ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

با وجود پژوهش های نسبتاً پرشماری که برای بررسی زوایای تاریک و یا روشن تاریخ معاصر منتشر شده هنوز جای بررسی های مبتنی بر مفاهیم و نظریه های جدید تاریخ نگاری خالی است. این نظریه ها به ما کمک می کنند مرزهایی روشن بین «استمرار» یا «گسست» پدیدارها و فرایندهای تاریخی ترسیم نماییم.

کتاب حاضر بر آن است که پدیدة «سه حزب» را در همان بستر اجتماعی _ تاریخی ظهور و سقوطشان بنمایاند تا ما تسلیم داستانسرایی های تاریخ نگاری شاهانه نشویم که ساخته های خود را «استمرار» و حتی «تکامل» مشروطیت می خواند.

در انبوه اسناد محرمانة ساواک و تحلیل ها و گزارش های علنی دورة مورد بحث، می توان به سر نخ های قابل اتکایی پیرامون کارکرد حقیقی آن سه حزب در ورای پیشینه سازی های مکتب تاریخ مذکور دست یافت.

برای ردیابی پدیدارهایی به نام «حزب مردم»، «حزب ملیون» و «حزب ایران نوین» نمی توان به اعماق تاریخ معاصر بازگشت و ریشه های آن را در سرآغاز آشنایی ایرانیان با فعالیت احزاب سیاسی جستجو کرد و نوعی استمرار مشروطه گری در آن دید.

همچنین این سه پدیده ریشه در بنیادها و مبانی سیاست ورزی غربی و دموکراتیک ندارند. دو کودتای انگلیسی و آمریکایی که گسستی خشونت بار از آخرین بقایای مشروطه (به ویژه مجلس و قانون اساسی) و فضای باز شهریور بیست و جنبش ملی

ص: 18

ایرانیان را موجب شدند، تاریخ معاصر کشورمان را مساعد و مناسب نظر ورزی های مبتنی بر نظریه های عدم تسلسل و عدم استمرار می سازد.

چنانچه در این کتاب مشاهده می کنید، مباحث مربوط به تعاریف حزب، کارکردها، ساختارها، الگوها و حتی مباحث فنی تر و جزئی تری همچون اساسنامه ها و مرامنامه های حزبی، نوری بر زوایای تاریخچة آن سه حزب نمی افکند. بلکه کتاب حاضر می کوشد کارکرد واقعی آن سه حزب را نه در نظریه ها و مفاهیم مربوط به احزاب سیاسی، که در رفت و برگشت مدام بین سالن های حزبی، و اتاق ها و میزهای کارشناسی ساواک، و مطبوعات و ناظرین و منتقدین همان دوره جستجو کند.

آنچه در زیر برق سرنیزه های نظام دیکتاتوری و در هیاهوی تریبون های حزبی و تبلیغات مطنطن «انقلاب شاه و ملت» جلوه فروشی می کند، شناخت اندکی پیرامون ماهیت و کارکرد واقعی آن احزاب در اختیار می گذارد. تصویر واقعی آن سالن های مجلل حزبی هنگامی که در تاریکخانة امنیتی رژیم شاه «ظاهر می شود» واژگونگی پیوند میان واژگان و واقعیت ها را نشان می دهد. واژگانی نظیر «رقابت»، «انتخابات»، «دموکراسی»، «حزب» و غیره هنگامی که از فیلتر گزارش ساواک پیرامون نحوة عملکرد اعضای آن تشکیلات عبور می کند، تیرگی و ابهام معنایی خود را بیشتر نشان می دهد. بنابراین باید در پرتو اسناد آن دوره از واژگان مذکور رمزگشایی کرد. این کاری است که اتفاقاً گزارشگران ساواک به خوبی انجام داده اند.

رهبران و مقامات می گویند «حزب ایران نوین یک انقلاب ادبی به وجود خواهد آورد» اما گزارش ساواک به وضوح نشان می دهد که چگونه به محض آغاز مذاکرات درون حزبی، کلمات بی ادبانه از زبان «مباحثه گران» فوران می کند. از گزارش های ساواک درمی یابیم که حوزه های حزبی نه محل بحث آزاد و شکل گیری عقاید و تصمیم سازی های عقلانی که «مجمعی است از انواع آدم ها و انواع فسادها» همین گزارش ها نشان می دهند که کادرها و رهبران حزبی چگونه «برای انجام یک کار کوچک کارشان به فحش و بد و بی راه می کشد».

از این رو چه در مباحثات درون گروهی حزب و چه در سخنرانی های عمومی، فقدان وضعیت مطلوب کلامی باعث می شود تا احزاب سه گانه در گفتمان سازی و واژه پردازی

ص:19

تبلیغی و ترویجی کمترین توفیقی حاصل ننمایند.

فهرست طویل و مشخصی که ساواک از ناکارامدی و فساد جمعی و فردی هر یک از احزاب سه گانه به دست می دهد این سؤال را به ذهن متبادر می سازد که چرا رژیم شاه نتوانست هیچ یک از نصایح خیرخواهانه و دلسوزانه دیده بانان امنیتی خود را به کار بندد و روش های حکومتی خود را تصحیح نماید؟

پاسخ به این سؤال البته پژوهش مستقلی می طلبد و از محدوده مشخصی که پژوهش حاضر فراروی خود گذاشته فراتر می رود. اما در عین حال سندها آنچنان گویا هستند که راه را برای افق های آتی تحقیق باز می نمایند. به عنوان مثال در همان اسناد می بینیم که ساواک در جمع بندی یک دهه از فعالیت حزبی تصریح می کند که حزب دولت ساختة موسوم به «اکثریت» فی الواقع از «جذب توده ها و تأثیر عمیق و واقعی در قلوب مردم» عاجز بوده، و در مبارزة ایدئولوژیک کامیابی نداشته، و اعتماد مردمی «به ویژه اعتماد روشنفکران و جوانان» را نتوانسته جلب کند. ساواک به وضوح از رخنه فساد و تباهی در اعماق احزاب دولت ساخته سخن می گوید و انواع کلاهبرداری و سودجویی های اقتصادی را برمی شمارد.

اما هیچ یک از این انتقادات به عمق نمی رود و نهایتاً از دیدگاه ساواک همه آن نارسایی ها و شکست ها و ناکامی های حزبی در مقابل کفه کامیابی ها و توفیقات شاهانه رنگ می بازد. ساواک از یک سو به طرزی گزنده و گویا تصریح می کند که حزب بازی چگونه یک دهه فرصت طلایی ثبات و امنیت را به هرز برده است اما در انتها با اشاره به «توفیقی که کشور شاهنشاهی طی ده سال گذشته در پرتو راهنمایی اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر در زمینه های مختلف به دست آورده»، تلویحاً نتیجه می گیرد که شکست حزبی با پیروزی شاهانه تلافی شده است!

به این ترتیب گزارشی که با ارائه فهرست مشخص و مستدل کارنامه رسوای حزب ایران نوین آغاز شده به «توفیق اعلیحضرت همایونی» ختم می شود و این ناهمخوانی «صدر» و «ذیل» گزارش های انتقادی، به آیینه تمام نمایی از علل ناکامی نه فقط حزب و دولت حاکم بلکه ناکامی و نارسایی انتقاد منتقدین و ناظرین درون حکومتی تبدیل می گردد. نمونه دیگری از این محدودیت اندیشة انتقادی را می توان در نظریاتی که

ص: 20

داریوش همایون در مراحل گوناگون آغازین، میانی و بالاخره پایانی فعالیت احزاب دولت ساخته به دست داده مشاهده کرد.

داریوش همایون در ابتدای فعالیت های دوحزبی مذکور می نویسد: «یک نظام حزبی توانا با گسترش دادن انبازی [مشارکت] از طریق نظام های سیاسی جامعه فعالیت های سیاسی ناسازگار با آن نظام را پیشگیری می کند و به مجرای درست می اندازد. گروه های تازه بسیج شده را به صورتی تعدیل و هدایت می کند.» همچنین او طی سال های به اصطلاح «دوحزبی» شاه، به دفعات تصریح می کند که آن احزاب عاجز از تحقق اهداف مذکورند اما هنگامی که نوبت انحلال احزاب خودساخته شاه می رسد، به ضرب و زور همان واژة «انبازی» می کوشد نظام تک حزبی رستاخیزی را شکل تکامل یافته همان دموکراسی شاهانه معرفی کرده و مدعی شود: «زمینه برای تحقق یافتن درجه بسیار بالایی از انبازی [مشارکت] سیاسی در جامعه ایران فراهم شده است.(1) »

به این ترتیب آینده رستاخیزی احزاب دوقلو، چراغی می شود برای فهم روشن تر گذشتة همان احزاب. هنگامی که داریوش همایون و دیگر نظریه پردازان رژیم شاهنشاهی به تبیین «انتقادی» نارسایی های احزاب پیشین حکومتی می پردازند، درمی یابیم که آن احزاب نه فقط به خاطر آن مفاسد و ناکارآمدی های فاحش، بلکه همچنین به خاطر کمترین احتمال بروز کارکرد واقعی حزبی، یعنی رقابتی بودن، مورد غضب شاهانه و شاه پرستان قلم به دست قرار می گیرند.

داریوش همایون که گوشه ای از نظریات انتقادی او بر علیه احزاب دوگانه در این کتاب آمده، هنگامی که به لحظه تأسیس حزب رستاخیز می رسد می گوید «کمترین فعالیت یک حزب مخالف می توانست اکثریت را به محافظه کاری بیش از اندازه» سوق داده و در نتیجه «مجال چندانی برای حرکت و مانور پاره ای اقدامات اصلاحی پردامنه» نمی ماند و دولت را از «پاره ای اقدامات اصلاحی پردامنه باز می داشت».

ص: 21

او یک حزبی و یکدستیِ حاکمیت شاهانه را موجب توسیع «انبازی سیاسی» و بسط قلمرو اصلاحات می داند و نوید می دهد که «در یک حزب واحد، در حزب رستاخیز ملی ایران، بیمی از آن رقابت ها نخواهد بود».

به این ترتیب مشخص می شود که احزاب دوگانه حتی در صوری ترین نقش های رقابتی بالقوه می توانند تضادی هر چند اندک میان «صورت دمکراتیک و حزبی» یا «محتوای شاهانه» ایجاد کنند و از محدوده های تعیین شدة پیشین فراروند. و دقیقاً به خاطر نگرانی در قبال بروز چنین احتمالی است که نیازی به وجود آن احساس نمی شود.

به عبارت روشن تر می توان گفت که اگر چه بازی دوحزبی صرفاً روکشی نازک از دمکراسی نمایی بر محتوای دیکتاتوری می کشید اما در عین حال همین مقدار از ظاهر سازی هم مقتضیات خاص خود را داشت که شاه در مرحله جدید قدرت طلبی (و در واقع آخرین مرحلة حکومتی) خود نیازی بدان نمی دید.

گذار از آنچه شاه در دهه چهل «انقلاب شاه و ملت» می خواند به آنچه «دروازه تمدن بزرگ» نامگذاری کرده بود، نظام حزبی متناسب با خود را می طلبید.

دو حزب خودساختة شاه در ذیل گفتمان خودساختة او به نام «انقلاب شاه و ملت» یا «انقلاب سفید» معنا می یافتند و حزب رستاخیز فلسفة وجودی خود را وامدار ترم ابداعی جدید تری به نام «دروازه تمدن» بود. بدین ترتیب، رقابت حزبی نه در ذیل قانون اساسی دموکراتیک که در ذیل گفتمان سازی شاهانه از «انقلاب» و «تمدن» صورت می گرفت. همچنان که در کتاب حاضر آمده، شاه با حرکت از نقطه عزیمتی به نام «انقلاب سفید» مفهومی از حزب در سر داشت که در مقام تصور به «با» و «بر» انقلاب بودن خلاصه می شد. یعنی اگر در بدو تأسیس حزب مردم و ملیون، ضرورت اقدام به یک سلسله اصلاحات هر چند محدود و نمایشی از ضرورت هماهنگی با آمریکایی ها و به ویژه حزب دمکرات سرچشمه می گرفت، دیری نپایید که با تصویب لوایح شش گانه و سپس دوازده گانة انقلاب سفید، همه رقابت های حزبی به درجة تأیید این یا آن حزب حکومت ساخته در قبال اهداف آن «انقلاب» تنزل و تخفیف یافت.

شاه در مصاحبه ای که در کتاب حاضر نیز بخش هایی از آن آمده علت تحدید دامنه رقابت دو حزب را به یک گفتمان فراحزبی به نام «انقلاب سفید» نسبت داده و با

ص: 22

لحنی انکار آمیز می پرسد مگر در «انقلاب شاه و ملت چند نوع برداشت می تواند وجود داشته باشد؟»

به این ترتیب نمایش دمکرات نمایی سال های پایانی دهه سی که در بدایت ظهور خود به یک عامل «بیرونی» به نام سیاست جهان سومی آمریکا در لحظه کوتاه همان چند سال ارجاع داشت، به سرعت تبدیل به یک امر «درونی» به نام «انقلاب سفید» شده و از آن پس همه چیز ذیل همان گفتمان فراحزبی معنا می یابد. محدوده بسیار تنگ و ناچیز دایره مخالفت اقلیت در گفتمان شاهانه با «خوب» بودن انقلاب سفید تعریف می شود که جایی برای «بد»گویی دیگر حزب شاه ساخته نمی گذارد. شاه برای اینکه جای توهمی برای یک رقابت واقعاً دوحزبی باقی نگذارد با لحنی قاطع می پرسد: «آیا [حزب] اقلیت می تواند بگوید که سیاست نفتی ما بد است؟ آیا می تواند بگوید که سیاست مستقل ملی ما بد است؟ آیا می تواند بگوید سیاست اجتماعی ما بد است؟ یا اینکه آنچه ما برای کشاورزان و کارگران انجام می دهیم بد است؟»

تصادفی نیست که در طنز رایج مردم آن دوره چیزی به نام «رقابت حزبی» با درجه آری گویی به نظام آریامهری معنی می شد و به نحوی موجز و گویا در تفاوت «حزب بله قربان» با «حزب البته قربان» تلخیص می گردید.

به این ترتیب اگر چه تأسیس سه حزب و نهایتاً انحلال آنها در دل حزب واحد رستاخیز، در مراحل آغازین شکل گیری خود ارجاعی هر چند اندک به بیرون از نظام آریامهری (چه ارجاع به جهان خارج از ایران و ضرورت دمکراسی نمایی در قبال جهان غرب و چه ارجاع به مردم و ضرورت کانالیزه کردن نارضایتی ها از مجرای نهادهای سیاسی) داشته اما به فاصله اندکی پس از تأسیس و شکل گیری احزاب دولت ساخته، مفاهیمی کلیدی از قبیل «حزب»، «انتخابات»، «رقابت»، به سرعت قابلیت تطبیق و انطباق با جهان خارج از نظام مذکور (جهان غرب و مردم) را از دست داده و تبدیل به یک سلسله مفاهیم بی محتوا و خود ارجاع می شوند.

واژگان «حزب مردم» و «حزب ایران نوین» نه به مردم واقعی و حتی جهان غرب که به طور مستقیم به واژگان «انقلاب سفید» تا می خورد و «حزب رستاخیز» بر واژگان «دروازه تمدن بزرگ» می لغزد و کلیه فعالیت های حزبی آن دوره، فراتر از این

ص: 23

هم پوشانی واژگانی نمی رود.

در کتاب حاضر، به دلیل ساختار پژوهشی آن، واژگانی همچون، «حزب» و «رقابت» و «انتخابات» به طور طبیعی بسامد بیشتری یافته اند. تحدید دامنه پژوهش به اسناد درونی رژیم شاه و ادبیات درون حزبی احزاب شاه ساخته این سؤال را در ذهن متبادر می سازد که اگر در آن نظام چیزی به نام «حزب» و حتی «احزاب» و «رقابت» بین آنها و «انتخابات» وجود داشته پس جای حلقه مفقوده ای به نام «مردم» و نیز «برنامه ای» که قرار است «رقابت» و سپس «مشارکت» بر سر آن صورت گیرد کجاست؟

مضمون کتاب همچنان که گفته شد در رفت و برگشتی مداوم بین این یا آن حزب و گزارش های ساواک و مطبوعات آن روز دور می زند و کمتر نقبی به بیرون از این دایره بسته یعنی «مردم» واقعی کوچه و خیابان دارد. البته در آن ایام «نظرسنجی» پیرامون دیدگاه سیاسی مردم نمی توانست صورت گیرد اما تحقیقات محرمانه ساواک به وضوح از نامقبولیت هشتاد درصدی احزاب سه گانه سخن می گوید.

در این خصوص گزارش های ساواک دربارة فقدان حضور مردم در انتخابات و در حوزه مخاطبین حزب به قدر کافی گویاست. ساواک به طور مکرر از فقدان کادرهای «نامدار» و «خوشنام» در دل احزاب شاهانه سخن می گوید و تصریح می کند که مردم حتی نام «نمایندگان» را نمی شناسند، مگر افرادی که به قول کارشناسان دستگاه امنیتی شاه به خاطر «انتقاد و شوخی روزنامه های فکاهی به مردم شناسانده شده اند»! یعنی حتی رهبران طراز اول حزبی فقط هنگامی که توسط نشریه توفیق تبدیل به «چهره» می شدند می توانستند نامی آشنا در حوزه «بله قربان گویی» برای خود دست و پا کنند.

در چنین اوضاعی دستگاه صندوق پرکنی، رأی نویسی و «قرائت آرای» رژیم نیز کارکردی به شدت نامنظم داشت. همین دستگاه در حالی برای سناتور آذربایجان شرقی دویست وچهارده هزار رأی «قرائت کرد» که به فاصله کوتاهی از همان انتخابات مجموع آرای قرائت شده برای کل همان استان پنج هزاروششصدونُه نفر اعلام گردید!

با این وجود در آستانه انقلابی واقعی و مردمی، دستگاه صندوق پرکنی رژیم نیز از

ص: 24

کار افتاده بود.

به عنوان مثال در واپسین مرحله تکامل نظام شاهانه که از پس یک دهه فعالیت «دوحزبی» می آمد و به انحلال آن دو حزب و تأسیس حزب واحد انجامید، روز جمعه اول مهر ماه 1356 در انتخابات میان دوره ای تهران چهارمیلیونی آن روز فقط شصت ویک هزار کارت الکترال در میان واجدین حق رأی توزیع می شود.

در روز موعود، از آن شصت ویک هزار نفر هم کمتر از یک سوم افراد به یکی از دویست وچهل شعبه اخذ رأی می روند و رأی می دهند. ده نفر داوطلب نمایندگی شده اند: نفر اول هفت هزار و ششصد و نود و پنج رأی می آورد. نفرات چهارم تا هفتم از نهصد رأی و سه نفر آخر از صد رأی کمتر دارند. نفر دهم شصت ودو رأی آورده است! و همة اینها در شهر چهارمیلیونی تهران و به نام نمایندگی مردمِ همین شهر صورت می گیرد.(1)

این همان آینده ای بود که سه سال قبل از آن یعنی در آغاز تأسیس حزب رستاخیز داریوش همایون نوید آن را می داد و می نوشت «در واقع نظام چندحزبی پیشین ایران از نظر انبازی سیاسی بسته تر از نظام یک حزبی آینده بود».(2)

همة شواهد پیش گفته و اسنادی که در کتاب حاضر بدانها استناد شده نشان می دهد که پدیدة «سه حزب» را در درجه اول و به طور عمده می بایست در چارچوب نظام واژگانی نظام شاهانه بررسی کرد و از تعمیم های شتابزده ادبیات سیاسی و حزبی رایج در نظا م های دمکراتیک دو یا چند حزبی غرب و حتی نظام های تک حزبی بلوک شرق، به حوزه نظام آریامهری، پرهیز نمود.

ویژگی کتاب حاضر در آن است که پدیدة «دوحزبی» را در همان چهارچوب خاص خود مورد بررسی قرار داده است. هنگامی که گزارش های ساواک درباره «عدم لیاقت سازمانی» و فقدان «دیسیپلین کار حزبی» و نبودن روح و ایمان کافی، و «فقدان تحرک» را در کنار سایر گزارش های مربوط به فقدان پایه مردمی و عدم استفاده از

ص: 25

افراد خوشنام و فسادهای بی شمار درون حزبی می خوانیم در می یابیم که این احزاب نه فقط «مردمی» نبودند، بلکه در طول حیات خود فاقد بسیاری از اجزاء و عناصر و کارکردهای «حزبی» نیز بوده اند.

به همین دلیل نقطة آغاز و فروپاشی نظام به آنجا باز می گردد که خودِ کادرها و ارکان اصلی و به اصطلاح اعضای نهادهایی که باید استوانه های آن باشند، خود را جدی نمی گیرند و به تعبیر گویای همان گزارش ها و اسناد درون حاکمیتی، حتی معاونین دبیر کل حزب نیز روزانه نیم ساعت کار جدی برای فعالیت حزبی اختصاص نمی دهند.

با این وجود نباید در ابعاد پوسیدگی آن نظام مبالغه کرد و یا «نقطه آغاز فروپاشی» را با خودِ فروپاشی یکسان گرفت.

تجربه انقلاب های معاصر نشان می دهد یک نظام هر قدر که پوسیده باشد تا زمانی که یک جانشین کارامد و یک اپوزیسیون جدی تهاجم خود را بر همان نقاط آسیب پذیر و پوسیدة آن نظام استوار نکرده باشد، و نتواند اعتماد مردم را برای یک آیندة جذاب و در عین حال قابل حصول و در دسترس جلب نماید، رژیم همچنان می تواند در همان وضعیت «در حال احتضار» برای مدت های مدیدی به حیات خود ادامه دهد.

با توجه به فقدان پروژه دمکراسی خواهی در صفوف اپوزیسیون و «انقلابیون حرفه ای» آن دوره و نیز اولویت های ضد کمونیستی آمریکا که بروز کمترین روزنه دمکراتیک را منجر به فوران «کمونیزم» از دل جنبش های ملی تلقی می کرد، می باید دربارة ماهیت عمیقاً نمایشی دمکراسی شاهانه قدری مداقه کرد؛ یعنی خصلت واقعاً نمایشی پروژه دوحزبی شاه را می بایست در چارچوب تدابیری دریافت که هیأت حاکمة آن روز آمریکا (به ویژه دمکرات ها) به منظور خلع شعار اصلاحات اقتصادی و اجتماعی کمونیستی خواستار پیشبرد آن بودند.

بنابراین برنامه اصلاحات نه در قد و قواره دمکراسی که دقیقاً در اندازه های پیکر سیاسی حریف کمونیستی طراحی شده بود. با این وجود، همین برنامه کلی و جهان شمول آمریکا هنگامی که از فیلتر «اندیشة شاهانه» عبور می کرد و بر مقتضیات رژیم دیکتاتوری منطبق می گردید محدودیت بیشتری می یافت و به شکلی کاملاً

ص: 26

خاص «ایرانی» می شد. در نگاه نخست ممکن است چنین به نظر برسد که شاه تحت فشار آمریکایی ها برای خنثی سازی اصلاحات به سبک شوروی، اقدام به گزینشی آگاهانه کرده و از میان انواع گزینه های ممکن دمکراسی، دموکراسی دوحزبی آمریکا را «برگزیده است».

اما واقعیت تاریخی و از آن جمله انبوهی از اسناد که در کتاب حاضر آمده نشان می دهد که گزینش شاهانه را می بایست قبل از هر چیز در چارچوب درک و دریافت خود او از آنچه «انقلاب شاه و ملت» می نامید معنا کرد. شاه هنگامی که به استناد انبوه گزارش های مستند ساواک درباره احزاب دولت ساخته، گوشه ای از ناکارامدی حزب خود را اذعان می کند باز هم درک «انقلابی» خود از دمکراسی را در قالب «انقلاب شاه و ملت» به نمایش می گذارد و می گوید «به هر صورت تجزیه و تحلیل اصولی انقلاب و مسائل مملکتی آنقدرها نمی تواند با هم متفاوت باشند که لازم شود ده تا بیست حزب سیاسی با عقاید مختلف داشته باشیم».

یعنی در اوضاعی که فرامتن و فراگفتمان شاهانة «انقلاب سفید» به عنوان یک سند فراحزبی توسط شاه مشخص شده همة رقابت های احتمالی حول نحوة برداشت از «منویات اعلیحضرت» دور می زند و از آنجا که چنین منویاتی، برداشت ها و تفاسیر متکثر و ده گانه و بیست گانه را برنمی تابد، حد رقابت حزبی به نحوة تقرب و رویکرد چاکرمآبانه به شخص شاه محدود می شود.

این موضوع، معنای «آمریکایی بودن» اصلاحات آن دوره را روشن می کند و نشان می دهد که برای فهم خصلت عمیقاً آمریکایی شاه نباید به دوردست ها و آن سوی قاره ها رفت و ریشه های دمکراسی نمایی شاه را در مدل آمریکایی دمکراسی جُست. این دمکراسی به همان ترتیب که در کتاب حاضر بارها ذکر شده عمیقاً «شاهانه» است.

بحث بر سر آن نیست که مثلاً به همان ترتیبی که در آمریکا قانون اساسی جفرسن، حدّ و حدود رقابت دو حزب را تعیین می کند، در این سوی قضیه نیز قانون اساسی مشروطیت تبدیل به یک سند فراحزبی شده باشد. برعکس، کودتاهای انگلیسی و آمریکایی که ایران را از طلیعة تاریخی مشروطیت منقطع می ساخت هرگونه بازگشت به دموکراسی بومی را تحت سلطة شاهانه منتفی می کرد.

ص: 27

از همین جا می توان درک روشن تری از مبارزة امام خمینی(ره) در لحظة تاریخی مذکور به دست داد و آن را از سایر اشکال مبارزة ضدرژیمی جریان های مخالف دیگر متمایز نمود.

امام خمینی(ره) با اشاره به دو حزب «ایران نوین» و «مردم» تجربة نظام هایی را که در آن می توان از وجود حزب به مفهوم واقعی سخن گفت خاطر نشان می نماید: «آن جاهایی که حزب هست، دولت ها از حزب وجود پیدا می کنند، نه اینکه اول دولت تشکیل شود بعد حزب درست کنند.»(1)

ضلع دیگر بازی حزبی در مفهوم دمکراتیک آن نمادی به نام «مجلس» است که به تعبیر روشن امام خمینی(ره) دولت موجود خود را به یکسان هم از مجلس و هم از مردمی که می باید آن را انتخاب کنند بی نیاز می بیند: «دولت هم به مجلس و به من و شما ربطی ندارد... وقتی که دولت تشکیل شد و سرنیزه دستش آمد شروع می کند حزب درست می کند.»

به این ترتیب امام خمینی(ره) با همان زبان شفاف، گویا و خیرخواهانه، مدلی از یک دولت واقعاً حزبی و حزب واقعاً مردمی و منتخب مردم معرفی می کند که عمدتاً با دمکراسی های پارلمانی (و در وضعیت ایران آن روز با دمکراسی پارلمانی متکی به مشروطیت) سازگار بود تا دمکراسی نمایی شاهانه. دقیقاً با ارائة چنین بدیلی دمکراتیک در مفهوم واقعی آن است که در سخنان امام خمینی(ره)، مرتجع نمایاندن نهضت اسلامی توسط شاه به خود رژیم بازمی گردد و «عقب ماندگی» دیکتاتوری بر مبنای عقب ماندن از مدل های دمکراتیک و «حزب واقعی در جهان امروز» تعریف می شود:

دست بردارید آقا از عقب افتادگی؛ مجد خودتان را حفظ کنید. اگر حزب می خواهید درست کنید، خوب، یک حزبی قبل از اینکه دولت شما پیش بیاید، یک حزبی درست کنید، و بعد هم حزب در مجلس، به طور [ی] که باید بشود، به طوری که قانون اساسی و سایر قوانین اقتضا می کند، نماینده درست کنند؛ و بعد هم آقای وزیر، نخست وزیر متکی به نمایندگی که از احزاب پیدا شد و از

ص: 28

جمعیت و از خواسته مردم و اینها پیدا شد؛ بعد می شود یک دولت متکی به حزب؛ متکی به ملت.(1)

واضح است که چنین وضعیتی صرفاً در چارچوب نظام های دمکراتیک می توانست تحقق یابد و الگوی دمکراسی دوحزبی در اوضاع مشخص ایران آن روز، تنها از طریق بازگشت به قانون اساسی مشروطیت می توانست به مفهوم واقعی، بومی و ایرانی شود. اما شاه چنان شیفتة داستانسرایی پیرامون «اصول انقلاب شاه و ملت» و «انقلاب سفید» بود که آن اصول را به مثابه سند تعیین کنندة افق آتی کشور و مبیّنِ حد و حدود دایرة «آری گویی» احزاب آریامهری معرفی می نمود و در عرض قانون اساسی مشروطیت قرار می داد. به این ترتیب قانون اساسی از حالت متن فراحزبی خارج و جای خود را به متنی شاه ساخته می سپارد.

به دنبال استغنای طاغوتی شاه از استناد به قانون اساسی، احزاب شاه ساخته نیز به طریق اولی با توسل به سند شاه ساخته (موسوم به «انقلاب شاه و ملت») از اتکا به قانون اساسی و ملت معاف شده و نهایتاً در انتهای یک دهه تجربة بی حاصل، گفتمان «انقلاب سفید» تمامی ته مایه های درون حکومتی را به مصرف می رساند و نوبت به فرامتن و فراگفتمان حزبی جدیدی به نام «دروازه های تمدن بزرگ» می رسد. فرجام رستاخیزی آن «سه حزب» نشان داد که بازی دوحزبی قبل از آنکه واقعاً متکی به قواعد «بازی» بوده، و حقیقتاً «دو طرف» داشته باشد و بدون آنکه تمرین دمکراسی باشد، چیزی جز تمرین بازی یک حزبی نبوده است.

دقیقاً یک دهه قبل از تکامل شاهانة دو حزب به یک حزب، و تأسیس حزب رستاخیز، امام خمینی(ره) نقاب از «دوحزب نمایی» شاه کنار می زند و عملکرد آن روز رژیم را چیزی جز «مملکت یک حزبی» نمی بیند:

اصلاً در ایران حزب معنا ندارد؛ در هیچ جای دنیا، مگر آنهایی که مثل ایران هستند. مملکت یک حزبی اصلاً معنا ندارد، حزب زوری معنا ندارد.

این سخنان که در سال 1343 و در نقطه اوج «دو حزب نمایی» شاه بیان شده در

ص: 29

سال 1353 مصداق بیشتری برای توصیف حزب رستاخیز می یابد و در همان حال جایگاه واقعی ایران آن روز را نشان می دهد. یعنی برخلاف ادعای شاه که تأسیس دو حزب را موجب قرار گرفتن ایران در عداد «ملل راقیه» می دانست، امام خمینی(ره) ایران استبدادی را از شمول کشورهایی که حزب در آنها «معنا دارد» خارج کرده و در ردیف ممالک تک حزبی جهان طبقه بندی می کند.

مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

بهار 1387

ص:30

ص: 31

پیشینه

در ایران سابقه تشکل ها و گروههایی که با هدف فعالیت عمدتاً سیاسی تشکیل شدند به دوران انقلاب مشروطیت در آغاز قرن بیستم میلادی بازمی گردد. در آستانه انقلاب مشروطیت و تحرکاتی که موجبات تأسیس نظام پارلمانی را در ایران فراهم آورد، افراد و گروههایی از انقلابیون در بخش های مختلف کشور، جمعیت ها و تشکل هایی را در قالب انجمن های پیدا و پنهان، گروههای صنفی و نظایر آن سر و سامان داده بودند. اما فقط پس از فتح تهران و پایان دوران موسوم به استبداد صغیر و سپس تشکیل مجلس دوم مشروطیت در 1327ق / 1909م / 1288ش بود که تشکل های سیاسی سازمان یافته تری تحت عنوان «حزب» اعلام موجودیت کردند.

بدین ترتیب بود که فقط در دوران کوتاه و در عین حال پرتنش مجلس دوم مشروطیت، دو حزب سیاسی دموکرات (انقلابی و تندرو) و اعتدالیون (محافظه کار) با تقلید از نظام حزبی اروپا فعالیت خود را آغاز کردند.

به دنبال بحران های سیاسی، اجتماعی و نظامی دامنگیر کشور و تعطیلی مجلس دوم، نظام چند حزبی موجود به سرعت دچار مشکلاتی جدی شد؛ تا جایی که همزمان با کودتای سوم اسفند 1299 و حوادث پس از آن، دو حزب دموکرات و اعتدالی پیشین تقریباً به پایان راه خود رسیده بودند و چند حزب نه چندان مهم آن روزگار نظیر حزب سوسیالیست حزب تجدد نیز صرفاً در راستای صعود نهایی رضاخان به سریر قدرت و سلطنت به کار آمدند و متعاقب آن در تمام دوران سلطنت و حکومت رضاخان نظام مشروطه و بویژه فعالیت احزاب سیاسی

ص:32

تعطیل شد.

با سقوط رضاشاه در شهریور 1320 که به رغم اشغال کشور از سوی متفقین تقریباً با استقبال اقشار وسیعی از مردم ایران روبرو شد، احزاب و تشکل های سیاسی ضعیف و کم بنیه متعددی اعلام موجودیت کردند. می شود گفت که تقریباً هیچ یک از آنها معیارهای حداقلی یک حزب سیاسی معتبر را نداشت و در شرایط بی اعتنایی اکثریت قریب به اتفاق مردم کشور به بازی های سیاسی و حزبی آن روزگار، تعداد اعضای بسیاری از آنان به زحمت از عدد انگشتان دو دست تجاوز می کرد. تنها حزبی که با حمایت و اعمال نفوذ شدید دولت وقت و با هدف قبضه کردن دوره پانزدهم مجلس شورای ملی تأسیس شد، حزب دموکرات قوام السلطنه بود که آن هم هیچ گونه بنیان سیاسی، اجتماعی در میان مردم کشور نداشت و گروندگان به آن و نیز اعضای مؤسس و رهبری آن عمدتاً فرصت طلبان، سودجویان و حزب به حزب شدگانی بودند که صرفاً جهت کسب قدرت سیاسی و احیاناً رسیدن به نمایندگی مجلس بدان روی آورده بودند. حزب دمکرات با اینکه با رهبری و اعمال نفوذ شدید قوام السلطنه نخست وزیر وقت اکثریت مجلس دوره پانزدهم را در اختیار گرفت، اما خیلی زود دچار اختلافات درونی شد و بدین ترتیب حیات سیاسی اولین حزب دولتی ایران پس از مشروطیت خیلی زود به پایان رسید.

تنها حزب متشکل پس از شهریور 1320، حزب توده بود که اساساً با اتکای مستقیم به دستگاه اطلاعاتی و کارگزاران سیاسی اتحاد شوروی تأسیس شده بود و هماهنگ با اهداف و دیدگاههای آنها فعالیت می کرد. این حزب هم در میان تودة مردم کشور طرفداران جدی نداشت و به دنبال سوءقصد به محمدرضا پهلوی در 15 بهمن 1327 پرونده فعالیت قانونی آن در ایران تقریباً برای همیشه بسته شد و فقط در دوران نخست وزیری پرتنش دکتر محمد مصدق بود که این حزب مجالی برای فعالیت دوباره پیدا کرد و پس از کودتای 28 مرداد 1332 فعالیت اثربخش و قابل اعتنای حزب توده به سرعت به پایان راه خود رسید.

جمعیت ها و تشکل هایی هم که طی واپسین سالهای دهه 1320 موجبات تشکیل جبهه ملی را فراهم آورده و بویژه در دوران نخست وزیری دکتر مصدق در عرصه سیاسی، اجتماعی کشور فعالیت داشتند، حتی در همان دوران شکوفایی فعالیت و سهیم بودن در قدرت سیاسی کشور از بالندگی و اقتدار لازم برخوردار نبودند و هنگامی که نهضت عمومی و گسترده ملی شدن صنعت نفت فرونشست و آن کودتای تأسفبار، دوران سیاسی، اجتماعی دیگری را بر

ص: 33

مردم کشور تحمیل کرد، آن جمعیت ها و به اصطلاح احزاب تشکیل دهنده جبهه ملی نیز به سرعت از هم گسیختند.

کودتای 28 مرداد 1332 به همان بازی پرتنش و نیم بند حزبی آزاد ولی کم فروغ هم پایان داد. به عبارت بهتر پس از کودتای 28 مرداد 1332 محمدرضا شاه برای قلب ماهیت رژیم مشروطه در ایران قدم در راهی گذاشت که پیش از او پدرش رضاخان پیموده بود. با این تفاوت که شرایط داخلی و خارجی پهلوی دوم را به اتخاذ تدابیر و تاکتیک های متفاوتی ناگزیر ساخت. تأسیس حزب از جمله مهم ترین این تدبیرها و تاکتیک ها بود.

ص: 34

نمی کردند و البته «ریشه مردمی [هم] نداشتند».(1) در گزارشی از ساواک هم، حدود بیست روز قبل از اعلام موجودیت نخستین حزب حکومت ساخته، روایت یکی از نزدیکان اللهیار صالح از قول او نقل شده است که معتقد بود: «عنوان کردن تشکیل احزاب [ملیون و مردم] از طرف دولت فعلی [اقبال] و اشاره مقام شامخ سلطنت به این موضوع نیز بر اثر علاقه و اصرار مقامات آمریکایی صورت گرفته است، زیرا اعلیحضرت همایون شاهنشاه با توجه به وضع فرهنگ کشور و سطح معلومات و طرز فکر مردم و تجربیات گذشته تشکیل احزاب و حرکت های حزبی را در ایران زود می دانند.»(2)

در نخستین گام چنین اندیشیده شده بود تا دو تن از مطیع ترین و وفادارترین عناصر به شاه در رأس این دو حزب قرار گیرند. در آن برهه حاکمیت تصور می کرد فقط تظاهری کم مایه به تبعیت از نظام دموکراتیک و حزبی، دهان منتقدان داخلی و خارجی را خواهد بست؛ و اقشاری از مردم را به طرف این احزاب سوق خواهد داد و احتمالاً مانع از گسترش مخالفت های سیاسی و اجتماعی و سنگین تر شدن کفِّة مخالفان و منتقدان شده؛ و آینده مطمئنی را برای تداوم حکومت پهلوی رقم خواهد زد.(3) بویژه این که شواهد موجود نشان می داد مخالفان سیاسی، برغم تمام فشارها، هر آن مترصد فرصت دوباره ای برای بازگشت به عرصه سیاسی و اجتماعی کشور هستند و به قول نویسنده ای: «شاهنشاه متوجه بودند که شبح قدیمی بار دیگر کم کم هویدا می شود».(4)

شاه هیچ در نظر نداشت به شیوه حکومت دو حزبی و یا چند حزبی واقعی و منطقی روی خوش نشان دهد و به گفتة دکتر جواد صدر یکی دیگر از رجال آن روزگار: «شاه در اصرار خود [البته با توصیه و فشار آمریکاییان] به نمایش دموکراسی دستور داد یک حزب اکثریت و یک حزب اقلیت تشکیل شود... محمدرضا شاه با دموکراسی فقط در حد نمایش موافق بود. برای اجرای این نمایش دستور داد یک حزب اکثریت به نام ملیون و اقلیت به نام مردم تشکیل شود، یعنی

ص: 35

دموکراسی دوحزبی صرفاً نمود ظاهری پیدا کند».(1)

هر چند در همان برهه تشکیل احزاب حکومت ساخته، به دلیل رعب و وحشت حاکم بر کشور کسی نمی توانست درباره این احزاب به گونه ای آشکار و صریح اظهارنظر کند اما چند سال بعد و در دوران نخست وزیری دکتر علی امینی که فضای سیاسی نسبتاً آزادتری در کشور پدیدار شد، به گونه ای جسته و گریخته و البته نه چندان صریح در برخی محافل و نشریات مطالبی درباره علل تشکیل احزاب حکومتی در نیمه دهه 1330ش درز کرد. از جمله مهم ترین و منطقی ترین این ارزیابی ها از آن صمد نامور از اعضای حزب مردم بود که فرصت یافت دیدگاههای خود را در این باره در نشریه هفتگی ملل خاورمیانه (شنبه 13 آبان 1340) به چاپ رساند: «بعد از وقایع 28 مرداد... [که] احزاب کوچک و بزرگ سیاسی میدان فعالیت خود را از دست دادند... دستگاههای اداره کننده سیاست ایران بعد از اطمینان به آرامش و ثبات نسبی اوضاع تشخیص دادند که برای وانمود ساختن یک جامعه دموکرات و مترقی احتیاج به وجود احزاب دارند. به خصوص اینکه وجود حکومتی که مدعی رعایت اصول دموکراسی است بدون وجود احزاب از نظر بین المللی قابل تردید به نظر می رسید. روی این فکر به وجود آمدن احزاب سیاسی که به دست افراد مورد اعتماد رهبری شده و در عین حال در کانال تعیین شده حرکت نماید بیش از پیش قوت گرفت و آنهایی که دارای شمّ سیاسی بودند این موقعیت را درک می کردند و از طرفی افراد زرنگ که پیشه سیاسی آنها چالاکی و موقع شناسی است! به دست و پا افتاده و درصدد برآمدند که در جریان تشکیل احزاب موردنظر رُل رهبری را به دست آورند.»(2)

ص: 36

پیشرفت امور اجتماعی [و نه سیاسی] در یک محیط سالم [فقط] فکر کنند.» (1)؛ و نصرت الله کاسمی دبیرکل وقت حزب دربارة فلسفة تشکیل احزاب دوگانه متذکر شد: «شاه ما که نسبت به ملت و مملکت خود تا این اندازه دلسوز و علاقمند است و به سیاست داخلی و خارجی وقوف کامل دارند این موقع را برای تشکیلات حزبی مناسب دانسته اند... و این مکتبی که به دست شاهنشاه ما باز شده... باید برای همه ما فرصت مساعد شمرده شود.»(2)

شاه که خود به گونه ای تقریباً مستقیم بر روند شکل گیری و تأسیس احزاب دوگانه (ملیون و مردم) نظارت می کرد، در اولین واکنش رسمی خود در این باره در سوم اردیبهشت 1336 با تمجید از کودتای 28 مرداد 1332 که موجب شده بود تا او به زعم خود «بر اوضاع مسلط» شده و «خائنین و مزدوران بیگانه را تار و مار» کند، مدعی شد که دیگر شرایط لازم برای برخورداری مردم ایران از مواهب یک نظام دموکراتیک و آزاد فراهم شده است و دو حزبی که او موجبات تشکیل آنها را فراهم آورده است، موجد استقرار دموکراسی در ایران خواهند شد. شاه صراحتاً یادآور شد که بر مجموعه فعالیت این دو حزب نظارت خواهد کرد و به ویژه از ورود «افراد ناپاک و نامطمئن» (که همانا مقصود مخالفان سیاسی او بودند) جلوگیری خواهد کرد. او اضافه کرد که با تأسیس این دو حزب یکی از مهم ترین آرزوهای پدرش را که به زعم وی همانا تشکیل احزاب سیاسی بود، برآورده ساخته است.(3) شاه در 23 بهمن 1336 نیز مدعی شد که هدف او از تأسیس احزاب، مشارکت عموم مردم در سرنوشت خودشان است و وعده داد که در آینده ای نه چندان دور، فعالیت احزاب نتایج بسیار سودمندی را متوجه کشور خواهد ساخت. با این احوال هشدار داد که دو حزب موردنظر او حق نخواهند داشت در مسائلی نظیر سیاست خارجی، تمامیت ارضی کشور و نیز امنیت داخلی با یکدیگر اختلاف نظر پیدا کنند.

پس از تأسیس دو حزب و پس از آن که هر دو حزب با بی اقبالی مردم روبرو شدند، شاه در پاسخ به انتقادها پیرامون تحمیلی و دست نشانده بودن هر دو حزب در کتاب خود (مأموریت برای وطنم) چنین نوشت:

بعضی از افراد از احزاب ما انتقاد می کنند به این عنوان که این دو حزب از طرف مردم

ص: 37

بنیانگذاری نشده و از طرف مقامات عالیه کشور تحمیل گشته اند، حتی برخی از بدبینان مدعی هستند که این احزاب دست نشانده مقام سلطنت و دولت هستند. این اشخاص به انگیزه اصلی تشکیل احزاب در کشوری مانند ایران که تازه در مسیر پیشرفت و ترقی افتاده است دقت نکرده اند.

در کشور ما با وجود مساعی روزافزونی که پدرم در امر تعلیم و تربیت و توسعه فرهنگ داشت و پیشرفتهایی که در این امر در دوران سلطنت من به عمل آمده هنوز بسیاری از افراد مردم بیسواد هستند، به علاوه هنوز مفهوم دموکراسی پارلمانی و احزاب سیاسی برای ما تازگی دارد و در کشوری که سنن ملی در طرز زندگانی و سنخ فکر مردم تأثیر عمیق دارد فکری از این سخیف تر نیست که تصور شود ممکن است احزاب سیاسی ما یک باره از میان مردم و به دست مردم به وجود آیند و به رشد و نمو و کمال برسند. من چون شاه کشور مشروطه هستم دلیلی نمی بینم که مشوق تشکیل احزاب نباشم و مانند دیکتاتورها تنها از یک حزب دست نشانده خود پشتیبانی نمایم و چون مظهر وحدت ملی کشور خویش هستم می توانم بدون اینکه خود را منحصراً به یک حزب یا فرقه ای ارتباط دهم دو یا چند حزب را تشویق کنم که در کشور به فعالیت های حزبی بپردازند.(1)

از هنگامی که شاه موجبات تأسیس دو حزب مردم و ملیون را به عنوان بازیگران نقش اقلیت و اکثریت فراهم کرد، بارها در برابر این پرسش قرار گرفت که آیا احزاب دیگری هم اجازه و امکان تأسیس و فعالیت خواهند یافت یا خیر. هر چند شاه در طول دهه 1330 و پس از آن هیچ گاه به طور صریح به این پرسش پاسخ منفی نداد، اما شواهد موجود نشان می دهد که او تمایلی جدی به فعالیت حزب یا احزابی دیگر نداشت و پاسخها و اظهارنظرهایش غالباً با نوعی ابهام و اما و اگر همراه بود و همواره سعی می کرد شیوه دو حزبی ابتکاری خود را مطلوب ترین قاعده بازی سیاسی و حزبی در ایران ارزیابی کند و هر از چند گاه یادآور می شد که «باید اصولاً دو حزب داشته باشیم» و به طور تلویحی و گاه صریح اضافه می کرد احزاب سوم و یا بیشتر در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور او شانس قابل اعتنایی برای موفقیت نخواهند داشت.(2) شاه برای توجیه این نگرش البته مدعیات بس جالب توجهی هم داشت: «...

ص: 38

طبیعی است که نه فقط اجازه تأسیس یک یا دو حزب بلکه احزاب خیلی زیاد دیگر هم داده می شود و در هیچ جای قانون منعی برای این کار نیست. شاید چند علت داشته باشد که تاکنون [یعنی تا 1 مرداد 1339] این کار نشده است. زیرا تا به حال کسانی که به فکر تأسیس حزب افتاده اند (مقصودم آنهایی است که مربوط به خارجی ها نبوده و جنبه خیانت نداشته اند) معدود بوده اند و علت آن این است که اساساً در گذشته اخلاق ایرانی زیاد راغب به فعالیت حزبی نبوده است... پس از 28 مرداد که وضع ما مرتب شد به فکر این افتادیم که مشروطیت و دموکراسی و رژیم پارلمانی بدون حزب نمی شود. در نتیجه به تأسیس احزاب تمایل پیدا شد و دو دستگاه شروع به فعالیت کردند... در این میان اگر کسانی پیدا شوند که بتوانند مرامنامه ای سوای مرامنامه این دو حزب تنظیم کنند که واقعاً جلب نظر مردم را بکند چه بهتر که اقدام بکنند. البته چون احزاب وقتی تشکیل می شوند سعی می کنند بهترین اصول را در مرامنامه خود بگنجانند مشکل است چیزی بهتر از آنچه در این مرامنامه ها ذکر می شود بتوان پیدا کرد...»(1)

ص: 39

ص: 40

ص: 41

مسئولیت تأسیس حزب مردم که از همان آغاز مقرر بود در نقش حزب مخالف و اقلیت ظاهر شود، به اسدالله علم سپرده شد.

شاه در نظر داشت با تأسیس دو حزب اکثریت و اقلیت کاملاً وفادار و مطیع، نارضایتی ها و انتقادهای داخلی و خارجی را به حداقل برساند و مخالفان و منتقدان سیاسی و اجتماعی خود را به تدریج منزوی، و خود را سکاندار یک نظام سیاسی توسعه یافته و دموکراتیک معرفی کند. علم استعداد قابل توجهی در جذب و جلب افراد و شخصیت های سیاسی منتقد و ناراضی از حکومت داشت. چنان که وقتی حزب مردم تأسیس شد، علاوه بر طرفداران دربار و شاه، خیل قابل توجهی از اعضای سابق حزب توده و گروه های چپ و نیز طرفداران سابق جبهة ملی و دکتر مصدق یا در ردیف اعضای مؤسس قرار گرفتند و یا بعدها به این حزب پیوستند. بعضی از مخالفان و منتقدان رژیم پهلوی که نسبت به تحولات پس از کودتای 28 مرداد 1332 معترض بودند از سوی علم مورد دلجویی قرار گرفته و به آنها وعده داده شده بود تا با عضویت و فعالیت در حزب در دست تأسیس اقلیت تحت رهبری او، فعالیت های سیاسی خود را در مسیری جدید تداوم دهند و احیاناً نسبت به اوضاع جاری کشور هم انتقاد کنند. گفته می شد که حزب در دست تأسیس، حزب ناسیونال سوسیالیست نام خواهد داشت و در درجة نخست در دفاع از حقوق و منافع طبقه کارگر و کشاورز و نیز تحدید ثروت های بزرگ و

ص: 42

کاهش فاصلة طبقاتی خواهد کوشید. عده ای بر این باور بودند که برنامه های حزب مردم عمدتاً در راستای جلوگیری از نفوذ و رسوخ اندیشه های مارکسیستی و کمونیستی در میان اقشار مختلف مردم کشور (به ویژه کارگران و کشاورزان) متمرکز خواهد شد. بدین ترتیب به نظر می رسید حزب مردم از نخستین نهادهای حکومت ساخته ای باشد که بر آن بود در راستای رفع نگرانی های غرب و آمریکا از خطر نفوذ کمونیسم و شوروی در ایران گام های عملی تری بردارد.(1)

در همان زمان شایع بود که اسدالله علم برای تمهید مقدمات و تشکیل حزب اقلیت و محتوای برنامه های آن با خلیل ملکی هم مذاکرات و رایزنی های گسترده ای انجام داده است. برخی محافل خلیل ملکی را تا حدی نظریه پرداز حزب اقلیت ارزیابی می کردند که ترجیح می داد چهره ای پشت پرده باقی بماند.(2) علم در تمام دوران رهبری اش بر حزب اقلیت هر از چند گاه بر نقش قاطع شاه در تأسیس و فعالیت این حزب اشارات صریحی می کرد. چنان که یک بار در آغاز دومین سال تأسیس این حزب اظهار داشت که «ضرورت ایجاد این تشکل قبل از هر کس از طرف رهبر خردمند روشن بین، پادشاه گرانمایة ما تشخیص گردید».(3)

از جمله شایعاتی که همزمان با تمهید مقدمات تشکیل حزب اقلیت مردم در میان محافل مختلف سیاسی، مطبوعاتی انتشار یافت، حمایت انگلیسی ها از طرح تأسیس این حزب به رهبری علم بود. بعدها نیز اسدالله علم در خاطرات محرمانة خود اذعان کرد که در آستانة تشکیل حزب اقلیت مردم، به دستور شاه به انگلستان مسافرت کرده و پیرامون چگونگی تشکیل حزب با رهبران احزاب سیاسی آن کشور مذاکرات مفصل و سودمندی انجام داده است.(4) ماه ها پس از آغاز رسمی فعالیت حزب اقلیت، ساواک در بیست و یکم دی 1336 طی گزارشی از قول یکی از آگاهان به امور نوشت که «مخالفت روزنامة نیویورک تایمز با حزب مردم و حملات شدید مهندس قباد ظفر به طور کنایه به سیاست آمریکا صد در صد نشان می دهد که حزب مردم جانبدار جدی سیاست انگلستان است و می خواهد سیاست انگلیس را در ایران به صورت حزبی مورد اجرا قرار دهد... بین استادان دانشگاه تهران گفته می شود که چون حزب مردم

ص: 43

دارای ریشة خارجی است قبل از اینکه سیاست آمریکا بتواند در برابر آن عکس العمل ایجاد نماید تبدیل به حزب اکثریت شده و حکومت را به دست خواهد گرفت».(1)

پیش از آن و در واقعة قتل چند تن از اتباع آمریکایی به دست دادشاه در بلوچستان شایعاتی حاکی از نقش اسدالله علم در این حادثه منتشر شد که او و طرفدارانش را متهم می کرد در راستای حمایت از سیاست بریتانیا در ایران و جلوگیری از حضور پردامنة آمریکاییان، سناریوی قتل آمریکاییان را به مورد اجرا درآورده اند. این ماجرا نیز دلیلی برای ارتباط دادن حزب اقلیت مردم با سیاست انگلستان در ایران شده بود.(2)

پیش از این نیز ساواک در تاریخ اول شهریور 1336 دربارة وضعیت حزب مردم، به این نکته اشاره نمود که «برخی از مردم کشور این حزب را تشکیلاتی وابسته و منتسب به انگلیسی ها می دانند که برای جلوگیری از گسترش نفوذ آمریکا در ایران اعلام موجودیت کرده است».(3) در بیست و ششم مرداد 1337 ساواک در گزارشی دیگر ضمن تأکید بر عدم اعتنای مردم کشور به حزب اقلیت مردم، اضافه کرد «مردم عامی و طبقة روشنفکر او [علم] را عامل سیاست انگلستان و حافظ وضع موجود کشور می دانند و می گویند به این فئودال معروف مأموریت داده شده که نقش چپ روی را در ایران بازی کند که مورد تأیید مردم ناراضی قرار بگیرد... [ولی] از لحاظ اجتماعی و فلسفی هیچ یک از طبقات مختلف مردم از سیاست آقای علم حمایت نمی کنند».(4) اسناد و مدارک دیگری هم وجود دارد که نشان می دهد در آن مقطع میان دیدگاه ها و سیاست دو کشور انگلستان و آمریکا دربارة مسائلی نظیر تشکیل حزب، مجلس شورای ملی و نیز انتخابات، اختلاف نظرهایی وجود داشت که از چشم کسانی که در رأس دستگاه رهبری حزب مردم فعالیت می کردند، پوشیده نبود.(5) با این احوال اسدالله علم در راه تحکیم موقعیت حزب خود، با محافل و مجامع آمریکایی ارتباطات گسترده و نزدیکی داشت. به ویژه اینکه گفته می شد بخش قابل توجهی از مفاد مرامنامه و برنامة حزب مردم معطوف به مسائل و مباحثی بود که آمریکاییان به تدریج ضرورت پیاده کردن آن را در عرصة سیاسی و

ص:44

اجتماعی و اقتصادی ایران توصیه می کردند و چند سال بعد شاه با ثبت آن طرح ها به نام خود عنوان «انقلاب سفید» بر آن نهاد.

همچنین علم برای رایزنی با آمریکایی ها و استفاده از نظرات آنان دربارة حزب، مسافرتی طولانی به آمریکا کرد.(1) در همان زمان نشریه ای به طور سربسته به این موضوع چنین اشاره کرد:

مسافرت آقای علم رهبر حزب مردم به آمریکا و سخنرانی هایی که ایشان در اجتماعات حزبی و مجامع سیاسی و علمی آمریکا ایراد کرده اند در محافل سیاسی با اهمیت تلقی شده است و در خنثی کردن آثار تبلیغات سویی که اخیراً علیه ایران در آمریکا به عمل آمده بود تأثیر بسزایی داشته است. آقای علم در جریان مسافرت خود به آمریکا مطالعاتی دربارة سیستم مبارزات حزبی در آمریکا به عمل آورده اند و در مراجعت به ایران این تجربیات را برای تقویت و توسعة حزب مردم به کار خواهند بست.(2)

اسناد ساواک هم تصریح دارد که طی سال های نخست وزیری دکتر اقبال آمریکاییان از فساد حاکم بر مجموعة دولت و حکومت ایران سخت ناراضی و به شدت نگران «پیشرفت تبلیغات کمونیست ها» بودند و به طور مستقیم و غیرمستقیم شاه و دولتمردان وقت را تهدید می کردند هرگاه نتوانند فساد موجود و گسترش روزافزون نارضایتی های عمومی را درمان نمایند «خود جهت رفع این عیب بزرگ اقدام» خواهند کرد.(3)

ص: 45

بنیان نهاده بود. با چنین برنامه ای شاه می خواست حزب های اقلیت و اکثریت را در کشور پایه ریزی کند تا اندیشة آزادی میان مردم آرام آرام جا بیفتد.

حزب ملیون به رهبری دکتر منوچهر اقبال چارچوب دولت را می ساخت و حزب مردم پیکر اپوزیسیون دولت را. در دوره هایی که مردم برای گزینش نمایندگان پارلمان به پیکار می پرداختند کار حزب ها بی گمان داغ تر می شد. چیزی از آمدنم به ایران نگذشته بود که روز نهم ماه اوت 1958 برای نخستین بار با علم دیدار کردم. چند روز پس از این دیدار دوباره مرا برای پاره ای رایزنی های حزبی به دفترش خواند. هیچ یک از دو حزب مردم و ملیون از دانش سازماندهی و شیوه های عضوگیری آگاهی چندانی نداشتند. علم چند تن از سران حزب مردم را با من آشنا ساخت تا از آموخته هایم در حزب اسرائیلی مپای نکته هایی را به آنها بیاموزانم. این آموزش نکته هایی پیش پا افتاده مانند برنامه های سیاسی، سازمانی، آموزشی و خواسته های حزب، ویژگی های یاران حزب، ویژگی های کسانی که از سوی حزب به پارلمان راه می یابند، استخوان بندی حزب و پیمان های یاران حزبی در برابر یکدیگر، نمایندگی های شهرستان ها، یارگیری ها، گردش کار، برخورد با خودی ها و دیگران، دشواری های مالی و بسیاری نکته ها از این دست را دربرمی گرفت.

تا اینجا سرفراز بودم که می توانم از آموخته هایم دیگران را راهنمایی کنم، ولی شگفتی ام روزی پدیدار شد که دکتر اقبال نیز همین درخواست را با من پیش کشید و در کشاکش گفت وگوهایم با دستة دکتر اقبال دریافتم که حزب های مردم و ملیون هر دو هدف هایی همسان و برنامه هایی همسو دارند.

بی هیچ گونه داوری میان این دو دسته، به علم گرایشی بیشتر داشتم. پیروان وی می کوشیدند مرامشان را در گونه ای چارچوب های سوسیالیستی بیارایند که با آرمان های حزب مپای سازگارتر بود. گو اینکه پیوند دوستی استواری با علم پیدا کرده بودم، ولی کوششم این بود که بی چشمداشتی با آگاهی هایم آنها را یاری دهم. نخستین روز فوریه 1960 عباس شاهنده سردبیر روزنامة فرمان که از سران ملیون بود، برای پاره ای رایزنی ها مرا به دفترش فراخواند. کم وبیش دو هفته پس از این دیدار، مهدی شیبانی که از بزرگان حزب مردم بود درخواست گفت وگویی با من نمود. آرام آرام اندیشیدم چه بهتر خود را به گونه ای از درگیری های حزبی برهانم، به ویژه راهی که ناخواسته پیش گرفته بودم به دامی می مانست که از پایانش نمی توانستم برداشت روشنی داشته باشم.

ص: 46

روزی علم مرا برای چاشت به خانه اش فراخواند و در نشان دادن پایگاه های مردمی حزب مردم، سازماندهی یک راهپیمایی بزرگ را در شهر تهران پیش کشید و از من خواست پیشنهادهایم را بر پایه آموخته هایم در اسرائیل بشنود. شامگاهان همان روز دکتر اقبال از من خواست به دفترش بروم، شگفتا او نیز درخواستی همسان درخواست علم را به زبان آورد و پافشارانه می خواست نیروی حزب ملیون را در تهران به نمایش نهد. اندیشیدم شاه شتاب دارد این دو وزنه را در برابر هم بسنجد و بداند چه کسی چه در چنته دارد.

تاروپود تنیدگی های مردم در یکدیگر بدین گونه بود که راهپیمایی های سازمان داده شده از سوی گروه های وابسته به دولت مانند کارمندان، دانش آموزان، کارگران، کشاورزان و همه وابستگان به دولت صف راهپیمایی ها را درازتر می کرد. کسانی که در این راهپیمایی ها نقش های سازنده تری داشتند سودی بیشتر می بردند و گاهگاهی بده بستانهایی نیز به چشم می خورد. ولی سخن اینجا بود که در راهپیمایی ها تازه هیچ یک از این دو حزب نباید از پشتیبانی ها و کارمندان دولت بهره ور می شدند. شگفتا که رهبران هر دو حزب از یهودیان ایران خواسته بودند به راهپیمایان بپیوندند. در پاسخ به هر دو رهبر گفتم تا آنجا که می دانیم یهودیان در برخی کشورهای خاورزمین و ایران هرگز در کارهای سیاسی دستی نگشوده اند مگر اینکه خواستة شاهنشاه چنین بوده باشد. راهپیمایی حزب مردم روز سه شنبه انجام شد، گروه هایی از مردم بلوچستان، بختیاری ها و بیرجندی ها در پوشاک بومی، همراه خانواده هایشان دیده می شدند.

حزب ملیون در باغ بزرگی نزدیک چهارراه پهلوی گرد هم آمدند. شهردار تهران که از دوستان نزدیک دکتر اقبال بود همراه گروه هایی از کارمندان و کارگرانش در آن باغ بزرگ گاهگاهی فریاد می زدند «جاوید شاه». ولی کارگرانی که با فرهنگ کارهای حزبی به هیچ روی آشنایی نداشتند و از انگیزة این گردهمایی ناآگاه بودند، آرام آرام زمزمه های «زن و بچه هایمان چشم به راهمان نشسته اند» را بلندتر کردند. دکتر اقبال و دستیارانش که زمزمه ها را شنیدند به میدان آمدند و با خواندن «قطعنامه» پایان نشست را به آگاهی کارگران خسته رساندند.(1)

ص: 47

پس از مطالعات گسترده ای که اسدالله علم در ارتباط مستقیم با شخص شاه و مشورت و رایزنی با مطلعان و آگاهان به امور حزبی و سیاسی در داخل و خارج از کشور انجام داد، نهایتاً تأسیس و موجودیت حزب مردم در روز پنجشنبه 26 اردیبهشت 1336 اعلام شد. به دنبال آن، علم شمار اعضای مؤسس حزب اقلیت را بیست و پنج تن اعلام کرد، ولی فقط نام چهارده تن را به شرح زیر ذکر کرد: اسدالله علم، یحیی عدل (سناتور)، احمد فرهاد (رئیس دانشگاه تهران)، موسی عمید، حسن افشار، بینا، کیقباد ظفر، مهدی شیبانی، محمد الهی، پرویز ناتل خانلری، امیر بیرجندی، علی معارفی، حسن مظاهر و حسین ستوده.(1)

با اعلام موجودیت حزب مردم تعدادی از نمایندگان مجلس به گونه ای نیمه جدی اعتراض کردند که پیش از آن و در نیمة دوم دهة 1320 مبادرت به تشکیل حزبی به همین نام کرده اند و اینک اعلام موجودیت حزبی با همان عنوان مغایر با قانون تشکیل احزاب است. اما محمد فضایلی، عضو کادر رهبری حزب جدید، پاسخ داد که حزب اخیر مردم پسوند ایران را نیز ضمیمه عنوان خود کرده است، که البته این ادعا عاری از حقیقت بود. در خرداد 1336 بار دیگر بحث تجدید حیات حزبی با عنوان مردم به میان آمد که در دوران نخست وزیری قوام السلطنه در دهة 1320 تحت رهبری امان الله اردلان و سید محمدصادق طباطبایی که اینک هر دو نمایندگان مجلس نوزدهم بودند، تشکیل شده بود و در شهریور 1336 هم اعلام شد که آن حزب مردم دهة 1320 قصد دارد به زودی فعالیتش را با همان عنوان تجدید کند و بنابراین رهبران حزب مردم جدید ناگزیر به تغییر عنوان حزب خود خواهند شد و گویا دست اندرکاران تشکیل حزب اکثریت طرفدار دولت و سردار فاخر حکمت، رئیس وقت مجلس هم وعده هایی برای حمایت و همکاری به آنان داده بودند. اما تجدید فعالیت این حزب هیچ گاه صورت عملی به خود نگرفت و گویا با ابراز مخالفت شخص شاه و نظر غیرمساعد دکتر اقبال دیگر نامی از آن به میان نیامد.(2)

بدین ترتیب حزب مردم به رهبری اسدالله علم فعالیت خود را آغاز کرده و او با توجه به ویژگی های فردی، سیاسی و اجتماعی خود توانست مجموعه ای از افراد را با تفکرها و

ص: 48

موقعیت های مختلف در کادر رهبری و مدیریت های حزب جای دهد. کسانی که از نزدیک اسدالله علم را می شناختند نرمش ظاهری، ادب و نزاکت در رفتار و برخورد با دیگران و رفیق بازی او را از دلایل اصلی گردآمدن افراد و شخصیت هایی از طیف های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در حزب مردم ارزیابی کرده اند. بسیاری از مؤسسین و کادر رهبری حزب مردم از دهة 1320 به بعد به تدریج در جرگة یاران و دوستان علم وارد شده بودند که در میان آنها برخی مطرودین و یا فعالان سیاسی و اجتماعی، مدیران دولتی و حکومتی در سطوح مختلف، تجار، اساتید دانشگاه، نمایندگان مجلس و غیره به چشم می خوردند.(1) به نوشتة مجلة خواندنیها «در طرح ریزی این حزب [مردم] همة حزب سازان و فعالین احزاب مختلف گذشته که به ترتیب و تشکیلات حزبی آشنایی دارند همه روزه در دزاشیب و در منزل وزیر سابق کشور [علم] جمع می شوند و می خواهند حزب مزبور را بر پایه و اساس استواری بنا سازند».(2)

اسناد موجود نشان می دهد که حامیان خارجی شاه روند تأسیس و آغاز فعالیت حزب مردم را با وسواس زیر نظر گرفته و در این باره با شاه و احیاناً اسدالله علم، مؤسس و رهبر این حزب گفت و گو و رایزنی هایی داشتند. این حساسیت ها عمدتاً به محتوای برنامه های حزب مردم و چگونگی و کیفیت فعالیت و موضع گیری های این حزب در قبال دولت، حزب اکثریت و نظایر آن مربوط می شد و اینکه رابطة شاه و حاکمیت با دستگاه رهبری و مدیریت این حزب بر چه اساسی استوار خواهد بود.(3)

روند ثبت رسمی و قانونی حزب مردم در وزارت کشور دولت دکتر اقبال که دکتر جلالی در رأس آن بود، چندین ماه به تأخیر افتاد و این موضوع با نارضایتی شدید رهبران حزب مردم مواجه شد که معتقد بودند این تأخیر و تعلل عمدی است.(4) در حالی که رهبران حزب از مدت ها قبل و به طور غیررسمی عضوپذیری برای حزب را آغاز کرده بودند، روز دهم تیر 1336 به عنوان آغاز ثبت نام و عضوپذیری حزب مردم تعیین و اعلام شد.(5)

اعضای مؤسس حزب مردم را اساتید دانشگاه، اعضا و هواداران سابق حزب توده و

ص: 49

گروه های چپ، مالکان و مقاطعه کاران و تجار تشکیل می دادند. دکتر فرهاد، رادیولوژیست و رئیس دانشگاه تهران بود و اساساً علاقه ای به فعالیت های سیاسی و حزبی نشان نمی داد. دکتر پرویز ناتل خانلری، استاد دانشگاه بود و در سال های دهة 1320 با گروه های چپ همدلی نشان داده بود و مجلة ادبی سخن که با مدیریت و هدایت او منتشر می شد ناشر افکار نویسندگان و شعرایی با گرایش های چپ و کمونیستی بود. دکتر خانلری از سال های پایانی دهه 1320 در جرگة یاران اسدالله علم درآمده بود و به همت او به مقامات درجه اول سیاسی و اداری کشور و از جمله وزارت رسید.

مهندس کاظم جفرودی، مؤسس دیگر حزب مردم، استاد دانشکدة فنی و نیز مقاطعه کار معروفی بود که پیش از آن فعالیت سیاسی و حزبی خود را با همکاری افرادی نظیر حسن ارسنجانی آغاز کرده و سپس به جرگة همکاران و یاران علم در حزب مردم پیوسته بود. آگاهان به امور او را «سیاستمداری هزار چهره و فرصت طلب» دانسته اند که در تمام دوران رژیم پهلوی نمایندة مجلس شورا و یا سنا بود و ثروت سرشاری داشت.

دکتر محمد باهری پیشتر عضو حزب توده و مسئول امور مالی این حزب در فارس بود. بعدها به پاریس رفت و دکترای حقوق گرفت و با حمایت های علم استاد دانشگاه شد و به وزارت رسید و مشاغل سیاسی و اداری دیگری را نیز با پشتیبانی های علم عهده دار شد. او که از نزدیک ترین دوستان علم شده بود در تأسیس و قوام گرفتن حزب مردم نقشی برجسته ایفا کرد.

رسول پرویزی هم که در شکل گیری و توسعة حزب مردم نقش قابل توجهی داشت، نظیر باهری در دهة 1320 عضو حزب توده در شیراز و روزنامه نگار و داستان نویسی چیره دست بود که با پیوستن به اسدالله علم به مقامات سیاسی درجه اولی رسید و در دولت علم معاون نخست وزیر شد و به مجلس سنا نیز راه یافت.

پروفسور جمشید اعلم، دیگر عضو مؤسس حزب مردم، استاد دانشگاه و پزشک و متخصص گوش و حلق و بینی بود. آگاهان به امور او را فردی ناپخته و در عین حال جاه طلب دانسته اند. او نیز از دوستان شاه و علم بود.

مهندس محمد الهی مدیرعامل بانک ساختمانی بود که در توزیع و واگذاری اراضی مرغوب مناطق غرب و شمال شهر تهران به رجال و متنفذین نزدیک به حکومت نقش قاطعی ایفا کرد. او بسیار ثروتمند بود و از نزدیکان و دوستان علم به شمار می رفت.

ص: 50

دکتر ناصر عامری، از کارگردانان حزب مردم، پیشتر در برنامة اصل چهار ترومن با آمریکایی ها در ایران همکاری می کرد.

دریانی، دیگر عضو مؤسس حزب مردم که از تجار چای در بازار ایران بود، با نزدیک ساختن خود به دربار بسیار معروف و ثروتمند شد و علاوه بر تجارت چای در کارهای ساختمان سازی نیز فعالیتش را گسترش داده و با استفاده از سرمایة کسانی که به امید خانه دار شدن پول های خود را در اختیار او قرار داده بودند، و نیز بورس بازی و زمین خواری ثروت سرشاری اندوخت. پروفسور یحیی عدل هم که عضو مؤسس حزب مردم و قائم مقام علم در حزب شده بود، پزشک و جراحی برجسته به شمار می رفت و به ویژه در آغاز امر شناخت قابل اعتنایی از مسائل سیاسی و حزبی نداشت و صرفاً به پاس دوستی و نزدیکی به علم فعالیت در حزب مردم را پذیرفته بود. عدل با شخص شاه نیز روابط بسیار نزدیکی داشت.

دکتر علی نقی کنی هم به پاس دوستی و ارتباط بسیار نزدیک با علم وارد حزب مردم شده بود.(1)

ص: 51

افشار و علی معارض. برای مقر تشکیلات مرکزی حزب مردم ساختمان بزرگی در خیابان صبای شمالی اجاره شد که ملک آن متعلق به سرتیپ سپه پور بود. حزب مردم از روز سوم خرداد 1336 در این ساختمان مستقر شد و تابلو حزب مردم با عنوان «کلوپ مرکزی حزب مردم» بر سر در ساختمان نصب گردید. اعضای شورای مرکزی حزب مردم که مجموعاً اعضای هیأت مؤسس، چند سناتور و اعضای فراکسیون پارلمانی حزب در مجلس دوره نوزدهم را در بر می گرفت، پنجاه و چهار نفر بودند.(1)

در اوایل مرداد 1336 هنوز علم اعتراف می کرد که به خاطر فقدان نیروی انسانی مطلع از مسائل حزبی نتوانسته است تشکیلات مرکزی این حزب را سازماندهی کند. وی پیش بینی می کرد برای کسب موفقیت در این مهم حداقل نیازمند بهره گیری از خدمات و فعالیت سیصد عضو کارآمد و مطلع از امور حزبی است و امیدوار بود در آینده ای نه چندان دور این همه نیروی انسانی متخصص در امور حزبی را شناسایی و به خدمت درآورد. او به این هدف خود نرسید(2) و تا ماه ها بعد هنوز تشکیلات و بخش های مختلف مدیریتی و اجرایی حزب مردم فاقد نیروی انسانی لازم و کارآمد بود و جلسات حزبی در سطوح و رده های مختلف با شرکت افراد بسیار اندکی تشکیل می شد.(3)

گزارش های ساواک نشان می دهد تشکیلات مرکزی و نیز مدیریت های دیگر حزب مردم به ندرت از خدمات افراد مؤمن و معتقد به امور حزبی و سیاسی بهره می برد و حضور و نفوذ افراد فاسد و فرصت طلب بسیار بیش از حضور و فعالیت افراد سالم تر بود.(4) کادر رهبری حزب مردم هم به ندرت طرح های قابل اعتنایی برای توسعة کیفی و کمی تشکیلات و سازماندهی حزب ارائه می دادند. در این میان فقط حضور اسدالله علم به عنوان لیدر حزب در روند فعالیت و توسعه احتمالی تشکیلات و فعالیت آن نقش اصلی را ایفا می کرد. چنان که در اوقاتی که علم در حزب حضور نمی یافت و یا به مسافرت هایی در داخل یا خارج از کشور می رفت، فعالیت های حزب در تهران و نیز کادر مرکزی آن تقریباً به تعطیلی می گرایید و یا وقت اعضا

ص: 52

به بطالت سپری می شد و احیاناً کسی را یارای تصمیم سازی و ارائة طرح نبود.(1)

ص: 53

در آبان 1336 افراد زیر در رأس کمیسیون های سیزده گانه حزب مردم قرار داشتند: 1_ اسدالله علم (کمیسیون سیاسی)، 2- پرویز ناتل خانلری (کمیسیون تشکیلات)، 3- علی اکبر بینا (کمیسیون فرهنگ)، 4- غلامحسین جهانشاهی (کمیسیون اقتصاد)، 5- موسی عمید (کمسیون قضائی)، 6- حسین افشار (کمیسیون کارگری)، 7- موسی شیبانی (کمیسیون کشاورزی)، 8- محمد فضایلی (کمیسیون تبلیغات)، 9- ناصر ظلی (کمیسیون مالی)، 10- محمد باهری (کمیسیون سازمان های وابسته)، 11- مظاهر (کمیسیون بهداشت)، 12- امیر بیرجندی (کمیسیون اجتماعی)، 13- معارفی (کمیسیون پذیرش). این کمیسیون ها بر اساس زمان تعیین شده هفته ای یک بار تشکیل جلسه می دادند.(1) هر یک از کمیسیون های حزبی هم بر حسب ضرورت اعضایی را دربر می گرفت که معمولاً توسط رؤسای همان کمیسیون ها و احتمالاً با اعمال نفوذ و پیشنهاد دبیرکل منصوب و یارگیری می شدند.(2)

نمودار سازمانی حزب مردم طی سال های دهة 1340 و 1350 دچار تغییراتی شد و به دنبال تداوم اختلافات درونی در حزب، دبیرکل وقت از هر جناح متخاصم یک معاون و مجموعاً دو معاون برای خود برگزید. بعدها مقام مافوق تر رئیس کل حزب هم بر ساختار مدیریتی و دستگاه رهبری حزب مردم افزوده شد. بدین ترتیب در اواخر دهة 1340 و در آستانة دهة 1350 نمودار سازمانی حزب مردم چنین ترسیم شد:(3)

ص: 54

مرامنامة حزب مردم توسط اعضایی از هیأت مؤسس این حزب تدوین و تنظیم شد و شامل پنج موضوع کلی سیاسی، اقتصادی، اداری، اجتماعی و فرهنگی می شد و مجموعاً پنجاه و یک ماده را دربر می گرفت که طی آن اهداف و برنامه های حزب مردم تشریح و تبیین شده بود. «تقویت دین مبین اسلام و تأیید و تقویت قانون اساسی و رژیم سلطنت مشروطه»، «حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور»، «محدود کردن مالکیت های بزرگ»، «تقسیم و فروش املاک خالصه به کشاورزان»، «دادن اختیارات بیشتر به استان ها»، «تأمین حقوق سیاسی و اجتماعی زنان طبق منشور ملل متحد و اعلامیه حقوق بشر» و «مبارزه با بی سوادی» از جمله مفاد مرامنامة حزب مردم بود.(1) برنامة اصلاحات آمریکایی موسوم به «انقلاب سفید شاه و مردم» که در بهمن 1341 اعلام شد، به مفاد مذکور شباهت زیادی داشت.

هنگامی که مرامنامة حزب مردم منتشر شد در برخی محافل اجتماعی و مذهبی با مخالفت ها و انتقاداتی مواجه شد که معتقد بودند مفاد و محتوای آن آشکارا حدود و ثغور قوانین دینی و اسلامی را مورد بی اعتنایی و هجمه قرار داده و بنابراین پیشاپیش از منظر مردم مسلمان ایران کاغذ باطلة بی اعتباری بیش نیست.(2) رقبای سیاسی و حزبی علم هم آن را نوشته ای پر از تضاد یافتند که به اصطلاح ضربه ای به میخ و چکشی به نعل کوبیده بود:

مرامنامة حزب مردم مثل کشکول درویش هاست که هم تریاک توی آن پیدا می شود و هم مویز. و مثل اینکه هرماده ای را باب طبع یک دسته نوشته اند. به این معنی که یک جا از موازین اسلام صحبت می کند و در یک جا از تساوی حقوق زن و مرد، و حال آن که بزرگ ترین دلیلی که اسلام حقوق زن و مرد را متساوی نمی شناسد قانون ارث است که حقوق زن را نصف مرد تعیین کرده است.(3)

حزب مردم در اولین بیانیه ای که صادر کرد،(4) اهداف حزب مردم را که متأثر از مفاد مرامنامه این حزب بود، به اطلاع مردم رساند.

ص: 55

با آنکه حزب مردم در دوران دبیرکلی اسدالله علم طی سال های 1336-1339 مهم ترین و اثرگذارترین برهة فعالیتش را سپری می کرد، جز وعده و وعیدهای بدون بنیان تبلیغاتی هیچ گاه امکان و در واقع ارادة اجرای مفاد «بیانیة هدف حزب» را پیدا نکرد و مرامنامه و اصولی که حزب مردم در آغاز فعالیت، اعلام کرده بود، به زودی به دست فراموشی سپرده شد.

تحولات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی ای که در چارچوب برنامه های موسوم به انقلاب سفید با محوریت و هدایت شخص شاه به اجرا درآمد، رهبران حزب مردم را به این تصور رسانید که با اجرای برنامه های انقلاب سفید در واقع بخش مهمی از اصول مرامنامة این حزب به مورد اجرا گذارده شده و بنابراین مرامنامة حزب مردم را نیازمند اصلاح و تحول یافتند. در مرامنامة جدیدی که برای حزب نوشته شد، اعلام شد که «حزب مردم به منظور بسیج همه جانبه نیروهای ملی و با توجه به مصالح عالیه کشور و الهام از نیات مترقی شاهنشاه مرامنامه خود را هم آهنگ با انقلاب عظیم شاه و ملت تغییر داد و شورای عالی حزب با اکثریت آرا آن را مورد تصویب قرار داد».

مرامنامه های دوم و سوم حزب مردم هم نظیر نخستین مرامنامة آن هیچ گاه مورد اعتنا و توجه رهبران و کارگردانان معدود حزب که سخت گرفتار تضاد منافع، اختلافات درونی و رقابت ها و باندبازی های پایان ناپذیر بودند قرار نگرفت و به ویژه مرامنامة اخیر که در واپسین ماه های سال 1353 مورد تصویب و تأیید نهایی قرار گرفت، اساساً مجال توجه و تحقق احتمالی اهداف منظور شده در آن را نیافت.

نکتة جالب توجه در مرامنامه های حزب مردم این بود که در مرامنامة اول حزب از «تقویت دین مبین اسلام» سخن به میان آمده بود ولی در مرامنامه های دوم و سوم حزب جمله مزبور نیز حذف شد.

یک ویژگی کلی مشابه در تمامی این سه مرامنامة ویترین گونة حزب مردم وجود داشت و آن تلاش تنظیم کنندگان مرامنامه برای تدوین و تنظیم آن مطابق میل و خواستة شخص شاه بود که معمولاً از طریق آخرین اظهارنظرها، سخنرانی ها و مصاحبه ها و آرزوهای عمدتاً رؤیایی او استنباط می شد و به سمع و نظر مخاطبانش و از جمله رهبران حزب مردم می رسید.

ص: 56

محمد الهی، موسی عمید و حسن افشار تنظیم شد. در اساسنامه حزب طی سال های دهة 1340 و 1350 تغییراتی حاصل شد و کنگره سوم حزب اصلاحاتی را در محتوا و ساختار آن انجام داد و نهایتاً در بیست و هفتم مهر 1353 آخرین اساسنامه حزب مردم که در واقع ماحصل تمام تغییرات و اصلاحاتی بود که به دنبال کناره گیری علم از مقام دبیرکلی حزب و به ویژه از اواخر دهة 1340 به بعد در آن صورت گرفته بود، به تصویب و تأیید شورای عالی حزب مردم رسید. شاپور زندنیا، محمدحسین موسوی، ضیاء مدرسی، حسین شربیانی، مجتبی جعفری و تقی فراخانی در رأس تیمی از اعضای کادر رهبری حزب مردم بودند که آخرین تغییرات و بررسی ها را در متن و محتوای اساسنامه اعمال کردند.

وقتی آخرین اساسنامة حزب مردم به تأیید و تصویب شورای عالی حزب رسید، هیچ یک از اعضای این حزب تصور نمی کردند که به زودی، با تأسیس حزب رستاخیز، بساط نمایش نظام حزبی موجود به گونه ای دیگر رخ خواهد نمود.

ص: 57

روند تشکیل شعبه ها و حوزه های حزبی که مستلزم عضو گیری و سازماندهی اعضا و کادر اداری و مدیریتی حزب بود بسیار کند پیش می رفت و تشکیلات مرکزی حزب در تهران پس از ماه ها از شروع فعالیت حزب هنوز سیاست روشن و کارآمدی پیشه نکرده بود. ساواک طی گزارش های نوبه ای خود پیشرفت فعالیت حزب مردم را کند ارزیابی کرد و تأکید می کند که با وجود تلاش های صورت گرفته، حزب مردم در آذر 1336 هنوز تشکیلات منظمی ندارد و اعضای آن بسیار محدود و دامنة تبلیغات آن چندان قابل اعتنا نشده و رغبتی در میان افکار عمومی ایجاد نکرده است. (1)

ص: 58

بازرسی و کمیسیون تشکیلات، رأی نهایی درباره پذیرش و یا رد تقاضای متقاضی صادر شود. معمولاً پس از تأیید مسئولان حزب محتوای تقاضا نامه برای تعیین صلاحیت متقاضی در اختیار ساواک قرار می گرفت. ساواک هم پس از انجام مراحل تحقیق و ارزیابی، نظر خود را پیرامون رد یا قبول عضویت و تعیین صلاحیت متقاضی به حزب منعکس می کرد. کسانی که به عضویت حزب مردم پذیرفته می شدند موظف بودند حداقل درآمد یک روز خود را به عنوان حق عضویت به طور ماهانه به صندوق حزب بپردازند.

برخلاف تصور و انتظاری که دستگاه رهبری حزب مردم داشت، استقبال مردم کشور از این حزب بسیار اندک و به ویژه در مراحل نخست تقریباً در حد هیچ بود. تا جایی که طی همان روزهای نخست اعلام موجودیت حزب مردم و جنب و جوش و تبلیغاتی که پیرامون برنامه ها و اهداف آن در حمایت از حقوق مردم کشور به راه انداخته بودند، بی اعتنایی و بی تفاوتی مردم رهبران آن را شوکه ساخت و «هیچ کس جز چند تن از مستخدمین و نزدیکان شخصی خودش [مقصود علم، رهبر حزب مردم است]» در آن اسم نویسی نکرد و به همین دلیل گفته شد که «سردمداران حزب قصد دارند کارمندان ادارات زیردست خود را وادار کنند که در حزب [مردم] اسم نویسی کنند».(1) اظهارنظر دکتر اقبال نخست وزیر وقت که مدعی شد علم رهبر حزب مردم پیرامون برنامه حزبش رایزنی های مداومی با او دارد، باز هم موقعیت حزب اقلیت را در نزد افکار عمومی تضعیف ساخت و حتی ناراضیان از دولت اقبال هم دیگر رغبتی به این حزب نشان ندادند.

ساواک تعداد اعضای حزب مردم را در ماه های آبان و آذر 1336 حدود چهل و پنج نفر اعلام کرده است.(2) اشتهار علم به طرفداری از سیاست بریتانیا در ایران و نیز بی توجهی او و اطرافیانش به شعائر دینی و مذهبی به نظر ساواک دلایل عمدة رویگردانی مردم کشور از حزب مردم بوده است.(3)

پس از نزدیک به دو سال از آغاز فعالیت حزب مردم، ساواک از قول یکی از اعضای برجسته این حزب دلایل بی اقبالی عمومی به آن را چنین برمی شمارد:

یکی از اعضای مؤثر عضو حزب مردم می گفت یکی از علل عدم توجه اشخاص به حزب

ص: 59

مردم این است که آقای علم رهبر آن حزب برای خود مقام «آقایی» قائل است و افراد حزبی را مجبور می سازند که ایشان را به نام «آقا» صدا بزنند و بخوانند و اگر چند نفری هم در آن حزب دیده می شوند عموماً کسانی هستند که قبلاً پی به روحیة آقای علم نبرده اند و امروز ناچاراً در آن حزب باقی مانده اند و با اینکه این نقطه ضعف بارها توسط دوستان آقای علم به ایشان گوشزد و تذکر داده شده که نباید در فعالیت های حزبی فقط متکی به شاهنشاه باشد و بلکه باید خود ایشان هم از طریق خدمت مردم و جلب رضایت آنان اقدام نمایند و اگر در روش اجتماعی هم جنبة «آقایی» داشته باشد جز اینکه مردم را نسبت به خود بدبین و متنفر سازند، فایدة دیگری ندارد، معهذا آقای علم به این مطالب توجهی نکرده اند و در شهرهای خراسان نیز که آقای علم را خوب می شناسند نتوانسته اند تشکیلات حزبی قابل توجهی دایر نمایند.(1)

علاوه بر اکثریت مردم کشور که اساساً به دنبال حوادث پس از کودتای 28 مرداد از مجموعه حاکمیت رویگردان شده بودند و حزب مردم را نیز از زایده های رژیم برآمده از کودتا ارزیابی می کردند، حتی محافل وابسته و نزدیک به حکومت، به اسدالله علم و حزب مردم با دیدة تردید می نگریستند. حضور افراد فاسد و نیز وابستگان به حزب توده و اشتهاری که شخص علم در ارتباط با سیاست بیگانگان در ایران داشت، موجب شد که حتی طرفداران و مرتبطین با دستگاه حاکمیت هم از عضویت در حزب مردم ابا ورزند. نظر به قوی بودن اعتقادات و احساسات دینی و مذهبی مردم ایران، کارگردانان حزب مردم با شرکت در مجالس دینی و عزاداری ایام محرم تلاش می کردند تا بلکه مردم کشور نگرش مساعدتری نسبت به حزب مردم و دستگاه رهبری آن پیدا کنند.(2) ایام برگزاری به اصطلاح انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی (در تابستان 1339) اوج این گونه هنرنمایی های متظاهرانه بود.(3) اما هیچ یک موجب جلب توجه مردم کشور به حزب نشد.(4) ناکامی حزب مردم در جلب عضو به حدی بود که گاه حتی برخی از کسانی که سر و کارشان با دوایر دولتی و غیره می افتاد، برای تسریع در

ص: 60

انجام کارشان به آنها توصیه می شد عضویت حزب مردم را قبول کنند.(1)

از همان آغاز علم و کارگردانان و رهبران دیگر حزب مردم می کوشیدند با نفوذ در میان دوایر مختلف دولتی و حکومتی و شهرداری ها و غیره، موجبات عضویت رؤسا و مدیران این مؤسسات را در حزب مردم فراهم آورده و از قبل قدرت و موقعیت آنان، عضویت در حزب را به خیل گستردة کارمندان و کارکنان دولتی نیز سرایت دهند. ساواک در شانزدهم تیر 1336 به گوشه هایی از این گونه تحرکات رهبران حزب مردم چنین اشاره کرده است:

کارگردانان حزب مردم برای جلب نظر و همکاری و عضویت کارمندان وزارتخانه ها در حزب مذکور شروع به فعالیت نموده و در حال حاضر با اینکه در کلیة وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی برای دعوت اشخاص مؤثر مطالعاتی جریان دارد معهذا فعلاً در دو وزارتخانة بهداری و دارایی بیش از سایر وزارتخانه ها در این مورد فعالیت می شود.

در وزارت بهداری دامنة این فعالیت ها برای دعوت دکترها به قبول عضویت حزب مردم به بهداری ها و بیمارستان ها کشیده شده و مرکز این فعالیت ها هم منزل دکتر صالح وزیر سابق بهداری می باشد و دکتر میردامادی و مداوی هم در این باره بیش از سایر دکترها تلاش می نمایند.

پروفسور علم و دکتر بینا برای جلب نظر علی اکبر ایمانی مدیرکل سابق بازرسی وزارت دارایی و رهبر جمعیت سعادت ایران و اعضای حزب مذکور در وزارت دارایی کوشش می کنند و برای دعوت سایر کارکنان وزارت دارایی با چند نفر دیگر از جمله حسنعلی رفیعا مدیرکل سابق کارگزینی تماس گرفته شده است.(2)

با این احوال اسناد موجود نشان می دهد که استقبال کارکنان و کارمندان دولت و سایر مؤسسات حکومتی از حزب مردم غیرقابل اعتنا بود. کارمندان بسیاری از دوایر وزارتخانه ها شکایت داشتند که سلطة انحصاری افراد فاسد و فرصت طلب و نیز افراد دارای سوء پیشینه در دستگاه رهبری حزب مردم از مهم ترین موانع عضویت و گرویدن آنان به این حزب است و از عضویت سودجویان و نیز کسانی که از سوی مدیران ارشد خود تحت فشار قرار می گرفتند که بگذریم، از عضویت اختیاری و داوطلبانه کارمندان و کارکنان مراکز دولتی و غیره در حزب

ص: 61

مردم خبری نبود.(1) در بسیاری از موارد هم اعلام وابستگی و عضویت های دسته جمعی کارکنان و کارگران یک مؤسسه در حزب مردم و دیگر احزاب دولتی و حکومت ساخته جز جنبة تبلیغاتی آن هیچ گونه بنیانی در واقعیت امر نداشت. با این حال مؤسسین و دستگاه رهبری حزب مردم با برگزاری مراسم سخنرانی و تشریح اهداف و برنامه های حزب، مذاکره و گفت و گو با رؤسا و مدیران ادارات و مؤسسات دولتی و غیره، مراکز بازار، رؤسای اصناف و کارخانجات و ده ها مرکز دولتی و غیر دولتی دیگر تلاش می کرد راه هایی برای افزودن بر تعداد اعضای حزب پیدا کند. با این حال ساواک وضعیت حزب مردم در جذب اعضای بیشتر را سخت مأیوس کننده ارزیابی نموده و از بی اعتمادی و بی اعتنایی مردم کشور نسبت به این حزب و گردانندگان آن خبر می داد.(2)

حزب مردم امیدوار بود از طریق کارگردانان و دستگاه رهبری خود که متشکل از درباریان، صاحبان ثروت و نفوذ و قدرت در کشور بودند، بتواند موجبات عضویت افراد بیشتری از زیردستان، آشنایان و اقوام و دیگر وابستگان آنها را فراهم آورد.(3) علم از همان آغاز تلاش کرده بود خیل پرشماری از تحصیلکردگان دارای عناوین و سمت های دانشگاهی و مدیریتی را در حزب مردم گرد آورد و با برشمردن عناوین متعدد دکتر و مهندس چنین وانمود سازد که در حزب او انبوهی از فرهیختگان و تحصیلکردگان و اساتید دانشگاه ها و نظایر آن حضور و عضویت دارند و بدین ترتیب موجی برای جلب اعتماد عمومی پیدا کند . علم در این باره خود را مجری اوامر شاه می دانست که گویا اظهار امیدواری کرده بود که حزب مردم با گردآوری و تربیت سیاسی جوانان تحصیلکرده نسل جدیدی از سیاستمداران وفادار و وابسته به رژیم پهلوی را جایگزین سیاستمداران سالمند سازد.(4)

در همان حال تبلیغ می شد که رهبری حزب مردم تلاش دامنه داری را برای شناسایی و فهرست برداری از مدیران و کارمندان برجسته شاغل در دوایر و وزارتخانه های مختلف در اقصی نقاط کشور کرده است تا با جلب اعتماد و عضو ساختن آنان در حزب مردم، چنین

ص: 62

وانمود سازد که در تشکیل قریب الوقوع دولت آینده توسط حزب مردم از وجود آنان در پست ها و مشاغل حساس و مهم اداری و سیاسی بهره خواهد برد.(1)

اسدالله علم از قِبَل نفوذ خود در وزارت بهداری و دوستی نزدیک با پزشکانی که در آن وزارت خانه مشغول به فعالیت بودند، تلاش گسترده ای را برای عضو ساختن پزشکان و سایر کارمندان وزارت بهداری در حزب مردم آغاز کرد و در این راستا با کمک گروهی از پزشکان اقدام به تشکیل «جمعیت پزشکان» وابسته به حزب مردم نمود. اما با وجود تبلیغاتی که پیرامون استقبال این جماعت از حزب مردم می شد، این کار نیز بی نتیجه بود.(2) در تیر 1338 حزب مردم مدعی شد «جمعیت روشنفکران» را با خود و برنامه هایش همراه ساخته است. با این حال این گونه اخبار و مدعیات عمدتاً تبلیغاتی بود و آشکار نبود تشکل هایی نظیر «جمعیت روشنفکران» در میان مردم کشور چه جایگاهی دارد و روشن نبود که واقعاً اعضای آن از دو یا چند تن انگشت شمار فراتر برود.(3) بعضی از رؤسا و مدیرانی که عضویت این حزب را پذیرفته بودند، کارمندان آن دوایر و نیز ارباب رجوع را برای عضو ساختن در حزب مردم تحت فشار قرار می دادند و در موارد متعدد انجام کار مراجعان را منوط و مشروط به پذیرفتن عضویت حزب مردم می ساختند.(4) بعضی از متنفذین محلی نزدیک به اسدالله علم و دیگر رهبران حزب در گوشه و کنار کشور وعده می دادند که عده زیادی از افراد منطقه خود را به عضویت حزب مردم درخواهند آورد، اما این وعده ها نیز قابل اعتنا نبود.(5) پس از دو سال از آغاز فعالیت حزب، ساواک در پنجم خرداد 1338 وضعیت یکی از اعضای حزب مردم در وزارت دادگستری را چنین گزارش کرده است:

امیر حجازی رئیس دفتر شعبه دادگاه شهرستان و عضو حزب مردم به اتکاء حزب در وزارت دادگستری به کار چاق کنی و اخاذی مشغول است و به وسیله ارعاب بازپرسان و قضات دادسرا و محاکم نظریات خود را اعمال می نماید.

مراجعین و کسانی که با حجازی تماس دارند اغلب از قاچاقچیان و اوباش و اشرار جنوب

ص: 63

شهر می باشند و نامبرده به عنوان وابستگی به حزب مردم و ساواک کارکنان دادگستری را تهدید و مرعوب می نماید.(1)

گزارش های ساواک نشان می دهد که در بسیاری از موارد حتی همان کسانی که ورقه عضویت در حزب مردم را پر کرده بودند به ندرت به طور عملی گامی در راستای اهداف حزب برمی داشتند و هیچ گاه در جلسات حزبی و دیگر مراسمی که حزب تشکیل می داد شرکت نمی کردند و گروه بیشتری از اعضای حزب هم فقط در مواردی که جهت مصالح شخصی به حزب احتیاج پیدا می کردند از عضویت خود در این حزب سخن به میان می آوردند و همواره اکثریت اعضای حزب مردم را خیل گسترده تر سودجویان و فرصت طلبان تشکیل می دادند.(2) ساواک در دی ماه 1337 نابسامانی های موجود در مدیریت اعضای حزب مردم و مشکلات مبتلا به آن را به شرح زیر صورت بندی کرده است:

1_ حضور و غیاب اعضا و افراد حوزه ها کنترل و رسیدگی نمی شود و در نتیجه ماه ها ممکن است یک حوزه تشکیل نگردد.

2_ اعضای حزب مردم دلبستگی و علاقه باطنی نسبت به حزب و تشکیلات حزبی ندارند بلکه فقط به علت دوستی با آقای علم یا دوستان ایشان عضویت حزب را پذیرفته و بعضاً در محل حزب حاضر نمی شوند.

3_ روحیه افراد حزبی بسیار ضعیف و معتقدند هر فردی که به طرق مختلف به آقای علم نزدیک شد بدون کوچک ترین فعالیتی در حزب به خواسته های خود خواهد رسید.

4_ به طور کلی چون کارگردانان حزب به یک عده از بستگان و دوستان خویش توجه دارند لذا سایر افراد حزبی از این باندبازی و تبعیض در داخل حزب ناراضی می باشند.

5 _ تاکنون در حدود 2500 نفر در حزب مردم نام نویسی کرده اند که 600 نفر از این عده کارکنان صنف نانوای آزادپز هستند که برخلاف مقررات برای آنها کارت عضویت صادر شده است.

6_ اداره جلسات حزب و کمیسیون حزبی به علت نارضایتی هایی که در داخل حزب وجود دارد به خوبی صورت نمی گیرد و کمتر اتفاق می افتد که حوزه یا کمیسیونی اکثریت و

ص: 64

رسمیت یابد.

7_ اعضای فراکسیون پارلمانی حزب مردم فقط برای شرکت در شورایعالی حزب که هر هفته با حضور آقای علم تشکیل می شود در محل حزب حاضر می شوند و کوچک ترین توجهی به اعضای حزبی نداشته و حتی با نظر حقارت به آنها می نگرند و جز دکتر خانلری رئیس کمیسیون تشکیلات دیگران با افراد حزبی کوچکترین تماسی ندارند.

8 _ افراد و اعضای درجه سه و چهار حزب که اکثریت را تشکیل می دهند به کلی از وضع خود و آینده حزب مأیوس و معتقدند که اگر حزب مردم زمام امور را در دست گیرد کوچکترین تغییری در وضع آنها داده نخواهد شد.

9_ افراد حزبی مدعی هستند که اگر منظور از حزب توجه به ایده و عقیده مردم و تشکیل حکومت حزبی است باید مانند احزاب سایر کشورها به وضع اعضای حزبی و تشکیلات آنها توجه شود نه آنکه فقط برای تظاهرات از وجود آنها استفاده شود و در هر کجا که منافعی باشد عده ای قوم و خویش و دوستان خود را پیشقدم نمایند.

10_ تاکنون بیش از نصف اعضای حزب حق عضویت خود را پرداخته و کارت عضویت اخذ نموده اند.

11_ وضع مالی حزب رضایت بخش نیست زیرا آقای علم به اتکای حق عضویتی که از طرف افراد پرداخت می شود کمتر به حزب کمک مادی می نمایند.

12_ اختلاف طبقاتی در حزب کاملاً محسوب و سایر اعضای حزبی قادر به ملاقات اولیای حزب نمی باشند و مستلزم رعایت تشریفات و صرف وقت زیاد می باشد.(1)

با آغاز و توسعه فعالیت های حزب ملیون عده ای از فرصت طلبان و سودجویانی که به امید پست و مقام به حزب مردم رو آورده بودند، به سوی حزب دکتر اقبال که به ظاهر موقعیت های دست به نقدتری برای آنان فراهم می کرد، روانه شدند. در نشریات آن روزگار و نیز اسناد ساواک گزارش های متعددی دربارة این حزب و حزبی شدگان وجود دارد.(2) با این احوال برخی منابع البته غیرموثق تعداد اعضای حزب مردم را در سال 1339 تا حدود شصت هزار تن ذکر کرده اند که حدود هفت هزار تن از آنان در تهران آنکت عضویت در این حزب را

ص: 65

پر کرده بودند.(1) با این یادآوری که این عده جز همان پر کردن پرسشنامه و آنکت عضویت، دیگر هیچ گونه ارتباطی با حزب پیدا نکردند و این آمار چند ده هزار نفری فقط به مثابه ابزار تبلیغاتی رهبران حزب مردم مورد بهره برداری قرار می گرفت.

