كتاب شناسي كليني و كتاب الكافي

مشخصات كتاب

سرشناسه : قنبري، محمد، 1350 -

عنوان و نام پديدآور : كتاب شناسي كليني و كتاب الكافي/ محمد قنبري.

مشخصات نشر : قم: موسسه علمي فرهنگي دارالحديث، سازمان چاپ و نشر: سازمان اوقاف و امور خيريه، 1387.

مشخصات ظاهري : 222ص.

فروست : پژوهشكده علوم و معارف حديث؛ 171.

مجموعه آثار كنگره بين المللي بزرگداشت ثقه الاسلام كليني؛ 34.

شابك : 27000ريال: 978-964-493-366-0

يادداشت : كتابنامه: ص. [219] - 222.

موضوع : كليني، محمد بن يعقوب - 329ق. -- كتابشناسي

موضوع : كليني، محمد بن يعقوب - 329ق . الكافي -- كتابشناسي

شناسه افزوده : كنگره بين المللي بزرگداشت ثقةالاسلام كليني(ره) (1388 : شهرري)

شناسه افزوده : موسسه علمي - فرهنگي دارالحديث. سازمان چاپ و نشر

شناسه افزوده : سازمان اوقاف و امور خيريه

رده بندي كنگره : BP129/ك8ك20837 1387

رده بندي ديويي : 297/212

شماره كتابشناسي ملي : 1885393

ص: 1

يادداشت دبير علمى كنگره

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

يادداشت دبير علمى كنگره كتاب شريف الكافى، تأليف ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب كلينى رحمه الله، مهم ترين و برترين اثر مكتوب شيعه به شمار مى رود. اين كتاب كه حاوى احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام در عرصه هاى مختلف دينى است، به جهت ويژگى هاى منحصر به فرد، محور شكل گيرى و توليد بخش وسيعى از ادبيات مكتوب شيعه بوده و در طول تاريخ، مورد اهتمام عالمان شيعه قرار گرفته و شرح ها و تعليقه ها و ترجمه هاى فراوان از آن و براى آن، عرضه شده است. آستان حضرت عبدالعظيم و مؤسسه علمى _ فرهنگى دار الحديث، سومين همايش از طرح «گراميداشت بزرگان و عالمان رى» را به بزرگداشت ثقة الاسلام كلينى اختصاص داد. اهداف مورد نظر در اين بزرگداشت، عبارت اند از: 1. معرفى شخصيت علمى و معنوى ثقه الاسلام كلينى 2. ترويج معارف حديثى اهل بيت عليهم السلام 3. تحقيق و پژوهش در ميراث كلينى 4. شناخت جايگاه و تأثيرگذارى كتاب الكافى. كميته علمى كنگره، پس از برگزارى كنگره بزرگداشت ابوالفتوح رازى در پاييز 1384، كار برنامه ريزى علمى اين كنگره را آغاز كرد و اين برنامه ها را در دستور كار قرار داد: 1. تصحيح و تحقيق آثار مخطوط مربوط به الكافى (اعم از ترجمه، شرح، تعليقه و...) 2. گشودن افق هاى تازه پژوهشى در زمينه الكافى 3. تجزيه و تحليل نقدها و پرسش هاى مربوط به الكافى 4. به دست دادن نسخه تحقيق شده از كتاب الكافى 5. ساماندهى اطلاعات و آثار مكتوب مرتبط با كلينى و الكافى و ارائه آنها در قالب DVD(لوح چند منظوره ديجيتال). آنچه كميته علمى در مدت دو سال و اندى تلاشْ بِدان دست يافت و هم زمان با برگزارى كنگره ارائه مى گردد، از اين قرار است: يك. نسخه تحقيق شده الكافى دو. شروح و تعليقه هاى الكافى سه. مجموعه آثار توليدى كنگره چهار. ويژه نامه هاى مجلّات پنج. خبرنامه كنگره شش. DVD (لوح چند منظوره ديجيتال). اينك نگاهى مختصر به اين عناوين ششگانه مى افكنيم:

.

ص: 8

يك. الكافىكتاب الكافى، پس از مقابله با نسخ كهن و مورد وثوق و نيز اعراب گذارى، به همراه تعليقه هايى در رفع مشكلات برخى از اسناد و برخى توضيحات فقه الحديثى، در قالب نوينى به زيور طبع، آراسته مى گردد.

دو. شروح و تعليقه هاى الكافىبر كتاب الكافى، شروح و تعليقه هاى بسيارى نوشته شده كه تاكنون اندكى از آن به چاپ رسيده است. كميته علمى تلاش كرد كه اين شروح و تعليقه ها را شناسايى كرده، و تصحيح و عرضه آنها را در دستور كار خود قرار دهد كه براى برپايى كنگره، اين موارد، تصحيح شده، به چاپ خواهد رسيد: 1. الشافي في شرح الكافي، ملّا خليل بن غازى قزوينى (م 1089ق)2جلد 2. صافي [در شرح كافي]، ملّا خليل بن غازى قزوينى (م 1089ق)2جلد 3. الحاشية على اُصول الكافي، ملّا محمد امين استرآبادى (م 1036ق)1جلد 4. الحاشية على اُصول الكافي، سيد احمد علوى عاملى (زنده در 1050ق)1جلد 5. الحاشية على اُصول الكافي، سيد بدرالدين حسينى عاملى (زنده در 1060ق)1جلد 6. الكشف الوافي في شرح اُصول الكافي، محمد هادى بن محمد معين الدين آصف شيرازى (م 1081ق)1جلد 7. الحاشية على اُصول الكافي، ميرزا رفيعا (م 1082ق)1جلد 8. الهدايا لشيعة أئمّة الهدى (شرح اُصول الكافي)، شرف الدين محمد بن محمدرضا مجذوب تبريزى (قرن 11ق)2جلد 9. الذريعة إلى حافظ الشريعة (شرح اُصول الكافي)، رفيع الدين محمد بن محمد مؤمن گيلانى (قرن11ق)2جلد 10 و 11. الدرّ المنظوم، شيخ على كبير (م1104ق) و الحاشية على اُصول الكافي، شيخ على صغير (قرن 12)1جلد 12. تحفة الأولياء (ترجمه اُصول الكافى)، محمد على بن محمد حسن فاضل نحوى اردكانى (زنده در 1237ق)4 جلد 13. شرح فروع الكافى، محمد هادى بن محمدصالح مازندرانى (م 1120ق)5جلد 14. البضاعة المزجاة (شرح روضة الكافى)، محمد حسين بن قارياغْدى (م1089ق)2جلد 15. شرح روضة الكافي، محمد حسين بن يحيى نورى (زنده در 1127ق)1جلد 16. منهج اليقين (شرح وصيت امام صادق عليه السلام به شيعيان)، سيد علاء الدين محمد گلستانه (م 1110 ق) 1جلد 17. الرسائل في شرح أحاديث الكافي2جلد

.

ص: 9

سه. مجموعه آثار توليدى كنگرهمنظور از اين عنوان، آثار توليدى كميته علمى است. در اين حوزه، اين آثار عرضه مى گردد: 1. حياة الشيخ الكلينى/ثامر العميدى1جلد 2. توضيح الاسناد / سيد محمدجواد شبيرى1 جلد 3. العنعنة من صيغ الأداء للحديث الشريف في الكافي / سيد محمدرضا حسينى جلالى1جلد 4. كافى پژوهى بر اساس نسخه هاى خطى / على صدرايى خويى _ سيّد صادق اشكورى1 جلد 5. كتابشناسى كلينى و كتاب الكافى / محمد قنبرى1 جلد 6. شناخت نامه كلينى و الكافى / محمد قنبرى4 جلد 7. كافى پژوهى (گزارش پايان نامه هاى مرتبط با كلينى والكافى) / سيد محمدعلى ايازى1جلد 8. مجموعه مقالات همايش / گروهى از پژوهشگران6 جلد 9. مصاحبه ها و ميزگردها1جلد

.

ص: 10

چهار. ويژه نامه هاى مجلاتمجله هاى آينه پژوهش، سفينه، علوم حديث و برخى ديگر از نشريات، هم زمان با برپايى كنگره، ويژه نامه هايى منتشر مى كنند.

پنج. خبرنامهخبرنامه كنگره كه به اطلاع رسانى پيش از برپايى كنگره مى پردازد، تا زمان برگزارى، چهار شماره از آن منتشر خواهد شد.

شش. DVDنرم افزار مجموعه آثار كنگره، همراه با برخى از نسخه هاى خطّى الكافى، و نيز ديگر شروح، تعليقه ها و ترجمه هاى چاپ شده الكافى در قالب DVD ارائه خواهد شد. *** در پايان، از همه فرهيختگان و انديشه مندان، سازمان ها و نهادهاى علمى _ پژوهشى كه در به ثمر رسيدن اين همايشْ سهم داشته اند، سپاس گزارى مى شود، بويژه از: توليت محترم آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام و رياست محترم مؤسسه علمى _ فرهنگى دارالحديث، حضرت آية اللّه محمدى رى شهرى، شوراى عالى سياست گذارى، شوراى علمى كنگره، كميته بين الملل، كميته اجرايى، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، مديران عالى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام ، مديران و محققان پژوهشكده علوم و معارف حديث، مسؤلان، اساتيد و دانشجويان دانشكده علوم حديث ، مسؤلان و كاركنان سازمان چاپ و نشر دارالحديث. مهدى مهريزى دبير كميته علمى بهار 1387

.

ص: 11

مقدمه

مقدمهثقة الإسلام، شيخ المشايخ، محمد بن يعقوب بن اسحاق كلينى رازى، از بزرگان شيعه در زمان غيبت صغراست كه در نيمه دوم قرن سوم و نيمه اول قرن چهارم هجرى از بزرگ ترين محدثان شيعه به شمار مى رفت. (1) او در عهد امامت امام يازدهم، در دهى به نام كلين در 38 كيلومترى شهر رى و در خانه اى مملو از عشق و محبت به اهل بيت عليهم السلام چشم به جهان گشود. (2) پدرش يعقوب بن اسحاق _ كه مردى با فضيلت و پاك سرشت بود _ از همان دوران كودكى تربيت فرزندش را بر عهده گرفت و با زبانِ عمل، اخلاق، رفتار و آداب اسلامى را به او آموخت. آرامگاه اين مرد متقى در روستاى كلين ( نزديك حسن آباد شهر رى) قرن هاست كه زيارتگاه شيعيان است. (3) دايى كلينى _ كه خود محدثى بزرگ بود و از شيفتگان مكتب اهل بيت عليهم السلام به شمار مى رفت _ در تعليم و تربيت وى نقش بسزايى داشت. اين مرد دانشمند _ كه «علّان» ناميده مى شد _ در سفر حج و در راه زيارت خانه خدا به شهادت رسيد. (4) كلينى توانست در دوران كودكى از محضر اين عالم شهيد و پدر بزرگوارش كسب فيض كرده و با منابع علم حديث و رجال آشنا گردد. بعد از طى تحصيلات ابتدايى براى پيمودن مدارج كمال انسانى به شهر رى _ كه در آن عصر از مرتبه علمى خاصى برخوردار بود _ مسافرت كرد. شهر رى كه در آن روزگار قلب ايران محسوب مى شد، به نقطه برخورد آرا و نظريات فرقه هايى چون اسماعيليه و مذاهبى چون شافعى، حنفى و شيعى مبدل شده بود. (5) كلينى در اين زمان در ضمن تحصيلات خود، نه تنها با عقايد و نظريات مذاهب و گرايش هاى مختلف آشنا شد، بلكه به ماهيت برخى از حركت هايى كه مى رفت تشيع را از مسير خود منحرف كند، پى برد. كلينى درد را شناخت و آگاهانه به درمان آن پرداخت. او معتقد بود علاج اين همه نابسامانى، بازگشت به كلام و پيام اهل بيت عليهم السلام است. كلينى در اين برهه از زمان، به دور از هر هياهو، مسير خود را مشخص كرده و تصميم گرفت به ضبط و فراگيرى احاديث بپردازد. از اين رو، در محضر اساتيد بزرگى چون ابو الحسن محمد بن جعفر اسدى كوفى زانوى ادب زده و در نوشتن احاديث و بحث و گفتگو درباره آنها از خود لياقت بسزايى نشان داد. (6) عصر كلينى را بايد «عصر حديث» ناميد. در اين زمان نهضتى كه براى يافتن، شنيدن و نوشتن احاديث و روايات آغاز شده بود، سراسر ممالك اسلامى را فراگرفته بود و در اين ميان، كلينى را مى توان يكى از تشنگان پاك باخته علم حديث به شمار آورد. كلينى با شناخت عصر خود و موقعيت زمانى و پى بردن به اين مسأله كه اين عصر گذرگاه تشيع است و اگر احاديث و روايات از اين بحران بگذرند، براى هميشه تشيع مى تواند سالم و به دور از التقاط و انحراف مسير خود را ادامه دهد، شهر رى را _ كه تازه دوست داران مكتب علوى در آن به قدرت رسيده بودند _ با همه زيبايى ها و جاذبه هايش رها كرده و به سوى قم، شهر محدثان و راويان، هجرت كرد. (7) ورود كلينى به قم مقارن با حاكميت سياسى و دينى مردان با فضيلت و با تقوايى بود كه از حديث گويان مشهور زمان خود به شمار مى رفتند. در قله اين هرم، احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قرار داشت كه تقوا، فضل و عشق او به اهل بيت عليهم السلام بر كسى پوشيده نيست. (8) كلينى با استفاده از محضر اين مرد بزرگ، در كلاس درس استاد ديگرى زانوى ادب زد كه به «معلم» شهرت داشت. معلم كسى است كه شيخ طوسى در كتاب رجال خود او را از ياران امام حسن عسكرى عليه السلام مى شمارد و او را در زمره كسانى مى خواند كه به خدمت امام يازدهم شرفياب شده اند (9) و او كسى جز احمد بن ادريس قمى نبود. درباره او گفته شده است: چون اين شخصيت برجسته در پيشگاه امام حسن عسكرى عليه السلام تلمذ كرده و استاد شيخ كلينى است، به «معلم» شهرت يافته است. (10) كلينى در ادامه تحصيل، عالم وارسته ديگرى را درك كرد كه خود مردى كم نظير بود. او به محضر «عبد الله بن جعفر حميرى»، (11) مردى كه همه مورخان و علماى رجال و شيفتگان حديث در مقابل عظمت او سر فرود مى آورند، رفت. حميرى در زمره اصحاب امام حسن عسكرى عليه السلام قرار دارد و داراى تأليفات فراوان است. متأسفانه جز كتاب قرب الإسناد از اين فرزانه روزگار، چيز ديگرى به دست ما نرسيده است. قرب الإسناد مجموعه اخبارى است كه سند آن به امام معصوم مى رسد. علاوه بر دانشمندان نامدار مذكور، كلينى از محضر اساتيد ديگرى نيز بهره جسته كه گذرى بر اسامى آنان خواهيم داشت. گر چه قم مركز تشيع به شمار مى رفت و جويندگان كلام اهل بيت عليهم السلام را سيراب مى كرد، اما عطش سيرى ناپذير كلينى به زمزم زلال نور اين خاندان، او را بر آن داشت تا آن ديار مقدس و حرم منور را به اميد يافتن روايات و احاديث ناشنيده ترك كند. از اين رو، او هجرت را آغاز كرد و قم را با تمام ارزش هايش به قصد شهرها و روستاهاى ديگر ترك كرد. كلينى روستاها و شهرهاى بى شمارى را پشت سر نهاد و هر جا محدث يا راوى حديثى مى يافت كه حديثى از اهل بيت عليهم السلام را نزد خويش داشت، در مقابلش زانوى ادب مى زد و پس از مدتى، باز كوله بار عشق و صفايش را بر دوش مى گرفت و راهى ديارى ديگر مى شد. كوفه يكى از شهرهايى بود كه كلينى به آن قدم نهاد. در آن زمان كوفه يكى از مراكز بزرگ علمى به شمار مى رفت. كوفه شهرى بود كه ابن عقده در آن حضور داشت. او در حفظ احاديث شهره آفاق بود و بسيارى از شيفتگان علم حديث را به اين شهر بزرگ مى كشاند. (12) وى يكصد هزار حديث را با سند در خاطر داشت و كتاب هاى بسيارى را به رشته تحرير درآورده و يكى از ارزنده ترين آثارش رجال ابن عقده است. ابن عقده در اين كتاب، شاگردان امام صادق عليه السلام را _ كه حدود چهار هزار نفر بوده اند _ نام برده و روايات بسيارى را نيز از حضرت امام صادق عليه السلام نقل كرده است. اين كتاب تا زمان شيخ طوسى وجود داشته و متأسفانه پس از آن به سرنوشت برخى ديگر از ميراث هاى فرهنگى اهل بيت عليهم السلام گرفتار شده و مفقود شده است. كلينى پس از كسب فيض از ده ها استاد و محدث در شهرها و مناطق مختلف، سرانجام به بغداد رسيد. مدت مسافرت كلينى به درستى معلوم نيست؛ اما در اين شكى نيست كه در طول مسافرت ها چنان علم و فضل خود را به نمايش گذاشت و تصويرى از يك عالم شيعه حقيقى در اذهان مردم هر ديار مجسم ساخت كه وقتى به بغداد پاى نهاد، فردى گمنام نبود؛ شيعيان به او افتخار مى كردند و اهل سنت به ديده تحسين به او مى نگريستند. تقوا و علم و فضيلت او در اندك مدتى شهره آفاق گرديد، تا جايى كه عامه بزرگان و انديشمندان معاصر ايشان در مشكلات دينى به او مراجعه كرده و پيروان فرق اسلامى در فتوا به او روى مى آوردند. به همين مناسبت، به «ثقة الإسلام» شهرت يافت. او نخستين كسى است كه در دوره اسلامى به اين لقب مفتخر گرديد. (13) عظمت و بزرگى كلينى در ميان اهل تسنن به قدرى است كه ابن اثير روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل مى كند كه فرمود: خداوند در آغاز هر قرن شخصى را برمى انگيزد كه دين او را زنده و نامدار نگه دارد. آن گاه به گفتگو درباره اين حديث پرداخته و مى گويد: احيا كننده مذهب شيعه در آغاز قرن اول هجرى محمد بن على امام باقر عليه السلام ، در ابتداى قرن دوم على بن موسى امام رضا عليه السلام و در ابتداى قرن سوم ابو جعفر محمد بن يعقوب كلينى رازى بوده است. (14) به جرأت مى توان گفت كلينى نام آورترين و بلند آوازه ترين انديشمند عصر خود بود؛ عصرى كه اوج تلاش محدّثان و علماى بزرگ و حتى نواب خاص امام عصر _ عجل الله تعالى فرجه الشريف _ است. ثقة الاسلام كلينى با چهار سفير و نماينده خاص حضرت امام زمان _ عجل الله تعالى فرجه الشريف _ كه در طول غيبت صغرا 69 سال رابط بين آن حضرت و شيعيان بودند، هم عصر بود. با اين كه آن چهار تن از فقها و محدثان بزرگ شيعه بودند و شيعيان آنها را به جلالت قدر مى شناختند، اما كلينى مشهورترين شخصيت عالى مقامى بود كه در آن زمان ميان شيعه و سنى با احترام مى زيست و به طور آشكار به ترويج مذهب حق و نشر فضايل اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام همت مى گماشت. عموم طبقات، او را به راستى و درستى گفتار و كردار و احاطه كامل بر احاديث و اخبار مى ستودند؛ به طورى كه نوشته اند شيعه و سنى در اخذ فتوا به او مراجعه مى كردند و در اين باره مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. وى در امانت، عدالت، تقوا و فضيلت و حفظ و ضبط احاديث _ كه همه از شرايط يك فرد محدث موثق جامع الشرايط است _ سرآمد روزگار بود. نجاشى درباره او مى گويد: او در زمان خود، شيخ و پيشواى شيعه در شهر رى بود و حديث را از همه بيشتر ضبط كرده و بيشتر از همه، مورد اعتماد است. (15) ابن طاووس گويد: توثيق و امانت شيخ كلينى، مورد اتفاق همگان است. (16) ابن اثير گويد: او به فرقه اماميه در قرن سوم، زندگى تازه اى بخشيد و عالم بزرگ و فاضل مشهور در آن مذهب است. (17) ابن حجر عسقلانى گويد: كلينى از رؤسا و فضلاى شيعه، در ايام مقتدر عباسى است. (18) محمد تقى مجلسى گويد: حق اين است كه در ميان علماى شيعه مانند كلينى نيامده است و هر كس در اخبار و ترتيب كتاب او دقت كند، درمى يابد كه از جانب خداوند مورد تأييد بوده است. (19) ثقة الإسلام كلينى از محضر بزرگ مردانى بهره برده كه هر يك در عصر خود از نوابغ روزگار به شمار مى رفتند. برخى از آنها عبارت اند از: (20) 1. ابو الحسن محمد بن اسدى كوفى، 2. احمد بن محمد بن عيسى اشعرى، 3. احمد بن ادريس قمى، 4. عبد الله بن جعفر حِميَرى، 5 . احمد بن محمد بن عاصم كوفى، 6 . حسن بن فضل بن زيد يمانى، 7 . محمد بن حسن صفار، 8 . سهل بن زياد آدمى رازى، 9 . محمد بن اسماعيل نيشابورى، 10 . احمد بن مهران و.... عده اى از فقها و محدثان بنام شيعه _ كه مشاهير علماى ما در قرن چهارم هجرى در ايران و عراق بوده اند _ از جمله شاگردان كلينى به شمار مى روند؛ بزرگانى چون: 1. ابن ابى رافع، 2. احمد بن احمد كاتب كوفى، 3. احمد بن على بن سعيد كوفى، 4. ابو غالب احمد بن محمد زرارى، 5. جعفر بن محمد بن قولويه قمى، 6 . على بن محمد بن موسى دقاق، 7. محمد بن ابراهيم نعمانى، معروف به ابن زينب (ابن ابى زينب) كه از شاگردان مخصوص و نزديكان او بوده و كتاب الكافى را او نسخه بردارى كرده است. 8 . محمد بن احمد سنانى زاهرى مقيم رى، 9. محمد بن على ماجيلويه، 10. محمد بن محمد بن عصام كلينى، 11. هارون بن موسى. از تأليفات گرانمايه ثقة الإسلام كلينى است: 1. كتاب الكافى، معروف ترين تأليف كلينى كتاب با عظمت و گرانقدر و نفيس الكافى است كه نه تنها بزرگ ترين كار اوست، بلكه در جامعه اسلامى كتاب معتبرى در حديث چون الكافى تأليف نشده است. الكافى نخستين كتاب از كتب اربعه است. 2. كتاب رجال، 3. كتاب ردّ بر قرامطه، 4. كتاب رسائل ائمه عليهم السلام ، 5. كتاب تعبير الرؤيا، 6 . مجموعه شعر، مشتمل بر قصايدى كه شعرا در مناقب و فضايل اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام سروده اند. (21) گذشته از ذوق، خلاقيت و تلاش بى وقفه شيخ كلينى در نگارش و پالايش احاديث عصر شيعه، او ثمره رنج ها و مشقت هاى علماى عصر خود است؛ وى پلى محكم و امانتدارى راستين بود كه احاديث و روايات علما و استادان عصر خود را به نسل هاى آينده منتقل ساخت. در حقيقت، كلينى عصاره عصر خويش است. وقتى سخن از كلينى است، سخن از تمام زيبايى ها، لطافت ها و فضيلت هاى زمان اوست؛ سخن از عزم و اراده تشيع در كسب معارف و علوم است؛ سخن از الكافى است؛ همان گونه كه وقتى سخن از الكافى است، سخن از عطر كلام اهل بيت عليهم السلام ، سخن از امانت فراموش شده پيامبر صلى الله عليه و آله است كه فرمود: إنّى تاركٌ فيكمُ الثقلينِ كتابَ اللّهِ و عِترَتى... . (22) شيخ كلينى يعنى الكافى، يعنى آبشخور پاك اهل بيت عليهم السلام ، يعنى كوثر شيرين حديث در كوير فرهنگى تاريخ، يعنى سرچشمه زلال دوستداران آل محمد صلى اللّه عليهم اجمعين. كلينى در حالى كه بيش از هفتاد سال از عمرش مى گذشت و پس از بيست سال تلاش در تدوين كتاب الكافى و تحمل رنج ها، غربت ها و مشقت ها، اينك در آستانه ملاقات با معبود و معشوق است. او در خود آرامشى احساس مى كرد؛ آرامشى كه نشان از ايثار و از خود گذشتگى و اداى تكليف او داشت. او اگر چه در قفس دنيا مى زيست ؛ اما در فضاى بهشت تنفس مى كرد؛ چرا كه تمام لحظه هاى عمرش را با كلام اهل بيت عليهم السلام سپرى كرده بود و در راه اداى فريضه، هر رنجى را به جان پذيرفته بود. در سال 329ق، رادمرد بزرگ عالم تشيع در ماه شعبان، جهان فانى را وداع كرد. دانشمند نامى بغداد «ابو قيراط» بر پيكر پاكش نماز خواند. شيعيان با دلى پراندوه و با احترام آن مرد خدا را در «باب كوفه» بغداد به خاك سپردند. كتاب الكافى، شامل مجموعه روايات اصول و فروع دين است كه از ائمه عليهم السلام روايت گرديده است. اين كتاب، در طول بيش از هزار سال، پيوسته مورد توجه و عنايت خاص علما و فقهاى شيعه قرار داشته و بزرگان شيعه در منابع مهم روايى و تأليفات ارزشمند خود، به آن استناد كرده اند. اين كتاب، شامل روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت ايشان است كه در آن، به علوم و معارف اسلامى، به بهترين شكل اشاره شده و با ترتيبى زيبا ارائه شده است. اين كتاب، فاصله زمانى كمى با اصول معتبر و اوليه شيعه دارد كه از آنها گرفته شده و علاوه بر آن از دقت و گزيده گويى بالايى نيز برخوردار است. شيخ مفيد مى فرمايد: الكافى هو من أجلّ كتب الشيعة و أكثرها فائدة؛ (23) كتاب الكافى، از بهترين كتاب هاى شيعه و پر فايده ترين آنهاست. كركى مى فرمايد: كتاب الكافي في الحديث الذي لم يعمل الأصحاب مثله؛ (24) كتاب الكافى، كتاب روايتى است كه تا كنون اصحاب و علماى شيعه مانند آن را ننگاشته اند. فيض كاشانى مى فرمايد: الكافي أشرفها و أوثقها و أتمّها و أجمعها لاشتماله على الأصول من بينها و خلوّه من الفضول و شينها؛ (25) كتاب الكافى، ارزشمندترين و معتبرترين و كامل ترين و جامع ترين كتاب از كتب اربعه است؛ زيرا بر خلاف بقيه كتب اربعه، علاوه بر فروع دين و ابواب فقه، شامل اصول دين نيز است و روايات غير صحيح و ضعيف هم در آن وجود ندارد. شيخ على بن شيخ محمد بن شيخ حسن بن شهيد ثانى مى فرمايد: الكتاب الكافي و المنهل العذب الصافي، و لعمري لم ينسج على منواله، و منه يعلم قدر منزلته و جلالة حاله؛ (26) كتاب الكافى آبى شيرين، زلال و گواراست و به جان خودم سوگند كه همانند آن نگاشته نشده است و از ارزش كتاب مى توان به منزلت و جلال و بزرگى مؤلف آن نيز پى برد. علّامه مجلسى مى فرمايد: أضبط الأصول و أجمعها، و أحسن مؤلفات الفرقة الناجية و أعظمها؛ (27) كتاب الكافى با ضابطه ترين و كامل ترين كتاب روايى و بهترين و بزرگ ترين تأليف مذهب بر حق شيعه است. شيخ كلينى اين كتاب را به درخواست يكى از دوستان خود به نگارش درآورده است. وى در مقدمه كتاب مى فرمايد: و ذكرتَ أن أمورا قد أشكلت عليك، لا تعرف حقائقها لاختلاف الرواية فيها و أنك تعلم أن اختلاف الرواية فيها لاختلاف عللها و أسبابها و أنك لا تجد بحضرتك مَن تذاكره و تفاوضه ممن تثق بعلمه فيها و قلت إنك تحب أن يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه من جميع فنون علم الدين، ما يكتفى به المتعلم و يرجع إليه المسترشد، و يأخذ منه من يريد علم الدين و العمل به بالآثار الصحيحة عن الصادقين عليهماالسلام و السنن القائمة التي عليها العمل و بها يؤدي فرض الله عز و جلّ و سنة نبيه صلى الله عليه و آله و قلت لو كان ذلك رجوت أن يكون ذلك سببا بتدارك الله بمعونته و توفيقه إخواننا و أهل ملتنا و يقبل بهم إلى مراشدهم...و قد يسَّر الله و له الحمد تأليف ما سألت و أرجو أن يكون بحيث توخيت فمهما كان فيه من تقصير فلم تقصر نيتنا في إهداء النصيحة إذ كانت واجبة لإخواننا و أهل ملتنا مع ما رجونا أن نكون مشاركين لكل من اقتبس منه و عمل بما فيه في دهرنا هذا و في غابره إلى انقضاء الدنيا؛ (28) يعنى برادرم ! امورى را فرموده بوديد كه بر شما مشكل شده و حقايق آنها را نمى دانيد؛ چرا كه روايات مختلفى درباره آنها وارد شده و اختلاف روايات نيز به دليل اختلاف علل و اسباب آن است و كسى كه بتوانى با او مذاكره و مباحثه كنى نيز در اختيار ندارى و گفته بودى دوست دارى كتابى داشته باشى كه شامل تمام علوم و معارف دين باشد و دانشجو و دانشمند نيز بتوانند به آن مراجعه كنند و از آن علم دين را فرا گرفته و به آن عمل كنند و آن گرفته شده از روايات صحيح از ائمه عليهم السلام و سنت هاى پا برجايى باشد كه به آنها عمل مى شود و واجبات الهى و سنت پيامبر صلى الله عليه و آله به وسيله آنها عمل مى شود.و گفته بودى كه اميدوارى به يارى و توفيق خداوند، اين كتاب وسيله اى گردد براى مراجعه ديگر برادران و پيروان اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام و موجب راهنمايى آنها گردد... . و خدا را شكر كه نگارش كتابى را كه درخواست كرده بوديد، آسان ساخت و اميدوارم كه همان گونه باشد كه انتظار داشتيد و اگر كوتاهى در آن باشد، در خيرخواهى خود هيچ كوتاهى نكرده ام؛ چرا كه نيت خير براى برادران دينى و اهل مذهب حق واجب است.به اميد آن كه ما نيز در ثواب كسانى كه آن را فرا گرفته و به آن عمل مى كنند، در اين زمان تا پايان دنيا شريك باشيم. از ويژگى هاى مهم اين كتاب، هم عصر بودن مؤلف آن با سفراى امام زمان _ عجل الله تعالى فرجه الشريف _ و دسترسى داشتن وى به آنهاست؛ خصوصا كه سفراى آن حضرت در شهر بغداد بودند و كلينى نيز در آن شهر بوده و سال وفات وى مصادف با سال وفات آخرين سفير امام عصر _ ارواحنا له الفداء _ على بن محمد سمرى بوده است. مؤلف در اين كتاب، مقيد به ذكر كل سند تا امام معصوم عليه السلام است و اين خود ارزش و اعتبار خاصى را به روايات كتاب مى دهد. در اين كتاب، روايات به ترتيب اعتبار آورده شده اند و روايات اول هر باب، از جهت سند و اعتبار از درجه بالاترى برخوردارند. اين كتاب، شامل تمام علوم و معارف اسلامى است كه از اهل بيت عليهم السلام روايت شده و به دست مؤلف آن رسيده و شامل اكثر مباحث عقيدتى و فقهى است. كتاب الكافى شامل بيش از شانزده هزار روايت است كه اين تعداد روايت از تمام روايات صحاح سته نيز بيشتر است. بر اين كتاب، شروح و حواشى بسيارى نگاشته شده است و مقالات فراوانى براساس روايات آن، شكل يافته است. همچنين درباره شخصيت ثقة الإسلام كلينى آثارى پديد آمده كه فهرستى از تمام تلاش هاى صورت پذيرفته، به منظور عرضه در كنگره بين المللى بزرگداشت ثقة الاسلام كلينى ضرورى به نظر مى رسيد. كتاب شناس فاضل جناب آقاى ابوالفضل حافظيان، به سفارش واحد احياى مركز تحقيقات دارالحديث در صدد تهيه مأخذشناسى كلينى و الكافى برآمده و تعداد يكصدوپنجاه عنوان را بر روى برگه هاى مخصوص آن نوشته و از اين تعداد، هفتاد و پنج فيش را كامل كرده بودند كه بنا به عللى، كار خود را متوقف ساختند و بدان ادامه ندادند. مدير واحد پس از يأس از تكميل كار از سوى آغازگر آن، كار را به راقم اين سطور سپرد. مدت مديدى از روز شروع كار گذشته است و مقالات و آثار متعددى در اين بين، به چاپ رسيده كه تعداد عناوين را چند برابر كرده است. روش كار اين گونه بوده كه ابتدا فيش هاى ناقص كامل شده و سپس با رجوع به منابع و مصادر كتاب شناسى جديد و قديم و نيز مجموعه فهرستگان نسخ خطى (كه در مركز تحقيقات دارالحديث گردآورى شده است) و كتابخانه هاى مختلف و آرشيو نشريات، موارد جديد بدانها افزوده گرديد و در دو گروه بدين شكل سامان يافت: 1. آثار مربوط به متن الكافى، 2. آثار درباره كلينى و الكافى. در بخش اول علاوه بر گزارش چاپ هاى الكافى، شروح و حواشى مختلفى كه بر كتاب نوشته شده و رساله هايى كه حديث يا احاديثى از كتاب را شرح كرده اند، ترجمه هاى كتاب الكافى معرفى شده است. در بخش دوم به معرفى آثارى پرداخته شده كه تمامى يا فصل هايى از آنها درباره كلينى يا كتاب اوست. لازم به ذكر است كه در تنظيم فيش ها، اطلاعات كتاب شناسى آثار چاپ شده، درج گرديده و به محل نگهدارى آثار خطى اشاره شده است. از آنجا كه بنابر مختصرنويسى بود، لذا به اسامى كتابخانه ها به طور اختصار اشاره شده است. در اينجا فهرستى از كتابخانه هايى كه اسم آنها به صورت كامل در كتاب نيامده، اشاره مى گردد: آستان قدس = كتابخانه آستان قدس رضوى اعظم = كتابخانه مسجد اعظم قم الهيات تهران = دانشكده الهيات دانشگاه تهران الهيات مشهد = دانشكده الهيات دانشگاه فردوسى مشهد خوانسارى = كتابخانه فاضل خوانسارى سپهسالار = كتابخانه مدرسه عالى شهيد مطهرى (سپهسالار) سنا = كتابخانه مجلس سنا گلپايگانى = كتابخانه آية اللّه العظمى گلپايگانى رحمه الله مجلس = كتابخانه مجلس شوراى اسلامى مرعشى = كتابخانه بزرگ آية اللّه العظمى مرعشى نجفى رحمه الله ملك = كتابخانه ملك ملى = كتابخانه ملى

.


1- . حياة الشيخ محمد بن يعقوب الكلينى، ص 122.
2- . معجم البلدان، ج 3، ص 117؛ الشيخ الكلينى و كتابه الكافى (فروع)، ص 70 _ 72.
3- . حياة الشيخ محمد بن يعقوب الكلينى، ص 112.
4- . رجال النجاشى، 260 _ 261، ش 682.
5- . حياة الشيخ محمد بن يعقوب الكلينى، ص 35 _ 60
6- . همان، ص 182.
7- . همان، ص 251.
8- . همان، ص 206.
9- . رجال الطوسى، ص 397.
10- . همان.
11- . حياة الشيخ محمد بن يعقوب الكلينى، ص 159.
12- . همان، ص 253.
13- . ر. ك: همان، ص 120.
14- . جامع الاصول، ج 15، ص 297.
15- . رجال النجاشى، ص 377، ش 1026.
16- . فرج المهموم، ص 86 .
17- . جامع الاصول، ج 15، ص 297.
18- . تبصير المنتبه، ج 2، ص 1219.
19- . روضة المتقين، ج 14، ص 260.
20- . استادان و شاگردان كلينى از مقدمه الكافى به قلم حسينعلى محفوظ نقل شده است.
21- . حياة الشيخ محمد بن يعقوب الكلينى، ص 263 _ 275.
22- . دعائم الاسلام، ج 1، ص 28 و مصادر فراوان ديگر.
23- . تصحيح اعتقادات الامامية، ص 70.
24- . الكافى، ج 1، ص 27، مقدمه.
25- . الوافى، ج 1، ص 6 .
26- . نهاية الدرايه، ص 539 به نقل از الدرالمنظوم.
27- . مرآة العقول، ج 1، ص 3.
28- . الكافى، ج 1، ص 2.

ص: 12

. .

ص: 13

. .

ص: 14

. .

ص: 15

. .

ص: 16

. .

ص: 17

. .

ص: 18

. .

ص: 19

. .

ص: 20

. .

ص: 21

. .

ص: 22

. .

ص: 23

. .

ص: 24

. .

ص: 25

الف: آثار مربوط به متن الكافى

1. چاپ هاى كافى

الف: آثار مربوط به متن الكافى1. چاپ هاى كافى_ تهران: 1278ق، سنگى، رحلى (اصول الكافى)، 300ص. _ تهران: 1303ق، سنگى، رحلى، (روضة الكافى + تحف العقول)، 321ص. _ تهران: 1307ق، سنگى، رحلى، به اهتمام سيّد محمّد صادق خوانسارى، 418ص. _ تهران: 1318ق، سنگى، رحلى ، جزء اول تا آخر خمس، خط احمد تفرشى، 427ص. _ تهران: 15 _ 1314ق، جلد اول و دوم فروع الكافى، به تصحيح فضل اللّه بن شمس الدين ثانى حكيم الهى، 427 + 375 + 88ص، ضمن آن عين الغزال فى فهرست اسماء الرجال و نسب نامه سادات رضوى. _ تهران: 1325ق، سنگى، رحلى. _ تهران: 1325ق، سنگى، رحلى، ناشر ابوالقاسم خوانسارى، 468ص. _ لكهنو: فروع الكافى، 302 _ 1303ق، 640 + 340 + 196ص. _ تهران: كتابفروشى آخوندى، 78 _ 1375ق، سربى، وزيرى، 1568 + 691 + 588 + 608 + 594 + 575 + 478 + 441ص. _ نجف: 1376ق، الجزء الثانى من الاصول الكافى، سربى، وزيرى، 169ص. _ تبريز: 1381ق، سنگى، رحلى، 627ص، در هامش آن شرح ملاصدرا (اصول كافى به نفقه حسين قلى خان ناظم السلطنه در هشتصد جلد طبع و مجانا توزيع شده است). نجف: سربى، با تعليق عبدالحسين المظفر، جزء الرابع از ص 167 تا ص 324. _ الروضة من الكافى (ترجمه سيد هاشم رسولى محلاتى)، تهران: علميه اسلاميّه، 1350. _ اصول الكافى (تحقيق محمّدجواد الفقيه)، بيروت: دار الاضواء، 1413ق، 2ج. _ فروع و روضة الكافى (تحقيق محمّد جواد الفقيه)، بيروت: دار الاضواء، 1413ق، 2ج. _ اصول كافى (ترجمه محمّد باقر كمره اى) تهران: اسوه، 1372، 6ج. _ كافى (تحقيق على اكبر غفارى)، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 8 ج، چهارم، 1375ش. _ بهشت كافى (ترجمه روضه به همراه متن)، حميدرضا آژير، قم: سرور، 1381. _ كتب الاربعة (الكافى)، قم: انصاريان، 1424ق / 1382، كل كتاب اربعه در 2 جلد. _ اصول الكافى (تصحيح محمّد جعفر شمس الدين)، بيروت: اعلمى، 1426ق/2005م. _ روضة الكافى (تصحيح محمّد جعفر شمس الدين)، بيروت: اعلمى، 1426ق/2005م. _ اصول كافى (ترجمه صادق حسن زاده)، قم: صلوات، 1383، 4ج. _ اصول كافى (ترجمه سيد جواد مصطفوى) تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام ، بى تا، 4ج. _ الكافى (تحقيق محمّد حسين جلالى)، شيكاگو: بى تا. _ اصول كافى (ترجمه سيد جواد مصطفوى)، تهران: علميه اسلاميه، بى تا، 4 ج، در دو مجلد. _ اصول الكافى (تصحيح محمّد جعفر شمس الدين)، بيروت: دار التعارف، 1411ق، 2ج.

.

ص: 26

. .

