مشخصات كتاب

سرشناسه : موسوي، محسن

عنوان و نام پديدآور : ماه در آب : مثل هاي فارسي در آينه حديث/ محسن موسوي؛ [ترجمه احاديث حميد فرخيان].

مشخصات نشر : قم: موسسه علمي فرهنگي دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، 1387.

مشخصات ظاهري : 284 ص.

فروست : مركز تحقيقات دار الحديث؛ 90.

شابك : 25000 ريال: 978-964-493-014-0

وضعيت فهرست نويسي : برون سپاري

يادداشت : چاپ دوم.

يادداشت : كتابنامه: ص. [275] - 284؛ همچنين به صورت زيرنويس.

يادداشت : نمايه.

موضوع : ضرب المثل هاي فارسي -- احاديث

شناسه افزوده : فرخيان، حميد، مترجم

شناسه افزوده : موسسه علمي - فرهنگي دارالحديث. سازمان چاپ و نشر

رده بندي كنگره : PIR3996/م83م2 1387

رده بندي ديويي : 398/9فا

شماره كتابشناسي ملي : 1151563

ص: 1

اشاره

اشاره

حكمت، مَثَل و ضرب المَثَل

براى رسيدن به هدف كه هدايت يا گمراهى كسى باشد: يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَ يَهْدِى بِهِ كَثِيرًا؛ (1) بسيارى را با آن گمراه و بسيارى را راهنمايى مى كند. رازِ ماندگارى مَثَلها نيز يكى استفاده عمومى از آن است كه سينه به سينه از نسلى به نسل بعد انتقال مى يابد و دهان به دهان باز گو مى شود تا به دوران كنونى مى رسد . ديگر اينكه هميشه پيامها و حكمتهايى كه در قالب هنر به مردم عرضه شده اند ، ماندگارتر بوده است. از همين رو مَثَل ، به دليل وجود ظرافتهاى هنرى در پيدايش، شكل گيرى لفظ ، موسيقى و نحوه بيان، مانا شده است.

حكمت، مَثَل و ضرب المَثَلگاه گوينده اى پند ، دستور ، قاعده اى اخلاقى يا سخن حكيمانه اى را بيان مى كند كه حكمت نام مى گيرد. اين حكمت ، گاه شايستگى طرح در جايگاههاى مختلف و لياقت مَثَل شدن را به دست مى آورد و شهرت و كاربردى عمومى مى يابد. در چنين مواردى آن را مَثَل مى نامند . امّا ضرب المثل ، مانند ارسال المَثَل (2) ، صنعتى ادبى و به معناى آوردن مثل و مثل زدن و داستان زدن (3) است؛ مانند آنچه در اين بيت آمده است: در مقامى كه كند روى كنايه به عدوضرب شمشير ندارد اثر ضربِ مَثَل (4)

.

پيشينه

«ضرب المَثَل» در اصل همان «ضربِ مَثَل» است كه با وام گيرى از زبان عربى به صورت «ضرب المثل» در آمده و بعد به نادرست بر «مَثَل» نيز اطلاق شده است . ضرب المَثَل به نامهاى : مَثَل ساير ، داستانْ زد و زبانزد نيز خوانده مى شود . (1)

پيشينهرابطه ميان مَثَلها و آموزه هاى دينى هر ملّت ، گستره اى است كه ذهن دو گروه از ملّت ها را برانگيخته است: دغدغه هاى دينى، گروه نخست را واداشته تا درباره تأثيرات آن بر فرهنگ ملتها تحقيق كنند . اين گروه از آموزه هاى دينى آغازيده، تأثير آن را بر مَثَلها بررسيده اند. گروه ديگر ، اديبان و ادب دوستان اند كه به مَثَلها و پيشينه پيدايش آن علاقه مندند . اين گروه نيز از مَثَلها آغازيده، تأثيرپذيرى آن را از آموزه هاى دينى جستجو كرده اند. در ارتباط ميان سخنان پيشوايان معصوم عليهم السلام و مثلهاى فارسى نيز چنين زمينه اى وجود دارد و تلاشهايى نيز به ظهور رسيده است. اين تلاشها را مى توان به چهار دسته تقسيم كرد: 1 . برخى مَثَلها منشائى عربى دارند و به واسطه به كاربردن آنها از سوى اهل بيت عليهم السلام ، به فرهنگ فارسى نيز راه يافته اند؛ مانند: آخرُ الدَّواءِ الكَىّ ؛ (2) يعنى : واپسين درمان ، سوزاندن است.

.

مَثَلُ أهلِ بَيتِى مَثلُ سَفينَةِ نُوحٍ

2 . پاره اى از مَثَلها كه در سخنان اهل بيت عليهم السلام با لفظ «مَثَل» و مانند آنها آمده است ؛ مانند: مَثَلُ أهلِ بَيتِى مَثلُ سَفينَةِ نُوحٍ ... (1) اين گونه از مثل در اصطلاحات ادبى «تشبيه» نام دارد . (2) 3 . برخى از مَثَلها حكمتهاى موجود در سخنان اهل بيت عليهم السلام بوده اند و نويسندگان از آنها به عنوان جملاتى كه سزاوار مَثَل شدن اند ، سود جسته اند ؛ مانند : آفةُ الحَديِثِ الكِذبُ ؛ (3) يعنى : آفت سخنگويى ، دروغ است. 4 . پاره اى از مَثَلهاى فارسى اقتباس از سخنان اهل بيت عليهم السلام بوده يا نظير آنها در سخن معصومان عليهم السلام وجود دارد . اين بخش خود به دو شيوه طرح شده است: شيوه نخست ، مَثَلهاى مكتوبى است كه در كتب ادبى يا مجموعه هاى امثال و حِكَم وجود دارد و در آنها مقدار كاربرد و رواج براى نويسندگان مهم نبوده است. شيوه دوم ، مَثَلهاى رايج در عرف خاص يا عام است كه نويسندگان فقط از آنها استفاده كرده اند. برخى نويسندگان در آثارشان ، با توجه به تقسيم بندى بالا ، يك يا چند دسته از اين موضوع را بررسى كرده اند ، و برخى ديگر توجهى به اين زمينه ها نداشته اند و از هر دسته، بخشى را در آثارشان آورده اند.

.

شيوه گردآورى و تحقيق

شيوه گردآورى و تحقيقاساس كار در اين مجموعه، شيوه چهارم ارتباط ميان حديث و مَثَل است . سعى كرده ايم مَثَلهاى رايج و غير رايج را از حكمتها برگيريم و حتى الامكان مَثَلهاى رايج را بياوريم. مَثَلهايى انتخاب شده است كه ميان آنها و حديث رابطه اى آشكار وجود داشته است. اگر مَثَل يا حديثى و يا رابطه ميان آنها نيازمند توضيحى بوده، آن توضيح آورده شده است . مأخذ اين توضيحات نيز از ميان منابع اصلى امثال و حكم گزينش شده است. اساس كار ، آوردن مثلهاى فارسى رايج در ميان مردم بوده است، جز در موارد اندكى كه برخى از عبارتهاى عربى همچون مَثَلهاى فارسى در ميان فارسى زبان رايج بوده است ؛ مانند: خَيرُالامورِ أوسطُها . كتاب بر اساس الفباى مَثَلها تنظيم يافته است ، سپس در ذيل هر مَثَل ، به حديث مرتبط و ترجمه و مأخذ آن اشاره شده است . در تدوين اين كتاب، كتابهاى مرجع در امثال و حِكَم فارسى و محاورات عاميانه فارسى بررسى شده است. براى اين كار ، نخست مَثَلهايى كه احتمال داده مى شد از حديث اقتباس شده باشد و يا يافتن نظير آن در مجموعه هاى حديثى ممكن بود، گردآورى شد . سپس با جستجو در كتابها و نرم افزارهاى حديثى ، احاديث مناسب براى آنها آورده شد. براى اين كار ، نخست متون مرجع و سپس پژوهشهاى جديد بررسى شد. در پانوشت و كتابنامه به منابع استفاده شده اشاره شده است. پيش از مطالعه كتاب اشاره به چند نكته لازم مى نمايد :

.

قُم فَاغتَسِل وصَلِّ ما بَدا لَكَ

آب در كوزه و ما تشنه لبان مى گرديم / يار در خانه و ما گِرد جهان مى گرديم

برخيز و غسل كن و هر اندازه مى توانى نماز بگزار ... خداى را سپاس گوى و از او [توفيق] توبه و بازگشت از هر چه [آن را] ناخوش مى دارد ، درخواست كن .

توضيح : «منظور غسلى است كه به نيّت هرگونه توبه اى انجام مى شود ، ولى معمولاً كنايه از توبه كردن يا توبه دادن زن يا مرد بدكاره است» . (1)

3 .آب در شير كردن (داشتن) . (2)نظير سخن امام صادق عليه السلام :نَهى رَسولُ اللّهِ عَن أن يُشابَ اللَّبَنُ بِالماءِ لِلبَيعِ؛ (3)

پيامبر خدا از درآميختن آب با شير ، به قصد فروش نهى كرد .