ص: 66

حزبی را برقرار سازند ولی در حزب ملیون با اینکه دو ماه است اقدام به تشکیل حوزه شده حتی برای نمونه یک حوزه حزبی هم تشکیل نگردیده است و آنهایی که عضو حزب ملیون هستند حتی هیأت مؤسسین آن از سیاست روز حزب بی اطلاع می باشند. عدم تشکیلات صحیح داخلی در حزب ملیون سبب شده است غیر از کارمندان دولت و کارگران که به دستور مقامات مسئول خود آنکت حزبی را پر کرده اند طبقات از قبیل اصناف تهران و دانشجویان و افرادی که دارای شغل آزاد می باشند رسماً عضویت حزب را نپذیرند.(1)

دامنة نفوذ و حضور توده ای های سابق در حزب مردم به حدی بود که با پا در میانی آنان، علم از اخراج کارگران دارای تمایلات چپ و کمونیستی شاغل از سازمان برنامه جلوگیری کرد. حضور گستردة توده ای های سابق در حزب مردم علاوه بر آنکه موجب بدبینی برخی محافل اجتماعی، سیاسی و مذهبی نزدیک و یا مرتبط با حاکمیت شده بود، برای رقبای سیاسی و حزب علم نیز حربه ای بود تا گاه وبیگاه برای حمله به علم و حزب مردم از آن استفاده کنند.(2) ساواک همواره با سوء ظن آنان را زیر نظر داشت:

از بدو تأسیس حزب مردم به رهبری آقای اسدالله علم عده ای از افراد سابقه دار وابسته به حزب منحله توده به منظور اینکه چون در گذشته انحرافاتی داشته و ممکن بود مورد تعقیب مقامات انتظامی قرار گیرند خود را به حزب مردم نزدیک و در آنجا ثبت نام و شروع به فعالیت نمودند و طی لیست های ارسالی که از طرف حزب مردم به منظور استعلام سوابق به ساواک ارسال می گردد پاسخ داده می شد که آنها دارای سوابق مضره می باشند تا لااقل شغل های حساس حزبی به آنها واگذار نگردد. اینک برابر اطلاعیه رسیده گویا افراد حزب منحله توده روی نقشه خاصی به حزب مردم گرویده و در نظر دارند که صفوف خود را تحت عنوان حزب مزبور تحکیم و به موقع از نیروی آنان به منظور پیشرفت هدف خود استفاده نمایند.(3)

اگر نفوذ و اعتبار شخص علم در نزد شاه و حاکمیت نبود، ساواک احتمالاً چنان که خواستة دکتر اقبال، رهبر حزب ملیون، هم بود مشکلاتی جدی پیش روی حزب مردم و دستگاه رهبری آن قرار می داد:

ص: 67

پورفرزین عضو فعال حزب مردم می گفت در جریان اعتصاب اخیر کوره پزخانه ها از طرف سازمان امنیت گزارشاتی دایر بر مداخله حزب مردم و ایجاد اخلال در کوره پزخانه با ذکر نام چند نفر از افراد سابق حزب منحله توده تهیه شده تا به شرفعرض ملوکانه برسد ولی آقای علم قبلاً از تهیه این گزارشات علیه حزب مردم مطلع شده و با جمع آوری مدارک کافی به حضور شاهنشاه شرفیاب و به عرض می رساند که سازمان امنیت قصد دارد گزارشی علیه حزب مردم تقدیم نماید تا به این طریق موجبات تضعیف این حزب و تقویت حزب ملیون را فراهم کند و به این طریق اثر گزارش سازمان امنیت خنثی می شود.(1)

ص: 68

در میان رانندگان و کمک رانندگان و کارگران و سازمان های اتوبوسرانی تهران و تهیه مقدمات تشکیل اتحادیه و خنثی ساختن این عمل توسط مخالفین، 3_ فعالیت در میان کارگران شرکت نفت و کوره پزخانه ها و شیشه سازی و راه آهن، 4_ ایجاد مرکز تجمعی برای تشکیل جلسات کارگری در دو کیلومتری جاده شهر ری، 5_ کنار گذاشتن صمد نامور از فعالیت های کارگری و کوتاه کردن دست وی از امور، 6 _ بررسی مشکلات فعالیت های کارگری، 7_ انتخابات کارگری در شرکت نفت و رقابت با طرفداران بقایی و غیرو در محیط های کارگری.(1)

در اوایل مهر 1336 حزب مردم نخستین سندیکای کارگری خود را در شهر ری افتتاح و تعدادی از کارگزاران حزب مردم، برای گروهی از کارگران کوره پزخانه ها و رانندگان اتوبوس در شهر ری و حوالی آن، سخنرانی هایی تبلیغاتی ایراد کردند که البته چندان مورد اعتنای شرکت کنندگان قرار نگرفت زیرا «اغلب کارگران جمع شده چندان اطلاعی از وضع سندیکا و خواسته های حزب مردم [نداشتند] و حتی بعضی ها علت اجتماع آن روز خود را در کلوپ به درستی نمی دانستند».(2)

بر اساس گزارش ساواک در بیست و نهم مهر 1336، فعالیت های مربوط به «دفاع از حقوق کارگران» در حزب مردم، با جدیّت دنبال می شد:

دکتر باهری با مشورت جهانگیر تفضلی _ دکتر تفضلی _ صاحب دیوانی و دو تن دیگر از اعضای مؤسس حزب مردم قانونی جهت بهبود وضع کارگران تهیه نموده و فضائلی نماینده مجلس و عضو فراکسیون حزب مردم نیز روزهای یکشنبه با هیأت حل اختلاف کارگر و کارفرما ملاقات و با جلب نظر بیژن و والی نمایندگان کارگران در اکثر کارخانجات به خصوص کارگران کارخانجات سیلو _ دخانیات _ آجرنسوز _ سیمان _ شایع نموده اند که حزب مردم برای احقاق حق کارگران جداً مشغول اقدام می باشد و تقدیم طرح قانون کار در جلسه گذشته مجلس شورای ملی از طرف حزب مردم هم در دنباله تبلیغات بین کارگران صورت گرفته است به طوری که در ظرف چند روزه اخیر عده زیادی کارگر برای ثبت نام به دفتر حزب مراجعه و درخواست کارت عضویت نموده اند. چون کارگردانان حزب مردم در

ص: 69

امور کارگری نظر تبلیغاتی دارند لذا هنگام طرح قانون فوق در مجلس شورای ملی از طرف نمایندگان عضو فراکسیون حزب جهت تصویب آن پافشاری خواهد شد و مخالفت نماینده وزارت دادگستری در کمیسیون حل اختلاف کارگر و کارفرما نیز که به علت فقر قوانین موجود صورت می گیرد کمک مؤثری به پیشرفت مقاصد کارگردانان حزب مردم نموده و روی همین اصل غالباً روزهای یکشنبه فضائلی نماینده مجلس به عنوان نماینده حزب مردم در اداره کار تهران و جلسات هیأت حل اختلاف حضور به هم رسانیده و از نزدیک با کارگران ناراضی و شاکی و نمایندگان آنها مذاکره می نماید.(1)

تظاهر حزب مردم در اعلام حمایت و طرفداری از حقوق کارگران با توجه به ویژگی های شخصیتی و پایگاه اجتماعی و اقتصادی گردانندگان آن حزب، هیچ گاه جدی تلقی نشد زیرا اولاً «این حزب [مردم] خود به فرمان مراجع بلندپایه[شاه] تأسیس شد و ریشه در طبقه کارگر نداشت و ثانیاً. علم یکی از ثروتمندترین زمینداران ایران بود و «اظهارات حزب وی به جانبداری از کارگران درست به همان اندازه اظهاراتش درباره توزیع زمین و تقسیم املاک وسیع» بی پایه انگاشته می شد».(2)

ساواک در اوایل دی 1336 گزارش داد که سرلشکر مهدیقلی علوی مقدم رئیس وقت شهربانی کل کشور، برخی اصناف و اتحادیه های رانندگان، گرمابه داران و مالکان وسایط نقلیه سنگین را وادار می کند تا به حزب مردم بپیوندند.(3) ساواک که کماکان نسبت به فعالیت و حضور توده ای های سابق در حزب مردم با سوء ظن می نگریست در برخی گزارش های خود مدعی بود کارگران بعضی از کارخانجات و مراکز تولیدی از اعضا و طرفداران صدیق حزب توده هستند و همان عقاید سیاسی پیشین خود را در پوشش های حمایتی حزب مردم ابراز می دارند.(4) در برخی مناطق کارگری حزب مردم تلاش می کرد سندیکاهای کارگری مستقل را به خود وابسته کند.(5)

در اوایل اسفند 1336 گفته شد که تا آن هنگام حزب مردم بیست و ششمین سندیکای

ص: 70

کارگری را سازماندهی و تشکیل داده است و «خانه کارگر» وابسته به این حزب را افتتاح و اولین میتینگ کارگری را پس از کودتای 28 مرداد با حضور حدود هفت هزار کارگر برگزار کرده است. مطبوعات وابسته به حزب مردم برگزاری این میتینگ را موفقیت بزرگی برای این حزب برشمردند و پیرامون آن تبلیغات پر سر و صدایی به راه انداختند.(1) در سیزدهم دی 1337 هم ساواک از پیوستن و اعلام همبستگی «جمعیت گاودارها» به حزب مردم خبر داد که طی آن علم سخنانی در تمجید از آنان ایراد کرده بود.(2) در یازدهم اسفند 1337 گفته شد که در پی مذاکرات طولانی نمایندگان سندیکای رانندگان تاکسی تهران (وابسته به حزب مردم) با اسدالله علم و انعکاس خواسته های آنان به شاه ترتیبی داده شده است تا نرخ کرایه های تاکسی در تهران افزایش یابد.(3) علاوه بر آن گزارش هایی وجود داشت که نشان می داد در برخی موارد حزب مردم، کارگران و سندیکای کارگری بعضی کارخانجات و واحدهای خدماتی و کارگری را به اعتراض و طغیان بر ضد دولت اقبال تحریک می کند. از جمله در گزارش ساواک مرداد 1336 می خوانیم:

به قرار اطلاع چند نفر از کارگران و رانندگان شرکت واحد اتوبوسرانی تهران که عضو حزب مردم می باشند و بعد از صمد نامور رهبر بقیه کارگران شرکت واحد (در حزب مردم) هستند سایر کارگران را تحریک به عدم انجام وظیفه مربوطه و مطالبه بیمه و بهداشت و اضافه دستمزد می نمایند. این عده بین کارگران تبلیغ می کنند مادام که حقوق کارگران شرکت واحد داده نشود باید حتی الامکان از سوار کردن مسافرین بین راه خودداری و با مسافرین بدرفتاری نموده که مردم از شرکت واحد خیلی ناراضی بشوند و در نتیجه دولت و دستگاه مجبور شوند موضوع را رسیدگی کنند و حقوق کارگران و رانندگان را بپردازند و از قرار اطلاع با توجه به اینکه عده ای از کارگران شرکت واحد عضو حزب مردم هستند و در نتیجه از این اشخاص شنوایی دارند و به اتکا پشتیبانی آن حزب عملیاتی می نمایند تا حدی امور انتظامی شرکت مختل شده و انتظامات مربوطه رعایت نمی شود.(4)

حزب مردم برای تخریب موقعیت دکتر اقبال و حزب ملیون هر از چند گاه از فقر دامنگیر

ص:71

کارگران نیز به عنوان موضوعاتی تبلیغاتی بهره می برد. از جمله یک بار به مناسبت فرا رسیدن بیست و یکم آذر، جلسه یادبودی تشکیل داده و تعدادی از وزرای دولت اقبال و از جمله وزیر وقت کار را نیز دعوت کرد و برای اینکه به طور غیرمستقیم این مقامات را در موقعیت انتقادآمیزی قرار دهد، ترتیبی داد تا «کارگران کوره پزخانه ها را هم با همان لباس کارگری مندرس و کثیف وارد جلسة مذکور بنمایند که به اولیای امور نشان داده شوند».(1) حزب مردم با انتقاد از دولت دکتر اقبال وعده می داد که هرگاه زمام امور دولت را در دست بگیرد برای رفاه حال کارگران و تأمین حقوق و خواسته های این اقشار از هیچ تلاشی قصور نخواهد ورزید.(2)

این اعلام حمایت ها و فعالیت های عمدتاً تبلیغاتی و بدون پایه حزب مردم از حقوق و خواسته های کارگران و تلاش برای تشکیل سندیکاهای کارگری وابسته به حزب در تمام دوران رهبری اسدالله علم بر حزب مردم تداوم یافت.(3)

ص:72

از همان نخستین ماه های فعالیت حزب مردم میان اعضای سابقاً توده ای این حزب با جناح دیگر که معروف به حمایت از سیاست بریتانیا در ایران بودند، اختلاف و دودستگی بروز کرد و در این میان اسدالله علم می کوشید مانع از تشدید این اختلافات و احیاناً ایجاد بحران در حزب شود. حمایت ضمنی و آشکار علم از جناح سابقاً توده ای حزب مردم که در هر حال نقش مهم تری در سازماندهی و مدیریت حزب داشت، مانع از هرگونه اقدام و فعالیت حادی علیه آنان از درون و یا حتی خارج از حزب و از جمله از سوی دولت اقبال، حزب ملیون و ساواک شد.(1) حسین شربیانی که خود از ناراضیان سیاسی پیوسته به حزب مردم بود، رسول پرویزی، پرویز ناتل خانلری، محمد باهری، جلال جهانمیر، ناصر عمیدی و صاحب دیوانی را از سردمداران توده ای های سابق در حزب مردم می داند. شربیانی، رهبران جناح دوم را امیر متقی، محمدحسین اعتمادی، بهرامی (صاحب امتیاز روزنامه اندیشه مردم ارگان حزب) و عسکری (مدیر نشریه خوشه) ذکر کرده است. وی گروه دیگری را نیز نام می برد که در درون دستگاه مدیریت و کارگردانی حزب مردم وضع چندان مشخصی نداشتند و آشکار نبود از کدام یک از دو جناح طرفداری می کنند. صمد نامور، محمود شروین و محمود سجادی از شاخصین این گروه اخیر بودند. شربیانی اضافه می کند دو جناح نخست حزب مردم هر یک دفتری جداگانه در طبقه تحتانی و فوقانی ساختمان حزب داشتند و به همین دلیل «به گروه اول [توده ای های سابق]، پایینی ها و به گروه دوم، بالایی ها می گفتند». شربیانی می گوید «مبارزه شدیدی میان این دو جناح برقرار بود [و] افرادی مثل من بلاتکلیف بودیم».(2) دامنه این اختلافات گاه بالا می گرفت و جناح های رقیب تهدید می کردند هرگاه رقبا تصفیه و برکنار نشوند، از حزب کناره گیری خواهند کرد. به ویژه رقبا خواستار اخراج جناح موسوم به توده ای های سابق از حزب بودند.(3)

اسدالله علم هیچ گاه زیر بار این گونه تهدیدات و خواسته ها نرفت و صرفاً هنگامی که دامنه مخالفت با توده ای های سابق در حزب مردم فراتر از حد معمول می شد، با برخی وعده و وعیدها پیرامون تصفیة حزب از اعضا و عناصر ناباب و دردسرساز اوضاع را آرام می کرد. هر

ص:73

گروه تلاش می کرد جناح رقیب را به سوء عملکرد و تخریب چهره حزب متهم کرده و تقصیر ضعف و ناتوانی های حزب را متوجه دیگری سازد.(1) علم گاه برای کاستن از دامنه اختلافات و آرام کردن فضای پرتنش حزب مردم از برخی اعضای تنش آفرین دو جناح درخواست می کرد برای مدتی از حضور پررنگ در حزب اجتناب ورزند.(2)

ساواک در دوم شهریور 1338 به موردی از این گونه اختلافات در حزب مردم چنین اشاره کرده است:

چون آقای دکتر محمد باهری عضو حزب مردم و باند جناح چپ حزب توده که در حزب سمت های زیادی دارد اخیراً از طرف حزب مردم در کمیته سازمان مقاومت ملی عضویت پیدا کرده است چندی است که در روزنامه اندیشه مردم بر علیه دولت مقالاتی درج می کند که [دارای] جنبه تحریک آمیز و از طرفی جنبه توهین به دولت می باشد. در شماره 259 تحت عنوان تضادها مقاله ای دارد که جناح اصلاح طلب حزب بر علیه دکتر باهری حمله های[یی] نمودند و به طور کلی نظر آقایان این است که در این موقع که دولت شوروی بر علیه ایران تبلیغات می کند نباید دکتر باهری هم صدا با دولت های بیگانه شود امروز ساعت 10 صبح از شهربانی کل کشور به حزب مردم تلفن شد. آقای محرم علی خان بودند که در مورد آقای دکتر محمد باهری گفتند چون به دولت حمله نموده و توهین کرده دستور دارم چنانچه به رویه خود ادامه دهید ناچارم هم روزنامه و هم خود نویسنده را توقیف نماییم. ضمناً باید عرض کنم روز 28 مرداد نطقی آقای دکتر باهری تهیه نموده بود که از میکروفون میدان بهارستان ایراد نماید که البته از طرف جناح اصلاح طلب حزب فعالیت بسیاری شد تا از نطق آقای دکتر باهری جلوگیری شد(3)

و نیز ساواک در بیست و یکم شهریور 1338 در باره تحرک جدید و محرمانه باند توده ای حزب چنین گزارش داده است:

از چندی قبل بر علیه باند (حزب توده) در حزب مردم فعالیت شده و افراد حزب منحله توده در حزب مردم شناخته شده هستند. باند جناح چپ از میان افراد خود شخصی را که علناً تاکنون با آنها کار نکرده است انتخاب کرده اند و این شخص آقای رضا سجادی

ص:74

می باشد. با تحقیقاتی که درباره آقای رضا سجادی شده نامبرده از طرفداران باند جناح چپ است که در حزب در ظاهر مخالف آنها می باشد. آقای رضا سجادی با دبیرکل حزب تماس های زیادی گرفته و در چندین ملاقات با آقای علم نظر ایشان را مساعد نموده است [که] کمیسیونی از چهار نفر اشخاص برجسته حزب تشکیل شود و این کمیسیون افراد منفرد حزب را در حوزه های[یی] به نام خرده فعالین جمع آوری کرده و از شکایت های حزب جلوگیری نمایند. کمیسیون مزبور روز 6/6/38 ساعت 1900 با حضور آقایان دکتر سناتور خانلری، دکتر دفتری، کوشیار، رضا سجادی در کلوپ مرکزی متشکل و تصمیمات زیر در کمیسیون مزبور گرفته شد.

1_ ده حوزه از افراد منفرد حزب هر حوزه ده نفر تشکیل شود و مرتب هفته ای یک بار جلسه داشته باشند و گزارش کار خود را به کمیسیون فعالین بدهند.

2_ این حوزه ها موظفند که افراد بی طرف را جمع آوری کرده از یأس و ناامیدی آنها جلوگیری نمایند.

3_ از هر تبلیغاتی بر علیه دو نیرویی که در حزب تشکیل شده جداً جلوگیری شود.

4_ افراد این حوزه ها باید در حزب تبلیغ نمایند که هیچ گونه اختلافی در حزب وجود ندارد و کسانی که می خواهند بر علیه افراد حزب به هر نامی تبلیغات سوء نمایند از رفتار آنها جلوگیری شود.

5 _ سعی و کوشش رؤسای حوزه ها این باشد که تمام دسته های متشکل را به کمیسیون فعالین معرفی نمایند و از این تاریخ حداقل [ه ] پانزده روز و حداکثر یک ماه یک مرتبه افراد فعالین حزب با اعضای برجسته حزب در حضور دبیرکل برای آشنایی بیشتر و رفع سوءتفاهم صرف ناهار خواهند کرد. به طوری که ملاحظه می فرمایند آقای رضا سجادی از طرف باند جناح چپ مأموریت دارد که باندی هم ایشان به نام بی طرف یعنی جناح سوم تشکیل بدهد که ایشان هم بسیار خوب انجام وظیفه نموده اند و با این تاکتیک باند جناح چپ می خواهند موجودیت خود را در حزب مردم حفظ نمایند. ضمناً عده ای از اصناف بازار که عضویت حزب مردم را دارند با تماس هایی که باند جناح سوم با آنها گرفته اند قرار است در این هفته از دبیرکل حزب جناب آقای علم دعوت نمایند در خارج از حزب آقای علم میان جناح راست و چپ را آشتی داده و از هرگونه تصفیه در حزب جلوگیری نمایند و با کمال صراحت به آقای علم عرض نمایند که وجود آقایان پرویزی و باهری و سایر رفقای

ص:75

ایشان در حزب ضروری می باشد. خلاصه برای موجودیت باند جناح چپ در حزب مردم از هر طرف فعالیت آغاز شده و کارگردان های این فعالیت خود اعضای همان باند می باشند و با قدرتی که در حزب دارند و پست های حساس حزب را اشغال نموده اند این است که از نظریه آنها بیشتر در حزب مردم تبعیت می شود.(1)

به رغم مخالفت های جناح راست حزب مردم با اعضای سابقاً توده ای این حزب، در میان افرادی از اعضای کادر رهبری که برخلاف بی طرفی ظاهری به گروه اخیر تمایل نشان می دادند، این عقیده وجود داشت «که باند رسول پرویزی و دکتر باهری افراد توده ای حزب مردم روشنفکر می باشند [و بنابراین] بیشتر به درد و گرفتاری های افراد حزب آشنایی دارند ولی باند آقای پروفسور جمشید اعلم و امیرمتقی که افراد راست حزب هستند صد در صد انگلیسی می باشد و این دسته خائن هستند [و] نباید به آنها اجازه داد که قدرت پیدا نمایند». همین گروه هم بودند که برای جلوگیری از تفوق و سیطرة جناح راست در برگزاری کنگره پیش روی حزب مردم سخت فعالیت می کردند.(2) با آغاز انتخابات دورة بیستم در تابستان 1339 این اختلافات به حدی تشدید شد که برخی محافل سیاسی و مطبوعاتی نزدیک به حکومت پیش بینی می کردند با پایان یافتن انتخابات، حزب مردم با شکاف داخلی عمیق تر و احیاناً انشعاب مواجه شود.(3)

ص:76

بماند. تقریباً هیچ گاه آشکار نشد شاه چه معیارها و نیز چه میزان رقابت و مخالفت خوانی ها را از سوی دو حزب و به ویژه حزب مردم تعیین خواهد کرد. با این حال یک موضوع را زودتر دریافتند و آن اینکه در هنگام مسافرت های خارجی شاه از انتقاد و مخالفت شدید با دولت اقبال و حزب ملیون او اجتناب ورزند و این دستورالعمل نانوشته میان دولت و حزب اقلیت، تقریباً همیشه آویزة گوش رهبران آن بود.(1)

تا اواسط سال 1336 برخورد رقابت آمیز قابل اعتنایی میان دولت اقبال و حزب اقلیت مردم بروز نکرد؛ اما با افزایش فعالیت حزب مردم و عضوگیری این حزب در دوایر دولتی و وزارتخانه ها، که در هر حال در حیطه قدرت و مسئولیت دولت اقبال قرار داشتند، طلیعه این برخوردهای رقابت آمیز آشکارتر می شد.(2) در طول سال 1336 و اوایل سال 1337 حزب مردم شعبه ها و دفاتری در تهران و برخی شهرهای دیگر کشور ایجاد کرده بود. همچنین شماری از نمایندگان مجلس نوزدهم در فراکسیون آن عضویت یافته بودند و این موضوع به حزب اقلیت اجازه می داد در برابر دولت اقبال مانور و ابتکار عمل بیشتری از خود نشان دهد. با این حال تا اواسط سال 1337 هنوز دولت اقبال و حزب پیشاپیش اکثریت او در برابر حزب مردم رفتاری تهاجمی در پیش نگرفته بود.(3) حزب مردم هر از چند گاهی به وضوح خاطرنشان می ساخت که این حزب هیچ گاه با برنامه ها و اقداماتی که با حمایت و عنایت شاه و توسط دولت و یا مجلس تحت سیطره حزب ملیون انجام می پذیرد مخالفت نخواهد کرد. چنان که وقتی دولت اقبال لوایح معروف به «انقلابی» را برای تصویب (از اوایل آبان 1337) به مجلس نوزدهم ارائه داد، رهبری حزب مردم پیشاپیش موافقتش را با تصویب این لوایح اعلام کرد و تصریح نمود که «حزب مردم تصمیم گرفته است جبهه جهادی برای این کار تشکیل دهد تا افراد و طبقات را متوجه سازد لوایحی که بنابر امر اعلیحضرت شاهنشاه تقدیم مجلس می شود به صحیح ترین وجهی به مورد اجرا گذاشته شود».(4) ولی در برخی از موارد دکتر اقبال و رهبران حزب ملیون گماردن افراد به مشاغل دولتی ریز و درشت را منوط به پذیرفتن عضویت حزب و یا اجتناب از عضویت در حزب مردم می کردند و در این راستا گاه برخوردهای شدیدی میان

ص:77

زعمای دو حزب بروز می کرد.(1)

وزارت کشور از جمله مهم ترین عرصه های اعطای پست و مقام بود. ساواک در چهار شهریور 1338 در این باره گزاش داد:

آقای اتابکی وزیر کشور از موقعی که وزیر کشور شده است تاکنون کلیه کسانی را که جزء حزب مردم بوده اند از کار برکنار نموده است، حتی آقای دکتر بابک فرماندار تهران که رسماً جزء حزب مردم نمی باشد از کار برکنار شده و کلیه بخشداران و فرمانداران اطراف تهران که در زمان دکتر بابک به سر کار آمده اند یا از پست خود برکنار و یا به نقاط دور دست منتقل شده و این عمل فعلاً در وزارت کشور تولید نارضایتی نموده است زیرا افراد حزب مردم نیز خود را از طرفداران جدی شاه و سلطنت می دانند و می گویند خود این حزب نیز به وسیله فرمایشات اعلیحضرت همایونی به وجود آمده است.(2)

در مقاطعی حزب مردم برای مقابله با طرح دولت برای برکناری اعضای این حزب از مشاغل و پست های مدیریتی و نظایر آن تصمیم گرفت اقدام به افشاگری علیه مدیران منتسب به حزب ملیون نماید. ساواک در بیست و چهارم مرداد 1338 در این باره چنین گزارش کرده است:

دکتر عسگری عضو کمیته مرکزی حزب مردم می گفت پس از صدور بخشنامه نخست وزیر دائر به مبارزه با کارمندان ناصالح دولت از طرف حزب مردم به وی مأموریت داده شده که صورت دقیق و جامعی از افراد ناصالح حزب ملیون که اکنون دارای مشاغل حساس در ادارات و سایر دوایر دولتی هستند تهیه نماید. وی افزوده قرار است چنانچه دولت افراد عضو حزب مردم را به عنوان ناصالح برکنار نماید این صورت را با ذکر دلیل و مدارک در معرض افکار عمومی بگذارند.

مشارالیه افزوده تصمیم بر این است در صورت لزوم این صورت به وسیله یکی از نمایندگان حزب مردم در جلسه علنی مجلس شورای ملی ضمن ایراد نطقی قرائت و سپس در روزنامه های وابسته به حزب مردم انتشار یابد ولی اجرای این تصمیم موکول به عمل دولت نسبت به کارمندان وابسته به حزب مردم در ادارات دولت است.(3)

ص:78

حزب مردم طرح هایی هم برای ایجاد شکاف و اختلاف میان اعضای دولت اقبال در دست اقدام داشت. از جمله در تیر 1337 گفته شد که نمایندگان عضو فراکسیون حزب مردم در مجلس نوزدهم قصد دارند با اعلام حمایت از علی اصغر حکمت وزیر خارجة وقت تضادی میان او و نخست وزیر ایجاد کنند و با شایع ساختن تزلزل موقعیت کابینة دکتر اقبال، چنین وانمود سازند که علی اصغر حکمت کاندیدای جدید نخست وزیری است و به زودی جایگزین دکتر اقبال خواهد شد. حزب مردم قصد داشت با انتشار شایعاتی مبنی بر تزلزل موقعیت دولت اقبال مانع از گسترش فعالیت و توسعة تشکیلات حزب او در کشور شود.(1) در خرداد 1338 حزب مردم مدعی شد دولت اقبال جهت تداوم حیات ناچار است با آن حزب اتئلاف کرده و شماری از افراد و اعضای آن را نیز در جمع اعضای کابینه بپذیرد. طی ماه های بعدی سال 1338 هنوز حزب مردم هر از چند گاه مدعی سقوط قریب الوقوع دولت اقبال و تزلزل موقعیت حزب ملیون در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور می شد.(2) در برخی جلسات شورای مرکزی و نیز کمیته مرکزی و کادر رهبری حزب مردم مذاکرات و رایزنی های مفصلی پیرامون مشکلات و وضعیت کابینه اقبال و حزب ملیون صورت می گرفت و برای چگونگی برخورد و رقابت با آن حزب و دولت تحت حاکمیتش راهکارهایی ارائه می شد.(3)

در مقابل حزب ملیون نیز حملات و انتقادات تندی را متوجه علم و حزب او می کرد. از جمله یک بار در اوایل مهر 1337 دکتر اقبال، اسدالله علم را چنین مورد استهزا و انتقاد تمسخرآمیز قرار داد:

لابد شنیده اید که رهبر حزب مردم به جنوب شهر و جوادیه [در تهران] رفته و گفته شما هم باید زندگیتان مثل شمال شهری ها باشد و حزب [مردم] وعده می دهد چنین زندگی[ای] را برای شما فراهم خواهد ساخت. آن چیزی که در قاموس ما عوامفریبی است همین است. واقعاً اگر می خواهند زندگی مردم بهتر شود رهبر حزب که صاحب همه چیز است؛ کار به املاک وسیع خارج از تهران ایشان ندارم، همین باغ ایشان در دزاشیب هفده هزار متر است، دو هزار متر برای خود نگه دارد پانزده هزار متر بقیه را ببرند به جنوب شهری ها بدهند. (4)

ص:79

موضوع ثروت و مکنت سرشار اسدالله علم رهبر حزب مردم همواره از سوی دولت اقبال و حزب ملیون او به مثابه حربه ای آسان و همیشه قابل دسترس برای انتقاد و استهزای حزب مردم به کار گرفته می شد.(1)

از آنجا که برخی از رؤسای دانشکده ها و اساتید از دوستان علم به شمار می رفتند، دکتر اقبال هشدار می داد که اجازه نخواهد داد بار دیگر دانشگاه و دانشگاهیان وارد فعالیت های سیاسی و حزبی شوند.(2) در آن زمان دکتر اقبال علاوه بر مقام نخست وزیری کماکان بر دانشگاه تهران هم ریاست می کرد. در زمستان سال 1337 که مقرر شد رئیس جدیدی برای دانشگاه تهران انتخاب شود بار دیگر میان حزب مردم با حزب ملیون و دولت اقبال برای احراز مقام ریاست دانشگاه رقابتی درگرفت و هر یک از دو حزب تلاش کردند کاندیدای مورد عنایت خود را بر کرسی ریاست دانشگاه بنشانند. نهایتاً دکتر احمد فرهاد از اعضای مؤسس حزب مردم برنده این رقابت شد.(3)

چون فلسفه وجودی هر دو حزب «پیروی از منویات شاهانه» بود، رهبران هر دو حزب نیز از تخریب چهره رقیب خود نزد شاه کوتاهی نمی کردند. در حقیقت نحوة تقرب به «ذات ملوکانه» خود جایی برای رقابت دو طرف بود. ساواک در هجدهم شهریور 1336 در این باره گزارش داد:

روز گذشته آقای علم در کلوپ حزب مردم به دکتر ریاحی و دکتر صالحی پزشکان وزارت بهداری اظهار داشته که از این پس علناً با دولت مخالفت خواهند کرد و چنانچه دولتی ها بخواهند ذهن اعلیحضرت همایون شاهنشاه را نسبت به اعضای حزب مشوب نمایند آنها هم اشخاصی را در اختیار دارند که به مقام شامخ سلطنت نزدیک بوده و می توانند به شرفعرض ملوکانه برسانند که اظهارات مخالفین خلاف واقع می باشد.(4)

این اظهارات علم را در عین حال می توان نوعی قدرت نمایی و به رخ کشیدن موقعیت خود نزد شاه و امیدوار کردن اطرافیان به آینده، ارزیابی کرد.

در آذر 1338 هنگامی که شاه نمایندگان عضو فراکسیون حزب مردم در مجلس نوزدهم

ص:80

را مورد عتاب و سرزنش قرار داد که در انجام وظایف خود قصور می ورزند بار دیگر حزب مردمی ها این موضع گیری اخیر شاه را ناشی از سعایت ها و سخن چینی های دولت اقبال ارزیابی کردند که قصد دارد حزب را تضعیف کند:

فرمایشات شدیداللحن ملوکانه خطاب به نمایندگان مجلس بالاخص نمایندگان عضو حزب مردم در مورد عدم پیشرفت کار کمیسیون ها و غیبت نمایندگان در کمیسیون های پارلمانی موجبات ناراحتی نمایندگان عضو حزب مردم را فراهم نموده و علت بی مهری شاهنشاه را سعایت و سخن چینی دولتی ها نزد اعلیحضرت همایونی می دانند.

فخر طباطبایی نماینده مجلس شورای ملی اظهار داشته چون انتخابات در پیش است دولت سعی می کند موجبات تضعیف حزب مردم را فراهم کند تا از این قدرت آنان در موقع انتخابات بکاهد ولی حزب مردم این چند ماه بقیه عمر دولت را هم صبر خواهد کرد و در صورت پیروزی حزب مردم در انتخابات آینده پاسخ این دهن کجی های دولت و طرفداران آن را به شدیدترین وجهی خواهد داد.

مشارالیه افزوده عمیدی نوری و ارسلان خلعتبری که نفر اول حزب ملیون و نفر دوم نسبت به حزب ملیون سمپاتی دارد از حضور در کمیسیون دادگستری خودداری می کنند و مانع تشکیل کمیسیون مذکور می گردند و آن وقت دولت گناه عدم پیشرفت کار کمیسیون ها را به گردن نمایندگان حزب مردم می اندازد.(1)

متقابلاً اسدالله علم و حزب مردم نیز از همین شیوه برای دفاع از خود و حمله به رقیب استفاده می کردند. بنابر گزارش ساواک در سی فروردین 1338 «دکتر جهانشاهی نماینده مجلس شورای ملی در محل حزب مردم اظهار داشته در یکی از شرفیابی های اخیر رهبران دو حزب آقای دکتر اقبال به شرفعرض رسانده اند که مردم کاملاً از وضع خود راضی و یک نفر ناراضی دیده نمی شود ولی آقای علم با حضور آقای دکتر اقبال به عرض می رساند که اظهارات آقای نخست وزیر به هیچ وجه صحت ندارد و جان مردم از فشار هزینه زندگی و گرانی و کمیابی ارزاق و بیکاری به لب رسیده است و چنین نتیجه گرفت اولیای امور کشور وضع مردم را برخلاف حقیقت به عرض می رسانند و به این طریق بزرگ ترین خیانت ها را مرتکب می شوند».(2)

ص:81

یکی از کسانی که از همان نخستین ماه های فعالیت حزب مردم، اساساً به هدف مخالفت و ایستادگی در برابر دولت دکتر اقبال با آن حزب همکاری و ارتباط نزدیکی پیدا کرد، ابوالحسن ابتهاج مدیرعامل وقت سازمان برنامه و بودجه بود که با وجود تلاش ها و فشارهای دکتر اقبال حاضر به تمکین از دولت او نمی شد. ابتهاج هیچ گاه عضو حزب مردم نشد اما ارتباط نزدیکی با شخص اسدالله علم و دستگاه رهبری حزب مردم داشت.(1) در سال 1337 که فشار دولت اقبال برای برکناری ابتهاج از مدیرعاملی سازمان برنامه و بودجه و نظارت مستقیم شخص نخست وزیر بر این سازمان افزایش چشمگیری یافت، ابتهاج بیش از پیش خود را به علم و حزب مردم نزدیک نمود. حتی یک بار در «کنفرانس عمومی» حزب مردم در اواخر مهر 1337 نیز سخنرانی کرد. متقابلاً حزب مردم وعده داد بر حمایت هایش از ابتهاج در مقابل دولت اقبال و اعمال فشار های آن خواهد افزود.(2) گفته می شد تعداد کثیری از کارکنان سازمان برنامه و بودجه با اصرار و دستور ابتهاج عضویت حزب مردم را قبول کرده اند.(3) با این حال فشار دولت اقبال بر ابتهاج تداوم پیدا کرد و با کسب موافقت شاه لایحه ای قانونی مبنی بر از میان رفتن استقلال عمل سازمان برنامه، و مدیریت و نظارت مستقیم شخص نخست وزیر بر این سازمان برای تصویب به مجلس دورة نوزدهم ارائه شد. فراکسیون حزب مردم در حمایت از ابتهاج با دو فوریت طرح مخالفت کرده و به اعتراض صحن علنی مجلس را ترک کرد. اما دو فوریت این طرح و نهایتاً لایحه با وجود مخالفت اعضای فراکسیون حزب مردم از تصویب مجلس نوزدهم گذشت و ابوالحسن ابتهاج از مدیرعاملی سازمان برنامه کنار رفت.(4)

با این حال روابط نزدیک علم و حزب مردم با ابتهاج ادامه یافت و در تیر 1338 هنگامی که ابتهاج در صدد تأسیس بانکی خصوصی برآمد، علم قول داد خود و اعضای ثروتمند دستگاه رهبری حزب مردم سرمایه های هنگفت خود از بانک های دولتی بیرون خواهند کشید. ساواک در سی تیر 1338 در این باره اطلاعات کامل تری ارائه داده است:

یکی از نزدیکان ابتهاج مدیرعامل سابق سازمان برنامه می گفت قبل از مسافرت مشارالیه به خارج از کشور طی جلسه محرمانه ای با حضور نامبرده و آقای علم و انتظام تصمیم گرفته

ص:82

می شود که قبل از شروع انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی مقدمات تأسیس بانک توسط ابتهاج هر چه زودتر فراهم و اعضای فراکسیون پارلمانی حزب مردم نیز که اغلب از سرمایه داران بوده و در بانک های دولتی ذیحساب هستند موجودی های خود را از بانک ها خارج کرده و به بانک مزبور بسپارند و با این عمل دولت را تحت فشار قرار داده و هم از سرمایه و نفوذ و اعتبار بانک به نفع حزب مردم استفاده کنند و دکتر امینی هم که خود از سرمایه داران عمده است در پس پرده به نفع بانک مزبور و تهیه مقدمات تأسیس آن فعالیت دارد.

توضیح آنکه علم، تیمسار سپهبد علوی مقدم رئیس شهربانی کل کشور را نیز در جریان گذارده و از ایشان نیز برای تهیه مقدمات تأسیس بانک و تشویق متمولین به سرمایه گذاری در این بانک استمداد نموده است.(1)

در هجدهم شهریور 1338 هم ساواک از قول خطیبی چنین گزاش می دهد:

خطیبی عضو مؤثر حزب مردم می گفت چند روز پس از بازگشت ابوالحسن ابتهاج از سفر اروپا یک ملاقات سری بین مشارالیه و آقای علم رهبر حزب مردم در دزاشیب صورت گرفته و در مورد تأسیس بانک توسط ابتهاج مذاکره و صحبت شده است و آقای علم به ابتهاج قول قطعی داده است که کمیته اعضای سرمایه دار حزب مردم و دوستان نزدیک خود را وادار خواهد کرد کلیه حساب جاری خود را در بانک های خارج به بانکی که توسط ابتهاج تأسیس خواهد شد انتقال دهند.

گوینده افزوده در صورت تحقق این موضوع بزرگ ترین مبارزه اقتصادی حزب مردم علیه دولت شروع خواهد شد.(2)

مدتی بعد بانک مورد نظر ابوالحسن ابتهاج با نام «بانک ایرانیان» تأسیس شد و فعالیتش را شروع کرد.

ص:83

مهرماه همان سال آماده می کرد و میان جناح های رقیب بر سرکارگردانی و هدایت آن رقابت و چنددستگی پیدا و پنهانی به وجود آمده بود. جناح راست حزب نگران سلطه گروه چپ (توده ای های سابق) بر روند برگزاری و برنامه و محتوای کنگره بود. با این حال چنان به نظر می رسید که شخص علم رهبر حزب هم تأکید دارد تا گروه و جناح چپ حزب که پیش از آن هم نشان داده بود استعداد و قابلیت بیشتری برای سازماندهی و توسعه تشکیلات حزب دارد، در کار برگزاری کنگره حزب نقش فعالانه تری بر عهده بگیرد. آنچه بود مقدمات برگزاری این کنگره فراهم و قرار شد از روز بیست و ششم مهر 1338 به مدت چهار روز کنگره در محل سینما پلازا تشکیل و برگزار شود.(1) از مدت ها قبل کمیته مرکزی حزب در تهران به شعب خود در شهرها و مراکز استان ها دستور داده بود نمایندگان خود را برای شرکت در کنگره حزب انتخاب کرده و برای روز موعود به تهران روانه دارند. مقرر بود نود تن از نمایندگان حزب مردم از شهرهای مختلف برای شرکت در کنگره انتخاب شوند. دستگاه رهبری حزب هم سی نفر را برای این منظور در نظر گرفته بود و یکصد و هشتاد نفر «به نام فعالین و متنفذین حزبی و از اعضای کمیسیون های داخلی برای شرکت در کنگره حزبی تعیین و معرفی» می شدند. حزب در نظر داشت حداقل سیصد نفر از اعضای خود را در کنگره شرکت دهد. برنامه سخنرانی ها و دیگر برنامه های کنگره پیشاپیش تنظیم شده بود.(2) با این حال فقط یکصد و پنجاه و هشت نفر از اعضای ریز و درشت حزب مردم در کنگره شرکت کردند و اعلام شد که طی این کنگره کارنامه و عملکرد حزب طی سالیان گذشته فعالیت مورد بررسی، نقد و ارزیابی قرار خواهد گرفت و با تعیین خط مشی آیندة حزب، اعضای شورای مرکزی برای دو سال آتی انتخاب خواهند شد.(3)

چنان که انتظار می رفت برنامه کنگره در فضایی مملو از ستایش و تمجید چاپلوسانه از شخص شاه جریان پیدا کرد و اسدالله علم به عنوان سخنران نخست کنگره با تمجید از تحولات پس از کودتای 28 مرداد و رهبری های به اصطلاح داهیانه شاه، عملکرد گذشته حزب مردم را رضایت آمیز خواند و نسبت به آینده امیدوارانه سخن گفت.(4) عَلَم در بخشی از

ص:84

سخنان خود پیرامون فلسفه وجودی حزب گفت:

حزب مردم برای تجسم و تقدس یک نیت پاک و وطنخواهانه و آزادمنشانه شخص اعلیحضرت محمدرضا پهلوی به وجود آمد. ما می خواستیم با تشکیل این حزب از شاهنشاه دموکرات منش خود سپاسگزاری کنیم و بزرگترین افتخار ما این خواهد بود که در حدود امکان خود توفیق پیدا کنیم و قسمتی از این نیت بزرگوارانه را عملاً تحقق بخشیم و اینک در آستانه اولین کنگره حزبی می توانیم به جرئت به شاهنشاه بزرگوار خود اطمینان بدهیم که حزب مردم به مثابه یک مکتب شاه دوستی آماده هرگونه جانبازی در راه نیات شاهنشاه است. برنامه حزب ما نیز ملهم از نیات اصلاح طلبانه شاهنشاه می باشد.

علم در این سخنرانی با صراحت به فرمایشی بودن هر دو حزب مردم و ملیون اشاره کرد و گفت که «تشکیلات حزب مردم مانند تمام احزاب جدیدالتأسیس یک تشکیلات انتصابی بود. یعنی حزب از بالا تشکیل شد و برنامه های حزب ما انعکاس نیات مبارک شاهنشاه است که باید آن را جامه عمل بپوشاند».(1)

در این کنگره حملات تندی نیز به دولت اقبال و حزب ملیون شد. اما اهل فن می دانستند که این یک جنگ زرگری و نوعی عوامفریبی است.(2) برخی اعضای شرکت کننده در کنگره هشدار می دادند که خطر گرایش هر چه بیشتر به سوی تفکر مارکسیستی و کمونیستی حزب مردم را تهدید می کند.(3) درباره شیوه انتخاب اعضای شورای مرکزی حزب مردم در جریان کنگره انتقادات و گلایه هایی از سوی برخی اعضا متوجه دستگاه رهبری حزب و شخص علم شد که او تلویحاً اظهار داشت برگزاری این گونه انتخابات درون حزبی در همه حال نمی تواند خالی از اشکال بوده و یا مخالفینی در پی نداشته باشد.(4) برخی از شرکت کنندگان در کنگرة حزب از حوزة تهران عبارت بودند از:(5)

1_ اسدالله علم، 2_ عدل _ سناتور، 3_ خانلری _ سناتور، 4_ عمید _ نماینده مجلس، 5_ جهانشاهی _ نماینده مجلس، 6_ خوشبین _ نماینده مجلس، 7_ افشار _ نماینده مجلس، 8_

ص:85

فضائلی _ نماینده مجلس، 9_ محسن فروغی، 10_ اعتمادی _ معاون بیمارستان فیروزآبادی، 11_ دکتر باهری _ استاد دانشگاه، 12_ حسن طیریان _ مدیر مسافرخانه در باب همایون، 13_ ابومحمدمصباح ثقفی، 14_ رسول پرویزی، 15_ امیر متقی _ عضو هیأت مدیره معاملات خارجی، و برخی کارمندان دولتی و اعضاء اتحادیه ها و سندیکاهای کارگری و...

از جمله مهم ترین اقدامات کنگره، انتخاب اعضای شورای مرکزی حزب مردم بود. از سی نفری که به شورای مرکزی حزب راه یافتند هشت نفر از تهران و بقیه از شهرستان ها بودند که در میان آنان برخی اسامی هم به چشم می خورد:

1_ فتح الله سمیعی، 2_ رحمت الله مقدم، 3_ محمد باهری، 4_ ذبیح الله صفا، 5_ رسول پرویزی، 6_ ناصر عامری، 7_ عبدالله والا، 8_ امیر متقی

شورای مرکزی جدید حزب هم در اولین جلسه خود که پس از کنگره برگزار شد پانزده عضو کمیته مرکزی را به شرح زیر انتخاب و معرفی کرد:(1)

1_ اسدالله علم، 2_ عدل، 3_ فرهاد، 4_ خوشبین، 5 _ قباد ظفری، 6_ خانلری، 7_ جفرودی،

8 _ عمید، 9_ جهانشاهی، 10_ ظلی، 11_ سعید هدایت، 12_ شیبانی، 13_ مظاهر، 14_ رستم امیربختیار، 15_ اعتمادی

در آخرین روز برگزاری کنگره در 29 مهرماه 1338 قطعنامه ای هم در چهارده ماده قرائت شد. عمده ترین آن بدین شرح بود:(2)

1_ نمایندگان کنگره یک بار دیگر سپاس بی پایان خود را به پیشگاه شاهنشاه بزرگ دمکرات منش که موجد آزادی عقیده و نگهبان اصول مشروطیت و قانون اساسی ایران است عرضه می دارند و آرزومندند که در سایه توجهات عالیه این پیشوای بزرگ و خردمند بتوانند خدمات سودمند و درخشانی به شاهنشاه و کشور ایران انجام دهند.

7_ نهضت مهم تقسیم املاک که به دست مبارک اعلیحضرت همایون ایجاد شده است باید تعمیم یابد. تجربیاتی که تاکنون از تقسیم املاک پهلوی خالصه به دست آمده است برای حل تمام مشکلاتی که در این راه وجود دارد کافی است درنگ در انجام این مهم جایز نیست. حزب مردم بایستی بکوشد که افتخار اجراء و تعقیب این برنامه سودمند و ضروری را

ص:86

که مبتکر آن شاهنشاه عدالت گستر می باشند کسب کند.

12_ دادگستری ما با کمال تأسف نتوانسته است اعتماد مردم را به خود جلب کند در صورتی که این امر فوق العاده مورد نهایت توجه شاهنشاه بود و عدم اطمینان عمومی به این دستگاه در پیشرفت اقتصادی کشور و همچنین در آرامش و آسایش جامعه اثر دارد.

کنگره مؤکداً حزب را مأمور می کند که در این زمینه کوشش فوق العاده به کار برد و لازم است که در این کوشش از تقلید بپرهیزد. دادگستری برای اجرای عدالت باید قدرت و استقلال داشته باشد. منظور از قدرت آن است که معنویت قضات تقویت گردد و فضل و دانش و تقوی معیار ترفیع و ترقی قضات باشد و حیثیت ایشان محفوظ بماند و نیازمندی مالی قضات رفع شود و از نفوذ سیاست در دادگستری و نفوذ دادگستری در سیاست جلوگیری به عمل آید.

ص:87

سوی مخالفان سازش ناپذیر حکومت شوند و در همان حال چنان وانمود شود که شاه در چارچوب دموکراتیک سازی حکومتش، به مخالفان سیاسی نیز اجازه فعالیت حزبی و سیاسی داده است. اسدالله علم به ارسنجانی اطمینان داد که او و حکومت از فعالیت سیاسی «جمعیت آزادی» حمایت خواهند کرد و ارسنجانی می تواند با آزادی بیشتری به انتقاد از حاکمیت و دولت وقت بپردازد. علم حتی به ارسنجانی پیشنهاد ائتلاف با حزب مردم را داده بود،(1) اما ارسنجانی تمایل داشت با وجود ارتباط و همکاری نزدیک با علم، مشی مستقل تری را در رهبری «جمعیت آزادی» دنبال کند. «جمعیت آزادی» اجازه یافته بود برای انتخابات آتی مجلس فعالیت های زودهنگامی را آغاز کند و برای یارگیری در مجلس نوزدهم دست به اقدام بزند.(2)

از اعضای کادر رهبری و مؤسس جمعیت آزادی افرادی نظیر محمد شاهکار، کاظم جفرودی و چند تن دیگر بعدها به حزب مردم پیوستند.(3) با حمایت پیدا و پنهان علم از ارسنجانی، جمعیت آزادی در مدت زمانی کوتاه فعالیتش را آغاز کرد و مورد توجه برخی محافل قرار گرفت.(4) ارسنجانی با پادرمیانی و واسطگی اسدالله علم دوبار به حضور شاه رسید و پیش بینی می شد طی ماه های بعد فعالیتش از حمایت های گستردة حاکمیت برخوردار شود. برخی تصور می کردند هرگاه دولت اقبال نتواند حزب اکثریت در دست تأسیس را راه اندازی کند، جمعیت آزادی در مقام حزب اقلیت جایگزین حزب مردم شده و حزب مردم نقش حزب اکثریت را ایفا کند.(5)

در اوایل مهر 1336 اعلام شد که تیمورتاش، شاهکار و جفرودی نمایندگان وقت مجلس نوزدهم، فراکسیون سه نفره جمعیت آزادی را تشکیل می دهند.(6) در طول پاییز و زمستان 1336 فعالیت های جمعیت آزادی با حمایت علم و شاه ادامه یافت و در این فاصله ارسنجانی مقالات تندی بر ضد دولت اقبال در نشریات مختلف چاپ و منتشر می کرد. چندین بار از ائتلاف قریب الوقوع حزب مردم با جمعیت آزادی سخن به میان آمد. آخرین بار در اسفند

ص:88

1336 بود که گفته شد «موضوع ائتلاف جمعیت آزادی با حزب مردم قطعی شده است و احتمالاً به زودی خبر آن به اطلاع عموم خواهد رسید». با این احوال این شایعه و خبر هم مسکوت ماند.(1) در این میان شایعه کودتای سرلشکر ولی الله قرنی در اواخر سال 1336 و دستگیری حسن ارسنجانی رهبر جمعیت آزادی به اتهام همکاری و دست داشتن در این کودتا موقعیت جمعیت آزادی را در عرصة سیاسی کشور و به ویژه در نزد حاکمیت و شخص شاه تضعیف کرد. به حسن ارسنجانی که پس از سی و چند روز بازداشت آزاد شده و حاضر نشد با حزب مردم ائتلاف کند، تکلیف شد به فعالیت جمعیت آزادی پایان دهد.(2)

ص:89

کرد. به ویژه اینکه گفته می شد «مقامات آمریکایی رسماً اعلام کرده اند تا زمامداری شخصی مورد اعتماد [که گویا مقصود علی امینی بود] از پرداخت هرگونه کمک مالی به ایران خودداری خواهند کرد».(1) قراین موجود نشان می داد که در اسفند 1336 علی امینی، که از سوی دولت اقبال از مقام سفارت ایران در واشنگتن عزل شده بود، در ملاقات با علم در آمریکا به او روی خوش نشان داده و احیاناً با پیشنهاد علم برای بازگشت به کشور موافقت کرده است. در این میان علم برای جلب اعتماد بیشتر علی امینی، جمعیت آزادی ارسنجانی را مأمور گفت و گو و ایجاد ارتباط با وی ساخته و نسبت به حمایت از امینی وعده هایی داده بود. در بیستم اسفند 1336 نشریات نوشتند که «اخیراً دوستی صمیمانه ای بین علم و دکتر امینی حکمفرماست و اولیاء جمعیت آزادی با صوابدید علی امینی به حزب مردم نزدیک شده»اند.(2)

امینی در اوایل تیر 1337 برای بازگشت به ایران اعلام آمادگی کرد و محافل مطلع پیش بینی کردند که پس از ورود به ایران فعالیت های سیاسی خود را در همکاری و ارتباط نزدیک با حزب مردم آغاز خواهد کرد.(3) بر همین اساس بود که در اوایل آذر 1337 شایع شد علی امینی (مهره مورد اعتماد آمریکایی ها) عضویت حزب مردم را پذیرفته و اسدالله علم وعده داده است او را از سوی حزب خود کاندیدای نخست وزیری کند و خود کماکان به همان لیدری حزب مردم «قناعت خواهد کرد».(4) تلاش آن بود که بر جاه طلبی ها و زیاده خواهی علی امینی و حمایت های محافل آمریکایی از او در چارچوب همان فعالیت ها و حیطه عمل حزب مردم، که در واقع به مفهوم مهار امینی بود، لگام زده شود. ساواک در چهارم آذر 1337 در این باره گزارش داد:

در دو روزه اخیر عده زیادی از کارمندان وزارتخانه های دادگستری _ دارایی و گمرکات و نمایندگان مجلسین و اشخاص مختلف از جمله آقای اسدالله علم رهبر حزب مردم به اتفاق چند نفر از نمایندگان فراکسیون مردم منجمله دکتر حسن افشار _ نورالدین الموتی _ شهاب فردوس _ سیدمرتضی ویشکایی _ احمد بختیاری _ سیدمرتضی ویشکایی _ چند نفر از نمایندگان تهران از جمله رضا خرازی _ احمد عرب نجفی _ غفاری نماینده اتحادیه

ص:90

کارمندان دولت _ دکتر علی اصغر پور _ همایون مدیرعامل سابق شرکت بیمه _ محمد نور کارمند پیشکاری دارایی تهران _ آقای دکتر علی امینی را در منزل ایشان ملاقات نموده اند...

بین اعضای مؤثر حزب مردم و اطرافیان آقای علم گفته می شود در مذاکراتی که بین آقایان علم و دکتر امینی به عمل آمده قرار شده آقای دکتر امینی عضویت حزب مردم را قبول و طرفداران ایشان نیز به حزب مزبور ملحق شوند.

عبدالحسین شمس زاده هم می گفت شب گذشته مذاکرات مهمی بین آقایان دکتر علی امینی و اسدالله علم در منزل آقای علم بدون حضور اشخاص دیگر به عمل آمده و ضمن این مذاکرات توافق شده که آقای دکتر امینی از طرف حزب مردم کاندید ریاست دولت شوند و در عوض کمک مؤثر مالی به حزب بنمایند.

وی علاوه کرده قرار است در جلسه هفته آینده که در منزل آقای دکتر امینی تشکیل خواهد شد عده ای از سران حزب مردم و طرفداران مؤثر آقای دکتر امینی هم حضور یافته و در مذاکرات شرکت کنند.(1)

چند روز بعد خبر رسید که علی امینی به دوستان و نزدیکان خود که در بخش های مختلف دولتی و غیره شاغل بوده اند توصیه کرده است که عضویت حزب مردم را پذیرفته و به نفع این حزب تبلیغ کنند. امینی اضافه کرده بود که فعلاً موضوع تغییر و یا تضعیف دولت اقبال از سوی مخالفان داخلی و نیز حامیان خارجی شاه دنبال نمی شود و استنباط این است که این سیاست به نفع سیاست شوروی در کشور و منطقه تمام خواهد شد.(2) در اواخر آذر از سوی شاه و دربار به علی امینی هشدار داده شد که هرگاه می خواهد در عرصه سیاسی کشور فعالیت کند ناگزیر باید فعالیت هایش را از طریق عضویت در یکی از دو حزب ملیون و یا مردم دنبال نماید و او که به درستی معتقد بود این دو حزب هیچ گونه ارزش و اعتباری در نزد مردم کشور ندارند، اصرار می ورزید حتی المقدور عضویت هیچ یک از این دو حزب را نپذیرد. با این حال ترجیح می داد هرگاه برای این اقدام تحت فشار قرار گیرد، به عضویت حزب مردم درآید.(3) برخی دوستان نزدیکش هم اساساً مخالف پیوستن او به هر یک از دو حزب مردم یا ملیون

ص:91

بودند.(1) در اواسط دی 1337 امینی طی ملاقاتی که با پادرمیانی علم با شاه داشت، صراحتاً اعلام کرد که قصد ندارد عضو حزب مردم شود و از شاه اجازه خواست تا حزب سومی تشکیل دهد. شاه با این تقاضای امینی مخالفت کرد و به دنبال آن گفته شد که روابط علم با امینی هم به سردی و تیره گی گراییده است.(2) با این حال سیاست مهار امینی توسط علم و حزب مردم ادامه یافت و ترجیح داده شد باز هم با امینی روابط عادی و نزدیک پیشین دنبال شود. در درون مجلس فراکسیون حزب مردم برای همکاری و ائتلاف احتمالی با نمایندگان منفرد و مستقل که برخی از آنان روابطی با امینی داشتند، به تلاش های هماهنگ خود ادامه داد.(3) بدین ترتیب طی ماه های بهار و تابستان 1338 حزب مردم و شخص علم سیاست دوستی و همکاری نزدیک با علی امینی را در پیش گرفت، تا جایی که در اوایل مرداد شایع شد علی امینی به زودی دبیرکل حزب مردم خواهد شد و علم هم وزیر بهداری می شود.(4) با این احوال به نظر می رسید که نه شاه و نه علم هیچ یک مایل نبودند رهبری حزب مردم را به علی امینی بسپارند، بلکه قصد داشتند با درگیر ساختن او به همکاری و فعالیت در چارچوب حزب مردم مانع از جاه طلبی مهارناشدنی او شوند. در بیست و ششم مرداد 1338 ساواک در این باره چنین گزارش کرده است:

ارسنجانی برادر حسن ارسنجانی به طور خصوصی به یکی از دوستان خود اظهار داشته مذاکراتی بین آقایان دکتر علی امینی و علم رهبر حزب در جریان است تا جمعیت آزادی ائتلاف خود را با حزب مردم اعلام و آقای امینی نیز رسماً عضویت حزب مردم را بپذیرند.

مشارالیه افزوده اعلیحضرت همایون شاهنشاه با تأسیس حزب به وسیله دکتر امینی موافقت نفرموده اند و روی همین اصل آقایان علم و امینی برای تشکیل حزب واحد و نیرومندی وارد مذاکره شده اند و فعلاً تنها مشکل کار این است که دکتر امینی حاضر نیست معاونت حزب مردم را هم بپذیرد بلکه مایل است رهبری حزب مذکور را به عهده گیرد و آقای علم به وزارت دربار شاهنشاهی منصوب گردد لیکن تاکنون در این مورد موافقتی به عمل نیامده است و از طرفی اعلیحضرت همایون شاهنشاه به هیچ وجه حاضر نشده اند که رهبری حزب

ص:92

مردم از دست آقای علم خارج شود معهذا ممکن است بر اثر ادامه مذاکرات توافق هایی به عمل آید.(1)

با شروع زمزمة انتخابات گفته شد امینی با وساطت برخی از دوستان نزدیکش در دولت و حزب ملیون، منصور اتابکی وزیر کشور وقت را متقاعد ساخته است در جریان انتخابات دوره بیستم (در تابستان 1339) با کاندیداهای حزب مردم مدارا کند و وزیر کشور هم در این رابطه وعده های مساعدی داده بود.(2) هر چند در جریان برگزاری انتخابات دوره بیستم علی امینی حاضر نشد از سوی حزب مردم کاندیدای انتخابات شود و در صدر گروهی از منفردین در انتخابات حضور یافت، با این حال او با حزب مردم و علم روابط نزدیکی داشت و در طول دوران رقابت های انتخاباتی میان دو گروه هیچ گونه تصادمی روی نداد و حتی حزب مردم برای حمایت از کاندیداهای منفرد در حوزه انتخابیه تهران وعده های مساعدی به علی امینی داد.(3)

ص:93

برای قوام دادن به فعالیت ها و حضور کمی و کیفی در عرصه کشور ادامه داد و برای فعال ساختن تشکیلات و سازماندهی اعضای آن در سطوح مختلف طرح هایی را به اجرا گذاشت و آیین نامه و بخشنامه های متعددی تنظیم و صادر کرد تا بلکه حزب مردم در عرصه اجتماعی و سیاسی کشور جایگاهی برای خود دست و پا کند.(1) چشمگیرترین فعالیت های حزب عبارت بود از برگزاری مراسم و جشن های سالگرد، استقبال های متعدد از رهبران حزبی و نیز «موکب شاهانه»، برگزاری سخنرانی های پرشمار تبلیغاتی و دادن وعده و وعیدهای بسیار ولی کمتر ثمربخش و تأثیرگذار.(2) با این حال رهبران حزب و به ویژه علم دبیرکل آن مدعی و معتقد بودند که فعالیت های آنان در آینده ای نه چندان دور ثمرات و نتایج روشن و آشکاری را به بار خواهد آورد و هرگاه نوبت تشکیل دولت به آنان برسد برای حل مشکلات و معضلات دامنگیر کشور راهکارهای مناسب ارائه خواهند داد.(3)

عمده فعالیت و احیاناً توسعه تشکیلات حزب مردم مرهون حضور شخص اسدالله علم در رأس دستگاه رهبری بود که خود ارتباط مستقیمی با شخص شاه داشت و به جای آنکه حزب قائم به تشکیلات و محتوای برنامه های آن باشد متکی به فرد یا افرادی بود که می توانستند برای آن در نزد حاکمیت حیثیت و جایگاهی عمدتاً تصنعی دست و پا کنند. به همین دلیل وقتی اسدالله علم به خارج از کشور می رفت فعالیت های حزب مردم به حداقل می رسید.(4) حربة تبلیغاتی مهم رهبران حزب امیدوار ساختن اعضای حزب به مراحم و حمایت های شاه بود که مدعی بودند به شرکت مردم در سرنوشت خودشان علاقه مند است.(5) غیبت چند ماهة علم از کشور فعالیت های احتمالی حزب مردم را در نیمه دوم سال 1336 کاملاً مختل و به حال تعطیل درآورده بود. ساواک نیز از فعالیت حزب مردم در پاییز سال 1336 و رکود حاکم بر آن گزارش های مأیوس کننده ای می داد که رهبران آن تقریباً بلاتکلیف و از شرکت منظم در جلسات حزبی خودداری می کنند و به هنگام عدم حضور اسدالله علم، آنان هیچگونه قدرت

ص:94

تصمیم گیری ندارند.(1)

حزب مردم در استان ها و مناطقی که به طور سنتی حیطه سلطه و نفوذ نزدیکان و یا حامیان دستگاه رهبری حزب بود، بیش از سایر مناطق کشور عرض اندام می کرد و مدعی حضور فعالانه بود. استان های خراسان و سیستان و بلوچستان در صدر این مناطق ادعایی رهبران حزب مردم قرار داشتند که البته باز هم هیچ منبع موثق و معتبری این گونه ادعاها را تأیید نمی کرد.(2)

هر از چند گاه رهبران حزب مردم مدعی می شدند که دولت اقبال و حزب ملیون او قادر نخواهند بود در درازمدت منویات و خواسته های اصلاحی شاه را در زمینه های اجتماعی، اقتصادی و به ویژه در اجرای اصلاحات ارضی و تحدید مالکیت های بزرگ اجرا کنند و بنابراین چاره ای جز تشکیل دولت جدیدی با هدایت حزب مردم نخواهد بود تا بر این خواسته های شاه جامه عمل بپوشاند. گاه، شایعاتی نظیر احتمال انتصاب علم به وزارت دربار شاهنشاهی موجب امیدواری دست اندرکاران حزب به تأثیرگذاری بیشر در مجموعة حاکمیت می شد.(3) با این همه ساواک در هفتم اسفند 1337 (یک سال و چند ماه پس از تأسیس حزب)، از یکی از جلسات حزبی گزارشی می دهد که به خوبی گویای وضع حزب است:(4)

از ساعت 2/71 روز گذشته حوزه شماره یک بخش 4 حزب مردم با حضور دکتر سعید حکمت نماینده مجلس شورای ملی _ معدلی فرماندار سابق قصر شیرین _ دکتر منصوریان قاضی دادگستری _ پرویز وهمی کارمند دخانیات _ یدالله محمدی کارمند بنگاه عمران و صولتی کارمند بانک ملی تشکیل گردیده است.

در این حوزه دولتی درباره عدم توجه اعضای حزب به شرکت در حوزه ها و همچنین بی علاقگی مردم به احزاب بحث نموده و دکتر حکمت ضمن اظهار تأسف از این موضوع اظهار داشته بایستی مردم را به اصول دموکراسی آشنا نمود تا از احزاب استقبال نمایند و پس از مذاکرات مفصل قرار شده برای رفع این مشکل توسط حوزه نامه ای به آقای علم رهبر حزب نوشته شود و نامه مزبور تهیه شده و به آقای علم تسلیم گردیده است.

ص:95

آقای علم در پاسخ نامه مزبور اظهار نموده نمی داند به چه علت اعضاء حزب در جلسات حوزه ها شرکت نمی کنند و دستور داده که از نفرات جدید برای تکمیل افراد حوزه استفاده به عمل آید و به سایر اعضا نیز مراجعه و علت عدم حضورشان را با ذکر دلایل به اطلاع ایشان برسانند.(1)

بی اعتنایی اعضای حزبی که مدعی متشکل کردن روشنفکران و تحصیلکردگان کشور بود، به حدی بود که حتی برای سخنرانی فردی چون دکتر ذبیح الله صفا هم «جز چند نفر کسی به حزب نیامد».(2) به تشخیص ساواک، این بی اعتنایی اعضای حزب به این علت بوده است که «افراد حزبی اغلب از وضع تشکیلات و سازمان فعلی حزب ناراضی می باشند و از آن استقبال نمی کنند».(3)

در این میان رهبران حزب برای جلب رضایت اعضا و ایجاد انگیزه بیشتر برای فعالیت و جذب افراد جدید به حزب به برخی طرح های عمدتاً تبلیغاتی، ولی در قالب برنامه های حمایتی، روی آوردند. از جمله از مرداد 1336 مقرر شد که پزشکان عضو حزب مردم اعضای بیمار این حزب را به رایگان ویزیت و معالجه کنند.(4) اسدالله علم در اواخر نخستین سال فعالیت حزب مردم به منتظران پست و مقام لانه کرده در حزب وعده داد که با توجه به خشنودی و حمایت شاه از فعالیت حزب، در آیندة نه چندان دور مأموریت تشکیل دولت جدید به این حزب واگذار خواهد شد. در میان اعضای حزب مردم همچنین تبلیغ می شد که علم بیش از دکتر اقبال نخست وزیر و رهبر حزب ملیون مورد عنایت و توجه شخص شاه قرار دارد و به همین دلیل حزب مردم بیش از حزب رقیب شانس موفقیت خواهد داشت.(5) اما این ترفندها نتوانست تحرکی در حزب ایجاد کند و کم کم کارگردانان حزب به این نتیجه رسیدند که نه علم و نه مجموعه حزب مردم نخواهند توانست در آینده قابل پیش بینی برای اعضای ریز و کلان آن جایگاه و موقعیت امیدوار کننده ای دست و پا کنند.(6)

ص:96

در آغاز امر اسدالله علم و دیگر رهبران حزب مدعی بودند که حزب مردم برای تأمین مخارج خود در درجة اول به حق عضویت و پرداخت های ماهیانة اندک اعضای خود اتکا خواهد کرد.

حزب مردم برای ورودیه و حق عضویت افراد در حزب مبلغ پانصد ریال تعیین کرده بود و نیز اعضای آن موظف بودند ماهیانه پانصد ریال هم به طور مستمر به صندوق حزب واریز کنند.(1) با این حال خیلی زود آشکار شد که اعضای حزب مردم بسیار کمتر از آن هستند که حق عضویت ماهیانه آنان بتواند مخارج و هزینه های روزافزون حزب را تأمین کند. بسیاری از کسانی که به ظاهر ورقه عضویت حزب را پر کرده و رسماً عضو حزب محسوب می شدند، تقریباً هیچ گاه پولی به صندوق حزب نمی پرداختند. از این رو حاکمیت ناگزیر بود برای تداوم حیات حزب اقلیتش کمک های مالی منظم و کافی در اختیار آن قرار دهد. هر چند رهبران حزب هیچ گاه آشکارا در این باره اظهارنظر نکردند، اما منابع غیررسمی در اوایل بهمن 1336 فاش ساختند که حزب مردم ماهیانه مبلغ سیصد هزار ریال کمک بلاعوض از دربار شاهنشاهی دریافت می کند. گفته می شد که با آغاز فعالیت حزب اکثریت ملیون مبلغ مشابهی هم به آن حزب اختصاص خواهد یافت. بعدها برخی محافل از کمک مالی دولت اقبال به حزب مردم سخن به میان آوردند که گویا مبلغ آن ماهیانه دویست هزار ریال تعیین شده بود. دولت اقبال برای اداره امور حزب اکثریتش هم حدود سیصد هزار ریال در نظر گرفته بود.(2) با این حال بعضی از اعضای فعال تر حزب مردم تا پایان دوره دبیرکلی علم حق عضویت ماهیانه خود را به صندوق حزب واریز می کردند.(3) علاوه بر این منابع مالی، برخی از اعضای برجسته و دستگاه رهبری حزب ، که عمدتاً افراد ثروتمند و صاحب مکنتی بودند، از راه های گوناگون مبالغی به حزب کمک می کردند و حزب در برخی مقاطع نظیر زمان برگزاری انتخابات از کاندیداهای نهایی حزب به فراخور وضعیت مالی و تمکن اقتصادی آنان مبالغی دریافت می کرد. همچنین برخی از مدیران ارشد دولتی و حکومتی که ارتباط نزدیکی با علم و دستگاه رهبری حزب مردم داشتند مبالغی به حزب کمک می کردند. ابوالحسن ابتهاج و احیاناً عبدالله انتظام به ترتیب مدیرعامل سازمان برنامه و مدیرعامل شرکت ملی نفت از جمله کسانی بودند

ص:97

که مبالغی در اختیار دستگاه رهبری حزب مردم قرار می دادند. در مقاطعی حزب مردم موفق شده بود از شخص علی امینی مبالغی کمک دریافت دارد. در برخی اسناد بر جای مانده از ساواک به این گونه کمک های مقطعی افراد متنفذ و ثروتمند و نیز مقامات دولتی و حکومتی به حزب مردم اشاراتی شده است.(1) این کمک ها تا زمانی بود که اسدالله علم به عنوان دبیرکل در حزب حضور داشت.

ص:98

روزنامه ها نیز به تدریج در جرگة حامیان و ناشران غیررسمی افکار حزب مردم وارد شدند که عمدتاً از فرصت طلبی و سودجویی مدیران مسئول و برخی سردبیران آنها نشأت می گرفت. اولین مدیرمسئول روزنامة اندیشه مردم دکتر هوشنگ عسگری بود. ساواک درباره عملکرد او در روزنامة اندیشه مردم چنین گزارش داده است:

از بدو پیدایش فکر سیستم دو حزب، دکتر هوشنگ عسگری مدیر مجله و روزنامه خوشه به منظور ایجاد زمینه در مرحله اول برای پست تبلیغات و سپس نمایندگی مجلس خود را به علم چسبانید و با اینکه دارای افکار طرفدار دکتر مصدق است و مقالات وی در مجله فردوسی هنگام زمامداری دکتر مصدق مؤید این نظر است معهذا روزنامه خود را دربست در اختیار حزب مردم و علم گذارد و پس از اینکه امتیاز روزنامه اندیشه مردم برای ارگان حزب مردم به دست آمد به عنوان مدیرمسئول روزنامه شروع به فعالیت کرد.

_ دزدی از انتشار روزنامه:

اخیراً یکی از کارکنان روزنامه اندیشه مردم متوجه می شوند از جمع سه هزار برگ روزنامه ای که باید روزانه در چاپخانه خوشه متعلق به دکتر عسگری چاپ شود روزانه در حدود 1000 برگ کمتر چاپ می شود. کارمند مزبور بلافاصله با تطمیع متصدی چاپ روزنامه در چاپخانه تماس و از وی کاغذ می گیرد که روزانه بیش از دو هزار برگ و اغلب هزار و پانصد برگ روزنامه چاپ نمی شود.

موضوع بلافاصله در شورای حزب مطرح و دکتر عسگری احضار می شود و معلوم می گردد از این طریق روزانه در حدود 10000 ریال استفاده می کرده است. دکتر عسگری در شورا بلافاصله از ترس و خجالت سنکوب کرده و مدتی در بیمارستان بستری می شود و پس از این جریان از سمت مدیریت روزنامه نیز معزول می گردد.

_ توطئه دکتر عسگری:

اخیراً دکتر عسگری که وزن خود را از دست داده است به دست و پا افتاده و با مراجعه به آقای کاشفی که مدتی است از روزنامه اندیشه مردم کنار رفته است اظهار داشته که به هر طریقی می تواند باید موجبات لکه دار کردن دکتر بهرامی و پرویزی گردانندگان فعلی روزنامه اندیشه مردم را فراهم نماید و افزوده است در صورتی که وضع من بیش از این در حزب مبهم شود بر علیه یک عده از زعمای حزب که خرابکاری هایی می کنند و با اتکاء به

ص:99

علم اعمال نفوذهایی می نمایند مقالاتی انتشار خواهم داد.(1)

ماه ها پس از توقف انتشار روزنامه اندیشه مردم، روزنامه مهر ایران که قبل از آن هم از نشریات طرفدار و حامی حزب مردم بود، از حدود پانزدهم فروردین 1341 در جایگاه ناشر افکار حزب مردم فعالیت و انتشارش را ادامه داد. در آن زمان اختلافات درونی در دستگاه رهبری و کارگردانی حزب مردم آشکارتر از قبل خود را نمایان ساخته بود و به تبع آن روزنامه مهر ایران، خواسته و ناخواسته، در این اختلافات درگیر می شد. مدیرمسئول مهر ایران محسن موقر بود. سومین روزنامه ناشر افکار حزب مردم راه مردم بود که در آغاز امر انتشار آن هفتگی بود و دکتر ابراهیم مدرسی آن را مدیریت می کرد. در دوره دبیرکلی علی نقی کنی، روزنامه راه مردم ناشر افکار و ارگان رسمی حزب مردم شد و تا اوایل دوره دبیرکلی ناصر عامری به حیات خود در این جایگاه ادامه داد. آخرین روزنامه ناشر افکار و ارگان رسمی حزب مردم روزنامه مردم بود که فعالیتش را با مدیریت محمدحسین موسوی از نهم دی 1352 آغاز کرد و تا بیست و یکم فروردین 1354 انتشار آن ادامه داشت. مهم ترین نشریات و روزنامه هایی که تا پایان دوران دبیرکلی اسدالله علم در سلک طرفداران و حامیان حزب مردم باقی بودند، عبارتند از: اطلاعات هفتگی (به مدیر مسئولی منوچهر سعید وزیری)؛ مهر ایران (به مدیرمسئولی محسن موقر)؛ روزنامه وزین (به مدیرمسئولی جواد عظیمی)؛ مجله تهران مصور (به مدیرمسئولی عبدالله والا)؛ مجله تهران اکونومیست (به مدیرمسئولی باقر شریعت)؛ مجله خاورمیانه (به مدیرمسئولی عدنان مزارعی)؛ روزنامه سحر (به مدیرمسئولی سلیمان انوشیروانی)؛ روزنامه آسیای دموکرات (به مدیرمسئولی ناصرقلی فرهادپور)؛ مجله آسیای جوان (به مدیرمسئولی سیروس بهمن)؛ روزنامه مسلک (به مدیرمسئولی ساغر یغمایی)؛ روزنامه ایران ما (به مدیرمسئولی جهانگیر تفضلی)؛ مجله خوشه (به مدیرمسئولی هوشنگ عسگری)؛ روزنامه بختیار (به مدیرمسئولی تراب سلطان پور)؛ تهران ژورنال (به سردبیری دکتر وفا)؛ روزنامه هیرمند (به مدیرمسئولی مجید فیاض)؛ روزنامه بازار گیلان (به مدیرمسئولی شجاع عسگری)؛ و نهایتاً روزنامه اندیشه مردم (که در تابستان 1339 ابوالحسن احتشامی مدیر آن بود).

لازم به یادآوری است که تمام مدیران مسئول این روزنامه ها و نشریات از سوی حزب

ص:100

مردم کاندیدای انتخابات دوره بیستم شده بودند.(1) روزنامه صدای مردم به مدیریت و صاحب امتیازی محمدحسین فری پور و سردبیری فریدون فری پور هم از حامیان پر و پا قرص حزب مردم در دوره دبیرکلی علم محسوب می شد.(2)

ص:101

علاقه بند، احراری و مرتضوی نیز نام برد. گفته می شد که در آغاز امر حدود شصت نفر برای عضویت در سازمان جوانان حزب مردم ثبت نام کردند. با این احوال «جز اعضای کادر مرکزی سایرین هیچ گاه در حزب حاضر» نمی شدند.(1) علم که سخت راغب بود سازمان جوانان حزب به سرعت توسعه پیدا کند، از بی اقبالی جوانان به حزب اظهار نارضایتی کرده و مصمم بود شخصاً روند پیشرفت و توسعه فعالیت های آن را تحت نظارت بگیرد.(2) در راستای ترغیب جوانان به عضویت، حزب اقدام به برگزاری برخی برنامه های تفریحی، مسافرتی و ورزشی نمود.(3) اما پس از مدتی فعالیت های آن متوقف شد. فقط در دوره دبیرکلی ناصر عامری و طی سال های 1353_1352 بود که بار دیگر سازمان جوانان حزب مردم جنبشی کم فروغ یافت.

ص:102

حزب مردم در مجلس نوزدهم حدود بیست و سه عضو داشت.(1)

تلاش های چشمگیر حزب مردم برای یارگیری های جدید از نمایندگان، موجب نگرانی اقبال و طرفداران او در مجلس و دولت شده بود. اقبال اگرچه وزن و ارزشی برای نمایندگان قائل نبود، اما از آن جهت به این تلاش های حزب مردم حساسیت نشان می داد که در همان ماه های نخست هم آشکار شده بود حضور اقلیت طرفدار حزب رقیب در مجلس در برابر لوایح و خواسته های دیگر دولت از مجلسیان مشکلاتی را ایجاد کرده است.(2)

در پاییز و زمستان سال 1336 که فراکسیون پارلمانی حزب مردم فعالیت ها و موضع گیری هایش را بر ضد دولت اقبال و طرفداران او افزایش داده بود، گروه های بی طرف و نیز کسانی که به امید عضویت یافتن در حزب اکثریت در دست تأسیس طرفدار دولت به حزب مردم نپیوسته بودند، در برابر فراکسیون حزب مردم موضع مخالف اتخاذ می کردند، و گاه فقط به صرف مخالفت با فراکسیون حزب مردم «با هر لایحه ای که دولت تقدیم بدارد ولو به آن عقیده نداشته باشند موافقت» می نمودند. این گروه می کوشیدند تا هرچه زودتر در مقابل فراکسیون اقلیت متشکل شوند و با وجود آنکه دکتر اقبال کماکان به مجلسیان بی اعتنا بود، باز هم مستقیم و غیرمستقیم از او می خواستند با تشکیل و اعلام موجودیت حزب اکثریتش فراکسیون این حزب در مجلس شکل بگیرد.(3)

در مجلس سنا نیز حزب مردم از همان آغاز تحرکاتی را برای عضو ساختن سناتورها شروع کرده بود. اسدالله علم به خاطر دوستی و ارتباط نزدیک با بسیاری از سناتورها امیدوار و در واقع متوقع بود که آنان عضویت حزب مردم را بپذیرند. با این حال بر خلاف مجلس شورای ملی، سناتورها چندان رغبتی به حضور در احزاب دوگانه و از جمله حزب مردم نشان نمی دادند. اما رایزنی ها و مذاکرات علم سرانجام به تشکیل فراکسیون کوچکی از اعضای حزب مردم در مجلس سنا انجامید.(4) با این حال تأثیر گذاری احزاب و از جمله حزب مردم در مجلس سنا و تصمیم سازی های آن هیچ گاه قابل اعتنا نشد و سناتورها حوصله و انگیزه زیادی

ص:103

برای شرکت در بازی های حزبی آن روزگار نداشتند. (1)

در اوایل آذر 1336 فراکسیون پارلمانی حزب مردم در مجلس نوزدهم حدود بیست و هشت عضو داشت. در اواخر دی ماه 1336 شمار این نمایندگان به حدود سی و هشت تن بالغ شده بود. به گزارش ساواک این عده عبارت بودند از: 1_ دکتر محمدحسین اسدی 2_ عزیز اعظم زنگنه 3_ پروفسور جمشید اعلم 4_ دکتر حسن افشار 5_ دکتر رستم امیربختیار 6_ عبدالمجید بختیار 7_ سلطانمراد بختیار 8_ دکتر علی اکبر بینا 9_ شجاع بیات ماکو 10_ مهندس ناصر بهبودی 11_ دکتر غلامحسین جهانشاهی 12_ دکتر سعید حکمت13_ دکتر اسفندیار دیبا 14_ مهندس عبدالعلی دهستانی 15_ هلاکو رامبد 16_ سواک ساگبنیان 17_ حسن سراج حجازی 18_ مهندس سلطان محمد سلطانی شیخ الاسلامی 19_ زین العابدین سالار بهزادی 20_ احمد سید امامی 21_ یارمحمد شادلو 22_ مهندس مهدی شیبانی 23_ محمد عباسی 24_ دکتر موسی عمید 25_ محمدعلی علامه وحیدی 26_ شاه محمد غضنفری 27_ مهندس محسن فروغی 28_ مهندس فیروز فروهر 29_ محمد فضائلی 30_ امیرحسین فولادوند 31_ منوچهر قراگوزلو 32_ علی قوام 33_ الیاس کشکولی 34_ محسن مرآت اسفندیاری 35_ عنایت اله نصیری 36_ مهندس سعید هدایت 37_ پرویز میرافشار 38_ مهندس کیقباد ظفر

در حالی که حزب مردم تلاش می کرد بر شمار اعضایش در مجلس نوزدهم بیفزاید، دکتر اقبال می کوشید موقعیت حزب مردم را در مجلس و بیرون از مجلس تضعیف کند. در اوایل تابستان، اقبال موضوع احتمال نقش داشتن اسدالله علم در کشته شدن چهار آمریکایی به دست دادشاه در بلوچستان را به تهدیدی علیه حزب مردم و فراکسیونش تبدیل کرد تا مانع از تحرکات ضد دولتی گسترده تر این حزب در مجلس و بیرون از آن شود. اما این حمله شاید به خاطر گله گذاری علم در نزد شاه ادامه نیافت.(2)

نظر به اینکه اصولاً در پیوستن به دو حزب مردم و ملیون، عقیده و مسلک در میان نبود، بیشتر نمایندگان منتظر بودند ببینند شاه به کدام یک از دو حزب عنایت و توجه نشان می دهد تا در همان حزب «ثبت نام» کنند.(3) طرفداران حزب مردم در داخل و خارج مجلس سعی می کردند به همه تفهیم کنند، حزبی که مورد توجه «شاهنشاه» است، همین حزب مردم است و «قبول عضویت حزب مردم اصلح است». گزارشی که ساواک از یکی از جلسات هفتگی

ص:104

طرفداران حزب مردم در منزل «فتح الله فرود نماینده مجلس شورای ملی» تهیه کرده، به خوبی بیانگر ذهنیت و انگیزه این افراد؛ و نیز نشان دهندة فضای حاکم بر سیاست داخلی آن روزهاست. ساواک در چهاردهم تیر 1337 در این باره گزارش داده است:

قبل از ظهر روز مزبور جلسه هفتگی [در] منزل فتح الله فرود نماینده مجلس شورای ملی تشکیل گردیده و عده ای در حدود شصت نفر از طبقات مختلف منجمله کبیری، اقوامی، صفری، رضوی، قدس، ارباب جلیل خانلو، ادیب صدرایی، آزادگان، خسروی، صائبی، مرتضائی کارمند دخانیات و قماشی در آن شرکت نموده اند. در این جلسه ارباب جلیل خانور[خانلو] رئیس سابق صنف نانوا گفته است عده ای از دوستانش برای عضویت در احزاب ملیون و مردم با مشارالیه مشورت و کسب تکلیف نموده اند و به آنها پاسخ داده حزب ملیون مانند ماه شب چهارده در عین روشنایی رو به زوال است و لیکن حزب مردم مانند شب های اول ماه و به طرف روشنایی می رود و قبول عضویت حزب مردم اصلح است. یکی از حضار در مورد وضع حزب مردم در مجلس شورای ملی از فرود سؤال نموده و فرود در پاسخ وی گفته است حزب مردم دارای 47 عضو ثابت در مجلس می باشد و حداقل 12 نفر از اعضای حزب ملیون هم علاقه مند و یا در حقیقت تابع حزب مردم می باشند و اگر نمایندگان منفردی که به حزب مردم تمایل دارند به این عده اضافه شوند در حال حاضر حزب مردم دارای 75 یا 76 رأی ثابت در مجلس شورای ملی بوده و بنابراین اکثریت کامل دارد منتهی آقای علم رهبر حزب مردم مایل نیستند عنوان اکثریت را در مجلس داشته باشند زیرا در این صورت بایستی دولت آقای دکتر اقبال ساقط و آقای علم مأمور تشکیل کابینه بشوند و تا موقعی که بنا به اراده اعلیحضرت همایون شاهنشاه آقای دکتر اقبال نخست وزیر باشند آقای علم جنبه اقلیت را حفظ خواهد کرد و اما هر لحظه ای که شاهنشاه از آقای دکتر اقبال حمایت نفرمایند و احزاب و نمایندگان را مجاز کنند بلافاصله دولت آقای دکتر اقبال ساقط خواهد شد و آقای فرود اضافه نموده اند که آقای علم شخصاً با حسن اخلاق و تدبیر خود توانسته عده ای را دور خود و حزب مردم جمع آوری نماید و آقای دکتر اقبال دارای چنین تدبیر و ابتکاری نیست و اصولاً فاقد اخلاقی می باشند که مردم دور ایشان جمع شوند.(1)

ص:105

اما در نمایشنامة دمکراسی دو حزبی، کارگردان نقش اقلیت را به اسدالله علم و حزب او داده بود. از این رو علم برای حفظ نقش خود، اجازه نداشت شمار بیشتری از نمایندگان را وارد حزبش کند. اطلاعات بیشتر در این باره در گزارش هفدهم اردیبهشت ساواک چنین آمده است:

آقای علم رهبر حزب مردم قبل از مسافرت اخیر به یکی از دوستان خود اظهار داشته است چند نفر از نمایندگان منفرد مجلس شورای ملی به مشارالیه مراجعه و تقاضای عضویت در حزب را نموده اند ولی وی این موضوع را موکول به کسب اجازه از پیشگاه ملوکانه کرده و بالاخره پس از شرفیابی به نمایندگان مذکور پاسخ داده است متأسفانه در حال حاضر اعلیحضرت همایون شاهنشاه ورود هیچ یک از نمایندگان منفرد را به حزب مردم صلاح نمی دانند و معتقدند در این صورت اقلیت مجلس به صورت اکثریت درآمده و وضع دولت آقای دکتر اقبال را متزلزل خواهد کرد.

شاهنشاه فرموده اند تا اخطار ثانوی حزب مردم از قبول عضویت نمایندگان جدید خودداری و حتی به جای آقایان قباد ظفر و یکی دیگر از اعضای حزب که از وکالت استعفا کرده اند اشخاص دیگری پذیرفته نشوند و روی همین اصل نمایندگان متمایل به حزب مردم فقط و فقط به رابطه دوستانه و همکاری مخفیانه پارلمانی با مشارالیه اکتفا نموده و منتظر صدور دستور شاهنشاه هستند.(1)

حزبی که قرار بود یکی از دو رکن دمکراسی در ایران باشد، حتی برای فعالیت در انتخابات هیأت رئیسه مجلس و کسب چند کرسی بی اهمیت نایب رئیسی و کارپردازی منتظر اجازه شاه بود. ساواک در این زمینه از قول «یکی از نزدیکان آقای علم رهبر حزب مردم» چنین گزارش می کند:

یکی از نزدیکان آقای علم رهبر حزب مردم اظهار داشته کادر رهبری حزب مردم در یک جلسه سری که اخیراً تشکیل شده به پیشنهاد دکتر باهری تصمیم گرفته اند در انتخابات هیأت رئیسه مجلس شورای ملی که قریباً شروع خواهد شد با حزب ملیون وارد مبارزه شدیدی شوند و سعی نمایند نواب رئیس و کارپردازها و منشی کمیسیون ها را از افراد وابسته به فراکسیون حزب یا منفردینی که به حزب مذکور سمپاتی دارند انتخاب نمایند و

ص:106

در این مورد قرار است پس از مراجعت شاهنشاه از لندن آقای علم شرفیاب و تقاضا نماید که اجازه فرمایند حزب مردم در انتخابات هیأت رئیسه مجلس فعالیت بیشتری از خود ابراز دارد. آقای علم پیروزی حزب مردم در انتخابات هیأت رئیسه مجلس را ایجاد وجهه برای حزب مردم دانسته و معتقدند که در انتخابات نمایندگان دوره آینده مجلس شورای ملی زمینه را برای پیروزی حزب مردم بین طبقات مختلف مردم بالاخص دانشجویان و کارگران آماده خواهد ساخت. در مورد ریاست مجلس شورای ملی نسبت به آقای سردار فاخر حکمت توافق شده ولی حزب مردم کوشش خواهد کرد حتی المقدور دو نفر نواب رئیس از حزب مردم انتخاب شوند و در جلسه مذکور تذکر داده شده که تا روز شروع انتخابات هیأت رئیسه مجلس این موضوع را مخفی نگاه دارند تا دولت و فراکسیون ملیون روز مذکور با یک مانور حزب مردم و منفردین و عمل انجام شده ای روبرو شوند.(1)

اما در ترکیب هیأت رئیسه پیشین مجلس تغییر قابل اعتنایی رخ نداد و فقط یکی دو تن از اعضای کارپردازی و منشی ها جابه جا شده و جای خود را به افراد دیگری دادند.(2)

با اینکه به پیروی از «منویات شاهانه» قرار بود حزب مردم، نقش اقلیت و حزب مخالف را ایفا کند، اما شاه که نسبت به نیات آمریکایی ها سوء ظن داشت و از نخست وزیر شدن علی امینی، مهرة مورد اعتماد آمریکا، نگران بود، اجازه نمی داد که حزب اقلیت، موجب سقوط یا تضعیف دولت اقبال گردد.(3)

از جمله مسائلی که در دی ماه 1336 پیش آمد طرح استیضاح دولت دکتر اقبال در مجلس دورة نوزدهم و موضع گیری فراکسیون حزب مردم در این باره بود. حزب مردم هنوز مردد بود در برابر دولت اقبال در مجلس نوزدهم موضع تندی اتخاذ کند و به همین دلیل شورای عالی حزب طی جلسات متعددی در این باره به رایزنی پرداخت(4) و این در حالی بود که اقبال صراحتاً به مجلس نشینان بی اعتنایی می کرد و حتی گفته بود تا شخص شاه اجازه ندهد، برای پاسخ به استیضاح کنندگان در مجلس حاضر نخواهد شد و اضافه کرده بود نمایندگان مجلس در ماندن یا کناره گیری او از مقام نخست وزیری هیچ گونه نقشی ندارند و

ص:107

فقط شاه تصمیم گیر اصلی و نهایی است، و البته دروغ هم نمی گفت. با این حال در روز استیضاح اقبال در مجلس، که می شود گفت مهم ترین اقدام تمام دوران چهار سالة نمایندگان دوره نوزدهم بود، حزب مردم با تمام رجزخوانی های زرگری و ظاهری پیشین، در اطاعت محض از اراده شاه، به دولت اقبال رأی منفی نداد و برای خالی نبودن عریضه رأی ممتنع داد تا دولت اقبال از نود و هفت نماینده حاضر در مجلس، هفتاد و هفت رأی موافق بگیرد و بار دیگر در مسند قدرت باقی بماند.

بیشتر کسانی که به اقبال رأی منفی دادند، از نمایندگان منفرد بودند.(1) گزارش این استیضاح به خوبی نشانگر معنا و مفهوم دمکراسی شاهنشاهی است:

یکی از اعضای فراکسیون مردم اظهار داشته یک روز قبل از طرح استیضاح دولت در مجلس از طرف آقای سردار فاخر حکمت رئیس مجلس شورای ملی به کلیه نمایندگان تأکید گردیده که باید به دولت رأی اعتماد داده شود ولی آقای علم و سه نفر دیگری از اعضای مؤسس حزب مردم در شرفیابی به حضور شاهنشاه استدعا نموده اند که اجازه فرمایند نمایندگان فراکسیون مردم به دولت رأی ممتنع داده و یا اصولاً در جلسه شرکت نکنند و پس از مذاکرات زیاد اعلیحضرت همایونی موافقت فرموده اند که فقط پانزده نفر از نمایندگان فراکسیون مردم در مجلس حضور یافته آنها هم به دولت رأی ممتنع بدهند.

نماینده مذکور افزوده در صورتی که شاهنشاه اجازه فرموده بودند حزب مردم دولت را ساقط می کرد و سپس اظهار داشته که شاهنشاه مانند اعلیحضرت فقید مایل هستند که شخصاً در کلیه امور دخالت و نظارت داشته باشند و حتی در جلساتی که آقای دکتر اقبال در پاسخ سؤالات سید جعفر بهبهانی به مشارالیه و مجلس حمله کردند در صورتی که شاهنشاه نمایندگان وابسته به حزب مردم را به سکوت دعوت نکرده بودند آنها آقای نخست وزیر را با خواری از پارلمان خارج کرده بودند.(2)

رأی ممتنع بعضی از نمایندگان عضو فراکسیون حزب مردم به دولت اقبال مورد تأیید دستگاه رهبری حزب مردم قرار گرفت.(3)

در اوایل اسفند 1336 فراکسیون حزب مردم با اعضای فراکسیون کوچک جمعیت آزادی

ص:108

ائتلاف کرد. مدت کوتاهی پس از توقف فعالیت جمعیت آزادی، اعضای فراکسیون آن در مجلس نوزدهم رسماً به عضویت حزب مردم پذیرفته شدند.(1) از اوایل سال 1337 هم اسدالله علم و برخی دیگر از رهبران متنفذ حزب مردم برای جلب همکاری و احیاناً ائتلاف و یا عضویت برخی نمایندگان منفرد مجلس که در عین حال در میان دیگر منفردین نفوذ و اعتبار داشتند وارد مذاکره و گفت و گو شدند و در این راستا برخی از آنان وعده هایی پیرامون همکاری و یا ائتلاف با فراکسیون حزب مردم در مجلس نوزدهم به رهبران حزب دادند.(2) با آغاز فعالیت حزب اکثریت ملیون در خرداد 1337 رقابت دو حزب برای کشیدن منفردین به سوی خود آغاز شد. در این رقابت، حزب اکثریت توانست سهم بیشتری از این غنایم بلاتکلیف را از آن خود کند.(3) اما اقلیتی تقریباً بیست نفره از منفردین تا اواخر دوران حیات مجلس نوزدهم حاضر نشدند در هیچ یک از دو حزب ملیون یا مردم عضویت پیدا کنند. در آستانه انتخابات دوره بیستم مجلس (در تابستان 1339) تعدادی دیگر از منفردین در حزب ملیون عضو شدند.

ص:109

حزب مردم از بهار سال 1338 مطالعه بر سر کاندیداهای حزب در انتخابات آتی و فراهم آوردن تمهیدات و زمینه های لازم برای مشارکت فعال در آن انتخابات را آغاز کرده و علاوه بر تهران در دیگر شهرهای کشور هم تحرکاتی صورت گرفته بود.(1) بر اساس گزارش ساواک در اول مهر 1338، حزب مردم برای سازماندهی فعالیت های انتخاباتی خود تیمی پنج نفره با شرکت اسدالله علم، علی امینی، علی اکبر بینا، عبدالله والا و یک تن دیگر که نامش در گزارش ساواک ذکر نشده، تشکیل داد. گفته شد که اسدالله علم تأکید کرده که دیدگاههای امینی درباره انتخابات از سوی حزب مردم مورد توجه قرار خواهد گرفت. اعلام شد که علم بر آن است گروهی از ثروتمندان عضو حزب مردم را برای کمک مالی به امور انتخاباتی حزب تشویق و ترغیب کرده و خود نیز قول داده است مبالغی برای این منظور از سرمایه شخصی تأمین کند.(2)

از دیگر اقدامات مقدماتی حزب مردم برای انتخابات آتی تشکیل دو کمیته مطبوعاتی به سرپرستی عبدالله والا (مدیر مجله تهران مصور) و علی اکبر بهرامی (مدیر روزنامه اندیشه مردم) در اواسط شهریور 1338 بود تا در ایام انتخابات و به هدف جلب افکار عمومی تبلیغات، فعالیت ها، مبارزات و رقابت های انتخاباتی حزب مردم را هماهنگ سازند و در برابر دولت اقبال و حزب ملیون «مشی واحدی اتخاذ کنند».(3) رهبران حزب مردم که سخت نگران اعمال نفوذ و تقلب دولت اقبال و حزب ملیون در انتخابات آتی بودند (در اوایل آذر 1338) تصمیم داشتند از شاه تقاضا کنند برای ایام برگزاری انتخابات دولت بی طرفی را بر سر کار بیاورد. گویا حزب مردم تمایل داشت سردار فاخر حکمت این کابینه بی طرف را تشکیل دهد.(4) اما چنین اتفاقی نیفتاد و مقدر شد دولت دکتر اقبال خود، اجرای نمایش انتخاباتی را بر عهده بگیرد.

ص:110

مواجه بود. مهم ترین مسئله، اختلافات گروه های رقیب در درون حزب بود. علم بر آن بود افراد شاخص، صاحب ثروت و قدرت و نفوذ؛ دارندگان عناوین دکترا و مهندسی، روزنامه نگاران و نویسندگان مشهور و دیگر کسانی را که عمدتاً به اتکای اشتهار و توان فردی پیروزی شان در انتخابات آتی بیشتر محتمل بود، در ردیف کاندیداهای حزب معرفی کند. در این راستا مدیران تمام جراید و روزنامه هایی که با حزب مردم همکاری و ارتباط نزدیک داشتند در صف کاندیداهای حزب قرار گرفتند. و تعداد بسیار معدودی هم از همکاری با حزب مردم و یا احیاناً از کاندیدا شدن برای انتخابات دوره بیستم طفره رفتند و حداقل یک تن از این روزنامه نگاران و ارباب مطبوعات (منوچهر سعید وزیری) با وجود ارتباط بسیار نزدیکش با اسدالله علم و حمایت و طرفداری نشریه اش از حزب مردم، چنان که خود مدعی شده است، حاضر نشده بود تقاضای علم برای کاندیداتوری از سوی حزب مردم برای انتخابات دوره بیستم را قبول کند و اعلام عدم رغبت او برای کاندیدا شدن که در برخی نشریات هم انعکاس یافت، به شدت موجب عصبانیت شاه شد که معتقد بود این اقدام باعث بی اعتبار شدن بازی انتخابات حزبی در میان افکار عمومی مردم شده است.(1)

بسیاری از کسانی که اسدالله علم آنان را صرفاً برای بهره برداری از امکانات مالی، تبلیغاتی، نفوذ و قدرت محلی و دیگر اهداف انتخاباتی به صحنة انتخابات کشانیده بود، پس از آنکه آشکار شد دستگاه رهبری حزب به اصطلاح آنان را بازی داده است، سخت از حزب و رهبران آن سرخورده و ناراضی شدند. علم برای بهره گیری تبلیغاتی از کاندیداهایی که قصد نداشت آنان را در فهرست نهایی نامزدهای حزب قرار دهد، انتشار اسامی کاندیداها را تا آخرین روزهای تداوم مبارزات و رقابت های انتخاباتی به تأخیر انداخت.