ص: 27

2. شروح و حواشى

2. شروح و حواشىآصف شيرازى، محمد هادى بن محمد معين الدين شريف (م 1041 ق)1 . الكشف الوافىشرح و حواشى محققانه فلسفى بر كتاب العقل و الجهل و اثبات واجب الوجود و التوحيد اصول الكافى از آصف شيرازى است كه سرگذشت وى در ذيل القسم الرابع سلافة العصر آمده است . آغاز : الحمد لوليه والصلوة . . . هذه تعليقات قد اتفق منى في حل معضلات. نسخه خطى : مجلس ، شماره 5803، قرن 12، 203 برگ .

[مجلس، ج 17، ص 231]

اردكانى يزدى ، قاضى ابراهيم بن كاشف الدين محمد (ق11)2 . كشاف حقايق الاحاديث ( شرح على اصول الكافى)شرح مزجى مختصرى بر اصول الكافى است كه به نام شاه عباس صفوى تأليف شده است. نسخه موجود از اين كتاب، شرح خطبه مرحوم كلينى رحمه الله است و در آن، بسيار به مباحث فلسفى و اعتقادى اشاره مى شود. آغاز: توجهنا الى جناب لاهوتك و ما اجل شأنك و تصفحنا طبقات ملكوتك وما اعظم خليفتك. نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 3022، 150 برگ؛ گوهرشاد، شماره 1538، ق 13، 101 برگ؛ ملى، شماره 2202/ع، 177 برگ.

.

ص: 28

[ الذريعة، ج 6 ، ص 183؛ فهرستگان، ج 5، ص 330]

استرآبادى اخبارى، محمد امين (م1033ق)3 . حاشية اصول الكافىحواشى مختصر و ناتمامى بر اصول الكافى است كه استرآبادى بر هامش نسخه الكافى نوشته و شخصى، گويا از شاگردان وى، در سال 1057ق، در مكه، آن را تدوين كرده است. از آن به شرح الكافى نيز تعبير شده است. اين حاشيه تا نيمى از كتاب الايمان والكفر اصول الكافى است. اين رساله با تحقيق و تصحيح آقاى على فاضلى در دفتر هشتم ميراث حديث شيعه (ص 229 _ 410) به چاپ رسيده است. آغاز: الحمد للّه رب العالمين... اما بعد فهذه حواش على الكافى لأبى جعفر محمد بن يعقوب الكلينى الرازى. نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 6665 ، 1063ق، 44 برگ؛ مرعشى، شماره 4549، قرن 11، 34 برگ؛ مجلس (مجموعه طباطبايى)، شماره 705، 1108ق، 51برگ؛ سپهسالار، شماره 8200 ، قرن 11.

[التراث العربى، ج 2، ص337؛ الذريعة، ج 6 ، ص 181، ش 989 و ج 3، ص96؛ الكلينى والكافى، ص44]

اصطهباناتى، شاه محمد بن محمد (م 1130ق)4 . كشف الكافىشرحى بر الكافى است كه تا باب «المستأكل بعلمه» را در بردارد و براى شاه سلطان حسين صفوى نوشته شده است. آغاز: بسمله، الحمدللّه القديم ذاته و الحديث سماته و الشكر للمنعم العليم الذى صفاته عين ذاته... فيقول... محمد بن محمد المدعو بشاه محمد. نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران (مشكوة)، شماره 1290، 194برگ.

[الشيخ الكلينى البغدادى و كتابه الكافى، ص163؛ مقدمة الكافى (دكتر محفوظ)، ج1، ص31]

.

ص: 29

بختيارى حويزى، يعقوب بن ابراهيم (م1147ق)5 . شرح الكافىشرحى بر كتاب الكافى است كه در سال هاى 1117 و 1118ق، تأليف شده و تنها بخش هايى از شرح فروع آن شناسايى شده است؛ از جمله محقق تهرانى نسخه اى از شرح ابواب الزكاة تا اواخر الاطعمة و الاشربة را در كتابخانه مدرسه آية اللّه بروجردى نجف رؤيت نموده است. نسخه هاى خطى: عمومى اصفهان، شماره 2778، 1118ق، 166 برگ.

[الذريعة، ج14، ص 28، ش1590]

بلاغى نجفى، محمد على بن محمد (م1000ق)6 . شرح اصول الكافىمحقق تهرانى آورده است كه نوه او شيخ حسن بن عباس بن محمد على در كتاب تنقيح المقال فى علم الرجال نام آن را ذكر كرده است. نسخه اى از اين شرح در فهارس معرفى نشده و در دسترس نيست.

[الذريعة، ج13، ص98، ش310؛ روضات الجنات (چاپ سنگى)، ص 632؛ الكلينى والكافى، ص443]

تبريزى، محمد زمان7 . شرح اصول الكافىمحقق تهرانى مى نويسد: «سيد شهيد ميرزا مهدى بن هداية اللّه موسوى اصفهانى خراسانى در برخى تعليقاتش از آن نقل كرده است. گويا او ملا محمد زمان بن كلب تبريزى باشد كه صاحب فرائد الفوائد است». مختصرى از شرح او در كتابخانه آستان قدس رضوى، ش 7262 يافت شده است.

[الذريعة، ج13، ص97]

ترك لنكرانى، عبدالعزيز (ق 14)8 . شرح الكافىشارح مجاور مشهد بوده و در آنجا مدفون است . در فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه ملك اطلاعاتى بيش از اين درباره كتاب و مؤلف به دست نداده است . نسخه هاى خطى : ملك ، شماره 1633 (ج 2) ، قرن 14، 431 برگ ؛ ملك ، شماره 2548، قرن 14، 302 برگ.

.

ص: 30

[فهرست نسخه خطى كتابخانه ملك، ج 1، ص 316]

جزايرى، احمد بن اسماعيل (م1151ق)9 . الحاشية على فروع الكافىشيخ آقا بزرگ تهرانى آن را بر حاشيه فروع الكافى مشاهده كرده، ولى تدوين نشده است.

[الذريعة، ج6 ، ص181، ش987؛ موسوعة مؤلفى الامامية، ج3، ص 168؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج12، ص32]

جزايرى، سيد نعمت اللّه بن عبداللّه (م 1112 ق)10 . نزهة الاخوان و تحفة الخلّان (شرح روضة الكافى)شرح روضة الكافى است كه تاريخ پايان تأليفش، 1099 يا 1112 ق است . نسخه هاى آن در نابغه فقه و حديث (شرح حال سيدنعمت اللّه جزايرى) ياد شده است .

[نابغه فقه و حديث ، ص 81؛ الذريعة ، ج 13، ص 297، ش 1085]

جوادى، سيد ذى شأن حيدر (م 1421 ق)11 . ترجمه و شرح اصول كافى (اردو)ترجمه و شرح اصول الكافى به زبان اردو است و در نشريه آينه پژوهش، شماره 62 ، ص 113، ضمن شرح حال مؤلف از كتاب فوق به عنوان يكى از تأليفات وى ياد شده است .

حايرى تهرانى، عباس بن ملاحاجى (1298 _ 1360ق)12 . شرح و ترجمه اصول الكافى(فارسى)تهران: سنگى، 1358ق، ج1، 308ص، وزيرى. محقق تهرانى گويد كه جلد اول آن كه شرح كتاب العقل و الجهل بوده، به چاپ رسيده است. دو نسخه از اين چاپ، در كتابخانه آستان حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به شماره هاى 1621 و 17868 نگهدارى مى شود.

.

ص: 31

[الذريعة، ج13، ص98، ش309؛ مشار فارسى، ج3، ص3209]

حسينى استرآبادى (ميرداماد)، محمد باقر بن محمد (م1041ق)13 . التعليقة على الكافىتحقيق: سيد مهدى رجايى اصفهان: مكتب السيد الداماد، 1403ق، 1ج، 28 + 405ص، اول، وزيرى. حاشيه اى بر اصول الكافى است. آنگاه كه ميرداماد در صدد نگاشتن تعليقه اى بر كتاب الكافى برآمد، دريافت كه بررسى اسناد و روايات بر بررسى متون و مضامين آنها مقدم است. به همين مناسبت، تصميم گرفت ابتدا در مجموعه اى موسوم به الرواشح السماوية از علم درايه واحوال روات سخن به ميان آورد و سپس به نوشتن تعليقات خود بر متون روايات الكافى شريف بپردازد. ميرداماد نام كتاب خود را التعليقة على الكافى نهاد و مباحثى كه در تعليقه خود بدانها پرداخته، عبارت اند از: بحث هاى لغوى، بحث هاى تفسيرى، بيان تصحيفاتى كه در الفاظ روايات مشاهده مى شود، بحث هاى رجالى، شرح و تفسير روايات، استفاده از روايات ساير كتب. ميرداماد توفيق يافته تا بر روايات كتاب هاى العقل والجهل، فضل العلم، التوحيد و يك روايت از كتاب الحجة تعليقاتى بنگارد و از بقيه كتاب باز مانده است. در متن تحقيق شده، متن الكافى در بالاى صفحات درج شده است و تعليقه ها در پايين صفحه. محقق از نسخه عكسى دانشگاه تهران و نسخه كتابخانه شخصى خود، سود جسته است. نسخه هاى خطى: ده نسخه خطى از اين كتاب شناسايى شده است؛ از جمله: دانشگاه تهران (ميكروفيلم)، شماره 3449، 1049ق، 106برگ؛ مرعشى، شماره 4263، قرن 11، 113برگ؛ مرعشى، شماره 6461 ، قرن 12، 54برگ؛ آستان قدس، شماره 12886 .

.

ص: 32

[الذريعة، ج6 ، ص 182، ش991]

ر. ك: (349) نگاهى به «التعليقة على الكافى» ميرداماد

حسينى جنفورى، سيد محمد شبّر بن حسين14 . شرح اصول الكافى (اردو)شرح و ترجمه اى از اصول الكافى به زبان اردو است كه مقدارى از اوايل آن در مجله «الدين» در جنفور به چاپ رسيده است.

[الذريعة، ج 13، ص 99، ش 312 ؛ الكلينى والكافى، ص 446]

حسينى خاتون آبادى، ميراسماعيل (ق 12)15 . شرح اصول الكافىشرح بسيار مفصّلى در چند جلد بر اصول الكافى با عناوين «قوله _ قوله» است كه تنها بخش هايى از كتاب التوحيد از اين شرح موجود است . گويا ردّى بر شرح اصول الكافى ملاصدراست. مؤلف عبارت هاى او را مى آورد و سخت بر او خرده مى گيرد و او را الشارح القديم و در يكجا صدرالافاضل مى نامد و از ملامحمد صالح مازندرانى با عنوان شارح جديد ياد مى كند. همچنين در بخشى از اين شرح به رساله شيخ ابراهيم كردى تهرانى شهروزى، از علماى شافعى در خصوص دفاع از ابن عربى و عقيده به وحدت وجود ياد مى كند و مى گويد: «و قد كتبت جوابها فى ذيل شرح العقايد العضدى و بعثته اليه». اين كتاب بايد در بين سال هاى 1082 تا 1104ق، نوشته شده باشد . نويسنده استادِ سيد نعمت اللّه جزايرى بوده است . آغاز : المجلد الخامس من شرح اصول الكافى ... من الحديث الثامن من باب جوامع التوحيد (نسخه مسجد اعظم) . نسخه هاى خطى : دانشگاه تهران، شماره 6993 ، جلد سوم شامل باب 7 تا 14 كتاب التوحيد، 1104 ق، 269 برگ ؛ مسجد اعظم قم، شماره 2826، جلد پنجم، 1108 ق ، 255 برگ ؛ ملى، شماره 4810 ع ؛ گلپايگانى، شماره 112/27/5442، ق 12، 304برگ .

.

ص: 33

[الذريعة، ج 13، ص 95، ش 304؛ طبقات اعلام الشيعة، قرن 12، ص 60؛ تتميم امل الآمل، ص 69؛ روضات الجنات، ج 1، ص 123، ش 165؛ فهرستگان، ج 4، ص 193]

ر. ك: (67) شرح اصول الكافى

(77) شرح الكافى

حسينى عاملى انصارى، سيد بدرالدين بن احمد (ق 11)16 . الحاشية على اصول الكافىتحقيق: على فاضلى قم : دارالحديث، اول 1424 ق / 1382 ش، ج 1، 352، وزيرى. شيخ حر عاملى (امل الآمل، ج 1، ص 95) آن را حاشيه اى لطيف بر اصول الكافى دانسته و افندى (تعليقات على الأمل الآمل، ص 40) درباره آن گفته است : كتابى مختصر است كه تا باب السعادة والشقاوت كتاب التوحيد را در بردارد . گرد آورنده اين كتاب سيد محمد تقى موسوى گفته است كه آن را از هوامش نسخه اى از اصول الكافى جمع آورى نموده و تدوين نموده ام . در اين حاشيه _ كه تمامى اصول الكافى را در برگرفته است _ با عناوين «قوله _ قوله»، نكاتى به عنوان شرح مطالب كتاب بيان شده است . اين كتاب، به همت مركز تحقيقات دارالحديث به چاپ رسيده و در چاپ محققانه آن، فهارس متعددى براى كتاب تهيه شده است . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 1 / 2849، 1094 ق، 136 برگ؛ اصفهان، كتابخانه سيد محمد على روضاتى .

17 . الحاشية على فروع الكافىگردآورنده : سيد محمد تقى موسوى گردآورنده الحاشية على اصول الكافى در پايان آن حاشيه مى گويد : والمسؤول من اللّه أن يوفقنى لجمع حواشى الفروع في محل آخر . از اينجا معلوم مى شود كه مؤلف، علاوه بر حواشى اصول، بر فروع نيز حاشيه نگاشته است .

.

ص: 34

[الحاشية على اصول الكافى، ص 16 و 301]

حسينى قزوينى، صدر الدين محمد بن محمد صادق (زنده در 1109ق)18 . نقد كلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح كافى) (فارسى)نويسنده با عناوين «قوله _ قوله» به نقد نظريات ملا خليل پرداخته است. وى در سال 1103 ق، اين كتاب را نوشته، كه در ضمن مجموعه اى از تصانيف او در كتابخانه آل خرسان، موجود بوده است . آغاز : اين چند كلمه در بحث فرائض از صافى در شرح كافى به خاطر رسيده و در اين دقت به عنوان شرح الشرح نگاشته. نسخه هاى خطى: قم، قاينى، شماره 334، به خط مؤلف، 1109ق.

[الذريعة، ج 24، ص 277، ش 1432؛ فهرستگان، ج 6 ، ص 215]

ر. ك: (65) صافى [در شرح كافى] (فارسى)

حسينى مرعشى شوشترى، قاضى نور اللّه بن شريف الدين (م 1019 ق)19 . التعليقة على روضة الكافىآية اللّه مرعشى رحمه الله در مقدمه احقاق الحق، ضمن شرح حال قاضى نوراللّه شوشترى، التعليقة على روضة الكافى را جزو تأليفات وى بر شمرده است .

[احقاق الحق، ج 1، مقدمه آية اللّه مرعشى ، ص 97]

حسينى موسوى كركى (سيد حسين مجتهد كركى)، سيد حسين بن حسن (م 1001 ق)20 . شرح روضة الكافىمحقق تهرانى گويد : مؤلف رياض اين كتاب را از جمله تصانيف مؤلف دانسته كه وى در اجازه به شاگردش سيد شمس الدين محمد بحرانى از آن ياد كرده است .

[الذريعة، ج 13، ص 296، ش 1083]

حسينى نايينى (ميرزا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن حيدر (998 _ 1082 ق)21 . الحاشية على اصول الكافى (تعليقة على الكافى) .

ص: 35

گردآورى : محمد فصيح بن اولياء قزوينى (م 1091 ق) تحقيق : محمد حسين درايتى قم : دارالحديث، اول، 1424 ق / 1382 ش، 1 ج، 671 ص، وزيرى . حاشيه اى دقيق بر اصول الكافى تا كتاب الحجة است كه فرازهايى از روايات را با ذكر «قوله» توضيح داده است . اين كتاب از مصادر علّامه مجلسى در مرآة العقول بوده و ايشان با عبارت هاى «قال بعض الفضلاء»، «قيل» عبارت هاى ميرزا رفيعا را نقل كرده است . و در آن، نكات ادبى و شرح غريب لغات احاديث و ترجمه بعضى از كلمات به فارسى درج گرديده است . مؤلف از سند احاديث غافل نبوده، بلكه عنايت اجمالى به اسناد داشته و به برخى از روات مجهول يا مشترك و تصحيفات و . . . اشاره داشته است . محشى عنايت خاص و دقت فراوانى در ذكر احاديث داشته و در نقل آنچه كلينى آورده، به يك نسخه اكتفا نكرده و ديگر نسخه ها را از نظر گذرانده است . تحقيق كتاب براساس پنج نسخه انجام شده و آيات و روايات تخريج شده است . در حاشيه نسخه مطالبى از مؤلف ديگرى بوده كه در پاورقى آمده است . متن الكافى براى سهولت در خواندن، در بالاى صفحات درج گرديده و فهارس آيات، احاديث، اعلام، كتاب ها، اختلاف نسخ و مطالب بدان افزوده شده است . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 6342 ، به خط ملا خليل قزوينى ؛ گلپايگانى، شماره 1553، 1081 ق ؛ مرعشى، شماره 3748، قرن 11 ؛ مركز احياء تراث اسلامى، شماره 2732، قرن 11 .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 84 ، ش 1001 و ج 13، ص 96، ش 307 و ج 14، ص 27]

حسينى همدانى نجفى، سيد محمد (م 1417 ق)22 . درخشان پرتوى از اصول كافى (فارسى)قم : مؤلف، اول، 1363 تا 1369ش، 6 ج، 2700 ص، وزيرى . شرح فارسى بسيار مفصّلى بر كتاب التوحيد از اصول الكافى است . اين شرح، شامل مباحث اعتقادى درباره توحيد، نبوت، امامت، معاد و مسائل اعتقادى و فلسفى ديگر همچون قضا و قدر، جبر و تفويض، عالم مثال و... است . مؤلف با ديدگاهى فلسفى و كلامى، به تفصيل، درباره مباحث مذكور بحث نموده و از هر باب، احاديثى را انتخاب كرده و شرح داده است . در اين شرح، سند روايات مورد بررسى قرار نگرفته است .

.

ص: 36

حويزى نجفى، سيد شبّر بن محمد بن ثنوان (ق 12)23 . حاشية الكافىحاشيه مختصرى بر برخى از فرازهاى اول اصول الكافى است . اين نسخه، نزد محقق تهرانى بوده و حواشى مجلسى و ديگران نيز در آن، مشاهده شده است .

[الذريعة، 6 ، ص 182، ش 994]

خاتون آبادى، سيد ابوالقاسم بن محمد اسماعيل حسينى (م 1203 ق)24 . تعليقات على اصول الكافىاز اين كتاب در مجموعه آثار مؤلف، نام برده شده است .

[موسوعة مؤلفى الإمامية ، ج 2، ص 497]

خاتون آبادى، سيد محمد صالح بن عبدالواسع (م 1126 ق)25 . تكملة شرح اصول الكافىعلّامه مجلسى به هنگام وفات، به دامادش ميرمحمد صالح وصيت كرد تا شرح اصول الكافى را به اتمام رساند . وى شرح بقيه اصول الكافى _ كه شامل نصف كتاب الدعاء، نصف كتاب الصلاة، تمام كتاب الزكاة و كتاب العشرة بود _ به اتمام رساند .

[الذريعة ، ج 4، ص 415، ش 1824]

26 . تكملة مرآت العقولمرآت العقول شرحى بر اصول الكافى است كه توسط محمّد تقى مجلسى فراهم آمده است. خاتون آبادى _ كه از نوادگان مرحوم مجلسى است _ تكمله اى بر آن نگاشته است.

.

ص: 37

[زندگى نامه علّامه مجلسى ، ج 2، ص 50]

ر. ك: (82) مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول

(414) فهارس مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول

خواجوى، محمد27 . ترجمه شرح اصول الكافىتهران : مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، اول، 1366 ش، 3 ج، وزيرى . ترجمه شرح اصول الكافى ملا صدراست كه قبلاً با تحقيق ايشان چاپ شده بود . در آغاز ترجمه، مقدمه اى در نسب و شخصيت كلينى، تعريف الكافى، معرفى شخصيت شارح الكافى و بيان اوضاع و احوال زمان ملاصدرا و معرفى شرح اصول الكافى ملاصدرا دارد .

ر. ك: (67) شرح اصول الكافى

دارابى اصطهباناتى شيرازى، ملا شاه محمد بن محمد (م 1130 ق)28 . شرح اصول الكافىشرحى بر اصول الكافى است كه به نام شاه سلطان حسين صفوى نگاشته شده است . آغاز : بسمله ، الحمدللّه القديم ذاته و الحديث سماته و الشكر للمنعم العليم الذى صفاته عين ذاته . نسخه هاى خطى : ملك، شماره 1931، 353 برگ؛ دانشگاه تهران، شماره 633 ، از آغاز تا باب المستأكل بعلمه، 194 برگ.

[فهرستگان ، ج 4، ص 437]

دستغيب حسنى حسينى شيرازى، ابو زيد محمد صالح بن عضد الدين مسعود (ق11)29 . الكشف الوافى فى حل احاديث الكافىشرحى بر كتاب الكافى است كه يك نسخه از آن شناسايى شده است. اين نسخه شامل جلد دوم (كتاب الزكاة)، جلد چهارم (كتاب الصوم) و جلد پنجم (كتاب الجهاد) است. اين مجلدات به ترتيب، در 21 ذى حجة 1409ق، 23 محرم 1050ق، و 24 رجب 1050ق به رشته تحرير در آمده است. در بين دو كتاب، مطالبى آورده مبنى بر اين كه اين شرح، با كمك الهى و الهامات خدايى انجام شده و مؤلف نسبت به صحت كتابش اطمينان داشته و از قرآن نيز تأييد گرفته است. نسخه هاى خطى : علّامه طباطبايى شيراز، شماره 1117، به خط مؤلف، 227 برگ.

.

ص: 38

[نسخه پژوهى، دفتر يكم، ص 38]

دشتكى، نظام الدين بن احمد30 . حاشية الكافىميرزا فضل اللّه در عين الغزال (ص 11) از آن نقل كرده است .

[الذريعة، ج 6 ، ص 184، ش 1003]

رضوى قمى همدانى، ميرزا محمد باقر بن محمد ابراهيم (م 1218 ق)31 . شرح اصول الكافىمحقق تهرانى گويد : صاحب روضات الجنات (ص 332 از چاپ اول) در ذيل ترجمه عموى مؤلف، سيد صدرالدين قمى (شارح الوافية التونية) به نقل از رجال ميرزا محمد اخبارى نيشابورى از اين كتاب ياد كرده است .

[الذريعة، ج 13، ص 96، ش 305]

رفيعى قزوينى، سيد ابوالحسن (1315 _ 1396 ق)32 . حاشية شرح اصول الكافى ملا صدرا شيرازىحاشيه اى مخطوط به شرح اصول الكافى ملاصدراست كه ظاهرا به چاپ نرسيده است.

[موسوعة مؤلفى الإمامية، ج 2، ص 18]

ر. ك: (15) شرح اصول الكافى

(27) ترجمه شرح اصول الكافى

.

ص: 39

(38) تعليقات على شرح اصول الكافى لملاصالح المازندرانى

(41) حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى

(67) شرح اصول الكافى

(92) حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى

(343) ده نكته درباره شرح اصول كافى ملاصدرا

(372) ديدگاه هاى حديثى ملا صدرا در شرح اصول كافى

زنورى33 . شرح خطبة الكافىشرحى بر خطبه الكافى كلينى است . نسخه هاى خطى : دانشگاه برنستون، 106 646](457)] _ (63 و) _ قرن 13 .

[الفهرس الشامل، الحديث النبوى الشريف و علومه، ج 2، ص 1001]

سبزوارى، محمدجعفر بن محمود (م بعد از 1045 ق)34 . حاشية اصول الكافىحواشى مؤلف بر نسخه اى از اصول الكافى با رمز «جع» است كه آن نسخه در سال 1191 ق، در مدرسه حله كتابت شده و توسط نويسنده حواشى در ربيع الثانى 1045 ق، تصحيح و مقابله شده است . نويسنده از شاگردان شيخ بهايى بوده است . نسخه هاى خطى : آستان قدس، شماره 11294 .

سجاسى زنجانى، حسين (م بعد از 1320 ق)35 . شرح اصول الكافىمحقق تهرانى مى نويسد : علّامه شيخ محمد على اردوبادى گفته است كه نسخه اى از اين شرح را ديدم و مؤلف آن بر شرح ملاصدرا بسيار اعتماد كرده است . نيز در الحديقة المبهجة از آن ياد كرده است .

[الذريعة، ج 13، ص 96، ش 306؛ الكلينى والكافى؛ ص 444]

.

ص: 40

شبيرى زنجانى، سيد موسى36 . حاشية الكافىمؤلف بر حاشيه نسخه اى از الكافى تحقيق شده به وسيله على اكبر غفارى، نظريات خويش را در مورد اسناد روايات الكافى، اختلاف نسخه هاى آن و مصادر ديگر احاديث الكافى درج كرده است . اصل نسخه، نزد محشى و تصوير آن در مركز تحقيقات دارالحديث قم موجود است .

شريف، محمد قاسم بن محمد رضا (م 1127 ق)37 . توضيح الكافى (فارسى)ترجمه و شرح روايات كتاب الايمان و الكفر كتاب الكافى است كه به دستور سلطان حسين صفوى نگارش يافته و بيشتر جنبه اعتقادى _ فلسفى دارد . شارح ابتدا روايت را آورده و به فارسى ترجمه كرده و سپس به طور مفصل آن را شرح نموده است . جزء اول كتاب در جمادى الاول 1118 ق، به پايان رسيده است . آغاز : محدثان نعم متواليه و ذاكران منن متعاليه را زبان طاقت كجا قدرت اداء شكر منعم ذوالجلال و محسن بى مثال باشد . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 529، به خط مؤلف، جمادى الاول 1118 ق، 77 برگ ؛ ملى فارس، شماره 228، 159 برگ .

[الكلينى والكافى، ص 448 ؛ مرعشى ، ج 2، ص 136، ش 529]

شعرانى، ابوالحسن (1281 _ 1352 ش)38 . تعليقات على شرح اصول الكافى لملا صالح المازندرانىبيروت: دار احياء التراث العربى، 1421 ق / 2000 م، (ضمن شرح ملا صالح)، 12 ج، وزيرى . مرحوم شعرانى بر شرح اصول الكافى ملا صالح مازندرانى، تعليقه هايى با عنوان «قوله _ قوله» زده و به توضيح و شرح فرازهاى مورد نظر پرداخته است . مرحوم على اكبر غفارى آنها را در پاورقىِ شرح ملا صالح آورده و با رمز (ش) از پاورقى هاى خويش متمايز ساخته است .

.

ص: 41

[موسوعة مؤلفى الإمامية ، ج 2، ص 112]

ر. ك: (15) شرح اصول الكافى

(27) ترجمه شرح اصول الكافى

(32) حاشية شرح اصول الكافى ملا صدرا شيرازى

حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى

(67) شرح اصول الكافى

(92) حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى

(343) ده نكته درباره شرح اصول كافى ملاصدرا

(372) ديدگاه هاى حديثى ملا صدرا در شرح اصول كافى

شوشترى [/تسترى]، ملا عبداللّه (م 1021 ق)39 . شرح الكافىاز اين كه ملا صالح مازندرانى و علّامه مجلسى، گاهى براى شرح برخى احاديث الكافى از ملا عبداللّه تسترى نقل مى كنند، بر مى آيد كه اين بزرگوار هم حاشيه يا شرحى بر الكافى داشته است ؛ اما در فهارس و تراجم، نامى از اين كتاب به ميان نيامده است .

[علوم حديث، ش 13، ص 18 (ده نكته درباره شرح اصول الكافى ملاصدرا، رضا استادى)]

شيرازى، احمد شريف بن كمال الدين (ق 12)40 . شرح التوحيد من كتاب الكافىشرح كتاب التوحيد اصول الكافى است كه در عصر و به نام شاه سلطان حسين صفوى نوشته شده است . آغاز : الحمدللّه الذى جل عن مطارح اضواء الفكر جلاله . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 2347 . به خط مؤلف؛ مؤسسه لغت نامه دهخدا، شماره 179، 1122ق .

[الذريعة، ج 13، ص 154]

.

ص: 42

شيروانى، عبدالعزيز بن احمد بن مقدس (ق 13)41 . حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافىحاشيه اى بر شرح اصول كافى ملاصدرا (بخش عقل و علم) است . محشى در اين كتاب، علاوه بر عيب و ايراد و اشكال و تشنيعات فراوانى كه بر ملاصدرا وارد كرده، او را سخت مورد طعن و انتقاد قرار داده است . اين كتاب در سه جلد تنظيم شده و در روز چهارشنبه 7 ذيحجه 1292 ق، تأليف آن به پايان رسيده است . آغاز : بسمله و الحمدللّه رب العالمين . . . اما بعد فاعلم انى بعد الفراغ عن تصنيف رسالة العلمية . . . نسخه هاى خطى : آستان قدس، شماره 7139، جلد اول، به خط مؤلف، 208 برگ ؛ آستان قدس، شماره 12355، جلد دوم، به خط مؤلف، 209 برگ ؛ آستان قدس، شماره 12356، جلد سوم، به خط مؤلف، 206 برگ .

[رضوى ، ج 14، ص 224 و 225؛ فهرستگان، ج 3، ص 420]

ر. ك: (15) شرح اصول الكافى

(27) ترجمه شرح اصول الكافى

(32) حاشية شرح اصول الكافى ملا صدرا شيرازى

(67) شرح اصول الكافى

(92) حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى

(343) ده نكته درباره شرح اصول كافى ملاصدرا

(372) ديدگاه هاى حديثى ملا صدرا در شرح اصول كافى

شيروانى مجلسى، حيدر على بن ميرزا محمد بن حسن (ق 12)42 . الحاشية على الكافىسيد حسن صدر در تكملة الامل الآمل گويد : آن را ديده ام، كتاب مبسوطى است . بخشى از اين حاشيه _ كه مربوط به اوايل فروع الكافى است _ در كتابخانه حاج سيد على ايروانى در تبريز، ضمن مجموعه اى از رسائل ملا حيدر موجود بوده است .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 182، ش 993]

.

ص: 43

طالقانى، شيخ مرتضى (م 1363 ق)43 . حاشية الكافىاز اين حاشيه اطلاعى در دست نيست، جز اين كه در كتاب المسلسلات از آن ياد شده است.

[المسلسلات في الاجازات ، ج 2، ص 300]

طسوجى، عبدالنبى بن محمد (م 1203 ق)44 . الحاشية على الكافىدر فهرست آثار مؤلف، از اين كتاب ياد شده است.

[موسوعة طبقات الفقهاء ، ج 13، ص 375]

طوسى، نصيرالدين محمد بن محمد بن حسن (م 673 ق)45 . شرح الكافىدر ميان آثار طوسى، نامى هم از شرح الكافى وى برده شده، ولى نشانى از آن در دست نيست.

[الكلينى والكافى ، ص 443؛ اعيان الشيعة، ج 1، ص 61]

عاملى، زين الدين ابوالحسن على بن حسن46 . حاشية الكافىمحقق تهرانى گويد : در برخى از فهارس نقل شده است كه اين حاشيه بر كتاب التوحيد از اصول الكافى است .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 182، ش 996]

عاملى (شيخ على صغير)، على بن زين الدين بن محمد بن حسن47 . الحاشية على اصول الكافىحاشيه اى با عناوين «قوله _ قوله» است . نويسنده، برادرزاده شيخ على كبير است . تاريخ تأليف اين كتاب 1085 ق، است و نسخه اى از آن، تحرير 1088ق، دارد . اين حاشيه بر كتاب التوحيد الكافى نگاشته شده است . اين حاشيه در ادامه الدرّ المنظوم و در مركز تحقيقات دارالحديث، با تحقيق آقاى محمد حسين درايتى چاپ شده است . آغاز : قوله عليه السلام : أرأيت إن كان القول قولكم . . . الحاصل أنّه عليه السلام قال لهذا الرجل . نسخه خطى : خوانسارى، شماره 1/936 ، به خط مؤلف.

.

ص: 44

[الذريعة ، ج 6، ص 183، ش 997]

عاملى (شيخ على كبير)، على بن محمد بن حسن بن زين الدين (م 1103 يا 1104 ق)48 . الدر المنظوم من كلام المعصومتحقيق: محمد حسين درايتى قم: دارالحديث ، 1416ق. شرح كتاب اصول الكافى به صورت «قوله _ قوله» است كه شرح خطبه و كتاب العقل و كتاب العلم آن، به اتمام رسيده است . نويسنده در سال 1061 ق، از نگارش آن فراغت يافته است . با اين كه در پايان جلد اول به جلد دوم در حاشيه كتاب التوحيد حواله مى دهد، ليكن ظاهرا نوشته نشده است . آغاز : أصحّ الأخبار سندا و أعلاها و أحسن لآثار متنا و أغلاها و أوثق الأحاديث معنا و أقواها حمد من تواترات اصول نعمه و فروعها . نسخه هاى خطى : دانشگاه تهران (مشكوة)، شماره 946؛ مرعشى، شماره 1647، 118 برگ؛ مرعشى، شماره 354، 1095 ق، 111 برگ ؛ مسجد اعظم، شماره 564، 1061 ق، 140 برگ .

[الذريعة ، ج 8، ص 79 و ج 13، ص 98 ؛ الشيخ الكلينى البغدادى وكتابه الكافى، ص 162 و 445]

عاملى (شيخ بهايى)، بهاء الدين محمد بن حسين (953 _ 1030 ق)49 . حاشية الكافىدر مقدمه زبدة الاصول، مصحح كتاب، ضمن بيان تأليفات شيخ بهايى، از حاشية الكافى وى ياد مى كند .

[زبدة الاصول، مقدمه]

عاملى، محمد بن حسن بن زين الدين (م 1030 ق) .

ص: 45

50 . حاشية على اصول الكافىشيخ على بن شيخ محمد در كتاب الدر المنثور مى نويسد : از تأليفات پدرم، كتابى مشتمل بر مسائل و بعضى از احاديث الكافى است كه من آن را در كتاب الدر المنظوم نقل نموده ام و در آن، فوايد متفرقى وجود دارد .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 183، ش 1000 ؛ كشف الحجب والاستار ، ص 184]

عاملى فتونى، ابوالحسن بن محمد طاهر شريف (م 1138 ق)51 . حاشية الكافىآقا بزرگ تهرانى گويد : آن را بر حاشيه نسخه اى از كتاب الصلاة الكافى ديده ام .

[الذريعة، ج 6 ، ص 180، ش 985؛ موسوعة مؤلفى الإمامية، ج 2، ص 119]

عريضى امامى اصفهانى، على بن محمد (ق11)52 . جنة الخلد (فارسى)نويسنده در مقدمه جنة السلام خود، عنوان نموده كه كتابى به نام جنة الخلد در موضوع شرح الكافى نوشته است؛ اما نسخه اى از آن يافت نشده است.

[فهرستگان، ش 7827]

علوى عاملى، احمد بن زين العابدين (ق 11)53 . حاشية اصول الكافىتحقيق: سيد صادق اشكورى قم : دارالحديث، اول 1427 ق / 1385 ش، 476ص، وزيرى. حاشيه مختصرى بر اصول الكافى با عناوين «قال _ اقول» است . نويسنده در اين حاشيه بيشتر به جنبه هاى ادبى و فلسفى مى پردازد و به موضوعات ديگر، كمتر نظر دارد . توضيحات محشى بسيار مختصر بوده و فقط مواضعى را كه مهم بوده، حاشيه زده است. لذا از تكرار مكررات پرهيز نموده و بخش عمده اى از اصول الكافى را در بر دارد . اين كتاب به همت مركز تحقيقات دارالحديث به چاپ رسيده و در چاپ محققانه آن، فهارس متعددى براى كتاب تهيه شده است . آغاز : الحمد للّه الذى انطق لسان العقل بحسن ثنائه و... . نسخه هاى خطى : مرعشى ، شماره2849، محرم 1070 ق، 228 برگ .

.

ص: 46

[الذريعة ، ج 6 ، ص 181، ش 988 ؛ موسوعة مؤلفى الإمامية ، ج 3، ص 567 ؛ التراث العربى ، ج 2، ص 336]

غفارى، على اكبر (م 1383 ش)54 . تعليقات على الكافىتهران : اسلامية، اول، 1388 ق، وزيرى . وى اصول، فروع و روضة الكافى را مقابله و تصحيح نموده و تعليقات سودمندى _ كه از شروح مختلف برگرفته _ بر آن افزوده است . و گاهى به بيان معناى واژگان پرداخته و گاهى معناى عبارتى را توضيح داده است . فندرسكى، سيد ابوطالب بن ميرزا بيك

55 . حاشية على اصول الكافىحاشيه جليلى است بر اصول الكافى كه سيد ابوطالب، نوه مير ابوالقاسم فندرسكى نوشته است .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 181، ش 986؛ موسوعة مؤلفى الإمامية، ج 2، ص 209]

فيض كاشانى، محسن بن مرتضى (م 1091 ق)56 . بيانات الوافى لأحاديث اصول الكافىاين شرح از ملا محسن فيض كاشانى است، ولى تدوين ايشان نيست؛ بلكه مجموعه اى از بيانات وى در خصوص احاديث اصول الكافى است كه در كتاب الوافى آمده است . يكى از عالمان شيعه آنها را از كتاب الوافى استخراج نموده و بر اساس ابواب اصول الكافى مرتب كرده است ؛ چنان كه به صورتى شرحى مستقل بر آن كتاب درآمده است . جامع اين كتاب، از ذكر نام خويش احتراز جسته است .

[الذريعة ، ج 3، ص 184، ش 656 و ج 12، ص 99]

.

ص: 47

قارياغدى، محمد حسين (م بعد از 1098 ق)57 . البضاعة المزجاةاين كتاب، مشتمل بر شرح مبسوطى بر كتاب روضة الكافى محمد بن يعقوب كلينى است كه احاديث را با عنوان «متن» و توضيحات خود درباره سند و متن را به عنوان «شرح» آورده است . مؤلف در آغاز، فهرست موضوعى مطالب روضة الكافى را در سى باب ذكر نموده است . تأليف جلد اول شرح در 14 محرم 1098 ق، به پايان رسيده است . محقق تهرانى (مصفى المقال، ص 150) گفته است كه اين شرح، مشتمل بر مباحثى در فوايد رجالى است . ايشان (الذريعة، ج 13، ص 296، ذيل ش 1083) اين كتاب را با عنوان شرح روضة الكافى و نيز با عنوان رجال الشيخ محمد حسين بن قارياغدى (همان، ج 10، ص 113) فهرست نموده است . آغاز : الحمد للّه الناشر في الخلق والباسط فيهم بالجود يده . نسخه هاى خطى : كتابخانه سيد محمد على قاضى طباطبايى، 1100ق ؛ مرعشى، شماره76920، جلد اول، تصحيح شده و حواشى دارد، 255 برگ.

[الذريعة، ج 3، ص 127 و ج 6 ، ص 182 و ج 10، ص 113 و ج 13، ص 296 ؛ مصفى المقال، ص 150 ؛ التراث العربى، ج 1، ص 401؛ فهرستگان، ج 2، ص 459]

قزوينى، امير محمد معصوم بن امير فصيح (م 1091 ق)58 . شرح اصول الكافىنسخه اى از اين كتاب _ كه تقريظ ميرزا رفيع الدين نايينى را داشته _ در قزوين نزد نواده مؤلف (حاج سيد جوادى ها) بوده است . مصلح الدين مهدوى در زندگى نامه علّامه مجلسى (ج 2، ص 99) يكى از تأليفات وى را حواشى بر تعليقات ميرزا رفيعا دانسته است .

[الذريعة ، ج 13، ص 100، ش 315؛ الكلينى والكافى ، ص 445]

قزوينى، محمد باقر بن غازى (زنده در سال 1103 ق)59 . حاشية الصافىنويسنده _ كه برادر ملا خليل قزوينى است _ حاشيه اى بر كتاب برادر خويش نوشته است . سيد صدرالدين محمد بن محمد صادق حسينى قزوينى در نقد خويش بر كتاب ملا خليل از آن نقل كرده است .

.

ص: 48

[الذريعة ، ج 6 ، ص 145، ش 787]

ر. ك: (18) نقد كلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح كافى) (فارسى)

(65) صافى [در شرح كافى ](فارسى)

قزوينى، محمد مهدى بن على اصغر (م 1129 ق)60 . حاشية الشافىمؤلف از شاگردان ملا خليل قزوينى بوده و بر باب توحيد از الشافى في شرح الكافى استادش حاشيه اى نگاشته است .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 105، ش 567]

ر. ك: (64) الشافى في شرح الكافى

61 . شرح الكافىشرحى است بر الكافى كه در 1064 ق، تأليف شده است . شارح از شاگردان ملا خليل قزوينى بوده و حاشيه اى نيز بر شرح كتاب التوحيد از الشافى استادش دارد . آغاز : الحمد للّه جامع الشتات مؤلف المتفرقات . . . و بعد فيقول . . . ابن على اصغر محمد المدعو بمهدى القزوينى . نسخه هاى خطى : ملك ، شماره 1946، 1084 ق، 582 برگ.

