مكتب حديثي شيعه در كوفه : تا پايان قرن سوم هجري

پيش گفتار: تعريف مكتب حديثي، عوامل تشكيل دهنده، و راه دستيابي به آن

تعريف مسئله

تعريف مسئلهپژوهش درباره مراكز حديثي، از روش هاي نوين در پژوهش هاي حديثي است. كوفه، از مراكز حديثي مهم شيعه در آغاز شكل گيري تشيع است. اقامت پنج ساله امير مؤمنان عليه السلام در كوفه، بيشترين تأثير را در بناي پايه هاي تشيع كوفه بر جاي گذارد. امام باقر و امام صادق عليهما السلام نيز با تربيت شاگردان فراوان، بيشترين نقش را در پيدايش و نموّ اين مكتب ايفا كردند. علاوه بر آن، صحابه و تابعيان بسياري در اين شهر سكونت داشته اند و اين شهر، از مهم ترين مراكز در همه علوم اسلامي (از قبيل: قرائت، تفسير، نحو، حديث، فقه، كلام و...) بوده است. همه اين عوامل، سبب شده است تا اين شهر، مركز تضارب افكار و انديشه ها و پيدايش نحل مختلف باشد. از آغاز، اين بيم وجود داشت كه با توجّه به تعداد انبوه راويان كوفي و شكل گيري اغلب روايات شيعه در اين محيط، جمع بندي مطالب دشوار باشد. اين اشكال، در طول كار، رخ نشان داد؛ امّا مشكل، به همين جا پايان نيافت. كوفه، مانند قم يا برخي ديگر از شهرهاي شيعي نبود كه براي شناخت آن بتوان به راويان و روايات شيعه بسنده كرد. راويان شيعي در كوفه، در كنار راويان اهل سنّت بودند، با آنان تعامل داشتند، مجادله و مناظره مي كردند، و البته گاه از آنان تأثير مي پذيرفتند يا اثر مي گذاردند، و شناخت روايات شيعي، بدون در نظر گرفتن راويان و روايات اهل سنّت، غير ممكن مي نمود. از سوي ديگر، راويان شيعي كوفه، خود نيز امّت واحد نبودند و هر گروهي براي خود سخني داشت: غاليان، عليه فقيهان روايت مي ساختند؛ متكلّمان، در درون خود اختلاف داشتند؛ فرق مختلف كيساني، زيدي، اسماعيلي، فَطَحي و واقفي، هر يك مذهب و مسلكي براي خود داشتند. اين امر، تا آن جا پيش رفت كه شيعيان در اواخر دوران امامت، از شناخت روايات درست درماندند و با عرضه برخي روايات مشكوك يا مجموعه هاي فقهي يا سؤالات مكرّر از ائمّه عليهم السلام در مورد روايت فَطَحيه، واقفيه، غُلات، مفوّضه و... در صدد تشخيص روايت صحيح برآمدند. از همه اينها كه بگذريم، شيعيان كوفه، روشي واحد در نقل يا اداي روايات نداشتند. اساساً اين دوران، آغاز راه شكل گيري مباحث مربوط به اسناد و ضبط و علوم اصطلاحي مربوط به آن است. حتّي در ميان اهل سنّت، اصطلاحات امروزي، همانند: حديث ضعيف و صحيح و انواع سند، رايج نبود، و اين امر، مشكلات را در پي جويي اسناد روايات، دوچندان مي كرد. در اين ميان، آنچه ضروري به نظر مي رسد، بررسي و شناخت چگونگي تشكيل حديث در كوفه و بررسي نقاط قوّت و ضعف آن و نيز شناخت صبغه حديثي غالب در اين منطقه است كه در شناخت راويان و روايات اين شهر _ كه بيشترين تعداد راويان را در خود جاي مي داده است _ ، كمك شاياني خواهد كرد.

.

سؤالات بنيادين پژوهش

سؤالات بنيادين پژوهش1. منشأ پيدايش مكتب حديثي شيعه در كوفه و سير تطوّر آن تا پايان قرن سوم هجري چگونه است؟ 2. مهم ترين محدّثان مكتب حديثي كوفه، چه كساني هستند و چه آثاري پديد آورده اند؟ 3. رابطه راويان اهل سنّت با راويان شيعي كوفه، و تأثيرپذيري آنها از يكديگر چگونه است؟ 4. مهم ترين ويژگي ها و وجوه تمايز مكتب حديثي شيعه در كوفه چيست؟

.

فرضيه ها

فرضيه ها1. گرچه محبّت كوفيان به امير مؤمنان عليه السلام، عامل اصلي پيدايش تشيع در اين شهر است، امّا در اين زمان، مكتب تشيع و باور نياز به پيروي از امام پديد نيامد. بنا بر اين نمي توان آن را دوره تأسيس مكتب حديثي شيعيان كوفه خواند؛ بلكه نهال اين مكتب، به دست امام باقر عليه السلام كاشته شد و در دوران امام صادق عليه السلام، به شكوفايي رسيد و پس از شهادت امام صادق عليه السلام، اندك اندك از اين شعله، كاسته شد تا اين كه در اواخر قرن سوم هجري، به افول نشست. 2. راويان كوفي، بيشترين و مهم ترين رُوات و محدّثان مكتب حديثي شيعه هستند. بزرگاني چون: زرارة بن اَعين، محمّد بن مسلم، هشام بن حكم و... از جمله آنان هستند كه آثار آنان اغلب شامل اصول وكتب اوّليه حديثي شيعه است. برخي كتب حديثي و تاريخي نيز از آنان به جاي مانده است. 3. تأثيرات متقابل مكاتب حديثي شيعه و اهل سنّت در كوفه، در حوزه هاي مختلف، يكسان نبوده است؛ يعني درباره مباحث فقهي شيعه، كمترين تأثير را از اهل سنّت پذيرفته است كه اين مسئله، در گرو ارشاد ائمّه عليهم السلام بخصوص صادقين (امام باقر و امام صادق) عليهما السلام بوده است. متكلّمان شيعه كوفه، در حوزه توحيد و عدل، با معتزله روبه رو بودند و طبيعتاً تأثيرات متقابلي بر يكديگر داشتند. درباره تاريخ نمي توان ميان روايات شيعه و اهل سنّت، تفاوت چنداني قائل شد؛ زيرا دست سياست و جانبداري هاي يك سويه علوي يا اُموي، اخبار تاريخي را دچار تحريفات اساسي كردند. 4. مهم ترين ويژگي ها و وجوه تمايز مكتب حديثي كوفه، پيشرو بودن اين مكتب، نسبت به ديگر مراكز حديثي شيعه، و شكوفايي آن در زمان حضور صاحبان اصلي روايت است. طبيعي است كه بسياري از راويان و روايات، از اين شهر به ديگر مراكز حديثي منتقل شده اند و اغلب پژوهش هاي حديثي، ناگزير به اين شهر برمي گردد. كثرت راويان از همه فِرَق شيعه، فراواني انواع روايات و تدوين كتب اوّليه حديثي، فراواني روايات غلوآميز، و اهتمام به تاريخ عراق و حوادث آخر الزمان، از ديگر ويژگي هاي اين مكتب حديثي است.

.

پيشينه پژوهش

بخش اوّل: موقعيّت تاريخي _ جغرافيايي كوفه

الف _ موقعيت جغرافيايي عراق پيش از اسلام

«كوفه»، نخستين شهري است كه مودّت و دوستي اهل بيت عليهم السلام در آن پديدار شد. اين شهر در آغاز، به عنوان پايگاهي نظامي و محلّي براي تجهيز لشكر مسلمانان در فتوحات اسلامي تأسيس شد؛ امّا به تدريج، صحابه و پس از آن، تابعيان بسياري در آن ساكن شدند و قبايل مختلف براي جهاد، به آن شهر هجرت كردند. در زمان امير مؤمنان عليه السلام، اين مهاجرت ها بيشتر شد. علي عليه السلام كوفه را «كنز الإيمان و جمجمة الإسلام و سيف الإسلام و رمحه» مي خواند و سلمان فارسي مي گفت: «أهل الكوفة أهل الله و هي قبّة السلام». (1) در ضمن، مجاورت اين منطقه با سه تمدّن بسيار اصيل: آرامي، كَلداني، و بابِلي را نبايد از نظر دور داشت كه تأثير به سزايي در وارد شدن انواع علوم كهن در آن جا مي شد. اين دو نكته، خواهي نخواهي، تأثير شاياني در اقتصاد و فرهنگ كوفه گذاشت و زمينه هاي پيشرفت و حتّي تأسيس بسياري از علوم اسلامي را در اين شهر پديد آورد، به طوري كه در قرون نخست اسلامي، كوفه، يكي از قطب هاي اصلي علوم مختلف اسلامي به شمار مي رفت. بنا بر اين، شناخت تاريخ و موقعيت كوفه در ميان شهرهاي اسلامي، در بررسي سير تحوّل علوم و اختلافات بسياري كه در اين زمينه پديد آمد، از اهمّيت به سزايي برخوردار است. در اين بخش، به بررسي موقعّيت تاريخي _ جغرافيايي كوفه، در قبل و بعد از اسلام تا قرن سوم هجري مي پردازيم.

الف _ موقعيت جغرافيايي عراق پيش از اسلامسرزمين «عراق» يا «بين النهرين»، بنا بر كاوش هاى باستان شناسان، يكى از كهن ترين جايگاه هاى سكونت انسان و تمدّن بشرى است و پيشينه تاريخى آن، به هزاران سال پيش از ميلاد مسيح عليه السلام باز مى گردد. از اين رو، در جاى جاى عراق، آثار تاريخى و باستانى متعلّق به دوره هاى گوناگون (از هزاران سال پيش از تولّد حضرت مسيح عليه السلام تا پس از ظهور اسلام) را مى توان ديد. برخي از حكومت ها و خاندان هاى حاكم بر عراق، از چهارهزار و پانصد سال قبل از ميلاد مسيح، تا فتح آن به دست مسلمانان، به ترتيب تاريخى، بدين شرح است: سومريان، اَكْديان، ايلاميان (عيلاميان)، بابليان، آشوري ها، كَلداني ها، مادها، پارس ها، يوناني ها، پارتيان، ساسانيان. (2) لغت «بين النهرين»، اختصاص به اين منطقه خاص داشته و براى هيچ منطقه ديگرى كه بين دو رود واقع شده باشد، استعمال نمى شود. به عنوان مثال، به مناطق اطراف دو رودخانه سيحون و جيحون در شرق ايران، «ماوراء النهر» مى گويند. كلمه «عراق» در لغت، «ساحل دريا به طور درازا»، «بستر رودخانه از ابتداى جريان تا ريزش به دريا»، و «پايين تا بالاى رودخانه» معنا شده و به معنا صخره و ساحل هم آمده است. نگاهى به وضعيت طبيعى سرزمين عراق، با توجّه به وجود دو رود دجله و فرات، علّت اين نام گذارى را روشن مى نمايد. جنوب بين النهرين، در گستره خاكىِ بسيار وسيعي پديد آمده كه از طرف شرق، در پناه چنبره عظيم زاگرس قرار دارد و از طرف غرب، با شيبى ملايم به سوى بيابان شام بالا مى رود. (3) برخي، نام عراق را برگرفته از نام فارسى «ايران شهر» يا «ايراك» به معناى «سرزمين هاى پست» دانسته اند كه پس از تعريب، عراق گرديده است. برخى از مستشرقان نيز، نام اين سرزمين را برگرفته از كلمه آرامى «آراكا» مى دانند كه به معناى سرزمين مقدّس است. ماسينيون، نام سُرياني كوفه را «عاقولا» مي داند، و با استناد به برخي مصادر، از دو نقّاش چيني به نام هاي «فان شن» و «ليوته» نام مي بَرَد كه در سال هاي751 _762 ق، در «ياكيولو» يا همان كوفه، مي زيسته اند، البته با نام سرياني آن. (4) شهر باستاني «حيره»، مهم ترين شهر عراق قديم و مركز حكومت «لَخميون» به شمار مي رفته است. لَخميون، در واقع، دست نشانده ساسانيان در اين منطقه بوده اند تا مرزهاي عراق را از غارت عرب هاي بدوي، حفظ كنند. (5) حيره براي اوّلين بار، در زمان بُخت النصر بنا شد؛ ولي پس از مرگ وي و پديد آمدن شهر «اَنبار»، رو به خرابي رفت، تا اين كه پس از پنج قرن، عمرو بن عدي، آن را مجدداً آباد كرد و اين آباداني، بيش از پنج قرن ادامه يافت. در اين هنگام، با ورود اسلام به اين سرزمين و تأسيس شهر كوفه در نزديكي آن، آبادي حيره، بار ديگر رو به افول نهاد. (6) حيره، علاوه بر اين كه حافظ منافع سياسي ايران به شمار مي رفت، ارتباط ايران با شبه جزيره عربستان را نيز برقرار مي كرد. راه تجارت با مكّه و يمن نيز از آن جا بود و براي ايران، مرز بيابان به حساب مي آمد. بر اساس برخي نوشته ها، كتابت از آن جا به جزيرة العرب راه يافت. اصل اين كلمه را از «حَرتا» به معناي حرم يا خيمه گاه دانسته اند. (7)

.

ب _ بناي شهر كوفه پس از اسلام

ب _ بناي شهر كوفه پس از اسلامبه نوشته مورّخان، كوفه در سال هفده (1) يا هجده (2) هجري، به صورت شهر درآمد. طبري در تاريخ خود، در حوادث سال هفده، داستان را به چند صورت نقل كرده است. فشرده آنها اين كه پس از پيروزى مسلمانان در نبرد قادسيه در سال چهاردهم هجرى، و تصرّف شهر مدائن يا تيسفون (پايتخت ساسانيان)، خليفه دوم، به سعد بن ابى وقّاص (فرمانده سپاه اسلام در عراق)، دستور داد تا در آن جا بماند. پس از مدّتي، مردم احساس نمودند كه آب و هواي اين شهر، آنان را دگرگون ساخته است و نتوانستند با محلّ جديد سكونت خود _ كه داراى آب و هوايى مرطوب، ناسالم و متعفّن بود _ خو بگيرند. آنها به دليل در اختيار داشتن گلّه ها و رمه ها و بويژه شترهايى كه از جزيرة العرب با خود آورده بودند، بايد جايى را پيدا مى كردند كه هم داراى محيطى خشك، اِستپى و صحرايى باشد و هم از موقعيت كشاورزي مناسبى برخوردار باشد. سعد بن ابى وقّاص، پس از مكاتبه با خليفه دوم و منعكس كردن مشكلات ناشى از حضور مسلمانان در مدائن، طبق دستور وى، به دنبال جايى بود تا براي زندگى اعراب و شترهايشان مناسب باشد. (3) سلمان فارسى، به دليل ايرانى بودن و آشنايى با منطقه، به همراه حُذيفة بن اليمان، مأمور پيدا كردن چنين مكانى شدند. آنها در طول رود فرات حركت كردند و پس از بررسى چند منطقه (مثل شهر انبار)، مكان نسبتاً مرتفعى را در كنار ساحل غربى رود فرات و نزديك شهر باستانى حيره، انتخاب نمودند. به دنبال آن نيز، سعد بن ابى وقّاص، به نيروهاى تحت امر خود دستور داد تا همگى به اين منطقه كوچ كرده، در آن جا چادر بزنند و ساكن شوند. نزول در كوفه، يك سال و دو ماه پس از فتح مدائن و در سال چهارم خلافت عمر (در محرّم سال هفده هجري) بود. (4) درباره سال نزول مسلمانان در بصره و كوفه، ميان مورّخان، اختلاف وجود دارد؛ (5) امّا به نظر مي رسد كه طبري در لفظ «سنة و شهران (يك سال و دو ماه)»، پس از فتح مدائن، مرتكب خطا شده است؛ زيرا به نقل خود وي، تصرّف شهر مدائن در سال چهارم رخ داده است. احتمال ديگر، اين است كه تصحيفي در لفظ «سنة» اتّفاق افتاده و درستِ آن، «سنتان» بوده است. سعد بن ابي وقّاص، نخست، محلّ مسجد را تعيين كرد و به توصيه عمر، مسجدي به گنجايش رزمنده هاي مسلمان (يعني ظرفيت چهل هزار نفر) ساخت. برخي از مسلمانان، در همان مدائن ماندند؛ ولي اكثريت، به اين شهر جديد مهاجرت كردند. پس از آن، دهقاني ايراني به نام «روزبه»، پسر بزرگمهر، مهندسي خانه سعد را بر عهده گرفت كه بعدها به صورت قصر و بيت المال درآمد. بناي مسجد جامع نيز به دست همين فرد ساخته شده است. (6) بلاذري، گزارشي آورده است كه پيش از مسجد كوفه، مسجدي در مدائن ساخته شده بود. (7) سپس افراد ديگري از قبايل مختلف، به ساختن خانه هاي خود پرداختند. بنا بر اين، بنيان شهر كوفه در سال هفده هجرى، به دستور خليفه دوم، به دست سعد بن ابى وقّاص، و به منظور برپايى يك پادگان نظامى براى پيگيرى هر چه بيشتر فتوحات اسلامى در داخل كشور ايران پى ريزى شد. در وجه تسميه كوفه، اختلاف نموده اند. برخي آن را به معناي تجمّع و اجتماع گرفته اند (تكوّف الرمل: تجمّع) و بعضي آن را به معناي ريگ، ريگ سرخ، ريگ مدوّر، يا سرزمين ريگزار و شني دانسته اند؛ به اين علّت كه محلّ انتخاب شده، در قطعه زمين دايره واري كه در آن، ريگ و گل و شن درهم آميخته و خاك آن سرخ رنگ بود، قرار داشت. عرب، به چنين زمينى «كوفانا» مى گويد. اين نام به تدريج، به كوفه تغيير يافت. (8) جمعي هم بر اين باور ند كه اصل آن، قبل از اسلام، «كوفان» بوده است. هشام بن محمّدكلبى (از اوّلين جغرافى نويسان مسلمان) در اين باره چنين مى گويد: نام كوفه، از تپّه كوچكى به نام «كوفان» _ كه در وسط آن شهر واقع بود _ ، گرفته شده و به قول بعضى، كوفان به معناى بلا و شر است. (9) مُتَنَبّي هم در اشعار خود، از كوفه، به نام «كوفة الجُند» (10) ياد مي كند، كه تقريباً به معناي «پادگان ارتش» است. تعيين تعداد دقيق اوّلين مهاجران و قبايل حاضر در كوفه، بسيار مشكل است. ياقوت حموى درباره جمعيت و ساختمان كوفه مى گويد: عمربن خطّاب، به سعد بن ابى وقّاص دستور داد كه مسجد جامع كوفه را به نحوى طرّاحى كند كه گنجايش چهل هزار نفر سربازى را كه بايد در آن جا مستقر شوند، داشته باشد. (11) بنا بر اين مى توان چنين نتيجه گيرى كرد كه كوفه در آغاز تأسيس، حدود چهل هزار سرباز داشته است كه با توجّه به اين كه بسيارى از اين سربازان، زن و فرزند خود را نيز همراه داشته اند، مى توانيم به جمعيتى در حدود صدهزار نفر در زمان تأسيس، دست پيدا كنيم كه رقم معقولى به نظر مى رسد. كوفه پس از تأسيس، به علّت آب و هواى خوش و نزديكى به رود فرات و ايران، و وضعيت اقتصادى نيكويى كه از راه غنايم و خراج سرزمين هاى فتح شده كسب نموده بود، پذيراى سيل مهاجرت اقوام و گروه هاى مختلف از سرتاسر مملكت وسيع اسلامى آن روز گرديد. اين مهاجرت ها بخصوص در سال 36 ق _ كه امام على عليه السلام، اين شهر را پايتخت كشور اسلامى قرار داد _ ، شدّت بيشترى پيدا كرد، به گونه اى كه تنها تعداد سپاهيان كوفىِ آن امام را در جنگ صفّين (37 ق) بالغ بر 65 هزار نفر ذكر كرده اند (12) كه با در نظر گرفتن خانواده آنان و نيز افرادى كه در جنگ شركت نكرده اند، به راحتى مى توان به رقم صد و پنجاه هزار نفر دست يافت. بعد از صلح امام حسن عليه السلام در سال چهل هجرى، بعضى از ياران امام، به عنوان اعتراض به اين عمل، سخن از وجود سپاه صد هزار نفرى اهل كوفه به ميان مى آوردند. (13) از سال پنجاه هجرى كه زياد بن ابيه، از طرف معاويه، عهده دار امارت كوفه شد، با توجّه به فراوانى شيعيان على عليه السلام در كوفه، دست به انتقال عظيم نيروى انسانى از كوفه به شام، خراسان و نقاط ديگر زد. در اين موقع، جمعيت كوفه، به صد و چهل هزار نفر كاهش يافت كه شامل شصت هزار جنگجو و هشتاد هزار نفر خانواده هاى آنان مى شد. (14) بيشتر جمعيت كوفه را مى توان به دو بخش عرب و موالي تقسيم نمود. بخش اندكي نيز يهوديان و نصارا بودند. بخشي از عرب هاى ساكن كوفه را قبايلى تشكيل مى دادند كه با آغاز فتوحات اسلامى در ايران، از شبه جزيره عربستان، به قصد شركت در جنگ، به سمت عراق كوچ كردند و سرانجام پس از پايان فتوحات، در كوفه و بصره مسكن گزيدند. عرب هايي كه به شهر جديد كوفه وارد شدند، از اعراب جنوب و حدود بيست هزار نفر بودند: دوازده هزار يماني و هشت هزار نِزاري، چنان كه اين روايت شَعْبي بر آن تصريح مي كند كه: ما اهل يمن را دوازده هزار نفر، شمارش كرديم، حال آن كه نزاريان، هشت هزار نفر بودند. (15) قبايل يمني، زودتر در كوفه ساكن شدند و عبارت بودند از: قُضاعه، غَسّان، بُجَيله، خَثعَم، كندَه، حَضَرَ مَوْت، اَزْد، مِذحَج، حِمير، هَمْدان، نَخَع؛ امّا قبايل عدناني (نزاري) ساكن در كوفه، از دو خانواده تشكيل مي شدند: تَميم و بنو عصر.

.

ج _ وضعيت شهري كوفه

ج _ وضعيت شهري كوفهمهم ترين رود كوفه، «فرات» است كه ريشه ديگر آب هاست و كشت ها از اين رود آبياري مي شوند. از ديگر آب هاي كوفه، نهر «سورا» است كه بر فراتْ عمود است و نهر «كوثي» كه اوّلين رود جدا شده از فرات است و همچنين نهرهاي اَبا، بردان، غدير و... . (1) خندق كوفه در شمال شرقي، و نهر «بني سليم»، در جنوب شرقي آن قرار داشت كه از آب آن براي مزارع و حمّام ها استفاده مي شد. منصور دوانيقي نيز كوفيان را به كشيدن خندقي گرداگرد كوفه، وادار كرد كه از فرات سيراب مي شد. (2) از ويژگي هاي شهري كوفه، «جبّانه» است. جبّانه، فضاي باز اطراف و ميانه قبايل بوده كه غالباً محلّ دفن مردگان آنان نيز بوده است. (3) گاه اين فضاهاي باز، ميدان مناسبي براي فعّاليت هاي سياسي _ اجتماعي، ايراد سخنراني، گردآوري نيروي رزمنده، تمرين و مسابقه مي شده است. بسياري از جنگ هاي داخلي در كوفه نيز در اطراف جبّانه ها رخ مي داده است، مثلاً ابن زياد براي دستگير كردن حُجر بن عَدي، قبايل مختلف كوفه را در اطراف جبّانه ها مستقر كرد. (4) به غير از مسجد جامع كوفه _ كه در وسط شهر قرار داشت و مهم ترين مسجد كوفه به شمار مي رفت _ ، مساجد بسيار ديگري نيز وجود داشتند كه برخي از آنها عبارت اند از: مسجد عبد القيس _ كه همان «مسجد سهله» است _ ، مسجد صَعصَعة بن صوحان، مسجد زيد بن صوحان، مسجد احمس، مسجد بارق، مسجد جُذَيمه، مسجد خالد، مسجد سمّاك، مسجد اشعث، مسجد الموالي و مسجد الحمراء. (5) در غرب كوفه، فضاي بازي به نام «كَناسه» بود كه محلّ زباله هاي بني اسد به شمار مي رفت. اين محل، به مرور زمان، مركز رفت و آمد كاروان ها، و تدريجاً تبديل به يك محلّ حسّاس و مهمّ تجارتي گرديد. كناسه در كوفه، مانند «مربد» در بصره بود و در دروازه غربي كوفه قرار داشت و تجارت با ديگر بلاد عربي، از آن جا انجام مي شد و محلّي براي بارگيري و حمل كالاها به شمار مي رفت. در گوشه اي از كناسه، بازار ستوران قرار داشت كه چوبداران (گلّه فروشان) در آن جا حيواناتي از قبيل: اسب، الاغ و شتر را معامله مي كردند. بردگان نيز در اين محل فروخته مي شدند. (6) مهم ترين قبايل اطراف كوفه را عَبَس، ضَبّه و تميم تشكيل مي دادند كه بعدها به عنوان مركز اصلي قبايل اهل سنّت درآمد. در همين محل، زيد بن علي عليه السلام را چهار سال بر تنه درختي به دار آويختند. (7) مهم ترين راه هاي ارتباطي كوفه به ديگر شهرها عبارت اند از: يك راه به بغداد (شمال شرقي)، يك راه به نَخيله و از آن جا به كربلا (شمال غربي)، يك راه به نجف و از آن جا به شامات (غرب)، دو راه به شهر باستاني حيره (جنوب و جنوب غربي)، يك راه به شهر باستاني خَوَرنَق و از آن جا به واسط، قادسيه، بصره و مكّه (جنوب غربي). براقي در تاريخ الكوفة، فاصله كوفه تا منازل مختلف را بيان كرده است. (8)

.

د _ كوفه به عنوان مركز خلافت

د _ كوفه به عنوان مركز خلافتعلى بن ابي طالب عليه السلام، پس از غلبه بر پيمان شكنان جمل، در سال 36 ق، از بصره به كوفه رفت و شهر نو بنياد كوفه را پايتخت خود قرار داد و تا پايان عمر، به مدينه بازنگشت. برخي از عواملي كه موجب شد امير مؤمنان عليه السلام كوفه را به عنوان مركز خلافت برگزيند، عبارت اند از: 1. حضور بسياري از اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله و همچنين قبايل و شخصيت هاي مسلمان از شهرهاي حجاز، يمن و ديگر شهرها در كوفه. به روايت ابن سعد، سيصد نفر از اصحاب شجره و هفتاد نفر از اصحاب بدر، در كوفه ساكن شدند. (1) در برخي نقل ها تعداد صحابه اي كه همراه امير مؤمنان عليه السلام در صفّين حضور داشتند، شامل 87 نفر از اصحاب بدر و نهصد نفر از اصحاب شجره بوده است و تعداد ديگر صحابه، به هزار و هشتصد نفر مي رسيده است. (2) بنا بر اين، تعداد كلّ صحابه همراه آن حضرت در صفّين، تقريباً به دو هزار و هشتصد نفر مي رسد. 2. كوفه از نظر جغرافيايي، در قلب جهان اسلامِ آن روزگار، جاي داشت و بر ايران، حجاز، مصر و جزيره، مسلّط بود. موقعيت خاص نظامي اين شهر در برابر شام و سركشي معاويه بر اهمّيت آن مي افزود، حال آن كه حجاز، توانايي رويارويي با معاويه را نداشت و جمعيت اندك كوفه نمي توانست در برابر سپاه شام بايستد. 3. بي توجّهي و عدم علاقه ديگر شهرها نسبت به اهل بيت عليهم السلام، و عكس آن، مودّت كوفيان نسبت به آنان. از امام سجاد عليه السلام نقل شده است كه فرمود: در مكّه و مدينه، بيست مرد يافت نمي شود كه محبّت ما را [در دل] داشته باشد. (3) اسماعيل بن عبد الخالق نيز روايتي نقل مي كند كه نشان مي دهد در بصره، مردمي كه تحت امر امامتْ باشند، اندك بوده اند. (4) در برابر، امير مؤمنان عليه السلام قبل از سكونت در كوفه، مردمِ آن جا را گرامي داشت و در نخستين نامه خويش به آنان نوشت: من عبد الله امير المؤمنين إلي أهل الكوفة جبهة الأنصار وسنام العرب. (5) به روايت طبري، وقتي علي عليه السلام، در تعقيب ناكثين، به ربذه رسيد و خبر يافت كه آنها قصد دارند كه به بصره بروند و نه كوفه، فرمود: مردم كوفه، بيش از ديگرانْ مرا دوست دارند، بخصوص كه رؤساي عرب و بزرگان آنها در ميان آنان اند. سپس به آنها نوشت: «من [شهر] شما را بر ديگر شهرها برگزيدم». (6) البته اين محبّت را نبايد به عنوان تشيع حقيقي و اعتقادي به حساب آورد و بي وفايي هاي مشهور كوفيان را از ياد برد؛ زيرا اين روايات، تنها نشان دهنده امتياز كوفه نسبت به ديگر شهرها در آن زمان است، و البته روايات بسياري از آن حضرت در سرزنش كوفيانْ نقل شده است كه صدور اين روايات، به دليل سستي و بي وفايي مردم كوفه در جنگ ها و عدم اطاعت از اوامر ايشان است. از زمان ورود امام علي عليه السلام به كوفه، اين شهر، اهمّيتي خاص يافت و تا زمان شهادت ايشان در سال چهلم هجري، مركز تحوّلات نظامي، سياسي و اجتماعي جهان اسلام بود. بعد از شهادت امام علي عليه السلام، كوفيان با امام حسن عليه السلام بيعت كردند؛ امّا سستي مردم كوفه در برابر ترفندهاي بني اميه، باعث صلح امام حسن عليه السلام با معاويه شد. پس از صلح امام حسن عليه السلام و ترك ايشان از كوفه، خاطر معاويه از درگيري با سپاهي منظّم در عراق، آسوده شد. در اين دوران، معاويه، تا آن جا كه توانست، از آزار كوفيانْ دريغ نكرد. بسياري از مردم ديندار را با مكر و حيله و دادن امان، به دام انداخت و سپس دستور كشتن آنان را داد و چه بسيار تحقيرها كه در حضور شاميان، بر بزرگان كوفه روا نداشت. اندك اندك كوفيان، از تحمّل اين همه ستم ها و تحقير ها به ستوه آمدند و همين كه معاويه مُرد، احساس كردند كه فرصت مناسبي براي اقدامي تازه به دست آمده است. در اين موقعيت، تنها ايالتي كه سرنگوني رژيم اُموي را مي خواست و براي اجراي اين منظور، عملاً دست به كار شد، كوفه بود. نامه هاي زيادي براي امام حسين عليه السلام نوشتند و از او دعوت كردند كه به طرف كوفه حركت كند. امام بر اساس خواست مردم كوفه، به طرف آن شهر حركت كرد؛ ولي بيشتر كوفيان، خلاف نامه هاي خويش، به امام خيانت كردند و وي را در مقابل امويان، تنها گذاشتند. خلافت امويان و سيطره آنان بر عراق تا سال 132 ق، ادامه يافت. پس از سقوط امويان، ابو العبّاس سفّاح، نخستين خليفه عبّاسى در سال 132 ق، در شهر هاشميه (نزديك كوفه) اعلان خلافت عبّاسى نمود. (7) 37 خليفه عبّاسى، 524 سال از عراق (بيشتر در بغداد) بر جهان اسلام حكومت راندند، و سرانجام، آخرين خليفه عبّاسى، مستعصم بالله، در سال 656 ق، از هلاكوخان مغول شكست خورد و حكومت عبّاسيان به پايان رسيد.

