت بخواند و تكبیر پنجم را بگوید و به ركوع رود و بعد از ركوع دو سجده كند و تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

مسأله 1520- در قنوت نماز عید فطر و قربان هر دعا و ذكری بخوانند كافی است ولی بهتر است این دعا را به قصد امید ثواب بخوانند:

الَلّهُمَّ أَهْلَ الْكِبْرِیاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أَهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَروتِ وَ أَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَهْلَ التَّقْوی وَ الْمَغْفِرَةِ أَسْأَلُكَ بِحَقِّ هذَا الْیوْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمینَ عیداً وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ شَرَفاً وَ كَرامَةً وَ مَزیداً انْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ انْ تُدْخِلَنی فی كُلِّ خَیرٍ ادْخَلْتَ فیهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ انْ تُخْرِجَنِی مِنْ كُلِّ سُوءٍ اخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُكَ عَلَیهِ وَ عَلَیهِمْ اللَّهُمَّ إِنّی أَسْأَلُكَ خَیرَ مَا سَأَلَكَ بِهِ عِبادُكَ الصَّالِحُونَ وَ اعُوذ بِكَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُكَ الْمُخْلَصُونَ.

مسأله 1521- مستحب است در نماز عید فطر و قربان قراءت را بلند بخوانند.

مسأله 1522- نماز عید سوره مخصوصی ندارد ولی بهتر است كه در ركعت اول آن سوره شمس (سوره 91) و در ركعت دوم سوره غاشیه (سوره 88) را بخوانند یا در ركعت اول سوره سبح اسم (سوره 87) و در ركعت دوم سوره شمس را بخوانند.

مسأله 1523- مستحب است روز عید فطر قبل از نماز عید، به خرما افطار كند و در عید قربان از گوشت قربانی بعد از نماز قدری بخورد.

مسأله 1524- مستحب است پیش از نماز عید غسل كند و دعاهایی

كه پیش از نماز و بعد از آن در كتابهای دعا ذكر شده به امید ثواب بخواند.

مسأله 1525- مستحب است در نماز عید بر زمین سجده كنند و در حال گفتن تكبیرها دستها را بلند كنند و نماز را بلند بخوانند.

مسأله 1526- بعد از نماز مغرب و عشای شب عید فطر و بعد از نماز صبح و ظهر و عصر روز عید و نیز بعد از نماز عید فطر مستحب است این تكبیرها را بگوید:

اللَّهُ أَكْبَرُ اللّهُ أَكْبَرُ لا الهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَكْبَرُ عَلی ما هَدانا.

مسأله 1527- مستحب است انسان در عید قربان بعد از ده نماز كه اول آنها نماز ظهر روز عید و آخر آنها نماز صبح روز دوازدهم است تكبیرهایی را كه در مسأله پیش گفته شد بگوید و بعد از آن بگوید: اللَّهُ أَكْبَرُ عَلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلی ما ابْلانا ولی اگر عید قربان را در منی باشد، مستحب است بعد از پانزده نماز كه اول آنها نماز ظهر روز عید و آخر آنها نماز صبح روز سیزدهم ذی حجه است، این تكبیرها را بگوید.

مسأله 1528- كراهت دارد نماز عید را زیر سقف بخواند.

مسأله 1529- اگر شك كند در تكبیرهای نماز و قنوت های آن، اگر از محل آن تجاوز نكرده است بنا بر اقل بگذارد و اگر بعد معلوم شود كه گفته بوده اشكال ندارد.

مسأله 1530- اگر قراءت یا تكبیرات یا قنوت ها را فراموش كند و به جا نیاورد نمازش صحیح است.

مسأله 1531- اگر ركوع یا دو سجده یا تكبیرة الاحرام را فراموش كند نمازش باطل

می شود.

مسأله 1532- اگر در نماز عید یك سجده یا تشهد را فراموش كند احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز آن را رجاءً به جا آورد. و اگر كاری كند كه برای آن سجده سهو در نمازهای یومیه لازم است احتیاط مستحب آن است كه بعد از نماز رجاءً دو سجده سهو برای آن بنماید.

كه عمل را به جا نیاورده، یا باطل انجام داده، باید دوباره اجیر بگیرد.

مسأله 1540- هرگاه شك كند كه اجیر عمل را انجام داده یا نه اگر چه بگوید انجام داده ام، باید دوباره اجیر بگیرد. ولی اگر شك كند كه عمل او صحیح بوده یا نه، گرفتن اجیر لازم نیست.

مسأله 1541- كسی را كه عذری دارد و مثلًا نشسته نماز می خواند نمی شود برای نمازهای میت اجیر كرد، بلكه بنا بر احتیاط واجب باید كسی را هم كه با تیمم یا جبیره نماز می خواند اجیر نكنند.

مسأله 1542- مرد برای زن و زن برای مرد می تواند اجیر شود و در بلند خواندن و آهسته خواندن نماز باید به تكلیف خود عمل نماید.

مسأله 1543- لازم نیست قضای نمازهای میت به ترتیب خوانده شود، اگر چه بدانند كه میت ترتیب نمازهای خود را می دانسته.

مسأله 1544- اگر با اجیر شرط كنند كه عمل را به طور مخصوصی انجام دهد، باید همان طور به جا آورد. و اگر با او شرط نكنند، باید در آن عمل به تكلیف خود رفتار نماید، و احتیاط مستحب آن است كه از وظیفه خودش و میت هر كدام كه به احتیاط نزدیكتر است به آن عمل كند مثلًا اگر وظیفه میت گفتن سه مرتبه تسبیحات اربعه بوده و تكلیف او یك مرتبه است، سه مرتبه بگوید.

مسأله 1545- اگر با اجیر شرط نكنند كه نماز را با چه مقدار از مستحبات آن بخواند، باید مقداری از مستحبات نماز را كه معمول است به جا آورد.

مسأله 1546- اگر میت ترتیب نمازهایی را كه قضا شده می دانسته و انسان بخواهد برای آن نمازها اجیر بگیرد لازم نیست برای

هر كدام آنها وقتی را معین نماید.

مسأله 1547- اگر كسی اجیر شود كه مثلًا در مدت یك سال نمازهای میت را بخواند و پیش از تمام شدن سال بمیرد، باید برای نمازهایی كه می دانند به جا نیاورده دیگری را اجیر نمایند بلكه برای نمازهایی هم كه احتمال می دهند به جا نیاورده باید بنا بر احتیاط واجب اجیر بگیرند.

مسأله 1548- كسی را كه برای نمازهای میت اجیر كرده اند، اگر پیش از تمام كردن نمازها بمیرد و اجرت همه آنها را گرفته باشد، چنانچه شرط كرده باشند كه تمام نمازها را خودش بخواند، باید اجرت مقداری را كه نخوانده از مال او به ولی میت بدهند، مثلًا اگر نصف آنها را نخوانده، باید نصف پولی را كه گرفته از مال او به ولی میت بدهند، و اگر شرط نكرده باشند، باید ورثه اش از مال او اجیر بگیرند، امّا اگر مال نداشته باشد بر ورثه او چیزی واجب نیست.

مسأله 1549- اگر اجیر پیش از تمام كردن نمازهای میت بمیرد و خودش هم نماز قضا داشته باشد، باید از مال او برای نمازهایی كه اجیر بوده دیگری را اجیر نمایند و اگر چیزی زیاد آمد، در صورتی كه وصیت كرده باشد و ورثه اجازه بدهند برای تمام نمازهای او اجیر بگیرند، و اگر اجازه ندهند ثلث آن را به مصرف نماز خودش برسانند.

نیت كند كه روزه قضا یا روزه نذر می گیرم. ولی در ماه رمضان لازم نیست نیت كند كه روزه ماه رمضان می گیرم، بلكه اگر نداند ماه رمضان است یا فراموش نماید، و روزه دیگری را نیت كند روزه ماه رمضان حساب می شود.

مسأله 1556- اگر بداند ماه رمضان است و عمداً نیت روزه غیر رمضان كند، نه روزه رمضان حساب می شود و نه روزه ای كه قصد كرده است.

مسأله 1557- اگر مثلًا به نیت روز اول ماه روزه بگیرد، بعد بفهمد دوم یا سوم بوده، روزه او صحیح است.

مسأله 1558- اگر پیش از اذان صبح نیت كند و بیهوش شود و در بین روز به هوش آید، بنا بر احتیاط واجب باید روزه آن روز را تمام نماید و اگر تمام نكرد قضای آن را به جا آورد.

مسأله 1559- اگر پیش از اذان صبح نیت كند و مست شود و در بین روز به هوش آید احتیاط واجب آن است كه روزه آن روز را تمام كند و قضای آن را هم به جا آورد.

مسأله 1560- اگر پیش از اذان صبح نیت كند و بخوابد و بعد از مغرب بیدار شود، روزه اش صحیح است.

مسأله 1561- اگر نداند یا فراموش كند كه ماه رمضان است و پیش از ظهر ملتفت شود، چنانچه كاری كه روزه را باطل می كند انجام نداده باشد، باید نیت كند و روزه او صحیح است و اگر كاری كه روزه را باطل می كند انجام داده باشد، یا بعد از ظهر ملتفت شود كه ماه رمضان است روزه او باطل می باشد، ولی باید تا مغرب كاری كه روزه را باطل می كند انجام ندهد و بعد

از رمضان هم آن روزه را قضا نماید.

مسأله 1562- اگر بچه پیش از اذان صبح ماه رمضان بالغ شود باید روزه بگیرد و اگر بعد از اذان بالغ شود، روزه آن روز بر او واجب نیست.

مسأله 1563- كسی كه برای به جا آوردن روزه میتی اجیر شده، اگر روزه مستحبی بگیرد اشكال ندارد. ولی كسی كه روزه قضا یا روزه واجب دیگری دارد، نمی تواند روزه مستحبی بگیرد، و چنانچه فراموش كند و روزه مستحب بگیرد، در صورتی كه پیش از ظهر یادش بیاید، روزه مستحبی او بهم می خورد و می تواند نیت خود را به روزه واجب برگرداند، و اگر بعد از ظهر ملتفت شود، روزه او باطل است و اگر بعد از مغرب یادش بیاید، روزه اش صحیح است گرچه بی اشكال نیست.

مسأله 1564- اگر غیر از روزه ماه رمضان روزه معین دیگری بر انسان واجب باشد مثلًا نذر كرده باشد كه روز معینی را روزه بگیرد، چنانچه عمداً تا اذان صبح نیت نكند، روزه اش باطل است، و اگر نداند كه روزه آن روز بر او واجب است یا فراموش كند و پیش از ظهر یادش بیاید چنانچه كاری كه روزه را باطل می كند، انجام نداده باشد و نیت كند روزه او صحیح و گرنه باطل می باشد.

مسأله 1565- اگر برای روزه واجب غیر معینی مثل روزه كفاره عمداً تا نزدیك ظهر نیت نكند اشكال ندارد، بلكه اگر پیش از نیت تصمیم داشته باشد كه روزه نگیرد، یا تردید داشته باشد كه بگیرد یا نه، چنانچه كاری كه روزه را باطل می كند انجام نداده باشد و پیش از ظهر نیت كند، روزه او صحیح است.

مسأله 1566- اگر در

ماه رمضان، پیش از ظهر كافر مسلمان شود و از اذان صبح تا آن وقت كاری كه روزه را باطل می كند انجام نداده باشد نمی تواند روزه بگیرد و قضا هم ندارد.

مسأله 1567- اگر مریض پیش از ظهر ماه رمضان خوب شود و از اذان صبح تا آن وقت كاری كه روزه را باطل می كند انجام نداده باشد، باید نیت روزه كند، و آن روز را روزه بگیرد و چنانچه بعد از ظهر خوب شود، روزه آن روز بر او واجب نیست.

مسأله 1568- روزی را كه انسان شك دارد آخر شعبان است یا اول رمضان، واجب نیست روزه بگیرد، و اگر بخواهد روزه بگیرد نمی تواند نیت روزه رمضان كند ولی اگر نیت روزه قضا و مانند آن بنماید و چنانچه بعد معلوم شود رمضان بوده، از رمضان حساب می شود.

مسأله 1569- اگر روزی را كه شك دارد آخر شعبان است یا اول رمضان به نیت روزه قضا یا روزه مستحبی و مانند آن روزه بگیرد و در بین روز بفهمد كه ماه رمضان است، باید نیت روزه رمضان كند.

مسأله 1570- اگر در روزه واجب معینی مثل روزه رمضان از نیت روزه گرفتن برگردد روزه اش باطل است، ولی چنانچه نیت كند كه چیزی را كه روزه را باطل می كند به جا آورد در صورتی كه آن را انجام ندهد روزه اش باطل نمی شود.

مسأله 1571- در روزه مستحب و روزه واجبی كه وقت آن معین نیست مثل روزه كفاره، اگر قصد كند كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، یا مردّد شود كه به جا آورد یا نه، چنانچه به جا نیاورد و پیش از ظهر دوباره نیت روزه

كند، روزه او صحیح است.

را كه لای دندان مانده است عمداً فرو ببرد، روزه اش باطل می شود.

مسأله 1578- كسی كه می خواهد روزه بگیرد، لازم نیست پیش از اذان دندانهایش را خلال كند، ولی اگر بداند غذایی كه لای دندان مانده در روز فرو می رود چنانچه خلال نكند و چیزی از آن فرو رود، روزه اش باطل می شود بلكه اگر فرو هم نرود بنا بر احتیاط واجب باید قضای آن روز را بگیرد.

مسأله 1579- فرو بردن آب دهان، اگر چه به واسطه خیال كردن ترشی و مانند آن در دهان جمع شده باشد، روزه را باطل نمی كند.

مسأله 1580- فرو بردن اخلاط سر و سینه، تا به فضای دهان نرسیده اشكال ندارد، ولی اگر داخل فضای دهان شود، احتیاط واجب آن است كه آن را فرو نبرد.

مسأله 1581- اگر روزه دار بقدری تشنه شود كه بترسد از تشنگی بمیرد می تواند به اندازه ای كه از مردن نجات پیدا كند آب بیاشامد ولی روزه او باطل می شود، و اگر ماه رمضان باشد، باید در بقیه روز از به جا آوردن كاری كه روزه را باطل می كند خودداری نماید.

مسأله 1582- جویدن غذا برای بچه یا پرنده و چشیدن غذا و مانند اینها كه معمولًا به حلق نمی رسد، اگر چه اتفاقاً به حلق برسد، روزه را باطل نمی كند، ولی اگر انسان از اول بداند كه به حلق می رسد چنانچه فرو رود، روزه اش باطل می شود و باید قضای آن را بگیرد و كفاره هم بر او واجب است.

مسأله 1583- انسان نمی تواند برای ضعف، روزه را بخورد، ولی اگر ضعف او بقدری است كه معمولًا نمی شود آن را تحمل كرد، خوردن روزه اشكال ندارد.

می كند، اگر چه فقط به مقدار ختنه گاه داخل شود و منی هم بیرون نیاید.

مسأله 1585- اگر كمتر از مقدار ختنه گاه داخل شود و منی هم بیرون نیاید، روزه باطل نمی شود ولی كسی كه آلتش را بریده اند اگر كمتر از ختنه گاه را هم داخل كند روزه اش باطل می شود.

مسأله 1586- اگر شك كند كه به اندازه ختنه گاه داخل شده یا نه، روزه او صحیح است و كسی هم كه آلتش را بریده اند اگر شك كند كه دخول شده یا نه، روزه او صحیح است.

مسأله 1587- اگر فراموش كند كه روزه است و جماع نماید، یا او را به جماع مجبور نمایند، به طوری كه از اختیار او خارج باشد، روزه او باطل نمی شود، ولی چنانچه در بین جماع یادش بیاید، یا دیگر مجبور نباشد، باید فوراً از حال جماع خارج شود، و اگر خارج نشود، روزه او باطل است.

اگر بداند به واسطه بول یا استبراء كردن باقیمانده منی از مجری بیرون می آید در صورتی كه غسل كرده باشد نمی تواند استبراء كند.

مسأله 1593- روزه داری كه محتلم شده اگر بداند منی در مجری مانده و در صورتی كه پیش از غسل بول نكند بعد از غسل منی از او بیرون می آید، بنا بر احتیاط واجب باید پیش از غسل بول كند.

مسأله 1594- اگر به قصد بیرون آمدن منی كاری بكند در صورتی كه منی از او بیرون نیاید روزه اش باطل نمی شود.

مسأله 1595- اگر روزه دار بدون قصد بیرون آمدن منی با كسی بازی و شوخی كند در صورتی كه عادت نداشته باشد كه بعد از بازی و شوخی منی از او خارج شود اگر چه اتفاقاً منی بیرون آید روزه او صحیح است. ولی اگر شوخی را ادامه دهد تا آنجا كه نزدیك است منی خارج شود و خودداری نكند تا خارج گردد روزه اش باطل است.

اگر چیزی را به اعتقاد این كه راست است از قول خدا یا پیغمبر نقل كند و بعد بفهمد دروغ بوده، روزه اش باطل نمی شود.

مسأله 1599- اگر بداند دروغ بستن به خدا و پیغمبر روزه را باطل می كند و چیزی را كه می داند دروغ است به آنان نسبت دهد و بعداً بفهمد آنچه را كه گفته راست بوده، روزه اش صحیح است.

مسأله 1600- اگر دروغی را كه دیگری ساخته عمداً به خدا و پیغمبر و جانشینان پیغمبر نسبت دهد روزه اش باطل می شود ولی اگر از قول كسی كه آن دروغ را ساخته نقل كند اشكال ندارد.

مسأله 1601- اگر از روزه دار بپرسند كه آیا پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم چنین مطلبی فرموده اند و او جایی كه در جواب باید بگوید نه، عمداً بگوید بلی، یا جایی كه باید بگوید بلی عمداً بگوید نه، روزه اش باطل می شود.

مسأله 1602- اگر از قول خدا یا پیغمبر حرف راستی را بگوید بعد بگوید دروغ گفتم یا در شب دروغی را به آنان نسبت دهد و فردای آن روز كه روزه می باشد بگوید آنچه دیشب گفتم راست است، روزه اش باطل می شود.

را باطل نمی كند، مگر این كه در دهان به صورت آب درآید و فرو دهد.

مسأله 1606- اگر مواظبت نكند و غبار یا بخار یا دود و مانند اینها داخل حلق شود، چنانچه یقین داشته كه به حلق نمی رسد روزه اش صحیح است.

مسأله 1607- اگر فراموش كند كه روزه است و مواظبت نكند، یا بی اختیار غبار و مانند آن به حلق او برسد روزه اش باطل نمی شود و چنانچه ممكن است باید آن را بیرون آورد.

روزه اش باطل می شود.

مسأله 1615- اگر فراموش كند كه روزه است و سر را در آب فرو برد، یا دیگری به زور سر او را در آب فرو برد، چنانچه در زیر آب یادش بیاید كه روزه است، یا آن كس دست خود را بردارد، باید فوراً سر را بیرون آورد، و چنانچه بیرون نیاورد، روزه اش باطل می شود.

مسأله 1616- اگر فراموش كند كه روزه است و به نیت غسل سر را در آب فرو برد، روزه و غسل او صحیح است.

مسأله 1617- اگر بداند كه روزه است و عمداً برای غسل سر را در آب فرو برد، چنانچه روزه او، روزه واجبی باشد كه مثل روزه كفاره وقت معینی ندارد، غسل صحیح و روزه باطل می باشد، ولی اگر واجب معین باشد، اگر به فرو بردن سر در آب، قصد غسل كند، روزه او باطل است، و بنا بر احتیاط واجب، غسل او هم باطل است مگر آن كه در زیر آب، یا در حال خارج شدن از آب نیت غسل كند كه در این صورت غسل او صحیح است و اما اگر روزه ماه رمضان باشد، هم غسل و هم روزه باطل است مگر آنكه در همان زیر آب توبه نماید و در حال خارج شدن از آب نیت غسل كند كه در این صورت غسل او صحیح است.