توضيح: مَثَل، اشاره به داستان مردى است كه آب را در شير مخلوط كرده و به مردم مى فروخت و از اين راه سود كلانى به دست آورده بود و به پند خيرخواهان ، كه او را از اين كار باز مى داشتند ، گوش نمى كرد. روزى سيل آمده و گله گوسفندانش را با خود برد . به او گفتند : «اين سيل ، مجموع همان آبهايى است كه در شير مخلوط مى كردى .» مَثَل حاضر را درباره غشّ در معامله و يا تقلّب و نادرستى به كار مى برند . همچنين به معناى «فتنه و فسادى برانگيختن و هياهو برپا كردن است» . (4)

4 . آب در كوزه و ما تشنه لبان مى گرديم يار در خانه و ما گِرد جهان مى گرديم. (5)نظير شعر منسوب به امام على عليه السلام : دَواؤُكَ فِيكَ و ما تَشعُرُو داءُكَ مِنكَ و لا تُبصِرُ؛ (6)

.

مالايُدرَكُ كُلُّهُ لايُترَكُ كُلُّهُ

إذا رَقَّ العِرضُ استُصعِبَ جَمعُهُ

مَن شَبَّ نارَ الفِتنَةِ كانَ وَقُوداً لَها

آنچه رفت، باز نمى گردد.

توضيح: مراد اين است كه «فرصت هدر شده را به چنگ باز نمى توان آورد، يا اينكه نتيجه اعمال و افعال خود را از پيش ارزيابى بايد كرد كه پشيمانى بعد از عمل ثمرى نخواهد داشت» . (1)

9 . آتش اگر اندك است ، حقير نبايد داشت . (2)نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :لاتُحَقِّروا شَيئاً مِنَ الشَّرِّ وإن صَغُرَ في أعيُنِكُم؛ (3)

چيزى از بدى را اندك مشمريد اگرچه در نظر شما كوچك آيد.

توضيح: در مقابل تشويق به انجام دادن كردار نيك ، حتى اگر اندك باشد، به پرهيز از بديها نيز هر چند ناچيز باشد ، فرمان داده شده است ؛ زيرا همان طور كه طبيعتِ آتش سوزنده است ، طبيعت بدى نيز زيان رساننده است.

10 . آتش اول (بيشتر) خودش را مى سوزاند . (4)نظير سخن امام على عليه السلام :مَن شَبَّ نارَ الفِتنَةِ كانَ وَقُوداً لَها؛ (5)

هر كس آتش فتنه برافروزد ، خود هيزم آن مى شود.

توضيح: «ظلمِ ظالم ابتدا به خودش برمى گردد ، و اين واقعيتى است كه خشم و غيض و عصبانيت و طرح انديشه ستم و انتقام ابتدا خودِ خشمناك وطراح

.

مَن لَقِىَ المُسلِمينَ بِوَجهَينِ و لِسانَينِ جاءَ يَومَ القِيامَةِ و لَهُ لِسانٌ مِن نارٍ

شَرُّ النّاسِ مَن باعَ آخِرَتَهُ بِدُنياهُ

اُنظُروا إلى مَن هُوَ أسفَلُ مِنكُم ولاتَنظُروا إلى مَن هُوَ فَوقَكُم

توضيح: مراد از اين مَثَل «رستگارى آن جهانى را فداى منافع اين جهان خود كردن و كسب لذّات زندگى را از رستگارى در جهان باقى برتر شمردن و از آلوده شدن بدانچه نابود كننده رستگارى است خوددارى نكردن است». (1)

15 . آخوند! اين كه پل نشد؛ يكباره بگو راه نيست . (2)برگرفته از سخن امام صادق عليه السلام :اَلصِّراطُ أدَقُّ مِنَ الشَّعرِ و أحَدُّ مِنَ السَّيفِ؛ (3)

صراط از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است.

توضيح: داستان مَثَل اين است كه «واعظى در وصف صراط آن را از مو نازك تر و از شمشير تيزتر خواند و... مردى از پاى منبرش برخاسته گفت: آخوند! اين كه پل نشد؛ يكباره بگو راه نيست» . (4) «مثل را در سرزنش كسى مى آورند كه پيش از اقدام به امرى، مشكلات عديده و مأيوس كننده آن را برشمرد». (5)

16 . آدم بايد به پايين تر از خود نگاه كند ، نه بالاتر .نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :اُنظُروا إلى مَن هُوَ أسفَلُ مِنكُم ولاتَنظُروا إلى مَن هُوَ فَوقَكُم؛ (6)

به فرو دست خود بنگريد و به فرا دست خود ننگريد .

توضيح : انسان بايد در مسايل معنوى به بالاتر از خود بنگرد تا به رشد

.

برو سوداى بيهوده مپيماى / منه بيرون ز حدّ خويشتن پاى

اِنَّ المُؤمِنَ لَيَسكُنُ إلَى المُؤمِنِ

فَإنَّ الوُقوفَ عِندَ الشُّبَهاتِ خَيرٌ مِنَ الاِقتِحامِ فِى الهَلَكاتِ

هيچ مؤمنى نبوده و نيست و نخواهد بود مگر آنكه همسايه اى مردم آزار دارد. اگر مؤمنى در جزيره اى [تنها] باشد ، خداوند كسى را برمى انگيزد تا آزارش دهد.

21 . آدم چرا روزه شك دار بگيرد؟ (1)نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :فَإنَّ الوُقوفَ عِندَ الشُّبَهاتِ خَيرٌ مِنَ الاِقتِحامِ فِى الهَلَكاتِ؛ (2)

توقف در هنگام شبهه بهتر از در هلاكت افتادن است.

توضيح : احتياط و بررسى جوانب كار، لازمه كار انسان خردمند است . منظور از اين مَثَل پرسش گونه اين است كه خردمند كارى خلاف احتياط و دورانديشى انجام نمى دهد ؛ پس «كارى را كه احتمال زيان و خسرانى در آن است نبايد مرتكب شد» . (3)

22 . آدم زنده زندگى مى خواهد . (4)نظير سخن امام حسن عليه السلام :إعمَل لِدُنياكَ كَأنَّكَ تَعِيشُ أبَداً وَاعمَل لاِخِرَتِكَ كَأنَّكَ تَمُوتُ غَداً؛ (5)

براى دنيايت چنان كار كن كه گويى هميشه زنده خواهى بود و براى آخرتت چنان كار كن كه گويى فردا خواهى مرد.

توضيح : مراد اين است كه «انسان براى زيستن از داشتن اسباب و لوازم حيات

.

قُرِنَتِ

ناگزير است» . (1) معمولاً در جايى از اين مَثَل استفاده مى شود كه سخن از بى بهره بودن از حداقل امكانات باشد.

23 . آدم فقير توى وطن خودش هم غريب است . (2)نظير سخن امام على عليه السلام :اَلفَقرُ فِى الوَطَنِ غُربَةٌ وَالغِنى فِى الغُربَةِ وَطَنٌ؛ (3)

فقر در وطن ، مايه غربت ، و ثروتمندى در غربت [مانند زيستن در] وطن است .

توضيح : «شخص ثروتمند هر جا برود تنها و بى كس نمى ماند؛ زيرا عده اى به خاطر ثروتش دورش جمع مى شوند و با او دوستى مى كنند ، ولى شخص تهيدست در وطن خود نيز دوست زيادى ندارد و غريب است» . (4)

24 . آدم كمرو هميشه سرش بى كلاه مى ماند . (5)نظير سخن امام على عليه السلام :قُرِنَتِ ... الحَياءُ بِالحِرمانِ؛ (6)

شرم با محروميت همراه است .

همچنين نظير اين سخن امام على عليه السلام :

.

مَنِ استحيى حُرِمَ

مَن تَهوَّرَ نَدِمَ

آدميان را سخنى بس بُوَد / گاو بود كَش خَله در پس بُوَد

روشى نادرست آنها را به سختى و زحمت بيندازد . از آنجا كه بسيارى از گناهان توسط زبان انجام مى گيرد ، معمولاً انسان و اعضاى بدن او از زبان بلا و سختى مى بيند. از اين رو است كه در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است كه صبحگاه اعضاى بدن از زبان درخواست مى كنند كه با روش نادرست خود ، آنها را به بلا گرفتار نسازد. (1)

29 . آدميان را سخنى بس بُوَدگاو بود كَش (2) خَله (3) در پس بُوَد . (4) يا : تا نباشد چوب تر، فرمان نگيرد گاو و خر . (5)نظير سخن امام على عليه السلام :إنَّ العاقِلَ يَتَّعِظُ بِالأدَبِ وَالبَهائِمَ لاتَتَّعِظُ إلاّ بِالضَّربِ؛ (6)

خردمند باادب پند مى گيرد و چهارپايان جز با كتك پند نمى گيرند.