از آنجا که انتخابات واقعی نبود و دو حزب با تبانی قبلی حوزه های انتخاباتی را میان خود تقسیم کرده بودند، حزب مردم نام عده ای از منتظرالوکاله ها را به طور صوری به عنوان کاندیدای حزب مردم از فلان حوزة انتخابیه اعلام کرد؛ در حالی که پیشاپیش مقرر بود کاندیدای حزب ملیون از آن جا انتخاب شود. آشکار شدن موضوع تبانی دو حزب مردم و ملیون بر سر سهمیة نهایی هر یک از آنان از نمایندگان مجلس آتی و تعیین پیشاپیش (ولی محرمانه) نمایندگانی که مقرر بود از حوزه های انتخاباتی تعیین شده سر از صندوق رأی

ص:111

درآورند موجب نارضایتی شدید رودست خوردگان از دستگاه رهبری حزب مردم شد.(1) علم وعده داد از این گروه ناراضی عذرخواهی و دلجویی کند. در هر حال هنگامی که اسامی کاندیداهای حزب مردم برای انتخابات دوره بیستم در روز سی تیر و اول مرداد 1339 (به استثنای تهران) اعلام شد بسیاری از کسانی که نامشان در فهرست کاندیداها قرار نگرفته بود، به صف مخالفان و ناراضیان دستگاه رهبری حزب پیوستند.(2) سرانجام روز پنج مرداد 1339 هم پانزده کاندیدای حزب مردم برای حوزه انتخابیه تهران معرفی شدند: 1_ اسدالله علم، 2- موسی عمید، 3- غلامحسین جهانشاهی، 4- محمد مظاهر، 5- محمد باهری، 6- عزت الله همایونفر، 7- جعفر اخوان، 8- حسین بنایی، 9- الهی، 10- محمدحسین شریف امامی، 11- علی اکبر خسروشاهی، 12- حاج زاویه، 13- غلامرضا مجید، 14- جلال جهانمیر، 15- جلیل احمد خانلو.(3)

حضور بیست و هفت روزنامه نگار در میان نامزدهای حزب مردم (در سراسر کشور) بیش از هر چیز جلب توجه می کرد. علم قصد داشت از قدرت تبلیغاتی آنان در جریان انتخابات بهره بگیرد و در توجیه این اقدام خود «به نزدکانش گفته بود چرا این گروه با نفوذ را با خودم بد کنم. همه را معرفی می کنم، هیچ یک را وکیل نمی کنم و چنین هم کرد. یکی دو نفر به زور خودشان وکیل شدند».(4)

گروهی دیگر از کاندیداهای حزب مردم حتی برای فعالان سیاسی و حزبی نزدیک به حکومت هم گمنام و ناشناخته بودند. در شهر قم نسبت به تقی وفایی کاندیدای حزب مردم مخالفت های شدیدی ابراز شد و او را «جنایتکار بی ناموسی» خواندند که «با سوءاستفاده از اوضاع اسفبار حزب مردم خود را موجه جلوه داده» است و «به دزدیدن ناموس مردم و به فریب و اغفال دختران و زنان معصوم مردم» اشتغال دارد. مخالفان، معرفی تقی وفایی به عنوان کاندیدای حزب مردم در شهر قم را لکه ننگی بر دامان حزب خواندند.(5) برخی از کاندیداهای حزب مردم هم هیچ گونه آشنایی و ارتباطی با مردم حوزه انتخابیه خود نداشتند و

ص:112

در طول عمر حتی یک بار هم گذرشان، ولو برای یک ساعت به آن مناطق نیفتاده بود.(1) حتی یکی از اعضای حزب مردم در اعتراض به معرفی افراد فاسد و بدنام به عنوان کاندیدای حزب، از کاندیداتوری خود صرفن ظر کرد.(2)

در حالی که رقابت انتخاباتی شدیدی میان کاندیداها و رهبران حزب مردم با حزب ملیون ادامه داشت حزب مردم با متهم ساختن دولت به تقلب و اعمال نفوذ گسترده در جریان انتخابات، هشدار داده و تهدید می کرد که از هر راه ممکن برای تحقق جریان آزاد انتخابات استفاده خواهد کرد و از مردم کشور هم تقاضا می کرد با مشارکت گسترده در انتخابات و البته حمایت از کاندیداهای این حزب به توسعه نظام دموکراتیک حکومت در کشور کمک کنند. نشریات این حزب، که تقریباً تمام مدیران مسئول آنها کاندیدای انتخابات بودند، در سراسر دوران رقابت انتخاباتی تبلیغات پر سر و صدایی را در حمایت از حزب مردم به راه انداختند.(3) رهبر حزب مردم پیشاپیش مدعی شده و وعده می داد که پیروزی قاطعی در انتظار کاندیداهای آن در انتخابات بوده و حزب ملیون و دولت اقبال یقیناً با قبول شکست چار ه ای جز واگذاری دولت به آنان نخواهند داشت.(4) علم در نطق انتخاباتی خود در شیراز (در ششم تیر 1339) تأکید کرد که حزب مردم با اتکا به حمایت های شاه مانع از اعمال نفوذ دولت اقبال و حزب اکثریت در انتخابات خواهد شد و بار دیگر اطمینان داد که پیروزی نهایی از آن حزب او خواهد بود.(5) این ادعاهای دروغین و گزاف در حالی بود که، علم و اطرافیانش بهتر از هر کس دیگر می دانستند که در این بازی آنان قرار است کماکان در نقش اقلیت باشند.

از جمله شعارهای تبلیغاتی حزب مردم که از همان ماه های نخست فعالیت این حزب بر روی آن مانور داده می شد، حمایت از حقوق زنان و دفاع از حق آنها برای شرکت در انتخابات بود. به همین منظور شعبه و بخشی در حزب مردم با عنوان «جمعیت زنان» تشکیل شد.(6) علم از سال 1337 به بعد هر از چندی موضوع حمایت از حق زنان برای شرکت در انتخابات را مطرح کرده و وعده می داد هرگاه حزب او در رأس دولت قرار گیرد لایحه ای قانونی در

ص:113

دفاع از حقوق زنان برای شرکت در انتخابات به مجلس ارائه خواهد داد. هرچه موعد برگزاری انتخابات نزدیک می شد شعارهای تبلیغاتی حزب مردم در حمایت از حقوق زنان و دفاع از حق آنان برای شرکت در انتخابات تندتر و پرسر و صداتر می شد و با برگزاری جلسات سخنرانی و دعوت از برخی زنان برای ایراد سخنرانی و طرح موضوع تساوی حقوق زن و مرد تلاش می شد برای حزب مردم طرفداران جدیدی دست و پا شود.(1) چنان که در اوایل مهر 1338 نشریات در این باره نوشتند «به مناسبت نزدیک شدن انتخابات دوره بیستم فعالیت جمعیت های زنان برای به دست آوردن حق رأی رو به فزونی نهاده [و] حزب مردم حمایت از تز شرکت بانوان در انتخابات دوره بیستم را جزو برنامه های مبارزات انتخاباتی خود گذاشته است».(2)

در این میان ساواک سخت مراقب بود حزب مردم در انتقاد و مبارزات انتخاباتی با حزب ملیون از چارچوب مقرر خارج نشود. ساواک معتقد بود که این رقبای انتخاباتی نباید چنان به یکدیگر بتازند که پرده از روی واقعیات امر در داستان انتخابات بگشایند و اعتماد عمومی را از این بازی انتخاباتی حزبی سلب کنند.(3)

در آستانة برگزاری انتخابات اسدالله علم از مسئولان شعب حزب مردم در شهرهای مختلف تقاضا کرده بود تا مجموعه ای از نواقص و مشکلات پیش روی دولت و حزب ملیون (سیاسی، اقتصادی و مالی، اداری، قضائی و غیره) را برای دستگاه رهبری حزب مردم در تهران ارسال کنند تا در جریان انتخابات به مثابه حربه ای تبلیغاتی بر ضد رقبا به کار گرفته شود.(4) بیشترین انتقادات علم و رهبران حزب مردم از دولت اقبال متوجه ناتوانی مفرط دولت و حزب ملیون از حل مشکلات اقتصادی، اداری و معیشتی حاکم بر کشور و عدم درک به اصطلاح منویات شاهانه بود. طرفین همچنین یکدیگر را به عوامفریبی متهم می کردند.(5)

نشریات و دستگاه تبلیغاتی پر سر و صدای دولت و حزب ملیون در انتقاد و حمله به رهبران حزب مردم و به ویژه شخص علم بسیار بی پروا عمل می کردند و علم را خانزاده ای می دانستند که هیچ گونه سنخیتی میان شخصیت و جایگاه خانوادگی و زندگی اشرافی او با

ص:114

اقشار مختلف مردم کشور وجود ندارد و خاندان او را متهم می ساختند که طی سالیان طولانی گذشته شکنجه ها و مرارت های حساب ناشده ای را به مردم کشور تحمیل کرده بودند، و رهبران حزب مردم را افرادی عیاش و فاسد خطاب می کردند که ناتوان از درک مسائل و مشکلات مبتلابه جامعه و کشور بوده «و مغزهای علیل» آنان به خاطر«ویسکی و شب زنده داری از کار باز مانده» است «و معلوم نیست از میان کاخ های رفیع شمیران و کاباره های مجلل گیتی دیگر از جان مردم چه می خواهند».(1)

ص:115

سرانجام، به شرحی که در بخش دیگر کتاب آمده است، شاه زیر فشار آمریکا مجبور شد که از نمایندگان منتخب بخواهد دسته جمعی استعفا کنند تا انتخابات جدیدی برگزار شود. اسدالله علم به مجرد اعلام نظر شاه پیرامون ابطال انتخابات و ضرورت استعفای دسته جمعی منتخبین، اظهار داشت که از همان هنگام منتخبین حزب مردم خود را مستعفی کرده اند و منتظر نشد در این باره با راه یافتگان به مجلس جدید و دیگر رهبران حزب مذاکره و رایزنی کند.(1) رهبران و نشریات وابسته به حزب مردم این اقدام سریع علم را امتیازی برای حزب ارزیابی کردند و حزب ملیون و رهبران آن را به طور ضمنی شماتت کردند که با تعلل خود در اعلام سریع استعفای منتخبین نسبت به دستور شاه کم اعتنایی کرده اند.(2)

ابطال نهایی انتخابات باز هم بحران دامنگیر احزاب دوگانه و دستگاه رهبری آنها را افزایش داد و دکتر اقبال نیز وجه المصالحه قرار گرفت و مجبور به استعفا شد. دمکراسی دو حزبی شاهانه نیز با شکست سختی مواجه شده بود.

در چنین اوضاعی علم با هماهنگی و اجازة شاه، خود را از دردسرها و گرفتاری های حزب رها کرد و در بیست و نهم شهریور 1339 استعفانامة خود را به شرح زیر به «کمیته مرکزی محترم حزب مردم» تقدیم نمود:

29 شهریور 1339 _ کمیته مرکزی محترم حزب مردم: با اظهار تشکر از همکاری صمیمانه ای که آقایان محترم در مدت تصدی اینجانب به انجام وظایف حزب فرمودید، اینک که برای فعالیت های مداوم و خستگی ناشی از آن احتیاج مبرم به استراحت دارم و احساس می کنم که باید فرد آماده تر و مستعدتری مسئولیت امور حزب را بر عهده بگیرد تا کلیه افراد شایسته حزب امکان قبول مسئولیت و نشان دادن استعدادهای خود را پیدا کنند، استعفای خود را از سمت دبیرکلی و عضویت کمیته مرکزی تقدیم داشته، استدعا دارم مراتب را به استحضار شورای عالی برسانند. اسدالله علم [امضاء] (3)

بدین ترتیب با کناره گیری اسدالله علم از رهبری و دبیرکلی حزب مردم، نخستین و در واقع مهم ترین و اثرگذارترین برهه از فعالیت و حیات این حزب همیشه در اقلیت پایان یافت؛ در حالی که هیچ گونه آیندة روشن و امیدبخشی در جبین آن مشاهده نمی شد.

ص:116

ص:117

از آنجا که حیات و فعالیت حزب مردم در دوران نخست وزیری اقبال قائم به حضور اسدالله علم در رأس رهبری آن بود، بیم آن می رفت که با کنار رفتن او از سمت دبیرکلی، حزب مردم به سرعت در سراشیب سقوط قرار بگیرد. به ویژه که حزب، دچار اختلافات و چنددستگی های درونی و باندی هم بود. فقط چند روز پس از استعفای علم، آشکار شد که برای تعیین دبیرکل جدید حداقل سه گروه رقیب برای این مهم رودر روی هم قرار گرفته بودند و پیش بینی می شد که فقط تمایل علم تعیین کنندة دبیرکل حزب باشد. جناح چپ و راست پیشین، که به ترتیب توسط باهری و جمشید اعلم و رفقای او رهبری می شد، و نیز جناح طرفدار یحیی عدل هر یک کاندیدایی برای دبیرکلی حزب مردم داشتند.

در اوایل مهر 1339 اسامی یحیی عدل، کاظم جفرودی و موسی عمید بیش از دیگران برای احراز دبیرکلی حزب مردم بر سر زبان ها بود.(1) گفته می شد که یحیی عدل به دلیل روابط نزدیک و دوستانه اش با علم و شاه، بیش از دیگران شانس کسب مقام دبیرکلی حزب مردم را

ص:118

دارا می باشد.(1)

شورای مرکزی حزب مردم در هفتم مهر 1339 برای تعیین دبیرکل تشکیل جلسه داد. در این جلسه اسدالله علم اظهار داشت که « عقیدة شخصی من این است که به آقای پروفسور عدل رأی بدهم». همین جمله کافی بود که شورای مرکزی حزب، یحیی عدل را به دبیرکلی «انتخاب» نماید.(2) یحیی عدل، سعید هدایت را به عنوان قائم مقام خود در حزب انتخاب کرد و وعده داد که به زودی اصلاحاتی را در حزب صورت خواهد داد و احیاناً حزب تصفیه هایی را نیز پیش رو خواهد داشت.(3)

علم که خود را از گرفتاری های حزب آزاد کرده بود، دیگر رغبتی به ایفای هیچ نقشی در حزب نداشت و می خواست حساب خود را از حساب حزب جدا کند. حتی گفته شد که «علم دبیرکل سابق حزب مردم به دوستان و روزنامه نگاران حزبی توصیه کرده است که درباره او دیگر چیزی ننویسند و سعی کنند که درباره او هر چه بیشتر در حزب و خارج از حزب سکوت کنند».(4) شایع بود که برخی از دوستان نزدیکش گفته بودند او «با تبانی قبلی، زرنگی و تدبیر به خرج داد و به صورت آبرومندانه ای خود را از حزب کنار کشید.»(5) با این حال نزدیکان علم در حزب مردم تا مدت ها امیدوار بودند او به حزب بازگردد و به آن رونقی دوباره بخشد و او را «تنها شاخص برای حزب» مردم ارزیابی می کردند.(6) به همین دلیل تا ماه ها پس از کناره گیری علم، هنوز بسیاری از کارگردانان و اعضای برجستة حزب مردم، علم را «رهبر واقعی حزب» می دانستند و برای حل مشکلات خود و یا حزب او را شفیع قرار می دادند. با آغاز انتخابات دوره بیستم (زمستانی) بسیاری از منتظرالوکاله های عضو حزب مردم امیدوار بودند با نفوذ و پادرمیانی و احیاناً دستور علم جایی در مجلس آتی برای خود دست و پا کنند.(7) اما علم حاضر نبود این گونه تقاضاها را اجابت کند و به تدریج خود را برای پذیرفتن مسئولیت های مهمتری آماده می کرد. علم در شهریور 1340 امید داشت در رأس وزارت دربار

ص:119

قرار گیرد و «بدین عذر از قبول دعوت رفقای حزبی خویش خودداری» کرد و از آن پس هم به تدریج موضوع رهبری مستقیم و رسمی مجدد علم بر حزب مردم به فراموشی سپرده شد.(1)

ص:120

با آغاز دبیرکلی یحیی عدل و به رغم تمام تلاش وی برای به حداقل رسانیدن اختلافات و رقابت های درونی در حزب مردم، این اختلافات و دسته بندی ها شدیدتر هم شد و هیچ کس به هشدارهای او وقعی نمی گذاشت.(1) جناح چپ حزب (موسوم به توده ای های سابق) عمدتاً از دوستان و نزدیکان اسدالله علم و جناح راست حزب هم عمدتاً در دربار و نزد شاه دارای ارج و قرب بودند و به همین دلیل هشدارها و تهدیدهای توخالی دبیرکل در آنها اثری نداشت.(2) آنچه مزید بر علت شده بود خروج گروهی از اعضا به رهبری ناصر عمیدی بود. این عده با انتشار جزواتی به افشاگری علیه حزب و کارگردانان آن پرداخته و به اصطلاح «اسرار حزب» را برملا می کردند.(3)

در نوزدهم بهمن 1339 ساواک گزارشی از این اختلاف ارائه داد:

تعقیب گزارش قبلی در مورد ایجاد انشعاب در حزب مردم به عرض می رساند افراد ناراضی حزب مردم مصمم هستند به عنوان اصلاح طلبان حزب ابتکار فعالیت های حزبی را به دست گیرند و کارگردانان این دسته ناراضی روزهای دوشنبه در هتل لوزان اجتماع نموده و در این مورد مذاکره می نمایند و فعلاً اجرای تصمیم خود را موکول به مراجعت دکتر حسن افشار از رضائیه نموده اند. توضیح آن که دکتر حسن افشار رهبری این عده را به عهده دارد و عماد کیا _ شجاع ملایری _ مهندس گلسرخی _ سعید وزیری _ علی شعبانی و احتشامی با وی همکاری دارند و دوشنبه گذشته نیز مهندس الهی و اتحادیه به این دسته ملحق شده اند. هدف این افراد هدایت حزب مردم در مسیر یک فعالیت تشکیلاتی صحیح می باشد.(4)

گروه دیگری از مدعیان، به فکر تأسیس حزب جدیدی بودند. به گزارش ساواک، جهانگیر تفضلی و پرویز ناتل خانلری از سردستگان این عده بودند که در نظر داشتند با انشعاب از حزب مردم، حزبی جدید و مستقل که اسدالله علم هم از آن حمایت کرده و احتمالاً عضویت

ص:121

آن را خواهد پذیرفت، به نام «حزب مردم ایران» تأسیس کنند.(1)

دستگاه رهبری جدید حزب، مخالفان را تک روهایی می دانست که عادت به فعالیت جمعی ندارند و با مخالفت با پدیده تحزب، در واقع به دشمنی با دموکراسی نوین ایران برخاسته اند. مخالفان نیز که بیشترشان از توده ای سابق بودند، رکود و کسادی حاکم بر فعالیت های حزب مردم را ناشی از ناتوانی و ضعف دستگاه رهبری حزب می دانستند. آنان دستگاه رهبری حزب را متهم می کردند که در قبال دولت شریف امامی و سپس دکتر امینی رفتار منفعلانه ای در پیش گرفته اند و با سیاست سکوت، در واقع عملکرد این دولت ها را تأیید می کنند و اصرار داشتند که کادر رهبری حزب با اعتراف به اشتباه به سرعت از مقام خود کناره گیری کرده و راه را برای اصلاحات بعدی هموار سازند. اینان خواستار برگزاری زودهنگام کنگره حزب بودند تا به زعم خود و به گونه ای بنیادی مشکلات رهبری و تشکیلاتی حزب مردم را از پیش رو بردارند.(2)

ص:122

خواهد بود زیرا در حزب ملیون افراد با نفوذتری وجود داشته و بعضی از آنها مانند محمدعلی مسعودی سمت کارگردانی انتخابات را به عهده دارند.(1)

برخلاف دوره گذشته این بار رهبران حزب مردم قصد نداشتند انتشار اسامی کاندیداهای نهایی حزب را تا آخرین فرصت به تأخیر بیندازند و همواره سخن از ضرورت انتشار زودهنگام این فهرست بود تا کاندیداها فرصت لازم را برای تبلیغات انتخاباتی پیدا کنند. به ویژه اینکه گفته می شد هیچ گونه احتمال تبانی و یا توافق قبلی میان رهبران دو حزب ملیون و مردم وجود ندارد و دولت وقت اجازه نخواهد داد دو حزب در جریان انتخابات در نقش کارگردان اثرگذار ظاهر شوند.(2)

دستگاه رهبری حزب مردم نمی خواست یا نمی توانست چنان که انتظار می رفت جریان انتخابات را مانند دوره پیشین، با حساسیت و سر و صدا دنبال کند.(3) وقتی فهرست اسامی یکصد و بیست و پنج کاندیدای نهایی حزب مردم منتشر شد آشکار گردید که حدود نیمی از این افراد در دوره قبل هم کاندیدا بودند.

بدین ترتیب با برگزاری انتخابات مجدد مجلس دوره بیستم هر چند حزب ملیون اکثریتی نسبی در پارلمان داشت، اما حزب مردم هم با ابتکار و همکاری نزدیک تر با منفردین و مستقلین مجلس در برابر حزب اکثریت نوعی تعادل نسبی را حفظ کرد و جز ریاست مجلس که باز هم به طور سنتی بر عهده سردار فاخر حکمت نهاده شد، دیگر اعضای هیأت رئیسه مجلس تقریباً به طور مساوی میان کاندیداهای دو حزب مردم و ملیون تقسیم شد و از منفردین هم یکی دو تن کارپرداز و منشی شدند.

با شایع شدن خروج دکتر اقبال از کشور در اوایل سال 1340 موقعیت حزب ملیون در مجلس بیستم رو به تزلزل نهاد. برخی معتقد بودند فراکسیون حزب مردم در مجلس در جایگاه اکثریت قرار خواهد گرفت و حتی شایع بود که جعفر شریف امامی نخست وزیر وقت به زودی عضویت حزب مردم را خواهد پذیرفت و از آن پس حزب مردم به حمایت از دولت برخواهد خاست. این شایعه هرگز تحقق نیافت؛ اما تصور می رود اعمال فشار آمریکایی ها برای نخست وزیر ساختن علی امینی باعث شده بود دربار و شاه موضوع ائتلاف و همکاری

ص:123

دولت شریف امامی با حزب مردم را نومیدانه به عنوان طرحی برای مقابله با جریان امینی پیش بکشند. در طول فروردین و اردیبهشت ماه 1340 و تا هنگام اعلام انتصاب علی امینی به مقام نخست وزیری شایعة همکاری دولت شریف امامی با حزب مردم در مجلس و بیرون از مجلس بر سر زبان ها بود.(1)

با انحلال مجلس بیستم در نوزدهم اردیبهشت 1340 و فقط چند روز پس از آغاز نخست وزیری علی امینی، فراکسیون پارلمانی حزب مردم هم که در واقع تنها بارقه امید حزب بود یک باره از میان رفت و حزب مردم که در بیرون از مجلس تقریباً هیچ گونه فعالیتی از آن دیده نمی شد، بیش از پیش دچار پراکندگی و رکود و اختلافات پایان ناپذیر داخلی شد.(2) با آغاز نخست وزیری علی امینی، شاه و طرفدارانش، از جمله علم، گرفتارتر از آن شدند که حزب مردم را امیدی به حمایت و عنایت احتمالی آنان باشد.

ص:124

جناح چپ (جبهه ترقی خواه) با صدور بیانیة قطعنامه گونه ای با امضای حدود شصت نفر، تقاضا کردند (1) اعضای کمیته مرکزی و شورای مرکزی حزب بلافاصله از مسئولیت های محوله کناره گیری کنند و (2) کمیته ای پانزده نفری برای تجدید ساختار حزب و به دست گرفتن هدایت آن تشکیل شود تا با راه اندازی نشریه ارگان و تصفیة گسترده در تشکیلات حزب، نهایتاً زمینه برای برگزاری کنگره حزب فراهم گردد تا اصلاحات اساسی تری را در حزب به انجام رساند. اما یحیی عدل مخالفان دستگاه رهبری را به باد سرزنش و شماتت گرفت که ناکامی های خود در فعالیت های حزبی و از جمله علت عدم راهیابی شان به مجلس بیستم را به خطا به رهبران حزب نسبت می دهند و از این گروه خواست تا با طرح منطقی تر ایرادات خود دستگاه رهبری را در یافتن راه حل های معقول یاری دهند. رهبری حزب همچنین وعده داد که هرگاه شرایط اقتضا کند کنگره حزب در شهریور 1340 تشکیل خواهد شد.(1) تشکیل این کنگره تا اسفند همان سال به تأخیر افتاد.

جلسه شورای مرکزی حزب مردم در ششم تیر 1340 با سخنرانی های تند تعدادی از مخالفان دستگاه رهبری حزب که اعضای کمیته مرکزی را مقاطعه کار و زدوبندچی خوانده بودند به تشنج و درگیری و هتاکی طرفین انجامید و هر یک دیگری را به خیانت، دزدی و هوچی گری و ارتباط با بیگانگان و نظایر آن متهم کرد. به همین دلیل دستگاه رهبری حزب تصمیم گرفت در جلسات بعدی شورای مرکزی مانع از حضور عناصر مخالف (و عمدتاً جناح چپ موسوم به توده ای های سابق) شود.(2)

گزارش چهاردهم تیر 1340 ساواک مطالب جالب توجهی درباره بعضی از اعضای بلندپایه و وضعیت آن روزهای حزب وجود دارد:

چندین هفته است که روزهای سه شنبه جلسات بحث و انتقاد در حزب مردم تشکیل و از طرف اعضا و فعالین حزب سخنرانی های انتقادآمیزی پیرامون بی لیاقتی و عدم صلاحیت اعضای کمیته مرکزی و رکود حزب صورت می گیرد. اعضای حزب مردم پس از انتخابات تابستانی و زمستانی به باندها و گروه های مختلف تقسیم شده و هرکدام برای قبضه کردن حزب و نفوذ در ارگانهای مختلف آن به فعالیت های نیمه مخفی و خصوصی پرداخته اند.

ص:125

یکی از این دسته ها گروه دکتر مزارعی، کوشیار، دکتر عسگری، مهندس مقدم و چند نفر دیگر می باشد که اکنون عنوان (گروه منتقدین) را برای خود انتخاب کرده و در جلسات روزهای سه شنبه شدیدترین حملات علیه کمیته مرکزی حزب مردم از طرف این گروه به عمل می آید. هدف دسته مذکور این است که کمیته مرکزی حزب را قبضه کرده و سایر ارگانها را نیز به دست بگیرند.

این همان باندی است که آقای دکتر امینی یک ماه قبل از نخست وزیر شدن در یکی از جلسات آنان شرکت کرده بود.

در جلسه روز سه شنبه هفته قبل گروه با اقدامات قبلی عده بیشتری را به حزب آورده و از کمیته مرکزی حزب در مورد مسائل مختلف حزبی و سیاسی 8 سؤال کرده اند.

مهندس مقدم(1) (عضو گروه منتقدین) هنگام سخنرانی خود عصبانی شده و همین عصبانیت موجب گردیده که کنترل صحبت خود را از دست بدهد و صریحاً اعلام نماید که من از موافقین جبهه ملی هستم و افکار و عقاید سیاسی من با جبهه ملی تطبیق می کند.

در این موقع بر اثر اعتراض شدید مهندس بهبودی نسبت به اظهارات مهندس مقدم جلسه سخت متشنج شده و در میان جنجال و هیاهو جلسه بدون اخذ نتیجه ختم گردیده است.

مهندس بهبودی از کمیته مرکزی حزب مردم کتباً درخواست کرده است که برای رسیدگی به اظهارات مهندس مقدم محاکمه حزبی تشکیل شود.

گفته می شود که آقای دکتر امینی در تحریکات اخیر حزب مردم دست دارد و محرمانه کوشش می کند که حزب مردم را از زیر نفوذ پروفسور عدل و سعید هدایت خارج کرده و چند نفر از طرفداران و نزدیکان خود را به کمیته مرکزی حزب بفرستد (البته در صورتی که حزب مردم باقی بماند) و مطالبی که پیرامون انحلال و متلاشی شدن حزب مردم در روزنامه پیغام امروز منتشر می شود به دستور آقای دکتر امینی انتشار می یابد.

دکتر عظیمی مدیر روزنامه پیغام امروز از مدت ها قبل (قبل از انتشار روزنامه پیغام امروز) با آقای دکتر امینی رابطه داشته و اخیراً هم یک روز با هم ناهار خورده اند. سران و گردانندگان «گروه منتقدین» عبارتند از: دکتر مزارعی، دکتر عسگری، مهندس مقدم، صمد نامور و اخیراً فرهاد نیکوخواه هم به آنها اضافه شده است.

ص:126

سران این باند در آخرین جلسه محرمانه خود تصمیم گرفته اند در صورتی که سه شنبه آینده جلسه بحث و انتقاد در حزب تشکیل نشود یک مصاحبه مطبوعاتی ترتیب داده و ضمن استعفای دسته جمعی از حزب مردم اعلام نمایند که حزب را به مقاطعه کاران واگذار کرده اند.(1)

در جلسه روز سه شنبه بیستم تیر 1340 حزب هم که به ریاست یحیی عدل و با هدف بحث و انتقاد پیرامون مسائل مبتلابه حزب تشکیل شده بود، فرهاد نیکوخواه به مذاکراتی اشاره کرد که قرار است گروهی از اعضای کمیته مرکزی حزب، پیرامون واگذاری پست دبیرکلی حزب به احمد آرامش یا جعفر شریف امامی به عمل آورند و این موضوع باعث واکنش گروه منتقدین حزب شده بود و نیکوخواه اضافه کرد که گروهی از دستگاه رهبری حزب قصد دارند با امینی و دولت جدید هم مذاکره کنند که این موضوع بار دیگر حساسیت گروه منتقدین حزب (اشاره به خود و دوستانش بود) را برانگیخت و به زعم نیکوخواه همین طرح مذاکرات و رفت و آمدهای مشکوک باعث شد تا گروه منتقدین انتقاداتش را از دستگاه رهبری حزب شروع کند. نیکوخواه که معتقد بود گروه منتقدین علاوه بر تهران در سایر نقاط کشور هم طرفداران حزبی پرشماری دارد، پیشنهاد کرد برای بقا و توسعه فعالیت های حزب مردم اعضای کمیته مرکزی با قبول مسئولیت اعمال پیشین خود، از مقام خود استعفا دهند تا شورای مرکزی حزب برای انتخاب اعضای جدید کمیته مرکزی اقدام کند. نیکوخواه به طور تلویحی از شخص علم هم که گویا از گروه منتقدین ابراز ناخرسندی نموده و آنها را «فضول» خطاب کرده بود، انتقاد کرد که با کناره گیری از حزب بر مشکلات آن افزوده است.(2)

با این احوال، دستگاه رهبری حزب هنوز بر تشکیل جلسات بحث و انتقاد در حزب اصرار داشت. اما دامنه اختلافات میان دستگاه رهبری حزب با گروه منتقدین که به جناح تندرو و اصلاح طلب هم اشتهار یافته بود، هر روز فزونی می گرفت. به همین دلیل و در واکنش به این اقدامات رهبران حزب از دست این گروه به شاه شکایت بردند.(3) گفته می شد که حتی شاه امیدوار بود انتقادات گروه اصلاح طلب و تندرو تحرکی جدی در مجموعه فعالیت های حزب

ص:127

ایجاد کند.(1)

در این میان کمیته مرکزی و نیز یحیی عدل و قائم مقامش تلاش می کردند با برخی تغییرات در مدیریت های حزب و نظایر آن از دامنه رکود و کسادی حاکم بر مجموعه فعالیت های حزب بکاهند. در بیست و یکم شهریور 1340 سعید هدایت از گروه منتقدین خواست تا نام تندرو و اصلاح طلب را که بر خود نهاده اند، حذف کنند و هشدار داد که دسته بندی در درون حزب برخلاف مقررات است؛ اما گروه منتقدین حاضر نبود خواسته قائم مقام حزب را اجابت کند و تأکید کرد که تشکیل جناح را برای تحرک بخشیدن به فعالیت های حزبی و رهایی آن از سکون و کسادی امری ضروری و لازم می شمارد و خواستار تشکیل جلسه شورای مرکزی حزب شد تا برای منتقدین نیز در مجموعه ارکان مدیریتی و رهبری حزب مسئولیت هایی در نظر بگیرد.(2)

با اعلام برنامة مبارزه با فساد که با سر و صدای زیاد از جانب امینی اعلام شد، حزب مردم که دیگر محلی از اعراب نداشت برای آنکه خودی بنمایاند و زنده بودن خود را نشان بدهد، قیافة یک حزب قوی و مؤثر را به خود گرفت و هدایت، قائم مقام دبیرکل حزب، اعلام کرد: «حال که حزب مردم می بیند دولت دکتر امینی به خاطر مردم کار می کند و خیر و صلاح آنان را در اقداماتی که انجام می دهد در نظر می گیرد، حزب مردم هم که هدفی جز این ندارد[!]، کاملاً از دولت دکتر امینی پشتیبانی خواهد کرد». دبیرکل حزب، یحیی عدل، نیز گفت «باز هم برای بار دوم می گویم که حزب مردم از دولت آقای امینی جداً و با قدرت بیشتر[!] و نیروی فعال تری[!] پشتیبانی می کند».(3)

این تملق ها از امینی، با توجه به نزدیک بودن عدل و هدایت به شاه و علم، بدون اجازة آنها نمی توانست باشد. رهبران حزب با این جمله ها و کلمات می خواستند، حضور خود را در صحنه و زنده و فعال بودن حزب را در عرصه سیاست نشان دهند. دکتر امینی، البته به این اعلام حمایت ها وقعی نگذاشت.

اقدام دیگری که حزب برای مطرح کردن خود به آن دست زد، پیگیری مشکلات نانوایان تهران بود که حزب به آنان وعده داده بود دولت را برای رسیدگی به خواسته های آنان «تحت

ص:128

فشار قرار خواهد داد». اما حزب مردم نه پیش مردم و نه در دولت محلی از اعراب نداشت و با کم محلی های دولت امینی نتوانست برای نانواها کاری کند.(1)

رکود حاکم بر حزب و یأس و نومیدی حاکم بر معدود افراد دست اندرکار کم کم بحث انحلال را در اندیشة آنان زنده کرد. گزارش ساواک در شانزدهم شهریور 1340 در این باره حاکی است که«ً بین اعضای مؤثر حزب مردم و ملیون به علت عدم استقبال از این دو حزب و تشکیل نشدن جلسات و کمیسیون ها و همچنین بی اعتنایی مقامات عالیه کشور [یعنی شاه] به احزاب مذکور فکر تعطیل حزب به وجود آمده است».(2)

فکر انحلال حزب مردم را اولین بار دکتر عسکری، عضو شورای مرکزی حزب در نشریه خوشه مطرح ساخت و موجب بگومگو در شورای مرکزی و عصبانیت پروفسور عدل، دبیرکل حزب شد.(3)

به گزارش ساواک «به علت عدم علاقه مندی اعضای کمیته مرکزی، این کمیته عملاً تعطیل شده» و دکتر فرهاد هم گفته است «دیگر به حزب قدم نخواهد گذاشت».(4) گروه موسوم به تندرو و اصلاح طلب نیز تصمیم گرفته بودند در صورت انحلال حزب، گروه سیاسی دیگری تحت رهبری علم تشکیل دهند.(5)

ص:129

شده اند که عبارتند از دکتر پرویز ناتل خانلری _ محمد فضائلی _ ناصر فرهادپور _ دکتر حسین اعتمادی و نورایی شهردار سابق مشهد و از این عده فقط دکتر خانلری در جلسات شرکت نمی کند. حزب مردم که تاکنون به دو جناح تقسیم شده بود در آستانه تشکیل کنگره تبدیل به سه دسته شده و علاوه بر گروه تندرو و اصلاح طلب که گزارش کار آنها قبلاً تقدیم شده عده ای دیگر از قبیل مهندس عبدالله والا _ دکتر متین _ دکتر موسوی _ سلیمان انوشیروانی و ناصر فرهادپور باندی تشکیل داده و می خواهند با همکاری گروه اصلاح طلبان علیه هیأت عامله فعلی حزب مردم در کنگره فعالیت نمایند و از طرف دیگر دستگاه رهبری حزب مردم نیز می کوشد که وضع فعلی خود را در حزب حفظ و تثبیت نماید و مهندس جفرودی در جلسه کمیته مرکزی حزب اظهار داشته است کسانی باید در کنگره شرکت داده شوند که مورد اعتماد اسدالله علم و پروفسور عدل باشند و باید دانست که عنوان کردن نام علم بهانه و دستاویزی بیش نیست زیرا علم جداً خود را از کارهای مربوط به حزب مردم کنار کشیده است. ضمناً از طرف دستگاه رهبری حزب مردم کمیته ای به نام کمیته تغییر اساسنامه ترتیب داده شده است که اعضای آن عبارتند از مهندس سعید هدایت _ غلامحسین فخر طباطبایی _ دکتر پرویز خوشبین _ دکتر غلامحسین جهانشاهی و دکتر موسی عمید. اعضای کمیته تدارک کنگره ظاهراً قیافه بی طرف به خود گرفته اند و برای تشکیل کنگره با هر سه دسته تماس حاصل کرده اند و اسامی کاندیداهای آنها را گرفته اند ولی پیش بینی می شود که در کنگره حزب مردم به همان ترتیبی عمل شود که مهندس جفرودی پیشنهاد داده بود و البته عده ای از گروه مخالف را هم شرکت خواهند داد ولی این عده در اقلیت خواهند بود و در مقابل گروه مخالف تصمیم گرفته اند چنانچه با چنین وضعی در کنگره روبه رو بشوند ضمن عمل فعالیت های شدیدی برای تخطئه کنگره و تشکیل یک کنگره مجدد معمول دارند.(1)

در اوایل بهمن 1340 شورای مرکزی حزب به یحیی عدل اجازه داد کمیته ای موقتی برای تمهید مقدمات برگزاری کنگره و بررسی اساسنامه حزب و تغییرات احتمالی در آن تشکیل دهد. او نیز سعید هدایت، کاظم جفرودی، محمد الهی، ناصر قلی فرهادپور، ناصر بهبودی، محمد فضائلی و محسن موقر را به این منظور انتخاب کرد که همگی به جناح راست حزب

ص:130

تعلق داشتند و مورد اعتماد کامل دستگاه رهبری حزب بودند.(1)

بدین ترتیب بود که با حضور حدود دویست و هشت تن نمایندگان حزبی از سراسرکشور که قریب به اتفاق آنان از طرفداران جناح راست و دستگاه رهبری حزب بودند، کنگره دوم حزب مردم طی روزهای یکشنبه و دوشنبه، بیستم و بیست و یکم اسفند 1340 برگزار شد. در اولین جلسه کنگره، محمدعلی علامه وحیدی رئیس کنگره شد و دفتری و آزاد هم نایب رئیس شدند؛ و متین، مجید فیاض، اکبر نعیمی و ملک مدنی به عنوان منشیان هیأت رئیسه کنگره انتخاب گردیدند. برنامه کنگره با سخنرانی و گزارش یحیی عدل دبیرکل از فعالیت و عملکرد حزب مردم از زمان برگزاری انتخابات تابستانی و زمستانی به بعد آغاز شد که به مجموعه نوسانات پیش آمده در فعالیت های حزب از دوره نخست وزیری شریف امامی و علل و پیامدهای آن اشاراتی داشت. عدل از اختلافات درونی پایان ناپذیر حزب و تلاش خود و دستگاه رهبری حزب برای پایان دادن به این اختلافات فزاینده سخن به میان آورد و از گروه منتقدان درون حزب انتقاد کرد که با وجود تلاش های او حاضر نشده بودند به کارشکنی های خود پایان دهند. عدل به ویژه تأکید کرد که به رغم تمام مشکل آفرینی ها حزب مردم به حیات خود ادامه خواهد داد. کنگرة دوم حزب اعضای هفتاد نفرة شورای مرکزی جدید حزب را نیز برگزید و نهایتاً قطعنامه ای در نه ماده صادر کرد.(2)

سه روز پس از پایان کنگره، شورای مرکزی جدید حزب در روز پنجشنبه 24 اسفند 1340 برای انتخاب هیأت رئیسه خود در تهران تشکیل جلسه داد و غلامحسین خوشبین برای مدت دو سال رئیس شورای مرکزی شد. عبدالعلی دهستانی و محمد دفتری نایب رئیس شورای مرکزی و متین و آصف وزیری به سمت منشیان هیأت رئیسه شورای مرکزی برگزیده شدند. شورای مرکزی حزب طی همین نشست، پانزده عضو کمیته مرکزی جدید حزب مردم را نیز به شرح زیر انتخاب و معرفی نمود: یحیی عدل، سعید هدایت، کاظم جفرودی، رستم امیربختیار، منوچهر تیمورتاش، محمد فضایلی، محسن موقر، هلاکو رامبد، ناصرقلی فرهادپور، محمدحسین موسوی، جمال گنجی، غلامحسین خوشبین، ناصر بهبودی، محمود ضیایی و مظاهر. همچنین هفت عضو هیأت بازرسان کل حزب مردم به شرح زیر برگزیده شدند: فیروز

ص:131

فروهر، عبدالله والا، علی معارفی، سلیمان نوشیروانی، منوچهر سعید وزیری، فتح الله سمیعی و اسدالله فرود. نهایتاً یحیی عدل هم بار دیگر به اتفاق آرا دبیرکل حزب مردم شد و او هم به نوبه خود سعید هدایت را در قائم مقامی دبیرکل حزب ابقا کرد.(1)

در اواخر خرداد 1341، عده ای از اعضای کمیته مرکزی و بازرسی حزب، بحث فشار بر دولت امینی برای برگزاری انتخابات را مطرح کردند. اما همین بحث نیز به عاملی برای اختلاف نظر در حزب تبدیل شد و در نتیجه:

بر اثر وجود اختلاف نظر بین این دو دسته بود که پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم مأموریت یافت که هم با اعلیحضرت در مورد نقش آینده حزب مذاکره کند و هم با دکتر امینی در مورد شروع انتخابات و ملاقات دسته جمعی اعضای کمیته حزب مذاکره نماید ولی پروفسور که خود جزء محافظه کاران است تا کنون این مأموریت را انجام نداده و در آخرین جلسه کمیته حزب مردم (سه شنبه دو هفته پیش) معتذر شده است که فرصت مناسبی پیدا نکرده تا مراتب را با شاهنشاه و نخست وزیر در میان بگذارد. فعلاً اکثریت اعضای کمیته عقیده دارند که همان طور که در قطعنامه کنگره اشاره شده است باید موضوع شروع انتخابات را شدیداً دنبال کرد و به طور اوبسترکسیون نزد دکتر امینی رفت و به عنوان یک حزب سیاسی اعلام داشت که بیش از این تأخیر در افتتاح مجلس به صلاح مملکت نیست ولی پروفسور عدل این موضوع را نیز موکول به کسب نظر از شاهنشاه کرده است.(2)

ص:132

ص:133

هر چند در آستانة دهه 1340 هر دو حزب مردم و ملیون که مقرر بود نگاهبان دموکراسی و نظام مشروطه دلخواه حکومت و شاه باشند، در پراکندگی، رکود و بحران های پایان ناپذیر داخلی سیر می کردند، با این احوال شاه مدعی بود که به برکت وجود او و دو حزبی که تأسیس کرده، کشور ایران در جمع کشورهای دموکراتیک جهان جای دارد و او برای تقویت بنیان های مشروطیت و نظام دموکراتیک حکومت و حمایت از قانون اساسی از هیچ تلاشی فروگذار نکرده و نخواهد کرد و خود را مظهر مشروطیت و برقراری نظام واقعی دموکراتیک در ایران می دانست.(1) اما دو حزبی که او برای ایفای نقش ساخته بود، وامانده تر از آن بودند که بتوانند در این نمایش مضحک نقشی ایفا کنند.

با این احوال هنگامی که اسدالله علم در تیر 1341 به مقام نخست وزیری رسید، اعضای رهبری حزب مردم تصور کردند بخت به آنان روی آورده و علم رهبر پیشین حزب ارزشی برای آنان قائل خواهد شد و احتمالاً مناصب بالای حکومتی را میان آنان تقسیم خواهد کرد. اما این خیال واهی خیلی زود نقش بر آب شد و فهمیدند که تاریخ مصرف آنان به پایان رسیده است. علم به زودی نشان داد که قصد ندارد در دوران نخست وزیری خود برای حزب

ص:134

مردم امتیاز و یا جایگاه خاصی قائل شود و دولت خود را مطیع اوامر اعلیحضرت و غیرحزبی خواند.(1) این موضع علم رهبران حزب مردم و دیگر فرصت طلبان سودجوی امیدوار شده را بار دیگر و بیش از پیش مأیوس و نومید ساخت. حسین شربیانی از اعضای وقت حزب مردم در این باره می گوید:

رفتار علم در غیرحزبی خواندن کابینه اش مسئله تحزب را در ایران در هم شکست و آنچه مورد نظر دوستانش بود از بین رفت. یعنی حزب مردم موقعیت خود را [بیش از پیش] از دست داد و اعضای حزب روز به روز کمتر شدند. یادم هست از [70] نفر اعضای شورای [مرکزی] حزب که ریاست آن با محمدعلی علامه وحیدی بود فقط 23 نفر در جلسات شرکت می کردند و بقیه اعضای شورای عالی کنار رفتند.(2)

بعضی از کسانی که چند سال زیر بیرق حزب مردم و اسدالله علم سینه زده بودند، نمی خواستند به راحتی باور کنند که این چند سال وقتشان را تلف کرده اند و هنوز امیدوار بودند که رهبر سابق و بنیانگذار حزب بالاخره آنان را بی نصیب نخواهد گذاشت.(3) اما همین عده فقط پس از چند ماه فهمیدند که دولت جدید برای حزب اعتبار و جایگاهی قائل نیست. در سومین جلسه شورای عالی حزب مردم که پس از آغاز نخست وزیری علم و در نوزدهم آبان 1341 تشکیل شده بود، یحیی عدل به این امر اعتراف کرد. به گزارش خبرنگار یکی از نشریات، در آغاز جلسه «آقای پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم گزارشی به شورای عالی حزب داده و طی آن جدایی راه دولت را از راه حزب مردم اعلام داشته است».(4)

نومیدی و سرخوردگی ناشی از بی اعتنایی علم و وزرایش، که بعضاً عضو حزب هم بودند، سر و صداها را بلند کرد. حتی دبیرکل محافظه کار حزب، یحیی عدل هم زبان به انتقاد از دولت علم گشوده و دولت را به خاطر عدم توجه به موضوع برگزاری انتخابات مورد شماتت قرار داد. با این حال، دولت که در آن برهه سخت گرفتار مخالفت شدید مراجع تقلید، به ویژه امام خمینی(ره)، شده بود، از انعکاس وسیع انتقادات و اعتراضات رهبران حزب مردم در میان

ص:135

افکار عمومی جلوگیری کرد.(1) بار دیگر حزب مردم و دستگاه رهبری آن در رکود و خموشی و فراموشی فرو رفت.(2)

ص:136

انتخابات و قبل از آنکه عده ای با من مخالف و دشمن بشوند از حزب کناره گیری کنم.(1)

عدل با همین چند جمله مختصر به اندازه یک کتاب مفصل حرف زده و حقیقت را گفته است. کناره گیری عدل، او را از «توقعات بی حد و حصر رفقا»(2) آسوده نکرد و این عده که فکر می کردند با رفتن عدل، کورسوی امید آنان نیز خاموش می شود، سعی در منصرف کردن او داشتند.(3)

ساواک در ششم اسفند 1341، بحث ها و گفتگوهای درونی حزب مردم را پس از استعفای عدل چنین گزارش کرده است:

قبل از رسمیت جلسه بین اعضای شورا و کمیته مرکزی حزب به طور خصوصی موضوع استعفای پروفسور عدل مورد بحث و گفتگو قرار گرفت و عده ای از اعضای کمیته مرکزی با استعفای مشارالیه مخالفت کرده و عقیده داشتند کناره گیری نامبرده توأم با انحلال حزب مردم خواهد بود و عده ای دیگر از جمله صمد نامور _ سلطان پور _ دکتر شروین و سجادی اصرار می کردند که در جلسه شورای مرکزی استعفای پروفسور عدل مورد قبول واقع شود و حزب با کمیته جدیدی مشغول فعالیت شود و سلطان پور و عده ای از دیگران امضا جمع آوری می کردند که کمیته مرکزی استعفا دهد. پس از اعلام رسمیت جلسه در حدود نصف حضار از پروفسور عدل درخواست می کردند که استعفای خود را پس بگیرد و هر یک پیرامون تصمیم ایشان و اینکه حزب منحل می شود اظهارنظرهایی می کردند و سجادی اظهار نمود عده ای نمی گذارند جلسه تشکیل گردد و اینها کسانی هستند که می خواهند یک نفر دیگر بیاید ولی ما زیر بار نمی رویم و چنانچه پروفسور می خواهد استعفا کند باید اعضای شورا خودشان یک نفر دیگر را انتخاب نمایند و نه آنکه خودشان یک نفر را به ما تحمیل نمایند و من شنیده ام که می خواهند امیررستم بختیار را به سمت دبیرکل منصوب کنند و بالاخره پس از بحث زیاد چون عده ای با استعفای پروفسور عدل مخالفت می کردند ایشان اظهار داشت من نمی خواهم وقت عده ای تلف شود و هر هفته بیایند و بروند و من تا یک هفته دیگر هم مهلت می دهم تا آقایان فکر خود را بکنند و قرار شد جلسه مزبور روز

ص:137

سه شنبه آینده تشکیل شود.(1)

ظاهراً ساواک به خوبی به انگیزة اصرار افراد حزبی بر سر پا نگه داشتن حزب های مردم و ملیون آگاه بود و ارزیابی نسبتاً درستی از شخصیت و اهداف آنان داشت. از همین رو کارشناسان ساواک، البته از قول ناظران امور، مصلحت را در انحلال هر دو حزب مردم و ملیون می دانستند. گزارش چهاردهم اسفند ساواک به خوبی گویای وضعیت دو حزب و انگیزه های اعضای آنهاست:

باید دانست که به طور کلی ناظران امور عقیده دارند که مصلحت در این است که قبل از شروع انتخابات به خصوص احزاب دوگانه مردم و ملیون رسماً منحل شوند زیرا نحوه تشکیل و ترکیب این دو حزب با سایر احزاب و دستجات سیاسی که فعلاً فعالیت دارند تفاوت دارد. به این معنی که مثلاً در دارو دسته فرود و رشیدیان یا جمعیت سرلشکر ضرغام فقط عده معدودی وجود دارد که سرشان به تنشان می ارزد و شوق وکالت دارند و حال آن که در احزاب دوگانه مردم و ملیون همه اعضا و یا لااقل اکثریت قریب به اتفاق آنها می خواهند وکیل بشوند و بسیاری از آنها تنها شرطی که از وکالت دارند همان عضویت در یکی از احزاب دوگانه است. همه این عده یا صرفاً به خاطر عضویت در احزاب دوگانه و یا شرایط و امتیازات دیگری که دارند وقتی وکیل نشوند خود را از حزب دولت طلبکار می دانند و مانند دو انتخابات بدفرجام گذشته قیل و قال به راه می اندازند که به هر صورت به سود دستگاه و دولت نخواهد بود. به همین جهت است که عقلای قوم انحلال رسمی دو حزب را قبل از شروع انتخابات تجویز می کنند. توضیح اینکه قرار بود روز گذشته جلسه شورای مرکزی حزب مردم برای بحث و اتخاذ تصمیم نسبت به موضوع [استعفای] پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم تشکیل شود.(2)

در هر حال تلاش مخالفان استعفا ثمر داد و یحیی عدل، گویا چنان که خواسته شاه بود، راضی شد به دبیرکلی خود بر حزب مردم ادامه دهد. ساواک در دهم اردیبهشت 1342 از قول محسن موقر دربارة دلایل عدل برای قبول دوباره دبیرکلی حزب مردم و تهدیدات همزمان او دربارة حضورش در این سمت چنین گزارش کرده است:

ص:138

پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم اظهار داشته است علت واقعی استعفای من این بود که پس از نطق شاهنشاه در کنگره کشاورزان پیرامون عدم پیروزی نقش احزاب نظر معظم له را درباره ادامه فعالیت های حزبی بدانم. به این معنی که مخصوصاً استعفا دادم و قصد اصلی من این بود که اگر اعلیحضرت علت استعفایم را پرسیدند استعفایم را پس بگیرم ولی اگر برای ایشان بی تفاوت بود دیگر گرد فعالیت حزبی نگردم و چون اتفاقاً اعلیحضرت در این مورد از من توضیح خواستند و من استنباط کردم که ایشان مایل به ادامه فعالیت من در حزب مردم هستند استعفای خود را پس گرفتم. محسن موقر افزود که پروفسور عدل همچنین گفت که وی قلباً و باطناً مایل به ادامه کار در حزب مردم نیست زیرا او مانند آقای علم خیال نخست وزیری ندارد که احتیاجی به دار و دسته داشته باشد و ادامه این کار جز اتلاف وقت برای او خاصیتی نخواهد داشت ولی منتظر امر صریح اعلیحضرت است که از این کار معافش دارند. پروفسور عدل همچنین از عدم پرداخت تعهدات مالی و حق عضویت از طرف اعضای حزب اظهار نارضایتی کرد و گفت اگر این وضع ادامه پیدا کند حتی قبل از انتخابات آینده یا حزب را منحل خواهم کرد و یا شخصاً برای همیشه و به طور کاملاً جدی از رهبری حزب استعفا خواهم داد.(1)

ص:139

هیچ گونه آمد و شدی صورت نمی گیرد و معدود کارکنان اداری حزب در بلاتکلیفی به سر می برند و معلوم نیست «چه کسی باید حزب را اداره کند»؟ در آن زمان جز فراکسیون پارلمانی حزب مردم در مجلس بیست و یکم، در خارج از فضای مجلس، دستگاه رهبری، حزب را تقریباً به طور کامل به حال نزار خود رها ساخته بود.

در اواسط آذر 1342 ناظران بر امور و محافل سیاسی و مطبوعاتی معتقد بودند که حزب مردم منحل شده است و تشکیل گاه و بیگاه جلساتی در مقر این حزب که عمدتاً هم به «بگو و مگو» و تنش می انجامد، در حکم فاتحه بر تابوت آن است.(1) موضوع انحلال حزب مردم آنقدر جدی شد که رهبران حزب مجبور به واکنش شده و ضمن تکذیب خبر انحلال حزب، وعده دادند که در آینده نزدیک فعالیت حزب جدی تر و گسترده تر خواهد شد. رهبری حزب مردم در جزوه ای که در اواخر آذر 1342 در اختیار معدودی از اعضای خود قرار داد، با تشریح کارنامه حدود هفت سال حیات و فعالیت پر نوسان حزب مردم، آنان را دعوت می کرده برای پیشبرد اهداف حزب اراده ای جدی از خود نشان دهند. در بخش هایی از این به اصطلاح اعلام حیات حزب مردم که با عنوان «هم مسلکان عزیز» آغاز می شد، چنین می خوانیم:

... متأسفانه باید گفت چون حزب مردم اقدامات انجام شده[!] را جزء وظایف ملی دانسته و تاکنون در تظاهر خودداری کرده است، انعکاس سکوت ما در خارج به غلط حمل بر عدم فعالیت و یا تعطیل سازمان های حزبی شده است؛ تا جایی که جسته و گریخته در پاره ای از جراید وزین و ملی هم انعکاس یافته. و [لذا] ناگزیر برای خنثی کردن تبلیغات مخالفین سازمان رهبری حزب لزوم یک رشته فعالیت های علنی را در جهت بیشتر به ثمر رساندن برنامه های مفید اجتماعی و انقلاب سفید شاه و ملت ضروری می داند. برنامه و طرز عمل حزب به صورت دستورهای حزبی متعاقباً از طریق کمیسیون ها و سازمان های مربوطه اعلام خواهد شد. اکنون وظیفه شماست که بیش از پیش در راه انجام وظایف ملی و فشرده کردن صفوف حزبی نقش اساسی و رسالت تاریخی خود را برای ارشاد مردم و هماهنگی کامل با تحولات مفید اجتماعی ایفا نمایید. پاینده ایران.(2)

با این احوال اعضا و صفوف به اصطلاح در هم فشردة حزب اعتنای چندانی به این حرف ها

ص:140

نکردند و رکود و کسادی که دامنگیر حزب شده بود، تا پایان عمر آن همچنان ادامه پیدا کرد.

ص:141

وزیر دربار، حزب مردم را تا حدودی زیر بال و پر گرفت. علم، که حزب را رها کرده و در دوران نخست وزیری اش نیز اعتنایی به حزب نکرده بود، اینک به خاطر رقابت و اختلاف با هویدا، در دورة طولانی وزارت دربارش حمایت های پیدا و پنهانی از حزب مردم می کرد. به همین خاطر نیز گاه شایعة نخست وزیری او بر سر زبان ها می افتاد.

از جمله هنگامی که در اوایل سال 1344 گفته شد شاه بر آن شده تا روابط خود را با دولت شوروی توسعه داده و در راه عادی سازی هر چه بیشتر روابط دو کشور گام بردارد، چنین شهرت یافت که یکی از اعضای حزب مردم در رأس کابینه قرار خواهد گرفت و به سلطه حزب آمریکایی ایران نوین پایان داده خواهد شد.(1)

در اوایل مرداد 1345، اعلام شد که حزب مردم رابطینی از حزب را برای تماس با انجمن ها، مجامع و جمعیت های مختلفی که در تهران فعالیت می کردند، تعیین کرده است. در دوم مرداد 1345 روزنامه مهر ایران ناشر غیررسمی افکار حزب مردم ده گروه مستقل از این مجامع فعال در پایتخت را به همراه رابطین حزب به شرح زیر معرفی کرد:

1_ انجمن های محلی تهران: محمود سجادی، محمود شروین، صمد نامور؛ 2- اطاق منابع و بازرگانی: عمویی و صمد نامور؛ 3- اصناف: خسرو فرهادپور؛ 4- جامعه مطبوعات: محسن موقر، عبدالله والا و ناصرقلی فرهادپور؛ 5- باشگاه های ورزشی: غلامرضا مجید، ادب خواه و فکری؛ 6- مجامع پزشکی: دفتری، سعید حکمت، صالحی و شروین؛ 7- جامعه مهندسین: جفرودی، دفتریان و احمد افشار؛ 8- افسران بازنشسته: طیفوری و منتظمی؛ 9- شرکت های تعاونی توزیع: بهبودی و صمد نامور؛ و 10- تشکیلات زنان: خانم ها: قدسی اعتبار و هما فتح الله زاده.(2) در عمل نتیجة فعالیت این «رابطین» مشخص نشد.

در اواسط شهریور 1345 هم دستگاه رهبری حزب مردم مدعی شد که برای توسعه فعالیت های حزب به زودی هیأت هایی را روانه شهرهای مختلف کشور خواهد کرد.(3) این تحرکات عمدتاً از آن جهت صورت می گرفت تا مقدمات شرکت حزب مردم در انتخابات دوره بیست و دوم مجلس که در تابستان سال 1346 برگزار می شد، فراهم شود. به همین دلیل هر

ص:142

چه موعد برگزاری انتخابات نزدیک تر می شد، تکاپوی رهبران و کارگردانان حزب و به ویژه مشتاقان وکالت برای سر و سامان دادن به تشکیلات، شعب و دیگر فعالیت های حزب مردم بیشتر جلوه پیدا می کرد.(1)

با این احوال ساواک در تابستان 1345 وضعیت درونی حزب مردم را بحرانی ارزیابی کرده و آن را در معرض انحلال می دانست و تعداد اعضای آن را بسیار اندک و غیرقابل اعتنا می دید. چنان که در مراسم مربوط به سالگرد کودتای 28 مرداد 1332 فقط توانسته بود حدود چهل نفر را برای شرکت در میتینگ بسیج کند که بیشتر این عده را هم کارگران تشکیل می دادند و در آن میان حزب ایران نوین از این گروه چهل نفری عکس های متعددی تهیه کرده بود تا در موارد لازم بر ضد رقیب استفاده کند. از جمله عواملی که باز هم موقعیت دستگاه رهبری و اعضای آن را در اواسط مرداد 1345 تضعیف کرد، اخراج عبدالله والا از حزب بود که در رأس مجله تهران مصور وزنه قابل توجهی برای این حزب محسوب می شد. ساواک معتقد بود «اخراج وی از حزب مردم اساس این حزب را متزلزل کرده است». گفته می شد که والا به خاطر عدم درج نقطه نظرات رهبران حزب مردم در نشریه تهران مصور، از حزب کنار گذاشته شده است.(2) روزنامه مهر ایران درباره این تصمیم کمیته مرکزی حزب مردم که به اتفاق آرا آن را تصویب و تأیید کرده بودند، چنین خبر داد:

در جلسه مورخ 25/5/45 کمیته مرکزی جناب آقای پروفسور یحیی عدل دبیرکل حزب مردم اظهار داشتند: چون بعضی از مقالات منتشره در مجله تهران مصور با خط مشی حزب مردم تطبیق نمی کند و آقای مهندس عبدالله والا توجهی به وظایف و مسئولیت های خود نداشته و انضباط حزبی را رعایت نکرده، پیشنهاد می شود بر طبق ماده 22 اساسنامه حزب مردم از حزب اخراج شود.(3)

از چند ماه پیش از انتخابات دوره بیست و دوم، حزب مردم مطابق معمول با حضور منتظرالوکاله ها و جاه طلبان همیشه حاضر، صحنه جنب و جوش و رفت و آمد بود.(4) در آستانه برگزاری انتخابات دورة بیست و دوم مجلس شورای ملی و در یازدهم تیر 1346 ساواک

ص:143

گزارش مفصلی از سازمان، وضعیت فراکسیون پارلمانی، قدرت و امکانات و میزان نفوذ و موقعیت حزب تهیه کرده که تا حدود زیادی در مقایسه با ارزیابی های پیشین ساواک، خوش بینانه و متفاوت است.(1) گزارش ساواک ضمن تشریح وضعیت و شاکلة سازمانی حزب، حاکی از آن است که «طی سه ماهه اخیر حزب مردم نسبت به گذشته فعالیت بیشتری داشته است».(2)

البته بر اساس همین گزارش عمده فعالیت های حزب سازماندهی «مراسم نیایش و شکرگزاری به مناسبت سالروز واقعه کاخ مرمر» و تشکیل کمیته هایی برای «طرح برنامه و نحوه شرکت اعضا در مراسم تاجگذاری شاهنشاه آریامهر» و نیز برگزاری یک سمینار روستایی به مدت سه روز بوده است.(3)

ساواک همچنین از برنامه های حزب برای شرکت در انتخابات و معرفی کاندیدا خبر می دهد که حزب به کلیه شعب در شهرستان ها ابلاغ کرده که افراد واجد صلاحیت را به تشکیلات حزب معرفی کنند تا سابقه و صلاحیت آنها در کمیسیون بررسی شود و «با اظهار نظر قطعی به دبیرکل تقدیم شود و ایشان کاندیداهای هر حوزه را رسماً معرفی خواهند نمود».(4) البته این می توانست ترفندی باشد برای عده ای خوش باور که چند روزی در حزب جمع شوند و با رفت و آمد و برو و بیا، به امید وکیل شدن، حوزه های حزبی شهرستان ها را گرم کنند، و هم عاملی باشد برای دلگرمی اعضا و کارکنان شعبه های حزب در شهرستان ها و دمیدن احساس مفید و مهم و مؤثر بودن در آنها. در صفحات آینده خواهیم دید که همین حزب مردم نام، چگونه به آن عده از افراد فضول شعبه های شهرستان ها که درصدد معرفی کاندیدا برآمده اند، تشر می زند که فضولی نکنند و «کاندیدای هر حوزه را دفتر مرکزی حزب در تهران معین خواهد کرد».

در گزارش ساواک شمار اعضای حزب در استان مرکزی،(5) سه هزار تن ذکر شده است. (6)

ص:144

همچنین وضعیت مالی حزب در مرکز (تهران) «به علت عضویت عده ای از رجال و شخصیت ها و پرداخت حق عضویت کافی و اعانات حزبی نسبتاً رضایت بخش» توصیف شده است.(1) گزارش ساواک همچنین از «نفوذ قابل توجه حزب در سازمان های دولتی» به علت «عضویت عده ای از سناتورها و وابستگی قابل توجهی از رجال و شخصیت های مملکتی به این حزب» حکایت می کند.(2)

ساواک در پایان گزارش این گونه «نظر» می دهد که «با توجه به نزدیک شدن انتخابات ... و موفقیت هایی که حزب مردم در زمینة گسترش کمیته های حزبی کسب نموده تصور می رود در آینده حزب مورد بحث... به پیروزی هایی نایل آید».(3)

سؤال اینجاست که چرا ساواک حزبی را که خود در یک سال پیش از این راکد و عاطل و بدون عضو ارزیابی کرده و انحلال آن را «به مصلحت» دانسته، اینک در گزارشی کاملاً متفاوت با ده ها گزارش قبلی خود به گونه ای دیگر می بیند؟ به راستی آیا وضع حزب تغییر کرده بود؟ آیا حادثه ای رخ داده و معجزه ای شده بود؟ معجزه ای رخ نداده بود. حزب همان حزب بود و چنان که در گزارش های بعدی ساواک خواهیم دید، جز دکانی بی رونق نبود.

ص:145

عنوان شورای استان و کمیتة استان سازمان داد و برای هر یک از استان ها سه کمیسیون تشکیلات، تبلیغات و مالی تعریف کرد و نیز برای هر شهرستان کمیته ای اجرایی در نظر گرفت.

بدین ترتیب یحیی عدل قصد داشت با تمرکز زدایی از امور حزبی، برای هر یک از استان های کشور تشکیلات حزبی تقریباً مستقلی ایجاد کند. در این فاصله فراکسیون پارلمانی حزب در مجلس بیست و یکم فعال ترین رکن آن را تشکیل می داد و برخی از نمایندگان حزب در مجلس که مهم ترین آنها هلاکو رامبد لیدر فراکسیون بود، توانسته بودند، در تصمیم سازی ها و کارگردانی حزب جایگاه و شأن و اعتباری برای خود کسب کنند و اگر گاهی نامی از حزب مردم به میان می آمد از سوی مجلس و فراکسیون پارلمانی این حزب بود. آنچه بود، حزب مردم در سال های نخست دهة 1340 و تا آستانة برگزاری کنگره سوم در اسفند 1344 رونقی نداشت و اینک در آستانه برگزاری کنگره، دستگاه رهبری حزب امیدوار بود دستاویزی برای به حرکت درآوردن چرخ های از کار افتادة حزب پیدا کند. همین موضوع فراخوانی نمایندگانی از شهرها و استان های مختلف کشور برای حضور در تهران و تجدید انتخابات شورای عالی (مرکزی)، کمیته مراکز و هیأت بازرسان، و انعکاسی که این مسائل در نشریات و احیاناً رسانه های عمومی پیدا می کرد، می توانست ولو برای مدت زمانی کوتاه نام حزب مردم را به یادها اندازد.

از اواسط سال 1344 همزمان با جدی تر شدن موضوع برگزاری کنگره، کمیته اجرایی حزب کار را به دست گرفت و در روز سه شنبه شانزدهم آذر 1344 محمد فضائلی، عبدالکریم عمویی و ناصرقلی فرهادپور را به عنوان اعضای کمیته تدارک سومین کنگره حزب تعیین کرد(1) و در بیست و پنجم آذر 1344 هم یحیی عدل، دبیرکل، طی اعلامیه ای خواستار اعزام نمایندگان حزب برای شرکت در کنگره شد.(2)

با نزدیک شدن موعد برگزاری کنگره بار دیگر جناح های رقیب در درون حزب برای به دست آوردن سهم بیشتری از کادر جدید رهبری حزب به تکاپو افتادند. هلاکو رامبد، بهبودی، کاظم جفرودی، ابراهیم مدرسی و محمد دفتری مهم ترین آنان بودند.(3) در اول اسفند 1344

ص:146

در جلسه شورای عالی حزب تصمیم گرفته شد از تمام شرکت کنندگان کنگره نفری هزار ریال ورودیه دریافت شود تا به مصرف هزینه های جاری آن برسد. مقرر شد شرکت کنندگان در کنگره از ایراد هرگونه سخنرانی انتقادی و یا تنش آفرین اجتناب کنند.(1)

با این تمهیدات کنگره سوم حزب مردم در چهارم اسفند 1334 و با شرکت حدود سیصد و نود سه تن از اعضای حزب که عمدتاً از استان های مختلف کشور به تهران اعزام شده بودند، تشکیل شد و طی اولین جلسه کنگره، شجاع بیات ماکو رئیس سنی و گرانمایه و شهین فلسفی منشیان او شدند و سپس برای تعیین هیأت رئیسه اصلی کنگره رأی گیری به عمل آمد و محمدعلی علامه وحیدی رئیس؛ محمود سجادی و کاظم جفرودی نواب رئیس؛ هما فتح الله زاده، مجید فیاض، علی اصغر ملک مدنی و حسین مهاجر به عنوان منشیان هیأت رئیسه کنگره انتخاب شدند. به دنبال آن یحیی عدل گزارش مبسوطی از کارنامه چهار ساله حزب مردم را به سمع شرکت کنندگان در کنگره رسانید و از شرکت کنندگان خواست اقداماتی را که او به اتکای اختیارات ویژه برای فعال کردن حزب انجام داده، تصویب نمایند.

عدل و دیگر سخنرانان کنگره در سخنان خود تمجید زایدالوصفی از شاه و انقلاب سفید او به عمل آوردند. عدل تصریح کرد مفاد مرامنامه حزب مردم هم ضرورتاً بر حسب تحولات پس از انقلاب سفید و انطباق با روح آن تغییر و تحول پیدا خواهد کرد و از کنگره خواست تا بر اساس منشور انقلاب سفید در مفاد اساسنامه و مرامنامه حزب تغییراتی ایجاد کند. کنگره با تصویب تصمیماتی که علی الظاهر پیرامون اصلاح مرامنامه و اساسنامه اتخاذ کرده (و متن آن پیشاپیش از سوی کارگردانان اصلی حزب تدوین و تنظیم شده بود) و انتخاب حدود هفتاد عضو شورای جدید عالی (مرکزی) حزب و قرائت و تصویب قطعنامة مفصلی در بیست و چهار ماده به کار خود پایان داد. در جریان برگزاری کنگره بر سر وارد ساختن اعضای دلخواه در شورای عالی حزب، جناح های رقیب با یکدیگر برخورد کرده و در مواردی کار به درگیری فیزیکی کشید. به گزارش ساواک:

بعد از ظهر روز سه شنبه (10/12/44) در آخرین جلسه سومین کنگره حزب مردم چون محسن موقر عضو فراکسیون پارلمانی حزب و مدیر روزنامه مهر ایران (ارگان حزب مردم) قصد داشته یکی از منسوبین خود را به نام علیباش موقر به عضویت شورای مرکزی حزب

ص:147

انتخاب نماید، این موضوع مورد مخالفت مهندس ناصر بهبودی قرار گرفته و بین آنها در محل بار هتل کمودور مشاجره روی داده و طرفین قصد مضروب ساختن یکدیگر را داشته اند که با وساطت مجید بختیار جریان فیصله می یابد و بعد بین محسن موقر و مجید بختیار نیز اختلاف ایجاد می شود و در نتیجه محسن موقر با عصبانیت اعلام می نماید که در روزنامه جریان صحنه سازی ها و قلابی بودن کار کنگره حزب مردم را خواهد نوشت ولیکن شب همان روز هلاکو رامبد لیدر فراکسیون حزب با اطلاع از جریان واقعه به منزل موقر مراجعه و به نامبرده اخطار می کند چنانچه علیه حزب اقدام به درج مطالب زننده نماید از پروفسور یحیی عدل درخواست خواهد نمود که دستور توقیف روزنامه مهر ایران را بگیرد و چون تاکنون موقر از تصمیم خود عدول ننموده لذا در جلسه فوق العاده فراکسیون پارلمانی حزب مردم که بعد از ظهر روز سه شنبه (10/12/44) بدون حضور مؤثر تشکیل گردیده تصمیم گرفته شده فعلاً ده روز جریان را مکتوم نگاه دارند و پس از انقضای 10 روز روزنامه دیگری برای حزب در نظر گرفته شود.(1)

با تمام این احوال،کنگره بار دیگر یحیی عدل را به دبیرکلی برگزید و او نیز محمد دفتری را به قائم مقامی خود انتخاب کرد.

در قطعنامه مفصل حزب ضمن ستایش از «ابتکار شاهنشاه آریامهر در برپایی انقلاب سفید» و «برآورده شدن آرزوی دیرین هم میهنان درباره ایجاد صنایع ذوب آهن و پتروشیمی نمایندگان کنگره به اتفاق بالاترین ستایش و حق شناسی قلبی خود را به پیشگاه شاهنشاه آریامهر رهبر خردمند ملت ایران» تقدیم نمودند.(2) در قطعنامه همچنین بهبود وضعیت کشاورزان و کارگران، مبارزه با بیسوادی، حفظ ارزش ریال، «اصلاح و تقویت قوه قضائیه و برکناری آن از سیاست و نفوذ دولت» و «مبارزه با تبذیر و تفریط وجوه و اموال دولتی» خواسته شده بود.(3)

ص:148

بود اعضای کمیته مرکزی و نیز هیأت بازرسان کل حزب را انتخاب و معرفی کند. تا تشکیل اولین جلسه شورای عالی جدید حزب مردم و تعیین تکلیف اعضای جدید کادر رهبری حزب، حدود هفتاد و پنج روز فاصله افتاد. در این زمان اختلافات جناح های داخلی هنوز تداوم داشت و گمان می رفت هر یک از جناح ها برای فرستادن کاندیداهایشان به جمع کادر رهبری حزب به تکاپو خواهند افتاد.

سرانجام در اجلاسیه شورای عالی حزب مردم در بیست و چهارم اردیبهشت 1345 که با حضور اعضای هیأت مؤسس، اعضای فراکسیون های حزب مردم در مجلسین سنا و شورا و منتخبین شورای عالی برگزار شد، بار دیگر دبیرکلی یحیی عدل بر حزب مورد تأیید قرار گرفت. دکتر محمد دفتری هم که در سمت قائم مقام دبیرکل حزب جایگزین سعید هدایت شده بود، بار دیگر در این سمت ابقا شد.

اعضای پنج نفره هیأت رئیسه جدید شورای عالی حزب مردم هم به ترتیب زیر انتخاب شدند: سناتور علامه وحیدی (رئیس)، حنیفه رمضانی و خانم پزشک نیا (هر دو نایب رئیس)، اصغر ملک مدنی و محمود سجادی (هر دو منشی). یحیی عدل، محمد دفتری، اسدی، اسفندیاری، هلاکو رامبد، جعفری، جفرودی، مجید بختیار، محسن موقر، مدرسی، سعید حکمت، ناصر عامری، عبدالکریم عمویی، ناصر فرهادپور و دفتریان اعضای کمیته مرکزی؛ و فخر طباطبایی، محمد فضائلی (در 25/4/1345 مستعفی شد و حاج محمد یوسف حائری به جای او انتخاب شد)، محمود شروین، غلامرضا مجید، حسین شربیانی، صمد نامور و حسینی اعضای هیأت بازرسی.(1)

علاوه بر افراد فوق که رسماً اعضای رهبری حزب را تشکیل می دادند، برخی چهره های اثرگذار نیز در حزب فعالیت می کردند که برخلاف نداشتن سمت رسمی، از کارگردانان اصلی و سخت تأثیرگذار حزب به شمار می رفتند و نظر و عمل آنان بیش از هرکس دیگری در مجموع فعالیت ها و رویکرد حزب اثرگذار بود. چنان که ساواک در بیست و دوم تیر 1346 محمدعلی مسعودی را از کارگردانان اصلی حزب در برگزاری انتخابات دوره بیست و دوم مجلس شورای ملی و سنا ارزیابی می کند.(2)

ص:149

کنگره سوم همچنین شاهد شکل گیری رقابت و جناح بندی جدیدی میان دستگاه رهبری حزب از یک سو و فراکسیون پارلمانی حزب مردم در مجلس بیست و یکم تحت رهبری هلاکو رامبد از سوی دیگر بود.

رامبد و طرفدارانش در مجلس می خواستند او در جایگاه قائم مقام حزب قرارگیرد و نسبت به ابقای محمد دفتری در این سمت معترض بودند. یحیی عدل برای پایان دادن به این گونه اقدامات تحریک آمیز بر آن شد به جای یک قائم مقام، دو معاون برای خود برگزیند و بدین ترتیب در اولین جلسة کمیته مرکزی جدید، دفتری و اسدی را به معاونت خود برگزید. اما اختلافات و رقابت ها پایان نیافت و رامبد و طرفدارانش همچنان به مخالفت های خود با دستگاه محافظه کارتر رهبری حزب ادامه دادند.(1)

ص:150

حزب ایران نوین سازند.(1) به گزارش ساواک در بیستم تیر 1344 «میان دکتر اقبال و هلاکو رامبد نماینده مجلس و لیدر حزب مردم (در مجلس بیست و یکم) و دکتر حسن امامی و منوچهر قیایی همکاری صمیمانه ای برای برانداختن دولت حزبی هویدا وجود دارد و اینها به کمک رشیدیان ها می کوشند با ائتلاف دکتر اقبال با حزب مردم اختلاف رجال جوان و سالخورده را مرتفع و از توسعه و نفوذ آمریکایی ها در حزب ایران نوین جلوگیری کرده و تغییرات کلی در تشکیلات فعلی حزب [مردم] و امور اداری کشور به وجود آورند».(2)

گزارش های ساواک مؤید این امر است که عده ای از افراد حزب «متکی به سیاست های خارجی شده باشند»:

محترماً به استحضار می رساند در تاریخ 3/2/45 به منظور آشنایی به خط مشی و سوابق گردانندگان حزب مردم طی نامه ای به ساواک تهران اعلام گردید چنانچه هر یک از رهبران و گردانندگان حزب موصوف به نحوی از انحاء با بیگانگان مربوط و یا دارای تمایلات و تماس هایی در این مورد می باشند مراتب را پس از تحقیق و ذکر موارد به این اداره کل اعلام دارند. ساواک تهران طی نامه شماره 1655/20ه مورخ 17/5/45 پس از تحقیق در پاسخ ارسالی متذکر گردیده: گرچه تاکنون هیچ گونه عکس العملی که تمایل و وابستگی گردانندگان و اعضای حزب مردم را به سیاست های خارجی اثبات نماید مشهود نگردیده معهذا احساس می شود عده ای از افراد این حزب به منظور کسب موفقیت در انتخابات آینده مجلس شورای ملی متکی به سیاست های خارجی (انگلستان) شده باشند، که در این زمینه از طرف ساواک مذکور دستور داده شده است نسبت به شناسایی و معرفی این گونه اشخاص اقدام نماید. مراتب از نظر اهمیت موضوع عیناً به استحضار می رسد.(3)

علاوه بر این، حزب مردم به خاطر نقشی دائمی که در جایگاه اقلیت و منتقد دولت ایفا می کرد، رفتار رهبران و اعضا و عملکرد مجموعه آن بیش از حزب ایران نوین تحت مراقبت و نظارت ساواک قرار داشت تا مبادا دامنه انتقادات و مخالفت های آنان از آستانه تحمل رژیم پهلوی فراتر رود. به همین دلیل ساواک سخت وسواس داشت متقاضیان عضویت در حزب مردم پیشاپیش از سوی آن سازمان تعیین صلاحیت شوند. البته مسئولان حزب مردم نیز

ص:151

همکاری نزدیکی با ساواک داشتند. نامه ای که محمد فضائلی رئیس وقت کمیسیون تشکیلات حزب مردم در پانزدهم بهمن 1344 در این باره خطاب به نصیری رئیس وقت ساواک نوشته است به خوبی نشانگر این همکاری نزدیک است:

تیمسار سپهبد نصیری ریاست محترم سازمان اطلاعات و امنیت کشور

با احترام به استحضار می رساند خدمت اشخاص از طبقات مختلف با امضای آنکت حزبی اظهار اشتیاق می کنند که به عضویت حزب مردم درآیند طبق مقررات حزبی تقاضای آنان در کمیسیون پذیرش که مسئولیت تشکیل و اداره آن با بنده است طرح می شود اما چون راه یافتن اشخاص نامطلوب و منحرف در حزب برخلاف مصلحت کلی است و کمیسیون نیز غالباً از سوابق و خصوصیات اشخاص تازه وارد مستحضر نیست بنابر سنتی که در ابتدای تشکیل این حزب مجری بوده تقاضا دارم به شعب مربوط امر و مقرر فرموده بنده و همکارانم را که قبول مسئولیت را کرده ایم در تشخیص صلاحیت متقاضیان یاری نمایند.

به هر صورت اسامی داوطلبان را با ذکر مشاغل و محل کار طی لیست جداگانه وسیله آقای رئیس دفتر تیمسار یا هر شعبه که مقرر خواهند فرمود ایفاد خواهم داشت تا پس از بررسی جلو نام اشخاص نامطلوب علامت گذارده شود و صورت اسامی به اینجانب مسترد گردد و کمیسیون پذیرش تنها درباره اشخاص اظهار نظر نماید که شبهه ای در خصوص صلاحیت آنان در نظر سازمان وجود نداشته باشد.

تصور می نماید چه از نظر مصلحت های سازمان و چه از جهت مصلحت های حزبی بهتر است این تقاضا محرمانه و مکتوم بماند. همراه این تقاضا یک نسخه صورت اسامی 64 نفر از داوطلبان جدید جهت صدور دستور رسیدگی و اعاله آن تقدیم می شود.

محمدتقی فضائلی(1)

در مجلس شورای ملی نیز نمایندگان عضو فراکسیون حزب مردم همواره نگران بودند که مبادا مخالفت ها و انتقاداتشان از حزب رقیب و دولت هویدا و احیاناً لوایحی که دولت به مجلس می فرستاد، با واکنش منفی و عصبانیت شاه و ساواک مواجه شود. چنان که وقتی در اواخر اسفند 1344 فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست و یکم با بخش هایی از بودجه تقدیمی دولت هویدا مخالفت کرد، ساواک واکنش شدید نشان داد و به دنبال آن مهندس

ص:152

عبدالله والا، عضو فراکسیون حزب مردم که مطالبی در مخالفت با لایحه بودجه در مجلس ابراز کرده بود، از سوی نصیری مورد بازجویی قرار گرفت.(1)

عبدالله والا قریب به شش ماه بعد و در بیست و پنجم مرداد 1345 به بهانه عدم تبعیت از خواستهای حزب مردم، با پیشنهاد یحیی عدل از حزب مردم اخراج شد.(2) شاید اخراج او از حزب، به خاطر کسب رضایت شاه بوده باشد. به ویژه که شاه پس از مخالفت عبدالله والا با بودجه دولت هویدا برای سال 1345 نسبت به او سوء ظن پیدا کرد و از ساواک خواسته بود پیرامون او و عملکرد و موقعیتش در حزب مردم تحقیقاتی به عمل آورد و این پرس و جوها و مراقبت های ساواک از والا در تمام بهار و تابستان 1345 و تا هنگامی که او از حزب اخراج شد ادامه یافت.

یحیی عدل نیز تلاش می کرد صلاحیت اعضای حزب مردم همواره مورد تأیید ساواک باقی بماند.(3)

با تشکیل حزب ایران نوین و سپس تثبیت دولت هویدا، شماری از اعضای حزب مردم که جهت قدرت را بهتر تشخیص داده بودند، کم کم جذب حزب ایران نوین شدند. این روند از همان ابتدای اعلام موجودیت حزب ایران نوین در آذر 1342 آغاز شد و حزب مردم ناچار به واکنش نسبت به این جریان گردید:

حزب مردم برای آنکه اعضای آن تکلیف خود را در قبال حزب روشن کنند دست به انتشار اعلامیه ای زده و خاطرنشان ساخته است که چنانچه تا هفته آینده از حزب ایران نوین کناره گیری نکنند از حزب مردم مستعفی شناخته خواهند شد و پیش بینی می گردد که هیچ یک از اعضای حزب مردم که به عضویت حزب ایران نوین درآمده اند با وجود اعلامیه شدید حزب مردم از حزب ایران نوین کناره گیری نخواهند کرد زیرا در محافل سیاسی شهرت دارد که حسنعلی منصور دبیرکل حزب ایران نوین دولت آینده را تشکیل خواهد داد و حال آنکه در ناصیه پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم به هیچ وجه شانس نخست وزیری خوانده نمی شود. همین اشکال بزرگ این فکر را در میان سردمداران فعلی حزب مردم ایجاد کرده که با یکی از شخصیت های مؤثر و در عین حال خوشنام وارد مذاکره

ص:153

شوند و از او بخواهند که رهبری سیاسی حزب مردم را به عهده بگیرد و فعلاً نظر اغلب آنها متوجه مهندس شریف امامی است و در حال حاضر دکتر فرود برادر سناتور فرود و عضو هیأت بازرسی حزب مردم و دوستانش می کوشند که زمینه این مذاکره را فراهم سازند.(1)

این ریزش نیرو و گرویدن اعضای حزب مردم به حزب ایران نوین طی سال های آتی هم ادامه یافت و با آشکارتر شدن ناتوانی و عدم امکان تشکیل دولت از سوی حزب مردم، فرصت طلبان بیشتری این حزب را به قصد حزب پرقدرت رقیب ترک کردند.(2)

بدین ترتیب روش و در واقع توان حزب مردم در مقابله با حزب ایران نوین از همان آغاز تدافعی و منفعلانه بود. رهبران حزب مردم همواره شکایت داشتند که حزب ایران نوین و دولت هویدا مانع از گسترش شعب و تشکیلات دیگر این حزب در بخش های مختلف کشور می شود و کارگزاران دولت هویدا اعضای حزب مردم را تحت فشار قرار داده و تضییقات بسیاری برای آنان ایجاد می کنند. این روند که از اوایل تشکیل دولت حسنعلی منصور رو به گسترش بود ، با آغاز نخست وزیری هویدا و پس از آن افزایش روزافزونی پیدا کرد.(3)

در طی سال های نیمه نخست دهه 1340 چند باری شایعه تشکیل کابینه جدیدی توسط یحیی عدل، دبیرکل حزب مردم به محافل سیاسی و مطبوعاتی نزدیک به حاکمیت راه یافت. با این حال اهل سیاست، نه شخص دکتر عدل را در حد «نخست وزیر» می دانستند و نه حزب مردم را حزبی که به اتکای آن بشود نخست وزیر شد.(4) با این حال گاه اعضای جاه طلب حزب مردم با شنیدن این شایعات، جوّگیر می شدند و در عالم خیال کابینه تشکیل می دادند و پست و مقام ها را میان خود تقسیم می کردند.(5)

در اوایل بهمن 1344 یحیی عدل طی مصاحبه ای به دستگاه رهبری حزب ایران نوین تاخت و این حزب را اکثریت صوری خوانده و حزب مردم را بیش از حزب رقیب مورد عنایت و توجه مردم کشور ارزیابی کرد. او تأکید کرد که شاه برنامه های انقلاب سفید خود را بدون یاری حزب ایران نوین نیز پیش خواهد برد و وعده داد که با تشکیل دولت حزب مردم مفهوم

ص:154

دموکراسی و حکومت واقعی مردم بر مردم تحقق پیدا خواهد کرد. علاوه بر رهبران و نشریات حزب ایران نوین که یحیی عدل را به خاطر این اظهارات مورد انتقاد قرار داده و باز هم حزب او را به تمسخر گرفتند، رحمت الله مقدم مراغه ای که خود زمانی عضو حزب مردم بود در مقاله یا نامه سرگشاده ای از سخنان یحیی عدل انتقاد نمود.

نامة رحمت الله مقدم مراغه ای در نهم بهمن 1344 در نشریه خواندنیها به چاپ رسید. مراغه ای در ابتدای نامه یادآور شده بود که «روزی باید از طرف یکی از افرادی که ایمان و اعتقاد آنان توسط احزاب ساختگی به بازی گرفته شده و می شود این مطالب اظهار گردد و از اینکه این بار نیز قرعه فال به نام من درآمد شکرگزارم». مراغه ای در نامة خود خطاب عدل نوشت: «اظهار این جمله از طرف دبیرکل در مصاحبه که حکومت مردم بر مردم به معنای واقعی باید تحقق یابد، با توجه به موقعیت اجتماعی گوینده بسیار جالب و پرمعنی است و مخصوصاً از لحاظ اینکه حکومت مردم بر مردم تحقق نیافته است قابل توجه و در جهت رعایت افکار عمومی است». مراغه ای در نامة خود پس از اشاره مکرر به زد و بندهای پشت پردة حزب مردم و تقسیم کرسی های مجلس با حزب اکثریت چنین ادامه داده بود که «ملت ایران با آن سوابق و تمدن درخشان کهن خواستار است که لااقل از آزادی و دموکراسی تا حدود آنچه در کشور هند برقرار است، برخوردار باشد و حصول چنین آزادی با احزاب مصنوعی و پارلمان مصنوعی و اکثریت صوری امکان پذیر نیست». وی خطاب به دبیرکل حزب مردم نوشت: «لااقل در داخل حزب روح و فکر افراد را پرورش دهید و به جای اغفال و فریب، مشعل فروزان ایمان و اعتقاد را در دل ها روشن سازید و یک بار به مردم فرصت دهید تا در سرنوشت خود سهیم شوند و اکثریت واقعی و اقلیت واقعی و حکومت واقعی در مملکت ایجاد نمایند».(1)

با انتصاب اسدالله علم به وزارت دربار شاهنشاهی و تثبیت وی به عنوان نزدیک ترین فرد به شاه، رهبران حزب مردم امیدوار بودند که اسدالله علم موقعیت حزب را در نزد شاه تقویت کرده و آنان را در مقابله با حزب ایران نوین و دولت هویدا یاری دهد. پیش از این علم بارها و صراحتاً اعلام کرده بود که قصد پذیرفتن هیچ گونه مسئولیتی در این حزب ندارد، اما رهبران حزب مردم حضور او را در کنار شاه و مسئولیت های درجه اول در حاکمیت، قوت قلبی برای خود و حزب می دانستند؛ به ویژه اینکه او هنوز رسماً عضو حزب مردم بود و با رهبران و

ص:155

کارگردانان این حزب روابط دوستانه و نزدیکی داشت.(1) به نظر می رسید علم قصد نداشت خود را مستقیماً درگیر حمایت از حزب مردم در برابر حزب ایران نوین و دولت هویدا سازد و به همین دلیل به رغم اصرار رهبران حزب مردم حاضر نمی شد حتی در برخی از مراسم تشریفاتی و پر سر و صدای این حزب ولو برای چند دقیقه حضور پیدا کند.(2)

با این حال وقتی اسدالله علم در آبان 1345 در رأس وزارت دربار شاهنشاهی قرار گرفت، پیرامون موقعیت حزب مردم در برابر دولت حزب ایران نوین چنین به گمانه زنی پرداختند:

انتصاب آقای علم به سمت وزارت دربار از جمله مسائل مهم این هفته بود و به خصوص برای اعضای حزب مردم فوق العاده مسرت بخش بود. لازم به یادآوری است که آقای علم با وجودی که عضو حزب مردم هستند سالهاست که در فعالیت های حزبی شرکت ندارند و در کنگره های حزبی هم فقط پیامی می فرستند که قرائت می شود و در یکی دو مورد هم اظهار کرده اند که ترجیح می دهند عضو ساده حزب مردم باشند. اعضای حزب مردم امیدوار هستند با وجود آقای علم در پست وزارت دربار برای حزب مردم من جمیع جهات امکانات بیشتری فراهم شود، یا لااقل در مضیقه قرار نگیرند.(3)

آنچه بود به دنبال انتصاب علم به وزارت دربار شاهنشاهی حزب مردم برای مدت زمانی هر چند کوتاه رونقی نسبی پیدا کرد و موجی از امیدواری در حزب برانگیخت.(4) اما آینده نشان داد که این امیدواری ها بیهوده بود.

ص:156

و مجموعه حاکمیت را گرفتار کرده بود، حزب مردم کوشید برای شرکت فعال در انتخابات برنامه ریزی هایی کند و کسانی از اعضای خود را که شانس بیشتری برای نمایندگی مجلس داشتند، شناسایی و معرفی نماید.(1) این بار نیز بسیاری از فرصت طلبان و سودجویان که مدت ها بود دیگر پا به حزب نمی گذاشتند و یا نسبت به فعالیت های حزبی بی اعتنا بودند، به طمع نمایندگی مجلس بیست و یکم آمد و شد گسترده ای را به مرکز حزب مردم و نیز منازل و محل کار رهبران آن آغاز کردند. چنان که نشریات در این باره نوشتند «در مطب پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم بیش از مریض های نیازمند محتاج طبیب، کسانی که [برای کاندیداتوری مجلس] التماس دعا دارند جمع می شوند».(2)

اما انتخابات دوره بیست و یکم مجلس تفاوت بسیاری با انتخابات پیشین داشت و قریب به اتفاق کسانی که به مجلس بیست و یکم راه یافتند، قبلاً در کنگره آزادزنان و آزادمردان دستچین شده بودند و در جریان برگزاری انتخابات هم دولت علم و مجموعه حاکمیت و دستگاه های امنیتی و اطلاعاتی (شهربانی و ساواک) سخت کوشیدند همان افراد دلخواه که اقلیت کوچکی از آن عضو حزب مردم بودند، در ردیف منتخبین نهایی قرار گیرند. در این دوره بیشترین کرسی ها نصیب طیف جدیدی از طرفداران سیاست آمریکا در ایران شد که از مدت ها قبل در کانون مترقی جمع شده بودند و همان ها هم حزب جدید ایران نوین را شکل دادند. بدین ترتیب از آغاز دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی به بعد حزب ایران نوین را همواره در جایگاه اکثریت خواهیم دید.(3)

ص:157

هنگام هنوز بسیاری از محافل سیاسی و مطبوعاتی وابسته و یا نزدیک به حاکمیت تصور دقیق و روشنی از آینده سیاسی کشور و نقشی که اکثریتی جدید از طرفداران سیاست آمریکا در ایران در ارکان حاکمیت و دولت ایفا خواهند کرد، نداشتند و به همین دلیل گمانه زنی هایی پیرامون احتمال قدرت یابی فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست و یکم وجود داشت.(1)

نمایندگان حزب مردم در مجلس بیست و یکم تا مدت ها با اتکا به نمایندگان منفرد و کمتر متشکل، تلاش می کردند در برابر فراکسیون اکثریت خودی نشان داده و عرض اندام کنند.(2) هلاکو رامبد در تمام دوران چهار ساله مجلس بیست و یکم لیدر فراکسیون حزب مردم بود.(3) به تدریج که دسته بندی ها و فراکسیون های مجلس بیست و یکم شکل منظم و قطعی تری به خود گرفت و آشکار شد که حزب ایران نوین در آیندة سیاسی کشور مورد توجه شاه قرار خواهد داشت، بسیاری از نمایندگان منفرد و به اصطلاح مستقل و در واقع بلاتکلیف در مجلس بیست و یکم به فراکسیون آن حزب پیوستند و بدین ترتیب حزب مردم آرام آرام در جایگاه اقلیت بسیار ضعیف قرار گرفت تا جایی که شمار اعضای آن به زحمت به بیست تن می رسید. ساواک در هفدهم بهمن 1344، چهارده عضو فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست و یکم را به شرح زیر فهرست کرد: 1- ناصر بهبودی، 2- محسن موقر، 3- هلاکو رامبد، 4- محمدحسین اسدی، 5- سعید حکمت، 6- ملک منصور اسفندیاری، 7- مجتبی جفرودی، 8- حنیفه رمضانی، 9- عبدالله والا، 10- حاج رجایی، 11- عنایت الله نصیری، 12- کریم طهماسبی، 13- غلامحسین فخر طباطبایی، 14- ملک شاه ظفر. تعداد اعضای فراکسیون حزب مردم در مجلس سنا نیز فقط سه تن بودند: 1- محمدعلی علامه وحیدی، 2- محمد عباسی و 3- یارافشار.(4) منابع طرفدار حزب مردم در تیر 1345 تعدادی اعضای فراکسیون این حزب در مجلس بیست و یکم شورای ملی را باز هم حدود بیست نفر ذکر می کردند.(5) با این حال تعداد اعضای فراکسیون حزب مردم در مجلس سنا در حد همان چند تن باقی ماند. از همان آغاز تمام اعضای هیأت رئیسه مجلس 21 در اختیار فراکسیون حزب ایران نوین قرار

ص:158

داشتند و تلاش حزب مردم برای داشتن حداقل یک کرسی در جمع اعضای هیأت رئیسة مجلس بیست و یکم به نتیجه نرسید.

حزب مردم در اواسط سال 1344 تلاش کرد تا بلکه با جلب رضایت عبدالله ریاضی و نیز توسل به شخص شاه بتواند حداقل یکی از اعضای فراکسیون خود را منشی هیأت رئیسه کند، اما این تلاش ها ثمری نداشت و برخلاف انتقادات و اعتراضات فراکسیون حزب مردم و علی الظاهر برخی از نمایندگانی که هنوز مدعی استقلال بودند، رهبر فراکسیون حزب اکثریت در مجلس بیست و یکم رجز خواند که «در مجلس اکثریت در دست حزب ایران نوین است و حزب حاکم بر مقدرات مجلس حکم می راند».(1)

در هفتم شهریور 1347 و در آستانة پایان تعطیلات تابستانی ناصر بهبودی، سخنگوی حزب مردم، برای فعال تر شدن فراکسیون در مجلس و تلاش برای مشارکت بیشتر در امور مجلس و راه یافتن به هیأت رئیسه، پیشنهادی در هفت بند به هلاکو رامبد رهبر فراکسیون حزب در مجلس ارائه کرد.

در بندی از این پیشنهاد آمده بود که «به منظور هم آهنگ کردن فعالیت پارلمانی دعوتی از آقایانی که به دولت رأی کبود داده اند به عمل آید و پیشنهاد شود که جلسات مشترکی با فراکسیون پارلمانی حزب مردم داشته باشند».

سخنگوی حزب مردم برای ترکیب هیأت رئیسه مجلس نیز پیشنهاد کرده بود:

از دو نفر نایب رئیس یک نفر از فراکسیون ایران نوین و در سه سال آینده هر سال یک نفر از فراکسیون مردم یا مستقل یا منفردین و نحوه انتخاب آن یک نفر به موجب قرعه باشد که در ابتدای سال جاری برای هر سه سال تعیین خواهد شد. از شش نفر منشی سه نفر از ایران نوین، یک نفر از فراکسیون مردم، یک نفر از فراکسیون مستقل، یک نفر از منفردین. از سه نفر کارپرداز، یک نفر از فراکسیون ایران نوین و دو نفر دیگر به موجب قرعه انتخاب خواهند شد. منتها در این قرعه کشی فراکسیون ایران نوین هم شرکت خواهد کرد یعنی امکان دارد یک سال فراکسیون ایران نوین دو نفر کارپرداز داشته باشد.

چنانچه طرح مورد توجه فراکسیون قرار گیرد جدول تهیه بقیه امور از قبیل نظارت نفت و بانک و رؤسای کمسیون ها را آماده [و] تقدیم خواهم کرد.

ص:159

تعیین هیأت خاصی برای تهیة «چندین سؤال جالب» برای طرح در مجلس و برگزاری مصاحبة مطبوعاتی از جمله موارد این پیشنهاد بود که هدف تبلیغاتی داشت.(1) معلوم نشد که آیا رامبد پیشنهاد مربوط به ترکیب هیأت رئیسه را در مجلس مطرح کرد یا خیر.

از آنجا که مقرر بود حزب مردم در نمایش دموکراسی شاهانه همچنان نقش اقلیت را بازی کند، این حزب به بیشتر لوایح ارائه شده از سوی دولت به مجلس رأی منفی می داد. مگر در لوایح و موضوعاتی که آشکار بود بر اساس اراده و خواسته شاه مطرح می شوند که در این گونه موارد حزب مردم بدون مخالفت رأی مثبت می داد.

لایحة بودجه که معمولاً در اواخر سال به مجلس ارائه می شد از جمله مواردی بود که حزب مردم با سر و صدا به آن رأی منفی می داد. با این احوال حزب و فراکسیون آن در مجلس سخت مراقب بودند که در مخالفت با لوایح پا را از گلیم خود درازتر نکنند و باعث خشم و عصبانیت «ذات ملوکانه» نشوند.(2)

فراکسیون حزب مردم در مجلس تا واپسین دورة فعالیت همواره در تلاش بود منفردین و مستقل های مجلس را به سوی خود بکشاند تا بلکه در رقابت با حزب اکثریت ایران نوین اندک نیرویی جدید برای خود دست و پا نماید. البته در این مسیر چندان موفقیتی کسب نکرد و حتی سر برآوردن برخی تضادها و اختلافات درون فراکسیونی، باز هم موقعیت این حزب را در مجلس تضعیف می کرد.(3)

در مواقع عادی سال هم فراکسیون حزب اقلیت مردم در مجلس هر از چند گاه دولت حزب اکثریت را به خاطر مسائلی نظیر عدم انجام تعهداتش در موارد مختلف، ناتوانی در حل مشکلات اقتصادی، نواقص اداری و از این قبیل مورد انتقاد قرار می داد که عمدتاً هم با پاسخ نمایندگان رقیب مواجه می شد.(4) شاه میل نداشت مخالفت های حزب اقلیت با دولت هویدا و برنامه های آن در مجلس و بیرون از مجلس از حد خاصی فراتر رود. چنان که همین بی احتیاطی ها در مخالفت قابل اعتنای حزب مردم در مجلس بیست ویکم با بودجه سال 1345

ص:160

دولت با مخالفت و واکنش شدید شاه و ساواک مواجه شد(1) و همان طور که دیدیم نماینده عضو حزب مردم در مجلس بیست ویکم از سوی ساواک مورد بازخواست و تحت بازجویی قرار گرفت.

