6. الکشف الوافی فی شرح اُصول الکافی، محمد هادی بن محمد معین الدین آصف شیرازی (م 1081ق)1جلد

7. الحاشیة علی اُصول الکافی، میرزا رفیعا (م 1082ق)1جلد

8. الهدایا لشیعة أئمّة الهدی (شرح اُصول الکافی) ، شرف الدین محمد بن محمدرضا مجذوب تبریزی (قرن 11ق)2جلد

9. الذریعة إلی حافظ الشریعة (شرح اُصول الکافی) ، رفیع الدین محمد بن محمد مؤمن گیلانی (قرن11ق)2جلد

10 و 11. الدرّ المنظوم، شیخ علی کبیر (م1104ق) و الحاشیة علی اُصول الکافی، شیخ علی صغیر (قرن 12)1جلد

12. تحفة الأولیاء (ترجمۀ اُصول الکافی) ، محمد علی بن محمد حسن فاضل نحوی اردکانی (زنده در 1237ق)4 جلد

13. شرح فروع الکافی، محمد هادی بن محمدصالح مازندرانی (م 1120ق)5جلد

14. البضاعة المزجاة (شرح روضة الکافی) ، محمد حسین بن قاریاغْدی (م1089ق)2جلد

15. شرح روضة الکافی، محمد حسین بن یحیی نوری (زنده در 1127ق)1جلد

16. منهج الیقین (شرح وصیت امام صادق علیه السلام به شیعیان) ، سید علاء الدین محمد گلستانۀ (م 1110 ق) 1جلد

17. الرسائل فی شرح أحادیث الکافی 2جلد

8. مجموعه مقالات همایش / گروهی از پژوهشگران6 جلد

9. مصاحبه ها و میزگردها1جلد

سید علاء الدین محمد گلستانه اصفهانی (م 1100ق) که هم خود از عالمان بنام عصر خویش بوده و هم از خاندان علم و دانش است، به شرح و تفسیر نامۀ امام صادق علیه السلام به شیعیان که در برخی از مصادر از آن به «وصیت امام صادق علیه السلام» تعبیر شده، پرداخته است. این نامه که حدیث اول روضۀ کافی است، نامۀ مفصلی است که حضرت به شیعیان نوشته و در آن به مسائل مختلف دینی و اجتماعی اشاره کرده و تکلیف پیروان خود را مشخص نموده اند.

گلستانه در این اثر بر آن بوده که مضامین نامۀ امام را برای فهم عموم، شرح و توضیح دهد. به همین جهت، او این نامه را به چندین قطعه تقسیم کرده و پس از ذکر هر قطعه، نخست ترجمۀ روانی از آن ارائه می کند و سپس مضمون آن را شرح می دهد. او در شرحش به روایات بسیاری استشهاد می کند و توضیحات خودِ او نسبت به روایاتی که ذکر نموده، حجم اندکی از کتاب را دربر می گیرد.

او هم چنین در ضمن این شرح، به بیان واجبات و محرّمات دینی پرداخته و آداب و شرعیات را نیز متذکر شده است. او دوستدار خاندان اهل بیت علیهم السلام است و به همین دلیل، در جایْ جایِ شرح او، در فضائل اهل بیت علیهم السلام و حقّانیت طریق آنها، مطالبی به چشم می خورد. او در این موضوع به منابع اهل سنت نیز استشهاد می کند و به اعترافات دانشمندان اهل سنت دربارۀ حقّانیت اهل بیت علیهم السلام اشاره دارد.

به سامان رسیدن این اثر مرهون تلاش فاضل ارجمند حجة الاسلام سید مجتبی صحفی و محقق پرتلاش حجة الاسلام علی صدرایی خویی و جمعی از همکارانش می باشد که بدین وسیله ضمن تشکر و قدردانی از آن عزیزان، مزید توفیق همه را از خداوند متعال خواستاریم.

واحد احیاء آثار

پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث

محمدحسین درایتی

ص:6

ابو الفتوح محمّد بن ابو الفضل حسین، ملقّب به گلستانه. (1)نسب حسین گلستانه نیز به امام حسن مجتبی علیه السلام می رسد، بدین ترتیب: میر سیّد ابو الفضل حسین، ملقّب به گلستانه ابن ابو حسین علی بن حسین بن علی بن حسین رئیس بن علی بن حسین بن حسن البصری بن قاسم الرئیس بن محمّد بطحایی بن قاسم بن الحسن بن زید بن حسن بن علی علیه السلام. (2)از پدر علاء الدین گلستانه، همین اندازه اطّلاع داریم که شاعری با تلّخص «عصری» ، وی را هجو نموده است. (3)

کتاب خانۀ آستان قدس رضوی موجود است که سیّد نظام الدین عرب شاه حسینی در مدرسۀ شرفیۀ سبزوار، در سال 822 ق، آن را تحریر نموده است. (1)2. کاشف المعانی فی شرح «حرز الأمانی» ، معروف به الشاطبیة. او، تألیف این شرح را به درخواست دوستانش در حِلّه شروع کرده و در بغداد به پایان رسانده است.

شیخ آقا بزرگ تهرانی، نسخه ای از این کتاب را در مدرسۀ بروجردی ملاحظه نموده، که شاگرد گلستانه، محمّد بن محمود کاکیانی خورانی، آن را کتابت نموده و در اوایل جمادی ثانی 726، به پایان رسانده و گلستانه در 728 ق، به وی اجازۀ نقل روایت، داده است.

3. مجد الدین عباد بن یحیی حسنی گلستانه. وی، نوۀ عباد بن احمد گلستانه است. صاحب عمدة الطالب، او را با لقب «السیّد العالم الفاضل مجد الدین عباد بن یحیی» ، ستوده است و آورده که بعد از سال 790 ق، در گذشته و پسری به نام نظام الدین ابو الفتح، داشته است. (2)4. تاج الدین گلستانه (ق 11 ق) . وی شاگرد ملّا محمّد تقی مجلسی است و مجلسی، در آخر نسخه ای از الاستبصار برای وی در بیع اوّل 1062، اجازۀ نقل روایتْ نوشته است. (3)5. سیّد محمود گلستانه. در کتاب تراجم الرجال، شرح حال وی چنین آمده است:

محمود بن محمود بن علی گلستانه الحسینی، فاضل أدیب منشئ یمیل إلی العرفان و التّصوف و له تبحّر فی العلوم الآلیة و الأدبیة کما یبدو من آثاره. لعلّه من أعلام القرن السابع، و الظاهر أنّه کان یقیم بکاشان. له شعر کثیر بالفارسیة و أبیات بالعربیة. (4)

از آثار وی، کتاب أنیس الوحدة و جلیس الخلوة است که در بیست باب، در محاضرات و ادب، تألیف نموده است. (5)6. سیّد محمّد علی گلستانۀ موسوی اصفهانی (م 1361 ق) . سیّد محمّد علی، پس از اتمام تحصیلات در اصفهان و نجف به مشهد رفت و در آن جا ساکن گردید و به ترویج احکام و نشر عقاید اسلامی پرداخت و در همان جا در گذشت و در ایوان طلای حرم مطهّر امام رضا علیه السلام دفن شد. (6)از آثار وی، دو کتاب به چاپ رسیده:

ص:9

1. تحفة الامامیة، که در سال 1341 ق، به چاپ رسیده است. (1)2. الوسائل فی إثبات الحق و إزهاق الباطل فی إثبات الأئمّة الإثنی عشر و ما یتعلّق بالإمام المنتظر، به فارسی، که در سال 1339 ق، در بمبئی در 214 صفحه به چاپ رسیده است. (2)همچنین محمّدرضا بن ملّا رجبعلی معلّم، به درخواست وی، نسخه ای از کتاب روضة العرفاء را در سال 1285 ق، استنساخ نموده است و نسخۀ یاد شده، در اصفهان در کتاب خانۀ استاد معظّم آیة اللّه روضاتی - دام ظلّه العالی - نگهداری می شود.

7. انتظام السادات ثابت گلستانۀ کرمانی (م 1327 ش) . وی از رجال کرمان بوده و در دورۀ مشروطیت، روزنامۀ «طوفان» را منتشر می کرده است. او شاعر نیز بوده و در اشعارش «ثابت» تخلّص می کرده و دیوانش را سیّد محمّد هاشمی کرمانی در تهران، جمع آوری نموده که حدد چهار هزار بیت داشته است. (3)8. ن. گلستانه. از آثار وی، فرهنگ فرانسه به فارسی است که در تهران در 785 صفحه، به چاپ رسیده است. (4)9. شرف الدین حیدر بن محمّد بن حیدر گلستانه. نام کامل وی چنین است: سیّد امیر شرف الدین حیدر بن محمّد بن حیدر بن اسماعیل بن علی بن حسن بن علی بن شرف شاه، معروف به گلستانه. آثاری چون الأربعین آیةٌ فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام از وی بر جا مانده است. (5)10. سیّد علی گلستانه. از آثار وی، کتاب هدایة الإمامیة است، به فارسی، که در امامت نگاشته و در آن، یک صد حدیث از کتاب های اهل سنّت دربارۀ امامان دوازده گانه، جمع آوری نموده است. (6)11. نزاری گلستانه. دکتر سیّد علیرضا مجتهدزاده، کتابی در شرح حال وی نوشته و در آن، اشعار باقی مانده از وی را آورده است. (7)12. سیّد ابو القاسم گلستانه (قرن 14 ق) . از آثار وی، جُنگ اشعاری است که در سال 1316 ق، جمع آوری نموده است. نسخه ای از آن در کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی، نگهداری می شود. (8)

ص:10

13. سیّد محمّدحسین بن اسماعیل گلستانۀ اصفهانی. وی نسخه ای از کتاب مهیج الأحزان، تألیف ملّا حسن بن علی یزدی را در سال 1281 ق، تحریر نموده است. (1)14. سیّد علی اکبر حسنی حسینی خطّاط (1274 - 1319 ق) . وی ملّقب به «احتشام السادات» و نام پدرش میرزا ابراهیم بوده است. او در اصفهان به دنیا آمد و تحصیلات مقدّماتی را در آن شهر، آغاز کرد. وی، خطّ نستعلیق را خوش می نوشت و در خطّ شکسته نیز استاد بود. بعضی معتقدند که بعد از درویش عبد المجید، هیچ کس خط را به اسلوب گلستانه ننوشته است. از مقطّعات و خوش نویسی های وی، قطعاتی در دست است. (2)

علاء الدین محمّد ابن الأمیر شاه أبو تراب الحسنی، من سادات الگلستانه، جلیل القدر عظیم الشأن، رفیع المنزلة، ثقة، ثقة، ثبت، عین، ورع، زاهد، أورع أهل زمانه و أزهدهم، الجامع لجمیع الخصال الحسنة، و العالم بالعلوم العقلیة و النقلیة، کلّف مرّتین للصّدارة فلم یقبل لکمال عقله و غایة زهده - مدّ اللّه تعالی ظلّه العالی و صانه و أبقاه - له تصانیف منها: حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة و بهجة الحدائق، أیضاً فی شرحه و کتاب روضة الشهداء و کتاب منهج الیقین و غیرها. (1)

آیة اللّه خویی، در معجم رجال الحدیث، در شرح حال گلستانه، تمام عبارات جامع الرواة را بدون کم و کاستی، نقل نموده و به همان، بسنده نموده است. (2)پس از اتمام تألیف جامع الرواة، شاه سلیمان صفوی، دستور می دهد که نسخه ای از آن را برای وی کتابت نمایند. پس مؤلّف کتاب، عدّه ای از بزرگان را در حجرۀ خود جمع نموده، از آنها درخواست می کند که خطبۀ نسخۀ یاد شده را برای تیمّن و تبرّک، به خطّ خودشان کتابت نمایند. پس هر کدام از آنها، کلمه یا کلماتی از خطبه را تحریر نموده اند، بدین ترتیب:

«بسم اللّه الرحمن الرحیم» ، به خطّ علّامۀ مجلسی؛

«الحمد للّه» ، به خط آقا جمال خوانساری؛

«الّذی» به خطّ سیّد علاء الدین گلستانه؛

«زیّن قلوبنا» ، به خطّ سیّد میرزا محمّدرحیم عقیلی؛

«بمعرفة الثقات» ، به خطّ شیخ جعفر قاضی؛

«و العدول» ، به خطّ آقا رضی الدین محمّد خوانساری (برادر آقا جمال خوانساری) ؛

«و الاثبات و الأعیان» ، به خطّ ملّا محمّد سراب تنکابنی.

پس از آن نیز، باز هر کدام کلمه ای را نوشته اند تا دو سطر از آغاز نسخه تمام شده است. پس از آن، کاتب نسخه، مرتضی بن محمّد یوسف افشار، نسخه را تحریر نموده که تاریخِ کتابت آن، 1100 ق، است. علّامۀ مجلسی نیز در پشت برگ اوّل نسخه نوشته که این نسخه را شاه سلیمان در شعبان سال 1100 ق، وقف نموده است. (3)

ص:12

2. حزین لاهیجی که سیّد علاء الدین را ملاقات نموده، در تاریخ خود، در فصل «ذکر معدودی از افاضلِ معاصرین» می گوید:

دیگر، عمدة السادات میرزا علاء الدین محمّد، معروف به گلستانه است. از افاضل و اتقیا بود و با والدِ مرحوم، اختصاص تمام داشت. به عبادت و افاده به سر می برد و بر کتب متداولۀ شرعیه، تعلیقات دارد و روزگار به آسودگی و عزّت داشت. در همان اوان، او نیز در گذشت و اولادش به مناصب دیوانی آلوده شدند و ایشان را آن عزّت و احترام نمانْد. (1)

3. سیّد عبد الحسین حسینی خاتون آبادی، در کتاب وقایع السنین و الأعوام، در وقایع سال 1100 ق، در بارۀ وی، چنین نوشته:

فوت سیّد سند، فاضل زاهد، جامع کمالات دینی و دنیوی، میرزا علاء الدین محمّد، پسر شاه ابو تراب گلستانه، صاحب شرح نهج البلاغة، در بیست و هفتم شهر شوّال هزار و صد، در شصت و نه سالگی. (2)

4. علّامه سیّد محمّد حسن زنوزی (م 1223 ق) ، در کتاب ریاض الجنة، در احوال وی می نویسد:

علاء الدین محمّد بن أبی تراب گلستانه، عالمٌ، فاضلٌ، کاملٌ، محقّقٌ، مدقّقٌ، متکلّمٌ، علّامةٌ، منشیٌ، بلیغٌ، امامیٌ، عدلٌ، ثبتٌ، ماهرٌ، متبحّرٌ، له کتاب شرح نهج البلاغة، المسمّی بحدائق الحقائق، فی شرح کلام اللّه الناطق و لقد أجاد بما أفاد جدّاً. و قال فی آخر الجزء الأوّل من الشرح: تمّ الجزء الأوّل من کتاب حدائق الحقائق فی شرح کلام اللّه الناطق علی ید مؤلّفه الفقیر المحتاج إلی رحمة ربّه علاء الدین محمّد بن أبی تراب گلستانه - عفی اللّه عنهما - سنة أربع و سبعین بعد الألف من الهجرة و یتلوه الجزء الثانی فی شرح الخطبة المشهورة بالشِّقشقیّة و من استمدّ فی الإفتتاح و الإختتام أنّه ولیّ الفضل و الأنعام. (3)

ص:13

5. آقا احمد بهبهانی (م 1243 ق) در کتاب مرآت احوال جهان نما، در ذکر شاگردان علّامۀ مجلسی می گوید:

و فاضل قلیل النظیر میرزا علاء الدین محمّد گلستانه، شارح نهج البلاغة. (1)

و در ذکر همسران علّامۀ مجلسی می نویسد:

1. حلیله ها: یکی همشیرۀ فاضل عالی شأن و عالمِ با نام و نشان، سیّد رفیع مکان میرزا علاء الدین محمّد گلستانه، شارح کتاب نهج البلاغة است. (2)

پس از آن، فرزندانِ علّامۀ مجلسی را از خواهر گلستانه، ذکر می کند. (3)6. محدّث نوری، در فیض قدسی، سیّد علاء الدین را هفتمین نفر از شاگردان علّامۀ مجلسی شمرده و می نویسد:

السابع: السیّد الجلیل الأمیرزا علاء الدین محمّد گلستانه، شارح النهج الآتی ذکره فی الفصل الرابع صرّح بذلک فی مرآت الأحوال. (4)

7. آنچه آمد، عمدۀ مطالب ذکر شده در مصادر، دربارۀ علاء الدین گلستانه بود. در مصادر بعدی، این مطالب، تکرار شده و مطلب جدیدی دربارۀ وی نیامده است. مصادر دیگری که ذکر و یاد گلستانه در آنها آمده، عبارت اند از:

1. اثرآفرینان (زندگی نامۀ نام آوران علمی ایران از آغاز تا سال 1300 ش) ، زیر نظر عبد الحسین نوایی، ج 4، ص 187؛

2. أعیان الشیعة، سیّد محسن امین عاملی، ج 9، ص 61 و ج 10، ص 44؛

3. امتحان الفضلاء، سنگلاخ خراسانی، ج 2، ص 296؛

4. تاریخ و سفرنامۀ حزین، میرزا محمّد علی حزین لاهیجی، ص 12؛

5. تذکرة القبور و یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، ملّا عبد الکریم جزی، ص 132 (چاپ قدیم) ، ص 428 و 429 (چاپ جدید) ؛

6. تلامذة العلّامة المجلسی و المجازون منه، سیّد احمد حسینی، ص 57 و 58؛

7. جامع الرواة، میرزا محمّد علی اردبیلی، ج 1، ص 544؛

ص:14

8. دائرة المعارف تشیّع، ج 2، ص 212 (آل گلستانه) ؛

9. رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر، سیّد محمّدباقر کتابی، ص 33.

10. ریاض العلماء، میرزا عبد اللّه افندی، ج 4، ص 307.

11. ریاض الجنّة، سیّد محمّدحسن زنوزی خویی، ج 4، ص 281 (الروضة الرابعة) ؛

12. ریحانة الأدب، میرزا محمّد علی مدرّس تبریزی، ج 3، ص 163؛

13. طبقات أعلام الشیعة، شیخ آقا بزرگ تهرانی، قرن یازدهم، ص 538 و قرن دوازدهم، ص 486 - 488 (علاء الدین گلستانه) و ص 621 (شجرۀ خاندان گلستانه) ؛

14. علّامه مجلسی بزرگ مرد دین، علی دوانی، صفحات متعدّد؛

15. فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، آذر تفضّلی و مهین فضائلی جوان، ص 478؛

16. فوائد رضویه، حاج شیخ عبّاس قمّی، ص 382؛

17. فیض قدسی، میرزا حسین محدّث نوری (چاپ شده در ضمن بحار الأنوار، ج 102، ص 88) ؛

18. کشف الحجب و الأستار عن أحوال الکتب و الأسفار، سیّد اعجاز حسین کنتوری، ص 193 و 568؛

19. الکنی و الألقاب، حاج شیخ عبّاس قمّی، ج 2، ص 436؛

20. لغت نامۀ دهخدا، علی اکبر دهخدا، ذیل مادّۀ «گلستانه» ؛

21. مرآت احوال جهان نما، آقا احمد بن محمّد علی بهبهانی (آل آقا) ، ج 1، ص 8، 79، 94، 99 و 460؛

22. مزارات اصفهان، سیّد مصلح الدین مهدوی، ص 182؛

23. مستدرک سفینة البحار، شیخ علی نمازی، ج 5، ص 259؛

24. معجم المؤلّفین، عمر رضا کحّاله، ج 9، ص 125؛

25. معجم رجال الحدیث، سیّد ابو القاسم خویی، ج 12، ص 197؛

26. مواد التواریخ، حاج حسین نخجوانی، ص 208؛

27. مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، خان بابا مشار، ج 5، ص 268 و 269؛

28. نجوم السماء فی تراجم العلماء، میرزا محمّد علی کشمیری، ص 167؛

29. وقایع السنین و الأعوام، سیّد عبد الحسین حسینی خاتون آبادی، 546؛

ص:15

30. هدیة الأحباب، حاج شیخ عبّاس قمّی، ص 201؛

31. یادنامۀ علّامه مجلسی، به اهتمام: مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ص 187 و 188.

بوده و علّامۀ مجلسی، شرح الکافی و شرح التهذیب را به درخواست او نوشت و در زمان حیات پدر، درگذشت. دخترانش نیز یکی همسر میر محمّد صالح خاتون آبادی شد و دیگری به ازدواج میرزا محمّدکاظم پسر ملّا عزیز اللّه مجلسی درآمد. (1)

(1)شد (2)امّا قول دیگری نیز در وفات وی نقل شده که سال 1110 ق، است که با گزارش حزین لاهیجی، سازگارتر است. حزین، طبق نوشتۀ خودش در روز دوشنبه 27 ربیع ثانی 1103، دیده به جهان گشوده است. او در تاریخ و سفرنامۀ خود، افاضلی را که در اصفهان در صغر سن ملاقات نموده، یاد کرده و می نویسد:

اکنون برخی از افاضل و معارف که در صِغر سن به اصفهان، ملاقاتِ ایشان نموده ام و هم در آن اوان رحلت کرده اند، به قلم آمد. از آن جمله، فاضل مرحوم مولانا محمّدباقر مجلسی اصفهانی در هفتاد و دو سالگی، در 1110 هجری در گذشت. دیگر، عمدة السادات میرزا علاء الدین محمّد، معروف به گلستانه است. در همان اوان او نیز درگذشت. (3)

با توجّه به تاریخ تولّد حزین (سال 1103 ق) و این که گلستانه را ملاقات نموده، قطعاً گلستانه بعد از سال 1103 ق، وفات نموده است و این که درگذشت علّامۀ مجلسی در سال 1110 ق، بوده و بر اساس نوشتۀ حزین، گلستانه نیز در همان اوان، در گذشته است، وفات او را در سال 1110 ق، تقویت می کند. و اللّه العالم!

مصری می دانست. (1)

مرحوم مهدوی، همچنین در کتاب مزارات اصفهان، در توصیف مقبرۀ خواجه میر حسن می نویسد:

در سمت شمال کوچۀ مسجد مصری، از متفرّعات محلّۀ طوقچی، آثار قبرستان خرابه ای است و در اتاقی نیمه خراب، قبری است که به صورت سکّوی بزرگی می باشد و نام مدفونِ در آن به نام حسن بن ابی عدنان، از بزرگان دانشمندان و عرفای قرن هشتم بوده و در شب پنج شنبه دهم رمضان المبارک سال 788 ق، وفات یافته است. برخی از نویسندگان، قبر مرحوم علاء الدین محمّد گلستانه، متوفّا به سال 1100 ق، را نیز در همین محل می دانند. (2)

مؤلّف، پس از تألیف این سه جلد، به شرح صغیر خود، موسوم به بهجة الحدائق، پرداخته است. (1)

این شرح، تا کنون به چاپ نرسیده و سیزده نسخه از آن، شناسایی گردیده است. (2)سرآغاز این شرح، چنین است: «الحمد للّه الّذی رفع لنا أعلام المجد بولاء حامل لواء الحمد» .

2. بهجة الحدائق (شرح نهج البلاغة) ، به عربی. این اثر، شرح کوتاه گلستانه بر نهج البلاغة است. او این شرح را بعد از حدائق الحقائق، نگاشته و قِسم اوّل آن را - که شرح 176 خطبه را شامل می شود - در نوزدهم ربیع اوّل 1092 به پایان برده است. (3)سرآغاز آن چنین است: «الحمد للّه الّذی أبلج نهج البلاغة فی مناهج البلاغ لیکون للمستبصرین علما» .

این شرح نیز تاکنون به چاپ نرسیده و هفت نسخه از آن، شناسایی گردیده است. (4)

مرحوم علی اکبر غفّاری، در حواشی جلد هفتاد و چهارم بحار الأنوار، از این شرح، استفاده نموده است. (5)همچنین در برخی از نسخه های چاپی نهج البلاغة، ترجمۀ لغات، از این شرح نقل شده است. (6)3. شرح الخطبة الشقشقیة. گویا بخشی از حدائق الحقائق وی که شرح نهج البلاغة است. (7)4. شرح خطبۀ همّام (8). شرح مفصّلی است بر خطبۀ همّام. مولّف، این شرح را در ضمن کتابش روضة العرفاء فی شرح الأسماء الحسنی، درج نموده است.

5. منهج الیقین. کتاب حاضر، که بعد از این، دربارۀ آن توضیح خواهیم داد.

6. روضة العرفا و دوحة العلماء فی شرح الأسماء الحسنی، (9)به عربی. این کتاب با عنوان کاشف الأسماء، با نام مؤلّف دیگری به چاپ رسیده است. (10)

ص:20

سرآغاز این کتاب، چنین است: «الحمد للّه الواحد الأحد الصمد المتعظّم بالإلهیّة المتفرّدة بالوحدة» . از این کتاب، تا کنون شش نسخه شناسایی شده است. (1)7. ترتیب مشیخۀ من لا یحضره الفقیه ( رجال السیّد علاء الدین گلستانه) . این اثر، در 24 ورقه است و مؤلف در دایره هایی، اسانید و رجال ذکر شده در مشیخۀ کتاب من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق را مرتّب نموده است. (2)8. کتابت مثنوی «وامق و عذرا» . مرحوم سنگلاخ، در امتحان الفضلاء، بیان نموده که نسخه ای از مثنوی وامق و عذرای سرودۀ عنصری را ملاحظه کرده که به خط سید علاء الدین گلستانه، تحریر شده بود (3).

9. أربعون حدیثاً. شرح و تفسیر چهل حدیث است که به چاپ رسیده و در نسخۀ چاپی، آن را اشتباهاً به آقا نجفی اصفهانی نسبت داده اند. (4)10. روضة الشهداء. (5)11. فهرست «شرائع الإسلام» ، اثر محقّق حلّی. وی، این کتاب را در ربیع ثانی 1075 نوشته است. (6)12. فهرست چهار کتاب اهل سنّت. فهرستی است که گلستانه بر کتاب جامع الاُصول ابن اثیر، صحیح البخاری، صحیح مسلم و بخشی از شرح نهج البلاغةی ابن ابی الحدید، نگاشته است و نسخۀ آن در کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی، به شمارۀ 24 / 26 / 5144، در 51 برگ، نگهداری می شود.

1. سیّد محمّدباقر، فرزند علاء الدین گلستانه. آقا باقر مازندرانی، در اجازۀ خود به علّامۀ بحر العلوم، در هنگام نام بردن مشایخ خود می نویسد:

و السیّد الحسیب ذی المناقب و المفاخر الأمیر محمّدباقر ابن السیّد المحقّق الأمیرزا علاء الدین گلستانه. (1)

میرزا محمّدباقر گلستانه، از شیوخ اجازۀ شیخ محمّد کاشانی اصفهانی است و به وی، اجازۀ نقل روایت، داده است. (2)در کتاب تلامذَة المجلسی، دربارۀ وی آمده است:

محمّد باقر بن محمّد علاء الدین بن الشاه ابی تراب الحسینی الإصبهانی، المعروف بگلستانه، ذکر بعض تتلمّذه علی العلّامة المجلسی و لم یوجد مستند له. له إجازة الحدیث عن المولی محمّد بن عبد الفتاح السراب التنکابنی و یروی عنه الشیخ محمّد بن محمّد زمان الکاشانی، توفّی بعد سنة 1120. (3)

وی، پسری به نام امیر محمّد اسماعیل داشت که در نهم ذیقعدۀ سال 1156، نسخه ای از کتاب بشارات الشیعة، تألیف ملّا اسماعیل خواجویی را کتابت نموده است. (4)2. میر کمال الدین محمّد، فرزند علاء الدین گلستانه. از شرح حال وی، اطّلاعی در دست نیست. میر کمال الدین، سه پسر داشت: یکی، امیر محمّد تقی گلستانه که در زمان نادر شاه افشار، حاکم کرمانشاه بود و در سال 1154 ق، از جانب وی به سِمت مستوفی الممالک و در سال 1160 ق، به سِمت میرزا باشیِ عراق، منصوب گردید تا این که کریمخان زند، آزاد خان به معارضه با کریمخان برخاست و میر محمّدتقی به آزاد خان پیوست و از جانب وی، مجدّداً به سِمت حاکم کرمانشاه منصوب شد؛ ولی وقتی به کرمانشاه رسید، به دست بعضی اکراد، کشته شد.

یکی از نوادگان میر محمّدتقی، سیّد میرزا مهدی گلستانه است. او قرآنی را به خطّ خود در سال 1286 ق، کتابت نموده و در پایان آن، نسبت خود را چنین ذکر نموده است:

ص:22

محمّد صادق بن میر محمّد کاظم بن محمّد صادق بن میر محمّد جعفر بن امیر محمّد تقی بن میر کمال الدین محمّد بن میر علاء الدین محمّد گلستانه. (1)

دومین پسر او کمال الدین اسحاق نام دارد که در مرشدآباد هند، در سال 1170 ق، به مرض سِل، در گذشته است. (2)محمّدجعفر نیز یکی از فرزندان میر محمّدتقی است که فرزندی به نام سیّد محمّدمهدی داشته است. محمّدمهدی، در ظَهر نسخه ای از الرواشح السماویة، نسب خود را چنین برشمرده است:

سید محمّدمهدی بن محمّدجعفر، ابن میرزا محمّدتقی بن میرزا کمال الدین محمّد بن علاء الدین محمّد گلستانه. (3)

سومین پسر میر کمال الدین، محمّد امین نام داشته است. محمّد امین، دو پسر داشته است: یکی به نام ابو الحسن (مؤلّف مجمل التواریخ، (4)در سال 1195 ق) ، (5)و دیگری، محمّد خان.

3. میر سیّد محمّد خان مورّخ الإسلام اصفهانی (قرن 14 ق) . وی از نوادگان سیّد علاء الدین گلستانه بوده و مصلح الدین مهدوی، وی را ملاقات کرده و دربارۀ وی نوشته:

مرحوم میر سیّد محمّد خان مورّخ الإسلام - که از فضلای اصفهان بود و در این اواخر، وفات یافت و صاحب تألیف و تصنیف بود و از احفاد میر علاء الدین بود. (6)

2. محمّد هاشم بن ابی طالب حسینی. او نیز یکی از شاگردان است و نسخه ای از رسالۀ ترتیب مشیخۀ من لا یحضره الفقیه گلستانه را در سال 1087 ق، تحریر نموده است. (1)

ادبیات گلستانه در این شرح، به صورت وعظ و خطابه و برای استفادۀ عموم مردم است. به همین منظور، او در شرحش از آوردن متن اصلی روایات، خودداری نموده است و اغلب به ترجمۀ روایات، بسنده نموده است. او سند روایاتی را که نقل نموده، حذف کرده و در اغلب موارد، به ذکر نام راوی اوّل، اکتفا نموده است؛ ولی معمولاً مصادری را که روایت را از آنها گرفته، یاد کرده و در موارد متعدّدی هم با ذکر نام مؤلّف مصدر، اکتفا کرده است.

او همچنین در ضمن این شرح، به بیان واجبات و محرّمات دینی پرداخته و آداب و شرعیات را نیز متذکّر شده است. او دوستدار خاندان اهل بیت علیهم السلام است و به همین دلیل، در جایْ جایِ شرح او، در فضائل اهل بیت علیهم السلام و حقّانیت طریق آنها، مطالبی به چشم می خورد. او در این موضوع، به منابع اهل سنّت نیز استشهاد می کند و برای این منظور، روایات نقل شده از طرق آنان را از کتاب هایشان، نقل می کند. همچنین اعترافاتی را که دانشمندان اهل سنّت در آثارشان در بارۀ حقّانیت اهل بیت علیهم السلام آوردند، ذکر می کند.

او مانند عالمان معاصر خود در اصفهان، از استناد به کلام فلاسفه و گفتار عارفان و استدلال های فلسفی، و همچنین آوردن شعر، خودداری نموده است و در شرحش در این زمینه ها، مطلبی به چشم نمی خورد.

عمدۀ منابع و مصادر وی در این شرح، کتب اربعۀ روایی شیعه، خصوصاً الکافی، نیز نهج البلاغة، آثار ابن طاووس و کتاب های روایی مشهور دیگر شیعه و گاه اهل سنّت است.

نثرِ شرح گلستانه، روان است و با وجود گذشت حدود سیصد و پنجاه سال از زمان تألیف آن، برای فارسی زبانان امروز نیز قابل درک و فهم است.

گلستانه، تألیف این شرح را در بیست و پنجم شؤال 1081، به پایان رسانده و تا کنون، بنا به گزارش خان بابا مشار، دو بار در هند به چاپ رسیده است. (1)بار اوّل در سال 1302 ق، به سفارش میرزا محمّد ملک الکتاب شیرازی و به اهتمام شاکر تهرانی در هندوستان در شهر بمبئی در 266 صفحه، و بار دوم، یک سال بعد، یعنی در سال 1303 ق، در همان شهر و به اهتمام شاکر تهرانی در 268 صفحه.

این کتاب، قبل از این در کتاب شناسی های زیر، معرّفی شده است:

ص:26

1. کشف الحجب و الأستار، سیّد اعجاز حسین کنتوری، ص 568؛

2. فهرست نسخه های خطّی کتاب خانۀ آستان قدس رضوی، ج 5، ص 194 (چاپ قدیم) و ص 328 (چاپ جدید) ؛

3. مرآت الکتب، ثقة الإسلام تبریزی، جلد چهارم (مخطوط) ، به نقل از: فیض قدسی و کشف الحجب و الأستار.

4. فهرست کتاب های چاپی فارسی، خان بابا مشار: ج 4، ص 5040؛

5. شیخ آقا بزرگ، در الذریعة إلی تصانیف الشیعة، در چهار مورد، از منهج الیقین یاد کرده، بدین ترتیب:

الف) جلد دوم، ص 485، در ذیل معرّفی رسالۀ «الأهوازیة» از امام صادق علیه السلام عنوان نموده که «و یأتی شرحها للسیّد علاء الدین گلستانه» ، که درست نیست؛ زیرا منهج الیقین، شرح رسالۀ «الأهوازیة» نیست.

ب) جلد چهاردهم، ص 170، ذیل عنوان «شرح وصیّة الإمام الصادق علیه السلام» ، که به عنوان «منهج الیقین» ، حواله داده است.

ج) جلد بیست و سوم، ص 200، که ذیل عنوانِ «منهج الیقین» ، چنین نوشته:

منهج الیقین، للسیّد علاء الدین محمّد بن أمیر شاه أبو تراب محمّد علی الحسینی گلستانه الإصفهانی، المتوفّی 27 شوّال عشرة و مئة و ألف (1100) فرغ منه فی 25 شوّال 1081. و شرح وصیة الإمام أبی عبد اللّه جعفر الصادق علیه السلام إلی الشیعة مستخرجة من روضة الکافی. طبع فی بمبئی 1303 و بعدها. أوّله: «روایح روح افزای حمدی که مشام مقدّسان ملأ اعلی را سرگرم عطسۀ تسبیح. . .» . نسخه شایعة منها فی طهران (دانشگاه 596) بخطّ محمّد رضا بن محمّد هاشم، فرغ منه 12 صفر 1083 فی 203 ورقة، و الرضویة (9895) بخطّ محمّدشفیع اللواسانی کتابتها من القرن الثانی عشر. (1)

د) جلد بیست و چهارم، ص 427، ذیل عنوان «نهج الیقین» که به « منهج الیقین» ، حواله داده و گفته که در کتاب فضائل السادات، از آن به نام نهج الیقین یاد شده است.

6. فهرستگان نسخه های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه، ج 6، ص 170.

ص:27

شهشهانی، تحریر شده در سال 1298 ق. (1)9. تهران، کتاب خانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ شمارۀ 5910، به خطّ نسخ، بدون نام کاتب، تحریر شده در قرن 13 ق، دارای 155 برگ. (2)10. قم، کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی، نسخۀ شمارۀ 35 / 28 / 5615، از آخر و وسط، افتادگی دارد، به خطّ نسخ، بدون نام کاتب، تحریر شده در قرن 13 ق، دارای 253 برگ. (3)11. قم، کتاب خانۀ آیة اللّه مرعشی، نسخۀ شمارۀ 6452، به خطّ نسخ قوام الدین بن محمّدباقر حسینی شهشهانی، پایان تحریر نسخه: نوزدهم صفر 1328، دارای 377 برگ. (4)12. مشهد، کتاب خانۀ آستان قدس رضوی، نسخۀ شمارۀ 6830، از آغاز، اندکی افتادگی دارد، به خطّ نسخ، بدون نام کاتب و بدون تاریخ کتابت، دارای 242 برگ. (5)13. قم، کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی، نسخۀ شمارۀ 69 / 7 / 11689، به خطّ نستعلیق، بدون نام کاتب و بدون تاریخ کتابت (در عصر مؤلّف، تحریر شده) ، با نسخۀ اصل، مقابله شده و علامت بلاغ نیز دارد و در حاشیه، تصحیح شده است، دارای 320 برگ. (6)14. مشهد، کتاب خانۀ مسجد گوهر شاد، نسخۀ شمارۀ 146، گزیده هایی از منهج الیقین است در سی صفحه که در هامش نسخۀ کتاب من لا یحضره الفقیه، تحریر شده است، گزین کننده این اثر، شناخته نشده است. (7)

تشخیص داده شدند، با این مشخّصات:

1. نسخۀ متعلّق به کتاب خانۀ مسجد اعظم قم، به شمارۀ 11. (1)این نسخه، کهن ترین و به عبارتی صحیح ترین نسخۀ کتاب بوده که محمّدسلمان بن عبد الباقی گلپایگانی به خطّ نستعلیق زیبایی آن را تحریر کرده و در غرۀ ذیقعدۀ سال 1083، به پایان رسانده است. این نسخه، دارای 162 برگ است و در هر صفحه، 23 سطر، تحریر گردیده است. این نسخه با علامت «الف» ، مشخّص نسخه است.

2. نسخۀ متعلّق به کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی، به شمارۀ 69/7/1169. این نسخه، فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است؛ ولی با نسخۀ اصل، مقابله و تصحیح گردیده و در آخر نسخه، علامت بلاغ با عبارت «قوبل بأصله من أوّله إلی آخره» دیده می شود. تحریر نسخه، به خطّ نستعلیق صورت گرفته و مشتمل بر 320 برگ (640 صفحه) ، و هر صفحه، دارای پانزده سطر است. در اوّل نسخه نیز تملّکی به تاریخ 1245 ق، به چشم می خورد. این نسخه، با علامت «ب» مشخّص شده است.

3. نسخۀ چاپ سنگی بمبئی، که در سال 1302 ق، (2)به اهتمام «عالی جاه رفیعْ جایگاه، آقا میرزا محمّد شیرازی ملک الکُتّاب» ، به زیور طبع در آمده است. در بالای صفحۀ اوّل این چاپ، عبارت «یا إمام جعفر الصادق، أدرکنی!» جلب توجّه می کند. این نسخه، به خطّ نستعلیق زیبایی در 268 صفحه تحریر شده و در «منتصف شهر الصفر سنة ألف و ثلاث مئة و ثلاث» ، خاتمه یافته است. در پایان آن، کاتب، انجامه ای در دو صفحه (صفحه های 267 و 268) ، در خصوصیات چاپ و ویژگی های موجود در کتاب، تحریر نموده است. در این تصحیح، تصویری از نسخۀ چاپ سنگی به شمارۀ 10/18/2800 کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی، تهیّه و مورد استفاده قرار گرفته است. این نسخه، با علامت «ج» مشخّص شده است.

کتاب، هر کدام مزیّت نسبی نسبت به یکدیگر دارند. بنا بر این، هیچ نسخه ای اصل قرار داده نشد و برای به دست آوردن متنی صحیح از کتاب، به روش تلفیق نسخه ها تصحیح انجام گرفت و موارد اختلاف نسخه ها در پاورقی تذکّر داده شد.

ب. روش تحقیق. در تحقیق، سعی شد تمامی ارجاعات مؤلّف، بازشناسی شده، نشانی آنها داده شود و با توجّه به این که مؤلّف در اغلب موارد، ترجمۀ روایات را ذکر نموده بود، گاه پیدا کردن اصل روایت، با دشواری بسیاری انجام گرفت. علاوه بر آن، مؤلّف در نقل از یک مصدر، نقل های آن مأخذ را به گونه ای آورده که خواننده، گمان می کند که مؤلّف، خود از آن کتاب ها استفاده نموده است، و این، دشواری کار مصدریابی این اثر را دو چندان نمود. البته به هر روی، با مساعدت و همکاری دوستان، تقریباً تمامی مصادر کتاب، با استفاده از نرم افزار رایانه ای استخراج گردید و به شکل حاضر، در منظر ارباب نظر، قرار گرفته است.

تصویر

تصویر صفحۀ اوّل از نسخۀ خطّی کتاب خانۀ مسجد اعظم (نسخۀ الف)

ص:32

تصویر

تصویر صفحۀ آخر از نسخۀ خطّی کتاب خانۀ مسجد اعظم (نسخۀ الف)

ص:33

تصویر

تصویر صفحۀ اوّل از نسخۀ خطّی کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی (نسخۀ ب)

ص:34

تصویر

تصویر صفحۀ آخر از نسخۀ خطّی کتاب خانۀ آیة اللّه گلپایگانی (نسخۀ ب)

ص:35

و ضریح مقدّسِ برگزیده ای را رواست که گم گشتگان خیفای (1)تیهای (2)ضلالت و شیدایان بَیدای بی منتهای جهالت، به اقتباس آثار شریعتش مَهبط تجلّیات انوار طور سینای حقیقت و یقین گردیده اند. طلیعۀ طلوع آفتاب رسالتش، ید بیضای موسوی و مبشّر مقدم فیروزیْ اثرش نفس جان بخش عیسوی. رفیعْ قدری که منشور نبوّتش به طُغرای غَرّای «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» ، (3)موشّح و مُحلّاست (4)و بلند مرتبه ای که بر قامت عزّتش، خلعت: «لَوْلاکَ لَما خلقت الأفلاک» ، (5)زیبا و رساست - عَلَیهْ وَ آلِهِ مِنَ الصَّلَواتِ أعمّها و أَبْهاها و من التسلیمات (6)أتمّها و أسناها -.

و شوارق انوار تحیّات منتجبات که ابصار ارباب بصائر را خیره و مبهور سازد. شمع شبستان قدس آل اطهار و عترت اخیار، او تواند بود که نور تولّایشان در قلوب اصحاب یقین ک «اَلْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ» ، (7)لامع و درخشان، و ریاحین ایمان در حدائق صدور ارباب عرفان، به نسیم مودّتشان شکفته و خندان است. آیت علوّ قدرشان «تَنَزَّلُ اَلْمَلائِکَةُ وَ اَلرُّوحُ» 8 و شِراع سفینۀ نجات محبّانشان، «مَثَلُ أَهْلِ بَیْتی کَمَثلِ سَفینَةِ نُوحٍ» . (8)سیّما شهاب ثاقبْ سمای ابّهت و بها و مفتاح حصینِ منیع «أَنَا مَدینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلیّ بابُها» . (9)برق تیغش ظلمت زدای وجود تیره دلان کفر و جحود، خاک درگهش نور جبهۀ روشن ضمیران «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ اَلسُّجُودِ» ، (10)عنوان صحیفۀ کرامتش کریمۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ» 12 و بَرات نجات دوستانش مصدوقۀ «اَللّهُمّ والِ مَنْ والاهُ» ، (11)کاسِر رایات (12)اَکاسرۀ طغیان و غوایت، و هادم قصر رفعت قیاصرۀ کفر و ضلالت، أعنی أَسَد اللّهِ الغالِب وَ شهابهُ (13)الثّاقب علی بن أبی طالب - علیه و علیهم صلوات اللّه - ما تلألأ السّماءُ بِالثَواقِب و لعنة اللّهِ عَلَی أَعْدائِهِمُ وَ مُبْغِضیهِمْ ما تباغَضَتِ المَحاسِنُ وَ المثالِبُ.

ص:37

امّا بعد (1)، چون به موجب تقدیر قدیر خبیر، احیای موات موادّ قابلۀ افراد انسان، منوط به جریان اَنهار و جداول سلسبیل متابعت سبیل حق و یقین و تسنیم تسلیم و انقیاد پیشوایان و هُدات طرایق دین مبین است و نضارات (2)ریاض صُدور و طراوت حدائق قلوب اربابِ ایمان و اصحاب عرفان، موقوف به تتابع رَشَحات کلمات آبدار و هُبوب ریاح مبشّرات انفاس عیسویْ انتسابِ خطبای منابر ارشاد و هدایت - اَعنی اهل بیت عصمت و طهارت - است و از جمله کنوز مشتمله بر صنوف جواهرْ معارف و دُرَرِ آبدار حِکَم که بنا بر قُصور، هم در زوایای کتب اخبار، مخفی و مستور مانده، وصیّتی است که از بحر موّاج علوم و حقایق و کشّاف معضلاتِ اسرار و دقایق، جعفر بن محمّد الصادق - صلوات اللّه و سلامه علیه ما نَطَقَ ناطِقٌ -، به جهت اهتدای خواصّ اصحاب و خازنان اسرار و سایر متمسّکان عروةالوثقای متابعت حق و یقین، سِمَتِ ظهور یافته و امر به محافظت و تعاهد آن فرموده، و متتبّعان اوامر و نواهی آن حضرت، نظر و تأمّل در آن را سادسِ فرایض و در مرتبۀ رواتب می شمرده اند و بسیاری از سالکان طُرُق سَداد و متعطّشان رَحیق رَشاد، از ادراک حقایق و اطّلاع بر رموز و دقایق آن، بنا بر عدم قدرت بر فهم کلام عرب محرومند، حقیرِ قلیلُ البضاعه، علاء الدین محمّد بن ابو تراب گلستانه - عفی اللّه تعالی عن جرائهما یوم الدین و حشرهما تحت لواء الأئمّة الطّاهرین -، خواست که جواهرِ اسرار آن را به قدر فهم ناقص و ذهن قاصر، به عبارتی فارسی قریب به اَفهام، در سِلک تحریر، منتظم سازد تا باشد که به برکت هدایت و آبروی جمعی که درگاه بارگاه (3)جلال سبحانی، راه عرض و قبول حاجات و رتبۀ اِسعاف مآرِب و مرادات یافته اند، نامۀ اعمال خود را از سیاه رویی جرائم آثام و عظائم سیّئات، مصفّا سازد و از اخبار اهل بیت طاهرین، آنچه در هر مقامْ مناسبت تامّ داشته باشد، به جهت تأیید مطالب مندرجه در مطاوی آن و اشتمال بر زواید فواید، ایراد نماید تا فایدۀ آن، اتم و نفع آن، اعظم باشد. و از آنچه بعضی از مترجمین رعایت می نمایند از تطبیق میانۀ جمیع اجزای کلامین در ترتیب و زیاده و نقصان، در بسیاری از مواضع، عدول نمود تا کلام از حِلیۀ ارتباط، عاری و عاطل نماند و آن را به منهج الیقین، موسوم ساخت.

امید به کَرَم بی منتهای سبحانی، آن که به تأیید اخلاص نیّت و تصفیۀ عزیمت از اَغراض باطله در تألیف این مختصر و سایر اعمال، منّت گذارد و به هر حرفی، حسنات مضاعفات در نامۀ عمل

ص:38

این حقیر سیاه نامه، ثبت (1)سازد و این بضاعت مُزجات را شَرَف قبول، کرامت فرماید. و متوقّع از کرائم اخلاق ناظران در این رساله آن که از جادۀ عیب جویی و مسلک اعتساف، انحراف نموده، در اصلاح خلل و سؤال مغفرت خطا و زَلَل کوشند و اعتراف به قصور را عذر تقصیر شمارند. وَ مِنَ اللّهِ أرْجُو العِصْمَةَ وَ التَّأیید، إنَّهُ هُوَ الوَلیُّ الحَمیدُ.

ص:39

می نمودند تا امر آن حضرت به تجدید عهد، به عمل آید و آنچه از مضامین آن فراموش شده باشد، به خاطر رسد.

و همچنین، روایت نموده است به سند دیگر از اسماعیل بن مخلّد سرّاج که حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام نوشت این رساله را به اصحاب خود.

ص:41

حاجتی که اگر به من عطا کنی، ضرر نمی رساند به من هر چیزی از نعمت ها که از من، باز گیری، و اگر عطا نکنی، نفع نمی دهد مرا هر چیزی (1)که عطا کنی و آن، خلاصی رَقَبۀ من است از طوق عذاب جهنّم. (2)مجملاً در ضمن سؤال عافیت، خلاصی از جمیع مکاره دنیوی و اُخروی، بلکه خلاصی از نعمت ها و عباداتی که به جهت عدم قابلیّت شخص، موجب عُجب و طغیان و تجبّر و کفر و خذلان گردد، طلب باید نمود و از کَرَم حکیمی - که به مزاجِ قابلیت بنده، عالِم است از نعمت ها و بلاها - چیزی را سؤال باید (3)نمود که منجر به سوء عاقبت و خسران آخرت نگردد.

چنانچه ثقة الإسلام محمّد بن یعقوب کلینی - قدّس اللّه روحه - از حضرت امام محمّد باقر - صلوات اللّه و سلامه علیه - روایت نموده (4)که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده (5)که حق تعالی می فرماید که: از جملۀ بندگان مؤمن من، جمعی هستند که امر دین ایشان مُنتظَم نمی شود، مگر به توانگری و وسعت روزی و صحّت بدن. پس عطا می کنم به ایشان، غنا و توسعه و صحّت بدن را تا در دین ایشان، فساد راه نیابد.

و از جملۀ بندگان مؤمن من، جمعی هستند که امر دین ایشان، نظام نمی یابد، مگر به فقر و پریشانی و بیماری. پس مبتلا می سازم ایشان را به فاقه و مسکنت و مرض، تا امر دین ایشان، فاسد نشود، و من داناترم به آن چیزی که مصلحت دین بندگان مؤمن من، در آن است.

و از جملۀ بندگان مؤمن من، طایفه ای هستند که سعی می کنند (6)در بندگی من، و ترک لذّت خواب نموده، از خوابگاه خود به جهت عبادت من برمی خیزند و مرتکب تعب می شوند و من، مسلّط می سازم یک شب و دو شب خواب را بر ایشان (7)از راه شفقت و مرحمت نسبت به ایشان. پس تا صباح، بیدار نمی شود و چون بر می خیزد، خود را دشمن می دارد و عیب و سرزنش می کند خود را به ترک عبادت؛ و اگر او را از عبادت، باز ندارم و خواب را بر او غالب نگردانم، او را البته از عبادت، عُجب به هم می رسد و به اعمال خود، مفتون و مغرور می شود و از راه عُجب عبادت، عاقبت کارش به هلاکت (8)منتهی می شود و به جهت رضا و خشنودی که از خود به هم رسانیده،

ص:43

گمان می کند که بر همۀ عباد، زیادتی کرده و در بندگی از سرحدّ تقصیر، بیرون آمده. پس از درگاه من، دور شده، و حال آن که گمان می کند که به من نزدیک شده و او را قُرب، حاصل شده.

پس باید که اعتماد و تکیه ننمایند عبادت کنندگان بر اعمالی که به جهت رسیدن به ثواب می کنند؛ چه ایشان، هر چند سعی کنند و در تمام عمر خود، ارتکاب تعب و مشّقت نمایند، از جملۀ مقصّران در بندگی خواهند بود، و نخواهند رسید به آنچه حقّ عبادت من است (1)و موجب وصول به کرامتی است که از درگاه من طلب می کنند و باعث فوز به نعیم بهشت و درجات عالیۀ (2)مجاورت و قُرب من است.

و باید که وثوق و اعتماد بر رحمت و کَرَم من داشته باشند و به فضل من، خوش حال و مسرور بوده باشند و به حُسن ظن و گمان کَرَمی که به من دارند، مطمئن باشند؛ زیرا که چون اعتماد بر کَرَم من نمایند، نه بر عمل خود، رحمت من، تدارکِ حال ایشان خواهد نمود و خشنودی و مغفرت من به ایشان خواهد رسید و عفو من، شامل حال ایشان خواهد شد؛ زیرا که منم خداوند بخشاینده و مهربان به بندگان خود و به این نام، خود را مسمّا ساخته ام. (3)و از این حدیث قُدسی، ظاهر می شود که منافات ندارد سؤالِ عافیت، با صبر و راضی شدن به آنچه جناب اَقدس الهی مقدّر ساخته باشد از نَعما و ضَرّا؛ چه، او داناتر است به آنچه خیرِ عافیت و نجات بنده در آن است.

و محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از حضرت امام (4)جعفر صادق - صلوات اللّه علیه - روایت نموده که: داناترینِ مردم به خدای - عزَّ و جلَّ - آن کسی است که به قضای الهی راضی تر باشد. (5)و از آن حضرت، روایت نموده که: عَجَب دارم از حال بندۀ مسلمِ کامل که مقدّر نمی سازد خدای تعالی، چیزی را از جهتِ او که خیر آن بنده در آن نباشد. اگر او را به مقراض ها ریزه ریزه کنند، خیر او در آن است و اگر پادشاه مشارق و مغاربِ روی زمین شود، خیر او در آن است. (6)و از آن حضرت، روایت نموده که فرمود که: حضرت امام حسن علیه السلام به عبد اللّه بن جعفر گفت که: چگونه کسی از جملۀ مؤمنان می تواند بود، با آن که راضی به قسمتی که خدای تعالی برای او کرده، نباشد و منزلت و مرتبۀ خود را پست و حقیر شمارد، و حال آن که حاکم بر او، خدای تعالی

ص:44

است. و من، ضامنم کسی را که در خاطر او به غیرِ رضا نگذرد، به (1)آن که دعای او در درگاه الهی مستجاب شود. (2)و از این حدیث شریف، ظاهر (3)می شود که بسیاری از دعاهای بندگان که مستجاب نمی شود، سببش عدم رضای ایشان است به قضای الهی.

و از آن حضرت، روایت نموده که فرمود که: هرگز حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله دربارۀ چیزی که واقع شده و گذشته بود، نمی فرمود که: کاش، غیر آن واقع می شد! (4)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت نموده که: سزاوارترین خلق خدای - عزَّ و جلَّ - به آن که راضی شود و در مقام تسلیم قضای الهی باشد، آن کسی است که خدا را شناخته باشد؛ یعنی راضی نبودن، از نشناختن الهی ناشی می شود. و کسی که راضی به قضا می شود، قضا بر او جاری می شود و به اجر عظیم (5)از کَرَم الهی فائز می گردد و آن کس که راضی نمی شود هم، قضای الهی از او رفع نمی شود و بر او جاری می شود (6)و اجری از درگاه الهی به او نمی رسد. (7)پس بنده باید که در جمیعِ احوال، عافیت و نجات از مصائب و مِحَن را به دعا و مسئلت، از کَرَم الهی طلب نماید؛ چون رفاه حال، به حَسَب ظاهر، در آن است و اگر دعا مستجاب نشود، راضی شود به آنچه قلم تقدیر بر صحیفۀ عمر او نوشته باشد تا بر آن رضا، ثواب عظیم مترتّب شود و بر آن دعا که مستجاب نشده، در آخرت یا در دنیا، ثواب و عوض یابد.

و از دعاهای جلیل القدر در طلب عافیت، دعای صحیفۀ کامله است. (8)پس مداومت بر آن را فوز عظیم باید دانست.

و از جمله ادعیۀ مختصر که در طلب عافیت وارد شده، دعای ابو ذر رضی الله عنه است، چنانچه کشّی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: روزی ابو ذر به خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و جبرئیل علیه السلام پیش (9)آن حضرت بود. پس جبرئیل علیه السلام پرسید که: این مرد کیست یا رسول اللّه؟ حضرت فرمود که: این، ابو ذر است. جبرئیل علیه السلام گفت: او در آسمان، مشهورتر از زمین است. از او بپرس که کدام است آن کلماتی که در وقت صباح می خواند. حضرت پرسید که: ای ابو ذر! کدام

ص:45

است کلماتی که تو در وقت صباح می خوانی؟

گفت (1): یا رسول اللّه! می گویم: «اَللّهُمَّ إنّی أَسئَلُکَ الأْمْنَ و الإْیمانَ بِکَ وَ التَّصْدیقَ بِنَبیِّکَ، وَ الْعافِیَةَ مِنْ جَمیعِ البلاءِ، وَ الشُکْرَ عَلیَ العافِیَةِ، وَ الْغِنی عَنِ النّاسَ» .

و در بعضی نسخه ها واقع شده که: «وَ الغِنی عَنْ شِرار خَلْقِکَ» ؛ یعنی: «خداوندا! از تو سؤال می کنم ایمنی و ایمان به تو را، و تصدیق به (2)پیغمبر تو و عافیت از جمیع بلاها، و شکر بر عافیت، و بی نیازی از مردمان یا از مردمِ بد [ را ]» . (3)و کلینی و ابن بابویه - رضی اللّه عنهما -، این حدیث را به وجهی مبسوطتر روایت کرده اند و لفظ آخر دعا در [ عبارت ] کلینی، «وَ الْغِنی عَنْ شِرارِ النّاسِ» است. (4)

تحصیل می نمایند، همچنانچه حق تعالی می فرماید که: «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اَللّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اِطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ اِنْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ اَلدُّنْیا وَ اَلْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ اَلْخُسْرانُ اَلْمُبِینُ» (1)و آن که تفسیر «سکینه» ، در بعضی احادیث به ایمان واقع شده، (2)ظاهراً به این معنی بوده باشد و این معنی عبارت است از: کمال و (3)قوّت ایمان.

و ظاهر احادیث آن است که ایمان، قابل شدّت و ضعف بوده باشد و چنان نیست که کسی که ایمانش در مرتبۀ کمال نباشد، از ایمان بیرون رود و مؤمن نباشد.

و ممکن است که مراد به سکون یا سکینه، آرام [ بودن ] و متزلزل نشدن در بابِ امام عصر باشد در حال غیبت، که [ بگوید:] چرا ظهور نمی کند با وجودِ کثرت شیعیان یا در حال ظهور، مثل زمان امام جعفر صادق علیه السلام که چرا تقیّه می کند و خروج نمی کند و خلق را به راه حق، دعوت نمی نماید، چنانچه به خاطر بسیاری از شیعیان می رسیده و می رسد.

و کمال ایمان، آن است که مطلقاً این معانی [ را ] به خاطر راه ندهند و به یقین دانند که امام، داناتر است به ضمایرِ شیعیان و محبّان خود، در هر زمانی و می داند که هر یک تا کجا همراه اند و اگر چنانچه دانند که شرایط ظهور و ازالۀ بِدَع و رفع ظلم از روی زمین موجود است، البته تأخیر و تکاهل نخواهند فرمود و گاهی قلیلْ تزلزل (4)، هر چند قدرِ ضعیفی از آن باشد، گاه باشد که در خاطر مؤمنین کامل، راه یابد؛ چه جای دیگران، و قدر ضعیف آن، خلل در ایمان [ وارد ] نمی کند و به قدر قوّت، ضرر زیاد (5)می شود تا آن که - عیاذاً باللّه - به مرتبۀ کفر و بطلان ایمان رسد.

و در حدیث، از حضرت امام محمّد باقر - صلوات اللّه علیه - منقول است که فرمود که: مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله مرتد شدند و از دین برگشتند؛ الّا سه نفر: سلمان و ابو ذر و مقداد. پس راوی سؤال نمود که: چگونه بود حال عمّار یاسر؟ فرمود که: او را میل و لغزش قلیلی عارض شد، باز، رجوع به اطمینان نمود. بعد از آن فرمود که: کسی که هیچ نوع شک و تزلزلی او را عارض نشد، مقداد بود. و سلمان را در خاطر خَلید که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام اسم اعظم می داند. چرا نمی خواند تا جمعی که از او انحراف نموده، به زمین فرو روند؟ و در واقع، آن چنان بود که اگر

ص:47

می خواست و می خواند، همگی به عذاب خَسْف گرفتار می شدند.

پس گریبان سلمان را مخالفان گرفتند و بر گردن او زدند تا گردن او ورم کرده، مثل غدّه در گردنش به هم رسید. پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در آن حال بر او گذشت و فرمود: یا ابا عبد اللّه! این آزار که کشیدی، از آن معنی است که به خاطرت رسید. بیعت کن با ابو بکر که چاره ای دیگر نیست. و مصلحت در مخالفت نیست. پس سلمان، بیعت نمود. و ابو ذر را حضرت امیر المؤمنین علیه السلام امر کرد به سکوت و سخن نگفتن در باب ابی بکر و عمر و اتباع ایشان. پس از راه بی طاقتی، احتراز ننمود از آنچه دشمنان گویند و بعضی سخنان گفت. پس از این جهت، عثمان بر او تسلّط یافته، ایذا به او رسانید. بعد از آن، جمعی دیگر از مردم، از کردۀ خود توبه و انابت نموده، به اسلام رجوع کردند. (1)و از بعضی احادیث، زیادتیِ سلمان در مراتب ایمان بر ابو ذر و مقداد، ظاهر می شود (2)و می تواند بود که ایمان هر یک، از وجهی کامل تر بوده باشد.

و بالجمله، تزلزل و اضطرابِ قلیل، چندان مُضر نیست. و بسیارش، منافیِ ایمان است، چنانچه گذشت. و مناسب کلامی که حضرت بعد از این می فرماید، مبالغه در صبر شیعیان بر جفای مخالفان و ترک تزلزل و اضطراب در امر امام علیه السلام و به حالِ خود بودن شیعیان و ترک منازعه و قتال با سنّیان به حَسَب اقتضای زمان و امثال این معانی است. و لهذا، کلام را به چند لفظ که به حَسَب معنی نزدیک به یکدیگرند، تأکید فرموده اند.

بدن و همچنانچه بدن بی سر، باطل است، ایمانِ بی صبر، نابود و عاطل است. (1)و در حدیث طویلی، از آنْ حضرت روایت نموده که: کسی که صبر کند بر ظلم و جور دشمنان و طلب اجر از خدای تعالی کند، بیرون نمی رود از دنیا تا آن که خدای تعالی، انتقام او از دشمنان بکِشد و او را خوش حال سازد، و در آخرت به او عطا می فرماید اجر و ثوابی [ را ] که از برای او مهیّا فرموده. (2)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: بهشت را فرو گرفته و احاطه کرده است اَلَم ها و آزارها و صبر. پس کسی که صبر می کند بر مکاره و آزارهای دنیا، بهشت، او را روزی می شود. و جهنّم را فرو گرفته است لذّت ها و خواهش ها. پس کسی که پیروی نفس می کند و از سرِ لذّت های دنیا نمی گذرد، به جهنّم می رود.

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: چون بندۀ مؤمن داخل قبر می شود، نماز در طرف راست او می ایستد و زکات در طرف چپ، و احسان [ و ] نیکویی ای که در دنیا به مردم کرده باشد، سایه بر سرِ او می اندازد و صبر، در گوشه ای می ایستد. پس چون دو فرشته که از جانب الهی به جهت سؤال قبر مقرّرند، حاضر می شوند، صبر، به نماز و زکات و احسان می گوید که: نگذارید که به این مؤمن، ضرری و آزاری برسد و اگر شما از عهدۀ جواب فرشته ها بیرون نیایید، من از عهده بیرون می آیم. (3)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: صبر، دو قِسم می باشد: یکی، صبر در وقت رسیدن مصیبت ها که بنده، بی تابی و کفران نعمت الهی را نکند و این نوع، بسیار خوب است؛ و بهتر از این نوع، صبری است که آدمی در وقت خواهش چیزهای حرام بکند و متابعتِ نفس و شیطان نکند. و ذکر الهی، دو قِسم است: یکی آن که یاد الهی کند به دل یا زبان در وقت مصیبت؛ و بهتر از این قِسم، آن است که یاد الهی کند در وقتی که (4)می خواهد مرتکب فعلِ حرامی شود، یاد خدا، مانع او شود از کردن آن فعل حرام. (5)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده که: زود باشد که زمانی بیاید که سلطنت و پادشاهی میسّر نشود، مگر به کُشتن مردم و ظلم و ستم و تکبّر؛ و توانگری میسّر

ص:49

نشود، مگر به غصب مال مردم و بخیلی؛ و دوستیِ مردم میسّر نشود، مگر به ترک دین و پیروی خواهش ها. پس کسی که آن زمان را دریابد و صبر کند بر پریشانی با وجود آن که قدرت داشته باشد بر توانگری و تحصیل مال از ممرّ حرام، و صبر کند بر دشمنی ای که مردم به او کنند با آن که تواند ایشان را دوست خود ساخته به همراهی با ایشان در فسوق و محرّمات، و صبر کند بر مذلّت و خواری در میان مردم، با آن که تحصیلِ عزّت تواند نمود از راه های باطل، خدای - عزَّ و جلَّ - چنین کسی را ثواب پنجاه صدّیق می دهد از آن صدّیقانی که اذعان به نبوّت من کرده باشند. (1)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت نموده که سائلی پرسید که: صبرِ جمیل، کدام است؟ حضرت فرمود که: صبر جمیل، آن است که شکایت مصیبت به مردم نکنند. (2)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود که: ما صابریم و شیعۀ ما صابرترند از ما. پس یکی از اصحاب گفت: جعلتُ فداک! چون شده که شیعۀ شما صابرترند از شما؟ (3)حضرت فرمود: از برای آن که ما صبر می کنیم بر چیزی چند (4)که می دانیم خصوصیات عاقبت آنها را، و شیعیان ما با آن که نمی دانند، صبر می کنند. (5)

انتقام سازد؛ و یکی جرعۀ مصیبت است که آن را بیاشامد و صبر را مانع بی تابی و اضطراب در آن مصیبت نماید. (1)و از حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام روایت نموده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: خدای - عزَّ و جلَّ - هرگز کسی را به سبب جهل و ترک حِلم، عزیز نگردانیده، و هرگز کسی را به سبب حلم و بردباری، خوار و ذلیل نساخته. (2)و روایت نموده که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام یکی از غلامان خود را به خدمتی فرستاد و چون دیر کرد، حضرت از عقبِ او رفت و دید که در جایی خوابیده. پس در پیش سرِ او بنشست و او را باد می زد تا بیدار شد. پس فرمود: تو را روا نیست که روز و شب، هر دو را به خواب بگذرانی. شب از برای توست که بخوابی، و روز از برای ماست که به خدمت، قیام نمایی. (3)و از آن حضرت، روایت نموده که: هر گاه میانۀ دو کس منازعه واقع شود، دو فرشته نازل می شوند و به آن کسی که خلافِ حِلم از او سر می زند، خطاب می کنند که: چنین و چنان از کلمات بیهوده به خصم خود گفتی، با آن که خود، لایق و سزاواری به آنچه گفتی، و جزای آنچه گفتی، به زودی خواهی یافت. و به آن کس که حِلم و بردباری به تقدیم می رساند، می گویند که: صبر کردی و حِلم به جای آوردی. زود باشد که خدای تعالی بیامرزد تو را، اگر حِلمی که ورزیدی، به اتمام رسانی. و اگر بعد از آن، او نیز ترکِ حِلم کند و بیهوده خصم را تلافی نماید، آن دو فرشته، ایشان را گذاشته، به آسمان می روند. (4)

ص:51

اعتبار - با وجود آن که غالب اوقات، از سخنان خیر به ایشان ضرری نمی رسد -، بیشتر از دیگران، احتراز (1)می نمایند و گاه باشد که بر یک کلمۀ ایشان، اثری چند مترتّب تواند شد در مثلِ رفع ظلم و بدعت که از دیگری به سعی ها به ظهور نیاید.