مسأله 1618- اگر برای آن كه كسی را از غرق شدن نجات دهد سر را در آب فرو برد، اگر چه نجات دادن او واجب باشد، روزه اش باطل می شود.

روزه اش باطل است.

مسأله 1620- اگر در روزه واجبی كه مثل روزه ماه رمضان وقت آن معین است تا اذان صبح غسل نكند و تیمم هم ننماید، روزه اش صحیح است.

مسأله 1621- كسی كه جنب است و می خواهد روزه واجبی بگیرد كه مثل روزه رمضان وقت آن معین است، چنانچه عمداً غسل نكند تا وقت تنگ شود، می تواند با تیمم روزه بگیرد و صحیح است.

مسأله 1622- اگر جنب در ماه رمضان غسل را فراموش كند و بعد از یك روز یادش بیاید، باید روزه آن روز را قضا نماید و اگر بعد از چند روز یادش بیاید، باید روزه هر چند روزی را كه یقین دارد جنب بوده قضا نماید مثلًا اگر نمی داند سه روز جنب بوده یا چهار روز، باید روزه سه روز را قضا كند.

مسأله 1623- كسی كه در شب ماه رمضان برای هیچ كدام از غسل و تیمم وقت ندارد، اگر خود را جنب كند، روزه اش باطل است و قضا و كفاره بر او واجب می شود، ولی اگر برای تیمم وقت دارد، چنانچه خود را جنب كند، با تیمم روزه او صحیح است ولی گناهكار است.

مسأله 1624- اگر گمان كند كه به اندازه غسل وقت دارد و خود را جنب كند و بعد بفهمد وقت تنگ بوده چنانچه تیمم كند روزه اش صحیح است.

مسأله 1625- كسی كه در شب ماه رمضان جنب است و می داند كه اگر بخوابد تا صبح بیدار نمی شود، نباید بخوابد و چنانچه بخوابد و تا صبح بیدار نشود، روزه اش باطل است و قضا و كفاره بر او واجب می شود.

مسأله 1626- هرگاه جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بیدار شود اگر

احتمال بدهد كه اگر دوباره بخوابد بیدار می شود برای غسل، می تواند بخوابد.

مسأله 1627- كسی كه در شب ماه رمضان جنب است و می داند یا احتمال می دهد كه اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود، چنانچه تصمیم داشته باشد كه بعد از بیدار شدن غسل كند و با این تصمیم بخوابد و تا اذان خواب بماند روزه اش صحیح است.

مسأله 1628- كسی كه در شب ماه رمضان جنب است و می داند یا احتمال می دهد كه اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود، چنانچه غفلت داشته باشد كه بعد از بیدار شدن باید غسل كند، در صورتی كه بخوابد و تا اذان صبح خواب بماند روزه اش صحیح است.

مسأله 1629- كسی كه در شب ماه رمضان جنب است و می داند یا احتمال می دهد كه اگر بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود، چنانچه نخواهد بعد از بیدار شدن غسل كند، یا تردید داشته باشد كه غسل كند یا نه، در صورتی كه بخوابد و بیدار نشود، روزه اش باطل است.

مسأله 1630- اگر جنب در شب ماه رمضان بخوابد و بیدار شود و بداند یا احتمال دهد كه اگر دوباره بخوابد پیش از اذان صبح بیدار می شود و تصمیم هم داشته باشد كه بعد از بیدار شدن غسل كند، چنانچه دوباره بخوابد و تا اذان بیدار نشود، باید روزه آن روز را قضا كند و همچنین است اگر از خواب دوم بیدار شود و برای مرتبه سوم بخوابد، و كفاره بر او واجب نمی شود.

مسأله 1631- خوابی را كه در آن محتلم شده نباید خواب اول حساب كرد بلكه اگر از آن خواب بیدار شود و دوباره بخوابد خواب اول

حساب می شود.

مسأله 1632- اگر روزه دار در روز محتلم شود، واجب نیست فوراً غسل كند.

مسأله 1633- هرگاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بیدار شود و ببیند محتلم شده، اگر چه بداند پیش از اذان محتلم شده، روزه او صحیح است.

مسأله 1634- كسی كه می خواهد قضای روزه رمضان را بگیرد، هرگاه تا اذان صبح جنب بماند، اگر چه از روی عمد نباشد روزه او باطل است.

مسأله 1635- كسی كه می خواهد قضای روزه رمضان را بگیرد اگر بعد از اذان صبح بیدار شود و ببیند محتلم شده و بداند پیش از اذان محتلم شده است، چنانچه وقت قضای روزه تنگ است مثلًا پنج روز روزه قضای رمضان دارد و پنج روز هم به رمضان مانده است، بعد از رمضان عوض آن را به جا آورد و اگر وقت قضای روزه تنگ نیست باید روز دیگر روزه بگیرد، و در هر صورت این روز را لازم نیست روزه بگیرد.

مسأله 1636- اگر در روزه واجبی غیر روزه رمضان و قضای آن تا اذان صبح جنب بماند، روزه اش صحیح است چه وقت آن معین باشد و چه نباشد.

مسأله 1637- اگر زن پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و عمداً غسل نكند، یا اگر وظیفه او تیمم است عمداً تیمم نكند روزه اش باطل است.

مسأله 1638- اگر زن پیش از اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و برای غسل وقت نداشته باشد، چنانچه بخواهد روزه ماه رمضان یا قضای آن را بگیرد باید تیمم نماید و روزه اش صحیح است، و اگر بخواهد روزه مستحب یا روزه واجب مثل روزه كفاره و روزه نذری بگیرد اگر

چه بدون تیمم هم روزه اش صحیح است ولی احتیاط مستحب آن است كه تیمم كند.

مسأله 1639- اگر زن نزدیك اذان صبح از حیض یا نفاس پاك شود و برای هیچ كدام از غسل و تیمم وقت نداشته باشد، یا بعد از اذان بفهمد كه پیش از اذان پاك شده، روزه او صحیح است، ولی اگر در وسعت وقت قضای رمضان را گرفته باشد صحیح بودن آن اشكال دارد.

مسأله 1640- اگر زن بعد از اذان صبح از خون حیض یا نفاس پاك شود، یا در بین روز خون حیض یا نفاس بیند اگر چه نزدیك مغرب باشد، روزه او باطل است.

مسأله 1641- اگر زن غسل حیض یا نفاس را فراموش كند و بعد از یك روز یا چند روز یادش بیاید، روزه هایی كه گرفته صحیح است.

مسأله 1642- اگر زن پیش از اذان صبح در ماه رمضان از حیض یا نفاس پاك شود و در غسل كردن كوتاهی كند و تا اذان غسل نكند و در تنگی وقت تیمم هم نكند، روزه اش باطل است. ولی چنانچه كوتاهی نكند مثلًا منتظر باشد كه حمام زنانه شود، اگر چه سه مرتبه بخوابد و تا اذان غسل نكند، در صورتی كه تیمم كند روزه او صحیح است.

مسأله 1643- اگر زنی كه در حال استحاضه است، غسل های خود را به تفصیلی كه در احكام استحاضه (در مسأله 417 به بعد گفته شد) به جا آورد، روزه او صحیح است.

مسأله 1644- كسی كه مس میت كرده یعنی جایی از بدن خود را به بدن میت رسانده، می تواند بدون غسل مس میت روزه بگیرد، و اگر در حال روزه هم میت را مس

نماید، روزه او باطل نمی شود.

بیرون می آید نباید عمداً آروغ بزند ولی اگر یقین نداشته باشد اشكال ندارد.

مسأله 1652- اگر آروغ بزند و بدون اختیار چیزی در گلو یا دهانش بیاید، باید آن را بیرون بریزد و اگر بی اختیار فرو رود، روزه اش صحیح است.

باعث ضعف می شود، انفیه كشیدن اگر نداند كه به حلق می رسد و اگر بداند به حلق می رسد جایز نیست، بو كردن گیاههای معطر، نشستن زن در آب، استعمال شیاف، تر كردن لباسی كه در بدن است، كشیدن دندان و هر كاری كه به واسطه آن از دهان خون بیاید، مسواك كردن به چوب تر، و نیز مكروه است انسان بدون قصد بیرون آمدن منی زن خود را ببوسد، یا كاری كند كه شهوت خود را به حركت آورد، و اگر به قصد بیرون آمدن منی باشد در صورتی كه منی بیرون آید روزه او باطل می شود.

جاهایی كه قضا و كَفّاره واجب است

مسأله 1658- اگر در روزه رمضان عمداً قی كند یا در شب جنب شود و به تفصیلی كه در مسأله 1630 گفته شد سه مرتبه بیدار شود و بخوابد و تا اذان صبح بیدار نشود فقط باید قضای آن روز را بگیرد و چنانچه عمداً اماله كند یا سر زیر آب ببرد بنا بر احتیاط واجب باید كفاره هم بدهد ولی اگر كار دیگری كه روزه را باطل می كند عمداً انجام دهد در صورتی كه می دانسته آن كار روزه را باطل می كند قضا و كفاره بر او واجب می شود.

مسأله 1659- اگر به واسطه ندانستن مسأله كاری انجام دهد كه روزه را باطل می كند، چنانچه می توانسته مسأله را یاد بگیرد، بنا بر احتیاط واجب كفاره بر او ثابت می شود و اگر نمی توانسته مسأله را یاد بگیرد یا اصلًا ملتفت مسأله نبوده یا یقین داشته كه فلان چیز روزه را باطل نمی كند، كفاره بر او واجب نیست.

واجب است، باید یك بنده آزاد كند یا به دستوری كه در مسأله بعد گفته می شود دو ماه روزه بگیرد، یا شصت فقیر را سیر كند یا به هر كدام یك مُد كه تقریباً ده سیر است طعام یعنی گندم یا جو و مانند اینها بدهد، و چنانچه اینها برایش ممكن نباشد، هر چند مد كه می تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد باید استغفار كند، اگر چه مثلًا یك مرتبه بگوید استغفر اللَّه و احتیاط واجب در فرض اخیر آن است كه هر وقت بتواند، كفاره را بدهد.

مسأله 1661- كسی كه می خواهد دو ماه كفاره روزه رمضان را بگیرد، باید سی و یك روز آن را پی در پی بگیرد و اگر بقیه آن پی در پی نباشد اشكال ندارد.

مسأله 1662- كسی كه می خواهد دو ماه كفاره روزه رمضان را بگیرد، نباید موقعی شروع كند كه در بین سی و یك روز، روزی باشد كه مانند عید قربان، روزه آن حرام است.

مسأله 1663- كسی كه باید پی در پی روزه بگیرد، اگر در بین آن بدون عذر یك روز روزه نگیرد، یا وقتی شروع كند كه در بین آن به روزی برسد كه روزه آن واجب است، مثلًا به روزی برسد كه نذر كرده آن روز را روزه بگیرد، باید روزه ها را از سر بگیرد.

مسأله 1664- اگر در بین روزهایی كه باید پی در پی روزه بگیرد عذری مثل حیض یا نفاس، یا سفری كه در رفتن آن مجبور است، برای او پیش آید، بعد از برطرف شدن عذر واجب نیست روزه ها را از سر بگیرد بلكه بقیه را بعد از

برطرف شدن عذر به جا می آورد.

مسأله 1665- اگر به چیز حرامی روزه خود را باطل كند، چه آن چیز اصلًا حرام باشد مثل شراب و زنا، یا به جهتی حرام شده باشد، مثل نزدیكی كردن با عیال خود در حال حیض، بنا بر احتیاط كفاره جمع بر او واجب می شود یعنی باید یك بنده آزاد كند و دو ماه روزه بگیرد و شصت فقیر را سیر كند، یا به هر كدام آنها یك مد كه تقریباً ده سیر است گندم یا جو یا نان و مانند اینها بدهد. و چنانچه هر سه برایش ممكن نباشد، هر كدام آنها كه ممكن است باید انجام دهد.

مسأله 1666- اگر روزه دار دروغی را به خدا و پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نسبت دهد، كفاره جمع كه تفصیل آن در مسأله پیش گفته شد بنا بر احتیاط بر او واجب می شود.

مسأله 1667- اگر روزه دار در یك روز ماه رمضان چند مرتبه جماع كند، یك كفاره بر او واجب است. ولی اگر جماع او حرام باشد یك كفاره جمع واجب می شود.

مسأله 1668- اگر روزه دار در یك روز ماه رمضان چند مرتبه غیر جماع كار دیگری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، برای همه آنها یك كفاره كافی است.

مسأله 1669- اگر روزه دار جماع حرام كند و بعد با حلال خود جماع نماید یك كفاره جمع كافی است.

مسأله 1670- اگر روزه دار كاری كه حلال است و روزه را باطل می كند، انجام دهد، مثلًا آب بیاشامد و بعد كار دیگری كه حرام است و روزه را باطل می كند انجام دهد، مثلًا غذای حرامی بخورد، یك كفاره كافی است.

مسأله 1671- اگر

روزه دار آروغ بزند و چیزی در دهانش بیاید، چنانچه عمداً آن را فرو ببرد، روزه اش باطل است. و باید قضای آن را بگیرد و كفاره هم بر او واجب می شود، و اگر خوردن آن چیز حرام باشد، مثلًا موقع آروغ زدن، خون یا غذایی كه از صورت غذا بودن خارج شده، به دهان او بیاید و عمداً آن را فرو برد، باید قضای آن روزه را بگیرد و بنا بر احتیاط، كفاره جمع هم بر او واجب می شود.

مسأله 1672- اگر نذر كند كه روز معینی را روزه بگیرد، چنانچه در آن روز عمداً روزه خود را باطل كند، باید یك بنده آزاد نماید یا دو ماه پی در پی روزه بگیرد یا به شصت فقیر طعام دهد.

مسأله 1673- اگر به گفته كسی كه می گوید مغرب شده افطار كند و بعد بفهمد مغرب نبوده است، قضا و كفاره بر او واجب می شود. ولی اگر خبر دهنده عادل بوده فقط قضای آن روز واجب است.

مسأله 1674- كسی كه عمداً روزه خود را باطل كرده، اگر بعد از ظهر مسافرت كند، یا پیش از ظهر برای فرار از كفاره سفر نماید، كفاره از او ساقط نمی شود بلكه اگر قبل از ظهر مسافرتی برای او پیش آمد كند، بنا بر احتیاط كفاره بر او واجب است.

مسأله 1675- اگر عمداً روزه خود را باطل كند، و بعد عذری مانند حیض یا نفاس یا مرض برای او پیدا شود، كفاره بر او واجب نیست.

مسأله 1676- اگر یقین كند كه روز اول ماه رمضان است و عمداً روزه خود را باطل كند بعد معلوم شود كه آخر شعبان بوده كفاره بر او

واجب نیست.

مسأله 1677- اگر انسان شك كند كه آخر رمضان است یا اول شوال و عمداً روزه خود را باطل كند، بعد معلوم شود اول شوال بوده كفاره بر او واجب نیست.

مسأله 1678- اگر روزه دار در ماه رمضان با زن خود كه روزه دار است جماع كند، چنانچه زن را مجبور كرده باشد، كفاره روزه خودش و روزه زن را باید بدهد، و اگر زن به جماع راضی بوده، بر هر كدام یك كفاره واجب می شود.

مسأله 1679- اگر زنی شوهر روزه دار خود را مجبور كند كه جماع نماید، یا كار دیگری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، واجب نیست كفاره روزه شوهر را بدهد.

مسأله 1680- اگر روزه دار در ماه رمضان، با زن خود كه روزه دار است جماع كند، چنانچه بطوری زن را مجبور كرده باشد كه از خود اختیاری نداشته باشد و در بین جماع زن راضی شود، باید مرد دو كفاره و زن یك كفاره بدهد، و اگر با اراده و اختیار عمل را انجام دهد اگر چه مجبورش كرده باشد مرد باید كفاره خودش و زن را بدهد.

مسأله 1681- اگر روزه دار در ماه رمضان با زن روزه دار خود كه خواب است جماع نماید، یك كفاره بر او واجب می شود و روزه زن صحیح است و كفاره هم بر او واجب نیست.

مسأله 1682- اگر مرد زن خود را مجبور كند كه غیر جماع كار دیگری كه روزه را باطل می كند به جا آورد، كفاره زن را نباید بدهد و بر خود زن هم كفاره واجب نیست.

مسأله 1683- كسی كه به واسطه مسافرت یا مرض روزه نمی گیرد، نمی تواند زن روزه دار خود را مجبور به جماع

كند، ولی اگر او را مجبور نماید بنا بر احتیاط باید كفاره اش را بدهد.

مسأله 1684- انسان نباید در به جا آوردن كفاره كوتاهی كند، ولی لازم نیست فوراً آن را انجام دهد.

مسأله 1685- اگر كفاره بر انسان واجب شود و چند سال آن را به جا نیاورد، چیزی بر آن اضافه نمی شود.

مسأله 1686- كسی كه باید برای كفاره یك روز شصت فقیر را طعام بدهد، اگر به شصت فقیر دسترسی دارد، نباید به هر كدام از آنها بیشتر از یك مد كه تقریباً ده سیر است طعام بدهد، یا یك فقیر را بیشتر از یك مرتبه سیر نماید، ولی چنانچه انسان اطمینان داشته باشد كه فقیر طعام را به عیالات خود می دهد یا به آنها می خوراند می تواند برای هر یك از عیالات فقیر اگر چه صغیر باشند یك مد به آن فقیر بدهد.

مسأله 1687- كسی كه قضای روزه رمضان را گرفته، اگر بعد از ظهر عمداً كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، باید به ده فقیر هر كدام یك مد كه تقریباً ده سیر است طعام بدهد و اگر نمی تواند بنا بر احتیاط واجب باید سه روز پی در پی روزه بگیرد.

روزه نباشد.

چهارم: آن كه در ماه رمضان غسل جنابت را فراموش كند و با حال جنابت یك روز یا چند روز روزه بگیرد.

پنجم: آن كه در ماه رمضان بدون این كه تحقیق كند صبح شده یا نه، كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده، و نیز اگر بعد از تحقیق با این كه گمان دارد صبح شده، كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد بعد معلوم شود صبح بوده قضای آن روزه بر او واجب است، ولی اگر بعد از تحقیق گمان یا یقین كند كه صبح نشده و چیزی بخورد و بعد معلوم شود صبح بوده قضا واجب نیست بلكه اگر بعد از تحقیق شك كند كه صبح شده یا نه و كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده، قضا واجب نیست.

ششم: آن كه كسی بگوید صبح نشده و انسان به گفته او كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است.

هفتم: آن كه كسی بگوید صبح شده و انسان به گفته او یقین نكند، یا خیال كند شوخی می كند و كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده است.

هشتم: آن كه به گفته كس دیگر كه عادل باشد افطار كنند، بعد معلوم شود مغرب نبوده است.

نهم: آن كه در هوای صاف به واسطه تاریكی یقین كند كه مغرب شده و افطار كند بعد معلوم شود مغرب نبوده است، ولی اگر در هوای ابر به گمان این كه مغرب شده افطار كند، بعد معلوم شود مغرب نبوده، قضا لازم نیست.

دهم: آن

كه برای خنك شدن، یا بی جهت مضمضه كند یعنی آب در دهان بگرداند و بی اختیار فرو رود، ولی اگر فراموش كند كه روزه است و آب را فرو دهد، یا برای وضو مضمضه كند و بی اختیار فرو رود، قضا بر او واجب نیست.

مسأله 1689- اگر غیر آب چیز دیگری را در دهان ببرد و بی اختیار فرو رود یا آب داخل بینی كند و بی اختیار فرو رود، قضا بر او واجب نیست.

مسأله 1690- مضمضه زیاد برای روزه دار مكروه است و اگر بعد از مضمضه بخواهد آب دهان را فرو برد، بهتر است سه مرتبه آب دهان را بیرون بریزد.

مسأله 1691- اگر انسان بداند كه به واسطه مضمضه بی اختیار، یا از روی فراموشی آب وارد گلویش می شود، نباید مضمضه كند.

مسأله 1692- اگر در ماه رمضان، بعد از تحقیق یقین كند كه صبح نشده و كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، بعد معلوم شود صبح بوده قضا لازم نیست.