.

بخش دوم: مكتب حديثي اهل سنّت در كوفه

الف _ حديث كوفه در عصر صحابه

1. امير مؤمنان علي بن ابي طالب عليه السلام (10 سال پيش از بعثت _ 40 ق)

ويژگي هاي علمي

ويژگي هاي علميهمه علما و بزرگان، بر جايگاه علمي امير مؤمنان عليه السلام به عنوان اوّلين مردي كه به پيامبر صلي الله عليه و آله ايمان آورد، اذعان دارند. علي عليه السلام از سوي پيامبر صلي الله عليه و آله به «أقضي أمتي» ملقّب شده است و ابن مسعود، در روايتي كه ابن حجر آن را موثّق مي داند، علي عليه السلام را «أفضل أهل المدينة» معرفي كرده است. (1) دانشمندان اهل سنّت، آن امام را از شيوخ تشريع و بزرگان صحابه در دانش و فقه مي دانند و در اين باره، روايات و داستان هاي بسياري نقل كرده اند. (2) محمّد حسين ذهبي مي گويد: علي، اقيانوسي از دانش و شخصيتي توانمند در مقام استدلال بوده است. داراي ذوق سرشار در مقام استنباط و بهره اي والا در فصاحت، خطابه و شعر بود. عقلي رشيد و بصيرتي نافذ داشت. در موارد فراوان، صحابه براي فهم مبهمات امور و روشن شدن مشكلات به او پناه مي بردند و پيامبر آن گاه كه وي را به قضاوت يمن فرستاد، براي او دعا كرد و فرمود: «بار الها، زبانش را استوار بدار و قلبش را به حقْ رهنمون ساز». او انساني موفّق بود و نظري صائب داشت. مشكل گشاي مبهمات بود، تا آن جا كه بدو مثل زده اند و گفته اند: «قضية ولا أبا حسن لها». اين امر، تعجّبي ندارد؛ چرا كه وي پرورش يافته بيت رسالت بود و عمق معارف نبوي را از سرچشمه اصلي اش دريافت نموده و شعاع پرتو نبوّت، سرتاسر وجودش را روشن ساخته بود. (3) به عطاء گفتند: آيا در اصحاب پيامبر، داناتر از علي يافت مي شود؟ گفت: «نه. سوگند به خداوند كه ديگري را نمي شناسم!». سعيد بن جبير از ابن عبّاس نقل مي كند كه اگر در موضوعي، سخني از علي برايمان به اثبات مي رسيد، به غير او عدول نمي كرديم. (4) سعيد بن مسيب، معتقد است كه هيچ كس جز علي، جمله «سلوني» (از من بپرسيد) را بر زبان نرانده است. (5) همچنين گفته شده كه عمر، هنگامي كه با مشكلي رو به رو مي شد، به خدا پناه مي بُرد، اگر علي براي حل آن مشكل حضور نداشت. (6) ابن ابي الحديد مي گويد: به ابن عباس گفتند: دانش تو در مقابل دانش پسر عمويت علي در چه حد است؟ پاسخ داد: «همچون قطره اي باران در برابر اقيانوس بيكران». (7) اُم سلمه، همسر پيامبر صلي الله عليه و آله از آن حضرت نقل مي كند كه فرمود: قرآن، با علي و علي با قرآن است و اين دو، تا هنگام رستاخيز و حضور نزد من از يكديگر جدايي ناپذيرند. (8) حاكم نيشابوري، اين روايت را صحيح به شرط شيخين مي داند كه آن دو در كتب خود نياورده اند. (9) بايد گفت كه آنچه ابن عباس، سعيد بن مسيب يا عمر بن خطّاب از دانش امير مؤمنان عليه السلام نقل مي كنند، مربوط به دوران مدينه است؛ ولي اين امر، منافاتي با حضور عالمانه و مؤثّر ايشان در كوفه نيست. از ميان صحابه، چهار تن به تفسير قرآن شهره اند: امير مؤمنان عليه السلام _ كه سر آمد و داناترين آنان است _ ، عبد الله بن مسعود، ابي بن كعب، و عبد الله بن عبّاس _ كه از نظر سن، كوچك ترين آنان است؛ ولي در رواج تفسير، از ديگران جلوتر است _ . (10) ذهبي، پس از ذكر صحابه اي كه تفسير از آنان نقل شده، مي گويد: تنها چهار نفر از آنان به كثرت روايت در تفسير ممتاز گشته اند: علي بن ابي طالب، ابن مسعود، ابي بن كعب و عبد الله بن عبّاس. روايت تفسيري از اين چهار نفر، فراوان است، به طوري كه در طول تاريخ، مكتب هاي تفسيري شهرهاي مختلف را _ به رغم تعدّد و كثرت _ اشباع ساخته است. (11) بدر الدين زركشي مي گويد: سرآمد مفسّران صحابه، علي بن ابي طالب است و سپس ابن عبّاس كه حيات خود را وقف تفسير كرده بود؛ لذا تفسير به جاي مانده از وي، افزون از تفسير بر جاي مانده از علي است، گرچه ابن عبّاس، تفسير خود را از علي گرفته است. (12) ابن عبّاس، خود گفته است كه تفسيرم را از علي بن ابي طالب آموخته ام. همو مي گويد: علي، دانشي دارد كه پيامبر بدو آموخته و خداوند، به پيامبر دانش آموخته است. بنا بر اين، دانش پيامبر، از خداوند و دانش علي، از پيامبر است و دانش من، از علي است و اندوخته هاي علمي من و اصحاب پيامبر، جملگي در برابر دانش علي، به سان قطره اي در برابر هفت درياست. (13) ابو عبد الرحمان سلّمي مي گويد: هيچ كس را در قرائت قرآن، همپاي علي عليه السلام نديدم. او بود كه مي فرمود: «درباره كتاب خدا از من بپرسيد؛ زيرا آيه اي وجود ندارد، مگر اين كه مي دانم در شب نازل شده يا در روز و در دشت فرود آمده يا در كوهسار». ايشان علّت اين امر را چنين مي فرمايد: «پروردگارم مرا دروني ژرف انديش و زباني پرسشگر بخشيده است». به وي گفتند: چرا از ديگر ياران پيامبر بيشتر حديث مي داني؟ فرمود: «زيرا هرگاه از او (پيامبر) مي پرسيدم، مرا آگاه مي ساخت و اگر سكوت مي كردم، خود با من سخن را آغاز مي كرد». (14) ابن ابي الحديد معتزلي درباره نقش علي عليه السلام در تفسير مي نويسد: و امّا تفسير قرآن، حضرتش سرچشمه زلال آن است، و با مراجعه به كتب تفسير، درستي اين گفتار، روشن مي شود؛ زيرا اكثر تفسير، از آن حضرت و عبد الله بن عبّاس است. همگان حال ابن عبّاس را با آن حضرت مي دانند، كه چگونه همچون شاگردي، از محضر شريفش بهره ها مي جست. از ابن عبّاس در باره نسبت دانش او با دانش امير المؤمنين عليه السلام سؤال كردند، گفت: «همچون قطره باران در مقابل اقيانوس». (15) مشغول نشدن به خلافت و پرداختن به دانش تا زمان وفات عثمان، كثرت همراهي با پيامبر خدا صلي الله عليه و آله، ازدواج با فاطمه(، دختر پيامبر خدا صلي الله عليه و آله، و فطرت پاك علي عليه السلام، از عواملي است كه دانشمندان اهل سنّت درباره دانش فراوان امير مؤمنان عليه السلام در تفسير ذكر كرده اند. (16) فضايل امير مؤمنان عليه السلام بيش از آن است كه در اين جا قابل بيان باشد و همواره مورد بحث محافل علمي و ادبي از صدر اسلام تاكنون بوده است و بيان اين چند جمله در اين جا، از باب روايت مشهورِ «ذكر علي عبادة» (17) است؛ زيرا علي عليه السلام خورشيدي است كه نياز به روشنگري ندارد.

.

راويان امير المؤمنين عليه السلام

راويان امير المؤمنين عليه السلامبه گفته ابن حجر، امير مؤمنان علي عليه السلام از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله، ابوبكر، عمر، مقداد بن اسود، و فاطمه، دختر پيامبر صلي الله عليه و آله روايت كرده است. (1) طبق آمارِ ابن سعد، راوياني كه صرفاً از علي عليه السلام روايت كرده اند، بالغ بر 107 نفرند. عبد الرحمان مِزّي، اين راويان را به بيش از 220 نفر رسانده است، (2) البته برخي از آنها مرسلاً از ايشان روايت كرده اند. مهم ترين راويان امير مؤمنان عليه السلام به گزيده ابن حجر، عبارت اند از: از خاندان ايشان: دو فرزندش حسن و حسين عليهما السلام، محمّد بن حنفيه، فاطمه(، محمّد بن عمر بن علي (نوه ايشان)، امام زين العابدين عليه السلام، عبد الله بن جعفر بن ابي طالب، جعدة بن هبيره مخزومي (خواهرزاده آن حضرت)، و عبيد الله بن أبي رافع (كاتب ايشان) از وي روايت كردند؛ از ميان صحابه: عمر، عبد الله بن مسعود، براء بن عازب، ابو هريره، ابو سعيد خُدري، بشر بن سحيم غفّاري، زيد بن اَرقم، سفينه (غلام پيامبر صلي الله عليه و آله)، صُهَيب رومي، ابن عبّاس، ابن عمر، ابن زبير، عمرو بن حريث، نَزّال بن سَبره هلالي، جابر بن سَمره، جابر بن عبد الله، ابو جُحيفه، ابو اَمامه، ابو ليلى انصاري، ابو موسى، مسعود بن حكم زرقي، ابو الطفيل عامر بن واثله و ...؛ از تابعيان، كساني همچون: زرّ بن حبيش، زيد بن وهب، ابو ا?سود دؤلى، حارث بن سؤيد تيمي، حارث بن عبد الله اَعور، ربعي بن حراش، شريح بن هانئ، ابو وائل شقيق بن سلمه، شيث بن ربعي، سؤيد بن غفله، عاصم بن ضَمره سَلولي، عامر بن شَراحيل شَعبي، عبد الله بن مَعْقِل بن مقرن، عبد الرحمان بن ابي ليلى، علقمة بن قيس نخعي، قيس بن عباد بصري، مالك بن اوس بن حدثان، مروان بن حكم، نافع بن جبير بن مطعم، يزيد بن شريك تيمي، ابو بردة بن ابي موسى اشعري، ابو عبد الرحمان سلّمي، و... . (3) اغلب افراد نامبرده در اين فهرست، از راويان غير شيعي هستند و تنها افرادي همچون حارث بن عبد الله، به شيعه بودن شهره اند. البته ابن سعد از شيعيان معروفي همچون: حُجر بن عَدي، صعصعة بن صوحان، و اصبغ بن نباته نيز نام برده است؛ ولي به هر حال، تعداد راويان شيعي اي كه مستقيماً از امير مؤمنان عليه السلام نقل كرده اند، كمتر از راويان غير شيعي است. طبق بررسي روايات آن حضرت در جامع المسانيد و السنن ابن كثير، كساني كه بيشترين روايت را از ايشان نقل كرده اند، عبارت اند از: حارث بن عبد الله، ابو عبد الرحمان سلّمي، عبد خير بن يزيد همداني خيواني، عبد الرحمان بن ابي ليلي، عبيدة بن عمرو سلماني، و محمّد بن حنفيه (فرزند امير المؤمنين عليه السلام). (4)

.

صحيح ترين طرق روايت اهل سنّت از علي بن ابي طالب عليه السلام

صحيح ترين طرق روايت اهل سنّت از علي بن ابي طالب عليه السلامدرباره صحيح ترين طرق روايت اهل سنّت از امير مؤمنان عليه السلام در كوفه، عبد الله بن احمد از پدرش (ابن حنبل)، نقل كرده است كه طريق سفيان، از سليمان تيمي، از حارث بن سويد، از علي عليه السلام، صحيح ترين طريق است. (1) همچنين نسايي، دو طريق نقل از علي عليه السلام را صحيح ترين طرق روايت از پيامبر صلي الله عليه و آله عنوان كرده است: يكي طريق زهري، از علي بن حسين، از پدرش، از علي عليهم السلام و ديگري طريق ايوب، از محمّد بن سيرين، از عبيده، از علي عليه السلام. (2) طريق ديگر، سلسله سند معروف به اهل بيت عليهم السلام است كه جعفر بن محمّد بن علي بن حسين بن علي، از پدرش، از جدّش، از علي عليهم السلام نقل مي كنند. حاكم نيشابوري، اين طريق را اگر راوي از امام صادق عليه السلام ثقه باشد، بهترين طريق روايت دانسته است. (3)

.

آثار و روايات

آثار و رواياتآنچه در كتب شيعه از امير مؤمنان عليه السلام نقل شده، بحثي گسترده مي طلبد كه از آن، بسيار سخن رفته است؛ امّا با وجود راويان و روايات و فتاواي فراوان ايشان در كتاب هاي شيعه _ كه از طريق اهل بيت عليهم السلام نقل شده _ ، روايات و فتاواي امير المؤمنين عليه السلام در كتاب هاي اهل سنّت، اندك اند. ابن كثير، در جامع المسانيد و السنن، 1094 روايت براي امير مؤمنان عليه السلام برشمرده است كه بسياري از آنها تكراري اند. (1) ايشان در زمره مكثّران حديث اهل سنّت قرار ندارد، يعني تعداد روايات وي از امير المؤمنين عليه السلام به هزار روايت نمي رسد. (2) دانشمندان اهل سنّت، دو علت براي اين امر ذكر كرده اند: 1. برخي از عالمان تندرو همچون ابن القيم، افراط شيعيان در فضايل و روايات ايشان و دروغ بستن آنها بر ايشان را علّت كمي فتاواي منقول از علي عليه السلام مي دانند. ابن القيم، بر اين باور است كه شيعيان، با دروغ بستن بر علي عليه السلام، علم ايشان را ضايع كردند، از اين رو، اصحاب حديث، بر روايات و فتاواي رسيده از ايشان اعتماد نمي كنند، مگر اين كه از طريق اهل بيت او يا اصحاب ابن مسعود (همچون: عبيده سلماني، شُريح قاضي، يا ابو وائل) نقل شده باشد، و علي عليه السلام، خود، از نيافتن حاملي براي علم خويش شكايت مي فرمود. (3) بي ترديد، اين سخن، با واقعيتْ تطبيق ندارد؛ زيرا شيعيان، آنچه را از آن حضرت نقل مي كنند كه از اهل بيت ايشان شنيده اند، مگر اهل بيت ايشان، به غير از باقر و صادق عليهما السلام و ديگر ائمّه عليهم السلام كيست اند؟ 2. برخي از دانشمندان معتدل، همچون ابو زهره، معتقد ند كه حكومت اُموي، آثار و فتاواي علي عليه السلام را از ديدگان مردمْ پنهان مي كردند، و معقول نيست كه علي عليه السلام را بر منابر، لعن كنند و در عين حال، روايات او را نقل كنند. ابو زهره، عقيده دارد كه: عراقي كه علي عليه السلام در آن به سر مي بُرد و علم او در آن جا منتشر مي شد، در تسلّط حاكمان و قُلدران اُموي بود. آنان جلوي نشر احاديث ايشان را گرفته بودند و شكّ و ترديد در ميان آنها مي انداختند. تا جايي كه كنيه «ابو تراب» را _ كه پيامبر صلي الله عليه و آله بر وي نهاده بود و او از اين كنيه، به وجد مي آمد _ به مثابه راهي براي تنقيص ايشان مي پنداشتند. سخن ابو زهره، سخن درستي است كه با شواهد متقن ديگري، تأييد مي شود. از جمله، ابن ابي الحديد، از مدائني نقل مي كند كه معاويه در نامه اي رسمي به عمّال خود در سرتاسر بلاد اسلامي، دستور داد تا از نقل فضايل علي عليه السلام جلوگيري كنند و هر كس چيزي در فضيلت وي نقل كرد، ذمّه از او برداشته شده است و كوفه، چون مركز شيعيان بود، بيشترين سختي را تحمّل كرد. (4) طبيعي است در جامعه اي كه سخن گفتن از علي عليه السلام جرم است، نمي توان روايت و فتوا از ايشان نقل كرد. البته طول عمر بيشتر صحابه اي كه روايات زيادي از آنان نقل شده، مي تواند علّت مهمي بر اين امر نسبت به امير المؤمنين عليه السلام يا ابن مسعود _ كه از مكثّران حديث نيست _ باشد.

.

2. عبد الله بن مسعود بن غافل هُذَلي (م 32 يا 33 ق)

مذهب ابن مسعود

مذهب ابن مسعودشيعيان، ابن مسعود را يكي از دوازده نفري مي دانند كه بر خلافت ابو بكر اعتراض كردند. (1) وي همچنين با خليفه سوم، درگيري هايي داشته است كه شرح اين اختلاف ها از قديم، به صورت مناظرات كلامي، در نوشته ها ثبت شده است. (2) به اين دلايل و به دليل رواياتي كه از وي در فضايل علي عليه السلام، فاطمه( و حسن و حسين عليهما السلام نقل شده است، (3) شيعيان، ابن مسعود را به خود نزديك مي دانند. سيد مرتضي در الشافي، وي را ستوده و از روايات وي عليه مخالفان، بهره برده است. (4) علّامه اميني نيز روايات بسياري در مدح وي نقل كرده است. (5) استاد سيد علي شهرستاني نيز با توجّه به منزلت ابن مسعود در خانه پيامبر صلي الله عليه و آله و رواياتي كه وي در فضايل اهل بيت عليهم السلام نقل كرده است، مي گويد: با توجّه با اين روايات، ابن مسعود چه طور مي تواند از منحرفان راه علي عليه السلام باشد؟! (6) امّا به علّت موضعگيري هاي فقهي ابن مسعود _ كه برخلاف علي عليه السلام و همسو با خليفه دوم است _ ، وي را از شيعيان و پيروان علي عليه السلام ندانسته اند. وقتي از فضل بن شاذان درباره حذيفه و ابن مسعود سؤال شد، حذيفه را از اركان شيعه برشمرد؛ ولي ابن مسعود را همسو و همگام با جريان اهل سنّت و خلفا معرفي كرد. (7) آية الله خويي و علّامه شوشتري، كلام سيد مرتضي را «جدلي» در برابر عامّه دانسته اند. (8) به هر حال، قضاوت درباره موضع ابن مسعود در برابر اهل بيت عليهم السلام، بسيار دشوار است؛ زيرا گزارش هاي بر جاي مانده درباره اين صحابي بزرگ، با يكديگر در تناقض است. از سويي، ستايش هاي فراواني از امير مؤمنان عليه السلام از وي و اصحاب ايشان در كتبي همچون الطبقات الكبري (9) وجود دارد، و نيز نام وي در معترضان خلافت ابو بكر ثبت شده است و از ديگر سو، موضعگيري هاي ناهمسو با علي عليه السلام، و رواياتي در نكوهش وي در كتبي همچون: الكافي، (10) تهذيب ا?حكام (11) و كتاب من لا يحضره الفقيه (12) ديده مي شود كه باعث شده اند علمايي همچون آية الله خويي، وي را در ولايت علي عليه السلام ثابت قدم ندانند (13) و به دليل مخالفت با كتابت حديث _ كه منجر به از ميان رفتن برخي از روايات فضايل اهل بيت عليهم السلام شد _ ، از منحرفان راه علي عليه السلام و همسو با مخالفان ايشان بوده است. (14) ابن مسعود، در اواخر عمر خويش به مدينه بازگشت و در خلافت عثمان، در سال 32 يا 33 ق، درگذشت و در قبرستان بقيع، به خاك سپرده شد. (15)

.

راويان ابن مسعود

راويان ابن مسعودابن مسعود، از مهم ترين صحابه در كوفه است كه بيشترين نقش را در تربيت شاگردان اين منطقه ايفا كرده است. خليفه دوم، او را به عنوان معلّم و راهنماي مردم كوفه فرستاد (1) و وي در آموختن علوم، به اندازه اي موفّق بود كه وقتي امام علي عليه السلام وارد كوفه شد، فرمود: خداوند، ابن مسعود را رحمت كند كه اين شهر را از دانش، آكنده ساخت! (2)بسياري از روايات مدح كوفه، به دليل نقش ابن مسعود در دانش اين شهر است كه در الطبقات الكبري و ديگر كتب، نقل شده است. (3) مسلم در مقدّمه خود از ابو بكر بن عياش نقل مي كند كه: از مغيره شنيدم كه مي گفت: «بر حديث علي عليه السلام اعتماد نمي شد، مگر اين كه از اصحاب عبد الله بن مسعود نقل شده باشد». (4) بسياري از راويان، از ابن مسعود ، روايت كرده اند و چنان كه ديديم، تعداد راويان ابن مسعود، به نقل از ابن سعد، به 144 نفر مي رسد. از ميان صحابه مي توان به: ابو موسى اشعري، ابو هريره، ابن عبّاس، ابن عمر، عمران بن حصين، جابر، انس و ابو اَمامه، و از تابعيان: علقمه، اسود، مسروق، عبيده، ابو وائله، قيس بن ابي حازم، زرّ بن حُبَيش، ربيع بن خُثَيم، طارق بن شهاب، زيد بن وهب و دو پسرش ابو عبيده و عبد الرحمان، عوف بن مالك، ابو عمرو شيباني، و... اشاره كرد. (5) طبق روايات جامع المسانيد، بيشترين روايات را اين افراد از ابن مسعود روايت كرده اند: اسود بن يزيد، زرّ بن حُبَيش، شقيق بن سلمه، طارق بن شهاب، عبد الله بن يزيد، علقمة بن قيس، عوف بن مالك، و مسروق بن اجدع. (6)

.

طرق روايت از ابن مسعود

طرق روايت از ابن مسعودطرق روايت از ابن مسعود، بسيار است كه سه طريق آن نزد اهل سنّت، صحيح ترين است: 1. طريق اعمش، از ابو الضحى، از مسروق، از ابن مسعود؛ 2. طريق مجاهد، از ابو معمر، از ابن مسعود؛ 3. طريق اعمش، از ابو وائل، از ابن مسعود. بخاري در صحيح خود، از اين سه طريق، روايت كرده است. دو طريق ديگر نيز مشهور است: 1. طريق سدّي كبير، از مره همداني، از ابن مسعود. حاكم در المستدرك، و ابن جرير در تفسيرش، از اين طريق بسيار روايت مي كنند؛ 2. طريق ابو رَوق، از ضحّاك، از ابن مسعود. اين طريق كه ابن جرير در تفسيرش از آن روايت مي كند، منقطع خوانده شده است؛ زيرا ضحّاك، ابن مسعود را ملاقات نكرده است. (1) برخي نيز صحيح ترين طريق نقل از ابن مسعود را طريق سفيان ثوري، از منصور، از ابراهيم نخعي، از علقمه، از ابن مسعود دانسته اند. (2)

.

آثار و روايات

آثار و رواياتدر مورد ابن مسعود نيز با وجود راويان فراوان، تعداد روايات از وي چندان زياد نيستند و او را از مكثّران حديث به شمار نمي آورند. علّت اين امر را مي توان طول عمر كمتر وي (م32 يا 33ق) نسبت به صحابه مكثّر دانست. بخاري و مسلم، متّفقاً 64 روايت از او نقل كرده اند، و بخاري، در 21 حديث و مسلم، در 35 حديث از وي منفردند. (1) بسياري از روايات ابن مسعود را به طور مجموع، در مسانيدي همچون مسند أحمد مي توان يافت. (2) ابن كثير، 948 روايت از او نقل كرده كه بسياري از آنها تكراري اند. (3) در كتاب مرويات ابن مسعود، تعداد روايات ابن مسعود در كتب ستّه، الموطأ، و مسند أحمد، به 1835 روايت رسيده است. در احاديث ابن مسعود، موضوعات متنوّع فقهي، زهد و اخلاق، تفسير، تاريخ و معرفة الصحابه ديده مي شود. همچنين موضوع جالب «ملاحم و فتن» در روايات او زياد به چشم مي خورد تا جايي كه مي توان گفت وي يكي از معدود صحابه اي است كه احاديث ملاحم و فتن، بر محور آنان مي گردد. (4) ابن مسعود، به فراگيري دانش، مخصوصاً معاني قرآن، بسيار همّت مي گماشت و همچنين علاقه زيادي به گسترش دانش در ميان مردم داشت. مسروق بن اجدع مي گويد كه: عبدالله بن مسعود، سوره اي بر ما تلاوت مي نمود و سپس درباره آن، به سخن گفتن مي پرداخت و در تمامي طول روز، برايمان تفسير مي كرد. (5) در سال 22 ق، خليفه دوم، او را به عنوان معلّم و راهنماي مردم كوفه و والي بيت المال اين شهر، به كوفه فرستاد و اين مأموريت را در دوران خلافت عثمان نيز بر عهده داشت. (6) از تلاش هاي علمي ابن مسعود، اطّلاعات چنداني در دست نيست؛ ولي مي دانيم كه رشد مكاتب فقهي و تفسيري در عراق، بسيار با ابن مسعود در ارتباط است، به طوري كه امير مؤمنان علي عليه السلام درباره شاگردان ابن مسعود مي فرمود: «أصحاب عبد الله سرج هذه القرية». (7) وي شاگرداني تربيت كرد كه پس از او از مهم ترين چهره هاي علمي و مؤثّر در حوادث سال هاي بعد شدند.

.

رويكرد فقهي ابن مسعود

رويكرد فقهي ابن مسعودگفته اند كه ابن مسعود در فقه، روش عمر بن خطّاب را مي پيمود و بر طريقت وي در جايي كه نصّي از كتاب و سنّت وجود نداشت، راه رأي را در پيش مي گرفت. ابو جعفر اسكافي، از برخي بزرگان معتزله نقل كرده است كه ابن مسعود، اوّلين كسي بود كه اساس دين را بر «رأي»، استوار كرد و خود او بود كه مي گفت: درباره احكام، با رأي خود نظر مي دهم، اگر درست بود، از خداست و اگر نادرست بود، از خودم است. (1) در كتب روايي اهل سنّت، نقل هاي فراواني از ابن مسعود وارد شده است كه بر اعتقاد وي، به اجتهاد و رأي تأكيد مي كنند. (2) وي نظر خود را به عمل صحابه (بويژه خليفه دوم)، مستند مي كرد و مي گفت: «إنّما نقضي بقضاء أئمّتنا» (3) و از اين رو، مورد اعتراض فضل بن شاذان قرار گرفته است. (4) ابن مسعود، خود گفته است كه: اگر همه مردم در راهي بروند و عُمر در راهي ديگر، عبد الله، راه عُمر را در پيش مي گيرد و اگر عمر، قنوت نمايد، عبد الله نيز قنوت خواهد كرد (5) و جز در مواردي اندك، با عمر مخالفت نمي كرد. (6) البته جالب است كه در همان موارد اندك، قول ابن مسعود براي كوفيانْ پسنديده تر بود. اَعمش از ابراهيم نخعي نقل كرده است كه مي گفت: هرگاه عمر و ابن مسعود، در مسئله اي اختلاف داشتند، قول ابن مسعود نزد وي بهتر است؛ زيرا دقّت آن بيشتر است، (7) امّا بسياري در صدد دفاع از ابن مسعود برآمده اند. ابن قُتيبه در تأويل مختلف الحديث، به سختي از ابن مسعود دفاع كرده و چنين گفته است كه او رأي خود را هميشه صواب ندانسته و امكان خطا را مد نظر داشته است. (8)

.

