ص: 2

پيش گفتار گروه ترجمهحديث، يكى از دو ركن بى بديل آموزه هاى دينى، و دانش حديث، آبشخور بسيارى ديگر از علوم اسلامى (چون : كلام، فقه، تفسير، عرفان و اخلاق اسلامى) است. به علاوه، اين دانش، به بسيارى از علوم ديگر نيز يارى رسانده و به بارورى آنها كمك كرده است. حديث، در نگاه و باور شيعى، تراويده دل و انديشه معصومان و منشأ آن، وحى الهى است و از همين رو، از هر گونه خطا و كژى در امان است و همين نيز رمز قابل اعتماد و اعتنا بودن سخن معصوم و حجّيت آن است و آن را از هر سخن ديگرى متمايز مى سازد. دل بستگان به معارف دينى، به همين دليل، حديث را همپاى قرآن، سرلوحه برنامه روزانه خود مى كنند و راه تعالى را در آن به مَثابه تفسير و شرح كلام خداوند مى جويند. واقعيتْ اين است كه راه دين مدارى، بهره گيرى صحيح از متون ناب دينى و تن دادن به آنها و تسليم شدن در برابر آنهاست؛ اما از آن جا كه زبان اين متون، عربى است ، براى همگان قابل استفاده نيستند و ناگزير بايد به زبان مخاطبان غير عرب ، باز گردانده شوند.

.

ص: 3

ساليانى است كه رسالت مداران دينى، به اين مهم ، توجه كرده و كوشيده اند تا در حدّ توان، به ترجمه متون، همت گمارند؛ اما به رغم همه تلاش ها، هيچ گاه، حقّ اين متون در ترجمه، به درستى ادا نشده و همه خواست و نياز مخاطبان ، بر آورده نگرديده است. دشوارى متن، از يك سو، و مناسب نبودن باب بندى ها ، و به روز نبودن متون از سوى ديگر، و بهره نگرفتن از ادبيات و زبان قابل فهم براى عموم در ترجمه ها از سوى سوم، آنها را از دسترس و فهم توده هاى مردم ، خارج كرده است. نياز شديد به آشنا كردن مردم با دين و ديندارى از جهتى، و مناسب نبودن غالب كتاب ها و رساله هاى منتشر شده با اين هدف از جهتى ديگر، برنامه ريزى مناسب و سازماندهى بنيادين را ، بويژه در ترجمه حديث، الزام آور ساخته است و اين مهم، ما را بر آن داشت كه براى ترجمه كتاب هاى حديثى و عمومى سازى استفاده از آنها، برنامه ريزى كنيم و آن دسته از كتاب هاى حديثى را كه براى همگان - از عموم مردم گرفته تا فرهيختگان و صاحبان دانش - مفيد است، در دستور كار ترجمه قرار دهيم. به اين منظور، كتاب هاى تأليف شده در مركز تحقيقات دارالحديث - كه با شيوه هاى مناسب تر و به روزترى تدوين مى شوند - در اولويت ترجمه قرار گرفتند. ما مى كوشيم تا در خور شأن والاى حديث و كلام معصوم، و با بهره گيرى از استادان فن، اين كتاب ها را به زبان هاى گوناگون، ترجمه كنيم و با مدد خداوند بزرگ، تا كنون، تعداد قابل توجهى از آنها به بيش از ده زبان، ترجمه شده است. شايان ذكر است كه ترجمه، پيچيدگى ها و دشوارى هاى ويژه خود را دارد. ترجمه را از تأليف، سخت تر مى دانند؛ چرا كه زمام امر نگارش، در ترجمه، به

.

ص: 4

دست مترجم نيست. مترجم بايد بر اساس ساختار و ادبيات متنى از پيش تهيه شده، نوشته اى را پديد آورد كه خود، آن را ننوشته و چه بسا با سبك و قلم او متفاوت است. از سوى ديگر، يك ترجمه خوب، آن است كه مترجم در آن، با دقت تمام، مراد نويسنده و يا گوينده كلامى را به زبان مقصد برگرداند و سعى كند سبك و سياق كلام و زير و بم نوشتار و گفتار را رعايت و برگردان كند و حتى احساسات و عواطف به كار رفته در آن و راز و رمزها و اشاره ها و كنايه ها و حتى گويش كلامى گوينده و يا نويسنده را به درستى منتقل نمايد. او بايد اثرى را پديد آورد كه در آن، هم منظور زبان مبدأ كاملاً مراعات شود و هم ادبيات زبان مقصد، با رعايت گويايى كامل، مورد توجه قرار بگيرد. دشوارى ترجمه، در همين ظرافت ها و دقايق، خود را آشكار مى كند، و گر نه، يافتن معناى چند واژه دشوار و يا چند عبارت و اصطلاح ديرياب و سخت در زبان مبدأ، و بازگرداندن آنها به زبان مقصد، چندان دشوار و ناشدنى نمى نمايد. اكنون براى ترجمه متون به زبان دوم، اگر چه به رعايت اصول و قواعدى توصيه مى شود، اما اين، هرگز نمى تواند مترجمان را به رعايت چارچوب و شاكله ثابت و تغيير ناپذيرى وادارد؛ چرا كه مترجم ، علاوه بر برخوردارى از توان علمى و احاطه بر متن مبدأ، خود ، داراى سليقه و سبك ويژه اى است كه در ترجمه لحاظ مى كند. بنا بر اين، انتظار يك دستى كامل و تمام عيار از مترجمان و حتى از يك مترجم در چند ترجمه، چندان روا و شدنى نيست. ما تلاش كرده ايم كه اصول ترجمه را در ترجمه هايمان مراعات كنيم؛ اما بر اين گمانيم كه نمى توانيم بلنداى آن را فتح كنيم. كوشيده ايم ترجمه اى پديد آوريم كه براى خوانندگان و مشتاقان، فهم متون را آسان و قابل درك كند و راه آنها را براى رسيدن به مبانى انديشه دينى هموار سازد ، إن شاء اللّه !

.

ص: 5

دانش نامه عقايد اسلامى از نگاه قرآن و حديث ، برگردانِ موسوعة العقائد الإسلامية به فارسى است كه اينك ، به همراه متن اصلى عربى، به صورت ترجمه رو به رو و با ترجمه فاضلان ارجمند، آقايان : رضا برنجكار، على نقى خدايارى، عبد الهادى مسعودى و مهدى مهريزى ، (1) در برابر ديدگان شما خواننده گرامى قرار گرفته است . از همه مترجمان ، به جهت فرصت و دقّتى كه براى اين ترجمه به كار گرفته اند، سپاس گزاريم و كاميابى شان را در نشر و گسترش فرهنگ دينى از خداى بزرگ خواهانيم. تعدّد مترجمان در اين اثر، بالطبع ، باعث اندكى تفاوت در سبك ترجمه شده است. روش ترجمه در اين اثر، عمدتاً لفظ گرايى _ و نه البته ترجمه صرفا لغوى يا تحت اللفظ _ است؛ يعنى مترجمان كوشيده اند تا واژه ها و يا ساختار به كار رفته در متن، به گونه اى در زبان مقصد ، حفظ شود. ترجمه اين اثر، به سبب اشتمال آن بر پاره اى اصطلاحات غير قابل ترجمه، دشوارى ويژه اى داشته است. تا جايى كه متن كتاب و ظرفيت زبان فارسى اجازه مى داده، تلاش شده است كه براى واژه ها و اصطلاحات و عبارت ها، معادل هاى مناسبى يافت شود و گاه نيز براى حفظ جامعيت معناى پاره اى از اصطلاحات، ناگزير و به شرط گويا بودن آنها در زبان فارسى ، آنها را به همان زبان عربى آورده ايم.

.

ص: 6

روش ما در اين ترجمه و ساير ترجمه هاى دارالحديث، چنين است كه براى اتقان و هر چه بهتر شدن ترجمه، پس از ترجمه مترجم، گروه ترجمه نيز آن را از آغاز تا پايان ، به دقّت، جمله به جمله و كلمه به كلمه، بررسى و مقابله مى كند تا خطاهاى احتمالى آن بر طرف شود. يادآورى اين نكته لازم است كه در اين ترجمه: 1. در ترجمه آيات، در جلدهاى نخست، از ترجمه آقاى دكتر محمد مهدى فولادوند استفاده شده است و در جلدهاى پايانى ، مترجمان با استفاده از منابع لغت و تفسير ، خود ، اقدام به ترجمه آيات نموده اند و از ترجمه هاى قرآن ، بويژه ترجمه هاى دكتر جلال الدين مجتبوى ، دكتر محمّد مهدى فولادوند و آيت اللّه ناصر مكارم نيز استفاده كرده اند. 2. منابع احاديث ، تنها در پانوشت صفحات عربى ياد شده اند. 3. متن عربى مقدمه _ كه از فارسى برگردان شده _ و نيز متن عربى مقالات و تحليل هايى كه در آغاز باب ها و فصل ها و يا در پايان آنها آمده اند، براى پرهيز از تطويل ، در اين چاپ (عربى _ فارسى) ، تا جاى ممكن ، حذف شده است. 4. در پاره اى موارد كه مفاهيم يا مكان ها و ديگر اَعلام ، ناشناخته بوده و نياز به توضيح داشته اند، از سوى مترجمان گرامى، توضيح نوشته شده است. و، در پايان، از خوانندگان ارجمند، انتظار داريم كه يادآورى كاستى هاى احتمالى در ترجمه ها را جهت هر چه بهتر شدن ترجمه، از ما دريغ نورزند. از خداوند حكيم، طلب مى كنيم كه ما را در راه نشر معارف دينش استوار و از هر كژى در امان بدارد. آمين! گروه ترجمه مركز تحقيقات دارالحديث پاييز 1384

.

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

گوياى اين مطلب است . ب _ تلاش كرديم تمامى آيات و احاديث مرتبط با مباحث اعتقادى را ، پس از فيش بردارى از تمام منابع موجود در كتاب خانه تخصصى دار الحديث ، با كمك گرفتن از نرم افزارهاى حديثى از طريق كليدواژه هاى اصلى و مربوط به موضوع ، گرد آوريم تا جامع ترين ، استوارترين و كهن ترين مصدر ، گزينش شود. ج _ از تكرار احاديث ، پرهيز مى كنيم ، مگر در موارد زير: 1 . وجود نكته اى مهم در تفاوت واژه ها. 2 . وجود تباين لفظى ميان متن شيعه و اهل سنّت. 3 . وجود حديث در باب هاى گوناگون حديثى و كوتاه بودن آن. بجز اين سه مورد ، احاديث تكرارى ، حذف ، و نشانى آنها در پاورقى طبق روش دانش نامه ، ثبت مى گردد. د _ پس از آوردن آيات مربوط به موضوع ، احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و سپس احاديث اهل بيت عليهم السلام را تا امام مهدى (عج) به ترتيب مى آوريم ، مگر احاديثى كه در تفسير آيات ، وارد شده اند ، كه بر ديگر روايت ها مقدّم مى گردند. البته گاه هم مضمونى احاديث ، سبب مى شود كه ترتيب ياد شده ، رعايت نگردد. ه _ منابع احاديث ، در پاورقى و به ترتيب اعتبارشان تنظيم شده اند. و _ در صورتى كه دسترس به منابع اوّليه ممكن باشد ، حديث فقط از آنها نقل مى گردد ، مگر بحار الأنوار در احاديث شيعه و كنز العمّال در احاديث اهل سنّت كه در پايانِ نشانى خواهند آمد. ز _ اگر يك حديث ، هم از پيامبر صلى الله عليه و آله و هم ازديگر معصومان نقل شده باشد ،

.

ص: 13

ص: 14

سبحان مى خواهم بر توفيقات همگى آنها در خدمت به معارف ناب اسلامى بيفزايد ؛ به راستى كه او دانا و تواناست. پروردگارا! بر تو تكيه مى كنيم و به سوى تو نياز مى آوريم و بازگشت ، به سوى توست. محمّد محمّدى رى شهرى 23 اردى بهشت 1382 11ربيع الأوّل 1424

.

ص: 15

مبحث يكم: معرفت شناسىدرآمدبخش يكم: عقيدهبخش دوم: خردبخش سوم: نادانيبخش چهارم: دانشبخش پنجم: حكمتبخش ششم: مبادي شناختبخش هفتم: موانع شناختبخش هشتم: كسب شناختبخش نهم: آموزشبخش دهم: دانشمند .

ص: 16

. .

ص: 17

ص: 18

اختصاص داده است. اين حلقه ، در ده بخش بدين صورت عرضه مى گردد : (1) بخش نخست با موضوع «عقيده» ، مباحثى را در هفت فصل تقديم مى كند كه پيش از ورود به اصل مباحث اعتقادى ، براى هر جريان فكرى و بويژه شناخت شناسى ، بسيار سودمندند. بخش دوم به نيروى «عقل» اختصاص دارد و در هفت فصل به تبيين : حقيقت عقل ، آفرينش عقل ، جايگاه عقل ، انواع عقل ، ارزش تعقّل و تفكّر براى كسب معرفت ، اسباب مادّى و معنوى رشد انديشه ، راه هاى استفاده از نيروى عقل در زندگى ، آفات عقل ، و وظايف خردمندان ، از منظر نصوص (متون) اسلامى مى پردازد. بخش سوم درباره «جهل (نادانى)» است و داراى هشت فصل ، شامل : تبيين معناى جهل از نظر اسلام ، بر حذر داشتن از جهل ، شناخت انواع جاهلان ، نشانه هاى جهل ، و وظايف جاهلان است. سه فصل آخر اين بخش ، حاوى مباحث پر اهمّيتى چون : جاهليت پيش از اسلام و پس از اسلام و پايان دوره جاهليت در آخرْ زمان به رهبرى امام مهدى (عج) است. بخش چهارم به «علم» اختصاص دارد و در چهار فصل ، حقيقت ، ارزش ، فوايد ، و اقسام علم را بر پايه نصوص (متون) اسلامى در اختيار مى گذارد. بخش پنجم درباره «حكمت» است و در هفت فصل به تفصيل ، به : معناى حكمت در قرآن و حديث ، ارزش و آثار حكمت ، برترين دستورات براى دستيابى به حكمت حقيقى ، و ويژگى حكيمان استوار ، مى پردازد.

.

ص: 19

بخش ششم به «راه هاى شناخت» ارائه شده در نصوص (متون) اسلامى اختصاص دارد و در چهار فصل ، به : راه هاى دستيابى به علم و حكمت ، اسباب معرفت هاى عقلى و قلبى ، و طرق الهامات غيبى ، مى پردازد. بخش هفتم به «موانع شناخت» مى پردازد و داراى دو فصل است : فصل نخست ، حجاب هاى علم و حكمت را از منظر قرآن و حديث ، روشن مى سازد و فصل دوم ، بر طرف كننده اين حجاب ها را بيان مى كند. لازم به يادآورى است كه بخش ششم و هفتم ، مهم ترين بخش ها درباره مباحث معرفت شناسى از ديدگاه اسلامى ، به شمار مى روند. بخش هشتم به «تحصيل شناخت» مى پردازد و از پنج فصل ، فراهم آمده است كه در آنها ، ضرورت ، ارزش ، آداب ، و احكام كسب شناخت از منظر اسلام ، تبيين گرديده است. بخش نهم درباره «آموزش شناخت» و داراى چهار فصل است. در اين فصول، وجوب ، ارزش و آداب آموزش و نيز پاسخگويى به پرسش هاى دانشجويان از زبان پيشوايان اسلام بيان شده است . بخش دهم ، نكاتى مهم درباره «عالمان» را عرضه مى كند و داراى شش فصل است و از : فضيلت عالمان ، ادب ورزى عالمان ، حقوق عالم و معلّم و جوينده دانش ، اصناف عالمان و حكيمان الگو ، زيان دانشمندان بد بر جامعه ، بحث مى كند. اينك تفصيل و تشريح اين مباحث عرضه مى گردد:

.

ص: 20

. .

ص: 21

ص: 22

. .

ص: 23

ص: 24

ص: 25

معناى اين سخن ، آن است كه درستى عمل و فايده و نقش آن در تكامل و رشد انسانى ، به درستىِ عقيده انجام دهنده آن وابسته است. از اين رو ، اگر در انسانْ عقيده درست شكل نگيرد و منكِر حقيقت شود ، يا در حقيقتْ شك بورزد ، ممكن نيست رفتارى كه از چنين عقيده اى بر مى آيد ، سالم باشد و يا فايده برساند ؛ زيرا عقيده ، انگيزه عمل را مى سازد و عمل را جهتدار مى كند و اين انگيزه و جهتگيرى است كه مفهوم عمل و شايستگى و عدم شايستگى آن را تعيين مى كند. از همين روست كه بر حسب اعتقادات اسلامى ، پس از مرگ و به هنگام ورود به جهان ديگر ، نخستين پرسش ها از انسان كه در پرونده اعمالش ثبت مى گردد، از باورهاست ، و پرسش اوّل ، آن است كه : به كدام خدا ايمان آوردى؟ به چه دينى عقيده داشتى؟ امامى كه از او پيروى كردى ، كه بود؟ در ميان مكتب هاى جهان ، نمى توان به مكتبى دست يافت كه براى باورهاى انسان ها ، چنين احترام و ارزشى قائل باشد. از همين رو ، در منظر اسلام ، پژوهش هاى عقيدتى ، در صدر تمامى پژوهش ها قرار دارد. پس ، سزاوار است كه مراكز علمى ، دينى و دانشگاهى در تمام كشورهاى اسلامى ، پيش و بيش از هر چيز به اجراى پژوهش ها ، سخنرانى هاى علمى و ديگر امور مربوط به عقايد ، اهتمام ورزند. در بخش هاى آينده ، به تفصيل از اهتمام اسلام به مباحث شناخت (معرفت شناسى) سخن خواهد رفت. در اين جا به صورت گذرا به داستانى تربيتى و بسيار آموزنده در اين زمينه اشاره مى كنيم.

.

ص: 26

ص: 27

بگيريم ، چنين گمان مى رود كه آن هنگام ، فرصتى مناسب براى پاسخگويى به چنين پرسشى نبوده و امام عليه السلام مى توانست پاسخ را به شخص ديگر يا فرصتى ديگر وا گذارد ؛ ليكن امام عليه السلام چنين نكرد و به جهت نبود فرصت ، از وى عذر نخواست ؛ بلكه فرصت را مناسب ديد تا به مسلمانان درسى بياموزد و به آنان «فلسفه» جهاد را تعليم دهد و اهمّيت مباحث اعتقادى و بحث و گفتگو درباره عقايد را روشن سازد. امام عليه السلام در آن لحظه هاى حساس ، سرنوشت ساز و بحرانى ، به پاسخگويى باديه نشين پرداخت و فلسفه جهاد را بيان كرد و فرمود : او را رها كنيد تا سؤالش را بپرسد ؛ چرا كه از نبرد با اين گروه ، هدفى جز اين نداريم. جنگيدن ما براى سلطه بر ديگران و زير نفوذ گرفتن آنان نيست ؛ بلكه مقصود ما معرفت (شناخت) ، ادراك و آگاه شدن است. نبرد ما ، تنها براى خراب كردن سدها و برداشتن موانعِ روشن شدن حقيقت است. فلسفه جهاد ، آزاد ساختن انسان از بند عقايد خرافى و فراهم ساختن فضاى مناسب براى عقايد درست و شكوفايى باورهاى علمى و حقيقى است (1) و بر اين پايه ، پرسش باديه نشين ، نه تنها با مسئله اصلى ، يعنى نبرد ، بى ارتباط نبود ، بلكه عميق ترين و گسترده ترين رابطه را با آن داشت ؛ زيرا به فلسفه نبرد مربوط بود و قوى ترين رابطه ، در پيوند هر چيز با فلسفه خويش است . از اين رو ، امام على عليه السلام صورت به سمت باديه نشين بر گرداند و پرسش او را با كمال آرامش و دقّت ، چنين پاسخ گفت :

.

ص: 28

يا أَعرابِىُّ ، إِنَّ القَولَ فى أَنَّ اللّهَ واحِدٌ عَلى أربَعَةِ أَقسامٍ : فَوَجهانِ مِنها لا يَجوزانِ عَلَى اللّهِ عز و جل ، ووَجهانِ يَثبُتانِ فيهِ . اى باديه نشين! سخن در اين كه خداوند ، يكى است ، چهار صورت دارد : دو صورت آن ، براى خدا روا نيست و دو صورت ديگرش براى خداوند ، ثابت است. آن گاه امام عليه السلام اين چهار صورت را يكى يكى توضيح داد. (1)

.

ص: 29

ص: 30

ص: 31

ص: 32

فقهى ، سياسى ، اخلاقى ، اجتماعى ، اقتصادى ، فرهنگى و ديگر موضوعات را در اسلام مى سازند ، مانند اعتقاد به: يگانگى خداوند ، عدل ، نبوّت ، امامت و معاد. فروع دين ، عبارت است از : قوانينى كه اسلام براى تنظيم رابطه انسان با خدا از يك سو و انسان با ديگران از سوى ديگر تشريع كرده است ، مانند : نماز ، روزه ، خمس ، زكات ، حج و... . اسلام ، تقليد در فروع دين را ، نه تنها جايز مى داند ، بلكه آن را واجب ساخته است . مرجع تقليد در فروع دين ، به طور مشخّص ، «پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام » و در عصر غيبت ، براى آنان كه در استنباط احكام اسلامى از كتاب و سنّت ، تخصصى ندارند ، «مجتهد جامع شرايط تقليد» است. اما موضوع بحث و پژوهش ما در اين جا ، تقليد در اصول دين از ديدگاه اسلام است و اين كه : آيا اسلام مانند عقل ، تقليد در اصول اعتقادى را مطلقا حرام مى داند؟ يا آن را تجويز مى كند؟ به سخن ديگر ، ديدگاه اسلام درباره وظيفه مردم در اصول اعتقادى چيست : تحقيق يا تقليد؟ هر كس با قرآن و احاديث اسلامى آشنا باشد ، مى داند كه اسلام ، تقليد در اصول عقايد را به صراحت ، تحريم كرده است و با اصرار و تأكيد ، مردم را به تحقيق در مسائل اعتقادى وا داشته و از آنان خواسته با هيچ عقيده اى ، مگر پس از دقّت و وجود برهان عقلى ، دمساز نشوند. خداوند عز و جل هرگز از مردم نخواسته است كه در برابر كلام او (به عنوان مثال، در اثبات وجود خدا يا نبوّت پيامبران) ، به طور تعبّدى و تقليدى و بدون برهان عقلى تسليم شوند ؛ بلكه بر وجود خود ونبوّت پيامبران خويش و ... ، با ادلّه

.

ص: 33

ص: 34

«وَ لاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ. (1) و چيزى را كه بدان علم ندارى ، دنبال مكن» . اين آيه انسان را به همان حكم روشن عقل ، توصيه مى كند كه : اى انسان! در مسائل عقيدتى ، از نداى وجدان و حكم روشن عقل ، پيروى كن و از تقليد كوركورانه بپرهيز و تا آن زمان كه درستى يك نظريّه را درك نكرده اى ، آن را ملاك رفتارت قرار مده و از آن پيروى منما. آيه اى ديگر: «إنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ. (2) به راستى كه بدترين جنبندگان نزد خدا، كران ولالانى هستند كه نمى انديشند» . منظور از كران و لالان در آيه كسانى نيستند كه شنوايى يا گويايى خود را از دست داده اند ؛ بلكه كسانى هستند كه به تعبير آيه نمى انديشند و اهل تفكّر و تعقّل در مسائل عقيدتى نيستند . اينان كسانى هستند كه در آيه اى ديگر ، چنين توصيف شده اند : «لَهُ_مْ قُلُوبٌ لاَّيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أعْيُنٌ لاَّيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّيَسْمَعُونَ بِهَا. (3) دل هايى دارند كه با آن ، [حقايق را] دريافت نمى كنند و چشمانى دارند كه با آنها نمى بينند و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند» . يعنى آنان دل هايى دارند كه به ادراك و معرفت نمى رسد ، چشمانى دارند كه حقيقت را نمى بيند و گوش هايى دارند كه سخن حق را درك نمى كند.پس ،

.

ص: 35

مقصود اين آيه ، كسانى هستند كه چشم و گوش و زبان بسته ، به دنبال ديگران راه مى افتند و به جاى آن كه از عقل و انديشه خويش تبعيت كنند ، از عقايد ديگران ، بدون برهان ، پيروى مى نمايند. اينچنين ، قرآن كريم دست و پاى انسان را از غل و زنجير پيروى كوركورانه ، آزاد مى كند و آدمى را از بردگىِ فكرى ديگران رها مى سازد و به هر يك از افراد جامعه ، استقلال فكرى و حقّ اظهار نظر مى بخشد و مردم را با رها ساختن از بند تقليد عقيدتى ، به تأمّل و تحقيق فرا مى خواند. اينك به نكته اى دقيق و حساس مى رسيم كه : قرآن كريم تلاش مى كند انديشه آدميان را از توهّم و تخيّلِ «علم و آگاهى» پاك كند و آنان را آگاهانى حقيقى بار آورد. قرآن كريم تلاش مى كند تا پيروان تمامى مكاتب و معتقدان به هر عقيده را از سيماى معرفت خيالى _ كه از تقليد كوركورانه نشئت مى گيرد _ نجات دهد و آنان را به معرفت حقيقى و دانش واقعى برساند. از اين رو ، بر آنان كه تقليد را بر تحقيق ، و تن دادن به سنّت هاى تقليدى را بر تن دادن به حقيقت ، ترجيح مى دهند ، به شدّت مى تازد. در اين زمينه آيه هاى فراوانى در قرآن كريم وجود دارد كه دو مورد را به عنوان نمونه مى آوريم. خداوند فرموده است : «وَإذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ إلَى مَآ أنزَلَ اللَّهُ وَإلَى الرَّسُولِ قَالُواْ حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ ءَابَآءَنَ_آ. (1) و چون به آنان گفته شود : «به سوى آنچه خدا نازل كرده و به سوى پيامبر[ش ]بياييد» ، مى گويند : آنچه پدران خود را بر آن يافته ايم ، ما را بس است» .

.

ص: 36

ص: 37

ص: 38

فيه : «أُغدُ عالِمًا أو مُتَعَلِّمًا ولا تَكُن إِمَّعَةً». الإمَّعَة بكسر الهمزة وتشديد الميم _ الذي لا رأي له ، فهو يتابع كلّ أحد على رأيه . والهاء فيه للمبالغة. ويقال فيه «إمَّعَ» أيضًا. (1) عالم يا دانشجو باش و «اِمَّعه» مباش. اِمَّعه ، يعنى كسى كه از خود ، رأيى ندارد و از رأى هر كس پيروى مى كند و «ة» در اين واژه ، براى مبالغه است و امَّع نيز گفته مى شود. به سخن ديگر ، واژه «إِمَّعة» در زبان عربى به كسى گفته مى شود كه از خود ، استقلال فكرى ندارد و براى خود ، حقّ رأى و فكر قائل نيست ؛ بلكه چشم و گوشش ، در گرو قلم و زبان ديگران و نوشته ها و گفته هاى آنان است. چنين كسى هميشه در انتظار دريافت مطالبى است كه صاحب نظران حزب ، يا رئيس سازمان ، ديكته مى كنند و يا در انديشه و رفتار ، از اكثريت مردم پيروى مى نمايد. پس «إِمَّعة» ، كسى است كه خود را در برابر نوشته ها و گفته هاى ديگران به تفكّر و تحقيق وا نمى دارد. اين روايت ها سفارشى است به مردم كه درباره عقايد خود ، عالِم و يا جوينده باشند و مقلِّد نباشند و اين ، بدان معناست كه انسان بايد يا از درستى عقايد خود مطمئن باشد و يا در حال تحقيق و جستجو براى علم و معرفت باشد و سزاوار نيست از ديگران تبعيت كند و در باورها ، بدون تحقيق به تقليد بپردازد. از امام على عليه السلام در ضمن روايتى ، اَشعارى گزارش شده كه بخشى از آن را مى آوريم : إذا المشكلاتُ تصدَّينَ لي كشفتُ حقائقَها بالنظَرْ و لستُ بإمَّعةٍ فى الرجال يُسائِلُ هذا وذا ، ما الخبَرْ و لكنّنى مذرب الأصغرين اُبيِّن (2) مَعْ ما مضَى ما غَبَر. (3)هر گاه مشكلات به من روى آورند با تفكّر و نظر ، پرده از حقايق آنها بر مى دارم.و مانند مردانِ اِمَّعه نيستم كه از اين و آن بپرسم : «چه خبر؟».من بر زبانم لجام مى زنم و در پرتوِ گذشته حقايق را آشكار مى سازم. بر اين اساس ، پيروان راستين پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، كسانى هستند كه در مسائل نظرى و اعتقادى ، صاحب نظر و داراى رأى اند و هرگز از اين و آن ، تقليد نمى كنند و از اين كه به جدايى از جامعه متّهم شوند ، هراسى ندارند. آنان هيچ عقيده و رأيى را نمى پذيرند ، مگر اين كه با تحقيق ثابت شود كه حق است ، گرچه همه مردم بر خلاف آن اجماع كنند ، و نيز راهى را نمى پيمايند ، مگر به يقين برسند كه راهِ راست است ، و بر كارى اقدام نمى كنند ، مگر اين كه با تأمّل و تحقيق ، روشن شود كه رفتارى منطقى ، مفيد و عقل پذير است. در حديثى ديگر از پيامبر صلى الله عليه و آله چنين آمده است : لا تَكونوا إِمَّعَةً ؛ تَقولونَ : إِن أحسَنَ النّاسُ أَحسَنّا ، وإِن ظَلَموا ظَلَمنا ! ولكِن وَطِّنوا أَنفُسَكُم ، إِن أَحسَنَ النّاسُ أَن تُحسِنوا ، وإِن أَساؤوا فَلا تَظلِموا . (4) شماها «إِمَّعة» مباشيد كه بگوييد : اگر مردم به ما نيكى كردند ، ما هم نيكى

.

ص: 39

مى كنيم و اگر ستم كردند ، ستم مى كنيم ؛ بلكه خود را چنان بسازيد كه اگر مردمْ خوبى كردند ، شما خوبى كنيد و اگر بدى كردند ، شما ستم مكنيد. امام صادق عليه السلام نيز در سفارش به يكى از شاگردانش مى فرمايد : لا تَكونَنَّ إِمَّعَةً ... . هرگز «إِمَّعة» مباش ... . و در توضيح اين سخن مى فرمايد : ... تَقولُ : أنَا مَعَ النّاسِ وأنَا كَواحِدٍ مِنَ النّاسِ. (1) ... كه بگويى : من همراه مردم و يكى از آنان هستم. يعنى از ديگران در مسائل نظرى و علمى ، تقليد منما و در گفتار و رفتار آنان بينديش تا گفتار درست از نادرست و رفتار سالم از غير سالم ، آشكار گردد و چنين بر زبان مران كه من همراه مردم و يكى از آنان هستم و آنچه آنان مى گويند ، من نيز مى گويم و آنچه آنان انجام مى دهند ، من نيز انجام مى دهم. در روايتى ديگر ، امام كاظم عليه السلام به يكى از ياران خود به نام فضل بن يونس فرموده است : أبلِغ خَيراً وقُل خَيراً وَلاَ تكن إِمَّعَةً . خير برسان و خير بر زبان جارى كن و «إِمَّعة» مباش. فضل بن يونس مى پرسد : «إِمَّعة» چيست؟ امام عليه السلام مى فرمايد : لا تَقُل أنَا مَعَ النّاس وأنَا كَواحِدٍ مِنَ النّاسِ . مگو : من همراه مردم و يكى از آنان هستم.

.

ص: 40

آن گاه امام عليه السلام در ضمن توضيح ، سخن پيامبر خدا را گزارش مى نمايد كه فرمود : يا أيُّهَا النَّاسُ ، إِنَّما هُما نَجدانِ : نَجدُ خَيرٍ ، ونَجدُ شَرٍّ؛ فَلاَ يَكُن نَجدُ الشَّرِّ أحَبَّ إِلَيكُم مِنْ نَجدِ الخَيرِ. (1) اى مردم! تنها دو راه وجود دارد : راه خير و راه شر. مبادا راه شر در نزد شما از راه خير محبوب تر باشد! سخن پيامبر صلى الله عليه و آله كه «تنها دو راه وجود دارد» ، اشاره به اين آيه قرآن است : «وَ هَدَيْنَ_هُ النَّجْدَيْنِ . (2) هر دو راه] خير و شر] را بدو نموديم» . يعنى انسان به گونه اى آفريده شده كه خوبى و بدى را مى شناسد و به درستى مى داند كه پاكى چيست و پليدى ، كدام است. سخن پيامبر صلى الله عليه و آله در اشاره به آيه قرآن ، پرسشى سرزنش آميز به همراه دارد كه : اگر پيش روى انسان ، دو راه بيشتر نيست ، چرا از راهى كه عقل درستى اش را تأييد كرده ، به راهى كه عقل از آن باز مى دارد ، كشيده مى شود؟ از سوى ديگر ، استناد امام كاظم عليه السلام براى بيان واژه «إِمَّعة» به سخن پيامبر صلى الله عليه و آله ، دو مطلب را مى آموزد : اوّل . از ديدگاه جامعه شناختى ، آنچه آدمى را به گزينش بدى وا مى دارد ، «تقليد كوركورانه از ديگران در رفتار و گفتار» است و اگر روزى ، آدمى از بند اين تقليد رها شود ، بسيارى از مشكلات اجتماعى بر طرف مى گردد.

.

ص: 41

دوم . آدمى به گونه اى آفريده شده كه اگر از تقليد بپرهيزد ، مى تواند اهل نظر شود و راه خير را بر گزيند ؛ چون عقل ، عهده دار تشخيص خير و شر است و اسلام نيز مردم را جز به خير و عدل و پرهيز از بدى و ستم فرا نمى خواند.

.

ص: 42

ص: 43

اوّل. پيروى از شخصيت هاى مذهبى در عقايد ، مذموم و باطل است و بر انسان خردمند است كه عقايدش را از راه تحقيق و نه تقليد ، به دست آورد. دوم. آنان كه شخصيت ها را راه ورود به اسلام قرار مى دهند و به وسيله آنان مسلمان مى شوند ، به سرعت از همان مسير از اسلام بر مى گردند ؛ زيرا آن گاه كه آن شخصيت ها از اسلام بر مى گردند ، اينان نيز به خاطر پيروى از آنان عقايد خود را تغيير مى دهند ؛ چرا كه اينان مسلمان تقليدى هستند و اعتقاداتشان ، پايه علمى ندارد. بنا بر اين ، عقايد تقليدى ، در معرض دگرگونى و زوال است و هر آن كس كه به اين دين به وسيله شخصيت ها روى آورد ، به وسيله آنان نيز بيرون مى رود. سوم. آنان كه عقايد دينى را از قرآن و احاديث فرا مى گيرند ، اين عقايد در آنها بيشتر از استوارى كوه ها در دل زمين ، ريشه دار و استوار مى شود و ممكن نيست اين عقايد از دل چنين مؤمنانى زايل شود ، گرچه ممكن است كوه ها از دل زمين ، كنده شوند. چهارم. قرآن و احاديث ، تأكيد مى كنند كه آدمى بايد عقايدش را بر معيارهاى عقلى و علمى مستند سازد ؛ چرا كه اگر عقايد خود را بر پايه هاى غير عقلى و علمى ، استوار كند ، به سرعت ، همان عقايد را بر اساس همان پايه هاى غير علمى و عقلى ، انكار مى نمايد. به عبارت ديگر ، اگر انسان با جهالت (نادانى) به دين روى آورد ، با همان جهالت از آن بيرون مى رود. نكته هايى را كه امام صادق عليه السلام بدانها اشاره فرمود ، تاريخ و تجربه نيز به اثبات رسانده است. چه بسيار مردمانى كه در تاريخ هزار و چهارصد ساله اسلام ، بر پايه تقليد از شخصيت ها به دين روى آوردند و سپس به خاطر همين تقليد ، از

.

ص: 44

ص: 45

حق است يا باطل؟ و آيا آنان كه سنگ اسلام را به سينه مى زنند ، به حقيقتْ خواهان اسلام اند ، يا آن را پلى براى رسيدن به خواسته هاى شخصى مى دانند؟ بى ترديد ، پيروان كور و كر اين شخصيت هاى منحرف ، بيشتر از خود اين شخصيت ها ، امام عليه السلام را مى آزردند ؛ زيرا اگر اين پيروان نبودند ، خودِ شخصيت ها نيز قدرتى نداشتند و كارى از آنان ساخته نبود . در حكمت 147 نهج البلاغة ، تحليل كوتاه سياسى _ اجتماعى ، امّا ژرف از جامعه عصر امام عليه السلام گزارش شده است كه مى تواند الگو و روشى براى جامعه امروز ما باشد. اين تحليل ، دو ويژگى قابل تأمّل دارد : اوّل ، اين كه : امام عليه السلام دست كميل را كه يكى از ياران نزديكش بود ، مى گيرد و او را به بيابان مى برد و در آن جا با درد و رنج ، مطالبى را به وى تعليم مى دهد كه اندوه امام را آشكار مى كند. دوم ، اين كه : امام عليه السلام ، پيش از پرداختن به تحليل جامعه خود ، كلامش را با بيان تفاوت دل ها در درك و فهم ، آغاز مى كند و شرح مى دهد كه برخى از مردم ، چنين استعدادى دارند و برخى فاقد آن اند و فضيلت آدميان به ميزان اين استعداد است. از اين رفتار ، روشن مى شود كه امام عليه السلام بيان اين سخن دردآور را براى همه مناسب نمى ديده و شنيدن آن را نيازمند استعدادى مى دانسته كه در همگان يافت نمى شده است . چگونه امام عليه السلام از تعدادى از مسلمانان راستين ياد كند كه اسلام را به حقيقت شناخته و بر آن وفادار مانده اند؟! يا چگونه بگويد افرادى با سابقه درخشان ، وقتى منافع شخصى خود را در خطر ديدند ، با اسلام خداحافظى كردند؟! و يا چگونه بگويد بسيارى از مردم معاصر او كه به نام اسلام، جذب

.

ص: 46

تشكيلات مربوط به چهره هاى برجسته جامعه شده اند ، مسلمان نيستند ، اسلام را نفهميده اند و دينشان در گرو شخصيت هايى است كه به آنان اعتقاد دارند و ميزان حق و باطل از نظر آنان ، شخصيت هايى هستند كه از آنان پيروى مى كنند؟! به هر رو ، تحليلِ همراه با درد و رنج امام على عليه السلام از جامعه خويش _ كه كميل را شايسته درك و فهم شِكوه هاى خود از آن مى داند _ چنين آغاز مى شود : النّاسُ ثَلاثَةٌ : فَعالِمٌ رَبّانِيٌّ ، ومُتَعَلِّمٌ عَلى سَبيلِ نَجاةٍ ، وهَمَجٌ رَعاعٌ أتباعُ كُلِّ ناعِقٍ ، يَمِيلونَ مَعَ كُلِّ ريحٍ ، لَم يَستَضيئوا بِنورِ عِلمٍ ، ولَم يَلجَأُوا إِلى رُكنٍ وَثيقٍ. (1) مردم ، سه دسته اند : عالِم ربّانى ، دانشجو بر راه رستگارى ، و پشه هاى سرگردان كه پيرو هر صدايند و با هر بادى جهت مى گيرند و از فروغ دانش ، پرتو نگرفته اند و به استوانه اى محكم ، پناه نبرده اند. امام عليه السلام در اين سخن ، مردمان جامعه خويش ، بلكه همه مردم را به سه گروه تقسيم مى كند : دسته نخست ، كسانى اند كه حقيقت را شناخته اند و عقيده و رفتار و جهتگيرى هاى فردى و اجتماعى آنان بر معيارهاى درست ، استوار است ، و امام عليه السلام از اينان به «عالِم ربّانى» ياد مى كند. دسته دوم ، كسانى اند كه هنوز به حقيقت دست نيافته اند ؛ ليكن اهل تحقيق و تفكّر ، و جوياى طريق حقيقت اند كه هر گاه بدان دست يابند ، رستگارى برايشان محقّق مى گردد. اينان ، كسانى هستند كه امام عليه السلام از آنان به «دانشجو بر راه رستگارى» ياد مى كند. دسته سوم ، كسانى اند كه نه حقيقت را شناخته اند تا عالم ربّانى باشند و نه

.

ص: 47

اهل تحقيق و تفكّر و جوياى حقيقت اند تا دانشجويى بر راه رستگارى نام گيرند ؛ بلكه انسان هايى هستند كه براى خود ، فرصت تحقيق و تفكّر فراهم نمى آورند و يا به خود ، چنين اجازه اى نمى دهند. امام عليه السلام از اين دسته به «پشه هاى سرگردان» ياد كرده است. ابن اثير ، واژه «همج» را كه در اين حديث به كار رفته است ، پشه هاى كوچكى معنا كرده كه به صورت گوسفندان و خران مى نشينند ، و برخى آن را مگس معنا كرده اند . (1) واژه «رعاع» را نيز فيروزآبادى به موجودى كه عقل و دل ندارد ،معنا كرده است. (2) امام عليه السلام دسته سوم را كه به خود فرصت تفكّر و تحقيق نمى دهند ، به «پشه هاى سرگردان» تشبيه كرده كه به دنبال نادانى بزرگ تر از خويش اند تا از او تغذيه كنند ؛ پشه هايى كه با هر صدايى مى پرند ، بدون آن كه صاحب صدا را بشناسند و بدانند حق است يا باطل. اين گروه ، مانند پشه هايند كه باد ، آنها را به حركت در مى آورد و به هر سو كه بوزد ، با آن حركت مى كنند. امام عليه السلام ريشه سقوط اين مردم را در اين مرتبه از خوارى ، پرتو نگرفتن از فروغ دانش و مبتنى نبودن عقايد و انديشه هاى آنان بر پايه هاى استوار و محكم ، مى داند. اين دسته بندى افراد جامعه ، از پيامبر صلى الله عليه و آله نيز گزارش شده است ، با اين تفاوت كه سخن پيامبر صلى الله عليه و آلهدر قالب امر است و سخن امام على عليه السلام در قالب خبر ؛ يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله به مسلمانان دستور مى دهد كه يا عالِم (دانا) باشند و يا جوينده

.