مخالفت ها و انتقادات تدریجی فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست ویکم از دولت حسنعلی منصور که از اوایل اردیبهشت 1343 آغاز شده بود، با ابراز تمایل دولت او برای حاضر شدن در صحن علنی مجلس و پاسخ به ایرادات وارده با خوشحالی و ابراز رضایت حزب مردم و فراکسیونش مواجه شد که امیدوار شده بودند از سوی دولت جدید به بازی گرفته خواهند شد.(2)

ظاهراً منصور و تکنوکرات های عضو حزب ایران نوین، بهتر از اقبال و حزب ملیون نقش دمکراسی را بازی می کردند و «دولت حزب ایران نوین» تلاش می کرد خود را دولتی حزبی و در عین حال دمکراتیک و آمادة پذیرش حزب اقلیت معرفی کند.(3)

طی دورة زمامداری منصور، نمایندگان حزب مردم در مجلس بیست و دوم بیش از سال های آتی اجازه و امکان انتقاد و مخالفت با دولت حزب اکثریت ایران نوین پیدا کردند و نطق های متعددی از سوی اعضای فراکسیون آن ایراد می شد.(4) چنین به نظر می رسید که حزب مردم قصد دارد نقش فعال و تأثیرگذاری در مجموعه تصمیم سازی های مجلس ایفا کند.(5)

از جمله مهم ترین اقدامات فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست ویکم رأی منفی به لایحه مشهور کاپیتولاسیون بود که آمریکاییان و دولت حسنعلی منصور سخت تلاش می کردند این لایحه با رأی قاطعی مورد تصویب قرار گیرد، اما برخلاف تمام تلا ش های صورت گرفته این لایحه با اکثریت بسیار ضعیفی تصویب شد.(6)

ص:161

شاه مایل بود همگان بدانند که حزب ایران نوین و دولت آن رأساً از سوی شخص او رهبری و هدایت می شوند و او راغب نیست دولت و حزب اکثریت بیش از حد تحمل او تضعیف شود.(1) در این راستا معمولاً شخص عبدالله ریاضی رئیس مجلس به لیدر فراکسیون حزب مردم در مجلس و یا رهبران دیگر آن هشدار می داد که مخالفت با دولت هویدا و حزب او را در مجلس تا چه درجه امتداد دهند و یا متوقف سازند و در این باره البته اراده و خواسته شاه را نیز به آنان گوشزد می کرد.(2) در ضمن یحیی عدل دبیرکل حزب و عضو مجلس سنا نیز ارتباطات نزدیکی با علم و شخص شاه داشت و شاید بهتر از ریاضی از منویات شاه باخبر بود. گزارش ساواک در بیست و نهم تیر 1343 به موردی از دخالت شاه در موضوع اجتناب فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست ویکم با بودجة دولت هویدا، چنین اشاره کرده است:

قبلاً قرار بود نمایندگان مخالف و بالاخص نمایندگان پارلمانی حزب مردم در مخالفت با بودجه سال جدید حملات شدیدی به طرز تهیه و تنظیم بودجه و در نتیجه به دولت آقای منصور بنمایند ولیکن سناتور پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم به نمایندگان مزبور اظهار داشته نظر شاهنشاه آن است که نسبت به لایحه بودجه در مجلس مخالفت شدید نشود و بدین ترتیب نمایندگان پارلمانی حزب مردم از مخالفت شدید در جلسات مجلس خودداری نموده اند(3).

همچنین در گزارش بیست ویکم آبان 1343 ساواک به موردی دیگر از این دخالت ها و جهت دهی های شاه اشاره شده است:

صبح روز جاری لایحه جدید استخدام کشوری درباره تعیین و انتخاب 12 نفر از نمایندگان مجلس شورا و 12 نفر از نمایندگان سنا جهت رسیدگی به لایحه و دادن نظر در جلسه علنی مجلس شورا طرح و به اتفاق آراء به تصویب رسیده است. قبلاً قرار بود فراکسیون پارلمانی حزب مردم با تفویض اختیار به رئیس مجلس جهت انتخاب 12 نفر نمایندگان شورا مخالفت کند. ولیکن روز گذشته رامبد لیدر فراکسیون مردم گفته نظر مقامات آن است که فراکسیون با دادن اختیار مزبور به رئیس مجلس مخالفت نکند گفته می شود منظور از مقامات بالا تیمسار فردوست قائم مقام ساواک [و او به دستور شاه] می باشد و لذا

ص:162

روز جاری اعضای فراکسیون کلیه به لایحه رأی موافق دادند.(1)

بدین ترتیب نمایندگان عضو حزب مردم در مجلس بیست ویکم به تدریج و البته به طور مداوم با دولت منصور و سپس هویدا و نیز فراکسیون حزب ایران نوین محتاطانه تر از قبل برخورد می کردند و این روند تا پایان این دوره ادامه پیدا کرد.

ص:163

در همین راستا محمود شروین، ناصر بهبودی، محمود سجادی و محمدحسین موسوی از سوی دستگاه رهبری حزب مأمور انجام اصلاحات لازم در اساسنامه و مرامنامه حزب مردم شدند.(1) از آنجا که حزب مردم حتی برای گذراندن امور عادی خود از نظر مالی لنگ بود، برای برگزاری این سمینار مبلغ پانصد هزار ریال از یکی از بانک ها وام گرفت.(2)

ص:164

ص:165

در بیست ویکم دی 1344 روزنامه مهر ایران، ارگان حزب مردم، از تلاش این حزب برای کسب اکثریت پارلمانی در دوره آتی مجلس خبر داد.(1) طبق معمول، عده ای از منتظرالوکاله ها نیز به حزب مردم روی آوردند تا بلکه شانس آنها را یاری کند و در مجموعه سهمیة مقرر برای حزب مردم در مجلس قرار گیرند؛ و باز هم طبق معمول دبیرکل حزب هشدار داد که «حزب مردم به اشخاص فرصت طلبی که برای کسب جاه و مقام به احزاب می روند روی خوش نشان نمی دهد».(2) اما همگان می دانستند که «هیچ کس برای تهیه توشه آخرت به این احزاب روی نمی آورد! ... و افرادی که داخل این قبیل احزاب و اجتماعات می شوند به منظور کسب جاه و مقام است».(3)

در این میان، رهبری حزب مردم به دفاتر حزب در شهرستان ها هشدار داد تا از معرفی خودسرانة کاندیداهای انتخاباتی حوزه مربوط به خود اجتناب ورزند(4) و کاندیداهای

ص:166

شهرستان ها پس از بررسی در کمیسیون بررسی صلاحیت ها از سوی دفتر مرکزی حزب معرفی می شوند. ساواک در گزارش هجدهم خرداد 1346 خود نمونة جالبی از این «بررسی صلاحیت»ها به دست داده است:

بین کاندیداهای حزب مردم شایع گردیده است آقای مهندس بهبودی با عده ای خصوصیت پیدا کرده و به عنوان اینکه آنها را تقویت و اسامی آنان را در لیست کاندیدا قرار خواهد داد وجوهی دریافت می دارد. چند روز قبل شخصی که شناخته نشده و برای انجام کاری یک قطعه چک به مهندس بهبودی داده و منظورش عملی نشده به حزب مراجعه و ضمن ایجاد سر و صدا چک خود را از آقای مهندس بهبودی مطالبه می نموده. ضمناً گفته [شده] آقای حسین شربیانی کارمند وزارت آموزش و پرورش و عضو حزب مردم نیز با مهندس بهبودی ائتلاف نموده و بعضی از افراد را به نام اینکه وی منشی مخصوص دبیرکل می باشد به بهبودی معرفی، واسطة اخاذی می شود. ضمناً آقای نوازش مدیر روزنامه شمال ایران که از گرگان کاندیدا می باشد اظهار داشته، مهندس بهبودی پول می گیرد و افرادی را تقویت می نماید و وسیله حسین بشارت و حسین فلسفی نیز تطمیع شده، به همین علت آنان را تقویت می نماید. در حزب مردم نیز بین مهندس بهبودی و عدة[ای] که قبلاً او را دیده و از نظر مالی نظر وی را تأمین نموده اند مذاکرات در گوشی انجام می گیرد. آقای نوازش اظهار نموده من هم شربیانی را دیده ام و نظر او را جلب و در نظر دارم به مهندس پول بدهم تا با من بی جهت مخالفت ننماید. آقای سیروس مشیری رئیس اداره دادگاه های وزارت کشور که از شهرستان سقز کاندیدای نمایندگی می باشد مطالب مربوط به اخاذی مهندس بهبودی را تأیید نموده است.(1)

با آشکار شدن موقعیت حزب ایران نوین و تثبیت دولت هویدا، در آستانه برگزاری انتخابات در مردادماه 1346 حزب مردم با ریزش نیروی بیش از بیش مواجه شدو همه روزه افراد و گروه هایی از اقشار مختلف، نظیر سندیکاهای کارگری و کارگران کارخانجات طی اعلامیه های گوناگون برائت و جدایی خود را از حزب مردم به اطلاع مخاطبان خود می رسانیدند و حزب ایران نوین هم از این گونه حوادث بهره برداری های تبلیغاتی گسترده ای

ص:167

می کرد.(1) مثلاً در یک مورد از این اقدامات تبلیغاتی بر ضد حزب مردم روزنامه ندای ایران نوین در بیست وپنجم تیر 1346 در چشمگیرترین بخش صفحه اول خود اعلامیه زیر را چاپ کرد:

بدین وسیله به اطلاع کلیه سندیکاهای کارگری می رساند که در تاریخ 19/4/46[13] در ش 2880 روزنامه مهر ایران پیوستگی شورای همکاری سندیکاها را با حزب مردم در انتخابات مجلس شورای ملی اعلام نموده بودند و ضمن آن نام سندیکای کارگران بلورسازی تهران و حومه را نیز نوشته بودند. اینجانب نصرت الله معظمی رئیس هیأت مدیره سندیکای بلورسازی مطالب مندرجه در آن روزنامه را تکذیب می کنم.(2)

این روزنامه طی مطالب دیگری تصریح کرد تعداد سندیکاها و گروه های مختلف کارگری و صنفی و غیره که با ارسال نامه هایی به روزنامه ندای ایران نوین برائت خود را از عضویت و حمایت از حزب مردم اعلام کرده اند به ده ها مورد می رسد و آن روزنامه عمدتاً به خاطرکمبود جا از انتشار اصل آن برائت نامه ها اجتناب می کند. گفته می شد که قریب به اتفاق این رویگردانان علت اقدام خود را معرفی کاندیداهای بدسابقه و بدنام و به اصطلاح فئودال از سوی حزب مردم اعلام کرده اند.(3) روزنامه ندای ایران نوین تا هنگام برگزاری انتخابات ده ها مورد از این اعلامیه های برائت و انصراف از حمایت و عضویت در حزب مردم را چاپ و منتشر ساخت.(4)

رهبران و دست اندرکاران حزب مردم در تمام دوران برگزاری انتخابات دوره بیست ودوم شورای ملی حزب ایران نوین و دولت هویدا را متهم می ساختند که در جریان انتخابات با اعمال نفوذ و تقلب گسترده و ایجاد محدودیت برای کاندیداهای حزب مردم در انتخابات فشار مضاعفی را متوجه کاندیداهای حزب مردم کرده اند. این ادعاها در پاره ای از موارد از سوی ساواک تأیید شده است. این بار نیز پیشاپیش مقرر بود حزب مردم در مجلس آتی هم به همان اقلیت ضعیف اکتفا کند.(5) در همان هنگام سخت شایع بود که رهبران دو حزب مردم و

ص:168

ایران نوین بر سر سهمیه هر یک در انتخابات و مجلس آتی پیشاپیش به توافقاتی دست یافته اند و حتی گفته می شد نمایندگان منتخب حزب مردم بیش از آنکه خود را وامدار رهبران این حزب بدانند، انتخاب نهایی خود را مرهون لطف و عنایت حزب رقیب و دولت هویدا می دانستند و این موجب شده بود تا چنین تصور شود نمایندگان حزب اقلیت در مجلس بیست ودوم در راستای قدردانی از دولت و حزب اکثریت چندان تمایل ندارند با آنان مخالفت کنند و چه بسا امیدوار بودند با همدلی و مدارا با دولت و حزب ایران نوین حضور خود را در دوره های بعدی نیز تضمین کنند.(1)

در دوازدهم تیر 1346 ساواک گزارش کرد که مذاکرات عدل دبیرکل حزب مردم با دولت هویدا و رهبران حزب ایران نوین برای تعیین سهمیة هر یک از دو حزب در انتخابات و منتخبین نهایی به نتیجة قطعی نرسیده است و یحیی عدل مصمم شده است جریان انتخابات دوره بیست ودوم را به شاه گزارش دهد.(2) چند روز بعد معلوم شد که دولت هویدا با توافق شاه سهمیه هر یک از دو حزب اقلیت و اکثریت را تقریباً نهایی کرده است و رهبران حزب مردم با وجود برخی ابراز نارضایتی های ظاهری که عمدتاً برای آرام ساختن کاندیداهای پیشاپیش شکست خورده صورت می گرفت از این سهمیه گذاری راضی به نظر می رسند.(3) به همین دلیل وقتی نتیجه انتخابات اعلام شد، نشریات نوشتند «همان طور که قبلاً هم گفته می شد دبیرکل حزب مردم [عدل] قبلاً از تعداد نامزدهای حزب خود که وکالتشان قطعی بود، خبر داشته و از نتیجه انتخابات تعجب زیادی نکرده است».(4) با این احوال رهبران حزب مردم تظاهر می کردند که هیچ گونه توافق قبلی با دولت هویدا و حزب ایران نوین نداشته و نتیجة به دست آمده که با شکست خردکنندة حزب مردم به پایان رسیده، منشأ یا دلایل دیگری می تواند داشته باشد. به همین دلیل در اواخر شهریور 1346 یحیی عدل هیأتی را مأمور کرد تا علل به اصطلاح شکست و ناکامی این حزب را در انتخابات دوره بیست ودوم مجلس شورای ملی بررسی کند.(5)

در انتخابات مجلس سنا هم که همزمان با انتخابات مجلس شورا انجام شد، باز هم حزب

ص:169

مردم با شکست مواجه شد و حتی یحیی عدل، دبیرکل حزب نتوانست در ردیف پانزدهم برگزیدة مجلس سنا در حوزه انتخابیه تهران قرار گیرد و در ردیف شانزدهم قرار داده شد.(1) حزب مردم در مراکز استان ها و شهرهای بزرگ کشور هیچ منتخبی نداشت و بیست ونه تنی که از این حزب جواز حضور در مجلس بیست ودوم شورای ملی را به دست آوردند «همگی از شهرهای کوچک انتخاب شدند».(2) این شکست خرد کننده و شایعاتی که پیرامون تبانی پیشاپیش رهبران دو حزب وجود داشت، نارضایتی های گسترده کاندیداها و شکست خوردگان در انتخابات را موجب شد که معتقد بودند این اقدام توطئه آمیز مانع از پیروزی طبیعی بسیاری از آنان در برابر کاندیداهای حزب اکثریت شده است. به همین دلیل دستگاه رهبری حزب مردم بیش از پیش هدف انتقاد و سرزنش طرفداران و اعضای حزب واقع شد و به تبع آن بحران فزاینده تر از قبل در حزب تداوم یافت.(3) ساواک در سیزدهم شهریور 1346 در این باره چنین گزارش داده است:

روی هم رفته در حال حاضر اکثر کاندیداهای حزب مردم چه در تهران و چه در شهرستان که انتخاب نشده اند و یک عده دیگر از اعضای حزب که اصولاً کاندیدا معرفی نشده اند شدیداً از پروفسور عدل و دکتر مدرسی (در درجه اول) و رامبد و مهندس بهبودی در درجه دوم ناراضی و بدبین می باشند و مدعی هستند در مورد انتخابات مجلسین برای تمام شهرستان ها یک نوع توافق و ائتلاف قبلاً با دولت و حزب ایران نوین صورت گرفته و در این ائتلاف نسبت به تعیین افرادی که باید انتخاب شوند اعمال غرض شده است و از طرفی پروفسور عدل را در امورات [کذا] حزبی و سیاسی شایسته و صالح نمی دانند ولیکن این عقیده را نیز دارند که چون پروفسور عدل کاملاً مورد مرحمت و عنایت اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر است فقط از این جهت شایسته دبیرکلی حزب می باشد.(4)

موج این نارضایتی بالاتر رفت و کار به پخش شایعاتی در مطبوعات شد. ساواک ادامه این نارضایتی ها در حزب مردم و شایعات پیرامون آن را چنین گزارش کرده است:

ص:170

محترماً به استحضار می رساند پس از شکست اکثریت کاندیداهای حزب مردم در امر انتخاب [انتخابات] یک سلسله نارضایتی بین اعضای آن حزب به وجود آمده که اخیراً تشدید و موجبات شایعات زیادی را فراهم نموده است. به طوری که در مورد برکناری پروفسور عدل از سمت دبیرکلی خود و استعفای 18 نفر کاندیداهای انتخاب شده در دوره 22 و پیوستن به حزب ایران نوین و انتخاب مهندس اردشیر زاهدی به سمت دبیرکلی حزب مردم مطالبی در جراید منتشر گردیده است.

ضمناً پروفسور عدل طی اطلاعیه ای که در روزنامه مهر ایران مورخه پنجشنبه ششم مهرماه 46 درج گردیده است از ارباب مطبوعات تقاضا نموده که چون در چند روزه اخیر مطالب غیرواقعی در مورد حزب مردم و استعفای وی درج می گردد اصلح است که قبلاً نمایندگان جراید در این زمینه اخذ تماس تا اطلاعات کافی در اختیار آنان گذارده شود. همچنین اضافه نموده که انتشار دارد که عبدالکریم عمویی ماهیانه مبالغ زیادی به حزب مردم کمک می نموده که مشارالیه این گونه کمک ها را توسط نامبرده به حزب مردم تکذیب و اعلام داشته چنانچه مدارک و اسنادی در این مورد در اختیار عمویی می باشد ارائه تا نسبت به پرداخت آن اقدام گردد.

نظریه: پس از عدم توفیق حزب مردم در امر انتخابات و شکست اکثریت نامزدهای انتخاب شده کمیته ها و حوزه های حزبی در تهران و شهرستانها تقریباً متوقف و ناراحتی ها و جناح هایی در این حزب بوجود آمده است. به همین جهت گردانندگان حزب مؤکداً به اعضا ابلاغ نموده اند که در جلسات حزبی شرکت نمایند ولی این اخطار حزب تاکنون عملی نگردیده است همچنین عبدالکریم عمویی خزانه دار حزب مردم نیز از سمت خود در حزب مستعفی گردیده است.(1)

ص:171

افراد زیر اعضای فراکسیون حزب مردم در مجلس 22 دورة بیست ودوم شورای ملی را تشکیل می دادند:(1)

1_ محمدعلی آموزگار، 2_ مرتضی ابوذر، 3_ محمد اسدی، 4_ محمدحسین اسدی، 5_ ملک منصور اسفندیاری، 6_ حبیب الله امام مردوخ، 7_ عبدالمجید بختیار بختیاری ها، 8_ ناصر بهبودی، 9_ محمدباقر بهرام زاده ابراهیمی، 10_ ابراهیم پردلی، 11_ رسول پرویزی، 12_ عبدالکریم جاماسبی، 13_ سعید حکمت، 14_ هلاکو رامبد، 15_ عبدالصمد رفعت، 16_ سواک ساگینیان، 17_ حاج کریم بخش سعیدی، 18_ باقر شریعت، 19_ فضل اله صادق سمیعی، 20_ سید عبدالحسین طباطبایی، 21_ ملک شاه ظفر، 22_ غلامحسین فخر طباطبایی، 23_ ناصرقلی فرهادپور، 24_ محمد فضائلی، 25_ منصور کلانتری، 26_ جعفر مخبر فرهمند، 27_ حسنعلی محققی، 28_ اسداله مروتی، 29_ محسن موقر، 30_ داود مؤید امینی، 31_ حسین یوسفی، 32_ ابراهیم مدرسی

گفته می شد از آغاز این دوره مجلس میان هلاکو رامبد رهبر سنتی فراکسیون حزب مردم در مجلس و دستگاه رهبری حزب اختلاف بالا گرفته بود و نمایندگان عضو حزب مردم نیز در حالت تردید و دودلی میان پیوستن به این یا آن حزب بودند و از همین رو فراکسیون حزب مردم بسیار ناهماهنگ بود و قادر نبود در برابر لوایح دولت عرض اندام کند. تهدیدها و وعده های دبیرکل حزب هم در رفع این مشکل چاره ساز نبود.(2)

وضع در مجلس سنا نیز به همین منوال بود و رهبری حزب ناچار سناتورهای «مردمی» را در برابر دولت هویدا مخیر و مختار گذاشته بود.(3)

این وضعیت فراکسیون حزب مردم، در محافل سیاسی و مطبوعاتی نزدیک به رژیم به این گونه منعکس شد که فراکسیون حزب اقلیت همچنان به «همزیستی مسالمت آمیز» با اکثریت ادامه داده و در بیشتر موارد نیز به لوایح پیشنهادی دولت رأی مثبت می دهد.(4) در مواردی هم فراکسیون اکثریت با دیدگاه های فراکسیون اقلیت موافقت کرده و با مساعدت و

ص:172

توافق با یکدیگر لایحه یا برنامه ای را تأیید یا رد می کردند.(1) گاه نماینده ای از فراکسیون اکثریت در مخالفت با خواستة دولت با نمایندگان اقلیت هم صدا و هم رأی می شد.(2) این وضعیت را می توان با رضایت شاه از دولت و حزب ایران نوین و در عین حال پذیرش حزب مردم به عنوان حزب اقلیت، البته در چارچوب تعیین شده از سوی وی، تفسیر کرد.

به نظر می رسد همزیستی مسالمت آمیز و قرارداد متارکه بین حزب ایران نوین و حزب مردم منعقد گردیده و اگر روی کاغذ نیامده و صاحبان مقامات عالیه دو حزب امضائی نکرده اند، عملاً این رویه همزیستی مسالمت آمیز اجرا می شود و در هفته گذشته آقای ماهیار نماینده عضو فراکسیون حزب ایران نوین بعد از نطق مفصل و با خواندن اشعاری، مدتی از وقت خود را به آقای مهندس بهبودی عضو حزب مردم واگذار کردند که نسبت به ایجاد زایشگاه شهر ساوه [از دولت] تشکر کنند.(3)

این موضع انفعالی حزب مردم در برابر دولت و حزب اکثریت بالاخص در مجلس شورای ملی بیش از هر جای دیگر آشکار بود. چنان که در خرداد 1348 گفته می شد «در تهران هیچ نوع آثاری از مبارزه و مناقشات حزبی به نظر نمی رسد و ظاهراً حزب مردمی ها شمشیر مبارزه را هم غلاف کرده اند و با وجود کثرت موضع برای انتقاد از دولت، سکوت و تسلیم در این حزب حکمفرماست و چند نفری که سابقاً عامل تحرک و فعالیت در حزب مردم بودند و نقشه مبارزه ها را می کشیدند با رسیدن به صندلی وکالت و مشروطه شان دیگر ولعی برای رنجاندن دستگاههای دولت ندارند و سایر اعضای فراکسیون پارلمانی هم به تأیید "صحیح است" گفتن نطق نمایندگان اکتفا می کنند».(4) احتمالاً بازجویی از مهندس عبدالله والا (در دوره قبل) و اخراج وی از حزب هم در این ماجرا بی تأثیر نبوده است. آن ماجرا عده ای از «مردمی»ها را آگاه و هشیار ساخته بود که بی جهت سری را که درد نمی کند دستمال نبندند و حضور خود را در دوره های آینده تضمین کنند.

از سوی دیگر، هویدا، چهره تأثیرگذار حزب ایران نوین، روحیه ای سازشکار داشت و سعی می کرد حتی الامکان دهان مخالفانش را با دادن امتیاز ببندد.

ص:173

فراکسیون پارلمانی حزب مردم در مجلس سنا هم رفتار مشابهی در قبال حزب رقیب و دولت هویدا در پیش گرفته بود. یحیی عدل سناتور انتصابی حزب مردم در مجلس سنا هم معمولاً به لوایح و خواسته های دولت هویدا رأی مثبت می داد و دیگر اعضای این فراکسیون از رأی او تبعیت می کردند.(1) از جمله امتیازاتی که فراکسیون حزب ایران نوین در مجلس بیست ودوم شورای ملی به حزب اقلیت مردم و نیز حزب پان ایرانیست(2) داد، موافقت با عضویت رؤسای فراکسیون های پارلمانی در هیأت رئیسه مجلس بود که به دنبال این تصمیم در بیست ودوم آبان 1348 مجلس شورای ملی آن را به صورت لایحه ای قانونی تصویب کرد. پیش از آن حزب ایران نوین تمام مشاغل مدیریتی و ریاستی مجلس (هیأت رئیسه و ریاست کمیسیون های مختلف) را انحصاراً به اعضای خود سپرده بود.(3) از جمله مهم ترین مواردی که مورد تأیید و تصویب کامل فراکسیون های حزب مردم در مجلس سنا و شورا قرار گرفت، رأی مثبت به جدایی بحرین از خاک ایران در اوایل اردیبهشت 1349 بود، که طی آن هویدا ضمن قدردانی از آنان، مخالفان این تصمیم حکومت را، که فقط نمایندگان فراکسیون حزب پان ایرانیست بودند به شدت مورد حمله و سرزنش قرار داد.(4)

با این احوال فراکسیون حزب مردم هر از چند گاه انتقاداتی را نیز متوجه دولت هویدا و حزب ایران نوین می کرد و با لوایح و برنامه های دولت مخالفت می نمود. چنان که وقتی هویدا لایحه تأسیس وزارت علوم را در بهمن 1346 به مجلس ارائه داد هلاکو رامبد این لایحه را برخلاف انقلاب اداری مورد ادعای دولت دانسته و چنین ارزیابی کرد که دولت قصد دارد با ایجاد وزارت علوم در صف فرهنگیان که عمدتاً مخالف عضویت در حزب ایران نوین هستند اختلاف اندازد.(5) در بسیاری از موارد هم موضوع مخالفت حزب مردم با لوایح و برنامه های دولت هویدا و حزب اکثریت پیشاپیش و طی صحبت های خصوصی منتفی می شد و اکثریت، اقلیت را به انحاء گوناگون متقاعد می کرد تا با لایحه و برنامه ارائه شده از سوی دولت

ص:174

مخالفت نکند.(1) نمایندگان عضو حزب اقلیت در مجلسین سخت مراقب بودند درجه مخالفت آنان با حزب اکثریت و دولت هویدا از آستانه تحمل شاه فراتر نرود و به ویژه در مسائل و لوایحی که آشکار بود شاه نظر مساعد دارد، اعضای فراکسیون حزب مردم پیشاپیش توجیه می شدند که مخالفت نکنند. در معدودی از موارد هم نمایندگانی از دو فراکسیون مردم و ایران نوین حملات و انتقادات شدید و تندی را متوجه یکدیگر ساخته و حتی یکدیگر را مورد تمسخر و تهدید قرار می دادند. معمولاً این گونه موارد بسیار کم اتفاق می افتاد و عقلای دو قوم سعی می کردند خیلی زود طرفین را آشتی داده، مانع از دامنه یافتن تضادها شوند.(2) در بسیاری از موارد نطق های انتقادآمیز نمایندگان اقلیت از حزب ایران نوین و دولت هویدا جنبه تبلیغاتی داشت تا به رأی دهندگان و طرفدارانشان چنین القاء کنند که آنان خود را موظف به دفاع از حقوق موکلینشان می دانند.(3) این نطق های تبلیغاتی بسیار کلی و بی محتوا بود و معمولاً وقعی بدان گذاشته نمی شد.(4)

ص:175

چند گاه از اینکه حزب مردم همواره در جایگاه اقلیت باقی مانده است، رهبران آن را دلداری داده و این حزب و حزب اکثریت ایران نوین را برخلاف احزاب دهه 1320 و اوایل دهة 1330، احزابی به اصطلاح ملی ارزیابی می کرد که فعالیت های خود را معطوف به توسعه کشور در شئون مختلف کرده اند.(1)

شاه در مصاحبه های خود با خبرنگاران و نشریات و رسانه های خارجی از وجود حزب مردم به عنوان ویترینی برای توجیه و دفاع از نظام دو حزبی و چند حزبی حاکمیتش بهره می برد. با این احوال در اواخر دهة 1340 و اوایل دهة 1350 به تدریج بر این باور قرار گرفته بود که همان حزب اقلیت هم دیگر در قبال عملکرد دولت و حاکمیت او جز نقشی تزئینی ندارد چرا که به عقیده شاه در کشور او دیگر دلیلی برای مخالفت و انتقاد وجود نداشت. چنان که وقتی سردبیر مجله بیلیتز چاپ هند در سی ویکم خرداد 1350 از او پرسید مخالفان سیاسی حاکمیت در کشور چه جایگاهی دارند، پاسخ داد:

ما از شنیدن صدای مخالف روی گردان نیستیم. ما به صف مخالف هم نیازمندیم. ما مخالفانی را که نیت سازندگی دارند تشویق می کنیم. ما در صف مخالف احزابی مانند حزب مردم داریم. اما نکته جالب این است که در کشور ما امری برای مخالفت وجود ندارد. آنها با چه چیزی می خواهند مخالفت کنند؟ با انقلاب سفید؟ با برنامه های اصلاحات ارضی؟ ... حقیقت آن است که مواد دوازده گانه انقلاب تمام آن چیزهایی را که افراد ملت ما طی قرن های متمادی آرزوی رسیدن بدان ها را داشتند به آنها ارزانی داشته است. بدین ترتیب برای صف مخالف مسئله زیادی باقی نمی ماند که در اطراف آن سر و صدا راه بیندازد. (2)

شاه در پانزدهم تیر 1350 هم تأکید کرد که اجازه نخواهد داد حزب اقلیت در مخالفت با دولت از جاده صواب و اعتدال خارج شود. او تصریح کرد که در جایگاه پادشاه سیطره کاملی بر مجموعه فعالیت های دو حزب اقلیت و اکثریت دارد و این دو حزب جز اراده و خواسته او هدف دیگری را دنبال نمی کنند.(3)

شاه در دهم شهریور 1352 در ملاقات با دستگاه رهبری حزب مردم در حالی که به طور

ص:176

ضمنی اذعان می داشت که حزب مردم هنوز تا مدتی نامعلوم باید در همان جایگاه اقلیت باقی بماند، گفت «البته حزب اقلیت بودن هم مشکل است و هم آسان. مشکل است از این جهت که در کشوری که این طور رو به پیشرفت است ایراد گرفتن زیاد آسان نیست، مگر اینکه انسان وارد جزئیات شود. آسان است برای اینکه از هر چیزی اصولاً می توان ایراد گرفت منتها تشخیص آن با ماست که چطور بتوان انتقاد کرد؟ با چه لفظی؟ استعمال کلمات باید با حسن مسئولیت باشد. این امر فکر می کنم رمز و اساس کار شما باید باشد. شما باید طوری خط مشی و فلسفه سیاسی خود را به مردم عرضه کنید که عده ای به شما گرایش پیدا کنند».(1)

این سخنان شاه خطاب به رهبران حزب مردم از سوی محافل سیاسی و مطبوعاتی نزدیک به حاکمیت مهم و راه گشا تلقی شد و به ویژه تعیین محدوده فعالیت و گستره انتقاد و مخالفت حزب اقلیت مردم از دولت و مجموعه اقداماتی که از سوی آن در شئون مختلف صورت می گرفت، از نکات مهم و کلیدی این اظهارات شاه بر شمرده شد. این محافل و مطبوعات معتقد بودند حزب مردم فقط باید «انتقاد سازنده» از دولت را سرلوحه برنامه خود قرار دهد(2) و بنابراین شاه به طور تلویحی خاطرنشان ساخته بود که دیگر حتی تحمل شنیدن همان صدای ضعیف منتقدانه ولو از سوی حزب دست آموزش (مردم) را نیز ندارد.

شاه در دی ماه 1352 در مصاحبه اش با روزنامه مردم ارگان حزب مردم با صراحت بیشتری خاطرنشان ساخت که دو حزب اقلیت و اکثریت صرفاً مجری دستورهای او در راستای تحقق بخشیدن به برنامه های انقلاب سفید هستند و هیچ گونه تفاوت ماهوی نمی توانند با یکدیگر داشته باشند:

در کشور ما عملاً تعداد احزاب محدود می شود. زیرا در چارچوب انقلاب شاه و ملت مگر چند نوع برداشت می تواند وجود داشته باشد؟ چون برداشت ها محدود است فقط دو چیز باقی می ماند: یک، درجه لیاقت و شایستگی در اجرای اصول و صحیح ترین برداشت از آن، دیگری تغییر قیافه مسئولان امور. از این رو اساس کار می رود روی سیستم دو حزبی. به هر حال هر دو حزب به اصول انقلاب و اساس مملکت وفادارند.(3)

شاه در هجدهم فروردین 1353 از این هم فراتر رفت و در مصاحبه ای اعلام کرد که حزب

ص:177

مردم نماینده اقلیت مخالف و منتقد دولت در کشور اوست؛ اما نمی تواند از هر چه تصور خطا در آن می رود انتقاد کند:

اکنون در کشور ما اقلیتی که بتواند عقاید و نظرات خود را آزادنه بیان کند وجود دارد. اما اقلیت چه می تواند بگوید؟ آیا می تواند بگوید سیاست نفتی ما بد است؟ آیا می تواند بگوید که سیاست مستقل ملی ما بد است؟ آیا می تواند بگوید سیاست اجتماعی ما بد است؟ یا اینکه آنچه را ما برای کشاورزان و کارگران انجام می دهیم بد است؟(1)

ص:178

شش تن افراد مشروحه زیر که در کمیته مرکزی پیشین عضویت داشتند، در انتخاب کمیته جدید کنار گذاشته شدند: 1- محمدحسین اسدی، 2- عبدالکریم عمویی (که در ضمن قبلاً خزانه دار و مسئول امور مالی حزب هم بود)، 3- ملک منصور اسفندیاری، 4- مجتبی جعفری، 5- حسین دفتریان و 6- محمد دفتری (که در گذشته قائم مقام دبیرکل حزب بود و سپس معاون حزب شد و اینک از عضویت از کمیته مرکزی هم کنار گذاشته شده بود). در کمیته مرکزی سابق هفت تن نماینده مجلس شورای ملی بودند و یک نفر سناتور بود. در کمیته جدید تعداد اعضای حزب مردم در مجلس شورا تغییری نیافت ولی تعداد سناتورهای عضو به سه تن افزایش یافت و بدین ترتیب در ترکیب جدید کمیته مرکزی اکثریت اعضا را نمایندگان حزب مردم در فراکسیون های این حزب در مجلسین سنا و شورا تشکیل می دادند. از اعضای هفت نفره هیأت بازرسی پیشین هم دو تن، حسینی و حائری زاده کنار گذاشته شده بودند. انتخاب اعضای جدید کمیته مرکزی و هیأت بازرسی حزب مردم به دنبال شکست سنگین (و در واقع کاهش سهمیه) این حزب در انتخابات مجلس شورای ملی در دورة بیست ودوم و شیوع اختلافات گسترده تر در درون حزب انجام شد و هدف آن بود تا با ورود افراد و اعضای جدید به این کانون اصلی دستگاه رهبری، تنش ها و درگیری ها در درون حزب کاهش یابد. اما این تحولات نتوانست نارضایتی ها و اختلافات در درون حزب را پایان یا کاهش دهد.(1)

این در حالی بود که رهبران حزب مردم از حدود زمستان 1346 به بعد وعده می دادند که به زودی ساختار کمی و کیفی تشکیلات و فعالیت های حزب مردم گسترش خواهد یافت و برای پایان بخشیدن به اختلافات و رقابت های موجود در حزب برنامه هایی به اجرا درخواهد آمد.(2) از جمله تشکیلات جدیدی که یحیی عدل با بهره گیری از اختیارات شخصی و خارج از پیش بینی اساسنامه حزب و به هدف سیطره مستقیم تر بر رهبری و هدایت آن پدید آورد و البته به زودی هم خود منشأ گسترش اختلافات شد، دفتر سیاسی بود. در بیست وپنجم مهر 1347 ساختار تشکیلاتی و مدیریتی حزب مردم به ترتیب شامل شورای عالی، کمیته مرکزی، دفتر سیاسی، کمیته استان، کمیته شهرستان، کمیته بخش، حوزه های شهری و روستایی، امور

ص:179

مالی، بازرسی، تحقیق و رسیدگی و طرح ها و مطالعات می شد و رهبری حزب مدعی بود که در اکثر مراکز استان ها و فرمانداری های کل، کمیته های استانی حزب را تأسیس کرده است. در آن زمان ادعا می شد که حزب مردم حدود سه هزار عضو در تهران دارد و شمار اعضای این حزب در سایر نقاط کشور تا حدود بیست هزار نفر می رسد. تعداد اعضای فراکسیون این حزب هم سی ودو نفر اعلام شد. تعداد اعضای فراکسیون حزب مردم در مجلس سنا یازده نفر بود.(1) با این احوال پس از پایان انتخابات دوره بیست ودوم مجلس شورای ملی و سنا حزب مردم فعالیت چندانی نداشت و همچنان گرفتار اختلافات داخلی بود. (2)

تا مدت ها بعد و با وجود تغییر در برخی مدیریت ها و انتخاب افرادی جدید در سطوح مختلف مدیریتی و تشکیلاتی، حزب مردم فعالیت چشمگیر و قابل اعتنایی نداشت و جلسات کمیته مرکزی از نظم و انضباط لازم برخوردار نبود و شورای عالی حزب هم به دلیل اختلافات داخلی تا ماه ها تشکیل جلسه نمی داد. فقط در دوازدهم دی ماه 1348 بود که پس از حدود یک سال که از توقف فعالیت شورای عالی سپری می شد، اعضای آن حاضر شدند در جلسة آن شرکت کنند و یحیی عدل دبیرکل حزب طی آن وعده داد در آیندة نه چندان دور فعالیت های حزب را تحرکی دوباره می بخشد و شعبه ها و کمیته های حزب را در شهرهای مختلف کشور بازگشایی یا افتتاح می کند. در آن زمان به طور موقت جناح های رقیب اختلافات خود را کنار گذاشته بودند.(3) این وعده اخیر رهبران حزب برای توسعه فعالیت حزب و گسترش شعب و تشکیلات آن در شهرهای مختلف به زودی به فراموشی سپرده شد.(4) باز هم کم تحرکی و در واقع بی تحرکی حزب تا ماه ها بعد تداوم یافت و باز هم روزنامه ارگان غیررسمی این حزب، مهر ایران، در دوم آذر 1349 وعده داد که «حزب مترقی و آزاده ما آرام آرام اما با قدم های مطمئن و استوار سازمان های حزبی خود را در سراسر کشور توسعه می دهد».(5)

در اوایل شهریور 1346 گفته می شد که رهبران حزب مردم می خواهند برای حزب

ص:180

روزنامه ارگان جدیدی دست و پا کنند.(1) اما این خواسته تا چند سال عملی نشده و همان روزنامه مهر ایران گذشته از نوساناتی که به خاطر اختلافات جاری حزب در موضع گیری آن وجود داشت، کماکان ناشر افکار حزب باقی ماند. در اواخر آذر 1348 بالاخره روزنامه ای به نام راه مردم با مدیریت ابراهیم مدرسی، به عنوان ارگان رسمی حزب مردم، آغاز به انتشار کرد. با این حال تا مدت ها دربارة محتوا و نیز موضع گیری های نشریه جدید میان رهبران و دست اندرکاران حزب مردم اختلاف نظرهایی وجود داشت.(2)

در دی ماه 1349 یحیی عدل دبیرکل حزب مردم دو معاون داشت که عبارت بودند از سناتور کاظم جفرودی و هلاکو رامبد لیدر فراکسیون حزب مردم در مجلس شورای ملی؛ ریاست شورای عالی حزب مردم بر عهده سناتور محمدعلی علامه وحیدی بود. ابراهیم مدرسی دبیر کمیته مرکزی، مسئول دبیرخانه حزب و مدیر مسئول روزنامه ارگان رسمی حزب (راه مردم) بود و ملک منصور اسفندیاری به همراه ناصر بهبودی و مرتضی صمصامی بر تشکیلات کل حزب مردم مدیریت می کردند. مسئولیت سازمان جوانان حزب بر عهده مروتی قرار داشت. محسن موقر مسئول امور مالی و خزانه دار حزب بود و سعید حکمت و محمد اسدی مسئولیت تشریفات و تظاهرات حزب را بر عهده داشتند. صمد نامور مسئول جمعیت های وابسته به حزب مردم بود.(3) در پانزدهم تیر 1350 غلامحسین ملک محمدی دبیرکل جامعه سپاهیان انقلاب وابسته به حزب مردم بود.(4)

از نیمه دوم دهه 1340 به بعد، نظیر آنچه طی سالیان قبل اتفاق افتاده بود، باز مهم ترین، چشمگیرترین و پر سر و صدا ترین بخش از فعالیت ها و جنب و جوش های حزب مردم به شرکت فعال در مراسم، میتینگ ها و شادباش ها و دیگر نمایش ها در حمایت و در راستای خوشامد و رضایت شخص شاه اختصاص داشت.

شرکت حزب مردم در مراسم سالگرد کودتای 28 مرداد (که از آن به قیام ملی تعبیر می شد) و روز ششم بهمن (روز انقلاب سفید) همواره برقرار بود و برای شرکت در مراسم تاجگذاری شاه در آبان 1346 حزب مردم تدارکات قابل اعتنایی انجام داد و در این راستا

ص:181

زمینه میان حزب مردم و حزب ایران نوین رقابتی آشکار وجود داشت و هر یک از رهبران دو حزب تلاش می کردند چنان وانمود سازند که بیش از حزب رقیب در راه حمایت از شاه و رژیم پهلوی سر و جان می دهند! گاه همین فعالیت ها و رقابت ها خود عاملی برای انتقاد و گله گذاری اقلیت از اکثریت می شد. چنان که یحیی عدل در بیست وپنجم بهمن 1346 در این باره خطاب به هویدا نخست وزیر نوشت:

از جمله دردهای اغلب نمایندگان [حزب مردم] این بود که مأموران دولت در استان ها در رفتار با آنها با اعمال نفوذ و تبعیض رفتار می نمایند. فی المثل در جشن ها و مراسمی که مربوط به اعلیحضرت شاهنشاه آریامهر است مخصوصاً از اعضای حزب مردم دعوت نمی شود و یا در شهرستان هایی که اعضای حزب مردم خود با بستن طاق نصرت و تزئین خیابان ها عملاً در جشن ها و مراسم شرکت می کنند در نشریاتی که از طرف مقامات دولتی منتشر می شود ذکری از شرکت آنها و حزب مردم منعکس نمی شود. تمنا دارد از طریق وزارت کشور به تمام استانداری ها و فرمانداری ها و بخشداری ها دستورالعمل صادر فرمایند از ایجاد هر نوع تضییقاتی نسبت به حزب مردم خودداری شود.(1)

داشتن درک درست از «انقلاب سفید» از زمینه های رقابت و عامل حملة دو حزب به یکدیگر بود و هر یک از طرفین دیگری را به «تخطئه اصول انقلاب شاه و مردم» متهم کرد. البته اتهامی به این بزرگی و هولناکی از جانب رقیب بی پاسخ نمی ماند.(2)

در بیست وسوم دی 1347 رهبری حزب مردم کمیته ای تحت عنوان تشریفات و تدارکات و با عضویت سعید حکمت، جمال اویسی، محسن موقر، کاظم جفرودی، هلاکو رامبد و ابراهیم مدرسی تشکیل داد تا مقدمات شرکت فعال حزب در مراسم سالگرد ششم بهمن را فراهم آورند و به دنبال آن برخی خیابان ها و معابر منتهی به مجلس سنا و شورا و نیز میدان ششم بهمن توسط این حزب آذین بندی شد و در روز ششم بهمن مراسم و میتینگی از سوی حزب برگزار گردید.(3) ظاهراً نامة سال قبل دکتر عدل به هویدا بی اثر نمانده بود!

رهبری حزب مردم همه ساله به مناسبت سالروز تشکیل و آغاز فعالیت این حزب مراسم جشن و میهمانی برگزار می کرد و طی آن از رجال و کارگزاران دولتی و حکومتی بسیاری

ص:182

پذیرایی به عمل می آمد. به مناسبت آغاز چهاردهمین سال فعالیت حزب مردم، روزنامه مهر ایران در سال 1349 سلسله مقالاتی تحت عنوان «تاریخچه سیزده ساله فعالیت حزب مردم» به قلم رضا قره گوزلو، عضو شورای عالی حزب منتشر کرد که عمدتاً محتوایی تبلیغاتی داشت و بر بنیان تاریخی تحلیلی دقیق و قابل اعتنایی استوار نبود.(1)

رهبری حزب مردم سخت تلاش می کرد تا هر چه بیشتر از وجود و حضور متنفذین صاحب ثروت و قدرت، افراد شاخص و به اصطلاح خوشنام، رجال و کارگزاران صاحب عنوان حکومتی و نظایر آن بهره برده و از موقعیت و توانایی های آنها برای پیشبرد اهداف حزب بهره برداری کند. البته بسیاری از این قبیل افراد در درجه اول ترجیح می دادند به حزب قدرتمند ایران نوین بپیوندند که موقعیت ها و امکانات وسوسه کنندة دست به نقدی هم به آنان پیش کش می کرد. اما حزب مردم در هر حال از تلاش خود باز نمی ایستاد و به همان حداقل ها راضی بود(2) و در عین حال ادعا می شد که این قبیل اشخاص در حزب کم نیستند.(3) اما زیر فشار انتقادها و استهزاهای دیگران گاه مجبور می شدند اعتراف کنند که «همان گونه که در تمام احزاب سیاسی مشهود افتاده در حزب ما هم عده ای بوده اند که فقط به هنگام رونق و شکفتگی حزب یا هرگاه که احساس نیازی بدان می کرده اند ظاهراً عضویت حزب را پذیرفته اند. ولی به هنگام بی نیازی یا زمانی که اغراض شخصی شان را در حزب برآورده نمی دیدند حزب را منحصراً برای برآورده شدن اغراضشان می خواسته اند و در صورت عدم نیاز از آن کناره گرفته اند. اینان هیچ گاه مردم استواری نبوده اند و در برابر مشکلات حزبی فوراً جا زده اند. هرگاه مجال خودنمایی و سودجویی داشته اند به حزب روی آورده اند و به محض آنکه شکستی نصیب حزب شده یا راه حزب برای اعمال اغراض آنها بسته گردیده از آن روی برگردانیده اند».(4)

ص:183

ایران نوین خواه در مقامات عالی مرتبه دولتی و خواه بر کرسی های نمایندگی خود را برتر از دیگران و افکار و عقاید خود را بهتر از همه می دانند و چنان در این امر تعصب می ورزند که گویی هیچ کس جز آنها نه در اندیشه میهن است و نه می تواند برای بهبود و رفاه زندگی عامه از منویات شاهنشاه آریامهر الهام بگیرد».(1)

در حالی که حزب اکثریت ایران نوین همواره در برابر حزب مردم رجز می خواند که در اکثریت بوده و فقط حکومت «عدد» را به رسمیت می شناسد، و رقیب را مورد شماتت قرار می داد که طرفداران و اعضایش در کشور در اقلیت کامل سیر می کنند، در مقابل رهبران حزب مردم، حزب ایران نوین را اکثریت صوری لقب می دادند که عمدتاً به خاطر قبضه کردن ابزارها و امکانات گسترده دولتی توانسته است بر مجموعه ارکان حاکمیت و دولت سیطره یابد و البته هر دو گروه سخن بی پایه ای نمی گفتند.(2) ناصر بهبودی از رهبران حزب مردم طی سخنانی در این باره در اواخر شهریور 1345 اظهار داشته بود که «حزب مردم بر مبنای استواری قرار دارد [و] حزب دولتی استقبال از وزیران را نباید به عنوان استقبال از حزب خود تلقی کند».(3) رهبران حزب مردم مدعی بودند که اعضای حزب آنان خالصانه و بدون آرزو و چشمداشتی در راستای اهداف حزب می کوشند. در حالی که «امروزه رهبران حزب ایران نوین همگی از میان وزراء، مدیران کل، سرپرستان و رؤسای سازمان های دولتی و وابسته به دولت هستند. هیچ یک از اینان نه در حزب مدارج سیاسی معینی را طی کرده اند و نه در سازمان های معین حزبی در امور اداری سیاسی مطالعه کرده اند و نسبت به این امور تخصصی یافته اند. بلکه اغلب به خاطر حفظ موقعیت خویش یا به منظور ارتقای مقام به حزب روی آورده اند و بنابراین نظر و خواستی جز سود اداری یا سیاسی ندارند. تردیدی نیست وقتی رهبران یک حزب به چنین صفاتی متصف باشند اغلب آنهایی که بدین حزب روی می آورند برای استفاده از قدرت دولتی و وصول به مقامات اداری بالاتر است».(4)

همة اینها البته جنگی زرگری در چارچوب دمکراسی شاهانه بود و در پشت پرده، رهبران هر دو حزب که عوامل یک قدرت (شاه) بودند، روابط دوستانه ای داشتند و قوانین نانوشته را

ص:184

رعایت می کردند.(1) در این میان تمایل و خواسته شاه هم در کیفیت و گستره رقابت و مخالفت های حزب مردم با حزب ایران نوین و دولت هویدا سخت مؤثر و تعیین کننده بود. چنان که طی سال های 1343 تا 1347 که گفته می شد شاه رضایت چندانی از نخست وزیری هویدا و به تبع آن قدرت یابی حزب ایران نوین ندارد، انتقادات و مخالفت های حزب مردم به طرق گوناگون در این راستا متمرکز شده و به ویژه اعلام حمایت های گاه و بیگاه حزب مردم از کاندیداهای مختلف نخست وزیری و شایعاتی که پیرامون قدرت یابی حزب مردم وجود داشت، این شائبه ها را تقویت می کرد که این مخالفت ها و موضع گیری ها به اصطلاح با چراغ سبزهای دربار و شخص شاه صورت می گرفتند. ضمن اینکه حزب مردم گاه در راستای تضعیف موقعیت حزب اکثریت و دولت هویدا ترجیح می داد از موقعیت افرادی نظیر علی امینی که در هر حال چندان مورد عنایت حاکمیت هم نبود حمایت به عمل آورد. البته مواردی از این نوع چندان پررنگ و متعدد نمی شد، اما بنا به مصالحی گاه اتفاق می افتاد.(2)

برخی رهبران و دست اندرکاران حزب مردم طی سال های نیمة دوم دهه 1340 هر از چندی وعده می دادند که در آینده ای نه چندان دور دولت هویدا سقوط کرده و به تبع آن حزب ایران نوین نیز از اکثریت افتاده و دولت جدیدی توسط حزب مردم تشکیل خواهد شد.

گزارشی از ساواک به تاریخ دی ماه 1347 نمونه ای از این ذهنیت رهبران حزب مردم را به دست می دهد:

پس از آنکه بنا به استدعای پروفسور عدل دبیرکل حزب مردم اعضای انجمن شهرها (وابسته به حزب مردم) و کمیته مرکزی آن حزب افتخار شرفیابی به پیشگاه مبارک شاهنشاه آریامهر را حاصل نمودند بین اعضای حزب شایع شده که به زودی کابینه فعلی ساقط و کابینه دیگری تشکیل خواهد شد و به طور کلی حزب مردم در کابینه آینده موقعیت و نفوذ زیادی پیدا خواهد کرد و احتمالاً تبدیل به حزب اکثریت خواهد شد. در داخل حزب مردم به موازات شایعات بالا فعالیت بیشتری مشاهده می شود و معاونین حزب به اتفاق اعضای کمیته مرکزی مشغول تغییر سازمان های حزبی و صدور احکام جدیدی برای تصدی سازمان های حزبی می باشند. جفرودی و رامبد هفته ای دو تا سه روز

ص:185

در حزب حضور یافته و با یکدیگر تبادل نظر می نمایند. از جمله تغییراتی که تا به حال در سازمان های حزب داده شده مجید بختیار به جای غلامرضا مجید به سمت رئیس سازمان جوانان _ دکتر سعید حکمت _ محمد اسدی و جمال اویسی به سمت مسئولین کمیته تدارکات و تشریفات حزب انتخاب و احکامشان به زودی صادر خواهد شد. کار این کمیته علاوه بر سایر وظایف مربوطه نظارت بر کلیه امور مربوط به تنظیم برنامه های شرکت در تظاهرات و دمونتراسیون ها [دمونستراسیون ها] و جمع آوری نفرات برای مراسم مزبور می باشد.(1)

در مواردی هم هویدا از باب رعایت قواعد بازی و کاستن از دلخوری های پیش آمده برخی امتیازات و مسئولیت های نه چندان قابل توجه و تأثیرگذار را به حزب مردم و اعضای بلندپایه آن واگذار می کرد. چنان که وقتی محمدعلی علامه وحیدی رئیس شورای عالی حزب مردم در بهمن 1347 به سمت امیرالحاج تعیین شد «ظریفی گفت با این انتخاب معلوم می شود دنیا را به ایران نوین و آخرت را به حزب مردم داده اند»(2) که مفهوم آن عدم نقش قابل اعتنای حزب مردم در مجموعه عملکرد و تصمیم سازی های حاکمیت و دولت بود.

گاه نیز جنگ زرگری و «اختلافات دمکراتیک» موجب پدید آمدن صحنه ها و تبادل سخنانی می شد که کارشناسان ساواک هم آن را «موجه» و «اصلح» نمی دانستند:

ساواک تهران ضمن ارسال گزارشات خبری تحت عنوان «تشنج در مجلس شورای ملی» به مذاکرات پاره ای نمایندگان عضو فراکسیون های پارلمانی احزاب ایران نوین و مردم در مجلس موصوف اشاره و اضافه نمود:

عنوان مطلب «آنچه شما می گویید همان است که رادیوهای حرامزاده می گویند» از طرف آقای نخست وزیر خطاب به هلاکو رامبد لیدر فراکسیون پارلمانی حزب مردم در مجلس شورای ملی موجه به نظر نمی رسد و اصلح است که جهت جلوگیری از ادامه این اختلافات از جانب مقامات عالیه تذکر لازم به رهبران فراکسیون های مورد بحث داده شود.

سابقه: موضوع ناراحتی اعضای فراکسیون پارلمانی حزب مردم در مجلس شورای ملی از بیانات آقای نخست وزیر قبلاً در بولتن درج گردیده است و متن سخنرانی برخی

ص:186

نمایندگان عضو فراکسیون پارلمانی حزب ایران نوین در مجلس مزبور نیز به طور مشروح در جراید منعکس شده است.

نظریه: با توجه به اینکه لزوم انتقاد اصولی و سازنده کراراً از جانب اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر عنوان گردیده و از طرفی با در نظر گرفتن افزایش سطح فهم، درک و شعور اجتماعی و از همه مهمتر توجه و قضاوت افکار عمومی جهانیان به موضوعات مختلف و سیاست های گوناگون و اینکه وجود انتقاد منطقی در مجلس ملی یک کشور از جانب نمایندگان منتخب ملت از الزامات برقراری یک سیستم دموکراسی و نشان دهنده وجود روحیه زنده و هوشیار منتخبین مردم محسوب می گردد لکن متأسفانه مقامات حزب ایران نوین به صرف برخورداری از عنوان «اکثریت» و در اختیار داشتن قدرت و دولت حزبی به جای رد انتقادات نمایندگان اقلیت از راه صحیح و اصولی، سعی می کنند با توسل به رفتار تند و دور از شأن یک نماینده مجلس در مقام پاسخگویی برآیند که این کار نشانه ضعف رهبری اکثریت تلقی و احیاناً انگیزه ای است جهت عناصر فرصت طلب برای بهره برداری سوء سیاسی. علیهذا مراتب استحضاراً معروض و به نظر می رسد چنانچه در زمینه تقلیل میزان اختلافات حزبی در سطح مجلس به رهبران فراکسیون های مورد نظر و در مورد رعایت اصول تحزب و در نظر گرفتن شئون نمایندگان اقلیت به مقامات حزب ایران نوین تذکراتی داده شود اقدام شایسته ای خواهد بود.(1)

فرار شماری از اعضای فرصت طلب حزب مردم به حزب رقیب نیز گرفتاری دائمی حزب مردم بود که می توان آن را در توصیفی شاعرانه به «کوچ پرستوها به مناطق خوش آب و هواتر و پرآب و دانه تر» تشبیه کرد! از جمله «آقای رضا همراه دو سال پیش در کریدورهای حزب مردم رفت و آمد داشت و پس از مدت ها رفت و آ مد و ابراز علاقه به عضویت حزب مردم درآمد و با فعالیت اعضای حزب مردم به سمت شهردار مرند انتخاب شد و یکی دو بار که برای انفصال و برکناری او اقدامات حادی صورت گرفت، از طرف دبیرکل گرامی حزب مردم نهایت کوشش به کار رفت تا وی مجدداً در سمت خود ابقا گردید ولی حالا یقیناً منافع شخصی ایشان چنین اقتضا کرده است که حتی بدون استعفا از حزب مردم در اجتماعات حزب اکثریت شرکت جوید و به جای شهردار مرند به سمت شهردار زنجان که منطقه وسیع تری است ارتقاء یابد». البته فقط رضا همراه

ص:187

چنین خصلتی نداشت بلکه موضوع «بسیار کلی تر و مربوط به روش ناپسندی است که پاره ای از افراد در پیش می گیرند و تمام تعهدات اخلاقی خود را فراموش می کنند و برای رسیدن به مقامات به عضویت احزاب درمی آیند».(1) گاه نیز افراد بسیار قابل اعتماد و سطح بالای حزب که تصور می شد به آسانی حزب اقلیت را ترک نخواهند گفت، راه حزب رقیب در پیش می گرفتند. از جملة این افراد سلیمان نوشیروانی بود که محسن موقر مدیر مسئول روزنامه مهر ایران (ناشر افکار حزب مردم) در اول مهر 1349 خطاب به او چنین نوشت:

دوست ارجمند آقای دکتر سلیمان نوشیروانی: آیا این شرط دوستی و رفاقت است که انسان بدون خبر پس از سیزده سال همسنگرهای خود را در وسط میدان رها کند و به جبهه رقیب [حزب ایران نوین] ملحق شود. من از هر فرد دیگری در حزب مردم انتظار چنین بی مهری را داشتم جز شما. اما حقیقت این است که من از این نقل و انتقالات مسلکی و حزبی زیاد ناراحت نمی شوم زیرا این مسئله تازگی ندارد و سال هاست حزب و مسلک عوض کردن در مملکت ما از جامه عوض کردن آسان تر شده است و مردم هم به این موضوع خو گرفته اند، حق این بود که شما این تصمیم را خیلی زودتر می گرفتید تا لااقل از حمایت حزب اکثریت بیش از این برخوردار می شدید.(2)

ص:188

قاطعی ایفا خواهد کرد.(1)

روزنامه ندای ایران نوین ارگان حزب اکثریت که آشکار بود نگرانی رهبران حزب پیرامون احتمال تشکیل حزب سوم را منعکس می کند، موضوع تشکیل این حزب را توهمی بیش ندانست که منتظرالوکاله ها و فرصت طلبانی جدای از اعضای هر دو حزب مردم و ایران نوین بر سر زبان ها انداخته اند.(2) اما برخلاف این نگرش ارگان حزب اکثریت، ساواک تهران در سوم مرداد 1345 تصریح کرد که «برای ایجاد حزب سوم به رهبری معینیان آقایان بهرام شاهرخ و مهندس [کاظم] جفرودی، دکتر رشتی نماینده مجلس و همه ایادی آنان و ناراضی های حزب ایران نوین به خصوص مخالفین خسروانی در [حال] فعالیت به سود معینیان هستند».(3) چند روز بعد هم ساواک گزارش کرد که هرگاه معینیان، که خود از اعضای مؤسس حزب ایران نوین بوده و از اعتماد شخص شاه هم برخوردار است، در رأس حزب جدیدی قرار گیرد، بسیاری از اعضای حزب ایران نوین به این حزب جدید خواهند پیوست.(4) اما پس از مدتی موضوع تشکیل حزب سوم توسط معینیان به فراموشی سپرده شد.

در اوایل شهریور 1345 اخبار دیگری درباره تأسیس قریب الوقوع حزب سومی توسط «یکی از وزرای ارشد کابینه هویدا که تاکنون عضویت هیچ یک از احزاب سیاسی را نداشته است» بر سر زبان ها افتاد.(5) اما غیر از ماه های بعدی سال 1345 شایعات مربوط به تشکیل حزب یا احزابی دیگر غیر از دو حزب مردم و ایران نوین فروکش کرده و گفته می شد که بسیاری از فرصت طلبانی که راغب بودند با تشکیل آن حزب سوم کلاهی از نمد برای خود دست و پا کنند نومید شده و به خاطر نزدیک شدن موعد انتخابات دوره بیست ودوم مجلس ترجیح دادند، التماس دعای خود را نزد رهبران دو حزب اقلیت و اکثریت موجود ببرند.(6)

به دنبال اظهارات شاه در اردیبهشت 1346 پیرامون نبودن هیچ منعی برای تشکیل احزاب جدید باز هم شایعات ریز و کلان دیگری پیرامون احتمال تشکیل احزاب سوم بر سر زبان ها

ص:189

افتاد.(1) در شهریور 1346 گفته می شد که حداقل دو حزب جدید تشکیل خواهد شد. نخستین این احزاب مقرر بود «جای خالی حزب مردم را به نحو بارزی پر کرده و فعالیت خود را در سطح روستاها متمرکز کند و صرفاً متکی به نیروی کشاورزان باشد». حزب دوم هم موظف بود با مشی سوسیال دموکرات در برابر حزب کوچک پان ایرانیست موضع بگیرد که از هنگام برگزاری انتخابات دوره بیست ودوم فعالیت خود را گسترش داده بود.(2)

از مهم ترین شایعاتی که در زمستان 1346 پیرامون تشکیل قریب الوقوع حزب سوم بر سر زبان ها افتاد، موضوع تأسیس حزب جدیدی تحت عنوان «آیندگان» به رهبری دکتر علی نقی عالیخانی وزیر وقت اقتصاد در دولت هویدا و از دوستان نزدیک اسدالله علم وزیر دربار بود. شایع بود که روزنامه آیندگان که مدیریت آن بر عهده داریوش همایون بود، ارگان این حزب جدید خواهد شد.(3) گفته می شد که گروهی از فرصت طلبان لانه کرده در دو حزب ایران نوین و مردم در مجلس و بیرون از مجلس خود را آماده کرده اند تا به مجرد اعلام موجودیت این حزب جدید بدان پیوسته و رابطه حزبی خود را با دو حزب مردم و ایران نوین قطع کنند.(4)

در فروردین 1347 صحبت از احتمال تشکیل حزب جدیدی با عنوان «آریا» به میان آمد که قرار بود توسط تعدادی از اعضای قدیمی تر حزب پان ایرانیست و همکاری گروهی تحصیلکردة تازه از فرنگ برگشته تشکیل شود.(5)

در اواخر خرداد 1347 شایع شد که مقدمات تشکیل و اعلام موجودیت این حزب آریا فراهم شده و گروه زیادی از کسانی که تا آن هنگام هنوز برای عضویت در یکی از دو حزب مردم یا ایران نوین مردد بودند، عضویت این حزب جدید را خواهند پذیرفت و گروهی از افراد مورد اعتماد شاه هم وارد خواهند گردید «و بعید نیست که گروهی از ناراضیان حزب مردم هم به حزب ملحق شوند و این حزب نیرو و قدرتی در برابر حزب ایران نوین گردد». طرح تأسیس حزب آریا به خاطر گسترش اختلافات درونی در حزب مردم و شکست سنگین آن در انتخابات دوره بیست ودوم مجلس شورای ملی قوت گرفته بود تا بلکه در فقدان حزب اقلیت مقتدر و

ص:190

قابل اعتنا در برابر حزب ایران نوین، حزب جدید این وظیفه را بر عهده بگیرد.(1) در شهریور 1347 گفته شد که به زودی دو حزب جدید موجودیت خود را اعلام خواهند کرد. مطرح می گردید که تأسیس این دو حزب به خاطر عدم موفقیت دو حزب مردم و ایران نوین در جلب اعتماد عمومی بوده است.(2) در اواخر بهمن 1347 باز گفته شد که گروهی از افراد نزدیک به حاکمیت که در دو حزب مردم و ایران نوین عضویت ندارند، قصد کرده اند حزب جدیدی تشکیل دهند «و مخالفان احزاب موجود [مردم و ایران نوین] معتقدند که هیچ کدام از اینها نتوانسته اند توده مردم را متوجه اصل تحزب کنند».(3)

در اوایل پاییز 1351 شاه توسط نصرت الله معینیان، رئیس دفترش، برای مهدی سمیعی رئیس پیشین بانک مرکزی و رئیس سازمان برنامه و بودجه پیغام فرستاده بود تا خود را برای تشکیل حزب جدیدی آماده کند. سمیعی چند روز بعد در این باره با شاه مذاکراتی حضوری انجام داد و گویا با اسدالله علم هم مشورت کرده بود. اما علم، سمیعی را از این کار بازداشت و قاطعانه گفت «این کار را نکن» و به هیچ وجه صحبتی از اینکه باید اوامر و دستورهای اعلیحضرت را اطاعت کنم سمیعی بعداً اظهار داشت «... [و] بعد هم مرحوم علم از تجربه های خودش در حزب سازی و اداره حزب گفت که بسیار جالب و آموزنده و برای من سودمند بود». این اظهارات را سمیعی پس از ملاقاتش با شاه و علم، برای علی نقی عالیخانی نوشته بود. این هشدارهای علم (که خود از حامیان پیدا و پنهان حزب مردم بود) باعث شد تا مهدی سمیعی به رغم اصرار شاه از تشکیل حزب جدیدی که مقرر بود در جایگاه اقلیت علی الظاهر جایگزین حزب مردم شود، طفره برود.(4) اسدالله علم در یادداشت های شخصی اش در روز چهارشنبه 29 آذر 1351 در این باره چنین نوشته است:

صبح مهدی سمیعی که سابقاً رئیس بانک مرکزی و رئیس سازمان برنامه بود پیش من آمد و گفت که شاهنشاه به من امر فرموده اند که گروهی تشکیل دهم که رل اقلیت را بازی کند. از من مشورت می کرد. گفتم البته باید امر شاهنشاه را اطاعت کنی ولی کارت خیلی سخت است، چون اقلیت باید حق حیات و حق حرف زدن داشته باشد و امید به این که روزی

ص:191

زمام امور را در دست می گیرد، آنچه که ما فعلاً از اقلیت می خواهیم بازی کردن رُل [اقلیت] خودش است. چون هر چه بگوید بالاخره برخورنده به شاهنشاه است پس نباید حرف بزند. پس شیر بی یال و دم و اشکم می شود. یا به عبارت عوامانه ما از اقلیت می خواهیم که باید ته چاه به عشق عمر مار بگیرد.(1)

ص:192

برخوردهای شدید نمایندگان عضو فراکسیون پان ایرانیست با فراکسیون اکثریت بود.(1) این روند برخورد پان ایرانیست ها با حزب ایران نوین و دولت هویدا در تمام دوره بیست ودوم مجلس ادامه پیدا کرد، تا جایی که هویدا به شدت از این رویة آنان عصبانی شد و با استفاده از ماجرای مخالفت پان ایرانیست ها با جدایی بحرین از ایران، مانع از حضور آنان در مجلس بعدی گردید.(2)

حزب پان ایرانیست در روز پنجشنبه بیست وچهارم اردیبهشت 1349 دکتر فضل الله صدر را که به لایحه دولت هویدا برای جدایی بحرین از ایران رأی مثبت داده بود، از حزب اخراج کرد و این امر او را که از چندی قبل مترصد فرصتی برای بیشتر نزدیک شدن به دولت هویدا بود، بیش از پیش ترغیب کرد تا با کمک نخست وزیر مقدمات تشکیل حزب جدیدی را فراهم سازد.(3)

در اواسط دی ماه صدر اعلام کرد که به زودی حزب او با نام «ایرانیان» فعالیت خود را آغاز می نماید و اعضای مؤسس آن دویست نفر از فرهنگیان و دانشگاهیان خواهند بود. محسن پزشکپور رهبر حزب پان ایرانیست اقدام صدر را در تشکیل حزب جدید تقبیح کرده و گفت «این در حقیقت دکان است نه حزب».(4) اعلام حمایت دولت هویدا از حزب جدیدالتأسیس ایرانیان و حزب سوم خواندن آن با واکنش و مخالفت پزشکپور مواجه شد که معتقد بود حزب پان ایرانیست با سابقه طولانی فعالیت و حضور در مجلس بیست ودوم بیش از حزب جدید مستحق داشتن عنوان حزب سوم است.(5) حزب ایرانیان با حضور تنها نماینده و دبیرکلش در مجلس دوره بیست ودوم و با حمایت هویدا شروع به کار کرد. روزنامه ارگان حزب ایرانیان با همین عنوان ایرانیان از روز سوم بهمن 1350 با صاحب امتیازی و مدیریت فضل الله صدر فعالیتش را آغاز کرد.(6) حزب ایرانیان برخلاف گسترة محدود فعالیت های آن، با حمایت های پیدا و پنهان دولت هویدا به حیاتش ادامه داد. به دنبال گسترش اختلافات درونی در حزب مردم، حزب جدید ایرانیان در اواخر آبان 1351 مدعی شد چنانچه حزب اقلیت مردم «

ص:193

ظرف یک ماه آینده اختلافات داخلی خود را حل نکند و برنامه های سازنده ای به عنوان حزب اقلیت طراحی و عرضه ننماید حزب ایرانیان به عنوان یک حزب اقلیت قوی خود را معرفی خواهد کرد». در این زمان شایع بود که گروهی از اعضای حزب مردم برای پیوستن به حزب ایرانیان و نیز حزب ایرا ن نوین اعلام آمادگی کرده اند.(1) حزب ایرانیان همچنین با حزب پان ایرانیست رقابتی تنگاتنگ داشت.(2)

ص:194

اساساً نیازی به این اقدام نمی بیند و حزب اقلیت را سرزنش می کرد که «به علت اینکه فکر می کند در این انتخابات ممکن است شکست بخورد سر و صدای عدم آزادی انتخابات را بلند کرده است، در حالی که انتخابات انجمن های شهر آزاد است».(1)

هویدا در ملاقاتی که رهبران حزب مردم در روز یکشنبه بیست وهفتم مرداد 1347 با او داشتند، تأکید کرد که آزادی انتخابات را تأمین و تضمین می نماید و «حزب اقلیت از تمام امکاناتی که در اختیار حزب اکثریت است استفاده خواهد کرد».(2) این وعده هویدا رهبران حزب مردم را متقاعد کرده و قوت قلب داد که دولت هویدا و حزب اکثریت او ولو به طور نسبی در جریان برگزاری انتخابات رعایت انصاف را خواهند کرد.(3) در این میان حزب ایران نوین نگران این موضوع بود که مبادا اعضایی از حزب مردم در پوشش کاندیدای حزب ایران نوین وارد عرصه رقابت های انتخاباتی انجمن های شهر شوند و پس از پیروزی در انتخابات به عنوان منتخب حزب مردم در انجمن های شهر حضور پیدا کنند.(4) رهبران حزب مردم نگران ردّ صلاحیت کاندیداهایشان بودند اما ردّ صلاحیتی در این دوره از انتخابات صورت نگرفت.(5) در برخی شهرهای کشور برخلاف انتظار دستگاه رهبری حزب مردم، کسانی از اعضای این حزب که قبلاً شعب و کمیته های آن را اداره می کردند، در اعتراض به سوء عملکرد رهبران، حاضر به همکاری با حزب در برگزاری انتخابات انجمن های شهر نشدند و طی نامه های سرگشاده و غیره به شماتت و سرزنش رهبران حزب مردم پرداختند که جز ایام انتخابات هیچ گونه اعتنایی به اعضای خود ندارند و تشکیلات شعب و فعالان حزبی در شهرهای مختلف کشور را به فراموشی می سپارند و فقط توقع دارند هنگام برگزاری انتخابات جماعتی از شهرستان ها به عنوان اعضای حزب مردم عَلََم مبارزة انتخاباتی را برای آنان برپا نگه دارند. به عنوان نمونه ای از این اعتراض ها نامة یکی از اعضای کمیته شهرستان حزب در دزفول که در برخی نشریات آن روزگار هم به چاپ رسید، بسیار جالب و گویاست:

پس از یک سال سکوت که حزب مردم نمی داند که آیا حزب مردم شهرستان دزفول

ص:195

موجودیت دارد یا نه صورتی از نامزدهای انتخابات انجمن های شهر از ما خواسته است. واقعاً مایه تأسف است. ما مدتی است که حزب را برچیده ایم و تابلویش را به یک کله پزی فروخته ایم و اینک از دولت سر جناب دبیرکل روی تابلو نوشته شده کله پزی اطمینان و اگر نتوانسته ایم از راه حزب خدمتی به مردم بکنیم لااقل خلق الله از گوشت و پوستی استفاده بکنند. انتخابات تابستان گذشته برای کمیته شهرستان دزفول فراموش نشده بخصوص مصاحبه جناب دبیرکل که بعد از انتخابات فرمودند دولت در انتخابات مداخله نداشته و اشخاصی که از حزب ما [مردم] موفق نشدند چون شاگردانی هستند که رفوزه شده اند. اعتقاد دارم در حزب مردم یک خانه تکانی بشود و یک هیأت اجرائیه قوی زمام امور را به دست بگیرد تا در شهرستان ها مردم را تمرین حزب بازی بدهیم آن هم حزب بازی به معنی واقعی نه دیکتاتوری حزبی.(1)

طبق معمول معرفی کاندیداهای حزب مردم در تهران و شهرستان ها موجب تشدید اختلافات و بروز انشعاب ها و خروج عده ای از حزب مردم شد. به عنوان نمونه «سران کمیته حزب مردم در بندر بوشهر دسته جمعی در فرمانداری این شهرستان حضور یافتند و اعلام کردند عضو حزب مردم نیستند و اصولاً حزب مردم در شهر بوشهر وجود خارجی ندارد».(2) ده ها کمیتة دیگر حزب مردم هم طی همان ایام انحلال خود را رسماً و آشکارا اعلام کردند که جریان بسیاری از این منحل شدن ها در نشریات آن دوران با آب و تاب بسیار انعکاس پیدا کرد. به ویژه نشریات نزدیک به حزب ایران نوین و ارگان حزب از این جریان بهرة تبلیغاتی فراوانی بردند.(3) در برخی موارد نشریات وابسته به حزب ایران نوین، طرفداران محلی حزب مردم در شهرهای مختلف را متهم می کرند که برای جمع آوری رأی حتی به شناسنامه مردگان و روستاییان (که اجازه نداشتند در انتخابات انجمن های شهر شرکت کنند) متوسل شده اند.(4)

از سوی دیگر حزب مردم هم متقابلاً حزب اکثریت و دولت هویدا را متهم می کرد که تقلبات گسترده ای در انتخابات انجمن های شهر می کند و در این رابطه شکایاتی را هم به

ص:196

مراجع ذیربط و از جمله سازمان عالی بازرسی شاهنشاهی ارسال کرده بود.(1) اما انتخابات چنان که دلخواه دولت هویدا بود با پیروزی قاطع کاندیداهای حزب ایران نوین به پایان رسید. در دی ماه 1347 رهبران حزب مردم ترتیبی دادند تا اعضای اندک این حزب در انجمن های شهر (در کل کشور) با شاه ملاقات تا به نوعی از حزب دلجویی شود و بحران گستردة درونی آن اندکی تخفیف پیدا کند.

ص:197

حزب مردم در بیست و یکم تیر 1349 با ارسال نسخه هایی از قانون برگزاری انتخابات انجمن های استان و شهرستان برای کمیته های حزبی در اقصی نقاط کشور بخشنامه ای در دوازده بند ضمیمه آن ساخت تا مسئولان حزب مردم در سراسر کشور فعالیت های خود را بر اساس آن استوار سازند.(1)

یحیی عدل در بیست ویکم مرداد 1346 در بخشنامه دیگری خطاب به کمیته های حزب مردم در شهرهای مختلف تأکید کرد که پیرامون تأمین آزادی انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی با دولت هویدا مذاکره کرده و در این باره توافقات لازم صورت گرفته و دولت قول داده است در انتخابات هیچ گونه تقلب و یا اعمال نفوذی صورت نخواهد گرفت. اما از مسئولین کمیته های شهرستان حزب مردم خواسته شده بود برای آگاهی و تأیید سلامت برگزاری انتخابات مفاد بخشنامه را که حاصل توافق آنان با دولت است مورد توجه قرار دهند.(2)

رهبران و کارگردانان حزب مردم در آستانة برگزاری انتخابات و برخلاف وعده های مساعد دولت، نسبت به سلامت برگزاری انتخابات انجمن های استان و شهرستان به دیده تردید می نگریستند. از جمله هلاکو رامبد لیدر حزب مردم در مجلس بیست و دوم، در بیست و ششم تیر 1349 دولت هویدا را متهم کرد که انجمن های نظارت بر انتخابات را در اکثر مناطق کشور یک طرفه و عمدتاً از میان طرفداران و اعضای حزب ایران نوین انتخاب کرده است.(3) در بیست و یکم مرداد 1349 کاظم جفرودی معاون اجرایی دبیرکل حزب مردم اظهار داشت که «حزب مردم از اینکه مأموران دولتی عضو حزب ایران نوین در شهرستان ها در جریان انتخابات مذکور به نفع این حزب مداخله می کنند ناراحت و در نظر است در این زمینه کتباً به رئیس دولت و وزیر کشور اعتراض گردد».(4)

کاظم جفرودی در اوایل شهریور 1349 در اعتراض به بروز تقلب و اعمال نفوذ گستردة حزب ایران نوین و عوامل دولت هویدا در انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی نامه اعتراض آمیزی خطاب به وزیر کشور (حسن زاهدی) ارسال کرد و هشدار داد که حزب مردم

ص:198

مدارک مستند و آشکاری از تقلب عوامل دولتی و حزب اکثریت در اختیار دارد که در زمان مقتضی افشا خواهد ساخت.(1) اسدالله علم وزیر دربار وقت که پیدا و پنهان از حزب مردم حمایت می کرد در خاطرات خود درباره ماجرای این انتخابات و شکایات حزب مردم چنین می نویسد:

شکایتی از یکی از وکلای حزب مردم رسیده که برای انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی دولت سر به سر او گذاشته، با آنکه اکثریت قطعی در محل دارد. به عرض [شاه] رساندم و اضافه کردم که واقعاً این انتخابات را دولت چرا مداخله می کند؟ باید بگذارند مردم آزاد باشند و اندکی به دموکراسی خو بگیرند. بالاخره سلطنت ولیعهد مخصوصاً مقدمه آن باید در قالب یک نهاد دموکراتیک بر مردم قبول افتد. عرایض بی شائبه و خالصانه مرا پذیرفتند ولی فرمودند بالاخره الآن دولت کشاورزان و کارگران را در دست دارد و معلوم است در هر انتخاباتی پیروز می شود. عرض کردم واقعاً [اگر] مردم حس می کنند که در بی طرفی و آزادی مطلق چنین اتفاقی می افتد من حرفی ندارم. ولی خدا کند چنین باشد.(2)

طرفداری شاه از دولت و رضایت او از نتایج انتخابات به راحتی در کلمات او قابل تشخیص است.

هر چند مانند انتخابات پیشین حزب اکثریت ایران نوین باز هم پیروزی قاطعی کسب کرد اما کاندیداهای حزب مردم در برخی از مراکز بخش ها و شهرستان ها به موفقیت های قابل اعتنایی دست یافتند.(3) با این حال وضعیت حزب مردم و موقعیت آن به عنوان حزب اقلیت چندان راضی کننده به نظر نمی رسید و مشکلات درونی و اختلافات شدیدی که میان جناح های رقیب وجود داشت اجازه نمی داد حزب اقلیت چنان که باید فعالیتی تأثیرگذار از خود نشان دهد، تا جایی که گفته می شد شخص شاه نیز چندان از وضعیت حاکم بر حزب مردم راضی نیست و احتمالاً مایل است تغییراتی در ساختار مدیریتی و دستگاه رهبری آن داده شده و تحرکی جدی در فعالیت های آن به وجود آید.(4)

ص:199

از آغاز فعالیت مجلس بیست و یکم میان فراکسیون حزب مردم در مجلس تحت رهبری هلاکو رامبد و دستگاه رهبری حزب که یحیی عدل در رأس آن قرار داشت اختلاف و رقابت به وجود آمد.(1) این روند در تمام سال های نیمة اول دهه 1340 و تا پایان دوره بیست ویکم مجلس با نوساناتی ادامه یافت و در این میان تلاش سردمداران حزب برای از میان برداشتن و حتی به حداقل رسانیدن دامنه رقابت ها و اختلافات درونی موفقیت چندانی نداشت. برگزاری کنگره حزب در اسفند 1344 و متعاقب آن انتخاب اعضای جدید رهبری در سطوح مختلف(2) و انتخاب دو معاون از جناح های مختلف برای دبیرکل حزب توسط یحیی عدل در سال 1345 هم مشکلات درونی حزب مردم را از میان نبرد.

در این میان برخی از اعضای کادر رهبری جدید حزب که متوقع بودند در مقام و مناصب مهم تری به کار گمارده شوند، از سمت اخیر خود ناراضی بوده و تلاش می کردند برای کادر رهبری بالاتر حزب دردسر آفرینی کنند. از جمله این مقامات ناراضی جدید، اعضای کمیسیون بازرسی حزب بودند که چون از راه یافتن به کمیته مرکزی محروم شده بودند، پنهان و پیدا تهدید می کردند که قصد دارند وظایف محوله به کمیسیون را، که همانا بازرسی از احوال و فعالیت های دستگاه رهبری و دیگر بخش های مدیریتی و اجرایی حزب بود، به نحو مطلوب و دقیقی انجام دهند و این موضوع نگرانی بسیاری از اعضای کادر رهبری حزب را فراهم ساخته بود که مبادا این گروه بخواهند برای آنان دردسرآفرینی کنند.(3)

پس از انتخابات دوره بیست و دوم مجلس، رقابت ها و اختلافات داخلی در حزب مردم تشدید شد و شکست خوردگان پرشمار حزب در انتخابات نیز به خیل ناراضیان و منتقدان از دستگاه رهبری حزب و از جمله یحیی عدل افزوده شدند.(4) این عده شکست خود را ناشی از بی توجهی مسئولین حزبی می دانستند.(5)

شکست سنگین کاندیداهای حزب مردم در انتخابات دوره بیست و دوم مجلس نقطه عطف

ص:200

جدیدی برای گسترش اختلافات، باندبازی ها و به تبع آن رکود و کسادی باز هم بیشتر فعالیت های آن شد.(1) در این میان فراکسیون حزب مردم در مجلس دوره بیست و دوم نیز تهدید می کرد «چنانچه مطابق میل آنها حزب تصفیه نشود کلاً به حزب دیگری خواهد پیوست».(2) از اواسط مرداد 1346 هم شایع شده بود که هلاکو رامبد شاخص ترین مخالفان و رقبای یحیی عدل به زودی در رأس حزب قرار گرفته و دبیرکل خواهد شد.(3)

در اواخر شهریور 1346 شایع شد که عدل از سمت دبیرکلی حزب مردم استعفا کرده است و گزارشی از وضعیت حاکم بر حزب را نیز ضمیمة استعفا نامه خود ساخته است.(4)

هر چند رهبران حزب تلاش می کردند موضوع کناره گیری یحیی عدل از دبیرکلی حزب را حتی المقدور آشکار نکنند، اما خبر آن در اوایل مهر 1346 در برخی نشریات و روزنامه های پایتخت انعکاس پیدا کرده بود.

کمی بعد ناصر بهبودی، مسئول کمیته تشکیلات حزب مردم در نامه ای خبر استعفای عدل از دبیرکلی حزب مردم را تکذیب کرد. با این حال هنوز شایعه کناره گیری عدل از دبیرکلی حزب مردم بر سر زبان ها بود و گفته می شد که دبیرکل جدید از میان اعضای فعلی آن انتخاب نخواهد شد و شاید عضوی از کابینه هویدا به این سمت برگزیده شود.(5)

موضوع کناره گیری عدل از دبیرکلی حزب مردم کم کم فراموش شد و چنین به نظر می رسید که او فعلاً مصمم شده است در این سمت باقی بماند و احتمالاً شاه و نیز اسدالله علم هم او را به ادامه این نقش ترغیب کرده اند اما کسادی و فتور حاکم بر حزب که عمدتاً از اختلافات پایان ناپذیر داخلی سرچشمه می گرفت تداوم داشت و اخباری پیرامون احتمال اخراج برخی افراد و عناصر دردسرساز از حزب شنیده می شد.(6)

چند ماه بعد و در اوایل دی ماه 1346 یحیی عدل یکباره تغییر عقیده داد و به دلجویی از مخالفان خود پرداخت. کاظم جفرودی و هلاکو رامبد را به عنوان دو معاون خود برگزید(7) «و

ص:201

این امر دوستان نزدیک به رامبد و جفرودی را غافلگیر کرد».(1) اما مشکل انتخاب قائم مقام دبیرکل به قوت خود باقی ماند و جفرودی و رامبد از طرف دوستانشان نامزد و مدعی این مقام بودند.

در پانزدهم مهر 1346 شورای عالی حزب به یحیی عدل اختیار تام داد تا نسبت به تجدید نظر در کادر رهبری و تشکیلات حزب مردم اقدام کند. اما دبیرکل انتخاب اعضای جدید کمیته مرکزی را کماکان به نظر مساعد شورای عالی حزب منوط کرد. اما جلسه شورای عالی حزب که در روز بیست ودوم مهر 1346 تشکیل شد، به دلیل اختلافات و چنددستگی ها به حدّ نصاب لازم نرسید و طرفداران رامبد و جفرودی نیز برای قائم مقام کردن کاندیدای خود به جنجال پرداختند.(2)

سرانجام در سوم اسفند 1346 ترکیب جدید کمیته مرکزی حزب مردم متشکل از پانزده نفر مشخص شد. که عبارت بودند از: 1- کاظم جفرودی، 2- یحیی عدل، 3- هلاکو رامبد، 4- ناصرقلی فرهادپور، 5- سعید حکمت، 6- طاهر ضیائی، 7- مجید بختیار، 8-محسن موقر، 9- ناصر بهبودی، 10- ابراهیم مدرسی، 11- ناصر عامری، 12- رحیم زهتاب فرد، 13- محمد الهی، 14- اردشیر مولوی و 5- محمد فضائلی. اعضای جدید هیأت بازرسی هم عبارت بودند از: 1- حسین شربیانی، 2- صمد نامور، 3- عبدالرضا مجید، 4- غلامحسین فخر طباطبایی، 5- محمود شروین و 6- لیوسا پیرنیا.(3) با این حال اختلافات درونی در حزب مردم از بین نرفت.

در بیست و سوم اردیبهشت 1347 مقرر شد شورای عالی حزب برای تصمیم گیری پیرامون برخی مسائل مهم حزبی تشکیل جلسه دهد. در حدود یکصد و شصت و هشت نفری که در شورای عالی عضویت داشتند، فقط قریب به پنجاه نفر شرکت کردند و چنین برداشت شد که غایبین در جلسه از وضعیت حاکم بر حزب و رهبری و هدایت آن ناراضی هستند و بدین ترتیب بار دیگر و تقریباً خیلی زود آشکار شد که تمهیدات و اقدامات دستگاه رهبری حزب در ماه ها و روزهای پایانی سال 1346 فقط بر دامنة رقابت ها و چنددستگی های درون حزبی افزوده است. قرار بود در این جلسه علاوه بر انتخاب اعضای هیأت رئیسه جدید شورای عالی،

ص:202

گزارش دبیرکل درباره انتخاب اعضای کمیته مرکزی و هیأت بازرسی به اطلاع اعضای شورا برسد. آنچه در این جلسه جالب توجه می نمود عدم شرکت برخی از افرادی بود که اخیراً از سوی یحیی عدل به جمع کمیته مرکزی و هیأت بازرسی راه یافته بودند. این بار هلاکو رامبد و جفرودی دو معاون دبیرکل در جلسه حضور داشتند و آشکار بود که جناح مخالف دیگری که البته از وزنة قابل توجهی هم در میان کارگردانان حزب برخوردار است اقدام به تحریم جلسه شورای عالی کرده است. با این حال گفته می شد گروهی صرفاً به خاطر جلوگیری از بروز تنش و تشنج در جلسه شورای عالی از حضور در جلسه اجتناب کرده اند.(1) مدت کوتاهی بعد آشکار شد گروهی از اعضای برجستة حزب که در انتخابات دوره بیست و دوم شکست خورده و از حضور در مجلس بازمانده بودند و نیز از اینکه پروفسور عدل بدون اعتنا به کادر رهبری شخصاً به انتخاب دو معاون اقدام نموده و تصریح کرده بود که اعضای جدید کمیته مرکزی و هیأت بازرسی حزب را با مشورت این دو معاون خود انتخاب کرده است، ناراحت شده اند و به صف مخالفان پیوسته اند. بدین ترتیب بود که «جناح پیشرو حزب مردم» با هدایت و کارگردانی افرادی مانند محمود سجادی، علی نقی احسانی، کیهان یغمایی، رمضانی و عبدالکریم عمویی در درون حزب مردم اعلام حضور کرد و با تشکیل جلسات متعدد به طرح انتقادات خود نسبت به دستگاه رهبری حزب پرداخت. اولین اقدام مهم جناح پیشرو انتشار اعلامیه ای شدیداللحن در آستانه انتخابات انجمن های شهر بود. در بخشی از این اعلامیه آمده بود:

حزب دولتی و گردانندگان آن در تمام امور و شئون مملکت دخالت های بی مورد می کنند و هر کس را در هر مقام و رتبه ای که دلخواه آنها باشد بدون هیچ گونه ضابطه ای قانونی می گمارند. کلیه مشاغل دولتی را به خود و اعوان و انصار و دوستان و بستگان و آشنایان خود تخصیص داده اند.

حزب مردم پس از شکست مفتضحانه ای که در انتخابات تقنینیه خورد به تدریج تحرک و فعالیت خود را از دست داد... دبیرکل حزب و تنی چند از یاران غار و نزدیک ایشان، به ظاهر برای پیشبرد نظرات حزبی، و در باطن برای گرفتن سهم بیشتری از کرسی های پارلمانی، جهت دوستان و نزدیکان و آشنایان و بستگان حزبی و غیرحزبی بود که، دسته

ص:203

دسته آنها را به حزب می آوردند و حتی تشریفات ظاهری عضویت را هم رعایت نمی نمودند، به کوشش پرداختند و بعد با توجه به سازش ها و بند و بست هایی که کرده بودند، افرادی دیگر را که هیچ گونه صلاحیت حزبی نداشتند به نام نامزدهای انتخاباتی حزب [در انتخابات دوره بیست و دوم] اعلام نمودند و کار این بند و بست و سازش و دورویی و سالوسی به جایی رسید که برخی از مسئولین حزب به دریافت تحفه و هدایا و وجوه پرداختند و چنان صحنه ای مفتضح به بار آوردند که سیل اعتراض و ناسزا از داخل و خارج سرازیر شد. حزب دولتی و دولت حزبی که ناظر این صحنه های ننگ آور بودند، مواعید خود را فراموش کردند و عده ای قلیل را که در حقیقت اکثر آنان یاران غار بودند به نام حزب مردم بر دوش اعضای وفادار و فداکار تحمیل نمودند.

دبیرکل بار دیگر می خواهد به حزب دولتی و دولت حزبی در انتخابات انجمن های شهر فرصت بهره برداری بیشتری بدهد و از این نمد کلاهی برای یاران غار و نزدیکان خود فراهم آورد.

در ادامة این اطلاعیه ضمن متهم شدن دستگاه رهبری حزب به بی لیاقتی و عدم توانایی آن برای اداره یک حزب سیاسی (که مقصود حزب مردم بود) تقاضاهایی به شرح زیر مطرح شده بود:

1_ حزب مردم چون کوهی استوار و پایدار است و عملیات تنی معدود و خودخواه و سازشکار، معرف اصالت عملیات این حزب نیست.

2_ اعضای کمیته منصوبه مرکزی و هیأت بازرسی و سایر ارکان آن به طور کلی چون برخلاف اصول اساسنامه انتصاب شده اند مورد اعتماد اکثریت اعضای حزب و شورای عالی آن نمی باشند.

3_ آقای دبیرکل و معاونان و برخی از همگامان آنها فاقد صلاحیت رهبری یک حزب سیاسی هستند و به علل گرفتاری های شخصی و اغراض خصوصی نمی توانند رهبری گروه سیاسی متشکل را عهده دار باشند.

4_ با وجود بیش از پانصد نفر افراد تحصیلکرده و روشنفکر آزاد که حدود تحصیلات آنها از لیسانس بالاتر است و وجود هزاران نفر افراد مؤمن و صدیق و فداکار، حزب مردم نباید آلت فعل و ملعبه دست چند نفر قرار گیرد.

5 _ اعضای کمیته مرکزی و هیأت بازرسی و مسئولین ارگان های حساس حزبی باید با رأی

ص:204

مخفی و مستقیم اکثریت اعضای شورای عالی، طبق موازین اساسنامه حزب، انتخاب شوند.

6_ کلیه افرادی که به نحوی از انحاء موجب هتک حیثیت حزبی شده اند و در گذشته در رکود فعالیت حزبی و شکست آن دست داشته اند باید محاکمه و از حزب اخراج شوند.

7_ وابستگان به فئودال ها، مالکین بزرگ و مقاطعه کاران که در زد و بند و سازشکاری و خودکامی مشهور هستند و در باطن اعتقادی به اصول انقلاب مقدس شاه و مردم ندارند به دادگاه های صالحه معرفی گردند.

8_ در انتخابات انجمن های شهری و ایالتی و ولایتی، نهایت فعالیت باید از طرف سازمان های حزب در مرکز و شهرستان ها به عمل آید و با رهبری ... تبلیغی همگام و معتقدی این فعالیت ها با پیروزی قطعی ادامه یابد.

9_ اعضای شایسته و تحصیلکرده و پاک و منزه حزب مردم که از طرف دولت حزبی و عوامل حزب دولتی از کارها برکنار شده اند و بیکار مانده اند به کارهایی که درخور معلومات و لیاقت و صلاحیت آنها باشد گمارده شوند.

10_ [در صورتی که] دولت حزبی و عوامل حزب دولتی از فشار و زور و تضییع و زحمتی که برای افراد حزب مردم در مرکز و شهرستان ها فراهم می آورند عدول و زحمتی که برای افراد حزب مردم در مرکز و شهرستانها فراهم می آورند عدول نکنند، جنبش همه جانبه آغاز گردد تا به اتکاء فرمایشات شاهانه تکلیف دولت حزبی و حزب دولتی که مدعی اکثریت هستند معلوم گردد.

11_ از عموم اعضای صدیق و فداکار و معتقد و محروم حزب مردم در مرکز و در شهرستان ها تقاضا می کنیم و از سایر هموطنان گرامی استدعا می نماییم که در این مبارزه مقدس ما را یاری فرمایند.

باز هم با شما صحبت خواهیم کرد

جناح پیشرو حزب مردم (1)

حزب مردم دورة اختلافات و جناح بندی های موسوم به چپ و راست و فعالیت شدید گروه موسوم به توده ای های سابق را پشت سر گذاشته و اینک در اواخر دهة چهل وارد اختلافات و

ص:205

دسته بندی های جدیدی شده بود. حزب مردم در اوج بحران آفرینی های داخلی از سوی جناح به اصطلاح پیشرو پای در عرصة انتخابات انجمن های شهر گذاشته و باز هم تقریباً شکست سنگینی خورد. چنان که از حدود هزار و دویست و هفت نفری که در این انتخابات وارد انجمن های شهر شدند حزب مردم فقط یکصد و سی و هشت منتخب داشت.(1) ساواک که موضوع اختلافات درونی حزب مردم را به جد دنبال می کرد صدور اطلاعیه جناح پیشرو حزب را خطری در راه توسعه نظام دو حزبی مورد نظر شاه ارزیابی کرد و برای جلوگیری از تداوم این روند سید محمود سجادی، از مهم ترین اعضای جناح پیشرو، را احضار و به شدت به او تذکر داد. اما مشکلات درونی حزب مردم پایان نیافت و پس از پایان انتخابات انجمن های شهری که با شکست این حزب همراه بود باز هم یحیی عدل و معاونان او (جفرودی و رامبد) از سوی مخالفان مورد انتقاد قرار گرفتند و پروفسور عدل را شخص ناواردی ارزیابی کردند که ضرورتاً باید از دبیرکلی حزب برکنار شود. جفرودی و رامبد هم به تدریج اختلافات جدی تری با یکدیگر پیدا کرده و هر یک خود را برای اداره امور حزب لایق تر از دیگری می دانست و این موضوع باعث شد تا عدل حیطه فعالیت هر یک از آنان را تفکیک کند. بدین ترتیب، رامبد امور کمیسیون ها، مطالعات و بررسیهای حزب را بر عهده گرفت و جفرودی مسئول امور اجرایی، تشکیلات و سازمان های کارگری حزب شد. با این حال تضاد و رقابت ها کماکان تداوم پیدا کرد و هر یک از آنان با بهره گیری از قدرت و موقعیت طرفدارانشان در دستگاه رهبری حزب و نیز فراکسیون پارلمانی کوشیدند رقیب را با مشکلات جدی تری مواجه سازند.(2)

در اوایل زمستان 1348 دستگاه رهبری حزب درصدد برآمد تهدیدات خود را پیرامون اخراج ناراضیان و کارشکنان از حزب عملی سازد و به دنبال آن در روز سیزدهم دی 1348 اعلام شد که کاظم جفرودی معاون اجرایی حزب مردم بر ضرورت کنار گذاشتن تعداد قابل توجهی از اعضای قدیمی و بلندپایة حزب تأکید کرده است و نیز گفته شد تا آن مقطع چند تن از مهم ترین اعضای حزب، از جمله محمود شروین و محمود سجادی و دو تن از کادرهای اصلی در تبریز و کرمان، از حزب مردم اخراج شد ه اند و شایع بود که به زودی عده ای دیگر

ص:206

نیز اخراج خواهند شد.(1) چند روز بعد روزنامه فرمان با انتقاد از دستگاه رهبری حزب مردم که اقدام به اخراج گروهی از اعضای قدیمی کرده است، اسامی اخراج شدگان را به این شرح اعلام کرد: محمود شروین، محمود سجادی، اورژندی، قدسی اعتبار و فرج الله زمانی.(2) محمود سجادی در صدر جناح پیشرو حزب جای داشت که در سال 1346 با صدور اعلامیه ای تند دستگاه رهبری حزب مردم را به شدت مورد حمله قرار داده بود. دستگاه رهبری حزب مردم اخراج شدگان از حزب مردم را منفی بافانی دانست که می بایست سال ها قبل به تصفیه آنان از حزب اقدام می شد و اظهار امیدواری کرد با ادامة این روند حزب مردم فصل جدید فعالیت هایش را از سر گیرد.(3) در پی اخراج ها و تهدید به اخراج های دیگر، طنزنویسان مطبوعات پرسیدند که «مگر چند عضو دیگر برای حزب اقلیت مانده است که آنها را اخراج کنند»؟(4)

ساواک در پانزدهم تیر 1349 اختلافات درونی در حزب مردم و بحران ناشی از آن را برای آینده حزب چنین ارزیابی کرده است:

در آستانه حادترین موقعیت مبارزات حزبی به طوری که شایع است دامنه اختلاف در هیأت عالی کادر رهبری حزب مردم بالا گرفته و روابط دو معاون دبیرکل سخت شکرآب شده و کار به مناقشه و مجادله کشیده است و حتی چند روزی است آقای رامبد از حضور در حزب و حتی در مجلس شورای ملی که ناچار از انجام وظیفه رهبری فراکسیون است خودداری می نماید و به روایتی برای تعیین تکلیف موقعیت خود در حزب در انتظار تشریف فرمایی و مراجعت شاهنشاه آریامهر می باشند.

هم اکنون دو جناح مشخص در داخله حزب مردم روبروی هم ایستاده و برای یکدیگر کارشکنی می کنند و هر دسته به یکی از معاونین دبیرکل وابستگی دارند.

سناتورهای عضو فراکسیون حزب مردم و سه چهار نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی داعیه دار با این جناح همکاری دارند و سایر نمایندگان عضو فراکسیون مجلس شورای ملی از آقای رامبد حمایت می نمایند.

ص:207

شکست جناح فراکسیون پارلمانی مجلس شورای ملی در انتخاب جانشین مرحوم بختیار از بین نمایندگان مجلس تشنج و اختلافات را بیشتر کرده، شایع است که آقای پروفسور عدل که از این همه اختلافات و مناقشه ناراضی است در جستجوی شخص تازه ای برای انتخاب قائم مقامی دبیرکل می باشد. در محافل حزبی شایع است اختلاف شدید بین دو جناح حزب مردم باعث شده که کادر رهبری حزب نتوانست برای تشکیل کنگره اقدام نماید و حتی شورای عالی حزب هم در موعد مقرر تشکیل نشد و آقای دبیرکل ناچار شدند این تأخیر را به موضوع سرگرمی افراد حزب به موضوع انتخابات انجمن شهرستان و استان ارتباط دهند و معلوم نیست زمینه برای توفیق در انتخابات انجمن های شهرستان و استان هم در بین باشد.