مسأله 1693- اگر انسان شك كند كه مغرب شده یا نه، نمی تواند افطار كند، ولی اگر شك كند كه صبح شده یا نه، پیش از تحقیق هم می تواند كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد.

برای معالجه خورده باشد، بلكه اگر نیت روزه كرده و مست شده و در حال مستی روزه را ادامه داده تا از مستی خارج شده باشد بنا بر احتیاط واجب باید روزه آن روز را تمام كند و بعداً قضا نماید.

مسأله 1697- اگر برای عذری چند روز روزه نگیرد و بعد شك كند كه چه وقت عذر او برطرف شده می تواند مقدار كمتر را كه احتمال می دهد روزه نگرفته قضا نماید، مثلًا كسی كه پیش از ماه رمضان مسافرت كرده و نمی داند پنجم رمضان از سفر برگشته یا ششم، می تواند پنج روز روزه بگیرد و نیز كسی هم كه نمی داند چه وقت عذر برایش پیدا شده، می تواند مقدار كمتر را قضا نماید، مثلًا اگر در آخرهای ماه رمضان مسافرت كند و بعد از رمضان برگردد و نداند كه بیست و پنجم رمضان مسافرت كرده، یا بیست و ششم، می تواند مقدار كمتر یعنی پنج روز را قضا كند.

مسأله 1698- اگر از چند ماه رمضان روزه قضا داشته باشد، قضای هر كدام را كه اول بگیرد مانعی ندارد. ولی اگر وقت قضای رمضان آخر تنگ باشد، مثلًا پنج روز از رمضان آخر قضا داشته باشد و پنج روز هم به رمضان مانده باشد باید اول، قضای رمضان آخر را بگیرد.

مسأله 1699- اگر قضای روزه چند رمضان بر او واجب باشد و در نیت معین نكند روزه ای را كه می گیرد قضای كدام رمضان است، قضای سال اول حساب می شود.

مسأله 1700- كسی كه قضای روزه رمضان را گرفته، اگر وقت قضای روزه او تنگ نباشد می تواند پیش از ظهر روزه خود را باطل نماید.

مسأله 1701- اگر قضای روزه ماه

رمضان شخص دیگری را گرفته باشد، احتیاط واجب آن است كه بعد از ظهر روزه را باطل نكند.

مسأله 1702- اگر به واسطه مرض، یا حیض، یا نفاس، روزه رمضان را نگیرد و پیش از تمام شدن رمضان بمیرد، لازم نیست روزه هایی را كه نگرفته برای او قضا كنند، اگر چه مستحب است.

مسأله 1703- اگر به واسطه مرضی روزه رمضان را نگیرد و مرض او تا رمضان سال بعد طول بكشد قضای روزه هایی را كه نگرفته بر او واجب نیست، و باید برای هر روز یك مد كه تقریباً ده سیر است طعام یعنی گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد، ولی اگر به واسطه عذر دیگری مثلًا برای مسافرت روزه نگرفته باشد و عذر او تا رمضان بعد باقی بماند، روزه هایی را كه نگرفته باید قضا كند و احتیاط مستحب آن است كه برای هر روز یك مد طعام هم به فقیر بدهد.

مسأله 1704- اگر به واسطه مرضی روزه رمضان را نگیرد و بعد از رمضان مرض او برطرف شود ولی عذر دیگری پیدا كند كه نتواند تا رمضان بعد قضای روزه را بگیرد باید روزه هایی را كه نگرفته قضا نماید و نیز اگر در ماه رمضان، غیر مرض عذر دیگری داشته باشد و بعد از رمضان آن عذر برطرف شود و تا رمضان سال بعد به واسطه مرض نتواند روزه بگیرد روزه هایی را كه نگرفته باید قضا كند.

مسأله 1705- اگر در ماه رمضان به واسطه عذری روزه نگیرد و بعد از رمضان عذر او برطرف شود و تا رمضان آینده عمداً قضای روزه را نگیرد باید روزه را قضا كند و برای

هر روز یك مد گندم یا جو و مانند اینها هم به فقیر بدهد.

مسأله 1706- اگر در قضای روزه كوتاهی كند تا وقت تنگ شود و در تنگی وقت عذری پیدا كند، باید قضا را بگیرد و برای هر روز یك مد گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد بلكه اگر موقعی كه عذر دارد تصمیم داشته باشد كه بعد از برطرف شدن عذر روزه های خود را قضا كند و پیش از آن كه قضا نماید در تنگی وقت عذر پیدا كند باید قضای آن را بگیرد، و احتیاط واجب آن است كه برای هر روز هم یك مد غذا به فقیر بدهد.

مسأله 1707- اگر مرض انسان چند سال طول بكشد، بعد از آن كه خوب شد اگر تا رمضان آینده به مقدار قضا وقت داشته باشد باید قضای رمضان آخر را بگیرد و برای هر روز از سالهای پیش یك مد كه تقریباً ده سیر است، طعام یعنی گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد.

مسأله 1708- كسی كه باید برای هر روز یك مد طعام به فقیر بدهد می تواند كفاره چند روز را به یك فقیر بدهد.

مسأله 1709- اگر قضای روزه رمضان را چند سال تأخیر بیندازد باید قضا را بگیرد و برای هر روز یك مد طعام به فقیر بدهد.

مسأله 1710- اگر روزه رمضان را عمداً نگیرد، باید قضای آن را به جا آورد و برای هر روز دو ماه روزه بگیرد یا به شصت فقیر طعام بدهد، یا یك بنده آزاد كند، و چنانچه تا رمضان آینده قضای آن روزه را به جا نیاورد برای هر روز نیز

دادن یك مد طعام لازم است.

مسأله 1711- اگر روزه رمضان را عمداً نگیرد و در روز كاری كه روزه را باطل می كند انجام دهد، مثلًا چند مرتبه جماع كند یك كفاره كافی است.

مسأله 1712- بعد از مرگ پدر پسر بزرگتر باید قضای نماز و روزه او را به تفصیلی كه در مسأله 1390 گفته شد به جا آورد ولی قضای روزه مادر، بر پسر واجب نیست.

مسأله 1713- اگر پدر غیر از روزه رمضان، روزه واجب دیگری را مانند روزه نذر نگرفته باشد باید پسر بزرگتر قضا نماید.

روزه بگیرد باید آن روز را اگر چه مسافر باشد روزه بگیرد.

مسأله 1718- مسافر می تواند برای خواستن حاجت سه روز در مدینه طیبه روزه مستحبی بگیرد.

مسأله 1719- كسی كه نمی داند روزه مسافر باطل است اگر در سفر روزه بگیرد و در بین روز مسأله را بفهمد روزه اش باطل می شود. و اگر تا مغرب نفهمد روزه اش صحیح است.

مسأله 1720- اگر فراموش كند كه مسافر است، یا فراموش كند كه روزه مسافر باطل می باشد و در سفر روزه بگیرد روزه او باطل است.

مسأله 1721- اگر روزه دار بعد از ظهر مسافرت نماید، باید روزه خود را تمام كند و اگر پیش از ظهر مسافرت كند، وقتی به حد ترخص برسد یعنی به جایی برسد كه دیوار شهر را نبیند و صدای اذان آن را نشنود، باید روزه خود را باطل كند و اگر پیش از آن روزه را باطل كند بنا بر احتیاط، كفاره نیز بر او واجب است.

مسأله 1722- اگر مسافر پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد كه می خواهد ده روز در آن جا بماند، چنانچه كاری كه روزه را باطل می كند انجام نداده، باید آن روز را روزه بگیرد و اگر انجام داده، روزه آن روز بر او واجب نیست.

مسأله 1723- اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد كه می خواهد ده روز در آن جا بماند، نباید آن روز را روزه بگیرد.

مسأله 1724- مسافر و كسی كه از روزه گرفتن عذر دارد، مكروه است در روز ماه رمضان جماع نماید و در خوردن و آشامیدن كاملًا خود را سیر كند.

نمی تواند روزه بگیرد، یا برای او مشقت دارد، روزه بر او واجب نیست. ولی در صورت دوم باید برای هر روز یك مد كه تقریباً ده سیر است گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد.

مسأله 1726- كسی كه به واسطه پیری روزه نگرفته، اگر بعد از ماه رمضان بتواند روزه بگیرد، بنا بر احتیاط واجب باید قضای روزه هایی را كه نگرفته به جا آورد.

مسأله 1727- اگر انسان مرضی دارد كه زیاد تشنه می شود و نمی تواند تشنگی را تحمل كند، یا برای او مشقت دارد، روزه بر او واجب نیست. ولی در صورت دوم باید برای هر روز یك مد گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد. و احتیاط واجب آن است كه بیشتر از مقداری كه ناچار است آب نیاشامد و چنانچه بعد بتواند روزه بگیرد، بنا بر احتیاط واجب باید روزه هایی را كه نگرفته قضا نماید.

مسأله 1728- زنی كه زاییدن او نزدیك است و روزه برای حملش ضرر دارد روزه بر او واجب نیست. و باید برای هر روز یك مد طعام یعنی گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد، و نیز اگر روزه برای خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست و بنا بر احتیاط واجب باید برای هر روز یك مد طعام به فقیر بدهد. و در هر دو صورت روزه هایی را كه نگرفته باید قضا نماید.

مسأله 1729- زنی كه بچه شیر می دهد و شیر او كم است چه مادر بچه، یا دایه او باشد، یا بی اجرت شیر دهد، اگر روزه برای بچه ای كه شیر می دهد ضرر دارد روزه بر او واجب نیست. و باید

برای هر روز یك مد طعام یعنی گندم یا جو و مانند اینها به فقیر بدهد، و نیز اگر برای خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نیست، و بنا بر احتیاط واجب باید برای هر روز یك مد طعام به فقیر بدهد. و در هر دو صورت روزه هایی را كه نگرفته باید قضا نماید، ولی اگر كسی پیدا شود كه بی اجرت بچه را شیر دهد، یا برای شیر دادن بچه از پدر یا مادر بچه یا از كس دیگر كه اجرت او را بدهد اجرت بگیرد، احتیاط واجب آن است كه بچه را به او بدهد و روزه بگیرد.

است، كسی هم كه تقلید او را نمی كند، باید به حكم او عمل نماید. ولی كسی كه می داند حاكم شرع اشتباه كرده، نمی تواند به حكم او عمل نماید.

مسأله 1732- اول ماه با پیشگویی منجمین ثابت نمی شود. ولی اگر انسان از گفته آنان یقین پیدا كند، باید به آن عمل نماید.

مسأله 1733- بلند بودن ماه یا دیر غروب كردن آن، دلیل نمی شود كه شب پیش، شب اول ماه بوده است.

مسأله 1734- اگر اول ماه رمضان برای كسی ثابت نشود و روزه نگیرد، چنانچه دو مرد عادل بگویند كه شب پیش ماه را دیده ایم، باید روزه آن روز را قضا نماید.

مسأله 1735- اگر در شهری اول ماه ثابت شود، برای مردم شهر دیگر فایده ندارد، مگر آن دو شهر با هم نزدیك باشند، یا انسان بداند كه افق آنها یكی است.

مسأله 1736- اول ماه به تلگراف ثابت نمی شود مگر دو شهری كه از یكی به دیگری تلگراف كرده اند، نزدیك یا هم افق باشند و انسان بداند تلگراف از روی حكم حاكم شرع یا شهادت دو مرد عادل بوده است.

مسأله 1737- روزی را كه انسان نمی داند آخر رمضان است یا اول شوال، باید روزه بگیرد. ولی اگر پیش از مغرب بفهمد كه اول شوال است باید افطار كند.

مسأله 1738- اگر زندانی نتواند به ماه رمضان یقین كند، باید به گمان عمل نماید. و اگر آن هم ممكن نباشد، هر ماهی را كه روزه بگیرد صحیح است، و بنا بر احتیاط واجب باید بعد از گذشتن یازده ماه از ماهی كه روزه گرفته، دوباره یك ماه روزه بگیرد ولی اگر بعد گمان پیدا كرد باید به آن عمل نماید.

قضای آن را به جا آورد.

مسأله 1746- غیر از روزه هایی كه گفته شد، روزه های حرام دیگری هم هست كه در كتابهای مفصل گفته شده است.

مسأله 1747- روزه روز عاشورا، و روزی كه انسان شك دارد روز عرفه است یا عید قربان، مكروه است.

بین روز افطار نماید.

اگر به واسطه قناعت كردن، چیزی از مخارج سال انسان زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1757- كسی كه دیگری مخارج او را می دهد، باید خمس تمام مالی را كه به دست می آورد بدهد. ولی اگر مقداری از آن را خرج زیارت و مانند آن كرده باشد فقط باید خمس باقی مانده را بدهد.

مسأله 1758- اگر ملكی را بر افراد معینی مثلًا بر اولاد خود وقف نماید، چنانچه در آن ملك زراعت و درختكاری كنند و از آن چیزی به دست آورند و از مخارج سال آنان زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهند.

مسأله 1759- اگر مالی را كه فقیر بابت خمس و زكات و صدقه مستحبی گرفته از مخارج سالش زیاد بیاید، واجب نیست خمس آن را بدهد. ولی اگر از مالی كه به او داده اند منفعتی ببرد مثلًا از درختی كه بابت خمس به او داده اند میوه ای به دست آورد چنانچه درخت را برای منفعت بردن و كسب نگهداشته باشد، باید خمس مقداری كه از مخارج سالش زیاد می آید بدهد.

مسأله 1760- اگر با عین پول خمس نداده جنسی را بخرد یعنی به فروشنده بگوید این جنس را به این پول می خرم یا در وقت خریدن قصدش این باشد كه از پول خمس نداده عوض آن را بدهد، چنانچه حاكم شرع معامله پنج یك آن را اجازه بدهد، معامله آن مقدار صحیح است. و انسان باید پنج یك جنسی را كه خریده به حاكم شرع بدهد و اگر اجازه ندهد، معامله آن مقدار باطل است. پس اگر پولی را كه فروشنده گرفته از بین نرفته حاكم شرع خمس همان پول را می گیرد و

اگر از بین رفته عوض خمس را از فروشنده یا خریدار مطالبه می كند.

مسأله 1761- اگر جنسی را بخرد و بعد از معامله قیمت آن را از پول خمس نداده بدهد، و در وقت خریدن هم قصدش این نباشد كه از پول خمس نداده عوض را بدهد، معامله ای كه كرده صحیح است. ولی چون از پولی كه خمس در آن است به فروشنده داده به مقدار پنج یك آن پول به او مدیون می باشد. و پولی را كه به فروشنده داده اگر از بین نرفته حاكم شرع پنج یك همان را می گیرد، و اگر از بین رفته عوض آن را از خریدار یا فروشنده مطالبه می كند.

مسأله 1762- اگر مالی را كه خمس آن داده نشده بخرد چنانچه حاكم شرع معامله پنج یك آن را اجازه ندهد معامله آن مقدار باطل است و حاكم شرع می تواند پنج یك آن مال را بگیرد. و اگر اجازه بدهد معامله صحیح است و خریدار باید مقدار پنج یك پول آن را به حاكم شرع بدهد، و اگر به فروشنده داده می تواند از او پس بگیرد.

مسأله 1763- اگر چیزی را كه خمس آن داده نشده به كسی ببخشند پنج یك آن چیز مال او نمی شود.

مسأله 1764- اگر از كافر یا كسی كه به دادن خمس عقیده ندارد، مالی به دست انسان آید، واجب نیست خمس آن را بدهد.

مسأله 1765- تاجر و كاسب و صنعتگر و مانند اینها از وقتی كه شروع به كاسبی می كنند یك سال كه بگذرد، باید خمس آنچه را كه از خرج سالشان زیاد می آید بدهند، و كسی كه شغلش كاسبی نیست، اگر اتفاقاً معامله ای كند و منفعتی

ببرد، بعد از آن كه یك سال از موقعی كه فایده برده بگذرد، باید خمس مقداری را كه از خرج سالش زیاد آمده بدهد.

مسأله 1766- انسان می تواند در بین سال هر وقت منفعتی به دستش آید خمس آن را بدهد، و جایز است دادن خمس را تا آخر سال تأخیر بیندازد و اگر برای دادن خمس، سال شمسی قرار دهد، مانعی ندارد.

مسأله 1767- كسی كه مانند تاجر و كاسب باید برای دادن خمس، سال قرار دهد، اگر منفعتی به دست آورد و در بین سال بمیرد، باید مخارج تا موقع مرگش را از آن منفعت كسر كنند و خمس باقی مانده را بدهند.

مسأله 1768- اگر قیمت جنسی كه برای تجارت خریده بالا رود و آن را نفروشد و در بین سال قیمتش پایین آید، خمس مقداری كه بالا رفته بر او واجب نیست.

مسأله 1769- اگر قیمت جنسی را كه برای تجارت خریده بالا رود و به امید این كه قیمت آن بالاتر رود، تا بعد از تمام شدن سال آن را نفروشد و قیمتش پایین آید خمس مقداری را كه بالا رفته بنا بر احتیاط واجب باید بدهد بلكه اگر به اندازه ای هم نگه داشته كه تجار معمولًا برای گران شدن جنس آن را نگه می دارند، خمس مقداری كه بالا رفته باید بدهد.

مسأله 1770- اگر غیر مال التجاره مالی داشته باشد كه خمسش را داده یا خمس ندارد مثلًا به او بخشیده اند، چنانچه قیمتش بالا رود، اگر چه آن را بفروشد مقداری كه بر قیمتش اضافه شده، خمس ندارد. ولی اگر درختی كه خریده نموّ كند و بزرگ شود و یا گوسفندی كه خریده چاق

شود، در صورتی كه مقصود او از نگهداری آنها این بوده كه از زیادتی عین آن سود ببرد، باید خمس آنچه زیاد شده بدهد.

مسأله 1771- اگر باغی احداث كند برای آن كه بعد از بالا رفتن قیمتش بفروشد، باید خمس میوه و نمو درختها و زیادی قیمت باغ را بدهد ولی اگر قصدش این باشد كه از میوه آن استفاده كند، فقط باید خمس میوه را بدهد.

مسأله 1772- اگر درخت بید و چنار و مانند اینها را بكارد، سالی كه موقع فروش آنها است اگر چه آنها را نفروشد، باید خمس آنها را بدهد ولی اگر مثلًا از شاخه های آن كه معمولًا هر سال می بُرند، استفاده ای ببرد و به تنهایی یا با منفعتهای دیگر كسبش از مخارج سال او زیاد بیاید، در آخر هر سال باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1773- كسی كه چند رشته كسب دارد مثلًا اجاره ملك می گیرد و خرید و فروش و زراعت هم می كند، چنانچه در هر رشته كسبی كه دارد سرمایه و دخل و خرج و حساب صندوق جداگانه دارد، باید منافع همان رشته را حساب كند و خمس آن را بدهد، و اگر در آن رشته ضرر كند از رشته دیگر جبران نمی شود، و اگر رشته های مختلف، در دخل و خرج و حساب صندوق، یكی باشند باید همه را آخر سال یك جا حساب كند و اگر نفع داشت خمس آن را بدهد.

مسأله 1774- خرجهایی را كه انسان برای به دست آوردن فایده می كند، از فایده كسر می شود و خمس ندارد.

مسأله 1775- آنچه از منافع كسب در بین سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثیه و خرید

منزل و عروسی و جهیزیه دختر و زیارت و مانند اینها می رساند، در صورتی كه از شأن او زیاد نباشد و زیاده روی هم نكرده باشد، خمس ندارد. رساله توضیح المسائل، ص: 271

مسأله 1776- مالی را كه انسان به مصرف نذر و كفاره می رساند، جزء مخارج سالیانه است، و نیز مالی را كه به كسی می بخشد یا جایزه می دهد در صورتی كه از شأن او زیاد نباشد، از مخارج سالیانه حساب می شود.

مسأله 1777- اگر انسان نتواند یك جا جهیزیه دختر را تهیه كند و مجبور باشد كه هر سال مقداری از آن را تهیه نماید یا در شهری باشد كه معمولًا هر سال مقداری از جهیزیه دختر را تهیه می كنند، بطوری كه تهیه نكردن آن عیب است چنانچه در بین سال از منافع آن سال جهیزیه بخرد، خمس ندارد.

