ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

كنگره عرضه مى شوند، از اين قرارند: يك . مجموعه آثار كنگره 20 جلد دو . ويژه نامه هاى مجلات 4 مجلّه سه . خبرنامه كنگره 4 شماره چهار . لوح فشرده متن تفسير ابوالفتوح و مجموعه آثار كنگره فهرست مجموعه آثار كنگره كه به صورت مكتوب در بيست مجلّد عرضه مى گردد، در نُه حوزه، بدين شرح است: 1 . مجموعه مقالات كنگره4 جلد 2 . شناخت نامه ابوالفتوح رازى 3 جلد 3 . تصحيح كتاب «تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى» تأليف دكتر عسكر حقوقى3 جلد 4 . نمايه موضوعى و فهرست هاى فنّى تفسير ابوالفتوح رازى3 جلد 5 . پژوهش نامه تفسير ابوالفتوح رازى1 جلد 6 . زندگى نامه ابوالفتوح رازى1 جلد 7 . مأخذشناسى ابوالفتوح رازى و تفسير وى1 جلد 8 . حواشى علاّمه شعرانى بر تفسير ابوالفتوح2 جلد 9 . بازنويسى داستان هاى تفسير ابوالفتوح2 جلد تفسير ابوالفتوح، حاوى داستان هاى بسيار است كه مرحوم دكتر عسكر حقوقى، اكثر آنها را در يك جلد در كتاب خود آورده است. با توجّه به سازندگى داستان، مجموعه اى از اين قصه ها كه حاوى مطالب اخلاقى و معنوى (بويژه در

.

ص: 9

ضمن شرح احوال پيامبران و پيشوايان دينى) است، گزينش و براى استفاده بهتر جوانان، با ادبياتى امروزين، بازنويسى شده است. اين مجموعه در دو جلد رقعى عرضه مى گردد. *** در پايان، از همه فرهيختگان و انديشه مندان، سازمان ها و نهادهاى علمى _ پژوهشى و دست اندركاران امور اجرايى كه در به ثمر رسيدن اين همايشْ سهم داشته اند، سپاس گزارى مى شود، و بويژه از: توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه علمى _ فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياست گذارى و شوراى علمى كنگره، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، مديران عالى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، مديران و محققان مركز تحقيقات دارالحديث ، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، دانشكده علوم حديث. مه_دى مه_ري_زى دبير كميته علمى تابستان 1384

.

ص: 10

. .

ص: 11

ص: 12

قرن هاى اوليه اسلام از عربستان به نيشابور مهاجرت كرده اند و بعدها بازماندگان آنان در رى اقامت گزيدند و جمال الدين نيز در سده ششم از هجرت در رى به دنيا آمد و رشد كرد. متأسفانه جز نام چند تن از استادان حديث و نيز برخى شاگردانِ مؤلف، اطلاع ديگرى از چند و چونِ زندگى او نداريم. درباره تفسير بيست جلدى او، پژوهش هاى بسيارى به انجام رسيده كه جويندگانش مى توانند گردآمده همه آنها را در مجموعه كاملى كه همزمان با برگزارى كنگره ابوالفتوح رازى، انتشار يافته است، مشاهده كنند. امّا از آن همه مطالب و پژوهش هاى ارزنده، مى توان فى الجمله به اين جمله هاى خلاصه شده بسنده كرد كه: تفسير ابوالفتوح رازى با توجّه به حجم عظيم آن و نيز با عنايت به اينكه به زبان فارسىِ منطقه رى (در قرن ششم) نوشته شده است، دربردارنده نكات بسيار مهم تفسيرى، فقهى، روايى و كلامى است كه هر يك در جاى خود مورد بررسى قرار گرفته است. اين كتاب همچنين اشعار فراوانى را به زبان عربى و فارسى در خود جاى داده است. اشعار عربى بيشتر جهت استشهاد (شاهد آوردن براى مبحثى لُغوى يا...) به كار رفته اند و اشعار فارسى بيشتر جهت تقريب به ذهن و تلطيف مبحث. با توجّه به اينكه مفسّر ما در قرن ششم، از شعرِ شاعرانِ معروفِ پيش از خود (يعنى شاعران قرون چهارم تا پايان قرن پنجم) سود جسته است و از سوى ديگر اطلاعات ما فارسى زبانان درباره شاعران آن قرون، بسيار اندك است، هر بيت و هر مصراعِ ذكر شده در اين اثر، مى تواند راهگشاى برخى ابهام هاى ادبى مربوط به آن دوره باشد. همچنين نثر ساده كتاب كه گاه به

.

ص: 13

ندرت به صنايع ادبى آغشته مى شود (و اصطلاحا آن را «سبك بينابين» مى نامند)، منبع بسيار گرانبهايى جهت مطالعات سبك شناسانه و واژه شناسى است. بسيارى از كاربردهاى نحوى و نيز صرفى (بويژه در مورد كاربرد اَفعال)، ضمن اشتراك با ساير كتب علمى اين دوره، ويژگى هاى منطقه اى و بومى دارد و نشانگر لهجه محلىِ رازى است كه در پهلَوىِ شمالى و ولايات اطرافِ رى و شهميرزاد و سنگسر و... معمول بوده و هست. (1) طرح مباحث نحوى، صرفى و لغت شناسىِ عربى نيز كه در اين اثر همراه با استدلال هاى اديبانه و روشنگرى هاى ماهرانه، صورت گرفته است، براستى در فهم بهتر سخنِ وحى و اعجاز بلاغىِ آن، به خواننده كنجكاو كمك هاى شايان توجّه مى كند. براى نمونه بخش كوتاهى از نوشته اين مفسر را درباره نام هاى مراحل زندگى آدمى كه حاكى از تسلّط كامل او بر لغت عربى و دقايق آن است، ببينيد: ... آن گه چون ولادت او نزديك شود «جنين» گويند او را، چون بزايد «وليد» گويند او را، چون شير خورَد «رضيع» گويند او را، چون از شيرش باز كنند «فطيم» گويند او را، چون مهترك شود «صبىّ» گويند او را، چون بزرگ شود «يافع» گويند او را، چون برتر شود «ناشى» گويند او را، چون تمام باليده شود «مترعرع» گويند. چون از آن حالت درگذرد «حَزَوَّر» گويند او را، چون به

.

ص: 14

حُلم نزديك شود «مُراهق» گويند او را، چون به حُلم رسد «مُحتلم» گويند او را. آن گه «بالغ» گويند او را، چون مرد شود آن گه «اَمْرَد» گويند، چون شارب سبز كند «طارّ» گويند او را، چون آغازِ محاسن كند «باقِل» گويند او را. چون ستبر شود «مُسْبَطَّر» گويند او را... آن گه چون خط دارد «مختطّ» گويند او را، چون پيوسته كند «مجتمع» گويند، چون تمام در آرد «صُمُّل» گويند...، آن گه «مستوىّ» گويند او را ميان سى ساله و چهل سال، آن گه «مُصْعِد» گويند و «شابّ» جامع بُوَد اين اسماء را. چون آغاز سپيدى كند «مُلَهْوِر» گويند او را، چون آميخته شود «اشمط» گويند، آن گه «كهْل» گويند، چون پير شود «اَشْيَب» گويند، آن گه «شيخ» گويند. آن گه «حوقَل» گويند، پس «همّ»، آن گه «هَرِم»، آن گه «خَرِف»، آن گه چون بميرد «ميّت». (1) امّا آنچه بيش از همه در اين اثر، حائز اهمّيت است، نگاه واقع بينانه و به دور از غلوّ و مبالغه نويسنده به مطالبى است كه مفسران پيش از او، درباره مباحث مختلف تفسيرى و نيز داستانِ زندگى پيامبران گفته و نوشته اند . مؤلف با حفظِ احترامى كه براى راويان و روايت هاى ايشان قائل است، و با علم كامل به درجه سنديّت آن روايات، پس از نقل پاره اى از آنها، با احترام و

.

ص: 15

ادب بسيار، برخى از گفته هاى مشهور درباره پيامبران را نامقبول و مطرود مى داند و دلائل خود را نيز ذكر مى كند. آنچه اين مفسّر در پردازش داستان هاى پيامبران انجام داده است، كاملاً با انگيزه هاى اصلى براى ذكرِ قصص و عبرت آموزى از آنها، مطابقت دارد؛ چرا كه مى دانيم آدمى از ديرباز براى تفهيم بهتر و ماندگارترِ انديشه هاى خود و نيز براى پذيرش آسان تر بايدها و نبايدهاى دينى و عرفى، از قالب داستان و حكايت بهره مى گرفته است و اين فراورده هاى داستانى را گاه به نثر و گاه به صورت منظوم، از نسلى به نسل ديگر انتقال داده است. بى شك آنچه خواننده داستان هاى پيامبران در لابه لاى گفتار و كردار اين بزرگمردان مى خواند، خواسته و ناخواسته او را به مرام و آيين دينى دعوت مى كند و چنين فراخوانى غير مستقيم و با بهره گيرى از شيوه هاى هنرى، مقصودى اصلى در قرآن كريم و به تَبَع آن در تفاسير قرآنى بوده است. آنچه اينك فرا روى شماست، گزيده اى است باز نوشته از تفسير روض الجنان و روح الجنان معروف به تفسير ابوالفتوح رازى كه تنها داستان پيامبران را _ آن گونه كه در جاى جاىِ تفسير آمده _ در خود جاى داده است. به ديگر بيان، در اين بازنويسى بخش هاى ويژه اى از تفسير ابوالفتوح رازى كه به زندگانى پيامبران و سرنوشت ايشان مربوط بوده، از مواضع مختلف تفسير و بر مبناى اثرى كه ساليان پيش مرحوم دكتر عسكر حقوقى به انجام رسانده بود، (1) يك جا گرد آمده و به زبانى ساده و نزديك به فهم و زبان امروزيان برگردانيده شده است.

.

ص: 16

اگر چه پيش از اين گفتيم كه نثر اين تفسير، ساده و آزاد از قيودِ تكلّف است، امّا بايد توجّه داشت اين سادگى نسبت به ساير نثرهاى قرن ششم سنجيده مى شود. يعنى نبايد گمان برد كه نثر ساده قرنِ ششم هجرى، با ويژگى هاى سبك شناسانه آن دوره و آن منطقه، و نيز فاصله زمانىِ بسيار طولانى كه ميان ما و زبانِ آن دوره افتاده است، همچنان براى خواننده امروزى، كاملاً مفهوم خواهد بود. به همين دليل است كه ما، اكنون نثرهاى ساده و مُرسلى همچون تاريخ بلعمى، قابوس نامه، سفرنامه ناصرخسرو و... را در كلاس هاى دانشگاهى و به كمك استاد ادبيات مى خوانيم. در مجموعه حاضر نيز آنچه به ما جسارتِ بازآفرينى بخش هايى از تفسير ابوالفتوح را بخشيد، همين انگيزه ساده تر ساختن متن و بيرون آوردنِ جامه كهنگى از عبارات و مفاهيمِ متن بوده است. در اين ساده سازى سعى بر آن بوده تا حتى المقدور اصالت متن و زيبايى توأم با سادگى آن دست نخورده باقى بماند و تنها عباراتى بازگردانيده شود كه براى خواننده امروزى، ناآشنا يا نامفهوم باشد. واژگانى از متن كه نياز به مراجعه به فرهنگ لغت داشته، در همان متن، معادل امروزى يافته است و تنها برخى واژگان يا اصطلاحات و يا نام هاى خاص، در پاورقى توضيح داده شده است. در ابتدا تصميم بر آن بود كه همه داستان هاى مربوط به پيامبران در مجموعه اى شامل چند جلد بازنويسى شود، امّا در مراحل بعد ترجيح داده شد تا گزينشى در ميان اين داستان ها انجام پذيرد و تنها برخى از آنها، بازنويسى شود. با اين اميد كه در صورت مقبوليت، آغازى باشد براى كارهايى ديگر در اين زمينه.

.

ص: 17

در همين جا بايد از زحمت هاى خانم ها: عابدينى، فضلى و ناجى كه در مراحل مختلف بازنويسى، به اين مجموعه يارى رساندند، تشكّر و قدردانى كنم همچنين سپاس خود را دريغ نمى دارم از دست اندركاران كميته علمى كنگره ابوالفتوح رازى كه انگيزش اصلى و فراهم آوردن مقدمات لازم مرهون همّت ايشان بوده است. محمّدرضا موحّدى تابستان 1384

.

ص: 18

. .

ص: 19

داستان يوسف .

ص: 20

. .

ص: 21

ص: 22

من ندارم؟ براى من نيز از خدا عصايى بخواه. يعقوب دعا كرد و خداوند متعال دعايش را اجابت كرد و جبرئيل را با عصايى از زبرجد سبز بهشتى فرستاد. شبى يوسف عليه السلام در خواب ديد كه او و برادرانش عصاى خود را به زمين فرومى كنند. ناگهان عصاى او شروع به روييدن مى كند و چنان رشد مى كند كه سر به آسمان مى سايد و تا كرانه هاى افق شاخ و برگ مى گستراند، اما عصاى برادران همچون چوب خشكى بر جاى مانده است. ناگاه باد تندى مى وزد و عصاى برادران را از جاى مى كند و به دريا مى اندازد اما عصاى يوسف يا همان درخت تناور همچنان بر جاى مى ماند. يوسف هراسان از خواب برخاست. يعقوب عليه السلام گفت: نور چشمم، چه شده است؟ يوسف عليه السلام خواب خود را براى پدرش تعريف كرد. يعقوب عليه السلامگفت: اى پسر راحيل (1) ، خواب خوبى ديده اى و تعبيرش اين است كه تو بزرگ و سيد ما خواهى شد و بر همه ما برترى خواهى يافت. برادران يوسف هم اين داستان را شنيدند و از او كينه به دل گرفتند. در قصه يوسف و يعقوب عليهماالسلام آورده اند كه يوسف خواب عصا را در هفت سالگى و خواب خورشيد و ماه و ستارگان را در دوازده سالگى ديده است. از آن پس يعقوب لحظه اى چشم از يوسف برنمى داشت و شب ها هم او را نزد خود مى خواباند. شبى _ كه گفته اند شب جمعه بوده است _ يوسف در خواب ديد كه يازده ستاره، و ماه و آفتاب از آسمان نزد او آمدند و در برابر او

.

ص: 23

سجده كردند. ترسان از خواب برخاست و به يعقوب گفت: پدر، خواب عجيبى ديده ام. يعقوب عليه السلام پرسيد: چه ديدى؟ يوسف عليه السلامگفت: در خواب ديدم كه درهاى آسمان باز شد و از آن نورى عظيم تابيد به گونه اى كه همه جهان را روشن كرد؛ كوه ها و صحراها از آن پرنور و درياها مواج شدند. سپس لباسى نورانى بر من پوشاندند كه دنيا از نور و زيبايى او نور مى گرفت و كليد گنج هاى زمين را به من دادند. آن گاه يازده ستاره و ماه و آفتاب در برابر من سجده كردند. يعقوب عليه السلام در تعبير خواب يوسف عليه السلام به او گفت كه خداوند تو را برمى گزيند و علم تعبير خواب بر تو ارزانى خواهد داشت. نيز گفت: اين خواب دليل آن است كه خداى تعالى بر تو و آل يعقوب عليه السلام نعمت تمام مى كند همچنان كه بر پدرانت، ابراهيم و اسحاق، تمام كرد و ايشان را به پيغمبرى برگزيد. خداوند محكم كار و داناست. آنچه كند به حكمت كند. بعضى عقيده دارند كه منظور از «سجده در خواب»، خضوع و خشوع است و نيز گفته اند كه ميان خوابى كه يوسف درباره عصا ديد و اين خواب، هفت سال فاصله بوده است. يعقوب عليه السلام گفت: پسرم، مبادا اين خواب را به برادرانت بگويى كه شيطان همواره در كمين و آماده دشمنى با مردمان است ولى ترسم كه در دل برادرانت كينه اى سازد و آنان را با تو دشمن كند. آورده اند كه يعقوب عليه السلام به يوسف گفت كه اين خواب را براى كسى بازگو مكن و خود براى همسرش تعريف كرد و از او قول گرفت كه به كسى نگويد. همين كه يعقوب عليه السلام رفت و فرزندان او به

.

ص: 24

خانه بازگشتند، همسر يعقوب آن داستان را براى فرزندانش بازگو كرد و در نتيجه حسادت برادران يوسف نسبت به او بيشتر شد. برادران با خود گفتند: اين پسر بچه هواى پادشاهى در سر دارد. يك بار در مورد عصا آن گونه خواب مى بيند و اكنون ماه و ستارگان بر او سجده مى كنند. حتما ماه و آفتاب، پدر و مادر و يازده ستاره ما يازده برادر هستيم. علاوه بر تمام اينها، فرزندان يعقوب مى دانستند كه پدر، يوسف را بيش از همه آنان دوست دارد و همين امر، بيش از هر چيز حسادت آنان را برمى انگيخت. پس تصميم گرفتند كه حيله اى انديشند و اين دُردانه برترى طلب پدر را از سر راه خود بردارند، همانطور كه خداوند در داستان يوسف عليه السلاماز زبان يعقوب عليه السلام مى گويد: «فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً» و «كيد» خواستن آزار و رنج براى كسى است كه موجب خشم شده باشد. حق تعالى در قرآن يادآورى مى كند كه در قصه يوسف و برادرانش، نشانه ها، پندها و رهنمودهايى براى خداپرستان است. يوسف عليه السلام يازده برادر داشت. اسامى آنان: روبيل _ كه برادر بزرگ تر بود _ و شمعون، لاوى، يهودا، ريالون و يسجر بود كه مادر آنان ليا دختر ليان بود، او دختردايى يعقوب عليه السلام بوده است. يعقوب عليه السلام چهار پسر ديگر نيز از دو كنيز ديگر داشت. نام يكى زلفه و نام يكى بلهه و نام پسران آن دو: دان، تقتالى، جاد و اشتر بود. پس از آنكه ليا فوت كرد، يعقوب عليه السلام، خواهر وى، راحيل را به همسرى گرفت و از راحيل يوسف و بنيامين به دنيا آمدند. بنابراين يعقوب عليه السلام دوازده پسر داشت كه ده تن از آنان با يوسف عليه السلامآن

.

ص: 25

دشمنى بنا نهادند. از نشانه هاى يوسف عليه السلامآن بود كه خداوندِ حكيم از حسن و زيبايى چندان بهره اش داد كه از اهل روزگار خود ممتاز شد. برخى گفته اند آن زمان كه خداوند زيبايى را ميان آدميان تقسيم مى كرد، دو سوم آن را به يوسف عليه السلامو يك سوم آن را به همه جهانيان اختصاص داد. برخى ديگر نيز روايت كرده اند كه خداوند زيبايى را ده قسمت كرد. نه قسمت به يوسف عليه السلامداد و يك قسمت به همه جهان. ابوسعيد خدرى از حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلمروايت كرده است كه گفت: شب معراج كه مرا به آسمان بردند، يوسف را ديدم. از جبرئيل پرسيدم كه او كيست؟ گفت يوسف عليه السلام است. ياران رسول پرسيدند: او را چگونه ديدى؟ رسول صلى الله عليه و آله وسلم گفت مانند ماه شب چهارده. انس بن مالك از حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده است كه گفت نيمى از حسن و زيبايى را به يوسف و مادرش دادند و روايتگران گفته اند كه يوسف عليه السلامدر زيبايى بدان مرتبه بود كه هنگامى كه از كوه هاى مصر مى گذشت نور صورت وى همچون آفتاب بر دامن كوه ها مى تابيد. همچنين گفته اند كه خداى تعالى صورت يك يك پيغمبران را به آدم نشان داد. در طبقه ششم يوسف را ديد كه تاج وقار بر سر نهاده و پيراهن هاى بهشتى پوشيده و تازيانه پادشاهان به دست گرفته و رداى بزرگى و كرامت بر دوش افكنده است و هفتادهزار فرشته در سمت راست و هفتادهزار فرشته در طرف چپ در خدمت وى ايستاده اند و جماعتى نيز از امت پيغمبران از پشت سر وى به تسبيح و تهليل مشغولند و در برابر او نيز درختى است كه آن را درخت

.

ص: 26

سعادت مى خواندند و هرجا يوسف عليه السلام مى رفت، آن درخت نيز با او مى رفت. آدم عليه السلام گفت: بار خدايا، اين كدام يك از فرزندان من است؟ جواب آمد: اى آدم، اين مرد به علت آنچه من به او خواهم داد، محسود بشر است. آدم پرسيد: خداوندا، چه چيزى به او خواهى داد؟ جواب شنيد: بهره اى تام از زيبايى و حُسن. آدم عليه السلام يوسف عليه السلام را در بر گرفت و چشمان وى را بوسيد و گفت: «لا تأسف يا بني و أنت يوسف؛ پسرم، افسوس مخور كه يوسف هستى.» پس اول كسى كه يوسف عليه السلام را ديد آدم عليه السلام بود. و گويند يوسف عليه السلام در حُسن و زيبايى و نورانيت شبيه به آدم بوده است، پيش از آنكه از درخت ممنوعه بخورد و وقتى آدم از ميوه آن درخت خورد، آن نور از چهره اش رفت و خداوند آن نور را به يوسف عليه السلام داد. و نيز گفته اند كه يوسف عليه السلام چنان زيبايى و نورى داشت كه در شب، صورت وى همچون روز مى درخشيد و رنگى سفيد و رويى زيبا و مويى پيچان و چشمانى درشت و ساقى ستبر و ساعدى قوى و دندان هايى خرد داشت و ميان باريك بود. بر گونه راستش خالى سياه و ميان دو چشمش علامتى سفيد داشت؛ گويى ماه تابان بود. به وقت خنديدن يا سخن گفتن از دندان هايش نور مى تافت و هيچ وصف كننده و مداحى نمى توانست او را آن چنان كه شايد و بايد، وصف كند. گفته اند كه يوسف عليه السلام زيبايى اش را از جدّش اسحاق عليه السلام ارث برده بود و اسحاق عليه السلام از مادرش ساره، و خداوند متعال ساره را به صورت حورالعين آفريده بود، اگرچه صفا و روشنى حورالعين را نداشت. اما يوسف عليه السلاماز

.

ص: 27

روشنى رنگ و لطافت پوست و اندام در حدّى بود كه اگر سبزى مى خورد، سبزى از زير پوستش پيدا بود كه به گلوى او فرومى رفت و ساره نيز اين زيبايى را از حوا به ارث برده بود. عبداللّه بن مسعود روايت كرده است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم فرمود كه جبرئيل عليه السلام پيغام آورد كه خداوند متعال مى گويد: «من زيبايى يوسف عليه السلام را از نورِ كرسى دادم و زيبايى تو را از نورِ عرش.» از برخى علما پرسيدند كه يوسف عليه السلامزيباتر بود يا محمد صلى الله عليه و آله وسلم؟ گفتند: در انسان هاى اوّلين يوسف و در انسان هاى آخرين محمد صلى الله عليه و آله وسلم. و نيز از نشانه هاى يوسف عليه السلام علم تعبير خواب بود كه خواب را هرچه تعبير مى كرد، همان روى مى داد. القصه، برادران يوسف با خود گفتند: يوسف و برادرش، بنيامين، نزد پدر از ما عزيزترند و پدر آنان را بيش از ما دوست دارد، در حالى كه ما بيشتر هستيم (ده نفر بودند). روشن است كه پدر ما گمراه شده و در اشتباه است. منظور آنان از «گمراهى» اشتباه در نظر و فكر و تدبير بود و نه گمراهى در دين. و برخى گفته اند كه منظور آنان از «ضلال» يا «گمراهى» فرط محبت يعقوب عليه السلام نسبت به يوسف عليه السلام بوده است. آن گاه همگى با هم مشورت و چاره انديشى كردند و در نهايت گفتند: چاره آن است كه راهى پيدا كنيم و او را از پدر دور كنيم. يكى از آنان گفت: يوسف را بكشيد يا او را به سرزمينى دور ببريد تا پدر مطمئن شود كه ديگر او را نخواهد ديد و دلش با شما بماند. آن گاه پس از كشتن يوسف توبه كرده،

.

ص: 28

گروهى صالح و نيك كردار باشيد. در اين صورت ميان شما و پدر نيز اصلاح خواهد شد. اختلاف نظر است در اينكه گوينده اين سخن كه بود. بعضى مى گويند كه شمعون بوده و برخى عقيده دارند كه دان اين سخن را گفته است. يكى ديگر گفت: يوسف را مكشيد كه كشتن برادر گناه بزرگى است. اگر عزم خود را بر اين كار استوار و قطعى كرده ايد، او را در چاه افكنيد. بالاخره تصميم گرفتند به هر حيله اى بايد ميان او و پدر جدايى اندازند. پس گفتند بايد اجازه يوسف را از پدر بخواهيم تا با ما به چراگاه آيد. باز انديشيدند: پدر، ما را بر او امين نمى داند و او را به ما نمى سپارد. چاره آن است كه يوسف را برانگيزيم تا با ما بيايد. ابتدا نزد يوسف آمدند و با يكديگر كشتى گرفتند و انواع بازى ها از جستن و سنگ دستى و سلاح بازى كردند. يوسف عليه السلامپرسيد: هر روز در چراگاه اين بازى ها مى كنيد؟ گفتند: از اين بيشتر و خوش تر. اگر مى خواهى با ما بيا تا ما را تماشا كنى و تو هم ساعتى در آنجا بازى كنى. بدين سان يوسف را تشويق كردند تا او مصمم شد كه با آنان برود. آن گاه همگى نزد پدر آمدند و عادت آنان اين بود كه هرگاه چيزى مى خواستند، همگى نزد پدر بر پاى مى ايستادند. يعقوب عليه السلام پرسيد: چه مى خواهيد و براى چه آمده ايد؟ گفتند: اى پدر، چرا ما را بر يوسف امين نمى دارى؟ حال اينكه ما خيرخواه او هستيم و به او خيانت نمى كنيم. او را فردا با ما به چراگاه بفرست تا بازى كند. ما قول مى دهيم كه او را به دقت نگاه داريم و از او مواظبت كنيم. يعقوب عليه السلامگفت: اگر شما يوسف را ببريد من دلتنگ

.

ص: 29

مى شوم. علاوه بر آن مى ترسم كه شما از او غفلت كنيد و گرگ او را بخورد. ميان راويان داستان اختلاف نظر است در علت اينكه چرا يعقوب عليه السلامگفت: «گرگ او را بخورد». در حالى كه اين پيش گويى و غيب گويى است. چند جواب در اين مسأله وارد است. يكى آنكه آن سرزمين پر از حيوانات وحشى بود و چون آنجا گرگ زياد بود، يعقوب عليه السلامآن سخن بگفت. وجهى ديگر آن است كه خداوند متعال بر دل او انداخت و اين سخن را بر زبانش جارى ساخت تا آنان به وقت عذر آوردن، عاجز شوند. برخى گفته اند كه يعقوب عليه السلامدر خواب ديد كه يوسف عليه السلام را گرگ خورده است. بعضى ديگر گفته اند كه در خواب ديد كه يوسف عليه السلام را ببرند و بازنيارند و چون پرسيده شود كه او را كجا برديد، گويند كه گرگ او را خورد. بعضى نيز گويند كه يعقوب عليه السلام در خواب ديد كه ده گرگ بر گرد يوسف برآمده بودند و به او حمله مى كردند و از ميان آن گرگان، يكى آن حملات را از يوسف دفع مى كرد. ناگهان زمين شكافت و يوسف در زمين فرورفت و پس از سه روز از آنجا برآمد. يعقوب عليه السلام پس از آنكه اين خواب را ديد، يوسف عليه السلام را از برادرانش دور نگاه مى داشت. القصه، برادران يوسف به پدر گفتند كه چگونه ممكن است كه گرگ او را بخورد در حالى كه ما ده مرد قوى با او هستيم؟ و يعقوب عليه السلام به هر حال، خواست آنان را برآورده كرد و يوسف عليه السلام را با آنان فرستاد. راويان گويند كه وقتى برادران يوسف به مكر و حيله، او را از پدر جدا كردند و يعقوب عليه السلامبه آنان گفت كه مى ترسم گرگ او را بخورد، آنان گفتند: چگونه گرگ او را بخورد در حالى كه ما ده مرد قوى با او هستيم و شمعون با

.

ص: 30

ماست _ و شمعون مردى بود كه اگر خشمگين مى شد و نعره مى زد، حيوانى نبود كه فريادش بشنود و از پا نيفتد و اگر آبستن بود بچه اش مى افكند _ و يهودا در ميان ماست و او چون خشم گيرد، شير از هم بدرد. وقتى يعقوب عليه السلام اين سخن از آنان شنيد، ساكت شد. يوسف عليه السلام پيش پدر آمد و گفت: اى پدر، مرا با برادرانم به صحرا فرست. يعقوب عليه السلام پرسيد: حتما مى خواهى به صحرا روى؟ يوسف عليه السلام گفت: آرى. و يعقوب اجازه داد. فرداى آن روز، يوسف عليه السلام لباس پوشيد و كمرى بست و چوبدستى به دست گرفت و با برادران از خانه بيرون آمد. يعقوب عليه السلامسلّه (سبد) برداشت كه آن سبدى بود كه ابراهيم عليه السلام توشه اسحاق را در آن مى نهاد و يعقوب چند گونه غذا براى يوسف در آن گذاشت و فرزندان خود را در مورد يوسف به نيكى و خير سفارش كرد و گفت: اى فرزندان من، اين فرزند دلبند من نزد شما امانت است. از خدا بترسيد و درباره او هيچ خيانت و جنايت روا مداريد. شما را به خدا كه مراقب او باشيد. اگر گرسنه شد، غذايش دهيد و اگر تشنه بود آبش دهيد و بر او مهربانى كنيد و او را از چشم خود دور مكنيد و در هنگام راه رفتن او را خسته مكنيد. گفتند: او برادر ماست و ما نسبت به او برادرى دلسوزانه داريم و او يكى از ماست و حتى از ما بر ما عزيزتر، زيرا كه تو او را دوست تر مى دارى. يعقوب عليه السلام مقدارى از راه را با ايشان به صحرا رفت و آنان را به خدا سپرد و يوسف را در آغوش گرفت و چشمانش را بوسيد و گفت: تو را به خدا و برادرانت سپردم و از آنان عهد و پيمان گرفتم كه تو را اذيت نكنند و سالم برگردانند.

.

ص: 31

ص: 32

دستانش را بستند. يوسف گفت: اى برادران، پيراهنم را به من بازگردانيد كه تا وقتى زنده ام مرا بپوشاند و وقتى مُردَم كفن من باشد و دستم را باز كنيد تا حشرات زمين را از خود برانم. برادرانش پاسخ دادند: آن يازده ستاره و ماه و آفتاب را كه در خواب بر تو سجده كرده اند، صدا كن تا دست هاى تو را باز كنند و پيراهنت دهند. آن گاه ريسمانى بر كمرش بستند و او را به چاه انداختند و چون به ميانه چاه رسيد، طناب را بريدند تا در ته چاه افتد. خداوند در ميان آب، سنگى بزرگ و نرم پديد آورد كه يوسف بر آن سنگ افتاد و رنجشى به او نرسيد. در روايت ديگرى آمده است كه خداوند متعال به جبرئيل فرمان داد كه يوسف را درياب. جبرئيل با يك پر زدن به زمين آمد و در وسط چاه يوسف را گرفت و بر آن سنگ گذاشت و به او آرامش و دلدارى داد و اتفاقاتى را كه قرار بود بيافتد برايش گفت. وقتى برادران يوسف صداى افتادن او را در ته چاه شنيدند، او را صدا كردند و يوسف جواب داد. فهميدند كه هنوز زنده است و خواستند كه او را سنگسار كنند. يهودا اجازه نداد و گفت: مگر با من عهد نكرديد كه او را نكشيد؟ برادران يوسف را رها كردند و رفتند. آورده اند كه وقتى يوسف عليه السلام را در چاه انداختند، آن چاه كه تاريك و آبش شور بود روشن شد و آبش خوشگوار شد. يوسف به جاى آب و غذا از آن آب مى خورد و خداوند فرشته اى را نزد يوسف فرستاد كه انيس و همدم او باشد و از تنهايى و تاريكى چاه وحشت زده نشود. آن فرشته بندها را از يوسف باز كرد و پيراهنى از حرير بهشت بر تنش پوشانيد.

.

ص: 33

در روايتى ديگر اين گونه آمده است كه وقتى ابراهيم عليه السلام را در آتش انداختند، او را برهنه كردند و دست و پايش را بستند. آتش بندهاى او را سوزاند و جبرئيل پيراهنى از حرير بهشت برايش آورد و بر تنش پوشاند. ابراهيم آن پيراهن را به اسحاق داد و اسحاق به يعقوب و يعقوب مى خواست كه آن پيراهن به يوسف رسد. آن را در تعويذى گذاشت و بر گردن يوسف بست. آن فرشته آن تعويذ را شكافت و پيراهن را بر يوسف پوشانيد. روايتى ديگر آن است كه آن فرشته از بهشت بهى آورد كه يوسف خورد. وقتى شب شد آن فرشته مى خواست برود. يوسف عليه السلام گفت: اگر تو بروى من تنها مى مانم و وحشت زده مى شوم. گفت: من به تو دعايى مى آموزم كه اگر بخوانى وحشت تو از بين مى رود. بگو: «يا صريخ المستصرخين يا غوث المستغيثين يا مفرّج كروب المكروبين قد تَرى مكانى و تَعرِفَ حالى و لا يَخفى عليك شى ءُ مِن اَمري» (1) . يوسف عليه السلام اين دعا را خواند و خداوند هفتاد هزار فرشته نزد او فرستاد تا او را از تنهايى بيرون آورند. يهودا نيز هر روز براى او آب و غذا مى آورد و در چاه مى انداخت. يوسف سه روز در چاه بود. روز چهارم جبرئيل آمد و گفت: چه كسى تو را در چاه انداخت؟ گفت: برادران. پرسيد: چرا؟ گفت: به علت دوستى پدر، با من حسادت كردند. پرسيد: آيا مى خواهى كه از اين چاه بيرون بيايى؟ گفت:

.

ص: 34

آرى. گفت: بگو «يا صانعَ كلِّ مصنوعٍ و يا مونسَ كلِّ وحيدِ يا غالبا غيرَ مغلوب و يا حيا لا يموت و يا محيى الموتى لا اله الا انت اللهم انى اسألك بأن لك الحمد و لا اله الا انت بديع السماوات و الارض ذاالجلال و الاكرام أن تصلى على محمد و آل محمد و أن تجعل لى من امرى فرجا و مخرجا و ارزقنى من حيث لا احتسب» (1) . يوسف عليه السلام اين سخنان را گفت و خداوند او را از چاه نجات داد و مملكت مصر را به او بخشيد، از آنجايى كه هرگز به انديشه اش خطور نمى كرد. مفسران گفته اند كه وقتى يوسف عليه السلام از پدر جدا شد، شش ساله بود و وقتى باز به پدر رسيد چهل ساله. حَسنِ بصرى گفته است كه وقتى يوسف عليه السلامدر چاه افتاد، هفده ساله بود و هشتاد سال در بند غلامى و زندان و پادشاهى گذراند و پس از وصال پدر نيز بيست و سه سال ديگر زيست و زمانى كه وفات يافت صد و بيست سال داشت. يعقوب عليه السلام بعد از رفتن فرزندان، تمام روز در انديشه و انتظار بود كه با يوسف چه خواهند كرد. وقتى برادران يوسف او را در چاه انداختند،

.

ص: 35

بزغاله اى را از گله گرفتند و آن را كشتند و پيراهن يوسف عليه السلام را در خون آن بزغاله آغشتند و به سمت خانه بازگشتند. يعقوب عليه السلام از فرط نگرانى بر سر راه به انتظار ايستاده بود. وقتى كه فرزندان يعقوب عليه السلام، پدر را ديدند همگى شروع به گريه و ناله و فرياد كردند. يعقوب عليه السلام فهميد كه اتفاقى افتاده است. يوسف عليه السلام را ميان آنان نديد. پرسيد: يوسف عليه السلام كجاست؟ فرزندانش ناگهان شروع به زدن و دريدن جامه هاى خود كردند و گفتند: ما به بازى مى دويديم تا از يكديگر سبقت گيريم و يوسف را نزديك بار و بنه خود رها كرديم. وقتى كه بازگشتيم، ديديم كه گرگ او را خورده است. اگرچه مى دانيم _ با اينكه ما راست مى گوييم _ تو سخن ما را باور نمى كنى. اهل اشارت و نكته سنجان گفته اند كه بدان علت شب هنگام بازگشتند كه تاريك باشد و شرم آن دروغ در چهره هاى آنان هويدا نشود و در سخن گفتن عاجز نشوند و ازينجاست كه گفته اند كه اگر از كسى چيزى مى خواهى در شب مخواه كه حيا در چشم است و چون هوا تاريك باشد، حيا مانع ردّ خواست تو نشود و ممكن است كه خواسته تو را رد كنند. اگر نيز از كسى عذر خواهى در روز مخواه كه حيا مانع شود و در عذر خواستن فروخواهى ماند؛ و اين گريه دروغ كه اينان كردند، به راستى كه آبروى تمام گريه ها را برد. القصه، برادران يوسف آن پيراهن خون آلود را به پدر دادند و گفتند: بفرما، اگر سخن ما را باور نمى كنى اين پيراهن خون آلود اوست. پيراهن يوسف را آغشته به خون دروغين (خون بزغاله) به پدر دادند.

.

ص: 36

يعقوب عليه السلام پيراهن يوسف را گرفت و گفت: چه گرگ بزرگوار و با حوصله اى بوده است كه يوسف را دريده اما پيراهن او را پاره نكرده و به آن آسيبى نرسانده است! فرزندان يعقوب عليه السلامبا شنيدن اين سخن يكّه خوردند و از دليل و عذر آوردن درماندند. گفتند: دزدان او را كشتند. يعقوب عليه السلام گفت: سبحان اللّه ، دزدان او را كشتند و پيراهن او را رها كردند و نبردند و حال اينكه حمله دزدان براى پيراهن او بوده نه براى كشتن او. گفته اند كه پيراهن يوسف عليه السلام سه بار نشانه و حجت بوده است. آن پيراهن كه در آن روز خون آلود آوردند و يعقوب دانست كه دروغ مى گويند. دوم آنجا كه زليخا با او درآويخت و پيراهن او از پشت بدريد و دانستند كه زليخا دروغ مى گويد و سوم روزى كه بر صورت يعقوب عليه السلام انداختند و چشمان وى بينا شد. يعقوب عليه السلام آن پيراهن را گرفت و بر سر و چشم نهاد و بوسيد. ناگهان نعره اى زد و بيهوش افتاد. فرداى آن روز كه فرزندان يعقوب به چراگاه رفتند، با هم گفتند: ديدى كه پدر چگونه ما را دروغگو و شرمسار كرد؟ چاره آن است كه يوسف عليه السلام را از چاه بيرون آوريم و تكه تكه كنيم و استخوان هاى او را پيش پدر ببريم تا سخن ما راست شود. يهودا گفت: مگر به من قول نداديد كه يوسف را نكشيد؟ و آنان را منع كرد. شب هنگام كه به خانه برگشتند، يعقوب عليه السلامگفت: اگر راست مى گوييد، آن گرگى كه يوسف را خورده است بگيريد و پيش من آوريد. پسران يعقوب عليه السلام چوب و طناب برداشتند و به صحرا رفتند. گرگى را گرفتند و دست و پاى او را بستند و پيش يعقوب بر

.

ص: 37

ص: 38

كه زيباترين انسان روزگار بود. با خود گفت: اين كودكى زيبايى است و او را براى فروش از ديگران پنهان كرد. برخى عقيده دارند كه يوسف عليه السلامرا پنهان نكردند بلكه حقيقت داستان او را پنهان كردند و گفتند اين غلام را اهل اين آبادى به ما داده اند تا براى ايشان بفروشيم. روز بعد يهودا مانند هر روز به سر چاه آمد و براى يوسف عليه السلام غذا آورد. يوسف را صدا كرد، اما جواب نشنيد و فهميد كه در چاه نيست. دنبال او مى گشت تا آن كاروان را ديد و يوسف را ميان آنان يافت. يهودا برادرانش را خبر كرد. آنان نزد مالك آمدند و گفتند: اين غلام از ما گريخته است. مالك گفت: اگر بخواهيد او را به شما برمى گردانم و اگر مايل باشيد او را از شما مى خرم. گفتند: اين غلام دزد و گريزپاست و ما نمى خواهيم كه نزد ما برگردد. او را مى فروشيم. مالك گفت: با اين عيب ها اين غلام را به چه قيمتى مى فروشيد؟ گفتند: به هر قيمتى كه تو مى خواهى به شرط آنكه او را از اين ولايت ببرى تا نزديك ما نيايد. مالك گفت: بالاخره او را چند مى فروشيد؟ گفتند: هرچه تو بگويى. برادران يوسف او را به اندك بهايى فروختند. علما در مبلغ فروش يوسف عليه السلام اختلاف دارند. عبداللّه بن عباس و عده اى ديگر گفته اند كه بيست درهم بوده است. مجاهد 22 درهم و عكرمه چهل درهم ذكر كرده است. بعضى ديگر گفته اند كه هيجده درهم بود و برخى از اهل معنا گفته اند كه زير ده درهم بوده است. بالاخره برادران يوسف مبلغ را قبول كردند و ميان يكديگر تقسيم كردند. يوسف عليه السلام به آنان نگاه مى كرد و جرأت نداشت كه بگويد حقيقت خلاف اين

.

ص: 39

است، زيرا مى ترسيد او را بكشند و براى آن او را به اين بهاى اندك فروختند كه در يوسف زاهد بودند؛ يعنى به او رغبتى نداشتند همانگونه كه زاهد، به دنيا رغبتى ندارد. در خبر آمده است كه روزى يوسف در آينه نگاه كرد. ديدنِ آن جمال، خودپسندى او را برانگيخت و گفت: اگر من بنده بودم، هيچ كس نمى توانست بر من قيمت گذارد. او را به همين امتحان كردند و بهاى او را به او نشان دادند: چند درهم قابل شمارش و اندك. آن گاه آن كاروان از آنجا حركت كرد و برادران يوسف با كاروان مى رفتند و مى گفتند: مراقب اين غلام باشيد كه دزد و گريزنده و دروغگوست و او را با اين عيب ها فروخته ايم. مالك، يوسف را بر شترى نشاند و روى به مصر نهادند. راه آنان از نزديك قبر راحيل، مادر يوسف مى گذشت. وقتى كه يوسف عليه السلاماز دور قبر مادرش را ديد خود را از شتر بر زمين انداخت و بر سر مزار مادر آمد و گريان مى گفت: اى مادر، كاشكى مى توانستى سر از خاك بردارى و ببينى كه با فرزند تو چه معامله اى مى كنند و از سر دلتنگى هرچه با او كرده بودند، بر سر آن قبر مى گفت كه اى مادر خبر ندارى كه برادران بى رحم مرا از پدر جدا كردند و با سيلى صورتم را سياه كردند و در بيابان به من سنگ زدند و در چاهم انداختند و مانند بردگان مرا به حراج فروختند و اكنون همچون اسيران از شهرى به شهر ديگر مى برند. مى گويند: وقتى يوسف عليه السلام اين سخنان مى گفت، هاتفى از پشت سر او ندا داد: «واصبر و ما صبرك الا باللّه ».

.

ص: 40

ص: 41

و پس از او پادشاهى به قابوس بن مصعب رسيد و يوسف عليه السلام او را به ايمان دعوت كرد اما او ايمان نياورد و ابا كرد. عبداللّه به عباس رضى الله عنه گفته است: وقتى كاروان به مصر رسيد، قطفير به استقبال كاروان رفت و يوسف عليه السلام را به بيست دينار و يك جفت كفش و دو كمان خريد. وهب بن منبه گفته است كه وقتى كه يوسف عليه السلام را به بازار آوردند و براى فروش عرضه كردند، چشم ها بر جمال او خيره ماند كه به زيبايى او نديده بودند و هركس بر بهاى او چيزى زيادتر پيشنهاد مى داد و بهاى او آنقدر افزوده شد تا به جايى رسيد كه برابر وزن او طلا و مشك و حرير و نقره مى دادند. قطفير عزيز، يوسف را خريد و به خانه برد. زنى داشت فكا نام دختر بنوس؛ به وى گفت: اين غلام را به خوبى نگاه دار كه شايد نفعى و خيرى از اين غلام به ما برسد يا آنكه او را به فرزندى بگيريم كه ما فرزند نداريم. همان گونه كه خداوند متعال در قرآن حكايت مى كند كه چون عزيز، يوسف عليه السلام را خريد و به خانه برد، به همسرش گفت: اين غلام را گرامى دار و مقامش را در جايى نيكو قرار ده كه اميد دارم از اين غلام ما را سود رسد يا او را فرزند گيريم (كه ايشان را فرزند نبود). اين چنين يوسف را در زمين تمكين داد _ چنان كه عزيز پس از آنكه او را خريد، تمكين يافت و بر اسباب خود مالك شد _ ما او را به اسباب توفيق تمكين داديم تا او را از چاه بر تخت و گاه برآورديم و خداى جل جلاله در كار خود غالب است _ و كسى نمى تواند بر او غلبه كند _ وليكن بيشتر مردمان نمى دانند؛ و زمانى كه به رشدِ تمام و كامل خود

.

ص: 42

ص: 43

به آن اتاق مى رود كه كليد خانه به دست اوست. گفت: اى يوسف، در آن اتاق بستر حرير پهن كرده ام. برخيز و در آن اتاق بيا و مراد من از خود بده. جواب داد: پس نصيب من از بهشت چه مى شود؟ گفت: برخيز و با من در آن پرده درآى. هيچ كس به آن پرده راه ندارد. جواب داد: هيچ پرده اى مرا از خدا نمى پوشاند. گفت: اى يوسف، دست بر دل من بگذار تا از دست تو شفا يابم. جواب داد: عزيز به اين اولى تر است. گفت: نظرت چيست كه شربتى به عزيز دهم كه در آن زيبق و زر سوده باشد تا اعضايش پاره پاره شود و بميرد. آن گاه او را در چيزى بپيچم و در نهانخانه اندازم تا كسى او را نبيند و پادشاهى او را به تو دهم؟ جواب داد: چگونه از جزا و عقاب خدا رهايى مى يابى؟ گفت: اى يوسف، اگر به اندازه تو طلا و جواهر به تو دهم تا در رضاى خداى خود صرف كنى، چه مى گويى؟ جواب داد: اى زن، مرا رها كن. برخى ديگر از مفسران گفته اند: مراوده زليخا از يوسف اين گونه بود كه خود را مى آراست و بر او عرضه مى كرد و زيبايى هاى خود را نزد يوسف بيان مى كرد و او را به خود دعوت مى كرد، يك بار با تطميع و يك بار با تهديد. مى گفت: اى يوسف، روى من زيبا نيست؟ يوسف جواب مى داد: در خاك پوسيده خواهد شد. مى گفت: موى من زيبا نيست؟ جواب مى داد: با خاك يكسان شود. وقتى زليخا پيش يوسف مى نشست، يوسف رويش را به جانب ديگر مى گرداند و چون زليخا به آن طرف ديگر مى رفت، يوسف برمى خاست. زليخا دستور داد تا اتاقى ساختند، زير و بالا و ديوارهاى آن همه از آينه. به يوسف گفت: آن اتاق را تا كنون ديده اى؟ يوسف به آن اتاق رفت.

.

ص: 44

زليخا آمد و پيش يوسف نشست. يوسف روى خود را به طرف ديگر چرخاند. وقتى نگاه كرد، زليخا را در آينه ديد روى به هر سو چرخاند، همچنان او را مى ديد. خواست كه از آنجا بيرون آيد، همه درها را بسته يافت. زليخا گفت: خود را براى تو مهيا كرده ام. يوسف عليه السلامگفت: به خدا پناه مى برم؛ يعنى پناه به خدا مى برم از آنكه من چنين كارى انجام دهم و تو چنين انديشه اى كنى. همسر تو سيد و خواجه من است و ولى نعمت من؛ يعنى شوهر تو مرا نيكو داشت و اكرام كرد و اگر من اين انديشه را به ذهن راه دهم ظالم هستم و ظالمان، رستگارى و پيروزى و دوامى ندارند. اما اصحاب حديث و روايت گفته اند كه شيطان آمد و يك دست بر پهلوى اين و يك دست بر پهلوى آن نهاد و آن دو را در يك جا جمع كرد و چون با هم نشستند، زليخا آن قدر فريب و خدعه به كار برد و تضرع و زارى كرد كه يوسف نرم شد و عزم بر معصيت كرد و همت هر دو را بر يك وجه تفسير كرده اند و آن «عزم» است. گفته اند هر دو بر معصيت عزم كردند و يوسف عليه السلامدر كنار زليخا نشست كه جاى زانيان و خيانت كنندگان باشد. وقتى كه يوسف عليه السلامعزم بر معصيت جزم كرد و تصميم قطعى براى انجام آن كار گرفت و خواست كه با زليخا خلوت كند، خداوند به او برهانى نشان داد. درباره اينكه برهان پروردگار چه بوده است، سخنان بسيار گفته اند. يكى آنكه جبرئيل بانگى برآورد و او را ترساند و از اين كار منع كرد. قولى ديگر آن است كه فرشته اى از آسمان ندا داد كه يوسف، نام تو در آسمان از جمله صديقان و پيغمبران است اما تو در زمين در جاى خيانت كنندگان نشسته اى.

.

ص: 45

به روايتى ديگر، دريچه اى در مقابل يوسف پديد آمد و يعقوب را ديد كه از روى تهديد انگشت به دندان گرفته است. روايت ديگر آن است كه فرشته اى به صورت يعقوب از پشت او در آمد و لگدى بر پشت او زد چنان كه بر پيشانى او عرق نشست. البته اين سخنان بيهوده كه عقل و شرع و قرآن و اخبار، پيغمبران عليهم السلام را از آن مبرا و منزه دانسته اند، نزد ما شايسته و مقبول نيست؛ چرا كه ايشان از گناه معصوم و مطهر و پاكيزه اند و لغزش صغيره و كبيره از ايشان روا نيست و حتى ادله عقلى نيز بر عصمت آنان دلالت مى كند؛ زيرا كه در عقل مقرر است كه جواز و امكان گناه كبيره و صغيره از آنان بعيد است. اگر آنان جواز و امكان انجام گناهان كبيره و صغيره را دارا باشند، مكلفان از قبول سخن و وعظ آنان دورى و خوددارى خواهند كرد، حال اينكه غرض خداوند از بعثت انبيا قبول سخن ايشان و فرمانبردارى از ايشان و اجابت دعوتشان است. پس خداوند بايد نبى را از آنچه كه او را بدنام مى سازد، منزّه و معصوم دارد، خاصه زنا كه از بزرگ ترين گناهان كبيره و خطاهاست و ريشه گناهان بسيار است و واجب است كه پيامبر از آن منزه باشد كه بيش از هر چيز موجب دورى و تنفير مردم خواهد بود. خداوند در قرآن مى فرمايد: ما چنين كنيم كه كرديم تا بدى و فحشا را از او دور كنيم؛ يعنى همان طور كه آن برهان را نشان داديم و اين لطف را در حق يوسف كرديم بازهم الطاف خود نازل كنيم و آيات و نشانه ها بنماييم. وقتى كه زليخا يوسف عليه السلام را در آن سرا ديد، درها را بست و در او آويخت

.