ب _ مكتب حديثي اهل سنّت كوفه پس از عصر صحابه

يك. ابو عبد الرحمان سُلَّمي

سه. عاصم بن بَهدلة بن ابي النُّجود اسدي كوفى (م 127_ 128 ق)

سه. عاصم بن بَهدلة بن ابي النُّجود اسدي كوفى (م 127_ 128 ق)يكي از قرّاء هفتگانه است كه منصب و رياست اِقراء در كوفه پس از استادش ابو عبد الرحمان سُلّمي، به او مي رسد. عاصم، از صغار تابعيان بوده و از قاريان طبقه سوم به شمار مي رود. (1) حوزه قرائت وي در كوفه به مدّت 54 سال برپا بوده است. وي قرآن را بر ابو عبد الرحمان سُلّمى، زِرّ بن حُبيش و ابو عمرو سعد بن الياس شيباني (م 96 ق) قرائت كرد. بنا بر اين، عاصم با يك واسطه، راوى قرائت امير المومنين عليه السلام است. همچنين نقل شده است كه عاصم در هيچ موردي از قرائت، با ابو عبد الرحمان سُلّمي مخالفت نكرد و سُلّمي نيز در هيچ چيزي با علي عليه السلام مخالفت نداشت. (2) به همين جهت، گفته اند كه فصيح ترين قرائات، قرائت عاصم است؛ زيرا وى قرائت اصيل آورده است. ابو اسحاق سبيعي نيز گفته است كه در قرائت، هيچ كس را بهتر از عاصم نديده است. (3) عاصم، شيخ اِقراء و از خوش صوت ترين قاريان كوفه بوده است. وي ميان فصاحت و اتقان و تجويد و زيبايي صوت، جمع كرده بود. (4) ابو بكر بن عياش معتقد است كه هيچ كس را ماهرتر از عاصم در امر قرائت نديده است. (5) همو مي گويد: بر عاصم وارد شدم، در حالي كه در احتضار بود و اين آيه را چنان نيكو تكرار مي كرد، مثل اين كه در نماز مي خواند: ثم ردّوا الي الله مولاهم الحق (6) . (7) اغلب رجاليان، عاصم را ثقه مي دانند؛ ولي برخي وي را به علّت سوء حافظه، در حديثْ ثقه ندانسته اند. (8) عاصم، از موالي كوفه بوده (9) و در همان جا در گذشته است. با توجّه به اين كه عاصم، امام قرائت و پيشتاز مكتب كوفه در امر قرائت بوده، شاگردان زيادي در محضر وي به عرضه و تعلّم قرائت، اشتغال داشته اند. مِزّي، نزديك به پنجاه نفر از آنان را بر شمرده است؛ (10) ولي بيش از همه، دو روايت از قرائت وي مشهورتر است: روايت ابو عمر حفص بن سليمان بزّاز كوفي، (11) و روايت ابو بكر عياش بن سالم اسدي كوفي كه در سال 95 ق، متولّد و در سال 193 ق، در كوفه وفات يافت. (12)

.

قرائت حفص از عاصم

پنج. ابو الحسن على بن حمزه كسايي (م 199 ق)

پنج. ابو الحسن على بن حمزه كسايي (م 199 ق)ابن نديم، وى را «على بن حمزة بن عبد الله بن بهمن بن فيروز»، معرفي كرده است. كسايى، از مشاهير ادب عربى و از بزرگان نحويان است. وي از مردم سرزمين ايران بوده و در ميهن خود در «رى» وفات كرد. (1) او معلّم فرزندان هارون بود. در سفر هارون به خراسان، همراه وى بود و در رى درگذشت و از قضا، محمّد بن حسن شيبانى، فقيه و قاضى القضاة معروف _ كه او نيز همراه هارون بود _ ، در همان روز درگذشت و در رى دفن شد. هارون، در مورد اين دو گفت: «امروز، فقه و عربيت را در رى دفن كرديم». (2) برخي كسايى را شيعه دانسته اند، (3) با اين كه حتّي نام وي در رجال الطوسي نيامده است، و مهم تر از آن، اين كه كسايي از مقرّبان دستگاه خلافت حاكمي چون هارون الرشيد بوده، پذيرفتني نيست! كسايي، قرآن را بر عبد الرحمان بن ابى ليلى و حمزة بن حبيبْ قرائت كرد و هر چيزي كه در آن، با حمزه مخالف بوده، به قرائت ابن ابى ليلى است و ابن ابى ليلى، به قرائت على عليه السلام مي خوانده است. راويان مشهور وى عبارت اند از: حفص بن عمر، ابو عمر دورى و ابو الحارث. (4) كتاب ها و آثار زيادى به كسايى منسوب است، از جمله: دو كتاب در قرائت، به دو روايت متفاوت، كتابي در حروف و كتابي در معاني قرآن. (5)

.

2. تفسير در كوفه پس از عصر صحابه

دو. عطاء بن سائب بن زيد ثقفى (م 136 ق)

دو. عطاء بن سائب بن زيد ثقفى (م 136 ق)تاريخ ولادت او معلوم نيست؛ امّا از برخي رواياتْ استفاده مي شود كه وي امام علي عليه السلام را درك كرده است. او خود مي گويد: «علي عليه السلام دست بر سرم كشيد و برايم دعا كرد». بنا بر اين وي از تابعيان مُعمّر است و حدود صد سال زيسته است. وي از بزرگان تابعي بود كه هر شب، قرآن را ختم مي كرد و از قارياني بود كه قرآن را از ابو عبد الرحمان سُلّمي فرا گرفت. ابو بكر بن عياش درباره تهجّد وي مي گويد: در هر برخوردي كه با عطاء بن سائب داشتم، اثر گريه را بر گونه او مشاهده مي كردم. (1) علماي اهل سنّت در وثاقت و صداقت وي ترديدي ندارند؛ ولي برخي او را متّهم كرده اند كه در آخر عمر، دچار تخليط شده بود. (2) از اين رو، يحيي بن معين، روايات او را پس از اختلاط، بي ارزش دانسته است (3) و عدّه اي ديگر، تنها اندكي از روايات وي را كه آن هم از طريق شعبه، سفيان ثوري، زهير، زائده، حمّاد بن زيد و ايوب نقل شده اند، معتبر دانسته اند. (4) ذهبي، تصريح مي كند كه وي از بزرگان است؛ امّا در اواخر عمرش اندكي دچار فراموشي شد (5) و ابن حبّان، نام وي را در كتاب الثقات آورده و اختلاط وي را دليل بي اعتمادي به مذهب او ندانسته است. (6) وي از سعيد بن جُبير، مجاهد، عِكرِمه، ابو عبد الرحمان سليم، ابراهيم نخعي، انس بن مالك، حسن بصري، طاووس بن كيسان و گروهي ديگر روايت كرده و كساني چون: اعمش، ابن جُريح، سفيان ثوري، شعبه، حمّاد بن سلمه و حمّاد بن زيد از وي روايت كرده اند. (7) در كتب شيعي نيز كساني چون: ابن ابي عمير، ابان بن عثمان و حَريز سِجِستاني از وي نقل كرده اند. عطاء بن سائب، در منابع رجالي شيعه، جز در مشيخه صدوق _ كه نام وي را در سلسله روايي خود مي آورد _ ، (8) مجهول است؛ امّا رواياتي با واسطه وي از امام زين العابدين عليه السلام و امام باقر عليه السلام در كتبي چون: كتاب من لا يحضره الفقيه، تهذيب ا?حكام و ا?مالي شيخ طوسي آمده است. برخي با استناد به روايات وي درباره دوازده امام و تقيه به تشيع و حُسن حال وي رسيده اند. (9) برخي نيز چون محدّث نوري، با استناد به روايات ابان بن عثمان و ابن ابي عمير از وي، به او اعتماد كرده اند. (10) وي سرانجام نابينا شد و پس از عمري طولاني در سال 136 ق، در كوفه درگذشت. روايات تفسيري عطاء در بسياري از كتب تفسيري اهل سنّت، همچون: تفسير الطبري، تفسير القرطبي، و الدرّ المنثور، نقل شده است. نام وي در كتب حديثي: مسند أحمد، (11) سنن الترمذي، سنن النسائي، (12) صحيح ابن حبّان، مسند أبي يعلي، المصنّف، ابن ابي شيبه و المصنّف، عبدالرزاق صنعاني، فراوان به چشم مي خورد. پس از دوران تابعيان، مفسّران نامي بزرگي ظهور كردند كه آثار آنان در طول تاريخ، به عنوان منابع اصيل تفسيري براي مفسّران، شناخته شده است. برخي از اين تفاسير، در دست است و برخي در دل متون تفسيري ديگري مانند: تفسير الطبري، تفسير التبيان، تفسير ابن كثير، تفسير الطبرسي و ... باقي مانده است. در ادامه، دو نفر از آنها نام برده مي شوند و شيعيان اين گروه، در فهرست بخش چهارم مي آيند.

.

سه. سُدّي كبير اسماعيل بن عبد الرحمان قُرَشي كوفي (م 128 ق)

سه. سُدّي كبير اسماعيل بن عبد الرحمان قُرَشي كوفي (م 128 ق)وي از مفسّران برجسته كوفه بود. ابن حنبل، او را از ثقات شمرده است (1) و ابن عدي، وي را فردي درست گفتار و راستگو مي داند. وي به تشيع گرايش داشت (2) و گفته اند كه آشكارا نسبت به شيخين، بدگويي مي كرد، و در عين حال، او را توثيق كرده اند. (3) شيخ طوسي، وي را در اصحاب سه امام: سجّاد، باقر و صادق عليهم السلام شمرده و او را از مفسّران كوفه دانسته است. (4) تفسير سُدّي، از بزرگ ترين منابع تفسير نقلي به شمار مي رود و در جامع البيان و الدرّ المنثور و ديگر تفاسير معتبر، فراوان از آن نقل شده است. (5) جلال الدين سيوطي، تفسير او را از بهترين تفاسير شمرده است. اين تفسير، اخيراً با جمع آوري و تحقيق دكتر محمّد عطا يوسف، در مصر به چاپ رسيده است. خليلي، معتقد است كه اسماعيل سُدّي، تفسيري دارد كه آن را از ابن عبّاس و ابن مسعود نقل كرده است و همه پيشگامان تفسير، همچون ثوري و شُعبه، در تفسير، از سُدّي روايت نموده اند. البته تفسيري را كه سُدّي گرد آورده است، از طريق اسباط بن نصر، روايت شده و هر چند ثقه بودن اسباط، مورد اتّفاق نيست، ولي تفسير سُدّي، بهترينِ تفاسير شمرده شده است. (6)

.

چهار. ورقاء بن عمرو بن كليب شيباني يشكري كوفي مروزي (م حدود 160 ق)

يك. ابو شِبْل علقمة بن قيس نَخَعي كوفي (م پس از 60 ق)

يك. ابو شِبْل علقمة بن قيس نَخَعي كوفي (م پس از 60 ق) (1)علقمه، وابسته به تيره نَخَع، شاخه اي از مَذْحِج از قبيله بزرگ هَمْدان است؛ قبيله اي كه در ميان ديگر قبايل عرب، به علم و دانش و جهاد شهرت دارد. برادران وي (حارث، أبي و يزيد)، برادر زادگانش (اسود بن يزيد و عبد الرحمان بن يزيد)، خواهرزاده اش (ابراهيم بن يزيد نخعي)، كميل بن زياد نخعي و مالك اشتر نخعي، همه از محدّثان و بزرگان اين قبيله اند. علقمه، در فقه و حديث، از شاگردان و ياران نزديك عبد الله بن مسعود و يكي از شش شاگرد وي بود كه به مردم، قرآن و سنّت مي آموختند. سلسله روايي ابراهيم، از علقمه، از ابن مسعود، طريق بسياري از روايات فقهي اهل سنّت در كوفه است كه ارتباط وي را با فقه ابن مسعود نشان مي دهد. (2) علقمه، از راويان طبقه دوم و سرآمد تابعيان است و اغلب رجاليان اهل سنّت، وي را به عظمت و وثاقتْ ياد كرده اند، به طوري كه روايت او را از ابن مسعود، صحيح ترين اسناد به شمار آورده اند. (3) وي فقيهي پرهيزكار، قاري قرآن، زاهد و پارسا بود و به عنوان راهب كوفه شناخته مي شد. از شركت در مجالس عمومي گريزان بود و وقتي به او گفته شد كه چرا در ميان مردم حاضر نمي شوي تا از علم و حديث تو بهره بگيرند، گفت: نمي خواهم با انگشتْ نشانم دهند و بگويند كه اين، علقمه است. دانشمندان رجالي شيعه نيز وي را توثيق كرده اند. كشّي در رجال خود، او را از افراد قابل اعتماد و موثّق نزد امام علي عليه السلام معرّفي كرده است. (4) ابن داوود (5) و علّامه حلّي (6) نيز وي را در قسم اوّل كتاب هايشان و در شمار معتمدان آورده اند. آية الله خويي نيز وي را موثّق دانسته است. (7) علقمه، همانند ديگر افراد قبيله اش، شجاع و مبارز بود و گاهي به رفتار نادرست حاكمان و واليانْ اعتراض مي كرد. در جنگ صفّين و نهروان، همراه علي عليه السلام بود. در جنگ صفّين، يك پاي خود را از دست داد، و بعدها مي گفت: هيچ گاه آرزو نداشته ام كه پايم سالم باشد؛ چرا كه اميدوارم در محضر پروردگار، به وسيله آن پا، رستگار شوم. (8) به هر حال، علقمه نيز از راويان اهل سنّت و دوستدار علي عليه السلام به شمار مي رود؛ امري كه در كوفه رايج بود.

.

دو. ابراهيم بن يزيد بن اسود نَخَعي (50_ 95 يا 96 ق)

دو. ابراهيم بن يزيد بن اسود نَخَعي (50_ 95 يا 96 ق)وي معروف به ابراهيم نَخَعي، از اهالي مَذْحِج (1) و فقيه عراق، حافظ قرآن و از اَعلام شمرده شده است. (2) وي مردي صالح، پرهيزكار و بي تكلّف بوده است. (3) از علم ابن مسعود، آگاه بوده و روايات زيادي از وي نقل كرده است. (4) فقه را از دايي خود، علقمة بن قيس نَخَعي، از بزرگ ترين شاگردان ابن مسعود آموخت. شعبي _ كه خود از بزرگان فقه و حديث است _ معتقد است كه ابراهيم از همه عالمان و فقيهان بصره، كوفه، حجاز و شام، داناتر بود. (5) او را «صيرفي الحديث» ناميده اند، و اعمش گفته است كه: «هر گاه حديثي از اصحاب مي شنيدم، آن را بر ابراهيم عرضه مي كردم». (6) اغلب رجاليان، ابراهيم را ثقه دانسته اند و در عين حال، يادآور شده اند كه بسياري از روايات او مرسل است. (7) يحيي بن معين گفته است: «مراسيل ابراهيم نزد من، از مرسلات شعبي، بهتر است»؛ (8) ولي ابن حجر، مرسلات ابراهيم را حجّت نمي داند. (9) برخي از علماي شيعه، ابراهيم را ناصبي دانسته اند. (10) اين در حالي است كه به باور ابراهيم، علي عليه السلام از عثمان، افضل است، گرچه درباره دو خليفه اوّل، چنين نظري نداشته است. (11) همچنين از ابراهيم، رواياتي در كتب روايي شيعه وجود دارد، (12) و شيخ طوسي، وي را يك بار در اصحاب امير المؤمنين علي عليه السلام (13) و بار ديگر در اصحاب امام سجاد عليه السلام ذكر كرده است. (14) در ضمن، ابراهيم، حديث: «نگاه به چهره علي، عبادت است» را روايت كرده است. صاحب أعيان الشيعة نيز دلايلي در ردّ ناصبي بودن ابراهيم، نقل كرده است، (15) گرچه هيچ يك از موارد ياد شده، شيعي بودن وي را نيز اثبات نمي كند. ابراهيم، از مخالفان مرجئه بوده و از مجالست با آنان نهي مي كرده و افكار آنها را بدعت مي خوانده است. (16) ابراهيم، در زمان حكومت حجّاج بن يوسف بر كوفه، در اين شهر مي زيست و او را به سبب ستم كاري هاي فراوانش سبّ و لعنت مي كرد. از اين رو، حجّاج بر او خشم گرفت و ابراهيم، مجبور شد كه در خانه اي مخفي شود. در همين احوال، حجّاج درگذشت و گفته اند زماني كه ابراهيم از اين امر آگاه شد، از شادي گريست و به سجده افتاد. (17) هر چند خود نيز چند ماه پس از مرگ حجّاج، در سال 96 ق و در زمان خلافت وليد بن عبد الملك وفات كرد. (18) گفته اند كه ابراهيم، به اهل رأي تمايل داشت و وي استاد حمّاد بن سلمه (19) بوده است. حمّاد نيز استاد ابو حنيفه (رهبر مكتب قياس) بوده است. (20) ابراهيم، از فقه علقمه تأثير بسياري گرفته است، به طوري كه طبق بررسي يكي از محقّقان اهل سنّت، از ميان پنجاه فتواي علقمه، ابراهيم در 39 فتوا با وي موافق است، در پنج مورد، مخالف، و در شش مورد، فتواي ابراهيم يافت نشده است. (21) از ابراهيم نقل شده كه مي گفت: «لا يستقيم رأي إلّا برواية ولا رواية إلّا برأي». بنا بر اين گفته اند كه وي به نقل و رأي، هر دو پايبند بوده است. (22) حتّي از اعمش نقل كرده اند كه مي گفت: «هرگز نديدم نخعي در چيزي، از رأي خود سخن بگويد». (23) به نظر مي رسد كه تابعيان فقيه كوفه، تعريف خاصّي از رأي و اجتهاد داشته اند و بسياري از مواردي را كه محدّثان، رأي و قياس مي دانستند، آنان استنباط فقهي به شمار مي آوردند؛ امري كه درباره ابو حنيفه نيز گفته شده است. (24)

.

سه. عامر بن شراحيل بن عبد شَعْبي كوفي (51_ 105 ق)

سه. عامر بن شراحيل بن عبد شَعْبي كوفي (51 _ 105 ق)عامر بن شراحيل، معروف به شعبي كوفي، از اهالي «حِمْير» است؛ ولي از هَمْدان به شمار مي آيد. (1) وي علّامه عصر خويش بوده و او را اعلم فقها دانسته اند. ابن عُيينه گفته است كه: «علما سه نفرند: ابن عبّاس در زمان خود، شعبي در زمان خود، و ثوري در زمان خود». (2) وي حافظه اي چنان قوي داشت كه مي گفت: هيچ سياهي بر سفيدي ننوشتم و هيچ كس براي من حديثي نقل نكرد، مگر آن كه آن را حفظ كردم، و هيچ كس برايم حديثي نگفت كه از او بخواهم دوباره تكرار كند. (3) با اين كه عدّه اي شَعْبي را از دشمنان علي عليه السلام خوانده اند، (4) جالب آن است كه شهرستاني، وي را در زمره شيعيان ذكر مي كند. (5) عامر بن شراحيل شعبي، معاصر ابراهيم نَخَعي بود؛ (6) امّا بر خلاف ابراهيم، شَعْبي با به كارگيري رأي در استنباط احكام، مخالف بود و به حديث، بيشتر تمايل داشت، به طوري كه او را در برابر نخعي، محدّث كوفه خوانده اند. شَعْبي، بيشتر به نقل اسرائيليات از نومسلمانان _ كه پيش از آن، از اهل كتاب بودند _ ، مشهور است و قصص و اخبار يمن و مغازي را نيز روايت كرده است. (7) از آثار تاريخي او اين عناوين است: المغازي، كتاب الفتوح، كتاب المبتدأ، كتاب الشوري، مقتل عثمان، و مقتل الحسين عليه السلام. قطعه اي از المغازي او را خطيب بغدادي در دست داشته است. (8) بخشي از كتاب الشوري و مقتل الحسين او هم در شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد آمده است. (9) شعبي، استادان و شاگردان بسيار زيادي داشته (10) و خودش گفته است كه پانصد نفر از اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله را درك كرده است. (11) عجلي مي گويد: از 48 صحابي، حديث شنيد و حديث مرسلي نمي گفت، مگر آن كه سندش صحيح باشد. مي گويند شعبي نيز در قيام قُرّاء عليه حَجّاج، شركت داشت، و پس از شكست قيام، مدّتي متواري بود تا اين كه با وساطت يزيد بن ابي مسلم و عذرخواهي از حجّاج، مورد عفو وي قرار گرفت. (12) شَعْبي در سال 104 يا 105 ق، وفات كرده است. (13) بعد از دوران تابعيان و در قرن دوم و سوم هجري، فقه در مكتب «قياس» به اوج خود رسيد. در اين دوره، ابو حنيفه ظهور كرد و با رهبري خود، اين مكتب را به عنوان يكي از مذاهب چهارگانه اهل سنّت (و شايد مهم ترين و پر طرفدارترين آنها) درآورْد. از ميان فقهاي فراوان اين دوره، به بررسي احوال پنج تن از مهم ترين آنان مي پردازيم: اَعمش، ابن ابي ليلي، ابو حنيفه، سفيان ثوري، و سفيان بن عُيينه.

.

چهار. سليمان بن مهران اَعمش (61_ 148 ق)

چهار. سليمان بن مهران اَعمش (61_ 148 ق)اعمش، علّامه اسلام، (1) محدّث كوفه در زمان خود و از قاريان برجسته قرآن است. (2) پدر وي از موالي بني كاهل از بني اسد (3) و اصالتاً از «دباوند» (دنباوند، دماوند)، (4) ناحيه اي ميان ري و طبرستان بود. (5) سليمان در همان سالي به دنيا آمد كه امام حسين عليه السلام در كربلا به شهادت رسيد، (6) در حالي كه به نقلي پدرش در جنگ با امام حسين عليه السلام شركت داشت. (7) طبق اين نقل، سليمان در كوفه به دنيا آمده است؛ امّا برخي گفته اند كه سليمان در روستاي مادري خود در نواحي طبرستان به دنيا آمد و از كودكي يا زمان حمل، به كوفه آورده شد. (8) اعمش از آغاز جواني به تحصيل علم پرداخت و دانش آموزي را با فراگيري قرآن و حديث از نسل نخست تابعيان كوفه آغاز كرد و به جهت ضعف بينايي، به «اَعمش» شهرت يافت. قرآن را در نقلي، بر يحيى بن وثاب (قاري عراق) و در نقلي ديگر، بر ابو العاليه رياحي خوانده است. حمزه زيات و زائدة بن قدامه، نزد وي قرائت كردند و كسايي، قرآن را نزد زائده با قرائت اعمش مي خواند. (9) علم اعمش نسبت به قرآن، به اندازه اي بود كه او را «مصحف» مي خواندند. (10) اعمش به اعتراف همگان، متمايل به تشيع و از دوستداران اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله است. (11) وي نزد شيعيان نيز مورد اعتماد و وثاقت است. شيخ طوسي، نام وي را در زمره اصحاب امام صادق عليه السلام آورده است (12) و مرحوم خويي، او را با توجّه به برخي روايات، از متّفقات اهل سنّت و شيعه مي داند. (13) البته چنانچه گفته شد، تشيع در اين موارد، به معناي اعتقاد به امامت و پيروي از اهل بيت عليهم السلام نيست. علي بن مديني آورده است كه اعمش نزديك به هزار و سيصد روايتْ نقل كرده است. (14) اعمش در عهد خود، به عنوان يكي از فقيهان بنام در بلاد اسلامي شناخته مي شده و ابن ابي ليلي (فقيه كوفه)، او را به عنوان «بزرگ فقيهان» به والي عيسي بن موسي، معرّفي نموده است. وي را به عنوان فقيه آگاه به فرائض (15) (يعني مباحث عبادي فقه) مي شناختند. بنا بر اين، پس از درگذشت ابراهيم نخعي، هنگامي كه مسئله جانشيني او به عنوان مرجع پرسش هاي فقهي كوفه مطرح بود، كوفيان در انتخاب ميان اعمش و همدرس او حمّاد بن ابي سليمان _ كه فقيهي صاحب رأي بود _ ، بر آن شدند تا فرائض را نزد اعمش، و حلال و حرام (يعني مباحث حقوقي) را نزد حمّاد بجويند. (16) اعمش در فقه نيز سخت به تعاليم بومي كوفه، پايبند بوده است. به تعبير عجلي، وي خود، بر مذهب ابن مسعود بود و كوفيان بر مذهب او بوده اند. (17)

.

پنج. محمّد بن عبد الرحمان بن ابي ليلي انصاري (م 148 ق)

پنج. محمّد بن عبد الرحمان بن ابي ليلي انصاري (م 148 ق) (1)وي علّامه فقيه و قاضي كوفه (2) بود. به گفته عِجْلي، ابن ابي ليلي، صاحب سنّت، صدوق، جائز الحديث، قاري و عالم به قرآن بود. وي قرآن را بر برادرش عيسى تلاوت كرد و تلاوت خود بر علقمه را بر شَعْبي عرضه كرد. همچنين بر مِنْهال تلاوت مي كرد. (3) حمزه زيات، قرآن را بر وي قرائت مي كرد و مي گفت: «ما زيبايي قرآن را از ابن ابي ليلي فرا گرفتيم». (4) اوّلين بار، يوسف بن عمر ثقفي (از عمّال بني اميه) او را به قضاوت گماشت و در هر ماه، صد درهم برايش مقرّر كرد. (5) وي قضاوت را در اين زمان و در دوران بني عبّاس بر عهده داشت؛ (6) قضاوتي كه بازار و داخل شهر كوفه شامل مي شد. (7) جدّ وي، ابو ليلي، از اصحاب پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و پدرش از ياران علي عليه السلام بوده است؛ (8) امّا علي رغم آن كه شيخ طوسي، نام او را در اصحاب امام صادق عليه السلام آورده (9) و ابن داوود او را ممدوح دانسته است، نمي توان وي را شيعه به شمار آورد؛ زيرا رواياتي در ذمّ وي وجود دارد. در روايتي از امام صادق عليه السلام، وي به دليل اين كه در احكام قضاوت از علي عليه السلام پيروي نمي كرد، نكوهش شده است. (10) مرحوم خويي، رواياتي را كه در ذمّ وي وجود دارد، جمع آوري كرده (11) و نتيجه گرفته است كه: دليلي بر ناصبي بودن وي نداريم؛ امّا مدحي نيز براي او وجود ندارد. (12) با اين حال، رواياتي وجود دارند كه طبق آنها وي را مي توان ممدوح دانست. در روايتي ديگر، اين گونه نقل شده است كه وي حكم خود را به خاطر قضاوت ديگري كه محمّد بن مسلم از امام صادق عليه السلام، از امير مؤمنان عليه السلام مشاهده كرد، برگردانيد. (13) اين موضع در روايتي ديگر، باز از محمّد بن مسلم، تقويت شده است. (14) درباره وثاقت و حفظ ابن ابي ليلي، اقوالْ متناقض است. برخي وي را ستوده اند و برخي جرح كرده اند. جالب آن است كه حكّام و قضات آن دوره، ابن ابي ليلي را بسيار مي ستودند. هنگامي كه از منصور درباره فقيه ترين عالم كوفه پرسيدند، گفت: «قاضي آن، ابن ابي ليلي». حفص قاضي گفته است: در بزرگي ابن ابي ليلي، همين بس كه قرآن را نزد ده شيخ بزرگ قرائت كرد. بُشر بن وليد از قاضي ابو يوسف نقل مي كند كه مي گفت: هيچ قاضي اي فقيه تر، حقگوتر و امانتدارتر از ابن ابي ليلي نيست. (15) در مقابل، محدّثان و رجاليان، وي را به سوء حفظ متّهم كرده اند. از شعبه نقل شده است كه هيچ كس را در حفظ، بدتر از ابن ابي ليلي نديدم. علّت اين امر هم به گفته ابو حاتم، اشتغال وي به قضاوت است. (16) احمد بن حنبل نيز وي را «مضطرب الحديث» عنوان كرده است (17) و احمد و يحيي بن معين، از او روايت نمي كردند. ابن ابي ليلي به وهم و خطا نيز متّهم شده است. (18) از دلايل ديگر اتّهامات وي آن است كه او نقل از كسي كه نبيذ نمي نوشيد را جايز نمي دانست. گر چه كوفيان در آن دوره، نوشيدن نبيذ را جايز مي دانستند و تنها از مسكر آن پرهيز مي كردند، امّا اعتقادي اين چنين، غلو دانسته شده است. (19) شايد بهترين قول درباره وي قول ساجي است كه عقيده دارد: وي «سيئ الحفظ» است؛ امّا دروغ عمدي نمي گفت. در قضاوت، ممدوح است؛ امّا در حديثْ حجّت نيست. ابن ابي ليلي در فقه، بخصوص در قضاء، از عالمان برجسته است؛ ولي در حديث، ضعيف به شمار مي آيد، همان طور كه احمد بن حنبل، فقه او را از حديثش بهتر مي دانست. ابن ابي ليلي، معاصر با ابو حنيفه و چند سالي از او بزرگ تر بود. فقه وي همچون فقه ابو حنيفه است؛ (20) يعني فتوا بر اساس رأي و قياس؛ (21) امّا بين آن دو، ناسازگاري هايي بر سر مسائل فقهي وجود داشت (22) و وي به همراه شريك، سفيان ثوري و حسن بن صالح، در بسياري از نظريه هاي فقهي، با ابو حنيفه مخالفت مي كرده اند. (23)

.