[تراجم الرجال ، ج 3، ص 397]

قزوينى، ملا خليل بن غازى (م 1089 ق)62 . رساله نجفيهاين رساله در پاسخ به سؤالات عده اى از علماى نجف نگاشته شده است . آنان پس از مطالعه شرح الكافى ملا خليل درباره برخى از مطالب طرح شده در آن سؤالاتى را تنظيم كرده و براى وى فرستاده اند . او در پاسخ به سؤالات آنان، اين رساله را با عناوين «كلام سائل _ كلام مجيب» سامان داده است . اين رساله در فصلنامه علوم حديث، ش 19، ص 144 _ 162 به چاپ رسيده است . آغاز : الحمدللّه رب العالمين، و بعد اين رساله نجفيه مشتمل است بر مكتوبى متضمن به سؤالات . نسخه هاى خطى : گلپايگانى، شماره 33 _ 35، 1102 ق ؛ دانشكده ادبيات دانشگاه تهران (امام جمعه)، شماره 2160 ؛ مركز احياى ميراث اسلامى، شماره 1191، ق 12 .

.

ص: 49

[علوم حديث، شماره 19، ص 146]

63 . رموز التفاسير الواردة عن الائمة الصادقين عليهم السلام الواقعة في الكافى والروضةمحقق تهرانى نسخه اى از اين كتاب را در مشهد نزد شيخ عباس قمى، قبل از وفاتش، ديده است . آغاز : احببت ان اصنف رسالة رموز تفاسير الائمة عليهم السلام لتعيين موضع ما تعلق بكل آية منه .

[الذريعة ، ج 11، ص 251، ش 1538 ؛ الكلينى والكافى ، ص 454 ؛ روضات الجنات ، ص 267]

64 . الشافى في شرح الكافىشرح مزجى عربى بسيار مفصلى بر كتاب الكافى است . بنا به گفته محقق تهرانى (الذريعة، ج13، ص 6) اين شرح به نام خليفه سلطان حسينى مرعشى تأليف شده و در مكه به سال 1057 ق، بدان شروع كرده و تا آخر ابواب طهارت تأليف شده و موفق به اتمام كتاب نشده است . آغاز : الحمدللّه على ما وفقّنا للتمسّك بالثقلين ولم يجعلنا من الذين نسوا عترة نبيهم في أفكارهم في الفروع و احد الاصولين . نسخه هاى خطى : حدود پنجاه نسخه از جلدهاى مختلف كتاب، در كتابخانه هاى مختلف ايران شناخته شده كه در فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث مسطور است .

[الذريعة ، ج 13، ص 5 و ج 14، ص 27 ؛ التراث العربى ، ج 3، ص 223؛ الكلينى والكافى ، ص 162؛ فهرستگان، ج 4، ص 163]

ر. ك: (60) حاشية الشافى

(101) حاشية الشافى في شرح الكافى

.

ص: 50

(400) تصحيح و تحقيق كتاب «العقل والجهل» از نسخه خطى «الشافى فى شرح اصول الكافى»65 . صافى [در شرح كافى] (فارسى)تصحيح : مولوى سيد تصدق حسن صاحب رضوى لكنهو: سنگى، ج 1 (كتاب العقل)، 1906م، 154ص، رحلى. لكنهو: سنگى، ج 2 (كتاب التوحيد)، 280ص، رحلى. لكنهو: سنگى، ج 3 (كتاب الحجة)، 372ص، رحلى. لكنهو: سنگى، ج 4 (كتاب الايمان والكفر)، 358ص، رحلى. لكنهو: سنگى، حصه ج 4 (بقيه كتاب الايمان والكفر)، 1323ق، 364ص، رحلى. لكنهو: سنگى، ج 5 (كتاب الدعاء)، 1323ق / 1905م، 264ص، رحلى. لكنهو: سنگى، ج 6 (كتاب فضل القرآن)، 76ص، رحلى. لكنهو: سنگى، ج 7 (كتاب العشرة)، 68ص، رحلى. شرح فارسى مفصّلى در دوازده جلد (34 جزء) است، كه پس از نوشتن مقدارى از شرح عربى موسوم به الشافى، طى بيست سال بدان پرداخته و كتاب را به شاه عباس دوم صفوى تقديم كرده است . شارح، متن روايت ها را به عربى به عنوان اصل آورده و سپس به فارسى شرح مى نمايد و در ضمن شرح به خصوصيات لغوى الفاظ و ضبط و اعراب آنها نيز مى پردازد . تأليف اين شرح در سال 1064 ق، در محله ديلمه قزوين شروع شده و در سال 1084 ق، به پايان رسيده است . آغاز : فتح گنجينه شاهى شرح كافى احاديث رازداران الهى گشاد . نسخه هاى خطى : 329 نسخه از جلدهاى مختلف كتاب در فهارس نسخ خطى فهرست شده است .

[الذريعة ، ج 14، ص 27 و ج 15، ص 4 ؛ رضوى، ج 14، ص 319 _ 335، ش 597 _ 632 ؛ مشار فارسى ، ج 3، ص3369؛ الكلينى والكافى ، ص 162 و 172؛ فهرستگان، ج 4، ص 481]

ر. ك: (18) نقد كلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح كافى) (فارسى)

(59) حاشية الصافى

.

ص: 51

(107) مختصر الصافى في شرح الكافى (فارسى)

(397) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

(404) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

(408) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

قطيفى بحرانى خطى، محمد بن عبدالجبار (م 1241 ق)66 . هدى العقول في شرح احاديث الاصولشرح مفصلى بر بخش اصول از كتاب الكافى با عناوين «قوله _ قوله» است . شارح در كتاب خود بر آراى فلاسفه و عرفا خصوصا ملا صدرا و فيض كاشانى ايراد مى كند . محقق تهرانى از مؤلف انوار البدرين نقل مى كند : اين كتاب، بزرگ ترين شرح الكافى است كه در چهارده مجلد تدوين شده است . ده مجلد آن پاكنويس و بقيه آن به حالت اوليه باقى مانده است . برخى از مجلدات آن را ديده ام كه پر از تحقيق و تدقيق است . اين كتاب از سوى دار المصطفى قم تحقيق شده و در ده جلد چاپ شده است . نسخه هاى خطى : سپهسالار، شماره 1700 ؛ آستان قدس، شماره 13147، 1244 ق، 232 برگ ؛ مجلس، شماره 673 ، 121 برگ ؛ مرعشى، شماره 1808، 1242 ق، 218 برگ ؛ مرعشى، شماره 2908، 1279 ق، 178 برگ ؛ مرعشى، شماره 3492، 192 برگ .

[الذريعة ، ج 13، ص 100، ش 314]

قوامى شيرازى (ملا صدرا)، محمد بن ابراهيم بن يحيى (م 1050 ق)67 . شرح اصول الكافىتصحيح : محمد خواجوى تهران : مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، اول، 1367 و 1370 ش، 3 ج، وزيرى . شرح مفصل فلسفى و حكمى بر اصول الكافى است و كتاب العقل و الجهل، كتاب التوحيد، كتاب فضل العلم و تا باب يازدهم كتاب الحجة را دربرمى گيرد . در مجموع، شامل شرح 503 حديث است و در سال 1044 ق، در شيراز از تأليف آن فراغت يافته است . مجلد سوم اين شرح با تعليقاتى از ملا على نورى همراه است . پيش از چاپ ديگر شده چندين بار به صورت سنگى در قطع رحلى به چاپ رسيده است. نسخه هاى خطى : از اين كتاب 84 نسخه فهرست شده است؛ از جمله: آستان قدس، شماره 549 ؛ مرعشى، شماره 12189 .

.

ص: 52

[الذريعة، ج 13، ص 99، ش 313 ؛ الكلينى والكافى، ص 161 ؛ مشار عربى، ص 541 ؛ التراث العربى، ج 3، ص381؛ فهرستگان، ج 4، ص 195]

ر. ك: (15) شرح اصول الكافى

(26) ترجمه شرح اصول الكافى

(32) حاشية شرح اصول الكافى ملا صدرا شيرازى

(41) حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى

(92) حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى

(343) ده نكته درباره شرح اصول كافى ملاصدرا

(372) ديدگاه هاى حديثى ملا صدرا در شرح اصول كافى

كاظمى (ابن الوندى)، شيخ ابراهيم بن قاسم (ق 10)68 . حاشية الكافىحاشيه اى بر اصول الكافى و فروع الكافى است . محقق تهرانى گويد : آن را به خط مؤلف در حواشى نسخه اى از الكافى ديدم كه در 994 ق، نوشته شده بود .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 180، ش 984 و ج 5، ص 39]

كاظمى (ابن الوندى)، قاسم بن محمد بن جواد69 . حاشية الكافىحواشى اين نويسنده در كنار حواشى فرزندش ابراهيم بر نسخه اى از الكافى، در كتابخانه سيد مهدى آل حيدر كاظمى موجود است .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 183، ش 999]

.

ص: 53

كاظمى (ابن الوندى)، محمد بن قاسم70 . حاشية الكافىحواشى اين نويسنده نيز در كنار حواشى پدر و برادرش بر همان نسخه است .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 184، ش 1002]

گلپايگانى، ملا محمد تقى (م 1298 ق)71 . شرح اصول الكافى[موسوعة طبقات الفقهاء ، ج 13، ص 553]

گنابادى، سلطان على شاه (م1327 ق)72 . مجمع السعادات (شرح اصول كافى)شرح فارسى احاديث مشكل اصول الكافى است كه در ايران به چاپ رسيده است . نسخه هاى خطى : مجلس سنا، شماره 1488، ق 14، 103 برگ.

[الذريعة، ج 20، ص 31]

گيلانى (ملا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن مؤمن (ق 11)73 . الذريعة الى حافظ الشريعةمؤلف _ كه يكى از شاگردان شيخ بهايى است _ در مقدمه كتاب خود، چند وجه اهميت كتاب را اين گونه بر مى شمارد: 1 . تصحيح متون اخبار با رجوع به كتب قدما؛ 2 . رفع اجمال و اشكالات بسيارى از اخبار با استفاده از احاديث ديگر (شرح الحديث بالحديث)؛ 3 . مشتمل بودن بر چكيده فوايد شارحان ديگر و آنچه در كتب متفرقه علماى بزرگ در تأييد حديث يا رد آن آمده است؛ 4 . بيان واژه هاى مشكل با استفاده از كتب مصادر لغت؛ 5 . اشتمال اين شرح بر معانى دقيق و لطيف با استفاده از اصول عقلى و مباحث فلسفى دقيق . اين شرح، مشتمل بر بسيارى از اشعار عربى و فارسى مؤلف و ديگر شعراست كه به مناسبت مطالب، آنها را متذكر شده است . شيخ آقا بزرگ تهرانى در نسخه اى كه مشاهده نموده، فقط مقدارى از حواشى محشى به خط وى از آغاز الكافى تا پايان كتاب المعيشة بوده است .در نسخه هايى كه محقق مذكور موفق به ديدن آنها نشده، بقيه حواشى مؤلف موجود است . اين حواشى تا پايان اصول الكافى است و مؤلف حواشى خود را بر كتاب فروع و روضه در حامش نسخه اى از الكافى نوشته كه تصوير آن نيز در مركز تحقيقات دارالحديث موجود و در دست تحقيق است . آغاز : الحمدللّه الحفى الكافى العالم بالجلى والخافى والصلاة على النبى الصفى الصافى والولى الوصى الوافى. نسخه هاى خطى : مركز احياء ميراث اسلامى، شماره 1580، از آغاز الكافى تا پايان كتاب المعيشة با حاشيه مؤلف، ق 11 ؛ مركز احياء ميراث اسلامى، شماره 204، اصول الكافى، ق 11 ؛ مركز احياء ميراث اسلامى، شماره 4032 .

.

ص: 54

[الذريعة، ج 13، ص 96 و ج 14، ص 28، ش 1588]

گيلانى، ملانظر على بن محسن (م 1217 ق)74 . شرح اصول الكافى (شرح كتاب التوحيد)شرح متوسط و متينى بر كتاب التوحيد از اصول الكافى است كه گاهى متعرّض مباحث رجالى هم مى شود . مؤلف در اين شرح از مبانى كلامى و فلسفى بهره برده و از ملاصدرا به عنوان صدر الحكماء نقل قول مى كند . آغاز : فنقول: قال المصنف _ طاب ثراه _ كتاب التوحيد، اعلم أنك ستعلم أن للتوحيد معان متعددة. نسخه هاى خطى : مرعشى ، شماره 11144، 1206 ق، 187 برگ .

[مرعشى ، ج 28، ص 209]

.

ص: 55

لكهنوى (شمس العلماء)، سيد ناصر حسين بن ابى ظفر مهدى (م 1361 ق)75 . حاشية اصول الكافىمؤلف، فرزند مير حامد حسين صاحب عبقات الانوار است و بر من لايحضره الفقيه نيز حاشيه دارد .

[المسلسلات في الاجازات، مرعشى ، ج2، ص 112]

مازندرانى، محمد هادى بن محمد صالح (م 1120 ق)76 . شرح فروع الكافىشرحى بر الكافى است كه ملا هادى در تكميل شرح پدرش بر الكافى نگاشته و ظاهرا در بين سال هاى 1090 تا 1106 ق، تأليف شده و به گفته علّامه تهرانى تنها شرح بر فروع الكافى است و شامل شرح كتاب الزكاة، الحج و الصوم . اين كتاب از سوى مركز تحقيقات دارالحديث به دست تحقيق سپرده شده است. آغاز : بسمله كتاب الطهارة، الكتاب فعال من الكتب و هو الجمع. نسخه هاى خطى : هفت نسخه خطى از اين شرح شناخته شده است ؛ دانشگاه تهران ، شماره 5230، كتاب الحج ، 1106 ق، 124 برگ ؛ دانشگاه تهران ، شماره 1840، كتاب الطهارة، 1114 ق، 200 برگ ؛ مسجد گوهرشاد، شماره 942، 1131 ق، 291 برگ ؛ فاضل خوانسارى ، شماره 165، زكات و صوم و حج، 1134 ق، 264 برگ ؛ ملك ، شماره 1352، كتاب الطهارة تا نيمه صلاة مسافر، ق 12، 245 برگ .

[الذريعة ، ج 13، ص 380]

مازندرانى، ملا محمد صالح بن احمد (م 1086 ق)77 . شرح الكافىتحقيق و تعليق : ميرزا ابوالحسن شعرانى بيروت : دار احياء التراث العربى، 1421 ق / 2000م، 12 ج، وزيرى. شرحى مزجى و مبسوط است و آن را از بهترين و سودمندترينِ شروح الكافى بر شمرده اند . شارح در اين شرح، ايرادهاى زيادى بر ملاصدرا وارد مى كند . شرح چاپ شده شامل تمامى اصول و روضه است؛ اما معلوم نيست چرا كه شيخ آقا بزرگ تهرانى گفته است در اين كتاب، كتاب هاى العقل و الجهل، التوحيد، الحجة، الايمان و الكفر و الدعاء از اصول الكافى و الزكاة و الصوم از فروع الكافى و تمامى روضة الكافى شرح شده است. نسخه هاى خطى : 187 نسخه از اين كتاب در بخش فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث شيعه فهرست شده است.

.

ص: 56

[الذريعة ، ج 13، ص 97 و 297، ش 1084 و ج 14، ص 27 ؛ التراث العربى ، ج 3، ص 381؛ الكلينى والكافى ، ص 161 ؛ معجم مؤلفى الشيعة ، ج 1، ص 381]

ر.ك: (351) عقل از ديدگاه ملاصالح مازندرانى

(369) روش فهم حديث در شرح اصول الكافى ملاصالح مازندرانى

مجذوب تبريزى، محمد (م بعد از 1084ق)78 . الهدايا لشيعة ائمة الهدى (شرح الكافى)شرح مفصّلى است بر الكافى ثقة الاسلام كلينى، با عنوان هاى «هدية»، شامل دوازده مقدمه و سى جزو و خاتمه. شارح در مقدمات دوازده گانه مباحثى از علوم حديث، خصوصا علم رجال را مطرح كرده و در مقدمه دوازدهم خطبه الكافى را شرح نموده است. مباحث مقدمه ها از اين قرار است: 1. از «عدّة من أصحابنا» در الكافى؛ 2. اصطلاح جديد بعض المعاصرين در اسامى رجال؛ 3. معنى قولهم: قد أجمعت العصابة على تصحيح ما يصحّ عنه؛ 4. المعروفون بالالقاب والكنى؛ 5. من الذين ضبطت روايتهم بالعدد... ؛ 6 . الصحيح عند القدماء والمتأخّرين؛ 7. معنى الوجوب والسنّة والأمر بالشى ء والكراهة والنهي عن الشيء في كلام المعصومين عليهم السلام ؛ 8 . أسماء وألقاب وكنى المعصومين عليهم السلام ؛ 9 . امام زمان(عج)؛ 10. ذمّ القدرية، مؤلف در اين مقدمه، قدريه در روايات را بر صوفيه تطبيق مى دهد! ؛ 11. في فهرس أجزاء الهدايا؛ 12. في بيان خطبة الكافي، شامل دوازده «هديه». شارح در جاى هاى مختلف به صوفيه و فلاسفه حمله كرده و نظريات آنان را رد مى كند. وى از ملاخليل قزوينى (متوفى 1089ق) با عنوان و دعاى «برهان الفضلاء مولانا خليل اللّه القزوينى سلّمه اللّه » نقل قول مى كند. هم چنين از محمد امين استرآبادى، سيد ميرزا رفيعاى نايينى، ملا احمد اردبيلى و ملا محسن فيض كاشانى نقل قول مى نمايد. و در مقدمه از شاه سليمان صفوى (1077 _ 1105) به تجليل ياد مى كند. نام كتاب در الذريعة «الهدايا» و «الهدايا و سرّ من رأى» ثبت شده، ولى در نسخه حاضر به عنوان «الهدايا لشيعة ائمة الهدى» تصريح شده است. شارح به نام خود اشاره اى نكرده، جز اين كه در ابتداى نسخه استاد روضاتى _ حفظه اللّه تعالى _ آمده است: «المجلّد الثالث من كتاب الهدايا و سرّ من رأى تأليف مولى الفضلاء ميرزا محمد المشتهر بمجذوب التبريزى دام ظلّه و أيام افاداته». وى در سال هاى 1083 و 1084ق برخى از اجزاى كتاب را به پايان رسانده است. محقق تهرانى گويد: شرحى بر اصول و فروع الكافى است. قطعه ناقص از آن را در مجموعه اى در كتابخانه تهرانى در كربلا ديده ام. بر روى اين قطعه نوشته شده بود: «المجلد الخامس من كتاب الهدايا». و در كتابخانه سلطان المتكلمين مجلداتى از شرح كتاب الحجة از الكافى ديدم كه در رمضان 1083ق، نوشته شده بود. بناى شارح بر آن بوده كه ابتدا متن حديث را ذكر كند و سپس تحت عنوان «هدية» آن را شرح كند و پس از آن، به حديث ديگر بپردازد. اخيرا دو مجلد رحلى از آن نزد سيد محمد على روضاتى يافت شد كه به خط مؤلف بود. بخشى از حواشى مؤلف در حاشيه اصول الكافى، چاپ سنگى، تبريز، 1311ق، به چاپ رسيده است. آغاز : بسمله الحمدللّه الكريم المتكرم العظيم المتعظم على عميم رحمته على عظيم نعمته... . نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره 3634، 1083ق، 190برگ (جزء سوم)؛ مسجد شيخ بابا مراغه، شماره 7، قرن 11، 9 برگ (جزء چهارم)؛ تهرانى كربلا، (جلد پنجم)؛ روضاتى اصفهان، عصر مؤلف (جزء سوم تا نهم)؛ سلطان المتكلمين، (جزء سوم).

.

ص: 57

[الذريعة، ج25، ص 161، ش60؛ فهرستگان، ش7233]

.

ص: 58

مجلسى، محمد نصير بن عبداللّه (برادرزاده علّامه مجلسى)79 . حاشية الكافىسيد عبد العزيز طباطبايى در تعليقه بر الذريعة از اين كتاب نام برده است .

[تعليقه سيد عبد العزيز طباطبايى بر الذريعة ، ج 17، ص 245]

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى (م 1110 ق)80 . حاشية اصول الكافى (حواشى على اصول الكافى)شيخ آقا بزرگ تهرانى مى گويد : نسخه اى از اصول الكافى نزد من موجود است و در آن حواشى علّامه مجلسى را پير محمد مقيم بن پير نور الدين اصفهانى (از شاگردان و مجازين از علّامه مجلسى) نوشته و نزد علّامه مجلسى آن را قرائت نموده و علامت بلاغ به خط علّامه مجلسى در آن زياد است؛ از جمله در پهلوى نام كاتب است . تاريخ برخى از اجزاى كتاب سال 1091 ق، است . حواشى از اول تا به آخر كتاب و رمز آن (م . ق . ر) مد ظله العالى يا دام اللّه ظله العالى است . در حواشى اين نسخه از برخى ديگر از دانشمندان، از جمله سيد شبر بن محمد بن ثنوان حواشى ديده مى شود .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 181، ش 990]

81 . حاشية على فروع الكافىنسخه اى از كتاب الكافى، قسمت فروع از صوم تا معيشت به خط زين العابدين بن حاج محمد دارابى موجود است كه علّامه مجلسى آن را مقابله و تصحيح كرده و از ابتدا تا انتها بر آن حواشى به خط خود نوشته است . نسخه هاى خطى : مدرسه فيضيه، شماره 1125 .

[فيضيه، ص 215]

82 . مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسولتصحيح و تحقيق : سيد هاشم رسولى محلاتى، سيد جعفر حسينى تهران : دار الكتب الاسلامية _ كتابخانه ولى عصر (عج)، 1353 تا 1369 ش، 26 ج + 2ج مقدمه، وزيرى . اين كتاب، شرح اصول و فروع و روضه الكافى است . از اين كتاب، مقام علمى و احاطه و تتبع علّامه مجلسى معلوم مى شود . محقق تهرانى مى گويد : شرح لطيف و مفيدى است، بلكه بهترين شروح الكافى در يكصد هزار بيت است كه در دوازده مجلد تأليف شده و در سال 1321 ق، ميرزا احمد خان مشير السلطنه آن را در چهار مجلد به چاپ رسانيد . علّامه مجلسى اين شرح را سال 1076 ق، شروع نمود و تا پايان عمر به اين كار مشغول بود و با اين حال، اين شرح ناتمام ماند . بنا بر آنچه مير محمد صالح خاتون آبادى در حدائق المقربين مى نويسد، يكى از وصاياى علّامه مجلسى به او، تمام كردن اين شرح بود و خاتون آبادى در كتاب نام برده مى نويسد : اكنون بر حسب وصيت ايشان بدين كار مشغولم . آنچه علّامه مجلسى شرح ننموده، عبارت است از نصف كتاب الدعاء و كتاب العشرة از اصول و كتاب الزكاة والخمس و نصف الصلاة از فروع . علّامه مجلسى در اين شرح، توجه كامل به اصول داشته و آن را بيشتر از فروع شرح داده است . سيد عبد اللّه سبط جزايرى مى نويسد : سيد نعمت اللّه جزايرى چون شرح التهذيب خود را به مجلسى نشان داد، علّامه مجلسى فرمود : هذه بضاعتنا ردّت الينا . علّامه مجلسى خود در اول شرح اصول الكافى مى نويسد : من [شرح كتب اربعه را] از كتاب الكافى شروع نمودم، زيرا اين كتاب جامع ترين اصول و بهترين مؤلفات فرقه ناجى و بزرگ ترين آنهاست . و در پايان جلد دوم مى نويسد : من قبل از اين تعليقات بر الكافى نوشته بودم . چون ديدم ديگران آنها را گرفته و در كتاب هاى خود گنجانيده و از خود وانمود ساختند، اين بود كه چيزهايى بر آنها افزودم و اين دفتر را در ربيع الثانى 1100 ق، پرداختم . تاريخ اتمام روضه، شب جمعه 8 رجب 106ق، است . اين كتاب در بيست و شش جلد به چاپ رسيده و علّامه مرتضى عسكرى مقدمه اى در دو جلد بر آن افزوده است (زندگى نامه علّامه مجلسى، ج 2، ص 204 _ 206) . نسخه هاى خطى : نسخه هاى متعددى از اين كتاب در فهرست هاى خطى معرفى شده كه بدين شرح است .

.

ص: 59

. .

ص: 60

[الذريعة ، ج 14، ص 26]

ر. ك: (26) تكملة مرآت العقول

(362) علّامه مجلسى و مرآة العقول

(376) مفهوم عقل از ديدگاه دو شارح اصول كافى

(405) ماهيت عقل از ديدگاه ملاصدرا و علّامه مجلسى

(414) فهارس مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول

مجلسى، ملا محمد تقى (م 1070 ق)83 . شرح الكافىشرح مزجى با عناوين «قوله _ قوله» بر اصول الكافى است . تنكابنى درباره اين اثر در قصص العلماء (ص 231) گويد : در اخبار حلّ مغلّقه في الحقيقة يد بيضاء نموده است . محقق تهرانى در هدية الاحباب (ص 232) از شرح اصول الكافى نام برده است . برخى گفته اند كه در كتاب شناسى ها شرحى از ملا محمد تقى مجلسى بر الكافى ذكر نشده و ظاهرا آنچه در فهرست ها (فهرستگان، ج 4، ص 413) به وى نسبت داده اند، از ملا صالح مازندرانى است . آغاز : بسمله، قوله . كتاب الايمان و الكفر، قدّم الايمان لأنّه الأصل و الأهم والمقصود، او لأنّه وجودى و الكفر عدمى. نسخه هاى خطى : وزيرى يزد ، شماره 412 ؛ مجلس ، شماره 4286، 1116 ق، 358 برگ .

[فهرستگان، ج، 4، ص 413]

84 . فتح الباب لمغلقات الكافىحاشيه اى با عناوين «قوله _ قوله» بر اصول الكافى است كه تنها بخش اندكى از ابتداى آن نسخه دارد و نمى دانيم اصل شرح تا كجا نگاشته شده است . آغاز : الحمدللّه الكافى لنا رشح من بحر احسانه . نسخه هاى خطى : وزيرى يزد ، شماره 912، 25 برگ .

[فهرست وزيرى يزد ، ج 2، ص 751]

.

ص: 61

مظفر، عبدالحسين بن عبداللّه85 . الشافى في شرح اصول الكافىنجف : مطبعة العربى الحديثية 1389 ق، 148 + 168 + 357 ص، وزيرى شرح مبسوط و ارزنده اى است بر اصول الكافى كه سه جلد از آن چاپ شده و بخش چاپ شده شامل شرح كتاب العقل و الجهل، فضل العلم، و التوحيد است . در اين شرح متن الكافى در بالاى صفحات درج شده است . شارح، متن را بر اساس چند نسخه خطى تصحيح و اعراب گذارى نموده است و در شرح به متن و سند روايات پرداخته و آراى شارحان ديگر را مدّ نظر داشته است . شارح در مقدمه مفصّل و سودمندش درباره حديث، الكافى و كلينى بررسى هاى علمى ارزنده اى ارائه كرده است .

[الذريعة ، ج 13، ص 6 ؛ مشار عربى، ص 541 ؛ معجم المطبوعات النجفية ، ص 220]

موسوى، سيد محمد على86 . شرح الكافىاز اين كتاب نشانى يافت نشد، جز آن كه در منابع زير ياد شده است كه اين كتاب به صورت سنگى، چاپ شده است .

[الكلينى والكافى ، ص 449 ؛ تاريخ الادب العربى، بروكلمان ، ص 184]

موسوى عاملى، سيد نورالدين على بن ابى الحسن على بن حسين (م 1068 ق)87 . حاشية الكافىاز اين حاشيه در تحفة الازهار سيد ضامن بن شدقم ياد شده است.

[الذريعة ، ج 6 ، ص 182، ش 995]

ميرخانى، سيد احمد بن مصطفى (م 1414 ق)88 . شرح و ترجمه اصول كافى (فارسى)اين كتاب در دو جزء سامان يافته است .

[معجم مؤلفى الإمامية ، ج 5، ص 299]

.

ص: 62

نجفى، سيد هاشم89 . شرح الكافىاحاديث الكافى را با عناوين «السند»، «اللغة» و «المتن» شرح مى نمايد و به اقوال محدّثان و فقها اشاره نموده و گاهى در آنها ردّ و ايراد مى كند . تنها يك نسخه از اين شرح، شناخته شده كه بخشى از كتاب طهارت را در بردارد . آغاز : طرفين نسخه افتاده است. نسخه هاى خطى : مرعشى ، شماره 8541 ، 140 برگ .

[مرعشى، ج 22، ص 118]

نراقى، محمد نصير بن احمد (ق 13)90 . جمع الشتات في ترجمة الروايات الواردة في المسائل الفرعيات شارع الاسلام في شرح الكافى لثقة الإسلامشرح و تعليقه اى نسبتا مبسوط بر كتاب هاى الطهارة، الصلاة، الزكاة و الخمس الكافى است كه با عناوين «قال (رض)» به شرح روايات پرداخته است . مؤلف، اين شرح را به درخواست دوستانش نگاشته و به محمد شاه قاجار اهدا كرده است . آغاز : بسمله، اللّه اكبر كبيرا، وسبحان اللّه بكرة واصيلاً . نسخه هاى خطى : آستان قدس، شماره 8532 ، ق 13، 246 برگ ؛ ملى، شماره 668 ع، ق 13، 407 برگ .

[رضوى، ج 14، ص 216]

نورى، محمد حسين بن يحيى (زنده در 1127 ق)91 . شرح الكافىاين حاشيه از اول كتاب التوحيد تا پايان باب «الهداية من اللّه » و در يك مجلد نوشته شده است و نگارنده در پايان كتاب از آن به عنوان تعليقات، تعبير كرده است . نويسنده، شاگرد مجلسى بوده است . آغاز : بسمله . الحمدللّه رب العالمين و الصلاة والسلام على اشرف المقربين محمد و آله الطيبين . نسخه هاى خطى : كتابخانه حاجى ميرزا باقر قاضى تبريزى، ق 12؛ الهيات تهران ، شماره 30، كتاب الروضة ، ق 12 .

.

ص: 63

[الذريعة ، ج 6 ، ص 182، ش 992 و ج 13، ص 96؛ الكلينى والكافى ، ص 444]

نورى، ملا على بن جمشيد (م 1246 ق)92 . حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافىاين حاشيه در پايان شرح ملا صدرا بر اصول الكافى، تصحيح خواجوى به چاپ رسيده است. آغاز : سبحانك اللهم و بحمدك توحّدت في ذاتك فخرّ عن ادراك . نسخه هاى خطى : مجلس، شماره 1265، كتاب توحيد ؛ گلپايگانى ، شماره 7133 ، 18 برگ .

[فهرستگان، ج 3، ص 420]

ر. ك: (67) شرح اصول الكافى

هروى، امير حسين93 . حاشية الكافىشرحى تحقيقى و توضيحى با عنوان «قوله» است . نسخه موجود از آن، از اول كتاب العقل و الجهل تا متن حديث قال كنت عند ابى عبد اللّه عليه السلام و عنده جماعة من مواليه أى محبيه و تابعيه فجرى ذكر العقل و الجهل فقال ابو عبد اللّه عليه السلام اعرفوا العقل و جنده است . از اين كه مؤلف، شيخ حديث خود را شيخ على بحرينى (م 1064 ق) معرفى كرده، بايد از اعلام اواخر قرن يازدهم هجرى باشد . آغاز : كتاب العقل و الجهل اى هذا مكتوب في بيان ذات العقل . نسخه هاى خطى : آستان قدس، شماره 1998، 39 برگ .

[رضوى، ج 5، ص 124]

.

ص: 64

94 . شرح الكافى (فارسى)شرحى فارسى بر اصول الكافى است كه جز يك نسخه جزء دوم آن، بقيه مفقود است . اين جلد شامل هفتاد و هشت باب است و به مبحث غيبت منتهى مى شود . آغاز : كتاب الحجة، اين جزو ثانى است كه كتاب چهارم است از كتب الكافى بعد از كتاب عقل و علم و توحيد محمد بن يعقوب كلينى . نسخه هاى خطى : مجلس ، شماره 2037، جزء ثانى از فروع، 148 برگ .

[مجلس، ج 6 ، ص 34]

ابن محمد شفيع95 . شرح اصول الكافىمحقق تهرانى مى گويد : اين شرح فارسى را در كتابخانه خوانسارى نجف ديدم و تاريخ كتابت آن اول رجب 1081 ق، بود . از آن جا كه مؤلف از ميرزا رفيعا نايينى به سيدالمحققين تعبير نموده، شايد از شاگردان او باشد .

[موسوعة مؤلفى الإمامية ، ج 1، ص 465 ؛ الذريعة ، ج 13، ص 99، ش 311 ؛ الكلينى والكافى ، ص 447]

مطيع بن محمود96 . حاشية الكافىحاشيه اى است با عناوين «قوله _ قوله» بر كتاب الكافى . نسخه موجود از اين شرح، شرح كتاب الايمان و الكفر است . آغاز : كتاب الايمان و الكفر، قدم الايمان، لأنّه الاصل و الاهم و المقصود لأنّه وجودى و الكفر عدمى كما قيل . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 3237، 1108 ق، 236 برگ .

[مرعشى، ج 9، ص 33]

مير حسين97 . شرح الكافىترجمه و شرحى است بر الكافى كلينى. در فهرست مجلس درباره اين شرح آمده است: «با ملاحظه ديباچه و سبك نگارش به نظر مى رسد كه كتاب خود شرحى است مستقل به فارسى نه ترجمه شرحى ديگر». آغاز : كتاب الحجة اين جزوه ثانى است كه كتاب چهارم است از كتب كافى، بعد كتاب عقل و علم و توحيد تصنيف ابى جعفر محمد بن يعقوب كلينى _ قدّس سرّهما _ به ترجمه ميرحسين. نسخه هاى خطى : مجلس، شماره 2037، 148 برگ.

.

ص: 65

[فهرستگان، ج 4، ص 412]

نصير بن احمد (ق 13)98 . مشارع الاسلام فى شرح الكافى لثقة الاسلامنويسنده مى گويد: چون محمد بن يعقوب كلينى كتاب الكافى را نگاشت شرحى بر آن از لوازم بود. بسيارى از دوستان از من خواستند كه مباشر اين شرح شوم. پس دست به تحرير اين شرح زدم و سعى در آن كردم كه شرح خودم را از ابتداء الكافى شروع كنم. لذا كتاب طهارة را شروع كردم و بعد صلاة و زكوة و خمس و صوم و اعتكاف را به شرح كشيدم. مؤلف، شرح خود را به محمد شاه قاجار تقديم نموده است. آغاز : اللّه اكبر كبيرا والحمد للّه كثيرا و سبحان اللّه بكرة و أصيلا. نسخه هاى خطى : ملى، شماره 41668، ق 13، 407 برگ.

[فهرستگان، ج 5، ص 467]

ناشناخته99 . حاشية الكافىحاشيه توضيحى فلسفى مختصرى است گويا از يكى از شاگردان ميرداماد و نسخه موجود از آن تا «باب الروح» است كه شايد بيش از اين نگاشته نشده است . آغاز : الحمد للّه المحمود لنعمته يعنى ان نعمة الواجب جل شأنه تامة عامة شاملة مستوعبة لجميع المخلوقات بل نفس المخلوقات نعم اللّه تعالى بالحقيقة . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 8746 ، ق 12، 50 برگ.

.

ص: 66

[مرعشى، ج 22، ص 280]

ناشناخته100 . ترجمه و شرح ميراث كافى (فارسى)ترجمه و شرحى بر بخش «ميراث» از كتاب كافى است، شامل پنجاه باب؛ باب اول . وجوه الفرايض، باب دوم . بيان الفرايض في الكتاب، .... باب پنجاهم . في ميراث الخنثى . نسخه اى از اين رساله در ضمن مجموعه اى در كتابخانه آية اللّه گلپايگانى فهرست شده است . نسخه مذكور در سال 1278 ق، كتابت شده است . آغاز : الحمدللّه خير الوارثين وصلى اللّه على محمد وآله الطيبين اما بعد چند حديثى است در خصوص ميراث از كتاب كافى ... كلينى با ترجمه اش اميد كه ناظران را نفع . نسخه هاى خطى : گلپايگانى ، شماره 9436 ، 1278 ق، رساله اوّل مجموعه، 59 برگ .

[فهرست عرب زاده، ص 168؛ فهرستگان، ج 3، ص 172]

ناشناخته101 . حاشية الشافى في شرح الكافىحاشيه اى بر قول ملا خليل قزوينى در الشافى في شرح الكافى در ذيل حديث «ماجرى بين ابا الحسن موسى عليه السلام والزنديق ... در كتاب التوحيد است . آغاز : روى الكلينى روّح اللّه روحه في ثالث اول كتاب التوحيد في حديث طويل ما جرى بين ابى الحسن ... . نسخه هاى خطى : گلپايگانى ، 1702 ، 1113 ق، 5 برگ .

[فهرستگان، ج 3، ص 419]

ر. ك: (64) الشافى في شرح الكافى

ناشناخته102 . الحاشية على روضة الكافىحاشيه اى كوتاه بر بخشى از احاديث روضة الكافى است . آغاز : الحمد... تعليقات وجيزة على كتاب الروضة. نسخه هاى خطى : مدرسه حجتيه قم ، شماره 614 ، مؤلف، 1302 ق .

.

ص: 67

[فهرستگان، ج 3، ص 421]

ناشناخته103 . شرح الكافى (بخش اصول)نسخه هاى خطى : آستان قدس ، شماره 15395.

[فهرستگان، ج 4، ص 438]

ناشناخته104 . شرح اصول الكافىترجمه و شرح مختصرى بر كتاب الكافى است . در اين شرح ابتدا متن عربى با عنوان «حديث» ذكر شده، پس از آن، ترجمه تحت اللفظى با عنوان «ترجمه» و سپس شرح مختصرى با عنوان «توضيح» آمده است. نسخه موجود، جزء سوم از مجلد اول كتاب است و از باب «البر بالوالدين» شروح شده و به باب «الإصرار على الذنب» ختم مى شود. گويا بخشى از الصافى فى شرح الكافى ملا خليل قزوينى است. آغاز : باب البر بالوالدين، اين بابى است در بيان فضيلت نيكى. نسخه هاى خطى : گلپايگانى، شماره 38/18، به خط مؤلف، ق 11، 110 برگ .

[فهرستگان، ج 4، ص 204]

ناشناخته105 . كنوز العارفين فى ارشاد السالكينشرح فارسى بر اصول الكافى است. مؤلف در ابتداى آن، يادآور شده است كه غرض او در اين شرح بيان مرادات ملاصدرا در شرح او بر اصول الكافى بوده است. شيخ محمدرضا بن شيخ صادق نورانى اصفهانى نسخه آن را در اختيار داشته است.

[الذريعة ، ج 18، ص 174، ش 1259]

ر. ك: شرح اصول الكافى

.

ص: 68

ناشناخته106 . مختصر شرح الكافىمختصرى است از شرح اصول الكافى ملا محمد صالح بن احمد سَرَوى مازندرانى. نسخه هاى خطى : آستان قدس، شماره 13816، ق 12، 153 برگ.

[فهرستگان ، ج 5، ص 441]

ر. ك: (77) شرح الكافى

ناشناخته107 . مختصر الصافى في شرح الكافى (فارسى)گزيده اى از كتاب الصافى از ملا خليل قزوينى (1089 ق) است كه با عبارت هاى نيكو و روان و به نام شاه سلطان حسين نوشته شده است . در اين مختصر، به ذكر معانى اخبار اكتفا مى شود . آغاز : زينت ديباچه جوامع آثار ابرار و زيور عنوان شرح اخبار... . نسخه هاى خطى : گلپايگانى ، شماره 1/19، جلد اول، صفر 1134، 196برگ .

[فهرستگان، ج 5 ، ص 441]

ر. ك: (18) نقد كلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح كافى) (فارسى)

(59) حاشية الصافى

(65) صافى [در شرح كافى] (فارسى)

(397) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

(404) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

(408) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

ناشناخته108 . منتخب شرح اصول الكافىمنتخبى است در شرح محمد زمان بن كلب على تبريزى (ق 12) با عناوين «قوله» بر اصول الكافى است كه شارح، ابتدا اقوال و آراى علما را درباره متن بررسى كرده، سپس با «اقول» يا «قلت» نظر خود را با توضيحاتى آورده است. به گفته محقق تهرانى، شارح از شاگردان مير محمد صالح خاتون آبادى و معاصر با فاضل هندى بوده است. يك نسخه از بخش العقل و العلم اصول الكافى از اين شرح شناسايى شده است. آغاز: بسمله، فى شرح مولانا محمد زمان... قوله و يؤدى ما وصل الينا من. نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره 7262، 1123ق، 29برگ.