ص: 48

دانش و اجازه نمى دهد «اِمَّعه (مقلّدِ كور)» باشند و امام على عليه السلام خبر مى دهد كه مسلمانان در زمان او سه گروه اند : عالِم ربّانى ، دانشجو بر راه رستگارى ، و پشه هاى سرگردان. مقصود امام على عليه السلام از «هَمَجٌ رَعاع (پشه هاى سرگردان)» ، همان «اِمَّعة» در سخن پيامبر است ؛ كسانى كه انديشه و عقيده اى مستقل از ديگران ندارند و به همين جهت است كه اينان خطرناك ترين دشمنان حكومت حق و عدالت اند. (1) آنچه امام على عليه السلام را مى آزرْد ، اين بود كه بيشتر مردمان زمانه اش ، از گروه سوم بودند ، يعنى از گروه «إِمَّعة» و «هَمَجٌ رَعاع» كه از استقلال فكرى و عقيدتى ، تهى هستند و با هر بادى به سمتى مى روند . و اما دانشجويان بر راه رستگارى ، بنا بر توصيف امام على عليه السلام در سخنش با كميل بن زياد نخعى ، اندك اند، آنان كسانى هستند كه از دانش ، سوء استفاده نمى كنند ، ابزار دينى را براى دستيابى به دنيا به كار نمى گيرند ، با نخستين برخورد با شبهه ، در دلشان ترديد راه نمى يابد ، حريص لذت ها نيستند ، رهبرى خود را به شهوت ها واگذار نكرده اند و شيفته ثروت اندوزى و گنج طلبى نيستند... . به خدا سوگند ، شمار اينان ، اندك است. اينچنين ، مشاهده مى كنيم كه امام عليه السلام با مردمانى سر و كار داشته كه اهل تميز و تحقيق نبوده اند ؛ يعنى نه عالِم ربّانى بوده اند و نه جوينده دانش . بلكه مردمانى پيرو و مقلّد شخصيت ها بوده اند ، كه با آنان بر پايه عقل و انديشه و معرفت ، ارتباط بر قرار نكرده بودند ؛ مردمانى با رابطه اى استوار بر پايه پيروى كه به هر جا كه آنان مى كشيدند ، مى رفتند. امام على عليه السلام با مردمانى زندگى

.

ص: 49

مى كرد كه نمى خواستند و يا نمى توانستند بفهمند كه شخصيت هايى كه اينان پيروى شان مى كنند ، در خطا و لغزش قرار دارند ، و عقلشان يارى نمى كرد تا بفهمند كه ممكن است طلحه و زبير ، اشتباه كنند و يا اين كه مقدّسان نهروان ، معصوم از لغزش نيستند. در آن روزگار ، شرايط اجتماعى آنچنان پيچيده و بغرنج بود كه برخى گمان نمى كردند معاويه بر اشتباه است. در نبرد جَمَل ، حارث بن حوط ، پرسشى را در برابر امام عليه السلام مطرح مى كند كه بر سطح فكرى مسلمانان آن روز ، دلالت دارد. او وقتى عايشه (اُمّ المؤمنين) را فرمانده سپاه مقابل يافت و چهره هاى پيشتاز در مسلمانى چون : طلحه و زبير (1) را ديد كه در ركاب عايشه شمشير مى زنند ، نتوانست تصوّر كند كه اين چهره هاى شاخص در اسلام ، در نبرد با على عليه السلام به خطا رفته اند. از اين رو نزد امام عليه السلام آمد و گفت : يا أمير المؤمنين ، ما أرى طلحة والزبير وعائشةَ اجتمعوا إلاّ على حقّ!! (2) اى امير مؤمنان! نمى توانم بفهمم كه طلحه ، زبير و عايشه جز بر راه حق ، اتّفاق كنند! و در گزارش ديگرى چنين آمده است : أتراني أظنّ أصحاب الجمل كانوا على ضلالة؟! (3) آيا مى پندارى كه من اصحاب جَمَل را بر گم راهى مى بينم؟! كافى است در نظر بگيريم كه اگر در ميان اصحاب امام عليه السلام _ كه با او همراه و غرق در فيض نورانيت ، دانش ، معرفت و روح معنوى او بوده اند _ كسانى بودند

.

ص: 50

كه نتوانستند تصديق كنند كه چهره هايى با سابقه درخشان (چون : طلحه و زبير) در نبرد با امام على عليه السلام بر گم راهى رفته اند ، چگونه مى توان از افرادى كه در آن عصر بوده اند و امام را نديده اند ، توقع داشت؟ به هر حال ، امام عليه السلام پرسش حارث را به گونه اى پاسخ داد كه طه حسين ، آن را به حق ، چنين وصف مى كند: در آن شرايط ، سخنى استوارتر و بلندمرتبه تر از اين وجود نداشت . . . و سخنى به اين بزرگى ، پس از سكوت وحى و انقطاع نداى آسمان ، [هرگز از كسى ]شنيده نشد. پاسخ امام عليه السلام چنين است : لا يُعرَفُ الحَقُّ بِالرِّجالِ ، اعرِفِ الحَقَّ تَعرِف أهلَه. (1) حقيقت ، به واسطه مردمان شناخته نمى شود. نخست ، بايد حقيقت را بشناسى تا [بتوانى ]پيروان حقيقت را بشناسى. يعنى اشتباه تو و مانند تو ، اين است كه به جاى آن كه حق و باطل را معيار سنجش شخصيت ها قرار دهيد ، شخصيت ها را معيار حق و باطل گرفته ايد . آيا مى خواهيد حقيقت را در سنجش با افراد بشناسيد؟ اگر به خود اجازه دهيد كه بينديشيد ، خواهيد دانست كه حقيقت به گونه اى ديگر است. چهره ها و شخصيت ها به هر پايه از تشخّص و وثاقت كه برسند ، نمى توانند معيار سنجش حق و باطل قرار بگيرند ؛ بلكه حق و باطل ، معيار سنجش شخصيت هاست. آدمى ، آن گاه كه حق را بشناسد ، پيروان آن را نيز خواهد شناخت ، گرچه داراى سابقه اى روشن و آوازه اى بلند نباشند ، و آن گاه كه باطل را بشناسد ،

.

ص: 51

ص: 52

كنيد ، عقل چه حكم مى كند و شما چه خواهيد كرد؟ عقل درباره تخصص پزشك مى گويد : با افراد مورد اعتماد و خبره مشورت كن و به متخصّص ترين و مورد اعتمادترين پزشك ، مراجعه نما. و وقتى پس از تحقيق ، به چنين پزشكى دست يافتيد و او بيمارى را تشخيص داد و نسخه نوشت ، عقل اجازه نمى دهد كه از پزشك بپرسيد : «بر چه اساس و به چه دليل ، اين نسخه را نوشتى و اين دارو را تجويز كردى؟» ؛ بلكه عقل مى گويد : «تو تخصصى ندارى. نسخه پزشك را بگير و بدان عمل كن». اين عمل در حقيقت ، تقليد از پزشك است. بر اين اساس ، عقلى كه فرمان مى دهد در مرحله شناخت پزشك ، بايد تحقيق كنى ، خود ، درباره عمل به نسخه مى گويد : تقليد از پزشك ، لازم است. تحقيق درباره مسائل اعتقادى ، مانند تحقيق درباره شناخت پزشك است كه عقل بدان فرمان مى دهد و اجازه نمى دهد كه رأى ديگران ، بدون تحقيق و بررسى و فهم كامل ، پذيرفته و بدان عمل شود. تقليد در فروع دين نيز مانند عمل به نسخه پزشك ، پس از آگاهى از تخصص او و اطمينان به وى است.همچنان كه تقليد از پزشك و عمل كردن بر طبق نسخه او مخالف دستور عقل نيست و بلكه اجراى دقيق فرمان عقل است ، تقليد در فروع دين و عمل به رأى متخصّص مسائل دينى (مجتهد جامع شرايط) ، در حقيقت ، رجوع به فرمان عقل و اجراى دستور آن است.

.

ص: 53

ص: 54

برداشتن موانع تحقيق و معرفت و فراهم آوردن شرايط دست يافتن بدان ، اقدام نكرده است. اسلام با اصرارى شگفت آور ، مردم را به تحقيق ، تفكّر ، تفقّه و تعقّل در عقايد و مبانى آن ، فرا مى خواند. اسلام ، دانش را قله فضيلت ها ، مانع آفت ها و آسيب ها ، سودمندترين گنج ، پايه هر نيكى ، و ستون دين مى داند. اسلام ، همچنين آدميان را بر پايه دانش و معلوماتشان مى سنجد ، دانش طلبى را در همه شرايط بر همه مسلمانان واجب مى داند ، و جويندگان دانش را از نزديك ترينِ مردم به مرتبه پيامبرى قلمداد مى كند. نيز اسلام ، براى دانش ، توصيفاتى اين گونه دارد : فرشتگان ، بال هاى خود را براى جوينده علم ، فرش كرده تا بر آن پا نهد ، همه چيز براى جوينده دانش استغفار مى كند ، آن كه در جستجوى دانش باشد ، بهشت در جستجوى اوست ، عالِمان وارثان پيامبران اند ، مداد عالمان ، از خون شهيدانْ برتر است ، و نگاه به چهره عالِم ، عبادت است. اين همه و ده ها فضيلت ديگر كه اسلام براى علم ، عالِم و جوينده علم ، بيان نموده ، براى ترغيب و وا داشتن مردم به تحقيق و رهايى از بندهاى تقليد و نيز وا داشتن آنان به سنجش رفتار با معيارهاى عقلى و علمى است. اسلام ، معتقد است كه ساده ترين حركت هاى ارادى انسان ، مى بايد از سوى عقل روا و مجاز باشد. در سفارش امير مؤمنان عليه السلام به كميل آمده است : يا كُمَيلُ ما مِن حَرَكَةٍ إِلاّ وأنتَ مُحتاجٌ فيها إِلى مَعرِفَةٍ . (1) اى كميل! هيچ حركتى نيست ، جز آن كه تو در آن ، نيازمند معرفت هستى. اين ، بدان معناست كه اسلام اجازه نمى دهد آدمى به كارى ، بدون تحقيق و

.

ص: 55

آگاهى از درستى اش اقدام ورزد. رفتار بدون تحقيق ، نه تنها مصون از لغزش نيست ، بلكه خود ، لغزشى بزرگ است. اسلام در ترغيب مردم به تحقيق تلاش مى كند و آنان را پيش از هر چيز به دانش طلبى و دستيابى به معرفت حقيقى ، تشويق مى نمايد و برترين مسلمان را مسلمانى مى داند كه معرفت بيشتر دارد ، نه عبادت بيشتر. اين ، همان گفته پيامبر صلى الله عليه و آلهاست كه : أفضَلُكُم إِيمانًا أَفضَلُكُم مَعرِفَةً. (1) برترينِ شما از جهت ايمان ، برترينِ شما از جهت معرفت است. چنان كه از معصومان عليهم السلام درباره برترين مسلمان ، چنين روايت شده است : بَعضُكُم أَكثَرُ صَلاةً مِن بَعضٍ ، وبَعضُكُم أَكثَرُ حَجّاً مِن بَعضٍ ، وبَعضُكُم أَكثَرُ صَدَقَةً مِن بَعضٍ ، وبَعضُكُم أَكثَرُ صِياماً مِن بَعضٍ ، وأَفضَلُكُم أَفضَلُكُم مَعرِفَةً . (2) برخى از شما نمازش بيش از ديگران است و برخى حجّش بيشتر است و برخى صدقه اش بيشتر است و برخى روزه اش بيشتر است ؛ و[لى] برترينِ شما ، كسى است كه معرفتش بيشتر باشد. امام باقر عليه السلام به امام صادق عليه السلام چنين سفارش مى كند : يا بُنَيَّ، اعرِف مَنازِلَ الشّيعَةِ عَلى قَدرِ رِوايَتِهِم ومَعرِفَتِهِم ، فَإِنَّ المَعرِفَةَ هِيَ الدِّرايَةُ لِلرِّوايَةِ . (3) فرزندم! رتبه شيعيان را از مقدار روايت و معرفت آنان بشناس ؛ چراكه معرفت ، درايت (درك) روايت است.

.

ص: 56

روايت ، يعنى سخن نقل شده از پيامبر صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام ، و درايت ، يعنى بررسى و تحقيق و تلاش براى معرفت و درك مفهوم حقيقى روايت كه مقصود اصلى پيامبر صلى الله عليه و آله يا امام عليه السلام بوده است. به سخن ديگر ، روايت ، حفظ و نشر حديث است و درايت ، فهم و دريافت حديث. راوى ، نقل كننده حديث است و فقيه ، پژوهشگر و عالِم به حديث. در عبارت مذكور ، امام باقر عليه السلام فرزند خويش را به شناخت رتبه شيعيان به اندازه روايت و درايتشان سفارش مى كند و سپس توضيح مى دهد كه منظور از معرفت ، فهم روايت هاست و سپس مى فرمايد : وبِالدِّراياتِ لِلرِّواياتِ يَعلُو المُؤمِنُ إِلى أَقصى دَرَجاتِ الإِيمانِ . (1) با فهم روايت ها ، مؤمن به بالاترين درجه ايمان ، صعود مى كند. يعنى مهم ، پژوهش و فهم حديث است ؛ زيرا اگر روايت با درايت همراه نشود ، كم ترين ارزشى ندارد. آن گاه امام عليه السلام روايت امير مؤمنان عليه السلام را نقل مى كند و مى فرمايد : إِنّ قيمَةَ كُلِّ امرِئٍ وقَدرَهُ مَعرِفَتُهُ . (2) بهاى هر كس ، [به مقدار] معرفت اوست. در سخنى ديگر ، امام صادق عليه السلام درباره ارزش فهم روايت و شناخت حديث ، مى فرمايد : حَديثٌ تَدريهِ خَيرٌ مِن أَلفِ حَديثٍ تَرويهِ . (3) يك حديث را كه بفهمى ، بهتر است از هزار حديث كه روايت كنى.

.

ص: 57

روايت (نقل) حديث ، مى تواند براى ديگران كه حديث براى آنان نقل مى شود ، مفيدتر و ارزنده تر از خودِ راوى باشد (1) . و در مورد راوى ، آن گاه سودمند است كه با درايت (فهم) ، قرين شود ، وگرنه روايت كردن حديث ، بدون درايت (فهم) آن _ چنان كه در سخن امام عليه السلام بود _ سودى براى راوى ندارد ؛ بلكه چه بسا براى او و ديگران زيان داشته باشد ؛ زيرا اگر راوى به حديث آشنا نباشد ، ممكن است سبب تحريف آن گردد. بدين جهت امير مؤمنان، امام على عليه السلام ، فرمود : عَلَيكُم بِالدِّراياتِ لا بِالرِّواياتِ. (2) بر شما باد درايت و نه روايت كردن. در سخنى ديگر از ايشان ، چنين نقل شده است : هِمَّةُ السُّفَهاءِ الرِّوايَةُ ، وهِمَّةُ العُلَماءِ الدِّرايَةُ . (3) اهتمام كم خِردان ، به روايت است و اهتمام عالِمان ، به درايت. از اين گونه احاديث ، دو نكته مهم به دست مى آيد : اوّل. اسلام در مسائل نظرى ، بر پژوهش و معرفت واقعى تأكيد مى ورزد و از تقليد ، به شدّت پرهيز مى دهد. در نگاه اين دين استوار ، مهم ، دانستن دين است ، نه روايت كردن بدون فهم و درك آن. به سخن ديگر ، ايمان ، تنها از طريق معرفت و علم حاصل مى گردد ، نه از طريق تعبّد كور. دوم. پيشوايان و هدايتگران اين دين ، به سازگارى اين دين با معيارهاى علمى

.

ص: 58

ص: 59

اين آيات به صراحت دلالت دارند كه رابطه علم و ايمان ، هيچ گونه گسستى را بر نمى تابد و عالمان و انديشمندان ، حقّانيت اسلام را درك مى كنند . از اين رو ، هر گاه ريشه هاى نادانى از جامعه بشرى برچيده شود ، اسلام بر تمامى جهان حكم فرما مى گردد ؛ چراكه اسلام ، دينى است علمى ، منطقى و مبتنى بر معيارهاى عقلانى. به سخن ديگر ، بر پايه اين آيات ، ممكن نيست كسى حقيقتا عالِم گردد و به معرفت و دانش دست يابد ، ولى به اسلام ، ايمان (اعتقاد) نداشته باشد . آرى ، ممكن است كسى گمان ورزد كه عالِم است و به حقيقت ، دست يافته است و مؤمن هم نباشد ؛ ولى در حقيقت ، او ميان تخيّل علم و بى ايمانى ، جمع كرده است. علم ذاتا با ايمان همراه است ؛ زيرا چنان كه در آيات بيان شد ، اين دو از يكديگر جدايى ناپذيرند. پس ، از منظر اسلام ، علم و ايمان همزادند؛ با هم زاده مى شوند و با هم مى ميرند. امام على عليه السلام چه زيبا از قرآن الهام گرفته است ، آن جا كه مى فرمايد : الإِيمانُ وَالعِلمُ أَخَوانِ تَوأَمانِ ورَفيقانِ لا يَفتَرِقانِ . (1) ايمان و علم ، دو برادر همزادند و دو رفيق اند كه از هم جدا نمى شوند. اين ، بدان معناست كه اگر يكى از دو همزادِ متصل به هم را ديدى و يا با رفيق ملازم با رفيق ديگر ديدار كردى ، حتما ديگرى را نيز ديده و ملاقات كرده اى و همين وضعيت ، ميان علم و ايمان ، جارى است ؛ يعنى اگر انسان به علم برسد ، به ايمان رسيده است و اگر به ايمان دست يابد ، به علم و معرفت حقيقى دست

.

ص: 60

ص: 61

ص: 62

ص: 63

تَشهَدُ لَهُ أعلامُ الوُجودِ عَلى إِقرارِ قَلبِ ذِي الجُحودِ . (1) نشانه هاى هستى خداوند ، بر اقرار قلب منكِر خداوند ، گواهى مى دهد. براى نمونه ، فرعون و پيروانش ، بر اساس گزارش قرآن ، حقيقت را شناختند و به برهان هاى آشكارى كه پيامبر خدا (موسى عليه السلام ) بر وجود خداوند و پيامبرىِ خويش اقامه كرد ، يقين داشتند ؛ ولى به جهت خودبرتربينى ، تكبّر ، طغيان و گنهكارى ، از اعتراف بدان ، سر باز زدند و موسى عليه السلام را تكذيب كردند و وجود خداوند را منكر شدند. قرآن درباره آنان مى گويد : «وَجَحَدُواْ بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْهَا أنفُسُهُمْ ظُ_لْمًا وَ عُلُوًّا. (2) و با آن كه دل هايشان بدان يقين داشت ، آن را از روى ظلم و تكبّر ، انكار كردند» . فرعون و پيروانش با شنيدن استدلال هاى روشن و منطق نيرومند موسى عليه السلام و ديدن معجزاتش مى دانستند و يقين داشتند كه موسى عليه السلام راست مى گويد و خدايى كه وى از او سخن مى گويد و مدّعى پيام آورى از جانب اوست و مردم را به پرستش او فرا مى خواند ، آفريدگار جهان و جهانيان است ؛ ليكن بر خلاف اين يقين و اطمينان قلبى ، آيات خدا را انكار كردند و پيامبرش را تكذيب نمودند و آن را افسانه انگاشتند. آيا مُجاز نيستيم كه بپرسيم : چرا چنين شد؟ قرآن كريم ، به اين پرسش پاسخ مى گويد كه : سبب و انگيزه اين انكار ، ستمگرى و برترى جويى بود. آنان مى دانستند كه اگر به راستىِ موسى عليه السلام و حقانيت او و پروردگارى كه او را فرستاده ، اعتراف كنند ، مى بايد از ستمگرى و

.

ص: 64

ص: 65

وارد شد و گفت : اى ابو عبد اللّه ! درباره كسى كه در خداوند شك مى كند ، چه مى فرمايى؟ فرمود : «اى ابو محمّد! او كافر است». ابو بصير گفت : اگر در پيامبر خدا شك كند ، چه طور؟ فرمود : «كافر است». آن گاه امام عليه السلام رو به زراره كرد و فرمود : إِنَّما يَكفُرُ إِذا جَحَدَ. (1) همانا او ، تنها آن گاه كه انكار ورزد ، كافر است . يعنى اگر كسى در وجود خداوند ترديد دارد ، ولى وجود او را انكار نكند ، كافر نيست. همانا كافر ، كسى است كه وجود خداوند متعال را پس از پيدايش شك در درونش و ناتوانى از استدلال نمودن بر عدم وجود او ، انكار كند. در تفسير العيّاشى به نقل از امام صادق عليه السلام يا امام باقر عليه السلام درباره اين آيه كه مربوط به ابراهيم عليه السلام است : «آن گاه كه شب او را فرا گرفت و ستاره اى ديد ، گفت : اين ، پروردگار من است» ، چنين آمده است : إنَّما كانَ طالِبًا لِرَبِّهِ ولَم يَبلُغ كُفراً ، وإنَّهُ مَن فَكَّرَ مِنَ النّاسِ في مِثلِ ذلِكَ فَإِنَّهُ بِمَنزِلَتِهِ. (2) وى همانا در جستجوى پروردگار بود و به كفر نرسيد ، و به راستى ، هر يك از مردم كه در اين مسئله چنين فكر كند ، مانند ابراهيم است. يعنى كسى كه جستجو مى كند تا به معرفت خداوند متعال دست يابد ، كافر

.

ص: 66

ص: 67

نمى شناسد ، اظهار نظر مى كند. لازم به ذكر است كه وقتى به مسئله معرفت خداوند رسيديم ، روشن خواهيم ساخت كه منكِران وجود خداوند عز و جل _ به فرض كه دلايلى درست اقامه كنند _ در نهايت بر يك چيز دليل مى آورند و آن ، اين است كه انسان ، راهى براى معرفت ماوراى طبيعت ندارد ؛ يعنى در توان انسان نيست كه بداند ماوراى طبيعتِ محسوس ، چيزى وجود دارد يا خير. اينان ، اگر تنها به اين نادانى اعتراف كنند ، كافر نيستند ؛ ليكن آنان تنها به نادانى خويش اعتراف نمى كنند ، بلكه فراتر رفته ، از نادانى خود _ كه به نظر آنان ، علم و دانايى است _ ميوه چينى مى كنند . به ديگر سخن ، آنان از اين نادانى ، براى ديدگاه خود درباره مسائل متافيزيكى (ماوراى طبيعى) پايه و مبنا مى سازند. در نتيجه چنين رأى مى دهند كه چيزى جز طبيعتِ محسوس ، وجود ندارد. اينچنين است كه نادانى و كفر ، همراه مى شوند و انسان ، نادانى اش را با دانش خيالى ، پنهان مى سازد. اينك در پايان اين فصل ، به دو پرسش مهمّ باقى مانده مى پردازيم : 1 . آيا تحقيق در هر زمينه ، حتما به دستيابى به حقيقت و شناخت واقعيت منتهى مى گردد؟ به سخن ديگر ، آيا تحقيق ، در هر زمينه كه باشد ، پژوهشگر را به هدفش از تحقيق مى رساند ، يا ممكن است پژوهشگر به تحقيق بنشيند و به نتيجه اى نرسد و يا گمان كند به معرفت حقيقى دست يافته ، با آن كه به واقع نرسيده است؟ 2 . آيا براى ارزيابى درستىِ يك نظريّه يا عقيده ، معيارى وجود دارد يا خير؟ پاسخ پرسش اوّل ، اين است كه : براى شناخت ، شرايط و موانعى است كه اگر

.

ص: 68

پژوهشگر ، موانعش را بر طرف سازد و شرايطش را محقَّق كند ، ضرورتا به نتيجه مطلوب مى رسد. در بخش هاى پنجم ، ششم و هفتم از كتاب شناخت در اين دانش نامه ، به شرح آن خواهيم پرداخت. پاسخ پرسش دوم نيز به خواست خداوند ، در دو فصل آينده خواهد آمد.

.

ص: 69

ص: 70

ص: 71

مركّب يا جهل فراگير ، عبارت است از دو نادانى كه با هم تركيب شده اند : جهل اوّل ، نادانى انسان به يك چيز است _ كه همان جهل بسيط است _ و جهل دوم ، اين است كه انسان ، نادانى اش را «علم» تصوّر كند و اين خود ، جهلى ديگر است كه با جهل نخست ، تركيب مى شود و از تركيب آنها ، جهل مركّبْ حاصل مى گردد. (1) با افسوس فراوان بايد اعتراف كرد كه بسيارى از مردم به اين بيمارى روانى مبتلايند ؛ چراكه پيامدهايش در عرصه هاى بسيارى (چون : امور عقيدتى و نظرى) ظاهر است ، بويژه در سه موردى كه امام صادق عليه السلام معيّن فرموده است : اعتقادات دينى ، سياست ، و امور ادارى. از ايشان روايت شده است كه فرمود : ثَلاثُ خِلالٍ يَقولُ كُلُّ إِنسانٍ إنَّهُ عَلى صَوابٍ مِنها : دينُهُ الَّذي يَعتَقِدُهُ ، وهَواهُ الَّذي يَستَعلي عَلَيهِ ، وتَدبيرُهُ في اُمورِهِ. (2) سه عرصه است كه هر انسانى مى گويد من در آن بر حقّم : دينى كه بِدان اعتقاد مى ورزد ، خواسته هايى كه بر او مستولى است ، و مديريت او در كارها. در اين سه عرصه همه گمان مى كنند كه آنچه مى گويند ، با واقع مطابق است و هيچ كس احتمال نمى دهد كه ادّعايش خطا باشد.

.

ص: 72

ص: 73

ص: 74

ص: 75

ص: 76

تحوّلى فكرى در اروپا شكل گرفت و بدين عقيده منتهى گشت كه منطق ارسطويى براى نگهدارى ذهن از خطا كفايت نمى كند. دكارت معتقد بود : قواعد منطق با همه درستى و استوارى ، مجهولى را معلوم نمى كند و فايده حقيقى آن ، همانا دانستن اصطلاحات و دارا شدن قوه تفهيم و بيان است ؛ زيرا برهان ، استخراج نتيجه از مقدّمات است . پس هر گاه مقدّماتْ معلوم نباشند ، نتيجه اى نخواهد بود و تنها با قواعد منطقى ، نمى توان معلومى را به دست آورد ؛ و اگر مقدّمات درست در دست باشند ، نتيجه خود ، حاصل است و عقل سليم انسان با فطرت خود ، قواعد منطقى را به كار مى برد و ديگر به اين همه بحث و جدال منطقيان نيازى ندارد ؛ و اگر مقدّماتى كه در دست است ، غلط باشند ، نتيجه هم البته غلط خواهد بود و به جاى معرفت ، ضلالت حاصل خواهد شد و از اين روست كه جويندگان علم ، با آن كه قواعد منطق را به خوبى مى دانسته اند ، خطا بسيار كرده اند. دكارت در بحث درباره روش خود ، همچنين فرنسيس بيكن در ارغنون جديد ، مدّعايشان اين است كه منطق تازه اى وضع كرده اند ؛ ليكن بيكن، دانشمند انگليسى و دكارت ، حكيم فرانسوى كوشيده اند تا پديدار سازند كه منطق ارسطو ، وسيله كشف مجهولات نيست ، و اهمّيتى را كه اهل اسكولاستيك به آن مى داده اند ، ندارد و نشايد كه قسمت بزرگ تر اوقات خود را در راه معرفت ، صرف آن سازند. بدين صورت ، بيكن و دكارت ، توجّه داده اند كه خطا ممكن است از دو راه در استدلال ، نفوذ كند : يكى ، از ناحيه مقدّماتى كه ذهن ، معلوم فرض مى كند و آنها را پايه استدلال قرار مى دهد ، كه اين مقدّمات به منزله مواد و مصالح استدلال

.

ص: 77

محسوب مى شوند ، و ديگرى ، از ناحيه شكل ، صورت و يا ترتيبى كه ذهن ، مواد را در آن قرار مى دهد. خطاسنجى در منطق ارسطو ، مربوط به «صورت» استدلال است و بدين جهت ، منطق ارسطو ، منطق صورى يا منطق صورت ، نام گرفته است و اين منطق ، خطاسنجى براى مواد و لوازم آن را منظور نكرده است ، با اين كه براى مصونيت فكر از خطا و پالايش عقيده ، بايد خطاسنجى براى مقدّمات و موادّ اوّليه استدلال ، منظور گردد ؛ چرا كه عقل سليم ، قواعد منطقى را فطرتا به كار مى برد ، گرچه از اصطلاحات منطقى برخوردار نباشد. از سوى ديگر ، منطق نوينى كه بيكن براى خطاسنجى موادّ استدلال و لوازم آن به كار گرفت ، در «پرهيز از موانع كشف حقيقت» تبلور مى يابد. او اين موانع را با عناوين : بت هاى طايفه اى ، بت هاى شخصى ، بت هاى بازارى و بت هاى نمايشى ، تعبير مى كند: براى انسان در تحصيل علم ، مشكلات و موانعى در پيش است كه بايد از آنها بپرهيزد و مهم ترينِ آنها خطاهايى هستند كه ذهن به آنها مبتلا مى شود . از آن جا كه اين خطاها مايه گم راهى انسان هستند ، بيكن آنها را «بت» مى خواند و به چهار قسم ، تقسيم مى كند : قسم نخست ، بت هاى طايفه اى هستند ، يعنى خطاهايى كه از خصايص طبع بشرند ؛ زيرا همچنان كه در آيينه ناهموار ، اشعه نور ، كج و منحرف مى شود و تصاوير در آن ، زشت و ناهنجار مى گردند ، در ذهن انسان هم محسوسات و معقولات ، تحريف و تضييع مى شوند. مثلاً ، آدمى ذهنش مايل است همه امور را منظّم و كامل بداند و ميان آنها

.

ص: 78

مشابهت هاى بيجا قائل شود ، چنان كه چون دايره و كره را مى پسندد ، حكم به كروى بودن جهان و دايره بودن حركات اجزاى آن مى نمايد ، و نيز در هر چيز ، قياس به نفْس مى كند و براى همه امور ، علّت غايى مى پندارد ، و نيز در هر امر ، بدون تحقيق و تأمّل ، عقيده اى اختيار مى كند و براى درستى آن ، همواره مؤيّداتى مى جويد و به مضعِّفات ، توجّه نمى نمايد (براى نمونه ، يك بار كه خواب به واقعيت مى پيوندد ، آن را مأخذ مى گيرد ؛ امّا صد بار را كه به واقعيت نمى پيوندد ، به ياد نمى آورد) و به عقايدى كه اختيار كرده ، پايبند و متعصّب مى گردد و غالبا انصاف را از دست مى دهد و از روى عواطف و نفسانيت حكم مى كند و غرور و نخوت و ترس و خشم و شهوت ، در آراى آن ، دخالت تام دارند. حواسّ انسان هم كه منشأ علم اويند ، قاصرند و به خطا مى روند و آدمى حاضر نمى شود كه با تأمّل و تعمّق ، خطاى آنها را اصلاح كند ؛ نيز ظاهربين اند و به عمق مطالب نمى روند و به جاى اين كه امور طبيعت را تشريح كنند ، همواره به تجريدات ذهنى مى پردازند و امور تجريدى (انتزاعى) ذهن خود را حقيقت مى پندارند. قسم دوم ، بت هاى شخصى هستند ، يعنى خطاهايى كه اشخاص به مقتضاى طبيعت اختصاصى خود به آن دچار مى شوند ، مانند اين كه هر كس به امرى دل بستگى پيدا مى كند و آن را محور عقايد خود قرار مى دهد ، چنان كه ارسطو شيفته منطق شد و فلسفه خود را بر آن مبتنى ساخت ، يا بعضى كسان ، متوجّه مشابهت ها و جمع امورند و بعضى ديگر همواره به اختلافات و تفريق ، توجّه دارند ، و نيز بعضى در هر باب ، حكم جزمى مى كنند و برخى ، ترديد و تأمّل دارند ، تا آن جا كه شكّاك مى شوند ، و نيز جماعتى عاشق قدما هستند و گروهى پيشينيان را ناچيز مى شمرند و به متأخّران مى گرايند ، غافل از اين كه زمان نبايد مورد نظر باشد و حقيقت را از هر كس كه گفته ، بايد قبول كرد ، خواه قديمى

.

ص: 79

ص: 80

ص: 81

«وَ لاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ. (1) و چيزى را كه بدان علم ندارى ، دنبال مكن» . از منظر قرآن ، شايسته نيست كه مسلمان ، چيزى را كه به طور قطع برايش ثابت نشده است ، دنبال كند ، يا آن را محور رفتارش قرار دهد. همچنين قرآن كريم از صاحبان عقايد باطل ، انتقاد مى كند كه چرا چيزى را بر زبان مى رانند كه بدان علم ندارند : «وَ تَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ. (2) و با زبان هاى خود ، چيزى مى گوييد كه بِدان علم نداريد» . قرآن كريم ، منكِران معاد را مورد انتقاد قرار مى دهد كه آنان مى بايد براى انكار زندگى پس از مرگ ، دليل بياورند و عقيده آنان (انكار معاد) بر پايه اى علمى ، استوار نيست ؛ بلكه بر حدس و گمان بنا شده است : «وَ قَالُواْ مَا هِىَ إلاَّ حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَ نَحْيَا وَ مَا يُهْلِكُنَا إلاَّ الدَّهْرُ وَ مَا لَهُم بِذَ لِكَ مِنْ عِلْمٍ إنْ هُمْ إلاَّ يَظُنُّونَ. (3) و گفتند : غير از زندگانى دنياى ما ، [چيز ديگرى] نيست. مى ميريم و زنده مى شويم و ما را جز طبيعت ، هلاك نمى كند ؛ و[لى] به اين [مطلب] ، هيچ دانشى ندارند [و ]جز طريق گمان ، نمى سپرند» . نيز به همين شيوه ، به كسانى كه گمان مى كنند هستى هدفى ندارد و خلقت ، باطل و عبث است ، انتقاد و اعتراض مى كند كه اين عقيده آنان از علم برنخاسته است و اگر آنان اندكى مى انديشيدند ، مى فهميدند كه در باورهايشان ، به دركى

.

ص: 82

درست نرسيده اند و عقايد آنان تنها بر گمان ، استوار است : «وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَ_طِلاً ذَ لِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ. (1) و آسمان و زمين و آنچه را ميان اين دو است ، به باطل نيافريديم. اين ، گمان كسانى است كه كافر شده [و حق پوشى كرده]اند» . اگر در باورها و آراى ضد و نقيض مردم در جامعه هاى گوناگون بنگريم و آنها را بر ترازوى نقد و بررسى اساسى عرضه بداريم ، بدون دشوارى به اين نكته خواهيم رسيد كه بيشتر اين باورها پايه علمى ندارند و جز بر گمان و ترديد مبتنى نيستند و بيشتر مردمان از گذشته تاكنون ، در باورها بويژه در اصول اعتقادات ، از گمان پيروى مى كنند. بدين جهت مى بينيم كه قرآن با صراحت اعلام مى دارد كه هر كس از اكثريت پيروى كند ، گم راه شده است ، از جمله در اين آيه : «وَإن تُطِعْ أكْثَرَ مَن فِى الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إن يَتَّبِعُونَ إلاَّ الظَّنَّ وَإنْ هُمْ إلاَّ يَخْرُصُونَ. (2) و اگر از بيشتر كسانى كه در [اين سر]زمين هستند ، پيروى كنى ، تو را از راه خدا گم راه مى كنند. آنان جز از گمان [خويش] ، پيروى نمى كنند و جز به حدس و تخمين نمى پردازند» . اگر تمامى پيروان مذاهب گوناگون ، بر آن شوند كه جز از علم پيروى نكنند و به چيزى جز پس از علم ، ايمان نياورند ، اختلافات و تناقضات ميان همه مذاهب ، از ميان رخت خواهد بست. امام صادق عليه السلام مى فرمايد : به راستى كه خداوند ، اين امّت را به دو آيه از كتابش اختصاص داده است :

.

ص: 83

ص: 84

به عنوان نمونه ، چنين شهرت يافته است كه علاّمه حلّى ، آن گاه كه خواست درباره امكان تطهير آب چاهى كه نجس شده ، فتوا دهد ، فرمان داد نخست چاه خانه اش را پر كنند و سپس به مطالعه احاديث و متون فقهى پرداخت و آن گاه فتوا داد كه آب چاه ، اگر نجس شود ، مى توان آن را تطهير كرد. وى مى دانست كه اگر چاه منزل خود را پر نكند ، ممكن است در فتوايش ، ناخودآگاه اثر بگذارد و اين حقيقتى انكار نشدنى است. از اين رو ، آدمى نمى تواند حقايق عقلى را به درستى ، ادراك كند و يا رأيى درست اظهار بدارد ، مگر آن كه چاه تمايلاتش را پر سازد و ذهنش را از بند هوس ها برهاند. بر اين پايه ، هر چه ذهن پژوهشگر از تمايلات و هوس ها وارسته تر باشد، به صواب نزديك تر مى شود ، چنان كه امام على عليه السلام فرمود : أقرَبُ الآراءِ مِنَ النُّهى أبعَدُها مِنَ الهَوى . (1) نزديك ترين رأى ها به عقلانيت ، دورترينِ آنها از هوس هاست. و نيز فرمود : خَيرُ الآراءِ أَبعَدُها مِنَ الهَوى وأَقرَبُها مِنَ السَّدادِ. (2) بهترين آرا ، دورترينِ آنها از هوس و نزديك ترينِ آنها به استوارى است. نيز گزارش شده است كه زيد بن صوحان عبدى ، يكى از ياران امام على عليه السلام ، از ايشان پرسيد : كدام يك از مردم ، رأيش استوارتر است؟ و امام عليه السلام چنين پاسخ داد: مَن لَم يَغُرَّهُ النَّاسُ مِن نَفسِهِ ، ولَم تَغُرَّهُ الدُّنيا بِتَشَوُّفِها. (3)

.

ص: 85

ص: 86

ص: 87

مورد سفارش اسلام و قرآن قرار گرفته اند _ كسانى هستند كه به سخن ، گوش فرا مى دهند ، حالْ گوينده اش هر كه مى خواهد ، باشد ، و پس از بررسى و تحقيق ، استوارترين ، برترين و زيباترين سخن را پيروى مى كنند. با الهام از همين آيه ، از پيامبر صلى الله عليه و آله در كنز العمّال و از امير مؤمنان عليه السلام در غرر الحكم چنين روايت شده است : لا تَنظُر إِلى مَنْ قالَ وَانظُر إِلى ما قال. (1) به «گوينده» منگر ، به «گفته» بنگر. و از عيسى عليه السلام روايت شده است كه فرمود : خُذُوا الحَقَّ مِن أَهلِ الباطِلِ ، ولا تَأخُذُوا الباطِلَ مِن أَهلِ الحَقِّ . كونوا نُقّادَ الكَلامِ. (2) حق را از اهل باطل فرا بگيريد و باطل را از اهل حق فرا مگيريد . ناقدان سخن باشيد. اين روايت ، آشكارا دلالت دارد كه نبايد تعصّب موجب شود كه مسلمان ، سخن حقّ ديگران را ، بدين جهت كه گوينده مسلمان نيست يا عقايدى باطل و فاسد دارد ، كنار بنهد و يا سخن نادرست را از كسانى كه با او هم عقيده اند ، بپذيرد. پس بر مسلمان ، واجب است كه سخن هر گوينده را پس از بررسى و مطالعه دقيق ، صرف نظر از موضع كلّى او درباره حق و باطل ، نقّادى كند. سپس اگر سخنى حق بود ، بايد بپذيرد ، گرچه گوينده از اهل باطل باشد ، و اگر سخنى باطل بود ، آن را طرد كند ، گرچه گوينده آن از پيروان حق باشد . به هر حال ، معيار ،

.

ص: 88

ص: 89

ص: 90

ص: 91

ص: 92

ص: 93

ص: 94

فِي التَّجارِبِ عِلمٌ مُستَأنِفٌ. (1) در تجربه ها ، دانش جديد [نهفته] است. و نيز چه رسا و زيبا فرموده است كه : رَأيُ الرَّجُلِ عَلى قَدرِ تَجرِبَتِهِ. (2) [ارزش] رأى آدمى ، به اندازه تجربه و خُبرويّت اوست. يعنى هر چه تجربه انسان در زمينه هايى كه اظهار رأى مى كند ، افزون تر گردد ، اظهار نظرش به واقع نزديك تر مى شود. به سخن ديگر ، هر كه باتجربه و خبره تر باشد ، رأيش استوارتر است. در روايت ديگرى ، از امام على عليه السلام چنين نقل شده است : أملَكُ النّاسِ لِسَدادِ الرَّأيِ كُلُّ مُجَرَّبٍ . (3) سرآمدِ مردم در داشتنِ رأى استوار ، انسان هاى باتجربه اند. بنا بر اين ، امام على عليه السلام دانشى را كه از راه تجربه به دست مى آيد ، دقيق تر از دانشى مى داند كه تنها در فضاى درس و بحث حاصل گردد. به عقيده ايشان ، طبّ تجربى از طبّ كلاسيك به حكمت و علم پزشكى ، نزديك تر است. بدين جهت مى فرمايد: المُجَرَّبُ أحكَمُ مِنَ الطَّبيبِ . (4) انسان باتجربه ، داناتر از پزشك است.

.

ص: 95

ص: 96

ص: 97

ص: 98

ص: 99

موهبت ، حقّا شگفت انگيز است ، تا جايى كه درك واقعيت ، بدون دليل و تعقّل ، براى ما غير قابل تفسير مى نمايد. (1) همين نظريّه را دانشمند رياضيدان فرانسوى ، ژاك هاداما ، تأييد مى كند ، آن جا كه مى گويد : وقتى ما به شرايط اكتشافات و اختراعات مى انديشيم، محال است بتوانيم اثر ادراكات ناگهانى درونى را ناديده بگيريم. هر دانشمند پژوهشگرى ، كم و بيش ، اين احساس را كرده است كه زندگى و مطالب علمى او ، از يك رشته فعاليت هاى متناوب تشكيل شده است كه در عدّه اى از آنها ، اراده و شعور وى مؤثّر بوده و بقيّه ، حاصل يك سلسله الهامات درونى بوده اند. (2) بنا بر اين ، مى توان گفت كه : هر چه امدادهاى غيبى و الهامات درونى يك انديشمند افزون تر شوند ، آرا و عقايدش درست ترند و مى تواند حقايق علمى بيشترى را كشف كند ، و اگر اين امدادها به كمال برسند ، آرا و عقايد انسان از خطا مصونيت مى يابد. امّا ريشه اين اشراق ها و الهامات درونى چيست؟ مادّه گرايان از پاسخ دادن بدان ناتوان اند ؛ ولى خداپرستان مى دانند كه ريشه آن ، خداوند است. خداوند متعال است كه بر بنده اش منّت مى گذارد و اين موهبت را به هر كه بخواهد ، به اندازه شايستگى اش و به مقتضاى حكمت الهى ، عنايت مى فرمايد ، و دعا يكى از وسايل دستيابى به اين شايستگى است. از اين رو ، امام سجّاد عليه السلام خداوند را مى خواند و به ما مى آموزد كه خداوند را اين گونه بخوانيم تا ما را بر آراى استوار ، مدد برساند :

.

ص: 100

وأَعوذُ بِكَ مِن دُعاءٍ محَجوبٍ، ورَجاءٍ مَكذوبٍ، وحَياءٍ مَسلوبٍ، وَاحتِجاجٍ مَغلوبٍ، و رَأيٍ غَيرِ مُصيبٍ. (1) [خدايا !] به تو پناه مى برم ، از : دعاى به مانع خورده ، اميد دروغين ، بى حيايى ، استدلالى كه شكست خورده ، و رأى نااستوار. به علاوه ، مى بايد توجّه كنيم كه «دعا» ، يكى از ريشه هاى الهام و اشراق است و انسان را به سوى ريشه هاى ديگر نيز مى كشاند. شرح عوامل و زمينه هاى الهام و اشراق ، در فصل چهارم از بخش ششم خواهد آمد. (2)

.