شش. ابو حنيفه نعمان بن ثابت بن زَوطي كوفي (80 _ 150 ق)

شش. ابو حنيفه نعمان بن ثابت بن زَوطي كوفي (80 _ 150 ق)نعمان بن ثابت، فقيه و متكلّم نامدار كوفه و پايه گذار مذهب حنفي از مذاهب چهارگانه اهل سنّت است. اتّفاق منابع، بر آن است كه ابو حنيفه، خود در خانواده اي مسلمان در شهر كوفه نشئت يافته است؛ ولي درباره گرويدن پدرانش به اسلام، بين روايات، ناهمگوني ديده مي شود. بر پايه كهن ترين منابع شرح حال ابو حنيفه، خاندان او با طايفه بني تَيم الله بن ثعلبه از قبيله ربيعه (يكي از شاخه هاي مهم قبيله بزرگ بكر بن وائل)، نسبت ولاء داشت. (1) بر پايه روايت عمر بن حمّاد، پدربزرگ ابو حنيفه، «زَوطي» نام داشت. او از مردمان كابل بود كه احتمالاً در جريان فتح خراسان، به اسارت در آمده بود و به عراق آورده شده بود. زوطي، به اسلام گرويده و آزادي خويش را باز يافت و فرزندش «ثابت»، زماني به دنيا آمد كه وي مسلمان شده بود. (2) در روايت ديگري كه از اسماعيل بن حمّاد، برادر عمر بن حمّاد نقل شده، نسب وي «نعمان بن ثابت بن نعمان بن مرزبان» ياد شده است و ضمن تكيه بر پارسي بودن تبار وي، سوگند ياد شده كه هيچ يك از پدران وي، در قيد بندگي نبوده اند. نيز گفته شده است كه پدربزرگ ابو حنيفه، در نوروز يكي از سال ها براي علي عليه السلام فالوده تهيه كرد و علي عليه السلام به او فرمود: «همه روزها براي ما نوروز است». بجز آنچه نقل شد، شماري روايات نيز در دست است كه اصل ابو حنيفه را به شهرهاي نسا، ترمذ يا قريه انبار در خراسان باز مي گردانند؛ (3) امّا سرچشمه اين سخنان، به هيچ روي روشن نيست. وي امام «اهل رأي»، فقيه اهل عراق و بنيان گذار مذهب «حنفي» است. حديث و فقه را از علماي بزرگي چون حمّاد بن ابي سليمان فرا گرفت. ابو حنيفه در پذيرفتن حديثْ سخت مي گرفت و در استنباط احكام، بيشتر به قياس و استحسان عمل مي كرد. وي فقيه ترين مردم زمان خود بوده و شافعي معتقد است كه مردم در فقه، ريزه خواران ابو حنيفه هستند. (4) به دليل دانش فراوان و موضع گيري هاي او در مسائل سياسي دوران خويش، برخي، اتّهامات زيادي به او وارد كرده اند (5) و در مقابل، عدّه اي وي را به سختي ستوده اند. (6) همانند ابن داوود كه معتقد است مردم درباره ابو حنيفه دو دسته اند: گروهي او را نمي شناسند و گروهي به او حسادت مي ورزند. (7) امّا علّامه تَهانَوي، از برخي نقل مي كند كه ابو حنيفه، طالب حديث بود و بيشترين تلاش را در جمع آوري احاديث داشت. وي بر اين باور است كه ابو حنيفه، به حديثْ عمل مي كرد، گرچه مخالف قياس بود، و حديث ضعيف را بر قياس و رأي ترجيح مي داد. اين دانشمند، علّت مشهور شدن ابو حنيفه به اهل رأي را اجتهاد قوي و هوش بالاي او در كشف احكام مي داند. در واقع، ابو حنيفه به تنهايي، بر روايت تكيه نمي كرد و شرح و تفسير روايات را نيز بيان مي كرد. وي شهرت مغيرة بن شعبه به «مغيرة الرأي» را شاهدي بر نظر خود مي آورد و بيان مي دارد كه منظور از رأي در اين جا قياس نيست؛ بلكه قدرت استنباط و اجتهاد است و در آن زمان، هر كس را كه فقه و استنباط مسائل بر او غلبه داشت، اهل رأي مي ناميدند. (8) ابو حنيفه، پس از درگذشت حمّاد بن ابي سليمان (م 120 ق) به عنوان برجسته ترين شاگرد حلقه او، مرجع صدور فتوا و تدريس فقه در كوفه گرديد و از جايگاه اجتماعي ويژه اي برخوردار شد. در فاصله سال هاي 121 تا 132 ق _ كه امويان، واپسين سال هاي حكومت خود را مي گذراندند _ ، ابو حنيفه، به عنوان فقيهي مخالف با فساد دستگاه حكومت، با ديدگاه هاي اعتقادي خاص خود، بسيار مورد توجّه جناح هاي مخالف حكومت (غير از خوارج) قرار گرفت. در جريان قيام زيد بن علي عليه السلام در سال هاي 131 _ 132 ق، ابو حنيفه، پنهاني او را ياري نمود و مال و جنگ افزار در اختيارش قرار داد. (9) وي به همراهي ابراهيم بن عبد الله بن حسن، در قيام او نيز فتوا داد، (10) و حتّي پس از معاقبه توسط منصور، موضع خود را تغيير نداد و دولت را ظالم مي دانست. او در واقع، به علويان كمك مي كرد تا آرمان خود را در پديد آوردن نظامي عدل گستر، و مخالفت خويش را با نظام جور مطرح سازد. برخي از نويسندگان، مسلّم دانسته اند كه ابو حنيفه، منكر خلافت عبّاسيان بود و هرگز با سفّاح و منصور، بيعت ننمود. (11) در آخرين روزهاي زندگاني ابو حنيفه، منصور، او را به بغداد فرا خواند و پيشنهاد منصب قضاوت را به او داد؛ امّا ابو حنيفه نپذيرفت و به دليلي كه دقيقاً روشن نيست، منصور، وي را به حبس افكند و ابو حنيفه پس از چند روز در حبس درگذشت. (12) برخي نويسندگانْ معتقدند كه ابو حنيفه با اهل بيت عليهم السلام پيوند داشت و خلافت علي عليه السلام را حق مي دانست و معتقد بود اگر در زمان علي عليه السلام و معاويه بود، در صف پيروان علي عليه السلام قرار مي گرفت. (13) از شواهد اين عدّه، آن است كه ابو حنيفه براي سؤال از امام صادق عليه السلام از لفظ «جعلتُ فداك» استفاده مي كرد. (14) اين سخن نيز از ابو حنيفه مشهور است كه: «لو لا السنتان لهلك النعمان». (15) در كتابي چون: مختصر تحفة الإثنا عشرية از محمود شُكري آلوسي، به اين امر اعتراف شده است كه منظور از اين دو سال، زماني است كه نزد امام صادق عليه السلام دانش مي آموخت. (16)

.

هفت. سفيان بن سعيد بن مسروق بن حمزة بن حبيب ثوري (95_ 161 ق)

هفت. سفيان بن سعيد بن مسروق بن حمزة بن حبيب ثوري (95_ 161 ق)از حفّاظ و فقيهان دين و اهل ورع بود. سفيان بن عُيينه، اعتقاد دارد كه علما سه نفرند: ابن عبّاس در زمان خود، شعبي در دوران خويش، و ثوري نيز در زمان خود. (1) به گفته ابن مبارك، وقتي از فهم چيزي ناتوان مي شد، نزد سفيان مي آمد و از او سؤال مي كرد؛ گويي از دريا قطره اي برمي گيرد. (2) ابو بكر خطيب، معتقد است كه سفيان، امامي از ائمّه مسلمين، و علمي از اعلام دين بود. بر امانت او اجماع است و بي نياز از آن است كه از اتقان و حفظ و معرفت و ضبط و ورع و زهد او سخني به ميان آوريم. (3) شُعْبه، او را حافظ تر از خود مي دانست، و در مسائل اختلافي ميان آن دو، همواره غلبه با سفيان بود. (4) نسايي مي گفت: «سفيان، بزرگ تر از آن است كه بگويند: او ثقه است». ابن مديني مي گويد: به يحيى بن سعيد گفتم: رأي سفيان نزد تو بهتر است يا رأي مالك؟ گفت: «بي ترديد، رأي سفيانْ بهتر است». (5) سفيان، از بزرگان و ناقدان حديث، فقيه عرب، و مفتي كوفه است. او را در مباحث فقهي، «درياي دانش»، (6) و در حديث، «امير المؤمنين» (7) خوانده اند. سفيان بن عُيينه مي گفت: داناتر از سفيان ثوري در حلال و حرام نديدم. وي آگاه ترين فرد به حديث اعمش بوده است و روايات اعمش را بر او عرضه مي كردند تا درستي يا نادرستي آن را بسنجند. (8) گرچه شيخ طوسي، نام سفيان ثوري را در زمره اصحاب امام صادق عليه السلام آورده (9) و در كتب روايي شيعه، از وي روايت شده، (10) ولي اين ذكر، تنها به معناي هم عصر بودن وي با امام عليه السلام است و نمي توان وي را در ميان شيعيان جاي داد؛ امري كه علّامه حلّي و ابن داوود به آن تصريح كرده اند، (11) و همان گونه كه كَشّي آورده، وي اختلافاتي با آن حضرت داشته است. (12) البته برخي با توجّه به رواياتي كه از سفيان در دفاع از جابر جعفي نقل شده، وي را به شيعيان نزديك دانسته اند. (13) وي در ورع و پرهيزگاري شهره بوده و از ياد مرگْ غافل نمي شد. (14) سفيان ثوري در دانش اندوزي، حرص و علاقه زيادي داشت. (15) وي از بسياري از تابعيان و اتباع آنها روايت كرده و بسياري نيز از وي روايت كرده اند. (16) سفيان ثوري، تصنيفاتي داشته است، از جمله: التفسير، الجامع الكبير في الحديث والفقه والاختلاف، و الجامع الصغير. تفسير سفيان ثوري به روايت ابو جعفر محمّد، از ابو حذيفة نهدي، از سفيان توسّط دار الكتب العلمية، چاپ شده است. كتاب جامع وي بسيار مشهور بوده و گفته اند اوّلين كتابي است كه حديث در آن بر حسب ابواب مرتب شد، و با اجتهاد درآميخت. با اين حال، احمد، كثرت رأي در اين كتاب را عيب دانسته و از آن، مفرداً روايت نكرده است. (17) ثوري كتابي نيز با عنوان الفرائض داشته كه توسّط محمّد بن سليمان بن حارث واسطي روايت شده و در دار العاصمة، چاپ شده است.

.

هشت. وَكيع بن جَرّاح بن مَليح بن عدى رُؤاسي (129_ 196 ق)

هشت. وَكيع بن جَرّاح بن مَليح بن عدى رُؤاسي (129_ 196 ق)از حفّاظ برجسته و اهل فضل و كتابت و از برجسته ترين علماي عصر خويش است. پدرش جَرّاح، از طرف مهدي عبّاسي، بر بيت المال نظارت داشت. (1) در برخي گزارش ها آمده است كه وي در اصفهان زاده شد و اصالتاً از نواحي ماوراء النهر (سُغد) و به نقلي، از خراسان يا شهرستان ري است. (2) همه بزرگان رجالي اهل سنّت، او را به وثاقت و امانت و راستگويي وصف كرده اند. احمد بن حنبل، او را مردي بي مانند، حافظي توانا و علّامه اي بي بديل مي داند. يحيي بن معين عقيده دارد كه برتر از وكيع را نديده است. عِجلي از او به عنوان فقيهي عابد، صالح و اديب ياد مي كند؛ امّا برخي تصريح كرده اند كه وكيع در نقل حديث، دچار لحن و خطا مي شد. (3) در سال 193ق، از طرف محمّد امين (پسر هارون الرشيد عبّاسي) به وي پيشنهاد قضاوت شد و او به بهانه پيري، اين مقام را نپذيرفت. (4) روزها روزه مي گرفت و شب ها به تهجّد و تلاوت مشغول بود و مي گفت: هركس پيش از وقت نماز آماده نشود، نماز را سبك شمرده است. او كمتر به سفر رفته و غالباً از مشايخ كوفه استفاده كرده است. از او تنها دو سفر ياد شده است: يكي سفر به عَبادان (آبادان) در سال 185 ق، كه در آن جا بيش از هزار و پانصد حديث روايت كرد و ديگري سفر به مكّه در سال 193 ق، كه سه سال به طول انجاميد و در بازگشت از همين سفر درگذشت. (5) وكيع، مانند بسياري از كوفيان، متمايل به تشيع خوانده شده است. علي بن مديني درباره او مي گويد: «فيه تشيع قليل». (6) مؤلّف كتاب الزهد وكيع، اين تشيع اندك را به دليل كتابي مي داند كه وكيع در مناقب صحابه نوشته بود و در آن مناقب، علي عليه السلام را بر عثمان مقدّم كرده بود. وي اين امر را مذهب اهل كوفه مي داند. (7) با اين حال، مبناي فقهي وي مبناي ابو حنيفه بود و همانند او خوردن نبيذ را حلال مي دانست و آن را مي نوشيد. (8) وكيع، نسخه اي داشته كه آن را از اعمش روايت كرده است. اين كتاب، در الدار السلفيه كويت و با تحقيق عبد الرحمان عبد الجبّار الفريوائي، به چاپ رسيده است. همچنين، كتاب الزهد وكيع بن جراح، با تحقيق همين محقّق، در دار الصميعي، چاپ شده است. در اين كتاب، 539 روايت از وكيع، نقل و بررسي شده است. وي سرانجام پس از 69 سال زندگي در روز عاشوراي سال 197 ق، در «فَيد» (محلّي ميان مكّه و كوفه) وفات يافت.

.

نه. سفيان بن عينيه هلالي كوفي (ت 198 ق)

1. كثرت راويان مشهور به تشيع

3. ضعف روايات و طرق روايي

3. ضعف روايات و طرق رواييدانشمندان اهل سنّت، بر اين سخن تأكيد دارند كه صحيح ترين طرق روايت، از اهل مدينه است. خطيب بغدادي، دامنه روايات صحيح را گسترش مي دهد و آن را مربوط به اهل حرمين مي داند، يعني: مكّه و مدينه؛ زيرا تدليس در ميان آنان اندك، و كذب و وضع حديثْ نادر است. آنان اهل يمن را نيز داراي روايات نيكو و طرق صحيح، و در عين حال، نقل اندك مي دانند. در بصره نيز سنن ثابت با اسانيدي روشن و رواياتي فراوان نقل شده است؛ امّا هنگامي كه سخن از كوفه به ميان مي آيد، آنها را مانند بصره، كثير الحديث، امّا رواياتي پر از دَغَل و بيماري، عنوان مي كنند. شافعي معتقد است كه هر روايتي را كه از عراق مي رسد و اصلي در حجاز ندارد، نبايد پذيرفت. طاووس، بر اين عقيده است كه از يك صد روايت عراقي، 99 روايت را بايد دور انداخت. زُهَري نيز حديث اهل كوفه را پُر از دغل مي داند. (1) گرچه رجاليان اهل سنّت، علّت تضعيف راويان كوفي را در همه موارد بيان نكرده اند، امّا از لابه لاي سخنان آنها در شرح حال برخي راويان كوفي مي توان دريافت كه علّت اين امر در بسياري موارد، تشيع كوفيان بوده است. مثلاً ابن حجر در شرح حال ابان بن تغلب، معتقد است كه ابن عدي، او را در نقل روايت، ثقه دانسته است، گرچه مذهب شيعه را برگزيده بود. وي مي افزايد: اين سخن، منصفانه است؛ امّا حمله جوزجاني بر كوفيان، اهمّيتي ندارد؛ زيرا تشيع در عرف متقدّمان، باور به برتري علي عليه السلام بر عثمان است... و ممكن است راوي، علي عليه السلام را بعد از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله افضل مخلوقات بداند. در اين صورت نيز اگر پرهيزكار و صادق باشد، روايتش ردّ نمي شود. (2) نكته ديگر، اختلافات قبيله اي است كه به تدريج، به جنگ ميان شهرها كشيده شد و دفاع از روايات و راويان هر شهر، از زبان محدّثان آن ديار باب شد. براي نمونه، ابن عساكر، سخناني در صحّت روايات شامي مربوط به غزوات، و درهم آميختگي روايات عراقْ نقل كرده است. (3) آن گاه سخن عبد الرحمان بن مهدي را مي آورد كه بهترين احاديث را به ترتيب، مربوط به حجاز، بصره و كوفه دانست؛ امّا نسبت به روايات شام، اظهار ترديد كرد. ابن عساكر، پس از نقل اين خبر، آن را داراي اشكال مي داند و راوي آن را كذّاب مي خواند و در ادامه، به توجيه آن مي پردازد. (4) امّا جالب آن است كه ابن عبد البر اندلسي _ كه از دياري در آن سوي مغرب زمين است _ ، اين خبر را بدون هيچ نقدي آورده است. (5)

.

4. اتّهام به تدليس

4. اتّهام به تدليسكوفه، از جمله شهرهايي است كه بسياري از بزرگان حديث آن، به تدليسْ متّهم شده اند. گفته شده كه اعمش و ابو اسحاق سبيعي، حديث اهل كوفه را فاسد، يعني دچار تدليس كردند. (1) البته با نگاهي به كتاب هاي رجالي اهل سنّت مي توان دريافت كه اتّهام به تدليس، مخصوص كوفيان نبوده، و دامن آن، پاي بسياري از راويان و محدّثان بزرگ را نيز به ميان كشانده است و اين امر را نمي توان ضعفي بر مكتب كوفه دانست. براي نمونه، اين افراد به تدليس متّهم شده اند: مالك بن انس، بخاري، مسلم نيشابوري، طاووس بن كيسان يماني، يحيي بن سعيد مدني، محمّد بن مسلم زُهَري مدني، قتادة بن دعامه بصري، عبد العزيز بن جُرَيج مكّي، عطاء بن ابي مسلم خراساني، مقاتل بن حيان بلخي و... . (2) به هرحال، ابن حجر در طبقات المدلّسين (3) در مجموع، 152 نفر را در زمره مدلّسان آورده است كه از اين ميان، 28 نفر كوفي خوانده شده اند. وي در اين كتاب، راويان را به پنج مرتبه تقسيم كرده است كه راويان كوفي هر طبقه، ذكر خواهند شد:

.

بخش سوم: از پيدايش تا افول مكتب حديثي شيعه در كوفه

الف _ تعريف تشيع و آغاز پيدايش آن

1. تشيع اعتقادى و سياسى

1. تشيع اعتقادى و سياسىبرخى از محقّقان، مفهوم تشيع را به دو بخش اعتقادى و سياسى تقسيم كرده اند و به تبيين جداگانه آنها پرداخته اند. در نظر اينان، شيعه اعتقادى، كسى است كه اولاً در بُعد كلامى به خلافت بلا فصل على عليه السلام اعتقاد داشته باشد و ثانياً در بُعد فقهى، مشروعيت انحصارى مرجعيت علمىِ امير مؤمنان عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام را بپذيرد، نه آن كه آنها را مانند صحابه و تابعيان ديگر، تنها داراى حقّ اِفتا بداند. در نگاه شيعه اعتقادى، حقّ اظهار نظر نهايى در بيان احكام فقهى، تنها به على عليه السلام و ائمّه عليهم السلام تعلّق دارد؛ امّا تشيع سياسى، آن است كه شخص، بدون اعتقاد به مبانىِ فكرى شيعه، در جهت درگيرى هاى سياسى، از رهبرى اهل بيت عليهم السلام در مبارزه با ظلم و بيداد خلفا حمايت كند. (1) طبق اين تعريف، بسيارى از زيديه كه در قيام هايى همچون قيام زيد و فرزندش يحيى، عليه حكومت اُموى شركت جسته يا از آن جانبدارى كردند، شيعه سياسى به شمار مى آيند. شيعه، تا مدّت ها نوعي گرايش سياسي ضدّ نظام موجود دانسته مي شد (شيعه سياسي) و تنها از اوايل قرن دوم بود كه نهاد تشيع، به عنوان مكتبي حقوقي و نظام مند (شيعه اعتقادي) تشخّص پيدا كرد. اين امر، به دوران امام باقر عليه السلام برمي گردد. (2) پس از اين دوران و در زمان امامت امام صادق عليه السلام، بهترين تعريف شيعه را بايد از قول ابان بن تَغْلِب شنيد: شيعه، كسي است كه وقتي مردم در گفتار پيامبر صلي الله عليه و آله اختلاف پيدا كردند، قول علي عليه السلام را بپذيرد و وقتي در گفتار علي عليه السلام اختلاف پيدا كردند، قول جعفر بن محمّد عليه السلام را بپذيرد. (3)

.

2. تشيع در نگاه دانشمندان رجالي اهل سنّت

2. تشيع در نگاه دانشمندان رجالي اهل سنّتبايد توجّه داشت كه وقتي رجاليان اهل سنّت، از شيعه سخن مي گويند، منظور، شيعه اعتقادي يا تعريف اصطلاحي شيعه نيست؛ بلكه آنان مفهومي عام از شيعه را مدّ نظر دارند. مثلاً ذهبي در ميزان الاعتدال، براي شيعيان، واژه هاي متفاوتي به كار برده است: «يتشيع»، «فيه تشيع»، «فيه تشيع يسير»، «شيعي»، «رافضي»، «شيعي جَلد»، «رافضي جلد»، «رافضي كذاب»، «من غلاة الشيعة»، «من عتق الشيعة» و ... . اين الفاظ، همه مفهوم عامّي از شيعه هستند و تفاوت آنها در شدّت و ضعف تشيع است. غالب اين افراد، كساني بوده اند كه به طعن در صحابه (1) اعتقاد داشته و يا روايات فضايل شگفت آوري نقل كرده اند. (2) به هر حال، ذهبي، تشيع را به معناي اصطلاحي آن به كار نبرده است. شاهد سخن، آن كه وي در شرح حال «ابان بن تَغْلِب» مي گويد: شيعي جَلد، لكنّه صَدوق، فلنا صِدقُه وعليه بِدعَتُه وقد وثّقه أحمد بن حنبل وابن معين وأبو حاتم وأورده ابن عدى وقال: كان غاليا في التشيع. وقال السّعدى: زائغ مجاهر. وي در ادامه، در پاسخ به اين سؤال كه «اگر كسي بپرسد: چگونه مبتدعي توثيق شده است و حد ثقه عادل چيست؟»، مي گويد: بدعت بر دو نوع است: بدعت صغرا، مانند غلوّ تشيع يا تشيع بدون غلوّ و تحريف، كه بسياري از تابعيان و تابعيانِ تابعيان، علي رغم دين و ورع و صداقت، بر اين عقيده بوده اند و اگر حديث اين افراد را رد كنيم، همه آثار نبوي از بين مي رود و اين، فسادي آشكار است؛ و بدعت كبرا، مانند رفض كامل و غلوّ در آن، و اهانت به ابو بكر و عمر، و دعوت به اين عقيده. ما به روايت اين افراد، احتجاج نمي كنيم و مورد احترام نيستند. من فرد صادق و مورد اعتمادي در اين گروه نمي شناسم؛ بلكه دروغ، لباس زيرين آنهاست، و تقيه و نفاق، رويه لباسشان. پس چگونه روايت چنين فردي پذيرفته شود! حاشا وكلاّ!. آن گاه تعريف ديگري از شيعه غالى بيان مي كند: شيعه غالى، در زمان و عرف قدما، كسي است كه درباره عثمان و زبير و طلحه و معاويه و گروهي از كساني كه با عليرضي الله عنه جنگيدند، بدگويي كند و در زمان و عرف ما كسي است كه اين بزرگان را تكفير كند و از شيخين بيزاري جويد. اين شخص، فردي گم راه و خطاكار است [و ابان بن تَغْلِب هرگز متعرّض شيخين نمي شد؛ بلكه علي را افضل از آن دو مي دانست]. (3) از سخنان ذهبي بر مي آيد كه وي ابان بن تَغْلِب را شيعه غالي نمي داند، حال آن كه ابان، از راويان بزرگ و از شيعيان اعتقادي است و چنان كه ديديم، اوّلين تعريف از شيعه اعتقادي را وي ارائه مي دهد. ابن حجر مي نويسد: تشيع، عبارت است از محبّت و دوستي علي، و مقدّم دانستن وي بر ساير صحابه (غير از ابو بكر و عُمَر)؛ امّا اگر كسي علي را بر ابو بكر و عمر مقدّم بدارد، در تشيع خود، غالي است و عنوان رافضي بر او اطلاق مي شود و در غير اين صورت، شيعه است. حال اگر چنين فردي، سبّ و شتم صحابه را نيز بيفزايد، يا به كينه خود نسبت به آنان تصريح كند، غالي است، و اگر به رجعت نيز معتقد باشد، در غلوّ خود از حد گذرانده است. (4) انتساب به تشيع، بسياري از بزرگان اهل سنّت را نيز شامل شده است. شافعي، (5) محمّد بن جرير طبري (مورّخ و مفسّر مشهور)، (6) احمد بن حسين بيهقي (صاحب السنن)، (7) و عبد الرزّاق بن هُمام (مؤلّف المصنف) (8) از اين دسته اند. اين قضيه، مشهور است كه شافعي در هنگام حج گريه مي كرد و مي گفت: يا راكباً قف بالمحصّب من منىو اهتف بقاعد خيفنا و الناهضسحراً إذا فاض الحجيج إلى منىفيضاً كملتطم الف_رات الفائضإن ك_ان رفضاً حبّ آل محمّدفليشهد الث_قلان أنّي راف_ضي. (9) و نيز گفته است:إذا ف_ي مجلس ذك_روا ع_لياًو سبطيه و فاطمة الزكيةفأجرى بعضهم ذكرى سواهمف_أيقن أنّ_ه لسل_قلقي_ة. (10)

.

ب _ تولّد تشيع در كوفه

1. حارث بن عبد الله هَمْداني (م 65 ق)

وثاقت حارث

روايات و آثار

روايات و آثارحارث، علاوه بر امام علي عليه السلام از ابن مسعود، زيد بن ثابت، و بقيره (همسر سلمان فارسي) روايت كرده و از او كساني چون: ضحّاك بن مُزاحم، شَعْبي، عطاء بن ابي رَباح و ابو اسحاق سَبيعي، روايت كرده اند. (1) حارث، روايات زيادي در كتب روايي شيعه و اهل سنّت دارد كه بيشتر اين روايت ها را ابو اسحاق عمرو بن عبدالله سَبيعي هَمْداني (م 126_ 129 ق) از حارث نقل كرده است. (2) گفته مي شود كه او با بيوه حارثْ ازدواج كرد و بر كتب وي دست يافت. (3) به گفته شُعْبه، او تنها چهار روايت به طور شفاهي از حارث شنيده (4) و بقيه روايات وي از كتاب حارث بوده است. (5)

.

2. اَصبغ بن نُباته تَميمي حَنظلي مُجاشِعي

3. كميل بن زياد بن نَهيك نَخَعي صُهْباني (م 82 ق)

روايات و آثار

روايات و آثارشيخ طوسي، كميل را در شمار اصحاب امام علي عليه السلام و امام حسن عليه السلام نام برده است. (1) او علاوه بر اين، از عبد الله بن مسعود، عثمان بن عَفّان، عمر بن خطّاب، ابو مسعود انصاري، و ابوهريره روايت كرده و از او: رشيد هجري، سليمان اَعمش، عبّاس بن ذُرَيح، عبد الله بن يزيد صهباني، عبد الرحمان بن جُندب فَزاري، عبد الرحمان بن عابس، و ابو اسحاق سَبيعي، روايت كرده اند. (2) كميل، رواياتي در كتب روايي اهل سنّت و شيعه دارد؛ امّا از مشهورترين روايات او حديث معروف وي است كه از امام علي عليه السلام نقل كرده و با عبارت «القلوب أوعية» آغاز مي شود. اين روايت، متني طولاني و بسيار شگرف درباره فضيلت علم حقيقي است كه در بسياري از منابع اهل سنّت و شيعه نقل شده است. جمله اي در اين روايت وجود دارد كه بسيار مورد توجّه شيعيان بود؛ اين جمله بيان مي كند كه زمين، هيچ گاه از حجّت، خالي نخواهد بود: «إما ظاهر مشهور و إما خائف مغمور». بعدها شيعيان واژه «مغمور» را به غايب تفسير كردند و در مناظره هاي كلامي خود، از آن بهره بردند. (3) روايت مشهور ديگر كميل به نقل از امام علي عليه السلام ، دعاي خضر نبي است كه بعدها به دعاي كميل مشهور شد. (4) اين دعاي مشهور ميان شيعيان، در شب هاي جمعه خوانده مي شود و نقل شده كه امير مؤمنان عليه السلام آن را در سجده نماز مي خواندند. (5) سنّ كميل را در هنگام مرگ، هفتاد يا نود نوشته اند. اين تضاد مي تواند به دليل تصحيف دو واژه «سبعين» و «تسعين» در زبان عربي دانست؛ امّا گزينه نود، صحيح تر مي نمايد؛ زيرا در سخنان فراواني از حجّاح، خودِ كميل و ديگران، به پيري و كهن سالي او اشاره شده است. (6) گفته شده است وقتي حجّاج قصد جان وي كرد، گرد پيري، موهاي سر و سيماي او را سپيد كرده بود. كميل، ناگزير پنهان شد. حجّاج نيز بر نَخَعي ها سخت گرفت و آنان را در بند كرد. كميل كه درس جوان مردي را از مولاي خود آموخته بود، نپسنديد كه ديگران به خاطر او در رنج باشند، بنا بر اين از پنهانگاه خود خارج شد و نزد حجّاج رفت و به فرمان آن فرماندار خون ريز، سر از بدن آن يار كهنِ امير مؤمنان عليه السلام جدا كردند. (7)

.