و بسیاری از اهل دنیا و ارباب اعتبار هستند که به مجرّد دانستن قباحتِ کاری که مرتکب می شوند، خصوصاً هر گاه از کسی شنوند که اعتقاد فضل و خوبی به او داشته باشند، ترکِ آن امرِ قبیح می نمایند.

و محمّد بن یعقوب کلینی رحمه الله به سند مرفوع از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که: حیا، دو نوع می باشد: یکی حیایی که [ از ] عقل ناشی می شود؛ و یکی [ حیایی که ]از حماقت. و حیای عقل، علم است و حیای حمق، جهل است. (2)و بدان که حیا از شرایف اخلاق کریمه است و همچنانچه مانع از ارتکاب اموری می شود که در عرف و عادت، مستلزم عار و خفّت است، مانع از مخالفت الهی، مطلقاً می شود؛ چه، اگر کسی خوبْ تأمّل کند در قبحِ مخالفت کسی که از ابتدای خلقت تا وقت مخالفت، از او غیرِ احسان و نیکی نسبت به آن بنده واقع نشده باشد و داند که او بر آنچه بنده ارتکاب نماید از خوب و بد، اطّلاع تام دارد و به صفت حیا موصوف باشد، البته حیا، او را از آن فعل، باز می دارد، و اگر حیا مسلوب شود، نفس امّاره و شیطان، همۀ قبایح را سهل و آسان می سازند (3).

و در کلام حضرت امیر المؤمنین علیه السلام یا حدیث نبوی وارد شده که: «إذا لَمْ تَسْتَحی فَاصْنَعْ ما شِئْتَ» ؛ (4)یعنی: هر گاه شرم نکنی، هر چه می خواهی، بکن.

و این کلام را بر دو وجه تفسیر نموده اند: یکی آن که هر گاه ترک حیا کردی و فضیحت و عار بی شرمی را بر خود قرار دادی، از هیچ فعل قبیحی (5)امتناع نخواهی کرد و ارتکاب هر کار بدی که خواهش نفس به جانب آن مایل شود (6)، خواهی کرد. پس امر در این کلام، به معنی توبیخ و سرزنش خواهد بود.

دیگر آن که نظر کن، اوّلاً در کاری که اراده کرده ای. پس اگر از جمله افعالی است که بعد از کردن آن، از خالق و خلایق شرمندگی نخواهی کشید، بکن آن کار را، هر چه باشد؛ و اگر متضمّن

ص:53

نوعی از انواع عار و قباحت باشد، مکن. و بنا بر این، لفظ امر، به معنی خود، مستعمل شده خواهد بود. امّا معنی اوّل، ظاهرتر و مشهورتر است.

و کلینی رحمه الله از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام یا از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: ایمان و حیا، به یکدیگر مقرون و مربوطند. پس هر یکی برود، دیگری از عقبِ او می رود. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که حیا ندارد، ایمان ندارد. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: چهار صفت است که هر گاه کسی موصوف به آنها باشد و از سر تا پای او را معاصی فرو گرفته باشد، خدای تعالی، سیّئات و معاصی او را به حَسَنات، مبدّل می سازد: راست گفتن، و حیا، و حُسن خُلق با خلایق، و ادای شکر نعمت های الهی. (3)و از جمله شعبه های حیا، مراعات حقّ نعمت های الهی و ادای شکر نعمت است، به قدر مقدور و هر چند ادای شکر نعمت های (4)الهی، کما ینبغی، بیرون از حوصلۀ بشری است؛ چه نعمت های الهی، زیاده از مرتبۀ شمار و حساب است، چنانچه فرموده: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اَللّهِ لا تُحْصُوها» . 5

و مع ذلک، توفیق ادای شکر، نعمتی عظیم است. پس کسی که موفّق به ادای شکر نعمتی شود، به ازای این توفیق، شکری دیگر بر او واجب می شود، چنانچه حضرت سیّد الساجدین علیه السلام می فرماید که: «اَللّهُمَّ إنَّ أحَداً لا یَبْلُغُ مِنْ شُکْرِکَ غایَةً إلّا حَصَلَ عَلَیْهِ مِن إحسانِکَ ما یُلْزِمُهُ شُکراً» ؛ یعنی: خداوندا! به درستی که هیچ کس نمی رسد به حدّی از حدود شکر تو، مگر آن که از احسان تو حاصل می شود بر او نعمتی که موجب شکری دیگر می شود.

و بهترین اقسام شکر، اعتراف تامّ است به تقصیر و عجز از ادای شکر، و تصدیق و اذعان به آن که توفیق شکر، نعمتی است از نعمت های الهی.

و کلینی رحمه الله از حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام روایت کرده که: خدای تعالی، وحی کرد به حضرت موسی علیه السلام که: یا موسی! شکر مرا چنانچه باید، ادا کن. گفت (5): خداوندا! چگونه حق شکر (6)تو را به

ص:54

جا توانم آورد، و حال آن که هر شکری که به جا آورم، نعمتی است که تو به من عطا

کرده ای؟ خطاب رسید که: یا موسی! الحال که دانستی که این نعمت از جانب من است، شکر مرا به جا آورده ای. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: شکر نعمت، اجتناب و پرهیز کردن از کارهای حرام است؛ و تمام شکر، آن است که کسی بگوید: «اَلْحَمْدُ للّهِ ِ ربِّ العالَمینَ» . (2)و از آن حضرت، روایت نموده که: شکر هر نعمتی، هر چند عظیم باشد، آن است که حمد کنی خدا را بر آن نعمت. (3)و در حدیثی دیگر، روایت کرده که: اگر در آن نعمت که خدای تعالی عطا کرده، حقّ مالی از حقوق الهی باشد، هر گاه با حمد الهی ادایِ آن حق بکند، شاکر خواهد بود. (4)پس، از جمله نعمت های عظیمۀ الهی، آن است که با وجود آن که نعمت هایی که عطا فرموده، از حدّ و حصر بیرون است، در ادای شکر به مراتبی که مذکور شد، راضی شده و بنده را تکلیف آنچه منتهای طاقت باشد، نفرموده.

چند صریحاً در مقام مذمّت در نمی آیند؛ امّا به نحوی می خورند و سلوک می نمایند (1)که صاحب خانه، کمال انفعال و شرمندگی می کشد، و از طغیان و غفلتی که دارند، به این معنی متفطّن نمی شوند که کفران نعمت، مخالف با حیا و مورد سَخَط الهی است، چنانچه فرموده: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ» (2)و شکستن دل مؤمن، امری حقیر نیست و ادخال سُرور در قلب مؤمن، مسرور ساختن جناب اقدس الهی است.

و بسیار است که به سبب این نوع کلمات و حرکات سفیهانه، سلبِ نعمت از ایشان می شود و آرزوی عُشر عشیرِ آنچه در نظرشان نمی آمد، می کنند و میسّر نمی شود. و این معنی، بسیاری را مشاهد و معاین شده و حضرت امیر المؤمنین - علیه الصلاة و السلام - همچنانچه شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب روایت نموده، می فرموده که: مرا شرم می آید از خدای تعالی که طعامی را که گربه از او خورده باشد، ترک کنم و از آن نخورم. (3)و چنانچه در بعضی روایت وارد شده، [ که آن حضرت ] دوست می داشته که نانْ خورش زیاده از یک نوع نباشد و در مدّت حیات، سه شب متوالی از نان گندم سیر نشده اند. (4)پس زید و عمرو باید که قدر خود و مرتبۀ نعمت الهی را از این جا قیاس نمایند و ملاحظه نمایند که اگر ایشان را خدای تعالی، مثل جمعی که در مراتب بندگی، اشرفِ از ایشان اند، محتاج کسب و مزدوری ساخته بود، مستحقّ دهْ یکِ این نعمت ها که بی زحمت میسّر شده، نمی شدند. و مِن اللّه العصمة و التأیید فی جمیع الأحوال!

دویّم از آن جمله که حضرت امام علیه السلام اشاره به آن فرموده، اجتناب از چیزهایی است که صالحانِ سابق بر اصحاب آن حضرت، از آن اجتناب می فرموده اند و مراد از صالحانِ سابقان، مثل سلمان و ابو ذر و مقداد از صحابۀ رسول صلی الله علیه و آله و از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام و از صحابۀ باقیِ ائمه علیهم السلام خواهد بود و بنا بر این، پرهیز کردن از اموری که معلوم باشد که طریقه و عادت این طایفه، اجتناب از آنها بود، هر چند دلیلی بر آن ظاهراً قائم نباشد، مأمورٌ بِه خواهد بود؛ إلّا ما أخرجَهُ الدلیل.

ص:56

و آن که مراد، انبیا و ائمّه علیهم السلام باشد، خالی از بُعدی نیست و ممکن است که مراد، اعم باشد و شاید غرض در مقام موعظه، ترغیب به متابعتِ خوبان باشد؛ یعنی کاری کنید که شبیه به صلحا و خوبان باشید در اجتناب از آنچه در شریعت، اجتناب از آن وارد شده، و تشبّه به فسّاق و جمعی که اهتمامِ کما ینبغی به امور دین ندارند، مجویید. پس مراد امر به اتّباع قواعد مقرّرۀ شریعت مقدّسه خواهد بود و مراد به اموری که امر به تنزّه از آنها واقع شده، همۀ مکروهات و محرّمات است یا مکروهات تنها، چون به لفظ تنزّه، انسب است و لزوم اجتناب از محرّمات، از امور مسلّمه است و بر هر تقدیر، شامل اجتناب از شُبَهات و امثال آن خواهد بود؛ و این معنی عبارت است از وَرَع و تقوا و عفّت. و اخبار در این ابواب، بسیار است و از آن جمله، قلیلی مذکور می شود.

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: از ما نیست و خیر و کرامت نیست کسی را که در شهری باشد که در آن جا صد هزار کس یا زیاده باشند و در آن شهر، یک کس از او وَرَعش بیشتر باشد. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: بر شما باد به تقوای الهی و وَرَع و سعیِ بلیغ در عبادات و راست گفتن و ادای امانت و حُسن خُلق با خلایق و رعایت حال همسایگان! و باعث رغبت مردم شوید به متابعتِ طریقۀ تشیّع، به اعمالِ خوب، نه به زبان. و زینت ما باشید در آن که شما را از متابعان و شیعیان ما شمارند. و موجب عیب و عار ما مباشید در آن که گویند شیعۀ ایشان، ارتکابِ قبایح می کنند. و بر شما باد که رکوع و سجود را طول بدهید؛ زیرا که هر گاه یکی از شما رکوع و سجود طویل به جا آرد، شیطان از عقبِ سر او فریاد می کند که: واویلاه! اطاعت کردند بنی آدم، و من، مخالفت و عصیان کردم؛ و سجده کردند و من، اِبا و امتناع نمودم. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که ابو الصباح کنانی به آن حضرت گفت که: چه می کِشیم ما از مردمان، در باب شما! حضرت فرمود: چه می کشید دربارۀ من؟ گفت: هر گاه میانۀ ما و کسی گفتگو می شود، می گوید: فلان کس، از اصحاب جعفر و خبیث و بد است! حضرت فرمود که: مردم، شما را به انتساب به من، سرزنش می کنند؟ ابو الصباح گفت: بلی. حضرت فرمود که: و اللّه که بسیار کم است در میان شما کسی که پیروی و متابعتِ جعفر کند! نیست از اصحاب من، مگر کسی که وَرَع او در مرتبۀ کمال باشد و اعمال را از برای خالق خود به جای آورد و امید ثواب، از خدای تعالی داشته باشد. این جماعت، اصحاب من اند، نه دیگران. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که خدای تعالی می فرماید که: ای فرزند آدم! اجتناب و احتراز کن از آنچه (4)بر تو حرام کرده ام، تا از جملۀ اَورعِ مردمان بوده باشی. (5)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که شخصی سؤال کرد از آن حضرت که: صاحب وَرَع کیست؟ فرمود که: کسی که از محرّمات الهی اجتناب نماید. (6)و جمع میانۀ این دو حدیث و بعضی از احادیث سابقه، به اعتبار تفاوت مراتب وَرع و تشیّع در فضل و کمال می شود.

ص:58

و اگر مراد از وَرَع در دو حدیث آخر، اجتناب از جمیع محرّمات باشد، چنانچه ظاهرِ لفظ است، قریب به معنی عصمت می شود و از همۀ مراتب، رفیع تر خواهد بود.

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: دشوارترینِ عبادات، وَرَع است. (1)

آورید که میانۀ خدای تعالی و هیچ یک از خلایق، قرابت و خویشی نیست و دوست ترینِ بندگان پیش خدای تعالی، کسی است که تقوای او زیاده باشد و طاعت الهی بیشتر کند.

یا جابر! و اللّه که نزدیک نمی شوند بندگان الهی به جناب اقدس او، مگر به طاعت! و با ما بَراتی به جهت خلاصی از آتش جهنّم نیست و کسی را بر خدای تعالی، حجّتی نیست. هر کس، مطیع و منقاد الهی است، پس او دوست و ولیّ ماست و کسی که عصیان الهی می کند، دشمن ماست و نمی توان رسید به ولایت و محبّت ما، مگر به اعمال خیر و وَرَع. (1)و قریب به این مضمون، حدیثی از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت نموده و از حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام روایت کرده که می فرموده: هیچ بنده ای را خدای تعالی منتقل نمی سازد از مذلّت و خواریِ معصیت به عزّت و شَرَف طاعت، مگر آن که او را غنی و بی نیاز می گردانَد، بی مالی که به او عطا کند، و عزیز می گردانَد، بی آن که عشیره و قبیله داشته باشد، و از وحشت و تنهایی خلاصی می دهد، بی آن که او را مونسی باشد. (2)و از حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام روایت کرده که عمرو بن سعد ثقفی به آن حضرت گفت (3)که: من به شَرَف خدمت شما نمی رسم، مگر در چند سال، یک مرتبه. پس مرا خبر دهید به چیزی که به آن مستمسک باشم. فرمود: وصیّت می کنم تو را به تقوای الهی و وَرَع و جدّ و جهد در عبادت. و بدان که نفع نمی کند جدّ و جهد عبادت، هر گاه وَرَع و اجتناب از نواهی الهی در ضمن آن نباشد. (4)و در کتاب نهج البلاغة از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که: کم واقع می شد که آن حضرت، منبر را به شَرَف قیام، مشرّف سازد و قبل از خطبه نفرماید که: «أَیُّها النّاسُ اتَّقُوْا اللّهَ فَما خُلِقَ امْرؤٌ عَبَثاً فَیَلْهُو» ؛ (5)یعنی: ای مردمان! تقوا را شیوۀ خود سازید؛ زیرا که خدای تعالی، کسی را عبث خلق نکرده است تا مشغول لهو و لَعِب تواند بود.

و در این کلام، اشاره است به قول الهی که فرموده: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ» ؛ (6)یعنی: آیا پنداشته اید که شما را به عبث و بی فایده آفریده ایم و به ما برگردانیده نخواهید شد؟

«وَ لا تَرَکَ سُدیً فَیَلْغُوْا» ؛ [ یعنی:] و کسی را مُهمَل نگذاشته تا به لغو و باطل، اشتغال نماید» ؛

ص:60

بلکه اوامر و نواهی فرموده و از ایشان، چیزی چند خواسته، چنانچه فرموده: «أَ یَحْسَبُ اَلْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً» ؛ (1)یعنی: آیا گمان می کند آدمی، مُهمَل وا گذاشته شده و مأمور و مُنهی نشده؟

«وَ ما دُنْیاه الَّتی تَحَّسَّنَتْ لَهُ بخَلْفٍ مِنَ الآخِرَةِ الّتی قبّحها سُوءُ النَّظَرِ عِنْدَهُ» ؛ (2)[ یعنی:] و دنیایی که در نظر او مزیّن شده، عوض نمی تواند بود از آخرتی که در نظر او از راه غلطبینی، کریه منظر نموده.

«وَ مَا الْمَغْرُورُ الَّذِی ظَفَرَ مِنَ الدُّنْیا بِأعْلَی هِمَّتِهِ کَالآخِر الَّذِی ظَفَرَ مِنَ الآخِرَةِ بِأدْنی سُهْمَتِه» ؛ (3)[ یعنی:] و نیست فریفته شده و گول خورده ای که در دنیا، به اَعلی مراتب همّت و آرزوی خود رسیده باشد، مثل دیگری که از آخرت، به اندکْ نصیبی رسیده باشد.

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هیچ مالی مثل عقل نیست. و هیچ تنهایی ای، موحش تر از عُجب و خودبینی نیست. و هیچ عقلی، مثل عاقبت اندیشی نیست. و هیچ شرف و کرامتی مثل تقوا و حذر از ارتکاب عقوبات الهی نیست. و هیچ قرین و رفیقی، مثل حُسن خُلق و سلوک نیکو نیست. و هیچ میراثی، مانند ادب و حُسنِ معاشرت نیست. و هیچ قائدی و رهبری، مثل توفیق الهی نیست. و هیچ تجارت و سودایی، مثل کسب عمل صالح نیست. و هیچ سود و نفعی، مثل ثواب الهی نیست. و هیچ وَرَعی، مثل توقّف در جاهایی که محلّ شبهه باشد و طریق حق واضح نباشد، نیست. و هیچ زُهد و تَرْکی، مثل ترک چیزهای حرام نیست (4). و هیچ عبادتی، مثل ادا کردن و به جا آوردن آنچه خدای تعالی واجب ساخته نیست. و هیچ ایمانی، مثل حیا و صبر نیست؛ زیرا که هر یک از این دو چیز که نباشند، ایمان [ نیز ] نخواهد بود. و هیچ بزرگی ای که به کسب حاصل تواند شد، مثل تواضع و فروتنی نیست. و هیچ شَرَفی، مثل علم نیست. و هیچ مددکاری، محلّ اعتمادتر از مشورت و مصلحت دیدن نیست. (5)

پس روایت کرده است محمّد بن یعقوب کلینی رحمه الله که مردی به حضرت امام محمّد باقر علیه السلام گفت که: من، مردی ضعیفم و عبادت و بندگی، چنانچه باید، از من سر نمی زند و روزه کم می گیرم؛ امّا امید دارم که آنچه می خورم، حلال باشد و چیز حرامی نخورم. حضرت فرمود که: کدام سعی و جهد در اعمال خیر، بهتر است از محافظت شکم و فَرْج از محرّمات؟ ! (1)و از حضرت امام جعفر صادق - صلوات اللّه علیه - روایت کرده که فرمود که: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده که: بیشترْ چیزی که امّت مرا به جهنّم می برد، این دو اَجْوَف (یعنی میان تهی) است که شکم و فَرْج باشد. (2)و همچنین از حضرت رسول صلی الله علیه و آله روایت کرده که: سه چیز است که بر امّت خود می ترسم از آنها که بعد از من، ارتکاب نمایند: گم راهی، بعد از آن که راه حق را دانسته باشند؛ و فتنه هایی که موجب ضلالت می شود، مثل افتنان به نفس و مال و فرزند و جاه و اعتبار و سایر فِتَن؛ و شهوت و خواهشی که شکم و فَرْج، باعث آنها می شود. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: هیچ عبادتی پیش خدای تعالی، بهتر نیست از عفّت و محافظت بطن و فَرْج. (4)و به این مضمون، چند حدیث وارد شده.

ص:62

و عزیز و شریف گردانیده، به هدایت به حق - که عبارت از تشیّع و متابعتِ اهل بیت طاهرین علیهم السلام است - و شما را بینا به حق ساخته و ایشان را از اهل حق و قابل این نعمت، نساخته و ندانسته. پس شما با ایشان، مجامله و خوش سلوکی یا بردباری می کنید و صبر می کنید بر ایذایی که از ایشان به شما رسد. و ایشان، نه سلوک خوش و بردباری دارند، و نه صبر بر چیزی. و چون مقصد (1)ایشان، برگردانیدن شما و مانع شدن از متابعتِ حقّ است و قادر بر آن نیستند و صبر و سلوک نیکو ندارند، حیله و علاجی به غیر از آن ندارند که یکدیگر را در باب ایذا و ضرر رسانیدن به شما، وسوسه و ترغیب نمایند. و اگر توانند شما را از متابعت حق، مانع می شوند، امید که خدای تعالی، شما را از ترک متابعت حق، محافظت نماید. پس تقوای الهی و حذر از غضب او را پیشۀ خود سازید و زبان خود را نگاه دارید از آن که غیر سخن خیر، بر زبان شما جاری شود، و سخنی که باعث فتنه و عداوت ایشان شود، مگویید.

و از شیخ مفید - علیه الرحمة (1)- نقل نموده اند که تقیّه را به پنج قِسم منقسم ساخته و رجحان تقیّه بر ترک و عکس آن و مساوی بودن طرفین از جهت قوّت و ضرر، و ضعفِ قُبح فعل و عکس آن و تساوی طرفین می باشد. (2)و جایز بودن تقیّه، امری است متّفقٌ علیه میانۀ شیعه و سنّی، در صورت خوفِ قتل از کفّار.

و شافعی گفته که هر گاه حال میانۀ مسلمانان، مثل حالتی باشد که میانۀ کافر و مسلمان می باشد، تقیّه جایز است. (3)و فخر رازی در تفسیر [ خود ] ذکر کرده که تقیّه به جهت حفظ مال، جایز است؛ زیرا که حرمت مال مسلمان، از قبیل حرمت خون اوست و کسی که به جهت حفظ مال خود کشته شود، شهید است. و اکراهی [ را ] که باعث تقیّه می شود، سه قِسم کرده:

یکی، جبری که کسی را کنند بر خوردن شراب؛ مثلاً که اگر قبولِ خوردن نکند، کشته شود. در این صورت، تقیّه و خوردن شراب، واجب است.

دویّم، آن که فعل به سبب او مباح شود، مثل جاری ساختن کلمۀ کفر بر زبان.

سیّم، جبر کردن بر قتل دیگری، که در آن جا تقیّه حرام است و می باید نکُشد، هر چند خود کشته شود. (4)و غرض از نقل کلمات عامّه، آن بود که ظاهر شود که آنچه بعضی از ایشان در مقام تشنیع بر شیعیان گفته اند که ایشان، در جایی که عاجز می شوند، دست به تقیّه می زنند، از غایتِ جهل است که مذهب خود را نمی دانند یا از قبیل تجاهلی است که از شدّت تعصّب ایشان، ناشی شده. و تفصیل جواب، از کلمات ایشان را در طعنِ فدک، در شرح نهج البلاغة - که موسوم به حدائق الحقائق است - ذکر کرده ایم.

و السنن تِرمِذی و نسایی و موطّأ مالک و جامع الاُصول ابن اثیر، مذکور است که عبد اللّه بن محمّد بن ابی بکر به عبد اللّه بن عمر گفت که عایشه روایت نموده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله به عایشه خطاب کرده، فرموده که: آیا نمی بینی که قوم تو، وقتی که خانۀ کعبه را تجدید می کردند، از قواعدی که حضرت ابراهیم علیه السلام بنای خانه را بر آن گذاشته، کمتر کردند؟ پس عایشه گفت یا رسول اللّه! چرا به نحوی که حضرت ابراهیم بنا فرموده بود، رد نمی کنید و مبنای خانه را بر قواعد ابراهیم علیه السلام نمی گذارید؟ حضرت فرمود که: اگر نه آن بود که قوم تو قریب العهد به کفرند، می کردم. پس عبد اللّه گفت که: ترک کردن حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله اسلامِ دو رُکن را که در پهلوی حجر حضرت اسماعیل است، از این جهت بوده که خانه، موافق بنای حضرت ابراهیم علیه السلام نیست. (1)و در روایت دیگر که مسلم و بخاری روایت کرده اند، مذکور است که عایشه پرسید که: دیوار خانه از جملۀ خانه است؟ حضرت فرمود که: بلی. عایشه گفت که: چرا داخل خانه نکرده اند؟ فرمود: خرجی ایشان، کمی کرد. عایشه گفت: چرا درِ خانه از زمین، مرتفع است؟ فرمود که: قوم تو، از برای آن در را مرتفع ساختند که هر کس را خواهند، داخلِ خانه کنند و هر که را نخواهند، نکنند؛ و اگر نه آن بود که قوم تو قریب العهدند به جاهلیت و من می ترسم که دل های ایشان، انکار نماید داخل ساختن دیوار را در خانه و مساوی ساختن درِ خانه را با زمین، هر آینه، چنین می کردم. (2)و در روایتی دیگر که بخاری ذکر کرده، چنین است که: اگر نه قوم تو قریب العهد به جاهلیت بودند، می فرمودم که خانه را منهدم می ساختند و داخل می ساختم در خانه، آنچه بیرون انداخته اند و درِ خانه را به زمین، مُلصق می ساختم و دو در از برای خانه مقرّر می کردم: یکی شرقی و یکی غربی، و می رسانیدم اساس خانه را به اساسی که حضرت ابراهیم قرار داده بود. (3)و از تتمّۀ این روایت، ظاهر می شود که: از طرف حِجر حضرت اسماعیل علیه السلام، به قدرِ شش ذرع از خانۀ کعبه بیرون افتاده، و آنچه در بعضی احادیث اهل بیت علیهم السلام وارد شده که حِجر، داخل خانه

ص:66

است، مؤیّد این معنی است و از این روایت ایشان، ظاهر می شود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله از جمعی از قریش که ظاهراً مسلمان بودند، تقیّه می فرموده. و لهذا، در وقتی که دوات و قلم طلبید در مرض موت (1)و فرمود که: «چیزی می خواهم بنویسم که بعد از من، گم راه نشوید» و عُمَر یافت که می خواهد تجدیدِ عهد غدیر خُم بکند و مردم را به متابعت امیر المؤمنین علیه السلام امر فرماید، نگذاشت که دوات و قلم، حاضر سازند و گفت که: این گفتگو از قبیل هذیانی است که بیمار را در وقت مرض، طاری می شود (!) و کتاب الهی، یعنی قرآن، ما را کافی است. پس جمعی با او نزاع کردند و گفتند: هذیان بر پیغمبر خدا، کِی جایز است؟ ! و حق تعالی فرمود که: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَوی* إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی» ؛ (2)یعنی: رسول صلی الله علیه و آله از رویِ خواهش و میل طبع، سخنی نمی گوید و هر چه می گوید، وحی است که به او نازل می شود.

پس آوازها بلند شد و نزاع، قائم گردید و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله دید که اگر اصرار نماید در حاضر ساختن دوات و قلم و وصیّت امامت، جمعی که طمعِ مُلک و سلطنت بعد از آن حضرت دارند، چون مرض را شدید یافته اند و از منافقین که در مدینه حاضرند، اعوانِ بسیار دارند و کفّارِ بیرون [ از مدینه ] به حرکت [ در ] می آیند، البتّه فرصت را غنیمت شمرده، فتنه ای بر پا خواهند کرد که باعث زوال اسلام، بالکلّیه شود، همگی حضّار را مخاطب ساخته، فرمود که: «بیرون روید که منازعه و مجادله در پیش انبیا جایز نیست!» . و صریحاً عمر و جمعی را که در آن منع با او موافقت کردند، منع یا تعذیبی که مستحق بودند، نفرمود و از نوشتن عهد، گذشت. و این حدیث در صحیح بخاری، در پنج موضع (3)به اسانید مختلفه (4)و در صحیح مسلم، در یک موضع، (5)و همچنین در جامع الاُصول، از ابن عبّاس، منقول است (6)و در کتاب حدائق الحقائق (7)، مفصّلاً ذکر کرده ایم.

دیگر کسی که صاحب بصیرت باشد، از این روایت، استنباط می کند که این جماعت، فی الحقیقه، ایمان نداشته اند، به جهت آن که تغییر بنای خانۀ کعبه، ضرری دنیوی به ایشان نمی رسانید و غیر تعصّب جاهلیت، امری باعث انکار قلبی ایشان نبود و ایمانی که در این مرتبه باشد که به محض چنین امری، از کردۀ پیغمبر، انزجار و انکار در آن ایمان راه یابد، عین نفاق

ص:67

است (1)و حق تعالی فرموده که: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً» ؛ (2)و ابن ابی الحدید، در جزو دوازدهم شرح نهج البلاغة، از مورّخین نقل نموده. (3)و حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در زمان خلافت ظاهری، بنا بر خوف از (4)ارتداد مردمان، امر به ردّ مقام به مکان خود نفرمود، چنانچه محمّد بن یعقوب کلینی رحمه الله در کتاب روضۀ کافی روایت کرده که آن حضرت، در یکی از خطبه های خود می فرماید که: جمعی که پیش از من، والی و حاکم بودند، کاری چند [ را ] مخالف سنّت رسول اللّه صلی الله علیه و آله دانسته، به جهت بر هم زدن طریقه و تغییر سنّت او کردند و اگر من، مردم را تکلیف [ به ] ترک طریقۀ ایشان کنم و هر یک از آن امور را مطابق سنّت به جا آرم، هر آینه، لشکر من از من متفرّق می شوند و با من، کسی نخواهد مانْد، مگر اندکی از شیعیان من که به فضل من، عارف اند و وجوب اطاعت مرا از کتاب الهی و سنّت رسول اللّه صلی الله علیه و آله دانسته اند، با من بمانند (5).

بعد از آن فرمود که: اگر بفرمایم که مقام حضرت ابراهیم علیه السلام را به موضعی که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله گذاشته بود، برگردانند و فدک را به ورثۀ فاطمه علیها السلام رد کنم، و صاع حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله را به نحوی که مقرّر فرموده، قرار دهم، و آنچه حضرت به جمعی از مردمان به عنوان اقطاع داده بود و حکّامِ پیش از من، امضای آنها نکرده اند، به ایشان عطا کنم، و خانۀ جعفر طیّار را از مسجد بیرون اندازم و به ورثۀ او دهم، و حکم های باطل که در دعاوی کرده اند، بر هم زنم، و زنانی [ را ] که بر خلاف قانون شریعت مقدّسه در دست (6)مردان اند، به شوهران خودشان دهم، و اولاد و زنان بنی تَغلِب را اسیر کنم (زیرا که در زمان عمر، قبول جزیه - با وجود آن که نصارا بودند - نکردند و به اسم خراج، از ایشان چیزی می گرفت، پس از اهل ذمّه نبودند) و آنچه از زمین خیبر در میان مردم قسمت شده، پس گیرم و دفاتر عطاها [ را ] که در زمان خلفا مقرّر شده، باطل سازم و به نحوی که در ایّام حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله قسمتِ حقوق مسلمانان میانۀ ایشان بالسّویّه مقرّر بود، نه آن که مالدارانی که خلفا از بعضی جهات میل به جانب ایشان داشتند، زیاده بگیرند، مقرّر سازم، و مساحتی که عمر ساخته، خراج را موافق آن می گرفت، زایل سازم، و در تزویج و نکاح،

ص:68

مسلمانان را کُفو و مثل یکدیگر سازم (نه چنانچه عمر مقرّر کرده بود که عجم از عرب، زن نخواهد و سایر عرب، از قریش نخواهند) ، و خمس [ را ] - که حقّ مفروض آل رسول صلی الله علیه و آله است - به ایشان دهم، و مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله را به قدری که بود، بسازم و آنچه از خانه های مردم به جبر گرفته، داخل مسجد کرده اند، بیرون اندازم و درها [ یی را ] که گشوده اند، مسدود کنم و آنچه [ را ] مسدود ساخته اند، مفتوح سازم، و مسح بر موزه را حرام گردانم (1)، و جمعی را که نبیذ می خورند، حدّ شرعی بزنم، و حجّ تمتّع و متعه کردن زنان را - که عمر حرام کرده - حلال گردانم، و تکبیرات نماز جنازه (2)را پنج [ تکبیر ] مقرّر سازم، نه چهار (چنانچه مشهور میانۀ عامّه است یا زیاده و کم، چنانچه بعضی از ایشان قائل شده اند) ، و امر کنم مردم را به آن که «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را بلند بگویند، و بیرون کنم جمعی را که حضرت رسول صلی الله علیه و آله از مسجد خود بیرون کرده بود و ایشان داخل ساختند، و داخل سازم جمعی را که آن حضرت، داخل ساخته و ایشان بیرون کردند، و مردم را بدارم بر حکم یا احکامی که از قرآن، ظاهر می شود و بر آن که طلاق را موافق سنّت به جا آورند و طلاق هایی [ را ] که شرایط صحّت نداشته باشد (مثل طلاق در طُهر مواقعه و سه طلاق بی رجعت و غیر آن، که عامّه صحیح می شمارند) ، باطل گردانم، و صدقات را به اصناف و حدودی که در سنّت مقرّر شده، بگیرم، و وضو و غسل و نماز را بفرمایم که مطابق آداب و در اوقات و مواضعی که خدا و رسول صلی الله علیه و آله مقرّر فرموده اند، به جای آورند، و اهل نجران را به جای خود برگردانم، و اسیران فارس و سایر طوایف را به حکم الهی و سنّت رسول صلی الله علیه و آله در قسمت نمودن یا غیر آن، برگردانم، هر آینه، جمعی که ظاهراً اطاعتِ من می کنند، از من برخواهند گشت.

و اللّه که امر کردم مردم را که نافلۀ ماه رمضان را به جماعت نگزارند (چنانچه عمر مقرّر کرده و آن را تراویح نام کرده اند) و ایشان را اعلام نمودم که اجتماع در نوافل، بدعت است. پس، از لشکریان من، جمعی که در جنگ ها با من می بودند و با دشمنان مقاتله می نمودند، یکدیگر را ندا کرده، گفتند: یا اهلَ الإسلام! سنّت و طریقۀ عمر از دست رفت و ما را نهی می کند از نماز سنّت در ماه رمضان! و ترسیدم که در طرفی از اطراف لشکر من، فتنه برانگیزند.

بعد از آن فرمود که: چه کشیدم از این امّت در اطاعت نکردن [ از ] من و پیروی نمودن [ از ] جمعی که ایشان را به ضلالت می انداختند و به آتش جهنّم، دعوت می نمودند و ایشان، آنها را

ص:69

امام می دانستند! (1)و از این حدیث، تقیّۀ آن حضرت در بسیاری از امور مبتدعه، ظاهر شد.

و بدان که علمای شیعه - رضوان اللّه علیهم - تقیّه را بر امام علیه السلام در جایی (2)جایز می دانند که رسیدن به راه حق و دانستن مسئله، موقوف نباشد بر ترک تقیّه و راهی به دانستن حق، غیر از آن قول یا فعلی که تقیّه در آن واقع می شود، بوده باشد؛ مثل آن که خلافِ تقیّه معلوم باشد در دین شیعه، به وجهی از وجوه، خواه به طریق ضرورت، مثل شستن پا در وضو و دست بستن در نماز؛ زیرا که از تقیّۀ امام علیه السلام هیچ کس از شیعه را شکّی عارض نمی شود در آن که شستن پا و دست بستن، جایز نیست و می داند که این فعل، از روی تقیّه صادر شده، و خواه آن که طریق حق معلوم شود از دلیلی شرعی مقدّم بر آن تقیّه یا مؤخّر بر آن تا بطلان حکم الهی و افتادن مردم (3)در ضلالت، لازم نیاید.

و همچنین بر حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در تبلیغ احکام، تقیّه جایز نیست؛ زیرا که باعث اضلالِ مکلّفین می شود و نمی تواند بود که حق تعالی، امر حتمی به رسانیدن حکمی به بندگان فرموده باشد و نبی، به جهت خوفْ ترک نماید، مادام که در خصوص آن امر، به تقیّه مأمور نباشد، و اگر مأمور به تقیّه باشد، امر تبلیغ، زایل خواهد شد و به حَسَب ظاهر، مانعی نیست از آن که اجرای حکمی از احکام، بنا بر خوف بر اسلام یا بر خود نفرماید (مثل ترک تجدید خانۀ کعبه موافق بنای حضرت ابراهیم علیه السلام) ، و ترک چنین امری از آن جهت است که مأمورٌ بِه نخواهد بود و حق تعالی، به جهت رعایت مصالح عباد، امر به آن نفرموده، خواهد بود.

و غرض آن حضرت از آن که فرماید: «اگر خوف نبود، چنین می کردم» ، اظهار ضعفِ ایمان و نفاق جمعی است و بیان قُبح آنچه در جاهلیت واقع شده؛ لیکن صحّت آنچه در روایت سابقه است، از اخبار اهل بیت علیهم السلام معلوم نشده و غرض از ایراد آن، الزام بر عامّه بود و تقیّۀ ائمّه علیهم السلام پیش ما، مثل تقیّۀ پیغمبر صلی الله علیه و آله است بر تقدیر وقوع در آن که ایشان در محلّ تقیّه، به خصوص آنچه می کنند، مأمورند و اگر در حالی (4)چنین ظاهر شود که ترک تقیّه نموده اند، مثل آن که حضرت امام حسین علیه السلام در صحرای کربلا با وجود خوف قتل و آنچه واقع شد، راضی به بیعت یزید نشد، یا بنا بر آن است که می دانست که در صورت بیعت، مفسده ای اعظم خواهد بود و ممکن بود که بعد از

ص:70

بیعت، جمیعِ اهل بیت به قتل به سیف یا به سَم یا غیر آن، مقتول گردند و باعثِ آن شود که دین حق، بالکلّیه زایل شود و بر اطاعت و بیعت یزید، فایده ای مترتّب نشود، به خلافِ قتل به محاربه که چون از ایشان، افعال شنیعه ظاهر شد و از دور و نزدیک، مردم، شروع در لعن و طعن و محاربه و مقاتله نمودند و یزید و اتباع او، اهل بیت علیهم السلام را در کمال مقهوری دیدند، معلومِ ایشان شد که حضرت امام زین العابدین علیه السلام داعیۀ خروج و امامت ندارد و با وجود آنچه از اهل کوفه و غیر ایشان دیده، هرگز چنین اراده ای نخواهد کرد، دست از او برداشتند و در مقامِ قتل آن حضرت در نیامدند و باعث آن شد که حجّت الهی از میان خلایق، زایل نشود (1)و نسل رسول خدا صلی الله علیه و آله چنانچه ارادۀ الهی تعلّق گرفته، تا قیامِ قائم و انتقام از اعادی، باقی مانَد.

و فایدۀ دیگر در این ضمن، آن بود که بطلان بنی امیّه و شناعت حالِ مخالفان اهل بیت علیهم السلام بر اهل عالم، کالشّمس فی رابعة النهار، ظاهر و باهر گردد و حجّت خالق بر گم راهان و همۀ خلایق، تمام باشد. و اگر حضرت امام حسین علیه السلام در دفعۀ اوّل از روی تقیّه بیعت می کرد، این نوع ظهور، ممکن نبود و قوّت و شوکت بنی امیّه نیز زیاده می شد؛ چه ظاهر است که زوال دولت ایشان، بیشتر به جهت خروج طالبانِ خون آن حضرت و ظهور بطلان ایشان بود، و یا بنای ترکِ تقیّۀ آن حضرت بر آن بود که با وجود ضرر، مأمور بود به ترک بیعت و تقیّه به امری خاص، از جانب الهی، بنا بر حکمت و مصلحتی که حق تعالی به آن عالم است.

و بر هر تقدیر، ترک تقیّۀ آن حضرت، متابعتِ امر حتمی الهی است - چنانچه از اخبار ائمّۀ طاهرین علیهم السلام این معنی کمالِ ظهور دارد - نه آن که برای خود عمل فرموده، مصلحت دنیای خود را در محاربه و مقاتله دیده باشد و گمان غلبه بر آن جماعت می فرموده باشد، چنانچه بعضی از مستضعفین را به خاطر می گذرد.

و امّا نزد عامّه، چون امام به زعمِ ایشان نمی باید که معصوم و منصوصٌ علیه باشد و خطا و غلط [ را ] چنانچه بر مجتهدین جایز می دانند، بر امام نیز جایز می دانند و امامت را از جملۀ اصول مذهب نمی دانند؛ بلکه از جملۀ فروع [ می دانند ] و تعیین امام را منوط به رأی عامّۀ ناس (2)گمان می کنند و امامِ ایشان، مثل سایر ناس است، مگر در این معنی که حکمش جاری است و صاحبِ سلطنت است، پس او در تقیّه و عمل به آن، مثل سایر مردمان است و آنچه دلیل وجوب تقیّه در باب دیگران است، در شأن او نیز دلیل است. نهایتش آن که دیگران به جهت آن که سلطنتی

ص:71

ندارند، بسیار در مواضع خوف می افتند و محتاج به تقیّه می شوند، به خلافِ امام ایشان، که مثل کلاغ، کم به چاه می افتد و اگر افتاد، کار دشوار می شود. پس به جهت ظهور بطلان ایشان و اثبات طریقۀ حق، بعضی از ادلّه ای که عموماً دلالت بر جواز تقیّه فی الجمله می کند، ذکر می کنیم.

می نمود (1)و می گفت: چیست تو را که گریه می کنی؟ اگر نوبت دیگر، چنین حالی رو دهد، باز کلمۀ کفر بگو و خود را خلاص ساز. (2)و فخر رازی در تفسیر کبیر ذکر کرده که مُسیلمۀ کذّاب، دو کس از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله را گرفته، یکی را گفت که: شهادت می دهی که محمّد، رسول خداست؟ گفت: بلی. گفت: شهادت می دهی که من، رسول خدایم؟ گفت: بلی. و ادّعای مسیلمه، آن بود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله بر قریش مبعوث شده، پیغمبرِ ایشان است و او پیغمبرِ مبعوث بر بنی حنفیه است.

پس آن مرد را گذاشت و آن دیگری را گفت که: شهادت می دهی که محمّد، رسول خداست؟ سه مرتبه گفت: بلی. گفت: شهادت می دهی که من، رسول خدایم؟ سه مرتبه گفت: گوش من، نمی شنود. پس او را بکُشت. و چون خبر ایشان به حضرت رسول صلی الله علیه و آله رسید، فرمود که: آن که کُشته شد، به صدق و اخلاص رفت. پس خوشا حال او! و آن دیگری، رخصت الهی را قبول کرده، ضرری به او ندارد تصدیقی که کرده. (3)و از آن جمله، قول الهی است که فرموده: «لا یَتَّخِذِ اَلْمُؤْمِنُونَ اَلْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ اَلْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اَللّهِ فِی شَیْءٍ إِلاّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ یُحَذِّرُکُمُ اَللّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَی اَللّهِ اَلْمَصِیرُ» 4

مفسّران، در سبب نزول این (4)آیه، اختلاف نموده اند. بعضی گفته اند که در باب عبد اللّه ابن اُبَی و اصحاب او نازل شده که با جمعی از یهود، دوستی می کردند و اخبار به ایشان می رسانیدند و امید می داشتند که ایشان بر رسول اللّه صلی الله علیه و آله غالب شوند. و بعضی دربارۀ بعضی دیگر ذکر کرده اند و حاصل معنی، چنانچه گفته اند، آن است که: باید که مؤمنان، دوست خود نگیرند کفّار را و با ایشان، مودّت ننموده (5)، ترک دوستی با مؤمنان ننمایند، مگر آن که از ایشان ترسند و تقیّه نمایند که در این صورت، مودّت ظاهری نه باطنی، به ایشان قصور ندارد و خدای تعالی، حذر می فرماید شما را از آن که خود را در معرض غضب او در آرید؛ و بازگشت همه به سوی اوست. (6)

ص:73

و از جملۀ آیات که دلالت بر جواز تقیّه می کند، قول الهی است که می فرماید: «وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی اَلدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» ؛ (1)یعنی: خدای تعالی، بر شما تنگی یا مرتبۀ شدیدی از تنگی در دین، مقرّر نساخته و تکالیف شاقّه نفرموده.

و موافق مضمون آیه است، حدیثی که عامّه و خاصّه روایت کرده اند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: فرستاده شده ام من به سوی شما به دینِ آسان، نه دشوار. (2)و شک نیست که ترک تقیّه نمودن به جهت مسح پا، مثلاً در وضو، یا امری که کفّار، انکار آن نمایند و نزد ایشان، بد باشد و متحمّل شدن تعذیب شدید که بر ترکِ تقیّه کنند یا قتل، اگر بکُشند، تکلیفی است در غایتِ صعوبت و دشواری.

اگر کسی گوید: که: «خدای تعالی، تکلیف کرده است مسلمانان را به جهاد با کفّار و آن که نگریزند از خصم، هر چند شجاع و دلیر باشند (3)و به حَسَب عدد، دو برابر مسلمانان باشند و این، تکلیفی است شدید و تقیّه در چنین موضعی، جایز نیست» ، جواب گوییم که: هر گاه دلیلی بر وجه عموم، دلالت بر حکمی کند تا چیزی نباشد که بعضی از افرادِ، آن عام را بیرون کند آن عام، معتبر و لازم الاتّباع است و اگر بعضی از افراد را دلیلی مخصِّص بیرون کند، در باقیِ افراد، حجّت است. پس جهاد یا چیزی دیگر که دلیل بر آن قائم شود، مستثنا [ است ] و باقی در تحت عموم، داخل خواهد بود با آن که صعوبت جهاد و کشته شدنی که از روی مردانگی و حمیّت و امید ظفر باشد، مثل آن نیست که کسی را در زیر چوب یا (4)شکنجه بکُشند یا آزاری بلیغ از روی خواری و مغلوبیت رسانند.

و بسیاری از نفوس، به محض آن که بعضی از جهّال، شجاع و دلیر خوانند (5)، در جنگ های باطل که نه غرض دینی در ضمنِ آن باشد، و نه دنیوی، از [ مواجهه با ] خصمی که ظن یا جزم داشته باشند که بر ایشان غالب می شود (6)، بر نمی گردند و کشته می شوند و این معنی را سهل و آسان می شمارند؛ چه جای جهاد فی سبیل اللّه که دانند که در قدم اوّل، از اهل جنّت و مغفرت الهی می شوند و هیچ نفسی به آزار سهل یا مقهوریّت و مذلّت، راضی نمی شود. و بعضی نفوس، کشته

ص:74

شدن را بر خود قرار می دهند و به فروتنیِ تنها راضی نمی شوند.

و از آن جمله، قول الهی است که می فرماید: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی اَلتَّهْلُکَةِ» ؛ (1)یعنی: خود را به دست خود، در امری که محلّ هلاک باشد، میندازید.

و این آیه، بنا بر بعضی از تفاسیر، دلیل می شود و همچنین قول الهی که می فرماید: «فَمَنِ اُضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ» ؛ (2)چه، بعضی اضطرار را به اکراه یا اعمّ از آن، تفسیر کرده اند (3).

و از آن حضرت، روایت کرده اند که در تفسیر قول الهی که می فرماید: «أُولئِکَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ بِما صَبَرُوا وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ اَلسَّیِّئَةَ» 1 ؛ یعنی: «آن جماعت را خدای تعالی، اجر مضاعف عطا می کند، به سبب صبری که کرده اند و دفع کرده اند از خود به خوبی، بدی را» ، فرمود که: مراد به صبر، تقیّه است و همچنین مراد به حَسَنه، تقیّه است و مراد به سیّئه، افشا و مخالفت تقیّه است. (1)و کلینی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده است که: تقیّۀ هیچ کس به تقیّۀ اصحاب کهف نمی رسد که ایشان، در عیدهای کفّار، حاضر می شدند و زُنّار می بستند. پس خدای تعالی، اجر ایشان را دو چندان گردانید. (2)و کلینی رحمه الله در کافی و حِمیَری در کتاب قرب الإسناد، از حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام روایت کرده اند که به آن حضرت گفتند که: مردمان، چنین روایت می کنند که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام بر بالای منبر کوفه فرموده که: «اَیّها الناس! به تحقیق که شما را تکلیف خواهند کرد که مرا سَب کنید. پس اطاعت کنید؛ یعنی دشنام بدهید. بعد از آن، تکلیف خواهند نمود که از من، بیزار شوید با وجود آن که من بر دین حضرت پیغمبرم صلی الله علیه و آله» ؛ و نفرمود: «اظهار بیزاری از من مکنید» .

بعد از آن، سائل گفت (3)که: خبر ده مرا که اگر کسی اختیار کشته شدن کند، نه اظهارِ بیزاری، چون خواهد بود؟ حضرت فرمود که: و اللّه که بر او نیست و جایز نیست او را، مگر آنچه عمّار بن یاسر کرد در وقتی که اهل مکّه، او را اِکراه کردند و دلش به ایمان، مطمئن بود! پس حق تعالی، در شأن او این آیه فرستاد که: «إِلاّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» (4)و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله بعد از نزول این آیه، فرمود که: یا عمّار! اگر نوبت دیگر به چنین واقعه ای اُفتی، آنچه کردی، بکن؛ زیرا که خدای - عزَّ و جلَّ - عذر تو را فرستاده و فرموده که: اگر دیگر چنین حالتی روی دهد، بکنی آنچه کردی. (5)و عیّاشی در تفسیر خود، قریب به این مضمون، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده و این حدیث، به حَسَب ظاهر، منافی آن خبری است که قبل از این مذکور شد که بعضی از علما

ص:76

گفته اند که: ترک تقیّه در اظهار برائت از اهل بیت علیهم السلام مستحب یا مباح است. (1)و مؤیّد این مضمون است آن که کلینی رحمه الله و عیّاشی از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود که: چه چیز مانع شد میثم تمّار را از تقیّه؟ و اللّه که می دانست که این آیه: «إِلاّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ» ، در شأن عمّار و اصحاب او نازل شده! (2)و از حدیثی طویل که شیخ طبرسی در کتاب احتجاج، از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده، مستفاد می شود که تقیّه کردن در مقام اضطرار به اظهار برائت، بهتر است از ترک، با آن که ترک تقیّه جایز نیست. (3)و اللّه تعالی یعلم!

و ابن بابویه رحمه الله در کتاب خصال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: عمل نمودن به تقیّه در جایی که محلّ تقیّه باشد، واجب است و مخالفت، قَسَم و کفّاره لازم نمی شود کسی را که از روی تقیّه، قَسَم بخورد و غرضش در آن، دفع ظلم بوده باشد از خود. (4)و در کتاب عیون أخبار الرضا علیه السلام، از آن حضرت علیه السلام قریب به این مضمون، در حدیثی که شرایع دین را به جهت مأمون بیان فرموده، روایت نموده (5)و در کتاب إکمال الدین، از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود که (6): کسی که وَرَع ندارد، دین ندارد و کسی که تقیّه ندارد، ایمان ندارد. و به تحقیق که گرامی ترین کس از شما پیش خدای تعالی، کسی است که عمل به تقیّه بیشتر می کند، پیش از آن که قائم اهل بیت علیهم السلام ظاهر شود. پس کسی که قبل از خروج قائم ما ترکِ تقیّه کند، از ما نیست. (7)و در کتاب معانی الأخبار، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که ابو بصیر سؤال کرد از تفسیر قول الهی که می فرماید: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا» (8)فرمود که: «اِصْبِرُوا» یعنی صبر کنید بر مصیبت ها (9). «وَ صابِرُوا» ، یعنی با ایشان به صبر، سلوک کنید در باب تقیّه. و «وَ رابِطُوا» ، یعنی چنانچه مرابطین حفظ سرحدّ مسلمانان می کنند به نگاه داشتن اسب و تهیّۀ اسباب حَرب، شما محافظتِ آن کس بکنید که اقتدا به او می کنید، یعنی

ص:77

امام علیه السلام. «وَ اِتَّقُوا اَللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» ؛ (1)و از خدای تعالی حذر کنید، تا شاید که رستگار شوید. (2)و برقی در کتاب محاسن، از حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که افشای چیزی از امر ما کند که در ضمن آن، ضرر به ما رسد، مثل کسی است که ما را عمداً کشته باشد، نه آن که به خطا و ندانسته کشته باشد. (3)و از آن حضرت، روایت نموده در تفسیر قول خدای تعالی: «وَ یَقْتُلُونَ اَلْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ» ؛ (4)یعنی: «می کشند پیغمبران را به ناحق» ، می فرمود که: و اللّه که نکشتند انبیا را به شمشیر؛ و لیکن سرّ ایشان را منتشر کردند و افشا نمودند. پس قاتل ایشان بودند. (5)و محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه روایت کرده از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که می فرمود: حذر کنید و پرهیز نمایید از آن که کاری از شما سر زند که باعث سرزنش ما شود؛ زیرا که فرزندی که بد است، باعث سرزنش پدر خود می شود، به اعمالی که می کند؛ و زینت آن کسی باشید که به او متوسّل شده اید و عیب و عار او مباشید. صِله و مهربانی کنید قبیله و خویشان خود را، و عیادت بیمارانِ ایشان، به جا آرید و در [ تشییع ] جنازۀ ایشان، حاضر شوید، و باید که در هیچ کاری (6)از کارهای خیر، ایشان بر شما سبقت نگیرند؛ زیرا که چون شما متابع اهل بیتید، سزاوارترید به اعمال خیر از ایشان. و اللّه که پرستیده نشده است خدای تعالی به چیزی که نزد او دوست تر باشد از خبء! راوی پرسید که: خبء چه چیز است؟ حضرت فرمود که: آن، تقیّه است. (7)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: تقیّه، سپر مؤمن است و تقیّه، حِرز و نگاه دارندۀ مؤمن است؛ و ایمان نیست مر کسی را که تقیّه ندارد. به درستی که حدیث ما به دست یکی از بندگان الهی می افتد. پس در میان خود و خدا به آن عمل می کند و خدا را موافق آن، عبادت می کند. پس آن حدیث، در دنیا، عزّت و شرفِ آن بنده است و در روز قیامت، از برای او نور و روشنی است. و بندۀ دیگر، حدیثی از احادیث ما به دست او می افتد. پس آن را افشا می کند و موجب خواری و مذلّت او می شود در دنیا. و خدای تعالی، آن نور را از او سلب می کند. (8)

ص:78

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود به معلّی بن خُنَیس که: یا معلّی! امر ما را پنهان دار و افشا مکن؛ زیرا که کسی که پنهان سازد امر ما را و افشا نکند، خدای تعالی، او را عزیز می گرداند در دنیا و امر ما را نوری می گردانَد پیشِ روی او در قیامت که قائد و راهبر او باشد تا بهشت.

یا معلّی! کسی که افشا می کند امر ما را و کتمان نمی کند، ذلیل می سازد خدای تعالی، او را به آن امر، و سلب می کند نور را و زایل می سازد از برابر او، و آن را ظلمت و تاریکی می سازد که ببرد او را به جهنّم.

یا معلّی! به درستی که تقیّه، از جملۀ دین من و دینِ پدران من است و کسی که تقیّه ندارد، دین ندارد.

یا معلّی! به درستی که خدای تعالی، دوست می دارد که بپرستند او را پوشیده و پنهان، چنانچه دوست می دارد که بپرستند او را به ظاهر و علانیه.

یا معلّی! به درستی که کسی که افشا می کند امر ما را، مثل کسی است که امر ما را انکار می کند. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: نفس کشیدن کسی که به جهتِ ما در غم (2)و اندوه باشد و از ظلمی که بر ما شده، غمگین باشد، تسبیح الهی است و اندوهش، بندگی خداست و پوشیدنِ او سرّ ما را، جهاد فی سبیل اللّه است. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که عبد اللّه بن عطا به آن حضرت گفت که: دو کس از اهل کوفه را گرفتند و به ایشان گفتند: بیزار شوید از علی بن ابی طالب علیه السلام. پس یکی اظهار برائت کرد و دیگری اِبا و امتناع نمود. آن یکی [ را ] که اظهار [ برائت ] کرد، رها کردند و آن دیگری را بکُشتند. فرمود: امّا آن که اظهار برائت کرد، در دین خود، فقیه و عالم بوده، و آن که نکرده، تعجیل در رفتن بهشت کرده. (4)و ابن بابویه رحمه الله در کتاب معانی الأخبار، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود به سفیان بن سعید که: یا سفیان! بر تو باد تقیّه؛ زیرا که تقیّه، سنّت ابراهیم خلیل علیه السلام است و خدای تعالی به موسی و هارون علیهما السلام فرمود که: «اِذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی* فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی» (5)به ایشان فرمود که: او را به کُنیه نام برید (چون کسی را که تعظیم می کنند، او

ص:79

را به کُنیه خطاب می کنند) و بگویید به او که: «یا اَبا مُصعَب!» . و به تحقیق که رسول خدا صلی الله علیه و آله، وقتی که ارادۀ سفری می کرد، به طریق توریه سخن می گفت، یعنی به نحوی که ظاهرش مردم را به گمان می انداخت که ارادۀ طرفی فرموده، و معنی غیرِ ظاهر، مراد آن حضرت بود و ارادۀ طرفی دیگر داشت و می فرمود که: پروردگار من، مرا امر کرده که با مردمان به طریق مدارات سلوک کنم، چنانچه مرا امر کرده به آن که فرائض را به جا آورم.

و ادب و طریقۀ تقیّه را تعلیمِ او فرموده و گفته که: «اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا اَلَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ» ؛ (1)یعنی: از خود بگذران و دفع کن به نحوی که بهترینِ روش ها باشد که اگر چنین کنی، ناگاه، آن کسی که میانۀ تو و او دشمنی و عداوت باشد، به منزلۀ دوستی می شود که با تو خویشی داشته باشد. و نمی رسند به این طریقه، مگر کسانی که صاحب صبر بوده باشند، و نمی رسد به او، مگر کسی که صاحبِ بهره و نصیبی عظیم بوده باشد.

یا سفیان! کسی که تقیّه را در دین الهی کار فرماید، به مرتبۀ رفیعی از مراتب عزّت رسیده، مثل کسی که بر کوهان شتر، سوار شده باشد. به تحقیق که عزّت مؤمن، در آن است که زبان خود را نگاه دارد و کسی که اختیار زبان خود را نداشته باشد، پشیمان می شود. (2)و کلینی رحمه الله از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرموده که: تقیّه را خدای تعالی حلال کرده در هر چیزی که آدمی در آن، مُضطر شود و چاره ای نداشته باشد. (3)و همچنین (4)از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: تقیّه (5)را خدای تعالی، از برای آن مقرّر ساخته که خون، به آن محفوظ بمانَد و ریخته نشود. پس هر گاه به خون برسد، تقیّه جایز نیست. (6)و از این اخبار، ظاهر شد که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و ائمّۀ طاهرین علیهم السلام مُدارات و تقیّه می فرموده اند.

و از جملۀ برکات تقیّۀ ائمّۀ ما علیهم السلام آن است که معاندان ایشان در بلاد خود بر منابر، هر گاه اسم شریف یکی از ایشان مذکور شود، به غیر از آن که از روی تعظیم و توقیر [ از آنان ] یاد نمایند، چاره ای ندارند و قادر بر آن نیستند که بگویند ایشان، بر ضلالت و باطل بوده اند.

ص:80

مگر جمعی که مکرّر بر سبیل ندرت، اسم اهل بیت علیهم السلام بر گوش ایشان خورده باشد و از موالیان و محبّان جمعی باشند که از روی غلبه و تظاهر بر جای موروثی ایشان، نشسته باشند و ظاهرِ حال، آن باشد که حال خود را از این جماعت، مخفی دارند. به ما فِی الضمیر، ایشان از خواصّ و نزدیکان، اعرف و داناتر باشند و بعینه، این دعوی، از آن قبیل است که حنفی گوید که: «شافعی، صاحب مذهب نبود و مقلّد ابو حنیفه بود» و مالکی گوید: «ابو حنفیه، تابعِ مالک بود» و شیعه گوید: «ابو بکر و عمر، هرگز دعوی خلافت نمی کردند» و علی هذا القیاس.

و کسی که فی الجمله، اطّلاعی بر کلمات حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در باب شکایت و تظلّم از خلفا، و [ نیز ] بر احادیثی که از ائمّه اهل بیت علیهم السلام به طُرُق متکثّره روایت شده، داشته باشد و از حیا، نصیبی بُرده باشد، در مقام چنین دعاوی باطل در نمی آید.

و از کلمات تظلّم آن حضرت به روایت عامّه و خاصّه، در مقدّمۀ شرح خطبۀ «شقشقیه» ، از احادیث اهل بیت علیهم السلام، از کتاب حدائق الحقائق، به قدری که امثال این خیالات باطله را مجالی نماند، ذکر کرده ایم.

و امّا آن که گفته اند که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بر شیخین سلام می کرد، استبعادی ندارد و دلالت بر محبّت نمی کند، چنانچه جمیع شیعیان، با آن که طریقه و دَأب ایشان معلوم است، در سلامِ ظاهری، مضایقه نمی کنند و خدا داند که چه قصد می کنند و به لفظِ سلام، که را مخاطب می سازند و مبالغۀ ایشان در باب تقیّه، زیاده از آن است که این امور، مستبعد نماید؛ اگر چه نقل سلام ایشان را هم به طریقی غیر از آنچه مدّعیان ذکر کرده اند، ندیده ایم.

و حکایت عهد مأمون، به دستور، افادۀ مطلبی نمی کند و ظاهر است که ائمّه علیهم السلام توقیر پادشاهان جور، از روی تقیّه می فرموده اند و این معنی، فایده ای به حال ابو بکر و عمر نمی کند، و قصّۀ آل بنی کاکُله که ذکر کرده، عجیب ترینِ مستندهاست و از بعضی مسموع شده که آل بنی کاکُله، در مشارق و مغارب ارض نمی باشند! و صاحب قاموس با آن که قبایل جنّ و انس، بلکه معدومات ثابته را ذکر می کند، از ذکر این قبیله، غافل شده و مادّۀ این کلمه را هیچ کس از اهل لغت، ذکر نکرده و بر تقدیر وجود «آل بنی کاکُله» مهمل است و نوشته امری است معهود که مجرّد دعوی را اعتباری نمی باشد. و از آن که آل بنی کاکله، به جهت آن که هر سال، مبلغی خواهند بگیرند، نوشته ای به خطّ کوفی، مثل دستاویزِ گدایان، ظاهر سازند، مطلبی ثابت نمی شود و به چنین ریسمان پوسیده ای به چاه ویل رفتن، از مردی که معتقدان، او را محقّق نامند، خوش

ص:82

نمی نماید و در هیچ یک از کتب حدیث عامّه و تواریخ، ذکر این عطیّه به نظر نرسیده، و بی سند نقل کردن، و به آن متمسّک شدن که آن نوشته در عراق موجود است، دلالت بر کیفیتِ حال روایت می کند و حق تعالی، دیدۀ بصیرتِ معاندان اهل بیت علیهم السلام را پوشیده و بر زبان ایشان، چنین کلماتی جاری ساخته تا حق، در پردۀ خفا نمانَد و نام برگزیدگان خلایق و مقرّبان بارگاه خالق، بر زبان دشمنان هم به جز خوبی نگذرد، و این از فواید تقیّه است، چنانچه مذکور شد.