.

ص: 69

[الذريعة، ج13، ص97، ش308؛ الكلينى والكافى، ص448]

ناشناخته109 . شرح اصول الكافىشرحى آميخته با متن، نگاشته يكى از علما، وى اين شرح را در سال 1057 ق، در مكه آغاز كرده و تا مقبوله عمر بن حنظله در اواخر كتاب العقل و الجهل، ادامه داده است .

[الذريعة ، ج 13، ص 95، ش 303]

ناشناخته110 . شرح اصول الكافىشرح مفصلى است با عناوين «قوله _ قوله» با نقل اقوال بزرگان علماى شيعه در آغاز حديث نقل مى كند . پس از آن از جنبه سندى بحث كرده و بعد از جنبه دلالت بررسى مى نمايد و گاهى در استدلال به فلاسفه و صوفيه مى تازد . نسخه حاضر جلد اول و دوم و سوم كتاب و تا باب نهم از كتاب التوحيد را (باب في ابطال الرؤيه) دارد و در نوشتن، ناتمام مانده است . و چنان كه از سرآغاز مؤلف بر مى آيد، فقط به شرح اصول الكافى پرداخته است . آغاز: الحمد للّه الذى وجوده حديث كل ناطق و احسانه فتق آثار كل عمل رائق الذى جعل الحديث من الصالحات . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 2549، 1311 ق، 266 برگ .

[مرعشى، ج 7، ص 132]

.

ص: 70

ناشناخته (گويا از آقا حسين خوانسارى) (م 1098ق)111 . حاشية الكافىحاشيه اى متوسط و توضيحى با عناوين «قوله _ قوله» كه در برگ اول نسخه با لفظ «قيل» به آقا حسين خوانسارى نسبت داده شده است. نسخه هاى خطى : مركز احياء ميراث اسلامى، شماره 2897، ق 12، 155برگ .

[فهرستگان، ج 3، ص 433]

ناشناخته (يكى از شاگردان شيخ على بحرينى ق 11)112 . حاشية الكافىنسخه هاى خطى : آستان قدس، شماره 1998، 39برگ .

[فهرستگان، ج 3، ص 432]

.

ص: 71

3. شرح حديث ها

3. شرح حديث هااحسايى، احمد بن زين الدين (م 1241 ق)113 . شرح حديث الاسماء (1)شرحى است بر حديث «إنّ اللّه خلق أسماء بالحروف غير مصوّت و باللفظ غير منطق...» كه در اصول الكافى روايت شده است. نويسنده، آن را به درخواست شاگردش على بن صالح بن يوسف نوشته و در 29 صفر 1220ق، از نگارش آن، فراغت يافته است. محقق تهرانى نسخه اى از آن را نزد سيد حسين شهشهانى در تهران يافته و نسخه ديگرى در كتابخانه مدرسه مجدد شيرازى در سامرا ديده كه در زمان حيات شارح (1232ق) كتابت شده بوده است.

[الذريعة، ج 13، ص187]

114 . شرح حديث «ان اللّه عزوجل لما أراد أن يخلق آدم عليه السلام ...» (2)شرح كوتاهى است بر حديث مروى از امام صادق عليه السلام . آغاز: قال شيخنا الأحسايى رحمه اللّه فى تأويل حديث مروى عن ابى عبداللّه عليه السلام : إن اللّه عزوجل لما أراد أن يخلق آدم بعث... أقول يريد بأول ساعة من يوم الجمعة. نسخه هاى خطى: آستان قدس (اهدايى رهبرى)، شماره 1032، 1267ق؛ مدرسه صادقيه سمنان، شماره 6 ، 1 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 228]

.


1- . الكافى، ج 1، ص 112.
2- . الكافى، ج 2، ص 5 .

ص: 72

115 . شرح حديث المسطور فى منية الممارسينتفسير حديثى است كه سماهيجى در منية الممارسين در پاسخ شيخ ياسين بحرانى به نقل از الكافى و ابن بابويه ذكر كرده است. آغاز: بسمله من كتاب منية الممارسين فى جواب مسائل الشيخ ياسين. نسخه هاى خطى: مجلس، شماره 5443، 1برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 332]

اخبارى، محمد بن عبدالنبى (م 1232 ق)116 . شرح حديث حدوث الأسماء (1)شرح مختصرى است بر حديثى كه از امام صادق عليه السلام در خلق اسماى الهى نقل شده است. آغاز: قال أبو عبداللّه عليه السلام : ان اللّه تبارك و تعالى خلق أسما بالحروف... . نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره 922.

[فهرستگان، ج 4، ص 268]

بارفروشى، محمد نصير بن محمد معصوم (ق 12)117 . تحفة اولى الأفهام فى شرح خبر هشام (2)شرح مزجى بر حديثى است كه در الكافى از هشام بن حكم از حضرت صادق عليه السلام نقل شده با اين سرآغاز: «يا هشام ان اللّه تبارك و تعالى اكمل للناس الحجج بالعقول» كه شارح در ضمن شرح آن، احاديث ديگرى را نيز نقل و شرح كرده است. آغاز: الحمدللّه الكافى للإرشاد الى روضة الاصول و الفروع و الشافى من علل الخلاف بطب الائمة و العقل المطبوع. نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 6310 ، ق 12، 31 برگ.

[التراث العربى، ج 1، ص 466؛ فهرستگان، ج 4، ص 228]

.


1- . الكافى، ج 1، ص 112 .
2- . الكافى، ج 2، ص 5 .

ص: 73

118 . جنّة الساعىشرحى است اخلاقى بر حديث «جنود عقل و جهل» كه در اصول الكافى روايت شده، با ذكر شرح حال بعضى از بزرگان شيعه در صدر اسلام در آغاز كتاب مانند: ابو طالب، سلمان فارسى، ابوذر غفارى، عمار و مقداد. آغاز: الحمد اللّه الذى أضاء قلوب أهل الجنة بنور اليقين والاستبصار. نسخه هاى خطى: روضاتى، شماره 21؛ مرعشى، شماره 19/113؛ مركز احياء ، شماره 62.

بحرانى، احمد بن صالح بن طوق (ق 13)119 . شرح حديث «من همّ بحسنة» (1)اين حديث در الكافى نقل شده است و شارح بنا به درخواست شيخ محمد بن مبارك بن على شرحى بر آن نگاشته است. او در نيمه دوم اين رساله گفته هاى ملا صالح مازندرانى را درباره حديث آورده، و لذا آنها با عناوين «قال _ اقول» خرده مى گيرد و در 21 شوال 1243ق، اين رساله را به پايان رسانده است. آغاز: ولا حول و لا قوة الإ باللّه العلى العظيم... قد سألنى سلالة العلماء. نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 2358، 13 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 349]

بحرانى، محمد بن عبداللّه بن على بن حسن (زنده در 173ق)120 . شرح مناظره امام صادق با زنديق (2)شرحى بر حديث مناظره امام صادق عليه السلام با زنديق است كه هشام بن حكم روايت نموده است. آغاز: الحمدللّه كاشف أستار الشبه عن وجوه أخبار الراسخين فى العلم و ناسف اطواد اطوار الاشكال المشتبه. نسخه هاى خطى: الهيات مشهد، شماره 666 ، 1173 ق، 6 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 444]

.


1- . الكافى، ج 2، ص 428 .
2- . الكافى، ج 2، ص 129 .

ص: 74

بغدادى (شيخ مفيد)، محمد بن محمد بن نعمان (م 413ق)121 . شرح حديث «ان المهر ما تراضيا عليه الناس» (1)شرح مختصرى بر حديث مروى از امام صادق عليه السلام است. آغاز: ذكرت اعجابك ايها الاخ الفاضل بجواب ذلك الشيخ الفاضل. نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 255، 1056 ق، 6 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 234]

حارثى عاملى (پدر شيخ بهايى)، حسين بن عبدالصمد (م 984 ق)122 . اربعون حديثاشرح چهل حديث اخلاقى انتخاب شده از الكافى است . مؤلف در تحت هر عنوان، يك حديث مستند و در ذيل آن، احاديث مناسب را با حذف اسانيد درج نموده است . برخى از عناوين اين رساله عبارت است از : الاخلاص و يتبعه الخوف والرجاء، الرضا بالقضاء ويتبعه التفويض الى اللّه والتوكل عليه، الصبر ويتبعه حسن الظن باللّه عزوجلّ، الشكر ويتبعه اداء الفرائض، الطاعة والتقوى ويتبعه الورع ... . مصحح اين رساله، مقدمه اى كوتاه و شرح حال مختصرى از مؤلف آورده و خصوصيات نسخه هاى مورد استفاده در تصحيح را بر شمرده است و در پاورقى ها به منابع احاديث اشاره كرده است . اين رساله در ميراث حديث شيعه (دفتر دوم)، ص 135 _ 184 به چاپ رسيده است . آغاز : الحمدللّه على نعمه الغزار والسلام على سيدنا محمد و آله الاطهار. نسخه هاى خطى : اين رساله نسخه هاى متعددى دارد كه در جلد دوم فهرستگان نسخه هاى خطى درج شده است ؛ از جمله : مرعشى، شماره 4107، قرن 10 ؛ مرعشى، شماره 4682، 1021 ق ؛ مرعشى، شماره 6347 ، 994 ق ؛ مرعشى، شماره 8084 ، قرن 12 .

[الذريعة، ج 1، ص 414؛ فهرستگان، ج 2، ص 112]

.


1- . الكافى، ج 5، ص 378 .

ص: 75

حسينى رشتى، سيد محمد كاظم بن قاسم123 . شرح حديث «ان اللّه داخل في الأشياء»اين رساله، جواب سه مسأله مشكل است . اولين جواب به پرسشى درباره حديث مشهور منقول در الكافى است كه در آن آمده است : «ان اللّه داخل في الأشياء لا بالممازجة وخارج عنها لا بمزايلة» .

[كشف الحجب والاستار، ص 230]

حسينى زنجانى، سيد احمد (1308 _ 1393 ق)124 . شرح حديث «من أخرجه اللّه عن ذل المعاصى...» (1)شرحى است بر اين حديث كه از امام صادق عليه السلام در الكافى روايت شده است. آغاز : من أخرجه اللّه عن ذل المعاصى إلى عز التقوى أغناه اللّه بلا مال و أعزه بلا عشيرة و آنسه من غير بشر. نسخه هاى خطى : قم، سيد احمد زنجانى، بدون شماره، 1360ق، 4برگ .

[فهرستگان، ج 4، ص 339]

125 . شرح حديث من الكافىنويسنده، اين كتاب را در 25 رجب 1360 ق، به پايان رسانده است . اين شرح در مجموعه اى (ص 1 _ 29) قرار گرفته است . نسخه هاى خطى : كتابخانه شخصى آية اللّه زنجانى، به خط مؤلف، 1360ق، 15 برگ .

[نوزده ستاره و يك ماه، ص 444 ؛ موسوعة مؤلفى الإمامية، ج 4، ص 324؛ فهرستگان، ج 3، ص 221]

حسينى علوى عريضى، سيد جمال الدين حسن بن محمد باقر بن عبدالمطلب126 . اصول جوامع العلمشرح چهار چيز است كه در حديثى در الكافى (2) آمده است: معرفة الرب، معرفة النفس، معرفة الأحكام، معرفة ما يخرجك عن الدين من الشرك وسائر الصفات والأخلاق الرذيلة. در سال 1240ق، نوشته شده كه شامل مقدمه و چهار باب براى هر اصل از چهار اصل مذكور و يك خاتمه است. تهرانى گويد: نسخه آن را در كتابخانه سيد محمد باقر حجت در كربلا ديدم كه در آن، مؤلف باب سوم از اين كتاب، يعنى معرفة الأحكام را شرح داده بود و آن را الفوائد الحائرية فى فقه الاماميه ناميده بود. آن را در سال 1247ق، ... وقف كرده بود. آغاز : سبحانك اللهم و بحمدك توحّدت فى ذاتك و لا يشبهك أحد فى صفاتك.

.


1- . الكافى، ج 2، ص 76.
2- . الكافى، ج 1، ص 48.

ص: 76

[الذريعة، ج 2، ص 180، ش 667]

حسينى قزوينى، صدر الدين محمد بن محمد صادق (زنده در 1109ق)127 . شرح حديث «اتفق الجميع لا تمانع بينهم من جهة الرؤية» (1)شرح حديثى است كه در كتاب الكافى روايت شده و در آن، امام رضا عليه السلام ديدن خدا را در دنيا و آخرت، محال مى شمارد. در اين شرح مزجى، گفته هاى ملا خليل قزوينى در شرح الكافى نقل و سپس رد شده است. بر اين رساله عالمى به نام ملا على اصغر رد نوشته و از ملا خليل دفاع نموده و پس از آن نيز مؤلف، گفته هاى وى را رد كرده است. همين مؤلف رديه اى ديگر بر بحث ارث از شرح الكافى ملا خليل دارد كه به «نقد كلام ملاخليل» ناميده شده است. آغاز : بعد الحمد و الصلاة، هذه كلمات... لى فى حديث الامام الثامن مولانا على بن موسى الرضا عليه السلام . نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 6598 ، 1109ق، 9 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 220]

128 . شرح حديث الرؤية من كتاب الكافى عن الامام الرضا عليه السلام (2)نسخه هاى خطى: قاينى، بدون شماره، 1109ق.

[فهرستگان، ج 4، ص 281]

.


1- . الكافى، ج 1، ص 95.
2- . الكافى، ج 1، ص 95.

ص: 77

حسينى، محمد شفيع بن بهاء الدين محمد (ق 12)129 . شرح حديث الحر و البرد (شرح الكافى) (1)شرحى است بر حديثى درباره سرما و گرما كه در الكافى از امام صادق عليه السلام روايت شده است. شارح، اين شرح را در سال 1115ق، نگاشته است. آغاز : يا نور النور لك الحمد والثناء يا جلى الظهور أنت المبدء والمنتهى... انى لما تشرفت بمباحثة كتاب روضة الكافى. نسخه هاى خطى : ملك، شماره 5708، به خط مؤلف، 1 برگ .

[فهرستگان، ج 4، ص 368]

حسينى، محمد مؤمن بن قوام الدين محمد (ق 12)130 . شرح حديث «أنا اللّه لا اله الا أنا...» (2)شرح مختصرى بر حديث قدسى «أنا اللّه لا اله الا أنا خلقت الخلق و خلقت الخير و أجريته على يدى من أحببته...» است كه بنا به درخواست جمعى از متدينين تفليس نوشته شده و در آن از خلق افعال، سخن رفته و به آيات، احاديث و گفته هاى دانشمندان فلسفه و كلام استشهاد شده است. اين رساله در دفتر سوم ميراث حديث شيعه، ص 161 _ 182 با تحقيق آقاى على فرخ به چاپ رسيده است. آغاز : حمد بى حد و ثناى بيرون از حد حضرت قادر مختار و خباب عادل جبارى را سزاست كه در مملكت هر وجودى پادشاه. نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 1833، 3 برگ .

[فهرستگان، ج 4، ص 235]

حسينى مختارى نايينى سبزوارى، سيدبهاء الدين محمد بن محمد باقر (ق 12)131 . حثيت الفلجة في شرح حديث الفرجة (3) .


1- . الكافى، ج 8 ، ص 306.
2- . الكافى، ج 1، ص 154.
3- . الكافى، ج 1، ص 80 .

ص: 78

شرح حديث پنجم از كتاب توحيد، باب حدوث العالم است .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 248؛ الكلينى والكافى، ص 447]

خاتون آبادى، اسماعيل بن محمد باقر (م 1116ق)132 . شرح حديث فرجة (1)شرح مناظره زنديق با امام صادق عليه السلام معروف به حديث فرجه است. شارح نخست اين حديث را شرح كرده و درباره تفسير صحيح واژه زنديق و درباره هشام بن حكم تحقيق كرده است. نسخه هاى خطى: مجلس، شماره 3453.

[فهرستگان، ج 4، ص 317]

خواجويى اصفهانى، اسماعيل بن محمد حسين (م 1173ق)133 . بيان حديث «ان النظر إلى الكعبة عبادة» (2)اين حديث، در الكافى نقل شده و تمام آن چنين است: «عن أبى عبداللّه عليه السلام : النظر الى الكعبة عبادة و النظر الى الوالدين عبادة والنظر الى الامام عبادة». نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره 6475 ، 10 برگ.

[فهرستگان، ج 2، ص 464]

134 . شرح حديث داود بن رزين من الكافى فى العلل والأمراضاين شرح، در ضمن مجموعه رسائل خواجويى، گردآورى شده است. نسخه هاى خطى: ملك، شماره 1606، 1247ق.

[فهرستگان، ج 4، ص 178]

135 . شرح حديث «ملعون ملعون من كمه أعمى ملعون ملعون من عبد الدينار» (3)اين رساله، در مجموعه شرح الاحاديث خواجويى آمده است. نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره 2041؛ ادبيات مشهد، شماره 338.

[فهرستگان، ج 4، ص 178]

.


1- . الكافى، ج 1، ص 80 .
2- . الكافى، ج 4، ص 240.
3- . الكافى، ج 2، ص 268.

ص: 79

136 . شرح حديثى از نوادر الكافىشرح حديث است از امام رضا عليه السلام كه در مطلع آن آمده است: «عن الرضا عليه السلام فى رجل يتزوج متعة و...». (1) نسخه هاى خطى: ملك، شماره 1606، 1247ق.

خوانسارى، رضى الدين بن حسين (م 1113ق)137 . شرح حديث البيضة (2)قم: كنگره آقا حسين خوانسارى، ضمن كتاب مائده سماويه، ص 374 _ 378. شرح حديث معروف البيضه است كه هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام نقل نموده است. اين شرح را خوانسارى به نام شاه سلطان حسين صفوى تأليف نموده است. نويسنده در ابتداى كتاب به شرح حال كلينى پرداخته و احوال سفراى معاصر با وى را شرح داده است. آقا بزرگ تهرانى، آن را در ضمن مجموعه اى در كتابخانه سيد حسن صدر در كاظمين ديده است. آغاز: جامع سعادت جاودانى حمد و ثناى قادر توانايى است كه... . نسخه هاى خطى: آستان قدس (اهدايى رهبرى)، شماره 560، 1109ق.

[الذريعة، ج 13، ص 193؛ فهرستگان، ج 4، ص 243]

ذهبى شيرازى، محمد هاشم بن محمد اسماعيل (م 1199ق)138 . شرح حديث «خلق اللّه الأشياء بالمشية والمشية بنفسها» (3)شرح منظوم و مختصرى است بر حديثى كه بدين عبارت از امام صادق عليه السلام روايت شده است: «خلق اللّه المشية بنفسها ثم خلق الاشياء بالمشية». نسخه هاى خطى: ملك، شماره 5690، 3 برگ.

.


1- . الكافى، ج 5، ص 422.
2- . الكافى، ج 1، ص 79.
3- . الكافى، ج 1، ص 160.

ص: 80

[فهرستگان، ج 4، ص 268]

سبزوارى، محمدباقر بن محمد مؤمن (م 1090ق)139 . شرح حديث بر الوالدين (1)شرحى است بر حديث برّ الوالدين كه در الكافى روايت شده است. نويسنده، اين رساله را به خط خود در مجموعه شيخ شمس الدين بن محمد شيرازى نوشته و در شوال 1062ق، از تأليف آن فارغ شده است. صاحب رياض گفته است كه آن را در مجموعه اى نزد فاضل هندى ديده ام.

[الذريعة، ج 12، ص 190]

سماهيجى، عبداللّه بن صالح بن جمعه (م 1135 ق)140 . شرح حديث حدوث الاسماء (2)محقق تهرانى نوشته است : آن را در فهرست تصانيفش ذكر كرده است و نسخه اى از آن به خط يكى از علما نزد سيد شهاب الدين مرعشى در قم موجود است كه در سال 1117 ق، از نوشتن آن فارغ شده است . آغاز : أما بعد، حمد اللّه على ما له من الأيادى ... .

[الذريعة، ج 13، ص 187؛ كشف الحجب والاستار، ص 268]

شاهرودى، محمد كاظم (م 1293 ق)141 . شرح حديث العقل و الجهل وجنودهااين شرح، مشتمل بر مباحثى حكمت آميز بوده است.

[الذريعة، ج 13، ص 202]

شيروانى، محمد بن حسن (م 1099 ق)142 . شرح مناظرة الزنديق مع الصادق عليه السلامشرح فارسى بر حديث مناظره زنديق با امام صادق عليه السلام است كه در كتاب التوحيد اصول الكافى نقل شده است. محقق تهرانى گويد: «نسخه اى از آن را در كتابخانه سيد حسن صدر در كاظمين ديدم. آغاز : روايت كرده شيخ جليل ثقه الاسلام ابو جعفر محمد بن يعقوب كلينى، عن على بن منصور، عن هشام بن الحكم، قال: كان بمصر زنديق.

.


1- . الكافى، ج 2، ص 157.
2- . الكافى، ج 1، ص 112.

ص: 81

[الذريعة، ج 13، ص 208]

143 . شرح حديث «ستة اشياء ليس للعباد فيها صنع»شارح داماد مجلسى اول است و سيد مهدى بحرالعلوم در الفوائد الرجالية، در ضمن بيان تأليف مصنف، بدين رساله اشاره كرده است. محقق تهرانى گويد: «اين رساله را در ضمن مجموعه اى در كتابخانه سيد حسن صدر در كاظمين ديدم و نسخه ديگرى از آن را در كتابخانه آستان قدس در خراسان مشاهده كردم كه از موقوفات حاج عماد فهرسى بود و در تاريخ 14 ذى حجه 1095ق، كتابت شده است». آغاز : الحمد للّه ... محمد بن يعقوب كلينى رضى الله عنه روايت كرده است از محمد بن ابى عبداللّه . نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 4130، 8 برگ؛ آستان قدس، شماره 2019؛ دانشگاه تهران، شماره 7191؛ فيضيه، شماره 1665.

[الذريعة، ج 13، ص 200؛ فهرستگان، ج 4، ص 285]

144 . شرح حديث «ملعون ملعون من كمه أعمى ملعون ملعون من عبد الدينار»نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران (ميكروفيلم)، شماره 2489.

[فهرستگان، ج 4، ص 338]

صفاخواه، محمد حسين _ طالعى، عبدالحسين145 . تحفه آسمانى: بررسى تحليلى و اسنادى حديث لوحتهران: ميقات، اول 1378ش، 246ص، وزيرى. نگارنده كتاب، ضمن بيان مطالبى در باب «لوح مقدس» خاطرنشان مى كند كه فاطمه زهرا عليهاالسلام در معرفى اين لوح به جابر بن عبداللّه انصارى گفته است: «اين لوح را خداى تعالى به رسول خود هديه كرده است و در آن نام هاى پدرم، همسرم، دو فرزندم و جانشينانى كه از نسل من هستند، ثبت شده است». وى سپس اين مباحث را در خصوص آن لوح مطرح مى سازند: شناخت حديث لوح، زمينه صدور و تاريخ انتشار، متن حديث لوح با ترجمه فارسى بر اساس نقل ثقه الاسلام كلينى در كتاب الكافى، بررسى محتوايى حديث لوح، بررسى اسنادى حديث و فهرست منابع حديث شريف لوح.

.

ص: 82

عاملى مشغرى (شيخ حر عاملى)، محمد بن حسن (م 1104 ق)146 . شرح حديث التثليثشرح حديث مشهورى است از پيامبر صلى الله عليه و آله كه فرمود: حلال بيّن و حرام بيّن و شبهات بين ذلك فمن ترك الشبهات نجا من المحرمات...». اين شرح را شيخ حر در جواب اعتراض شيخ ابراهيم حسنا بر حديث تثليث نوشته و محمد رحيم بن محمد هراتى (شاگرد شيخ و) نيز پاسخى بر جواب شيخ حر نگاشته كه به نام جواب الجواب در الذريعة (ج 5، ص 179، ش 778) معرفى شده است. آغاز : هذا سؤال الشيخ ابراهيم رحمه اللّه بسمله الحمد للّه الرب العالمين... فإن قال قائل أيها السكون فى طرق العمل بدلالة الحديث... . نسخه هاى خطى: ملى، شماره 3808.

[فهرستگان، ج 4، ص 244]

قارى سبزوارى مشهدى، حسن147 . شرح حديث الاسماء و بيان حدوثهانويسنده معاصر شاه سليمان صفوى بوده است و صاحب رياض از اين كتاب ياد كرده است.

[الذريعة، ج 13، ص 187]

.

ص: 83

قپانى كعبى، ابراهيم بن احمد بن علوان (قرن 12ق)148 . العقل والجهل و اسرار الائمهمؤلف در اين كتاب، رواياتى را در اين موضوعات جمع نموده است: فضل عقل فضايل ائمه عليهم السلام و برخى مسائل مربوط به امامت و چند باب، اسرار ولادت ائمه عليهم السلام و معجزات و كرامات ايشان را در چهارده فصل، ادعيه اى در فرج حضرت ولى عصر عليه السلام و... . آغاز : العقل والجهل أخبرنا أبو جعفر محمّد بن يعقوب قال حدثنى عدة من أصحابنا. نسخه هاى خطى: مركز احياء ميراث اسلامى، شماره 3312.

[فهرستگان، ج 5، ص 27]

قزوينى، خليل بن محمد زمان (12 ق)149 . شرح حديث فرجةشرح حديثى است در اثبات توحيد كه از امام صادق عليه السلام در الكافى (ج 1، ص 80) نقل شده و به حديث فرجه مشهور است. اين شرح به روش فلسفى بوده و در سال 1137ق، به پايان رسيده است. آغاز : اللّه احمد على ما فرج لى فى حل حديث الفرجة بعد ما مضى على عدم انحلاله قرب ألف سنين. نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران (ميكروفيلم)، شماره 2986، 1365ق، 10برگ؛ مرعشى، شماره 10212، 8 برگ؛ مجلس، شماره 1862، 44 برگ؛ مجلس، شماره 1866، 9 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 317]

قوامى شيرازى (ملاصدرا)، محمد بن ابراهيم بن يحيى (م 1050 ق)150 . شرح حديث «أما ترى الشمس والقمر...»گويا قسمتى از بخش توحيد شرح اصول الكافى ملاصدراست. نسخه هاى خطى : دانشگاه تهران، شماره 6414 ، 5 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 224]

.

ص: 84

151 . شرح حديث زينب العطارةآغاز : فى الكافى و توحيد الصدوق، بإسنادهما عن ابى عبداللّه قال جاءت. نسخه هاى خطى: ملى، شماره 264/ع، 1259ق، 4 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 283]

152 . شرح حديث «الناس معادن كمعادن الذهب والفضة»گفتارى است از ملاصدرا و گويا ملتقط از يكى از تفاسير او در شرح توحيد و شرح حديث «الناس معادن كمعادن الذهب والفضة فمن كان له فى الجاهلية أصل فله فى الإسلام اصل». آغاز : واعلم أن الأعيان والمهيات متنوعة. نسخه هاى خطى: مجلس، شماره 1842، 1 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 352]

گيلانى قمى (ميرزاى قمى)، ابوالقاسم بن حسن (م 1231 ق)153 . رساله اى پيرامون اراده الهى (غايى)تحقيق: رضا استادى اين رساله در مجله نور علم، مرداد 1364ش، پياپى 11، ص 137 _ 159 چاپ شده است. رساله اى در شرح روايت سوم «باب المشية والارادة» كتاب التوحيد اصول الكافى در موضوع اراده تكوينى و تشريعى حق تعالى است. مؤلف پس از بيان چند مقدمه به شرح حديث پرداخته است. مقدمه اول . بيان معناى اراده و كراهت و مشيت و اختيار، مقدمه دوم . اختلاف اصوليان در تعريف امر، مقدمه سوم. تقسيم اراده به اراده تكوينى و اراده تكليفى. نسخه هاى خطى: نسخه خطى اين رساله ضمن يكى از نسخ اصل جامع الشتات در اختيار يكى از نوادگان مؤلف در تهران است.

154 . شرح حديث «أمر إبليس أن يسجد لآدم»شرحى است بر حديث «امر اللّه و لم يشأ و لم يأمر، أمر إبليس أن يسجد لآدم...» مؤلف اين حديث را پس از ذكر چند مقدمه به درخواست بعضى از اصحاب شرح كرده و در روز چهارشنبه 14 صفر 1216ق، در قم به پايان برده است. آغاز : الحمدللّه الذى جعل الكتاب والسنة منهاجا لدينه... پس اين چند كلمه حسب الخواهش بعض اصحاب. نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 10212، 13ق، 27 برگ.

.

ص: 85

[فهرستگان، ج 4، ص 225]

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى (م 1110 ق)155 . شرح حديث «ستة أشياء ليس للعباد فيها صنع»شرحى است به نظم و نثر بر حديث منقول از امام صادق عليه السلام : «ستة أشياء ليس للعباد فيها صنع: المعرفة والجهل، والرضا، والغضب، والنوم واليقظة». اين رساله ضمن رسائل اعتقادى علّامه مجلسى با تصحيح سيد مهدى رجايى به چاپ رسيده است. آغاز : الحمدللّه رب العالمين والصلاة والسلام على محمد و آله الطيبين الطاهرين. اما بعد محمد بن يعقوب الكلينى... . نسخه هاى خطى: مرعشى، شماره 187، 1125ق، 3 برگ؛ دانشگاه تهران، شماره 4453، 1126ق، 6برگ؛ ملك، شماره 4658، 8 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 284]

156 . رسالة في حديث طول آدم و حواءرساله اى است در شرح حديث طول آدم و حواء كه كلينى در كتاب الكافى نقل كرده است . آغاز : الحمد للّه رب العالمين و سلام على عبادة الذين اصطفى محمد و آله خيرة الورى ائمة الحصرى . روى ثقة الاسلام محمد بن يعقوب الكلينى .

[كشف الحجب و الاستار، ص 257]

157 . شرح حديث «كم كان طول آدم حين هبط به الى الارض»علّامه مجلسى پس از ذكر دو سند خود از اين روايت، به شرح و تفسير و رفع مشكلات آن پرداخته است. آغاز : الحمد للّه والسلام على عباده الذين اصطفى محمد و آله خيرة الورى. نسخه هاى خطى: ملك، شماره 1690، 1267ق، 19 برگ؛ ملك، شماره 4267، 1276ق؛ آستان قدس، شماره 1674، 1206ق.

.

ص: 86

[فهرستگان، ج 4، ص 322]

158 . شرح خبر غامض فى خلق العرششرح حديثى است از اميرالمؤمنين عليه السلام درباره خلقت عرش و انوار مختلف آن كه در الكافى (ج 1، ص 129) روايت شده است. مؤلف بعد از نقل حديث، در شرح آن مى نويسد: «احسن ما سمعته فى هذا المقام ما استفدته من الوالد العلامة... و هو مما ظهر له من أنوار الكشف واليقين عند طى مقامات السالكين فأذكر منه على الاجمال ما يناسب فهم أواسط الرجال». آغاز : هذا كلام يشتمل على تحقيق غريب اعلم أنه قد ورد خبر غامض. نسخه هاى خطى: مجلس (مجموعه طباطبايى)، شماره 634 ، 1 برگ.

محمد زمان بن محمد معصوم159 . شرح حديث البيضةشرحى است عرفانى بر حديث بيضه كه در الكافى روايت شده است، و مؤلف در آن وحدت وجود را اثبات كرده است. نسخه اى از اين شرح نزد سيد حسين شهشهانى در تهران موجود بوده است. آغاز : سبحان من أظهر من حصن نور علمه الأحدية الإطلاق وحدة الموجود فظهر من عنقاء العدم الى عرضة الوجود. نسخه هاى خطى: بابل، مدرسه صدر، شماره 312، 5 برگ.

[الذريعة، ج 13، ص 193؛ فهرستگان، ج 4، ص 243]

محمد محسن بن عين على160 . ترجمه و شرح نامه حضرت صادق عليه السلام به شيعياننامه امام صادق عليه السلام به شيعيان در الكافى (بخش روضه) نقل شده است. اين رساله ترجمه و شرح آن نامه است. مؤلف در لابه لاى سطور، مطالب نامه را به فارسى ترجمه و در حاشيه با امضاى «منه» قسمت هايى از آن را شرح نموده است. آغاز : بسمله حمد له صلاة و بعد به خاطر حقير... كه رساله امام به حق... . نسخه هاى خطى: گلپايگانى، شماره 94/30، 1217ق، 54 برگ.

.

ص: 87

[فهرستگان، ج 3، ص 173]

مدرس بستان آبادى، محمد باقر161 . خرد و سپاه او (فارسى)تهران : كلينى، اول، 1372 ش، 3 ج، 364 + 378 + 357 اين كتاب شرح فارسى مفصلى بر حديث جنود العقل و الجهل اصول الكافى است . نويسنده، پس از بيان مقدمه اى درباره اخلاق و اصول آن، توضيحاتى درباره راوى حديث و خود حديث داده و سپس به شرح آن اقدام نموده است . وى در شرح حديث، از آيات قرآن و روايات ديگر و نيز برخى از قصص استفاده نموده است . او اين كتاب را ابتدا به عربى نگاشته و آن را مخلوط وا نهاده، شروع به ترجمه فارسى آن نموده و در سه جلد به چاپ رسانده است .

موسوى خمينى، سيد روح اللّه (م 1368 ش)162 . شرح حديث جنود عقل و جهلشرح مبسوطى است بر حديث جنود عقل و جهل . حديث معروف امام صادق عليه السلام درباره جنود عقل و جهل كه در اوائل اصول كافى در كتاب العقل و الجهل آمده است در معرفى جنود عقل و جنود جهل براى هر يك 75 جُند بر شمرده است . شرح حديث جنود عقل و جهل، آخرين تأليف اخلاقى عرفانى امام خمينى است كه موفق نشده اند تمام حديث را شرح كنند . اين كتاب در شش مقاله تنظيم شده و چهار مقاله اول در مباحث كلّى راجع به عقل و جهل است و مقاله پنجم در شرح اجمالى از بعضى الفاظ حديث شريف است و در مقاله ششم در بيست و پنج مقصد، بيست و پنج جُند از جنود عقل و جهل را شرح داده اند و تتمه را به مجلّدى ديگرى وا نهاده اند كه ظاهرا موفق به تأليف آن نشده اند .

.

ص: 88

[معرّفى اجمالى آن به قلم آقاى رضا مختارى در فصلنامه آينه پژوهش شماره 58، صص 82 _ 88 آمده . همچنين در فصلنامه علوم حديث شماره 4، ص 252 گزيده آن به طور مختصر معرّفى شده است .]

ر. ك: (163) گزيده شرح حديث جنود عقل و جهل

(379) گذرى بر «شرح حديث جنود عقل و جهل»

(391) نگاهى به كتاب «شرح حديث جنود عقل و جهل»

163 . گزيده شرح حديث جنود عقل و جهلبه كوشش: محمد اسفنديارى تهران: كميته فرهنگى ستاد يكصدمين سال ميلاد امام، اول، 1378ش، 200ص، رقعى. گزيده شرح حديث جنود عقل و جهل تأليف امام خمينى رحمه الله است . گزيده حاضر بر پايه نسخه چاپى كه در سال 1377 ش، از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى منتشر شده، سامان يافته است .

ر. ك: (162) شرح حديث جنود عقل و جهل

(379) گذرى بر «شرح حديث جنود عقل و جهل»

(391) نگاهى به كتاب «شرح حديث جنود عقل و جهل»

موسوى عاملى (صدر)، سيد حسن بن محمد هادى (1274 _ 1354 ق)164 . هدية النجدين و تفصيل الجندينشرح حديث چهاردهم از كتاب العقل و الجهل اصول الكافى است .

[الكلينى والكافى، ص 449 ؛ تأسيس الشيعة، ص 17]

نصر اصفهانى، محمد165 . اخلاق دينى در انديشه شيعى (شرح و تحليل احاديث اخلاق اصول الكافى) (فارسى)قم : نهاوندى، اول، 1378 ش، 584 ص، وزيرى . ترجمه و شرح احاديث اخلاقى اصول الكافى است . مؤلف، در پيش گفتارى، به بيان روش مرحوم كلينى در ترتيب و تدوين احاديث اخلاقى و مبانى او در اين كار و نگاه خاصّ او به اخلاق مى پردازد . كتاب در سه فصل سامان يافته است : 1 . تعريف اسلام، ايمان و تفكّر به عنوان مبانى اخلاق اسلامى ؛ 2 . شناخت مكارم اخلاق در چهار بخش : اخلاق ايمانى، اخلاق اجتماعى، اخلاق برادران دينى و اوصاف مؤمنان ؛ 3 . شناخت گناهان در چهار بخش : تعريف گناه، گناهان فردى، اصناف گنهكاران و توبه كنندگان . متن عربى احاديث در پاورقى كتاب آمده است .

.

ص: 89

نقوى، سيد محمد على بن سيد محمد دلدار على (م 1312ق)166 . شرح حديث العقل والجهل و جنودهماسيد على نقى در كتاب مشاهير علماى هند از اين كتاب ياد كرده است.

[الذريعة، ج 13، ص 203]

نورى، ملا على بن جمشيد (م 1246ق)167 . شرح حديث الحوت و قرن الثورشرح حديثى است كه كلينى در الكافى (ج 8 ، ص 89) نقل نموده است. آغاز : بسمله يقول النورى... قال سألت عن الارض على أى. نسخه هاى خطى: دايرة المعارف بزرگ اسلامى، شماره 1/534، 1248ق، 2 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 266]

168 . شرح حديث زينب العطارةشرحى است بر حديث زينب عطاره كه كلينى در الكافى (ج 8 ، ص 135) نقل نقل كرده است. شارح در اين شرح بندهايى از پاسخ پيامبر صلى الله عليه و آله را به فارسى ترجمه نموده است. آغاز : الحمدللّه الذى ما فى السماوات و ما فى الارض و ما بينهما و ما تحت الثرى. نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، 3092، 1242ق، 4برگ؛ دايرة المعارف بزرگ اسلامى، شماره 534، 1248ق، 22 برگ؛ مرعشى، شماره 2010، 1256، 78برگ؛ مجلس، شماره 1934، 23برگ.

.

ص: 90

[فهرستگان، ج 4، ص 282]

ناشناخته169 . التحفة العلوية فى شرح حديث حدوث الاسماءشرح متوسطى است بر روايت منقول از حضرت صادق عليه السلام در الكافى كه آغاز آن چنين است: «إنّ اللّه خلق أسماء بالحروف غير مصوّت». آغاز : حمد له... فهذه قليل بيان بل اقل تبيان لواحد من الأخبار الصحيحة. نسخه هاى خطى: مسجد اعظم، شماره 2560، ق 13، 24برگ.

[فهرستگان، ج 3، ص 24]

ناشناخته170 . شرح بعضى از احاديث كافىنسخه هاى خطى: گلپايگانى، 162/29، 33 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 204]

ناشناخته171 . شرح چهارده حديث از كتاب التوحيد اصول الكافىدر اين رساله ابتدا چهار حديث از «باب بيست و يكم» كتاب التوحيد اصول الكافى درباره روح آمده و شرح شده است. سپس هفت حديث كوتاه درباره بدا از «باب بيست و چهارم» كتاب توحيد نقل گرديده است و در پايان مطالبى از باب هاى بيست و سوم و بيست و دوم آن بيان شده است. آغاز : حديث اول: سألت أبا عبداللّه عليه السلام عن الروح التى فى آدم. نسخه هاى خطى: ملى، شماره 2234 /ف، ق 12، 14برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 216]

.

ص: 91

ناشناخته172 . شرح دو حديثرساله اى است در شرح دو حديث: 1. حديث محمد بن مسلم از امام محمد باقر عليه السلام در الكافى (ج 1، ص 530) درباره خلقت عقل. 2. حديث ابى سعيد خدرى از پيامبر درباره فضيلت «لا اله الا اللّه » كه در الكافى (ج 2، ص 352) روايت شده است. نسخه هاى خطى: آستان معصوميه عليهاالسلام، شماره 96، 31 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 387]

ناشناخته173 . شرح حديث اشتراك وجودقايلان به اشتراك معنوى وجود، به اين حديث _ كه در الكافى، ج 1، ص 118 نقل شده است _ استدلال كرده اند و شارح در اين رساله كوچك استدلال آن عده را نمى پذيرد و اين حديثِ را گواهى بر مدعاى آنان نمى داند. آغاز : قوله عليه السلام ، ثبتك اللّه ، إنما التشبيه فى المعانى فأما فى الأسماء فهى واحدة دالة الى المسمى. نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره 874 ، 2 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 222]

ناشناخته174 . شرح حديث «ان اللّه خلق آدم على صورته»شرح حديث «إن اللّه خلق آدم على صورته» است الكافى (ج 1، ص 134) در آن از غزالى نقل شده و گويا بخشى از يك كتاب است. آغاز : بسمله. كلام فى قوله ان اللّه خلق آدم على صورته، فصل ان قيل ما معنى ان اللّه خلق آدم على صورته قلنا الصورة. نسخه هاى خطى: مجلس، شماره 1803، 1 برگ.