ص: 46

و به او اصرار مى كرد، يوسف عليه السلام نيز از او دورى و از خواسته اش خوددارى مى كرد. عبداللّه بن احمد طائى از جد خود و جدش از حضرت زين العابدين، على بن الحسين عليهماالسلام روايت كرده است كه وقتى زليخا به يوسف اصرار مى كرد، رفت و بر بتى كه در كنار اتاق بود پرده اى انداخت. يوسف پرسيد: چرا اين كار را كردى؟ گفت: او معبود من است. از او خجالت مى كشم كه در حضورش معصيت كنم. يوسف عليه السلام گفت: عجب از تو! از جامدى كه نمى بيند و نمى شنود و هيچ سودى به تو نمى رساند، شرم دارى، آنگاه [انتظار دارى كه ]من شرم نداشته باشم از خدايى كه خالق و رازق و ولى نعمت و آگاه و عالم بر احوال پنهان و آشكار من است؟ گفته اند كه برهان رب اين بوده است. و نيز گفته اند كه يوسف فرار كرد و از يكى از درهاى آن اتاق بيرون آمد و زليخا به دنبال او مى دويد در حالى كه هردو به طرف در مى رفتند. وقتى يوسف به در خانه رسيد، زليخا پيراهن او را كشيد و يوسف عليه السلام نيز پيراهن خود را مى كشيد تا از دست او برهد و فرار كند. پيراهن يوسف عليه السلام پاره شد و يوسف به سرعت از آنجا بيرون آمد و زليخا در حالى كه تكه پاره شده پيراهن يوسف در دستش بود، به دنبال او مى رفت. از قضا عزيز بر بيرون در ايستاده بود. زليخا در سخن گفتن پيش دستى كرد تا سوء ظن را از خود رفع كند، گفت: چه جزا و مكافاتى جز زندان و يا عذابى دردناك سزاوار آن كس است كه براى خانواده تو بدى و سوء مى خواهد؛ يعنى زنا. يوسف عليه السلام گفت: او مراوده كرد و با خدعه و فريب و استمتاع از من تقاضاى معصيت كرد و وقتى از او فرار كردم بر من آويخت و پيراهن مرا پاره كرد. عزيز كه شوهر زليخا

.

ص: 47

بود، به يوسف عليه السلام گفت: هردوى شما مدعى هستيد. تو بر دعوى خود گواهى دارى؟ يوسف عليه السلام گفت: بله. در اين كه گواه يوسف چه بوده است، اختلاف نظر وجود دارد. مفسّران گفته اند كودكى آنجا در گهواره بود يوسف عليه السلام گفت: گواه من اين كودك است كه در گهواره خوابيده. عزيز گفت: كودكى در گهواره چگونه گواهى دهد؟ يوسف گفت: او براى من گواهى خواهد داد. آنگاه پيش گهواره رفتند. يوسف عليه السلامگفت: اى كودك، هرچه ديدى بگو. به فرمان خدا آن كودك به سخن گفتن آمد و با زبانى شيوا گفت: اگر پيراهن يوسف از جلو پاره شده است، زن راست مى گويد و مرد دروغ گوست و اگر پيراهن يوسف از پشت پاره شده، زن دروغگوست و مرد راست مى گويد. از آنجا كه پيراهن يوسف از پشت پاره شده بود، عزيز به زليخا گفت: اين از جمله فريب هاى شما زنان است و شما مكر و فريب بسيار داريد. در داستان ها آمده است كه پس از اينكه يوسف عليه السلام به پادشاهى رسيد و خداوند او را به پيغمبرى مبعوث كرد، روزى جبرئيل نزد يوسف نشسته بود. جوانى از خدمتكاران آشپزخانه وارد شد كه جامه اى كهنه پوشيده بود و يكى از وسايل آشپزخانه را در دست داشت و از مقابل يوسف گذشت جبرئيل عليه السلامگفت: اى يوسف، اين جوان را مى شناسى؟ گفت: نه. گفت اين كودكى است كه در گهواره براى تو گواهى داد. يوسف عليه السلام گفت: بنابراين حق او بر ما مسلم است. دستور داد كه او را آوردند و به جاى آن لباس ها خلعتى گرانبها به او پوشاند و او را وزير خود كرد.

.

ص: 48

عزيز گفت: اى يوسف، از اين سخن و اتفاق درگذر و اين داستان را پنهان كن و به زليخا گفت: استغفار كن و براى گناهت از خداوند آمرزش بخواه كه تو از جمله خطا كنندگان هستى. برخى زنان مصر كه مفسران گفته اند زن ساقى، نانوا، زندانبان و ستوربان ملك بوده اند، همانطور كه زنان در اين گونه سخنان عادت به سخن چينى دارند، بايكديگر گفتند: زن عزيز (يعنى عزيز خزانه دار كه نامش قطفير بود) عاشق غلام خود شده و پنهانى او را خواسته و فريب داده است. او از راه درست منحرف و گمراه شده است. وقتى كه سخنان آنان به گوش زن عزيز مصر، زليخا رسيد و بدگويى آنان را درباره خود شنيد، ميهمانى اى ترتيب داد و چهل زن از جمله آنان را دعوت كرد و براى ميهمانان جايگاهى با بالش هاى نرم و گرانبها تهيه كرد، تا پس از صرف غذا بر آن تكيه زنند. آنگاه به دست هركدام از ايشان كاردى داد. سپس يوسف را جامه اى سفيد پوشانيد و به او گفت: اگر من بر تو حقى دارم، به پاس آن از آنجا بيرون بيا و از مقابل اين زنان بگذر و مطمئن باش كه از اين كار هيچ زيانى متوجه تو نخواهد بود. برخى نيز گفته اند كه زنان را در جايى نشانده بود كه مسير يوسف بود و او براى انجام كارش از آنجا رد مى شد. آنگاه به بهانه كارى به او گفت كه به آن اتاق برو و فلان كار را انجام بده. يوسف عليه السلام از مقابل آن زنان رد شد و به اتاق رفت. گفته اند كه از اين جهت يوسف را جامه سفيد پوشانيد تا نگويند كه او در لباس گرانبها زيباست؛ چرا كه زيبايى اى كه به لباس باشد، موقتى است و با درآوردن لباس از بين مى رود، اما زيبايى يوسف

.

ص: 49

به گونه اى بود كه اگر لباس گرانقيمت مى پوشيد، آن لباس از زيبايى او آراسته مى شد. برخى نيز گفته اند كه زنان را بر سكويى نشاند كه اتاق يوسف در آنجا قرار داشت و به يوسف گفت كه بيرون بيا و يوسف عليه السلام بيرون آمد. حكايت كرده اند كه زليخا به آن زنان گفت كه من اين جوان را مى خواهم. گفته ام كه از اينجا بگذرد. وقتى او از مقابل شما مى گذرد تكه اى از اين ترنج كه در دست شماست براى من ببريد و به او دهيد. وقتى آن زنان يوسف را ديدند، زيبايى او چشم آنان را خيره كرد و از شدت حيرت دست هاى خود را بريدند؛ چرا كه با مشاهده يوسف از خود بيخود شده و درد بريدن دست هايشان را حس نمى كردند. آن گاه از سر تعجب و حيرت گفتند: بركت باد؛ يعنى منزه و پاك است خداوندى كه اين چنين مخلوقى مى آفريند. آن گاه گفتند: ما او را از اين تهمتى كه به او زده اند منزه و مبرا مى دانيم چرا كه در سيماى او نشانه خير و عفت و صلاح به چشم مى خورد. او يك انسان نيست. چنين شخصى خريدنى نيست و نمى تواند بنده باشد. او نيست مگر فرشته اى بزرگوار. آن زنان كه تا وقتى يوسف را نديده بودند، زبان ملامت بر زليخا دراز مى داشتند وقتى يوسف را ديدند شروع كردند به ملامت كردن خود و فهميدند خود به ملامت سزاوار ترند و زليخا به مقصودش رسيد و عذرش روشن شد. زليخا گفت: اين همان كسى است كه مرا در حق او ملامت كرديد. آنگاه اقرار كرد كه من او را به معصيت فراخواندم و او خوددارى و امتناع كرد. آن زنان به زليخا گفتند: كه چرا او را مطيع خود نمى سازى؟ آنگاه زليخا گفت كه اگر آنچه من از او مى خواهم و به او فرمان مى دهم انجام ندهد او را به زندان

.

ص: 50

ص: 51

نيز كه يكى سفره دار و ديگرى ساقى پادشاه بود، به زندان انداختند. نام سفره دار مجلث و نام شرابدار بنو بود (و برخى نيز گفته اند كه آن دو غلام پادشاه بودند). گفته اند كه سبب خشم پادشاه بر آن دو اين بود كه به وى خبر دادند كه سفره دار در فكر آن است كه در غذاى تو زهر بريزد و ساقى نيز از آن خبر دارد و باهم در اين كار دست دارند. پادشاه از آنجا اين خبر را دريافت كه گروهى از اهل مصر و رعايا كه از پادشاه رنجيده بودند و مى خواستند به پادشاه زهر بدهند، اما نشد. بدين ترتيب كه اين دو غلام را با غذا و شراب و وعده مال بسيار فريب دادند. سفره دار هم مال و هم زهر را گرفت و زهر را در غذاى پادشاه ريخت، اما ساقى پشيمان شد، نه مال را گرفت و نه زهر را. هنگامى كه موقع صرف غذاى پادشاه فرارسيد سفره دار و ساقى بر طبق عادت آمدند و غذا و شراب آوردند. ساقى گفت: اى پادشاه از اين غذا مخور كه زهر آلود است. سفره دار گفت: اى پادشاه، آن شراب نيز كه در دست اوست زهر آلود است. پادشاه از ساقى پرسيد: آيا چنين است؟ ساقى گفت: دروغ مى گويد. سفره دار گفت: او هم دروغ مى گويد. پادشاه به ساقى گفت كه آن شراب را بخور. او شراب را خورد و آسيبى به وى نرسيد، زيرا در آن زهر نبود. آنگاه به سفره دار گفت: اين غذا را بخور. سفره دار از آن كار خوددارى كرد. پادشاه فرمان داد كه چهارپايى بياورند و اين غذا را به او دهند. حيوان غذا را خورد و فوراً مرد. پادشاه دستور داد كه هردو را به زندان اندازند. يوسف عليه السلام در زندان تعبير خواب مى كرد؛ چون زندانيان از دل تنگى و اضطراب خواب هاى آشفته بسيار مى بينند. هر روز صبح كه زندانيان از

.

ص: 52

خواب بر مى خواستند، هركدام چند خواب مختلف ديده، به يوسف روى مى آوردند و تعبير خواب هاى خود را از او مى پرسيدند و يوسف براى آنان تعبير مى كرد. روزى زندانيان خواستند كه يوسف عليه السلام را آزمايش كنند و خواب هايى را از خود تعريف كردند كه نديده بودند. سفره دار گفت: من در خواب ديدم كه بر سرم نان بود و پرندگان از سر من نان مى خوردند. ساقى نيز گفت: من در خواب ديدم كه شراب انگور به پادشاه مى دادم. عده اى گفته اند كه آنچه گفتند حقيقتا در خواب ديده بودند. محمد بن جرير طبرى گفته است كه خواب هاى خود را جابه جا كردند و هركدام خواب آن ديگرى را تعريف كرد. ساقى خواب سفره دار را بر خود بست و سفره دار خواب ساقى را. وقتى يوسف عليه السلامخواب ها را تعبير كرد، آن كه خوابش بد تعبير شده بود، گفت: حاشا كه من خواب خوب را ديده بودم و او خواب بد ديده بود. يوسف عليه السلام گفت: قضى الامر الذى فيه تستفتيان. مفسّران گفته اند در ابتدا كه اين دو غلام آمدند تا از يوسف تعبير خواب بپرسند، به او گفتند: اى جوان تو بسيار زيبا رو و عاقل هستى و ما تو را بسيار دوست داريم. يوسف عليه السلامگفت: شما را به خدا مرا دوست مداريد كه من از محبت هركه مرا دوست داشته، بلا كشيده ام. عمه ام مرا دوست داشت و مى خواست مرا پيش خود ببرد. كمربندى كه از ابراهيم و اسحاق عليهماالسلام به ميراث داشت بر كمر من بست و من بى خبر از آن كمر بند خوابيده بودم. آن گاه تهمت دزدى به من زد تا به علت، آن يك سال مرا نزد خود برد. قانون شرع آنان در آن

.

ص: 53

زمان اين گونه بود كه اگر كسى چيزى مى دزديد، بايد يك سال به آن كس كه از او دزديده بود خدمت مى كرد. و اگر پدرم مرا دوست داشت، در بلاى حسادت برادران افتادم كه مرا به چاه انداختند و به بندگى فروختند و اگر زليخا گفت تو را دوست دارم، مرا به بلاى زندان گرفتار كرد. زنهار! مرا دوست مداريد. گفتند: ما تو را دوست داريم و با تو الفت داريم. پس از آن هر روز مى آمدند و به صحبت هاى يوسف عليه السلام گوش مى كردند و او را تحسين مى كردند؛ تا شبى كه آن خوابى را كه خداوند متعال در قرآن حكايت مى كند، ديدند. فرداى آن روز پيش يوسف عليه السلام آمدند و گفتند: اى عالم، هركدام از ما ديشب خوابى ديده ايم. اگر اجازه دهى آن را تعريف كنيم تا براى ما تعبير كنى. يوسف عليه السلام گفت بگوييد. ساقى گفت: من در خواب ديدم كه گويا در باغ انگورى هستم و يك درخت انگور بود كه شاخه اى از آن درخت سه خوشه انگور داشت. من انگور مى چيدم و در كاسه پادشاه كه در دست من بود مى فشردم و به پادشاه شراب مى دادم. سفره دار گفت: من نيز در خواب ديدم كه سه سبد نان بر سر گذاشته بودم و انواع غذاها بر آن بود و پرندگان درنده و شكارى از آن مى خوردند. يكى از آنان گفت كه اين خواب ها را براى ما تعبير كن كه تو را از نيكوكاران مى دانيم. در حكايات آمده است وقتى يوسف عليه السلام وارد زندان شد، زندانيان را دلتنگ و آزرده و پژمرده ديد. به آنان گفت: صبر كنيد. به شما مژده مى دهم كه اجر و مزد شما نزد خداوند بهشت برين، و رهايى و فرج عاجل و زودرس و

.

ص: 54

ثواب و جزاى عظيم آخرت خواهد بود. زندانيان دلخوش و آسوده خاطر شدند و گفتند: خداوند تو را رحمت كند. تا تو به اينجا نيامده بودى ما دلتنگ و رنجور بوديم و از وقتى كه تو آمده اى ما به دلگرمى و پشت گرمى تو انس و راحت و تسلى خاطر يافتيم. تو بسيار خوش روى و خوش خوى و خوش سخن هستى. از مزد و جزا و پاكى ما خبر دادى و تا زمانى كه تو اينجايى ما نمى خواهيم كه از صحبت و همنشينى تو دور باشيم. فمن أنت يا فتى؟ تو كيستى اى جوانمرد؟ گفت: أنا يوسف بن يعقوب صفى اللّه بن اسحاق ذبيح اللّه ابن ابراهيم خليل اللّه . زندانبان گفت: اى پيغمبرزاده، به خدا اگر مى توانستم تو را رها مى كردم. اكنون نيز تا آنجا كه امكان داشته باشد در خدمتگزارى و رعايت حال تو كوتاهى نمى كنم. هرجا كه مى پسندى و مى خواهى بنشين. يوسف عليه السلام گفت: غذايى كه خداوند روزى شما كرده باشد، به شما نمى رسد مگر آنكه من از آن خبر دهم پيش از آنكه به شما رسد. اين پيش گويى و تأويل از جمله علومى است كه خداوند به من آموخته است. گفته اند كه يوسف عليه السلام به آن دليل اين سخن را گفت كه مى دانست از آن خواب هايى كه آنان پرسيدند تعبير يكى بد است و از وظايف تعبير كننده خواب آن است كه اگر تعبير خوابى را از او بپرسند كه بد باشد، آن را تعبير نكند و از تعبير آن طفره رود؛ زيرا كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت شده كه گفت: تا وقتى كه خواب را تعبير نكرده باشند بر پاى مرغى پرنده است و وقتى آن را تعبير كنند مى افتد. همچنين خواب جزيى از چهل و شش جزء پيغمبرى است. پس خوابى را كه مى بينى جز به صاحب نظر علم تعبير خواب

.

ص: 55

مگو. انس بن مالك روايت كرده است كه رسول صلى الله عليه و آله وسلمگفت: خواب اول براى تعبير كننده راست. و يوسف عليه السلام به همين دليل از تعبير كردن طفره رفت و نيز به همين دليل در ابتداى صحبت خود، آن سخنان را درباره علم خود گفت تا در ذهن آنان ايهام ايجاد كند كه او تعبير آن خواب ها را نمى داند. گفت اكنون وقت گفتن اين تعبير نيست و مبادا گمان كنيد كه من قادر به تعبير آن نيستم ... و من دين و مسلك قومى را كه به خداى و آخرت و قيامت ايمان ندارند و كافرند، رها كرده ام و از دين و ملت پدران خود ابراهيم و اسحاق و يعقوب پيروى مى كنم. ما نمى توانيم هيچ چيزى را شريك خداوند بدانيم و اين از فضل و بخشش خداوند بر ما و همه مخلوقات است، ولى بيشتر مردم شكر اين نعمت را به جا نمى آورند. آن گاه شروع به تقرير توحيد و نقض شرك كرد و گفت: اى دو رفيق زندان، خدايان پراكنده بهترند يا خداى قهار؟ و اين سخن را براى آن گفت كه زندانيان در زندان بت هايى كه داشتند كه آنان را مى پرستيدند و بر آنان سجده مى كردند و براى آن بتان را پراكنده وصف كرد كه در شكل و اوصاف با هم متفاوت بودند در اندازه هاى كوچك و بزرگ و متوسط و اين بتان را از هر نوعى ساخته بودند و برخى گفته اند منظور يوسف عليه السلام از «پراكنده»، معبودان مختلف از جمله بت ها و آتش و آفتاب و ستارگان و امثال آن است و آنان كه بر چنين باورى باشند، مورد قهر و غضب درگاه الهى قرار خواهند گرفت و خداوند متعال يكى است، بدون همتا و شريك و مثل و مانند و بر هر چه خواهد قهركننده و غالب و قادر است.

.

ص: 56

آن گاه آنان را به انحرافات و اشتباهات فكرى آنان توجه داد و گفت: اگر درست فكر كنيد، آنچه شما غير از خداى مى پرستيد، هيچ نيست مگر نام هايى كه شما و پدران شما بر اين بتان گذاشته ايد. آن گاه گفت: اين احكامى كه شما بر طبق آن حكم مى كنيد باطل است. حكم نيست مگر خداى عزّ و جلّ را، و از سر حكم و حكمت دستور داده كه جز او را نپرستيد. آن گاه به اين جمله اشاره كرد كه ذكر شد و گفت: اين دين و روشى است راست و مستقيم، ولى بيشتر مردم نمى دانند؛ زيرا در دلايل آن نظر و تفكر نكرده اند و اين علمى است كه جز از راه نظر و تفكر حاصل نمى شود. وقتى يوسف عليه السلام در اين سخنان عميق شد و در اين باره سخن به درازا كشانيد و كاملاً از جواب سؤال آنان دور شد، گفتند: جواب سؤال ما و تعبير خواب ما را نيز بگو. يوسف عليه السلامگفت: از اين كار صرف نظر كنيد كه مصلحت در آن است اما آنها اصرار كردند. يوسف عليه السلام گفت: اما يكى از شما _ و آن ساقى پادشاه بود و نامش مخلث _ تعبير خواب او اين است كه بر سر كار خود بازگردد و به ملك شراب دهد. اما معناى آن سه خوشه انگور كه ديده، آن است كه سه روز ديگر در زندان بماند. اما تعبير خواب آن ديگرى كه در خواب سه سبد ديده بود كه نان بر آن است و پرندگان از آن مى خورند، آن است كه او سه روز ديگر در زندان مى ماند و پس از آن، او را بر دار خواهند آويخت و پرندگان مغز سر او را خواهند خورد. عبداللّه بن مسعود گفته است كه وقتى آن دو زندانى اين تعبير خواب را شنيدند، پشيمان شدند و گفتند: ما دروغ گفتيم و خوابى نديده بوديم و

.

ص: 57

مى خواستيم تو را آزمايش كنيم. يوسف عليه السلام گفت: آن قضا مقدر شد و تقدير بر اين رقم خورد و بر آنچه شما پرسيديد، حكم كرده شد. پس از آنكه سه روز مقرر گذشت، مأموران پادشاه آمدند وآنان را از زندان بيرون بردند. يوسف عليه السلامبه ساقى كه خواب خوبى ديده بود و مى دانست كه نجات خواهد يافت، گفت: كه داستان مرا به ياد پادشاه بياور و در حضور او از من سخن بگو. يوسف عليه السلام در آن حال از ياد برد كه نام خداى بر زبان آورد. جبرئيل آمد، دست يوسف عليه السلام را گرفت و به گوشه اى برد. سپس پر خود را به زمين زد و زمين را شكافت و گفت: به پايين نگاه كن كه چه مى بينى؟ يوسف عليه السلامنگاه كرد و گفت: زمين دوم را مى بينم. جبرئيل آن را نيز شكافت و گفت: به پايين نگاه كن كه چه مى بينى؟ يوسف عليه السلام نگاه كرد و گفت: زمين سوم را مى بينم و به همين صورت جبرئيل تا هفت زمين را شكافت و به يوسف عليه السلامگفت: به پايين بنگر كه چه مى بينى؟ يوسف عليه السلام گفت: سنگى بزرگ مى بينم. جبرئيل پر خود را بر آن سنگ زد و آن سنگ شكافت. از ميان آن سنگ كرم سبزى كه برگى بر دهان داشت، بيرون آمد. جبرئيل عليه السلامگفت: خداوند به تو سلام مى رساند و مى گويد: گمان بردى كه تو را در اين زندان فراموش كرده ايم. اين كرم را در زير زمين هفتم و در ميان سنگى فراموش نكرده ايم. به بزرگى و عزت من كه به گناه اين غفلت هفت سال در اين زندان خواهى ماند. يوسف عليه السلام پرسيد: اگر هفت سال ديگر در اينجا بمانم، خداوند از من راضى مى شود؟ جبرئيل گفت: آرى. يوسف عليه السلام گفت: در اين صورت، اگر هفت سال هفتاد سال هم شود، ترسى ندارم.

.

ص: 58

ص: 59

گاو چاق را مى خورد و هفت خوشه خشك، هفت خوشه سبز را مى خشكاند، تا من نزد مردم بروم و تعبير آن را به آنان بگويم. يوسف عليه السلام گفت كه تعبير اين خواب و چاره آن، اين است كه هر تخمى كه در اين هفت سال آينده كاشتيد، حاصل آن را در خوشه ها ذخيره كنيد مگر مقدار كمى را كه براى غذا نياز داريد. آن گاه پس از اين هفت سال، هفت سال قحط و خشكسالى بسيار سخت خواهد آمد كه تمام ذخيره اين هفت سال اول مصرف شود. آن گاه پس از آن سالى پر نعمت و بركت خواهد آمد كه در آن سال مردم به نعمت مى رسند و شيره مى گيرند و انگور مى فشارند و آنچه در آن آبى و روغنى باشد، خواهند يافت. وقتى ساقى پيش پادشاه برگشت و تعبير يوسف عليه السلام را براى پادشاه بازگو كرد، پادشاه گفت: اين كار با پيغام درست نمى شود. چنين عالمى را در زندان رها نمى كنند. او را نزد من آوريد تا من او را از خاصان دربار قرار دهم. او سزاوار آن است كه وزير من باشد. زندان جاى او نيست كه در آنجا عمر خود را سپرى كند. يوسف را نزد من بياوريد. ساقى نزد يوسف عليه السلام آمد و گفت: پادشاه مى خواهد تو را ببيند. دستور او را انجام ده تا آنچه در تعبير اين خواب به من گفتى به پادشاه هم بگويى. يوسف عليه السلام به ساقى گفت: برگرد و به پادشاه بگو كه يوسف مى گويد تا آن زنان را حاضر نكنى و از آنان نپرسى كه چرا دست خود را بريدند، من نمى آيم. يوسف عليه السلام اين شرط را براى آن گذاشت تا براى پادشاه و ديگران معلوم شود كه او را بى گناه بازداشته اند. پيك بازگشت و نزد پادشاه رفت و گفت

.

ص: 60

يوسف عليه السلاممى گويد كه مرا بى گناه و از روى ظلم در زندان انداخته اند، من بيرون نمى آيم. دستور ده كه آن زنان را بياورند و از آنان بپرسند كه چرا دست خود را بريدند؟ پادشاه كسى را به دنبال آن زنان فرستاد و آنان را فراخواند و گفت: داستان چه بود ميان شما و يوسف زمانى كه او را به گناه دعوت كرديد؟ آيا او هم از نفس شما مطالبه كرد؟ گفتند: حاشا للّه ! كه ما از او چيزى جز صلاح و خير نديديم و بر او هيچ بدى و تهمتى نديديم. در همان موقع زليخا اعتراف كرد كه من او را به گناه دعوت كردم و از نفس او مطالبه كردم و يوسف عليه السلامراست مى گويد. يوسف گفت: اين براى آن است كه همه بدانند كه من در غيبت عزيز در حق زليخا به او خيانت نكردم و خداوند حكيم مكر خيانت كنندگان را هدايت نمى كند واجازه نمى دهد كه پيش برود وپنهان بماند. آن گاه گفت: من خود را از گناه مبرّا نمى دانم كه نفس، انسان را به بدى رهنمون مى شود و وسوسه مى كند مگر آنكه خداوند به او رحم كند؛ يعنى اگر كسى از وسوسه نفس اماره به انجام معصيت رهايى يابد، نتيجه لطف و رحمت خداوند است و آن لطف همان عصمت است و خداوند آمرزنده و بخشاينده است. البته يوسف اين سخن را از سر فروتنى و شكسته نفسى و انقطاع با خداوند بر زبان راند. در خبر است كه وقتى يوسف عليه السلام مى خواست از زندان خارج شود، زندانيان از اندوه جدايى او به گريه و زارى پرداختند و گفتند: وجود تو در اينجا براى ما آسودگى و آرامش خاط و منافع بسيار در پى داشت. اكنون كه

.

ص: 61

مى روى ما بايد چه كنيم و ديگر چه كسى مى تواند تسلى بخش غم هاى ما در اين سياهچال باشد؟ يوسف براى آنان با اين سخنان دعا كرد: بار خدايا، دل هاى مأموران و حاكمان را بر آنان دلسوز و مهربان گردان و خبرها را از آنان پوشيده و پنهان مدار. وقتى يوسف از زندان بيرون آمد، بر در آن نوشت: اينجا گور زندگان است و خانه اندوهگينان و مايه تجربه و عبرت دوستان و شماتت و ملامت دشمنان. آن گاه به گرمابه رفت و غسل كرد و ناپاكى زندان را از خود شست و خلعت شاهانه پوشيد و وقتى به در قصر پادشاه رسيد، بر در ايستاد و گفت: «حسبى ربّى من دنياى و حسبى ربّى من خلقه، عزَّ جاره و جلَّ ثناؤه و لا اله غيره» (1) . وقتى نزد پادشاه رفت در مقابل پادشاه ايستاد و گفت: أللهم انّى أسألك بخير من خيرك و اَعوذ بك مِن شرّهِ و شرِّ غيرِه. چون پيش پادشاه رفت و چشمش بر پادشاه افتاد بر او سلام كرد و به زبان عربى بر او درود فرستاد. پادشاه پرسيد: اين چه زبانى است؟ گفت: زبان عمويم، اسماعيل. آن گاه در همان ميان زبان گفتارش را تغيير داد و به زبان عبرانى او را دعا كرد. پادشاه پرسيد: اين چه زبانى است؟ گفت: زبان پدران من است. وقتى كه پادشاه با يوسف صحبت كرد و او را در سخن گفتن آزمود، فهميد كه او بيش از آن است كه گفته اند.

.

ص: 62

گفته اند كه پادشاه خود هفتاد زبان مى دانست و به هر زبان كه با يوسف صحبت كرد، يوسف به همان زبان جوابش داد. پادشاه با تعجب به يوسف نگاه مى كرد كه در آن زمان جوانى سى ساله بود و با وجود آن علمى فراوان داشت. پس به نديمان نگاه كرد و گفت: اين همان كسى است كه خواب مرا تعبير كرد، خوابى كه هيچ كس تعبير آن را نمى دانست. آن گاه گفت: اى يوسف، من مى خواهم تعبير خوابم را از زبان خود تو بشنوم. يوسف عليه السلامگفت: آيا مى خواهى ابتدا خواب تو را به تفصيل تعريف كنم كه چه ديدى و چگونه ديدى؟ پادشاه گفت: خوب است. يوسف عليه السلام گفت: اى پادشاه، تو هفت گاو بسيار چاق و سفيد ديدى كه رود نيل شكافت و آن گاوها به رود نيل رفتند، در حالى كه پستان هاى پر شيرى داشتند و تو از شدت تعجب همچنان به آنها نگاه مى كردى كه ناگهان آب نيل خشك شد و زمين آن پيدا شد و از ميان گل و لاى رود هفت گاو لاغر بيرون آمد، كم مو، به رنگ خاك و با شكم هاى جمع شده، بدون پستان و شير. آن گاوها دندان و پنجه اى داشتند مانند پنجه سگان و خرطومى چون خرطوم درندگان. اين گاوهاى لاغر ميان آن گاوهاى چاق رفتند و آنها را دريدند و خوردند و استخوان هاى آنها را شكستند و مغز استخوان آنها را مكيدند و تو با تعجب به آنها نگاه مى كردى. سپس هفت خوشه گندم سبز از زمين روييد و پس از آن هفت خوشه گندم سياه و خشك برآمد و تو از روى تعجب با خود مى گفتى كه عجيب است! چگونه اين خوشه هاى گندم بسيار سبز و خشك، با هم در يك جا

.

ص: 63

رسته اند؟ در همان لحظه بادى وزيد و آن خوشه هاى سياه خشك را بر آن خوشه هاى سبز پيچانيد و آن خوشه هاى سبز را آتش زد و سوزاند و اين پايان خواب تو بود و تو ترسان و هراسان از خواب برخاستى. پادشاه از آن سخنان تعجب كرد و گفت: اين سخنان تو از خواب من عجيب تر است كه بدون ذره اى تفاوت خواب مرا بازگو كردى. گويا تو آن خواب را ديده اى. اكنون اى راستگوى زمانه، نظر تو درباره اين خوابى كه من ديده ام چيست؟ يوسف گفت: صلاح در آن است كه دستور دهى تا جايى كه امكان دارد گندم و جو بكارند و تو نيز هرچه در خزانه دارى صرف خريدن تخم و آبادى زمين كنى؛ چراكه چندين برابر آن بدست خواهى آورد. وقتى كه آن تخم ها رشد كرد و رسيد، دستور دهى تا آن را درو كنند، اما همچنان در خوشه ها نگه دارند تا زيانى به آن نرسد و آفت و كرم به آن خسارت نزند تا در سال هاى آينده دانه آن خوشه ها روزىِ مردم باشد و كاه آن خوراك چهارپايان. از اين محصولى كه به دست مى آيد يك پنجم را براى غذاى امسال مصرف كنى و چهار پنجم آن را در انبار ذخيره كن. در اين هفت سالِ سر سبز و پر محصول بايد همين كار را انجام دهى. وقتى كه اين هفت سال اول تمام شد، هفت سال ديگر مى آيد كه سال هاى قحطى و خشك سالىِ فراگير است و آثار آن به همه جاى زمين خواهد رسيد و از دورترين سرزمين ها مى آيند و از تو غذا مى خواهند و از تو محصول مى خرند. تو هرچه را كه در هفت سال انباشته اى به حكم خود و قيمت دلخواه خود مى فروشى و از همين راه خزانه ها پر مى كنى و گنج هايى به دست مى آورى كه كسى نديده و نشنيده باشد.

.

ص: 64

پادشاه گفت كه تو امروز نزد ما والا قدر و امين هستى و از يوسف عذرخواهى كرد كه پيش از اين تو را نشناختم. گفت: امروز كه تو را شناختم به اندازه امانت دارى تو مقام تو را بالا مى برم. چه كسى را بر اين كار بگمارم كه از عهده آنچه گفتى برآيد؟ همان موقع يوسف عليه السلامگفت: مرا بر سر خزانه زمين موكّل كن. من نويسنده و حسابدانم و حساب كتاب كارها را ثبت مى كنم. اين كار را مى توانى به من واگذار كنى. آنچه را كه به من بسپارى حفظ مى كنم و از اوضاع سال هاى قحط نيز آگاهم. آن گاه چون كسى آنجا نبود كه او را تأييد كند، خود تزكيه خود كرد و گفت: من امين و نگاهدارم و مال را ضايع نكنم و به وجود دخل و خرج آگاهم، مال را به علم خود و به جاى آن خرج مى كنم، زيرا به مصالح آن آگاهم و آن را از نا اهل حفظ مى كنم. عبداللّه بن عباس رضى الله عنه گفته است كه رسول صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: اگر يوسف نمى گفت كه مرا عامل اين كار كن پادشاه مى خواست كه همان موقع اين كار را به او واگذار كند، اما چون يوسف اين درخواست را كرد، يك سال اين اتفاق عقب افتاد و پادشاه اين كار را تا يك سال بعد به او نداد. رسول صلى الله عليه و آله وسلم گفت: ما هم تصدى امور جامعه به كسى كه تقاضاى آن را بكند نخواهيم داد. يوسف، يك سال پيش پادشاه بود و با او نشست و برخاست مى كرد و پادشاه از علوم و آدابى كه از يوسف مى ديد در تعجّب و تحيّر بود. يك روز به يوسف گفت: من و تو بايد به هر نوعى با يكديگر همداستانى كنيم، جز آنكه من از غذا خوردن با تو اكراه دارم. يوسف عليه السلام گفت: من سزاوارترم كه از اين كار اكراه داشته باشم؛ زيرا پسر يعقوب اسرائيل اللّه و پسر اسحاق ذبيح اللّه و

.

ص: 65

پسر ابراهيم خليل اللّه هستم. پادشاه گفت: راست گفتى و بعد از آن ديگر با يوسف غذا مى خورد و نوشيدنى مى آشاميد. عبداللّه بن عباس گفته است كه چون يك سال گذشت، پادشاه يوسف را فراخواند و تاج بر سرش نهاد و حمايل شمشير مخصوص خود را بر گردنش آويخت و او را بر تختى از طلاى جواهر نشان و آراسته به دُرّ و ياقوت نشاند و سايه بانى از استبرق بر بالاى آن تخت زد كه طول آن سى گز و عرض آن ده گز بود. بر آن تخت سى بستر انداخته بودند و شصت پارچه رنگين پر نقش و نگار براى جاى نشستن. يوسف را بر بالاى تخت نشاند و بزرگان و فرماندهان را در فرمان او قرار داد. و پادشاه در خانه نشست و پادشاهى را به يوسف داد و كار مصر به يوسف واگذاشت. قطفير را نيز از آن شغل عزل كرد و كار او را هم به يوسف سپرد. قطفير چندى بعد از آن مُرد و پادشاه زليخا را به يوسف داد. وقتى يوسف نزد زليخا آمد، يوسف به او گفت: اين بهتر است يا آنچه كه تو از من مى خواستى؟ زليخا گفت: اى راستگو! مرا براى كارى كه كردم سرزنش مكن؛ زيرا آن سان كه ديدى، من زن جوان زيبايى بودم، غرق در مال و رفاه، در حالى كه شوهر من تمايلى به زنان نداشت و نزديك من نمى آمد و در آن وقت تو زيباترين فرد روزگار بودى و من به عشق تو مبتلا شدم. وقتى يوسف بر زليخا دست يافت، او را بكر يافت و فهميد كه او راست مى گويد. يوسف از زليخا صاحب دو فرزند شد يكى «افرائيم» و يكى «ميشا» و بدين ترتيب يوسف پادشاه مصر شد و در ميان رعيت به عدل رفتار كرد و همه زنان

.

ص: 66

و مردان مصر او را دوست داشتند و به پاس پادشاهى او خدا را شكر مى گفتند. خداوند متعال گفته است: آن كس را كه بخواهيم، به رحمت خود مى رسانيم و مزد نيكوكاران را ضايع نكنيم و مزد آخرت را كه ثواب آن جهان است، به مؤمنانِ متقى و پرهيزكار از معاصى مى دهيم و بى شك آن ثواب بهتر از اين مُلك مصر باشد كه به يوسف داديم. وقتى يوسف عليه السلامبه قدرت رسيد و به عنوان قائم مقام و جانشين پادشاه بر تخت پادشاهى نشست، كارها را ترتيب مى داد و سياست مدارى مى كرد تا اينكه سال هاى سرسبزى و فراوانى نعمت گذشت و سال هاى قحطى و خشك سالى آغاز شد. شبى از شب ها، يوسف دستور داد كه نيمه شب براى پادشاه غذا بپزند. آشپزها و سفره داران گفتند: پادشاه عادت ندارد كه در اين وقت شب غذا بخورد. يوسف گفت: آنچه من مى دانم شما نمى دانيد. غذا درست كنيد. آنان در همان نيمه شب براى پادشاه غذايى تهيه كردند. ناگهان در همان نيمه هاى شب پادشاه از خواب بيدار شد و گفت: گرسنگى بر من فشار آورده است. هر غذايى كه هست بياوريد. يوسف عليه السلامدستودر داد تا غذاهايى را كه آماده كرده بودند بياورند. پادشاه پرسيد: اين غذاها را چه وقت حاضر كرديد؟ گفتند: همين امشب. پرسيد از كجا مى دانستيد كه من گرسنه خواهم شد؟ گفتند: يوسف به ما دستور داد. پادشاه از يوسف پرسيد: تو از كجا مى دانستى؟ يوسف پاسخ داد: من مى دانستم كه امشب اولين شب سال هاى قحطى است و يكى از دلايل قحط آن است كه خداوند هوس غذا خوردن را در انسان زيادتر مى كند. من مى دانستم كه امشب بر خلاف عادت، گرسنه خواهى شد.

.

ص: 67

پس دستور دادم تا غذا بپزند. پادشاه از وفور علم او در هر زمينه اى متعجب مانده بود. وقتى اولين سال قحط آغاز شد و در آن سال هيچ بارانى نيامد و گياهى نرُست و هيچ درآمدى حاصل نشد، مردم از ذخيره اى كه داشتند خوردند و آنان كه ذخيره نداشتند، به ازاى طلا و نقره از يوسف عليه السلام غذا خريدند. يوسف عليه السلامدر سال اول غذا را به قيمتى كه معين شده بود، در ازاى طلا و درهم فروخت. در سال دوم به زيورآلات و جواهرات، در سال سوم در ازاى چهارپايان (اسب يا استر يا شتر يا گاو يا گوسفند)، در سال چهارم در ازاى بنده و غلام و كنيز و در سال پنجم در ازاى زمين زراعى و زمين مسكونى و خانه و املاك تا آنكه براى اهل مصر هيچ چيز نماند. سال ششم چيزى نداشتند، فرزندانشان را آوردند و به او فروختند و غذا خريدند. سال هفتم ديگر چيزى نداشتند، خود را به يوسف فروختند و همه زنان و مردان مصر بنده يوسف عليه السلامشدند و يوسف عليه السلامآنان را خريد و غذا داد تا آنكه مالى به دست آورد كه هيچ كس نداشت و خزانه اى جمع كرد كه هيچ كس نديده بود. به پادشاه گفت: خلق خدا و نعمت او را چگونه ديدى؟ پادشاه گفت: نظر ما تابع نظر تو است. روايت شده است كه يوسف عليه السلام در اين سال هاى قحط هرگز غذا نمى خورد. پرسيدند چرا؟ گفت: تا گرسنگان را فراموش نكنم. آنگاه به آشپزهاى پادشاه دستور داد تا در هر شبانه روز براى پادشاه يك بار غذا درست كنند، نماز ظهر تا نماز ظهر. پادشاه گفت: من گرسنه ام. چرا بر طبق عادت دستور نمى دهى تا براى من دوبار غذا بپزند؟ يوسف عليه السلامگفت: تا تو هم

.

ص: 68

ص: 69

كودكى بود كه رهايش كردند و روزى كه دوباره او را ديدند پادشاه مصر بود كه بر تخت پادشاهى نشسته و لباس هاى گرانبها پوشيده و تاج زر آراسته به انواع جواهرات بر سر و گردنبندى از طلا بر گردن داشت. هنگامى كه برادران يوسف عليه السلام پيش او آمدند با زبان عبرانى سخن گفتند. يوسف وانمود كرد كه شما را نمى شناسم. پرسيد: شما مردم كدام سرزمين هستيد؟ گفتند: ما چوپان هستيم. در سرزمين ما قحطى و خسكسالى آمده و ما به اينجا آمده ايم تا از تو غذا بخريم. يوسف عليه السلام گفت: نكند كه شما جاسوس باشيد و آمده ايد تا مملكت مرا ببينيد و مواضع ضعف آن را پيدا كنيد. گفتند: نه، به خدا كه ما جاسوس نيستيم. ما همه برادريم و پدرى پير داريم كه نامش يعقوب و پيغمبر خداست. يوسف پرسيد: شما چند برادر بوديد؟ گفتند: ما دوازده برادر بوديم. پرسيد: اكنون چند برادر هستيد؟ گفتند: يازده برادر. پرسيد: آن يكى چه شد؟ گفتند؟ روزى با ما به بيابان آمد و آنجا تلف شد. پرسيد: آن برادر ديگر كجاست؟ گفتند: پدر ما او را بيش از ما دوست دارد، از وقتى كه آن برادر از دست رفت، اين يكى را از پيش چشم خود دور نمى كند؛ زيرا آن دو از يك مادر بودند. يوسف پرسيد: شما بر اين سخنان شاهدى هم داريد؟ پاسخ دادند: اى پادشاه، ما در اين شهر غريب هستيم و هيچ كس ما را نمى شناسد. يوسف عليه السلام گفت: در صورتى سخنان شما را باور مى كنم كه دفعه بعد آن برادرى را كه گفتيد پيش پدرتان مانده است، با خود بياوريد. وقتى بار برادران را آماده كرد و به آنان غذا داد، هنگام حركت دوباره به آنان تأكيد كرد كه آن برادرى را كه گفتيد، با خود بياوريد تا سهم شما را كامل تر بدهم و شما هم

.

ص: 70

بدانيد كه من عادل و بهترين مهمان نوازان هستم. اما اگر اين بار او را نياوريد، نزد من هيچ سهمى نداريد و خبرى از غذا نخواهد بود و نزديك من نياييد. برادران جواب دادند كه ما تلاش مى كنيم تا به صورتى اجازه او را از پدر بگيريم. آنگاه يوسف به غلامان و مأموران خود دستور داد تا هر سرمايه اى را كه آورده بودند، در ميان بار آنان جاى دهند، به صورتى كه وقتى به خانه رسيدند كالاهاى خود را بشناسند؛ زيرا اگر بفهمند كه غذاى رايگان به آنها داده شده است، انگيزه قوى ترى براى بازگشت خواهند داشت. برادران يوسف از مصر برگشتند. وقتى به خانه رسيدند، يعقوب عليه السلامپرسيد: چگونه بوديد و اوضاع چطور بود؟ گفتند: اى پدر، ما از پيش مردى مى آييم كه بخشش و فضل و كرم او را نمى توانيم وصف كنيم. او چنان مارا اكرام و احترام كرد كه اگر يكى از فرزندان تو و برادران ما هم به جاى او بود، بيش از آن كارى نمى كرد. يعقوب عليه السلام پرسيد: پس برادرتان شمعون كجاست؟ چرا با شما نيست؟ گفتند: پادشاه مصر او را گرو گرفته تا ما برگرديم و بنيامين را با خود ببريم. يعقوب گفت: او از كجا مى داند كه شما برادر ديگرى هم داريد؟ پاسخ دادند كه ما گفتيم. يعقوب عليه السلام گفت: چرا گفتيد؟ جواب دادند زيرا ما را به جاسوسى متهم كردند و ما هم شرح حال خود را گفتيم و چون از ما بازپرسى مى كرد، درباره برادرمان هم صحبت كرديم و او گفت: اگر راست مى گوييد دفعه ديگر برادرتان را هم با خود بياوريد و داستانى را كه آنجا اتفاق افتاده بود براى پدر بازگو كردند. آن گاه از پدر به اصرار درخواستند كه بنيامين

.

ص: 71

را با ما بفرست. مى گفتند: اى پدر، اگر بنيامين را با خود نبريم، سهمى به ما نخواهند داد _ برخى عقيده دارند، برادران يوسف اين سخن را گفتند تا يعقوب را بر فرستادن بنيامين راضى كنند _ اكنون برادر ما را با ما بفرست تا سهمى كامل و تمام بياوريم. ما مراقب و نگهدار او خواهيم بود. هرچه درباره يوسف كوتاهى كرديم، درباره او جبران مى كنيم و از او به خوبى مراقبت خواهيم كرد. يعقوب عليه السلام از روى توبيخ گفت: آيا از جانب بنيامين آسوده خاطر باشم و درباره او به شما اطمينان كنم و او را به شما بسپارم. يعقوب، بنيامين را به جاى آنكه به برادران بسپارد، به خدا سپرد. خداوند متعال فرمود: يوسف را به برادران سپردى و آنان در حق او ظلم كردند و او را ضايع كردند. بنيامين را به ما سپردى، ما نيز بنيامين را به همراه يوسف به تو بازگردانديم، تا بدانى كه من خدايى هستم كه هرچه را به من بسپاريد، ضايع نمى شود. او مهربانتر از همه مهربانان است. وقتى برادران يوسف بار خود را باز كردند، سرمايه و كالاى هاى خود را ديدند كه تمام و كمال، در ميان بار بود. به يعقوب عليه السلامگفتند: اى پدر، ما ديگر بيش از اين چه مى خواهيم كه اين مرد چنان ما را اكرام كرد كه از روى بخشش به ما غذا داد و سرمايه ما را به ما نيز برگرداند. اين سخن را بدان دليل به يعقوب گفتند تا دل او را نرم كنند بر آنكه بنيامين را با آنان بفرستد؛ يعنى ديگر ما هيچ مشكلى براى رفتن نزد عزيز مصر نداريم و از تو سرمايه اى هم نمى خواهيم، زيرا آنان كالاهاى ما را به ما پس دادند و هرچه از اين بار داريم براى ما كافى

.

ص: 72

است. اما اين مقدار براى ما كم است؛ پس از اگر بنيامين را به ما دهى دگر بار نزد عزيز خواهيم رفت و براى خانواده خود غذا خواهيم آورد و از برادرمان هم به خوبى نگهدارى خواهيم كرد و به اندازه بار يك شتر بيشتر سهم خواهيم گرفت. يعقوب عليه السلام گفت: بنيامين را با شما نمى فرستم مگر آنكه به خدا سوگند بخوريد و عهد و پيمانى محكم با من ببنديد كه او را نزد من بازگردانيد و به اختيار خود او را رها نكنيد مگر آنكه خداوند نخواهد و كار از دست و اختيار شما خارج باشد. فرزندان يعقوب اين شرط را پذيرفتند و پس از آنكه به خدا سوگند خوردند و با پدر پيمان بستند، دوباره يعقوب عليه السلام خدا را بر آن پيمان گواه گرفت و گفت: خداوند بر آنچه ما مى گوييم وكيل است. به هنگام حركت، يعقوب عليه السلام به فرزندان سفارش كرد اى پسران من، وقتى كه به مصر رسيديد، همه با هم از يك دروازه به شهر وارد نشويد و از درهاى مختلف برويد. برخى عقيده دارند كه علت اين سفارش يعقوب آن بوده است كه آنان يازده برادر بودند، همه خوش سيما و خوش قد و قامت. يعقوب عليه السلام به آنان چنين سفارش كرد تا چشم زخمى به آنان نرسد. آن گاه گفت: البته گمان مكنيد كه اگر خدا بر شما سختى و زيانى بخواهد، آنچه من گفتم فايده اى داشته باشد. حكم و تقدير فقط خاص خداوند صاحب جلال و عظمت است. هر توكّل كننده اى بر او توكل مى كند و من نيز بر او توكّل كردم. مصر در آن زمان چهار دروازه داشت و فرزندان يعقوب عليه السلام پراكنده شدند و از هر چهار دروازه وارد شهر شدند. وارد شدن آنان از درهاى مختلف، از

.

ص: 73

هيچ مقدرات الهى جلوگيرى نمى كند و تنها سفارشى ناشى از شفقت پدرانه بود از ترس چشم بد. وقتى برادران يوسف به مصر رسيدند، پيش يوسف عليه السلامرفتند و گفتند: اى عزيز، هرچه فرمودى انجام داديم و آن برادرى را كه خواسته بودى آورديم. يوسف عليه السلام گفت: كار درست و خوبى كرديد و پاداش اين كار شما نزد من محفوظ است. آن گاه دستور داد كه آنان را در جايى منزل دهند و اكرام و احترام كنند و رسم مهمان نوازى در حق آنان به جاى آورند. هنگام غذا خوردن، يوسف دستور داد كه براى هر دو برادر، بر يك سفره بنشينند و بنيامين تنها ماند. پس شكايت كنان گفت: اگر برادر من، يوسف، اينجا بود با من مى نشست و من تنها نمى ماندم. يوسف عليه السلام گفت: مى خواهى كه من برادر تو شوم؟ بنيامين گفت: تو پادشاه و عزيز مصر هستى و بسيار بزرگ و محترم، اما براى من هيچ كس جاى او را نمى گيرد. يوسف عليه السلام گفت: حالا بر خيز و پيش من بنشين تا تنها نباشى و با من غذا بخور. بدين ترتيب او را در كنار خود بر تخت نشاند تا با هم غذا بخورند و هنگام شام نيز همين كار را كردند. باز هنگام خوابيدن براى هر دو برادر يك بستر پهن كردند و بنيامين تنها ماند. يوسف به او گفت: تو به خوابگاه من بيا و بنيامين را پيش خود خوابانيد. فرداى آن شب يوسف عليه السلامبه برادران گفت: اى فرزندان يعقوب، من همه شما را جفت مى بينم و همه را با يكديگر يكدل و مأنوس مى بينم، جز اين مرد را كه تنهاست و يار ندارد. من او را پيش خود مى نشانم تا تنها نباشد و براى همه آنان جايى در نظر گرفت و براى بنيامين

.