توضيح : مفهوم اين مَثَل و حديث اين است كه انسان عاقل ، به اقتضاى تربيت و ادب خود از اشاره يا كنايه پند مى گيرد و درست عمل مى كند ، و اگر كسى با اشاره و كنايه و حتّى با گفتار صريح و آگاهى به سود و زيان كارش، نادرست عمل كند ، در زمره حيوانات است كه جز با كتك و تنبيه بدنى ادب نمى شود.

.

كُلُّ بَني آدَمُ خُطّاءٌ

إنَّ المُؤمِنَ لايُلدَغُ مِن جُحرٍ مَرَّتَينِ

اَلآمالُ لاتَنتَهي

صِل مَن قَطَعَكَ وَاعفُ عَمَّن ظَلَمَكَ و أعطِ مَن حَرَمَكَ و أحسِن إلى مَن أساءَ

آزمند ، فقير است.

38 . آسان بگير تا بر تو آسان بگيرند .نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :اِسمَح يُسمَح لَكَ؛ (1)

آسان بگير تا بر تو آسان بگيرند.

39 . آسيا باش ، درشت بستان و نرم پس بده . (2)نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :صِل مَن قَطَعَكَ وَاعفُ عَمَّن ظَلَمَكَ و أعطِ مَن حَرَمَكَ و أحسِن إلى مَن أساءَ إلَيكَ ؛ (3)

با كسى كه از تو بريده بپيوند ؛ از ستم كننده به خود در گذر ؛ به كسى كه از تو دريغ داشته ببخش و به كسى كه به تو بدى كرده خوبى كن.

توضيح : «چون كسى سخنِ سخت گويد، تو، به پاسخ ، نرم و ملايم گوى و اگر با تو بدى كند تو با او نيكى كن . روزى شيخ ابو سعيد با جمع صوفيان به درِ آسيايى رسيد. سرِ اسب كشيد و ساعتى توقف كرد . پس گفت : مى دانيد كه اين آسيا چه مى گويد؟ مى گويد : تصوّف اين است كه من در آنم : درشت مى ستانم و نرم پس مى دهم» . (4)

40 . آش نخورده و دهن سوخته . (5)نظير سخن امام على عليه السلام :

.

يا مَن دَلَّ عَلى ذاتِهِ بِذاتِهِ

مَثَلُ الجَليسِ الصّالِحِ مَثَلُ العَطّارِ إن لَم يُعطِكَ مِن عِطرِهِ أصابَكَ مِن ريحِهِ

لِسانُ الحالِ أصدَقُ مِن لِسانِ المَقالِ

طَعنُ اللِّسانِ أمضى مِن جَرحِ السَّنانِ

ضَروراتُ الأحوالِ تُذِلُّ رِقابَ الرِّجالِ

وأمّا تِلكَ الَّتي تُريدُ فإنَّها خُدعَةُ الصَّبِيِّ عَنِ اللَّبَنِ في أوَّلِ الفِصالِ

مَن ظَلَمَ نَفسَهُ كانَ لِغَيرِهِ أظلَمَ

چون وا نمى كنى گرهى خود گره مشو / ابرو گشاده باش چو دستت گشاده نيست

مِنَ العَيشِ دارٌ يُكرى

إنَّكُم لَن تَسَعُوا النّاسَ بِأموالِكُم فَسَعُوهُم بِطَلاقَةِ الوَجهِ؛ (1)

با دارايى خود نمى توانيد دل مردم را به دست آوريد ، پس دلشان را با گشاده رويى به دست آوريد.

توضيح : مراد اين است كه «اگر نمى توانى از راه بذل مال ، مردمدارى كنى، از طريق محبت و مهربانى چنين كن . سخن گرم و مهربان نيز مانند بذل مال، جلب دوستى و محبت مى كند» . (2)

57 . اجاره نشين ، خوش نشين (3) است . (4)نظير سخن امام صادق عليه السلام :مِنَ العَيشِ دارٌ يُكرى؛ (5)

از خوشىِ زندگانى ، خانه اجاره اى است.

توضيح : اين مَثَل بدان معنا است كه «مستأجر معمولاً تحمل سوء رفتار صاحبخانه يا همسايگان يا خرابى خانه و بدى شرايط را ندارد» (6) و خانه اش را زود به زود عوض مى كند؛ زيرا «نقل مكان از خانه اجاره اى آسانتر از تعويض خانه ملكى است» . (7) يا منظور اين است كه مستأجر در منازل متعدد ودر مناطق مختلف مسكن مى گزيند . اين جمله «معمولاً به كسى كه از محل استيجارى يا صاحبخانه اش اظهار ناراحتى بكند گفته مى شود» . (8)

.

دَخَلَ مَلِكُ المَوتِ إلى سُلَيمانَ فَجَعَلَ يَنظُرُ إلى رَجُلٍ مِن جُلَسائِهِ يُديمُ النَظَرَ

58 . اجل كه بيايد در نمى زند . (1)نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله:إنَّ المَوتَ يَأتي بَغتَةً؛ (2)

مرگ ناگهانى سر مى رسد.

توضيح : همان طور كه در قرآن و حديث مى خوانيم ، اجل انسان نزد خداوند مشخص است و ساعتى پيش يا پس نخواهد افتاد (3) . از آنجا كه انسانها معمولاً از مرگ و زندگى ابدى در دنياى ديگر غافل هستند ، از ديدار مرگ تعجب مى كنند ؛ پس «لحظه وقوع مرگ قابل پيش بينى نيست و مرگ بى خبر از راه مى رسد» . (4)

59 . اجل كه رسيد گو به هندوستان باش . (5)برگرفته از داستان يكى از ياران حضرت سليمان عليه السلام است كه در سخن پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است :دَخَلَ مَلِكُ المَوتِ إلى سُلَيمانَ فَجَعَلَ يَنظُرُ إلى رَجُلٍ مِن جُلَسائِهِ يُديمُ النَظَرَ إلَيهِ فَلَمّا خَرَجَ قالَ الرَّجُلُ : مَن هذا؟ قالَ : هذا مَلِكُ المَوتِ . قالَ : رَأيتُهُ يَنظُرُ إلَىَّ كَأنَّهُ يُريدُني . قالَ : فَما تُريدُ؟ قالَ : اُريدُ أن تَحمِلَني عَلَى الرِّيحِ حَتّى تُلقِيَنى بِالهِندِ ، فَدَعا بِالرِّيحِ فَحمَلَهُ عَلَيها فَألقَتهُ فِى الهِندِ، ثُمَّ أتى مَلِكُ المَوتِ سُلَيمانَ، فَقالَ : إنَّكَ كُنتَ تُديمُ النَّظَرَ إلى رَجُلٍ مِن جُلَسائي؟ قالَ : كُنتُ أعجَبُ مِنهُ ، اُمِرتُ أن

.

كَفاكَ مُؤدِّباً لِنَفسِكَ تَجَنُّبُ ما كَرِهتَهُ مِن غَيرِكَ

أقبِضَهُ بِالهِندِ و هُوَ عِندَكَ؛ (1)

روزى فرشته مرگ بر حضرت سليمان عليه السلام وارد شد و پيوسته به يكى از همنشينان او نگاه مى كرد . وقتى بيرون رفت آن مرد پرسيد : «او كه بود؟» . سليمان عليه السلام پاسخ گفت : «فرشته مرگ» . مرد گفت : «چنان مرا مى نگريست كه گويى مى خواهد جان مرا بگيرد» . سليمان عليه السلام گفت : «چه مى خواهى؟» . مرد گفت : «بر باد بنشانم تا مرا به هند ببرد» . حضرت سليمان باد را فرا خواند و مرد را بر آن نشاند . باد او را به هند برد . ملك الموت پس از چندى نزد سليمان عليه السلام آمد . سليمان گفت : «چرا پيوسته به يكى از همنشينان من نگاه مى كردى؟» . فرشته مرگ گفت : «از او در شگفت بودم . به من دستور داده شده بود كه در هند جانش را بستانم، در حالى كه او نزد تو بود» .

همچنين نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله:إذا قَضَى اللّهُ لِعَبدٍ أن يَموتَ بِأرضٍ جَعَلَ لَهُ إلَيها حاجَةً؛ (2)

هرگاه خداوند مقرّر كند كه بنده اى در سرزمينى بميرد ، براى او نيازى به آن سرزمين قرار مى دهد .

60 . ادب از كه آموختى؟ از بى ادبان . (3)نظير سخن امام على عليه السلام :كَفاكَ مُؤدِّباً لِنَفسِكَ تَجَنُّبُ ما كَرِهتَهُ مِن غَيرِكَ؛ (4)

براى ادب كردن خودت همين بس ، كه آنچه براى ديگران ناپسند مى شمارى ، دورى كنى.

.