«أَنَّ لَعْنَتَ اَللّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ اَلْکاذِبِینَ» 1 ؛ یعنی: لعنت خدای بر او باد، اگر از جملۀ دروغگویان باشد! و فرموده که: «وَ اُذْکُرْ فِی اَلْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ اَلْوَعْدِ» 2 ؛ یعنی: ذکر کن در کتاب، اسماعیل را. به درستی که او به وعده، وفا می کرد و رسول و نبی بود. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: حضرت اسماعیل، مسمّا به «صادق الوعد» ، از آن جهت شد که با شخصی در جایی وعده کرده بود و یک سال در آن مکان، انتظار آن شخص کشید. پس خدای تعالی، او را «صادق الوعد» نامید و بعد از یک سال که آن مرد آمد، به او گفت: من در این مدّت، انتظار تو [ را ] می کشیدم. (2)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود که: خدای تعالی، از برای شرّ و بدی، قفلی چند قرار داده و شراب خوردن را کلید آن قفل ها ساخته و دروغ گفتن، بدتر است از شراب خوردن. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: دروغ گفتن، خراب کنندۀ ایمان است. (4)و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت علی بن الحسین علیهما السلام می فرمود که: حذر کنید از دروغ، خواه کوچک و خواه بزرگ، خواه از بابِ جِد گویید و خواه از باب هزل؛ زیرا کسی که در چیز سهلی دروغ گفت، جرئت به هم می رساند در دروغِ بزرگ. آیا نمی دانید که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده که: «بنده، بر راستْ مداومت می نماید تا به حدّی که خدای تعالی، او را صدّیق می نویسد» ، و مداومت بر دروغ می کند تا به حدّی که او را کذّاب می نویسد؟ (5)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود که: علامت کذّاب، آن است که از آسمان و زمین، و مشرق و مغرب، خبر می دهد و وقتی که از حلال و حرام الهی از او چیزی می پرسی، خبری ندارد. (6)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: هیچ بنده ای طعم ایمان را نمی یابد تا وقتی که ترک کند دروغ گفتن را، خواه به جِد گوید، و خواه به طریق هزل. (7)

ص:86

و از آن حضرت، روایت کرده: سزوارْ آن است که کسی که مسلمان باشد، اجتناب و پرهیز نماید از برادری کردن با کذّاب؛ زیرا که دروغ گفتن، باعث آن می شود که سخن راست را از او قبول نتوان کرد. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: از جملۀ چیزهایی که خدای تعالی بر دروغگویان مسلّط ساخته، نسیان و فراموشی است. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که: کذّاب، هلاک می شود به بیّنات، و اتباعِ او هلاک می شود به شبهات. (3)زیرا که کذّاب می داند که آنچه گفته، باطل است و این معنی بر ایشان، ظاهر نیست.

و ابن بابویه قدس سره در کتاب علل الشرائع، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت نقل کرده که فرموده که: آدمی، یک دروغ می گوید و به سبب آن، توفیقِ نماز شب نمی یابد و از نماز شب که محروم شد، از روزی محروم می شود. (4)و کلینی رحمه الله از عبد الرّحمن بن الحجّاج روایت کرده که: گفتم به حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که: کذّاب، آن است که در یک چیزی دروغ بگوید؟ حضرت فرمود که: نه. هیچ کس نیست که از او، دروغ سر نزند و کذّاب، آن است که عادت به دروغ کرده باشد. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که: سخن، سه قِسم می باشد: راست و دروغ و [ برای ] اصلاح میانۀ مردم. شخصی گفت: جعلت فداک! اصلاح میانۀ مردم، کدام است؟ فرمود: آن است که از کسی در باب شخصی، سخنی شنیده باشی و به آن شخص رسیده باشد و او را بد آمده باشد، و چون تو به آن شخص برخوری، بگویی: از فلان کس شنیدم که دربارۀ تو، چنین و چنین، سخنان خوب می گفت. (6)و از حسن صیقل، روایت کرده که: گفتم به حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام که از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایتی به ما رسیده که در باب قول حضرت یوسف علیه السلام که: «أَیَّتُهَا اَلْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ» 7 ؛ یعنی: «ای کاروانیان! به درستی که شما دزدانید» ، فرموده که: و اللّه که ایشان،

ص:87

دزدی نکرده بودند و حضرت یوسف، دروغ نگفته بود! و در [ دربارۀ ] قول حضرت ابراهیم علیه السلام در وقتی که بت ها را شکسته بود و کفّار پرسیدند که: «آیا تو با خدایان ما چنین کرده ای؟» ، گفته که: «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ» ؛ (1)یعنی: «بلکه بزرگ ایشان، چنین کرده. پس از ایشان بپرسید، اگر ایشان، سخن می گویند» ، حضرت فرموده که: و اللّه که ایشان، [ چنان ] نکرده بودند و حضرت ابراهیم، دروغ نگفته!

پس حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود که: یا صیقل! شما این کلام را چه نوع می فهمید؟ من گفتم: در این باب، به غیر از تسلیم و انقیاد، چیزی نزد ما نیست. حضرت فرمود که: خدای تعالی، دو چیز را دوست می دارد و دو چیز را دشمن می دارد: خرامیدن از روی کِبر و تحقیر مردم را دوست می دارد در وقتی که در میان دو صفِ جنگ، کسی راه رود، و دوست می دارد دروغ گفتن را در مقامِ اصلاح؛ و دشمن می دارد آن نوع راه رفتن را در شوارع، و دشمن می دارد دروغ گفتن را در غیرِ مقام اصلاح. به درستی که حضرت ابراهیم علیه السلام در آن وقتی که می گفت: «بلکه بزرگِ ایشان کرده» ، ارادۀ اصلاح و راه نمایی کفّار [ را ] داشت، به آن که ایشان چیزی نمی فهمند، و حضرت یوسف علیه السلام [ نیز ] قصد اصلاح داشت. (2)و بدان که بدترین اقسام دروغ، کذب بر خدا و رسول صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام است و در سِلک کبائر، مذکور می شود، إن شاء اللّه تعالی!

و از جملۀ دروغ ها که مذّمت و تحذیر از آن، در حدیثْ واقع شده، دعوی خوف و رجاست که کسی گوید: «من از خدا می ترسم» یا گوید: «امید به کَرَم الهی دارم» و آثار خوف و ترس، و علامات رجا و امید، از افعال و اعمالش ظاهر نباشد. چنانچه محمّد بن یعقوب رضی الله عنه روایت کرده که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می فرمود: حذر کنید از دروغ گفتن؛ زیرا که هر کس که امیدی دارد، طالبِ آن چیز می باشد و هر کس از چیزی می ترسد، از آن، گریزان می باشد. (3)و این معنی را مفصّلاً در بعضی از خطبه ها که در کتاب نهج البلاغة مسطور است، چنین بیان فرموده در وصف کسی که مدّعی خوف و رجاست با عدم ظهور آثار که ادّعا می کند، به قول بعید از صواب آن که امید دارد به کَرَم خدای تعالی و دروغ می گوید، به حقّ خداوند عظیم، چه شده است او را که ظاهر و مُبیَّن نمی شود امیدش از عملش؟ پس آیا هر کس که از او امیدی داشته باشد،

ص:88

معلوم می شود امیدش از اعمالش به غیر امید از خدای تعالی که معیوب است و اثرش ظاهر نمی شود و هر ترسی که از کسی داشته باشد، محقَّق و ثابت است و علامات ترس، ظاهر است به غیر ترس از خدای تعالی که بازیچه است و اثری بر او مترتّب نیست، آیا امید [ به ] چیزهای عظیم از خدای تعالی دارد و امیدهای سهل و حقیر از بنده های الهی و با وجود این، در باب خدای - عزَّ و جلَّ - به جا نمی آورد آنچه در باب بندگان به جا می آورد؟ آیا می ترسد که امیدی که به خدای تعالی دارد، دروغ باشد یا آن که خدای تعالی را قابل امید نمی داند؟ و همچنین، اگر از یکی از بندگان الهی ترسد، از آن ترس، اثری چند ظاهر می شود و کاری چند می کند در باب آن بنده که در باب خدای عز و جل نمی کند پس ترسی که از بندگان دارد، نقد قرار داده و ترسی را که از خدای تعالی دارد، نسیه و وعده شمرده. و همچنین، کسی که دنیا در نظر او عظیم می باشد و در دلش وَقْع (1)و قدر بسیار دارد، دنیا را اختیار می کند و برمی گزیند (2)بر خدای تعالی، پس کمال میل و توسّل به دنیا به هم می رساند و بندۀ دنیا می شود. (3)بعد از آن، حضرت، کلمه ای چند در مذمّت دنیا و امر به متابعت انبیا در باب ترک دنیا می فرماید که إن شاء اللّه، بعد از این، مذکور می شود.

و از جملۀ دروغ های مذموم، آن است که کسی وعده ای بکند و مخالفت نماید، چنانچه محمّد بن یعقوب رضی الله عنه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: وعده کردن کسی با یکی از برادران مؤمن (4)، نذری است که کفّاره ندارد. پس کسی که خُلف وعده می کند، مخالفتِ امر الهی می کند و خود را در معرض غضب الهی در آورده. و این، معنی کلام الهی است که می فرماید: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ* کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» (5)ترجمه اش آن است که: ای جماعت مؤمنان! چرا می گویید چیزی را که به جا نمی آورید؟ بسیار دشمن می دارد خدای تعالی آن که بگویید چیزی را که نکنید.

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: کسی که ایمان به خدای تعالی و روز قیامت داشته باشد، می باید که هر وعده ای که کند، به وعدۀ خود وفا کند. (6)و قبل از این مذکور شد که حضرت اسماعیل علیه السلام به جهت وفای به وعده که با کسی کرده بود،

ص:89

یک سال انتظار کشید و خدای تعالی، از این جهت، او را در قرآن مجید، «صادق الوعد» یاد فرموده.

امّا غیبت، پس إن شاء اللّه تعالی، در سِلک کبائر، مذکور می شود.

و امّا دشنام، پس اگر کسی نسبتِ زنا یا لواط به کسی دهد، آن را قَذْف می گویند و از جملۀ کبائر و موجب حدّ شرعی است، چنانچه إن شاء اللّه تعالی مذکور می شود. و اگر چنانچه اِسناد لواط یا زنا صریح نباشد، بلکه سخنی باشد که کنایت چنین معنی ای از او فهمیده شود یا آن که از قِسم دشنام های دیگر باشد (مثل آن که کسی را سگ یا خوک یا فاسق یا امثال آنها نامند) ، از جملۀ معاصی و گناهان بد خواهد بود و اگرچه موجب حد، یعنی هشتاد تازیانه نمی شود، امّا حاکم شرع به قدری که مناسب داند، دشنام دهنده را به تازیانه تأدیب می فرماید.

و همچنین، هجو کردن مؤمنان، موجب تعزیر (یعنی تأدیب به تازیانه) می شود، چنانچه از اخبار ظاهر می شود و احادیث در باب مذمّت دشنام و فحش گفتن (یعنی سخنان بسیار قبیح) ، بسیار وارد شده.

از آن جمله، روایت کرده محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: از جمله علامت های آن که شیطان، بی شک و شبهه شریک شده در آن شخص، آن است که فحّاش باشد و پروا نکند از سخنان بد که در بابِ مردم گوید و از آنچه مردم، در باب او گویند. (1)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت فرموده که: خدای تعالی، بهشت را حرام گردانیده بر هر کسی که فحش، بسیار گوید و حیای او کم باشد و پروا نکند از آنچه به مردم گوید و مردم به او گویند؛ زیرا که اگر تفتیش و تفحّص احوال چنین کسی بکنی، یا ولد الزّنا خواهد بود یا آن که به شراکت شیطان، حاصل شده خواهد بود. پس سؤال کردند که: یا رسول اللّه! آیا شیطان، در بنی آدم شریک می شود؟ فرمود که: مگر نخوانده ای قول خدای - عزَّ و جلَّ - را که شیطان را مخاطب ساخته، می فرماید: «وَ شارِکْهُمْ فِی اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَوْلادِ 2» 3.

و فرمود که مردی از عالمی سؤال کرد که: آیا در میان مردم، کسی باشد که پروا نکند از آنچه مردم در باب او گویند؟ جواب گفت که: کسی که متعرّض مردم می شود و دشنام به ایشان می دهد، با آن که می داند که تلافی خواهند کرد، پس پروا ندارد از آنچه گوید و از آنچه در باب او گویند. (2)و ابن بابویه رحمه الله در خصال، روایت کرده از حضرت ابی الحسن اوّل علیه السلام که از پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت فرموده که: چهار چیز است که دل را فاسد می سازد و نفاق را در دل می رویانَد، مثل آب که درخت

ص:91

را برویانَد: گوش انداختن به لهو، و فحش گفتن، و رفتن به درِ خانه صاحبان سلطنت، و از پیِ شکار گشتن. (1)و عیّاشی رحمه الله در تفسیر خود، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: سه کس اند که خدای تعالی در روز قیامت، نظر مرحمت به ایشان نمی کند و اعمال ایشان را مُزکّی نمی سازد و ایشان را معذّب می سازد به عذاب سخت: مردی که دیّوث باشد، و کسی که فحش گوید و شنود، و کسی که از مردم چیزی طلبد و در دستش آن قدر باشد که محتاج نباشد. (2)و شیخ طوسی قدس سره در تهذیب، از حضرت امام جعفر علیه السلام روایت کرده که فرمود که: حضرت امیر المؤمنین علیه السلام حکم کرد در باب مردی که کسی را «ابن المجنون» ، یعنی پسرِ دیوانه خواند. پس آن دیگری گفت که: تو، پسر دیوانه ای. پس حضرت، اوّلین را امر فرمود که آن یک را بیست تازیانه بزند، و به او گفت: بدان که تو هم مثل این، بیست تازیانه خواهی خورد. بعد از آن که تمام شد، تازیانه را به دیگری داد تا هر دو به عقوبت رسیده باشند. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام در باب هجو، حکم به تعزیر فرمود: یعنی تأدیبی که حاکم شرع، مناسب داند. (4)و حِمیَری، در کتاب قرب الإسناد، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که از پدر خود علیه السلام روایت می فرمود در باب مردی که به کسی گوید: «ای شرابخوار، ای خورندۀ گوشت خوک!» ، که آن حضرت فرمود: حد، یعنی هشتاد تازیانه بر او لازم نمی شود؛ امّا چند تازیانه می زنند او را. (5)و امّا اسناد نمودن کفر به کسی یا لعنت کردن. پس روایت کرده است کلینی رحمه الله از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام که فرمود: شهادت نمی دهد هیچ کس به کفر کسی، مگر آن که آن کفر به یکی از آن دو کس بر می گردد. اگر چنانچه شهادت بر کافری داده باشد، راست خواهد بود و اگر شهادت بر مؤمنی داده باشد، کفر به خودش بر می گردد. پس حذر و پرهیز نمایید از طعن کردن بر مؤمنان. (6)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: لعنت، وقتی که از دهن لعنت کننده بیرون می آید، متردّد می شود. پس اگر جایی پیدا کرد که مستحقّ لعنت باشد، قرار می گیرد و اگر پیدا نکرد، به

ص:92

صاحب خودش بر می گردد. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هیچ کس نیست که مؤمنی را رو به رو طعن نماید، مگر آن که خواهد مُرد، به بدترین مُردنی، و چنین کسی، سزاوار است به آن که عاقبتِ او به خیر نباشد. (2)پس باید که در تکفیر یا لعن کردن جمعی که ظاهراً به صفت ایمان، موصوف باشند، کمالِ ملاحظه و احتیاط [ را ] نمایند و مادام که شرعاً ثابت نشود فسادِ حال ایشان به آن که انکارِ یکی از ضروریات دین نمایند (مثل آن که قائل باشند به قِدَم عالم یا اعتقاد به جبر داشته باشند یا انکارِ معاد جسمانی یا مثل آن نمایند) ، تکفیرِ ایشان نکنند. و مادام که چنین اعتقادی فاسد نداشته باشند یا آن که بدعتی را طریقۀ خود نساخته، باعث اِضلال مردم نشوند، دست از لعن ایشان بدارند، و بعد از این، در باب «شرک» مذکور می شود که کسی که راهی مخالفِ گفتۀ خدا و رسول صلی الله علیه و آله داشته باشد، هر چند در چیزهای سهل باشد، مثل آن که سنگ ریزه را بگوید که هستۀ خرماست و دوست دارد کسی را که تابعِ او باشد و دشمن دارد کسی را که مخالفت او کند، از جملۀ مشرکان است و چنین جماعت را طعن نمودن و بطلانِ ایشان را ظاهر ساختن تا مردم، متابعتِ ایشان نکنند، از جملۀ عبادات است. و چون در هر دو طرف خطر هست، باید احتیاط را مرعی داشت؛ و من اللّه العصمة و التأیید!

و امّا شماتت نمودن بر کسی، خواه به زبان، مثل آن که گوید: «چه خوب شد که فلان کس به چنین بلایی گرفتار شد» یا به افعال، مثل آن که کاری کند که سرور و خوش حالی او از مبتلا شدن مؤمنی ظاهر شود. پس روایت نموده است محمّد بن یعقوب رضی الله عنه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: چنان مکن که از تو ظاهر شود خوش حال شدن به مصیبت برادر مؤمنت؛ زیرا که خدای تعالی، او را می آمرزد و مصیبت را بر تو می گردانَد. (3)و فرمود که: کسی که شماتت کند بر مصیبتی که به برادر مؤمنش نازل شود، از دنیا بیرون نمی رود تا وقتی که به آن مصیبت، گرفتار شود. (4)و امّا ترک خیرخواهی در جایی که کسی به او مشورت کند و خواه غیر آن: پس روایت نموده از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: هر کسی از اصحاب ما (یعنی شیعیان) که در کاری، یکی

ص:93

از برادران مؤمن او طلبِ مددکاری از او کند و او به قدری که مقدور و ممکنش باشد، سعی نکند در کار او، پس خیانت کرده است به خدا و رسول صلی الله علیه و آله و با مؤمنین.

ابو بصیر - که راوی حدیث است -، می گوید که گفتم به آن حضرت که: مراد شما از مؤمنین، کدام است؟ فرمود که: از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام گرفته تا آخر. (1)و از آن حضرت، به سه سند روایت نموده که: کسی که متوجّه کارسازی برادرِ مؤمن خود شود و آنچه لازمۀ خیرخواهی او بوده باشد، به جا نیاورد، پس با خدا و رسول صلی الله علیه و آله خیانت کرده است (2)و در روایت دیگر، از آن حضرت، روایت کرده که خدای تعالی، خصم او خواهد بود. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که: کسی که مشورت کند با او برادر مؤمنش و آنچه محض خیرخواهی باشد به عقل خودش، به او نگوید، خدای تعالی، رأی و عقلی که به او داده باشد، از او باز می گیرد. (4)و از آن حضرت، روایت کرده که از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت فرمود که: عظیم ترینِ مردم از حیثیت قرب و منزلت در پیش خدای تعالی، روز قیامت، کسی خواهد بود که در خیرخواهیِ خلق خدا، در روی زمین از دیگران، کامل تر و در پیش باشد. (5)و امّا تعییر و سرزنش مؤمنین، به عیبی یا خطایی که از ایشان سر زده باشد. پس روایت کرده است کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: کسی که سرزنش کند مؤمنی را، خدای تعالی، او را سرزنش می کند در دنیا و آخرت. (6)و از آن حضرت، روایت کرده که از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: کسی که امر قبیحی [ را ] که از کسی صادر شده باشد، افشا می کند، مثل آن کسی است که آن بدی از او صادر شده، و کسی که سرزنش کند مؤمنی را به چیزی، نمی میرد تا وقتی که خود، مرتکب آن قبیح شود. (7)و از حضرت امام محمّد باقر و حضرت امام جعفر صادق علیهما السلام روایت کرده که فرمودند که: نزدیک ترین منزلی که بنده را به کفر می باشد، آن است که با مردی برادری کند از راه دین، و لغزش

ص:94

و خطایی که از او صادر شود، بشمارد و ضبط کند از برای آن که روزی از روزها، او را سرزنش کند به آن لغزش ها. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرموده که: از پیِ لغزش های مؤمنین مگردید؛ زیرا که کسی که تتبّعِ لغزش های برادر مؤمن خود کند، خدای تعالی، تتبّع لغزش های او می کند و رسوا می کندش، اگر چه در اندرون خانه اش باشد. (2)و امّا ایذا و حقیر شمردن مؤمن. پس روایت کرده است محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که حق تعالی فرموده که: در مقام حرب من است کسی که ایذا می کند بندۀ مؤمن مرا، و ایمن باشد از غضب من، کسی که اِکرام کند بندۀ مؤمن مرا. و اگر از آفریده های من در روی زمین، از مشرق تا مغرب، به غیرِ یک مؤمن نباشد با امامی عادل، هر آینه، بی نیاز خواهم بود به عبادت همین دو کس از جمیع آنهایی که در روی زمین خلق کرده ام، و بر پا خواهد بود هفت آسمان و زمین، به این دو کس، و ایمانِ ایشان را انیس ایشان خواهم کرد، چنانچه محتاج به انیسی دیگر نباشند. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: وقتی که قیامت قائم می شود، ندا می کند منادی ای که: کجایند آن جماعتی که ایذا می کردند دوستان مرا؟ پس جمعی بر می خیزند که بر روی ایشان، هیچ گوشت نخواهد بود. پس می گویند که: این جماعت اند که ایذا می کردند مؤمنین را و دشمنی و عناد با ایشان می کردند و توبیخ و سرزنشِ ایشان، در باب دینِ ایشان می کردند. بعد از آن، امر می شود که ایشان را به جهنّم برند. (4)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که: خدای - عزَّ و جلَّ - می فرماید که: کسی که یکی از دوستان مرا خوار می کند، مهیّای جنگ و محاربۀ با من شده و من، زودتر از همه چیز، مدد می کنم دوستان خود را. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که تحقیر کند مؤمنی را، خواه مسکین و خواه غیر مسکین، همیشه خدای تعالی، او را حقیر می سازد و دشمن می دارد تا وقتی که رجوع کند از آن کاری که کرده. (6)

ص:95

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که: هر که در مقام ذلیل کردن و حقیر شمردن مؤمنی باشد از برای پریشانی و فقر آن مؤمن، خدای تعالی، او را در روز قیامت، در حضور همۀ خلایق، رسوا می کند. (1)و از آن حضرت، روایت کرده در حدیث دیگر که فرمود که: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله سؤال کرد که: خداوندا! کیستند آن کسانی که هر گاه کسی ایشان را ذلیل کند، مهیّای جنگ و محاربۀ با تو شده اند؟ فرمود که: آن کسانی که من، عهد و پیمان از ایشان گرفته ام، از برای تو و وصیّ تو و ذرّیت تو به ولایت.

و امّا سخنانی که موجب رنجش مؤمنین از یکدیگر شود که نمیمه و سخن چینی، عبارت از آن است. پس روایت کرده ابن بابویه رضی الله عنه در کتاب خصال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که از پدران خود علیهم السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: خدای - عزَّ و جلَّ - بهشت را از دو نوعْ خشت آفریده: یکی طلا و یکی نقره، و دیوارهای بهشت را از یاقوت ساخته، و سقفش را از زِبَرجد، و سنگ ریزه هایش را از مروارید، و خاکش را از زعفران و مُشک اَذفَر. پس خطاب فرمود به بهشت که: سخن بگو. پس گفت: «لاَ إلهَ إلّا أنْتَ الْحَیُّ القَیُّوم» . به تحقیق که سعادت یافته کسی که داخل من شود. پس خدای - عزَّ و جلَّ - فرمود: به عزّت و بزرگی و جلال و بلندی مرتبۀ خودم قَسَم که داخل جنّت نمی شود کسی که مداومت بر خوردن شراب کند، و کسی که همیشه مست باشد، و کسی که کارش نمیمه و سخن چینی باشد، و کسی که دیّوث باشد، و کسی که شُرطی باشد و (شُرطی، عبارت از جمعی از اعوان سلاطین است که علامتی خاص می دارند) ، و کسی که خُنَثی باشد (2)، و کسی که قبرها را شکافد، و کسی که عَشّاری (3)کند، و کسی که قطع رَحِم کند، و کسی که قَدَری باشد، یعنی به جبر قائل باشد. (4)و به همین مضمون، حدیثی دیگر روایت نموده.

و کلینی رحمه الله روایت کرده است از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: آیا خبر ندهم به جماعتی که بدترین شمایند؟ گفتند: خبر ده ما را یا رسول اللّه! فرمود که: آن جماعت اند که در میان مردم، به سخنی چینی قدم می زنند و دوستان را از یکدیگر جدا می سازند و از برای جماعتی که عیبی ندارند، عیب می جویند. (5)

ص:96

و به همین مضمون، از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: بهشت، حرام است بر سخن چینان که در میان مردم، به نمیمه تردّد می نمایند. (1)و امّا ضرر رسانیدن به مؤمنی به سخنی که در باب او گویند. پس روایت کرده است کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: کسی که ضرر رسانَد به مؤمنی، هر چند به نصف کلمه یا پارۀ کلمه باشد، در روز قیامت که ملاقات می کند خدای - عزَّ و جلَّ - را، در میان هر دو چشم او نوشته خواهد بود که: «آیِسٌ مِنْ رَحْمَتی» ؛ یعنی: ناامید است از رحمت من. (2)

و در روایتی که کلینی از آن حضرت روایت کرده، وارد شده که: گناهی که آمرزیده می شود، گناهی است که خدای تعالی، صاحبش را به سبب آن گناه، در دنیا عِقاب کرده باشد. پس او حلیم تر و کریم تر از آن است که بندۀ خود را دو مرتبه عِقاب کند. و گناهی که بخشیده نمی شود، ظلمی است که بندگان بر یکدیگر کرده باشند؛ زیرا که خدای تعالی، در روزی که محاکمه اش ظاهر می شود بر خلایق، قسم یاد می نماید که به عزّت و جلال خودم قسم، که از من نمی گذرد ظلمِ هیچ ظالمی، اگر چه دستی که کسی بر کسی زده یا گذاشته باشد به جهت منع از چیزی یا غیر آن، و اگر چه شاخ زدنی باشد که شاخداری بر بی شاخی زده باشد. پس خدای تعالی، عوض می گیرد از ظالم به جهت مظلوم، تا آن که هیچ کس را از کسی طلبی نمانَد. بعد از آن، خلایق را در معرضِ حساب می آورد.

و قِسم دیگر از گناه، آن است که خدای تعالی، بر بندۀ خود پوشانیده و توبۀ از آن گناه [ را ] روزی او کرده. پس آن مرد از گناه خود، ترسان است و امید به کَرَم الهی دارد و ما نیز از برای او، چنانیم که خودش هست. امید مرحمت از برای او داریم و می ترسیم که معاقب شود. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: شیطان، به لشکر خود می گوید که: در میان بنی آدم بیندازید حسد و بغی را؛ زیرا که حسد و بغی، در پیش خدای تعالی، مثل شرک و کفرند. (2)و از مردی از بنی نخع روایت کرده که: گفتم به حضرت امام محمّد باقر علیه السلام که: من از زمان حجّاج تا حال، والی و حاکمم. آیا مرا توبه هست؟ حضرت، جواب نفرمود. پس مرتبۀ دیگر سؤال کردم. فرمود که: توبه نیست تو را تا وقتی که هر کس، حقّی از تو دارد، به او رسانی. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: وقتی که حضرت علی بن الحسین علیهما السلام از دنیا رحلت فرمود، مرا در بغل گرفت و فرمود که: یا بُنَیّ! وصیّت می کنم تو را به چیزی که پدرم حضرت امام حسین علیه السلام در وقت وصیّت فرمود و آن وصیّت، آن بود که: یا بُنَیّ! حذر کن از ظلم کردن بر کسی که به غیر از خدای تعالی کسی نداشته باشد، که مدد او و تلافی او از تو بکُند. (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود بی آن که کسی سؤال کند که: کسی که ظلمی بر کسی کند، مسلّط می سازد خدای تعالی بر او ظالمی را، یا مسلّط می سازد بر فرزندان او یا

ص:98

فرزندانِ فرزندان او.

عبد الأعلی - که راوی حدیث است -، می گوید که گفتم که: ظلم را آن مرد می کند و خدای تعالی، ظالمی را بر فرزندان و فرزندانِ فرزندان او مسلّط می سازد؟ ! فرمود که: خدای تعالی می فرماید که: «وَ لْیَخْشَ اَلَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اَللّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً» 1 ؛ یعنی: باید که بترسند جماعتی که غمِ فرزندان ناتوان که از ایشان بماند، می خورند و نمی خواهند که بعد از ایشان، بر ایشان، ستمی واقع شود. پس، از خدای تعالی بترسند و موافق حق، سخن بگویند و واقع شدن ظلم بر فرزندان ظالم، عقوبتی است آن ظالم را، هر گاه که مطّلع شود بر حال فرزندان خود بعد از موت، و موجب ترک ظلم است در دنیا، هر گاه داند که ثمرۀ ظلم، مظلوم شدن اولاد است. و بسیاری از مردم، از این معنی، پیش از عذاب الهی ملاحظه می نمایند. و فرزندان، اگر به سبب معصیتی مستحقّ ظلم شده اند، مکافات عمل به ایشان رسیده و عمل پدر، دخیل بوده در آن که مکافات، به این طریق واقع شود. و اگر مستحق نشده اند، در آخرتْ ثواب می یابند، مثل سایر مظلومان. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: کسی که صبح کند و قصد ظلم بر کسی نداشته باشد، خدای تعالی، گناهان او را می آمرزد. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: خدای - عزَّ و جلَّ - وحی کرد به پیغمبری از پیغمبران که در مملکتِ پادشاهی جبّاری می بود که: برو به پیش این جبّار و به او بگو که: من، تو را حاکم نساخته ام که خون مردم بریزی و مال مردم بگیری. تو را گذاشته ام که پادشاه باشی از برای آن که آواز و فریاد مظلومین را نگذاری که در درگاه من برآید، و من وا نمی گذارم ستمی را که بر بندگان من شود، اگر چه کافر باشند. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که ظلمی می کند، و کسی که معاونتِ ظالم می کند، و کسی که به ظلم او راضی می شود، هر سه با یکدیگر شریک اند. (4)و از این حدیث، ظاهر می شود که راضی بودن به ظلم، نوعی است از ظلم و بسیاری از مردم، راضی به ظلم ظَلَمه می باشند، بنا بر آن که در بودن او، نفعی تصوّر می کنند، اگر چه اعتباری باشد

ص:99

که در میان مردم، به سبب انتساب به آن حاکم یا ظالم، داشته باشند.

و در کلمات حضرت امیر المؤمنین علیه السلام واقع شده که: هر کس به فعلِ کسی راضی باشد، مثل کسی است که با او در آن ظلم، داخل باشد. (1)و کشّی رحمه الله در کتاب رجال [ خود ]، از صفوان بن مهران الجمّال روایت کرده که: به خدمت حضرت امام موسی [ کاظم ] علیه السلام رفتم. فرمود که: یا صفوان! همه چیزِ تو خوب و نیکوست، به غیر از یک چیز. گفتم: فدای تو شوم! آن، کدام است؟ فرمود که: این معنی که شتر خود را به این مرد، کرایه می دهی (و مراد آن حضرت، هارون الرشید بود) . من گفتم که: من، شتر را به او کرایه نمی دهم از برای فَرَح زیاد یا طغیان یا از برای شکار یا از برای کاری لهو؛ بلکه کرایه می دهم از برای راه مکّه. و خود، شترداری او نمی کنم، بلکه غلامانِ خود را با او همراه می کنم. فرمود که: یا صفوان! آیا کرایۀ تو پیش ایشان می مانَد؟ گفتم: بلی، فدای تو شوم! فرمود که: می خواهی که ایشان بمانند، این قدر که کرایۀ خود را از ایشان بگیری؟ گفتم: بلی. فرمود که: هر کس بقای ایشان را می خواهد، از جملۀ ایشان است، و هر کس از جملۀ ایشان است، به جهنّم می رود.

صفوان می گوید که: رفتم و شترهای خود را به تمامی فروختم. هارون، چون شنید که شتران خود را فروخته ام، مرا طلبید و گفت: به من خبر رسیده که شتران خود را فروخته ای. گفتم: بلی. گفت: چرا فروختی؟ گفتم: مردی پیر شده ام و غلامان من، چنانچه باید، قیام به این امر نمی نمایند. گفت: هیهات! من می دانم که کی تو را فرموده که چنین کنی. موسی بن جعفر، تو را چنین فرموده. گفتم: مرا با موسی بن جعفر، چه کار است؟ گفت: بگذار این سخن را، که اگر نه حُسن سلوکِ تو نمی بود، البتّه تو را می کُشتم. (2)و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: دو کس در باب [ نزاع راجع به ] معامله ای که با یکدیگر داشتند، به خدمت آن حضرت آمدند. بعد از آن که سخن ایشان را با یکدیگر شنید، فرمود که: هیچ چیز به آدمی نمی رسد که مثل ظلم باشد. به درستی که مظلوم می گیرد از این شخصی که بر او ظلم کرده است، زیاده از آن قدری که آن ظالم از مال مظلوم می گیرد. بعد از آن، فرمود که: کسی که با مردم، بد می کند، باید که او را بد نیاید از آن که مردم به او بدی کنند. به درستی که درو می کند آدمی، آن چیزی را که می کارد، و کسی که چیز تلخ کِشته

ص:100

باشد، چیز شیرین درو نخواهد کرد، و از شیرین، تلخ درو نمی کند. پس آن دو مرد، قبل از آن که از آن جا برخیزند، با یکدیگر صلح کردند. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که در تفسیر این آیه که: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ» 2 فرمود که: پلی است بر صراط که بنده ای که ظلمی کرده باشد یا مَظْلمه ای، از آن پل نمی گذرد. (2)و «مِرصاد» ، به حسب لغت، جایی است که آن جا کسی انتظار کسی کِشد.

و بدان که توبۀ از ظلم، آن است که حقّ مظلوم را به او رسانند و توبه و انابت به درگاه الهی نمایند؛ زیرا که ظلم، مرکّب است از: حقّ اللّه و حقّ النّاس. و اگر چنانچه آن مظلوم، فوت شده باشد و حق از جنس مال و حقوقی باشد که به میراث، منتقل شود، به ورثه باید رسانید.

و اگر چنین حقّی نباشد، مثل آن که او را دشنامی داده باشد یا اهانتی رسانیده یا وارث نداشته باشد یا آن که در جایی باشد که دستِ ظالم به او نرسد تا تدارکِ ظلم نماید، باید که از برای او طلب آمرزش کند، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: کسی که بر کسی ظلم کند و آن شخص را نیابد، باید که استغفار از برای او کند؛ زیرا که استغفار، کفّارۀ ظلم اوست. (3)

ص:101

این دو کتاب تأمّل می کند، می داند که سخنان شیخ طبرسی، در اکثر مواضع، [ از شیخ طوسی ] مأخوذ است و کلام شیخ طوسی در این مقام، خالی از اجمال و ابهام و خلافِ مقصود نیست.

و جمعی کثیر از علما (مثل محقّق و اکثر متأخّرین) ، قائل اند به آن که گناه، دو قِسم می باشد، چنانچه ظاهر آیه و احادیث است و تفصیل ادلّه و بحث و جواب، در کتاب حدائق الحقائق، در شرح خطبۀ اوّل، مذکور است. و جمعی که به این قول قائل اند، اختلاف نموده اند در آن که معنی کبیره، کدام است. بعضی گفته اند که کبیره، معصیتی است که خدای تعالی، وعید به عذاب جهنّم در آن مصیبت، فرموده باشد، و از بعضی احادیث، این معنی ظاهر می شود. (1)و بعضی گفته اند که کبیره، گناهی است که وعید شدید در کتاب یا سنّت بر آن واقع شده باشد و حدیث عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنی که کلینی رضی الله عنه در کافی (2)و ابن بابویه رحمه الله در چند کتاب خود روایت نموده، (3)بر این معنی، خالی از دلالتی نیست. و بعضی گفته اند که گناهی است که بخصوصه وعید بر او در شرع وارد شده باشد. و از حدیث مذکور، بر این معنی استدلال می توان کرد.

و بعضی گفته اند که معصیتی است که موجب حد شود. و بعضی گفته اند که معصیتی است که شارع، حد بر او مترتّب ساخته باشد یا تصریح به وعید، فرموده باشد. و بعضی گفته اند که گناهی است که مُشعر باشد به کمیِ اعتنای فاعل آن به دین. و بعضی گفته اند که گناهی است که حرمتش به دلیل قطعی، معلوم شده باشد.

و بعضی از این اقوال، وجهی ندارد؛ بلکه ظاهر بعضی اخبار (4)، منافی آنهاست.

و اقوال در عدد کبائر، مختلف است، به حَسَب اختلاف تفاسیر، و احادیث هم به حَسَب ظاهر در تفسیر کبیره و عدد، اختلافی دارند. و جمع بین الأخبار، به این نحو ممکن است؛ و اللّه یعلم که مراد «بما أوعد اللّه علیه النار» و مثل آن، اعم باشد از آن که نهی و وعید، در کلام مجید، وارد شده باشد یا در احادیث اصحاب عصمت - صلوات اللّه علیهم أجمعین -؛ زیرا که نهی و وعید ایشان، نهی و وعید الهی است و آنچه ظاهراً دلالت بر اخصّ از این معنی کند، حمل می توان کرد بر بیان معنی ای که مخصوص بعضی از افراد آن کلّی است، نه آن که مراد، تحدید امر کلّی باشد و تخصیص پنج یا هفت و مثل آن، در بعضی از احادیث، از برای آن باشد که نسبت به باقی، اکبر و اَقبح باشند یا

ص:103

آن که مناسب حال سائل یا سامعین، اقتصار بر آنها باشد یا بنا بر غرضی دیگر که ایشان به آن عالم اند و وعید به نار و مثل آن، شامل ذمّ شدید بوده باشد و بنا بر این، دایرۀ کبیره، واسع و میدان عدالت، تنگ می شود؛ و اللّه ولیّ التوفیق!

و در این مقام، آنچه از معاصی به اتّفاق، کبیره است یا حدیثی صریح، دلالت بر آن می کنند، ذکر می کنیم. إن شاء اللّه تعالی.

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: اگر جماعتی بندگیِ خدای تعالی بکنند و دانند که شریک ندارد، و نماز به جای آورند و زکات دهند و حج کنند و روزۀ ماه رمضان بگیرند و بعد از اینها چیزی را که خدای تعالی یا حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده باشند، گویند که: «کاش، غیر از این فرموده بودند!» یا این معنی را در دل خود یابند، از جملۀ مشرکین خواهند بود. بعد از آن، این آیه را تلاوت فرمود که: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً» ؛ (1)یعنی: به خدای تو قسم که به صفت ایمان، موصوف نمی شوند تا وقتی که تو را حاکم سازند در امری که در آن، نزاع داشته باشند در میانۀ خود، و بعد از آن که حکم کنی میانۀ ایشان، از آن حکم، هیچ نوع دل تنگی در نفس خود نیابند و تسلیم کنند و راضی شوند به امر تو از روی انقیاد و تسلیم تام. پس حضرت فرمود که: بر شما باد به تسلیم! (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: مردمان، مأمورند به شناختن ما و رجوع در احکام به سوی ما و تسلیم و انقیاد، مر امر ما را. بعد از آن فرمود که: اگر روزه بدارند و نماز بگزارند و گواهی دهند که «لا إلهَ إلَّا اللّه» و در نفس خود قرار دهند که رجوع به سوی ما نکنند، به سبب این، از جملۀ مشرکین خواهند بود. (3)و دلالت می کند بر آن که شرک، از جملۀ کبائر است، قول الهی که فرموده: «إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اَللّهُ عَلَیْهِ اَلْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ اَلنّارُ وَ ما لِلظّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ» ؛ (4)یعنی: به تحقیق که کسی که شرک به خدای - عزَّ و جلَّ - می آورد، خدای تعالی، بهشت را البتّه بر او حرام کرده و مسکن او، آتش جهنّم خواهد بود؛ و ظالمان را مددکاری نیست.

من شریک می کند، من آن عمل را به آن شریک، می گذارم و قبول نمی کنم، مگر عملی را که از برای من خالص باشد. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هر نوع از ریا، شرک به خدای تعالی است. به درستی که کسی که عملی را از برای مردم می کند، ثوابش بر مردم است و کسی که کاری را از برای خدای تعالی می کند، ثوابش بر خدای تعالی است. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که در تفسیر قول الهی که: «فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً» ، (3)فرمود که: مردی که عمل خیری به جا آورد و غرضش تحصیل رضای الهی نباشد، بلکه مطلبش آن باشد که مردم، او را به خوبی وصف کنند و به مردم بشنوانَد، پس چنین کسی در عبادت الهی، دیگری را شریک ساخته.

بعد از آن فرمود که: هر کسی که خوبی را پنهان کند، مدّت بسیاری نمی گذرد که خدای تعالی، خوبیِ او را ظاهر می سازد، و هر کس که بدی را پنهان می کند، مدّت بسیاری نمی گذرد که خدای تعالی، بدیِ او را ظاهر می کند. (4)یعنی هر گاه نیّت و باطن کسی بد باشد و اعمال خیر را از برای مردم و اغراض باطله به جا آورد و غرضش بندگی الهی نباشد، خدای تعالی، او را رسوا می کند. و ظاهر این است که مراد، امر به اظهار سیّئه و مجاهره به فسق نیست؛ زیرا که در اخبار وارد گشته که سیّئۀ مخفی را خدای تعالی می آمرزد و صاحب سیّئۀ علانیه را مخذول می سازد. و ممکن است که مراد، آن باشد که هر گاه کسی فعل قبیحی را بسیار مکرّر کند و پشیمان نباشد و اصرار بر آن نماید، خدای تعالی، او را رسوا می کند.

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که عمل قلیلی بکند و مطلبش رضای الهی باشد، خدای تعالی، زیاده از آنچه او کرده، بر مردم ظاهر می سازد و کسی که عمل خیر بسیار را از برای مردم بکند و بدن خود را تَعَب دهد و بی خوابی بکشد، خدای تعالی، او را در نظر مردمی که می شنوند، قلیل و حقیر می کند. (5)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: محافظت و باقی داشتن عمل،

ص:106

دشوارتر است از اصلِ عمل. شخصی پرسید که: باقی داشتن عمل، کدام است؟ فرمود که: مردی عطایی می کند و چیزی از برای محضِ رضای الهی صرف می کند و آن را در نامۀ عملش، حَسَنۀ مخفی می نویسند و بعد از آن که به کسی نقل می کند، حسنۀ علانیه می نویسند و بار دیگر که نقل می کند، آن را عمل ریا می نویسند. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: زود باشد که زمانی بیاید که باطن های مردم در آن زمان، بد باشد و ظاهرهای ایشان، خوب باشد و غرضشان در اظهار خوبی، طمعِ در دنیا باشد و به اعمال خیر، قصد تحصیل رضای الهی نداشته باشند و دین ایشان، ریا باشد و خوف الهی به ایشان آمیخته نباشد. پس خدای تعالی، همۀ ایشان را به عِقاب، مبتلا سازد و بعد از آن، خدای تعالی را بخوانند (چنانچه کسی در حال غرق شدن بخواند) و دعای ایشان را مستجاب نسازد. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که به عبّاد بصری خطاب فرمود که: ویلک، ای عبّاد! از ریا بپرهیز؛ زیرا که کسی که کاری از برای غیر خدای تعالی می کند، خدای تعالی، او را به آن کس که به جهت او آن کار را به جای آورده، باز می گذارد. (3)

وفور مال و کثرت اولاد و تسلّط بر مردمان و نفاذ حکم) ، پس غضب کردن در چنین حالتی، شبیه است به آن که کسی با کسی در مقام حیله باشد و خلاف آنچه در خاطر دارد، ظاهر سازد. لهذا اطلاق لفظ مکر، بر غضب واقع می شود و گاه هست که جزای مکر و مکافات آن را «مکر» می نامند. و بر این وجه، حمل نموده اند قول الهی را که فرموده: «وَ یَمْکُرُونَ وَ یَمْکُرُ اَللّهُ وَ اَللّهُ خَیْرُ اَلْماکِرِینَ» ؛ (1)یعنی: ایشان، مکر می کنند و خدای تعالی، مکر می کند؛ و خدا، بهترین مکرکنندگان است.

و اوّل، از راه مشابهت و دویّم، از قبیل مشاکله است و خدای تعالی، در کلام مجید فرموده که: «فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اَللّهِ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْخاسِرُونَ» ؛ (2)یعنی: ایمن از مکر الهی نمی شوند، مگر طایفۀ زیان کاران.

و ایمنی از غضب الهی، فی الحقیقه، انکار معصیت خود و قهر الهی و قدرت بر عِقاب است و منافی خوف و ترس از خدای تعالی است، همچنانچه یأس از رحمت الهی، منافی رجا و امیدواری به کَرَم الهی است و چنان نیست که خوف، هر چند در نهایت مرتبۀ کمال باشد، منافات با رجا داشته باشد، یا آن که به مرتبۀ یأس و ناامیدی از رحمت الهی منتهی شود، یا آن که امید، وقتی که در مرتبه کمال باشد، به معنی امن از مکر و غضب الهی راجع شود؛ زیرا که در تقصیر در بندگی الهی، دو جهت هست، هر دو در مرتبۀ خود، در مرتبۀ کمال: یکی، معصیت بنده که با وجود نهایتِ حقارت و بی قدری و تربیت یافتن از ابتدای فطرت تا وقت معصیت به انواع نعمت های الهی، جرئت بر مخالفت و تمکین نکردن امر و سهل شمردن اطّلاع جناب اقدس او بر فعلِ بدِ خود که کرده است و باعث خوف و ترس، این معنی است. و شک نیست که ملاحظه و تأمّل در این معنی، مستلزم اشدّ مراتب خوف است کسی را که بصیرتی بوده باشد.

و جهت دیگر، کَرَم و بزرگی الهی است که اگر جمیع نعمت ها که آفریده، به یکی از بندگان خود عطا کند، نقصی به خزانۀ او نمی رسد و به هر یکدیگر، اضعافِ مضاعفۀ آن می تواند بخشید. و اگر همۀ خلایق، منکر خدایی و پادشاهی او شوند، در بزرگی او نقصی به هم نمی رسد و ضرری به او عاید نمی شود و قادر است بر آن که ایشان را فانیِ مطلق و به اکراه، مطیع و منقاد سازد. و ملاحظۀ این معنی، موجب رجا و کمال امید است و در همۀ احوال، بنده از تقصیر، و خداوند از کَرَم، خالی نمی باشد.

ص:108

پس خوف و رجا، در همه حال باید که موجود باشد و ملاحظۀ بدی خود، باعث یأس و قنوط نشود، و نظر به کَرَم الهی، باعث ایمنی و اغترار نگردد. و به این معنی، حضرت سیّد السّاجدین، در مقام طلب عفو و رحمت در بعضی ادعیۀ صحیفۀ کامله، اشاره فرموده به لفظی که حاصل معنایش این است که: خداوندا! اگر مرا در معرضِ عفو خود در آوری و از عذاب (1)خود، نجات بخشی، این کَرَم را نسبت به کسی فرموده خواهی بود که انکار نمی نماید استحقاقِ عقوبت تو را و خود را از مستوجب عذاب بودن، مبرّا نمی داند. و این فضل و کَرَم را دربارۀ کسی خواهد بود که ترستش از تو، بیشتر است از طمعی که در بابِ بندگی تو دارد، و ناامیدی اش از نجات یافتن، زیاده از امید خلاصی است، نه آن که یأسش از قبیل قنوط و ناامیدی از کَرَم تو باشد یا آن که طَمَعی که از کَرَم تو دارد، از قبیل اغترار و امیدش به عمل خود باشد؛ بلکه یأسش از این جهت است که نظر به اعمال خود که می کند، حَسَنات خود را نسبت به سیّئات، قلیل و بی قدر می بیند و عذر و حجّت خود را در باب تقصیراتی که کرده، سست و ضعیف می یابد. امّا چون نظر به کَرَم و بزرگی تو می کند، می داند که تو سزاوار آنی که به تو مغرور بشوند صدّیقان، با وجود عباداتی که کرده اند، و ناامید از کَرَم تو نباشند گناه کاران، با وجود معاصی که از ایشان صادر شده؛ زیرا که تو، آن خداوند بزرگ مرتبه ای که فضل و کَرَم خود را از کسی باز نمی گیری و حقّ خود را به تمامی از کسی بازیافت نمی نمایی. (2)و از این کلام شریف، ظاهر می شود که منشأ خوف بنده، ملاحظۀ اعمال قبیحه است، و منشأ امید و رجا، نظر به کَرَم و رحمت بی منتهای سبحانی. و ظاهر می شود که خوف، ممدوح است و قنوط، مذموم. و همچنین، رجا خوب است و اغترار، خوب نیست.

و احتمال دیگر - چنانچه از بعضی احادیث ظاهر می شود -، آن است که خوف و رجا، عبارت از امید و ترسِ صادق است و قنوط و اغترار، به معنی امید و ترس کاذب است؛ یعنی اگر از ترس آثار و علاماتْ ظاهر شود و موجب اجتناب از قبایح شود، صاحبش در دعوی خوف، صادق خواهد بود و معنی خوف در حال او محقَّق خواهد، و اگر چنین نباشد، دعوی اش دروغ و خوفش بی اصل خواهد بود. چنانچه اگر کسی دعوی کند که: «من از شیر می ترسم» یا «از خوردن زهر قاتل، اندیشه دارم» و بعد آن که شیر یا کاسۀ زهر حاضر شود، بی باکانه با شیر بازی کند و بر او سوار شود و بی تابانه از شربتِ زهر، نوش نماید، همۀ عقلا حکم می کنند به آن که در دعوی خوف، کاذب است و اصلاً از این دو چیز نمی ترسد. و اگر وقتی که نظرش بر شیر افتد، گریزد و اگر او را به تکلیف خواهند به او نزدیک سازند، اِبا و امتناع نماید و بعد از دیدن کاسۀ زهر، آثار تنفّرِ طبیعت از او ظاهر و هویدا باشد، تصدیقش می نمایند و خائفش می نامند.

و در باب امید، اگر کسی دعوی اش مقارن شواهد و آثار باشد (1)، مثل آن که گوید: «از پادشاه، امید جایزه و عطا دارم» و «از مزروع خود، امید حاصل» یا «از تجارت [ خود ]، توقّع نفع دارم» ، و به مراسم خدمت پادشاه، چنانچه دَأب چاکران و طالبانِ قرب و عطاست، قیام نماید و لوازمِ تربیت مزروع را از آب دادن به وقت و حفظ از مخرّب و سایر مفسدات و آنچه معهود میانۀ زارعان است، به جا آورد، و در تجارت، به قانون تجّار عمل نماید، صاحب امید و صادقش می دانند و اگر چنین نباشد، دروغ گو و مأیوسش می خوانند. پس کسی که دعویِ خوف از عذاب الیم و امید به فضل عمیم نماید، چگونه با ارتکاب مناهی و قبایح، و اِعراض از لوازم بندگی و ترک عبادات، صادق تواند بود و عاقلی، اطلاق لفظ «راجی» و «خائف» بر او خواهد نمود؟ ! و این معنی از کلام حضرت امیر المؤمنین علی علیه السلام که در باب دروغ مذکور شد، ظاهر بود.

و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که به آن حضرت گفتند که: جمعی از شیعیان شما، مرتکب معاصی می شوند و می گویند که: ما امید داریم. فرمود که: دروغ می گویند. این جماعت، شیعۀ ما نیستند. این طایفه، تابع آرزوهای خودند. کسی که امید چیزی می دارد، در تحصیل آن سعی می کند، و کسی که از چیزی می ترسد، از آن می گریزد. (2)و قریب به این مضمون، حدیثی دیگر روایت کرده.

ص:110

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: مؤمن، به مرتبۀ ایمان نمی رسد تا صاحب خوف و رجا نباشد، و صاحب خوف و رجا نمی شود تا سعی و عمل در بابِ آنچه امید و خوف دارد، به جا نیاورد. (1)و احتمال دیگر، آن است که خوف و رجا، اگر به سرحدّ افراط و غلبۀ بر ضدّ خود رسند، مذموم باشند. و اوّل، مسمّا شود به قنوط و یأس مِن روح اللّه. و دویّم، موسوم باشد به اغترار و اَمن مِن مکر اللّه.

سابق، اشاره شد.

و دیگر آن که محض تساوی خوف و رجا، کافی نیست؛ زیرا که تساوی با وجود قوّت و ضعف و توسّط حال هر دو متحقّق می شود؛ بلکه امری دیگر هم در کار است که آن، عبارت از قوّتِ خوف و قوّتِ رجاست. یعنی هر دو در مرتبۀ کمال، باید که بر دیگری رجحان و زیادتی نداشته باشند و حالِ مؤمن در میان خوف و رجا، باید که مثل حلقه ای باشد که دو ریسمان بر او بسته، دو صاحب قوّت، آن را کِشند و آن حلقه در میان ایشان، سکون و استقرار تمام داشته باشد و اگر بالفرض، یکی دست بردارد، به سرعت تمام، به طرف دیگر رود. پس اگر به جانب اعمالی که از طرف خوف می کِشد، نظر کند، غیر عذاب، چیزی نبیند و خود را چنان بیند که گویا در جهنم، معذّب است، و اگر ملاحظۀ کَرَم نماید که از جانب رجا جاذب است، خود را در بهشت و نعیمِ مخلّد بیند و با ملاحظۀ طرفین، میل به هیچ طرف نداشته باشد. و میل به طرف خوف، عبارت از یأس و ناامیدی از رحمت الهی است - که از جملۀ کبائر است - و میل به طرف امید، ایمنی از غضب الهی است که آن نیز در سِلک کبائر است.

و ابن بابویه رضی الله عنه در کتاب أمالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: امید به خدای تعالی، به حدّی داشته باش که باعث جرئت بر معاصی الهی نشود، و خوف به مرتبه ای داشته باش که تو را از رحمت او ناامید نسازد. (1)و بدان که احتمالاتی که در باب فرق میانۀ خوف و یأس، و رجا و اغترار مذکور شد، با یکدیگر منافات ندارند و می تواند بود که هر یک از امور سابقه، جزء معنی خوف و رجا باشند، و می شود که در کمال ایشان، مأخوذ باشند، و می تواند بود که بعضی از مقوّمات و بعضی از متمّمات باشند. و اللّه تعالی یعلم!

از موت، کفن او را نبّاش بدزدد. پس او را طلبید و گفت: من در بابِ همسایگی با تو چون بودم؟ نبّاش گفت: همسایه ای نیکو بودی. گفت: به تو حاجتی دارم. گفت: هر حاجتی داشته باشی، بر آورده می شود. پس دو کفن بیرون آورده، پیش او گذاشت و گفت: هر کدام را که خواهی، بردار و بعد از دفن من، دست از کفنِ من بدار. پس نبّاش، اِبا و امتناع نمود و بیمار، مبالغه و اِلحاح کرد تا یکی را که خواست، برداشت.

و چون آن مرد بمُرد، او را دفن کردند. نبّاش با خود گفت که: این مرد بعد از موت، چه می داند که من، کفن او را برداشته یا دزدیده ام. البّته کفنش را بر می دارم. پس چون بر سرِ قبر آمد و قبر را شکافت، آوازی شنید که کسی بانگ بر او زد که: مکن! نبّاش، بترسید و او را با کفن گذاشته، برگشت و به فرزندان خود گفت که: من، چگونه پدری بودم از برای شما؟ گفتند: پدرِ خوبی بودی. گفت: به شما حاجتی دارم. گفتند: بگو هر چه می خواهی که إن شاء اللّه به جا می آوریم. گفت: می خواهم که بعد از موت، مرا بسوزانید و چون خاکستر شوم، بکوبید و وقتی که بادی تند آید، نصفِ خاکستر مرا در صحرا و نصفی را در دریا به باد دهید. گفتند: چنین می کنیم.

و چون بمُرد، به وصیّت او عمل نمودند و چون خاکستر او را به باد دادند، حق تعالی به صحرا خطاب فرمود که: آنچه از خاکستر او در تو پراکنده شده، جمع کن. و به دریا نیز چنین امر فرمود. و چون او را زنده ساخته، بر پا داشته، فرمود که: چه باعث بود تو را بر این وصیّتی که به فرزندان خود کردی؟ گفت: به عزّت تو قسم که ترس تو، مرا بر این داشت! پس خدای فرمود که: من، دشمنان تو را به زودی راضی می سازم و خوف را به ایمنی مبدّل ساختم و گناهان تو را آمرزیدم. (1)و ابن بابویه در کتاب أمالی، از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که: در روزی در نهایتِ گرمی، در سایه درختی نشسته بودند. ناگاه، مردی آمد و جامه های خود کَنْده، در زمین بسیار تفتیده، می غلطید و پشت و شکم و پیشانی خود را به آن خاکِ گرم می سوزانید و می گفت: ای نفس! این حرارت را بچش که عذاب الهی، از این عظیم تر است. و آن حضرت به او نظر می فرمود، و چون جامه های خود را پوشیده، به راه افتاد، حضرت به دست مبارک اشاره فرموده، او را طلبید و گفت: ای بندۀ خدا! کاری از تو مشاهده نمودم که از کسی ندیده ام. چه باعث بود تو را بر آنچه کردی؟ گفت: ترس الهی، مرا بر این داشت و به نفس خود گفتم که: ای نفس! بچش این تعب را که عذاب الهی، عظیم تر است از آنچه من با تو کردم. پس حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: به تحقیق

ص:113

که از خدای - عزَّ و جلَّ - ترسیده ای، چنانچه شرط ترسیدن است. و به درستی که خدای تعالی، به تو مباهات می فرماید به اهل سماوات. بعد از آن به اصحاب خود فرمود که: ای جماعتی که در این مقام حاضرید! به نزدیک این مرد روید تا برای شما دعا کند. پس نزدیک او رفتند و از برای ایشان، دعا کرد و گفت: خداوندا! امر ما را بر هدایت، جمع فرما و تقوا را توشۀ ما گردان و بهشت را مسکن ما گردان. (1)و در این باب، قصّه های طویل در کتب اخبار، موجود است.

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود که: حُسن ظن به خدای تعالی، آن است که از غیر خدا، امید نداشته باشی و به غیر از گناه و معصیت خود، از چیزی نترسی. (1)و این حدیث، مؤیّد آن است که سابقاً مذکور شد که رجا، فرد یا کاملش آن است که از ملاحظۀ کَرَم الهی ناشی شود و خوف، از ملاحظۀ معصیت. و اگر، نه چنین باشد، اوّل از قبیل اغترار و امن مِن مکر اللّه، و دویّم، از مقولۀ قنوط و یأس مِن روح اللّه خواهد بود.

او معتمدی است که خدای تعالی فرموده که از برای او عذاب عظیم، مهیّا ساخته. و کسی که میانۀ او و دیگری چیزی باشد و او را بکُشد، چنین شخصی، آن متعمدی نیست که خدای تعالی فرموده. و شک نیست که کسی که مؤمنی را از برای ایمان می کُشد، کافر و مخلّد در نار است. (1)و ابن بابویه و شیخ طوسی رحمه الله به سند صحیح، از آن حضرت، روایت کرده اند که شخصی پرسید که: اگر مؤمنی، مؤمنی را عمداً بکُشد، آیا او را توبه هست؟ حضرت فرمود که: اگر او را از برای ایمان می کُشد، توبه ندارد، و اگر چنانچه از برای غضب یا سببی از اسباب دنیوی بکُشد، توبه اش آن است که از او قصاص کنند، و اگر چنانچه صاحبان خون ندانند، باید که قاتل پیش ایشان رود و اقرار کند به آن که آن قتل، از او صادر شده. پس اگر راضی شوند به آن که او را در عوض نکُشند، دیت به ایشان بدهد و کفّارۀ عصیان الهی که از او سر زده، آن است که بنده ای آزاد کند و دو ماه پی در پی، روزه بدارد و شصت مسکین را طعام دهد. (2)و از آن حضرت، روایت نموده که فرموده: مؤمن، همیشه امر دین بر او وسیع است و کار بر او تنگ نمی شود، مادام که ارتکاب [ به ریختن ] خون حرامی ننماید. (3)و فرمود که: کسی که مؤمنی را دانسته بکُشد، توفیق توبه نمی یابد. (4)و مراد از قاتلِ مؤمن، که در این حدیثْ واقع شده که توفیق توبه نمی یابد، می تواند بود که کسی باشد که مؤمن را از برای ایمان بکُشد، و می تواند بود که اعم باشد. امّا اوّل، ظاهرتر است و آنچه در حدیث سابق، در مقام سؤال واقع شده بود که: «اگر مؤمنی، مؤمنی را بکُشد» و حضرت در جواب فرمود که: «اگر از برای ایمان بکُشد، توبه ندارد» ، به حَسَب ظاهر، خالی از اشکالی نیست، از جهت منافات با عموم توبه و تضادّ میانۀ ایمان و قتل از برای ایمان.

و بنا بر عدم قبول توبۀ مرتدّ فطری، به حَسَب ظاهر و واقع، و اطلاق مؤمن بر اعم از سابق الایمان، جوابی ظاهر می شود. و شاید که مراد، عدم قبول توبه به حَسَب ظاهر باشد و ممکن است که جواب حضرت، اعمّ از سؤال باشد و شامل قاتلی باشد که مؤمن نباشد تا بیان هر دو شِق، فرموده باشند، هر چند سؤال، مخصوصِ یک شقّ است و در جواب، قید آن که «قاتل از اهل ایمان است» ، نیست و ممکن است که مؤمن در کلام سائل، به معنی مُظهر شهادتین باشد، نه به معنی شیعۀ اثنا عشری، و جواب بر نهج سؤال، وارد شده باشد و با وجود وجوه مذکوره، مندفع شدن اشکال،

ص:116

محلّ کلام است. و اللّه تعالی یعلم!

و میانۀ علما به حَسَب ظاهر، خلافی نیست در آن که قتل مؤمن، مطلقاً از جملۀ کبائر است. و ابن بابویه قدس سره در کتاب من لا یحضره الفقیه و کلینی رحمه الله در کافی، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده اند که: اوّلْ حکمی که خدای تعالی در روز قیامت می فرماید، حکم خون است. پس دو فرزند آدم را - که قابیل و هابیل باشند - بر پا می دارند و میانۀ ایشان، حکم می فرماید. بعد از آن، صاحبان خون که بعد از ایشان باشند، تا وقتی که هیچ کس نمانَد. و مقتول، قاتل خود را می آورد و روی او را به خون، آلوده می کند. پس خدای تعالی می فرماید که: تو، او را کشته ای؟ و او نمی تواند که از خدای تعالی، چیزی را پنهان سازد. (1)و از حضرت علی بن الحسین علیه السلام روایت کرده اند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: گول مخورید به آن که قادر بر کُشتن کسی باشید؛ زیرا که آن مقتول را در پیش خدا، کُشنده و تلافی کننده ای هست که نمی میرد. گفتند: کدام است آن قاتلی که نمی میرد؟ فرمود که: آتش جهنّم. (2)و ابن بابویه رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: روز قیامت، مردی، دیگری را به خونْ آلوده می سازد، در وقتی که مردم، مشغول حساب اند. پس آن مرد می گوید که: ای بندۀ خدا! مرا با تو چه کار است؟ آن دیگری می گوید که: تو کلمه ای چنین در باب من، فلان روز گفتی و باعث آن شد که من، کُشته شدم. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که در باب مؤمنی، نصفْ یا کلمه یا پاره ای کلمه بگوید که از آن گفتن، ضرری به آن مؤمن رسد، روز قیامت که حاضر می شود، در میان هر دو چشم او نوشته خواهد بود که: «ناامید است از رحمت من» . (4)و کلینی رحمه الله از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: روز قیامت، مردی می آید و با او به قدر مَحجَمه ای (5)خون خواهد بود. پس می گوید که: و اللّه که من، کسی را نکُشته ام و شریک در خون کسی نشده ام! پس خدای تعالی می فرماید که: نه چنین است. سخن در باب فلان بندۀ من گفتی و آن سخن، ترقّی کرد و به جایی رسید که باعث کشته شدن آن بنده شد و این مَحجَمه از خون او به تو می رسد. (6)

ص:117

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هر کس که کشته شود، خواه از خوبان باشد و خواه از بدان، روز قیامت که محشور می شود، به دست راست به کُشندۀ خود، چسبیده خواهد بود و به دست چپ، سرِ خود را خواهد داشت و از رگ های او خون روان خواهد بود و خواهد گفت: خداوندا! بپرس از این شخص که مرا از برای چه می کُشت؟ پس اگر آن قاتل به فرمودۀ خدا او را کشته باشد، قاتل را به بهشت می برند و مقتول را به جهنّم؛ و اگر می گوید او را به فرمان فلان کس کشته ام، می فرماید به آن مقتول که: تو هم بکُش او را، همچنانچه او تو را کُشته. بعد از آن، خدای تعالی آنچه خواهد، دربارۀ ایشان می کند. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: طاغی ترینِ مردم در درگاه الهی، کسی است که بکُشد کسی را که نکُشد او را، یا بزند کسی را که نزند او را. (2)و ابن بابویه رحمه الله در کتاب من لا یحضره الفقیه، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر که خود را بکُشد دانسته، همیشه در آتش جهنّم خواهد بود. (3)پس پرسیدند: اگر وصیّتی بکند و در همان ساعت، خود را بکُشد، آیا آن وصیّت، صحیح خواهد بود؟ فرمود که: اگر وصیّت را پیش از آن کند که جراحتی به خود رسانیده باشد یا کاری کرده باشد که شاید بمیرد، آن وصیّت در ثلثِ مالش صحیح خواهد، و اگر بعد از آن باشد، صحیح نیست. (4)

مادر که بارِ او را کشیده، با سستی ای که بر سرِ یکدیگر آمده و بعد از دو سال، او را از شیر گرفته، به آن که: شکر کن مرا و پدر و مادرت را که بازگشت تو و همۀ خلایق، به سوی من است. و اگر با تو جنگ کنند و گویند که قرار دهی از برای من شریکی که چون وجود ندارد، تو علم به آن نداری، پس ایشان را در امر شرک، اطاعت مکن و در دنیا با ایشان، از روی نیکی و خوبی سلوک کن.

و در این کلام، از دو جهت، بزرگی پدر و مادر، و لزوم احسان به ایشان، از دو وجه ظاهر می شود: یکی آن که خدای تعالی، شکر ایشان را تالی و قرین شکر نعمت های بی منتهای خود ساخته و در باب امر و مبالغه، مرتبه ای بالاتر از این نیست.