ص: 74

پيش خود جاى بازكرد و دستور داد تا از آنان پذيرايى كنند. وقتى با بنيامين تنها شد، از او پرسيد: نام تو چيست؟ گفت: ابن يامين. پرسيد: ابن يامين يعنى چه؟ گفت: ابن المُثكل، پسر مرد مصيبت رسيده. پرسيد: چرا چنين نامى بر تو نهاده اند؟ گفت: چون وقتى كه من به دنيا آمدم، مادرم از دنيا رفت. پرسيد: مادرت كه بود؟ گفت: راحيل بنت ليان بن ناخور. پرسيد: فرزندى دارى؟ گفت: ده پسر دارم. پرسيد: نام آنها چيست؟ گفت: بالعا، اخير، اشكل، احيا، خير، نعمان، ارد، ارس، حيثم و عينم. يوسف عليه السلام پرسيد: اين نام ها يعنى چه؟ گفت: اين نام ها همه به نوعى با برادرم، يوسف، پيوند دارد. نام «بالعا» را از آنجا گرفته ام كه او ناپيدا و گم شد، گويا زمين او را بلعيد. «اخير» براى آنكه او اولين فرزند مادرم بود و «اشكل» براى آنكه او همشكل من و از پدر و مادر من و همسن من بود و «احيا» براى آنكه او باشرم بود و آن ديگر را «خير» ناميدم براى آنكه او هركجا كه بود، بهترين ما برادران بود و «نعمان» براى آنكه او نزد پدر و مادر منعم و با ناز و منزلت بود و «ارد» براى آنكه او در ميان ما همچون ورد يعنى گل بود و «ارس» براى آنكه او براى ما به منزله رأس يعنى سر بود بر تن و اما «حيثم» براى آنكه گمان و اميد ما آن است كه زنده باشد و «عينم» براى آنكه اگر او را دوباره ببينم در آن صورت شادمانى و شادكامى ما كامل و تمام باشد. يوسف عليه السلام گفت: مى خواهى كه من به جاى برادرت برادر تو باشم؟ بنيامين گفت: اى عزيز، چه كسى مى تواند برادرى چون تو داشته باشد؟ اما تو چگونه مى توانى برادر من باشى، در حالى كه فرزند يعقوب و راحيل نيستى.

.

ص: 75

در همان حال، يوسف عليه السلام گريه كرد و نقاب از رخ برافكند و گفت: من يوسف هستم، برادر تو و تو بايد اين راز را پنهان كنى و به كسى نگويى. از آنچه برادران با تو و برادرت كردند، دلتنگ و آزرده مباش. يوسف عليه السلام دستور داد تا بار آنان را آماده كردند و به هر برادر يك بار شتر گندم دادند. آن گاه دستور داد كه پيمانه انبار پادشاه را در بار بنيامين بگذارند. بعضى گفته اند كه آن سقايه يا پيمانه، مانند كاسه اى بود از جنس طلا كه گوهرى گران قيمت در ميان آن بود و پادشاه از آن آب مى خورد. وقتى خشكسالى آمد و غذا كمياب شد براى عزت و احترام نهادن به غذا آن را با اين پيمانه كيل مى كردند. آن گاه يوسف عليه السلام دستور داد كه به دنبال كاروان آنان روند و پيمانه را با صاحب بار آن بيابند و برگردانند. كسى از پشت سر كاروان برادران يوسف فرياد مى زد كه اى كاروانيان، شما دزد هستيد و دزد آن كسى است كه مخفيانه از جايى، چيزى بردارد كه مال او نيست. كاروانيان گفتند: چرا به ما اين تهمت مى زنيد؟ مگر چه گم كرده ايد؟ آن فريادكننده گفت: ما پيمانه پادشاه را پيدا نمى كنيم و هركه آن را بيابد يك بار شتر گندم جايزه خواهد گرفت و من كه مهتر و بزرگ كيل كنندگان و مسؤول اين كار هستم، اين پاداش را ضمانت مى كنم. برادران يوسف عليه السلام از اين كار دورى و تبرّا كردند و بر عدم انجام آن سوگند خوردند. گفتند: به خداوند بزرگ قسم كه شما مى دانيد كه ما براى فساد در اين زمين نيامده ايم و دزد و راهزن نبوده ايم. مأموران گفتند: اگر شما دروغ گفته باشيد و مال دزدى را در بار شما پيدا

.

ص: 76

كنيم، جزاى آن دزد چيست؟ گفتند: در شرع ما جزاى او آن است كه براى صاحب مال بندگى كند و ما ستمكاران را اين گونه جزا مى دهيم. آن گاه دستور دادند كه بار كاروانيان را بگردند و پيش از بار بنيامين بار برادران او را گشتند. وقتى به بار بنيامين رسيدند، پيمانه را از بار او بيرون آوردند. خداوند متعال مى فرمايد: و اين چنين ما كيد كرديم؛ يعنى براى يوسف تدبير كارها را ساختيم (زيرا يوسف عليه السلام بر طريقه و قانون پادشاه مصر در حكم دزد عمل نكرد). درجات هر كس را كه مى خواهيم، رفيع مى گردانيم و بالاتر از هر عالمى، صاحب علمى بيشتر و افزون تر است؛ يعنى درجات عالمان متفاوت است. روايت كرده اند كه وقتى برادران يوسف عليه السلام به مصر آمدند، دهن چهارپايان خود را بسته بودند تا محصول و كشته كسى را نخورند. وقتى داستان پيمانه پادشاه اتفاق افتاد، گفتند: ما كه اجازه نمى دهيم چهارپايانمان از مزرعه كسى بخورند، چگونه دزدى از انبار پادشاه را شايسته بدانيم؟ برخى ديگر چنين گفته اند كه: آن پيمانه جامى بود كه آن را جام جهان نما مى گفتند و كاهنان با آن كهانت مى كردند و پادشاه در آن مى نگريست و كهانت مى كرد. مردى كه پيمانه را به او سپرده بودند، گفت: اى مردم، اگر اين پيمانه گم شود و پيدا نشود، جان من بر سر اين كار از دست خواهد رفت. اين پيمانه كهانت پادشاه بزرگ است و ضمانت مى كنم كه هر كس آن را براى من پيدا كند، يك بار شتر گندم از خود به او بدهم. برادران يوسف عليه السلام گفتند: پناه بر خدا! ما دزدى نمى كنيم و چنين كارى

.

ص: 77

را شايسته نمى دانيم. اما اين بارهاى ماست، اگر مى خواهى اموال ما را جستجو كن. آن گاه شروع كردند به گشتن بارهاى آنان و مردى ايستاده بود و هربار كه بار يكى از آنان را مى گشت و پيمانه را در آن نمى يافت، طلب بخشش مى كرد و شرمگين مى شد تا اينكه بار همه را گشت و چيزى نيافت. وقتى به بار بنيامين رسيد، نااميد شد و گفت: به هر حال آن پيمانه در اين بار هم نيست، زيرا اين شخص اهل دزدى نيست و اين كار از او بعيد است. برادران گفتند: حالا كه تا اينجا را گشته اى، ممكن نيست كه تو را رها كنيم، مگر اينكه بار او را هم بگردى تا بى گناهى و پاكى ما براى تو كاملاً ثابت شود و خيال تو و ما راحت شود. وقتى بار بنيامين را گشتند، پيمانه را در بار او يافتند. برادران شرمگين شدند و به او هجوم بردند كه اين چه كارى بود كه تو در حق ما كردى؟ ما را روسياه كردى و آبروى ما را بردى. اين چه بلايى است كه از پسران راحيل بايد بكشيم؟ اين پيمانه را كى برداشتى؟ بنيامين گفت: بله، شما هميشه از پسران راحيل بلا كشيده ايد. برادر مرا برديد و در بيابان پنهان كرديد و اكنون مى خواهيد به من تهمت دزدى بزنيد. برادران گفتند: آخر اين پيمانه در بار تو چه مى كند؟ بنيامين گفت: اين پيمانه را همان كسى در بار من گذاشت كه در سفر پيشين پول و سرمايه شما را در بار شما گذاشت و مگر نه اينكه شما از آن خبر نداشتيد و تا به خانه نرسيديد از آن باخبر نشديد؟ برادران رو به يوسف عليه السلام كردند و گفتند: اگر بنيامين دزدى كند عجيب نيست، زيرا برادرى داشت كه او هم اهل دزدى بود و ... .

.

ص: 78

در باب اين تهمت دزدى روايت شده است كه اولين مصيبت زندگى يوسف عليه السلام مرگ مادرش در زمان كودكى او بود. يعقوب عليه السلام يوسف را پس از مرگ مادرش به خواهر خود، يعنى دختر اسحاق داد تا او را تربيت كند. اسحاق كمربندى داشته كه بزرگ ترين فرزندان ابراهيم آن را ارث برده بودند و پس از اسحاق نيز به حكم آنكه اين خواهر بزرگ تر بوده است، اين كمربند را برداشته بود. وقتى يوسف عليه السلام بزرگ شد، يعقوب عليه السلام او را از خواهرش بازخواست. خواهر يعقوب گفت: او را نمى دهم كه بدون او بى قرار مى شوم. يعقوب عليه السلام گفت: من پدر او هستم و به نگهدارى او سزاوارترم و اصرار كرد كه يوسف عليه السلام را بازپس گيرد. عمه يوسف گفت: اگر حتما بايد او را ببرى، يك روز ديگر او را اينجا بگذار كه من او را خوب ببينم و فردا او را ببر. شب كه يوسف عليه السلامخوابيده بود، عمه يوسف آن كمربند را بر كمر يوسف عليه السلامبست و يوسف از وجود آن خبر نداشت. فردا كه يعقوب عليه السلام براى بردن يوسف آمد، خواهرش گفت كه آن كمربند مرا دزديده اند و من براى آن نگرانم. يعقوب عليه السلامهم نگران شد. خواهر يعقوب عليه السلام در خانه مى گشت و مى گفت: هركس كه در اين خانه است، بايد كه برهنه شود. آن گاه يكى يكى همه را برهنه كرد و لباس هاى همه را مى گشت تا اينكه به يوسف عليه السلام رسيد و كمربند را بر كمر يوسف يافت ... يعقوب عليه السلامگفت: هر چقدر كه تو مى خواهى بايد كه براى تو بندگى كند، و يوسف عليه السلامتا زنده بود به علت همان كمربند به عمه اش خدمت مى كرد. يوسف عليه السلام اين داستان را پنهان كرد و نگفت كه آن برادرى كه شما بر او

.

ص: 79

تهمت دزدى مى زنيد من هستم و من دزدى نكرده ام و با خود گفت: شما بدترين و پست ترين انسان ها هستيد. در اخبار آمده كه وقتى آن پيمانه را نزد يوسف عليه السلام بردند، او در آن پيمانه نگاه كرد و انگشتى بر آن زد و صدايى از آن برخاست، رو به برادران كرد و به كنايه گفت: مى دانيد اين پيمانه چه مى گويد؟ گفتند: نه. گفت: مى گويد كه شما دوازده برادر بوده ايد. يكى را زديد و فروختيد. بنيامين كه اين سخن شنيد بلند شد و گفت: اى پادشاه، براى رضاى خدا از اين پيمانه بپرس كه برادر من زنده است يا نه؟ يوسف عليه السلام دست خود را بر پيمانه زد و گفت: مى گويد كه برادر تو زنده است و تو او را خواهى ديد. بنيامين گفت: پس هرچه مى خواهى بكن كه اگر برادر من حال مرا بداند، مرا نجات مى دهد. يوسف عليه السلام برخاست و وضو تازه كرد و برگشت. بنيامين گفت: اى پادشاه، از او بپرس كه چه كسى آن را در بار من گذاشته؟ يوسف عليه السلام جواب داد: پيمانه من خشمگين است و ديگر حرف نمى زند. فرزندان يعقوب عليه السلام وقتى خشمگين و عصبانى مى شدند، هيچ كس از پس آنان برنمى آمد. روبيل گفت: اى پادشاه، ما را رها كن وگرنه فريادى مى زنم كه هر آبستنى بچه اش را بيفكند و چنان خشم گرفت كه موى بر بدنش راست شد و از پيراهن بيرون زد. خداوند عادت فرزندان يعقوب عليه السلام را اين گونه قرار داده بود كه وقتى كه يكى از آنان عصبانى مى شد، اگر كسى از نژاد او دست بر او مى گذاشت، آرام مى شد. يوسف عليه السلام به پسرش گفت كه برو و دست بر روبيل بگذار. پسر يوسف عليه السلام از پشت روبيل آمد و دست بر او گذاشت و روبيل آرام شد.

.

ص: 80

روبيل پرسيد: آيا كسى از نسل يعقوب اينجاست؟ يوسف عليه السلام گفت: يعقوب كيست؟ روبيل گفت: يعقوب اسرائيل اللّه پسر اسحاق ذبيح اللّه پسر ابراهيم خليل اللّه . يوسف عليه السلام گفت: اين سخن راست است، چون به حكم برادران چنان آمد كه بنيامين نزد يوسف باشد. گفت: برويد و برادرتان را به حكم شرع خودتان اينجا رها كنيد. گفتند: او پدر پيرى دارد كه مرد بزرگوارى است. اگر ممكن است يكى از ما را به جاى او بگير كه ما تو را از مُحسنان و نيكوكاران مى بينيم و احسان و نيكىِ تو با ما و ديگران زبانزد است. يوسف عليه السلامگفت: به خدا پناه مى برم كه آن كسى را كه مال خود را نزد او يافته ام، رها كنم و بى گناهى را بگيرم. اگر چنين كارى كنم از ظالمان هستم. وقتى برادران از يوسف نااميد شدند، در خلوت با هم به مشورت نشستند. بزرگ ترين برادر گفت: يادتان هست كه پدر از شما پيمان گرفت و به خدا سوگند خورديد؟ و به ياد داريد كه در حق يوسف چه كوتاهى و تقصير كرديد؟ من از اين سرزمين نمى روم مگر اينكه پدر اجازه بازگشت دهد يا خداوند در حق من حكم كند كه او بهترين حاكمان است. نقل است كه برادران در آن مشورت گفتند: اگر براى پس گرفتن بنيامين، جنگ لازم باشد مى جنگيم، حتى اگر كشته شويم. باز گفتند: در اين صورت رنج پدر بيشتر مى شود. پس همه با هم گفتند: خداوند بر ما حكم مى كند كه برويم و برادر خود را اينجا رها كنيم يا حكم مى كند كه بجنگيم و او را بازگردانيم؟ همانطور كه آن برادران با يكديگر مشورت مى كردند و مناجات مى كردند، يكى از آنان گفت: حال كه اين وضعيت پيش آمده، شما پيش پدر

.

ص: 81

برگرديد و بگوييد كه پسرت، بنيامين، دزدى كرد؛ يعنى پيمانه پادشاه را دزديد و ما جز به آنچه كه ديده ايم و مى دانيم گواهى نمى دهيم و از غيب خبر نداريم كه او دزدى كرد يا به دروغ به او تهمت دزدى زدند كه او را زنده نزد خود نگاه دارند. مفسّران گفته اند: برادران يوسف به يعقوب عليه السلام گفتند: ما نمى دانستيم كه چنين اتفاقى خواهد افتاد و پيمانى كه بستيم تا از بنيامين مراقبت كنيم از آن جهت بود كه هرچه در اختيار ما باشد تلاش كنيم و دلسوز او باشيم، اما درباره آنچه از دست ما نيايد و در اختيار ما نباشد، چه مى توانيم كنيم؟ روايتى ديگر آن است كه پسران يعقوب عليه السلام به او گفتند: ما از كجا مى دانستيم كه تو از اين پسر هم مثل يوسف مصيبت خواهى ديد؟ القصه، برادران يوسف عليه السلام پيش پدر بازگشتند و داستان بنيامين و پيمانه پادشاه را براى پدر باز گفتند. يعقوب عليه السلامگفت: باور نمى كنم كه اين گونه باشد. فرزندان گفتند: ما هرچه ديده ايم براى تو گفتيم و از غيب خبر نداريم و نمى دانيم كه حقيقت ماجرا چيست و گفتند اگر ما را باور ندارى از اهل اين كاروان كه با ما به مصر آمده بودند، بپرس تا شهادت دهند كه ما راست مى گوييم. يعقوب عليه السلام به علت آنچه با يوسف كرده بودند و دروغ هايى كه گفته بودند و خيانت هايى كه كرده بودند، سخنان آنان را باور نمى كرد. گفت: اين چنين نيست. من گمان مى كنم كه اين هم نقشه اى است كه شما طرح كرده ايد و نفستان شما را به اين كار دعوت كرده و اين خيانت را در چشم شما مزين كرده است. اما من چه كارى مى توانم بكنم؟ و چه چاره اى دارم جز آنكه صبر كنم، صبرى تمام.

.

ص: 82

ص: 83

هركه از يعقوب عليه السلاممى پرسيد كه در چه حالى، پاسخ مى داد كه «اَشكوا بثّى و حُزنى إلى اللّه » (1) . و نيز در داستان ها آورده اند كه يعقوب عليه السلام خانه اى ساخت و نامش را بيت الاحزان گذاشت و به آن خانه مى رفت و با هيچ كس حرف نمى زد و غذا نمى خورد و استراحت نمى كرد و حتى گفته اند كه به چشم او هيچ زيانى نرسيده بود، او خود چشم هايش را بست و گفت: ديگر نمى خواهم كه پس از يوسف هيچ كس و هيچ جا را ببينم. همچنين در داستان ها آمده كه روزى كسى از يعقوب عليه السلام پرسيد كه چرا چشمان تو كور شده است؟ گفت: به سبب گريه بر دورى يوسف عليه السلام. پرسيد: چرا پشت تو خميده شده است؟ جواب داد: از غم دورى يوسف عليه السلام. پرسيد: چرا اين چنين در هم افتاده و ضعيف و شكسته شده اى؟ پاسخ داد: از دورى يوسف. خداوند وحى فرستاد كه شكايت مرا به بندگان من مى كنى؟ به عزت و جلال من قسم كه تا تو مرا نخوانى، اين بلا را از تو دور نخواهم كرد. در آن حال يعقوب عليه السلام گفت: «اشكوا بثى و حزنى إلى اللّه ». خداوند متعال به او وحى كرد به عزت من كه اگر فرزندانت مرده بودند، آنان را زندگى مى بخشيدم و به تو بازمى گرداندم و علت اين امتحان و آزمايش آن بود كه روزى گوسفندى را در خانه تو كشتند. فقيرى آمد اما چيزى به او ندادند و من از ميان مردم، پيغمبران را بيشتر دوست دارم و بعد از آن فقيران و درويشان را. اكنون اى

.

ص: 84

يعقوب، غذايى تهيه كن و فقيران را خبر كن. يعقوب عليه السلام غذايى تهيه كرد و دستور داد كه در شهر ندا كنند كه هركه امروز روزه گرفته است، بايد كه در خانه يعقوب افطار كند. گروهى آمدند و از آن غذا خوردند. خداوند متعال آن محنت و اندوه را از يعقوب عليه السلام دور كرد. مفسّران گفته اند كه وقتى يوسف عليه السلام در زندان بود، جبرئيل عليه السلامنزد او آمد و به او گفت: اى راستگو، مرا مى شناسى؟ يوسف عليه السلام جواب داد كه نه، اما رويى زيبا مى بينم و بويى خوش در اينجا حس مى كنم. جبرئيل عليه السلامگفت: من روح الامين و پيك پروردگار دو جهانم. يوسف عليه السلام پرسيد: چگونه به جايگاه گناهكاران آمدى؟ در حالى كه تو پاك ترين پاكان و سردسته نزديكان به حق و پيك خداوندگار دو جهانى. جبرئيل عليه السلام به يوسف گفت: مگر تو نمى دانى كه خداوند هر مكانى را به وسيله مردان پاك، پاك مى كند. هر زمينى كه شما در آنجا باشيد، بهترين زمين هاست و خداوند به علت حضور تو، اى سرور پاكان و پسر صالحان و مخلصان، اين زندان را و اطراف آن را پاك قرار داده است. يوسف عليه السلام گفت: چگونه مرا از صديقان و مخلصان و پاكان مى شمارى، در حالى كه من در جايگاه گناهكاران گرفتارم و به قهر و خشم مفسدان در زندانم؟ گفت: براى آن كه تو مخالفت هواى نفس كردى و از آن كه تو را به معصيت دعوت مى كرد، فرمان نبردى؛ نام تو را در زمره صديقان نوشتند و تو را از مخلصان شمردند و درجه و مقام پدرت را به تو نيز ارزانى داشتند. پرسيد: اى روح الامين، از يعقوب عليه السلام چه خبر دارى؟ گفت: خداوند به او صبرى كامل بر دورى تو بخشيد و به اندوه و غم تو مبتلا كرد. او دلى غمگين

.

ص: 85

دارد كه دردهايش را فرومى خورد و شكيبايى مى ورزد. يوسف عليه السلام پرسيد: اى جبرئيل، غم او در چه حدّى است؟ جبرئيل پاسخ داد: هفتاد برابر مادرى كه فرزندش مرده باشد. يوسف عليه السلام پرسيد: اى جبرئيل، اجر و مزد او چيست؟ گفت: اجر صد شهيد. پرسيد: بالاخره من و او يكديگر را دوباره خواهيم ديد؟ گفت: آرى. يوسف عليه السلام گفت: از اين به بعد هر ناراحتى و غمى را كه به من برسد، به دل نمى گيرم و از آن پس دلخوش شد. يعقوب عليه السلام پس از شنيدن داستان پسران، به آنان گفت: برويد و درباره يوسف و برادرش تحقيق و پرسش كنيد و از رحمت خدا و فرج او نااميد نباشيد كه جز كافر از رحمت خدا نااميد نمى شود. فرزندان يعقوب آنچه پدر گفت، انجام دادند و به مصر رفتند. وقتى نزد يوسف عليه السلام آمدند، اين گونه با او صحبت كردند كه اى عزيز، ما به سختى و فقر دچار شده ايم و سرمايه اندكى با خود آورده ايم، سرمايه اى كه كسى به آن اعتنا نكند. اما تو در حق ما نيكى و صدقه كن كه خداوند به تو و صدقه دهندگان پاداشى بزرگ خواهد داد. وقتى كار به اينجا رسيد، يوسف عليه السلام هويت خود را در برابر برادرانش آشكار كرد. گفت: آيا مى دانيد آن زمان كه جاهل بوديد با يوسف و برادرش چه كرديد؟ پرسيدند: آيا تو يوسف هستى؟ گفت: بله. من يوسف هستم و اين برادر من بنيامين است. خداوند بر ما منت گذاشت و دوباره ما را به هم رسانيد. و هركس كه از معاصى و محارم دورى كند، خداوند رنج آن نيكوكاران را تباه نمى كند و مراد و اجر آنان را مى دهد. برادران يوسف كه اين سخنان را شنيدند به زانو درآمدند و گفتند: به خدا كه او تو را به حق از ميان برگزيد كه تو به انواع

.

ص: 86

ص: 87

پس از آن طولى نكشيد كه مژده دهنده رسيد و آن پيراهن را بر صورت يعقوب انداخت. خداوند چشمان يعقوب را به او برگرداند و دوباره بينايى خود را يافت. چشم باز كرد و به آن سرزنش كنندگان گفت: من به شما نگفتم كه از خداى خود چيزى مى دانم كه شما نمى دانيد؟ روايت كرده اند كه پس از آن، چشمان نابيناى يعقوب عليه السلام بينا شد و نيروى از دست رفته اش را بازيافت و شادمانى به دل او راه يافت. در آن حال، فرزندان يعقوب عليه السلامشروع به گريه و زارى كردند و گفتند: پدر، براى ما استغفار كن كه ما خطا كرده ايم. يعقوب عليه السلامبه آنان وعده آمرزش و استغفار داد. هنگام سحر يعقوب دعاها و ذكرهاى خود را به پايان برد و دست به دعا برداشت: بار خدايا، به حق آن صبر و سختى كه بر دورى يوسف تحمل كردم، گناهى را كه در حق يوسف مرتكب شدند ببخش. خداوند متعال به او وحى كرد كه من تو را و آنان را آمرزيدم. در داستان ها آمده است كه وقتى بشارت دهنده به يعقوب خبر داد كه يوسف زنده است، يعقوب پرسيد: او در چه حال است؟ گفت: پادشاه مصر شده است. يعقوب عليه السلام گفت: پادشاهى مصر به چه كار آيد؟ بر چه دينى است؟ گفتند: بر دين اسلام است. آسوده خاطر شد و گفت: نعمت كامل و تمام همين است. يوسف عليه السلام هر توشه اى را كه ممكن بود براى سفر نياز داشته باشند، همراه با آن بشارت دهنده براى آنان فرستاده بود و براى يعقوب پيغام فرستاده بود كه به مصر بيا و خانواده ات را هم با خود بياور. يعقوب عليه السلام آماده سفر شد و با همه خانواده رو به مصر نهاد. وقتى به

.

ص: 88

نزديك مصر رسيدند، يوسف به پادشاه گفت كه من پدرى دارم كه پيغمبر خدا و فرزند پيغمبر خداست و پدران من همه پيغمبرند. او از كنعان به ديدار من مى آيد و توقع دارم كه به استقبال او بيايى. پادشاه با چهار هزار سوار از نزديكان و خواص خود بر اسب نشست و به اتفاق يوسف عليه السلام و همه اهل مصر به استقبال يعقوب عليه السلامرفتند. يعقوب عليه السلام پياده مى آمد كه يوسف را ديد كه با لشكرى و به همراهى اهل مصر در كسوت پادشاهى مى آيد. يعقوب عليه السلام از يهودا پرسيد: آيا اين كه مى آيد فرعون مصر است؟ يهودا گفت: اين پسر تو يوسف است. همين كه يعقوب عليه السلام و يوسف عليه السلام به يكديگر رسيدند، يوسف عليه السلام خواست سلام كند اما يعقوب عليه السلام از او پيشى گرفت و گفت: سلام بر تو اى از بين برنده همه اندوه ها. در برخى داستان ها آمده كه وقتى خبر آمدن يعقوب عليه السلام و استقبال از او منتشر شد، زليخا پير و از غم جدايى يوسف عليه السلام نابينا و فقير شده بود. از كسى خواهش كرد تا دست او را بگيرد و بر سر راه يوسف عليه السلام بنشاند. هرگاه كه دسته اى مى آمد، راهنماى او مى گفت: بلند شو كه يوسف آمد. زليخا مى گفت: نه اين يوسف نيست. راهنما مى گفت: تو از كجا مى دانى؟ زليخا گفت: من بوى او را مى شناسم. تا اينكه چند فوج گذشت و درست وقتى دسته اى كه يوسف عليه السلام در آن بود، نزديك مى شد زليخا گفت: بوى يوسف مى آيد، مرا نزديك تر ببريد. او را جلو بردند و يوسف عليه السلامكه از دور مى آمد او را شناخت. از روى احترام اسبش را نگه داشت و گفت: زليخا، چگونه اى؟ گفت: همين گونه كه مى بينى. يوسف عليه السلام پرسيد: آن همه مال تو چه شد؟ گفت: از بين رفت

.

ص: 89

و تلف شد. پرسيد: زيبايى ات چه شد؟ گفت: در غم دورى تو از بين رفت. پرسيد: چشمانت را چه كردى؟ گفت: از گريه سفيد شد. يوسف عليه السلامگفت: پادشاهى و مال و زيبايى كه نمانده است، آيا از آن محبتى كه مى گفتى چيزى باقى مانده است؟ گفت: هر روز زيادتر از روز قبل است. پاك و منزه است آن خدايى كه به اطاعت خود بندگان را پادشاه مى كند و به معصيت، پادشاهان را بنده مى گرداند. يوسف عليه السلام به زليخا گفت: چه مى خواهى و چه آرزويى دارى؟ گفت: خواهش مى كنم كه دعا كنى تا خدا چشم مرا به من برگرداند تا يك بار ديگر جمال تو را ببينم. يوسف عليه السلام دعا كرد و خداوند متعال چشم و زيبايى و جوانى زليخا را به او بازگرداند و يوسف عليه السلاماو را به عقد خود درآورد و بعدها فرزند پسرى از او به دنيا آمد. وقتى كاروان يعقوب و فرزندانش به يوسف عليه السلام رسيدند، پدر و مادرش (خاله) را در آغوش گرفت و گفت: به شهر داخل شويد. يوسف عليه السلام بر تخت پادشاهى نشست و پدر و خاله را با خود بر تخت نشاند. برخى گفته اند كه تخت را به ميدان شهر بردند و بسيارى از مردم مصر در آن ميدان آمده بودند. وقتى آنان بر تخت نشستند همه مردم مصر و برادران يوسف عليه السلام كه در پيش تخت او ايستاده بودند، به سجده افتادند. وقتى پدر و مادر يوسف عليه السلام اين حالت را ديدند، آنان نيز به سجده افتادند. يوسف عليه السلام گفت: اين تعبير همان خوابى است كه من پيش از اين ديده بودم و خداوند آن را به راست تعبير كرد. يعقوب عليه السلام گفت: اى يوسف، اينها كه بر تو سجده كرده اند كه هستند؟ گفت: اينها همه بندگان و كنيزان من هستند. همه را در روزگار خشكسالى و

.

ص: 90

قحطى در ازاى غذا خريده ام و امروز از مباركى و يمن ديدار تو همه را آزاد كرده ام. پدر، اين تأويل همان خوابى است كه من ديده بودم. خداى عزّ و جلّ در حق من بخشش و نيكويى تمام كرد و مرا از زندان بيرون آورد و خواب مرا راست كرد. در برخى داستان ها آمده است كه وقتى يوسف و يعقوب عليهماالسلام با هم به صحبت و خلوت نشستند، يعقوب عليه السلام گفت: يوسف، برادران تو چه كردند؟ يوسف عليه السلام گفت: اى پدر، چرا از من مى پرسى كه برادران من چه كردند؟ از من بپرس كه خدا با من چه كرد؟ يعقوب عليه السلام پرسيد: چه كرد؟ يوسف عليه السلامجواب داد: با من خوبى و نيكويى كرد و بعد از آنكه شيطان ميان من و برادرانم دورى افكنده بود و دوستى ما را تباه كرده بود، مرا از زندان درآورد و شما را به من بازگرداند. مفسران در باره مدت دورى يعقوب عليه السلام از يوسف عليه السلام اختلاف نظر دارند. كلبى گفته است كه بيست و دو سال بوده است. سلمان فارسى و عبداللّه شدّاد، چهل سال و حسن بصرى هشتاد سال نقل كرده اند. محمد بن اسحاق نيز اين مدت را هجده سال نقل كرده و عمر يوسف عليه السلام را صد و بيست سال دانسته است كه از زليخا صاحب سه فرزند شد، دو پسر به نام هاى افراهيم و ميشا و دخترى به نام رحمة كه بعدها زن ايوب پيغمبر شد. وهب بن منبه گفته است: يعقوب عليه السلامو خانواده اش، هنگامى كه به مصر آمدند هفتاد و دو نفر بودند و وقتى كه با موسى از مصر بيرون رفتند ششصدهزار و پانصد و هفتاد و چند مرد جنگجو داشتند، جداى از زنان و كودكان و پيران و بازماندگان و... كه اينان نيز خود هزارهزار و دويست هزار بودند.

.

ص: 91

مورخان گفته اند كه يعقوب عليه السلام پس از آنكه به مصر آمد و خانواده اش را به مصر آورد، بيست و چهار سال در راحتى و آسايش و وسعت نعمت زندگى كرد و در مصر از دنيا رفت. وقتى كه مرگ او نزديك شده بود، به يوسف عليه السلاموصيت كرد كه مرا به شام پيش پدرم ببر و در آنجا دفن كن. يوسف عليه السلام نيز همين كار را كرد. سعيد بن جبير گفته است كه يعقوب عليه السلامرا تا بيت المقدس در تابوتى از ساج گذاشتند. وقتى تابوت به آنجا رسيد در همان روز اتفاقا برادر يعقوب عليه السلام هم وفات يافته بود. و هر دو را كه با هم به دنيا آمده بودند و عمرشان صد و چهل و هفت سال بود با هم در يك قبر به خاك سپردند. گفته اند كه وقتى خداوند متعال يوسف عليه السلام را به آرزويش رساند و آنچه را مى خواست به او داد و جمع پريشانِ آنان را جمع كرد و پادشاهى و نعمت دنيا را در حق آنان تمام كرد، يوسف عليه السلامفكر كرد كه اينها هم نمى ماند و ناگزير بايد از آن جدا شد. تمناى بهشت در دلش افتاد و آرزوى مرگ كرد تا به بهشت رود، آرزويى كه هيچ پيغمبرى قبل از او و بعد از او نكرده بود. گفت: بار خدايا، از پادشاهى دنيا به من بهره اى تمام و كامل دادى و علم تعبير خواب به من آموختى، اى آفريننده آسمان ها و زمين كه خداوند من هستى و در دنيا و آخرت بر من اولى ترى از من، جان مرا بگير و مرا مسلمان از اين دنيا ببر و به صالحان و نيكان برسان؛ يعنى مرا با پدران خود محشور كن و به درجات آنان برسان. خداوند متعال او را در سرزمين مصر، وفات داد و او را در صندوقى از رخام در رود نيل دفن كردند؛ زيرا وقتى يوسف عليه السلام فرمان خداى اجابت كرد و به سراى باقى شتافت، مردم مصر درباره محل دفن او با هم مشاجره كردند و هر كدام گفتند ما او را در محله خود دفن مى كنيم كه مايه خير و بركت محله ما

.

ص: 92

باشد. در اين مورد، بسيار با هم گفتگو كردند تا آنكه كار به جايى رسيد كه نزديك بود با هم به جنگ بپردازند. به همين دليل، بالاخره با هم قرارداد كردند كه او را در محل تقسيم آب رود نيل دفن كنند تا آبى كه از آنجا به هر محله مى رود، خير و بركت او را به آنجا برساند. انس بن مالك روايت كرده كه وقتى كار و بار يوسف و يعقوب و برادران يوسف در مصر منظم و برقرار شد، پس از مدتى برادران يوسف عليه السلام با يكديگر گفتند: ما خود مى دانيم كه چه كارها كرده و چه گناهان كبيره اى مرتكب شده ايم. اگرچه مى دانيم كه يوسف عليه السلامما را بخشيده و پدر نيز ما را به عفو دلخوش كرد، اما نمى دانيم كه آيا خداوند هم ما را بخشيده است؟ بياييد تا از خداوند گذشت و آمرزش بخواهيم. بعد همه با هم پيش پدر آمدند كه در كنار يوسف عليه السلامنشسته بود، گفتند: اى پدر، كارى براى ما پيش آمده كه از آن سخت تر كارى نيست. يعقوب عليه السلام پرسيد: آن چه كارى است؟ گفتند: آنچه كه ما با تو و برادر خود كرده ايم _ اگرچه شما عفو و گذشت كرده ايد _ اگر خداوند ما را عفو نكند سودى ندارد. از خدا بخواهيد كه ما را عفو كند و با وحى به شما خبر دهد كه ما را عفو كرده يا نه، تا چشم ما روشن و دل ما آسوده شود. يعقوب عليه السلام بلند شد و در محراب ايستاد و فرزندان ديگر پشت سر او ايستادند و يعقوب عليه السلامدعا كرد و آنان آمين مى گفتند. تا بيست سال دعاى آنان اجابت نشد. گفته اند كه پس از بيست سال دعاى آنان مستجاب شد و خوشحال شدند. اينها قسمتى از داستان يوسف بود كه در آيات قرآن بيان شده و جزئيات و نكات بسيارى نيز در داستان ها و اخبار آمده است.

.

ص: 93

ص: 94

دنيا رفت و برخى مردم مصر بت پرست و برخى آتش پرست بودند. گفت مبادا كه فرزندان او بدين اديان منحرف شوند. از اين رو هنگام مرگش آنان را حاضر كرد و به حفظ دين سفارش كرد. مفسّران اختلاف نظر دارند در علت اينكه چرا يعقوب عليه السلام پيش از نزول تورات، خوردن گوشت را بر خود حرام كرد. برخى گفته اند كه علت آن بود كه يعقوب عليه السلام از عرق النساء رنج ديده بود و اصل آن رنج از رگ پيدا شده بود و او اين رگ را بر خود حرام كرد. ولى برخى ديگر نوشته اند: علت آن بود كه يعقوب عليه السلام نذر كرد اگر خداوند متعال، دوازده فرزند پسر به او دهد و او به سلامت به بيت المقدس برسد، آخرين آنها را در راه خدا قربانى كند. وقتى خدا دوازده پسر به او داد، خواست كه به نذر خود وفا كند، برخاست تا به بيت المقدس آيد. خداوند فرشته اى را فرستاد و به او گفت كه من تو را بخشيدم و اين نذر از تو نمى خواهم به ازاى امتحانى كه از تو خواهم گرفت. يعقوب عليه السلام خوشحال شد. او مردى بود قوى و جنگجو و هيچ كس جرأت كشتى گرفتن با او را نداشت. فرشته اى پيش يعقوب آمد و او گمان كرد كه دزد است. از سر اطمينان به نيروى خود با او جنگيد. آن فرشته ضربه اى بر ران يعقوب زد و ران او دچار درد بسيار شد و آن درد همواره آزارش مى داد. يعقوب عليه السلامبا خدا عهد كرد كه اگر آن درد بهبود يابد، ديگر گوشت نخورد و اين سخنى نه چندان پذيرفتنى است. برخى نيز گفته اند كه تنها گوشت شتر و شير شتر را بر خود حرام كرد و خدا داناتر است.

.

ص: 95

داستان سليمان .

ص: 96

. .

ص: 97

ص: 98

مى كردم، جز اين حكم مى كردم». داوود را از سخن سليمان آگاه كردند، وى را نزد خود فراخواند و پرسيد: «اگر تو حاكم بودى چگونه حكم مى كردى؟» سليمان گفت: «گوسفندان را به زارع مى دادم تا نگاه دارد و از شير آن بهره جويد و سود برد و كشتزار را به شبان مى دادم تا زمين را كشت كند و همان سان كه بود آباد سازد. آن گاه كشتزار را به زارع بازمى گرداندم و گوسفندان را به شبان؛ چراكه هريك شايسته و سزاوار كار خويشند». داوود چنين كرد و گفت: «بس نيك گفتى». در اخبار چنين آورده اند: داوود عليه السلام صاحب چند پسر بود. بر آن شد دريابد كه كدامين يك از فرزندان وى براى خلافت و جانشينى او شايسته است. پس از خدا خواست تا او را بر اين آگاه سازد. خداوند بدين سان او را آگاهانيد: «و باد توفنده را مسخر سليمان كرديم، چنانكه به فرمان وى مى رفت». (1) مفسران گفته اند: سليمان عليه السلام زمينى فراخ و گسترده با طول و عرض چهار فرسنگ در چهار فرسنگ داشت. آن گاه كه قصد سفر و عزم نبرد مى كرد، ساز و لشكر را در آن زمين گرد مى آورد و به تندبادى فرمان مى داد، آن زمين را برگيرد و در هوا برد، و به باد آرام امر مى كرد آن را تا آنجا كه وى مى خواست براند. بامداد مسافتى يك ماهه را مى پيمودند و شبانگاه همان مسير را بازمى گشتند. حكايت كرده اند كه در ناحيه بغداد نوشته اى يافتند كه برخى از اصحاب

.

ص: 99

سليمان از جنّ يا انس، آن را نگاشته بودند. نوشته اين بود: ما بدين جا فرود آمديم. ما اينجا را بنا ننهاديم، بلكه بنا شده يافتيم. بامداد از اصطخر پارس به راه آمديم و نيمروز (ظهر) اينجا خوابيديم، و چون غروب شود در شام خواهيم بود، ان شاءاللّه ، ما به همه چيز عالميم و دانا. گويند: روزى مرغكى از كنار سليمان عليه السلام عبور كرد. بانگى زد، سليمان عليه السلامبه اصحاب خويش گفت: «مى دانيد كه اين مرغك چه گفت؟» گفتند: «نه، اى رسول خدا». گفت: «مى گويد خداوند تو را بر دشمن كرامت و برترى داد. مى روم و به بچه هاى خود رسيدگى مى كنم، آن گاه بازمى آيم و به خدمت تو مى رسم». رفت. سليمان عليه السلامگفت: «بمانيد تا بازگردد». ساعتى بعد بازگشت و ايستاد و آواز برآورد. سليمان پرسيد: «مى دانيد آن مرغ چه مى گويد؟» گفتند: «نه». گفت: «مى گويد بزاييد براى مرگ و بسازيد براى ويرانى». روزى ديگر فاخته اى نزد سليمان آواز برآورد. پرسيد: «مى دانيد چه مى گويد؟» گفتند: «نه». گفت: «مى گويد: جزاى تو بر پايه عمل تو خواهد بود». هدهدى نزد سليمان بانگ كرد. سليمان پرسيد: «دريافتيد چه گفت؟» گفتند: «نه». گفت: «مى گويد هركس رحمت نكند، بر او رحمت نخواهند كرد». مردى بانگ كرد. سليمان گفت: «مى گويد اى گناهكاران از خداوند آمرزش طلبيد». بدين سبب پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از كشتن هدهد نهى كرده است. آنگاه طوطى بانگ كرد، سليمان گفت: «مى گويد كه هر زنده اى خواهد مرد و هر تازه اى كهنه خواهد گشت». فرشتكى بانگ كرد، سليمان گفت: «مى گويد خيرى پيش فرستيد تا آن را بيابيد». بدين سبب پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مردم را از كشتن او نيز

.

ص: 100

بازداشت. كبوترى آواز خواند. گفت: «مى گويد آن چنان خدا را تسبيح مى كنم كه آسمان و زمين از آن پر شود». قمرى بانگ كرد. گفت: «مى گويد سبحان ربى الاعلى». سپس گفت: «كلاغ بر باج ستان لعنت مى كند». زغن (1) مى گويد: «جز خدا همه چيز نابود گردد». اسفرود (2) مى گويد: «هركه خاموشى گزيند سلامت يابد». بَبغا (3) مى گويد: «واى بر آن كسى كه دنيا غايت آمال وى باشد». بزغ (4) مى گويد: «پاك است آن خداوندى كه همه جا ياد او جارى است». چرغ (5) مى گويد: «سبحان ربى القدوس». باز مى گويد: «سبحان ربى و بحمده». مجيد بن كعت القرطى گفته است كه برخى از اهل حديث براى ما چنين روايت كرده اند: «لشكرگاه سليمان صد فرسنگ بود. بيست و پنج فرسنگ براى اِنْس بود و بيست و پنج فرسنگ براى جن، بيست و پنج درصد از آنِ درندگان بود و بيست و پنج درصد از آنِ پرندگان. نيز وى را هزار خانه از آبگينه بود كه بر روى چوبى بنا شده بود، سيصد خانه براى زنان آزاد و هفتصد خانه براى كنيزان او. آن گاه سليمان به تندباد فرمان مى داد آن را برگيرد و به نسيم امر مى كرد آن را ببرد.

.

ص: 101

به سليمان چنين وحى كردند: «ما در سرزمين تو چنين مقدر كرده ايم كه هركس چيزى گويد، باد آن را به گوش تو رساند». در تفاسير چنين آمده كه: «براى سليمان بساطى گستردند از زر و ابريشم به مسافت يك فرسنگ در يك فرسنگ و تختى زرين براى وى مهيّا بود. آن تخت را با سه هزار كرسى از زر و سيم در ميان آن بساط مى نهادند. پيامبران بر روى كرسى هاى زرين مى نشستند و علما بر روى كرسى هاى سيمين قرار مى گرفتند. انسيان بر گرد آن مى ايستادند و جنيان در پس آن. بالاى سر آنان مرغان پر و بال مى گستراندند، بدان سان كه آفتاب بر آن بساط نمى افتاد. باد صبا اين بساط را برمى گرفت و بامداد مسيرى يك ماهه را به شتاب مى برد، آن گاه غروب آن را باز مى آورد. يك روز سليمان عليه السلام با چنين مرتبه اى كه شرح آن گذشت از كنار برزگرى عبور كرد و برزگر زمين درمى نورديد. سر بالا گرفت و سليمان را با آن جلال ديد. گفت: به آل داوود نيز مُلكى عظيم دادند . خداوند به باد فرمان داد سخن برزگر را به گوش سليمان عليه السلامرساند. سليمان به باد گفت: بساط ما را بر زمين بگذار . باد چنين كرد. سليمان چون بر زمين قرار گرفت، برزگر را نزد خود طلبيد و گفت: آنچه گفتى به گوش من رسيد و بدين روى به زمين آمدم تا به تو بگويم كه چنين تمنايى را هرگز نكنى؛ چراكه ثواب يك تسبيح كه بنده اى مؤمن از دل بگويد، نزد خدا بيش از اين ملك است و بهتر از اين سلطنت . مرد گفت: خداى تعالى غم هايت را ببرد، همان گونه كه تو با اين سخن غم مرا بردى ».

.

ص: 102

اهل حديث چنين روايت مى كنند: «سليمان عليه السلام بر بساط خود مى نشست و تمامى خدمتگزاران و نديمان خود را با خويش مى برد. پيش بساط سليمان، بساط ديگرى براى آنان بود كه در آنجا هركسى به كار خويش مى پرداخت، اعمالى به مانند نان پختن و طبخ كردن. نيز بر روى بساط ميدانى فراخ بود كه بر روى آن اسبان مى تاختند. باد آنان را برمى گرفت و به مكانى مى برد كه سليمان عليه السلامامر مى كرد. يك روز سليمان به باد گفت او را از اصطخر (1) برگيرد و به يمن برد. در مسير حركت از مدينه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمگذشت، گفت: اين خانه حجره پيامبرى در آخرالزمان است. خوشا آنكه وى را دريابد، به او ايمان آرد، از وى متابعت كند و مقتدايش او باشد . چون از مدينه گذشت به مكه رسيد. گروهى بر گرد كعبه بت مى پرستيدند. سليمان از آنجا گذشت. كعبه فغان برآورد و گفت: خدايا، پيامبرى از پيامبران تو بر من گذشت و جمعى از اوليا و مؤمنان و انبيا همراه وى بودند بر اينجا فرود نيامدند و نماز نگزاردند، در حالى كه گرد من بت پرستان بتان خويش مى پرستند . خداوند گفت: باكى مدار كه من چنان سازم كه بر گرد تو چندان ركوع و سجود كنند كه براى آن حدى نباشد. پيامبرى در آخر زمان خواهم فرستاد كه تو را قبله او و امت او كنم. بدان سان كه هنگام نماز رو سوى تو گردانند و به عزم حج و زيارت سوى تو شتابند. از اقصاى عالم به تو روى آرند، همان گونه كه مرغان به آشيانه خود روى نهند .

.

ص: 103

ص: 104

مورچگان بود و چندان توانا بود كه گوسفندى بزرگ مى توانست برگيرد». سليمان عليه السلام گفت: «اى مورچه به من پندى ده». مورچه گفت: «اى رسول خدا، مى دانى از چه رو پدرت را داوود خوانده اند؟» سليمان گفت: «نه». مورچه گفت: «بدان سبب كه دواى جراحت خود كرد و مودود گشت». آن گاه پرسيد: «مى دانى چرا نام تو را سليمان نهاده اند؟» گفت: «نه». گفت: «بدان سبب كه بدانى بناى ملك تو و بناى تمام دنيا بر باد است و آنچه بناى آن بر باد باشد، پايدار نخواهد بود». سليمان عليه السلام از سخن مورچه خنديد و گفت: «خدايا توفيقم ده تا شكر نعمت تو را به جاى آورم، آن نعمتى كه بر من و پدر و مادر من عطا كردى، و توفيقم ده عمل صالح كنم، عملى كه تو بپسندى. خدايا، با رحمت خود مرا به ميان بندگان صالح ببر و مرا از آنان قرار ده. من صلاح را برمى گزينم تا از صالحان باشم». گفته اند: «اينكه مورچه سليمان را شناخت و احتراز از لگدكوب لشكريان ايشان، از معجزات سليمان عليه السلامبوده است». نيز گفته اند به الهامى از جانب خدا بوده است؛ چراكه اين از الهام مورچه است كه گندم را به دو نيم مى كند تا بر روى خاك رشد نكند و گشنيز را به چهار قسم كند كه اگر گشنيز را به دو نيم كند بر خاك خواهد روييد. مورچه اى كه اين را مى داند، روا نيست كه مضرّت و شكست بيند.»

.

ص: 105

ص: 106

علماى سيره و اخبار و قصص انبيا، قصه سليمان و هدهد را چنين گفته اند: «سليمان عليه السلامهنگامى كه از بناى بيت المقدس فارغ شد، قصد رفتن سوى كعبه كرد، از اين رو تمام لشكريان خود، از جن، انس، چهارپايان، درندگان و پرندگان را گرد آورد. لشكرگاه سليمان صد فرسنگ بود، تمام لشكريان را در آنجا جمع كرد و به نسيم فرمان داد آنان را برگيرد و به كعبه برد. چون به آنجا رسيد، يك چند در آن زمين اقامت كرد. در مدت اقامت خود در آنجا هر روز پنج هزار شتر مى كشت و پنج هزار گاو و بيست هزار گوسفند سر مى بريد. به اشراف قوم خود گفت: «اينجا مكانى است كه در آخر زمان پيامبرى از آن برانگيخته گردد، پيامبرى عربى با چنين صفات كه خدا وى را به تمام دشمنان چيره سازد و هر جايى كه او بدان جا فرود آيد ترس او در دل مردم آن ديار و اطراف آن پديد آيد. خويش و بيگانه به نزد وى در حق راست باشند. او در حق خدا از ملامت هيچ ملامت كننده اى بيم ندارد». پرسيدند: «او با كدامين دين مردمان را فراخواند؟» گفت: «با دين حنيف، خوشا بر آنانى كه او را دريابند، به او ايمان آورند و او را تصديق كنند». گفتند: «اى رسول خدا، ميان ما و ميان او چه مدتى خواهد بود؟» گفت: «برابر هزار سال. شما كه اينك حاضريد به غايبان بگوييد كه او سرور انبيا و خاتم پيامبران است و نام او در صحيفه پيامبران در بالاترين درجه نوشته شده است». سليمان در مكه اقامت كرد تا مناسك آن را به جا آورد. آن گاه از مكه بيرون آمد تا آن هنگام كه سهيل يمانى بالا آمد، راه يمن پيش گرفت و از مكه به صنعا رفت. هنگام زوال آفتاب آنجا بود. زمينى سبز و خرم ديد. آنجا فرود آمد و

.

ص: 107

قصد كرد نماز گزارد و طعامى خورد. آب خواست نيافتند. پس هدهد را خواست تا آب را به او بنمايد. او را نيافت، گفت: «ما لى لا أرى الهدهد؛ چيست مرا كه هدهد را نمى بينم؟» انس بن مالك از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم چنين روايت كرده است: «هدهد مرا نكشيد كه او راهنماى سليمان بر آب بود و نزديكى و دورى مكان آب را مى دانست. او مى خواست كه در زمين جز خدا را نپرستند هنگامى كه گفت: و جئتك من سباء بنباء يقين ». گفته اند: سليمان عليه السلام در يمن فرود آمد. هدهد گفت: «سليمان عليه السلاممشغول است. يك ساعت بر آسمان شوم تا عظمت دنيا را بنگرم». بر فراز آسمان شد و چپ و راست را نگاه كرد. بستان بلقيس را ديد، بر آن شد آن بستان را ببيند، پس به آنجا رفت و هدهدى ديد. گفته اند: نام هدهد سليمان عليه السلام يعفور بود و نام هدهد بلقيس عقر بود. عقر از يعفور پرسيد: «از كجا مى آيى و به كجا مى روى؟» يعفور گفت: «با سليمان بن داوود عليه السلام از شام آمده ام». عقر پرسيد: «سليمان كيست؟» يعفور گفت: «پادشاه جن و انس و شياطين و پرندگان و جانداران و باد است». آن گاه از عقر پرسيد: «تو از كجايى كه سليمان عليه السلام را نمى شناسى؟» گفت: «من از همين ولايتم». پرسيد: «پادشاه اين ولايت كيست؟» عقر گفت: «زنى است كه او را بلقيس خوانند. سليمان عليه السلام پادشاه تو اگرچه ملك عظيمى دارد، ملك بلقيس از ملك او كمتر نيست؛ چراكه تمام يمن تحت تسلط اوست و دوازده هزار پيشوا زير فرمان اوست و براى هر پيشوايى هزار سوار». مقاتل گفته است: «اگر مى خواهى بيا تا يك بار ملك او را بنگرى». گفت: «مى ترسم كه سليمان عليه السلام مرا بجويد؛ چراكه هنگام گزاردن

.