يا نوفُ! إرحَم تُرحَم

توضيح : لقمان را گفتند : «ادب از كه آموختى؟» . گفت : «از بى ادبان . هر چه از ايشان در نظرم ناپسند آمد از فعل آن پرهيز كردم» . (1)

61 . ارحَم تُرحم. (2)برگرفته از سخن امام على عليه السلام :يا نوفُ! إرحَم تُرحَم؛ (3)

اى نوف! رحم كن تا به تو رحم كنند.

توضيح: همان گونه كه از لفظ و ترجمه حديث برمى آيد ، جمله حاضر «مَثَلى است كه سخن ملتمسانه مظلوم به ظالم و محكوم به حاكم است». (4) عبارت در كتاب قند و نمك به صورت «اَرَحم تَرَحم» ضبط شده است. كه اگر بدين صورت كاربرد نداشته باشد، نحوه ضبط اين كتاب نادرست است.

62 . ارزش هر كس به قدر دانايى اوست .نظير سخن امام على عليه السلام :قِيمَةُ كُلُّ امرِىً?ما يُحسِنُهُ؛ (5)

مرد را آن بها است كه بدان نيك دانا است.

63 . ارمغان مور، پاى ملخ است. (6)نظير سخن امام صادق عليه السلام :

.

اَلهَديَّةُ عَلى قَدرِ مُهدِيها

اَلتَّقوى رَأسُ الحَسَناتِ

مَن تَواضَعَ للّهِِ رَفَعَهُ اللّهُ ومَن تَكَبَّرَ خَفَضَهُ اللّهُ

مَن خافَ اللّهَ أخافَ اللّهُ مِنهُ كُلَّ شى ءٍ

حوران بهشتى را دوزخ بود اعراف / از دوزخيان پرس كه اعراف بهشت است

قُومٌ اِستَوَت حَسَناتُهُم و سَيِّئاتُهُم فَإن أدخَلَهُم النّارَ فَبِذُنوبِهِم

كاسه چينى كه صدا مى كند / خود صفت خويش ادا مى كند

اذا هَمَمتَ بِأمرٍ فاستَخِر رَبَّكَ فِيهِ سَبعَ مَرّاتٍ ثُمَّ انظُر إلَى الَّذي يَسبِقُ

لَولاَ الأمَلُ ما رَضَعَت والِدَةٌ وَلَدَها

هرگاه بر سر مرده، پيش از آنكه بميرد، حاضر شدى شهادت به يگانگى خدا و بندگى و رسالت محمد را به او تلقين كن.

توضيح: «أشهد را گفتن به معناى مرگ را محرز و مسلّم ديدن، دل به مرگ نهادن و براى مرگ آماده شدن است. هر جايى كه شخص به آخر خط رسيده باشد ، اين مَثَل استفاده مى شود». (1)

82 . اِقرارُ العُقلا على اَنفُسِهم جائز . (2)برگرفته از سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :إقرارُ العُقَلاءِ عَلى أنفُسِهِم جائِزٌ؛ (3)

اقرار عاقلان به زيان خودشان، نافذ است.

توضيح : اگر شخص عاقلى اقرار كند كه به كسى بدهكار است يا به گناهى اعتراف كند، از او مى پذيرند و قانون بر او اجرا مى شود.

83 . اگر اميد نبود، مادرى به بچه اش شير نمى داد .نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :لَولاَ الأمَلُ ما رَضَعَت والِدَةٌ وَلَدَها؛ (4)

اگر اميد نبود، هيچ مادرى نوزادش را شير نمى داد.

84 . اگر بابا بيل زنى ، باغچه خودت را بيل بزن . (5)نظير سخن امام على عليه السلام :

.

اَلنّاسُ بِاُمَرائِهِم أشبَهُ مِنهُم بِآبائِهِم

اَلشِّركَةُ فِي المُلكِ تُوَدِّي إلَى الاِضطِرابِ

إنَّمَا الأعمالُ بِالنِّياتِ

اَلخَمرُ اُمُّ الخَبائِثِ فَمَن شَرِبَها لَم تُقبَل صَلاتُهُ أربَعينَ يَوما

مَن رَجاكَ فَلا تُخَيِّبْ أمَلَهُ

وبِأسمائِكَ المَنقوشاتِ عَلى خاتَمِ سُلَيمانَ بنِ داوودَ7 الَّتي مَلِكَ بِهَا

98 . إن شاءاللّه گربه است. (1)برگرفته از اصالت برائت كه يكى از اصول چهارگانه عمليّه است و در هنگام شكّ به كار مى رود ، و آن هنگامى است كه مورد شك، حالت سابقى ندارد و احتياط در آن ممكن نيست . اين برداشت از روايات برگرفته شده است؛ مانند سخن امام صادق عليه السلام :كُلُّ شَى ءٍ نَظِيفٌ حَتّى تَعلَمَ أنَّهُ قَذِرٌ؛ (2)

همه چيز پاك است تا اينكه بدانى نجس است.

توضيح: داستانِ مَثَل چنين است: «مؤمنى سحرگاه به مسجد مى رفت . در راه قبايش به سگى باران خورده ساييد ، خواست به خانه برگردد و جامه تعويض كند. كاهلى بر او غلبه يافت ، چشم بر هم نهاد و گفت: إن شاءاللّه گربه است!» (3) هرگاه بى اعتنايى شخصى را در رعايت مسئله اى شرعى ببينند و بخواهند تذكر دهند كه با توجه به آگاهيش به اشكال شرعىِ كار ، به آن عمل نمى شود، اين مَثَل را به كار مى برند .

99 . انگشتر سليمان (سليمانى) داشتن . (4)برگرفته از سخن پيامبر صلى الله عليه و آله در دعا:... وبِأسمائِكَ المَنقوشاتِ عَلى خاتَمِ سُلَيمانَ بنِ داوودَ عليه السلام الَّتي مَلِكَ بِهَا الجِنَّ والإنسَ وَالشَّياطِينَ؛ (5)

... و به نامهاى نقش بسته بر انگشتر سليمان بن داوود كه به وسيله آن بر جنيان و انسانها و شيطانها پادشاهى يافت .

توضيح: حضرت سليمان عليه السلام انگشترى داشت كه اين جمله بر آن نقش بسته بود

.

پاىْ بست آمده است و پس ديوار / اول انديشه وانگهى گفتار

كُلُّ أمرٍ ذي بالٍ لَم يُذكَر فيهِ بِسمِ اللّهِ فَهُوَ أبتَرُ

برگرفته از سخن امام على عليه السلام :فَكِّر ثُمَّ تَكَلَّم؛ (1)

بينديش سپس سخن بگو.

توضيح : اين مثل معمولاً ، به عنوان تذكر ، وقتى كه حرف نادرست يا سخنى به شيوه نادرست بيان شود به كار مى رود . گاهى نيز از تعليمات بزرگترها به كوچكترها است كه قبل از بيان حرف، چند مرتبه آن را مزه مزه كرده اگر خوب بود بگويند. و به معناى سنجيده سخن گفتن و آزمايش آن قبل از گويش است؛ چنانكه غذا را پيش از خوردن مى چشند تا چگونگى اش را معلوم كنند يا اينكه آشپز پيش از عرضه غذا آن را با مزه كردن مى سنجد. (2)

102 . اوّلِ دشت (3) است؛ بسم اللّه الرحمن الرحيم . (4)برگرفته از سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :كُلُّ أمرٍ ذي بالٍ لَم يُذكَر فيهِ بِسمِ اللّهِ فَهُوَ أبتَرُ؛ (5)

هر كار مهمّى كه در آن «بسم اللّه » گفته نشود به انجام نمى رسد .

توضيح : مَثَل حاضر «عبارتى است كه دكانداران و سوداگران، صبح در نخستين فروش يا معامله خود پس از گرفتن پول از مشترى بر زبان مى رانند» . (6) اين جمله در موارد مختلف ، از جمله در بحث با كسى كه منظور گوينده را درنمى يابد و بايد از نو برايش توضيح داد ، گفته مى شود . يا «اينكه در

.

اَلسَّلامُ قَبلَ الكَلامِ

إنَّ اليَومَ عَمَلٌ و لا حِسابٌ و غَدا حِسابٌ و لا عَمَلٌ

نَفَسُ المَهمُومِ لِظُلمِنا تَسبيحٌ وهَمُّهُ لَنا عِبادَةُ وكِتمانُ سِرِّنا جِهادٌ

خالِطُوا النّاسَ بِأبدانِكُم وَزايِلُوهُم بِقُلوبِكُم و أعمالِكُم

مَن كانَ مَعَ اللّهِ كانَ اللّهُ مَعَهُ

مَن يَكتَسِب مالاً مِن غَيرِ حِلِّهِ يَصرِفُهُ في غَيرِ حَقِّهِ

اَلكَسَلُ يُضِرُّ بِالدِّينِ وَالدُّنيا

حيف بردن ز كاردانى نيست / با گرانان به از گرانى نيست

اَللّهُمَّ إنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ العَديلَةِ عِندَ المَوتِ

نظير سخن امام على عليه السلام :اَلتَّكَبُرُ عَلَى المُتَكَبِّرِ هُوَ التَّواضُعُ بِعَينِهِ؛ (1)

بزرگ منشى در برخورد با خودبزرگ بين ، همان فروتنى است.