[ وجه ] دیگر آن که با وجود آن که کافر باشند و فرزند را تکلیف به کفر و شرک نمایند، به حُسن مصاحبت و کمال مدارات به ایشان، امر فرموده.

و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در حدیث عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنی، استدلال فرموده بر آن که: عقوق والدین، از جملۀ کبائر است، به [ سبب ] آن که خدای تعالی، عاق را جبّار و شقی نامیده، در آن جا که در حکایت کلام عیسی علیه السلام می فرماید که: «وَ بَرًّا بِوالِدَتِی وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّاراً شَقِیًّا» ؛ (1)یعنی: مرا صاحب احسان به مادر خود گردانیده و جبّار و شقی، نگردانیده ای. (2)و محمّد بن یعقوب کلینی رحمه الله از ابی ولّاد حنّاط روایت کرده که گفت: سؤال کردم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از تفسیر کلام الهی که فرموده: «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» 3 که این احسان، کدام است؟ حضرت فرمود که: احسان، حُسن سلوک با ایشان است و آن که نوعی نکنی که ایشان را ضرور شود که از تو، چیزی از ما یحتاج خود بطلبند، هر چند صاحب چیز باشند. خدای تعالی می فرماید که: «لَنْ تَنالُوا اَلْبِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ» 4 ؛ یعنی: به احسان و نیکی نمی رسید تا وقتی که صرف کنید از آنچه دوست می دارید.

بعد از آن، حضرت فرمود که: و امّا قول الهی که فرموده: «یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ اَلْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما» ؛ (3)معنی اش آن است که: اگر تو را دل تنگ و دلگیر سازند، اُف به ایشان نگویی، و اگر تو را بزنند، منع و زجر نکنی و بگویی که «غفر اللّه لکما!» ؛ یعنی: «خدا، شما را بیامرزد!» ، که بعد از زدن، گفتن این سخن، قول کریمی (4)است که خدای تعالی فرموده که:

ص:119

«وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً» 1 و در [ بارۀ ] قول الهی که: «وَ اِخْفِضْ لَهُما جَناحَ اَلذُّلِّ مِنَ اَلرَّحْمَةِ» 2 فرمود که: می باید چشم خود را پُر نسازی از نگاه به ایشان، مگر از روی مرحمت و نرمی؛ یعنی به ایشان، خیره نگاه نکنی و آواز خود را بالای آوازِ ایشان، و دست خود را بالای دستِ ایشان، بلند نکنی و پیش روی ایشان، راه نروی. (1)و از زکریا بن آدم (2)روایت کرده که گفت: من، نصرانی بودم و مسلمان شدم و حج کردم. پس به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام رسیدم و گفتم که: من از جملۀ نصارا بودم و مسلمان شده ام. فرمود که: در اسلام، چه چیز دیده ای؟ گفتم: کلام الهی را که می فرماید: «ما کُنْتَ تَدْرِی مَا اَلْکِتابُ وَ لاَ اَلْإِیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدِی بِهِ مَنْ نَشاءُ» ؛ (3)یعنی: تو نمی دانستی که کتاب، چه چیز است و ایمان، کدام است؛ لیکن گردانیده ایم ما ایمان را نوری که راه نمایی می کنیم به آن نور، هر کس را می خواهیم.

پس فرمود که: خدای تعالی، تو را هدایت کرده. بعد از آن، سه مرتبه دعا کرد که: «اللّهمَّ اهْدِهِ!» ؛ یعنی: خداوندا! او را راه بنما. بعد از آن فرمود: هر چه خواهی، بپرس، ای فرزند! گفتم: مادر و پدر من، بر دین نصارا باقی اند و همچنین، اهل خانۀ من نصرانی اند و مادر من، چشم ندارد. پس من با ایشان باشم و در ظرفِ ایشان چیزی بخورم؟ حضرت فرمود که: ایشان، گوشتِ خوک می خورند؟ گفتم: نمی خورند و دست به گوشت خوک نمی گذارند. فرمود که: باکی نیست. پس ملاحظۀ حال مادرت را بکن و با او نیکویی بکن [ تا ] وقتی که بمیرد، و خود، متکفّل کار او بشو و کار او را به دیگری [ وا ] مگذار و به کسی مگو که پیش من آمده بوده ای تا وقتی که در مِنا مرا ببینی، إن شاء اللّه!

پس من در مِنا به خدمت آن حضرت آمدم. دیدم که مردم بر دور او جمع شده اند و مثل اطفال که از معلّم خود سؤال کنند، هر کس از او مسئله ای می پرسد. و بعد از آن که به کوفه آمدم، با مادر خود مهربانی می کردم و چیزی به خوردِ او می دادم و شپشِ سر و رخت او را پاک می کردم و خدمت او به جای می آوردم. مادر [ م ] به من گفت: ای پسر! در وقتی که دین داشتی و با من در دین شریک

ص:120

بودی، این نوع سلوک با من نمی کردی. چون شد که تا مسلمان شدی و به سفر رفتی، سلوک خود را تغییر دادی؟ گفتم: شخصی از اولاد پیغمبر صلی الله علیه و آله مرا فرموده که به این روش، سلوک کنم. فرمود: این شخص، پیغمبر است؟ گفتم: نه؛ بلکه فرزند پیغمبر است. گفت: ای پسر! این شخص، پیغمبر خواهد بود؛ زیرا که آنچه فرموده، وصیّت پیغمبران است. گفتم: بعد از پیغمبر ما صلی الله علیه و آله پیغمبری دیگر نمی باشد؛ امّا او فرزند پیغمبر است. گفت: ای پسر! دین تو بهترینِ دین هاست. آن را تعلیمِ من کن. من، طریقۀ اسلام، تعلیم او کردم. پس او مسلمان شد و نماز به یادِ او دادم. نماز ظهر و عصر، و نماز شام و خفتن به جا آورد و در آن شب، او را آزاری عارض شد. مرا طلبید و گفت: آنچه تعلیمِ من کردی، بار دیگر بگو. مرتبۀ دیگر گفتم. به اسلام، اقرار نمود و در آن شب بمُرد. پس روز شد. مسلمانان، او را غسل دادند و من، نماز بر او کردم و او را خود، در قبر گذاشتم. (1)و از عمّار بن حیّان روایت کرده که گفت: خبر دادم حضرت امام صادق علیه السلام را به آن که اسماعیل، پسرم، با من احسان می کند. حضرت فرمود که: به تحقیق که من، او را دوست می داشتم و الحال، محبّت من به او زیاده شد. به درستی که رسول خدا صلی الله علیه و آله خواهر [ ی ] رضاعی داشت. به خدمت آن حضرت آمد. چون او را بدید، خوش حال شد و جامه ای که بر دوش می گرفت، پهن کرد و او را بر بالای آن جامه نشانید و با او شروع در گفتگو کرد و بر رویِ او می خندید. بعد از آن که او از خدمت حضرت، بیرون رفت، برادر او آمد. آن حضرت، به نوعی که با آن خواهر ملاطفت می فرمود، با برادر به جای نیاورد. پس کسی پرسید که: یا رسول اللّه! آن نوع سلوک که با خواهر کردید با برادر نکردید، با وجود آن که مرد است؟ ! فرمود: از برای آن که خواهر [ م ] با پدر و مادر [ خود ]، بهتر سلوک می کند. (2)و از امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: سه چیز است که خدای تعالی، برای هیچ کس در آنها رخصتی قرار نداده: یکی ادای امانت، خواه نسبت به خوبان و خواه نسبت به بدان؛ دیگر، وفا کردن به عهد، خواه با خوب و خواه با بد؛ دیگر، نیکی و احسان به پدر و مادر، خواه خوب باشند و خواه بد. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: بسا باشد که فرزندی موصوف به صفتِ احسان به پدر و مادر باشد در ایّام حیات ایشان، و بعد از آن که بمیرند، قرض ایشان را پس ندهد و طلب آمرزش

ص:121

از برای ایشان نکند. پس خدای تعالی، او را عاقّ پدر و مادر بنویسد. و گاه باشد که کسی در ایّام حیات ایشان، عاق و بدْسلوک باشد و بعد از آن که بمیرند، قرضِ ایشان را ادا کند و برای ایشان، استغفار کند. پس خدای تعالی، او را بارّ و نیکوکار بنویسد. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چه چیز مانع می شود شما را از نیکی کردن با پدر و مادر، خواه در حیات، و خواه بعد از وفات، به آن که نماز از برای ایشان بکنید و تصدّق و حج و روزه از برای ایشان به جا آورید تا خدای تعالی، ثواب آن عبادات را به ایشان رسانَد و مثل آن ثواب، به آن شخص که عبادت به جای آورده، بدهد، پس به سبب احسان و صِله ای که نسبت به ایشان کرده، خیرِ بسیار به او رسانَد؟ (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: مردی به خدمت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمده، گفت: نشاط و رغبت به جهاد، در طبع من جای دارد. حضرت فرمود که: برو به جهاد فی سبیل اللّه، که اگر کشته شوی، در پیش خدای تعالی، زنده خواهی بود و روزی به تو خواهد داد، و اگر بمیری، اجر تو بر خدای - عزَّ و جلَّ - خواهد بود، و اگر برگردی، بیرون می آیی از گناه، مثل روزی که از مادر متولّد شده ای. گفت: یا رسول اللّه! پدر و مادری پیر دارم و می گویند: «ما را به تو اُنسی هست» و راضی نمی شوند به آن که من از پیش ایشان، بیرون روم. حضرت فرمود که: با پدر و مادر خود باش که به حقّ آن کسی که جان من به دست اوست که اُنس تو به ایشان، یک شبانه روز، بهتر است از جهاد یک ساله. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: مردی به خدمت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه! احسان و نیکویی با که بکنم؟ فرمود: با مادرت. گفت: دیگر با کی؟ فرمود: با مادرت. گفت: دیگر با کی؟ فرمود: با مادرت. گفت: دیگر با کی؟ فرمود: با پدرت. (4)و بدان که علما گفته اند که: هر چیز که حرام باشد که کسی نسبت به بیگانه به جای آرد، از اهانت و سخنان [ بد ] و غیر اینها، البتّه نسبت به پدر و مادر هم حرام است، و هر چه برای دیگران واجب است، برای ایشان نیز واجب است.

و چند چیز هست که مخصوص ایشان است و شیخ شهید رحمه الله در قواعد ذکر کرده که از آن جمله، یکی آن است که سفر مباح، بی رخصت ایشان، جایز نیست و همچنین سفر سنّت. و بعضی گفته اند

ص:122

که سفر از برای تجارت و تحصیل علم، هر گاه در بَلَد خود ممکن نباشد، بی رخصت ایشان، جایز است. و بعضی گفته اند که: در فعلی که در آن شبهه باشد (مثل آن که او را امر کنند به خوردن لقمۀ شبهه ناک) ، اطاعتِ ایشان می باید کرد؛ زیرا که ترک شبهه، مستحبّ است و اطاعت ایشان، واجب. دیگر، آن که اگر او را کاری فرمایند و وقت نماز، داخل شده باشد، می باید نماز را تأخیر کند و آن کار را به جای آورد.

دیگر آن که آیا می توانند او را منع کرد از نماز جماعت؟ و گفته که ظاهر (1)آن است که نتوانند (2)، مگر در جایی که خوفی یا مثل آن باشد؛ مثل آن که در شب های تاریک به نماز صبح و عشا، حاضر شود و ایشان ترسند که مبادا در راه، آسیبی به او رسد.

دیگر آن که او را منع می توانند کرد از جهاد، در صورتی که بر او واجب عینی نشده باشد، از برای آن که ثابت شده که مردی با حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله بیعت می کرد به آن که در خدمت حضرت، هجرت نماید و جهاد کند. حضرت فرمود: پدر و مادر تو، هیچ کدام در حیات هستند؟ گفت: بلی؛ هر دو در حیات اند. فرمود که: آیا می خواهی که به ثواب الهی برسی؟ گفت: بلی. فرمود که: برگرد به پیش پدر و مادرت و سلوک نیکو با ایشان به جا بیاور.

دیگر آن که در واجبات کفایی، ظاهرتر آن است که ایشان، او را منع توانند نمود، هر گاه علم یا ظن داشته باشد به آن که دیگری به آن واجب، قیام می نماید، از برای آن که آن هم مثل جهادی خواهد بود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله نهی فرموده.

دیگر آن که بعضی از علما گفته اند که: اگر پدر و مادر، او را بطلبند و او مشغول نماز سنّت بوده باشد، می باید که نماز را قطع کند؛ زیرا که ثابت شده که زنی، پسر خود را آواز کرد و پسر، در جایْ نماز خود بود. آن زن گفت: یا جُرَیح! پسر گفت: خداوندا! مادرم آواز می کند و مشغولِ نمازم. مرتبۀ دیگر گفت: یا جُرَیح! گفت: خداوندا! مادرم آواز می کند و مشغولِ نمازم. مادر گفت: نمیری تا وقتی که نظر در روی زنان فاحشه کنی! و در بعضی روایات، چنین است که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: اگر جُرَیح فقیه می بود، می دانست که جواب دادن مادر، افضل است از نمازی که می کرد (3). و این حدیث، دلالت می کند بر آن که نماز نافله را از برای ایشان، قطع می باید کرد.

و به طریق اُولی دلالت می کند بر آن که سفر، بی رخصت ایشان، حرام است؛ زیرا که غایب

ص:123

شدن از نظر ایشان در سفر، عظیم تر است و مادر، در این مقام، طلب می کرد نظر کردن به سوی او و اقبال نمودن به جانب او را.

دیگر آن که ایذا به ایشان نرسانَد، هر چند قلیل باشد، و نگذارد به قدرِ مقدور که دیگری هم آزار به ایشان رساند.

و دیگر آن که روزۀ سنّت، بی اذن پدر نگیرد؛ و در باب مادر، حدیثی صریح ندیده ام.

دیگر، آن که بی اذن پدر، قسم نخورد و عهد نکند، مگر در کردن امری واجب یا ترکِ فعلی حرام.

و در باب نذر، نصّی بخصوص ندیده ام، مگر آن که کسی گوید که: نذر، از اقسام یمین است و نهیی که از یمین واقع شده، شامل اوست. (1)تا این جا کلام شیخ شهید - رضوانٌ علیه - است و آن که گفته که: «واجبات کفایی، مطلقاً حکم جهاد دارد، در آن که بی رخصت ایشان، صحیح نیست» ، محلّ تأمّل است؛ زیرا که در جهاد، خوف قتل است و سایر واجبات کفائیّه، چنین نیستند.

دیگر، غایب شدن از نظر ایشان در جهاد، زیاده از اکثر واجبات کفائیّه است، غالباً، و بعضی از واجبات کفائیّه بر جهت، سفر و غیبت را لازم ندارد. پس نهیی که از جهاد واقع شده باشد، دلالت بر حرمت آنها نمی کند، بر تقدیری که حکم امثال جهاد، از آن جا ظاهر شود و ظاهراً نصّی در مطلقِ واجبات کفائیّه موجود نباشد. و اللّه أعلم!

و در امور حرام مطلقاً، گفته اند: اطاعتِ ایشان نمی باید کرد؛ زیرا که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: «لا طاعة لِمَخْلُوقٍ فِی مَعصِیَتِهِ الْخالِق» ؛ (2)یعنی: اطاعت مخلوقی در معصیت خالق نمی باشد. (3)و از جمله حقوق پدر و مادر که متعلّق است به اعتقاد، آن است که حضرت سیّد السّاجدین علیه السلام در حدیث حقوق که ابن بابویه رحمه الله در کتاب من لا یحضره الفقیه روایت نموده، اشاره فرموده که: حقّ مادرت آن است که بدانی که بارِ تو را کشیده، به نحوی که کسی، بار کسی را نکِشد؛ و از ثمرۀ دل خود به تو عطا کرده، آنچه اَحَدی به کسی ندهد؛ و تو را به همۀ اعضا و جوارح خود، محافظت نموده و پروا نکرده از آن که خود، گرسنه باشد، هر گاه تو را سیر کرده باشد؛ و از آن که خود، تشنه

ص:124

باشد، هر گاه تو را سیراب کرده باشد؛ و از آن که خود، برهنه باشد، هر گاه بدن تو را پوشیده باشد؛ و از آن که خود، در آفتاب باشد، هر گاه تو را از حرارت آفتاب، محافظت نموده باشد؛ و خواب را از برای تو ترک کرده و تو را از سرما و گرما محافظت نموده، از برای آن که به کار او بیایی. پس به تحقیق که تو طاقتِ شُکر او [ را ] نداری، مگر به عون و توفیق الهی.

و حقّ پدرت آن است که بدانی که اصل تو اوست و اگر او نمی بود، تو نخواهستی بود. پس هر گاه در خود، چیز خوبی ببینی، بدان که اصل آن نعمت که به تو عطا شده، پدر است. پس خدای - عزَّ و جلَّ - را حمد کن و شکر پدر به قدر آن نعمت، با شکر الهی به جا بیار. و لا قوّة إلّا باللّه!

و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت، از جملۀ کبائر برشمرد آن که هر گاه پدر، پسر را بطلبد، پسر، او را لعنت کند و آن که هر گاه پسر جواب دهد، پدر او را بزند. (1)

ناحق (1)می خورند، به غیر این نیست که آتش جهنّم را در شکم های خود در آورده اند؛ زیرا که چیزی خورده اند که عِقابش جهنّم است یا آن که به سبب خوردن آن مال، شکم خود را از آتش جهنّم، مملو ساخته [ اند ] و (2)زود باشد که به شعلۀ جهنّم، بریان شوند.

و در باب ظلم، قبل از این مذکور شد که سرایت نمودن این ظلم به اولاد، از برای عقوبت ظالم است، به اطّلاع بعد از موت. و اولاد، اگر به عمل خود، مستوجب عقوبتی شده باشند، مکافات آن به فعل می آید، و الّا در آخرت، ثواب می یابند؛ مثل سایر مکاره که در دنیا به ایشان رسد.

و علی بن ابراهیم رحمه الله در تفسیر خود گفته که: اگر پدرْ صالح باشد، خدای تعالی، اولاد او را محافظت می کند به صلاح او، چنانچه فرموده: «وَ أَمَّا اَلْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی اَلْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» 3 ؛ یعنی: و امّا آن دیوار که حضرت خضر علیه السلام مشغول تعمیر او شد، پس آن، از دو پسرِ یتیم بود از اهل آن شهر، و زیر آن دیوار، گنجی از ایشان بود. پس خداوند تو خواست که ایشان به مرتبۀ بلوغ و عقل برسند و گنج خود را بیرون آرند. و این معنی، تفضلّی است از خداوند تو.

پس سیاق این کلام، دلالت می کند بر آن که صلاحِ پدر، باعث تفضّل بر اولاد می شود و اگر پدر، مرتکب اَکلِ مال یتیم شود، خدای تعالی، نسبت به اولاد، تفضّل در باب حفظ ایشان نمی فرماید و ایشان را وا می گذارد. (3)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: وقتی که مرا در شب معراج به آسمان بردند، جمعی را دیدم که آتش در شکم های ایشان، انداخته بودند و از دُبُر ایشان، بیرون می آمد. پس به جبرئیل علیه السلام گفتم که: اینها چه جماعت اند؟ گفت: اینها آن طایفه اند که اموال یتیم را به ناحق می خورند. (4)و حِمیَری رحمه الله در کتاب قرب الإسناد، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که آن حضرت، از پدرش روایت می فرمود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: از خدا بترسید در باب دو ضعیف و ناتوان: یکی یتیم و یکی زن؛ زیرا که بهترینِ شما، کسی است که با اهل خود، بهتر

ص:126

سلوک کند. (1)و صاحب کنز العرفان، از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که از آن حضرت، سؤال کردند که: کمترین مرتبه از خوردن مال یتیم که آدمی به سبب آن به جهنّم رود، کدام است؟ فرمود که: اندک و بسیارش در این معنی شریک اند، هر گاه قصدش آن باشد که به ایشان پس ندهد.

دیگر با او باشند که همگی به چشم خود، «کَالمیل فِی المُکْحلَة» دیده باشند، نه آن که از حرکات و خصوصیّات احوال، دانسته باشند که آن مرد، مشغول آن فعل بوده، شهادت آن شخص را قبول می کنند و مرد و زن را به حدّ شرعی، تعذیب می نمایند. و اگر چهار گواه به این نحو، یکی کم باشد، گواهان را هر یک، هشتاد تازیانه می زنند و اگر در واقعْ راست هم گفته باشند، حکم دروغ گویان [ را ] دارند و داخل فسّاق اند. و اگر کسی به طریق کنایه، کسی را منسوب به زِنا یا لواط سازد، حاکم شرع، او را به قدری که مناسب داند، تعزیر و تأدیب می کند، چنانچه قبل از این گذشت.

و جایز نیست اِسناد زِنا، نه صریحاً و نه کنایتاً به کفّار یا بنده ای که پدر و مادرش کافر بوده باشند، مادام که شرعاً ثابت نشود که موافق مذهب خود هم، زانی بوده اند، چنانچه محمّد بن یعقوب کلینی رحمه الله از عمرو بن نعمان جُعفی روایت کرده که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام دوستی داشت که به هر جا که می رفت، از او جدا نمی شد. روزی آن حضرت، با او راه می رفت و او غلامی داشت از اهل سِند که در عقبِ ایشان می آمد. پس آن مرد، سه مرتبه نگاه کرد به عقبِ خود و غلام را به جهت کاری می خواست. غلام، پیدا نبود. مرتبۀ چهارم نگاه کرد، او را دید. گفت: یا ابن الفاعله! کجا بودی؟ یعنی: مادرت زِناکار بوده.

آن حضرت - صلوات اللّه علیه - دست بر پیشانی مبارک خود زد و گفت: سبحان اللّه! مادرش را قَذْف می کنی؟ من گمان کردم که تو صاحب وَرَعی و ظاهر شد که هیچ وَرَع با تو نیست. آن شخص گفت: فدای تو شوم! مادر این غلام، از اهل سِند است و ایشان، کافر می باشند. حضرت فرمود که: نمی دانی که هر طایفه ای، عقد و نکاحی می دارند؟ دور شو از من!

عمرو بن نعمان - که راوی حدیث است - می گوید که: دیگر ندیدم که حضرت با او رفیق باشد تا وقت رحلت از دنیا. (1)و ابن بابویه رحمه الله در کتاب علل الشرائع، از ابی الحسن حَذّاء روایت کرده که گفت: نزد حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بودم. مردی از من پرسید که: یا ابی الحسن! غَریم تو، یعنی قرض خواه یا قرض دار تو چه شد؟ گفتم که: آن ابن فاعله را می گویی؟ پس حضرت، از روی تندی نظر به سوی من کرد. من گفتم: فدای تو شوم! آن مرد، مجوسی است و مادر و خواهر خود را وَطْی می کند. فرمود که: نه! وَطی مادر و خواهر، در دین ایشان، نکاح صحیح است. (2)

ص:128

و در کتاب من لا یحضره الفقیه، از آن حضرت روایت کرده که فرمود: مردی که قَذْف کرده باشد بنده ای را به زِنا و آن بنده، مسلمان باشد و از او به غیر خوبی چیزی ندانیم، چنین مردی را اگر پیش من آرند، او را یک تازیانه از حدّی که به جهت قَذْف آزاد می زنند، کمتر خواهم زد. (1)و امّا دشنام دادن به نوکر و ملازم، چنانچه عادت جمعی است که خدای تعالی، ایشان را جاهی و مالی عطا کرده، مثل دشنام به سایر مؤمنین است و اگر حکومت ظاهر با یکی از ائمّۀ طاهرین علیهم السلام باشد، حدّ شرعی بر ایشان اقامت خواهند فرمود. و این فسق با کمال شناعت، نهایتِ شیوع میانۀ عوام دارد و اکثر ایشان، گفتن و شنیدن فحش را از جملۀ ستم ظریفی حساب می نمایند. امید که همگی را خدای - عزَّ و جلَّ - به راه راست، هدایت نماید!

او صلی الله علیه و آله هستید، و اگر توبه کنید، رأس مال شما از شما خواهد بود. نه شما بر کسی ستم کرده باشید، و نه کسی بر شما.

و در بعضی روایات دیگر، نهی و وعید به عذاب جهنّم در باب رِبا وارد شده.

و ابن بابویه رحمه الله در کتاب من لا یحضره الفقیه، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: یک درهم رِبا پیش خدای تعالی، بدتر است از هفتاد زِنا که همه با زنی باشد که مَحرم او باشند. (1)و در حدیث دیگر از آن حضرت، روایت کرده که: بدتر است از سی زِنا که با مَحارم خود، مثل عمّه و خاله بکند. (2)و از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: آن کسی که رِبا می خورد و آن که می خورانَد و آن کس که می نویسند و دو کس که گواه می شوند، همه در گناه، مساوی اند؛ یعنی در اصل گناه، یا قدر گناه، و شاید که دویّم، ظاهرتر باشد. (3)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله لعنت کرده رِبا را و آن کسی [ را ] که رِبا می خورد و آن که می خرد و آن که می فروشد و آن که می نویسد و آن دو کس که گواه می شوند. (4)و در کنز العرفان، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خدای تعالی، حرمت رِبا را از برای آن شدید کرده که مردم، امتناع ننمایند از نیکی و احسان کردن به یکدیگر، در قرض و عطا. (5)

حالت کثرت یا آن که اندکْ اندک، شما یا ایشان پیش آیید تا به یکدیگر رسید، پس پشت مگردانید به جانب ایشان، و هر کس که در آن روز، پشت به ایشان کند، به غیرِ آن که میل به طرفی کند از برای مصلحتِ جنگ (مثل: درست نمودن سلاح) یا میل کند به جایی که جمعی از مددکاران در آن جا باشند، پس به تحقیق که لازمِ او می شود و بر می گردد به غضبی عظیم از جانب الهی، و مسکن او جهنّم خواهد بود؛ و بد محلّ بازگشتی است جهنّم.

می تراشند و او را یک سال از شهرش بیرون می کنند، و بعضی گفته اند که از شهر بیرون کردن، مخصوص کسی است که زنی را به عقدِ دوام، خواسته باشد و دخول نکرده باشد. و در مُحصن، خواه مرد و خواه زن، هر گاه با بالغِ عاقل، زنا کند، رَجْم است (یعنی سنگسار کردن) با صد تازیانه، به قول جمعی از علما، و سنگسار کردنِ تنها، به قول جمعی، اگر جوان باشد و اگر مرد پیر، زنا کند با غیر زن پیر، هم سنگسار کردن است و هم صد تازیانه زدن.

و معنی مُحصن، در مرد و زن، آن است که زنی، شوهری [ داشته باشد ] یا شوهری، زنی داشته باشد، که هر صبح و شام به او نزدیکی ممکنش باشد و اگر کنیز داشته باشد، محلّ خلاف است.

و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در حدیث عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنی بر آن که زنا، کبیره است، استدلال فرموده به قول الهی که در وصف بندگان خاصّ خود می فرماید: «وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً* یُضاعَفْ لَهُ اَلْعَذابُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً» ؛ (1)یعنی: بندگان الهی، آنهایند که با صفاتی که مذکور شده، زِنا نمی کنند و کسی که این کار [ را ] کند، می رسد به گناه، یعنی [ به ] جزای گناه [ و ] مضاعف می شود از برای او، عذاب در روز قیامت و همیشه می مانَد در آن عذاب، با خواری. (2)و ابن بابویه رحمه الله در کتاب من لا یحضره الفقیه، از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هیچ کاری نمی کند فرزندم آدم که در پیش خدای تعالی، عظیم تر باشد از مردی که پیغمبری را بکُشد، یا خانۀ کعبه را - که خدای تعالی، قبلۀ بندگان خود کرده -، خراب کند یا آن که آب خود را در زنی، به حرامی بریزد. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: زِنا، باعث فقر می شود و خانه ها را خراب می کند. (4)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که: زمین، ناله نمی کند به خدای تعالی به آواز بلند، مثل ناله ای که از سه چیز می کند: یکی از خونی که به ناحق بر زمین، ریخته شود؛ دیگر، غسلی که کسی از زِنا بکند؛ یا خوابی که کسی بر زمین کند پیش از طلوع آفتاب، تا وقتی که نزدیک به طلوع آفتاب باشد. (5)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که در میان وحی های الهی به حضرت موسی علیه السلام

ص:132

بوده که: ای موسی بن عمران! کسی که زِنا می کند، زِنا به او واقع می شود، اگر چه در فرزندان او باشد. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: با پدران، برّ و احسان کنید تا فرزندان، با شما احسان کنند. و دست از زنانِ مردم بِدارید تا مردم، دست از زنانِ شما بِدارند. (2)و ابن بابویه گفته که در روایت ابراهیم بن ابی البلاد، چنین است که: زنی در زمان حضرت داوود علیه السلام بود، و مردی می آمد و می خواست که با او، به زور، زِنا کند. خدای تعالی، در دل او انداخت تا به آن مرد گفت که: هر گاه تو پیش من می آیی، مردی پیش زن تو می رود. بعد از آن که آن مرد به خانۀ خود رفت، دید که مردی در پیش زن اوست. پس آن مرد را گرفته، پیش (3)حضرت داوود علیه السلام برد و گفت (4): چیزی بر سرِ من آمده که بر سرِ هیچ کس نیامده. حضرت داوود علیه السلام فرمود که: کدام است؟ گفت: این مرد را پیش زن خود یافتم. خدای تعالی، وحی به آن حضرت فرستاد که به این مرد بگو که: هر چه می کنی، می یابی. (5)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: سه کس اند که خدای تعالی، روز قیامت، با ایشانْ سخن نمی گوید و نظر مرحمت به ایشان نمی کند و ایشان را تزکیه نمی کند و مر ایشان راست عذابی شدید: یکی، مرد پیری که زنا کند؛ و دیگر، مردی که دیّوث باشد؛ دیگر، زنی که بیگانه به رختخوابِ شوهرش آورد. (6)

الخطّاب یافتند. یکی گریخت و دیگری را گرفته، پیش عمر آوردند. عمر به مردم گفت که: در باب این مرد، چه رأی دارید؟ یکی گفت: «چنین می باید کرد» و دیگری گفت: «چنان می باید» . پس عمر به حضرت امیر المؤمنین علیه السلام گفت که: چه می گویی، یا ابا الحسن؟ حضرت فرمود که: گردنش را بزن. پس گردنش را زدند. عمر، خواست که او را بردارد. حضرت فرمود: بگذار، که حدّی دیگر، هنوز مانده. عمر گفت: چه چیز مانده است؟ فرمود: بگو که تا هیمه حاضر سازند. گفت تا هیمه آوردند. حضرت فرمودند تا او را به آن هیمه سوختند. (1)و از آن حضرت، روایت کرده اند که فرمود: حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روزی در میان جماعتِ اصحاب بود. ناگاه مردی آمد و گفت: یا امیر المؤمنین! با پسری چنین کرده ام. مرا از گناه، پاک کن. گفت: برو به خانۀ خود. شاید سودایی در طبیعت، حرکت کرده باشد. روز دیگر آن مرد به خدمت حضرت آمده، گفت: یا امیر المؤمنین! چنین کاری کرده ام. مرا پاک کن. فرمود: برو به منزل خود. شاید سودایی در طبیعت، حرکت کرده باشد. تا آن که سه مرتبه بعد از مرتبۀ اوّل، باز گشته، اقرار نمود. در نوبت چهارم، حضرت فرمود که: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در چنین واقعه ای، سه حکم فرموده. هر کدام را می خواهی، اختیار کن. گفت: کدام است آن سه حکم، یا امیر المؤمنین؟ فرمود: یکی، ضربتی به شمشیر که بر گردنت زنند، به هر جا که برسد؛ و یکی، دست ها و پاهایت [ را ] ببندند و از کوه بیندازند؛ دیگر آن که به آتش بسوزانندت.

گفت: یا امیر المؤمنین! کدام یک از اینها بر من، دشوارتر و آزارش بیشتر است؟ فرمود که: سوزانیدن به آتش. گفت: من، آن را اختیار کردم، یا امیر المؤمنین! فرمود که تهیّۀ کار خود بکن. گفت: چنین باشد. پس برخاست و دو رکعت نماز به جای آورد و نشست. در وقت تشهّد گفت: خداوندا! به درستی که گناهی از من صادر شده که تو به آن، دانایی و من، از گناه خود ترسیدم. پس به پیش وصیّ رسول تو و ابن عمّ نبیّ تو صلی الله علیه و آله آمدم و از او سؤال کردم که مرا از گناه، پاک کند. پس مرا صاحبْ اختیار ساخت میانۀ سه نوع از عقوبت. خداوندا! من، اختیار کردم آن یکی را که سخت تر بود. خداوندا! پس، از تو سؤال می کنم که این عقوبت را کفّارۀ گناهان من گردانی و مرا به آتش خود در آخرت، نسوزانی. بعد از آن، برخاست گریان، و نشست در جایی که حضرت امیر المؤمنین، آن را گود کرده بود و می دید که آتش، در دور او شعله می کشد.

حضرت صادق علیه السلام فرمود که: پس، حضرت امیر المؤمنین علیه السلام بگریست و اصحاب او،

ص:134

همگی، به گریه در آمدند. بعد از آن فرمود که: برخیز - ای مرد - که به گریه آوردی ملائکۀ آسمان و ملائکۀ زمین را. و به تحقیق که خدای - عزَّ و جلَ ّ - توبۀ تو را قبول فرمود. پس برخیز و بار دیگر، چنین کاری مکن. (1)

شود و اگر کاری کند که سَحَرۀ دیگر هم کنند، باعث شبهه نمی شود و دفع سِحر به توسّل به جناب اقدس الهی و خواندن قرآن و دعاها می باید کرد. و در جماعتی که توسّل تام به خدای تعالی دارند و عقل ایشان، قوّتی دارد، تأثیری نمی کند و اثری که کند، در مِثل زنان و صاحبان نفوس ضعیفه - که از هر چیزی متأثّر شوند -، می کند و معتقدان سِحر، بیشتر، زنان و ابلهان می باشند. و به سبب سِحر، حال کسی در دنیا هم خوب نمی شود و اکثر سَحَره را به فلاکت و نکبت، می توان شناخت و کسی که مرتکب سِحر می شود، یا تتبّع سَحَره و استعانت از ایشان می کند، اگر چنانچه دو روزی در دنیا، بعضی امور، موافق خواهش ایشان از باب استدراج و غضب الهی شود، عاقبة الأمر، به خِزی و خواری دنیا - که سرباریِ عذاب آخرت است -، گرفتار شود، و اکثری آن است که جمعی که از ایشان، این اعمالْ بسیار سر می زند، نحوست و بدی آنها در اولاد ایشان هم تأثیر می کند و به زودی، منقرض می شوند.

و احادیث در باب نهی از سحر و قتل و ساحر، بسیار وارد شده و از آن جمله، شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که از پدر خود علیه السلام روایت می فرمود که حضرت امیر المؤمنین - صلوات اللّه علیه - می فرمود که: کسی که چیزی از سِحر یاد می گیرد، آخرین عهدش به خدای تعالی، همان است؛ یعنی دیگر نصیبی از رحمت الهی ندارد. و فرموده که: حدّ سِحر، کُشتن است، مگر آن که توبه کند. (1)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود که: از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله پرسیدند از حکم ساحر. فرمود که: هر گاه دو گواه عادل بر او شهادت دهند، خونش حلال است. (2)و محمّد بن یعقوب رحمه الله در کافی و شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: ساحرِ مسلمانان را می کُشند و ساحرِ کفّار را نمی کُشند. کسی گفت: یا رسول اللّه! چرا ساحر کفّار را نمی کُشند. فرمود که: از برای آن که کفر، عظیم تر از سِحر است، و از برای آن که سِحر و شرک، با هم می باشند. (3)و از آن حضرت روایت کرده اند که: ساحر را یک ضربت شمشیر بر سرش می زنند. (4)

ص:137

است و باعث دخولِ آتش جهنّم می شود و کفّاره در دنیا ندارد. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت نموده که: قسم دروغ، خانه ها را خراب می کند و اهالی خانه را برمی اندازد. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: قسم به خدای تعالی مخورید، نه قسم راست و نه دروغ؛ زیرا که خدای - عزَّ و جلَّ - از آن نهی فرموده به قول خود که: «لا تَجْعَلُوا اَللّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکُمْ» 3 . (3)و «عُرْضَةً» را به معنی چیز مبتذل و علّت مانعه و حجّت و قوّت، تفسیر کرده اند -.

و شیخ طوسی - قدّس اللّه روحه - در تهذیب، از آن حضرت، روایت کرده که به سَدیر می گفت: یا سَدیر! کسی که قسم دروغ به خدای تعالی می خورد، کافر است و کسی که قسم راست به خدای تعالی می خورد، گناه کار است؛ زیرا که خدای تعالی می فرماید که: «لا تَجْعَلُوا اَللّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکُمْ» . (4)و از جملۀ قسم های بسیار بد، قسم خوردن به بیزاری از دین یا از پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم یا از ائمّه علیهم السلام است و از احادیث ظاهر می شود که کسی که چنین قسمی خورَد، از ایشان بیزار می شود و از این قسم، در میان عوام، شایع است. و جمعی از علما گفته اند که در چنین قسمی، کفّاره لازم می شود و از لازم ساختن چیزها بر خود به طریق قسم، مطلقاً نهی واقع شده و چنانچه قسم دروغ، بد است، راضی نشدن بر چیزی که کسی قسم خورد هم بد است و با وجود آن که قسم دروغ خورده باشد، می باید ساکت و راضی شد و او را به خدای تعالی گذاشت تا او را به عمل خودش جزا دهد.

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: دروغ بر خدای - عزَّ و جلَّ - و بر حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و بر اوصیا علیهم السلام از جملۀ کبائر است. (1)و کلینی رحمه الله از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: دروغ بر رسول خدا صلی الله علیه و آله، از جملۀ کبائر است (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که در پیش آن حضرت، مذکور شد که حایک (یعنی جولاه (3)) ملعون است. فرمود که: حایکی که ملعون است، کسی است که دروغ بر خدا و رسول صلی الله علیه و آله می بافد. (4)و از ابو بصیر روایت کرده که گفت: شنیدم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: دروغ، روزه را باطل می کند. گفتم: کدام یک از ما هست که از او دروغ، سر نزند؟ فرمود که: چنان نیست که تو فهمیدی. دروغی که مُبطل روزه است، دروغ بر خدا و رسول و ائمه علیهم السلام است. (5)و از جملۀ دروغ های بسیار بد، گواهی دروغ و کتمان شهادت است. و ابن بابویه رحمه الله در فقیه، از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: تمام نمی شود سخن گواهی که به دروغ، پیش حاکم شهادت می دهد تا وقتی که جای خود را در جهنّم، مهیّا ساخته باشد و همچنین کسی که گواهی خود را پنهان کند. (6)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: هیچ مردی نیست که گواهی بر مردی مسلمان بدهد از برای مالی که از او گرفته شود، مگر آن که خدای تعالی، در همان جا یا در عوض این گواهی که داده، نوشته ای بنویسد برای او که به جهنّمش برند. (7)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود که: گواهان دروغ را تازیانه می زنند و قدر مقرّری ندارد و اختیار تعیین قدر، با امام است و ایشان را در میان مردم می گردانند. (8)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: کسی که گواهی ای را پنهان کند یا گواهی ای بدهد از برای آن که خون مسلمانی ضایع شود یا نقصان مالی به مسلمانی برسد، در روز قیامت که حاضر می شود، تاریکی در روی او خواهد بود، آن قدر که چشم، کار کند؛ یعنی در نهایتِ تاریکی خواهد بود یا آن که تاریکی و ظلمت او به قدر چشم کار

ص:140

کردن، جاها را تاریک می کند.

و [ نیز ] فرمود که: در روی او خراشی خواهد بود و مردم، او را خواهند شناخت به نام و نسبش، و کسی که شهادت حقّی بدهد از برای آن که مال مسلمانی را زنده کند، در روز قیامت که حاضر می شود، رویش نورانی خواهد بود، به قدر آن که چشم، کار کند و خلایق، او را به نام و نسب، خواهند شناخت.

بعد از آن، حضرت امام محمّد باقر علیه السلام فرمود که: نمی بینی که خدای تعالی می فرماید که: «وَ أَقِیمُوا اَلشَّهادَةَ» 1 ؛ (1)یعنی «ادای شهادت را از برای خدا بکنید» ؟

و فرمود در تفسیر قول الهی که فرموده: «وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» ، (2)که مراد، آن است که کسی که شهادت را کتمان می کند، دلش کافر است. (3)و در حدیث مناهی نبی صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: کسی که گواهی دروغ در باب یکی از مردمان بدهد، او را به زبانش می آویزند با منافقین در دَرَک اَسفَل، یعنی طبقۀ پایین جهنّم. (4)و بدان که کتمان شهادت، به حَسَب ظاهر، دو نوع می تواند بود: یکی آن که گواهی از کسی بطلبند، و داند و انکار کند و بگوید: من بر این معنی، شاهد نیستم. و دیگر آن که صاحب حق، محتاج به گواهی او باشد و نداند که آن شخص در آن مطلب، شاهد است و او داند که ایشان، گواه می خواهند به جهتِ احیای حق، و اظهار نکند که: «من، گواهی دارم» .

و قِسم اوّل، داخل دروغ است و قِسم دوم، اگرچه داخل دروغ نیست؛ زیرا که سخنی نگفته که راست یا دروغ باشد؛ امّا نهی و وعیدی که در باب کتمان شهادت وارد شده، شامل آن هست و کتمان شهادت، وقتی بد است که باعث ظلم و ضرر مؤمنی شود. و همچنان که ادای شهادت، واجب است، متحمّل شدن شهادت، یعنی گواه شدن در جایی که او را گواه گیرند، واجب است، موافق آنچه از چند حدیث، ظاهر می شود. و میانۀ علما در وجوب تحمّل شهادت، خلاف است و تفسیر قول الهی که فرموده: «وَ لا یَأْبَ اَلشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا» ، (5)در حدیث، بر این وجه واقع شده که باید که امتناع و اِبا ننمایند کسانی که مردم خواهند ایشان را گواه گیرند، از گواه شدن. (6)

ص:141

سازد تا روز قیامت (1).

و از آن حضرت، روایت کرده اند که فرمود: کسی که زکات نمی دهد، طوق می کنند در گردن او ماری را که از بسیاریِ زَهر، مو بر سر او نمی روید تا از مغزِ سر او بخورد؛ و این، معنی قول الهی است که فرمود: «سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ 2» . (2)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده اند که: هیچ بنده ای نیست که زکات مال خود را ندهد، مگر آن که خدای تعالی، آن مال یا آن عمل را اژدهایی می کند از آتش که بر گردن او طوق می شود و از گوشت او می کَنَد تا وقتی که از حساب، فارغ شود؛ و این، فرمودۀ الهی است که: «سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ» ؛ (3)یعنی: آن چیزی را که بخل به آن می کنند از زکات، طوق گردن ایشان می کنند در روز قیامت.

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: دو خون است که در اسلام، خدای تعالی، حلال کرده و کسی حکم به آنها نمی کند تا وقتی که قائم ما اهل بیت، ظاهر شود: یکی زناکار مُحصن که او را سنگسار می کند، و یکی مانعِ زکات که گردنش [ را ] می زند؛ یعنی به علم خود، عمل می فرماید، بی گواه یا بعد از آن که ثابت شود. (4)و از آن حضرت، روایت کرده اند که فرمود: کسی که یک قیراط از زکات [ خود را ] ندهد، نه مؤمن است و نه مسلمان. و حکایت حالِ چنین کسی است قول الهی که می فرماید: «حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ رَبِّ اِرْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ» 6 .

یعنی: تا آن که اَجَل یکی از ایشان می رسد، می گوید که: خداوندا! مرا برگردان. شاید عمل صالحی به جا آرم در آن چیزها که گذاشته ام. (5)و در روایتی دیگر، چنین [ آمده ] است که: نماز او هم قبول نمی شود. (6)

ص:143

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: روزی حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در مسجد خود، پنج کس را به اسم (1)خطاب فرموده، گفت: برخیز، ای فلان! و برخیز، ای فلان! و هر پنج کس را فرمود که: بیرون روید از مسجد و نماز در این جا مکنید؛ چون شما زکات نمی دهید. (2)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: هیچ مالی تلف نمی شود در خشکی یا در دریا، مگر به سبب ندادن زکات، و شکار نمی شود هیچ مرغی، مگر به سبب آن که تسبیح خود را ترک می کند. (3)و کلینی رحمه الله از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: در کتاب امیر المؤمنین علیه السلام یافتم که: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: هر گاه مردم زکات ندهند، زمین، برکات و منافع خود را از ایشان، باز می گیرد. (4)و از حضرت امام موسی [ کاظم ] علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که زکات مال خود را تمام در مصرف خود، صرف نماید، از او سؤال نمی کنند که مالش را از کجا به هم رسانیده. (5)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: کسی که یک قیراط از زکات مال خود ندهد، خواهد یهودی بمیرد و خواهد نصرانی. (6)و از آن حضرت، روایت کرده که: کسی که حقّی از حقوق الهی را ندهد، البته دو مثل آن از مال او در مصرف باطلی صرف می شود. (7)

و زکات گندم و جو و انگور و خرما، بعد از آن که به سر حدّ نصاب رسیده باشد، دهْ یک است، اگر به آب روان و دِیم و مثل اینها حاصل شده باشد، و اگر به آب کشیدن به گاو یا شتر و مثل آن حاصل شده باشد، بیستْ یک، و نصاب این اجناس، سیصد صاع است و [ هر ] صاعی، ششصد و سی مثقال است که مقدار نصاب به وزن تبریز - که ششصد مثقال باشد -، سیصد و پانزده مَن می شود و به وزن شاه، یک صد و پنجاه و هفت من و نیم می شود.

و زکات گاو و گوسفند و شتر، تفصیلش طولی دارد و در کتب فقه مذکور است و با آن که زکات، مقدار زیادی ندارد که ادای آن بر مردم دشوار باشد، در اکثر بلاد اسلامی، قلیلی از مردم به این امر واجب، با آن همه تأکیدات و مواعید عقوبات که در شرع وارد شده، قیام می نمایند و ممکن است که به جمعی از خویشان و نزدیکان که واجب النفقۀ ایشان نباشند، هر گاه مستحق باشند، بدهند و ضرور نیست که به کسی که زکات دهند، بگویند که زکات است تا گرفتن بر او شاق باشد با آن که کسی که استحقاق داشته باشد، نگرفتنش خوب نیست.

و در کتاب من لا یحضره الفقیه، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: کسی که زکات نگیرد با آن که از برای او واجب شده باشد، مثل کسی است که زکات ندهد. (1)

لفظ «کفر» تعبیر کرده، در آنجا که فرموده: «وَ لِلّهِ عَلَی اَلنّاسِ حِجُّ اَلْبَیْتِ مَنِ اِسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اَللّهَ غَنِیٌّ عَنِ اَلْعالَمِینَ » ؛ (1)یعنی: حقّ ثابت الهی است بر مردمان، حجّ خانۀ کعبه، هر که را مقدور باشد یافتن راهی به رفتن حج، و کسی که کافر شود، پس به درستی که خدای تعالی، بی نیاز است از عالمیان.

و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: کسی که بمیرد و حَجّة الإسلام به جا نیاورده باشد با آن که احتیاج و پریشانی بر او مسلّط نشده باشد یا بیماری ای که به آن، قدرت بر رفتن نداشته باشد، او را عارض نشده باشد یا صاحبْ سلطنتی، او را مانع نشده باشد از رفتن به حج، پس خواهد یهودی بمیرد و خواهد نصرانی. (2)و از ابو بصیر روایت کرده که گفت پرسیدم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام تفسیر کلام الهی که فرموده «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی اَلْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلاً» ؛ (3)یعنی: هر کس که در این دنیا کور باشد، در آخرت، کور و گم راه تر خواهد بود. فرمود که: این، آن کسی است که حج را تأخیر می کند و با خود می گوید که: «به حج خواهم رفت» ، تا وقتی که اَجَلش برسد. (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: کسی که بمیرد، در حالتی که صحیح باشد، یعنی بیماری ای نداشته باشد که مانع از رفتن حج باشد، و مالدار باشد، پس او از جملۀ آنهایی است که خدای تعالی فرموده که: «وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ أَعْمی» ؛ (5)یعنی: او را کور، حشر می کنیم در روز قیامت. و فرمود: بلی! خدای تعالی، چنین کسی را از دیدن راه حق، نابینا ساخته. (6)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که: به فرزندان خود می فرمود: ملاحظه کنید خانۀ خداوند خود را که از شما خالی نمانَد و اگر خالی گذارید، دیگر مهلت نمی یابید. (7)و ابن بابویه رحمه الله در فقیه، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: حرف خانۀ کعبه نزد آن حضرت، مذکور شد. فرمود که: اگر مردم، یک سال ترک خانۀ کعبه کنند، مهلت نمی یابند (8)و در حدیث دیگر، روایت کرده که: البتّه، عذاب الهی بر ایشان، نازل می شود. (9)

ص:146

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: اگر مردم ترک حج کنند، بر حاکم لازم است که ایشان را جبر کند که به حج روند و در آن جا بمانند و اگر ترک زیارت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله کنند، ایشان را جبر کند که (1)به زیارت روند و در مدینه بمانند و اگر خرجی نداشته باشند، از بیت المال مسلمانان، به ایشان چیزی بدهد. (2)و ظاهر این حدیث، آن است که توطّن جمعی در مکّه و مدینه، به جهتِ معموری این دو بَلَدۀ طیّبه و همچنین، رفتن جمعی از مردم به زیارت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله یا هر که مستطیع باشد، واجب باشد.

و ابن بابویه رحمه الله در باب زیارت ائمّه علیهم السلام از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر امامی را عهدی و پیمانی در گردنِ دوستان و شیعیان او هست، و از جملۀ تمام نمودن وفا به آن عهد، زیارت قبور ایشان است. پس کسی که ایشان را از روی رغبت و تصدیق به آنچه در باب زیارت فرموده اند، زیارت کند، ائمّه، شفیع او خواهند بود در روز قیامت. (3)و در چند حدیث، وارد شده که کسی که صاحب مال باشد و از جهت پیری یا بیماری یا مانعی دیگر به حج نتواند رفت، می باید که کسی را به نیابت خود به حج فرستد (4)و در بعضی احادیث، چنین است که: شخصِ پریشانی (5)را بفرستد که حج نکرده باشد. (6)و کلینی رحمه الله از اسحاق بن عمّار روایت کرده که گفت: به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام عرض نمودم که: مردی در باب رفتن به حج، با من مشورت کرد و او مردی ضعیف الحال، یعنی صاحب مال یا قوت بسیار نبود. پس من به او گفتم که: به حج مرو. حضرت فرمود که: چه بسیار سزاواری تو به آن که یک سال بیماری بکشی! بعد از آن، یک سال بیمار بودم. (7)و در احادیث، وارد شده که: کسی که حج را از برای مطلبی از مطالب دنیا تأخیر می کند، حاج برمی گردند و کار او ساخته نشده. و وارد شده که: گناه آدمی، مانع می شود از توفیق رفتن به حج.

حدیث اعمش و حدیث «شرایع دین» ، محاربۀ اولیاء اللّه واقع شده (1)و مراد به «اولیاء اللّه» ، ممکن است که ائمّه علیهم السلام باشند و محارب ایشان، ناصبی است و ناصبی، بدتر از یهودی و نصرانی است (احادیث در باب معرفت حقّ ائمّه و عداوت با ایشان، در آخر شرح وصیّت، مذکور می شود، إن شاء اللّه تعالی!) ، و ممکن است که مراد، مطلق دوستان الهی باشند و قبل از این، بعضی احادیث در باب ایذای مؤمنان و اولیاء اللّه، مذکور شد.

نکنید، پس بدانید که نیست بر پیغمبرِ ما، غیر از رسانیدن آنچه فرمایم؛ رسانیدنی ظاهر یا ظاهرکننده.

و در این آیات (1)، چند نوع تأکید و مبالغه در نهی از خوردن شراب و باختنِ قمار هست. از آن جمله، تأکید به کلمۀ «إنّما» که دلالت بر حصر می کند. دیگر آن که شراب و قمار را با پرستیدن بت، قرین ساخته. دیگر آن که امور مذکوره را به نام «رِجْس» مسمّا ساخته. دیگر آن که از عمل کسی شمرده که از او به غیر شر، سر نمی زند. دیگر آن که از همۀ انواع نزدیکی به آنها به ظاهر لفظ اجتناب، نهی فرموده. دیگر، دوری از آنها را سبب رستگاری ساخته تا ظاهر شود که نزدیک شدن به آنها، موجب زیان کاری و عقوبت است. دیگر آن که بیان مفسدۀ شراب و قمار فرموده که آن، عداوت و دشمنی و منع از ذکر الهی است که اعظمِ مفاسد است. دیگر، تهدید فرموده به لفظ استفهام که: آیا ترک این فعلِ شنیع، خواهید کرد؟

و احادیث در باب عِقاب و اظهار شناعت و قُبح شُرب خَمر، بسیار است. از آن جمله، محمّد ابن یعقوب رضی الله عنه در کافی و شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که لعنت فرموده خمر را و آن کس که [ آن را ] می فِشارد یا دیگری برای او می فِشارد یا کسی که [ آن را ] می کُوبد و آن که آب از او می گیرد و آن کس که [ آن را ] می فروشد و آن کس که [ آن را ] می خرد و آن که ساقی [ آن ] می شود و آن که قیمتش را می خورَد و آن کس که شراب می خورد و هر چه شراب را بارِ او کنند و آن که بار را به جهتِ او برَند. (2)و ابن بابویه رحمه الله در خصال، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در شراب، ده کس را لعنت کرده: آن کسی که درختش را می نشانَد، و آن که [ آن را ] نگهداری می کند، و آن که [ آن را ] می فشارد، و آن که [ آن را ] می خورَد، و آن که ساقی [ آن ] می شود، و آن که بارش می کنند، و آن که بار را به جهتِ او می برند، و آن که می فروشد، و آن که [ آن را ] می خرَد، و آن که قیمتش را می خورَد. (3)و در ثواب الأعمال و حدیث مناهی، به همین طریق، روایت کرده. (4)و کلینی رحمه الله در کافی، به این مضمون نیز روایت کرده (5).

ص:149

و شیخ طوسی و کلینی - رضی اللّه عنهما - در چندین حدیث، روایت کرده اند که: کسی که مُدمِن خمر باشد، مثل کسی است که بت پرستد و روز قیامت، کافر محشور خواهد شد (1)و در تفسیر مُدمِن خَمر فرموده اند که: آن، کسی است که هر گاه شراب به دستش آید، بخورَد. (2)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: مدمن خمر، آن کسی نیست که هر روز شراب خورَد؛ بلکه آن کسی است که با خود قرار داده که هر وقت شراب به دستش آمد، بخورد. (3)و از محمّد بن داوذیه روایت کرده اند که گفت: سؤال کردم در عریضه ای که به خدمت حضرت ابی الحسن علیه السلام نوشته بودم از حال کسی که شُرب مُسکر کند. در جواب نوشته بودند که: شارب الخمر، کافر است. (4)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: کسی که مُسکری، یعنی چیزی مست کننده بیاشامد، خدای تعالی، چهل روز نمازِ او را قبول نمی کند و اگر بار دیگر بخورد، خدای تعالی، از طینت خِبال به خوردِ او می دهد. راوی پرسید که: طینت خِبال، کدام است؟ فرمود که: آنچه از فَرْج زناکاران، بیرون می آید. (5)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند: که کسی که مُسکری بیاشامد، چهل روز، نماز او مقبول نیست و اگر در عرض چهل روز بمیرد، «میتة جاهلیة» خواهد بود؛ یعنی مثل آن جماعت خواهد بود که در زمان جاهلیت، کافر مُرده اند و اگر توبه کند، خدای تعالی، توبه اش را قبول می کند. (6)و به مضمون این دو حدیث، چندین حدیث روایت کرده اند.

و ابن بابویه رحمه الله در کتاب خصال و ثواب الأعمال، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که شراب خورَد، نماز او تا چهل روز، مقبول نیست و اگر نماز را در آن چهل روز، ترک کند، عذاب او مضاعف می شود از برای آن که ترکِ نماز کرده. (7)

ص:150

و در خصال، در حدیث دیگر، روایت کرده که: نمازِ شاربِ خمر را در میان آسمان و زمین، نگاه می دارند. پس اگر توبه کند، به او برمی گردد. (1)و ظاهر آن است که مراد از برگشتن، آن است که در نامۀ عملش ثبت می شود و قبول می شود. و از این جا ظاهر می شود که نماز کردن او در مدّت چهل روز، دو فایده دارد: یکی آن که عذاب ترک نماز بالکلّیه بر او لازم نشود، و دوم آن که اگر توفیق توبه بیابد، قبول شود.

و کلینی در کافی و شیخ طوسی در تهذیب و ابن بابویه در علل شرائع، از حسین بن خالد روایت کرده اند که گفت: به حضرت امام رضا علیه السلام گفتم که: حدیثی از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله به ما رسیده که: کسی که شراب بخورد، تا چهل روز، نماز او قبول نمی شود. فرمود که: راست گفته اند. گفتم که: چرا چهل روز، قبول نمی شود، نه زیاده و نه کم؟ فرمود که: خدای تعالی، آفریدن آدمی را چنین مقدّر و مقرّر فرموده که چهل روز، نطفه باشد. بعد از آن، از آن حالت می گردانَد و چهل روز عَلَقه می باشد، یعنی خون بسته. بعد از آن، تغییر می دهد و چهل روز، مُضغه می باشد، یعنی پارۀ گوشت. پس هر گاه شراب می خورد، چهل روز - که مدّت گردیدن اوست از حالی به حالی -، در طبع او می ماند. و همچنین، هر غذایی که آدمی می خورد، چهل روز در طبعش باقی می ماند. (2)و در کتاب کافی و علل الشرائع، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که: شخصی از آن حضرت پرسید که: شراب خوردن، بدتر است یا نماز نکردن؟ فرمود: شراب خوردن. بعد از آن فرمود که: می دانی چرا شراب خوردن، بدتر است؟ گفت: نه. فرمود: از برای آن که به حالتی می رود که خدای خود را نمی شناسد. (3)و کلینی و شیخ طوسی - رضی اللّه عنهما - از یونس بن ظبیان روایت کرده اند که گفت: حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به من فرمود که: یا یونس بن ظبیان! از جانب من به عطیّه بگو که: کسی که یک جرعه شراب می خورد، لعنت می کند او را خدای تعالی و ملائکۀ او و پیغمبران او و مؤمنان. پس اگر آن قدر بخورد که مست شود، روحِ ایمان، از بدن او مفارقت می کند و در او جا می کند روحی بدِ ملعون. پس نماز را ترک می کند. و اگر ترکِ نماز کند، سرزنش می کنند او را ملائکه، و خدای - عزَّ و جلَّ - به او خطاب می کند که: ای بندۀ من! کافر شدی و ملائکه، تو را سرزنش

ص:151

کردند. بدا به حال تو، ای بندۀ من!

بعد از آن، حضرت فرمود: بدا [ به ] حالش، چنانچه نهایت مرتبۀ بدی باشد! و اللّه که توبیخ و سرزنش خداوند جلیل - جلّ اسمُه - یک ساعت، سخت تر است از عذاب هزار سال!

بعد از آن، حضرت فرمود که: «مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلاً» 1 ؛ یعنی: جماعتی ملعون [ اند ] که هر کجا دست بر ایشان یابند و [ آنها را ] ببینند، بگیرند و بکُشند، کُشتنی سخت یا بسیار. بعد از آن فرمود که: یا یونس! ملعون است کسی که امر الهی را ترک می کند. اگر به صحرا می رود، صحرا هلاکش می کند و اگر به دریا می رود، غرقش می کند. پس او مغضوب است به غضب خداوند بزرگ مرتبه (1). و آن که بعضی از اهل معاصی، مهلتی می یابند، یا ترحّمی است از جانب الهی یا توفیق توبه بیابند یا از باب استدراج و غضب است - اگر از اهل توبه نیستند - تا کسب معصیت، بیشتر کنند و مستوجب عذاب الیم شوند و حجّت الهی در آن مهلت یافتن، بر ایشانْ تمام تر باشد.

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: روز قیامت، شارب الخمر می آید با رویِ سیاه و زبانی از دهنْ بیرون آمده، و آب دهنش بر سینه اش سَیَلان می کند و بر خدای تعالی، لازم است که به او بیاشامانَد از طینت خِبال، یا فرمود که: از چاه خِبال. راوی می گوید که گفتم: چاه خِبال، کدام است؟ فرمود که: چاهی است که چرکِ زناکاران، به آن جا می ریزد. (2)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: کسی که شراب می خورد بعد از آن که خدای تعالی بر زبان من حرام کرده، پس لایق نیست به آن که هر گاه زنی از جماعتی خواهد، به او دهند، و هر گاه شفاعتی و التماسی کند، باید که قبول نکنند، و اگر حکایتی کند، تصدیقش نکنند و امانتی به او نسپارند. پس کسی که بر او اعتماد کند و امانتی به او بسپارد، با وجود آن که حالِ او را داند، آن کسی را که امانت به او سپرده، بر خدای - عزَّ و جلَّ - ضمانی نیست و اجری نخواهد داشت و عوضی از برای او در دنیا نخواهد بود. (3)و کلینی رحمه الله از آن حضرت، روایت کرده که خدای تعالی فرموده که: کسی که چیزی مست کننده بیاشامد یا به طفلی که نفهمد، بیاشامانَد، از آب حَمیم جهنّم به خوردِ او خواهم داد، خواه آمرزیده

ص:152

شود و خواه از اهل عذاب باشد. و کسی که ترک چیزهای مست کننده از برای طلب رضای من کند، به او می دهم از رَحیق مختوم، یعنی شراب صافی خالصِ بهشت که ظرفش سر به مُهر باشد و با او از کرامت های خود می کنم آنچه نسبت به دوستانِ خود کنم. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: شارب الخمر، روز قیامتْ حاضر می شود با رویی سیاه و کُنجِ لبْ کَج شده و زبانْ بیرونِ افتاده، و فریاد می کند که: العطش، العطش! (2)و ابن بابویه رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: شارب الخمر، اگر بیمار شود، عیادتش مکنید، و اگر بمیرد، در [ تشییع ] جنازه اش حاضر مشوید و اگر گواهی داد، قبول مکنید و اگر زنی از شما خواهد، به او مدهید؛ زیرا که کسی که دختر خود را به شرابخوار می دهد، چنان است که او را به زنا [ دهد ] یا به آتش کشیده باشد، و کسی که دختر خود را به مردی مخالف مذهب دهد، البتّه قطع رَحِم او کرده، و کسی که شارب الخمر را محلّ امانت کند، او را بر خدای تعالی، ضَمانی نخواهد بود؛ یعنی حفظ مالش نمی کند. (3)و کلینی و شیخ طوسی - رحمهما اللّه -، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که شخصی به آن حضرت گفت که: فرزندی که از ما متولّد می شود، خمر به او می دهیم. فرمود که: کسی که خمر یا مست کننده ای به فرزندی که تولّد کند، بدهد، خدای تعالی، از حَمیم جهنّم به خوردِ او می دهد، هر چند او را بیامرزد. (4)و کلینی رحمه الله در کافی و ابن بابویه در ثواب الأعمال، از آن حضرت، روایت کرده اند که فرمود: آن جماعتی که از چیزی مست کننده، سیراب می شوند، تشنه می میرند و تشنه محشور می شوند و تشنه داخل جهنّم می شوند. (5)

و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: شفاعت من نمی رسد به کسی که نمازش را سبُک گیرد و در سرِ حوض، بر من وارد نمی شود. لا و اللّه! یعنی به خدا قسم که [ وارد ] نمی شود! شفاعت من نمی رسد به کسی که چیز مست کننده ای بخورد و در سرِ حوض، بر من وارد نمی شود. لا و اللّه (6)! و همین حدیث را ابن بابویه رحمه الله در کتاب علل الشرائع، روایت کرده. (7)

ص:153

و در ثواب الأعمال و کافی، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام و حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که: خدای تعالی، از برای معصیت، خانه ای قرار داده و از برای آن خانه، دری و از برای آن در، قفلی و از برای آن قفل، کلیدی، و کلید معصیت، شراب است. (1)و در ثواب الأعمال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خوانندگی، آشیانۀ مرغ نفاق است و خوردن شراب، کلید همۀ بدی هاست و شراب خورنده، تکذیب می کند کتاب خدای - عزَّ و جلَّ - را، و اگر تصدیق می کرد، حرام خدا را حرام می دانست. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که پرسیدند که: کسی که مُسکری می خورد، چه حال دارد؟ فرمود که: نماز او چهل روز، قبول نمی شود و چهل روز، توبه ندارد و اگر در [ آن ] چهل روز بمیرد، به جهنّم می رود. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که آن حضرت به مسجد الحرام آمد. جمعی از قریش گفتند که: این پسر رسول، خدای اهل عراق است که او را می پرستند! پس بعضی از ایشان گفتند که: کاش کسی را می فرستادید تا از او چیزی می پرسید. پس جوانی از جملۀ ایشان، به نزد آن حضرت آمد و گفت: یا عمّ! اکبرِ کبائر کدام است؟ فرمود: خوردن شراب. پس باز گشته، به ایشان گفت. گفتند: باز گرد و مرتبۀ دیگر، سؤال کن. چون مرتبۀ دیگر پرسید، فرمود: به تو نگفتم - ای پسر برادر - که شُرب خَمر است؟ به تحقیق که شُرب خَمر، صاحبش را می اندازد به زِنا و دزدی و کشتن کسی که خدای تعالی حرام کرده، مگر به حق؛ و می اندازد صاحبش را در شرک به خدا و کارهای شراب، زیادتی می کند و بالا می رود بر هر گناهی، همچنان که درختش بر بالای همۀ درخت ها می رود. (4)و بدان که همچنان که خمر، حرام است، نبیذ و هر چیزی که مست کننده باشد (مثل نبک و بوزه و غیر آنها) ، حرام است و نبیذ، آبی است که خرما در آن می نداخته اند تا به مرتبه ای متغیّر می شده که مست می کرده. و بر حرمت نبک، علما نقل اجماع کرده اند و هر چه از دواها و پنج ها که متعارف شده که داخل معاجین می کنند، اگر مست کننده باشد، حرام است و آنچه بسیارش مست کند، اندکش هم حرام است، هر چند آن قدر اندک [ باشد که ] باعث مستی، مطلقاً نشود.