ص: 101

ص: 102

ص: 103

خود را مى بينند و از مجهولات خود غافل اند ، دانايان واقعى و صاحبان آرا و عقايد علمى ، مجهولات خود را مى بينند و با مشاهده مجهولات بزرگ و بى نهايت خود ، معلومات خويش را به حساب نمى آورند. اين گونه افراد ، از ديدگاه امام على عليه السلام شايستگى عنوان «عالِم» را دارند و نظر و رأى آنان در مسائل عقلى ، معتبر و قابل اعتماد است. به راستى ، «عالِم» كسى است كه بفهمد آنچه مى داند ، در مقايسه با آنچه نمى داند ، اندك است ؛ پس خود را جاهل به شمار آورد. پس ، عالِم حقيقى ، هر چه دانسته هايش زيادتر گردد، مجهولاتش بيشتر مى شود ، و هر چه دانشش افزون گردد ، آگاهى اش به اين كه دانسته هايش محدود است و قابل قياس با مجهولاتِ نامحدود نيست ، بالاتر مى رود. از اين جهت ، هر كس راه شناخت حقايق و عقايد علمى را مى پيمايد ، بدان جا مى رسد كه دانسته هايش را چنان اندك مى بيند كه در برابر مجهولات ، چيزى به حساب نمى آيند. پس ، تنها به خاطر اين مقدار دانش اندك ، خود را شايسته نمى بيند كه عالِم محسوب گردد ؛ بلكه با بررسى دقيق علمى و واقع نگرى ، براى خود در برابر دانشمندان ، جايى نمى بيند. در اين جاست كه انسان احساس مى كند كه هر چه دانشش افزوده گردد ، فاصله ميان دانسته ها و مجهولاتش بيشتر مى شود و به سخن ديگر ، ميزان بالا رفتن سطح علمى آدمى ، برابر است با ميزان زيادتى مجهولات او . بدين جهت ، هر كسى كه درباره انسانْ اندك شناختى ندارد ، برايش مجهولى در زمينه انسان شناسى نيست و از اين روست كه اگر از نادانى بپرسى : «انسان چيست؟» ، پاسخ مى دهد : اين كه امرى روشن است! انسان، موجودى است كه با دو پا راه

.

ص: 104

مى رود. انسان ، يعنى انسان. اين چه پرسش بى معنايى است؟! نيز اگر از او بپرسى : «آيا درباره انسان چيزى هست كه ندانى؟» ، پاسخ مى دهد : هرگز! زيرا به نظر من ، انسان چنان شناخته شده است كه نيازمند به معرّفى و توضيح نيست. امّا همين شخص ، اگر به پژوهش درباره انسان شناسى رو كند ، هر چه دايره تخصص و تحقيقش گسترش يابد ، ميزان مجهولاتش درباره اين موجود شگفت انگيز و پيچيده و پر از اسرار ، بالاتر مى رود و هر چه در حقيقتِ انسان ، ژرف نگرى بيشترى كند ، پرسش هاى بيشتر و بيشترى برايش مطرح مى شوند. آرى، انسان براى شخص نادان ، موجودى است كه شناختش به پايان رسيده است ؛ ولى انديشمند پژوهشگرى چون الكسيس كارل كه عمرى را در انسان شناسى سپرى كرده ، حاصل پژوهش و ثمره همه تلاش هايش ، كتابى با عنوان انسان ، موجودى ناشناخته است . البته نزد عالِمان حقيقى ، تنها انسان ، موجود ناشناخته نيست ؛ بلكه همه موجودات عالَم ، پيچيده و پر از اسرار و ناشناخته اند. مى گويند : دانشمندى فرانسوى به نام فيلسْتى دى لامنه گفته است : اگر كسى بتواند يك ريگ كوچك را معرّفى كند ، خداوندى را در اختيارش مى نهم. (1) البته انسان نه تنها يك ريگ ، بلكه يك ذره از ذرات آن را نيز نمى تواند به صورت دقيق معرّفى كند. مگر نمى بينيم دانش بشرى ، هر روز ، اسرار جديدى را از «اتم» ، كشف مى كند؟ آيا اين ، بدان معنا نيست كه تا امروز ، بشر از شناخت

.

ص: 105

كامل يك ذره از ذرات هستى نيز ناتوان بوده است؟ از همين جاست كه تمام هستى ، به نظر عالِم حقيقى و نه عالِم خيالى ، پر از اسرار پيچيده و ناشناخته است و هر چه بر علمش افزوده گردد ، شناختش نسبت به اسرار و پيچيدگى هاى هستى بيشتر مى شود و نشانه هايى را آشكار مى سازد كه خود ، نيازمند پژوهش اند ، چنان كه بسيارى از مجهولاتش نيز هويدا مى شود. بر اين پايه ، هر چه بر معلومات انسان افزوده شود ، مجهولاتش بيشتر مى گردد ، تا بدان جا كه اعداد از بيان فاصله ميان معلومات و مجهولات انسان ، ناتوان مى شوند ؛ زيرا دانسته هايش محدود و مجهولاتش نامحدود است و عدد نمى تواند نامحدود را شماره كند ، و همين ، معناى سخن پيش گفته امام على عليه السلام است : إِنَّ العالِمَ مَن عَرَف أَنّ ما يَعلَمُ فيما لا يَعلَمُ قَليلٌ ، فَعَدَّ نَفسَهُ بِذلِكَ جاهِلاً. (1) به راستى ، عالِم ، كسى است كه بفهمد آنچه مى داند ، در مقايسه با آنچه نمى داند ، اندك است و بدين جهت ، خود را نادان مى شمارد . و همين است معناى سخن منسوب به سقراط كه : تا به آن جا رسيد دانش من كه بدانم همى نمى دانم .

و از ابن سينا نيز چنين نقل شده است :

دل گرچه در اين باديه بسيار شتافت يك موى ندانست ولى موى شكافت . اين كه عالمان واقعى ، خود را جاهل نسبى به شمار بياورند ، اختصاص به سقراط و ابن سينا ندارد ؛ بلكه همان گونه كه امام على عليه السلام فرمود ، اين از

.

ص: 106

ويژگى هاى تمامى عالِمان حقيقى است و عالِم ، جز اين نيست. اكنون ببينيم امام على عليه السلام درباره دانش خود ، چه مى گويد و چگونه ميان دانسته ها و مجهولاتش مقايسه مى كند ؛ همان امامى كه مى فرمود : سَلوني قَبلَ أن تَفقِدوني. (1) از من بپرسيد ، پيش از آن كه مرا از دست بدهيد. همان امام برجسته اى كه مى فرمود : عِندي عُلومُ الأَوَّلينَ وَالآخِرينَ. (2) نزد من ، دانش اوّلين و آخرين است. همان عالِمى كه در توصيف دانش او قلم ها مى شكنند و زبان ها لال مى گردند و نمى توانند او را توصيف كنند ؛ همو كه مى فرمود : لَقَدِ اندَمَجتُ عَلى مَكنونِ عِلمٍ لو بُحتُ بِهِ لاَضطَرَبتُم اضطِرابَ الأَرشِيَةِ فِي الطَّوِيِّ البَعيدَةِ. (3) در اقيانوس دانش نهانى فرو رفته ام ، كه اگر چنان كه هستم ، آشكار گردم ، شما همانند ريسمانى كه در چاهى ژرف مى لرزد ، [ مضطرب و] لرزان مى گرديد . همين دانشمند برجسته ، با همه دانش سرشارش _ كه گوش ها از شنيدنش ناتوان اند _ دانش خود را در برابر آنچه نمى داند ، هيچ مى شمرد و آن گاه كه در برابر پروردگار ، تضرّع مى كند ، دانش خود را با دانش نامحدود خداوند متعال مى سنجد و در پيشگاه او به نادانى خود ، اعتراف مى نمايد. در دعاى «يستشير» كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را به وى آموخت و به وى سفارش كرد كه

.

ص: 107

به جانشين پس از خود نيز بياموزد و آن را در هر صبح و شام تكرار كند ، مى بينيم كه وى با تضرّع و زارى ، خداوند عز و جل را چنين مورد خطاب قرار مى دهد: أنتَ العالِمُ وأَنَا الجاهِلُ . (1) تو ، دانايى و من ، نادانم . اين ، حقيقتى است علمى و دقيق و به راستى ، امام عليه السلام مجامله و مبالغه نمى كند و به اندازه مويى، از دايره حقيقت ، منحرف نمى شود. آنچه از او صادر مى گردد ، عين حقيقت است ، نه ذره اى كم و نه ذره اى بيش. سخنى ديگر از امام على عليه السلام كه به معرّفى نشانه هاى عالِم حقيقى و تمييز ميان عالِم حقيقى و غير حقيقى مى پردازد ، چنين است : العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ ، وكَفى بِالمَرءِ جَهلاً أن لا يَعْرِفَ قَدْرَهُ . (2) عالِم ، كسى است كه اندازه خود را بشناسد ، و براى جهل آدمى ، همين بس كه اندازه خود را نشناسد. روشن است كه منظور از اندازه هر كس ، اندازه دانش اوست ؛ يعنى عالِم حقيقى ، كسى است كه ميزان دانش خود را بشناسد و از غرور علمى و بيمارى خوددانابينى در امان باشد ، و هر كس به اين شناخت نرسد و اندازه دانسته هاى خود را در برابر مجهولاتش نداند ، شايسته نيست كه عالِم ناميده شود ، گرچه از دانش هاى گوناگون برخوردار باشد ؛ زيرا همين نادانى ، براى گم راهى و كاهش ارزش آرا و عقايدش ، كافى است.

.

ص: 108

ص: 109

ص: 110

دانشمند حقيقى ، كه مى فهمد دانسته هايش در برابر مجهولاتِ بى شمار و نامحدود ، اندك است ، به خود اجازه نمى دهد در هر مسئله اى اظهار نظر كند. شهيد ثانى رحمه اللهدرباره قاسم بن محمّد بن ابى بكر ، يكى از فقيهان برجسته و مورد اتّفاق مدينه ، گزارش مى دهد كه مسئله اى از او سؤال شد و گفت : نمى دانم. سؤال كننده گفت : نزد تو آمده ام و غير از تو را نمى شناسم. قاسم گفت : به ريش بلند و جمعيت اطرافم ، نگاه مكن. به خدا سوگند ، اين مسئله را نمى دانم! پيرمردى قريشى كه در كنارش نشسته بود ، گفت : برادرزاده! ملازم وى باش . آن گاه گفت : به خدا سوگند ، تو را در هيچ مجلسى خردمندتر از امروز نديدم . آن گاه قاسم گفت : وَاللّهِ لَأَن يُقطَعَ لِساني أَحَبُّ إِلَيَّ أَن أَتَكَلَّمَ بِما لا عِلمَ لي بِهِ. (1) به خدا سوگند ، اگر زبانم بريده شود ، برايم دوست داشتنى تر از اين است كه درباره آنچه علم ندارم ، سخن بگويم. آن كه از غرور علمى و بيمارى خوددانابينى ، پيراسته است ، آمادگى ندارد كه با هر قيمتى ، درباره آنچه نمى داند ، اظهار نظر كند. از اين رو ، خاموشى مى گزيند و از پاسخ دادن به بسيارى از مسائل ، خوددارى مى كند و اين ، همان بيان زيباى امام على عليه السلام است كه : قولُ «لا أعلَمُ» نِصفُ العِلمِ. (2) سخنِ «نمى دانم» ، نيمى از دانش است.

.

ص: 111

ص: 112

بيمارى غرور علمى ، در امان است و به كمىِ معلومات خود و نامتناهى بودن مجهولاتش آگاه است ، عقلش به وى اجازه نمى دهد كه آنچه را نمى داند و برايش مجهول است ، انكار كند. ابن سينا در اين باره مى گويد : فالصواب أن تسرّح أمثال ذلك إلى بقعة الإمكان ، ما لم يدرك عنه قائم البرهان. (1) درست ، آن است كه امثال اين [ شگفتى ها] را در سراى «امكان» بگذارى، تا زمانى كه بُرهانى بر خلافش اقامه نشده است. اين ، يك حقيقت روشن عقلى و علمى است كه : «ندانستن» بر «نبودن» دلالت نمى كند. چه بسيار حقايقى كه انسان بدانها عالِم نيست ؛ ولى وجود دارند! آيا هزار سال پيش ، بشر از حركت خون و اتم و صدها حقيقت علمى ديگر كه امروزه كشف و ثابت شده است ، خبر داشت؟ آيا ندانستن اين واقعيت ها در گذشته مى تواند دليلى بر نبود آنها باشد؟ اگر آدمى حقيقتا اهل دانش باشد ، مى داند كه بيشتر حقايق هستى ، براى انسان ، مجهول اند. امير مؤمنان عليه السلام در سخنى ديگر ، ضمن برشمردن ويژگى هاى عالِم حقيقى و عالِم نمايان مى فرمايد : لا تَقولوا بِما لا تَعرِفونَ ، فَإِنَّ أَكثَرَ الحَقِّ فيما تُنكِرونَ. (2) آنچه را نمى دانيد ، بر زبان مرانيد ؛ زيرا بيشتر حقايق ، همانهايى هستند كه شما آنها را انكار مى كنيد. امّا اين مسئله كه بدين پايه از روشنى است و هر خردمندى مى داند كه حق

.

ص: 113

ص: 114

ص: 115

اين دسته از مردم ، هر اندازه هم عالم باشند و در هر زمينه اى نيز معرفت داشته باشند ، از نگاه امام على عليه السلام شايسته صفت و لقب «عالِم» نيستند ؛ بلكه شايسته لقب «نادانان حقيقى»اند : إِنَّ الجاهِلَ مَن عَدَّ نَفسَهُ بِما جَهِلَ مِن مَعرِفَةِ العِلمِ عالِمًا . (1) به راستى كه نادان ، كسى است كه خود را در آنچه نمى داند ، عالِم بينگارد . نادانىِ چنين افرادى به اندازه علمشان ، آنان را در چاه تاريكِ جهالت افكنده است ؛ جايى كه روشنايى بدان نمى رسد تا برايشان سودمند باشد. بر اين اساس ، يكى از راه هاى آزمودن عقيده و تميز دادن عقايد علمى از غير علمى ، آن است كه صاحبان عقيده ، مورد آزمون قرار بگيرند كه : آيا به غرور و بيمارى خوددانابينى مبتلايند ، يا از آنها در امان اند؟ و آيا در جايى كه علم ندارند ، به خود اجازه اظهار نظر مى دهند يا خير؟ و خلاصه به چه ميزان ، خود را عالِم مى دانند. از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده است كه فرمود : مَن قالَ «إنّي عالِمٌ» فَهُوَ جاهِلٌ. (2) آن كه بگويد من دانايم ، در حقيقت ، نادان است. پس ، نخستين ويژگى عالمان و اهل معرفت ، سلامت آنان از غرور علمى است . عالِمان حقيقى كه بر بالاترين پلكان دانش قرار گرفته اند ، مى دانند كه آگاهى آنان در برابر نادانى شان به حساب نمى آيد. از اين رو ، مبتلايان به غرور علمى و آنان كه گمان مى برند از دانش ، بهره مندند ، به نخستين درجه دانش هم

.

ص: 116

نرسيده اند و اين ، مصداق سخن امير مؤمنان عليه السلام است : مَنِ ادَّعى مِنَ العِلمِ غايَتَهُ فَقَد أَظْهَرَ مِن جَهْلِهِ نِهايَتَهُ. (1) آن كه پايان دانش را ادّعا كند ، نهايت نادانى خود را آشكار ساخته است. كوته بينان و تنگ نظران و سطحى گرايان ، هر گاه به ميزان اندكى از دانش مى رسند ، غرور علمى ، آنان را به استبداد مى كشاند و اين گونه مى شود كه آنان تمامى مجهولات خود را با مقدار اندكى از دانش خود مى سنجند و خويش را به صورت مطلق ، عالِم مى پندارند. براى مثال ، استاد متخصّص ادبيات ، گمان مى كند كه هر كسى كه در فهم ادبيات مانند او باشد ، به هر چيزى علم دارد و مى تواند در هر زمينه و هر مسئله اى رأى قاطع صادر كند. يا عالم رياضيات ، معتقد است كه رياضيدانان ، عالِم اند و مُجازند در هر زمينه اى ولو عقيدتى و اجتماعى ، اظهار نظر كنند. و همين گونه است : فقيه ، اصول دان ، فيلسوف ، مفسّر و ديگران. هر كسى در هر شاخه اى از دانش و معرفت تخصص پيدا كند ، اگر به غرور علمى مبتلا باشد و نسبت ميان معلومات و مجهولات خود را نشناسد ، گمان مى كند كه انديشه اش از آن رو كه در حوزه تخصصى خودش درست است ، در هر زمينه اى نيز چنين است ، گرچه از تخصصش بيرون باشد. بدين جهت ، به خود حق مى دهد كه در هر مسئله اى اظهار نظر كند. حكايت شده است كه يك عالِم «نحو» ، بر كشتى سوار شد و به هنگام گفتگو با ناخداى كِشتى ، خواست دانش و منزلت علمى خود را به رخ بكشاند تا شايد ناخدا علاقه مند به آموختن «نحو» گردد. بدين جهت از او پرسيد : آيا نحو

.

ص: 117

ص: 118

لَو سَكَتَ الجاهِلُ مَا اختَلَفَ النّاسُ. (1) اگر نادان سكوت كند ، مردم اختلاف نمى كنند. به حقيقت ، اگر نادان در آن جا كه تخصصى ندارد ، از اظهار نظر خوددارى ورزد ، اختلافات فكرى و عقيدتى ، برچيده مى شود و انديشه ها به نقطه مشترك مى رسند. اگر نادان در حوزه ، دانشگاه ، بازار و... ، سكوت كند و از اظهار نظرهاى مذهبى ، سياسى ، اقتصادى ، اجتماعى و ... بپرهيزد ، و خلاصه اگر غير متخصّصان ، در مسائل عقيدتى اظهار نظر نكنند ، اختلافات از جامعه بشرى ريشه كن مى گردد . در دوران معاصر و در طول تاريخ ، شاهد ده ها مكتب و صدها عقيده و هزاران فكر متفاوت و بلكه متضاد هستيم و شاهديم كه هر كس گروهى را اطراف خود جمع كرده است و خود را صاحب نظر و رئيس سازمان و گروه مى پندارد و ديدگاه خود را بر آنان فرض مى كند . اگر از ريشه اين اختلافات به طور اساسى جستجو كنيم ، به ريشه هايى مى رسيم كه امام على عليه السلام بدان اشاره فرمود : اظهار نظر نادانان و غير متخصّصان و تحميل ديدگاه هاى پوشالى خويش بر حقيقت و واقعيت . اگر صاحبان انديشه مصمم شوند كه رأيى را تا قطعى نشده ، ابراز نكنند و فرضيّه هاى اثبات نشده را به عنوان ديدگاه هاى علمى عرضه ندارند ، اختلاف به صورت ريشه اى از جامعه بشرى بركَنده مى شود و انديشه ها در زمينه حقايق هستى ، به نقطه هاى مشترك مى رسند ؛ چرا كه حق ، يكى بيش نيست و نمى تواند

.

ص: 119

ص: 120

ص: 121

ص: 122

انكار مى كند و دروغ مى شمرد و از روى نادانى مى گويد : «اين را نمى شناسم و گمان نكنم كه وجود داشته باشد ، يا در آينده محقّق گردد. چگونه وجود داشته است ، در حالى كه من آن را نمى شناسم؟». اين همه ، بر پايه اعتماد به رأى خويش و ناآگاهى از جهالت هايش است. همچنين امام على عليه السلام فرموده است : لا تَرُدَّ عَلَى النّاسِ كُلَّ ما حَدَّثوكَ بِهِ ، فَكَفى بِذلِكَ جَهلاً. (1) همه آنچه را مردم برايت حديث مى كنند ، انكار مكن ، كه اين براى اثبات نادانى ، كافى است. به عنوان مثال ، اگر هزار سال قبل ، به كسى كه به بيمارىِ خوددانابينى مبتلا بود ، گفته مى شد كه موجودات بسيار ريزى وجود دارند كه چشم غير مسلّح ، آنها را نمى بيند و همانها سبب بيمارى هاى جسمى اند ، يا به وى گفته مى شد كه خون در بدن ، گردش مى كند و اگر از حركت باز ايستد ، آدمى مى ميرد ، يا گفته مى شد كه مادّه ، از ذرات ريزى تشكيل شده است و هر جزئى ، خود از ذره هاى ريزتر تشكيل شده و در آن جزء ، الكترون ها بر گرد پروتون ها و نيز هسته ها با سرعت سرسام آورى مى چرخند و آدمى زادگان از اين ذره ، اسلحه هاى ويرانگر مى سازند كه مى تواند در چند لحظه به حيات كره زمين پايان دهد ، بى ترديد ، چنين شخصى ، همه اين پيشگويى ها را نفى مى كرد و آنها را خرافه و خيال مى شمرد و گمان مى كرد كه اگر چنين حقايقى وجود داشت ، وى آنها را ضرورتا مى شناخت و از آن جا كه تا آن زمان ، وى آنها را نشناخته بود ، هر كه چنين ادّعا مى كرد ، او را تكذيب مى نمود و رأى او را غير علمى و بر خلاف واقع مى انگاشت.

.

ص: 123

ص: 124

ص: 125

ص: 126

4 . كشورهاى طرف اين ميثاق ، متعهّد مى شوند كه آزادى والدين و (بر حسب مورد) سرپرستان قانونى كودكان را در تأمين آموزش مذهبى و اخلاقى كودكان، مطابق معتقدات خودشان محترم بشمارند. در مادّه نوزدهم اين ميثاق چنين آمده است : 1 . هر كس حق دارد كه مصون از دخالت ديگران ، داراى عقايدى باشد. 2 . هر كس حقّ آزادى بيان دارد. اين حق ، شامل : آزادى دسترس و دريافت و انتقال اطلاعات و افكار از هر قبيل ، بدون توجّه به سه گونه مختلف انتقال اطلاعات ، خواه شفاهى يا به صورت مكتوب يا به صورت غير مستقيم (مثلاً از طريق هنر) و يا با هر وسيله دلخواه ديگر است ، مى گردد. 3 . اِعمال حقوق مذكور در بند دوم اين مادّه ، مستلزم حقوق و مسئوليت هايى خاص است و از اين رو، ممكن است تابع محدوديت هاى معيّنى شود كه در قانون ، به آنها تصريح شده است و براى امور ذيل ، ضرورت دارد : الف. احترام به حقوق يا حيثيت ديگران . ب. حفظ امنيت ملّى يا نظم عمومى ، سلامت و يا عفّت عمومى. (1) در اين فصل مى خواهيم آزادى عقيده را از ديدگاه عقل و از منظر اسلام ، مورد بررسى قرار دهيم و سپس توضيح دهيم كه هدف از طرح مسئله «آزادى عقيده» در جهان امروز چيست ؛ ولى قبلاً سه مسئله ، به عنوان مقدّمه ، بايد مورد توجّه قرار بگيرد. اين مسائل ، عبارت اند از : معناى عقيده ، منشأ عقيده و معناى آزادى عقيده.

.

ص: 127

ص: 128

ص: 129

ص: 130

ص: 131

ص: 132

نيست . آنچه در اين مورد ، قابل بررسى است ، دو مسئله است : مسئله اوّل . آيا انسان حق دارد بر خلاف آنچه مى داند و عقيده واقعى اوست ، اظهار نظر كند؟ مسئله دوم . آيا انسان ، عقلاً در تصحيح عقايد موهوم و باورهايى كه مبتنى بر تفكّر و تحقيق نيستند ، وظيفه اى دارد؟ در پاسخ سؤال اوّل ، بايد گفت : اگر ما باشيم و داورى عقل ، هر چند عقل اظهار نظر كردن بر خلاف باور واقعى را تقبيح مى كند ، ولى تا آن جا كه استفاده از آزادى بيان ، ضررى به ديگران نرساند ، مجوّزى براى سلب آن نمى بيند. پاسخ سؤال دوم نيز اين است كه عقل ، ضمن اين كه بيان عقيده را آزاد اعلام مى كند ، به دو دليل اقدام براى تصحيح عقايد را لازم مى داند : دليل اوّل ، اين كه : عقيده ، اساس و پايه عمل است و باورهاى موهوم و نادرست ، جامعه را به فساد و تباهى مى كشند. دليل دوم ، اين كه: مبارزه با عقايد موهوم ، اقدامى در جهت آزادسازى انديشه است و عقل نمى تواند موجبات آزادى خود را لازم نداند. توضيح ، اين كه : آزادى عقيده و آزادى انديشه ، اصولاً با هم تضاد دارند ؛ يعنى نمى شود هم عقيده آزاد باشد و هم انديشه آزاد باشد ؛ زيرا همان طور كه پيش تر توضيح داده شد ، عقيده چيزى است كه به ذهن ، بسته مى شود و پيوند مى خورد و ضميمه جان انسان مى گردد. بدين جهت ، باورهاى انسان ، اگر مبناى فكرى و تحقيق نداشته باشند ، زنجيرهايى مى گردند كه دست و پاى فكر و روح را در بند مى كشند و انديشه را در حصار موهومات ، حبس مى كنند و نمى گذارند انسان ، آزاد بينديشد و به باورهاى علمى و مطابق با واقع برسد.

.

ص: 133

ص: 134

ص: 135

ص: 136

ص: 137

ص: 138

ص: 139

اقرار به عقايد اسلامى بدون باور قلبى ، ايمان نيست. باور قلبى نيز بدون اقرار عملى ، ايمان نيست. به همين جهت ، با اين كه فرعون يقين داشت كه آنچه موسى عليه السلام مى گويد ، حق است و رسالت موسى را قلبا باور كرده بود ، ولى به او مؤمن گفته نمى شود ؛ چون از روى لجاجت و تكبّر ، به يگانگى خدا و نبوّت موسى عليه السلام اقرار نكرد. (1) البته او در حال غرق شدن ، اضطرارا به توحيد و رسالت موسى عليه السلام اقرار نمود و گفت : «ءَامَنتُ أنَّهُ لاَ إلَ_هَ إلاَّ الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إسْرَ ءِيلَ وَ أنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ. (2) ايمان آوردم كه خدايى ، جز آن خدا كه بنى اسرائيل به او ايمان آورده اند ، وجود ندارد و من يكى از مسلمانانم» . او پيش تر باور قلبى داشت ؛ امّا آنچه او را وادار به اقرار زبانى كرد ، ترس از غرق شدن و مردن بود. پس ، او مؤمن شد ، ولى به صورت اضطرارى و از روى اجبار. بنا بر اين ، ايمان ، دو ركن دارد : اعتقاد قلبى و اقرار عملى. ركن اوّل ، در اختيار انسان نيست ، يعنى انسان نمى تواند به دلخواه خود ، هر چه را بخواهد ، باور كند يا باور نكند ؛ ولى ركن دوم ، در اختيار انسان است ، يعنى انسان مى تواند به آنچه باور دارد ، اعتراف كند و به مقتضاى آن عمل نمايد و نيز مى تواند عملاً به اعتقادات خود اعتراف نداشته باشد. اعتقاد قلبى (ركن اوّل ايمان) چون در اختيار انسان نيست ، اجباربردار هم نيست ، يعنى به زور نمى شود اعتقاد كسى را عوض كرد ؛ ولى اقرار عملى (ركن

.

ص: 140

دوم ايمان) چون در اختيار انسان است ، اجباربردار است ، يعنى مى شود جبرا كسى را وادار كرد كه به عقايد خود ، عملاً اعتراف كند يا بر خلاف عقيده خود ، عمل نمايد. پس ، اين كه مى گوييم : ايمان ، اجبارى نيست ، منظور ، تنها اجبار در مورد ركن دوم ايمان است ؛ زيرا ركن اوّل ايمان ، اجباربردار نيست. به عبارت ديگر ، مقصود اين است كه اسلام ، انسان را وادار نمى كند بدون اين كه عقايد اسلامى را باور كرده باشد ، جبرا به آنها اعتراف كند. پس اگر كسى مى گويد كه معتقد است خدا آفريدگار جهان است و يكتاست ، بايد بداند به چه دليل ؛ و اگر مى گويد كه معتقد است محمّد صلى الله عليه و آلهپيامبر خداست ، بايد بداند كه چرا ؛ و اگر مى گويد كه معتقد است انسان پس از مرگ ، در قيامت ، براى رسيدگى به اعمالش زنده مى شود ، بايد دليل آن را بداند. اگر نداند كه به چه دليل ، يا بگويد : چون پدر و مادر و يا معلّمش چنين گفته اند ، اسلام ، اين پاسخ ها را نمى پذيرد. در يك جمله ، اسلام مى گويد : اصول عقايد ، بايد تحقيقى باشد و نه تقليدى ، و هر كس بايد مسائل اصلى عقيدتى خويش را خود، حل كند و تحليل ديگرى به درد او نمى خورد. از اين بالاتر ، اسلام ، انسان را مجبور نمى كند كه حتّى به باورهاى خود ، اعتراف كند. بنا بر اين ، اين كه مى گوييم : از منظر اسلام ، ايمانْ اجبارى نيست ، منظور ، اين است كه اسلام ، نه تنها انسان را وادار نمى كند كه بدون باور داشتن به عقايد اسلامى ، جبرا به آن اعتراف كند و نه تنها اعتراف تقليدى و بدون تحقيق و انديشه و علم را نمى پذيرد ، بلكه حتى كسانى را كه به عقايد اسلامى باور دارند ،

.

ص: 141

ولى با انگيزه هاى مختلف ، عملاً به آن اعتراف نمى كنند ، آزاد گذاشته است و مسلمانان حق ندارند آنان را به زور به اعتراف مجبور كنند. قرآن كريم ، صريحا اعلام مى دارد كه : «لاَ إكْرَاهَ فِى الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ. (1) اجبارى در پذيرفتن دين نيست، كه راه درست از راه نادرست، مشخّص شد» . اين آيه ، علاوه بر اين كه تحميل عملى عقايد دينى را ، با صراحت نفى كرده و انسان را حتى در اعتراف عملى به آنچه حق مى داند ، آزاد گذاشته است ، دليل اين آزادى را نيز بيان نموده است. ابتدا مى فرمايد پذيرفتن عقايد اسلامى و اعتراف عملى به آنها اجبارى نيست و مردم در پذيرفتن اسلام ، آزادند «لاَ إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ» و بلافاصله توضيح مى دهد كه دليل اين آزادى ، آن است كه راه درست و راه نادرست ، مشخّص شده است «قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ» . دين ، برنامه و راه تكامل انسان است و انسان براى اجراى اين برنامه و پيمودن اين راه ، يا بايد راه را بداند تا بتواند آن را با اراده و آزادى طى كند و يا بايد به اجبار از اين راه برده شود. از منظر قرآن كريم ، وقتى راه تكامل انسان مشخّص شد ، دليلى ندارد كه دين ، اجبارى باشد ؛ بلكه مقتضاى دليل ، اين است كه انسان در انتخاب راه تكامل خود ، آزاد باشد ؛ زيرا تكامل انسان ، اختيارى است و انسان در صورتى به فلسفه آفرينش خود دست مى يابد كه آزادانه و با اختيار خود ، راه درست را انتخاب كند. بنا بر اين ، وقتى راه درست مشخّص شده است ، ولى او از آزادى ، سوء استفاده مى كند و از راهى كه درستىِ آن را مى داند ، منحرف مى شود و راهى را

.

ص: 142

انتخاب مى نمايد كه مى داند درست نيست ، اجبار ، بى معناست ؛ بگذار تا بيفتد و ببيند جزاى خويش. نكته قابل توجّهى كه نگارنده تاكنون نديده كه در نوشته اى به آن توجّه شده باشد ، اين است كه از دليلى كه در اين آيه شريف براى آزادى مردم در پذيرفتن اسلام مطرح شده است «قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ» معلوم مى شود كه در اين آيه ، بلكه در همه آياتى كه مسئله اِكراه (اجبار) در آنها مطرح شده است ، سخن درباره كسانى است كه رشد و غَىّ ، براى آنان مشخّص است و آنان حقانيّت اسلام را فهميده و درستى عقايد اسلامى را درك كرده اند ، ولى به انگيزه هاى مختلف حاضر نيستند به آنچه باور دارند ، اعتراف كنند. با اين توصيف ، قرآن تصريح مى كند كه كسى حق ندارد آنان را جبرا وادار به اعتراف كند. يكى ديگر از آياتى كه در آن با صراحت ، اِكراه عملى بر عقايد اسلامى نفى شده ، اين سخن خداى متعال است : «وَ لَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَأَمَنَ مَن فِى الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ. (1) اگر پروردگار تو مى خواست ، همه مردم جهان ، جملگى [از روى اجبار ، ]ايمان آورده بودند. آيا تو ايمان را بر مردم تحميل مى كنى؟!» . در شأن نزول اين آيه ، امام رضا عليه السلام ، از پدرانش ، از امير مؤمنان عليه السلام نقل فرموده است كه : مسلمانان به پيامبر اسلام پيشنهاد كردند اگر افرادى را كه تحت سيطره دارد ، مجبور كند كه به زورْ اسلام را بپذيرند ، تعداد مسلمانان زياد مى شود و قدرت نظامى آنان عليه دشمنان افزوده مى گردد. پيامبر اسلام فرمود :

.

ص: 143

مَا كُنتُ لِأَلقَى اللّهَ عز و جل بِبِدعَةٍ لَم يُحدِث إِلَيَّ فيها شَيئًا ومَا أنَا مِنَ المُتَكَلِّفينَ . من نمى توانم خداوند را با بدعتى كه درباره آن ، دستورى برايم نيامده است ، ملاقات كنم و من اهل تكلّف و از كسانى نيستم كه چيزى از خود بسازم [و به خدا نسبت دهم] . در اين جا خداوند متعال ، فرمود : اى محمّد! «وَ لَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَأَمَنَ مَن فِى الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا؛ (1) اگر پروردگار تو مى خواست ، همه مردم جهان ، جملگى ايمان مى آوردند» [ و البته اين ايمان آوردن،] از روى اجبار و اضطرار [ مى بود] ، همان طور كه در جهان پس از مرگ ، وقتى دچار سختى مى شوند ، ايمان مى آورند ، و اگر با آنان چنين كنم ، شايسته پاداش و ستايش من نخواهند بود ؛ ولى من مى خواهم به طور آزاد و بدون اجبار ، ايمان بياورند. (2) خلاصه كلام در تبيين اين آيه شريف ، با عنايت به شأن نزول آن ، اين است كه : در نظام آفرينش ، انسان ، آزاد آفريده شده است تا تكامل و انحطاط او با انتخاب خودِ او باشد و در نتيجه ، ثواب و عقاب اخروى ، معنا داشته باشد. از اين رو ، تحميل ايمان بر انسان ، چون بر خلاف فلسفه خلقت اوست ، مُجاز نيست و پيامبران الهى نيز حق ندارند بر خلاف سنّت آفرينش و مشيّت الهى كارى انجام دهند ، هر چند آن عمل ، موجب تقويت حكومت اسلامى و تضعيف دشمنان اسلام شود. سومين مورد از آياتى كه در آنها ، تحميل ايمان بر انسان ، با صراحت نفى شده

.

ص: 144

است ، آن جاست كه خداوند خطاب به پيامبر اسلام مى فرمايد : «فَذَكِّرْ إنَّمَا أنتَ مُذَكِّرٌ * لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ. (1) پس ، ياد آور كه فقط تو يادآورى [و] مسلّط بر آنان نيستى» . يعنى وظيفه پيامبر صلى الله عليه و آله يادآورى ، روشنگرى ، ابلاغ پيام هاى الهى و نشان دادن راه است و اين مردم اند كه خود بايد تصميم بگيرند و راه راست را انتخاب كنند. پيامبر صلى الله عليه و آله از جانب خدا بر مردم مسلّط نشده تا با زور ، ايمان را بر آنان تحميل كند ، و در يك كلام ، مأموريت پيامبران الهى ، تبيين عقيده است ، نه تحميل عقيده. چهارمين آيه اى كه صريحا تحميل عملى عقايد اسلامى در آن نفى شده ، آن جاست كه خداوند خطاب به پيامبر اسلام مى فرمايد : «وَ مَا أنتَ عَلَيْهِم بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْءَانِ مَن يَخَافُ وَعِيدِ. (2) تو نمى توانى مردم را به آنچه مى خواهى ، مجبور كنى. پس ، با قرآن ، كسانى را كه از تهديد من مى ترسند ، يادآورى كن» . از اين آيه معلوم مى شود كه پيامبر اكرم ، از اين كه مى ديد مردم معاصر او ، سخت در بند عقايد موهوم و زيانبارند ، بسيار رنج مى برد و مى خواست به هر نحو كه شده ، آنان را از اين بند ، آزاد كند و وقتى مى ديد تلاش هاى پيگير او براى آزادسازى تعداد قابل ملاحظه اى از آنان ، بى نتيجه است ، رنج روحى اش به حدّى مى رسيد كه جسم او تاب آن همه ناراحتى را نداشت و لازم بود خداوند ، به گونه اى ، از اين رنج ها _ كه از شفقت و مهربانى او نسبت به مردم ريشه مى گرفت _ بكاهد.

.

ص: 145

بنا بر اين ، آياتى كه ذكر شد ، نوعى تسلّى (دلدارى) به پيامبر اسلام است ، مبنى بر اين كه وظيفه او ابلاغ پيام هاى الهى و يادآورى است ، نه اجبار و تحميل ايمان بر مردم ، و او وظيفه خود را انجام داده و كوتاهى نكرده است كه اگر خداوند مى خواست مردم به اجبار مؤمن شوند ، به گونه اى ديگر عمل مى كرد. آنچه از آيات مذكور استنباط مى شود ، در آيات ديگر به صورت روشن تر مطرح شده است ، مانند اين سخن خداوند : «لَعَلَّكَ بَ_خِعٌ نَّفْسَكَ ألاَّ يَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ * إن نَّشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِم مِّنَ السَّمَاءِ ءَايَةً فَظَ_لَّتْ أعْنَ_قُهُمْ لَهَا خَ_ضِعِينَ. (1) شايد از [غصّه] خود را هلاك كنى كه چرا ايمان نمى آورند! اگر بخواهيم ، آيه اى از آسمان بر آنان مى فرستيم كه [ به اجبار] براى آن ، خاضع شوند» . و نيز اين سخن خداوند متعال : «فَلَعَلَّكَ بَ_خِعٌ نَّفْسَكَ عَلَى ءَاثَ_رِهِمْ إن لَّمْ يُؤْمِنُواْ بِهَ_ذَا الْحَدِيثِ أسَفًا * إنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَّهَا لِنَبْلُوَهُمْ أيُّهُمْ أحْسَنُ عَمَلاً. (2) شايد تو از پىِ آنان ، [از شدّت اندوه،] خود را هلاك كنى كه چرا به اين سخن تازه ، ايمان نمى آورند! امّا آنچه را روى زمين است ، زيور آن قرار داديم تا آنان را بيازماييم كه كدام يك از آنان ، بهتر عمل مى كنند» . اين آيات ، به روشنى نشان مى دهد كه پيامبر اسلام از گرفتارى مردم در بند عقايد موهوم و كراهت آنان از آزادى و پذيرفتن عقايد صحيح ، گاه آن قدر غصّه مى خورده كه بيم آن مى رفته از شدّت اندوه ، جان خود را از دست بدهد.

.

ص: 146

ص: 147

ص: 148

ص: 149

ص: 150

جدال ، مِراء و يا مناظره ، عبارت است از : بحث و گفتگو به صورت منازعه و غلبه جويى ، و به عبارتى ديگر ، كُشتى گرفتن انديشه ها در بحث و گفتگو را گويند. قرآن از برخوردهاى سالم انديشه ها در مناظره _ كه موجب روشن شدن حقايق و رشد باورهاى صحيح مى شود _ دو تعبير دارد : تعبير اوّل ، كه در آيه مورد بحث آمده ، «جدال احسن» و تعبير دوم «مِراء ظاهر» (1) است. جدال احسن ، سالم ترين و نيكوترين روش در مناظره براى روشن شدن حق است و مِراء ظاهر ، برخورد روشن و استفاده از ادلّه اى است كه حجّيت و قطعيت آنها بر همگان آشكار باشد ، به گونه اى كه طرف مقابل نتواند به آنها پاسخ بگويد. اسلام ، كه آيين همه انبياى الهى است ، بنيان گذار بحث آزاد و برخوردهاى سالم انديشه هاست و پيامبر اسلام ، به عنوان بزرگ ترين پيام آور الهى ، در عصرى كه پيروزى و شكست ، جز در سايه زور ميسّر نبود ، مسئله مناظره (بحث آزاد) و برخورد سالم انديشه ها را براى نخستين بار در جامعه آن روز مطرح نمود و خود و دانشمندان خاندان او در اين امر ، پيش قدم بودند. از اين رو ، بخش قابل توجّهى از كتب حديث ، به مناظرات پيامبر اسلام و ائمّه خاندان او ، اختصاص دارد. (2) آنچه قابل توجّه است ، اين كه : روش اسلام در زدودن عقايد غير علمى از ذهن عامّه مردم ، يك روش كاملاً علمى و منطقى است و در اين مورد ، اسلام ،

.

ص: 151

ص: 152

نظام هاى فاسد و ظالم ، از آن جا كه از جهل مردم تغذيه مى كنند و آگاه شدن مردم ، به معناى سقوط آنها از اريكه قدرت است ، نمى توانند اجازه دهند كه حقايق ، آن گونه كه هست ، به اطّلاع مردم برسد و اينچنين است كه اين نظام ها ، سدّ راه باورهاى صحيح و به تعبير قرآن ، سدّ راه خدا هستند. اسلام با اين نظام ها ، پس از اتمام حجّت ، با قدرت ، برخورد مى كند تا موانع آزادى انديشه را رفع كند و زمينه را براى رشد عقايد صحيح از طريق روشنگرى ، فراهم سازد. در مبحث «نبوّت خاصّه» در بخش شناخت پيامبر اسلام و روش برخورد ايشان با مخالفان ، خواهد آمد كه پيامبر اسلام در مواجهه با قدرت هاى مخالف ، در گام اوّل ، از مناظره متّ_كى بر برهان استفاده مى نمود و در گام دوم به مباهله (به داورى خواندن آفريدگار جهان) متوسّل مى شد و اگر مناظره و مباهله نيز به نتيجه نمى رسيد ، محاربه (جنگيدن در ميدان نبرد) را براى شكستن سدهاى آگاهى و آزادى انديشه بر مى گزيد ؛ چراكه مناظره و مباهله ، اتمام حجّت پيامبر اسلام با قدرت هاى مخالف بود. علاوه بر نظام هاى فاسد ، گاه سنّت هاى حاكم بر يك جامعه ، سدّ راه آزادى انديشه اند ، مثل : سنّت بت پرستى ، گاوپرستى ، آتش پرستى ، و ده ها بلكه صدها عقايد ضدّ عقل ديگر ، كه اگر انسان از انديشه و فكر آزاد برخوردار باشد ، با اندكى تأمّل ، كمترين ترديدى در موهوم بودن اين عقايد نخواهد داشت. سنّت ها و عادت هاى غلطى كه با روح و جان معتقدان به آنها پيوند خورده است ، همچون زنجيرى انديشه را به بند كشيده ، به انسان اجازه تعقّل و تفكّر نمى دهد. استاد شهيد علاّمه مطهّرى مى نويسد :

.