121 . بالاى سر كسى (يا چيزى) عديله خواندن . (2)برگرفته از خواندن دعاى عديله هنگام احتضار ؛ مانند سخن امام صادق عليه السلام :اَللّهُمَّ إنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ العَديلَةِ عِندَ المَوتِ؛ (3)

خدايا! به تو پناه مى برم از بازگشت [از حق] در هنگام مرگ .

توضيح : «عديله عند الموت» يعنى عدول كردن از حق به باطل در وقت مردن . دعايى به اين نام نيز در كتابهاى دعا وارد شده است؛ مانند آنچه در مفاتيح الجنان آمده است . مرحوم شيخ عباس قمى مى گويد : «خواندن دعاى شريفه عديله و استحضار معناى آن در خاطر براى سلامت جستن از خطر عديله عند الموت نافع است» (4) . «عديله را بيشتر بر بالين محتضر خوانند و مَثَل را در حالى كه كسى خود را ساعتى دراز بى هيچ عملى به مشاهده بيهوده كسى يا چيزى مشغول كند ، مى گويند» . (5)

122 . با هر دست كه بدهى از آن دست پس مى گيرى . (6)نظير سخن امام على عليه السلام :

.

كَما تُعينُ تُعانُ

اَلبَخيلُ يَبخَلُ عَلى نَفسِهِ بِاليَسيرِ مِن دُنياهُ و يَسمَحُ لِوُرّاثِهِ بِكُلِّها

أحسِن إلى مَن أساءَ إلَيكَ

مَن حَفَرَ بِئراً لِأخيهِ وَقَعَ فِيها

لا تَبذُلَنَّ وُدَّكَ إذا لَم تَجِد مَوضعا

سادَةُ النّاسِ فِى الدُّنيا الأسخِياءُ

مَن سَرَّهُ أن يُستَجابَ لَهُ فِى البَلاءِ فَليُكثِرِ الدُّعاءَ فِى الرَّخاءِ

چه بسيار انسانهايى كه زبان هلاكشان كرد.

140 . بِشَرطِها و شُروطِها . (1)برگرفته از سخن امام رضا عليه السلام از اجدادش از قول خداوند:«لا إلهَ إلاّ اللّهُ حِصني فَمَن دَخَلَ حِصني أمِنَ مِن عَذابي»....بِشُروطِها و أنَا مِن شُروطِها؛ (2)

لا إله الاّ اللّه دژ من است و هر كس در دژ من درآيد، از عذابم ايمنى يابد... به شرطهايش و من از جمله شرطهاى آنم.

توضيح: اين جمله، كه به صورت عربى آن به كار مى رود، به معناى پذيرش مشروط امرى است و در جواب كسى كه چيزى از كسى بخواهد گفته مى شود؛ به اين معنا كه انجام دادن اين كار شروطى دارد كه در صورت فراهم آمدن آن شروط ، كار سامان مى يابد .

141 . بلا نديده دعا را شروع بايد كرد . (3)نظير سخن امام صادق عليه السلام :مَن سَرَّهُ أن يُستَجابَ لَهُ فِى البَلاءِ فَليُكثِرِ الدُّعاءَ فِى الرَّخاءِ؛ (4)

هركه خوش دارد در هنگام بلا دعايش مستجاب شود ، بايد در وقت گشايش ، زياد دعا كند.

.

لاتَنظُر إلى مَن قالَ وَانظُر إلى ما قالَ

بِالعِلمِ تَكونُ الحَياةُ

طُوبى لِمَن تَرَكَ شَهوَةً حاضِرَةً لِمَوعُودٍ لَم يَرَهُ

فَوتُ الحاجَةِ خَيرٌ مِن طَلَبِها مِن غَيرِ أهلِها

فَإنّي لاأرَى المَوتَ إلاّ سَعادَةً وَالحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إلاّ بَرَماً

كَفى بِالسَّلامَةِ داءً

إن تَستَقيموا تُفلِحُوا

مِن سَعادَةِ المَرءِ أن يُشبِهُ أباهُ

ما قَميصُ عُثمانَ بِقَميصِ يُوسُفَ و لا بُكاؤُهُم عَلَيهِ إلاّ كَبُكاءِ أولادِ يَعقوبَ

نَحنُ نَحكُمُ بِالظّاهِرِ وَاللّهُ يَتَولَّى السَّرائِرَ

بادِرِ الفُرصَةَ قَبلَ أن تَكونَ غُصَّةً

نَزِّل نَفسَكَ دُونَ مَنزِلَتِها تُنَزِّلكَ النّاسُ فَوقَ مَنزِلَتِكَ

ترحّم بر پلنگ تيزدندان / ستمكارى بود بر گوسفندان

هست از من پرس ؛ بخر كه عيبى ندارد . گفتم : به جز آنكه تو همسايه منى» . (1)

174 . تخم مرغ دزد، شتر دزد مى شود . (2)نظير سخن امام رضا عليه السلام :اَلصَّغائِرُ مِنَ الذُّنوبِ طُرُقٌ إلَى الكَبائرِ؛ (3)

گناهان كوچك راههايى به سوى گناهان بزرگ اند.

توضيح : اگر از گناه كوچك جلوگيرى نشود، كم كم به گناهان بزرگ بدل مى شود. داستان مَثَل اين گونه است: «بچه اى تخم مرغ پخته اى از بقالى دزديد. مادرش ديد و هيچ نگفت تا دزدى عادت كودك شد با بزرگ و بزرگ تر شدنش دزديهايش نيز بزرگ تر و سنگين تر گرديد تا دزد حرفه اى شده كارش به شتر دزدى و كاروان بَرى رسيد. بالاخره دستگير و به پاى دارش بردند. مادرش را كه در معركه به حال جزع ديد به پيش خوانده از او خواست تا زبانش را جهت مكيدن در دهان او بگذارد ، باشد كه سختى مرگ بر او آسان گردد ، و همين كه مادر زبان در دهان پسر نهاد آن را با دندان به دو نيم نموده گفت: اگر آن را در آغاز دزدى جنبانده بود و ساكت نمى شد كارم به دزدى شتر و طناب دار نمى رسيد». (4)

175 . ترحّم بر پلنگ تيزدندانستمكارى بود بر گوسفندان . (5)نظير سخن امام على عليه السلام :

.

ظَلَمَ الإحسانَ واضِعُهُ في غَيرِ مَوضِعِهِ

إنَّ اللّهَ يُحِبُّ مِنَ الخَيرِ ما يُعجَّلُ

اَلوَحدَةُ خَيرٌ مِن جَليسِ السُّوءِ

يُجزيهِ ذلِكَ إلى أن يَجدَ الماءَ

توضيح: «احسانى كه به خلق مى كنى عوض آن را ، در هر وقت و هرجا كه باشد ، خواهى يافت؛ چنانكه شخصى نان در دجله ريخت كه ماهيان بخورند و خداوند به پاداش اين عمل، وقتى كه در بيابان تشنه و گرسنه مانده و مُشرف به هلاك بود ، نجات دهنده اى فرستاد كه او را از جوع و عطش رهانيد». (1)

183 . تيكّه (تكّه) شكم را پر نمى كند ، محبت را زياد مى كند . (2)نظير سخن امام على عليه السلام :اَلهَدِيَّةُ تَجلُبُ المَحَبَّةَ؛ (3)

هديه محبت مى آورد .

توضيح : «تيكّه در اين جا لقمه لذيذى است كه كسى از خود دريغ كند و به ديگرى بدهد» (4) و در كاربرد، هر گونه هديه اى را شامل مى شود .

184 . تيمم باطل است آنجا كه آب است . (5)برگرفته از كلمه شرعى «تيمم» مانند سخن امام صادق عليه السلام درباره كسى كه تيمم مى كند:يُجزيهِ ذلِكَ إلى أن يَجدَ الماءَ؛ (6)

تيمّم براى او مجزى است تا وقتى آب پيدا كند .

.

«ج _ خ»

«ج _ خ»185 . جاى مُهر گذاشتن . (1)برگرفته از سخن امام صادق عليه السلام در جواب كسى كه پرسيده بود: «اگر كسى از مكان مقدسى براى وضو ساختن خارج شود و ديگرى جايش را بگيرد ، حق با چه كسى است؟» .مَن سَبَقَ إلى مَوضِعٍ فَهُوَ أحَقُّ بِهِ يَومَهُ ولَيلَتَهُ ؛ (2)

هر كه به مكانى پيشى گيرد ، در آن روز و شب به آن مكان سزاوارتر است .