ص: 108

نماز او نزديك است». عقر گفت: «اگر بيايى و اين احوال را دريابى و او را از آن آگاه سازى، همانا شاد گردد». يعفور گفت: «روا باشد». آن گاه با او رفت و بلقيس و ملك و لشكر و اسباب او را ديد. غروب بازگشت. عبداللّه بن عباس گفته است: «سبب آنكه سليمان عليه السلام هدهد را مى جست اين بود كه جايگاه هدهد بر ديدگان سليمان سايه مى افكند. چون هدهد رفت آفتاب به روى سليمان عليه السلام افتاد، گفت: «ما لى لا أرى الهدهد؟» آن گاه بزرگ پرندگان را طلبيد و گفت: «برو و هدهد را بياب و پيش من بيار». گفته اند كركس را خواند و برخى گفته اند عقاب را. عقاب بر فراز آسمان شد و چندان اوج گرفت كه تمام زمين در پيش او چون طبقى بود در نزد ما. پس چپ و راست نگاه كرد، هدهد را ديد كه از جانب يمن مى آيد. قصد جان او كرد. هنگامى كه به او رسيد خواست هدهد را در چنگال خويش گيرد. هدهد گفت: «سوگند به آن خدايى كه تو را نيرو داد و مرا در برابر تو اسير و ضعيف كرد، كه بر من ناتوان رحمت كنى و مرا گزندى نرسانى». عقاب از او دست كشيد و گفت: «واى به حال تو، سليمان عليه السلام سوگند خورده است كه تو را سخت عذاب كند يا بكشد». هدهد پرسيد: «چيزى ديگر نگفت؟» عقاب گفت: «آرى. گفت: يا حجتى روشن آورد». هدهد گفت: «مى دانستم، سليمان عليه السلام پادشاهى عادل است، بر من ستم نكند و به ناحق مرا عذاب ندهد. من حجتى روشن دارم». با يكديگر نزد سليمان رفتند. عقاب پيش رفت و گفت: «اى رسول خدا، آوردمش». گفت: «بيارش». هدهد پيش تخت سليمان عليه السلام پر خويش بر روى

.

ص: 109

پا افكند و بر زمين مى كشيد و با تواضع و مذلت نزد سليمان رسيد». سليمان، سر او را گرفت و پيش كشيد و گفت: «كجا بودى؟ من تو را امروز چنان عذابى دهم كه موجب عبرت جهانيان شوى». هدهد گفت: «اى رسول خدا، ياد كن آن روزى را كه در برابر خدا ايستى». چون سليمان اين سخن شنيد، رنگش دگرگون گشت و از او دست كشيد. اندكى نه چندان طولانى درنگ كرد. آن گاه پرسيد: «آخر كجا بودى؟» هدهد گفت: «بر چيزى آگاه شدم كه تو از آن بى خبرى. من براى تو از سبا خبرى درست آورده ام. خبرى به يقين كه در آن شكى نيست». سليمان عليه السلامپرسيد: «آن خبر چيست؟». گفت: «من در زمين سبا زنى ديدم كه در ملك تو نيست و حكومت تو آنجا نرسيده است. زنى را يافتم كه پادشاه آن سرزمين بود و براى او از هر چيزى بهره اى داده اند و داراى عرش عظيمى است، يعنى تختى بزرگ». گويند: هنگامى كه پدر بلقيس مرد، فرزندى نداشت كه به جاى او نشيند. ملك او به بلقيس رسيد. بعضى از مردم از بلقيس فرمان مى بردند و برخى اطاعتش نمى كردند. پس مردى را برگزيدند و او را در اطراف ولايت و سلطنت نشاندند. او مردى بود ظالم و بدنهاد كه بر رعيت و زنانشان ستمى بى حد روا داشت. بلقيس از اين آگاه شد. خشمگين گشت و خواست او را به هلاكت رساند. گماشته اى سوى او فرستاد و به او گفت: «مى خواهم به نكاح تو درآيم». او گفت: «رغبت من بر اين بيشتر بود، ليكن ياراى گفتنم نبود كه از آن بيم داشتم تو نپذيرى، اينك كه تو اين مى خواهى من بر آنچه فرمان دهى مطيعم و فرمان بردار». حاكمِ ستمگر قوم خود را از اين خبر آگاه كرد، آنان به

.

ص: 110

وى گفتند: «او نپذيرد و به هيچ كس رغبت نكند». گفت: «او خود اين سخن آغاز كرد و بر اين كار رغبت داشت». رفتند و خطبه كردند. او گفت: «من پيش از اين رغبت نداشتم، ليك اكنون فرزندى مى خواهم، پس به اين نكاح راغب گشتم». عقد بستند. بلقيس با لشكرى عظيم به شهر او رفت و در تمام شهرها و خانه ها جاى گرفتند. شبانگاه چون طعام خوردند، بلقيس مرد را شراب نوشانيد و او را مست كرد. چون مرد مست شد، بلقيس سر او از تن جدا ساخت، آن گاه سر وى را از در خانه او بياويخت. بامداد مردم پادشاه را كشته يافتند و سر بريده وى را بر دار ديدند. دريافتند كه غرض بلقيس از نكاح چه بود. پيش او رفتند و از او فرمان بردند و گفتند: «اين ملك شايسته توست». بلقيس گفت: «من براى ملك چنين نكردم، بلكه براى از بين بردن ظلم و فساد او كردم». تمام اسباب پادشاهى در او جمع بود. تخت بلقيس را چنين توصيف كرده اند: «مقدمه آن از زر بود و به انواع جواهر چون ياقوت سرخ و زمرد سبز آراسته بود. پس آن از نقره بود و به انواع جواهر زيور يافته بود. تخت او بر چهار پايه استوار بود. يكى از ياقوت سرخ، يكى از ياقوت زرد، يكى از زمرد سبز، يكى از مرواريد سپيد. صحيفه هايى زرين آراسته به جواهر بود و هفت خانه بر آن بود، هفت خانه با درهايى بسته». گويند: بلقيس و قوم او آفتاب مى پرستيدند. شيطان اعمال آنان را در نظرشان آراسته بود و آنان را از راه حق بازداشته بود، از اين رو آنان هدايت نمى شدند و راه حق را نمى يافتند.

.

ص: 111

سليمان به هدهد گفت: «ما حقيقت آنچه گفتى خواهيم يافت. اينك چاره اى بر آن بينديش كه ما و لشكريان تشنه ايم». هدهد جايگاه آب را به آنان نشان داد. آنجا را كندند و آب بيرون آوردند. آبى به آن ميزان كه نياز داشتند. آن گاه سليمان به بلقيس چنين نوشت: «من عبداللّه سليمان بن داوود اِلى بلقيس ملكة سبا. السلامُ على مَن اتَّبع الهُدى، بسم اللّه الرحمن الرحيم. اَلاّ تعلوا علىَّ و ايتونى مسلمين». ابن جريح گفته است: سليمان عليه السلام نوشت: «بسم اللّه الرحمن الرحيم. اَن لا تعلوا علىَّ و ايتونى مسلمين». سليمان عليه السلام با چنين ايجاز و اختصارى كه در نامه كرد، بليغ ترين مردم است. آرى عادت پيامبران عليه السلامچنين بود كه درازگويى نمى كردند. سليمان چون نامه را نوشت، مُهرى از مشك بر آن نهاد و نگين خود را بر مُهر نهاد. آن گاه هدهد را نزد خود خواند و گفت: «تو امروز رسول منى. براى تو خلعتى بايد، آن گاه دست بر تن او فروكرد، بر تن وى رنگ هاى مختلف پديد آمد. انگشت بر سر او نهاد و تاجى بر سر وى قرار گرفت. نامه را در منقار هدهد نهاد و گفت: «با اين خلعت و تشريف برو و نامه مرا بر آنان افكن و جواب آنان را بازآور». هدهد نامه را گرفت و بر آسمان بالا رفت و بيش از آنكه عادت او بود اوج گرفت. هدهدى ديگر بر او نگريد، گفت: «اى هدهد چرا تكبر مى ورزى و چندان اوج گرفته اى كه پايه تو نيست» گفت: «چرا چنين نكنم كه من فرستاده پيامبر خدا هستم، خلعت او بر تن من است و تاج او بر سر من و نامه او در منقار من. از اين بزرگوارتر چه باشد». آن گاه نزد بلقيس رفت. بلقيس بر زمينى بود كه آن را امارت مى گفتند. اين امارت در سه فرسخى

.

ص: 112

صنعا بود و بر آن دو بارگاه. وى عادت داشت چون وقت چاشت مى شد، درهاى قصر خويش را مى بست و كليد آن را بر زير سر قرار مى داد و مى خوابيد. هدهد به بارگاه وى رسيد، او را خفته يافت. نامه سليمان را بر سينه او افكند. برخى مفسران گفته اند: «هدهد چون رسيد، بلقيس بر تخت نشسته بود و وزيران و مقربان بر گرد وى بودند. هدهد بالاى سر آنان پرواز مى كرد و نامه در منقار گرفته بود تا هنگامى كه بلقيس او را نگاه كرد، نامه را كنار وى افكند». نيز گفته اند: «سوراخى بود كه وقتى آفتاب بالا مى آمد از آن سوراخ آفتاب بر قصر وى مى تابيد. بلقيس آفتاب پرست بود و چون مى ديد آفتاب بالا آمده است، آن را مى پرستيد و سجده مى كرد. هدهد آمد و بر مسير آن روزَن نشست. پرهاى خود را گشود و سوراخ را گرفت تا آفتاب در آنجا نيفتد، پس چون آفتاب همچون هر روز بالا نيامد، بلقيس بر سوراخ نگاه كرد. مرغكى ديد كه خويش را مانع تابش آفتاب كرده است و نامه اى در منقار گرفته است. متعجب گشت. هدهد پرواز كرد و نامه را مقابل وى افكند. بلقيس نامه را برداشت و به مهر نامه نگاه كرد. او به زبان تازى آشنا بود و مى توانست بخواند و بنويسد. نام سليمان عليه السلامرا ديد. دريافت نامه پادشاهى است و نمى دانست كه ملك او عظيم تر از ملك وى است؛ چرا كه آن كسى كه مرغ مسخَّر وى باشد و از او فرمان بَرَد، پادشاهى بزرگ است». هدهد نامه را بر زمين افكند و به جانبى نشست و به بلقيس نگاه كرد. بلقيس بر تخت نشست و بزرگان و پيشوايان لشكر خود را طلبيد. آنان دوازده هزار مرد بودند و زير فرمان هريك از آنان هزار مرد خدمت مى كرد. بزرگان و

.

ص: 113

اميران آمدند و بر جاى خود نشستند. بلقيس به آنان گفت: «اى جماعت و اى بزرگان، بدانيد نامه مهمّى بر من انداخته اند با اين مضمون كه: «بر من فخر نفروشيد و پيش من آييد و فرمان مرا گردن نهيد». چون نامه خوانده شد، با بزرگان خود به مشورت پرداخت، گفت: «اى جماعت اشراف و بزرگان، در اين كار حكمى دهيد و چاره اى انديشيد كه من به كارى كه شما حاضر نباشيد نخواهم پرداخت». بزرگان گفتند: «ما خداوندان قوّت و شجاعتيم و مردان كارزار. فرمان از آن توست. ما فرمانى نداريم، خود حكمى كن». بلقيس چون سخن آنان را شنيد، گفت: «شما به سبب شجاعت چنين مى گوييد. رأى من جز اين است. شما مى دانيد كه پادشاهان چون به شهرى حمله بردند آن شهر را به جور و ستم ويران سازند و عزيزان شهر را ذليل و عاجز كنند. رأى من اين است كه هديه اى سازم و نزد او فرستم تا حال او را با اين هديه آشكار سازم. اگر هديه مرا بپذيرد پادشاه است و اگر نپذيرد و جز به اسلام آوردن ما راضى نشود، پيامبر است». آن گاه صد غلام و صد كنيزك را به مانند يكديگر جامه پوشانيد، بدين سبب كه سليمان آيا ميان كنيزان فرق نهد و آنان را از يكديگر بازشناسد؟ و اين چنين مى خواست تا سليمان را بيازمايد. برخى گفته اند: ده غلام و ده كنيزك بودند. برخى نيز افزوده اند: بلقيس پانصد غلام و پانصد كنيزك را فراخواند، آن گاه بر تن غلامان جامه زنان پوشانيد و با زيورهاى زنان غلامان را بياراست و بر تن كنيزكان جامه هاى مردان پوشانيد و سلاح هاى مردان به آنان داد. به زنان گفت: «چون خواستيد سخن بگوييد، همچون مردان سخن گوييد و

.

ص: 114

آواى خود خشن گوييد و از زنان گوييد تا سليمان باور كند از مردانيد». و اسبانى تازى با لگام هايى آراسته به زر با آنان همراه كرد. نيز پانصد خشت زرين و سيمين آراست و با تاجى آراسته به انواع جواهر و اندكى مشك و عود و عنبر جعبه اى با مرواريدى ناسفته و مهره اى يمنى سوى سليمان فرستاد. بلقيس اين تحفه ها را به دست مردى از اشراف قوم خود سپرد. وى مردى عاقل و درست انديش بود و او را منذر بن عمير مى خواندند. منذر بن عمير با اين هدايا و نامه بلقيس سوى سليمان رفت. بلقيس در نامه نوشته بود: «اگر تو پيامبرى ميان آنانى كه سوى تو آمده اند كنيزان و غلامان را بازخواهى شناخت. نيز بگو در اين جعبه ها چيست؟ و آنكه ناسفته است، سوراخ كن و آنكه سوراخ است در آن رشته كن». آن گاه به فرستاده خود گفت: «چون نزديك سليمان شوى اگر با خشم و تكبر در تو بنگرد، پادشاه است، ليكن اگر با رأفت و رحمت در تو بنگرد و در سخن گفتن متواضع باشد، او پادشاه نيست و پيامبر است. سخن او را خوب بشنو و پاسخ او را به سوى من بياور». فرستاده بلقيس عزم رفتن كرد و بار سفر بست. هدهد پيش از آنكه فرستاده نزد سليمان رسد، وى را از آن هديه هايى كه بلقيس آماده كرده بود، آگاه ساخت. از اين رو سليمان عليه السلامجنيان و انسيان را طلبيد و به آنان فرمان داد كه خشت هايى زرين و سيمين سازند و ميدان او را با آن خشت ها فرش كنند. آن گاه گفت: نيكوترين اسب ها را آماده سازيد و گفت: در دريا اسب هايى با رنگ هاى مختلف وجود دارد كه نيكوتر از آن اسبى نيست. رفتند و آن اسب ها را آوردند. آن اسب هاى بى شمار را با

.

ص: 115

لگام هايى زرين آراستند و در دو سوى ميدان به صفت درآوردند. در زير پاى اسب ها با خشت هايى زرين فرش گستردند». آن گاه سليمان امر كرد كه تمام لشكريان او از جن و انس و پرندگان و درندگان و چهارپايان گرد آمدند. بر پايه روايتى ديگر، سليمان عليه السلام فرمان داد كه ميدان وى را با خشت هايى زرين و سيمين فرش كردند و آن مقدار كه همراه گماشتگان بلقيس زر و سيم بود، خالى گذاشتند. آن گاه فرمان داد تا تخت او را به ميدان برند و تمام لشكريان گرد آيند. لشكريان حاضر شدند و چهار هزار كرسى زرين بر جانب راست سليمان نهادند و چهارهزار بر جانب چپ. علما و وزرا و بزرگان بر آن چهارپايه ها نشستند و لشكر مقابل آنان صف كشيد. انسيان در چند فرسنگ پيش او ايستادند و در عقب آنان جنيان و چهارپايان و درندگان، و پرندگان در هوا پر گشودند. فرستادگان بلقيس چون رسيدند چيزى ديدند كه هرگز نديده بودند؛ ديدند اسب ها، روى خشت هاى زرين و سيمين رد آلوده مى سازند؛ و ديدند خشت هايى در ميدان خالى است. با خود گفتند: «نپندارند كه ما آن خشت ها را ربوده ايم و ما را به دزدى متهم دارند». پس خشت هاى زرين خود را بر آن جاهاى خالى قرار دادند. از اسب ها گذشتند و چون به درندگان رسيدند، مى ترسيدند از آنان بگذرند. كسانى كه موكّل بودند به آنان گفتند: «بگذريد كه آنان جز به فرمان سليمان گزند نمى رسانند. گذشتند و چون به شياطين رسيدند، منظرى بس ترسناك ديدند، بر جاى ماندند و توان خود از دست دادند. موكّلان گفتند: «بگذريد كه بر شما باكى نيست». بگذشتند.

.

ص: 116

نزد سليمان عليه السلام رسيدند. در مقابل وى ايستادند. سليمان با شفقت با آنان سخن گفت. رئيس قوم نزديك سليمان رفت و نامه بلقيس را به او داد. سليمان عليه السلامپرسيد: «جعبه كجاست؟» آن را نزد وى بردند و او گفت: «در اين جعبه مرواريدى ناسفته و مهره اى يمنى است». چون سليمان عليه السلام اين حقيقت را گفت، رسول بلقيس گفت: «راست گفتى، اكنون دستور ده آن را كه ناسفته است سوراخ نكنند و آنكه سفته است ريسمان در آن كشند». سليمان عليه السلامپرسيد: «كيست كه مى تواند مرواريد را سوراخ سازد؟» انسيان و جنيان نمى دانستند. شياطين گفتند: «اين كار موران است». سليمان عليه السلام مورى را نزد خود خواند و مرواريد را از آنجا كه سليمان مى خواست سوراخ كرد. سليمان به او گفت: «چه مى خواهى؟» گفت: «از خداى تعالى بخواه درختان را كه روزىِ من كند». سليمان گفت: «اين حاجت پذيرفته است». آن گاه پرسيد: «كيست كه در اين مهره سوراخ، ريسمان مى تواند كشد؟» كرمكى سفيد گفت: «من چنين كنم». آن گاه رشته در دهان گرفت و از يك جانب مهره داخل شد و از جانب ديگر بيرون آمد. سليمان پرسيد: «چه مى خواهى؟» گفت: «از خدا بخواه كه ميوه را روزىِ من قرار دهد». گفت: «چنين شد». آن گاه گفت: «غلامان و كنيزان بلقيس را نزد من آريد». پيش بردند. سليمان فرمود تا ظرف هايى پر آب آوردند و امر كرد آنان پيش او دست و روى خود بشويند. آنان كه كنيز بودند آب ظرف را يكباره بر روى زدند و آنان كه غلام بودند آب ظرف را در يك دست گرفتند و بر دست ديگر ريختند، آن گاه آب را بر

.

ص: 117

صورت خود ريختند. كنيزان آب را بر باطن ساعد نهادند و غلامان بر ظاهر. سليمان عليه السلامبدين سان ميان كنيزان و غلامان فرق نهاد. هديه هاى بلقيس را نپذيرفت و همه را بازگرداند و گفت: «مرا با مال مدد مى كنيد؟ آنچه خداى تعالى به من داده است بهتر از آن است كه به شما. شما به هديه هاى خود شاد باشيد». آن گاه به فرستاده بلقيس گفت: «اين هديه ها را بازگردان و به بلقيس بگو كه غرض من مال و نعمت دنيايى نيست، بلكه غرض من اين است كه شما به دين من بگرويد و مرا اطاعت كنيد. اگر آمديد غرض من حاصل است و اگر چنين نسازيد لشكرى مى فرستم كه تاب كارزار با آنان را نداريد و شما را به اسارت خواهم گرفت». فرستادگان بلقيس بازگشتند و پيام سليمان را بازگفتند. بلقيس گفت: «من دريافتم كه اين مرد پيامبر است و پادشاه نيست. ما توان مقابله با او را نخواهيم داشت». آن گاه گماشته اى سوى سليمان فرستاد و پيام داد: «من به خدمت تو مى آيم تا سخن تو را بشنوم و دريابم كه اين دين چيست كه مرا به آن دعوت مى كنى؟» بلقيس چون عزم رفتن كرد فرمان داد تا عرش (تخت گاه) او را در آخرين خانه، از هفت خانه او نهادند و نگهبانانى بى شمار بر آنجا گماشت و گفت: «آن را به خوبى نگاه داريد و نبايد كه دست كسى به آن رسد و بر عرش چيره گردد. آنگاه نايب و جانشينى برگزيد و ملك و ولايت را به او سپرد و خود با دوازده هزار امير به لشكرگاه سليمان روى نهاد. همراه هر اميرى مردان فراوانى بود. سليمان چون از آمدن بلقيس آگاه شد، از لشكريان خود پرسيد: «چه كسى

.

ص: 118

قادر است، عرش بلقيس را پيش از آنكه او به اينجا رسد، نزد من آورد؟» يكى از جنيان گفت: «من پيش از آنكه تو در مجلسِ حكم بايستى، عرش بلقيس را به اينجا مى آورم و من بر آنچه مى گويم استوارم». گفته اند معنى سخن او اين است كه براى آوردن عرش نيرومندم و بر آنچه از زر و جواهر در درون عرش است امانتدار. سليمان گفت: «زودتر چنين كن كه آنان نزديكند». گفته اند: «آن كسى كه بر كتاب عالم بود، عرش را نزد سليمان آورد». مفسران در اينكه وى كه بوده است اختلاف كرده اند. برخى گفته اند: «جبرئيل عليه السلام بود». بعضى گفته اند: «فرشته اى از جمله فرشتگان بود». برخى گفته اند: «آصف بن برخيا بود. وى از جمله صديقان و وصى سليمان بود و بر مهم ترين نام خدا آگاه بود، چنانكه بى درنگ خواسته اش به اجابت مى رسيد». عبداللّه عباس گفته است: «آصف بن برخيا گفت: چشم بزن چندان كه چشم زخم تو باشد. پيش از آنكه كسى اينجا رسد من عرش بلقيس را پيش تو مى آورم ». گفته اند: «سليمان بنگريد و تا يمن را ديد». اين قولِ كسى است كه اين سخن را حقيقت مى داند. برخى گفته اند: «كسى كه بر كتاب عالم بود، خودِ سليمان بود؛ چرا كه در روزگار وى از او فاضل تر و بهتر و مستجاب الدعوه تر نبود». برخى نيز گفته اند: «شخصِ عالم به كتاب، خضر بود». در اخبار و اقوال بيشتر چنين است كه نام وى آصف برخيا بود. عبداللّه بن اسماعيل بن زيد گفته است: «مردى صالح و سياح بود كه در جهان مى گشت تا عجايب و شگفتى هاى جهان را ببيند. او از نام مهتر خدا (اسم اعظم) آگاه بود. خداى را با

.

ص: 119

آن نام خواند. خدا او را اجابت كرد و بى درنگ عرش بلقيس را نزد سليمان حاضر كرد. چنان سريع، زودتر از چشم بر هم زدن سليمان». علما در نام اين شخص و آن دعايى كه با آن عرش را حاضر كردند، اختلاف كردند. از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده اند كه آصف خدا را با اين نام ها خواند: «يا حىّ يا قيوم». برخى نيز گفته اند: «گفت: يا الهنا و اله كلّ شى ء لا اله الا انت». همچنين: «يا ذاالجلال و الاكرام». عبداللّه بن عباس گفته است: «آصف دو ركعت نماز گزارد. خدا فرشتگان را فرستاد تا عرش بلقيس را از زير زمين پيش سليمان نهند. زمين شكافته گشت و عرش بلقيس در مقابل سليمان از زمين بيرون آمد». نيز گفته اند خدا سرير (تخت) بلقيس را خراب كرد و آن را پيش سليمان عليه السلام باز آفريد. سليمان عليه السلام چون عرش بلقيس را در مقابل خويش ديد، گفت: «اين فضل خداى تعالى است و بدين سبب مرا مى آزمايد كه آيا نعمت او را سپاس مى نهم يا شكر آن را به جاى نخواهم آورد». گفته اند سليمان عليه السلامبدين هنگام در شام بود. سليمان عليه السلام گفت: «هركس كه او خداوند را شكر نعمت كند، براى خود كرده است، تا شكر او قيد نعمت او باشد و بر نعمتش بيفزايد و به سبب شكر وى نعمتى كه دارد بر او باقى ماند. هركسى كه او كفران نعمت كند، خداوند از او و سپاسش بى نياز است و او در بخشش و انعام بر كافرنعمتان كريم است». سليمان عليه السلام گفت: «سرير بلقيس را با افزودن و كاستن آن تغيير دهيد و دگرگون سازيد، براى آنكه من دريابم كه آيا بلقيس تخت خود را خواهد شناخت يا به آن ره نبرد». گفته اند: «سليمان از آن رو عرش بلقيس را دگرگون

.

ص: 120

كرد كه آن هنگام زن نداشت. جنيان از آن بيم داشتند كه چون بلقيس را ببيند، رغبت كند كه او را به زنى گيرد و از او فرزندى آرد و آنان از اين عذاب رهايى نيابند». به سليمان گفتند: «بلقيس ناقص العقل است؛ زيرا كه در عقل او خللى است و پاى او چون پاى خر است». سليمان عليه السلام عقل بلقيس را با تغيير دادن عرش او آزمود و پاى او را با قصرى از آبگينه صاف.

.

ص: 121

ص: 122

درمان كند. آنان گفتند: نمى دانيم . برخى از آنان گفتند: با ستره (آهن تيز) بايد آن را پاك كرد. سليمان گفت: بلقيس نمى داند كه چگونه بايد آن را به كار گيرد و بدن خود را با آن مجروح و زخمى خواهد ساخت . آن گاه از جنيان و شياطين پرسيد. آنان گفتند: انديشه كنيم . و چندى بعد نوره را ساختند كه پيش از اين نبود. گفته اند: «چون سليمان عليه السلام به بلقيس مهر ورزيد، بر ديوار تكيه زد، ديوار گرم بود و پشت سليمان سوخت. گفت: آه من عذاب اللّه . گفته اند: «يك روز بلقيس به سليمان گفت: چند مسأله براى من هست، مى خواهم كه آنها را از تو بپرسم. سليمان گفت: بگو. پرسيد: به من خبر ده كه خداى تو بر چه رنگ است؟ سليمان عليه السلامچون اين سخن را شنيد، بر وى فرياد زد و بى درنگ از تخت فرود آمد و روى بر خاك نهاد. او بترسيد و تمام لشكريان وى و لشكريان سليمان گريختند و هيچ يك بر جاى نماندند. خداى تعالى به سليمان وحى كرد كه اى سليمان كسى فرست و بلقيس را نزد خود بخوان و هر دو لشكر را گرد آور و از آنان بخواه سؤال خويش را بار دگر بگويند، سليمان چنين كرد. بلقيس و تمام لشكريان را نزد خويش خواند و گفت: از من چه پرسيديد؟ بلقيس گفت: از آبى كه نه از آسمان است و نه از زمين سؤال كردم. پرسيد: ديگر چه پرسيدى؟ گفت: هيچ جز اين نپرسيدم. گفت: آخر. گفت: آخر هيچ نپرسيدم. چنين بود كه خداوند از ياد آنان آن سؤال را زدود. سليمان عليه السلامبلقيس را به اسلام دعوت كرد، او پذيرفت و از كفر و شرك توبه كرد. بلقيس گفت: خدايا من بر خود ستم كردم، و اينك پشيمانم،

.

ص: 123

پس اسلام آوردم و خدايى را كه خداى جهانيان است گردن مى نهم. همچنين پس از اين سليمان عليه السلام را فرمان مى برم . برخى گفته اند سليمان عليه السلام بلقيس را به همسرى خود برگزيد و از او فرزندى يافت و ملك و ولايت خود به وى داد و به جنيان فرمان داد تا براى وى در زمين يمن سه حِصن (قلعه) سازند كه هيچ آدمى نتواند چنان سازد. اين سه حصن، سلحون، بنيون و عمدان بودند. بلقيس را به ولايت خود فرستاد و در ماه يك بار به ديدن وى مى رفت و سه روز نزد او مى ماند. بر پايه روايتى، هنگامى كه بلقيس ايمان آورد، سليمان عليه السلام به او گفت: «كسى را برگزين تا تو را به او دهم». گفت: «بر اين رغبت ندارم». گفت: «در اسلام روا نيست كه از نكاح دورى كنى». گفت: «چون ناگزيرم مرا در ملك همدان ده». سليمان عليه السلام او را به او داد و به يمن فرستاد، آن گاه به زوبعه، امير جن، فرمان داد كه او را اطاعت كند و حصنى همان گونه كه وى مى خواهد براى او بنا كند. چنين كرد. هنگامى كه سليمان عليه السلام جان سپرد، جنى آمد و فرياد برداشت كه اى گروه جنيان بدانيد كه سليمان عليه السلام جان باخته است، پس از اين كار دست برداريد. چنين كردند. جنيان چون دريافتند سليمان جان سپرده است، از كار خود دست برداشتند و گروهشان پراكنده شد و ملك بلقيس و ملك سليمان عليه السلاممنقرض شد. امّا ملك خداست كه هيچ گاه زايل نگردد و از بين نرود.

.

ص: 124

ص: 125

شد. نهصد اسب بر او عرض كردند و صد اسب باقى مانده بود، بدين هنگام سليمان دريافت آفتاب غروب كرده است. دلتنگ شد. گفت: «آن اسبان را سوى من بازآريد». چنين كردند. فرمود تا تمام اسبان را كشتند و صدقه دادند. كفاره نماز عصر وى گزارده نشده بود. از آن اسبان صد اسب باقى ماند. هر اسب نيكويى كه امروز بر جاى است، از نسل آن اسبان است. حسن بصرى گفته است: «چون سليمان اسبان را در راه خدا قربانى كرد، خداوند به وى بهتر از آن اسبان، مركبى عطا كرد. آن مركب باد بود. بادى كه بامداد او را مسير يك ماهه مى برد و شبانگاه بازمى آورد». عبداللّه بن عباس گفته است: «از حضرت اميرالمؤمنين، على عليه السلام درباره اين آيه پرسيدند. فرمودند: اى عبداللّه در باره اين آيات چه شنيده اى؟ گفتم: كعب الاحبار به من گفت كه سليمان روزى به تماشاى اسبان مشغول شد تا آنكه نماز عصرش گزارده نشد. از اين رو گفت: آن اسبان را نزد من بازآوريد. چهارده اسب بود. فرمود تا همه را كشتند. خدا به عقوبت آنكه سليمان بر اسبان ستم كرد، چهارده روز ملك وى را از او گرفت . حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: كذب كعب. سليمان روزى به جهاد مى خواست رود. فرمود تا اسبان را بر او عرض كنند. به اسبان مشغول شد، چنانكه آفتاب غروب كرد و نماز عصرش فوت شد. به فرشتگانى كه بر آفتاب گماشته اند، گفت: به فرمان خداى تعالى آفتاب را بر من بازآريد . فرشتگان به فرمان خدا آفتاب را بازگرداندند. سليمان نماز خود در وقت خود گزارد». خداوند فرموده است: «ما سليمان را آزموديم و تنى بر تخت او افكنديم».

.

ص: 126

ص: 127

كه پيامبران را بر عموم روزگار ثنا گفتى و حديث مرا به روزگار گذشته بازبستى؟ آصف گفت: از آن رو چنين كردم كه چهل روز است در خانه تو بت مى پرستند و تو بى خبرى . سليمان چون آگاه شد به خانه رفت و تمثال را شكست و زن را محبوس كرد. آن گاه انگشتر خود از دست بيرون آورد تا طهارت كند. آن انگشترى بود كه ملك سليمان و نبوت وى به آن بسته بود و به واسطه آن جنّ و انس و شيطان و درندگان و پرندگان مسخَّر سليمان بودند. سليمان انگشتر خود را بيرون آورد و آن را به يكى از زنان خود داد. خداوند بر ديوى شبه سليمان افكند (ديوى را شبيه سليمان ساخت). ديو را صخر مى خواندند. او آمد و انگشتر سليمان را گرفت و بر جاى سليمان نشست. تمام رعيت از جن و انس مسخر ديو شدند. آن گاه پروردگار بر سليمان شبه آن ديو افكند، و چون نزد زنِ خود رفت و گفت: انگشتر مرا بازگردان زن فرياد برآورد و او را از خود براند و گفت: سليمان انگشتر را گرفت. تو ديوى و آمده اى تا با مكر و حيله آن انگشتر را از من بگيرى . سليمان بر هر جا پا نهاد، به او گفتند: تو ديوى و او را باور نمى كردند. سليمان دريافت اين فتنه اى از جانب خداوند است. روى در بيابان نهاد. چهل روز در بيابان ها مى گشت و تضرّع مى كرد تا آنكه خداوند توبه او را پذيرفت. آن ديو در اين مدت تمام دين سليمان را زير و زبر كرد و احكام شرع او را دگرگون كرد و با زنان سليمان خلوت مى كرد و غسل نمى كرد. آصف چون چنين ديد، گفت: سليمان يا ديوانه شده است يا مرتد . محنت چهل روزه بر سليمان به سر آمد. بدين هنگام فرشته اى آمد و ديو

.

ص: 128

را از تخت سليمان دور كرد. ديو گريخت و در هوا پريد و انگشتر سليمان را در دريا افكند. ماهى انگشتر سليمان را بلعيد. سليمان ماهى را گرفت و انگشتر خويش از شكم ماهى بيرون آورد. بدين سان پادشاهى و نبوت به سليمان بازگشت». برخى گفته اند سبب فتنه اين بود كه سليمان زنى با نام جراره داشت. برادر جراره با كسى به ستيزه برخاست و جراره به سليمان گفت: بايد آن چنان حكم كنى كه مراد برادرم است . سليمان پذيرفت و چنين كرد. از اين رو خداوند خاتَم ملك را از او گرفت و به ديو داد». اگر كسى نيك بينديشد، از آن كسانى كه بر چنين باورند، حيران و متعجب مى گردد. چگونه خداوند شبه ديو بر سليمان مى افكند تا بر ملك او دست يابد و او را فرمان برند؟ و عدل و حكمت خدا چگونه بر انگشترى تعلق مى گيرد كه اگر بر دست ديوى كافر افتد او بتواند دين و شريعت را زير و زبر كند. اين كفر محض است و خارج شدن از دين اسلام. ابوهريره از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده است كه سليمان صد زن و كنيز داشت. يك روز گفت: من امشب با تمام آنان گرد آيم تا خدا به من صد پسر دهد تا تمام آن پسران در راه خداى تعالى جهاد كنند و شمشير زنند. خدا چنان غضب كرد كه هيچ يك از آن زنان باردار نشد، جز يك زن و فرزند اين زن مرده به دنيا آمد. او را آوردند و مرده بر روى تخت سليمان نهادند. شعيبى گفته است: «سليمان عليه السلام پسرى شيرخواره داشت و او را سخت دوست داشت. شياطين قصد جان آن كودك را كردند و گفتند كه اگر او زنده

.

ص: 129

بماند و بر جاى پدر نشيند ما همان محنتى كه از سليمان مى بريم از او نيز خواهيم برد، او را بايد كشت. سليمان عليه السلام از اين آگاه شد. كودك را به فرشتگان ابرها سپرد. فرشتگان او را نگاه داشتند و تربيت كردند تا آنكه بزرگ شد. خدا چنان حكم كرد كه كودك جان سپارد. فرشتگان او را برگرفتند و بر تخت سليمان نهادند؛ كودكى بى جان، براى آنكه سليمان دريابد: لايغنى من قدر. تأويل ديگرى چنين است: «سالى از سال ها سليمان عليه السلام بيمار شد و بيمارى او سخت گشت، سليمان لاغر شد و چون جسدى بى روح بر تخت خود بود. روايت كرده اند كه وقتى اسبان را بر سليمان عرض مى كردند او از نماز غافل شد و فرمان داد تا تمام آن اسبان را بكشند، اسبانى كه بر او عرض مى كردند، چهارده عدد بودند. خدا چهارده روز سليمان را امتحان كرد. اين امتحان چنين بود كه سليمان يك روز نشسته بود و با آصف برخيا سخن مى گفت. انگشترىِ او از انگشتش بيرون آمد، آن را برداشت و به انگشت كرد، باز بر زمين افتاد، هرچه كوشيد انگشترى در دستانش قرار نگرفت. دريافت اين براى امتحان و فتنه است. انگشترى خود را به آصف داد و او را بر تخت خود نشاند. آصف بر جاى سليمان نشست و چهارده روز حكم مى كرد تا آنكه مدت محنت به سر آمد. آن گاه بازگشت و انگشترى خود از آصف بازگرفت و بر تخت خود نشست.

.

ص: 130

ص: 131

داوود عليه السلام قوم خود را از وحى خدا آگاه كرد. آنان دلتنگ شدند و گفتند: اى رسول خدا تو براى ما اختيار كن . گفت: به ناگزير اختيار با شماست . گفتند: ما توان قحطى نداريم و با دشمن نمى توانيم مقابله كنيم، بر ما مرگ آسان تر است . ساز مرگ پيش گرفتند و دل بر مرگ نهادند. غسل كردند و كفن پوشيدند و به همراه زنان و كودكان خود به صحرا رفتند. خدا را با تضرع و ناله خواندند. خروج آنان به جانب بيت المقدس بود پيش از آنكه بيت المقدس ساخته شود. داوود عليه السلام بيرون آمد. خدا بر طاغيانِ آنان طاعون فرستاد. در يك روز چندان مردند كه در دو ماه نمى توانستند دفن كنند. روز دگر داوود عليه السلام بر خاك بيت المقدس پا نهاد. روى بر خاك گذاشت و با صالحان بنى اسرائيل تضرع كرد و از خداى خواستند تا طاعون را از آنان دور سازد. خداوند رحمت كرد و دعاى داوود را اجابت كرد و عذاب را از آنان برداشت. جبرئيل عليه السلامآمد و گفت: به اين بندگان من بگو تا در شكر بيفزايند كه من به دعاى تو طاعون را از آنان برداشتم و خداوند مى فرمايد كه بر اين خاك مسجدى بنا كنيد و شما و فرزندان شما در آنجا به طاعت پردازيد و مرا ياد كنيد. به ساخت مسجد خواستند مشغول شوند. در اين هنگام مردى صالح از بنى اسرائيل چون درويشى آمد تا آنان را بيازمايد از اين رو گفت: من در اينجا حقّى و ملكى دارم و اگر ملك من را بى رضاى من مسجد كنيد اين براى شما حلال نخواهد بود . گفتند: در اين زمين كسان بى شمارى حق داشته اند. همه رها كرده اند و به خدا بخشيده اند. تو نيز چنين كن . گفت: من محتاجم و بدين

.

ص: 132

سبب نمى بخشم، اگر مى خواهيد آن را از من بخريد و اگر نخريد بر من غضب كرده ايد . نزد داوود رفتند و او را آگاه كردند. داوود گفت: برويد و رضاى او را به دست آوريد و بى رضايت وى ملك او را تصرّف نكنيد . بازگشتند و بهايى گفتند، او نپذيرفت و گفت: نمى دهم و بيشتر مى خواهم . به صد گوسفند و صد گاو و صد شتر خواستند، او رضايت نداد. گفتند: چندان كه مساحت آن زمين است، بُستانى پر از درخت زيتون به تو مى دهيم . رضايت نداد، گفتند: ديوارى گرد اين جايگاه مى سازيم و پر از سيم و زر مى كنيم و به تو مى دهيم . گفت: اينك راضى مى شوم . چون مرد صالح ديد كه آنان عزم اين كار كردند، گفت: نمى خواهم و به دانه اى جو طمع نمى كنم و اين زمين را به خدا دادم. قصد من آن بود كه شما را بيازمايم تا دريابم در اين كار مصمم خواهيد بود يا نه . آورده اند كه به هنگام تعيين بهاى آن زمين، داوود گفت: اگر براى تو بايد من مزد دهم، كار مى كنم و مزد به تو مى دهم تا آن گاه كه خشنود شوى . مرد گفت: اى رسول خدا، تو از آن بزرگوارترى كه من تو را به مزد دهم. من اين زمين را به خداى تعالى دادم. حكم از آن توست . آن گاه مسجد را بنيان نهادند. داوود عليه السلام خود سنگ بر پشت مى نهاد و مى آورد و همچنين نيز صالحان بنى اسرائيل چنين مى كردند تا آنكه ديوار مسجد به اندازه قامت مردى ساخته شد. خداى تعالى به داوود عليه السلام وحى كرد و گفت: «نصيب تو از بناى بيت المقدس همين است. باقى را رها كن كه تو را پسرى خواهد بود به نام سليمان. او سليم القلب باشد و هيچ خونى به دست

.

ص: 133

وى ريخته نمى شود. تمامى اين مسجد را او خواهد ساخت و ذكر و شهرت او در نسل هاى پس از تو بماند». داوود ساخت مسجد را رها كرد. وى و صالحان بنى اسرائيل در آنجا نماز مى گزاردند. بدين هنگام داوود صد و بيست و هفت ساله بود. چون صد و چهل ساله شد، جان سپرد و سليمان عليه السلامبر جاى پدر نشست. خداى تعالى به سليمان وحى كرد: «تو بايد بناى اين مسجد را تمام كنى». سليمان عليه السلام جن و انس و شياطين را گرد آورد و هريك را براى كارى در ساخت مسجد نهاد؛ شياطين را فرستاد تا سنگ هاى سپيد پهن رُخام و غير رخام را گرد آوردند. سليمان عليه السلامآن را به تعداد اسباط بنى اسرائيل بر دوازده چشمه بنهاد. چون شارستان مسجد بنا كردند و از آن فارغ شدند، بناى مسجد را آغاز كردند. سليمان عليه السلامجنيان را فرستاد تا انواع جواهر و انواع طيّبات را جمع آوردند. گرد آمدند چندانى كه در شمار نيامد. آن گاه صنعتگران را طلبيد و فرمان داد كه آن جواهر را با مهارت خود بسايند و صلابت و سختى آن جواهر چنان بود كه كار را بر آنان دشوار مى كرد. سليمان عليه السلام به جنيان گفت: «چاره اى بينديشيد كه اين صلابت و سختى جواهر از بين برود و تراشيدن و سفتن آن آسان شود». گفتند: «اى رسول خدا، در ميان ما هيچ كسى بهتر از صخر اين را نمى داند و صخر از جمله محبوسان در زندان تو است. امر كن او را بيرون آورند كه مى پنداريم او بداند چه بايد كرد». سليمان عليه السلام پاره اى مس برگرفت و بر آنجا با نگين خود مهر نهاد. وى براى جنّيان مهر بر آهن مى نهاد و براى شياطين بر مس. خداوند چنان ساخته بود كه

.

ص: 134

هر سركش و نافرمانى چون مهر سليمان مى ديد، بى درنگ مسخّر و مطيع مى گفت. فرستاده سليمان با مهر او نزد صخر رفت. او در جزيره اى محبوس بود، چون مهر سليمان ديد گردن نهاد. برخاست و با فرستادگان سليمان سوى وى آمد. سليمان عليه السلام از گماشتگان خود پرسيد: «اين عفريت در راه چه گفت و چه كرد؟» گفتند: «اى رسول خدا هيچ نگفت جز آنكه گاه گاه مى خنديد». سليمان گفت: «اى صخر، به عصيان و طغيان ما راضى نيستى. چون فرستادگان من نزد تو آمدند بر آنان مى خنديدى و بر مردمان ريشخند زدى؟». صخر گفت: «اى رسول خدا، من بر آنان نخنديدم، ليكن در راه چند چيز شگفت ديدم، از آن خنديدم». سليمان پرسيد: «آن چه بود؟» گفت: «مردى را بر كنار جوى ديدم، شترى آب مى داد، نيز سبويى داشت تا آب كند و به خانه برد. حاجتى براى او پيش آمد و كسى نبود كه شتر و سبو را به او سپارد. شتر را بر دسته سبو بست و خود پى قضاى حاجت رفت. پنداشت آن بستن شتر را نگاه دارد. شتر آن را كشيد و شكست و رفت. من از آن حماقت خنديدم. از آنجا گذشتيم، به مردى رسيديم كه از موزه دوزى كفش مى خواست و به او مى گفت: اين كفش چنان مى خواهم كه چهار سال بماند . من از عقل او خنديدم؛ چراكه او به خود اعتماد يك روز نداشت و اميد چهارساله در پيش گرفته بود. از آنجا برفتيم پيرزنى را ديدم كه فال گويى مى كرد و مردمان را از غيب خبر مى داد و آنان را از احوال خودشان و حكم غايبات و نجوم آگاه مى كرد. آنجا كه او نشسته بود، گنجى نهاده بود و پيرزن به طمع اندك چيزى كه از آنان گيرد آن دروغ ها مى گفت و نمى دانست كه در زير پاى او گنجى نهان

.

ص: 135

است. از اين تعجب كردم و بر آن خنديدم. از آنجا برفتيم. به شهرى رسيدم، مردى را ديدم كه از درد و رنجى مى ناليد. براى درمانش پياز خواستند. از آن خنديدم. از آنجا به بازارى رسيديم، ديدم كه سير مى پيمودند به چهاريك (چارك، واحد وزن) و بيهوده آن را زياد مى كردند و از آن سودمندتر چيزى نيست، و ديدم كه بلبل (و آن زهرى است از جمله زهرها) مى سنجيدند و در مورد آن مجادله مى كردند. از آنجا به جمعى رسيدم كه در مكانى بسيار دعا مى كردند و با تضرّع و ناله از خدا رحمت مى خواستند. پس بر آنان ملالى پديد آمد، برخاستند و رفتند. گروهى ديگر آمدند و بنشستند، رحمت بر آنان فرود آمد و گروه پيشين محروم ماندند؛ چرا كه قضا و قدر خداوند بر اين بود. من از آن در شگفت شدم و خنديدم». سليمان پرسيد: «اى صخر، در اين برّ و بحر گشتى، آيا مى دانى با چه چيز اين جواهر نرم مى شود و تراشيدن و سُفتن آن چگونه آسان گردد؟» گفت: «آرى اى رسول خدا، سنگى سفيد است كه آن را ميامور مى خوانند، ليك نمى دانم در كدام معدن است. از پرندگان هيچ پرنده اى چون عقاب پر حيله تر نيست. فرمان ده صندوقى از سنگ بتراشند و بچه هاى عقاب را در آن افكنند و پيش خود وى سر صندوق را ببندند، آن چنان كه عقاب بر بچه هاى خود دست نيابد، آن گاه عقاب مى رود و آن سنگ را بر دست مى آورد براى آنكه اين صندوق را سوراخ كند و بچه هاى خود از آن بيرون سازد. سليمان عليه السلام فرمان داد كه عقابى را بگيرند و بچه هاى او را در صندوقى از سنگ نهند. چنين كردند و يك شبانه روز او را نگاه داشتند. آن گاه او را رها

.

ص: 136

كردند. عقاب رفت و پس از يك شب بازگشت و آن سنگ را آورد و صندوق سنگى را با آن سوراخ كرد و بر بچه هاى خود دست يافت. سليمان عليه السلام گروهى از جنّيان را با عقاب همراه كرد تا از آنجا كه عقاب مى رود آن سنگ را به مقدار نياز بياورند. اين سنگ همان الماس است كه امروزه در نقش كردن نگين ها و سوراخ كردن جواهر به كار مى رود. حضرت سليمان عليه السلام توانست مسجد بيت المقدس را بر رخام سپيد و زرد و سرخ بنا كند، با ستون هايى از رخام و الواح ياقوت و زبرجد، با ديوارهاى آراسته به انواع جواهر چون مرواريد، ياقوت و فيروزه با فرشى از فيروزه. مسجد چنان ساخته شد و زينت يافت كه بر روى زمين از آن زيباتر و نكوتر خانه اى نبود. شبانگاه از نور آن جواهر آنجا چنان روشن بود كه به چراغ نيازى نبود. چون ساخت آن تمام شد، بزرگان و عالمان بنى اسرائيل را نزد خود طلبيد و گفت: «اين مسجد را براى خدا بنا نهاده ام تا در آن عباد كنيد». آن روز كه بناى مسجد به پايان رسيد، آن روز را عيد گرفتند و شادى كردند. گفته اند از شگفتى هايى كه سليمان عليه السلام در ساخت مسجد كرد، اين بود كه خانه اى ساخت و ديوارهاى آن خانه سبز و افروخته و روشن ساخت، آن چنان كه در آن چهره ها نمايان بود، پس چون مردى پارسا و پرهيزكار در آن خانه وارد مى شد، تصوير چهره خود را در آن سفيد مى ديد و چون مردى فاسق و گنهكار، در آن وارد مى شد، تصوير چهره خود را در آن سياه مى ديد. بدين سبب بسيار كسان از گناه و معصيت دست كشيدند و آن خانه سبب هدايت آنان گشت.

.

ص: 137

از ديگر عجايب مسجد اين بود كه در گوشه اى از زواياى مسجد عصايى از آبنوس نهاده بود. هنگامى كه يكى از اولاد پيامبران به آن دست مى كشيد هيچ رنجى به وى نمى رسيد، و اگر شخصى ادعاى دروغ مى كرد و از پيامبران نبود و بر آن دست مى زد، دست او مى سوخت. اين خواست خدا بود و معجزه بر سليمان عليه السلام. گفته اند: بيت المقدس با اين مسجد همچنان بر جاى بود تا آنكه در روزگار بُختِ نصر، وى بيت المقدس را ويران كرد و مسجد را خراب كرد و جواهر آن را با خود به عراق و دارالملك خود برد. گفته اند چون سليمان ساخت مسجد را به انجام رسانيد، فرمان داد تا درهاى مسجد را ببندند و چون خواستند آن درها را بگشايند، نتوانستند. بر سليمان وحى آمد كه خداوند را به نماز پدرت داوود عليه السلام سوگند ده تا درها گشاده شوند. چنين كرد و درها گشوده شد. سليمان عليه السلام ده هزار مرد از عابدان بنى اسرائيل را در بيت المقدس نهاد تا در آنجا عبادت كنند. پنج هزار مرد در روز و پنج هزار مرد در شب. حسن بصرى گفته است: «جنّيان براى سليمان از سنگ ها ظروف هايى تراشيدند كه هريك چند حوض شتران بود، چنان بزرگ كه در يك گودى آن هزاران مرد مى نشست، و نيز ديگ هايى تراشيدند كه از جاى خود نمى توانستند آنها را بردارند و جابه جا كنند، ديگ هايى كه هميشه بر دار بودند و هرگز از دار پايين نيامدند». گفته اند اين ديگ ها و ظرف ها در يمن بوده است». آورده اند كه در مطبخ سليمان هر روز چهل هزار گاو طبخ مى شد. اين جز ديگر حيواناتى بود چون گوسفند، بره و انواع پرندگان كه در آنجا پخته مى شد.