.

ص: 92

[فهرستگان، ج 4، ص 227]

ناشناخته175 . شرح حديث «البداء»شرح كوتاهى است بر حديثى كه كلينى در الكافى از امام صادق عليه السلام نقل نموده كه: «إن للّه علمين علم مكنون مخزون لا يعلمه إلا مؤمن ذلك يكون البداء و علم علّمه ملائكته و رسله و أنبياءه فنحن نعلمه». اين شرح، در پاسخ به سؤالى نگاشته شده است. آغاز : بسمله سؤال عرضه داشت، مخلص صميمى و ارادت كثير قديمى به حضور باهر النور... . نسخه هاى خطى: گلپايگانى، شماره 164/6/1074، 10 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 234]

ناشناخته176 . شرح حديث الجبر والاختيار من الكافىنسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره 6905 ، 1133ق، 2 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 247]

ناشناخته177 . شرح حديث جنود العقل والجهلمحقق تهرانى گويد: «شرح مبسوطى است در بيشتر از سيصد بيت كه آن را در كتابخانه حسينيه تستريه نجف ديدم».

[الذريعة، ج 13، ص 195]

ناشناخته178 . شرح حديث «خلق اللّه الأشياء بالمشية...»نسخه هاى خطى: آستان قدس، شماره 12810.

[فهرستگان، ج 4، ص 268]

.

ص: 93

ناشناخته179 . شرح حديث «خلق اللّه الأشياء بالمشية...»آغاز : بسمله. قال أطال اللّه بقاه... ما معنى قول مولينا الصادق عليه السلام المروى فى الكافى خلق اللّه الاشياء بالمشية و خلق المشية بنفسها. أقول أراد الإمام عليه الصلوات والسلام. نسخه هاى خطى: گلپايگانى، شماره 164/6/1074، 10 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 269]

ناشناخته180 . شرح حديث «خير الصفوف فى الصلاة المقدم»شرح حديثى است كه در الكافى بدين عبارت نقل شده است: «خير الصفوف فى الصلاة المقدم و خير الصفوف للنساء فى الجنائز المؤخر. قيل: يا رسول اللّه و لم؟ قال: صار سترة للنساء». آغاز : قال صلى الله عليه و آله : خير الصفوف فى الصلاة المقدم و خير الصفوف للنساء. نسخه هاى خطى: مجلس، شماره 3150، ق 13، 1 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 270]

ناشناخته181 . شرح حديث طينتشرح حديثى مفصل در باب جبر و اختيار است كه از امام محمد باقر عليه السلام در الكافى نقل شده است. نويسنده، نخست سخنان فيض كاشانى را در شرح اين حديث از الوافى و سپس سخنان محقق خوانسارى را در حاشيه ياد كرده است. آغاز : بسمله تعالى قال صاحب الوافى فيه و قد اطلقت على حديث مبسوط فى الطينات و بدء الخلق. نسخه هاى خطى: مجلس، شماره 3323، 7 برگ؛ مجلس، شماره 3512، 2 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 292]

.

ص: 94

ناشناخته182 . شرح حديث «لو علم أبوذر ما فى قلب سلمان لقتله»رساله اى است در شرح اين حديث كه كلينى در الكافى (ج 1، ص 401) نقل كرده است. نسخه هاى خطى: ملك، شماره 1597، ق 12.

[فهرستگان، ج 4، ص 327]

ناشناخته183 . شرح حديث مشكل فى باب الزكاةشرح حديثى مشكل در باب زكات به نقل از الكافى است و در آن آمده است: «قال استادى مولانا محمد باقر _ دام ظله العالى _ فى شرح الارشاد... قال... صاحب المنتقى». نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره 7550، ق 11، 2 برگ.

[فهرستگان، ج 4، ص 333]

ناشناخته184 . شرح حديث «ملعون ملعون من كمه أعمى ملعون ملعون من عبد الدينار»چند شرح است بر حديث فوق كه در الكافى (ج 2، ص 270) نقل شده است. مؤلفان شروح فوق ناشناخته اند. نسخه هاى خطى: دانشگاه تهران، شماره 7008، 2 برگ؛ دانشگاه تهران، شماره 7191؛ فيضيه، شماره 1665.

[فهرستگان، ج 4، ص 337]

ناشناخته185 . شرح حديث «من حفظ على اُمّتى أربعين حديثا...»شرحى است بر اين حديث كه در الكافى (ج 1، ص 49) نقل شده است. آغاز : بعد حمد اللّه والصلاة... إذ قد هدانى قائد التوفيق الربانى إلى التشرف بإدراك ملاحظة. نسخه هاى خطى: قزوين، مدرسه امام صادق عليه السلام ، شماره 312، 1273ق.

.

ص: 95

[فهرستگان، ج 4، ص 340]

ناشناخته186 . رساله در شرح حديث «لما خلق اللّه العقل إستنطقه»آغاز : أقول قيل إن تصدير الرواية بجملة أخبرنا. نسخه هاى خطى : فيضيه، شماره 1084.

[فهرستگان، ج 4، ص 99]

.

ص: 96

. .

ص: 97

4. ترجمه ها

4. ترجمه هاآژير، حميدرضا187 . بهشت كافى (ترجمه روضة الكافى)قم : سرور، 1381 ش، 1 ج، 448 ص، وزيرى . مترجم در اين كتاب، روايت هاى روضة الكافى را به فارسى روان ترجمه كرده و از آوردن متون عربى احاديث و اسناد آن، احتراز جسته است . اين كتاب، به شكل زيبايى به چاپ رسيده است .

اردكانى، محمدعلى بن محمد حسن (ق 13)188 . تحفة الاولياء (ترجمه اصول كافى) (فارسى)اردكانى به دستور شاهزاده محمدولى ميرزا، كتاب هاى العقل و الجهل تا پايان كتاب العشره را كه جلد دوم كافى با آن تمام مى شود، به پارسى درآورده و سه فايده رجالى در آغاز آن گذارده كه در 12 رجب 1237ق، به انجام رسيده است . او مى گويد كه من نخواستم به حلّ اشكال ها بپردازم، مگر آنچه به درستى و نادرستى نسخه مى پيوندد و من چيزى بر ترجمه نيفزودم . آغاز : جواهر كلامى كه غواصان بحار معرفت را تلفظ به آن در اصل اصول دين كافى و در اكمال تهذيب قلوب و استبصار عيون اهل توحيد و يقين وافى باشد . نسخه هاى خطى : دانشگاه تهران ، شماره 2639، به خط مؤلف، 560 برگ ؛ دانشگاه تهران ، (مشكوة)، شماره 634 ، 1238 ق، 276 برگ ؛ دانشگاه تهران (مشكوة)، شماره 6406 ، 1239 ق، 182 برگ .

.

ص: 98

[الذريعة ، ج 26، ص 162؛ فهرستگان، ج 3، ص 18]

بارهوى، سيد ظهور حسين189 . القول الشافى في حلّ اصول الكافى (اردو)ترجمه كتاب الإيمان و الكفر آن به چاپ رسيده است .

[الذريعة ، ج 4، ص 79 و ج 17، ص 211، ش 1137]

حسن زاده، صادق (1342 _ )190 . ترجمه اصول كافىقم: صلوات، اول، 1383ش، 4 ج، وزيرى. اين ترجمه را مى توان محصول دو ترجمه محمدباقر كمره اى و سيد جواد مصطفوى بر شمرد: جز آن كه شرح و توضيح هاى دو ترجمه ياد شده را به همراه ندارد. اين ترجمه، حاوى نمايه هاى آيات، احاديث و اشعار است و احاديث كتاب، علاوه بر شماره ابواب، شماره گذارى پياپى نيز شده است.

خاورى، محمد بن محمد على191 . ترجمه كتاب العقل والجهلترجمه اى از كتاب العقل و الجهل از الكافى است . آغاز : حمد بى حد و ثناى بى عدد آن پادشاهى را سزاست كه قطره . نسخه هاى خطى : الهيات مشهد ، شماره 1269، رساله دوم از مجموعه.

[الهيات مشهد، ج 2، ص 412]

خوانسارى، عباس بن احمد (ق 14)192 . ترجمه اصول كافى (فارسى)در اين ترجمه تحت اللفظى _ كه بخشى از اصول الكافى را دربر دارد _ ، اسانيد حديث ها افتاده و برخى از ابواب و احاديث كه براى عوام مفيد نبوده، ترجمه نشده است . جزء اول اين ترجمه در روز شنبه 23 صفر 1296ق ، به پايان رسيده است . آغاز : الحمد للّه رب العالمين . . . اما بعد، چنين گويد اضعف عباد اللّه و احقر المحصلين المحتاج الى عفو ربه البارى . نسخه هاى خطى : مرعشى ، شماره 5446، به خط مؤلف، ق 14، 211 برگ .

.

ص: 99

[فهرست مرعشى ، ج 14، ص 230]

رسولى محلاتى، سيد هاشم (1308 _ )193 . ترجمه و شرح و توضيح الروضة من الكافىتهران: انتشارات علميه، 2 ج، 1350ش، وزيرى. مترجم، علاوه بر ترجمه مجلد پايانى اصول الكافى به ترجمه و شرح روضة الكافى نيز مبادرت ورزيده است.

رضوى، سيد محمد حسن194 . الكافى (انگليسى)تهران : مؤسسه جهانى خدمات اسلامى، اول، 1398 ق / 1978 م، 51 + 73 ص، وزيرى . اين كتاب، ترجمه كتاب العقل و الجهل اصول الكافى است . پديد آورنده اين اثر به همراه همكاران خود، ابتدا مقدمه دكتر حسين على محفوظ درباره كلينى و الكافى را به انگليسى ترجمه كرده، سپس روايات را به همراه اسناد آنها در بالاى صفحه آورده و به درج ترجمه آن روايات، در پايين صفحه اقدام نموده اند. فهرستى از روايات هر معصوم و اعلام و اشخاص و اماكن و . . . موجود در كتاب، بر آن افزوده اند.

كرمانشاهى ، محمد حسين (م قبل از 1280 ق)195 . ترجمة المواعظ اصول الكافىاين كتاب در 14 ربيع الاول 1250 ق، به اتمام رسيده است و نسخه اى از آن در كتابخانه آقا محمدمهدى بن ملا محمدتقى كرمانشاهى (م1346 ق) موجود بوده است .

.

ص: 100

[الكلينى والكافى ، ص 453]

كمره اى، محمد باقر (1281 _ 1374 ق)196 . شرح و ترجمه اصول كافىتهران: كتابفروشى اسلاميه، 4 ج، 500 + 654 + 489 + 508ص، وزيرى. اين اثر، بر اساس مقدمه مترجم در جلد چهارم، ذى قعده 1381ق، برابر با چهارم ارديبهشت 1341ش، از سوى انتشارات اسوه، بدون هيچ مقدمه و توضيحى از سوى ناشر و با حذف مقدمه مترجم در قم تجديد چاپ شده است. مترجم براى سه جلد از چهار جلد اثرش، مقدمه نوشته و در مقدمه جلد اول، از كلينى، حضور وى در بغداد، تأليف الكافى، دوران او، فرمانروايان سياسى عصر او و كتابش الكافى و نقش آن و جايگاه اهل بيت عليهم السلام در تبليغ دين، سخن گفته و امتيازات كتاب را برشمرده و از شرح ها و تعليقه ها و حواشى و ترجمه ها و غرائب حديث و از جمله دو ترجمه تحفة الاولياء و الصافى ياد كرده است. ترجمه كمره اى بر اصول الكافى شامل شرح پاره اى از احاديث است كه شخص مترجم، هر حديثى كه نياز به شرح داشته، با استفاده از شروح الكافى، بخصوص مرآة العقول علّامه مجلسى شرح كرده است. اين مترجم، علاوه بر اصول الكافى به ترجمه روضة الكافى نيز پرداخته است كه در دو مجلد از سوى مكتبة الاسلاميه در سال 1382ق به چاپ رسيده است.

مصطفوى، سيد جواد (1301 _ 1368ش)، رسولى محلاتى، سيد هاشم (1308_ )197 . اصول كافى با ترجمه و شرحتهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام . سه جلد از اين ترجمه از سوى سيد جواد مصطفوى و جلد پايانى آن از آقاى سيد هاشم رسولى محلاتى به فارسى برگردانده شده است. هر دو مترجم از كتاب هاى مرآة العقول و الوافى و ساير كتب مربوط، براى ترجمه و شرح استفاده كرده اند.

.

ص: 101

موسوى افغانى198 . ترجمه فروع الكافى (فارسى)مترجم، فروع الكافى را ترجمه كرده و در اوراقى نزد خود دارد، ولى تاكنون به چاپ نرسيده است .

[اظهارات مترجم]

نجفى (احمد بخش)، اختر عباس بن صديق محمد (1342 _ 1420 ق)199 . ترجمه اصول الكافىترجمه اى اردو از اصول الكافى است.

[الذريعة، ج 21، ص 301؛ معجم مؤلفى الإمامية ، ج 5، ص 443 _ 444]

ناشناخته200 . ترجمه حديثى از اصول الكافى درباره قيامتنسخه هاى خطى: الهيات مشهد، شماره 625 ، 1234ق.

[فهرستگان، ج 3، ص 66]

ناشناخته201 . ترجمه حديث جنود عقل و جهل و چند حديث ديگرنسخه هاى خطى: مسجد اعظم، شماره 2630.

[فهرستگان، ج 3، ص 60]

ناشناخته (ق 13)202 . ترجمه الاربعون حديثاترجمه پارسى است از الأربعون حديثا شيخ حسين بن عبدالصمد عاملى (پدر شيخ بهايى). نسخه هاى خطى: تهران (مهدوى)، مجموعه 211، 1057ق.

[فهرستگان، ج 3، ص 39]

.

ص: 102

. .

ص: 103

5. گزيده ها

5. گزيده هااسلامى، عبدالصمد203 . مختصر اصول كافى (فارسى)قم : نصايح، اول، 1381 ش، 287 ص، وزيرى . تلخيص و ترجمه اى از اصول الكافى است . مؤلف در مقدمه مى نويسد : «در ضمن مطالعه عميق و دقيق كتاب، در هر فصل و باب از ميان چند حديث شبيه به هم _ كه از راويان مختلف بودند _ يك يا چند حديث آن را به عنوان نمونه و بيانگر مطالب و مسائل دينى و اخلاقى _ كه هم كوتاه ترين آنها در لفظ و هم داراى محتواى ساير احاديث آن باب بودند _ برگزيدم؛ به طورى كه چهار جلد 1849 صفحه اى با 3786 حديث، 1012 حديث آن در يك جلد تقريبا 423 صفحه اى رقعى خلاصه شده است» . در اين كتاب، فقط ترجمه احاديث آمده و در آغاز كتاب، فهرست باب ها، مطالب و تعداد احاديث منتخب هر باب، درج شده است . مؤلف در آغاز هر باب، تعداد احاديث آن باب در اصل كتاب را متذكّر مى شود و در آغاز هر حديث، شماره مسلسل حديث در متن اصول الكافى را مى آورد . نويسنده، اين كتاب را در سال 1367 ش، به سامان رسانده است .

الهى لواسانى، ميرزا فضل اللّه بن شمس الدين (م 1353ق)204 . كتاب الخمسمحقق تهرانى نوشته است: «كتاب الخمس، ميرزا فضل اللّه الهى كه روايات پراكنده مربوط به خمس را از الكافى جمع كرده و در آخر جلد اول كافى به چاپ رسانده است».

.

ص: 104

[الذريعة، ج 7، ص 254]

بركه شامى، حسين205 . المختصر من الكافىقم: دار الاسلام، اول، 1381ش، 498ص، وزيرى. در اين كتاب، مجموعه اى از احاديث اصول الكافى بدون ترجمه انتخاب و تدوين شده است.

بهبودى، محمدباقر206 . زبدة الكافى (صحيح الكافى)بيروت : الدار الاسلامية، اول، 3 ج، وزيرى . از جمله تلاش هايى كه در دوره معاصر انجام گرفت، استخراج صحاح كتب اربعه توسط آقاى محمد باقر بهبودى است . وى چنان كه خود تصريح مى كند، احاديث معتبر كتب اربعه را با توجه به شرايط اعتبار در متن و سند و به تشخيص خويش مشخص نموده است . (گزيده كافى ، ج 1، ص 22). به گفته ايشان وى احاديث هر يك از كتب اربعه را جداگانه تنظيم نموده تا نام كتب اربعه پا برجا بماند و حق مؤلفان آنها ضايع نگردد . علاوه بر اين، عناوين ابواب و شماره احاديث كتب اربعه، به همان صورت اصلى منعكس شده است تا بازبينى و وارسى آن بر پژوهندگان و ناقدان آسان گردد . از چهار كتابى كه آقاى بهبودى در اين باره تأليف نمود، متن عربى دو كتاب با عنوان هاى صحيح الكافى و صحيح من لا يحضره الفقيه چاپ و منتشر گرديد و متن و ترجمه سه كتاب هم با عناوين گزيده كافى در شش مجلد، گزيده من لا يحضره الفقيه در دو مجلد و گزيده تهذيب در پنج مجلد توسط انتشارات كوير چاپ و انتشار يافت . قابل ذكر است كه كار آقاى بهبودى از سوى برخى از دانشمندان شيعه با اعتراض هايى روبه رو شد و وى نيز به آن اعتراض ها و مخالفت ها پاسخ هايى داده است . (ر.ك : در عرصه روايت و درايت حديث، محمدباقر بهبودى، نشريه كيهان فرهنگى، سال سوم، 1363 ش، شماره 7 _ 11؛ پژوهشى در تاريخ حديث شيعه، مجيد معارف، ص 448).

.

ص: 105

بهنيا، محمدكاظم207 . گزيده اصول كافى (فارسى)تهران : رايحه، اول، 1377 ش، 29 ص، جيبى . گزيده اى از روايات اصول كافى درباره قرآن كريم، همراه با ترجمه روايات به زبان فارسى و انتخاب عنوان براى احاديث برگزيده، مانند : بهار قرآن، جايگاه فرشتگان، قرآن و جوان باايمان، اى قاريان قرآن و ...است . مؤلف، در ذيل هر يك از عنوان هاى مذكور، يك روايت را از اصول الكافى آورده و نشانى حديث را در اصل كتاب، مشخص نموده است . وى در مقدمه مى گويد : «بر آن شديم با طبقه بندى و گزينش رواياتى از اصول الكافى، در سه دفتر مستقل تحت عناوين : 1 . اخلاق، 2 . نماز، 3 . قرآن، كتاب اصول الكافى را در دسترس جوانان و نوجوانان ميهن عزيزمان قرار دهيم».

پيشوايى ملايرى، ابراهيم208 . واژه هاى اخلاقى از اصول كافىقم : مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، پنجم. گزيده اى موضوعى از احاديث اخلاقى جلد دوم اصول الكافى است . موضوعات، به صورت الفبايى تنظيم شده و ترجمه احاديث با حذف اسانيد آمده و عبارت عربى آنها در پاورقى با تعيين عنوان باب و شماره حديث، ذكر شده است . اين كتاب، مقدمه اى در شش صفحه از آية اللّه مشكينى دارد كه در آن نوشته شده است : «وضع اين مجموعه، به صورت كتاب هاى لغت است . كلمه مورد نظر را ابتدا بر طبق حروف الفبا از فهرست پيدا كرده، سپس به خود كتاب مراجعه شود».

.

ص: 106

جزايرى تسترى، سيد احمد بن سيد محمد جعفر بن سيد عبدالصمد (1307 _ 1364ق)209 . الشجرة المثمرة فى آثار العترة الطاهرةچهل حديث در موضوع آداب شرعى است كه مؤلف از الكافى استخراج نموده است. محقق تهرانى گفته است كه اين كتاب نزد فرزندان سيد كاظم موجود بوده است.

[الذريعة، ج 13، ص 36، ش 121]

حسينى امينى، سيد محمد بن على210 . الدرر الكافى والغرر الشافى المنتخب من اصول الكافىاين كتاب، منتخبى از احاديث اصول الكافى در موضوع اخلاق، آداب و... است . نويسنده در 15 شوال 1361 ق، از نگارش آن فراغت يافته است .

[الذريعة ، ج 8 ، ص 132، ش 488]

حسينى غروى تفرشى، سيد اميرفيض اللّه بن عبدالقاهر (م 1025 ق)211 . الاربعون حديثاتهران : سنگى، 14 _ 1313 ق، 76 ص، رقعى . چهل حديث از الكافى درباره مخالفان اهل بيت عليهم السلام است كه اكثر آنها با شرح و بيان تفصيلى و يا اجمالى همراه است . اين رساله به همراه نثر اللئالى و الاربعين شهيد اول چاپ شده است . آغاز : الحمدللّه رب العالمين ... اما بعد، فهذه أربعون حديثا صحيحا و معتبرا في احوال المخالفين ... نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 5151، 1116ق، 34 برگ ؛ دانشكده ادبيات تهران، شماره 14 _ د ، ق 11، 37 برگ؛ گوهرشاد، شماره 865 ، ق 12، 33 برگ.

[الذريعة ، ج 1، ص 424؛ فهرستگان، ج 2، ص184]

.

ص: 107

خسروى شبسترى، على اصغر212 . خلاصه اى از اصول كافىتهران : كتابفروشى اميرى، سوم، 1361 ش، 270 ص، رقعى . گزيده اى از كتاب ايمان و كفر از اصول الكافى در بيان مبانى دين اسلام است كه به بيان اعتقادات و اخلاق مى پردازد و در سه بخش تنظيم شده است : 1 . در صفت ايمان و موانع آن، 2 . آفت هاى ايمان، 3 . اقسام كفر، نفاق، شرك و شك . مؤلف، احاديث برگزيده را به فارسى روان ترجمه نموده تا فهم معانى آن بر تمام خوانندگان آسان باشد و از آوردن سلسله راويان احاديث، خوددارى كرده است. و در برخى موارد، توضيحات مختصرى با اقتباس از شرح علّامه مجلسى در پاورقى آورده است . مرحوم آقاى حسين عمادزاده، ديباچه اى در نوزده صفحه بر اين كتاب نوشته و در آن درباره الكافى و كلينى و شروح الكافى و مطالبى ديگر، بحث نموده است . اين كتاب، در چاپ اول آن، با عنوان گزيده اى از اصول كافى در مبانى دين اسلام به چاپ رسيده بود .

خوانسارى اصفهانى چهار سوقى، ميرزا محمد هاشم (1235 _ 1318 ق)213 . اصول آل الرسولنويسنده در اين اثر به استخراج قواعد اصول فقه از احاديث معصومان عليهم السلام اقدام نموده است. محقق تهرانى (الذريعة، ج 2، ص 177) مى گويد: «اصول آل الرسول صلى الله عليه و آله در استخراج ابواب اصول فقه از روايات اهل بيت عليهم السلام تأليف شيخ مشايخ ما سيد ميرزا هاشم بن سيد ميرزا زين العابدين موسوى خوانسارى است. در اين كتاب، احاديث وارده از اهل بيت عليهم السلام را كه شامل قواعد اصول فقه بوده، گردآورى كرده و به ترتيب مباحث اصول فقه، مرتّب ساخته است. در اجازه اى كه براى شيخ ما مرحوم شيخ الشريعه اصفهانى نگاشته، مى نويسد: در اين كتاب، بيش از چهار هزار روايت مربوط به اصول فقه را گردآورى كرده و وجه دلالت هر كدام را به مقصود بيان كرده ام». بخشى از اين كتاب در اصفهان به صورت سنگى چاپ شده است؛ اما امروزه تمامى آن مفقود گرديده است. بخش هايى از يادداشت هاى مؤلف در حاشيه كتاب فروع الكافى به دست رسيده است كه به همت آية اللّه استادى در شماره 33 فصلنامه علوم حديث منتشر شده است.

.

ص: 108

[الذريعة، ج 2، ص 177؛ مناهج المعارف، ص 315]

ر.ك: (342) [معرفى كتاب] اصول آل الرسول (قواعد اصول فقه در احاديث كتاب فروع الكافى)

درخشان، مسعود214 . دو هزار حديث از پيشوايان دينتهران : ناس، 1363 ش، 359 ص، وزيرى . اين كتاب، گزيده اى از احاديث كتاب اصول الكافى است .

رضوى، سيدجواد215 . برگزيده اى از اصول كافىمصحح : سيد انوار الكاظم حسينى . قم : بنى الزهراء، اول، 1380 ش، 674 ص، وزيرى . اين كتاب، شامل يك هزار و دويست حديث از احاديث اخلاقى، فرهنگى، عقيدتى، اقتصادى و سياسى و ساير رشته هاى علوم اسلامى از كتاب اصول الكافى است كه از هشت كتاب العقل و الجهل، فضل العلم، التوحيد، الحجة، الايمان والكفر، الدّعاء، فضل القرآن، والعشرة انتخاب شده است . احاديث منتخب، طبق ترتيب اصول الكافى تنظيم گرديده و مدارك آنها در پاورقى قرار گرفته است . متن اعراب گذارى شده احاديث در يك طرف و ترجمه آنها در طرف مقابل است .

رضوى، محمد امين216 . احاديث منتخبه از اصول كافىچاپ اول اين كتاب، توسط هيأت مكتب النبىّ صلى الله عليه و آله تهران به سال 1351 ش، منتشر گرديده است . نام كتاب به اشتباه احاديث منتخبه از اصول كافى درج شده و در شناسنامه كتاب نيز به جاى كلينى، علّامه مجلسى درج شده است . تهران : فرخى، دوم، 1361 ش، 209 ص، رقعى . در اين كتاب، ترجمه فارسى 248 روايت انتخاب شده از كتاب روضة الكافى آورده شده است . عناوين احاديث فقط در صفحه فهرست آمده و در بالاى هر حديث، به ذكر شماره حديث و نشانى آن در روضة الكافى مورد استفاده گردآورنده، اكتفا گرديده است . موضوع احاديث، اخلاقى و اعتقادى بوده، در آن به برخى از داستان هاى پيامبران و امت هاى گذشته و ساير داستان هاى آموزنده اشاره شده است . گردآورنده كتاب در برخى از موارد، توضيحات مختصرى را نيز بر روايات افزوده است .

.

ص: 109

سلامت شريف، محمدعلى بن مهدى217 . آداب معاشرت ؛ انتخاب از اصول كافىتهران : مؤلف، 1354 ش، 138 ص، رقعى . گزيده اى از بيانات حضرات معصومان عليهم السلام درباره اخلاق و شيوه معاشرت با مردم است كه بخشى از آن، از احاديث كتاب كفر و ايمان و بخش ديگر، از احاديث كتاب معاشرت اصول الكافى انتخاب شده و چون بنا بر اختصار بوده، به ترجمه احاديث اكتفا شده است . مؤلف، اين رساله را در روز 15 ذى حجه 1395 ق، به اتمام رسانده است . اين كتاب، به ضميمه راه رستگارى از همين مؤلف، در 206 صفحه از روى خط مؤلف، گرد آورده شده است .

شاملو، حسن بن محمود (ق 10)218 . الأربعون حديثاچهل حديث است در موضوع خوشحال كردن مؤمن و سعى در برآوردن نيازهاى او و يارى كردن وى در مشكلات كه مؤلف در كتاب الكافى برگزيده و كتاب را به شاه طهماسب صفوى تقديم نموده است. آغاز: حمد و سپاس و شكر بى قياس معبودى را سزاوار... . نسخه هاى خطى : ملى، شماره 2995 /ف ، ق 12 يا 13، 46برگ .

.

ص: 110

[فهرست ملى تهران، ج 6 ، ص 750؛ فهرستگان، ج 2، ص 111]

صولى (حسينى عاملى)، حسين219 . الحسين و عاشورا فى الكافىبيروت : المركز الاسلامى للدراسات، 1418 ق، 106 ص، رقعى . رساله مختصرى درباره حادثه عاشورا و نهضت حسينى در كربلا و بررسى آثار اعتقادى، اخلاقى و تربيتى آن برگرفته از احاديث الكافى است . اين كتاب، شامل شش باب است كه در هر باب، چند عنوان مطرح شده و ذيل هر عنوان، چند حديث منتخب از الكافى درج شده است . در پاورقى، نشانى احاديث ذكر شده و در برخى موارد، توضيحات مختصرى با استفاده از مرآة العقول و ديگر كتب علّامه مجلسى رحمه الله آمده است . ابواب شش گانه كتاب از اين قرار است : 1 . الاخبارات بقتل الحسين عليه السلام قبل حادثه عاشورا، 2 . تفاصيل احداث عاشورا، 3 . البكاء لقتله، 4 . باب آداب و سنن زيارة الحسين عليه السلام ، 5 . تربة الحسين عليه السلام ، 6 . احكام فقهية للإمام الحسين عليه السلام . سيد جعفر مرتضى عاملى بر اين كتاب، مقدمه نوشته است.

فتح پورى هندى، سيد سبط الحسن220 . كتاب الخمسكلينى در الكافى، كتابى با عنوان خمس ندارد و روايات مربوط به خمس را در جاهاى پراكنده اى از كتاب خود، درج كرده است . مؤلف اين كتاب، آن روايات را استخراج و در مجموعه اى تدوين نموده است .

[الذريعة ، ج 8 ، ص 79]

.

ص: 111

فيروزى، رضا221 . گلچينى از اصول كافىتدوين : سيمين رهبرى اردبيل : آذر سبلان، اول، زمستان 1380، وزيرى . در اين كتاب، ترجمه فارسى شمارى از روايات اصول الكافى، درج شده است . گردآورنده سعى كرده با استفاده از ترجمه و شرح سيدجواد مصطفوى گزيده اى از اصول الكافى را ارائه نمايد . وى در هر باب، به ذكر چند حديث اكتفا نموده است . اين كتاب، گزيده اى از كتاب هاى الايمان و الكفر، الدعاء، العشرة، فضل القرآن، العقل و الجهل، فضل العلم، التوحيد و الحجة را دربردارد .

قمى (شيخ صدوق)، محمد بن على بن بابويه (م 381 ق)222 . منتخب اصول الكافىنسخه هاى خطى : كتابخانه اميرالمؤمنين عليه السلام نجف ، شماره 1635 / 1406.

[الكلينى و الكافى، ص 453]

محمد شفيع بن محمد مقيم (بعد از 1122 ق)223 . انيس الاسفار و جليس الابرار في المختار من ابواب الكافىمؤلف از اسباط ملا صدرا بوده است. وى پس از مطالعه دقيق اصول الكافى، احاديث مهم آن را انتخاب كرده است . نسخه موجود از كتاب، تنها شامل مختارات از كتاب العقل و كتاب العشرة است و دانسته نيست كه از قسمت هاى ديگر اصول الكافى نيز انتخاب نموده باشد . انتخاب بخش مذكور در جمادى الاول 1110 ق، به انجام رسيده است . آغاز : الحمدللّه الّذى دلّ على ذاته بذاته و تنزّه عن مجانسة مخلوقاته. نسخه هاى خطى : دو نسخه از آن شناخته شده كه يكى از آنها به خط مؤلف است و ديگرى به دستور وى استنساخ شده و حواشى اى از وى دارد : آستانه حضرت معصومه عليهاالسلام، شماره 17 _ 5877، به خط مؤلف، 172برگ؛ فاضلى خوانسار ، شماره 359، 1120ق، به دستور مؤلف، با حواشى وى، 175برگ. تصوير نسخه مذكور در مركز احياء ميراث اسلامى به شماره 70 موجود است .

.

ص: 112

[الذريعة ، ج 2، ص 452؛ فهرستگان، ج 2، ص 252]

محمدى اشتهاردى، محمد224 . داستانهاى اصول كافىقم : روحانى، اول، 1379 ش، 535 ص، وزيرى. اين كتاب، شامل 458 داستان است كه از كتاب اصول الكافى استخراج شده است . اين داستان ها به ترتيب موضوعى، ذيل دوازده عنوان گردآورى شده است : 1. انديشيدن و فكر كردن، 2 . ارزش علم و دانش، 3 . توحيد خداشناسى و مسائل اعتقادى، 4 . دعا و نيايش، 5 . مسئوليت ما در برابر قرآن مجيد، 6 . مسائل كلّى امامت و رهبرى، 7 . نگاهى بر زندگى چهارده معصوم، 8 . ويژگى هاى اسلام و مراحل و خصال ايمان، 9 . مسائل گوناگون اخلاقى، 10 . عبرت ها و پندهاى گوناگون، 11 . اهميت همسايه دارى و نيكى به پدر و مادر، 12 . اندرزهاى حكيمانه . اين داستان ها به فارسى روان ترجمه شده و براى روشن شدن داستان ها، گاهى به عنوان توضيح، مطالبى در آغاز داستان يا آخر آن و گاهى در وسط داستان در ميان پرانتز، يا در ميان دو كروشه از نگارنده افزوده شده كه از متن اصول الكافى نيست . فهرست موضوعات و داستان هاى برگزيده، در ابتداى كتاب درج شده و نشانى داستان ها از اصول الكافى در پاورقى ذكر شده است . اين كتاب، پيش تر در دو مجلد توسط دفتر نشر معارف اسلامى قم به سال 1373ش، چاپ و منتشر شده بود، ولى در اين چاپ، تجديد نظرهايى صورت گرفته است .

مصطفوى، سيد جواد (1301 _ 1368 ش)225 . انتخاب از كتاب اصول كافىتهران: بى نا، فهرست + 840 ص، 1353ش، وزيرى. نويسنده، ابتدا مقدمه اى در زمينه اهميت و ارزش كتاب الكافى، دليل نگارش آن، شرح حال كلينى، ستايش كلينى، تأليفات كلينى، مقبره كلينى و ستايش كتاب الكافى نوشته و سپس رواياتى را از اصول الكافى انتخاب نموده، به ترجمه و شرح آنها پرداخته است . گردآورنده _ كه پيش تر شرح و ترجمه اى از كتاب اصول الكافى ارائه نموده بود _ منتخباتش نيز جزيى از آن شرح و ترجمه است .

.

ص: 113

موسوى شوشترى لكنهوى، سيد محمد عباس بن على اكبر (م 1306ق)226 . جواهر الكلام (انهار الانوار)نويسنده، احاديث اصول دين و معارف را از الكافى اخذ و در اين كتاب، جمع آورى نموده است .

[الذريعة، ج 2، ص 450، ش 1747؛ كشف الحجب والاستار، ص 168]

مير شاه ولد، صادق227 . پانصد و يك درس مقدس : معرف ابواب و عناوين اصول كافىمشهد: رستگار، اول، 1373ش، وزيرى. گزيده اى از اصول الكافى همراه با ترجمه فارسى است، كه به صورت معرف ابواب و عناوينِ اصول الكافى چاپ شده است .

ناعسى، محمد بن جعفر بن محمد صفى228 . مختصر الكافىنسخه هاى خطى : دانشگاه تهران (مشكوة)، شماره 630 .

[الشيخ الكلينى البغدادى وكتابه الكافى، ص 172]

ناشناخته229 . الاربعون حديثا من الكافىنسخه هاى خطى : رضوى، شماره14478، 1312 ق .

[فهرست الفبايى آستان قدس رضوى، ص 35؛ فهرستگان، ج 2، ص 203]

.

ص: 114

ناشناخته230 . التوحيد (گويا از كتاب توحيد الكافى)آغاز: باب حدوث العالم و إثبات المحدث عن على بن ابراهيم. نسخه هاى خطى : گلپايگانى، شماره 156/19 .

[فهرستگان، ج 3، ص 238]

ناشناخته231 . حديث جنود عقل و جهلشامل حديث جنود عقل و جهل از كتاب الكافى. نسخه هاى خطى : مجلس (طباطبايى) ، شماره 1024، 6 برگ ؛ مسجد اعظم، شماره 1409.

[فهرستگان، ج 3، ص 452]

ناشناخته232 . المختار من الكافىنويسنده، روايات اخلاقى و اعتقادى را از اصول و روضه الكافى انتخاب نموده و در چند باب، مانند ابواب الكافى آورده است . آغاز : الحمدللّه الذى فتق الاجواء وعلق الارجاء واشجى الاشجاء. نسخه هاى خطى : مرعشى ، 459، 11 صفر، 923ق، 61برگ .

[فهرستگان، ج 5، ص 436؛ التراث العربى، ج 4، ص 479]

ناشناخته233 . منتخب اصول الكافى[الذريعة، ج 22، ص 374، ش 7509]

ناشناخته234 . منتخب الكافى للكلينىآغاز : الحمدللّه رب العالمين حمدا يكون وصلة إلى مزيد نعمته. نسخه هاى خطى : سپهسالار ، شماره 2799، 7 برگ .

[فهرستگان، ج 6 ، ص 137]

.

ص: 115

ب: آثار درباره كلينى و الكافى

1. كتاب هاى مستقل

ب: آثار درباره كلينى و الكافى 1. كتاب هاى مستقل

ابراهيم زاده، حسن235 . شيخ كلينى آفتاب حديثتهران: سازمان تبليغات اسلامى، اول، 1372، 79ص، وزيرى. اين كتاب _ كه براى گروه سنى جوان نوشته شده _ با بيانى ساده و روان، به معرفى كلينى و بيان ابعاد مختلف زندگى و خدمات علمى وى مى پردازد. نويسنده سعى بر آن داشته تا در قالبى داستان گونه، مطالب مورد نظر خويش را بيان سازد. اين كتاب توسط عباس فطرت به اردو ترجمه گرديد و در سال 1418ق / 1376ش، توسط انتشارات انصاريان در 87 صفحه رقعى چاپ شده است.

ابوالحسن، سيد على236 . الانتصار للنائينى في صحة الكافىقم: ذوى القربى، اول، 188ص، وزيرى. اين رساله، در تقويت رأى محقق نايينى در صحت روايات الكافى نگاشته شده و مؤلف، قراين مختلف دالّ بر اين مطلب را از آراى ناقدان برجسته حديث، گِرد آورده است و در مجموع، سه قرينه مهم را ذكر كرده و سپس به رفع اشكالات معجم رجال الحديث، بر اين ادعا پرداخته است . در پايان رساله، مواردى كه شيخ طوسى بر روايات الكافى اشكال كرده، جواب داده شده است . اين كتاب، همراه كتاب الفوائد الرجالية از همين مؤلف، در يك مجلّد آورده شده است .

.

ص: 116

الهى لواسانى، ميرزا فضل اللّه بن شمس الدين (م 1353 ق)237 . عين الغزال في فهرس اسماء الرجالتهران: سنگى، 1315 _ 1314ق، 88ص، ضمن جلد دوم فروع الكافى منتشر شده است. شامل يك مقدمه و دو قسم و يك خاتمه بدين تفصيل : مقدمه در سه فصل، فصل اول . شرح حال كلينى و چند فايده، فصل دوم . در مشايخ بلا واسطه كلينى، در اين فصل ترجمه مفصّل 35 نفر از مشايخ كلينى درج شده است ، فصل سوم . شاگردان كلينى، وى در اين فصل به ترجمه ده نفر اشاره كرده است . قسم اول . كسانى كه صاحب اصل يا كتاب بوده اند. مؤلف، در پايان قسم اوّل تصريح مى كند كه رجال مذكور، مربوط به طبقه هفتم و رجال قبل از آن هستند. قسم دوم . كسانى كه صاحب اصل يا كتاب نبوده اند. سپس به باب كنى، رجال مصدّر به ابن و اخ، نسب و القاب، زنان راوى، و ذكر سفراء و ابواب در زمان غيبت و نيز بيان كذّابين و جعّالين پرداخته است . خاتمه كتاب مشتمل بر فوايدى در درايه است .

[الذريعة ، ج 15، ص 372؛ مصفى المقال، ص 364؛ مشار عربى، ص 642 ]

ر.ك: (352) حديث چشمان آهو

بابايى آملى، ابراهيم238 . سيرى در اصول كافىقم: پيام، اول، 1388ش، 120ص، رقعى. اين كتاب _ كه با مقدمه آية اللّه سيد عباس كاشانى منتشر شده _ در دو بخش، تدوين گرديده است. در بخش نخست، ترجمه منظوم گزيده اى از اصول الكافى با شرح و توضيح درج شده و در بخش دوم، با استفاده از كتاب هاى اصول الكافى، الارشاد و... اطلاعاتى درباره چهارده معصوم عليهم السلام فراهم آمده است.

.

ص: 117

بهبهانى، محمد باقر بن محمد اكمل (م 1206 ق)239 . ترجمه محمد بن اسماعيلدر فهرست، هيچ توضيحى درباره آن داده نشده است . نسخه هاى خطى : كتابخانه زنجان، امام جمعه زنجان، ربيع الثانى 1240 ق.

[دليل المخطوطات، ص 147؛ فهرستگان، ج 1، ص 190 .]