ص:154

و گرسنگی کرد، و شاید ظاهرِ اضطرارِ مطلق هم این معنی باشد. و یک جا در کلام مجید، در مقام رخصت اَکل میته و دَم و لَحم خنزیر و امثال آنها «فَمَنِ اُضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ» 1 واقع شده و مطلق را بر این میته، حمل می توان کرد و آن که کسی گوید که چیزی که آدمی، مضطر به خوردن آن شود، از راه مداوا حلال می شود، پس داخل حرامی که در احادیثْ واقع شده که دوا نمی شود، نخواهد بود، از احادیث آینده بعید است و غرض ائمّه علیهم السلام اگر چنین معنی ای می بود، می فرمودند که: خوردن اشیای محرّمه، در غیر صورت اضطرار، جایز نیست.

و امّا از حیثیت قول علما؛ زیرا که متقدّمینِ علما، اجماع نموده اند، چنانچه مذکور شد یا در میان ایشان، از جهت شهرت، قریب به مرتبۀ اجماع است که: مداوا به مُسکر، مطلقاً جایز نیست. و قول به جواز مداوای به مُسکر، از ابن برّاج و علّامه و جمعی از متأخّرین، منقول است و ظاهر استدلال ایشان، آن است که: تا کسی خوف هلاک نداشته باشد، جایز نمی دانند تناول مُسکر را. و ظاهر آن است که هلاک، بنا بر قول کسی که تجویز می کند، باید که مظنون باشد و محض احتمال، کافی نیست.

مجملاً مداوایی که در ترکش خوف هلاک نباشد، ظاهراً دغدغه در حرمتش نیست و اگر خوف هلاک باشد، محلّ اشکال است و ظاهر احادیث، اجتناب است. و اللّه تعالی یعلم!

و اینها همه در صورتی است که دوا، منحصر در حرام باشد و اگر [ یافتن ] دوایی حلال، ممکن باشد، هر چند در قوّت به مرتبۀ دوای حرام - به اعتقاد جمعی که حرام را دوا دانند - نرسد، البتّه حرام خواهد بود و آن که جمعی به جهت تقویت مزاج یا دفع امراضی که خوف هلاک در آنها نیست یا در مرض مُهلک، بی آن که ظاهر شود که دوا، منحصر در حرام است، معاجین مشتمله بر اجزای حرام، مثل تریاق فاروقی که شراب و جند و گوشت افعی داشته باشد و مشرود و دواء المسک حار می خورند به وقوف خود یا گفتۀ طبیبی که وقوفش معلوم نباشد، از عدم تقیّد به شرع است. و کسی که از خدا ترسد، در چنین امور، کمال احتیاط می کند و در این مقام، بعضی احادیث که دلالت بر امور مذکوره می کند، ذکر می کنیم.

دارد. پس روایت کرده علی بن ابراهیم رحمه الله در تفسیر [ خود ] از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام که فرمود: هر مست کننده ای از چیزهایی که آشامند، هر گاه که عقل را زایل سازد و یا بویش متغیّر شود، تغیّری خاص، پس آن، خمر است و هر چیزی که بسیارش مست کند، اندکش حرام است. (1)و در سبب نزول آیۀ «إِنَّمَا اَلْخَمْرُ وَ اَلْمَیْسِرُ» 2 فرموده که: قبل از آن که شراب حرام شود، ابو بکر، شراب خورده و مست شده بود. پس شعر می گفت و بر کفّاری که در جنگ بدر کشته شده بودند، نوحه می کرد، و چون حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله شنید، گفت: خداوندا! ببند زبانش را. پس زبانش بسته شد و دیگر، سخن نگفت تا وقتی که مستی اش زایل شد و بعد از آن، آیۀ تحریم نازل شد، و شرابی که در مدینه در آن روز بود، شراب خرما بود که خرمای رسیده و نیم رس را می انداختند تا شراب می شد. و بعد از آن که آیۀ تحریم نازل شد، حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله بیرون آمد و در مسجد نشست و فرمود تا ظرف هایی که خرما در آن می انداختند، حاضر ساختند. پس جمیع را سرنگون کرد و فرمود که: اینها همه خَمر است و خدای تعالی، حرام کرده. و در آن روز، آنچه از شراب ها ریختند، فضیخ بود که آن، خرمایی بود که انداخته بودند و نمی دانم که در آن روز، از شراب انگور، چیزی ریخته باشند، به غیرِ یک ظرف که در آن جا مویز و خرما با هم انداخته بودند و شراب انگور، در آن روز در مدینه هیچ نبود و خدای تعالی، حرام کرده شراب را، خواه اندک و خواه بسیار، و فروختن و خریدن و انتفاع یافتن به شراب را. و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: کسی که شراب خورد، حدّش بزنید و اگر باز خورد، حد بزنید و اگر باز خورد، حد بزنید و اگر باز در مرتبۀ چهارم بخورد، [ او را ] بکُشید. (2)و فرمود که: کسی که شراب خورد، بر خدای تعالی لازم است که به خوردِ او دهد از آنچه از فَرْج زنانِ زناکار، بیرون می آید، و از فروج ایشان، صدید بیرون می آید؛ و آن، چرک و خونی است غلیظ که به هم ممزوج شده و از حرارت و تعفّن آن، اهل جهنّم، متأذّی می شوند.

و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: کسی که شراب بخورد، تا چهل روز، نماز او مقبول نیست و اگر مرتبۀ دیگر بخورد، تا چهل روز از آن روزی که خورده. و اگر در آن چهل روز بمیرد، بی توبه، خدای تعالی از طینت خِبال به خوردِ او می دهد (و تفسیر طینت خِبال، قبل از این مذکور شد) .

و فرمود که: مسجدی که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در آن جا نشسته بود، روزی که شراب ها را

ص:157

می ریختند، مسجد فضیخ نامیدند. (1)و کلینی رحمه الله در کافی و شیخ طوسی رضی الله عنه در تهذیب، از حضرت امام موسی [ کاظم ] علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: به تحقیق که خدای - عزَّ و جلَّ - شُرب خَمر را از جهت نامش حرام نکرده؛ بلکه از برای عاقبتش حرام کرده. پس هر چیزی که کار خمر کند، آن، خمر است. (2)و به این مضمون، در کافی چند حدیث روایت کرده و در هر دو کتاب، از معاویة بن وهب روایت شده که گفت: به حضرت امام جعفر صادق علیه السلام گفتم که: مردی از پسران عمّ من - که از جملۀ صلحایِ دوستان توست - به من گفته که از خدمت شما سؤال کنم از حکم نبیذ و از برای شما، وصف نبیذ را بیان کنم که چه نوع چیزی است؟ حضرت فرمود که: من، نبیذ را برای تو وصف می کنم. حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: هر مُسکری حرام است و هر چه بسیارش مست کننده باشد، اندکش حرام است. من پرسیدم: اندکی از چیز حرام را اگر آب بسیار را داخل [ آن ] کنند، حلال می شود؟ پس دو مرتبه به دست خود، ردّ سخن من کرد که: «لا، لا!» . (3)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در خطبۀ خود فرمود که: هر مُسکری حرام است. (4)و کلینی، در حدیث دیگر روایت کرده که فرمود: هر چه بسیارش مست می کند، اندکش حرام است (5)و به این مضمون، احادیث دیگر وارد شده.

و امّا مداوا و معالجه نمودن به مُسکر یا شراب، پس روایت کرده اند کلینی و شیخ طوسی - رحمهما اللّه - از ابو بصیر که گفت: امّ خالد عبدیّه، به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام آمد و من، در خدمت آن حضرت بودم. گفت: فدای تو شوم! قراقری در شکم من به هم می رسد و اطبّا فرموده اند که نبیذ را با آردِ بو داده بخورم و من می دانم که تو به آن، راضی نیستی. خواستم که این معنی را از تو سؤال کنم. حضرت فرمود که: چه چیز مانع تو شده از خوردن آن؟ گفت: من، دین خود را به گردن تو انداختم و در وقتی که خدای تعالی را ملاقات کنم، خواهم گفت که: جعفر

ص:158

بن محمّد علیهما السلام مرا امر و نهی فرمود. پس آن حضرت به من خطاب کرده، فرمود که: یا ابا محمّد! نمی شنوی این سؤال ها را؟ بعد از آن، به آن زن گفت که: یک قطرۀ آن را مچش؛ زیرا که، وقتی پشیمان خواهی شد که جانت به این جا رسیده باشد، و به دست، اشاره به گلوی مبارک خود فرمود، و این کلام را سه نوبت، اعاده فرموده، گفت: فهمیدی؟ ! آن زن گفت: بلی. بعد از آن فرمود که: [ خمر ] به قدر آن که میلی را تَر کند، یک خُم آب را نجس می کند. و این کلام را سه مرتبه فرمود. (1)و از عمر بن اُذَینَه روایت کرده اند که گفت: نوشتم به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در باب مردی که دوایی به او فرمایند از جهت بادِ بواسیر که از آن، به قدر سِکَرجه ای (2)از نبیذ که بسته شده باشد، بخورد و قصد آن مرد از خوردن آن نبیذ، لذّت نیست؛ بلکه مطلبش معالجۀ مرض است. حضرت در جواب فرمود که: نخورد آن دوا را، و اگر چه به قدر یک جرعه باشد. و فرمود که: خدای - عزَّ و جلَّ - در هیچ یک از چیزها که حرام کرده، دوا و شفا قرار نداده. (3)و از علی بن اسباط، روایت کرده اند که گفت: پدر من خبر داد مرا که نزد حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بودم که مردی به آن حضرت گفت که: من، آزارِ بواسیر دارم و به مزاج من، چیزی به غیر از نبیذ، موافق نیست. حضرت فرمود که: تو را چه کار است با چیزی که خدا و رسول صلی الله علیه و آله حرام کرده اند؟ و این کلام را سه مرتبه فرمود. بعد از آن فرمود: از این خیسانیده یا مالیده، بخور که شب بخیسانی و صبح بخوری، یا صبح بخیسانی و شب بخوری. آن مرد گفت که: این، باعث نفخِ شکم می شود. فرمود که: من بهتر از این، چیزی به تو نشان دهم. بر تو باد به دعا، که دعا از همه دردی شفاست! راوی می گوید که گفتیم: اندک و بسیارِ آن حرام است؟ فرمود: بلی. اندک و بسیارش حرام است. (4)و از حلبی روایت کرده اند که گفت: پرسیدم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از حال دوایی که به شراب، خمیر کرده باشند. فرمود که: نه. و اللّه دوست نمی دارم که نگاه به آن کنم! پس چگونه مداوا به آن کنم؟ ! به تحقیق که آن، از بابت پیه خوک یا گوشت خوک است و جمعی از مردم، مداوا

ص:159

به آن می کنند. (1)و از معاویة بن عمّار، روایت کرده اند که گفت: مردی از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام سؤال کرد از کشیدن شراب به چشم. فرمود که: خدای تعالی، در چیزی از آنها که حرام کرده، شفا قرار نداده. (2)و از مروک بن عبید روایت کرده اند که او از مردی روایت کرده که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود که: کسی که میلی از چیزی مست کننده به چشم کشد، خدای تعالی، میلی از آتش جهنّم به چشم او می کشد. (3)و کلینی رضی الله عنه از حلبی روایت کرده که: پرسیدند از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از حال دوایی که به شراب، خمیر کنند. حضرت فرمود که: دوست نمی دارم که نگاه به او کنم و نه آن که بو کنم آن را. (4)و در باب آن که استشفا به دوا و سرمه ای که به نبیذ خمیر کرده باشند، خوب نیست، سه حدیث دیگر روایت کرده. (5)و عیّاشی، در تفسیر خود، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: مردی پیر، از آن حضرت پرسید که: من دردی دارم که از برای آن، نبیذ می خورم و وصف کرد نبیذ را که چه نوع می سازند. فرمود که: چرا از آب نمی خوری که خدای تعالی، هر صاحبْ حیاتی را از آن آفریده؟ گفت: به مزاجم موافق نیست. فرمود که: چرا عسل نمی خوری که خدای تعالی فرموده که در آن، شفاست از برای مردمان؟ گفت: به دستم نمی آید. فرمود که: چرا شیر نمی خوری که گوشتت، از آن روییده و استخوانت، از آن سخت شده؟ گفت: موافق مزاجم نیست. فرمود که: آیا تو می خواهی که من، تو را امر به خوردن شراب کنم؟ لا و اللّه! نمی کنم. (6)و در طب الأئمّة، از حلبی روایت کرده که گفت: پرسیدم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از حال دوایی که به شراب، خمیر می کنند و نمی توان به چیز دیگر، خمیر کرد و چنین موضعی محلّ اضطرار است. حضرت فرمود که: لا و اللّه! حلال نیست هیچ مسلمانی را که نگاه به او کند. پس

ص:160

چگونه مداوا به او تواند کرد؟ و او به منزلۀ پیه خوک است که جزء دوایی می شود که آن دوایی او تمام نمی شود. پس شفا ندهد خدای تعالی، هر کسی را که شفای او در شراب و پیه خوک باشد. (1)و ابن بابویه رحمه الله در عیون أخبار الرضا، در حدیث «شرایع دین» که آن حضرت علیه السلام از برای مأمون نوشته، روایت کرده که از جملۀ آنها، حرام کردن شراب است و حرام کردن هر مست کننده ای، و آنچه بسیارش مست کند، اندکش حرام است و کسی که مضطر باشد، می باید که شراب نخورد؛ زیرا که شراب، او را می کُشد. (2)و در کتاب علل الشرائع، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود که: مضطر، شراب نمی تواند خورد؛ زیرا که شراب، غیر شر، چیزی بر او نمی افزاید، و از برای آن که اگر شراب بخورد، او را می کُشد. پس می باید که یک قطره از او نخورد. و گفته که بعضی چنین روایت کرده اند که: غیر تشنگی، چیزی بر او نمی افزاید. (3)و این احادیث - چنانچه قبل از این اشاره به آن شده -، دلالت می کنند بر آن که در حال اضطرار هم خوردن شراب، جایز نیست.

و امّا آنچه دلالت بر جواز می کند، یکی حدیثی است که شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، روایت کرده از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود در باب مردی که کوفتِ چشم دارد و به او سرمه ای فرموده اند که به شراب، خمیر می کنند، فرمود که: خبیث است، مثل میته. پس اگر مضطر باشد، از آن به چشم بکِشد. (4)و این حدیث، معارض دو حدیث سابق نیست؛ زیرا که آنها دلالت بر حرمت خوردن شراب می کند در حال اضطرار. و این حدیث، دلالت بر جواز [ به ] چشم کشیدن سرمه می کند که به شراب، خمیر شده باشد و میانۀ این دو حکم، تعارضی نیست؛ امّا منافات با احادیثی دارد که دلالت می کند بر آن که کسی که یک میل از او به چشم کِشد، میلی از آتش به چشمش می کِشند. و می توان احادیث منع را حمل کرد بر صورت عدمِ اضطرار و عدم انحصار دوا یا بر ضررِ ضعیف، امّا بعید است. و احادیثی که دلالت می کند بر آن که حرام، دوا نمی شود، مقوّی احادیث منع است و بر هر تقدیر، از این حدیث، حکم جواز خوردن مُسکر در حال ضرورت، ظاهر نمی شود.

و دیگر، حدیثی است که شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب از محمّد بن عبد اللّه روایت کرده که او از بعضی از اصحاب خود روایت کرده که گفت: سؤال کردم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که: چرا

ص:161

خدای تعالی، شراب و میته و خون و گوشت خوک را حرام کرده؟ فرمود که: خدای تعالی، حرام نکرده است این چیزها را بر بندگان خود، و حلال کرده چیزهای دیگر را از برای رغبتی که داشته باشد در چیزهایی که حلال کرده و از برای عدم رغبتی که او را در چیزهایی باشد که حرام کرده؛ بلکه خلایق را آفریده و می داند که بدن های ایشان، به چه چیز برپا می مانَد و به کارِ ایشان می آید. پس آن را برایشان حلال کرده و مباح ساخته، از راه تفضّلی که بر ایشان فرموده از برای مصلحت ایشان، و می داند که چه چیز به ایشان، ضرر می رسانَد. پس ایشان را از آن، نهی کرده و بر ایشان، حرام کرده. بعد از آن، از برای مضطر، مباح کرده و در آن وقتی که بدن او بی آن برپا نمی مانَد، او را امر کرده که به قدری که حیات باقی مانَد، از آن اخذ نماید، بعد از آن که فرمود که: [ در ] خوردن میته، کسی به آن نزدیک نمی شود و از میته نمی خورد، مگر آن که بدن او ضعیف می شود و جسمش می گدازد و قوّتش می رود و نسلش منقطع می شود؛ و کسی که خورندۀ میته باشد، نمی میرد، مگر به موت فُجأة.

و امّا خون، پس خوردن آن، باعث تولّد زرداب در آن شخص می شود و دهنش، بدبو می شود و بدنش را متعفّن می کند و آدمی را بدخُلق می کند و دل را سخت می کند و مهربانی و مرحمت را کم می کند تا به حدّی که ایمن نمی باشد از آن که فرزند خود را و پدر خود را بکُشد و ضرر به خویشان و مصاحبان خود رساند.

و امّا گوشت خوک، پس خدای تعالی، جماعتی را مسخ کرده به صورت های مختلف، مثل خوک و میمون و خرس و باقی مسوخات، و بعد از آن، نهی فرموده از خوردن حیواناتی که به آنها شباهت داشته باشد، از برای آن که مردم از آنها انتفاع نجویند و عقوبت الهی را سبُک نگیرند.

و امّا خمر، پس خدای تعالی، او را حرام کرده از جهت فعلِ بدی که از شراب می آید و فسادی که باعث آن می شود و فرموده که: کسی که مُدمنِ شراب باشد، یعنی معتاد - چنانچه گذشت -، مثل کسی است که بت پرستد و باعث رعشه و لرزیدن بدنش می شود و نور را از او زایل می سازد و مروّتش را باطل می کند و بر آن می دارد او را که جرئت بر کارهای حرام کند از ریختن خون ها و مرتکب شدن زِنا. و اعتماد بر او نیست وقتی که مست شد و می شود که بجَهَد بر یکی از زنانی که مَحرم او باشند و نفهمد که چه می کند؛ و شراب، نمی افزاید بر صاحبش، مگر هر قِسم از اقسام بدی را. (1)

ص:162

و این حدیث، به حَسَب ظاهر، دلالت می کند بر آن که در وقت ضرورت، هر گاه بدنْ بی خوردن شراب بر پا نمانَد، جایز باشد خوردن به قدر ضرورت. و از احادیث سابقه، خلاف این معنی ظاهر می شود و این حدیث، سندش مجهول است و مُرسل است و احادیث سابقه، اکثر و اقوی است. امّا این حدیث، چون مخصوص وقت ضرورت است و خاصّ است و آنها عام و خاص، اگر در قوّت مثل عام باشد، مقدّم است بر عام. و با وجود ضعفِ سند احادیثی که قبل از این گذشت که مضطر، شراب نمی تواند خورد هم، معارض این حدیث است و از آیه ظاهر نمی شود که مضطر، شراب تواند خورد. و جمع میانۀ این حدیث و احادیث نهی از مداوا بر تقدیری که در یک مرتبه باشند، می توان کرد به آن که دلیل جواز را تخصیص دهند به صورت خوف هلاک یا علمِ نفع دادن و انحصار علاج یا حمل بر ضرورت از راه غذا، نه دوا. و احادیث نهی را بر خلاف این صورت ها حمل کنند. و با احادیث نهی از خوردن شراب در حال اضطرار هم به بعضی از این وجوه، جمع می شود و آنها، محمول بر غالب اوقات خواهند بود.

و دیگر، حدیثی است که شیخ طوسی رحمه الله از عمّار ساباطی روایت کرده که از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدند که: مردی از تشنگی به حدّی می رسد که خوف هلاک دارد و شرابی به دستش می افتد. فرمود که: به قدر رفعِ عطش، از آن می خورد.

و این حدیث، به حَسَب سند، اقوی از حدیث سابق است؛ امّا مخصوص ضرورت تشنگی است و دلالت بر جواز مداوا ندارد. وجه جمع از آنچه گذشت، معلوم شد.

مجملاً این مسئله در کمالِ اشکال است. امید که خدای تعالی (1)نگذارد که کسی به چنین ورطه ای، گرفتار شود و در مداوایی که خوف هلاک و فساد عضوی نباشد یا آن که انحصار دوا، معلوم و مظنون به ظنّ قوی نباشد، شکّی نیست در آن که مداوا به مُسکر، خصوصاً خمر، بلکه به هر چیز حرامی، حرام است و فرقی که هست، آن است که مداوای به طریق مالیدن و سرمه کشیدن و امثال آنها (نه به عنوان خوردن) ، در بعضی از چیزهای حرام دیگر غیر مُسکر، شاید قصوری نداشته باشد و در مُسکر، همه حرام است، و جایی که هلاک یا انحصار دوا مظنون باشد و معلوم به علم عادی نباشد هم محلّ اشکال است. و اللّه تعالی یعلم!

ص:163

و وارد شده که: کسی که همنشینی با شارب خمر می کند، روز قیامت، کور محشور می شود و او را حجّتی نخواهد بود. (1)و علّامه و بعضی از متأخّرین گفته اند که: بر هر مائده ای که فعلِ حرامی کنند، آنچه می خورند، حرام است و واجب است برخاستن، حتّی آن که بر مائده ای که غیبت مؤمنی کنند، چنانچه متعارف است که گوشت برادران مؤمن را بر سرِ سفره ها می خورند، چیزی خوردن، حرام است و برخاستن، واجب. (2)و شکّی نیست در آن که اگر برخاستن آن شخص باعث آن شود که ایشان، ترکِ آن فعل حرام کنند و خوف ضرری از ایشان نباشد، نشستن، جایز نیست؛ زیرا که نهی از منکر با وجود شرایط، واجب است.

قاب و گردو. پرسیدند که: «انصاب» ، کدام است؟ (1)فرمود که: آنچه از برای بتان خود، ذبح کنند. گفتند: اَزلام، کدام است؟ فرمود که: تیرهایی است که ذبیحه را به آن، قسمت می کردند تا به آن، قسمت خود را معلوم می کردند. (2)و در تفسیر اَزلام، اختلاف کرده اند. بعضی گفته اند که اَزلام، ده تیر بوده، بی پر که هر کدام، نامی داشته، به این ترتیب: فَذّ و تَوأَم و رَقیب و حِلس و نافس و مُسْبل و مُعَلّی، و اوّلین، یک حِصّه داشته و دومین، دو حِصّه و همچنین تا معلّی، که هفتمین و صاحب هفت حِصّه است و سه تیر دیگر که منیح و سفیح و وغد باشد، حِصّه نداشته و میان عرب، شایع بوده که شتری می خریده اند و این تیرها را که هر کدام از هفت اوّل مقدار حِصّه نوشته شده بوده، به ترتیب، و سه تیر آخر که بر آنها چیزی ننوشته بوده اند، همه را در کیسه می کرده و بر هم می زده اند و به شخصی می داده اند که یکْ یک از آنها را بیرون آرد و هر کدام را به یکی از جملۀ ده کس که همه این بازی می کرده اند، بدهد و بعد از آن که قسمت می شده، آن جماعت که تیرهای آخر - که مذکور شد که نصیب نداشته - به ایشان افتاده، چیزی از آن شتر به ایشان نمی داده اند و قیمت شتر را از ایشان می گرفته اند؛ و آن هفت کس که هفت تیرِ اوّل به دست ایشان می آمده، شتر را میان خود، به قدر حِصّۀ تیرها قسمت می کرده اند. پس کسی که تیر اوّل که فَذّ نام دارد، به او می رسیده، یک حصّه می برده و صاحب توأم، دو حصّه و صاحب رقیب، سه حصّه و همچنین تا صاحب معلّی که هفت حصّه می برده. و کسی که چیزی عظیم نصیب او می شده، می گفته اند: «فَاذَ بِالْقِدْحِ الْمُعَلّی» ؛ یعنی: آن تیر به دستش آمد که نصیبش از همه بیشتر است.

و اَزْلام به این معنی، نوعی از قمار است و آن را علی حده ذکر کردن می تواند بود که از جهت آن باشد که شیوعش در میان عرب، زیاده از باقیِ انواع قمار بوده و با وجود آن که از قِسم قمار است، شتری را که می کُشته اند، به غیر وجه مشروع، ذبح می شده و ذبح بر آن وجه، منهی عنه و مخالف رضای الهی است. و بعضی گفته اند که اَزْلام، سه تیر بوده که بر یکی نوشته بوده که: «أَمَرَنی رَبّیِ» ، یعنی: خدای من، مرا امر فرموده. و بر یکی نوشته بوده که: «نَهَانی رَبِّی» ، یعنی: خداوند من، مرا نهی فرموده. و بر یکی چیزی ننوشته بوده اند و چون ارادۀ کاری داشته اند، تیرها را در کیسه کرده،

ص:167

بر هم می زده و یکی را بیرون می آورده اند. اگر اوّلین بیرون می آمده، می کرده اند و اگر دومین بیرون می آمده، ترک می نموده اند و اگر سومین بیرون می آمده، مرتبۀ دیگر اعاده می کرده اند. و اَزْلام به این معنی، از قبیل استخاره است به غیر وجه مشروع، و پیش ایشان، این امر و نهی، از قبیل وحی بوده و تخلّف از آن [ را ] جایز نمی دانسته اند، چنانچه بعضی از عوام، به استخاره هایی که در شرع وارد نشده و تفألّاتی که وضع نموده اند، اعتقاد عظیم می دارند.

و معنی اوّل، از ائمّه علیهم السلام منقول است و به لفظ استقسام، مناسب تر است. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که: اسحاق بن عمّار، از آن حضرت سؤال کرد که: اطفال، بازیِ تخم مرغ و گردو می کنند و قمار به آن می بازند. فرمود که: از آن مخور، که حرام است. (2)و از آن حضرت، روایت کرده اند که نهی می فرمود از آن که کسی بخورد از گردویی که اطفال، از قمار ببازند. و می فرمود که: آن، سُحْت است. (3)و سُحْت به معنی حرام است.

که: فدای تو شوم! من با جمعی می نشینم که شطرنج بازی می کنند و من، بازی نمی کنم؛ امّا نگاه می کنم. فرمود: چه کاری است تو را با مجلسی که خدای تعالی، نظر به اهل آن نمی کند؟ (1)و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که نگاه به شطرنج می کند، مثل کسی است که به آتش جهنّم، نگاه کند. (2)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله نهی فرمود از نَرْد و از شطرنج. (3)و عیاشی در تفسیر [ خود ] از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: فروختن شطرنج، حرام است و خوردن قیمش سُحْت است و نگاه داشتن آن، کفر است و بازی کردن به آن، شرک است و سلام کردن بر کسی که شطرنج بازی کند، معصیت و کبیرۀ هلاک کننده است. و کسی که دست در شطرنج می کند، مثل آن کسی است که دست در گوشت خوک، فرو برده باشد و نماز صبح او صحیح نیست تا وقتی که دست خود را بشوید، همچنان که از دست گذاشتن به گوشت خوک می شوید. و کسی که نگاه به شطرنج می کند، مثل کسی است که نگاه به فَرْج مادرش کند. و کسی که بازی می کند و کسی که نگاه به شطرنج می کند در وقتی که دیگری بازی می کند. و کسی که سلام می کند بر بازی کننده در وقت بازی، همه در گناه، مساوی هستند. و کسی که بنشیند به بازی شطرنج، پس باید که جای خود را در جهنّم، مهیّا سازد و آن زندگی، حسرت او خواهد بود در روز قیامت. و حذر کن از همنشینیِ بازی کننده ای که به بازی خود، فریفته شده باشد؛ زیرا که از جملۀ مجالسی است که اهلش محلّ غضب الهی شده اند و هر ساعت، منتظر غضب اند و چون نازل شود، تو را با ایشان، فرو خواهد گرفت. (4)و ابن بابویه رحمه الله اکثر مضامین این حدیث را در من لا یحضره الفقیه، ذکر کرده و گفته که: نَرْد، بدتر است از شطرنج، و جایز نیست بازی کردن به انگشتر و چهارده خانه که نوعی است از قمار. (5)حتی این که بازی کردن اطفال به گردو، قمار است. و این مضامین در صحیفة الرّضا هم مذکور است.

ص:169

و در کتاب جامع الأخبار، از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: چون سرِ حضرت امام حسین علیه السلام را به شام بردند، یزید - لعنهُ اللّه - امر کرد تا سر را گذاشتند و بر آن، سفره کشیدند و خود و اهل مجلس، چیزی خوردند و فُقّاع، شُرب کردند. و بعد از آن که فارغ شدند، امر کرد تا سر مبارک آن حضرت را در طشتی گذاشتند و پارچه ای که نقش شطرنج بر آن کشیده بودند، بر آن طشت، پهن کردند و نشست به بازیِ شطرنج و حرف از آن حضرت و پدر و جدّ او - صلوات اللّه علیهم - می گفت و استهزا می کرد، و هر وقت که از همبازی خود می برد، فُقّاع برمی داشت و می خورد تا سه مرتبه، و آنچه زیاد می آمد، نزدیک طشت، بر زمین می ریخت. پس هر کس از شیعیان ما باشد، باید که پرهیز کند از شرب فقّاع و بازی کردن شطرنج، و باید که یاد حضرت امام حسین علیه السلام بکند یا نام آن حضرت را به زبان آورد و صلوات بر آن حضرت فرستد و لعنت کند یزید و آل یزید را تا خدای تعالی، به سبب آن، گناهان او را از نامۀ عملش محو کند، هر چند به عدد ستاره های آسمان باشد. (1)و از آنچه گذشت، ظاهر شد که هر قِسم بازی که بُرد و باخت به آن کنند، قمار و حرام است، حتّی بازی تخم مرغ که اطفال می کنند. و از جملۀ چیزهای قبیح که در بلاد عجم هست، شیوع قمار است و علانیه بر سر بازارها بازی کردن، خصوصاً در ماه مبارک رمضان - که شریف ترینِ اوقات است - و گرفتن مال از قماربازان؛ و عجیب تر آن است که بعضی از اقسام قمار که از آن جا مالی هم نمی گیرند، مثل تخم بازی، نهایتِ شیوع دارد و در عید، دکان ها آراسته می کنند و بعضی از حکّام که گاهی در صدد رفع بعضی نامشروعات می شوند، منع نمی کنند با آن که همه عقلی، این معنی را می یابد که قطعِ نظر از آن که شیوع چنین فسقی در بلاد اسلام، کمال شناعت دارد، باعث ضایع شدن اطفال مسلمانان و اسراف بسیار و مفاسد دیگر می شود، بی آن که منفعتی به کسی عاید شود؛ و این، نهایت بی پروایی و اهتمام نداشتن به احکام شرع است. «وَ اَللّهُ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» (2)

به ملاهی، یا مطلق بازی هاست، چنانچه ظاهرِ لفظ است به حَسَب لغت، یا نواختن و شنیدن سازهاست، یا شامل خوانندگی هم هست؛ چون در این حدیث، غنا، علی حده مذکور نشده. و ادلّۀ آن که غنا از جملۀ کبائر است إن شاء اللّه تعالی، مذکور می شود.

و در حدیث اعمش، در مقام شمردن کبائر، فرموده که: ملاهی ای که آدمی را مانع می شود از ذکر الهی، مکروه است، مثل غنا و زدن چیزهایی که تارها داشته باشد. و مراد از مکروه در این مقام، معنی ای نیست که اصطلاح فقهاست؛ بلکه به معنی حرام است و اطلاق مکروه بر حرام، در احادیثْ بسیار است. و معنی مکروه، چیزی است که خدای تعالی، به آن راضی نیست.

و در آن که سازها همه مطلقاً حرام است، خلافی میانۀ علمای شیعه نیست، مگر در دف بی صَنج که بعضی از علما در نکاح و ختنه، تجویز کرده اند و علّامه و ابن ادریس، آن را هم حرام می دانند. (1)و احادیث در باب حرمت سازها بسیار است. از آن جمله، محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: وقتی که حضرت آدم علیه السلام را وفات رسید، شیطان و قابیل، شماتت و خوش حالی به موت حضرت آدم کردند و در زمین، با یکدیگر یک جا جمع شدند و معازف و ملاهی، یعنی سازها و بازی ها یا خصوصِ سازها را از برای شماتت به آن حضرت، وضع کردند. پس هرچه در زمین از این چیزهاست که مردم از آن لذّت می برند، از آن جمله است.

و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: شما را نهی می کنم از زَفْن، یعنی رقص کردن یا بازی کردن، و از مِزمار - که آن، نای است -، و از کوبات، یعنی طبل یا بَربَط یا نَرد یا شطرنج، و از کَبَرات، یعنی طبل دوسر یا یک سر. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که خدای تعالی، نعمتی به او بدهد و در وقت آن نعمت، نای حاضر کند، کفران آن نعمت کرده، و کسی که مصیبی به او رسد و در آن مصیبت، زن نایحه، یعنی مویه گر بیارد، کفرانِ آن مصیبت کرده، یعنی راضی به قضای الهی نشده. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: شیطانی هست که نام او قَفَنْدَر است و هر گاه در خانۀ کسی چهل روز بَربَط نوازند و مردان، پیش او آیند، آن شیطان، هر عضوی از اعضای خود را بر

ص:171

همان عضو می گذارد و بادی در او می دَمَد، پس غیرت از آن مرد برطرف می شود تا به حدّی که با زنانش، اگر فعلِ قبیحی کنند، بدش نمی آید. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که: زدن عود یا آواز عود، نفاق را در دل می رویانَد، همچنانچه آب، سبزه را می رویانَد. (2)و ابن بابویه رحمه الله در کتاب امالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: خدای تعالی، مرا از برای رحمت بر عالمیان فرستاد، و از برای آن که برطرف و باطل سازم سازها و نای ها و آنچه عادت اهل جاهلیت است و بت های ایشان و اَزلام ایشان را. (3)و در خصال، از آن حضرتْ روایت کرده که پرسیدند که: سِفله کدام است؟ فرمود: کسی که شراب خورد و طنبور نوازد. (4)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: شش کس اند که سزاوار نیست سلام کردن بر ایشان: یهود، و نصارا، و اصحاب نَرد و شطرنج و شراب، و بَربَط و طنبور (5)، و جمعی که متلذّذ می شوند از دشنام به مادران، و جماعت شاعران. (6)و در عیون و علل الشرائع، از آن حضرتْ روایت کرده که شامی ای پرسید که: کبوتر راعِبی در خوانندگی خود، چه می گوید؟ فرمود که: نفرین می کند بر اهل سازها و کنیزانِ خواننده و نای ها و عودها. (7)و صاحب جامع الأخبار، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: صاحب طنبور را در روز قیامت، محشور می کنند. طنبوری از آتش به دست گرفته، با روی سیاه و هفتاد هزار فرشته بر بالای سرش، به دست هر یک، گُرزی و بر سر و روی او می زنند. (8)و در خصال، از حضرت امام موسی [ کاظم ] علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: چهار چیز است که دل را فاسد می کند و نفاق را در دل می رویانَد، همچنان که آب، درخت را می رویانَد: گوش انداختن به لهو، و فحش، و رفتن به درِ خانۀ سلاطین، و از پیِ شکار گشتن. (9)

ص:172

و مراد از لهو در این حدیث، یا ساز است یا مطلق چیزهای باطل که آدمی را از ذکر خدای تعالی، غافل سازد، مثل خوانندگی و حکایت های باطل و سازها و بر هر تقدیر، شامل ساز هست.

و در نهج البلاغة از نَوف بِکالی روایت کرده که گفت: دیدم حضرت امیر المؤمنین علیه السلام را شبی از شب ها که از خوابگاه خود برخاسته بود و نگاه کرد به ستاره ها. پس گفت: یا نَوف! در خوابی یا بیدار؟ گفتم: بیدارم، یا امیر المؤمنین! فرمود: یا نوف! خوشا حال جماعتی که میل به دنیا ندارند و رغبت به آخرت دارند! ایشان، قومی اند که زمین را بساط خود قرار داده اند، و خاکش را خوابگاه خود، و آبش را بویِ خوش، و قرآن را پیراهن زیرین، و دعا را جامه ای که بر بالای جامه ها پوشند یعنی قرآن را از بس تلاوت می کنند و تأمّل در معانی و متباعت احکامش می نمایند، به منزلۀ پیراهن زیرین خود کرده اند که از ایشان، جدا نمی شود، و دعا را - چون با او، خود را محافظت از بلاها و مکاره و عذاب الهی می کنند -، مثل جامه ای کرده اند که خود را به آن، از سرما و گرما و غیر آن، حفظ می کنند.

بعد از آن فرمود که: پس ایشان، دنیا را قطع نموده اند به طریقۀ حضرت مسیح علیه السلام. یا نوف! به درستی که حضرت داوود علیه السلام در چنین ساعتی از شب، برخاست و گفت: این، ساعتی است که در این ساعت، هیچ بنده از خدای خود، چیزی سؤال نمی کند که مستجاب نشود، مگر آنکه عشّار باشد (یعنی آن کسی که دهْ یک از اموال تجّار و متردّدین می گیرد) ، یا عریف باشد (یعنی رئیس یا نقیب، که پایین تر از رئیس است) ، یا شُرطی (و ایشان، جمعی از اعوانِ سلاطین اند که علامتی خاص می دارند) ، یا صاحب عُرطُبه یا کوبه باشد (و عرطبه، طنبور است و کُوبه، طبل است) ، و بعضی بر عکس گفته اند. (1)و ابن بابویه رضی الله عنه در کتاب من لا یحضره الفقیه ذکر کرده - و عادت او آن است که مضمون احادیث را ذکر کند - که بپرهیز از زدن صنج؛ زیرا که شیطان، وقت صنج زدن، پای خود را همراه تو می جنبانَد و ملائکه، از تو می گریزند و کسی که در خانۀ او چهل روز طنبور بمانَد، مغضوب خدای - عزَّ و جلَّ - می شود. (2)

ص:173

این معنی در کار باشد که عرفا گویند باعث طرب می شود و جمعی از شنیدن او متلذّذ شوند، چنین خوانندگی ای شاید حرام نباشد و بنا بر اعتبار اوّل که نظر به اشخاص مختلف شود، بر او حرام و بر دیگران که لذّت نبرند، حلال خواهد بود و معنی پی در پی کردن آواز که صاحب نهایه گفته، ظاهر آن است که ترجیع باشد (و معنی ترجیع، مذکور می شود) و صاحب قاموس گفته: «الغِنَاءُ کَکِسَاءٍ مِنَ الصَّوْتِ مَا طُرِّبَ بِهِ» ؛ (1)یعنی: «غناء» بر وزن «کساء» ، از جملۀ آوازها چیزی است که طرب به او حاصل شود.

و کلام زمخشری هم به این معنی اِشعار دارد و بنا بر این، هر آوازی که باعث طرب شود، غنا خواهد بود، خواه ترجیع داشته باشد و خواه نه. و از کلام ابو عبید که صاحب نهایه نقل کرده، ظاهر می شود که ترجیع را غنا می داند. پس، از مجموع سخنان ایشان ظاهر شد که آنچه ترجیع و طرب، هر دو [ را ] داشته باشد، البته غناست. و بنا بر گفتۀ بعضی، آوازی که طرب آورد، اگرچه ترجیع نداشته باشد هم غناست. و به قول بعضی، آواز با ترجیع، اگرچه طرب نیاورد هم غناست، و هر گاه هر دو جمع شود، به اتّفاق غناست.

و امّا معنی ترجیع، پس صاحب صحاح گفته که: «تَرجِیعُ: الصَّوْتِ تَرْدیدُهُ فِی الْحَلْقِ کَقِرَاءَةِ أصْحَابِ الألْحانِ» ؛ (2)یعنی: ترجیعِ، آواز، گردانیدن آواز است در حلق، مثل خواندن صاحبان لحن ها. و لحن را همۀ اهل لغت، قریب به معنی غنا، مثل طرب آوردن و ترجیع و خوب خواندن، تفسیر کرده اند. و صاحب قاموس گفته: «التَّرْجیعُ تَرْدِیدُ الصَّوْتِ فِی الْحَلْقِ» ؛ (3)یعنی: ترجیع، گردانیدنِ آواز است در حلق. و صاحب نهایه گفته: «التَّرْجِیعُ تَرْدِیدُ القَرَاءَةِ» (4)و ترجیع را تصویر نموده به آن که بگوید: «آااآاآ» و غیر ایشان از اهل لغت هم قریب به این الفاظ، ذکر کرده اند.

و امّا طرب، پس در صحاح گفته: «الطَّرَبُ خِفَّةٌ یصیبُ الإنسانَ لِشِدَّةِ حُزنٍ أو سُرُورٍ» ؛ (5)یعنی: طَرَب، سُبکی ای است که به آدمی می رسد از برای بسیاریِ اندوه یا خوش حالی. و صاحب مجمل اللّغة نیز چنین گفته. (6)و زمخشری در اساس گفته: «هو خِفَّةٌ مِنْ سُرُورٍ أوْ هَمٍّ» ؛ (7)یعنی: طرب، سبُکی از خوش حالیِ یا دلگیری است. و در قاموس گفته: «الطَّرَبُ مُحرّکةً: الفَرَحُ و الْحُزْنُ» ؛ (8)

ص:175

یعنی: طَرَب، به فتح طاء و راء، به معنی خوش حالی و اندوه است. و در نهایه، طرب را تفسیر ننموده و از کلام اهل لغت، ظاهر می شود که لفظ تغنّی و تطریب و ترجیع و لحن و تغرید و ترنّم، هر یک را به جای دیگری استعمال می کنند و بعضی را به بعضی تفسیر می کنند و هیچ یک از ایشان، در معنی غنا، غیر ترجیع و طرب، امری اعتبار نکرده اند. پس به اتّفاق همۀ آوازی که مشتمل بر ترجیع و طرب هر دو باشد، غنا خواهد بود. و ترجیع، همان است که به اصطلاح خواننده ها تحریر می گویند. و طرب، حرکتی است که در طبع به هم می رسد از سرور و اندوهی که به سبب شنیدن سازها و آوازهای خوش، حاصل می شود.

حکم می کنند به فسق کسی که غنا کند به آن که آوازش خود را کشد با وصف طرب و ترجیع، و اگرچه در قرآن باشد یا اعتقادش آن باشد که مباح است. و جایز است حُدا از برای شتر.

و علّامه رحمه الله در ارشاد گفته: «وَ تُرَدُّ شَهادَةُ اللَّاعِبِ بِآلاتِ الْقِمَارِ وَ سَامِعِ الْغِنَاءِ وَ هُوَ مَدُّ الصَّوْتِ المُشْتَمِلِ عَلَی التَّرْجیعِ الْمُطْرِبِ وَ إنْ کَانَ فِی قُرْآنٍ وَ فَاعِله» ؛ یعنی: رد می کنند شهادت کسی را که قماربازی کند و غنا شنود و آن، کشیدن آوازی است که مشتمل باشد بر ترجیع طرب آورنده، اگرچه در خواندنِ قرآن باشد، و همچنین، آن کسی که غنا می کند.

و شیخ علی رحمه الله در شرح قواعد، بعد از آن که تعریف شیخ شهید را - که مذکور شد - نقل کرده بر وجهی که ظاهر می شود که آن تعریف را پسندیده، گفته: (1)«وَ لَیْسَ مُطْلقُ مَدِّ الصَّوْتِ مُحَرَّماً وَ إنْ مَالَتْ إلَیْهِ الْقُلُوبُ مَا لَمْ ینته إلَی حَیْثُ یَکُونُ مُطْرِباً بِسَبَبِ اشْتِمَالِهِ عَلَی التَّرْجِیعِ الْمُقْتَضِی لِذَلِکَ» ؛ (2)یعنی: هر کشیدن آوازی حرام نیست، اگرچه طبع ها به آن میل کند، مادام که منتهی نشود به حدّی که باعث شود از جهت آن که مشتمل باشد بر ترجیعی که باعث آن طرب شود.

و ابن ادریس علیه السلام در سرائر گفته: «فَأَمَّا الْمَحْظُورُ عَلَی کُلِّ حالٍ فَهُوَ مُحَرَّمٌ؛ یعنی: آن چیزی که ممنوع است فعل آن در هر حالی، پس آن، حرام است.

بعد از آن گفته که: «وَ جَمِیعُ ما یُطرِبُ مِنَ الْأصْوَاتِ وَ الْأغَانِی» ؛ (3)یعنی: از جملۀ چیزهای محرم، هر چیزی است که باعث طرب شود از آوازها و سازها. و بنا بر این تعریف، هر خوانندگی ای که باعث طرب شود، حرام است، خواه ترجیع داشته باشد و خواه نه.

و علّامه رحمه الله در قواعد گفته که: «وَ الْغِنَاءُ حَرَامٌ یُفَسَّقُ فَاعِلُهُ و هُوَ تَرْجِیعُ الصَّوْتِ وَ مَدُّهُ وَ کَذَا یُفَسَّقُ سَامِعُهُ قَصْداً سِوَاء کَانَ فِی شِعْرٍ أوْ قُرْآنٍ وَ یَجُوزُ الْحُدَاءُ» ؛ (4)یعنی: غنا، حرام است و کسی که کند، حکم به فسقش می کنند و آن، ترجیعِ آواز است و کشیدن آن. و همچنین، حکم می کنند به فسق شنونده اش، هرگاه دانسته بشنود، خواه آن غنا در قرآن باشد، و خواه در شعر، و جایز است حُدا.

بنا بر این تعریف، هر خوانندگی ای که مشتمل باشد بر ترجیع، خواه باعث طرب شود و خواه نشود، غنا خواهد بود. و از تعریفاتی که مذکور شد، ظاهر می شود که آنچه مشتمل باشد بر ترجیع و طرب، هر دو باشد به اتّفاق، غناست و ظاهر آن است که چون غالب اوقات، صوتِ با ترجیع، خالی از وصف طرب آوردن، و همچنین صوتِ مطرب، بی ترجیع نمی باشد، بعضی از این طایفه به

ص:177

ذکر ترجیع، و بعضی به ذکر اِطراب، اکتفا نموده اند. و در عرف عرب، خوانندگی های متعارف که بر وصف ترجیع و اطراب اشتمال دارد، همه را غنا می نامند؛ بلکه خوانندگیِ شخصی که حُسن صوتی نداشته باشد، آن را نیز غنا می نامند؛ امّا غنایِ بد. و در معنی غنا، اگر اطرابْ مأخوذ باشد، چنین خوانندگی ای که خوش نیاید، حرام نخواهد بود و اگر مأخوذ نباشد، حرامی خواهد بود بی لذّت.

و حاصل کلام آن که خوانندگی های متعارف، خواه آنچه با سازها باشد، و خواه غیر آن، و خواندن قرآن به تحریر و نغمه با حُسنِ صوت و آنچه مؤذّنان، بعد از اذان و در وقت سحر می خوانند و مناجاتش نام می کنند (1)، همگی غناست و در زمان حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و ائمّۀ معصومین - صلوات اللّه علیهم أجمعین -، غیر اذان در اوقات صلوات، چیزی نبوده. و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله دو مؤذّن داشته: یکی بلال و یکی [ عبد اللّه ]ابن امّ مکتوم. و در ماه مبارک رمضان، حضرت می فرموده که: تا اذان دوم را نشنوید، چیزی می توانید خورد. و مناجات اوّل و دومی نبوده و اینها، از جمله بدعت هایی است که به تدریج، پیدا شده و خالی از غرابتی نیست که مناجات - که نامِ سرگوشی و سخنِ پنهان گفتن است -، اسم، نعره و فریاد گذاشته اند و گمان می کنند که در آن سحر چیزی که به جهت این شغل می کنند و اکثری آن است که نماز شب نمی کنند، ثواب بسیار دارد، با آن که اصل این فعل، بدعت است و متضمّن شعر خواندن است در مساجد.

و در حدیث صحیح، وارد شده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: هر گاه که بشنوید که کسی در مسجد، شعر می خواند، بگویید: «فَضَّ اللّه فاک!» ؛ یعنی: خدای تعالی، دهنت را بشکند! مساجد را از برای قرآن، مقرّر ساخته اند. (2)و آنچه در شب می خوانند، از جهت دیگر هم بد است؛ زیرا که شعر خواندن در شب، منهی عنه است، حتّی آن که در خواندن مدح اهل بیت [ باشد ]، با آن که عبادت است، در خصوص شب، نهی واقع شده.

و آنچه در روز جمعه و شب جمعه می خوانند، مکروهی دیگر است و اشعاری را که به طریق مصنّفان در وقت چاشتِ جمعه می خوانند و صلوات نامش کرده اند، از جملۀ بدعت است و از ذکر خدای تعالی به آواز بلند و فریاد، نهی وارد شده. و ذکرهایی که در مساجد می کنند و عبادتش می دانند، همه از جملۀ غنا و مشتمل بر بدی هاست که مذکور شد. و گاه هست که بعد از نمازهای

ص:178

جماعت، اشعار می خوانند به نغمه و کسی منع نمی کند. و کاش جمعی که مرتکب این مناهی می شوند، اعتقاد نداشته باشند که اینها عبادت است؛ زیرا که در آن صورت، آنچه کنند، همین فسق خواهد بود و در صورت اعتقاد [ به ] عبادت [ بودن آن ]، موافق آنچه از احادیث سابق که در باب شرک مذکور شد، ظاهر می شود، در مرتبۀ شرک است. و جمعی از فسّاق که غنا و ساز گوش می کنند، چنان نیست که آن را عبادت و موجب قرب خدای تعالی دانند، و کسی که از برای خدای مرتکب آنها نشود، با او دشمن شوند. پس، از این جهت، قباحتِ فعل آنها مثل جمعی نخواهد بود که بدعت را مُستحسن شمارند و با هر که موافقت نماید، با ایشان دوست شوند و با دیگران، دشمن. و اگر چه امثال این سخنان به گوش جمعی که عادت به متابعتِ هواهای نفسانی کرده اند، بد می آید؛ امّا مطلب، اظهار حقّ است و کسی که نخواهد، گوش نکند.

مجملاً در معنی غنا، فرقی میانۀ شعر خواندن و قرآن خواندن و ذکر کردن نیست، چنانچه علما و اهل لغت، تصریح نموده اند، و در هر جا که معنی غنا تحقّق یافت، حکم حرمت، جاری است. و آن که جمعی می گویند که ما نمی دانیم که: «معنی غنا کدام است؟» و «تا حرمت آنچه می شنویم، ظاهر نشود، بنا بر آن که اصل در اشیا، اِباحت است، جایز است گوش کردن» ، کلامی است باطل؛ زیرا که دانستن چیزهایی که در شرع، امر به آن شده باشد یا از آن، نهی فرموده باشند، طریقی دارد و چنان نیست که خدای تعالی، بندگان خود را در حیرت گذاشته باشد.

و طریق دانستنِ معنی لفظی که مأمور بِه یا منهیٌ عنه باشد، آن است که رجوع کنند به آیات و احادیث. اگر از آن جا معلوم شود که آن لفظ، چه معنی ای دارد، متابعت باید نمود و اگر ظاهر نشود، اوّلاً رجوع به عرف باید کرد یا به لغت عرب، بنا بر خلافی که در این باب کرده اند، و هر گاه معلوم شود، به مقتضای آن عمل باید نمود و کسی که خود نتواند از عرف و لغت، معنی لفظ را معلوم کرد، می باید که رجوع کند به قول جمعی که محلّ اعتماد باشند و معانی الفاظ را دانند. و طریقۀ اکثر علما آن است که اعتماد می نمایند بر قول هل لغت، هر چند مخالف مذهب باشند و در جایی که صاحب صحاح یا مثل او، معنی لغتی را بیان کرده باشند، اعتبار می نمایند، و اگر همه متفّق باشند، کسی را شکّی نمی ماند.

و در بیان معنی غنا - چنانچه قبل از این مذکور شد -، اهل لغت اتّفاق دارند که مدّ صوت با ترجیع و اَطراب، غناست و فقها، چنانچه دانستی، با وجود آن که در اکثر جاها دَأب ایشان نیست که الفاظ را تفسیر کنند، لفظ غنا را تفسیر کرده اند و کسی که اعتقاد به دین داشته باشد، نگفته که

ص:179

کلام ایشان، با وجود اتّصاف به علم و وَرَع و درستیِ اعتقاد، محلّ اعتماد نیست، خصوصاً هرگاه اهل لغت هم با ایشان، موافق باشند، و اگر ردّ سخن ایشان در چنین جایی ممکن باشد، اکثر احکام شریعت را انکار می توان کرد و این ردّ و انکار، عاقبت به الحاد منتهی می شود. و این مسئله، چنان نیست که مسئلۀ اجتهادی باشد تا آن که کسی گوید که: «شاید ایشان در این مسئله، اجتهاد (1)کرده باشند و در اجتهاد، خطا می رود» و قول مجتهد میّت، چنانچه مشهور است، اعتباری ندارد؛ زیرا که این مسئله، مسئلۀ لغوی است، نه مسئلۀ اجتهادی و سخن ما، الحال (2)، در بیان معنی غناست، نه حرمت غنا. و اجتهاد در تفسیر لغت، دخلی ندارد با آن که حرمت غنا، محلّ اتّفاق است، نه اجتهاد، چنان که مذکور می شود.

و بعد از آن که ثابت شد معنی غنا کدام است، گفتن که: «ما نمی دانیم غنا چه معنی دارد» ، معنی ندارد و اگر کسی خواهد که روز قیامت، عذری داشته باشد، به چنین عذرها خود را گول نمی زند، و اگر نخواهد، امثال این جواب ها بسیار می تواند گفت و بعضی از شبهه ها که در معنی غنا کنند، إن شاء اللّه تعالی، بعد از اینْ مذکور می شود.

نار بر آن فرموده. و این آیه را تلاوت فرمود که: «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ اَلْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اَللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ» ؛ (1)یعنی: از جملۀ مردمان، کسی است که می خَرَد کلام باطل یا غافل کننده از ذکر الهی را از برای آن که گم راه سازد مردم را از راه خدای تعالی از روی نادانی، و راه الهی را محلّ استهزا قرار دهد. ایشان اند آن جماعت که از برای ایشان، عذابی خوار کننده، مقرّر است. (2)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: غنا، از جملۀ آن چیزی است که خدای تعالی فرموده: «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ اَلْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اَللّهِ» (3)و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدند از حال غنا. فرمود که: آن، قول الهی است که فرموده: «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ اَلْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اَللّهِ» (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: مجلس غنا، مجلسی است که خدای تعالی، نظر به اهل آن مجلس نمی کند و غنا، از جملۀ آن چیزی است که خدای تعالی فرموده: که «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ اَلْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اَللّهِ» (5)و از ابو بصیر روایت کرده که گفت: سؤال کردم از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از قول الهی که: «فَاجْتَنِبُوا اَلرِّجْسَ مِنَ اَلْأَوْثانِ وَ اِجْتَنِبُوا قَوْلَ اَلزُّورِ» ؛ (6)یعنی: بپرهیزید از نجس (7)، از جمله بتان. و اجتناب کنید از قول باطل. فرمود که: غناست. (8)و در حدیث دیگر، روایت کرده که: «رجس از اَوثان» شطرنج است و «قول زور» ، غناست. (9)و شیخ طوسی رحمه الله در کتاب امالی، از حضرت امام علی نقی علیه السلام چنین روایت کرده (10)و کلینی رحمه الله از حضرت صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود در تفسیر قول الهی که فرموده (11): «وَ اَلَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ اَلزُّورَ» ، 12 یعنی: «آن جماعتی که از برای باطل، حاضر نمی شوند» ، فرمود که: آن باطل، غناست. (12)

ص:181

و در تفسیر علی ابن ابراهیم رحمه الله مذکور است و ظاهر، آن است که قول حضرت صادق علیه السلام باشد که مراد از «لغو» در قول الهی که فرموده: «وَ اَلَّذِینَ هُمْ عَنِ اَللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» ، (1)غنا و مَلاهی است و آیه، در وصف مؤمنانْ واقع شده؛ یعنی ایشان، آن جماعت اند که از لغو، اِعراض می کنند. (2)و در حدیث مُضمَر، روایت کرده در تفسیر قول الهی که: «وَ اَلَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ اَلزُّورَ» ، (3)که زور، غنا و مجالس لهو است. (4)و در تفسیر «وَ إِذا سَمِعُوا اَللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ» 5 ، روایت کرده که «لغو» ، دروغ گفتن و لهو و (5)غناست. (6)و در تفسیر «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ اَلْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اَللّهِ» 8 ، روایت کرده که «لهو» ، حدیث غنا و شُرب خَمر و جمیع مَلاهی است. (7)و ظاهر، آن است که اطلاق لهو الحدیث بر شُرب خَمر و ملاهی، از قبیل اطلاق کلام بر ما یتَکلّم بِه است و شاید که نسبت به غنا هم از این قبیل باشد تا جمع میانۀ حقیقت و مَجاز، لازم نیاید.

و از جملۀ اخباری که در ذمّ غنا و عقوبتی که بر آن مترتّب می شود، وارد شده، آن است که کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: غنا، آشیانۀ مرغِ نفاق است. (8)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: در خانۀ غنا، ایمن نمی توان بود از مصیبت، و دعا در آن جا مستجاب نمی شود و فرشته، داخل آن خانه نمی شود. (9)و روایت کرده که از آن حضرت، سؤال کردند از حال غنا. فرمود که: داخل خانه هایی مشوید که غنا در او می شود؛ زیرا که خدای تعالی از اهل آنها اِعراض فرموده. (10)و مراد به اِعراض الهی، نظر ننمودن به مرحمت و غضب نمودن بر اهل آن خانه است.

و کلینی و شیخ طوسی - رضی اللّه عنهما - از آن حضرت، روایت نموده اند که مردی سؤال کرد از فروختن کنیزان مغنّیه، یعنی خواننده. فرمود: خریدن و فروختن ایشان، حرام است و تعلیم

ص:182

کردن ایشان، کفر است و گوش کردنِ آواز ایشان، نفاق است. (1)و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده اند که شخصی سؤال کرد از خریدن کنیز مغنّیه. فرمود: گاه می باشد مرد را کنیزکی که او را به لهو می دارد و قیمت آن نیست، مگر مثل قیمت سگ، و قیمت سگ، سُحْت است و سُحْت، در آتش جهنّم است. (2)و سُحْت در احادیث، به معنی حرام اطلاق می شود.

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: کنیزک مغنّیه، ملعون است و کسی که از کسبِ او می خورد، ملعون است. (3)و از ابراهیم بن ابی البلاد، روایت کرده اند که گفت: وصیّت کرد اسحاق بن عمر در وقت وفات به آن که کنیزان مغنّیه که داشت، بفروشند و قیمت آنها را به خدمت حضرت ابی الحسن علیه السلام بَرَند. پس من، کنیزان او را فروختم به سیصد هزار درهم و قیمت آنها را به خدمت آن حضرت بردم و گفتم (4): یکی از دوستان شما که نام او اسحاق بن عمر است، در وقت وفات، وصیّت کرده که کنیزان خوانندۀ او را بفروشند و قیمت آنها را به خدمتِ شما آورند، و من، آنها را فروخته ام و این سیصد هزار درهم، قیمت آنهاست. فرمود که: مرا حاجتی در آن نیست. به درستی که این زر، سُحْت است و تعلیم کردن ایشان (5)، کفر است و شنیدن از ایشان، نفاق است و قیمتِ ایشان، حرام است. (6)و کلینی در کافی و شیخ طوسی در تهذیب و ابن بابویه در فقیه، روایت کرده اند که مردی به خدمت امام جعفر صادق علیه السلام گفت که: پدر و مادرم فدای تو باد! داخل بیت الخَلا می شوم و همسایه ای چند دارم که ایشان، کنیزان دارند و آنها، غنا می کنند و عود می نوازند و بسا باشد که من، نشستن را طول دهم از برای گوش کردن آنها. حضرت فرمود: چنین مکن. آن شخص گفت: و اللّه که من به پای خود، پیش ایشان نمی روم و به غیرِ آوازی نیست که به گوش می شنوم! فرمود: «للّهِ ِ أنْتَ!» . این کلمه را در مقام تعجّب، و گاه در معرض مدح، استعمال می کنند. یا فرمود: «تَاللّهِ (7)تُبْ!» ؛ یعنی: به خدا که توبه کن! آیا نشنیده ای که خدای تعالی می فرماید: «إِنَّ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ

ص:183

وَ اَلْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً» (1)یعنی: به درستی که گوش و چشم و دل، از همۀ ایشان، سؤال می کنند از آنچه کرده باشند. پس آن مرد گفت: گویا که من نشنیده بودم این آیۀ کتاب الهی را، نه از عرب و نه از عجم، و لا بد، چون دانستم، ترک کردم آنچه می کردم و از خدای تعالی، طلبِ آمرزش می کنم.

پس حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به او گفت (2)که: برخیز و غسل بکن و هر قدر نماز که به خاطرت رسد، بکن؛ زیرا که مداومت بر گناه عظیمی می کرده ای. چه بسیار بد بود حال تو، اگر به این عمل می مُردی (3)! استغفار کن به درگاه الهی و سؤال کن که توفیقِ توبه به تو بدهد یا قبولِ توبه کند از هر چه به آن راضی نیست؛ زیرا که هر چه خدا به آن راضی نیست، غیرِ بد نمی باشد و کار بد را به اهلش بگذار؛ زیرا که هر چیز را اهلی می باشد. (4)و کلینی رحمه الله از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: گوش کردن غنا و لهو، نفاق را می رویانَد، همچنان که آب، زرع را می رویانَد. (5)و کلینی رحمه الله از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که خود را منزّه می دارد از غنا، در بهشت، درختی هست که خدای تعالی، بادها را می فرماید که آن درخت را حرکت دهند. پس آن شخص، آوازی از آن درخت می شنود که هرگز مثل آن نشنیده، و کسی که خود را از غنا منزّه ندارد، نمی شنود. (6)و علی ابن ابراهیم رحمه الله در تفسیر [ خود ]، از عاصم بن حمید روایت کرده که گفت: به حضرت امام جعفر صادق علیه السلام گفتم که: فدای تو شوم! می خواهم چیزی از شما بپرسم و مرا شرم می آید. آیا در بهشت، غنا می باشد؟ فرمود: در بهشت، درختی هست که خدای تعالی امر می فرماید بادهای بهشت را که بر آن درخت بوَزَند و از آن درخت، آوازی برمی خیزد که خلایق، به آن خوبی آواز [ ی ] نشنیده باشند. بعد از آن فرمود که: این، عوضی است که خدای تعالی، مقرّر ساخته از برای کسی که ترک شنیدن غنا، از ترس خدای تعالی در دنیا کرده باشد. (7)

ص:184

و ابن بابویه رحمه الله در خصال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: غنا، مورث نفاق است و فقر را در عقب دارد. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که شخصی سؤال کرد از حال نَرْد و شطرنج. فرمود که: نزدیک آنها مشو. کسی دیگر پرسید که: غنا، چون است؟ فرمود که: خیر در آن نیست، مکنید. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که: منجّم، ملعون است و کاهن، ملعون است و ساحر، ملعون است و زن مغنیّه، ملعون است و کسی که او را جا می دهد و از کسب او می خورد، ملعون است. (3)و کاهن، کسی است که کاری کند که جن، اطاعت او کنند یا خبرها به او دهند، و کِهانت را، بعضی از اقسام سِحر و بعضی، قریب سِحر می دانند.

و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام (4)روایت کرده که فرمود: بسیار گوش انداختن به غنا، باعث فقر می شود. (5)و در حدیث چهارصد حِکَم، از آن حضرتْ روایت کرده که: غنا، نوحه ای است که شیطان بر بهشت کرد. (6)و در عیون الأخبار، از محمّد بن ابی عمار روایت کرده که گفت: از حضرت امام رضا علیه السلام سؤال کردم از سماع. فرمود که: اهل حجاز، در آن باب، رأیی دارند و آن، از قبیل باطل و لهو است. آیا نشنیده ای که خدای تعالی فرمود که: «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً» 7 ؟ یعنی: بندگان خدا، آن جماعت اند که با صفاتی که قبل از این مذکور شده، وقتی که می گذرند به لغو، خود را مکرّم و منزّه می دارند از آلوده شدن به آن لغو؟ (7)و شیخ طوسی رحمه الله در کتاب امالی، از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: در امّت من، خَسْف و قَذْف و مَسْخ خواهد بود. و گفتند: یا رسول اللّه! چه چیز، سبب آنها می شود؟ فرمود: از جهت نگاه داشتن کنیزانِ خواننده یا زنانِ خواننده و شراب خوردن. (8)و خَسْف، فرورفتن به زمین است. و قَذْف، سنگ باران. و مَسْخ، تبدیل (9)صورت به

ص:185

صورتی قبیح است.