ج _ بيداري مردم كوفه پس از شهادت امام حسين عليه السلام

ج _ بيداري مردم كوفه پس از شهادت امام حسين عليه السلامدر زمان امام حسن عليه السلام (3 _ 49 ق)، شيعيان آن حضرت، گروهي معترض بودند كه حكومت امام علي عليه السلام را پذيرفته و با گرايش عثماني مخالف بودند، امّا هنوز دو خليفه نخست را از ديگر صحابه برتر مي دانستند. ابن شوذب از ليث بن ابي سليم (م 143 ق) نقل مي كند كه وي گفت: شيعيان نخستين را در كوفه درك كردم و آنان هيچ كس را بر ابو بكر و عمر، تفضيل نمي دادند. (1) معاويه پس از صلح با امام حسن عليه السلام، زياد بن سميه را به حكومت كوفه گماشت. زياد، كه شيعيان را خوب مي شناخت، آنها را تحت نظر قرار مي داد يا به قتل مي رسانيد. در همين زمان، حُجر بن عَدي و يارانش به سبب سرباز زدن از لعن علي بن ابي طالب عليه السلام و خروج بر حاكم مسلمانان، به شهادت رسيدند و پس از آن، شعار «لا صلاة إلّا بلعن أبي تراب» بر همه جا سايه افكند. (2) امام حسن عليه السلام در اين زمان براي حفظ خون شيعيان، دست به حركت نزدند و در جواب آنها كه به صلح معترض بودند، فرمود: ... فصالحت بقياً علي شيعتنا خاصّة من القتل. (3) شيعيان خالص در اين زمان، بسيار اندك بودند و ديگر اطرافيان، تنها تمايلات علوي داشتند. (4) حتّي عده اي از همين اطرافيان بودند كه بر امام عليه السلام حمله بردند و ايشان را مجروح كردند. پس از اين كه امام براي مداوا در منزل سعد بن مسعود (عموي مختار ثقفي)، اقامت كرد، مختار از عموي خود درخواست كرد كه امام را به معاويه تسليم كند تا خراج جوخي را به دست آورد؛ ولي سعد، وي را به شدّت سرزنش كرد و گفت: قبّح الله رأيك! أنا عامل أبيه وقد ائتمنني وشرّفني، وهبني بلاء أبيه، أنسى رسول الله صلي الله عليه و آله ولا أحفظه في ابن ابنته وحبيبته. (5) اين نقل نشان مي دهد كه شيعياني چون سعد بن مسعود، همچنان به وفاداري خود پايبند بودند. برخي قبايل شيعي كوفي، مانند: ربيعه و هَمْدان نيز بر پيمان خود با علي عليه السلام پايبند بودند و امام حسن عليه السلام در هنگام مجروح شدن، آنان را فرا خواند. (6) پس از شهادت امام حسن عليه السلام، شيعيان كوفه، نامه تسليتي به امام حسين عليه السلام نوشتند. در آن نامه آمده بود كه درگذشت امام از يك سو براي تمامي امّت و از سوي ديگر براي تو و شيعه خاصّ تو، مصيبت است. آنان در اين نامه، با القاب «ابن الوصي»، «علم الهدي» و «نور البلاد» از امام مجتبي عليه السلام ياد كرده اند. (7) تعبيرات موجود در اين نامه، همانند برخي عبارات در سخنان صحابه و ياران مخلص امام علي عليه السلام است كه پيش از اين، از آن سخن رفت و گوياي نوعي تشيع اعتقادي است؛ ولي اين كه دقيقاً آنان از اين الفاظ چه چيزي مي فهميدند، به درستي مشخص نيست؛ زيرا تفكّر شيعي، به عنوان نهادي اعتقادي و حقوقي، تنها از زمان امام باقر عليه السلام به منصّه ظهور رسيد. بيشتر عقايد شيعه از دوران امام علي عليه السلام تا زمان امام سجاد عليه السلام، مربوط به مخالفت هاي سياسي با گرايش عثماني است. در واقع، هر چه زمان بيشتري از شهادت امام علي عليه السلام مي گذشت، مردم كوفه، بيشتر از گرايش عثماني متنفّر مي گشتند و تحت تأثير امامان و ياران نزديك آنها، «علوي الرأي» مي شدند. مخالفت با عثمان و بدنامي وي در اين شهر، از همان عصر امام علي عليه السلام به اندازه اي بود كه _ به نقل جرير بن عبد الحميد از مغيره _ ، عدي بن حاتم، جرير بن عبدالله بَجلي و حنظله كاتب، كوفه را ترك كردند و گفتند: در شهري كه رسماً به عثمان دشنام مي دهند، نخواهيم ماند. (8) در باره اين كه چرا كوفيان امام حسين عليه السلام را در كربلا تنها گذاشتند، علل گوناگوني بيان شده است. شايد مهم ترين علّت، همان ترسي است كه فرزدق شاعر، در جواب امام حسين عليه السلام در راه كوفه به آن حضرت گفت: يابن رسول الله! إنّ قلوب النّاس معك و سيوفهم عليك ... . (9) از اين رو، امام حسين عليه السلام حتّي در آخرين سخنانش آنان را شيعه ابوسفيان خواند: يا شيعة آل أبي سفيان! إن لم يكن لكم دين ولا تخافون المعاد فكونوا أحراراً في دنياكم. (10) تنها پس از شهادت امام حسين عليه السلام و يارانش _ كه بيشتر اين عده نيز كوفي بودند، از جمله: حبيب بن مظاهر، زُهير بن قين، عمرو بن خالد صَيداوي، مجمع العائذي و فرزندش، جُنادة بن حارث سلماني، نافع بن هلال، عمرو بن قَرَظة بن كعب انصاري، يزيد بن مهاصر، عبد الله بن عُمَير كلبي و... _ بود كه شيعيان كوفه به خود آمدند. در اين هنگام، شيعه به طور رسمي، اعلام موجوديت كرد. در همين زمان، شيعيان در منزل سليمان بن صُرَد خُزاعي، جمع شدند و او را به رهبري قيام برگزيدند. وي در كتب تاريخي با عنوان «شيخ الشّيعة» (11) ياد شده است و اين، نشان دهنده خاص شدن اين اسم براي شيعيان است. در زمان امام سجاد عليه السلام (38_ 94 يا 95 ق) بيشتر شيعيان در مكّه و مدينه بودند و به كوفه، به عنوان مركز گرايش هاي شيعي، از طرف حاكمان، به شدّت حمله مي شد و عدّه اندكي از شيعيان باقي مانده در اين شهر، جرئت ابراز وجود نداشتند. در اين زمان، با پديد آمدن نهضت توّابين و نهضت مختار، انحرافاتي در عقايد شيعيان به وجود آمد و فرقه «كيسانيه» از مسير تشيع جدا شد. امام سجاد عليه السلام عليه غُلات، موضعگيري كردند و اين، نشان دهنده وجود انحراف در ميان شيعيان عراق است. ايشان، خطاب به گروهي از مردم عراق فرمودند: أحبّونا حبّ الإسلام ولا ترفعونا فوق حدّنا. (12) همچنين، ابو خالد كابلي، از ياران نزديك امام سجاد عليه السلام، از آن حضرت نقل مي كند: إنّ قوماً من شيعتنا سيحبّونا حتّى يقولوا فينا ما قالت اليهود في عزيز وما قالت النصارى في عيسى بن مريم، فلاهم منّا ولا نحن منهم. (13) اوّلين قدم هاي فقهي شيعه در اين زمان را اين امام بزرگوار برداشت. امام سجاد عليه السلام جمله «حي علي خير العمل» را در اذان آورد و وقتي مورد اعتراض قرار گرفت، فرمود:«اين اذان اوّل است». (14)

.

د _ شكل گيري مكتب حديثي شيعه در كوفه

اهتمام امام باقر عليه السلام به فروع فقه

2. مسئله نبيذ

2. مسئله نبيذنبيذ، از جمله مسائلي است كه مكتب امام باقر عليه السلام در آن با فقهاي كوفه اختلاف داشت. در آن زمان، مردم كوفه به شرب انواع مشروبات به دست آمده از ميوه هاي گوناگون عادت داشتند و تشخيص مشروبات حرام با حلالِ آن، مشكل بود. (1) البته نبيذ تا وقتي كه مدّت طولاني نگاه داشته نمي شد، يا به روش هايي خاص به دست نمي آمد، مسكر و حرام نبود. به هر حال، امام باقر عليه السلام همه انواع مشروبات مسكر را حرام دانستند، مگر اين كه عصاره ميوه تازه اي باشد كه تنها يك روز و يك شب مانده باشد و به حالت سكرآور در نيامده باشد، در غير اين صورت، هر مقدار از آن، حرام خواهد بود. (2) اين تحريم، سه مذهب شيعي را فرا گرفت، همان گونه كه سه مذهب از مذاهب هاي چهارگانه اهل سنّت را نيز شامل مي شد. (3) در اين زمان، برخي از شيعيان كوفه، خواستار قيام عليه حكومت بودند؛ ولي اين امر، به دليل فشار حكومت و نداشتن وضعيت لازم براي قيام ممكن نبود. البته نپذيرفتن اين دعوت ها دليل مهم تري نيز داشت: سوابق تاريخي غير قابل اعتماد مردم كوفه. از بريد عجلي، اين گونه نقل شده است كه به امام باقر عليه السلام گفتند: اصحاب ما در كوفه بسيارند، اگر به آنها امر كنيد، از شما پيروي خواهند كرد. امام عليه السلام فرمود: «آيا مي توانيد از جيب برادرتان آنچه نياز داريد برداريد؟». گفتند: نه. امام پاسخ داد: «آنها به خونشان بخيل تر هستند». (4)

.

ه_ _ امامت امام صادق عليه السلام (83 _ 148 ق)

يك. قاعده فراغ

پنج. اصل حِلّيت

و _ شيعيان كوفه پس از شهادت امام صادق عليه السلام

2. منشأ صلاحيت علمي امام

2. منشأ صلاحيت علمي امامدر باره امامت امام جواد عليه السلام مشكلي جديد پديد آمد؛ زيرا آن حضرت در كودكي به امامت رسيد. در اين جا عدّه اي معتقدند كه معناي امامت ايشان آن است كه امامت، حقّ ايشان است و هنگامي كه به بلوغ رسيد و شرايط علمي لازم را به دست آورد، آن گاه امام خواهد بود (مانند مسئله حيازت در ميراث). امّا سؤال اصلي در اين بود كه منشأ اين صلاحيت علمي از كجاست؟ نظر غالب، آن بود كه وي با نگريستن به كتب پدران بزرگوار خود و ديگر كتاب هاي خاندان عصمت، مانند ديگر ائمّه، صلاحيت علمي را به دست خواهد آورد و با تطبيق قواعد كلّي بر فروعات، به مسائل مستحدثه هر عصر، دست خواهد يافت. البته امام به دليل عصمت، در اجتهاد، خطا نخواهد داشت. (1) ائمّه عليهم السلام، خود همواره تأكيد داشتند كه سخنان آنان، روايت از امامان قبلي است كه آنان از امير مؤمنان علي عليه السلام و ايشان از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله روايت كرده اند. (2) امام صادق عليه السلام مي فرمايد: سوگند به خدا! شما دين خدا و پيامبر او و علي بن ابي طالب عليه السلام را داريد و علم ما جز رواياتي كه از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله حفظ كرده ايم، نيست. (3) هم او در جاي ديگر مي فرمايد: اگر ما به رأي خود فتوا مي داديم، از هلاك شدگان بوديم. (4) به ابي بكر بن عياش گفتند: چرا با اين كه جعفر بن محمّد را درك كرده، از وي حديثي استماع نكرده است؟ او گفت: از جعفر بن محمّد پرسيدم، آيا اين احاديث را خود شنيده است؟ گفت: نه؛ امّا رواياتي است كه آنها را از پدرانمان، نقل كرده ايم. (5) امير مؤمنان عليه السلام مي فرمايد: إنا أهل بيت من علم الله علمنا و بحكم الله حكمنا و من قول صادق سمعنا؛ (6) ما خانداني هستيم كه علم ما علم الهي است و حُكم ما، حكم خدايي است و از زبان پيامبر راستگو شنيده ايم. بنا بر اين، علم روايت از زمان امير مؤمنان عليه السلام به صورت كامل آن، در خاندان آن حضرت محفوظ بوده و فرزندان او احاديثي را كه وي از پيامبر خدا صلي الله عليه و آله روايت كرده و همچنين فتواها و فقه آن حضرت را به طور كامل يا تقريباً كامل، نقل كرده اند. (7) نظر دوم، آن بود كه خداوند مي تواند علم شريعت را به طور كامل به هر كس كه مي خواهد، بدهد و او را امام سازد، حتّي اگر كودكي خردسال باشد؛ چنان كه براي عيسي و يحيي عليهما السلام چنين كرد. (8) البته لازمه اين سخن، امامت موروثي از پدر به پسر نيست تا خداوند نتواند امامت را از كودكي به خاندان ديگر و شخص بالغ و دانشمند ديگري از خاندان پيامبر منتقل كند؛ بلكه امام به نصّ امام پيشين تعيين مي شود. برخي آغاز پيدايش چنين بحث هايي را در شيعه، از زمان شهادت امام حسين عليه السلام و امامت امام سجّاد عليه السلام مي دانند. فرد شاخص در اين گروه، طبق گزارش همين عدّه، ابوخالد كابلي است. البته در درستي اِسناد اين ماجرا به امامت امام سجّاد عليه السلام ترديد وجود دارد؛ ولي در اصل قديم بودن اين مباحث در شيعه، چندان نادرست نيست؟ (9) علّامه طباطبايي رحمه الله ذيل روايتي از علي عليه السلام، منشأ ديگري براي علم ائمّه عليهم السلام مطرح مي كند. در روايتي آمده است كه از آن حضرت پرسيدند: آيا به شما وحي مي رسد؟ فرمود: نه، به خدايي كه دانه را شكافت و بندگان را برآورد! مگر فهمي از قرآن كه خدا به بنده اي مي دهد. علّامه طباطبايي، معتقد است كه اين روايت، از غرر احاديث است و كمترين دلالت آن، اين است كه همه معارفِ حيرت آور و مدهوش كننده اي كه از ايشان نقل شده، برگرفته از قرآن كريم است. (10)

.

ز _ اختلافات فرقه اي در كوفه و انتقال مكتب حديثي شيعه به ديگر شهرها

ز _ اختلافات فرقه اي در كوفه و انتقال مكتب حديثي شيعه به ديگر شهرهابا تلاش هاي فراوان امام باقر و امام صادق عليهما السلام تعداد شيعيان از جهت كمّي و كيفي، رو به فزوني نهاد. مناطق جغرافيايي شيعي نيز از كوفه به: قم، طبرستان، خراسان، بغداد (كه مركز حكومت و تازه تأسيس بود)، مصر، يمن و ديگر شهرها گسترش پيدا كرد. از زمان امام صادق عليه السلام، گستردگي جغرافيايي مناطق شيعه نشين و افزون شدن تعداد شيعيان، موجب شكل گيري سازمان و گروهي به نام «وكالت» (1) گرديد كه تشكيلاتي منسجم و منضبط داشت و امور مالي منصب امامت را سامان مي داد. (2) كوفه، پس از شهادت امام صادق عليه السلام، درگير اختلافات فرقه اي فراوان شد؛ ولي اين شهر در اين دوران نيز، همچنان از مهم ترين مراكز شيعه در فقه و كلام بود. بَزَنطي، ابن فضّال و صَفْوان بن يحيي در اين دوران مي زيستند. از سوي ديگر، اين زمان با ظهور مورّخان بزرگي چون: هشام كلبي، نصر بن مُزاحم و ابراهيم ثَقَفي همراه بود و بسياري از روايات تاريخي و حتّي بسياري از روايات مشهور شيعه (مثلاً از طريق ابن عُقْده) از اين دوران، باقي مانده است. پس از شهادت امام كاظم عليه السلام، اين اختلافْ بيشتر شد. بيشتر اين فرقه ها در كوفه پديد مي آمدند و ائمّه عليهم السلام را در حلّ اختلافات، دچار مشكلات فراوان مي كردند. گزارش هايي از مخالفت و سرزنش هاي امام جواد عليه السلام درباره غاليان اين دوره، از جمله جعفر بن واقد و هاشم بن ابي هاشم وجود دارد. (3) حتّي در روايتي، آن حضرت به اسحاق انباري دستور كشتن دو تن از غُلات به نام هاي ابو السمهري و ابن ابي زرقاء را صادر فرمود. (4) در زمان امام هادي و امام عسكري عليهما السلام نيز غاليانْ فعّاليت داشتند و آن دو امام بزرگوار در ادامه فعّاليت هاي ائمّه پيشين، با غاليانْ درگير شدند. از مراكز فعّاليت غُلاتِ اين زمان، اطّلاعات چنداني در دست نيست؛ ولي از بررسي القاب اين افراد مي توان دريافت كه هم زمان با گسترش تشيع در ايران و بويژه شهر قم و پديد آمدن محدّثان بزرگ شيعي در اين شهر، غالياني نيز در آن جا ظهور كردند و همواره ميان محدّثان بزرگي همچون احمد بن محمّد بن عيسي اشعري و غُلات اين شهر، درگيري وجود داشت و اين راوي بزرگ و شيعه معتدل _ كه با هرگونه غلو در دين مخالف بود _ ، اين افراد را از شهر بيرون مي كرد. برخي از غالياني كه كشّي در باب «الغلات في وقت أبي محمّد العسكري عليه السلام» نام برده، عبارت اند از: علي بن مسعود حسكه قمي، قاسم بن يقطين قمي، (5) حسن بن محمّد بن بابا قمي، محمّد بن نصير نُمَيري و فارِس بن حاتم قزويني. (6) كشّي در ذيل عنوان اين عدّه، حكايت هاي مخالفت و مبارزه هاي ائمّه عليهم السلام را با آنان نقل كرده است. در اواخر اين دوران و پس از وفات امام حسن عسكري عليه السلام، كوفه، مركز گردهمايي گرايش هاي مختلف از همه نوع بود. بسياري از شيعيان در كوفه و ديگر مناطق عراق، سردرگم شده بودند و نمي دانستند چه بايد بكنند. سعد بن عبد الله اشعري، پس از ذكر پانزده دسته در شيعه، پس از وفات امام حسن عسكري عليه السلام، درباره فرقه پانزدهم مي نويسد: ما نمي دانيم در اين باره چه بگوييم و امر بر ما مشتبه شده است. نمي دانيم حسن بن علي عليه السلام فرزندي دارد يا خير؟ يا امامت از آنِ جعفر است يا محمّد؟ (7) بسياري از اين افراد به ساير فِرَق شيعي و غير شيعي پيوستند و گروه بزرگي از آنان جعفر كذّاب را به امامت برگزيدند. (8) به گفته نوبختي، يكي از متكلّمان كوفه به نام علي الطّاحن، از فرقه طرفدار جعفر بن علي حمايت كرد و خواهر فارِس بن حاتم قزويني نيز او را در اين امر ياري داد. (9) جعفريه، سرسخت ترين مخالفان اماميه بودند و در ميان شيعيان نيز هواداراني داشتند. نمونه آنها علي الطّاحن و نيز علي بن حسن بن فضّال است كه از فَطَحي مذهبان بود و در ادامه به امامت جعفر معتقد شد. (10) در اين هنگام، مكتب حديثي كوفه، رو به زوال نهاده و بسياري از محدّثان مشهور آن به قم و بغداد منتقل شده بودند. با اين شرايط، به تدريج، مكتب هاي حديثي قم و بغداد نيز پا به عرصه وجود گذاردند و شيعيان اين مناطق، در كنار شيعيان كوفه، به نقل حديث و تفقّه در روايات پرداختند. شيعيان قم در وفاداري به امامت دوازده امام، استوار بودند و هيچ گونه انشقاق فطحي، يا واقفي در ميان تعداد بي شمار محدّثان امامي اين شهر، ياد نشده است. در واقع، با وجود آن كه بيشتر ياران امام صادق عليه السلام كوفي بودند، ولي تشيع امامي در قم انتشار يافت. شهر قم از شهر هاي پيش از اسلام ايران بود كه در حوالي سال 23 ق، به دست اعراب و با فرماندهي ابوموسي اشعري فتح شد. (11) آغاز شهر شدن اين منطقه، شصت سال بعد، يعني در سال 83 ق بوده است. (12) حَمَوي در معجم البلدان، داستاني درباره تشيع قوي مردم قم نقل مي كند: مردم اين شهر، به دليل بُغض بر صحابه، فرزندان خود را ابو بكر و عُمَر نمي ناميدند. روزي والي شهر، آنان را تهديد كرد كه بايد فردي با نام ابوبكر يا عمر را نزد من حاضر كنيد! آنان سه روز مهلت خواستند و پس از تلاش فراوان، مردي با نام ابو بكر يافتند. وي مردي فقير، پابرهنه، يك چشم و زشت چهره بود. (13) حتّي اگر اين داستان را افسانه بدانيم، باز نشان مي دهد كه تشيع مردم قم تا چه اندازه قوي بوده است كه چنين داستان هايي براي آنان مي ساخته اند. مذهب تشيع حتّي در قرن چهارم همچنان در عراق (بويژه كوفه) باقي ماند (14) و بجز شهرهايي چون: قم، (15) سبزوار، (16) و كاشان، (17) مردم ايران در بيشتر شهرها از پيروان اهل سنّت بودند و به طور كلّي، ايران، يكي از مركزهاي اصلي اهل سنّت به شمار مي رفت. (18) ابو الحسن اشعري، متكلّم قرن سه و چهار، تشيع را در قم، طنجه و ولايت هاي آن (سرزميني در غرب و محلّ سكونت ادريس بن ادريس) (19) و در كوفه، مذهب غالب دانسته است. (20)

.

بخش چهارم: دسته بندي هاي راويان مكتب حديثي شيعه در كوفه

الف _ شيعه سياسي و مردمي

1. سُلَيم بن قيس هِلالي (م 95 ق)

روايات و آثار

روايات و آثار

روايات و آثارجابر، از مشايخ بسياري حديث شنيده بود؛ ولي بيشتر دانش خود را از امام باقر عليه السلام دريافت كرده بود؛ نزديك به هفتاد هزار حديث (1) كه خود مي گفته بسياري از آنها را براي هيچ كس بازگو نكرده است؛ زيرا امام باقر عليه السلام به او فرموده بود: هرگاه سينه ات از بار سخنان من فوران كرد، سر در چاه بگذار و احاديث را در چاه، بازگو كن! (2) گفته شده كه وي مدّت هجده سال نزد امام باقر عليه السلام شاگردي كرده است. (3) جابر، شاگردان فراواني داشته كه يكي از آنان، به نام شريك بن عبد الله نََخَعي (م 177 ق) گفته است كه از جابر، ده هزار حديث شنيده است. (4) نجاشي، كساني چون: عمرو بن شمر، مفضّل بن صالح، مُنَخَّل بن جميل و يوسف بن يعقوب را _ كه تضعيف شده اند _ از راويان جابر مي داند. (5) از معروف ترين نوشته هاي جابر، كتاب التّفسير اوست كه نجاشي و شيخ طوسي، آن را با سندهاي متفاوتْ دريافت كرده اند. جابر، به دانش تفسير قرآن و علاقه به آن، معروف بوده است. روايتي در صحيح مسلم (6) نشان مي دهد كه مردم از جابر درباره معناي آيات قرآن مي پرسيدند. شهرت اين كتاب از مدخل مربوط به جابر در الاختصاص (7) معلوم مي شود كه به صورت: «جابر بن يزيد الجُعفي، صاحب التّفسير» آمده است. نقل هاي بسياري نيز در تفسير قرآن از جابر در آثار شيعه و اهل سنّت موجود است كه بيشتر آنها به احتمال زياد از همين كتاب است. (8) كشّي، از مفضّل بن عمر روايت كرده است كه: از امام صادق عليه السلام درباره تفسير جابر پرسيدم. حضرت فرمود: با مردمِ فرومايه درباره آن سخن مگوي، كه آن را ناروا پخش مي كنند. (9) جابر در نقل حديث، صادق خوانده شده است. وكيع، معتقد است كه در هر چيزي مي توان شك كرد؛ ولي در اين كه جابر، ثقه است، نبايد شك روا داشت! (10) و همچنين اگر جابِر جُعفي نبود، كوفه از حديث خالي مي شد. (11) از سوي ديگر، برخي او را بدون بيان هيچ علّتي، متّهم به كذب دانسته اند. (12) نجاشي، معتقد است كه جابر در فقه، روايات زيادي ندارد و از هشت اثر جابر (كتاب التّفسير، الفضائل، النوادر، الجمل، صفّين، النهروان، مقتل الحسين عليه السلام و مقتل امير المؤمنين عليه السلام) ياد مي كند. به نظر وي، كتب و روايات ديگري كه به جابر منسوب است، بر وي بسته اند. (13) نجاشي همچنين معتقد است به اين دليل كه عمرو بن شمر، موادّي به كتاب هاي جابر افزوده، برخي كتاب هاي جابر، به عمرو منسوب شده است. (14) از معروف ترين نوشته هاي جابر، كتاب التفسير اوست كه نجاشي و شيخ طوسي، آن را با سندهاي متفاوت دريافت كرده اند.

.

ب _ شاخه معتدل فقيهان كوفه

1. ابو محمّد عبد الله بن ابي يعْفور عبدي واقِدي كوفي (م 131 ق)

استادان و راويان

ويژگي هاي علمي و وثاقت

ويژگي هاي علمي و وثاقتابان را شيعه و اهل سنّت، توثيق كرده اند. اغلب رجاليان اهل سنّت، وي را موثّق و راستگو دانسته اند، گرچه تشيعِ وي را _ كه در راويان كوفي معروف است _ ياد آور شده اند. (1) ابان، دانشمندي است كه در همه رشته هاي علوم اسلامي، از قبيل: قرائت، فقه، لغت، نحو و ... سِمَت استادي داشت و نماينده شيعيان آن زمان به شمار مي رفت. دانشمندان اهل سنّت نيز روايات ابان را پذيرفته اند و اذعان دارند كه وي اهل غلو نبود و در دين، بدعتي ايجاد نكرد؛ زيرا متعرّض شيخين نمي شد؛ بلكه تنها علي عليه السلام را برتر از آن دو مي دانست. (2) شماري از نقل ها بر آن است كه ابان، در مسجد جامع كوفه مي نشست و مردم _ كه بسياري از آنها غير شيعي بودند _ ، در مسائل ديني به او مراجعه مي كردند. (3) وي از سوي امام صادق عليه السلام بسيار مورد احترام بود. محمّد بن ابان مي گويد: با پدرم نزد امام صادق عليه السلام رفتيم. وقتي امام عليه السلام پدرم را ديد، مصافحه و معانقه كرد و خوش آمد گفت. آن گاه بي درنگ دستور داد فرشي انداختند و از پدرم چيزهايي پرسيد. (4) كشّي از جميل نقل مي كند كه: وقتي خبر وفات ابان به امام صادق عليه السلام رسيد، آن حضرت فرمود: به خدا قسم، مرگ اَبان، قلبم را به درد آورد! وي در يكي از سفرهاي حج و نيز در سفر به كوفه، (5) همراه امام صادق عليه السلام بوده است. ابان از استادان قرائت بود و اغلب مترجمان، او را قاري يا مقري خوانده اند. قرائت ابان، طبق گفته نجاشي و شيخ، قرائتي خاص بود كه بخش هايي از آن در منابع، باقي مانده است؛ از جمله ابن جني در المحتسب و نُحاس در اعراب القرآن، پاره اي از اين اختلاف ها را يادآور شده اند. (6) ابو نعيم از وي با عنوان «غاية من الغايات» ياد مي كند و سفيان بن عُيينه (م 198 ق) _ كه شاگرد او بود _ وي را به فصاحت و بلاغت مي ستود. (7) وي قرآن را نزد چهار استاد از جمله عمويش و عاصم فراگرفت. فَسَوي در المعرفة و التاريخ نقل مي كند: يكي از اُمراي بلندپايه دولت، بر گروهي گذشت كه اَبان در ميان آنان بود. همه برخاستند؛ ولي ابان برنخاست. وقتي دليلش را پرسيدند، گفت: «نخواستم قرآن را ذليل كنم! روشن است كه مجلس آنان مجلس قرائت قرآن بوده است». (8) وي همچنين در ادبيات عرب، تخصّص داشت و از دانشمندان اين علم به شمار مي رفت. استادي وي در زبان عرب، از اخباري به دست مي آيد كه در منابع ادبي آمده و حكايت از شنيده هاي وي از اعراب بدوي دارد كه معيار زبان عربي فصيح بودند؛ حكاياتي كه اغلب، اَصْمَعي از ابان نقل مي كند. (9) استادي وي در نحو را بسياري از شرح حال نويسان از جمله ابن عدي (10) يادآور شده اند. در اين نقل، ابان، سفيان بن عُيينه را به تلفّظ صحيح يك واژه راهنمايي مي كند. كشّي، داستاني آورده كه امام صادق عليه السلام وي را به مناظره با مردي از شام در بحثي درباره عربي فرمان داد و ابان، در اين رقابتْ پيروز به در آمد. (11)

.