ص: 153

... در ابتدا افرادى پيدا مى شوند سودجو استثمارگر كه مى خواهند رژيمى به وجود آورند. اين رژيم ، يك تكيه گاه اعتقادى مى خواهد ، [و] بدون تكيه گاه اعتقادى ، امكان پذير نيست. آن كسى كه او تأسيس مى كند ، خودش مى فهمد كه چه مى كند... دانسته ، خيانت مى كند. يك موضوعى را ، يك بتى را ، يك گاوى را ، اژدهايى را به يك شكلى در ميان مردم رايج مى كند. مردم اغفال مى شوند. اوّل هم خيلى به آن دل بستگى ندارند ؛ ولى چند سالى مى گذرد ؛ بچه هاى اينها به دنيا مى آيند ، مى بينند پدر و مادرها چنين مى كنند ، [آنها نيز ]همان كار پدر و مادرها را تعقيب مى كنند. نسل به نسل كه مى گذرد و سابقه تاريخى پيدا مى كند ، جزو سنن و مَآثر ملّى مى شود ، جزو ترادسيون ها مى شود ، جزو غرور و افتخارات ملّى مى شود ، [و ]ديگر نمى شود آن را از افراد بشر گرفت. درست مثل گچى كه در ابتدا كه با آب ، مخلوط مى شود ، يك مادّه شلى است ، [و ]آن را به هر شكلى كه بخواهيد ، در مى آوريد ؛ ولى وقتى كه بالأخره به يك شكلى در آمد ، تدريجا خشك مى شود و هر چه خشك تر مى گردد ، سفت تر مى شود. بعد به يك حالتى مى رسد كه با كلنگ هم نمى شود آن را خرد كرد. آيا با اينها بايد مبارزه كرد ، يا نبايد مبارزه كرد؟ يعنى آيا آزادى فكر كه مى گوييم بشر فكرش بايد آزاد باشد ، شامل عقيده به اين معنا مى شود؟ مغالطه اى كه در دنياى امروز وجود دارد ، در همين جاست. از يك طرف مى گويند فكر و عقل بشر بايد آزاد باشد ، و از طرف ديگر مى گويند عقيده هم بايد آزاد باشد ؛ بت پرست هم بايد در عقيده خودش آزاد باشد ؛ گاوپرست هم بايد در عقيده خودش آزاد باشد ؛ اژدهاپرست هم بايد در عقيده خودش آزاد باشد ؛ هر كسى هر چه را كه مى پرستد ، هر چيزى را به عنوان عقيده براى خودش انتخاب كرده ، بايد آزاد باشد ، و حال آن كه اين گونه عقايد ، ضدّ

.

ص: 154

آزادى فكر است. همين عقايد است كه دست و پاى فكر را مى بندد... . (1) اسلام مى گويد : زنجير عقايد موهوم كه انديشه را اسير كرده و با برهان و موعظه ، باز شدنى نيست ، با قدرت نظامى بايد باز شود و سدّ سنّت هاى غلطى كه در طى سال ها و قرن ها نشستِ رسوبات فرهنگ هاى نادرست بر ذهن جامعه ، چنان محكم شده كه با ابزار معمولى قابل زوال نيست ، بايد با انفجارهاى عظيم شكسته شود و انديشه انسان ، آزاد گردد. و از آن جا كه برخورد مستقيم نظامى با عقايد _ چنان كه شرح آن گذشت _ امكان پذير نيست ، اسلام ، پيكار با سنّت هاى غلط را از مبارزه با آثار و مظاهر اجتماعى آنها آغاز مى كند ، مثلاً : براى مبارزه با سنّت بت پرستى ، بايد بت خانه ويران شود ؛ همان كارى كه ابراهيم عليه السلام كرد ، و براى مبارزه با سنّت گاوپرستى ، گوساله سامرى بايد در آتش ، سوزانده شود ؛ همان كارى كه موسى عليه السلام كرد . ابراهيم عليه السلام در جامعه معاصر خود ، تنها كسى است كه با انديشه آزاد ، راز هستى را كشف كرده ، به جهان بينى صحيح رسيده است. (2) او در مواجهه با مردمى گرفتار اوهام و باورهاى نادرست _ كه كمترين مايه اى از تعقّل و تفكّر نداشتند _ هر چه تلاش كرد تا آنان را با برهان و پند و اندرز ، متوجّه خطايشان كند و انديشه ايشان را از بند باورهاى غلط نجات دهد ، نتوانست و هر چه بيشتر آنها را نصيحت كرد ، كمتر نتيجه گرفت . بالاخره او به اين نتيجه رسيد كه بايد عملاً به آنها ثابت كند كه اين بت هايى كه ساخته و پرداخته خود آنهاست ، نمى تواند

.

ص: 155

خداى آنان باشد . . . تا اين كه روزى فرا رسيد كه مردم ، آن روز را به عنوان عيد ، جشن گرفته ، به اين مناسبت از شهر خارج شده بودند. ابراهيم عليه السلام موقعيت را مناسب تشخيص داد ، وارد بت خانه بزرگ شد و با تبر تمام بت ها ، مگر بت بزرگ را خُرد كرد و تبر را به گردن آن آويخت و بيرون آمد. ابراهيم عليه السلام مى خواست با صحنه سازى و متّهم نمودن بت بزرگ به قتل عام بت ها ، عملاً باورهاى غلط را از ذهن مردم بزدايد و انديشه آنان را آزاد سازد. وقتى مردم از مجلس جشن به شهر باز گشتند ، خبر شدند كه بت خانه ويران شده است ، گويا بت ها با هم دعوا كرده ، يكديگر را كشته اند! وارد بت خانه شدند ، ديدند همه بت ها خُرد شده و تنها بت بزرگ ، تبر بر گردن ، باقى مانده است. صحنه نشان مى داد كه كار ، كارِ بت بزرگ است ؛ ولى شعور فطرى آنان نمى توانست قبول كند كه چند موجود بى شعور ، با هم دعوا كنند. اين بود كه بدون تأمّل ، در جستجوى شخصى بر آمدند كه مرتكب اين خرابكارى شده است و از آن جا كه ابراهيم ، مرتّب از بت پرستى انتقاد مى كرد و نيز تهديد كرده بود كه تدبيرهاى لازم را براى انهدام بت ها به كار خواهد گرفت ، او را به اتّهام قتل عام خدايان (!) احضار و در ملأ عام شروع به بازجويى از او كردند. نخستين سؤال آنان اين بود : «ءَأنتَ فَعَلْتَ هَ_ذَا بِ_ئالِهَتِنَا يَ_إِبْرَ هِيمُ. (1) آيا تو ، چنين كارى را با خدايان ما انجام داده اى؟» . ابراهيم عليه السلام براى بيدار سازى وجدان خفته آنان ، پاسخ داد :

.

ص: 156

«بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَ_ذَا فَسْئلُوهُمْ إن كَانُواْ يَنطِقُونَ. (1) بلكه بت بزرگ ، اين كار را كرده است و اگر بت ها مى توانند صحبت كنند ، ماجرا را از خود آنها بپرسيد!» . زمينه تعقّل و تفكّر و آزادسازى انديشه به تدريج فراهم مى شد. پاسخ ابراهيم عليه السلام مردم بت پرست را به خود آورد و به فكر فرو برد و به خطايشان در اين باور ، آگاه كرد. آنان در دل ، خود را به سبب اين ظلم عقيدتى ملامت كردند و بالأخره شرمسارانه اعتراف كردند كه خدايان آنان نمى توانند سخن بگويند (!). با سست شدن بند باورهاى موهوم و شكست سدّ سنّت هاى غلط ، ابراهيم عليه السلام زمينه را براى شروع مبارزه تبليغى مناسب ديد و گفت : «أفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لاَ يَنفَعُكُمْ شَيْ_ئاً وَ لاَ يَضُرُّكُمْ * اُفٍّ لَّكُمْ وَ لِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أفَلاَ تَعْقِلُونَ. (2) آيا جز خدا ، چيزى را مى پرستيد كه نمى تواند كمترين سود يا زيانى براى شما داشته باشد؟ اُف بر شما و بر خدايان شما! آيا تعقّل نمى كنيد؟» . نكته قابل توجّه ، اين كه : وقتى اسلام سدها را مى شكند و بند باورهاى نادرست را از انديشه باز مى كند ، مى گويد: حالا فكر كن ، ببين عقلت چه مى گويد. اگر مى گويد اسلامْ درست است ، آن را قبول كن ، و اگر مى گويد مكتب و مرامى ديگر صحيح است ، همان را بپذير. به عبارت ديگر ، اسلام يك زنجير را با قدرت نظامى باز نمى كند تا زنجير ديگرى را بر دست و پاى انديشه ببندد و يا حتى عقيده ديگرى را كه مبتنى بر

.

ص: 157

عقل و انديشه است ، بر انسان تحميل كند. خير ؛ بلكه وقتى اسلام ، انسان را از بند باورهاى نادرست رها مى سازد ، مى گويد : بينديش و عقيده اى را بر مبناى انديشه و تحقيق ، انتخاب كن. و حتى اگر اسلام را بدون فكر پذيرفتى ، قبول ندارد. پس از فتح مكّه و شكستن سدّ سنّت پرستى و اعلام عفو عمومى ، مردم حجاز ، فوج فوج اسلام را مى پذيرفتند ؛ ولى رؤساى مشركان ، كه مشكلات زيادى براى مسلمانان ايجاد كرده بودند ، احساس خطر مى كردند. از اين رو ، عدّه اى از آنان از مكّه گريختند. يكى از افرادى كه به سبب سوء سابقه خود تصميم به فرار داشت ، صفوان بن اميّه بود. صفوان ، علاوه بر جنايات گرانبار ، مسلمانانى را به انتقام خون پدرش اميّة بن خلف _ كه در جنگ بدر كشته شده بود _ در روز روشن و در برابر ديدگان مردم در مكّه به دار آويخته بود. بدين سبب ، پيامبر صلى الله عليه و آلهخون او را مباح كرده بود . وى از ترس مجازات ، تصميم گرفته بود از طريق دريا از حجاز خارج شود ، بويژه هنگامى كه دانست او يكى از ده نفرى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله دستور قتلش را صادر كرده است . عمير بن وهب ، از پيامبر صلى الله عليه و آله درخواست نمود كه از تقصير صفوان در گذرد. پيامبر صلى الله عليه و آلهشفاعت او را پذيرفت و عمامه خود را كه با آن وارد مكّه شده بود ، به عنوان نشانه امان به وى داد... . عمير با عمامه پيامبر ، وارد جَدّه شد و صفوان را همراه خود به مكّه آورد . وقتى چشم پيامبر صلى الله عليه و آله به يكى از بزرگترين جانيان زمان افتاد ، با كمال بزرگوارى در پاسخ وى كه از ايشان پرسيد : عمير گمان مى كند كه مرا امان داده اى ، فرمود :

.

ص: 158

«درست است، فرود آى» . آن گاه وى را به آيين اسلام فرا خواند. وى دو ماه مهلت خواست كه درباره اسلام به فكر و بررسى بپردازد ؛ امّا پيامبر صلى الله عليه و آلهفرمود : «من به جاى دو ماه ، چهار ماه به تو مهلت مى دهم كه اين آيين را با كمال بصيرت ، انتخاب نمايى». هنوز چهار ماه سپرى نشده بود كه وى اسلام آورد. (1) جالب تر از اين جريان ، داستان اسلام آوردن سُهيل بن عمر است. او مى گويد : پس از فتح مكّه ، وقتى پيامبر خدا وارد مكّه شد ، من داخل خانه خود شدم و درب خانه را بر روى خود بستم و پسرم عبد اللّه را فرستادم كه : برو و از محمّد براى من امان بخواه ؛ چرا كه من به خاطر اين كه كشته نشوم ، ايمان نمى آورم. عبد اللّه خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و گفت : پدرم ، امان مى خواهد. آيا به او امان مى دهيد؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «آرى ؛ او در امان خداست. مى تواند از خانه خارج شود». پيامبر صلى الله عليه و آله سپس رو به اطرافيان خود كرد و فرمود : «هر يك از شما كه سهيل را ديد ، حق ندارد كه نگاه تند به او بكند. او بايد بتواند از خانه خارج شود. به جان خودم سوگند كه سهيل ، آدم عاقل و شريفى است و شخصى مانند او نمى تواند اسلام را نفهمد و مسلمان نشود. او مى داند آنچه در آن قرار دارد ، برايش سودمند نيست». عبد اللّه ، پس از گرفتن امان و شنيدن سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله از مجلس خارج شد و نزد پدر آمد و جريان را گفت. سهيل كه شايد باور نمى كرد پيامبر صلى الله عليه و آله اين گونه با

.

ص: 159

ص: 160

ص: 161

شد و به ناچار ، توبه كرد. به حكم همين دادگاه ها ، هزاران انديشمند ، زنده زنده در آتش سوختند و برونو ، كشيش ايتاليايى ، يكى از اين دانشمندان است. او در سال 1600 ميلادى ، به جرم اين اعتقاد كه «هر كس پس از رسيدن به مرحله عقل ، درباره دنيا و زندگى ، مطابق با عقل و استنباط خويش عقيده اى پيدا مى كند» ، در دادگاه تفتيش عقايد ، محكوم به سوختن شد! دادگاه ، اين گفته برونو را دليل مخالفت او با مذهب مسيحيت مى دانست ؛ چون به نظر اين دادگاه ، هر مسيحى ، پس از رسيدن به مرحله عقل ، بايد راجع به دنيا طورى قضاوت كند كه در كتاب مقدّس نوشته شده است ، نه مطابق عقل و استنباط خود ، و برونو كه چنين گفته است ، از دين ، برگشته و علّت برگشت او از دين ، حلول شيطان در كالبد اوست و بايد او را سوزاند تا شيطان از كالبدش خارج شود (!). علاوه بر اين ، دين و مذهب ، از ديدگاه گردانندگان سياست هاى بين المللى و فلاسفه اى كه از اين سياست ها الهام مى گيرند ، چيزى بيش از يك سرگرمى نيست و سرگرمى ، راست و دروغ و حق و باطل ندارد ؛ درست مانند يك قطعه شعر و يا يك فيلم سينمايى ، و به گفته استاد شهيد علاّمه مطهّرى : از نظر طرز تفكّر بعضى از فلاسفه اروپا ، دين و مذهب ، هر چه مى خواهد باشد _ مى خواهد به صورت بت پرستى باشد ، مى خواهد به صورت گاوپرستى باشد ، مى خواهد به صورت خداپرستى باشد _ امرى است مربوط به وجدان شخصىِ هر فرد. در مسائل مذهبى و دينى ، چون آنها نمى خواهند به واقعيتى براى دين و نبوّت

.

ص: 162

اعتراف كرده باشند و قبول كنند كه واقعا پيغمبرانى از طرف خدا آمده اند و يك راه واقعى براى بشر نشان داده اند و سعادت بشر ، در اين است كه آن راه واقعى را طى بكند ، مى گويند : ما نمى دانيم واقع و ريشه مذهب چيست ؛ ولى همين قدر مى فهميم كه انسان ، بدون مذهب نمى تواند زندگى بكند ؛ [ يعنى ]يكى از شرايط زندگى انسان ، يكى از سرگرمى هاى زندگى انسان ، اين است كه به يك موضوعى به عنوان «مذهب» ، سرگرمى داشته باشد ، حالا مى خواهد آن چيزى كه به عنوان معبود گرفته ، خداى يگانه باشد يا انسانى به نام عيسى مسيح ، يا گاو يا فلز و يا چوب ؛ فرق نمى كند. بنا بر اين ، نبايد مزاحم افراد شد ؛ هر كسى به ذوق و سليقه خودش هر چه را انتخاب كرد ، خوب است. (1) همان طور كه اشاره شد ، اين گونه برداشت از دين و مذهب ، الهام گرفته از انديشه متّ_كى بر قاعده اى علمى يا فلسفى نيست ؛ بلكه الهام گرفته از انديشه هايى است كه از علم و فلسفه ، براى مقاصد سياسى استفاده مى كنند. گردانندگان سياست هاى استكبارى ، اگر از آزادىِ عقيده دم مى زنند ، براى آن نيست كه واقعا مى خواهند هر كس در اظهار عقيده آزاد باشد تا باورهاى صحيح ، رشد كند و مردم از بند عقايد موهوم ، رهايى يابند (چرا كه اين آزادى ، به معناى نفى قدرت سياسى آنهاست) ؛ بلكه مى خواهند مردم را سرگرم كنند تا بتوانند به مقاصد سياسى ضدّ مردمى خود ، بهتر دست يابند. و از آن جا كه تخدير كننده ترين سرگرمى ، دينِ منهاى سياست و باورهاى موهوم مذهبى است و در اين مورد ، تفاوتى ميان اديانِ باطل نيست، به مصلحت سياسى خود مى دانند كه

.

ص: 163

عقايد دينى را ، تا آن جا كه با مصالح آنان متضاد نيست ، آزاد اعلام كنند. حالا اگر دينى بخواهد وارد عالَم سياست شود و براى رشد باورهاى صحيح و رهايى از بند عقايد نادرست و در نتيجه رهايى از سلطه قدرت هاى استكبارى اقدام كند ، اين دين ، نه تنها از ديدگاه مدّعيان رسمى آزادىِ عقيده ، آزاد نيست ، بلكه هواداران آن به دست همين مدّعيان آزادى عقيده ، در پوشش دفاع از آزادى ، نابود مى شوند.

.

ص: 164

. .

ص: 165

ص: 166

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

ص: 171

خواهد بود ، چنان كه استفاده از اين دانش نامه ، پژوهشگران را از لغزش هاى عقيدتى باز مى دارد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: مَن عَرفَ دينَهُ مِن كِتابِ اللّهِ زالَتِ الجِبالُ قَبلَ أَن يَزولَ؛ ومَن دَخَلَ في أَمرٍ بِجَهلٍ خَرَجَ مِنهُ بِجَهلٍ . (1) آن كه دينش را بر پايه كتاب خدا بشناسد ، پيش از آن كه او متزلزل گردد ، كوه ها از جا كنده مى شوند . و هر كه در كارى از روى جهالت وارد شود ، با جهالت نيز از آن بيرون مى رود. علاوه بر اين ، پژوهشگران مى توانند با اعجاز علمىِ پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندانش عليهم السلام در خلال برهان هاى قرآن و روايات مربوط به اصول عقيدتى ، آشنا شوند.

.

ص: 172

. .

ص: 173

ص: 174

. .

ص: 175

ص: 176

ص: 177

ص: 178

ص: 179

ص: 180

ص: 181

ص: 182

ص: 183

مسير مقصد اعلاى انسانيت، جز از انبياى الهى ساخته نيست. آنچه در كتاب و سنّت درباره عقل (اسباب، موانع ، آثار ، علائم و احكام) و جهل آمده است، همگى مربوط به اين معنا از معانى عقل و انديشه اند. هنگامى كه انسان در پرتو تعاليم پيامبران الهى به بالاترين مراتب حيات عقلى رسيد، به نورانيت و معرفتى دست مى يابد كه نه تنها خطاپذير نيست ، بلكه او را تا رسيدن به مقصد اعلاى انسانيت همراهى مى كند. امام على عليه السلامدر اين باره مى فرمايد: قَد أَحيا عَقلَهُ، وأَماتَ نَفسَهُ، حَتّى دَقَّ جَليلُهُ ، ولَطُفَ غَليظُهُ، وبَرَقَ لَهُ لامِعٌ كَثيرُ البَرقِ؛ فَأَبانَ لَهُ الطَّريقَ، وسَلَكَ بِهِ السَّبيلَ، وتَدافَعَتهُ الأَبوابُ إِلى بابِ السَّلامَةِ ومَنزِلِ الإِقامَةِ، وثَبَتَت رِجلاهُ بِطُمَأنينَةِ بَدَنِهِ في قَرارِ الأَمنِ والرّاحَةِ بِمَا استَعمَلَ قَلبَهُ وأَرضى رَبَّهُ. (1) خِردش را زنده گردانيد و نفْسش را ميرانيد تا پيكر ستبر او لاغر شد و دل سختش به لطافت گراييد. فروغى سختْ روشن بر او تابيد و راهش را روشن ساخت و به راه راستش روان داشت. درها او را به آستان سلامت و سراى اقامت راندند و به آرامشى كه در بدنش پديد آمده بود، پاهايش در قرارگاه ايمنى و آسايش استوار بمانْد؛ زيرا دل خود را به كار وا داشت و پروردگارش را خشنود ساخت . بر اين اساس و بر مبناى آنچه در تعريف علم و حكمت حقيقى خواهد آمد، علم و حكمت و عقل، در متون اسلامى ، سه تعبير مختلف از يك نيروى نورانىِ باطنى و سازنده در وجود انسان اند. اين نيرو، از آن جهت كه انسان را به تكامل

.

ص: 184

ص: 185

ص: 186

و نيز فرموده است: رَأيتُ العَقلَ عَقلَينِ فَمَطبوعٌ و مَسموعُ، و لا يَنفَعُ مَسموعٌ إذا لَم يَكُ مَطبوعُ، كما لا يَنفَعُ الشَّمسُ و ضَوءُ العَينِ مَمنوعُ. عقل را دو گونه يافتم: / مطبوع و مسموع (1) . عقل مسموع، بدون عقل طبيعى/ سودمند نيست چنان كه با فقدان نور چشم / خورشيد، سودى ندارد . (2) جالب توجّه است كه از ايشان همين تقسيم، درباره علم، روايت شده است: العِلمُ عِلمانِ: مَطبوعٌ و مَسموعٌ و لايَنفَعُ المَسموعُ إذا لَم يَكُنِ المَطبوعُ. (3) دانش، دو گونه است: مطبوع و مسموع. دانش مسموع، بدون دانش طبيعى، سودمند نيست . سؤال ، اين است كه عقل و علم مطبوع چيست و چه تفاوتى با عقل و علم مسموع دارد، و چرا اگر عقل و علم مطبوع نباشد، عقل تجربه و علم مسموع براى انسان مفيد نيست؟ پاسخ ، اين است كه به حسب ظاهر، مقصود از عقل و علم مطبوع، معارفى هستند كه خداوند متعال در طبيعت همه انسان ها نهاده تا بتوانند راه كمال را

.

ص: 187

ص: 188

ص: 189

مصداق اين فرمايش آن امامِ بزرگ است كه: مَن زادَ عِلمُهُ عَلى عَقلِهِ كانَ وَبالاً عَلَيهِ . (1) هر كه دانش وى بر خردش افزون شود ، دانش، بارى بر او خواهد بود . و نيز مصداق اين شعر است: إذا كُنتَ ذا عِلمٍ وَ لَم تَكُ عاقِلاً فَأنتَ كَذي نَعلٍ وَلَيسَ لَهُ رِجلُ (2) اگر دانشورِ بدون خردى به سان كسى هستى كه كفش دارد، ولى پا ندارد . امروز ، علم در اثر جدا شدن از عقل، به جاى آن كه عامل آرامش ، آسايش ، رشد و تكامل مادّى و معنوى جامعه بشر باشد، موجب ناامنى ، اضطراب ، فساد و انحطاط مادّى و معنوى انسان ها گرديده است؛ چرا كه در جهان امروز، علم به صورت ابزارى براى رسيدن به مطامع سياسى و اقتصادى و لذايذ مادّىِ جمعى رفاه طلب و مستكبر و بى عقل در آمده كه با استفاده از اين ابزار كارآمد ، بيش از هر زمان ديگر ، توده هاى مردم را به انحراف و استضعاف مى كشند. تا زمانى كه علم در كنار عقل قرار نگيرد و عقل به موازات علم، رشد نكند، جامعه بشر روى آرامش و آسايش را نخواهد ديد و به گفته امام على عليه السلام: أفضلُ ما مَنَّ اللّهُ سُبحانَهُ بِهِ عَلى عِبادِهِ عِلمٌ و عَقلٌ، و مُلكٌ و عَدلٌ . (3) برترين بخشش خداوند بر بندگانش ، دانش و خرد است و حكمرانى و عدالت پيشگى .

.

ص: 190

بنا بر اين، علم در جهان امروز، بيش از هر وقت ديگر، نيازمند عقل است و بخش يكم از كتاب حاضر، بيش از هر زمان ديگر، كاربرد فرهنگى ، اجتماعى و سياسى دارد .

.

ص: 191

. .

ص: 192

الفصل الأوّل: معرفة العقل1 / 1حَقيقَةُ العَقلِ8456.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :العَقلُ نورٌ خَلَقَهُ اللّهُ لِلإِنسانِ ، وجَعَلَهُ يُضيءُ عَلَى القَلبِ لِيَعرِفَ بِهِ الفَرقَ بَينَ المُشاهَداتِ مِنَ المُغَيَّباتِ. (1)8455.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :العَقلُ نورٌ فِي القَلبِ، يُفَرِّقُ بِهِ بَينَ الحَقِّ والباطِلِ. (2)8454.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ در مُژده دادن به ياران خويش _ ) عنه صلى الله عليه و آله :مَثَلُ العَقلِ فِي القَلبِ كَمَثَلِ السِّراجِ في وَسَطِ البَيتِ. (3)8457.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام_ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ _: الرّوحُ حَياةُ البَدَنِ ، وَالعَقلُ حَياةُ الرّوحِ. (4)8456.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :خَلَقَ اللّهُ تَعالَى العَقلَ مِن أربَعَةِ أشياءَ : مِنَ العِلمِ ، وَالقُدرَةِ ، وَالنّورِ ، والمَشيئَةِ بِالأَمرِ ، فَجَعَلَهُ قائِمًا بِالعِلمِ دائِمًا فِي المَلَكوتِ. (5) .

ص: 193

ص: 194

8453.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :قِوامُ الإِنسانِ وبَقاؤُهُ بِأَربَعَةٍ : بِالنّارِ ، وَالنّورِ ، وَالرّيحِ ، وَالماءِ . فَبِالنّارِ يَأكُلُ ويَشرَبُ ، وبِالنّورِ يُبصِرُ ويَعقِلُ . . . ولَولا أنَّ النّورَ في بَصَرِهِ لَما أبصَرَ ولا عَقَلَ . (1)8452.عنه صلى الله عليه و آله ( _ مِن خُطبَتِهِ في آخِرِ جُمُعَةٍ مِن شَعبانَ _ ) الإمام الكاظم عليه السلام :إنَّ ضَوءَ الرّوحِ العَقلُ. (2)راجع : ص 178 (منشأ المعارف الإنسانية كلِّها) و 320 ح 293 _ 294 ، ج 2 ص 218 (حقيقة العلم) ص 228 (حقيقة العلم) .

1 / 2خَلقُ العَقلِ وَالجَهلِالكتاب«وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» . (3)

«وَ لاَ اُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ» . (4)

«وَ مَا اُبَرِّئُ نَفْسِى إنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةُ بِالسُّوءِ إلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّى إنَّ رَبِّى غَفُورٌ رَّحِيمٌ» . (5)

الحديث8447.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَكنونٍ في سابِقِ

عِلمِهِ الَّذي لَم يَطَّلِع عَلَيهِ نَبِيٌّ مُرسَلٌ ولا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ. (6) .

ص: 195

ص: 196

8436.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :أوَّلُ ما خَلَقَ اللّهُ سُبحانَهُ وتَعالَى العَقلُ. (1)8437.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله_ في حَديثِ خَلقِ العَقلِ _: ... ثُمَّ خَلَقَ العَقلَ فَاستَنطَقَهُ فَأَجابَهُ ، فَقالَ : وعِزَّتي وجَلالي ما خَلَقتُ خَلقًا هُوَ أحَبُّ إلَيَّ مِنكَ ، [بِكَ] (2) آخُذُ، وبِكَ اُعطي ، وعِزَّتي لاَُكَمِّلَنَّكَ فيمَن أحبَبتُ ، ولَأَنقُصَنَّكَ فيمَن أبغَضتُ. (3)8438.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل رَكَّبَ فِي المَلائِكَةِ عَقلاً بِلا شَهوَةٍ ، ورَكَّبَ فِي البَهائِمِ شَهوَةً بِلا عَقلٍ ، ورَكَّبَ في بَني آدَمَ كِلَيهِما ، فَمَن غَلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَهُ فَهُوَ خَيرٌ مِنَ المَلائِكَةِ ، ومَن غَلَبَت شَهوَتُهُ عَقلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ البَهائِمِ. (4)8439.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ العَقلَ وهُوَ أوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرّوحانِيّينَ عَن يَمينِ العَرشِ مِن نورِهِ ، فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ، ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَأَقبَلَ ، فَقالَ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى : خَلَقتُكَ خَلقًا عَظيمًا وكَرَّمتُكَ عَلى جَمي_عِ خَلق_ي .

ثُمَّ خَلَقَ الجَهلَ مِنَ البَحرِ الاُجاجِ ظُلمانِيًّا فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَلَم يُقبِل ، فَقالَ لَهُ : اِستَكبَرتَ ، فَلَعَنَهُ. (5) .

ص: 197

8440.عنه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خرد ، نخستين آفريده خداوند سبحان است .8441.عنه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ، خرد را آفريد . سپس او را به سخن آورد و او پاسخ داد . آن گاه خداوند [ به خرد ]فرمود : «سوگند به عزّت و جلالم كه آفريده اى دوست داشتنى تر از تو نيافريدم ؛ به وسيله تو مى گيرم و به وسيله تو مى بخشم . به جلالم سوگند كه تو را در هر كه دوست بدارم، كامل مى سازم و در هر كس كه مبغوض بدارم ، ناقص مى گذارم».8442.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خداوند عز و جل در نهاد فرشتگان ، خردى بدون شهوت ، قرار داد و در چارپايان ، شهوتى بدون خرد آفريد ؛ امّا در آدميان ، خرد و شهوت را به هم در آميخت . پس ، هر آن كس كه خردش بر شهوتش پيروز گردد ، از فرشتگان، برتر است و هر آن كس كه شهوتش بر خردش غالب گردد ، از چارپايان ، پست تر است .8443.عنه صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام : خداوند، خرد را_ كه نخستين آفريده روحانىِ او در سَمت راست عرش است _امام صادق عليه السلام : خداوند، خرد را از نور خود آفريد . آن گاه بدو گفت : «پشت كن» . او نيز پشت كرد . پس فرمود : «روى آور» . خرد ، روى آورد . پس از آن ، خداوند متعال فرمود : «تو را بزرگ آفريدم و بر تمام آفريده هايم ارجمند داشتم» .

پس از آن، جهل (نادانى) را از درياى شور و تاريك ، خلق كرد و بدان فرمود : «پشت كن» . او نيز پشت كرد . پس فرمود : «روى آور» . او رو نياورد . پس به جهل فرمود : «گردنكشى كردى» . آن گاه او را لعنت كرد . 1 .

ص: 198

8437.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ في قَولِ اللّهِ عز و جل : «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» _: بَيَّنَ لَها ما تَأتي وما تَترُكُ. (1)8438.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ في قَولِهِ تَعالى: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا» _: خَلَقَها وصَوَّرَها ، وقَولُهُ : «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» أي عَرَّفَها وألهَمَها ، ثُمَّ خَيَّرَها فَاختارَت. (2)راجع: ص 330 ح 311 .

.

ص: 199

8440.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام_ در تفسير آيه «سپس پليدى و پرهيزگارى اش را به آن الهام نمود» _: [خداوند ]براى خرد روشن ساخت كه چه كارى انجام دهد و چه چيزى را ترك نمايد.8441.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام_ در تفسير آيه «سوگند به نفْس و آن كس كه آن را درست كرد» _: «[ خداوند،] نفْس آدمى را آفريد و صورت داد» .

امام عليه السلام در تفسير آيه «سپس پليدى و پرهيزگارى اش را به آن الهام نمود» فرمود : «[خداوند،] به نفْس [ ، خوبى ها و بدى ها را ]شناساند و الهام كرد . آن گاه مخيّرش كرد و او برگزيد» .ر . ك : ص 331 ح 311 .

.

ص: 200

. .

ص: 201

ص: 202

ص: 203

ص: 204

ص: 205

متضاد است : چرا خداوند حكيم، به انسان، نفْس امّاره داد؟ چرا به او شهوت داد تا به جاهليّت گرايش پيدا كند؟ چرا به انسان، مانند فرشته، خرد بدون شهوت داده نشد تا هرگز بر گِرد زشتى ها نگردد؟ پاسخ ، اين است كه: خداوند حكيم مى خواست موجودى بيافريند كه بتواند انتخاب كند . حكمت و رمز تركيب خرد و نادانى در انسان، آفرينش موجودى آزاد و انتخابگر است . فرشتگان چون شهوت ندارند ، صدور اعمال ناشايست از آنها غير ممكن است. (1) از اين رو نمى توانند جز راهى را كه خرد مى گويد ، انتخاب كنند. چارپايان نيز چون خرد ندارند، نمى توانند جز راهى را كه شهوتْ آنها را بدان مى خواند ، انتخاب كنند ؛ امّا انسان، چون آميخته اى از خرد و شهوت است ، آزاد است و مى تواند انتخاب كند . همين آزادى و قدرت انتخاب ، موجب برترى خميرمايه انسان بر ساير پديده هاست، و شايد همين امر، موجب شد كه آفريدگار متعال ، هنگام آفرينشِ انسان، به خود تبريك بگويد. (2) از اين رو ، روايت شده كه: ما مِن شَيءٍ أكرَم عَلَى اللّهِ مِنِ ابنِ آدَمَ. قيلَ: يا رَسولَ اللّهِ! ولاَ المَلائِكَةُ؟ قالَ: المَلائِكَةُ مَجبورونَ بِمَنزِلَةِ الشَّمسِ وَالقَمَرِ . (3)

.

ص: 206

[پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود :] «هيچ چيزى نزد خداوند ، گرامى تر از فرزند آدم نيست» . گفته شد : حتّى فرشتگان ؟ فرمود : «فرشتگان مانند ماه و خورشيد ، مجبورند» . البته اين فضيلتِ بالقوّه، هنگامى فعليت مى يابد كه انسان از اين آزادى در جهت تكامل اختيارى خود، بهره بردارى نمايد؛ امّا اگر از آزادى ، سوء استفاده كند و در رويارويىِ خرد و شهوت ، خردْ مغلوب گردد ، نعمت آزادى ، به نقمت تبديل مى گردد . از اين رو، امام عليه السلامدر ادامه سخنى كه در تبيين تركيب خرد و نادانى از ايشان نقل كرديم ، مى فرمايد : فَمَن غَلَبَ عَقلُهُ شَهوتَهُ هُوَ خَيرٌ مِنَ المَلائِكَةِ ، ومَن غَلَبَت شَهوَتُهُ عَقلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِن البَهائِمِ. (1) هر آن كه خردش بر شهوتش پيروز گردد ، از فرشتگان ، برتر است و هر آن كه شهوتش بر خردش غالب گردد، از چارپايان پست تر است .

.

ص: 207

. .

ص: 208

1 / 3مَوضِعُ العَقلِ8524.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ العَقلَ فِي القَلبِ. (1)8525.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :القَلبُ وهُوَ أميرُ الجَوارِحِ الَّذي بِهِ تَعقِلُ وتَفهَمُ وتَصدُرُ عَن أمرِهِ ورَأيِهِ. (2)8526.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ لِاُسامَةَ بنِ زَيدٍ _ ) الإمام الصادق عليه السلام :العَقلُ مَسكَنُهُ فِي القَلبِ. (3)8527.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ مِن كِتابِهِ الَّذي كَتَبَهُ إلَى المُفَضَّلِ يَذكُرُ فيهِ مُناظَرَةً لَهُ مَعَ طَبيبٍ هِندِيٍّ _: ثُمَّ قالَ [الطَّبيبُ] : أخبِرني بِمَ تَحتَجُّ في مَعرِفَةِ رَبِّكَ الَّذي تَصِفُ قُدرَتَهُ ورُبوبِيَّتَهُ ، وإنَّما يَعرِفُ القَلبُ الأَشياءَ كُلَّها بِالدَّلالاتِ الخَمسِ الَّتي وَصَفتُ لَكَ ؟

قُلتُ : بِالعَقلِ الَّذي في قَلبي ، وَالدَّليلِ الَّذي أحتَجُّ بِهِ في مَعرِفَتِهِ. (4)8528.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَوضِعُ العَقلِ الدِّماغُ ، ألا تَرى أنَّ الرَّجُلَ إذا كانَ قَليلَ العَقلِ قيلَ لَهُ: ما أخَفَّ دِماغَكَ ؟ ! (5)8529.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الدرّ المنثور عن ابن عبّاس :أوحَى اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى إلى داوُدَ عليه السلام : . . . اُنظُر إلَى ابنِكَ فَاسأَلهُ عَن أربَعَ عَشرَةَ كَلِمَةً ، فَإِن أخبَرَكَ فَوَرِّثهُ العِلمَ وَالنُّبُوَّةَ . . . فَقالَ داوُدُ

لِسُلَيمانَ عليه السلام : أخبِرني يا بُنَيَّ أينَ مَوضِعُ العَقلِ مِنكَ ؟ قالَ : الدِّماغُ.... (6) .

ص: 209

ص: 210

8532.عنه صلى الله عليه و آله :علل الشرائع عن وهب بن منبِّه :أن_َّهُ وُجِدَ فِي التَّوراةِ صِفَةُ خَلقِ آدَمَ عليه السلام : ... وجُعِلَ عَقلُهُ في دِماغِهِ. (1)تعليق:وكما يلاحظ فإنّ قسمًا من أحاديث هذا الباب اعتبرت «القلب» كمركز للعقل والإدراك، في حين صرّح قسم آخر منها بأنّ «الدماغ» هو موضع الإدراكات . فهل هنالك ثمّة تعارض بين هاتين المجموعتين من الروايات ؟ أم أنّ لإدراكات الإنسان مركزين ، وأنّ «القلب» و «الدماغ» مركزان للمعرفة ويقعان في عرض بعضهما ؟ أم يتعامدان مع بعضهما طوليًا ؟ والجواب : هو أنّ هاتين المجموعتين من الروايات لا تعارض بينهما ، وإنّما تكمن المفارقة في أنّ كلمة القلب استخدمت في النصوص الإسلامية على أربعة معانٍ ، هي : 1 _ مضخّة للدم 2 _ العقل 3 _ مركز للمعرفة الشهوديّة 4 _ الروح. (2) والقلب بالمعنى الرابع هو المبدأ الأساسي لجميع إدراكات الإنسان (3) ، والروايات التي اعتبرت القلب مسكنًا للعقل تشير إلى هذا المعنى . وفي مثل هذه الحالة يقع «الدماغ» _ كما هو الحال بالنسبة للحواس الخمس _ في طول القلب لا في عرضه ، فاستنادًا إلى هذه الرؤية يمكن القول إنّ موضع العقل هو الدماغ ؛ لأنّ إدراكات الإنسان تنتقل إلى الروح عن طريق الدماغ ، ويصح القول بأنّ مسكن العقل هو القلب ؛ لأنّ القلب إذا كان بمعنى الروح يصبح مبدأ لجميع الإدراكات الحسيّة والعقليّة والمعارف الشهوديّة .

.

ص: 211

8535.عنه صلى الله عليه و آله :علل الشرائع_ به نقل از وهب بن منبه _: درباره چگونگى آفرينش آدم عليه السلامدر تورات چنين آمده است : «... و خرد او در مغزش گذاشته شد» .توضيحچنان كه ملاحظه گرديد، در پاره اى احاديث ، «قلب (دل)» ، جايگاه عقل و ادراك معرّفى شده، در حالى كه در پاره اى ديگر ، «دِماغ (مغز)»، جايگاه ادراك دانسته شده است . آيا اين دو دسته احاديث ، با يكديگر تعارض دارند يا ادراكات انسانى ، دو جايگاه دارند و «قلب» و «دماغ»، دو مركز شناخت و در عرض يكديگرند و يا اين كه دو مركزند و در طول يكديگر واقع شده اند؟ پاسخ اين است كه در اين احاديث، تعارضى نيست و حلّ مسئله ، در اين نكته نهفته است كه واژه «قلب»، در متون اسلامى به چهار معنا به كار رفته است : 1 . تصفيه كننده خون ، 2 . خرد ، 3 . جايگاه شناخت شهودى ، 4 . روح . قلب به معناى چهارم، منشأ اصلى تمام ادراكات انسانى است و احاديثى كه قلب را جايگاه خرد مى دانند، به اين معنا اشاره دارند. در اين صورت، مغز _ كه به حواس پنجگانه مربوط است _ در طول قلب قرار دارد، نه در عرض آن . بر اين پايه ، هم مى توان گفت كه جايگاه خرد، دماغ است؛ زيرا ادراكات انسانى، از طريق مغز به روح منتقل مى گردند ، و هم مى توان گفت كه جايگاه خرد، قلب است؛ زيرا هنگامى كه قلب به معناى روح باشد ، مبدأ تمام ادراكات حسى، عقلى و شهودى است .

.

ص: 212

1 / 4أنواعُ العَقلِ8534.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :العَقلُ عَقلانِ : عَقلُ الطَّبعِ وعَقلُ التَّجرِبَةِ ، وكِلاهُما يُؤَدِّي المَنفَعَةَ. (1)8535.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام : رَأيتُ العَقلَ عَقلَينِ

فَمَطبوعٌ ومَسموعُ ولا يَنفَ_عُ مَس_م_وعٌ

إذا لَ_م يَ_كُ مَطب__وعُ كَما لا يَنفَعُ الشَّمسُ

وضَوءُ العَينِ مَمنوعُ (2)راجع : ص 185 (عقل الطبع وعقل التجربة) و 222 (هديّة من اللّه ) .

1 / 5زِيادَةُ العَقلِ ونُقصانُهُ في أدوارِ الحَياةِ8539.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :إذا شابَ العاقِلُ شَبَّ عَقلُهُ ، إذا شابَ الجاهِلُ شَبَّ جَهلُهُ. (3)8540.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :لا يَزالُ العَقلُ وَالحُمقُ يَتَغالَبانِ عَلَى الرَّجُلِ إلى ثَمانِيَ عَشرَةَ سَنَةً ، فَإِذا بَلَغَها غَلَبَ عَلَيهِ أكثَرُهُما فيهِ. (4) .