و ابن بابویه رحمه الله در علل الشرائع، از حضرت امام محمّد باقر یا حضرت امام جعفر صادق علیهما السلام روایت کرده که فرمودند: غنا، آشیانۀ مرغِ نفاق است و شراب خوردن، کلید همۀ بدی هاست و کسی که معتاد به شراب است، مانند بت پرست است و تکذیب کنندۀ کتاب خداست و اگر کتاب خدا را تصدیق می کرد، حرام خدا را حرام می دانست. (1)و در کتاب ثواب الأعمال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که پرسیدند که: قول زور که در قرآن آمده (2)، کدام است؟ فرمود که: از آن جمله است آن که کسی به خواننده ای بگوید: خوب خواندی. (3)و برقی رحمه الله در کتاب محاسن، از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: آیا شرم نمی آید شما را که بر بالای چاروای (4)خود، خوانندگی کنید و آنها (5)مشغول تسبیح الهی باشند؟ (6)و عیّاشی، در تفسیر خود، از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: اوّلْ کسی که نوحه کرد، و اوّلْ کسی که غنا کرد، و اوّلْ کسی که حُدا خواند، شیطان بود. و فرمود که: وقتی که آدم از شجره خورد، شیطان، خوانندگی کرد و وقتی که در زمین قرار گرفت، نوحه کرد و به خاطرِ او آورد بهشت را. (7)و از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که فرمود: هیچ کس، آواز خود را به غنا بلند نمی کند، مگر آن که خدای تعالی، دو شیطان را می فرستد که بر دوش های او سوار می شوند و پاشنه های پای خود را بر سینۀ او می زنند تا وقتی که خوانندگی را تمام کند. (8)

است، یکی صحیح و یکی موثّق و یکی مجهول.

و بعضی از علما گفته اند که: خوانندگی زنان در عروسی، به سه شرط، جایز است: یکی آن که چیزهای باطل نخوانند؛ و دیگر آن که مردان، آواز ایشان را نشنوند؛ و دیگر آن که ساز ننوازند. و بعضی از علما، آن را نیز حرام می دانند.

و دیگر از جملۀ آنچه استثنا نموده اند، خواندن حُداست در سفر، از برای راندنِ شتر، چنانچه از کلام علما که قبل از این نقل شد، ظاهر شد. و اصل حُدا - چنانچه در قاموس نقل کرده - آن است که: اعرابی ای در اثنای راه، غلام خود را زد و انگشتان او را به دندان گرفت. آن غلام، بر دست خود چسبیده، می گفت: «دَیْ، دَیْ!» و می خواست بگوید «یا یَدَیَّ!» ، چنانچه کسی در فارسی بگوید: «دستم، دستم!» . شتران، به این نغمه، رفتن را تند کردند. آن مرد، غلام را خلعت داد و گفت: این نغمه را از دست مده. (1)و در باب جواز حُدا، به غیر دو حدیث به نظر این حقیر نرسیده. یکی آن که ابن بابویه رحمه الله در من لا یحضره الفقیه، از سکونی روایت کرده که او به اِسناد خود از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: توشۀ مسافر، حُداست و شعر، آنچه مشتمل بر فحش نباشد. (2)و دیگر، حدیثی است که سنیّان روایت کرده اند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله به عبد اللّه بن رواحه گفت: «حَرِّکْ بِالْقَوْمِ!» ؛ یعنی: مردم را به حرکت در آور! پس او شروع به خواندن رَجَز کرد و حُدا را خوب می خواند و او همراه مردان بود و اَنجَشه (3)- که از جملۀ موالی آن حضرت بود -، همراه زنان بود. چون شنید، متابعتِ او نمود. پس حضرت فرمود: «رِفْقاً بِالْقَواریرِ» ، یعنی: با زنان، به همواری سُلوک کن؛ زیرا که ایشان، مثل شیشه اند و تاب این نوع راه رفتن ندارند. (4)و به وجهی دیگر نیز تفسیر کرده اند و راوی حدیث اوّل، سکونی است و او از جملۀ [ روات ] عامّه است و توثیق ندارد و از جملۀ صحابه نیست و معلوم نیست که از کی (5)روایت کرده و واسطۀ تا حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله چه کسانی هستند (6). و در طریق ابن بابویه به سکونی، حسین بن یزید نوفلی داخل است و او نیز توثیق ندارد و قمیّین گفته اند که او در اواخر عمر، غالی شد.

ص:187

مجملاً، این حدیث، ضعیف است و حدیث دوم، از احادیث شیعه نیست و این دو حدیث، اگرچه خاصّ اند؛ امّا از جهت ضعف و موافقتِ مذهب عامّه، معارضه با احادیثی که مذکور شد، نمی توانند کرد. و احادیث سابقه، اگرچه مِن حیث السند، صحیح نیست؛ امّا صحیح و معتبر در میان آنها بسیار است و کثرتشان در مرتبۀ تواتر است و مخالفت با مذهب عامّه دارند و آن نیز از وجوه ترجیح است - چنانچه إن شاء اللّه تعالی مذکور می شود -و لهذا جمعی از علما، حُدا را نیز تجویز نکرده اند.

و دیگر از جملۀ افراد غنا، مرثیۀ حضرت امام حسین علیه السلام را شیخ علی رحمه الله استثنا نموده و مستند (1)صریح در این باب، به نظر نرسیده و شاید مفهوم بعضی اخبار، فی الجمله، دلالتی بر این معنی داشته باشد و به غیرِ او از علما، قائلی ظاهراً ندارد.

ملاحظۀ سند احادیث چهار کتاب (1)نمی باید کرد؛ زیرا که آنچه در آنها هست، همگی به تحقیق، قولِ معصوم است، هر چند بعضی از باب تقیّه وارد شده باشد. و چون این مختصر، گنجایش تحقیق این مسئله [ را ] کما ینبغی ندارد، در صحّت و فساد این طریقه، سخن نمی گوییم و بیانِ حرمت غنا، بنا بر این مسلک و طریقۀ مشهور میانۀ علما می کنیم تا کسی را شبهه ای باقی نماند.

امّا جواب از این حدیث و غیر آن، بنا بر مسلک مشهور، پس می گوییم به لفظ «الصَّوت الحسن» که در این حدیث واقع شده که خدای تعالی دوست می دارد که در آن، ترجیع متحقّق شود یا مطلقِ آواز خوش خواهد بود، چون ظاهر لفظ، عموم است، خواه قرآن تلاوت کنند، و خواه شعر و غیر آن خوانند، یا مخصوص قرائت قرآن است به قرینۀ آن که سؤال از خصوص قرائت قرآن شده و بر هر تقدیر، ترجیعی که رخصت یا امر به آن واقع شده، مطلقِ ترجیع است، خواه با اَطراب جمع شود و به سر حدّ غنا رسد، و خواه نرسد، یا مخصوص به ترجیع ضعیفی است که به این سرحد نرسد، چنانچه ظاهر تنوین «وَ یَرجِّعُ فِیهِ تَرْجِیعاً» و امر به «قرأت ما بین القرأتین» است، نه هر نوع ترجیعی و هر قِسم رفعِ صوت و قرائتی. اگر مراد، قسم اوّل باشد که هر نوع خواندن به آواز خوش با هر قِسمی از ترجیع محبوب الهی باشد، یعنی واجب یا سنّت باشد، پس غنا مطلقاً مأمورٌ بِه خواهد بود و ترکش، مکروه یا حرام، و این، مخالف اجماع علما، بلکه مخالفِ ضرورت است و قطع نظر از اجماع، مخالف احادیثی است که از حیثیت سند، از این قوی تر و در کثرت، در مرتبۀ تواتر است و مع هذا، مخالفت با مذهب عامّه دارند و این حدیث، موافق مذهب جمعی از ایشان است. پس احتمال تقیّه در آنها، مفقود و در این حدیث، موجود است و به چنین حدیثی عمل [ کردن ]، جایز نیست.

و اگر مراد، قِسم دوم باشد، یعنی مطلقِ آواز خوش، خواه در قرآن و خواه غیر قرآن، امّا ترجیعش به سر حدّ غنا نرسد، پس دلالت بر جواز غِنا نخواهد داشت، موافق آنچه ظاهرتر است در معنی غنا، چنانچه مذکور شد. بلی! منافات دارد به حَسَب ظاهر با قول کسی که هر ترجیعی را غنا داند، خواه با اطراب جمع شود، و خواه نشود. و چنین کسی، اگر در مقام تعریف غنا، اکتفا به ذکر ترجیع. بنا بر آن کرده که غالباً ترجیع و اطراب با یکدیگر می باشند و غرض، تحدید حقیقی نیست - چنانچه قبل از این مذکور شد -، جواب او مثل جواب سابق خواهد بود، و اگر مرادش

ص:189

ظاهرِ کلام است، حدیث را بنا بر آن که صلاحیت معارضه ندارد و چنانچه گذشت، طرح خواهد نمود.

و اگر مراد، قِسم سوم باشد، یعنی هر نوع از ترجیع. امّا در خصوصِ قرائت قرآن، پس با وجود مخالفت اجماع، مخالفت با عمومات احادیث سابقه دارد و مخصّص آن احادیث از جهت سند، نمی تواند شد، بلکه مخالفت با ظاهرِ قرآن دارد؛ زیرا که با احادیث سابقه که در تفسیر آیات وارد شده و صحیح و معتبر در میان آنها بسیار است، ثابت شد که در چند موضع، نهی از غنا، عموماً واقع شده و تخصیص قرآن به خبرِ واحد بر تقدیری که جایز باشد به چنین حدیثی با وجود مخالفت عمومات و مخالفت دو حدیث خاص - چنانچه مذکور می شود -، و مخالفت اجماع، جایز نیست.

و اگر مراد، قِسم چهارم باشد، جواب، مثل قِسم دویّم خواهد بود.

و در حدیث مخصوص به قرائت قرآن که ذکر کردیم، آن است که کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: بخوانید قرآن را به اَلحان عرب و آوازهای ایشان، و پرهیز نمایید از لحن های اهل فسق و اهل کبائر؛ زیرا که بعد از من، جماعتی خواهند آمد که ترجیع می کنند قرآن را از بابتِ ترجیع نوحه و رَهبانیت، و قرائت ایشان از چنبر گردن ایشان نمی گذرد و دل های ایشان، مقلوب و برگردانده است و همچنین، دل های جمعی که حال این جماعت، ایشان را خوش می آید.

و عامّه نیز مضمون این حدیث را از حُذَیفه روایت نموده اند که او از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده و علی بن ابراهیم رحمه الله در تفسیر [ خود ]، از ابن عبّاس روایت کرده که گفت: با حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در سال حجّة الوداع (1)، حج کردیم. پس آن حضرت، حلقۀ در خانه را گرفت و رو به ما کرد و فرمود که: آیا خبر ندهم شما را به علاماتی که قبل از قیامت، ظاهر می شود؟ و نزدیک ترینِ مردمان در آن وقت به آن حضرت، سلمان بود. گفت: بلی، یا رسول اللّه! پس فرمود که: به درستی که از جملۀ اشراط قیامت (2)، ضایع کردن نمازهاست و پیروی کردنِ شهوت ها و میل کردن به هواها و خواهش ها، و چیزهای دیگر ذکر فرمود.

بعد از آن فرمود که: در آن وقت، جماعتی خواهند بود که قرآن را نه از برای رضای الهی یاد می گیرند و قرآن را مَزامیر قرار می دهند. و مزمار، نای را می گویند.

ص:190

و فرمود که: جماعتی خواهند بود که علم از برای غیر خدا یاد می گیرند و اولاد زِنا بسیار خواهد شد و قرآن را به غنا خواهند خواند. (1)و این دو حدیث، اگر چه جمیع رواتشان ثقه و صحیح المذهب نیستند، امّا حدیث مذکور نیز چنین است؛ زیرا که ابو بصیر - که راوی این حدیث است -، ظاهر آن است که یحیی بن ابی القاسم، است به قرینۀ علی بن ابی حمزه که از او روایت کرده، و یحیی، اگر چه ثوثیق دارد، امّا مذمّت به تخلیط هم دارد و واقفی است. و علی بن ابی حمزه، با فساد مذهب، مذمّت بسیار دارد. و از علی بن الحسن بن فضّال، روایت کرده اند که گفت: علی بن ابی حمزه، کذّاب و متّهم است. و گفت: او کذّاب و ملعون است و من، از او احادیثِ بسیار شنیده و اخذ کرده ام (2)، امّا جایز نمی دانم که یک حدیث از او روایت کنم. (3)و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: بعد از موت علی بن ابی حمزه، در قبر از او سؤال کردند. چون به نام من رسید، توقّف کرد. پس ضربتی بر سرش زدند که قبرش پُر از آتش شد. (4)و از حضرت امام موسی [ کاظم ] علیه السلام روایت کرده اند که به علی بن ابی حمزه گفت: تو و اصحابت، مثل خرهایید. (5)و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده اند که فرمود: آیا دروغ گوییِ او بر شما ظاهر نشده؟ و نه او روایت کرده که: «سرِ مهدی را به پیش عیسی بن موسی عبّاسی (6)خواهند برد و او صاحب سفیانی است» ؟ (7)و روایت کرده اند که: او از همه کس، عداوتش نسبت به حضرت امام رضا علیه السلام زیاده بود و سبب آن که واقفی شد، آن بود که سی هزار دینار از مال حضرت امام موسی [ کاظم ] علیه السلام پیش او بود و از برای طمع در آن مال، انکار موتِ آن حضرت و امامت حضرت امام رضا علیه السلام کرد. (8)پس به حدیثی که راوی اش چنین مردی باشد و از احادیث که عموماً دلالت بر حرمت غنا کند

ص:191

و دو حدیث مخصوص به حرمت غنا، در قرآنْ آن همه معارضات داشته باشد و مخالف قرآن و اجماع بوده باشد، بنا بر ظاهرش، چنانچه تجویزکنندگان غنا فهیمده اند، عملْ جایز نخواهد بود. پس چاره به غیرِ طرح یا تأویل در چنین حدیثی نخواهد بود.

دیگر از جمله احادیثی که به آن مستند می شوند در اباحت غنا، آن است که کلینی رحمه الله از حضرت ابی الحسن علیه السلام روایت کرده که فرمود: علی بن الحسین علیهما السلام قرآن می خواند و بسیار بود که کسی از پیش آن حضرت می گذشت و از خوبیِ آواز او، بیهوش می شد و اگر امام از حُسن صوت خود، قدری ظاهر سازد، مردم، تاب آن نمی آرند. راوی می گوید که من گفتم که: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آیا نماز با مردمان نمی کرد و آواز خود را به قرآن، بلند نمی ساخت؟ فرمود که: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله از اخلاق خود، به قدری بر دوش مردم می گذاشت که طاقت آن، داشته باشند. (1)و بعضی، لفظ حدیث را شاید به وجهی دیگر فهمند؛ امّا آنچه مذکور شد، ظاهرتر است. و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده: هر چیز، زیوری دارد و زیور قرآن، آوازِ خوب است. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: حضرت علی بن الحسین علیهما السلام آوازش بهترینِ آوازها بود در قرائت قرآن، و سقّایان که می گذشتند، بر درِ خانه آن حضرت می ایستادند و قرائت او را گوش می کردند. و حضرت امام محمّد باقر علیه السلام خوش آوازترینِ مردم بود. (3)و این سه حدیث - چنانچه ظاهر است -، مخصوص قرائت قرآن است و دلالتِ صریح بر غنا ندارد؛ زیرا که خوبیِ آواز، چنانچه از راه ترجیع می باشد، از راه جوهر آواز و نسق خاص در قرائت می باشد، و بسیار است که آواز خوب بی ترجیع که قرآن خوانند، بسیار خوش تر می آید از آوازهای مشتمل بر ترجیع. و بُعدی ندارد که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و حضرات ائمّۀ معصومین علیهم السلام توانند قرآن را از راه اعجاز، به نحوی قرائت می کرده اند که با آن که بر ترجیع نباشد، بسیار خوش آید، بلکه کسی تابِ شنیدن نداشته باشد.

و بر تقدیری که این وجه بعید باشد از برای دفع تناقض و رفع تعارض میانۀ اخبار، بر این وجه حمل می باید کرد؛ زیرا که احادیث سابقه، موافق قرآن و موافق اجماع و مخالف تقیّه، و اکثر و اقوی، مِن حیث السند است و این احادیث، با عدم صراحت، مخصّص آنها نمی تواند بود. و بر

ص:192

تقدیر آن که قابلیت تخصیص داشته باشد، نفعی به حال غناشنوندگان در شنیدن اشعار و اذکار که به انواع نغمات، می خوانند و می شنوند، نمی کند، با آن که حدیث اوّل و سوم از این سه حدیث، راوی هر دو، سهل بن زیاد است و ضعفِ حال او مشهور است و علمای رجال ذکر کرده اند که او، فاسد المذهب و فاسد الروایه و در نهایتِ ضعف بود و احمد بن محمّد بن عیسی، او را از قم، اخراج فرمود و شهادت می داد به آن که او دروغ گو و غالی است و اظهارِ بیزاری از او می کرد و مردم را نهی می کرد از شنیدن حدیث از او و روایت کردن احادیثِ او. و ذکر کرده اند که او بر مجاهیل، اعتماد می نمود و مراسیل، روایت می کرد. (1)و حدیث اوّل را سهل بن زیاد، از محمّد بن الحسن بن شمّون، روایت کرده و علمای رجال، ذکر کرده اند که او، ضعیف بود و فاسد المذهب و غالی و واقفی، و احادیثی که روایت کرده و کتبی که تصنیف کرده، نگاه به آنها نمی باید کرد. (2)و محمّد بن الحسن بن شمّون، از علی بن محمّد نوفلی روایت کرده، و او مجهول است.

و حدیث سوم، با وجود آن که به سهل بن زیاد ضعیف است، مرسل هم هست.

و حدیث دوم، یکی از رواتش علی بن معبد است - و او مجهول است -، و دیگری، عبد اللّه بن القاسم است و او، کذّاب و غالی و متروک الحدیث است و بعضی، دو شخص موسوم به عبد اللّه بن القاسم ذکر کرده اند، هر دو کذّاب و غالی و ضعیف. (3)و احادیثی که رواتش چنین مردم باشند، با وجود مخالفت قرآن و اجماع و موافقت مذهب عامّه، ظاهراً که بر نقیض مطلب، دلالتشان بیش از مدّعاست.

خوب است و نغمۀ آواز خوب. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هیچ پیغمبری را خدای تعالی نفرستاده که خوش آواز نباشد. (2)و ابن بابویه رحمه الله در فقیه، روایت کرده که مردی از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام سؤال کرد از خریدن کنیزکی (3)که آوازی داشته باشد. فرمود که: چیست بر تو (یا: باکی نیست) اگر بخری او را و بهشت را به یاد تو آورد. (4)و این احادیث نیز هیچ یک، صریحِ در غنا نیست؛ زیرا که آواز خوب، اعمّ از غناست، چنانچه مذکور شد. پس صریح در مدّعا نیست و بر تقدیر آن که مدحِ آواز خوب و اخبار به آن که خدای تعالی، آواز خوب به انبیا یا غیرِ ایشان داده، دلالت بر جواز غنا کند یا آن است که این احادیث را مطلق خواهند گذاشت و از اینها استدلال بر جواز، بلکه بر فضل غنا، اعم از وجوب و استحباب، خواهند کرد یا احادیث سابقه را مخصّص (5)اینها ساخته، حمل بر غنا در خصوص قرآن خواهند نمود.

بنا بر شقّ اول، مخالف اجماع، بلکه مخالفِ ضرورت مذهب شیعه خواهد بود و مخالف قرآن؛ زیرا که تفسیر «قول زور» و «لهو حدیث» به غنا، از اخبار صحیحه و معتبره - که قبل از این مذکور شد -، به ثبوت رسیده. و همچنین، مخالف جمیع احادیثی خواهد بود که در تحریم غنا وارد شده و حدیث چهارم که ابن بابویه رحمه الله روایت کرده، مخالف احادیثی خواهد بود که (6)باب کنیزان مغنّیه وارد شده، چنانچه گذشت. پس این احادیث را تأویل باید کرد به غیرِ غنا.

و حدیث چهارم را ممکن است حمل کردن بر غنای در عروسی، بنا بر جواز آن - موافق احادیثی که مذکور شد -و شاید که شنیدن مولی (7)در عروسی، حکم شنیدن زنان داشته باشد. و ممکن است که حمل کنند بر آن که دیدن چنین کنیزی - هر گاه کسی داند که خوش آواز است -، بهشت را به خاطر می آورد و این وجه ها، اگرچه بعید باشد، در مقام جمع بین الأخبار، مفسده

ص:194

ندارد و این حدیث، فی الجمله، تنافی با آن حدیث دارد که قبل از این، مذکور شد و دلالت می کرد بر آن که در عوض غنای دنیا، درختی در بهشتْ خدای تعالی خلق کرده که آوازهای خوب، از آن می آید و اگر کنیزان مغنّیه در بهشت می بودند، در جواب سائلی که می پرسید که: «آیا در بهشت، غنا می باشد؟» ، حضرت می فرمود که: بلی. کنیزان مغنّیه، در بهشت هست.

و اگر مفسدۀ حمل این حدیث بر معنیِ ظاهر، منحصر در این می بود، می توانست بر ظاهرش حمل کردن و دفع کردن منافات به وجهی بعید؛ امّا چنانچه دانستی، منحصر در این معنی نیست.

پس، از جهت آن که مخالفت ضرورت و قرآن و غیر آن لازم نیاید، به وجهی تأویل باید کرد یا همۀ این اخبار را بر تقیّه حمل کرد، خصوصاً حدیث کنیزک مغنّیه [ را ]؛ زیرا که خلفای بنی امیّه و بنی العبّاس، همگی کنیزان (1)مغنیّه می داشته اند و غنا گوش می کرده اند. پس می تواند بود که جهت دفع ضرر از خود، ائمّۀ معصومین علیهم السلام کلامی فرمایند که ظاهرش، جواز غنا باشد و احتمال غیر آن داشته باشد.

و بنا بر شقّ دوم - که مخصوص به غنا در قرآن باشد -، جواب به نحوی خواهد بود که معلوم باشد و دلالت بر جواز غنا در اشعار و اذکار، نخواهد داشت.

و امّا سند این احادیث؛ پس در سند حدیث اوّل، علی بن معبد، مجهول و عبد اللّه بن القاسم - که مذکور شد که غالی و کذّاب و متروک الحدیث است -، داخل هستند و حدیث دوم نیز علی بن معبد در سندش داخل است و حدیث سوم، یکی از رواتش سهل بن زیاد است، که مذکور شد که کذّاب و فاسد المذهب و فاسد الروایه است. و دیگر، علی بن اسماعیل میثمی (2)و موسی بن عمر صیقل است و هیچ کدام، توثیق صریح ندارند. و دیگر سکونی است، که قبل از این مذکور شد در حدیث حُدا که از جملۀ عامّه است و توثیق ندارد، و با وجود اینها، مُرسل است.

و حدیثی که ابن بابویه روایت نموده نیز مُرسل است و هیچ یک از رواتش معلوم نیست و چنین احادیث، با وجود معارضات و موافقت مذهب (3)عامّه و جهاتی که مذکور شد، احتمالی به غیر طرح و حمل بر تقیّه یا تأویل ندارد.

و با آن که این حدیث، از احادیث سنّیان است و استدلال به آن، صحیح نیست، اگر مراد از تغنّی، خواندن به طریق غنا باشد، می باید که غنا در قرآن، واجب باشد و افضل و اَوجب افراد قرآن، خواندن قرائت در نماز است. پس می باید که همه کس حمد و سوره که در نماز خوانند، واجب باشد که به غنا بخوانند و ظاهر این معنی، مخالف ضرورت دین اسلام باشد؛ زیرا که از ابتدای اسلام تا حال، همیشه مردم، حمد و سوره را بی غنا تلاوت می نموده اند و اگر بالفرض، کسی به تحریر و خوانندگی می خوانده، در نظرها قبیح می نموده و آنهایی که غنا را مباح دانند، خواه از سنّیان، و خواه جمعی که متابعت ایشان کنند، قرائت نماز را بی غنا به عمل می آورند و این معنی را مستلزم ترک واجب نمی دانند. و اگر تغنّی به قرآن واجب باشد، می باید که یاد گرفتن خوانندگی و قواعد غنا، بر همه کس واجب عینی باشد، چنانچه یاد گرفتن قرآن واجب است؛ زیرا که قرآن خواندن در نماز، واجب است.

و از این حدیث، ظاهر می شود که کسی که قرآن را بی غنا بخواند، از آن حضرت نباشد (1). پس یاد گرفتن غنا، واجب خواهد بود و می بایست که ائمّه و علما، در هر زمانی، مردم را امر کنند به تعلّم غنا و نغمات، و خود هر کدام ندانند، یاد گیرند و بر تقدیر آن که این حدیث را بر وجوبْ حمل نکنند، چاره ای از حمل بر استحباب نیست. پس این واجب یا مستحبّی که هر کس ترک کند، از آن حضرت نباشد، همیشه از خوبان ترک شده باشد و از آن حضرت نباشد. و غریب تر آن که جمعی از آنها که می خواهند که غنا را مباح سازند، می گویند که غنا، عبارت است از خوانندگی ای که با نای یا ساز (2)باشد و خوانندگی ای که با نای یا ساز نباشد، غنا نیست.

پس بنا بر این حدیث و این تفسیر، باید که همه کس در تلاوت نماز، و غیر نماز، نای یا ساز بنوازند یا آن که سازنده، پیش خود حاضر سازند، و جمعی از سنّیان، با آن که غنا را جایز می دانند، لفظ «تغنّی» که در این حدیث واقع شده، بر معنی غنا حمل نکرده اند. از آن جمله، ابن اثیر در نهایه گفته که: « "مَنْ لَمْ یَتَغَنَّ بِالْقُرآنِ فَلَیْسَ مِنَّا" أیْ مَنْ لَمْ یَسْتَغْنِ بِهِ عَنْ غَیْرِهِ» ؛ یعنی: کسی که به قرآن، از غیر آن مستغنی نشود، از ما نیست. و گفته که: «تَغَنَّیْتُ» وَ «تَغانَیْتُ» وَ «اسْتَغْنَیْتُ» ، هر سه به یک معنی مستعمل می شوند. و گفته که بعضی گفته اند که مراد، جَهْر به قرائت است.

و حدیثی دیگر را شاهد آورده اند و از شافعی نقل کرده اند خوب کردن قرائت و رقیق

ص:196

خواندن است. (1)و سیّد مرتضی رضی الله عنه در غُرر و دُرَر از ابو عبیده نقل کرده که: مراد، آن است که کسی که به قرآن از غیر مستغنی نشود، از ما نیست و بعضی شواهد بر این معنی، ذکر کرده و بعد از آن گفته که: اگر مراد، ترجیع باشد، محنت عظیم لازم می آید؛ زیرا که می باید که کسی که ترجیع به قرآن نکند، از آن حضرت نباشد. (2)و ابن اثیر، از ابن اعرابی نقل کرده که متعارف عرب، آن بود که در وقت سواری و وقتی که در عرصه ای می نشستند و در اکثرِ احوال، به طریق «رُکْبانِی» - که نوعی است از غنا -، خوانندگی می کردند و چون قرآن نازل شد، حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله خواست که ایشان، عادت به قرآن به جای خوانندگی به طریق رُکبانی کنند. (3)و از آنچه مذکور شد، جواب شبهه های دیگر که در باب اباحت غنا، مطلقاً، یا در خصوص قرآن به آنها مستند شوند، ظاهر می شود.

طبرسی - رحمهم اللّه - در کافی و فقیه و احتجاج، و غیر ایشان در کتب خود، روایت نموده اند و معمولٌ بِه علمای متقدّمین و متأخّرین است، خواه اخباریّین، و خواه غیر ایشان، و چنان نیست که هر جا دو حدیث متعارض فی الظاهر یافت شود، به هر کدام که خواهند، عمل توان کرد؛ بلکه این معنی بعد از آن است که وجوه ترجیح - که در احادیثْ وارد شده -، مفقود باشد. پس هر کدام را که خواهند از باب تسلیم و انقیاد امر، اختیار خواهند کرد.

و از جملۀ وجوه ترجیح، یکی ملاحظه نمودن رُوات است که کدام، اَعدَل و اَفقه و اَصدق و اَورع اند. پس روات چنین حدیثی را مقدّم باید داشت و آن حدیث را اختیار باید نمود و دیگری را ترک [ باید ] کرد و [ اگر در ] این معنی، مساوی باشند، ملاحظه باید نمود. که کدام مجمعٌ علیه میانۀ اصحاب است، یعنی مشهور به حَسَب روایت یا (1)فتوا است، و کدام شاذّ است، و مشهور را اعتبار باید نمود و شاذ را [ باید ] ترک کرد.

دیگر از وجوه ترجیح، عرض بر کتاب الهی و سنّت نبوی صلی الله علیه و آله است. پس هر کدام موافق باشد، اختیار باید نمود و مخالف را طرح باید کرد.

دیگر اعتبار موافقت و مخالفت، قول عامّه است. پس هر کدام که موافق قول ایشان باشد، طرح باید کرد و اگر ایشان به هر دو قائل باشند، باید ملاحظه نمود که قضات و حکّام عامّه، به کدام مایل ترند. پس آن را طرح باید کرد و دیگری را اعتبار باید نمود.

و از حدیث عمر بن حنظله، چنین ظاهر می شود که بعد از آن که در این معنی هم فرق نباشد، باید توقّف نمود و خود را در شبهه و هلاکت نینداخت.

و در این مسئله که بحث در آن داریم، جمیع وجوه ترجیح، با احادیث حرمت غناست. امّا اعتبار حال روات؛ زیرا که اگر مراد از روات، جمعی باشند که اصحابِ کتب از ایشان روایت کرده اند. پس ضعف حال روات احادیثی که توهّم اِباحت غنا از آنها می شود، سابقاً به وضوح پیوست و احتیاج به اعادۀ آنها نیست. و اگر مراد، طبقۀ متأخّر از ایشان باشد، پس احادیث حرمت، چون در کتب اصحاب، اَشهَر و اکثر است و احادیث موهم اباحت، در بعضی دونِ بعضی متفرّق یافت می شوند - چنانچه بر متتبّعین ظاهر است -پس احادیث حرمت، راجح، و مخالف آنها، مرجوح و مطروح خواهد بود.

ص:198

و امّا اعتبار شهرت بین الأصحاب، پس، از آن ظاهرتر است که احتیاج به بیان داشته باشد.

و امّا عرض بر کتاب و سنّت، پس، از آنچه گذشت، ظاهر شد که آیات قرآنی، چنانچه احادیث در تفسیر آنها وارد شده، بر حرمت غنا دلالت می کرد و هیچ آیه ای در اباحت غنا، به موجب حدیثی یا غیر آن وارد نشده. و اگر قول مفسّرین در تفسیر آیات مخالف احادیث باشد، داخل تفسیر به رأی و مطروح خواهد بود، با آن که جمعی از مفسّرین به خصوص غنا و معنی اعم از غنا، بعضی از آیات را تفسیر نموده اند.

و از سنّت نبوی ظاهر است که آن حضرت صلی الله علیه و آله خوانندگی نمی فرموده و مطربی نداشته و از شنیدن آواز خوش، هرگز تغییر در احوال آن حضرت، راه نیافته. و اگر چنان می بود که شنیدن خوانندگی ها، باعث ربط به جناب اقدس الهی می شد - چنانچه جمعی از مستمعین غنا ادّعا می نمایند -، می بایست که آن حضرت، از این فضیلت، عاری نباشد. و ایشان را گمان آن است که هر قِسم رقّتی که در قلب حاصل می شود، باعث قرب الهی می شود و نمی دانند که جلال الهی، از آن اقدس است که کسی را به او ربط حاصل شود و کمالی که بنده را می باشد که از آن به «قرب» تعبیر می کنند، عبارت از بندگی و اطاعت است و در هر کس بندگی بیشتر است، قرب او زیاده است و چنان نیست که رتبۀ اعمال عباد در درگاه الهی، موافق گمانی باشد که آدمی در عمل خود داشته باشد، و بسا باشد که زبون ترین اعمال در نظر آدمی، بهترین اعمالش باشد، نزد جناب اقدس الهی، و پسندیده ترین اعمالش زبون ترینِ آنها باشد. و چنان نیست که هر رقّتی خوب و هر قساوتی بد باشد. مثلاً قساوت و ترحّم ننمودن بر کسی که کمال عجز و شکستگی نماید و رضای الهی در قتل او باشد، در کمالِ خوبی است و ترحّم بر چنین کسی که از رقّت قلب، به سبب عجز او، ناشی شده باشد، ناپسندیده [ است ] و تغیّر (1)حالی که جمعی را در وقت شنیدن آواز خوش به هم می رسد، چنانچه بیخود می شوند یا خود را به بیخودی می اندازند و آن معنی را کمال می دانند، بسیار باشد که در شنیدن سازهای خوش، مثل آن حالتی عارض شود و هیچ کس، آن را ربطِ به خدا نام نمی کند.

و کلینی رحمه الله در دو حدیث از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که به آن حضرت گفتند که: جمعی هستند که هرگاه از قرآن، چیزی ذکر می کنند یا کسی برای ایشان می خواند، فریاد می کنند

ص:199

و چنان ظاهر می شود که اگر دست ها یا پای های ایشان را ببُرند، خبردار نمی شوند. حضرت فرمود که: سبحان اللّه! این، از جانب شیطان است و این معنی نعت و خوبیِ ایشان نمی شود یا آن که ایشان را برای این نفرستاده اند. آنچه خوب است، نرمی و رقّت و اشک چشم و ترس است. (1)و هر گاه عارض شدن چنین حالتی در تلاوت قرآنْ خوب نباشد، در غیر آن، به طریق اُولی، خوب نخواهد بود.

معنی از او فهمیده می شود و دل را به حرکت در می آورد و هیچ یک از این صفات، به تنهایی باعث حرمت نمی شوند؛ زیرا که آواز بلبل و قُمری، خوشْ آینده و موزون است؛ یعنی مبدأ و مقطعش با یکدیگر مناسبت دارد و کسی نگفته که شنیدنش حرام است و همچنین، فهمانیدن معنی و دل را به حرکت آوردن، باعث حرمت نمی شود. پس مجموع مرکّب از این صفات هم موجب حرمت نمی شوند. (1)و ابو حامد اسفراینی نقل کرده که فقهای شافعیه، اجماع بر اباحت غنا کرده اند و بعضی از مالک نقل کرده اند که او، غنا را مباح دانسته و از ابن مجاهد نقل کرده که او گفته که: دعایی که در او غنا نباشد، مستجاب نمی شود.

مجملاً شهرت اباحت غنا در میان سنّیان، در کمالِ وضوح است و ابتدای تجویز - چنانچه دانستی -، از عمر بن الخطّاب شده؛ امّا در نوعی خاصّ. و غنا در قرآن، از فرعِ این شجرۀ خبیثه، شایع شده و بعد از ایشان، به تدریج بر این طنبور، نغمات افزوده اند و همۀ انواع غنا را در همه چیز، خواه قرآن، و خواه ذکر، و خواه شعر، مباح ساخته اند. و جمعی از این مرتبه ترقّی کرده، از جملۀ عبادتش دانسته اند (2)و خالی از غرابتی نیست که ابن ابی الحدید، با وجود تسنّن، در شرح نهج البلاغة، غنا را باعث قدح در معاویه ساخته و گفته که شراب خوردن که به معاویه نسبت داده اند، ثابت نیست؛ زیرا که ارباب تواریخ، در آنْ خلاف کرده اند؛ امّا شکی در آن نیست که غنا گوش می کرد. (3)و جمعی از شیعیان، با وجود آن که حرمت غنا، ضروریِ مذهب شیعه است و احادیث که مذکور شد از ائمّۀ طاهرین علیهم السلام در حرمت آن وارده شده، آن را باعث ربط به خدای تعالی می دانند.

او را در شنیدن غنا، رخصت داده اید. فرمود که: دروغ گفته آن زندیق. به غیر این نبود که از من سؤال کرد که: غنا، چون است؟ گفتم: مردی از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام این را سؤال کرد. آن حضرت فرمود که: وقتی که خدای تعالی، حقّ و باطل را از یکدیگر جدا سازد، غنا در کجا خواهد بود؟ آن مرد گفت: با باطل خواهد بود. پس آن حضرت علیه السلام فرمود که: تو خود، حکم کردی. (1)و کلینی رحمه الله همین مضمون را به روایت یونس از آن حضرت، روایت کرده، (2)و حِمیَری در کتاب قرب الإسناد و کشّی در رجال، موافق ابن بابویه از ریّان بن الصلت روایت کرده اند. (3)و کلینی رحمه الله از عبد الأعلی روایت کرده که گفت: از حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام سؤال کردم از غنا و گفتم: ایشان می گویند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله رخصت داده که بگویند: «جِئْناکُمْ جِئْناکُم حیونا حیونا نحیکم» . فرمود: دروغ می گویند. به درستی که خدای-عزَّ و جلَّ-می فرماید: «وَ ما خَلَقْنَا اَلسَّماءَ وَ اَلْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما لاعِبِینَ* لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لاَتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنّا إِنْ کُنّا فاعِلِینَ* بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی اَلْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَکُمُ اَلْوَیْلُ مِمّا تَصِفُونَ» ؛ (4)یعنی: ما آسمان ها و زمین را از روی بازی نیافریده ایم و اگر ارادۀ لهو می کردیم، هر آینه، نزد خود خواستیم کرد (یعنی چنان می کردیم که خلایق، اطّلاع نیابند) ؛ زیرا که قادر بر اخفای عیب (5)هستیم یا آن که اگر زوجه و ولد می خواستیم، از ملائکه اختیار می کردیم و لهو را به فعلِ باطل و زوجه و ولد، تفسیر کرده اند) ؛ بلکه ما می زنیم حق را بر باطل، (چنانچه سنگی بر سر کسی زنند که سرِ او را به نوعی بشکند که اثر آن، به مغزِ سر برسد و زنده نماند. یعنی به حُجَج و دلایل، شُبهات را باطل می کنیم تا اثر از آنها نماند) و «وَیْل» ، از برای شماست، به سبب آنچه وصف می کنید (و «وَیل» ، کلمۀ عذاب است یا وادی یا چاهی است در جهنّم یا به معنی هلاک [شدن] و افتادن در مشقّت و عذاب است) .

بعد از آن، حضرت فرمود که: وَیل از برای فلان، مهیّاست یا وای بر او از آنچه وصف می کند! او مردی است که در مجلس، حاضر نبوده؛ یعنی بی اطّلاع، سخن می گوید. (6)و مراد از لفظ «فلان» ، مردی است که نسبت تجویز غنا به حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله داده. و از این دو حدیث، ظاهر می شود که جمعی که به سبب متابعت هوا، راغب به استماع غنا می بوده اند، دروغ بر

ص:202

حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام می بسته اند و در این زمان ها شایع است که بعد از عجز از اقامت دلیل و اتمام حجّت، مستند می شوند به آن که فلان و فلان - که به صفت علم و صلاح، اشتهار دارند -، استماعِ غنا نموده اند، و از این معنی غافل اند که فعلِ کسی که معصوم نباشد، حجّت شرعی نمی شود. بسیاری از معروفینِ به فضل و صلاح را دیده ایم که هر گاه به مقتضای میل طبع و متابعت شیطان مایل باشند، به یکی از فسوق که در حرمت آن، کسی را شک نباشد (مثل غیبت مؤمنین و اظهار عیوب یکدیگر و امثال آن) ، محافظتِ خود نمی کنند. و ظاهر است که این معنی، باعث اباحتِ آن فسوق نمی شود.

و غرض از تطویل در این مقام، آن بُوَد که جمعی که غرض ایشان، تحصیل رضا و اجتناب از مساخط الهی بوده باشد، بر دلایل این مطلب و سخن طرفین، اطّلاع یابند تا بعد از آن، بدانچه در نظر بصیرت ایشان، مطابق حق و صواب بوده باشد، عمل نمایند و به این سبب، در سِلک اصحاب هدایت و ارباب عقل، انتظام یابند، چنانچه حق تعالی می فرماید: «اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَداهُمُ اَللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا اَلْأَلْبابِ» ؛ (1)یعنی: آن جماعتی که گوش به سخن می اندازند و بعد از آن، آنچه بهتر باشد از سخنان، آن را متابعت و پیروی می نمایند، آنها طایفه ای اند که خدای تعالی، ایشان را هدایت فرموده، و ایشان، صاحبان عقل اند.

بسته باشد یا اعمّ از همه یا از بعضی، و ظاهر لفظ «عَهْدَ اَللّهِ» که در آیه واقع شده، عهد با خدای تعالی است.

و مفسّران، عهد الهی را به چند وجه تفسیر کرده اند و عهد امام هم، فی الحقیقه، عهد الهی است و ممکن است که مطلقِ عهد را به نوعی از تجوّز، عهد الهی نامند.

و مارقین، خوارج نهروان هستند که از دین بیرون رفتند، چنانچه تیر از نشانه بیرون جَهَد، و «مروق» ، عبارت از آن است.

و این حدیث را عامّه و خاصّه، همگی روایت نموده اند و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: هر کسی که با امامی غَدْر کند، روز قیامتْ حاضر می شود و کُنجِ لب او کج شده خواهد بود تا به جهنّم رود، و هر کس که بیعت امامی را نَکْث کند، با جُذام مبعوث شده، به جهنّم خواهد رفت. (1)

ای پدر! کدام اند آن پنج کس؟ فرمود که: احتراز کن از مصاحبت کذّاب؛ زیرا که او به منزلۀ سراب است. نزدیک می کند از برای تو دور را، و دور می کند نزدیک را (و سراب، سفیدی ای است که قبل از زوال و بعد از زوال (1)، در بیابان ها مرئی می شود که تشنه، متوجّه آن می شود و گمانش آن است که بر سرِ آب می رود) .

بعد از آن فرمود که: پرهیز کن از مصاحبت فاسق؛ زیرا که تو را به یک لقمه یا کمتر می فروشد. و پرهیز کن از مصاحبت بخیل؛ زیرا که تو را مدد نمی کند به مالش، در وقتی که احتیاجت به او بیشتر از همۀ احوال باشد. و بپرهیز از مصاحبت احمق؛ زیرا که اراده می کند که به تو نفعی برساند و ضرر می رساند. و بپرهیز از مصاحبت کسی که قطعِ رحِم خود می کند؛ زیرا که من، او را در کتاب الهی ملعون یافته ام در سه موضع. (2)حق تعالی فرموده: «فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی اَلْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ أُولئِکَ اَلَّذِینَ لَعَنَهُمُ اَللّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمی أَبْصارَهُمْ» ؛ (3)یعنی: آیا نزدیک هستید شما و متوقّع از شما این معنی هست که اگر والی و حاکم بر مردم شوید، فساد در روی زمین بکنید و قطعِ رحِم های خود بکنید. این چنین جماعت، آنهایند که خدای تعالی، ایشان را لعنت کرده؛ یعنی از رحمت خود، دور کرده. پس ایشان را کَر ساخته و چشم های ایشان را کور ساخته.

و فرموده که «وَ اَلَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اَللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اَللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی اَلْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اَللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ اَلدّارِ» 4 ، و ترجمۀ این آیه مذکور شد. و در سورۀ بقره فرمود که (4): «اَلَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اَللّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اَللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی اَلْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ اَلْخاسِرُونَ» . 6

و از جمله احادیثی که در باب قطعِ رحِم وارد شده، آن است که کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: حذر کنید از خصلتی که باعث استیصال می شود؛ زیرا که آن، خصلت مردان را می میرانَد. راوی سؤال کرد که: آن، کدام است؟ فرمود که: آن، قطعِ رحِم است. (5)

ص:206

و از بعضی از اصحاب آن حضرتْ روایت کرده که گفت: به آن حضرت گفتم که: برادران و (1)بنی عمّ من، خانه را بر من تنگ کرده اند و مرا ملجأ ساخته اند به یک یورت (2)از آن خانه، و اگر من سخن بگویم، آنچه در دست ایشان است، از ایشان می گیرم. حضرت فرمود که: صبر کن، که خدای تعالی، به زودی از برای تو، راه گشادی می سازد. پس من برگشتم و مرگی در سال صد و سی و یک، واقع شد. و اللّه که ایشان، همه مُردند و یک کس از ایشان نمانْد! بعد از آن، من بیرون آمدم و چون به خدمت آن حضرت رسیدم، پرسید که: حال اهل بیتِ تو چون شد؟ گفتم: و اللّه که همه مُردند و یک کس از ایشان، زنده نماندْ! فرمود که: این، به سبب سلوکی بود که با تو کردند و چون با تو عقوق ورزیدند و قطعِ رحِم کردند، مستأصل شدند یا قطع شدند. آیا تو می خواهی که ایشان، زنده باشند و بر تو تنگ گیرند؟ گفتم: آری. و اللّه که می خواهم! (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: سه خصلت است که صاحب آنها نمی میرد تا وقتی که وَبال آنها را ببیند: ظلم و زیادتی بر مردم، و قطع کردن رحِم، و قَسَم دروغ که کسی با خدای تعالی، مبارزت به آن نماید. و از طاعات، چیزی که ثوابش زودتر به صاحبش می رسد، صِلۀ رحِم است و به درستی که جمعی فاجر که با یکدیگر تواصل می کنند، اموال ایشان، زیاد می شود و صاحب ثروت می شوند. و به درستی که قَسَم دروغ و قطعِ رحِم، خانه ها را بی صاحب می کند و نقل می کند رحِم را، و نقل رحِم، موجب انقطاع نسل است. (4)و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که در بعضی از خطبه های خود (5)فرمود که: پناه می گیرم به خدای تعالی از گناهانی که زود، فانی می سازد! پس عبد اللّه بن الکوّاء یَشکُری برخاست و گفت: یا امیر المؤمنین! آیا گناهانی می باشد که زود، فانی سازد؟ فرمود که: آری؛ و آن، قطعِ رحِم است. به درستی که اهل بیتی که اجتماع کنند و با یکدیگر مواسات کنند (6)، هر چند از جملۀ فجّار باشند، خدای تعالی، ایشان را روزی می دهد. و اهل بیتی که از یکدیگر، جدایی کنند و با یکدیگر صِله ننمایند، خدای تعالی، ایشان را محروم می سازد، با آن که از جملۀ اتقیا باشند. (7)

ص:207

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که: مردی به خدمت آن حضرت، شکایت کرد از خویشان خود. فرمود که: خشم خود را فرو خور و چنین کن. گفت که: ایشان، چنین و چنین می کنند. فرمود که: تو می خواهی که مثل ایشان باشی و خدای تعالی، به هیچ یک از شما نظر نکند؟ (1)و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: قطع مکن رحِم خود را، هر چند که ایشان، تو را قطع کنند. (2)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: احتراز کنید از عقوق والدین؛ زیرا که بوی بهشت را می توان شنید از هزار ساله راه؛ و نمی شنود آن را کسی که عاقّ والدین باشد، و کسی که قطعِ رحِم خود کند، و مرد پیری که زِنا کند، و کسی که اِزار خود را از روی تکبّر بر زمین کشد. به درستی که کبریایی، مخصوص خداوند عالمیان است. (3)

روایت کرده که گفت: از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام سؤال کردم که: بعضی از اقربای من، بر غیر امر من هستند (یعنی شیعه نیستند) . آیا ایشان را حقّ رحِم بر من هست؟ فرمود که: بلی. حقّ رحِم را هیچ چیز، رفع نمی کند و اگر ایشان بر امر تو باشند، دو حق خواهند داشت: یکی حقّ اسلام، و یکی حقّ رحِم. (1)و مؤیّد این معنی است آن که بعضی از اقاربِ یکی از ائمّۀ معصومین - صلوات اللّه علیهم أجمعین -، هر گاه معارضه و مجادله با ایشان می کرده اند، با وجود آن که این معنی در مرتبۀ کفر است، ترک دیدن و مهربانی نمی فرموده اند، چنانچه کلینی رحمه الله از صفوان جمّال روایت کرده که گفت: میانۀ حضرت امام جعفر صادق علیه السلام و عبد اللّه بن الحسن، گفتگویی واقع شد تا به حدّی که آوازهای ایشان، بلند شد و مردم، جمع شدند و ایشان به آزردگی در آن، آخر روز از یکدیگر جدا شدند و من، صباحی از پیِ کاری بیرون آمدم. دیدم که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بر درِ خانۀ عبد اللّه بن الحسن ایستاده و به کنیز او می فرمود که: ابی محمّد را خبر کن. پس دیدم که عبد اللّه ابن الحسن، بیرون آمد و به آن حضرت گفت که: چه چیز، باعث آمدن در این صباح بود؟ فرمود که: آیه ای را از کتاب خدای - عزَّ و جلَّ - دیشب تلاوت نمودم و مرا مضطرب ساخت. گفت: کدام است آن آیه؟ فرمود: قول خدای تعالی که می فرماید: «اَلَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اَللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ اَلْحِسابِ» ؛ (2)یعنی: آنهایی که صِله می نمایند آن چیز را که خدای تعالی به صِلۀ آن، امر فرموده و از پروردگار خود می ترسند و خائف اند از بدیِ حساب روز قیامت. پس عبد اللّه بن الحسن گفت: راست می گویی و گویا من، این آیه را از کتاب الهی، هرگز نخوانده بودم. پس دست در گردن یکدیگر کردند و گریستند. (3)

و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: چیزی را موجب زیادتیِ عمر نمی دانیم، مگر صِلۀ رحِم، حتّی آن که مردی که مدّت حیاتش سه سال باشد و صِلۀ رحِم به جای آورد؛ یعنی خدای تعالی داند که آن مرد اگر بماند، صِلۀ رحِم به جای می آورد، خدای تعالی، سی سال بر عمر او می افزاید و آن را سی و سه سال می کند، و مردی که مدّت عمرش سی و سه سال باشد و قاطعِ رحِم باشد، خدای تعالی، سی سال از عمر او کم می کند و اَجَل او را سه سال، قرار می دهد. (1)و از حضرت امام رضا علیه السلام به همین مضمون، روایت کرده. (2)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: صِلۀ ارحام، اعمال را مزکّی می سازد و اموال را زیاد می کند و بلا را دفع می کند و حساب را آسان می کند و اَجَل را تأخیر می کند. (3)و در باب ازدیاد عمر و روزی به سبب صِلۀ رحِم، احادیث بسیار وارد شده.

و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: وصیّت می کنم جماعتی را که حاضرند از امّت من و جماعتی را که غایب اند و آنهایی را که در پشتِ پدران و شکم مادران اند تا روز قیامت که صِله کنند رحِم خود را، هر چند که یک ساله راه از ایشان دور باشد؛ زیرا که این معنی از جملۀ دین است. (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اوّلْ چیزی از جوارح که روز قیامت، سخن می گوید، رحِم است. می گوید که: خداوندا! هر کس که مرا صِله نموده، امروز او را به عطایای خود، صِله کن و هر کس مرا در دنیا قطع کرده، امروز، عطای خود را از او قطع کن! (5)و به این مضمون، چند حدیثْ وارد شده.

و از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود که: قرابت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله که - ائمّۀ معصومین علیهم السلام باشند -، به عرش الهی می آویزد و می گوید: خداوندا! صِله کن هر کس که مرا صِله کرده، و قطع کن هر کس که مرا قطع کرده! و بعد از آن، این معنی جاری می شود در ارحام مؤمنین. و این آیه را تلاوت فرمود که: «وَ اِتَّقُوا اَللّهَ اَلَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ اَلْأَرْحامَ» ؛ (6)یعنی: بپرهیزید از

ص:211

خداوند که به ذکر او از یکدیگر، مطالب سؤال می کنید و طلب عطوفت می نمایید، و بپرهیزید از رحِم و او را قطع مکنید! (1)و آیه را به بعضی وجوه دیگر نیز تفسیر کرده اند.

و از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که فرمود که: حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: کسی که مسرور شود از آن که خدای تعالی، عمر او را دراز کند و روزیِ او را فراخ کند، پس باید که صِله کند رحِم خود را؛ زیرا که رحِم را روز قیامت، زبانِ (2)تندی خواهد بود و خواهد گفت: خداوندا! صله کن کسی را که صِلۀ من به جای آورده، و قطع کن کسی را که مرا قطع کرده! و گاه باشد که شخصی، علامات خوبی از او ظاهر باشد و ناگاه، رحِمی که او را قطع کرده، بیاید و او را بیندازد به پایین ترین جایی از قعر جهنّم. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده: که ابو ذر - رضی اللّه عنه - می گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود که: روز قیامت، رحِم و امانت، در دو طرف صراط خواهند بود. پس هرگاه بگذرد مردی که صِلۀ رحِم به جای آورنده و اداکنندۀ امانت باشد، به سلامت گذشته، به بهشت خواهد رفت، و هر گاه مردی خائنِ امانت و قاطعِ رحِم، خواهد بگذرد، نفع نمی کند او را با این دو معصیت، هیچ عملی و صراط، حرکت نموده، او را به میان آتش خواهد انداخت. (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: صِله کن رحِم خود را، اگرچه به شربت آبی باشد. و افضل افراد صِلۀ رحِم، باز داشتن اذیّت است از ایشان، و صِلۀ رحِم، موجب تأخیر اَجَل و [موجب] محبّت اهل است. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: صِلۀ رحِم و حُسن جوار، یعنی رعایت همسایه یا محافظت کسی که پناه آورده، خانه ها را آبادان می کند و عمرها را زیاد می کند. (6)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: مردی به خدمت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمده، گفت: یا رسول اللّه! اهل بیت من، به غیر از آزار و دشنام و جدایی از من، کاری نمی کنند. پس آیا من ترک کنم ایشان را؟ فرمود که: هرگاه چنین کنی، خدای تعالی، شما همه را ترک خواهد کرد. گفت: پس چه کار کنم؟ فرمود: صِله کن هر کس را که تو را قطع کند، و عفو کن از هر کس که بر تو ظلم کند؛

ص:212

زیرا که اگر چنین کنی، از جانب خدای تعالی، تو را مددکاری بر ایشان خواهد بود. (1)و ابن بابویه رحمه الله در فقیه روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود در وصایا که به حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرموده که: یا علی! دو سال راه برو از برای نیکی به والدین، و یک ساله (2)راه برو از برای صِلۀ رحِم، و یک میل - که ثلثِ فرسخ باشد - برو از برای عیادت بیمار، و دو میل برو از برای تشییع جنازه، و سه میل برو از برای اجابتِ دعوت، و چهار میل برو از برای زیارت برادر مؤمن، و پنج میل برو از برای اجابت مُضطر، و شش میل برو از برای یاری کردن مظلوم. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: تصدّق را یکیْ دَه، خدای تعالی ثواب می دهد و قرض را، یکیْ هجده، و صِلۀ برادران را یکیْ بیست، و صِلۀ رحِم را یکیْ بیست و چهار. (4)و از آن حضرت، روایت کرده که پرسیدند که: کدام تصدّق، افضل است؟ فرمود که: تصدّقی که به ذی رحِمی بکنند که دشمن باشد. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که فرموده (6): تصدّق نیست در وقتی که یکی از اَقارب، محتاج باشد. (7)و احادیث در باب صِلۀ رحِم، بسیار است و در این مقام به آنچه مذکور شد، اکتفا می شود.

و سُحْت، انواع بسیار دارد و از آن جمله، اجرت زنان فاجره است، و قیمت شراب و نبیذی که مست کننده باشد. و رِبا، یعنی سود خوردن بعد از آن که حرمتش از شرع، ظاهر شده. و امّا رشوه در حکم، پس آن کفر به خدایی است که اسم او جلیل است و به رسول خدا صلی الله علیه و آله. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: سُحْت را انواع بسیار است. از آن جمله، اجرت حَجّام است، هر گاه با او شرط کرده باشند، و اجرت زن زناکننده، و قیمت خمر. و امّا رشوه در حکم، پس آن، کفر به خداوند عظیم است. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: سُحْت، قیمت میته است، و قیمت سگ و قیمت خمر و اجرت زانیه و رشوۀ در حکم و اجرت کاهن. (3)و کِهانت، عملی است که باعث آن شود که بعضی از جن، اطاعت آن شخص کنند در آوردنِ اخبار یا بعضی کارها. و قیمت سگ که در این (4)حدیث واقع شده، محمول است بر غیرِ سگ شکاری و مثل آن، و در جواز بیعِ سگ شکاری، حدیث صریحْ وارد شده. (5)و رشوه - چنان که تفسیر نموده اند -، عبارت از مالی است که از یکی از خصمین بگیرند یا از غیرِ ایشان، از برای حکم یا راه نمایی به طریق دعوی، خواه حکم از برای آن کس کنند که رشوه داده یا از برای غیر او، و خواه حکم به حق کنند یا به باطل، و خواه پیش از حکم بگیرند و خواه بعد از حکم.

و در حدیثِ علامات ساعت، وارد شده که: زمانی خواهد آمد که رشوه را به هدیه، حلال خواهند ساخت؛ یعنی رشوه خواهند گرفت (6)و هدیه نامش خواهند کرد.

و بدان که رشوه، مخصوص به حکم شرعی نیست؛ بلکه هر چه از جهت حکم گیرند، خواه حکم شرعی و خواه عرفی، از قبیل رشوه است و آنچه حکّام و عمّال از مردم به جهت حکم نگیرند، رشوه نخواهد بود. امّا آنچه از احادیث ظاهر می شود، آن است که گرفتن از کسی جایز است که هدیه و عطای او، از جهت حکومتِ آن حاکم نباشد، یعنی اگر او حاکم نباشد هم آن هدیه به فعل آید، و اگر چنین نباشد، آنچه گیرند و حکمی در آن منظور نباشد، حرام خواهد بود، هر چند اسم رشوه بر آن، صادق نباشد. و اگر بالفعل، حکمی و دعوی ای در میان نباشد و آن کس که چیزی به حاکم می دهد، منظورش مایل ساختن حاکم به جانب خود باشد تا اگر وقتی او را

ص:214

دعوی ای با کسی افتد، حکم به جهتِ او کند و حاکم، رعایت عطای او نماید، شاید که چنین عطایی نیز از قبیل رشوه باشد.

و چنان که (1)رشوه گرفتن حرام است، رشوه دادن و واسطه بودن در رشوه نیز حرام است. و بعضی از علما گفته اند که اگر بازیافت نمودن حق، بی رشوه ممکن نباشد، دادن رشوه، جایز است و گرفتن بر هر تقدیر، حرام.

کند و به او چیزی بدهد. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که مردی از اصحاب به آن حضرت گفت که: بعضی از ما را گاه هست که تنگی یا شدّتی می رسد. پس او را می طلبند به آن که بنایی از برایِ ایشان بگذارد یا نهری بکَنَد یا کار زراعت بکند. پس در این باب، چه می فرمایید؟ حضرت فرمود که: دوست نمی دارم که یک گِرِه از برای ایشان بزنم یا سرِ خیک یا (2)کیسه ای از برای ایشان ببندم و اگرچه مدینه را و آنچه در آن هست، به من دهند. و دوست نمی دارم که به یک مدّ قلم، مددِ ایشان کنم. به درستی که مددکارانِ ظالمان، روز قیامت، در سراپرده ای از آتش خواهند بود تا وقتی که خدای تعالی، میانۀ بندگان خود، حکم کند. (3)و از محمّد بن عذافر روایت کرده از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که به [پدرش] عذافر فرمود که: یا عذافر! به من خبر رسیده که تو معامله می کنی با ابو ایّوب و ربیع. پس حال تو چون خواهد بود در آن وقتی که اعوان ظَلَمه را ندا کنند؟ پس پدرم محزون و مغموم شد. پس آن حضرت، چون دید تألّم او را، فرمود که: ای عذافر! به درستی که نترسانیدم تو را، مگر به آنچه خدای - عزَّ و جلَّ - مرا ترسانیده. پس پدرم همیشه مغموم و محزوم بود تا وقتی که مُرد. (4)و از این دو حدیث، ظاهر می شود که به جهت ظَلَمه کار کردن و معامله با ایشان نمودن، از جملۀ معاونت ظَلَمه است.

و شیخ طوسی رحمه الله از یونس بن یعقوب روایت کرده که گفت: حضرت امام صادق علیه السلام به من فرمود که: اعانت مکن ایشان را در ساختن مسجد. (5)و آنچه بعضی از فقها ذکر کرده اند که حرمت اعانت ظَلَمه، مخصوص به کارهای حرام است، به حَسَب ظاهر، وجهی ندارد و حدیث یونس بن یعقوب، اگرچه ممکن است که مخصوص بنی امیّه و امثال ایشان باشد؛ امّا احادیث سابقه و غیر آنها همۀ ظَلَمه را شامل است. و اخبار در مذمّت مطلق میل به ظَلَمه و انتفاع از ایشان و فروتنی نمودن از جهت طمعْ پیش ایشان و بودن در میان ایشان، بسیار وارد شده. و از آن جمله، کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: بر خدای - عزَّ و جلَّ - لازم است که شما را با آن جماعتی محشور سازد که از دنیای ایشان،

ص:216

نفع می برده اید. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: جمعی از آنها که به حضرت موسی علیه السلام ایمان آورده بودند، با خود گفتند که: به لشکر فرعون می رویم و در آن جا می باشیم و از دنیای او انتفاع می بریم و بعد از آن که حضرت موسی علیه السلام بر فرعون غالب شود، چنانچه ما امید داریم (2)، به طرف او می آییم. پس چون حضرت موسی علیه السلام و جمعی که با آن حضرت بودند، از فرعون گریختند، آن جماعتْ سوار شده، به تعجیل روانه شدند از برای آن که به حضرت موسی ملحق شوند و در لشکر او باشند. پس خدای - عزَّ و جلَّ - فرشته ای فرستاد تا بر روی چهارپایان ایشان زده، ایشان را به لشکر فرعون برگردانید و از جملۀ آن جماعتی بودند که با فرعون، غرق شدند. (3)و کلینی و شیخ طوسی - رضی اللّه عنهما - از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت نموده اند که فرمود: از خدای تعالی بپرهیزید و بمیرانید نفس خود را یا محافظت کنید دین خود را به وَرَع و پرهیزگاری، و دین خود را تقویت کنید به تقیّه و بی نیازی به فضل الهی از آن که طلب حوائج از صاحبْ سلطنتی کنید. به درستی که کسی که فروتنی کند پیش صاحبْ سلطنتی یا پیش مخالفِ مذهبی از برای طلب چیزی که در دست او باشد، خدای تعالی، او را پست و گمنام می سازد و دشمن می دارد و او را به خودش وا می گذارد. پس اگر چیزی دنیوی از آن شخص به او رسد، خدای تعالی، برکت را از آن سلب می کند و او را ثواب نمی دهد بر آنچه در حج و بنده آزاد کردن و وجوه بِرّ صرف نماید. (4)و از علی ابن حمزه روایت کرده اند که گفت: مرا دوستی بود از نویسندگان بنی امیّه. به من گفت که از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام رخصت بگیر تا من به خدمت آن حضرت آیم. من، رخصت گرفتم. پس چون به خدمت آن حضرت آمد، سلام کرد و نشست و گفت: فدای تو شوم! سخنی می خواهم بگویم. به درستی که من در دیوان این جماعت (یعنی بنی امیّه) بودم و از دنیای ایشان، مال بسیاری به دست من آمده و در راه تحصیل آن اموال، اغماض کرده، ملاحظۀ حلال و حرام نکرده ام. حضرت فرمود که: اگر بنی امیّه، جمعی را نمی داشتند که به جهت ایشان، نویسندگی کنند و غنیمت جمع کنند و با دشمنان ایشان، جنگ کنند و به جماعت ایشان، حاضر شوند، هر آینه نمی توانستند که حقّ ما را غصب کنند، و اگر مردم، ایشان را به آنچه داشتند، باز می گذاشتند، به

ص:217

غیر آنچه داشتند، چیزی دیگر به دست ایشان نمی آمد. پس آن مرد گفت: فدای تو شوم! آیا مرا از آنچه کرده ام، راه خلاصی هست؟ حضرت فرمود که: اگر از برای تو بگویم، عمل می کنی؟ گفت: می کنم. فرمود که: بگذر از جمیعِ آنچه در دیوان ایشان به دست آورده ای. پس هر کس از صاحبان حق را که بشناسی، حقّ ایشان را به ایشان، باز ده و هر کدام را (1)نشناسی، آنچه گرفته ای، تصدّق کن تا من ضامن شوم که خدای تعالی، تو را به بهشت برَد.

علی بن حمزه می گوید که: آن جوان، مدّتی سر به زیر انداخت و بعد از آن گفت: فدای تو شوم! می کنم آنچه فرمودی. پس همراه ما به کوفه آمد و هر چه داشت، به نوعی که آن حضرت فرموده بود، به صاحبان (2)داد و تصدّق نمود، حتّی رخت ها [ یی را ] که پوشیده بود. پس من از اصحاب خود، به جهت او چیزی گرفتم و رختِ پوشیدنی به جهت او خریدیم و خرجی از برای او فرستادیم. و چون چند ماهی بر این گذشت، بیمار شد و در اثنای بیماری، عیادت او می کردیم. روزی به عیادت او رفتم. دیدم که در حالت نَزْع است. پس چشم باز کرد و گفت: ای علی بن ابی حمزه! و اللّه که صاحب تو وفا کرد از برای من به آنچه شرط کرده بود! و بعد از آن، وفات یافت.