اعضای فعلی کادر رهبری حزب مردم از طریق تفویض اختیارات با آقای پروفسور عدل تعیین شده اند و انتخاب مزبور مبنای قانونی ندارد و تشتت و اختلاف در داخله حزب و حتی بین اعضای شورای عالی حزب به قدری حکمفرماست که امکان تشکیل یک جلسه قانونی شورا و انجام انتخابات کمیته و هیأت بازرسی غیرمقدور شده است و در جلسه اخیر شورا هم اکثریت نبود و حتی دو سه نفر از اعضای کمیته در جلسه شرکت نداشتند و جریان کارها بر اساس باری به هر جهت می گذرد و تنها شخصیت و احترامی که اعضای حزب برای آقای پروفسور عدل قائل هستند مانع انحلال حزب گردیده است.(1)

هر چند موجودیت حزبی چنین درمانده که از ایفای نقش اقلیت در دمکراسی شاهنشاهی وامانده بود، هیچ عامل دیگری نداشت جز ارادة شخص شاه، طبعاً یحیی عدل هم بر اساس همین ارادة شاهانه خود را گرفتار دردسرهای بی فایدة دبیرکلی حزب اقلیت کرده بود، اما این احتمال وجود داشت که با وضعی که حزب بدان دچار آمده بود، او نیز نتواند در مقام دبیرکلی حزب دوام بیاورد. در اوایل آذر 1349 شایع شد که یحیی عدل به جد تصمیم دارد از دبیرکلی حزب مردم کناره گیری کند.(2) در طول دهه 1340 او بارها خواسته بود این مقام حزبی را رها کند، ولی گویا بر حسب خواسته شاه و پادرمیانی افرادی مانند اسدالله علم و احیاناً جاه طلبی های شخصی در مقام دبیرکلی حزب باقی مانده بود.

ص:208

اسناد موجود نشان می دهد که در آغاز دهة 1350 حزب مردم دیگر دچار مشکلات پرشمار و تقریباً لاینحلی بود و علاوه بر بحران در ساختار مدیریتی، بسیاری از اعضای ریز و درشت آن که از این امامزاده معجزه ای ندیده بودند، دیگر علاقه ای به تداوم حضور خود در آن حزب نداشتند. ساواک در اوایل دی ماه 1349 پیش بینی می کرد که هرگاه وضع بدین منوال ادامه پیدا کند برای نظام دو حزبی موجود در کشور آیندة امیدوارکننده ای نمی توان متصور شد. کارشناسان ساواک در آن مقطع مشکلات مبتلابه حزب مردم و دلایل ناکامی و عدم موفقیت این حزب در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور را به شرح زیر صورت بندی و تشریح کرده بودند:

1_ فقدان رهبری:

حزب مردم در سال های اخیر از وجود یک لیدر خوب برخوردار نبوده و با اذعان به اینکه پروفسور یحیی عدل دبیرکل فعلی آن از شخصیت علمی خاصی برخوردار و خوشنام و صحیح العمل می باشد معهذا مختصاتی را که یک لیدر مانند مطالعات سیاسی، دارا بودن شمّ سیاسی، تحرک، انضباط و علاقه مندی به امور حزب باید دارا باشد نداشته و فقدان همین صفات موجب گردیده تا در کار و نحوه عمل سایر ارگان ها تأثیر بگذارد.

2_ دلسردی اعضا:

قریب سیزده سال است که حزب مردم پیوسته نقش اقلیت را بر عهده داشته و تعداد قلیل مشاغل و مناصب حزبی در ید برخی از اعضای این حزب می باشد و چنین توهمی در اذهان اکثریت اعضای حزب ایجاد گردیده که سالیان متمادی و غیرقابل پیش بینی وضع حزب مردم به همین منوال بوده و با توجه به اینکه تلاش اعضا نیز جهت نیل به مقامات و رده های حزب بلااثر می باشد لذا این خود علاوه بر ایجاد دلسردی بین اعضا، موجبات عدم استقبال عناصر غیرحزبی را به فعالیت در این حزب نیز فراهم نموده است.

3_ محدودیت عوامل دولتی برای حزب مردم:

با در نظر گرفتن اینکه اکثر مقامات دولتی در تهران و شهرستان ها عضویت حزب ایران نوین را دارا می باشند صرف نظر از اینکه به علت قدرت مقامات مذکور اعضای ساده حزب مردم به علت نیاز در حوزه تحت جاذبه آنان می باشند موجب گردیده تا در پاره ای موارد محدودیت هایی در نحوه فعالیت حزب مردم ایجاد و این مورد در مواقع انجام فعالیت های انتخاباتی به نحو بارزی مشهود بوده است. ضمناً از نظر انتشاراتی نیز تضییقاتی برای روزنامه راه مردم ارگان این حزب به علت تنقید از پاره ای اقدامات عوامل دولتی به عمل می آید و مآلاً حزب

ص:209

مردم به نحو دلخواه نتوانسته است انتقاداتی به عمل آورد و یا اخبار و مطالب مورد نظر را به موقع منتشر نماید.

4_ ضعف مالی:

با توجه به اینکه تعداد کثیری از مقامات مملکتی عضویت حزب ایران نوین را دارا بوده و غالباً متمکن و کمک هایی به حزب مزبور معمول و از جهتی دولت حزبی نیز به طرق مختلف مساعدتهایی به حزب ایران نوین می نماید و بر عکس، حزب مردم چون در حال حاضر در شهرستان ها حدود یکصد کمیته داشته و طبعاً می بایستی کلیه مخارج این کمیته ها را از قبیل هزینه برگزاری مراسمی به مناسبت اعیاد، جشن ها و فعالیت های حزبی تأمین که این خود بودجه سنگینی بر دوش حزب بوده و از طرفی اعضای عادی به علت عدم علاقه مندی از پرداخت حق عضویت خودداری و نتیجتاً حزب مردم با ضعف مالی مواجه و در نحوه فعالیت آن بی تأثیر نبوده است.

5 _ نفوذ دولت حزبی در حزب مردم:

در حال حاضر تعداد زیادی از نمایندگان حزب مردم که در مجلسین عضویت دارند با نظر قبلی دولت حزب ایران نوین تعیین و به حزب مردم معرفی و به همین علت اعضای مذکور موقعیت خود را در حزب مردم مرهون حزب ایران نوین دانسته و صرف نظر از اینکه چندان توجهی به خواسته ها و دستورالعمل های حزب مردم ندارند به منظور تثبیت موقعیت آتی خود تلویحاً از دولت پیروی و از هرگونه راهنمایی و انتقاد سازنده ای خودداری می نمایند.

6_ فقدان ایدئولوگ و طبقه روشنفکر:

لازمه ادامه حیات هر دستگاه یا سازمان، تحرک و توجه به آخرین پدیده ها و تحولات جهانی است و چنانچه در اکثر ممالک نیز معمول است هر چند سال یک بار احزاب سیاسی کشور مذکور بر مبنای اساسنامه خود اقدام به برگزاری کنگره حزبی نموده و ضمن بررسی اشکالات و وضع حزب در گذشته فعالیت های آتی خویش را بر نیازمندی های اجتماع و تحولات آینده جهان ترسیم [می کنند]ولی متأسفانه به علت فقدان گروه های روشنفکر در حزب مردم بدین مسئله توجه چندانی نشده است.

7_ ضعف کادر رهبری:

حزب مردم فاقد یک کادر بصیر، فعال، آشنا به امور تشکیلاتی و حزبی می باشد.

ص:210

8_ نداشتن عوامل اجرایی:

چون در همه کشورها حزب اقلیت ملجأ و مرجع طبقات ناراضی از حزب حاکم می باشد و به علل فوق الاشعار و وابستگی تعدادی از نمایندگان این حزب به حزب اکثریت و نیز نداشتن عوامل اجرایی نمی تواند به خوبی وظیفه جذب و کشاندن این گروه ها را به حزب انجام و در تأمین خواسته های منطقی و قانونی آنها اقدام نماید.

9_ وضع خاص جامعه ایران:

با ذکر موارد بالا بایستی علت دیگری را در عدم توفیق حزب مردم برشمرد و آن وضع خاص جامعه ما از نظر فعالیت های حزبی است، زیرا در گذشته تعداد زیادی از افراد مختلف کشور دانسته یا ندانسته در احزابی که باطناً دارای فعالیت مضره بوده اند عضویت داشته و مدتی بعد تحت تعقیب قرار گرفته و نتیجه آن نیز در فعالیت های بعدی آنان تأثیر و از بسیاری مزایای اجتماعی و سیاسی محروم گردیده اند. به همین منظور در حال حاضر توده عادی کمتر علاقه مندی به فعالیت های حزبی از خود نشان می دهند.(1)

ساواک پیشنهاد می کرد برای رهایی حزب مردم از بحران گرفتار آمده و دمیدن روحی تازه در کالبد آن و به سامان آوردن احوال پریشان آن، اقداماتی به شرح انجام شود:

1_ در حزب مردم تصفیه دامنه داری معمول و اشخاص ابن الوقت، بدنام فرصت طلب و بی علاقه به حزب کنار گذارده شوند.

2_ نسبت به جذب و جلب تعدادی از اشخاص خوشنام و گروه های پراکنده به این حزب اقدام و ضابطه و پیشرفت و دسترسی به مناصب و مشاغل حزبی صرفاً شایستگی و فعالیت در راه مقاصد و اهداف حزب باشد.

3_ کمک های مالی در خور توجه به حزب مردم معمول و اصلح است که این اقدام از طرف عوامل حزب ایران نوین و دولت حزبی به عمل نیاید.

4_ دولت و عوامل دولتی از مداخله در امور داخلی حزب مردم و نیز ایجاد محدودیت جهت فعالیت های کمیته های این حزب خودداری و به حزب مذکور امکانات بیشتری از نظر انتقاد سازنده که مسلماً در بهبود وضع دولت مؤثر است داده شود.

5 _ چنانچه مقتضی باشد در سطح کشور مشاغل اجرایی به اعضای حزب مردم تفویض

ص:211

شود.

6_ به نحو مقتضی این توهم از اذهان اعضای حزب مردم زدوده شود که حزب مذکور پیوسته به همین وضع و در اقلیت نخواهد[خواهد] بود.

7_ یک نفر از شخصیت های مملکتی که دارای تحرک کافی بوده و بتواند گردانندگان فعلی حزب مردم را تحت جاذبه خود قرار دهد به دبیرکلی حزب تعیین شود.

ضمناً با بررسی های معموله در حال حاضر بین اعضای پرسابقه حزب مردم فردی که شایستگی لازم برای عهده داری سمت دبیرکلی را داشته باشد وجود نداشته و چنانچه بین گروه های جوان حزب نیز شخصی بدین سمت تعیین گردد مقبول نظر دسته مذکور نخواهد بود.

8_ اصلح است که هرگونه تغییر و تصفیه در حزب مردم از طریق مراجع آن حزب انجام [شود] تا بدین ترتیب این توهم ایجاد نگردد که تغییرات برخلاف روش حزبی و بدون دخالت مستقیم کنگره، شورای عالی و کمیته مرکزی این حزب انجام و وسیله مقامات بالا و دولت تحصیل گردیده است.(1)

در چهاردهم دی 1349 ساواک گزارشی از وضعیت بحرانی حاکم بر حزب مردم که گفته می شد یکی از اعضای قدیمی و مؤسس حزب مردم آن را تهیه و تنظیم کرده بود، برای شاه فرستاد که نویسنده (که نام او در گزارش ذکر نشده است) مدعی بود هرگاه شاه اراده کند، او خواهد توانست برای پایان بخشیدن به اوضاع بحرانی حاکم بر حزب مردم راهکارهای سودمندی ارائه نماید. در این گزارش یحیی عدل دبیرکل حزب، مرد ساده دل و ناتوانی قلمداد شده بود که توسط عده ای فرصت طلب و سودجو دوره شده است. گزارش تأکید می کند که برای رهایی حزب مردم از وضعیت حاکم بر آن باید در تقویت کمی و کیفی آن کوشید و در غیر این صورت نجات نظام دو حزبی مورد علاقه شاه ضرورتاً منوط به تشکیل حزب سومی است که بتواند نقش اقلیت فعالی را بر عهده بگیرد. نویسنده در پایان گزارش خود راهکارهایی را پیشنهاد کرده بود که با اجرای آن حزب بحران زدة مردم قادر خواهد شد از رکود دامنگیر آن رهایی یافته، رونقی دوباره بگیرد:

1_ هم اکنون در حزب مردم گفته می شود که طبق دستور مقامات بالاتر معاون جدیدی که

ص:212

قرار است برای حزب انتخاب شود باید دارای تیتر دکترا از آمریکا باشد و به همین مناسبت آقای دکتر محققی و دکتر بهرام زاده نمایندگان نطنز و بافت را که هر دو نفر تحصیلکردة آمریکا هستند در نظر گرفته اند. از آنجایی که در بین مردم شایع است که عوامل و ایادی آمریکا در حزب ایران نوین رخنه کرده اند و مقامات آمریکایی از این حزب حمایت می کنند مصلحت در این است که حزب مردم را از چنین انتساب و اتهامی برکنار نگه داشت تا هر یک از احزاب دوگانه بتوانند نقش های محوله خود را در این مرحله از دوران سیاسی کشور آن طور که مورد نظر است ایفا نمایند.

2_ حزب مردم به یک تصفیه و تحولی پر سر و صدا که با تغییرات بزرگی در ارگان های حزبی همراه باشد احتیاج مبرم دارد و به طور کلی باید از افراد جوان _ خوشنام _ فعال و مورد اعتماد در ارگان های حزب مردم استفاده کرد.

برای این منظور لازم است ابتدا شورای عالی حزب فوراً تشکیل و لزوم تشکیل کنگره حزبی را اعلام نماید.

در کنگره حزب که حداکثر تا آخر سال جاری برگزار شود اعضای جدید شورای عالی _ کمیته مرکزی و هیأت بازرسی و اعضای جدید سایر ارگان ها به صورتی که از چهره های جدید نیز استفاده شود انتخاب گردند.

3_ برای استفاده تبلیغاتی و همچنین به کار گرفتن افراد تازه نفس تشکیل یک دفتر سیاسی (در جنب کمیته مرکزی) برای حزب مردم بسیار بجا و به موقع خواهد بود.

4_ اینک که با توجه به اعتماد سیاسی و عنایت شاهنشاه آریامهر نسبت به پروفسور عدل قرار است ایشان همچنان دبیرکل حزب مردم باشند برای معاونت و یا قائم مقام ایشان یک فرد خوشنام فهمیده _ ارگانیزاتور _ فعال و مورد اعتماد انتخاب شود تا خلأ کم آمدن پروفسور عدل را به حزب پر و جبران نماید. این معاون اگر در کنگره حزبی انتخاب و اعلام شود صحیح تر و منطقی تر است.

5 _ در صورتی که شاهنشاه آریامهر اراده و اجازه فرمایند انجام قسمتی از برنامه های کشور که خوشبختانه در زمینه های مختلف امکان فعالیت فراوان وجود دارد به حزب مردم واگذار شود تا هم بار سنگین حزب ایران نوین سبک تر شود و هم اینکه عده ای از اعضای حزب مردم مشغول کار گردیده و نسبت به انجام فعالیت های گوناگون اداری _ اجتماعی _ عمرانی و اقتصادی سرگرم و تشویق شوند.

ص:213

6_ در انتخابات دوره آینده مجلسین تعداد نمایندگان حزب مردم تا آنجایی که مصلحت کشور بوده و با برنامه های آینده شاهنشاه آریامهر مطابقت کامل داشته باشد از تعداد فعلی بیشتر شود و از این راه و به این ترتیب نیز عده ای از موکلین نمایندگان جدید به حزب مردم علاقه مند و جلب خواهند شد.

7_ در صورتی که شاهنشاه آریامهر مصلحت بدانند چند نفر از شخصیت های معروف و جوان و فعال در حزب مردم نام نویسی نمایند.

8_ در حزب مردم چهره های جالب _ فعال و مفید وجود دارد ولی متأسفانه این چهره ها به علل مختلف دل مرده _ مأیوس و ناامید هستند و در نتیجه فعالیتی از خود نشان نمی دهند. در صورتی که به این استعدادها مجال پرورش و خودنمایی داده شود می توانند در مشاغل دولتی مفید واقع گردیده و نسبت به فعالیت های حزبی نیز ترغیب و تشویق شوند.(1)

این پیشنهادها هیچ یک جامة عمل نپوشید و در عین حال یحیی عدل و کادر رهبری حزب نیز نتوانستند خود به امور حزب سر و سامان بدهند. همان طور که از محتوای هر دو گزارش ساواک برمی آید ریشة عمدة گرفتاری های حزب، ایفای نقش دائمی اقلیت بود که به آن محول شده بود. شاه در نمایشنامة دمکراسی شاهنشاهی اش به تقلید از آمریکا و انگلستان دو حزب در نظر گرفته بود؛ ولی این کارگردان ناشی فراموش کرده بود که باید گاه گاه جای ایفاکنندگان نقش ها را عوض نماید و حزبی که سرنوشت محتومش ایفای نقش دائمی اقلیت باشد، دیگر حزب نخواهد بود! با این حال بر حسب ارادة شاهانه حزب مردم با همان حال نزار چند سال دیگر به حیات خود ادامه داد.

ص:214

ص:215

در سال 1349 دستگاه رهبری حزب مردم دچار مشکلات بیشتری شد و یحیی عدل مایل بود مقام دبیرکلی حزب را به فرد دیگری واگذار کند و خود را از گرفتاری ها و دردسرهای تولیت امامزاده ای که معجزه نمی کرد برهاند.

در بیست وپنجم اردیبهشت 1350حزب مردم اجتماع کنگره مانندی در سالن محمدرضا شاه در تهران برگزار کرد. در همان زمان حزب اکثریت ایران نوین هم کنگره بزرگی برگزار می کرد و چنین تلقی می شد که این همزمانی دو اجتماع حزبی، به ویژه از سوی رهبران حزب مردم، در رقابت با حزب اکثریت بوده است.(1) اما اجتماع اعضای حزب مردم به مثابه کنگره تلقی نشد. این در حالی بود که جمعیتی حدود پنج هزار و ششصد و هفتاد و یک نفر متشکل از اعضای کمیته ها و شوراهای استان ها و شهرستان ها، نمایندگان حزب مردم در مجلسین سنا و شورا، اعضای کادر رهبری، اعضای شورای مرکزی و گروه کثیر دیگری از اعضای ریز و درشت حزب از تهران و دیگر مناطق کشور در این اجتماع حضور داشتند.

در این گردهمایی پر سر و صدا که جریان برگزاری آن از رادیو و تلویزیون پخش شد،

ص:216

یحیی عدل دبیرکل حزب ضمن ارائة گزارش از وضعیت حزب مردم اعلام نمود که حزب برخلاف تمام اعمال فشارهای دولت های وقت با اعتقاد و ایمان به فلسفة انقلاب سفید شاه به راه خود ادامه داده است. عدل تقاضا کرد دولت و حزب اکثریت، در انتخابات آینده سیاست بی طرفی در پیش گیرند و از تضییع حقوق کاندیداهای حزب اقلیت مردم اجتناب ورزند.(1) شرکت کنندگان در این گردهمایی شکایت داشتند که کارگزاران و مقامات ریز و درشت دولتی در شهرهای مختلف نسبت به اعضای حزب مردم تبعیض های ناروایی اعمال می کنند.(2) در این گردهمایی، عدل از حضار خواست با توجه به نزدیک بودن انتخابات به وی اختیارات ویژه ای داده شود تا بتواند اوضاع حزب را سر و سامان دهد. عدل قول داد در اولین کنگره آیندة حزب، تمام تغییراتی را که انجام داده است به تصویب برساند. عدل در این گردهمایی به مقام «ریاست کل حزب مردم» ارتقا پیدا کرد. و بر اساس مقام جدید و اختیارات ویژه ای که کسب کرده بود در روز بیست وهشتم اردیبهشت 1350 طی حکمی دکتر علی نقی کنی را به شرح زیر به عنوان دبیرکل جدید حزب مردم منصوب و معرفی کرد.

علی نقی کنی از اعضای قدیمی حزب مردم و از دوستان بسیار نزدیک اسدالله علم بود و در دوران نخست وزیری او از اوایل دهه 1340 معاون نخست وزیر شده بود. اما هیچ گاه در اداره حزب مردم نقش برجسته ای نداشت و در دسته بندی ها و جناح های متخاصم درون حزب دخالتی نکرده بود و عدل تصور می کرد حضور کنی در رأس حزب مانع از گسترش اختلافات و چند دستگی ها شده و دبیرکلی او مورد قبول جناح های مختلف قرار خواهد گرفت. به ویژه اینکه اسدالله علم، وزیر دربار هم حامی این دبیرکل جدید بود. با این انتخاب جدید دو معاون دبیرکل سابق یعنی هلاکو رامبد و کاظم جفرودی از سمت های خود کنار رفتند.(3) دبیرکل جدید از همان آغاز وعده انجام تغییراتی در بدنه مدیریتی و اجرایی حزب مردم داده و تأکید نمود که سعی خواهد کرد برای اداره حزب به نوعی جوان گرایی روی آورده و مشکل آفرینان را از حزب تصفیه کند، و این خود موجب پدید آمدن نخستین نشانه های مخالفت با او از سوی اعضای قدیمی تر حزب شد که انتظار داشتند پس از سال ها خدمت و حضور در حزب

ص:217

مردم، بیش از پیش مورد عنایت و توجه دستگاه رهبری جدید حزب قرار گیرند و احتمالاً در بدنة مدیریتی و رهبری جایگاه بالاتری کسب نمایند.(1)

ص:218

آنکه نامشان در فهرست نهایی حزب برای انتخابات قرار داده نشده از عضویت در حزب مردم استعفا کرده اند.(1) در روز شنبه پنجم تیر 1350 رهبری حزب مردم اسامی یکصدوچهل و شش تن از نامزدهای خود را برای انتخابات مجلس شورای ملی و نیز یازده کاندیدای خود را برای انتخابات مجلس سنا (دورة ششم) منتشر ساخت. در بسیاری از مناطقی که حزب مردم امید به پیروزی نداشت کاندیدایی معرفی نکرده بود. در مراکز استان های مهم و بزرگ و نیز در تهران حزب مردم کاندیدایی نداشت. شایع شده بود که حزب مردم بر اساس توافقات محرمانه با حزب ایران نوین و دولت هویدا از معرفی کاندیدا در تهران و سایر شهرهای بزرگ خودداری کرده است.(2)

بدین ترتیب در این دوره از انتخابات در بسیاری از حوزه های انتخابیه رقابت قابل اعتنایی میان کاندیداهای دو حزب وجود نداشت.(3) بیشتر رقابت ها و صف بندی های انتخاباتی در چند حوزه ای جریان یافت که حزب اقلیت مردم کاندیداهای قوی تری معرفی کرده بود که البته دسته بندی های محلی و قومی و نظایر آن هم بر دامنة این رقابت های تنش آفرین می افزود. اما تعداد این گونه حوزه ها از ده مورد متجاوز نبود و حتی بر سر آن حوزه ها هم به ظاهر پیشاپیش توافقات لازم صورت گرفته بود.(4)

کنی، دبیرکل جدید حزب مردم، از اواسط خرداد 1350 حملات و انتقادات تندی را متوجه دولت هویدا کرده و او را متهم ساخت که طی هفت سالی که از عمر دولت وی سپری می شود در راستای انجام انقلاب اداری و بهبود امور قضائی کشور اقدام چشمگیری انجام نداده است و او به جد بر آن است با تحرک بخشیدن دوباره به حزب مردم قدرتمندانه در برابر حزب اکثریت و دولت هویدا عرض اندام کند.(5)

کنی طی سخنانی در قزوین به طور مستقیم دولت هویدا را به «شعبده بازی، معلق بازی و چشم بندی» متهم کرد و تصریح نمود که حزب مردم دیگر تسلیم «قلدری و زورگویی» دولت نخواهد شد. کنی در اصفهان دولت هویدا را مورد تمسخر قرار داد که از برآورده ساختن

ص:219

بدیهی ترین نیازهای مردم کشور ناتوان است.(1)

نظر به اینکه هم کَنی و هم کاندیداهای حزب و هم خود هویدا و حزب ایران نوین به نتیجة از پیش تعیین شدة انتخابات، اطمینان داشتند، انگیزه ای برای رقابت و مبارزه در هیچ یک از دو طرف وجود نداشت.

در این دوره از انتخابات تعداد کرسی های مجلس به دویست و شصت و هشت عدد افزایش پیدا کرده بود. با این حال حزب مردم فقط توانست سی وهفت کرسی به دست بیاورد، که هر چند نسبت به دورة گذشته چند کرسی بیشتر بود، اما با توجه به اینکه این بار بیش از پنجاه نمایندة جدید (و بیشتر از سابق) جواز حضور در مجلس بیست وسوم را پیدا کردند، این نتیجه برای حزب مردم به عنوان شکستی سنگین تر در انتخابات مورد ارزیابی قرار گرفت.(2)

با تشکیل مجلس دورة بیست و سوم، فراکسیون پارلمانی حزب مردم در روز پنجشنبه یازدهم شهریور 1350 در نخستین جلسه پارلمانی خود بار دیگر برای چندمین بار هلاکو رامبد را به لیدری فراکسیون برگزید و غلامحسین فخر طباطبایی هم قائم مقام هلاکو رامبد در رهبری فراکسیون شد. در همان جلسه فراکسیون پارلمانی حزب مردم وعده داد که موضع انتقادآمیزی در برابر دولت هویدا و حزب ایران نوین اتخاذ خواهد کرد. نیز اعلام شد که فراکسیون از دبیرکلی دکتر علی نقی کنی بر حزب مردم حمایت می کند.(3)

ص:220

زودی علی نقی کنی برای بررسی سوابق و صلاحیت اعضای حزب مردم راهی شهرهای مختلف خواهد شد تا شخصاً بر روند تصفیه نظارت کند.(1) با این احوال انجام این گونه وعده ها برخلاف مدعیات رهبران حزب چندان آسان نبود و از همان آغاز با مقاومت ها، مخالفت ها و حتی تهدیدات پیدا و پنهان اعضای حزب در سطوح مختلف مواجه شد. ساواک در هشتم دی 1350 در این باره گزارش داده است:

اخیراً روزنامه اطلاعات از قول کنی دبیرکل حزب مردم مطلبی درج نموده بود مبنی بر اینکه دبیرکل حزب مردم گفته است چند نفر از اعضای حزب مردم را به صورت تصفیه از حزب اخراج کرده اند. نه تنها تاکنون چنین تصفیه ای صورت نگرفته است بلکه افرادی در رده های بالای حزب در این مورد اظهار نظرهایی به شرح زیر نموده اند:

ملک منصور اسفندیاری گفته است دکتر کنی قصد اخراج چند نفر را از حزب داشته ولی متوجه شد در صورت اقدام، اخرا ج شدگان از ابلاغ وی اطاعت نخواهند نمود و اصولاً به صلاحیت دبیرکل خود کنی اعتراض خواهند کرد زیرا عنوان دبیرکلی وی اعتبار قانونی ندارد و شورای عالی حزب آن را تصویب ننموده است.

اسدالله مروتی نماینده سابق مجلس اظهار داشته است کنی قصد اخراج من و چند نفر دیگر را داشت ولی من به او پیغام دادم که صلاحیت این کار را ندارد و اگر لازم باشد حتی وسط خیابان با او گلاویز شده او را کتک خواهم زد و کنی پیغام مرا با رامبد مشورت کرده و رامبد به وی توصیه کرده که مروتی شخص ضعیفی نیست و صلاح نیست که اقدام به اخراج بنمایی و لذا کنی از ترس، خودش از تصفیه حزب خودداری نموده است.(2)

به زودی معلوم شد که کنی توان اجرای وعده هایش را ندارد و بار دیگر نشانه های کسادی و رکود بازار حزب آشکار شد.(3)

در نوزدهم بهمن 1350 کارشناسان ساواک گزارشی از وضعیت بحرانی و یأس آلود حاکم بر حزب مردم تهیه و تنظیم کردند که طی آن موانع شکل گیری یک حزب اقلیت و پویا بررسی شده بود. در آغاز این گزارش ساواک اعتراف می کند که تمام احزاب حکومت ساخته ای که پس از کودتای 28 مرداد 1332 به بعد و از جمله حزب مردم تشکیل و فعالیت خود را آغاز

ص:221

کردند، با وجود بهره مندی گسترده از امکانات و کمک های مادی و معنوی حکومت و دولت های وقت هیچ گاه در حد استانداردهای یک حزب سیاسی قابل اعتنا ظاهر نشده و درجه موفقیت آنان در جلب اعتماد عمومی در حداقل ممکن بوده است و هرگاه چند شخصیت و رجل درجه اول حکومت در رأس آنها فعالیت نمی کردند تقریباً هیچ گاه امیدی به تداوم حیات و حضور هر چند کم رنگ و بی فروغ این احزاب و از جمله حزب مردم در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور وجود نداشت. به عقیدة ساواک حتی حزب ایران نوین هم که از امکانات نامحدودی بهره مند بوده است، هیچ گاه نتوانسته در حد و اندازه یک حزب سیاسی مورد توجه قرار گیرد. به نظر کارشناسان ساواک «در این حزب [مردم] نه ضابطه ای جهت انتخاب مقامات بالا در بین است و نه انضباط و مدیریتی برای اداره امور تشکیلاتی». ماحصل گزارش ساواک دربارة وضعیت حزب مردم، که البته سندی تاریخی است برای نشان دادن وضعیت رژیم پهلوی و دموکراسی ادعایی آن، بر این مبنا استوار است که برای رعایت اصول دموکراسی وجود یک حزب اقلیت کارآمد ضروری است. گزارش ساواک از این جهت جالب توجه است که با نگاه امنیتی و بر اساس اطلاعات دست اول تهیه شده است. ساواک برای تبدیل حزب مردم به یک حزب کارآمد، پیشنهاد کارشناسانه مفصلی در چند بند ارائه داد:

الف _ اقدامات وسیعی جهت دلگرمی و ایجاد علاقه در اعضای حزب به عمل آمده و با رفع اختلافات موجود که اثرات نامطلوبی بر ارگان های مختلف حزب به جا گذاشته است، تشکیلات حزبی را سازمان و به دو دستگی و جناح بندی های داخلی هر چه زودتر خاتمه داده شود.

ب _ در حزب مردم تصفیه دامنه داری که متکی بر نظریات فردی و خصومت نباشد معمول و کلیه افرادی که به نحوی در گذشته به علت سازش کاریهای غیراصولی در رکود فعالیت حزبی و شکست آن دست داشته اند از حزب اخراج گردند و اشخاص ابن الوقت و فرصت طلب و چاپلوس از مشاغل حساس حزب کنار گذارده شوند.

پ _ عنوان دبیرکلی علی نقی کنی جهت پذیرش بیشتر اعضا، طبق موازین حزبی از تأیید شورای عالی حزب بگذرد.

ت _ اعضای شایسته و تحصیلکرده و منزه حزب مردم که از طرف دولت و عوامل حزب حاکم به بازی گرفته نمی شوند، به کارهایی که درخور معلومات و لیاقت و صلاحیت آنها باشد گمارده شوند.

ص:222

ث _ دولت و مقامات حزب ایران نوین که مشاغل تراز اول مملکت را در اختیار دارند از تضییق و فشاری که برای افراد حزب مردم در مرکز و شهرستانها فراهم می آورند دست برداشته و امکانات بیشتری از نظر فعالیت و انتقاد سازنده که مسلماً در بهبود وضع دولت مؤثر است به حزب مزبور بدهند.

ج _ با ایجاد سازمان های اجرایی و انتخاب افرادی تحصیلکرده و خوشنام به عنوان رؤسای مختلف تشکیلات حزب، ارگان های حزبی را رمق تازه ای بخشید.

چ _ به نحو مقتضی امکانات حزب مردم تقویت، و کمک های مالی درخور توجه به این حزب معمول گردد. اصلح است این اقدام از طرف عوامل حزب ایران نوین و دولت حزبی به عمل نیاید.

ح _ با تجدید حیات شعب حزب مردم در شهرستان ها و دادن فرصت برای فعالیت و اظهار وجود به اعضای این حزب از طرف مقامات محلی، کمیته های حزب مذکور خواهد توانست مانند حزب اکثریت در نقاط مختلف کشور فعالیت نماید.

خ _ از آنجایی که اوامر شاهنشاه آریامهر به منظور انجام فعالیت های حزبی بین دانشجویان دانشگاه ها در خارج از محیط آموزشی، در شرفیابی 26/3/50 به دبیران کل احزاب شرف صدور یافته است، شایسته است حزب مردم با تجدید تشکیلات سازمان جوانان خود و انتخاب فردی تحصیلکرده با وجهة اجتماعی در رأس آن، در ا جرای اوامر ملوکانه پیشقدم گردد.

د _ باتوجه به اینکه در کشورهای دموکراسی حزب اقلیت می تواند در تقلیل نارضایتی های عمومی نقش عمده ای داشته باشد با نصب العین قرار دادن فرمایشات ملوکانه در مورد لزوم انتقاد سالم در یک سیستم دموکراسی، مصلحت ایجاب می کند به طبقات سرخورده و ناراضی اجتماع فرصت داده شود که برای بازگو کردن عقده های خویش به حزب اقلیت روی آورده، (به طوری که دست آویز اکثریت واقع نشود) و حزب مزبور با کسب ایده های روشنفکرانه امکان انتقاد اصولی و سازنده نسبت به مسئولین امر را داشته باشد، تا از این طریق حزب موصوف بتواند با جذب طبقه جوان و توده های مختلف اجتماع وظیفه اصلی خویش را انجام و در راه ثبات داخلی و سیاسی کشور گام های مؤثری بردارد.(1)

ص:223

قراین موجود نشان می دهد که ساواک نسخه ای از متن این گزارش و پیشنهادها و راهکارهای طرح شده در آن را برای دستگاه رهبری حزب مردم و به طور مشخص علی نقی کنی دبیرکل حزب هم ارسال کرده بود و بنابراین چنین به نظر می رسد که دبیرکل جدید با آگاهی قبلی از نظرات و دیدگاه های ساواک و احتمالاً با حمایت های شاه و علم در صدد برآمد طرح های خود در توسعة کمّی و کیفی تشکیلات و فعالیت های حزب مردم را اجرا کند.

در بیست وچهارم بهمن 1350 ساواک گزاش داد که در کادر رهبری و مدیریت برخی از قسمت ها و بخش های وابسته به حزب مردم تغییراتی صورت گرفته و گروهی جدید جایگزین افراد سابق شده اند. بر اساس این گزارش ترکیب اعضای یکصدوشصت وپنج نفری شورای عالی حزب کماکان حفظ شده ولی در اعضای کمیته مرکزی حزب تغییراتی صورت گرفته بود؛ کمیته مرکزی: علی نقی کنی، هلاکو رامبد، ناصرقلی فرهادپور، محسن موقر، اردشیر مولوی، محمد الهی، کاظم جفرودی، ابراهیم مدرسی، صمد نامور، غلامحسین فخر طباطبایی، ابوالحسن احتشامی، محمد فضائلی، سعید حکمت، محمدحسین موسوی؛ هیأت بازرسی: فخر طباطبائی، محمد الهی، حسین شربیانی، لیوسا پیرنیا؛ مسئول جمعیت های وابسته به حزب: صمد نامور؛ رئیس سازمان جوانان حزب : اسدالله مروتی؛ رئیس سازمان کارگران حزب: لیوسا پیرنیا، هما فتح الله زاده، بنی ریاح، ممقانی؛ مدیر مسئول و سردبیر روزنامه ارگان حزب: ابوالحسن احتشامی، رئیس تشکیلات حزب: ناصر بهبودی؛ رئیس تشریفات و اجتماعات: اسفندیاری؛ رئیس شورای عالی حزب: محمدعلی علامه وحیدی؛ رئیس انتظامات: سرهنگ بازنشسته محمد شایسته پور؛ خزانه دار: محسن موقر.

ساواک اسامی برخی از فعال ترین اعضای حزب مردم را که در برخی از مقامات و مناصب مختلف حضور داشتند به این شرح ثبت کرده است: محمد شایسته پور، نوجوان، جمال اویسی، عاملی، محمد الهی، عوض عوض پور، اسدالله مروتی، بصیر گیلانی، هاشمی، امیر شجیعی، غلامرضا مجید، حسین فکری، حسین شربیانی، چلاچور، منطقی، حسین فدایی مهاجر، انصاری، رضا قره گوزلو، طاهری و منوچهر وکیل منفرد راد. ساواک افراد زیر را در ردیف خوشنام ترین و شناخته شده ترین اعضای حزب مردم ارزیابی کرده که جناح های مختلف اعضای حزب از برای آنان ارج و اعتباری قایل بودند: علی نقی کنی، یحیی عدل، هلاکو رامبد، فخر طباطبایی، بابک، ابوالحسن احتشامی، ناصر بهبودی، اسفندیاری، ناصرقلی فرهادپور، محمد فضائلی، محمدعلی علامه وحیدی، رحیم زهتاب فرد، محمدحسین موسوی،

ص:224

سپهبد بازنشسته ورهرام، صمد نامور، محمد شایسته پور، حمید حکمت، لیوسا پیرنیا، هما فتح الله زاده و محسن موقر.

در اواخر بهمن 1350 حزب مردم فقط هشت حوزة حزبی نیمه تعطیل داشت که هر از چندی اعضایی از آن دور هم جمع می شدند. محمد باستانی پور، حسین فدایی مهاجر، انصاری و هاشمی از فعال ترین مسئولین حوزه های حزب مردم در آن برهه محسوب می شدند.

نشریة ارگان حزب، روزنامه راه مردم بود که ابوالحسن احتشامی آن را مدیریت می کرد و این افراد عضو هیأت تحریریة آن بوده و یا گاهی مقالات و مطالبی می نوشتند: ذبیح الله منصوری، پرویز اعتصام، داوود مؤید امینی، علی زرین قلم، نعمت الله ناظری، منصور سراج، صمد نامور، رضا قره گوزلو (مدیر داخلی) و غلامعلی اوبجو (مصحح). روزنامه مهر ایران دیگر نشریة ناشر افکار حزب مردم هم با مدیریت محسن موقر منتشر می شد و هیأت تحریریه و مهم ترین نویسندگان و گردانندگان آن عبارت بودند از: داوود مؤید امینی، نعمت الله نادری، ایرج فائز، علیباش موقر، حسن رایتی و قاسم سعیدی (مصحح).

تا واپسین روزهای بهمن 1350 فعالیت قابل اعتنایی از سوی رهبری جدید حزب مردم مشهود نبود و انتظار می رفت که هرگاه وضع بدین منوال ادامه پیدا کند در آینده ای نه چندان دور «باید در آن تخته شود». بسیاری از اعضای حزب هم که از اعضای جدید در رهبری و شخص دبیرکل دل خوشی نداشتند، تهدید می کردند «چنانچه اوضاع داخلی حزب اصلاح نگردد و به خواسته های منطقی افراد توجه نشود از حزب استعفا خواهند داد» و «به طور کلی بیشتر اعضا از مسئولان و گردانندگان حزب ناراضی بودند و در صورت تداوم بی تفاوتی آنان ناراضی تر می شدند.»(1)

با این احوال تا چند ماه بعد هنوز فعالیت قابل اعتنایی از ناحیه حزب، دستگاه رهبری و سازمان های حزبی مشهود نبود. در فروردین 1351 تشکیلات حزب مردم شامل شورای عالی، کمیته مرکزی، سازمان تشریفات و اجتماعات، سازمان انتظامات، سازمان (هیأت) بازرسی، سازمان تشکیلات، قسمت سازمان های وابسته، امور مالی و کمیته شهرستان و استان و حوزه های شهری می شد و در شهر تهران هم حزب مردم ده حوزه حزبی داشت. ادعا می شد که حزب مردم در تهران حدود چهار هزار عضو دارد و بیشترین عایدات مالی آن نیز از طریق

ص:225

اعضای ثروتمند و متمکن آن تأمین می شود. حزب مردم در انجمن شهر تهران فقط سه نماینده داشت که عبارت بودند از: محمد شایسته پور، مسعود اعتصام و محمد کشاورزجو. حضور و نفوذ حزب مردم در میان مردم کشور بسیار ناچیز ارزیابی می شد.(1)

در اوایل خرداد 1351 علی نقی کنی، دبیرکل، ناصر فرهادپور و ناصر بهبودی را به عنوان مشاوران خود در تشکیلات کل حزب مردم منصوب کرد و همچنین ساغر یغمایی هم مسئول تشکیلات حزب مردم در شهرستان ها شد. بدین ترتیب تا اواسط خرداد 1351 افراد مشروحة زیر از سوی علی نقی کنی در رأس مدیریت های مختلف حزب مردم قرار می گرفتند:(2) 1_ محمد فضائلی (سرپرست تشکیلات کل)، 2_ دکتر مؤتمنی (رئیس تشکیلات تهران)، 3_ ابوالفضل ساغر یغمایی (رئیس تشکیلات شهرستان ها)، 4_ صمد نامور (مسئول سازمان کارگری)، 5_ رضا قره گوزلو (مسئول روابط عمومی)، 6_ اهری (رئیس حسابداری حزب)، 7_ محمد علیزاده (مشاور تشکیلاتی دبیرکل)، 8_ دکتر مسعود بقایی (مسئول دبیرخانه)، 9_ پهلوان (منشی دبیرکل)، 10_ محمدحسین موسوی (مسئول امور اداری حزب)، 11_ ناصر بهبودی (مشاور دبیرکل)، 12_ فرهادپور (مشاور دبیرکل)

در آن برهه هفت روزنامه، هفته نامه و ماهنامه و مجله به صورت ارگان رسمی و یا غیررسمی، با درجات مختلف از حزب مردم حمایت کرده و ناشر افکار آن بودند: 1_ روزنامه راه مردم، 2_ روزنامه مهر ایران، 3_ هفته نامه اراده آذربایجان، 4_ مجله تهران مصور، 5 _ مجله تهران اکونومیست، 6 _ ماهنامه حقوق و مردم ، 7_ ماهنامه اقتصاد و صنعت.(3)

ص:226

گرفته شده بود. ترکیب و شیوة معرفی کاندیداهای حزب مردم برای انتخابات دوره بیست وسوم مجلس و نیز مجلس سنا و سپس شکست سنگین حزب در انتخابات باز هم بر ناراضیان و مخالفان دبیرکل جدید افزود که معتقد بودند او در تبانی با دولت و حزب اکثریت و عدم حمایت جدی از کاندیداهای حزب مردم نقش درجه اولی در این شکست بر عهده داشته است.

ساواک پیشنهاد می کرد برای پایان دادن به این گونه اختلافات فزاینده داخلی تفرقه افکنان و باندبازان درون حزب مردم به ساواک احضار شوند و از این طریق به آنان هشدار داده شود.(1) این نکته درخور توجه است که اگر حزب مردم قرار بود واقعاً یک حزب اقلیت واقعی و «مردمی» باشد، احضار اعضای آن به نهاد امنیتی رسمی کشور به خاطر انتقاد یا ناسازگاری با رهبران حزب، چه معنایی می توانست داشته باشد.

هر چه بود با آمدن کنی، جناح بندی های جدیدی در حزب پدید آمده بود. ساواک در بیست وهشتم فروردین 1351 دربارة این دسته بندی های درون حزبی که مشکلات عدیده ای را پیش روی دستگاه رهبری جدید حزب مردم قرار داده بود، چنین گزارش کرده است:

در حزب مردم شایع است که هلاکو رامبد _ ناصر بهبودی _ محمد فضائلی _ فخر طباطبایی _ محمد داور _ نصرالدین موسوی و مهندس عبداله والا فراماسون هستند که با یکدیگر همبستگی و همکاری خاصی در حزب دارند. این عده از سابق قدرتی در حزب داشته اند و حفظ کرده اند و اکنون سعی دارند به این قدرت بیفزایند کما اینکه برای نصرالدین موسوی و کریم طهماسبی مسئولیت حزب مردم در خوزستان را به دست آوردند. رامبد به نحو عجیبی از فرهادپور حمایت می کند و نظرش این است که امور انتشاراتی حزب را در اختیار وی بگذارد و به همین علت بین گروه فراماسون و گروه سه نفری دیگری متشکل از آقایان ابوالحسن احتشامی _ صمد نامور و منصور سراج که مستقیماً با دبیرکل کار می کنند به طور پنهانی یک مبارزه در جریان است و منصور سراج عضو کمیته های حزب است که با استعفای موقر از خزانه داری اداره امور این قسمت به عهده سراج می باشد. نامور مسئول سازمان ها و جمعیت های وابسته به حزب می باشد که وظیفه قابل اهمیتی دارد. ابوالحسن احتشامی مسئول تبلیغات و انتشارات می باشد و در واقع امور اجرایی حزب در اختیار این

ص:227

سه نفر است و سعی گروه فراماسون بر این است که به طریقی در ریاست بر این سازمان ها نقشی داشته باشند، کما اینکه بر اثر فعالیت رامبد فعلاً امور اصناف و پیشه وران و قسمتی از امور کارگری نظیر شرکت واحد به ناصرقلی فرهادپور محول گردیده است. ضمناً تشکیلات حزب را ناصر بهبودی که عضو گروه فراماسون است اداره می کند. ظاهراً قضیه این است که در حزب مردم این دو گروه در مبارزه هستند ولی در باطن سه گروه دیگر همه مبارزاتی برای رسیدن به قدرت حزبی دارند که بعضی آشکار است و بعضی علنی نیست.

دسته اول عبارتند از آقایان مهندس جفرودی، ابراهیم مدرسی و محسن موقر که موقر اخیراً با این دسته همکاری می کند. این دسته از بدو دبیرکلی کنی کمتر در حزب دیده می شوند ولی در شخص پروفسور عدل نفوذ فراوان دارند و سابقاً امور حزب به وسیله آنها اداره می شد. در داخل حزب تمام گروه های حزبی با این دسته فراوان مخالف هستند.

دسته دوم نمایندگان سابق حزب مردم در مجلس هستند که دوستی خود را حفظ کرده اند و اعتقاد دارند هر چه بیشتر متشکل باشند. بیشتر روی آنها حساب خواهد شد. دسته سوم نیز کسانی هستند که پس از دبیرکلی کنی سعی دارند عده ای را متشکل کنند و قدرت های حزبی را در دست بگیرند. ریاست این گروه را محمدحسین موسوی نماینده مجلس دارد و اعضای مؤثر آن عبارتند از سیف الدین اهری، علی نقی سمیعی و شیخ رضایی. اداره امور داخلی حزب با محمدحسین موسوی است و حتی شایع کرده اند که موسوی به عنوان معاون حزب معرفی می شود. خود دبیرکل هم سعی دارد عده ای از دوستان دادگستری چی خود را در حزب نفوذ دهد. جالب اینکه سناتورهای وابسته به حزب مردم در این دسته بندی ها بی طرف هستند. تاکنون وضع چنین است و یک بخش اصلی که مبین فعالیت و پیشرفت کار حزب باشد، مشاهده نشده است.(1)

رقبا و ناراضیان از دستگاه رهبری حزب می کوشیدند راهی برای برکناری علی نقی کنی از دبیرکلی حزب مردم بیابند. متقابلاً طرفداران کنی و کسانی که اخیراً و توسط او پست های مهمی در حزب به دست آورده بودند می کوشیدند توطئه ها و کارشکنی های پیدا و پنهان مخالفان و رقبای خود و کنی را خنثی سازند. شایع بود که حتی برخی رقبا برای پایان دادن به حضور کنی در رأس حزب مردم به دولت هویدا و حزب اکثریت او نیز متوسل شده بودند.

ص:228

ساواک در دهم اردیبهشت 1350 پیرامون گسترش اختلافات درونی در حزب مردم، جناح های رقیب و نیز اقداماتی که تا آن هنگام برای به حداقل رسانیدن این معضلات انجام داده و نیز نگرانی هایش از آینده ناخوشایندی که مجموعه حزب مردم را تهدید می کرد، چنین گزارش کرده است:

اختلافات داخلی حزب مردم اخیراً شدت یافته و با ایجاد گروه های مختلفی در داخل حزب، مبارزاتی جهت رسیدن به قدرت و یا عزل علی نقی کنی از سمت دبیرکلی صورت می گیرد که ذیلاً از عرض می گذرد:

الف _ گروه اول که در رأس آن مهندس جفرودی (سناتور سابق)، محسن موقر (نماینده مجلس شورای ملی)، دکتر ابراهیم مدرسی (نماینده سابق مجلس) و مهندس عبدالله والا قرار دارند ضمن ملاقات هایی که با یکدیگر انجام می دهند سعی می نمایند مطالبی دائر بر معتاد بودن علی نقی کنی به مواد مخدر و عدم لیاقت وی، به اطلاع سناتور پروفسور عدل (رئیس کل حزب) و احیاناً به استحضار آقای علم وزیر دربار شاهنشاهی رسانیده و مقدمات عزل نامبرده را از سمت دبیرکلی حزب فراهم آورند.

ب _ دسته دوم عناصر ناراضی حزب که اکثراً نمایندگان سابق مجلس و شکست خوردگان انتخابات گذشته می باشند هنوز جلسات خود را در مورد نحوه مبارزه با شخص علی نقی کنی و تشکیلات کنونی حزب مزبور تشکیل داده و در این مورد بعضاً تصمیماتی اخذ می نمایند. تعداد شرکت کنندگان این جلسات 12 نفر از نمایندگان سابق مجلس شورای ملی می باشد.

پ _ گروه سوم نیز کسانی هستند که از زمان دبیرکلی کنی سعی دارند عده ای از اعضای حزب را متشکل ساخته و قدرت های حزبی را در دست گیرند. ریاست این گروه را محمدحسین موسوی نماینده مجلس شورای ملی به عهده دارد و اعضای مؤثر آن عبارتند از سیف الدین اهری، شیخ رضایی (نماینده مجلس) و علیقلی سمیعی، که اخیراً اهری به ریاست امور مالی و موسوی مسئول امور داخلی حزب گردیده و به طوری که شایع است فرد اخیرالذکر به عنوان معاون حزب معرفی خواهد شد.

ت _ عده ای دیگر از ماسون های حزب را تشکیل می دهند به رهبری هلاکو رامبد (لیدر فراکسیون پارلمانی حزب) با همبستگی کامل در باطن مشغول تضعیف کنی بوده که از عوامل مؤثر این گروه مهندس ناصر بهبودی (رئیس تشکیلات حزب) می باشد که با

ص:229

هوشیاری و زیرکی خاصی نظریات رامبد را انجام می دهد. و به طوری که برخی از اعضای مؤثر حزب عقیده دارند هلاکو رامبد مخفیانه با دولت و حزب ایران نوین جهت تضعیف کنی و موقعیت فعلی حزب مردم سازش کرده و درصدد فراهم نمودن مقدمات دبیرکلی خویش می باشد.

اقدامات انجام شده: مراتب بند ب روز 8/9/50 در بولتن درج گردیده و در تاریخ 28/9/50 در اجرای اوامر ریاست معظم ساواک به دبیرکلی حزب مردم داده شده است.

نظریه: با توجه به اینکه ادامه فعالیت گروه های فوق الذکر اثرات نامطلوبی بر ارکان حزب مزبور به جا گذاشته و احتمالاً شدت اختلافات منجر به تضعیف کامل حزب مردم گردد، علیهذا مراتب جهت استحضار و صدور هرگونه اوامری از عرض می گذرد.(1)

ص:230

گرفته شود. در این میان اگر حزب اقلیت مردم بتواند همان نقش اقلیت را در حد مطلوبی ایفا کند، به موفقیت چشمگیری دست یافته است و تازه مفهوم ایفای نقش اقلیت کارامد ایراد سخنرانی های تند [نظیر آنچه کنی می کرد] نیست و کار حزب مخالف با حمله به سیاست های دولت پایان نمی یابد. بررسی سیاست ها و اندیشیدن درباره آنها و اظهارنظرهای هوشمندانه و سازنده در کادر یک حزب مخالف بیش از حملات و انتقادات و خرده گیری های قطع نشدنی اهمیت دارد».(1)

اما کنی دست بردار نبود و کماکان به حملات و انتقادات تند خود بر ضد دولت هویدا ادامه می داد. در اوایل شهریور 1350 در مصاحبه ای مطبوعاتی و تلویزیونی دولت هویدا را ارتجاعی و غیرانقلابی خواند و حزب اکثریت ایران نوین را مورد استهزا قرار داد که برخلاف ناتوانی مفرط، خود را حزب پاسدار انقلاب می خواند؛ در حالی که در زمان مطرح شدن انقلاب سفید این حزب اساساً وجود خارجی نداشت. در پاسخ به این انتقادات کنی، هویدا حزب ایران نوین را مولود و ثمره نارسایی و رکود مزمن دامنگیر حزب مردم دانست و گفت «درست است که در زمان انقلاب حزب مردم وجود داشت. لیکن ناتوانی و نارسایی این حزب بود که حزب ایران نوین را به وجود آورد» و تصریح کرد که در جریان انتخابات دوره بیست و سوم آشکار شد که کدام حزب انقلابی است و«لابد اشکالی در کار این حزب [مردم] هست که با وجود آنکه در زمان انقلاب وجود داشت کارها را به دست نگرفت».(2)

انتقادات کنی از دولت هویدا و حزب ایران نوین به حدی تند و شدید بود که برخی معتقد بودند کنی در این باره از شخص شاه مجوز گرفته است و احیاناً شاه بر آن شده است تا دولت هویدا را برکنار و کابینه دیگری را جایگزین کند. این تصور وجود داشت که هرگاه کنی بدون کسب اجازه از شاه چنین شدید و بدون محابا دولت هویدا را مورد حمله قرار دهد برای مدت زمانی طولانی نخواهد توانست در رأس حزب مردم باقی بماند.(3) با این احوال حملات کنی به دولت هویدا و متهم ساختن آن به ناکارآمدی و نظایر آن ادامه پیدا کرد.(4) و باز مدعی تشکیل دولتی جدید در آیندة نه چندان دور شد که این بار هم از سوی محافل سیاسی حزبی

ص:231

و مطبوعاتی نزدیک به حاکمیت مورد تمسخر و انتقاد قرار گرفت که به پشتوانه کدام نیرو و امکانات چنین ادعاهای طنزآمیزی را مطرح می کند.(1)

در اواخر دی 1350 شایعاتی بر سر زبان ها افتاد که گویا میان کنی با زاهدی و جمشید آموزگار توافقاتی پنهانی صورت گرفته است که بر اساس آن به زودی دولت جدیدی با محوریت حزب مردم و به ریاست آموزگار تشکیل شود. اما این خبر از حد همان شایعه فراتر نرفت.(2) در ورای انتقادات و حملات متقابل رهبران حزب مردم و حزب ایران نوین و به ویژه کنی و هویدا، عده ای رقابت و دشمنی دیرپای میان هویدا و اسدالله علم را می دیدند که اینک در پوشش مبارزه حزبی و سیاسی فرصتی برای تاخت و تاز به یکدیگر پیدا کرده بودند و علم وزیر دربار که با کنی دبیرکل حزب مردم دوستی نزدیکی داشت، امیدوار بود از طریق کنی و حزب مردم جایگاه دولت هویدا و حزب اکثریت او را در نزد شاه تضعیف کند.(3) اسدالله علم وزیر دربار با وجود بی اعتنایی ظاهری به فعالیت های حزبی از حزب مردم حمایت می کرد و اعضا و رهبران و کارگردانان این حزب در مواقع لزوم از او کمک می خواستند.(4) به نظر می رسید که دبیرکل حزب مردم بر آن است حتی یک تنه بر دامنه مخالفت ها و انتقاداتش از دولت و حزب رقیب ادامه دهد. به ویژه اینکه پس از سال ها سکوت گویا اینک شنیدن صدای مخالف و انتقادآمیز ولو از سوی رهبری حزب حکومت ساختة مردم برای برخی جاذبه ایجاد کرده بود.(5) بر همین اساس کنی از اواسط آبان 1350 بار دیگر بر دامنه انتقاداتش از دولت هویدا افزود و دولت او را متهم کرد که در عین ناتوانی در برآورده ساختن ابتدایی ترین نیازهای مردم و سردرگمی در بسیاری از مسائل جاری کشور خود را دولت انقلابی می خواند و تمام پیشرفت های کشور را که اساساً به همت و اراده شاه عملی شده و می شود، به نام خود ثبت می کند.(6) چند ساعت پس از این انتقادات تند کنی از دولت هویدا، مصطفی الموتی لیدر فراکسیون حزب ایران نوین در مجلس دوره بیست وسوم به اظهارات او پاسخ داد:

سال هاست حزب مردم را دیده ایم و آن را می شناسیم. حزبی است غیرتشکیلاتی، یا بهتر

ص:232

است بگوییم بدون سازمان. سازمانی است که حتی در کارها و اصول داخلی خودش توفیقی نداشته است. چنین حزبی معتقد است که می تواند در زمان انقلاب مصدر خدمت شود. حزبی که از اداره امور داخلی خود عاجز است، حق ندارد ادعای مملکت داری و سیاست داری بکند. کنی گفته است که دولت حزبی انقلابی عمل نکرده است. قضاوت این کار با دبیرکل حزب مردم نیست، قضاوت این کار با شاهنشاه بزرگ ایران و با ملت عزیز ایران است.(1)

روزنامة آیندگان بار دیگر پرسید که «حزب مردم به اتکای چه برنامه ها و طرح های عملی است که می خواهد حکومت را بدان بسپارند؟ دعوی آن بر قدرت سیاسی چیست»؟ و خود پاسخ می داد «جز آنکه گروهی خواستار جاه و مقام گرد هم آمده اند، وضع تشکیلاتی حزب مردم به کنار، سپردن قدرت سیاسی به حزب مردم را بر چه اساس می توان توجیه کرد»؟ به دبیرکل حزب مردم هشدار داده می شد که «اگر به ایراد سخنان بیهوده بسنده کند، به زودی کسی بدانها گوش نخواهد داد. مردمی ها باید نخست خود را جدی تر بگیرند تا مردم آنها را جدی تر گیرند».(2) در حالی که کنی با نوساناتی چند هنوز به انتقاداتش از حزب اکثریت و دولت هویدا ادامه می داد، منوچهر کلالی دبیرکل حزب ایران نوین در واپسین روزهای سال 1350 موقعیت حزب خود و دولت هویدا را سخت مستحکم ارزیابی کرده و به شدت اظهار تأسف کرد که حزب تحت رهبری او با اقلیتی سخت ناتوان و فاقد حداقل معیارهای یک حزب سیاسی قابل اعتنا روبه روست.(3)

در این میان، شاه که انتقادات و برخوردهای متقابل حزب مردم با دولت هویدا و حزب اکثریت را دنبال می کرد سخت مراقب بود حزب مردمی ها پای را از گلیم خود درازتر نگذارند. چنان که انتقادات اعضایی از فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست وسوم از بودجه سال آتی دولت هویدا در زمستان سال 1350 با برخورد به شدت خصمانه شاه مواجه شده و به آنان اخطار شد با این موضع گیری دانسته یا ندانسته پا بر جای حزب توده گذاشته اند و بدین ترتیب آنان را تسلیم نظرات دولت هویدا کرد.

در چنین اوضاعی بود که حزب مردم و رهبران و دست اندرکاران آن واقعاً تکلیف خود را در قبال چگونگی برخورد و موضع گیری در برابر دولت هویدا و حزب اکثریت او نمی دانستند و

ص:233

خود شاه هم در این باره با رهنمودها و دستورهای گاه ضد و نقیض، حزب مردمی ها را بیش از پیش بلاتکلیف نگه می داشت. به گفتة علم، «[شاه] اوامری در خصوص حزب مردم فرمودند که به دکتر کنی دبیرکل بگو تشکیلات خود را گسترش دهد و جوان های تازه بیاورد. عرض کردم چشم، ولی تا اجازه حرف زدن و انتقاد کردن نداشته باشند فایده ندارد. فرمودند منظور من هم همین است. زیرا اگر دریچه اطمینان باز نکنیم حرف ها از حلقوم گریلاها و جنگلی ها و آدم کش ها درمی آید. عرض کردم کاملاً صحیح است ولی چندین دفعه تصمیم اتخاذ فرموده اید و باز دریچه [اطمینان] را بسته اید! مگر همین زمستان گذشته نبود که برای دو کلمه حرف که این بدبخت ها در مجلس در مورد بودجه زدند تلگراف صریح فرمودید که به آنها ابلاغ کنند. گفت: آخر مزخرف گفته بودند. عرض کردم در هر صورت این است باید مزخرف گویی را هم تحمل کرد والا کار حزب اقلیت هرگز به سامان نمی رسد. دیگر چیزی نفرمودند. فرمودند حالا شما این اوامر را به دکتر کنی بگویید».(1)

احتمالاً همین اظهارات شاه و امیدواری هایی که علم به دکتر کنی و رهبران حزب مردم داده بود، باعث شد تا انتقادات و حملات آنان بر ضد دولت هویدا و حزب اکثریت ایران نوین طی ماه های آتی باز هم افزایش یابد. چنان که در اواخر اردیبهشت 1351 اعضای برجسته و کادر رهبری حزب اکثریت از سوی حزب مردم متهم شدند که در دوران عضویت در حزب و دولت مبالغ کلانی اختلاس کرده و ثروت نامشروع سرشاری کسب کرده اند. از آن سو حزب اکثریتی ها هم اتهامات مشابهی بر این گروه اقلیت وارد کرده و حزب مردم را «محل اجتماع مقاطعه کاران، سفته بازان و زمین خواران» می دانستند.(2)

در بهار و اوایل تابستان سال 1351 حملات و انتقادات حزب مردم و به ویژه علی نقی کنی دبیرکل از دولت هویدا و حزب اکثریت افزایش چشمگیری یافت هویدا و یارانش نیز به دنبال راهی برای مقابله بودند. هویدا البته هوشمندتر از آن بود که درک نکند دکتر کنی از چه ناحیه ای تقویت می شود و بنابراین چاره نهایی کار او چه خواهد بود. تشبث حتی المقدور غیرمستقیم و زیرکانه به شاه و مشوب ساختن ذهن او نسبت به عواقب سوء شیوه ای که کنی در پیش گرفته بود، می توانست راهکار تمام کننده ای باشد.(3)

ص:234

هویدا که از مدت ها قبل کینه کنی را به دل گرفته بود، در اواخر تیر و اوایل مرداد 1351 فرصت لازم را برای برکناری او از مقام دبیرکلی حزب مردم به دست آورد. دکتر کنی برای برگزاری میتینگ و ایراد سخنرانی به اصفهان رفته و در سخنان خود بار دیگر دولت هویدا را ارتجاعی خوانده و متهم ساخته بود که در جریان برگزاری انتخابات مختلف اعمال نفوذ و تقلباتی ناروا کرده و مانع از برگزاری انتخاباتی آزاد می شود. این اظهارات را هویدا فوراً به گوش شاه رسانید. شاه نیز خشمگین از سخنان کنی فوراً دستور برکناری او را از دبیرکلی حزب مردم صادر کرد. برای حفظ ظاهر، کنی مجبور شد در سوم مرداد 1351 به بهانة کسالت قلبی استعفا کند.(1) ساواک در گزارشی که یک روز پس از کناره گیری کنی از دبیرکلی حزب مردم تهیه کرد، دربارة این رویداد چنین اظهار عقیده کرد:

ساعت 30/16 روز 3/5/51 جلسه فوق العاده شورای عالی حزب مردم با شرکت قریب به 45 نفر از اعضا در محل باشگاه حزب تشکیل شد. ابتدا دکتر کنی استعفای خود را از مقام دبیرکلی حزب مردم به شورا تقدیم داشت و علت استعفای خود را چنین بیان کرد که چون من ناراحتی قلبی دارم دکتر معالج منع فعالیت های حزبی را توصیه و تجویز کرده است. به همین علت استعفای خود را تقدیم شورای عالی حزب می نمایم. آقای علامه وحیدی و پروفسور عدل با استعفای ایشان مخالفت کردند و پیشنهاد کردند تا انتخاب دبیرکل جدید وظایف مربوطه را انجام دهد. ولی این پیشنهاد از سوی کنی رد شد. علت استعفای کنی دبیرکل حزب ناراحتی قلبی نبوده بلکه به خاطر میتینگی بوده که در اصفهان و در باغ همایون تشکیل داده و در آنجا شدیداً به دولت حمله کرده و حتی یک کلمه عربی به کار برده است که حزب حاکم را به صورت یک محیط کثیفی دانسته که به خانم ها اطلاق می شود و شایع است که آقای هویدا بسیار ناراحت شده و مراتب را به شرف عرض همایونی رسانیده که اعلیحضرت همایونی مقرر فرمودند ترتیبی اتخاذ شود که نامبرده از دبیرکلی حزب مردم برکنار شود.(2)

ساواک پیش بینی می کرد مجید بختیار یا محمد باهری از اعضای قدیمی حزب مردم که اینک در وزارت دربار مشاغل حساسی داشتند به دبیرکلی حزب مردم برگزیده شوند. برخی

ص:235

شایعات دیگر مؤید این نکته بود که از آن پس هویدا نقش قاطع تری در هدایت این حزب به اصطلاح رقیب ایفا کرده و فردی از معتمدینش را برکرسی دبیرکلی آن خواهد نشاند و به تبع آن «حزب مردم [به صورت بخشی] از تشکیلات بزرگ حزب ایران نوین درخواهد آمد».(1)

هر چند دلیل واقعی برکناری کنی از دبیرکلی حزب در آن روزگار رسماً فاش نشد، اما همگان می دانستند که این ماجرا از کجا آب می خورد و کنی هزینة انتقادهای بی پروایش را پرداخته است. علی اصغر امیرانی، سردبیر نشریة خواندنیها دربارة این ماجرا نوشت:

استعفای ناگهانی دکتر علی نقی کنی دبیرکل حزب اقلیت از آن موارد و موضوعاتی است که تا انسان خود در موقعیت حزب اقلیت و در سمت دبیرکل آن نباشد نمی تواند علل آن را دریابد. این روزها و در شرایط فعلی کیست که نداند حزب چیست و اقلیت و اکثریت کدام است. در دموکراسی نیم بند ما دبیرکل حزب اقلیت از آن مشاغل و مقاماتی است که مسئولیت دارد، خرج به همچنان، اسم بدنامی، و ارباب توقع دو چندان. ولی افتخارش صفر است و درآمد و امکاناتش هم در ردیف آن. راضی کردن یک مشت مردم بر سر کار و صاحب مقام که کار همکار دبیرکل اش در حزب اکثریت است که کاری ندارد. این نگاهداری افراد بیکار و انتقادچی و نفرین گو است که از عهده هر کس ساخته نیست و دیر یا زود دبیرکل چنین حزبی نه تنها باید مقام حزبی را روی آن بگذارد، چه بسا از شخصیت قبلی خود هم چیزی کسر خواهد آورد و یگانه مازادی که خواهد داشت دشمنی بی جهت جمعی از افراد مؤثر و کسانی است که هر نوع گفتار و انتقاد را به زیان منافع خود می دانند و این دردی است که ما خود بی آنکه جزء هیچ یک از احزاب باشیم آن را احساس می کنیم.(2)

در این میان شاید روایت اسدالله علم وزیر دربار از واقعة برکناری کنی بیش از هر منبع دیگری مقرون به حقیقت باشد:

وقتی به سعدآباد رسیدیم احساس کردم شاهنشاه از من گله دارند. یک دفعه برگشتند فرمودند این دکتر کنی رئیس و دبیرکل حزب مردم چه غلط هایی کرده است؟ عرض کردم نمی دانم. فرمودند بله در اصفهان میتینگ داده و گفته است این دولت یک دولت ارتجاعی است و به علاوه اگر انتخابات شهرداری ها و انجمن های ایالتی و ولایتی آزاد باشد حزب ما

ص:236

خواهد برد. اولاً چطور به خود جرئت داده است بگوید دولت من [!] دولت ارتجاعی است. ثانیاً چطور ممکن است تفوه به این حرف بکند که انتخابات در سلطنت من [!] آزاد نیست؟ عرض کردم ولی رئیس حزب اقلیت یک چیزی که باید بگوید. هر چه بگوید شاهنشاه بردباری نداشته باشند البته برخورنده است و به ابروی یار برمی خورد. بسته به این است که چه جور به عرض برسد [!] و چه جور شاهنشاه آن را تعبیر و تفسیر بفرمایند. البته به نظر رئیس اقلیت، اکثریت ارتجاعی است. در مورد آزادی انتخابات هم که این یک حقیقتی است. حالا نباید می گفت علیحده است. فرمودند بسیار خوب چطور انتخابات را می برد؟ با پشم ... می خواهند اکثریت را ببرند؟ عرض کردم خیر، ولی دولت هم اکثریتی ندارد. به علاوه مردم لایحب علی بل از بغض معاویه به او ممکن است رأی بدهند. ولی من [علم] چنین فکر نمی کنم این ادعای خود اوست [کنی]. فرمودند گُه خورده است همچو خیالی کرده است. من دیدم خیلی عصبانی هستند. دیگر حرف نزدم. فکر کردم از دو حالت خارج نیست یا سیاستاً شاهنشاه مجبور هستند کسی را که چنین بر علیه دولت قدبرافراشته کنار بزنند که دیگر دلیل و برهان فایده ندارد، یا اینکه موقتاً دولت [و شخص هویدا] به قول معروف چوقولی کرده است که این دو روزه رفع خواهد شد.(1)

این گزارش علم از موضوع عصبانیت شاه از دکتر کنی برای درک دقیق تر نگرش و رویکرد حاکمیت شاه نسبت به همان داستان حزب سازی و بازی حزبی مشمئزکننده در عرصه کشور در آغاز دهه 1350 جالب توجه می نماید. تقریباً هیچ منبع دیگری اینچنین بی پرده و صریح جایگاه پوشالی دو حزب اقلیت و اکثریت در ایران آن روزگار را نشان نمی دهد.

عصبانیت شاه به حدی بود که وقتی علم از وی خواست تا اجازه دهد به کنی پس از عزل از مقام دبیرکل حزب در وزارت دربار شغلی داده شود، تأکید کرد که «در دربار هم برای او جایی نیست».(2) با این حال علم برای کاستن از تألمات و ناراحتی های کنی روابط نزدیکش را با او حفظ کرد. به نظر هم می رسید که شاه طی چند ماه آتی هنوز نسبت به علم و روابطش با کنی سوء ظن هایی داشته است. چنان که وقتی روزنامه تایمز لندن طی مطلبی بازی دو حزبی حاکم بر ایران را به مسخره گرفت و طی آن اشاراتی هم به موضوع برکناری کنی از

ص:237

دبیرکلی حزب مردم کرد، شاه احساس کرد احتمالاً علم یا کنی در این باره با مقاله نویس روزنامه مذکور صحبت هایی کرده و احیاناً از او خواسته اند در این باره چیزی بنویسد.(1) شاه سخت عصبانی و مدعی بود که چرا محافل خارجی و به ویژه انگلیسیان نمی توانند تحمل کنند که کشور تحت حاکمیت او در شئون مختلف و البته در عرصة سیاسی و حزبی به سرعت مراحل پیشرفت و ترقی را پشت سر می گذارد! شاه به علم فهمانید که کنی دبیرکل معزول ضرورتاً باید آن خبرنگار انگلیسی را که دربارة حزب مردم مطالبی را از ایران مخابره کرده و در این میان از قول کنی هم سخنانی درج کرده بود، تحت تعقیب قضائی قرار دهد و علم در این باره علاوه بر سفیر انگلیس در تهران که او را به خاطر ارسال و درج این مطلب در نشریات انگلیسی علی الظاهر مورد سرزنش قرار داده بود، کنی را هم ترغیب کرده بود تا چنان که دلخواه شاه بود موضوع را به محاکم قضائی بکشاند و شاه از این پیگیری های علم و کنی بیچاره شادمان به نظر می رسید.(2) در هر حال علم و کنی با وساطت سفارت انگلیس در تهران روزنامه تایمز را ترغیب یا به عبارت دیگر راضی کردند مطلب دیگری دربارة مسائل حزبی حاکم بر ایران بنویسد و به گونه ای مطالب پیشین خود را در آن باره تکذیب و نقض کند و شاه نیز البته از شنیدن این خبر مشعوف شد و دکتر علی نقی کنی از گرفتاری ای که متعاقب برکناری خفت آورش از دبیرکلی حزب مردم گریبانگیرش شده بود، رهایی یافت.(3)

تقریباً یک روز پس از آن که اعلام شد دکتر کنی از دبیرکلی حزب مردم کنار رفته است، امیرعباس هویدا که خود کارگردان و بانی این ماجرا بود به رهبران و کارگردانان بهت زدة حزب اقلیت که هنوز از ضربة ناشی از برکناری یک بارة کنی رها نشده بودند، هشدار داد که «انتظار من از احزاب که پایه رشد فکری ما هستند، این است که با تشکیلات صحیح قدم های بلندتری بردارند» و با اشاره به عزل کنی از دبیرکلی حزب مردم اضافه نمود «من در اینجا اطمینان می دهم که در عرصه انقلاب دیگر با ادعا نمی شود مردم را منحرف کرد و در عالم خیال نمی توان حکومت تشکیل داد».(4)

ص:238

انتخابات قلابی دوره بیست وسوم مجلس شورای ملی در تیر 1350 انجام گرفت و از دویست وسی کرسی نمایندگی، فقط سی وشش کرسی به حزب مردم داده شد. حزب جدیدالتأسیس ایرانیان هم با حمایت هویدا یک نماینده به مجلس فرستاد که همان فضل الله صدر دبیرکل حزب بود.

به حزب پان ایرانیست که به دنبال مخالفت با تجزیه بحرین از ایران مورد غضب شاه و هویدا قرار گرفته بود، هیچ سهمی داده نشد.(1)

در این دوره هلاکو رامبد، مانند چند دورة گذشته، فراکسیون حزب مردم را رهبری می کرد.(2) رامبد از معدود رهبران و کارگردانان فعال و درجه اول حزب مردم بود که در تمام دوران حیات و فعالیت این حزب از عنایت و حمایت حاکمیت و شخص شاه برخوردار بود و برخلاف آنکه هر از چندی حملات تند و کوبنده ای را متوجه حزب اکثریت و دولت هویدا می کرد، هیچ گاه مغضوب حاکمیت نشد. به گفتة مصطفی الموتی «هلاکو رامبد که سالیان دراز رهبر حزب اقلیت [مردم در مجلس] بود مثل بندبازی بود که مهارت او جلب توجه فراوان می کرد ولی هیچ گاه از روی بند نمی افتاد. حزب مردمی که مهندس [عبدالله] والا به خاطر نطقی که در مجلس خواند، که حزب در مخالفت با بودجه تهیه کرده بود، دیگر پایش به مجلس نرسید، و چند دبیرکل مثل کنی و عامری با انتقاداتی از کار کنار رفتند، ولی بندباز ماهری مانند رامبد توانست تا حزب مردم بود رهبر گروه اقلیت [در مجلس] باشد و در مجلس هم به شدت با دولت و کارهای وزرا مخالفت کند، ولی هیچ گاه دچار خشم و غضب دستگاه حاکم نگردد. علت این بود که رامبد در میان مقامات حاکم دوستان فراوان داشت و در حملات خود هم می دانست به کجاها و به چه مطالبی اشاره کند. ضربه را به جایی می کوبید که هیأت حاکمه وقت ناراضی نمی شدند و به این جهت هویدا هیچ وقت از او آزرده خاطر نشد و شاید برای پیشرفت برنامه حوزه انتخابیه اش به او حداکثر کمک هم می کرد».(3)

در دوره ششم مجلس سنا که همزمان با مجلس بیست وسوم انتخاباتش برگزار و فعالیتش آغاز

ص:239

شده بود، حزب اقلیت مردم نُه عضو داشت که فراکسیون اقلیت را تشکیل می داد و یحیی عدل هم رئیس فراکسیون بود. گاه تعداد اعضای فراکسیون حزب مردم در مجلس سنا را تا یازده نفر اعلام کرده اند. با این حال در مجلس سنا از حزب بازی خبری نبود و فراکسیون حزب مردم در اغلب موارد با لوایح و خواسته های دولت هویدا با فراکسیون اکثریت هم رأی می شد. در برخی موارد اعضای آن در پراکندگی در رأی و موضع گیری سیر می کردند. به هر حال، این اصل کلی را خوب درک کرده بودند که در درجه اول شاه را از خود نرنجانند و در مرحله بعدی چنان رفتار کنند که هویدا با آنان بر سر مهر باشد. روابط فراکسیون اقلیت مجلس سنا با دولت هیچ گاه به تیرگی نگرایید.(1)

فراکسیون حزب اقلیت مردم در مجلس به رهبری هلاکو رامبد از همان آغاز کوشید با دستگاه رهبری حزب در خارج از مجلس و به طور مشخص با علی نقی کنی روابط نزدیکی برقرار کرده مانع از بروز تنش میان طرفین شود. اما شکایت ها و گله گزاری های خصوصی و بدگویی های درگوشی همچنان وجود داشت.(2) بیشترین مشکلات و اختلافات میان فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست وسوم با دستگاه رهبری پس از برکناری دکتر کنی از دبیرکلی حزب مردم در اوایل مرداد 1351 و به تبع آن همه کاره شدن دوبارة یحیی عدل در رهبری حزب بروز کرد. بالاخص پس از اقدام یحیی عدل به تشکیل دفتر سیاسی که در اساسنامه حزب پیش بینی نشده و در صورت عدم تأیید شورای عالی حزب تشکیلاتی غیرقانونی محسوب می شد، فراکسیون اقلیت در مجلس بیست وسوم به سرعت رو در روی عدل و دستگاه رهبری حزب (و به طور مشخص دفتر سیاسی) قرار گرفت.

ص:240

همچنین در بعد از ظهر روز دهم مرداد 1351 و با حضور سعید حکمت، هلاکو رامبد، کاظم جفرودی، بهادری، محققی، اسدالله مروتی و دفتریان جلسه ای سرّی در منزل شخصی خود تشکیل داد و افراد زیر را تا زمان انتخاب دبیرکل جدید، به مدیریت های مختلف حزب گمارد: 1- مؤتمنی (مسئول امور کل حزب و به ویژه تشکیلات کل)، 2- محققی (مسئول امور روزنامه ارگان حزب)، 3- ابراهیم مدرسی (مسئول امور مالی)، 4- سعید حکمت (مسئول امور تشریفاتی)، 5- علیقلی سمیعی (مسئول امور دبیرخانه )، 6- اسدالله مروتی (مسئول امور سازمان جوانان حزب).(1)

مهم ترین طرح و تصمیم عدل در راستای سر و سامان دادن به دستگاه جدید و رهبری حزب مردم تشکیل دفتر سیاسی بود که پیش نویس احکام عضویت اعضای آن در هجدهم مرداد 1351 صادر شد. در فهرست چهارده نفرة این دفتر جدیدالتأسیس یحیی عدل تلاش کرده بود افرادی از جناح های مختلف در درون حزب را قرار دهد تا بلکه مخالفت ها به حداقل برسد. اعضای انتخابی عدل برای عضویت در دفتر سیاسی عبارت بودند از: هلاکو رامبد، کاظم جفرودی، طاهر ضیایی، بهادری، محسن موقر، علی اصغر آزاد، حسنعلی محققی، سعید حکمت، اسدالله مروتی، مخبر فرهمند، ابراهیم مدرسی، محمد مؤتمنی، محمدحسین دفتریان و محمد دادفر. یک روز بعد محمد فضائلی، محمد الهی و ملک منصور اسفندیاری به اعضای پیشین دفتر سیاسی افزوده شدند.(2)

به دنبال اعلام تشکیل دفتر سیاسی، عدل وعده داد که اعضای این دفتر را تا چند روز آینده به شورای عالی حزب مردم معرفی خواهد کرد و نیز گفته شد که فراکسیون پارلمانی حزب مردم در مجلس بیست وسوم هم نسبت به عدل و رهبری جدید حزب اعلام حمایت و وفاداری کرده است.(3) چند روز بعد اعلام شد که شمار اعضای دفتر سیاسی حزب مردم تا بیست و یک تن افزایش پیدا کرده و قرار است در روز بیست ونهم مرداد 1351 اولین جلسة آن به ریاست یحیی عدل برگزار شود. همچنین شایع شد که به خاطر عدم عضویت برخی چهره های شاخص حزب نظیر رحیم زهتاب فرد، ناصرقلی فرهادپور و ناصر بهبودی در دفتر

ص:241

سیاسی، احتمالاً نارضایتی های جدیدی در حزب بروز خواهد کرد.(1)

در نخستین جلسة دفتر سیاسی اعلام شد که حزب مردم «راه انتقاد سازنده و ارائه پیشنهادهای مفید مملکتی را برگزیده» است. در این حسنعلی محققی به عنوان سخنگوی رسمی دفتر سیاسی و کادر رهبری حزب انتخاب و تأکید شد که تمام اخبار و اطلاعات مربوط به تصمیمات، برنامه ها و موضع گیری های حزب مردم در شئون مختلف فقط توسط سخنگوی رسمی دفتر سیاسی حزب در اختیار مخاطبان و محافل خبری و غیره قرار خواهد گرفت و تصریح شد که دستگاه جدید رهبری حزب «هر خبری [را که] جز از طریق او منعکس شود بلافاصله تکذیب خواهد» کرد. این تصمیم از آن جهت اتخاذ شد که از بروز اختلافات درونی در حزب جلوگیری شود و هر یک از جناح های رقیب در حزب نتوانند با انعکاس دلخواه اخبار درون حزب بر دامنة تضادها و چند دستگی ها بیفزایند. طی هفته های بعد یحیی عدل برای بخش های دیگری از مدیریت های حزب مسئولان جدیدی انتخاب کرد. از جمله در هجدهم شهریور 1351 مرتضی صمصامی مسئول دبیرخانة حزب شد؛ محمد دادفر به مسئولیت امور کمیسیون ها منصوب شد؛ مصطفی ربانی کاشانی معاون امور اجتماعی تشکیلات کل گردید و ملک منصور اسفندیاری هم به معاونت سیاسی تشکیلات کل حزب رسید.(2)

در روز یکشنبه بیست وششم شهریور 1351، دفتر سیاسی حزب آیین نامه خود را تصویب کرد. بر اساس این آیین نامه، علاوه بر رئیس کل حزب و دبیرکل، رئیس شورای عالی، لیدرهای فراکسیون های حزب مردم در مجلسین سنا و شورا، دو سناتور، سه نماینده مجلس، 9 نفر از اعضای ارگان های حزبی و هفت تن از اعضای شورای عالی در آن عضویت داشتند. آیین نامه تأکید می کرد که «وظیفة دفتر سیاسی رسیدگی به تمام امور سیاسی از هر جهت» خواهد بود.(3)

در بیست وهشتم فروردین 1352 کادر رهبری حزب مردم (شامل هیأت رئیسه شورای عالی، مسئولان ارگان های مختلف حزبی و اعضای دفتر سیاسی) به شرح زیر بود. در این مقطع از حیات و فعالیت حزب مردم دو رکن مهم سابق (کمیته مرکزی و هیأت بازرسی) از میان برداشته شده بود:

ص:242

الف- اعضای هیأت رئیسه شورای عالی حزب مردم: 1- سناتور علامه وحیدی، رئیس شورای عالی 2- علی پورهاشمی، نایب رئیس شورای عالی 3- مرتضی ابوذر 4- رضا قره گوزلو، دبیر شورای عالی 5- مسعود بقایی، دبیر شورای عالی

ب- مسئولان ارگان های مختلف حزبی: 1- صمد نامور، مسئول امور کارگری و جمعیت های وابسته 2- مدرسی، مسئول سازمان امور مالی و اداری 3- عبدالله والا، سازمان تبلیغات کل 4- محمد مؤتمنی، مسئول سازمان تشکیلات کل 5- ابوالهدی، مسئول تشکیلات شهرستان ها 6- مرتضی صمصامی، رئیس دبیرخانه 7- اسدالله مروتی، مسئول سازمان جوانان 8- سعید حکمت، مسئول امور تشریفات و انتظامات و اجتماعات 9- محققی صاحب امتیاز روزنامه راه مردم 10- ابوالحسن احتشامی سردبیر روزنامه راه مردم 11- داود مؤید امینی، مسئول شورای نویسندگان روزنامه راه مردم 12- محمد دادور، مسئول امور کمیسیون های حزبی 13- ابراهیم هاشمی، مسئول امور حوزه های حزبی 14- ناصر عالیوند، معاون اداری تشکیلات کل حزب 15- رضا قره گوزلو، مسئول روابط عمومی

پ- اعضای دفتر سیاسی حزب مردم: 1- یحیی عدل 2- کاظم جفرودی 3- هلاکو رامبد 4- سناتور علامه وحیدی 5- سناتور بهادری 6- سعید حکمت 7- محمد فضائلی 8- مدرسی 9- محسن موقر 10- ملک منصور اسفندیاری 11- ابوالحسن احتشامی 12- داود مؤید امینی 13- صمد نامور 14- حسین شربیانی 15- اسدالله مروتی 16- محمد مؤتمنی 17- سناتور طاهر ضیائی 18- محققی 19- محمد دادور 20- دفتریان 21- مخبر فرهمند 22- محمد الهی

ضمناً ریاست فراکسیون حزب مردم در سنا با پروفسور یحیی عدل و لیدر فراکسیون حزب در مجلس شورای ملی رامبد می باشد.(1)

ص:243

نخواهد بود.(1) موافقت تقریباً کامل فراکسیون حزب مردم با پنج لایحه ارائه شده از سوی دولت هویدا، که برای اولین بار در طول دوران رقابت و آن هم در یک جلسه از پارلمان صورت گرفت، آگاهان و ناظران بر امور را بیش از پیش نسبت به آیندة حزب اقلیت و فراکسیون آن در مجلس بیست وسوم نومید کرد.(2) معلوم بود که برکناری کنی اعضای فراکسیون حزب مردم را هوشیار و حدود اختیارات آنها را مشخص کرده است.

بی اعتنایی و بی حالی و بی انگیزگی اعضای فراکسیون حزب مردم در مجلس به حدی چشمگیر بود که حتی نشریات به ظاهر مستقل و بی طرف هم نسبت به آینده سوء این روند ابراز نگرانی می کردند و فراکسیون اقلیت به کم کاری و تعلل در انجام وظایف نمایندگی متهم می شد.(3)

در ششم تیر 1352 ناصر عامری به دبیرکلی حزب مردم انتخاب شد. وی وعده داد که فراکسیون اقلیت چهرة جدید و در عین حال منتقد و مقتدری از خود نشان خواهد داد.(4) دولت هویدا برای تقویت فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست وسوم اجازه داد یک کرسی هیأت رئیسة مجلس شورای ملی در اختیار اقلیت قرار گیرد و به دنبال آن مصطفی الموتی لیدر فراکسیون اکثریت در مجلس بیست وسوم گفت که یکی از منشیان هیأت رئیسة از میان اعضای حزب مردم در مجلس برگزیده می شود.(5) پیشاپیش آشکار بود که موضوع سهیم شدن حزب اقلیت در جمع هیأت رئیسة مجلس، نه با تلاش اقلیت بلکه به خاطر موافقت اکثریت حاصل شده است.(6) در راستای تقویت موقعیت اقلیت در مجلس، ناصر (عامری دبیرکل جدید) حزب نمایندگان عضو حزب مردم را به تشکیل گروه های تخصصی دعوت کرد تا لوایح و طرح های ارائه شده در مجلس بر حسب مورد در این گروه های تخصصی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.(7) این گروه های به اصطلاح تخصصی در اواسط مهر 1352 تشکیل و کار

ص:244

خود را آغاز کردند.(1) با این همه، نمایندگان عضو حزب مردم با توجه به سابقه مجبور بودند دست به عصا حرکت کنند: شاه در مجموع از دولت هویدا راضی بود و آن را دولت خودش می دانست؛ سرنوشت کنی هم که به یک اشارة شاه از دبیرکلی افتاد، پیش چشمشان بود و هنوز فراموش نکرده بودند که وقتی یک بار به بودجه سالانه دولت هویدا ایراد گرفتند «پروفسور عدل همة نمایندگان اقلیت را خواست و گفت از طرف اعلیحضرت از سن موریتس تلگراف شده که به نمایندگان عضو فراکسیون حزب مردم یادآور شوم که روش مخالفت خود را مورد تجدید نظر قرار دهند. پای خود را جای پای حزب توده نگذارند. یعنی مطالب و بیاناتشان طوری نباشد که کارهای مملکت و دولت را فلج سازند والا همان بلایی که سر حزب توده آمد به سر حزب مردم خواهد آمد». گفته می شد که «این لحن تهدیدآمیز خیلی از وکلای اقلیت را ناراحت کرده بود، ولی به هر حال ناچار بودند در قبال این پیغام شخص شاه در روش خود تجدید نظر کنند».(2) همین مقایسة حزب مردم با حزب توده برای ترساندن آنها کافی بود. اما موضوع عجیب، اصرار شاه بر ادامة حیات حزب مردم به عنوان حزب اقلیت بود. شاه از یک سو مایل بود که در کشور حزبی به نام اقلیت وجود داشته باشد تا ارکان دموکراسی شاهانه کامل باشد؛ از سویی کمترین انتقاد را، حتی از سوی برکشیدگان خودش، ولو به ظاهر و در قالب جنگ زرگری، برنمی تافت و با اندک انتقادی خشمگین می شد. حزب اقلیت، مصداق شیر بی یال و دم و اشکم بود.

رهبران حزب مردم و اعضای فراکسیون آن معتقد بودند «که این دولت است که حزب مردم را این طور می خواهد».(3) اما هویدا و دوستانش در حزب ایران نوین وانمود می کردند که حزب مردم خود دچار تشتت و ناتوانی است. هویدا با ژست بزرگوارانه به حزب مردم توصیه می کرد که اختلافات را کنار بگذارند و به دنبال تقویت حزب باشند. او حتی آرزو کرد حزب اقلیت به سرعت مشکلات داخلی اش را حل کند و اطمینان داد که دولت او حاضر است برای تقویت حزب مردم رهبران آن را یاری دهد و حتی مایل است حزب رقیب انتقادات خود را متوجه دولت او و حزب اکثریتش کند.(4) اما آگاهان به امور واقف بودند که هویدا این گونه

ص:245

سخنان را رندانه بر زبان می راند و تحمل حضور حزب رقیب قدرتمندی که انتقادات تند و محکمی را متوجه دولت او و حزبش کند، ندارد.(1) همچنان که در هنگام ارائه لایحه برنامه عمرانی پنجم کشور در بهمن 1351 به مجلس، هویدا و وزیرانش هیچ یک در جلسه علنی مجلس حاضر نشدند و نمایندگان اقلیت این اقدام دولت را بی اعتنایی به انتقادکنندگان و خود دانستند. رهبر اکثریت در مجلس اطمینان داد که پیشنهادهای اقلیت را مورد اعتنا قرار خواهد داد، که البته چنین نشد.(2) این بی اعتنایی و نادیده گرفتن حزب اقلیت از سوی دولت، موجب شد که بعضی از دلسوزان رژیم شاه نیز به این روند اعتراض کنند. داریوش همایون در مقالة مفصلی در روزنامة آیندگان هشدار داد که «باید در جا و نقش نهادهای سیاسی عمومی خود از نو اندیشه کنیم و توازنی بیشتر به جامعه خود بدهیم. دلمردگی و بی علاقگی، از دست دادن روحیه عمومی، بی اعتنایی به آنچه پیرامون می گذرد، بی حرمت شدن نهادهای سیاسی و اجتماعی، شکاف روزافزون میان شعارها و اعتقادها، چیره گی تشریفات و مراسم و آیین های فاقد شور و جنبش زندگی، قدرت اخلاقی را از یک جامعه می گیرد و با هیچ مایه قدرت اقتصادی نمی توان نبودن قدرت اخلاقی را جبران کرد... وقتی نهادهای بسیار مهم سیاسی و اجتماعی به جای نقش دیوار درمی آیند، وقتی رابطه میان صورت و معنی از میان می رود و تنها ظواهر حفظ می شود، هر چند اندک اندک حفظ ظواهر نیز دشوار می شود، آن گاه از دست رفتن قدرت اخلاقی را نمی توان جلو گرفت. نیروی جامعه نباید در سرخوردگی به هدر رود».(3)

بدین ترتیب وضعیت فراکسیون حزب مردم در دورة بیست و سوم مجلس شورای ملی حتی از نگاه وفاداران و نزدیکان به حاکمیت هم سخت نگران کننده بود. در واقع نمایندگان اقلیت جدای از اختلافات درونی و اعمال فشار دولت هویدا و حزب اکثریت و تهدیدات و مراقبت های پیدا و پنهان ساواک، در برابر دامنة تحمل شاه هم که همواره در نوسان بود، دچار بلاتکلیفی یأس آلودی بودند. در چنین اوضاعی، آن فراکسیون پراکنده و دچار بحران در مقاطع مختلف نمی دانست و نمی توانست که درک کند معنی تحرک و فعالیت و مشارکت در مسائل مختلف پارلمانی چیست؛ و مفهوم تعدیل رفتار و احتیاط در موضع گیری کدام است.(4)

ص:246

به همین دلیل هر چه زمان سپری می شد انتقادات و برخوردهای آن با حزب اکثریت و دولت هویدا در مجلس کمتر و بی محتواتر می شد.(1)

در مسائلی نظیر نفت، سیاست خارجی و دیگر مباحث مهمی که پیشاپیش آشکار بود شاه به شدت به آن حساسیت نشان می دهد، فراکسیون حزب اقلیت از همان آغاز حضور در مجلس تا پایان حیات و فعالیت هیچ گاه دخالت و احیاناً انتقاد و مخالفت نکرد و همگام با اکثریت بدان رأی مثبت می داد.

فراکسیون اقلیت که در دورة کنی و سپس دوره فترت همواره به کم کاری و بی محتوایی مخالفت ها و فعالیت هایش در مجلس متهم بود، از اوایل دوران دبیرکلی عامری تلاش کرد نشان دهد که می تواند با دولت هویدا و حزب اکثریت مخالفت های اصولی کرده و برنامه هایی جدید ارائه دهد(2) و حتی در اواخر سال 1352 ناپرهیزی کرد و از بودجه ارائه شده از سوی دولت هویدا ایراد گرفت. هلاکو رامبد مدعی شد «برنامه سال آینده [بودجه دولت] نه هدف و نه برنامه دارد» و او و فراکسیونش نمی توانند در این باره سکوت اختیار کنند.(3) آنچه بود در جریان بررسی بودجه سال 1353 در مجلس دوره بیست وسوم فراکسیون اقلیت جدیت و سرسختی بیشتری از خود نشان داد و چنین هم به نظر رسید که هم دولت هویدا و هم شاه در راستای پر و بال دادن به حزب مردم، سعه صدر بیشتری از خود نشان می دهند.(4) طی سال 1353 به نظر می رسید فراکسیون اقلیت بر تحرکات و انتقادات خود از دولت هویدا و حزب اکثریت افزوده است و خود را در جایگاهی می بیند که گاه به برخی مانورهای بی سابقه پارلمانی نظیر ترک یک بارة صحن علنی مجلس مبادرت ورزد.(5) همچنین در اوایل دی ماه 1353 هلاکو رامبد اجازه یافت در یک مناظرة تلویزیونی با لیدر حزب اکثریت در مجلس، از برنامه های دولت و به ویژه لایحه بودجه انتقاد کند.

ص:247

در نخستین دوره فعالیت انجمن های شهر در سال های 1347 تا 1351 نمایندگان حزب مردم در اقلیت کامل بودند و همان اعضای معدود هم چنان که باید، متأثر از بحران های گسترده و پایان ناپذیر دامنگیر دستگاه رهبری و گردانندگان حزب، نمی دانستند در قبال حزب خود چه وظایفی بر عهده دارند و برخی از این عدة اندک به تدریج رابطة خود را با حزب مردم قطع کرده و به حزب پرجاذبه تر ایران نوین پیوسته بودند.

انتخابات دورة بعدی انجمن های شهر در روزهای بیستم تا بیست وششم مهر 1351 برگزار شد. حزب مردم از قبل تصمیم به شرکت در این انتخابات گرفته بود و تحرکاتی را نیز آغاز کرد اما با برکناری غیرمنتظره کنی از دبیرکلی در سوم مرداد 1351، فعالیت های انتخاباتی حزب مردم فروکش نمود.

با این حال یحیی عدل که پس از کنی به سرعت رهبری مستقیم حزب را در مقام رئیس کل حزب در دست گرفته بود، مدعی بود که حزب اقلیت با همان حرارت و جدیت پیشین در انتخابات انجمن ها حضور پیدا خواهد کرد.(1) اما به دنبال اعلام تشکیل دفتر سیاسی که تقریباً بلافاصله موج جدیدی از نارضایتی ها، مخالفت ها و باندبازی های درونی را در حزب به دنبال آورده بود، موضوع مشارکت جدی و قابل اعتنای این حزب در انتخابات انجمن ها با دشواری های بسیاری مواجه گردید.(2) در این میان رهبری حزب مردم با محوریت دفتر سیاسی خود را مهیای شرکت در انتخابات انجمن ها می کرد.(3) در روزهای نخست شهریور 1351 دفتر سیاسی برای مشارکت در انتخابات و به نظم آوردن برنامه کاندیداهای خود در شهرهای مختلف کشور ستاد انتخاباتی ای با حضور غلامحسین فخر طباطبایی، فرهادپور، حکمت یزدی و آموزگار تشکیل داد و تلاش کرد نمایندگان حزب در مجلس شورا را برای تبلیغ برنامه های حزب در انتخابات انجمن ها به شهرهای مختلف اعزام کند.(4) اما این طرح با اختلاف میان فراکسیون پارلمانی با دستگاه رهبری جدید حزب (و به طور مشخص دفتر سیاسی) ناکام ماند. این موضوع اختلافات بیش از پیش بر شرکت بسیار ضعیف حزب مردم در انتخابات

ص:248

انجمن ها تأثیر سوء گذاشت.(1) با این حال یحیی عدل کوشید حداقل تا پایان دوره رقابت های انتخاباتی و برگزاری انتخابات انجمن ها تفاهمی ولو نسبی و شکننده در درون دستگاه رهبری و کارگردانان حزب ایجاد کرده و کمیته های حزبی را به تلاشی جدی تر در عرصة انتخابات ترغیب کند.(2)

اعلام شد که حزب مردم برای حدود یکصدوده شهر کاندیدا معرفی کرده است. قرار بود انتخابات انجمن ها در حدود یکصدوچهل شهر برگزار شود.(3) حزب مردم در تهران و بسیاری از شهرهای بزرگ کشور کاندیدایی برای انتخابات انجمن ها معرفی نکرده بود و با وجود آنکه همین موضوع به سوژه ای جدید برای مخالفان درون حزبی تبدیل شد، اما یحیی عدل با انتقاد شدید از معترضان و ناراضیان حزب وعده داد که حزب اقلیت در انتخابات مشارکتی فعال خواهد داشت. رهبران حزب اکثریت و دولت هویدا مدعی شدند انتخابات پیش رو در کمال سلامت و آزادی انجام خواهد گرفت و ادعاهای حزب مردم پیرامون احتمال اعمال نفوذ دولت در انتخابات بی مورد است.(4)

ولی واقعیت امر چیز دیگری بود. نظیر بسیاری از انتخابات پیشین، این بار هم رهبران و کارگردانان هر دو حزب پیشاپیش با یکدیگر توافق کرده و سهمیه هر یک از دو حزب اقلیت و اکثریت را تعیین کردند. اما این بار برخلاف دفعات پیشین احتیاطات لازم چنان که باید مراعات نشد و به ویژه رهبران حزب مردم که دچار بحران درونی گسترده ای بودند، قبل از برگزاری نمایش انتخابات فهرست کامل افرادی را که مقرر بود از شهرهای مختلف پیشاپیش انتخاب شوند، در اختیار کمیته های استان و شهرستان حزب قرار دادند. خبر این بی احتیاطی و در واقع گستاخی آشکار رهبران حزب مردم به سرعت در شهرهای مختلف کشور پخش شد و موجب رسوایی و بی آبرویی آنان گردید. مسئولان بسیاری از کمیته های استان و شهرستان حزب مردم درک کردند که رهبری حزب آنان را بازیچه امیال و خواسته های خود قرار داده و در تبانی با رهبران حزب اکثریت و دولت هویدا پیشاپیش اکثریت قاطعی از کاندیداهای حزب را در انتخابات انجمن ها بازنده کرده اند. در اعتراض به این ماجرا در حالی که هنوز چند روزی

ص:249

تا موعد برگزاری انتخابات انجمن ها زمان باقی بود، کمیته های حزب مردم در تعداد کثیری از شهرهای کشور منحل و تابلوهای حزب پایین آورده شد. این روند موقعیت حزب مردم را نزد اعضای آن در شهرهای مختلف به شدت تضعیف نمود و بسیاری از اعضای حزب در تهران و شهرستانها رابطه خود را برای همیشه با حزب قطع کردند. افراد فرصت طلب و سودجوی حزب که علاقه مند بودند با ورود به انجمن های شهرستان موقعیت جدید و مطلوب تری برای خود دست و پا کنند و نیز کسانی از کاندیداها که تصور می کردند هرگاه این تبانی صورت نمی گرفت، پیروز می شدند مدت ها بر طبل اعتراض و مخالفت با رهبری حزب مردم کوبیدند و این روند موجبات چند دستگی ها و اختلافات درونی پرشمار و غیرقابل التیامی را در حزب فراهم آورد.(1)

اولین و گسترده ترین اعتراضات از حوزه های انتخابیه شهرهای مختلف استان خوزستان و به ویژه خرمشهر و آبادان صورت گرفت. مسئولان حزب مردم در این دو شهر همگی از سمت های حزبی خود کناره گیری کردند و بدین ترتیب کمیته های شهرستان حزب در بسیاری از شهرهای خوزستان منحل شده و با کنده شدن تابلو حزب مردم از سر در ساختمان های حزب، در واقع حزب مردم دیگر شعبه و کمیته ای در این مناطق نداشت.