.

ص: 138

ص: 139

غيب نمى دانند (1) . آن گاه به محراب رفت و نماز گزارد. عزرائيل عليه السلامبيامد و در حالى كه او بر عصا تكيه كرده بود جان سليمان گرفت». گفته اند: «سليمان به عزرائيل عليه السلام گفته بود كه چون زمان مرگ من فرارسد، چند روز زودتر مرا از آن آگاه كن. هنگامى كه زمان مرگ رسيد، عزرائيل عليه السلامبه سليمان گفت: ساعتى بيش از عمر تو باقى نيست . سليمان شيطان را طلبيد و گفت: از براى من قصرى سازيد از آبگينه تا من به آنجا روم. من مردمان را ببينم و آنان مرا ببينند و براى آن در نسازيد . آنان آنچه سليمان خواست در يك ساعت ساختند. سليمان برخاست و نماز گزارد. عزرائيل عليه السلام آمد و جان او را گرفت و او بر عصا تكيه كرده بود». بر پايه روايتى ديگر، سليمان به قوم خود گفت: «اين مُلك با اين اوصافى كه خدا به من داد، يك روز در آن نياسودم، و فردا مى خواهم كه يك ساعت در آن بياسايم و يك بامدادى بر من گذرد بى كدورت و ملال». قوم گفتند: «فرمان از آن توست». بامداد به داخل قصر خويش شد و مردم را از آنكه نزد او روند، منع كرد. فرمان داد درها را ببندند تا كسى وارد نشود كه او را دل تنگ سازد. داخل بارگاه خود شد. عصايى در دست داشت، بر آن عصا تكيه كرد. به مملكت خود نگريست. نگاه كرد جوانى ديد در پيش او ايستاده. به وى گفت: «سلام بر تو اى سليمان». سليمان او را پاسخ گفت و پرسيد: «چگونه به اينجا آمده اى؟ من فرمان داده بودم تمامى درها را بسته نگاه دارند تا كسى اينجا نيايد. تو نترسيدى كه بى اذن و رخصت من اينجا آمدى؟» گفت: «بدان كه من

.

ص: 140

كسى هستم كه هيچ دربان و نگاهبانى نمى تواند مانع من شود، از هيچ پادشاهى بيم ندارم و رشوه نپذيرم، نيز من بى رخصت اينجا نيامده ام». پرسيد: «چه كسى به تو رخصت داد؟». گفت: «صاحب اينجا». سليمان دريافت كه او عزرائيل عليه السلام است. پرسيد: «همانا تو عزرائيلى؟». گفت: «آرى». پرسيد: «براى چه كارى آمده اى؟». گفت: «آمده ام تا جان تو را بگيرم». گفت: «اى عزرائيل، من از تمام عمر خود امروز را خواسته ام كه در آن كدورتى نباشد و دل تنگ نباشم». ملك الموت گفت: «اى سليمان، تو چيزى در دنيا خواسته اى كه خدا آن را نيافريده است. فرمان خدا بازنمى گردد، پس به قضاى او راضى باش». گفت: «سوگند به او، راضى ام». عزرائيل جان او را گرفت. سليمان در زمان مرگ بر پاى ايستاده بود و بر عصا تكيه زده بود. مدتى طولانى گذشت و سليمان عليه السلام از جايگاه خود بيرون نيامد. جن و انس هر يك به كارى مى پرداختند كه سليمان آنان را فرمان داده بود. خداوند مورى را فرستاد تا عصاى سليمان را سوراخ كند. عصا شكست و سليمان بيفتاد. يك روز دو شيطان با يكديگر گفتند: «از ما دو تن، هر كس دليرتر است داخل قصر شود و ببيند سليمان چه مى كند؟» خدا چنان قضا كرده بود كه هر شيطانى گرد سليمان مى گشت يا پيرامون او مى شد، مى سوخت. يكى از آن دو شيطان گفت: «من مى روم و نگاه مى كنم بيشتر از سوختن نخواهد بود». درون قصر شد. آواى سليمان را نشنيد. اندك اندك پيش مى رفت، ديد سليمان بر زمين افتاده است. نزديك سليمان شد، نسوخت، نزديك تر شد. ديد سليمان جان سپرده است. بيرون رفت و مردم را از مرگ سليمان آگاه كرد. مردم داخل شدند و سليمان را ديدند. عصاى او را برداشتند و نگريدند. مورى آن را خورده بود.

.

ص: 141

درنيافتند او چند گاه است كه جان باخته است. پس مورى را گرفتند و بر عصا نهادند. يك شبانه روز گذشت تا مقدارى از آن خورد. بدين سان حساب كردند و دريافتند سليمان عليه السلام يك سال بود كه جان سپرده بود. قول درست آن است كه خداى تعالى خواست تا بر مردمان آشكار سازد، جنّيان در اينكه مى گويند غيب مى دانيم، دروغ مى گويند. در روايتى ديگر چنين آمده كه: سليمان عليه السلام قصرى از بلور داشت. هنگامى كه بدان جا مى شد، او مردم را مى ديد و مردم او را مى ديدند. در آن كوشك ايستاد و بر عصا تكيه كرد. عزرائيل عليه السلام آمد و گفت: «اى سليمان دعوت خدا را بپذير». او گفت: «اى عزرائيل، مرا مهلتى بده تا در احوال خود و لشكريان خود مطالعه كنم». گفت: «اذنى نيست مرا». گفت: «اندكى درنگ كن كه بنشينم». گفت: «بر اين فرمان ندارم». آنگاه جان او را همچنان كه ايستاده بود، گرفت، و سليمان بر عصا تكيه كرده بود. سليمان عليه السلام هريك از جنيان را به كارى واداشته بود. جنيان به آن كار مى پرداختند و در سليمان مى نگريستند و نمى دانستند كه او مرده است. يك سال چنين گذشت. پس از يك سال مورى عصاى سليمان را سوراخ كرد. چون سنگينى سليمان بر عصا قرار گرفت، عصا شكست و سليمان بر زمين افتاد. مردم دريافتند سليمان مرده است و او يك سال بود كه جان باخته است و جنيان از آن ناآگاه بوده اند؛ چرا كه اگر مى دانستند در آن عذاب نمى ماندند. مورخان گفته اند كه عمر حضرت سليمان عليه السلامپنجاه و سه سال بود و مدت سلطنت وى چهل سال. سليمان از سيزده سالگى پادشاه شد و سال چهارم سلطنت خود بناى بيت المقدس را آغاز كرد.

.

ص: 142

ص: 143

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

كنگره عرضه مى شوند، از اين قرارند: يك . مجموعه آثار كنگره 20 جلد دو . ويژه نامه هاى مجلات 4 مجلّه سه . خبرنامه كنگره 4 شماره چهار . لوح فشرده متن تفسير ابوالفتوح و مجموعه آثار كنگره فهرست مجموعه آثار كنگره كه به صورت مكتوب در بيست مجلّد عرضه مى گردد، در نُه حوزه، بدين شرح است: 1 . مجموعه مقالات كنگره4 جلد 2 . شناخت نامه ابوالفتوح رازى 3 جلد 3 . تصحيح كتاب «تحقيق در تفسير ابوالفتوح رازى» تأليف دكتر عسكر حقوقى3 جلد 4 . نمايه موضوعى و فهرست هاى فنّى تفسير ابوالفتوح رازى3 جلد 5 . پژوهش نامه تفسير ابوالفتوح رازى1 جلد 6 . زندگى نامه ابوالفتوح رازى1 جلد 7 . مأخذشناسى ابوالفتوح رازى و تفسير وى1 جلد 8 . حواشى علاّمه شعرانى بر تفسير ابوالفتوح2 جلد 9 . بازنويسى داستان هاى تفسير ابوالفتوح2 جلد تفسير ابوالفتوح، حاوى داستان هاى بسيار است كه مرحوم دكتر عسكر حقوقى، اكثر آنها را در يك جلد در كتاب خود آورده است. با توجّه به سازندگى داستان، مجموعه اى از اين قصه ها كه حاوى مطالب اخلاقى و معنوى (بويژه در

.

ص: 9

ضمن شرح احوال پيامبران و پيشوايان دينى) است، گزينش و براى استفاده بهتر جوانان، با ادبياتى امروزين، بازنويسى شده است. اين مجموعه در دو جلد رقعى عرضه مى گردد. *** در پايان، از همه فرهيختگان و انديشه مندان، سازمان ها و نهادهاى علمى _ پژوهشى و دست اندركاران امور اجرايى كه در به ثمر رسيدن اين همايشْ سهم داشته اند، سپاس گزارى مى شود، و بويژه از: توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه علمى _ فرهنگى دارالحديث، شوراى عالى سياست گذارى و شوراى علمى كنگره، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، مديران عالى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، مديران و محققان مركز تحقيقات دارالحديث ، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، دانشكده علوم حديث. مه_دى مه_ري_زى دبير كميته علمى تابستان 1384

.

ص: 10

. .

ص: 11

ص: 12

قرن هاى اوليه اسلام از عربستان به نيشابور مهاجرت كرده اند و بعدها بازماندگان آنان در رى اقامت گزيدند و جمال الدين نيز در سده ششم از هجرت در رى به دنيا آمد و رشد كرد. متأسفانه جز نام چند تن از استادان حديث و نيز برخى شاگردانِ مؤلف، اطلاع ديگرى از چند و چونِ زندگى او نداريم. درباره تفسير بيست جلدى او، پژوهش هاى بسيارى به انجام رسيده كه جويندگانش مى توانند گردآمده همه آنها را در مجموعه كاملى كه همزمان با برگزارى كنگره ابوالفتوح رازى، انتشار يافته است، مشاهده كنند. امّا از آن همه مطالب و پژوهش هاى ارزنده، مى توان فى الجمله به اين جمله هاى خلاصه شده بسنده كرد كه: تفسير ابوالفتوح رازى با توجّه به حجم عظيم آن و نيز با عنايت به اينكه به زبان فارسىِ منطقه رى (در قرن ششم) نوشته شده است، دربردارنده نكات بسيار مهم تفسيرى، فقهى، روايى و كلامى است كه هر يك در جاى خود مورد بررسى قرار گرفته است. اين كتاب همچنين اشعار فراوانى را به زبان عربى و فارسى در خود جاى داده است. اشعار عربى بيشتر جهت استشهاد (شاهد آوردن براى مبحثى لُغوى يا...) به كار رفته اند و اشعار فارسى بيشتر جهت تقريب به ذهن و تلطيف مبحث. با توجّه به اينكه مفسّر ما در قرن ششم، از شعرِ شاعرانِ معروفِ پيش از خود (يعنى شاعران قرون چهارم تا پايان قرن پنجم) سود جسته است و از سوى ديگر اطلاعات ما فارسى زبانان درباره شاعران آن قرون، بسيار اندك است، هر بيت و هر مصراعِ ذكر شده در اين اثر، مى تواند راهگشاى برخى ابهام هاى ادبى مربوط به آن دوره باشد. همچنين نثر ساده كتاب كه گاه به

.

ص: 13

ندرت به صنايع ادبى آغشته مى شود (و اصطلاحا آن را «سبك بينابين» مى نامند)، منبع بسيار گرانبهايى جهت مطالعات سبك شناسانه و واژه شناسى است. بسيارى از كاربردهاى نحوى و نيز صرفى (بويژه در مورد كاربرد اَفعال)، ضمن اشتراك با ساير كتب علمى اين دوره، ويژگى هاى منطقه اى و بومى دارد و نشانگر لهجه محلىِ رازى است كه در پهلَوىِ شمالى و ولايات اطرافِ رى و شهميرزاد و سنگسر و... معمول بوده و هست. (1) طرح مباحث نحوى، صرفى و لغت شناسىِ عربى نيز كه در اين اثر همراه با استدلال هاى اديبانه و روشنگرى هاى ماهرانه، صورت گرفته است، براستى در فهم بهتر سخنِ وحى و اعجاز بلاغىِ آن، به خواننده كنجكاو كمك هاى شايان توجّه مى كند. براى نمونه بخش كوتاهى از نوشته اين مفسر را درباره نام هاى مراحل زندگى آدمى كه حاكى از تسلّط كامل او بر لغت عربى و دقايق آن است، ببينيد: ... آن گه چون ولادت او نزديك شود «جنين» گويند او را، چون بزايد «وليد» گويند او را، چون شير خورَد «رضيع» گويند او را، چون از شيرش باز كنند «فطيم» گويند او را، چون مهترك شود «صبىّ» گويند او را، چون بزرگ شود «يافع» گويند او را، چون برتر شود «ناشى» گويند او را، چون تمام باليده شود «مترعرع» گويند. چون از آن حالت درگذرد «حَزَوَّر» گويند او را، چون به

.

ص: 14

حُلم نزديك شود «مُراهق» گويند او را، چون به حُلم رسد «مُحتلم» گويند او را. آن گه «بالغ» گويند او را، چون مرد شود آن گه «اَمْرَد» گويند، چون شارب سبز كند «طارّ» گويند او را، چون آغازِ محاسن كند «باقِل» گويند او را. چون ستبر شود «مُسْبَطَّر» گويند او را... آن گه چون خط دارد «مختطّ» گويند او را، چون پيوسته كند «مجتمع» گويند، چون تمام در آرد «صُمُّل» گويند...، آن گه «مستوىّ» گويند او را ميان سى ساله و چهل سال، آن گه «مُصْعِد» گويند و «شابّ» جامع بُوَد اين اسماء را. چون آغاز سپيدى كند «مُلَهْوِر» گويند او را، چون آميخته شود «اشمط» گويند، آن گه «كهْل» گويند، چون پير شود «اَشْيَب» گويند، آن گه «شيخ» گويند. آن گه «حوقَل» گويند، پس «همّ»، آن گه «هَرِم»، آن گه «خَرِف»، آن گه چون بميرد «ميّت». (1) امّا آنچه بيش از همه در اين اثر، حائز اهمّيت است، نگاه واقع بينانه و به دور از غلوّ و مبالغه نويسنده به مطالبى است كه مفسران پيش از او، درباره مباحث مختلف تفسيرى و نيز داستانِ زندگى پيامبران گفته و نوشته اند . مؤلف با حفظِ احترامى كه براى راويان و روايت هاى ايشان قائل است، و با علم كامل به درجه سنديّت آن روايات، پس از نقل پاره اى از آنها، با احترام و

.

ص: 15

ادب بسيار، برخى از گفته هاى مشهور درباره پيامبران را نامقبول و مطرود مى داند و دلائل خود را نيز ذكر مى كند. آنچه اين مفسّر در پردازش داستان هاى پيامبران انجام داده است، كاملاً با انگيزه هاى اصلى براى ذكرِ قصص و عبرت آموزى از آنها، مطابقت دارد؛ چرا كه مى دانيم آدمى از ديرباز براى تفهيم بهتر و ماندگارترِ انديشه هاى خود و نيز براى پذيرش آسان تر بايدها و نبايدهاى دينى و عرفى، از قالب داستان و حكايت بهره مى گرفته است و اين فراورده هاى داستانى را گاه به نثر و گاه به صورت منظوم، از نسلى به نسل ديگر انتقال داده است. بى شك آنچه خواننده داستان هاى پيامبران در لابه لاى گفتار و كردار اين بزرگمردان مى خواند، خواسته و ناخواسته او را به مرام و آيين دينى دعوت مى كند و چنين فراخوانى غير مستقيم و با بهره گيرى از شيوه هاى هنرى، مقصودى اصلى در قرآن كريم و به تَبَع آن در تفاسير قرآنى بوده است. آنچه اينك فرا روى شماست، گزيده اى است باز نوشته از تفسير روض الجنان و روح الجنان معروف به تفسير ابوالفتوح رازى كه تنها داستان پيامبران را _ آن گونه كه در جاى جاىِ تفسير آمده _ در خود جاى داده است. به ديگر بيان، در اين بازنويسى بخش هاى ويژه اى از تفسير ابوالفتوح رازى كه به زندگانى پيامبران و سرنوشت ايشان مربوط بوده، از مواضع مختلف تفسير و بر مبناى اثرى كه ساليان پيش مرحوم دكتر عسكر حقوقى به انجام رسانده بود، (1) يك جا گرد آمده و به زبانى ساده و نزديك به فهم و زبان امروزيان برگردانيده شده است.

.

ص: 16

اگر چه پيش از اين گفتيم كه نثر اين تفسير، ساده و آزاد از قيودِ تكلّف است، امّا بايد توجّه داشت اين سادگى نسبت به ساير نثرهاى قرن ششم سنجيده مى شود. يعنى نبايد گمان برد كه نثر ساده قرنِ ششم هجرى، با ويژگى هاى سبك شناسانه آن دوره و آن منطقه، و نيز فاصله زمانىِ بسيار طولانى كه ميان ما و زبانِ آن دوره افتاده است، همچنان براى خواننده امروزى، كاملاً مفهوم خواهد بود. به همين دليل است كه ما، اكنون نثرهاى ساده و مُرسلى همچون تاريخ بلعمى، قابوس نامه، سفرنامه ناصرخسرو و... را در كلاس هاى دانشگاهى و به كمك استاد ادبيات مى خوانيم. در مجموعه حاضر نيز آنچه به ما جسارتِ بازآفرينى بخش هايى از تفسير ابوالفتوح را بخشيد، همين انگيزه ساده تر ساختن متن و بيرون آوردنِ جامه كهنگى از عبارات و مفاهيمِ متن بوده است. در اين ساده سازى سعى بر آن بوده تا حتى المقدور اصالت متن و زيبايى توأم با سادگى آن دست نخورده باقى بماند و تنها عباراتى بازگردانيده شود كه براى خواننده امروزى، ناآشنا يا نامفهوم باشد. واژگانى از متن كه نياز به مراجعه به فرهنگ لغت داشته، در همان متن، معادل امروزى يافته است و تنها برخى واژگان يا اصطلاحات و يا نام هاى خاص، در پاورقى توضيح داده شده است. در ابتدا تصميم بر آن بود كه همه داستان هاى مربوط به پيامبران در مجموعه اى شامل چند جلد بازنويسى شود، امّا در مراحل بعد ترجيح داده شد تا گزينشى در ميان اين داستان ها انجام پذيرد و تنها برخى از آنها، بازنويسى شود. با اين اميد كه در صورت مقبوليت، آغازى باشد براى كارهايى ديگر در اين زمينه.

.

ص: 17

در همين جا بايد از زحمت هاى خانم ها: عابدينى، فضلى و ناجى كه در مراحل مختلف بازنويسى، به اين مجموعه يارى رساندند، تشكّر و قدردانى كنم همچنين سپاس خود را دريغ نمى دارم از دست اندركاران كميته علمى كنگره ابوالفتوح رازى كه انگيزش اصلى و فراهم آوردن مقدمات لازم مرهون همّت ايشان بوده است. محمّدرضا موحّدى تابستان 1384

.

ص: 18

. .

ص: 19

ص: 20

. .

ص: 21

ص: 22

گاه دستور داد زنان و مردان را از يكديگر جدا سازند و گفت: «واى بر كسى كه با زن خلوت كند». از آن پس به هنگامى كه فرزندى به دنيا مى آمد، اگر دختر بود، او را رها مى ساخت و اگر پسر بود او را مى كشت. چند سال بدين طريق عمل كرد و پسران را كشت. بدين روى بر مردان بنى اسرائيل مرگ افتاد و بسيارى مردند. قبطيان نزد فرعون آمدند و گفتند: پيران بنى اسرائيل از بين رفته اند و تو فرزندان آنان را مى كشى، بيم آن است نسل بنى اسرائيل تمام شود و فردى باقى نماند كه در خدمت ما باشد، پس ما بايد خود چاره اى بينديشيم. فرعون گفت: چاره آن است كه يك سال بايد كودكان را كشت و يك سال آنان را باقى نهاد. بر اين طريق عمل كردند. خداوند چنين قضا كرد كه هارون در سال امن زاده شد و از اين رو يك سال از موسى بزرگ تر بود. چون سال قتل و هراس فرارسيد، مادر موسى، وى را باردار گشت، پس هراسان و دلتنگ شد. بر پايه روايتى، كسانى كه علم كتب اوايل مى دانستند به فرعون گفتند: ما در كتاب ها چنين ديده ايم كه سلطنت تو به دست كودكى از نسل عمران نابود مى گردد. عمران مردى مؤمن بود و در خفا به خداوند ايمان داشت و البته از مقربان فرعون بود. فرعون به او گفت: «نمى خواهم كه ساعتى در شب و روز از نزد من غايب شوى». عمران گفت: «اين چنين كنم». زين پس شب ها در نزديكى فرعون مى خوابيد. يكى از شب ها فرعون در بستر خود خوابيده بود و عمران نيز نزديك وى. خداى تعالى فرشته اى را فرستاد تا مادر موسى را برگيرد و نزديك عمران برد. فرشته چنين كرد و او را نزديك عمران كه خفته بود، نهاد. عمران از خواب بيدار شد، مادر موسى را در جايگاه فرعون به

.

ص: 23

نزديك خويش ديد. پرسيد: «تو چگونه اينجا آمدى، در حالى كه همه درها بسته است و پرده داران و دربانان بر آنجا نشسته اند؟» گفت: «نمى دانم، من خود نيامده ام، مرا به اينجا آورده اند.» عمران دريافت كه اين كار خداى است. بر بالين فرعون با او خلوت كرد و او موسى را باردار شد؛ آن گاه فرشته مادر موسى را در همان شب به جايگاه خود بازگرداند. بدان هنگام كه آثار حاملگى بر مادر موسى ظاهر شد، عمران بر خود ترسيد، از آن رو كه فرعون با وى عهد و پيمان بسته بود كه به هيچ روى گرد زنان نگردد و با آنان خلوت نكند و او اين عهد را پذيرفته بود. چون حمل آشكار شد، مردم چنان از آن سخن گفتند كه به گوش فرعون نيز رسيد. گفت: «اين را راست نمى پندارم، از آن رو كه من لحظه اى عمران را ترك نساخته ام». آن گاه از ميان مقرّبان خود گروهى زنان معتمد را گسيل كرد تا چگونگى آن را دريابند. آنان رفتند و به جستجو پرداختند. به فرمان خداوند كودك در پشت مادر قرار گرفت. پس آنان بازگشتند و سوگند خوردند كه آن سخنان حقيقت ندارد. فرعون دستور داد تا آن سخن چينان را عذاب كنند و خود در نكوداشت و نواخت عمران افزود. روزگار اين سان سپرى شد تا بدان گاه كه موسى زاده شد. اين خبر كه زن عمران پسرى بزاده است، چنان پياپى گرديد كه فرعون از آن آگاه شد. دگربار نگهبانان و درباريان خود را روانه ساخت تا حقيقت حال را دريابند. كسى به مادر موسى خبر داد كه گماشتگانِ فرعون براى جستن حقيقت بدين جاى آيند. مادر كودك را برداشت و در تنور نهاد. آن گاه سر تنور را پوشانيد و خود

.

ص: 24

از خانه گريخت. خواهر وى، خاله موسى، به خانه آمد. از اين حال بى خبر بود. آتشى افروخت و در تنور نهاد تا نان بپزد. آتش تنور در هوا شعله مى كشيد. فرعونيان به خانه آمدند و همه جا را زير و زبر كردند، هيچ نيافتند. به سر تنور نزديك شدند. از آن رو كه آتشى عظيم در آن شعله مى كشيد ديگر حتى گمان نكردند كودك در تنور باشد. مادر موسى را يافتند و هيچ نديدند. بازگشتند و به فرعون خبر دادند. پس از رفتن آنان مادرِ موسى از خواهرِ خود پرسيد: «كودك را چه كردى؟» گفت: «من كودك را نديدم.» گفت: «كودك در تنور بود. همانا در تنور آتش نهادى و كودك را سوزاندى؟» و به زارى پرداخت. آن گاه به سر تنور نزديك شد و به درون آن نگاه كرد. موسى عليه السلام در ميان تنور نشسته بود و آتش گرد او زبانه مى كشيد و به وى گزندى نمى رساند. مادر موسى شادمان گشت و دريافت خداوند در اين كار سرّى پنهان كرده است. كودك را برگرفت. محدّثان نقل كرده اند كه: فرعون در خواب ديد آتشى از بيت المقدس پديدار گشت و اطراف مصر را گرفت، آن گاه قبطيان و خانه هاى آنان را سوزاند، ليكن به بنى اسرائيل گزندى نرساند. علماى قوم خود را طلبيد و تعبير اين خواب را از آنان پرسيد. تعبيرگرانِ خواب به فرعون گفتند: «در مصر كودكى به دنيا آيد كه تو و قوم تو به دست وى نابود گرديد و اين زمان آغاز ولادت اوست.» فرعون دستور داد گروهى را بر زنان آبستن بنى اسرائيل بگمارند تا هر كودكى كه به دنيا آمد، پسران را بكشند و دختران را باقى گذارند.

.

ص: 25

در خبر آمده است كه در جستجو براى يافتن موسى نود هزار كودك كشته شد. عبداللّه بن عباس نيز گفته است: «چون بنى اسرائيل در مصر بسيار شدند بر مردمان ظلم و تكبر كردند، آشكارا و بى پرده به گناه و معصيت پرداختند و برگزيدگان آنان از امر به معروف و نهى از منكر دست كشيدند. بدين روى خداوند قبطيان را بر آنان گمارد. قبطيان، بنى اسرائيل را به اسارت گرفتند و به كارهاى بى اجر و مزد واداشتند. اوضاع چنين بود تا آن گاه كه خداوند با فرستادن موسى آنان را برهانيد.» چنان كه گفته آمد هنگامى كه آثار حمل بر مادر موسى آشكار شد، به فرعون خبر دادند كه زن عمران آبستن است. او گروهى از زنان را فرستاد تا حقيقت را دريابند. آنان رفتند و جستجو كردند، ليكن هيچ اثرى از حمل نديدند، از آن رو كه هرگاه دست بر شكم مادر موسى مى نهادند، كودك به پشت وى مى رفت و مى چسبيد، آن چنان كه اثر وى معلوم نمى شد. بازگشتند و به فرعون گفتند: «هيچ اثرى نيست و اين سخن بر حقيقت نيست.» از جمله قابلگانى كه آنان را براى وضع حمل گماشته بودند، قابله اى بود كه با مادر موسى دوستى داشت. آن گاه كه وقت وضع حمل نزديك شد و درد زادن مادر موسى را گرفت، وى كسى فرستاد و اين قابله را حاضر كرد. به قابله گفت: «بدان كه چنين وضعى پيش آمده است. دوستى و الفت ما بايد به هنگامى كه ممكن باشد براى من سودى رساند، اينك مرا بر اين وضع يارى ده و اين سخن پوشيده دار.» قابله گفت: «همچنين كنم» و با خود انديشيد: «اگر مولود پسر باشد، فرعون را آگاه سازم.» چون موسى به دنيا آمد، نورى از

.

ص: 26

چشمان او تابيد كه آنان را متحير ساخت و مهر او زياده از اندازه در دل قابله افتاد. رو سوى مادر موسى كرد و گفت: «قصد من اين بود كه اگر اين مولود پسر باشد، يا كودك را بكشم يا فرعون را آگاه سازم. اينك چون او را ديدم، مهر او در دل من افتاد و اين نور سيماى او گواهى دهد كه دشمن ما و فرعون اين كودك است و نابودى و هلاكت ما و فرعون به دست او باشد، ليكن محبّت او مرا رها نمى كند تا بتوانم آزارى به او رسانم. او را از فرعون و قوم فرعون محفوظ دار.» قابله از خانه مادر موسى بيرون آمد. در اين هنگام برخى از جاسوسان او را ديدند و فرعون را از اين امر آگاه ساختند. فرعون براى يافتن حقيقت كسى را فرستاد. شخصى مادر موسى را آگاه كرد. وى موسى را در خرقه پيچيد و در تنور قرار داد. خاله موسى به خانه آمد. آتش در تنور افروخت و تنور را گرم كرد تا بپزد. قوم فرعون به خانه آمدند و جستند و نگريستند، ليكن هيچ كودكى نديدند. آن گاه با ديدن تنورى كه آتش از آن شعله مى كشيد، خانه را ترك كردند. چون مادر موسى بازگشت از خواهر خود پرسيد: «كودك را چه كردى؟» گفت: «او را نديدم.» گفت: «من او را در تنور نهادم.» آن گاه به درون تنور نگاه كردند؛ موسى در ميان آتش بود، آتش گرد وى مى گرديد و زبانه مى كشيد، اما به موسى آسيبى نمى رساند. شادمان شدند و موسى را بيرون آوردند. اهل معنى گفته اند: «خداى تعالى بر مادر موسى چنين واقعه اى را پيش آورد تا آن گاه كه به وى مى گويد: موسى را در آب بيفكن مطمئن باشد آن

.

ص: 27

خدايى كه موسى را در آتش حفظ مى كند، در آب نيز او را حفظ خواهد كرد.» بر پايه روايتى ديگر، وقتى مادر موسى دريافت كه قوم فرعون بر در خانه وى آمدند، مضطرب شد و عقل و خرد خود را از دست داد. نمى دانست كودك را چه كند. پس او را در تنور انداخت و خود گريخت. قوم فرعون آمدند و پرسيدند: «اين زن (قابله) اينجا چه كار داشت؟» خواهر موسى گفت: «با ما آشنا بود.» در اين هنگام مادر بازگشت. قوم فرعون رفتند؛ چراكه چيزى نيافتند. مادر موسى از دختر خود پرسيد: «كودك را چه كردم؟» گفت: «نمى دانم.» پس از ساعتى آواى او از تنور به گوش رسيد، برخاستند و نگريستند؛ آتش بر موسى سرد شده بود و او را گزند نمى رساند. او را بيرون آوردند و مهر خود به پنهان ساختند. آن گاه كه جستجو براى يافتن موسى شدت يافت، خداوند به مادر موسى وحى كرد: «او را در تابوتى بگذار و در رود نيل افكن.» مادر موسى رفت و به نجارى قبطى گفت: «براى من تابوتى بدين اندازه بساز.» درودگر پرسيد: «آن را براى چه مى خواهى؟» گفت: «بدان نياز دارم.» درودگر اصرار و پافشارى كرد. مادر موسى نمى خواست دروغ گويد، از اين رو گفت: «كودكى دارم و بر جان او مى ترسم. مى خواهم آن را از فرعون در تابوت پنهان سازم.» نجار تابوت را ساخت، آن گاه در پى مادر موسى رفت و خانه وى را يافت. نجّار بر آن شد گماشتگان فرعون را آگاه سازد، اما خداوند زبانش را بست تا هرگاه خواست سخن گويد، نتواند. با دست اشاره كرد و كسى درنمى يافت او چه مى گويد، بدان سبب كه بسيار اشاره كرد و هيچ كس سخن او را نفهميد،

.

ص: 28

گفتند: «او ديوانه است.» او را زدند و بيرون كردند. به دكان بازگشت، زبانش گشاده شد. بازگشت، زبانش بسته شد و چشمانش كور گشت. نه چيزى مى ديد و نه مى توانست سخن گويد. او را دگرباره زدند و بيرون كردند. هنگامى كه به دكان بازگشت زبانش گشاده شد و چون رفت خبر دهد، زبانش بسته شد. با خود انديشيد و گفت: «اين كودك همان كودكى است كه فرعون در طلب اوست و اين نشانه ها بيان مى كند او بر حق است. اگر خداوند زبان من بازگرداند به او ايمان آرم. خداوند چنين كرد و درباره او گفت: «وَ قالَ رَجُلٌ مُو?مِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ» (1) . نجّار رفت و مادر موسى را از قصه خود آگاه كرد. مادر موسى تابوت را به قير آغشته كرد و موسى را در آن نهاد و در رود نيل افكند. در مصر از رود نيل شعبه هاى چندى جدا كرده بودند. فرعون شعبه اى بزرگ از رود نيل را به خانه خود آورده بود. بستانى ساخته و حوضى را در آنجا ايجاد كرده بود. آب به درون حوض وارد مى شد و از راهى ديگر به رود نيل مى پيوست. فرعون بر كنار اين حوض تختى براى گردش و خرمى نهاده بود و با آسيه آنجا نشسته بود. خداوند بر آن تابوت فرشته اى گماشت تا آن را به شعبه خانه فرعون رانَد. هنگامى كه تابوت به بستان وارد شد و در داخل حوض قرار گرفت، فرعون آن را ديد و گفت: «آن را بگيريد.» تابوت را از آب گرفتند و نزد فرعون بردند. قفلى بر روى آن قرار داشت. هرچه كوشيدند تا آن را بشكنند يا بگشايند،

.

ص: 29

نتوانستند. آسيه گفت: «آن را به من دهيد.» به او دادند و او قفل را شكست و در تابوت نگريست. كودكى ديد كه از ميان چشمان او نورى مى تابيد و او انگشت در دهان نهاده بود و شير مى مكيد. خدا مودّت و مهر او را در دل آسيه افكند. او را پيش فرعون برد. فرعون با ديدن كودك به او مهر ورزيد و او را نگاه داشت. امّا روايتى ديگر چنين است كه: بر اندام آسيه برصى پيدا شده بود كه طبيبان از درمان آن عاجز بودند. فرعون طبيبان و عالمان را گرد آورد. گروهى از عالمان كه كتب اوايل خوانده بودند به او گفتند: «ما در كتب اوايل چنين خوانده ايم كه داروى اين بيمارى از رود نيل به دست آيد، بدين سان كه در اين تاريخ، در فلان سال و فلان ماه و فلان روز، در اين رود كودكى را درون تابوتى يابند كه آب دهان آن كودك اين بيمارى را درمان كند.» فرعون نگهبانانى بر رود نيل گماشت. آنان همچنان بر رود نيل ماندند تا چنين تابوتى را يافتند. آن را گرفتند و پيش فرعون بردند. چون آسيه سر تابوت را باز كرد، موسى را در آغوش گرفت و آب دهان او را بر آن برص ماليد. خداوند همان لحظه وى را شفا داد. موى را در آغوش گرفت و بوسيد و مهر او در دل گرفت. گروهى با ديدن كودك به فرعون گفتند: «ما چنين مى پنداريم كه اين همان مولودى است كه تو در جستجوى او بودى. او را بايد بكشى.» فرعون بر آن شد تا كودك را بكشد. آسيه گفت: «قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ لا تَقْتُلُوهُ عَسى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً» (1) ؛ اين كودك روشنايى چشم من است، او را نكش، باشد كه

.

ص: 30

براى ما سودمند باشد يا او را به فرزندى گيريم. فرعون گفت: «اينك چون تو شفاعت مى كنى او را به تو بخشيدم. او روشنايى چشم توست، از آن من نيست.» اهل اشارت گفته اند: «خداوند آسيه را به سبب اين سخن هدايت كرد و اگر فرعون نيز چنين گفته بود، او را نيز هدايت مى كرد، امّا از آن رو كه قساوت بر فرعون چيره بود، آنچه سبب لطف او بود برنگزيد.» به آسيه گفتند: «نام كودك را چه مى گذارى؟» گفت: «موسى، بدان رو كه او را از ميان آب و درخت يافتند.» خداوند بر موسى نعمت هايى مى شمارد بدين سان: دستى از خود بر تو افكندم و چنان كردم كه هر كس تو را ببيند، دوستت بدارد، آن گونه كه فرعون تو را دوست داشت؛ آن كسى كه دشمن تر از او نبود. اين سخنِ عبداللّه بن عباس است. در خبرى چنين آمده كه خداوند به موسى مسحه اى از جمال داد، چنان كه هر كس او را مى ديد، او را دوست مى داشت. محدّثى ديگر گفته است: «خداى تعالى ملاحتى در چشم موسى نهاد كه هر كس او را مى ديد، او را دوست مى داشت.» پرورش، غذا، طعام و آشاميدنىِ تو به عنايت من بود، آن گاه كه خواهرت مى رفت، وى گفت: «شما را بر خاندانى راه نمايم كه او را درپذيرند.» اين امر آن هنگامى بود كه آسيه موسى را گرفت و به فرزندى پذيرفت. آن گاه فردى را فرستاد و دايگان را طلبيد. موسى شير هيچ كس را نگرفت، از اين رو در مصر به جستجوى دايه اى پرداختند تا او را شير دهد. خواهر موسى عليه السلام، به نام

.

ص: 31

مريم، رفت و به آنان گفت: «آيا شما را بر خانه اى راه نمايم كه او را كفالت كنند و درپذيرند؟» گفتند: «آرى». مادر موسى رفت و پستان در دهان او نهاد. او پس از آنكه شير هيچ كس را نمى گرفت، پستان مادر گرفت و شير خورد. آسيه گفت: «تو بايد اينجا بيايى و دايه اين كودك شوى.» مادر موسى گفت: «من اينجا نمى توانم بيايم، از آن رو كه من كودكان ديگرى دارم و خانه ام پريشان و نابسامان مى گردد، ليك اگر او را به من دهى ضمانت مى كنم كه او را شير دهم و به خوبى نگاه دارم.» چون ديدند كه جز از شير او نمى گيرد به ناگزير او را به مادرش دادند. ما تو را به مادر بازگردانديم تا چشم او روشن شود و غمگين نباشد. اين از جمله نعمت هايى است كه خداوند بر موسى مى شمارد. و از ديگر نعمت ها آن است كه مردى قبطى را كشتى و ما تو را از غم برهانيديم. چون موسى هراسان و ترسان از آن بود كه وى را مى طلبند تا به قصاص قبطى بكشند (اين ماجرا در جاى خود خواهد آمد ان شاءاللّه ). همچنين تو را سخت آزموديم؛ يعنى با تو معامله آزمايندگان كرديم تا تو را براى نبوت خالص كنيم. پس سال ها در مدين اقامت كردى، آن هنگام كه به شعيب نزديك شدى. گفتند: «ده سال در مدين اقامت كرد. مدين شهرى بود كه شعيب در آنجا ساكن بود و از آنجا تا مصر هشت منزل راه است.» وهب گفته است: «بيست و هشت سال در مدين اقامت كرد؛ ده سال مزدورى شعيب و هجده سال با دختر شعيب بود تا آن هنگام كه فرزندان بزاد.»

.

ص: 32

ص: 33

بسيارى را كشتم.» آن گاه بر آن شد تا او را بكشد. آسيه گفت: او كودك است و طفلى نادان، نمى داند چه انجام دهد. او را نبايد مؤاخذه كرد. گفت: چنين نيست. آسيه گفت: اگر مى خواهى كه كودك بودنِ موسى را دريابى دستور ده تا طبقى ياقوت و اندكى آتش آورند تا ببينى او كداميك را دست مى گيرد. چنين كرد. موسى دست پيش برد و پاره اى آتش برداشت و در دهان نهاد. زبانش سوخت و بندى بر زبانش افتاد. پس از اين رويداد، فرعون از جسارت موسى درگذشت، امّا دستور داد كه موسى را از خانه و شهر بيرون كردند. زين پس موسى به شهر نزديك نشد تا آن گاه كه بزرگ شد. بدين هنگام به شهر مصر وارد گشت و در حالى كه مردم مصر از او غافل شده بودند و او را به فراموشى سپرده بودند.» از اميرالمؤمنين على بن أبيطالب عليه السلام، چنين روايت كرده اند: «روز عيد بود و مردم به شادمانى و بازى سرگرم بودند. موسى دو مرد را ديد كه به يكديگر آميخته بودند و نزاع مى كردند. يكى از آنان بنى اسرائيلى و پيروِ او و ديگرى قبطى و از دشمنان وى.» مفسران گفته اند: «مرد بنى اسرائيلى سامرى بود و مرد قبطى طبّاخ فرعون و نامش فليون بود.» برخى گفته اند: «مرد قبطى نانواى فرعون بود و نامش قابور بود كه مرد اسرائيلى را به بيگارى گرفته بود تا هيزم به مطبخ فرعون ببرد.» برخى مفسّران گفته اند: «چون موسى عليه السلام بزرگ شد، بنى اسرائيل بر گرد او جمع شدند و تحت حمايت او بودند، بدان سان كه اصحاب فرعون نمى توانستند در حضور وى شخصى را به بيگارى وادارند؛ چراكه او در خود

.

ص: 34

نيروى عظيم داشت و چون پسرخوانده فرعون بود،1 كسى جرأت نمى كرد با او به ستيزه و مباحثه پردازد. روزى در كنار شهر راه مى رفت. ديد كه مردى قبطى از مردى اسرائيلى بيگارى مى كشد. اسرائيلى هنگامى كه موسى را ديد از او كمك خواست. موسى گفت: از او دست بدار. گفت: چنين نكنم، از آن رو كه به مطبخ پدرت هيزم مى برد و در اين هنگام كس ديگرى براى اين كار نيست. » موسى عليه السلامخشمگين شد و براى مرافعه مشتى بر قبطى زد تا او دست از اسرائيلى بدارد. قصد موسى كشتن قبطى نبود. قبطى با آن مشت كشته شد. چون مرد كشته شد، موسى عليه السلام ترسيد و پشيمان شد و گفت: «كشتن اين قبطى بى قصد و بى اختيار من از عمل شيطان بود.» آن گاه او را در زير هيزم ها پنهان كرد و رفت. خداوند، موسى را به خاطرِ توبه و احساس پشيمانى از كار ناخوبِ خود بخشيد، چراكه موسى در مناجات خود گفت: «بار خدايا، من با اين كار بر خود ستم كردم. مرا بيامرز.» خدا نيز كه غفور و رحيم است، او را آمرزيد. قبطى را كشته يافتند و كسى درنيافت او را چه شخصى كشته است. موسى گفت: «خدايا، با اين نعمتى كه بر من عطا كردى عهد مى كنم كه يار مرد گناهكار نباشم.» هنگامى كه قبطيان، مردى را از نامداران خود كشته شده يافتند، پيش فرعون رفتند و گفتند: «اسرائيليان مردى را از ما كشتند.» فرعون پرسيد: «مى دانيد او را كه كشته است؟» گفتند: «نه» گفت: «بى هيچ دليل و شاهدى بى گناهى را نمى توان كشت، برويد و جستجو كنيد و قاتل را بيابيد تا او را

.

ص: 35

قصاص كنيم.» آنان رفتند و جستند، ليكن حقيقت را نيافتند. موسى دگر روز در شهر ترسان و انديشناك از اينكه خبر كشته شدن قبطى آشكار گردد، راه مى رفت. اخبار را گوش داشت و اطراف را مى كاويد. به ناگاه همان مردى را كه ديروز از او يارى خواسته بود، ديد كه دگرباره با مردى قبطى آويخته بود. مرد اسرائيلى از موسى فريادرسى خواست. موسى كه از واقعه ديروز دلتنگ و هراسان بود، گفت: «تو مردى نادان هستى. اگر پندارى كه من هر روز براى تو با كسى درآويزم طمع خام دارى، اين حال از تو و نادانى تو ظاهر است.» آن گاه براى آنكه اسرائيلى را از دست قبطى برهاند، رو سوى آنان نهاد. اسرائيلى به موسى نگاه كرد. او را همچون ديروز خشمناك ديد. به سبب كم خردى و نيز از آن رو كه موسى زبان به ملامت و سرزنش وى گشوده بود، پنداشت كه موسى قصد كشتن او را دارد. پس شتاب كرد و پيش از آنكه موسى به قبطى دست زند و او را دور سازد، رو به موسى نهاد و گفت: «اى موسى، مى خواهى مرا بكشى، چنان كه ديروز مردى را كشتى. تو مى خواهى كه در زمين مردى جبّار و قاتل باشى و نه از نيكوكاران.» چون اسرائيلى اين سخن را گفت، موسى بازماند و به سوى او نرفت. سخنان اسرائيلى را تكذيب نكرد. از آنجا دور شد و آنان را رها ساخت. قبطى با شنيدن آن سخن و ديدن آن وضع دريافت كه آن مرد را موسى كشته است. آن گاه رفت و فرعون را آگاه ساخت. فرعون كسانى را فرستاد تا موسى را بگيرند. آنان براى گرفتن موسى به راه افتادند. از ياران و پيروان موسى كسى از اين حال خبر يافت. شتاب كرد و به موسى خبر داد. گفت: «اى

.

ص: 36

موسى، قوم فرعون براى كشتن تو با يكديگر مشورت مى كنند. مى خواهند تو را بكشند. تو را نصيحت مى كنم كه از شهر بيرون بروى». موسى عليه السلام هراسان و نگران از شهر بيرون شد و دائما مراقب كسانى بود كه در جستجوى او بودند و پس و پيش خود را مى نگريد. به خدا پناه برد و گفت: «خدايا، مرا از اين ستمكاران برهان.» آن گاه رو سوى مَدْين نهاد تا از سرزمين فرعون بيرون شود. روى به جانب مدين نهاد، ليكن راه آنجا را نمى شناخت. از خدا خواست راه به او بنمايد و او را هدايت كند. گفت: «همانا آفريدگارم راه راست را به من نشان دهد.»

.

ص: 37

ص: 38

مردم گوسفندان خود را آب مى دهند.» گفتند: «تا هنگامى كه مردم بازنگردند ما نمى توانيم گوسفندان خود را آب دهيم.» پرسيد: «چرا چنين است؟» گفتند: «از آن رو كه ما دو زن ناتوانيم و نمى توانيم در ميان آنان داخل شويم.» پرسيد: «آيا هيچ مردى نداريد؟» گفتند: «ما پدرى پير داريم.» موسى عليه السلام پرسيد: «چاه ديگرى نيست؟» گفتند: «چاهى است، ليكن متروك است و سنگى بزرگ بر سر آن قرار دارد كه ده مرد نمى توانند آن را بردارند. چهل مرد بايد تا بتوانند سنگ را كنار نهند.» موسى گفت: «نشانم دهيد.» آنجا رفت و دست پيش برد و سنگ را از سر آن چاه برداشت. به داخل چاه نگاه كرد. آب فاصله بسيارى تا سر چاه داشت. پرسيد: «دلو و ريسمان داريد؟» گفتند: «نه». پرسيد: «اندكى آب داريد؟» گفتند: «براى خوردن در اين قريه آب هست.» گفت: «به من دهيد.» آب را از آنان گرفت و در دهان گرداند، آن گاه آب را در چاه ريخت. آب تا سر چاه بالا آمد، بدان گونه كه گوسفندان خود رفتند و آب آشاميدند و فربه شدند و پستان ها پر شير كردند. بر پايه روايتى ديگر، آن دو، دلو و ريسمان داشتند. موسى دلو و ريسمان را از آنان گرفت و به كنار چاه آمد. مردم را به نيروى خويش از آنجا دور كرد و آب كشيد و گوسفندان را سيراب كرد. آن گاه آن دو زن به خانه بازگشتند. موسى خسته و ناتوان در زير سايه درختى آرميد. گفت: «خدايا، من به خيرى كه تو بر من فرستى محتاجم.» مفسران گفته اند: «در اين هنگام از خدا نان جو خواست؛ چراكه به آن محتاج بود.» امام باقر عليه السلام گفته اند: «واللّه كه اين را نگفت، جز آنكه او به نيم خرما نياز داشت.»

.

ص: 39

هنگامى كه آن دو زن به خانه رفتند، پدر از آنان پرسيد: «چگونه است كه امروز پيش از آن زمانى آمده ايد كه هر روز مى آمديد؟ مگر گوسفندان را آب نداده ايد؟» گفتند: «داده ايم» و از ماجراى خود سخن گفتند. پرسيد: «چگونه مردى بود؟» گفتند: «مردى صالح و رحيم بود.» آن گاه به يكى از آنان گفت: «برو و او را بياور تا مزدش را بدهيم.» يكى از آنان برخاست و رفت. مفسران در نام پدر آنان اختلاف دارند. برخى چون مجاهد، ضحاك، سدى و حسن او را شعيب عليه السلام مى دانند. حق تعالى از اين خصلت نيكوى موسى سخن گفته است: يكى از آن دو خواهر شرم زده نزد موسى رفت. گفته اند: «رويش را بسته بود.» برخى گفته اند: «آستين بر روى خود گرفته بود.» به موسى گفت: «پدرم براى آنكه مزد تو را بدهد، تو را نزد خود مى خواند.» موسى برخاست و در پى دختر به راه افتاد. اگر ناگزير نبود نمى رفت و مى گفت: «من مزدى نمى خواهم.» دختر در پيش مى رفت و موسى به دنبال او. بادى برخاست و جامه از اندام دختر افكند. موسى گفت: «در پشت سر من قرار گير تا من از پيش بروم.» گفت: «تو راه را مى شناسى؟» گفت: «هرگاه كه راه را به اشتباه روم، سنگى از جانب راه راست بينداز تا من از آن سو بروم.» موسى به خدمت شعيب رسيد و قصه خود را به او گفت. شعيب به او بشارت داد و به او گفت: «نترس كه از دست ستمگران نجات يافته اى، از آن رو كه فرعون بر اين سرزمين فرمانروايىّ و سلطه اى ندارد.» يكى از آن دو دختر به شعيب گفت: «اى پدر، اين مرد را به خدمت گير؛ چراكه بهترين فردى است

.

ص: 40

كه مى توانى او را به خدمت گيرى. او مردى است نيرومند و امين.» پدر پرسيد: «نيرو و امانت او را چگونه دريافتى؟» گفت: «از آنجا دريافتم كه سنگى را كه گروهى بسيار نمى توانستند بردارند، او به تنهايى برداشت و كنار نهاد. او را از اينجا امين شناختم كه در راه مرا در پشت سر خود قرار داد تا به اندام من نگاه نكند.» پس از آن شعيب عليه السلام به موسى گفت: «من مى خواهم كه از اين دختران خود يكى را به تو بدهم.» او گفت: «من چيزى ندارم تا به مهر او دهم.» شعيب گفت: «از تو چيزى نمى خواهم، چراكه تو هيچ ندارى، ليكن بايد هشت سال براى من كار كنى و آنچه اجرت آن باشد مهر او قرار دهى. اگر چنان كه ده سال مزدورى كنى، دو سال افزون تر خدمت كرده باشى و اين كرمى است از جانب تو و من نمى خواهم كه رنجى بر تو بنهم و ان شاءاللّه كه مرا از جمله صالحان و شايستگان و وفاكنندگان به عهد و پيمان بيابى.» نام يكى از اين دختران صفوره بود و نام ديگرى راليا. شعيب صفوره را به موسى داد. بعضى ديگر از مفسران گفته اند: «دختر بزرگ تر صفوره نام داشت و دختر كوچك تر صفيرا.» موسى به شعيب گفت: «مرا به شبانى مى فرمايى، از اين رو براى من بايد عصايى باشد تا با آن گوسفندان را برانم و از درّندگان محفوظ دارم.» اهل اخبار و سيره درباره آن عصا اختلاف دارند. برخى گفته اند: «آن عصا بود كه آدم عليه السلام از بهشت آورد و هنگامى كه آدم از دنيا رفت، جبرئيل عليه السلامعصاى او را برداشت. چون موسى عليه السلام از شعيب عليه السلام عصا خواست، جبرئيل آمد و آن

.