ص: 213

ص: 214

8542.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :يَثَّغِرُ (1) الصَّبِيُّ لِسَبعٍ ، ويُؤمَرُ بِالصَّلاةِ لِتِسعٍ ، ويُفَرَّقُ بَينَهُم فِي المَضاجِعِ لِعَشرٍ ، ويَحتَلِمُ لِأَربَعَ عَشرَةَ ، ويَنتَهي طولُهُ لاِءِحدى وعِشرينَ سَنَةً، ويَنتَهي عَقلُهُ لِثَمانٍ وعِشرينَ إلاَّ التَّجارِبَ. (2)8543.كنز العمّال ( _ به نقل از خالد بن وليد _ ) عنه عليه السلام :إنَّ الغُلامَ إنَّما يَثَّغِرُ في سَبعِ سِنينَ ، ويَحتَلِمُ في أربَعَ عَشرَةَ سَنَةً ، ويُستَكمَلُ طولُهُ في أربَعٍ وعِشرينَ سَنَةً ، ويُستَكمَلُ عَقلُهُ في ثَمانٍ وعِشرينَ سَنَةً ، فَما كانَ بَعدَ ذلِكَ فَإِنَّما هُوَ بِالتَّجارِبِ. (3)8544.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :يُرَبَّى الصَّبِيُّ سَبعًا، ويُؤَدَّبُ سَبعًا، ويُستَخدَمُ سَبعًا، ومُنتَهى طولِهِ في ثَلاثٍ وعِشرينَ سَنَةً ... ، وعَقلِهِ في خَمسٍ وثَلاثينَ سَنَةً ، وما كانَ بَعدَ ذلِكَ فَبِالتَّجارِبِ. (4)8545.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الباقر عليه السلام :إنَّ الرَّجُلَ إذا كَبِرَ ذَهَبَ شَرُّ شَطرَيهِ وبَقِيَ خَيرُهُما ؛ ثَبَتَ عَقلُهُ ، وَاستَحكَمَ رَأيُهُ ، وقَلَّ جَهلُهُ. (5)8546.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :يَزيدُ عَقلُ الرَّجُلِ بَعدَ الأَربَعينَ إلى خَمسينَ وسِتّينَ ، ثُمَّ يَنقُصُ عَقلُهُ بَعدَ ذلِكَ. (6)راجع : ص 302 (ما يقوّي العقل) .

.

ص: 215

8548.إحياء علوم الدين عن عائشة :امام على عليه السلام :بچه ها دندان هاى شيرى شان در هفت سالگى مى افتد ؛ در نُه سالگى به نماز وا داشته مى شوند ؛ در ده سالگى جاى خوابيدن آنان جدا مى گردد ؛ در چهارده سالگى ، بالغ مى شوند ؛ تا بيست و يك سالگى قد مى كشند و تا بيست و هشت سالگى خِردشان رشد مى كند ، بجز تجربه [كه پس از آن نيز زمينه رشد دارد] .8544.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :بچه ها دندان هاى شيرى شان در هفت سالگى مى افتد ؛ در چهارده سالگى بالغ مى شوند؛ قدشان در بيست و چهار سالگى به بيشترين حدّ خود مى رسد ، و خِردشان در بيست و هشت سالگى به كمال مى رسد . پس از آن ، هر چه باشد ، بر اثر تجربه است .8545.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :بچه ها هفت سال پرورش مى يابند ؛ هفت سال تربيت مى شوند ؛ هفت سال به كار گماشته مى شوند ؛ نهايت افزايش قدشان در بيست و سه سالگى است ، و پايان دوره رشد خِردشان سى و پنج سالگى است . پس از آن، هر چه [ رشد عقلشان] باشد ، بر اثر تجربه است .8546.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام باقر عليه السلام :مرد ، چون بزرگ شود ، نيمه بد خصلت هايش از ميان مى رود و نيمه خوب آنها باقى مى ماند ؛ خِردش پا بر جا مى شود ؛ رأى و نظرش استوار مى گردد و نادانى اش اندك مى شود .8547.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام :خِرد آدمى پس از چهل سالگى تا پنجاه يا شصت سالگى افزايش مى يابد و پس از آن، رو به كاستى مى نهد .ر . ك : ص 303 (آنچه خرد را نيرومند مى سازد) .

.

ص: 216

. .

ص: 217

ص: 218

ص: 219

ص: 220

ص: 221

. .

ص: 222

الفصل الثّاني : قيمة العقل2 / 1هَدِيَّةٌ مِنَ اللّهِ8488.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :العَقلُ هَدِيَّةٌ مِنَ اللّهِ. (1)8489.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :العُقولُ مَواهِبُ ، الآدابُ مَكاسِبُ. (2)8490.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ وِلادَةٌ ، وَالعِلمُ إفادَةٌ. (3)8491.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيرًا مَنَحَهُ عَقلاً قَويمًا وعَمَلاً مُستَقيمًا. (4)8492.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :إنَّ مَن رَزَقَهُ اللّهُ عَقلاً قَويمًا وعَمَلاً مُستَقيمًا فَقَد ظاهَرَ لَدَيهِ النِّعمَةَ وأعظَمَ عَلَيهِ المِنَّةَ. (5) .

ص: 223

ص: 224

8501.سنن ابن ماجة عن اُمّ عمارة :الكافي عن أبي هاشم الجعفريّ :كُنّا عِندَ الرِّضا عليه السلام فَتَذاكَرنَا العَقلَ . . . قالَ : يا أبا هاشِمٍ ، العَقلُ حِباءٌ مِنَ اللّهِ . . . مَن تَكَلَّفَ العَقلَ لَم يَزدَد بِذلِكَ إلاّ جَهلاً. (1)8496.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سعد السعود :في سُنَنِ إدريسَ عليه السلام : إنَّ اللّهَ لَمّا أحَبَّ عِبادَهُ وَهَبَ لَهُمُ العَقلَ ، وَاختَصَّ أنبِياءَهُ وأولِياءَهُ بِروحِ القُدُسِ . (2)راجع: ص 212 (أنواع العقل) .

2 / 2خَيرُ المَواهِبِ8659.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما قَسَمَ اللّهُ لِلعِبادِ شَيئًا أفضَلَ مِنَ العَقلِ ، فَنَومُ العاقِلِ أفضَلُ مِن سَهَرِ الجاهِلِ ، وإفطارُ العاقِلِ أفضَلُ مِن صَومِ الجاهِلِ ، وإقامَةُ العاقِلِ أفضَلُ مِن شُخوصِ الجاهِلِ . ولا بَعَثَ اللّهُ رَسولاً ولا نَبِيًّا حَتّى يَستَكمِلَ العَقلَ ، ويَكونَ عَقلُهُ أفضَلَ مِن عُقولِ جَميعِ اُمَّتِهِ . وما يُضمِرُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله في نَفسِهِ أفضَلُ مِنِ اجتِهادِ جَميعِ المُجتَهِدينَ ، وما أدَّى العاقِلُ فَرائِضَ اللّهِ حَتّى عَقَلَ مِنهُ ، ولا بَلَغَ جَميعُ العابِدينَ في فَضلِ عِبادَتِهِم ما بَلَغَ العاقِلُ ، إنّ العُقَلاءَ هُم اُولُو الأَلبابِ ، الَّذينَ قالَ اللّهُ تَعالى : « إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَ_بِ » (3) . (4)8660.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :تَبارَكَ الَّذي قَسَّمَ العَقلَ بَينَ عِبادِهِ أشتاتًا ، إنَّ الرَّجُلَينِ لَيَستَوي

عَمَلُهُما وبِرُّهُما وصَومُهُما وصَلاتُهُما ، ولكِنَّهُما يَتَفاوَتانِ فِي العَقلِ كَالذَّرَّةِ في جَنبِ اُحُدٍ ، وما قَسَمَ اللّهُ لِخَلقِهِ حَظًّا هُوَ أفضَلُ مِنَ العَقلِ وَاليَقينِ. (5) .

ص: 225

ص: 226

8664.سنن الترمذي عن أنس :تاريخ اليعقوبيّ _ في ذِكرِ مَواعِظِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله _ :قيلَ لَهُ : ما أفضَلُ ما اُعطِيَ العَبدُ؟

قالَ : نَحيزَةٌ (1) مِن عَقلٍ يولَدُ مَعَهُ.

قالوا : فَإِذا أخطَأَهُ ذلِكَ؟

قالَ : فَليَتَعَلَّم عَقلاً. (2)8665.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :جامع الأحاديث للقمّي :سُئِلَ أميرُالمُؤمِنينَ عليه السلام : ما أفضَلُ ما اُعطِيَ الإِنسانُ ؟

قالَ : غَريزَةُ عَقلٍ .

قيلَ : فَإِن لَم يَكُن ؟

قالَ : فَأَخٌ مُستَشيرٌ .

قيلَ : فَإِن لَم يَكُن ؟

قالَ : فَصَمتٌ فِي المَجالِسِ .

قيلَ : فَإِن لَم يَكُن ؟

قالَ : فَمَوتٌ عاجِلٌ. (3)8666.صحيح البخاري عن ابن عبّاس :الإمام عليّ عليه السلام :خَيرُ المَواهِبِ العَقلُ. (4) .

ص: 227

8667.ثواب الأعمال عن ابن عبّاس :تاريخ اليعقوبى_ در گزارش پندهاى پيامبر صلى الله عليه و آله_: از پيامبر خدا پرسيده شد : برترين چيزى كه به بندگان بخشيده شده ، چيست ؟

فرمود : «خردِ سرشتى ، كه با آن زاده مى شود» .

گفتند : اگر از آن ، بى بهره شد ؟

فرمود : «خرد بياموزد» .8668.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ في آدابِ شَهرِ رَمَضانَ _ ) جامع الأحاديث :از امير مؤمنان سؤال شد : برترين چيزى كه به انسان ها بخشيده شده ، چيست ؟

فرمود : «خردِ سرشتى» .

گفته شد : اگر نباشد ؟

فرمود : «برادرى كه با او مشورت شود» .

گفته شد : اگر نبود ؟

فرمود : «خاموشى در مجلس ها» .

گفته شد : اگر اين هم نبود ؟

فرمود : «مرگ زودرس» .8664.سنن الترمذى ( _ به نقل از اَ نَس _ ) امام على عليه السلام :بهترينِ بخشش ها ، خرد است . .

ص: 228

8665.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مِن كَمالِ النِّعَمِ وُفورُ العَقلِ. (1)8666.صحيح البخارى ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) عنه عليه السلام :أفضَلُ النِّعَمِ العَقلُ. (2)8667.ثواب الأعمال ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) عنه عليه السلام :أفضَلُ حَظِّ الرَّجُلِ عَقلُهُ ؛ إن ذَلَّ أعَزَّهُ ، وإن سَقَطَ رَفَعَهُ ، وإن ضَلَّ أرشَدَهُ ، وإن تَكَلَّمَ سَدَّدَهُ. (3)8668.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ در بيان آداب ماه رمضان _ ) عنه عليه السلام :لا نِعمَةَ أفضَلُ مِن عَقلٍ. (4)8669.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الحسن عليه السلام :العَقلُ أفضَلُ ما وَهَبَهُ اللّهُ تَعالى لِلعَبدِ ؛ إذ بِهِ نَجاتُهُ فِي الدُّنيا مِن آفاتِها وسَلامَتُهُ فِي الآخِرَةِ مِن عَذابِها. (5)8670.الإمام عليّ عليه السلام :الإمام عليّ عليه السلام_ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ _:

وأفضَلُ قِسمِ اللّهِ لِلمَرءِ عَقلُهُ

فَلَيسَ مِنَ الخَيراتِ شَيءٌ يُقارِبُه إذا أكمَلَ الرَّحمنُ لِلمَرءِ عَقلَهُ

فَقَد كَمُلَت أخلاقُهُ ومَآرِبُه (6)2 / 3أصلُ الإِنسانِ8669.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا مَعشَرَ قُرَيشٍ ! إنَّ حَسَبَ الرَّجُلِ دينُهُ ، ومُروءَتَهُ خُلُقُهُ ، وأصلَهُ عَقلُهُ. (7) .

ص: 229

ص: 230

8677.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ مِن كَلامٍ لَهُ في شَهرِ رَمَضانَ _ ) الإمام عليّ عليه السلام :أصلُ الإِنسانِ لُبُّهُ ، وعَقلُهُ دينُهُ ، ومُرُوَّتُهُ حَيثُ يَجعَلُ نَفسَهُ. (1)8675.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الكَيِّسُ أصلُهُ عَقلُهُ ، ومُروءَتُهُ خُلُقُهُ ، ودينُهُ حَسَبُهُ. (2)8676.امام على عليه السلام :الإمام الصادق عليه السلام :أصلُ الرَّجُلِ عَقلُهُ ، وحَسَبُهُ دينُهُ ، وكَرَمُهُ تَقواهُ ، وَالنّاسُ في آدَمَ مُستَوونَ. (3)8677.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ در سخنى در ماه رمضان _ ) الإمام عليّ عليه السلام :الإِنسانُ عَقلٌ وصورَةٌ ، فَمَن أخطَأَهُ العَقلُ ولَزِمَتهُ الصّورَةُ لَم يَكُن كامِلاً وكانَ بِمَنزِلَةِ مَن لا روحَ فيهِ ، فَمَن طَلَبَ العَقلَ المُتَعارَفَ فَليَعرِف صورَةَ الاُصولِ وَالفُضولِ ، فَإِنَّ كَثيرًا مِنَ النّاسِ يَطلُبونَ [ الفُضولَ ] (4) ويُضَيِّعونَ الاُصولَ ، مَن أحرَزَ الأَصلَ اكتَفى بِهِ عَنِ الفَضلِ. (5)8678.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :عَقلُ المَرءِ نِظامُهُ ، وأدَ بُهُ قِوامُهُ ، وصِدقُهُ إمامُهُ ، وشُكرُهُ تَمامُهُ. (6)8679.الإمام الصادق عليه السلام :الإمام الصادق عليه السلام :دِعامَةُ الإِنسانِ العَقلُ ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَةُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ ؛ وبِالعَقلِ يَكمُلُ ، وهُوَ دَليلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ. (7)راجع : ص 236 (دعامة المؤمن) .

.

ص: 231

8678.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :بنياد آدمى ، خرد اوست ؛ آيين او به خرد اوست ؛ و جوان مردى هر كس ، به آن است كه خود را در كجا قرار دهد .8679.امام صادق عليه السلام :امام على عليه السلام :بنياد انسان زيرك ، خرد اوست و جوان مردى او ، خُلق و خُويَش است ، و تبار او دين اوست .8680.صحيح مسلم ( _ به نقل از ابو هُرَيره _ ) امام صادق عليه السلام :بنياد انسان ، خرد اوست و شرافت او دين اوست ، و كرامتش پارسايى اوست . انسان ها در [ فرزندى] آدم ، برابرند .8681.مسند ابن حنبل عن أبي هريرة :امام على عليه السلام :آدمى ، [ تركيبى از] خرد و صورت است . هر آن كه از خرد، تهى شود و تنها صورت آدمى داشته باشد ، كامل نيست و به سان موجودِ بى جان است . هر كس كه خرد تجربى را جستجو مى كند ، بايد اصل ها و فضيلت ها (1) را بشناسد . چه بسيارند كسانى كه در جستجوى فضيلت، اصل را از دست مى دهند . هر كه اصل را به دست آورد ، از فضيلت ، بى نياز است .8682.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خرد ، نظام نامه آدمى ، و ادب ، مايه استوارى او ، و راستى ، پيشواى او ، و سپاس گزارى ، مايه كمال اوست .8683.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام :پشتيبان انسان ، خرد است . از خرد ، زيركى ، فهم ، خودْنگهدارى و دانش حاصل مى آيد . [ انسان ،] با خرد به كمال مى رسد و همو راهنما ، بيناكننده و كليد كارهاست .ر . ك : ص 237 (پشتيبان مؤمن) .

.

ص: 232

2 / 4قيمَةُ الإِنسانِ8681.مسند ابن حنبل ( _ به نقل از ابو هُرَيره _ ) تيسير المطالب عن ابن عبّاس رفعه إلى النّبيّ صلى الله عليه و آله قال :أفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : وذلِكَ نَبِيُّكُم صلى الله عليه و آله. (1)8682.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :قيمَةُ كُلِّ امرِىً عَقلُهُ. (2)8683.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :يُنبِئُ عَن قيمَةِ كُلِّ امرِىً عِلمُهُ وعَقلُهُ. (3)8684.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الإِنسانُ بِعَقلِهِ. (4)8685.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ به زنى از انصار _ ) عنه عليه السلام :عُنوانُ فَضيلَةِ المَرءِ عَقلُهُ وحُسنُ خُلُقِهِ. (5)8686.الكافى ( _ به نقل از وليد بن صبيح _ ) عنه عليه السلام :العَقلُ فَضيلَةُ الإِنسانِ. (6)8687.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :لِلإِنسانِ فَضيلَتانِ : عَقلٌ ومَنطِقٌ ، فَبِالعَقلِ يَستَفيدُ ، وبِالمَنطِقِ يُفيدُ. (7)8688.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :غايَةُ الفَضائِلِ العَقلُ. (8)8689.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ أشرَفُ مَزِيَّةٍ. (9)8690.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :إنَّمَا الشَّرَفُ بِالعَقلِ وَالأَدَبِ لا بِالمالِ وَالحَسَبِ. (10) .

ص: 233

ص: 234

8694.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مِيزَةُ الرَّجُلِ عَقلُهُ ، وجَمالُهُ مُرُوَّتُهُ (1) .2 / 5أوَّلُ قَواعِدِ الإِسلامِ8697.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :قَواعِدُ الإِسلامِ سَبعَةٌ : فَأَوَّلُهَا العَقلُ وعَلَيهِ بُنِيَ الصَّبرُ ، وَالثّاني صَونُ العِرضِ وصِدقُ اللَّهجَةِ ، وَالثّالِثَةُ تِلاوَةُ القُرآنِ عَلى جِهَتِهِ ، وَالرّابِعَةُ الحُبُّ فِي اللّهِ وَالبُغضُ فِي اللّهِ ، وَالخامِسَةُ حَقُّ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ومَعرِفَةُ وَلايَتِهِم ، وَالسّادِسَةُ حَقُّ الإِخوانِ وَالمُحاماةُ عَلَيهِم ، وَالسّابِعَةُ مُجاوَرَةُ النّاسِ بِالحُسنى. (2)2 / 6صَديقُ المَرءِ8698.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :صَديقُ كُلِّ امرِىً عَقلُهُ ، وعَدُوُّهُ جَهلُهُ. (3)8699.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لاِبنِهِ الحَسَنِ عليه السلام _: يا بُنَيَّ ، العَقلُ خَليلُ المَرءِ. (4)8698.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :المَرءُ صَديقُ ما عَقَلَ. (5)8699.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ صَديقٌ مَقطوعٌ ، الهَوى عَدُوٌّ مَتبوعٌ. (6) .

ص: 235

ص: 236

8705.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ صَديقٌ مَحمودٌ. (1)8706.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ خَيرُ صاحِبٍ. (2)2 / 7خَليلُ المُؤمِنِ ودَليلُهُ8707.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :العِلمُ خَليلُ المُؤمِنِ ، وَالعَقلُ دَليلُهُ ، وَالعَمَلُ قَيِّمُهُ ، وَالحِلمُ وَزيرُهُ ، وَالصَّبرُ أميرُ جُنودِهِ ، وَالرِّفقُ والِدُهُ ، وَاللّينُ أخوهُ. (3)8708.[رسول اللّه صلى الله عليه و آله ] {-1-} :الإمام عليّ عليه السلام :العَقلُ خَليلُ المُؤمِنِ. (4)8707.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :حُسنُ العَقلِ أفضَلُ رائِدٍ. (5)8708.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :العَقلُ دَليلُ المُؤمِنِ. (6)2 / 8دِعامَةُ المُؤمِنِ8711.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لِكُلِّ شَيءٍ دِعامَةٌ ودِعامَةُ المُؤمِنِ عَقلُهُ ، فَبِقَدرِ عَقلِهِ تَكونُ عِبادَتُهُ لِرَبِّهِ. (7) .

ص: 237

ص: 238

8716.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ لِكُلِّ شَيءٍ آلَةً وعُدَّةً وآلَةُ المُؤمِنِ وعُدَّتُهُ العَقلُ ، ولِكُلِّ تاجِرٍ بِضاعَةٌ وبِضاعَةُ المُجتَهِدينَ العَقلُ ، ولِكُلِّ خَرابٍ عِمارَةٌ وعِمارَةُ الآخِرَةِ العَقلُ ، ولِكُلِّ سَفَرٍ فِسطاطٌ يَلجَؤونَ إلَيهِ وفِسطاطُ المُسلِمينَ العَقلُ. (1)8717.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إرشاد القلوب :قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : إنَّ مِن دِعامَةِ البَيتِ أساسَهُ ، ودِعامَةُ الدّينِ المَعرِفَةُ بِاللّهِ تَعالى وَاليَقينُ بِتَوحيدِهِ وَالعَقلُ القامِعُ .

فَقالوا : ومَا القامِعُ يا رَسولَ اللّهِ ؟

قالَ : الكَفُّ عَنِ المَعاصي وَالحِرصُ عَلى طاعَةِ اللّهِ وَالشُّكرُ عَلى جَميعِ إحسانِهِ وإنعامِهِ وحُسنِ بَلائِهِ. (2)8716.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :المُؤمِنُ كَيِّسٌ عاقِلٌ. (3)راجع : ص 228 (أصل الإنسان) .

2 / 9أجمَلُ زينَةٍ8718.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :العَقلُ أجمَلُ زينَةٍ ، وَالعِلمُ أشرَفُ مَزِيَّةٍ. (4)8719.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :لا جَمالَ أزيَنُ مِنَ العَقلِ. (5) .

ص: 239

ص: 240

8724.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ أحسَنُ حِليَةٍ. (1)8725.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :زينَةُ الرَّجُلِ عَقلُهُ. (2)8724.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ زَينٌ ، الحُمقُ شَينٌ. (3)8725.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ زَينٌ لِمَن رُزِقَهُ. (4)8726.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ ثَوبٌ جَديدٌ لا يَبلى. (5)8727.المصباح للكفعمي :عنه عليه السلام :حَسَبُ المَرءِ عِلمُهُ ، وجَمالُهُ عَقلُهُ. (6)8726.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :حُسنُ العَقلِ جَمالُ الظَّواهِرِ وَالبَواطِنِ. (7)8727.المصباح ، كفعمى :عنه عليه السلام :مَن لَم يَكُن لَهُ عَقلٌ يَزينُهُ لَم يَنبُل. (8)8728.البلد الأمين :عنه عليه السلام :زَينُ الدّينِ العَقلُ. (9)8728.البلد الأمين:الإمام العسكريّ عليه السلام :حُسنُ الصّورَةِ جَمالٌ ظاهِرٌ ، حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ. (10)8729.الإمام زين العابدين عن أبيه عن جدّه عليهم السلامالإمام عليّ عليه السلام_ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ _:

يَعيشُ الفَتى فِي النّاسِ بِالعَقلِ إنَّهُ

عَلَى العَقلِ يَجري عِلمُهُ وتَجارِبُه يَزينُ الفَتى فِي النّاسِ صِحَّةُ عَقلِهِ

وإن كانَ مَحظورًا عَلَيهِ مَكاسِبُه يَشينُ الفَتى فِي النّاسِ قِلَّةُ عَقلِهِ

وإن كَرُمَت أعراقُهُ ومَناصِبُه (11) .

ص: 241

8729.امام زين العابدين عليه السلام ( _ به نقل از پدرش ، از جدّش عليهماالسلام _ ) امام على عليه السلام :خرد ، زيباترين زيور است .8730.المصباح للكفعمي :امام على عليه السلام :آرايه آدمى ، خرد است .8730.المصباح ، كفعمى :امام على عليه السلام :خرد ، زيبايى است و نادانى ، زشتى .8731.الإمام الصادق عليه السلام :امام على عليه السلام :خرد براى خردمند ، زيبايى است .8732.الكافي عن الحلبي عن الإمام الصادق عليه السلام :امام على عليه السلام :خرد ، لباسى است نو كه كهنه نمى شود .8731.امام صادق عليه السلام :امام على عليه السلام :تبار آدمى ، دانش اوست و زيبايى او ، به خرد او .8732.الكافى ( _ به نقل از حَلَبى _ ) امام على عليه السلام :نيك خردى ، زيبايى ظاهر و باطن است .8733.السنن الكبرى عن عائشة :امام على عليه السلام :هر كه از خردى كه او را بيارايد ، بى بهره باشد ، رشد نخواهد يافت .8734.صحيح مسلم عن عائشة :امام على عليه السلام :آرايش ديندارى ، به خرد است .8735.الإمام عليّ عليه السلام :امام عسكرى عليه السلام :زيبايى اندام ، زيبايىِ ظاهرى است و زيبايى خرد ، زيبايىِ باطنى .8736.عنه عليه السلام :امام على عليه السلام_ در ديوان شعر منسوب به ايشان _:

جوان ، در ميان مردم ، با خرد ، زندگى مى كند

و بر پايه خرد ، دانش و تجربه هايش كارساز است . درستى خرد ، جوان را در ميان مردم مى آرايد

گرچه كسب و كارش بى رونق باشد . كم خردى، جوان را زشت جلوه مى دهد

گرچه از خانواده اى بزرگ و صاحب منصب باشد . .

ص: 242

راجع : ص 356 (مكارم الأخلاق) و 366 (محاسن الأعمال) .

2 / 10أغنَى الغِنى8736.امام على عليه السلام :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا فَقرَ أشَدُّ مِنَ الجَهلِ ، ولا مالَ أعوَدُ مِنَ العَقلِ. (1)8737.عنه عليه السلام :الإمام عليّ عليه السلام :أغنَى الغِنَى العَقلُ. (2)8738.الإمام الصادق عليه السلام :عنه عليه السلام :العَقلُ أغنَى الغِنى ، وغايَةُ الشَّرَفِ فِي الآخِرَةِ وَالدُّنيا. (3)8739.الاُصول الستّة عشر عن إسحاق بن عمّار أو سماعة بنعنه عليه السلام :لا غِنى أكبَرُ مِنَ العَقلِ. (4)8737.امام على عليه السلام :عنه عليه السلام :لا عُدَّةَ أنفَعُ مِنَ العَقلِ. (5)8738.امام صادق عليه السلام :عنه عليه السلام :كَفى بِالعَقلِ غِنًى . (6) .

ص: 243

ص: 244

8742.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :لا غِنى مِثلُ العَقلِ. (1)8743.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :لا فَقرَ لِعاقِلٍ. (2)8744.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ _: أنفَسُ الأَعلاقِ (3) عَقلٌ قُرِنَ إلَيهِ حَظٌّ. (4)8745.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :لا غِنى أخصَبُ مِنَ العَقلِ ، ولا فَقرَ أحَطُّ مِنَ الحُمقِ. (5)2 / 11العِلمُ يُحتاجُ إلَيهِ8746.السنن الكبرى ( _ به نقل از مجاهد _ ) الإمام عليّ عليه السلام_ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ _: العَقلُ لَم يَجنِ عَلى صاحِبِهِ قَطُّ ، وَالعِلمُ مِن غَيرِ عَقلٍ يَجني عَلى صاحِبِهِ. (6)8747.تفسير ابن كثير ( _ به نقل از على بن عُروه _ ) عنه عليه السلام :كُلُّ عِلمٍ لا يُؤَيِّدُهُ عَقلٌ مَضَلَّةٌ. (7)8748.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن زادَ عِلمُهُ عَلى عَقلِهِ كانَ وَبالاً عَلَيهِ. (8)8749.الإمام الجواد عليه السلام :عنه عليه السلام :أفضَلُ ما مَنَّ اللّهُ سُبحانَهُ بِهِ عَلى عِبادِهِ عِلمٌ وعَقلٌ، ومُلكٌ وعَدلٌ. (9)8750.الإمام عليّ عليه السلام :عنه عليه السلام :لا شَيءَ أحسَنُ مِن عَقلٍ مَعَ عِلمٍ ، وعِلمٍ مَعَ حِلمٍ ، وحِلمٍ مَعَ قُدرَةٍ. (10) .

ص: 245

ص: 246

8755.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الإمام الباقر عليه السلام :إنّي لَأكرَهُ أن يَكونَ مِقدارُ لِسانِ الرَّجُلِ فاضِلاً عَلى مِقدارِ عِلمِهِ ، كما أكرَهُ أن يَكونَ مِقدارُ عِلمِهِ فاضِلاً عَلى مِقدارِ عَقلِهِ. (1)8756.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام_ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ _:

إذا كُنتَ ذا عِلمٍ ولَم تَكُ عاقِلاً

فَأَنتَ كَذي نَعلٍ ولَيسَ لَهُ رِجلُ وإن كُنتَ ذا عَقلٍ ولَم تَكُ عالِمًا

فَأَنتَ كَذي رِجلٍ ولَيسَ لَهُ نَعلُ ألا إنَّمَا الإِنسانُ غِمدٌ لِعَقلِهِ

ولا خَيرَ في غِمدٍ إذا لَم يَكُن نَصلُ (2)راجع : ص 342 (العلم والحكمة) و 304 (العلم) .

2 / 12النَّوادِر8756.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله:إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَكنونٍ في سابِقِ عِلمِهِ الَّذي لَم يَطَّلِع عَلَيهِ نَبِيٌّ مُرسَلٌ ولا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ ؛ فَجَعَلَ العِلمَ نَفسَهُ وَالفَهمَ روحَهُ ، وَالزُّهدَ رَأسَهُ ، وَالحَياءَ عَينَيهِ ، وَالحِكمَةَ لِسانَهُ ، وَالرَّأفَةَ فَمَهُ ، وَالرَّحمَةَ قَلبَهُ ، ثُمَّ حَشاهُ وقَوّاهُ بِعَشَرَةِ أشياءَ : بِاليَقينِ ، وَالإِيمانِ ، وَالصِّدقِ ، وَالسَّكينَةِ ، وَالإِخلاصِ ، وَالرِّفقِ ، وَالعَطِيَّةِ ، وَالقُنوعِ ، وَالتَّسليمِ ، وَالشُّكرِ. (3)8757.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ زمانى كه از شب قدر پرسيده شد _ ) الإمام عليّ عليه السلام :أغلَى الأشياءِ أصلاً وأحلاها ثَمَرَةً : صالِحُ الأعمالِ ، وحُسنُ الأدَبِ ، وعَقلٌ مُستَعمَلٌ. (4) .

ص: 247

ص: 248

8760.المصنَّف ، عبد الرزاق ( _ به نقل از عبد اللّه بن اُ نَيس _ ) عنه عليه السلام :العُقولُ ذَخائِرُ ، وَالأَعمالُ كُنوزٌ. (1)8761.المصنَّف ، عبد الرزاق ( _ به نقل از ابو نضر _ ) عنه عليه السلام :العَقلُ أقوى أساسٍ. (2)8762.السنن الكبرى ( _ به نقل از عبد اللّه بن اُ نَيس _ ) عنه عليه السلام :العَقلُ قُربَةٌ ، الحُمقُ غُربَةٌ. (3)8763.المصنَّف ، عبد الرزاق ( _ به نقل از ابن جُرَيج _ ) عنه عليه السلام :العَقلُ أفضَلُ مَرجُوٍّ. (4)8764.الإمام الباقر عليه السلام :عنه عليه السلام :العَقلُ يُحسِنُ الرَّوِيَّةَ (5) . (6)8765.الإمام الباقر أو الإمام الصادق عليهماالسلام :عنه عليه السلام :العَقلُ شَرَفٌ كَريمٌ لا يَبلى. (7)8766.مستدرك الوسائل عن ضمرة بن عبد اللّه :عنه عليه السلام :تَزكِيَةُ الرَّجُلِ عَقلُهُ. (8)8764.امام باقر عليه السلام :عنه عليه السلام :لا يَزكو عِندَ اللّهِ سُبحانَهُ إلاّ عَقلٌ عارِفٌ ونَفسٌ عَزوفٌ. (9)8765.امام باقر يا امام صادق عليهماالسلام :عنه عليه السلام :حَسَبُ الرَّجُلِ عَقلُهُ ، ومُروءَتُهُ خُلُقُهُ. (10)8766.مستدرك الوسائل ( _ به نقل از ضَمْرَة بن عبد اللّه _ ) عنه عليه السلام :غايَةُ المَرءِ حُسنُ عَقلِهِ. (11)8767.مجمع الزوائد عن عبد اللّه بن اُنيس :عنه عليه السلام :لِكُلِّ شَيءٍ غايَةٌ ، وغايَةُ المَرءِ عَقلُهُ. (12) .

ص: 249

8768.الإمام الباقر عليه السلام :امام على عليه السلام :خردها سرمايه هاى پنهان اند و كارها [ ى نيك ]گنج ها .8769.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خرد ، نيرومندترين بنيان است .8770.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خرد ، مايه نزديكى ، و نادانى، سبب دورى است .8767.مجمع الزوائد ( _ به نقل از عبد اللّه بن اُ نَيس _ ) امام على عليه السلام :خرد ، برترين خواسته است .8768.امام باقر عليه السلام :امام على عليه السلام :خرد ، سبب نيكو انديشيدن است .8769.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خرد ، كرامتى گران مايه است كه نابود نمى شود .8770.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :رشد آدمى ، به خرد است .8771.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :نزد خداوند سبحان ، جز خرد آگاه و نفْس رويگردان [از آلودگى ها] ، روسفيد نيست .8772.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :تبار آدمى ، به خرد اوست و جوان مردى او ، به خُلق و خوى او .8771.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :نهايتِ رشد آدمى ، داشتن خردى نيكوست .8772.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :هر چيزى را نهايتى است و نهايتِ انسان ، خرد است . .

ص: 250

8773.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ يُحِبُّ العَقلَ القَويمَ وَالعَمَلَ المُستَقيمَ. (1)8774.مستدرك الوسائل عن رسول اللّه صلى الله عليه و آلهعنه عليه السلام :العَقلُ لا يَنخَدِعُ. (2)8775.فضائل الأشهر الثلاثة عن أبي هريرة :عنه عليه السلام :العَقلُ شِفاءٌ. (3)8776.الإمام الباقر عن آبائه عليهم السلام :عنه عليه السلام :العَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ. (4)8773.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :لا عُدمَ أعدَمُ مِن عَدَمِ العَقلِ. (5)8774.مستدرك الوسائل :عنه عليه السلام :الدّينُ لا يُصلِحُهُ إلاَّ العَقلُ. (6)8775.فضائل الأشهر الثلاثة ( _ به نقل از ابو هُرَيره _ ) عنه عليه السلام :فَقدُ العَقلِ شَقاءٌ. (7)8776.امام باقر عليه السلام ( _ به نقل از پدرانش عليهم السلام _ ) عنه عليه السلام :لا مَرَضَ أضنى مِن قِلَّةِ العَقلِ. (8)8777.الإمام عليّ عليه السلام :عنه عليه السلام :لَن يَنجَعَ الأَدَبُ حَتّى يُقارِنَهُ العَقلُ. (9)8778.الإقبال :الإمام الحسن عليه السلام :اِعلَموا أنَّ العَقلَ حِرزٌ وَالحِلمَ زينَةٌ. (10) .

ص: 251

8779.المعجم الأوسط عَن عَبدِ اللّه ِ بنِ يَزيدَ عَن عاامام على عليه السلام :خداوند سبحان ، خردِ استوار و كار درست را دوست مى دارد .8780.سنن الترمذي عن عائشة :امام على عليه السلام :خرد ، فريب نمى خورد .8777.امام على عليه السلام :امام على عليه السلام :خرد ، درمان [دردها] است .8778.الإقبال:امام على عليه السلام :خرد ، شمشيرى بُرنده است .8779.المعجم الأوسط ( _ به نقل از عبد اللّه بن يزيد _ ) امام على عليه السلام :هيچ ندارى اى، بدتر از نداشتن خرد نيست .8780.سنن الترمذى ( _ به نقل از عايشه _ ) امام على عليه السلام :ديندارى را جز خرد، اصلاح نمى كند .8781.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :از دست دادن خرد، بدبختى است .8782.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :هيچ بيمارى اى، تن سوزتر از كم خردى نيست .8783.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :ادب ، سودمند نيست ، مگر آن كه با خرد همراه گردد .8781.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام حسن عليه السلام :آگاه باشيد كه خرد، نگه دارنده است و بردبارى ، زينت . .

ص: 252

8782.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الكاظم عليه السلام_ لِهِشامِ بنِ الحَكَمِ _: يا هِشامُ ، إنَّ لُقمانَ قالَ لاِبنِهِ : يا بُنَيَّ ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ عَميقٌ ، قَد غَرِقَ فيها عالَمٌ كَثيرٌ ، فَلتَكُن سَفينَتُكَ فيها تَقوَى اللّهِ ، وحَشوُهَا الإِيمانَ ، وشِراعُهَا التَّوَكُّلَ ، وقَيِّمُهَا العَقلَ ، ودَليلُهَا العِلمَ ، وسُكّانُهَا الصَّبرَ. (1) .

ص: 253

8783.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام كاظم عليه السلام_ خطاب به هشام بن حكم _: اى هشام! لقمان به فرزندش فرمود : «فرزندم! دنيا دريايى ژرف است كه خَلقى بسيار در آن غرق شدند . پس تلاش كن تا در اين دريا كشتى ات تقواى خداوند ، ساحلش ايمان، بادبانش توكّل [بر خدا] ، ناخدايش خِرد ، راه نمايش دانش و سُكّانش (1) شكيبايى باشد» . .

ص: 254

الفصل الثّالث : التّعقّل3 / 1تَأكيدُ التَّعَقُّلِالكتاب« كَذَ لِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَ_تِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ » . (1)

« وَ هُوَ الَّذِى يُحْىِ وَ يُمِيتُ وَ لَهُ اخْتِلَ_فُ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ أفَلاَ تَعْقِلُونَ » . (2)

« كَذَ لِكَ يُحْىِ اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ ءَايَ_تِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ » . (3)

« لَقَدْ أنزَلْنَا إلَيْكُمْ كِتَ_بًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أفَلاَ تَعْقِلُونَ » . (4)

راجع : البقرة : 164، الأنعام: 32 و 151 ، الأعراف: 169 ، هود: 51 ، يوسف: 2 و 109 ، الرعد: 4 ، النحل : 12 و 67 ، الحجّ : 46 ، النور: 61 ، القصص: 60 ، العنكبوت: 35 ، الروم: 24 و 28 ، يس: 62 و 68 ، ص: 29 ، غافر: 67 و 70 ، الزخرف: 3 ، الجاثية: 5 و 13 ، الحديد: 17 .

.

ص: 255

ص: 256

الحديث8794.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :اِستَرشِدُوا العَقلَ تَرشُدوا ، ولا تَعصوهُ فَتَندَموا. (1)8795.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :لَم يُعبَدِ اللّهُ عز و جل بِشَيءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ. (2)8796.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :سَيِّدُ الأَعمالِ فِي الدّارَينِ العَقلُ. (3)8793.الكافى ( _ به نقل از جابر _ ) تيسير المطالب عن ابن عمر عن النّبيّ صلى الله عليه و آله_ أنَّهُ تَلا «تَبَ_رَكَ الَّذِى بِيَدِهِ الْمُلْكُ» حَتّى بَلَغَ قَولَهُ: «أيُّكُمْ أحْسَنُ عَمَلاً» ثُمَّ قالَ _: أيُّكُم أحسَنُ عَمَلاً فَهُوَ أحسَنُ عَقلاً ، وأورَعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ ، وأسرَعُهُم في طاعَةِ اللّهِ تَعالى. (4)8794.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ في وَصِيَّتِهِ إلَى ابنِ مَسعودٍ _: يَا ابنَ مَسعودٍ ، إذا عَمِلتَ عَمَلاً فَاعمَل بِعِلمٍ وعَقلٍ ، وإيّاكَ وأن تَعمَلَ عَمَلاً بِغَيرِ تَدَبُّرٍ وعِلمٍ ، فَإِنَّهُ جَلَّ جَلالُهُ يَقولُ : «وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّتِى نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أنكَ_ثًا» (5) . (6)8795.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :خِيارُكُم فِي الجاهِلِيَّةِ خِيارُكُم فِي الإِسلامِ إذا فَقِهوا. (7)8796.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :سَيِّدُ أهلِ الجَنَّةِ بَعدَ المُرسَلينَ أفضَلُهُم عَقلاً ، وأفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ. (8) .

ص: 257

حديث8798.الإمام عليّ عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از خرد ، راهنمايى بگيريد تا راه يابيد ، و از خرد ، نافرمانى مكنيد كه پشيمان مى شويد .8799.سنن الترمذي عن أنس :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خدا با چيزى بهتر از خرد، بندگى نمى شود .8800.سنن الترمذي عن بريدة :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سَرور كارها در هر دو سراى ، خرد است .8797.سنن ابن ماجة ( _ به نقل از فاكه بن سعد _ ) تيسير المطالب_ به نقل از ابن عمر _: پيامبر صلى الله عليه و آله آيه «پر بركت و زوال ناپذير است كسى كه حكومت جهان هستى به دست اوست» را تا «كدام يك از شما بهتر عمل مى كنيد» تلاوت كرد و آن گاه فرمود: «هر يك از شما كه رفتارش نيكوتر باشد، خردى نيكوتر دارد و بيشتر از گناهان پرهيز مى كند و در بندگى خدا، شتابان تر است» .8798.امام على عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ در سفارش به ابن مسعود _: اى پسر مسعود! هر گاه كارى انجام مى دهى ، بر پايه دانش و خرد انجام بده . بپرهيز از آن كه بدون انديشه و دانش ، دست به كارى بزنى ؛ زيرا خداوند بزرگ مى فرمايد : «و مانند آن [زنى ]مباشيد كه رشته خود را پس از محكم بافتن ، [يكى يكى] از هم مى گسست» .8799.سنن الترمذى ( _ به نقل از اَنَس _ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بهترينِ شما در دوران جاهليّت ، بهترينِ شما در دوران اسلام است ، اگر بفهمند .8800.سنن الترمذى ( _ به نقل از بُرَيده _ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سَرور بهشتيان پس از پيامبران ، خردمندترينِ آنهاست و برترينِ مردم ، خردمندترينِ آنهاست . .

ص: 258

8801.المعجم الكبير عن جابر بن سمرة :عنه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ ، إذَا اكتَسَبَ النّاسُ مِن أنواعِ البِرِّ لِيَتَقَرَّبوا بِها إلى رَبِّنا فَاكتَسِب أنتَ أنواعَ العَقلِ تَسبِقهُم بِالزَّلفِ وَالقُربَةِ وَالدَّرَجاتِ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ. (1)8802.صحيح البخاري عن أنس :تاريخ بغداد عن عطاء :إنَّ ابنَ عَبّاسٍ دَخَلَ عَلى عائِشَةَ فَقالَ: يا اُمَّ المُؤمِنينَ ، أرَأيتِ الرَّجُلَ يَقِلُّ قِيامُهُ ويَكثُرُ رُقادُهُ ، وآخَرُ يَكثُرُ قِيامُهُ ويَقِلُّ رُقادُهُ ، أيُّهُما أحَبُّ إلَيكِ ؟

قالَت : سَأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كَما سَأَلتَني .