پس او را تجهیز و تکفین کردیم و بعد از آن، از کوفه بیرون آمدم و به خدمت آن حضرت آمدم و چون مرا دید، فرمود که: ای علی! و اللّه که وفا کردیم به شرطی که با صاحب (3)تو کرده بودیم. گفتم: فدای تو شوم! راست می گویی. او در وقت مُردن، به من چنین گفت. (4)و بدان که علما ذکر کرده اند که هر گاه ظَلَمه و عُمّال [ آنها ]، چیزی به کسی دهند و خصوص، آن مال را نداند که از کسی غصب کرده اند، گرفتن آن جایز است، و این معنی از احادیث، ظاهر می شود؛ لیکن از این جا لازم نمی آید که میل به ایشان و فروتنی پیش ایشان از برای طمع، جایز باشد؛ بلکه از بعضی احادیث ظاهر می شود که فروتنی پیش اغنیا، مطلقاً، خواه از جملۀ ظَلَمه باشند و خواه نباشند، بد است. و سیّد رضی رضی الله عنه در کتاب نهج البلاغة، از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که پیش مردی غنی آید و از برای توانگریِ او، تواضع و فروتنی نماید، دو ثلثِ دین او می رود. (5)و بدترین افرادِ معاونتِ ظَلَمه، معاونت ایشان در ظلم است، خصوصاً هر گاه آن ظالم از

ص:218

مخالفین بوده باشد، و آن که بعضی از شیعیان، به جهتِ تحصیل دنیا به بلاد مخالف رفته، اختیار ملازمت پادشاهان سنّی می نمایند، از این قبیل است و ملازمان ایشان، خصوصاً جمعی که از لشکریان باشند، چون موجب رونق و کثرتِ سواد ایشان می شوند، در تخریب دین شریک اند، هر چند که با شیعیان، مقاتله ننمایند. و کسی که به چنین بلیّه ای مبتلا شود یا در ارتکاب ملازمت و عمل ایشان، مجبور باشد، می باید که با شیعیان، مثل سنّیان سلوک ننماید و رعایت حالِ شیعیان به قدر مقدور، از او فوت نشود، چنانچه در بعضی احادیث، صریحاً وارد شده.

و کلینی و شیخ طوسی - رحمهما اللّه -، از حسن بن حسین انباری روایت کرده [ اند ] که گفت: چهارده سال به خدمت حضرت امام رضا علیه السلام می نوشتم و از آن حضرت، رخصت می طلبیدم در باب ارتکاب شغل و عمل سلطان، و در مرتبۀ آخر که به آن حضرت چیزی نوشتم، این معنی را ذکر کردم که: من بر رگِ گردن خود می ترسم و سلطان می گوید که تو رافضیی و ترک عمل سلطان، از برای رَفض می کنی. حضرت در جواب نوشت که: نوشتۀ تو را فهمیدم و آنچه ذکر کرده ای که: «از کشته شدن خود می ترسم (1)» ، دانستم. پس اگر می دانی که هرگاه والی شوی، عمل می کنی به آنچه حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده و بعد از آن، اعوان و نویسندگان خود را از اهل ملّت خود، مقرّر سازی و آنچه به دستت آید، با فقرای مؤمنین صرف کنی به این نحو که خود، مثل یکی از آن فقرا باشی، این در عوضِ آن خواهد بود؛ و الّا فلا. (2)

و در ثواب الأعمال و علل الشرائع، از آن حضرتْ روایت کرده که فرمود: مردی از اخیار را در قبر نشانیدند و به او گفتند که: ما تو را صد تازیانه از عذاب الهی می زنیم. گفت: من، طاقت صد تازیانه ندارم. پس، از آن مرتبه تخفیف دادند تا وقتی که به یک تازیانه رسید. گفتند که: از یک تازیانه، چاره ای نیست. گفت: این تازیانه را به چه سبب می زنید؟ گفتند: از این جهت که یک روز، بی وضو نماز کردی و بر مرد ناتوانی گذشتی و یاریِ او نکردی. پس یک تازیانه از عذاب الهی بر او زدند که قبرش پُر از آتش شد. (1)و در کتاب عیون و معانی الأخبار، از آن حضرت روایت کرده که فرمود: خدای تعالی، به حضرت داوود وحی کرد که: بنده ای از بندگان، با یک حسنه نزد من می آید و من، او را به بهشت می برم. گفت: خداوندا! آن حسنه کدام است؟ فرمود که: آن حسنه، آن است که دفع کند از مؤمنی، غمّی یا بلیّه ای را، اگرچه به یک خرما باشد. حضرت داوود گفت (2): خداوندا! سزاوار است کسی را که تو را شناخته باشد، آن که قطع امید از تو نکند. (3)و شیخ طوسی رحمه الله در امالی و حِمیَری رحمه الله در قرب الإسناد، با این مضمون، روایت کرده اند. (4)

که او را از همّی و غمّی شدید و ورطه ای بیرون آرد، خدای تعالی، از برای او ده حَسَنه می نویسد و ده درجه، بلند می کند و عطا می کند به او، ثوابِ آزاد کردن ده بنده، و دفع می کند از او، ده عذاب، و مهیّا می سازد از برای او، ده شفاعت. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر مؤمنی که اعانت کند مؤمن مظلومی را، عمل او افضل است از یک ماه روزه گرفتن و اعتکاف داشتن در مسجد الحرام. و هیچ مؤمنی نیست که یاری کند برادر خود را در حالتی که قادر بوده باشد بر یاری او، مگر آن که خدای تعالی، او را یاری کند در دنیا و آخرت. و هیچ مؤمنی نیست که ترک یاریِ برادر خود کند و قادر بوده باشد بر یاری او، مگر آن که خدای تعالی، او را مخذول کند (2)و یاری نکند او را در دنیا و آخرت. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که فریادرسیِ برادر مؤمن مظلوم خود کند در وقت سختی، و دفعِ غم و سختی از او بکند و او را مدد کند در برآمدن حاجت او، هفتاد و دو رحمتْ خدای تعالی (4)برای او مقرّر می سازد و یکی از آنها [ را ] پیش می اندازد برای اصلاح معاش او در دنیا، و ذخیره می سازد هفتاد و یک رحمت را از برای هول های روز قیامت. (5)

مصرف های حرام و در خورش های بسیار نفیس که به حیثِ وقت و بلاد و اوضاع آن شخص (1)، مناسبِ او نباشد و خریدن جامه های بسیار نفیس که مناسب او نباشد (2)و ساختن خانه های رفیع که مناسبت به او نداشته باشد؛ و همچنین در سایر مصارف، مثل اسب سواری و غلام و خدمتکار و فروش و ظروف و غیر آنها.

خیر، باعث پریشانی عطاکننده نباشد تا موافقِ ظاهر آیه باشد. و کلینی رحمه الله در تفسیر آیۀ مذکوره، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: اِحسار، عبارت از پریشانی است. (1)و از عِجلان روایت کرده که گفت: نزد آن حضرت علیه السلام بودم که سائلی سؤال کرد. آن حضرت برخاست و از زنبیلی که خرما داشت، دست خود را پُر کرده، به او داد. پس دیگری سؤال کرد. برخاست و به او نیز داد. همچنین تا سه کس سؤال کردند. پس دیگری سؤال کرد. فرمود که: خدای تعالی، روزی دهد ما و تو را! یا [ فرمود:] روزی دهندۀ ما و توست. بعد از آن فرمود که: کسی چیزی از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله سؤال نمی کرد از چیزهای دنیا که به او عطا ننماید. روزی زنی، پسر خود را گفت: برو به پیش آن حضرت و از او چیزی بطلب، و اگر بگوید: «ندارم» ، بگو: پیراهن خود را به من ده. آن پسر، چنان کرد. پس آن حضرت، پیراهن خود را به او داد. پس خدای تعالی، آن حضرت را به میانه روی امر کرد و فرمود: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ اَلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً» . (2)و از آن حضرت، روایت کرده که مردی سؤال کرد از تفسیر قول الهی که فرموده: «وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُسْرِفِینَ» ؛ (3)یعنی: بدهید حقّ زرع و نخل را (و آنچه در آیه مذکور شده) در روزِ چیدنِ ثمر آنها، و اسراف مکنید؛ زیرا که خدای تعالی، دوست نمی دارد اسراف کنندگان را. حضرت فرمود که: فلان مرد از انصار، زراعتی داشت و وقتی که حاصل آن را برمی داشت، همه را تصدّق می کرد و خود و عیال، بی چیز می ماندند. پس خدای تعالی، آن را داخل اسراف گردانید. (4)و از آن حضرت، روایت کرده که این آیه را تلاوت فرمود که: «وَ اَلَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً» ؛ (5)یعنی: آن جماعتی که هر گاه خرج کنند، اسراف نمی کنند و اِقتار نمی کنند و انفاق ایشان، عدل و میانه است، نه زیاده و نه کم. بعد از آن، مُشتی سنگ ریزه برداشت و در دست، نگاه داشت، چنانچه هیچ نریخت و فرمود که: این، اِقتاری است که خدای تعالی در کتاب خود ذکر کرده. پس مُشتی دیگر برداشت و دست را سُست کرد تا همه ریخت و فرمود که: این، اسراف است. و مشتی دیگر برداشت و بعضی را نگاه داشت و بعضی را ریخت

ص:223

و فرمود که: این، قوام، یعنی عدل و میانه روی است. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: اگر کسی آنچه داشته باشد، در راه خدا صرف کند، خوب نکرده و توفیق نیافته. آیا حق تعالی نفرموده که: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی اَلتَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلْمُحْسِنِینَ» ؟ (2)؛ یعنی: خود را به دست خود، به هلاک میندازید (3)و احسان کنید؛ زیرا که خدای تعالی، احسان کنندگان را دوست می دارد. پس فرمود: مراد از «محسنین» ، عدل کنندگان و میانه روان اند. (4)و از این احادیث، ظاهر شد که اسراف در صرف نمودن مال در راه های خیر نیز جاری می شود و هر گاه خیرات و تصدّقات به حدّی رسد که موجب پریشانی شود، اسراف خواهد بود.

فساد و ضایع کردن را دوست نمی دارد. (1)دیگر از جملۀ انواع اسراف، صرف مال در مصرف های حرام است، مثل خریدن شراب و آلات قمار، و چیزی دادن به فواحش و سازنده و خواننده و معرکه گیران که اعمال سیمیا و امثال آن می کنند، و قمار باختن، و رشوه دادن به حکّام، و صرف نمودن در چیزی که متضمّن ظلمی یا ضرر [ رساندن ] به مؤمنی باشد. و در چنین افعال، معصیت و مخالفت الهی از دو جهت خواهد بود: یکی از جهت آن که آن فعل، فی نفسه، مخالف شرع است؛ و دیگر از جهت آن که صرف کردن مال در آن مصرف، از قبیل اسراف است، و بر این نوع، حدیث عبد الرحمن بن الحجّاج - که قبل از این به روایتِ عیّاشی مذکور شد -، دلالت می کند.

دیگر از جملۀ اسراف، صرف مال است در چیزی که به بدن آدمی ضرر رساند، چنانچه کلینی رحمه الله روایت کرده که شخصی از اصحاب حضرت امام جعفر صادق علیه السلام از آن حضرت پرسید که: در راه مکّه، گاه هست که می خواهیم که احرام ببندیم و نوره می گذاریم و سبوس آرد، همراه نداریم که بعد از نوره بر بدن مالیم و به عوض سبوس، بدن را به آرد، پاکیزه می کنیم و از این معنی، آن قدر متألّم (2)می شوم که خدا بهتر می داند. آن حضرت فرمود که: آیا از ترس اسراف، متألّم می شوی؟ گفتم: بلی. فرمود که: در چیزی که باعث اصلاح بدن باشد، اسراف نمی باشد. بسیار است که می فرمایم تا آرد پخته را با روغن زیت، ممزوج می کنند و بر بدن می مالم. به درستی که اسراف نمی باشد، مگر در چیزی که باعث تلف مال شود و به بدن، ضرر رساند. گفتم: اِقتار - که ضدّ اسراف است -، کدام است؟ فرمود که: آن که نان را با نمک بخوری و قدرت بر خوردن چیزی دیگر داشته باشی. گفتم: میانه روی کدام است؟ فرمود: آن که نان و گوشت و شیر و سرکه و روغن بخوری، گاهی از این و گاهی از آن. (3)و از این حدیث، ظاهر می شود که صرف مال، مطلقاً در چیزی که ضرر به بدن داشته باشد، اسراف است؛ زیرا که اگر به مرتبۀ افراط و تجاوز از حد رسد، در غیر صورت ضرر هم از مقولۀ اسراف است. و حصری که از این حدیثْ فهمیده می شود، مأوّل است به اسراف کامل یا آن که حصر، نسبت به صرف مالی است که نفع نرساند تا مخالف اخبار بسیار و اتّفاق علما نباشد.

ص:225

و از حضرت امام زین العابدین علیه السلام روایت کرده که به خادم خود می فرمود که: هر گاه (1)برای من چیزی از اسباب سفر حج می خری، در قیمتش مضایقه مکن. (2)و آن که جمعی خانه های بسیار رفیع می سازند به جهت زیادتی بر امثال و اقرانِ خود، ظاهر آن است که از قبیل صرف مال در مصرف حرام است. و ابن بابویه رحمه الله در فقیه روایت نموده از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در حدیث مناهی که: کسی که بنایی بگذارد از برای ریا و سُمعه، یعنی برای دیدن و شنیدن مردم، خدای تعالی در روز قیامت، آن بنا را تا طبقۀ هفتم بر او بار می کند و آن، آتشی افروخته خواهد بود و بعد از آن، طوقی می سازند آن بنا را در گردن او و می اندازند او را در جهنّم. پس تا قعر جهنّم، هیچ چیز او را نگاه نمی دارد، مگر آن که توبه کند، یعنی در دنیا، تا به آن عذاب، گرفتار نشود. پس کسی پرسید که: یا رسول اللّه! چگونه است بنا کردن برای ریا و سُمْعه؟ فرمود که: آن، بنایی است که زیاده بر قدر احتیاج، کسی بسازد از برای ترفُع و زیادتی بر همسایگان خود و از برای مباهات بر برادران مؤمن خود. (3)و از بلند ساختن بنا در احادیث، نهی واقع شده و همچنین از تصویر نمودن، و وارد شده که ملائکه، داخل بیوتی (4)که در آن صورت حیوانی باشد، نمی شوند (5)و از نماز کردن در چنین جایی نهی شده، هر گاه صورت در برابر او (6)باشد. (7)و اکثر ارباب حکومت را ساختن خانه، چنانچه می سازند [ که ] بی خراب کردن خانۀ چندین بندۀ خدا صورت نمی یابد، و اگر چنانچه ترکِ اسراف در این امور کنند، شاید که در ظلم هم چندان اسراف واقع نشود.

و سیّد رضی رضی الله عنه در نهج البلاغة و ابن بابویه رحمه الله از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده اند که: شُرَیح بن الحارث، در زمان خلافت آن حضرت، خانه ای به هشتاد دینار خرید (و هشتاد دینار (8)، موافق قیمتی که در این زمان ها دارد، تخمیناً دوازده تومان یا کمتر می شود) . پس چون آن حضرت اطّلاع یافت، او را طلبید و فرمود که: به من رسیده که تو خانه ای به هشتاد دینار خریده ای و قباله ای نوشته ای و گواهان گرفته ای. گفت: چنین است یا امیر المؤمنین! پس، از روی غضب، نظر به جانب او کرده، فرمود که: یا شُرَیح! بدان که در این زودی، کسی پیش تو خواهد آمد که نگاه

ص:227

به سند و نوشتۀ تو نکند و نپرسد که گواهان تو کیستند تا وقتی که تو را از آن خانه، چشمْ باز مانده یا بر دوش حاملان جنازه بار کرده، بیرون کند و تو را به قبرت، مجرّد از مال و آنچه در دنیا دل به آن بسته ای، تسلیم نماید. پس با خود فکر کن و ببین که مبادا این خانه را از غیر صاحبش خریده باشی یا زرش را از ممرّ حرامی تحصیل کرده باشی، که اگر چنین باشد، خسران دارَین و زیان کاری دنیا و آخرت، تو را حاصل شده خواهد بود.

و اگر چنانچه در وقت خریدن خانه نزد من می آمدی، از برای تو سندی می نوشتم به نحوی که مذکور می شود تا تو رغبت در خریدن این خانه به یک درهم و زیاده از آن [ هم ] نمی کردی، و صورت آن نوشته، این است که: این خانه، چیزی است که ابتیاع نموده آن را بنده ای ذلیل از مردی مُشرف بر موت و رحیل، که مضطرب ساخته او را رحلت از دنیا. خریده این مشتری از آن بایع، خانه ای از سرای غرور و فریفتگی از جانبی که مسکن جمعی است که عاقبتِ حالشان، فناست و از محلّه ای یا قافله گاه (1)طایفه ای که آخر کارشان موت و هلاک است. و احاطه نموده است به این خانه، چهار حد: حدّ اوّل، منتهی می شود به اسباب آفت ها و بیماری ها؛ و حدّ دوم، منتهی می شود به اسباب بلاها و مصیبت ها؛ و حدّ سوم، منتهی می شود به خواهش های کُشنده و هلاک کننده؛ و حدّ چهارم، منتهی می شود به شیطانی گم راه سازنده، و درِ این خانه از آن سمتْ گشوده می شود. خریده است این مردی که به آرزوهای خود گول خورده، از آن مردی که اجل، او را به حرکت آورده و مضطرب ساخته این خانه را که وصف و حدودش مذکور شد، به قیمتی که آن، عبارت است از: بیرون آمدن از عزّتِ قناعت و داخل شدن در خواریِ طلب و مذلّت خضوع.

پس آنچه برسد به این مشتری از عیب یا نقصان، ضامن آن، کسی است که کهنه یا مضطرب می سازد ابدانِ پادشاهان را، و به جبر و قهر می گیرد جان های جبّاران را، و زایل و باطل می سازد سلطنت و پادشاهی فراعنه را، مثل کسرا، که پادشاه عجم است، و قیصر، که سلطان (2)روم است، و تُبَّع، که پادشاه یمن است، و حَمْیَر، که پادشاه طایفه ای است از عرب، و آن کسی که جمع کرده اموال را بر سرِ یکدیگر تا صاحب مال بسیار شده، و آن کسی که بنایی گذاشته و اساس آن را محکم (3)کرده و بطنان آن بنا را زینت داده و به فرش های الوان و بالش ها آراسته گردانیده یا آن که بنا را مرتفع و عالی ساخته و ذخیره ها گذاشته و به اعتقاد خود، از برای فرزندان، فکر و

ص:228

عاقبت اندیشی کرده، همگی این جماعت، از مسکن های خود بیرون کرده، در موقف عرض بر خداوند جبّار و محلّ محاسبۀ اعمال و موضع ثواب و عِقاب، جمع خواهند شد در آن وقتی که امر الهی جاری شود به فصل قضا و قطع احکام، خاسر و زیان کار شوند یا: می شوند آنهایی که بنای کار ایشان بر بطلان است. و شاهد بر این معامله عقل است، به شرط آن که از بند هوا و خواهش، خلاص شده باشد و از علایق و عوایق دنیا، سالم مانده باشد. (1)تا این جاست روایت سیّد رضی؛ و در روایت ابن بابویه، این چند فقره موجود است: و ندا کند یا ندا می کند منادی ترک دنیا در عرصه های دنیا به ترک دنیا، به این ندا که: به تحقیق، روشن و ظاهر است صبح از برای کسی که دو چشم بینا داشته باشد. و چنانچه صبحْ ظاهر است، این معنی نیز ظاهر است که آدمی، همچنان که روزی به دنیا آمده، روزی هم از دنیا رحلت می کند. پس، از اعمال صالحه، توشه ای به جهت آخرت خود بردارید و طول اَمَل و آرزوهای دور و دراز را به فکر اَجَل و خوف موت، نزدیک و کوتاه سازید. (2)

این نوع ضرر باشد، چنین صورتی محلّ تأمّل است (1)و شاید که حرمت، ظاهرتر باشد و اُولی آن است که چندروزه بی دماغی را تحملّ کنند و ترک نمایند.

و فواید ترک، چند چیز است: یکی، احتراز از اتلاف مال، و اگر کسی تأمّل نماید، آنچه صرف آن می شود از جهت قیمت خود و اسباب و ادوات و سوختن و ضایع شدن فروش و مثل آن و مقرّریِ خدمه ای که به جهت تهیّه و ترتیب آن، ضرور است، خصوصاً جمعی را که میهمان بر ایشانْ بسیار وارد می شود، قدری مُعتدٌ به می شود، و بر فقرا (2)و جمعی که به زحمت و مشقّت، قلیلی کسب می نمایند، خرجی است عظیم.

دیگر، احتراز از تضییع اوقات و باز ماندن از عبادات و امور ضروری؛ زیرا که بسیاری از مردم را خادمی که تهیّۀ اسباب کند، نمی باشد، سیّما طلبۀ علم را؛ و از این جهت، از شغل خود و عبادت، باز می مانند. و جمعی، روزه داشتن سنّت را از جهت رغبت تام که به آن دارند، ترک می نمایند. و از لوازم اعتیاد و رغبت تام به هر امری، آن است که اگر میسّر و مهیّا باشد، آدمی مشغول به آن باشد و اگر حاضر نباشد، تشویش خاطر که از جهت او آدمی می باشد، مانع از شغل های دیگر می شود.

دیگر، اجتناب از معصیت الهی؛ زیرا که بسیاری از اوقات، ترتیب اسباب آن به نحوی که آدمی خواهد و طبیعتْ التذاذ تام یابد، حاصل نمی شود و بسیاری از مردم (3)، از این جهت، خدمه را ایذا می کنند و دشنام می دهند و بعضی فحش می گویند و تعذیب می نمایند، و گاه باشد که رتبۀ خادم در درگاه الهی، زیاده از مخدوم باشد. و کسی که معتاد به چنین چیزی نباشد، از ارتکابِ این معصیت و مشقّت جواب و بازخواستِ آخرت، خلاص است.

دیگر، مستغنی بودن از خلق در بابِ فرمودن خدمت از آن جهت که اکثر مردم را قیام به تهیّۀ جمیع اسباب این امر، به تنهایی، میّسر نیست و مخالف زیّ و عادت ایشان است و اگر بالفرض، خودْ متکفّل جمیع لوازم آن شوند، از اکثر کارهای دنیا و آخرت، باز می مانند و بسیاری از مردم، معتادند به آن که در جمیع اوقاتِ فرصت، به آن مشغول باشند (4). و شکّی نیست در آن که استغنای از مردم به قدر مقدور، از جملۀ مغتنمات است.

و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: جمعی از انصار به خدمت

ص:230

حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمده، سلام کردند. حضرت، ردّ سلام بر ایشان فرمود. گفتند (1): یا رسول اللّه! ما را به تو (2)حاجتی هست. فرمود: حاجت خود را بگویید. گفتند: حاجتی عظیم است. فرمود: بگویید که آن کدام است؟ گفتند: حاجت ما آن است که ضامن شوی که خدای تعالی (3)، ما را به بهشت بَرَد. حضرت، سر به زیر انداخت و چنانچه عادت متفکّران است، چیزی بر زمین می زد. بعد از آن، سر برداشت و فرمود: ضامن می شوم، به شرط آن که از هیچ کس، چیزی سؤال نکنید. بعد از آن، طریقۀ آن جماعت، آن بود که هر گاه یکی از ایشان در سفری بود و تازیانه از دستش می افتاد، راضی نمی شد که به کسی بگوید: «تازیانه را به من ده» ، از برای آن که سؤال نکرده باشد، و خود پایین می آمد و بر می داشت. و بر سرِ سفره، هرگاه نشسته بودند و یکی از همنشینان به آب نزدیک تر بودند، به او نمی گفت که: «کوزۀ آب را به من ده» ، و خود برمی خاست و آب می خورد. (4)مجملاً، نسبت به حال اکثر مردم، ظاهراً ترکْ لازم یا راجح باشد. و اللّه تعالی یعلم!

معصیت. پس از این جهت، موجب حسرت او خواهد بود. (1)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: مال خود را در طاعت الهی صرف کن و یقین دان که خدای تعالی، عوض می دهد؛ زیرا که هیچ بنده ای از بندگان الهی - خواه مرد و خواه زن - بخل نمی ورزد در صرف نمودن چیزی در مصرفی که رضای الهی در آن باشد، مگر آن که چندین برابر او را در مصرفی صرف کند که موجب غضب الهی باشد. (2)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: کیست که ضامن شود چهار چیز را تا در عوض، چهار خانه در بهشت بگیرد؟ بعد از آن فرمود: مال را در طاعت الهی صرف کن و از پریشانی مترس و با مردم، به انصافْ سلوک کن و بر همه کس، سلام کن، و ترک کن مجادله و نزاع را، هرچند حق با تو باشد. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که از پدران خود علیهم السلام روایت فرمود که: حضرت امیر المؤمنین علیه السلام شنید که مردی می گوید که: شحیح، یعنی بخیلِ بسیار بخیل (4)، معذورتر است از کسی که ظلم بر مردم کند. پس فرمود که: دروغ می گوید. به درستی که ظالم، گاه هست که توبه می کند و استغفار می کند و حقّ مردم را به ایشان، پس می دهد، و کسی که بخل شدید می ورزد، زکات نمی دهد و تصدّق نمی کند و صِلۀ رحِم به جا نمی آورد و حقّ میهمان را رعایت نمی کند و انفاق فی سبیل اللّه و مصارف خیر، به جا نمی آورد، و حرام است بر بهشت که شحیح، داخل او شود. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که از پدر خود علیه السلام روایت فرمود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: هیچ چیز، اسلام را باطل و زایل نمی سازد، مثل بخل شدید. به درستی که آن را حرکتی پنهانی هست، مثل حرکت مورچه، و شعبه ای چند هست، مثل شعبه های شرک. (6)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: جوانی سخی که آلوده به گناهان باشد، بهتر است از مرد پیرِ عابد که بخیل باشد. (7)و از بعضی از اصحاب آن حضرت، روایت کرده که گفت: سؤال کردم که: حدّ سخا، کدام است؟ فرمود که: حقّی که خدای تعالی در مال تو قرار داده، از مال خود بیرون کنی و آن را در

ص:232

مصرفش صرف کنی. (1)و در چند حدیث وارد شده که هر روز به سه سائل، چیزی می باید داد و اگر زیاده از سه را خواهند، عطا کنند و اگر نخواهند، نکنند. و سائلی را که چیزی (2)ندهند، می باید به زبان خوش برگردانند، نه به درشتی. و آن کس را که عطایی (3)کنند، منّت نمی باید (4)گذاشت، چنانچه حق تعالی در کلام مجید فرموده که: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ اَلْأَذی» ؛ (5)یعنی: ای جماعتی که ایمان آورده اید! باطل مکنید تصدّقات خود را به منّت گذاشتن و ایذا کردن. (6)و وارد شده که سائلی [ را ] که مرد باشد، در شب رد نمی باید کرد؛ زیرا که ملائکه به جهت امتحان، به صورت بنی آدم می آیند و سؤال می کنند. و سائل می باید که هر چه به او دهند، قبول کند و شکر کند.

و محمّد بن یعقوب کلینی، روایت کرده از مَسمَع بن عبد الملک که گفت: در خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بودیم در مِنا و پیش ما انگوری بود و از آن می خوردیم. سائلی سؤال کرد. حضرت فرمود که خوشۀ انگوری به او دادند. آن سائل گفت: خوشۀ انگور به کار من نمی آید. اگر درهمی می بود، خوب بود. حضرت فرمود: خدای تعالی به تو احسان کند! پس برفت و بعد از آن، برگشت و گفت: خوشۀ انگور را بدهید. حضرت فرمود: خدای تعالی به تو احسان کند! (7)و چیزی به او نداد.

بعد از آن، سائلی دیگر آمد. حضرت، سه دانه انگور برداشت و به او داد. آن سائل، از دست آن حضرت گرفت و گفت: «الحَمْدُ للّهِ ِ رَبِّ الْعالَمِینَ الَّذِی رَزَقَنِی!» ؛ یعنی: حمد، مر خداوند عالمیان؟ را؛ آن چنان خداوندی که مرا روزی داد! حضرت فرمود که: در جای خود باش! و هر دو دست خود را از انگور پُر کرده، به او داد. سائل، از دست آن حضرت گرفت و گفت: «الحَمْدُ للّهِ ِ رَبِّ الْعالَمِینَ!» . فرمود که: بر جای خود باش! و به غلام خود گفت که: از دراهم، چه چیز همراه داری؟ او تخمیناً بیست درهم داشت. آن را به او (8)داد. پس سائل بگرفت و گفت: «الحَمْدُ للّهِ ِ! هَذَا مِنْکَ

ص:233

وَحْدَکَ لا شَریکَ لَکَ» ؛ یعنی: حمد، مر خدای را! این نعمت، از توست، به (1)تنهایی. تو را شریکی نیست در انعام. یا: حمد، مر تو راست تنهایی و تو را شریکی نیست (2). پس حضرت فرمود که: بر جای خود باش! و پیراهن خود را کَنْد و فرمود که: بپوش این پیراهن را! پس بپوشید و گفت: «الحْمَدُ للّهِ ِ الَّذِی کَسانِی وَ سَتَرَتِی یا أبا عَبْدِ اللّهِ!» ؛ یعنی: حمد، مر خداوندی را که مرا کسوه داد و پوشانید یا أبا عَبْدِ اللّهِ! آن که گفت: «جَزَاکَ اللّهُ خَیْراً!» ؛ یعنی: خدای تعالی، تو را جزای خیر بدهد! و از برای آن حضرت، به غیر از این، دعایی نکرد و بعد از آن رفت. پس گمان ما آن شد که اگر دعایی از برای او نمی کرد، دیگر به او چیزی می داد؛ زیرا که بعد از چیزی دادن، هر بار که حمد خدای تعالی می کرد، به او عطایی می فرمود. (3)و بدان که از قصّۀ نزول سورۀ «هل أتی» چنان (4)ظاهر می شود که چیزی دادن به سائل، با وجود غایت احتیاج خود و عیال، ممدوح است و بنا بر این، صرف نمودن مال در مصرف خیر، مطلقاً، یا در خصوص سائل با وجود آن که باعث فقر و پریشانی خود نشود، خوب خواهد بود؛ زیرا که سورۀ مذکوره، چنانچه عامّه و خاصّه روایت کرده اند، در شأن حضرت امیر المؤمنین علیه السلام و اهل بیت آن حضرت - صلوات اللّه علیهم - نازل شد در وقتی که با شدّت گرسنگی، طعام خود را به مسکین و یتیم و اسیر، در یک شب یا در سه شب دادند و افطار نکردند و روزه را نذر فرموده بودند. (5)و در بعضی از روایات، وارد شده که فضّه، کنیز ایشان، از جملۀ روزه داران بود. (6)و کلام الهی که در مدح انصار می فرماید: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» ؛ (7)یعنی: «اختیار می کنند دیگران را بر خود، هر چند خود، صاحب فقر و احتیاجْ بوده باشند» ، مؤیّد این معنی است.

و همچنین، حدیثی که ابن بابویه رضی الله عنه در کتاب امالی روایت کرده که: حضرت امیر المؤمنین علیه السلام داخل مکّه شد. پس اعرابی ای را دید که به جامۀ کعبه چسبیده و می گوید: «یا صاحِبَ البَیْتِ! البَیْتُ

ص:234

بَیْتُکَ وَ الضَّیْفُ ضَیْفُکَ وَ لِکُلِّ ضَیْفٍ مِنْ مُضِیفِهِ قِریً، فَاجْعَلْ قَرَایَ مِنْکَ الْمَغْفِرَةَ!» ؛ یعنی: ای صاحب خانه! خانه، خانۀ توست و مهمان، مهمان توست و هر مهمانی را از مهماندار، ضیافتی می باشد. پس مهمانی مرا از کَرَم خود، آمرزش مقرّر ساز. پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به اصحاب خود گفت (1): آیا می شنوید سخن اعرابی را؟ گفتند: بلی. فرمود: خدای تعالی، کریم تر از آن است که مهمان خود را رد کند.

پس شب دوم، اعرابی را دید که به همان رُکن چسبیده و می گوید: «یا عَزِیزاً فِی عِزِّکَ فَلا أعَزَّ مِنْکَ فِی عِزِّکَ! أعِزَّنِی بِعِزِّ عِزِّکَ فِی عِزٍّ لا یَعْلَمُ أحَدٌ کَیْفَ هُوَ، أتَوَجَّهُ إلَیْکَ وَ أتَوَسَّلُ إلَیْکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیْکَ أعْطِنِی ما لا یُعْطِینِی غَیْرُکَ وَ اصْرِفْ عَنّی ما لا یَصْرِفُهُ أحَدٌ غَیْرُکَ» ؛ یعنی: ای آن کسی که در مرتبۀ عزّتی که لایق به توست، عزیزی، پس کسی عزیزتر از تو نیست در مرتبۀ عزّت تو! عزیز گردان مرا به عزّتِ عزّت خودت، به (2)نوعی از عزّت که کسی کیفیت آن را نداند. رو به جناب اقدس تو می کنم و وسیلۀ خود می سازم آن حقّی را که حضرت محمّد و آل او را - صلوات اللّه علیهم - بر تو هست. عطا کن به من، آن چیزی را که دیگری به من عطا نمی کند، و بگردان از من، مکارهی چند را که دیگری از من نمی گرداند. پس حضرت امیر المؤمنین، به اصحاب خود گفت (3): و اللّه که آنچه گفت، اسم اکبر خدای تعالی است به زبان سریانی که حبیب من، رسول خدا صلی الله علیه و آله، مرا به آن خبر داده! سؤال نمود اعرابی، بهشت را از خدای تعالی، پس به او عطا فرمود. و سؤال کرد خلاصیِ از جهنّم را، و خدای تعالی، دفع کرد از او عذاب جهنّم را.

و چون شب سوم شد، اعرابی را دید که به همان رُکن، دست زده و می گوید: «یا مَنْ لا یَحْویهِ مَکانٌ وَ لا یَخْلُوا مِنْهُ مَکانٌ بِلا (4)کَیْفِیَّةٍ! کانَ ارْزُقِ الأعْرَابِیَّ أرْبَعَةَ اَلْفِ دِرْهَمٍ» ؛ یعنی: ای آن که احاطه نمی کند به او مکانی؛ زیرا که او را مکان نمی باشد، و خالی نیست از او هیچ مکانی؛ زیرا که علم و قدرت او به همه جا و همه چیز، احاطه کرده، و موجود است، بی آن که او را چگونگی و کیفیتی باشد! عطا کن اعرابی را چهارهزار درهم.

پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام پیش او آمد و گفت: ای اعرابی! از خدای تعالی سؤال کردی که تو را به مغفرت خود، مهمانی کند، تو را ضیافت کرد، و بهشت [ را ] از او سؤال کردی، عطا فرمود، و سؤال کردی که تو را از عذاب جهنّم، خلاصی دهد، آتش جهنّم را از تو صرف نمود، و در این

ص:235

شب، از خدای تعالی، چهارهزار درهم می طلبی؟ ! اعرابی پرسید که: تو کیستی؟ فرمود: من، علی ابن ابی طالبم. اعرابی گفت: و اللّه که آنچه من طلب کرده ام، تویی و حاجت خود را از تو می خواهم! فرمود: سؤال کن مطلب خود را، ای اعرابی؟ گفت (1): هزار درهم به جهت مهر زن می خواهم، و هزار درهم می خواهم که قرض خود را پس دهم، و هزار درهم می خواهم که خانه ای بخرم، و هزار درهم به جهت خرجی می خواهم. فرمود که: آنچه خواستی، از روی انصاف خواستی. پس وقتی که از مکّه بیرون آیی و به مدینه آیی، خانۀ مرا بپرس و پیش من بیا.

اعرابی، یک هفته در مکّه توقف کرد و بعد از آن، به طلب آن حضرت به مدینه آمد و در شهر مدینه ندا می کرد که: کی مرا راه نمایی می کند به خانۀ علی بن ابی طالب علیه السلام؟ حضرت امام حسین علیه السلام در میان چند طفل شنید که اعرابی، تفحّص خانۀ آن حضرت می کند. فرمود که: من، تو را به خانۀ آن حضرت، راه نمایی می کنم و من، فرزند او هستم، حسین بن علی. اعرابی گفت: پدر تو کیست؟ فرمود: امیر المؤمنین، علی بن ابی طالب. گفت (2): مادر تو کیست؟ فرمود: فاطمۀ زهرا، سیّدۀ زنان عالمیان. گفت: جدّ تو کیست؟ فرمود: رسول خدا، محمّد بن عبد اللّه بن عبد المطّلب صلی الله علیه و آله. گفت: جدّۀ تو کیست؟ فرمود: خدیجۀ بنت خُوَیلِد. گفت: برادر تو کیست؟ فرمود: ابو محمّد حسن بن علی بن ابی طالب. گفت: تمام دنیا را تو گرفتی! برو نزدیک (3)امیر المؤمنین علیه السلام و به او بگو که: اعرابی ای که شما تعهّدِ کارسازی او در مکّه کرده اید، بر درِ خانه ایستاده.

حضرت امام حسین علیه السلام نزد آن حضرت رفته و گفت: ای پدر! اعرابی ای بر درِ خانه ایستاده و می گوید که شما، متعهّد کارسازی او در مکّه شده اید. حضرت امیر المؤمنین علیه السلام از حضرت فاطمه - صلوات اللّه علیها - پرسید که: هیچ چیزی داری که اعرابی بخورَد؟ حضرت فاطمه علیها السلام گفت: خداوندا! تو می دانی که چیزی حاضر نیست. پس حضرت، رَخت (4)خود را پوشیده، بیرون آمد و گفت (5): ابا عبد اللّه سلمان فارسی را از برای من، طلب کنید. پس سلمان به خدمت آن حضرت آمد. فرمود (6)که: یا ابا عبد اللّه! باغی که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله درخت های آن را به دست خود نشانیده، ببین که چه کسی ارادۀ خریدن آن می کند و از برای من بفروش.

ص:236

سلمان به بازار آمد و مشتری ای پیدا کرده، باغ را به دوازده هزار درهم فروخت و قیمتش را پیش آن حضرت آورد. پس اعرابی را طلبیده، چهارهزار درهم به او داد و چهل درهمِ دیگر [ هم ] به جهت خرجی راه، عطا نمود.

خبر به سائلان مدینه رسید و جمع شدند. یکی از انصار، خبر به حضرت فاطمه - صلوات اللّه علیها - داد. فرمود که: خدای تعالی، تو را اجر راهی که آمدی، عطا کند! پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام نشست و زر در پیش آن حضرت، ریخته بود و مردم، بر سر آن حضرت، جمع شدند و به هر کس، مُشتی از آن می داد تا آن که یک درهم [ نیز ] نماند.

پس چون به خانه آمد، حضرت فاطمه علیها السلام گفت: یا ابن عم! باغی که پدرم از برای تو درخت نشانیده بود، فروختی؟ فرمود: بلی! فروختم به چیزی که از آن، بهتر بود در دنیا و آخرت. پرسید که: قیمتش را چه کردی؟ فرمود: دادم به چشمی چند که شرم می آمد مرا پیش از آن که از من سؤال کنند، از آن که ایشان را به خواریِ سؤال، ذلیل سازم. حضرت فاطمه علیها السلام فرمود که: من، گرسنه ام و دو پسر من، گرسنه اند و شکّی ندارم در آن که تو (1)هم مثل ما گرسنه هستی. آیا از آن جا یک درهم به ما نمی رسید؟ پس کنار جامۀ آن حضرت را گرفت. فرمود: مرا بگذار! حضرت فاطمه علیها السلام گفت: پدرم می باید میانۀ من و تو در این قصّه حکم کند. پس جبرئیل علیه السلام بر حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله نازل شد و گفت: یا محمّد! به درستی که خدای تعالی، تو را سلام می رساند و می فرماید: علی بن ابی طالب را از من، سلام برسان و به فاطمه بگو که: تو را نیست که دست بر دست های او زنی.

چون حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله به خانۀ حضرت امیر المؤمنین علیه السلام آمد و دید که حضرت فاطمه، جامۀ آن حضرت را گرفته، از سبب آن سؤال فرمود. حضرت فاطمه علیها السلام فرمود: ای پدر! باغی [ را ] که شما به دست خود درخت های آن را نشانیده بودید، به دوازده هزار درهم فروخت و از آن، یک درهم نگاه نداشت که چیزی خوردنی بخریم. حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: جبرئیل علیه السلام مرا از جانب خداوند عالمیان، سلام رسانید و گفت: علی بن ابی طالب را از جانب خدای تعالی، سلام برسان، و به من فرموده که به تو بگویم که: نیست تو را که دست بر دست های او زنی. حضرت فاطمه علیها السلام گفت (2): من، طلب آمرزش از خدای - عزَّ و جلَّ - می کنم و دیگر، هرگز چنین نخواهم کرد.

ص:237

بعد از آن، حضرت فاطمه علیها السلام گفت که: پدرم صلی الله علیه و آله از طرفی بیرون رفت و امیر المؤمنین علیه السلام از طرفی، و زمانی نگذشت که پدرم باز گشت و هفت درهم از درهم های سیاه هَجَری آورد و فرمود که: ای فاطمه! پسر عمّ من کجاست؟ گفتم: بیرون رفت. فرمود: این درهم ها را بگیر و وقتی که بیاید، بگو که از برای شما خوردنی بخرد.

چون اندک زمانی گذشت، حضرت امیر المؤمنین علیه السلام باز گشت و فرمود که: ابن عمّم باز گشته؛ زیرا که بوی خوش می یابم. گفتم: بلی! باز گشت و به من چیزی داد که به جهت ما خوردنی بخری. فرمود که (1): به من ده. پس هفت درهم هَجَری را به او دادم. فرمود: «بِسْمِ اللّهِ وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ کَثِیراً طَیِّباً وَ هَذَا مِنْ رِزْقِ اللّهَ» . بعد از آن، به حضرت امام حسن علیه السلام فرمود: برخیز و همراه من بیا. پس به بازار آمدند در راه، مردی ایستاده بود و می گفت: «مَنْ یُقْرِضُ الْمَلِیَّ الْوَفِیَّ؟» ؛ یعنی: کیست که قرض دهد به مالدارِ وفاکننده؟ پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به حضرت امام حسن علیه السلام گفت: یا بُنَیَّ! دراهم را به این سائل بدهیم؟ حضرت امام حسن علیه السلام گفت: آری، و اللّه! پس دراهم را به سائل داد. حضرت امام حسن علیه السلام گفت: ای پدر! همۀ درهم ها را دادی؟ فرمود: بلی. به درستی که آن کسی که اندک را می دهد، قادر است بر آن که بسیار هم (2)بدهد.

پس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به درِ خانۀ مردی رفت که از او قرض کند. در راه اعرابی ای را دید که شتری دارد. گفت: یا علی! این شتر را از من بخر. فرمود که: قیمتش را ندارم. اعرابی گفت: من صبر می کنم تا وقتی که به هم رسانی. فرمود که: به چند می فروشی، ای اعرابی؟ گفت: به صد درهم. پس به حضرت امام حسن علیه السلام فرمود که: بگیر این شتر را. آن حضرت، شتر را گرفته، روانه (3)شدند. اعرابی ای دیگر به ایشان برخورد که به آن اعرابی اوّل، شبیه بود و جامه های ایشان به یکدیگر شبیه نبود. پرسید که: یا علی! این شتر را می فروشی؟ فرمود که: تو شتر را از برای چه چیز می خواهی؟ گفت: از برای آن که اوّلْ جنگی که ابن عمّ تو در راه خدا کند، سوار شوم و جهاد کنم. فرمود که: اگر قبول می کنی، شتر را بگیر و قیمتْ در کار نیست. گفت: من قیمتش را همراه دارم و به قیمت می خرم. پس تو آن را به چند خریده ای؟ فرمود: به صد درهم خریده ام. اعرابی گفت: به صد و هفتاد درهم می خرم. پس به حضرت امام حسن علیه السلام فرمود که: زر را بگیر و شتر را به او بده و صد درهم را بده به اعرابی اوّل که شتر را (4)به ما فروخت و هفتاد درهم را نگاه دار تا

ص:238

چیزی بخریم. حضرت امام حسن علیه السلام زر را گرفته، شتر را تسلیم نمود.

حضرت فرمود که: بطلب اعرابی ای را که شتر [ را ] از او خریده بودم. روانه شدم تا قیمت شتر را به او دهم، دیدم که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در کنار راه، در جایی نشسته بود که پیش از آن ندیده بودم که در آن جا نشسته باشد و بعد از آن هم (1)ندیدم که آن جا بنشیند. چون مرا دید، خندان شد، چنان که دندان های آسیا آن حضرت پیدا شد. گفتم: خدای تعالی، تو را خندان سازد و روزِ تو را به بشارت بدارد! فرمود: یا ابا الحسن! اعرابی ای را طلب می کنی که شتر به تو فروخته، از برای آن که زر او را بدهی؟ گفتم: آری، و اللّه! مادر و پدرم فدای تو باد! فرمود که: یا ابا الحسن! آن کس که شتر به تو فروخت، جبرئیل علیه السلام بود و آن دیگری که از تو خرید، میکائیل علیه السلام بود و شتر، از ناقه های بهشت بود و دراهم، از پیش خداوند عالمیان آمده بود. پس آن را در راه خیر، صرف کن و از تنگی مترس. (2)و محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از سماعه روایت کرده که گفت: از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم که: مردی که زیاده از قوت یک روز نداشته باشد، آیا می باید که چیزی بدهد به کسی که هیچ نداشته باشد؟ و کسی که قوت یک ماهه داشته باشد، می باید چیزی بدهد به کسی که کمتر از او داشته باشد (3)؟ و کسی که قوت یک ساله داشته باشد، همچنین به کسی که کمتر داشته باشد؟ یا اینها همه از جملۀ کفاف است که هرگاه از آن جا چیزی ندهد، او را ملامت نتوان کرد؟ فرمود که: در این جا دو چیز هست: یکی آن که افضل و بهترِ شما، کسی است که حریص تر و راغب تر به احسان و برگزیدن خود بر مردم باشد؛ زیرا که خدای تعالی می فرماید که: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» ؛ (4)یعنی: اختیار می کند دیگران را بر خود، هر چند خود، صاحب فقر و احتیاج بوده باشند. و دیگری آن است که کسی را بر نگاه داشتن قدر کفاف، ملامت نمی توان کرد و دستِ بالا بهتر است از دستِ پایین؛ یعنی دستی که عطا می کند، بهتر است از دستی که سؤال می کند و چیزی می گیرد، یا بهتر است از دستی که چیزی نمی دهد؛ و ابتدا کن در چیزی دادن به عیال خود.

و از حضرت امام محمّد باقر یا امام جعفر صادق علیهما السلام روایت می کند که شخصی پرسید که: کدام تصدّق، افضل است؟ فرمود: آن که مردی که چیزی کم داشته باشد، به مشقّتْ تصدّقی (5)بکند. آیا

ص:239

نشنیده ای که خدای تعالی می فرماید: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ» ؟ 1

و ابن بابویه رحمه الله در فقیه، روایت کرده است از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: هیچ خرج کردن، دوست تر نیست پیش خدای تعالی، از خرج کردنی که نه زیاد باشد و نه کم، و خدای تعالی دشمن می دارد اسراف را، مگر در حجّ و عمره. پس رحمت کند خدای تعالی، مؤمنی را که از ممّر حلال، کسب کند و به طریق اقتصاد و میانه روی، خرج کند و زیادتی که داشته باشد، به جهت آخرت خود، پیش فرستد. (1)

شناخته ام که حقّی از حقوق الهی در مال من، مانده باشد و در مصرفش صرف نکرده باشم.

چون سفیان ثوری جواب شنیده، رفت، جمعی دیگر از آنها که اظهارِ ترک دنیا می کردند و مردم را دعوت می نمودند به آن که موافق طریقه ای که ایشان داشتند، از پوشیدن جامه های درشت و تنگ گذرانیدن معیشت، سلوک کنند، نزد آن حضرت آمدند و گفتند: سفیان ثوری، از جواب تو عاجز شده و از دلایلی که بر مطلب خود داشت، غافل شده. حضرت فرمود: شما حجّت های خود را بیان کنید. ایشان گفتند: حجّت های ما از کتاب خدای تعالی است. حضرت فرمود که: بگویید؛ زیرا که کتاب الهی، سزاوارترینِ چیزهاست به آن که مردم، متابعت و پیروی نمایند. ایشان گفتند: خدای تعالی می فرماید در جایی که خبر می دهد از حال جمعی از اصحاب حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله که: «وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ» ؛ (1)یعنی: اختیار می کنند جماعتی را بر خود، هر چند خود، پریشانی و احتیاج داشته باشند، و کسی را که نگاه داشته شده باشد؛ یعنی خود را منع کند از بخل شدید نفس خود. پس آن جماعت، رستگاران اند.

و گفتند که: خدای تعالی، آن جماعت را به این معنی مدح فرموده و در جای دیگر فرموده که: «وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً» ؛ (2)یعنی: طعام خود را می خورانند از جهت محبّت الهی، یا با وجود آن که خود، کمال میل به آن طعام دارند، می خورانند به مسکین و یتیم و اسیری که در جنگ، گرفتار شده.

و گفتند: ما اکتفا به همین حجّت می کنیم. پس مردی از آن جماعت که نشسته بودند، گفت که: ما می بینیم که شما زهد می ورزید در طعام های خوب و با این، مردم را امر می کنید به آن که دست از مال های خود بدارند تا نفع به شما برسد.

حضرت به آن مرد فرمود که: بگذارید سخنی چند را که فایده از برای شما ندارد. و بعد از آن، به آن جماعت خطاب فرمود که: ای گروه! آیا شما عالمید به ناسخ و منسوخ، و محکم و متشابه قرآن که هر که از این امّت، گم راه شده و هلاک شده، از این سبب شده؟ گفتند: ما بعضی از ناسخ و منسوخ، و محکم و متشابه قرآن را می دانیم؛ امّا همه را نمی دانیم. فرمود: از این جا به ضلالت افتاده اید. و همچنین، احادیث حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله ناسخ و منسوخ، و محکم و متشابه می دارد؛ یعنی بعضی از آیات و احادیث، حکمش (3)برطرف شده و آن، منسوخ است به آیه و

ص:241

حدیثی که ناسخ و برطرف کنندۀ اوست، و بعضی احتمال چند معنی ندارد و آن، محکم است، و بعضی دارد و آن، متشابه است.

بعد از آن فرمود که: آنچه شما گفتید که خدای تعالی، ما را خبر داده در کتاب خود از حال جمعی که ایشان را به خوبی یاد فرموده، پس به تحقیق که آنچه ایشان کردند، در آن وقتْ جایز بوده و خدای تعالی، ایشان را نهی نفرموده بود و ایشان را ثواب می دهد بر آنچه کردند و بعد از آن که خدای تعالی، امر فرمود به خلافِ آنچه ایشان کردند، امر الهی، ناسخ فعل ایشان (1)شد و آن نهی که خدای تعالی فرمود، ترحّمی بود بر مؤمنان، و شفقتی بود به ایشان از برای آن که ضرر به خود و عیال خود نرسانند، و در میان ایشان، اطفال ناتوان و فرزندان کوچک و مردان بسیار پیر و زنان پیر هستند که بر گرسنگی، صبر نمی کنند. پس اگر من نانی که داشته باشم و تصدّق کنم و دیگر نانی نداشته باشم، ایشانْ تلف خواهند شد و از گرسنگی خواهند مُرد. و از این جهت، حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: کسی که پنج خرما یا پنج نان یا پنج دینار یا پنج درهم داشته باشد و خواهد که آن را صرف کند، افضل و بهترِ آنها آن است که صرفِ پدر و مادر خود کند، و دومین را صرف خود و عیال خود کند، و سیّم را صرف خویشان خود، و چهارم را صرف همسایگان پریشان، و پنجم را در راه خدای تعالی؛ و این پنجم، ثوابش کمتر از آنهاست.

و حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در باب مردی از انصار که در وقت مُردن خود، پنج یا شش کس از بنده های خود را آزاد کرده بود و به غیر از آنها چیزی نداشت و فرزندان کوچک داشت، فرمود که: اگر مرا خبر می کردید که او چه کرده، نمی گذاشتم که او را در قبرستان (2)مسلمانان دفن کنید. آیا اطفالِ صغار خود را می گذاشت که از مردم، گدایی و سؤال به کف کنند؟ !

بعد از آن فرمود که: پدرم روایت می فرمود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده که: ابتدا کن به عیال خود، اوّل آن که از همه نزدیک تر باشد و بعد از او، آن که از باقی نزدیک تر باشد.

بعد از آن فرمود که: این است آنچه کتاب الهی به آن، ناطق و گویاست، و رد می کند آنچه شما گفتید و نهی می کند از آنچه شما، امر به آن می کنید؛ نهیِ مفروض و واجب از جانب خداوند عزیز حکیم که فرمود: «وَ اَلَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً» ؛ (3)یعنی: آن جماعتی که وقتی که انفاق کنند، اسراف نمی کنند و اِقتار نمی کنند (4)و در میان حالت افراط

ص:242

و تفریط، وسط و (1)عدل را رعایت می کنند.

آیا نمی بینید که خدای تعالی در این آیه، امر فرموده به خلافِ آنچه شما مردم را به آن دعوت می کنید، از آن که دیگران را بر خود اختیار کنید، و آنچه شما می گویید، آن را اسراف نامیده و در چند آیه از آیات کلام مجید فرموده که: «إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُسْرِفِینَ» ؛ (2)یعنی: «به درستی که دوست نمی دارد خدای تعالی، اسراف کنندگان را» ؟

پس خدای تعالی از اسراف و تقتیر، هر دو، نهی فرموده و به میانه روی امر فرموده. و نباید که آدمی، جمیع آنچه دارد، بدهد و بعد از آن، از خدای تعالی طلب روزی نماید. و خدای تعالی، دعای او را مستجاب نکند، موافق حدیثی که از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله وارد شده که: چند صنف از امّت من هستند که دعای ایشان، مستجاب نمی شود: یکی مردی که مادر و پدر خود را نفرین کند. دیگر، مردی که نفرین کند کسی را که از او قرضی کرده و مال او را برده باشد و آن مرد، وقتی که قرض می داده، نوشته و گواه نگرفته باشد. دیگر، مردی که زن خود را نفرین کند با آن که خدای تعالی، اختیار طلاق زن را به دست او داده. دیگر، مردی که در خانۀ خود نشسته باشد و دعا کند که: «خداوندا! مرا روزی ده» و از خانه بیرون نیاید و طلب روزی نکند. پس خدای تعالی می فرماید که: ای بندۀ من! آیا من از برای تو، راهی به جهت تحصیل روزی و حرکت کردن در روی زمین به اعضا و جوارحِ صحیحه، مقرّر نساخته ام؟ پس بایست که متابعتِ امر من می کردی تا میانۀ من و خود، عذری می داشتی و بار بر دوش اهل خود نمی بودی. بعد از آن، اگر من می خواستم، موافق مصلحت، تو را وسعتِ روزی می دادم، و اگر می خواستم، روزی را بر تو تنگ می کردم و تو را عذری نزد من می بود. دیگر، مردی که خدای تعالی، مال بسیاری به او داده باشد و آن را خرج کند. بعد از آن، مشغول دعا شود و گوید: خداوندا! مرا روزی ده. پس خدای تعالی می فرماید: آیا من، روزی واسع به تو ندادم؟ پس چرا میانه روی نمی کردی، چنانچه من فرموده بودم؟ و چرا اسراف می کردی با آن که تو را از اسراف، نهی کرده ام؟ دیگر، مردی که نفرین بر اقاربِ خود کند و قطعِ رحِم را از خدای تعالی طلب کند.

بعد از آن فرمود که: خدای - عزَّ و جلَّ - تعلیم پیغمبرِ خود صلی الله علیه و آله فرمود که خرج را چگونه کند، و آن، چنان بود که روزی آن حضرت، مقدار یک اوقیّه از طلا - که تخمیناً چهل مثقال باشد -، داشت و نمی خواست که شب در پیش او بماند. آن (3)را تصدّق کرد. پس چون صبح شد، هیچ نداشت.

ص:243

سائلی از آن حضرت، چیزی سؤال نمود و چون چیزی نداشت که به او دهد، سائل، آن حضرت را ملامت کرد. و از آن که چیزی نداشت، غمناک شد و آن حضرت صلی الله علیه و آله بسیار رقیق القلب و رحیم بود. پس خدای تعالی، آن حضرت را تعلیمِ طریق انفاق نمود به امر خود و فرمود که: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ اَلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً» ؛ (1)یعنی: دست خود را به گردن خود مبند به آن که هیچ چیز عطا نکنی، و مگشا دست خود را، گشودنِ تمام به آن که هر چه داشته باشی، به مردم دهی. پس [ این که ] بنشینی، ملامت کرده شده و بازمانده یا برهنه.

بعد از آن فرمود که: خدای تعالی می فرماید که: مردم، گاه هست که از تو چیزی طلب می کنند و عذر نمی شنوند، و هر گاه جمیعِ آنچه داشته باشی، به مردم دادی (2)، از مالْ عاری یا بُریده می شوی. پس قرآن تصدیق می کند این احادیث حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله را، و آن جماعتی که اهل قرآن اند از مؤمنین، تصدیقِ قرآن می کنند.

بعد از آن، آن حضرت به جهت الزام ایشان، چون از مُتابعان ابو بکر بودند، فرمود که: ابو بکر، در وقت مُردن کسی به او گفت که: وصیّت کن. گفت: وصیّت می کنم پنجْ یکِ مال خود را و پنجْ یک، بسیار است؛ زیرا که خدای تعالی به خمس، راضی شده. و وصیّت پنجْ یکِ مال کرد با آن که خدای تعالی، اختیار سهْ یکِ مال در وقت مُردن به او داده بود و اگر می دانست که سهْ یک، بهتر است، به آن وصیّت می کرد. بعد از آن، کسی که شما فضل و زهد او را اعتقاد دارید، سلمان رضی الله عنه و ابو ذر رحمه الله است. امّا سلمان، چنین بود که وقتی که عطای مقرّر به او می رسید، قوت یک سالۀ خود را جدا می کرد تا وقتی که عطای سال آینده به او برسد. پس به او گفتند که: یا ابا عبد اللّه! تو با وجود زهد و عدم رغبت به دنیا، چنین می کنی، و حال آن که نمی دانی که وقت مُردنت، کِی خواهد بود. شاید که امروز یا فردا بمیری. پس جواب او آن بود که گفت: چرا شما امید زیستن از برای من ندارید، همچنان که از مُردن من می ترسید؟ آیا نمی دانید - ای نادانان! - که نفس آدمی، گاه هست که راضی نمی شود و مضطرب می شود هر گاه مایه ای از برای تعیّش و زندگی نداشته باشد که بر آن، اعتماد کند و بعد از آن که وجه معیشت خود را ضبط کرد، قرار می گیرد و مطمئن می شود؟

و امّا ابو ذر رحمه الله شترک ها و گوسفندک ها داشت که آنها را می دوشید و بعضی از آنها را ذبح می کرد، وقتی که عیالش گوشت می خواستند یا مهمانی پیش او فرود می آمد یا [ وقتی ] می دید که جمعی که با او همراه بر سرِ یک آب بودند، پریشان اند، از برای ایشانْ شتر می کُشت یا از

ص:244

گوسفندان، به قدری که خواهش گوشت ایشانْ زایل شود، ذبح می نمود و خود هم به قدری که به یکی از ایشان می داد، بر می داشت و زیاده برنمی داشت. و کیست که از ایشان، زاهدتر باشد؟ و در باب ایشان، حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرموده، آنچه فرموده و کار این دو کس به آن جا نرسیده بود که البته مالک هیچ چیز نباشند، همچنان که شما مردم را امر می کنید که ترک امتعه و چیزهای خود بکنند و مردمان را بر خود و عیال خود، اختیار نمایند.

بعد از آن فرمود که: بد مذهبی اختیار کرده اید و مردم را به آن دعوت می کنید، از آن که کتاب خدای تعالی و سنّت پیغمبر صلی الله علیه و آله را نمی دانید، و نمی دانید احادیثی را که قرآن، تصدیقِ آنها می کند و رد می کنید آن احادیث را به جهل و نادانی، و نظر و تأمّل نمی کنید در غرایب قرآن، از تفسیر منسوخ به ناسخ، و محکم و متشابه، و امر و نهی.

و خبر دهید شما مرا از آن که حضرت سلیمان بن داوود علیهما السلام از خدای تعالی سؤال می کرد پادشاهی ای را که سزاوارِ دیگری نباشد و خدای تعالی به او عطا فرمود. حضرت سلیمان، آنچه می گفت، حق بود و عمل به حق می کرد، و ندیدیم که خدای - عزَّ و جلَّ - عیب کرده باشد حضرت سلیمان را بر این سؤالی که کرد و همچنین، کسی از مؤمنین، آن را عیب نشمرده. و حضرت داوود علیه السلام پیش از او، صاحب مُلک و سلطنتی عظیم بود. و حضرت یوسف علیه السلام به پادشاه مصر می گفت که: «اِجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ اَلْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ» ؛ (1)یعنی: مرا صاحب اختیار خزانه های زمین گردان؛ زیرا که من، نگاه دارنده و دانایم. و پادشاه، او را صاحب اختیار مصر تا یمن ساخت و مردم، قوت از او می گرفتند در وقتی که به قحط، مبتلا شده بودند و کار حضرت یوسف، گفتن حق و عمل کردن به حق بود؛ و نیافتیم که کسی این معنی را عیب حضرت یوسف، شمرده باشد.

دیگر، ذو القرنین، بنده ای بود که خدای تعالی را دوست می داشت. پس خدای تعالی، او را دوست داشت و اسباب را از برای او مهیّا ساخت و مشارق و مغارب زمین را در تصرّف او در آورد و قائل به حق و عامل به حق بود؛ و نیافتیم که کسی او را از این جهت، عیب کرده باشد. پس یاد گیرید - ای جماعت! - و عمل کنید به آدابی که خدای تعالی از برای مؤمنین، مقرّر ساخته، و اکتفا کنید به امر و نهی الهی، و بگذارید آن چیزی را که بر شما مشتبه باشد و علم به آن نداشته باشید،

ص:245

و علم آن را به اهلش باز گذارید تا خدای تعالی، شما را مأجور و معذور دارد، و طالب آن باشید که ناسخ قرآن را از منسوخ بشناسید و محکم را از متشابه فرق کنید و حلال را از حرام بشناسید؛ زیرا که شما را به خدای تعالی، نزدیک می کند و از جهل، دور می سازد، و جهالت را بگذارید به اهلش؛ زیرا که اهل جهل، بسیار و اهل علم، قلیل اند، و خدای تعالی فرموده که: «وَ فَوْقَ کُلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ» ؛ (1)یعنی: بالاتر از هر دانایی، عالمی هست. (2)

می کند، زیاده می رسد از ضرری که به خودش عاید می شود، و اگر به عکس این صورت باشد، خوب نباشد.

و کلینی رحمه الله در کافی و ابن بابویه رضی الله عنه در فقیه، روایت نموده اند از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود: از برای برادر مؤمن خود، داخل مشو در امری که ضرر آن بر تو عظیم تر باشد از منفعتی که به او می رسد. (1)و کلینی رحمه الله این مضمون را به دو طریق دیگر روایت کرده. (2)و آنچه در چند حدیث وارد شده که: وقتی که پریشان شوید، با خدای تعالی معامله کنید به تصدّق؛ و آنچه قریب به این مضمون است، محمول است بر آن که تصدّق به قدری باشد که ضررش به خود و عیال، عظیم نباشد و قدر قلیلی که تصدّق کنند بر هر یک، چندان نمی نماید و موجب فتحِ باب روزی می شود و بعید نیست که در حالت فقر، تصدّق به قدری قلیل، به جهت ازدیاد رزقْ خوب باشد. و با وجود غنا، صرف مال در مصارف خیر بر وجهی که منجر به فقر شود، خوب نباشد، چنانچه از بعضی از احادیث سابقه ظاهر شد؛ زیرا که انتقال از غنا به پریشانی، بر اکثر نفوسْ دشوارتر است از انتقال از بعضی مراتب فقر به مرتبۀ شدیدتر.

و آنچه در بعضی احادیث سابقه گذشت که در حج و عمره، اسراف نمی باشد، محمول ست بر آن که صرف مال در این مصرف، مثل سایر مصارف نیست و بسیاری از زیادتی ها در این مصرف، اسراف نیست، به خلافِ بعضی از مصارف دیگر. و از حدیث حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام در جواب سفیان ثوری و اَشباه او ظاهر شد که انفاق بر پدر و مادر و بعد از ایشان بر باقی عیال، مقدّم است بر جمیع مصارف.

