آثار تاريخي و فرهنگي استان قم

مشخصات كتاب

سرشناسه : آقابابايي، رضا، 1344 -

عنوان و نام پديدآور : آثار تاريخي و فرهنگي استان قم / رضا آقابابايي، حسن قريشي ؛ [به سفارش] كنگره بزرگداشت شخصيت حضرت فاطمه معصومه و مكانت فرهنگي قم.

مشخصات نشر : قم : آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر، 1384.

مشخصات ظاهري : 226 ص.

فروست : كنگره بزرگداشت شخصيت حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام و مكانت فرهنگي قم ؛ مجموعه آثار شماره 44.

شابك : 10000 ريال 978-964-8567-27-4 :

وضعيت فهرست نويسي : فاپا

يادداشت : كتابنامه: ص. [221] - 226؛ همچنين به صورت زيرنويس.

موضوع : آثار فرهنگي -- ايران -- قم (استان)

موضوع : قم (استان) -- آثار تاريخي

شناسه افزوده : قريشي، حسن، 1345 -

شناسه افزوده : كنگره بزرگداشت شخصيت حضرت فاطمه معصومه عليها السلام و مكانت فرهنگي قم ( 1383 : قم )

رده بندي كنگره : DSR2045 /م14 آ7 1384

رده بندي ديويي : 955/128

شماره كتابشناسي ملي : م 83-38742

ص: 1

فصل اول: بقعه ها و امامزاده هاى استان قم

بخش اول: بقعه ها و امامزاده هاى محدوده خيابان آذر

1 - بقعه شاهزاده ناصر رحمه الله :

اين بقعه در خيابان آذر، برابر ورودى مسجد امام حسن عليه السلام واقع است كه به صورت مربع با طول تقريبى 4 و عرض 5/3 متر بنا شده است.

جدار بقعه تا حدود يك متر از سنگ مرمر پوشيده شده و بقيه آن با كاشى هاى فيروز فام ساده و خشتى و آينه كارى تزيين شده است.

سقف بنا نيز از داخل، مزيّن به آيينه و گچ برى است. در وسط بقعه، ضريحى مشبك از طلا و نقره قرار دارد كه در سال 1370ه_ .ش به وسيله «سيدمصطفى سليم حمدانى» و «شيخ شبانى» و نجارى «حاج اكبر خموشيان» ساخته و نصب گرديده است.

ص: 2

بقعه شاهزاده ناصر از آثار قرن دوازدهم و اواخر دوره صفويه به شمار مى آيد. بر فراز آن گنبدى به ارتفاع 35/1 متر و دو گلدسته اى به ارتفاع 15/1 متر كاشى كارى شده، نمايان است.

«محدث قمى رحمه الله » در منتهى الامال نوشته است كه «احمد بن اسحاق موسوى» در اين مكان مدفون است كه بنا بر نقل قول مورّخان، «احمد بن اسحاق» پس از احداث مسجد امام حسن عليه السلام اين بقعه را براى محل دفن خويش بنا نهاد؛ ولى هنگام مراجعت از سامرا در سر پل ذهاب وفات يافت و در آن مكان دفن شد.

چون بقعه بدون استفاده بود، در عصر «سلطان بركيارق سلجوقى»، امير اپيك خان» مدرسه اى در اين محدوده بنا شد و بقعه جزو حجرات آن گرديد.

در اين بقعه، سيد جليل القدر «ناصرالدين على بن مهدى» از نوادگان امام حسن مجتبى عليه السلام مدفون است كه در اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم قمرى مى زيسته است كه پس از دفن ايشان در اين مكان بقعه به نام «شاهزاده ناصر» شهرت يافت.(1)

تصوير 8×12

2 - امامزاده، احمد ابن اسحاق رحمه الله :

اين بنا در مقابل «ميدان كهنه» ميدان زكريا بن آدم رحمه الله و در جوار «امامزاده، شاهزاده حمزه» قرار گرفته و «احمد بن اسحاق عسگرى» از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام در آن مدفون است.


1- انوار پراكنده، ص 323.

ص: 3

بناى بقعه به دستور «ميرزاعلى اصغرخان امين السلطان» و با مباشرت «عزيزخان» و اهتمام «ميرزاعلى اكبر» در سال 1317 ق به هنگام سلطنت «مظفرالدين شاه» بازسازى شده است.

حرم اصلى آن از بناهاى قبل از صفويه مى باشد كه از ناحيه شاه تهماسب صفوى تزيين گرديده است. حياط ساختمان آن از خارج و داخل، چهار ترك متساوى به دهانه 5/4 و ارتفاع 6 متر با جدار سفيدكارى و پوشش عرقچينى است كه از ضلع غربى آن درى به بقعه «حسين بن احمد» گشوده مى شود.(1)

در وسط بقعه، ضريح آلومينيومى است كه بر بالاى برآمدگى سنگ مرقد نصب شده و به جهت نذورات از آن استفاده مى نمايند. بالاى ضريح مطهر و جدار مقرنس آينه كارى و كاشى كارى شده آن بسيار به زيبايى روضه افزوده است.(2)

بر فراز بقعه نيز، گنبدى عرقچين و آجرپوش ساده از نوع يك پوشش، شكل يافته است. حد فاصل بين بقعه «احمد بن اسحاق» با رواق جديد، بقعه اى است كه در وسطش گنبدى عرقچين به صورت 8 ضلعى است كه پدر شاهزاده حمزه «حسين بن احمد» در آن مدفون است.(3)

تصوير 8×12

3 - امامزاده، شاهزاده حمزه رحمه الله : 19 / 2 / 1378 - ثبت: 2318


1- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 459.
2- انوار پراكنده، ص 379.
3- تربت پاكان، ج 2، ص 91.

ص: 4

مزار شاهزاده حمزه خاك جاى فرزند امام موسى كاظم عليه السلام مى باشد كه بنايى است متعلق به نيمه نخستين قرن دهم و از نظر سبك بنا مشابهت زيادى با حرم مقدس حضرت معصومه عليهاالسلام دارد.

بر فراز بقعه مورد نظر، گنبدى است كه از آثار «ميرزاعلى اصغر خان اتابك» و در سال 1301 ق همزمان با بناى گلدسته هاى بلند و ايوان آيينه حرم مطهر ساخته شده است.

سبك ساختمان آن از ابتكارات «مرحوم استاد حسن معمار قمى» است كه در ساختمان آن صورت خاصى با ذوق هنرى توأم كرده است و مجموعه اى از اشكال هندسى و گوناگون گنبدسازى را از عرقچينى، كروى و شلجمى توأم با استوانه اى و مضلع و مخروطى همراه چند كمربند مقرنس و دندانه اى و معرج و مشابه مقرنس در آن تجلى داده و به گل هايى از كاشى هاى الوان آراسته شده است.(1)

گنبد شاهزاده حمزه از جمله نمونه هاى معمارى منحصر به فرد است كه در هيچ يك از مشاهد متبركه براى آن مشابهى وجود ندارد(2). ارتفاع گنبد از سطح بام 5/8 متر و سراپا مزين به كاشى هاى گرهى و فيروزه فام است.

بقعه شاهزاده حمزه از سه جهت شمال، جنوب و شرق محاط به سه صحن است و از جانب غربى محدود به رواق و حسينيه مى باشد.(3)ايوان شرقى بقعه كه با دهانه 6، عرض 5/3 و ارتفاع 10 متر است. در كمر آن كتيبه اى است از كاشى قديمى به خط ثلث كه روى آن احاديث و آياتى


1- انوار پراكنده، ص 364.
2- همان، ص 365.
3- تربت پاكان، ج 2، ص 88.

ص: 5

از كلام اللّه مجيد نوشته شده است.

در مدخل همين ايوان درى بسيار زيبا و كنده كارى شده كه «مرحوم احمد تكيه بازار» در سال 1350 ق آن را به بقعه متبركه وقف نموده، مشاهده مى شود.(1)

در باب امامزاده شاهزاده حمزه نقل است: «هرگز شنيده نشده كه در هر امرى، احدى به آن جناب متوسل شده باشد و نااميد شود و مردم به هنگام قسم خوردن به اين مكان مقدس مى آيند(2)».

تصوير 8×12

4 - امامزاده، سيد سربخش رحمه الله : 17 / 9 / 1377 - ثبت: 2168

اين امامزاده در خيابان آذر، مقابل مجموعه «چهل اختران» است. نماى بيرونى بنا در قاعده هشت گوشه با گنبدى هرمى شانزده تركى است.

نماى درونى آن تا ارتفاع چند متر چهار گوشه با صفه اى در هر ضلع است كه در بالا با بيش آمدن گوشوارى در هر زاويه به هشت گوشه متساوى و سپس در بالا كتيبه كمربندى شانزده ضلعى تغيير يافته و سقف گنبدى بر فراز آن استوار است(3).

بر فراز بقعه گنبدى است به ارتفاع تقريبى چهار متر كه آراسته به كاشى هاى فيروزه فام مى باشد و در ميان سقف، ترنج هايى از نقش و نگار


1- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 441.
2- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 46.
3- پرونده ميراث فرهنگى استان قم، ش 216.

ص: 6

است كه گرداگرد آن با پهناى تقريبى 10 سانتى متر كتيبه اى به خط ثلث با زنجيره اى از نقش و نگار با پهناى چند سانتى متر گچ برى شده است. زيباترين آرايش هاى بقعه تزيينات ظريف پيشانى صفه ها و گوشواره ها و قوس آن است كه به نام هاى متبرك و نقوش ظريف آراسته شده است.(1)

در مدخل بقعه از جانب شمالى، ايوانچه اى است كه به سبك بناهاى قرن هشتم بر دهانه دو و عرض يك و ارتفاع 5 متر تزيين شده است.

گويا اين بنا به دستور «غياث الدين اميرمحمد» از بزرگان خاندان على صفى بنياد شده است و تزيينات گچ برى آن، كار «على بن محمد بن ابى شجاع» هنرمند بزرگ اين دوره بوده است.

اين هنرمند با تأثيرپذيرى از دود چراغ و پيه سوز طى ساليان دراز، رنگ گچ سراسر بنا را جلوه اى خاص بخشيده است در وسط بقعه هم در سال 1370 ش از طرف سازمان اوقاف و امور خيريه مرقدى ساخته شد و ضريحى از آلومينيم بر آن نصب گرديد.

نام اين امامزاده، بنا به نوشته كتيبه درون آن «اسماعيل بن محمد بن جعفر صادق» از فرزندان حضرت امام جعفر صادق عليه السلام مى باشد كه در سال 617 ق به شهادت رسيده است.

«سيد سربخش» مردى دلاور، قوى و شجاع و از بزرگان و فضلاى سادات خطه خراسان بوده است. او در زمان «سلطان محمد خوارزم شاه» مقام نقيب النقبايى را به دست آورد.

در زمان حمله مغولان به ايران، اسماعيل، در نيشابور به همراه مردم شهر در برابر مغولان مقاومت نشان داد. پس از تصرف نيشابور توسط مغولان، اسماعيل به قم آمد و «اميرزاده جته نويان» فرمانده مغولى پس


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 139.

ص: 7

از منهدم نمودن حصار شهر قم او را در داخل شهر به شهادت رساند. فرمانده مغول پس از شهادت اسماعيل، سرش را از تن جدا نمود و به نزد حكام مغول در چين اهدا كرد. بدين جهت امامزاده اسماعيل به سيد سربخش مشهور شده است.(1)

5 - مجموعه چهل اختران: 1 / 10 / 1352 - ش ثبت: 965

اين مجموعه، مركب از سه بنا است كه قبلاً در دو صحن جداگانه قرار داشته؛ ولى در قرن گذشته، اين سه بنا را گرداگرد يكديگر قرار داده اند. اين مجموعه از آثار قرن نهم و دهم قمرى است كه به ترتيب قدمت بدين شرح است:

تصوير 8×12

الف شاهزاده زيد رحمه الله :

بقعه شاهزاده زيد در ضلع غربى صحن چهل اختران واقع است. در اين بارگاه، «شاهزاده زيد بن على» از نوادگان امام سجاد عليه السلام مدفون است.

بقعه مورد نظر، بنايى است كه سابقه چند صد ساله دارد و بر فراز آن بقعه، گنبدى شكل است كه فاقد كاشى كارى و تزيينات هنرى است. در ميانه بقعه، مرقدى است با جداركارى گچ و با كاشى كارى خشتى آراسته شده است. در اطراف اين مرقد، ضريح مشبك از چوب با رنگ سبز ديده مى شود.

سر در بقعه در ضلع غربى صحن مزبور با دهانه 3 و ارتفاع 5/3 متر در


1- تربت پاكان، ج 2، ص 36.

ص: 8

سال 847 ق ساخته شده است و متضمن آيه ها و احاديثى است و در پايان آن عباراتى است كه از نام بانى آن «خواجه بهاءالدين هبة اللّه قمى» حكايت مى كند. در جهت غربى بقعه، مسجدى است كه به شكل مستطيل كه به ستون هاى سنگى استوار شده است.

مرقد امامزاده نيز با كاشى كارى خشتى نو آراسته شده كه در ميان آن، چهار قطعه كاشى لاجوردى رنگ قديمى از آرايش كارى پيشين مرقد ديده مى شود.(1)

ب مرقد موسى بن مبرقع رحمه الله :

بقعه منسوب به «موسى بن مبرقع» در ضلع شرقى صحن چهل اختران واقع است كه خاكجاى موسى فرزند امام جواد عليه السلام مى باشد(2).

اين بقعه بنايى ساده و كوتاه و تهى از تزيينات هنرى است؛ ليكن دهليز و راهرو ورودى آن به درازى 21 متر از آثار قرن نهم قمرى مى باشد.(3)

بناى اوليه گنبد از آثار قبل از دوره صفويه است كه به مرور زمان دچار آسيب شده بود كه پس از پيروزى انقلاب اسلامى گنبد احداثى جديد به شكل عرقچين و با ارتفاع تقريبى 9 متر شكل گرفت.

بالاى درگاه ورودى بقعه موسى بن مبرقع كتيبه اى به خط نستعليق سفيد بر كاشى خشتى مشتمل بر ابياتى افزوده شده كه نگارنده آن «ميرزا عباس قلى» متولى مقبره «مستوفى الممالك» مى باشد.(4)


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 269.
2- قم از نظر اجتماعى و اقتصادى، ص 471.
3- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 43.
4- انوار پراكنده، ص 420.

ص: 9

ج بقعه چهل اختران:

بقعه چهل اختران، خاكجاى نوادگان و وابستگان به خاندان «موسى بن مبرقع عليه السلام » و فرزندان امام جواد عليه السلام مى باشد در اين بقعه، چهل تن از سادات رضويه به خاك سپرده شده اند. اين بقعه از ساخته هاى عصر صفوى و تاريخ بناى آن به سال 950 ق و نام بانى آن «شاه تهماسب صفوى» و با هنرمندى «استاد سلطان قمى» شكل گرفت.(1)

نماى درون اين بنا به دهانه 5/12 و بلنداى 14 متر نخست تا پيرامون 5/4 متر چهارگوش و سپس با پيش آمدن گوشواره ها مدور است كه سقفى بزرگ بر آن سايه افكنده است.

بدنه بنا سراسر از آجر است و بر فراز بقعه، گنبدى است عرقچين و آجرى كه چهار هواكش در جهات اصلى آن به طور مشبك ديده مى شود.

در وسط بقعه، مرقدى است سراسرى به ارتفاع يك و طول و عرض 9 متر كه در سطح آن در چند رديف قبرسازى نموده اند كه به وسيله كاشى هاى خشتى فيروزه اى تشخيص داده مى شود.

بر سر در اين بارگاه نيز كتيبه اى است كه با خط ثلث بر روى آن نوشته است: «اين مكان قبور جمعى از سادات و امامزادگان است».(2)

6 - امامزاده على موسى الرضا رحمه الله :

بقعه مورد نظر، مقابل بيمارستان نكويى در كوچه شهيد هادى كريمى


1- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 561.
2- انوار پراكنده، ص 375.

ص: 10

واقع است، بنا به نقل مرحوم ناصرالشريعه در تاريخ قم صاحب اين مزار از فرزندان امام موسى بن جعفر عليه السلام مى باشد. بناى آن به اواخر دوره قاجاريه مى رسد كه در عصر حاضر مرمت يافته است.(1)

بخش دوم: بقعه ها و امامزاده هاى محدوده خيابان چهارمردان

1 - امامزاده على بن جعفر رحمه الله : 15 / 9 / 1314ش - ثبت: 240

اين بنا در گذشته يك بناى منفرد بود و در بيرون دروازه كاشان و در جانب شرقى قم قرار داشت كه از چهار جهت به گورستان وسيع ختم مى شد و فضاى اطراف آن را مزارع و باغ هاى حواشى شهر در بر مى گرفت.

بر اثر توسعه شهر در دهه هاى اخير، اين بنا در داخل بافت شهرى قرار گرفت. پس از پيروزى انقلاب اسلامى قرار گرفتن گلزار شهدا در كنار بقعه باعث توجه بيش تر به آن گرديد.(2)

تصوير 8×12

فضاى داخلى بنا مربعى است به ابعاد 5/6 متر كه هر يك از اضلاع آن را طاق نمايى كوتاه به دهانه 3 و عرض يك متر در بر مى گيرد كه در ارتفاع 4 مترى در قابى مستطيل محاط مى شود.


1- همان، ص583.
2- نامه قم، ش 9، ص 181.

ص: 11

نماى گنبد على بن جعفر از خارج به شكل 8 ضلعى است كه با جدار آجرى و نمابندى به رنگ فيروزه منقش گشته و ارتفاع تقريبى آن حدود 3/3 متر مى باشد. در سال 1366 ق به جهت نفيس بودن كاشى هاى آن، عده اى سودجو به حرم مطهر على بن جعفر رحمه الله دستبرد زدند و با قتل يكى از خادمان، چند پارچه از كاشى هاى آن را دزديدند. اين ماجرا باعث شد كه در سال 1314 ش كاشى هاى نفيس آن را به موزه ايران باستان و موزه آستانه مقدسه منتقل نمودند. با اين كه كليه ى كاشى هاى ازاره و مرقد از بقعه كنده و به موزه انتقال يافت؛ ولى با اين حال به واسطه داشتن بهترين گچ برى هاى غنى چشم هر بيننده را مجذوب خود مى سازد.(1)

تصوير 8×12

محراب زرين نام امامزاده على بن جعفر رحمه الله

اين محراب كه طاق نماى جنوبى مزار شمرده مى شود، با ممتازترين نوع كاشى هاى خشتى زرين فام قرن هشتم آراسته است كه به دست «يوسف بن على محمد بن ابى طاهر» آخرين فرد از خاندان ابى طاهر به سال 734 ق ساخته شد.

نحوه پرداخت معمارى محراب، تقريباً نظير محراب «مسجد ميدان» كاشان و «امامزاده يحيى رحمه الله » در ورامين است.

اين محراب، يك طاق نماى سه حجره اى دارد كه دو تاى آن از اهميّت بيش ترى برخوردار است؛ همچنين پنج كتيبه مزين به آيات قرآنى، اين


1- تاريخ قم، ص 119.

ص: 12

محراب را آذين كرده است.(1)

امامزاده على بن جعفر رحمه الله به «در بهشت» نيز شهرت دارد.

در تاريخ دارالايمان نقل شده است: «در اين بقعه، درى است، مشهور به «در بهشت» كه به طرف قبله ساخته شده و به صورت در بسته كاشى كارى شده به گونه اى كه از چينى پاكيزه تر و ظريف تر است. گويا در احاديثى كه در فضيلت قم وارد است اين بقعه را از آن جهت هشت بهشت گويند كه در احاديث هشت در جهت بهشت مى باشد، كه دو در آن از قم مفتوح مى شود و اين در را به آن نشانه ساخته اند.(2)

امروزه در بقعه على بن جعفر، تنها يك كتيبه تاريخ دار ديده مى شود كه بانى آن «عطاملك ميرمحمد حسينى» است كه به گفته «فيض» در «گنجينه آثار تاريخى قم» در عصر اولجايتو به خدمت ديوانى ايلخانان در آمد و در دوره ابوسعيد ايلخانى رياست ديوان مظالم را بر عهده داشت.