ص: 41

عصا را به شعيب عليه السلام آورد و گفت: عصا را به موسى بده. » مفسران ديگر گفته اند: «اين عصا نسل به نسل از پدر به فرزند رسيد تا به شعيب عليه السلامرسيد و شعيب آن را به موسى داد.» مفسّرى ديگر گفته است: «روزى فرشته اى در ظاهر مردى آمد و آن عصا را نزد شعيب نهاد. آن هنگام كه شعيب به دختر خود گفت: در آن خانه چند عصا نهاده است. برو و يكى را بردار و به موسى بده. دختر به خانه رفت و آن عصا را برداشت و آورد تا به موسى دهد. شعيب عصا را ديد و گفت: اين عصا را كنار گذار و عصاى ديگرى بياور. دختر عصا را بازگرداند و بينداخت و خواست تا عصاى ديگر بردارد، همان عصا به دست او آمد. عصا را آورد. پدر گفت: اين همان است. بار دگر آن را بازگرداند، ليكن همان عصا به دست او آمد، پس به پدر گفت: من چنين قصد نمى كنم، اما جز اين چوب به دست من نمى آيد. شعيب گفت: عصا را به موسى بده. چنين كرد. چون موسى رفت شعيب پشيمان شد و گفت: اين عصا را روزى مردى به من داد و در دست من امانت است. اگر روزى باز گردد و عصا را بخواهد جايز نباشد. برخاست و در پس موسى رفت و گفت: اين عصا امانت است. آن را بازگردان و عصاى ديگرى بگير. موسى گفت: «اين عصا به دست من نيك است و نمى خواهم آن را از دست بدهم. آن گاه گفتند: حاكمى ميان ما بايد حكم كند. توافق كردند كه اول كسى كه بيايد او را حاكم كنند. حق تعالى فرشته اى را در ظاهر مردى فرستاد. آنان گفتند: ميان ما حكيّت كن. و ماجرا را بر او بيان كردند. او گفت: حُكمِ من آن است كه عصا براى كسى است كه چون عصا را بر زمين

.

ص: 42

قرار دهد، آن را بردارد. فرشته عصا را گرفت و به زمين نهاد و گفت: برداريد. شعيب نتوانست، ليكن موسى عليه السلامآن را از زمين برداشت و بر دوش نهاد. حاكم گفت: اين عصا براى توست. موسى رفت و به حكم آن حاكم عصا براى او ماند.» برخى مفسّران چنين نقل كرده اند: «عبداللّه بن عباس گفت: شعيب خانه اى داشت كه در آن هيچ كس جز او و دختران او، زن موسى، داخل نمى شد. در آن خانه سيزده عصا بود و شعيب يازده پسر داشت. هرگاه كه يكى از پسران او رشد مى كرد و بالغ مى شد، به او مى گفت: برو و از آن عصا يكى برگير. او مى رفت و هنگامى كه عصايى برمى داشت، آتشى افروخته مى شد و او را مى سوزاند. به همين سان تمام پسران به هلاكت رسيدند. آن گاه كه شعيب دختر خود را به موسى داد، به دختر گفت: برو و عصايى بياور كه او به دست گيرد. او رفت و عصايى برداشت و آورد. هيچ آسيبى به او نرسيد. شادمان شد و گفت: «بشارت باد تو را كه شوهر تو پيامبرى خواهد بود و اين عصا براى كار بزرگى است. عصا را به موسى داد و به او گفت: از اينجا كه بروى به مكانى خواهى رسيد كه آنجا دو راه يكى از جانب راست و ديگرى از جانب چپ پديد مى آيد. تو بر جانب چپ برو، اگرچه بر جانب راست گياه بيشترى باشد، از آن رو كه در آن مرغزار اژدهايى بزرگ است و كسى جرأت نمى كند آنجا برود كه آن اژدها انسان و چهارپايان را از بين مى برد. موسى به آنجا كه رسيد، گوسفندان به جانب راست رفتند و او هرچه كوشيد آنان را از آن راه بازگرداند نتوانست، از اين رو خود نيز در پى گوسفندان رفت. چمنزارى با

.

ص: 43

گياه بسيار ديد. گوسفندان را به چرا فرستاد و خود خوابيد و عصا را در زمين فروكرد. اژدهايى آمد و قصد جان گوسفندان كرد. عصا جانورى گشت و با آن اژدها برآويخت و او را كشت و بر زمين افكند. موسى از خواب برخاست. عصا را خون آلود ديد و اژدها را كشته شده يافت. شادمان شد. بازگشت و شعيب را آگاه كرد. شعيب به دختر خود گفت: همسر تو پيامبرى است و با اين عصا كارى بزرگ خواهد كرد. شعيب دريافت موسى مردى نيك و امين است. همچنين خير بسيارى در گوسفندان ديد، از اين رو بر آن شد در حق موسى نيكى كند، پس به او گفت: در اين سال هر گوسفندى كه به رنگ ابلق به دنيا آيد براى تو خواهد بود. خداوند به موسى وحى كرد: عصاى خود را بر آبى كه گوسفندان از آن مى آشامند بزن. موسى عليه السلامعصا را بر آب زد. گوسفندان از آن آب خوردند، هر گوسفندى كه به دنيا آمد به رنگ ابلق بود. شعيب دريافت كه اين روزى موسى است كه خداوند به او داده است، پس تمام گوسفندان را به موسى داد.» مفسّرى گفته است: «هنگامى كه موسى عليه السلام زمان ده سال را به پايان برد، شعيب دختر خود را به او داد و موسى ده سال ديگر و جمعا بيست سال نزد شعيب اقامت كرد. پس از اين زمان از شعيب اذن خواست تا به مصر برود و مادر و خواهر خود را ببيند. شعيب اجازه داد. موسى برخاست و به همراه اهل خود با مال و گوسفندان روى به جانب مصر نهاد. فصل زمستان بود و همسر او آبستن بود و زمان زادن او نزديك. موسى تنها در بيابان مى رفت و راه را

.

ص: 44

نمى شناخت. در جانب راست بر مسير كوه طور قرار گرفت. شب تاريك و بسيار سردى بود. درد زادن زن را فراگرفت و موسى نتوانست آتشى برافروزد. به جانب كوه طور نگاه كرد، آتشى ديد. به زن گفت: من از دور آتشى ديدم. اندكى درنگ كن تا بروم و خبرى بياورم يا پاره اى آتش آورم. هنگامى كه موسى به آتش رسيد، او را از جانب راستِ وادى ندا كردند. خداوند موسى را به كلام خود ندا كرد؛ كلامى كه در درخت آفريد. از درخت به موسى اين چنين خطاب كرد: من پروردگار جهانيانم. نيز ندا كرد كه عصا را بينداز. موسى عصا را افكند. عصا مارى گشت. چون موسى ديد عصا مار گشت و جنبيد روى به فرار نهاد و آنجا نماند. ندا آمد: اى موسى، نترس و بازگرد كه تو از جمله ايمن يافتگانى و دست در گريبان كن تا بى هيچ بيمارى و مرضى، سفيد بيرون آيد. چون تو دست سفيد از گريبان بيرون آرى، ترسى در تو پديد مى آيد، از اين رو بار دگر دست در گريبان كن تا دست تو به وضع پيش خود بازگردد و ترس تو از بين برود.

.

ص: 45

ص: 46

شگفت زده بر جاى ماند. خداوند به او آرامش داد. از آن درخت ندا آمد: اى موسى من خداى توام. نعلين از پاى درآور ». عبداللّه بن عباس گفته است: «بدان سبب به او گفتند: نعلين از پاى درآور كه نعلين او از پوست مردارى بود». عبداللّه بن مسعود به خانه ابوموسى اشعرى رفت. هنگام خواندن نماز بود. ابوموسى به عبداللّه گفت: پيش رو نماز كن . عبداللّه گفت: در خانه تو، تو خود بايد جلو روى و نعلين از پاى درآورى . عبداللّه مسعود به او گفت: در وادى مقدس است كه بايد نعلين درآورى . يعنى خلع نعلين موسى را. گفته اند: «خلع نعلين موسى در وادى مقدس بود». مفسّران گفته اند: «بدان سبب خداوند به موسى گفت: نعلين از پاى درآور كه بر آن زمين مقدس قدم گذارد، براى آن كه زمين را دو بار پاك كرده بودند». برخى از مفسران گفته اند: «براى آن كه برهنه پا بودن نشانه تواضع است و خدا مى خواست در آن سرزمين مقدس مسجد و كعبه بنا كند، از اين رو گفت: اينجا همان كن كه در مسجد مى كنند». اهل اشارت گفته اند: «نعل كنايه اى از اهل و خاندان است؛ يعنى خود را از اشتغال به زن و فرزند رها سازد». خداوند تعالى به موسى گفت: «اى موسى من تو را برگزيدم، گوش به وحى من كن». وحى اين بود كه خدا از كلام خود اين كلمات را در آن درخت آفريد: «إنّي أنا اللّه »؛ منم كه خدايم و جز من خدايى نيست، مرا بپرست و در عبادت شريك مساز كسى را. نماز به پاى دار براى آن كه مرا ستايش كنى. قيامت خواهد آمد و من زمان ظهور آن را پنهان كرده ام،

.

ص: 47

براى آن كه جزاى هر نفسى متناسب با كردار او باشد. آن كسى كه ايمان ندارد، نبايد تو را از ايمان به قيامت بازدارد. كافران نبايد تو را از ايمان به قيامت و بيان آن و اعمالى كه براى تو در روز قيامت سودمند است بازدارند. كسانى كه در پى هواى نفس و تابع شهواتند نابود خواهند شد». آن گاه پرسيد: «اى موسى آنچه در دست راست دارى چيست؟» موسى گفت: «اين عصا و چوبِ سفر من است». گفت: «آن را چه مى كنى؟» گفت: «به هنگام رفتن و استراحت بر آن تكيه مى كنم. به هنگامى كه مى خواهم از جوى بپرم يا براى گوسفندان از درخت برگ ريزم، از آن بهره مى جويم و نيازهاى ديگرى را نيز با آن رفع مى سازم». عبداللّه بن عباس گفته است: «موسى عليه السلام توشه و كالاى خود را بر آن عصا مى نهاد و عصا را بر دوش مى گذاشت؛ هنگامى كه خسته مى شد، عصا همانند مركب او بود و موسى بر روى آن مى نشست؛ در راه كه گام مى زد عصا انيس و همدم موسى بود و موسى با عصا گفتگو مى كرد و سخن مى گفت؛ هنگامى كه خوراك نداشت عصا را بر زمين مى زد و آنچه از طعام مى خواست به دست مى آورد؛ اگر تشنه مى شد، عصا را بر زمين مى زد، چشمه آب مى جوشيد و او سيراب مى شد؛ هنگامى كه در زمينى مى نشست كه از آفتاب آزار مى ديد، آن عصا را بر زمين فرومى كرد، بى درنگ عصا شاخه مى كشيد، برگ مى آورد و سايه مى گستراند؛ اگر ميوه آرزو مى كرد، خدا بر آن عصا شاخه ها آشكار مى كرد و ميوه بر آن شاخه ها مى آفريد؛ هنگامى كه مى خوابيد عصا همچون شبانى از گوسفندان محافظت مى كرد و درندگان را از آنان دور مى ساخت؛ آن

.

ص: 48

هنگام كه موسى به چاه آبى مى رسيد و دلو و ريسمان نداشت، عصا را به آن چاه فرومى كرد، عصا دراز مى شد و به شكل دلو مى گشت و موسى براى خود و گوسفندان خود آب بالا مى آورد؛ هنگامى كه موسى در شب به جايى فرود مى آمد، عصا را بر زمين مى زد و عصا همچون مشعلى فروزان آنجا را روشن مى كرد و آن گاه كه او در زمين پرنشيب و پست راه مى رفت، عصا دراز مى شد و چون در زمين بالا مى رفت عصا كوتاه مى شد». خداوند گفت: «اى موسى اين عصا را بينداز». موسى چنين كرد، ناگاه ديد كه عصا مارى شد و حركت كرد. اهل اشارت گفته اند: «هنگامى كه موسى عصا را انداخت، عصا مارى شد و قصد جان موسى كرد. موسى گريخت. خداوند گفت: «اى موسى اين مگر همان نيست كه گفتى چوب من است؟ آيا كسى را ديده اى كه از عصاى خود بگريزد؟» گفت: خدايا اين چه حالى است؟ گفت: اين براى آن است كه دريابى جز من به كسى نبايد اعتماد كنى، و هر كس جز بر من اعتماد كند چنين حالى مى يابد . آن گاه گفت: عصاى خود را برگير و از آن نترس، ما آن را به وضع اول بازمى گردانيم . در جاى ديگر خداوند گفت: دست در گريبان كن تا دستت بى هيچ بيمارى و آفتى از پيسى، سفيد بيرون آيد. تا ما بزرگ ترين آيات خود را به تو نشان دهيم، و از آيات خود آيت بزرگترى به تو نماييم». برخى مفسران گفته اند: «خداوند گفت: دست را در زير بغل ببر»، برخى دگر گفته اند: «دست در زير بازو ببر». زيرا خدا گفت: «وادخل يدك فى جيبك؛ دست در گريبان

.

ص: 49

كن». بر پايه روايتى ديگر: جناح كنايه از برادر است؛ يعنى دست در آستين برادرت هارون كن». به قول جمله مفسران، موسى عليه السلام دست در بغل كرد و بيرون آورد، آن چنان نورى از دست وى مى تابيد كه بر آفتاب غلبه كرد. خداوند به موسى نبوت داد و معجزات خود را آشكار ساخت؛ آن گاه به او گفت: «اينك به نزديك فرعون برو و او را دعوت كن؛ چرا كه فرعون نافرمان و سركش شده است. او بنده ضعيف و ناتوانى است و دعوى خدايى مى كند». دو معجزه و برهان نبوت موسى، عصا و يد بيضا بود. خدا به او گفت: «اين دو معجزه براى تو حجتى است در برابر فرعون و قوم او، از آن رو كه آنان گروهى تبه كار و كافرند و از فرمان خدا سركشى كرده اند». موسى عليه السلام گفت: «خدايا من يكى از آنان را كشته ام و مى ترسم كه آنان مرا بكشند. برادر من، هارون، از من گشاده زبان تر و داراى فصاحت بيشترى است، او را با من همراه كن تا يار من شود؛ چراكه مى ترسم آنان مرا دروغگو دانند». حق تعالى خواسته موسى را اجابت كرد و گفت: «ما تو را با برادرت هارون نيرو دهيم، و به شما حجت و برهانى دهيم كه هيچ كس بر شما غالب نتواند شد و شما و پيروان شما با آيات و معجزات ما بر آنان غلبه يابيد». هنگامى كه موسى با آيات و معجزاتِ خدا به نزد فرعون رفت، فرعون به او گفت: «آنچه تو آورده اى جادو و سحر است و ما سخنان تو را از اجداد خود نشنيده ايم». موسى عليه السلام گفت: «خداى من داناتر است به آن كس كه او حق بياورده است از نزديك تو و او عالم است و مى داند چه كسى در آخرت از

.

ص: 50

ثواب و نعيم او بهره خواهد برد. چنين خواهد بود كه ظالمان و ستمگران پيروز و رستگار نخواهند شد. فرعون به قوم خود گفت: «اى اعيان و اشراف، من جز خود براى شما خدايى نمى شناسم». آن گاه به وزير خود، هامان، گفت: «آتش برافروز و براى من خشت پخته بساز. پس از آن براى من قصرى رفيع بنا كن تا من از بالاى آن قصر بر احوال خداى موسى مطلع شوم و او را ببينم. چنين مى پندارم كه موسى در اينكه مى گويد: «من پيغامبرم و خدايى دارم كه مرا به سوى شما فرستاده است» دروغ مى گويد. اهل سيره گفته اند: «هنگامى كه فرعون به وزير خود، هامان، گفت كه قصرى بلند بنا كند، هامان جز مزدوران و بردگان پنجاه هزار مرد بنا و استادان صنعت بنا و نجار و كارگر و آهنگر را جمع كرد. آن گروه به ساختن قصر وى پرداختند و چنان آن را بلند افراشتند كه در تمام زمين بنايى از آن بلندتر نبود. هنگامى كه ساختن بنا به پايان رسيد فرعون بر بالاى آن رفت و تير در كمان نهاد و آن را پرتاب كرد. گفته اند: «براى امتحان و فريب او، تير خون آلود بازگشت». فرعون پنداشت كه دشمن را كشته است، گفت: «از خداى موسى فارغ شدم». حق تعالى به جبرئيل فرمود پرى بر آن قصر زند. جبرئيل چنين كرد و قصر سه تكه شد. يك پاره از قصر بر لشكريان فرعون فرود آمد و هزار مرد كشته شد. يك پاره از آن در دريا ريخته شد و پاره اى ديگر در مغرب افتاد. از آن كسانى كه در ساختن قصر كار كرده بودند هيچ كس باقى نماند و همه به هلاكت رسيدند.

.

ص: 51

خداوند در قرآن احوال ايشان را چنين بيان مى كند: فرعون و لشكريانش بر روى زمين تكبر و گردن كشى كردند و چنين پنداشتند كه آنان به سوى ما بازنخواهند گشت. ما او و لشكريانش را عذاب كرديم و به دريا افكنديم. بنگر عاقبت كار ظالمان و كافران به كجا رسيد و چگونه بود. ما آنان را امامان و پيشوايانى قرار داديم تا مردم را به دوزخ خوانند و روز قيامت كسى به آنان يارى و مدد نرساند و هيچ كس ناصر و يار آنان نباشد. ما در دنيا بر ايشان لعنت كرديم. آنان در روز قيامت از فريب خوردگان و زيان ديدگان خواهند بود. پس از آنكه امت هاى پيشين را به هلاكت رسانديم، به موسى كتاب تورات را داديم، تا براى مردم بصيرت و حجت باشد و لطف و رحمتى، تا در آن انديشه كنند. ما به او وحى كرديم و او را از اوامر و نواهى آگاه ساختيم، آن گاه با او عهد بستيم. تو از جمله حاضران در آنجا نبودى تا بر آنچه در آنجا گذشت آگاه باشى. ليكن ما گروهى را آفريديم و عمرشان طولانى كرديم؛ آنان با گذشت عمر، عهد ما فراموش كردند و امر ما را ترك كردند.

.

ص: 52

ص: 53

سخن ترسيد. گفت: «آن دو را به داخل آوريد تا دريابيم كه هستند و چه مى گويند». موسى و هارون را به داخل آوردند. فرعون به آن دو نگاه كرد. موسى را شناخت. از آن رو كه در نزد وى بزرگ شده بود. رو به موسى كرد و گفت: «تو همانى نيستى كه من تو را پروردم در حالى كه كودكى خرد بودى؟!» آن گاه زبان به ملامتش گشود و گفت: «اين حق نعمت من و پاداش تربيت من است كه مردى از آن ما را كشتى و گريختى. اينك بازآمده اى و مى گويى: پيامبر هستم ؟!» موسى عليه السلامبراى كشتن آن قبطى عذر خواست و گفت: «من نمى دانستم آن مرد از آن مشت خواهد مرد». همچنين از تربيت من سخن گفتى، اگر تو بنى اسرائيل را نمى كشتى، من را پدر و مادرم پرورش مى دادند. بايد از كشتن دست مى كشيدى تا آنان مرا بپرورند. آنان را نبايد هراسان و نگران مى ساختى، بدان گونه كه آنان به ناگزير و از روى ترس مرا در تابوت قرار دهند و به رود نيل افكنند تا تو مرا از آب بگيرى و بپرورى». بعضى از مفسران گفته اند: «مراد موسى يادآورى گناه و جنايت فرعون بود. گفت: از نعمت خود ياد مى كنى و گناه خود را به فراموشى سپرده اى ». مفسران گفته اند اين بدان معناست كه مرا پرورش دادى ليكن قوم مرا اسير و بنده كردى. هر كس كه قوم او را ذليل كنند او خود نيز ذليل شود، پس اين چه نعمتى است. آنچه تو با قوم من كردى، آن نعمت را از بين برد. چون موسى اين را گفت، فرعون پرسيد: «خداى جهانيان چه باشد كه تو دعوى مى كنى كه رسول او هستى؟» موسى گفت: «او خداى آسمان ها و زمين است و آنچه در ميان آن است. اگر شما يقين دانيد». فرعون براى سخن

.

ص: 54

موسى جوابى نداشت، پس در پى بهانه آوردن به كسانى كه گرد او بودند گفت: «نمى شنويد كه اين مرد چه مى گويد؟» عبداللّه بن عباس گفته است: «آنان جماعتى از اشراف قوم او، يعنى پانصد نفر از مقربان او بودند». موسى عليه السلامبدان رو گفت: «پروردگار من خداى شما و خداى پدران و نياكان شما است.» تا معلوم كند كه اگر فرعون دعوى خدايى آنان مى كرد نتواند بگويد: «من خداى پدران شما هستم»؛ چراكه او در روزگار آنان نبوده است، و اين براى آگاه ساختن قوم فرعون بود. چون فرعون از پاسخ او عاجز گرديد گفت: «اين پيامبر را كه به سوى شما فرستاده اند ديوانه است». موسى عليه السلام براى اثبات و تأكيد سخن خود گفت: «او خداى مشرق و مغرب است و آنچه در ميان آن است البته اگر شما عقل داشته باشيد و خرد خود را به كار بگيريد». فرعون از بيان حجت درماند، پس به غرور و تكبر پادشاهى گفت: «اگر جز من خدايى گيرى تو را به زندان مى افكنم و تو از جمله محبوسان خواهى بود». موسى پرسيد: «اگر چنان باشد كه من نشانه و دليل آشكارى بياورم، به من ايمان مى آورى؟» فرعون از آنجا كه آن را بعيد مى دانست گفت: «اگر راست مى گويى، اين معجزه را بياور». موسى عليه السلام در آن هنگام عصا به دست داشت، عصا را به زمين افكند، بى درنگ عصا اژدها گشت. فرعون پرسيد: «چيزى ديگر هست؟» گفت: «آرى» و دست از گريبان بيرون آورد، دست وى نورانى بود، چنانكه بر آفتاب غلبه مى كرد. اژدها به سوى فرعون حركت كرد، دهان گشود و خواست تا تخت فرعون را فروبرد، فرعون امان خواست. موسى عليه السلام اژدها را به دست گرفت، عصا

.

ص: 55

گشت. فرعون گفت: ما را مهلت ده تا در كار تو بينديشيم». آن گاه به قوم خود كه گرد او بودند گفت: «اين مرد جادوگرى است كه در صنعت سحر استاد و دانا است و مى خواهد كه شما را با سحر خود از شهر بيرون كند. شما در اين باب چه مى گوييد؟». گفتند: «موسى و برادرش، هارون، را نگاه دار و كسى را به شهرها فرست تا جادوگران را جمع كند. آن گاه در روزى مشخص ساحران و موسى را به مقابله وادار». فرعون ساحران را براى روزى معلوم گرد آورد، آن ميقات «يوم الزينه» و روز عيد آنان بود. عبداللّه بن عباس گفته است: «روز شنبه، اوّل سال و نوروز آن حادثه روى داد». ابن زيد گفته است: «اتحاد و اجتماع آنان در اسكندريه بود، و ازدحام مردم در آن روز چنان بود كه از بجيره گذشته بود». به مردم گفته بودند: «شما در آنجا حاضر مى شويد. اگر ساحران بر موسى چيره گردند ما آنان را بيرون خواهيم كرد». هنگامى كه ساحران آمدند به فرعون گفتند: «اگر چنان باشد كه ما بر موسى غلبه كنيم آيا براى ما پاداشى خواهد بود؟» فرعون گفت: «آرى و شما پس از اين از جمله مقربان و نزديكان باشيد». موسى به آن ساحران گفت: «بيفكنيد آنچه مى خواهيد بيندازيد». ساحران چوب ها و رسن هايى كه داشتند بر زمين افكندند و گفتند: «ما پيروز خواهيم شد و غلبه با ما خواهد بود». آن گاه موسى عليه السلام عصاى خود را بر زمين افكند. بى درنگ اژدهايى شد و آن چوب ها و ريسمان هايى كه ساحران در زمانى طولانى ساخته بودند و همانند ماه و اژدها آراسته بودند، بلعيد. ساحران با اولين نگاه دريافتند كه آنچه موسى عليه السلام انجام داد از جنس سحر نيست و با سحر نمى توان

.

ص: 56

آن كار را كرد؛ چراكه آنان اسرار ساحرى را به خوبى مى دانستند و بر آن آگاه بودند، به سجده افتادند و گفتند: «ما به خداى جهانيان ايمان آورديم». آن گاه براى آنكه فرعون گمان نكند كه او را مى خوانند، افزودند: «خداى موسى و هارون». فرعون گفت: «پيش از آنكه من به شما اجازه دهم به موسى ايمان آورديد. او بزرگ و شريك شماست كه شما را سحر آموخت، بدانيد عذاب عمل خود را خواهيد چشيد. من دست ها و پاهاى شما را به خلاف يكديگر (يعنى پاى چپ و دست راست) ببرم و همه شما را بر دار كشم». گفتند: «هيچ باكى نيست كه ما نزد خداى خود مى رويم و بازگشت ما به سوى اوست. ما اميد داريم كه خداى ما خطاهاى ما را بيامرزد چراكه ما اولين مؤمنان از قوم فرعون و زمانه او هستيم». خداى تعالى به موسى وحى كرد: «بندگان مرا در شب از مصر بيرون ببر تا فرعون و قوم او به دنبال شما بيايند». برخى مفسّران گفته اند: «خداى تعالى به موسى وحى كرد كه به بنى اسرائيل بگو تا هر چهار خانوار در يك خانه جمع شوند و در هر خانه اى كه هستند بره اى سر برند و در خانه را با خون آن آغشته كنند. آن گاه من فرشتگان را مى فرستم تا كودكان آل فرعون را به هلاكت رسانند. نشان آنان اين است كه به خانه اى كه بر در آن اثر خون باشد وارد نمى شوند. پس از آن، به بنى اسرائيل بگو كه نان بپزند. آن گاه تو به همراه بنى اسرائيل به كنار دريا برويد تا من بگويم چه بايد كرد». موسى عليه السلامچنين كرد. چون آفتاب برآمد فرعون گفت: «بنگريد كه موسى چه كرده است. مال هاى ما را گرفتند و كودكان ما را كشتند». آن گاه دستور داد تخت او را از

.

ص: 57

شهر بيرون برند و در پى موسى و بنى اسرائيل لشكركشى كرد. فرعون گفت تا در شهرها آواز دادند و لشكر جمع كردند. گفتند: «بنى اسرائيل گروهى اندك هستند و ما را خشمگين ساخته اند، بدان رو كه در دين با ما مخالفت كرده اند، مال هاى ما را برده اند، فرزندان ما را كشته اند و بى اذن ما از شهر بيرون رفته اند». خداى تعالى به موسى گفت: «تو و برادرت، هارون، با آيات من نزد فرعون رويد و در ذكر و ياد كردن من سستى نكنيد. به پيش فرعون رويد؛ چراكه او عصيانگر و سركش شده است. با او به نرمى سخن بگوييد باشد كه بينديشد يا بترسد». اهل اشارت گفته اند: «با او به لطف سخن بگو، از آن كه او بر تو حق تربيت دارد و براى تو پدرى كرده است و او بر تو حق خدمت دارد». نيز گفته اند كه خداى تعالى به موسى گفت: «به فرعون اگر ايمان آورد وعده بده كه او را جوان مى كنيم كه در پى آن پيرى نخواهد بود و ملك او تا هنگام مرگ در تسلط وى باقى خواهد ماند و لذت طعام و شراب و نكاح تا زمان مردن با او خواهد بود». مفسران گفته اند: «بدان هنگام هارون در مصر بود و موسى در مدين. آن زمان كه موسى از مدين خارج شد و در راه او را به رسالت برگزيدند، گفت: خدايا هارون را در رسالت همراه من كن تا با او نزد فرعون روم . خداى تعالى خواسته اش را پذيرفت و به هارون وحى كرد: برادرت موسى نزد فرعون مى رود براى رسالتى كه من گفته ام. تو را در اين رسالت يار او كردم. شما هر دو را از نزد خود سوى او مى فرستم تا

.

ص: 58

فرعون را دعوت كنيد. اينك موسى در راه است و تو بايد به استقبال او بروى . هارون عليه السلام يك منزل به استقبال او رفت. آن گاه آنان يكديگر را از احوال خود آگاه ساختند. موسى و هارون گفتند: خدايا فرعون پادشاهى ستمگر است، مى ترسيم ما را بكشد . خداى تعالى به آنان گفت: نترسيد، من با شما هستم، سخنتان را مى شنوم و جايگاهتان را مى بينم ». همچنين: «آنچه گوييد مى شنوم و آنچه كنيد مى بينم» و همچنين: «شما در چشم و علم و آگاهى من هستيد، من از شما غافل نيستم و شما را رها نخواهم كرد تا فرعون بتواند بر شما ستم كند. نزد او رويد و گوييد كه ما دو پيامبر خداييم. براى اين آمده ام تا از بنى اسرائيل دست بردارى و آنان را با ما گسيل كنى، همانند گذشته آنان را عذاب ندهى و به كارهايى چون بيگارى نفرمايى، و آنان را به بردگى و بندگى نگيرى. ما آمده ايم و از خدا براى تو حجت و دلايل آشكارى آورده ايم و بى هيچ برهان و آيتى ادعاى پيامبرى نمى كنيم، و بگو: سلام بر كسى باد كه پس رو راه راست باشد. به ما وحى كرده اند كه بر كسى عذاب خواهد بود كه خدا و پيامبر او را دروغ بداند و از فرمان آنان سرپيچد ». هارون و موسى نزد فرعون آمدند و رسالت و پيام خداى را گزاردند. فرعون از آنان پرسيد: «اى موسى خداى شما كيست؟» (به موسى خطاب كرد كه او را پرورده بود). موسى گفت: «خداى ما آن كسى است كه به مخلوقاتش همه چيز داد، آن گاه هدايتشان كرد». آن گاه گفت: «إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْم

.

ص: 59

الْأَحْزابِ * مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ» (1) . فرعون پرسيد: «حال امتان گذشته چيست؟ حال اينان كه گفتى اكنون چيست؟» موسى گفت: «علم به احوال آنان نزد خداست، در آن خطا نمى كند و آن را فراموش نمى سازد، عالم الذات است و بر همه معلومات آگاه است. او آن خدايى است كه زمين را چون گهواره كرد تا در آن بيارميد، در آن بگرديد و آرامگاه شما باشد، براى شما در آن راه هايى پديد آرد كه هنگام سفر در آن قدم نهيد و مقاصد و نيازهاى خود را برآوريد. براى شما آبى از آسمان فرستاد؛ يعنى باران». «پس بيرون آورديم با آن جفت هايى را از روييدنى هاى مختلف؛ در جنس و شكل و طعم و طبع و بو؛ بهرى سبز، بهرى سرخ، بهرى زرد، بهرى شور، بهرى نافع، بهرى كبود، بهرى لعلى، بهرى سفيد، بهرى سياه، بهرى گرم، بهرى سرد و بهرى خشك و بهرى تر و بهرى تلخ و بهرى شيرين و بهرى بامضرت و بهرى گوارنده و بهرى گزاينده و بهرى زهر و بهرى ترياق و بهرى درد و بهرى دوا. تا بدانى كه به طبع نيست و با دهر نيست و به هوا نيست و به ستاره نيست، جز فعل خداى قادر حكيم نيست كه بر طبق مصلحت آن گونه كه خواست و مصلحت دانست، بيافريد و بيرون آورد، تا وقتى تو در فصل بهار مى نگرى، آسايش جانت باشد و سبب خوشدلى تو؛ بر يقين تو بيفزايد و تو را به آفريدگارت راه نمايد.

.

ص: 60

به بندگان گفتيم: از آن بخوريد و چهارپايانتان را در آن بچرانيد. اين نبات ها برخى از آن شما و بعضى از آنِ چهارپايان شماست. آن چهارپايان را نيز براى شما مى پرورانم؛ چراكه غذا و آشاميدنى و مركب شما خواهند بود. آنچه از آن توست بخور و آنچه براى خوردن تو شايسته نيست به چهارپايانت بده. در اين براى شما خردمندان نشانه ها و دلالت هايى است». «از جمله منافع زمين اين است كه شما را از آن آفريديم؛ يعنى پدر شما آدم را». گفته اند: «هم چنين نفس آدمى را از زمين بيافريديم به اين معنى كه نطفه از طعام ها پديد مى آيد و انواع طعام را از زمين آفريد». «شما را از خاك خلق كرديم؛ به آن بازمى گرديد و آن گاه شما را از آن بيرون خواهيم آورد». آن گاه گفت:«به راستى ما آيات خود را به فرعون نشان داديم و موسى را با دلايل روشن فرستاديم. آن را دروغ دانست و از آن دورى كرد و از قبول حق امتناع كرد». فرعون گفت: «اى موسى براى اين آمده اى كه ما را با جادوى خود از شهر مصر بيرون كنى. ما سحر و جادويى همانند آنچه آورده اى به تو نشان مى دهيم و بر تو مى آوريم. زمانى را مقرر كن كه در آن خلاف نكنيم، نه ما و نه تو. زمانى جز هم اكنون». موسى عليه السلامگفت: «موعد شما روز زينت است». مفسران در باب «روز زينت» اختلاف كرده اند. برخى گفته اند: «روز عيد مشهورى براى آنان بود». ديگرى گفته است: «روز بازارى براى آنان بود، روزى كه خود را مى آراستند و به بازار مى رفتند». برخى نيز گفته اند: «روز نوروز بود».

.

ص: 61

فرعون از مناظره با موسى دورى گزيد. ساحران را گرد آورد، آن گاه به وعده گاه رفت. چنانكه شرحش گذشت. در روايتى ديگر آمده است: «هفتاد و دو ساحر بودند و با هر كدام از آنان چوب و رسنى بود». گفته اند: «چهارصد ساحر بودند و هركدام يك خروار چوب و ريسمان داشتند». موسى عليه السلامچون به آنان چنين گفت: «واى بر شما، بر خدا دروغ نبنديد. ريشه شما را قطع سازد و ناتوانتان كند. زيان بيند آن كسى كه دروغ گويد». ساحران را به ستيزه واداشتند و در خفا به آنان گفتند: «موسى و هارون برآنند تا شما را از سرزمين مصر با سحر و جادوى خود بيرون كنند و طريقه نيك شما را از بين ببرند. جمع گرديد و با سحر و حيله خود بر آنان غلبه كنيد و آنان را رها نسازيد. آن گاه يك دست و يك زبان به جايگاه تعيين شده آييد و سعادت براى آن كسى خواهد بود كه امروز چيره گردد». ساحران پرسيدند: «نخست تو عصاى خود مى اندازى يا ما چنين كنيم؟» مفسران گفته اند: «ساحران چون در كسب اجازه از موسى ادب نگاه داشتند، خداى تعالى آنان را توفيق هدايت داد». موسى عليه السلام گفت: «شما بيندازيد». آنان چنين كردند، چوب ها و ريسمان هاى آنان چنان بود كه گويا از سحر ساحران حركت خواهند كرد. موسى از آنچه ديد ترسيد. ترس موسى به سبب اين بود كه جاهلان سحر جادوگران را همچون سحر موسى بپندارند و ميان شبهه و حجت نتوانند فرق نهند. خداى تعالى گويد: «ما موسى را از اين معنى ايمن كرديم و گفتيم: مترس

.

ص: 62

چراكه تو غلبه خواهى كرد. آنچه در دست دارى بينداز تا ببلعد هرآنچه آنان ساخته اند ». خداى تعالى به موسى وحى كرد: «هنگامى كه آنان چوب ها و ريسمان هاى خود را بر زمين افكندند تو نيز عصايت را بينداز». موسى چنين كرد، عصا اژدها گشت و در يك ساعت آن چهارصد خروار چوب و ريسمان مارپيكر آراسته را فروبلعيد. ساحران چون معجزه موسى را ديدند به سجده افتادند؛ چراكه آنان سال ها بود سحر مى كردند و با سحر آشنا بودند. با نخستين نگاه دريافتند آنچه موسى كرد از جنس سحر نبود، آنان به انواع سحر آشنا بودند و به حق و درستى دريافتند موسى ساحر نيست، پس به سجده افتادند، چنانكه گويا كسى آنان را به سجده درآورد. گفتند: «به خداى موسى و هارون ايمان آورديم». چنين گفتند تا كسى نپندارد آنان فرعون را مى گويند. فرعون به آنان گفت: «به موسى ايمان آورديد، پيش از آنكه من به شما اجازه دهم؟ موسى بزرگ و استاد شماست كه به شما سحر آموخته است. من فرمان دهم دست و پاى شما را به خلاف يكديگر قطع كنند. آن گاه شما را از درختان خرما بياويزم». بدين سبب درختان خرما را برگزيد كه بلندتر از ديگر درختان بود و همه آن را مى ديدند. گفته اند: «اولين كسى كه چنين عذاب كرد و دست و پاى را بر خلاف يكديگر بريد، فرعون بود». فرعون گفت: «از ميان من و موسى يكى را برگزينيد كه عذاب ما سخت است». آنان گفتند: «ما تو را بر آن دلايل روشن و آشكارى كه از جانب خدا بر

.

ص: 63

ما آمد، برنگزينيم. هرچه مى خواهى حكم كن، تو در اين دنيا مى توانى فرمان برانى، ليكن در آخرت چنين نتوانى كرد». روايت كرده اند كه آسيه پرسيد: «چه كس غالب شد؟» گفتند: «موسى» گفت: «آمَنْتُ بِرَبِّ هارون و موسى؛ ايمان آوردم به پروردگار موسى و هارون». فرعون پرسيد: «از دل مى گويى؟» گفت:«آرى» گفت: «برويد و سنگى كه از آن سنگين تر نباشد بياوريد تا بر او زنيم و او را بكشيم». برفتند و سنگى آوردند. آسيه سر سوى آسمان كرد. خداى تعالى جايگاه او را در بهشت به او نشان داد. او جان سپرد و سنگ بر جسد بى جان او زدند. «خداى تعالى بهتر و باقى تر است و ما بهتر و باقى تر را بر فانى برمى گزينيم. چنين است كه هر كس گناهكار به نزد خدا رود، نصيب او دوزخ خواهد بود و هر كس با عمل صالح نزد او شود، براى او درجات و مراتب بلند باشد». مراد از درجات، منازل و غرفه ها است و قدر و منزلت آن به اندازه استحقاق آنان، آن درجات بهشت هايى است كه در زير آن جوى ها جارى است و آن بهشت ها پاداش آنانى است كه پاك باشند. ما به موسى وحى كرديم كه بندگان من؛ يعنى بنى اسرائيل را در شب از مصر بيرون ببر، و براى آنان در دريا راهى خشك كه در آن آب و گِل نباشد، بزن تا آنان از آن راه روند. در آن راه از آنكه فرعون شما را دنبال كند نترسيد و از اين كه غرق شويد نهراسيد. فرعون در پى موسى و قوم او لشكر گسيل كرد. اين هنگام زمان هلاكت فرعون بود و رهايى بنى اسرائيل. خداى تعالى گفت: «زيورهاى آنان را به

.

ص: 64

امانت ستانيد و آن گاه شب هنگام از مصر خارج گرديد. چنين كردند. بنى اسرائيل هفتاد هزار مرد بودند. فرعون فرمان داد لشكر جمع شدند و با ششصد هزار مرد در پى آنان رفت. در ساحل دريا به بنى اسرائيل رسيد. بنى اسرائيل نگاه كردند؛ دريا در مقابل آنان و فرعون در عقب آنان. از موسى پرسيدند: «چه كنيم؟» خدا به موسى وحى كرد: «بر ايشان در دريا راهى خشك بزن. پس به آنان رسيد از دريا هرچه رسيد»؛ يعنى آنچه به آنان رسيد به حدى بود كه آن را نمى توان وصف كرد و مقصود، غرق كشتن آنان در دريا بود. فرعون قوم خود را گمراه كرد و آنان را هدايت نداد. آن گاه خداوند به بنى اسرائيل به سبب نعمت هايى كه بر آنان عطا كرده بود، منت نهاد و گفت: «اى فرزندان يعقوب شما را از دشمنتان، فرعون، برهانيدم، آن گاه شما را به جانب راست كوه طور وعده داديم». براى آنكه خدا در كوه طور به موسى پس از هلاك فرعون تورات را عطا كرد. «و مَنّ و سلوى (مرغ بريان و ترنجبين) در تيه براى شما فرستاديم و به شما گفتيم كه از آن پاكى ها و خوشى ها و آنچه ما به شما داديم بخوريد و طغيان نكنيد». عبداللّه بن عباس گفته است: «در آن ظلم نكنيد». ديگرى گفته است: «در آن عصيان نكنيد، يعنى در معصيت صرف نكنيد» و گفته اند: «كفران نعمت نكنيد». از اين روست كه خداوند فرمود: «حلال را حرام نكنيد. پس خشم من بر شما ظاهر شود و هر كس كه من بر او خشم گيرم به هلاكت رسد و در دوزخ افتد. من آن كسى را كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح كند بيامرزم». از گناه توبه كند و به خدا ايمان آرد و اعمال صالح چون نماز و روزه و زكات به جاى آورد.

.

ص: 65

ص: 66

كسى گور يوسف را مى شناسد؟» گفتند: «كسى هست كه مى داند». موسى عليه السلامخدا را خواند و گفت: «خدايا هر كه گور يوسف و جاى آن را نمى داند، چون من ندا كنم آواز من را نشنود». آن گاه موسى صلى الله عليه و آله وسلمدر ميان محافل بنى اسرائيل گذر كرد و گفت: «هر كس از شما جاى گور يوسف را مى شناسد، به من نشان دهد». هيچ كس نمى شنيد. روايت كرده اند كه موسى از ميان دو مرد گذشت و با آواز بلند صدا كرد، آنان آواز او را نشنيدند، تا آنكه به پيرى رسيد. پير آواز او را شنيد و گفت: «اى موسى من جاى گور يوسف را مى دانم، ليكن تو را به آن راه ننمايم مگر آنكه براى من دعا كنى و چند حاجت مرا برآرى». موسى عليه السلامگفت: «از خدا اجازه خواهم تا اذن مى دهد براى تو دعا كنم؟» از خدا درخواست. خداى تعالى اجازه داد. موسى گفت: «اى پير چه مى خواهى؟» گفت: «از خدا بخواه جوانى و نيروى مرا بازگرداند و هنگامى كه از اينجا مى روى مرا با خود ببرى». موسى عليه السلام در حق او اين دعا را كرد و خداى تعالى خواسته اش را برآورد. آن گاه گفت: «اينك گور يوسف را به من نشان ده». پير به جايى رفت و به ميان رود نيل اشاره كرد و گفت: «اينجا است، خدا را بخوان تا آب را از اينجا كنار زند و گور آشكار گردد». موسى عليه السلام چنين كرد. آب رود نيل ايستاد و آنچه بر روى گور بود كنار رفت و گور آشكار شد. موسى عليه السلامفرمان داد آنجا را شكافتند و يوسف عليه السلام را از آنجا بيرون آوردند، در تابوتى از سنگ مرمر نهادند و با خود بردند و در شام دفن كردند. حق تعالى به معجزه و دعاى موسى عليه السلام آن شب را طولانى كرد و بر قبطيان خواب افكند تا از آن حال بى خبر مانند. خداوند در شب خروج بنى اسرائيل بر اطفال قبطيان مرگ افكند، آن

.

ص: 67

چنانكه در هر خانه اى كودكى مرد. قبطيان بامداد از خواب برخاستند، همه سوگوار بودند و به دفن كردن كودكان خود پرداختند و به جستجوى بنى اسرائيل نپرداختند. شب هنگام چون در شهر نگاه كردند، هيچ كس از بنى اسرائيل را نديدند. تعجب كردند. به جستجوى آنان پرداختند، امّا هيچ بنى اسرائيلى نيافتند. فرعون را از گريختن بنى اسرائيل آگاه كردند. فرعون گفت: «ايشان از نم به كجا مى توانند بگريزند. امشب درنگ كنيد و فردا بامداد در پى آنان خواهيم رفت». آن گاه فرمان داد تا لشكريان گرد آمدند و مناديان ندا كردند: «إِنَّ هو?لاءِ لَشِرْذِمَةٌ قَلِيلُونَ * وَإِنَّهُمْ لَنا لَغائِظُونَ * وَإِنّا لَجَمِيعٌ حاذِرُونَ» (1) . لشكر را آراستند و گفتند: «وقتى خروس بانگ كند، برويم». خداوند چنان مقرر كرد كه در آن شب هيچ خروسى در دنيا بانگ نكرد تا روز روشن شد. فرعون لشكر خود را آماده كرد، هامان لشكريان بى شمار در پيش لشكر فرستاد و خود با هفتاد هزار سوار از پيش آنان مى رفت؛ سوارانى با جامه هاى سياه، پرچم هاى سياه و اسبان سياه. موسى عليه السلام با بنى اسرائيل مى رفتند تا آنكه به ساحل دريا رسيدند. آب دريا بيش از هميشه بود. به عقب نگريستند، لشكر فرعون در عقب آنان و دريا در مقابل آنان. موسى عليه السلام بر جاى ماند و بر خدا ناليد. بنى اسرائيل پرسيدند: «اى موسى چاره چيست؟ دريا در مقابل ما و در پس ما دشمن است. چه چاره اى سازيم؟» گفت: «نگران نباشيد، خدا با من است. مرا راه نمايد». حق تعالى به موسى وحى كرد: «عصايت را بر دريا زن». گفته اند كه موسى عليه السلاميكبار عصا زد

.

ص: 68

هيچ اثرى نكرد. ديگر بار عصا بر دريا زد و گفت: «اى اباخالد به امر خدا شكافته شو». دريا شكافته شد و دوازده راه خشك در آن آشكار گرديد، بدان سبب كه بنى اسرائيل دوازده دسته بودند. هر گروهى نقيبى داشت و هر نقيبى راهى قدم گذاشت و پيروان او در پى او. خداوند فرمان داد باد و آفتاب آن راه ها را خشك كردند. چنانكه رؤيت كردند كه بر اثر حركت اسبان در هوا گرد برمى خاست. بنى اسرائيل به ميان دريا رسيدند. در اين هنگام، ديگر اسباط را نمى ديدند. گفتند: «اى موسى ما احوال آن دوستان و خويشان خود را نمى دانيم. مبادا كه غرق شده باشند». موسى دعا كرد تا خداوند آن ديوارها را كه از آب بود طاق طاق كند، تا آنان كه بر آنجا مى رفتند كسانى را كه در سوى دگر بودند ببينند. به ساحل دريا رسيدند. در اين هنگام فرعون بدانجا رسيد و آن راه هاى خشك را مشاهده كرد. دريافت كه آن معجزه موسى است. خواست لشكريان خود را فريب دهد، گفت: «از هيبت من دريا شكافته شد و راه هاى خشك پديد آمد، بدان رو كه دشمن خود را بگيريم». آن گاه به لشكريان خود فرمان داد به راه ها گام نهند و در دريا شوند. آنان گفتند: «تا تو از پيش نروى ما به دريا پا نگذاريم». فرعون در رفتن درنگ مى كرد و به دريا وارد نمى شد. فرعون بر اسبى نر نشسته بود. جبرئيل عليه السلام بر اسبى ماديان نشست و نزديك اسب فرعون ايستاد. اسب فرعون به دنبال وى راه افتاد و هرچه فرعون كوشيد آن را از رفتن بازدارد نتوانست. چون فرعون به دريا گام نهاد قبطيان همه به دنبال وى روان شدند. ميكائيل عليه السلام در پس آنان ماند و همه را به دريا فرستاد. قبطيان همه به داخل دريا گام نهادند، و حال آنكه بنى اسرائيل

.

ص: 69

همه از دريا بيرون رفته بودند. روايت كرده اند: «آخرين كسى كه از بنى اسرائيل بيرون آمد، هنگامى بود كه آخرين قبطى در دريا داخل شد. آن گاه كه تمام بنى اسرائيل از دريا بيرون آمدند و همه قبطيان به دريا داخل شدند، خداوند فرمان داد تمام طاق هاى آب فروريزند. فرعون چون نشانه غرق و هلاك را ديد گفت: «آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ» (1) . جبرئيل عليه السلامپاره اى گل از دريا برگرفت و بر او زد و گفت: «اكنون كه گرفتار شدى چنين مى گويى، پيش از اين عصيانگر و مفسد بودى». بنى اسرائيل از ساحل دريا بر هلاكت او نظاره مى كردند. با اين حال به موسى گفتند: «اى موسى ما چگونه ايمن باشيم كه فرعون از راهى ديگر بيرون نرفته باشد، به ملك خود بازگردد و در پى آزار ما برآيد». موسى گفت: «ايمن باشيد كه خداى تعالى فرعون و قوم او را به هلاكت رساند». گفتند: «آرام نگيريم اگر فرعون را مرده نبينيم». موسى عليه السلام دعا كرد تا خداى تعالى كالبد بى جان او را بر سر آب آورد با تمام آن سلاح ها كه بر خود داشت. گفته اند: «چهارصد من آهن بر خود داشت». بنى اسرائيل او را ديدند و ساكن شدند و آرام گرفتند.

.

ص: 70

ص: 71

ناتوان و عاجز بود، مالياتى بر او تعيين مى كرد كه بايد آن را مى داد و اگر در دادن آن تأخير و درنگ مى كرد او را مى زدند و به حبس مى افكندند و بر او ظلم مى كردند. آنان زنان بنى اسرائيل را نيز به اعمالى كه در خور آنان بود وامى داشتند، اعمالى چون بافتن جامه، دوك ريسى، و دوختن لباس». موسى به آنان دلخوشى داد و گفت: «اميد است كه خداوند قوم فرعون را هلاك كند و شما را در زمين خليفه سازد». مفسّران گفته اند: «خداى تعالى پس از موسى آنان را در زمين مصر خليفه كرد. آن گاه به دست يوشع بن نون بيت المقدس را براى آنان گشود و در روزگار داود براى آنان شهرهاى ديگرى گشود. سپس در زمان سليمان ملك زمين را به آنان داد». موسى به قوم خود گفت: «خداى تعالى شما را در زمين خليفه سازد و شما را اين چنين بيازمايد تا ببيند شما خود چه خواهيد كرد». چنين بود كه ملك مصر به بنى اسرائيل داده شد.

.

ص: 72

ص: 73

بر قوم فرعون فرستاد مورچه هاى كوچك، خون و قورباغه بود». در چگونگى نزول اين عذاب ها مفسران چنين سخن رانده اند: «آن هنگام كه ساحران به خداى موسى ايمان آوردند، فرعون بازگشت؛ شكست خورده و مغلوب، ليكن او بر كفر و معصيت خود افزود. بدين روى خداوند به آنان چهار معجزه عصا، يد بيضا، قحطى و نقصان ميوه نمود، اما آنان آگاه نشدند. موسى عليه السلام خدا را خواند و گفت: «خدايا، آيتى نشان ده كه براى قوم فرعون عذابى باشد و براى قوم بنى اسرائيل پندى باشد و براى آن كسانى كه پس از ما آيند عبرت و نشانه اى». خدا نيز بر آن قوم طوفان فرستاد؛ آبى كه از آسمان باريد و خانه هاى آنان را پر كرد، چنانكه آنان در خانه هاى خود تا زانو در ميان آب بودند. آب بر آنان چيره گشت و غذا و آشاميدنى و اموال آنان از بين رفت. گرچه خانه هاى بنى اسرائيل با خانه هاى قبطيان درهم آميخته بود و ديوارهاى آنان در جوار يكديگر، نيز درهايشان به روى هم باز مى شد، در خانه بنى اسرائيل از آن آب يك قطره نيز نبود. آب در خانه قبطيان فرومى ريخت و بناها و منازل آنان را خراب مى كرد. چندان آب فروآمد كه آنان تا سينه در آب فرورفتند، باغ ها و زمين هاى آنان را در خود گرفت و آنان نمى توانستند به زراعت و كشت پردازند. هفت روز از هفته در چنين حالى به سر بردند. آن گاه براى فريادرسى نزد قوم موسى آمدند و گفتند: «خدايت را بخوان تا اين عذاب را از ما دور سازد، تا ما به تو ايمان بياوريم و تو را تبعيت كنيم، نيز بنى اسرائيل را با تو گسيل كنيم تا از مصر بيرون برى». موسى عليه السلاماز خدا چنين خواست. خدا نيز طوفان را برداشت، ليكن ايمان نياوردند و

.