مسأله 1778- مالی را كه خرج سفر حج و زیارتهای دیگر می كند اگر مانند مركب سواری باشد كه عین آن باقی است و از منفعت آن استفاده شده از مخارج سالی حساب می شود كه در آن سال شروع به مسافرت كرده، اگر چه سفر او تا مقداری از سال بعد طول بكشد. ولی اگر مثل خوراكیها از بین رفته باشد باید خمس مقداری را كه در سال بعد واقع شده بدهد.

مسأله 1779- كسی كه از كسب و تجارت فایده ای برده، اگر مال دیگری هم دارد كه خمس آن واجب نیست، می تواند مخارج سال خود را فقط از فایده كسب حساب كند.

مسأله 1780- اگر از منفعت كسب آذوقه ای كه برای مصرف سالش خریده، در آخر سال زیاد بیاید، باید خمس آن را بدهد. و چنانچه بخواهد قیمت آن را

بدهد در صورتی كه قیمتش از وقتی كه خریده زیاد شده باشد باید قیمت آخر سال را حساب كند.

مسأله 1781- اگر از منفعت كسب پیش از دادن خمس، اثاثیه ای برای منزل بخرد، چنانچه در بین سال احتیاجش از آن برطرف شود، واجب است كه خمس آن را بدهد. و همچنین است زیور آلات زنانه، اگر در بین سال وقت زینت كردن زنها به آنها بگذرد.

مسأله 1782- اگر در یك سال منفعتی نبرد، نمی تواند مخارج آن سال را از منفعتی كه در سال بعد می برد كسر نماید.

مسأله 1783- اگر در اول سال منفعتی نبرد و از سرمایه خرج كند، و پیش از تمام شدن سال منفعتی به دستش آید، می تواند مقداری را كه از سرمایه برداشته از منافع كسر كند.

مسأله 1784- اگر مقداری از سرمایه از بین برود و از باقی مانده آن منافعی ببرد كه از خرج سالش زیاد بیاید، می تواند مقداری را كه از سرمایه كم شده، بردارد.

مسأله 1785- اگر غیر از سرمایه چیز دیگری از مالهای او از بین برود، نمی تواند از منفعتی كه به دستش می آید آن چیز را تهیه كند ولی اگر در همان سال به آن چیز احتیاج داشته باشد، می تواند در بین سال از منافع كسب آن را تهیه نماید.

مسأله 1786- اگر در اول سال برای مخارج خود قرض كند و پیش از تمام شدن سال منفعتی ببرد، می تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت كسر نماید.

مسأله 1787- اگر در تمام سال منفعتی نبرد و برای مخارج خود قرض كند می تواند از منافع سالهای بعد قرض خود را ادا نماید.

مسأله 1788- اگر برای زیاد كردن مال یا خریدن

ملكی كه به آن احتیاج ندارد قرض كند نمی تواند از منافع كسب، آن قرض را بدهد ولی اگر مالی را كه قرض كرده و چیزی را كه از قرض خریده از بین برود و ناچار شود كه قرض خود را بدهد، می تواند از منافع كسب، قرض را ادا نماید.

مسأله 1789- بنا بر احتیاط واجب باید خمس مال حلال مخلوط به حرام را از عین همان مال بدهد. ولی خمس های دیگر را می تواند از همان چیز بدهد یا به مقدار قیمت خمس كه بدهكار است پول بدهد.

مسأله 1790- تا خمس مال را ندهد نمی تواند در آن مال تصرف كند اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد.

مسأله 1791- كسی كه خمس بدهكار است نمی تواند آن را به ذمه بگیرد یعنی خود را بدهكار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرف كند و چنانچه تصرف كند و آن مال تلف شود، باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1792- كسی كه خمس بدهكار است، اگر با حاكم شرع مصالحه كند، می تواند در تمام مال تصرف نماید و بعد از مصالحه منافعی كه از آن به دست می آید مال خود او است.

مسأله 1793- كسی كه با دیگری شریك است، اگر خمس منافع خود را بدهد و شریك او ندهد و در سال بعد از مالی كه خمسش را نداده برای سرمایه شركت بگذارد هیچ كدام نمی توانند در آن تصرف كنند.

مسأله 1794- اگر بچه صغیر سرمایه ای داشته باشد و از آن منافعی به دست آید بنا بر احتیاط واجب بعد از آن كه بالغ شد، باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1795- انسان نمی تواند در مالی كه یقین دارد خمسش را

نداده اند تصرف كند، ولی در مالی كه شك دارد خمس آن را داده اند یا نه می تواند تصرف نماید.

مسأله 1796- كسی كه از اول تكلیف خمس نداده، اگر ملكی بخرد و قیمت آن بالا رود، چنانچه آن ملك را برای آن نخریده كه قیمتش بالا رود و بفروشد مثلًا زمینی را برای زراعت خریده است اگر پول خمس نداده را به فروشنده داده و به او گفته این ملك را به این پول می خرم، در صورتی كه حاكم شرع معامله پنج یك آن را اجازه بدهد، خریدار باید خمس مقداری كه آن ملك ارزش دارد بدهد، و همچنین است بنا بر احتیاط واجب اگر چیزی را كه خریده از اول قصد داشته كه پول خمس نداده را عوض آن بدهد.

مسأله 1797- كسی كه از اول تكلیف، خمس نداده اگر از منافع كسب چیزی كه به آن احتیاج ندارد خریده و یك سال از خرید آن گذشته باید خمس آن را بدهد و اگر اثاث خانه و چیزهای دیگری كه به آنها احتیاج دارد مطابق شأن خود خریده پس اگر بداند در بین سالی كه در آن سال فایده برده آنها را خریده لازم نیست خمس آنها را بدهد، و اگر نداند كه در بین سال خریده یا بعد از تمام شدن سال، بنا بر احتیاط واجب باید با حاكم شرع مصالحه كند.

معمولی نقره یا 15 مثقال معمولی طلاست، یعنی اگر قیمت چیزی را كه از معدن بیرون آورده، بعد از كم كردن مخارجی كه برای آن كرده به 105 مثقال نقره یا 15 مثقال طلا برسد، بنا بر احتیاط واجب باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1800- استفاده ای كه از معدن برده، اگر قیمت آن به 105 مثقال نقره یا 15 مثقال طلا نرسد، خمس آن در صورتی لازم است كه به تنهایی یا با منفعت های دیگر كسب او از مخارج سالش زیاد بیاید.

مسأله 1801- گچ و آهك و گل سرشور و گِل سرخ، بنا بر احتیاط واجب از معدن محسوب است و خمس دارد.

مسأله 1802- كسی كه از معدن چیزی به دست می آورد، باید خمس آن را بدهد چه معدن روی زمین باشد، یا زیر آن، در زمینی باشد كه ملك است، یا در جایی باشد كه مالك ندارد.

مسأله 1803- اگر نداند چیزی را كه از معدن بیرون آورده به 105 مثقال نقره یا 15 مثقال طلا می رسد یا نه، بنا بر احتیاط واجب باید به وزن كردن یا از راه دیگر، قیمت آن را معلوم كند.

مسأله 1804- اگر چند نفر چیزی از معدن بیرون آورند، چنانچه بعد از كم كردن مخارجی كه برای آن كرده اند، اگر سهم هر كدام آنها به 105 مثقال نقره یا 15 مثقال طلا برسد، باید خمس آن را بدهند.

مسأله 1805- اگر معدنی را كه در ملك دیگری است بیرون آورد، آنچه از آن به دست می آید، مال صاحب ملك است و چون صاحب ملك برای بیرون آوردن آن خرجی نكرده، باید خمس تمام آنچه را كه از معدن بیرون آمده

بدهد.

قیمت آن به این مقدار نرسیده خمس ندارد.

مسأله 1811- اگر دو نفر گنجی پیدا كنند كه قیمت سهم هر یك آنان به 105 مثقال نقره یا 15 مثقال طلا برسد، باید خمس آن را بدهند.

مسأله 1812- اگر كسی حیوانی را بخرد و در شكم آن مالی پیدا كند چنانچه احتمال دهد كه مال فروشنده است، بنا بر احتیاط واجب باید به او خبر دهد، و اگر معلوم شود مال او نیست، باید به ترتیب، صاحبان قبلی آن را خبر كند، و چنانچه معلوم شود كه مال هیچ یك آنان نیست، اگر چه قیمت آن 105 مثقال نقره یا 15 مثقال طلا نباشد، بنا بر احتیاط واجب باید خمس آن را بدهد.

مال او است به او بدهد، و احتیاط مستحب آن است مقدار بیشتری را كه احتمال می دهد مال او است به او بدهد.

مسأله 1816- اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد و بعد بفهمد كه مقدار حرام بیشتر از خمس بوده، چنانچه مقدار زیادی معلوم باشد، بنا بر احتیاط واجب مقداری را كه می داند از خمس بیشتر بوده، از طرف صاحب آن صدقه بدهد.

مسأله 1817- اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را بدهد، یا مالی كه صاحبش را نمی شناسد به نیت او صدقه بدهد، بعد از آنكه صاحبش پیدا شد، بنا بر احتیاط واجب باید به مقدار مالش به او بدهد.

مسأله 1818- اگر مال حلالی با حرام مخلوط شود و مقدار حرام معلوم باشد و انسان بداند كه صاحب آن از چند نفر معین بیرون نیست ولی نتواند بفهمد كیست، به احتیاط واجب باید از تمام آنان تحصیل رضایت نماید، و اگر ممكن نگردید باید قرعه بیندازند و به نام هر كس افتاد مال را به او بدهند.

قیمت سهمش به 18 نخود طلا برسد فقط او باید خمس بدهد.

مسأله 1820- اگر بدون فرو رفتن در دریا به وسیله اسبابی جواهر بیرون آورد و بعد از كم كردن مخارجی كه برای آن كرده قیمت آن به 18 نخود طلا برسد بنا بر احتیاط خمس آن واجب است. ولی اگر از روی آب دریا یا از كنار دریا جواهر بگیرد، در صورتی باید خمس آن را بدهد كه این كار شغلش باشد و از مخارج سالش به تنهایی یا با منفعت های دیگر زیاد بیاید.

مسأله 1821- خمس ماهی و حیوانات دیگری كه انسان بدون فرو رفتن در دریا می گیرد در صورتی واجب است كه برای كسب بگیرد و به تنهایی یا با منفعتهای دیگر كسب او از مخارج سالش زیادتر باشد.

مسأله 1822- اگر انسان بدون قصد این كه چیزی از دریا بیرون آورد در دریا فرو رود و اتفاقاً جواهری به دستش آید در صورتی كه قصد كند كه آن چیز ملكش باشد باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1823- اگر انسان در دریا فرو رود و حیوانی را بیرون آورد و در شكم آن جواهری پیدا كند كه قیمتش هیجده نخود طلا یا بیشتر باشد چنانچه آن حیوان مانند صدف باشد كه نوعاً در شكمش جواهر است، باید خمس آن را بدهد، و اگر اتفاقاً جواهر بلعیده باشد احتیاط آن است كه حكم گنج را در آن جاری كنند.

مسأله 1824- اگر در رودخانه های بزرگ مانند دجله و فرات فرو رود و جواهری بیرون آورد، چنانچه در آن رودخانه جواهر عمل می آید، باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1825- اگر در آب فرو رود و مقداری عنبر

بیرون آورد كه قیمت آن 18 نخود طلا یا بیشتر باشد، باید خمس آن را بدهد. و چنانچه از روی آب یا از كنار دریا به دست آورد، اگر قیمت آن به مقدار 18 نخود طلا هم نرسد در صورتی كه این كار كسبش باشد و به تنهایی یا با منفعتهای دیگر او از مخارج سالش زیاد بیاید باید خمس آن را بدهد.

مسأله 1826- كسی كه كسبش غواصی یا بیرون آوردن معدن است اگر خمس آنها را بدهد و چیزی از مخارج سالش زیاد بیاید، لازم نیست دوباره خمس آن را بدهد.

مسأله 1827- اگر بچه ای معدنی را بیرون آورد، یا مال حلال مخلوط به حرام داشته باشد، یا گنجی پیدا كند، یا به واسطه فرو رفتن در دریا جواهری بیرون آورد، ولی او باید خمس آنها را بدهد.

باید خمس را بدهد، ولی اگر شرط كند كه فروشنده مقدار خمس را از طرف او به صاحبان خمس بدهد اشكال ندارد.

مسأله 1832- اگر مسلمان زمینی را به غیر خرید و فروش، ملك كافر كند و عوض آن را بگیرد، مثلًا به او صلح نماید، بنا بر احتیاط واجب در ضمن عقد با كافر ذمّی شرط كند كه خمس آن را بدهد.

مسأله 1833- اگر كافر ذمی صغیر باشد و ولی او برایش زمینی بخرد احتیاط واجب آن است كه تا بالغ نشود خمس زمین را از او نگیرند.

عادل نیست می شود خمس داد ولی به سیدی كه دوازده امامی نیست، نباید خمس بدهند.

مسأله 1838- به سیدی كه معصیت كار است، اگر خمس دادن كمك به معصیت او باشد، نمی شود خمس داد و به سیدی هم كه آشكارا معصیت می كند، اگر چه دادن خمس كمك به معصیت او نباشد، بنا بر احتیاط واجب نباید خمس بدهند.

مسأله 1839- اگر كسی بگوید سیدم نمی شود به او خمس داد مگر آن كه دو نفر عادل، سید بودن او را تصدیق كنند یا در بین مردم بطوری معروف باشد كه انسان یقین یا اطمینان پیدا كند كه سید است.

مسأله 1840- به كسی كه در شهر خودش مشهور باشد سید است، اگر چه انسان به سید بودن او یقین نداشته باشد می شود خمس داد.

مسأله 1841- كسی كه زنش سیده است بنا بر احتیاط واجب نباید به او خمس بدهد كه به مصرف مخارج خودش برساند، ولی اگر مخارج دیگری دارد كه به آن محتاج است و بر شوهرش واجب نیست، جایز است شوهر از بابت خمس به زن بدهد كه به مصرف آن مخارج برساند.

مسأله 1842- اگر مخارج سیدی كه زوجه انسان نیست بر انسان واجب باشد بنا بر احتیاط واجب، نمی تواند از خمس خوراك و پوشاك او را بدهد، ولی اگر مقداری خمس ملك او كند كه به مصرف دیگری- غیر مخارج خودش كه بر خمس دهنده واجب است- برساند مانعی ندارد.

مسأله 1843- به سید فقیری كه مخارجش بر دیگری واجب است و او نمی تواند مخارج آن سید را بدهد، می شود خمس داد.

مسأله 1844- احتیاط واجب آن است كه بیشتر از مخارج یك سال به یك سید فقیر

خمس ندهند.

مسأله 1845- اگر در شهر انسان سید مستحقّی نباشد و احتمال هم ندهد كه پیدا شود، یا نگهداری خمس تا پیدا شدن مستحق، ممكن نباشد، باید خمس را به شهر دیگری ببرد، و به مستحق برساند و احتیاط آن است كه مخارج بردن آن را از خمس برندارد و اگر خمس از بین برود، چنانچه در نگهداری آن كوتاهی كرده، باید عوض آن را بدهد و اگر كوتاهی نكرده، چیزی بر او واجب نیست.

مسأله 1846- هرگاه در شهر خودش مستحقی نباشد ولی احتمال دهد كه پیدا شود اگر چه نگهداری خمس تا پیدا شدن مستحق ممكن باشد می تواند خمس را به شهر دیگری ببرد، و چنانچه در نگهداری آن كوتاهی نكند و تلف شود، نباید چیزی بدهد. ولی نمی تواند مخارج بردن آن را از خمس بردارد.

مسأله 1847- اگر در شهر خودش مستحق پیدا شود، باز هم می تواند خمس را به شهر دیگر ببرد و به مستحق برساند، ولی مخارج بردن آن را باید از خودش بدهد و در صورتی كه خمس از بین برود، اگر چه در نگهداری آن كوتاهی نكرده باشد ضامن است.

مسأله 1848- اگر با اذن حاكم شرع خمس را به شهر دیگر ببرد و از بین برود لازم نیست دوباره خمس بدهد و همچنین است اگر به كسی بدهد كه از طرف حاكم شرع وكیل بوده كه خمس را بگیرد و از آن شهر به شهر دیگر ببرد.

مسأله 1849- اگر خمس را از خود مال ندهد و از جنس دیگر بدهد، به احتیاط واجب باید از حاكم شرع اجازه بگیرد و باید به قیمت واقعی آن جنس حساب كند، و چنانچه

گرانتر از قیمت حساب كند، اگر چه مستحق، به آن قیمت راضی شده باشد، باید مقداری را كه زیاد حساب كرده بدهد.

مسأله 1850- كسی كه از مستحق طلبكار است و می خواهد طلب خود را بابت خمس حساب كند، بنا بر احتیاط واجب باید خمس را به او بدهد و بعد مستحق بابت بدهی خود به او برگرداند. ولی اگر با اذن حاكم شرع باشد این احتیاط لازم نیست.

مسأله 1851- مستحق نمی تواند خمس را بگیرد و به مالك ببخشد، ولی كسی كه مقدار زیادی خمس بدهكار است و فقیر شده و امید چیزدار شدنش هم نمی رود و می خواهد مدیون اهل خمس نباشد، اگر مستحق راضی شود كه خمس را از او بگیرد و به او ببخشد اشكال ندارد.

مسأله 1852- اگر خمس را با حاكم شرع یا وكیل او یا با سید، دست گردان كند و بخواهد در سال بعد بپردازد نمی تواند از منافع آن سال كسر نماید، پس اگر مثلًا هزار تومان دست گردان كرده و از منافع سال بعد دو هزار تومان بیشتر از مخارجش داشته باشد، باید خمس دو هزار تومان را بدهد، و هزار تومانی را كه بابت خمس بدهكار است از بقیه بپردازد.

كه مثل گندم است و خوراك مردمان صنعا می باشد، زكاتش بنا بر احتیاط واجب باید داده شود.

باشد، زكات بر او واجب نیست. ولی اگر در مقداری از سال دیوانه باشد و در آخر سال عاقل گردد چنانچه دیوانگی او بقدری كم باشد كه مردم بگویند در تمام سال عاقل بوده بنا بر احتیاط زكات بر او واجب است.

مسأله 1861- اگر صاحب گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره در مقداری از سال مست یا بیهوش شود، زكات از او ساقط نمی شود. و همچنین است اگر موقع واجب شدن زكات گندم و جو و خرما و كشمش مست یا بیهوش باشد.

مسأله 1862- مالی را كه از انسان غصب كرده اند و نمی تواند در آن تصرف كند زكات ندارد. و نیز اگر زراعتی را از او غصب كنند و موقعی كه زكات آن واجب می شود، در دست غصب كننده باشد، موقعی كه به صاحبش بر می گردد زكات ندارد.

مسأله 1863- اگر طلا و نقره یا چیز دیگری را كه زكات آن واجب است قرض كند و یك سال نزد او بماند، باید زكات آن را بدهد و بر كسی كه قرض داده چیزی واجب نیست.

گندم و جو و خرما و انگور واجب شد مالك آن بمیرد، باید مقدار زكات را از مال او بدهند. ولی اگر پیش از واجب شدن زكات بمیرد، هر یك از ورثه كه سهم او به اندازه نصاب است، باید زكات سهم خود را بدهد.

مسأله 1867- كسی كه از طرف حاكم شرع مأمور جمع آوری زكات است، موقع خرمن كه گندم و جو را از كاه جدا می كنند و بعد از خشك شدن خرما و انگور، می تواند زكات را مطالبه كند. و اگر مالك ندهد و چیزی كه زكات آن واجب شده، از بین برود باید عوض آن را بدهد.

مسأله 1868- اگر بعد از مالك شدن درخت خرما و انگور یا زراعت گندم و جو زكات آنها واجب شود، باید زكات آن را بدهد.