استادان و راويان

3. زرارة بن اَعْين كوفي (م 148 يا 150 ق)

ويژگي هاي علمي و وثاقت

ويژگي هاي علمي و وثاقتزُرارة بن اَعْين را فقيه ترين فردِ گروه اوّل اصحاب اجماع شمرده اند. نجاشي درباره او مي گويد: در زمان خويش، استادِ حديث شيعيان و سرآمد اصحاب به شمار مي آمد. او قاري قرآن، فقيه، متكلّم، شاعر و اديب بود و مجموعه اي از صفات و فضايل را در خود داشت. (1) او سال ها شاگرد امام باقر و امام صادق عليهما السلام بوده و چنان كه خودش گفته، چهل سال از عمرش را فقط در محضر امام صادق عليه السلام سپري كرده است. (2) وي از معدود اشخاصي است كه كتاب امام علي عليه السلام را مشاهده كرده و آن را خوانده است. (3) از ويژگي هاي زُراره، پرسش هاي دقيق و فقيهانه او و همچنين پرسش از دليل احكام است. براي نمونه، وي حكم مسح در وضو را مي دانسته و خود، آن را از امام باقر عليه السلام روايت كرده است. (4) با اين حال، دليل اين حكم را از امام صادق عليه السلام جويا مي شود و امام عليه السلام با استدلال به «باء» در آيه وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُم وَ أرْجُلَكُمْ، (5) آن را براي زُراره بيان مي كند. (6)توانايي زُراره در پاسخگويي به سؤالات نيز بسيار ستودني است. هيچ كس قدرت نداشت كه او را در مناظره مغلوب سازد، فقط كثرت عبادت، او را از كلام بازداشته بود. (7) هشام بن سالم در اين باره چنين مى گويد: با جماعتى از اصحاب، نزد امام صادق عليه السلام بوديم كه مردى از اهل شام آمد و اجازه ورود خواست و درخواست مناظره با ايشان را داشت. امام عليه السلام به زراره فرمود: «زُراره، با او به مناظره برخيز! ». زُراره با مرد شامى، به مناظره برخاست و او را رها نكرد تا آن هنگام كه مرد شامى از جواب باز ايستاد. وقتي مناظره او پايان يافت، لبخند رضايت بر چهره امام نمايان شد. (8) زُراره با همه دانش خود، به شدّت از تفرقه ميان اصحاب پرهيز مى كرد و حاضر نبود در امور اختلافى بين اصحاب با ديگران به بحث بپردازد. او معتقد بود كه اين كار، باعث كينه و عداوت مى شود. تنها زمانى وارد ميدان بحث مى شد كه طرف مقابل، به اين كار، تمايل نشان مى داد. (9) اصحاب و ياران ائمّه عليهم السلام نيز به جايگاه علمى و موقعيت برتر او اعتراف داشتند. ابن ابى عمير مى گويد: به جميل گفتم: محضر درس تو چه باشكوه برقرار است! گفت: آري، به خدا سوگند كه ما نزد زرارة بن اَعْين، به منزله كودكان مكتبى هستيم كه اطراف معلّمشان باشند! (10) از سوي ديگر، در كتاب هاي رجالي، گزارش هاي نسبتاً فراواني در مذمّت زُراره آمده است. چون كه اين متون، بيشتر در رجال الكشّي نقل شده (11) و از اين طريق، به كتب رجالي راه پيدا كرده اند، نيازمند دقّت و تأمّل است. آية الله خويي، پس از نقل تمامي اين روايات مي نويسد: نخست اين كه صدور اكثر اين روايات از معصوم عليه السلام ثابت نيست؛ دوم اين كه، دسته اي از رواياتي را كه صدور آنها يقيني است، بايد بر تقيه حمل كنيم؛ چرا كه امام، زُراره را بخصوص و از روي دلسوزي، مذمّت مي كرد تا حكومت او را آزار ندهد. گذشته از اين بيان ها، احاديث مستفيض بسياري در مدح زُراره آمده است كه به صدور آنها از جانب معصوم عليه السلام اطمينان داريم. (12) براي نمونه در صحيحه عبدالله بن زراره آمده است كه امام صادق عليه السلام به من فرمود: سلام مرا به پدرت برسان و به او بگو، من به خاطر دفاع از تو، تو را مذمّت مي كنم؛ چرا كه مردم و دشمنان، كسي را كه به ما نزديك مي شود، دشمن مي دارند و بر ستيزه با او مي شتابند. (13) ناگفته نماند كه در اين باره، نقش غاليان و حتّي كينه توزي هايي را كه در مورد برخي خاندان هاي مهمّ شيعي (همچون آل اعين)، وجود داشت، نمي توان ناديده گرفت. (14) در كتب رجال اهل سنّت، زُراره، راوي شيعي رافضي است كه به تقيه پايبند بوده و شگفت از سفيان ثوري كه گفته: زُراره، امام باقر عليه السلام را درك نكرده و فقط احاديث ايشان را دنبال نموده است. (15) حتّي چنين گفته اند كه زُراره پس از شهادت امام صادق عليه السلام در امامت موسي بن جعفر عليه السلام ترديد داشت و از تشيع خود برگشت. (16) نقل شده است كه زُراره هنگام وفات درباره امامِ پس از امام صادق عليه السلام ترديد داشت و مي گفت: من أثبت هذا المصحف إمامته فهو إمامي. (17) آنچه باعث اين اتّهام ها مي شد، مناظره هاي كلامي زُراره و اعتقاد وي به حدوث عالَم بود كه حتّي برخي را واداشت كه او را از غُلات بخوانند و فرقه اي به نام «زُراريه» به وي نسبت دهند. (18) مرحوم خويي، پس از ذكر روايت هاي نقل شده در اين باره مي نويسد: اين روايات، هيچ شبهه اي بر زُراره وارد نمي كنند؛ زيرا بر هر مكلّف، واجب است كه امام زمانش را بشناسد؛ ولي شناخت امام بعد از خود، واجب نيست، و هر گاه امام زمانش از دنيا رفت، بر او واجب است كه از امام بعدي پرس و جو كند و اگر در همين حال از دنيا رفت، در كار خود معذور است. اين كار را زُراره انجام داد و مؤيد آن در روايت ها نيز آمده است. (19)

.

شاگردان

4. محمّد بن مسلم بن رَباح كوفي (م 150 ق)

روايات و آثار

روايات و آثارمحمّد بن مسلم، از معدود راوياني است كه كتاب علي عليه السلام را نزد امام باقر عليه السلام ديده و از آن روايت كرده است. (1) او كه يكي از راويان پر كار در عصر امام باقر و امام صادق عليهما السلام به شمار مي رود، روايات بسياري را از ايشان نقل كرده است. در كتاب مسند محمّد بن مسلم الثقفي، 1982 حديث، از محمّد بن مسلم نقل شده است. (2) همچنين، شيخ كاظم جعفر مصباح در كتاب ما رواه الحواريون، 2582 روايت، از محمّد بن مسلم آورده است؛ ولي به گفته مؤلّف، برخي از روايات تكراري اند. (3) مرحوم خويي، مجموع روايات او را 2276 حديث برشمرده است؛ ولي برخي از اين روايت ها تكراري هستند و رقم 1982، صحيح تر است. بجز چند حديث انگشت شمار، همگي اين احاديث، بي واسطه از معصوم عليه السلام نقل شده اند. (4) گذشته از احاديث بي شماري كه محمّد بن مسلم روايت كرده است، تأليف كتاب الأربعمئة مسألة في أبواب الحلال و الحرام (5) نيز در فهرست فعّاليت هاي حديثي وي قرار دارد و به همين علّت، شيخ مفيد، او را از نويسندگان مصنّفات و اصولِ مورد اعتماد معرّفي كرده است. (6) وي پس از عمري تلاش در راه احياي ياد اهل بيت عليهم السلام، در سال 150 ق، در هفتادسالگي وفات كرد. (7)

.

5. بُرَيد بن معاويه عِجْلي كوفي (م 150 ق)

ويژگي هاي علمي و وثاقت

6. ابوبصير يحيي بن قاسم كوفي (م 150 ق)

روايات و آثار

روايات و آثار

استادان و راويان

9. عبد الله بن مُسْكان كوفي (زنده قبل از 203 ق)

10. جميل بن دُرّاج بن عبد الله كوفي (زنده قبل از 203 ق)

روايات و آثار

استادان و راويان

روايات و آثار

ويژگي هاي علمي و مذهب

ويژگي هاي علمي و مذهباين راوى، مكانت والايى نزد دانشمندان حديث و رجال دارد. شيخ طوسى درباره وى مي گويد: او نخستْ فَطَحى مذهب بود؛ ولي در زمان فوتش، به امامت امام كاظم عليه السلام رجوع كرد و از امام رضا عليه السلام نقل مي كرد و از نزديكان حضرت به شمار مي رفت. وي مردى جليل القدر، عظيم المنزله و در حديث و رواياتش، ثقه بود. (1) نجاشي نيز نظير همين سخنان را درباره او دارد. (2) بنى فضّال، از خاندان هاى علمى شيعه است كه محدّثان فراوانى را به جامعه ارزانى داشته است؛ امّا اينان پس از امام صادق عليه السلام به امامت عبد الله افطح، فرزند آن حضرت، اعتقاد پيدا كردند. ايشان افرادى ثقه بودند. از اين رو، جمعى به امام حسن عسكري عليه السلام گفتند كه انبوهى از كتاب هاى رجالي اي كه خاندان بني فضّال نوشته اند، در منازل ما وجود دارد. تكليف ما در مورد آنها چيست؟ فرمود: خذوا (ب_)ما رووا و ذروا ما رأوا؛ (3) به روايات آنان عمل كنيد؛ ولى اعتقادات آنها را كنار بگذاريد. كشّى، از بعضى نقل مى كند كه به جاى حسن بن محبوب، حسن بن على بن فضّال را از اصحاب اجماع برشمرده اند. (4)

.

روايات و آثار

روايات و آثار

ويژگي هاي علمي و وثاقت

ويژگي هاي علمي و وثاقتدر وثاقت و عدالت اين راوى، احدى شك نكرده است. همه كساني كه از او نام برده اند، وى را به جلالت قدر، عظمت، شرافت، زهد و عبادت ستوده اند. نجاشى، او را ثقة و عين مي داند. (1) علماى شيعه، احاديث مرسله وى را در حكم مسانيد دانسته اند و به رواياتى كه از راويان ضعيفى چون: على بن ابى حمزه بطائنى، يونس بن ظبيان و ابى جميله نقل كرده نيز، به ديده اعتبار مي نگرند. صفوان در روزگار خود مرجعي براي مشكلات فقهي بوده است. كشّى مي گويد: ابو عبد الله شاذانى نوشته بود: من از عاصمى شنيدم كه مى گفت: در مسجد كوفه، خود شاهد بودم كه محمّد بن سنان مى گفت: هر كس طالب حلّ مُعضَلات است، به من مراجعه كند، و هر كس در حلال و حرام سؤالى دارد، به اين شيخ (يعنى صفوان بن يحيى) رجوع نمايد. (2)

.

راويان

وثاقت و مذهب

وثاقت و مذهبوى از سران واقفيه بود و از ناحيه امام كاظم عليه السلام در مصر وكالت داشت و وجوه مختلف مالى را از شيعيان مي گرفت و به حضرت تحويل مي داد. چون نهاد وكالت، گسترش چشم گيرى يافته بود و از طرفى، امام عليه السلام در زندان به سر مى بُرد، امكان ارسال وجوه به ايشان نبود. به همين دليل، اموال زيادى از امام كاظم عليه السلام پس از شهادت آن حضرت، نزد وى بود. امام رضا عليه السلام براى او نوشت تا اموال را نزد ايشان بفرستد. وى ابتدا خوددارى كرد. امام رضا عليه السلام بر او خشم گرفت. وى پشيمان شد و توبه كرد و اموال را براى امام فرستاد؛ (1) ولي كشّي معتقد است كه اتّهامي بر عثمان بن عيسي نيست. همچنين، كشّى در اصحاب اجماع دسته سوم، پس از نام بردن شش نفر آخر از اصحاب اجماع، از بعضى نقل مي كند كه به جاى ابن فضّال، از عثمان بن عيسى ياد كرده اند. (2) مرحوم خويي رحمه الله مي گويد: وي در ابتدا منحرف بود و به امامت امام رضا عليه السلام اعتراف نداشت و اموال را بازنگرداند. از اين رو، توبه اش نيز ثابت نيست؛ زيرا از نصر بن صبّاح نقل شده، ولي به شهادت شيخ و ابن شهر آشوب، وي ثقه است و بر وي ادّعاي اجماع نيز شده است. (3) شيخ طوسى نيز در عدّة الاُصول مى فرمايد: طايفه شيعه، بر عمل به روايات گروهي از راويان غير شيعي، در صورتي كه در نقل روايت واثق باشند، اجماع دارند، از جمله: عبد الله بن بُكَير (از فطحيه)، سماعة بن مهران، علي بن ابي حمزه و عثمان بن عيسي (از واقفه)، بني فضّال، بني سماعه، طاطريون، (4) و برخي ديگر. (5)

.

روايات و آثار

18. حسن بن محبوب سَرّاد كوفي، مولي بَجيلة (149_ 224 ق)

ويژگي هاي علمي و وثاقت

استادان و راويان

1. هشام بن حَكَم (م 179 ق)

2. محمّد بن علي بن نعمان كوفي اَحْوَل (صاحب الطّاق)

روايات و آثارمؤمن الطاق، از امام سجّاد، امام باقر و امام صادق عليهم السلام نقل روايت كرده است. نجاشي، تأليف اين كتاب ها را به وي نسبت داده است: كتاب افعل لا تفعل (كتابي نيكو و بزرگ كه برخي متأخّران، احاديثي فاسد بر آن افزوده اند كه نشان دهنده اختلاف أقوال صحابه است)، كتاب الاحتجاج في إمامة أمير المؤمنين عليه السلام، كتاب كلامه على الخوارج و كتاب مجالسة مع أبي حنيفة و المرجئة. ابن نديم، اين كتاب ها را نيز اضافه مي كند: كتاب الإمامة، كتاب المعرفة، كتاب الردّ على المعتزلة في إمامة المفضول، كتاب في أمر طلحة و الزبير و عايشة. (1) سال وفات مؤمن الطاق، به درستي مشخص نيست و رجال نويسان شيعه، چيزي در اين مورد نياورده اند؛ امّا مترجمان اهل سنّت، حدس هايي از خود بيان كرده اند. زِرِكْلي، (2) حدود سال 160 ق، و اسماعيل پاشا بغدادي، (3) پس از 180 ق را سال وفات اين متكلّم بزرگ شيعه دانسته اند.

.

3. هشام بن سالم جواليقي

د _ شاخه مورّخان كوفه

2. ابو مِخْنَف لوط بن يحيى اَزْدي كوفي (م 157 ق)

روايات و آثارآثار ابو مخنف را بين 32 تا 40 كتاب بيان كرده اند كه به نقل از ابن نديم عبارت اند از: الرّده، فتوح الشام، فتوح العراق، الجمل، صفّين، اهل النهروان و الخوارج، الغارات، الخريت بن راشد و بنى ناجيه، مقتل على عليه السلام، مقتل حُجر بن عدى، مقتل محمّد بن ابى بكر والأشتر و محمّد بن ابى حذيفه، الشورى و مقتل عثمان، المستورد بن علفه، مقتل الحسين عليه السلام، وفاة معاوية و ولاية (ابنه) يزيد و وقعة الحرة و حصار ابن الزبير، المختار بن ابى عبيد، سليمان بن صرد و عين الوردة، مرج راهط و بيعة مروان و مقتل الضحّاك بن قيس، مصعب و ولايته العراق، مقتل عبد الله بن الزبير، مقتل سعيد بن العاص، حديث يا حميرا و مقتل ابن الاشعث، بلال الخارجي، نجدة ابى فديك، حديث الازارقة، حديث روشنقباد، شبيب الحروري و صالح بن مسرح، المطرف بن المغيرة، (دير) الجماجم و خلع عبد الرحمان بن الأشعث، يزيد بن المهلب و مقتله بالعقر، خالد بن عبد الله القسرى و يوسف بن عمر و موت هشام و ولاية الوليد (بن يزيد)، كتاب زيد بن على عليه السلام، كتاب يحيى (بن زيد)، كتاب الضحّاك الخارجي. (1)

.

3. ابو مُنْذر هشام بن محمّد بن سائب كَلْبي كوفي (م 204 يا 206 ق)

4. نصر بن مزاحم بن سيار مِنقَري كوفي (م 212 ق)

ه_ _ شاخه غاليان

حدود غلو و عقايد غُلاتدر ميان علما درباره ضابطه تشخيص غلوّ و تفويض، اختلافات زيادي ديده مي شود. بسياري از رجاليان متأخّر، طعن و جرح قدما را نسبت به برخي راويان، ناشي از اختلاف ديدگاه نسبت به مباحث اعتقادي مي دانند و اين اتّهام ها را ملاك عمل نمي دانند. (1) امّا در اين حد، اختلافي نيست كه افراد يا فرقه هايي كه به ربوبيت امامان شيعه يا حلول روح خدايي در آنان اعتقاد دارند، به طوري كه به انكار ضروري دين بينجامد، (2) از «غُلات» به شمار مي آيند. شيخ مفيد رحمه الله اصول امامت را در سه اصل كلّي خلاصه مي كند: وجوب امامت، عصمت امام و نص بر امامت. (3)

.

6. مغيرة بن سعيد بَجَليمغيرة بن سعيد بَجَلي (رهبر فرقه مغيريه)، فعاليت خويش را از كوفه آغاز كرد. وي محمّد بن علي، معروف به نفس زكيه را امام منتظر مي دانست (1) و پس از چندي براي خود ادّعاي نبوّت كرد. (2) فرقه مغيريه، معتقد بودند كه خداوند به شكل مردي از تاج نور است و بر سرش تاجي است. (3) علي بن محمّد نوفلي مي گويد: مغيرة بن سعيد نزد امام باقر عليه السلام آمد و گفت: تو به مردم بگو من علم غيب دارم، من هم عراق را براي پذيرش آن آماده مي كنم. امام باقر عليه السلام به شدّت او را از خود راند و بعد مطلب را با ابو هاشم بن محمّد بن حنفيه در ميان گذاشت. (4) اين نقل، استعداد فراوان كوفيان را براي پذيرش مطالب جديد و غلوآميز نشان مي دهد. مغيره، بارها از سوي امام صادق عليه السلام لعنت شد. (5) مغيره در زمان خالد بن عبد الله قسري از كوفه خروج كرد و خالد و پيروانش را در سال 119 ق، در آتش سوزاند. (6) از امام صادق عليه السلام نقل شده است: خداوند مغيرة بن سعيد را لعنت كند! او بر پدرم دروغ مي بست و خدا، طعم داغ آتش را به او چشانيد. خدا لعنت كند كسي را كه براي ما چيزي بگويد كه خود براي خويش نمي گوييم! (7)

.

7. ابو الخطّاب محمّد بن ابي زينب مِقلاصابو الخطّاب (رهبر فرقه خطابيه)، راوي كوفي، معروف به ابو الخطاب اسدي (1) و از موالي بني اسد است. وي در ابتدا از اصحاب امام صادق عليه السلام به شمار مي رفت؛ امّا پس از چندي، منحرف شد و در حقّ امام عليه السلام غلوّ كرد و ائمّه عليهم السلام را در آغاز، پيامبر و پس از چندي خدا مي دانست. (2) در رجال الكشي، روايات مختلفي در سبب برائت امام صادق عليه السلام از وي نقل شده است كه بيشتر آنها درباره غلو در حق آن امام در ادعاي نبوّت يا علم غيب است. (3) شيخ طوسي او را ملعون و غالي مي خوانَد. (4) ابن غضائري مي نويسد: لعنه الله تعالى، أمره شهير، و أرى ترك ما يقول أصحابنا حدّثنا أبو الخطّاب في حال استقامته. (5) مرحوم خويي، پس از ذكر و بررسي روايات كشّي، به اين نتيجه مي رسد كه محمّد بن ابي زينب، راوي اي گم راه، گمراه كننده و فاسد العقيده است. (6) پيروان ابو الخطّاب در كوفه آن قدر زياد شدند كه كشّي نقل مي كند: ابو الخطاب، كوفه را فاسد كرد، به صورتي كه آنان به سمت مغرب نماز نمي خوانند تا زماني كه شفق پنهان شود. (7) آنان معتقد بودند كه در هر زماني بايد دو پيامبر باشد: يكي ناطق و ديگري صامت. مثلاً محمّد صلي الله عليه و آله پيامبر ناطق و علي عليه السلام پيامبر صامت بود. (8) غلوّ در كوفه به حدّي رسيد كه امام صادق عليه السلام فرمود: اگر به آنچه اهل كوفه درباره من مي گويند، اقرار كنم، زمين مرا خواهد بلعيد، حال آن كه من بنده اي مملوك هستم و قدرتي بر سود و زيان خويش ندارم. (9) همچنين، اخباري از اين زمان درباره اختلافات ميان غُلات و شيعيان مورد علاقه امام صادق عليه السلام وجود دارد. امام صادق عليه السلام درباره چهار نفر از شيعيان مورد علاقه خود، به نام هاي: بُرَيد بن معاويه عجلي، زُراره، ابو بصير (10) و محمّد بن مسلم، با تعبيرهايي چون زنده كننده ياد اهل بيت عليهم السلام، حافظان دين، امينان پدرم عليه السلام و سابقان ياد مي كرد. (11) شيعيان غالي آن دوره _ كه متمثّل در ابو الخطّاب و پيروانش بودند _ ، از اين چهار نفر نفرت داشتد، تا آن جا كه جميل بن درّاج مي گويد: ما اصحاب ابو الخطّاب را از بغض آنها به اين چهار نفر مي شناختيم. (12) ظهور اين فرقه در اواخر حكومت بني اميه و اوايل حكومت بني عبّاس بود كه از هر سو، قيام ها و نهضت هايي عليه حكومت صورت مي گرفت و حكمرانان، هنوز كاملاً بر اوضاع مسلّط نبودند. ابو الخطّاب در اين هنگام، با طرح كردن ائمّه اهل بيت عليهم السلام و غلو درباره آنان و ادّعاي جانشيني و نبوّت خود، سعي در جذب نيرو (شايد براي قيام) كرد و با رواج بي بند و باري، فساد، اباحه و مُجاز شمردن شهوت ها توانست عدّه زيادي از فاسدان آن زمان كوفه را پيرامون خود گردآورد. وي در كناسه كوفه، خيمه اي برپا كرد و اصحاب خود را به عبادت امام صادق عليه السلام فرا خواند. (13) امّا سرانجام نتوانست كاري از پيش ببرد و در سال 138 ق، خود و هفتاد تن از يارانش در حالي كه مسجد كوفه را پناهگاه قرار داده بودند، به دست فرماندار كوفه، عيسي بن موسي بن علي بن عبد الله بن عبّاس، از سوي منصور، قتل عام شدند و به قولي، ابو الخطّاب را در كناسه كوفه به دار كشيدند. (14) از اين ماجرا فقط يك نفر جان سالم به در بُرد و آن ابو سلمه سالم بن مكرم جَمّال، معروف به ابو خديجه است كه قاتلان، او را جزو مردگان پنداشتند. وي شب هنگام در حالي كه جراحت هاي سختي برداشته بود، فرار و سپس توبه كرد. (15) همچنين، در برخي نوشته ها از ارتباط نزديك فرقه خطابيه با اسماعيليه سخن رفته و حتّي گفته شده است كه اسماعيليه خالصه، همان خطابيه هستند و ابو الخطّاب، يكي از دست اندركاران اصلي در تشكيل فرقه اسماعيليه و از رهبران آنان است. (16) با اين كه ابو الخطّاب كشته شد، امّا عقايد وي باقي ماند؛ به گونه اي كه همه فرقه هاي غُلات بعد از خود را تحت الشّعاع قرار داد و بسياري از غُلاتِ پس از او، عقايد خود را از او اقتباس كردند. پيروان ابو الخطّاب پس از مرگ وي، به پنج دسته تقسيم شدند: مُعَمّريه (كه فردي به نام مُعَمّر را پس از ابو الخطّاب امام مي دانستند)، (17) بَزيغيه (18) يا بَزيعيه (19) (پيروان بَزيغ يا بَزيع بن موسي حائك)، عميريه يا عجليه (پيروان عمير بن بيان عجلي)، (20) مفضّله (21) يا مفضّليه (22) (پيروان مفضّل صيرفي) و خطابيه مطلقه (كه بر موالات ابو الخطّاب باقي ماندند). (23)

.

ديگر راويان متّهم به غلوابن داوود از 64 راوي غالي نام مي بَرَد (1) كه متأسّفانه بسياري از اينان مجهول هستند. البته با بررسي هاي دقيق مي توان به جريان هاي غلو، راه يافت و برخي از سرشاخه هاي آن را به دست آورد. براي مثال، كشّي از نصر بن صبّاح نقل مي كند كه: موسى سوّاق، پيرواني علياوي داشت كه بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله طعن مي زدند. وي معتقد است كه علي بن حسكه حواري قمي و شاگردانش: قاسم شعراني يقطيني، ابن بابا و محمّدبن موسى شريقي، همگي ملعون هستند. (2) در اين نقل، تعدادي از غاليان، با ذكر عقايد و روابط استاد و شاگردي آنان، نشان داده شده است. با اين حال، غالياني كه به كوفي بودن آنان تصريح شده، عبارت اند از: محمّد بن ابي زينب ابو الخطّاب كوفي؛ مغيرة بن سعيد؛ احمد بن بشير الوقي؛ (3) حسين بن يزيد بن محمّد عبد الملك نوفلي؛ (4) خيبري بن علي طحان؛ (5) ربيع بن زكريا ورّاق؛ (6) عبد الرحمان بن ابي حمّاد؛ (7) علي بن احمد ابو القاسم؛ (8) فرات بن اَحنف عبدي؛ (9) محمّد بن حسين بن سعيد صائغ؛ (10) محمّد بن سنان زاهري؛ محمّد بن عيسى بن عبيد بن يقطين؛ محمّد بن فرات جُعفي؛ (11) ابو سعيد عبيد بن كثير بن محمّد عامري؛ (12) عبد الرحمان بن كثير هاشمي؛ (13) ابو جعفر محمّد بن موسى بن عيسى هَمْداني سمّان؛ (14) يونس بن ظبيان؛ (15) ابو داوود سليمان بن هارون نخعي (كذاب النخع)؛ (16) و منخل بن جميل اسدي. (17)

.

و _ مفوّضه

دو. خلقت اظلّه

دو. خلقت اظلّهاز ديگر اعتقادهاي منسوب به مفوّضه، اعتقاد به خلقت اظلّه پيش از اجسام است. در برخي روايت ها چنين بيان شده كه ائمّه عليهم السلام پيش از خلقت، در اظلّه بودند. در روايتي از مفضّل بن عمر، از امام صادق عليه السلام به اين امر تصريح شده است (1) و در روايت ديگري چنين بيان شده كه اهل بيت عليهم السلام پيش از خلقت، به صورت اشباح نوراني، به سر مي بردند. (2) شيخ مفيد، قديم بودن اشباح را نادرست مي داند و مغاير با حدوث عالم مي شمارد؛ زيرا تنها قديم ازلي، خداي واحد است و غير از او همه حادث و مصنوع اند. (3) شيخ، خلقت ذات ائمّه عليهم السلام را پيش از آدم ابو البشر، صحيح نمي داند و در صورت درستي تقدّم خلقت اشباحِ آنان بر آدم عليه السلام، اين امر را چيزي بيشتر از شرف و شأن والاي آن بزرگواران به شمار نمي آورد. (4) ايشان اخبار نقل شده درباره اشباح را در لفظ، مختلف، و در معنا، متباين عنوان مي كند و آن را ساخته غُلات مي داند و براي نمونه، كتاب الأشباح والأظلّه را نام مي برد كه منسوب به محمّد بن سنان است. محمّد بن سنان، متّهم به غلو شده و در صورت درست بودن انتساب كتاب به او، فردي گمراه از حق است. (5) كتابي با نام الهفت و الأظلّة به مفضل بن عمر منسوب شده، كه مجموعه اي از درس هاي امام صادق عليه السلام به مفضّل است كه شرحي باطن گرايانه از هستي و برخي از اصول دين ارائه مي دهد. (6)

.