توضيح : وقتى نمازگزارى براى تجديد وضو و يا به قصد انجام دادن كارى ديگر ، لحظاتى جايگاه خود را ترك كند به جاى خويش مُهر ، تسبيح ، شانه يا چيز ديگرى مى گذارد تا ديگرى جاى او را نگيرد . اين عمل را «جاى مُهر گذاشتن» مى گويند و اين تعبير در جايى به كار مى رود كه «دستاويز و بهانه كوچكى براى تجديد دعوا و نزاع باقى گذارند». (3) «به معناى راه بازگشتى براى خود باقى گذاشتن هم آمده است» . (4)

.

فَخرُ المَرءِ بِفَضلِهِ لا بِأصلِهِ

اَلسُّكوتُ عَلَى الأحمَقِ أفضَلُ مِن جَوابِهِ

صِيانَةُ الْمرأةِ أنعَمُ لِحالِها و أدوَمُ لِجَمالِها

مَنِ استَخارَ اللّهَ مَرَّةً واحِدَةً وهُوَ راضٍ بِما صَنَعَ اللّهُ لَهُ خارَ اللّهُ لَهُ حَتماً

اَلوَيلُ وادٍ في جَهَنَّمَ يَهوي فيهِ الكافِرُ أربَعينَ خَريفاً قَبلَ أن يَبلُغَ قَعرَهُ؛ (1)

ويل درّه اى در جهنم است كه كافر چهل سال در آن سقوط مى كند پيش از آن كه به قعر برسد .

توضيح : «در اينجا ويل محل خرج پايان ناپذير است و خرج خانه كسى چاه ويل بودن از اين باب است» . (2) «كاربرد مَثَل درباره شخصى است كه بسيار خرج مى كند يا بسيار حريص است» . (3)

194 . چرا استخاره مى كنى؟ (4)برگرفته از مسأله استخاره كه در روايات متعددى به آن سفارش شده است؛ نظير سخن امام صادق عليه السلام :مَنِ استَخارَ اللّهَ مَرَّةً واحِدَةً وهُوَ راضٍ بِما صَنَعَ اللّهُ لَهُ خارَ اللّهُ لَهُ حَتماً؛ (5)

هر كه از خداوند يك بار خير طلب كند (استخاره كند) و به آنچه خداوند براى او فراهم مى كند راضى باشد،خداوند حتما براى او خيرى مقرّر خواهد كرد.

توضيح : «استخاره» به معناى «طلب خير كردن» از خداوند است و عملى است كه در اصل در شريعت به معناى خيرخواستن از خداوند است كه گاه با نماز و غسلِ استخاره همراه است و گاهى با قرآن ، تسبيح و ... انجام مى شود . «هنگامى كه شخص به سبب فقدان دليل مرجّح در اتخاذ تصميم براى اقدام يا چشم پوشى از اقدام به امرى ناتوان شود ، از طريق استخاره يكى از دو راه را بر مى گزيند . اما پاره اى از مردم اعتقاد به استخاره را به آنجا رسانده اند كه در هيچ مورد جز با توسل به استخاره دست به كارى

.

لاتَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَديقِكَ صَديقاً

إذا أعطَى اللّهُ أحَدكُم خَيرا فَليَبدَأ بِنَفسِهِ و أهلِ بِيتِهِ

لَو أنَّ لاِبنِ آدَمَ مَلاَءُ وادٍ مالاً لَأَحَبَّ أن يَكونَ لَهُ مِثلٌ ولا يَمَلأَُ جَوفَ ابنِ آدَمَ

عَينُ المُحبِّ عَميّةٌ عَن مَعايِبِ المَحبوبِ واُذنُهُ صَمّاءُ عَن قُبحِ مَساويهِ

اَلحَزمُ سُوءُ الظَّنِّ

لَن يُفلِحَ قَومٌ أسنَدوا أمرَهُم إلَى امرَأةٍ

مَن رَأى أخاهُ عَلى أمرٍ يَكرَهُهُ فَلَم يَرُدَّهُ عَنهُ _ و هُو يَقدِرُ عَلَيهِ _ فَقَد خانَهُ

زُهدُكَ في راغبٍ فيكَ نُقصانُ حَظٍّ ورَغبَتُكَ في زاهدٍ فيكَ ذُلُّ نَفسٍ

مُلاقاةُ الإخوانِ نُشرَةٌ

مَن لَم يَسُقِ الهَدىَ فَليُحِلَّ وَلْيَجعَلها عُمرَةً

مِن إجلالِ اللّهِ إجلالُ ذِى الشَّيبَةِ المُسلِمِ

216 . حرف (راز) كه از دو نفر (از سى و دو دندان) گذشت پخش مى شود (همه جا پر است) . (1)نظير سخن امام على عليه السلام :أيُّما حَديثٍ جاوَزَ الاِثنَينِ فَقَد فَشا؛ (2)

هر سخنى كه از دو نفر تجاوز كرد ، فاش شده است .

توضيح : وقتى سخنى از دل بر زبان جارى شد ، ديگر نمى توان آن را راز ناميد ، معمولاً رازدارى و امانت دارى مشكل است و پايبندان به آن نيز اندك . وقتى سخنى از گوينده اوّل به نفر دوم برسد، او نيز به ديگرى خواهد گفت و همين طور ادامه مى يابد تا كاملاً شايع شود . البته هر يك از گويندگان ، هنگام نقل سخن ، تأكيد مى كنند كه : «فلانى گفته به كسى نگو ؛ من فقط و فقط به تو مى گويم؛ تو هم مبادا به كسى بگويى!» .

217 . حرمت ريش سفيد بر همه كس لازم است . (3)نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :مِن إجلالِ اللّهِ إجلالُ ذِى الشَّيبَةِ المُسلِمِ؛ (4)

از بزرگداشت خداوند ، يكى هم بزرگداشت ريشْ سفيدِ مسلمان است.

218 . حساب كسى با كرام الكاتبين بودن . (5)برگرفته از سخن امام على عليه السلام در دعاى كميل :

.

لاراحَةَ لِحَسودٍ

... إلهى و سَيِّدى فَأسئَلُكَ ... أن تَهَبَ لِي ... كُلَّ سَيئَةٍ أمَرتَ بِإثباتِهَا الكِرامَ الكاتِبينَ الَّذينَ وَكَّلتَهُم بِحِفظِ ما يَكونُ مِنّي؛ (1)

پروردگارا ! آقاى من! از تو مى خواهم هر گناهى كه كرام الكاتبين را مأمور ضبط آنها كرده اى بر من ببخشايى ؛ همان كسانى كه آنان را به ضبط كارهايى كه از من سر مى زند ، گمارده اى .

توضيح : كرام الكاتبين ، فرشتگان مأمور نگارش اعمال خوب و بد انسان هستند ، و حساب كسى با كرام الكاتبين بودن به معناى آن است كه اوضاع او به شدت بد است و اميدى به بهبود حالش نيست . (2)

219 . حسد درد بى درمان است . (3)نظير سخن امام على عليه السلام :اَلحَسَدُ داءٌ عياءٌ لايُزولُ إلاّ بِهَلكِ الحاسِدِ أو مَوتِ المَحسودِ؛ (4)

حسد دردى است بى درمان كه جز با نابودى حسود يا مرگ آن كه بر او حسد برده شده از بين نمى رود.

220 . حسود هرگز نياسود . (5)نظير سخن امام صادق عليه السلام :لاراحَةَ لِحَسودٍ؛ (6)

حسود را آسايشى نباشد.

221 . حشر غلامان على با على؛ حشر غلامان عمر با عمر. (7)برگرفته از موضوع حشر در مكتب اهل بيت عليهم السلام مانند آنچه در سخن پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است:مَن أحَبَّنا كانَ مَعَنا يَومَ القِيامَةِ و لَو أنَّ رَجُلاً أحَبَّ حَجَرا لَحَشَرَهُ اللّهُ مَعَهُ؛ (8)

.

مَن أحَبَّنا كانَ مَعَنا يَومَ القِيامَةِ و لَو أنَّ رَجُلاً أحَبَّ حَجَرا لَحَشَرَهُ اللّهُ مَعَهُ

قُلِ الحَقَّ وإن كانَ مُرّاً

شَرُّ النّاسِ مَن أكَلَ وَحدَهُ

إنَّما يَأمُرُ بِالمَعروفِ و يَنهى عَنِ المُنكَرِ مَن كانَت فيهِ ثَلاثُ خِصالٍ: عامِلٌ بِ

ما عُمِرَتِ البُلدانُ بِمِثلِ العَدلِ

إنَّ النَّومَ أخُ المَوتِ

خَيرُ الاُمورِ النَّمَطُ الأوسَطُ

إيّاكَ وَاللَّوَّ فَإنَّ اللَّوَّ تَفتَحُ عَمَلَ الشَّيطانِ

مَرارَةُ الحِلمِ أعذَبُ مِن مَرارِةِ الاِنتقامِ

اَلتَّثَبُّتُ خَيرٌ مِنَ العَجَلَةِ إلاّ في فُرَصِ البِرِّ

ىَ صَدَقَةٌ بَتّا بَتلاً في حَجيجِ بَيتِ اللّهِ و عابِرِ سَبيلِهِ لا تُباعُ

عمرو عاص هم در مشورت خيانت نكرد

سن و ... نمى توان رها كرد .