ص: 74

بنى اسرائيل را رها نكردند و از آنچه بودند سركش تر گشتند. خداوند، قوم فرعون را در نعمت و خوشى فروبرد. در آن سال چندان به آنان گياه داد كه مانند آن را نديده بودند، كشت و ميوه و زراعت آنان رونق يافت، پس گفتند: «اين همان است كه ما آرزو مى كرديم، آنچه ما مى پنداشتيم عذاب است آن خود براى ما نعمت و رحمت بود. اگر زين پس باران نيايد، براى ما زيانى نيست». يك ماه اين چنين گذشت و آنان در نعمت و خوشى بودند و در كفران نعمت بيفزودند، بدين هنگام خداوند ملخ بر آنان فرستاد. ملخ ها به كشتزار آنان تاختند و تمام ميوه ها، گياه ها و برگ درختان را خوردند. آن گاه از دشت و صحرا رو سوى خانه هاى آنان نهادند و تمام درها، چوب ها و آهن هاى آن را از بين بردند. خانه ها فروريخت. ملخ ها چنان مى خوردند كه گويا هيچ گاه سير نمى شوند. از اين ملخ ها يك ملخ نيز به خانه بنى اسرائيل نرفت و به آنان آزار نرساند. قبطيان با ناله و فرياد، نزد موسى آمدند و گفتند: «اى موسى، خدايت را بخوان و از او درخواه كه اين بلا را از ما دور سازد تا ما از اين هنگام به تو ايمان آوريم، فرمانت را گردن نهيم و از بنى اسرائيل دست بداريم». عهد كردند و پيمان بستند. موسى خدا را خواند و خداوند نيز خواسته موسى را برآورد. ملخ را از قوم فرعون دور كرد. مفسران گفته اند: «موسى عليه السلام براى دعا كردن به صحرا رفت. هنگامى كه خدا را خواند با عصا به مغرب و مشرق اشاره كرد. ملخ ها از همان جا كه آمده بودند بازگشتند و پراكنده شدند، چنانكه يكى هم آنجا باقى نماند». ملخ ها

.

ص: 75

رفتند، قوم فرعون به كشتزارها و باغ هاى خود رفتند. از آن باغ ها بقاياى اندكى مانده بود، گفتند: «مصلحت است كه بر اين اندك مانده، قناعت كنيم و روزگار گذرانيم و دين خود نگاه داريم و آن را ترك نكنيم». عهد خود فراموش كردند و پيمان خود شكستند. به كار خود بازگشتند. يك ماه بر آنان گذشت. آن گاه خداوند بر آنان قمل فرستاد. كيفيت فرستادن قمل چنين بود: «خدا به موسى گفت: «از مصر بيرون رو و به دهى برو كه آن را عين الشمس مى خوانند. آن جا پشته اى با ريگ روان است. عصايت را بر آن پشته بزن تا من آيتى ديگر به آن قوم بازنمايم». موسى عليه السلام بدان جا رفت، خدا را خواند و عصاى خود را بر آن پشته ريگ زد. خدا قمل بر آنان فرستاد. قمل در بقاياى كشت و زرع و ميوه آنان افتادند و همه آن را خوردند، چنانكه پوست زمين را بازكردند. آن گاه در جامه و بر تن آنان افتادند و به آنان آزار رساندند. همچنين در غذا و آشاميدنى فرعونيان مى افتادند و هرچه آنان بر زمين مى نهادند از قمل انباشته مى شد. از اين رو در ميان خانه هاى خود ستون افراشتند و غذا و آشاميدنى خود را بر بالاى آن نهادند، ليك هرگاه به وقت نياز آن را برمى داشتند پر از قمل بود. نزد موسى آمدند و به زارى پرداختند و سوگندهاى سخت خوردند كه زين پس به پيمان خود وفا كنيم، به تو ايمان آوريم، از بنى اسرائيل دست بداريم و بر آنچه تو خواهى گردن نهيم. موسى عليه السلام دگرباره از خدا چنين خواست و خداوند آفت قمل را از آنان دور كرد. پس از آنكه بلاى قمل از قوم فرعون دور شد، آنان به موسى گفتند: «ما از

.

ص: 76

تو ساحرتر هيچ نديده ايم، به عزت فرعون كه هرگز به تو ايمان نياوريم». خدا يك ماه آنان را رها كرد، آن گاه بر آنان قورباغه فرستاد. تمام خانه و مكان هاى آنان از قورباغه پر شد. غذا و آشاميدنى آنان با قورباغه آميخته بود. به هرچه دست زدند پر از قورباغه بود؛ در سفره، كوزه آب و هرچه در آن چيزى بود يا نبود پر شد از قورباغه. قورباغه ها چنان بر آنان مسلط و چيره گشتند كه هرگاه يكى از آنان سخن مى گفت، قورباغه اى مى جست و در دهان او جاى مى گرفت، و هنگامى كه غذا مى پختند ديگ از آن پر مى شد، و آن گاه كه كسى مى خوابيد چنان بر اندام و پشت و پهلوى او جمع مى شدند كه اگر او مى خواست از پهلويى به پهلوى ديگر بغلتد نمى توانست، و اگر چيزى مى خورد و كاسه آن را كنار خود مى نهاد يا اگر آرد مى بيخت يا غذايى مى پخت از آن پر مى شد. عبداللّه بن عباس گفته است: «ضفدع بيابانى بود كه خدا آن را با آب انباشت و آن گاه در آن علف روياند. با پيش آمدن چنين حالى آنان به رنج و سختى دشوارى افتادند». بار ديگر آن قوم نزد موسى آمدند و با زارى و ناله سوگند خوردند كه ديگر اين بار به عهد و پيمان خود وفا كنيم. موسى عليه السلام رو سوى خدا كرد و خداوند خواسته اش را برآورد. يك ماه گذشت. فرعونيان سركش تر و كافرتر شدند، پس خداوند بر آنان خون گماشت. آبِ رود نيل و تمام آب هاى آنان خون شد؛ خون خالص. تمام آب چاه ها خون شد؛ خون تازه سرخ. نزد فرعون رفتند و گفتند: «اين محنتى سخت است، تمام آب ها خون شده است و آبى نيست كه بنوشيم. خون را

.

ص: 77

نمى توان خورد. ما از تشنگى خواهيم مرد». فرعون گفت: «اين سحرى است كه موسى كرده است». گفتند: «اين چه سحرى است، ما و بنى اسرائيل از رود نيل آب برمى داريم آنچه در سبوى ماست؛ خون و آنچه در سبوى آنان است؛ آب. آنان آب مى آشامند و ما خون». هنگامى كه تشنگى طاقتشان را ربود، زنان قبطى رفتند و از زنان بنى اسرائيل جرعه اى آب خواستند. آنان از سبوى خويش به قبطيان آب دادند، آب زلال و پاك در سبوى بنى اسرائيل آب بود و در كوزه قبطيان خون مى شد. آنان شگفت زده و حيران ماندند. نزد فرعون بازگشتند. فرعون دستور داد ظرفى با دو دهانه بسازند. آن گاه بنى اسرائيل را حاضر كرد. بنى اسرائيل از يك جانب ظرف و قبطيان از جانب ديگر ظرف آب مى خوردند. هر دو از يك جا آب مى آشاميدند، ليكن آنچه بنى اسرائيل مى آشاميد آب بود و چون به دهان قبطى مى رسيد خون مى شد. زنى قبطى به يك زن اسرائيلى گفت: «از دهان خود جرعه اى آب در دهان من ريز». زن در دهان خود آب كرد و چون به دهان زن قبطى ريخت خون شد. آب رود نيل در مزرعه بنى اسرائيل آب بود و در مزرعه قبطى خون. فرعون چنان تشنه شد كه پوست درخت ترى آوردند تا او از آنجا آب بمكد. آن آب در دهان او خون شد. هفت روز بدين حالت گذراندند. هيچ نتوانستند در اين مدت بخورند يا بياشامند مگر خون. برخى گفته اند آنچه خدا بر آنان مسلط كرد، خون بينى آنان بود كه لحظه اى در خواب و بيدارى بازنايستاد و همچنان فرومى ريخت.

.

ص: 78

به درد نزد موسى رفتند. موسى بار ديگر خدا را خواند و خدا بلا را از آنان دور كرد، ليكن آنان وفادار پيمان خود نبودند. مفسّران گفته اند: «پس از آنكه موسى عليه السلام بر ساحران غلبه كرد، بيست سال نزد فرعون ماند، رنج و سختى او را تحمل كرد و به بيان آيات الهى پرداخت، ليكن از آنان كودكى نيز ايمان نياورد». آنان در زمين تكبر كردند و عصيان ورزيدند، گروهى مُجرِم و گناهكار بودند، آن چنان كه با مشاهده بلاياى الهى از كفر خود باز نگشتند و هيچ بهتر نشدند. موسى عليه السلام به قوم بنى اسرائيل گفت: «خداوند عذاب و طاعونى بر قبطيان خواهد فرستاد، و به شما مى فرمايد كه گوسفندى را بكشيد و در خانه هاى خويش را به خون آن آغشته كنيد». بنى اسرائيل چنين كردند. قبطيان پرسيدند: «چرا چنين مى كنيد؟» گفتند: «خداوند مى خواهد عذابى فرستد. موسى عليه السلام به ما گفته است، چنين كنيم». آنان پرسيدند: «آيا خداى شما، شما را با آن خواهد شناخت؟» گفت: «به ما چنين فرموده اند، ما اين كار را به فرمان خدا و پيامبر او مى كنيم». بامداد قبطيان از خواب برخاستند. هفتاد هزار مرد از آنان به بلاى طاعون مرده بودند، چنانكه نمى توانستند آنان را دفن كنند، از اين رو به موسى گفتند: «خداى خود را بخوان. بخوان او را به دعايى كه تو را آموخته است، كه اگر اين عذاب و محنت را از ما بردارى، به تو ايمان آريم، تو را تصديق كنيم و بنى اسرائيل را با تو فرستيم». موسى عليه السلاممى خواست تا بنى اسرائيل را از چنگال عذاب آنان برهاند، پس دگربار خداوند را خواند. خدا خواسته او را

.

ص: 79

ساخت و عذاب از آنان برگرفت، اما آنان همچون عهدهاى پيشين پيمان خود را مى شكستند. خداوند گفت: «چون قبطيان چنين كردند، من آنان را در دريا غرق كردم و اين چنين از آنان انتقام گرفتم، و پس از آنكه فرعون و قوم او را در دريا به هلاكت رسانديم، هر آنچه از آنان باقى ماند به قوم بنى اسرائيل داديم؛ چراكه آنان ضعيف و درمانده از آن بودند كه فرعون و قوم او آنان را به بندگى گرفته بودند، و با بيگارى و نهادن بار بر دوش آنان و نيز كشتن فرزندانشان آنان را ذليل ساخته بودند. پس ما آنچه در شرق و غرب زمين بود، به آنان داديم. و تمام شد كلمه نيكوترِ خدا، بر بنى اسرائيل به خاطر آن صبرى كه كردند. ما هرآنچه فرعون و قومش از بناها ساخته بودند نابود كرديم و هر آنچه آنان در سال هاى طولانى ساخته بودند ما در يك ساعت ويران كرديم و آن قصرهاى بلند آنان را فروريختيم». خداوند چنين بر بنى اسرائيل نعمت داد. آن گاه آنان با موسى از مصر بيرون رفتند. فرعون با لشكر انبوه خود در پى آنان روانه شد. بنى اسرائيل به كنار دريا رسيدند، آنان راه گريزى نداشتند؛ چراكه دريا در مقابل آنان بود و لشكر فرعون در پس آنان و آنان توان مقابله با لشكر بى كران فرعون را نداشتند. فروماندند و پرسيدند: «اى موسى تدبير ما چيست؟» خدا گفت: «اى موسى عصايت را به دريا بزن». موسى عصا بر دريا زد. دوازده راه خشك در دريا پديد آمد تا هر قبيله اى از راهى رود. دريا چنان خشك شد كه گرد سم اسب آنان به هوا برمى خواست. به راه خشك دريا گام نهادند. در ميان دريا از موسى پرسيدند: «اى موسى، ما چه مى دانيم كه حال برادران و خويشان ما چگونه

.

ص: 80

است؟ ما آنان را نمى بينيم». موسى عليه السلام دعا كرد تا آب دريا كه به شكل ديوار بود طاق طاق شد تا آنان بتوانند يكديگر را ببينند. آن گاه كه آنان از دريا بيرون آمدند، خداوند بفرمود تا آن طاق هاى آب فروريزد، در اين هنگام فرعون و قوم او كه در ميان دريا بودند، همگى غرق شدند.

.

ص: 81

ص: 82

خداى تعالى آنچه خواست به موسى وحى كرد، آنان اين سخنان را شنيدند. آن گاه موسى از حجاب بيرون آمد و از آنان پرسيد: «كلام خدا را شنيديد؟» گفتند: «كلامى شنيديم وليكن نمى دانيم كلام خدا بود يا غير او؟ ما سخنانى شنيديم و هنوز آن شكى كه داشتيم در ما وجود دارد. اين شك از بين نمى رود مگر آنكه با چشم خود خدا را ببينيم. تو از خدا بخواه تا خود را آشكارا به ما نشان دهد». موسى عليه السلام گفت: «خدايا مى دانى كه اينان چه مى گويند». حق تعالى گفت: «بگو آنچه مى خواهند». موسى گفت: «خدايا خود را بنما تا در تو نگرم». پاسخ آمد: «هرگز مرا نبينى، ليكن در كوه نگر، اگر اين كوه بر جاى خود باقى ماند، تو مرا مى بينى». آن گاه تجلّى كرد. گويند اين كوهى در مدين بود كه آن را «زبير» مى خواندند و از آن بزرگ تر كوهى در مدين نبود. هنگامى كه خداى تعالى گفت: من بر بعضى كوه ها تجلى خواهم كرد ، تمام كوه ها سر بالا كشيدند، جز كوه زبير كه سر خود پايين گرفت و گفت: من آن شايستگى را ندارم كه خداى تعالى بر من تجلى كند . حق تعالى گفت: سوگند به عزت من كه جز بر تو به سبب تواضع تو تجلى نخواهم كرد ». مفسران در معنى تجلى اختلاف كرده اند. برخى گفته اند: «نور او بر كوه طور پيدا شد». ديگرى گفته است: «حق تعالى بفرمود تا از آن حجاب ها چندان نور تابيد كه تن گاوى بيرون آيد». برخى نيز روايت كرده اند: «آن كوه چندان نورِ عرش يافت كه در سوراخ سوزنى فرورود». مفسّرى ديگر گفته است: «به اندازه سر انگشتى نور بر كوه تابيد». مراد وى انگشت كوچك است، و اين روايت را نقل كرده است: «رسول عليه السلام اين آيه را مى خواند. آن گاه انگشت بزرگ خود را بر بند انگشت

.

ص: 83

كوچك خود نهاد و گفت: خداى تعالى اين اندازه بر كوه طور نور تجلى كرد، كوه به درون زمين فرورفت ». حسن بصرى چنين روايت كرده است: «خداى تعالى به كوه طور وحى كرد: تو طاقت رؤيت من را ندارى . كوه به داخل زمين فرورفت و موسى به آن نگاه مى كرد تا آنكه هيچ از آن بر روى زمين باقى نماند». خداوند بر موسى در كوه طور تجلى كرد؛ يعنى خداى تعالى در آن كوه آيتى كرد كه موسى با آن دريافت كه ديدن خداوند با چشم جايز نيست. در معنى «كوه را پست كرد» بعضى مفسران گفته اند: «كوه از بين رفت». ديگرى گفته است: «كوه ريگ روان شد». ديگرى گفته است: «كوه را تكه تكه كرد تا به كوه هاى كوچك تر تبديل گشت». انس بن مالك از رسول عليه السلام درباره اين آيه چنين روايت كرده است: «چون خداى تعالى به كوه طور تجلى كرد، كوه شش پاره شد. سه پاره از آن به مدينه افتاد و احد، رقان و رضوى نام گرفت. سه پاره از آن به مكه افتاد و نور، بثر و حرى خوانده شد». بيشتر مفسران بر آنند كه خداى تعالى آن كوه را ريگ روان كرد. اين ريگ تا هنگام قيامت همچنان مى رود و هرگز از حركت بازنايستد. در تفسير «موسى بيهوش بر زمين افتاد» چنين گفته اند: «هنگامى كه موسى عليه السلام از رؤيت سؤال كرد، خداى تعالى ابرى و نورى با رعد و برق و صاعقه به گرد آن كوه فرستاد. آن گاه به فرشتگان آسمان ها گفت: برويد و بر موسى اعتراض كنيد كه چرا چنين سؤالى پرسيد . فرشتگان از چهارسوى كوه روى به موسى نهادند و از هر جانب كوه چهارفرسنگ را گرفتند. نخست

.

ص: 84

فرشتگان آسمان دنيا به شكل گاوان نر آمدند؛ دهان آنان به تسبيح و ستايش به آوازهاى رعد مى دميد. آن گاه فرشتگان آسمان دوم به شكل شيران آمدند، شيرانى با آوازى بلند در تسبيح و ستايش آفريدگار. موسى عليه السلام ترسيد و لرزه بر اندام او افتاد و تمام موهاى بدن او از ترس برخاست. گفت: خدايا ديگر خواهان آنچه بودم نيستم مرا عفو كن، پشيمان شدم. به كرم خود مرا از اين ترس برهان . فرشتگان به او گفتند: اى موسى صبر كن، زود به ناله درآمدى. آن كسى كه خواسته اى چون تو دارد بايد صابرتر از اين باشد. تو هنوز چه ديده اى؟ از بسيارى اندك ديده اى آنگاه فرشتگان آسمان سوم همانند كركسان فرو آمدند. آواز آنان چنان به تسبيح برخاسته بود كه نزديك بود كوه را از هم بدرد. گويا درفش آتش بودند. آنگاه فرشتگان آسمان چهارم فرود آمدند. آنان به هيچ جانورى شباهت نداشتند؛ همچون درفش آتش، به رنگ آتش بودند و به خلقت برف، و به تسبيح آواز گشاده بودند. آنگاه فرشتگان آسمان پنجم بر هفت گونه فروآمدند. موسى عليه السلام از شدت ترس نتواست برجاى ماند و بايستد. گريست و اندامش به لرزه افتاد. مهتر فرشتگان گفت: بمان تا چيزى ببينى كه طاقت آن را ندارى . آنگاه فرشتگان آسمان ششم آمدند. خداى تعالى به آنان گفت: برويد و بر موسى كه خواست مرا ببيند اعتراض كنيد . آنان به شكل و خلقتى عجيب آمدند؛ در دست هريك درختى از آتش و لباس آنان به مانند درفش آتش. هرگاه تسبيح مى كردند تمام فرشتگان جواب مى دادند. تسبيح آنان اين بود: «سبوح قدوس رب العزة ابدا لايموت». موسى عليه السلام با آنان زبان به تسبيح گشود و گفت: خدايا، بنده ات پسر

.

ص: 85

عمران را فراموش نكن و به خود وانگذار. خدايا نمى دانم از اين ميدان جان به كناره ببرم يا نه، اگر بروم مى سوزم و اگر بمانم مى ميرم . رئيس و مهتر فرشتگان گفت: اى موسى، برآنچه خواستى صبر كن. همانا بيش از حد ترسيده اى و آرامشت را از دست داده اى . آنگاه حق تعالى به فرشتگان آسمان هفتم گفت: حجاب برداريد و اندكى از نور عرش مرا به موسى نشان دهيد . آنان حجاب برداشتند و آن نور عرش را به همان ميزان كه خدا خواسته بود به موسى نشان دادند». چون آن نور بر كوه تابيد، كوه پاره پاره شد و خاك گشت و هر سنگ و درختى كه در اطراف آن نور بود در عظمت آن اندك نور عرش از بين رفت. موسى عليه السلام بر زمين افتاد و بيهوش شد، بدان گونه كه گويا روح در بدن ندارد. فرشتگاه به تسبيح آواز بلند كردند. حق تعالى آن سنگى كه موسى بر روى آن افتاده بود، برداشت و بلند كرد تا موسى نسوزد؛ چرا كه از آسمان صاعقه آمد و آتشى عظيم آن هفتاد مرد را كه خواستار رؤيت خدا بودند، سوزاند. خداى تعالى موسى را به لطف و رحمت خود دريافت. هنگامى كه به هوش آمد، گفت: «خدايا توبه كردم و ايمان از سر گرفتم و دريافتم كه كسى تو را نبيند، هركس نور تو و فرشتگان تو را ببيند قرار خود را از دست مى دهد. چه بزرگوارى تو و چه بزرگند فرشتگان تو. موسى از ترس باز بى هوش گشت و كوه از بين رفت. آن گاه كه موسى عليه السلامبى هوش بر زمين افتاد، فرشتگان آسمان گفتند: «پسر عمران (موسى) و درخواستِ ديدنِ خدا!».

.

ص: 86

در اخبار آمده است كه بنى اسرائيل گفتند: «اى موسى، از خدا بپرس آيا مى خوابد يا نه؟» موسى گفت: «برويد، محال نگوييد كه خواب بر خدا روا نيست». گفتند: «تو بپرس تا ببينيم چه جوابى آيد». موسى گفت: «خدايا، مى دانى كه چه مى گويند؟». خداى تعالى وحى كرد به موسى و گفت: «آنان را نزد خود حاضر كن و دو قدح از آب پر كن و به دست بگير تا براى آنان اين حال آشكار شود». موسى عليه السلامچنين كرد. ساعتى گذشت، خواب بر او چيره گشت. دستش لغزيد و قدح ها افتادند و شكستند. آب بر زمين ريخت، موسى از خواب برخاست؛ قدح ها شكسته يافت و آب ريخته ديد. جبرئيل آمد و گفت: «خداى تعالى مى گويد كه اگر من بخوابم آسمان و زمين را چه كسى نگاه خواهد داشت، حال آنكه تو در خواب نتوانستى دو قدح نگاه دارى». شبهه آنان از بين رفت. عبداللّه بن عباس گفته است: «هنگامى كه موسى به كوه طور رفت، خدا از او پرسيد: براى چه آمده اى و در پى چه هستى؟ گفت: در طلب هدايت و راه راست آمده ام . حق تعالى پرسيد: يافتى؟ آن گاه موسى پرسيد: خدايا، از بندگان چه كسى را بيشتر دوست دارى؟ گفت: آن كس كه مرا ياد دارد و فراموش نكند . پرسيد: خدايا كدام بنده تو عالم تر است؟ گفت: آن كس كه با علم خود بر علم مردم بيفزايد . عبداللّه بن مسعود گفته است: هنگامى كه خداوند موسى را به خويش نزديك كرد، او بنده اى را در ميانه عرش ديد. پرسيد: خدايا آن بنده كيست؟ گفت: او بنده اى است كه بر مردم در آنچه خداى به آنان عطا كرد، حسادت

.

ص: 87

نورزيد، بنده اى نيكوكار است و با پدر و مادر بدسخنى نكند . گفت: خدايا تمامى گناهان مرا كه تو خود بهتر به آن آگاهى، بيامرز. خدايا از وسوسه نفس و از بدكردارى به تو پناه مى آورم . حق تعالى گفت: تو را كفايت كردم . پرسيد: خداى كدام عمل را دوست تر دارى؟ گفت: آنكه بنده مرا ياد دارد و فراموش نكند . پرسيد: در ميان بندگانت چه كسى نيكوعمل تر است؟ گفت: آنكه بر زبان او دروغ نباشد، بر دل او گناه نباشد و فرجش زانى نباشد و مؤمنى با خوى و طبع نيك باشد . پرسيد: خدايا كدام بنده تو بدكردارتر باشد؟ گفت: گناهكار بدخوى كه در روز بيكار باشد و در شب چون از استراحت فارغ شود به مانند مردار باشد . خداى تعالى به موسى گفت: من براى رسالت تو را برگزيدم تا پيغام هاى مرا به مردمان برسانى، و تو را از تمام آفريدگان جهان بر تحمل رسالت و رساندن آن به مردم تخصيص كردم. بگير آنچه بر تو دادم و از جمله شاكران باش . عبداللّه بن عباس از رسول عليه السلام چنين روايت كرده است: «چون خداوند الواح را به موسى داد، موسى به الواح نگاه كرد و گفت: خدايا به من كرامتى دادى كه پيش از من به هيچ كس نداده اى . خداى تعالى گفت: آنچه به تو داده ام بگير و آن را نگاه دار به خوبى و از آن محافظت كن، و چنان ساز كه بر مودت و دوستى محمد صلى الله عليه و آله وسلم به پيش من آيى . موسى عليه السلام پرسيد: خدايا محمد كيست؟ گفت: او احمد است، آنكه من نام او را بر روى عرش نگاشته ام، پيش از آنكه آسمان و زمين را بيافرينم. او پيامبر من است و خليفه و حبيب

.

ص: 88

من. او از ميان آفريدگان برگزيده من است. من او را از تمام آفريدگان بيشتر دوست دارم، نيز از تمام فرشتگان . موسى گفت: خدايا چون محمد به نزديك تو چنين منزلت و مرتبه اى دارد، هيچ امتى از امت او فاضل تر وجود دارد؟ حق تعالى گفت: فضل امت او بر ديگر امتان، اى موسى همچون فضل من بر آفريدگان من است . موسى عليه السلام گفت: خدايا كاش من آنان را مى ديدم . حق تعالى گفت: اينك امت احمد از پشت پدران و ارحام مادران پاسخ دادند: لبيك، اللهم لبيك، إنّ الحمد و النعمة لك و الملك لا شريك لك لبيك ... موسى عليه السلامدلخوش گشت». حق تعالى گفت: «ما در الواح براى موسى موعظه و پندى نوشتيم». برخى از مفسران گفته اند: «خداى تعالى به جبرئيل گفت كه الواح را از بهشت بياورد». گفته اند: «از سنگى سخت بود كه خداى تعالى براى موسى آن را نرم كرد و موسى به دست خود آن را بريد و با انگشتان خويش آن را شكافت». موسى عليه السلام صداى قلم را كه بر روى لوح كلمات عشر را مى نگاشت مى شنيد. اين زمان روز اول ذوالقعده بود. تورات همچون بار هفتاد شتر بود، يك خروار از آن را در يك سال كسى مى توانست بخواند و هيچ كسى جز موسى تمام آن را نمى توانست بخواند». مفسّران گفته اند: «آيه «وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَ تَفْصِيلاً» (1) » در تورات هزار آيه است، همچون: هيچ چيزى را با من در آسمان و زمين شريك نسازيد كه تمام آنها مخلوق من

.

ص: 89

است؛ دزدى نكنيد و به دروغ به نام من سوگند ياد نكنيد كه هر كس به دروغ به نام من سوگند خورد، من او را پاك نسازم؛ بى گناه كسى را نكشيد، زنا نكنيد و بر پدر و مادر خود عصيان نورزيد». گروه ديگرى از مفسران گفته اند: «عظيم ترين الواح و مدار هر شريعت اين است: مرا تسبيح و تقديس كن، جز من خدايى نيست. چيزى را شريك من قرار نده؛ شكر من و شكر پدر و مادر خود به جاى آر تا تو را زندگانى خوش بدهم و بازگشت تو سوى من است؛ خون ناحق نريز كه بر تو حرام كرده ام و اگر چنين كنى در رنج عظيم افتى؛ به نام من سوگند دروغ ياد نكن كه من آن كسى را كه مرا و نام مرا تعظيم نكند توفيق ندهم؛ جز آنچه گوشَت شنيده و چشمت ديده و دلت دانسته باشد، به چيزى گواهى نده، من روز قيامت آنان را كه گواهى داده اند گرد آورم و از آنچه گواهى داده اند سؤال كنم؛ به آن فضلى كه من به ديگران عطا كرده ام، بر آنان حسادت نكن كه حاسد، دشمنِ نعمت من باشد و گرفتار در نعمت من؛ زنا نكن؛ دزدى نكن، تا من رحمت خود را از تو دريغ نكنم و درِ آسمان ها را بر تو نبندم؛ و براى غير من قربانى نكن كه هيچ قربانى كه به نام من كشته نشود از زمين به آسمان نمى رود؛ به زن همسايه خيانت نكن كه به نزديك من دشمنى بزرگ است؛ و آنچه خود مى خواهى بر مردمان نيز بخواه». اين سخنان ده آيه از الواح بود. خداوند اين خصلت ها را در هجده آيه از سوره بنى اسرائيل نهاده است، در آنجا كه گفت: «وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً...» (1) آن گاه اين را در سه آيه از سوره انعام جمع كرد:

.

ص: 90

«قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ» (1) إلى قوله: «ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» (2) ؛ اين را بگير و به قوم خود بگو آن را فراگيرند و به كار بندند؛ يعنى به نيكوترين آنچه در آن فرايض و سنن به آن خوانده شده اند؛ حلال آن را حلال دارند و حرام آن را حرام. در تفسيرِ «به شما بنمايم سراى فاسقان (دوزخ) را» گفته اند: «مراد آن است كه شما را به شام ببرم و منازل و مساكن آن كافران و عاصيان را به شما نشان دهم تا دريابيد با آنان چه كرديم، عبرت گيريد و مثل آن نكنيد».

.

ص: 91

ص: 92

الطبرى گفته است: «در روزگار فرعون كه او كودكان را مى كشت و مردم كودكان خود را در كوه ها، غارها و شكاف سنگ ها پنهان مى كردند، جبرئيل عليه السلامآمد و آن كودكان را از گوشه پر خود شير داد. كودكانى كه از پر جبرئيل شير نوشيده بودند مى توانستند جبرئيل را ببينند، سامرى نيز در شمار اين كودكان بود. بارى او جبرئيل را بر اسبى نشسته ديد. آن اسب را «فرس الحياة» مى گفتند و هركجا آن اسب پا مى نهاد آن زمين سبز مى شد. رفت و پاره اى خاك از جاى سم آن اسب در دست گرفت و گفت: «اين اسبى است كه با قدم او زمين مرده زنده مى شود. پس ممكن باشد كه اين خاك موجودى بى جان را زنده سازد، از اين رو آن خاك را نگاه داشت». بر پايه روايتى: سامرى آتشى برافروخت و گفت: «آن زيورها را بياوريد و در اين آتش اندازيد». چون بنى اسرائيل آن زيورها را در آتش انداختند، او آمد و آن خاك را در آتش انداخت و گفت: «گوساله اى شو كه آواز كند و بانگ برآرد». آن زر گوساله شد و صداى گوساله درآورد. بنى اسرائيل پرسيدند: «اين چيست؟» گفت: «هذا إِلهُكُمْ وَ إِلهُ مُوسى فَنَسِيَ» (1) . اين روايت را كه محمد بن جرير از ابن زيد نقل كرده است، درست نيست؛ چرا كه سامرى خود زرگرى استاد بود. آن زيورها را گرفت و از آن گوساله اى زرين ساخت، آن را در گذرگاه باد قرار داد، چنان ساخته بود كه باد از شكاف پشت آن به درون گوساله مى رفت و از گلو و دهان آن بيرون مى آمد.

.

ص: 93

حركت باد همچون بانگ گوساله بود از آنجا كه شكاف هاى آن را چنان ساخته بود كه همچون بانگ گوساله آواز برمى آورد؛ همانند آوازى كه از نى به سبب اختلاف شكاف هاى گوناگون بيرون مى آيد. هنگامى كه از گوساله آواز بيرون آمد، بنى اسرائيل پرسيدند: «اين چيست؟» گفت: «اين خداى شما و خداى موسى است. موسى خدا را در اينجا فراموش كرده است و به دنبال خدا به ميقات رفته است». مردم فريب خوردند و هجده هزار مرد بنى اسرائيلى گوساله پرست شدند. هر چه هارون كوشيد آنان را بازگرداند نتوانست، سخنان او را نشنيدند و گفتند: «ما از خدا بازنمى گرديم تا وقتى كه موسى به اينجا بازگردد». سامرى بدين سبب گوساله را از ميان حيوانات برگزيده بود كه خود پيش از اين گاو مى پرستيد. وقتى موسى از مناجات فارغ شد، خدا به او گفت: «اى موسى مى دانى كه سامرى چه ساخته است و قوم تو در غياب تو چه كرده اند؟» گفت: «خدايا تو عالم ترى، من نمى دانم». خدا موسى را از عمل سامرى آگاه كرد. موسى به ميان قوم خود خشمگين و آزرده بازگشت. به قوم خود گفت: «اين چيست كه ساخته ايد؟» گفتند: «ما چنين نكرده ايم. سامرى ما را گمراه كرد». پس به هارون گفت: «چرا هنگامى كه عمل ايشان را ديدى در پى من نيامدى و مرا آگاه نكردى؟» گفت: «اى برادر، من جايز نمى دانستم آنان را ترك كنم؛ چراكه آنان در غياب تو و در حضور من چنين كردند. اگر من غايب مى شدم نمى دانم كه حال آنان به كجا مى رسيد و تو مى پنداشتى غيبت من سبب انحراف آنان بود». موسى روى به سامرى كرد و گفت: «چه ساختى و

.

ص: 94

چگونه ساختى؟» قصه بازگفت. پس موسى به قوم خود روى كرد و گفت: «بر خود ظلم و ستم كرديد». چون موسى سخن به ملامت آنان گشود، بنى اسرائيل گفتند: «يا رسول اللّه ، براى ما گناهى نيست، گناه از آن سامرى است كه ما را گمراه كرد. اينك تدبير ما چيست؟» گفت: «بايد توبه كنيد». پرسيدند: «توبه چيست و چگونه بايد توبه كرد؟» گفت: «خويشتن را به دست خود بايد بكشيد». مفسران گفته اند: «مراد آن است كه يكديگر را بايد بكشند؛ چراكه تمام آنان همچون يك تن بودند». گفتند: «فرمان براى خداست و آن را گردن مى نهيم». آن گاه آمدند و بر در خانه هاى خود نشستند تا كسانى كه گوساله نپرستيده بودند، شمشير كشيدند و آنان را كشتند. پسر، پدر خود را پدر، فرزند خود را و برادر، برادر خويش را مى كشت و مودت و الفت ميان آنان مانع كشتن يكديگر نگشت. بر پايه سخنى ديگر، آنان گفتند: «ما فرمان خدا را اطاعت مى كنيم، ليكن از آن مى ترسيم كه مهر و الفت ما مانع از آن باشد كه فرزندان و خويشان خود را بكشيم، و فرمان خدا را به جا آوريم». خدا با ابرى تاريك آسمان را پوشاند، آن چنان كه جهان تاريك شد. آن گاه بنى اسرائيل شمشير كشيدند و به يكديگر آويختند و يكديگر را كشتند؛ پسر، پدر را مى كشت و برادر، برادر را. خدا به موسى وحى كرد: «هر كس دست از هم بگشايد يا ممانعت كند، توبه او پذيرفته نيست». از بامداد تا شبانگاه به كشتن پرداختند. چون روز به پايان رسيد بسيارى كشته شده بودند.

.

ص: 95

موسى و هارون به رحم آمدند، گريستند و خدا را به ناله و التماس خواندند و گفتند: «خدايا، بنى اسرائيل هلاك شدند. آن كسانى كه باقى مانده اند به ما ببخش». خدا خواسته آنان را پذيرفت. امر كرد تاريكى فرو رود و روشنايى پديد آيد. چون شمارش كردند، هفتادهزار مرد كشته شده بود. موسى عليه السلامغمگين شد. خداوند به او گفت: «اى موسى، خشنود نخواهى شد از اينكه من قاتل و مقتول را به بهشت خواهم برد. آنكه كشت مجاهد است و آن كس را كه كشتند شهيد است». آن گاه فرمود: «بار دگر كه به مناجات مى آيى، گروهى از بنى اسرائيل را با خود بياور تا از گناه خود، پرستش گوساله، عذر خواهند». موسى عليه السلام هفتاد تن از خوبانِ بنى اسرائيل را برگزيد و به آنان گفت: «روزه گيريد و غسل كنيد و جامه هاى خود پاك سازيد» آن گاه آن هفتاد تن را با خود به كوه طور برد. آنان چنانكه پيش از اين نيز گفته آمد، هنگامى كه به آنجا رسيدند به موسى گفتند: «از خدا بخواه ما بتوانيم كلام او را بشنويم». موسى عليه السلام به بالاى كوه رفت و آن هفتاد تن نيز به دنبال او روانه شدند. ابرى پديدار گشت و آنان و كوه را پوشاند. موسى گفت: «نزديك آييد». خدا در ميان آنان و موسى حجابى قرار داد. موسى به درون حجاب رفت و آنان بيرون حجاب ايستادند. چون حق تعالى با موسى سخن گفت، نورى از روى او تابيد كه كسى طاقت مشاهده آن را نداشت. حق تعالى با موسى از امر و نهى و وعظ آنان سخن گفت. آنان با شنيدن كلام خدا به سجده افتادند. آن گاه خداوند، چنانكه آنان مى شنيدند فرمود:

.

ص: 96

«من خدايى هستم كه جز من خدايى نيست، خداوند زمين كعبه هستم، شما را از زمين مصر بيرون آوردم، مرا بپرستيد و جز مرا نپرستيد». چون موسى عليه السلاماز نيايش فارغ شد و آن ابر رفت و كوه روشن شد، به نزديك قوم خود آمد و از آنان پرسيد: «كلام خدا را شنيديد؟» گفتند: «ما سخنى شنيديم، ليكن نمى دانيم آن سخن خدا بود يا كلام شيطان. ما باور نمى كنيم كه آن سخن خدا بود، مگر آنكه خدا را با چشمان خود مشاهده كنيم». هنگامى كه اين سخن را گفتند، آتشى عظيم از آسمان فرود آمد و همه آنان را سوزاند. موسى عليه السلام دعا كرد كه خداى تعالى آنان را زنده كند تا بازگردند و بنى اسرائيل را آگاه سازند. مفسّران گفته اند: «چون موسى عليه السلام آن هفتاد مرد را با خود به ميقات برد، خداى تعالى به سبب كرامت موسى گفت: اگر خواهند من زمين به مسجد و جايى پاك تبديل كنم تا هركجا كه رسند و آب آنجا نباشد، تيمم كنند و بر هر زمين كه پاى نهند، نماز گزارند الا در طهارت جاى يا گورستان، و دل آنان را آرام سازم و چنان سازم كه شما تورات از ظهر دل مى خوانيد تا خوار شود بر شما از مردان و زنان و كودكان؛» گفتند: «اى موسى، ما نمى خواهيم، براى ما بايد آب باشد تا طهارت كنيم و نماز جز در كنشت نكنيم و در تابوت سكينه باشد كه ما آن را بر نتوانيم گرفت و مى خواهيم كه تورات را فقط در كتاب بخوانيم. خداى تعالى اين نعمت را از آنان گرفت و به امت محمد داد و گفت: «من دين را به امت محمد نهادم». موسى گفت: «آنان را امت من كن». گفت: «آنان

.

ص: 97

امت محمد باشند». گفت: «خدايا مرا از آنان كن». گفت: «اى موسى تو آنان را در نمى يابى». گفت: «خدايا من به رسالت بنى اسرائيل آمده ام و راهبرى براى ديگران باشد». خداوند براى تسلى موسى اين آيه را فرستاد: «وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ» (1) و گفت: «فَسَأَجْعَلُها»؛ من اين رحمت را نصيب آنانى كنم كه از من بترسند؟ از گناه دورى گزينند؛ زكات مال خود را بدهند؛ به آيات من ايمان آورند و آن را تصديق كنند؛ و اين پيامبر امى را پيروى كنند و تابع باشند. همراهان موسى خواستار امر ناممكنى بودند و به حق خود نيز رسيدند: صاعقه اى آمد و همه را سوزاند. مفسّران گفته اند: «سبب اين بود كه موسى عليه السلامدر حجاب شد، ابرى آمد و آنان را پوشاند. خدا با موسى از امر و نهى و وعظ آنان سخن گفت و آنان اين سخنان را مى شنيدند. هنگامى كه موسى عليه السلام بيرون آمد، پرسيد: «كلام خدا را چگونه شنيديد؟» گفتند: «ما تو را تا هنگامى كه خدا را نبينيم باور نمى كنيم». خداى تعالى زلزله بر آن كوه افكند و آن هفتاد بر جاى مُردند». عبداللّه عباس گفت: «موسى عليه السلام اين هفتاد مرد را برگزيد تا با موسى دعا كنند. آنان گفتند: خدايا به من چيزى بده كه به هيچ كس نداده اى . حق تعالى خواسته آنان را ناپسند دانست و صاعقه فرستاد و آنان را هلاك كرد». اين سخن اگر درست باشد سبب صاعقه و هلاكت آنان اين نيست، بلكه

.

ص: 98

آنان به سبب كفر و عناد خود لايق عذاب بودند و بدين روى خداى به آنان عذاب فرستاد. بر پايه قولى ديگر، در بعضى روايات از اميرالمؤمنين عليه السلام چنين روايت كرده اند: «سبب اين بود كه آنان به موسى عليه السلام گفتند كه تو هارون را كشته اى». اين قصه چنين بوده است: «موسى و هارون و پسران هارون، شبر و شبير، به كوهى مى رفتند. هارون آنجا خوابيد و خداى تعالى او را وفات داد. چون موسى عليه السلام ديد كه هارون جان سپرده است، او را شست و دفن كرد و خود بازگشت. بنى اسرائيل پرسيدند: هارون را چه كردى؟ گفت: به جوار رحمت ايزدى رفت . گفتند: هارون را بردى و كُشتى و بازگشتى . بنى اسرائيل هارون را از موسى بيشتر دوست داشتند. موسى گفت: بياييد تا من دعا كنم كه خدا او را زنده كند و هارون بگويد كه من او را نكشته ام . گفنتد: ما همه نمى توانيم بياييم . گفت: گروهى را برگزينيد . گفتند: تو خود برگزين . موسى هفتاد مرد را برگزيد و با خود آنان را به سر گور هارون برد. آن گاه موسى عليه السلام دعا كرد. خداوند او را زنده كرد. موسى گفت: اى برادر، تو را من كشتم؟» گفت: پناه بر خدا. من به مرگ خود مردم . آنان شرم زده گشتند. خداوند صاعقه و آتش فرستاد و همه مردند». آنچه از ميان اين اقوال درست است و قول عامه مفسران و راويان و اهل علم است، اين است: «سبب صاعقه و رجفه سؤال آن گروه از رؤيت بود، و رجفه آن است كه گفت: جعله دكا ». مفسّران گفته اند:

.

ص: 99

«اين رجفه مرگ و هلاك نبود، وليكن اين بود كه چون آنان با موسى به ميقات رفتند، از هول و هيبت آن مقام، ارتعاشى بر اندام آنان افتاد كه نزديك بود مفاصل آنان از يكديگر جدا شود». چون موسى عليه السلام چنين ديد خدا را خواند و التماس كرد. خداوند نيز دل هاى آنان را قرار بخشيد و به آنان آرامش داد و آن ترس و ارتعاش از اندام آنان دور شد. آرام شدند و كلام خدا را شنيدند.

.

ص: 100

ص: 101

ذوالاوتاد مى خواندند: حزبيل بن نوخابيل، خزينه دار فرعون، مردى مؤمن بود و ايمان خود را صد سال پنهان داشت. وى همان كسى است كه خداى تعالى درباره او مى گويد: «وَ قالَ رَجُلٌ مُو?مِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ» (1) . همسر حزبيل آرايشگر دختر فرعون بود و زنى مؤمن. يك روز موهاى دختر فرعون را شانه مى كرد؛ شانه از دست وى بر زمين افتاد. گفت: آن كس كه به خدا كفر ورزد، كور باد . دختر فرعون پرسيد: آيا خدايى جز پدر من دارى؟ گفت: آرى، خداى من و خداى پدرت و خداى آسمان ها و زمين ها و آفريدگار جهان و جهانيان يكى است؛ خدايى بى همتا و بى شريك . دختر رفت و پدر خود را آگاه كرد. فرعون او را نزد خود طلبيد و گفت: چه گفتى؟ زن آنچه گفته بود، بازگفت. فرعون گفت: از دين خود بازگرد و به اين خدايى كه مى گويى كافر شو، اگر جز اين باشد تو را عذابى كنم كه جهانيان از آن سخن گويند . گفت: من به خداى خود كفر نورزم، تو هرچه مى خواهى بكن . فرعون امر كرد تا او را به چهار ميخ بر زمين دوختند و مار و كژدم بر روى او گماشتند. بازنگشت، دو كودكى كه داشت آوردند و گفتند: اگر از دين خود بازنگردى، كودكان تو را در مقابل ديدگانت مى كشيم و آن گاه تو را خواهيم كشت . گفت: هرچه مى خواهى بكن كه من از دين خود بازنمى گردم . كودكان او را آوردند و كودك بزرگ تر را كشتند. كودك كوچك طفل شيرخواره بود. او را آوردند تا در آغوش مادر به كام مرگ افكنند. آواز

.

ص: 102

برآورد: اى مادر بر دين خود محكم باش و از آن بازنگرد. بر اين بلا صبر كن كه به زودى به رحمت خدا مى رسيم و اين بلا به پايان رسد و رحمت خدا به پايان نرسد . فرعون فرمان داد كودك را بكشند. اين كودك يكى از آن چهار كودكى بود كه زودهنگام به سخن آمدند. زن را كشتند، آن گاه فرعون كسى را فرستاد كه حزبيل را آورد. حزبيل گريخت و در كوه پنهان شد. فرعون چند كس را براى جستن او فرستاد. هر گروهى به راهى رفتند. دو مرد او را يافتند، در حالى كه بر خداى تعالى سجده كرده بود. بر پايه روايتى سه صف از حيوانات در پشت سر او تسبيح مى كردند. بر پايه روايتى ديگر: «گرد او صف كشيده بودند و او خداى را تسبيح مى كرد». چون چنين ديدند، بازگشتند تا فرعون را آگاه كنند. حزبيل آنان را ديد و دريافت از احوال وى آگاه گشتند، گفت: خدايا، مى دانى كه صد سال است من ايمان خود را پنهان داشته ام. از اين دو مرد، هر كدام حال مرا پوشيده دارد و به فرعون خبر ندهد، او را توفيق ده، به دين خود راه نما و مرادهاى دنيايش برآور، و آن كس كه حال من را به فرعون آشكار كند، زود هلاكش كن و او را به دوزخ افكن. دو گماشته فرعون در راه مى رفتند. يكى از آنان در حال حزبيل انديشه مى كرد، در اينكه جانوران كوه چگونه از حزبيل محافظت و مراقبت مى كردند. انديشه اش براى او لطف و توفيق خدا را در پى داشت. در دل به خدا ايمان آورد. ديگرى از آنچه ديده بود فرعون را آگاه كرد. فرعون پرسيد: گواه تو بر آنچه مى گويى كيست؟ گفت: فلانى .

.

ص: 103

او را حاضر كرد، و پرسيد: چه گويى درباره آنچه اين مرد مى گويد؟ گفت: من از آنچه او مى گويد خبر ندارم و گواهى نداد. فرعون امر كرد آن غماز را به دار آويختند، آن گاه به آنكه خبر نداد نعمت بخشيد و بنواخت و رهايش كرد. آسيه زن فرعون دختر مزاحم بود و زنى مؤمن. وى ساليانى دراز ايمان خود پنهان داشت. هنگامى كه چنين حالى را مشاهده كرد، زبان به ملامت فرعون گشود و گفت: زنى بى گناه را كه سال ها بر ما حق خدمت داشت، كُشتى . فرعون گفت: همانا تو نيز همچون او ديوانه شده اى. گفت: من ديوانه نشده ام، ليكن خداى تو و خداى من و خداى جهانيان آن است كه آسمان و زمين و كوه و دريا را آفريد. فرعون خشمگين شد، آسيه را از خود راند و كسى فرستاد و پدر و مادر او را حاضر كرد و گفت: همان ديوانگى كه آرايش دهنده ما را گرفته بود او را نيز گرفته است . پدر و مادر آسيه نزد او رفتند و از او پرسيدند: تو را چه رسيده است؟ گفت: خير و سلامت و جز اينكه از ظلم و كفر فرعون آزرده ام و بيش از اين طاقت و توان ديدن آن ستم را ندارم . گفتند: چنين نكن كه همسر تو خداى آسمان و زمين است . گفت: اگر چنين است كه شما مى گوييد، بگوييد تا براى من تاجى سازد و آفتاب را بر سر آن نهد و ماه را بر انتهاى آن و ستارگان را بر گرداگرد آن آويزد . گفتند: او نمى تواند چنين كند . گفت: خداوند و آفريدگار اين چيزها آن كسى است كه بر اين كار قادر باشد و بر اين چيزها غالب . فرعون دستور داد كه او را نيز چهارميخ كردند. آن هنگام كه آسيه در

.

ص: 104

آن حال بود، خداوند درهاى آسمان را گشود و جاى او را در بهشت به وى نشان داد. آن عذاب بدين سان بر آسيه آسان شد. جان آسيه را برداشتند و به جايگاه باقى او در بهشت بردند.

.

ص: 105

ص: 106

خداى تعالى به آنان گفته بود: «بر شما حرام است اگر در اين چهل سال به شهرى رويد. بايد در اين بيابان چهل سال به سر بريد». چون چهل سال گذشت، خدا گفت: «مدت به سر آمد. اينك در اين شهر رويد، هرچه خواهيد آنجا فراوان و بسيار يابيد و خوريد، و چون به آن شهر رسيد و از در شهر داخل شويد سجده كنيد و گوييد: خدايا گناهان ما را بر ما ببخش تا گناهان شما را چشم پوشيم و بيفزاييم بر نكوكاران». آن شهر هفت در داشت. بنى اسرائيل از سايه و طعام فارغ و آسوده گشتند، آن گاه گفتند: «اى رسول خدا، ما آب خواهيم». موسى عليه السلام از خدا براى آنان آب خواست. خداوند فرمود: «اى موسى عصايت را بر سنگ بزن». گفتند: «اين عصايى بود كه موسى عليه السلام آن هنگام كه شعيب او را به شبانى امر كرد، آن را از شعيب گرفت». نيز گفته اند: «اين عصا از آدم به شعيب رسيده بود، عصايى بود از مورْد كه آدم عليه السلام آن گاه كه از بهشت رانده شد، با خود به زمين آورد. عصا دو سر داشت، هنگام شب چون مشعلى نور مى تابيد؛ طول آن ده گز بود و نام آن «غلق». هرگاه سنگى بر مسير موسى عليه السلامقرار مى گرفت، عصاى خود بر آن مى زد، از آن سنگ دوازده چشمه مى خروشيد تا هر سبطى از يك چشمه نوشد و با يكديگر نزاع نكنند. بنى اسرائيل گفتند: «اگر عصاى موسى گم شود، ما از تشنگى مى ميريم». خداى تعالى گفت: «زين پس عصا بر سنگ نزن، با انگشت اشاره كن تا به امر من آب از آن بيرون آيد». موسى چنين كرد. گفتند: «اگر زمانى ما در زمينى فرود آييم كه آنجا

.