مسأله 1869- اگر بعد از آن كه زكات گندم و جو و خرما و انگور واجب شد، زراعت و درخت را بفروشد، باید زكات آنها را بدهد.

مسأله 1870- اگر انسان گندم یا جو یا خرما یا انگور را بخرد و بداند كه فروشنده زكات آن را داده، یا شك كند كه داده یا نه، چیزی بر او واجب نیست. و اگر بداند كه زكات آن را نداده، چنانچه حاكم شرع معامله مقداری را كه باید از بابت زكات داده شود، اجازه ندهد معامله آن مقدار باطل است. و حاكم شرع می تواند مقدار زكات را از خریدار بگیرد، و اگر معامله مقدار زكات را اجازه دهد، معامله صحیح است. و خریدار باید قیمت آن مقدار را به حاكم شرع بدهد، و در صورتی كه قیمت آن مقدار را به فروشنده داده باشد، می تواند از

او پس بگیرد.

مسأله 1871- اگر وزن گندم و جو و خرما و كشمش موقعی كه تر است به 288 من و 45 مثقال كم برسد و بعد از خشك شدن كمتر از این مقدار شود، زكات آن واجب نیست.

مسأله 1872- اگر گندم و جو و خرما را پیش از خشك شدن مصرف كند اگر چه خشك آنها به اندازه نصاب باشد، زكات آنها واجب نیست ولی اگر احتیاطاً زكات آنها را بدهد خیلی پسندیده است.

مسأله 1873- خرمایی كه تازه آن را می خورند و اگر بماند خیلی كم می شود چنانچه مقداری باشد كه خشك آن به 288 من و 45 مثقال كم برسد، زكات آن واجب است.

مسأله 1874- گندم و جو و خرما و كشمشی كه زكات آنها را داده اگر چند سال هم نزد او بماند زكات ندارد.

مسأله 1875- اگر گندم و جو و خرما و انگور، هم از آب باران مشروب شود، و هم از آب دلو و مانند آن استفاده كند، چنانچه طوری باشد كه بگویند با دلو آبیاری شده نه باران، زكات آن بیست یك است، و اگر بگویند با آب باران آبیاری شده، زكات آن ده یك است.

مسأله 1876- اگر گندم و جو و خرما و انگور، هم از آب باران مشروب شود و هم از آب دلو و مانند آن استفاده كند، چنانچه طوری باشد كه بگویند آبیاری با دلو و مانند آن غلبه داشته، زكات آن بیست یك است؛ و اگر بگویند آبیاری با آب نهر و باران غلبه داشته زكات آن ده یك است بلكه اگر نگویند آب باران و نهر غلبه داشته ولی آبیاری با آب باران

و نهر بیشتر از آب دلو و مانند آن باشد، بنا بر احتیاط، زكات آن ده یك می باشد.

مسأله 1877- اگر شك كند كه آبیاری با آب باران شده یا آبیاری به دلو، بیست یك بر او واجب می شود.

مسأله 1878- اگر گندم و جو و خرما و انگور با آب باران و نهر مشروب شود و به آب دلو و مانند آن محتاج نباشد ولی با آب دلو هم آبیاری شود، و آب دلو به زیاد شدن محصول كمك نكند زكات آن ده یك است، و اگر با دلو و مانند آن آبیاری شود و به آب نهر و باران محتاج نباشد ولی با آب نهر و باران هم مشروب شود و آنها به زیاد شدن محصول كمك نكنند، زكات آن بیست یك است.

مسأله 1879- اگر زراعتی را با دلو و مانند آن آبیاری كنند و در زمینی كه پهلوی آن است زراعتی كنند كه از رطوبت آن زمین استفاده نماید و محتاج به آبیاری نشود زكات زراعتی كه با دلو آبیاری شده، بیست یك و زكات زراعتی كه پهلوی آن است، ده یك می باشد.

مسأله 1880- مخارجی را كه برای گندم و جو و خرما و انگور كرده است حتی مقداری از قیمت اسباب و لباس را كه به واسطه زراعت كم شده، می تواند از حاصل كسر كند. و چنانچه پیش از كم كردن اینها به 288 من و 45 مثقال كم برسد، باید زكات باقی مانده آن را بدهد.

مسأله 1881- قیمت وقتی كه تخم را برای زراعت پاشیده می تواند جزء مخارج حساب نماید.

مسأله 1882- اگر زمین و اسباب زراعت یا یكی از این دو، ملك

خود او باشد، نباید كرایه آنها را جزء مخارج حساب كند، و نیز برای كارهایی كه خودش كرده یا دیگری بی اجرت انجام داده، چیزی از حاصل كسر نمی شود.

مسأله 1883- اگر درخت انگور یا خرما را بخرد، قیمت آن جزء مخارج نیست ولی اگر خرما یا انگور را پیش از چیدن بخرد، پولی را كه برای آن داده جزء مخارج حساب می شود.

مسأله 1884- اگر زمینی را بخرد و در آن زمین گندم یا جو بكارد، پولی را كه برای خرید زمین داده جزء مخارج حساب نمی شود، ولی اگر زراعت را بخرد، پولی را كه برای خرید آن داده می تواند جزء مخارج حساب نماید و از حاصل كم كند، امّا باید قیمت كاهی را كه از آن به دست می آید، از پولی كه برای خرید زراعت داده كسر نماید مثلًا اگر زراعتی را پانصد تومان بخرد و قیمت كاه آن صد تومان باشد، فقط چهار صد تومان آن را می تواند جزء مخارج حساب نماید.

مسأله 1885- كسی كه بدون گاو و چیزهای دیگر كه برای زراعت لازم است می تواند زراعت كند، اگر اینها را بخرد، نباید پولی را كه برای خرید اینها داده جزء مخارج حساب نماید.

مسأله 1886- كسی كه بدون گاو و چیزهای دیگری كه برای زراعت لازم است نمی تواند زراعت كند، اگر آنها را بخرد و بواسطه زراعت به كلی از بین بروند، می تواند تمام قیمت آنها را جزء مخارج حساب نماید و اگر مقداری از قیمت آنها كم شود می تواند آن مقدار را جزء مخارج حساب كند ولی اگر بعد از زراعت چیزی از قیمتشان كم نشود، نباید چیزی از قیمت آنها را جزء مخارج

حساب نماید.

مسأله 1887- اگر در یك زمین جو و گندم و چیزی مثل برنج و لوبیا كه زكات آن واجب نیست بكارد، خرجهایی كه برای هر كدام آنها كرده فقط پای همان حساب می شود، ولی اگر برای هر دو مخارجی كرده باید به هر دو، قسمت نماید، مثلًا اگر هر دو به یك اندازه بوده، می تواند نصف مخارج را از جنسی كه زكات دارد كسر نماید.

مسأله 1888- اگر برای سال اول عملی مانند شخم زدن انجام دهد اگر چه برای سالهای بعد هم فایده داشته باشد باید مخارج آن را از سال اول كسر كند، ولی اگر برای چند سال عمل كند باید بین آنها تقسیم نماید.

مسأله 1889- اگر انسان در چند شهر كه فصل آنها با یكدیگر اختلاف دارد و زراعت و میوه آنها در یك وقت به دست نمی آید گندم یا جو یا خرما یا انگور داشته باشد و همه آنها محصول یك سال حساب شود، چنانچه چیزی كه اول می رسد به اندازه نصاب یعنی 288 من و 45 مثقال كم باشد، باید زكات آن را موقعی كه می رسد بدهد، و زكات بقیه را هر وقت به دست می آید ادا نماید، و اگر آنچه اول می رسد به اندازه نصاب نباشد صبر می كند تا بقیه آن برسد. پس اگر روی هم به مقدار نصاب شود، زكات آن واجب است، و اگر به مقدار نصاب نشود، زكات آن واجب نیست.

مسأله 1890- اگر درخت خرما یا انگور در یك سال دو مرتبه میوه دهد، چنانچه روی هم به مقدار نصاب باشد، بنا بر احتیاط زكات آن واجب است.

مسأله 1891- اگر مقداری خرما یا انگور تازه دارد

كه خشك آن به اندازه نصاب می شود، چنانچه به قصد زكات از تازه آن بقدری به مستحق بدهد كه اگر خشك شود به اندازه زكاتی باشد كه بر او واجب است اشكال ندارد.

مسأله 1892- اگر زكات خرمای خشك یا كشمش بر او واجب باشد نمی تواند زكات آن را خرمای تازه یا انگور بدهد و نیز اگر زكات خرمای تازه یا انگور بر او واجب باشد، نمی تواند زكات آن را خرمای خشك یا كشمش بدهد. امّا اگر یكی از اینها یا چیز دیگری را به قصد قیمت زكات بدهد مانعی ندارد.

مسأله 1893- كسی كه بدهكار است و مالی هم دارد كه زكات آن واجب شده اگر بمیرد، باید اول تمام زكات را از مالی كه زكات آن واجب شده بدهند، بعد قرض او را ادا نمایند.

مسأله 1894- كسی كه بدهكار است و گندم یا جو یا خرما یا انگور هم دارد، اگر بمیرد و پیش از آن كه زكات اینها واجب شود، ورثه قرض او را از مال دیگر بدهند، هر كدام كه سهمشان به 288 من و 45 مثقال كم برسد، باید زكات بدهد، و اگر پیش از آنكه زكات اینها واجب شود، قرض او را ندهند چنانچه مال میت فقط به اندازه بدهی او باشد واجب نیست زكات اینها را بدهند، و اگر مال میت بیشتر از بدهی او باشد، در صورتی كه بدهی او بقدری است كه اگر بخواهند ادا نمایند باید مقداری از گندم و جو و خرما و انگور را هم به طلبكار بدهند، آنچه را به طلبكار می دهند زكات ندارد و بقیه مال ورثه است و هر كدام آنان

كه سهمش به اندازه نصاب شود، باید زكات آن را بدهد.

مسأله 1895- اگر گندم و جو و خرما و كشمشی كه زكات آنها واجب شده خوب و بد دارد باید زكات هر كدام از خوب و بد را از خود آنها بدهد و یا زكات همه را از خوب و بد بدهد و به احتیاط واجب زكات همه را از بد نمی تواند بدهد.

ندارد و همچنین است هر چه بالا رود، یعنی اگر 21 مثقال اضافه شود، باید زكات تمام آنها را بدهد، و اگر كمتر اضافه شود مقداری كه اضافه شده و كمتر از 21 مثقال است زكات ندارد. بنا بر این اگر انسان چهل یك هر چه طلا و نقره دارد بدهد، زكاتی را كه بر او واجب بوده داده و گاهی هم بیشتر از مقدار واجب داده است مثلًا كسی كه 110 مثقال نقره دارد، اگر چهل یك آن را بدهد، زكات 105 مثقال آن را كه واجب بوده داده و مقداری هم برای 5 مثقال آن داده كه واجب نبوده است.

مسأله 1898- كسی كه طلا یا نقره او به اندازه نصاب است، اگر چه زكات آن را داده باشد، تا وقتی از نصاب اول كم نشده، همه ساله باید زكات آن را بدهد.

مسأله 1899- زكات طلا و نقره در صورتی واجب می شود كه آن را سكه زده باشند و معامله با آن رواج باشد و اگر سكه آن از بین هم رفته باشد باید زكات آن را بدهند.

مسأله 1900- طلا و نقره سكه داری كه زنها برای زینت به كار می برند، زكات ندارد اگر چه رواج باشد.

مسأله 1901- كسی كه طلا و نقره دارد، اگر هیچ كدام آنها به اندازه نصاب اول نباشد مثلًا 104 مثقال نقره و 14 مثقال طلا داشته باشد، زكات بر او واجب نیست.

مسأله 1902- چنان كه سابقاً گفته شد زكات طلا و نقره در صورتی واجب می شود كه انسان یازده ماه مالك مقدار نصاب باشد و اگر در بین یازده ماه، طلا و نقره او از نصاب اول كمتر

شود، زكات بر او واجب نیست.

مسأله 1903- اگر در بین یازده ماه طلا و نقره ای را كه دارد با طلا یا نقره یا چیز دیگر عوض نماید یا آنها را آب كند، زكات بر او واجب نیست. ولی اگر برای فرار از دادن زكات این كارها را بكند، احتیاط مستحب آن است كه زكات را بدهد.

مسأله 1904- اگر در ماه دوازدهم پول طلا و نقره را آب كند، باید زكات آنها را بدهد، و چنانچه به واسطه آب كردن، وزن یǠقیمت آنها كم شود، باید زكاتی را كه پیش از آب كردن بر او واجب بوده بدهد.

مسأله 1905- اگر طلا و نقره ای كه دارد خوب و بد داشته باشد، می تواند زكات هر كدام از خوب و بد را از خود آن بدهد ولی بهتر است زكات همه آنها را از طلا و نقره خوب بدهد.

مسأله 1906- طلا و نقره ای كه بیشتر از اندازه معمولی فلز دیگر دارد، اگر خالص آن به اندازه نصاب كه مقدار آن گفته شد برسد، انسان باید زكات آن را بدهد، و چنانچه شك دارد كه خالص آن به اندازه نصاب هست یا نه، زكات آن واجب نیست.

مسأله 1907- اگر طلا و نقره ای كه دارد به مقدار معمول فلز دیگر با آن مخلوط باشد، نمی تواند زكات آن را از طلا و نقره ای بدهد كه بیشتر از معمول، فلز دیگر دارد ولی اگر بقدری بدهد كه یقین كند طلا و نقره خالصی كه در آن هست به اندازه زكاتی می باشد كه بر او واجب است اشكال ندارد.

شرط دیگر دارد:

اول: آن كه حیوان در تمام سال بیكار باشد و اگر در تمام سال یكی دو روز كار كرده باشد، زكات آن واجب است.

دوم: آنكه در تمام سال از علف بیابان بچرد، پس اگر تمام سال یا مقداری از آن را از علف چیده شده، یا از زراعتی كه ملك مالك یا ملك كس دیگر است بچرد زكات ندارد. ولی اگر در تمام سال یك روز یا دو روز از علف مالك بخورد بنا بر احتیاط زكات آن واجب می باشد.

مسأله 1909- اگر انسان برای شتر و گاو و گوسفند خود چراگاهی را كه كسی نكاشته بخرد، یا اجاره كند، یا برای چراندن در آن باج بدهد، باید زكات را بدهد.

نود و یك شتر و زكات آن دو شتر است كه داخل سال چهارم شده باشد.

دوازدهم: صد و بیست و یك شتر و بالاتر از آن است كه باید یا چهل تا چهل تا حساب كند و برای هر چهل تا یك شتری بدهد كه داخل سال سوم شده باشد، یا پنجاه تا پنجاه تا حساب كند و برای هر پنجاه تا یك شتری بدهد كه داخل سال چهارم شده باشد و یا با چهل و پنجاه حساب كند. ولی در هر صورت باید طوری حساب كند كه چیزی باقی نماند، یا اگر چیزی باقی می ماند، از نه تا بیشتر نباشد، مثلًا اگر 140 شتر دارد، باید برای صد تا، دو شتری كه داخل سال چهارم شده و برای چهل تا یك شتر ماده ای كه داخل سال سوم شده باشد بدهد. «1»

مسأله 1911- زكات ما بین دو نصاب واجب نیست پس اگر شماره شترهایی كه دارد از نصاب اول كه پنج تاست بگذرد، تا به نصاب دوم كه ده تا است نرسیده، فقط باید زكات پنج تای آن را بدهد. و همچنین است در نصابهای بعد.

سی تای آنها را بدهد، و نیز اگر از چهل گاو زیادتر داشته باشد تا به شصت نرسیده، فقط باید زكات چهل تای آن را بدهد و بعد از آن كه به شصت رسید، چون دو برابر نصاب اول را دارد، باید دو گوساله ای كه داخل سال دوم شده بدهد و همچنین هر چه بالا رود، باید سی تا سی تا حساب كند یا چهل تا چهل تا یا با سی و چهل حساب نماید و زكات آن را به دستوری كه گفته شده بدهد، ولی باید طوری حساب كند كه چیزی باقی نماند، یا اگر چیزی باقی می ماند از نُه تا بیشتر نباشد، مثلًا اگر هفتاد گاو دارد، باید به حساب سی و چهل حساب كند و برای سی تای آن زكات سی تا و برای چهل تای آن زكاتِ چهل تا را بدهد، چون اگر به حساب سی تا حساب كند، ده تا زكات نداده می ماند.

بدهد در صورتی بی اشكال است كه برای فقرا بهتر باشد، اگر چه لازم نیست.

مسأله 1914- زكات ما بین دو نصاب واجب نیست، پس اگر شماره گوسفندهای كسی از نصاب اول كه چهل است بیشتر باشد تا به نصاب دوم كه صد و بیست و یك است نرسیده، فقط باید زكات چهل تای آن را بدهد و زیادی آن زكات ندارد و همچنین است در نصابهای بعد.

مسأله 1915- زكات شتر و گاو و گوسفندی كه به مقدار نصاب برسد واجب است، چه همه آنها نر باشند یا ماده، یا بعضی نر باشند و بعضی ماده.

مسأله 1916- در زكات، گاو و گاومیش یك جنس حساب می شود و شتر عربی و غیر عربی یك جنس است، و همچنین بز و میش و شیشك در زكات با هم فرق ندارند.

مسأله 1917- اگر گوسفند برای زكات بدهد، باید اقلًا داخل سال دوم شده باشد، و اگر بز بدهد باید داخل سال سوم شده باشد.

مسأله 1918- گوسفندی را كه بابت زكات می دهد، اگر قیمتش مختصری از گوسفندهای دیگر او كمتر باشد اشكال ندارد. ولی بهتر است گوسفندی را كه قیمت آن از تمام گوسفندهایش بیشتر است بدهد، و همچنین است در گاو و شتر.

مسأله 1919- اگر چند نفر با هم شریك باشند هر كدام آنان كه سهمش به نصاب اول رسیده، باید زكات بدهد و بر كسی كه سهم او كمتر از نصاب اول است زكات واجب نیست.

مسأله 1920- اگر یك نفر در چند جا گاو یا شتر یا گوسفند داشته باشد و روی هم به اندازه نصاب باشند، باید زكات آنها را بدهد.

مسأله 1921- اگر گاو و گوسفند و شتری

كه دارد مریض و معیوب هم باشند، باید زكات آنها را بدهد.

مسأله 1922- اگر گاو و گوسفند و شتری كه دارد همه مریض یا معیوب یا پیر باشند، می تواند زكات را از خود آنها بدهد. ولی اگر همه سالم و بی عیب و جوان باشند نمی تواند زكات آنها را مریض، یا معیوب، یا پیر بدهد. بلكه اگر بعضی از آنها سالم و بعضی مریض و دسته ای معیوب و دسته دیگر بی عیب، و مقداری پیر و مقداری جوان باشند، احتیاط واجب آن است كه برای زكات آنها سالم و بی عیب و جوان بدهد.

مسأله 1923- اگر پیش از تمام شدن ماه یازدهم گاو و گوسفند و شتری را كه دارد با چیز دیگر عوض كند، یا نصابی را كه دارد با مقدار نصاب از همان جنس عوض نماید، مثلًا چهل گوسفند بدهد و چهل گوسفند دیگر بگیرد، زكات بر او واجب نیست.

مسأله 1924- كسی كه باید زكات گاو و گوسفند و شتر را بدهد، اگر زكات آنها را از مال دیگرش بدهد، تا وقتی شماره آنها از نصاب كم نشده، همه ساله باید زكات را بدهد و اگر از خود آنها بدهد و از نصاب اول كمتر شوند، زكات بر او واجب نیست مثلًا كسی كه چهل گوسفند دارد، اگر از مال دیگرش زكات آنها را بدهد تا وقتی كه گوسفندهای او از چهل كم نشده، همه ساله باید یك گوسفند بدهد و اگر از خود آنها بدهد تا وقتی به چهل نرسیده، زكات بر او واجب نیست.

و عیالاتش را ندارد و كسی كه صنعت یا ملك یا سرمایه ای دارد كه می تواند مخارج سال خود را بگذراند فقیر نیست.