249 . در مشورت خيانت نيست. (1)نظير سخن امام على عليه السلام :اَلمُستَشارُ مُؤتَمَنٌ؛ (2)

مشورت شونده امين شمرده مى شود.

توضيح: مراد اين است كه «وقتى كه طرف مشورت واقع مى شوى در اظهار رأى و عقيده خيانت مكن، اگرچه استشاره كننده دشمنت باشد» . (3) از همين معنا مَثَل عمرو عاص هم در مشورت خيانت نكرد (4) مشهور است و مربوط مى شود به داستان خواستگارى يزيد و امام حسين عليه السلام و عمرو عاص از زنى به نام «اُرَيْنِب» كه خلاصه آن چنين است: عمرو عاص پس از اعلام خواستگارى از جانب يزيد و امام حسين عليه السلام ، خواستگار بودن خود را نيز اعلام كرد. زن گفت: «به نظر تو به كدام يك از اين سه خواستگار جواب مثبت بدهم؟» عمرو عاص گفت: «اگر دنيا را مى خواهى به يزيد؛ اگر آخرت و دنيا را مى خواهى به حسين بن على عليه السلام و اگر نه دنيا را مى خواهى و نه آخرت را به من جواب مثبت بده» و آن زن حسين بن على عليه السلام را اختيار كرد. در نهايت، با لطف و كمك امام حسين عليه السلام ، ارينب به همسر اوّل خود ، عبداللّه ، بازگشت. (5)

.

لاتَمسَح يَدَكَ بِثَوبِ مَن لاتَكسُوهُ

يا عَليُّ! ثَلاثٌ يَحسُنُ فِيهِنَّ الكِذبُ:

إنَّ ما أعانَ اللّهُ [بِهِ] عَلَى الكَذّابينَ النِّسيانُجج؛ (1)

خداوند به وسيله فراموشكارىِ دروغگو [آدمى را] بر ضد او يارى مى كند.

توضيح: «از آن جا كه دروغ جز خودساخته و غيرواقع نيست و ضبط حافظه نمى شود ، ناگزير در هر نوبت خلاف دفعات پيش تعريف مى شود . مَثَل در جايى گفته مى شود كه كسى مطلب و حرف و حديث را به تفاوت و اختلاف بگويد» . (2)

254 . دروغ مصلحت آميز بِهْ ز راست فتنه انگيز . (3)نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله:يا عَليُّ! ثَلاثٌ يَحسُنُ فِيهِنَّ الكِذبُ:... والإصلاحُ بَينَ النّاسِ؛ (4)

اى على! در سه چيز دروغ گفتن نيكو است:... و آشتى دادن ميان مردم.

توضيح : دروغ از گناهانى است كه كليد همه بديها ناميده شده است (5) و در هيچ شرايط و حالتى اجازه دروغگويى داده نشده است مگر در مواردى كه مصلحتى بزرگ و خاص در آن نهفته باشد. يكى از اين موارد «اصلاح بين مردم» است كه راستگويى در آن ايجاد فتنه و دشمنى مى كند؛ بنابراين دروغ در اين موارد از حرف راستى كه بدى به بار مى آورد، برتر است.

255 . دريا به دهن سگ نجس نمى شود. (6)برگرفته از حكم شرعى عدم نجاست آب كر بر اثر ملاقات با شى ء

.

تَفوحُ رَوائِحُ الجَنَّةِ مِن قِبَلِ قَرَنَ واشَوقاهُ إلَيكَ يا اُوَيسُ القَرَنِيُّ!

لايَزالُ المَسروقُ مِنهُ في تُهمَةِ مَن هُو يَرى حَتّى يَكونَ أعظَمَ جُرما مِنَ السّارِقِ

عَدُوٌّ عاقِلٌ خَيرٌ مِن صدِيقٍ جاهِل

مَن أحزَنَ مُؤمِناً ثُمَّ أعطاهُ الدُّنيا لَم يَكُن ذلِكَ كَفّارَةً لَهُ ولَم يُؤجَر عَلَيهِ

اَلأعمالُ فِى الدُّنيا تِجارَةُ الآخِرَةِ

اَلدُّنيا مَزرَعَةُ الآخِرَةِ

إنَّ الدُّنيا وَ الآخِرَةَ كَرَجُلٍ لَهُ امرَأتانِ إذا أرضى إحداهُما أسخَطَ الاُخرى

أصدِقاؤُكَ ثَلاثَةٌ : صَديقُكَ وصَديقُ صَديقِكَ وعَدوُّ عُدوِّكَ

إيّاكَ ومُصاحَبَةَ الأحمَقِ فَإنَّهُ يُريدُ أن يَنفَعَكَ فَيَضُرُّكَ

مسافرت معيار سنجش اخلاق است.

277 . دوستىِ خاله خرسه . (1)نظير سخن امام سجّاد عليه السلام : إيّاكَ ومُصاحَبَةَ الأحمَقِ فَإنَّهُ يُريدُ أن يَنفَعَكَ فَيَضُرُّكَ؛ (2)نظير سخن امام سجّاد عليه السلام : إيّاكَ ومُصاحَبَةَ الأحمَقِ فَإنَّهُ يُريدُ أن يَنفَعَكَ فَيَضُرُّكَ؛ (3)

زنهار از دوستى نادان كه مى خواهد تو را سودى رساند اما زيانت مى رساند.

توضيح : به دوستىِ كسى دوستى خاله خرسه مى گويند كه راه و رسم دوستى را نداند و با نيّت سودرسانى، زيان برساند . داستان مَثَل آنجا است كه مردى خوابيده بود و خرسى كه دوست او و دست پرورده او بود به حراستش پرداخت . مگسها بر روى صورت مرد نشستند و خرس مگس را به صورت صاحب خود ديد و چند بار آنها را پرانيد . مگس برگشت و بر جاى خودش نشست . خرس كه عصبانى شده بود اين بار براى اينكه حق مگسها را كف دستشان بگذارد ، سنگى برداشت و با قوّت تمام به طرف مگسها پرتاب كرد . (4)

278 . دو قورت و نيمش باقى است . 5نظير داستان حضرت سليمان عليه السلام :إنَّ سُلَيمانَ كانَ سِماطُهُ كُلَّ يَومٍ سَبعَةَ أكرارٍ فَخَرَجَت دابَّةٌ مِن دَوابِّ البَحرِ يَوما و قالَ يا سُلَيمانُ أضِفنِى اليَومَ فَأمَرَ أن يَجمَعَ لَها مِقدارُ سِماطِهِ شَهرا فَلَمَّا اجتُمِعَ ذلِكَ عَلى ساحِلِ البَحرِ و صارَ كَالجَبَلِ العَظيمِ أخرَجَتِ الحُوتُ

.

لا تَسكُنِ الرُّستاقَ فَإنَّ شُيوخَهُم جَهَلَةٌ و شَبابَهُم غَرمَةٌ و

لايَأبَى الكِرامَةَ إلاَّ الحِمارُ

مقايسه با كفگير به مراتب سوراخ بيشترى دارد و در مَثَل اوّل، ديگ اول همان عيب ديگ دوم را دارا است . (1)

281 . ديه بر عاقله است. (2)برگرفته از حكم شرعى پرداخت ديه توسط عاقله؛ مانند آنچه در سخن امام باقر عليه السلام آمده است:اَلعَمدُ فيهِ القَوَدُ وَالخَطَأُ فيهِ الدِّيَةُ عَلَى العاقِلَةِ؛ (3)

در قتل عمد قصاص هست و در قتل غيرعمد ديه بر عهده عاقله [خويشان] است.

توضيح: همانطور كه پرداخت ديه جانى به فرد زيان ديده به عهده سرپرست و ولىِّ او است، «جبران خطايا و رفع نواقص و اصلاح امور هر كس وظيفه بزرگ و رئيسى است كه مسئول اداره و حفظ او است و نيز مسئول خطاى هر كس رئيس و مربّى او است». (4)

282 . ردّ احسان گناه (قبيح) است . (5)نظير سخن امام على عليه السلام :لايَأبَى الكِرامَةَ إلاَّ الحِمارُ؛ (6)

كسى كرامت را ناخوش نمى دارد ، مگر الاغ.

توضيح : در مقابل كسى كه از پذيرش نيكى و احسانى خوددارى مى كند گفته مى شود .

.

لَيسَ مِنّا مَن وُسِّعَ عَلَيهِ ثُمَّ قَتَّرَ عَلى عِيالِهِ

حُسنُ السِّياسَةِ يَستَديمُ الرِّئاسَةَ

اَللِّسانُ تَرجُمانُ الجَنانِ

إنَّما مَثَلُ الَّذي يَهَبُ ثُمَّ يَعودُ في هِبَتِهِ كَمَثَلِ الكَلبِ يَقيءُ ثُمَّ يَأكُلُ قَيأهُ

لَم تَخلُ الأرضُ مُنذُ كانَت مِن حُجةٍ

إنَّ القَصدَ أمرٌ يُحِبُّهُ اللّهُ

باكِرُوا فَإنَّ البَرَكَةَ فِى المُباكَرَةِ

اَلكَريمُ إذا وَعَدَ وَفى

سَلِّم عَلى مَن لَقَيتَ يَزِدِ اللّهُ في حَسَناتِكَ

يا دنيا! يا دُنيا!