سه. آگاهي مطلق امام به علم غيب

سه. آگاهي مطلق امام به علم غيبروايات بسياري، آگاهي امام به حوادثي كه در آينده براي مردم پيش مي آيند را تأييد مي كنند. امام علي عليه السلام از شهادت ميثم تمّار و روز و ساعت آن خبر داد و حتّي بريدن زبان وي را پيش بيني كرد. (1) روايات فراواني در الكافي، بصائر الدرجات و الإرشاد، در اثبات اين امر وجود دارد. براي مثال، در روايت روضة الكافي، امام باقر عليه السلام حادثه قرقيسيا و كشته شدن قيس را پيش بيني كرده است. (2) در روايتي ديگر، امام صادق عليه السلام آگاهي از حوادث آينده را نياز حجّت بودن امام بر مردم بيان مي كند. (3) امّا سؤال در اين است كه آيا اين پيش بيني ها به معناي علم غيب است؟ و آيا اطلاق علم غيب براي ائمّه عليهم السلام جايز خواهد بود؟ مفوّضه، اطلاق علم غيب به ائمّه عليهم السلام را جايز مي دانستند. شيخ مفيد رحمه الله آنان را در اين موضوع، در رديف غُلات قرار مي دهد. ايشان اطلاق علم غيب براي ائمّه عليهم السلام را منكَر و بين الفساد مي داند و اين ديدگاه را نظر اغلب اماميه، بجز مفوّضه و غُلات معرّفي مي كند. (4) امّا در مورد آگاهي ائمّه عليهم السلام از علم غيب، دو دسته روايت وجود دارد: دسته اي از روايات، علم غيب را از ائمّه عليهم السلام نفي كرده اند. هنگامي كه امير مؤمنان علي عليه السلام از حوادث آينده بصره خبر داد، يكي از اصحاب پرسيد: آيا اين سخنان از علم غيب است؟ حضرت خنديد و فرمود: اين، علم غيب نيست؛ بلكه علمي است كه از آموزگاري فرا گرفته ام! علم غيب، آگاهي به قيامت است. آن گاه به آيه 34 سوره لقمان اشاره كرد كه پنج امر غيبي مختص به خدا در آن ذكر شده است. (5) امام صادق عليه السلام مي فرمايد:در شگفتم از گروهي كه گمان مي كنند ما به علم غيب آگاهيم؛ حال آن كه جز خداي متعال، كسي به غيب آگاه نيست. در ادامه همين روايت، سَدير _ كه از كلام امام در نفي علم غيب از خاندان نبوّت به شگفت آمده بود _ پرسيد: ما شما را به غيب نسبت نمي دهيم؛ ولي مي دانيم كه شما دانش زيادي داريد، و توضيح بيشتري طلبيد. امام عليه السلام با اشاره به آيه وَ يقُولُ الَّذِينَ كفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كفى بِاللَّهِ شَهِيداً بَينِي وَ بَينَكمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكتابِ، (6) دو بار فرمود: سوگند به خدا كه همه علم كتاب، نزد ماست. (7) اين روايت، منشأ علم ائمّه عليهم السلام را قرآن معرّفي مي كند و مي گويد كه كلام الهي براي بهترين بنده درگاهش، پيامبر اسلام است و ائمّه عليهم السلام اين علم را نسل به نسل از اجداد خود از پيامبر صلي الله عليه و آله دريافت مي كردند. (8) سيد مرتضى رحمه الله مي گويد: به خدا پناه مي بريم از اين كه براي امام، علمي غير از آنچه لازمه ولايت و نياز احكام شرعي است، واجب بدانيم و علم غيب، از اين مواردْ خارج است. (9) وي معتقد است كه واجب نيست امام به همه حرفه ها و صنايع _ كه ربطي به شريعت ندارد _ ، علم داشته باشد؛ زيرا هر يك از اين امور، متخصّص خود را دارد و بر امام، لازم است فقط علم به احكام داشته باشد. (10) شيخ طوسي رحمه الله امام را بنده اي از بندگان خدا مي داند كه در طبيعت و صفات، مانند ديگر مردم است و تنها امتياز او، رياست عام در دين و دنياست كه لازمه آن، علم به احكام شريعت است. نسبت دادن شيعه اماميه به اين قول كه ائمّه عليهم السلام، غيب مي دانند، درست نيست؛ زيرا شيعيان، به كتاب خدا ايمان دارند و در آن مي خوانند كه پيامبر فرمود: لو كنت أعلم الغيب لاستكثرت من الخير، و إنّما الغيب لله و قل لا يعلم من في السموات والأرض الغيب إلّا الله. (11) طبرسي در تفسير آيه 123 از سوره هود مي نويسد: كساني كه به شيعه اماميه، قول به علم غيب را به ائمّه عليهم السلام نسبت مي دهند، به شيعه ظلم كرده اند. ما شيعه اي نمي شناسيم كه صفت علم غيب را براي احدي جايز بداند، مگر خداي متعال كه آگاه به همه دانايي هاست. (12) وي اخبار منقول از امير مؤمنان عليه السلام در خطب ملاحم و ديگر روايات شبيه به آن را برگرفته از پيامبر صلي الله عليه و آله و از علوم الهي آن حضرت مي داند. (13) در ميان علماي معاصر نيز، برخي علم غيب را از ائمّه عليهم السلام نفي مي كنند. (14) از سويي ديگر، رواياتي در تأييد علم غيب وجود دارد. در روايتي، راوي از امام صادق عليه السلام مي پرسد: امام از كجا به چيزهايي كه نمي داند، جواب مي دهد؟ امام مي فرمايد: ينكت في القلب نكتاً أو ينقر في الأذن نقراً. (15) اين روايت، منشأ غيبي علم امام را بيان مي كند. همچنين، عمّار ساباطي از امام صادق عليه السلام مي پرسد: آيا امام، علم غيب مي داند؟ امام مي فرمايد: «نه، ولكن هرگاه بخواهد چيزي را بداند، خداوند به او آگاهي مي دهد». (16) از اين روايت بر مي آيد كه علم امام به حوادث آينده، هميشگي نيست و بر اساس اراده امام و اذن خداي متعال در مواقعي خاص، اين علم به ائمّه عليهم السلام افاضه مي شود؛ چنان كه امام صادق عليه السلام در جواب عيسي بن حمزه ثقفي مي فرمايد: فإذا نكت أو نقر نطقنا و إذا أمسك عنّا أمسكنا. (17) از اين رو، شيخ حرّ عاملي باب مربوط به اين مبحث را در كتاب الفصول المهمة چنين مي نامد: «باب إنّ النبي والأئمّة عليهم السلام لا يعلمون جميع علم الغيب و انّما يعلمون بعضه بإعلام الله إياهم و إذا أرادوا أن يعلموا شيئاً علموا». (18)مرحوم مظفّر نيز، اين دسته از روايات را كه بيان كننده علم ارادي امام و تفويض شده از خداي سبحان است، حدّ معتدل مي داند و آن را براي جمع ادلّه مختلف مناسب مي شمارد. (19) امام باقر عليه السلام در پاسخ به حمران بن اعين در سؤال از آيه «عالِمُ الْغَيبِ فَلا يظْهِرُ عَلَى غَيبِهِ أَحَداً» (20)، به آيه بعد از آن «إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ» (21) استناد مي كند و مي فرمايد: به خدا سوگند! محمّد صلي الله عليه و آله از بندگان مورد رضايت خدا بود ... علم غيبِ مخصوص خدا، علمي است كه تقدير شده و در علم الهي، پيش از انجام دادن آن و پيش از تفويض به ملائكه، به قضا درآمده است. اين علم نزد خداست و قضاي الهي بر آن جاري است؛ ولي امضا نمي شود و علمي كه قضا و امضا مي شود، همان علمي است كه به پيامبر خدا صلي الله عليه و آله رسيد و پس از او به ما منتقل شد. (22) شيخ مفيد نيز معتقد است كه علم از طريق الهام را نمي توان نفي كرد؛ زيرا عمده معجزه هاي انبيا و اوصيا و خبر از غيب را آنان از اين طريق مي دهند. ايشان شناخت ائمّه عليهم السلام به همه صنايع و زبان ها را ممكن مي داند، گرچه از نظر عقل و قياس واجب نيست؛ ولي اخباري وجود دارد كه آن را تصديق مي كند. وي علم ائمّه عليهم السلام به ضماير و كاينات را نيز مي پذيرد، ولي واجب نمي داند؛ زيرا در صفات و ويژگي هاي امام نيست، و تنها كرامت و لطف الهي است. (23)

.

استادان و راويان

استادان و راويانمفضّل، از امام صادق عليه السلام، امام كاظم عليه السلام، ابو ايوب عطّار، اسماعيل بن ابي فُدَيك ، ابو حمزه ثُمالي، جابر بن يزيد جُعفي، يونس بن ظَبْيان و خَيبَري بن طحان روايت مي كند. از او كساني چون: ابن سنان، ابراهيم بن خلف اَنْماطي، اسحاق بن عيسى، عبد الرحمان بن كثير، عثمان بن عيسى، عمر بن اَبان كَلْبي، قاسم بن ربيع، محمّد بن سنان، مُعلّى بن خنيس، منصور بن يونس، موسى صيقل و خَيبَري روايت كرده اند. (1) نام مفضّل جُعفي در 106 مورد از روايات قرار گرفته است. مفضّل، آثاري از خود به يادگار گذاشت كه برخي تا امروز نيز باقي مانده اند: ما افترض الله على الجوارح من الايمان يا الايمان و الاسلام (كه به گفته نجاشي، راويان اين كتاب، آن را گوناگون نقل كرده اند)، يوم و ليلة، فكر (معروف به توحيد مفضّل يا كتاب في بدء الخلق و الحثّ على الاعتبار)، وصية المفضل، علل الشرايع، الاهليلجة، الهفت و الأظلة، ما يكون عند ظهور المهدي، دعاء سمات يا شبّور. (2)

.

عكس العمل دانشمندان قم در برابر افكار مفوّضه

عكس العمل دانشمندان قم در برابر افكار مفوّضهافكار مفوّضه _ كه در ميان شيعيان طرد نمي شدند _ ، تا قرن هاي بعد نيز ادامه داشت. دانشمندان قم _ كه مركز اصلي شيعه در اواخر قرن سوم در اختيارشان بود _ ، در برابر افكار مفوّضه، عكس العمل نشان مي دادند و با انتساب هر گونه صفات فوق بشري به ائمّه عليهم السلام مخالفت مي كردند. آنان تصميم گرفتند كه هر كس به ائمّه، نسبت امور فوق بشري بدهد، غالي معرّفي كنند و چنين افرادي را از شهر خود اخراج سازند. افرادي چون: سهل بن زياد آدمي، (1) ابو سمينه محمّد بن علي قرشي، (2) حسين بن عبيد الله محرّر (3) و احمد بن محمّد بن خالد برقي _ كه به خاطر بي دقّتي در نقل اخراج شد _ ، (4) از اين جمله اند. اين، مجازاتِ نقل چنين مطالبي بود؛ ولي اعتقاد واقعي به اين مطالب در حدّ كفر شمرده مي شد و حتّي ممكن بود كه مجازات مرگ به همراه بياورد. يك بار مردم قم كوشيدند كه يك راوي متّهم به اعتقاد به اين افكار را به قتل برسانند؛ ولي چون ديدند كه او نماز مي خواند، از اين كار خودداري كردند. (5) اين داستان نشان مي دهد كه شيعيان قم، فرقي ميان غلوّ و تفويض نمي نهادند و معتقد بودند تمام كساني كه ائمّه را موجودات فوق بشري مي دانند، اهل روزه و نماز و ساير عبادت ها نيستند. آنان معتقد بودند كه هر كس پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله يا ائمّه اطهار عليهم السلام را از سهو و اشتباه در جزئيات كارهاي شخصي اي كه ارتباطي به ابلاغ پيام الهي ندارد، مصون بداند، غالي است. (6) گروهي از دانشمندان قم، حتّي ائمّه عليهم السلام را در نحوه علم بر شريعت، مانند ديگر دانشمندان مي دانستند؛ يعني آنان براي كشف احكام جزئي، به اجتهاد روي مي آورند و از راه عرضه فروع بر اصول، به احكام دست مي يابند. (7) مفوّضه نيز در برابر علماي قم، عكس العمل نشان دادند و آنان را «مقصّره» خواندند؛ (8) نامي كه پيش از اين بر عثمانيه و طرفداران امويان اطلاق مي شد؛ زيرا آنها به مقام علي عليه السلام بي احترامي كرده بودند و اين چنين توجيه مي شد كه آنان در درك و وصول به حقيقت و كُنه مقام ائمّه عليهم السلام عاجز و قاصر مانده اند و حتّي در اين نام، رايحه ضدّيت با آل علي عليه السلام و ناصبيت وجود داشته است. (9) با درگذشت مفضّل، محمّد بن سنان زاهري (م 220 ق) جانشين او شد. چند سال بعد، محمّد بن نصير نِمْيري، مكتب غلوّ را با افزودن عقايد باطني ديگر در باب حلول و تناسخ، به صورت اوّليه خطابي آن بازگرداند و بدين ترتيب، مذهب «نُصَيري» متولّد شد. آنان در تناسخ، غلو و حلال دانستن محرّمات، پا را فراتر گذاشتند و محمّد بن نصير، به ربوبيت امام حسن عسكري عليه السلام قائل بود. (10)

.

بخش پنجم: ارتباطات راويان كوفه با محدّثان و راويان مناطق ديگر

الف _ شهرهاي حجاز

2. مكّه

2. بغداد

2. بغدادپس از شهادت امام صادق عليه السلام، به دليل حضور موقّت برخي از امامان شيعه، همچون امام كاظم و امام جواد عليهما السلام در بغداد و پيدايش محلّه شيعه نشين كرخ در اين شهر، رفت و آمد راويان شيعه كوفه به اين شهر بيشتر شد. انتقال مركز رهبري سازمان وكالت در عصر غيبت صغرا نيز در استمرار اين آمد و شدها مؤثّر بود. هشام بن حكم، از جمله متكلّمان بزرگ شيعه است كه در كوفه تولّد يافت. جواني را در واسط گذراند و در اواخر عمر (به نقلي سال 199 ق) به قصد تجارت به بغداد آمد و در قصر وَضّاح سكني گزيد و در همين شهر درگذشت. (1) علي بن يقطين نيز از اين راويان بود. پدرش، يقطين بن موسي، از دست مروان گريخت و به كوفه آمد. علي بن يقطين در سال 124 ق، در كوفه به دنيا آمد و در سال 182 ق، در زندان هارون در بغداد، درگذشت. (2) حفص بن غياث، معروف به ابو عمر قاضي، راوي اي كوفي بود كه از امام صادق عليه السلام روايت كرده است. وي نخست از سوي هارون، قضاوت بخش شرقي بغداد را به عهده گرفت و سپس به قضاوت كوفه گماشته شد و در سال 194 ق، در آن شهر وفات يافت. (3) از ديگر راويان كوفي ساكن بغداد، مي توان از احمد بن محمّد بن عاصم، حفص بن ابو البَخْتَري، نضر بن سُوَيد صيرفي، قاسم بن محمّد جوهري، محمّد بن محمّد بن احمد بَجَلي و علي بن منصور (متكلّم شيعي و از اصحاب هشام بن حكم) ياد كرد. (4) برخي از راويان كوفي، از آغاز در بغداد رشد يافتند و با سبك و سياق اين مكتبْ آشنا بودند، از جمله، ظريف بن ناصح كه كتاب الديات وي از كتاب هاي معروف شيعه بود. (5) پس از وي، پسرش حسن نيز در اين شهر اقامت گزيد. (6) سعيد بن جناح نيز از امام كاظم عليه السلام و امام رضا عليه السلام روايت مي كرد. (7) برخي راويان نيز در شهرهاي كوچك و روستاها سكونت مي كردند، از جمله، محمّد بن حُمْران نَهدي كه به گفته نجاشي، اين راوي كوفي در جَرجَرايا (8) سكونت گزيد. وي از امام صادق عليه السلام روايت كرده و كتابي داشته كه راويان بسياري، آن را نقل كرده اند. (9)

.

ج _ شهرهاي ايران

1. قم

1. قمشروع تشيع در قم، با مهاجرت اشعريان از كوفه به قم بود. نخستين فرد از اين خاندان كه ساكن قم شد، سعد بن مالك بن اَحوَص بود (1) و به تدريج، ديگر اعضاي اين خاندان در قم سكني گزيدند و محدّثان بزرگي از ميان آنها برخاستند. نخستين كسي كه حديث كوفه را در قم رواج داد، ابراهيم بن هاشم است كه كتاب هايي همچون: نوادر و قضاياي امير المؤمنين عليه السلام را داشته است. (2) احمد بن محمّد بن خالد برقي، راوي و محدّثي كوفي است كه پس از كشته شدن جدّش به دست يوسف بن عمر، در كودكي به همراه پدرش از كوفه گريخت و به برق رود (از روستاهاي قم) پناه آورد. برقي، به نقل از راويان ضعيفْ متّهم شده است و كتاب هايي داشته كه مشهورترين آنها المحاسن، باب هاي بسياري داشت و اكنون فقط بخش هايي از آن باقي مانده است. (3) عبد الرحمان بن ابي حمّاد صيرفي كوفي، راوي ديگري است كه به قم رفت و در آن جا ساكن شد و راويان اين شهر از وي روايت كرده اند. وي صاحب خانه احمد بن ابي عبد الله برقي بود كه به ضعف و غلو، متّهم شده است. (4) همچنين بايد از حسين بن سعيد كوفي اهوازي ياد كرد كه در آغاز، به همراه برادرش حسن، به اهواز رفت و از آن جا به قم منتقل شد و در منزل حسن بن اَبان سكونت كرد و در همين شهر درگذشت. شيخ طوسي، او را صاحب سي كتاب دانسته، (5) كه امروزه الزهد و المؤمن وي در دست است. راوي ديگر، محمّد بن بشير است كه اصلش كوفي بود، و به قم آمد و در اين شهر درگذشت. (6) افزون بر آن، برخي از راويان ديگر مناطق، ساكن كوفه مي شدند و در اين شهر به نقل و سماع حديث مي پرداختند، از جمله، جعفر بن حسين بن علي بن شهريار قمي، كه از بزرگان قم بود و به كوفه آمد و در اين شهر اقامت كرد. وي حتّي كتابي در زيارات و فضيلت كوفه و مساجد آن تأليف كرد. (7) شيخ محدّثان قم، عبيد الله بن جعفر بن حسين حِمْيري، معروف به ابو العبّاس قمي نيز در اواخر قرن سوم هجري به كوفه آمد و راويان آن جا از او حديث بسياري شنيدند. (8)

.

2. ري

2. ريشهر ري، از مراكز مهمّ حديثي شيعه است؛ چنان كه برخي، حوزه فقهي _ حديثي قم و ري را با هم، جانشين مكتب كوفه دانسته اند. (1) رواج حديثي اين مكتب، در سده هاي سوم و چهارم هجري بود. از جمله راويان كوفي اي كه در ري ساكن شدند، ابو عبدالله حسين بن يزيد نوفلي است كه در شعر و ادبيات نيز دستي داشت. وي در ري ساكن شد و در همين شهر وفات يافت. برخي از قمي ها گفته اند كه وي در آخر عمر، به غلوّ درافتاد؛ ولي نجاشي روايتي دالّ بر اين امر نيافته است. وي دو كتاب التقية و السنّة را نوشته بود. (2) ابو الحسين محمّد بن جعفر اسدي، راوي كوفي ديگري است كه ري را براي سكونت برگزيد. وي، ثقه و صحيح الحديث معرّفي شده است؛ ولي دو اتّهام براي وي برشمرده اند: يكي روايت از ضعفا و ديگر، قول به جبر و تشبيه. (3) راوي كوفي ديگر، يحيي بن علاء بجلي است كه ثقه بود و كتابي نيز براي او ذكر كرده اند. (4) همچنين، بايد از ابو جعفر محمّد بن بكران رازي ياد كرد كه در كوفه ساكن شد و باقي عمر خويش را در آن جا سپري كرد و كتاب الكوفه و موضع قبر امير المؤمنين عليه السلام و نيز شرف التّربة را نوشت. (5)

.

3. اصفهان

2. آذربايجان

بخش ششم: كتابت حديث و تصنيفات شيعيان در كوفه

الف _ كتابت حديث در كوفه

كوفه، شهري است با انواع فرق و عقايد، و طبيعي است كه انواع نوشته ها نيز بايد در آن جريان داشته باشد. بنا بر اين، در ميان شيعيان كوفه، انواع دسته بندي و در نتيجه، تنوّع كتب ديده مي شود. با توجّه به منع تدوين حديث در قرن نخست هجري، نوشته هاي زيادي باقي نمانده است و بدين سبب، بسياري از روايات پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به دست فراموشي سپرده شده اند. بنا بر اين، اوّلين گام در اين بخش، مسئله كتابت حديث در كوفه خواهد بود.

الف _ كتابت حديث در كوفهدرباره موضع «ابن مسعود»، بنيان گذار مكتب سنّي كوفه، نسبت به كتابت حديث، دو ديدگاه متفاوت وجود دارد: برخي محقّقان، با استناد به روايات تاريخي، وي را از مخالفان كتابت دانسته اند، به صورتي كه هر صحيفه اي به دست او مي رسيد يا از آن آگاهي مي يافت، از بين مي بُرد. بنا بر اين، اين گروه بر اين عقيده اند كه ابن مسعود، چيزي ننوشته است؛ مگر اين كه نوشته اي مربوط به قبل از نهي عمر، يا در باره احكام تشهّد باشد. (1) نيز در نقلي از علقمه آمده است كه وي، نوشته اي را كه دربردارنده برخي از فضايل اهل بيت عليهم السلام بود، در آب شست و از بين برد و آيه: نحن نقصّ عليك أحسن القصص بما أوحينا إليك هذا القرآن(2) را خواند. (3) وي، همانند خليفه دوم، معتقد بوده است كه مردم بايد به قرآن بپردازند و دل هاي خود را مشغول چيزهاي ديگر نكنند. (4)در ديدگاه موافق _ كه با استناد به برخي نقل هاي حديثي و تاريخي بنا شده است _ ، زنداني شدن ابن مسعود به دست خليفه دوم، به سبب نشر و گستراندن حديث، دليل روشني بر موافقت وي با كتابت حديث است. (5) در برخي نقل ها نيز، وي در زمره موافقان كتابت حديث قرار گرفته است. (6) استاد ارجمند، محمّد علي مهدوي راد، از گزارشي خبر مي دهد كه نشانگر اين است كه نزد ابن مسعود، نسخه هايي از حديث بوده است. ايشان پس از ذكر دو نقل از نابود شدن برخي نوشته هاي شگفت انگيز توسط ابن مسعود، در پاسخ به اين نقل ها، مي نويسد: آنچه ابن مسعود تباه ساخته، مشتمل بوده است بر مطالبي شگفت آور و باور نكردني ... و ابن مسعود به لحاظ حسّاسيتي كه در مقابل اسرائيليات داشته، از نشر اين گونه مطالب، جلوگيري كرده است. (7) وي به نقل از علّامه عسكري مي نويسد: ابن مسعود، بر ثبت و ضبط حديثْ تأكيد مي كرده است و آنچه در اين نقل ها آمده، با موضع ابن مسعود در نشر فضايل اهل بيت عليهم السلام نمي سازد؛ از جمله، اين روايت از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله: «من زعم أنّه آمن بي و هو يبغض علياً، فهو كاذب ليس بمؤمن». (8) به هر حال، از اين گفته ها، نمي توان همسويي ابن مسعود را با كتابت حديث، لا اقلّ پس از نهي عمر، نتيجه گرفت. نقل رواياتي در فضيلت اهل بيت عليهم السلام نيز، نمي تواند نشان دهنده موضع وي در مسئله كتابت حديث باشد؛ زيرا اساساً شرايط آن زمان به گونه اي بود كه بسياري از صحابه، از سر ميل يا اجبار، كتابت حديث را روا نمي دانستند؛ چرا كه حكومت به بهانه هاي گوناگون، از نشر حديثْ جلوگيري مي كرد. از اين رو، خطيب بغدادي، موفّق به جمع آوري روايات بسياري از صحابه در مخالفت با كتابت مي شود، (9) حال آن كه بيشتر اين صحابه، از جمله: ابو سعيد خُدْري، ابو هريره، و عبد الله بن عمر، از مكثّران حديث هستند. برخي از شاگردان ابن مسعود نيز، به كتابت حديث توجّه نداشتند. آورده اند كه اعمش، آگاه ترين فرد به حديثِ ابن مسعود، (10) احاديث شنيده خود را نمي نوشت. (11) ابراهيم نخعي نيز از كتابت پرهيز مي كرد و نقل شده است كه مي گفت: هرگز چيزي ننوشته و معتقد بوده است كه انسان با نوشتن، بر نوشته خود تكيه مي كند و اگر كسي از خدا علمي بخواهد، خداوند به اندازه نيازش به او مي دهد. (12) خطيب بغدادي، بسياري از روايات مخالفت تابعيان با كتابت را گرد آورده است. (13) برخي بر اين باورند كه اين، روش معهودِ اصحاب ابن مسعود در پرهيز از كتابت بود. (14) مؤيد اين سخن، آن است كه سعيد بن جبير، از راويان كوفي و شاگرد ابن عبّاس، وقتي از ابن عبّاس يا ابن عمر حديثي مي شنيد، آن را در صحيفه اي مي نوشت. (15) چنانچه ديديم، وي تفسيري نيز داشته، حال آن كه براي ابراهيم نَخَعي و اَعمش، كتابي گزارش نشده است. البته اين امر تا پيش از دوران آزادي تدوين حديث ادامه داشت و از سده دوم هجري، نوشته هايي از راويان كوفي اهل سنّت به يادگار مانده است؛ مثلاً وكيع، نسخه اي از روايات اعمش داشت كه هنوز باقي است و پيش از اين، از آن سخن رفت. با اين حال، برخي از محقّقان، شاگردان ابن مسعود را همانند استادشان، اهل كتابت حديث مي دانند. (16) مايكل كوك در مقاله اي، به بررسي روايات مخالفت با كتابت حديث پرداخته و بسياري از انگيزه هاي بصري _ كوفي _ مدني را در نقل چنين رواياتي، باز نمايانده است. (17) بر خلاف اهل سنّت كوفه، در شيعه، امر كتابت حديث، كاملاً شفّاف است و شيعيان از دوران امير مؤمنان عليه السلام و به تشويق خود ايشان به كتابت حديث مي پرداختند. شواهد زيادي نيز وجود دارد كه شيعيان كوفه در قرن اوّل نيز به نوشتن رواياتْ اهتمام داشتند. ايشان در اين امر، به مولاي خود علي عليه السلام اقتدا مي كردند؛ چرا كه مطابق نقل ها، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله املا مي فرمود و علي عليه السلام بر ورقي از پوست مي نوشت تا جايي كه پشت و روي آن پر مي شد. (18) عبيد الله بن ابي رافع، فرزند خادم پيامبر صلي الله عليه و آله و كاتب رسمي امير مؤمنان عليه السلام در دوران خلافت آن حضرت در كوفه، از اوّلين كساني است كه علاوه بر نگارش نامه ها و فرمان هاي حكومتي امير مؤمنان عليه السلام، كتابي با عنوان كتاب السنن و القضايا و الأحكام داشته است. نجاشي، (19) اين كتاب را به ابو رافع نسبت داده است؛ امّا از روايات موجود كتاب در منابع فعلي، مي توان دريافت كه كتاب، متعلّق به عبيد الله، فرزند ابو رافع است. (20) حارث اَعْوَر كوفي را نخستين تدوينگر كلمات علي عليه السلام مي دانند. روزي علي عليه السلام براي مردم سخنراني كرد و فرمود: «چه كسي دانشي را با يك درهم مي خرد؟». حارث اعور، كاغذهايي را به يك درهم خريد و آنها را نزد علي عليه السلام آورد. ايشان هم دانش فراواني در آنها نگاشت. بعدها امير مؤمنان عليه السلام در سخنراني خود فرمود: «اي اهل كوفه! نيمه مردي، (21) بر همه شما پيشي گرفت». (22) توجّه حارث به سخنان امام عليه السلام سبب مراجعه مردم به وي شد. ابو اسحاق سبيعي مي گويد كه: امام عليه السلام خطبه اي خواند كه مردم از زيبايي و اوج كلام وي در عظمت خداوند، شگفت زده شدند. به حارث گفتم: آن را به خاطر سپرده اي؟ گفت: «نگاشته ام». پس بر ما املا كرد. آغاز اين خطبه چنين است: «الحمد الذي لا يموت ولا تنقضي عجائبه، لأنّه كل يوم في شأن من إحداث بديع لم يكن، الذي لم يلد فيكون في العزّ مشاركاً ولم يولد فيكون موروثاً هالكاً ... ». (23) همچنين اصبغ بن نباته، صحيفه اي داشته كه علي بن ابي طالب عليه السلام يا براي وي نوشته و يا اين كه املا كرده و اصبغ نوشته است كه در آن، وصيت پيامبر صلي الله عليه و آله در مورد لزوم تمسّك به اهل بيت عليهم السلام ذكر شده است. (24) جابر بن يزيد جُعفي نيز از راويانِ شيعي كوفي و از آن معدود علماي متقدّم حديث بود كه آنچه را مي شنيدند، به صورت مكتوب ثبت مي كردند. (25) ربيع بن سعد، ديده است كه جابر، نزد عبد الرحمان بن سابط در الواحي مي نوشت. (26) در دوران بعد نيز، ائمّه عليهم السلام اصحاب خود را به نوشتن تشويق مي كردند و راويان شيعي كوفه به اين امر، بسيار توجّه داشتند. امام صادق عليه السلام به ابوبصير فرمود: اكتبوا فانّكم لا تحفظون حتى تكتبوا. (27) در روايتى ديگر مي فرمايد: القلب يتّكل على الكتابة. (28) نيز مي فرمايد: احتفظوا بكتبكم فانكم سوف تحتاجون اليها. (29) در اثر همين امر بود كه نقل كرده اند كه زرارة بن اَعين، هرگاه نزد امام باقر يا امام صادق عليهما السلام مى رفت، لوحه اى نيز همراه خود مى بُرد تا پاسخ هاى آن بزرگواران را عيناً يادداشت كند. (30)

.