كاشى كارى كوكبى بنا كارِ كارگاه «خاندان ابى طاهر» و «ركن الدين محمد» در كاشان بوده است.(3)

«مرحوم شيخ عباس قمى رحمهم الله در كتاب «منتهى الامال» مى گويد: على بن جعفر عليه السلام امام هادى عليه السلام را درك كرده بود و پيوسته ملازمت برادر بزرگوارش امام موسى كاظم عليه السلام را اختيار مى نمود.

او حدود 120 سال عمر نمود و اهل قم از او - كه در كوفه زندگى مى كرد - خواهش كردند كه به قم بيايد؛ پس ايشان خواهش مردم را


1- نامه قم، ش 9، ص 185.
2- تاريخ دارالايمان، ص 42.
3- فصلنامه علمى و فنى اثر، ش، 33 و34 هفت بناى تاريخى، ص 148.

ص: 13

اجابت كرد و تا سال 252 ق كه در قم از دنيا رفت در اين شهر زندگى مى كرد.(1)

2 - شاهزاده ابراهيم رحمه الله : 29 / 9 / 1316 - ش ثبت: 298

در شهر قم و حومه آن، سه تا چهار مقبره به نام هاى شاهزاده ابراهيم وجود دارد كه گاه محققان را دچار اشتباهاتى ساخته است.

بقعه شاهزاده ابراهيم در محله دروازه كاشان و در بخش شرقى شهر و درون محوطه محصورى كه امروزه نيز به صورت گورستان مورد استفاده مى باشد، واقع شده است.

آرامگاه شاهزاده ابراهيم داراى نقشه اى هشت ضلعى است كه هر يك از اضلاع آن را طاق نماهايى به دهانه تقريبى 2 و ارتفاع 6 متر در بر مى گيرد. اين بنا از حيث پلان، مشابه ساختمان بقعه امامزاده على بن جعفر است.

ورودى بنا در سمت شمال واقع شده كه با پله اى كم ارتفاع به داخل بنا ارتباط برقرار مى كند. طاق نمايى كه ورودى بنا را در بر مى گيرد فاقد هر گونه ويژگى مشخص است.

نماى داخلى بنا مربعى به ابعاد 5 متر است كه هر يك از اضلاع آن را طاقنمايى به ارتفاع تقريبى 4 متر در بر مى گيرد گنبد بنا از نوع دو پوسته گُسسته رُك با خود منشورى است كه شانزده ترك آن نسبت به امامزاده على بن جعفر بلندتر و داراى شيب بيش ترى در هر يك از وجوه است.

سطح خارجى گنبد در اوايل قرن 14 دوباره كاشى كارى شده و بر هر


1- انوار پراكنده، ص 145.

ص: 14

يك از وجوه آن در آغاز نام جلاله اللّه و پس نام محمد و پايين تر نام على كتيبه شده است. شيوه تزيينى در اين بنا با توجه به نوع مصالح و چگونگى اجرا به چهار گروه عمده قابل تقسيم است.(1)

الف مقرنس كارى؛ ب گچ كارى؛ ج نقاشى روى گچ؛ د كاشى كارى.

از نظر قدمت، تنها كتيبه باقى مانده از اصل بنا آن را صراحتاً، به سال 805 ق اعلام مى دارند. در ميان بقعه، ضريحى است از نقره و طلا كه سازنده آن همان سازندگان ضريح «امامزاده حمزه رحمه الله » مى باشد.(2)

شاهزاده ابراهيم موسوى از سلسله نسب «احمد بن موسى» معروف به «شاهچراغ» مى باشد. در اين بقعه «ابوالعباس احمد» از نوادگان امام سجاد عليه السلام نيز مدفون است.

3- امامزاده سلطان محمد شريف رحمه الله :

مزار اين بزرگوار در خيابان چهارمردان در محله دروازه قلعه مى باشد.(3)اين بنا از نمونه هاى خوب سبك معمارى قرن هشتم هجرى است. گنبد سلطان محمد شريف به شكل هرمى بوده و در نقشه هاى سياحان عصر صفوى قابل تشخيص است. هم اكنون بر فراز پوشش عرقچينى و گنبد هلالى شكل آن، قبه اى شلجمى بالا برده اند.(4) بناى امامزاده از داخل و خارج، هشت ضلعى با درگاهى تنگ و كوتاه است.


1- نامه قم، ش 17، ص 47.
2- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 48.
3- قم از نظر اجتماعى و اقتصادى، ص 470.
4- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 129.

ص: 15

دهانه بقعه از داخل 8 متر و ارتفاعش 12 متر و به صورت هشت تركى و مختلف الاضلاع است كه در چهار جهت اصلى آن چهار شاه نشين به دهانه 5/3 متر و عرض هاى مختلف از 5/1 تا 3 متر ساخته شده است و در جهات فرعى آن، صفه اى محرابى و پنج تركى به دهانه 10/1 متر نمودار است. مدخل اصلى اين بقعه كه عرض تقريبى 5 و ارتفاع 10 متر دارد در دو طرف بالاى آن، دو گلدسته بسيار زيبا و بلند به ارتفاع 8 متر چشم را مى نوازد.(1)

امامزاده سلطان محمد شريف از جمله محدثان بزرگ شيعه است كه فضل و كياست او زبانزد خاص و عام بوده است. نسب او به امام سجاد عليه السلام مى رسد. او كه در رى زندگى مى كرده در زمان «علاءالدوله ديلمى» وفات يافت و جنازه اش را از رى به قم حمل و در بقعه مخصوص به خاك سپردند.(2)

4 - امامزاده احمد بن قاسم رحمه الله : 17 / 9 / 1377 - ش ثبت: 2169

اين زيارتگاه يكى از شاهكارهاى صنعت معمارى و هنرى و از بناهاى اصيل باستانى به شمار مى رود. نماى خارجى بنا هشت گوشه و سپس در بالا شانزده ضلعى با گنبدى قوسى آجرى است و بيرون آن با كاشى مشهور به گلبرگ تزيين يافته است.

تصوير 8×12


1- تربت پاكان، ج 2، ص 90.
2- انوار پراكنده، ص 303.

ص: 16

گنبد اين بقعه دو پوسته بوده كه پوشش فرازين برجى هرمى بوده فرو ريخته و در دوره ى اخير قبه اى كوچك بر روى آن نهاده اند.(1)

نماى درونى نخست تا چند متر چهار گوشه با صفه اى در هر ضلع است كه از هر صفه درى به بيرون گشوده مى شود با پيش آمدن گوشوارها در زواياى چهارگانه شكل بنا بر هشت ضلعى و سپس قاعده گنبد به شانزده ضلعى تغيير يافته است. سقف درونى گنبد در داخل رواق داراى گچ برى هاى دلپذير است كه از وجوه ممتاز بناى امامزاده به شمار مى رود. بانى بقعه، اولين بار «خواجه على بن اسحاق» به تاريخ 20 محرم 780ق بوده است.(2)

هنرمند اين بنا «على بن محمد بن ابى شجاع» مى باشد كه با گچ برى هاى رنگى زيبا به اين زيارتگاه ارزش داده است.(3)لوح مرقد بقعه نيز با تاريخ 663 ق از كاشى زرين فام كار «على بن محمد بن طاهر» است و محراب مسجد بقعه در موزه برلين مى باشد.(4)

بناى مورد نظر، مزار احمد بن قاسم رحمه الله از نوادگان امام جعفر صادق عليه السلام است. در اين بقعه دو امامزاده به نام هاى «ابوالحسن احمد بن قاسم» و «فاطمه خاتون» مدفونند - كه فاطمه خاتون مادر سيد سربخش رحمه الله مى باشد.(5)

بقعه احمد بن قاسم در بافت قديم قم در فلكه شاه احمد قاسم و در


1- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 53.
2- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 2169.
3- تربت پاكان، ج2، ص93.
4- راهنماى قم، ص127.
5- تربت پاكان، ج 2، ص 93.

ص: 17

مركز قبرستان قديمى مالَون واقع است.(1)

بخش سوم: بقعه ها و امامزاده هاى محدوده بلوار 15 خرداد

1 - بقعه شاه سيدعلى رحمه الله :

اين بقعه در اراضى خارج دروازه رى و در بلوار 15 خرداد واقع مى باشد كه داراى بقعه اى زيبا و گنبدى شلجمى شكل از كاشى است.(2) بقعه از داخل به صورت 8 ضلعى مختلف الاضلاع است كه به دهانه 7 و ارتفاع 9 متر مى باشد. بر فراز بقعه، گنبدى سراپا آراسته به كاشى هاى گره سازى الوان به ارتفاع 7 متر و قطر 7 متر كه مزين به كاشى معقلى با چند كمربند دندانه آجرى است.

بقعه شاه سيدعلى با همت «حاج محمد آقازاده» كه از تجّار بلندهمت و خير شهر قم بوده بازسازى شده و از طرف سازمان اوقاف امور خيريه تعميرات و توسعه شايانى نموده است.(3)

شاه سيدعلى رحمه الله از نوادگان «محمدحنفيه رحمه الله » فرزند امام على عليه السلام است كه بيش از ساير مشاهد مشرفه قم مورد توجه عموم مردم و محل اعتكاف ارباب حاجات است.(4)

تصوير 8×12


1- فصلنامه علمى و فنى، شماره 33 و34، ص158.
2- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 629.
3- انوار پراكنده، ص 473.
4- همان، ص 473.

ص: 18

ايشان به همراه پدرش از نصيبين به رى آمد. پدرش او را در رى به كمال رشد رسانيد. ايشان پس از مدتى به قم هجرت كرد و در اين شهر وفات يافت.(1)

تصوير 8×12

2 - شاهزاده احمد رحمه الله : 2 / 8 / 1378 - ش ثبت: 2427

اين بقعه در بيرون دروازه رى و در شمال شرقى قم و در ميانه بقاع چهار امامزاده و شاهزاده سيدعلى واقع است و چون در ميان دو بقاع مذكور واقع شده در زبان مردم به نام «امامزاده ميانى» خوانده مى شود.

اين بارگاه از آثار قرن دهم هجرى است و متضمن آثار هنرى و گچ برى زيبا و گنبد هرمى مى باشد.(2) بقعه شاهزاده «ابواحمد بن محمد حنفيه» در وسط صحن واقع شده كه در جانب شرقى و مدخل آن ايوانچه اى است به دهانه 5/2 و عرض 2 متر با جدار سفيدكارى و پوشش مقرنس گچى كه در نوع خود ممتاز و بى نظير است.(3)

بر روى بقعه، گنبدى هرمى شكل، مضلع به ارتفاع تقريبى 4 متر است و نماسازى آن به جرزهاى ساده و آجرى مى باشد؛ اسپر آن مزين به كاشى هاى الوان و فيروزه اى است كه متضمن كتيبه اى به خط بنايى مى باشد و روى بعضى از آن جملات «الملك اللّه» و در قسمتى نام مبارك


1- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 108.
2- انوار پراكنده، ص 477.
3- تربت پاكان، ج2، ص94.

ص: 19

«امام على عليه السلام » ديده مى شود.(1)

در زير گنبد روى طاقچه ها كتيبه اى به عرض 60 سانتى متر است كه بسيار زيبا و با خط برجسته ثلث نقش بسته و به گل و بوته آراسته مى باشد كه سوره مبارك «انا فتحنا» به طور كامل گچ برى شده است.

بناى بقعه سال 922 ق و به دستور شاه تهماسب صفوى شكل گرفته است.(2)

4 - چهارامامزاده:

اين بقعه در بلوار 15 خرداد پس از امامزاده ميانى به طرف فلكه باجك واقع است. بنا به شكل مربع و با آجرهاى نمابندى آراسته شده و صحن آن داراى چهار ستون است.(3)بر فراز بقعه، گنبدى هرمى شكل، شانزده تركى آراسته به كاشى هاى الوان و به رنگ فيروزه بنا شده و با گل هاى كوچك مزيّن شده و از بالا به پايين، اول اسم جلاله اللّه و بعد اسماء مباركه خمسه به چشم مى خورد.

طرح زيباى اين زيارتگاه پايه اى بلند از سنگ مرمر دارد و در بالاى آن دو پنجره مشبك از نقره و طلا براى انداختن نذورات به داخل مرقد درست شده است.(4)

بقعه چهار امامزاده از آثار سال 1286 ق به شمار مى رود و ارتفاع تقريبى گنبد آن از بام 4 متر است. در اين زيارتگاه چهار تن از فرزندان امام


1- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 615.
2- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 156.
3- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 111.
4- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 512.

ص: 20

سجاد عليه السلام به نام هاى «شاهزاده حسين» «شاهزاده ابراهيم» «شاهزاده جعفر» و «شاهزاده حسن» به خاك سپرده شده اند.

در گذشته كه به اين منطقه اراضى جَمَر و سعدآباد مى گفتند، مدتى نيز اين بقعه را به نام خادم آن «ملا آقابابا» مى شناختند.(1) بقعه چهارامامزاده دو مدخل به صحن دارد كه اولى از سوى خيابان به حرم باز مى شود و دومى داخل كوچه پشت امامزاده است و به صحن باز مى شود.(2)

بخش چهارم

بخش چهارم: ديگر بقعه ها و امامزاده هاى داخل شهر قم

1 - امامزاده حارث بن احمد رحمه الله خاكفرج

از بقاع متبركه در قم، امامزاده احمد خاكفرج است كه قبلاً داراى بقعه مجلل و ايوان هاى باشكوه و غرفه هاى مصفا و گنبدى مخروطى شكل از كاشى و سه صحن بود كه بر اثر گسترش شهر و قرار گرفتن بقعه در مسير خيابان از بين رفت و بناى بقعه جديد شكل گرفت.

اصل بقعه كنونى به صورت هشت ضلعى منتظم و منقش به نماى آجرى است. مدخل اصلى بقعه از خيابان باز مى شود. خود بقعه فاقد حجرات و بيوتات مى باشد و طبق بناهاى قرن هشتم هجرى ساخته شده است.

ارتفاع تقريبى گنبد از سطح زمين 10 متر و از سطح بام 4 متر به شكل هرمى است كه حدود 3 متر آن را با كاشى هاى الوان به رنگ آبى با


1- انوار پراكنده، ص 495.
2- همان، ص 505.

ص: 21

بوته هاى گل مزين نموده اند.(1)

در زير گنبد، يك قبر كه مدفن دو امامزاده مى باشد به چشم مى خورد. اين قبر به اندازه، 50 سانتى متر بالا آمده و اطراف آن را با سنگ مرمر مزين نموده اند.

جدار روضه مطهر نيز به ارتفاع 5/1 متر با سنگ مرمر پوشانده اند. بقيه آن را با جدار داخلى گنبد مزين به كاشى كارى گره اى منقش به گل و بوته و آيات قرآن و اسماء جلاله نموده اند.

شاهزاده احمد از نوادگان امام سجاد عليه السلام مى باشد.(2)

2 - بقعه سيد صفورا رحمه الله :

قدمت و استخوان بندى اين بنا به قرن نهم و دهم تعلق دارد. بنا در منطقه خاكفرج، جنب امامزاده احمد واقع است.

از نظر معمارى، بقعه مورد نظر بنايى است برجى به قطر و ارتفاع 2 متر كه بر فراز آن گنبدى عرقچين و آجرى ساخته اند.(3) نقشه بناى امامزاده از داخل مربع و به ابعاد 6×6 متر است كه در ارتفاع 2 مترى در چهارگوشه آن نيم طاقى بالا آمده و صورت ساختمان را به 8 ضلعى نامحسوس و سپس فلكه اى تبديل كرده و طاق گنبد را بر آن نهاده اند.(4)

مؤلف كتاب گنجينه آثار قم معتقد است كه گنبد به سال 378 ق ساخته شده و كلمه صفورا ماده تاريخ وفات سيد صفورا مى باشد.(5)


1- همان، ص 509 - 510.
2- انوار پراكنده، ص 519.
3- تربت پاكان، ج 2، ص 87.
4- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 178.
5- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 288.

ص: 22

بقعه، فاقد هر گونه تزيينات و حجرات است و جدار بنا در داخل، سفيدكارى شده است.(1) عوام به غلط تصور مى كنند كه مدفون در اين بقعه دختر حضرت شعيب پيامبر عليه السلام است؛ ولى با توجه به قراين و نصوص، ترديدى نيست كه مدفونين در اين بقعه چند تن از سادات عمريه و از نوادگان عمر بن على بن ابيطالب مى باشند.(2)

3 - شاهزاده ابراهيم رحمه الله :

بقعه شاهزاده ابراهيم در «مزديجان» و در خيابانى كه امروزه به نام امامزاده ابراهيم معروف است واقع شده است. اصل بنا متعلق به قرن هفتم و از آثار دوره ايلخانى بوده كه در دوره هاى مختلف تعمير و گسترش يافته است.(3)

نماى بيرونى و درون بنا، كه اكنون با تعميرات مكرر، ظاهرى نو به خود گرفته هشت گوشه با ايوانى در هر ضلع از بيرون و صفه اى در درون است و بالاى آن، قاعده شانزده ضلعى گنبد با هشت نورگير و سپس گنبدى به بلنداى پيرامون 14 متر از سطح بنا قرار دارد.

بقعه مورد نظر بر اثر عوامل جوى و مرور زمان كهنه و فرسوده شده بود كه به سال 1310 ق از ناحيه متولى آن و «سيدعلى نقى» تعمير و آجركارى شد. سپس به سال 1356 ش با همت «حاج حسين گرجى آشتيانى» مجدداً تعمير و ايوان مدخل آن كاشى كارى شده.(4)


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 178.
2- انوار پراكنده، ص 523.
3- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 150.
4- تربت پاكان، ص 73.

ص: 23

در مدخل صحن بقعه، دروازه و ايوان باشكوهى همراه با دو گلدسته مزين به كاشى كارى گره اى الوان ساخته شده است كه در بالاى درب بزرگ مدخل با خط نستعليق سفيدى و در زمينه آبى، بعد از «بسم اللّه...» چنين نوشته است.

«آستان مقدس عالم جليل القدر حضرت امامزاده ابراهيم عليه السلام و پدر بزرگوار ايشان از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام ».

بناى اين ساختمان به سال 1368 ش به واسطه اوقاف و امور خيريه پايان يافت.

اصل مدخل بزرگ ورودى به صحن از آثار «دكتر احمد احسان» مى باشد كه طبق دستور «حضرت آية اللّه بهبهانى رحمه الله » از طرف اوقاف شكل گرفت. در اين مكان دو امامزاده جليل القدر به نام هاى «ابوجعفر محمود» و «ابواسماعيل ابراهيم» به خاك سپرده شده اند و به سبب تأليفات ابراهيم كه از بزرگان زمان خود بود به نام وى شهرت دارد.(1)

4 - شاهزاده جعفر موسوى رحمه الله :

اين بقعه در خيابان امامزاده ابراهيم واقع شده است و از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام مى باشد. ايشان از نقباى علوى در اواخر قرن ششم و اوايل قرن هفتم بوده كه در هنگام يورش سپاه چنگيزى به سال 617 ق در فتنه اميرزاده جِته نويان به شهادت رسيد.

حدود 50 سال پس از وقوع حادثه قتل وى، بقعه اى در اين مكان ساخته شد كه در گذر زمان تغييرات كلى نموده است. هم اكنون بقعه داراى سه در ورودى است كه در اول، مدخل اصلى آن محسوب


1- انوار پراكنده، ص 541.

ص: 24

مى شود و مقابل خيابان با چند پله متصل به راهروى بزرگى كه به حسينيه راه دارد مى شود و از آن به داخل روضه مقدسه وارد مى شوند. دو در ديگر در طرف شمال بقعه و داخل كوچه واقع شده است.

در وسط صحن، حوض بزرگى بر زيبايى آن افزوده است. مدخل اصلى نيز با ايوانى به ارتفاع 8 متر شكل گرفته و در جانب چپ ايوان، مسجدى است، به مساحت 400 متر كه به كاشى كارى مزين است. ضريح مطهر امامزاده نيز به سال 1368ش نصب گرديده است.

5 - بقعه سيد معصوم رحمه الله :

اين بقعه بنايى است چهار ضلعى كه بر فراز آن گنبدى عرقچين از خشت و آجر ديده مى شود. عمارت آن از سطح زمين هم اندازه يك پله فاصله دارد و بر گرد آن ايوانى بدون سقف ايجاد شده است.