إلى آدمَ عليه السلام .. . لِعلَّةَ المِيثاقِ؛ (1)

خداوند حجرالاسود كه گوهرى بيرون آورده از بهشت است ، براى آدم ، براى تجديد پيمان قرار داد.

توضيح: مَثَل در جايى به كار مى رود كه گوينده، بدون توجه به كلمات و جملاتش مطالبى ناهمگون را بيان دارد و يا توضيح نابجا آورد . اين تركيب از اين رو نادرست است كه «سنگ سياه» همان ترجمه «حجرالأسود» است و اين نوع اضافه كردن، زايد و بى معنا است .

308 . سودِ سفر ، سلامتى است . (2)برگرفته از سخن امام صادق عليه السلام :سافِرُوا تَصِحُّوا؛ (3)

مسافرت كنيد تا سالم باشيد.

309 . سه طلاقه كردن (سه طلاق گفتن) . (4)برگرفته از اصطلاح فقهى سه طلاقه كردن و نيز سخن امام على عليه السلام :يا دنيا! يا دُنيا! ... غُرّي غَيري .. . قَد طَلَّقتُكِ ثَلاثاً؛ (5)

اى دنيا! اى دنيا! ... ديگرى را بفريب ... من تو را سه طلاقه كرده ام.

توضيح : هرگاه مرد ، همسر خود را دو بار طلاق رجعى دهد و در عدّه به او رجوع كند در طلاق سوم حق بازگشت ندارد و زن بر او حرام مى شود و بين آن دو جدايى مى افتد . مَثَل در جايى به كار مى رود كه شخصى بخواهد جدايى قاطعانه خود را از چيزى اعلام كند .

.

سُؤرُ المُؤمِنِ شِفاءٌ

مِن أشرَفِ أفعالِ الكَريمِ تَغافُلُهُ عَمّا يَعلَمُ؛

313 . شادى مؤمن توى صورتش هست ، غمش توى دلش .نظير سخن امام على عليه السلام :اَلمُؤمِنُ بِشرُهُ في وَجهِهِ وحُزنُهُ في قَلبِهِ؛ (1)

شادى مؤمن در چهره اش و اندوهش در دلش است.

314 . شتر ديدى نديدى . (2)نظير سخن امام على عليه السلام :مِن أشرَفِ أفعالِ الكَريمِ تَغافُلُهُ عَمّا يَعلَمُ؛ (3)

از جمله شرافتمندانه ترين كارهاى فرد كريم ، چشم پوشى از چيزهايى است كه مى داند .

توضيح : «مشاهداتى را كه در نقل كردن و گفتنش بيم خطر و زحمت باشد بايد نديده فرض كرد . اين مَثَل و نيز مَثَل شتر ديدى؟ ردّ پايش را هم نديد (4) در اصل از اصطلاحات متداول راهزنان است كه وقتى مسافرى را به ملاحظاتى لخت نكنند يا پس از بردن اموالش جانش را ببخشند ، از او عهد و پيمان مى گيرند كه احدى را از بودن راهزنان در راه اطلاع ندهد و از عهد گرفتنشان اين بود كه به او مى گفتند : شتر ديدى يا نه؟ ، او بايد در جواب مى گفت: نديدم ، يا بگويد: ردّ پايش را هم نديدم» . (5)

315 . شقّ القمر كردن . (6)برگرفته از معجزه دونيم كردن ماه توسط پيامبر صلى الله عليه و آله كه در سخن

.

اِنشَقَّ القَمَرُ بِمَكَّةَ فِلقَتَينِ فَقالَ رَسُولُ اللّهِ : إشهَدوا إشهَدوا بِهذا

مَرارَةُ الصَّبرِ تُذهِبُها حَلاوَةُ الظَّفَرِ

اَلصَّدَقَهُ تدفَعُ البَلاءَ المُبرَمَ

سَبعَةٌ في ظِلِّ عَرشِ اللّهِ يَومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّهُ:

اَلصَّدقَةُ تَسُدُّ سَبعينَ بابا مِنَ الشَّرِّ؛ (1)

صدقه هفتاد درِ شرّ را مى بندد.

توضيح: براى اين مَثَل حكايتى چنين نقل شده است: «ابن الفرات ، وزير معتضد شانزدهمين خليفه عباسى ، با ابوجعفر بطام دشمن بود و قصد نابودى او را داشت. مادر ابوجعفر از هنگام ولادت او هر شبى گرده نانى زير بالين او مى نهاد و بامداد روز ديگر آن را به گدايى صدقه مى داد و اين عادتِ او شده بود و از آن دست نمى داشت. روزى ابن الفرات از ابو جعفر پرسيد: از نانى كه مادرت زير بالين تو مى گذارد اثرى هم ظاهر مى شود؟ ابو جعفر گفت: اين از رسوم پيرزنان و خيالات عجوزگان است. ابن الفرات گفت: چنين مگوى! بدان كه دوش همه شب در فكر تو بودم و براى برانداختنت راه هايى انديشيدم و هم در اين نقشه خفتم. در خواب ديدم كه شمشيرى به دست گرفته قصد تو كرده ام و هربار كه به سوى تو حمله مى آورم ، مادرت گرده نانى را سپر مى كند و آن حمله از تو دفع مى شود و به بركت آن صدقات مرا بر تو ظفر نيست». (2)

323 . طورى بايد كار خير كنى كه دست چپت از دست راست خبردار نشود.نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله :سَبعَةٌ في ظِلِّ عَرشِ اللّهِ يَومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّهُ:... رَجُلٌ تَصَدَّقَ بِيَمينِهِ فَأخفاهُ عَن شِمالِهِ؛ (3)

.

لايُلسَعُ العاقِلُ مِن جُحرٍ مَرَّتَينِ

عِلمٌ بِلاعَمَلٍ كَشَجَرٍ بِلاثَمَرٍ

أحَبُّ عِبادِاللّهِ إلَى اللّهِ أنفَعُهُم لِعِبادِهِ

كُلُّ امرِى ءٍ يَلقى ما عَمِلَ و يُجزى بما صَنَعَ

كَثرَةُ الهَمِّ تُورِثُ الهَرَمَ

أولادُنا أكبادُنا

اَلعافِيَةُ نِعمَةٌ خَفِيَّةٌ إذا وُجدَت نُسِيَت و إذا فُقِدَت ذُكِرَت

فرزندان ما جگرپاره هاى ما هستند.

341 . قانون عطف به (شامل) ماسبق نمى شود . (1)نظير سخن پيامبر صلى الله عليه و آله:اَلإسلامُ يَجبُّ ما قَبلَهُ؛ (2)

اسلام آوردن، گذشته (افراد) را از بين مى برد .

توضيح : اگرچه جمله فوق مادّه اى از قانون است ، كه عدم شمول قانون جديد نسبت به افراد متخلف قبل از تصويب را بيان مى كند ، ولى امروزه در بين مردم به صورت مَثَل به كار مى رود.

342 . قدر عافيت كسى داند كه به مصيبتى گرفتار آيد . (3)نظير سخن امام صادق عليه السلام :اَلعافِيَةُ نِعمَةٌ خَفِيَّةٌ إذا وُجدَت نُسِيَت و إذا فُقِدَت ذُكِرَت؛ (4)

عافيت نعمتى پنهان است كه تا هست فراموش مى شود و وقتى از دست مى رود ، به ياد مى آيد.

توضيح : كار برد مَثَل در جايى است كه شخصى از رفاه و در عافيت بودن خود ناراضى باشد و قدر آن را نداند و همچنين پس از گرفتار شدن به بلايى به افسوسِ دوران عافيت گفته مى شود . سعدى حكايت داستان را چنين نقل كرده است : «پادشاهى با غلامى عجمى در كشتى نشست و غلام ديگر دريا نديده بود و محنت كشتى نيازموده . گريه و زارى در نهاد و لرزه بر

.

قربان بند كيفتم تا پول دارى رفيقتم

لا تَستَصِغِروا قَليلَ الآثامِ فَإنَّ الصَّغيرَ يُحصى و يَرجِعُ إلَى الكَبيرِ

لا كَنزَ أغنى مِنَ القَناعَةِ

لاتَستَحِ مِن اِعطاءِ القَليلِ فَإنَّ الحِرمانَ أقلُّ مِنهُ

لاتُؤخِّروا عَمَلَ اليَومِ لِغَدٍ

إنَّهُ مَن أتَى البُيوتَ مِن أبوابِهَا اهتَدى