فَقالَ : أحسَنُهُما عَقلاً .

فَقُلتُ : يا رَسولَ اللّهِ ، إنَّما أسأَلُكَ عَن عِبادَتِهِما؟

فَقالَ : يا عائِشَةُ ، إنَّما يُسأَلانِ عَن عُقولِهِما ، فَمَن كانَ أعقَلَ كانَ أفضَلَ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ. (2)8803.المستدرك على الصحيحين عن أنس :حلية الأولياء عن أبي أيّوب الأنصاريّ عن النّبيّ صلى الله عليه و آله :إنَّ الرَّجُلَينِ لَيَتَوَجَّهانِ إلَى المَسجِدِ فَيُصَلِّيانِ، فَيَنصَرِفُ أحَدُهُما وصَلاتُهُ أوزَنُ مِن اُحُدٍ ، ويَنصَرِفُ الآخَرُ وما تَعدِلُ صَلاتُهُ مِثقالَ ذَرَّةٍ . فَقالَ أبو حُمَيدٍ السّاعِدِيُّ : وكَيفَ يَكونُ ذلِكَ يا رَسولَ اللّهِ؟

قالَ : إذا كانَ أحسَنَهُما عَقلاً .

قالَ : وكَيفَ يَكونُ ذلِكَ؟

قالَ : إذا كانَ أورَعَهُما عَن مَحارِمِ اللّهِ ، وأحرَصَهُما عَلَى المُسارَعَةِ إلَى الخَيرِ ، وإن كانَ دونَهُ فِي التَّطَوُّعِ. (3)8804.السنن الكبرى عن عمرو بن عوف المزني :الإمام عليّ عليه السلام_ في حَديثِ المِعراجِ _: قالَ اللّهُ تَعالى : ... يا أحمَدُ ، اِستَعمِل عَقلَكَ قَبلَ أن يَذهَبَ ، فَمَنِ استَعمَلَ عَقلَهُ لا يُخطِئُ ولا يَطغى.

(4) .

ص: 259

8805.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على! هر گاه مردم با انجام دادن انواع كارهاى نيك ، به خداوند تقرّب مى جويند ، تو انواع خرد را به دست آور كه از آنان در قرب به خداوند و كسب رتبه در دنيا و آخرت، پيشى خواهى گرفت .8806.سنن الترمذي عن ابن عمر :تاريخ بغداد :عطا مى گويد: ابن عبّاس بر عايشه وارد شد و گفت : اى اُمّ المؤمنين! از ميان دو انسانى كه يكى كم شب زنده دارى مى كند و بيشتر مى خوابد و ديگرى كه كمتر مى خوابد و بيشتر شب زنده دارى مى كند ، كدام را بيشتر دوست مى دارى ؟

عايشه گفت : من همين را از پيامبر خدا سؤال كردم و ايشان فرمود : «آن كه خردمندتر است» .

پرسيدم: من از عبادت آنان پرسيدم [و شما از خردشان سخن مى گويى ؟] .

فرمود : «اى عايشه! آنان به اندازه خردشان مورد سؤال قرار مى گيرند . هر كه خردمندتر باشد ، در دنيا و آخرت ، برتر است» .8807.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :حلية الأولياء_ به نقل از ابو ايّوب انصارى _: پيامبر خدا فرمود : «دو مرد وارد مسجد مى شوند و نماز مى گزارند . آن گاه باز مى گردند ، حال آن كه نمازِ يكى ، سنگين تر از كوه اُحُد است و نماز ديگرى، همسنگ ذرّه اى نيست» .

ابو حميد ساعدى پرسيد : چگونه چنين مى شود، اى پيامبر خدا ؟

فرمود : «اگر يكى خردمندتر باشد» .

باز پرسيد : چگونه مى شود ؟

فرمود : «اگر يكى در مقابل گناهان ، خودنگه دارتر باشد و در انجام دادن خوبى ها شتاب و ولع بيشترى به خرج دهد ، گرچه در امور مستحبّى ، از ديگرى پايين تر باشد» .8801.المعجم الكبير ( _ به نقل از جابر بن سَمُره _ ) امام على عليه السلام_ در حديث معراج به نقل از خداوند متعال _: اى احمد! پيش از آن كه خردت از دست برود ، آن را به كار گير . هر آن كس كه خردش را به كار گيرد ، نمى لغزد و طغيان نمى ورزد . .

ص: 260

8802.صحيح البخارى ( _ به نقل از اَنَس _ ) عنه عليه السلام :فَضلُ فِكرٍ وتَفَهُّمٍ أنجَعُ مِن فَضلِ تَكرارٍ ودِراسَةٍ. (1)8803.المستدرك على الصحيحين ( _ به نقل از اَنَس _ ) عنه عليه السلام :اِستَرشِدِ العَقلَ وخالِفِ الهَوى تَنجَح. (2)8804.السنن الكبرى ( _ به نقل از عمرو بن عوف مزنى _ ) عنه عليه السلام :العَقلُ رُقِيٌّ إلى عِلِّيّينَ. (3)8805.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَرتَبَةُ الرَّجُلِ بِحُسنِ عَقلِهِ. (4)8806.سنن الترمذى ( _ به نقل از ابن عمر _ ) عنه عليه السلام :كَمالُ المَرءِ عَقلُهُ ، وقيمَتُهُ فَضلُهُ. (5)8807.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :كَمالُ الإِنسانِ العَقلُ. (6)8808.صحيح مسلم عن ابن عمر :عنه عليه السلام :الجَمالُ فِي اللِّسانِ ، وَالكَمالُ فِي العَقلِ. (7)8809.سنن أبي داوود عن ابن عبّاس :عنه عليه السلام :يَتَفاضَلُ النّاسُ بِالعُلومِ وَالعُقولِ لا بِالأَموالِ وَالاُصولِ. (8)8810.الإمام الصادق عليه السلام :عنه عليه السلام :إنَّ الزُّهدَ فِي الجَهلِ بِقَدرِ الرَّغبَةِ فِي العَقلِ. (9)8811.شعب الإيمان عن ابن عمر :عنه عليه السلام :لا يَغُشُّ العَقلُ مَنِ استَنصَحَهُ. (10) .

ص: 261

8812.سنن الدارقطني عن ابن عمر :امام على عليه السلام :انديشه ورزى و تفكّر بسيار، از تكرار و آموختن، سودمندتر است .8808.صحيح مسلم ( _ به نقل از ابن عمر _ ) امام على عليه السلام :از خرد، راهنمايى بگير و با هوس ، مخالفت كن تا پيروز شوى .8809.سنن أبى داوود ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) امام على عليه السلام :خرد، نردبان علّيّين (1) است .8810.امام صادق عليه السلام :امام على عليه السلام :مرتبه آدمى ، به اندازه خرد اوست .8811.شعب الإيمان ( _ به نقل از ابن عمر _ ) امام على عليه السلام :كمال آدمى ، به خرد اوست و بهاى او به احسانش (2) .8812.سنن الدار قطنى ( _ به نقل از ابن عمر _ ) امام على عليه السلام :كمال آدمى ، به خرد است .8813.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :زيبايى ، در زبان است و كمال ، در خرد .8814.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :درجه بندى آدميان ، به دانش و خرد است، نه به ثروت و ريشه ها[ى خانوادگى] .8815.النهاية :امام على عليه السلام :تحقيقا بى ميلى به نادانى، هم اندازه رغبت به خردمندى است .8816.سنن ابن ماجة عن ابن عمر :امام على عليه السلام :خرد ، هر كه را از او خيرخواهى كند ، فريب نمى دهد . .

ص: 262

8817.السنن الكبرى عن ابن عمر :عنه عليه السلام :مَنِ استَعانَ بِالعَقلِ سَدَّدَهُ. (1)8818.سنن الترمذي عن أبي هريرة :عنه عليه السلام :مَنِ استَرفَدَ العَقلَ أرفَدَهُ. (2)8819.الإمام عليّ عليه السلام :عنه عليه السلام :مَنِ اعتَبَرَ بِعَقلِهِ استَبانَ. (3)8813.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن مَلَكَ عَقلَهُ كانَ حَكيمًا. (4)8814.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :غِطاءُ العُيوبِ العَقلُ. (5)8815.النهاية:الإمام الكاظم عليه السلام_ لِهِشامِ بنِ الحَكَمِ _: يا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى بَشَّرَ أهلَ العَقلِ وَالفَهمِ في كِتابِهِ فَقالَ : «فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أحْسَنَهُ اُوْلَ_ئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ اُوْلَ_ئِكَ هُمْ اُوْلُواْ الْأَلْبَ_بِ» . (6)

يا هِشامُ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى أكمَلَ لِلنّاسِ الحُجَجَ بِالعُقولِ ، ونَصَرَ النَّبِيّينَ بِالبَيانِ ، ودَلَّهُم عَلى رُبوبِيَّتِهِ بِالأَدِلَّةِ ، فَقالَ : «وَ إلَ_هُكُمْ إلَ_هٌ وَ حِدٌ لاَّ إلَ_هَ إلاَّ هُوَ الرَّحْمَ_نُ الرَّحِيمُ * إنَّ فِى خَلْقِ السَّمَ_وَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَ_فِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِى تَجْرِى فِى الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَ مَا أنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن مَّاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّيَ_حِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» . (7)

يا هِشامُ، قَد جَعَلَ اللّهُ ذلِكَ دَليلاً عَلى مَعرِفَتِهِ بِأَنَّ لَهُم مُدَبِّرًا ، فَقالَ : «وَسَخَّرَ لَكُمُ

الَّيْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّرَ تُ بِأَمْرِهِ إنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» . (8) وقالَ : «هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُواْ أشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُواْ شُيُوخًا وَ مِنكُم مَّن يُتَوَفَّى مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُواْ أجَلاً مُّسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» (9) . وقالَ : «وَ اخْتِلَ_فِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَ مَا أنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ تَصْرِيفِ الرِّيَ_حِ» (10) «وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» (11) وقالَ : «يُحْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الاْيَ_تِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» (12) . وقالَ : «وَ جَنَّ_تٌ مِّنْ أعْنَ_بٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَ غَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَى بِمَاءٍ وَ حِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ فِى الْأُكُلِ إنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» . (13) وقالَ : «وَ مِنْ ءَايَ_تِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَ طَمَعًا وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَيُحْىِ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يعْقِلُونَ» . (14) وقالَ : «قُلْ تَعَالَوْاْ أتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ ألاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْ_ئاً وَبِالْوَ لِدَيْنِ إحْسَ_نًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أوْلَ_دَكُم مِّنْ إمْلَ_قٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَ حِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إلاَّ بِالْحَقِّ ذَ لِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» . (15) وقالَ : «هَل لَّكُم مِّن مَّا مَلَكَتْ أيْمَ_نُكُم مِّن شُرَكَاءَ فِى مَا رَزَقْنَ_كُمْ فَأَنتُمْ فِيهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أنفُسَكُمْ كَذَ لِكَ نُفَصِّلُ الاْيَ_تِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ». (16)

يا هِشامُ ، ما بَعَثَ اللّهُ أنبِياءَهُ ورُسُلَهُ إلى عِبادِهِ إلاّ لِيَعقِلوا عَنِ اللّهِ ، فَأَحسَنُهُمُ استِجابَةً أحسَنُهُم مَعرِفَةً ، وأعلَمُهُم بِأَمرِ اللّهِ أحسَنُهُم عَقلاً ، وأكمَلُهُم عَقلاً أرفَعُهُم دَرَجَةً فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ. (17) .

ص: 263

8816.سنن ابن ماجة ( _ به نقل از ابن عمر _ ) امام على عليه السلام :هر كه از خرد كمك بخواهد ، او را يارى مى رساند .8817.السنن الكبرى ( _ به نقل از ابن عمر _ ) امام على عليه السلام :هر كه از خرد راهنمايى بگيرد ، او را راهنمايى مى كند .8818.سنن الترمذى ( _ به نقل از ابو هُرَيره _ ) امام على عليه السلام :هر كه از خردِ خويش پند بگيرد ، راه مى يابد .8819.امام على عليه السلام :امام على عليه السلام :هر كه مالك خردِ خود شود ، فرزانه است .8820.تاريخ دمشق عن عبدالرحمن بن حاطب :امام على عليه السلام :خرد ، پوشاننده عيب هاست .8821.عوالي اللآلي :امام كاظم عليه السلام_ خطاب به هشام بن حكم _: اى هشام! خداوند متعال در كتابش صاحبان خرد و فهم را بشارت داده و فرموده است : «پس ، به آن بندگان من كه به سخن ، گوش فرا مى دهند و بهترينِ آن را پيروى مى كنند، بشارت ده، اينان اند كه خدا آنان را راه نموده و اينان اند همان خردمندان» .

اى هشام ! خداوند متعال دلايلش را با خرد، كامل كرد و پيامبران را با سخنورى ، يارى رسانيد و آنان را با برهان، به ربوبيّت الهى ، راهنمايى ساخت. خداوند [در كتابش ]فرمود: «و معبود شما، معبود يگانه اى است كه جز او ، هيچ معبودى نيست؛ [و اوست] بخشايشگر مهربان. به راستى كه در آفرينش آسمان ها و زمين، و در پىِ يكديگر آمدن شب و روز ، و كشتى هايى كه در دريا روان اند _ كه به مردم سود مى رساند _ و [همچنين] آبى كه خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن ، زمين را پس از مردنش زنده گردانيده و در آن، هر گونه جنبنده اى را پراكنده كرده ، و [نيز در ]گردانيدن بادها و ابرى كه ميان آسمان و زمين آرميده است ، براى گروهى كه مى انديشند ، واقعا نشانه هايى [گويا] وجود دارد» .

اى هشام ! خداوند اين را نشانه قرار داد براى شناختنش به عنوان مدبّر . [ او در كتابش ]فرمود : «و شب و روز و خورشيد و ماه را براى شما رام گردانيد ، و ستارگان ، به فرمان او مسخّر شده اند . مسلّما در اين [امور] ، براى مردمى كه مى انديشند، نشانه هاست» .

و فرمود : «او همان كسى است كه شما را از خاكى آفريد ، سپس از نطفه اى ، آن گاه از عَلَقه اى، وبعد، شما را [به صورت] كودكى بر مى آورد ، تا به كمال قوّت خود برسيد و تا سالمند شويد _ و از ميان شما كسى است كه مرگِ پيش رس مى يابد _ و تا [ بالاخره] به مدّتى كه مقرّر است ، برسيد ؛ اميد كه در انديشه فرو رويد» .

و فرمود : «راستى كه در پىِ يكديگر آمدنِ شب و روز ، و آنچه خدا از روزى از آسمان فرود آورده و به وسيله آن ، زمين را پس از مرگش زنده كرده است ، و [همچنين در ]گردانيدن بادها و ابرى كه در ميان آسمان و زمين آرميده است، براى گروهى كه مى انديشند، واقعا نشانه هايى [گويا ]وجود دارد» .

و فرمود : «[خدا] زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند . به راستى ، آيات [خود ]را براى شما روشن گردانيده ايم ؛ باشد كه بينديشيد» .

و فرمود : «و باغ هايى از انگور و كشتزارها و درختان خرما ، چه از يك ريشه و چه از غير يك ريشه ، با يك آب ، سيراب مى گردند ، و [با اين همه ]برخى از آنها را در ميوه [از نظر مزه و نوع و كيفيت] بر برخى ديگر ، برترى مى دهيم بى گمان، در اين [ امر نيز] براى مردمى كه تعقّل مى كنند، دلايل [روشنى ]است» .

و فرمود : «و از نشانه هاى او [، اين است كه] برقى را براى شما بيم آور و اميدبخش مى نماياند و از آسمان ، به تدريج ، آبى فرو مى فرستد كه به وسيله آن ، زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند . در اين [كار هم ]براى مردمى كه تعقّل مى كنند ، قطعا نشانه هايى است» .

و فرمود : «بگو بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده ، براى شما بخوانم : چيزى را با او شريك قرار مدهيد ، و به پدر و مادرتان احسان كنيد ، و فرزندان خود را از بيم تنگ دستى مكُشيد _ ما شما و آنان را روزى مى رسانيم _ ؛ و به كارهاى زشت _ چه علنى آن و چه پوشيده[اش] ، نزديك مشويد ، و نفْسى را كه خدا حرام گردانيده ، جز به حق مكُشيد . اين است كه [خدا ]شما را به [انجام دادن ]آن سفارش كرده است ؛ باشد كه بينديشيد» .

و فرمود : «آيا در آنچه به شما روزى داده ايم ، شريكانى از بردگانتان داريد كه در آن [با هم] مساوى باشيد و همان طور كه شما از يكديگر بيم داريد ، از آنها بيم داشته باشيد ؟ اين گونه ، آيات خود را براى مردمى كه مى انديشند ، به تفصيل ، بيان مى كنيم» .

اى هشام! خداوند ، پيامبران و رسولان را به سوى بندگان فرستاد تا از خداوند ، شناخت پيدا كنند . بهترين پاسخ دهندگان به دعوت پيامبران ، كسانى هستند كه خدا را بهتر مى شناسند ، و داناترين مردم به فرمان خداوند، خردمندترين آنهايند، و خردمندان، بالاترين درجات را در دنيا و آخرت دارند . .

ص: 264

. .

ص: 265

. .

ص: 266

8822.تاريخ دمشق عن جابر :تيسير المطالب عن جابر بن عبداللّه :إنَّ النَّبيَّ صلى الله عليه و آله تَلا هذِهِ الآيَةَ: «وَ تِلْكَ الْأَمْثَ_لُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَ__لِمُونَ» قالَ : العالِمُ الَّذي عَقَلَ عَنِ اللّهِ عز و جل فَعَمِلَ بِطاعَتِهِ وَاجتَنَبَ سَخَطَهُ. (1)8823.مسند ابن حنبل عن ابن عبّاس :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :قَسَمَ اللّهُ العَقلَ ثَلاثَةَ أجزاءٍ ، فَمَن كُنَّ فيهِ كَمُلَ عَقلُهُ ، ومَن لَم يَكُنَّ فَلا عَقلَ لَهُ : حُسنُ المَعرِفَةِ بِاللّهِ ، وحُسنُ الطّاعَةِ لِلّهِ ، وحُسنُ الصَّبرِ عَلى أمرِ اللّهِ. (2)8824.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :كَم مِن عاقِلٍ عَقَلَ عَنِ اللّهِ عز و جل أمرَهُ وهُوَ حَقيرٌ عِندَ النّاسِ ذَميمُ المَنظَرِ ؛ يَنجو غَدًا . وكَم مِن ظَريفِ اللِّسانِ جَميلِ المَنظَرِ عِندَ النّاسِ ؛ يَهلِكُ غَدًا فِي القِيامَةِ. (3)8825.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :ما تَمَّ دينُ إنسانٍ قَطُّ حَتّى يَتِمَّ عَقلُهُ. (4)8820.تاريخ دمشق ( _ به نقل از عبد الرحمان بن حاطب _ ) عنه صلى الله عليه و آله :جَدَّ المَلائِكَةُ وَاجتَهَدوا في طاعَةِ اللّهِ بِالعَقلِ ، وجَدَّ المُؤمِنونَ مِن بَني آدَمَ وَاجتَهَدوا في طَاعَةِ اللّهِ عَلى قَدرِ عُقولِهِم فَأعمَلُهُم بِطاعَةِ اللّهِ أوفَرُهُم عَقلاً. (5)8821.عوالى اللآلى :تيسير المطالب عن ابن عبّاس رفعه إلى النّبيّ صلى الله عليه و آله :أفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ . قالَ ابنُ عَبّاسٍ : وذلِكَ نَبِيُّكُم صلى الله عليه و آله. (6) .

ص: 267

8822.تاريخ دمشق ( _ به نقل از جابر _ ) تيسير المطالب_ به نقل از جابر بن عبد اللّه انصارى _: پيامبر خدا اين آيه را خواند : «و اين مَثَل ها را براى مردم مى زنيم و جز دانشوران، آن را در نمى يابند» . [ آن گاه ]فرمود: «دانشور، كسى است كه از خداى عز و جل خرد ، دريافت مى دارد (1) ] با بصيرت الهى] و از فرمان هاى او پيروى مى كند و از خشم او دورى مى گزيند».8823.مسند ابن حنبل ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداى متعال، خرد را بر سه پاره تقسيم كرد كه هر كس آن سه پاره را دارا شود، خردش كامل است و آن كه از آن بى بهره باشد، خردمند نيست : شناختى نيكو از خداوند، نيك فرمان بردارى از خداوند ، و پايدارى شايسته بر دستورهاى خداوند عز و جل .8824.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :چه بسيار خردمندانى كه دستورهاى خداوند را [با بينش الهى] (2) دريافته اند؛ امّا نزد مردم، خوار و زشت منظرند؛ ولى در آينده رستگار مى شوند! و چه بسيار سخنورانى كه نزد مردم ، زيبارويند ؛ ولى در قيامت به هلاكت مى افتند !8825.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :ديندارى آدمى ، هرگز به كمال نمى رسد، جز آن كه خردش كامل گردد .8826.الإمام الصادق عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :فرشتگان، با خرد ، در فرمان بردارى از خداوند، كوشش و تلاش كردند و انسان هاى مؤمن نيز به اندازه خردشان در راه طاعت خداوند كوشش و تلاش نمودند . حقيقتا بيشترين فرمان برداران از خداوند، بيشترين برخوردارانِ از خردند .8827.الإقبال عن محمّد بن الحسن بن الوليد بإسناده إلى اتيسير المطالب_ به نقل از ابن عبّاس _: پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «برترينِ مردم، خردمندترينِ آنهاست» و آن، پيامبر شماست . .

ص: 268

8828.الإمام الصادق عليه السلام :الإمام الصادق عليه السلام :ما أنتُم وَالبَراءَةُ ؛ يَبرَأُ بَعضُكُم مِن بَعضٍ ! إنَّ المُؤمِنينَ بَعضُهُم أفضَلُ مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أكثَرُ صَلاةً مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أنفَذُ بَصَرا مِن بَعضٍ ، وَهِيَ الدَّرَجاتُ. (1)راجع : ص 222 (قيمة العقل) و 330 (علامات العقل) .

تنبيه:إنّ جميع الآيات والروايات التي تدعو الناس إلى التفكّر والتدبّر والتذكّر والتفقّه والتبصّر تؤكّد التعقّل في معرفة المسيرة الصحيحة للحياة وانتخابها .

3 / 2الحَثُّ عَلَى التَّفَكُّرِالكتاب«وَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى السَّمَ_وَ تِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ جَمِيعًا مِّنْهُ إنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» . (2)

«وَ مِنْ ءَايَ_تِهِ أنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أنفُسِكُمْ أزْوَ جًا لِّتَسْكُنُواْ إلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» . (3)

«هُوَ الَّذِى أنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لَّكُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ * يُن_بِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الْأَعْنَ_بَ وَ مِن كُلِّ الثَّمَرَ تِ إنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» . (4)

.

ص: 269

ص: 270

«وَ هُوَ الَّذِى مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِيهَا رَوَ سِىَ وَ أنْهَ_رًا وَ مِن كُلِّ الثَّمَرَ تِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِى الَّيْلَ النَّهَارَ إنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَ_تٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» . (1)

«إنَّمَا مَثَلُ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أنزَلْنَ_هُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعَ_مُ حَتَّى إذَا أخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَ ازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ أهْلُهَا أنَّهُمْ قَ_دِرُونَ عَلَيْهَا أتَاهَا أمْرُنَا لَيْلاً أوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَ_هَا حَصِيدًا كَأَن لَّمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ كَذَ لِكَ نُفَصِّلُ الاْيَ_تِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» . (2)

«أفَلاَ يَنظُرُونَ إلَى الاْءِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ * وَ إلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ * وَ إلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ * وَ إلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ» . (3)

«قُل لاَّ أقُولُ لَكُمْ عِندِى خَزَائنُ اللَّهِ وَلاَ أعْلَمُ الْغَيْبَ وَلاَ أقُولُ لَكُمْ إنِّى مَلَكٌ إنْ أتَّبِعُ إلاَّ مَا يُوحَى إلَىَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ» . (4)

الحديث8841.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لِبِلالٍ _: لَقَد نَزَلَت عَلَيَّ اللَّيلَةَ آيَةٌ ، وَيلٌ لِمَن قَرَأها ولَم يَتَفَكَّر فيها : «إنَّ فِى خَلْقِ السَّمَ_وَ تِ ... » (5) _ الآيَةَ كُلَّها _ . (6)8842.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :أصدَقُ المُؤمِنينَ إيمانًا أشَدُّهُم تَفَكُّرا في أمرِ الدُّنيا وَالآخِرَةِ. (7)8843.عنه صلى الله عليه و آله :التمحيص :رُوِيَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ : لا يَكمُلُ المُؤمِنُ إيمانُهُ حَتّى يَحتَوِيَ عَلى مِئَةٍ وثَلاثِ خِصالٍ : فِعلٍ ، وعَمَلٍ ، ونِيَّةٍ ، وباطِنٍ ، وظاهِرٍ .

فَقالَ أميرُالمُؤمِنينَ عَلِيٌّ عليه السلام : يا رَسولَ اللّهِ ، ما يَكونُ المِئَةُ وثَلاثُ خِصالٍ؟

فَقالَ : يا عَلِيُّ ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن يَكونَ جَوّالَ الفِكرِ.... (8) .

ص: 271

«و اوست كسى كه زمين را گسترانيد و در آن، كوه ها و رودها نهاد، و از هرگونه ميوه اى در آن ، جُفت جُفت قرار داد. روز را به شب مى پوشاند. قطعا در اين [امور] براى مردمى كه تفكّر مى كنند ، نشانه هايى وجود دارد» .

«در حقيقت، مَثَل زندگى دنيا به سانِ آبى است كه آن را از آسمان فرو ريختيم . پس گياه زمين _ از آنچه مردم و دام ها مى خورند _ با آن در آميخت، تا آن گاه كه زمين ، پيرايه خود را برگرفت و آراسته گرديد و اهل آن پنداشتند كه آنان بر آن ، قدرت دارند . شبى يا روزى ، فرمان [ويرانى ]ما آمد و آن را چنان درويده كرديم كه گويى ديروز ، وجود نداشته است. اين گونه، نشانه ها [ى خود] را براى مردمى كه مى انديشند ، به روشنى بيان مى نماييم» .

«آيا به شتر نمى نگرند كه چگونه آفريده شده است؟ و به آسمان كه چگونه برافراشته شده است؟ و به كوه ها كه چگونه بر پا داشته شده اند؟ و به زمين كه چگونه گسترده شده است؟» .

«بگو : به شما نمى گويم كه گنجينه هاى خدا در نزد من است ، و غيب نيز نمى دانم، و به شما نمى گويم كه من فرشته ام. جز آنچه را كه به سوى من وحى مى شود ، پيروى نمى كنم». بگو: «آيا نابينا و بينا يكسان اند؟ آيا تفكّر نمى كنيد؟»» .

حديث8842.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ خطاب به بلال _: شب گذشته آيه اى بر من نازل شد . واى بر آن كه آن را بخواند و در آن نينديشد: «به راستى كه در آفرينش آسمان ها و زمين ، نشانه هايى براى خردمندان است» [ تا آخر آيه] (1) .8843.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :راستگوترينِ مؤمنان در ايمان، كسى است كه بيشتر در مسئله دنيا و آخرت بينديشد.8844.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :التمحيص :گزارش شده كه پيامبر خدا فرمود: «ايمان مؤمن ، كامل نمى گردد، مگر آن كه داراى يكصد و سه خصلت باشد: كار و عمل و نيّت و باطن و ظاهر».

امير مؤمنان على عليه السلام فرمود: اى پيامبر خدا! آن يكصد و سه خصلت چيست؟

فرمود: «اى على! از صفات مؤمن ، آن است كه انديشه اى پُر تحرّك داشته باشد...» . .

ص: 272

8845.عنه صلى الله عليه و آله ( _ عِندَما نَظَرَ إلى قِطارِ جِمالِ الحَجيجِ _ ) رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا عِبادَةَ مِثلُ التَّفَكُّرِ. (1)8846.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن قِيامِ لَيلَةٍ. (2)8847.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :فِكرُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ. (3)8845.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ هنگامى كه به كاروان شترهاى حاجيان مى نگريست _ ) عنه صلى الله عليه و آله :فِكرَةُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سِتّينَ ساعَةً. (4)8846.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :الفِكرُ عِبادَةٌ. (5)8847.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :فِكرُ ساعَةٍ قَصيرَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةٍ طَويلَةٍ. (6) .

ص: 273

8848.عنه صلى الله عليه و آله ( _ لِرَجُلٍ مِنَ الأَنصارِ _ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عبادتى چون انديشه كردن نيست.8848.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ به مردى از انصار _ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :يك ساعت انديشه كردن، بهتر است از يك شب بيدارى [ براى عبادت].8849.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :يك ساعت انديشه كردن، بهتر از يك سال عبادت است.8850.عنه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :يك ساعت انديشه كردن، بهتر از شصت ساعت عبادت است.8851.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :انديشه كردن ، عبادت است.8852.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :يك مدّت كوتاه انديشه كردن، بهتر از عبادتى طولانى است . .

ص: 274

8853.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ ، قالَ اللّهُ : «إنَّمَا يَتَذَكَّرُ اُوْلُواْ الْأَلْبَ_بِ» (1) . (2)8849.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :التَّفَكُّرُ حَياةُ قَلبِ البَصيرِ كَما يَمشِي المُستَنيرُ فِي الظُّلُماتِ بِالنّورِ ، فَعَلَيكُم بِحُسنِ التَّخَلُّصِ وقِلَّةِ التَّرَبُّصِ. (3)8850.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :لا عِلمَ كَالتَّفَكُّرِ. (4)8851.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :بِالفِكرِ تَنجَلي غَياهِبُ (5) الاُمورِ. (6)8852.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :عَلَيكَ بِالفِكرِ؛ فَإِنَّهُ رُشدٌ مِنَ الضَّلالِ ، ومُصلِحُ الأَعمالِ. (7)8853.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الفِكرُ يَهدي إلَى الرُّشدِ. (8)8854.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الفِكرُ يَهدي. (9)8855.صحيح مسلم عن ابن عَبّاس :عنه عليه السلام :الفِكرُ إحدَى الهِدايَتَينِ . (10) .

ص: 275

8856.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام :يك ساعت انديشه كردن، بهتر از يك سال عبادت است . خداوند فرمود: «همانا خردمندان ، عبرت مى گيرند» .8857.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :انديشه حيات قلب بيناست، چنان كه طالب روشنايى ، با نور در تاريكى راه مى رود. پس بر شما باد نيكْ رها شدن [ از تاريكى ها] و كم درنگ كردن [ در آنها] .8858.عنه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دانشى مانند انديشه كردن نيست.8859.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :با انديشه ، زواياى پنهان كارها آشكار گردد.8854.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :بر تو باد انديشه كردن؛ زيرا رهايى از گم راهى و اصلاح كننده رفتارهاست.8855.صحيح مسلم ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) امام على عليه السلام :انديشه، به سوى راه درست زندگى ، راهنمايى مى كند.8856.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :انديشه، هدايت مى كند.8857.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :انديشه، يكى از دو هدايتگر (1) است. .

ص: 276

8858.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ للحُسَينِ عليه السلام _: أي بُنَيَّ! الفِكرَةُ تورِثُ نورا ، وَالغَفلَةُ ظُلمَةً. (1)8859.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الفِكرُ يُنيرُ اللُّبَّ. (2)8860.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الفِكرُ جِلاءُ العُقولِ. (3)8861.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن طالَت فِكرَتُهُ حَسُنَت بَصيرَتُهُ. (4)8862.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :أفكِر (5) تَستَبصِر. (6)8863.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :تَفَكُّرُكَ يُفيدُكَ الاِستِبصارَ ، ويُكسِبُكَ الاِعتِبارَ. (7)8864.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن تَفَكَّرَ أبصَرَ. (8)8865.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الحسن عليه السلام :عَلَيكُم بِالفِكرِ ؛ فَإِنَّهُ حَياةُ قَلبِ البَصيرِ ، ومَفاتيحُ أبوابِ الحِكمَةِ. (9)8860.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :عَجَبٌ لِمَن يَتَفَكَّرُ في مَأكولِهِ كَيفَ لا يَتَفَكَّرُ في مَعقولِهِ! فَيُجَنِّبُ بَطنَهُ ما يُؤذيهِ ويودِعُ صَدرَهُ ما يُرديهِ (10) . (11) .

ص: 277

8861.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام_ در سفارشى به امام حسين عليه السلام _: فرزندم! انديشه، روشنايى به جاى مى گذارد و غفلت ، تاريكى.8862.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :انديشه، درون [ آدمى] را نورانى مى كند.8863.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :انديشه ، خردها را صيقل مى دهد.8864.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :آن كه انديشه اش طولانى شود، بينايى اش نيكو مى گردد.8865.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :انديشه كن، بينا شو.8866.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :انديشه كردنت، به تو بينايى مى بخشد و به تو اعتبار و منزلت مى دهد.8867.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :آن كه انديشه كند، بينا مى گردد.8868.عنه صلى الله عليه و آله :امام حسن عليه السلام :بر شما باد انديشه كردن؛ زيرا انديشه حيات قلب بينا و كليد درهاى حكمت است.8869.عنه صلى الله عليه و آله :امام حسن عليه السلام :شگفت است از كسى كه در خوراكى اش مى انديشد، كه چگونه در غذاى عقلانى اش نمى انديشد! و شكمش را از آنچه وى را آزار مى دهد ، دور مى دارد ، ولى در سينه اش چيزى را جاى مى دهد كه او را به پستى مى كشد ! .

ص: 278

3 / 3الحَثُّ عَلَى التَّفَقُّهِالكتاب«وَهُوَ الَّذِى أنشَأَكُم مِّن نَّفْسٍ وَ حِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الاْيَ_تِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ» . (1)

«قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أوْمِن تَحْتِ أرْجُلِكُمْ أوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الاْيَ_تِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ» . (2)

الحديث8870.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :قَلبٌ لَيسَ فيهِ شَيءٌ مِنَ الحِكمَةِ كَبَيتٍ خَرِبٍ ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالاً؛ فَإِنَّ اللّهَ لا يَعذِرُ عَلَى الجَهلِ. (3)8871.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :أيُّهَا النّاسُ! إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالفِقهُ بِالتَّفَقُّهِ. (4)8872.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :لِكُلِّ شَيءٍ دِعامَةٌ ، ودِعامَةُ الإِسلامِ الفِقهُ فِي الدّينِ. (5)8873.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ في وَصِيَّتِهِ لِعَلِيٍّ عليه السلام _ ) عنه صلى الله عليه و آله :لِكُلِّ شَيءٍ عِمادٌ ، وعِمادُ هذَا الدّينِ الفِقهُ. (6) .

ص: 279

ص: 280

8878.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :يَسيرُ الفِقهِ خَيرٌ مِن كَثيرِ العِبادَةِ . (1)8879.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :أفضَلُ العِبادَةِ الفِقهُ. (2)8878.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :خَيرُكُم فِي الإِسلامِ أحاسِنُكُم أخلاقًا إذا فَقِهوا. (3)8879.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ أفضَلَ النّاسِ أفضَلُهُم عَمَلاً إذا فَقِهوا في دينِهِم. (4)8880.صحيح البخاري عن ابن عبّاس :عنه صلى الله عليه و آله :النّاسُ مَعادِنُ؛ خِيارُهُم فِي الجاهِلِيَّةِ خِيارُهُم فِي الإِسلامِ إذا فَقِهوا. (5)8881.رَسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ( _ في ذِكرِ كَلامِ اللّه ِ عزّ وجلّ مع موسى عليه ا ) الإمام عليّ عليه السلام :أحسَنُ حِليَةِ المُؤمِنِ التَّواضُعُ ، وجَمالُهُ التَّعَفُّفُ ، وشَرَفُهُ التَّفَقُّهُ. (6)8880.صحيح البخارى ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) الإمام الصادق عليه السلام :المُؤمِنُ لَهُ قُوَّةٌ في دينٍ ، وحَزمٌ في لينٍ ، وإيمانٌ في يَقينٍ ، وحِرصٌ في فِقهٍ (7) . (8) .

ص: 281

8881.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ در نقل گفتگوى خداوند با موسى عليه السلام در فضي ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اندكى دين شناسى ، بهتر از عبادت بسيار است .8882.الإمام الصادق عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بهترين عبادت، فهم دين است.8883.عنه عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بهترينِ شما در اسلام، خوش اخلاق ترين شماست ، اگر بفهمند.8884.السنن الكبرى عن خُزَيمَة بن ثابِت :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :برترينِ مردم، برترينِ آنان در رفتار است ، اگر در دين كارشناس باشند.8882.امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مردم گنج هايند . بهترينِ شما در دوران جاهليّت، بهترينِ شما در دوران اسلام اند، هر گاه بفهمند.8883.امام صادق عليه السلام :امام على عليه السلام :بهترين آرايش مؤمن، فروتنى است ؛ و زيبايى اش پاك دامنى ؛ و شرف و بزرگى اش، دستيابى به فهم دين.8884.السُّنَن الكبرى ( _ به نقل از خُزَيمة بن ثابت _ ) امام صادق عليه السلام :مؤمن، نيرومندى به همراه ديندارى و دورانديشى به همراه نرمى و ايمان به همراه يقين و [ نيز ]آزمندى در فهم دين دارد. .

ص: 282

3 / 4التَّحذيرُ مِن تَركِ التَّعَقُّلِالكتاب«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أعْيُنٌ لاَّيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّ يَسْمَعُونَ بِهَا اُوْلَ_ئِكَ كَالأَْنْعَ_مِ بَلْ هُمْ أضَلُّ اُوْلَ_ئِكَ هُمُ الْغَ_فِلُونَ» . (1)

«وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ» . (2)

«وَ مَن كَانَ فِى هَ_ذِهِ أعْمَى فَهُوَ فِى الاْخِرَةِ أعْمَى وَ أضَلُّ سَبِيلاً» . (3)

«اُفٍّ لَّكُمْ وَ لِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أفَلاَ تَعْقِلُونَ» . (4)

«وَ قَالُواْ لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِى أصْحَ_بِ السَّعِيرِ» . (5)

«وَالَّذِينَ كَفَرُواْ لَهُمْ نَارُ جَهَنَّمَ لاَ يُقْضَى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُواْ وَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُم مِّنْ عَذَابِهَا كَذَ لِكَ نَجْزِى كُلَّ كَفُورٍ* وَ هُمْ يَصْطَرِخُونَ فِيهَا رَبَّنَا أخْرِجْنَا نَعْمَلْ صَ__لِحًا غَيْرَ الَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ أوَ لَمْ نُعَمِّرْكُم مَّايَتَذَكَّرُ فِيهِ مَن تَذَكَّرَ وَ جَاءَكُمُ النَّذِيرُ فَذُوقُواْ فَمَا لِلظَّ__لِمِينَ مِن نَّصِيرٍ» . (6)

«أمْ تَحْسَبُ أنَّ أكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أوْ يَعْقِلُونَ إنْ هُمْ إلاَّ كَالْأَنْعَ_مِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبِيلاً» . (7)

راجع : البقرة : 44 و 76 ، آل عمران : 65 ، يونس : 16 ، العنكبوت : 35 و 43 ، الصافّات : 138 ، فاطر : 37 ، الجاثية : 23 ، الأحقاف : 26 .

الحديث8891.مسند ابن حنبل عن السّائِب بن خَلّاد :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :اِستَرشِدُوا العَقلَ تَرشُدوا ، ولا تَعصوهُ فَتَندَموا. (8) .

ص: 283

ص: 284

8899.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :مَن عَجَزَ عَن حاضِرِ لُبِّهِ فَهُوَ عَن غائِبِهِ أعجَزُ. (1)8900.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العاقِلُ يَتَّعِظُ بِالأَدَبِ ، وَالبَهائِمُ لا تَرتَدِعُ إلاّ بِالضَّربِ. (2)8901.صحيح البخاري عن سالم عن أبيه :عنه عليه السلام :إنَّ الزُّهدَ فِي الجَهلِ بِقَدرِ الرَّغبَةِ فِي العَقلِ. (3)8897.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن قَعَدَ بِهِ العَقلُ قامَ بِهِ الجَهلُ. (4)8898.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :نَعوذُ بِاللّهِ مِن سُباتِ العَقلِ وقُبحِ الزَّلَلِ (5) .8899.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن لا يَعقِل يَهُن ، ومَن يَهُن لا يُوَقَّر. (6)8900.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ في كلامٍ لَهُ _: أيَّتُهَا النُّفوسُ المُختَلِفَةُ ، وَالقُلوبُ المُتَشَتِّتَةُ ، الشّاهِدَةُ أبدانُهُم ، وَالغائِبَةُ عَنهُم عُقولُهُم ، أظأَرُكُم عَلَى الحَقِّ وأنتُم تَنفِرونَ عَنهُ نُفورَ المِعزى مِن وَعوَعَةِ الأَسَدِ ! (7)8901.صحيح البخارى ( _ به نقل از سالم، از پدرش _ ) عنه عليه السلام_ مِن كَلامٍ لَهُ لِأَصحابِهِ _: أيُّهَا القَومُ ، الشّاهِدَةُ أبدانُهُمُ ، الغائِبَةُ عَنهُم عُقولُهُمُ ، المُختَلِفَةُ أهواؤُهُمُ ، المُبتَلى بِهِم اُمَراؤُهُم ، صاحِبُكُم يُطيعُ اللّهَ وأنتُم تَعصونَهُ ، وصاحِبُ أهلِ الشّامِ يَعصِي اللّهَ وهُم يُطيعونَهُ ! (8)8902.سنن الترمذي عن جابِر :الإمام الصادق عليه السلام :إذا أرادَ اللّهُ أن يُزيلَ مِن عَبدٍ نِعمَةً كانَ أوَّلُ ما يُغَيِّرُ مِنهُ عَقلَهُ. (9) .