براى ورود به بقعه بايد از ايوان وارد شد. اين بنا در مجموع، داراى صحن، ايوان، محراب است. سنگ مزار كاهگلى آن در ميان ضريحى از چوب به رنگ سبز قرار دارد.

سيد معصوم يكى از نوادگان امام زين العابدين عليه السلام است كه در جوانى به فيض شهادت نايل گرديد.(1)

6 - امامزاده جمال الدين شاه جمال رحمه الله : 25/12/79 _ ش ثبت: 3344

اين امامزاده در جنوب غربى قم و در ابتداى جاده اراك واقع است. در اين بقعه يكى از سادات بزرگوار قم به نام «سيد ابوالهادى محمد


1- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 110.

ص: 25

جمال الدين رحمه الله كه نقيب سادات قم و آوه در قرن هشتم بوده، دفن شده است.(1)

بنا قبل از مرمت در چهار ايوان كوتاه و ساده ساخته شده بود و در چهار سوى بقعه نيز ايوان هايى بود كه «على سنقرى» نايب الحكومه قم در اواخر قرن 13 بنيان نموده بود؛ ولى در سال 1368 ش سازمان اوقاف و خيريه استان قم تعميرات اساسى و قابل توجهى در آن انجام داد و به آن صحن و حجرات و حسينيه افزود.

مدفون در بقعه از نوادگان امام زين العابدين عليه السلام مى باشد.(2)

7 - بقعه امامزاده عبداللّه قلعه صدرى رحمه الله :

اين آرامگاه در نزديكى «قلعه صدرى» واقع شده و منسوب به نوادگان امام سجاد عليه السلام مى باشد.

بناى بقعه از خارج 4 ضلعى و جدار ساده آجرى و از داخل نيز مربع به دهانه 6 متر و ارتفاع 1 متر است كه در هر ضلع آن شاه نشينى قرار دارد كه جدار آن را سفيدكارى كرده اند.

در زواياى فوقانى ديواره هاى بقعه، نيم طاقى زده شده كه صورت مربع را به هشت ضلعى و بلافاصله به فلكه اى تبديل كرده و پوشش عرقچينى را بر آن زده اند.

بر فراز بقعه نيز گنبدى است نيم بيضى با جدار سفيدكارى؛ در جنوب بقعه نيز ايوانى الحاقى است كه نزديك درگاه آن كاشى كارى معرق است


1- همان، ص 61.
2- همان، ص 82.

ص: 26

و از نظر قدمت به دوره قاجاريه مى رسد.(1)

بخش پنجم:

بخش پنجم: بقعه ها و امامزاده هاى بخش كهك و قنوات:

1 - شاه جعفر غريب رحمه الله : 16/7/1379 _ ش ثبت: 2718

اين بقعه در يك فرسخى شرق قم در جاده قم به كاشان و كنار «تپه قل درويش» واقع است. بنا از بيرون هشت ضلعى است كه چهار وجه آن به صورت طاق نماى تزيينى مى باشد و در درون با نقشه مربع به ابعاد تقريبى 10×10 با چهار ورودى از چهار قسمت با پوشش گنبدى دو پوسته است كه ارتفاع آن نزديك به 7 متر مى رسد. در بقعه، ضريحى چوبى مشبك ساده به ابعاد 3×2 و ارتفاع 70/1 سانتى متر وجود دارد كه بر روى قبر كاشى هاى خشتى فيروزه اى قابل رؤيت است.(2)

در جبهه جنوبى آن ايوان نسبتاً مرتفع با تزيينات رسمى بندى گچى ساده و بر روى پيشانى با طراحى حصيرى آجرى مى باشد. دور تا دور بنا يك تراس به عرض تقريبى 2 متر كه جهت استفاده زائران مهيا شده احداث گرديده است. اين آرامگاه مدفن «امامزاده جعفر رحمه الله » از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام است كه از نظر معمارى متعلق به دوره قاجاريه مى باشد.(3)


1- تربت پاكان، ج 2، ص 161.
2- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 2718.
3- تربت پاكان، ج 2، ص 162.

ص: 27

2 - بقعه پنج امامزاده: 16/7/1379 _ ش ثبت: 2799

اين آرامگاه در روستاى جمكران واقع شده و مركب از دو بناى مجاور هم كه مزار جمعى از سادات حسينى و نوادگان امام سجاد عليه السلام است.

بقعه اول، مدفن سه تن از نوادگان امام سجاد عليه السلام به نام هاى «هادى»، «مهدى» و «ناصرالدين» است كه به سال 1305 ق به دستور «حسام السلطنه» ساخته شد و بقعه ديگر مدفن دو تن به نام هاى «جعفر» و «سكينه» است كه فرزندان «ناصرالدين» هستند. اين بقعه نيز به سال 1299 ق ساخته شده است.

محوطه زير بناى بقعه چهار ايوان با چهار حجره و غرفه ها و زوايا يك طرح مربع به ابعاد 12×12 را تشكيل مى دهد. حرم نيز مربع و به ارتفاع 7 متر داراى چهار شاه نشين است كه از هر يك درى به خارج گشوده مى شود. ازاره حرم به ارتفاع 1 متر با كاشى هاى خشتى فيروزه اى، كاشى كارى شده و در بدنه بنا كتيبه اى كمربندى از كاشى خشتى با زمينه لاجوردى و به خط نستعليق است كه بر آن قصيده اى با 24 بيت نگاشته شده است.(1) سنگ مزار داخل ضريح مربوط به 500 سال پيش است و مزار را با پارچه اى سبز پوشانده اند.

عكس 12×8

3 - طيب و طاهر: 7/3/1379 _ ش ثبت: 2690

اين بنا در كنار «جاده سراجه - قنوات» واقع است و از نظر قدمت و


1- گنجينه آثار قم، ج 1، ص 29.

ص: 28

استخوان بندى به قرن دهم مى رسد.

گنبد اين مزار برجى، هرمى شانزده تركى است و سبك آن با بناهاى قرن هشتم تشابه دارد؛ نماى درون آن نخست، چهار گوشه با دو تا جايى در چهارسو است كه در بالا هشت گوشه و سپس در قاعده گنبد به شانزده ضلعى تبديل شده است. بلنداى سقف از سطح بقعه، بيش از 10 متر مى باشد. مرقد نيز در ازاى 2×3 و ارتفاع 20/1 و در وسط بنا قرار دارد كه به كاشى لاجوردى آراسته شده است.(1)

درباره نام و نسبت مدفونان اين بقعه، چون لوح مزار و كتيبه اى از نام و نشان مدفونان حكايت كند، وجود ندارد، ناچار به نقل قول سينه به سينه و اخبار تاريخى اكتفا مى كنيم.

صاحب «انوارالمشعشين» مدفونان اين بقعه را دو تن از فرزندان امام سجاد عليه السلام يكى «ابوعبداللّه حسين» و ديگرى فرزندش «محسن» مى داند.(2)

عباس فيض در گنجينه آثار قم معتقد است كه طيب و طاهر دو تن از فرزندان «ابوالحسن على بن طلحه» از نوادگان امام حسين عليه السلام هستند كه از آوه به قم آمدند و پس از مدتى در اين منطقه وفات يافتند.(3)

4 - حليمه خاتون:

اين آرامگاه در «روستاى لنگرود» در مسير جاده قم - كاشان واقع است. نقشه بنا از خارج، هشت ضلعى آجرى است و از داخل، چهار


1- تربت پاكان، ج 2، ص 171.
2- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 269.
3- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 497.

ص: 29

ضلعى متساوى با جدار ساده و فاقد تزيينات است.

بنا داراى سه در است كه جلوى هر يك ايوانى قرار دارد. گنبد بيرونى و داخلى بنا از نوع عرقچين است كه پوشش بيرونى آن آسيب زيادى ديده است.

اصل بنا با توجه به سبك آن به قبل از دوره صفوى تعلق دارد. حليمه خاتون از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام مى باشد.(1)

5 - بقعه سلطان محمود صرم رحمه الله : 1380 _ ش ثبت: 4773

بناى مزبور كه در شمال غربى «روستاى صرم» واقع است، مدفن سه تن به نام هاى «سلطان محمود»، «شاهزاده سليمان» و يك زن به نام «ستى زينب» است.

اين مزار از خارج هشت ضلعى و از داخل به صورت مربع متساوى الاضلاع به طول 5 و ارتفاع 8 متر است كه در هر ضلع، شاه نشينى ساخته شده است و از هر شاه نشين نيز درى به خارج گشوده مى شود.

بناى بقعه با تعبيه نيم طاق هايى از داخل به هشت ضلعى و سپس فلكه اى تبديل شده و با كار گنبد عرقچين بر آن قرار گرفته است.(2) مصالح به كار رفته در اين بقعه، آجر است و نماى داخلى نيز سفيدكارى ساده و خالى از تزيينات هنرى است. در جانب شرقى و شمالى بقعه، ايوانى ساده و در جهت جنوبى آن رواقى چشمه پوش و مركب از سه قسمت به


1- همان، ص 497.
2- دايرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 135.

ص: 30

چشم مى خورد.(1)

«سلطان محمود» يكى از نوادگان امام سجاد عليه السلام مى باشد كه در سال 298 ق عليه «واثق، خليفه عباسى» قيام كرد و «شهر واسط» را به تصرف در آورد؛ اما در برابر سپاه خليفه عباسى ياراى مقاومت نداشت؛ سپس به طرف قم آمد و در كنار «دهكده صرم» مخفيانه زندگى كرد تا اين كه در همان جا درگذشت.(2)

6 - بقعه امامزاده سليمان رحمه الله :

اين بقعه در 2 كيلومترى شمال «دهكده صرم» واقع است. نقشه بنا از خارج، برجى و با مصالح سنگ و گچ است. بنا از داخل به صورت مختلف الاضلاعى به ارتفاع 5/4 متر كه جدار آن سفيدكارى شده و داراى در ورودى است و كف بنا با كاشى هاى جديد فرش شده است.

گنبد خارجى آن عرقچينى كاهگلى است كه بر رأس آن، ميل مانندى با پوشش كاشى ساخته اند. در ضلع شرقى بقعه، در لوح قبر باستانى و كوچك از سنگ سياه نصب شده است كه در حاشيه هر دو به خط ثلث برجسته و مرغوب به تاريخ 970 و 989 ق حجارى شده است.

بناى اوليه بقعه، متعلق به «دوره ايلخانان» است، كه از سادات حسينى سجادى مى باشد.(3)

7 - بقعه هفت امامزاده شاهزاده عباس:


1- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 4773.
2- دايره المعارف بناهاى آرامگاهى، ص134.
3- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 4773.

ص: 31

اين بقعه در كنار «دهكده ورجان» واقع است و مدفن هفت امامزاده به نام هاى: «عباس»، «ابراهيم»، «صالح»، «فيروز»، «حسن»، «جعفر» و «ابوالقاسم» است، كه از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام مى باشند.

نقشه بنا از خارج چهار ضلعى و از داخل نيز مربعى متساوى به دهانه 5 و ارتفاع 7 متر است كه چهار شاه نشين دارد و از هر يك درى به ايوان گشوده مى شود.

پوشش بقعه، عرقچين و با آجر ساده ساخته شده و از خارج، كاهگلى است. در زير گنبد، مرقدى به ارتفاع 20/1 متر با جدار كاشى كارى خشتى فيروز فام است كه فاقد تزيينات هنرى و تاريخى است.(1)

8 - امامزاده سيد معصوم رحمه الله زينب خاتون: 1380 _ ش ثبت: 4744

اين آرامگاه در نزديكى «شهر كهك» و در 24 كيلومترى قم مى باشد. از نظر قدمت و استخوان بندى بقعه به دوره صفوى تعلق دارد. گويا ابتدا توسط «شاه بيگم»، دختر شاه اسماعيل صفوى و سپس «شاه تهماسب» احداث شده است.

قاعده بنا از خارج به صورت هشت ضلعى مختلف الاضلاع با مصالح سنگ و گچ است كه هنگام تعمير، تغييراتى در آن داده شده است. بنا از داخل به شكل مربع متساوى الاضلاع است و در هر ضلع آن، شاه نشينى تعبيه شده و از هر كدام درى به خارج گشوده و در جلوى هر در تالارى ساخته اند.(2)


1- گنجينه آثار قم، ج 1، ص 74.
2- پرونده ميراث فرهنگى استان قم، ش4744.

ص: 32

گنبد بيرونى از نوع هرمى شانزده تركى كوتاه است كه داراى عنقى آجرى با نمايى به ارتفاع 2 متر و تاركى هرمى به ارتفاع 5 متر به كاشى هاى فيروزه فام آراسته است.

در سه جانب بقعه، تالارهايى قرار دارد كه به وسيله غلام گردشى به يكديگر مرتبط مى شود. در دو جانب تالار شمالى در هر طرف، دو غرفه مصفا با چشم اندازهاى زيبا ساخته شده كه در عصر صفويه بر بناى بقعه افزوده شده است.(1)

برجسته ترين اثر هنرى از بقعه، منبت كارى آن به تاريخ 979 ق است كه زينت بخش «موزه فين كاشان» شده است. «سيد معصومه رحمهااللّه» يكى از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام است.

9 - شاهزاده ابراهيم سيرو رحمه الله : 17/12/1381 _ ش ثبت: 7693

بناى كنونى مزار از نظر قدمت، متعلق به عصر صفوى است. گنبد آن به بلنداى 7 متر و هرمى شكل و برجى كه به كاشى فيروزه اى آراسته است. درگاه ورودى بقعه از سوى غرب در ايوان باز مى شود كه برابر آن رواقى است و سپس صحن قرار دارد.

نماى داخلى بنا چهار ضلعى متساوى الاضلاع با جدار سفيدكارى مى باشد كه فاقد تزيينات و به دهانه 4 متر و ارتفاع 5/4 متر است.(2) كه در ارتفاع 5/2 مترى با افزودن چهار و نيم طاقى در گوشه هاى چهارگانه بقعه به صورت فلكه اى تبديل شده است. گنبد بيرونى اين بنا به صورت خودى بوده كه بعدها گنبدى مخروطى به شكل كلاه درويشى بدان


1- استان قم، ص 101.
2- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 147.

ص: 33

افزوده اند. از جمله آثار قديمى اين بنا در منبت كارى آن مى باشد كه متعلق به سال 1015 ق است. همچنين چهار «سنگ نبشته» در رواق غربى كه مشتمل بر ابياتى چند نصب شده به سال 1064 ق است كه حاكى از جريان آب قنات به دست «پير مهدى» در اين حكايت است و نيز سنگ نبشته اى ديگر به سال 1078 ق كه از احداث بركه اى در كنار مزار حكايت دارد.

شاهزاده ابراهيم از فرزندان حضرت امام محمد باقر عليه السلام است.(1)

10 - شاهزاده محسن رحمه الله :

اين آرامگاه در روستاى «قبادبزن» واقع كه از سادات حسينى است.

قاعده بنا از خارج، چهار ضلعى با جدار سنگ و ملاط گچ است و از داخل مربع به دهانه 5/5 و ارتفاع 7 متر مى باشد. در هر ضلع، شاه نشينى دارد كه در هر كدام در ورودى ساخته اند.(2)

در چهار گوشه فوقانى بنا نيم طاقى زده شده كه اشكال هندسى جديد پديد آمده است؛ سپس با زدن چند رسمى بندى آن را به فلكه اى در آورده و با كار پوشش عرقچين را بالا آورده اند.

در وسط بقعه، مرقدى ساده در جهت شمالى آن ايوانى با پوشش دو قوسى به دهانه 5/3 و عرض 2 متر قرار دارد كه نسبتاً قديمى است و در جانب آن تالارى نوساز با پوشش مسطح مى باشد كه به نظر مى رسد، اصل آن متعلق به قرن دهم هجرى است.(3)


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 147.
2- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 656.
3- همان.

ص: 34

11 - شاه اسماعيل رحمه الله : 25/12/1379 _ ش ثبت: 3497

اين بنا در دامنه «كوه بيدقان» واقع و در آن سه تن از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام به نام هاى «شاهزاده اسماعيل» و فرزندش «حمزه» از احفاد «على بن جعفر عريضى» و «شاهزاده محمد» دفن شده اند.

بقعه از ابنيه قرن هفتم است كه از اساس با مصالح گچ و سنگ بنيان گرديده و بسيار متين و مستحكم است. نقشه بنا از خارج، برجى و از داخل به صورت چهار ضلعى متساوى به دهانه 5/5 و ارتفاع 9 متر است.(1)

ازاره بقعه به كاشى هاى خشتى هشت ضلعى كوكبى عصر مغول آراسته است كه فقط ده پارچه از آن باقى مانده و در موزه آستانه حضرت معصومه عليهاالسلام نگهدارى مى شود.

جدار داخلى بقعه، سفيدكارى و تهى از تزيينات كاشى و گچ برى است؛ جز شاه نشين جانب شمالى كه داراى تزيينات كاشى كارى دوره هاى بعد است. در ارتفاع 5 مترى هر زاويه نيم طاقى ساخته شده؛ به طورى كه نقشه مربع را به هشت ضلعى تبديل كرده است.(2)

اين گنبد به قطر 8 و ارتفاع 10 متر آراسته به كاشى هاى فيروزه اى دوره صفوى بوده كه به مرور زمان، عمده آن فرو ريخته است.

تمام اضلاع گنبد، داراى كتيبه اى است كه با عبارت «اللّه»، «محمد»، «على» زينت يافته است. بقعه شاه اسماعيل يك بار در سال 920 ق در عهد شاه اسماعيل صفوى و يك بار نيز در سال 1214 ق در دوره


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 155.
2- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 297.

ص: 35

فتحعلى شاه تعمير و تزيين شده است.

نقل است كه محقق قمى به علت اين كه نسب شاهزاده اسماعيل بر وى معلوم نبوده به زيارت او نمى رفت و مردم را هم از زيارت او منع مى نمود تا شبى آن امامزاده بزرگوار را با هيبتى بسيار خوش در خواب مى بيند و به ايشان مى فرمايد: «خودت كه به زيارت ما نمى آيى هيچ؛ چرا مردم را از زيارت ما منع مى كنى؟!»

محقق قمى بدين جهت از آن به بعد سالى يك مرتبه به آستانه مباركه شاه اسماعيل مى رفت و مردم قم نيز هر ساله در ايام پاييز به آن آستان مبارك مشرف مى شدند.

در نقطه مركزى بقعه، ضريحى مشبك از جنس آلومينيوم قرار دارد كه سنگ مرمر، مزار را در بر گرفته است. اين ضريح در سال 1370ش ساخته شد و بر تربت امامزاده نصب گرديد.(1)

12 - بقعه شاهزاده «هادى» 19/12/1380 _ ش ثبت 4872

اين آرامگاه در شمال «دهكده وشنوه» در هشت فرسخى قم واقع و مدفن پنج امامزاده است. قاعده گنبد از خارج، برجى با مصالح سنگ و گچ و از داخل به صورت هشت ضلعى مختلف الاضلاع به دهانه 5/4 متر است. گنبد بيرونى بنا از نوع هرمى شانزده تركى به قطر 6 و ارتفاع 8 متر است كه با كاشى هاى فيروزه فام پوشش يافته است. در وسط بقعه، ضريحى آبى رنگ از چوب مشبك قرار دارد و درون آن مرقدى آراسته با كاشى خشتى فيروزه فام است. در جهت جنوبى بقعه ايوانچه اى است از الحاقات عصر صفوى كه نقاشى درون آن مربوط به دوره جديد


1- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 83.

ص: 36

است.(1) از طريق دو پله پس از طى تنها ايوان بقعه كه بنام «ايوان قبله» شهرت دارد مى توان وارد آن شد. كف آن تا حدود يك متر از جدارها از سنگ پوشيده شده است. كه با نقوش خاص تزيين شده است. اين نقوش حدود 70 سال پيش با هنرمندى «ميرحسين نقاش» انجام گرفته است.(2)

در اين بقعه، دو تن از نوادگان امام سجاد به نام هاى «شاهزاده هادى» و «ستى شهربانو» و نيز «حليمه خاتون» و «رقيه خاتون» از نوادگان امام باقر عليه السلام و «زينب خاتون» از نوادگان امام كاظم عليه السلام دفن شده اند.