دامنة این رسوایی ها به سرعت به دیگر مناطق و شهرهای کشور نیز کشیده شد و علاوه بر اعضا و دست اندرکاران حزب مردم در شهرهای مختلف، حتی محافل سیاسی و مطبوعاتی بی طرف نیز این تبانی حزب مردم را با حزب اکثریت تقبیح کردند و رهبری حزب به خاطر سیاست سازشی که با حزب اکثریت و دولت هویدا (پس از عزل کنی) پیشة خود ساخته بود، مورد شماتت و سرزنش قرار گرفت. اما برخی محافل بر این اعتقاد بودند که دستگاه رهبری حزب در فقدان سازمان و تشکیلات حزبی انسجام یافته و مؤثر در شهرهای مختلف کشور ناگزیر از این تبانی و توافق پیشاپیش با حزب اکثریت بود تا حداقل ولو تعدادی اندک از کاندیداهایش را روانة انجمن های شهر و شهرستان و استان کند.(2) هنوز یکی دو روز از افشای خبر تبانی حزب اقلیت با دولت و حزب اکثریت سپری نشده بود که اعلام شد علاوه بر کمیته های حزب مردم در استان خوزستان، مسئولان و مقامات محلی حزب مردم در

ص:250

شهرهای مختلف استان گیلان، مازندران و نیز شهرهای ریز و درشت دیگری مانند رشت، گرگان، شاهرود، ساری و قزوین هم تهدید کرده اند که به زودی تابلو حزب مردم را در حوزه های انتخابیه خود پایین آورده، از عضویت حزب کناره گیری خواهند کرد. حزب اکثریت که با وجود سهیم بودن در این توطئه رهبران حزب مردم را مورد تمسخر و استهزا قرار می داد، از سوی برخی مقامات حزب مردم متهم بود که در این موج گسترده استعفاها و اعتراضات کمیته ها و مقامات محلی حزب مردم در شهرهای مختلف دست دارد و اقدامات تحریک آمیزی می کند.(1) تا یازدهم مهر 1351 (و فقط در فاصلة سه روز) تعداد کمیته های مستعفی حزب مردم در شهرهای مختلف به چهل مورد می رسید. به دنبال این رسوایی، بحران شدیدی دامنگیر حزب شد که شرح نسبتاً مفصل آن از زبان ساواک چنین است:

در مدت پانزده سالی که از زمان تأسیس حزب مردم می گذرد و حزب در 5 انتخابات پارلمانی و 3 انتخابات شهری و همچنین در انتخابات شورای داوری و غیره شرکت داشته، هیچ گاه نظیر انتخاباتی که فعلاً در جریان است بی سیاستی به کار نرفته بود. در تمام دوره هایی که حزب مردم در انتخابات شرکت داشته سعی می شد که اعضای حزب از جریان توافق های این حزب با حزب دیگر مطلع نشوند و با اینکه در تمام انتخابات موضوع توافق عملی شده است ولی این کار خیلی با متانت و دوراندیشی و محرمانه انجام می شد و کاندیداها تشویق می شدند که در حوزه های انتخابیه از روی علاقه وارد مبارزه شوند و این کار دارای حسن بود که در ایام انتخابات مبارزاتی به عمل می آمد و آن عده نیز که توفیق پیدا نمی کردند وقتی به تهران و مرکز حزب مراجعه می نمودند چنین احساسی داشتند که حزب به توفیق آنان علاقه مند بوده و شکست آنها از داخل حزب نبوده است.

ولی آنها هم که از موضوع ائتلاف و توافق احزاب اطلاعاتی داشتند چون موضوع به حدی جدی تلقی می شد، هر قدر هم این افراد بعد از انتخابات سر و صدا می کردند عکس العمل آن در بین سایر کاندیداها چنان نبود که منجر به اقدامات حادی از طرف اعضای حزب نظیر این انتخابات باشد و در واقع دوام حزب مردم نیز به خاطر اجرای همین سیاست بوده است. چون موضوع بقای حزب مردم خیلی ارتباط با ایستادگی و علاقه مندی افراد این حزب در شهرستان ها داشته است که توقعات بسیار کم و فعالیت زیادتر و قابل توجه تری از

ص:251

اعضای حزب مردم در تهران داشته اند. اما در این انتخابات سیاستی اعمال شد که اعضای حزب مردم در سراسر کشور خیلی علنی و آشکار از توافق انتخاباتی بین حزب مردم و ایران نوین اطلاع پیدا کردند و در نتیجه در بین کمیته های حزب در شهرستان ها یک نوع ناراحتی به وجود آمد و حاصل آن در ابتدا استعفای اعضای کمیته حزب مردم خرمشهر و آبادان و سپس شعبات دیگری در سایر نقاط کشور گردید. اشتباه این بود که صورت مورد توافق احزاب پس از جلسات مسئولان حزبی در اختیار مقامات تشکیلاتی حزب مردم قرار گرفت و آقای دکتر ابوالهدی نماینده مجلس و مسئول امور تشکیلات شهرستان های حزب مردم به دستور آقای مهندس کاظم جفرودی، تعداد کاندیداهای توافق شده هر شهرستان را در اختیار شعبات حزب قرار دادند و حتی تلگرافی دستور دادند که مثلاً از خرمشهر فقط در انجمن شهرستان دو نفر به فرمانداری معرفی شده و به این مطلب نیز اکتفا نکردند و صورت افراد و سهمیه حزب مردم را در هر استان و فرمانداری کل کتباً در اختیار افرادی به عنوان رابط قرار دادند که این عده به شهرستانها بروند و برای نظارت بر توفیق کاندیداهای سهمیه بندی شده با استانداران و فرمانداران تماس بگیرند و این برنامه را به اصطلاح پیاده کنند. در نتیجه کمیته های حزب مردم در سراسر کشور ظرف چند روز از نحوه توافق احزاب و تعداد افرادی که به حزب مردم برای انجمن ها تعلق می گیرد اطلاع پیدا کردند و البته در نقاطی که حزب نماینده مجلس دارد چون اکثراً توفیق با حزب مردم است سر و صدایی بلند نشد ولی در سایر کمیته ها، عکس العمل های شدیدی بروز کرد.(1)

ساواک در سند دیگری دربارة همین ماجرا، «بی توجهی و بی سیاستی گردانندگان فعلی حزب» را به افکار و اعتراضات منتقدین، عامل ناراحتی کمیته های شهرستان ها می داند. این بی احتیاطی رهبران حزب مردم در افشای توافقات صورت گرفته بر سر سهمیه حزب برای انجمن های شهر و شهرستان در دوره آتی که میزان آن حتی از دوره گذشته هم کمتر بود، وقتی با واکنش تند، اهانت آمیز و غیرمنطقی بعدی رهبری حزب در برخورد با معترضین توأم شد، بحران را باز هم افزایش داد و بر خیل معترضان و استعفادهندگان از حزب افزود، چنان که:

کمیته قزوین در فکر کناره گیری نبود و مطلبی که باعث شد که این کمیته هم استعفا بدهد

ص:252

این است که روز شنبه همین هفته آقای صالحی رئیس کمیته حزب مردم قزوین با آقای دکتر ابوالهدی بحث می کرد که چرا باید عملی را دنبال کرده باشند که موجب این همه سر و صدا و استعفا از حزب بشود. آقای ابوالهدی که از طرف آقای پروفسور و مهندس جفرودی انتخابات را زیر نظر دارد به ایشان گفت «صاحب کار و مسئول حزب می گوید هر کسی رفت، به جهنم که رفت!!» منظور آقای دکتر ابوالهدی از صاحب کار و مسئول حزب، رئیس کل و مهندس جفرودی بود و چون آقای صالحی این پاسخ را شنید خیلی ناراحت گفت پس جواب شما به سؤالات منطقی افرادی که 15 سال است در حزب فعالیت دارند همین است! و بعد با ناراحتی از حزب رفت. و پریروز در روزنامه ها اعلام کناره گیری او و سایر اعضای کمیته قزوین و تاکستان درج شد و تلگراف کناره گیری آنها به حزب هم رسید.

به طور کلی علت ناراحتی کمیته های حزبی که منجر به استعفا شده، چیزی جز بی توجهی و بی سیاستی گردانندگان فعلی حزب نبوده است.(1)

ص:253

برخلاف دوره کنی، در مسیر مطلوب تری هدایت کنند.(1) با این حال حزب مردم بدون دبیرکل و در حال رکود به سر می برد و دستگاه رهبری حزب برای نشان دادن فعال بودن حزب دست به ترفندهایی زده بود. گزارش بیست وپنجم مرداد 1351 ساواک را در این باره بخوانیم:

مقداری اخبار ساختگی مبنی بر تشکیل جلسات حزبی در حزب مردم در متون اخبار حزبی روزنامه راه مردم به چشم می خورد که خالی از حقیقت می باشد و چنین جلساتی در حزب تشکیل نمی گردد و بنا به دستور مقامات حزبی برای اینکه نشان داده شود حزب فعالیتی دارد این خبرها ساخته و پرداخته شده و در روزنامه درج می گردد.

نظریه چهارشنبه: با توجه به اینکه حزب در حال حاضر در تعطیل به سر می برد و نفوذ شنبه در هیأت تحریریه روزنامه و همچنین عدم وصول خبر از جانب منابع دیگر مبنی بر تشکیل جلسات حزبی مفاد گزارش خبر مورد تأیید است.(2)

پس از کناره گیری کنی سه گروه و جناح عمده رقیب در حزب مردم قابل ردیابی و شناسایی بودند. اول جناح طرفدار یحیی عدل و دفتر سیاسی که مهم ترین اعضای آن کاظم جفرودی بود؛ دسته دوم طرفدار هلاکو رامبد، لیدر فراکسیون حزب مردم در مجلس بیست وسوم بودند که با دستگاه جدید رهبری در مخالفت جدی سیر می کردند و گروه سوم نیز حامیان دکتر کنی معزول بودند که نسبت به واقعة عزل او سخت اظهار تأسف می کردند.(3) ساواک در مهرماه 1351 گزارش های بسیار مأیوس کننده ای از بحران داخلی حاکم بر رهبری و مدیریت حزب مردم ارائه و هشدار می داد که هرگاه در این باره چاره ای جدی اندیشیده نشود، در آینده نزدیک دیگر امیدی به بقا و تداوم حیات حزب اقلیت مردم نخواهد بود.(4) در بیست وسوم آبان 1351 ساواک گزارشی دربارة وضعیت حزب مردم ارائه داده که به خوبی نشان دهندة ماهیت احزاب و فرمایشی بودن نقش آنها در آن برهه از تاریخ ایران است:

احتراماً با اشعار اینکه پس از انقلاب شاه و مردم پیوسته سیستم کشور بر دو حزب ایران نوین و مردم متکی و در طول این مدت به طور نسبی حزب مردم با عهده داری رُل اقلیت و انتقاد از دولت و سازمان های کشوری به نحو مطلوبی نقش خود را ایفا کرد که این

ص:254

امر در جامعه کنونی و نیز از نظر بین المللی دارای حسن اثر بوده و رژیم ایران را به عنوان سیستم دموکراسی و دارای احزاب متعدد تلقی نمود، متأسفانه در شش ماه اخیر با کناره گیری علی نقی کنی دبیرکل حزب و چند دستگی و اختلاف در سطوح مختلف و نیز کناره گیری پاره ای از اعضای مؤثر کمیته های شهرستان حزب مردم را از حالت جدی خود خارج و در حال حاضر فقط نامی از اقلیت را دارد. با عرض اینکه در اجلاسیه جدید مجلس صرف نظر از طرح و تصویب مسائل عادی، موضوع برنامه عمرانی پنجم و مسئله بودجه مطرح خواهد شد به جا خواهد بود، از نظر حفظ ظاهر هم که شده یک اقلیت متشکل در این زمینه انتقادات و راهنمای های لازم را به عمل آورد. لکن با وضع و ترکیب این حزب و تشتتی که در ارکان آن حاکم و از یک دبیرکل وارد و مقتدر نیز برخوردار نمی باشد بعید به نظر می رسد حزب مذکور بتواند به نحو مطلوب ایفاگر این نقش مهم و اساسی باشد. بدیهی است این تزلزل حزبی اثرات منفی چه در داخل و چه خارج به وجود آورده و چنین تعبیر خواهد شد که رژیم ایران به سوی سیستم یک حزبی گام برمی دارد. به جا خواهد بود از هم اکنون که فرصت کافی در اختیار است در این زمینه اقدامات لازم از جانب مسئولین امر به عمل آید. مراتب استحضاراً از عرض می گذرد.(1)

بسیاری از مخالفان معتقد بودند که یحیی عدل با گردآوری افرادی تازه کار و فرصت طلب در دفتر سیاسی و سایر بخش های مدیریتی و اجرایی، حیثیت حزب مردم را بر باد داده است. در همان حال گفته شد که روزنامه راه مردم ارگان حزب دیگر قادر نیست در راستای اهداف حزب مردم فعالیت کند و حتی دکتر محققی صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن در پی انتشار مطالب ضد و نقیض و اختلاف برانگیز در این روزنامه، مسئولیت روزنامه را از خود سلب و تأکید کرد که خود را مسئول محتوای مطالب منتشره در آن نمی داند.(2) در آذر 1351 یحیی عدل تلاش کرد با برگزاری جلسات مشترک میان دفتر سیاسی و دیگر گروه های مخالف و معارض در درون حزب و به ویژه فراکسیون پارلمانی حزب در مجلس بیست وسوم و دعوت از اعضای شورای عالی برای تشکیل جلسات مشورتی مانع از تداوم اختلافات در حزب شود. ولی به دلیل آنکه طرفین متخاصم چندان جدیتی برای پایان دادن به اختلافات خود نداشتند،

ص:255

کاری از پیش نبرد.(1) عدل همواره اصرار داشت که تمام جناح های رقیب و مخالف در حزب ضرورتاً باید بر رهبری دفتر سیاسی و حرف شنوی بدون چون و چرا از آن گردن نهند.(2)

در اواسط آبان 1351 حزب مردم چنان زمین گیر شده بود که گفته می شد عملاً منحل شده است و نظام سیاسی حاکم بر کشور فقط مبتنی بر یک حزب است. اما دفاع دوبارة شاه از نظام دو حزبی در عرصه کشور طی کنفرانس مطبوعاتی در تخت جمشید بار دیگر ضرورت تحرک و تداوم فعالیت حزب مردم را بر سر زبان ها انداخت. در اوایل آذر 1351 شایع شد که انشعاب کنندگان از حزب اقلیت مردم به زودی با حزب ایرانیان دکتر فضل الله صدر ائتلاف خواهند کرد تا از مجموع این دو تشکل، حزب جدیدی اعلام موجودیت کرده و در هیأت یک حزب اقلیت قوی ظاهر شود.(3) در اوایل بهمن 1351 رهبران حزب مردم وعده دادند که پس از برگزاری مراسم سالگرد انقلاب سفید تحرکات جدیدی برای توسعة کمّی و کیفی فعالیت های حزب مردم آغاز خواهد شد و با گسترش شعب و کمیته های حزب در شهرهای مختلف و از میان برداشتن تدریجی اختلافات درونی دور جدیدی از حیات حزب را نوید خواهند داد. بدین ترتیب سال 1351 در حالی به پایان می رسید که اختلافات و چنددستگی ها در درون حزب مردم تقریباً به حد غیرقابل بازگشت و التیام ناپذیری رسیده و فعالیت ها و تحرکات حزب هم تا حد هیچ، تنزل پیدا کرده بود.(4)

در اوایل اردیبهشت 1352 شاه در ملاقات با دانشگاهیان اعتراف کرد که هنوز نظام حزبی کشور نتوانسته است چنان که او انتظار دارد اعتماد عمومی را جلب کند.(5) شاه از این نکته غافل بود که یک حزب وقتی می تواند اعتماد عمومی را جلب کند که توسط مردم ساخته شده باشد؛ در حالی که به اعتراف مکرر رهبران حزب مردم این حزب را رژیم یا در حقیقت خود شاه ساخته بود. از آن گذشته شاه حتی تحمل انتقادهای نمایشی و در حقیقت جنگ زرگری را هم نداشت و به این ترتیب حزبی با نقش اقلیت، حتی در محافل طرفدار رژیم نیز

ص:256

نمی توانست قد علم کند. چه کسی جرأت داشت برای کوچک ترین انتقاد صوری و ظاهری خشم و غضب ملوکانه را برای خود بخرد؟

در آستانة تلاش دست اندرکاران حزب مردم برای تعیین دبیرکل جدید، ساواک گزارش مفصلی از وضعیت حزب مردم و مشکلات و دسته بندی های داخلی آن تهیه کرد که در بخش هایی از آن چنین آمده است:

منظور: به عرض رسانیدن وضع داخلی حزب مردم و دسته بندی های موجود در آن جهت انتخاب دبیرکل جدید.

سابقه: از تاریخ 3/5/51 پس از کناره گیری علی نقی کنی از سمت دبیرکلی، به علت ضعف کادر رهبری و فقدان مدیریت صحیح اختلافات داخلی حزب مردم به اوج خود رسید و با استعفاهای پی درپی بسیاری از کمیته ها، این حزب دچار بزرگ ترین شکست در طول شانزده سال حیات سیاسی خود گردید. پس از چندی جریان اختلاف و چند دستگی از داخل حزب به جراید کثیرالانتشار و از آنجا به مجلس شورای ملی کشانیده شد و برای چندمین بار کالبد نیمه جان این حزب را با بحران های جدیدی مواجه نمود.

پروفسور عدل رئیس کل حزب مزبور بحران های اخیر حزب را با خونسردی تمام تلقی و گذشته از اینکه جهت خنثی نمودن تحرکات دو گروه پارلمانی و دفتر سیاسی (که در رأس آنها به ترتیب هلاکو رامبد و کاظم جفرودی قرار دارند) هیچ گونه اقدام مثبتی انجام نداد بلکه با طرفداری یک جانبه از دفتر سیاسی و جلوگیری از تشکیل مرتب جلسات شورای عالی، موجبات رکود هر چه بیشتر این حزب را فراهم ساخت. ... از تاریخ استعفای علی نقی کنی تاکنون اعضای قدیمی حزب مردم با ایجاد گروه های مختلفی در داخل حزب، مبارزاتی جهت رسیدن به مقام دبیرکلی انجام می دهند که مختصراً از عرض می گذرد:

الف _ گروه اول فراکسیون پارلمانی حزب در مجلس شورای ملی می باشد که در رأس آن هلاکو رامبد قرار دارد. این گروه ضمن انتقاد شدید از کادر رهبری حزب به تأسیس و تشکیل دفتر سیاسی با توجه به انتصابی بودن اعضای آن معترض می باشند.

(در تاریخ 21/5/51 پروفسور عدل در جلسه شورای عالی ایجاد دفتر سیاسی را در حزب مردم اعلام و اعضای آن را که قبلاً به طور انتصابی تعیین کرده بود به شورا معرفی نمود. این انتصابات چون بدون مشورت کمیته مرکزی و تأیید شورای عالی صورت گرفت

ص:257

موجب اعتراض شدید اکثریت اعضا گردیده است).

هلاکو رامبد با انتقادات شدید از شخص پروفسور عدل و ایراد سخنرانی های انتقادآمیز از دولت سعی می نماید لیاقت خود را بیش از دیگران جهت احراز دبیرکلی حزب مردم جلوه دهد.

ب _ گروه دوم اعضای دفتر سیاسی حزب می باشد که کاظم جفرودی هر چند فقط عضویت آن را دارا می باشد معهذا با دوستی فراوانی که با پروفسور عدل دارد توانسته است عملاً رهبری دفتر مذکور را به عهده گرفته و در مقابل هلاکو رامبد صف آرایی نماید، گرچه جفرودی جهت دبیرکلی حزب تمایل زیاد دارد ولی به واسطه مخالفت شدید گروه اول و بی سیاستی و عدم مدیریت صحیح نامبرده که در جریان انتخابات انجمن های شهر و شهرستان به ثبوت رسید (به دستور مشارالیه تعداد سهمیه حزب مردم تلگرافی به شعب حزب در شهرستان ها اطلاع داده شد و در نتیجه موجبات استعفای کمیته ها و شکست سیاسی حزب را فراهم ساخت) لذا زمینه دبیرکلی جهت وی به هیج وجه مساعد نمی باشد.

پ _ گروه سوم عناصر ناراضی حزب هستند که در زمان دبیرکلی کنی به علت اینکه از نمایندگی مجلس شورای ملی ناکام مانده بودند در باشگاه ورزشی شاهنشاهی جلساتی داشتند در رأس این گروه دکتر محمد مؤتمنی (رئیس بنگاه حمایت مادران و نوزادان) می باشد که بلافاصله پس از کناره گیری علی نقی کنی به ریاست تشکیلات کل حزب منصوب گردید. این شخص در ابتدای امر با کمک گروه خود درصدد جلب نظر پروفسور عدل و اعضای حزب جهت ارتقاء به مقام دبیرکلی بود ولی چون این فرد در امور تشکیلاتی بصیرتی نداشته و در امر تحزب مبتدی می باشد دبیرکلی وی از طرف گروه پارلمانی حزب خیلی سطحی و حتی به عنوان یک شوخی تلقی گردید.

_ پروفسور عدل رئیس کل حزب همواره انتخاب دبیرکل جدید حزب را مستلزم وقت زیاد و مطالعه کافی می دانست تا اینکه در تاریخ 29/2/52 نامبرده در جلسه شورای عالی حزب شدیداً مورد انتقاد قرار گرفت و پنج نفر از اعضا رکود کامل حزب و سلب اعتماد مردم از حزب را مستقیماً متوجه عدم کفایت و مدیریت غلط پروفسور عدل دانستند و در نتیجه وی جهت رهایی از انتقادات شدید و پاسخگویی به آنان قول داد حداکثر تا یک ماه دیگر دبیرکلی جهت حزب مزبور تعیین و به شورای عالی معرفی نماید.

ص:258

_ برابر اطلاع واصله از منبع 1585 مهندس ناصر عامری عضو شورای عالی حزب مردم و رئیس صندوق توسعه کشاورزی از جانب پروفسور عدل جهت احراز دبیرکلی حزب مزبور کاندیدا و مراتب احیاناً به شرف عرض همایونی هم رسانیده شده است.(1)

ساواک در پی اظهارات شاه مبنی بر ضرورت فعالیت حزب اقلیت قوی و تأثیرگذار در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور (که البته خود بزرگ ترین مانع بر سر شکل گیری و فعالیت حتی همان حزب اقلیت خودساخته اش بود) در اوایل تیر 1352 که مقارن با تصمیم دستگاه رهبری حزب مردم (و در واقع یحیی عدل رئیس کل حزب) برای معرفی دبیرکل جدید حزب بود، توصیه می کرد برای تحقق این خواستة شاه موارد زیر در حزب مردم صورت عملی به خود بگیرد:

1_ قبل از انجام هر عملی یک دبیرکل خوشنام، مطلع و متشخص جهت حزب مردم تعیین و طبق موازین حزبی از تأیید شورای عالی بگذرد تا بعداً مورد اعتراض مخالفین خود قرار نگیرد.

2_ با تجدید حیات سیاسی حزب مردم و دادن امکانات بیشتری به اعضای مؤمن بر مبنای ضوابط صحیح و فعالیت های گذشته، این حزب با کسب ایده های روشنفکرانه (به طوری که دست آویز بیگانگان واقع نشود) امکان انتقاد اصولی و سازنده نسبت به مسئولین امر را داشته باشد تا از این طریق حزب موصوف بتواند با جذب طبقه جوان و توده های مختلف اجتماع وظیفه اصلی خویش را انجام دهد.(2)

در حقیقت ساواک در گزارش ها و توصیه های مکرر خود به درستی بر نکتة اصلی تکیه می کرد که اگر واقعاً داشتن یک حزب اقلیت مورد نظر است، آن حزب باید «امکان انتقاد اصولی و سازنده نسبت به مسئولین امر را داشته باشد». این نکته بدیهی و سازنده را کارشناسان ساواک می فهمیدند، اما همین مطلب ساده، خارج از گنجایش فهم شاه بود.

ص:259

پس از برکناری کنی، موضوع انتخاب دبیرکل جدید برای حزب مردم مورد توجه محافل سیاسی وابسته به حاکمیت بود. روزنامه آیندگان با توجه به سرنوشت کنی و موقعیت احزاب اقلیت و اکثریت در ایران دربارة انتخاب دبیرکل حزب مردم نوشت:

در شرایط کنونی کسی که به دبیرکلی حزب مردم برگزیده می شود باید دقیقاً موضع اقلیت در کشوری چون ایران را بشناسد و واقع نگری را بر تخیل گری ترجیح دهد. دیگر آنکه فاصله خود را با حزب اکثریت و دولت چندان دور یا نزدیک نگه ندارد که بی اعتباری اقلیت یا بی ثمری اش را موجب شود. چرا که در اجتماعی چون ایران به هر حال مخالفت دو حزب با هم تنها در حد چگونگی اجرای برنامه هاست و همه نیروهای مملکتی در خدمت برنامه هایی است که هیچ کس را در سودمندی آن شک نیست. «حزب مردم در گذشته نقش اساسی یک حزب اقلیت را کنار گذاشت و در نتیجه از ایفای نقش واقعی خود باز ماند.(1)

برای دبیرکلی حزب مردم از کسان زیادی نام برده می شد. آنچه مسلم بود دبیرکل حزب مردم

ص:260

باید فردی مورد تأیید شاه می بود. ظاهراً شخص شاه مهدی سمیعی را برای دبیرکلی پسندیده بود و در این باره با او مذاکراتی هم انجام داد.(1) اما سمیعی به دنبال مشورت هایش با افرادی مانند اسدالله علم که او را از دشواری های دبیرکلی حزب اقلیت باخبر کرده بودند، از پذیرفتن این مقام طفره رفت.

در اسفند 1351هلاکو رامبد، کاظم جفرودی، مهدی سمیعی و محمد مؤتمنی از مهم ترین و شناخته شده ترین کاندیداهای احراز مقام دبیرکلی حزب مردم محسوب می شدند و در این میان کاظم جفرودی که از مدت ها قبل و از آغاز دبیرکلی علی نقی کنی تقریباً رابطه اش را با حزب مردم قطع کرده بود، بیش از دیگران خود را مستحق دبیرکلی حزب می پنداشت. او از اعضای قدیمی حزب مردم محسوب می شد و متوقع بود یحیی عدل او را به دبیرکلی برگزیند. هلاکو رامبد لیدر وقت فراکسیون اقلیت در مجلس بیست و سوم که از دوره هجدهم مجلس شورای ملی به بعد همواره در مجلس حضور داشت و از دورة نوزدهم به بعد لیدر حزب اقلیت بود، از دیگر کاندیداهای صاحب نام و مهم احراز پست دبیرکل حزب مردم به شمار می آمد. او در رأس فراکسیون حزب در مجلس در صف مقدم مخالفان و رقبای دفتر سیاسی قرار داشت و با کاظم جفرودی و یحیی عدل مخالف بود.

مهدی سمیعی هم در میان رهبران حزب مردم طرفدارانی داشت. او عضو حزب مردم نبود، ولی سال ها مدیرکل بانک ملی و مدیرعامل سازمان برنامه و اخیراً نماینده اقتصادی ایران در اروپا شده بود. با این حال پروفسور عدل و کاظم جفرودی که از گردانندگان اصلی حزب مردم محسوب می شدند، راغب نبودند نام سمیعی به عنوان کاندیدای احراز مقام دبیرکل حزب مطرح شود و به ویژه جفرودی برای از اعتبار انداختن سمیعی تلاش های بسیاری می کرد.

دکتر محمد مؤتمنی از دیگر کاندیداهای مطرح برای احراز مقام دبیرکلی حزب مردم به شمار می رفت. با این حال بی عنایتی عدل نسبت به او و نیز رقابتی که میان افرادی مانند جفرودی و رامبد برای ارتقا به این مقام وجود داشت، اجازه نداد مؤتمنی در این میان شانسی قابل اعتنا کسب کند.(2)

ص:261

در اوایل تابستان 1352 نام ناصر عامری برای دبیرکلی، حزب مردم مطرح شد.(1) آخرین سمت رسمی وی قبل از دبیرکلی ریاست صندوق توسعه کشاورزی بود. نامزدی عامری برای دبیرکلی در جلسه مشترک اعضای فراکسیون حزب در مجلس و شورای عالی حزب در سوم تیر 1352 رسماً اعلام شد و هلاکو رامبد برخلاف رقابت ها و مخالفت هایش با یحیی عدل «از خدمات ارزنده آقای پروفسور عدل رئیس کل حزب مردم» تجلیل و از کاندیداتوری عامری اظهار خوشوقتی کرد.(2)

در روز چهارشنبه ششم تیر 1352 شورای عالی حزب مردم ناصر عامری را رسماً به عنوان دبیرکل جدید حزب انتخاب و معرفی کرد.(3) به دنبال انتخاب ناصر عامری به دبیرکلی حزب مردم شایع شد که هویدا نقش تأثیرگذاری در این انتخاب داشته است. آگاهان به امور می گفتند که ناصر عامری از دوستان نزدیک هویدا است و قبل از آنکه دبیرکل شود ورقه عضویت در حزب ایران نوین را پر کرده و قرار بود وارد کابینه شود. اما در این فاصله شاه به هویدا توصیه کرد دبیرکل مناسبی برای حزب مردم دست و پا کند. وی ابتدا مهدی سمیعی را برای این مقام پیشنهاد کرد و پس از آنکه سمیعی حاضر نشد این مقام را قبول کند، ناصر عامری را فرد مناسب این مقام دانسته و معرفی نمود.(4)

علم در خاطرات روز جمعه اول تیر 1352 در این باره نوشت:

از اخبار داخلی؛ دبیرکل حزب مردم از طرف نخست وزیر تعیین شد! این است معنی حزب اقلیت که دبیرکل آن با نظر و مشورت دولت شاغل و لیدر اکثریت تعیین می شود! البته ظاهر قضیه این نیست ولی در باطن این است و این مسئله برای من معمای بزرگی است.(5)

در مجموعة اسناد ساواک گزارشی دربارة نقش هویدا و حزب ایران نوین در تعیین دبیرکل برای حزب اقلیت و شایعات رایج در این باره وجود دارد. بخش پایانی گزارش (نظریه شنبه) به واقع آینة تمام نمای هر دو حزب دست ساز شاه در عصر دمکراسی شاهانه است:

در محافل سیاسی شهرت یافته است که قبلاً قرار بود مهدی سمیعی مدیرکل سابق بانک

ص:262

مرکزی به سمت مدیرکل حزب مردم انتخاب شود ولی نخست وزیر و دکتر کلالی با این جریان نظر موافقت نداشته اند و انتخاب عامری به سمت دبیرکل حزب مردم که از دوستان مهدی سمیعی است و معاون او در بانک مرکزی بوده انتخابی در جهت جلب رضایت طرفین بوده است و دوستان مهدی سمیعی هم در آینده فعالیت خود را در حزب مردم متمرکز خواهند نمود.

نظریه شنبه. باید دانست فعالیت افراد در حزب ایران نوین و حزب مردم از کار دولتی ها تجاوز نمی کند. کسبه اصناف _ بازاری ها _ استادان دانشگاه _ عموماً خود را جدا از احزاب مذکور نشان می دهند و پیوندی با هیچ یک از آنان ندارند.(1)

انتصاب ناصر عامری آن هم با ترتیبی که گفته شد، در حقیقت آخرین میخی بود که بر تابوت دمکراسی دروغین شاهانه کوبیده شد؛ این حقیقتی بود که از چشم علاقه مندان و دلسوزان رژیم شاه نیز دور نماند و آنان به درستی آیندة «تک حزبی» کشور را پیش بینی می کردند:

محمدعلی آموزگار عضو فراکسیون پارلمانی حزب مردم در تاریخ 14/5/52 طی مذاکرات دوستانه ای اظهار داشت آمدن عامری به حزب مردم این حزب را به صورت شعبه ای از حزب ایران نوین درآورده و این نمودار آن است که به این حزب توجهی ندارند و این حزب هم قادر نخواهد بود ادعای خدمتگزاری بکند و به این وضع حزب مردم رو به زوال است و در جهت اجرای نظریات بلند شاهنشاه که فرموده اند باید حزب اقلیت قوی وجود داشته باشد از این حزب نمی توان امید یا انتظاری داشت و حزب مردم با این کادر رهبری بیش از یک سال دوام نخواهد داشت و امکان دارد یک اقلیت جدی دیگری از افراد فداکار و علاقه مند به وجود آید. پیروی عامری از گردانندگان حزب اکثریت این معنا و مفهوم را پیدا کرده است که گردانندگان حزب ایران نوین برخلاف میل و فرمایشات پادشاه آزادمنش مملکت کشور را به سوی یک حزبی سوق می دهند و در واقع ادامه این وضع به دموکراسی مملکت لطمه می زنند. آدم های صمیمی را دلسرد می کند و عیب ها درون پرده باقی می ماند و افراد مملکت به مرور بی اعتنا و بی تفاوت و مآلاً بی ایمان خواهند شد. با چنین وضعی هر آدم عاقلی می تواند پیش بینی کند که حزب مردم دیگر نقشی ندارد و لکن با توجه به عنایات شاهنشاه نسبت به اجرای اصول تحزب بالاخره پس از چند ماه یا

ص:263

حزب مردم از ریشه اصلاح و یا حزب دیگری جای حزب مردم را خواهد گرفت.(1)

ص:264

تازه بسیج شده را به صورتی تعدیل و هدایت می کند که ثبات را بر هم نزنند. در کشورهای نو شونده رشد احزاب سیاسی شرط اصلی ثبات سیاسی است. به سخن دیگر بدون نهادی شدن سیاست ثبات سیاسی نمی توان داشت و هنگامی که سرعت رشد اقتصادی و بسیج اجتماعی از گسترش نهادهای سیاسی درگذرد بحران یا پوسیدگی ناگزیر خواهد بود.(1)

در حقیقت، آیندگان هشدار می داد که اگر وضع به روال سابق باشد و از حزب اقلیت انتظار تأیید کامل برنامه های دولت برود، بی آنکه اختیار و اجازه انتقاد داشته باشد، این حزب اقلیت، حزبی که در موقع لزوم به درد نظام بخورد، نخواهد شد؛ و اصولاً «اقلیتی که از اکثریت الهام بگیرد قادر به انجام وظیفه خود نخواهد بود».(2)

عامری برای تمرکز فعالیت هایش در حزب، در هفتم مهر 1352 از ریاست صندوق توسعه کشاورزی استعفا کرد.(3) در این میان از همان آغاز دسته بندی های جدیدی در حزب مردم شکل گرفت که نشان می داد دبیرکل جدید هم برای پیشبرد اهدافش در رأس حزب با مشکلاتی جدی مواجه خواهد بود. بیشترین مخالفت با عامری و برنامه های او در راستای تغییر در ساختار مدیریتی حزب از ناحیه طرفداران یحیی عدل بروز کرد که در ظاهر کاظم جفرودی آنها را هدایت می کرد. رامبد همچنان که انتظار می رفت کوشید با دستگاه رهبری جدید و شخص عامری کنار آید.(4) طی روزهای پایانی سال 1352 محافل آگاه خبر دادند که عامری؛ دبیرکل جدید، برای تغییر و تحول ساختاری در تشکیلات مدیریتی و رهبری حزب مردم سخت عزم جزم کرده است و انتظار می رود در جریان این تغییر و تحولات افراد بسیاری در سطوح مختلف از حزب تصفیه و اخراج و افراد جدیدی برای مدیریت بخش های مختلف دعوت به کار شوند.(5) عامری فعالیت خود را در مقام دبیرکلی حزب مردم با انتشار بیانیه ای یازده صفحه ای آغاز کرد. او در بیانیه خود مدعی شد که دولت آینده را حزب مردم تشکیل خواهد داد. ضرورت انجام انقلاب اداری به عنوان مهم ترین اصل انقلاب سفید، مبارزه با تورم و سهیم کردن مردم در فعالیت های سیاسی از مهم ترین شعارهای او در این بیانیه بود.

ص:265

روز چهارشنبه بیست و چهارم مرداد 1352 عامری اعضای شورای عالی حزب را به تشکیل جلسه ای مهم فراخواند تا طی آن اعضای کمیته مرکزی، هیأت بازرسان حزب و نیز اعضای هیأت رئیسه شورای عالی انتخاب و معرفی شوند. این سه گروه مهم ترین اعضای کادر رهبری حزب مردم را (بر اساس مفاد اساسنامه) تشکیل می دادند.(1) عامری برای تأسیس یک روزنامه ارگان جدید برای حزب حسین سرفراز، رحیم زهتاب فرد و ابوالحسن احتشامی را مأمور ساخت تا در این باره طرحی به او ارائه کنند. این فعالیت های اصلاحی و رونقی که گمان می رفت به تدریج در حزب نمایان می شود، باعث شد تا برخی از رؤسا و مسئولین و نیز اعضای کمیته های حزب در شهرهای مختلف که در دوره فترت و به ویژه به دنبال افشای تبانی رهبری حزب مردم با حزب اکثریت و دولت هویدا بر سر کاندیداها و منتخبین انتخابات انجمن های شهر و شهرستان و استان در تابستان سال گذشته استعفا و از فعالیت های حزبی کناره گیری کرده بودند، بار دیگر به حزب بازگردند.(2)

در هفدهم تیر 1352 گفته شد که رهبری حزب مردم بر آن شده است برای هماهنگ ساختن مفاد اساسنامه با اهداف و طرح های جدیدی که در دست اقدام دارد تغییراتی در اساسنامه به وجود آورد و کمیسیون ویژه ای مأمور بررسی نواقص اساسنامه شده است و حزب مردم تصمیم گرفته از این پس در برابر لوایح پیشنهادی دولت هویدا به مجلس بیست و سوم سکوت اختیار نکند و با تشکیل کمیسیون هایی تخصصی در مجلس لوایح ارائه شده را بر حسب موضوع و برای بررسی در اختیار کمیسیون های مربوطه قرار دهد. حتی گفته شده بود اگر نمایندگان مجلس پیرامون برخی مسائل مطروحه در مجلس از تخصص لازم برخوردار نباشند، رهبری حزب گروهی از متخصصیان را در خارج از حزب برای این منظور برخواهد گزید. طی نخستین گام های عملی برای شکل دهی به ساختار جدید مدیریتی، ملک زاده، مدیرکل وقت وزارت کشور، به عنوان سرپرست دبیرخانه حزب منصوب شد و سرپرستی امور اداری حزب مردم هم به علی نقی سمیعی نماینده مجلس سپرده شد.

عامری، نمایندگان عضو حزب در مجلس بیست و سوم را مأمور ساخت تا هر یک سرپرستی و مدیریت یک حوزه حزبی را بر عهده بگیرند و در این راستا اعلام شد که

ص:266

فراکسیون اقلیت در مجلس برای همکاری همه جانبه با دبیرکل جدید اعلام آمادگی کرده و امیدوار است دبیرکل جدید برخلاف دستگاه رهبری پراکنده و متشتت سابق حزب شیوه ای کارآمد برای اداره حزب در پیش گیرد و نیز سخن از آن بود که عامری در تلاش است تا هر چه بیشتر نیروی جوان و تازه نفس که در عین حال دارای تخصص های مختلفی باشند به حزب دعوت کند.(1)

در پایان تیرماه 1352 اعلام شد که رهبری جدید حزب برای روزنامه جدید ارگان حزب امتیاز تازه ای گرفته است و محمدحسین موسوی، قائم مقام وقت رئیس گروه پارلمانی حزب مردم در مجلس بیست و سوم به عنوان معاون دبیرکل و سرپرست تشکیلات حزب تعیین شده و جمشید مدحت معاونت اداری و مالی؛ داود رجایی مصطفوی معاونت دبیرکل و سرپرستی امور جوانان، احمد زمینی امور مالی و علی ناصری سرپرستی امور عضویت را به دست گرفته اند. این سه تن اخیر تازه واردانی بودند که به همت ناصر عامری به حزب مردم پیوسته بودند. گفته شد که عامری شخصاً صاحب امتیاز روزنامه ارگان جدید حزب است که با نام جدید مردم منتشر خواهد شد و غلامحسین صالحیار هم سردبیر آن شده است و مسئولان امر بر آن شده اند این روزنامه را به صورت آبرومند و تأثیرگذاری چاپ و منتشر کنند. روزنامه راه مردم ارگان سابق حزب مردم مدت کوتاهی پس از دبیرکل شدن عامری دیگر منتشر نمی شد. در راستای اهداف جدید حزب اعضای سی و هفت نفره گروه پارلمانی حزب مردم در هفتة اول مرداد 1352 به حوزه های انتخابیه خود عزیمت کردند تا طی یک برنامه تبلیغاتی موضوع قرارداد جدید نفتی ایران با شرکت های عضو کنسرسیوم و اهمیت آن را برای مخاطبان خود تشریح کنند. عامری وعده داد که پس از سر و سامان دادن به تشکیلات مرکزی حزب مردم در تهران برای توسعه و تکمیل تشکیلات حزبی در شهرستان ها هم برنامه های گسترده ای را به اجرا خواهد گذاشت.(2)

از همة اینها مهم تر موقعیت و میزان موفقیت حزب مردم در انتخابات آیندة مجلس بود. روزنامة آیندگان که با علاقة خاصی مسائل حزب مردم را دنبال می کرد، در این باره یادآوری کرد که «سرنوشت حزب مردم به میزانی وسیع در انتخابات آینده پارلمان تعیین می گردد و حزب

ص:267

مردم باید نیروهایش را برای تسخیر کرسی های بیشتری در این انتخابات بسیج کند».(1) البته شاه آن قدر ظرفیت نداشت که به هشدارهای تحلیل گران روزنامة آیندگان، که وابسته به رژیم و علاقه مند به ثبات و تداوم آن بودند، گوش دهد؛ و آنقدر هم ماهر نبود که ولو به شکل صوری و ظاهری سهمیة نمایندگان حزب مردم را بیشتر کنند و حتی آن حزب را در مظان تشکیل دولت قرار دهد و بدین وسیله لااقل دلبستگان خوش باور را از دموکراسی شاهانه مأیوس ننماید. شاه، نمایشنامه ای را کارگردانی می کرد که به شدت به ضعف سناریو و ضعف کارگردانی دچار بود و از مردم ایران کسی وقت خود را برای تماشای آن تلف نمی کرد.

ناصر عامری، در بیست و چهارم مرداد 1352 در جلسه شورای عالی حزب، کادر رهبری جدید حزب را معرفی کرد. در این جلسه او با برشمردن برنامه های حزب تأکید کرد که از آن پس هیچ گونه دسته بندی و باندبازی را در حزب مردم تحمل نخواهد کرد و برای فعالیت گسترده و اثربخش نیروی جوانان در حزب میدان عمل بسیار وسیعی فراهم ساخت. عامری در همان جلسه غلامحسین صالحیار را همزمان با سردبیری روزنامه ارگان حزب مردم، به عنوان سخنگوی حزب تعیین کرد. پیش از آن محمد فضائلی سخنگوی حزب بود.

با اعلام اسامی بیست و شش نفری اعضای شورای عالی، کمیته مرکزی و هیأت بازرسان کل حزب که تقریباً همگی آنان از طرفداران و حامیان دبیرکل جدید بودند، نظم پیشین دستگاه رهبری حزب از میان رفت. البته هنوز مخالفت ها و رقابت هایی وجود داشت و مخالفان تا مدت ها در برابر دستگاه رهبری جدید حزب موضع گیری می کردند. کاظم جفرودی از مقربان دستگاه رهبری سابق در دفتر سیاسی از جمله مهم ترین رقبا و مخالفان دبیرکل و رهبران و مدیران جدید حزب بود که با وجود حضور در جلسة شورای عالی حزب و سخنرانی ای که بر ضد رهبران جدید کرد، طرفدارانش نتوانستند در کادر رهبری حزب سهمی کسب کنند. ضمن اینکه برخی از نامزدهای جناح رقیب هم که امکان پیوستن به اعضای جدید رهبری را داشتند از قبول مسئولیت اجتناب ورزیدند. در هر حال در جلسه شورای عالی حزب که از یکصد و چهل و نه عضو آن فقط نود و چهار نفر حضور داشتند، کادر رهبری جدید حزب به شرح زیر انتخاب شدند:

1- محمد فضائلی به عنوان رئیس شورای عالی، 2- لیوسا پیرنیا، نایب رئیس، 3- محمد

ص:268

الهی، نایب رئیس، 4- حسن یوسفی، منشی و 5- صالح چاهکوتاهی، منشی

اعضای هفت نفره هیأت بازرسی حزب هم به شرح زیر انتخاب شدند:

1- علی پورهاشمی، 2- محمدحسن حکمت یزدی، 3- مسعود بقایی، 4- ناصر فرهادپور، 5- عبدالله والا، 6- عیسی سالار بهزادی و 7- محمدحسن محققی

چهارده عضو کمیتة مرکزی حزب مردم عبارت بودند از:

1- کریم ورهرام، 2- هلاکو رامبد، 3- حسن افشار، 4- امیررستم امیربختیار، 5- عباس بابک، 6- مجتبی جعفری، 7- رحیم زهتاب فرد، 8- حسین سامی راد، 9- محمدحسین موسوی، 10- عبدالحسین طباطبایی، 11- سعید حکمت، 12- هما فتح الله زاده، 13- محمدباقر بهرام زاده ابراهیمی و 14- نصرالله کلانتر(1)

کادر رهبری جدید حزب در اوایل شهریور 1352 به حضور شاه رسیدند و او پیرامون وظایف حزب اقلیت در آینده کشور اظهاراتی کرد.

در طول پاییز و زمستان سال 1352 دستگاه رهبری جدید حزب کوشید به کمیته ها و شوراهای استان و شهرستان سر و سامانی دهد. با این حال روند کار بسیار کند پیش می رفت. عامری در نوزدهم دی 1352 غلامحسین صالحیار سردبیر روزنامه مردم و سخنگوی حزب را با حفظ سمت، به معاونت دبیرکل و سرپرستی تبلیغات کل حزب مردم منصوب کرد و نیز ناصر بهبودی معاون دبیر و مسئول روابط عمومی حزب مردم شد. مؤید قهرمانی هم به سمت رئیس سازمان کشاورزان حزب مردم منصوب شد.(2) در اوایل اردیبهشت 1353 عامری افراد زیر را در رأس مدیریت های دیگری از حزب گمارد:(3) 1- محمدحسین موسوی - قائم مقام دبیرکل در امور تشکیلات 2- ناصر بهبودی - معاون دبیرکل و سرپرست حزب در شهرستان تهران 3- پرویز اعتصام - معاون دبیرکل و سرپرست سازمان کارگران و اصناف 4- صالح چاهکوتاهی - سرپرست امور تشکیلات شهرستان ها 5- ساغر یغمایی - مشاور دبیرکل و سرپرست تعلیمات سیاسی اعضای حزب 6- احمد اسدی - معاون تشکیلات شهرستان ها و مسئول منطقه 2 تشکیلات 7_ حسن بیات _ مسئول منطقه یک تشکیلات حزبی

طی خرداد 1353 هم عامری باز تغییراتی در کادر رهبری و مدیریتی حزب مردم در

ص:269

سطوح و بخش های مختلف ایجاد کرد و عده ای را کنار گذاشته و افراد جدیدتری را جایگزین مدیران سابق و پیشین کرد و با آشکار شدن ناکارآمدی بخشی از مدیران جدید، جایگزینان دیگری برای آنان تهیه دیده شد.(1)

عامری تا واپسین روزهای حضور در رأس حزب مردم کماکان در حال تغییر و تحول کادرهای مدیریتی مختلف در حزب بود. او در بیست و پنجم آذر 1353 آخرین تغییرات را در نمودار تشکیلاتی و مدیریتی حزب مردم انجام داد و برای اداره امور اجرایی حزب مردم یازده معاونت جدید ایجاد کرده و با وعدة اینکه برای دو معاونت جدید، امور کشاورزی و امور دانشگاه ها، و امور کارمندان و حقوق بگیران بعداً دو معاون انتخاب و معرفی خواهد کرد، نُه معاون حزب را به شرح زیر معرفی نمود:

1- غلامحسین صالحیار، معاون دبیرکل در امور انتشارات و تبلیغات و سخنگوی رسمی حزب و سرپرست روزنامه مردم؛ 2- داود رجالی، معاون دبیرکل در امور جوانان؛ 3- پرویز اعتصام، معاون دبیرکل در امور اصناف و کارگران؛ 4- علی قلی سمیعی، معاون دبیرکل در امور اجتماعات و تشریفات؛ 5- سعید حکمت، معاون دبیرکل در روابط عمومی؛ 6- حسنعلی محققی، معاون دبیرکل و سرپرست تشکیلات در شهرستان ها؛ 7- ضیاء مدرسی، معاون دبیرکل و سرپرست تشکیلات حزب در تهران؛ 8- کاظم بیرشک، معاون دبیرکل در امور مالی و اداری؛ 9- عظمی نفیسی، معاون دبیرکل و سرپرست امور زنان.(2)

از دیگر طرح هایی که از همان آغاز مورد توجه دبیرکل جدید قرار گرفت، ضرورت تغییر و اصلاح در بخش هایی از اساسنامه حزب مردم بود و از اواسط تیر 1352 هم کمیسیون ویژه ای مأمور این کار شده بود.(3) اعضای کمیسیون اصلاح اساسنامه حزب را محمدحسین موسوی، ناصر بهبودی، تقی افراخان، حسین شربیانی، مشار، اطمینان، زندنیا، ضیاء مدرسی و مجتبی جعفری تشکیل می دادند. مقرر بود اصلاحات صورت گرفته در اساسنامه حزب در کنگره چهارم حزب به تصویب برسد. سال ها بود که حزب مردم به دلیل بحران داخلی و ضعف و فتور راه یافته در آن قادر نشده بود کنگرة خود را برگزار کند. آخرین و سومین کنگره حزب

ص:270

مردم در اسفند 1344 برگزار شده بود.(1)

در بهمن 1352 ناصر عامری ترتیبی داد تا امتیاز حزب مردم به نام او ثبت شود. تا آن هنگام و با وجود آنکه سالیانی طولانی از کناره گیری اسدالله علم از رهبری حزب مردم سپری می شد، این حزب هنوز به نام او ثبت شده بود.(2)

ناصر عامری در جلسه شورای عالی حزب مردم که با حضور شصت و هشت تن از اعضای آن در بیست و دوم اسفند 1352 تشکیل شده بود، فرصت یافت تا پیرامون کارنامه فعالیت خود در رأس حزب در فاصله ششم تیر 1352 تا آن هنگام را گزارش ارائه دهد. او در این گزارش خود راضی بود که توانسته است به تشکیلات و ساختار مدیریتی و کادر رهبری حزب در تهران و شهرهای مختلفی در کشور سر و سامان داده و به زعم خود مردم کشور را نسبت به فعالیت های حزب مردم علاقه مند سازد. او به دولت هویدا و حزب اکثریت هشدار داد که اجازه نخواهد داد در این دورة جدید به اعضای حزب اجحاف شود و یادآور شد که برای شرکت فعالانه حزب مردم در انتخابات آتی مجلسین سنا و شورا آماده است و این برنامه ها تا هنگام برگزاری انتخاب تداوم پیدا خواهد کرد. عامری از روزنامه ارگان جدید حزب سخن به میان آورد که به سرعت توانسته در میان خانواده مطبوعات ارج و اعتباری برای خود کسب کند و در راستای نشر افکار و علایق حزب مردم به موقعیت های قابل توجهی برسد. او از تلاش هایش برای اصلاح موادی از اساسنامه حزب و نیز تقویت کمّی و کیفی فراکسیون های حزب مردم در مجلسین سنا و شورا سخن به میان آورد و از اقداماتی که برای تقویت و توسعه فعالیت های سازمان جوانان حزب صورت گرفته بود سخن گفت و به ضرورت رعایت انضباط حزبی از سوی اعضای حزب اشاره کرد. عامری در عین حال اعتراف کرد که حزب مردم هنوز با مشکلات قابل توجهی دست در گریبان است و او تلاش می کند بدون پرده پوشی برای حل تدریجی و مداوم این مشکلات راهکارهایی بیابد. او باز هم از ناکارآمدی دولت و ناتوانی آن در برآورده ساختن خواسته ها و منویات شاه سخن به میان آورد و نهایتاً اشاره کرد که حزب مردم تلاش خواهد کرد در انتخابات آیندة مجلسین موقعیت مطلوبی کسب کند و پنهان هم نکرد که علاقه مند است حزب مردم بتواند در آینده ای قابل پیش بینی

ص:271

دولت تشکیل دهد تا بلکه ناکارآمدی های دولت کنونی در بخش های مختلف را جبران کند. البته عامری معترف بود که «بعضی از افراد حزبی و پاره ای از هم مسلکان چنانکه باید و شاید انضباط و دیسیپلین حزبی و مقررات آن را رعایت نمی کنند و در این کار روابط شخصی و گروهی را بر فعالیت های خود حاکم می سازند». و «سازمان های اداری حزب هنوز آمادگی کامل برای انجام فعالیت های گسترش یافتة حزب را ندارد».(1)

سازمان جوانان حزب مردم از دیگر نهادهای ساختة عامری بود و هر هفته چهار صفحه از مطالب روزنامة مردم به موضوع جوانان اختصاص داشت و به تدریج علاوه بر تهران در شهرهای تبریز، مشهد و اصفهان هم شعبه هایی از این سازمان افتتاح شد. رهبری حزب مدعی بود که تا واپسین زمان فعالیت سازمان جوانان حدود پانصد نفر از جوانان و دانشگاهیان در آن عضویت پیدا کرده بودند.(2) سازمان جوانان حزب مردم تیم فوتبالی هم تشکیل داده و در پاره ای از مسابقات محلی شرکت می کرد.(3)

تا آغاز دبیرکلی ناصر عامری حزب مردم با وجود تمام کمک هایی که از ناحیه دولت و نیز متنفذینی در دولت و حاکمیت و یا اعضای ثروتمندتر حزب به آن می شد، باز هم گاه با گرفتاری های مالی مواجه بود و به ویژه تشکیلات حزب در شهرستان ها بیش از دستگاه مرکزی و دستگاه رهبری حزب در تهران بحران های مالی داشتند و معمولاً برای پرداخت اجارة مکان های شعب و دیگر هزینه های جاری دشواری هایی وجود داشت. اما با آمدن عامری به حزب اوضاع مالی آن سر و سامان مناسب تری به خود گرفت و از قِبَل کمک های بیشتر و منظم تر دولت هویدا، که گفته می شد ماهانه تا یکصد هزار تومان و گاه بیشتر هم می رسید، و سایر منابع درآمدی حزب، عامری توانست برای تشکیلات حزب در تهران و سایر استان ها و شهرستان های کشور بودجه ای کافی و منظم اختصاص دهد. او برای سرپرستان استانی حزب حقوق ماهانه ای معادل سه تا پنج هزار تومان تعیین کرده و یک اتومبیل پیکان با راننده در اختیار آنها قرار داد و برای پرداخت پول تلفن و آب و برق و تلگراف، اجاره بهای ساختمان و استخدام یک سرایدار در هر استان بودجه ای کافی در نظر گرفت. در این میان البته پولی که از سوی دولت در اختیار حزب مردم قرار می گرفت نقشی حیاتی در اداره امور

ص:272

حزب ایفا می کرد. چنان که در همان زمان هم ساواک تأکید کرده بود «حزب مردم با کمک محرمانة دولت اداره می شود و به هیچ وجه حزب با دریافت صرفاً حق عضویت قادر به ادامه کار خود نیست».(1)

از همة این فعالیت ها و سر و صداها و هزینه ها نتیجة ملموسی مشاهده نشد و عمدة فعالیت «سیاسی» مشهودی که گاه نام حزب را جلو چشم اشخاص می آورد، کماکان شرکت در مراسم و بزرگداشت های شاهنشاهی و آگهی های تبریک تملق آمیز حزب به مناسبت چهارم آبان و 28 مرداد و ششم بهمن و از این قبیل بود.

ساواک شمار تمام اعضای ریز و درشت حزب مردم را در سراسر کشور حدود هشت هزار تن ذکر کرده است. بنا بر گزارشی که ساواک در پانزدهم دی ماه 1352 تهیه کرده بود:

1_ طبق دفاتر تشکیلاتی حزب مردم تا تاریخ 12/10/52 تعداد اعضای حزب در تهران 1579 نفر است که از این تعداد 9 نفر از طرفداران جفرودی اخراج و در حدود 600 نفر یا آدرسشان عوض شده و یا از قبول و دریافت نامه های ارسالی از حزب خودداری می کنند و از بقیه 970 نفر فقط 470 نفر که در حال حاضر عضو شورای عالی _ کمیسیون ها و ارگان های مختلف هستند به حزب رفت و آمد می کنند.

2_ سازمان های وابسته و امور کارگری

حزب مردم دارای چند واحد وابسته از قبیل اتحادیه فروشندگان جراید شورای محلی کوی افسریه _ انجمن محلی جوادیه و عده ای کارگران شرکت واحد و گروه های کمی از واحدهای کارگری تهران است که کاملاً در حدود هزار نفر می باشند (البته اینها عضویت حزب مردم را ندارند ولی در امور سیاسی از حزب مردم پیروی می کنند).

3_ تعداد اعضای حزب مردم در شهرستان ها

برابر سوابق موجود، حزب مردم در 139 شهرستان و بخش و مراکز استان ها و فرمانداری کل حدود 7 هزار نفر عضو دارد که این افراد اعضا شوراها در سراسر کشور می باشند ولی در تجدیدنظر در سازمان حزب و تجدید تشکیلات حزبی در شهرستان ها که به تدریج درصدد انجام آن هستند ممکن است عده ای از این افراد از حزب بروند [و] به جای آنها عده

ص:273

دیگری مسئولیت حزب را پیدا نمایند (البته این تعداد اعضا حزب در مواقع ضروری نظیر انتخابات توانسته اند افراد غیرحزبی را در اجتماعات حزب مردم شرکت دهند ولی آنها عضویت در حزب را قبول ننموده اند). در زمان دبیرکلی پروفسور عدل مهندس جفرودی خیلی کوشش کرد که شعبات حزب در شهرستان ها در جلب افراد به حزب مردم فعالیت نمایند و شعباتی [را] که در این زمینه سعی بیشتری داشتند تشویق نمود و در نتیجه طی یک سال حدود سه هزار نفر در سراسر کشور رسماً عضویت حزب مردم را قبول کردند که این وضع تعداد اعضای حزب مردم را در شهرستان ها در حدود ده هزار نفر بالا برد ولی اکنون معلوم نیست که این تعداد واقعاً عضویت حزب مردم باقی مانده اند یا خیر.

تشکیلات جدید حزب یا نحوه کاری که در پیش گرفته را از ابتدا آغاز کرده و باید دید که آیا همان طوری که دبیرکل حزب در گزارش خود به شورای عالی اظهار داشت که می تواند تعداد اعضای حزب را به رقمی بالاتر از این تعداد برساند جامه عمل می پوشد یا خیر.

و به طور کلی فعلاً حزب مردم در سراسر کشور در حدود 8 هزار نفر عضو دارد که امکان دارد، فعالیت جدیدی که شروع شده به تعداد اعضای حزب افزوده شود.(1)

به دنبال دبیرکل شدن عامری، یحیی عدل رئیس کل حزب به تدریج از فعالیت های حزبی در رأس این حزب کناره گرفت؛ تا جایی که در اواخر سال 1352 دیگر در این حزب حضوری قابل اعتنا نداشت و برخی محافل شایع ساخته بودند که او حتی از عضویت حزب مردم هم استعفا داده است. با این حال موضوع کناره گیری و استعفای عدل از حزب مورد تأیید قرار نگرفت. در این میان محمد علامه وحیدی که تا اوایل بهمن 1352 رئیس شورای عالی حزب مردم بود، در سوم بهمن 1352 رسماً از عضویت در حزب مردم استعفا کرد و علت این اقدام خود را «عبادت و گرویدن بیشتر به وظایف دینی» اعلام نمود. او نماینده مجلس سنا بود و با استعفای او از حزب مردم تعداد اعضای فراکسیون حزب مردم در مجلس سنا به هفت تن کاهش یافت.(2)

با اینکه رهبران حزب مردم و نیز روزنامه های ارگان و حامی این حزب در سراسر دوره دبیرکلی عامری به روش های گوناگون وانمود می کردند که گرایش مردم به این حزب

ص:274

روزافزون شده است، با این حال گزارش های موجود نشان از کاهش چشمگیر اعضا دارد. بر حسب آمارهایی که از سوی خود مسئولان در حزب مردم ارائه می شد شمار اعضای حزب در سال 1352 در حدود هشت نفر بوده است.(1) در حالی که در سال 1340، شمار اعضای حزب تقریباً سه برابر این تعداد بوده است. هر چند تعداد واقعی کسانی که در حزب مردم و در مقام عضو فعال حضور می یافتند، بسیار ناچیز بود و اینان نیز عمدتاً کسانی بودند که برای کسب موقعیت های مطلوب تر شغلی، مدیریتی در حزب و یا ورود به مجلسین سنا و شورا در این حزب باقی مانده بودند. بخش عمده ای از همین اعضای حزب افرادی ناموجه بودند. در همان دورة دبیرکلی عامری که صحبت از توسعة فعالیت های حزب مردم بود، اعضایی از این حزب طی نامه هایی به رهبری حزب هشدار می دادند که هرگاه فرصت طلبان و سودجویان و بدنامان را که تعدادشان کم نبود، از حزب اخراج نکنند، نخواهند توانست نسبت به آینده حزب امیدوار باشند. در برخی اسناد از اعضای تأثیرگذار حزب مردم در تهران و شهرستان ها به عنوان «ریاکار» و «زمین خوار» یاد شده است که با اقدامات سوء خود موجبات تضعیف بیش از پیش حزب را فراهم می آوردند. در نامه ای که تعدادی از اعضای حزب مردم خطاب به آخرین کنگره حزب در پاییز 1353 نوشته اند، کارگردانان حزب مردم، افرادی معرفی شده اند که به عقیدة آنان «در مناصب مختلف اخاذی و رشوه گیری می کردند و به صدور مجوزهای غیرقانونی» مبادرت می ورزیدند و «با قاچاقچیان همکاری» داشتند.

در بخش هایی از این نامه به شیوع گستردة «دسته بندی های حزبی» در حزب مردم اشاره شده و گفته اند که بسیاری از رهبران حزب پیدا و پنهان «با مخالفان حزب مردم همکاری» می کنند و «از حزب در جهت اهداف غیرقانونی [خود] سوء استفاده» می نمایند و این امر زمینة «زوال حزب مردم در شهرهای مختلف را فراهم آورده است». در این نامه رهبران حزب مردم متهم شده بودند که «در انتخابات مجلس سنا در شهرهای مختلف تقلب» کرده اند و حتی در برخی مناطق کشور گروهی از آنان به «تصرف غیرقانونی اراضی»، مبادرت کرده اند و «با کمیسیون های بودجه مجلس مخالفت های مغرضانه» کرده اند و «با اخذ رشوه افراد را از پرداخت مالیات به دولت معاف کرده اند و برخلاف اساسنامه از صندوق اعتبارات

ص:275

کشاورزی سوءاستفاده های مالی» نموده اند و «به اهداف اساسنامه حزب بی توجهی» کرده اند.(1)

ص:276

علنی مجلس با لوایح دولتش بکاهد و مخالفت ها و اختلافات را پیش از مطرح شدن لوایح در صحن علنی مجلس و طی مذاکرات خصوصی حل و فصل کند.(1) عامری که در آغاز دبیرکلی، دولت هویدا را به ناتوانی از حل مشکلات جاری کشور متهم کرده بود، تا مدت ها از حملات تند به دولت هویدا و حزب او پرهیز می کرد و فقط نشریه ارگان حزب هر از چند گاه انتقاداتی را متوجه دولت و حزب اکثریت می کرد؛ از جمله این شکایت مطرح بود که امکانات و مقدورات حزب مردم در برابر حزب اکثریت بسیار ناچیز است و همین مسئله به دولت و حزب اکثریت امکان می دهد کفة ترازوی قدرت را به نفع خود سنگین نگه دارند.(2)

از اوایل سال 1353، عامری سعی کرد در قیافة رهبر یک حزب مخالف منتظر حکومت ظاهر شود. وی در اجتماع کارگران میادین تهران و شرکت واحد در اردیبهشت آن سال گفت:

به زودی خواست های شما را یکی از دولت های خدمتگزار [مقصود دولت حزب مردم بود] اجرا می کند. دولت در اجرای اصل انقلاب اداری واقعاً درمانده است و به همین دلیل کارهای حتی ساده در دستگاه های دولتی مدت ها به طول می انجامد و اگر اجرای خواسته های شما [کارگران] کمی به تأخیر می افتد بی صبری نکنید چون معلول این عجز [دولت] است. ولی حزب ما در راه اجرای خواسته های شما از هیچ تلاشی خودداری نمی کند.(3)

عامری در اواخر اردیبهشت 1353 در اجتماعی از طرفداران حزب مردم در قم تأکید کرد که حزب مردم نبرد سختی را با حزب ایران نوین و دولت هویدا در پیش دارد و قطعاً در این رویارویی پیروز میدان خواهد بود، چرا که «راه ما راه حق است».(4)

در همان حال روزنامه مردم ارگان جدید حزب مردم که مدتی پس از دبیرکل شدن عامری فعالیت و انتشارش را آغاز کرده بود، از اوایل سال 1353 بر دامنة انتقادات و مخالفت هایش با دولت هویدا و حزب ایران نوین افزود و همه روزه صفحات و بخش های متعددی از آن به چاپ مطالبی در انتقاد از حزب اکثریت و دولت اختصاص یافت. چنان که یک بار این روزنامه طی مطلبی در این باره نوشت:

ص:277

هر روز انبوهی نامه از شهرستان های مختلف کشور به دفتر روزنامه می رسد که از گرانی روزافزون کالاها، از کمبودها و نواقص شهری، از تبلیغات و سوء استفاده ها، از خرابی راه ها، از نیازهای درمانی، از بی ت_وجهی و بی اعتنایی برخی مسئولان امر نسبت به حوایج عمومی و غیره سخن می رود. در صورتی که به عقیده ما با شرایط مساعد و امکانات وسیع و همه جانبه ای که در اختیار دولت هست جایی برای دفع الوقت و استفاده از شیوه از سر واکردن باقی نمی ماند و این خود مغایر با خواست ملتی است که به سوی تمدن بزرگ گام برمی دارد.(1)

حزب مردم، رهبران و دست اندرکاران حزب ایران نوین در بخش های مختلف را متهم می ساخت که با توسل به شیوه های گوناگون و از جمله ارعاب و تهدید قصد دارند اعضای این حزب را به عضویت حزب اکثریت وادار سازند. در این باره روزنامه ارگان حزب هم هر از چند گاه مطالب و مستنداتی را منتشر می کرد. با این حال، شواهد و قراین موجود نشان می داد که فقط رعب و تهدید دلیل گرایش و یا اجبار به گرایش اعضای حزب مردم به حزب ایران نوین نبود، بلکه موضوع فراهم بودن بالفعل امکانات وسوسه کنندة مالی و مدیریتی و غیره در حزب اکثریت و دولت هویدا علت بسیار اساسی تر گرویدن بسیاری از همان اعضای پراکنده و معدود حزب مردم به حزب ایران نوین بود. چنان که طی همان دورة به اصطلاح پررونق حزب مردم در مقطع دبیرکلی عامری در سال 1353 هم تعداد گروندگان داوطلبانه و در واقع فرصت طلبانه اعضای حزب مردم به حزب رقیب کم نبود و نشریات حزب اکثریت تبلیغات پر سر و صدایی راه انداخته و تأکید کردند که حزب مردم دکان بدون متاعی است که البته اعضای آن پس از مدتی به ناچار آن را ترک می کنند.

این انتقادات حزب مردم از دولت هویدا و حزب او علاوه بر دستگاه رهبری حزب در درون مجلس ادامه داشت. اما همان قاعدة لازم یعنی تمجید از شخص شاه و انتقاد از دولت رعایت می شد. در بیست و هفتم فروردین فراکسیون اقلیت در مجلس بیست و سوم از دولت هویدا پرسید «چرا گوشت و شکر نیست؟ شرم آور است که رهبر مملکت با غول های نفت درآویزد و شما نتوانید گوشت و شکر مردم را تأمین کنید».(2)

ص:278

در اردیبهشت 1353 عامری سیاست دولت را در زمینه های اقتصادی، مدیریتی و اجرایی و کشاورزی نادرست ارزیابی کرده و به شدت به آن حمله کرد و به تبع آن نشریه ارگان حزب مدعی شد که این موضع گیری های تند و قاطعانة عامری در برابر دولت مردم بسیاری را به حزب مردم علاقه مند ساخته است. عامری مدعی شد که «دوران رکود در حزب ما دیگر هرگز تجدید نخواهد شد» و او بر آن است بر دامنه انتقادات و مخالفت هایش با حزب رقیب و دولت هویدا بیفزاید.(1)

روزنامة ندای ایران نوین ارگان حزب اکثریت در اسفند 1352 با اشاره به سخنان عامری در انتقاد از دولت هویدا و ناتوان جلوه دادن آن و نیز سودای در دست گرفتن قدرت و دولت نوشت:

دبیرکل اقلیت با این حرف ها روی واقعیت ها سرپوش نهاده و چشم باطنش نابینا شده است. آیا جز این می شود تصور کرد که این قبیل تراوش های فکری صرفاً متعلق به کسانی است که هنوز تحت تأثیر حادثه سازان غرب هستند [یعنی اینکه ایران غرب نیست و ایران هم البته فقط با اراده شاه اداره می شود] و هنوز هم انقلاب ایران و عمق آن را نفهمیده اند و نمی دانند که همبستگی ملت ایران و روشن بینی شاهنشاه ایران در امور بین المللی برای همیشه دکان حادثه سازان را تخته کرده است و حزب مردم هنوز در فضای قرن نوزده سیر می کند و دبیرکل حزب مردم باید بداند که در این مملکت به رهبری شاهنشاه به هیچ کس اجازه خیانت داده نمی شود.(2)

ترمیم دولت هویدا در اوایل اردیبهشت 1353 موجب شادمانی و تبلیغات پر سر و صدای حزب مردم شد که رهبران آن مدعی بودند ضعف سال های اخیر حزب اکثریت موجب این تغییر و تحول در کابینه شده است.(3) هویدا در دهم اردیبهشت 1353 در مجلس بیست و سوم خطاب به نمایندگان حزب مردم یادآور شد که اگر حزب مردم ناتوان تر از آن است که بتواند حداقل وظایف یک حزب اقلیت را انجام دهد و یا بتواند نمایندگانی درخور روانة مجلس کند، او دیگر مقصر نیست و طنزگونه وعده داد که در انتخابات آیندة مجلس هرگونه امتیازی که حزب

ص:279

اقلیت بخواهد، به آن خواهد داد «جز آنکه نمی توانم به مردم بگویم به شما رأی دهند».(1)

عامری در مراسم هجدهمین سالگرد تأسیس حزب مردم (بیست و نهم اردیبهشت 1353) در شهر اصفهان خواستار نظام قضائی جدید و مستقل از دولت در کشور شد و اعلام کرد «قوه قضائیه باید جدا از دولت و مانند دیگر قوای مجریه و مقننه زیر نظر مقام سلطنت قرار گیرد و این کار به ایجاد نظام تعادل اجتماعی و برقراری حکومت قانون کمک می کند و با اصل تفکیک قوا که قانون اساسی و مبارزان صدر مشروطیت آن را پذیرفته اند هم آهنگ است».(2) هویدا و منوچهر کلالی دبیرکل حزب ایران نوین در این باره پاسخ هایی دادند و عامری را مسخره کردند که «خواسته است حرفی زده باشد». (3)

به دنبال آن روزنامة مردم ارگان حزب مردم برای اثبات مدعای عامری پیرامون ضرورت استقلال قوه قضائیه از دولت، چند روز بعد متن نظرخواهی از برخی قضات دادگستری را منتشر کرد که دیدگاه عامری در ضرورت استقلال دستگاه قضائی از دولت را تأیید و برخی از آنان اذعان کرده بودند که «وزیر دادگستری عملاً عامل دخالت در دستگاه قضائی است» و بنابراین «قوه قضائیه باید مستقل و مصون از دخالت قوه مجریه باشد».(4) حزب به اصطلاح اقلیت مجبور بود برای اجتناب از غضب «ذات شاهانه» در هر سه کلمه انتقاد صوری و ظاهری، دو کلمه از شاه و انقلاب سفید تمجید کند؛ حزب انتقاد می کرد که «آیا حزب اکثریت جرأت آن را دارد که ادعا کند از آن پیروزی های چشمگیر که بر اثر مجاهدات فداکارانه ذات شاهانه و با نظارت مستقیم معظم له بر امور اجرایی در عرصه ملی و جهانی عاید ملت ما شده است، کمترین سهمی داشته اند» و تأکید می ورزید «افکار عمومی دیگر نه حزب اکثریت را موافق با طبع انقلاب می داند و نه دولت اکثریت را».(5)

یکی دو نشریه ارگان و حامی حزب مردم طی بهار و تابستان 1353 با تندتر ساختن انتقاداتشان از حزب اکثریت و دولت هویدا، نشریات وابسته به دولت و حزب ایران نوین را که

ص:280

حزب رقیب و نشریاتشان را مورد استهزا و انتقادات شدید قرار می دادند، سرزنش می کردند که بدون درک ویژگی های عصر انقلاب سفید و بدون اینکه پاسخی منطقی به انتقادات حزب مردم داشته باشند، حزب رقیب را دشنام داده و بر خلاف منویات شاه به هتاکی و فحاشی روی آورده اند.(1) نشریات حزب مردم در اواسط خرداد 1353 چند روز پیاپی دولت هویدا و حزب ایران نوین را متهم و سرزنش می کردند که در انتخابات داخلی کانون وکلای دادگستری دخالت های ناروایی می کنند و قصد دارند آشکارا به استقلال وکلای دادگستری پایان دهند.(2) گاه نیز داغ دل رهبران و منتظرالوکاله های حزب تازه می شد که «دولتیان به عنوان حزب حاکم چنان کرده اند که عملاً حکومت در چنگ دار و دسته معینی باشد و کوشیده اند حزب ها را به صورتی تشریفاتی درآورند».(3)

ص:281

باندبازی ها و تشکل سازی هایی بود که هر از چند گاه در سطوح مختلف حزب روی می داد.(1)

با آغاز دبیرکلی عامری، وی که از چنددستگی ها و اختلافات درونی حزب باخبر بود در جلسه بیست و چهارم مرداد 1352 شورای عالی حزب اعلام کرد:

برای نیل به این وحدت و یکپارچگی باید منافع عمومی و علایق حزب برتر از هر نوع ملاحظه شخصی قرار گیرد و ما آماده ایم که اگر ضرورت یافت هر بهایی نیز که برای حفظ هماهنگی حزب لازم است بپردازیم و از هیچ اقدام قاطع هر چند به صورت شدید و احیاناً تصفیه صفوف حزب باشد رویگردان نخواهیم بود. قرار نیست که هیچ نوع دسته بندی از هر طرف که می خواهد باشد در حزب تحمل شود. هر کسی که تصور می کند می تواند با توسل به دستاویزهای گوناگون اراده خود را بر حزب تحمیل کند اشتباه می کند و کسی که اشتباه می کند باید آماده باشد چوب آن را بخورد. دسته بندی دیگر جزء تاریخ گذشته حزب است و آینده ای برای آن وجود ندارد و اکنون این سخن را پس از آنکه دستورالعمل های حزبی روشن تر شده است با اطمینانی بیش از هر زمان دیگری می توان گفت. امروز دوستانه اخطار می کنم و فردا کسانی که بخواهند یکپارچگی حزب را پایمال کنند با مقررات و آیین نامه ها رو به رو خواهند شد و از هیچ شدت عملی رویگردان نخواهیم بود. قطع آخرین ریشه های دسته بندی در حزب مردم مورد درخواست تمام افراد حزبی و طرفداران شریف ما و ملت ایران است[!]. همه از دسته بندی خسته و بیزار شده اند و نیروهای دسته بندی نیز از رمق و قدرت افتاده است.(2)

با این حال همزمان با برگزاری همین جلسه شورای عالی که مقرر بود کادر رهبری جدید حزب هم برگزیده شوند، مخالفین و رقبای دستگاه جدید رهبری حزب که سردستگان آنان مانند کاظم جفرودی و مؤتمنی خود در جلسه شورا حضور داشتند، در بیرون از محل برگزاری جلسة شورا دست به تظاهرات زدند و شعارهایی در مخالفت با رهبران جدید حزب می دادند و با وجود برخورد نیروهای انتظامی سعی داشتند به محل جلسه وارد شوند و شعار می دادند که «حزب خانه ماست و ما را به آن راه نمی دهند».(3) با جلوگیری از ورود عضو یا اعضایی از مخالفان و رقبای عامری و طرفداران او برای حضور در کادر رهبری جدید حزب در سطوح

ص:282

مختلف (و به ویژه کمیته مرکزی هیأت بازرسان کل و هیأت رئیسه شورای عالی) تخاصم و برخورد میان طرفین رقیب دامنه گسترده تری پیدا کرد و به ویژه مخالفان بر شدت حملات و انتقادات خود از کادر رهبری جدید حزب افزودند. در این میان روزنامه مهر ایران که از مخالفان و منتقدان دستگاه رهبری حزب حمایت می کرد در روز پنجشنبه اول شهریور 1352 بار دیگر در سر مقاله اش نوشت که «یکی از مشکلات مهم حزب مردم وجود اشخاص انگشت شماری است که پشت پرده با بعضی از مقامات حزب اکثریت در ارتباط دور و نزدیک بوده اند. اگر این ارتباط در جهت سازندگی بود، ایرادی نداشت ولی در واقع بازی های سیاسی دو روزه ای که این افراد به سود خود می کنند مانع پیشرفت واقعی حزب می شود. این گونه افراد ریاکار و منافق و انحصارجو و ناشایسته وجودشان همیشه باعث ناکامی حزب مردم شده است.»(1) این روزنامه، البته بدون اینکه نامی از فرد یا اشخاصی ببرد، به طور تلویحی گروندگان به دبیرکل جدید را (که رامبد و عمدتاً طرفداران آن در رأس این گروه قرار داشتند) متهم می کرد که با منحصر کردن مقامات مختلف حزبی در میان خود و طرفدارانشان مانع از شکل گیری تشکیلاتی سازنده و پویا در حزب مردم شده اند. این انتقاد به ویژه از آن جهت بر این گروه وارد می شد که در جریان انتخاب کادر جدید رهبری حزب اجازه نداده بودند کاندیداهای جفرودی و جناح طرفدار او در مقامات ریز و درشت حزب قرار گیرند. این روزنامه طیف طرفدار رامبد و مخالفان جناح جفرودی را که اینک در حزب به مشاغل و مدیریت های حساس و مهمی دست پیدا کرده بودند، به طور غیرمستقیم به شدت مورد حمله و انتقاد قرار داده و یادآور شد «آن عدة محدود و نالایق همیشه کوشیده اند که به وسیلة هر حیله ای خود را به رهبران طراز اول حزب نزدیک کنند و دور او را بگیرند و با تلقین مداوم نظریات نادرست خود افکار او را منحرف کنند و از این رهگذر مقامات حزبی را که شایستگی احرازش را ندارند، در انحصار خود داشته باشند و مآلاً رهبران حزبی را آلت مقاصد نامشروع خود بنمایند».(2)

دستگاه رهبری جدید حزب به دنبال پرونده سازی برای مخالفان و منتقدان خود و به ویژه کاظم جفرودی بود تا موجبات محاکمه حزبی و اخراج او و طرفدارانش را از حزب فراهم آورد و در این میان البته رامبد و جناح او به شدت از این طرح دبیرکل حمایت می کردند. حملات و

ص:283

انتقادات روزنامه مهر ایران به روش دستگاه رهبری جدید حزب مردم در اعمال فشار و تحت تعقیب قرار دادن مخالفان و منتقدان طی روزهای بعد کماکان ادامه پیدا کرد.(1) از آن سو عامری و دستگاه رهبری جدید حزب تلاش می کردند کسانی را که در مقاطع مختلف و به دلایل عدیده و از جمله به دنبال افشای تبانی رهبری حزب مردم با دولت هویدا و حزب اکثریت در جریان برگزاری انتخابات انجمن ها، از حزب استعفا و یا با وجود عضویت در حزب دیگر فعالیتی در آن نداشتند، به حزب بازگردانند. دستگاه جدید رهبری وعده داد که از این قبیل افراد دلجویی خواهد شد. این اقدام و طرح عامری و تیم تحت رهبری او به نوعی در برخورد و مقابله با طیف طرفدار جناح جفرودی و منتقدان کنونی حزب مردم صورت عملی به خود می گرفت.(2) در همان حال هیأت بازرسی جدید حزب چنان که دلخواه دستگاه رهبری جدید بود برای یافتن موارد خلافکاری و اقدامات سوء کاظم جفرودی و طرفداران او به عنوان پیش شرط محاکمه حزبی او تکاپوی جدی ای را آغاز کرد و در این رابطه گزارش کرد که به ویژه در جریان گزینش کادر رهبری جدید حزب مردم، کاظم جفرودی با همدستی افرادی مانند مؤتمنی و ابوالهدی و اساساً به دلیل «حب و بغض شخصی» جلسه را متشنج کرده اند و این اقدام آنان مستلزم برخورد جدی است.(3)

موضوع نارضایتی و شکایت رؤسا و اعضای کمیته های سابق حزب مردم در شهرهای مختلف، که در جریان تبانی دستگاه رهبری حزب با دولت هویدا و در انتخابات انجمن ها استعفا کرده و اینک فعالیت خود را در حزب تجدید کرده بودند، بهانه خوبی برای تحت تعقیب قرار دادن تیم رهبری سابق حزب و از جمله کسانی شد که در رأس مخالفان رهبری جدید قرار داشتند. در همین ارتباط در سی و یکم مرداد 1352 اعلام شد «کادر رهبری سابق حزب مردم در یک دادگاه حزبی معرفی می شوند». گفته شد که مستعفیان در جریان انتخابات انجمن ها اخیراً «از مشی کادر رهبری گذشته [حزب مردم] پرده برگرفتند و نکته هایی را بازگفتند و کادر رهبری سابق را به سازشکاری و خیانت به مصالح حزب متهم» کرده اند و اینک از دبیرکل جدید حزب مردم می خواهند «کادر رهبری سابق حزب را به سبب کوتاهی در انجام وظیفه حزبی و اقدام علیه مصالح حزبی و دموکراسی حزبی» تحت تعقیب قرار دهد

ص:284

و بر پایه همین اظهارات بود که عامری دبیرکل هم قول داده است تا «در نخستین جلسه کمیته مرکزی تمام پرونده های رسیدگی» شده و «دادگاهی برای محاکمه مقصران تشکیل خواهد شد».(1) سرانجام، در بیست و یکم شهریور 1352 دادگاه حزبی به ریاست لطف الله رئیسی و عضویت پیشوا و آرمین برگزار شد و چهارده نفر از اعضای حزب محاکمه شدند. از این عده نُه تن از حزب اخراج شدند. دادگاه اینان را به «بی انضباطی و انجام کارهای خلاف مصالح حزب متهم» کرده بود. دادگاه نهایتاً مسیح وزیری را از اتهامات وارده تبرئه کرد و محسن موقر (مدیر مسئول روزنامه مهر ایران) را «به سبب کافی نبودن دلایل به بررسی های بیشتر موکول کرد» و حسین شربیانی، ابوالهدی و جمال اویسی را توبیخ کتبی کرد و نُه متهم دیگر را مستحق تخفیف مجازات ندانسته و آنان را به اخراج دائم از حزب مردم محکوم نمود. بدین ترتیب کاظم جفرودی، ابراهیم هاشمی، ابراهیم مدرسی، شجیعی، ناصر عالیوند، حسینعلی کاظمی، اسدالله مروتی، مؤتمنی و نجم الدین وثوقی از حزب مردم اخراج شدند و به دنبال آن محمدحسین موسوی معاون دبیرکل و مسئول تشکیلات حزب مردم در بخشنامه ای که ناصر عامری آن را امضا کرده بود، با ذکر اسامی اخراج شدگان از کلیه شعب و بخش های مختلف حزب در سراسر کشور خواست «به هیچ وجه با آنها تماس گرفته نشود و به نامه های ارسالی آنان هم جواب داده نشود».

دستگاه رهبری حزب در اعلامیه ای تصریح کرد که برخلاف شایعات موجود هیچ یک از اعضای کادر رهبری گذشتة حزب احضار یا تحت تعقیب دادگاه حزبی قرار نخواهند گرفت. با این حال مدعی شد که به منظور پالودن حزب از عناصر ناسازگار و تفرقه افکن، جریان تصفیه در حزب ادامه پیدا خواهد کرد.(2) موضوع محاکمه و اخراج این نُه تن عضو پرسابقه و کارگردان حزب مردم مدت ها خوراک رسانه ای و خبرسازی برای مطبوعات آن روزگار شده بود. اخراج شدگان در مصاحبه ها و نامه های متعدد همچنان بر حقانیت خود و جفاکاری رهبران وقت حزب پای می فشردند. اینان معتقد بودند که اعضای کادر جدید رهبری حزب بر حسب ضوابط حزبی انتخاب نشده اند و بنابراین دادگاهی که به امر اینان تشکیل شده و حکم اخراج صادر کرده خود و احکامش جنبة قانونی ندارد و نیز معترض بودند که «از متن ادعانامه و

ص:285

اتهامی که به» آنان داده شده بود، اطلاعی نداشتند و معترض بودند که چرا قضاوت دادگاه حزبی نه به حقوقدانان حزب بلکه به «یک پزشک» سپرده شده است.(1)

در این میان ساواک هشدار می داد که تداوم این اوضاع در حزب مردم، رویگردانی و نومیدی مردم کشور را از نظام حزبی حاکم بر ایران بیش از پیش تشدید خواهد داد. ساواک اعتراف داشت که این زد و خوردهای درونی در حزب باعث شده است تا «موقعیت این حزب در بین طبقات مختلف مردم کاملاً سست شده و برای آن وزن و اعتباری قائل» نباشند.(2) ساواک اخراج شدگان را یکی دو بار احضار کرد؛ اما انتقادات پایان نداشت و مخالفان با تشکیل جلسات متعدد به دنبال یافتن راهکارهایی برای برخورد با دستگاه رهبری حزب بودند.(3) اخراج شدگان به دنبال اعلام حکم بدوی تا مدت ها منتظر بودند دادگاه تجدید نظر احکام صادره از سوی دادگاه بدوی را نقض کرده، به تداوم حضور آنان در حزب رأی دهد. اما رهبری جدید حزب از همان آغاز تصمیم خود را دربارة آنان گرفته بود و در این راستا البته تا حد زیادی از سوی شاه، دولت و نیز دستگاه های امنیتی (و به طور مشخص ساواک) پشتیبانی می شد. در هر حال مدت کوتاهی پس از صدور حکم اخراج و توبیخ از سوی دادگاه حزبی، دستگاه رهبری حزب طی نامه هایی جداگانه و با پست سفارشی، احکام صادره برای هر یک از محکوم شدگان را به آدرس آنان ارسال کرد و به دنبال آن دوازده تن از محکوم شدگان طی نامه ای که همگی آن را امضا کرده بودند، نسبت به رأی صادره اعتراض و انتقاد نمودند. در بخش هایی از این نامه چنین آمده بود:

در هفته های اخیر در بعضی از جراید پایتخت اخباری راجع به تشکیل دادگاه بلخ حزب مردم و اخراج نُه نفر و توبیخ کتبی سه نفر از اعضا درج شده بود. وضع یک نفر را که نماینده مجلس شورای ملی و صاحب روزنامه است به دلایل خاص ولی ظاهراً فقد دلیل موکول به بررسی بعدی کرده و یک نفر را هم به خیال فریفتن مردم باهوش ایران تبرئه قلمداد کرده اند... از حزبی که تا سه ماه قبل دارای سابقه متین هفده ساله بوده و روزنه امید و مطمح نظر جمع کثیر ایرانیانی شده بود که نسبت به اصل تحزب در ایران بی تفاوتی عمیقی نشان می دادند [که البته چنین نبود] تشکیل چنین دادگاهی برخلاف مواد

ص:286

اساسنامه حزب تأسف آور است و گویی دست های مسئولان فعلی حزب برای از بین بردن آن و برقراری سیستم تک حزبی سرانجام از آستین ها بیرون آمده و به کار پایان دادن به حیات سیاسی حزبی مشغول شده اند... شخصی را که به عنوان متهم قلمداد کرده و بعداً به خیال فریفتن مردم باهوش ایران تبرئه نموده اند جزء دار و دسته نزدیکان آقای محمد ضائلی [از نزدیکان عامری] فرماندار اسبق شیراز در ایام 28 مرداد سال 1332 و استاندار اسبق کرمانشاهان است که برای بازی کردن نقش خوانده و تبرئه شده او را به میدان آورده اند... عده ای به نام حزب حق ندارند آبرو و حیثیت افراد شریف، پاکباز با شهامت ایران را که سالیان دراز در راه اعتلای نام حزب مردم تن به فداکاری داده اند ملعبه هوس های جاهلانه و مغرضانه خود قرار دهند... رویه گردانندگان فعلی حزب با تشکیل دادگاه بلخ و احتمالاً دادگاه تجدید نظر آن بدان معناست که عکس العمل آنان نسبت به اعضای باصداقت و باشهامت حزب به سبب ابراز عقیده کینه توزی و غرض ورزی است. مدعیان اداره امور احزاب که رویه خود را بر اساس زور و اعمال قدرت و تضییع حقوق حقه افراد بنیان نهند در انظار مردم جامعه و جهان، مردم ناتوانی هستند... متأسفانه گردانندگان فعلی حزب مردم برخلاف نظام اجتماعی کشور و مرامنامه حزب و با توسل به زور و تشکیل دادگاه های فرمایشی حتی موجبات اختناق و جلوگیری از برخورد عقاید و انتقادات اصولی را در یک مکتب سیاسی فراهم کرده اند. بر هیچ کس پوشیده نیست که حزب جای بحث و انتقاد و برخورد عقاید است و اگر مدعیان امروز حزبی به سبب ابراز عقیده و برخورد عقاید عده ای را مردود و مطرود بخوانند خود مردمی ناتوان و زورگو هستند. بنا به دلایلی که اقامه شد دادگاه اولی و دادگاهی که به نام تجدید نظر ممکن است بعداً تشکیل شود خلاف اساسنامه بوده و فاقد صلاحیت است و اینجانب رجاء واثق دارد که متخلفین حقیقی بر طبق آیین نامه ای که بعداً به تصویب شورای عالی خواهد رسید به محاکمه کشیده شده و به کیفر اعمال خود خواهند رسید.(1)

رانده شدگان از حزب کماکان بر مخالفت خود با دستگاه رهبری حزب استوار مانده بودند و از هر فرصتی برای ابراز مخالفت و انتقاد شدید از آنان بهره می بردند و کماکان خود را عضو صدیق و وفادار حزب می شمردند که بناحق و از سوی گروهی تازه به دوران رسیده و دارای

ص:287

سوء نیت از مسئولیت های حزبی کنار گذاشته شده اند. چنانکه وقتی در بیست و هشتم آذر 1352 شورای عالی حزب مردم بدون حضور طردشدگان تشکیل شد تا موضوع شرکت حزب در انتخابات میان دوره ای را مورد بررسی قرار داده و به دلایل شکست حزب بپردازد. کاظم جفرودی و اسدالله مروتی که پیش از آن عضو شورای عالی حزب بودند طی نامه ای تشکیل جلسه شورای عالی را بدون حضور خود محکوم کردند و تصریح نمودند که «برخی از مقامات فعلی حزب مردم در گذشته از عضویت خود در حزب استعفا داده و به حزب دیگری رفته اند [و گویا ناصر عامری چنین کرده بود] و برخلاف اساسنامه مقامات حزبی را احراز کرده اند حق ندارند اعضای مؤمن حزب را از حقوق خود محروم کنند و آنان کماکان خود را عضو حزب می دانند و بدان افتخار هم می کنند».(1)

جفرودی و طرفدارانش دست بردار نبودند. این عده نام «اصلاح طلبان حزب مردم» را بر خود گذاشتند و به مبارزه تبلیغاتی با عامری و حزب مردم پرداختند. یکی از اقدامات تبلیغاتی آنان انتشار نامة سرگشاده ای (یا در واقع بیانیه ای) با عنوان «هم مسلک ارجمند» خطاب به اعضای حزب مردم بود:

هم مسلک ارجمند

اخیراً بخشنامه ای به شماره 4727 _ 17/10/52 به امضای آقای ناصر عامری از طرف سازمان مرکزی حزب مردم به عنوان کمیته های شهرستان های حزب صادر شده و در آن عده ای از هم مسلکان قدیمی، شاهدوست، وطن پرست، مؤثر، صدیق و وفادار را از حزب اخراج شده اعلام کرده اند.

یقیناً به خاطر دارید که در تاریخ 21/6/52 یک دادگاه قلابی برخلاف مواد اساسنامه حزب مردم و سایر مقررات مربوطه در حزب تشکیل شد که جریان آن طی نامه هایی به طور مستقیم و به وسیله بعضی جراید پایتخت به اطلاع آن هم مسلک ارجمند رسید.

اینک که بعد از گذشت ماه ها از جریان تشکیل این دادگاه بلخ چنین بخشنامه ای به نام حزب مردم صادر شده است معلوم می شود غاصبین فعلی مقامات حزبی افرادی ناراحت کم مایه و آشوب طلب هستند و به اصطلاح معروف (تنشان می خارد) و به نظر چنین می رسد که معدودی از اعضای حزب که امروز با آقای عامری همکاری می کنند و ذاتاً

ص:288

خبیث و بر حسب عادت فتری می باشد مانند گذشته دست از تحریکات خود برنمی دارند و تا ناصر عامری جاه طلب و کم مایه را زمین نزنند آرام نخواهند نشست.(1)

مخالفان در ادامه از ضرورت رعایت اساسنامه حزب و اهمیت و اعتبار قانونی آن به مثابه قانون اساسی مورد احترام حزب سخن به میان آوردند. در بخش دیگری از این بیانیه، حمله شدیدی به شخصیت ناصر عامری شده بود:

اگر تنی چند ضعیف النفس و کینه توز با استفاده از زور و قدرت اوضاع امروز حزب مردم را خلاف این اصول جلوه می دهند عمل آنها دلیل بر عدم صحت آن اصول مسلم انسانی و اجتماعی نیست زیرا با نشان دادن حوصلة سیاسی که مدت آن گاهی به لحاظ زمان مادی طولانی ولی از نظر تاریخ اندک است پایان تباه زورگویی آن عده فراخواهد رسید و همان مراجع که در اختیار آنان بود رأی به محکومیت آنها صادر خواهد کرد.

آقای ناصر عامری سابقاً عضو حزب مردم و عضو شورای عالی و عضو کمیته مرکزی آن بود ولی چون از لحاظ علوم و مسائل سیاسی و اجتماعی بسیار کم مایه بود و مانند اغلب افراد کم مایه... حس جاه طلبی شدید بود در دو سال آخر عضویت خود در حزب مقامات قانونی حزب را از راه های غیرحزبی و قبول برخی تعهدات شدیداً تحت فشار قرار داد ولی در برابر اعتقاد راسخ مقامات مؤثر مملکتی به رعایت اصول و مقاومت جوانمردانه و ابراز فداکاری های مسئولان آن ایامِ حزب شکست خورد و چنانکه روزنامه فرمان نوشت به حزب اکثریت پیوست و در حوزه حزبی آقای دکتر رشتی به تمرین پرداخت.

در دو سال اخیر معدودی از اعضای جاه طلب و فرومایه به حزب اوضاع و احوالی برای آن پیش آوردند که ناصر عامری در تلاش های مستمر خود برای احراز مقام های حزبی که استحقاق آن را ندارند برخلاف نص صریح اساسنامه توفقی یابد.

آقای ناصر عامری که به سبب جاه طلبی های خود از حزب مردم مستعفی شده و به حزب اکثریت پیوسته بود تمام امتیازات خود را در حزب مردم که عبارت از عضویت شورای عالی و کمیته بود به موجب بند «ث» از ماده یک و بند «ج» از ماده 38 از دست داده بود و بازگشت او به حزب تابع مقررات و تشریفاتی بود که در اساسنامه مطرح است ولی در هر حال دیگر عضو شورای عالی نبوده [که] بر طبق ماده 30 به عنوان دبیرکل انتخاب شود و

ص:289

رئیس وقت شورای عالی به همین دلیل از گرفتن رأی مخفی خودداری کرد.

اینکه نوشتیم که این عضو احزاب جاه طلب است مطلبی برخلاف حقیقت ننوشته ایم زیرا در هفته ای که او باید برخلاف ماده 30 اساسنامه سمتی را احراز کند پدر او یعنی مربی اصلی او که حقوق زیادی به گردن او دارد بدرود حیات می گوید. جاه طلبی او آن قدر شدید و جاهلانه بود که با وجود توصیه بعضی مقامات وقت حزبی از به تأخیر انداختن جلسه شورای عالی حزب خودداری کرد.

گویی برای عمل خلاف خود تأخیر جلسه شورای عالی را آفتی می دانست.

اما اینکه نوشتم کم مایه است دلایل روشن و منطقی وجود دارد.

یکی اینکه در دو حزب اکثریت و اقلیت در میان اعضای دانشمند و مطلع به علوم سیاسی و اجتماعی آنها نتوانست «گل» کند و در سایه دانش و بینش خود و بر طبق اساسنامه و مقررات حزبی به مقامات آن دست یابد به همین علت جاه طلبی جاهلانه خود را از راه توسل به زور و تخلف آشکار نسبت به مقررات حزبی ارضا کرد.

یکی دیگر مقاله ای است که چند ماه پیش در روزنامه وزین کیهان تحت عنوان «تجربه تلخ گرگان» در اطراف نطق او در گرگان منتشر شد. آن قدر نطق نوشته شده عامری در گرگان به مناسبت انتخاب یک نفر برای مجلس شورای ملی تهی از مطلب علمی و حاوی عناوین غیرعلمی بود که نویسنده چیره دست کیهان او را در لباس غصبی که با اعمال زور به تن کرده است، به باد انتقاد گرفت.

یک نشانه بارز دیگر از کم مایه گی او مذاکره او با اعضای حزب است که چون فاقد منطق و مطالب علمی و سیاسی است در برابر آنها عصبانی می شود و به ادای کلمات رکیک می پردازد و دو طرف را تهدید می کند.(1)

در ادامه این نامه، ناصر عامری متهم شده است که برخلاف مفاد اساسنامه حزب مردم و صرفاً با یاری گروهی جاه طلب و فاسد که اینک گرد او را در دستگاه رهبری حزب گرفته اند و برای در امان ماندن از انتقادات اصولی و قانونی آنان [که خود را در ردیف فداکارترین اعضای حزب می دانستند] اقدام به تشکیل داداگاه قلابی حزبی کرده (برخلاف مفاد اساسنامه) تا همان گونه «که با توسل به زور و اعمال قدرت لباس غصبی دبیرکلی حزب مردم را بر تن»

ص:290

کرده بود، بدون برخورد با مانعی جدی به حضور خود در رأس حزب ادامه دهد. بخشی از این بیانیه به نحوة «سبک، سطحی و پیش پا افتاده» انتقادهای حزب مردم از دولت و حزب اکثریت اختصاص داشت:

... آن هم مسلک ارجمند از طریق جراید از صحبت های نمایندگان اقلیت در مجلس اطلاع حاصل گردید و ملاحظه گردید که همان عده معدود که به جای طرح مسائل مهم مملکتی و ارشاد نمایندگان دولت و ارائه راه حل های صحیح علمی و انتقاد از اعمال نابجا به فقدان ماهی درشت یا کمبود سپور در پایتخت در ایام برفی اکتفا کردند. آنقدر مذاکرات و صحبت های آن عده معدود از نمایندگان اقلیت سبک، سطحی، پیش پا افتاده و فاقد مطلب بوده که لیدر فراکسیون اکثریت در جواب آنها چنین گفت: از مدت ها قبل خبر می دادند که حزب مردم نوسازی شده و با کادر و برنامه های وسیعی آماده شده است تا وظایف خود را که خرده گیری و انتقاد همراه با ارائه طرح های لازم برای رفع اشکال [است] انجام دهد. ما هم به عنوان اکثریت از اینکه یک اقلیت قوی در مقابل خود خواهیم داشت خوشحال شدیم اما در کمال تأسف دیدیم که هیچ خبری نیست زیرا همه ما شنیدیم ناطقین عضو گروه پارلمانی حزب مردم یعنی اقلیت پارلمان هنگام بحث در کلیات لایحه بودجه چه گفتند و ما هر چه سعی کردیم از نطق و خطابه ارشادی خبری نبود.