240 . رسالة الاخبار و الاجتهاد في صحة أخبار الكافى[الكلينى والكافى، ص 455؛ مستدرك الوسائل، ج 3، ص 536]

پهلوان، منصور241 . پژوهشى در زمينه كتاب كافى و مؤلف آنتهران: مؤسسه فرهنگى نبأ مبين، اول، 1382ش، 256ص، رقعى. كتاب در يك مقدمه و هفت فصل منتشر شده است. متن اصلى كتاب از فصل اول تا فصل هفتم بوده، در پايان هر فصل، خلاصه مطالب همان فصل آورده شده است. پاورقى هاى فصول، بعد از فصل هفتم آمده و در پايان نيز فهرست تفصيلى مطالب و فهرست منابع كتاب ذكر شده است. موضوعات اصلى كتاب به شرح زير است: فصل اول. اهميت حديث نزد شيعه اماميه، فصل دوم. سير تدوين حديث در اسلام، فصل سوم. حالات كلينى، فصل چهارم. كتاب شناسى الكافى، فصل پنجم. صحت الكافى، فصل ششم. صحت كتب قدما و ضعفا در اصطلاح متأخرين، فصل هفتم. پاسخ به شبهه ها. اين كتاب، پايان نامه كارشناسى ارشد مؤلف در سال 1365ش، بوده كه بدين شكل تدوين شده است.

.

ص: 118

ترمس عاملى، امين242 . بحوث حول روايات الكافىقم: دارالهجرة، اول، 1415ق / 1373ش، 200ص، وزيرى. بررسى نقادانه كتاب الشيخ الكلينى البغدادى و كتابه الكافى ثامر هاشم العميدى است . مؤلف معتقد است كه در كتاب مورد اشاره، ايرادهايى وجود دارد كه در اين كتاب، به آنها پرداخته شده است و سپس فوايد بسيارى در علم حديث و رجال به مناسبت الكافى آورده است .

تهرانى، شيخ آقا بزرگ محمد محسن (1389 ق)243 . رسالة في الكافى (تقريظ على كتاب الكافى، رسالة فى شأن الكافى والكلينى)اين رساله كوتاه در پاسخ به پرسشى از سوى حاج عباسقلى واعظ چراندابى تبريزى است كه در 25 ذى القعده 1374 ق، نگاشته شده است . نويسنده در اين رساله، پس از اشاره به تاريخچه اى كوتاه از اصول اربعمأة و كتب اربعه به مبانى متقدمان و متأخران در بررسى احاديث مى پردازد و مبانى متأخران را برگرفته از ضرورت مى داند، به دليل اين كه از آن متون زمانى گذشته و برخى از قراين دالّ بر صحت كتاب ها از ميان رفته است . محقق اين رساله پس از نقل متن عربى، ترجمه فارسى را هم منتشر ساخته است . اصل و ترجمه اين رساله با تحقيق و ترجمه سيد مرتضى موسوى گرمارودى در نشريه سفينه، سال اول، شماره 2، ص 67 _ 79 به چاپ رسيده است. نسخه هاى خطى : تهران، على نقى منزوى، مؤلف، 4 برگ؛ مركز احياى ميراث اسلامى، عكسى شماره 1061 به خط مؤلف 4 برگ.

[الذريعة، ج 11، ص 302]

.

ص: 119

درياب نجفى، محمود244 . البيان الوافى فى التعريف بكتاب ترتيب اسانيد الكافىقم: مؤسسه آية اللّه العظمى بروجردى، اول، 1380ش، 108ص، رقعى. در اين كتاب، مجموعه چهار جلدى اصول الكافى شيخ كلينى به عربى معرفى شده است. موضوعات كتاب بدين شرح است: نحوه و علل نام گذارى كتاب، تبويب آن، محتواى موضوعى هر يك از جلدها، معرفى نسخه هاى موجود خطى و غير خطى اصول الكافى، ويژگى هاى كتاب، معرفى منابعى كه در تأليف كتاب الكافى نقش داشته اند و علل نگارش كتاب.

طباطبايى بروجردى، سيد حسين (1292 _ 1380 ق)245 . تجريد اسانيد الكافى و تنقيحهاتنظيم: ميرزا مهدى صادقى تبريزى مشهد: بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، اول، 1409ق، 2ج، وزيرى. آية اللّه بروجردى رحمه الله بر حاشيه كتاب مرآة العقول، ترتيب اسانيد كتاب الكافى را با رموزى مشخّص كرده و مقدّمه اى بر آن نگاشته بودند. سپس دو نفر از شاگردان ايشان، به طور مستقل، اقدام به استخراج اسناد الكافى نموده اند كه كتاب حاضر، يكى از اين استخراج هاست. اين كتاب، مشتمل بر مقدّمه مؤلف در زندگى نامه مرحوم كلينى، بررسى ويژگى هاى كتاب الكافى، بيان طبقات محدّثان از زمان صحابيان تا شيخ طوسى، اسامى راويانى كه كتاب الكافى را از مرحوم كلينى روايت كرده اند و اسامى راويانى است كه مرحوم كلينى در الكافى از آنها روايت نقل كرده و شيخ ايشان به حساب مى آيند. در اين مقدّمه، آية اللّه بروجردى رحمه الله به نقش و جايگاه طبقات رجال حديث در مشخّص كردن اشكال هاى موجود در اسناد و رفع اين اشكال ها، از جمله سقط ها، تصحيف ها، قلب ها، زياده و نقصان ها، تمييز مشتركات، توحيد مختلفات، و تشخيص ارسال موجود در اسناد احاديث، اشاره مى نمايد. متن كتاب در دو «مقصد» آورده شده است. مقصد اوّل، مشتمل بر جلد اوّل و و مقصد دوم، مشتمل بر جلد دوم كتاب است. در مقصد اوّل، مؤلّف با استناد به اسناد موجود در كتاب الكافى و با توجه به اين كه راويان در ابتداى اسناد شيخ و استاد مرحوم كلينى به حساب مى آيند، مشايخ وى را مشخّص و ذكر نموده است تا طبقه راويان موجود در اسناد، مشخّص گردد. طبقات رجال از زمان صحابيان تا شيخ طوسى، در دوازده طبقه گنجانيده شده اند؛ به طورى كه مرحوم كلينى در طبقه نهم راويان حديث قرار مى گيرد. در مقصد دوم، اسنادى كه در صدر آنها تعبير «عدّة من أصحابنا» آورده شده و بعد از آن، اسامى «احمد بن محمّد» و يا سه نفر از راويان طبقه هفتم به نام هاى احمد بن محمّد بن خالد برقى، احمد بن محمّد بن عيسى اشعرى قمى و سهل بن زياد آدمى قمى آورده شده است و مرحوم كلينى، از اين افراد، با واسطه روايت نقل مى نمايد و در نتيجه، از مشايخ مرحوم كلينى، از اين افراد، با واسطه روايت نقل مى نمايد و در نتيجه، از مشايخ مرحوم كلينى به حساب نمى آيند و به همين جهت، ذكر ترتيب اسناد روايات آنها در «مقصد»ى مستقل از مشايخ كلينى آورده شده است. مؤلّف با دسته بندى اسناد هر يك از اين راويان، طريق هاى مختلف آنها را مشخّص نموده است و به اين وسيله، طبقه و جايگاه روايى آن راوى در اسناد روايات، مشخّص شده است. شايان ذكر است كه به دنبال ذكر هر سند، نشانى جلد و صفحه اى كه سند از آن جا آورده شده، مشخّص شده است. در ترتيب اسانيد، اسامى راويان بر اساس حروف الفبا آمده است. محقّق تهرانى در الذريعة (ج 15، ص 149، ش 981) اين كتاب را عنوان طبقات الرواة هم فهرست نموده است.

.

ص: 120

. .

ص: 121

246 . ترتيب اسانيد كتاب الكافى (الموسوعة الرجالية، ج1)تنظيم: ميرزا حسن نورى همدانى مقدمه: محمد واعظ زاده خراسانى مشهد: بنياد پژهش هاى آستان قدس رضوى، اول، 1414ق، 568ص، رحلى. مرحوم بروجردى رحمه الله بر حاشيه كتاب مرآة العقول ترتيب اسانيد كتاب الكافى را با رموزى مشخص كرده و مقدمه اى بر آن نگاشته بود . سپس دو نفر از شاگردان ايشان، به طور مستقل، اقدام به استخراج اسناد الكافى نموده اند كه كتاب حاضر يكى از اين استخراج هاست . اين كتاب، مشتمل بر مقدمه مؤلف در زندگى نامه مرحوم كلينى، بررسى ويژگى هاى كتاب الكافى، بيان طبقات محدثان از زمان صحابيان تا شيخ طوسى، اسامى راويانى كه كتاب الكافى را از مرحوم كلينى روايت كرده اند و اسامى راويانى است كه مرحوم كلينى در الكافى از آنها روايت نقل كرده و شيخ ايشان به حساب مى آيند . در اين مقدمه، مرحوم بروجردى به نقش و جايگاه طبقات رجال حديث در مشخص كردن اشكال هاى موجود در اسناد و رفع اين اشكال ها، از جمله سقط ها، تصحيف ها، قلب ها، زياده و نقصان ها، تمييز مشتركات، توحيد مختلفات، و تشخيص ارسال موجود در اسناد احاديث، اشاره مى نمايد . متن كتاب در دو «مقصد» آورده شده است . مقصد اول، مشتمل بر جلد اوّل؛ مقصد دوم، مشتمل بر جلد دوم كتاب است . در مقصد اوّل، مؤلف با استناد به اسناد موجود در كتاب الكافى و با توجه به اين كه راويان در ابتداى اسناد، شيخ و استاد مرحوم كلينى به حساب مى آيند، مشايخ وى را مشخص و ذكر نموده است تا طبقه راويان موجود در اسناد، مشخص گردد . طبقات رجال از زمان صحابيان تا شيخ طوسى، در دوازده طبقه گنجانيده شده اند؛ به طورى كه مرحوم كلينى در طبقه نهم راويان حديث قرار مى گيرد . در جاى ديگرى از مقصد اول، با عنوان «فصل في الاسانيد المبدوة بالمبهمات» ترتيب اسنادى كه در صدر آنها «عدة من اصحابنا» به همراه «احمد بن محمد» آورده شده، مشخص گرديده است . در مقصد دوم، اسنادى كه در صدر آنها تعبير «عدة من اصحابنا» آورده شده و بعد از آن، اسامى «احمد بن محمد» و يا سه نفر از راويان طبقه هفتم به نام هاى احمد بن محمد بن خالد برقى، احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى و سهل بن زياد آدمى قمى آورده شده است و مرحوم كلينى، از اين افراد، با واسطه روايت نقل مى نمايد و در نتيجه، از مشايخ مرحوم كلينى به حساب نمى آيند و به همين جهت، ذكر ترتيب اسناد روايات آنها در «مقصد»ى مستقل از مشايخ كلينى آورده شده است . در بيان طريق هاى مختلف هر راوى، نشانى كامل كتاب الكافى با ذكر جلد، صفحه، نوع كتاب فقهى و غير فقهى و باب آن، در ستون هايى كه حاوى اين اطلاعات است، آورده شده و در ذكر طريق مشايخ مرحوم كلينى، ترتيب اسانيد، بر اساس حروف الفبا در اسامى راويان، تنظيم شده است . در زيرنويس كتاب، مؤلّف، نشانى هاى ديگر اسنادى را كه در متن كتاب آورده شد، مشخص نموده است . در آخر كتاب، ميرزا حسن نورى، مستدركات كتاب ترتيب اسانيد الكافى را آورده است . مقدمه محمد واعظ زاده خراسانى، درباره زندگى مرحوم بروجردى و بررسى ديدگاه و آثار رجالى ايشان است . نيز در مورد اين كتاب، به طور مفصل، توضيحاتى بيان شده است و در نهايت، تصوير بعضى از اجازات مشايخ مرحوم بروجردى به ايشان، آورده شده است . مقدمه ميرزا حسن نورى، در بررسى خصوصيات اين كتاب است . سپس جدولى را بر اساس تطبيق صفحات كتاب الكافى (چاپ سنگى) با چاپ مشهور به آخوندى ارائه نموده است .

.

ص: 122

247 . رجال أسانيد أو طبقات رجال كتاب الكافى (الموسوعة الرجالية، ج4)مشهد: بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، دوم، 1413ق / 1992م، 468ص، وزيرى. اين كتاب، مشتمل بر تنظيم طبقات راويان حديث در كتاب الكافى است؛ به اين ترتيب كه مؤلف با مراجعه به اسناد موجود در كتاب الكافى، راوى و مروى عنه هر راوى را ذكر مى نمايد و بر اين اساس، طبقه هر راوى با ذكر مشايخ و شاگردان وى مشخص گرديده است . اسامى راويان، براساس ترتيب حروف الفبا تنظيم شده و در مقابل نام هر يك از آنها طبقه وى تعيين شده است .

.

ص: 123

عابدى شاهرودى، على248 . الحاوى في المقدمة على شرح اصول الكافىتهران: مؤسسه مطالعات تحقيقات فرهنگى، 1366ش، (ضمن شرح اصول الكافى، ملا صدرا، ج 1، ص 19 _ 161، وزيرى. مقدمه مبسوطى بر شرح ملا صدرا بر اصول الكافى است كه در ابتداى تصحيح محمد خواجوى از شرح مذكور در 142 صفحه به چاپ رسيده است . اين مقدمه، شامل مباحث حديثى و فلسفى ارزنده اى است . مباحث پنج گانه آن از اين قرار است : المبحث الاول في العقل در 7 فصل، المبحث الثانى النبوة، المبحث الثالثة الامامة، المبحث الرابع تأليفات الشيعة حول احاديث النبى صلى الله عليه و آله و اوصيائه (در اين بخش درباره كتاب الكافى و شيوه كلينى در نقل حديث و شروح الكافى بحث شده است)، المبحث الخامس في عدد آخر من الاصول التى نضطر الى تقديمها قبل الكتاب (شامل 12 فايده درباره حجيت خبر واحد و تشخيص عدات مذكور در الكافى و ...) .

عاملى (شيخ بهايى)، بهاء الدين محمد بن حسين (م1030 ق)249 . ترجمة محمد بن اسماعيلرساله كوتاهى مشتمل بر چند فصل است در شرح حال محمد بن اسماعيل كه نامش در آغاز برخى از اسناد روايت هاى الكافى آمده است . نويسنده در اين رساله بيان نموده كه محمد بن اسماعيل، نام مشترك هفت راوى است و شخص مورد نظر در اسناد روايات الكافى، محمد بن اسماعيل برمكى است . آغاز : هذه فصول امليتها على سبيل الاستعجال يتعلق بتنقيح حال بعض الرجال وباللّه التوفيق. نسخه هاى خطى : نجف، كتابخانه مصطفى تسترى نجفى، 19 ربيع الاول 1052ق ؛ تبريز، كتابخانه سيد محمد رضا تبريزى، 1241 ق ؛ آستانه معصوميه، شماره 639 .

.

ص: 124

[الذريعة، ج 4، ص 163، ش 804؛ فهرستگان، ج 1، ص 189]

عميدى، ثامر هاشم250 . حياة الشيخ محمد بن يعقوب الكلينىاين كتاب، در هفت فصل سامان يافته است . فصول كتاب بدين شرح است: فصل اول. حيات سياسى و فكرى در عصر كلينى؛ فصل دوم. شخصيت شيخ كلينى؛ فصل سوم. شيوخ و اساتيد كلينى؛ فصل چهارم. مشايخ «عدة» و كسانى كه شيخ كلينى به شمار آمده اند؛ فصل پنجم. سفرها و مؤلفات كلينى؛ فصل ششم. شاگردان و راويان كلينى؛ فصل هفتم. آنچه دانشمندان درباره كلينى گفته اند . اين كتاب در مجموعه مبحث كنگره بزرگداشت ثقة الاسلام كلينى _ كه از سوى مؤسسه فرهنگى دارالحديث برگزار مى شود _ منتشر خواهد شد .

251 . دفاع عن الكافىقم: مركز الغدير للدراسات الاسلامية، اول، 1415ق / 1374ش، 2 ج، 768 + 789ص، وزيرى. اين كتاب، اثر استدلالى مفصلى در دفاع از عقايد شيعه و پاسخ به نقدها و شبهات در مورد كتاب الكافى است. مؤلف، كتاب را در مقدمه كوتاه و چهار باب اصلى سامان داده است: مقدمه اول، به معرفى كتاب الكافى و مؤلف آن اختصاص دارد (ج 1، ص 25 _ 42) و مقدمه دوم، شامل بحث هاى اساسى در مورد امامت و خلافت الهى است؛ مانند: مبانى قرآنى و حديثى آن، ويژگى هاى امام به ويژه عصمت، جايگاه نقش در امامت الهى. در اين بخش، آيه تطهير (سوره احزاب، آيه 33)، آيه ولايت (سوره مائده، آيه 55)، حديث غدير، حديث ثقلين، حديث منزلت و حديث دار، مورد بررسى مختصر سندى و دلالى قرار گرفته است (ج 1، ص 43 _ 166). چهار باب اصلى كتاب بدين ترتيب است: باب اول. پاسخ به پرسش ها و پندارهايى در مورد امام مهدى عليه السلام (ج1، ص 167 _ 611)؛ باب دوم. پاسخ به مطالبى كه در مورد احاديث تقيه در الكافى گفته شده است (ج 1، ص 613 _ 739)؛ باب سوم. بداء و پاسخ به تهمت ها و افتراءهايى كه به شيعه در مورد آن زده اند (ج 2، ص 7 _ 213)؛ باب چهارم. نسبت دادن عقيده تحريف قرآن به شيعه و پاسخ آن (ج 2، ص 5 21 _ 503). پس از اين چهار باب، در فصل «خلاصة البحث و نتائجه» (ج 2، ص 505 _ 568) خلاصه اى از تمامى مطالب كتاب آمده است و فهرست هاى فنىِ آيات، احاديث، اعلام و منابع، پايان بخش كتاب است.

.

ص: 125

ر. ك: (396) معرفى كتاب دفاع عن الكافى

(367) دفاع از مهدويت، تلخيص و ترجمه جلد اول كتاب دفاع عن الكافى

252 . الشيخ الكلينى و كتابه الكافىپايان نامه فوق ليسانس مؤلف است كه از دانشجويان دانشگاه كوفه بوده و رساله حاضر را در شناخت الكافى و مرحوم كلينى به صورت تحليلى در دو باب داراى فصول و هر فصل در چند مبحث سامان داده است: الباب الاول : الشيخ الكلينى البغدادى و الحياة الفكرية في عصره (در سه فصل: 1 . الحياة الفكرية للعصر، 2 . التعريف بالشيخ الكلينى البغدادى، 3 . شخصية العلمية و مقوماتها). الباب الثانى : كتاب الكافى _ الفروع (در سه فصل: 1 . التعريف بالكتاب والجهود المبذولة حوله، 2 . منهج الكلينى في فروع الكافى، 3 . موارد كلينى في فروع الكافى) . مؤلف در باب نخست كتاب، عصر كلينى و سرگذشت او و اساتيد و شاگردان وى را معرّفى نموده و در باب دوم اطلاعات سودمندى درباره فروع الكافى اعم از مخطوطات، شروح و ترجمه ها و چاپ هاى آن و سبك شناسى كتاب فروع الكافى و نيز شناسايى راويان و بررسى آنها به دست مى دهد .

.

ص: 126

ر. ك: (373) مع الكلينى و كتابه الكافى

(374) الكلينى و كتابه الكافى

(384) معرفى كتاب الشيخ الكلينى البغدادى و كتاب الكافى

غفّار، دكتر عبدالرسول253 . الكلينى و خصومة ابو زهرةبيروت: دار المحجة البيضاء، اول، 1415ق، 1 ج، 96ص، وزيرى. مؤلف، كتاب را در چهار بخش تنظيم نموده و بخش حاضر كه بخش دوم از كتاب است، پيرامون گفته هاى محمد ابو زهره درباره كلينى و الكافى است . محمد ابو زهره، نويسنده مصرى است كه درباره شيعه تأليفاتى دارد و در تأليفات خود، نسبت هاى ناروايى به شيعه داده و علماى شيعه را به كفر و ضلال متهم ساخته است . دكتر عبد الرسول غفار در كتاب حاضر طىّ مباحثى تاريخى و علمى در دو فصل، به دفاع از عقايد شيعى و كتاب الكافى و جناب كلينى مى پردازد . فصل اوّل كتاب، درباره كلينى و اسانيد الكافى است و فصل دوم به بررسى مسأله تحريف قرآن و ديدگاه عالمان شيعه در اين باره مى پردازد .

254 . الكلينى والكافىقم: مؤسسة النشر الاسلامى 1416ق، 1 ج، 589ص، وزيرى. اين كتاب كه به زندگى كلينى و بررسى كتاب الكافى اختصاص پيدا كرده ، در هفت فصل سامان يافته است. فصل اول، تدوين حديث نزد شيعه و مهم ترين مراكز حدث شيعه از بدو تأسيس تاكنون. فصل دوم، زندگى علمى كلينى و بررسى اوضاع و احوال شهر رى در زمان او. فصل سوم، حوادث پديد آمده در عصر كلينى. فصل چهارم، اوضاع علمى عصر كلينى. فصل پنجم، نقش كلينى در مدرسه اهل بيت عليهم السلام . فصل ششم، كتاب الكافى ، علت تدوين آن و نظريات مختلف درباره آن. فصل هفتم، عده كلينى. خاتمه، معرفى بعضى از محدثان قمى واقع در اسناد الكافى.

.

ص: 127

قاضى طباطبايى تبريزى، سيد محمد حسين بن على اصغر (م 1293ق)255 . الفوائد الكاشفة (شرح عدة الكافى)توضيحى است در مورد سندها و راويان مبهم كتاب الكافى و همچنين توضيح و شرح اصطلاح «عدة من اصحابنا» كه در آغاز تعدادى زيادى از سندهاى كتاب الكافى آمده است . مؤلف، اين رساله را در يك مقدمه و چند مقام و يك خاتمه تنظيم نموده است . نام كامل كتاب الفوائد الكاشفة عن سلسلة مقطوعة و أسماء في بعض أسانيد الكافى المستورة ذكر شده است . آغاز : الحمد للّه رب العالمين . . . لما كان بعض الرواة بين ثقة الاسلام الشيخ ابى جعفر محمد بن يعقوب الكلينى . . . نسخه هاى خطى : قم ، علّامه سيد محمد حسين طباطبايى، مؤلف، بى تا ؛ تبريز، سيد محمد على قاضى طباطبايى، بى كا، بى تا .

[الذريعة، ج 10، ص 113؛ مصفى المقال، ص 156؛ فهرستگان، ج 1، ص 362]

قرشى كوه كمرى، سيد عبد اللطيف (معاصر)256 . تفسير قرآن بر اساس ديدگاه كلينىاين كتاب _ كه مخطوط است _ در سيزده دفترچه به رشته تحرير در آمده است . نويسنده بر اساس روايات تفسيرى و غير تفسيرى كتاب الكافى، به تفسير قرآن پرداخته است . عكسى از اين كتاب، در كتابخانه دارالحديث نگهدارى مى شود.

.

ص: 128

قمى، على (م 1371 ق)257 . تنوير المرآةاين كتاب در شرح اسناد روايات كتاب الكافى و در بيان احوال رجال ذكر شده در سند احاديث اين كتاب، تأليف شده است . محقق تهرانى متذكر مى شود كه از اين كتاب تا آخر حرف «كاف» را مشاهده نموده است و اين در حالى بوده كه مؤلف، مشغول به اتمام رساندن كتاب بوده است . ايشان در الذريعة (ج 13، ص 82) اين كتاب را با عنوان شرح أسانيد الكافى و نيز با عنوان رجال الشيخ على (ج 10، ص 132) فهرست نموده است .

[الذريعة، ج 4، ص 471، ش 2029 و ج 10، ص 133 و ج 13، ص 82]

ماحوزى بحرانى، سليمان بن عبد اللّه (1075 _ 1121 ق)258 . رسالة في تعيين محمد بن اسماعيلعلوم الحديث، ش 4، رجب _ ذوالحجة 1419 ش، ص 283 _ 310، به تحقيق: محمد بركت . تشخيص محمد بن اسماعيل كه در اسناد الكافى آمده است و از فضل بن شاذان روايت نقل مى كند، موضوع اين رساله است . نويسنده رساله، به اين نتيجه رسيده كه اين شخص، محمد بن اسماعيل نيشابورى است. در خاتمه رساله ادلّه اى در بررسى توثيق و تصحيح احاديث وى ارائه شده است . مقدمه محقق (محمد بركت)، شامل زندگى نامه مؤلف رساله و توضيح مختصرى درباره اين رساله است .

محفوظ، دكتر حسين على259 . مقدمه اصول الكافىبيروت: دارالاضواء، 1413ق. نويسنده در مقدمه اصول الكافى (ص 7 _ 41) فصلى را درباره حديث نزد شيعه، سيره كلينى مشايخ كلينى، شاگردان و راويان وى، تأليفات كلينى، الكافى، ويژگى هاى آن، شروح، حواشى، ترجمه ها و چاپ هاى آن و در آخر، وفات كلينى سامان داده است .

.

ص: 129

معروف حسنى، هاشم260 . پژوهشى تطبيقى در احاديث بخارى و كلينىترجمه : عزيز فيضى مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، اول، 1373ش، 403، وزيرى. نويسنده كتاب، ضمن تطبيق و بررسى احاديث و راويان موجود در اسناد اين دو كتاب، در پى آن است كه ديدگاهى واقع بينانه تر براى مخاطبان در مورد اين دو كتاب ايجاد نمايد؛ چون با تمام اعتبارى كه هر يك از اين دو كتاب، نزد شيعه و اهل سنت دارند، در اسناد هر يك، راويان ضعيف هم مشاهده مى شود . مؤلف كتاب به دنبال بيان زندگى نامه كلينى و بخارى و شرح ويژگى هاى اين دو كتاب، ديدگاه علما و محدثان در مورد اين دو كتاب را نقل نموده است . كتاب در پنج فصل سامان يافته است: 1 . بررسى مختصر روايت نگارى در اسلام و مراحل تدوين آن؛ 2 . اصناف حديث؛ 3 . اصحاب و عدالت آنها؛ 4 . بخارى و الصحيح او از ديدگاه اهل سنت و كلينى و الكافى از ديدگاه شيعه؛ 5 . بررسى شمارى از رجال ضعيف الكافى و صحيح البخارى و بررسى موضوعاتى چند از اين دو كتاب . در بعضى از فصل هاى كتاب، فهرستى از بعضى راويان حديث در اين دو كتاب و تعداد روايات نقل شده از آنها مشخصى شده است . همچنين فهرستى از راويان ضعيف در صحيح البخارى و الكافى با نقل اقوال علماى رجال درباره آنها آورده شده است . در مورد تطبيق محتواى روايات الكافى و صحيح البخارى، متن رواياتى از باب هاى واجب الوجود، بداء، قضا و قدر، و علم و ايمان، آورده شده است .

.

ص: 130

موسوى شفتى اصفهانى، محمد باقر بن محمد تقى (م 1260 ق)261 . اصحاب العدةرساله اى است در شناخت اصحاب عده، در بيان و توضيح فرمايش كلينى كه در ابتداى سند برخى از روايات فرموده است : «عدة من اصحابنا» كه شفتى مى گويد : «مراد كلينى سه تن از روات است» . اين رساله، رساله دوازدهم از الرسائل الرجاليه مؤلف است . آغاز : الحمد للّه عدة الرواة و الاخيار و زنة الجبال و الاحجار و الاشجار و صلاته على اكمل انبيائه.

[الذريعة، ج 2، ص 120؛ التراث العربى، ج 10، ص 233 _ 234؛ فهرستگان، ج 1، ص 147]

موسوى عاملى (صدر)، سيد حسن بن محمد هادى (1274 _ 1354ق)262 . البيان البديع في أن محمد بن اسماعيل المبدوء به في أسانيد الكافى انّما هو بزيعمؤلف، در مقدمه به هفت مطلب اشاره نموده و در متن رساله، چهارده نفر را با اسامى «محمد بن اسماعيل» بر شمرده است و در نهايت پذيرفته كه «محمد بن اسماعيل» موجود در اسناد الكافى ابن بزيع است . محقق تهرانى نسخه اى از اين كتاب را مشاهده كرده است . اين رساله داراى هشت مقدمه كوتاه و دو مقام است (1 . دليل اين كه اين شخص ابن بزيع است، 2 . دليل اينكه كس ديگرى نيست) . اين رساله در 15 صفر 1338ق، به پايان رسيده است . مؤلف پس از تأليف اين رساله، دو وجه در اين موضوع نوشته و براى شيخ على زاهد قمى فرستاده و او نيز اين دو وجه را به عنوان دو الحاق در پايان نسخه خود بر اين رساله افزوده است . آغاز : الحمدللّه الهادى لما اختلف فيه من الحق والصلاة على خير الخلق محمد و آله ائمة الحق، اما بعد ... . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 10109، 1360ق، 42 برگ .

[الذريعة، ج 4، ص 162، ش 802 ؛ الكلينى والكافى، ص 455؛ تأسيس الشيعة، ص 18؛ فهرستگان، ج1، ص163]

.

ص: 131

موسوى مهدوى، سيد مصلح الدين (1294 _ 1374ش)263 . شرح حال ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينىنويسنده در زندگى نامه خودنوشت خود _ كه در مقدمه زندگى نامه علّامه مجلسى به چاپ رسيده است _ در ذيل عنوان «شرح حال علما و هر يك جزوه اى و رساله اى مستقل»، در بيست و چهارمين شماره از آنها بدين كتاب خود اشاره كرده است.

[زندگى نامه علّامه مجلسى، ج1، ص23]

مير لوحى يزد آبادى، سيد ابوالفضل (معاصر)264 . مفتاح الفلاحاصفهان: مؤلف، اول، پاييز 1371ش، 96ص، جيبى. كتاب مختصرى است در اثبات صحّت كتب اربعه خصوصا كتاب شريف الكافى، مؤلف گويد : «يكى از فضلاى معاصر كتابى نوشته و احاديث الكافى را به صحيح و غير صحيح، تقسيم و از هم جدا نموده و منتشر نموده است، فلذا بعضى از دوستان گفتند بى احترامى شده است به كتاب شريف الكافى، و از اين حقير خواستند براى جبران اين عمل چيزى بنويسم» . مؤلف در ابتداء چهار مقدمه آورده : 1 . مباحثى در اثبات صحت احاديث الكافى و تقسيم احاديث آن به صحيح و صحيح تر و تجويز عمل به همه احاديث آن 2 . كلينى در بسيارى از مسائل و احاديث با ناحيه مقدسه رابطه داشته و با اجازه آن حضرت اين احاديث را نوشته است 3 . ممكن است در مواردى كه كلينى به نظر خويش احاديثى آورده، رواياتى غير صحيح وجود داشته باشد 4 . به رواياتى كه بر خلاف احتياط باشد عمل نمى كنيم . متن كتاب نيز تكرار مطالب مقدمه است با رد و ايرادهايى چند و با استناد بسيار به گفته هاى آية اللّه محمدى گيلانى، تأليف اين كتاب در خرداد 1371 ش به پايان رسيده است .

نجفى، محمد بن جابر بن عباس (ق 11)265 . ترجمة محمد بن اسماعيل (المبدوّة في بعض اسانيد الكافى) .

ص: 132

محقق تهرانى نسخه اى از اين كتاب را مشاهده كرده است .

[الذريعة، ج 4، ص 163، ش 803]

ناشناخته266 . تفسير عدة من اصحابنا من الكافىاين رساله، توضيحى است درباره تعبير «عدة من اصحابنا» در الكافى و اشخاصى كه منظور كلينى است. نسخه هاى خطى : تهران، دانشگاه تهران، شماره 6955 ، بى كا، ق 11 .

[فهرست دانشگاه تهران، ج 16، ص 411؛ فهرستگان، ج 1، ص 210]

.

ص: 133

2. كتاب هاى مشتمل

2. كتاب هاى مشتملآصف محسنى، محمد267 . بحوث في علم الرجالقم: مطبعة سيد الشهداء، دوم، 1403ق، 336ص، وزيرى. در صفحه 176 _ 181 كتاب مبحثى تحت عنوان «حول كتاب الكافى» آمده كه در آن از اعتبار روايات الكافى سخن گفته شده است .

آل قيس، قيس (1319 _ ... )268 . الايرانيون و الادب العربىتهران: مؤسسة التحقيقات والبحوث الثقافية، اول، 1403 ق / 1361ش، 5 ج در 7 مجلد، وزيرى. نويسنده در جلد سوم اين كتاب _ كه درباره رجال فقه الشيعة الامامية است _ فصلى را در صفحات 74 _ 96 به شرح حال كلينى و منابع ترجمه او و مصنفاتش، بويژه الكافى و چاپ ها، شرح و حواشى آن اختصاص داده است .

اسرار، مصطفى269 . دانستنيهاى كتب اربعه (فارسى)تهران: ملائك، اول، 1377ش، 94ص، رقعى. فصح از اين كتاب _ كه به منظور آشنايى نوجوانان و جوانان با كتب حديثى به رشته تحرير درآمده است _ به معرفى كتاب الكافى اختصاص دارد.

.

ص: 134

امامت كاشانى، فخر الدين270 . برگزيده آثار، شامل: فضائل سادات، اصول عقايد، خمس و شرح حال محدثين اوليه شيعهكاشان: مجمع متوسلين به آل محمد صلى الله عليه و آله ، اول، 1380ش، 224ص، رقعى. در خاتمه اين كتاب _ كه گزيده اى از چند كتاب آقاى فخرالدين امامت كاشانى (1253 _ 1350ش) است، شرح حال برخى از محدثان شيعه از جمله كلينى به طبع رسيده است.

بار فروشى مازندرانى، محمد حسن (م 1345 ق)271 . نتيجة المقال في علم الدراية و الرجالتهران: سنگى، 1248ق، 248ص، وزيرى. اين كتاب مشتمل بر مقدمه و شش باب است . مؤلف در باب دوم به بررسى تعليقه هاى موجود در كتاب الكافى پرداخته و باب چهارم كتاب را به «عدة» در كلام كلينى اختصاص داده است . نسخه هاى خطى : آستان قدس، شماره 9753، 1298 ق ؛ مرعشى، شماره 6417 ، 1303 ق، 171 برگ.

[الذريعة، ج 10، ص 110 و ج 24، ص 50]

بحرانى دَمِستانى، حسن بن محمد (م 1191 ق)272 . مختصر المقال في معرفة الرجالدر خاتمه اين كتاب، وجه جواز عمل به اصول اربعه حديثى درج شده است . آغاز : بعد حمد اللّه على افضاله . . . بعد ان فرغت من جمع كتاب المقال في معرفة الرجال و قد اطنب فيه . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 6596 ، 1204 ق، 86 برگ .

[الذريعة، ج 20، ص 211، ش 2627؛ فهرستگان، ج 1، ص 380]

.

ص: 135

بروجردى جالبردى، محمد على (م 1328 ق)273 . عدة الخلف في عدة السلف (رجال الشيخ محمد على)در خاتمه باب اول اين منظومه رجالى از مشايخ كلينى سخن به ميان آمده است . آغاز : الحمد للعالم بالسرائرو كاشف الاسرار و الضمائر نسخه هاى خطى : مركز احياء ميراث اسلامى، شماره 2295، ق 14، 141 برگ.

[الذريعة، ج 10، ص 134 و ج 15، ص 227، ش 1490؛ فهرستگان، ج 1، ص 344]

تبريزى، محمد صالح274 . بحوث في مبانى علم الرجالقم: عصر ظهور، اول، 1420ق، 334ص، وزيرى. اين كتاب _ كه محاضرات درس شيخ محمد سند است _ در آغازين سخن خود (ص 23 _ 39) به مبحث دعوى قطعية أو صحة جميع ما في الكتب الاربعة و دعوى صحة كل ما في كتاب الكافى پرداخته است .

تربتى، حسين275 . الرّد على من ادعى قطعية صدور الأحاديث المروية في الكتب الاربعة[الذريعة، ج 10، ص 226]

جاپلقى بروجردى، سيد على اصغر بن محمد شفيع (م 1313 ق)276 . طرائف المقال في معرفة طبقات الرجالتحقيق: سيد مهدى رجايى. قم: كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى، اول، 1410ق، 902، 656 + 688ص، وزيرى. مؤلف، صفحه 522 _ 526 از جلد دوم كتاب را به شرح حال شيخ ابى جعفر كلينى اختصاص داده است.

.

ص: 136

جامعى حويزى، عبد اللطيف (م 1050 ق)277 . رجال الشيخ عبد اللطيف جامعى (طبقات الرواة)در اين كتاب بر رجال موجود در كتب اربعه حديثى اكتفا شده است . مؤلف كتاب، به دليل ضرورت بيان طبقات راويان، آنها را در شش طبقه دسته بندى نموده كه طبقه سوم مرحوم كلينى است . اين كتاب در الذريعة (ج 15، ص 149) با عنوان طبقات الرواة فهرست شده است . آغاز : الحمدللّه الذى شرع لنا الاحكام و جعلها مسندة الى ذوى العصمة عليهم السلام نسخه هاى خطى : مجلس شوراى اسلامى، شماره 5762، سال 1079 ق، 77 برگ؛ دانشكده پزشكى شيراز، شماره 645 ، قرن 11؛ مرعشى، شماره 3158، 18 صفر 1239 ق، 72 برگ؛ وزيرى يزد، شماره 1136، بى تا.

[الذريعة، ج 10، ص 128، ش 253 و ج 15، ص 149؛ فهرستگان، ج 1، ص 294]

جباعى حارثى همدانى، شمس الدين محمد بن على بن حسن (م 886ق)278 . مجموعة الجباعىدر اين مجموعه فوايد و احاديث اخلاقى از ائمه و نصايح لقمان و... ذكر شده و نيز احاديث منتخبى از الكافى در 16 صفحه از مجموعه آورده شده است و در آخر آن نوشته شده: «هذا آخر ما اخترته من كتاب الكافى». تاريخ كتابت اين مجموعه سال 872ق، است.

[الذريعة، ج 20، ص 77]

جزايرى، عبدالنبى (م 1021 ق)279 . حاوى الأقوال في معرفة الرجالتحقيق: مؤسسة الهداية لإحياء التراث قم: رياض ناصرى، اول، 1418ق، 4ج، وزيرى. خاتمه اين كتاب رجالى، مشتمل بر چند فايده است كه يكى از آنها «عدّة» در نزد كلينى و شيخ طوسى در الكافى و الفهرست است . نسخه هاى خطى : براى آشنايى با نسخ خطى اين كتاب، ر . ك : فهرستگان، ج 1، ص 246 _247 .

.

ص: 137

جمعى از پژوهشگران حوزه علميه قم280 . گلشن ابرار (ج 1)قم: معروف، روم، 1382ش، 512، وزيرى. در اين كتاب _ كه اولين جلد از مجموعه گلشن ابرار است _ خلاصه اى از زندگى اسوه هاى علم و عمل از ثقة الاسلام كلينى تا آية اللّه خمينى درج شده و در فصل آغازين آن از زندگى و آثار كلينى سخن به ميان آمده است.

جمعى از محققان281 . المعجم المفهرس لالفاظ احاديث البحارقم: مكتب الاعلام الاسلامى، اول، 1413ق / 1371ش، رحلى. در مقدمه جلد اول اين كتاب (ص 63 _ 66) از الكافى، محاسن كتاب الكافى، هدف از تأليف الكافى، قطعى الصدور بودن روايات آن، عدد روايات الكافى، و كارهاى علمى صورت گرفته درباره الكافى سخن گفته شده است .

حسن زاده آملى، حسن282 . اضبط المقال في ضبط اسماء الرجالتحقيق: سيد محمد كاظم مدرسى يزدى، فاضل عرفان و محمد كاظم محمودى. قم: مكتب الاعلام الاسلامى، اول، 1418ق / 1376ش، 200ص، وزيرى. اين اثر از جمله آثار و تأليفاتى است كه از جنبه اى خاص به كتاب الكافى پرداخته است . در ابتدا مؤلف قصد داشته تا فقط به ضبط اسامى رجال كتاب الكافى بپردازد و در ابتدا به عنوان ملحق كتاب الكافى در سال 1347 ش، منتشر شده است . در ادامه كار، موارد مشتبه در قاموس ذهبى، و فيروزآبادى را نيز بدان افزوده است و محققان اثر حاضر نيز در تكميل آن كوشيده اند . ساختار كتاب با فهرست آن، مقدمه مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى، مقدمه تحقيق، مقدمه مؤلف، و متن (اسامى به ترتيب حروف الفبا) تنظيم شده است . الفاظ و واژه هاى و اسامى با دقت در اعراب صحيح كلمات آورده شده است . در اين كتاب علاوه بر ذكر اسامى راويان به نكات زيادى نيز توجه شده است؛ از جمله : معرفى اسامى مشابه در ذيل يك نام، معرفى اسامى كه به گونه هاى ديگر نيز تلفظ شده اند، معرفى اماكن و رجال منسوب به آنها، معرفى قبايل و رجال منسوب به آنها، معرفى مشاغل و حرفه ها، معرفى انساب، معرفى القاب مشترك ميان چند راوى، معرفى واژه هاى يكسان با تعيين اختلاف در اعراب يا تشديد، معرفى زنان راوى، معرفى وجه پيوند بين اسامى قديم و جديد .