14 - امامزاده باوره رحمه الله :

اين آرامگاه در مزرعه اى حدود يك فرسنگى «دهكده فردو» واقع است. بنا مشتمل بر دو بقعه است كه در هر بقعه دو امامزاده به نام هاى «شاهزاده محمد» و «حسين» و نيز «حليمه» و «زينب خاتون» از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام مدفون اند.

پوشش اين بقعه از نوع عرقچينى با مصالح سنگ و گچ و از آثار قبل از دوره صفوى و فاقد تزيينات هنرى مى باشد. قاعده هر دو بقعه از خارج و داخل به شكل مربع متساوى الاضلاع به دهانه 3 و ارتفاع 7 متر است كه در هر ضلع شاه نشينى ساخته شده و پوشش گنبد عرقچينى و طاق شاه نشين ها روى است.(3)

بخش ششم:


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 215.
2- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 84.
3- تربت پاكان، ج 3، ص 200.

ص: 37

بخش ششم: بقعه ها و امامزاده هاى بخش خلجستان - جعفريه و مركزى:

1 - شاهزاده ابراهيم «دستجرد» رحمه الله : 17/12/81 _ ش ثبت: 7694

اين بقعه در شهر دستجرد مركز خلجستان واقع است. با توجه به سبك معمارى، به نظر مى رسد كه اين بنا به قرن دهم تعلق دارد.(1)

بقعه مورد نظر از درون به صورت 8 ضلعى و از بيرون به شكل نعل اسب است. نماى بيرونى با لاشه سنگ و ملاط گچ كار شده و نماى درون، با خشت و اندود كاه گل و سپس اندود گچ نازك كارى شده و داراى دو رديف طاقچه تزيينى كم عمق است.

در اين بقعه، هيچ كتيبه اى ديده نمى شود و گنبد بقعه به صورت تخم مرغى و از نوع يك پوسته با روكش آجر است. ارتفاع آن حدود 60/2 و ارتفاع بنا از سطح زمين 8 متر است.

در اين بنا دو تن از سادات سجادى به نام هاى «ابراهيم» و «ابوطالب» مدفون اند.(2)

2 - شاهزاده زكريا رحمه الله : 5/9/1380 _ ش ثبت: 4420

بين روستاى عيسى آباد و ميدانك، رود كوچكى است كه در كنار آن از عمق 5 مترى سطح زمين، سدى آجرى به صورت برجى از سنگ و گچ بنا شده كه ساختمان امامزاده زكريا بر روى اين سد بنا گرديده است.(3)

اين بقعه، بيش از يك متر از سطح زمين ارتفاع دارد. درون آن را با


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 187.
2- پرونده ثبتى استان قم، ش 2694.
3- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 88.

ص: 38

پارچه سبز پوشانده اند در جهت شمال بقعه نيز ايوانى كوچك قرار دارد. بر فراز بقعه، گنبدى با ارتفاع 10 متر شلجمى شكل و زيبا آراسته به كاشى ديده مى شود و دو گلدسته در كنار آن برپا شده است. بنا از نظر قدمت، مربوط به عصر صفويه است.(1)

در اين بقعه يكى از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام دفن شده است.(2)

3 - امامزاده عاقب رحمه الله : 7/7/1381 _ ش ثبت: 6518

اين آرامگاه، در «روستاى بنابر» از توابع «دهستان قاهان» واقع است. بنا در محوطه قبرستان كنونى روستا در قسمت پراكنده بافت روستايى است و در جنوب آن باغ هاى ميوه و در شمال آن ساختمان هاى روستايى قرار دارد. فضاى داخلى گنبد، خانه مربعى به ابعاد 40/6 متر است و از چهار طرف باز مى شود و در قسمت شمالى بنا نيز يك ايوان با سقف چوبى ديده مى شود.

مصالح اصلى بنا خشت و گل است و در سال هاى اخير، توسط آجر و سيمان تعمير شده است. گنبد آن سيمانى و با مصالح جديد، عايق بندى شده است.(3)

امامزاده عاقب از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام است.

4 - شاهزاده طاهر رحمه الله طغرود:

اين بقعه در «روستاى طغرود» در پنج فرسنگى شمال غربى قم واقع


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 161.
2- گنجينه آثار تاريخى قم، ج2، ص433.
3- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، 6518.

ص: 39

است. بناى مزبور از آثار تاريخى مى باشد كه فاقد تزيينات هنرى است.(1)

بناى بقعه از خارج، به صورت هشت ضلعى آجرى و زيبا است و داخل آن به صورت مربع مشابه و به دهانه 5 متر است كه قسمت پايين آن تا ارتفاع يك مترى به شكل مربع است؛ سپس در چهار زاويه به پوشش مثلث افزوده شده است و روى آن را تا بالا پر ساخته و هيئت ساختمان به شكل هشت ضلعى در آمده است. بعد از اين قسمت صورت بنا شانزده ضلعى است و در آن 16 صفه محرابى كوچك است و بالاى آن فلكه اى است و پا طاق پوشش عرقچينى بر روى اين قسمت قرار گرفته است.

در جلوى درگاه غربى بقعه، ايوانى قديمى است كه آن را از قطر پايه بيرون انداخته اند. در وسط بنا مرقدى با ضريح چوبى مشبك است كه بر بالاى آن كاشى هاى فيروزه اى نصب كرده اند.(2)

رواق نو بنياد آن با وسعت 10×10 متر داراى جدار آجرى و پوشش مسطح با تيرآهن است كه از جانب غربى به جدار بقعه پيوند مى خورد. شاهزاده طاهر از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام است.(3)

5 - قدمگاه حضرت مهدى عليه السلام : 19/12/1380 _ ش ثبت: 4857

اين بنا در مركز بافت «روستاى كاسوا» در منطقه خلجستان قرار گرفته و ساختمان آن در حقيقت، قدمگاه حضرت مهدى است و امامزاده نمى باشد.


1- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 643.
2- تربت پاكان، ج 2، ص 201.
3- گنجينه آثار تاريخى قم، ج2، ص643.

ص: 40

بناى اصلى قدمگاه، يك قسمت مربع شكل است كه بر روى آن سقف گنبدى 8 ضلعى ايجاد شده است. اين گنبد با آجر لعابدار پوشيده شده و در قسمت زيرين آن با آجر كلمات مقدس نوشته شده است. در جلوى اتاق يك ايوان مستطيلى قرار دارد كه آن نيز جزء اصلى ساختمان است و با اتاق هاى قوسى شكل سقف گرديده است. اكثر قسمت هاى بنا با ستون ها و تيرهاى چوبى پديد آمده و در ضلع شرقى بنا يك مسجد ساخته شده است.(1)

6 - شاهزاده احمد بن على رحمه الله : 7/7/1381 _ ش ثبت: 6519

اين بقعه در يك كيلومترى غرب «روستاى كاسوا» از توابع منطقه خلجستان قرار دارد. از نظر قدمت ساخت بنا با توجه به اشعارى كه بر روى صندوق خانه آن حك شده، به سال 1007 ق همزمان با حكومت شاه عباس صفوى مربوط مى شود.

نكته اصلى و بارز بنا اصالت نقشه آن است كه با توجه به الحاقات آن در دوره هاى مختلف، خدشه اى به آن وارد نشده است؛ همچنين چگونگى قرارگيرى آن بر روى تپه و اشراف به ايوان جنوبى و فضاى سرسبز دامنه تپه از نكات مورد توجه اين بنا است.(2)

7 - بقعه علمدار كياب رحمه الله :

اين بقعه، محل دفن «امير صالح بن ابراهيم بن مالك اشتر نخعى» است كه در سپاه زيد، علمدار بود و پس از آن كه زيد به شهادت رسيد، نامبرده


1- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 4857.
2- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 6519.

ص: 41

به سوى ايران فرار كرد و در اين نقطه كوهستانى و دور افتاده اقامت گزيد و به كار زراعت اشتغال ورزيد.

بنا به صورت مضلع مشابه برجى است كه از تخت سنگ هاى كشيده و كم عرض با ملاط گچ بنيان گرديده است. قاعده گنبد از خارج چهار ضلعى است كه زواياى آن را در گذشته با كاه گل پوشانده بودند.

هيئت ساختمان از داخل، چهار ضلعى مساوى به دهانه 4 و ارتفاع 8 متر و پوشش آن عرقچينى ساده است و تمام جدار آن سفيدكارى بوده است. در جبهه شرقى و شمال بقعه، دو در ديده مى شود كه جلوى هر يك، ايوانى ساخته شده است. در حال حاضر، ايوان شمالى بنا تخريب شده و ايوان شرقى از يادگارهاى عصر قاجار است.(1)

8 - شاهزاده ابوطالب رحمه الله : 19/12/1380 _ ش ثبت: 4859

اين بنا در كناره ى جنوبى جاده بين «روستاى نويس» و «كاسوا» قرار دارد. اطراف امامزاده را باغ هاى ميوه و زمين هاى كشاورزى فرا گرفته است.

قديمى ترين سنگ قبر اين منطقه به سال 1134 ق پايان دوره صفوى مى رسد. اين بقعه از دو بخش تشكيل شده است. بخش اول، مربوط به گنبدخانه و بخش دوم، ايوان جنوبى آن است كه جديد احداث شده است.

نقشه گنبدخانه از خارج به صورت دايره در آمده و در داخل يك 8 ضلعى منتظم است، سقف آن يك گنبد مدور با گوشه سازى ساده مى باشد.


1- پرونده ميراث فرهنگى استان قم، شماره 47.

ص: 42

پوشش گنبدخانه از خارج يك هرم 12 ضلعى مى باشد كه در زير هر ضلع آن در ديواره ها يك طاقچه نما ايجاد گرديده است. مصالح عمده براى پوشش و حفظ از سنگ است.(1)

تصوير 8×12

9 - شش امامزاده: 2/8/1378 _ ش ثبت: 2429

شش امامزاده، بنايى است كه در نزديكى «روستاى قمرود» واقع شده و 5/22 متر طول و 14 متر عرض دارد. بقعه آن داراى دو ايوان است كه يكى در جلو و ديگرى در پشت قرار دارد.(2)

شبستان اصلى در مركز آن واقع شده و بر فراز آن گنبدى ديده مى شود. شبستان بنا چهار گوش به اندازه 80/5×80/5 مى باشد. بنا متعلق به دوره قاجاريه است و معمارى آن ساده و بومى است و از كاشى هاى هفت رنگ براى تزيين استفاده شده است.

«مدرسى طباطبايى» در كتاب «تربت پاكان» معتقد است: بناى كنونى در اواخر دوره ناصرى پديدار گرديده است و به دستور «مهندس الممالك غفارى» به سال 1321 ق صورت گرفته است.(3)

برخى از مورخان نيز معتقدند: بنا از آثار قرن دهم هجرى است كه در عصر قاجار تعمير و تزيين شده است. در اين مكان، شش امامزاده به نام هاى «محمد»، «حسن»، «قاسم»، «حمزه»، «خالد» و «رقيه خاتون» در


1- همان، ش 4859.
2- بررسى هاى باستان شناسى قمرود، ص121.
3- گنجينه آثار قم، ج 2، ص 69.

ص: 43

دو بقعه مدفون اند و از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام مى باشند.(1)

تصوير 8×12

10 - بقعه خديجه خاتون عليهاالسلام : 26/8/1378 _ ش ثبت: 2495

اين بقعه كه در پنج فرسنگى جنوب قم و در نزديكى بستر شرقى قمرود واقع است، منسوب به دخترى از فرزندان امام جعفر صادق عليه السلام مى باشد. نماى خارجى بنا نخست چند مترى سنگ چين و پس از آن گنبد برجى هرمى و قاعده ضلع آن آجرى است.

نماى درونى از سطح زمين تا 3 متر چهارگوش با دو درگاه ورودى در شمال و جنوب و دو صفه در شرق و غرب آن است.(2)

بلنداى گنبد 11 متر است. در مركز سقف، شمسه اى از گل و بوته گچ برى شده و گرداگرد آن ميان دو حاشيه زنجيره اى چند سانتى متر وجود دارد كه حاشيه نخست از نام «محمد» و حاشيه دوم نقش و نگار كتابه اى است.

تصوير 8×12

اين بناى ارزشمند از نظر قدمت، مربوط به قرن هشتم است كه به دستور امراى خاندان صفى بنياد نهاده شده است. گچ برى هاى آن نيز كار «على بن محمد ابوشجاع» هنرمند برجسته اين عصر است. گنبد بنا و نيز


1- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 582.
2- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 2495 _ خاندان على صفى، ص 37.

ص: 44

همانند ديگر مقابر برج دو پوسته گسسته رك و با خودمنشورى شانزده ترك است.

كتيبه اصلى بنا بر بالاى قسمت 8 ضلعى به خط ثلث و بر زمينه اى از نقوش گياهى متضمن نام مدفون بانى و تاريخ بنا است كه تا فراز بنا ادامه مى يابد.

نماى جلوى ايوان نيز به دهانه 4 و طول 5 متر از آثار قرن اخير است.(1)

تصوير 8×12

11 - امامزاده عبداللّه رحمه الله :

اين آرامگاه كه در جاده قديم قم به اصفهان و در نزديكى قلعه چم واقع است، بنايى است چهار ضلعى كه با سقفى گنبدى به كاشى هاى بسيار زيبا آراسته است.

از طريق پنج پله به ايوانى مى رويم كه ديوارهايش همگى از سنگ پوشيده شده است. در ورودى بقعه، از آهن است.

بقعه، داراى سقفى بلند و ضريح آن از آب طلا و نقره ساخته شده است.

بناى اصلى امامزاده از خشت و گل بوده كه حدود سال 1360 ش بر اثر زلزله ويران شد و به يارى سازمان اوقاف و امور خيريه بناى فعلى دوباره برپا گرديد.(2)


1- فصلنامه اثر، شماره 33 و34، ص161.
2- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 61.

ص: 45

12 - سكينه خاتون عليهاالسلام : 26/8/1378 _ ش ثبت: 2496

اين امامزاده در 30 كيلومترى شرق قم و در نزديكى «روستاى زالون آباد» واقع است كه داراى بقعه و سه ايوان و صحن است. اين بنا از آثار دوره آغازين صفوى است كه در دوره اخير نيز الحاقاتى بدان افزوده شده است.(1)

نقشه بنا از خارج، برجى و داخل چهار ضلعى متساوى، به دهانه 5 و ارتفاع 9 متر با چهار شاه نشين است كه از هر يك درى به ايوان سه گانه و رواق شمالى گشوده مى شود؛ ولى جلوى درهاى غربى و شرقى را مسدود كرده اند.

بر فراز بنا گنبدى خودى شكل به قطر تقريبى 7 و ارتفاع 10 متر با گردنى استوانه اى به ارتفاع 4 متر روى پايه اى مضلع واقع شده است.(2)

دور گنبد را با كاشى معرق بند اسليمى خوش طرحى آراسته بوده اند كه اكنون تنها چند قسمت آن باقى است. آرايش ساقه گنبد نخست يك رديف كاشى خشتى زيبا با زمينه هاى طلايى، سپس زير آن، كتيبه اى كمربندى گرداگرد با پهناى نيم متر از كاشى معرق است كه بر آن «سوره جمعه» با ثلث سفيد نوشته شده است. اين امامزاده از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام مى باشد.

13 - شاهزاده عباس رحمه الله :

اين بقعه در خارج «دهكده جنداب» در نزديكى «قريه قاضى» واقع شده است كه مشتمل بر بقعه قبه و ايوان و دو حجره است. بناى مزبور از


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 125.
2- همان، ص 125.

ص: 46

آثار قبل از صفويه است كه از سنگ هاى تخته اى و روكش آجرى بر آن كشيده اند.

بناى اوليه امامزاده از داخل و خارج، چهار ضلعى است كه از داخل قطر آن 6 متر و ارتفاعش 9 متر است و در چهار گوشه آن نيز نيم طاقى بالا آمده و صورت مربع را به هيئت هشت ضلعى نامحسوس و بلافاصله به فلكه تبديل ساخته است و با طاق پوشش عرقچين و رسمى بندى را بالا آورده اند.

بر فراز بنا گنبد نيم دايره اى ساده و آجرپوش مى باشد كه در مركز آن مناره اى قراردارد. در وسط بقعه، مرقدى با جدار كاشى كارى خشتى فيروزفام به ارتفاع 1 وطول 3 و عرض 2 متر است. اين امامزاده از نوادگان امام موسى كاظم عليه السلام است.(1)

فصل دوم: مقابر متبركه استان قم:

1 - شيخ اباصلت رحمه الله : 19/2/1378 _ ش ثبت: 232

تصوير 8×12

اين بقعه كه در خيابان آذر، نزديك ميدان كهنه واقع شده، مدفن يكى از دانشمندان فرزانه شيعى مذهب، به نام «شيخ اباصلت بن عبدالقادر بن


1- همان، ص 116.

ص: 47

محمد» است.(1)

نماى درونى بنا با بلنداى پيرامون آن 8 متر چهار گوشه با گنبد قوسى آجرى و سر در مرتفع، در جانب شمال آن است. قدمت و استخوان بندى بنا متعلق به دوره صفويه است ورودى آن به دهانه 5 و عرض 4 متر است كه جدار آجرى و پوشش هرمى دارد.(2)

2 - بابا مسافر:

در «باغ شاه قم» بقعه قديمى است، معروف به «بابا مسافر»، مدفن يكى از دراويش اهل تصوف مى باشد. بعضى نيز احتمال داده اند كه او مسافرى از خادمان و اصحاب حضرت امام رضا عليه السلام و حضرت جواد عليه السلام بوده و راوى خبر قتل حضرت موسى بن جعفر عليه السلام به ايشان بوده است.

نقل قول ديگر حاكى است كه او پس از وفات حضرت رضا عليه السلام ملازم حضرت جواد عليه السلام بوده و آن حضرت ايشان را وكيل اوقاف قم گردانيد.(3)

اصل ساختمان از ابنيه تاريخى عصر صفوى بوده كه در عصر حاضر مرمت كلى شده است. بى شك اين مرد بزرگوار نام ديگرى هم داشته و مقصود از نام مسافر به معناى آن چه در اصطلاح عام است نيست؛ بلكه مسافر نزد اهل حق، معنا دارد و آن عبارت است از كسى كه به درجات حالى در معرفت الهى مى رسد.(4)


1- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 625.
2- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 2321.
3- مان امهان، مسجد مقدس جمكران ص15.
4- تربت پاكان، ج 2، ص 97.

ص: 48

3 - على بن بابويه رحمه الله : 18/2/1380 _ ش ثبت: 3786

اين بنا در ابتداى خيابان چهارمردان، پشت پاساژ ملت در كوچه ابن بابويه واقع است. سبك ساخت بقعه على بن بابويه شيخ القميين پدر شيخ صدوق با بناهاى دوره صفوى مانند چهل اختران و بقعه شيخ اباصلت قابل مقايسه است و به نظر مى رسد كه از آثار مربوط به دوره صفويه باشد كه در اوايل دوره قاجار نيز بر روى آن تعميراتى انجام شده است.

اين بنا از درون، چهار گوش است و با سقفى كوتاه و كتيبه اى گرداگرد از سوره فتح و داراى گنبدى مرتفع با كتيبه اى به خط ثلث از سوره ياسين مى باشد كه بيشتر آن فرو ريخته و در تعميرات، جاى آن را با كاشى هاى معمولى پر كرده اند.

نقل است: در عصر حمله «محمود افغان» در قسمت آويزهاى محراب، هر آويزى را كه نام مبارك على ولى اللّه گچ برى شده بود، تراشيده و با قشرى از گچ روى آن را اندود كرده اند.

تجديد پوشش گنبد نيز در قرن اخير از ناحيه «مرحوم حاج ميرزا عبداللّه رضوانى» دوام نيافته و در دهه گذشته از طرف «حاج شيخ اسلامى آبادانى» به سال 1408 ق تجديد شده است.(1)

تصوير 12×8

4 - مقابر شيخان:


1- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 3786.

ص: 49

اين مزار به واسطه اين كه عده اى از اصحاب ائمه و علماى بزرگ در آن مدفون اند، مقابر شيخان مى گويند؛ از جمله معاريفى كه در آن جا مزار دارند «زكريا بن آدم بن عبداللّه بن سعد اشعرى قمى رحمه الله » است كه از اصحاب حضرت رضا عليه السلام بوده است.