ص: 285

8903.صحيح مسلم عن أبي الطُّفَيل :امام على عليه السلام :آن كه از به كار گرفتن خرد، ناتوان است ، از به دست آوردن آن، ناتوان تر است .8904.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خردمندان ، از ادب پند مى گيرند و چارپايان ، جز با كتك، باز داشته نمى شوند .8905.مسند ابن حنبل عن عَبد اللّه ِ بن سائِب :امام على عليه السلام :بى ميلى به نادانى ، به اندازه ميل به خردمندى است .8902.سنن الترمذى ( _ به نقل از جابر _ ) امام على عليه السلام :هر كه خرد به وسيله او بنشيند ، نادانى به وسيله او به پا مى خيزد .8903.صحيح مسلم ( _ به نقل از ابو طُفَيل _ ) امام على عليه السلام :به خدا پناه مى بريم از خوابيدن خرد و زشتى لغزش ها .8904.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :هر كه انديشه نكند ، سبُك مى شود و هر كه سبُك گشت ، مورد احترام قرار نمى گيرد .8905.مسند ابن حنبل ( _ به نقل از عبد اللّه بن سائب _ ) امام على عليه السلام_ در سخنى از آن حضرت _: اى جان هاى گوناگون و دل هاى پراكنده كه بدن هايشان حاضر و خردهايشان از آنها پنهان است ! با مهربانىِ تمام ، شما را به طرف حق سوق مى دهم، ولى شما از آن مى گريزيد ، مانند رميدن بز از غرّش شير .8906.كنز العمّال عن ابن مَسعود :امام على عليه السلام_ در پاره اى از سخنانش در جمع ياران خويش _: اى گروهى كه بدن هايشان حاضر ، و خردهايشان از آنها پنهان ، و انديشه هاشان گوناگون است و فرمان روايان ، به آنها گرفتار شده اند ! امير شما ، خدا را اطاعت مى كند ، حال آن كه شما از او نافرمانى مى كنيد، و فرمانده شام ، خدا را نافرمانى مى كند ، حال آن كه اهل شام از او پيروى مى كنند .8907.شُعب الإيمان عن عَبد الأَعلَى التَّيمِيّ :امام صادق عليه السلام :هر گاه خداوند اراده كند كه نعمتى را از بنده باز ستاند ، نخست خردش را دگرگون مى سازد . .

ص: 286

8908.أخبار مكّة للأزرقي عن سَعيد بن المُسَيّب :الإمام الكاظم عليه السلام_ لِهِشامِ بنِ الحَكَمِ _: يا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى أكمَلَ لِلنّاسِ الحُجَجَ بِالعُقولِ ... ثُمَّ وَعَظَ أهلَ العَقلِ ورَغَّبَهُم فِي الآخِرَةِ فَقالَ : «وَمَا الْحَيَوةُ الدُّنْيَا إلاَّ لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَلَلدَّارُ الاْخِرَةُ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ أفَلاَ تَعْقِلُونَ». (1)

يا هِشامُ ، ثُمَّ خَوَّفَ الَّذينَ لا يَعقِلونَ عِقابَهُ فَقالَ تَعالى : «ثُمَّ دَمَّرْنَا الاْخَرِينَ * وَ إنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِم مُّصْبِحِينَ * وَ بِالَّيْلِ أفَلاَ تَعْقِلُونَ» . (2) وقالَ : «إنَّا مُنزِلُونَ عَلَى أهْلِ هَ_ذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ * وَ لَقَد تَّرَكْنَا مِنْهَا ءَايَةَ بَيِّنَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ». (3)

يا هِشامُ ، إنَّ العَقلَ مَعَ العِلمِ فَقالَ : «وَ تِلْكَ الْأَمْثَ_لُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَ__لِمُونَ». (4)

يا هِشامُ ، ثُمَّ ذَمَّ الَّذينَ لا يَعقِلونَ فَقالَ : «وَ إذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَا أنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا ألْفَيْنَا عَلَيْهِ ءَابَاءَنَا أوَ لَوْ كَانَ ءَابَاؤُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ شَيْ_ئاً وَ لاَ يَهْتَدُونَ » . (5) وقالَ : «وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ الَّذِى يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إلاَّ دُعَاءً وَ نِدَاءً صُمُّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ» . (6) وقالَ : «وَ مِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُونَ (7) إلَيْكَ أفَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ كَانُواْ لاَ يَعْقِلُونَ». (8) وقالَ : «أمْ تَحْسَبُ أنَّ أكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أوْ يَعْقِلُونَ إنْ هُمْ إلاَّ كَالْأَنْعَ_مِ بَلْ هُمْ أضَلُّ سَبِيلاً» . (9) وقالَ : «لاَ يُقَ_تِلُونَكُمْ جَمِيعًا إلاَّ فِى قُرًى مُّحَصَّنَةٍ أوْ مِن وَرَاءِ

جُدُرِ بَأْسُهُم بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَ لِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَعْقِلُونَ» . (10) وقالَ : «وَ تَنسَوْنَ أنفُسَكُمْ وَ أنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَ_بَ أفَلاَ تَعْقِلُونَ». (11)

يا هِشامُ ، ثُمَّ ذَمَّ اللّهُ الكَثرَةَ فَقالَ : «وَإن تُطِعْ أكْثَرَ مَن فِى الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ». (12) وقالَ : «وَ لَ_ئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَ_وَ تِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ» . (13) وقالَ : «وَ لَ_ئِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أكْثَرُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ». (14)

يا هِشامُ ، ثُمَّ مَدَحَ القِلَّةَ فَقالَ : «وَ قَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِىَ الشَّكُورُ». (15) وقالَ : «وَ قَلِيلٌ مَّا هُمْ». (16) وقالَ : «وَ قَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إيمَ_نَهُ أتَقْتُلُونَ رَجُلاً أن يَقُولَ رَبِّىَ اللَّهُ» . (17) وقالَ : «مَنْ ءَامَنَ وَ مَا ءَامَنَ مَعَهُ إلاَّ قَلِيلٌ». (18) وقالَ : «وَلَ_كِنَّ أكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ». (19) وقالَ : «وَأكْثَرُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ» (20) . (21) .

ص: 287

8909.أخبار مكّة للأزرقي عن عُثمان :امام كاظم عليه السلام_ خطاب به هشام بن حكم _: اى هشام! خداوند متعال به وسيله خرد ، حجّت ها را بر انسان ها تمام كرد . . . آن گاه ، خردمندان را پند داد و آنان را به سوى آخرت ترغيب كرد و فرمود : «و زندگى دنيا جز بازى و سرگرمى نيست ، و قطعا سراى بازپسين براى كسانى كه پرهيزگارى مى كنند ، بهتر است . آيا نمى انديشيد ؟» .

اى هشام! آن گاه [ خداوند] كسانى را كه خردپيشه نيستند ، از عذاب خود ترسانيد و فرمود: «سپس ديگران را هلاك كرديم و در حقيقت ، شما بر آنان، صبحگاهان و شامگاهان ، مى گذريد. آيا به فكر فرو نمى رويد ؟» .

و فرمود : «ما بر مردم اين شهر ، به [سزاى ]گناهى كه مى كردند ، عذابى از آسمان فرو خواهيم فرستاد ، و از آن [شهر سوخته ]براى مردمى كه مى انديشند ، نشانه اى روشن باقى گذاشتيم» .

اى هشام ! خرد ، با دانش همراه است . خداوند فرمود : «و اين مَثَل ها را براى مردم مى زنيم ؛ و[لى] جز دانشوران ، آنها را در نمى يابند» .

اى هشام ! سپس خداوند كسانى را كه تعقّل نمى كنند ، سرزنش كرد و فرمود : «و چون به آنان گفته شود : از آنچه خدا نازل كرده است ، پيروى كنيد ، مى گويند : «نه ؛ بلكه از چيزى كه پدران خود را بر آن يافته ايم ، پيروى مى كنيم» . آيا هر چند پدرانشان چيزى را درك نمى كرده و به راه صواب نمى رفته اند [ ، باز هم در خور پيروى هستند]؟» .

و فرمود : «و مَثَل [دعوت كننده] كافران ، مَثَل كسى است كه حيوانى را كه جز صدا و ندايى [مبهم ، چيزى ]نمى شنود، بانگ مى زند . [آرى، ]كرند ، لال اند ، كورند [و ]در نمى يابند» .

و فرمود : «و برخى از آنان، كسانى هستند كه به تو گوش فرا مى دهند . آيا تو كران را _ هر چند در نيابند _ شنوا خواهى كرد؟» .

و [خداوند] فرمود : «آيا گمان دارى كه بيشترشان مى شنوند يا مى انديشند ؟ آنان جز مانند ستوران نيستند ؛ بلكه گم راه ترند» .

و فرمود : «[ آنان ، به صورت] دسته جمعى ، جز در قريه هايى كه داراى

استحكامات اند ، يا از پشت ديوارها ، با شما نخواهند جنگيد . جنگشان در ميان خودشان ، سخت است . آنان را متّحد مى پندارى؛ و[لى] دل هايشان پراكنده است ؛ زيرا آنان مردمانى هستند كه نمى انديشند» » .

و فرمود : «و خود را فراموش مى كنيد ، با اين كه شما كتاب [خدا ]را مى خوانيد ؟ آيا [هيچ ]نمى انديشيد؟» .

اى هشام ! خداوند ، اكثريّت را سرزنش كرد و فرمود : «و اگر از بيشتر كسانى كه در [اين سر]زمين هستند ، پيروى كنى ، تو را از راه خدا گم راه مى كنند» .

و فرمود : «و اگر از آنان بپرسى كه چه كسى آسمان ها و زمين را آفريده است ، مسلّما خواهند گفت : خدا . بگو : «ستايش ، از آنِ خداست»؛ ولى بيشترشان نمى دانند» » .

و فرمود : «و اگر از آنان بپرسى كه چه كسى از آسمان ، آبى فرو فرستاده و زمين را پس از مرگش به وسيله آن ، زنده گردانيده است ، حتما خواهند گفت : خدا . بگو : «ستايش ، از آنِ خداست» ؛ ولى بيشترشان نمى انديشند» .

اى هشام ! سپس خداوند ، اقليّت را ستود و فرمود : «و از بندگان من ، اندكى سپاس گزارند» .

و فرمود : «و اينها بسْ اندك اند» .

و فرمود : «و مردى مؤمن از خاندان فرعون كه ايمان خود را نهان مى داشت ، گفت : آيا مردى را مى كُشيد كه مى گويد: «پروردگار من خداست» ؟» .

و فرمود : «كسانى ايمان آوردند ، و با او (نوح) جز [ عدّه] اندكى ايمان نياورده بودند» .

و فرمود : «ليكن بيشتر آنان نمى دانند» .

و فرمود : «بيشتر آنان نمى انديشند» . .

ص: 288

8906.كنز العمّال ( _ به نقل از عبد اللّه بن مسعود _ ) الإمام الرضا عليه السلام :لا يُعبَأُ بِأَهلِ الدّينِ مِمَّن لا عَقلَ لَهُ. (1) .

ص: 289

8907.شُعَب الإيمان ( _ به نقل از عبد الأعلى تَيمى _ ) امام رضا عليه السلام :به [ عبادت] دينداران بى خرد ، اعتنا نمى شود . .

ص: 290

8908.أخبار مكّة ، ازرقى ( _ به نقل از سعيد بن مُسَيّب _ ) الكافي عن إسحاق بن عمّار عن الإمام الصادق عليه السلام ، قال :قُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداكَ ، إنَّ لي جارًا كَثيرَ الصَّلاةِ كَثيرَ الصَّدَقَةِ كَثيرَ الحَجِّ لا بَأسَ بِهِ .

فَقالَ : يا إسحاقُ ، كَيفَ عَقلُهُ ؟

قُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداكَ ، لَيسَ لَهُ عَقلٌ .

فَقالَ : لا يُرتَفَعُ بِذلِكَ مِنهُ. (1)راجع : ج 2 ص 18 (ذمّ الجهل) .

3 / 5حُجِّيَّةُ العَقلِ8912.سنن ابن ماجة عن ابن عُمَر :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :كُن مَعَ الحَقِّ حَيثُ كانَ ، ومَيِّز مَا اشتَبَهَ عَلَيكَ بِعَقلِكَ ؛ فَإِنَّه حُجَّةُ اللّهِ عَلَيكَ ووَديعَتُهُ (2) فيكَ وبَرَكاتُهُ (3) عِندَكَ. (4)8913.مسند أبي يعلى عن ابن عمر :الإمام عليّ عليه السلام :العَقلُ رَسولُ الحَقِّ. (5)8914.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ لِعُمَرَ بنِ الخَطّاب _ ) عنه عليه السلام :العَقلُ شَرعٌ مِن داخِلٍ ، وَالشَّرعُ عَقلٌ مِن خارِجٍ. (6)8910.امام صادق عليه السلام ( _ هنگامى كه به ايشان گفته شد: پيامبر خدا ، چگونه ) الإمام الصادق عليه السلام :حُجَّةُ اللّهِ عَلَى العِبادِ النَّبِيُّ ، وَالحُجَّةُ فيما بَينَ العِبادِ وبَينَ اللّهِ العَقلُ. (7)8911.المستدرك على الصحيحين ( _ به نقل از جابر بن عبد اللّه _ ) الإمام الكاظم عليه السلام_ لِهِشامِ بنِ الحَكَمِ _: يا هِشامُ ، إنَّ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَينِ :

حُجَّةً ظاهِرَةً وحُجَّةً باطِنَةً ، فَأَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَالأَنبِياءُ وَالأَئِمَّةُ عليهم السلام ، وأمَّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ. (8) .

ص: 291

ص: 292

8918.الموطّأ عن جابِر بن عَبدِاللّه ِ :عنه عليه السلام_ أيضًا _: يا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى أكمَلَ لِلنّاسِ الحُجَجَ بِالعُقولِ ، ونَصَرَ النَّبِيّينَ بِالبَيانِ ، ودَلَّهُم عَلى رُبوبِيَّتِهِ بِالأَدِلَّةِ. (1)8919.صحيح مسلم عن جابِر بن عَبدِاللّه ِ ( _ في ذِكرِ حَجَّةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ) الكافي عن أبي يعقوب البغداديّ :قالَ ابنُ السِّكّيتِ لِأَبِي الحَسَنِ عليه السلام : ... تَاللّهِ ما رَأيتُ مِثلَكَ قَطُّ ، فَمَا الحُجَّةُ عَلَى الخَلقِ اليَومَ ؟

قالَ : فَقالَ عليه السلام : العَقلُ ، يُعرَفُ بِهِ الصّادِقُ عَلَى اللّهِ فَيُصَدِّقُهُ ، وَالكاذِبُ عَلَى اللّهِ فَيُكَذِّبُهُ .

قالَ : فَقالَ ابنُ السِّكّيتِ : هذا وَاللّهِ هُوَ الجَوابُ. (2)3 / 6دَورُ العَقلِ في حِسابِ الأَعمالِ8919.صحيح مسلم ( _ به نقل از جابر بن عبد اللّه ، درباره چگونگىِ حج ) الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل يُحاسِبُ العِبادَ عَلى قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ في دارِ الدُّنيا. (3)8920.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الباقر عليه السلام_ في ذِكرِ بَعضِ ما أنزَلَ اللّهُ عَلى موسَى بنِ عِمرانَ عليه السلام _: فَانحَطَّ عَلَيهِ الوَحيُ ... فَقالَ لَهُ: أنَا اُؤاخِذُ عِبادي عَلى قَدرِ ما أعطَيتُهُم مِنَ العَقلِ. (4) .

ص: 293

ص: 294

8923.پيامبرخدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :إنَّما يُداقُّ اللّهُ العِبادَ فِي الحِسابِ يَومَ القِيامَةِ عَلى قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ فِي الدُّنيا. (1)8924.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ به على عليه السلام _ ) عنه عليه السلام :إنّي نَظَرتُ في كِتابٍ لِعَلِيٍّ عليه السلام ، فَوَجَدتُ فِي الكِتابِ : إنَّ قيمَةَ كُلِّ امرِىً وقَدرَهُ مَعرِفَتُهُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى يُحاسِبُ النّاسَ عَلى قَدرِ ما آتاهُم مِنَ العُقولِ في دارِ الدُّنيا. (2)راجع: ص 196 ح 10 .

3 / 7دَورُ العَقلِ في جَزاءِ الأَعمالِ8925.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا بَلَغَكُم عَن رَجُلٍ حُسنُ حالٍ فَانظُروا في حُسنِ عَقلِهِ ، فَإِنَّما يُجازى بِعَقلِهِ. (3)8926.امام صادق عليه السلام :عنه صلى الله عليه و آله :إذا رَأيتُمُ الرَّجُلَ كَثيرَ الصَّلاةِ كَثيرَ الصِّيامِ ، فَلا تُباهوا بِهِ حَتّى تَنظُروا كَيفَ عَقلُهُ. (4)8927.الترغيب و الترهيب ( _ به نقل از اَنَس بن مالك _ ) عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ الرَّجُلَ لَيَكونُ مِن أهلِ الصَّلاةِ وَالزَّكاةِ وَالحَجِّ وَالعُمرَةِ وَالجِهادِ ، وما يُجزى يَومَ القِيامَةِ إلاّ بِقَدرِ عَقلِهِ. (5) .

ص: 295

ص: 296

8933.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :الجَنَّةُ مِئَةُ دَرَجَةٍ ، تِسعٌ وتِسعونَ دَرَجَةً لِأَهلِ العَقلِ ، ودَرَجَةٌ لِسائِرِ النّاسِ الَّذينَ هُم دونَهُم. (1)8934.سنن أبي داوود عن ابن عَبّاس :عنه صلى الله عليه و آله :تَعَبَّدَ رَجُلٌ في صَومَعَةٍ ، فَمَطَرَتِ السَّماءُ ، فَأَعشَبَتِ الأَرضُ ، فَرَأى حِمارًا يَرعى ، فَقالَ : رَبِّ لَو كانَ لَكَ حِمارٌ لَرَعَيتُهُ مَعَ حِماري . فَبَلَغَ ذلِكَ نَبِيًّا مِن أنبِياءِ بَني إسرائيلَ ، فَأَرادَ أن يَدعُوَ عَلَيهِ ، فَأَوحَى اللّهُ إلَيهِ : إنَّما اُجازِي العِبادَ عَلى قَدرِ عُقولِهِم. (2)8931.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :تحف العقول:أثنى قَومٌ بِحَضرَتِهِ [ صلى الله عليه و آله] عَلى رَجُلٍ حَتّى ذَكَروا جَميعَ خِصالِ الخَيرِ فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: كَيفَ عَقلُ الرَّجُلِ ؟

فَقالوا : يا رَسولَ اللّهِ ، نُخبِرُكَ عَنهُ بِاجتِهادِهِ فِي العِبادَةِ وأصنافِ الخَيرِ تَسأَلُنا عَن عَقلِهِ ؟!

فَقالَ صلى الله عليه و آله: إنَّ الأَحمَقَ يُصيبُ بِحُمقِهِ أعظَمَ مِن فُجورِ الفاجِرِ ، وإنَّما يَرتَفِعُ العِبادُ غَدًا فِي الدَّرَجاتِ ويَنالونَ الزُّلفى مِن رَبِّهِم عَلى قَدرِ عُقولِهِم. (3)8932.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لَمّا وَصَفوا عِندَهُ رَجُلاً بِحُسنِ عِبادَتِهِ _: اُنظُروا إلى عَقلِهِ فَإِنَّما يُجزَى العِبادُ يَومَ القِيامَةِ عَلى قَدرِ عُقولِهِم. (4)8933.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الباقر عليه السلام :كانَ يَرى موسَى بنُ عِمرانَ عليه السلام رَجُلاً مِن بَني إسرائيلَ يُطَوِّلُ سُجودَهُ ويُطَوِّلُ سُكوتَهُ ، فَلا يَكادُ يَذهَبُ إلى مَوضِعٍ إلاّ وهُوَ مَعَهُ ، فَبَينا هُوَ يَومًا مِنَ

الأَيّامِ في بَعضِ حَوائِجِهِ إذ مَرَّ عَلى أرضٍ مُعشِبَةٍ تَزهو وتَهتَزُّ . قالَ : فَتَأَوَّهَ الرَّجُلُ.

فَقالَ لَهُ موسى : عَلى ماذا تَأَوَّهتَ ؟

قالَ : تَمَنَّيتُ أن يَكونَ لِرَبّي حِمارٌ أرعاهُ هاهُنا .

قالَ : فَأَكَبَّ موسى عليه السلام طَويلاً بِبَصَرِهِ عَلَى الأَرضِ اغتِمامًا بِما سَمِعَ مِنهُ .

قالَ : فَانحَطَّ عَلَيهِ الوَحيُ ، فَقالَ لَهُ : مَا الَّذي أكبَرتَ مِن مَقالَةِ عَبدي ؟! أنَا اُؤاخِذُ عِبادي عَلى قَدرِ ما أعطَيتُهُم مِنَ العَقلِ. (5) .

ص: 297

8934.سنن أبى داوود ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بهشت را يكصد رتبه است ؛ نود و نُه رتبه آن ، از آنِ خردمندان و يك رتبه ديگر ، از آنِ مردمان ديگر است .8935.صحيح البخاري عن ابن عبّاس :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مردى در صومعه اى عبادت مى كرد . از آسمان ، باران باريد و زمين ، سرسبز شد . خرى را ديد كه [ در سبزه ها ]مى چرد . گفت : پروردگارا! اگر تو هم خرى مى داشتى، به همراه خرِ خودم آن را مى چراندم .

اين سخن به پيامبرى از پيامبران بنى اسرائيل رسيد . خواست او را نفرين كند كه خداوند به وى وحى فرستاد : «همانا بندگانم را به ميزان خردشان ، پاداش مى دهم» .8936.الكافي عن مُعاوِيَة بن عَمّار :تحف العقول :گروهى در حضور پيامبر خدا ، مردى را ستايش كردند و همه ويژگى هاى خوب را برايش بر شمردند . آن گاه پيامبر خدا فرمود : «خرد او چگونه است ؟» .

گفتند : اى پيامبر خدا! ما از تلاش او در عبادت و ديگر خوبى ها سخن مى رانيم و تو از خرد او مى پرسى ؟

فرمود : «نادان ، از روى نادانى ، دست به زشتى هايى بزرگ تر از زشتى هاى انسان گنهكار مى زند . همانا در روز واپسين ، بندگان ، به ميزان خردشان به رتبه هاى بالاتر نائل مى شوند و به پروردگار ، تقرّب مى جويند» .8935.صحيح البخارى ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) پيامبر خدا صلى الله عليه و آله_ آن گاه كه در نزد ايشان از عبادت نيكوى مردى ، سخن راندند _: در خرد او بنگريد . همانا بندگان ، در روز رستاخيز ، به اندازه خردشان پاداش داده مى شوند .8936.الكافى ( _ به نقل از معاوية بن عمّار _ ) امام باقر عليه السلام :موسى بن عمران عليه السلام مردى از بنى اسرائيل را مى ديد كه سجده هاى طولانى مى كرد و خاموشى اش دراز بود . هر جا موسى عليه السلاممى رفت، آن مرد، وى را همراهى مى كرد .

روزى از روزها كه موسى عليه السلام به دنبال كارى بود، از زمين سرسبزى گذشت . مرد عبادت پيشه ، آهى كشيد. موسى عليه السلام بدو گفت : «چرا آه مى كشى ؟».

گفت : آرزو كردم كه اى كاش پروردگارم ، الاغى داشت و من آن را در اين سرزمين مى چراندم .

موسى عليه السلام مدّتى طولانى چشمانش را به زمين دوخت، در حالى كه از سخن آن مرد ، غمگين شده بود . بر موسى عليه السلام وحى آمد كه : «چرا سخن بنده ام بر تو گران آمد . من از بندگانم به ميزان خردشان حسابرسى مى كنم» . .

ص: 298

8937.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ وهُوَ بِمِنى _ ) الكافي عن سليمان الدّيلميّ :قُلتُ لِأَبي عَبدِاللّهِ عليه السلام : فُلانٌ مِن عِبادَتِهِ ودينِهِ وفَضلِهِ! (1)

فَقالَ : كَيفَ عَقلُهُ ؟

قُلتُ : لا أدري .

فَقالَ: إنَّ الثَّوابَ عَلى_'feقَدرِ العَقلِ، إنَ رَجُلاً مِن بَنيإسرائيلَ كانَ يَعبُدُ اللّهَ فيجَزيرَةٍ مِن جَزائِرِ البَحرِ خَضراءَ نَضِرَةٍ كَثيرَةِ الشَّجَرِ ظاهِرَةِ الماءِ ، وإنَّ مَلَكًا مِنَ المَلائِكَةِ مَرَّ بِهِ فَقالَ : يا رَبِّ ، أرِني ثَوابَ عَبدِكَ هذا ، فَأَراهُ اللّهُ تَعالى ذلِكَ ، فَاستَقَلَّهُ المَلَكُ ، فَأَوحَى اللّهُ تَعالى إلَيهِ : أنِ اصحَبهُ ، فَأَتاهُ المَلَكُ في صورَةِ إنسِيٍّ ، فَقالَ لَهُ : مَن أنتَ ؟

قالَ : أنَا رَجُلٌ عابِدٌ ، بَلَغَني مَكانُكَ وعِبادَتُكَ في هذَا المَكانِ فَأَتَيتُكَ لِأَعبُدَ اللّهَ مَعَكَ . فَكانَ مَعَهُ يَومَهُ ذلِكَ .

فَلَمّا أصبَحَ قالَ لَهُ المَلَكُ : إنَّ مَكانَكَ لَنَزِهٌ ، وما يَصلُحُ إلاّ لِلعِبادَةِ .

فَقالَ لَهُ العابِدُ : إنَّ لِمَكانِنا هذا عَيبًا .

فَقالَ لَهُ : وما هُوَ ؟

قالَ : لَيسَ لِرَبِّنا بَهيمَةٌ ، فَلَو كانَ لَهُ حِمارٌ رَعَيناهُ في هذَا المَوضِعِ ، فَإِنَّ هذَا الحَشيشَ يَضيعُ !

فَقالَ لَهُ ذلِكَ المَلَكُ : وما لِرَبِّكَ حِمارٌ ؟

فَقالَ : لَو كانَ لَهُ حِمارٌ ما كانَ يَضيعُ مِثلُ هذَا الحَشيشِ . فَأَوحَى اللّهُ إلَى المَلَكِ : إنَّما اُثيبُهُ عَلى قَدرِ عَقلِهِ. (2) .

ص: 299

8938.سنن ابن ماجة عن بِلال بن رَباح :الكافى_ به نقل از سليمان ديلمى _: نزد امام صادق عليه السلام از عبادت و ديندارى و فضائل شخصى ، سخن راندم .

فرمود : «خرد او چگونه است ؟».

گفتم : نمى دانم .

فرمود : «پاداش، به اندازه خرد است . مردى از بنى اسرائيل در جزيره اى سرسبز ، پُر درخت و پُر آب، خدا را بندگى مى كرد . فرشته اى از فرشتگان ، از كنار او گذشت . پس گفت : پروردگارا ! پاداش اين بنده را به من نشان بده» .

خداوند ، پاداش بنده را به فرشته نشان داد ؛ امّا آن پاداش به نظر فرشته كم آمد . خداوند بر فرشته وحى فرستاد كه : «با او همنشين شو» . فرشته به صورت انسانى نزد او آمد .

مرد عابد از فرشته پرسيد : كيستى ؟

گفت : «مردى عبادت پيشه ام كه خبر جايگاه و عبادت تو در اين مكان ، به من رسيد . آمده ام به همراه تو خدا را عبادت كنم» .

[ فرشته] آن روز را با مرد بنى اسرائيلى سپرى كرد . چون روز ديگر شد، فرشته به وى گفت : مكان تو پاكيزه است و تنها براى عبادت ، مناسب است .

مرد عابد گفت : مكان ما عيبى دارد .

فرشته پرسيد : آن عيب چيست ؟

گفت : پروردگار ما چارپايانى ندارد . اگر خداوند الاغى داشت، آن را در اين مكان مى چرانديم؛ چرا كه اين علف ها تلف مى شود!

فرشته گفت : خداوند ، الاغ مى خواهد چه كند ؟

مرد عابد گفت : اگر خدا الاغى داشت ، اين علف ها هرز نمى رفت.

آن گاه، خداوند بر فرشته وحى فرستاد كه : «همانا او را به اندازه خردش پاداش مى دهم» . .

ص: 300

راجع: ص 224 (خير المواهب) .

.

ص: 301

ر . ك : ص 225 (بهترين بخشش) .

.

ص: 302

الفصل الرابع : أسباب تقوية العقل4 / 1ما يُقَوِّي العَقلَأ _ الوَحيالكتاب«يَ_أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُم بُرْهَ_نٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأنزَلْنَا إلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا» . (1)

«اللَّهُ وَلِىُّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّ_لُمَ_تِ إلَى النُّورِ وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أوْلِيَاؤُهُمُ الطَّ_غُوتُ يُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إلَى الظُّ_لُمَ_تِ اُوْلَ_ئِكَ أصْحَ_بُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَ__لِدُونَ» . (2)

«لَقَدْ أنزَلْنَا إلَيْكُمْ كِتَ_بًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أفَلاَ تَعْقِلُونَ » . (3)

راجع : البقرة: 242 ، النور: 61 ، يوسف: 2 ، الزخرف: 3 .

الحديث8944.الإمام الباقر عليه السلام :الإمام عليّ عليه السلام :بَعَثَ فيهِم رُسُلَهُ وواتَرَ إلَيهِم أنبِياءَهُ ، لِيَستَأدوهُم ميثاقَ فِطرَتِهِ ،

ويُذَكِّروهُم مَنسِيَّ نِعمَتِهِ ، ويَحتَجّوا عَلَيهِم بِالتَّبليغِ ، ويُثيروا لَهُم دَفائِنَ العُقولِ. (4) .

ص: 303

ص: 304

8952.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ في صِفَةِ بِعثَةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله _: بَعَثَهُ بِالحَقِّ دالاًّ عَلَيهِ وهادِيًا إلَيهِ ، فَهَدانا بِهِ مِنَ الضَّلالَةِ ، وَاستَنقَذَنا بِهِ مِنَ الجَهالَةِ. (1)8948.المستدرك على الصحيحين ( _ به نقل از ابن عبّاس _ ) عنه عليه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى شَرَعَ الإِسلامَ وسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَن وَرَدَهُ ، وأعَزَّ أركانَهُ لِمَن حارَبَهُ ، وجَعَلَهُ عِزًّا لِمَن تَوَلاّهُ وسِلمًا لِمَن دَخَلَهُ... وفَهمًا لِمَن تَفَطَّنَ ويَقينًا لِمَن عَقَلَ. (2)8949.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ في خُطبَةٍ لَهُ _: ولَم يُخلِ اللّهُ سُبحانَهُ خَلقَهُ مِن نَبِيٍّ مُرسَلٍ أو كِتابٍ مُنزَلٍ ... إلى أن بَعَثَ اللّهُ سُبحانَهُ مُحَمَّدًا رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله لاِءِنجازِ عِدَتِهِ ، وإتمامِ نُبُوَّتِهِ ، مَأخوذًا عَلَى النَّبِيّينَ ميثاقُهُ ، مَشهورَةً سِماتُهُ ، كَريمًا ميلادُهُ ، وأهلُ الأَرضِ (الأَرَضينَ) يَومَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَةٌ ، وأهواءٌ مُنتَشِرَةٌ ، وطَرائِقُ (طَوائِفُ) مُتَشَتِّتَةٌ ، بَينَ مُشَبِّهٍ لِلّهِ بِخَلقِهِ ، أو مُلحِدٍ فِي اسمِهِ ، أو مُشيرٍ إلى غَيرِهِ ، فَهَداهُم بِهِ مِنَ الضَّلالَةِ ، وأنقَذَهُم بِمَكانِهِ مِنَ الجَهالَةِ. (3)راجع : ج 2 ص 460 (الوحي) .

ب _ العِلمالكتاب«وَ تِلْكَ الْأَمْثَ_لُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَ__لِمُونَ» . (4)

الحديث8955.مسند البزّار عن أبي بَكر :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ ، وضِياءُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلمةِ ،

وَقُوَّةُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ. (5) .

ص: 305

ص: 306

8958.صحيح البخارى ( _ به نقل از ابن عمر _ ) الإمام عليّ عليه السلام :إنَّكَ مَوزونٌ بِعَقلِكَ ، فَزَكِّهِ بِالعِلمِ. (1)8959.امام صادق عليه السلام :عنه عليه السلام :أعوَنُ الأَشياءِ عَلى تَزكِيَةِ العَقلِ التَّعليمُ. (2)8960.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ غَريزَةٌ تَزيدُ بِالعِلمِ وَالتَّجارِبِ. (3)8961.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العِلمُ يَزيدُ العاقِلَ عَقلاً. (4)8962.سنن ابن ماجة عن أنَس بن مالِك :الإمام الصادق عليه السلام :كَثرَةُ النَّظَرِ فِي الحِكمَةِ تَلقَحُ العَقلَ. (5)8963.الإمام الباقر عليه السلام :عنه عليه السلام :كَثرَةُ النَّظَرِ فِي العِلمِ يَفتَحُ العَقلَ. (6)8960.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الرّضا عليه السلام :مَن أبصَرَ فَهِمَ ، ومَن فَهِمَ عَقَلَ. (7)راجع : ص 244 (العلم يحتاج إليه) و 342 (العلم والحكمة) .

ج _ الأَدَب8963.امام باقر عليه السلام :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :حُسنُ الأَدَبِ زينَةُ العَقلِ. (8)8964.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :كُلُّ شَيءٍ يَحتاجُ إلَى العَقلِ ، وَالعَقلُ يَحتاجُ إلَى الأَدَبِ. (9) .

ص: 307

ص: 308

8970.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :إنَّ بِذَوِي العُقولِ مِنَ الحاجَةِ إلَى الأَدَبِ كَما يَظمَأُ الزَّرعُ إلَى المَطَرِ. (1)8971.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :نِعمَ قَرينُ العَقلِ الأَدَبُ. (2)8972.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الأَدَبُ صورَةُ العَقلِ. (3)8973.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :صَلاحُ العَقلِ الأَدَبُ. (4)8970.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الأَدَبُ هُوَ لَقاحُ العَقلِ وذَكاءُ القَلبِ. (5)8971.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :لا عَقلَ لِمَن لا أدَبَ لَهُ. (6)8972.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :ذَكِّ (7) عَقلَكَ بِالأَدَبِ كَما تُذَكَّى النّارُ بِالحَطَبِ. (8)8973.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام زين العابدين عليه السلام :إدابُ العُلَماءِ زِيادَةٌ فِي العَقلِ. (9)راجع : ص 356 (مكارم الأخلاق) .

د _ التَّجرِبَة8976.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :العَقلُ غَريزَةٌ تَزيدُ بِالعِلمِ وَالتَّجارِبِ. (10) .

ص: 309

ص: 310

8981.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ _: العَقلُ غَريزَةٌ تُرَبّيهَا التَّجارِبُ. (1)8981.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :نِعمَ العَونُ الأَدَبُ لِلنَّحيزَةِ (2) ، وَالتَّجارِبُ لِذِي اللُّبِّ. (3)8982.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ في كِتابِهِ لِعَمرِو بنِ حَزمٍ حينَ أمَّرَهُ عَ ) عنه عليه السلام :التَّجارِبُ لا تَنقَضي ، وَالعاقِلُ مِنها في زِيادَةٍ. (4)8983.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الحسين عليه السلام :طولُ التَّجارِبِ زِيادَةٌ فِي العَقلِ. (5)راجع : ص 376 (حفظ التّجارب) .

ه _ السَّيرُ فِي الأَرضِالكتاب«أفَلَمْ يَسِيرُواْ فِى الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أوْ ءَاذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لاَ تَعْمَى الْأَبْصَ_رُ وَ لَ_كِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ» . (6)

«قُلْ سِيرُواْ فِى الْأَرْضِ فَانظُرُواْ كَيْفَ بَدَأ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الاْخِرَةَ إنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ قَدِيرٌ» . (7)

«وَ لَقَد تَّرَكْنَا مِنْهَا ءَايَةَ بَيِّنَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» . (8)

«فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ ءَايَةً وَ إنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ءَايَ_تِنَا لَغَ_فِلُونَ» . (9)

.

ص: 311

ص: 312

الحديث8990.سنن الترمذى ( _ به نقل از جابر _ ) الدرّ المنثور عن ابن دينار :أوحَى اللّهُ إلى موسى عليه السلام : أنِ اتَّخِذ نَعلَينِ مِن حَديدٍ وعَصًا ، ثُمَّ سِح فِي الأَرضِ ، فَاطلُبِ الآثارَ وَالعِبَرَ ، حَتّى تَحفُوَ النَّعلانِ وتَنكَسِرَ العَصا. (1)8991.الأمالى ، صدوق ( _ به نقل از عبد الرحمان بن سَمُره _ ) داوود عليه السلام :قُل لِصاحِبِ العِلمِ يَتَّخِذ عَصًا مِن حَديدٍ ونَعلَينِ مِن حَديدٍ ، ويَطلُبُ العِلمَ حَتّى تَنكَسِرَ العَصا وتَنخَرِقَ النَّعلانِ. (2)و _ المَشوَرَة8993.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ وقتى عايشه به عمره رفت، به او فرمود _ ) الإمام عليّ عليه السلام :مَن شاوَرَ ذَوِي العُقولِ استَضاءَ بِأَنوارِ العُقولِ. (3)ز _ التَّقوى8995.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :سعد السعود نقلاً عن كتابٍ ذُكرت فيه سنن إدريس عليه السلام :اِعلَموا (4) وَاستَيقِنوا أنَّ تَقوَى اللّهِ هِيَ الحِكمَةُ الكُبرى ، وَالنِّعمَةُ العُظمى ، وَالسَّبَبُ الدّاعي إلَى الخَيرِ ، وَالفاتِحُ لِأَبوابِ الخَيرِ وَالفَهمِ وَالعَقلِ. (5)ح _ مُجاهَدَةُ النَّفسِ8996.سنن أبي داوود عن يوسُف بن عَبدِ اللّه ِ بنِ سَلامالإمام عليّ عليه السلام :جاهِد شَهوَتَكَ وغالِب غَضَبَكَ وخالِف سوءَ عادَتِكَ ، تَزكُ نَفسُكَ ويَكمُل عَقلُكَ وتَستَكمِل ثَوابَ رَبِّكَ. (6) .

ص: 313

ص: 314

9000.صحيح البخارى ( _ به نقل از ابو اسحاق _ ) الإمام الصادق عليه السلام :كَتَبَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام إلى بَعضِ أصحابِهِ يَعِظُهُ : اُوصيكَ ونَفسي بِتَقوى مَن لا تَحِلُّ مَعصِيَتُهُ ولا يُرجى غَيرُهُ ولاَ الغِنى إلاّ بِهِ ، فَإِنَّ مَنِ اتَّقَى اللّهَ جَلَّ وعَزَّ وقَوِيَ وشَبِعَ ورَوِيَ ورُفِعَ عَقلُهُ عَن أهلِ الدُّنيا ، فَبَدَنُهُ مَعَ أهلِ الدُّنيا وقَلبُهُ وعَقلُهُ مُعايِنُ الآخِرَةِ ، فَ_أَطفَأَ بِضَوءِ قَلبِهِ ما أبصَرَت عَيناهُ مِن حُبِّ الدُّنيا فَقَذَّرَ حَرامَها ، وجانَبَ شُبُهاتِها ، وأضَرَّ وَاللّهِ بِالحَلالِ الصّافي ، إلاّ ما لابُدَّ لَهُ مِن كِسرَةٍ مِنهُ يَشُدُّ بِها صُلبَهُ ، وثَوبٍ يُواري بِهِ عَورَتَهُ مِن أغلَظِ ما يَجِدُ وأخشَنِهِ ، ولَم يَكُن لَهُ فيما لا بُدَّ لَهُ مِنهُ ثِقَةٌ ولا رَجاءٌ ، فَوَقَعَت ثِقَتُهُ ورَجاؤُهُ عَلى خالِقِ الأَشياءِ ، فَجَدَّ وَاجتَهَدَ وأتعَبَ بَدَنَهُ حَتّى بَدَتِ الأَضلاعُ وغارَتِ العَينانِ ، فَأَبدَلَ اللّهُ لَهُ مِن ذلِكَ قُوَّةً في بَدَنِهِ وشِدَّةً في عَقلِهِ ، وما ذَخَرَ لَهُ فِي الآخِرَةِ أكثَرُ. (1)ط _ ذِكرُ اللّهِ9002.تفسير العيّاشي عن حَريز عَن أبي عَبدِ اللّه عليهالإمام عليّ عليه السلام :الذِّكرُ نورُ العَقلِ ، وحَياةُ النُّفوسِ ، وجِلاءُ الصُّدورِ. (2)9003.مسند ابن حنبل عن زَيد بن يثيع عن أبي بَكر :عنه عليه السلام :مَن كَثُرَ ذِكرُهُ استَنارَ لُبُّهُ. (3)9002.تفسير العيّاشى ( _ به نقل از حَريز _ ) عنه عليه السلام :مَن ذَكَرَ اللّهَ سُبحانَهُ ، أحيَا اللّهُ قَلبَهُ ونَوَّرَ عَقلَهُ ولُبَّهُ. (4)9003.مسند ابن حنبل ( _ به نقل از زيد بن يثيع ، درباره ابو بكر _ ) عنه عليه السلام :الذِّكرُ يُؤنِسُ اللُّبَّ ويُنيرُ القَلبَ ويَستَنزِلُ الرَّحمَةَ. (5)9004.مسند ابن حنبل عن ابن عَبّاس :عنه عليه السلام :الذِّكرُ هِدايَةُ العُقولِ وتَبصِرَةُ النُّفوسِ. (6) .

ص: 315

ص: 316

ي _ الزُّهدُ فِي الدُّنيا9010.سنن الدارمي عن سَودَة بِنت زَمعَة :الإمام عليّ عليه السلام :مَن سَخَت نَفسُهُ عَن مَواهِبِ الدُّنيا فَقَدِ استَكمَلَ العَقلَ. (1)ك _ اِتِّباعُ الحَقِّ9008.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :وأمّا طاعَةُ النّاصِحِ فَيَتَشَعَّبُ مِنهَا الزِّيادَةُ فِي العَقلِ وكَمالُ اللُّبِّ. (2)9009.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :أعلام الدّين :تَذاكَرُوا العَقلَ عِندَ مُعاوِيَةَ ، فَقالَ الحُسَينُ عليه السلام : لا يَكمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ . فَقالَ مُعاوِيَةُ : ما في صُدورِكُم إلاّ شَيءٌ واحِدٌ. (3)9010.سنن الدّارمى ( _ به نقل از سوده ، دختر زَمعه _ ) الإمام الكاظم عليه السلام :إنَّ لُقمانَ قالَ لاِبنِهِ : تَواضَع لِلحَقِّ تَكُن أعقَلَ النّاسِ. (4)ل _ مُجالَسَةُ الحُكَماءِ9011.سنن ابن ماجة ( _ به نقل از جابر بن عبد اللّه _ ) الإمام عليّ عليه السلام :جالِسِ الحُكَماءَ يَكمُل عَقلُكَ ، وتَشرُف نَفسُكَ ، ويَنتَفِ عَنكَ جَهلُكَ. (5)9012.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مُجالَسَةُ الحُكَماءِ حَياةُ العُقولِ وشِفاءُ النُّفوسِ. (6)م _ رَحمَةُ الجُهّال9014.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :مِن أوكَدِ أسبابِ العَقلِ رَحمَةُ الجُهّالِ. (7) .