و کلینی رحمه الله از حضرت ابی الحسن علیه السلام روایت کرده که این آیه را تلاوت فرمود که: «وَ یُطْعِمُونَ اَلطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً» ، (3)و فرمود که: عیال هر کس، اسیر اویند. (4)و در چند حدیث، وارد شده که: هر گاه خدای تعالی بر شما توسعه کند، شما نیز در انفاق، توسعه کنید و وقتی که روزی را بر شما تنگ گیرد، شما نیز تنگ گیرید (5)و با خدای تعالی، جود مَوَرزید. (6)

ص:247

و در حدیث وصیّت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله به ابو ذر غِفاری رضی الله عنه وارد شده که فرمود: ای ابو ذر! احتراز و پرهیز کن از غیبت؛ زیرا که غیبت، بدتر است از زنا کردن. ابو ذر می گوید که گفتم: یا رسول اللّه! چرا چنین است، پدر و مادرم فدای تو باد؟ ! فرمود: از جهت آن که مردی زنا می کند و بعد از آن، توبه می کند، خدای تعالی، توبۀ او را قبول می کند، و کسی که غیبت می کند، آمرزیده نمی شود تا وقتی که آن شخصی که او را غیبت کرده، از او عفو کند. ای ابو ذر! دشنام دادن مسلمان، فسق است و قتال کردن با مسلمان، کفر است و خوردن گوشت مسلمان، از جملۀ معاصی الهی است و حرمت مال مسلمان، مثل حرمت خونش است. گفتم: یا رسول اللّه! غیبت، کدام است؟ فرمود: آن که برادر مؤمنِ خود را یاد کنی به چیزی که او را خوش نیاید. گفتم: یا رسول اللّه! اگر چنانچه در او باشد آنچه برای او گفته شده، چون است؟ فرمود: بدان که هرگاه او را یاد کنی به چیزی که در او باشد، غیبت کرده خواهی بود او را، و هرگاه او را یاد کنی به چیزی که در او نباشد، بهتان زده خواهی بود او را (1). ای ابو ذر! کسی که پیش او برادر مؤمنی (2)را غیبت کنند و دفع کند آن غیبت را از او، سزاوار یا لازم است بر خدای - عزَّ و جلَّ - که او را از آتش جهنّم، نجات دهد. ای ابو ذر! کسی که برادر مسلمان او را نزد او غیبت کنند و او تواند که یاری کند آن برادر را و یاری بکند، خدای تعالی، یاری می کند او را در دنیا و آخرت؛ و اگر او را مدد نکند و دفعِ غیبت از او نکند، خدای تعالی، ترک می کند یاری او را در دنیا و آخرت. (3)و ظاهر قول حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله که در این حدیث فرموده: «غیبت، بدتر است از زنا» ، آن است که غیبت، از کبائر باشد. و در بعضی احادیث، وارد شده که غیبت کننده، مُخلّد در نار است. (4)

غایبانه، به صفتی که در او باشد و مردمْ ندانند، او را غیبت کرده؛ و کسی که او را یاد کند به صفتی که در او نباشد، بهتان زده است او را. (1)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: غیبت، آن است که در باب برادر خود، بگویی چیزی را که خدای تعالی بر او پوشانیده. و امّا چیزی ظاهر که در او باشد (مثل: تندی و تعجیل) ، پس آن غیبت نیست. و بهتان، آن است که بگویی در باب او چیزی را که در او نباشد. (2)

خدای تعالی برای خوردن، خلق کرده. و به این مضمون، ابن بابویه رحمه الله در فقیه و معانی الأخبار و عیون أخبار الرضا، و غیر او از محدّثین، چند حدیث روایت کرده اند.

رد کند، خدای تعالی، هزار نوع بدی را در دنیا و آخرت، از او رد می کند، و اگر رد نکند و قدرت بر ردّش داشته باشد، مثل گناه کسی خواهد داشت که هفتاد مرتبه او را غیبت کرده باشد. (1)و مراد از بطلان روزه و نقض وضو، ممکن است که نقض کمال و کمیِ ثواب باشد؛ زیرا که نواقض وضو و مُفطرات روزه، به موجب احادیث و ادلّه، منحصر است در امور معیّنه.

و کلینی رحمه الله در کافی و علی بن ابراهیم در تفسیر [خود]، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده اند که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به خدای تعالی و به روز قیامت، ایمان داشته باشد، باید که ننشیند در مجلسی که در آن مجلس (2)، امامی را سب کنند یا مؤمنی را غیبت کنند. (3)و ابن بابویه رضی الله عنه در امالی، از نوف بِکالی روایت کرده که گفت: حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: اجتناب کن از غیبت؛ زیرا که غیبت، نانْ خورش سگان جهنّم است. بعد از آن فرمود که: ای نوف! دروغ می گوید کسی که دعوی می کند که حلال زاده است و گوشت مردم می خورد به غیبت کردن. (4)و ممکن است که مراد از غیبت مردم در این حدیث، بسیار کردنِ غیبت و از حد تجاوز نمودن باشد یا همه کس را غیبت کردن، چنانچه جمعی غیبت کردن را صفت کمال قرار می دهند و سخن هر کس مذکور شود، عیبی برای او پیدا می کنند. و ممکن است که مراد، غیبت کردن مؤمنان از راه دین باشد، اگرچه این احتمال، خالی از بُعدی نیست. و ممکن است که مراد، غیبت نمودن با وجود آن باشد که غیبت را حلال داند.

باعث ترک داند، و اگر چنین نباشد، باید که او را در خلوتْ نصیحت کند. دیگر، ذکر کردن عیب در مقام مشورت، مثل آن که کسی سؤال کند از حال کسی (1)که خواهد با او معامله کند یا دختری به او دهد یا از او بگیرد و بر حقیقتِ حال آن کس (2)اطّلاع نداشته باشد. در این صورت، ذکر کردن عیوبی را که در آن کس موجود باشد و خیرخواهی مشورت کننده بی آن به عمل نیاید، تجویز نموده اند. و از بعضی احادیث، ظاهر می شود، و از قدر ضرورت تجاوز نمودن، جایز نیست.

دیگر، غیبت دیگر کسی که مجاهر به فسق باشد و پروا نکند از آن که مردم، فسق او را بدانند. و بر این قِسم، دلالت می کند آنچه ابن بابویه رحمه الله در امالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر گاه فاسق، فسق خود را به علانیه کند، او را حرمتی نیست و غیبت نیست. (3)و حِمیَری رحمه الله در کتاب قرب الإسناد، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که از پدر خود علیه السلام روایت می فرمود که: سه کس هستند (4)که ایشان را حرمتی نیست: کسی که به خواهش خود، بدعتی کرده باشد و کسی که به ناحق، دعوی امامت کند، و فاسقی که به ظاهر و علانیه، فسق کند. (5)و ابن بابویه رحمه الله در امالی و عیون اخبار رضا علیه السلام (6)، از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که از پدران خود - صلوات اللّه علیهم أجمعین - روایت فرموده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که هرگاه معامله با مردم کند، بر ایشان ظلم نکند و سخنی که به (7)ایشان گوید، دروغ نگوید و وعده ای که کند، خُلف ننماید، پس چنین کس، مروّتش کامل (8)و عدالتش ظاهر (9)و برادریِ او واجب است و غیبتش حرام است. (10)و ظاهر این احادیث، آن است که غیبت نمودن مجاهر به فسق و شخصی که صاحب بدعتی باشد، مطلقاً جایز است. و ممکن است که مراد، غیبت کردن او در خصوص همان فسق و بدعت باشد و غیبت کردن ایشان در غیر آن فسق و بدعت از فسوق و عیوبی که اخفا نمایند، جایز نباشد. و اللّه تعالی یعلم!

ص:253

و آن که بعضی گفته اند که مراد از آن که فاسق را غیبت نیست، آن است که غیبت فاسق، جایز نیست، از لفظ بعید است و بعضی احادیث کالصّریح، بر (1)خلاف این معنی است.

دیگر، یاد کردن کسی است به عیبی ظاهر که در او باشد (مثل کوری یا لنگی) ، از برای آن که مردم بدانند که مراد، کدام شخص است، و این تجویز، در صورتی است که آن شخص را به غیر از آن صفت نتوان شناسانید و ضرورتی شرعی در ذکر آن شخص بوده باشد و با وجود آن از روی تحقیر، ذکر نکنند.

و ظاهر آن است که ضرورت شرعی، وقتی حاصل می شود که مفسده ای در ذکر نکردن آن شخص، اعظم از غیبت باشد، و آن که مفسده در کدام صورت و چه مقام، اعظم است، محلّ تأمّل و اشکال است و اگر چنین غرضی متعلّق نباشد، از آن کلام، ساکت باید بود. و از حدیث سابق که در معنی غیبتْ مذکور شد، چنان ظاهر می شد که ذکر کردن کسی به امور ظاهره، مثل تندی و تعجیل، داخل غیبت نیست و بنا بر این، شاید که ذکر این قسمِ عیوب، غیبت نباشد، هرگاه از روی استحقار نبوده باشد؛ لیکن سند آن حدیث، موافق اصطلاح متأخّرین، صحیح نیست و حدیث دیگر موافق آن مضمون به نظر نرسیده و عمومات اخبار و ظاهر آیه، معارض آن حدیث است. و جمعی که به لقبی مشهور شده اند که متضمّن حقارتی باشد، ذکر ایشان به آن لقب، ظاهر آن است که داخل غیبت (2)باشد و از خصوص آن در آیه و حدیث، نهی وارد شده.

و ابن بابویه رضی الله عنه در عیون اخبار رضا علیه السلام، از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که: آن حضرت، روزی شعری خواند. مردی گفت: خدای تعالی، تو را عزیز بدارد! این شعر از کیست؟ فرمود که: شعر یکی از عراقیانِ شماست. گفت: این شعر را ابو العتاهیۀ شاعر، به اسم خود برای من خواند. حضرت فرمود که: اسم مادرش را بگذار و این قِسم یاد کردن را ترک کن؛ زیرا که خدای تعالی می فرماید که: «وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ» ، (3)و شاید که آن مرد، راضی نباشد به آن که او را چنین یاد کنند. (4)و ترجمۀ ظاهر لفظ الهی آن است که: مخوانید یکدیگر را به لقب ها.

و چند نوع دیگر از غیبت را استثنا کرده اند و دلیل بعضی از آنها، محلّ تأمّل است.

و از احادیث مذکوره، مذمّت گوش کردن غیبت و نشستن در مجلسی که در آن جا غیبت مؤمنی را (5)کنند و فضیلت رد کردن غیبت از مؤمنان، ظاهر شدند. و کفّارۀ غیبت بعد از توبه و طلب

ص:254

کردن اِبراء ذمّه از آن کس که غیبتش کرده اند، اگر ممکن باشد، آن است که طلب آمرزش از برای او بکنند، چنان که شیخ المفید - قدّس اللّه روحه - در مجالس و شیخ طوسی رحمه الله در امالی، از حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که فرمود: کفّارۀ غیبت کردن، آن است که طلب آمرزش بکنی از برای آن کسی که او را غیبت کرده باشی. (1)

دست بدارند از کم کردن کِیل و وزن، و یاد نکردن قیامت و حساب؟ به درستی که نوشتۀ فاجران در سِجّین است (یعنی جای ایشان به سبب اعمال بد، سجّین است، و آنْ چاهی است در جهنّم، یا آن که: اعمال ایشان، در سجّین نوشته می شود که آن، دفتر اعمال کفّار و فسّاق است) و سجّین، مکتوبی است رقم کرده شده، یا آن که: بودن اعمال ایشان در سجّین، حکمی است نوشته شده و مقرّر.

و محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: پنج چیز است که اگر به آنها برسید، به خدای تعالی پناه گیرید از آنها، ظاهر نمی شود هرگز فعل شنیع در میان جماعتی به علانیه، مگر آن که طاعون در میان ایشان پیدا می شود و دردهایی پیدا شود که در میان جمعی که سابق بر ایشان بوده اند، نبوده باشد؛ و از پیمانه و ترازو، چیزی کم نمی کنند، مگر آن که گرفتار می شوند به قحطی و مُردن های سخت و ستم حکّام؛ و زکات [ را ] ترک نمی کنند، مگر آن که خدای تعالی، باران را از ایشان، باز می گیرد و اگر حیواناتِ بی زبان نباشند، باران بر ایشان نخواهد بارید؛ و عهد خدا و رسول صلی الله علیه و آله [ را ] نمی شکنند، مگر آن که خدای تعالی، دشمنان را بر ایشان، تسلّط می دهد و بعضی از آنچه در دست ایشان است، از ایشان می گیرند؛ و حکم نمی کنند به غیر آنچه خدای تعالی فرستاده، مگر آن که به یکدیگر می افتند و خصومت و نزاع، میان ایشان به هم می رسد. (1)و در حدیث دیگر، روایت کرده که: وقتی که زنا کردن شایع می شود، موت فجأة، بسیار می شود و وقتی که قطعِ رحِم می کنند، اموال به دست اشرار و مردم بد می افتد، و وقتی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک می کنند و پیرویِ خوبان اهل بیت من نمی کنند، خدای تعالی، بدِ ایشان را بر ایشان، مسلّط می سازد و خوبان ایشان که دعا می کنند، دعای ایشان (2)مستجاب نمی شود. (3)

هست. و در باب سرقت، یعنی دزدی، و غلول، یعنی خیانت در مال غنیمت، بعضی احادیثْ مذکور شد و در مذمّت مطلق خیانت و عِقاب آن، احادیث وارد شده. از آن جمله، روایت کرده ابن بابویه رحمه الله در امالی و خصال و ثواب الأعمال، و شیخ طوسی رضی الله عنه در امالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که از پدران خود علیهم السلام روایت فرموده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: چهار چیز است که یکی از آنها داخل خانه نمی شود، مگر آن که خانه خراب می شود و به برکت، معمور نمی شود: خیانت و دزدی و شراب خوردن و زنا کردن. (1)و ابن بابویه رحمه الله در فقیه و امالی، در حدیث مناهی نبی صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: کسی که خیانت کند به همسایۀ خود در یک شِبْر زمین، خدای تعالی، آن زمین را تا طبقۀ هفتم، طوقی می سازد در گردن او تا در روز قیامت خدای - عزَّ و جلَّ - را ملاقات نماید طوق در گردن، مگر آن که توبه کند و رجوع نماید از آن خیانت. و فرمود: کسی که خیانت کند امانتی را در دنیا و به اهلش رد ننماید و بعد از آن بمیرد، بر غیر ملّت من، مُرده خواهد بود و خدای - عزَّ و جلَّ - را غضبناک، ملاقات خواهد نمود. و فرمود: کسی که [ مال ] خیانتی را بخرد و داند که مال خیانت است، مثل آن کسی است که اصل آن خیانت، از او سر زده. (2)و (3)در فضل ترک خیانت، اخبار وارد شده. از آن جمله، ابن بابویه در امالی، از حضرت امام علی نقی علیه السلام روایت کرده که فرمود: از جملۀ مناجات ها که حضرت موسی علیه السلام با خدای - عزَّ و جلَّ - کرد، آن بود که: خداوندا! کسی که خیانت را از جهت حیای از تو ترک نماید، عوض او چیست؟ فرمود که: یا موسی! جزای او آن است که او را امان می دهم در روز قیامت. (4)و در خصال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: سه چیز است که هر گاه در کسی یافت شود، خدای تعالی، از حوران بهشت به او عطا می کند به هر نحوی که خواهد: یکی، فرو خوردن خشم؛ و دیگر، صبر نمودن در زیر شمشیر از برای رضای الهی؛ و دیگر، آن که کسی تواند مال حرامی را تصرّف نماید و از برای رضای الهی، دست از آن بردارد. (5)و در باب امانت، بعضی احادیثْ قبل از این، مذکور شد.

ص:257

مراد، آن باشد که استحقار، موجب اصرار می شود.

و کلینی رضی الله عنه روایت کرده از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که فرمود که: صغیره نمی باشد با وجود اصرار، و کبیره نمی باشد با وجود استغفار. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که: خدای تعالی، قبول نمی کند طاعتی را با وجود اصرار کردن بر معصیتی از معاصی. (2)

نموده اند -، آن است که به زیاده از ثلث مال، وصیّت کند یا وصیّت کند به آن که مالی را در معصیت، صرف کنند. و از بعضی احادیثْ ظاهر می شود که وصیّت زیاده از ثلث، با رضای ورثه جایز است.

و کلینی رضی الله عنه در کافی و شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده [ اند ] که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام حکم فرمود در باب مردی که بمیرد و تمام مال یا اکثر مال را وصیّت کند، آن که آن وصیّت را از وجه منکر به وجه معروف برگردانند. و فرمود که: کسی که ظلم بر خود کند و در وصیّتِ خود، مرتکب جنف و وصیّت منکر شود، او را به معروف، رد کنند و میراث [ را ] از برای اهلش بگذارند. و فرمود: کسی که سه یکِ مال را وصیّت کند، چیزی نگذاشته و به نهایتْ رسانیده. بعد از آن فرمود که: اگر من وصیّت کنم به پنجْ یکِ مال خود، پیش من بهتر است از آن که وصیّت کنم به چهارْیکِ مال خود. (1)و در احادیث دیگر، وارد شده که: وصیّت به رُبع، بهتر است از وصیّت به ثلث. (2)و از احادیث دیگر (3)، ظاهر می شود که جایز است در وصیّت از برای اولاد، تفاوت قرار دادن و از برای بعضی بیشتر وصیّت نمودن. (4)و ابن بابویه رحمه الله در فقیه، روایت کرده از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که از پدر خود - صلوات اللّه علیهما - روایت می فرمود که: مردی از انصار به خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه! می خواهم که شاهد باشی بر آن که من، نخلی را به پسر خود عطا کرده ام. فرمود که: آیا فرزندی به غیر از او نداری؟ گفت: دارم. فرمود که: آیا به ایشانْ عطا کرده ای مثل آنچه به این پسر داده و عطا کرده ای؟ گفت: نکرده ام. فرمود که: ما جماعت انبیا، بر جنفْ گواه نمی شویم. (5)و این حدیث، اگرچه صریح در وصیّت نیست؛ امّا به حَسَب ظاهر، شامل وصیّت هست و ممکن است که شاهد نشدن بر چنین امری، از خواصّ انبیا علیهم السلام باشد یا آن که تفاوت قرار دادن در جایی که جهتی دینی منظور نباشد، چنانچه بعضی از علما ذکر کرده اند، مثل آن که بعضی از اولاد در علم و یا در صلاح، زیادتی بر بعضی نداشته باشند.

و عیّاشی در تفسیر [ خود ]، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده از پدر خود که از

ص:260

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت می فرمود که: مست شدن، از جملۀ کبائر است و جنف در وصیّت، از جملۀ کبائر است. (1)

هم شاید کبیره بودن بعضی مستفاد شود. پس در ارتکاب آنها، از این معنی غافل نباید بود و آنچه مشخّص شود که از جملۀ صغائر است، ارتکاب آن را سهل و حقیر نباید شمُرد؛ زیرا که همه در مخالفت امر خداوند جلیل، شریک اند و می تواند بود که گناهان عظیمه (1)، به خوف و انکسارِ بنده، مغفور شود و گناهی صغیر (2)که از روی جرئت و بی پروایی صادر شود، آمرزیده نگردد. و مؤیّد این معنی، احادیث بسیار هست.

و برقی رحمه الله در کتاب محاسن، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خدای تعالی، دوست می دارد از بندۀ خود آن که طلبِ آمرزش نماید در گناهی عظیم که از او سر زده باشد، و دشمن می دارد آن که سبُک گیرد و سهل شمارد گناه سهلی را که از او سر زده باشد. (1)و ابن بابویه رحمه الله در امالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که از آبای کِرام خود علیهم السلام روایت فرموده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: جبرئیل علیه السلام گفت که خدای - عزَّ و جلَّ - می فرماید که:

کسی که گناهی بکند، خواه صغیر و خواه کبیر، و نداند که مرا هست که اگر خواهم، او را عذاب کنم و اگر خواهم، عفو کنم آن گناه را، هرگز نخواهم آمرزید. و کسی که گناهی بکند، خواه صغیر و خواه کبیر، و داند که که مرا هست که او را عذاب کنم یا عفو کنم، از او عفو می نمایم. (2)

گفتنی که در او ذکری (1)نیست، لغو است. پس خوشا حال کسی که نظرش عبرت باشد و ساکت شدنش، فکرت باشد و سخنش، ذکر الهی باشد و بر گناه خود گِرید و مردم از شرّ او ایمن باشند. (2)و در امالی، از حضرت موسی جعفر، از آبای کِرام [خود] علیهم السلام، از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که آن حضرت به مردی می گذشت که سخنان زیاد می گفت. پس بر سر او ایستاد و فرمود که: ای مرد! به تحقیق که تو املای نوشته به سوی خداوند خود بر حافظین می کنی؛ یعنی آنچه تو می گویی، ایشان می نویسند و بر جناب اقدس الهی عرض می نمایند. پس تکلّم به چیزی بکن که به کارت (3)آید و بگذار آنچه را که به کارت (4)نمی آید. (5)و در خصال، از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت کرده که فرمود: هیچ چیز سزاوارتر از زبان نیست به آن که در زندان، بسیار بمانَد. (6)و در خصال و ثواب الأعمال، به سند مرفوع، روایت کرده که: زمانی خواهد آمد که عافیت در آن زمان، ده جزء باشد: نُه جزء در گوشه گرفتن از مردم و و یک جزء در سکوت. (7)و در خصال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که از پدر خود علیه السلام روایت فرمود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: سه چیز، موجب نجات است: یکی، آن که زبان خود را نگاه داری؛ دیگر، آن که بر گناه خود بگِریی؛ دیگر آن که از خانۀ خود بیرون نیایی. (8)و احادیث در فضیلت صَمْت، بسیار واقع شده و به آنچه مذکور شد، در این مقام، اکتفا می کنیم.

است، یا ابن رسول اللّه؟ فرمود: از برای آن که خدای - عزَّ و جلَّ - انبیا و اوصیا علیهم السلام را به سکوت، مبعوث نساخته؛ بلکه ایشان را به جهت کلام و تبلیغ احکام به خلق فرستاده و مردمان، مستحقّ جنّت به سکوت نشده اند و ولایت الهی، به سکوتْ حاصل نشده و خلاصی از جهنّم، به سکوت نشده؛ بلکه اینها همه به کلام حاصل شده و من، قمر را با شمس نسنجم. به درستی که تو وصف می کنی فضل و خوبی سکوت را به سخنی که در این باب می گویی و نمی توانی که فضل کلام را به سکوت، وصف کنی. (1)و ظاهر، آن است که مراد حضرت علیه السلام نه آن است که سکوت، مطلقاً مدخلیّتی (2)در رفتن بهشت و خلاصی از جهنّم ندارد، بلکه غرض آن است که (3)اصل و عمده در این معانی، کلام است؛ زیرا که اصل ایمان، تکلّم به کلمۀ شهادت است. دیگر، اقامت صلوات و رسانیدن احکام الهی و هدایت نمودن جهّال و امر به معروف و نهی از منکر و ذکر الهی در جمیع احوال و امثال این امور، و به این معنی اشارت فرموده به آن که سکوت را قمر نامیده.

مسلمانان نرسد. در جایی که این شرایط متحقّق نباشد، انکار قلبی که عبارت از بغض فی اللّه است و اقلّ مراتب امر به معروف و نهی از منکر است، ساقط نمی شود. و بعضی احادیث در این باب، إن شاءاللّه تعالی، مذکور می شود.

و میانۀ علما، خلاف است در آن که امر به معروف و نهی از منکر، واجب عینی است یا واجب کفایی؛ یعنی هر گاه جمعی ببینند که مردی مرتکب معصیتی است (مثل شُرب خمر) و بعضی از ایشانْ مشغول شوند به آن که او را از آن معصیت، باز دارند، به گفتۀ هر یک از ایشان، آن مرد ترک نماید، آیا بر دیگران لازم است که با او در نهی، موافقت نمایند و تا مشخّص نشود که آن مرد، ترک آن معصیت کرده، به جایی نروند یا لازم نیست؟ و در آن خلاف (1)نیست که اگر به گفتۀ یک کس ترک نکند، بر دیگران لازم است اعانت و موافقت نمودن، و همچنین شکّی نیست در آن که هرگاه همگی ترک نهی از آن معصیت نمایند، همه معاقب خواهند بود.

و احادیث در باب امر به معروف و نهی از منکر، بسیار است. از آن جمله، روایت کرده است محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: خدای، دشمن می دارد ضعیفی را که دین نداشته باشد. پس از آن حضرت پرسیدند که: کدام است مؤمنی که دین ندارد؟ فرمود: آن که نهی از منکر نمی کند. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که مردی از قبیلۀ خثعم به خدمت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه! افضل اعمال اسلام، کدام است؟ فرمود: ایمان به خدای - عزَّ و جلَّ -گفت: بعد از آن، چه چیز افضل است؟ فرمود: صِلۀ رحِم. گفت: بعد از آن؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر. گفت: کدام یک از اعمال، دشمن تر است نزد خدای تعالی؟ فرمود: شرک به خدای تعالی. گفت: بعد از آن؟ فرمود: قطعِ رحِم. گفت: بعد از آن؟ فرمود: امر به منکر و نهی از معروف. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: خدای - عزَّ و جلَّ - دو فرشته را فرستاد از برای آن که شهری را سرنگون کنند. چون به آن شهر رسیدند، مردی را دیدند که دعا و تضرّع به جناب اقدس الهی می کند. یکی از آن دو مَلَک به آن دیگری گفت که: می بینی این مرد را که دعا می کند؟ آن مَلَک گفت که: خدای تعالی، امری مقرّر فرموده و من، آنچه فرموده، به جای می آورم. مَلَک اوّل گفت: من تا به سوی خدای - عزَّ و جلَّ - مراجعت نکنم، کاری نمی کنم. پس مراجعت نموده، گفت:

ص:268

خداوندا! به آن شهر که فرموده بودی، رفتیم و فلان بندۀ تو را دیدیم که دعا و تضرّع به سوی تو می کرد. خطاب رسید که: برو و آنچه امر شده، به تقدیم رسان؛ زیرا که این بنده، مردی است که هرگز روی او به جهت غضب بر کسی که مخالفت من کند، سرخ نشده. (1)و از این حدیث، ظاهر می شود که یک بنده، اگر بندگی را چنانچه خواسته اند، به جا آورد، به دعای او شهر از عذاب، نجات می یابند.

و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که: خدای تعالی به حضرت شعیبِ پیغمبر علیه السلام وحی فرمود که: من از قوم تو، صد هزار کس را عذاب می کنم؛ چهل هزار (2)از بَدان ایشان را و شصت هزار از خوبان [ را ]. حضرت شعیب علیه السلام گفت: خداوندا! بَدان به بدی خود، مستوجب عذاب هستند، خوبان را از چه جهتْ عذاب می کنی؟ خدای تعالی به او وحی فرمود که: از برای آن که ایشان، با اهل معاصی، مُداهنه و سازگاری می کنند و به جهت غضب من، بر بَدان غضب نمی کنند. (3)دیگر از جملۀ افراد مذکورۀ کلام، کلامی است که متضمّن نصرت مظلومی یا اعانت مؤمنی بوده باشد و احادیث در این باب، بعضی گذشت و بعضی می آید، إن شاء اللّه تعالی!

ص:269

مگر آن که گناهان او می ریزد به زیر قدم هایش، چنانچه برگ از درخْت بریزد. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: خدای - عزَّ و جلَّ - به حضرت موسی علیه السلام خطاب فرمود که: یا موسی! اگر آسمان ها را با جمعی که در آنهایند و اَرَضین سبع را در یک کفّۀ میزان گذارند و «لا إله الّا اللّه» را در کفّۀ دیگر گذارند، «لا إله إلّا اللّه» بر آنها زیادتی می کند. (2)و در ثواب الأعمال و معانی الأخبار و توحید، از آن حضرتْ روایت کرده که فرمود: کسی که «لا إله إلّا اللّه» ، را از روی اخلاص بگوید، داخل بهشت می شود و اخلاصش آن است که «لا إله إلّا اللّه» ، مانع شود او را از محرّمات الهی. (3)و در توحید، از آن حضرتْ روایت کرده که فرمود: کسی که بگوید: «لا إله إلّا اللّه» در ساعتی از ساعات روز یا شب، آنچه در نامۀ عملش نوشته شده باشد از سیّئات، محو می شود. (4)علی بن ابراهیم رحمه الله در تفسیر [خود]، از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که فرمود: هرگاه یکی از شما بگوید: «لا إله إلّا اللّه» ، پس باید که بگوید: «الحمد للّه ربّ العالمین» ؛ زیرا که خدای تعالی می فرماید: «لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ اَلدِّینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ» . 5 و ترجمۀ ظاهرش آن است که: سزاوار معبودیتی به غیر از او نیست. پس بخوانید او را در حالتی که دین خود را از برای او خالص سازید. حمد، مر خداوندی را که پروردگارِ عالمیان است. (5)و ابن بابویه رحمه الله در امالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که از آبای کِرام [ خود ] علیهم السلام روایت فرموده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: یاد بدهید اموات خود را در وقت مُردن که به کلمۀ «لا إله إلّا اللّه» متکلّم شوند؛ زیرا که کسی که سخن آخرش «لا إله إلّا اللّه» باشد، داخل بهشت می شود. (6)و کلینی رحمه الله از ابان بن تغلب روایت کرده که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: ای ابان! وقتی که به کوفه روی، این حدیث را روایت کن که: کسی که شهادت دهد که «لا إله إلّا اللّه» از روی اخلاص، بهشت از برای او واجب می شود. گفتم: پیش من، هر صنف از اصناف مردم می آیند. من،

ص:271

این حدیث را از برای همه روایت کنم؟ فرمود: ای ابان! وقتی که (1)روز قیامت می شود و خدای تعالی، اوّلین و آخرین را جمع می کند، «لا إله إلّا اللّه» از ایشانْ مسلوب می شود، مگر از کسانی که بر این امر باشند، یعنی از جملۀ شیعیان باشند.

«سبحان اللّه» می گوید، هر فرشته از برای او طلب رحمت می کند. (1)و در خصال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: شیطان می گوید: پنج چیز است که مرا در آنها چاره ای نیست و باقی مردم، در قبضۀ اختیار من اند. یکی آن کس که از روی نیّت صادق، متوسّل به خدای - عزَّ و جلَّ - باشد و در همۀ کارها، اعتماد بر خدای تعالی کند؛ و آن کسی که در روز و شب، تسبیح الهی بسیار (2)بگوید؛ و آن کسی که پسندد به برادر مؤمن خود، آنچه به خود می پسندد؛ و آن کسی که بر مصیبتی که به او رسد، جَزَع نکند؛ و آن کسی که راضی به قسمت الهی بشود و غمِ روزی نخورد. (3)و در امالی، روایت کرده از آن حضرت که فرمود که: کسی که هر روز، سی مرتبه تسبیح الهی کند، خدای تعالی، هفتاد نوع از بلا را از او دفع می کند که کمترین آنها فقر است. (4)و برقی رحمه الله در کتاب محاسن، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که «سبحان اللّه» بگوید نه از روی تعجّب، خدای تعالی از آن کلمه، مرغی سبز خلق می کند که در سایۀ عرش، ساکن می شود و تسبیح الهی می کند و ثواب آن از برای آن شخص، نوشته می شود تا روز قیامت. (5)و در کشف الغمّة، از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که: کسی که بگوید «سُبْحانَ اللّهِ الْعَظِیمِ و بِحَمْدِهِ» نه از روی تعجّب (6)، خدای تعالی، از برای او می نویسد صد هزار حَسَنه، و محو می کند از او سه هزار سیّئه، و بلند می سازد از برای او سه هزار درجه. (7)و در ثواب الأعمال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: کسی که بگوید «سُبْحانَ اللّهِ الْعَظِیمِ و بِحَمْدِهِ» ، خدای تعالی، از برای او سه هزار حَسَنه می نویسد و از او سه هزار سیّئه محو می کند و سه هزار درجه از برای او بلند می کند و از آن، مرغی خلق می کند در بهشت که تسبیح الهی کند و ثواب آن تسبیح، از برای او نوشته می شود. (8)و در محاسن، از آن حضرت علیه السلام روایت کرده که فرمود که: کسی که روزی صد بار تسبیح الهی کند، بهترینِ مردم خواهد بود در آن روز، مگر کسی که مثل او بگوید. (9)

ص:273

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هر دعایی که قبل از آن تحمید نباشد، اَبْتر (1)است. اوّل، تحمید است و بعد از آن، ثنا. مردی پرسید که: اقلّ آنچه از تحمید کافی است، کدام است؟ فرمود: آن که بگویی: «اَللَّهُمَّ أنْتَ الأوَّلُ فَلَیْسَ قَبْلَکَ شَیْءٌ، وَ أنْتَ الآخِرُ فَلَیْسَ بَعْدَکَ شَیْءٌ، وَ أنْتَ الظَّاهِرُ فَلَیْسَ فَوْقَکَ شَیْءٌ، وَ أنْتَ الْبَاطِنُ فَلَیْسَ دُونَکَ شَیْءٌ، و أنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ» . (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: اقلّ آنچه از تحمید، مجزی است، آن است که بگویی: «الحَمْدُ للّهِ ِ الَّذِی عَلا فَقَهَرَ وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ الَّذی مَلَکَ فَقَدَرَ، وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ الَّذی بَطَن فَخَبَر (3)، وَ الْحَمْدُ للّهِ ِ الَّذِی یُحْیِی الْمَوْتَی وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» . (4)

أنْتَ اللّهُ الَّذِی لا إلهَ إلَّا أنْتَ خَالِقُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ، أنْتَ اللّهُ لا إلهَ إلَّا أنْتَ الأَْحَدُ (1)الصَّمَدُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُوْلَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أحَدٌ، أنْتَ اللّهُ لا إلهَ إلَّا أنْتَ (2)الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبّارُ الْمُتَکَبِّرُ، سُبْحانَ اللّهِ عَمّا یُشْرِکُونَ، هُوَ اللّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الأَْسْماءُ الْحُسْنی، یُسَبِّحُ لَهُ ما فِی السَّمواتِ وَ الأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ، أنْتَ اللّهُ لا إلهَ إلَّا أنْتَ الْکَبِیرُ وَ الْکِبرِیاءِ رِدَاؤُکَ» . (3)و تمجید الهی را به روایت دیگر نیز روایت کرده.

صادق علیه السلام روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: کسی که روزی خورَد و شکر کند، ثواب او، مثل ثواب کسی است که روزه بدارد از برای رضای الهی. و کسی که خدای تعالی، او را به عافیت بدارد و شکرِ عافیت به جا آورد، ثواب او، مثل کسی است که به بلیّه مبتلا باشد و صبر کند. و کسی که به او عطایی کنند و شکر کند، ثواب او، مثل ثواب آن کسی است که به او چیزی ندهند و قناعت کند. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: در تورات نوشته است که: شکر کن کسی را که انعامی به تو کند، و انعام کن بر کسی که شکرِ تو را (2)کند؛ زیرا که نعمت های الهی را زوالی نیست، هرگاه شکر به جا آوردی، و بقایی نیست مر آنها را، هر گاه کفران کنی. شکر، موجب زیادتیِ نعمت هاست و امان است از تغیّر و زوال. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: سه چیز است که با وجود آنها، چیزی ضرر نمی کند: دعا کردن در وقتی که کسی به بلیّه ای گرفتار (4)شود، و استغفار کردن در وقت معصیت، و شکر کردن در وقت نعمت. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: مردی از شما باشد که یک شربت آب بخورد و بهشت، او را واجب شود. بعد از آن فرمود که: ظرف را بردارد و بر دهن گذارد و «بسم اللّه» بگوید و بخورد. بعد از آن، از دهن جدا کند با آن که میل داشته باشد (6)و حمد به جا آورد و باز بیاشامد و از لب (7)جدا سازد و حمد کند، و باز بیاشامد و جدا سازد و حمد کند (8). پس خدای تعالی، از این جهت، بهشت را از برای او واجب می سازد. (9)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود که: هر گاه نعمتی از نعمت های خدای - عزَّ و جلَّ - به یاد یکی از شما آید، باید که طرفِ روی خود را به جهت شکر الهی بر خاک بگذارد، و اگر سوار باشد، پایین آید و طرفِ رو را بر خاک گذارد، و اگر پایین نتواند آمد از ترس آن که به زبان مردم افتد، طرف رو را بر قربوس زین گذارد، و اگر نتواند، کفِ دست خود را برطرف رو گذارد و حمد الهی بر آنچه به او انعام فرموده، به جا آورد. (10)

ص:277

و از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام روایت کرده که فرمود: خدای تعالی، دوست می دارد هر دلی اندوهناک و هر بندۀ شکرگزار را. و روز قیامت، خدای - عزَّ و جلَّ - به یکی از بندگان خود می گوید که: آیا فلان کس را تو شکر کردی؟ پس آن بنده می گوید که: خداوندا! او را شکر نکردم؛ بلکه شکر تو را به جا آوردم. خدای تعالی می فرماید که: شکر مرا به جا نیاورده ای، چون او را شکر نکرده ای. بعد از آن فرمود که: کسی از شما شکر خدای تعالی را بیشتر یا بهتر به جا می آورد که شکر مردم، بیشتر بکند یا بهتر (1). (2)و از این حدیث، ظاهر می شود که همچنان که شکر الهی واجب است، شکر هر کس که انعامی به کسی کند، لازم است؛ بلکه از جملۀ متمّمات شکر الهی است، و در باب شکر، قبل از اینْ بعضی احادیث، مذکور شد.

طلب حاجت است.

و (1)دیگر، رَهبت است، و آن، پهن کردن کفّ است و پشت دست را به آسمان کردن، و این، در حالت خوف است.

دیگر، تعوّذ است، و آن، عبارت است از آن که کف دست ها را به طرف قبله کند و این نیز نوعی است از خوف. و مراد از تضرّع در این مقام، ممکن است که معنی مذکور باشد و ممکن است که مطلقِ خضوع باشد و سکوت از سایر اقسام، شاید که قرینۀ (2)این معنی باشد.

و ظاهر این حدیث، دلیل است بر آن که دو قِسم اوّل، صحیح، بلکه مقبول است، امّا قِسم سوم، افضل است. و ممکن است که مراد از عبادت به جهت محبّت، همان معنی ای باشد که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرموده که: خداوندا! بندگی نکرده ام تو را از ترس عذاب آتش جهنّم، و نه از برای طمع و آرزوی بهشت؛ بلکه تو را سزاوار بندگی و پرستیدن یافتم. پس عبادت تو به جای آوردم؛ زیرا که اهلیت عبادت از جمله اسباب محبّت است.

و می تواند بود (1)که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مرتبه ای از کمال بندگی را ذکر فرموده باشد که در میان بندگان کامل الهی، بسیار می باشد و نادر الوقوع نیست، و مرتبه ای که حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به آن اشاره فرموده، اعلایِ مراتب کمال باشد.

و شیخ شهید رحمه الله در قواعد، چند فرد دیگر از افراد نیّت [ را ] ذکر کرده که هر گاه غرض بنده در عبادت، یکی از آنها باشد، عبادتش صحیح خواهد بود: یکی، آن که عبادت الهی را از برای شکر نعمت هایی نامتناهی (2)- که هر یک از بندگان، از ابتدای فطرت تا وقت رحلت در آن مستغرق اند - به جا آورد (3)و باعث و داعیِ او بر عبادت، ملاحظۀ نعمت و ادای شُکر احسان بوده (4)باشد. و از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام روایت نموده اند که: این نوع عبادت، عبادت اَحرار است. (5)دیگر آن که بندگی الهی را از برای حیای از مخالفت و شرم از معصیت، به جای آورد و باعث او بر عبادت، ملاحظۀ قُبح معصیت و شناعت مخالفت باشد، و ظاهر بعضی اخبار، به این معنیِ اشعار دارد.

دیگر آن که عبادت الهی را از برای تعظیم و مهابت به جا آورد، و این معنی نیز از بعضی احادیث، مفهوم می شود و باعث بر بندگی، ملاحظۀ بزرگی و مشاهدۀ عظمت الهی بوده باشد؛ و این معنی نیز از بعضی احادیث، مفهوم می شود. (6)و دیگر آن که عبادت از برای اطاعتِ امر و انقیاد فرمان الهی باشد، و شاید که از معنی قریب بعضی الفاظ دیگر که مِن حیث المعنی، قرب به این الفاظ باشد، تعبیر توان نمود. و شکّی نیست در آن که این مراتب، اکمل اند از آن که ملاحظۀ ثواب و عِقاب، به تنهایی یا به انضمام با بعضی از این معانی بر تقدیر صحّت، باعث بر عبادت بوده باشد؛ لیکن قصد وجوب و ندب را در عبادت معرّا ساختن از ملاحظۀ ثواب و عِقاب، خالی از اشکال نیست. و اللّه تعالی یعلم!

ص:280

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که ده مرتبه بگوید: «یا رَبِّ یا رَبِّ» ، خدای - عزَّ و جلَّ - در جواب می فرماید که: «لَبَّیْکَ!» . مطلب تو چیست؟ (1)و به همین مضمون، روایت نموده هر گاه کسی ده مرتبه «یا اَللّهُ» بگوید و همچنین، هر گاه بگوید: «یا رَبِّیَ اللّهُ، یا رَبِّیَ اللّهُ» ، تا وقتی که نفس، قطع شود، و در بعضی نسخه ها «یا رَبِّ یا اللّهُ» به جای یا «رَبِّی اللّه» است (2). (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که بگوید «أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلَّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ أشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ» ، خدای تعالی، از برای او هزار حسنه می نویسد. (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: جمعی از فقرا به خدمت حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: یا رسول اللّه! اغنیا، بنده ها دارند که آزاد کنند و ما نداریم، و چیزی دارند که حج به جا آورند و ما نداریم، و جهاد فی سبیل اللّه به جا آورند و ما نداریم. حضرت فرمود: کسی که صد مرتبه تکبیر بگوید، افضل است از آن که صد بنده آزاد کند، و کسی که صد مرتبه تسبیح بگوید، افضل است از آن که صد شتر به جهت حج، سیاق نماید، و کسی که صد مرتبه حمد الهی بکند، افضل است از آن که صد اسب را با زین و لجام و سوار، در راه خدای تعالی، بار کند، و کسی که صد مرتبه «لا إله إلّا اللّه» بگوید، عملش در آن روز از همۀ مردم، افضل خواهد بود، مگر از کسی که زیاده بر او بگوید.

بعد از آن، این حدیث به اغنیا رسید و ایشان به آن عمل نمودند. پس فقرا به خدمت آن حضرت صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: یا رسول اللّه! اغنیا، این حدیث را شنیده اند و به آن، عمل می کنند. حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: «ذلِکَ فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ» ؛ (5)یعنی: این، فضل الهی است که به هر که خواهد، عطا می کند. (6)و ابن بابویه رحمه الله در ثواب الأعمال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که پدر آن حضرت، از آبای کرام خود علیهم السلام روایت می فرمود که: کسی که هر روز، سی مرتبه بگوید: «لا إلهَ إلَّا اللّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ» ، رو به توانگری و پشت به فقر و پریشانی می کند و درِ بهشت را می کوبد. (7)

ص:282

و در کشف الغمّة، از آن حضرتْ روایت کرده که از آبای کرام خود روایت می فرمود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: کسی که هر روز، صد مرتبه بگوید: «لا إلهَ إلَّا اللّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ الْمُبِینُ» ، از فقر، امان می یابد و ایمن می شود از وحشت قبر، و توانگری را به جانب خود می آورد و درهای بهشت، از برای او گشوده می شود. (1)و در ثواب الأعمال، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که هر روز، صد مرتبه بگوید: «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلَّا بِاللّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» ، خدای تعالی به سبب این گفتن، از او دفع می کند هفتاد نوع از بلا را که آسان ترین آنها، دلگیری است. (2)و ابن بابویه رحمه الله در امالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که از آبای کِرام خود علیهم السلام روایت می فرمود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: کسی که نعمت الهی برای او پی در پی رسد، بگوید: «الحمد للّه ربّ العالمین» ، و کسی که پریشانی بر او زیادتی کند، بسیار بگوید: «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلَّا بِاللّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» ؛ زیرا این کلمه، گنجی است از گنج های بهشت، یا [ فرمود:] از گنج های عرش، و شفاست از هفتاد و دو نوع از دردها که آسان ترینِ آنها دلگیری است. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: حضرت آدم علیه السلام شکایت کرد به خدای - عزَّ و جلَّ - از تشویشِ خاطر و اندوه. پس حضرت جبرئیل علیه السلام بر او نازل شد و گفت: بگو: «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلَّا بِاللّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» . پس این کلمه را گفت و وسوسۀ خاطر و اندوه او زایل شد. (4)و معنی «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه» ، چنانچه شیخ طبرسی رضی الله عنه در کتاب احتجاج و ابن بابویه در توحید و معانی الأخبار روایت کرده اند، آن است که: گردیدن ما از معصیت و ترک نمودن، نیست، مگر به عون و مددکاریِ خدای - عزَّ و جلَّ -، و قوّت و توانایی نیست ما را بر طاعت خدای تعالی، مگر به توفیق او. (5)و ابن بابویه رحمه الله در خصال و امالی، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: عجب دارم از کسی که از چهار چیز ترسد، چرا پناه به چهار چیز نمی بَرَد: کسی که از دشمنی و غیر

ص:283

او (1)خائف باشد، چرا پناه به این کلمه نمی برد که «حَسْبُنَا اَللّهُ وَ نِعْمَ اَلْوَکِیلُ» ؛ (2)زیرا که حق تعالی، بعد از این کلمه می فرماید که: آن جماعتی که این کلمه را گفتند، برگشتند با نعمتی عظیم و فضلِ بسیار، و به ایشان، بدی نرسید. و عجب دارم از کسی که غمی او را عارض می شود، چرا پناه نمی برد به این کلمه که حضرت یونس در شکم ماهی گفت که: «لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ اَلظّالِمِینَ» ؛ (3)زیرا که خدای تعالی، بعد از این می فرماید که: پس ما دعای او را مستجاب کردیم و نجات دادیم او را از غم، و همچنین نجات می دهیم مؤمنان را. و عجب دارم از کسی که دشمنان او در مقام مکر باشند، چرا پناه نمی برد به این کلمه که: «أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اَللّهِ إِنَّ اَللّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ» ؛ (4)زیرا که حق تعالی، بعد از این می فرماید که: پس نگاه داشت خدای تعالی، مؤمن آل فرعون را - که گویندۀ این کلمه بود - از بدیِ مکرها که نسبت به او کرده بودند. و عجب دارم از کسی که خواهش دنیا و زینت دنیا داشته باشد، چرا پناه نمی برد به این کلمه که: «ما شاءَ اللّهُ لا قُوَّةَ إلَّا بِاللّهِ» ؛ زیرا که خدای تعالی، بعد از این می فرماید که: مرد مؤمن به مرد کافر گفت که: اگر تو مرا چنین می بینی که مال و فرزند من از تو کمتر است، پس شاید که خداوند من، بهتر از بهشتِ تو به من عطا فرماید. (5)و لفظ «عسی» در این مقام، به معنی جزم استعمال شده.

و برقی رحمه الله در کتاب محاسن، از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که هزار مرتبه «ما شاء اللّه» بگوید بی فاصِله، در آن سال حج، او را روزی می شود و اگر روزی نشود، خدای تعالی، اجل او را تأخیر می کند تا وقتی که حج، او را میسّر شود. (6)

ص:284

نمایند آنچه از ایشان طلبیده ام (که آن، دعاست، چنانچه من اجابت می کنم دعوت ایشان را یا قبول کنند جمیع تکالیف و اوامر و نواهی مرا) ، شاید که راه راست یابند.

پس در این دو آیه، ترغیب و دعوت به دعا واقع شده و در آیات دیگر نیز امر به دعا واقع شده و احادیث در این باب، بسیار است.

از آن جمله، محمّد بن یعقوب کلینی رضی الله عنه از میسر بن عبد العزیز روایت کرده که گفت: حضرت امام جعفر صادق علیه السلام به من خطاب فرمود که: ای میسر! دعا کن و مگو که آنچه مقدّر است، خواهد شد؛ زیرا که نزد خدای تعالی، منزلتی هست که به آن نمی توان رسید، مگر به سؤال مطالب. و اگر بنده، دهان خود را ببندد و از خدای تعالی خیری نطلبد، چیزی به او عطا نمی فرماید. پس سؤال کن تا به تو عطا کند (1). ای میسر! به درستی که هیچ دری نیست که آن را بکوبند (2)، مگر آن که امید باشد که گشوده گردد. (3)و از سدیر روایت کرده که گفت: به حضرت امام محمّد باقر علیه السلام گفتم که: کدام عبادت، افضل است؟ فرمود که: هیچ چیز پیش خدای تعالی افضل نیست از آن که چیزی از او سؤال کنند و از نعمت های او طلب نمایند. و هیچ چیز نزد خدای تعالی، بدتر از آن نیست که از بندگی او سرکشی کنند و از خزانۀ کَرَم او چیزی سؤال ننمایند. (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: دعا، برمی گرداند قضا را بعد از آن که محکم شده باشد. پس دعا بسیار بکن؛ زیرا که دعا، کلید هر رحمتی است و موجب رسیدن به هر حاجتی است، و به کَرَم و ثواب الهی نمی توان رسید، مگر به دعا، و هر دری را که بسیار بکوبند، امید هست که گشاده شود. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: خدای تعالی، دفع می کند به دعا چیزی را که داند که از برای آن، دعا می کنند، و مستجاب می کند، و اگر نه آن بود که بنده توفیق دعا می یافت، هر آینه، از بلاها یا از غضب الهی (6)به او می رسید چیزی که او را از روی زمین بردارد، مانند درختی که از ریشه بکَنَند. (7)

ص:286

و در چند حدیث، وارد شده که: دعا، سلاح انبیا علیهم السلام و سلاح مؤمنین است، و شفاست از جمیع دردها و مرض ها. (1)

صاحبْ قساوت، صادر شود. (1)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هر گاه دل یکی از شما رقّت به هم رساند، باید که دعا بکنید؛ زیرا که دل تا خالص نشود، رقیق نمی شود. (2)چهارم، تضرّع و اظهار مذلّت و شکستگی و گریستن در حالت دعا، اگرچه به مقدار سرِ مگسی اشک از چشم بیرون آید، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هیچ چیز نیست که آن را پیمانه و وزنی نباشد، مگر اشک چشم که قطره ای از آن، دریاهای آتش را فرو می نشانَد، و هر گاه چشم در اشک خود غرق شود، آن رو؛ تیرگی و مذلّت نمی بیند، و هر گاه جاری شود، اشک آن بدن را بر آتش، حرام می سازد خدای - عزَّ و جلَّ -و اگر یک کس در میان امّتی گریه کند، خدای تعالی، بر همه ترحّم کند. (3)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: هیچ قطره ای دوست تر نیست نزد خدای - عزَّ و جلَّ - از قطره های اشک که در شب تار از ترس خدای تعالی بچکد و مطلب از آنها غیر خدای تعالی نباشد. (4)و از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: همه چشمی گریان خواهد بود در روز قیامت، مگر سه چشم: یکی چشمی که پوشیده شده باشد از چیزهایی که خدای تعالی، حرام کرده؛ و چشمی که بیداری کشیده باشد در بندگی خدای تعالی؛ و چشمی که در میان شب، از ترس خدای تعالی، گریان شده باشد. (5)و ابن بابویه رحمه الله در فقیه، روایت کرده که منصور بن یونس از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام سؤال کرد که: چگونه است مردی که در نماز واجبی خود را به گریه دارد تا وقتی که بگِرید؟ فرمود که: و اللّه که موجب سرور و خوش حالی است! و فرمود که: در آن وقت، مرا به خاطر بگذران. (6)و کلینی رحمه الله از سعید بن یسار روایت کرده که گفت: به حضرت ابی عبد اللّه علیه السلام گفتم که: من در دعا، خود را به گریه می دارم و گریه نمی آید. فرمود که: آری. [ گریه کن ] هر چند به قدر سرِ مگسی باشد. (7)و از حضرت امام محمّد باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: نزدیک ترین احوال بنده به خدای

ص:288

تعالی، وقتی است که در سجده باشد و گریان باشد. (1)پنجم، آن که قبل از نزول بلاها دعا کند، دعا را تأخیر نکند تا وقتی که کار، تنگ شود، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: کسی که پیش از بلا دعا می کند، دعای او در وقت بلا مستجاب می شود، و [ ملائکه ] می گویند که: «این، آوازی است که می شناسیم» ، و از آسمان ها ممنوع نمی شود. و کسی که پیش تر دعا نکند، دعایش در وقت بلا مستجاب نمی شود و ملائکه می گویند: «ما این آواز را نمی شناسیم» . (2)و در حدیث دیگر روایت کرده که می گویند: پیش از امروز، کجا بودی؟ (3)ششم، آن که تمجید و ثنا بر خدای - عزَّ و جلَّ - و صلوات بر حضرت (4)پیغمبر صلی الله علیه و آله و اقرار به گناهان بکند، پیش از دعا و بعد از آن، مطلب را سؤال کند و ثنای الهی، تحمید و تسبیح و تهلیل و تکبیر را شامل است. و احادیث که دلالت بر امور مذکورْ می کند، بسیار است و بعضی از تمجیدات، قبل از این مذکور شد.

و کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که در «کتاب حضرت امیر المؤمنین» - صلوات اللّه علیه - نوشته است که: ثنای الهی، قبل از دعاست. پس هر گاه خواهی که دعا کنی، تمجید الهی بکن.

و محمّد بن مسلم - که راوی حدیث است - می گوید که گفتم: چگونه تمجید کنم؟ فرمود که (5): بگو «یا مَنْ هُوَ أقْرَبُ إلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ، یا فَعَّالاً لِما یُرِیدُ، یا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، یا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الأَْعْلَی، یا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ!» . (6)و تمجیدی طویل تر از این نیز در «کتاب دعا» روایت کرده. و بهتر آن است که ثنای الهی را به لفظ حمد و شکر و تسبیح و تهلیل و تکبیر، همه قبل از دعا به جا آورد؛ بلکه نعمت های الهی را که به او عطا فرموده، مجملاً و مفصّلاً، ذکر کند. بعد از آن، بر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و بر اهل بیت آن حضرت - صلوات اللّه علیهم أجمعین - صلوات بفرستد و صلوات بر آل را ترک نکند؛ زیرا که صلواتی که می فرستد، ناقص خواهد بود و از جملۀ ظلم بر اهل بیت علیهم السلام است، چنانچه در احادیث، وارد شده. (7)

ص:289

و احادیثی که سنّیان در صحاح خود در کیفیت صلوات بر آن حضرت، روایت کرده اند، همه مشتمل است بر صلوات بر آل و با وجود آن (1)ذکر، آل را همیشه ترک می نمایند و این معنی، دلیل عداوت با (2)اهل البیت علیهم السلام است. و احادیث وارد شده در آن که هر گاه اسم حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در جایی مذکور شود - خواه کسی خود مذکور سازد، و خواه دیگری -، صلوات بر آن حضرت بفرستد. (3)و ظاهر بعضی از احادیث، آن است که واجب است و جمعی از علما قائل به وجوب شده اند. و وارد شده که صلوات را بلند بفرستد، نه آهسته. و در وقت دعا قبل از سؤال مطلب، و در میان و بعد از سؤال (4)، هم صلوات بفرستد و مخصوص به وقت فارغ شدن از دعا نسازد.

و احادیث در فضیلت صلوات بر آن حضرت صلی الله علیه و آله بسیار است. از آن جمله، کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود که: هر گاه حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله مذکور شود، صلوات بر او بسیار بفرستید؛ زیرا که کسی که بر آن حضرت یک بار صلوات بفرستد، خدای تعالی بر او هزار صلوات می فرستد در هزار صف از ملائکه، و هیچ چیز از آنچه خدای - عزَّ و جلَّ - خلق کرده، نمی ماند که بر آن بنده، صلوات نفرستد از برای این که خدای - عزَّ و جلَّ - بر او صلوات می فرستد و ملائکه، صلوات می فرستند. پس کسی که در چنین امری راغب نباشد، نادانی خواهد بود گول خورده، و خدای تعالی و رسول او و اهل بیتش از او بیزار خواهند بود. (5)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: کسی که صد مرتبه بگوید: «یا رَبِّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» ، صد حاجت او برآورده می شود که سی حاجت از آنها از برای دنیا باشد. (6)و از حضرت امام محمّد باقر یا حضرت امام جعفر صادق علیهما السلام روایت کرده که فرمود: هیچ چیز در میزان اعمال، سنگین تر نیست از صلوات بر محمّد و آل صلی الله علیه و آله. و به درستی که بعضی از مردم که عمل ایشان را در کفّۀ میزان گذارند و سُبک آید، حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله صلواتی را که آن مرد فرستاده، بیرون می آرد و در کفّۀ میزان می گذارد، پس سنگین می شود. (7)و در چند حدیث، روایت کرده که: دعا به آسمان نمی رود تا وقتی که بر آن حضرت و بر آل،

ص:290

صلوات بفرستند. (1)هفتم، الحاح و مبالغۀ در دعاست و تعجیل نکردن در برخاستن از مقام دعا، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خدای تعالی، دوست نمی دارد اِلحاح نمودن بندگان را در (2)پیش یکدیگر، و اِلحاح را از برای خود، دوست می دارد. به درستی که دوست می دارد که از او سؤال کنند و طلب نمایند از آنچه در خزانۀ کَرَم او هست. (3)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هر گاه بنده تعجیل می کند و زود از مقام دعا برخاسته، از پیِ کار خود می رود، خدای تعالی می فرماید که: آیا بندۀ من نمی داند که من، خداوندی هستم که حاجات را برمی آورم؟ (4)هشتم، نام بردن حاجت است در وقت دعا، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: خدای - تبارک و تعالی - می داند که بنده، چه مطلب دارد؛ لیکن دوست می دارد که حاجت به درگاه او عرض شود. پس وقتی که دعا کنی، حاجت خود را نام ببر. (5)نهم، مخفی ساختن دعاست، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرمود: (6)یک دعایی که بنده پنهان بکند، برابر است با هفتاد دعا که به علانیه و ظاهر بکند. (7)دهم، دعا کردن در اوقات استجابت دعاست. و وقت های برآمدن حاجات - چنانچه از احادیث، ظاهر می شود -، بسیار است. از آن جمله، وقت سحر است، و در حدیث وارد شده که حضرت یعقوب علیه السلام طلب آمرزش را (8)از برای فرزندان خود تأخیر نمود، از برای آن که در وقت سحر، دعا کند. (9)و در بعضی روایات، ساعات آخرِ شب تا طلوع صبح، [ برای استجابت ] وارد شده (10). (11)دیگر، روز جمعه است. دیگر، نماز وَترْ است و بعد از نماز صبح و بعد از نماز ظهر و بعد از نماز مغرب. (12)دیگر، در وقت زوال آفتاب که اوّل ظهر باشد. (13)دیگر، وقت وزیدن باد و آمدن باران، و در بعضی روایات، اوّل باران وارد شده. دیگر، در وقتی که قطرۀ اوّل از خون مؤمنی بر زمین چکد که

ص:291

او را به ناحق کُشند. و در حدیث وارد شده که درهای آسمان در این چهار (1)ساعت، گشوده می شود. دیگر، در وقت قرائت قرآن و وقت اذان و وقتی که صف مسلمانان و کفّار، در برابر یکدیگر بسته شود و مسلمانان، مهیّای شهادت باشند. (2)دیگر، ساعت بعد از نصفِ شب تا وقتی که به قدر ششْ یکِ شب بگذرد. (3)دیگر، وقت طلوع صبح، (4)و در بعضی احادیث، وارد شده که از وقت سحر تا وقت طلوع آفتاب، درهای آسمان، گشاده می شود و روزی مردم، قسمت می شود و حاجت های بزرگ، برآورده می شود. (5)دیگر، وقتی که در مقام دعا و تضرّع، پشت آدمی بلرزد و اشک در چشم به هم رسد. دیگر، وقتی که مظلومی دعا کند و وقتی که علامتی از علامات قدرت الهی که خارقِ عادت باشد، در زمین ظاهر شود. (6)یازدهم، اجتماع در دعاست، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: هر گاه چهل کس جمع شوند و دعا کنند در برآمدن مطلبی، البته خدای تعالی، مستجاب می کند. اگر چهل کس نباشند و چهار کس، هر کدام چهل مرتبه دعا کنند، مستجاب می شود (7)، و اگر چهار (8)کس نباشند و یک کس، چهل مرتبه دعا کند، خداوندِ عزیز جبّار، مستجاب می کند. (9)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: هر گاه چهار کس جمع شوند و در یک مطلب دعا کنند، وقتی که متفرّق می شوند، دعای ایشان مستجاب شده. (10)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: پدرم علیه السلام هر گاه امری او را روی می داد یا او را اندوهناک می ساخت، زنان و اطفال را جمع می فرمود. بعد از آن، دعا می کرد و ایشان، «آمین» می گفتند. (11)و معنی آمین، بی تشدید میم، آن است که دعای ما را مستجاب گردان، خداوند عالمیان!

و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: دعاکننده و آمین گوینده، در ثواب شریک اند. (12)دوازدهم، مخصوص نساختن دعاست به خود؛ بلکه دیگران را شریک ساختن، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت نمود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود که: هرگاه یکی از شما دعا کند، باید که دعا را عام بکند؛ زیرا که دعا، بهتر مستجاب می شود. (13)

ص:292

سیزدهم، مأیوس نبودن از استجابت دعا، بلکه گمان کلّی داشتن به آن که دعا (1)مستجاب می شود، چنان که کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: وقتی که دعا کنی، چنین گمان داشته باش که حاجت، در پیش در ایستاده. (2)و از آن حضرت، روایت کرده که فرمود: همیشه امید خیر و رحمت الهی در باب بندۀ مؤمن، موجود است، مادام که تعجیل ننماید و ناامید نشود و دعا را ترک نکند. راوی پرسید که: تعجیل نمودن، کدام است؟ فرمود که: بگوید: «مدّتی چنین و چنین، دعا کردم و ندیدم که مستجاب شود» . (3)چهاردهم، تصدّق نمودن قبل از دعا و بوی خوش به کار بردن و با طهارت بودن و در مسجد یا یکی از مکان های مشرّف، دعا کردن و انگشتری عقیق و فیروزه در دست راست داشتن. و در بعضی از احادیث وارد شده: هیچ دستی به سوی خدای - عزَّ و جلَّ - بلند نمی شود که بهتر از دستی باشد که در آن، انگشتری عقیق بوده باشد. (4)و وارد شده که حِرز است از بلاها، و امان است از فقر. (5)و وارد شده که خدای - عزَّ و جلَّ - می فرماید که: مرا شرم می آید از آن که بنده ای که در دست او انگشتری فیروزه باشد، دستِ او را ناامید برگردانم. (6)پانزدهم، اطاعت نمودن الهی در اوامر و نواهی، و ظلم ننمودن بر بندگان، و حقوق ایشان را به ایشان رسانیدن، و کسب وجه معاش از ممرّ حلال کردن. و این معانی، از چند حدیثْ ظاهر می شود. و ظاهر است که هر بنده ای که بیشتر در مقام اطاعت و بندگی است، استدعای او به اجابت، نزدیک تر است از آن کس که در مقام مخالفت و عصیان است، و اگر نه وسعت کَرَم الهی نمی بود، می بایست که دعای هیچ یک از فسّاق، مستجاب نشود.

ممکن است که از جهات (1)دیگر باشد:

یکی آن که مصلحت آن بنده در برآمدن آن حاجت نباشد؛ بلکه متضمّن ضرری دینی یا دنیوی از برای او باشد و استدعای حصول آن مطلب، از قبیل طلبِ سمّ قاتل است از کریم، و خواستن غذای مضرّ از طبیب. و دعای بنده در چنین حالتی، بی فایده نیست؛ زیرا که دعا، مطلقاً عبادت الهی است و موجب ترتّب ثواب و رفعِ درجات می شود، هرچند حصول مطلب بر آن مترتّب نشود.

دیگر آن که گاه هست که خدای تعالی، تأخیر در استجابت دعای دوستان خود می فرماید، به جهت آنکه نمی خواهد که آواز دعای ایشان از درگاه او قطع شود، و دعای دشمنان خود را زود مستجاب می کند، به جهت آن که آواز ایشان، قطع شود. و کلینی؛ به این مضمون، چند حدیثْ روایت کرده. (2)

دیگر آن که گاه هست که دعای بعضی از دوستان خود را در مطلبی مستجاب نمی فرماید، از جهت آن که بهتر از آنچه طلبیده اند، در دنیا یا در آخرت، به ایشان عطا فرماید، چنانچه کلینی رحمه الله از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: مؤمنی باشد که دعا کند به جهت برآمدن حاجت خود، و خدای تعالی، به ملائکه فرماید که: «حاجت او را دیرتر برآورید» ، از برای آن که آواز و دعای او را دوست می دارد (3). و در روز قیامت می فرماید که: «ای بنده من! از من، حاجتی خواستی و برآوردن آن را تأخیر نمودم و ثوابی که در عوض آن به تو می دهم، چنین و چنین است. و در فلان مطلب، دعا کردی و اجابت آن را تأخیر کردم و ثوابی که به تو می دهم، چنین و چنین است» . پس بندۀ مؤمن، آرزو خواهد کرد که: «کاش، هرگز دعای من در دنیا (4)مستجاب نمی شد!» ؛ زیرا که می بیند که خدای تعالی، چه مقدار ثوابْ عطا می فرماید. (5)و از آنچه گذشت، معلوم شد که بندۀ مؤمن، می باید که اگر حاجتش در درگاه الهی حاصل نشود، یا دیرتر به حصول رسد، یأس و ناامیدی در او راه نیابد و امیدش به کَرَم الهی ضعیف نشود و اگر مطلبش زود حاصل شود، مغرور نشود و جزم به خوبی و قرب خود در درگاه الهی نکند و تجویز آن کند که برآمدن حاجت، از راه استدراج و غضب باشد. و در باب خوف و رجا، مرتبۀ وسط را محافظت نموده، فریب شیطان [ را ] نخورد و تا تواند، در مطالب عظیم و حقیر، دعا کند و یقین داند که اگر دعا مستجاب نشود، از کَرَم الهی، آن قدر به او می رسد که آرزوی برنیامدن جمیع حاجات دنیوی کند.

ص:294