از ديگر قبور شيخان مى توان به قبور بعضى از علماى اسلام اشاره كرد:(1)

1 - محمد بن طاهر حسين قمى رحمه الله كه شيخ الاسلام و امام جمعه قم بوده است؛

2 - آدم بن اسحاق رحمه الله ، برادرزاده زكريا بن آدم؛

3 - زكريا بن ادريس رحمه الله ، عموزاده زكريا بن آدم؛

4 - ميرزا ابوطالب قمى رحمه الله ميرزاى قمى.

ديگر مقابر متبركه قم

1 - مقبره آية اللّه العظمى بروجردى رحمه الله در مسجد اعظم؛

2 - آية اللّه سيدمحمد حجت رحمه الله در مدرسه حجتيه؛

3 - آية اللّه نجفى مرعشى رحمه الله در كتابخانه بزرگ ايشان؛

4 - ميرزاحسين كاشفى لاهيجى رحمه الله در ابتداى چهارمردان؛

5 - آية اللّه سعيدى رضى الله عنه در خاكفرج؛

6 - نواب صفوى رحمه الله در وادى السلام؛

7 - آية اللّه غفارى رحمه الله در باغ رضوان؛

8 - ميرزاحسن رشديه رحمه الله در قبرستان نو؛

9 - استاد شهيد مرتضى مطهرى رحمه الله در حرم مطهر حضرت


1- بارگاه فاطمه معصومه، ص 64.

ص: 50

معصومه رحمه الله ؛

10 - علامه محمدحسين طباطبايى رحمه الله در حرم حضرت معصومه؛

11 - آية اللّه العظمى بهاءالدينى رحمه الله در حرم حضرت معصومه؛

12 - كربلايى كاظم ساروجى حافظ كل قرآن به شيوه اعجاز در قبرستان نو؛

مقابر گنبد سبز: 15/10/1310 _ ش ثبت: 129

قم در قرن هشتم هجرى شاهد يادمان هاى مذهبى، تاريخى متعددى بوده كه در فرهنگ معمارى ايران به برج هاى آرامگاهى موسومند.

شاخص ترين بناهاى مزبور مجموعه اى را تشكيل مى دهد به نام مقابر دروازه كاشان - گنبد سبز _ شناخته شده اند. در اين سه بنا كه از حيث هنر گچ برى از نمونه هاى منحصر به فرد به شمار مى رود، امراى خاندان على صفى، فرمانروايان مستقل قم در قرن هشتم دفن شده اند.(1)

طرح كلى بنا در اين سه اثر از بيرون مضلع با گنبد رُك از نوع دو پوسته و از داخل هشت گوشه با هشت صفه و اضلاع بنا مى باشد كه در بالاى صفحه به شانزده گوشه دگرگون شده است.

بدنه داخل بناها از مركز سقف تا نزديك سطح زمين با آرايش هاى ظريف گچ برى و نقش رنگارها و ترنج ها و مانند آن زينت يافته و در هر يك، سه كتيبه سراسرى گچ برى شده است.(2)

تصوير 8×12


1- مقاله گزارش هاى باستان شناسى، كاظم عرب، ص251.
2- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 220.

ص: 51

تزيينات بناها:

اشاره

از اواخر عصر سلجوقى و سراسر عصر ايلخانى در نماى داخلى اغلب برج هاى آرامگاهى، تزيينات گسترده اى رايج بود. گنبد «خواجه اصيل الدين» از نمونه هاى برجسته بناهاى درونگراى عصر ايلخانى در زمينه تزيينات است. نكته حائز اهميّت در زمينه مقابر گنبد سبز، شباهت نقش مايه هاى تزيينى آن با گچ برى هاى سقف ايوان هاى طبقه دوم گنبد سلطانيه است اين شباهت ها بدان اندازه است كه باستان شناسانى چون «پرفسور پوپ» آن را منطقا كار هنرمندان واحدى مى دانند(1) و به احتمال قوى، بزرگى و عظمت گنبد سلطانيه اين تصور را پيش مى آورد كه هنرمندان و معماران خبره از سراسر كشور دعوت به كار شدند و به هنگام كار كردن به تبادل دانش و هنر خويش پرداختند و هنگامى كه بنا كامل شد، همه آنان به ديار خويش بازگشتند و مهارت و هنر خود را در شهر خود به كار بستند.(2)

در گنبد سبز سه مقبره ديده مى شود كه از جنوب به شمال به شرح زير است.

الف مقبره خواجه اصيل الدين:

اين مقبره، جنوبى ترين گنبد محسوب مى شود. بناى مزبور از خارج، دوازده ضلعى منتظم و از داخل، هشت ضلعى با طاق نماى تزيينى در هر ضلع است. بدين شكل كه هر ضلع داخلى به همراه دو جرز طرفين در


1- معمارى ايران، ص229.
2- مقاله گزارش هاى باستان شناسى، كاظم عرب، ص 252.

ص: 52

خارج به دو ضلع تغيير شكل مى يابد.

نخستين رديف آجرچينى، به صورت راسته چينى انجام يافته كه در فواصل هر ضلع را جرزى ستون مانند از دو سو در ميان گرفته است. از اين رگ به بعد، آجرچينى معمولى، متحدالشكلى سراسر بنا را تا ارتفاع 8 مترى در بر مى گيرد. بر فراز آن طاق نماهايى با قاب مستطيلى و سپس آجر تزيينى قرار دارد. دور طاق نماها كه در ضلع جنوبى بنا قرار دارد با آجرچينى بسيار زيبا نام على عليه السلام به خط بنايى ديده مى شود.

نياى بزرگ خاندان صفى و عموى بانى گنبد خواجه على صفى، همان كسى است كه در قم، نايب خالصه جات «خواجه علاءالدين محمد هندو» بود.

و ديگر فرزند وى «خواجه على اصيل» يا «جمال الدين على» است و او نخستين كسى است از اين خاندان كه به حكومت قم دست يافت.

بر اساس كتيبه موجود بر درگاه پيشانى بنا «على بن محمد ابن ابى شجاع» گچ برى اين بنا را انجام داده است. موضوعات تزيينى در مقابر گنبد سبز به خصوص در مقبره خواجه اصيل الدين به سه عنصر اصلى قابل تقسيم است:

1 - عناصر معمارى يا عناصرى كه در اصل مفهوم ساختمانى دارد و نقش طرح هاى تزيينى را نيز بر عهده دارد؛ همچون سه كنج ها، طاق بندها و مشبك هاى گچى.

2 - به كارگيرى طرح هاى هندسى در خلق الگوهاى ترتيبى چه به صورت يك عنصر مستقل در گره چينى لچكى حاشيه گرداگرد طاق نماها و شمسه كارى ها.

3 - سومين موضوع تزيينى خط يا نوشته هاى بنا مى باشد كه در

ص: 53

تشريح عملكرد بنا، بانى و تاريخ آن قابل توجه است. شيوه تزيينى نيز منحصراً گچ كارى، گچ برى و نقاشى روى گچ است كه باعث شده تزيين بناى مورد نظر در رديف گچ برى هاى برجسته عصر ايلخانى قرار گيرد.

مقبره خواجه اصيل الدين به سال 761 ق ساخته شده و در آن آيات سوره فتح، دهر و قدر ديده مى شود.(1)

ب مقبره خواجه على صفى:

اين بنا كه در وسط دو گنبد ديگر قرار دارد، مدفن دومين فرمانرواى خاندان صفى است. بناى مزبور از خارج دوازده ضلعى منتظم است كه هر ضلع آن با طاق نماهايى به دهانه 40/2 و ارتفاع 7 متر زينت يافته است. نماى بنا از داخل، هشت ضلعى و از اين نظر همانند گنبد خواجه اصيل الدين است كه هشت طاق نما در هر ضلع دارد.

اين طاق نماها در هر يك از اضلاع گنبد، از كف بنا آغاز شده و تا زير قسمت شانزده ضلعى بنا ادامه مى يابند. حاشيه هر يك از طاق نماهاى مزبور با قابى مستطيلى احاطه شده كه مشتمل بر كتيبه اى است كه نقشى حاشيه اى نيز براى هر درگاه بر عهده دارد.

بر فراز طاق نماها، كتيبه اى سراسرى و بلافاصله طاق بندى شانزده ضلعى قرار دارد.

نماى داخلى گنبد از دو بناى ديگر سالم تر مانده و از جهت رنگ آميزى كم نظير خود بدون شك از بهترين آثار تاريخى عصر ايلخانى محسوب مى گردد.(2)


1- همان، ص 152.
2- مقاله نگرشى به برج مقبره خواجه على صفى، كاظم عرب.

ص: 54

گنبد اين بنا از نوع دو پوسته رُك شانزده تركى است كه بر روى بخش انتهايى استوانه اى شانزده ضلعى قرار گرفته است تمام سطوح گنبد در وضعيت فعلى با كاشى تره آبى متمايل به سبز پوشيده شده است.

كتيبه هاى درون بقعه منبع موثق جهت شناخت هويّت مدفونان و تاريخ ساخت بنا است. بر اين اساس، نخستين فرد كه در اين مكان دفن شده «خواجه جمال الدين على» خواجه على صفى است. او دومين امير خاندان صفى است كه تا سال 774 ق فرمانرواى قم بود.

نفر دوم مدفون در اين بقعه، «امير جلال الدين» است كه در متون تاريخى سخنى از او نيامده است.

سومين فرد «خواجه عمادالدين محمود قمى» است كه تا سال 791 ق عهده دار امور نواحى قم بوده است.

برج مقبره خواجه على صفى با تاريخ 792 ق يكى از معدود بناهاى اواخر عصر ايلخانى است كه گچ برى هاى پركار و كم نظير خود را تاكنون حفظ كرده است.(1)

ج گنبد شمالى:

بقعه مورد نظر از خارج و داخل، نقشه هشت وجهى دارد. طرح بنا در حجم كلى متاثر از معمارى مقبره چلبى اوغلى و گنبد سلطانيه است.

نماى خارجى بنا ويژگى هاى متفاوت از دو بقعه ديگر اين مجموعه را ارائه مى دهد؛ بدين مفهوم كه در وسط هر ضلع از اضلاع هشت گانه، يك ايوان صفه دار با دهانه 10/2 متر، عرض 1 و ارتفاع 7 متر تعبيه شده است كه طرفين هر يك را دو طاق نماى كوچك تحتانى و فوقانى با سر پابه هاى


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص 322.

ص: 55

آجرى در بر مى گيرد.(1)

ايوان هاى مزبور در حال حاضر با طاق بيضوى پوشش يافته و اين در حالى است كه در اصل قوسى جناقى آن ها را پوشش مى داد. در انتهاى قسمت هشت ضلعى، استوانه اى شانزده ضلعى، با كمى عقب نشينى از صفحه ديوار خارجى تعبيه شده است كه هر ضلع آن را طاق نمايى جناقى با عمق كم در قابى مستطيل در بر مى گيرد كه حكم نورگيرهاى بنا را دارد.

ورودى بنا نيز با درگاهى مستطيل شكل و طاق تيزه دار با كمى انحراف در جبهه جنوبى قرار دارد كه از طريق ايوانى كم عمق با داخل بنا ارتباط برقرار مى كند؛ بر خلاف دو مقبره جنوبى و ميانى كه ورودى آن رو به شمال و جنوب است.(2)

پوشش بناى مقبره شمالى همانند ديگر مقابر از نوع گنبدهاى دو پوسته گسسته رك با خودمنشورى شانزده ترك است. فيض در كتاب «گنجينه آثار تاريخى قم» اين بنا را مدفن «مجدالملك براوستانى» وزير سلطان بركيارق و «خواجه برهان الدين» وزير سلطان حسن آق قونيلو مى داند و آن را به قرن نهم نسبت مى دهد؛ ولى محققانى چون «دونالد ويلبر» آن را مقدم بر بناى ديگر متعلق به سال هاى 765 تا 715ق مى داند.

از نظر معمارى با توجه به خصوصيات مشترك زياد اين سه بنا به نظر مى رسد كه در يك محدوده زمانى ساخته شده و هر سه متعلق به خاندان


1- گزارش هاى باستان شناسى، ص 251.
2- بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، ص 233.

ص: 56

صفى مى باشد.(1)

فصل سوم: مساجد تاريخى قم

اشاره

مساجد، مهم ترين بناهاى مذهبى هر شهر و روستا هستند كه همواره نقش مهمى در زندگى مسلمانان داشته اند. اقامه نماز جمعه، مراسم مذهبى، ايراد خطابه و تدريس در مساجد انجام مى گرفت؛ زيرا مسجد بهترين مكان براى ابلاغ فرامين حكومت به مردم بوده است؛ با توجه به اين موضوع در طول تاريخ اسلام مساجد مهمى در شهر قم شكل گرفت كه در ذيل، پيرامون آن سخن مى گوييم:

اولين مساجد قم:

پس از اين كه اشعريان در اواخر قرن اول هجرى به قم آمدند، آتشكده قم را خراب كردند و به جاى آن مسجدى در اين شهر بنا نهادند و اين نخستين مسجدى بوده كه در شهر بنا شد. گويا محل مسجد در نزديكى خاكفرج، و وادى السلام امروزى بوده است. اين مسجد در كنار راهى قرار داشت كه دو قسمت شهر را به يكديگر متصل مى كرد. پس از آن به سال 189 ق «حمزه بن اليسع اشعرى» پس از آن كه قم از اصفهان به صورت كوره شهرستان جدا شد. سپس مسجد ديگرى به نام «مسجد دژپل» درپل كه به احتمال قوى در مكانى كنونى «مسجد امام حسن عليه السلام بنا شد.

از قرن سوم و پس از رحلت حضرت معصومه عليهاالسلام مساجد ديگرى


1- همان.

ص: 57

در قم بنا شد كه مى توان به «مسجد ابوالصديم» و «مسجد جامع» و «مسجد جمكران» اشاره كرد.(1)

مسجد امام حسن عسگرى عليه السلام : 22/9/1355 _ ش ثبت: 1312

اين بنا در نزديكى پل عليخانى و مجاور خيابان آستانه واقع است كه در گذشته «مسجد جامع عتيق» ناميده مى شد.(2) بناى اوليه مسجد بر طبق روايت هاى غير مستند در قرن سوم به دست وكيل امام حسن عسگرى عليه السلام «احمد بن اسحاق اشعرى» بنا گرديده؛ پس از آن تاريخ نيز اين بنا بارها مرمت و نوسازى شده است؛ به طورى كه امروزه قديمى ترين بخش آن، ايوان جنوبى اش است كه به سال 1129 ق بنا گرديده است.(3)

مسجد امام حسن عليه السلام از گذشته از اعتبار زيادى برخوردار بوده و از قرن نهم به بعد متوليان آستانه مقدسه، توليت آن را بر عهده داشتند. اين مسجد در اواخر دوره صفوى بازسازى شده كه امروزه تنها ايوان جنوبى آن باقى است. بنا در دوره فتحعلى شاه قاجار بر اثر سيل، متحمل صدماتى گرديد كه از طرف «حاج حسين كدخدا» تعمير شد.

در دوره ناصرالدين شاه به سال 1286 ق «حاجى ابراهيم تاجر» در جهت غربى مسجد، شبستان و زيرزمينى بزرگى بنا نهاد و بالاخره به سال 1295 ق «حاج على نقى تاجر كاشى»، بخش هاى ديگر مسجد از


1- تاريخ قم، ص 37.
2- تربت پاكان، ج 2، ص 115.
3- تاريخ قم، ص 37.

ص: 58

جمله شبستان هاى شرقى و سر در و جلوخان را نوسازى كرد.(1)

در دوره متأخر نيز شبستان هاى زيرزمين و طبقه فوقانى آن در جانب غربى مسجد با مصالح جديد نوسازى گرديد.(2) مسجد امام حسن پس از پيروزى انقلاب اسلامى به همت «دفتر آيت اللّه العظمى گلپايگانى رحمه الله » با ساختمانى جديد كه در حال احداث است با مساحتى حدود 2500 متر مربع شكوه و عظمتى خاص يافته است.

بناى كنونى مسجد امام حسن مشتمل بر جلوخان، سر در ورودى، صحن، ايوان جنوبى، شبستان، زيرزمين و چهار شبستان در اضلاع مختلف صحن است.

تصوير 8×12

اختصاصات:

سر در مسجد به دهانه 5 و عمق 3 و ارتفاع 6 متر داراى ازاره سنگى، جرزهاى آجرى، پوشش رسمى بندى آراسته به كاشى هاى دوالى و معقلى و در كمرگاه كتيبه اى قرآنى بر كاشى هاى خشتى است.(3)

بعد از ورودى، هشتى هشت ضلعى مزين به كاشى كارى قرار گرفته است در جانب جنوبى هشتى، مقبره بانى اين قسمت از بنا «حاجى على نقى» و در كنار آن بقعه اى قرار دارد كه در گذشته به صورت چهارطاقى


1- همان.
2- تاريخ قم، ص 160.
3- گنجينه آثار تاريخى قم، ص 261.

ص: 59

مستقل و قديمى مدفن 12 تن از سادات قم بوده است.(1)

در ضلع جنوبى صحن مسجد، ايوان قديمى بنا به ارتفاع 14، دهانه 11 و عمق 12 متر قرار دارد كه در اواخر دوره صفوى، به دست «مهدعليا» همسر يا مادر شاه سليمان صفوى، بنا گرديده است. اين ايوان داراى غرفه ها و صفه هاى محرابى در اضلاع، تزيينات مقرنس، گچ برى، كاشى كارى و كتيبه قرآنى مربوط به سال 1129 ق است. در ميانه ضلع جنوبى ايوان محرابى هفت ضلعى با تزيينات گچ برى شده، عبارت «عمل كلب على بن سلطان القمى» و تاريخ 1129 ق نقش بسته است. در طرفين ايوان، شبستان هاى ستون دار قرار گرفته است كه از طريق دهانه هايى به صحن و فضاى ايوان راه پيدا مى كند.

شبستان شرقى به ابعاد 12×16 متر مشتمل بر 13 چشمه بر فراز هفت ستون آجرى مضلع است. دو ضلع جنوبى شبستان، محرابى كاشى كارى تعبيه شده است. اين شبستان به همت «آيت اللّه حاج آقا محمد كبير» كه امامت شبستان را بر عهده داشته تعمير و تزيين شده و به همين علت به «شبستان شيخ كبير» مشهور شده است.

شبستان غربى ايوان به ابعاد 11×12 متر مشتمل بر نه چشمه پوش بر فراز چهار ستون آجرى و محراب كاشى كارى است. در ضلع شرقى مسجد، شبستان ستون دار بزرگى است كه در گذشته، شش چشمه پوش آن در مسير خيابان قرار داشت. اين شبستان اكنون به ابعاد 12×32 متر مشتمل بر 28 چشمه پوش بر فراز 16 ستون آجرى مضلع و جرزهاى ديوارى است. شبستان 9 دهانه به جانب صحن دارد و از آن جايى كه به سال 1360 ق به دستور «آية اللّه فيض» امام جماعت وقت شبستان،


1- دايره المعارف بناهاى آرامگاهى، ص188.

ص: 60

تعمير شده به شبستان «آية اللّه فيض» مشهور شده است بانى اين شبستان «حاجى على نقى تاجر كاشى» است.

در ضلع غربى صحن شبستان، زيرزمين و شبستان ديگرى است كه با مصالح جديد جايگزين بخش قديم شده است.(1)

مسجد جامع قم: 9/5/1312 _ ش ثبت: 194

اين بنا در مركز بافت قديم شهر و در محله مسجد جامع واقع گرديده است كه از نظر قدمت پس از مسجد امام حسن عليه السلام كهن ترين مسجد شهر قم مى باشد. بناى اوليه آن از آثار قرن ششم و عصر سلجوقى است.(2)

برخى از مورّخان، گذشته اين مسجد را به سال 265 ق مى رسانند و سازنده آن را «ابوالصديم حسن بن على بن آدم اشعرى» مى دانند.(3)

«الشيخ عبدالجليل رازى» بناى مسجد جامع را مربوط به عصر طغرل سلجوقى مى داند و معتقد است: «بهاءالدين كمال ثابت قمى» آن را بنا كرده است.(4)

تصوير 8×12

مسجد جامع عتيق قم، مجموعه اى از بناهاى چند عصر است و به اعتبار متون معتبر تاريخى زمان احداث آن به عصر سلجوقيان مى رسد و


1- دائرة المعارف بناهاى آرامگاهى، ص189.
2- مساجد ايران، ص 336.
3- تاريخ مذهبى قم، ص 119.
4- النقض، ص 163.