ص: 317

ص: 318

ن _ الاِستِعانَةُ بِاللّهِ9019.الترغيب و الترهيب :الإمام زين العابدين عليه السلام :اللّهُمَّ ارزُقني عَقلاً كامِلاً وعَزمًا ثاقِبًا ولُبًّا راجِحًا وقَلبًا ذَكِيًّا وعِلمًا كَثيرًا وأدَبًا بارِعًا ، وَاجعَل ذلِكَ كُلَّهُ لي ولا تَجعَلهُ عَلَيَّ ، بِرَحمَتِكَ يا أرحَمَ الرّاحِمينَ. (1)9020.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :بحار الأنوار :فِي المُناجاةِ الَّتي جاءَ بِها جَبرَئيلُ عليه السلام إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله: وَامحُ اللّهُمَّ رَبِّ بِالتَّوبَةِ ما ثَبَتَ مِن ذُنوبي ، وَاغسِل بِقَبولِها جَميعَ عُيوبي ، وَاجعَلها جالِيَةً لِرَينِ (2) قَلبي ، شاحِذَةً (3) لِبَصيرةِ لُبّي. (4)9021.الإمامُ الصّادقُ عليه السلام :الإمام المهديّ عليه السلام_ في دُعاءٍ عَلَّمَهُ لِمُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ العَلَوِيِّ المِصرِيِّ _: إلهي وأسأَلُكَ ... أن تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وأن تَهدِيَ لي قَلبي وتَجمَعَ لي لُبّي. (5)راجع : ج 2 ص 496 (الدعاء)، ج 3 ص 404 (الإستعانة باللّه في زيادة العلم) .

4 / 2ما يُقَوِّي الدِّماغَأ _ الدُّهن9024.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :الدُّهنُ يُلَيِّنُ البَشَرَةَ ، ويَزيدُ فِي الدِّماغِ. (6) .

ص: 319

ص: 320

9027.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :دُهنُ البَنَفسَجِ يُرزِنُ الدِّماغَ. (1)ب _ الدُّبّاء9029.عنه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ فيما أوصى بِهِ عَلِيًّا عليه السلام _: يا عَلِيُّ ، عَلَيكَ بِالدُّبّاءِ (2) فَكُلهُ، فَإِنَّهُ يَزيدُ فِي الدِّماغِ وَالعَقلِ. (3)9030.الترغيب والترهيب عن إبن مسعود عن رسول اللّه صلى اكنزالعمّال عن أنس :كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُكثِرُ مِن أكلِ الدُّبّاءِ ، فَقُلتُ : يا رَسولَ اللّهِ ، إنَّكَ لَتُحِبُّ الدُّبّاءَ!

فَقالَ : الدُّبّاءُ يُكثِرُ الدِّماغَ ويَزيدُ فِي العَقلِ. (4)9031.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَلَيكُم بِالقَرعِ ، فَإِنَّهُ يَزيدُ فِي العَقلِ ويُكَبِّرُ الدِّماغَ. (5)9032.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :كُلُوا اليَقطينَ فَلَو عَلِمَ اللّهُ أنَّ شَجَرَةً أخَفُّ مِن هذِهِ لَأَنبَتَها عَلى أخي يونُسَ . إذَا اتَّخَذَ أحَدُكُم مَرَقًا فَليُكثِر فيهِ مِنَ الدُّبّاءِ ، فَإِنَّهُ يَزيدُ فِي الدِّماغِ وفِي العَقلِ. (6)ج _ السَّفَرجَل9030.الترغيب و الترهيب ( _ به نقل از ابن مسعود _ ) الإمام الرّضا عليه السلام :عَلَيكُم بِالسَّفَرجَلِ ، فَإِنَّهُ يَزيدُ فِي العَقلِ. (7) .

ص: 321

ص: 322

د _ الكَرَفس9035.الترغيب و الترهيب ( _ به نقل از اَنَس بن مالك _ ) رسول اللّه صلى الله عليه و آله:عَلَيكُم بِالكَرَفسِ، فَإِنَّهُ إن كانَ شَيءٌ يَزيدُ فِيالعَقلِ فَهُوَ هُوَ. (1)ه _ اللَّحم9037.ثواب الأعمال ( _ به نقل از مسعدة بن صدقه _ ) الإمام الصادق عليه السلام :اللَّحمُ يُنبِتُ اللَّحمَ ويَزيدُ فِي العَقلِ ، ومَن تَرَكَ أكلَهُ أيّامًا فَسَدَ عَقلُهُ. (2)9038.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن تَرَكَ أكلَ اللَّحمِ أربَعينَ صَباحًا ساءَ خُلُقُهُ وفَسَدَ عَقلُهُ ، ومَن ساءَ خُلُقُهُ فَأَذِّنوا في اُذُنِهِ بِالتَّثويبِ (3) . (4)و _ اللُّبان9040.عنه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عَلَيكُم بِاللُّبانِ (5) ؛ فَإِنَّهُ يَمسَحُ الحَرَّ (6) مِنَ القَلبِ كَما يَمسَحُ الإِصبَعُ العَرَقَ عَنِ الجَبينِ ، ويَشُدُّ الظَّهرَ ، ويَزيدُ فِي العَقلِ ، ويُذَكِّي الذِّهنَ ، ويَجلُو البَصَرَ ، ويُذهِبُ النِّسيانَ. (7)9041.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :أطعِموا حَبالاكُمُ اللُّبانَ ؛ فَإِنَّ الصَّبِيَّ إذا غُذِّيَ في بَطنِ اُمِّهِ بِاللُّبانِ اشتَدَّ قَلبُهُ وزيدَ في عَقلِهِ. (8) .

ص: 323

ص: 324

ز _ الخَلّ9044.الترغيب و الترهيب ( _ به نقل از ابو سعيد خُدرى _ ) الإمام الصادق عليه السلام :الخَلُّ يَشُدُّ العَقلَ. (1)9045.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الكافي عن محمّد بن عليّ الهمدانيّ :إنَّ رَجُلاً كانَ عِندَ الرِّضا عليه السلام بِخُراسانَ فَقُدِّمَت إلَيهِ مائِدَةٌ عَلَيها خَلٌّ ومِلحٌ فَافتَتَحَ عليه السلام بِالخَلِّ ، فَقالَ الرَّجُلُ : جُعِلتُ فِداكَ ، أمَرتَنا أن نَفتَتِحَ بِالمِلحِ ؟ !

فَقالَ : هذا مِثلُ هذا _ يَعنِي الخَلَّ _ وإنَّ الخَلَّ يَشُدُّ الذِّهنَ ويَزيدُ فِي العَقلِ. (2)ح _ السَّداب9045.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :أبو الحسن عليه السلام :السَّدابُ (3) يَزيدُ فِي العَقلِ. (4)ط _ العَسَل9047.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الإمام الكاظم عليه السلام :فِي العَسَلِ شِفاءٌ مِن كُلِّ داءٍ ، مَن لَعِقَ لَعقَةَ عَسَلٍ عَلَى الرّيقِ يَقطَعُ البَلغَمَ ، ويَحسِمُ الصُّفرَةَ ، ويَمنَعُ المِرَّةَ السَّوداءَ ، ويُصَفِّي الذِّهنَ ، ويُجَوِّدُ الحِفظَ إذا كانَ مَعَ اللُّبانِ الذَّكَرِ. (5) .

ص: 325

ص: 326

ي _ الرُّمّانُ مَعَ شَحمِهِ9053.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :كُلُوا الرُّمّانَ بِشَحمِهِ ، فَإِنَّهُ يَدبَغُ المِعدَةَ ويَزيدُ فِي الذِّهنِ. (1)ك _ الماء9051.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الكافي عن أبي طيفور المتطبّب :دَخَلتُ عَلى أبِي الحَسَنِ الماضي عليه السلام فَنَهَيتُهُ عَن شُربِ الماءِ .

فَقالَ عليه السلام : وما بَأسٌ بِالماءِ وهُوَ يُديرُ الطَّعامَ فِي المِعدَةِ ، ويُسَكِّنُ الغَضَبَ ويَزيدُ فِي اللُّبِّ ، ويُطفِي المِرارَ. (2)ل _ الحِجامَة9053.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الحِجامَةُ تَزيدُ العَقلَ وتَزيدُ الحافِظَ حِفظًا. (3)9054.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :الحِجامَةُ عَلَى الرّيقِ أمثَلُ ، وهِيَ تَزيدُ فِي العَقلِ ، وتَزيدُ فِي الحِفظِ ، وتَزيدُ الحافِظَ حِفظًا. (4)م _ الفَرفَخ9056.الإمام الصادق عليه السلام :رسول اللّه صلى الله عليه و آله:عَلَيكُم بِالفَرفَخِ ؛ فَهِيَ المُكَيِّسَةُ ، فَإِنَّهُ إن كانَ شَيءٌ يَزيدُ فِي العَقلِ فَهِيَ. (5) .

ص: 327

ص: 328

ن _ الاُترُجّ9060.عوالى اللآلى :رسول اللّه صلى الله عليه و آله:عَلَيكُم بِالاُترُجِّ (1) ؛ فَإِنَّهُ يُنيرُ الفُؤادَ ويَزيدُ فِي الدِّماغِ. (2)س _ الباقِلّى9062.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام الصادق عليه السلام :أكلُ الباقِلّى يُمَخِّخُ السّاقَينِ ، ويَزيدُ فِي الدِّماغِ. (3)راجع : ص 212 (زيادة العقل ونقصانه في أدوار الحياة) .

.

ص: 329

ص: 330

الفصل الخامس : علامات العقل5 / 1جُنودُ العَقلِ وَالجَهلِ9065.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الكافي عن سماعة بن مهران :كُنتُ عِندَ أبي عَبدِاللّهِ عليه السلام وعِندَهُ جَماعَةٌ مِن مَواليهِ ، فَجَرى ذِكرُ العَقلِ وَالجَهلِ ، فَقالَ أبو عَبدِاللّهِ عليه السلام : اِعرِفُوا العَقلَ وجُندَهُ وَالجَهلَ وجُندَهُ تَهتَدوا .

قالَ سَماعَةُ : فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، لا نَعرِفُ إلاّ ما عَرَّفتَنا .

فَقالَ أبو عَبدِاللّهِ عليه السلام : إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ العَقلَ وهُوَ أوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرّوحانِيّينَ عَن يَمينِ العَرشِ مِن نورِهِ ، فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَأَقبَلَ (1) ؛ فَقالَ اللّهُ تَبارَكَ

وتَعالى : خَلَقتُكَ خَلقًا عَظيمًا وكَرَّمتُكَ عَلى جَميعِ خَلقي . 2

قالَ : ثُمَّ خَلَقَ الجَهلَ مِنَ البَحرِ الاُجاجِ ظُلمانِيًّا فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَلَم يُقبِل ، فَقالَ لَهُ : اِستَكبَرتَ ، فَلَعَنَهُ .

ثُمَّ جَعَلَ لِلعَقلِ خَمسَةً وسَبعينَ جُندًا ، فَلَمّا رَأَى الجَهلُ ما أكرَمَ اللّهُ بِهِ العَقلَ وما أعطاهُ ، أضمَرَ لَهُ العَداوَةَ .

فَقالَ الجَهلُ : يا رَبِّ ، هذا خَلقٌ مِثلي خَلَقتَهُ وكَرَّمتَهُ وقَوَّيتَهُ وأنَا ضِدُّهُ ولا قُوَّةَ لي بِهِ فَأَعطِني مِنَ الجُندِ مِثلَ ما أعطَيتَهُ .

فَقالَ عز و جل : نَعَم ، فَإِن عَصَيتَ بَعدَ ذلِكَ أخرَجتُكَ وجُندَكَ مِن رَحمَتي .

قالَ : قَد رَضيتُ .

فَأَعطاهُ خَمسَةً وسَبعينَ جُندًا . فَكانَ مِمّا أعطَى العَقلَ مِنَ الخَمسَةِ وَالسَّبعينَ الجُندَ :

الخَيرُ وهُوَ وَزيرُ العَقلِ ، وجَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وهُوَ وَزيرُ الجَهلِ .

وَالإِيمانُ وضِدَّهُ الكُفرَ .

وَالتَّصديقُ وضِدَّهُ الجُحودَ .

وَالرَّجاءُ وضِدَّهُ القُنوطَ .

وَالعَدلُ وضِدَّهُ الجَورَ .

وَالرِّضا وضِدَّهُ السَّخَطَ .

وَالشُّكرُ وضِدَّهُ الكُفرانَ .

وَالطَّمَعُ وضِدَّهُ اليَأسَ .

وَالتَّوَكُّلُ وضِدَّهُ الحِرصَ .

وَالرَّأفَةُ وضِدَّهَا القَسوَةَ .

وَالرَّحمَةُ وضِدَّهَا الغَضَبَ .

وَالعِلمُ وضِدَّهُ الجَهلَ .

وَالفَهمُ وضِدَّهُ الحُمقَ .

وَالعِفَّةُ وضِدَّهَا التَّهَتُّكَ .

وَالزُّهدُ وضِدَّهُ الرَّغبَةَ .

وَالرِّفقُ وضِدَّهُ الخُرقَ .

وَالرَّهبَةُ وضِدَّهُ الجُرأةَ .

وَالتَّواضُعُ وضِدَّهُ الكِبرَ .

وَالتُّؤَدَةُ وضِدَّهَا التَّسَرُّعَ .

وَالحِلمُ وضِدَّهَا السَّفَهَ .

وَالصَّمتُ وضِدَّهُ الهَذَرَ .

وَالاِستِسلامُ وضِدَّهُ الاِستِكبارَ .

وَالتَّسليمُ وضِدَّهُ الشَّكَّ .

وَالصَّبرُ وضِدَّهُ الجَزَعَ .

وَالصَّفحُ وضِدَّهُ الاِنتِقامَ .

وَالغِنى وضِدَّهُ الفَقرَ .

وَالتَّذَكُّرُ وضِدَّهُ السَّهوَ .

وَالحِفظُ وضِدَّهُ النِّسيانَ .

وَالتَّعَطُّفُ وضِدَّهُ القَطيعَةَ .

وَالقُنوعُ وضِدَّهُ الحِرصَ .

وَالمُؤاساةُ وضِدَّهَا المَنعَ .

وَالمَوَدَّةُ وضِدَّهَا العَداوَةَ .

وَالوَفاءُ وضِدَّهُ الغَدرَ .

وَالطّاعَةُ وضِدَّهَا المَعصِيَةَ .

وَالخُضوعُ وضِدَّهُ التَّطاوُلَ .

وَالسَّلامَةُ وضِدَّهَا البَلاءَ .

وَالحُبُّ وضِدَّهُ البُغضَ .

وَالصِّدقُ وضِدَّهُ الكَذِبَ .

وَالحَقُّ وضِدَّهُ الباطِلَ .

وَالأَمانَةُ وضِدَّهَا الخِيانَةَ .

وَالإِخلاصُ وضِدَّهُ الشَّوبَ .

وَالشَّهامَةُ وضِدَّهَا البَلادَةَ .

وَالفَهمُ وضِدَّهُ الغَباوَةَ .

وَالمَعرِفَةُ وضِدَّهَا الإِنكارَ .

وَالمُداراةُ وضِدَّهَا المُكاشَفَةَ .

وسَلامَةُ الغَيبِ وضِدَّهَا المُماكَرَةَ .

وَالكِتمانُ وضِدَّهُ الإِفشاءَ .

وَالصَّلاةُ وضِدَّهَا الإِضاعَةَ .

وَالصَّومُ وضِدَّهُ الإِفطارَ .

وَالجِهادُ وضِدَّهُ النُّكولَ .

وَالحَجُّ وضِدَّهُ نَبذَ الميثاقِ .

وصَونُ الحَديثِ وضِدَّهُ النَّميمَةَ .

وبِرُّ الوالِدَينِ وضِدَّهُ العُقوقَ .

وَالحَقيقَةُ وضِدَّهَا الرِّياءَ .

وَالمَعروفُ وضِدَّهُ المُنكَرَ .

وَالسَّترُ وضِدَّهُ التَّبَرُّجَ .

وَالتَّقِيَّةُ وضِدَّهَا الإِذاعَةَ .

وَالإِنصافُ وضِدَّهُ الحَمِيَّةَ .

وَالتَّهيِئَةُ وضِدَّهَا البَغيَ .

وَالنَّظافَةُ وضِدَّهَا القَذَرَ .

وَالحَياءُ وضِدَّهَا الجَلَعَ .

وَالقَصدُ وضِدَّهُ العُدوانَ .

وَالرّاحَةُ وضِدَّهَا التَّعَبَ .

وَالسُّهولَةُ وضِدَّهَا الصُّعوبَةَ .

وَالبَرَكَةُ وضِدَّهَا المَحقَ .

وَالعافِيَةُ وضِدَّهَا البَلاءَ .

وَالقَوامُ وضِدَّهُ المُكاثَرَةَ .

وَالحِكمَةُ وضِدَّهَا الهَوى .

وَالوَقارُ وضِدَّهُ الخِفَّةَ .

وَالسَّعادَةُ وضِدَّهَا الشَّقاوَةَ .

وَالتَّوبَةُ وضِدَّهَا الإِصرارَ .

وَالاِستِغفارُ وضِدَّهُ الاِغتِرارَ .

وَالمُحافَظَةُ وضِدَّهَا التَّهاوُنَ .

وَالدُّعاءُ وضِدَّهُ الاِستِنكافَ .

وَالنَّشاطُ وضِدَّهُ الكَسَلَ .

وَالفَرَحُ وضِدَّهُ الحُزنَ .

وَالاُلفَةُ وضِدَّهَا الفُرقَةَ .

وَالسَّخاءُ وضِدَّهُ البُخلَ .

فَلا تَجتَمِعُ هذِهِ الخِصالُ كُلُّها مِن أجنادِ العَقلِ إلاّ في نَبِيٍّ أو وَصِيِّ نَبِيٍّ ، أو مُؤمِنٍ قَدِ امتَحَنَ اللّهُ قَلبَهُ لِلإِيمانِ ، وأمّا سائِرُ ذلِكَ مِن مَوالينا فَإِنَّ أحَدَهُم لا يَخلو مِن أن يَكونَ فيهِ بَعضُ هذِهِ الجُنودِ حَتّى يَستَكمِلَ ويَنقى مِن جُنودِ الجَهلِ، فَعِندَ ذلِكَ يَكونُ فِي الدَّرَجَةِ العُليا مَعَ الأَنبِياءِ وَالأَوصِياءِ ، وإنَّما يُدرَكُ ذلِكَ بِمَعرِفَةِ العَقلِ وجُنودِهِ ، وبِمُجانَبَةِ الجَهلِ وجُنودِهِ ، وَفَّقَنَا اللّهُ وإيّاكُم لِطاعَتِهِ ومَرضاتِهِ. (2) .

ص: 331

ص: 332

. .

ص: 333

. .

ص: 334

. .

ص: 335

. .

ص: 336

. .

ص: 337

. .

ص: 338

. .

ص: 339

. .

ص: 340

. .

ص: 341

. .

ص: 342

5 / 2آثارُ العَقلِأ _ العِلمُ وَالحِكمَةُالكتاب«يُؤْتِى الْحِكْمَةَ مَن يَشَاءُ وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُوتِىَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إلاَّ أُوْلُواْ الْأَلْبَ_بِ» . (1)

«إنَّ فِى ذَ لِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ أوْ ألْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ » . (2)

راجع : آل عمران : 7 ، الرعد :19 ، إبراهيم : 52 ، ص : 29 و 43 ، الزمر : 9 و 21 ، غافر : 54 .

الحديث9072.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :تفسير العيّاشي عن سليمان بن خالد :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ عليه السلام عَن قَولِ اللّهِ : «وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اُوتِىَ خَيْرًا كَثِيرًا» فَقالَ : إنَّ الحِكمَةَ المَعرِفَةُ وَالتَّفَقُّهُ فِي الدّينِ ، فَمَن فَقِهَ مِنكُم فَهُوَ حَكيمٌ. (3)9073.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الكاظم عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَكَمِ _: يا هِشامُ ، إنَّ اللّهَ تَعالى يَقولُ في كِتابِهِ : «إنَّ فِى ذَ لِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ» يَعني : عَقلٌ : وقالَ : «وَلَقَدْ ءَاتَيْنَا لُقْمَ_نَ الْحِكْمَةَ». (4) قالَ : الفَهمَ وَالعَقلَ . . .

يا هِشامُ ، ما بَعَثَ اللّهُ أنبِياءَهُ ورُسُلَهُ إلى عِبادِهِ إلاّ لِيَعقِلوا عَنِ اللّهِ 5 ، فَأَحسَنُهُمُ

استِجابَةً أحسَنُهُم مَعرِفَةً ، وأعلَمُهُم بِأَمرِ اللّهِ أحسَنُهُم عَقلاً ، وأكمَلُهُم عَقلاً أرفَعُهُم دَرَجَةً فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ...

يا هِشامُ ، كَيفَ يَزكو (5) عِندَ اللّهِ عَمَلُكَ ، وأنتَ قَد شَغَلتَ قَلبَكَ عَن أمرِ رَبِّكَ وأطَعتَ هَواكَ عَلى غَلَبَةِ عَقلِكَ ؟! . . .

يا هِشامُ ، نُصِبَ الحَقُّ لِطاعَةِ اللّهِ ، ولا نَجاةَ إلاّ بِالطّاعَةِ ، وَالطّاعَةُ بِالعِلمِ ، وَالعِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، وَالتَّعَلُّمُ بِالعَقلِ يُعتَقَدُ ، ولا عِلمَ إلاّ مِن عالِمٍ رَبّانِيٍّ ، ومَعرِفَةُ العِلمِ بِالعَقلِ ...

إنَّهُ لَم يَخَفِ اللّهَ مَن لَم يَعقِل عَنِ اللّهِ ، ومَن لَم يَعقِل عَنِ اللّهِ لَم يَعقِد قَلبَهُ عَلى مَعرِفَةٍ ثابِتَةٍ يُبصِرُها ويَجِدُ حَقيقَتَها في قَلبِهِ ، ولا يَكونُ أحَدٌ كَذلِكَ إلاّ مَن كانَ قَولُهُ لِفِعلِهِ مُصَدِّقًا ، وسِرُّهُ لِعَلانِيَتِهِ مُوافِقًا ، لِأَنَّ اللّهَ تَبارَكَ اسمُهُ لَم يَدُلَّ عَلَى الباطِنِ الخَفِيِّ مِنَ العَقلِ إلاّ بِظاهِرٍ مِنهُ ، وناطِقٍ عَنهُ. (6) .

ص: 343

ص: 344

9079.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ أيضًا _: يا هِشامُ ، إنَّ العَقلَ مَعَ العِلمِ ، فَقالَ : «وَ تِلْكَ الْأَمْثَ_لُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إلاَّ الْعَ__لِمُونَ». (1)9080.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :العَقلُ وَالعِلمُ مَقرونانِ في قَرَنٍ لا يَفتَرِقانِ ولا يَتَبايَنانِ. (2)9079.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ العَقلَ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ ، وَالنَّفسَ مِثلُ أخبَثِ الدَّوابِّ ، فَإِن لَم تُعقَل حارَت ، فَالعَقلُ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ. (3) .

ص: 345

9080.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام كاظم عليه السلام_ در سفارش به هشام بن حكم _: اى هشام! به درستى كه خرد، همراه دانش است . خداوند فرمود: «اين مثال ها را براى مردم مى زنيم و جز دانشوران، آن را در نمى يابند» .9081.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خرد و دانش، همپاى يكديگرند و به يك رَسَن بسته اند ؛ از هم جدا نمى شوند و با هم ستيز نمى كنند .9082.عنه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خرد، بازدارنده از نادانى است و نفْس ، به سانِ پليدترين چارپاست كه اگر مهار نگردد، سرگردان مى شود . پس خرد، مهار نادانى است . .

ص: 346

9083.عنه صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :مَن عَقَلَ فَهِمَ. (1)9084.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العَقلُ أصلُ العِلمِ وداعِيَةُ الفَهمِ. (2)9085.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :بِالعُقولِ تُنالُ ذُروَةُ العُلومِ. (3)9086.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ في وَصِيَّتِهِ لعليٍّ عليه السلام _ ) عنه عليه السلام :العَقلُ مَركَبُ العِلمِ ، العِلمُ مَركَبُ الحِلمِ. (4)9081.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العِلمُ عُنوانُ العَقلِ. (5)9082.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :العِلمُ يَدُلُّ عَلَى العَقلِ ، فَمَن عَلِمَ عَقَلَ. (6)9083.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :بِالعَقلِ استُخرِجَ غَورُ الحِكمَةِ ، وبِالحِكمَةِ استُخرِجَ غَورُ العَقلِ. (7)9084.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الحِكمَةُ رَوضَةُ العُقَلاءِ ونُزهَةُ النُّبَلاءِ. (8)9085.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :مَن مَلَكَ عَقلَهُ كانَ حَكيمًا. (9)9086.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ در سفارش به امام على عليه السلام _ ) الإمام الصادق عليه السلام :دِعامَةُ الإِنسانِ العَقلُ ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَةُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ ، وبِالعَقلِ يَكمُلُ ، وهُوَ دَليلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ ، فَإِذا كانَ تَأييدُ عَقلِهِ مِنَ النّورِ كانَ عالِمًا حافِظًا ذاكِرًا فَطِنًا فَهِمًا ، فَعَلِمَ بِذلِكَ كَيفَ ولِمَ وحَيثُ ، وعَرَفَ مَن نَصَحَهُ ومَن غَشَّهُ ، فَإِذا عَرَفَ ذلِكَ عَرَفَ مَجراهُ ومَوصولَهُ ومَفصولَهُ ، وأخلَصَ الوَحدانِيَّةَ لِلّهِ وَالإِقرارَ بِالطّاعَةِ ، فَإِذا فَعَلَ ذلِكَ كانَ مُستَدرِكًا لِما فاتَ ، ووارِدًا عَلى ما هُوَ آتٍ ، يَعرِفُ ما هُوَ فيهِ ولِأَيِّ شَيءٍ هُوَ هاهُنا ، ومِن أينَ يَأتيهِ ، وإلى ما هُوَ صائِرٌ ، وذلِكَ كُلُّهُ مِن تَأييدِ العَقلِ. (10) .

ص: 347

9087.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :آن كه خردمند شود ، آگاه مى گردد .9088.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خرد، پايه دانش و دعوت كننده به فهم است .9089.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :با خردها ، قله دانش ها به دست آيند .9090.عنه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :خرد، راهوار دانش، و دانش ، راهوار بردبارى است .9091.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :دانش، نشانه خرد است .9087.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :دانش بر خرد دلالت دارد . پس هر آن كه دانست، خردمند است .9088.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :با خرد، كُنه حكمت به دست مى آيد و با حكمت، كُنه خرد .9089.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :حكمت، بُستان خردمندان و تفريحگاه فاضلان است .9090.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :آن كه مالك خردِ خويش شود، حكيم است .9091.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام :خرد ، پشتيبان آدمى است و از خرد ، زيركى ، فهم ، حفظ و دانش ، سرچشمه مى گيرد . با خرد ، آدمى به كمال مى رسد و خرد، راهنماى انسان ، بينا كننده و گشاينده كارهاى اوست .

اگر خرد با روشنى تقويت شود، آدمى ، دانشمند ، حافظ ، اهل ذكر ، زيرك و فهيم خواهد بود و پاسخِ چگونه ، چرا و كجا را خواهد دانست و خيرخواهان را از دغلكاران، باز خواهد شناخت .

اگر اينها را دانست ، مسير حركت را مى شناسد و مى داند كه با چه كسانى ارتباط برقرار كند و با چه كسانى قطع رابطه نمايد و به توحيدِ خالص مى رسد

و به طاعت [ از خداوند] اقرار مى كند .

اگر چنين شد، از دست رفته ها را جبران مى كند ، در آينده به كارهاى شايسته رو مى آورد ، موقعيت خويش را درك مى نمايد و مى داند كه چرا در دنيا زندگى مى كند و از كجا آمده است و به كجا خواهد رفت و اين همه ، در پرتو خرد است . .

ص: 348

9092.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام_ في بَيانِ جُنودِ العَقلِ وَالجَهلِ _: الحِكمَةُ وضِدُّهَا الهَوى. (1)راجع : ص 244 (العلم يحتاج إليه) و 304 (العلم)، ج 2 ص 44 (عداوة العلم والعالِم) .

ب _ مَعرِفَةُ اللّهِ9095.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :قَسَّمَ اللّهُ العَقلَ ثَلاثَةَ أجزاءٍ ، فَمَن كُنَّ فيهِ كَمُلَ عَقلُهُ ، ومَن لَم يَكُنَّ فَلا عَقلَ لَهُ : حُسنُ المَعرِفَةِ بِاللّهِ ، وحُسنُ الطّاعَةِ لِلّهِ ، وحُسنُ الصَّبرِ عَلى أمرِ اللّهِ. (2)9096.عنه صلى الله عليه و آله :تحف العقول :قَدِمَ المَدينَةَ رَجُلٌ نَصرانِيٌّ مِن أهلِ نَجرانَ ، وكانَ فيهِ بَيانٌ ولَهُ وَقارٌ وهَيبَةٌ ، فَقيلَ : يا رَسولَ اللّهِ ، ما أعقَلَ هذَا النَّصرانِيَّ ؟! فَزَجَرَ القائِلَ وقالَ : مَه ! إنَّ العاقِلَ مَن وَحَّدَ اللّهَ وعَمِلَ بِطاعَتِهِ. (3)9092.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :بِصُنعِ اللّهِ يُستَدَلُّ عَلَيهِ ، وبِالعُقولِ تُعتَقَدُ مَعرِفَتُهُ ، وبِالفِكرَةِ تَثبُتُ حُجَّتُهُ. (4) .

ص: 349

ص: 350

9099.عنه صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الحَمدُ لِلّهِ ... الَّذي بَطَنَ مِن خَفِيّاتِ الاُمورِ ، وظَهَرَ فِي العُقولِ بِما يُرى في خَلقِهِ مِن عَلاماتِ التَّدبيرِ ، الَّذي سُئِلَتِ الأَنبِياءُ عَنهُ فَلَم تَصِفهُ بِحَدٍّ ولا بِبَعضٍ ، بَل وَصَفَتهُ بِفِعالِهِ ودَلَّت عَلَيهِ بِآياتِهِ ، لا تَستَطيعُ عُقولُ المُتَفَكِّرينَ جَحدَهُ ؛ لِأَنَّ مَن كانَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ فِطرَتَهُ وما فيهِنَّ وما بَينَهُنَّ وهُوَ الصّانِعُ لَهُنَّ ، فَلا مَدفَعَ لِقُدرَتِهِ. (1)9100.كنز العمّال عن ابن عبّاس :الكافي عن الحسن بن عمّار عن الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ أوَّلَ الاُمورِ ومَبدَأها وقُوَّتَها وعِمارَتَها _ الَّتي لا يَنتَفِعُ شَيءٌ إلاّ بِهِ _ العَقلُ الَّذي جَعَلَهُ اللّهُ زينَةً لِخَلقِهِ ونورًا لَهُم ، فَبِالعَقلِ عَرَفَ العِبادُ خالِقَهُم وأنَّهُم مَخلوقونَ ، وأنَّهُ المُدَبِّرُ لَهُم وأنَّهُمُ المُدَبَّرونَ ، وأنَّهُ الباقي وهُمُ الفانونَ ، وَاستَدَلّوا بِعُقولِهِم عَلى ما رَأوا مِن خَلقِهِ ؛ مِن سَمائِهِ وأرضِهِ ، وشَمسِهِ وقَمَرِهِ ، ولَيلِهِ ونَهارِهِ ، وبِأَنَّ لَهُ ولَهُم خالِقًا ومُدَبِّرًا لَم يَزَل ولا يَزولُ ، وعَرَفوا بِهِ الحَسَنَ مِنَ القَبيحِ ، وأنَّ الظُّلمَةَ فِي الجَهلِ ، وأنَّ النّورَ فِي العِلمِ ، فَهذا ما دَلَّهُم عَلَيهِ العَقلُ .

قيلَ لَهُ : فَهَل يَكتَفِي العِبادُ بِالعَقلِ دونَ غَيرِهِ؟

قالَ : إنَّ العاقِلَ لِدَلالَةِ عَقلِهِ الَّذي جَعَلَهُ اللّهُ قِوامَهُ وزينَتَهُ وهِدايَتَهُ عَلِمَ أنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ ، وأنَّهُ هُوَ رَبُّهُ ، وعَلِمَ أنَّ لِخالِقِهِ مَحَبَّةً ، وأنَّ لَهُ كَراهِيَةً ، وأنَّ لَهُ طاعَةً ، وأنَّ لَهُ مَعصِيَةً ، فَلَم يَجِد عَقلَهُ يَدُلُّهُ عَلى ذلِكَ ، وعَلِمَ أنَّهُ لا يوصَلُ إلَيهِ إلاّ بِالعِلمِ وطَلَبِهِ ، وأنَّهُ لا يَنتَفِعُ بِعَقلِهِ إن لَم يُصِب ذلِكَ بِعِلمِهِ ، فَوَجَبَ عَلَى العاقِلِ طَلَبُ العِلمِ والأَدَبِ الَّذي لا قِوامَ لَهُ إلاّ بِهِ. (2) .

ص: 351

9101.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام على عليه السلام :ستايش ، خداى را سزاست . . . كه از امور نهانى ، پنهان است و بر اثر نشانه هاى تدبير _ كه در آفريدگان او عيان شده _ نزد خردها آشكار است ؛ آن خدايى كه درباره اش از پيغمبرانش پرسيدند و آنان او را به حد و جزء داشتن نستودند؛ بلكه وى را به افعالش ستودند و به آياتش بدو راهنمايى نمودند . خردِ انديشمندان، او را انكار نمى كند ؛ زيرا كسى كه آسمان و زمين و آنچه در ميان آنهاست، آفريده اوست و او سازنده همه آنهاست، قدرتش را بازدارنده اى نيست.9097.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الكافى_ به نقل از حسن بن عمّار _: از امام صادق عليه السلام فرمود : «آغاز و شروع هر كار و نيرو و آبادانى آن _ كه بدون آبادانى ، بهره اى حاصل نمى گردد _ خردى است كه خدا آن را زيور خَلق خود و روشنى بخش آنان قرار داد.

به وسيله خرد ، بندگان ، آفريننده خود را مى شناسند و مى دانند كه خود ، مخلوق اند و او مدبّر آنهاست و آنها در زير تدبير اويند و او پاينده است و آنها [ يند كه] راه فنا مى روند .

[ بندگان ،] در پرتو خردشان ، هر آفريده اى را (از آسمان و زمين ، خورشيد و ماه ، و شب و روز) كه مى بينند دليل مى گيرند كه براى آفريدگان ، آفريننده و سرپرستى است كه هميشه بوده و خواهد بود ، و به وسيله خرد ، زيبا را از زشت ، باز مى شناسند و مى دانند كه تاريكى ، در نادانى است و روشنى ، در دانش. اين است آنچه خرد ، بدان راهنمايى كرده است» .

گفته شد : آيا بندگان ، مى توانند به همان خرد اكتفا كنند ؟

فرمود : «خردمند ، به دليلِ خردى كه خداوند ، آن را پايه زندگى و زيور و [ وسيله ]رهيابى وى ساخته، مى داند كه خدا حق است و اوست پرورنده وى ، و مى داند كه آفريدگارِ وى را خوشامد و بدآمدى است و طاعتى دارد و معصيتى _ كه تنها خردش نمى تواند آنها را در يابد _ و مى داند كه جز با دانش و طلب آن [ از طريق پيامبران ،] بدان نمى رسد و اگر با دانش خود ، بدان دست نيابد ، از خرد خود ، بهره نمى برد . پس بر خردمند است كه طلب دانش كند و ادب بياموزد كه بى آن ، نمى تواند پايدار بماند» . .

ص: 352

9098.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الكاظم عليه السلام_ في وَصِيَّتِهِ لِهِشامٍ _: يا هِشامُ ، إنَّ ضَوءَ الجَسَدِ في عَينِهِ ، فَإِن كانَ البَصَرُ مُضيئًا اِستَضاءَ الجَسَدُ كُلُّهُ . وإنَّ ضَوءَ الرّوحِ العَقلُ ، فَإِذا كانَ العَبدُ عاقِلاً كانَ عالِمًا بِرَبِّهِ ، وإذا كانَ عالِمًا بِرَبِّهِ أبصَرَ دينَهُ . وإن كانَ جاهِلاً بِرَبِّهِ لَم يَقُم لَهُ دينٌ . وكَما لا يَقومُ الجَسَدُ إلاّ بِالنَّفسِ الحَيِّةِ فَكَذلِكَ لا يَقومُ الدّينُ إلاّ بِالنِّيَّةِ الصّادِقَةِ ، ولا تَثبُتُ النِّيَّةُ الصّادِقَةُ إلاّ بِالعَقلِ. (1)9099.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الرضا عليه السلام :بِالعُقولِ يُعتَقَدُ التَّصديقُ بِاللّهِ. (2)ج _ الدّين9101.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا دينَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ. (3)9102.رسول اللّه صلى الله عليه و آله ( _ إنَّهُ كانَ إذا غَزا قالَ _ ) الإمام عليّ عليه السلام :هَبَطَ جَبرَئيلُ عَلى آدَمَ عليه السلام فَقالَ : يا آدَمُ ، إنّي اُمِرتُ أن اُخَيِّرَكَ واحِدَةً مِن ثَلاثٍ ، فَاختَرها ودَعِ اثنَتَينِ .

فَقالَ لَهُ آدَمُ : يا جَبرَئيلُ ، ومَا الثَّلاثُ ؟

فَقالَ : العَقلُ وَالحَياءُ وَالدّينُ .

فَقالَ آدَمُ : إنّي قَدِ اختَرتُ العَقلَ .

فَقالَ جَبرَئيلُ لِلحَياءِ وَالدّينِ : اِنصَرِفا ودَعاهُ .

فَقالا : يا جَبرَئيلُ ، إنّا اُمِرنا أن نَكونَ مَعَ العَقلِ حَيثُ كانَ .

قالَ : فَشَأن_ُكُما ، وعَرَجَ. (4) .

ص: 353

ص: 354

9106.الإمامُ عليٌّ عليه السلام :عنه عليه السلام :ما آمَنَ المُؤمِنُ حَتّى عَقَلَ. (1)9104.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ هنگامى كه به شعار دادن پيش از آغاز جنگ، فرمان د ) عنه عليه السلام :الدّينُ وَالأَدَبُ نَتيجَةُ العَقلِ. (2)9105.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ خطاب به سپاهى كه آن را اعزام كرد _ ) الإمام الصادق عليه السلام :مَن كانَ عاقِلاً كانَ لَهُ دينٌ، ومَن كانَ لَهُ دينٌ دَخَلَ الجَنَّةَ. (3)9106.امام على عليه السلام :إرشادُ القُلوبِ:في تَوراةِ موسى عليه السلام : لا عَقلَ كَالدّينِ. (4)راجع : ص 282 (التحذير من ترك التعقّل) .

د _ كمال الدين9109.رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما تَمَّ دينُ إنسانٍ قَطُّ حَتّى يَتِمَّ عَقلُهُ. (5)9110.عنه صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :لا يُعجِبَنَّكَ إسلامُ امرِىً حَتّى تَنظُرَ ما مَعقولُ عَقلِهِ. (6)9107.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه صلى الله عليه و آله :لا يُعجِبكُم إسلامُ رَجُلٍ حَتّى تَعلَموا كُنهَ عَقلِهِ. (7)9108.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ كَمُلَ إيمانُهُ : العَقلُ ، وَالحِلمُ ، وَالعِلمُ. (8)9109.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :عَلى قَدرِ العَقلِ يَكونُ الدّينُ ، عَلى قَدرِ الدّينِ تَكونُ قُوَّةُ اليَقينِ. (9)9110.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام الكاظم عليه السلام :كَما لا يَقومُ الجَسَدُ إلاّ بِالنَّفسِ الحَيَّةِ فَكَذلِكَ لا يَقومُ الدّينُ إلاّ بِالنِّيَّةِ الصّادِقَةِ ، ولا تَثبُتُ النِّيَّةُ الصّادِقَةُ إلاّ بِالعَقلِ. (10) .

ص: 355

ص: 356

ه _ مَكارِمُ الأَخلاقِ9119.عنه صلى الله عليه و آله :رسول اللّه صلى الله عليه و آله_ لِمَن قالَ لَهُ: أخبِرني عَنِ العَقلِ ما هُوَ ؟ وكَيفَ هُوَ ؟ وما يَتَشَعَّبُ مِنهُ وما لا يَتَشَعَّبُ ؟ وصِف لي طَوائِفَهُ كُلَّها _: إنَّ العَقلَ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ ، وَالنَّفسُ مِثلُ أخبَثِ الدَّوابِّ ، فَإِن لَم تُعقَل حارَت ، فَالعَقلُ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ ، وإنَّ اللّهَ خَلَقَ العَقلَ فَقالَ لَهُ : أقبِل فَأَقبَلَ ، وقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ، فَقالَ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى : وعِزَّتي وجَلالي ، ما خَلَقتُ خَلقًا أعظَمَ مِنكَ ولا أطوَعَ مِنكَ ، بِكَ اُبدِئُ وبِكَ اُعيدُ ، لَكَ الثَّوابُ وعَلَيكَ العِقابُ . فَتَشَعَّبَ مِنَ العَقلِ الحِلمُ ، ومِنَ الحِلمِ العِلمُ ، ومِنَ العِلمِ الرُّشدُ ، ومِنَ الرُّشدِ العَفافُ ، ومِنَ العَفافِ الصِّيانَةُ ، ومِنَ الصِّيانَةِ الحَياءُ ، ومِنَ الحَياءِ الرَّزانَةُ ، ومِنَ الرَّزانَةِ المُداوَمَةُ عَلَى الخَيرِ ، ومِنَ المُداوَمَةِ عَلَى الخَيرِ كَراهِيَةُ الشَّرِّ ، ومِن كَراهِيَةِ الشَّرِّ طاعَةُ النّاصِحِ. (1)9120.عنه صلى الله عليه و آله ( _ لجابرِ بنِ عبدِاللّه ِ الأنصاريّ بَعدَ شَهادَةِ ) عنه صلى الله عليه و آله :التَّوَدُّدُ إلَى النّاسِ نِصفُ العَقلِ. (2)9116.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ( _ در پاسخ به سؤالى درباره گرفتار نبودن شهيد در قب ) عنه صلى الله عليه و آله :حُسنُ الأَدَبِ دَليلٌ عَلى صِحَّةِ العَقلِ. (3)9117.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الإمام عليّ عليه السلام :فَسادُ الأَخلاقِ مُعاشَرَةُ السُّفَهاءِ ، وصَلاحُ الأَخلاقِ مُعاشَرَةُ العُقَلاءِ. (4)9118.پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عنه عليه السلام :الأَدَبُ فِي الإِنسانِ كَشَجَرَةٍ أصلُهَا العَقلُ. (5) .