دوم: مسكین، و آن كسی است كه از فقیر سخت تر می گذراند.

سوم: كسی كه از طرف امام علیه السلام یا نائب امام مأمور است كه زكات را جمع و نگهداری نماید و به حساب آن رسیدگی كند و آن را به امام علیه السلام یا نائب امام یا فقرا برساند.

چهارم: كافرهایی كه اگر زكات به آنان بدهد به دین اسلام مایل می شوند، یا در جنگ به مسلمانان كمك می كنند.

پنجم: خریداری بنده ها و آزاد كردن آنان.

ششم: بدهكاری كه نمی تواند قرض خود را بدهد.

هفتم: سبیل اللَّه، یعنی كاری كه مانند ساختن مسجد منفعت عمومی دینی دارد، یا مثل ساختن پل و اصلاح راه كه نفعش به عموم مسلمانان می رسد و آنچه برای اسلام نفع داشته باشد به هر نحو كه باشد.

هشتم: ابن السبیل، یعنی مسافری كه در سفر درمانده شده و احكام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد.

مسأله 1926- احتیاط واجب آن است كه فقیر و مسكین بیشتر از مخارج سال خود و عیالاتش را از زكات نگیرد و اگر مقداری پول یا جنس دارد، فقط به اندازه كسری مخارج یك سالش زكات بگیرد.

مسأله 1927- كسی كه مخارج سالش را داشته اگر مقداری از آن را مصرف كند و بعد شك كند كه آنچه باقی مانده به اندازه مخارج سال او هست یا نه، نمی تواند زكات بگیرد.

مسأله 1928- صنعتگر یا مالك یا تاجری كه درآمد او از مخارج سالش كمتر است، می تواند برای كسری مخارجش زكات بگیرد. و لازم نیست ابزار كار یا ملك یا

سرمایه خود را به مصرف مخارج برساند.

مسأله 1929- فقیری كه خرج سال خود و عیالاتش را ندارد، اگر خانه ای دارد كه ملك اوست و در آن نشسته، یا مال سواری دارد، چنانچه بدون اینها نتواند زندگی كند، اگر چه برای حفظ آبرویش باشد، می تواند زكات بگیرد و همچنین است اثاث خانه و ظرف و لباس تابستانی و زمستانی و چیزهایی كه به آنها احتیاج دارد. و فقیری كه اینها را ندارد، اگر به اینها احتیاج داشته باشد، می تواند از زكات خریداری نماید.

مسأله 1930- فقیری كه یاد گرفتن صنعت برای او مشكل نیست، بنا بر احتیاط واجب باید یاد بگیرد و با گرفتن زكات زندگی نكند، ولی تا وقتی مشغول یاد گرفتن است، می تواند زكات بگیرد.

مسأله 1931- به كسی كه قبلًا فقیر بوده و می گوید فقیرم، اگر چه انسان از گفته او اطمینان پیدا نكند، می شود زكات داد.

مسأله 1932- كسی كه می گوید فقیرم و قبلًا فقیر نبوده، یا معلوم نیست فقیر بوده یا نه، اگر از ظاهر حالش گمان پیدا شود كه فقیر است می شود به او زكات داد.

مسأله 1933- كسی كه باید زكات بدهد، اگر از فقیری طلبكار باشد، می تواند طلبی را كه از او دارد، بابت زكات حساب كند.

مسأله 1934- اگر فقیر بدهكار بمیرد، و تركه ای كه وافی به بدهیش باشد نداشته باشد، انسان می تواند طلبی را كه از او دارد بابت زكات حساب كند.

مسأله 1935- چیزی را كه انسان بابت زكات به فقیر می دهد لازم نیست به او بگوید كه زكات است بلكه اگر فقیر خجالت بكشد، مستحب است بطوری كه دروغ نشود به اسم پیشكش بدهد ولی باید قصد زكات نماید.

مسأله 1936-

اگر به خیال این كه كسی فقیر است به او زكات بدهد، بعد بفهمد فقیر نبوده، یا از روی ندانستن مسأله به كسی كه می داند فقیر نیست زكات بدهد، چنانچه چیزی را كه به او داده باقی باشد، باید از او بگیرد و به مستحق بدهد، و اگر از بین رفته باشد، پس اگر كسی كه آن چیز را گرفته می دانسته یا احتمال می داده كه زكات است، انسان باید عوض آن را از او بگیرد و به مستحق بدهد، ولی اگر به غیر عنوان زكات داده نمی تواند چیزی از او بگیرد و باید از مال خودش زكات را به مستحق بدهد، و در همه صور می تواند از مال خودش زكات را بدهد و از كسی كه گرفته مطالبه نكند.

مسأله 1937- كسی كه بدهكار است و نمی تواند بدهی خود را بدهد اگر چه مخارج سال خود را داشته باشد، می تواند برای دادن قرض خود زكات بگیرد ولی باید مالی را كه قرض كرده در معصیت خرج نكرده باشد یا اگر در معصیت خرج كرده از آن معصیت توبه كرده باشد، كه در این صورت از سهم فقرا می شود به او داد.

مسأله 1938- اگر به كسی كه بدهكار است و نمی تواند بدهی خود را بدهد زكات بدهد، بعد بفهمد قرض را در معصیت مصرف كرده، چنانچه آن بدهكار فقیر باشد، می تواند آنچه را به او داده بابت زكات حساب كند ولی اگر چیزی را كه گرفته در شرابخواری یا به طور آشكارا در معصیت صرف كرده و از معصیت خود توبه نكرده بنا بر احتیاط واجب باید چیزی را كه به او داده بابت زكات حساب نكند.

مسأله

1939- كسی كه بدهكار است و نمی تواند بدهی خود را بدهد اگر چه فقیر نباشد، انسان می تواند طلبی را كه از او دارد، بابت زكات حساب كند.

مسأله 1940- مسافری كه خرجی او تمام شده، یا مركبش از كار افتاده، چنانچه سفر او سفر معصیت نباشد و نتواند با قرض كردن یا فروختن چیزی خود را به مقصد برساند، اگر چه در وطن خود فقیر نباشد، می تواند زكات بگیرد. ولی اگر بتواند در جای دیگر با قرض كردن یا فروختن چیزی مخارج سفر خود را فراهم كند، فقط به مقداری كه به آنجا برسد، می تواند زكات بگیرد.

مسأله 1941- مسافری كه در سفر درمانده شده و زكات گرفته بعد از آنكه به وطنش رسید، اگر چیزی از زكات زیاد آمده باشد، در صورتی كه بدون مشقت نتواند بقیه را به صاحب مال یا نائب او برساند باید آن را به حاكم شرع بدهد و بگوید آن چیز زكات است.

كه گدایی می كند، می شود زكات داد، ولی به كسی كه زكات را در معصیت مصرف می كند نمی شود زكات داد.

مسأله 1946- به كسی كه معصیت كبیره را آشكارا به جا می آورد، احتیاط واجب آن است كه زكات ندهند.

مسأله 1947- به كسی كه بدهكار است و نمی تواند بدهی خود را بدهد اگر چه مخارج او بر انسان واجب باشد، می شود زكات داد. ولی اگر زن برای خرجی خودش قرض كرده باشد شوهر نمی تواند بدهی او را از زكات بدهد بلكه اگر كس دیگری هم كه مخارج او بر انسان واجب است برای خرجی خود قرض كند احتیاط واجب آن است كه بدهی او را از زكات ندهد.

مسأله 1948- انسان نمی تواند مخارج كسانی را كه مثل اولاد، خرجشان بر او واجب است از زكات بدهد، ولی دیگران می توانند به آنان زكات بدهند.

مسأله 1949- اگر انسان زكات به پسرش بدهد كه خرج زن و نوكر و كلفت خود نماید اشكال ندارد.

مسأله 1950- اگر پسر به كتابهای علمی دینی احتیاج داشته باشد پدر می تواند برای خریدن آنها به او زكات بدهد.

مسأله 1951- پدر می تواند به پسرش زكات بدهد كه برای خود زن بگیرد پسر هم می تواند برای آنكه پدرش زن بگیرد زكات خود را به او بدهد.

مسأله 1952- به زنی كه شوهرش مخارج او را می دهد، یا خرجی نمی دهد، ولی زن او را به دادن خرجی مجبور كند، نمی شود زكات داد.

مسأله 1953- زنی كه صیغه شده اگر فقیر باشد، شوهرش و دیگران می توانند به او زكات بدهند. ولی اگر شوهرش در ضمن عقد شرط كند كه مخارج او را بدهد، یا به جهت دیگری دادن مخارجش بر او واجب باشد،

در صورتی كه بتواند مخارج آن زن را بدهد یا زن بتواند او را مجبور كند، نمی شود به آن زن زكات داد.

مسأله 1954- زن می تواند به شوهر فقیر خود زكات بدهد، اگر چه شوهر زكات را صرف مخارج خود آن زن نماید.

مسأله 1955- سید نمی تواند از غیر سید زكات بگیرد، ولی اگر خمس و سایر وجوهات كفایت مخارج او را نكند و از گرفتن زكات ناچار باشد، می تواند از غیر سید زكات بگیرد. ولی احتیاط واجب آن است كه اگر ممكن باشد فقط به مقداری كه برای مخارج روزانه اش ناچار است بگیرد.

مسأله 1956- به كسی كه معلوم نیست سید است یا نه، می شود زكات داد.

طلا بدهكار است تقسیم می شود.

مسأله 1959- اگر كسی را وكیل كند كه زكات مال او را بدهد چنانچه وكیل وقتی كه زكات را به فقیر می دهد، از طرف مالك نیت زكات كند كافی است.

مسأله 1960- اگر مالك یا وكیل او بدون قصد قربت زكات را به فقیر بدهد و پیش از آن كه آن مال از بین برود، خود مالك، نیت زكات كند، زكات حساب می شود.

را بدهد و اگر به این مقدار تأخیر نینداخته مثلًا دو سه ساعت تأخیر انداخته و در همان دو سه ساعت تلف شده در صورتی كه مستحق حاضر نبوده، چیزی بر او واجب نیست و اگر مستحق حاضر بوده، بنا بر احتیاط واجب باید عوض آن را بدهد.

مسأله 1965- اگر زكات را از خود مال كنار بگذارد، می تواند در بقیه آن تصرف كند و اگر از مال دیگرش كنار بگذارد، می تواند در تمام مال تصرف نماید.

مسأله 1966- انسان نمی تواند زكاتی را كه كنار گذاشته برای خود بردارد و چیز دیگری به جای آن بگذارد.

مسأله 1967- اگر از زكاتی كه كنار گذاشته منفعتی ببرد مثلًا گوسفندی كه برای زكات گذاشته برّه بیاورد، مال فقیر است.

مسأله 1968- اگر موقعی كه زكات را كنار می گذارد مستحقی حاضر باشد، بهتر است زكات را به او بدهد، مگر كسی را در نظر داشته باشد كه دادن زكات به او از جهتی بهتر باشد.

مسأله 1969- اگر با عین مالی كه برای زكات كنار گذاشته برای خودش تجارت كند صحیح نیست، و اگر با اجازه حاكم شرع برای مصلحتِ زكات تجارت كند، تجارت صحیح و نفعش مال زكات است.

مسأله 1970- اگر پیش از آنكه زكات بر او واجب شود، چیزی بابت زكات به فقیر بدهد، زكات حساب نمی شود و بعد از آن كه زكات بر او واجب شد، اگر چیزی را كه به فقیر داده از بین نرفته باشد و آن فقیر هم به فقر خود باقی باشد می تواند چیزی را كه به او داده بابت زكات حساب كند.

مسأله 1971- فقیری كه می داند زكات بر انسان واجب نشده، اگر چیزی بابت زكات

بگیرد و پیش او تلف شود ضامن است پس موقعی كه زكات بر انسان واجب می شود، اگر آن فقیر به فقر خود باقی باشد، می تواند عوض چیزی را كه به او داده بابت زكات حساب كند.

مسأله 1972- فقیری كه نمی داند زكات بر انسان واجب نشده، اگر چیزی بابت زكات بگیرد و پیش او تلف شود، ضامن نیست و انسان نمی تواند عوض آن را بابت زكات حساب كند.

مسأله 1973- مستحب است زكات گاو و گوسفند و شتر را به فقیرهای آبرومند بدهد و در دادن زكات، خویشان خود را بر دیگران، و اهل علم و كمال را بر غیر آنان و كسانی را كه اهل سؤال نیستند بر اهل سؤال مقدم بدارد. ولی اگر دادن زكات به فقیری از جهت دیگری بهتر باشد، مستحب است زكات را به او بدهد.

مسأله 1974- بهتر است زكات را آشكار و صدقه مستحبی را مخفی بدهند.

مسأله 1975- اگر در شهر كسی كه می خواهد زكات بدهد مستحقی نباشد و نتواند زكات را به مصرف دیگری هم كه برای آن معین شده برساند، چنانچه امید نداشته باشد كه بعداً مستحق پیدا كند باید زكات را به شهر دیگر ببرد و به مصرف زكات برساند، ولی مخارج بردن به آن شهر به عهده خود اوست، و اگر زكات تلف شود ضامن نیست.

مسأله 1976- اگر در شهر خودش مستحق پیدا شود، می تواند زكات را به شهر دیگر ببرد. ولی مخارج بردن به آن شهر را باید از خودش بدهد و اگر زكات تلف شود ضامن است، مگر آنكه با اجازه حاكم شرع برده باشد.

مسأله 1977- اجرت وزن كردن، پیمانه نمودن گندم و جو

و كشمش و خرمایی را كه برای زكات می دهد با خود اوست.

مسأله 1978- كسی كه 2 مثقال و 15 نخود نقره یا بیشتر از بابت زكات بدهكار است، می تواند كمتر از 2 مثقال و 15 نخود نقره هم به یك فقیر بدهد و نیز اگر غیر نقره چیز دیگری مثل گندم و جو بدهكار باشد و قیمت آن به 2 مثقال و 15 نخود نقره هم برسد می تواند به یك فقیر كمتر از آن بدهد.

مسأله 1979- مكروه است انسان از مستحق درخواست كند كه زكاتی را كه از او گرفته به او بفروشد، ولی اگر مستحق بخواهد چیزی را كه گرفته بفروشد بعد از آنكه به قیمت رساند، كسی كه زكات را به او داده در خریدن آن بر دیگران مقدم است.

مسأله 1980- اگر شك كند زكاتی را كه بر او واجب بوده داده یا نه، باید زكات را بدهد، هر چند شك او برای زكات سالهای پیش باشد.

مسأله 1981- فقیر نمی تواند زكات را به كمتر از مقدار آن صلح كند یا چیزی را گرانتر از قیمت آن بابت زكات قبول نماید، یا زكات را از مالك بگیرد و به او ببخشد.

ولی كسی كه زكات زیادی بدهكار است و فقیر شده و نمی تواند زكات را بدهد و امید هم ندارد كه دارا شود، چنانچه بخواهد توبه كند، فقیر می تواند زكات را از او بگیرد و به او ببخشد.

مسأله 1982- انسان می تواند از زكات، قرآن یا كتاب دینی یا كتاب دعا بخرد و وقف نماید، اگر چه بر اولاد خود و بر كسانی وقف كند كه خرج آنان بر او واجب است. و نیز می تواند تولیت

وقف را برای خود یا اولاد خود قرار دهد.

مسأله 1983- انسان نمی تواند از زكات ملك بخرد و بر اولاد خود یا بر كسانی كه مخارج آنان بر او واجب است وقف نماید كه عایدی آن را به مصرف مخارج خود برسانند.

مسأله 1984- فقیر می تواند برای رفتن به حج و زیارت و مانند اینها زكات بگیرد، ولی اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد، برای زیارت و مانند آن نمی تواند زكات بگیرد.

مسأله 1985- اگر مالك فقیری را وكیل كند كه زكات مال او را بدهد چنانچه آن فقیر احتمال دهد كه قصد مالك این بوده كه خود آن فقیر از زكات برندارد نمی تواند چیزی از آن را برای خودش بردارد، و اگر یقین داشته باشد كه قصد مالك این نبوده، برای خودش هم می تواند بردارد.

مسأله 1986- اگر فقیر شتر و گاو و گوسفند و طلا و نقره را بابت زكات بگیرد، چنانچه شرطهایی كه برای واجب شدن زكات گفته شد در آنها جمع شود باید زكات آنها را بدهد.

مسأله 1987- اگر دو نفر در مالی كه زكات آن واجب شده با هم شریك باشند و یكی از آنان زكات قسمت خود را بدهد و بعد مال را تقسیم كنند، چنانچه بداند شریكش زكات سهم خود را نداده، تصرف او در سهم خودش هم اشكال دارد.

مسأله 1988- كسی كه خمس یا زكات بدهكار است و كفاره و نذر و مانند اینها هم بر او واجب است و قرض هم دارد، چنانچه نتواند همه آنها را بدهد، اگر مالی كه خمس یا زكات آن واجب شده، از بین نرفته باشد، باید خمس و زكات را بدهد و

اگر از بین رفته باشد، می تواند خمس یا زكات را بدهد، یا كفاره و نذر و قرض و مانند اینها را ادا نماید.

مسأله 1989- كسی كه خمس یا زكات بدهكار است و نذر و مانند اینها هم بر او واجب است و قرض هم دارد، اگر بمیرد و مال او برای همه آنها كافی نباشد چنانچه مالی كه خمس و زكات آن واجب شده از بین نرفته باشد، باید خمس یا زكات را بدهند و بقیه مال او را به چیزهای دیگری كه بر او واجب است قسمت كنند و اگر مالی كه خمس و زكات آن واجب شده از بین رفته باشد، باید مال او را به خمس و زكات و قرض و نذر و مانند اینها قسمت نمایند، مثلًا اگر چهل تومان خمس بر او واجب است و بیست تومان به كسی بدهكار است و همه مال او سی تومان است، باید بیست تومان بابت خمس و ده تومان به دَین او بدهند.

مسأله 1990- كسی كه مشغول تحصیل علم است و اگر تحصیل نكند می تواند برای معاش خود كسب كند، چنانچه تحصیل آن علم، واجب یا مستحب باشد می شود به او زكات داد و اگر تحصیل آن علم واجب یا مستحب نباشد، زكات دادن به او اشكال دارد.

به مستحق بدهد و اگر پول یكی از اینها را هم بدهد كافی است.

مسأله 1992- كسی كه مخارج سال خود و عیالاتش را ندارد و كسبی هم ندارد كه بتواند مخارج سال خود و عیالاتش را بگذراند فقیر است و دادن زكات فطره بر او واجب نیست.

مسأله 1993- انسان باید فطره كسانی را كه در غروب شب عید فطر نان خور او حساب می شوند بدهد؛ كوچك باشند یا بزرگ، مسلمان باشند یا كافر، دادن خرج آنان بر او واجب باشد یا نه، در شهر خود او باشند یا در شهر دیگر.

مسأله 1994- اگر كسی را كه نان خور او است و در شهر دیگر است وكیل كند كه از مال او فطره خود را بدهد، چنانچه اطمینان داشته باشد كه فطره را می دهد، لازم نیست خودش فطره او را بدهد.

مسأله 1995- فطره مهمانی كه پیش از غروب شب عید فطر با رضایت صاحبخانه وارد شده و نان خور او حساب می شود بر او واجب است.

مسأله 1996- فطره مهمانی كه پیش از غروب شب عید فطر بدون رضایت صاحبخانه وارد می شود و مدتی نزد او می ماند واجب است، و همچنین است فطره كسی كه انسان را مجبور كرده اند كه خرجی او را بدهد.

مسأله 1997- فطره مهمانی كه بعد از غروب شب عید فطر وارد می شود، بر صاحبخانه واجب نیست، اگر چه پیش از غروب او را دعوت كرده باشد و در خانه او هم افطار كند.

مسأله 1998- اگر كسی موقع غروب شب عید فطر دیوانه یا بیهوش باشد، زكات فطره بر او واجب نیست.

مسأله 1999- اگر پیش از غروب بچه بالغ شود، یا دیوانه عاقل گردد، یا فقیر غنی

شود، در صورتی كه شرایط واجب شدن فطره را دارا باشد، باید زكات فطره را بدهد.