.

ص: 138

حسينى استرآبادى، محمد بن على (م 1028 ق)283 . تلخيص المقال في معرفة الرجال (رجال الوسيط)بر اين كتاب _ كه يكى از سه كتاب رجالى مؤلف است _ حاشيه هاى زيادى نگاشته شده و نسخه هاى خطى زيادى از آن شناسايى شده است . مؤلف در بخشى از كتاب به «عدة» در اسناد كتاب هاى شيخ صدوق و شيخ كلينى پرداخته است . اين كتاب به صورت سنگى چاپ شده است. آغاز: الحمدللّه و كفى وسلام على عباده الذين اصطفى، اما بعد، فهذا كتاب تلخيص الاقوال فى... . نسخه هاى خطى : مشخصات 138 نسخه شناسايى شده از كتاب در فهرستگان، ج 1، ص215 _ 228 درج گرديده است .

.

ص: 139

[الذريعة، ج 1، ص 158 و ج 4، ص 420، ش 1852]

حسينى استرآبادى (ميرداماد)، محمد باقر بن محمد (م 1040 ق)284 . الرواشح السماوية في شرح الاحاديث الاماميةتحقيق: نعمت اللّه جليلى و غلامحسين قيصريه ها قم: دارالحديث، اول، 1381ش، 360ص، وزيرى. اين كتاب، شامل يك مقدمه و 39 راشحه در علم حديث است . نگارنده در مقدمه كتاب به بيان اهميت كتاب الكافى پرداخته و با شرحى بر مقدمه كلينى كه در سرآغاز الكافى آمده، كتاب خود را شروع مى كند . مؤلف قصد داشته شرحى بر الكافى بنگارد كه تنها مقدارى از آن نوشته است و اين كتاب مقدمه اى بر شرح الكافى اوست . نسخه هاى خطى : اين كتاب، نسخه هاى خطى متعددى دارد . ر . ك : فهرستگان، ج 1، ص 51 _ 54 .

[الذريعة، ج 1، ص 257 و ج 1، ص 27.]

ر. ك: (350) نگاهى به «الرواشح السماوية» ميرداماد

حسينى اعرجى، سيد محسن بن حسن (1130 _ 1227 ق)285 . عدة الرجال (رجال الكاظمى، رجال السيد محسن الاعرجى)تحقيق: مؤسسة الهداية لإحياء التراث قم: اسماعيليان، اول، 1415ق، 2ج، وزيرى. اين كتاب، داراى هجده فايده رجالى است كه فايده نهم آن به «عدة» در كتاب الكافى مرحوم كلينى اختصاص دارد . نسخه هاى خطى : دانشگاه تهران، شماره 988، 1320 ق؛ مرعشى، شماره 5242، بى تا، 204 برگ.

[الذريعة، ج 10، ص 141 _ 142 و ج 15، ص 226؛ فهرستگان، ج 1، ص 345]

.

ص: 140

حسينى جلالى، سيد محمد حسين286 . دراية الحديثتحقيق: سيد محمد جواد حسينى جلالى شيكاگو: اوپن اسكول، اول، 1422ق، 543ص، رقعى. در صفحات 144 تا 169 اين كتاب مباحث زير به چشم مى خورد: كتاب الكافى، مؤلفات الكلينى، طبعات الكتاب، نسخ الكتاب، الاهتمام بالكتاب، اسلوب التأليف، قطعية الصدور، سمات بارزة، اسلوب العرض، جمع الأسانيد، التثبت فى الاسناد، السقط، باب النوادر، نقد الروايات، الترتيب حسب الصحة، التعليق، شرح الاحاديث، مصادر الكلينى، عدة الكلينى.

حسينى حلى، سيد حسين ابرز (ق 11)287 . زبدة الاقوال في خلاصة الرجال (رجال ابن الأبراز)خاتمه اين كتاب، مشتمل بر ده فايده است كه فايده اول آن «عدة» در الكافى كلينى است. آغاز : فيقول ... ان اولى ما تنقضى فيه الاعمار و يصرف في طلبه الليل والنهار بعد ... نسخه هاى خطى : مدرسه امام صادق عليه السلام بروجرد، شماره 45، قرن 11، 196 برگ.

[الذريعة، ج 12، ص 19، ش 121؛ مصفى المقال، ص 152]

حسينى قزوينى، سيد حسين (م 1208 ق)288 . الفوائد الرجالية (رجال السيد حسين، المشتركات)در مبحث پنجم و ششم از اين كتاب _ كه مقدمه اى بر كتاب فقهى معارج الأحكام في شرح شرائع الإسلام است _ مطالبى درباره اعتماد بر مؤلفان كتب اربعه حديثى و طرق كلينى درج گرديده است . آغاز : نحمدك على فواضل الانعام و فضايل الكرام و اصلى على ملائكتك و انبيائك . . . نسخه هاى خطى : مجلس (مجموعه خويى) شماره 259، قرن 12، 113 برگ. مرعشى، شماره 7335، 1296 ق، 317 برگ؛ ملك، شماره 2526، قرن 13، 124 برگ؛ دانشگاه تهران، شماره 6836 .

.

ص: 141

[التراث العربى، ج 4، ص 209؛ الذريعة، ج 10، ص 111 و ج 21، ص 40]

حسينى مير سجادى، سيد على289 . دروس في علم الرجالتهران: المنير للطباعة والنشر، 1419ق / 1377ش، 71ص، رقعى. صفحه 46 _ 50 اين كتاب به العدة في الكافى اختصاص دارد .

حلّى، حسن بن يوسف بن مطهر (648 _ 726ق)290 . خلاصة الاقول في معرفة الرجال (رجال العلامة الحلى)تحقيق: جواد قيّومى قم: موسسة نشر الفقاهة، اول، 1417ق، 507ص، وزيرى. مراد از عدة در الكافى و كتاب هاى شيخ صدوق يكى از فوايد دهگانه خاتمه كتاب است . اين كتاب پيش تر (1402ق) با تحقيق سيد صادق آل بحرالعلوم در مكتبة الرضى قم به چاپ رسيده است. نسخه هاى خطى : براى آشنايى با نسخه هاى خطى آن، ر . ك : فهرستگان، ج 1، ص 248 _264 .

[الذريعة ، ج 7، ص 214؛ مشار عربى، ص 334]

خراسانى، على اكبر بن غلام على، مروج الاسلام (ق 14)291 . هدية المحدثين (هدية المحصلين)تهران: مصطفوى، 1377ق، 266ص، رقعى. خاتمه اين كتاب در مدح كتب اربعه است. نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 7192، 1357 ق، 51 برگ؛ مجلس، شماره 3576، 171 برگ.

[فهرستگان، ج 1، ص 103]

.

ص: 142

دشتى اصفهانى، محسن بن محمد رفيع (ق 13)292 . صحة الاصول اربعةپاسخى بر اعتراض يكى از علماى قزوين است كه در صحت كتب اربعه حديثى اشكال نموده است . مؤلف در جواب اين اشكال، صحت احاديث اين كتب را اثبات نمود، و عنوان كرده كه اين كتاب ها از «اصول اربعمئه» گرفته شده اند . آغاز : انا اعطيناك الكوثر . . . فاشقى من اثر بعضا و لبعض انكر وصلى . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 2659، به خط مؤلف، رجب 1267 ق، 7 برگ .

[تراجم الرجال، ج 1، ص 425؛ فهرستگان، ج 1، ص 59]

دهقان منگاوى، بمانعلى293 . درآمدى بر تاريخ تدوين حديث و جوامع حديثى (فارسى)تهران: هستى نما، اول، 1383ش7 232، رقعى. صفحه 171 تا 184 اين كتاب (فصل يازدهم) به كلينى و كتاب الكافى اختصاص دارد و در آن از مشخصات الكافى، مشايخ كلينى، شاگردان وى، آثار و تأليفات كلينى، شروح الكافى، حواشى و تعليقه هاى نگاشته شده بر الكافى، و ترجمه هاى فارسى الكافى سخن به ميان آمده است .

ربانى، محمد حسن294 . دانش رجال الحديث (فارسى)مشهد: به نشر، اول، 1382ش7 401ص، وزيرى. صفحه 370 _ 372 اين كتاب درباره كتاب الكافى است و در آن از كلينى و كتاب الكافى و امتيازات آن سخن به ميان آمده است .

زند كرمانى، محمد باقر بن رضا (ق 14)295 . الفيوضات اللامعة في حال الكتب الاربعةبحثى است درباره احاديث كتب اربعه و بيان اين كه تمام آنها قطعى الصدور نيستند، بلكه پاره اى از احاديث ضعيف و موضوع در آنها راه يافته و بايد مورد بررسى قرار گيرد . مؤلف در آغاز كتاب، چهار مقدمه آورده است . آغاز : الحمد لمن خلق الانسان و علمه البيان و فضّله على كثير ممن خلقه تفضيلا . نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 7336، مؤلف، 1320 ق، 47 برگ؛ مرعشى، شماره 4923، بى تا، 47 برگ.

.

ص: 143

[فهرستگان، ج 1، ص 66]

سازمان حوزه ها و مدارس علميه خارج از كشور296 . مصادر السنة الشريفةقم: سازمان حوزه ها و مدارس علميه خارج از كشور، اول، 1420ق، 96ص، وزيرى. صفحه 45 _ 48 اين كتاب درباره كتاب الكافى است .

سبحانى، جعفر297 . كليّات في علم الرجالقم: مركز مديريت حوزه علميه قم، اول، 1410ق، 531ص، وزيرى. اين كتاب مشتمل بر هشت فصل است كه فصل هفتم آن بررسى كتب اربعه است .

شاكرى، حسين298 . بغداد مركز تشيعقم: تبليغ و ارشاد، اول، 1380ش، 160ص، جيبى. در اين كتاب، اماكن متبركه، مرقد امامان عليهم السلام ، مساجد، حسينيه ها و زيارت گاه هاى شهر بغداد از جمله مرقد شيخ كلينى معرفى شده است.

شبيرى، سيد محمد جواد299 . توضيح الاسناد المشكلة في الكتب الاربعةاز آنجا كه در استفاده از كتب اربعه گاه مشكلات سندى ديده مى شود، مؤلف در اين كتاب به تبيين و رفع اين مشكلات پرداخته است . وى اسناد هر كتاب را به صورت مستقل مورد بحث قرار داده و برخى مشكلات از جمله ضماير در ابتداى اسناد، ضمير در انتهاى اسناد، اسامى اشاره، تحريف هاى سندى، زيادى عناوين، ادغام عناوين با يكديگر، تبيين «بإسناده» تعليق در اسناد و تعيين اسامى حذف شده از سند و حيلوله در اسناد را توضيح داده است . همچنين اختلاف اسناد و اختلاف نسخه ها و اختلاف اقوال را توضيح داده و براى دستيابى به رأى صحيح به بحث پرداخته است . اين كتاب تاكنون منتشر نشده است .

.

ص: 144

[مأخذشناسى رجال شيعه، ص 261]

شوشترى [ / تسترى]، محمد تقى (1287 _ 1374 ش)300 . الأخبار الدخيلةتصحيح: على اكبر غفارى تهران: مكتبة الصدوق، اول، 1390ق، 4ج، 273 + 287 + 319 + 317ص، وزيرى. مؤلف، رواياتى را كه در آنها جعل صورت گرفته، از كتب حديثى استخراج نموده و در اين كتاب گرد آورده است . تعداد زيادى از روايات از كتاب الكافى است . مؤلف، ابتدا يك جلد بدين موضوع اختصاص داده و سپس سه جلد با عنوان مستدركات اخبار الدخيلة بر آن افزوده است . او كتاب را به سه بخش احاديث محرَّفة، اخبار الموضوعة و ادعية المحرفة المجعولة تقسيم نموده است . على اكبر غفارى در جمع، ترتيب، تدوين و چاپ كتاب، نويسنده را يارى رسانده است .

صادقى، محسن301 . بزرگان رىقم: دارالحديث، 1382ش، 2 ج، وزيرى. در جلد اول اين كتاب _ كه به مشاهير رى اختصاص دارد _ زندگى نامه مفصلى از كلينى درج شده است.

.

ص: 145

طباطبايى بروجردى، سيد حسين (1292 _ 1380 ق)302 . اطلاعة على الرجال و الحديثقم: المجمع العالمى للتقريب بين المذاهب الاسلامية، اول، 1421، 191ص، وزيرى. اين كتاب، مشتمل بر مقدمه هاى سيد حسين طباطبايى بروجردى بر پنج كتاب حديثى، رجالى و فقهى است . به دليل اهميت اين مقدمه ها، به جمع آورى و تصحيح آنها اقدام شده و به همراه تعليقاتى، اين مجموعه را به طور مستقل ارائه شده است . اولين اين مقدمه ها، مقدمه بر كتاب ترتيب اسانيد الكافى است .

طريحى، فخر الدين (979 _ 1085 ق)303 . جامع المقال فيما يتعلق بأحوال الحديث و الرجالتهران: كتابفروشى جعفرى تبريزى، 1374ق، 260ص، وزيرى. معناى «عدة» در اسناد روايت ها، بيان مقدار احاديث كتب اربعه، بيان مشايخ مؤلفان كتب اربعه از مباحث اين كتاب است . نسخه هاى خطى : اين كتاب چندين نسخه خطى دارد . براى اطلاع ر . ك : فهرستگان، ج 1، ص 21 _ 24 .

[الذريعة، ج 5، ص 73؛ مشار عربى، ص 246؛ فهرستگان، ج 1، ص 19]

عاملى، امين ترمس304 . ثلاثيات الكلينى و قرب الاسنادقم: دارالحديث، اول، 1417ق، 445ص، وزيرى. در اين اثر 65 حديث از روايات كتاب هاى الكافى و قرب الاسناد كه به سه واسطه به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يا امام معصوم صلى الله عليه و آله مى رسيده _ و اصطلاحا ثلاثى ناميده مى شده _ گردآورى شده است . مؤلف در مقدمه 127 صفحه اى، در سه فصل به مباحث ذيل پرداخته است : 1. سند و اسناد، تعريف و مراتب آن، 2. اصطلاح ثلاثيات و منشأ آن و ثلاثيات در نزد عامه و خاصه، 3. تقسيم راويان به سه طبقه : مشايخ كلينى، مشايخِ مشايخ كلينى، اصحاب امام صادق عليه السلام ، سپس به ترجمه ثقة الاسلام كلينى و راويان مى پردازد : طبقه اول شش راوى، طبقه دوم نه راوى، طبقه سوم دوازده راوى و در پايان مقدمه، به شيوه و ترتيب احاديث كتاب و نسخه هايى كه از آنها استفاده شده، اشاره مى كند . وى پس از آن روايات را به سه بخش تقسيم مى كند : 1. رواياتى حكم به ثلاثى بودن آنها مى كنيم (135 روايت)؛ 2. رواياتى كه ثلاثى بودن آنها محتمل است (14 روايت)؛ 3. رواياتى كه ظاهر آن در كتاب كافى مطبوع، ثلاثى است ولى در واقع چنين نيست (18 روايت) . مؤلف، مقدمه اى در سه فصل و 127 صفحه براى كتاب نوشته است . وى اصطلاح ثلاثيات نزد شيعه و سنى را در فصل دوم و مشايخ كلينى اصحاب امام صادق عليه السلام و شرح حال كلينى وراويان را در فصل سوم بيان كرده است . و در پايان به شيوه و ترتيب احاديث كتاب و نسخه هاى مورد استفاده ى خود مى پردازد . كتاب با ده فهرست فنّى به پايان مى رسد .

.

ص: 146

عاملى (صاحب معالم)، حسن بن زين الدين (959 _ 1011 ق)305 . منتقى الجمانقم: مؤسسة النشر الاسلامى، دوم، 1362ش، 3 ج، وزيرى. مقدمه كتاب داراى دوازده فايده در درايه و رجال است و روش هاى اسناد كتب اربعه، «عدة» در كلام كلينى، «محمد بن اسماعيل» در اول اسناد الكافى تعدادى از اين فوايد است . مؤلف در متن كتاب نيز به دسته بندى روايات كتاب هاى اربعه حديثى از حديث اعتبار سند از «كتاب الطهارة» تا «كتاب الصوم و الاعتكاف» و شرح اسناد و متن اين روايات پرداخته است . محقق تهرانى در الذريعة (ج 16، ص 338، ش 1567) اين فوايد رجالى را به طور مستقل در ذيل عنوان الفوائد الرجاليه فهرست نموده است . آغاز : حمد له اما بعد فهذا اثنى عشر فائدة في الرجال للعالم . . . الشيخ حسن ... نسخه هاى خطى : ملى تهران، شماره 2125 ر ع، 1270 ق، 19 برگ؛ گلپايگانى قم، شماره 119 / 39، بى تا، 9 برگ؛ الهيات مشهد، شماره 1192.

.

ص: 147

[الذريعة ج 16، ص 338، ش 1567؛ فهرستگان، ج 1، ص 357]

عطاردى، عزيز اللّه306 . مشايخ فقه و حديث در جماران، كلين و درشتتهران: عطارد، اول، 1373ش، 248ص، وزيرى. صفحه 65 _ 130 از بخش دوم اين كتاب درباره مشايخ كلين، شيخ كلينى و پدرش، آثار كلينى، سخن كلينى در مقدمه الكافى، تجليل از الكافى، شروح الكافى، آثار و تأليفات كلينى و مشايخ كلينى است .

على صالح معلم، محمد على307 . اصول علم الرجال بين النظرية والتطبيققم: مؤلف، اول، 1416ق، 706ص، وزيرى. اين كتاب _ كه تقريرات درس استاد مسلم داورى است _ فصل چهارم آن به بررسى كتب اربعه اختصاص دارد .

فضلى، عبد الهادى308 . اصول علم الرجالبيروت: مؤسسة ام القرى للتحقيق والنشر، دوم، 1416ق، 243ق، وزيرى. فصلى از اين كتاب (ص 199 _ 211) درباره «أسانيد الكافى» است.

فيض كاشانى، محسن بن مرتضى (م 1091 ق)309 . الوافىاصفهان: مكتبة اميرالمؤمنين. فيض كاشانى در اين كتاب، جميع احاديث مندرج در چهار كتاب اصلى حديث شيعه (الكافى، تهذيب الاحكام، الاستبصار، من لايحضره الفقيه) را جمع آورى نموده و مشكلات اخبار را شرح و تفصيل داده است. الوافى داراى يك مقدمه و چهارده كتاب و يك خاتمه است. تأليف اين كتاب در سال 1068ق، به اتمام رسيده است. آغاز: نحمدك اللهم يا من هدانا بأنوار القرآن والحديث لمعرفة الفرائض والسنن. نسخه هاى خطى: از اين كتاب 523 نسخه خطى شناسايى شده است.

.

ص: 148

[الذريعة، ج 2، ص 299؛ فهرستگان، ج 6 ، ص 264]

قاسمى، مرتضى310 . علم درايه، رجال و تراجمكاشان: محتشم، اول، 1380ش، 151ص، رقعى. در اين كتاب كه تقرير دروس آية اللّه سيد موسى شبيرى زنجانى درباره علم درايه، رجال و تراجم است، در صفحات 27 تا 57 درباره اعتبار كتاب الكافى و ادله محدّث نورى براى اثبات اعتبار آن بحث مى شود .

قاينى خراسانى، محمد بن محمد باقر (ق 13)311 . مختلف الرجالنويسنده در يكى از ابواب كتاب، به مفهوم «عدة» پرداخته است.

[الذريعة، ج 20، ص 217، ش 2661]

قربانى، زين العابدين312 . علم الحديث و نقش آن در تهذيب حديثقم: انصاريان، اول، 1370ش، 390ص، وزيرى. صفحه 258 _ 318 كتاب به الكافى اختصاص يافته و در آن از مشايخ و شاگردان كلينى، انگيزه او از تأليف و شروح الكافى سخن به ميان آمده است . بحث مفصلى درباره نظريه تحريف قرآن بر اساس الكافى بيشترين صفحات اين بخش از كتاب را به خود اختصاص داده است .

.

ص: 149

قزوينى، على اصغر بن محمد بن يوسف313 . رموز تفاسير الآيات الواردة في الكتب الاربعة و غيرها من كتب الحديثنويسنده، معاصر شيخ حر عاملى و شاگرد ملا خليل قزوينى و پدر ملا محمد مهدى صاحب ذخر العالمين بوده است .

[الذريعة، ج 11، ص 251، ش 1539]

قهپايى، عناية اللّه314 . مجمع الرجال في معرفة احوال الرجالقم: اسماعيليان، دوم، 1364ش، 3ج . در آخر جزء هفتم اين كتاب دوازده فايده رجالى ذكر نموده است كه فايده هفتم مراد از «عدة» در الكافى است . آغاز : الحمدللّه رب العالمين ... و بعد لمّا منّ اللّه تبارك اللّه و تعالى علىّ و وفقنى على اتمام ترتيب اسامى الرجال... . نسخه هاى خطى : دانشگاه تهران، شماره 6827 ، قرن 11، 150 برگ؛ ملك، شماره 3595، قرن 11، 326 برگ؛ مرعشى، شماره 1605، 143 برگ.

[الذريعة، ج 20، ص 29؛ فهرستگان، ج 1، ص 379]

كرمى، ناصر315 . البدر الزاهر فى تراجم اعلام كتاب الجواهرقم: بخشايش، اول، 1382ش، 708ص، وزيرى. اين كتاب به زبان عربى و شامل معرفى شخصيت هايى است كه نامى از آنان در متن كتاب الجواهر به ميان آمده است. كتاب، بر حسب تاريخ، با معرفى كلينى آغاز مى شود. اين معرفى شامل شرحى اجمالى از زندگى، ذكر شاگردان، آثار و تأليفات و نظاير آن است.

كلباسى، ابوالهدى (م 1356 ق)316 . سماء المقال في علم الرجالتحقيق: سيد محمد حسينى قزوينى قم: مؤسسة ولى العصر للدراسات الاسلامية، اول، 1419ق، 2ج، 5 + 672ص، وزيرى. در اين كتاب رجالى، صفحاتى (ص 237 _ 258) به مراد از «عدة» در كتاب الكافى اختصاص يافته و در الفائدة الاولى بدان پرداخته است. نسخه هاى خطى : ملك، شماره 3485، 1319 ق، 175 برگ .

.

ص: 150

[الذريعة، ج 12، ص 229]

كلباسى، محمد بن محمد ابراهيم (م 1315 ق)317 . الرسائل الرجاليةقم: دارالحديث، اول، 1381ش، 4 ج، وزيرى. در رساله هاى مختلف از مجموعه رسائل رجاليه كلباسى، درباره كلينى و الكافى بحث شده است . ج 3، ص 21 جملة من روايات الكلينى عن ابى داود ج 3، ص 27 حذف الكلينى من اوّل السند ج 3، ص 31 رواية الكلينى عن ابى داود المسترق مع الواسطة ج 3، ص 32 رواية الشيخ عن الكلينى عن ابى داود ج 3، ص 78 في سقوط السند في التهذيب فيما اسقطه الكلينى ج 3، ص 86 طريقة الكلينى في الحوالة عن السند السابق ج 3، ص 89 تعيين احمد بن محمد المذكور في صدر سند الكافى ج 3، ص 92 الرجوع الى القرينة في تعيين احمد بن سند الكافى ج 3، ص 170 في «ابن بابويه» الوارد في كلام الكلينى ج 3، ص 172 في وفاة الكلينى و ابن بابويه ج 3، ص 184 فائدة في صاحب روضة الكافى ج 3، ص 341 تعيين على بن اسماعيل في رواية الكلينى ج 3، ص 345 _ 347 رواية الكلينى عن على بن محمد ج 3، ص 360 محمد بن على ماجيلويه كان معاصرا للكلينى ج 3، ص 422 في رواية الكلينى عن محمد بن جعفر الرزاز ج 3، ص 486 الواسطة بين الكلينى و محمد بن الحسن ج 4، ص 133 _ 136 في ذكر موارد ارسل فيها الكلينى، في أنّ الروضة من الكافى ام لا؟، ج 4، ص 138 _ 140 غفلة الشيخ في التهذيب عن طريقة الكلينى ج 4، ص 189 _ 192 تفريق حديث الوضوء الوارد في الكافى الى اقسام في التهذيب ج 4، ص 220 احمد بن محمد المذكور صدر سند الكافى ج 4، ص 236 غرض الشيخ من اسقاط العدّة أو محمد بن يحيى هو غرض الكلينى ج 4، ص 237 اتّباع الكلينى القدماء في طريقة الاسناد و غفلة الشيخ عنها ج 4، ص 259 الشيخ يروى عن شخص طريقة اليه ضعيف و طريق الكلينى اليه معتبر ج 4، ص 320 في معاصرة الصدوق للكلينى ج 4، ص 336 في اسقاط الكلينى من اوائل السند ج 4، ص 349 في تعارض رواية الكلينى و الشيخ ج 4، ص 349 في تعارض رواية الصدوق مع رواية الكلينى و الشيخ ج 4، ص 373 في انّ الكلينى لم يرو عن يعقوب بن يزيد

.

ص: 151

كنى، ملا على (م 1306 ق)318 . توضيح المقال في علم الرجالقم: دارالحديث، اول، 1421ق، 1379ش، 344ص، وزيرى. در باب اول اين كتاب، فصل سوم (ص 112 _ 127) به بيان مفهوم «عدة» نزد مرحوم كلينى اختصاص يافته است . در سال 1299 ق، اين كتاب در تهران چاپ سنگى شده است . آغاز : حمدله، ما بعد فالكلام في علم الرجال على وجه الاستعجال، فيقضى رسم مقدمة و ابواب و خاتمة . نسخه هاى خطى : قم، سيد احمد زنجانى، شماره 25، بى كا، 1309 ق؛ قم، مسجد اعظم، شماره 1825، 1321 ق، 81 برگ؛ تهران، الهيات تهران، شماره 126 ج، بى كا، بى تا .

.

ص: 152

[الذريعة، ج 4، ص 499؛ مصفى المقال، ص 333؛ معجم المطبوعات العربية في ايران، ص 289؛ فهرستگان ، ج 1، ص 18 .]

گلپايگانى، محمد (م . جرفادقانى)319 . علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينىقم: معارف اسلامى، اول، 1368ش، 488ص، وزيرى. اين كتاب، سرگذشت نامه علماى بزرگ شيعه است كه صفحاتى از آن به شرح حال كلينى اختصاص دارد.

گيلانى (ملا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن مؤمن (ق 11)320 . شواهد الاسلام (عربى و فارسى)شرحى بر برخى از روايات به فارسى و عربى است كه مؤلف، به عنوان شواهدى براى بيان حقانيت دين اسلام تأليف نموده است . در خاتمه اين كتاب، شرح حال تعدادى از بزرگان شيعه از جمله كلينى آمده است . آغاز : بين القبر و المنبر و انا مفكر فيما خص اللّه به سيدنا محمد صلى الله عليه و آله من الشرف و الفضائل و ما منحه و اعطاه و شرفه و حباه . نسخه هاى خطى : مجلس، شماره 91، 221 برگ .

[الذريعة ، ج 6 ، ص 182 و ج 13، ص 97]

مازندرانى حايرى، ابو على محمد بن اسماعيل (1159 _ 1216 ق)321 . منتهى المقال في احوال الرجالقم: مؤسسة آل البيت لإحياء التراث، 1416ق، 7ج، وزيرى. خاتمه اين كتاب، شامل پنج فايده رجالى است و در يكى از اين فوايد، به بيان «عدة» در كتاب الكافى مى پردازد . نسخه هاى خطى : اين كتاب نسخه هاى خطى زيادى دارد . ر . ك : فهرستگان، ج 1، ص 402 _ 406.

.

ص: 153

[الذريعة، ج 10، ص 93 و ج 23، ص 13؛ فهرستگان، ج 1، ص 401]

مامقانى، عبد اللّه (1290 _ 1351 ق)322 . تنقيح المقال في احوال الرجالتهران: جهان، چاپ سنگى، 3ج، رحلى. در خاتمه اين كتاب رجالى ده فايده ذكر گرديده است كه بررسى و روش كلينى در الكافى و «عدة» در الكافى، مراد از «محمد بن اسماعيل» و مراد از «على بن محمد» در اسناد الكافى از آن فوايد است . اين كتاب توسط محيى الدين مامقانى در دست تحقيق است كه مؤسسه آل البيت، چند جلد آن را منتشر كرده است.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى (م 1110ق)323 . حواشى بر كتب اربعهاين كتاب در يكصد هزار بيت تأليف شده است. محقق تهرانى مى گويد: «شايد مقصود از اين حواشى، كتاب موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى باشد».

[الذريعة، ج 5، ص 102]

مدير شانه چى، كاظم324 . تاريخ حديثتهران: سمت، 1377ش، 196ص، وزيرى. فصلى از اين كتاب درباره كتب اربعه شيعه است و در صفحه 116 _ 130 آن درباره الكافى، وجه تسميه الكافى، روش كلينى در الكافى، روضة الكافى، شمار احاديث الكافى عده كلينى، مشايخ كلينى و مقايسه الكافى با صحاح سته است . و در صفحه 155 از وسايط صاحبان كتب اربعه تا ائمه، در صفحه 158 از عصر تدوين كتب اربعه، در صفحه 161 از صحت احاديث كتب اربعه و در صفحه 165 از جوامع كتب اربعه، سخن به ميان آورده است .

.

ص: 154

معارف، مجيد325 . پژوهشى در تاريخ حديث شيعهتهران: مؤسسه فرهنگى و هنرى ضريح، اول، 1374ش، 562ص، وزيرى. در فصلى از اين كتاب (ص 457 _ 492) درباره الكافى سخن به ميان آمده و در آن به معرفى كلينى، سبك و روش او پرداخته است . مشايخ و شاگردان كلينى، بررسى وجه تسميه كتاب، بررسى انگيزه كلينى در تأليف كتاب، ملاحظاتى چند درباره سيره كلينى، بررسى مصاديق عدة كلينى، بازشناسى روايات صحيح در الكافى، مآخذ كلينى در تأليف كتاب عناوين مطالب اين فصل است .

326 . تاريخ عمومى حديثتهران: كوير، اول، 1377ش، 458ص، وزيرى. صفحه 356 _ 370 اين كتاب (فصل اول از گفتار سوم) درباره كلينى و الكافى است. مشايخ و شاگردان كلينى، بررسى وجه تسميه كتاب، بررسى انگيزه كلينى در تأليف كتاب، ملاحظاتى چند درباره سيره كلينى، بحث در سند روايات، بحث در متن روايات، بازشناسى احاديث صحيح در الكافى و مآخذ كلينى در الكافى محورهاى بحث در اين فصل است .

مكى عاملى، سيد على حسين327 . بحوث في فقه الرجالبى جا: مؤسسة العروة الوثقى، 1414ق، 222ص. اين كتاب كه تقرير درس سيد على علّامه فانى است، داراى هشت باب و يك خاتمه است كه در باب هفتم به صحت و قطعيت صادر شدن كتاب اربعه پرداخته است .

موسوى خويى، سيد ابوالقاسم328 . معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواةبيروت: سوم، 1403ق، 23ج، وزيرى. مؤلف مقدمه هايى بر اين كتاب نوشته و در مقدمه پنجم به بررسى احاديث كتب اربعه پرداخته است در متن كتاب اسامى روايان كتاب هاى چهارگانه حديثى شيعه را به ترتيب حروف الفبا، با ذكر احوال هر راوى آورده است و در ذيل هر عنوان نشانى روايت هاى آن راوى را در كتب اربعه ذكر نموده است . در اين كتاب زندگى روايى كلينى و روايات او به تفصيل معرفى شده است.

.

ص: 155

موسوى زنجانى، ابوطالب بن ابوالقاسم (م 1329 ق)329 . الكفاية في علم الدرايةرساله مفصلى است در قواعد علم حديث و درايه عنوان باب اول آن، في الاصول الاحاديث الاربعة است . اين رساله در دفتر پنجم ص 279 ميراث حديث شيعه با تحقيق على فرخ به چاپ رسيده است. آغاز : اللهم ربّنا لك الحمد على ما ايقظتنا و هديتنا و جعلت لنا اسماعا. نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 8834 ، 1301 ق، 52 برگ؛ آستان قدس، شماره 10212، 1290 ق .

[الذريعة، ج 18، ص 96]

موسوى صفايى ايروانى تبريزى، عبدالكريم (1278 _ 1337ق)330 . حدائق العارفين لما فى الكافى و...اين كتاب از مجاميع شمرده مى شود و در چندين جلد فراهم آمده است. جلد اول آن در عقل و جهل و فصل دوم در علم و جهل در سال 1324ق، به چاپ رسيده است.

[علماء المعاصرين، ص 120؛ الذريعة، ج 6 ، ص 289]

موسوى عاملى (صدر)، سيد حسن بن محمد هادى (1272 _ 1354 ق)331 . نهاية الدراية فى شرح الوجيزةتحقيق: ماجد غرباوى. قم: مشعر، 712ص، وزيرى. خاتمه كتاب در دو «امر» تنظيم شده است و امر دوم به بيان فوايدى در مورد كتب اربعه و جوامع حديثى اختصاص دارد .

.

ص: 156

مهريزى، مهدى332 . آشنايى با متون حديث و نهج البلاغهقم: مركز جهانى علوم اسلامى، اول، 1377ش، 230ص، وزيرى. در صفحات 85 تا 92 اين كتاب درباره الكافى و ويژگى هاى آن بحث شده است . در ادامه، فهرستى از شروح، حواشى، ترجمه ها، تلخيص ها، معجم ها و راهنماها و كتاب هايى كه درباره اسناد و رجال و معرفى الكافى و كلينى تأليف شده، ارائه شده است . اين كتاب توسط انور رصافى با نام دروس فى نصوص الحديث و نهج البلاغة به عربى ترجمه شده است.

نجمى، محمد صادق333 . يك مناظره علمى در پاسخ علّامه قاضى خضرىقم: بنياد معارف اسلامى، دوم، 1375ش، 212ص، رقعى. در اين كتاب پاسخ هاى آقاى نجمى به سؤالات قاضى خضرى (از علماى اهل سنت) درباره كتب حديثى شيعه گرد آورى شده است . از جمله سؤالات مطرح شده چنين است: چرا در الكافى از خلفاى سه گانه حديثى نقل نشده است، چرا در الكافى از فرزندان خلفا حديث نقل نشده است، داستان عفير در اصول الكافى و ... .

نصيرى، على334 . حديث شناسى (ج1)قم: انتشارات سنابل، اول، زمستان 1383ش، 300ص، وزيرى. در صفحات 207 _ 215 اين كتاب، ابتدا كلينى معرفى شده، سپس به معرفى الكافى پرداخته شده است. در ادامه از انگيزه تأليف الكافى، شيوه تأليف، ويژگى ها و امتيازات، نقدها، كارهاى انجام شده بر الكافى و بررسى استناد روضه به كلينى بحث شده است.

.

ص: 157

[فهرستگان، ج 4، ص 266]

نمازى شاهرودى، على (1333 _ 1405 ق)335 . الإعلام الهادية الرفيعة في اعتبار الكتب الاربعةمشهد: چاپخانه خراسان، اول، 1357ق، 228ص، رقعى. نويسنده كتاب، با بيان ادله اى در اعتبار كتب اربعه، در نظر دارد تا جايگاه محكم اين كتاب ها را نزد مخاطبان با بيانى استدلالى مشخص نمايد . روش مؤلف در بيان ادلّه اعتبار اين كتاب ها به صورت هاى مختلف است . در مرحله اول، اسناد و راويان احاديث اين كتاب ها را به صورتى كلى مورد بحث و بررسى قرار داده و سپس اقوال علما در مورد اين كتاب ها را مطرح نموده است و در آخر، پاسخ هاى خود را بر خدشه كنندگان ارائه مى نمايد . مباحث مطرح شده در اين كتاب عبارت اند از : فصل اول، در اصول اربعمئه در كتب اربعه؛ فصل دوم، اعتبار اصول اربعمئه؛ فصل سوم، در وجوب اعتماد بر اين اصول؛ فصل چهارم، در بيان سخنان مشايخ ثلاثه در اعتبار كتب اربعه حديثى؛ فصل پنجم، كلام علما در اعتبار كتب اربعه . در خاتمه كتاب، در دفع شبهات مطرح شده بر كتب اربعه، مطالبى مورد بحث قرار گرفته است .

ر. ك: (385) بررسى اعتبار كتب اربعه از ديدگاه آية اللّه نمازى شاهرودى

336 . مستدركات علم رجال الحديثقم: حسن نمازى، اول، 1412ق، 8 ج، وزيرى. اعتبار كتب اربعه، موضوع باب هفتم اين كتاب است . حسن نمازى بر اين كتاب مقدمه نوشته است.

.

ص: 158

نورى طبرسى، ميرزا حسين (1254 _ 1320 ق)337 . خاتمة مستدرك الوسائلقم: مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، اول، 1415 _ 1416ق، 9 ج، وزيرى. خصوصيات كتاب الكافى يكى از فايده هاى دوازده گانه اين كتاب است كه در ضمن مستدرك الوسائل به چاپ رسيده است .

واعظ طهرانى كجورى مازندرانى، محمد باقر (1255 _ 1313 ق)338 . روح و ريحانقم: دارالحديث، اول، 1381ش، 6 ج، وزيرى. صفحاتى از جلد چهارم اين كتاب به شرح حال كلينى اختصاص دارد.

ناشناخته339 . الفهرس الشامل للتراث العربى الاسلامى المخطوطعمان _ اردن: مؤسسة آل البيت، 1991م، وزيرى. سه جلد از دوره الفهرس الشامل به «الحديث النبوى الشريف و علومه و رجاله» اختصاص دارد . در جزء ثانى صفحات 1261 _ 1277 چهار صد و هشتاد نسخه از الكافى در كتابخانه هاى مختلف جهان معرّفى شده است . و در جاى هاى مختلف از اين سه جلد، نسخه هايى از شروح گوناگون بر الكافى معرّفى شده است .

ناشناخته340 . مجمع النورين فى هداية كافة الثقلينمؤلف، احاديث تفسيرى را از كتاب الكافى و تفسير على بن ابراهيم استخراج كرده است. او در مقدمه كتاب دوازده حديث از الكافى در فضل قرآن ذكر نموده و يادآور شده است كه امام رضا عليه السلام را در خواب ديده كه به وى دستور داده كه به مطالعه كتاب الكافى بپردازد. آقا بزرگ تهرانى گويد: «آن را در مدرسه صدر نجف ديده ام».

[الذريعة، ج 20، ص 42]

.

ص: 159

3. مقالات

3. مقالاتاخوان، محمد341 . كلينى و عقل گرايىآينه پژوهش، مرداد و شهريور 1382، پياپى 81 ، ص 17 _ 31. موضوع اين نوشتار، بررسى مسئله عقل گرايى در آثار كلينى است . انگيزه پرداختن به اين مسئله، نشان دادن جامعيت شخصيت كلينى به عنوان دانشمندى است كه در آغوش اسلام و مكتب تشيع پرورش يافته و حديث گزارى وى، موجب ظاهرگرايى و عقل گرايى ايشان نگرديده است . در اين نوشتار، نخست به معرفى كوتاه كلينى پرداخته شده و سپس موضوعات ديگر مربوط به بحث، مورد بررسى قرار گرفته است .

استادى، رضا342 . [معرفى كتاب] اصول آل الرسول (قواعد اصول فقه در احاديث كتاب فروع الكافى)علوم حديث، پاييز 1383، پياپى 33، ص 9 _ 28. كتاب اصول آل الرسول به موضوع استخراج قواعد اصول فقه از منابع حديثى پرداخته و رواياتى را از فروع الكافى _ كه دلالت بر قواعد اصولى داشته _ فهرست نموده است . نويسنده اين مقاله ضمن بيان مقدمه اى در كتاب شناسى اين دسته از كتاب ها، به معرفى نويسنده كتاب پرداخته و اشاره داشته كه اين كتاب مفقود شده و تنها حواشى نويسنده بر دو نسخه از فروع الكافى در دسترس است . نگارنده مقاله اين حواشى را جمع آورى نموده و به ترتيب احاديث فروع الكافى مرتب ساخته و نتايج اصولى نويسنده را در مقابل آن نوشته است .

.