ص: 61

بناى گنبد خانه آن قديمى تر از ساير قسمت ها است.

بناى كنونى مسجد جامع مشتمل بر: سر در ورودى، صحن، ايوان هاى جنوبى و شمالى، گنبدخانه و شبستان هاى متعدد است.

اختصاصات:

مسجد جامع، دو در ورودى دارد كه يكى از آنان به شبستان هاى شمالى از داخل كوچه فرعى مى باشد و تظاهر چندانى ندارد و مخاطب با چند چرخش به درون مسجد هدايت مى شود و ديگرى كه ورودى اصلى بنا است در جبهه غربى مسجد قرار دارد.(1)

سر در ورودى مسجد در مقابل ورودى مدرسه جهانگيرخان و به دهانه 6 و عمق 2 و ارتفاع 8 متر داراى جدار سفيدكارى، پوشش مقرنس گچى و كتيبه كمربندى از كاشى خشتى و از آثار عصر فتحعلى شاه قاجار است.(2)

پس از پيشخوانِ مسجد جامع، فضايى است به نام «هشتى» و پس از آن صحن مسجد جامع قرار دارد. هشتى مسجد با 20/5 متر طول و 4 متر عرض، حدود يك متر از سطح خيابان فرعى پايين تر است.

صحن مسجد به طول 15/47 متر و عرض 25/27 متر داراى نقشه مربع مستطيل است كه زيبايى خاصى به مسجد داده است.

در مسجد جامع، مقصوره با شكوهى قرار دارد كه ارتفاع آن 30 متر و دهانه آن 23/13 متر است اين مقصوره گويا همزمان با شكل اوليه مسجد ساخته اين مقصوره با سه درگاه كه يكى به ايوان جنوبى و دو درگاه به


1- شهرهاى ايران، ص 649.
2- مساجد، ص 190

ص: 62

شبستان ها متصل مى شود.(1)

تصوير 8×12

با شكوه ترين قسمت مسجد جامع كه در تناسب اندام و حسن منظر و زيبايى پيكر، ممتاز و بى نظير است، ايوان جنوبى آن است. اصل ايوان جنوبى از آثار قرن هشتم هجرى است كه در دوره هاى صفويه و قاجاريه تعمير شده است.(2)

تصوير 8×12

اين ايوان به دهانه 3/13، عرض 8/6 متر و ارتفاع 18 متر است و راستاى اصلى آن رو به قبله است.(3)

نقطه مقابل ايوان جنوبى كه در ميانه شبستان هاى شمالى مى توان مشاهده كرد، ايوان شمالى است اين ايوان از آثار عصر قاجار و فتحعلى شاه است.

تصوير 8×12

ايوان شمالى با دهانه 8/6 متر، و عرض 5/6 متر و ارتفاع 14 متر با


1- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 477.
2- مراة البلدان، ج 2، ص 203.
3- بناهاى تاريخى ايران، ص 232.

ص: 63

كاشى كارى و مقرنس گچى نمودار است.

در مسجد جامع، شبستان ها، خلاقيتى بديع و ماندگار به آن داده است. مسجد پنج شبستان دارد كه دو تاى آن در اطراف گنبدخانه اند و متعلق به عصر صفوى و سه شبستان در شرق، غرب و شمال مسجد واقع است كه متعلق به عصر قاجار است.(1) زيرزمينى نيز در شبستان غربى در عصر ناصرى به سال 1305 ق احداث گرديد. مسجد جامع قم دوازدهمين مسجد جامع ايران است كه در نوع خود با كاشى كارى ها و مقرنس كارى ها و كتيبه هاى قرآنى از اهميّت و اعتبار خاصى برخوردار است.

تصوير 8×12

3 - مسجد مقدس جمكران:

ممتازترين و پر بركت ترين مساجد اين ديار، مسجد مقدس جمكران است. هر هفته هزاران تن از انسان هاى عاشق امام عصر عليه السلام از شهرهاى دور و نزديك به منظور زيارت و كسب معنويت و رفع حاجت به اين مكان با عظمت و پر معنويت روانه مى گردند.(2)

اصل بناى مسجد به نقل از تاريخ قم، اثر «حسن بن محمد بن حسن قمى» به حدود 393 ق به دستور حضرت ولى عصر «عج» انجام يافته است.

نقل مى كنند نيمه هاى شب سه شنبه 17 رمضان سال 393 ق در خانه


1- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 481.
2- سيماى قم، ص 100.

ص: 64

«شيخ عفيف صالح حسن بن مثله جمكرانى» در روستاى جمكران به صدا در آمد و عده اى ناشناس به او گفتند: برخيز و دعوت امام مهدى را اجابت كند. شيخ به دنبال آنان راه افتاد. تا به جايى كه هم اينك در آنجا مسجد بنا شده است رسيدند و در آن جا چشم شيخ به رخسار زيباى امام عليه السلام روشن شد. پس امام زمانعج فرمود: حسن بن مثله ديگر در آن زمين كشت نكن؛ پس به توصيه ولى عصر عج اين كار صورت گرفت. در آن جا مسجدى بنا شد.(1)

بناى اين مسجد مقدس، طى قرن هاى متمادى در حال تغيير و تحول بوده است. مسجد يك بار به سال 1158 ق به دست «آقا على جمكرانى» مرمت شد. بعدها «حاج على قلى جمكرانى» در يك طرف آن صحنى ساخت كه ناتمام بود. به سال 1167 ق «ميرزا على اكبر قمى» تعميرات كلى در مسجد نمود و در آن صحن، شبستان و يك مناره و كاشى كارى مختلف به عمل آورد.

در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه «ميرزاعلى اصغرخان اتابك» مسجد و صحن را تعمير نموده و حجره هايى بدان افزود. پس از آن «حاج شيخ محمدتقى بافقى» در جهت مرمت و احياى مسجد جمكران سهم بسزايى داشت. از سال 1376 ش با عنايت رهبر معظم انقلاب اسلامى، «حضرت آية اللّه خامنه اى دامت بركاته» طرح جامع مسجد مقدس جمكران با وسعتى حدود 425 هزار متر مربع تصويب شد.

اكنون مقدمات اوليه جهت اجراى طرح فراهم شده؛ به طورى كه مسجد اصلى در قطر و مركزيت دايره طرح جامع قرار گرفته است. بدين صورت با مرمت و گسترش مسجد، اين مكان مذهبى يكى از بزرگ ترين


1- تاريخ مذهبى قم، ص 173.

ص: 65

مساجد كشور شده است.(1)

4 - مسجد اعظم: 15/10/1310 _ ش ثبت: 128

اين بناى بزرگ به سال 1373 ق با نظارت و سرپرستى مرحوم «آية اللّه العظمى بروجردى رحمه الله » و به دست «استاد حسين بن محمد معمار» معروف به «لرزاده» بنا شد.

وجه نامگذارى آن به «اعظم» به جهت وسعت و بزرگى چشم گير آن است كه 11 هزار متر مربع وسعت دارد. سنگ بناى اوليه آن مصادف با روز ميلاد حضرت على بن موسى الرضا عليه السلام گذاشته شده است.(2)

مسجد اعظم داراى گنبدى زيبا و دو گلدسته به بلنداى 60 متر و سه ايوان و دو شبستان رو به شمال است. در بناى مسجد، تلفيقى از سبك معمارى قديم و با اسلوب ساختمانى جديد به كار رفته است. مقصوره مسجد از نظر وسعت و زينت در عالم اسلام كم نظير است.(3)

استحكام مسجد اعظم به اندازه اى است كه كارشناسان معمارى، عمرى هزار ساله براى آن پيش بينى كرده اند؛ زيرا معمار مسجد براى استحكام گنبد، استخوان بندى و اسكلت آن را با مفتول به پا داشت و سربند مفاصل آن را با اكسيژن جوشكارى به عمل آورد، سپس از هر طرف آن را با آجر پوشاند، به اين ترتيب طرفين آن از داخل و خارج جدارى به قطر 14 آجر هر طرف 7 رديف با ملاطى كه متشكل از


1- حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص 269.
2- گنجينه آثار تاريخى قم، ج 2، ص 711.
3- زندگانى آية اللّه بروجردى، ص 217.

ص: 66

سيمان، آهك و ماسه بود، پوشيده شد.(1)

تصوير 8×12

قاعده گنبد از خارج و داخل، چهار ضلعى و متساوى به دهانه 19 و ارتفاع 24 متر با تزيينات متنوع مرمرى و كاشى كارى است كه در چهار گوشه آن نيم طاقى بالا آمده و صورت مربع با نقشه يزدى سازى به شكل فلكه اى درآمده و نيز با طاق پوشش عرقچين آن بالا آورده شده است.

در ضلع جنوبى مسجد اعظم، مقصوره محرابى مجلل و پنج تركى وجود دارد كه دهانه آن سه و ارتفاع آن 5 متر است. اين محراب با ازاره و بدنه و جرزهاى كاشى كارى معرق تزيين شده است.

شبستان گنبددار مسجد كه مزين به كاشى هاى معرق است، در ضلع جنوبى صحن قرار دارد. مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر مرتبط است.

گنبد مسجد از آهن و زيرروى آن را چسبيده و روى آن را كاشى كارى نموده اند. پى هاى مسجد از سيمان، ساروج و آهن است و يك اسكلت عظيم آهنى، تمام شبستان و گلدسته ها و گنبد را در بر گرفته است. تمام درها و پنجره هاى مسجد از آهن ساخته شده است و اطراف آن را تا دو متر و نيم سنگ مرمر كرده اند.(2)

5 - مسجد سلماسى:


1- تاريخ قم، ص 287.
2- گنجينه آثار تاريخى قم، ج2، ص712.

ص: 67

اين مسجد در محدوده محله يخچال قاضى واقع است و يادآور دوران حضور بينان گذار حكومت اسلامى ايران، حضرت امام خمينى رحمه الله در دهه 30 و تدريس فقه و اصول ايشان در آن مكان است.

زمين مسجد از آن فردى به نام «حاج محمد آقازاده» از تجار و مشاهير قم بوده است. ساختن آن را «حاج يحيى سلماسى» از اهالى سلماس به عهده گرفت. آن زمان كه قم آب لوله كشى نداشت. آب انبار زير مسجد، نياز اهالى محل را رفع مى كرد.

علت بناى مسجد در اين ناحيه، نبود مسجد در آن حوالى و نياز مردم به آب انبار بود. تاريخ بناى آن سال 1326 ش است. مسجد بسيار ساده و به دور از تزيينات و معمارى معمول است. در سال 1380 ش از سوى اداره اوقاف بازسازى و مرمت شد.(1)

6 - مسجد پنجه على:

اين بنا در محله چهارمردان واقع گرديده و به جهت وجود قطعه سنگى كه تصوير دستى بر آن حك شده، بدين نام خوانده شده است. مسجد با توجه به كتيبه هاى آن تجديد و مرمت شده است. بناى فعلى مسجد، فاقد ارزش معمارى است و مشتمل بر دو قسمت طاق دار و گنبدوار با ايوانچه اى ورودى در شرق آن است.

در جدار غربى فضاى گنبددار، طاقچه اى است كه با كاشى هاى الوان گره سازى شده و در وسط آن، قطعه سنگى خاكسترى با نقش فرو رفته دست انسان قرار دارد.(2)


1- همراه با امام در شهر قم، ص 36.
2- مساجد، ص 190.

ص: 68

7 - مسجد حاج سيد صادق: 19/12/1380 _ ش ثبت: 4865

مسجد «حاج سيدصادق روحانى» در بافت قديمى قم در گذر قلعه چهارمردان واقع است. اين بنا در سال 1320 ق به دست «مرحوم حاج مرتضى گايينى» با چهار باب ملكى كه براى اين منظور تهيه شده بود ساخته شد. مسجد داراى صحنى است كه قسمت هاى شمالى، مشرق و غرب آن را در بر گرفته است. در داخل مسجد، شبستانى با دوازده ستون سنگى حجارى شده قرار دارد كه طاق و سقف هاى آجرى بر روى آن ها قرار گرفته است.(1)

8 - مسجد فيض: 5/9/1380 _ ش ثبت: 4419

اين بنا در گوشه شمال شرقى ميدان كهنه واقع شده و در سال 1310 ش به همت «آيت اللّه حاج ميرزا محمد فيض» در محوطه اى به اندازه 21×21 متر مركب از ده چشمه طاق بر فراز چهار ستون سنگى مضلع ساخته شده و بعدها گسترش پيدا كرده است.

بخش غربى آن متصل به مناره قديمى ميدان كهنه است كه به وسيله امراى زنديه بازسازى شده است.(2)

9 - مسجد صرم: 22/8/1362 _ ش ثبت: 1644

اين بنا از آثار دوره صفوى است كه داراى شبستانى به ابعاد تقريبى 9 و ارتفاع 12 متر است كه در چهارگوشه فوقانى آن، با زدن نيم طاقى به


1- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 4865.
2- مساجد، ص 191.

ص: 69

صورت مربع را به هشت ضلعى تبديل كرده و با زدن چند رسمى بندى به شكل كثيرالاضلاع درآورده و با طاق پوشش عرقچينى و رسمى بندى آنجرى آن را برپا داشته اند.(1)

پوشش بيرونى گنبد، نيمه بيضوى و آجرى است. در اضلاع شمالى و غربى شبستان هر طرف سه صفه زيبا بر بالاى آن ها غرفه هايى با پوشش مسطح ساخته شده كه از هر يك، درى به خارج گشوده مى شود.

مدخل مسجد از صفه وسطى و در ضلع شمالى قرار دارد و جلوى آن مهتابى بزرگ به وسعت 7/8×5/12 متر است كه در زير آن شبستانى زمستانى مشتمل بر شش چشمه در دو رديف با دو پايه مضلع آجرى قرار دارد.

در جانب ورودى مسجد، لوحى سنگى نصب شده بود كه بر آن عباراتى به شعر و به خط ثلث برجسته حجارى شده بود.(2) بناى مسجد صرم پس از پيروزى انقلاب اسلامى بازسازى شده است.

10 - مسجد جامع كهك: 11/10/1380 _ ش ثبت: 4632

قدمت و استخوان بندى بنا مربوط به دوره صفوى مى باشد كه در دوره هاى بعد نيز الحاقاتى به آن افزوده اند. يك رواق در جنوب و يك رواق سرپوشيده در سمت غرب آن قراردارد. نقشه اصلى بنا از يك چهار طاقى بزرگ تشكيل شده است كه با چرخش تقريباً 45 درجه نسبت به قبله نمايان است.

گنبدخانه مسجد از قسمت هاى اصلى بنا بوده كه در دوره هاى


1- همان، ص 191.
2- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 4632.

ص: 70

مختلف قسمت هايى به آن الحاق شده است.(1)

11 - مسجد جامع پاچيان:

مسجد جامع پاچيان كه در اواخر عصر قاجار به دست «حاج سيدرضا يزدى» احداث گرديده است، داراى نقشه مستطيل شكل با يك حياط در جبهه شرقى است كه در طرفين داراى طاق نماهايى مى باشد.

شبستان مسجد، شامل سه گنبد در وسط و شش نيم گنبد در دو جبهه شرقى و غربى و داراى دو طبقه جهت استفاده مى باشد. مصالح به كار رفته در بنا خشت خام و قاب بندى گچى است.(2)

12 - مجموعه تاريخى و فرهنگى طينوج: 9/2/1382 _ ش ثبت: 8626

اين مجموعه در بخش خلجستان درون بافت قديمى «روستاى طينوج» احداث گرديده است كه مربوط به دوره صفوى - قاجار است. اين بنا شامل: كاروانسرا، مسجد، آب انبار وپل است.

در حال حاضر، اهالى روستا از پل براى تردد، از مسجد به عنوان نمازخانه و از كاروان سرا براى نگهدارى چهارپايان استفاده مى كنند. كاروانسراى اين مجموعه از نوع دو ايوانى است كه شامل: اصطبل، و اتاق هايى جهت استفاده كاروانيان بوده است. بنا داراى يك حياط مركزى و دوازده ايوانچه و بارانداز و 14 حجره مى باشد.

معمار بنا «حاجى جعفر» بوده و مجموعه از آجر سنگ لاشه و ملاط


1- همان، ش 4632.
2- همان، ش 4676.

ص: 71

و ساروج ساخته شده است.(1)

فصل چهارم: مدارس تاريخى استان قم

اشاره

شهر قم به دليل اين كه يكى از كانون هاى اصلى تشيع در طول تاريخ و فضاى مناسبى براى علما و فقهاى شيعى بوده است و بدين منظور مدارس بزرگى نيز در اين شهر شكل گرفته كه محل تدريس عالمان دينى و رواج انديشه هاى اسلامى بوده است. برخى از اين مدارس علمى به قرار زير است.

8×12

1 - مدرسه فيضيه:

اين مدرسه از بناهاى دوره صفويه است كه به دستور شاه طهماسب صفوى ساخته شد و با توجه به تاريخ 937 ق ثبت شده بر كتيبه سر در ايوان جنوبى مدرسه، چهار سال پس از به سلطنت رسيدن اين پادشاه اين بنا نوسازى و بازسازى شد.

به اعتبار متون معتبر تاريخى اين مدرسه از ميانه سده ششم هجرى وجود داشته است.

در حال حاضر از بناى زمان شاه طهماسب، جز ايوان جنوبى كه در واقع، در ورودى در صحن عتيق آستانه مقدسه است، اثرى بر جاى


1- همان، ش 8626.

ص: 72

نيست.(1)

در قرن يازدهم جمعى از دانشمندان بزرگ آن دوره كه مدتى در قم اقامت داشتند، از جمله «شيخ بهاءالدين عاملى» «سلطان العلما» و «قاضى سعيد قمى» «ملا عبدالرزاق لاهيجى» و «ملا محسن فيض» در اين مدرسه تدريس مى كردند.

ساختمان فعلى مدرسه فيضيه در زمان حكومت فتحعلى شاه قاجار به سال 1213 ق جايگزين بناى سابق شد. اين مدرسه يك بار نيز در دوره محمد شاه قاجار 1255 ق به وسيله «حاج على محمد»، عموى «ميرزا على اكبر فيض» تعمير و مرمت شد.(2)

در زمان رژيم منحوس پهلوى پس از مهاجرت «آية اللّه شيخ عبدالكريم حائرى» از اراك به قم و تجديد حيات حوزه علميه، مدرسه فيضيه نيز رونق تازه اى يافت و به دستور ايشان، حجره هاى طبقه دوم مدرسه و همچنين كتابخانه اى در آن قسمت احداث شد.

اين مدرسه در دوره زعامت و مرجعيت «آية اللّه العظمى بروجردى» تعميرات اساسى شد. پس از شروع نهضت امام خمينى رحمه الله در ايران، اهميّت اين مركز علوم دينى و علمى بر جهانيان نمايان شد.

صحن و حجره هاى مدرسه، يادآور حماسه هاى دوم فروردين و پانزدهم خرداد سال 1342 ش مى باشد. پس از تبعيد حضرت امام خمينى رحمه الله ، مدرسه فيضيه زير نظر شديد ساواك قرار گرفت و از تعداد طلبه هاى آن كاسته شد. در پيروزى انقلاب اسلامى اين مكان، پايگاه نشر انقلاب اسلامى شد و بدين جهت، به دستور امام خمينى رحمه الله مدرسه


1- تربت پاكان، ج 1، ص 13.
2- تاريخ قم، ص 155.