مسأله 2000- كسی كه موقع غروب شب عید فطر، زكات فطره بر او واجب نیست، اگر تا پیش از ظهر روز عید شرطهای واجب شدن فطره در او پیدا شود، مستحب است زكات فطره را بدهد.

مسأله 2001- كافری كه بعد از غروب شب عید فطر مسلمان شده فطره بر او واجب نیست. ولی مسلمانی كه شیعه نبوده، اگر بعد از دیدن ماه شیعه شود، باید زكات فطره را بدهد.

مسأله 2002- كسی كه فقط به اندازه یك صاع كه تقریباً سه كیلو است گندم و مانند آن دارد، مستحب است زكات فطره را بدهد، و چنانچه عیالاتی داشته باشد و بخواهد فطره آنها را هم بدهد می تواند به قصد فطره، آن یك صاع را به یكی از عیالاتش بدهد و او هم به همین قصد به دیگری بدهد، و همچنین تا به نفر آخر برسد، و بهتر است نفر آخر چیزی را كه می گیرد به كسی بدهد كه از خودشان نباشد.

و اگر یكی از آنها صغیر باشد، احتیاط آن است كه او را در دور دادن زكات فطره داخل نكنند، و چنانچه ولی صغیر از طرف او قبول نماید باید آن زكات فطره را به مصرف صغیر برساند، نه این كه از طرف او به دیگری بدهد.

مسأله 2003- اگر بعد از غروب شب عید فطر بچه دار شود، یا كسی نان خور او حساب شود، واجب نیست فطره او را بدهد. اگر چه مستحب است فطره كسانی را كه بعد از غروب تا پیش از ظهر روز عید نان خور او حساب می شوند بدهد.

مسأله

2004- اگر انسان نان خور كسی باشد و پیش از غروب نان خور كس دیگر شود، فطره او بر كسی كه نان خور او شده واجب است مثلًا اگر دختر پیش از غروب به خانه شوهر رود، شوهرش باید فطره او را بدهد.

مسأله 2005- كسی كه دیگری باید فطره او را بدهد واجب نیست فطره خود را بدهد.

مسأله 2006- اگر فطره انسان بر كسی واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نمی شود.

مسأله 2007- اگر كسی كه فطره او بر دیگری واجب است خودش فطره را بدهد، از كسی كه فطره بر او واجب شده ساقط نمی شود.

مسأله 2008- زنی كه شوهرش مخارج او را نمی دهد، چنانچه نان خور كس دیگر باشد، فطره اش بر آن كس واجب است. و اگر نان خور كس دیگر نیست، در صورتی كه فقیر نباشد، باید فطره خود را بدهد.

مسأله 2009- كسی كه سید نیست نمی تواند به سید فطره بدهد حتی اگر سیدی نان خور او باشد، نمی تواند فطره او را به سید دیگر بدهد.

مسأله 2010- فطره طفلی كه از مادر یا دایه شیر می خورد، بر كسی است كه مخارج مادر یا دایه را می دهد. ولی اگر مادر یا دایه مخارج خود را از مال طفل برمی دارد فطره طفل بر كسی واجب نیست.

مسأله 2011- انسان اگر چه مخارج عیالاتش را از مال حرام بدهد، باید فطره آنان را از مال حلال بدهد.

مسأله 2012- اگر انسان كسی را اجیر نماید و شرط كند كه مخارج او را بدهد در صورتی كه به شرط خود عمل كند و نان خور او حساب شود باید فطره او را هم بدهد ولی چنانچه شرط كند كه مقدار مخارج او

را بدهد و مثلًا پولی برای مخارجش بدهد، دادن فطره او واجب نیست.

مسأله 2013- اگر كسی بعد از غروب شب عید فطر بمیرد، باید فطره او و عیالاتش را از مال او بدهند، ولی اگر پیش از غروب بمیرد، واجب نیست فطره او و عیالاتش را از مال او بدهند.

بلكه كافی نیست.

مسأله 2021- مستحب است در دادن زكات فطره، خویشان فقیر خود را بر دیگران مقدم دارد و بعد همسایگان فقیر را، بعد اهل علم فقیر را، ولی اگر دیگران از جهتی برتری داشته باشند، مستحب است آنها را مقدم بدارد.

مسأله 2022- اگر انسان به خیال این كه كسی فقیر است به او فطره بدهد و بعد بفهمد فقیر نبوده چنانچه مالی را كه به او داده از بین نرفته باشد، می تواند پس بگیرد و به مستحق بدهد و اگر نتواند بگیرد باید از مال خودش فطره را بدهد و اگر از بین رفته باشد، در صورتی كه گیرنده فطره می دانسته یا احتمال می داده آنچه را گرفته فطره است، باید عوض آن را بدهد و الّا دادن عوض بر او واجب نیست و انسان باید دوباره فطره را بدهد.

مسأله 2023- اگر كسی بگوید فقیرم، نمی شود به او فطره داد، مگر آن كه اطمینان پیدا كند یا از ظاهر حالش گمان پیدا شود كه فقیر است یا انسان بداند كه قبلًا فقیر بوده است.

فطره می دهد، باید به جنس دیگر یا خاك مخلوط نباشد، یا اگر مخلوط است چیزی كه مخلوط شده بقدری كم باشد كه قابل اعتنا نباشد و اگر بیش از این مقدار باشد در صورتی صحیح است كه خالص آن به یك صاع برسد ولی اگر مثلًا یك صاع گندم به چندین مَن خاك مخلوط باشد كه خالص كردن آن خرج یا كار بیشتر از متعارف دارد، دادن آن كافی نیست.

مسأله 2027- اگر فطره را از چیز معیوب بدهد كافی نیست.

مسأله 2028- كسی كه فطره چند نفر را می دهد، لازم نیست همه را از یك جنس بدهد و اگر مثلًا فطره بعضی را گندم و فطره بعض دیگر را جو بدهد كافی است.

مسأله 2029- كسی كه نماز عید فطر می خواند، بنا بر احتیاط واجب باید فطره را پیش از نماز عید بدهد، ولی اگر نماز عید نمی خواند، می تواند دادن فطره را تا ظهر تأخیر بیندازد.

مسأله 2030- اگر به نیت فطره مقداری از مال خود را كنار بگذارد و تا ظهر روز عید به مستحق ندهد، احتیاط واجب آن است كه هر وقت آن را می دهد نیت فطره نماید.

مسأله 2031- اگر موقعی كه دادن زكات فطره واجب است، فطره را ندهد و كنار هم نگذارد، احتیاط واجب آن است كه بعداً بدون اینكه نیت ادا و قضا كند فطره را بدهد.

مسأله 2032- اگر فطره را كنار بگذارد، نمی تواند آن را برای خودش بردارد و مالی دیگر را برای فطره بگذارد.

مسأله 2033- اگر انسان مالی داشته باشد كه قیمتش از فطره بیشتر است، چنانچه فطره را ندهد و نیت كند كه مقداری از آن مال برای فطره باشد

اشكال دارد.

مسأله 2034- اگر مالی را كه برای فطره كنار گذاشته از بین برود، چنانچه دسترس به فقیر داشته و دادن فطره را تأخیر انداخته، باید عوض آن را بدهد و اگر دسترس به فقیر نداشته ضامن نیست، مگر آن كه در نگهداری آن كوتاهی كرده باشد.

مسأله 2035- در صورتی كه زكات فطره را از مال خود جدا كرده باشد، اگر در محل خودش مستحق پیدا شود، احتیاط واجب آن است كه فطره را به جای دیگر نبرد، و اگر به جای دیگر ببرد و تلف شود، باید عوض آن را بدهد.

انسان بترسد كه در راه جان یا عرض او از بین برود؛ یا مال او را ببرند، حج بر او واجب نیست ولی اگر از راه دیگری بتواند برود، اگر چه دورتر باشد در صورتی كه مشقت زیاد نداشته باشد و خیلی غیر متعارف نباشد، باید از آن راه برود. چهارم: به قدر به جا آوردن اعمال حج وقت داشته باشد. پنجم: مخارج كسانی را كه خرجی آنان بر او واجب است مثل زن و بچه و مخارج كسانی را كه مردم خرجی دادن به آنها را لازم می دانند داشته باشد. ششم:

بعد از برگشتن، كسب، یا زراعت، یا عایدی ملك، یا راه دیگری برای معاش خود داشته باشد كه مجبور نشود به زحمت زندگی كند.

مسأله 2037- كسی كه بدون خانه ملكی رفع احتیاجش نمی شود، وقتی حج بر او واجب است كه پول خانه را هم داشته باشد.

مسأله 2038- زنی كه می تواند مكه برود، اگر بعد از برگشتن از خودش مال نداشته باشد و شوهرش هم مثلًا فقیر باشد و خرجی او را ندهد و ناچار شود كه به سختی زندگی كند، حج بر او واجب نیست.

مسأله 2039- اگر كسی توشه راه و مركب سواری نداشته باشد و دیگری به او بگوید حج برو، من خرج تو و عیالات تو را در موقعی كه در سفر حج هستی می دهم در صورتی كه اطمینان داشته باشد كه خرج او را می دهد حج بر او واجب می شود.

مسأله 2040- اگر خرجی رفتن و برگشتن و خرجی عیالات كسی را در مدتی كه مكه می رود و بر می گردد به او ببخشند و با او شرط كنند كه حج كند، اگر

چه قرض داشته باشد و در موقع برگشتن هم مالی كه بتواند با آن زندگی كند نداشته باشد باید قبول نماید و حج بر او واجب می شود.

مسأله 2041- اگر مخارج رفتن و برگشتن و مخارج عیالات كسی را در مدتی كه مكه می رود و بر می گردد به او بدهند و بگویند حج برو ولی ملك او نكنند، در صورتی كه اطمینان داشته باشد كه از او پس نمی گیرند، حج بر او واجب می شود.

مسأله 2042- اگر مقداری مال كه برای حج كافی است به كسی بدهند و با او شرط كنند كه در راه مكه خدمت كسی كه مال را داده بنماید، حج بر او واجب نمی شود.

مسأله 2043- اگر مقداری مال به كسی بدهند و حج بر او واجب شود، چنانچه حج نماید، هر چند بعداً مالی از خود پیدا كند، دیگر حج بر او واجب نیست.

مسأله 2044- اگر برای تجارت مثلًا تا جده برود و مالی به دست آورد كه اگر بخواهد از آنجا به مكه رود مستطیع باشد، باید حج كند و در صورتی كه حج نماید، اگر چه بعداً مالی پیدا كند كه بتواند از وطن خود به مكه رود، دیگر حج بر او واجب نیست.

مسأله 2045- اگر انسان اجیر شود كه از طرف كسی دیگر حج كند، چنانچه خودش نتواند برود و بخواهد دیگری را از طرف خودش بفرستد، باید از كسی كه او را اجیر كرده اجازه بگیرد.

مسأله 2046- اگر كسی مستطیع شود و مكه نرود و فقیر شود، باید اگر چه به زحمت باشد بعداً حج كند، و اگر به هیچ قسم نتواند حج برود، چنانچه كسی او را برای

حج اجیر كند، باید به مكه رود و حج كسی را كه برای او اجیر شده به جا آورد و تا سال بعد در مكه بماند و برای خود حج نماید. ولی اگر ممكن باشد كه اجیر شود و اجرت را نقد بگیرد و كسی كه او را اجیر كرده راضی شود كه حج او در سال بعد به جا آورده شود، باید سال اول برای خود و سال بعد برای كسی كه اجیر شده حج نماید.

مسأله 2047- اگر در سال اولی كه مستطیع شده به مكه رود و در وقت معینی كه دستور داده اند به عرفات و مشعر الحرام نرسد چنانچه در سالهای بعد مستطیع نباشد حج بر او واجب نیست. ولی اگر از سالهای پیش مستطیع بوده و نرفته اگر چه به زحمت باشد باید حج كند.

مسأله 2048- اگر در سال اولی كه مستطیع شده حج نكند و بعد به واسطه پیری یا مرض و ناتوانی نتواند حج نماید و ناامید باشد از اینكه بعداً خودش حج كند، باید دیگری را از طرف خود بفرستد، بلكه اگر در سال اولی كه به قدر رفتن حج مال پیدا كرده، به واسطه پیری یا مرض یا ناتوانی نتواند حج كند، احتیاط مستحب آن است كسی را از طرف خود بفرستد كه حج نماید.

مسأله 2049- كسی كه از طرف دیگری برای حج اجیر شده، باید طواف نساء را از طرف او یا به نیت ما فی الذّمّة به جا آورد و اگر به جا نیاورد، زن بر آن اجیر حرام می شود.

مسأله 2050- اگر طواف نساء را درست به جا نیاورد یا فراموش كند، چنانچه در بین

راه یا بعد از مراجعت به وطن، یادش بیاید، باید در صورت امكان دوباره برگردد و آن را انجام دهد و در صورت عدم تمكن از بازگشت خودش، دیگری را برای انجام آن نایب بگیرد تا زن بر او حلال باشد.

اشكال ندارد، ولی اگر مشتری بخواهد آن چیز را بخورد باید فروشنده نجس بودن آن را به او بگوید.

مسأله 2057- اگر چیز پاكی مانند روغن و نفت كه آب كشیدن آن ممكن نیست نجس شود، چنانچه مثلًا روغن نجس را برای خوردن به خریدار بدهند معامله باطل و عمل حرام است و اگر برای كاری بخواهند كه شرط آن پاك بودن نیست مثلًا بخواهند نفت نجس را بسوزانند، فروش آن اشكال ندارد.

مسأله 2058- باید دوایی را كه مثل شراب، عین آن نجس است معامله نكنند، ولی معامله دوایی كه عینش نجس نیست اگر به آن احتیاج داشته باشند اشكال ندارد.

مسأله 2059- خرید و فروش روغن و دواهای روان و عطرهایی كه از ممالك غیر اسلامی می آورند اگر نجس بودن آنها معلوم نباشد اشكال ندارد، ولی روغنی را كه از حیوان بعد از جان دادن آن می گیرند، چنانچه در شهر كفار از دست كافر بگیرند و از حیوانی باشد كه اگر رگ آن را ببرند خون از آن جستن می كند، نجس است و معامله آن باطل می باشد، بلكه اگر در شهر مسلمانان هم از دست كافر بگیرند معامله آن باطل است مگر آن كه بدانند كه آن كافر از مسلمان خریده است.

مسأله 2060- اگر روباه را به غیر دستوری كه در شرع معین شده كشته باشند، یا خودش مرده باشد، خرید و فروش پوست آن حرام و معامله آن باطل است.

مسأله 2061- خرید و فروش گوشت و پیه و چرمی كه از ممالك غیر اسلامی می آورند، یا از دست كافر گرفته می شود باطل است، ولی اگر انسان بداند كه آنها از حیوانی است كه به دستور

شرع كشته شده خرید و فروش آنها اشكال ندارد.

مسأله 2062- خرید و فروش گوشت و پیه و چرمی كه از دست مسلمان گرفته شود اشكال ندارد، ولی اگر انسان بداند كه آن مسلمان آن را از دست كافر گرفته و تحقیق نكرده كه از حیوانی است كه به دستور شرع كشته شده یا نه، خریدن آن حرام و معامله آن باطل است.

مسأله 2063- خرید و فروش مسكرات حرام و معامله آنها باطل است.

مسأله 2064- فروختن مال غصبی باطل است، و فروشنده باید پولی را كه از خریدار گرفته به او برگرداند.

مسأله 2065- اگر خریدار قصدش این باشد كه پول جنس را ندهد معامله اشكال دارد.

مسأله 2066- اگر خریدار بخواهد پول جنس را بعداً از حرام بدهد، و از اول هم قصدش این باشد معامله اشكال دارد. و اگر از اول قصدش این نباشد معامله صحیح است ولی باید مقداری را كه بدهكار است از مال حلال بدهد.

مسأله 2067- خرید و فروش آلات لهو مثل تار و ساز حتی سازهای كوچك حرام است.

مسأله 2068- اگر چیزی را كه می شود استفاده حلال از آن ببرند به قصد این بفروشد كه آن را در حرام مصرف كنند مثلًا انگور را به این قصد بفروشد كه از آن شراب تهیه نمایند، معامله آن حرام و باطل است.

مسأله 2069- خرید و فروش مجسمه و صابون یا چیزهای دیگری كه روی آن مجسمه دارد اشكال ندارد.

مسأله 2070- خریدن چیزی كه از قمار، یا دزدی، یا از معامله باطل تهیه شده باطل و تصرف در آن مال حرام است. و اگر كسی آن را بخرد باید به صاحب اصلیش برگرداند.

مسأله 2071- اگر

روغنی را كه با پیه مخلوط است بفروشد، چنانچه آن را معین كند مثلًا بگوید این یك من روغن را می فروشم، مشتری می تواند معامله را به هم بزند، ولی اگر آن را معین نكند بلكه یك من روغن بفروشد، بعد روغنی كه پیه دارد بدهد، مشتری می تواند آن روغن را پس بدهد و روغن خالص مطالبه نماید.

مسأله 2072- اگر مقداری از جنسی را كه با وزن یا پیمانه می فروشند به زیادتر از همان جنس بفروشد، مثلًا یك من گندم را به یك من و نیم گندم بفروشد. ربا و حرام است و گناه یك درهم ربا بزرگتر از آن است كه انسان هفتاد مرتبه با محرم خود زنا كند، بلكه اگر یكی از دو جنس سالم و دیگری معیوب، یا جنس یكی خوب و جنس دیگری بد باشد، یا با یكدیگر تفاوت قیمت داشته باشند، چنانچه بیشتر از مقداری كه می دهد بگیرد، باز هم ربا و حرام است، پس اگر مس درست را بدهد و بیشتر از آن مس شكسته بگیرد یا برنج صدری را بدهد و بیشتر از آن برنج گرده بگیرد یا طلای ساخته را بدهد و بیشتر از آن طلای نساخته بگیرد، ربا و حرام می باشد.

مسأله 2073- اگر چیزی را كه اضافه می گیرد غیر از جنسی باشد كه می فروشد، مثلًا یك من گندم به یك من گندم و یك قران پول بفروشد باز هم ربا و حرام است بلكه اگر چیزی زیادتر نگیرد ولی شرط كند كه خریدار عملی برای او انجام دهد، ربا و حرام می باشد.

مسأله 2074- اگر كسی كه مقدار كمتر را می دهد چیزی علاوه كند مثلًا یك من گندم

و یك دستمال را به یك من و نیم گندم بفروشد، اگر مقدار كمتر در قیمت مساوی با مقدار بیشتر همجنس آن باشد و كسی كه مقدار كمتر را می دهد، برای خلاصی از فروش آن به زیادتر از همجنس، چیزی علاوه كند مثلًا یك من گندم اعلا و یك دستمال را به یك من و نیم گندم متوسّط بفروشد اشكال ندارد، و همچنین است اگر از هر دو طرف چیزی زیاد كنند مثلًا یك من گندم و یك دستمال را به یك من و نیم گندم و یك دستمال بفروشد، ولی اگر چیز علاوه، برای فرار از ربا باشد، مثلًا یك من گندم خوب را به یك من و نیم گندم خوب مثل آن، بخواهد نسیه بفروشد و برای فرار از ربا، چیزی بر یك من گندم علاوه كند، جایز نیست.

مسأله 2075- اگر چیزی را كه مثل پارچه با متر و ذرع می فروشند یا چیزی را كه مثل گردو و تخم مرغ با شماره معامله می كنند، بفروشد و زیادتر بگیرد مثلًا ده تا تخم مرغ بدهد و یازده تا بگیرد اشكال ندارد.

مسأله 2076- جنسی را كه در بعضی از شهرها با وزن، یا پیمانه می فروشند و در بعضی از شهرها با شماره معامله می كنند اگر در شهری كه آن را با وزن یا پیمانه می فروشند زیادتر بگیرد ربا و حرام است و در شهر دیگر ربا نیست.