جناب آقای نخست وزیر هم در پاسخ خویش از نمایندگان حزب مردم گله کرد و گفت:... جز عنوان چند موضوع پیش پا افتاده چون کمبود ماهی و ساختمان چند جاده استانی، مسائل شبیه به این که شخصاً به نارسایی آنها واقف است نمایندگان اقلیت به هیچ موضوع اساسی اشاره ای نکردند.(1)

جناح موسوم به اصلاح طلب (یا همان اخراج شدگان از حزب مردم) رهبری حزب مردم را متهم می ساختند که با وجود دریافت مبالغی کلان وجه نقد از دولت که ماهانه تا «بیش از یک و نیم میلیون تومان» بالغ می شد، در راستای توسعه کمی و کیفی فعالیت های حزب کاری از پیش نمی برند و عمدة این پول ها بین کادر رهبری حزب و نزدیکان و «نورچشمی های» آنان که عمدتاً در مدیریت های مختلف حزب در تهران و سایر شهرهای کشور به کار گمارده شده اند تقسیم می شود. رهبران حزب مردم متهم بودند که با وجود این

ص:291

همه امکانات مالی نتوانسته اند از خیل گستردة افرادی که همه روزه حزب را ترک می کنند و اغلب به حزب اکثریت می پیوندند جلوگیری کنند و «امروز دیگر کسی رغبت به عضویت در حزب مردم نمی کند زیرا این حزب به صورت شعبه ای از حزب اکثریت اداره می شود و هر کس به هر دلیلی که بخواهد عضو حزب بشود ترجیح می دهد به حزب مادر برود». در این بیانیه از اعضای حزب مردم خواسته شده بود اخراج شدگان را کماکان اعضای وفادار و صدیق به حزب به رسمیت بشناسند «و با همکاری و همگامی با آنها حزب را از این تخلفات متوالی و مکرر نجات داده و متخلفین بر طبق اساسنامه تعقیب و مجازات» شوند.(1) در پایان این نامة طولانی بخش هایی از اظهارات شاه پیرامون حمایت او از نظام دو حزبی حاکم بر کشور نقل شده بود که گفته بود کادرهای حزبی ضرورتاً باید نسبت به مرام حزب خود مؤمن و فداکار باشند و در این میان خود را مصداق واقعی این اظهارات شاه دانسته و رهبران وقت حزب را غاصبان و فرصت طلبانی ارزیابی کرده بودند که در آینده ای نه چندان دور و «به اعتبار کلام ملوکانه» توسط آنان از حزب مردم تصفیه خواهند شد.(2) در این میان برخی از اعضای حزب نیز به طرفداری از عامری واکنش نشان دادند. از جمله رضی چلاجور رئیس وقت مؤسسه فرهنگی مهر کیش که خود را عضو دوازده ساله حزب مردم معرفی می کرد، در نامه سرگشاده ای در پاسخ به بیانیة اخراج شدگان نوشت:

با اجازه کدام ماده اساسنامه که با تکیه به آن محاکمه ایشان را خلاف قانون دانسته اند هزاران نفر از اعضای حزب را تنها با یک تلگرام از شرکت در انتخابات [انجمن ها] محروم کرده اند. اگر آقای عامری نمی توانست به عنوان دبیرکل انتخاب شود چرا رئیس سابق تشکیلات حزب که اکنون جزء شماست این مطلب را در جلسه انتخاب عامری مطرح نکرد و شما سه تن اخراج شده چگونه به دبیرکلی عامری رأی مثبت دادید و نیز پروفسور عدل به او رأی داد و گفت با همفکری و مشورت شما او را برگزیده است و بنابراین عامری چگونه با اعمال زور و قدرت دبیرکل شده است؟ شما که امروز سنگ اساسنامه را به سینه می زنید چرا حزب را بدون دبیرکل دو سال نگاه داشته و خود در زیر پرده فعال مایشاء بودید و مانع از تشکیل شورا[ی عالی] می شدید و حتی شورای هفت دقیقه ای شما زبانزد

ص:292

عموم و نقل مجلس ها و سوژه روزنامه ها بود. از انتخاب کمیتة مرکزی که به اتفاق دبیرکل مسئول کلیه امور اجرایی حزب و مصوبات کنگره و شورا است و هیأت بازرسی جلوگیری کردید و بعد یک عنوان دفتر سیاسی را به میان کشیدید آن هم بدون آنکه اساسنامه به آن اشاره کرده باشد. شما آقایان عده ای از اعضا را در دوره قبل از حزب اخراج کردید که بعضی عضو شورا و بعضی دیگر عضو هیأت بازرسی بودند. محاکمه ای هم تشکیل ندادید. به آنها هم نگفتید چرا آنها را به حزب راه نمی دهید. ممکن است بفرمایید این اعمال و اقدامات شما طبق کدام یک از مفاد اساسنامه بود؟ آیا به یاد دارید آنجا که آقای نخست وزیر در مجلس سنا گفتند «شما با لباس حزب وارد اطاق نخست وزیر و وزرا می شوید و با لباس مقاطعه کار خارج می شوید» خطابشان به چه کسی بود؟ [خود وی از بزرگ ترین مقاطعه کاران کشور بود] و وزیر دارایی گفتند از حزب مردم پیش ما آمدند و دلیل آوردند که «باید مالیات مقاطعه کاران کم شود». ممکن است به مردم بگویید منظور ایشان چه کسی بوده است؟ ... با این سماجت می خواهید عضو حزب مخالف باشید تا حزب را یک جا معامله کنید و به مقاطعه کاران بدهید. خریدار بهای خوبی به پای آن می پردازد. اما من جواب سؤالهایم را از چه کسی باید انتظار داشته باشم؟ از اصلاح طلبان موهوم و بی نام و نشان حزب مردم؟ درست در زمانی که حزب ما قوام درستی گرفته، در چنین موقعیتی چند نفر که مسئول کلیه اوضاع آشفته قبلی حزب بودند و در نتیجه چنین اعمالی از حزب اخراج شدند، سر برداشته اند و خود را اصلاح طلب معرفی می کنند، ولی جرأت ندارند یا خجالت می کشند که نام خود را ببرند.(1)

طی ماه های آبان و آذر 1353 که رهبران حزب مردم آمادة برگزاری کنگره چهارم حزب بودند، مخالفان بار دیگر بر تحرکات خود بر ضد عامری و دستگاه رهبری وقت حزب افزودند و به ویژه در نامه ای بدون امضا که برای شرکت کنندگان در کنگره و برخی دیگر از اعضای حزب مردم ارسال داشتند، اتهامات تند و شدیدی را متوجه عامری و رهبران حزب ساختند. سرانجام عامری برای ساکت کردن آنان مجبور شد از ارتشبد نصیری رئیس ساواک کمک بخواهد:

در آستانه تشکیل چهارمین کنگره حزب، نامه پلی کپی شده ای بدون امضا برای

ص:293

شرکت کنندگان در کنگره ارسال شده است و در آن ضمن تهمت های ناروا به کادر رهبری حزب، اینجانب را مأمور سیا و همه اقدامات حزب مردم را دستور مقامات آمریکایی خوانده اند. تصدیق می فرمایید این قبیل شایعات کذب تا چه حد افرادی را که از دورترین نقاط مملکت برای شرکت در کنگره حزب آمده اند نسبت به اصل حزب بدبین می کند. نظر به اینکه ممکن است توزیع کنندگان این مطالب بخواهند در جریان کنگره نیز مخل نظم عمومی شده و افکار عموم را مشوب نمایند، خواهشمند است دستور فرمایید نسبت به شناسایی و تعقیب تهیه کنندگان به هر ترتیب که مقتضی باشد اقدام نمایند. از دستور فوری و مؤکدی که در این زمینه صادر خواهند فرمود قبلاً تشکر می نماید.(1)

نصیری نیز به ساواک تهران دستور داد که «یک یک اعضای [کمی مخالف] را احضار و تذکر داده شود حق هیچ گونه فعالیتی علیه حزب مردم و یا تشکیل دسته یا جمعیت دیگری را ندارند. در غیر این صورت تحت تعقیب قرار خواهند گرفت».(2)

ص:294

فعالیت های انتخاباتی اخیر زنجانچی رئیس اداره تعاون و امور روستاها از اتومبیل های دولتی به نفع حزب ایران نوین استفاده کرده و علیرغم تذکراتی که به وی داده شده فقط شماره اتومبیل های موصوف را به وسیله رنگ محو ولی عملاً به این کار خلاف ادامه می دهد. مشارالیه اضافه نمود:

تخصیص صندوق های اخذ رأی در حوزه های مختلف انتخابیه روی ضوابط قانونی صورت نگرفته و اماکنی که حزب ایران نوین دارای نفوذ است برای هر پنجاه هزار نفر یک صندوق و در نقاطی که حزب مردم نفوذ دارد به ازای هر صد هزار نفر یک صندوق اخذ رأی گذارده شده است که به علت عدم دسترسی کافی انتخاب کنندگان به صندوق های اخذ رأی در این مورد نیز به نفع حزب ایران نوین اعمال نظر شده است.(1)

عامری برای داغ کردن کورة مبارزات انتخاباتی، حملات خود را شدیدتر کرد و در اجتماع حزبی در شهر گرگان از برنامة دولت برای گرفتن شهریه از دانشجویان و مجّانی نبودن هزینه های درمان با وجود پول فراوانی که در دست دولت است، انتقاد کرد. این حملات اگرچه در یک نظام دمکراتیک واقعی امری عادی است، اما عامری فراموش کرده بود که صرفاً موظف به ایفای نقش است و کارگردان این مقدار به او اجازه نداده است. انتقادات عامری خشم شاه را برانگیخت.

این معنی در خاطرات روز سه شنبه بیست و نهم آبان 1352 اسدالله علم وزیر دربار وقت به خوبی منعکس شده است:

صبح شرفیاب شدم. در خصوص عامری، عرض کردم... که می خواهد به تبریز برود برای انتخابات(!) کرسی خالی سنا. برود یا نرود؟ فرمودند، البته برود، ما که به او کاری نداریم. آقایان که این همه سیاستمدار هستند که می گویند حالا که پول نقد گیرمان آمده است باید تحصیلات دانشگاهی مجانی باشد و معالجات مجانی باشد، دیگر خود می دانند. می خواهد برود، می خواهد نرود. هر چه اصرار کردم فایده نبخشید. هیچ نتوانستم شاهنشاه را نرم کنم. فرمودند، آخر یا باید مثل کشور شوروی بود که تحصیلات مجانی [است]، ولی اگر کسی خواست تکان بخورد پدرش را درآورد، یا اگر کسی بی استعداد بود، به دانشگاه راه نداد. ولی در کشور ما فلان بچه تاجر که احیاناً ممکن است

ص:295

علاوه بر بی استعدادی، خبیث و شلوغ کننده هم باشد و ما او را به دانشگاه راه می دهیم، چرا باید پول ندهند که هیچ، جای دیگران را بگیرد؟ لااقل نود درصد آنها که پول می دهند به خاطر همین پول هم که شده، قدری رعایت مقررات را می کنند. به علاوه ما در کنفرانس رامسر که این مطلب را شیرفهم کرده ایم که هر کس استعداد دارد، ولو بی بضاعت، باید درس بخواند و دولت مکلف است به او مخارج تحصیل را بدهد. اما دیگران چرا باید مفت خوری کنند؟ این آقایان سیاستمداران (بدبخت بیچاره!) چرا نطق های ما را نمی خوانند؟ اصولاً چرا یک دقیقه نمی خواهند به خود زحمت بدهند که خط مشی کشور را بدانند. فرمایشات شاهنشاه صد در صد صحیح است ولی مطلب دیگر این است که اگر رئیس حزب مخالف هم نتواند هیچ جور وعده و وعید بدهد، مخالفت هم نکند، پس چه بگوید؟ می گوییم مخالفت سازنده، چه جور، که به جای دیگر برنخورد؟ البته باید در چهارچوب سیاست کلی کشور احزاب با هم زد و خورد بکنند. اما اگر بر فرض یک حرفی هم زیادی زد که نمی شود پدرش را درآورد. [به این ترتیب دیگر] چیزی نمی ماند، یعنی حزبی نمی ماند و مردم دیگر جرأت جمع شدن اطراف کسی نمی کنند. رئیس حزب مخالف، کسی را به نعمت نمی تواند برساند، به مقام هم که نمی تواند برساند، حرف هم که نباید بزند، مخالفت هم که نمی تواند بکند، به این جهت banal [مبتذل] می شود و من به این جهت می گویم که لازم نیست چرا باید تقلید بی موضوع دربیاوریم؟ احتیاج به این کارها نیست.(1)

این چند جملة آخر اقرار و اعتراضی است از یکی از نزدیک ترین اطرافیان شاه و یکی از بلندپایگان قدیمی رژیم سابق دربارة ماهیت نظام و دمکراسی شاهانه. علم به صراحت به «مبتذل» و «تقلید بی موضوع» بودن نمایش دمکراسی دوحزبی اعتراف می کند. به هرحال با پادرمیانی او عامری اجازه یافت برای تبلیغات انتخابات میان دوره ای مجلس سنا به آذربایجان و تبریز برود. عامری هم در تبریز جبران مافات کرده و هر آنچه شاه انتظار داشت بر زبان آورده بود. علم در پنجم آذر 1352 در این باره مختصر و گویا نوشته بود که «نطق دبیرکل حزب مردم را در تبریز دادم ملاحظه فرمودند که تقریباً گفته بود در گرگان گُه خورده ام. فرمودند:

ص:296

خوب است».(1)

انتخابات میان دوره ای در هر دو شهر گرگان و تبریز (و البته آذربایجان) با پیروزی حزب ایران نوین به پایان رسید. عامری به علم اعتراض کرد که دولت هویدا و حزب اکثریت به یمن اعمال نفوذ و تقلب گسترده توانسته اند پیروز شوند. ولی شاه نظر دیگری داشت؛ «[نظر عامری] ابداً [درست نیست] هیچ وقت به این بی طرفی انتخابات انجام نشده بود». (2)

انتخابات میان دوره ای شهسوار که در مهر 1353 برگزار شد آزمونی دیگر برای حزب مردم و در حقیقت برای دمکراسی شاهانه بود. شاه در هفتم اردیبهشت 1353 گفته بود «وزیر کشور نباید عضو هیچ حزبی باشد و استانداران نیز باید رعایت کامل بی طرفی را بکنند».(3) به دنبال این اظهارات شاه، دکتر جمشید آموزگار که خود را وزیر کشور غیرحزبی می دانست در نهم اردیبهشت 1353 تعداد زیادی از استانداران حزبی را با افرادی کمتر دارای تعصب حزبی و احیاناً بی طرف جایگزین کرد و این امر با نظر مساعد رهبران حزب مردم مواجه شد که امیدوار بودند در انتخابات پیش رو اعمال نفوذ انقلاب حزب اکثریت و دولت هویدا به حداقل برسد.(4) طی ماه های بعد عامری از پیروزی های حزب مردم و روزهای به اصطلاح «درخشان تر و بارورتری» که در انتظار آن بود، سخن به میان می آورد.(5) حزب مردم در انتخابات میان دوره ای شهسوار فعالانه شرکت کرد. با این احوال در این انتخابات حزب مردم با اختلاف بسیار اندکی کرسی شهسوار را در مجلس بیست و سوم به حزب ایران واگذار کرد. حزب اکثریت فقط با دویست و پانزده رأی بیشتر پیروز میدان شده بود. پس از پایان انتخابات، حزب مردم کوشید وانمود سازد که حزب اکثریت برای پیروزی در این انتخابات تقلبات گسترده ای انجام داده و دلیل می آورد که به طور مثال «جمعیت چالوس [از توابع شهسوار] فقط هشتاد خانوار است ولی آرای به صندوق ریخته شده حدود هزار و چهارصد رأی است».(6) دولت به این گونه اعتراضات وقعی ننهاد و به ویژه شخص هویدا رهبران حزب مردم را بی سواد و نادان خواند که بصیرت فهم پیشرفت های کشور را ندارند و کورکورانه «همه

ص:297

دگرگونی ها را با عینک سیاه بدبینی نگاه می کنند». هویدا تأکید کرد که آرزوهای رهبران حزب مردم در تشکیل دولت هرگز تعبیر نخواهد شد و حزب اکثریت او «همیشه نوین است» و «حزب امروز و ایران فرداست و هیچ گاه کهنه نخواهد شد».(1) هویدا غافل بود که تا چند ماه دیگر کشتیبان را سیاستی دگر خواهد آمد و دموکراسی دو حزبی شاهانه به یک اعلام شاهنشاه به دموکراسی تک حزبی تبدیل خواهد شد و هر دو حزب اکثریت و اقلیت به فرمان شاهنشاه تبدیل به حزب واحد رستاخیز می شوند.

در آذرماه 1353 در برخی شهرهای کشور انتخابات انجمن های شهر هم برگزار شد که حزب مردم ترجیح داد اساساً برای برخی از آن مناطق کاندیدایی معرفی نکند؛ چه اینکه می دانست کاندیداهایش شانسی برای پیروزی نخواهند داشت. طبق معمول روزنامه مردم ارگان حزب در طول دوره برگزاری این انتخابات دولت را به اعمال نفوذ متهم می کرد.(2) متقابلاً دست اندرکاران حزب ایران نوین نیز «حزب مردم [را] تهی از فکر و اندیشه» دانسته و موضع گیری اخیر آن را تجاوز «به حقوق مردم» ارزیابی می کردند. آنچه بود این انتخابات هم با پیروزی تمام و کمال کاندیداهای حزب ایران نوین به پایان رسید.(3)

از جمله مهم ترین طرح های عامری و رهبری جدید حزب مردم، تمهید مقدمات برای شرکت فعالانه و تأثیرگذار در انتخابات دوره بیست و چهارم شورای ملی و دوره هفتم سنا بود. در اوایل شهریور 1353 اعلام شد که برخلاف دوره های گذشته، حزب مردم در دوره آتی انتخابات مجلسین، برای تمام حوزه های انتخابیه کاندیدا معرفی خواهد کرد و قصد دارد در تمام حوزه ها مبارزه شدیدی را با حزب اکثریت و دولت هویدا ترتیب دهد و این بار کاندیداهای حزب مردم را از میان موجه ترین چهره های عضو حزب برمی گزیند و مانع از حضور افراد فرصت طلب در عرصه انتخابات خواهد شد.(4) محمد فضائلی رئیس شورای عالی حزب مردم وعده داد که بر اساس اراده شاهنشاه مبنی بر آزاد بودن دوره آتی انتخابات مجلسین، حزب مردم اجازه نخواهد داد که دولت هویدا و حزب او در انتخابات تقلب کرده و

ص:298

اعمال نفوذ نماید(1) و برخی دیگر از رهبران حزب هم وعده دادند که در انتخابات آینده مجلسین سنا و شورا، جایگاه اقلیت و اکثریت تغییر خواهد کرد و حزب مردم در جایگاه حزب اکثریت و حاکم قرار خواهد گرفت.(2) بدین ترتیب در اواسط سال 1353 رهبران حزب مردم نسبت به انتخابات آینده مجلسین سنا و شورا نگرش بسیار امیدوارانه ای داشتند.(3)

عامری در روز شنبه بیست و هفتم مهر 1353 در جلسه شورای عالی حزب با اشاره به طرح برگزاری کنگره چهارم حزب مردم طی روزهای دوم تا پنجم آذر تأکید کرد که حزب با بهره گیری از تجاربی که از انتخابات میان دوره ای شهسوار به دست آورده است، در انتخابات آینده مجلسین حضوری همه جانبه و قدرتمندانه خواهد داشت و «رقبای ما به خوبی درک کرده اند آن روزگاری که انتخابات میان دوره ای را بدون داشتن رقیب و یا انتخابات سراسری کشور را حتی بدون داشتن رقیب جدی انجام می دادند، گذشته است. دیگر در هیچ منطقه یا ناحیه ای هیچ انتخابات کوچک و بزرگی انجام نمی شود که با مبارزه سرسخت افراد حزب ما رو به رو نشود».(4) در چهاردهم آبان 1353 بار دیگر تأکید کرد که در انتخابات آینده مجلسین سنا و شورا پیروزی «قطعاً متعلق به حزب مردم است».(5)

به دنبال برکناری عامری از دبیرکلی حزب مردم در اوایل دی 1353، رهبری حزب مردم باز هم از تلاش همه جانبة حزب برای شرکت گسترده و فعال در انتخابات آتی سخن به میان آورد.(6) در اواخر بهمن 1353 از تمهیدات رهبری جدید حزب برای بسیج تمامی امکانات حزب مردم برای حضور چشمگیر و فعال در انتخابات مجلسین سنا و شورا در سال 1354 سخن در میان بود و آخرین دبیرکل حزب، محمد فضائلی می کوشید چنین وانمود سازد که تغییر باز هم ناگهانی دبیرکل سابق حزب مانع از حضور فعال حزب مردم در انتخابات دور آینده نخواهد شد.(7) طی روزهای آتی باز هم رهبران درماندة حزب مردم پیرامون شرکت فعالانه حزب در انتخابات آتی در حال رجزخوانی البته بدون پایه و اساس بودند و می گفتند «مبارزة با حزب

ص:299

مردم در انتخابات آینده کار آسانی نیست».(1) در آخرین روز حیات و فعالیت حزب مردم و در دهم اسفند 133 هم باز روزنامه مردم، ارگان این حزب، از قول رهبران و دست اندرکاران حزب مردم مدعی شد که «قدرت حزب مردم باعث نگرانی دیگران [مقصود دولت هویدا و حزب ایران نوین بود] شده است».(2) اما این رجز خوانی های بی اساس رهبران حزب مردم فقط تا بعد از ظهر روز یکشنبه یازدهم اسفند 1353 ادامه پیدا کرد و با اعلام انحلال حزب سابق و تشکیل حزب واحد رستاخیز دور جدیدی از حیات سیاسی حاکم بر کشور آغاز شد.

ص:300

وامی داشت امکان پیشرفت حزب خیلی بیشتر می شد.

تعداد تقریبی عناصری که از طریق وابستگی های صنفی با اتحادیه ها و غیره به طور غیرمستقیم به نفع حزب فعالیت دارند در اوایل دبیرکلی آقای عامری کارگران و طبقات زحمتکش از حزب مردم استقبال زیادی کردند ولی چون در عمل حزب نتوانست بسیاری از خواسته های کارگران را عملی سازد و از طرفی کادر اداره کننده سازمان های وابسته ضعیف و بی اطلاع به امر کارگری بوده لذا به مرور از وابسته ها کم شد تا جایی که حزب مردم با وجود کرایه محلی به نام سازمان کارگران در میدان 24 اسفند نتوانست از کم شدن مراجعات کارگران به حزب بکاهد و گو اینکه در این اواخر پرویز اعتصام به عنوان معاون دبیرکل در امور کارگری و اصناف از طرف آقای عامری معرفی گردید ولی این شخص پس از مدتی به اروپا رفت و اینک نزدیک دو ماه است در خارج از کشور می باشد و امور صنفی و کارگری حزب در بلاتکلیفی است و احساس می شود که طبقه کارگر نسبت به حزب مردم بی تفاوت شده اند. در حال حاضر حدود 2000 نفر به طور غیرمستقیم در تهران به نفع حزب مردم فعالیت دارند.(1)

حزب مردم کماکان در دوره بیست و سوم مجلس شورای ملی دارای سی و هفت کرسی بود و از ده یا یازده نفری که در آغاز در مجلس سنا عضو حزب مردم بودند، در اواسط شهریور 1353 فقط هشت نفر در این موضع باقی مانده بودند که آنان هم تقریباً هیچ گونه فعالیت حزبی نداشتند. تا قبل از آمدن عامری وضع مالی کمیته های پراکنده حزب مردم در شهرها و استان های مختلف رضایت بخش نبود. ولی پس از آن و به ویژه با کمک های مالی دولت هویدا بهبود محسوسی در این باره حاصل شد. بنا به گزارش ساواک:

تا قبل از دبیرکلی آقای عامری وضع مالی کمیته های حزبی بدین صورت انجام می گرفت که هر یک از افرادی که در شهرها دنبال وکالت بودند به ادامه حیات حزب در آن محل کمک هایی می نمودند و اگر وکیل می شدند با شور و علاقه بیشتری در حفظ کمیته ای که از آنجا نماینده شده بودند می کوشیدند و به هر طریق بودجه از طرف خود و چه با کمک چند نفری از مردم متمکن محل هزینه حزب را می پرداختند و افرادی هم بودند که به علت چند بار شکست و عدم توفیق کنار می رفتند ولی در محل عده ای از افراد حزب با کمک مادی

ص:301

خودشان و با اجاره محل کوچک تری در حفظ تابلو حزب همت می نمودند و نیز طبقاتی هم بودند که وقتی کاندیدای شکست خورده آنها به کلی کنار می رفت آنها نیز چون قادر به پرداخت هزینه حزب نبودند و یا میل نداشتند چنین هزینه های را تحمل کنند تابلو حزب را پایین می آوردند. ولی عضویت خود را در حزب مردم انکار می کردند [نمی کردند] و در اکثر جشن ها و روزهای ملی به نام حزب مردم شرکت و تظاهرات داشتند ولی رسماً حزب مردم در آن قبیل شهرها دارای شعبه و محل نبوده. با آمدن عامری که صحبت از کمک های دولت به حزب شد وضع به صورت دیگر درآمد به این معنی که حزب کرایه محل کلیه شعبات حزب را می پردازد. برای هر کمیته اثاثیه ای می دهد و یا دستور خرید آن را به کمیته شهرستان صادر می کند.(1)

ساواک تأکید دارد که حزب مردم اتکای چندانی به حق عضویت های ماهیانه و یا کمک هایی که هر از چند گاه از سوی محافل و شخصیت های مختلف به آن می شود، ندارد و اساساًَ «با کمک های محرمانه دولت اداره می شود و به هیچ وجه با دریافت صرفاً حق عضویت قادر به ادامه کار خود نیست».(2)

در اواسط شهریور 1353 رهبر حزب مدعی بود که روزنامه ارگان رسمی حزب حدود هجده هزار تیراژ دارد. روزنامه مهر ایران هم که از سالیان گذشته و به ویژه در مقاطع بحرانی و ضعف مفرط حزب مردم در نقش ناشر افکار این حزب ظاهر می شد، پس از آنکه از اخراج شدگان از حزب حمایت کرد، اجازه نیافت عنوان «ناشر افکار حزب مردم» را در بالای صفحه نخست خود قرار دهد. در آن برهه روزنامه مهر ایران هر از چندگاه مطالبی در حمایت از حزب مردم چاپ و منتشر می کرد. در این میان رهبری حزب برای تمام کمیته ها و شعب حزب در سراسر کشور بودجه یکسانی در نظر نمی گرفت و بودجه ماهانة کمیته های حزبی بین هزار تا پنج هزار تومان در نوسان بود.(3) این موضوع از سوی برخی اعضا و سرپرستان حزب در شهرهای مختلف همواره مورد اعتراض و انتقاد بود که معتقد بودند رهبری حزب بنا بر سلیقة شخصی و ارتباطات ویژه ای که با برخی رؤسا و مدیران حزبی در بخش های مختلف کشور و تهران دارد حقوق و مزایای بیشتری به آنان می پردازد و حقوق بسیاری دیگر از مسئولان ریز و

ص:302

درشت حزب را تضییع می کند.(1) این باور عمومی وجود داشت که هنوز هم کماکان رابطه بسیار بیش از ضابطه بر امور مختلف حزب سایه افکنده و متنفذان و کارگردانان درجه اول حزب بر حسب منافع خصوصی شان، در حزب عمل می کنند. ساواک در این باره، موضوع توجه تبعیض آمیز رهبران حزب به تشکیل و تقویت کمیته های مختلف حزبی را شاهد مثال آورده است:

متأسفانه نظر مقامات رهبری به کمیته ای [کمیته های] حزبی یکسان نیست و اگر چنین بود وضع حزب مردم جداً رونق بیشتری می گرفت. هر یک از مسئولان بالای حزب به مناسبت وضع خود به یکی از شعبات نظر دارند و سعی دارند از موقعیت حزبی خویش در جهت جلوه دادن وضع محلی که می خواهند شخصاً کاندیدا شوند و یا وکیل آنجا هستند اغراق آمیز حرف می زنند. مثلاً دکتر موسوی امین که معاون حزب در امور تشیلاتی است و قاعدتاً باید کوشش در جهت پیشرفت کلیه کمیته ها داشته باشد بیشتر کوشش خود را صرف شعبات حزب در استان آذربایجان شرقی و هشترود حوزه انتخابیه خود می کند و همین طور سایر افراد کادر رهبری و این مطلبی است که سابقاً هم در حزب بوده و حالا هم عملی است و به همین خاطر هیچ گاه با چنین طرز تفکری حزب آن طوری که لازم است واقعاً به جلو نخواهد رفت.

هنوز هم رابطه، هرنوع ضابطه ای را در حزب محو می کند. کافی است دبیرکل و یا افرادی نظیر رامبد _ فضائلی _ فرهادپور _ موسوی و یا چند تن دیگر نظیر اینها که در حال حاضر در حزب صاحب نفوذ هستند اراده کنند که شخصی را در محلی صاحب مقام حزبی کنند و آن وقت است که هیچ کس را یارای اظهارنظر نیست و فعلاً اکثر شعبات حزب به این طریق نباشد[؟] که البته نظیرش در سابق هم زیاد بوده. شعبات حزب به طور مرتب با تهران، در هر مورد مکاتباتی دارند ولی اقدامات در تهران کند است و در نتیجه آنها که تازه نفس هستند آزرده خاطر و دلسرد می شوند.(2)

گزارش های ساواک حاکی از رقابت هلاکو رامبد و ناصر فرهادپور، از اعضای قدیمی حزب مردم، با ناصر عامری است. با این حال به قول ساواک رقبای عامری هنوز خود را قادر به

ص:303

عرض اندام در برابر او نمی دانستند.

ص:304

آن روز ایرانی خبر داده و تصریح کرد که در این باره اقدام لازم صورت گرفته و کنگرة حاضر آن را تأیید و تصویب خواهد نمود. عامری برنامه های دولت هویدا در زمینه انقلاب اداری و اجرای مفاد انقلاب سفید شاه را ناکام و شکست خورده ارزیابی کرد و تا توانست از شاه تمجید و تحسین کرد و اضافه نمود که «ما در این ده سال اثری از مبارزه با فساد ندیده ایم».(1) بقیة سخنرانان نیز با ستایش از شاه به سیاست ها و اقدامات دولت و حزب اکثریت از جنبه های دیگری حمله کردند و از جمله دخالت ها و تقلبات دولت و حزب ایران نوین در انتخابات پیشین را سرزنش کردند.(2)

در حالی که هنوز کنگره حزب مردم برقرار بود، هویدا با تمسخر به انتقادات عامری و دیگر رهبران حزب مردم از دولت و حزب اکثریت پاسخ داد و گفت «آنها که ایراد می گیرند بهتر است خارج از گود ننشینند، راه حل [ارائه] بدهند و عمل کنند. ولی می گویند راه حل ها را در گاوصندوق ها گذاشته ایم تا خودمان بیاییم. ولی می ترسم هزاران سال این راه حل ها در گاوصندوق ها بمانند و کهنه شوند».(3)

کنگرة چهارم حزب مردم تعداد اعضای شورای مرکزی حزب را از یکصد و پنجاه تن به سیصد و بیست نفر افزایش داد. از اعضای وقت شورای مرکزی (عالی) فقط هفتاد تن به شورای جدید وارد شدند و حدود دویست و پنجاه تن از چهره های جدید حزب مردم وارد شورای مرکزی (عالی) شدند. شورای عالی جدید هم به زعم خود دبیرکلی ناصر عامری بر حزب مردم را برای چهار سال آتی تأیید و تصویب کرد و محمدحسین موسوی کماکان قائم مقام دبیرکل حزب مردم باقی ماند. عامری در کنگره تصریح کرد که حزب مردم با اقتدار در انتخابات آیندة مجلسین سنا و شورا حضور پیدا خواهد کرد و از اعضای حزب خواست برای مبارزه جدی با حزب اکثریت آماده شوند.(4) شورای عالی جدید حزب کادر جدید رهبری حزب و هیأت رئیسة خود را برگزید. محمد فضائلی بار دیگر رئیس شورای عالی حزب شد و علاوه بر دبیرکل، رئیس شورای عالی، روسای فراکسیون های پارلمانی حزب در مجلسین سنا و شورا

ص:305

و نیز رئیس هیأت بازرسی حزب که طبق مفاد اساسنامة حزب عضو کمیته مرکزی حزب بودند، ده عضو دیگر کمیته مرکزی به این شرح انتخاب شدند: رحیم زهتاب فرد، عبدالحسین طباطبایی، محمدحسین موسوی، حسن افشار، فرهنگ باقری، اسماعیل سمیعی، جمشید مدحت، مؤید قهرمانی، داود رجالی و مجتبی جعفری. از این عده جمشید مدحت، مؤید قهرمانی، داود رجالی، اسماعیل سمیعی و فرهنگ قهرمانی از تازه واردان و برکشیدگان عامری بودند. این ترکیب جدید کمیته مرکزی نشان می داد که دبیرکل قصد دارد در روندی تدریجی و مداوم کادر رهبری حزب را به طور مستقیم و قاطع تری در اختیار بگیرد و از نفوذ و حضور رقبای خود بکاهد. چنان که ناصر بهبودی از اعضای مؤثر و قدیمی حزب که پیش از آن معاون دبیرکل بود در این ترکیب جدید رهبری دیگر به بازی گرفته نشد. با تصویب کنگره و تأیید شورای عالی اعضای هیأت بازرسان کل حزب که پیش از آن هفت نفر بودند به شرح زیر به یازده نفر افزایش یافت: ناصرقلی فرهادپور، عظمی نفیسی، حسنعلی محققی، محمد اسدی، ساغر یغمایی، انوشیروان افراسیابی، حکمت یزدی، ضیاء مدرسی، تقی افراخان، حسین ذکاء و عباس کنی. در اواخر آذر 1353 و در اولین جلسه کمیته مرکزی ناصر عامری رئیس کمیته و حسن افشار و عبدالحسین طباطبایی هر دو نایب رئیس و رحیم زهتاب فرد و جمشید مدحت منشیان کمیته مرکزی جدید حزب شدند. هیأت بازرسی حزب در بیست و چهارم آذر 1353 ناصرقلی فرهادپور را رئیس، حکمت یزدی را نایب رئیس و تقی افراخان را منشی آن هیأت کرد.

ناصرقلی فرهادپور از مدت ها قبل در سلک طرفداران مطیع ناصر عامری درآمده بود و پیش از آن هم بر هیأت بازرسی حزب ریاست می کرد. ناظران این تحولات را گامی دیگر در راستای تحکیم موقعیت و جایگاه عامری در رأس حزب ارزیابی کردند.(1) چنین تصور شد که حزب مردم در طول برگزاری این کنگره نشان داد که از پتانسیل های جدیدی برای مقابله قدرتمندانه و مؤثر با حزب ایران نوین برخوردار شده است و برخی ادعا کردند که «به جرأت می توان گفت حزب ایران نوین در عمر بیش از یک دهه خود تاکنون هرگز با چالشی چنین بزرگ رویاروی نبوده است».(2)

ص:306

کنگره چهارم حزب مردم در پایان کار خود قطعنامه ای صادر کرد و برنامه های حزب برای آینده و رویکرد آن نسبت به تحولات سیاسی اقتصادی و اجتماعی کشور (با تأکید بر نقش قاطع شاه در انجام امور ریز و درشت کشور و در عرصة داخلی و خارجی) را شرح داد و انتقاداتی را متوجه دولت هویدا نمود و در پایان تقاضاهایی از شورای عالی و دستگاه رهبری حزب به عمل آورد. در بخشی از این قطعنامه آمده بود:

تأمین حقوق حقه ملت ایران از درآمد سرشار نفت، صنعتی شدن کشور، تقویت نیروی دفاعی کشور و ایفای نقش توانای ایران در حفظ آرامش منطقه و ایجاد سیستم دفاعی مؤثر آسیا، کوشش در راه غیر اتمی ساختن منطقه خاورمیانه و کمک به استقرار یک سیستم خلع سلاح عمومی در جهان و تقویت سازمان ملل متحد، سیاست مستقل ملی، محکوم ساختن اشغال اراضی کشورها به زور و پشتیبانی از تخلیه سرزمین هایی که در خاورمیانه عربی به زور اشغال شده و محکوم ساختن هرگونه تصرف اراضی دیگران به زور و شناختن حقوق ملت فلسطین و پیکار جهانی علیه بی سوادی، فقر و جهل و کمک به کشورهای کم رشد و رو به رشد، برخورداری عموم طبقات ملت از آموزش و بهداشت رایگان، تعمیم بیمه های گوناگون که مستقیماً از رهبری های ارزنده شاهنشاه آریامهر به دست آمده مورد تأیید یک صدای کنگره است. کنگره از کادر رهبری حزب می خواهد که همه نیروهای خود را در راه حفظ و بهره وری و پشتیبانی و نشر و تبلیغ وسیع این توفیقات شگرف و اجرای کامل اصول انقلاب شاه و ملت، در خدمت گرفته به کار اندازد.(1)

ص:307

بر دامنه کبر و غرور شاه افزود و چنان دچار توهمش کرد که گویی برای حل تمام مشکلات و مسائل مبتلابه داخلی و بین المللی راه حل دارد و لاف می زد که ایران به رهبری او به زودی پله های ترقی و توسعه را پشت سر گذاشته در ردیف چند کشور نخست جهان جای خواهد گرفت. او حتی این اواخر و برخلاف دیدگاه های خود طی دهه های 1320 و 1330 و تا میانه دهه 1340، روش سیاسی حاکم بر کشورهای غرب را به سخره گرفته و آنان را دعوت می کرد برای در امان ماندن از آینده ای مبهم و تاریک که در انتظارشان است، سیاست ورزی را از او بیاموزند!

شاه هرگونه انتقاد و مخالفت احتمالی این حزب را، که اساساً زرگری و صوری بود، انتقاد از شخص خود و برنامه هایش ارزیابی می کرد و بدین ترتیب دست اندرکاران حزب اقلیت دیگر نمی دانستند پیرامون مسائل مختلف در مجلس و بیرون از مجلس چه موضعی اتخاذ کنند که شاه را رنجیده خاطر نکند. در واقع فلسفة وجودیشان حتی برای خودشان غیرقابل تشخیص شده بود. مشکلی بس بغرنج و لاینحل پیش آمده بود: نه جسارت داشتند به طور جدی دولت هویدا و حزب اکثریت ایران نوین را مورد نقد قرار دهند، که خود را منتسب به شاه می کردند و نه اینکه تأیید سیاست های جاری کشور برای آنان معنا و مفهومی پیدا می کرد که حزب اکثریت و دولت هویدا مجری آن بود. بدین ترتیب برای مخالفت یا موافقت دیگر مرزی ولو نسبی برای حزب اقلیت مشخص بود.(1) هلاکو رامبد لیدر دیرپای فراکسیون حزب مردم در مجلس شورای ملی به موردی از این وضعیت بحرانی حاکم بر بازی حزبی آن روزگار چنین اشاره کرده است:

یک بار نمایندگان حزب مردم تصمیم گرفتند که در مورد بودجه دولت به عنوان مخالف صحبت نکنند زیرا معتقد بودند که تذکرشان اثری ندارد. مقامات دولتی از چند تن از وکلای مجلس خواستند به عنوان مخالف صحبت کنند که دولت بتواند به عنوان پاسخ به آنها مطالبی را درباره بودجه صحبت کنند... بعد اطلاع یافتیم که اعلیحضرت خبر داده اند که متن نطق [حزب مردم] را یک سفارت خارجی تهیه کرده است. من به دیدن نصیری رفتم و گفتم نطق در داخل حزب مردم تهیه شده، نصیری به تندی گفت اطلاع شما

ص:308

صحیح نیست. اعلیحضرت خبر موثق دارند که این نطق توسط خارجیها تهیه شده است، حالا شما اطلاعاتتان از اعلیحضرت بیشتر است؟(1)

اسدالله علم بارها در این باره با شاه سخن گفته و نسبت به پیامدهای سوء این وضعیت، که حزب اقلیت مردم حق نداشته باشد کمترین انتقادات را متوجه دولت ساخته و در همان حال اکثریت هر آنچه می خواهد به خورد مردم کشور بدهد، هشدارهای جدی به او داده بود. از جمله به او گفته بود بگذارد «دریچة اطمینانی باز» شود و حزب مردم که اینک «شیر بی یال و دم و اشکم است» بتواند انتقاداتی کم ضرر یا بدون ضرر متوجه دولت کند. اما شاه گوش شنوا نداشت.(2)

شاه علاقه نداشت حزب اقلیت حتی دولت هویدا را متهم به تقلب یا اعمال نفوذ در انتخابات گوناگون سازد و یا اینکه مدعی باشد در کشور موضوعی مثل گرانی و تورم وجود دارد و یا جاده ای در فلان منطقه آسفالت نشده است. تمام این موارد را شاه در حکم انتقادات و حملات نامعقول و بنابراین لازمة برخورد قهرآمیز با حزب اقلیت می دانست.(3) علم آرزو می کرد شاه اجازه دهد حزب اقلیت ولو به طور نسبی و صوری بتواند در مقابل حزب اکثریت و دولت هویدا تحرکی از خود نشان دهد و معتقد بود این امر «حیات کوچکی به آن می بخشد که این حزب را از بله قربان گو بودن در می آورد» و اضافه می کرد که «یکی از روزنامه های انگلیسی نوشته بود در ایران دو حزب موجود است: یکی حزب بر سر کار که نسبت به اوامر همایونی «البته» (Of Course) است و دیگری حزب مخالف که آن هم حزب «بله بله قربان» (Yes) است. واقعاً غیر از این هم نمی شود. انگلیس گُه می خورد که برای ما تعیین تکلیف می کند».(4) در تندتر شدن آتش خشم و غضب شاه بر ضد حزب مفلوک مردم، هویدا هم نقش قابل توجهی داشت. او که فردی بسیار سیّاس، رند و برخلاف ظاهر بسیار کینه توز بود، در خشمگین تر ساختن شاه از موضع گیری های حزب اقلیت در مقاطع مختلف سخت چیره دست بود.(5)

ص:309

اسدالله علم با وجود آنکه خود از نزدیک ترین اشخاص به شاه بود، با تمام دسایسی که به کار بست هیچ گاه نتوانست موقعیت هویدا را نزد شاه متزلزل و از جمله مانع از تأثیرپذیری های شاه از او در زمینة انتقادات و موضع گیری های حزب اقلیت مردم شود. چنان که در خاطرات روز جمعه بیست و هفتم اردیبهشت 1353 خود در این باره نوشته است:

هنگام شرفیابی مطلبی در خصوص اقلیت پیش آمد که حدس چند روز مرا درباره استحکام دولت هویدا باز هم تقویت کرد. آن اینکه به شاهنشاه عرض کردم تکلیف [حزب] اقلیت چیست؟ عامری اجازه شرفیابی می خواهد. فرمودند قابلیت ندارد. عرض کردم پس چه بکند؟ فرمودند اگر قابل بود خودش را نشان می داد. عرض کردم اگر زبان و قلم آنها آزاد باشد خیلی می توانند استفاده کنند و اگر نباشد هیچ. فرمودند باید بدانند که گُه زیادی نباید بخورند. عرض کردم پس هیچ گُهی نخواهند شد. فرمودند معلوم است. باری فکری می کنم حالا حالاها هویدا میهمان ما [در مقام نخست وزیری] است.(1)

علم با توجه به اقدامات خلاف قاعده و در عین حال کارسازتر هویدا، اقدامات شاه در اعلام بی طرف بودن وزیر کشور و استانداران در برگزاری انتخابات را بی اثر می دانست چنان که «برای حزب اقلیت هیچ آبی گرم نمی کند. فقط برای این است که در انتخابات آینده هویدا با چهرة مردمی تر و محکم تری بر سر کار بیاید. عجیب این است که چرا من نمی دانم این طورها می شود».(2) علم که به خاطر ارتباط نزدیک با شاه و آگاهی از موضع و عملکرد دولت اطلاع بسنده ای از بازی مشمئز کنندة حزبی و سیاسی آن روزگار داشت در خاطرات روز جمعه هجدهم مرداد 1353 خود در این باره نوشته بود:

از حکومت مردم بر مردم خیلی فاصله داریم و نمی دانم این عیب به چه صورت مرتفع خواهد شد و کشور بر پایه و اصول مستحکم قرار خواهد گرفت. در جایی که دولت در جواب اقلیت می گوید چه بخواهید و چه نخواهید من بودجه سال آینده و بودجه های سال های آینده را هم به مجلس خواهم آورد و اقلیت نتواند حتی ادعای توفیق در انتخابات را بکند، باید تصدیق کرد که خیلی دور از این مرحله هستیم.(3)

شاه در طول دهة 1350 به سرعت نسبت به حزب اقلیت مردم بدبین تر می شد و چنان

ص:310

می پنداشت که رهبران این حزب به تدریج از دامنه وفاداری خود نسبت به حاکمیت و شخص او می کاهند و این موضوع مشکلات پیش روی حزب اقلیت را زایدالوصف می ساخت.(1) بدین ترتیب حزب اقلیت دیگر واقعاً جسارت پیدا نمی کرد ولو در مسائل بسیار بی ارزش تر از آنچه قبلاً اظهارنظر می کرد، بتواند سخنی بر زبان بیاورد. علم وزیر دربار در شهریور 1352 از این بابت دیگر از حزب مردم قطع امید کرده بود:

اعضای هیأت مدیره حزب مردم شرفیاب شدند. شاهنشاه نطقی فرمودند که برای یادگار این جا می گذارم و قضاوت را به خواننده واگذار می کنم که به این صورت تشکیل اقلیت ممکن است یا خیر؟ من فکر نمی کنم کسی باز جرئت حرف زدن پیدا کند. یعنی دولت هم به این صورت نخواهد گذاشت.(2)

هر چه زمان بیشتری سپری می شد اقلیت در مجموعه حاکمیت و نزد شاه ذلیل تر و بی تأثیرتر می شد و به تبع آن بازی حزبی صورت مسخره تری به خود می گرفت. علم در شانزدهم شهریور 1353 به موضوع تهوع آور شدن بازی حزبی در صحن علنی مجلس شورای ملی چنین اشاره دارد:

راستی عجیب این است که در مجلس هم هر وزیری حاضر می شود فقط تکیه کلامش این است که به عرض [شاه] رسیده و تصویب شده است. [یعنی] دیگر شما غلط زیادی نکنید. تازه این را به اعضای حزب اکثریت می گویند. تکلیف اقلیت که معلوم است. به این صورت [شاه] می خواهند حس احترام به کشور و علاقه به سرنوشت خود در مردم به وجود آید. یاللعجب [!](3)

شاه با ذهن مالیخولیایی اش هر حرکت و انتقادی را حتی از سوی عوامل رژیم خودش زیر سر خارجی ها می دانست. علم در خاطرات روز بیست و هفتم آذر 1353 خود در این باره نوشته بود «باز راجع به اقلیت که شاهنشاه هیچ نوع تکلیفی بر آن تعیین نمی فرمایند، فقط اظهار عدم اعتمادی عمیق نسبت به بعضی مسئولین آن کردند که باعث تعجب من شد؛ از لحاظ اینکه از خارجی ها الهام می گیرند».(4) هویدا نیز از ترس اینکه مبادا روزی مجبور شود کرسی صدارت را رها کند

ص:311

به این توهمات شاه دامن می زد. به قول علم «نخست وزیر زرنگی عجیبی دارد. اول در ذهن شاهنشاه می گذارد که این امر خودتان بوده تا شاهنشاه تعصب پیدا کنند. بعد هر قصه ای می خواهد در زیر جور می کند. چنان که در مورد کنی رئیس حزب مردم هم گفته بود [در اوایل مرداد 1351] که چطور کسی می تواند تفوه بکند به اینکه در امور سلطنت شاهنشاه آزادی انتخابات نیست؟(1)

عامری که در همان چند ماه نخست دبیرکلی اش بر حزب مردم و در جریان رقابت های انتخاباتی میان دوره ای که سخنانی در انتقاد از سوء عملکرد دولت هویدا بر زبان آورده و مورد خشم و غضب شاه قرار گرفته بود، از علم می خواست و در واقع التماس می کرد برای او نزد شاه شفاعت کرده و از آن مخمصه نجاتش دهد و اضافه کرده بود که نمی داند چه خاکی بر سرش بریزد و علم با خود اندیشیده بود که «شما باید در ته چاه به عشق عمر مار بگیرید. کجایش را خوانده ای؟ به این صورت حکومت دو حزبی محال است و لازم هم نیست. نمی دانم چرا شاهنشاه این قدر [بی خودی] اصرار می فرمایند».(2) در این میان برخی نشریات وقت هم به اصطلاح با زبان بی زبانی به عامری دبیرکل حزب مردم هشدار می دادند از تجربه گذشته حزب مردم و رهبرانش در مقابله و انتقاد با دولت هویدا و حزب ایران نوین پند بگیرد و با انتقادات پر سر و صدا از دولت هویدا که در هر حال شاه را نیز عصبانی می کند، برای خود دردسرسازی نکند و «واقع بین و آگاه از اوضاع امروز ایران» حزب مردم را رهبری کند.(3)

برخلاف فعالیت های احتیاط آمیزتر عامری، شاه طی ماه های بعد نسبت به او بدگمان تر شد و به ویژه جوسازی ها و سعایت های هویدا باز هم موقعیت او در رهبری حزب مردم را مشکل تر ساخت. تا جایی که در بهار سال 1353 شاه حاضر نبود او را به حضور بپذیرد و از هرگونه هتاکی و فحاشی و ناسزایی دربارة او دریغ نمی کرد.(4) سخت گیری ها نسبت به عامری در تابستان 1353 بیش از پیش افزون شد و حتی هویدا دستور داد کمک های مالی دولت به حزب مردم قطع شود و بدین ترتیب عامری مأیوس تر از همیشه به نظر می رسید. علم در خاطرات روز پنجشنبه هفدهم مرداد 1353 به این وضعیت ترحم آمیز عامری در رأس حزب مردم و طی گفت و گوهایش با شاه چنین اشاره کرده بود:

ص:312

عرض کردم رئیس حزب مردم بدبخت عامری عرض می کند، مقرری ما را دولت بریده، من که پولی ندارم که چرخ حزب را بگردانم. فرمودند البته باید ببرد. ایشان که ادعا می کند بین مردم اکثریت مطلق دارد بروند پولشان را از مردم بگیرند. من عرض کردم بدبخت اگر این ادعا را هم نکند پس چه بکند؟ انتقاد که نمی تواند بکند، دست کسی را هم که نمی تواند بگیرد و کمکی به کسی بکند. این حرف را هم نزند؟ هر اقلیتی ناچار است این حرف ها را لااقل برای دلخوشی بگوید. حس کردم شاهنشاه خوششان نیامد.(1)

علم تصریح می کند که اگر عامری جسارت کرده و انتقادات جدی تری از دولت هویدا و نواقص امور کشور در سطوح و شئون مختلف هم طرح می ساخت «قطعاً به حبس می افتاد» و اضافه می کند «چنان که بیچاره عامری رئیس حزب فقط در یک جلسه گفته بود چرا حالا که عایدات نفت داریم تحصیلات را مجانی نمی کنید؟ هویدا چنان نانی جلو شاهنشاه برای او پخت که اگر من به داد او نرسیده بودم که بالاخره این حرف که عیبی ندارد و عیب جویی نیست، قطعاً به حبس می افتاد و تازه حسب الامر شاهنشاه دو سه ماه بعد از این جلسات عامری» از کار برکنار شد.(2) بدین ترتیب در شهریور و مهر 1353 عامری دبیرکل حزب مردم خود را بسیار نزار و بیچاره احساس می کرد و واقعاً دنبال راهی بود تا خود را از آن مقامی که داشت رهایی بخشد. البته او جسارت آن را نداشت که حتی بدون اجازه شاه از دبیرکلی حزب مردم کناره گیری کند. علم در خاطرات روز پنجشنبه بیست و یکم شهریور 1353 خود به این موقعیت دشواری که عامری در آن گرفتار آمده بود، چنین اشاره کرده است:

عصری ناصر عامری رئیس حزب مردم پیش من آمده بود که پول که ندارم و کسی به من پول نمی دهد. اجازه حرف زدن که ندارم. روزنامه هم که باید دائماً تعریف بنویسد. من چطور اشخاص را در این حزب جمع کنم؟ آش و پلویی هم که برای افراد در میان نیست. به شاهنشاه عرض کن. یا بکش یا چینه ده یا از قفس آزاد کن! خیلی خنده ام گرفت.(3)

اما این آرزوی اخیر عامری طولانی نشد و روزنامه مردم ارگان حزب مردم خبر داد که در ساعت پنج بعد از ظهر روز شنبه هفتم دی 1353 ناصر عامری از سوی کمیته مرکزی حزب مردم «از سمت دبیرکلی حزب برکنار شده» است و «تا تشکیل جلسه شورای عالی، محمد

ص:313

فضائلی امور حزب را سرپرستی خواهد کرد».(1) گفته می شد که اعضای کمیته مرکزی حزب که تا ساعاتی قبل دلیلی برای مخالفت با عامری نداشتند، او را متهم ساختند که نتوانسته است «در برابر اتهامات مخالفان حزب درباره اجنبی پرستی اتهامی که شاه هم طی گفت و گوهای خصوصی اش با علم از آن سخن به میان می آورد از خود دفاع کند و از این رو صلاحیت رهبری حزب مردم را ندارد». برخی می گفتند شکست حزب مردم در انتخابات شهسوار و نیز عدم مشارکت حزب در انتخابات انجمن های شهرهای بابلسر و آران کاشان، که در اعتراض به تقلبات و اعمال نفوذهای حزب اکثریت و دولت هویدا صورت می گرفت، موجبات عزل عامری از دبیرکلی حزب مردم را فراهم آورده بود و نیز «پاره ای از اعضای کمیتةمرکزی حزب عقیده داشتند [و در واقع دلیل تراشی می کردند] که چگونگی اداره حزب و نحوه عمل عامری ممکن بود سبب شکست های دیگر حزب مردم، از جمله در انتخابات آیندة مجلسین شود».

حقیقت این بود که اعضای کمیته مرکزی فقط ناچار از اجرای دستورات اکید و خشم آلود شاه به عزل عامری از دبیرکلی حزب مردم رأی داده بودند. حتی یک تن از اعضای پانزده نفره کمیته مرکزی جسارت پیدا نکرده بود از عامری دفاع کند و سخنرانان جلسه همگی به شدت بر او و سیاست هایش تاخته بودند. همین موضوع که معترضین گفته بودند برکناری عامری را «به مصلحت آینده حزب» می دانند، نشان می داد که چاره ای جز آنچه کردند پیش رو نداشتند.(2) شواهد و قراین موجود نشان می دهد که تحریم انتخابات انجمن های شهر در آران کاشان و نیز بابلسر از سوی عامری و حزب مردم، شاه را سخت عصبانی و خشمگین ساخته بود و در این میان شخص هویدا هم تا توانسته بود بر این خشم و بدگمانی شاه دامن زده و باعث شده بود تا او یک باره دیگر چنین تصور کند که عامری و رهبرانی از حزب مردم این گونه موضع گیری های خود را مطابق دستورها و خواسته های محافل بیگانه انجام می دهند و به همین دلیل به هویدا و دست اندرکاران برجسته حزب اکثریت مجوز داده بود، در نشریه ارگان حزب خود عامری و رهبری حزب را صریحاً به ارتباط با بیگانگان متهم سازند. این آغازی بود بر پایان زندگی سیاسی عامری. روزنامه آیندگان در این باره نوشت:

ص:314

برکناری عامری نقطه پایان بر جنجالی است که از حدود یک ماه و نیم پیش در زمان برگزاری انتخابات انجمن شهر آغاز شد. در آن زمان [حزب مردم] شرکت در انتخابات در شهر آران کاشان و بابلسر را تحریم کرد. روز بعد از اعلام تحریم انتخابات این دو شهر روزنامه حزب اکثریت، ندای ایران نوین، به نقل از یکی از روزنامه های وابسته به این حزب مقاله مفصلی انتشار داد و در آن به شدت به رهبری حزب مردم تاخت و نوشت: متهم کردن انتخابات از سوی حزب اقلیت یک اشتباه ساده نیست، یک خیانت اجتماعی و ملی است. پشت سر این اتهام، سیمای سیاه اجنبی پنهان است و کسانی که این گونه دست به خیانت می آلایند باید بدانند که کیفر چنین خیانت ها نیز به بزرگی خود آنهاست. خیانت بزرگ مجازات بزرگ دارد و کسانی که زمانی قبله گاهشان گانتر رئیس سابق صندوق و بانک بین المللی پول بوده است و تا فرصت داشته اند گوش به فرمان و مطیع دستور امثال گانترها بوده اند نمی توانند تظاهر کنند که به نتایج آنچه می گویند آگاه نیستند [مقصود ناصر عامری بود]. آنها سخنانی بر زبان می آورند که گانترها می خواهند و تهمت هایی و افتراهایی باب می کنند که دشمنان سرسپرده ایران برای تخطئه انقلاب اجتماعی ایران به آنها متوسل می شوند. بی حرمت ساختن انتخابات در ایران کار سرسپرده ترین دشمنان کشور ما و انقلاب اجتماعی ایران است و تنها از آنها ساخته است که در سال های هرج و مرج و اشغال کشور سر به دامن سفارت خانه ها داشتند و دستورهای اجنبی را در کشور ما و برای انحراف افکار عمومی پیاده می کردند و بلاهت بسیار می خواهد که کسی امروز باور کند آن روزگار سیاه نوکری و قرن نوکری اجنبی تجدید شود.(1)

کسانی که در آن برهه این مقاله و مطلب به شدت تند و تهدیدآمیز را مطالعه کردند، می دانستند که عامری و رهبری حزب مردم آیندة بسیار مبهم و تاریکی را پیش رو دارند و تردیدی نداشتند که درج چنین مطلب اتهام آمیز و به شدت تهدیدآمیزی فقط با دستور شاه می تواند انجام بگیرد و حتی هویدا و حزب اکثریت او جز به خواست شاه قادر نیستند خودسرانه مطلبی این چنین هشداردهنده در نشریات خود درج کنند.

عامری و رهبران حزب مردم هم به سرعت درک کردند که این مطلب تهدیدآمیز که بدون تردید با اشاره و موافقت شاه در نشریه ارگان حزب اکثریت منتشر شده است هرگاه به

ص:315

سرعت تکذیب نشده و واکنشی مناسب بدان نشان داده نشود عواقب وخیمی را متوجه آنان خواهد ساخت. به همین دلیل فقط یک روز پس از درج این مطلب، روزنامه ارگان حزب مردم در پاسخ آن نوشته بود که حزب اکثریت و دولت هویدا صرفاً به خاطر ترس از قدرت یابی حزب مردم دست به دامان این گونه اتهام زنی های خطرناک شده و اضافه کرده بود:

برای ما تصور این مسئله که این پیروزی ها حزب حاکم را چنان متزلزل کند و در صفوف آن چنان پریشان خاطری به وجود آورد که از رهبری حزب ما با کلماتی نظیر «خائن» و «سرسپرده خارجی» نام برد، محال می نمود. آیا آنها می دانند چه می گویند؟ آیا متوجه مسئولیت کلماتی که بر قلم جاری می کنند هستند؟ آیا فراموش کرده اند که انقلاب شاه و ملت به دوران سرسپردگی خارجی برای همیشه در این مرز و بوم قلم پایان کشیده است؟ و آن وقت این کلمات کهنه و به دست تاریخ سپرده شده را در مورد چه کسانی به کار می برند؟ تعجب ما از این آشفته گویان وحشت زده که پایه های حزب خویش را لرزان می بینند کمتر است تا از دستگاه هایی که مسئولیت حفظ حیثیت مردم و رعایت عفت کلام و قلم را دارند. چگونه اجازه می دهند روزنامه ای بدون ترس از تعقیب بنویسد که چنین مردمی سرسپرده خارجی هستند و یا در زمان اشغال ایران با سفارت خانه های خارجی سر و سّر داشته اند؟

بسیاری از این رهبران که به آنان اشاره کرده اند در آن روزهای تاریک کودکانی حداکثر 12 _ 13ساله بوده اند. این حرف ها را برای فریب که می زنند؟ آیا در این تصور باطل هستند که مردم زنده و مرده سرسپردگان خارجی را نمی شناسند؟ پس سخت در اشتباهند.

هیچ کس جرأت نداشت این حقیقت را بر زبان آورد که عامری قربانی خشم شاهانه شده است. محمد فضائلی دبیرکل جدید اعلام کرد که عامری بدون مشورت با کمیته مرکزی، انتخابات آران و بابلسر را تحریم کرده بود(1) و بدین ترتیب می خواست برکناری عامری را امری داخلی و حزبی جلوه دهد. اما بعضی از نشریات جسته و گریخته به عامل اصلی برکناری عامری پرداختند. روزنامه آیندگان در سرمقاله خود به قلم داریوش همایون تصریح کرد که عامری در این واقعه «قربانی کم تجربگی سیاسی، شتابزدگی و غرور خود شد» که بدون محابا به انتقاد از دولت و حزب اکثریت پرداخته و توجه نکرده بود که در این میان ضرورتاً باید ظرافت هایی

ص:316

را مراعات کند و هشدار می داد که «سیاست ایران قلمرو شکیبایی است و تحول تدریجی و مرحله به مرحله و گام به گام، قلمرو قواعد بسیار پیچیده و بسیار» دشوار است. او تصریح کرد که عامری نشان داد تقریباً هیچ شناخت و توجهی نسبت به «طبیعت سیاست در ایران و قواعد آن» ندارد. اما از آن سو همایون رهبران حزب اکثریت و دولت هویدا را نیز به طور تلویحی شماتت می کرد که تصور نکنند این پیروزی سریع در برابر حزب اقلیت در آینده ای طولانی تر به حال آنان سودمند خواهد افتاد و هشدار می داد که فقدان اقلیتی قابل اعتنا وضعیت آنان را نیز در آینده ای نه چندان دور به خطر خواهد انداخت و به آنان کنایه می زد که از این وضعیت غرّه نشوند و دل خوش ندارند، که تداوم این وضعیت آینده خوشایندی را حتی برای آنان هم که خود را در اوج اقتدار تصور می کنند، رقم نخواهد زد.(1)

آنچه بود، برکناری یک بارة عامری حتی تا مدت ها برای رهبران درجه اول حزب مردم هم معمایی شده بود. مدت کوتاهی قبل از آن واقعه کنگره چهارم حزب رهبری او را برای چهار سال آتی را تأیید کرده بود. اما همان زمان بی اعتنایی شاه به پیام شادباش و مراتب سپاس اعضای کنگره حزب مردم بسیاری از رهبران و دست اندرکاران حزب و از جمله عامری را نگران و مردد کرد. محمدحسین موسوی که در آن زمان قائم مقام دبیرکل حزب مردم بود، بعدها داستان برکناری عامری از رهبری حزب مردم را به شرح زیر برای مصطفی الموتی (لیدر وقت حزب ایران نوین در مجلس شورای ملی) تعریف کرده بود:

به هر حال کنگره حزب مردم از یک سو با اظهار نظر افراد حزب که داریم به سرعت پیش می رویم و از سوی دیگر با شک و تردید مطلعین که چرا رهبر مملکت با حزب مردم چنین کرده است برگزار گردید. ناصر عامری بدون توجه به این شایعات به فعالیت خود ادامه می داد تا اینکه یک روز پرویز ثابتی از ساواک به من تلفن کرد و گفت کار لازمی دارم و سپس اتومبیلی فرستاد که مرا به منزل او ببرند تا مذاکراتی صورت گیرد. در خانه او در نیاوران به طور مفصل صحبت کردیم و خیلی صریح و روشن گفت باید همین چند روزه در حزب مردم اقداماتی صورت گیرد که ناصر عامری از دبیرکلی حزب مردم برکنار و حتی از حزب مردم اخراج گردد. با تعجب و حیرت فراوان گفتم این کار با این سرعت امکان پذیر نیست زیرا طبق اساسنامه حزب، انتخاب و برکناری دبیرکل با کنگره است که

ص:317

چند روز قبل او را تأیید کرده است و باید مجدداً کنگره تشکیل گردد و دبیرکل سابق استعفا بدهد یا کنگره او را برکنار ساخته و شخص دیگری را انتخاب کند.

پرویز ثابتی گفت این تصمیم قطعی است و برکناری و اخراج عامری امری است که باید صورت گیرد و تا چند روز دیگر که اعلیحضرت عازم سفر به خارج از کشور هستند باید موضوع تمام شود. گفتم خوب است در این مورد با فضائلی که رئیس شورای مرکزی حزب است مذاکره شود و از نظر او هم آگاه شویم و تصمیم لازم با نظر شورای مرکزی گرفته شود. قرار شد فضائلی هم در جلسه بعد حاضر باشد که او هم به مازندران رفته بود. با او تلفنی مذاکره و قرار شد که به سرعت به تهران بیاید. پس از رسیدن فضائلی جلسه مجددی با حضور ثابتی تشکیل و موضوع مطرح شد و این طور تصمیم اتخاذ گردید که فضائلی اقدام کند تا شورای مرکزی تشکیل جلسه بدهد. ثابتی گفت شما شورای مرکزی را دعوت کنید. در آن جلسه عده ای ناصر عامری را مورد حمله قرار خواهند داد و برنامه مورد نظر اجرا خواهد شد. در این جلسه گفته شد که صلاح در این است که تا تشکیل جلسه شورای مرکزی ناصر عامری از جریان امر مطلع نگردد. ولی نیم ساعت قبل از تشکیل جلسه شورای مرکزی همراه با فضائلی از ناصر عامری دیداری کردیم و گفتیم خلاصه ساواک برنامه ای برای برکناری و اخراج شما از حزب مردم دارد. عامری گفت من که داوطلب این کار نبوده ام و حالا هم علاقه ای ندارم که به این کار ادامه دهم. من همین الآن استعفا می دهم. گفتم بهتر است که جلسه تشکیل تا تشریفات انجام شود. وقتی جلسه شورای مرکزی تشکیل گردید چند تن از اعضای شورای مرکزی به شدت ناصر عامری را مورد حمله قرار دادند. با اینکه عامری استعفا کرده بود بعضی ها چنان او را مورد حمله قرار می دادند که از تعجب دهانش باز مانده بود. حتی وقتی عامری خواست از اتاق شورای مرکزی خارج گردد فرهادپور با فریاد می گفت ناصر عامری که مسئول شکست های حزب مردم است باید پس از برکناری در دادگاه حزبی محاکمه و از حزب اخراج گردد که مطلب به همین صورت در روزنامه ها نوشته شد. با این طرز ناصر عامری از دبیرکلی حزب مردم برکنار گردید و علت اصلی این اقدام هم دقیقاً معلوم نشد.(1)

ناصر عامری بدین ترتیب به اراده شاه با حقارت تمام از رهبری حزب مردم کنار گذاشته شد و

ص:318

بدون آنکه جرأت کند پیرامون دلایل برکناری اش توضیحی ولو غیرواقعی بدهد، از فعالیت های حزبی و سیاسی فاصله گرفت و در حالی که دیگر از او خبری در میان نبود، مطبوعات خبر دادند که او بعد از ظهر روز پنجشنبه دهم بهمن 1353 بر اثر تصادف اتومبیلش با یک رأس گاو در حدود بیست کیلومتری بندر پهلوی (انزلی کنونی) مجروح و چند ساعت بعد هم کشته شده است. گفته شد که او به اتفاق سه تن دیگر از دوستانش از شکار مرغ دریایی برمی گشت.(1) بدین ترتیب عامری فقط حدود سی و سه روز پس از کناره گیری اجباری از دبیرکلی حزب مردم زنده ماند. از همان زمان این شایعه دهان به دهان می گشت که مرگ او نمی تواند حادثه ای تصادفی بوده باشد و باید عاملی انسانی و به عمد این واقعه را رقم زده باشد. انگشت اتهام به سوی ساواک و نهایتاً شاه نشانه رفته بود. به ویژه مخالفان سیاسی رژیم پهلوی در خارج از کشور «مشغول جمع آوری مدارکی» بودند تا اثبات کنند که به دستور و با خواسته شخص شاه عامری به قتل رسیده است.(2)

ص:319

در این جلسه که گفته می شد حدود سیصد و چهل تن حضور داشتند «دیگر رهبران حزب اقلیت هم در اشتباه عامری سهیم شناخته شدند» و از مقامات و مدیران حزب در سطوح مختلف خواسته شد برای اجتناب از هرگونه پیشامد اختلاف برانگیز «از هرگونه مصاحبه و گفت و گو با نمایندگان [وسایل] ارتباط جمعی» خودداری کنند.(1) در همین روز حزب ایران نوین کنگرة سوم خود را برگزار کرد و طی آن امیرعباس هویدا به دبیرکلی حزب ایران نوین انتخاب شد. محمد فضائلی و امیرعباس هویدا هر دو در روز بیست و یکم دی 1353 به عنوان آخرین دبیرکل در رأس دو حزب اقلیت مردم و اکثریت ایران نوین قرار گرفتند. این دو دبیرکل وضعیتی کاملاً متفاوت داشتند؛ هویدا دبیرکل حزب ایران نوین، توانسته بود با اطاعت محض و تملق و چاکری طولانی ترین دورة نخست وزیری تاریخ ایران را داشته باشد و حزب او (ایران نوین) هم حزب به اصطلاح حاکم و دارای اکثریت بود. بر عکس او، فضائلی دبیرکل حزبی بود که در مدتی طولانی نتوانسته بود پا را از حدّ حزب اقلیت فراتر بگذارد. پیش از او تمام دبیرکل ها و رهبران حزب مردم در آرزوی تشکیل دولت سوخته بودند ولی کارگردان نمایشنامه هیچ گاه به فکر عوض کردن نقش ها نیفتاده بود. اقلیت بودن، سرنوشت محتوم حزب مردم بود. هر دو دبیرکل البته در دو چیز با هم اشتراک داشتند. هر دو دبیرکل تشکیلاتی بودند که به حزب هیچ شباهتی نداشت و این دو تشکیلات نیز هیچ عقیده و ایمان و ایدئولوژی سیاسی مشخصی نداشتند. خودشان هم نمی دانستند اختلافشان بر سر چیست. هر دو رضای خاطر شاهانه را می جستند. شاه گفته بود دو حزب باشد و دو حزب بود. وجه اشتراک دیگر این دو دبیرکل در این بود که هیچ کدام نمی دانستند، عمر تشکیلاتشان به سر آمده و چند روز دیگر ارادة شاهانه بر این تعلق می گیرد که دیگر دو حزب نباشد و فقط یک حزب در کار باشد. نمایشنامه دموکراسی دو حزبی به پایان رسیده بود.

روز موعود فرا رسید و در بعد از ظهر روز یکشنبه یازدهم اسفند 1353 شاه در حضور بسیاری از مقامات کشور و از جمله دبیرکل های احزاب چهارگانه (ایران نوین، مردم، ایرانیان و پان ایرانیست) با اعلام تشکیل حزب واحد و به اصطلاح فراگیر رستاخیز به رهبران احزاب مذکور دستور داد تا با توقف فعالیت احزاب خود و در واقع انحلال آن، به تشکیلات جدید

ص:320

بپیوندند.(1) تا جایی که به حزب مردم مربوط می شد، این می توانست خبر خوشحال کننده ای برای دست اندرکاران آن باشد. مدتی طولانی، بی آنکه امیدی به کسب قدرت برود، نقش اقلیت را بازی کردن و از شاه عتاب شنیدن به پایان رسیده بود.

روزنامه مردم که با ابراز خرسندی در روز دوشنبه دوازدهم اسفند 1353 خبر انحلال احزاب پیشین و از جمله حزب مردم را اعلام کرده و به حزب واحد رستاخیز خوشامد می گفت، به تشکیل جلسه فوق العاده کمیته مرکزی حزب مردم اشاره کرده، بلافاصله پس از پایان آن سخنان سرنوشت ساز شاه، در رأس ساعت هفت بعد از ظهر همان روز یکشنبه یازدهم اسفند 1353 با شادمانی و سرافرازی وارد شور شده و «ضمن ابراز سپاس بیکران از رهبری های خردمندانه و دوراندیشانه شهریاری به اتفاق آرا ضرورت پیوستن به تشکیلات واحد سیاسی [جدید] را تأیید و به کلیه سازمان ها و اعضای حزب در سراسر کشور لزوم الحاق به این حزب را توصیه و تأکید نمود و به هم مسلک محمد فضائلی مأموریت داده شد که مقدمات انجام این مقصود را از هر جهت فراهم آورد».(2)

در این میان احتمالاً محمد فضائلی، که فقط حدود پنجاه روز پیش از آن از سوی شورای مرکزی حزب به دبیرکلی انتخاب شده بود، خوش شانس ترین دبیرکل حزب مردم بود که توانست بدون آنکه مورد خشم و غضب شاه واقع شود، سر و ته دبیرکلی را هم بیاورد. بنابراین با استقبال از تصمیم ملوکانه اعلام کرد:

من معتقدم که تشخیص شاهنشاه بر لزوم یک تشکیلات واحد در مملکت که همه افراد کشور بتوانند فعالانه در آن شرکت کنند از مسائلی است که پشتوانه آن منطق سلیم و تجربه عمیق است. شاهنشاه احساس فرمودند که روش گذشته نتوانست آن طوری که باید مسئله تحزب و فعالیت سیاسی را به عمق جامعه ببرد که همه قشرها بتوانند از آن استفاده کنند. چنین وضعی نتیجه تشتت آرا و چندگانگی احزاب کشور بود. حالا با راه جدیدی که شاهنشاه آریامهر فراروی ملت ایران قرار داده اند این امکان به همه مردم از هر طبقه و صنف و دسته داده شد که بدون واهمه و تبعیض ها وکشمکش های بی مورد که بین احزاب معمول است با همه قوا در یک واحد سیاسی فعالیت کنند. بنابراین بر همه لازم است چه آنها که

ص:321

سابقاً عضو احزاب بودند و چه آنهایی که فعالیت حزبی نداشته اند، این فکر و اندیشه را ترویج کنند تا همه مردم بتوانند در یک جبهه متحد ملی فعالی کنند.(1)

این سخنان فضائلی تکرار و تأیید تقریباً تمام ایده ها و خواسته هایی بود که شاه در آن جلسه بعد از ظهر روز یکشنبه یازدهم اسفند 1353 مطرح ساخته بود. به دنبال اعلام انحلال حزب مردم از سوی محمد فضائلی، هلاکو رامبد لیدر فراکسیون این حزب در دوره بیست و سوم مجلس هم در جلسه روز سیزدهم اسفند 1353 مجلس با اعلام انحلال فراکسیون حزب مردم در مجلس اظهار امیدواری کرد گروه های مختلف سیاسی و حزبی از آن پس بتوانند فعالیت های خود را در راستای حزب واحد رستاخیز ادامه دهند.(2)

شاید در بیان «بی موضوع بودن» هر دو حزب ایران نوین و مردم، این جملات فضائلی گویاترین باشد که «من همیشه در این فکر بودم که ما و حزب اکثریت برنامه کارمان در تأیید اقدامات شاهنشاه می باشد، چرا از نظر حزبی در دو جهت قرار داریم؟ ولی خوشبختانه اعلیحضرت با نظر تیزبین خود این مشکل را حل کردند و همه زیر یک سقف واحد قرار گرفته و در یک جهت حرکت می کنیم».(3)

محمد فضائلی دبیرکل حزب منحل شده مردم در سیزدهم اسفند 1353 با ارسال تلگرام تبریک خطاب به امیرعباس هویدا، نخست وزیر و دبیرکل حزب جدیدالتأسیس رستاخیز اعلام داشت «کلیه مراکز و شعب و سازمان های وابسته و کارکنان، امکانات و اعضای حزب مردم در اختیار و در خدمت حزب رستاخیز ایران قرار دارد».

در همان روز نیز تابلو حزب از سردر ساختمان مرکزی حزب کنده شده و به جای آن تابلو «محل ثبت نام از داوطلبان عضویت در حزب رستاخیز» نصب گردید.(4)

در روزهای بعد هم تا مدتی روزنامه ارگان حزب سابق مردم مدعی می شد که همه روزه هزاران تن از اعضای حزب مردم برای پیوستن به حزب جدید رستاخیز اعلام آمادگی کرده و با مراجعه به مراکز ثبت نام ورقه عضویت در حزب جدید را پر کرده و امضا می کنند.(5)

ص:322

اکنون وقت آن رسیده بود که فعالان حزبی و داوطلبان جاه و مقام، از دبیرکل سابق گرفته تا نمایندگان مجلس خود را به «آقای نخست وزیر» نزدیک کنند، زیرا «ایشان مورد حمایت کامل اعلیحضرت هستند». پرویز اعتصام معاون سابق حزب مردم در هفدهم اسفند 1353 در این باره یافته های خود را چنین ابراز کرده بود:

در این چند روز اخیر کوشیدم در جلسات خصوصی نظرات گروه های مختلف حزب مردم و سایر افراد را جویا شوم و البته آنچه منعکس می کنم عقاید گوناگون عمومی است: 1_ دبیرکل حزب سابق مردم اعتقاد دارد با اجرای این برنامه بار بزرگی از دوش حزب مردم برداشته شده است و باید با آقای نخست وزیر روابط نزدیکی برقرار شود. زیرا ایشان مورد حمایت کامل اعلیحضرت هستند. آقای فضائلی معتقدند بدون فراکسیون بازی باید کوشید تا حد ممکن ارگان هایی که در داخل حزب رستاخیز تشکیل می گردد قسمتی به فعالین حزب سابق مردم اختصاص یابد. 2_ سایر گردانندگان حزب سابق مردم را می توان به دو گروه تقسیم کرد گروه اول با تمام امکانات می کوشند خود را به آقای نخست وزیر نزدیک سازند و نظر موافق و مساعد ایشان را نسبت به خود جلب کنند. گروه دوم شاید به دلیل نداشتن چنین امکاناتی حالت یأس و نومیدی یافته اند و معتقدند که کمتر ازگذشته خواهند توانست در جریانات سیاسی مملکت تأثیر داشته باشند. در این میان نمایندگان فعلی مجلس با تمام تلاش سعی دارند خود را به هر کیفیتی به آقای نخست وزیر نزدیک و علاقه و محبت ایشان را جلب نمایند.(1)

اسدالله مروتی از اعضای حزب سابق مردم هم تأکید کرد که تأسیس حزب رستاخیز «نمودی از ناتوانی احزاب گذشته در تحلیل واقعی و عمیق اندیشه های جامعه و برداشت های درست و به موقع از نظرات مردم» بوده است! او بر این باور بود که برخلاف احزاب گذشته که «برای جامعه وضعی ایده آل نداشتند و نمی توانستند مردم اصیل و دقیق جامعه را از نظر مسائل اجتماعی تأمین کنند» حزب رستاخیز در زمانی کوتاه بر آمال و آرزوهای مردم کشور در شئون و سطوح مختلف برآورده ساخته و برنامه های نیل سریع به «دروازه های تمدن بزرگ» را تسهیل خواهد بخشید!(2)

ص:323

سال ها پس از سقوط رژیم پهلوی، محمد فضائلی آخرین دبیرکل حزب مردم در چند کلمة ساده ماهیت واقعی احزاب آن دوره، از جمله حزب مردم را این گونه توصیف کرد:

در چند سال اخیر احزابی به نام ملیون، مردم، ایران نوین و رستاخیز یا احزاب دیگر تأسیس شد که هیچ کدام تجربه موفقی نداشتند. احزاب دولتی آنقدر گرفتار هجوم مقام خواهان بودند که هرگز نتوانستند به کار حزب برسند. خلاصه، مردم، احزاب این دوره را باور نکردند و حزبی که باور مردم را همراه نداشته باشد سرنوشتی بهتر از این نخواهد داشت.(1)

ص:324

ص:325

ص:326

ص:327

در حالی که حزب مردم، که پیشاپیش مقرر بود در جایگاه حزب اقلیت در برابر حزب اکثریت ظاهر شود، طی همان نخستین ماه های آغاز نخست وزیری دکتر منوچهر اقبال (و در بیست وهفتم اردیبهشت 1336) اعلام موجودیت کرده بود، تأسیس حزب اکثریت تا مدت ها در حد شایعه و پیش بینی و برخی رایزنی ها و گمانه زنی ها باقی ماند. تا مدت ها هنوز درباره اینکه چه کسانی قرار است حزب اکثریت را تأسیس و رهبری کنند، شایعاتی در روزنامه ها و نشریات آن دوران منتشر می شد.

تشکیل حزب به وسیلة دولت، از همان ابتدای امر نیز با ناخشنودی بسیاری از چهره های سیاسی باسابقه و طرفدار رژیم بود. از جمله جمال امامی در فروردین 1336 در این باره در مجلس سنا گفت «درست است که رژیم دموکراسی لازمه اش حزب است، اما نباید حزب به دست دولت ایجاد شود. قوام السلطنه هم که [حزب] تشکیل داد مقصودش کوبیدن حزب توده بود». شاید در پاسخ به اظهارات وی بود که دکتر اقبال هنگام معرفی کابینه اش به مجلس (بیست و پنجم فروردین 1336) گفت «دولت من حزب تشکیل نمی دهد اما مردم آزادند که در احزاب شرکت کنند. این دولت به علت گرفتاری هایی که دارد وارد دسته بندی نخواهد شد».(1)

جهانگیر تفضلی، مدیر مسئول روزنامه ایران ما و از دوستان نزدیک اسدالله علم، از دیگر

ص:328

مخالفان تأسیس حزب دولتی بود و نسبت به عواقب آن هشدار می داد. روزنامه ایران ما در اوایل اردیبهشت 1336 شایعه تشکیل حزب اکثریت توسط دکتر اقبال را نکوهش کرد و نوشت «در اینکه حکومت دموکراسی بدون وجود احزاب مفهومی ندارد تردید نیست و همواره اصل بر این است که دولت مخلوق حزب است نه حزب مخلوق دولت». این روزنامه تجربه ناموفق تأسیس حزب دولتی دموکرات قوام السلطنه در نیمه دهه 1320 را شاهد آورد که بر اصولی خلاف قاعده بنیان نهاده شده بود و بدین جهت به سرعت از هم فروپاشید. ایران ما البته به درستی هشدار داد که هرگاه حزب اکثریتی هم تشکیل شود با اقبال عمومی روبه رو نخواهد شد و خیلی زود به پایان راه خود خواهد رسید. این روزنامه اظهار امیدواری می کرد که «دکتر اقبال فریب استدلال چند مشاور خود را نخورد و خود را سرگرم حزب سازی نسازد».(1)

از دیگر نشریاتی که در آن برهه نسبت به عواقب سوء تشکیل حزب اکثریت توسط دکتر اقبال هشدار داد، خواندنیها بود که مدیرمسئول آن در سیزدهم اردیبهشت 1336 در مقاله ای اظهار امیدواری کرد که شایعه طرح تشکیل حزب اکثریت از بنیان بی اساس باشد. او خطاب به دکتر اقبال هشدار داد که تشکیل این حزب نه برای او و نه برای کشور هیچ گونه نفعی نخواهد داشت و استدلال نمود:

دولتی که منصوب و مورد تأیید پادشاه است و مجلسین به اتفاق آراء از او پشتیبانی می کنند و مطبوعات هم با وجود برخورداری از یک آزادی نسبی کوچک ترین انتقادی نسبت به او روا نداشته اند؛ تا جایی که قوی ترین و بی انصاف ترین مخالفین را هم یارای دم زدن نیست چه احتیاجی به حزب دارد؟ و اما از نظر مردم و مملکت... در نظر مردم حزب یعنی محیطی پر از حرف و وعده و دروغ و تبلیغات پوچ و گمراه کننده. یعنی محیطی پر از مبارزه و اختلاف و شعارهای ضد و نقیض مرده باد و زنده باد و بالاخره کشمکش و زد و خورد و لجن مال کردن یکدیگر. چرا می خواهید آرامش نسبی و ظاهری را که دست زمان به کمک سیاست های بزرگ جهانی در دسترس ما گذاشته بیهوده به هم بزنید؟

نویسنده در ادامه پیش بینی کرد:

حزبی را که دولت تأسیس کند و یا از آن پشتیبانی کند پیداست چه کسانی زیر علم آن سینه خواهند زد. یک مشت ناراضی از حکومت های سابق و اسبق و اسبق تر، یک عده کسانی که

ص:329

ناحق و ناروا به نان و نوایی رسیده اند برای افزودن و یا لااقل نگه داشتن این نان و نوا، یک دسته مردمانی که هنری جز هوچی گری و جنجال ندارند برای بهره برداری از هنر خود و بالاخره جمعی مردم کینه توز و انتقام جو برای نزدیکی و استفاده از مرکز قدرت در از بین بردن دشمنان و زنده کردن خصومت های از میان رفته دیرین و از این قبیل.

نویسنده به دکتر اقبال اندرز می داد تا از سرنوشت احزاب سابق و رهبران ریز و درشت آنان عبرت بگیرد و پای در راهی نگذارد «که دولت های آینده نان ندانم کاری» او را بخورند. وی پیش بینی می کرد که هرگاه دکتر اقبال نخست وزیر، حزب تشکیل دهد، عمر حزب او بیش از دوران نخست وزیری اش نخواهد شد «و وقتی دولت شما رفت او هم باید برود. در آن روز می ترسم نخستین کسی که از آن حزب استعفا دهد خود شما باشید».

نویسنده در پایان دکتر اقبال را نصیحت کرد که به جای اشتغال به حرفه بدفرجام حزب سازی، وقت گرانبهای خود را مصروف حل مشکلات عدیده مردم کشور کند.(1)

مجله فردوسی در مطلبی انتقادی و تمسخرآمیز طرح دستوری و شیوه خلاف قاعده تشکیل دو حزب اقلیت و اکثریت را مورد شماتت قرار داد و به ویژه موضوع عضویت یافتن یک باره و بدون پیشینه نمایندگان مجلس دوره نوزدهم در یکی از این دو حزب را «تأسف آور» ارزیابی و اضافه نمود:

تشکیل احزاب به چنین صورتی که نمایندگان آن قبل از انتخابات حزبی و اصولاً قبل از هرگونه مبارزه حزبی به مجلس رفته اند از نوادر حکایاتی است که فقط در این مملکت می توان سراغ آن را گرفت.

ادامه مقاله با ابراز تردید از اصالت و صحت روشی که این نمایندگان را به مجلس روانه ساخته است، عضویت آنان را در دو حزب خلق الساعه علاج کار دموکراسی ساختگی و بدون پشتوانه مردمی در کشور ندانست:

ما می پرسیم اگر در اصالت نمایندگان فعلی مجلس و نیز در دموکراسی مخلوق این نمایندگان تردیدی نیست [که یعنی هست] چه احتیاج به اقدامات نوین است و اگر تردیدی هست با تغییر اسم این نمایندگان به نمایندگان حزبی چه دردی علاج می شود. اگر این آقایان نمایندگان دلسوز ملت هستند [که یعنی نیستند] و متفق القول پشتیبان هر

ص:330

دولتی هستند که بیاید و مخالف هر دولتی هستند که برود [یعنی تابع دستورات و خواسته های شاه هستند] چه لزومی برای تغییر اسم است.

نشریه دیگری هم با اشاره به طرح تشکیل دو حزب اقلیت و اکثریت تصریح کرد که «این احزاب به قدر سه پول سیاه قدرت اجرایی ندارند» و اضافه کرد اگر به جای دو حزبی که قرار است تأسیس شود پنجاه یا بیشتر عنوان حزب جدید هم اعلام موجودیت کنند، با وجود دخالت آشکار و زورگویانه دولت و عوامل حکومتی در جریان انتخاب نمایندگان مجلس و بی اعتباری رأی مردم و موکلین در فرستادن وکلای واقعی به مجلس، هیچ گونه شأن و اعتباری برای آن احزاب متصور نخواهد بود. نویسنده یادآور شده بود که فقط کسانی را امکان ورود به مجلس شورای ملی خواهد بود که مورد تأیید و موافقت پیشاپیش دولت و حکومت قرار گیرند؛ و بدین ترتیب طرح تشکیل احزاب در کشور را بیهوده و محکوم به شکست ارزیابی کرد.(1) مجله اکونومیست چاپ لندن هم در تفسیری درباره طرح تأسیس دو حزب اقلیت و اکثریت در ایران و ویژگی های شخصیتی و رفتاری کسانی که مقرر بود در رأس این دو حزب قرار گیرند، نتیجه گرفت که «سیستم مبارزه دو حزبی در کشوری که هنوز دارای پارلمان دست چپی نشده است معلوم نیست چه شکل و صورتی خواهد داشت و حزب مخالف که خود قسمتی از هیأت حاکمه را در بر می گیرد معلوم نیست با چه چیزی مخالفت خواهد کرد».(2)

روزنامه جهان در اواسط مرداد 1336 با اشاره به اخباری که پیرامون تشکیل و فعالیت دو حزب اقلیت و اکثریت وجود داشت، ضمن مطرح کردن این بحث که چنین احزابی مورد توجه مردم قرار نخواهند گرفت و این احزاب بازیچه ای در دست حکومت خواهند بود تا با ظاهری قانونی کار انتخاب و یا در واقع انتصاب نمایندگان را تسهیل نمایند، چنین نوشت:

چنین کسانی نمی توانند از شنیدن و عملی کردن توصیه های دستگاه حکومت روی گردان باشند. اینها کار ندارند که چه قوانینی بار دوش مردم را کم می کند. فقط رضایت صاحبان قدرت را که اختیار انتخاب در دست آنهاست مرعی می دارند. پس هیچ چیز از این مضحک تر نیست که در هر حزب و جمعیتی که تأسیس می شود، خواه به صورت اقلیت یا اکثریت یا معتدل، چند تایی از همین نوع به مجلس رفته ها جزء مؤسسین هستند. آیا ممکن

ص:331

است چنین احزابی با مداخله دولت ها در امر انتخابات مخالفت داشته باشند و اگر کسی هم مخالفت داشته باشد برای این است که چرا کاندیدای او را در لیست منظور نکرده اند نه اینکه چرا مردم خودشان آزادانه حق ندارند هر که را که می خواهند وکیل کنند.(1)

صاحب نظر دیگری نیز ماه ها پس از تشکیل و تداوم فعالیت حزب اقلیت (البته پیشاپیش اقلیت) مردم و در آستانه اعلام موجودیت حزب باز هم پیشاپیش اکثریتی که مقرر بود دکتر اقبال نخست وزیر در رأس آن قرار گیرد، پیش بینی کرد تأسیس این حزب جدید هیچ کمکی به بالندگی نظام مشروطه در ایران نخواهد کرد و آرزو کرد این حزب هیچ گاه اعلام موجودیت نکند:

تکلیف حزب دولتی یا حزبی که قبل از تشکیل به نام حزب اکثریت معروف شده است هنوز معلوم نیست... تشکیل احزاب سیاسی به این صورت جز تظاهر به داشتن رژیم دموکراسی معنی دیگری ندارد و احزابی که به وسیله اشخاص و عناصر صاحب نفوذ و اعضای هیأت حاکمه فعلی تشکیل شود کمکی به استقرار رژیم دموکراسی در این کشور نخواهد کرد. شرط اول دموکراسی آزادی انتخابات و مطمئن ساختن مردم در مورد جلوگیری از تقلب و اعمال نفوذ در جریان انتخابات است و تا این اطمینان را مردم حاصل نکنند احزاب جدیدالولاده جز مؤسسین آن و جمعی استفاده جو که از همه جا هستند عضوی نخواهند داشت. نمایندگان این مجلس که چگونگی انتخاب اکثر آنها بر همه معلوم است نمی توانند مشعل دار دموکراسی و آزادی انتخابات در ایران باشند. احزابی که با همت این آقایان تشکیل شود که هدفی جز تجدید انتخاب در ادوار آینده ندارند، نه تنها کمکی به استقرار دموکراسی واقعی در ایران نخواهد کرد بلکه تحقق یافتن این آرزو را به عقب خواهد انداخت. پس چه بهتر که چنین تشکیلاتی به وجود نیاید و روزنه امیدی برای مردم باقی بماند.(2)

در همان اوان، نشریات از قول دکتر اقبال نوشتند که وی تشکیل حزب از سوی دولت را عملی خلاف قاعده می داند، اما هرگاه حزب دیگری به هدف مقابله و رقابت با حزب مردم تشکیل شود احتمال می رود از سوی دولت مورد تأیید و حمایت قرار گیرد.(3) اما دکتر اقبال هم

ص:332

در نهایت مجبور شد از خواسته شاه در ضرورت تأسیس حزب تبعیت کند و از اهمیت و نقش احزاب در زندگی سیاسی مردم کشور داد سخن دهد. چنان که در مقاله ای تحت عنوان «حزب در حکومت مشروطه» در این باره نوشت:

مصلحت است که امروز [شاه] مردم دانا و صالح و ترقی خواه و تجددطلب را به تشکل و تحزب، ارشاد و تشویق و ترغیب و تحریض می فرمایند تا از این پس هر کس بخواهد در دستگاه مدیر و مدبر کشور صاحب نظر و واجد اثر شود مدتی تحت لوای یکی از این دو حزب جنبش و کوشش کرده باشد... این تغییر خواه ناخواه انجام شده و مقاومت برابر آن همانند پایداری مقابل هجوم سیل سهمگینی خواهد بود.(1)

در جایی دیگر هم باز از ضرورت تشکیل حزب و نقش قاطع شاه در تشکیل این احزاب سخن به میان آورد:

البته مشروطیت و مملکت مشروطه بدون حزب معنی ندارد. اگر ما مشروطه داریم باید حزب هم داشته باشیم و این هم از افکار بلند شاهنشاه است که احزاب را تشویق فرمودند. البته احزابی که طبق قانون حق موجودیت دارند می توانند فعالیت کنند، نه خدا رحمتش کند به قول قوام السلطنه حشرات الارض.(2)

اسدالله علم درباره ضرورت تشکیل و فعالیت احزاب دلخواه شاه می گفت «مملکتی که حزب ندارد و امور قبل از طرح در مجلس در احزاب شور نمی شود بالطبع کارها در مجلس کندتر می گذرد... ولی اگر حزبی که در اکثریت است در کار باشد و اعضای پارلمان هم اغلب عضو آن حزب باشند کارها زودتر می گذرد».(3)

در آغاز امر پیش بینی می شد حزب اکثریت زودتر از حزب اقلیت اعلام موجودیت کرده و به سرعت در داخل و خارج مجلس تشکیلات و اعضایی برای خود دست و پا کند. در همان زمان شواهدی هم وجود داشت که نشان می داد دکتر اقبال نخست وزیر سخت مراقب است حزب یا تشکل های سیاسی خارج از چارچوب خواسته های شاه و حکومت امکان تأسیس و یا فعالیت پیدا نکنند و برای ایجاد موانع لازم الاجرا وزارت کشور را ملزم ساخت تا «قانونی بنویسند یا آیین نامه ای تهیه کنند تا اینکه تأسیس حزب سیاسی مطابق با قانون و بنا به قاعده باشد و

ص:333

نه اینکه هر کس چند نفر دور خود جمع کرد هوس تأسیس و تشکیل حزب بنماید».(1)

با تشکیل و آغاز فعالیت حزب مردم که با تلاش رهبران این حزب برای نفوذ و حضور چشمگیر در مجلس و نیز ادارات و دستگاههای دولتی و نقاطی از کشور همراه بود، طرفداران دولت و نیز فرصت طلبانی که مترصد کسب موقعیت های پرجاذبه تری در شئون مختلف دولت و حکومت و نیز مجلس بودند، بر فعالیت های خود برای تشکیل حزب اکثریت تحت حمایت دولت افزودند.

در حالی که هنوز به نظر می رسید دکتر اقبال تمایلی به ایفای نقش مستقیم در رهبری حزب جدید ندارد، اسامی برخی رجال درجه اول و از همه مهم تر سردار فاخر حکمت رئیس وقت مجلس شورای ملی دوره نوزدهم، بیش از دیگران به عنوان لیدر حزب اکثریت هنوز تأسیس نشده بر سر زبانها بود. از همین رو بسیاری از نمایندگان مجلس و نیز افراد و رجالی از وابستگان به دولت و دیگران بارها با سردار فاخر پیرامون ضرورت در دست گرفتن رهبری حزب جدید مذاکره و برای همکاری نزدیک با وی اعلام آمادگی می کردند. سردار فاخر با این گونه پیشنهادها سخت محتاطانه برخورد می کرد اما شایعه سازان به طور مرتب از آمادگی او برای رهبری حزب جدید و مقدماتی که برای اعلام موجودیت قریب الوقوع حزب اکثریت فراهم شده بود، خبر می دادند و از صدها تن نمایندگان مجلس و دیگر وابستگان به هیأت حاکمه و دولت سخن به میان می آوردند که هر آن مترصد عضویت در این تشکل در دست تأسیس بودند. شواهدی هم وجود داشت که نشان می داد فرصت طلبان مایل به ورود به حزب جدید، به انحاء گوناگون می کوشند اولیای دولت را متوجه خطر توسعه سریع فعالیت های حزب اقلیت مردم در اقصی نقاط کشور و ضرورت تشکیل فوری حزب اکثریت برای مقابله با این حزب رقیب کنند.(2)

دکتر حسن امامی امام جمعه وقت تهران و نیز حاج عزالممالک اردلان از دیگر چهره هایی بودند که گفته می شد دکتر اقبال و نیز وزیر کشور او برای تأسیس حزب اکثریت پیشنهادهایی به آنان داده بودند. به ویژه دکتر حسن امامی روابط نزدیکی با دکتر اقبال داشت و از سال ها

ص:334

قبل در رأس جمعیتی نیمه علنی و طرفدار شاه، تحت عنوان «برادران» فعالیت می کرد که بسیاری از اعضای آن در دولت اقبال، مجلسین سنا و شورا و دیگر دوایر دولتی مصدر مشاغل مهمی بودند.

اما تحولات بعدی نشان داد که این افراد چنان که باید برای تشکیل حزب اکثریت از آمادگی لازم برخوردار نیستند و حتی سردار فاخر حکمت، جدی ترین گزینه برای رهبری تشکلی که هنوز شکل نگرفته، از زیربار این مسئولیت فرار می کرد. این افراد با شناختی که از پیچیدگی رهبری یک حزب تحت نظارت شاه داشتند، از اینکه به طور صریح پیشنهاد و یا پاسخ رد یا قبول بدهند، ابا داشتند.

با این احوال، شایعه سازان در اواخر مرداد 1336 خبر آوردند که حزب اکثریت جدید به زودی با نام سوسیال دموکرات و تحت رهبری سردار فاخر حکمت اعلام موجودیت خواهد کرد. نشریات وقت هم اخبار عمدتاً ضد و نقیضی منتشر می کردند که نشان می داد اطلاع صحیحی از اصل ماجرا ندارند.(1) هم زمان با این اخبار نه چندان درست، نشریات نوشتند که سردار فاخر حکمت تا حدی متقاعد شده است که عهده دار تشکیل حزب اکثریت طرفدار دولت اقبال شود و در این باره با ده ها تن از اساتید دانشگاه و نمایندگان مجلس و غیره جلساتی تشکیل داده و عماد تربتی، ارسلان خلعت بری، دکتر هادی هدایتی، دکتر امیر حکمت، صارمی، دکتر کیان، دکتر لطفعلی صورتگر، دکتر ابوالضیاء، دکتر ضیائی، مهندس سعید هدایت، دکتر پیرنیا، دکتر فریدون افشار، رستم امیربختیار و فخر طباطبایی را مأمور تنظیم مرامنامه و اساسنامه و تهیه مقدمات تشکیل حزب کرده است و برای حزب اکثریت جدید هم سه عنوان «دموکرات»، «اعتدال» و «سوسیال دموکرات» پیشنهاد شده است. چند روز بعد و در پنجم شهریور 1336 هم اعلام شد که سردار فاخر برای تشکیل و اعلام موجودیت قریب الوقوع حزب سوسیال دموکرات مترصد اولین فرصت مناسب بوده و در همان حال حدود هفتاد و پنج تن از نمایندگان مجلس هم برای عضویت در این حزب اعلام آمادگی کرده اند. اما از سوی دیگر اخبار و گزارش ها و شایعاتی پیرامون وضعیت نه چندان مستحکم دکتر اقبال و احتمالاتی درباره سقوط و یا ترمیم دولت وقت مطرح شده بود که تشکیل و

ص:335

اعلام موجودیت حزب اکثریت را در آینده نزدیک با تردیدهای جدی روبه رو می ساخت. به ویژه اینکه هنوز درباره نوع ارتباط و همکاری احتمالی دولت اقبال با حزب در دست تأسیس هم اخبار گوناگون و ضد و نقیضی بر سر زبان ها می گشت.(1)

مجموع این اخبار نشان می داد که هم دولت دکتر اقبال و هم مشتاقان تشکیل حزب جدید در نوعی بلاتکلیفی پیش بینی ناپذیر به سر می برند؛ تا جایی که موضوع تشکیل نهایی و نیز مسکوت ماندن حزب سوسیال دموکرات تحت رهبری سردار فاخر حکمت در فاصله زمانی پنجم شهریور تا دوم مهر 1336 بارها تأیید و تکذیب شد.(2)

در بیست و پنجم آبان 1336 شایع شد که با منتفی شدن رهبری سردار فاخر حکمت بر حزب در دست تأسیس اکثریت، نام سوسیال دموکرات از عنوان آن حذف شده و واژه «ملت» برای این حزب جدید انتخاب شده است و دکتر اقبال نیز شخصاً در نقش رهبری حزب ظاهر خواهد شد. اما در همان اوان یکی از وزرای کابینه اقبال موضوع رهبری حزب اکثریت توسط رئیس دولت را کماکان منتفی دانست و از قول او عنوان کرد که «دکتر اقبال گفته است که پهلوی من چنین خبرهایی نیست. من عقیده ام را روز اول از پشت تریبون راجع به حزب گفتم، حالا هم همان عقیده را دارم».