ص: 107

سنگى نباشد، آب از كجا آريم؟» موسى عليه السلامسنگى با خود برداشت و گفت: «اينك ايمن باشيد». عبداللّه بن عباس گفته است: «سنگى سبك و مربع به شكل روى مردى بود. آن را با خود داشت و هرگاه كه به آب نياز بود، عصا را بر آن مى زد و دوازده چشمه آب از آن مى جوشيد». در اخبار آمده است: «موسى عليه السلامدر راهى مى رفت، سنگى افكنده بر آن راه ديد. آن سنگ موسى را خواند و گفت: مرا بردار كه براى تو در من معجزه و امرى بزرگ خواهد بود . موسى عليه السلامسنگ را برداشت، آن گاه كه قوم آب خواستند خداى تعالى گفت: اضرب بعصاك الحجر ». به بنى اسرائيل گفتيم: «از اين «من و سلوى» بخوريد، و بنوشيد از اين چشمه هاى آب كه براى شما روزى كرده ام؛ در زمين فساد نكنيد؛ نيز ياد كنيد آن گاه كه به موسى گفتيد: اى موسى ما با يك طعام نمى توانيم به سر بريم، و چون مدتى از آن «من و سلوى» خورديد و از آن خسته شديد، آن گاه آرزوى تره، سير و پياز كرديد و به موسى گفتيد: اى موسى خدا را بخوان و دعا كن تا در اين زمين براى ما تره بروياند و براى ما از زمين سبزى هايى بيرون آرد، چون تره، خيار، سير، پياز . بنى اسرائيل از موسى چون اين خواستند موسى عليه السلامبه آنان گفت: «آنچه پست و اندك است، جايگزين آنچه افزون و نيك است مى سازيد؟» مفسران گفته اند: «خداوند بر بنى اسرائيل تورات را فروفرستاد. از آن رو كه در تورات احكام و تكاليف سنگين و دشوارى بود، بنى اسرائيل آن را تحمل نمى كردند و نمى پذيرفتند. خدا براى ترساندن و آگاه ساختن

.

ص: 108

آنان، به جبرئيل امر كرد تا كوهى به اندازه لشكرگاه آنان، به طول و عرض يك فرسنگ در يك فرسنگ، از جايگاه بكند و بر بالاى سر آنان معلق نگاه دارد. آن كوه در ميانه آن سرزمين معلق ماند در فاصله اى به اندازه قامت يك مرد». عبداللّه بن عباس گفته است: «آن كوه از كوه هاى سرزمين فلسطين بود. خداوند فرمان داد تا از جايگاه خود كنده شود و بر بالاى سر آنان چون سايبانى بايستد».

.

ص: 109

ص: 110

بر پايه روايتى ديگر: روز آدينه در دريا، حوض ها و آنجايى كه ماهى مى آمد، دام مى افكندند. روز شنبه دام ها را رها مى كردند تا ماهيان در آن گرفتار شوند، آن گاه روز يكشنبه دام ها را از دريا بيرون مى آوردند. مى گفتند: ما را روز شنبه از گرفتن ماهى نهى كرده اند، نه روز آدينه و يكشنبه. هفتادهزار مرد در اين شهر بودند. دوازده هزار كس چنين مى كردند و باقى مردمان اين چنين نمى كردند و آنان را از آنچه مى كردند نهى مى ساختند. مدتى به همين سان گذشت، خداوند آنان را عذاب نكرد، از اين رو بر كار خود دلير شدند و روز شنبه نيز ماهى گرفتند. هرچه نهى كنندگان و نصيحت گران گفتند، آنان نپذيرفتند، همچنان ماهى گرفتند و بر مال خود افزودند. آن گاه نهى كنندگان گفتند: ما با شما در اين شهر نمى مانيم؛ چراكه از عذاب خداوند ايمن نخواهيم بود. شهر را به شما بخشيم . شهر را قسمت كردند، اينان به سويى رفتند و حايل و ديوارى ساختند، خود را از آن قوم جدا كردند و با آنان نياميختند. داود عليه السلامخدا را خواند. خداى تعالى بر آن قوم عذاب فرستاد و آن قوم را بر شكل ميمون كرد. مردمان مصلح كه از آن گروه جدا گشته بودند، يك روز برخاستند. هيچ آوازى از سرزمين آن گروه نشنيدند و هيچ كسى را نديدند، درهايشان بسته بود و كسى از آن بيرون نمى آمد. از ديوارشان بالا رفتند و بر بالاى بام ها قرار گرفتند، ديدند كه خداوند آنان را بوزينه كرده است. شكر خداى را گزاردند و از عقوبت او به خدا پناه بردند. آن مسخ شدگان سه روز زنده ماندند و پس از سه روز همه مردند.

.

ص: 111

ص: 112

او را به در سبطى ديگر كشيدند و افكندند، بدين روى ميان دو سبط دشمنى برخاست». ابن سيرين گفته است: «عاميل را پسرعموى او كشت. آن گاه شبانه وى را به در خانه مردى برد و بر آنجا افكند. بامداد بازگشت و از آن مرد طلب خون عاميل را كرد. بدين سبب در ميان اسباط بنى اسرائيل نزاع و دشمنى برخاست. نزد موسى آمدند و گفتند: چنين حالى پيش آمده است و ما در خطا افتاده ايم. از خدا بخواه تا براى ما آشكار سازد كه اين مرد را چه كسى كشته است . موسى گفت: خدا به شما فرمان مى دهد كه گاوى را بكشيد تا دريابيد اين مرد را كه كشته است . آنان گفتند: ما را به تمسخر گرفته اى . موسى گفت: به خدا پناه مى برم از اينكه در زمره جاهلان باشم . چون موسى عليه السلام به آنان گفت: «خداوند مى فرمايد كه گاوى را بكشيد و پاره اى از آن گاو را بر تن كشته بزنيد تا خدا او را زنده كند و بگويد كه چه كسى مرا كشته است». بنى اسرائيل دريافتند كه اين سخن، كلامِ خداست، گفتند: «اى موسى، خدا را بخوان تا بيان كند كه اين گاو چگونه گاوى است؟» موسى عليه السلامگفت: «خداى تعالى مى گويد: گاوى مى بايد نه بزرگ و نه كوچك؛ يعنى نه پيرِ از كارافتاده و نه جوانِ كارنكرده ». آن گاه گفتند: «اى موسى، سنّ آن مشخص گرديد، اينك از خدا بخواه تا بيان كند اين گاو به چه رنگ بايد باشد؟» گفت: «خداى تعالى مى گويد: آن گاوى مى بايد به رنگ زرد، زرد زرين ». چون رنگ معلوم شد، گفتند: «اى رسول خدا از خدا بخواه تا براى ما بازنمايد كه آن چگونه گاوى مى بايد باشد؛ چراكه ما به خطا افتاده ايم». به آنان گفتند: «گاوى

.

ص: 113

است نه كارشكسته و نه رام كه زمين شكافد و نه كشت زار را آب دهد، آنجا كه آب روان نباشد كشت زار را با گاو و شتر، آبى دهند كه از چاه ها كشيده اند، از عيب ها رسته و رهانيده، در همه پوست او جز رنگ زرد، رنگى و نشانى نيست». گفتند: «اينك به سزا پاسخ آوردى؛ يعنى تمام صفت ها چنان روشن كردى كه اشتباه از بين رفت». گروهى از مفسران گفته اند: «اين گاو با اين صفات، در تمام بنى اسرائيل تنها نزد مردى بود كه به پدر خود نيكى مى كرد». قصه وى چنين است: «او مردى بازرگان بود و جواهر مى فروخت. روزى كسى خواست از او گوهرى بخرد و در اين كار سود فراوانى بود. رفت تا گوهر را بياورد. گوهر در صندوق بود. قفل بر صندوق نهاده و كليد آن زير سر پدر. پدر خفته بود. مرد او را بيدار نكرد. بازگشت و به مرد گفت: اينك ميسّر نيست. اگر درنگ كنى تا پدرم بيدار شود، من از بهاى اين گوهر بكاهم . مرد گفت: من شتاب دارم. اگر كار مرا برآرى ده هزار درهم افزون تر از بهاى آن به تو دهم . مرد گفت: چنين نكنم و جايز نمى دانم كه براى زر و سيمِ بيشتر، پدر را بيدار كنم و خواب او را آشفته سازم . مشترى را رها كرد و خود از آن سود طمع بُريد. چون پدر از خواب برخاست او را از آنچه گذشته بود آگاه كرد. پدر فرزند را ستود و خدا را خواند و گفت: به جاى اين، من گاوى دارم كه آن را به تو مى دهم . و فرزند را به بركت در آن گاو دعا كرد. مرد گاو را از پدر گرفت. چون آن حال پيش آمد و بنى اسرائيل در پى يافتن گاو بودند، آن گاو را در تمام بنى اسرائيل تنها نزد وى يافتند. با جهد و كوشش بسيار گاو را از او

.

ص: 114

خريدند و شرط كردند پوست گاو را پر از زر سازند و به او بازگردانند». ديگر مفسّران گفته اند: «مردى صالح در بنى اسرائيل بود. پسرى نابالغ داشت و گوساله اى. هنگامى كه اجل او نزديك شد، گوساله را در بيشه اى رها كرد و گفت: «اى خداى ابراهيم، اين گوساله را به تو مى سپارم تا هنگامى كه فرزندم بزرگ شود. آن گاه گوساله را به او بازده؛ نزد زن خود رفت و او را از كار خود آگاه ساخت. مرد درگذشت. آن گوساله در آن بيشه بزرگ گشت و قوى شد و كسى نتوانست بر او دست يابد. كودك بزرگ شد. هر روز پشته اى هيزم گرد مى كرد و مى فروخت، آن را روزى خود و مادر قرار مى داد و در خشنود نگاه داشتن مادر مى كوشيد. روزى مادر به او گفت: در اين بيشه پدر تو گوساله اى رها كرده است و آن را به خداى ابراهيم سپرده است. اينك برو و آن امانت را از خدا بازخواه كه خدا امانت دارى است كه وديعه تو را بازمى گرداند و هيچ وديعه اى نزد وى تباه نمى گردد . پسر به آن بيشه رفت و گفت: اى خداوندى كه امانت نزد تو تباه نمى شود، وديعه پدرم را به من بازگردان. نگاه كرد، گاوى سويش مى آمد؛ بزرگ و نيكو. پيش او ايستاد. پسر با نام خدا بر سر گاو ريسمان افكند. چون به بازار رفت، مردم از بزرگى و فربهى گاو به شگفت آمدند. به خانه بازگشت. مادر به او گفت: مصلحت است كه اين گاو را بفروشى تا سرمايه اى به دست آورى و با آن كار كنى؛ بامداد گاو را به بازار برد. در آن روزگار قيمت گاو سه دِرهم بود. به مادر گفت: «اين گاو را به چه قيمتى بفروشم؟» گفت: «قيمت گاو سه درهم است، ليكن به هر بهايى كه از تو خواهند تا مرا آگاه نسازى نفروش؛ چون گاو

.

ص: 115

را به بازار برد مردى نزد وى رفت و گفت: اين گاو را چند مى فروشى؟» گفت: «قيمت بازار سه درهم است». مرد گفت: سه درهم از من بگير . گفت: بايد به مادر خبر دهم . مرد گفت: قيمت سه درهم است. شش درهم از من بستان و به مادر خبر نده . گفت: نمى پذيرم . مرد درهم را به دوازده و بيست و چهار افزود. پسر گفت: تا به مادر خبر ندهم ممكن نيست . مرد همچنان به درهم مى افزود و تا به آنجا رساند كه گفت: پوست اين گاو را پر از زر شده از من بستان و نزد مادر بازگرد . گفت: ممكن نيست . مردم به پسر خنديدند و گفتند: پسر بى خردى است ». در تفاسير آمده است: «آن مرد فرشته اى بود كه خدا براى امتحان، او را فرستاده بود تا نيكويى اين كودك را در حق مادر به مردم نشان دهد، و مردم دريابند كه كسى در اطاعت و فرمان برى فرمان خدا و نگاه داشتِ رضاى و خشنودى پدر و مادر زيان نخواهد كرد». به خانه بازگشت و به مادر خبر داد. مادر گفت: نيكو كردى، فردا به بازار رو و اگر آن مرد را ديدى با او مشورت كن و به او بگو كه با تو مشورت مى كنم. آنچه صلاح من است در اين گاو مرا از آن آگاه ساز . پسر به بازار رفت و آن مرد را ديد، به او گفت: اى بنده خدا، با تو مشورت مى كنم. آنچه مصلحت من است، به من بازگو . مرد گفت: برو و اين گاو را نگاه دار. در بنى اسرائيل حادثه اى روى خواهد داد كه به اين گاو محتاج مى گردند. آن گاه كه اين گاو را از تو خواهند كمتر از پوست گاو كه با زر پر كرده باشند، بها نستان . پسر بازگشت. هنگامى كه در بنى اسرائيل آن حادثه روى داد، گاو را از او خريدند،

.

ص: 116

با شرطى كه كرد؛ پوست آن گاو پر از زر». موسى عليه السلام به آنان گفت: «خداى تعالى مى فرمايد: گاو را بكشيد و پاره اى از گوشت گاو را بر تن كشته زنيد تا به امر خدا زنده شود و بگويد كه او را چه كسى كشته است». بنى اسرائيل جستجو كردند و آن گاو را يافتند و به گران ترين بها آن را خريدند. آن گاه آن گاو را كشتند. خداوند گويد: «گفتيم: اينك چون اين گاو را كشتيد، گوشت آن گاو را به تن كشته بزنيد، تا خداى او را زنده كند و بگويد كه مرا چه كسى كشت.» چنين كردند. خداوند كشته را زنده كرد و كشته گفت كه او را چه كسى كشته است. آن گاه افتاد و مرد. خداوند براى آگاه ساختن آنانى كه زنده كردن مردگان را انكار مى كردند، گفت: «خداى تعالى اين چنين كه عاميل را زنده كرد، مردگان را زنده مى كند و به شما مى نمايد نشانه هاى توانايى و معجزات خود را تا دريابيد و عقل خود به كار گيريد و تأمل و تفكر كنيد».

.

ص: 117

ص: 118

كنار دريا رسى ماهى بگير و به همراه خود بده. هرجا كه او ماهى را فراموش كند آنجا جايگاه خضر است. او را آنجا بايد بجويى». بدين ترتيب فراموش كردن ماهى، به منزله نشانه اى براى موسى نهاده شد. بر پايه روايتى ديگر، آمده است: «موسى عليه السلام از خدا پرسيد: چه كسى را دوست تر دارى؟ گفت: آن كه مرا ياد كند و فراموش نكند . گفت: خدايا از بندگان تو چه كسى قاضى تر است؟ گفت: آن كه به حق حكم كند و از نفس پيروى نكند . پرسيد: خدايا كدام بنده از بندگان تو عالم تر است؟ . گفت: آن كه علم مردم را با علم خود گرد كند . پرسيد: اگر در بندگان تو كسى از من عالم تر هست مرا به او راه نما . گفت: آرى در بندگان من بنده اى است كه او را خضر گويند. او از تو عالم تر است . پرسيد: خدايا او را كجا يابم؟ گفت: بر ساحل دريا، نزديك صخره. نشانه و راهنماى تو ماهى است؛ آن ماهيى كه زنده شود، و در دريا راهى نشان دهد. بايد به دنبال ماهى بروى تا به خضر رسى . موسى عليه السلام با جوانى بار سفر بست، از جمله توشه اى كه برگرفت ماهى شور بود. چون به «مجمع البحرين» (1) رسيدند، موسى و همراهش وى ماهى خويش را فراموش كردند. موسى عليه السلامبر آن راه رفت تا به خضر رسيد. عبداللّه بن عباس گفته است: «آب شكافته شد و ماهى به گل رسيد و بر روى گِل رفت. اثر رفتن ماهى بر گل آشكار شد و موسى در پى آن رفت.

.

ص: 119

هركجا ماهى مى رفت همچون سنگ خشك مى شد». نيز عبداللّه بن عباس چنين روايت كرده است: «رسول _ صلوات اللّه عليه _ گفت: چون به صخره رسيدند، سر بر آن نهادند و آراميدند. ماهى در سبد بجنبيد. موسى خفته بود و جوان بيدار بود. ديد ماهى شور بريان از سبد بيرون جهيد و به دريا رفت، آن مقدار كه در آب مى رفت راهى در آب آشكار مى شد. وقتى موسى از خواب بيدار شد. جوان فراموش كرد به موسى خبر دهد. برخاستند و رفتند. آن روز و آن شب راه رفتند. روز ديگر هنگام چاشتگاه موسى عليه السلام خسته بود و گرسنه، گفت: آتنا غدائنا؛ چاشت ما را بياور. با سخن موسى جوان به ياد ماهى و رفتن او در دريا افتاد». نيز گفته اند: خداوند ماهى را زنده كرد. ماهى از سفره بيرون جهيد و به دريا رفت. هرجا او در آب مى رفت آب آنجا يخ مى بست تا آنكه راهى از يخ بر آب آشكار شد. موسى از آن راه رفت و به خضر رسيد». كلبى گفته است: يوشع بن نون وضو مى گرفت. چشمه اى بود كه آن را «عين الحياة» مى خواندند و آب آن چشمه بر هر جا نور مرده مى رسيد، جانور زنده مى شد و قطره اى آب از دست يوشع بر ماهى چكيد. ماهى زنده شد و در آب جهيد. راهى خشك در زير آب پيدا شد. نيز گفته اند: ماهى بسيار شور بود. اندكى از آن خوردند و موسى خوابيد. يوشع ماهى را برد كه در آب بشويد، شايد شورى آن كمتر شود. در چشمه حيوان ماهى را شست، چون آب به ماهى رسيد، زنده شد و از دست يوشع به درون آب جهيد و راهى در آب پيش آورد.

.

ص: 120

موسى عليه السلام از خواب برخاست و به يوشع گفت: برخيز از اينجا برويم كه بايد راهى طولانى طى كنيم. يوشع قصه ماهى فراموش كرد. از آنجا رفتند. هنگام چاشت شد. موسى به يوشع گفت: «چاشت بياور كه از اين سفر سخت ماندگى ديديم». گفته اند: «رنجى كه در آن روز به موسى رسيد در آن سفر، هيچ زمانى به او نرسيده بود، براى آنكه يك شبانه روز ديگر تا هنگام چاشت راه رفته بودند». هنگامى كه موسى عليه السلام از چاشت سخن گفت، يوشع قصه ماهى و جهيدن آن در دريا را ياد آورد. گفت: «ديدى آن هنگام كه در پناه سنگ بوديم، من ماهى را آنجا فراموش كردم، و از ياد من نبرد مگر شيطان؛ يعنى با وسوسه اى كه من را به آن مشغول داشت تا تو را آگاه كنم با اين وسوسه فراموش كردم». مفسّران گفته اند: «موسى عليه السلام خضر را بر جامه اى سبز نشسته بر روى آب ديد. بر او سلام كرد. عبداللّه بن عباس چنين نقل كرده است: «موسى عليه السلام به خضر رسيد. خضر را يافت؛ خوابيده با جامه اى بر روى خود افكنده. موسى عليه السلام بر او سلام كرد، او برخاست و گفت: عليك السلام اى پيامبر بنى اسرائيل . موسى از او پرسيد: تو چه مى دانى كه من پيامبر بنى اسرائيل هستم؟ گفت: آن كه تو را به من راه نمود، احوال تو را بر من آشكار ساخت ». سعيدبن جبير گفته است: «هنگامى كه موسى عليه السلام به خضر رسيد، خضر خدا را مى ستود و نماز مى خواند. چون نماز را به پايان برد، موسى بر او سلام كرد. خضر گفت: سلام عادت شهر ما نيست . آن گاه نشستند و با يكديگر سخن مى گفتند كه مرغى آمد و منقار بر آب دريا فروكرد و قطره اى آب برداشت و در

.

ص: 121

دريا ريخت و رفت. خضر پرسيد: مى دانى اين بر چه اشاره داشت؟ گفت: نه . گفت: جهانيان در علم بنى اسرائيل عاجزند و بنى اسرائيل در علم تو و تو در علم من. آن گاه علم همه جهان و علم بنى اسرائيل و علم تو و علم من به علم خدا نمى رسد مگر به اندازه همان قطره آبى كه آن مرغ از دريا برداشت ». در اخبار آمده است: «از موسى بن جعفر پرسيدند كه خضر عالم تر بود يا موسى؟ گفت: موسى از خضر پرسيد، خضر پاسخى نداشت. خضر از موسى پرسيد و موسى جوابى نداشت. اگر آن دو بر من حاضر آيند و من از آنان بپرسم، آنان جواب من ندانند و اگر ايشان از من بپرسند من جواب آنان را مى دانم».

.

ص: 122

ص: 123

مى دانست، ثلثى از آن را به يوشع بن نون بياموخت و ثلثى از آن را به كالب بن يوفنا آموخت و ثلثى از آن را به قارون. هركدام از اين سه تن در علم كيميا ناتمام بودند. قارون آن دو را فريفت و آن دو ثلث را از آنان فراگرفت، از اين رو صنعت كيميا را به تمامى آموخت، آن گاه از علم كيميا بهره گرفت و مال فراوان اندوخت». برخى از مفسران گفته اند: «موسى به خواهر خود علم كيميا آموخت و خواهر او به حكم خود وى بود و به قارون علم كيميا آموخت». برخى گفته اند مراد از علم كيميا، تجارت و انواع پيشه ها است و به هر روى، مال و خزاين قارون به اندازه اى رسيد كه براى آن خزاين چهارصد هزار كليد در چهل كيسه بزرگ وجود داشت. خداى تعالى گويد: «قارون نمى داند كه خداوند پيش از او چه بسيار امت ها و طوايفى را كه از او قوّت و ثروت و جمعيتشان بيشتر بود، هلاك كرد و نابود ساخت، و از كافران درباره گناهانشان سؤال نخواهد كرد». قرآن مى گويد: «قارون آراسته با زينت به ميان قوم خويش آمد». جابر بن عبداللّه الغارى گفته است: «مراد از اين، زينت قرمز است، از آن رو كه قارون جامه قرمز مى پوشيد». قارون بر اسبان سفيدى مى نشست كه بر روى آن زين سرخ رنگ نهاده بود و چهارهزار اسب بارگير داشت. هنگامى كه قارون بر اسب مى نشست، هفتادهزار سوار با سازهاى سرخ رنگ همراه وى بودند، و حال آنكه مردم آن دوران براى اولين بار ساز و جامه سرخ مى ديدند. مسلم گفته است: «چهارهزار سوار با جامه هاى سرخ و سازهاى ارغوانى به همراه سيصد كنيز با جامه ها و سازها بر روى اسبان كبود نشسته بودند. طالبان و

.

ص: 124

مريدان دنيا با مشاهده آنان مى گفتند: «اى كاش براى ما نيز آنچه به قارون داده اند، مى دادند؛ چراكه قارون از دنيا بهره تمام دارد». عالمان در پاسخ طالبان دنيا به مال داران و مال جويان گفتند: «واى بر شما؛ براى آنان كه ايمان آرند و عمل صالح كنند، ثواب خداى تعالى بهتر است از آنچه قارون جمع كرده است. اين توفيق را تنها صابران به دست خواهند آورد. «قارون و سرايش را در زمين فروبرديم». زندگينامه نويسان چنين گفته اند: قارون از عالمان بنى اسرائيل بود و تورات را بهتر از آنان مى خواند. او مردى توانگر بود و سبب نافرمانى و عصيان او توانگرى و فراوانى مال بود. اولين عصيان و طغيان قارون اين بوده است: «خداى تعالى به موسى گفت: به قوم خود بگو هركس چهار ريسمان سبز در گوشه رداى خود ببندد . موسى پرسيد: خدايا، چرا چنين فرمودى و چه حكمتى در اين است؟ خداى تعالى گفت: از اين رو چنين گفتم كه بنى اسرائيل غافلند و من مى خواهم از آسمان كتابى بر آنان بفرستم. فرمودم كه اين رشته هاى آسمان رنگ را در گوشه رداى خود ببندند تا هركس به آن بنگرد، آسمان را به ياد آورد، آن گاه من از آسمان كتابى خواهم فرستاد . موسى عليه السلام گفت: خدايا روا نيست بفرمايى كه همه رداى سبز پوشند؛ چراكه مى ترسم بنى اسرائيل آن را رشته ها را زبون و كوچك بدارند . حق تعالى گفت: كوچك در كار من كوچك و حقير نيست، اگر آنان مرا در مسايل كوچك اطاعت نكنند در فرمان هاى بزرگ هم اطاعت نمى كنند .

.

ص: 125

موسى عليه السلام به بنى اسرائيل فرمان خداى تعالى را رساند. گفتند: سميعيم و مطيعيم؛ شنيديم و فرمان برداريم . همه چنين كردند، جز قارون، او سخن خدا را شوخى دانست و فرمان نبرد و گفت: خداوندى چنين كند كه بندگان را از يكديگر بازنشناسد و اين نشانه را قرار دهد تا آنان را از يكديگر مشخص سازد ». اين اولين عصيان قارون بود. دگرباره هنگامى كه موسى عليه السلام از دريا گذشت و فرعون و قوم او هلاك شدند، موسى به قارون مسؤوليت ذبح كردن داد. هركس قربانى داشت، آن را مى آورد و به قارون مى داد تا آن را ذبح كند. روزى آتشى پديد آمد و آن قربانى را سوزاند. قارون خشمگين شد و به موسى گفت: «اى موسى، اين چه قسمتى است كه تو كرده اى؟ نبوت براى تو است و رياست براى برادر تو هارون. از اين دو من هيچ نصيبى ندارم». موسى عليه السلام گفت: «من چنين نكرده ام كه به آن دلبسته نيستم. خداوند چنين كرده است». هارون گفت: «من تو را در اين سخن باور ندارم مگر آنكه براى من آيتى نشان دهى». موسى گفت: «براى تو آيتى روشن مى آورم». آن گاه رؤساى بنى اسرائيل را جمع كرد و گفت: «همگى عصاهاى خود را بياوريد و در اين عبادتگاه قرار دهيد». آنان چنين كردند. قارون و هارون نيز عصاهاى خود را در آنجا نهادند. موسى گفت: «امشب برويد و فردا بامداد بياييد و عصاهاى خود را بنگريد. عصاى هارون را نيز بنگريد تا برترى هارون را بر خود دريابيد». بامداد بازآمدند. تمام عصاها همچون وضع پيشين خود بود، جز عصاى هارون؛ عصاى هارون كه از درخت بادام بود، برگ درآورده بود و بار داده بود. همه گفتند: «فضل هارون بر

.

ص: 126

ما معلوم بود و اينك فضل او بر ما آشكارتر شد». اما قارون اين را نپذيرفت و گفت: «اين از آن سحرهايى است كه تو مى كنى و امرى شگفت نيست». برخاست و رفت و از موسى دورى گزيد. قارون و پيروان او موسى را آزار مى دادند و مى رنجاندند. موسى به سبب خويشاوندى كه بين آنان بود تحمل مى كرد و او را سوى خود مى خواند، ليكن قارون هر روز سركش تر مى شد و بر عصيان خود مى افزود و موسى را دشمن خود مى دانست. آن گاه خانه اى ساخت با درهايى زرّين و ديوارهايى با زر پوشانده. گروهى از بنى اسرائيل به او روى آوردند، او هر بامداد و شبانگاه به مردم طعام مى داد. مردم چون طعام مى خوردند آنجا اقامت مى كردند و سخن مى گفتند و به بذله گويى مى پرداختند. خداوند با فرستادن آيه زكات، آن را واجب كرد. موسى عليه السلام به نزديك قارون رفت و گفت: «خداوند آيه اى فرستاده است و به دادن زكات فرمان داده است». قارون گفت: «آنچه تو مى گويى مبلغ هاى فراوانى است و من نمى توانم چنين كنم». خدا گفت: «قارون در پى آوردن بهانه است، او ايمان ندارد و هيچ چيزى به زكات نخواهد داد. اگر مى خواهى اين را دريابى نزد او برو و با او مدارا كن». موسى نزد قارون رفت و گفت: «از تو چيزى كمتر مى ستانم» و چنان مقدار زكات را كم كرد كه گفت: «از هر هزار دينار يك دينار بده و از هر هزار درهم يك درهم و از هر هزار گوسفند يك گوسفند و از هزار اسب يك اسب بده». قارون گفت: بايد انديشه كنم. به خانه بازگشت و حساب كرد، بسيارى شد. نتوانست از اين مقدار دل بركند. با خود گفت: «نمى توانم

.

ص: 127

بدهم كه بسيار است». آن گاه بنى اسرائيل را نزد خود طلبيد و گفت: «ببينيد كه موسى هر روز به بلايى مى افكند و تكليفى مى نهد، اكنون آمده است تا مال مرا بگيرد و مرا درويش سازد. در حق او چه چاره انديشيد؟» گفتند: «تو بزرگ و سرور ما هستى. آنچه تو گويى همان كنيم». قارون گفت: «چاره آن است كه زنى بدكاره را بياوريم و به او اجرتى دهيم تا موسى را به ارتباط با خود متهم سازد و با او در آويزد. چون چنين وضعى پيش آيد بنى اسرائيل بر او بشورند و طغيان كنند، عزتش كاسته گردد و او را رها سازند». آن گاه زنى بدكاره را نزد خود طلبيد و به او گفت: «تو بايد چنين كارى كنى، به تو هزار دينار خواهم داد» گفته اند او تشتى زر پذيرفت و گفت: «هرچه خواهى و حكم كنى به تو مى دهم». زن برخاست و در محل اجتماع بنى اسرائيل نشست. موسى عليه السلامبيرون آمد، گروهى بسيار حاضر بودند. موسى عليه السلامهمچون روزهاى پيشين به پند پرداخت و امر به معروف و نهى از منكر كرد، آن گاه گفت: «هركس دزدى كند دست او را بايد بريد، هركس به بى گناهى تهمت زند، او را به اندازه بايد زد، هركه زن ندارد و زنا كند او را بايد صد تازيانه زد و هر كس كه زن دارد و زنا كند او را بايد به سنگسار كشت». قارون گفت: «اگرچه تو باشى». گفت: «و اگرچه من باشم». گفت: «پس بنى اسرائيل ادعا مى كنند كه تو با فلان زن بدكاره زنا كرده اى». موسى گفت: «اگر آن زن چنين گويد، سخن او را مى پذيرم». كسى فرستاد و زن را حاضر كردند. موسى عليه السلامبه او روى كرد و گفت: «اى زن، اين قوم چنين ادعا مى كنند و من تو را سوگند مى دهم به آن خدايى كه دريا را

.

ص: 128

براى بنى اسرائيل شكافت و ما را رهايى داد و فرعون و قوم او را به هلاكت رساند، آنچه در اين حادثه راست است، بيان كن». زن انديشيد و با خود گفت: «اگر حقيقت را بگويم و از گناهان گذشته خود توبه كنم، همانا خدا بر من رحمت كند». پس گفت: «سوگند به خدا كه تو از اين سخن كه مى گويند دورى و پاك و آنچه آنان مى گويند دروغ است. قارون به من مزدى داد تا اين دروغ را بر تو بگويم». موسى عليه السلام بر زمين روى نهاد و گفت: «أللهم إن كنت رسولك فاغضب لى؛ اگر من رسول توام بر من خشم گير». جبرئيل آمد و گفت: «اى موسى، خداى تعالى مى گويد: من به زمين فرمان داده ام هرچه تو خواهى اطاعت كند و فرمان برد ». موسى عليه السلام گفت: «اى بنى اسرائيل بدانيد كه خداوند همان گونه كه مرا به سوى فرعون فرستاد، سوى قارون نيز فرستاده است. فرعون طغيان كرد و به هلاكت رسيد و قارون نيز عصيان كرده است. هركه با اوست، سوى او باشد و هركه با من است از او دور گردد». همه گريختند جز دو كس كه با قارون باقى ماندند. موسى عليه السلامگفت: «اى زمين ايشان را بگير». تا به زانو در زمين فرورفتند. بار ديگر گفت: «يا ارض خذيهم؛ اى زمين ايشان را بگير». تا به كمر در زمين فرورفتند، دگرباره گفت: «يا أرض خذيهم؛ اى زمين ايشان را بگير». تا به گردن در زمين فرورفتند، در اين هنگام به فرياد آمدند و التماس كردند و موسى را به حق خويشاوندى سوگند مى دادند. موسى عليه السلامبسيار خشمگين شده بود، سخنان آنان را نپذيرفت، گفت: «يا أرض خذيهم؛ اى زمين ايشان را فروگير». همگى در زمين فرورفتند.

.

ص: 129

در اخبار آورده اند كه قارون و يارانش هفتاد بار از موسى امان خواستند. خداوند به موسى وحى كرد: «از تو هفتاد بار امان خواستند، امانشان ندادى، سوگند به عزت من كه اگر يك بار از من امان مى خواستند، آنان را امان مى دادم و مرا قريب و مُجيب مى يافتند». مفسّران گفته اند: «روايت كرده اند كه آنان هر روز در زمين فرومى روند و هرگز ساكن نشوند تا روز قيامت فرارسد». چون چنين واقعه اى رخ داد بنى اسرائيل با يكديگر گفتند: «موسى دعا كرد كه خدا قارون را به هلاكت رساند تا مال و ملك قارون براى موسى باقى ماند و از آن بهره گيرد». موسى سخن آنان را شنيد، گفت: «خدايا تمام مال و ملك او را نيز بر زمين فروبر». خداوند نيز خواسته او را برآورد و تمام مال و ملك قارون را به زمين فروبرد.

.

ص: 130

ص: 131

بلعم به طريقه خود با خدا مشورت كرد. هيچ پاسخى نيامد. آنان به او گفتند: «اگر خدا دعاى تو را ناپسند مى دانست، تو را از آن نهى مى كرد و اينكه تو را از آن بازنداشت، دليل اين است كه خدا دعاى تو را ناپسند نمى شمارد؛ و آنقدر تملّق و چاپلوسى كردند كه او را فريفتند و فريب دادند. بلعم بر خرى نشست و بر بالاى كوهى رفت كه از آنجا بر تمام لشكر موسى مى توانست مسلّط باشد. اين كوه را «حسبان» مى گفتند. چون بلعم اندكى راه طى كرد، خر به خواب رفت. از آن پايين آمد و آن چارپا را بسيار زد تا بيدار شد. بر آن نشست و اندكى ديگر رفت. خر دگرباره خوابيد. باز او را بزد، برخاست و اندكى ديگر رفت. خر بار ديگر خوابيد. اين بار خداوند خر را به سخن آورد و با بلعم چنين گفت: واى بر تو اى بلعم، كجا مى روى و مرا چرا مى زنى؟ نمى بينى كه فرشتگان سر بر روى من زنند، خود را رها كرده اى و مى روى تا بر پيامبر خدا دعا كنى . بلعم شنيد، ليكن پند نگرفت و آگاه نگشت. خدا چون به اين معنى بر او حجت انگيخته بود، او را به خود او نهاد و رهايش ساخت. بلعم با قوم خود بر فراز آن كوه شد. هنگامى كه لشكر موسى را ديد، دستان خود را بلند كرد و به دعا پرداخت. مى خواست كه قوم خود را دعا كند و موسى و قوم او را نفرين. خدا زبان او را برگردانيد، از اين رو موسى را دعا كرد و قوم خود را نفرين. به او گفتند: اى بلعم اين چيست كه مى گويى؟ ما تو را براى اين آورديم كه ما را لعنت كنى و موسى را دعا؟ گفت: من نمى خواستم كه چنين بگويم، قصد من عكس اين بود، ليكن بر زبانم چنين جارى شد. اين كار خدا بود و بر كار خدا نمى توان غلبه كرد . حق تعالى فرمان داد تا زبانش از دهان

.

ص: 132

بيرون افتاد و بر سينه افتاد. گفت: من نگفتم كه دين و دنيايم را از دست خواهم داد؟ اينك چنين شد و هيچ چاره اى جز مكر و حيله نمانده است . گفتند: چه حيله اى سازيم؟ گفت: زنان را بياراييد و به آنان متاع و اسباب دهيد تا به لشكرگاه موسى بروند و خود را بر آنان عرضه دارند. آن گاه از مراوده دورى نكنند؛ چراكه اگر يك تن از لشكريان موسى زنا كند، آنان پيروز نخواهند شد. قوم بلعم چنين كردند؛ زنان را بياراستند و كالاها در دست آنان نهادند و سفارش كردند به گفته بلعم عمل كنند، آن گاه به لشكر موسى فرستادند. زنان به ميان لشكر موسى رفتند. زنى نكوروى با نام كشى بنت صور به مردى رسيد. مرد از بزرگان بنى اسرائيل بود و نام او زمرى، وى در جمال زن خيره ماند، او را نزد خود خواند و زن پذيرفت، آن گاه دست زن را گرفت و پيش موسى عليه السلام برد و گفت: اى موسى، مى دانم كه خواهى گفت: اين زن نكوروى بر ما حرام است . موسى گفت: آرى حرام است و از او دست بدار . گفت: هرگز در اين باب فرمان تو را نبرم . دست زن را گرفت و او را به خيمه خود برد و با او خلوت كرد. مردان ديگر نيز با زنان كنعانيان زنا كردند. پس خداوند بر اين قوم طاعون فرستاد. در لشكر موسى مردى بود با نام فخاص، مردى نيرومند، با هيبت و سپهسالار لشكر موسى. در آن هنگام كه زمرى با موسى سخن مى گفت، وى حاضر نبود. وقتى بازگشت، ديد در بنى اسرائيل طاعون افتاده است. پرسيد: چه بر آنان گذشته است و آنان چه كرده اند؟ آنچه گذشته بود به او گفتند.

.

ص: 133

حربه اى آهنين در دست گرفت و به خيمه زمرى داخل شد. زن و مرد در خواب بودند. نيزه خود را بر تن آن دو فروكرد، آن گاه هر دو را بالاى نيزه گرفت و در لشكر گرداند و گفت أللهم هذا جزاء من يعصيك؛ اين سزاى عصيانگران و معصيت گران است. چندى بعد خدا طاعون را از آنان دور ساخت. راويان گفته اند: «از آن هنگام كه طاعون در بنى اسرائيل افتاد تا آن گاه كه فخاص آن فاسق را كشت، هفتاد هزار مرد در طاعون هلاك شده بودند. اين در يك ساعت از روز بود». زين پس بنى اسرائيل رسم نهادند كه از هر ذبحى بهره اى نيز به فرزندان فخاص دهند.

.

ص: 134

ص: 135

موسى به ميان بنى اسرائيل بازگشت. آنان پرسيدند: هارون را چه كردى؟ گفت: خداى تعالى جانش را گرفت . گفتند: هارون را بردى و كشتى، بدان رو كه ما او را دوست داشتيم و تو بر او بدين سبب حسد مى ورزيدى . موسى گفت: هارون برادر من بود، چگونه برادر خود را كشته ام . بنى اسرائيل سخن وى را باور نداشتند و او را آزار مى دادند. موسى عليه السلام دعا كرد و گفت: خدايا بى گناهى من را آشكار ساز . آن گاه دو ركعت نماز گزارد و دعاى خود بازگفت. خداى تعالى فرمان داد فرشتگان تخت را بازگردانند و در ميان بنى اسرائيل نهادند و ندا كردند كه او هارون است. به مرگ خود مرده است و موسى او را نكشته است. برخى نقل كرده اند كه موسى خود از مرگ كراهت داشت. هنگامى كه اجلش نزديك شد خداوند خواست تا مرگ بر او محبت كند. يوشع را به پيامبرى برگزيد. موسى هر بامداد و شبانگاه كه او را مى ديد مى گفت: اى يوشع خدا بر تو چه وحى كرده است؟ يوشع مى گفت: چندين سال است كه مصاحب توام، از تو هرگز چنين نپرسيده ام، اينك تو آغازگر بوده اى. چرا اين سؤال مى كنى؟ در اين هنگام موسى عليه السلام از زندگانى بيزار گشت. اين سخن درست نيست. در چگونگى مرگ موسى عليه السلام مفسران اختلاف دارند. برخى چنين روايت كرده اند كه حضرت رسول عليه السلام فرمود: عزرائيل عليه السلام نزد موسى آمد و گفت: أجب ربّك. موسى از مرگ كراهت داشت، خوشحال نگشت. خدا به او وحى كرد: اى موسى، بر پشت گاوى دست بزن، به همان اندازه كه از موى گاو در

.

ص: 136

دست تو قرار گيرد، من به هر يك مو يك سال بر زندگانى تو بيفزايم، اگر چنين مى خواهى، ليك پايان كار آدمى مرگ است . گفت: خدايا چنين نمى خواهم، جانم بستان ». اصحاب حديث گفته اند: «چون عزرائيل عليه السلام آمد تا جان موسى را بگيرد به او گفت: خداى را اجابت كن . موسى طپانچه اى بر روى عزرائيل عليه السلام زد و يك چشم عزرائيل كور شد. عزرائيل عليه السلام پيش خدا رفت و گفت: خدايا مرا به نزد بنده اى فرستادى كه چون خواستم جانش را بستانم، بر من طپانچه اى زد و چشم مرا كور ساخت . خداوند فروغ چشم عزرائيل عليه السلام را بازگرداند و گفت: برو او را اختيار ده ». برخى نيز چنين روايت كرده اند كه: يك روز موسى عليه السلام و جانشين وى، يوشع، در بيابانى با يكديگر مى رفتند. بادى وزيدن گرفت؛ سياه و شديد. يوشع ترسيد و پنداشت كه قيامت آمده است. به سبب شدت ترس از آن باد در موسى آويخت. فرشتگان موسى را از پيراهنش جدا ساختند و به آسمان بردند، پيراهن در دستان يوشع باقى ماند. يوشع در حالى كه پيراهن موسى در دستانش بود به ميان قوم خود بازگشت. پرسيدند: موسى را چه كردى؟ گفت: او را از ميان پيراهن ربودند و من ديگر او را نديدم . گفتند: پيامبر خدا را كشته اى و بازگشته اى . خواستند او را بكشند. گفت: به من سه روز مهلت دهيد، اگر خداوند بخواهد، بى گناهى من آشكار مى سازد و اگر جز اين باشد در اختيار شمايم . پذيرفتند و قومى را نگهبان وى كردند.

.

ص: 137

يوشع خدا را خواند و از او خواست بى گناهى او را آشكار سازد و در اين خواسته التماس كرد. خدا در خواب به آنان نشان داد كه موسى عليه السلام كشته نشده است و به مرگ طبيعى مرده است و يوشع بى گناه است. همگى در يك شب چنين خواب ديدند. يوشع را رها كردند و دريافتند او بى گناه است». ديگرى گفته است: «موسى عليه السلام در طلب پاره اى نيازهاى خويش مى رفت. گروهى از فرشتگان را ديد كه گورى مى كنند. موسى عليه السلامايستاد و آنان را نگريست. آن گور براى وى بسيار نيك آمد. در آن نگريست؛ راحتى ديد و سبزى و خوشى كه از آن نكوتر نديده بود. پرسيد: اى فرشتگان اين گور را براى كه مى كنيد؟ گفتند: براى بنده اى گرامى از بندگان خدا . موسى عليه السلامگفت: پيداست كه آن بنده براى خدا بسيار گرامى است. من چنين گور خوشى نديده بودم . فرشتگان پرسيدند: اى گزيده خداى، مى خواهى كه اين گور از آن تو باشد؟ گفت: آرى . گفتند: اينجا فرورو، بخواب و به رحمت خدا رو كن و نفسى آسان برآر . موسى چنين كرد، فرورفت و خوابيد و رو سوى قبله كرد و دمى برآورد و با آن دم جان داد. فرشتگان براى او گور آماده ساختند». برخى ديگر از مفسران گفته اند: «عزرائيل نزد موسى آمد و براى او سيبى از بهشت آورد. موسى سيب را گرفت و بوييد و جان داد». گفته اند كه موسى به آسانى جان داد. يوشع بن نون او را در خواب ديد و پرسيد: «اى پيامبر خدا سكره موت يافتى؟» گفت: «همچون گوسفندى كه او را زنده پوست كنند». در تاريخ آمده است كه عمر موسى عليه السلام صد و بيست سال بوده است. بيست سال در مُلك افريدون و صد سال در مُلك منوچهر. هنگامى كه

.

ص: 138

مدت چهل سال تيه به پايان رسيد و خدا جان موسى را گرفت، يوشع را به پيامبرى برگزيد و او را بر بنى اسرائيل فرستاد، آن گاه به او فرمان داد به جهاد آن جبّاران رود. يوشع بنى اسرائيل را آگاه كرد. وى را باور داشتند و پيروى كردند و با او به شهر «اريحا» روى نهادند؛ بر زمينى مقدس. شهر را محاصره كردند و يوشع شش ماه بر درِ شهر ماند. هنگامى كه ماه هفتم رسيد يوشع فرمان داد تا لشكر را آراستند آماده ساختند، و گفت در بوق ها بدمند و لشكر آواز بلند كشيدند و خروشيدند. ديوار شهر فروريخت. بنى اسرائيل به شهر داخل شدند و با جباران جنگ كردند و آنان را شكست دادند و كشتند. روايت كرده اند: چند مرد از بنى اسرائيل بر يك مرد گرد مى شدند تا سر او را از تن جدا سازند. به چند ساعت توانستند چنين كنند چراكه آنان بسيار بودند. اين كارزار روز آدينه بود. هنگامه غروب رسيد و آفتاب فرومى شد. يوشع نگاه كرد برخى از آنان مانده بودند. انديشيد كه اگر شب برسد نمى توانند به قتال ادامه دهند. خدا را خواند و گفت: خدايا آفتاب را بازگردان؛ خدا دعايش را اجابت كرد و هنگامى كه آفتاب بازگشت، گفت: «اى آفتاب تو در طاعت خدا هستى و من نيز در طاعت خدايم. بايست و درنگ كن تا من دشمنان خدا را از ميان بردارم و نابود كنم. آفتاب بازگشت و در جاى خود ايستاد، هيچ حركتى نكرد تا آنكه بنى اسرائيل و يوشع باقى كافران را كشتند، آن گاه آفتاب غروب كرد و از ديده پنهان گشت.

.

ص: 139

يوشع بن نون آن جباران را كشت و زمين را از وجود آنان پاك كرد. آن گاه كسى نزد پادشاهِ آنان فرستاد. آنان پنج پادشاه بودند و همه او را گردن نهادند و به طاعت نزد وى آمدند. بر پايه روايتى آنان گرد آمدند و براى كارزار نزد يوشع آمدند. يوشع عليه السلام لشكر بنى اسرائيل را براى كشتن آنان فرستاد. آنان را كشت. بعضى به كوه گريختند، خدا تگرگى آميخته به سنگ بر آنان فرستاد و همه را هلاك كرد و آن پنج پادشاه گرفتار شدند. يوشع فرمان داد تا آنان را به دار آويزند. يوشع در شهر شام كسى فرستاد و ملوك آنان را دعوت كرد. هركه ايمان آورد او را رها كرد و هركس كه اطاعت نكرد او را كشت. سى و يك پادشاه را كشت و زمين شام را از آنان پاك كرد. مال ها و غنايم آنان را جمع كرد. غنايم پيش از اين براى پيامبران حلال نبود، و براى پيامبر ما حلال شد. چنان رسم بود كه غنايم را به جاى صدقه و قربانى مى نهادند، آن مقدار از آن كه مورد قبول و پذيرفته بود، آتشى مى آمد و آن را مى سوزاند و هرآنچه پذيرفته نبود بر جاى باقى مى ماند. يوشع فرمان داد تا آن غنايم را آوردند و در قربانگاه نهادند، هيچ آتشى آن را گزند نرساند. يوشع گفت: «در اين غنيمت خيانت كرده اند» و گفت آنچه برداشته اند به جاى خود بازگردانند. خائن چنين نكرد، پس يوشع آن جماعتى كه متهم بودند پيش خود خواند و دست يك يك آنان را در دست مى گرفت. هنگامى كه به مردى رسيد كه خيانت كرده بود، گفت: «بازآور». او رفت و سر گاوى زرين و آراسته به ياقوت و جواهر آورد و در ميان غنايم نهاد. يوشع فرمان داد

.

ص: 140

تا آن مرد را بستند و در ميان غنايم نهادند. آتشى از آسمان آمد و همه را سوزاند و مرد نيز سوخت. يوشع عليه السلام پس از موسى بيست و هفت سال در بنى اسرائيل پيامبرى كرد. هنگامى كه درگذشت او را در كوه «افراهم» دفن كردند. عمر او صد و بيست و شش سال بود.

.

ص: 141

ص: 142

. .

ص: 143

ص: 144

مى آمدند، تنى چند از اهل كوهستان براى شنيدن آواز نى به نزد آنها شتافتند كه با ديدن جمال زنان آنها متعجّب گشته و خبر آن بلافاصله به اهالى كوهستان رسيد. به تدريج با رفت و آمد مردان كوهستانى و اختلاط و معاشرت با زنان بى بند و بار بيابان نشين، فساد در ميان قوم رواج پيدا كرد. خداوند متعال حضرت نوح عليه السلام را به ميان آنان فرستاد تا به صلاح و درستكارى دعوت كند اما هيچ فايده نداشت. هر چه زمان مى گذشت آن قوم، سركش تر و گستاخ تر عمل مى كردند، به گونه اى كه حتى يك بار نوح عليه السلام را آنقدر زدند تا از هوش رفت و او را در نمدى پيچيده به خانه اش بردند به تصور آن كه مرده است. اما فرداى آن روز نوح عليه السلام از خانه بيرون آمد و به هدايت بندگان و ترساندن آنها از عذاب الهى ادامه داد. نقل است كه زمانى پيرمردى از آن قوم، كودك خود را به نزد نوح عليه السلام آورد و گفت: «اى پسر، من پير شده ام و اين مرد (در اشاره به نوح) جادوگر است، مواظب باش كه پس از مرگِ من، اين مرد، تو را نفريبد و پيرامون او نگردى و به سخنان او گوش ندهى» كودك هم عصا را از دست پدر گرفت و قصد زدن نوح عليه السلام كرد، اما او براى آن پدر و پسر دعا كرد.

.

ص: 145

ص: 146

ص: 147

خداوند است. هرگاه اراده كند عذابش را فرو مى فرستد و شما قدرت مقابله و ايستادن در برابر آن عذاب و عاجز كردن خداوند را نخواهيد داشت.» وقتى نوح عليه السلام از ايمان آوردن آنها نااميد شد براى آنها دعا كرد و خداوند به او وحى نمود كه يك كشتى بساز.

.

ص: 148