ص: 73

فيضيه تعمير و بازسازى شد.(1)

هم اكنون مدرسه فيضيه 100 حجره دارد. چهار ايوان نيز در چهار طرف آن ساخته شد. از تازه ترين تحولات ساختمان اين مجموعه مى توان به بناى «تالار اجتماعات» در زير حياط مدرسه و بناى جديد كتابخانه در ضلع شمال شرقى آن اشاره كرد.(2)

2 - مدرسه جهانگيرخان ناصرى: 16/1/1377 _ ش ثبت: 1987

اين مدرسه در جانب شرقى دروازه رى در مركز محله مسجد جامع واقع است. اين بنا از نظر قدمت، متعلق به دوره صفوى است و در مجاورت مسجد جامع بنا گرديده است.(3)

عباس فيض در كتاب «گنجينه آثار تاريخى قم» اين مجموعه را از آثار پادشاه تاتار تركستان جانى بيگ مى داند. اما نقل تاريخى كه در اين رابطه وجود دارد، اين است كه در عصر صفوى، جهانگيرخان، مدرس مسجد شاه اصفهان به قم آمد و در اين مكان مدرسه اى را با 20 حجره تأسيس كرد و به نام ايشان جهانگيرخان ناميده شد.

در عصر قاجار به دليل آسيب هايى كه به اين مدرسه وارد آمده بود در عصر حكومت ناصرالدين شاه به سال 1278 ق به وسيله «ميرزا نصراللّه خان مستوفى گرگانى» مرمت كلى شد. و از آن پس به نام مدرسه ناصرى نامگذارى شد.


1- برداشت هايى از سيره امام، ج 2، ص 141.
2- همراه با امام در شهر قم، ص 20، 25.
3- تربت پاكان، ج 2، ص 131.

ص: 74

اين مدرسه در عين كوچكى از مدارس پر سابقه و با بركت قم بوده؛ زيرا اكثر فضلاى قم در عصر صفوى و قاجار از تربيت يافتگان اين مدرسه بودند.

آخرين بارى كه اين مدرسه مورد استفاده واقع شده، زمان حضرت آية اللّه العظمى بروجرى به سال 1373ق بوده است. سنگ نبشته سر در ورودى به تعميرات بنا اشاره كرده است.(1)

مدرسه پس از رحلت آية اللّه العظمى بروجردى بر اثر فرسايش، دچار آسيب كلى شد، از سال 1378 ش به وسيله سازمان ميراث فرهنگى استان قم مدرسه مرمت كلى شده است.

تصوير 8×12

مدرسه جهانگير خان مشتمل بر 20 حجره در يك طبقه است و از بناهاى چهار ايوانى و داراى يك كتابخانه و مَدْرس مى باشد. صحن مدرسه از شرق به غرب 20 متر طول دارد و عرض آن حدود 18 متر است.

3 - مدرسه دارالشفاء:

اين مدرسه مطابق كتيبه ايوان شمالى آن در دوره صفويه به سال 1055 ق ساخته شده بود. زمين اين مدرسه به آستانه حضرت معصومه عليهاالسلام تعلق دارد.

ساختمان اوليه آن در عصر شاه صفى، نه به منظور مدرسه بلكه براى


1- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 1987.

ص: 75

مستضعفان و بى چاره گان تأسيس شده بود كه از محل خيرات آستانه اطعام مى شدند. تا اين كه «ميرزا تقى خان اعتمادالدوله» صدر اعظم شاه عباس دوم آن را به مدرسه تبديل كرد.(1)

پيش از دوره قاجار، دارالشفاء مخروبه شده و بخش هايى از آن تغيير كاربرى داد تا اين كه به سال 1214 ق به امر فتحعلى شاه بازسازى و مجدداً مدرسه آن شكل گرفت.(2)

دارالشفاء به سال 1307 ق به اهتمام «شاهزاده كامران ميرزا قاجار» تجديد بنا و مرمت شد و به بيمارستان تبديل شد و در هر يك از حجره هاى غربى دو تخت خواب براى بسترى بيمارها تعبيه شده بود و حجره هاى شرقى آن به سكونت شبانه روزى پزشكان و پرستاران تخصيص يافته بود.

پس از درگذشت شاهزاده كامران ميرزا اين مكان به تدريج از وضعيت مدرسه و بيمارستان خارج شد و بخش هايى از آن قهوه خانه، خانه مسكونى و انبار مغازه داران شد.

اين شرايط تا سال 1346 ق ادامه يافت. از آن سال «مرحوم آية اللّه فيض» به تدريج حجره هايى از آن را از تصرف غاصبان بيرون آورد و طلبه نشين كرد. سپس «آية اللّه حاج شيخ عبدالكريم حائرى» نيز به تعمير آن پرداخت. پس از آن نيز «حاج ميرزامحمدعلى» به سال 1320 ش حجره هايى در طبقه فوقانى ضلع غربى آن ساخت.(3)

اين مكان، مدت مديدى مسكن و ماواى حضرت امام خمينى رحمه الله در


1- تاريخ قم، ص 161.
2- تربت پاكان، ج 2، ص 140.
3- همراه با امام در شهر قم، ص 31.

ص: 76

دهه 20 بود.(1)

در سال 1335 ش «مرحوم آية العظمى بروجردى» حجره هايى در جنوب آن احداث كرد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى مدتى در اختيار مهاجران جنگى قرار داشت تا اين كه به دليل فرسودگى عمارت قبلى در سال 1361 ش تخريب شد.

آخرين بار، مدرسه دارالشفا با 7500 متر مربع مساحت احداث گرديد و در سال 1371 ش افتتاح گرديد. هم اكنون دارالشفا مركز مديريت حوزه علميه قم است.(2)

4 - مدرسه حجتيه:

اين مدرسه به همت «آية اللّه آقا سيدمحمد حجت» از علماى حوزه علميه قم به سال 1364 ق با خريد پارك «كامران ميرزا» پسر ناصرالدين شاه قاجار و ساخت آن براى حوزه علميه در اختيار طلاب علوم دينى قرار گرفت كه بعدها به نام بانى آن به حجتيه معروف گرديد. اين مدرسه در شش قسمت و در دو طبقه مجزا از هم بنا شد كه داراى 126 اتاق است.(3)

ساختمان عمومى مدرسه به شكل مربع مستطيل است و در سمت غربى مدرسه، مسجدى كوچك با هزينه «مرحوم حاج احمد اتفاق» از تجار آذربايجان مقيم تهران بنا شد.

پس از رحلت «آية اللّه حجت» مقبره ايشان نيز در كنار مسجد قرار


1- صحيفه نور، ج 6، ص 133.
2- همراه با امام در شهر قم، ص 35.
3- سيماى قم، ص 114.

ص: 77

گرفت. اين مكان يكى از بزرگ ترين مدارس قم است كه حدود 8 هزار متر مربع مساحت دارد و هم اكنون طلاب غير ايرانى در آن تحصيل مى كنند.(1)

5 - مدرسه رضويه:

مدرسه رضويه در ميان بافت قديم شهر و در جوار راسته بازار كهنه و در خيابان آذر واقع است؛ گويا به نقل از «عبدالكريم بن طاوس» اين مكان، محل فرود آمدن حضرت امام رضا عليه السلام در سفر به مرو بوده است. بناى مدرسه، جديدالاحداث است. كهن ترين قسمت بنا سر در شمالى آن از دوره صفوى است؛ بقيه مدرسه در دوره قاجاريه و معاصر مرمت كلى شده است و هم اكنون محل درس و بحث طلاب علوم دينى است.(2)

6 - مدرسه خان «آية اللّه العظمى بروجردى»:

اين مدرسه در ضلع شرقى ميدان آستانه، جنب گذرخان واقع است. مدرسه در گذشته يك طبقه و داراى 14 اتاق و مشهور به مدرسه خان بود كه به سال 1123 ق توسط «مرحوم مهدى قلى خان» ساخته شد.

مدرسه پس از يك قرن خراب و به مخروبه اى تبديل شد پس از آن به دستور «حضرت آية اللّه العظمى بروجردى رحمه الله » تجديد بنا شد. هم اكنون مدرسه داراى 59 اتاق و در دو طبقه داراى يك مَدْرس، محل تدريس و بحث طلاب علوم دينى و يك كتابخانه است.

اين مدرسه، مطابق با تاريخ 17 ربيع الاول 1379 ق و 1339 ش به


1- تاريخ قم، ص 291.
2- همان، ص 293.

ص: 78

دست «آية اللّه بروجردى رحمه الله » افتتاح گرديد.(1)

7 - مدرسه معصوميه:

اين مدرسه در بلوار امين به سال 1360 ش با بودجه آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام با زمينى با وسعت 15 هزار متر مربع و بالغ بر 28 هزار متر مربع زيربنا در چهار طبقه احداث گرديد كه مشتمل بر اتاق ها و سالن هاى اجتماعات و مسجد است.(2)

8 - دبيرستان حكيم نظامى: 25/12/1379 _ ش ثبت: 3346

اين بنا از سوى «مرحوم متولى باشى» پدر توليت، كه از نيكوكاران بنام قم بود و داراى نفوذ مادى و معنوى بود در تاريخ 1317 ش ساخته شد.

دبيرستان، داراى دو طبقه است كه طبقه اول آن شامل: كلاس، سالن سخنرانى، كتابخانه و امور ادارى است و طبقه دوم، شامل كلاس ها و آزمايشگاه است.

نماى ساختمان، آجرى و داراى كتيبه هاى بسيار عالى است. ساختمان مدرسه 1500 متر مربع است و مساحت كل آن 75 هزار متر مربع است.(3)

فصل پنجم: كتابخانه هاى استان قم

اشاره


1- زندگانى آية اللّه العظمى بروجردى، ص 227.
2- سيماى قم، ص 115.
3- سير پليس در قم، ص68.

ص: 79

استان قم كه دومين مركز نشر و انتشار كتاب در كشور است و مركزيت حوزه هاى علميه به شمار مى رود، اهميّت و جايگاه خاصى را در زمينه كتابخانه عمومى و خصوصى در ايران دارد؛ بطورى كه مهم ترين و بزرگ ترين كتابخانه هاى كشور را در خود جاى داده است؛ در اين فصل به مهم ترين آنها اشاره اى مى نماييم:

1 - كتابخانه آية اللّه العظمى مرعشى نجفى:

اين كتابخانه از غنى ترين كتابخانه هاى جهان تشيع است كه با همت «مرحوم آية اللّه العظمى مرعشى نجفى» تأسيس گرديد. هسته اوليه اين كتابخانه در نجف اشرف شكل گرفت؛ سپس با تأسيس مدرسه مرعشيه در سال 1387 ق نخست كتابخانه كوچكى در دو اتاق ايجاد شد. آن گاه در سوم شعبان همان سال، مطابق با 1344 ش با انتقال مجموعه اى از كتاب هاى چاپى و بخشى از نسخه هاى خطى به طبقه سوم مدرسه، كتابخانه جديد گشايش يافت.

با استقبال روزافزون پژوهشگران و محققان، اين كتابخانه با كمبود جدى فضا مواجه شد. سرانجام در سال 1390 ق با خريد هزار متر مربع كتابخانه در رو به روى مدرسه مرعشيه شكل گرفت.(1)

ساختمان كتابخانه:

در سال 1358 ش حدود 500 متر ديگر در كنار بخش غربى كتابخانه خريدارى شد و در آن، يك ساختمان پنج طبقه آغاز شد كه پس از تكميل به بناى كتابخانه اضافه گرديد؛ طورى كه سطح زيربناى كتابخانه


1- راهنماى جامع مؤسسات فرهنگى، ص 938.

ص: 80

به 4500 متر مربع بالغ گرديد. در اين كتابخانه گنجينه هاى بسيار باارزشى قرار دارد، بيش از 31 هزار جلد نسخه هاى خطى از آثار انديشمندان جهان اسلام و 350 هزار جلد كتاب هاى چاپى را مى توان نام برد.(1)

كتابخانه داراى بخش هايى چون: تأسيسات تهويه، سالن صحافى، خدمات فنى، واحد مخابرات، خدمات مخزن، ميكروفيلم و انبار ملزومات است طبقه زيرين.

در طبقه همكف، واحد انتشارات، سالن هاى مطالعه، تحويل كتاب، دفتر توليت كتابخانه، بخش كارگزينى، واحد كامپيوتر و دفتر اطلاعات كتابخانه قرار دارد.

مرقد «آية اللّه العظمى مرعشى» بانى و موسس كتابخانه، چنان كه گذشت، در پيشگاه ورودى طبقه هم كف قرار گرفته است.

مخزن كتب خطى، سالن ويژه محققان داخلى و خارجى، بخش فهرست نگارى كتب خطى، بخش آسيب شناسى آفت زدايى، ترسيم، گنجينه كتب لاتين، واحد ميكروگرافى، عكسبردارى، تكثير، تداركات، سردخانه، دبيرخانه در طبقه اول است.

مخزن هاى كتب چاپى در طبقه دوم قرار دارد. دفتر تحقيق و حراست، بخش روابط عمومى و امور بين الملل، آرشيو مجلات، روزنامه ها، و نشريات داخلى و خارجى در طبقه آخر قرار دارد.

هم اكنون، كتابخانه با بيش از 360 مركز علمى و فرهنگى داخلى و خارجى ارتباط و مكاتبه دارد؛ همچنين در اين مجموعه ارزشمند بيش از يك صد هزار سند دست نويس از پنج قرن قبل تاكنون وجود دارد.(2)


1- همان، ص 937.
2- سيماى قم، ص 124.

ص: 81

2 - كتابخانه مدرسه فيضيه:

اين كتابخانه در سال 1349ق آبان 1309ش از سوى «حضرت آية اللّه حائرى يزدى» بنيانگذارى شد. در آغاز كار كتابخانه 4500 نمونه كتاب در آن جمع شد. پس از بازسازى كتابخانه در سال 1345 ش بر تعداد كتاب هاى موجود افزوده شد.

پس از پيروزى انقلاب، كتابخانه مدرسه فيضيه يكى از غنى ترين مراكز پژوهشى و خدماتى گرديد. هم اكنون 150 هزار جلد كتاب در اين كتابخانه قرار دارد.(1)

3 - كتابخانه آستانه حضرت معصومه عليهاالسلام :

اين مجموعه در سال 1331 ش با اهداى كتاب از طرف «حضرت آية اللّه مرعشى نجفى» و «حاج ابوالفضل توليت» كار خود را آغاز كرد.

محل آن ابتدا در يك اتاق كوچك در ايوان آيينه بود؛ سپس به سال 1329ش، طبقه بالاى صحن كوچك به اين امر اختصاص يافت.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى ايران به سال 1372 ش كتابخانه به محل كنونى در ميدان آستانه انتقال يافت. امتياز مهم اين كتابخانه در داشتن آرشيو كامل اكثر روزنامه ها و مجلات كشور است. قديمى ترين نشريه موجود در كتابخانه «روزنامه شرف» به خط «محمد حسن» در تاريخ 1302 ق مى باشد.(2)


1- راهنماى جامع مؤسسات فرهنگى اسلامى، ص 911.
2- پژوهشى در شهرهاى ايران، ص 162.

ص: 82

4 - كتابخانه مسجد اعظم:

اين كتابخانه كه در قسمت غربى مسجد اعظم است «حضرت آية اللّه بروجردى» در سال 1339 ش بنيانگذارى كرد. موضوع كتاب هاى آن عمومى و تخصصى است. كتاب هاى موجود در آن 60 هزار جلد چاپى 4000 جلد خطى است.

5 - كتابخانه دفتر تبليغات اسلامى:

اين كتابخانه به سال 1348 ش با همت «محمد كلاهى» به مساحتى حدود 3500 متر مربع در سه طبقه به نام «دار التبليغ» بنا شد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى به سال 1358 ش تحت پوشش دفتر تبليغات اسلامى در آمد.

كتابخانه، بخش هاى مختلفى دارد و تعداد كتاب هاى آن حدود صد هزار جلد نسخ عربى و فارسى مى باشد.(1)

6 - كتابخانه حضرت آية اللّه گلپايگانى:

اين كتابخانه، در مدرسه حضرت آية اللّه گلپايگانى ابتدا به سال 1354 ش بنيانگذارى شد. سپس با تأسيس مركز جديد در سال 1369 ش مجدداً افتتاح شد.

فضاى كتابخانه شامل: سالن مطالعه عمومى، قسمت ويژه محققين و قسمت نشريات مى باشد.

اين مجموعه بيش از 77 هزار جلد كتاب چاپى و خطى دارد كه حدود


1- پژوهشى در شهرهاى ايران، ص 162.

ص: 83

15 هزار جلد آن را نسخه هاى خطى تشكيل مى دهد.(1)

علاوه بر كتاب خانه هاى فوق در شهر قم دهها كتابخانه شخصى و ارزشمند وجود دارد.

فصل ششم: خانه هاى تاريخى

اشاره

در شهر قم و اطراف آن با توجه به ويژگى هاى زمانى و سنتى، خانه هاى قديمى پيدا مى شود كه از توجه خاص گذشتگان به ساخت چنين مكان هايى حكايت مى كند.

از نمونه هاى خاص و منحصر به فرد خانه هاى قديمى قم مى توان به «خانه حاجى خان»، «خان يزدان پناه»، و... اشاره كرد. خانه حضرت امام خمينى رحمه الله نيز به دليل شخصيت تاريخى ايشان مورد توجه همگان است.

تصوير 8×12

1 - خانه حضرت امام خمينى رحمه الله خانه انقلاب: 11/4/1375 _ ش ثبت: 1745

اين خانه كه يادگار دوران اقامت حضرت امام خمينى رحمه الله در قم است، در خيابان معلم و محله يخچال قاضى قرار دارد. قدمت اين خانه به اوايل قرن حاضر 14 مى رسد. حضرت امام خمينى رحمه الله منزل مورد نظر را حدود 1325 ش به مبلغ 13 هزار تومان با فروش ملكى كه در خمين


1- همان، ص 162.

ص: 84

داشتند خريدند و تا سال 1343 ش مورد استفاده قرار دادند.(1)

خانه ساختمانى دو اشكوبه و بسيار ساده دارد كه شامل زيرزمين و طبقه هم كف است. حياط ساختمان در قسمت جنوبى آن قرار گرفته و در سمت شرق و غرب آن فضاهاى سرپوشيده قرار دارد. استقرار اين فضاها به گونه اى است كه پلكان ميانى ساختمان را به دو بخش بيرونى در شرق و اندرونى در غرب تقسيم مى كند.

تالار شرقى بنا محل سخنرانى حضرت امام رحمه الله بوده است.(2)

اين خانه را بايد به حق «خانه انقلاب» ناميد؛ زيرا نخستين حركت هاى انقلابى امام خمينى رحمه الله از همين جا آغاز شد. در و ديوارهاى خانه، روز و شب هاى بيشمارى را شاهد هجوم بى رحمانه مأموران ساواك و اعتصاب و تحصن مبارزان و ضرب و شتم و دستگيرى انقلابيان مسلمان بوده است.

حضرت امام رحمه الله مدتى پس از خريد خانه در قسمت غربى آن يك اتاق با زيرزمين و حياط مجزا جهت سكونت «حاج احمد آقا» مى سازد.

مصالح به كار رفته در بنا آجر و خشت خام است. سطوح داخلى خانه عارى از هر گونه تزيين و سطوح خارجى نيز نماى آجرى ساده و يكدست بدون نقش است. سر در ورودى از داخل حياط طرح آجرى آن پر نقش و نگار است.

اين منزل پس از دستگيرى و تبعيد حضرت امام در 13 آبان 1343 ش در اختيار برادر گرامى ايشان «مرحوم آية اللّه پسنديده» قرار گرفت.(3)


1- پا به پاى آفتاب، ج 4، ص 83.
2- همراه با امام در شهر قم، ص 9.
3- خانه هاى امام، ص 10.

ص: 85

تصوير 8×12

2 - خانه حكيم ملاصدرا: 5/10/1375 _ ش ثبت: 1821

«محمد بن ابراهيم يحيى قوام شيرازى» ملقب به «صدرالمتالهين» ملاصدرا از بزرگان فلاسفه اسلامى و از بزرگ ترين دانشمندان جهان اسلام در حكمت الهى و سرآمد حكماى اسلامى است كه در سال 979 ق در شيراز ديده به جهان گشود و پس از مدتى در اصفهان از محضر اساتيدى چون «شيخ بهايى»، «ميرداماد» بهره برد و مراتب رشد و ترقى را پيمود؛ ولى به جهت مخالفت عده اى از علماى ظاهربين، اصفهان را ترك گفت و براى تزكيه نفس و سير سلوك به منطقه كهك قم آمد.