مسأله 2077- اگر چیزی را كه می فروشد و عوضی را كه می گیرد از یك جنس نباشد زیادی گرفتن اشكال ندارد، پس اگر یك من برنج بفروشد و دو من گندم بگیرد معامله صحیح است.

مسأله 2078- اگر جنسی را كه

می فروشد و عوضی را كه می گیرد از یك چیز عمل آمده باشد، باید در معامله زیادی نگیرد، پس اگر یك من روغن بفروشد و در عوض آن یك من و نیم پنیر بگیرد، ربا و حرام است و احتیاط واجب آن است كه اگر میوه رسیده را با میوه نارس معامله كند زیادی نگیرد.

مسأله 2079- جو و گندم در ربا یك جنس حساب می شود، پس اگر یك من گندم بدهد و یك من و پنج سیر جو بگیرد، ربا و حرام است. و نیز اگر مثلًا ده من جو بخرد كه سر خرمن ده من گندم بدهد، چون جو را نقد گرفته و بعد از مدتی گندم را می دهد، مثل آن است كه زیادی گرفته و حرام می باشد.

مسأله 2080- اگر مسلمان از كافری كه در پناه اسلام نیست ربا بگیرد اشكال ندارد و نیز پدر و فرزند و زن و شوهر می توانند از یكدیگر ربا بگیرند.

آن بچه به او اجازه داده باشند كه معامله كند، ولی اگر بچه ممیز باشد و چیز كم قیمتی را كه معامله آن برای بچه ها متعارف است معامله كند اشكال ندارد، و نیز اگر طفل وسیله باشد كه پول را به فروشنده بدهد و جنس را به خریدار برساند، یا جنس را به خریدار بدهد و پول را به فروشنده برساند،- چون واقعاً دو نفر بالغ با یكدیگر معامله كرده اند- معامله صحیح است، ولی باید فروشنده و خریدار یقین داشته باشند كه طفل جنس و پول را به صاحب آن می رساند.

مسأله 2083- اگر از بچه نابالغ چیزی بخرد، یا چیزی به او بفروشد باید جنس یا پولی را كه از او گرفته به صاحب آن بدهد، یا از صاحبش رضایت بخواهد. و اگر صاحب آن را نمی شناسد و برای شناختن او هم وسیله ای ندارد، باید چیزی را كه از بچه گرفته از طرف صاحب آن مظالم بدهد ولی اگر چیزی را كه گرفته مال خود صغیر باشد باید به ولیش برساند، و اگر او را پیدا نكرد به حاكم شرع بدهد.

مسأله 2084- اگر كسی با بچه نابالغ معامله كند و جنس یا پولی كه به بچه داده از بین برود نمی تواند از بچه یا ولی او مطالبه كند.

مسأله 2085- اگر خریدار یا فروشنده را به معامله مجبور كُنند چنانچه بعد از معامله راضی شود و بگوید راضی هستم، معامله صحیح است ولی احتیاط مستحب آن است كه دوباره صیغه معامله را بخوانند.

مسأله 2086- اگر انسان مال كسی را بدون اجازه او بفروشد چنانچه صاحب مال به فروش آن راضی نشود و اجازه نكند معامله باطل

است.

مسأله 2087- پدر و جد پدری طفل در صورتی می توانند مال طفل را بفروشند كه برای او مفسده نداشته باشد بلكه بهتر آن است كه تا مصلحت نباشد نفروشند امّا وصی پدر و وصی جد پدری و حاكم شرع فقط در صورتی می توانند مال طفل را بفروشند كه مصلحت طفل در آن باشد.

مسأله 2088- اگر كسی مالی را غصب كند و بفروشد و بعد از فروش صاحب مال معامله را برای خودش اجازه دهد، معامله صحیح است و احتیاط واجب آن است كه مشتری و صاحب مال در منفعتی كه برای جنس و عوض آن بوده با یكدیگر مصالحه كنند.

مسأله 2089- اگر كسی مالی را غصب كند و بفروشد به قصد این كه پول آن، مال خودش باشد، چنانچه صاحب مال معامله را اجازه نكند معامله باطل است، و اگر برای كسی هم كه مال را غصب كرده اجازه نماید صحیح بودن معامله اشكال دارد.

مالی را كه انسان پیش كسی گرو گذاشته، بدون اجازه او نمی تواند بفروشد.

پنجم: آن كه بنا بر احتیاط خودِ جنس را بفروشد نه منفعت آن را اگر چه جائز بودن خالی از قوّت نیست، پس اگر مثلًا منفعت یك ساله خانه را بفروشد صحیح است، و چنانچه خریدار به جای پول، منفعت ملك خود را بدهد، مثلًا فرشی را از كسی بخرد و عوض آن منفعت یك ساله خانه خود را به او واگذار كند اشكال ندارد، و احكام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد.

مسأله 2091- جنسی را كه در شهری با وزن یا پیمانه معامله می كنند در آن شهر انسان باید با وزن یا پیمانه بخرد، ولی می تواند همان جنس را در شهری كه با دیدن معامله می كنند، با دیدن خریداری نماید.

مسأله 2092- چیزی را كه با وزن خرید و فروش می كنند با پیمانه هم می شود معامله كرد، به این طور كه اگر مثلًا می خواهد ده من گندم بفروشد با پیمانه ای كه یك من گندم می گیرد ده پیمانه بدهد.

مسأله 2093- اگر یكی از شرطهایی كه گفته شد در معامله نباشد معامله باطل است ولی اگر خریدار و فروشنده راضی باشند كه در مال یكدیگر تصرف كنند تصرف آنها اشكال ندارد.

مسأله 2094- معامله چیزی را كه وقف شده باطل است، ولی اگر بطوری خراب شود كه نتوانند استفاده ای را كه مال برای آنها وقف شده از آن ببرند، مثلا حصیر مسجد به طوری پاره شود كه نتوانند روی آن نماز بخوانند، فروش آن اشكال ندارد و در صورتی كه ممكن باشد باید پول آن را در همان مسجد به مصرفی برسانند كه به مقصود

وقف كننده نزدیكتر باشد.

مسأله 2095- هرگاه بین كسانی كه مال را برای آنان وقف كرده اند بطوری اختلاف پیدا شود كه اگر مال وقف را نفروشند، گمان آن برود كه مال یا جانی تلف شود، می توانند آن مال را بفروشند و بین موقوف علیهم تقسیم نمایند، ولی چنانچه اختلاف با تنها فروختن و تهیه مكان دیگر برطرف می شود، لازم است آن موقوفه، به محل دیگر تبدیل و یا با پول فروش آن محل دیگر خریده شود و به جای مكان اول، و در همان جهت وقف اولی، وقف گردد.

مسأله 2096- خرید و فروش ملكی كه آن را به دیگری اجاره داده اند اشكال ندارد، ولی استفاده آن ملك در مدت اجاره مال مستأجر است. و اگر خریدار نداند كه آن ملك را اجاره داده اند، یا به گمان این كه مدت اجاره كم است ملك را خریده باشد، پس از اطلاع می تواند معامله خودش را بهم بزند.

معامله باطل است.

مسأله 2106- اگر جنسی را نسیه بفروشد، پیش از تمام شدن مدتی كه قرار گذاشته اند، نمی تواند عوض آن را از خریدار مطالبه نماید، ولی اگر خریدار بمیرد و از خودش مال داشته باشد، فروشنده می تواند پیش از تمام شدن مدت، طلبی را كه دارد از ورثه او مطالبه نماید.

مسأله 2107- اگر جنسی را نسیه بفروشد، بعد از تمام شدن مدتی كه قرار گذاشته اند، می تواند عوض آن را از خریدار مطالبه نماید، ولی اگر خریدار نتواند بپردازد، باید او را مهلت دهد.

مسأله 2108- اگر به كسی كه قیمت جنس را نمی داند، مقداری نسیه بدهد و قیمت آن را به او نگوید معامله باطل است. ولی اگر به كسی كه قیمت نقدی جنس را می داند نسیه بدهد و گرانتر حساب كند، مثلًا بگوید جنسی را كه به تو نسیه می دهم تومانی یك ریال از قیمتی كه نقد می فروشم گرانتر حساب می كنم و او قبول كند اشكال ندارد.

مسأله 2109- كسی كه جنسی را نسیه فروخته و برای گرفتن پول آن مدتی قرار داده، اگر مثلًا بعد از گذشتن نصف مدت، مقداری از طلب خود را كم كند و بقیه را نقد بگیرد اشكال ندارد.

عوض آن را پول طلا و نقره بگیرد معامله باطل است. ولی اگر جنسی را سلف بفروشد و عوض آن را جنس دیگر یا پول بگیرد معامله صحیح است. و احتیاط مستحب آن است در عوض جنسی كه می فروشد پول بگیرد و جنس دیگر نگیرد.

بر احتیاط واجب جای تحویل جنس را معین نمایند، ولی اگر از حرفهای آنان جای آن معلوم باشد لازم نیست اسم آن جا را ببرند.

ششم: وزن یا پیمانه آن را معین كنند و جنسی را هم كه معمولًا با دیدن، معامله می كنند اگر سلف بفروشند اشكال ندارد، ولی باید مثل بعضی از اقسام گردو و تخم مرغ تفاوت افراد آن بقدری كم باشد كه مردم به آن اهمیت ندهند.

احكام معامله سَلَف

مسأله 2113- انسان نمی تواند جنسی را كه سلف خریده پیش از تمام شدن مدت بفروشد و بعد از تمام شدن مدت، اگر چه آن را تحویل نگرفته باشد، فروختن آن اشكال ندارد.

مسأله 2114- در معامله سلف اگر فروشنده جنسی را كه قرارداد كرده، بدهد، مشتری باید قبول كند. و نیز اگر بهتر از آنچه قرار گذاشته بدهد یعنی همان اوصاف را با زیادتی كمال دارا باشد، مشتری باید قبول نماید و اگر این طور نباشد لازم نیست قبول كند مثل آن كه بنده جاهل خریده باشد و بایع بخواهد عالم بدهد.

مسأله 2115- اگر جنسی را كه فروشنده می دهد، پست تر از جنسی باشد كه قرارداد كرده، مشتری می تواند قبول نكند.

مسأله 2116- اگر فروشنده به جای جنسی كه قرارداد كرده، جنس دیگری بدهد، در صورتی كه مشتری راضی شود اشكال ندارد.

مسأله 2117- اگر جنسی را كه سلف فروخته در موقعی كه باید آن را تحویل دهد، نایاب شود و نتواند آن را تهیه كند، مشتری می تواند صبر كند تا تهیه نماید یا معامله را به هم بزند و چیزی را كه داده پس بگیرد.

مسأله 2118- اگر جنسی را بفروشد و قرار بگذارد كه بعد از مدتی تحویل

دهد و پول آن را هم بعد از مدتی بگیرد، معامله باطل است.

معامله را به هم بزنند (خیار شرط).

چهارم: فروشنده یا خریدار، مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد و طوری كند كه قیمت مال در نظر مردم زیاد شود (خیار تدلیس).

پنجم: فروشنده یا خریدار شرط كند كه كاری انجام دهد، یا شرط كند مالی را كه می دهد طور مخصوصی باشد، و به آن شرط عمل نكند كه در این صورت دیگری می تواند معامله را به هم بزند (خیار تخلف شرط).

ششم: در جنس یا عوض آن عیبی باشد (خیار عیب).

هفتم: معلوم شود مقداری از جنسی را كه فروخته اند، مال دیگری است، كه اگر صاحب آن به معامله راضی نشود، خریدار می تواند معامله را به هم بزند یا پول آن مقدار را از فروشنده بگیرد، و نیز اگر معلوم شود مقداری از چیزی را كه خریدار عوض قرار داده، مال دیگری است و صاحب آن راضی نشود، فروشنده می تواند معامله را به هم بزند، یا عوض آن مقدار را از خریدار بگیرد (خیار شركت).

هشتم: فروشنده خصوصیات جنس معینی را كه مشتری ندیده به او بگوید بعد معلوم شود طوری كه گفته نبوده است. كه در این صورت مشتری می تواند معامله را به هم بزند، و نیز اگر مشتری خصوصیات عوض معینی را كه می دهد بگوید، بعد معلوم شود طوری كه گفته نبوده است، فروشنده می تواند معامله را به هم بزند (خیار رؤیت).

نهم: مشتری پول جنسی را كه نقد خریده تا سه روز ندهد و فروشنده هم جنس را تحویل ندهد كه اگر مشتری شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخیر بیندازد و شرط تأخیر جنس هم نشده باشد فروشنده می تواند معامله را به هم بزند

ولی اگر جنسی را كه خریده مثل بعضی از میوه ها باشد كه اگر یك روز بماند ضایع می شود، چنانچه تا شب پول آن را ندهد و شرط نكرده باشد كه دادن پول را تأخیر بیندازد و شرط تأخیر جنس هم نشده باشد، فروشنده می تواند معامله را به هم بزند (خیار تأخیر).

دهم: حیوانی را خریده باشد كه خریدار تا سه روز می تواند معامله را به هم بزند (خیار حیوان).

یازدهم: فروشنده نتواند جنسی را كه فروخته تحویل دهد، مثلًا اسبی را كه فروخته فرار نماید كه در این صورت مشتری می تواند معامله را به هم بزند (خیار تعذر تسلیم). و احكام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد.

مسأله 2125- اگر خریدار قیمت جنس را نداند، یا در موقع معامله غفلت كند و جنس را گرانتر از قیمت معمولی آن بخرد، چنانچه بقدری گران خریده كه مردم او را مغبون می دانند و به كمی و زیادی آن اهمیت می دهند، می تواند معامله را به هم بزند و نیز اگر فروشنده قیمت جنس را نداند، یا موقع معامله غفلت كند و جنس را ارزانتر از قیمت آن بفروشد در صورتی كه مردم به مقداری كه ارزان فروخته اهمیت بدهند و او را مغبون بدانند، می تواند معامله را به هم بزند.

مسأله 2126- در معامله بیع شرط، كه مثلًا خانه هزار تومانی را به دویست تومان می فروشند و قرار می گذارند كه اگر فروشنده سر مدت پول را بدهد بتواند معامله را به هم بزند، در صورتی كه خریدار و فروشنده قصد خرید و فروش داشته باشند معامله صحیح است.

مسأله 2127- در معامله بیع شرط اگر چه فروشنده اطمینان داشته باشد كه هرگاه

سر مدت پول را ندهد، خریدار ملك را به او می دهد معامله صحیح است، ولی اگر سر مدت پول را ندهد، حق ندارد ملك را از خریدار مطالبه كند و اگر خریدار بمیرد، نمی تواند ملك را از ورثه او مطالبه نماید.

مسأله 2128- اگر چای اعلا را با چای پست مخلوط كند و به اسم چای اعلا بفروشد، مشتری می تواند معامله را به هم بزند.

مسأله 2129- اگر خریدار بفهمد مالی را كه گرفته عیبی دارد مثلًا حیوانی را بخرد و بفهمد كه یك چشم آن كور است، چنانچه آن عیب پیش از معامله در مال بوده و او نمی دانسته، می تواند معامله را به هم بزند، یا فرق قیمت سالم و معیوب آن را معین كند و به نسبت تفاوت قیمت سالم و معیوب از پولی كه به فروشنده داده پس بگیرد مثلًا مالی را كه به چهار تومان خریده، اگر بفهمد معیوب است، در صورتی كه قیمت سالم آن هشت تومان و قیمت معیوب آن شش تومان باشد، چون فرق قیمت سالم و معیوب یك چهارم می باشد می تواند یك چهارم پولی را كه داده یعنی یك تومان از فروشنده بگیرد.

مسأله 2130- اگر فروشنده بفهمد در عوضی كه گرفته عیبی هست چنانچه آن عیب پیش از معامله در عوض بوده و او نمی دانسته می تواند معامله را به هم بزند، یا تفاوت قیمت سالم و معیوب را به دستوری كه در مسأله پیش گفته شد بگیرد.

مسأله 2131- اگر بعد از معامله و پیش از تحویل گرفتن مال عیبی در آن پیدا شود، خریدار می تواند معامله را به هم بزند، و نیز اگر در عوض مال بعد از معامله

و پیش از تحویل گرفتن، عیبی پیدا شود، فروشنده می تواند معامله را به هم بزند، ولی اگر بخواهند تفاوت قیمت بگیرند اشكال دارد.

مسأله 2132- اگر بعد از معامله عیب مال را بفهمد و فوراً معامله را به هم نزند، دیگر حق بهم زدن معامله را ندارد.

مسأله 2133- هرگاه بعد از خریدن جنس عیب آن را بفهمد، اگر چه فروشنده حاضر نباشد می تواند معامله را به هم بزند.

مسأله 2134- در چهار صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبی دارد نمی تواند معامله را بهم بزند، یا تفاوت قیمت بگیرد: اول: آنكه موقع خریدن، عیب مال را بداند. دوم: به عیب مال راضی شود. سوم: در وقت معامله بگوید: اگر مال عیبی داشته باشد، پس نمی دهم و تفاوت قیمت هم نمی گیرم. چهارم: فروشنده در وقت معامله بگوید: این مال را با هر عیبی كه دارد می فروشم، ولی اگر عیبی را معین كند و بگوید مال را با این عیب می فروشم و معلوم شود عیب دیگری هم دارد، خریدار می تواند برای عیبی كه فروشنده معین نكرده مال را پس دهد، یا تفاوت بگیرد.

مسأله 2135- در سه صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبی دارد، نمی تواند معامله را به هم بزند، ولی می تواند تفاوت قیمت بگیرد:

اول: آنكه بعد از معامله تغییری در مال بدهد كه مردم بگویند بطوری كه خریداری و تحویل داده شده باقی نمانده است.

دوم: بعد از معامله بفهمد مال عیب دارد و فقط حق برگرداندن آن را ساقط كند.

سوم: بعد از تحویل گرفتن مال، عیب دیگری در آن پیدا شود. ولی اگر حیوان معیوبی را بخرد و پیش از گذشتن سه روز، عیب دیگری پیدا كند اگر چه آن

را تحویل گرفته باشد باز هم می تواند آن را پس دهد، و نیز اگر فقط خریدار تا مدتی حق به هم زدن معامله را داشته باشد و در آن مدت، مال عیب دیگری پیدا كند، اگر چه آن را تحویل گرفته باشد، می تواند معامله را به هم بزند.

مسأله 2136- اگر انسان مالی داشته باشد كه خودش آن را ندیده و دیگری خصوصیات آن را برای او گفته باشد، چنانچه او همان خصوصیات را به مشتری بگوید و آن را بفروشد و بعد از فروش بفهمد كه بهتر از آن بوده می تواند معامله را به هم بزند.

را می فروشم، مشتری می تواند معامله را به هم بزند. و اگر آن را معین نكرده، در صورتی كه مشتری به گوشتی كه گرفته راضی نشود، قصاب باید گوشت نر به او بدهد.

مسأله 2140- اگر مشتری به بزاز بگوید پارچه ای می خواهم كه رنگ آن نرود و بزاز پارچه ای به او بفروشد كه رنگ آن برود، مشتری می تواند معامله را به هم بزند.

مسأله 2141- قسم خوردن در معامله اگر راست باشد مكروه است و اگر دروغ باشد حرام است.

هم شریك می شوند، باید مكلف و عاقل باشند و از روی قصد و اختیار شركت كنند، و نیز باید بتوانند در مال خود تصرف نمایند، پس آدم سفیهی كه مال خود را در كارهای بیهوده مصرف می كند، اگر حاكم شرع او را از تصرف در اموالش جلوگیری كرده باشد اگر شركت كند صحیح نیست.

مسأله 2146- اگر در عقد شركت شرط كنند كسی كه كار می كند یا بیشتر از شریك دیگر كار می كند بیشتر منفعت ببرد، یا شرط كنند كسی كه كار نمی كند، یا كمتر كار می كند بیشتر منفعت ببرد، باید به شرطی كه كرده اند عمل نمایند.

مسأله 2147- اگر قرار بگذارند كه همه استفاده را یك نفر ببرد صحیح نیست ولی اگر قرار بگذارند كه تمام ضرر یا بیشتر آن را یكی از آنان بدهد شركت و قرارداد هر دو صحیح است.