ب _ تصنيفات شيعيان در كوفه

1. كتاب هاي تفسير و علوم قرآن

1. كتاب هاي تفسير و علوم قرآندر ميان انواع كتب راويان كوفي در سه قرن نخست هجري، 31 عنوان، مربوط به تفسير و علوم قرآن است. از اين ميان، پانزده عنوان، كتاب التفسير و يك عنوان، تفسير الباطن است. كتاب اخير به علي بن حسّان بن كثير هاشمي نسبت داده شده كه از غُلات بوده و نجاشي، كتاب او را سراسر تخليط مي داند. (1) قابل توجّه است كه اين عنوان كتاب، تنها دو بار به كار رفته است: يكي، براي راوي مذكور و بار ديگر، براي محمّد بن اورمه قمي _ كه وي نيز از غُلات معرفي شده است _ . (2) كوفي بودن راوي ما تصريح نشده است؛ امّا با توجّه به اين كه عموي علي بن حسّان، عبد الرحمان بن كثير هاشمي، (3) كوفي و ضعيف است و علي بن حسّان از وي بسيار روايت مي كند، (4) مي توان دريافت كه وي، حداقل، در كوفه زندگي مي كرده يا منتسب به اين مكتب است. به نظر مي رسد كه عنوان «التفسير» در اغلب موارد، به معناي تفسير روايي است و اگر تفسير لغات و شرح واژه ها منظور بود، با عناويني همچون « تفسير غريب القرآن»، كه يكي از كتب ابان بن تَغْلب است، (5) به آن اشاره مي شد. علاوه بر كتاب تفسير غريب القرآن از ابان بن تغلب، درباره علوم مربوط به قرآن، پنج كتاب ديگر، شامل: كتاب الوقف و الابتداء، كتاب الهمز، وكتاب إعراب القرآن از محمّد بن حسن رواسي و (6) الشواهد من كتاب الله، و الناسخ و المنسوخ از حسن بن علي بن فضال فَطَحي (7) نوشته شده است. در موضوع فضايل قرآن و تلاوت سوره هاي آن نيز، هفت عنوان كتاب وجود دارد. جالب آن است كه بسياري از كتب تأليف شده در اين موضوع، مربوط به راويان بزرگ شيعي غير امامي است. افرادي همچون: ابو الجارود زيدي در تفسير القرآن، (8) علي بن ابي حمزه بَطائني واقفي در كتاب التفسير _ كه بيشتر آن را از أبو بصير نقل كرده _ ، (9) حسن بن علي بن ابي حمزه واقفي در فضائل القرآن، (10) حسن بن علي بن فضّال فَطَحي در الشواهد من كتاب الله و الناسخ و المنسوخ، علي بن حسن بن علي بن فضّال فطَحي در كتاب التفسير، (11) علي بن اسباط فطحي، _ كه از اين عقيده بازگشت _ در كتاب التفسير (12) و ابن عقده زيدي در كتاب تفسير القرآن وكتاب الجهر ببسم الله الرحمن الرحيم (13) . از آن جايي كه عدّه اندكي از راويان و فقيهان بزرگ امامي، همچون: هشام بن سالم، (14) حسن بن محبوب (15) و ابو حمزه ثمالي، (16) به نوشتن كتب تفسيري اقدام كرده اند، اين امر نشان مي دهد كه راويان غير امامي، بيشتر از اماميان به تفسير توجّه داشته اند. همچنين، سه كتاب با عنوان «تحريف» ديده مي شود: نخست، كتاب التنزيل من القرآن و التحريف، از علي بن حسن بن علي بن فضّال. وي با اين كه فطحي بوده، به گفته نجاشي، از فقيهان و ثقات كوفه است و روايت زيادي از پدرش نقل نكرده است. (17) كتاب ديگر، با عنوان التبديل و التحريف از محمّد بن حسن صيرفي است كه شيخ طوسي از آن نام برده است. (18) كتاب ديگري با همين عنوان نيز به علي بن احمد ابو القاسم كوفي نسبت داده شده است، با ذكر اين نكته كه راوي اخير، در سال 352 ق، وفات كرده است. وي، غالي و فاسد المذهب خوانده شده و به گفته نجاشي، اغلب كتاب هاي وي سراسر تخليط و فاسد است. (19) دو كتاب، يكي با عنوان كتاب التحريف و ديگري كتاب معاني الحديث و التحريف نيز، به احمد بن محمّد بن خالد برقي، منسوب است. وي اصالتاً كوفي است؛ ولي از اعضاي مكتب حديثي قم به شمار مي آيد. (20) همچنين، كتاب القرائات معروف به تحريف، از احمد بن محمّد بن سيار است كه راوي، بصري است و در زمره كوفيان به شمار نمي آيد. (21) شايان ذكر است كه تحريف را در اين موارد، نمي توان به معناي اعتقاد به تحريف الفاظ قرآن دانست؛ زيرا تحريف، به معناي اعمّ از تغيير در معنا و لفظ است. (22) در روايات، اين لفظ به دو معنا به كار رفته است: يكي اختلاف قرائات و اجتهاد در آن، مانند اين روايت امام صادق عليه السلام كه مي فرمايد: اصحاب العربية يحرّفون كلام الله عن مواضعه. (23) و ديگري به معناي تحريف معنوي، مانند روايت امام باقر عليه السلام كه مي فرمايد: وكان من نبذهم الكتاب أنّهم أقاموا حروفه و حرّفوا حدوده. (24) به هر حال، برخي از كتاب هاي نوشته شده توسط كوفيان نيز، شامل رواياتي است كه شبهه تحريف قرآن در آن وجود دارد، از جمله: تفسير ابو الجارود، و كتاب الاستغاثه از علي بن احمد كوفي، كه محدّث نوري در فصل الخطاب از آنها بهره برده است. (25)

.

2. كتاب هاي حديث و علوم مربوط به آن

يك. كتاب، اصل، نوادر

سه. كتاب هاي رجال و مشيخه

سه. كتاب هاي رجال و مشيخهپيش از كتب اربعه رجالي شيعه و در زمان ائمّه عليهم السلام، كتاب هايي در خصوص رجال حديث نوشته شده كه متأسّفانه به دست ما نرسيده اند و در كتب فهرست نگاري نيز، توضيح چنداني در مورد آنها ذكر نشده است. براي راويان كوفي، هجده كتاب، با عنوان: الرجال يا تاريخ الرجال را مي توان نام برد، از جمله: احمد بن علي بن محمّد علوي عقيقي، (1) جعفر بن عبد الرحمان كاهلي، (2) حميد بن زياد دهقان، ابو يعلي، (3) حمزة بن قاسم بن علي عبد الله بن جبله كِناني، (4) علي بن حسن بن علي بن فضّال، محمّد بن عيسي بن عبيد بن يقطين، (5) محمّد بن حسن بن علي محاربي، (6) موسي بن قاسم بن معاويه بجلي (ملقّب به مجلّي). (7) براي ابن عُقْدَه، به تنهايي، نُه عنوان كتاب، در مورد راويان ذكر شده است: التاريخ و هو في ذكر من روي الحديث من الناس كلهم العامة و الشيعة و أخبارهم _ خرج منه شيء كثير ولم يتمّه _ ؛ من روى عن امير المؤمنين عليه السلام و مسنده؛ من روى عن الحسن والحسين؛ من روى عن علي بن الحسين عليهما السلام و اخباره؛ من روى عن ابي جعفر محمّد بن علي عليهما السلام و اخباره؛ من روى عن زيد بن علي و مسنده، و هو كتاب من روى عن جعفر بن محمّد عليهما السلام؛ الشيعة من اصحاب الحديث؛ من روى عن فاطمة( من اولادها. در مورد دو راوي، كتبي با اين عنوان ذكر شده: كتاب النوادر عن الرجال (ابان بن محمّد بجلي معروف به سِنْدي بزّاز) (8) و كتابه عن الرجال (حسن بن حسين سكوني). (9) در اين جا دو فرض مطرح است: يكي اين كه «عَن» به معناي «از» باشد، چنان كه در اسناد شايع است؛ يعني، رواياتي كه راوي با واسطه نقل كرده است كه در اين صورت، اين كتاب ها كتاب رجالي به معناي سرگذشت راويان نيست؛ ديگر اين كه، «عَن» به معناي «درباره» باشد كه در اين حالت، محتواي اين كتب، شرح حال رجالي راويان است. همچنين، ابو علي احمد بن محمّد بن عمّار كوفي، (10) كتابي با عنوان الممدوحين و المذمومين داشته، و نيز احمد بن ابراهيم بن ابي رافع، كتابي با عنوان الضعفاء في تاريخ الأئمّة عليهم السلام نگاشته است. (11) علاوه بر آن، دو كتاب با عنوان المشيخه براي راويان كوفي نام برده اند: نخست كتاب حسن بن محبوب _ كه يك بار توسّط ابو جعفر احمد بن حسين اودي و بار ديگر به دست داوود بن كوره قمي باب بندي شد _ و ديگر، (12) كتاب ابو محمّد جعفر بن بشير بجلي وشّاء (م208 ق) _ كه مانند كتاب حسن بن محبوب، ولي كوچك تر از آن بوده است _ . (13)

.

چهار. كتاب هاي طرق روايات، قرب الأسناد و مسانيد

چهار. كتاب هاي طرق روايات، قرب الأسناد و مسانيدكتب طرق روايات، از ديگر كتاب هايي است كه برخي از راويان، به نگارش آنها اهتمام داشته و بدين روش، اسناد بسياري از روايات را حفظ كرده اند. ديديم كه ابن عُقْدَه، بيشترين اهتمام را به نگارش اين نوع از كتب داشته است. براي اين راوي بزرگ، هفت عنوان كتاب در اين مورد، ذكر شده است: الولاية و من روى غدير خم؛ من روى عن علي عليهما السلام انه قسيم الجنة و النار؛ الطائر؛ حديث الراية؛ ذكر النبي صلي الله عليه و آله و الصخرة و الراهب و طرق ذلك؛ طرق تفسير قول الله(: (انما انت منذر ولكل قوم هاد)؛ طرق حديث النبي صلي الله عليه و آله لعلي عليه السلام: انت منّي بمنزلة هارون من موسى. قرب الأسناد، نوعي ديگر از كتب روايي است كه محدّث در آن، روايات را با كمترين تعداد راوي، به معصوم مي رسانَد. اين كتاب ها در ميان اهل سنّت به «عوالي» مشهور است. ابن معمر (1) ابو الحسين كوفي و محمّد بن عيسي بن عبيد، (2) دو راوي كوفي هستند كه كتاب قرب الأسناد را نوشته اند. محمّد بن عيسي، كتابي نيز با عنوان بعد الأسناد داشته كه ظاهراً بر خلاف قرب الأسناد است. همچنين برخي راويان، به جمع آوري مسانيد ديگر راويان و محدّثان بزرگ دست يافته اند كه از آن جمله است: أخبار أبي حنيفة و مسنده و مسند عبد الله بن بكير بن أعين از ابن عُقْدَه.

.

پنج. كتاب هاي مسائل حديثي

پنج. كتاب هاي مسائل حديثيبه دليل دسترسي نداشتن بسياري از راويان به ائمّه عليهم السلام (بخصوص پس از شهادت امام صادق عليه السلام)، راويان پرسش هاي خود را به صورت مكتوب نزد ائمّه عليهم السلام مي فرستادند و جواب مي گرفتند و بدين ترتيب كتب «مسائل»، پديد آمد. يكي از محقّقان معاصر در مقاله اي، 54 كتاب مسائل را برشمرده است كه به ترتيب ائمّه عليهم السلام، آمار آن چنين است: از امام باقر و امام صادق عليهما السلام، هفت مورد؛ از امام كاظم عليه السلام، پنج مورد؛ از امام رضا عليه السلام، بيست و يك مورد؛ از امام جواد عليه السلام، يك مورد؛ از امام هادي عليه السلام، هفت مورد؛ از امام حسن عسكري عليه السلام، سه مورد؛ از امام عصر عليه السلام، يك مورد؛ بدون ذكر امام، هشت مورد. بر اساس اين بررسي، از هر راوي، تنها يك كتاب مسائل گزارش شده و تراكم اين كتب در عصر امام رضا عليه السلام و دوران امام هادي عليه السلام بيشتر است. (1) البته همه اين كتاب ها در كتب رجال، نيامده اند و مؤلّف، برخي از آنها را از كتب حديثي جستجو كرده است. با اين حال، سهم راويان كوفي، 21 كتاب و بدين ترتيب است: محمّد بن قيس بجلي، (2) مسائلي از امام باقر عليه السلام داشت. محمّد بن مسلم الأربع مائة مسألة في أبواب الحلال والحرام از امام باقر و امام صادق عليهما السلام كه (3) با تعبير «عن أحدهما»، داشته است. حمّاد بن عيسي جُهَني، (4) عبيد الله بن علي حلبي (5) و ابو جعفر محمّد بن حسين بن ابي الخطّاب زَيات هَمْداني (م 262 ق) (6) كتاب هاي خود را با پرسش هايي كه از امام صادق عليه السلام به عمل آورده بودند، نگاشتند. حسن بن علي بن يقطين (7) و صفوان بن يحيي، (8) از امام كاظم عليه السلام كتاب مسائل داشتند. احمد بن محمّد بن ابي نصر بَزَنطي، محمّد بن ابي عُمَير، (9) حسن بن جَهْم بن بُكَير، (10) حسن بن علي وشّاء، (11) احمد بن عمر بن حلّال، (12) صباح بن نصر هندي، (13) معاوية بن سعيد (14) و محمّد بن سنان زاهري، (15) از امام رضا عليه السلام كتاب مسائل داشتند. يعقوب بن اسحاق سِكّيت، مسائلي از امام جواد عليه السلام داشت. (16) ايوب بن نوح بن درّاج (17) و داوود بن مافِنّه صِرمي (18) نيز مسائلي نزد امام هادي عليه السلام فرستادند. محمّد بن سليمان بن حسن ابو طاهر زُراري (237_ 301 ق) (19) مسائلي نزد امام حسن عسكري عليه السلام فرستاده بود. و سرانجام، حسين بن مهران سَكوني، (20) و محمّد بن فضيل بن كثير صيرفي اَزْدي (21) نيز دو كتاب مسائل داشتند. بنا بر اين، مجموع اين كتاب ها به 24 مورد مي رسد.

.

3. كتاب هاي تاريخ، اخبار و سيره پيامبر صلي الله عليه و آله و ائمّه عليهم السلام

دو. كتاب هاي سيره و اخبار پيامبر صلي الله عليه و آله

دو. كتاب هاي سيره و اخبار پيامبر صلي الله عليه و آلهبرخي از اخباريان كوفه، به نگارش تاريخ، سيره و جنگ هاي پيامبر صلي الله عليه و آله اقدام كردند كه طبق بررسي هاي موجود، اين كتب، بالغ بر نه مورد است: ابان بن عثمان، كتاب بزرگي داشته كه در آن، موضوعات: مبتدا (يعني آغاز نبوت)، مغازي، مبعث، وفات پيامبر صلي الله عليه و آله، سقيفه، و ردّه (جنگ هاي ارتداد) گرد آمده بود. (1) ابو مخنف لوط بن يحيي ازدي، (2) و ابن ابي عمير، (3) كتاب المغازي را نوشتند. ابراهيم بن محمّد ثقفي، در اين زمينه، سه كتاب داشت: المبتدأ، السيرة و المغازي. (4) حسين بن محمّد بن علي ازدي، از سيره نويسان ثقه شناخته شده؛ (5) كه كتابي با عنوان الوفود علي النبي داشته است. منذر بن محمّد قابوسي، شاگرد و راوي از حسين بن محمّد، كتابي با عنوان مشابه، وفود العرب إلي النبي نوشته بود. (6) احمد بن محمّد بن علي، صاحب كتاب الممدوحين و المذمومين، كتاب أخبار النبي صلي الله عليه و آله را داشت.

.

سه. كتاب هاي مربوط به امير مؤمنان علي عليه السلام

سه. كتاب هاي مربوط به امير مؤمنان علي عليه السلامراويان كوفي، به دليل تشيع و علاقه به اميرمؤمنان عليه السلام، و حضور ايشان در كوفه، در اين زمينه، كتاب هاي بسياري نوشتند. برخي ديگر نيز در مورد زندگي ايشان، از تولّد تا شهادت، به نگارش كتاب پرداختند: وهب بن وهب ابو البَختري، (1) كتابي با نام مولد امير المؤمنين داشت. علي بن عبد الله بن محمّد خديجي، كتابي درباره كارهاي امير مؤمنان عليه السلام با نام الصِّفينيات و الكوفيات نوشته بود كه ظاهراً به سيره آن حضرت در جنگ صفّين و كوفه اختصاص داشت. اين كتاب، به گفته نجاشي، پر از اضافات و دروغ است. (2) ابراهيم ثقفي نيز كتاب بيعة علي عليه السلام را نوشت. درباره شهادت آن حضرت نيز چند نفر، كتاب مقتل امير مؤمنان عليه السلام را نوشته اند: ابراهيم ثقفي، جابر بن يزيد جُعفي، ابو مِخْنف، و هشام كَلْبي. همچنين معاوية بن عمّار دُهْني، كتابي با عنوان مزار امير المؤمنين عليه السلام (3) را نوشت. درباره فضايل اميرمؤمنان عليه السلام، حسن بن علي بن ابي حمزه و حسن بن علي طاطري كوفي، (4) كتاب نوشتند. كتب ديگري نيز با عنوان مطلق المناقب و الفضائل، به دست راويان كوفي نوشته شده كه با توجّه به علاقه فراوان كوفيان به امام علي عليه السلام، دست كم تعدادي از آنها در فضايل ايشان بوده است. ابان بن تَغْلب، نصر بن مزاحم (5) و احمد بن ابراهيم بن ابي رافع، (6) از زمره اين مؤلّفان بوده اند. عدّه اي نيز، خطبه هاي امام علي عليه السلام را جمع آوري كردند كه عبارت اند از: ابراهيم بن محمّد ثقفي، ابراهيم بن سليمان نِهْمي، اسماعيل بن مهران سَكوني (7) و زيد بن وهب جُهني. (8) قضاوت هاي آن حضرت را نيز، ابو نصر محمّد بن قيس اسدي (9) و عبد الله بن احمد بن عامر (10) گرد آوردند. در مورد جنگ هاي امام علي عليه السلام (جمل، صفّين و نهروان) اين افراد، كتاب نوشته اند: ابان بن تغلب، ابو مِخْنف، نصر بن مزاحم مِنْقَري، منذر بن محمّد قابوسي و ابراهيم ثقفي. بنا بر اين، مجموع كتاب هاي مربوط به امير مؤمنان عليه السلام به 23 مورد مي رسد.

.

چهار. كتاب هاي مربوط به حضرت خديجه و فاطمه عليهما السلام

هفت. كتاب هاي با موضوع غيبت امام و ملاحم آخر الزمان

هفت. كتاب هاي با موضوع غيبت امام و ملاحم آخر الزماندر اين باره، كتاب هايي با عنوان الغيبة، از ابراهيم بن صالح اَنماطي، (1) حسن بن علي بن ابي حمزه، فرزندش علي بن حسن بن علي، حسن بن محمّد بن سماعه، عبد الله بن جبله و علي بن عمر اعرج، (2) به ثبت رسيده است. جالبْ آن است كه اغلب اين افراد از واقفه هستند و به احتمال قوي، اين كتاب ها درباره امام غايب، از ديد مذهب آنها بوده و نه امام دوازدهم، از ديد شيعيان امامي. البته بدين امر تصريح نيز شده است، مثلاً نجاشي درباره عبد الله بن جبله مي نويسد: «وله كتاب الصفة في الغيبة علي مذهب الواقفة». يك كتاب الغيبة نيز به عبّاس بن هشام ناشري اسدي، (3) نسبت داده شده است. البته به كوفي بودن اين راوي، تصريح نشده است؛ امّا با توجّه به قبيله وي (اسد)، احتمال كوفي بودن ايشان زياد است. محمّد بن عيسي بن عبيد، كتاب التوقيعات و حسن بن علي بطائني نيز كتابي با نام القائم الصغير را داشته اند. برخي نيز كتاب هاي الفتن و الملاحم نوشتند. اين دو عنوان، به هم نزديك بوده و اغلب به معناي حوادثي است كه از قبل پيش بيني مي شود؛ ولي مي تواند به معناي عامّ تاريخ نيز باشد. افرادي چون: حسن بن علي بن ابي حمزه، حسن بن علي بن فضّال، اسماعيل بن مهران سَكوني، علي بن ابي صالح، جعفر بن محمّد بن مالك فزاري كوفي (4) و حسن بن محمّد بن سماعه ، در اين زمينه كتاب داشتند. با توجّه به مذهب اين راويان _ كه اغلب از واقفه و فطحيه و غير امامي هستند و نيز در علم تاريخ به معناي عامّ آن متخصّص نبودند _ ، اين نظر تقويت مي شود كه اين كتاب ها مربوط به حوادث پيش بيني شده در جهت پشتيباني از مذهب راوي بوده است. همچنين، متني با عنوان ما يكون عند ظهور المهدي، به مفضّل بن عمر منسوب است. اين متن كه در الهداية الكبري و با تفاوت هايي در مختصر البصائر آمده است، درباره اوضاع عالَم در زمان ظهور مهدي (عج) و اقدامات ايشان است. (5) جمع كتاب هاي مربوط به غيبت و ملاحم، بالغ بر شانزده مورد است.

.

هشت. كتاب هاي اخبار مربوط به حوادث دوران خلفا و فتوحات

1. كتاب هاي فقهي

يك. ابواب عباداتكتاب الطهارة: دو مورد كتاب الطهارة _ كه گاهي با عنوان الطهور نيز از آن ياد مي شود _ ، از ادريس بن فضل خَوَلاني و حسن بن محمّد بن سماعه؛ يك عنوان المياه، از عثمان بن عيسي كلابي؛ سه عنوان الحيض، از علي بن سماعة حضرمي، محمّد بن محمّد سكوني و معاوية بن عمار؛ دو عنوان الحيض و النفاس، از علي بن حسن طاطري و علي بن حسن بن علي بن فضّال؛ سه عنوان الجنائز، از حسن بن محمّد بن سماعه، علي بن حسن بن علي بن فضّال و ابراهيم ثقفي؛ پنج عنوان الوضوء (كه به دليل اختلافي بودن، جايگاه ويژه اي دارد)، از علي بن حسن بن علي بن فضّال، صفوان بن يحيي، احمد بن حسن بن علي و عبد الله بن مغيره؛ يك عنوان الدفائن، از ابراهيم بن سليمان نهمي. مجموع اين كتاب ها هفده مورد است. كتاب الصلاة: عنوان كتاب الصلاة، براي بيست نفر از اصحاب كوفي ائمّه عليهم السلام به كار رفته است كه بيشترين نوع كتب فقهي است. همچنين، محمّد بن احمد بن خاقان نَهْدي، علي بن حسن طاطري و حسن بن محمّد بن سماعه، كتاب المواقيت في الصلاة داشته اند. علي بن حسن طاطري و حسن بن محمّد بن سماعه، كتابي با عنوان القبله را نوشته اند. براي حسن بن محمّد بن سماعه، كتاب السهو نيز عنوان شده است. بنا بر اين، كتب مربوط به صلات، به 26 مورد مي رسد. كتاب الزكاة: هفت مورد كتاب الزكاة از: علي بن ابي حمزه بطائني، عبد الله بن جبله كِناني، عبد الله بن مغيره، صفوان بن يحيي، علي بن حسن بن علي بن فضّال، حمّاد بن عيسي و محمّد بن عيسي بن عبيد، موجود است. دو عنوان كتاب الفطرة، از علي بن حسن طاطري و عبد الله بن جبله، مجموع كتب مربوط به مبحث زكات را به نه مورد مي رساند. كتاب الخمس: از ميان راويان كوفي، علي بن حسن بن علي بن فضّال و حميد بن زياد دهقان، كتاب الخمس داشته اند. كتاب الصوم (الصيام): سه راوي كوفي، از اين نوع كتاب هاي فقهي نوشته بودند: صفوان بن يحيي، محمّد بن ابي عمير، و علي بن حسن بن علي بن فضّال. كتاب الحجّ: درباره موضوع حج، كتاب هاي زيادي نوشته شده كه برخي نيز از ملحقات اين مبحث به شمار مي آيند. راويان كوفي، دوازده عنوان كتاب الحج داشته اند. همچنين، در مورد ثواب و فضايل حج، راوياني چون: عبيد الله بن احمد نَهيك نخعي، حسن بن علي وشّاء، معاوية بن وهب بجلي و ابن ابي عمير، كتاب داشته اند علي بن حسن بن علي بن فضّال نيز كتابي با عنوان العقيقه نوشته است. بنا بر اين در موضوع حج، مجموعاً هفده مورد كتاب در كوفه نوشته شد.

.

1. كتاب هاي دعا و زيارات (مزار) و ثواب اعمال

1. كتاب هاي دعا و زيارات (مزار) و ثواب اعمالراويان كوفي، در مجموع، شانزده كتاب در دعا، ثواب اعمال و زيارت نوشته اند. اين راويان، عبارت اند از: حميد بن زياد دهقان، علي بن حسن بن فضّال، محمّد بن عبّاس بن عيسي، معاوية بن عمّار، ابراهيم بن سليمان نِهْمي، كه در باب دعا نوشته اند؛ محمّد بن عيسي بن عبيد كه در ثواب اعمال كتاب نوشته است؛ حسن بن معلي بن فضل كوفي، داود بن كثير رقي، حسن بن محمّد بن سماعه، علي بن اسباط، يونس بن علي قطان، كه در موضوع زيارات نوشته اند؛ معاوية بن عمّار كه در زيارت امير مؤمنان عليه السلام كتاب داشته است؛ محمّد بن ابي عمير، معاوية بن عمّار، مفضّل بن عمر و ابو بصير اسدي يحيي بن قاسم نيز كتاب يوم و ليله داشته اند، كه ظاهراً مربوط به اعمال و ادعيه اوقات مختلف روز است.

.

2. كتاب هاي در موضوع اخلاق، آداب، زهد و موعظه

دو. كتاب هاي در موضوع نبوّت

دو. كتاب هاي در موضوع نبوّتدر موضوع نبوّت، حسن بن موسي خشّاب و علي بن حسن بن علي بن فضّال، (1) كتاب الأنبياء را نوشته بودند. احمد بن يحيي اودي صوفي، كتاب دلائل النبي را نوشت كه جعفر بن مالك فزاري، از او روايت مي كرد. (2) علي بن حسن بن فضّال و وهب بن وهب ابو البَختري _ (3) كه راوي كذّاب معرفي شده است _ ، كتاب صفات النبي نوشته بودند. و سرانجام متكلّم شيعي، هشام بن سالم، كتاب المعراج را نوشته بود. (4)

.

سه. كتاب هاي در موضوع امامت و ولايت

پنج. كتاب هاي ايمان و كفر

نه. كتاب هاي مطاعن و مثالب

نه. كتاب هاي مطاعن و مثالبدر موضوع مثالب _ كه ظاهراً كوفه از شهرهاي پر تأليف در اين زمينه است _ ، دست كم ده كتاب، به راويان كوفي منسوب است. مورّخ و نسب شناس بزرگ، هشام كلبي، دو كتاب مثالب بني اُميه و مثالب ثقيف را نوشته بود. ديگر مورّخ كوفي، محمّد بن سلمه يشكري، كتابي با عنوان النواقل من العرب در موضوع مثالب داشت. به عبيد الله بن احمد نَهيك نَخَعي و علي بن حسن بن علي بن فضّال نيز كتاب المثالب نسبت داده شده است. احمد بن علي علوي عقيقي، راوي ساكن مكّه و ناقل روايات كوفيان، كتابي با عنوان مثالب الرجلين و المرأتين داشته است. عبّاس بن هشام ناشري (م 220 ق)، كتابي در مثالب داشت كه آن را خالدات فلان و فلان ناميده بود. (1) احمد بن ابراهيم بن ابي رافع _ كه بيشتر كتب وي در فضايل و مناقب است _ ، كتابي با عنوان السرائر داشته كه در مثالب بوده است. ابراهيم ثقفي نيز كتاب مشهور خود با عنوان كتاب المعرفة را در موضوع مناقب و مثالب تأليف كرد. سرانجام، علي بن احمد كوفي، كتاب البدع المحدّثة را نوشت كه اين كتاب، موجود است و با نام الاستغاثة، چاپ شده است.

.

ده. كتاب هاي نقض و ردّ بر عقايد و افراد

دوازده. كتاب هاي مجالس و امالي

2. كتاب هاي طبّي و طبيعيات

ج _ مكتوبات به يادگار مانده از كوفيان

1. كتاب هاي برجاي مانده تا سده چهارم

دو. كتاب «المعراج» هشام بن سالم

دو. كتاب «المعراج» هشام بن سالمتصريح كننده: علي بن ابراهيم قمي (زنده تا تاريخ 329 ق) به احتمال بسيار، اين، همان متني است كه علي بن ابراهيم در تفسير خود با واسطه ابن ابي عمير، از هشام نقل كرده است. (1)

.

سه. كتاب «الصوم» حسين بن سعيد كوفي اهوازي

2. كتاب هاي برجاي مانده تا سده پنجم

چهار. كتاب حذيفة بن منصور