دوران خلوت گزينى و سلوك معنوى صدرالمتالهين در كهك، هفت سال و بنا به قولى 15 سال طول كشيد.(1)

خانه ملاصدرا در كهك، يادگارى بازمانده از دوران سكونت اين حكيم در قم است. خانه در منتهى اليه غرب كهك در محله «چاله حمام» واقع است كه پيرامون آن را خانه هايى با بافت معمارى مناطق گرمسيرى احاطه كرده است.

نقشه اصلى بنا شبستانى است و چليپايى چهار صفه است كه گرداگرد آن را چهار گوشه طبقه هم كف و اول حجره ها و اتاق هايى در بر گرفته است. متأسفانه قسمت اعظم بنا تخريب شده؛ چنان كه از 8 اتاق تنها يك اتاق مانده است. و دو اتاق ديگر نيز در طى تعميرات سال 1377 ش بازسازى گرديد.


1- درنگى در مثنوى ملاصدرا، ص 45.

ص: 86

در حال حاضر، خانه شامل يك گنبد و سه صفه است كه به همراه قسمت هاى مرمت شده اطراف به نام «خانه ملاصدرا» مورد بازديد قرار مى گيرد.(1)

عكس 8×12

3 - خانه حاجى خان : 29/4/1377 - ش ثبت 1379

بناى اين عمارت به اواخر دوره قاجار مى رسد و در كنار خانه حاجى خان در محله چهارمردان واقع است. ورودى بنا شامل سردرى كوتاه و پاطاق قوسى كه از طريق پاگرد شش ضلعى هشتى و دالان جبهه شمالى به حياط مركزى ارتقا مى يابد.

شاخص ترين بخش خانه پنج درى جبهه شرقى است كه از طريق بادگيرهاى دوگانه با فضاى خارجى و زيرزمين مرتبط مى باشد. به علاوه شش درى بخش شمالى با ستون هاى سنگى ايوان از قسمت هاى با اهميت خانه است. نوع بهره بردارى و خصوصيات بارز خانه ساختار مسكونى دارد كه با تغييرات كاربرى به ادارى تغيير يافته است.

بادگير دو گانه كه با زيرزمين شاه نشين جبهه غربى مرتبط مى باشد و ستون هاى ايوان شمالى و شرقى و پنج درى هاى چوب گردو از خصوصيات بارز بنا محسوب مى شود.(2)

4 - خانه حاج على خان زند: 25/4/1379 - ش ثبت: 2072


1- نامه قم، ش 14، ص 51.
2- استان قم، ص 53.

ص: 87

اين خانه در محله چهارمردان واقع است و كوچه دسترسى به آن گذر قلعه است كه با توجه به فرم و مصالح به كار رفته در ساختمان به دوره قاجار متعلق است يعنى خانه قدمتى حدود 130 سال دارد.(1)

ورودى بنا شامل سر در ورودى كوتاه با طاق قوسى رومى آجرى است كه از طريق پاگرد شش ضلعى هشتى و دالان جنوبى به حياط مركزى ميانسرا ارتباط مى يابد.

اين عمارت، شامل سه بخش است: بخش اول: شامل شاه نشين تابستانى، بارگير منفرد؛

بخش دوم: زمستانى در جبهه شمالى كه فضاى بيشترى را در بر مى گيرد؛

بخش سوم: مخصوص خدمه كه در جبهه غربى جاى دارد.(2)

بنا داراى ستون هاى سنگى با ستون تزيينى در ايوان شمالى و آجركارى با درهاى چوبى است.

اين خانه در سال 1379 ش در فهرست آثار ملى به ثبت رسيد و در اختيار ميراث فرهنگى استان قم قرار گرفت.

5 - خانه يزدان پناه: 24/4/1382 - ش ثبت: 9151

اين خانه در خيابان باجك 19 دى كوچه شماره 11 و درون بافت قديم شهر واقع شده است. با توجه به شكل ساختمان و مصالح به كار رفته، بناى ساختماى به دو نسل پيش و با قدمتى 120 ساله و متعلق به اواخر دوره قاجار و اوايل رژيم پهلوى است.


1- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 2072.
2- مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، ص 168.

ص: 88

بنا با محل اداره ميراث فرهنگى قم قابل مقايسه است. كل مساحت بنا 5/884 متر مربع است و داراى 10 اتاق است. شاخص ترين بخش خانه پنج درى جنوب غربى آن است.(1)

اين خانه با مرمتى كه در آن صورت مى گيرد به موزه ميراث فرهنگى قم تبديل خواهد شد.

6 - خانه حضرت آية اللّه حائرى يزدى: 18/2/1380 - ش ثبت: 3787

خانه در مركز بافت قديم شهر در «محله حاج عسگرخان» قرار دارد. با توجه به شكل ساختمانى و مصالح به كار رفته و كسب اطلاع از توليت آن بنايى متعلق به اواخر دوره قاجاريه است.

ورودى بنا شامل سردر ورودى كوتاه؛ طاق قوسى به سبك رومى از آجر است كه از طريق پاگرد به حياط مركزى ارتباط مى يابد. كل مساحت بنا 479 متر مربع است كه 360 متر آن زيربناى ساختمان است.

خانه در مجموع داراى 10 اتاق است: يكى از بخش هاى مهم خانه، جبهه شرقى آن است كه بادگيرى منفرد به فضاى جانبى و زيرزمين را به هم مرتبط مى كند.

اتاق هاى جبهه جنوبى با ستون هاى زيبا جلوه ى خاصى به مجموعه داده است. در زيرزمين نيز حمام خزينه اى قرار دارد كه گويا در دوران رژيم پهلوى و كشف حجاب رضاخان در منزل جهت استفاده عموم ساخته بود.

قسمت اندرونى منزل با يك حياط كوچك و دو اتاق، محل زندگى


1- پرونده ميراث فرهنگى استان قم، ش 9151.

ص: 89

خانواده ايشان بوده است.(1)

7 - خانه حاج باقر روحانى: 2/8/1382 - ش ثبت: 10566

اين منزل در محله چهارمردان گذرقلعه واقع است كه با توجه به شكل ساختمانى و مصالح بكار رفته متعلق به دوره قاجاريه و نزديك به 130 سال پيش است.

عمارت منزل شامل چهار بخش است:

1 - شاه نشين تابستانى با بادگير منفرد كه به زيرزمين مرتبط مى شود؛

2 - شاه نشين زمستانى كه فضاى بيش ترى را شامل مى شود در جبهه جنوبى واقع است؛

3 - بخش سوم مربوط به خدمه در گوشه جنوب شرقى منزل واقع است؛

4 - بخش چهارم حياط كه مربوط به بهار خواب است.

8 - خانه حاج سيد حاجى: 19/12/1380 - ش ثبت: 4870

اين منزل نيز در كوى گذرقلعه واقع است. ساختمان به صورت مستطيل در امتداد شمال غربى به جنوب شرقى و در راستاى كوچه به سمت بقعه «سلطان محمد شريف» واقع شده است.

پس از يك هشتى در ورودى ساده، راهرويى قرار دارد كه در سمت چپ آن فضاهاى بيرونى و در انتهاى آن فضاى اندرونى واقع شده است.

فضاى بيرونى شامل يك حياط مستطيل شكل كه يك اتاق اصلى است كه محل كارهاى عمومى، مطالعاتى و پذيرايى از ميهمانان بوده


1- همان، ش 3787.

ص: 90

است.

فضاى اندرونى از دو بخش تشكيل شده: بخش اول: در زمينى درست در زير قسمت بيرونى واقع است. بادگيرى كه در بالاى حياط بيرونى قرار گرفته جريان هواى مطلوبى را به داخل خانه منتقل مى كند. قسمت دوم: در شمال غربى ساختمان قرار گرفته است. اين قسمت، شامل يك ايوان مركزى و در ايوان سه درب در دو طرف آن است.(1)

9 - خانه توكلى: 19/12/1380 - ش ثبت: 4853

اين خانه در بافت قديمى شهر و در خيابان آذر، كوى چهل اختران واقع است. با توجه به نوع معمارى و استفاده از رواق ها و ايوان هايى كه با ستون هاى خاص و گچ برى با نقوش واقع گرايانه، قدمت آن به اواخر دوره قاجار مى رسد.(2)

اولين شاخص بنا كه شديداً جلب توجه مى كند در سر در ورودى آن است كه به شكل زيبايى نماسازى آجركارى شده است. پس از ورود به خانه فضايى با هنر نامشخص وجود دارد كه احتمالاً در دوره هاى مختلف دچار تغييراتى شده است. سپس حياط ساختمان قرار دارد كه داراى شكل مربع است. خانه داراى زيرزمين، در يك طبقه و چهار ايوان با چهار ستون سنگى قرار دارد. در پشت ايوان اتاق هايى به حالت پنج درى وجود دارد.

10 - خانه حاج عسگرخان: 25/12/1380 - ش ثبت: 5677


1- همان، ش 4870.
2- همان، ش 4869.

ص: 91

اين خانه روبه روى بازار و در «كوى حاج عسگرخان» واقع است و معمارى آن به دوره قاجار مى رسد. ورودى اصلى بنا به صورت دو طبقه بوده كه به صورت آجركارى و ستون هاى سنگى تزيين گرديده است.

فضاى حياط، مستطيل شكل است. مجموع اتاق هايى كه در ساختمان وجود دارد، به سه گروه تقسيم مى شود:

1 - اتاق هاى شمال غربى كه شامل دو فضاى سه درى كه يكى از آن ها شاخص ترين نماد معمارى مجموعه است؛

2 - اتاق هاى شمال شرقى كه قديمى ترين بخش ساختمان است؛

3 - اتاق هاى جنوب غربى كه داراى زيرزمين هايى با ستون سنگى و قوس هاى زيبا است كه يك ايوان و تعدادى پله دارد.(1)

فصل هفتم: آب انبارهاى استان قم

اشاره

شرايط و اوضاع اقليمى خشك و نيم خشك بخش عمده اى از ايران، تأثيرى ژرف و بنيادين در خلق پديده هاى گوناگون معمارى خصوصاً آب انبارها گذارده است. اين مجموعه با توجه به نقش مهمى كه در زندگى روزمره مردم داشته از موقعيت خاصى در فرهنگ اين سرزمين برخوردار بوده است.

در سطح استان قم نيز آب انبارهاى زيادى با توجه به خصوصيات اقليمى منطقه وجود دارد كه به يك اعتبار مى توان به دو دسته كلى تقسيم كرد:

الف آب انبارهايى كه جنبه همگانى داشته و در محله ها و روستاها و


1- همان، ش 5677.

ص: 92

كاروان سراها ساخته شده كه به صورت تك بنايى در مسير راه هاى كاروانى قرار داشته اند.

ب آب انبارهاى خصوصى درون منازل.

1 - آب انبار سراجه: ثبت: 8634

اين آب انبار در بخش قنوات، «روستاى سراجه» و در «محله زعفرانى» قرار گرفته است كه با توجه به شكل نقشه و معمارى و مصالح به كار رفته بنا متعلق به دوره صفوى است.

ورودى آن در سمت غربى به دهانه 42/1 متر با طاق جناقى كه در طرفين آن دو جرز تزيينى به عرض 50 سانتى متر و با 10 سانتى متر پيش آمدگى وجود دارد.

در قسمت بالاى ورودى نيز يك رديف آجر، به صورت راسته كار گذاشته شده كه به صورت كادرى ورودى را در بر گرفته است. اين ورودى 15 پله دارد و عرض آن 42 سانتى متر است كه به پا شير راه مى يابد.

مخزن آب انبار به شكل مستطيل به ابعاد 14×11 متر است اين آب انبار 2 بادگير مستطيل شكل دارد و در زير بادگيرها دو دريچه جهت كمك به جريان هوا و رفت و آمد براى نظافت مخزن تعبيه شده است.(1)

مصالح به كار رفته در آب انبار آجر مايل به قرمز است و ديواره مخزن تا ارتفاع 2 مترى با ملاطى از آهك و مواد ديگر جهت عايق سازى كشيده شده است.(2)


1- پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم، ش 8634.
2- همان، ش 8634.

ص: 93

2 - آب انبار پاچيان: ثبت: 5676

اين بناى صد ساله، به دست فردى به نام «حاج سيدرضا يزدى» احداث گرديده است كه در «بخش جعفريه» و در روستاى «پاچيان» واقع است. آب انبار به شكل مربع مستطيل با ابعاد 90/8×6/9 متر با چهار ستون مربع مستطيل و در وسط با 9 چشمه طاق با پوشش عرقچينى كوتاه با مصالح آجر، ملاط ساروج و گچ است. اين آب انبار از درون حياط مساجد جامع با 15 پله تا حدود 30 سال پيش مورد استفاده قرار مى گرفت.(1)

3 - آب انبار كهك: ثبت: 4632

اين آب انبار با توجه به كتيبه سر در ورودى آن كه تاريخ 1123 ق خوانده مى شود، نشانگر آن است كه آب انبار مربوط به دوره صفوى و در زمان «سلطان حسين صفوى» ساخته شده است.

آب انبار داراى سه در ورودى آجرى ساده است كه با 24 پله به منبع آب مى رسد. ديواره آب انبار با سنگ لاشه ساخته شده و تا سقف با آجر به صورت ضربى كار شده است. بر روى مخزن اين آب انبار دو بادگير به ارتفاع تقريبى 4 متر با مصالح خشت خام ديده مى شود كه كار تهويه و خنك كردن آب را بر عهده دارد. اين آب انبار به همراه بادگير آن تا ارتفاع 40 سانتى متر از سطح زمين با لاشه سنگ و سپس با خشت هاى جديد در 50 سال پيش مرمت و تجديد بنا شده است.(2)


1- همان، ش 5676.
2- همان، ش 4632.

ص: 94

4 - آب انبار طلب: ثبت: 8629

اين آب انبار همزمان با ساخت كاروانسراى طلب جهت استفاده كاروانيان ساخته شده است. آب انبار داراى نقشه مستطيل شكل به ابعاد 70/14×75/11 متر و يك راه پله مستقيم است.

ورودى آن در سمت شمال با دهانه 24/2 و ارتفاع 41/2 متر با طاق ضربى است.

عرض پله اول 75 سانتى متر و بقيه پله ها 38 سانتى متر است. اين بنا داراى 4 ستون آجرى و 9 چشمه طاق و داراى يك گنبد كوتاه و عرقچين آجرى است.(1)

ديگر آب انبارهاى استان قم بر اساس قدمت بنا:

رديف نام آب انبار زمان احداث مكان

1 طيب و طاهر صفوى جاده سراجه

2 صدر آباد صفوى _ قاجار بخش مركزى

3 البرز قاجار روستاى البرز

4 مبارك آباد قاجار جاده مبارك آباد

5 كاج قاجار روستاى كاج

6 پاسنگان قاجار جاده كاشان

7 لب چال قاجار محله لبچال


1- همان، ش 8629.

ص: 95

منابع و مآخذ

1 - ابن رضا، سيدحسين، قم از نظر اجتماعى و اقتصادى، قم، 1365ش.

2 - اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مراة البدان، 4 مجلد، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1368 ش.

3 - اشتهاردى، محمدمهدى، حضرت معصومه، فاطمه دوم، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1368 ش.

4 - برقعى، سيدحسن، راهنماى قم، آستانه مقدسه، 1317 ش.

5 - بيك ارباب، محمدتقى، تاريخ دارالايمان، حكمت، چاپ اول، 1342ش.

6 - پا به پاى آفتاب، ج 4، پنجره، 1374 ش.

7 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 2072، سيداحمد موسوى.

8 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 2168، سيداحمد موسوى.

9 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 2169، سيداحمد موسوى.

10 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 2311، سيداحمد موسوى.

11 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 2495، سيداحمد موسوى.

12 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 2690،

ص: 96

سيداحمد موسوى.

13 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 3345، سيداحمد موسوى.

14 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 3765، سيداحمد موسوى.

15 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 3786، سيداحمد موسوى.

16 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 3787، سيداحمد موسوى.

17 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 4632، سيداحمد موسوى.

18 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 4773، سيداحمد موسوى.

19 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 4774، موسوى - شيخ.

20 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 4853، شاه محمدپور.

21 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 4857، شاه محمدپور.

22 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 4859، شاه محمدپور.

23 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 4870، شاه محمدپور.

ص: 97

24 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 5676، سيد احمد موسوى.

25 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 5677، شاه محمدپور.

26 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 6159، شاه محمدپور.

27 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 8626، سيد احمد موسوى.

28 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 8629، عمار كاوسى.

29 - پرونده ثبتى ميراث فرهنگى استان قم به شماره 8634، عمار كاوسى.

30 - پژوهشگاه هنر و فرهنگ اسلامى، دائرة المعارف حوزه هنرى، چاپ اول، 1378 ش.

31 - پوپ، آرتور، معمارى ايرانى، كرامت آل افسر، يساولى، چاپ اول، 1368 ش.

32 - حقدار، على اصغر، درنگ در مثنوى ملاصدرا، شهاب، سال سوم.

33 - خانه هاى امام، سازمان ميراث فرهنگى استان قم، 1382 ش.

34 - جوادى، شجاع، سير پليس در قم، كتابفروشى علامه، قم، چاپ اول، 1355 ش.

35 - جعفريان، رسول، مقاله تاريخى، دفتر نهم، دليل ما، چاپ اول، 1380 ش.

ص: 98

36 - دوانى، على، زندگانى آية اللّه بروجردى، مطهر، چاپ سوم، 1372 ش.

37 - مركز مديريت حوزه علميه قم، راهنماى جامع مؤسسات فرهنگى، اسلامى و استان قم، 2 جلد، چاپ اول، 1380 ش.

38 - زمر شيدى، مسجد و معمارى ايران، كيهان، 1374 ش.

39 - زنده دل، حسن، استان قم، ايرانگردان، چاپ اول، 1379 ش.

40 - سعيديان، عبدالحسين، شهرهاى ايران، علم و زندگى، تهران، 1379 ش.

41 - شين پرتو، على، مان امهان «جمكران»، وحيد، چاپ اول، 1369 ش.

42 - صارمى، كتايون، موزه هاى ايران، سازمان ميراث فرهنگى كشور، چاپ اول، 1372 ش.

43 - فقيهى، على اصغر، تاريخ مذهبى قم، زائر، 1378 ش.

44 - فقيه محمدى، محمدمهدى، انوار پراكنده، مسجد مقدس جمكران، 1376 ش.

45 - فيض، عباس، گنجينه آثار تاريخى قم، 2 جلد، استوار، 1350 ش.

46 - فيض، عباس، قم و روحانيت، استوار، 1350 ش.

47 - قمى، حسن بن محمد بن حسن، تاريخ قم، توس، 1361 ش.

48 - قزوينى رازى، عبدالحسين، النقص، محدث، 1331 ش.

49 - عرب، كاظم، نامه قم، مقاله، ش 9، 1379 ش.

50 - عرب، كاظم، فصلنامه علمى و فنى و هنرى اثر، مقاله، ش33 و34 «هفت بناى ارزشمند».

ص: 99

51 - عرب، كاظم، دائرة المعارف مساجد، چاپ اول، 1378 ش.

52 - عرب، كاظم، تاريخ معمارى و شهرسازى ايران، ج 4، سازمان ميراث فرهنگى، 1374 ش.

53 - كابلى، ميرعابدين، بررسى هاى باستان شناسى قمرود، ميراث فرهنگى، 1379 ش.

54 - گزارش هاى باستان شناسى تپه صرم، سازمان ميراث فرهنگى كشور، 1376 ش.

55 - مدرسى طباطبايى، تربت پاكان، 2 جلد، استوار، 1335 ش.

56 - مشكوتى، نصرت اللّه، بناهاى تاريخى ايران، سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ايران، 1349 ش.

57 - معنوى ثانى، عبداللّه، موزه ها، سازمان ميراث فرهنگى كشور، ش 31.

58 - وفايى، عبدالوحيد، سيماى قم، سازمان تبليغات اسلامى، چاپ اول، 1369 ش.

59 - ناصرالشريعه، محمدحسين، تاريخ قم، دارالفكر، 1350 ش.

60 - نوبان، مهرالزمان، مردم نگارى زيارتگاههاى استان قم، سازمان ميراث فرهنگى، 1376 ش.

61 - همراه با امام در شهر قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1382 ش.

ص: 100

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109