ص:336

فراکسیون این حزب در مجلس اعلام کرد که حزب آنها مخالف دولت نیست و مرام و اصولی را که پذیرفته است دنبال می کند. اکنون نوبت تشکیل حزب دیگر است. منتهی از هم اکنون باید گفته شود که صحبت اقلیت و اکثریتی در کار نیست بلکه این حزب هم اصول و قواعدی را قبول می کند و برای تحقق آنها وارد فعالیت سیاسی و اجتماعی می شود.(1)

از سوی دیگر رفتار شخصی دکتر اقبال نیز برای نمایندگان مجلس و دیگران چندان دلگرم کننده نبود. اقبال مکرراً با اعلام اینکه فقط به نظر و اراده شاه تمکین می کند و نیز با بی اعتنایی های مداوم به نمایندگان مجلس، آنان را از خود رنجیده خاطر ساخته بود. طرفداران دولت نگران بودند که این رفتارهای دکتر اقبال، سبب شود که حزب اقلیت به سرعت بر تعداد طرفدارانش بیفزاید. برخلاف سخنان توهین آمیز دکتر اقبال خطاب به نمایندگان مجلس در جلسه استیضاح دولت، بسیاری از نمایندگان که در هر حال امیدوار بودند با نادیده گرفتن این گونه اظهارات دکتر اقبال و سهیم شدن در حزب اکثریتی که مقرر بود او تشکیل دهد، آینده سیاسی خود را تضمین کنند، از طرق گوناگون برای تعیین تکلیف نهایی حزب جدید به جنب و جوش افتاده بودند. چنان که یکی از همین نمایندگان در این باره گفته بود «اگر دکتر اقبال علاقه به دوام کار خود دارد باید یک قدری اجتماعی شود، یعنی کوشش کند نخست وزیری خود را با اراده شاهنشاه که علاقه دارند در مملکت دو حزب وجود داشته، دولت و تشکیلات اجتماع و صفوف اکثریت و اقلیت پارلمانی بر اساس دو حزب استوار باشد تطبیق دهد، یعنی وارد گود شده، حزب تشکیل دهد و وکلا را جمع و جور کرده، صف اکثریت را محکم کند».(2)

بدین ترتیب تا اواخر دی ماه 1336 هنوز موضوع تشکیل و آغاز جدی فعالیت حزب اکثریت ابهام آمیز می نمود. در بیست و چهارم بهمن 1336 گفته شد که حزب اکثریت تا چند روز آینده رسماً اعلام موجودیت خواهد کرد و نام حزب «ملت» هم بر آن نهاده خواهد شد و نیز گفته شد مرامنامه آن هم تهیه و تدوین شده است و حدود سیصد تن اعضای هیأت مؤسس آن هستند.(3) این آخرین گمانه زنی ها با واقعیت قرین شد و در بیست و هشتم بهمن 1336

ص:337

گزارشگر ساواک خبر داد که در ساعت شانزده همین روز، حزب جدید که هنوز نام «ملت» بر آن اطلاق می شد اولین جلسه خود را با حضور دکتر اقبال و عده ای از مدعوین تشکیل داده است و طی جلسه آینده اعضای هیأت مدیره حزب تعیین خواهند شد. بر اساس گزارش بعدی ساواک، اولین جلسه کمیته مرکزی حزب ملیون در سوم خرداد 1337 تشکیل و «آقای منوچهر اقبال به سمت رئیس کمیته [مرکزی] و رهبر حزب و آقای محمود جم به سمت نایب رئیس و آقای دکتر نصرت الله کاسمی به سمت دبیرکل حزب ملیون و آقای مهندس عبدالرضا انصاری به سمت خزانه دار» تعیین شدند.(1) اعضای مؤسس حزب ملیون که گفته می شد همگی از سوی دکتر اقبال تعیین شده بودند پانزده نفر بودند: محمود جم، مطیع الدوله حجازی، امیر نصرت اسکندری، امیر حکمت، خانبابا بیانی، سرتیپ محمدعلی صفاری، قاسم رضایی، حاج عزالممالک اردلان، لطفعلی صورتگر، عبدالرضا انصاری، رضا سرداری، نصرت الله کاسمی، عماد تربتی، حبیب الله آموزگار و محمدعلی هدایتی.(2)

چند روزی قبل از اعلام تشکیل رسمی حزب اکثریت، اخباری به نشریات درز کرد که حاکی از بروز اختلاف و چند دستگی زودهنگام در میان اعضای مؤسس حزب بود. در چهارم اسفند 1336 ساواک گزارش کامل تری از دسته بندی زودهنگام در صف مؤسسین و مؤثرین حزب جدید ارائه کرد که نشان می داد حزب اکثریت از همان آغاز با دشواری هایی مواجه خواهد شد:

در حال حاضر سه دسته برای قبضه کردن امور حزب اکثریت (قلباً) فعالیت دارند:

دسته اول _ اعضای حزب سابق ملت به رهبری سید محمدصادق طباطبایی و طرفداران آقای حاج حسام دولت آبادی و حاج عز الممالک اردلان.

دسته دوم _ اعضای حزب سابق دموکرات به رهبری سردار فاخر حکمت رئیس مجلس شورای ملی و طرفداران آقایان دکتر هدایتی و دکتر جلالی وزیر کشور.

دسته سوم _ اعضای جمعیت برادران طرفداران سناتور دکتر حسن امامی (امام جمعه تهران). تعداد افراد دسته اخیر در حدود 15 نفر می باشند که نسبتاً متشکل بوده و حسنعلی رفیعا مدیرکل شرکت فرش _ دکتر میرسپاسی _ دکتر احمد پارسا _ دکتر عبده و

ص:338

دکتر مؤتمنی در رأس این عده قرار دارند.(1)

خانه معروف شماره 109 واقع در خیابان کاخ، که از آن دکتر محمد مصدق بود، با واسطگی دکتر غلامحسین مصدق فرزند نخست وزیر اسبق اجاره و به عنوان مرکز و مقر اصلی حزب اکثریت تعیین شد.(2) در اوایل اسفند هم اعلام شد که دکتر اقبال شخصاً رهبری حزب را عهده دار خواهد شد و گفته شد که به زودی فراکسیون حزب اکثریت در مجلس دوره نوزدهم هم رسماً فعالیت خود را آغاز خواهد کرد. در اسفند 1336 هنوز نام حزب «ملت» بر پیشانی حزب اکثریت خودنمایی می کرد و پیشنهادهای دیگری هم (نظیر حزب خلق) در این باره داده می شد.(3) با تمام این احوال، سرانجام نام «ملیون» برای حزب اکثریت به رهبری دکتر اقبال انتخاب شد.

ص:339

ساواک از افراد زیر به عنوان اعضای هیأت مؤسس نام برده است: محمدحسین ادیب، احمدحسین عدل، نورالدین امامی خویی، صارمی، علی ملکانی، فریدون معتمدوزیری، اسماعیل فیلسوفی، لطف الله ترقی، باقر سلطانی، یزدان فر، عی اکبر کوثری، محمدعلی امام، هوشنگ سمیعی، ابراهیم چهرازی، علی اصغر پیرزاد، عقلی، امان الله اردلان، نبیل سمیعی، عبدالرضا انصاری، فرهاد گنجه ای، اسدالله آل بویه، ابوتراب رازانی، احمد امامی، مرتضی سرمد، قاسم رضایی، احمد مهران، قاسم اشراقی، محمدتقی مصطفوی، حسین دهاء، حسین فرهودی، حسن کیوان، منصور نراقی، امیرقاسم فولادوند، محمد شاهکار، ضیاء شیبانی، عمیدی نوری، سرداری، محمدعلی هدایتی، منوچهر قیائی، پورهاشمی، حسنعلی رفیعا، زین العابدین شیدفر، جهانگیر سرتیپ پور، غلامرضا کیان، عبدالله ریاضی، مهدی ذوالریاستین، جعفر جهان، مهدوی، خانبابا بیانی، محمدعلی صفاری، دیهیم، نصرت الله کاسمی، حبیب الله آموزگار، فاضل سرجویی، عماد تربتی، مطیع الدوله حجازی، موسی مهام، جمشید آموزگار، باستان، عبدالحسین راجی، میر سیدعلی بهبهانی، علی وکیلی، غلامحسین ابتهاج و حسین اهری.(1)

ص:340

مهم ترین وظیفة اعضای مؤسس حزب، انتخاب اعضای دستگاه رهبری و نیز کمیته مرکزی حزب بود. این عده نیز پیشاپیش توسط چند تن از دوستان و همکاران نزدیک و صمیمی دکتر اقبال دست چین و انتخاب شده بودند و کار اعضای مؤسس حزب تأیید فهرست اعلام شده بود. تشکیل نهایی جلسه ای که مقرر بود کادر رهبری حزب ملیون را تعیین کند چند بار به تأخیر افتاد. تا اینکه در روز سوم خرداد 1337 تعداد قابل توجهی از کسانی که گفته می شد اعضای مؤسس حزب ملیون هستند در محل حزب اجتماع کردند. این اجتماع علاوه بر تعیین کادر رهبری حزب وظیفه داشت متن مرامنامه و اساسنامه حزب ملیون را نیز که پیش از آن توسط گروهی به سرپرستی دکتر نصرت الله کاسمی تدوین و تنظیم شده بود، تأیید و تصویب کند و نیز به تشکیل کمیسیون های مختلف حزب همت گمارد.

همچنان که انتظار می رفت اعضای جلسه با قیام و قعودی کاملاً تشریفاتی و غیرکارشناسی مرامنامه و اساسنامه حزب ملیون را تأیید و به اصطلاح تصویب کردند. همچنین حق انتخاب دوازده نفر اعضای باقیمانده کمیته مرکزی حزب را به دکتر اقبال واگذار کردند. رهبر حزب و نیز رؤسای فراکسیون های حزب ملیون در دو مجلس شورا و سنا نیز در کمیته مرکزی حزب عضویت یافتند. در همان روز سوم خرداد 1337 عنوان نهایی «ملیون» برای حزب اکثریت به رهبری دکتر اقبال انتخاب شد.

بدین ترتیب دکتر اقبال رهبر حزب، امان الله اردلان و نیز محمود جم رؤسای فراکسیون های حزب اکثریت ملیون در مجالس شورای ملی و سنا، سه عضو کمیته مرکزی حزب شدند. دوازده عضو باقیمانده کمیته مرکزی حزب ملیون که علی الظاهر توسط دکتر اقبال پیشنهاد و در واقع پیشاپیش انتخاب و مورد تأیید مؤسسین حزب قرار گرفتند، عبارت بودند از حبیب الله آموزگار، محمد حجازی، خانبابا بیانی (که این هر سه در مجلس سنا نیز عضویت داشتند) عماد تربتی، سرتیپ محمدعلی صفاری، محمد شاهکار و دکتر رضایی (که هم زمان عضو مجلس شورای ملی دوره نوزدهم بودند)؛ نصرت الله کاسمی، لطفعلی صورتگر، عبدالرضا انصاری و رضا سرداری. دکتر اقبال با رأی قاطع اعضای کمیته مرکزی به رهبری و ریاست کمیته مرکزی حزب انتخاب شد. دکتر نصرت الله کاسمی هم که سخت مورد توجه دکتر اقبال بود به دبیرکلی حزب ملیون رسید. دیگر اعضای هیأت رئیسه کمیته پانزده نفره مرکزی حزب هم به شرح زیر انتخاب و تأیید شدند: سناتور محمود جم (نایب رئیس)،

ص:341

عبدالرضا انصاری (مسئول امور مالی)، و دکتر نصرت الله کاسمی (دبیر کمیته مرکزی). دکتر کاسمی عنوان سخنگوی رسمی حزب را هم به خود اختصاص داد.

با انتخاب اعضای کمیته مرکزی و نیز دستگاه رهبری، حزب ملیون آماده بود تا به طور رسمی و در عین حال گسترده فعالیت خود را آغاز کند. دکتر اقبال نیز در روز چهاردهم خرداد 1337 در مجلس شورای ملی حضور یافت و آغاز فعالیت رسمی حزب اکثریت را اعلام نمود.(1) در برخی منابع نام امیر نصرت اسکندری هم در ردیف اعضای کمیته مرکزی حزب ملیون ثبت شده است. مدت رهبری و دبیرکلی دکتر اقبال و دکتر کاسمی بر حزب ملیون دو سال تعیین شده بود(2) که پس از پایان این دوره دو ساله، تمدید شد. ولی برخی از اعضای کمیته مرکزی به تدریج از مقام خود کناره گیری کرده و افراد دیگری جایگزین آنان شدند. اولین نشست رسمی و عمومی حزب ملیون با پیام دکتر اقبال، که توسط دکتر کاسمی قرائت شد، در روز چهارشنبه هجدهم تیر 1337 برگزار شد.(3) در بیستم تیر نیز دکتر کاسمی، دبیرکل حزب، با انجام تشریفات قانونی حزب را رسماً به ثبت رساند.(4)

ص:342

ملیون در پیوست همین بخش آمده است.

اساسنامه حزب ملیون دارای شش فصل و مجموعاً شامل شصت و چهار ماده می شد. فصل اول اساسنامه دربرگیرنده ارکان حزب بوده و بیست و چهار ماده داشت. فصل دوم شامل مواد بیست وپنج تا بیست ونه اساسنامه بود و چگونگی عضویت در حزب را تشریح می کرد. فصل سوم اساسنامه که شامل مواد سی تا چهل وهشت اساسنامه می شد، وظایف کنگره، کمیته مرکزی، دبیرخانه، خزانه داری، کمیته های استان و شهرستان، شوراها، کمیسیون ها، حوزه ها و اعضای حزب را مشخص می کرد. فصول چهارم تا ششم اساسنامه هم که مجموعاً شامل شانزده ماده می شدند، کلیات، گروه پارلمانی و نهایتاً نحوة تشویق و تنبیه اعضای حزب ملیون را توضیح می دادند.

برای حزب اکثریت ملیون سرودی هم ساخته شد که علاوه بر تملق و چاپلوسی شاه، می خواست نشان دهد حزب مزبور از حقوق کارگران، کشاورزان و طبقات فرودست جامعه دفاع خواهد کرد(1) :

خیز ای هموطن شب به سر رسید / پرتو قدرت از خ__اوران دمی_د

س___رزد اخت___ر اقب__ال ش____اه / خیره شد از او چشم مهر و م_اه

ح___زب ما ح__امی ن_فع کارگ__ر / س___ود برزگ____ر حق پیشه ور

هم_وطن بای_دت ج_نبش دگ___ر / تا ک__شی ب__ه بر شاه__د ظ_فر

کوشش__ی ت_ا ش___ود روزاف_زون / ق__درت و ش__وک_ت ملی__ون

باش___د ح_زب پ_رافتخ__ار م__ا / در جه___ان م__ایه اعتب_ار م___ا

ج__ان در راه ش__ه باخت_ن رواست / راه و رسم شه رسم و راه م_است

ح__زب م_ا ح_ام__ی نفع ک_ ارگ_ر / س__ود ب_رزگ__ر حق پیش__ه ور

هم__وطن بای_دت جنب_ش دگر / تا کش_ی به ب_ر ش_اه_د ظف___ر

کوشش__ی تا ش__ود روزاف__زون / ق_درت و ش___وک_ت ملی___ون

ص:343

از این پس دولت دکتر اقبال محتوایی حزبی خواهد داشت و تلاش خواهد کرد اصول مرامنامه و اساسنامه حزب اکثریت ملیون را بر ساختار دولت حاکم گرداند. در اولین گام گفته شد که غیر از وزرای نظامی، دیگر وزرای کابینه لاجرم عضویت در حزب جدید را خواهند پذیرفت. شایعاتی هم که تا چند ماه بعد پیرامون احتمال تشکیل کابینه ای ائتلافی با مشارکت حزب مردم بر سر زبان ها بود، در اواخر مرداد و اوایل شهریور 1337 با تحکیم و تقویت موقعیت دولت و شخص دکتر اقبال در رأس کابینه تکذیب شد تا حزب ملیون نقش به اصطلاح اکثریتی خود را ایفا کند.(1)

در ماه های بعد تلاش ها برای حزبی کردن دولت اقبال نمود بیشتری پیدا کرد و کمیته مرکزی حزب ملیون طی مذاکرات متعدد از دکتر اقبال تقاضا کرد بیش از پیش اصول حزب را در بدنه دولت و ارکان مدیریتی کشور پیاده کند. در مهم ترین اقدام تصمیم گرفته شد مدیریت های مهم و حساس در وزارتخانه ها و دوایر مختلف دولتی و حکومتی به اعضای حزب ملیون واگذار شود و در روندی تدریجی و مداوم، افراد غیرحزبی و نیز طرفداران و اعضای حزب اقلیت از پست های مدیریتی ریز و درشت کنار گذاشته شوند.(2)

در آستانه آغاز فعالیت رسمی و جدی تر حزب ملیون، آگاهان به امور در محافل سیاسی و خبری نزدیک به دولت پیش بینی می کردند که در آینده ای نه چندان دور، برکناری اعضای حزب مردم و نیز بی علاقگان به عضویت در احزاب و از جمله حزب ملیون، از مدیریت های دولتی شتاب بیشتری خواهد گرفت. به طوری که گفته می شد در برخی مناطق کشور مشاغل مدیریتی با توافق های آشکار و ضمنی میان اعضای دو حزب به اصطلاح اکثریت و اقلیت تقسیم می شود.(3) در همان حال دکتر اقبال به منظور ایجاد هماهنگی تشکیلاتی و مدیریتی بیشتر میان کادر رهبری حزب ملیون و اعضای کابینه، هر از چند گاه جلسات هیأت دولت را در محل حزب برگزار می کرد و در جلسات مشورتی با شرکت اعضای دولت و کادر رهبری حزب، تصمیم هایی نیز اتخاذ می شد.(4) بدین ترتیب طی چند ماهی که از آغاز فعالیت حزب ملیون سپری می شد سازمان مدیریتی و تشکیلاتی آن با حمایت های گسترده دکتر اقبال

ص:344

سامان گرفت.(1)

ص:345

حزب مردم از گستره تشکیلاتی و مدیریتی مطلوب تری برخوردار بود اما هر چه زمان بیشتری سپری می شد حزب ملیون با بهره گیری از امکانات مالی و تدارکاتی دولت و نیز همراهی ها و حمایت های وسیع مقامات سیاسی و اداری محلی در اقصی نقاط کشور در توسعه تشکیلاتش بر رقیب پیشی گرفت. به ویژه اینکه شاه همواره مراقب بود حزب مردم در جایگاه اقلیت، موقعیت به اصطلاح اکثریت رقیب را مراعات کند.

بدین ترتیب تا پایان دوران نخست وزیری دکتر اقبال در بسیاری از شهرهای بزرگ و کوچک کشور کمیته های حزبی و شعب حزب ملیون افتتاح شد. البته در بسیاری از این شعب فعالیت حزبی قابل اعتنایی صورت نمی گرفت و بیشتر جنبه تبلیغاتی و نمایشی داشت و استقبال عمومی از این حزب و نیز حزب رقیب بسیار اندک و می شود گفت در حد هیچ بود و کسان معدودی هم که چند صباحی در شعب و کمیته های حزب ملیون فعالیت و آمد و شدی داشتند به ندرت حضور آنها در این مراکز از ایمان و اعتقاد سیاسی و حزبی نشأت می گرفت. کسانی بیشتر چراغ این امامزاده های حزبی را در شهرهای مختلف کمابیش روشن نگه می داشتند که امیدوار بودند از سوی رهبری حزب برای نمایندگی مجلس کاندیدا شوند و یا در ارکان حاکمیت و دولت شغل و سمتی به دست آورند.

هر دو حزب مردم و ملیون از تأسیس شعبه ها و کمیته های حزبی در مناطقی از کشور که بیم اختلافات درونی و گروهی و نیز قومی و نظایر آن می رفت اجتناب می کردند و کوشش فراوانی می شد تا در مناطق حساس کشور فعالیت های حزبی و تشکیل شعبه ها و حوزه های حزبی کمتر رنگ و بوی رقابت آمیز به خود بگیرد.(1)

ص:346

اعضای کمیسیون ها بر حسب ضرورت پنج تا نه نفر تعیین و تشکیل هر یک از این کمیسیون ها هم بر حسب مقتضیات منطقه اعلام شده بود.

از همان آغاز فعالیت حزب ملیون به تدریج کمیسیون هایی (عمدتاً در مرکز حزب در تهران و برخی مراکز استان ها تشکیل شدند و بر حسب اولویت های دستگاه رهبری، برخی از مهم ترین اعضای کادر رهبری و نیز کسانی از معتمدین و نزدیکان به دولت اقبال در رأس این کمیسیون ها قرار گرفتند؛ تا جایی که برخی از اعضای کادر رهبری حزب هم زمان در چندین سمت مهم حزبی و از جمله ریاست و یا عضویت کمیسیون های مختلف به فعالیت مشغول بودند.(1)

کمیسیون های عضویت، اقتصاد و بهبود امور اداری از نخستین کمیسیون های حزب ملیون بودند. این کمیسیون ها به ترتیب به ریاست ابوالحسن عمیدی نوری، علی وکیلی و حسنعلی رفیعا تشکیل شدند. در ماه های زمستان سال 1337 هم به تدریج کمیسیون های صنایع و معادن، امور بین المللی، رسیدگی به شکایات و عرایض و کمیسیون ورزشی و پیش آهنگی تأسیس و فعالیت خود را آغاز کردند. برخی از کمیسیون های پیش بینی شده هم اصولاً تشکیل نشدند و کمیسیون های تأسیس شده نیز فعالیت قابل اعتنا و چشم گیری از خود بروز ندادند.

ص:347

مرکزی در تهران و کمیته های استان موظف بودند درباره میزان پرداخت حق عضویت اعضای حزب تصمیم گیری نمایند. کمیته مرکزی می توانست بر حسب ضرورت و مقتضای پیشامد، سازمان یا سازمان های وابسته به حزب را از میان اعضایی که سن آنها از هجده سال کمتر نباشد، تشکیل دهد.

تشکیل شوراها و جمعیت های کارگری، کشاورزی و صنفی وابسته به حزب ملیون هم (در حیطه وظایف و اختیارات کمیته مرکزی) در اساسنامه حزب پیش بینی شده بود.(1)

رهبران حزب ملیون از همان آغاز تلاش کردند رجال و شخصیت های درجه اول حکومت و دولت را به عضویت حزب درآورند و در استان ها و شهرهای ریز و درشت به عضویت درآوردن افراد متنفذ داشت. در روندی تدریجی و مداوم، اکثریت قریب به اتفاق مدیران و رؤسای خرد و کلان وزارتخانه ها و ادارات و سازمان های دولتی و کارخانجات وابسته به دولت، می شود گفت بالاجبار، افتخار عضویت در حزب اکثریت را پیدا کردند.(2)

چنان که در اساسنامه حزب ملیون پیش بینی شده بود، رهبران حزب از همان آغاز موضوع گسترش نفوذ حزب در میان کارگران و کارخانجات و نیز تشکیل گروه های کارگری وابسته به حزب را مورد توجه قرار دادند. اما برخی از کسانی که تجربه نفوذ و گسترش فعالیت های احزاب سیاسی را در میان کارگران و کارخانجات (به ویژه در دهه 1320 و توسط حزب توده) به یاد داشتند، هشدار می دادند که آغاز دوباره رقابت ها و فعالیت های حزبی در میان کارخانجات و کارگران، محیط های کارگری و تولیدی را از وظایف اقتصادی آنان دور خواهد ساخت و موجب رکود و کسادی در تولیدات کارخانه ای و واحدهای تولیدی و صنفی خواهد شد و «محیط کارخانجات به جای کار و فعالیت تبدیل به صحنه کشمکش های حزبی و اختلافات سیاسی خواهد شد».(3) اما هیچ یک از دو حزب اقلیت و اکثریت به این هشدارها توجهی جدی نشان ندادند و با تمام توان برای جذب کارگران به عنوان پیاده نظام مقاصد حزبی خود تلاش کردند؛ و البته با توجه به ماهیت فرمایشی این احزاب توفیق چندانی هم به دست نیاوردند. معمولاً هم مسئولان حزب ملیون و هم سردمداران حزب رقیب به خاطر عدم استقبال عمومی، به ندرت مفاد اساسنامه خود را پیرامون گزینش افراد صالح و صادق برای

ص:348

عضویت در حزب مراعات می کردند و به تبع آن خیل قابل توجهی از سودجویان، فرصت طلبان و گاه چهره های به شدت بدنام، عضویت این احزاب را پذیرفته و مقامات و موقعیت های شغلی و مدیریتی مهمی را در ارکان حزب و نیز دولت به دست آوردند.(1)

ص:349

جاری حزب ملیون برعهده گیرند. هنگامی که در شهریور سال 1337 اعلام شد که حزب اکثریت ملیون «برخلاف حزب مردم» حق عضویتی دریافت نمی کند، تردیدی باقی نماند که دکتر اقبال پرداخت هزینه ها و مخارج حزب تحت اداره اش را به خزانه دولت حوالت داده است.(1) در سال های آینده نیز حداکثر مبلغی که از سوی بعضی از اعضای برجسته و مهم حزب به صندوق آن واریز می شد، ماهانه پانصد ریال بود، که جمع این مبالغ در برابر هزینه های حزب بسیار ناچیز بود.(2)

ص:350

با تأسیس حزب ملیون و به اصرار دکتر اقبال به این حزب پیوستم و بار دیگر به انتشار روزنامه صبح امروز به صورت یومیه پرداخته و صبح امروز وابسته به حزب ملیون شد.(1)

علاوه بر دکتر مصطفی الموتی که ناشر و صاحب امتیاز روزنامه صبح امروز بود، نجفقلی پسیان سردبیر و ناصر ملک محمدی عضو تحریریه آن، نقش قابل توجهی در روزنامه داشتند.(2) پسیان سردبیر این روزنامه تأکید می کند که «دکتر الموتی با تماس مداومی که با دکتر اقبال داشت بیشتر و بهتر با افکار او آشنا بود و به همین جهت چه از نظر سرمقاله و چه اخبار که مسئولیتش با نگارنده بود صبح امروز بر روزنامه ملیون [ارگان رسمی حزب] برتری یافت».(3)

ارگان رسمی حزب ملیون روزنامه ای با همین عنوان (ملیون) بود که صاحب امتیاز و مدیرمسئول آن محمود منصور نراقی (وکیل دادگستری و از دوستان نزدیک دکتر اقبال) و سردبیر آن دکتر محمد شاهکار بود. نخستین شماره این روزنامه در چهارم آبان 1337 انتشار یافت، و در تمام دوران نخست وزیری دکتر اقبال ارگان رسمی حزب ملیون بود. روزنامه ملیون روش و مشی خود را سیاسی، اجتماعی و خبری اعلام کرده و محل آن در خیابان کاخ (فلسطین کنونی) واقع بود.(4)

روزنامه ملیون به دنبال استعفای دکتر اقبال از نخست وزیری در شهریور 1339 و کاهش فعالیت های حزب ملیون، از سی و یکم شهریور 1339 برای مدتی تعطیل شد و ساواک از قول یکی از اعضای تحریریه این روزنامه گزارش داد:

علت اصلی تعطیل روزنامه ملیون ارگان حزب ملیون این بوده که گذشته از موزعین که حاضر نیستند روزنامه را توزیع کنند اصولاً کسی حاضر نیست حتی روزنامه مذکور را مجاناً دریافت کند. کلیه کسانی هم که جزء هیأت تحریریه روزنامه ها بودند خود را کنار کشیده اند و دیگر مطلبی برای روزنامه نمی نویسند. روزنامه ملیون [قبل از تعطیلی] حتی ده شماره فروش نداشت و چاره ای جز تعطیل آن نبود.(5)

ص:351

از آبان سال 1339 روزنامه ملیون بار دیگر برای مدتی منتشر شد اما باز هم فعالیتش متوقف گردید. دوره جدید روزنامه ملیون در چهاردهم خرداد 1340 فعالیت خود را از سر گرفت. با این حال گردانندگان آن، که با رهبری وقت حزب اختلافاتی داشتند، اعلام کردند روزنامه ملیون (دوره جدید) روشی غیرحزبی خواهد داشت. این روزنامه در نهم مهر 1340 بار دیگر با عنوان ارگان رسمی حزب ملیون فعالیتش را پی گرفت و در حالی که به دنبال بروز بحران در تداوم فعالیت حزب ملیون، روزنامه نگاران این حزب هم با مشکلاتی جدی مواجه شده بودند، از اوایل بهمن سال 1340 تیراژ و نیز تعداد صفحات آن کاهش یافت و سرانجام در سال 1341 فعالیت و انتشار آن برای همیشه متوقف شد.

معمولاً عناوین نخست و درشت نشریه ارگان حزب ملیون و دیگر نشریات حزبی و غیرحزبی به سخنان و اظهارات شاه و تمجید و ستایش از او اختصاص داشت. در کنار اخبار و تفسیر و تحلیل های حزبی و سیاسی در روزنامه ملیون، اخبار و اطلاعاتی هم درباره حوادث روز ایران و جهان منتشر می شد.

از پایان دوران نخست وزیری دکتر اقبال، محتوای روزنامه ملیون بسیار بیش از آنچه بود، نازل و غیرقابل اعتنا شد و به ویژه به خاطر سوء عملکرد حزب ملیون در دوره نخست وزیری دکتر اقبال، شمار مخاطبان و خوانندگان این نشریه به حداقل ممکن رسید. این تنزل بدان حد بود که دیگر مطلب قابل اعتنایی در آن یافت نمی شد و عمده مطالب آن در پیام های تبریک خطاب به شاه (به مناسبت های مختلف تولد، آغاز سالگرد سلطنت، سالروز کودتای 28 مرداد، و نظایر آن) و مطالب کم اهمیت دیگری درباره برخی اخبار جاری کشور و یا فعالیت های کم فروغ حزب ملیون خلاصه می شد.(1)

علاوه بر روزنامه ملیون و روزنامه صبح امروز، روزنامه ها و نشریات پرشمار دیگری هم به دلایل متعدد، از جمله برخورداری از رانت های دولتی و حزبی، و نیز طمع مسئولان آنها برای رسیدن به پست و مقام در دوران نخست وزیری دکتر اقبال از او و حزب اکثریتش پشتیبانی می کردند. از جملة این افراد عباس شاهنده بود که به همت او در پاییز 1337 گروه مطبوعاتی وابسته به حزب ملیون تشکیل شد.(2)

ص:352

در اواخر سال 1337 فهرست بلندبالای نشریات حامی و طرفدار حزب ملیون، شامل بیش از شصت عنوان نشریه و مجله و روزنامه بود. بر اساس شواهد موجود در ماه های بهمن و اسفند همان سال نشریات زیر از حزب ملیون حمایت می کردند: آفتاب شرق، آذربایجان، آمل، آزادی، ندای خراسان، مرد مبارز، ایران نما، پیکار زندگی، ایران باستان، فقیه، قلندر، مجاهد، خراسان، آذرآبادگان، نوروز ایران، نغمه دنیا، سایبان، مجله پزشکی، رویین، روح آزادی، کاریکاتور، آژنگ، استخر، پیک ایران، بامشاد، صبح تهران، فرمان، صبح امروز، طلوع، ملیون، اتحاد ملل، داد، ندای شهرضا، دنیای جدید، آتش، هوشمند، کرمانشاه، تجدد ایران، حقیقت آسیا، پیک خجسته، گل های سرخ، کاریز، فروغ، شرق، سنگلاخ، فکر نو، اولیاء، گوهر مراد، نور و ظلمت، خراسان امروز، نوروز، اراده آسیا، شورا، زرین، طالب حق، اقلیم، ناخدا، آرزو، فریاد خوزستان، امید ایران و صدای ملیون. در این میان نشریاتی چون فرمان، آژنگ، امید ایران و بامشاد بیش از دیگران سنگ حمایت از حزب ملیون را به سینه می زدند. روزنامه بامشاد با مدیریت اسماعیل پوروالی، امید ایران به مدیرمسئولی علی اکبر صفی پور، فرمان با هدایت عباس شاهنده و آژنگ توسط کاظم مسعودی چاپ و منتشر می شدند.(1)

ص:353

اعضای کمیسیون تدارکاتی برگزارکننده کنگره عبارت بودند از: عباس شاهنده مدیر روزنامه فرمان و مسئول امور تشریفات کنگره)؛ کاظم مسعودی (مدیر روزنامه آژنگ و مهماندار کنگره)؛ بهرام بوشهری پور (مدیر روزنامه صبح تهران و مسئول دبیرخانه کنگره)؛ و محسن دولّو (مدیر مجله کاریکاتور و مسئول تزئینات کنگره). کنگره موظف بود در نخستین جلسه خود چهار کمیته به شرح زیر انتخاب کند: کمیته سیاسی، «که مأمور مطالعه امور سیاسی ایران و خاورمیانه بود»؛ کمیته صنفی، «که [موظف بود] مشکلات روزنامه نگاری و طرق حل آنها را مورد مداقه قرار» دهد؛ کمیته اجتماعی، «که تغییرات و اصلاحاتی را که باید در کلیه شئون اجتماعی حاصل شود مطالعه» کند؛ و کمیته تبلیغاتی که موظف بود «برای پیشرفت امور مطبوعاتی حزب برنامه ای تنظیم» نماید. هر یک از کمیته های چهارگانه فوق موظف بودند تا پایان کار کنگره قطعنامه ای را در راستای تکالیف محوله تدوین و تنظیم نماید که از سوی شرکت کنندگان در کنگره تصویب شود و متن آن در اختیار کمیته مرکزی حزب ملیون قرار گیرد.

کنگره در روز بیست وهفتم بهمن 1337 و با سخن رانی دکتر اقبال در تمجید و تحسین از شاه و تشریح اهداف و برنامه های حزب ملیون و نقش آتی این حزب در توسعه و پیشرفت کشور و ارتقای سطح زندگی مردم کشور و دیگر مطالب کلیشه ای و تبلیغاتی آغاز شد و با سخنرانی های کوتاه و تبلیغاتی کاسمی و چند تن دیگر ادامه یافت. پس از آن عبدالرحمان سیف آزاد، مدیر نامه ایران باستان، به عنوان رئیس سنی کنگره برگزیده و متعاقب آن و پس از چند نشست و برنامه تبلیغاتی افراد زیر به عنوان هیأت رئیسه اصلی کنگره انتخاب شدند: ابوالحسن عمیدی نوری (مدیر نشریه داد) به عنوان رئیس؛ گلشن آزادی (مدیر روزنامه خراسان) و هاشمی حائری (مدیر روزنامه طلوع) به عنوان دو نایب رئیس؛ و وکیل زاده ابراهیمی، جمشید سرتیپ پور، مجاهد و محمودی (به ترتیب مدیران نشریات فریاد خوزستان، رویین، مجاهد و نوای خراسان) به سمت منشیان کنگره. افراد زیر هم برای عضویت در کمیته های چهارگانه برگزیده شدند: کمیته سیاسی: سپهری فقیه، محمدحسین استخر، منصوری نراقی، یزدان بخش، کاظم مسعودی، هاشمی حائری، اسماعیل پوروالی، گلشن آزادی و محسن دولّو؛ کمیته صنفی: ابراهیمی، مولایی، آموزگار، رزم آرا، اولیاء، فاتح، حافظی، سلجوقی، تهرانیان، وکیل زاده و عباس شاهنده؛ کمیته اجتماعی: دانشور، امینی، هوشمند، نیک پور، رفیعا، زرین نگار، فرهمند، بهادران، حکمت و معرفت؛ کمیته تبلیغاتی (تبلیغات):

ص:354

تجدد، طباطبایی، سپاهی، آذرخشی، قاضی زاده سپهر، منوچهر استخر، محمودی، مجاهد، سرتیپ پور، بهرام بوشهری و عبدالرحمن سیف آزاد.(1)

علاوه بر تصویب قطعنامه های کمیته های چهارگانه کنگره و تقدیم قطعنامه نهایی کنگره به شاه و سپس حضور اعضای کنگره در آرامگاه رضاشاه، مهم ترین اقدام کنگره تشکیل دفتر دائمی مطبوعات حزب ملیون بود که اعضای آن عبارت بودند از: عباس شاهنده، دکتر مصطفی الموتی، محمد منصوری نراقی، کاظم مسعودی، ابوالحسن عمیدی نوری، هاشمی حائری، اسماعیل پوروالی، محسن دولّو، حافظی و بهرام بوشهری؛ که فرد اخیر به عنوان سردبیر و سخنگوی دفتر انتخاب شد.(2) قطعنامه پایانی کنگره هم به طور عمده به موضوعات تبلیغاتی و احساسی فاقد ارزش با محوریت ستایش و تملق از شخص شاه و برخی وعده های حزب برای بهبود وضعیت زندگی مردم (به ویژه کارگران و کشاورزان و طبقات فرودست) بود.

برخی از مدیران نشریات وابسته به حزب ملیون در تملق و چاپلوسی نسبت به شاه و رژیم پهلوی و نیز شرکت در مراسمی نظیر سالگردهای به اصطلاح «قیام ملی 28 مرداد» رقابت تنگاتنگی با یکدیگر داشتند و کسانی که از مسائل پیدا و پنهان حزب و نیز رویکرد نشریات حزبی آگاهی بسنده تری داشتند معتقد بودند که عمده فعالیت ها، چاپلوسی ها، پرده دری ها و ده ها اقدام و فعالیت خلاف قاعده دیگر این مدیران مسئول و هیأت تحریریه نشریات وابسته به حزب، اساساً در راستای دستیابی به موقعیت های مناسب تر در ارکان حاکمیت و اشغال پست های سیاسی، اداری و نمایندگی مجلس و غیره بود.(3)

در میان بسیاری از مدیران مسئول و اعضای تحریریه این نشریات اختلافات دامنه داری وجود داشت که گاه به درگیری های لفظی و تهدید منجر می شد. اسناد موجود نشان می دهد که کادر رهبری حزب ملیون نیز چندان بی میل نبود تا با مشتعل نگاه داشتن آتش این اختلافات و رقابت ها از مسیر نشریات وابسته با سهولت و مطلوبیت بیشتری به مقاصد دلخواه دست پیدا کنند. با این حال مواردی هم بروز می کرد که برخی مدیران مسئول نشریات (نظیر

ص:355

اسماعیل پوروالی) در مقاطعی رهبران حزب ملیون را تهدید می کردند که هرگاه از موضع آنان در مقابل رقبایی (نظیر عباس شاهنده) حمایت نکنند نشریات خود را بر ضدّ حزب اکثریت به کار خواهند گرفت و «به صف مخالفین ملحق و پرده ها را بالا زده و ماهیت واقعی حزب ملیون را برملا» خواهند کرد.(1) موارد متعددی هم بروز می کرد که انتشار مطالبی انتقادی در نشریات وابسته به حزب ملیون موجب واکنش های تند طرفداران دولت، حزب، نمایندگان مجلس و آن عده از صاحبان قدرت و نفوذ می شد که متوقع حمایت این نشریات از موضع و عملکرد خود بودند و این امر هر از چند گاه مشکلاتی را پیش روی دستگاه رهبری حزب ملیون و نیز دولت اقبال قرار می داد. به ویژه اینکه حزب اقلیت رقیب هم گاه و بیگاه بر دامنه این تنش ها و اختلافات می افزود و گاه کسانی که از سوی نشریات حزبی مورد انتقاد قرار می گرفتند، تهدید به خروج از حزب ملیون و عضویت در حزب اقلیت مردم می نمودند. بدین ترتیب سازماندهی، نظارت و جهت دهی نظام مند نشریات پرشمار وابسته به حزب ملیون همواره از دغدغه های دستگاه رهبری حزب به شمار می رفت.(2)

یکی از مهم ترین کارهای نشریات حزبی، حمله به حزب رقیب و نیز نشریات و روزنامه های وابسته به آن بود. در اغلب موارد دامنه این انتقادات روندی غیرمعمول و خلاف قاعده به خود می گرفت و به هتاکی، بدنام سازی، اهانت، فحاشی و نظایر آن می کشید. حملات نشریات این دو حزب به یکدیگر چنان با فحاشی و پرده دری توأم بود که گاه موجب نگرانی ساواک می شد. چنان که یک بار در بیست وششم شهریور 1337 ساواک هشدار داد:

مطالب مندرج در شماره های اخیر روزنامه های فرمان [وابسته به حزب ملیون] و اندیشه مردم [ارگان حزب مردم] علیه یکدیگر در اغلب مجامع و محافل سیاسی انعکاس نامطلوبی علیه احزاب مزبور ایجاد کرده و گذشته از ایرادات و انتقادات و نقاط ضعفی که درباره عباس شاهنده و دکتر بهرامی ذکر می شود اصولاً انتشار جراید مزبور به عنوان ارگان احزاب دوگانه به این صورت و حملات علیه یکدیگر موجب بدبینی طبقه روشنفکر نسبت به احزاب شده است.(3)

آنچه بود با پایان دوران نخست وزیری دکتر اقبال در شهریور 1339، که مقارن با اوج

ص:356

فعالیت های حزب اکثریت ملیون بود، نشریات پرشمار وابسته و حامی این حزب با مشکلات بسیاری مواجه شدند و بسیاری از آنها مدت ها تعطیل شده و از ادامه انتشار بازماندند و نیز شمار زیادی از آنها نیز از صف طرفداران حزب ملیون که دچار مشکلات و بحران های پایان ناپذیر شده بود، خارج شدند. برخی از مهم ترین این نشریات هم در پی قطع کمک های مالی دولت جدید و بی اعتنایی فزاینده مردم کشور به نشریات وابسته به هر دو حزب(1) بحران مالی را تجربه کردند. با این حال دکتر اقبال چند ماهی پس از استعفا تلاش کرد با کمک مدیران اندک نشریاتی که هنوز از او و حزب ملیون حمایت می کردند، مثل عباس شاهنده و اسماعیل پوروالی، الموتی و کاظم مسعودی، فعالیت های نشریات حامی حزب را سر و سامانی بخشیده و با دولت شریف امامی که جایگزین دولت اقبال شده بود، به مقابله برخیزد.(2) اما تمامی این کوشش ها به تدریج رنگ باخت و با آشکارتر شدن بحران دامنگیر حزب ملیون، نشریات و روزنامه های حامی و طرفدار این حزب هم در پی ولی نعمتان جدیدی برآمدند.

ص:357

از ماه های پایانی سال 1336، ساواک هر از چند گاه گزارش هایی درباره آغاز فعالیت های پیدا و پنهان حزب اکثریت ملیون در تهران و تلاش های تدریجی کارگردانان حزب برای نمایان ساختن حضور این تشکل جدید در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور ارائه می داد.(1) از حدود نیمه سال 1337 حزب ملیون حضور جدی تری در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور پیدا کرد.(2) از آنجا که بیشترین گروندگان و کارگردانان و کادر رهبری حزب ملیون از افراد صاحب نفوذ و نزدیک به دولت و برخوردار از امکانات گسترده بودند، تصور می شد که حزب جدید بتواند به سرعت در مقام یک حزب قوی، تشکیلات و فعالیت های خود را گسترش دهد.(3) به یژه که شخص شاه هم به رهبران حزب اکثریت دستور داده بود که به سخن منتقدان تشکیل احزاب دولتی اهمیت نداده و به سرعت تشکیلات و فعالیت خود را در سراسر کشور گسترش دهند تا هر چه سریع تر دموکراسی مورد نظر او در عرصه سیاسی و اجتماعی کشور پیاده شود.(4)

ص:358

بر همین اساس دکتر اقبال برخلاف عدم اعتقادش به تشکیل حزب، ناگزیر فرمان شاه را

مورد توجه قرار داد و با توسعه صوری حزب اکثریت در درون دولت و ارکان حاکمیت، تلاش کرد که نشان دهد دولت و کابینه او از نظام حزبی پیروی می کنند. خیل گسترده ای از وزیران، مدیران ارشد، معاونین ریز و درشت و رؤسای سازمان های مختلف دولتی و حکومتی نیز برای ماندن در دستگاه قدرت با حزب اکثریت همراهی نشان داده و وعده دادند که در توسعه تشکیلات و فعالیت های حزب مشارکت خواهند کرد.(1) به ویژه که گفته می شد بسیاری از تغییر و تحولات مدیریتی و اداری و نیز انتخابات مجلسین شورای ملی و سنا در دوره های بعد از نظام حزبی پیروی خواهد کرد و بدین ترتیب جویندگان پست و مقام خود را ناگزیر از پیوستن به این جریان دیدند. همین همراهی های صوری و این جنب و جوش و آمد و شدها نقش قابل توجهی در احساس توسعه فعالیت های حزب ملیون داشت.(2)

حزب ملیون با استفاده از فرصت انتخابات، تلاش گسترده ای را برای سیطره بر مجلس شورای ملی دوره نوزدهم آغاز کرد. تعداد قابل توجهی از نمایندگان دورة نوزدهم قبلاً به حزب اقلیت مردم پیوسته بودند و بسیاری دیگر نیز در تردید و بلاتکلیفی به سر می بردند. به ویژه اینکه دکتر اقبال و دیگر سران حزب ملیون در آغاز امر درباره چگونگی عضویت نمایندگان مجلس در حزب به دیدگاه یکپارچه و منسجمی نرسیده بودند و میان دولت اقبال و مجلس نشینان هم تنش هایی (بیشتر به خاطر بی اعتنایی اقبال به نمایندگان) وجود داشت و به همین دلیل میان آغاز فعالیت حزب تا انسجام نهایی فراکسیون حزب اکثریت ملیون در دورة نوزدهم مجلس شورای ملی چندین ماه فاصله افتاد و از نیمه دوم سال 1337 به بعد بود که فراکسیون حزب ملیون در مجلس نوزدهم در برابر حزب رقیب و منفردین به صف بندی واحد و در عین حال اکثریت رسید و آشکار شد که از حدود یکصد و بیست و نه نماینده این مجلس، شصت نفر به حزب ملیون پیوسته اند و چهل و پنج نفر عضو فراکسیون حزب مردم و حدود بیست و چهار نفر هم منفرد هستند. (3)

ص:359

شهرت تشکیل می دادند. شمار زیادی از اینان هیچ سنخیت فکری، سیاسی و اجتماعی با هم نداشتند.(1) به همین دلیل خیلی زود میان کادر رهبری و اعضای برجسته با یکدیگر و نیز با مدیران دولتی در بخش های مختلف اختلاف و چنددستگی بروز کرد. همچنین مدیران دولتی در بخش های مختلف، که عضویت حزب را پذیرفته بودند، متهم به اختلاس و سوء استفاده های مالی و اداری بودند. مدیران حزب نیز خود اعتراف می کردند که اعضای حزب اساساً اعتقادی به فعالیت در چارچوب اهداف این تشکل نداشته و اکثریت آنان هیچ گونه تمایلی به شرکت در جلسات حزبی و نظایر آن ندارند.(2) ساواک افراد حزب به حزب شده متعددی را شناسایی کرده بود که در طول دوازده سال نخست سلطنت محمدرضا شاه در طیف ها و احزاب سیاسی مختلفی حضور داشته و با اینکه در میان مردم کشور اشتهار به بدنامی و فساد و سوءپیشینه داشتند، باز هم برای نیل به مقاصدی نظیر نمایندگی مجلس، اینک به حزب ملیون پیوسته بودند و کادر رهبری حزب ملیون نیز تمایلی به رنجاندن و احیاناً طرد آنان از حزب نداشت. حتی پس از پایان دوران نخست وزیری دکتر اقبال هم هنوز همین دست افراد صحنه گردانان اصلی حزب ملیون بودند.(3)

در مرکز حزب در تهران وضعیت مشابهی حاکم بود و مهم ترین و مؤثرترین کارگردانان و هادیان حزب ملیون را برخی از بدنام ترین و فرصت طلب ترین افراد تشکیل می دادند.(4)

از سوی دیگر از همان آغاز برخی از کارگردانان حزبی و فعالان سیاسی معمّر، از اینکه افراد گمنام و جوانان کم سابقه میدان دار کارهای حزبی و سیاسی شده بودند، شکایت داشتند. بدین ترتیب مخالفت ها و نارضایتی ها در ارکان حزب بروز کرده بود.(5) چنان که ساواک در بیست و نهم دی 1337 در همین باره گزارش داد:

اصطکاکاتی که اخیراً در حزب ملیون به منظور تعیین مشاغل بین زعمای این حزب به وجود آمده وضع حزب را به صورت وخیمی درآورده است تا آنجا که می توان حدس زد دکتر اقبال کوچک ترین دخالتی در امور حزب نمی نماید و این می رساند که در صورت

ص:360

سقوط دولت وی اصولاً دکتر اقبال خود را از رهبری حزب مستعفی خواهد نمود. این امر سبب شده که گردانندگان فعلی حزب برای کسب قدرت و ایجاد رهبری و راه یافتن به این سمت سخت در تلاش افتاده اند... (1)

در درون حزب نیز باندها و دسته های مختلفی تشکیل شده بود. یکی از این دسته ها را طرفداران عبدالرضا انصاری تشکیل می دادند که عمدتاً تحصیلکردگان و فارغ التحصیلان دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی آمریکا بود و به آنان لقب «گروه آمازون» داده شده بود. مخالفین در داخل و خارج حزب ملیون، آنان را وابستگان و پیروان سیاست آمریکا در ایران ارزیابی می کردند که با اهداف بلندمدت ویژه ای وارد حزب شده اند. بسیاری از آنان نیز بعدها به مقام های مهمی رسیدند.(2) انصاری، هدایت کننده این گروه، از سال ها قبل در اصل چهار آمریکایی ها مشغول به کار بود و با وارن رئیس اصل چهار در ایران و دیگر مقامات آمریکایی ارتباط نزدیکی داشت. میان اعضای دولت و رهبران حزب نیز اختلافات و رقابت هایی وجود داشت و برخی از مهم ترین اعضای کادر رهبری حزب تلاش می کردند که در کابینة اقبال به وزارت برسند.(3) دبیرکلی دکتر نصرت الله کاسمی هم خیلی زود با مخالفت مواجه شد و بسیاری از رهبران و کارگردانان حزب در مجلسین سنا و شورا و نیز اعضای برجسته حزب در دولت از اینکه دکتر اقبال فرد کم تجربه ای چون او را دبیرکل حزب ملیون نموده، عصبانی بودند.(4) گفته می شد که به خاطر رفتار متکبرانه دکتر کاسمی در مقام دبیرکلی حزب ملیون بسیاری از اعضای برجسته حزب از تداوم فعالیت خود در این حزب نومید و رویگردان شده و صرفاً به خاطر احترامی که برای دکتر اقبال قائل بودند (و در واقع به خاطر امیدی که به بهره گیری از امکانات و رسیدن به مقام و منصب داشتند) به حضور در حزب ادامه می دادند. باگذشت زمان و مشخص شدن جایگاه ها، کسانی که احساس می کردند کمتر مورد توجه رهبران حزب قرار گرفته اند، به تدریج از حزب فاصله گرفتند. از جمله این افراد عباس شاهنده بود که از بدسابقه ترین فعالان سیاسی و مطبوعاتی کشور در دهه های 1320 و 1330 بود و اینک از

ص:361

هرگونه تلاشی در مخالفت با دکتر کاسمی فروگذار نمی کرد.(1) حزب ملیون در تمام دوران نخست وزیری دکتر اقبال به انسجام و انضباط حزبی دست نیافت و دچار اختلاف و تضادهای درونی، رقابت و باندبازی بود و افراد و دسته های رقیب در حزب همواره بر ضد یکدیگر به فعالیت، بدگویی و کارشکنی مشغول بودند و اساساً تفکر حزبی و فعالیت گروهی بر کادر رهبری و مدیریت حزب حاکم نبود.

ص:362

1332] که در آن... شاه به صورتی خستگی ناپذیر قدرت خود را در رأس این بوروکراسی تشدید کرده است. یکی از ویژگی های این سیستم آن است که برخلاف وجود یک سیستم حزبی دولتی از سال 1957 [1336] به بعد هر نوع فعالیت سیاسی مستقل ممنوع بوده است. از آن سال تا سال 1975 [1353] شاه فقط به دو حزب سیاسی اجازه عمل داده بود که به هر یک از این دو حزب اجازه داده نمی شد بدون موافقت ساواک کسی را کاندیدا اعلام کنند و حدود و ثغور معینی نیز برای انتقاد تعیین شده بود. مجلسی که این افراد عضویتش را پیدا کردند هیچ قدرتی نداشت و نخست وزیر نیز منتصب شاه بود».(1) بر همین اساس هم بود که حزب ملیون و حزب مردم و دیگر احزاب دولتی آن روزگار آگاه بودند که برای تداوم فعالیت و حضور در عرصه کشور فقط باید موجبات رضایت شاه را فراهم آورند و به همین دلیل بود که رقابت اصلی دو حزب در راستای تقرب جستن هر چه بیشتر به شاه و چاپلوسی ها و تملق گویی ها به او بود.(2)

شاه که در اظهارات متعددش در سال های دهه 1320 و پس از آن بارها احزاب و تشکل های سیاسی قبل از کودتای 28 مرداد 1332 را مورد انتقاد و سرزنش قرار داده و عمدتاً به وابستگی به بیگانگان و خیانت به کشور متهم می کرد، هنگامی که دو حزب ملیون و مردم را تأسیس کرد (و یا دستور تشکیل آنها را داد)، مستقیم و غیرمستقیم پاک ترین نوع فعالیت سیاسی و اجتماعی در کشور را در چارچوب همین تشکل ها محدود دانست و همواره بر این باور بود که با تأسیس و فعالیت این احزاب مردم کشور دیگر به آرزوی دیرینه خود در کسب نظام دموکراتیک و تجدید مشروطیت واقعی رسیده اند. شاه آرزو داشت دیگران هم نظیر او فکر کنند و بر این تصور باشند که فعالیت در قالب این احزاب متضمن آزادی های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. سخنان شاه در سوم آبان 1337 درباره آزادی و احزاب به خوبی گویای تصورات و توهمات اوست:

از لحاظ طرز حکومت باید گفت که ما در ایران حداکثر آزادی را برای ملت قائل هستیم، به غیر از یک آزادی یعنی آزادی در خیانت به مملکت. بجز این هر نوع آزادی برای مردم تأمین است. خودتان قضاوت کنید که آزادی هایی که در ایران هست در چند مملکت دنیا

ص:363

وجود دارد؟ ما توانسته ایم در ایران هم نظم و انضباط و ثبات و هم حداکثر آزادی ها را با هم جمع و تأمین کنیم و این در دنیای امروز کار آسانی نیست. خودتان می بینید در بسیاری از نقاط جهان چه می گذرد. خیلی ها قادر به هضم آزادی نیستند. ولی ما بالعکس روز به روز این آزادی را تقویت می کنیم... جراید ما روز به روز وظیفه شناس تر می شوند. تشکیلات صحیح تر پیدا می کنند... از طرف دیگر تشکیل احزاب سیاسی بدین آزادی های اجتماعی کمک می کند.(1)

شاه در هشتم خرداد 1339 هم باز مدعی شد:

همان طور که کراراً گفتیم رژیمی که ما در مملکت داریم هم رژیمی است طبیعی و هم رژیمی است که نه خفقان آور بوده و نه آزادی فردی را تهدید می کند، مگر همان طور که بارها گفته ام آزادی در خیانت را، و ضمناً ما اجازه هرج و مرج نمی دهیم.(2)

شاه به هنگام انتخابات دوره بیستم تابستانی و در اول مرداد 1339 تکرار کرد که «همه نوع آزادی [در انتخابات] هست منهای آزادی در خیانت. مفهوم این خیانت را هم قانون تعیین می کند و هم افکار عمومی. چون چند مرتبه علیه این اقدامات قیام ملی شده است. به عنوان نمونه می توان وقایع آذربایجان و 28 مرداد را نام برد».(3) شاه در خرداد 1350 هم که خود را در اوج قدرت احساس می کرد، با حمایت از نظام حزبی تحت نظارت خود در کشور بار دیگر همان تز قدیمی خود را تکرار کرد:

ما در مملکت خود همه نوع آزادی داریم بجز آزادی در خیانت به وطن. در مملکت ما مخالفت کار ممنوعی نیست اما چگونه می توان اجازه داد به نام آزادی به کشور خیانت شود و اصولاً از این بابت کشور و مردم چه سودی می توانند ببرند؟(4)

ص:364

توجه و عنایت شاه بود. از جمله این اقدامات و فعالیت ها صدور پیام های رنگارنگ شادباش و تبریک در سالگردهایی نظیر کودتای 28 مرداد 1332 (به عنوان قیام ملی)، کودتای سوم اسفند 1299، سالروزهای تولد رضاخان، و محمدرضا شاه، تاریخ صعود شاه به سلطنت، سالروز نهم اسفند 1331، و نظایر آن بود که در قطعات و اندازه های مختلف همراه با تصاویر درشتی از شاه و یا رضاخان در چشمگیرترین قسمت های روزنامه های ارگان و یا نشریات وابسته به احزاب ملیون و مردم منتشر می شد. در این آگهی ها و پیام ها رهبری حزب (معمولاً دکتر اقبال و در مواردی هم دکتر کاسمی) با متملقانه ترین عبارات و واژه ها شاه و رژیم پهلوی را مورد ستایش و تمجید قرار می دادند؛ در اکثر موارد هم به فاصله چند روز شاه با ابراز خرسندی از پیام های شادباش مذکور پاسخ ابراز احساساتشان را می داد و معمولاً هم خبر خرسندی خاطر ملوکانه در صفحه اول روزنامه های حزبی و غیرحزبی به چاپ می رسید.(1)

از دیگر برنامه های احزاب ملیون و مردم برگزاری مراسم دعا و نیایش در مناسبت هایی نظیر سالگرد تیراندازی به شاه (به عنوان سالروز رفع خطر از وجود ملوکانه) بود. این مجالس معمولاً پر سر و صدا و چشمگیر برگزار می شد.(2) یکی از شاخص ترین کسانی که این گونه مراسم حزب ملیون را در دوره نخست وزیری دکتر اقبال کارگردانی می کرد، عباس شاهنده از بدنام ترین و فرصت طلب ترین روزنامه نگاران و اعضای این حزب بود.(3) موارد متعددی اتفاق می افتاد که کارگردانان و دست اندرکاران حزب ملیون (و البته بعدها احزاب دیگر) با کمک عوامل و مقامات دولتی و حکومتی در تهران و دیگر شهرهای کشور مردم را برای شرکت در این گونه مراسم تحت فشار قرار می دادند. در این میان با وجود بی میلی اعضای حزب ملیون به شرکت در این گونه مراسم و جشن ها، رهبران حزب با دستورهای اکید آنان را تشویق و یا وادار به شرکت در این مراسم می کردند.(4) بنا بر اسناد و مدارک موجود شخص شاه هم نسبت به کیفیت و چگونگی برگزاری این گونه مراسم سخت حساسیت نشان می داد و با علاقه آن را

ص:365

دنبال می کرد.(1)

با این ترتیب عمدة فعالیت های دو حزب اکثریت و اقلیت ملیون و مردم در تملق گویی از شخص شاه و رقابت و مسابقه در این زمینه خلاصه می شد؛ رقابتی که گاه به درگیری های فیزیکی و لفظی مسخره آمیزی می کشید.(2)

ص:366

افراد در احزاب حکومت ساخته و از جمله حزب ملیون از سوی دستگاه رهبری حزب مورد تأیید قرار می گرفت. معمولاً مدیران، کادر رهبری و نیز اعضای برجسته و مؤثر احزاب حکومت ساخته و از جمله حزب ملیون، پرونده های انفرادی در ساواک داشتند که آخرین وضعیت، رفتار و عملکرد آنان در این پرونده ها ثبت و ضبط می شد و در صورت لزوم مورد بهره برداری قرار می گرفت. این پرونده ها شامل پیشینه سیاسی، فعالیت های اجتماعی و اقتصادی، مسائل خانوادگی، تحصیلات و کلیه اطلاعات مربوط به شخص می شد. علاوه بر این ساواک بر فعالیت های حزب اقلیت، نظارت دقیق تری را اعمال می کرد تا عملکرد و انتقاد اعضا و هواداران حزب اقلیت از آستانه تحمل شخص شاه و خطوط قرمز تعیین شده از سوی او فراتر نرود. نظارت ساواک بر فعالیت احزاب حکومت ساخته و از جمله حزب ملیون، همه جانبه و پردامنه بود و این امر بر هیچ کس پوشیده نبود.(1)

ص:367

را نوکر بی اراده شاه خطاب می کرد. دکتر اقبال برخلاف میل خود و صرفاً به فرمان شاه به تشکیل حزب ملیون اقدام کرده و اصولاً مخالف هرگونه فعالیت حزبی در کشور بود و در طول دوران نخست وزیری هم بارها مخالفت خود را با فعالیت احزاب و افراد مخالف حکومت اعلام کرده بود. بدین ترتیب، ژست های گاه و بیگاه دکتر اقبال پیرامون فعالیت های آزاد سیاسی را هیچ کس جدی نمی گرفت. با این احوال از همان آغاز فعالیت حزب مردم و سپس حزب ملیون هر از چند گاه نشریات و محافل سیاسی و حزبی پیرامون تشکیل و احیاناً آغاز فعالیت حزب و تشکلی جدید اخبار و اطلاعاتی منتشر می کردند. چنان که در اوایل اسفند 1336 گفته شد که به دنبال رونق گرفتن فعالیت های حزبی به زودی تشکلی غیرسیاسی با عنوان «جمعیت خویشاوندان» فعالیت خود را آغاز خواهد کرد که «تاکنون قریب پنجاه فامیل سرشناس تهران عضویت در آن را پذیرفته اند».(1)+ اما این خبر هیچ گاه از سوی محافل سیاسی جدی گرفته نشد و فعالیتی هم از ناحیه «جمعیت خویشاوندان» مشهود نشد.

در اردیبهشت 1336، مقارن با پایان دوران حکومت نظامی و آغاز فعالیت حزب مردم، گفته می شد که اللهیار صالح نیز در صدد تجدید فعالیت حزب ایران است.(2) اما در تمام دوران نخست وزیری دکتر اقبال حزب ایران اجازه و امکان فعالیت پیدا نکرد. دکتر بقایی، رهبر حزب زحمتکشان نیز در نامه ای خطاب به دکتر اقبال با اشاره به پایان حکومت نظامی خواستار اجازه تجدید فعالیت حزب زحمتکشان شد و در همان حال از اعضای فعال این حزب خواست تمهیدات لازم را برای تجدید فعالیت آن فراهم آورند.(3) حزب زحمتکشان اساساً مخالفتی با سلطنت و شاه نداشت و می خواست در چارچوب قانون اساسی فعالیت کند. با این همه، فقط در سال آخر نخست وزیری اقبال و در جریان انتخابات دوره بیستم، اندک فعالیتی از خود نشان داد؛ که آن هم با فشار و تضییقاتی از سوی دولت توأم بود.

حزب نیروی سوم به رهبری خلیل ملکی نیز از جمله تشکل هایی بود که در اوایل سال 1336 مدتی شایعه آغاز دوباره فعالیت آن در محافل سیاسی و مطبوعاتی بر سر زبان ها بود. همچنین از گروه ترقیخواهان ایران تحت رهبری احمد آرامش هم ذکری به میان می آمد که

ص:368

گویا تلاش هایی را برای عضو گیری و فعالیت آغاز کرده بود.(1) نشریات همچنین از تشکل هایی با عناوین: جمعیت نهضت ملی ایران، هواداران تاج و تخت، پیروان اسلام، فداییان شاه، نهضت تعاونی، حزب وطن، جبهه وطن، حزب سوسیالیست نام می بردند(2) که گویا قصد فعالیت داشتند. اما همة اینها اسم هایی بی مسما بودند. حزب پان ایرانیست هم برای تجدید فعالیت، تلاش هایی را آغاز کرده بود. چنین به نظر می رسید که با وجود سیطره شاه و حکومت بر مجموعه فعالیت های سیاسی و ارکان حاکمیت، این تشکل ها و رهبران و دست اندرکاران آنها امید چندانی به بهبود اوضاع سیاسی و تجدید و یا آغاز فعالیت سیاسی نداشتند. در مرداد 1336 شایع شد که سناتور ابوالفضل لسانی و دکتر متین دفتری در صدد هستند حزب سوسیالیست را با «دکترین سوسیالیزم غربی» تشکیل دهند. این خبر از آن منظر مورد توجه خاص محافل سیاسی و مطبوعاتی قرار گرفته بود که گفته می شد: «سناتور دکتر متین دفتری اخیراً مورد توجه سیاست های خارجی قرار گرفته» است؛ و شاهد می آوردند که «در میهمانی خصوصی که به افتخار مرحوم استوکس ترتیب داده شده بود فقط چهار نفر ایرانی نظیر علاء، دکتر اردلان وزیر خارجه و ابتهاج مدیرعامل سازمان برنامه و دکتر متین دفتری حضور داشتند».(3) در اوایل مهر 1336 هم شایعه تشکیل حزبی به رهبری سرلشکر حسن علوی کیا رئیس وقت اداره سوم ارتش و با مشارکت گروهی از افسران ارتش بر سر زبان ها افتاد که به سرعت تکذیب شد.(4) به دنبال رکود فعالیت های حزب مردم و نیز تأخیر در اعلام تأسیس حزب ملیون، در نیمه دوم سال 1336، شایعه تشکیل احزاب دیگر باز هم تداوم یافت و از جمله گفته شد که به زودی حزبی جدید با رهبری سپهبد فضل الله زاهدی خلأ ناشی از رکود فعالیت های حزب مردم و حزب اکثریت را پر خواهد کرد.(5)

در آبان سال 1336 هم شایع شد که به دنبال بی اعتنایی مردم کشور به دو حزب مصنوعی اقلیت و اکثریت، مقاماتی از حکومت بر آن شده اند تا حزب سومی تشکیل دهند که «با برنامه ای وسیع مورد علاقه مردم باشد». گفته می شد که مقامات مذکور، که نامی هم از

ص:369

آنها برده نمی شد، بر آن شده اند به منظور جلب استقبال مردم از این حزب جدید گروهی از افراد و شخصیت های خوشنام و مورد توجه مردم را در رأس آن قرار دهند؛ و گفته می شد که مقدمات آن هم فراهم شده و ظاهراً طرح آن که از پشتیبانی و حمایت شاه هم برخوردار بود «از مرام ناسیونالیسم پیروی خواهد کرد.»(1) در دی ماه همان سال از سیدجعفر بهبهانی هم ذکری به میان آمد که گویا طرفداران و دوستانش از او خواسته بودند در آن آشفته بازار سیاسی و حزبی، حزب یا تشکلی سیاسی تأسیس کند(2). در بهمن ماه 1336 صحبت از تشکیل حزب سومی توسط سناتورها در میان بود.(3) در سال 1337 چند بار موضوع تشکیل حزب سوم به محافل سیاسی و مطبوعاتی وابسته به حکومت راه یافت که از جمله مهم ترین آن شایعه تشکیل حزبی با رهبری و هدایت سناتور جمال امامی و سید ضیاءالدین طباطبایی در اواسط خردادماه 1337 بود. گفته می شد که احتمالاً سیدضیاء در چند ماه آینده دولت جدیدی تشکیل خواهد داد و حزب مزبور نقش اکثریت طرفدار دولت او را برعهده خواهد گرفت.(4) سید محمدصادق طباطبایی که گویا در ماه های نخست سال 1337 به فکر تأسیس حزبی جدید افتاده بود، به دنبال هشدار دولت که جز دو حزب اقلیت مردم و اکثریت ملیون به هیچ حزب و دسته سیاسی دیگری مجوز فعالیت داده نخواهد شد، از این اقدام منصرف شد.(5) در آبان 1337 گفته شد که منفردین مجلس نوزدهم که به هیچ یک از دو حزب ملیون و مردم نپیوسته بودند، بر آن شده اند تا با کمک برخی رجال و دولتمردان وقت که وضعیت مشابهی داشتند، حزب سومی تشکیل داده و با رویه اعتدال و میانه روی فعالیت حزبی جدیدی را سامان دهند. شایع بود که برای این تشکل اساسنامه ای هم تنظیم و محلی برای تشکیل فعالیت آن در نظر گرفته شده و حتی نام «ملت» هم بر آن نهاده شده بود. اما این حزب وجود خارجی پیدا نکرد.(6) در تیرماه 1338 برخی محافل سیاسی و مطبوعاتی شایع کردند که حزب «عامیون» که در سال 1327 تشکیل شده بود و اینک رهبران آن عمدتاً عضو مجلس

ص:370

سنا بودند، فعالیتش را بر ضد حزب ملیون و دولت اقبال از سر گرفته است. گفته می شد که حزب عامیون مذکور هنوز در مجلس سنا اندک طرفدارانی دارد که مهم ترین آنها سیدحسن تقی زاده و ابراهیم حکیمی (حکیم الملک) هستند و نام «حزب دوستان یک رنگ» را هم گاه بر حزب مذکور (عامیون) اطلاق می کردند. اما از فعالیت این حزب هم خبری نشد.(1)

ص:371

مذهب بود. با توجه به نفوذ عمیق دین اسلام و مذهب تشیع در میان مردم ایران، گردانندگان حزب تلاش می کردند به اقشار مختلف مردم القا کنند که حزب ملیون به آموزه های دینی و شعائر مذهبی سخت پایبند است. بر همین اساس رهبران حزب در اغلب سخنرانی های خود سخنانی از بزرگان دین و مذهب تشیع را سرلوحه اظهارات خود قرار می دادند.

رهبران حزب و نیز دکتر اقبال نخست وزیر هرگونه اعطای شغل و سمت سیاسی و اداری و مدیریتی را در سطوح مختلف دولتی و حکومتی موکول به عضویت در حزب ملیون ساخته بودند. چنان که به بسیاری از رجال و افراد شاخص پیشنهاد می شد با پذیرفتن عضویت حزب ملیون در رأس مشاغل و مدیریت های مهم اداری و سیاسی به کار گمارده شوند. این ترفند در پاره ای موارد کارساز می شد اما در مواردی هم افراد از قبول پیشنهاد فوق اجتناب می کردند و حاضر به عضویت در حزب ملیون نمی شدند.(1) همچنین به برخی فرصت طلبان که راغب بودند از قبل عضویت و همکاری با حزب ملیون مصادر امور مهم سیاسی و اداری شوند وعده داده می شد که هرگاه کارکنان و کارمندان ادارات و یا مؤسسات و سازمان های تحت مدیریت خود را به عضویت حزب ملیون درآورند به مناصب و مشاغلی که آرزویش را در سر می پرورانند، نایل خواهند آمد. بنا به گزارش ساواک دکتر کاسمی در بیست و هشتم دی ماه 1337 «به اطلاع [عبدالله] گرجی رسانیده که اگر بتواند هزار آنکت حزبی به امضای فرهنگیان برساند آقای دکتر اقبال خواهند توانست به اتکاء هزار آنکت مذکور زمینه وزارت وی را آماده سازند». به دنبال چنین وعده هایی بود که معمولاً کارمندان و کارکنان وزارت خانه ها و دوایر دولتی و حکومتی در بخش های مختلف کشور برای عضویت اجباری در حزب ملیون تحت فشار و تهدید و ارعاب قرار می گرفتند.(2) در واقع هم اکثریت قریب به اتفاق رجال و دولتمردان، نمایندگان مجلسین، مدیران ارشد، معاونین و وزرا و دیگر مسئولین و رؤسای ریز و درشت حکومتی به خاطر وابستگی حزب ملیون به دکتر اقبال و دولت او (به عنوان حزب اکثریت) ترجیح می دادند ولو در ظاهر امر هم که شده است برای حفظ، تحکیم و یا ارتقای جایگاه شغلی و مدیریتی خود عضویت در حزب ملیون را قبول کنند. جواد صدر از دولتمردان آن روزگار در خاطرات خود یادآور شده است:

ص:372

چون لیدر حزب ملیون نخست وزیر بود طبعاً می بایست وزرا و معاونین و مدیرکل ها و مقامات دیگر دولتی و همچنین اکثریت نمایندگان مجلس به آن حزب بروند. خودشان هم وارد می شدند، چون آن را وسیله رسیدن به آمال خود می دیدند.(1)

بسیاری از راه یافتگان به حزب ملیون که عمدتاً صاحب قدرت و نفوذ و ثروت بودند، عضویت خود را در حزب وسیله ای برای تداوم سودجویی، تحکیم و توسعه موقعیت شغلی، مدیریتی و ثروت اندوزی خود قرار می دادند. برخی از مهم ترین اعضای حزب ملیون که در رأس مدیریت های حزبی و دولتی قرار داشتند به فساد مالی و اداری آلوده بودند و در دستگاه قضائی پرونده های اختلاس و دزدی داشتند.(2) بسیاری از مهم ترین اعضای حزب ملیون نزد افکار عمومی و حتی محافل سیاسی و اجتماعی وابسته به رژیم چهره های بدنامی به شمار می رفتند و از هیچ گونه شأن و اعتبار اجتماعی برخوردار نبودند و این امر بیش از پیش به اعتبار و موقعیت حزب ملیون ضربه می زد.(3) رهبران حزب ملیون هم به دلایل مختلف که مهم ترین آن عدم استقبال افراد خوشنام و توده مردم از حزب بود، بناچار این گونه افراد فاسد را، که تعدادشان کم هم نبود، نمی توانستند و یا نمی خواستند طرد کنند و طرح هایی که تحت عناوین تصفیه حزب از افراد و عناصر فاسد و بدون اعتقاد مطرح می شد، هیچ گاه به طور جدی دنبال نمی گردید و خیلی زود به دست فراموشی سپرده می شد.(4) از جمله مهم ترین و شاخص ترین اعضای فاسد حزب ملیون عباس شاهنده بود که ساواک در تشریح وضعیت، پیشینه و ویژگی های او در اول خرداد 1339 به این جمع بندی رسیده بود:

عباس شاهنده وضع مالی بسیار خوبی دارد و تقریباً کلیه این ثروت را از طریق غیرمشروع و بند و بست و زمین خواری و حزب بازی و مرده باد و زنده باد گفتن به دست آورده است. نامبرده مردی است قدرت طلب، متظاهر، پول پرست، رشوه بگیر، کلاش، بند و بست چی و چون دارای صفات فوق می باشد لذا تا آنجا که دیده شده طرفدار کلیه دولت هایی است که بر سر کار آمده اند. وی از اعضای مؤسس حزب ملیون، از گردانندگان این حزب و کاندیدای نمایندگی از شهرستان الیگودرز است و همواره سعی دارد خود را در اجتماع از

ص:373

فداییان شاهنشاه و نزدیکان و محارم جناب آقای نخست وزیر [دکتر اقبال] نشان دهد. اما نامبرده در همه حال منافع شخصی خود را بر منافع عمومی ترجیح می دهد... وی با قاچاقچیان معروف تهران دوستی داشته و همیشه از قبل آنان منتفع و در مقابل از آنها در نزد مقامات دولتی حمایت می نماید.(1)

بسیاری از اعضای حزب ملیون طی سال های دهه 1320 و پس از آن بارها حزب به حزب شده و صرفاً جهت مقاصد شخصی و سودجویی و فرصت طلبی های فردی از این حزب جدا شده و در احزاب متعدد دیگری عضویت پیدا کرده بودند که این خود دلیل روشنی بر عدم اعتقاد و ایمان آنان به فعالیت سیاسی در چارچوب نظام حزبی بود. این افراد پس از تأسیس دو حزب مردم و ملیون بارها همان بازی را ادامه داده و از حزب مردم گسسته و به حزب ملیون روی آوردند. این شیوه خلاف قاعده حتی در میان عالی ترین اعضای کادر رهبری دو حزب مردم و ملیون نیز رواج داشت و هر یک از رهبران دو حزب با دادن وعده و وعیدهایی اعضای حزب رقیب را به سوی حزب خود جلب می کردند و چون ایمان و اعتقادی به هیچ یک از این احزاب در کار نبود، این شیوه کارساز می افتاد. علاوه بر همه اینها اختلافات و تضادهای درونی هم بر پراکندگی و آشفتگی اعضای این حزب می افزود.(2)

قرار گرفتن در فهرست کاندیداهای حزب ملیون برای نمایندگی دوره بیستم مجلس شورای ملی، از دیگر دلایل مهمی بود که بخش قابل توجهی از متنفذین و ثروتمندان عاشق وکالت را به سوی عضویت در حزب ملیون (و البته تا حدی هم حزب مردم) می کشاند. به ویژه این که همه چیز از انحصار نقش دو حزب ملیون و مردم در انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی حکایت می کرد. به همین دلیل بسیاری از کسانی که سودای نمایندگی مجلس در سر داشتند بدون هیچ گونه اعتقاد و احتمالاً اطلاع حزبی عضویت حزب ملیون را که به عنوان حزب اکثریت طرفدار دولت ابزارهای قدرت بسیاری را در اختیار داشت، قبول کردند و برخی از فرصت طلب ترین آنها برای آنکه هر دو جناح (ملیون و مردم) را داشته باشند، خود در حزب ملیون عضو شدند و فرزندانشان را هم به عضویت در حزب رقیب (مردم) ترغیب کردند و پدر و فرزند هر یک عضو حزبی (اقلیت یا اکثریت) شدند.(3) «در بعضی از

ص:374

شهرهای ایران پدر و پسر هردو داوطلب نمایندگی [مجلس بیستم] شده و هردو ورقه های داوطلبی نمایندگی را پر می کردند. منتها یکی در حزب ملیون و یکی در حزب مردم.»(1) ارباب مهدی یزدی نمونة بارزی از این دست افراد بود که به طمع نمایندگی مجلس دوره بیستم از حوزه بندرعباس، خود عضویت حزب ملیون را قبول کرده بود و دو دامادش، افتخار و رفعت، را کاندیدای دو حزب ملیون و مردم از حوزه انتخابیه میناب کرده بود تا وکالت مجلس دوره بیستم در هر دو حوزه مذکور در خانواده او باقی بماند.(2)

برخی دیگر از افراد فرصت طلب و عاشق وکالت علاوه بر قبول عضویت حزب ملیون، برای اینکه کاندیداتوری مجلس دوره بیستم به نام آنها رقم بخورد، مبالغ هنگفتی هم وجه نقد به برخی رهبران و تصمیم سازان حزب ملیون پرداخت می کردند. (3)

وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش بعدی) با شمار زیاد کارمندان و آموزگاران و دبیرانش، یکی از عرصه های رقابت دو حزب ملیون و مردم برای جلب عضو بود. به رغم تلاش فراوان، حزب ملیون در میان فرهنگیان طرفداری پیدا نکرد. پرواضح است که سبب اصلی بی اقبالی مردم به این احزاب، دولتی بودن و فرمایشی بودن آنها و در واقع «نحوه تشکیل» آنها بود. چنان که در اوایل مرداد 1339 روزنامه صدای مردم در مطلبی تحت عنوان «حزب را مردم باید تشکیل بدهند» چنین نوشت:

در دو سه سال اخیر دو حزب رسمی ملیون و مردم در شرایط خاصی به وجود آمدند. اما متأسفانه نحوه تشکیل این دو حزب به صورتی نبود که آزادیخواهان و روشنفکران حقیقی را به سوی خود جلب کنند. عده ای وکلای مجلسین و مأمورین دولت و اشخاصی که معمولاً عاشق «حاکم خراسان» هستند به این دو حزب رسمی پیوستند و فقط اشخاصی در این دو حزب راه یافتند که به اصطلاح قدیم «نوکرمآب» بودند و البته معدودی هم از جوانان تحصیل کرده به ملاحظات شخصی و روابط خانوادگی در این دو حزب راه یافته اند و این دو حزب با همه تلاش و تظاهر و فعالیتی که به خرج دادند نتوانستند اعتماد و اطمینان مردم را جلب کنند و مردم این دو حزب را ارگان های دولتی می پندارند نه حزب سیاسی که از مردم کسب نیرو و قدرت نموده و برای مردم به وجود آمده باشد. این وضع تأسف آور

ص:375

شکاف بین مردم و دستگاه دولتی را بیشتر می کند.(1)

معدود اعضای حرفه ای نیز با سابقه و بدنامی که داشتند، نه تنها نمی توانستند به توسعه حزب و گرایش مردم به آن کمکی کنند، بلکه خود یکی از اسباب «گریز» مردم از حزب بودند:

... ما نسبت به همه جای مملکت و همه شعب حزب [ملیون] در تمام ایران اطلاعات کافی نداریم، ولی نسبت به بعضی نقاط می بینیم عده ای به سوی این دو حزب روی آورده اند و کارگردان و سردمدار شده اند که اگر از منفورترین افراد محل خود نباشند لااقل در ردیف مطرودین افکار عمومی هستند. در بعضی جاها عده ای به هر دو حزب رفته و همه کاره شده اند که حزب دموکرات قوام السلطنه را هم همان ها تشکیل دادند و زنده باد و مرده باد در منزل همان ها به راه افتاد و رفراندوم زمان دکتر مصدق هم به دست عده ای از همان ها انجام شد. این عده در شهر خودشان هر خبری و هر عملی که علیه مصالح مردم آن شهر به عمل آمده همواره در رأس آن جریانات قرار داشته اند. جایی که این عده قدم بگذارند مردم کوچه و بازار و طبقه روشنفکر بی غرض می گریزند. اینها نه تنها صلاحیت تأسیس و تشکیل حزب را ندارند بلکه اصولاً نباید آنها را در هیچ حزبی پذیرفت. زیرا معنی حزب آن است که حکومت به دست مردم بیفتد و این عده با سابقه ای که از خودشان نشان داده اند درست مخالف منافع توده مردم هستند. بنابراین وجود اینها در هر حزب موجب فرار افکار عمومی از احزاب می گردد.(2)

مقالة روزنامه صدای مردم در تیر 1339 (یعنی دو سال پس از آغاز فعالیت حزب ملیون)، به خوبی گویای وضعیت این دو حزب و نگاه مردم به آنهاست. به ویژه که در این مقاله «سوابق کلیه مؤسسین» این دو حزب زیر سؤال رفته بود:

اگر در موقع تأسیس دو حزب ملیون و مردم درباره سوابق کلیه مؤسسین دقت بیشتری شده بود و افراد بدنام نتوانسته بودند در این دو حزب راه پیدا کنند شاید امروز استقبال بیشتری از این دو حزب می کردند و مکتب حزبی به صورتی درمی آمد که واقعاً مردم را از طریق دموکراسی و حکومت مردم می راند ولی افسوس همان اشخاصی که بعد از شهریور 1320 وارد هر حزبی و جمعیتی شده آن را از نظر مردم انداخته و از پای درآورده اند، حالا

ص:376

هم علمدار فعالیت حزبی و انتخابات حزبی شده اند. چطور ممکن است آزادمردانی که عمری را در مردم دوستی و نیک نامی به سر برده اند با اشخاص بدنام و ماجراجویان معروف در یک حزب جمع شوند[؟] تا وقتی فلان ماجراجوی بدنام و بدسابقه عضو فلان حزب است چگونه ممکن است آن حزب اعتماد مردم را جلب کند! [؟](1)

رهبران و دست اندرکاران حزب از همان ابتدای کار سعی می کردند که با تبلیغات دروغ نشان دهند که عده زیادی از اقشار مختلف مردم به عضویت حزب درآمده اند یا خواهان عضویت در آنند. این دروغ پردازی ها گاه چنان بود که موجب اعتراض افرادی در داخل حزب می شد. ساواک در سی ام دی 1337 به یکی از همین موارد چنین اشاره کرده است:

شب گذشته امیر حمزه و دانشپور کارمند وزارت دارایی و از فعالین حزب ملیون به اتفاق چند نفر دیگر از اعضای حزبی در کلوپ حزب ملیون به خبری که در روزنامه های وابسته به حزب راجع به حوزه های حزبی نوشته بود اعتراض کرده و می گفتند از طرف آقای دکتر کاسمی به روزنامه های حزبی تذکر داده شده که بنویسند تاکنون پنج هزار حوزه حزبی در تهران تشکیل گردیده و اگر طبق اساسنامه حزب در هر حوزه ای لااقل ده نفر شرکت کنند مجموع افراد حزب پنجاه هزار نفر می گردد در حالی که در جلسات عمومی حزب اغلب بیش از دویست الی سیصدنفر کارگر شرکت نمی کنند و خود کارگران حزب هم بارها گفته اند مجموع آنکت هایی که تاکنون امضا شده بیش از ده هزار برگ نیست و درج این قبیل مطالب در روزنامه ها جز اینکه دستگاه رهبری حزب را افراد دروغگو معرفی کرده و موجب بدبینی و تنفر مردم نسبت به حزب شود ثمر دیگری ندارد.

دکتر امید معاون دکتر کاسمی می گفت از نظر سیاسی صلاح در این بوده که نوشته شود پنج هزار حوزه تشکیل شده والا همه کس می داند که این خبر مقرون به حقیقت نیست.(2)

آن عدة کمی هم که به عضویت حزب درآمده بودند، حتی کسانی که جزو کادرهای بالای حزب به حساب می آمدند، در واقع ایمان و اعتقادی به حزب نداشتند. دکتر محمد شاهکار از اعضای کادر رهبری حزب ملیون و رئیس هیأت تحریریه (سردبیر) روزنامه ملیون ارگان رسمی حزب ملیون هم برخلاف مطالبی که علی الظاهر در حمایت و دفاع از حزب ملیون در

ص:377

آن نشریه می نوشت «شخصاً به هیچ یک از احزاب دوگانه مؤمن و معتقد نیست و می خواسته به کمک دوستانش حزب جداگانه ای تشکیل دهد ولی با آن مخالفت شده و بنا به فرمان ملوکانه عضویت حزب ملیون را پذیرفته، ولی از بدو عضویت خود تاکنون نه صحبتی کرده و نه نظری داده و اصولاً آینده ای برای این حزب پیش بینی نمی کند... و به آنها هم نمی تواند بگوید که وارد کدام حزب شوند و باید صبر کنند تا آینده نشان دهد که قبول عضویت در کدام حزب صلاح است و بیشتر می تواند افکار عمومی مردم را به طرف خود جلب کند».(1)

ص:378

این گونه افراد در ایجاد تنفر و بی اعتنایی مردم نسبت به این احزاب کاملاً مؤثر بوده است، اما دلیل اصلی را باید در جای دیگری جست؛ و آن همانا دولتی بودن و فرمایشی بودن این احزاب بود. وضع و حال این احزاب با زبانی نیمه شوخی نیمه جدی در مقاله ای در مجلة خواندنیها چنین توصیف شده است:

از قدیم گفته اند که حق گرفتنی است و نه بخشیدنی. اما گاهی ممکن است دولت های سخاوتمند و بلندنظری یافت شوند که خود این حق مردم را اعطا نمایند. اکنون دولت ما نیز سخاوت کرده و به مردم اجازه فعالیت سیاسی و حزب سازی داده تا آنجا که شخص رئیس دولت در مجلس شورا به شرافت خود سوگند یاد کرده که دولت مزاحم احدی نخواهد شد و آزادی اجتماعات و احزاب از این پس رعایت می گردد. ولی نکته جالب و امر عجیب این است که مردم از قبول این عطیه دولتی امتناع نموده اند. سران احزاب جدیدالولاده همگی در آغاز کار نطق هایی ایراد کرده و وعده های بسیار داده اند. ولی اکثریت مردم این نطق ها و اعلامیه ها را اصلاً جدی نگرفته اند و تمام آنها را در ردیف سایر مزاح ها و شوخی هایی که همه دولت ها هر روز و هر ساعت گفته و می گویند، از قبیل اصلاح امور مملکت، پیشرفت اقتصادی، بهبود وضع زندگی مردم، مبارزه با فساد و امثال اینها قرار داده اند. دلیل اکثریت مردم از این طرز قضاوت وجود کسانی است که فعلاً دور دیگ آزادی جمع شده و دارند حلیم آن را به هم می زنند. همه اینها را همه مردم می شناسند و همه مردم می دانند که همه این اشخاص در گذشته و حال چه کرده اند و هر چه خواهند کرد مخالف آن چیزی است که اکنون سرلوحه مرامنامه های حزب خود قرار داده اند. بدین سبب مردم این حرف ها و اقداماتی را که به دنبال آن شده اصلاً جدی تلقی نکرده اند و حتی امتناع نموده اند احزابی را که ادعای تشکیل آن شده است، به اسمی که برای خود انتخاب کرده اند، بنامند و بین خود آنها را دسته و به نام صاحب دسته می خوانند.(1)

ص:379

طرفداری و حمایت و اطاعت محض آنان از شخص شاه هیچ گونه شائبه ای وجود نداشت. اینک با اعلام تأسیس دو حزب مردم و ملیون این نمایندگان بر حسب ارتباطاتی که با هر یک از رهبران دو حزب در دست تأسیس داشتند و نیز بر اساس منافع و مقاصدی که دنبال می کردند و از همه مهم تر نقشی که قرار بود ایفا کنند، خود را برای عضویت در این احزاب آماده می کردند.

در اوایل سال 1336 حزب مردم به رهبری اسدالله علم، اعلام موجودیت کرد و عده ای از اطرافیان و مرتبطان وی و شماری از نمایندگان مجلس در آن ثبت نام کردند. این عده از نمایندگان، قرار بود نقش اقلیت را بازی کنند. در مقابل اکثریت نمایندگان نیز منتظر بودند تا اقبال، موجودیت حزب خود را اعلام نماید.(1)

پیوستن هیچ یک از اعضای دو حزب مبتنی بر مرامنامه و برنامه های حزبی نبود. شماری از این اعضا از اطرافیان و مرتبطان با علم و اقبال بودند؛ شماری از نمایندگان دوره نوزدهم نیز با هم خویشاوندی داشتند.(2) شماری نیز در انتخاب حزب مورد نظر خود دچار تردید و دودلی بوده و منتظر بودند تا ببینند نظر شاه نسبت به کدام یک از دو حزب مساعدتر است.(3)

بدین ترتیب به نظر می رسید نمایندگان محتاط و آینده نگر دوره نوزده تمام تلاش خود را به کار بسته بودند تا خطر هرگونه اقدام سیاسی، حتی پیوستن به این دو حزب حکومت ساخته و دست آموز شاه را به حداقل برسانند. در واقع هم شاه مُصر بود دیدگاههای او درباره ترکیب اعضای هر یک از دو حزب مردم یا ملیون به دقت مورد توجه علم و اقبال قرار گیرد. مثلاً به ویژه اسدالله علم رهبر حزب اقلیت مردم بیش از آنچه جایگاه اقلیت حزب او را در مجلس دوره نوزدهم تثبیت کند، اجازه نداشت نمایندگان را به عضویت حزب خود بپذیرد و در این مورد بارها به علاقه مندان ورود به حزب مردم در مجلس نوزدهم هشدار داده بود.(4)

با این احوال از همان آغاز، نمایندگان برای ورود اجباری به یکی از دو حزب اقلیت و اکثریت (البته بر اساس سهمیه غیررسمی ولی کاملاً لازم الاجرا) تحت فشار بودند. شاه می خواست با عضویت نمایندگان مجلس در دو حزب مردم و ملیون نظام حزبی موردنظر خود

ص:380

را تثبیت کند. از جمله ابزارهای فشار، القای این موضوع بود که انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی صورت حزبی خواهد داشت و بنابراین نمایندگانی از مجلس نوزدهم می توانند خود را کاندیدای دوره آتی کنند که پیشاپیش در یکی از این دو حزب عضو شده باشند. این هشدارها که تا آستانه برگزاری انتخابات دوره بیستم در تابستان سال 1339 ادامه داشت، موجب شد که اندک منفردین در مجلس هم عضو احزاب دوگانه شوند.(1) در این میان سردار فاخر حکمت رئیس مجلس دوره نوزدهم (که قبلاً تلاش می شد حزب اکثریت تحت رهبری او تشکیل شود) پس از اعلام موجودیت حزب ملیون و آشکارتر شدن صف بندی های اقلیت و اکثریت در مجلس، تصریح کرد که برای رعایت اصل بی طرفی عضویت هیچ یک از دو حزب ملیون یا مردم را قبول نخواهد کرد. چندی بعد او در تیر 1337 اعلام کرد که برای کاستن از تنش و تضاد میان دو حزب در مجلس و «حفظ بی طرفی و رعایت اعتدال هفته ای یک بار در جلسات علنی مجلس شرکت نخواهد کرد و اداره جلسات [را] به تساوی به نواب رئیس و اعضای فراکسیون های پارلمانی ملیون و مردم خواهد سپرد.». در شهریور همان سال هم به رغم توصیه هایی که می شد، سردار فاخر بار دیگر تأکید کرد تا هنگامی که کرسی ریاست مجلس را در اختیار دارد عضو هیچ یک از دو حزب مذکور نخواهد شد.(2) سردار فاخر تا پایان دوره نوزدهم مجلس شورای ملی بر این رأی باقی ماند.

موقعیت و جایگاه حزب ملیون و نمایندگان آن در مجلس دوره نوزدهم تا مدت ها متزلزل به نظر می رسید و شایع بود که دستگاه رهبری حزب ملیون بر آن شده است درباره نمایندگانی که عضویت این حزب را نپذیرند به اصطلاح «تجدید نظر اساسی» کند.(3) از سوی دیگر شایعه ائتلاف منفردین با فراکسیون حزب مردم در مجلس نوزدهم هم گاه و بیگاه موجب نگرانی دولت می شد. به ویژه که حزب مردم طی یکی دو سال نخست فعالیت در مجلس شورای ملی و به خاطر آنکه ماه ها قبل از حزب اکثریت فعالیت هایش را در مجلس آغاز کرده و نیز ارتباطات نزدیکی که اسدالله علم، رهبر حزب مردم، با منفردین مجلس برقرار

ص:381

کرده بود، موقعیت مطلوب تری در مجلس به دست آورده بود. از سوی دیگر بسیاری از نمایندگان مجلس با وجود اطاعت از شخص شاه هنوز داستان بی اعتنایی ها و نیز اهانت های دکتر اقبال را در سال 1336 فراموش نکرده بودند.(1) طی سال 1336 طرفداران حزب مردم در مجلس دوره نوزدهم صف خود را از اکثریت طرفدار حزب در دست تأسیس اکثریت (که در آن برهه هنوز مقرر بود توسط سردار فاخر تأسیس شود) جدا ساخته بودند، اما اعضای طیف اکثریت هنوز از انسجام و هماهنگی درونی لازم برخوردار نبودند و در هنوز نمی دانستند به عنوان (ولو) حزب اکثریت در برابر دولت دکتر اقبال چه موضعی را در پیش بگیرند و این موضوع را بارها با همکاران خود در مجلس و نیز محافل نزدیک به دولت و مطبوعات در میان نهاده بودند.(2)

در این میان فعالیت ها و عملکرد تقریباً منظم و موفق تر حزب مردم به رهبری علم، در مجلس نوزدهم که هر از چندگاه تعدادی از نمایندگان بلاتکلیف به عضویت آن درمی آمدند، بیش از پیش بر مشکلات و نابسامانی های طیف اکثریت در مجلس می افزود و به کارگردانان خود در مجلس فشار می آوردند هر چه زودتر تکلیف تشکیل حزب اکثریت را معلوم کنند تا «بیش از این بی تصمیم» نمانند.(3) در بهمن ماه 1336 هم هنوز نمایندگان متمایل به طیف اکثریت سخت گله داشتند که زعمای حزب اکثریت تلاشی جدی برای اعلام موجودیت و متشکل ساختن طرفداران و اعضای آن در داخل و خارج مجلس به عمل نمی آورند و اجازه می دهند حزب مردم کماکان فعالیت های خود را در مجلس بدون مواجه شدن با رقیبی جدی ادامه دهد. این نمایندگان زعمای حزب در دست تأسیس اکثریت را سرزنش می کردند که رهنمود شاه پیرامون اعلام موجودیت هر چه سریع تر حزب اکثریت را چندان جدی نگرفته اند و اجازه داده اند طرفداران پرشمار این حزب پیشاپیش اکثریت در مجلس، کماکان در پراکندگی و بلاتکلیفی سیر کنند.(4) اما به دنبال اعلام موجودیت رسمی حزب اکثریت و سپس آغاز فعالیت های آن در بخش های مختلف کشور، فراکسیون این حزب در مجلس نوزدهم هم به تدریج انسجام درونی مناسبی پیدا کرد و آرام آرام در برابر فراکسیون حزب اقلیت مردم و

ص:382

نیز منفردین موقعیت مسلط تری به دست آورد.(1)

قبل از تأسیس و اعلام موجودیت رسمی حزب اکثریت ملیون درباره تعداد نمایندگان طرفدار حزب اکثریت اظهارنظرهای متفاوتی می شد. در سال 1336 طرفداران طیف اکثریت را در مجلس به تفاوت هفتاد، هفتاد و پنج، و نود تن ذکر می کردند. اما در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد 1337 که مقارن با اعلام رسمی موجودیت حزب ملیون بود تعداد طرفداران این حزب در مجلس هفتاد و چهار تن اعلام شد و شمار نمایندگان عضو حزب مردم هم حدود نصف این تعداد ارزیابی شد.(2) در همان زمان برخی منابع هم از یکصد و بیست و نه نماینده مجلس نوزدهم حدود شصت تن را عضو حزب ملیون، چهل و پنج تن را اعضای حزب اقلیت و بیست و چهار تن باقیمانده را منفرد ثبت کرده اند.(3)

برای انتخاب رئیس فراکسیون پارلمانی حزب ملیون در مجلس میان امان الله اردلان و عماد تربتی رقابت ایجاد شد و نهایتاً طرفداران این دو با رأی گیری تکلیف ریاست فراکسیون را یکسره کرده و امان الله اردلان با کسب اکثریت آرا اولین رئیس فراکسیون پارلمانی حزب ملیون در مجلس نوزدهم شد. امان الله اردلان در خاطرات خود به بروز برخی مشکلات و اختلافات درونی در فراکسیون پارلمانی حزب ملیون در مجلس اشاراتی کرده است و تصریح می کند که هماهنگ ساختن و ایجاد انسجام درونی این فراکسیون و تنظیم ارتباط منطقی میان فراکسیون با دولت دکتر اقبال از دغدغه های دائمی او در این سمت بود.(4)

لیدر فراکسیون حزب ملیون، طبق اساسنامه در کمیته مرکزی حزب هم عضویت می یافت. اردلان تا واپسین روزهای دی ماه 1337 لیدر فراکسیون پارلمانی حزب ملیون بود. به دنبال انتصاب او به سمت سفیرکبیری دولت ایران در بغداد، میان سرتیپ محمدعلی صفاری، نصرت الله اسکندری، سرتیپ کاظم شیبانی و حسام دولت آبادی برای کسب جایگاهش در مجلس نوزدهم رقابتی شکل گرفت و نهایتاً حسام دولت آبادی لیدر فراکسیون حزب ملیون شد که برخلاف دیگر رقبایش تا آن هنگام عضو کمیته مرکزی حزب ملیون

ص:383

نبود.(1) حزب ملیون برای فراکسیون پارلمانی خود آیین نامه ای شامل دوازده بند تدوین و تنظیم کرده بود که وظایف و تکالیف اعضایش را مشخص می کرد.

برای انتخاب اعضای هیأت رئیسه مجلس نوزدهم در خرداد 1337 مبارزه و رقابت میان دو حزب مردم و ملیون درگرفت. به جز سردار فاخر حکمت که با وجود همدلی با دکتر اقبال بی طرفی پیشه کرده بود، دیگر اعضای هیأت رئیسه عمدتاً عضو حزب ملیون بودند (از جمله نایب رئیس و منشیان). پیش بینی می شد برای تجدید انتخابات هیأت رئیسه مجلس نوزدهم در اواخر خرداد 1338 دو حزب ملیون با شصت و پنج عضو ثابت و حزب مردم با چهل و چهار عضو رسمی رقابت سختی پیش رو داشته باشند. شواهد و قراین موجود هم نشان می داد که با وجود عدم انسجام جدی در فراکسیون اکثریت، حزب مردم برای کسب پیروزی در این انتخابات تمهیدات گسترده ای را فراهم آورده است که مهم ترین آن همراه ساختن منفردین مجلس بود. این تلا ش های حزب اقلیت مردم در نخستین آزمون رقابت جدی با حزب ملیون با موفقیت قرین شد و توانست در انتخاب اعضای هیأت رئیسه مجلس نوزدهم سهمی به اندازه رقیب علی الظاهر در اکثریت خود کسب کند که البته برای آن حزب پیروزی بزرگی محسوب می شد. بگذریم از این حقیقت که موفقیت ولو قاطع حزب مردم هم نمی توانست موجبات سقوط دولت اقبال و کسب جایگاه اکثریت را برای این حزب (با توجه به نقش قاطع و دستوری شاه در تعبیه دولت دلخواه و نظارت نمایندگان مجلس) به همراه آورد. برخی محافل سیاسی و مطبوعاتی آن دوران این موفقیت حزب مردم در انتخابات هیأت رئیسه مجلس را بی نظمی و عدم انسجام نمایندگان فراکسیون اکثریت در مجلس نوزدهم دانستند.(2)

بدین ترتیب با تثبیت ریاست سردار فاخر بر مجلس 19 شورای ملی، دکتر موسی عمید و عماد تربتی به ترتیب عضو حزب مردم و حزب ملیون به سمت نواب رئیس تعیین شدند. کوهستانی و سلطانی (هر دو عضو فراکسیون حزب مردم) و محمدعلی مسعودی و حبیب دادفر (از حزب ملیون) به سمت منشیان در هیأت رئیسه انتخاب و علی اکبر جلیلوند و عبدالله سعیدی (از منفردین) هم همراه با چهار نفر از حزب ملیون و مردم به جمع منشیان اضافه شدند. سلطان مراد بختیار، احمد افخمی و خزیمه علم به ترتیب عضو حزب مردم، حزب ملیون