ص: 160

ر. ك: (213) اصول آل الرسول

343 . ده نكته درباره شرح اصول كافى ملا صدراعلوم حديث، سال چهارم، شماره سوم، پاييز 1378، پياپى 13، ص 7 _ 41. نويسنده در اين مقاله به ده پرسش درباره شرح اصول الكافى ملا صدرا پاسخ داده است . پرسش ها بدين قرار است : 1 . آيا شرح اصول الكافى آخرين تأليف صدر المتألهين است؟ 2 . چرا ملاصدرا در سال هاى واپسين عمر خود، دست به تأليف اين كتاب زد؟ 3 . چرا براى تأمين هدفش _ كه شرح حقايق مطرح شده در احاديث اهل بيت بوده _ كتاب الكافى را انتخاب كرد؟ 4 . قبل از صدرالمتألهين چه كسانى الكافى را شرح كرده بودند؟ 5 . آيا ملاصدرا از شرح ها و حاشيه هايى كه قبل از او نوشته شده بود، بهره برده است؟ 6 . بعد از تأليف اين شرح در سده يازدهم، چند شرح ديگر نوشته شده است؟ 7 . آيا مؤلفان اين شرح ها از شرح ملاصدرا استفاده كرده اند؟ 8 . آيا ملاصدرا در بحث هاى رجالى هم صاحب نظر بوده است؟ 9 . اين كه ملاصدرا به خاطر نقل گفتار برخى از مشايخ پوزش خواسته، مقصودش چه كس يا كسانى است؟ 10 . آيا شرح الكافى ملاصدرا تاكنون مورد استفاده جدى قرار گرفته يا هم دانشمندان شيعه آن را كتابى ارجمند دانسته اند و مى دانند؟ اين مقاله را مى توان كتاب شناسى الكافى دانست كه مطالب ديگرى به همراه دارد .

ر.ك: (67) شرح اصول الكافى

اى هاروارد، اى . كى .344 . از آثار بزرگ شيعى الكافى از كلينىالصراط، شماره اول، جلد دوم، سال 1976 م.

.

ص: 161

بهبودى، محمد باقر345 . آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»كيهان فرهنگى. نامه اى است در دفاع از كتاب، صحيح الكافى و پاسخ به نقدهاى گفت و گوى نويسنده نامه با نشريه كيهان فرهنگى كه آقايان جعفر سبحانى، محمد جواد شبيرى و محمد جاودان مطرح ساخته اند.

ر. ك: (346) گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث

(348) بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»

(360) باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»

(361) پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»

(364) دفاع از حديث و پاسدارانش

(366) نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»

(380) شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب

346 . گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديثكيهان فرهنگى، سال سوم، شماره 7، مهرماه 65 ، پياپى 31، ص 3 _ 8 . در اين گفت و گو علل نگاشتن كتاب صحيح الكافى را بازگو كرده و از ترجمه آن به نام گزيده كافى سخن به ميان آورده است . وى در اين گفت و گو ديدگاه مخالفان كتاب صحيح الكافى را مورد بررسى قرار داده و به انتقادهاى آنان پاسخ گفته است .

ر. ك: (345) آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»

(348) بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»

(360) باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»

(361) پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»

(364) دفاع از حديث و پاسدارانش

(366) نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»

(380) شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب

.

ص: 162

پهلوان، منصور347 . كافى و اصول اربعمأةسفينة، تابستان 1383، پياپى 3، ص 5 _ 17. نويسنده در اين مقاله ابتدا درباره اصول اربعمئه مطالبى را بيان داشته و در آن از ضبط احاديث، تعريف اصل، عقيده علما در باب اصول و راويان آنها و اسامى مؤلفان اصول سخن گفته است و به مبحث كلينى و اصول اربعمئة پرداخته و گفته است كه كلينى به دليل واقع شدن در پايان عصر حضور ائمه اطهار عليهم السلام ، داشتن قرب عهد به اصحاب اصول و همچنين اشتمال كتابش بر اصول اعتقادات و فروع احكام و اخلاق، بزرگ ترين جامع اصول اربعمئة بوده است .

جاودان، محمد348 . بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»كيهان فرهنگى، سال سوم، شماره 10، ديماه 65 ، پياپى 34، ص 36 _ 39. نامه اى در نقد مصاحبه آقاى محمد باقر بهبودى است. در اين مقاله درباره سرگذشت كلينى و كتاب صحيح الكافى مطالبى درج شده است .

ر. ك: (345) آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»

(346) گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث

(360) باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»

(361) پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»

(364) دفاع از حديث و پاسدارانش

(366) نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»

(380) شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب

جوادى، قاسم349 . نگاهى به «التعليقة على الكافى» ميردامادعلوم حديث، سال پنجم، شماره اول، بهار 1379، پياپى 15، ص 186 _ 196 نويسنده در اين مقاله، ضمن بيان مباحثى كه ميرداماد در تعليقه خود بدانها پرداخته است، نمونه هايى از تعليقات ميرداماد را به كتاب هاى العقل و الجهل، فضل العلم، التوحيد، باب حدوث العالم و اثبات المحدث و كتاب الحجة نمايانده است .

.

ص: 163

ر. ك: (13) التعليقة على الكافى

350 . نگاهى به «الرواشح السماوية» ميردامادعلوم حديث، سال سوم، شماره چهارم، زمستان 1377، پياپى 10، ص 189 _ 200. الرواشح السماوية يكى از كتاب هاى مير داماد است كه مقدمه مفصلى در شرح خطبه كلينى در الكافى دارد. اين مقاله به معرفى كتاب الرواشح اختصاص يافته و در آن چكيده اى از مطالب مقدمه و راشحه هاى متعدد كتاب بيان شده است . همچنين در پايان، به معرفى ديدگاه ميرداماد درباره اخبار محرف، احاديث مصحف و احاديث موضوع پرداخته شده است .

ر. ك: (284) الرواشح السماوية في شرح الاحاديث الامامية

حسين پورى، امين351 . عقل از ديدگاه ملاصالح مازندرانىدو فصلنامه حديث انديشه، شماره 2، پاييز و زمستان 1385، ص 23 _ 43. در اين مقاله تلاش شده تا گونه نگاه و انديشه شارح را درباره عقل و جستارهاى مرتبط با آن، مانند چگونگى افزايش مراتب عقل ، نسبت عقل با جهل و موضوع هايى از اين دست ، به نمايش گذارد.

ر. ك: (67) شرح اصول الكافى

(369) روش فهم حديث در شرح اصول الكافى ملاصالح مازندرانى

حسينى اشكورى، سيد صادق352 . حديث چشمان آهوعلوم حديث، سال هشتم، پاييز 1382، 29، ص 159 _ 162. نويسنده در اين مقاله به معرفى كتاب عين الغزال فى فهرس اسماء الرجال و نويسنده آن پرداخته و از اهميت كتاب سخن به ميان آورده است.

.

ص: 164

ر. ك: (237) عين الغزال في فهرس اسماء الرجال

حسينى جلالى، سيد محمدرضا353 . علم الأئمة بالغيب... والاعتراض عليه بالإلقاء إلى التهلكة والاجابات عنه عبر التاريختراثنا، ش 37 (شوال _ ذى حجه 1414ق)، ص 7 _ 108. اين مقاله پاسخ به برخى اشكالاتى است كه درباره علم غيب ائمه مطرح شده است. دو اشكال مطرح شده يكى انكار علم غيب براى ائمه بوده و ديگرى آن است كه اگر ائمه علم غيب داشتند، چرا خود را به هلاكت انداخته اند. نويسنده بر آن بوده تا به اين دو اشكال پاسخ گفته و تاريخچه اين بحث در طول تاريخ بپردازد. ولى اولين دوره طرح اين اشكال را عصر امام رضا عليه السلام دانسته و با بيان دوره هاى مختلف، عنوان مى كند كه قرن پانزدهم هجرى دهمين دوره طرح اين اشكال است. او كه دوره دوم را عصر كلينى مى داند، درصدد است تا به اشكالاتى كه بر احاديث كتاب الحجة الكافى وارد شده پاسخ گويد. اين بحث سيزده صفحه (32 _ 45) از مقاله به خود اختصاص داده است.

خاتمى، محمد354 . دانشمندان رازىهفته نامه رى، سال 4، شماره 138، ص 7، 6 / 4 / 1375. سلسله مقالاتى كه در هفته نامه «رى» منتشر شده و شماره اول آن به شرح حال ثقة الاسلام كلينى پرداخته است .

خزرجى، صفاء الدين355 . فقه الكلينى دراسة و تحليلفقه اهل البيت، شماره 22، ص 237 _ 260 و شماره 23، ص 245 _ 273. پژوهشى درباره ديدگاه هاى فقهى كلينى و هفت مورد از فتاواى خلاف مشهور اوست . نويسنده پس از نقل اين فتاوا مستندات او را نيز ذكر نموده و با استدلال هاى مشهور فقيهان در همان زمينه مقايسه كرده است .او در ادامه، به نقل از علّامه مجلسى در كتاب شرح الكافى، تعداد ديگرى از آراى مخالف مشهور كلينى را به همراه نقدهاى مجلسى بر آنها آورده و با ذكر ميراث فقهى وى مقاله را به پايان مى برد .

.

ص: 165

دخيلى، ضياء الدين356 . تحقيق تاريخى حول موقع قبر الامام الكلينىلواء الوحدة الاسلامية، سال اول شماره 2، 49 _ 1945م. اين مقاله در مجله فوق _ كه در عراق به چاپ رسيده است _ درج شده و در آن از مدفن كلينى سخن به ميان آمده است.

دوانى، على357 . مفاخر اسلام، كلينىمكتب اسلام، سال اول، ش 1، ص 46 _ 52 . اين مقاله، اولين مقاله از سلسله مقالاتى است كه با عنوان مفاخر مكتب اسلام از سوى نويسنده منتشر شده است. وى پس از بيان اهميت نگاشتن زندگى نامه مفاخر اسلام، به زندگى كلينى پرداخته و از موقعيت كلينى در عالم اسلام، ديدگاه اهل سنت درباره وى، تأليفات كلينى، كتاب الكافى، استادان، شاگردان و وفات او سخن به ميان آورده است . نويسنده پس از آن كه زندگى نامه علماى ديگر را نوشته و آنها را در اين نشريه چاپ كرده است در صدد برآمده تا همه زندگى نامه ها را در مجموعه اى گرد آورد . بدين منظور كتاب مفاخر اسلام را تدوين نموده و زندگى نامه علماى ديگر را بر آن افزوده است .

رحمان ستايش، محمدكاظم358 . جوامع حديثى شيعه و بحارالأنواريادنامه علّامه مجلسى (ج1)، به اهتمام: مهدى مهريزى _ هادى ربانى، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، اول، 1379ش، 485ص، وزيرى. در اين مقاله شصت صفحه اى (215 _ 275) مباحث زير طرح شده است (ص 222 _ 227): الكافى، تعداد احاديث الكافى، امتيازات الكافى و بيان احاديث الكافى.

.

ص: 166

رضايى، امير359 . موقعيت كلينى صاحب كتاب اصول و فروع كافى در علم حديثروزنامه رسالت، ش 2896، 24 / 10 / 1374، ص 4. مقاله كوتاهى درباره كلينى و كتاب اوست كه ضمن بيان زندگى نامه كلينى از موقعيت وى در علم حديث سخن به ميان آورده است.

سبحانى، جعفر360 . باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»كيهان فرهنگى، سال چهارم، فروردين 66 ، شماره 1، پياپى 37، ص36_39 . آقاى محمدباقر بهبودى طىّ نامه اى كه در شماره بهمن ماه 1365 در كيهان فرهنگى به چاپ رسيده، از روش خود در جدا سازى حديث سره از ناسره دفاع كرده و به ايرادهاى آقاى سبحانى پاسخ گفته است . آية اللّه سبحانى، به منظور نقد آن پاسخ ها اين مقاله را نوشته است .

ر. ك: (345) آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»

(346) گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث

(348) بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»

(361) پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»

(364) دفاع از حديث و پاسدارانش

(366) نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»

(380) شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب

.

ص: 167

361 . پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»كيهان فرهنگى، سال سوم شماره 9، آذر ماه 65 ، پياپى 33، ص 34 _ 36 . نامه اى از آية اللّه جعفر سبحانى در نقد گفتگوى كيهان فرهنگى با آقاى محمد باقر بهبودى است . در اين نامه درباره كتاب الكافى و صحيح الكافى مطالبى مطرح شده است .

ر. ك: (345) آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»

(346) گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث

(348) بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»

(360) باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»

(364) دفاع از حديث و پاسدارانش

(366) نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»

(380) شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب

سلطانى، محمد على362 . علّامه مجلسى و مرآة العقوليادنامه علّامه مجلسى (ج2)، به اهتمام مهدى مهريزى _ هادى ربانى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، اول، 1379ش، 415ص، وزيرى. نويسنده در اين مقاله از انگيزه نگارش مرآة العقول در شرح اصول الكافى شيوه نگارش آن، بحث اعتبار احاديث در مرآة العقول، اعتبار سندى، شيوه تفسير حديث، مباحث غير حديثى در مرآة العقول و بهره هاى فرعى در آن كتاب سخن به ميان آورده است. اين مقاله در صفحات 31 _ 57 كتاب ياد شده درج شده است.

ر. ك: (82) مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول

سليم گندمى، حميد363 . كافى در آينه پژوهشسفينه، تابستان 1383، پياپى 3. در اين مقاله شش تحقيق، معرفى و نقد و بررسى شده است . سه مورد از اين موارد، معرفى كلى از كتاب الكافى و مؤلف آن را در بردارد، يك كتاب به چهار مبحث امام مهدى، تقيه، بداء و قرآن در الكافى مى پردازد و كتاب ديگر شرح ملا خليل قزوينى بر الكافى را مى شناساند و آخرين كتاب، شيوه صحيح اسلامى رجالى و راويان كتاب الكافى را مى نماياند . اسامى كتاب هاى معرفى شده در اين مقاله بدين شرح است: 1 . الكلينى البغدادى و كتاب الكافى «الفروع»، 2 . دفاع عن الكافى، 3 . الكلينى و الكافى، 4 . اضبط المقال في ضبط اسماء الرجال، 5 . الصافى في شرح الكافى، 6 . پژوهشى در زمينه كتاب كافى و مؤلف آن .

.

ص: 168

شبيرى، سيد محمد جواد364 . دفاع از حديث و پاسدارانشكيهان فرهنگى، سال چهارم، فروردين 66 ، شماره 1، پياپى 37، ص 10 _ 14. در پى گفت و گوى استاد محمد باقر بهبودى با مجله كيهان فرهنگى، نقدى از سوى صاحب مقاله بر سخنان وى در شماره هاى پسين مجله درج شد كه بهبودى به آن پاسخ گفت. نويسنده اين مقاله به نقد پاسخ ها پرداخته و اين مقاله را نوشته است .

ر. ك: (345) آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»

(346) گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث

(348) بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»

(360) باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»

(361) پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»

.

ص: 169

(366) نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»

(380) شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب

365 . لزوم ارزيابى سندى احاديث الكافىسفينه، بهار 1383، پياپى 2، ص 109 _ 140. اين مقاله بر اساس دروس آية اللّه سيد موسى شبيرى زنجانى تدوين شده و در آن، سخنان محدث بزرگ شيعى، ميرزا حسين نورى در خاتمة مستدرك الوسائل درباره الكافى نقد و بررسى شده است . محدث نورى چند دليل بر اعتبار احاديث الكافى اقامه نموده است؛ از جمله، ستايش علما نسبت به الكافى، كلام نجاشى درباره كلينى، طولانى بودن زمان تأليف الكافى، عرضه الكافى بر امام عصر و مقدمه الكافى، نويسنده مقاله در يكايك دلايل محدث نورى مناقشه كرده و ايرادهاى آنها را بيان داشته است و به اشكالات بر اعتبار شهادت كلينى، راويان ضعيف در الكافى پرداخته و به منابع الكافى اشاره كرده است .

366 . نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»كيهان فرهنگى، سال سوم، شماره 10، دى ماه 65 ، پياپى 34، ص 12 _ 17 . نقدى بر مصاحبه آقاى محمد باقر بهبودى است . در اين مقاله سعى شده به اشكالات مطرح شده از سوى وى درباره الكافى پاسخ داده شود . نويسنده سپس ايراداتى بر صحيح الكافى وارد نموده است .

ر. ك: (345) آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»

(346) گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث

(348) بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»

(360) باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»

(361) پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»

(364) دفاع از حديث و پاسدارانش

(380) شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب

.

ص: 170

شفيعى، سعيد367 . دفاع از مهدويت، تلخيص و ترجمه جلد اول كتاب دفاع عن الكافىحديث انديشه، سال دوم، شماره 5 و 6، بهار و تابستان 1382. اين مقاله خلاصه ترجمه كتاب دفاع عن الكافى (ج 1، تا صفحه 612) است. در اين بخش كتاب به شبهات مطرح در زمينه مهدويت و مباحث مربوط به آن پرداخته شده است.

ر. ك: (251) دفاع عن الكافى

شهروزى، محمّد جعفر368 . نگاهى كلى به اسباب صدور احاديثفصلنامه علوم حديث، شماره 39، بهار 1385، ص 30 _ 46. اين پژوهش گامى در راه آشنايى با اسباب صدور و زمينه هاى آن است . بدين منظور ، پس از مطالعه و بررسى منابع مختلف و جمع آورى اطلاعات لازم ، مطالب در دو بخش تنظيم شده است . در بخش اول ، مباحثى همچون تعريف ، اهميت ، فوايد و آثار مربوط به آن مطرح گرديده و در بخش دوم ، تحت عنوان اسباب صدور احاديث به بحث و بررسى درباره انواع احاديث با توجه به اسباب صدورشان و نيز موضوعات اسباب صدور پرداخته شده است . در آخر نيز مباحث مطرح شده جمع بندى گرديده است .

(ر.ك:) (400) بررسى مورد صدور احاديث كتاب كافى

صرفى، زهرا369 . روش فهم حديث در شرح اصول الكافى ملاصالح مازندرانىفصلنامه علوم حديث، شماره 42، زمستان 1385، ص 118 _ 136. نويسنده در اين مقاله در صدد است روش فهم حديث از ديدگاه ملاصالح مازندرانى در شرح او بر اصول كافى را تبيين سازد و معتقد است كه محور اعتبار احاديث در اين شرح متن حديث است و رويكرد شارح در شرح احاديث، عقلى _ نقلى است كه جنبه عقلى اين رويكرد پررنگ تر است.

.

ص: 171

ر. ك: (67) شرح اصول الكافى

(351) عقل از ديدگاه ملاصالح مازندرانى

صفره، حسين370 . كتاب شناسى جوامع حديثى چهارگانه شيعهعلوم حديث، تابستان 1383، پياپى 32، ص 190 _ 234. نويسنده در اين مقاله پس از ذكر شرح حال مختصرى از مؤلفان كتب اربعه و معرفى اجمالى كتب آنها، آنچه درباره اين چهار كتاب ارزشمند از قلم دانشمندان شيعه تراوش نموده، به عنوان كتاب شناسى آن ذكر نموده است بخش اول مقاله درباره الكافى است . وى در بخش هاى شروح الكافى، حواشى الكافى، فهرست، معجم، صحاح و ... الكافى و مقالات به معرفى نوشته جات حول الكافى پرداخته است .

ر.ك: (403) پژوهشى در تاريخ حديث شيعه از قرن 6 تا عصر حاضر

عابدى شاهرودى، على371 . نقد و تحقيقى در زمينه شروح كافىكيهان انديشه، فروردين و ارديبهشت 1367، پياپى 17، ص 81 تا 90. اين مقاله در پنج بخش فراهم آمده است: 1 . سخنى درباره الكافى و مؤلف آن، 2 . گزارش شمارى از شروح نگاشته شده بر الكافى، 3 . نقدى تحقيقى در ماهيت شرح و تفسير به مفهوم محض علمى كه مشتمل بر بخشى از بحث ماهيت اجتهاد است . اين نقد با تحقيق ماهيت شرح و تفسير، طرق و ادوات و زمينه آن را توضيح داده و عنصرى اساسى از حقيقت اجتهاد را فراهم مى كند، 4 . گفتار و نقدى درباره شرح صدرالمتألهين بر اصول الكافى، 5 . گفتارى در شرح نويسنده مقاله بر كتاب الكافى موسوم به الحادى في شرح اسانيد و احاديث الكافى .

.

ص: 172

عاشورى، دكتر ناد على372 . ديدگاه هاى حديثى ملا صدرا در شرح اصول كافىعلوم حديث، سال ششم، شماره اول، بهار 1380، پياپى 19، ص 17 _ 38. نويسنده در اين مقاله برخى از مباحث حديث شناسى صدر المتألهين را در شرح اصول الكافى وى آمده است ، به اختصار، مورد بحث قرار مى دهد . جايگاه حديث نزد ملاصدرا، جدايى ناپذيرى قرآن و عترت، نقل به معنا در حديث، تقطيع حديث، لزوم جمع و سازش ميان احاديث، علل تعارض حديث، اختلاف سطح فكر و فهم راويان، اختلاف راويان در حفظ و ضبط احاديث و جعل حديث مباحثى است كه در اين مقاله مورد بررسى قرار گرفته و ديدگاه ملاصدرا درباره آنها تبيين شده است .

ر. ك: (27) ترجمه شرح اصول الكافى

عميدى، سيد ثامر هاشم373 . مع الكلينى و كتابه الكافىعلوم الحديث، العدد الاول، السنة الاولى، محرم 1418، پياپى 1، صص 183 _ 272. اين مقاله طولانى را بايد تلخيص كتاب الشيخ الكلينى البغدادى و كتابه الكافى قلمداد نمود. نويسنده پس از بيان مقدمه اى درباره تاريخ تدوين حديث، اوضاع سياسى و علمى عصر كلينى را مورد بررسى قرار داده و به زندگى نامه كلينى پرداخته است. حيات علمى كلينى، مشايخ و شاگردان و راويان او، كتاب هايش و سخنان علما درباره كلينى از ديگر مباحث اين نوشته است. نويسنده، صفحات بعدى مقاله را به معرفى الكافى و منهج حديثى كلينى اختصاص داده و از حكايت عرضه الكافى بر امام مهدى عليه السلام سخن به ميان آورده است. مطالب ديگر مقاله، شامل ديدگاه علما درباره احاديث الكافى، منهج كلينى در خصوص اسانيد كتاب، رجال عده در الكافى، منهج كلينى در متون الكافى و ترتيب و تبويب الكافى است.

.

ص: 173

ر. ك: (252) الشيخ الكلينى و كتابه الكافى

عيسى على، حسين374 . الكلينى و كتابه الكافىالبلاغ، 1976 م، سال ششم، شماره 5 و 6 . اين مقاله كه در يك نشريه عراقى چاپ شده، به معرفى كتاب الكلينى و كتابه الكافى اختصاص دارد كه به بيان ويژگى هاى كتاب پرداخته است.

ر. ك: (252) الشيخ الكلينى و كتابه الكافى

فاضلى، جواد375 . كتاب اصول كافى و ويژگى هاى آنكتاب ماه دين سال پنجم، ش 11، مرداد و شهريور 1381، پياپى 58 و 59، ص 62 _ 63 .

كافى، عبد الحسين376 . مفهوم عقل از ديدگاه دو شارح اصول كافىعلوم حديث، ش 26، ص 96 _ 119. در اين مقاله سعى شده تا برداشت هاى ملا صدرا و علّامه محمد باقر مجلسى درباره مفهوم عقل در روايات «كتاب العقل و الجهل» اصول الكافى مورد تحقيق و كاوش قرار گيرد . مطالب اين مقاله در دو بخش تنظيم شده است : بخش اول، درباره تبيين و توضيح معناى عقل در لغت، اصطلاح و ديدگاه ملا صدرا و علّامه مجلسى است. بخش دوم، تطبيق ديدگاه ملا صدرا و علّامه مجلسى بر روايات است . در اين بخش نظرهاى آنها درباره مفهوم عقل در تك تك روايات اصول الكافى آورده شده است .

.

ص: 174

ر. ك: (25) ترجمه شرح اصول الكافى

(82) مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول

(405) ماهيت عقل از ديدگاه ملاصدرا و علّامه مجلسى

محمدى گيلانى، محمد377 . بررسى امتيازات كتاب كافى شيخ كلينى بر ساير جوامع حديثىپاسدار اسلام، مرداد 1370، ص 16 _ 18 ش 116. در اين نوشتار كوتاه از اين مطالب سخن به ميان آمده است . اصول و كتاب هاى حديث عرضه شده به ائمه اطهار عليهم السلام كه در جوامع اوليه ثبت شدند . جامع الكافى در وسط اسماء جوامع حديثى چون خورشيد جهان افروز و ديگران اقمارند. عمر اين آفرينش برجسته كلينى به درازاى عمر شريعت است. آگاهى كلينى را به عظمت آفريننده خويش مى توان از خطبه كتاب الكافى دريافت. تعبير كلينى ضمانت نامه اى است بر صحت احاديث و اخبار مندرج در الكافى.

378 . نقد و بررسى اقوال برخى از محدثين شيعه در باب عرضه كتاب كافى به نواب خاص امام عصر توسط ثقة الاسلام كلينىپاسدار اسلام، ش 147، شهريور 1370، ص 24 _ 25 و 42. عرضه شدن كتاب الكافى بر نواب صاحب امر، مرضى بودن كافى در نزد صاحب امر، علاج روايات متعارضه در مقدمه كافى، مطالب اين مقاله را تشكيل مى دهد.

مختارى، رضا379 . گذرى بر «شرح حديث جنود عقل و جهل»آينه پژوهش، سال دهم، شماره چهارم، مهر _ آبان 1378، پياپى 58، ص 82 _ 88 . معرّفى كتاب «شرح حديث جنود عقل و جهل» امام خمينى رحمه الله است. نويسنده ضمن معرفى شخصيت و آثار امام خمينى، چكيده اى گويا از مطالب و بخش هاى مختلف كتاب ارائه داده است .

.

ص: 175

ر. ك: (162) شرح حديث جنود عقل و جهل

مصطفوى، سيد جواد (1301 _ 1368 ش)380 . شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتبكيهان فرهنگى، سال چهارم، تير 66 ، شماره 4، پياپى 40 ص 36 _ 37. نوشتارى است درباره كلينى و كتاب الكافى كه گويا در پاسخ به سخنان استاد محمد باقر بهبودى به رشته تحرير درآمده است .

ر. ك: (345) آخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث»

(346) گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث

(348) بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث»

(360) باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث»

(361) پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث»

(364) دفاع از حديث و پاسدارانش

(366) نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث»

معرفت، سينا381 . معرفى كتاب دفاع عن الكافىكتاب ماه (دين)، ش 63 و 64 . نوشتار كوتاهى است كه در آن به معرفى اجمالى كتاب دفاع عن الكافى پرداخته شده است.

ر. ك: (251) دفاع عن الكافى

موسوى، كاظم382 . معرّفى كتاب كافىمعارف اسلامى، ش 4، ص 61 _ 64 .

.

ص: 176

[فهرست مقالات فارسى، ايرج افشار ، ج 3، ص 58]

موسوى كعبى، على383 . الشواهد الشعرية و مناسباتها في الكتب الاربعة الحديثيةعلوم الحديث، العدد التاسع، السنة الخامسة، محرم1422، پياپى9، ص 8 _ 130 . بحث در اين مقاله شامل تمامى اشعار وارد شده در احاديث كتب اربعه است و شواهد شعرى را بر حسب حروف قافيه به صورت الفبايى سامان داده است . او براى هر شعر يك شماره انتخاب نموده و پس از بيان شعر و توضيح لغات آن، محل شاهد در شعر و محل استشهاد در كتب اربعه را بيان داشته است .

مهدوى راد، محمد على384 . معرفى كتاب الشيخ الكلينى البغدادى و كتاب الكافىآيينه پژوهش، ش 23، بهمن و اسفند 1372، ص 85 . در اين نوشتار كتاب الشيخ الكلينى البغدادى به صورت تفصيلى معرفى شده و ابواب آن شناسانده شده است . نويسنده در پايان مقاله متذكر شده است كه اين كتاب، اولين اثر تفصيلى درباره الكافى است و گفته است كه بهتر بود مؤلف، نام الشيخ الكلينى الرازى يا الشيخ الكلينى را بر مى گزيد ؛ زيرا چنان كه از شرح وى _ كه با دقت در همين كتاب نيز آمده _ شيخ مدت بسيار كوتاهى در بغداد بوده و در اين مدت زمان عنوان «بغدادى» بر نمى تابد .

ر. ك: (252) الشيخ الكلينى و كتابه الكافى

مير، منصور385 . بررسى اعتبار كتب اربعه از ديدگاه آية اللّه نمازى شاهرودىسفينه، بهار 1383، پياپى 2، ص 80 _ 108 نويسنده اين مقاله چكيده اى از ديدگاه هاى آية اللّه على نمازى شاهرودى در كتاب الإعلام الهادية الرفيعة في اعتبار الكتب الاربعة را تحت عنوان هفت فصل آورده است . در اين فصول، مطالبى درباره اصول اربعمئه، اعتبار آنها و وجوب اعتماد بر آنها آمده است . سپس روشن شده است كه كتب اربعه از اين چهار صد اصل برگرفته است و صاحبان آنها اصول را در اختيار داشته اند. از اين رو، ضعف سندى در مورد برخى راويان، لطمه اى به اعتبار كتب اربعه نمى زند . پس از آن هشت پرسش در مورد الكافى همراه با پاسخ آنها مطرح شده و با بررسى برخورد ويژه علّامه مجلسى با احاديث الكافى در مرآة العقول روشن مى گردد كه علّامه مجلسى نيز احاديث كتاب الكافى را معتبر مى دانسته است. همچنين گفتار و استدلال هاى ساير دانشمندان و صاحب نظران در اين موضوع نقل شده است . بايد گفت كه اين مقاله چكيده اى از كتاب الاعلام الهادية الرفيعة است .

.

ص: 177

ر. ك: (335) الإعلام الهادية الرفيعة في اعتبار الكتب الاربعة

ناشناخته386 . زندگى نامه ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينىپاسدار اسلام، ش 2، بهمن 1360، ص 54 _ 55 . نوشته اى كوتاه درباره شرح حال كلينى است كه در ادامه آن از كتاب الكافى، امتيازات آن، ساير تأليفات كلينى و وفات كلينى، سخن به ميان آمده است .

ناشناخته387 . مرورى بر زندگانى صاحب «اصول كافى» شيخ كلينىماهنامه اعتصام، ش 39، تيرماه 1364، ص 34 _ 35. زندگى نامه كوتاهى از كلينى است كه در آن از زادگاه او و مسافرت هاى او و كتاب اصول الكافى و ويژگى هاى كلينى و نظر برخى از علما درباره الكافى سخن به ميان آمده است . همچنين داستانى درباره مدفن كلينى در بغداد، بيان شده است .

.

ص: 178

ناشناخته388 . آشنايى با زندگى و آثار محمد بن يعقوب كلينىروزنامه سلام، ش 9، 13 / 7 / 1373، ص 9. سخنى كوتاه درباره كلينى و آثار اوست.

ناشناخته389 . زندگى نامه و شخصيت علمى و تأليفات محمد بن يعقوب كلينىالثقافة الاسلامية، ش 26، 1 / 1410، ص 15.

ناشناخته390 . مرورى بر زندگينامه و شخصيت محمد بن يعقوب كلينىروزنامه كيهان، ش 16483، 10 / 9 / 1367، ص 11.

نصيرى، على391 . نگاهى به كتاب «شرح حديث جنود عقل و جهل»علوم حديث، زمستان 1378، پياپى 14، ص 172 _ 204 . در اين مقاله به معرفى كتاب شرح حديث جنود عقل و جهل امام خمينى پرداخته و بيان داشته كه حديث جنود عقل و جهل، روايت مفصلى است كه شيخ كلينى آن را در نخستين باب از ابواب الكافى آورده است . نويسنده ضمن بيان انگيزه امام خمينى از تأليف اين كتاب، فصول كتاب را _ كه شامل مباحث اخلاقى، مباحث قرآنى و مباحث فلسفى _ عرفانى است _ نام برده و بخش هاى مختلف هر فصل را معرّفى كرده و به چكيده اى از مطالب هر بخش اشاره كرده است .

ر. ك: (162) شرح حديث جنود عقل و جهل

392 . علّامه مجلسى و نقد ديدگاه هاى فلسفىعلوم حديث، سال هفتم، شماره دوم، تابستان 1381، پياپى 24، ص 59 _ 81 . نويسنده در اين مقاله به بيان نقدهاى علّامه مجلسى بر فلسفه پرداخته و مقاله خويش را در هفت محور سامان داده است و محورهاى هفت گانه اى كه در اين مقاله به عنوان نقدهاى علّامه مجلسى بر فلسفه آمده، برگزيده اى از نگرش هاى ايشان است كه در كتاب ارزشمند مرآة العقول انعكاس يافته است . تفسير عقل از نگاه وحى و فلسفه، عقل از نگاه علّامه طباطبايى و نقد گفتار علّامه مجلسى، عقل فعال و تطبيق آن بر پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ، جايگاه عقل در اصول دين، حرمت زمان عالم، عدم تجرد فرشتگان، استحاله خرق و التيام و معاد روحانى عناوين مباحثى است كه در اين مقاله آمده است .

.

ص: 179

ر. ك: (82) مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول

393 . شرح صدر المتألهين بر اصول كافىعلوم حديث، سال هفتم، شماره دوم، تابستان 1381، پياپى 24، ص 59 _ 81 . شايد بتوان گفت كه شرح ملاصدرا بر اصول الكافى تنها اثر اوست كه در موضوع شرح روايات از وى به يادگار مانده است . نويسنده در اين مقاله به معرفى اين اثر پرداخته و از علل تدوين شرح با نگاهى كلى بدان شرح، سخن گفته است . مشرب حديث ملا صدرا، نگرش هاى عرفان در شرح ملا صدرا از مطالب اين مقاله بوده و نويسنده پس از بيان مطالب ياد شده به بيان ويژگى هاى كتاب پرداخته و ديدگاه وى را درباره مطالب مختلف تعيين نموده است. وى در پايان مقاله از مباحث مهم حديث در نگاه ملا صدرا سخن گفته است .

ر. ك: (27) ترجمه شرح اصول الكافى

واعظ زاده خراسانى، محمد394 . تحقيق درباره كتاب كافىنامه آستان قدس، ج 1، ش 2، ص 10 _ 16 و ش 3، ص 49 _ 55 و ش 4، ص 18 _ 28.

.

ص: 180

وكيلى، ابو محمد395 . پيشوايان فكرى شيعه (كلينى)معارف اسلامى، ش 4، ص 55 _ 60 . زندگى نامه مختصرى از كلينى است كه در آن به آثار وى اشاره شده است.

[فهرست مقالات فارسى، ايرج افشار ، 3 / 58]

هيئة التحرير396 . معرفى كتاب دفاع عن الكافى (ج 1)تراثنا، ش 41 و 42، سال 1416ق، ص 451. نويسنده در اين نوشتار به مناسب طبع جديد كتاب به معرفى گزارش آن پرداخته است .

ر. ك: (251) دفاع عن الكافى

.

ص: 181

4. پايان نامه ها

4. پايان نامه هاآهنگر، جواد397 . تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافىپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، دانشگاه قم، تابستان 1378ش. در اين پايان نامه باب هاى 91 تا 112 كتاب الصافى ملا خليل قزوينى تصحيح و تحقيق شده است.

[دانشگاه قم، پايان نامه شماره 33]

ر. ك: (18) نقد كلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح كافى) (فارسى)

(59) حاشية الصافى

(65) صافى [در شرح كافى] (فارسى)

(107) مختصر الصافى في شرح الكافى (فارسى)

(404) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

(408) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

بيريان، مرضيه398 . قرآن در روايات كافىپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده اصول الدين، سال تحصيلى 79 _ 78. در اين پايان نامه ابتدا شرح حال كلينى نقل شده و مطالبى درباره شروح و حواشى الكافى بيان شده است. جايگاه قرآن در روايات الكافى تفسير و تأويل در روايات الكافى، تحقيق پيرامون احراز، عدم احراز تحريف در روايات الكافى، عناوين ديگر بخش هاى اين پايان نامه است.

.

ص: 182

حسينى، سيد سرور399 . اهميت و جايگاه واقعى الكافى و نقد و بررسى كسر الصنمپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، مدرسه امام خمينى قم، 1383ش . در اين پايان نامه، معيارهاى سندى و متنى كلينى در گزينش روايات، ميزان انطباق روايات الكافى با مبانى مذهب تشيع، نقش سند در روايات غير فقهى، معيار متأخران در تقسيم رباعى روايات در ارزش گذارى روايات الكافى و مبانى نقد كسر الصنم نسبت به روايات الكافى مورد بررسى قرار گرفته است .

شبيرى، نفيسه400 . تصحيح و تحقيق كتاب «العقل والجهل» از نسخه خطى «الشافى فى شرح اصول الكافى»پايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده اصول الدين، سال 1383ش. اين پايان نامه تحقيق و تصحيح بخشى (كتاب العقل) از يكى از شروح كتاب الكافى به نام الشافى فى اصول الكافى تأليف ملا خليل قزوينى (م 1089ق) است. مصحح، ابتدا مقدمه اى در معرفى كتاب الكافى و مؤلف و شارح آن و نيز شيوه تحقيق ارائه كرده و سپس بخش مورد نظر از كتاب الشافى را با اقداماتى به شرح ذيل آورده است. 1. مقابله متن الكافى با نسخه آية اللّه سيد موسى شبيرى زنجانى و ذكر موارد اختلاف در پاورقى. 2. تقطيع و ويرايش متن. 3. اضافه كردن حاشيه هاى موجود در متن و ويرايش آن. 4 . شرح بعضى از الفاظ، لغات مشكل، معرفى برخى از رجال اسناد حديث به كمك ساير شروح. 5 . انتزاج منابع و مأخذ متن و شروح و حواشى. 6 . تغيير شكل كتاب از شكل مزجى به غير مزجى.

.

ص: 183

ر. ك: (60) حاشية الشافى

(64) الشافى فى شرح الكافى

(101) حاشية الشافى في شرح الكافى

شهروزى محمد جعفر401 . بررسى مورد صدور احاديث كتاب كافىپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه رازى، سال 1382. آگاهى از حوادث و جريانات كه سبب صدور حديث شده اند، به فهم حديث كمك شايانى خواهد كرد. در اين پايان نامه به بررسى مورد صدور احاديث كتاب الكافى پرداخته شده و در پنج فصل سامان يافته است. 1. كليات حديث و فقه الحديث 2. اصطلاح مورد صدور حديث و اهميت و كاربرد آن 3. مباحث مختلف مورد صدور حديث 4. رابطه مورد صدور حديث با اسباب نزول قرآن 5 . معرفى كلينى، الكافى و موضوعات مورد صدور احاديث الكافى.

ر.ك: (368) نگاهى كلى به اسباب صدور احاديث

صادقيان، ناصر402 . بررسى تطبيقى و تحليلى صحيح بخارى و كتاب كافىپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده علوم انسانى دانشگاه كاشان، سال 1384. در اين پايان نامه كه با هدف اثبات جنبه سودمندى اين دو كتاب و نيز بررسى كاستى هاى احتمالى آنها سامان يافته است، پس از بررسى اوضاع سياسى و اجتماعى دوران حيات نويسندگان آن دو كتاب، به معرفى آثار آنان پرداخته و پس از بيان ديدگاه ديگران درباره آن دو به وجوه مشترك ميانشان پرداخته است.

.

ص: 184

صفره، حسين403 . پژوهشى در تاريخ حديث شيعه از قرن 6 تا عصر حاضرپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، 1379 ش . فصل سوم اين پايان نامه به موضوع تحليل و بررسى و شرح حديث اختصاص دارد و صفحات 142 _ 149 به شرح و حواشى كتاب الكافى پرداخته و تعدادى از شروح و حواشى آن كتاب را معرفى نموده است .

ر.ك: (370) كتاب شناسى جوامع حديثى چهارگانه شيعه

صمدى، محمود404 . تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافىپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث دانشگاه قم، زمستان 1377ش. در اين پايان نامه، باب هاى 165 تا 209 كتاب الصافى ملا خليل قزوينى تصحيح و تحقيق شده است.

[دانشگاه قم، پايان نامه شماره 54]

ر. ك: (18) نقد كلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح كافى) (فارسى)

(59) حاشية الصافى

(65) صافى [در شرح كافى] (فارسى)

(107) مختصر الصافى في شرح الكافى (فارسى)

(397) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

.

ص: 185

(408) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

كافى، عبدالحسين405 . ماهيت عقل از ديدگاه ملاصدرا و علّامه مجلسىپايان نامه كارشناسى ارشد الهيات و معارف اسلامى، دانشگاه قم، سال 1380. در اين نوشتار سعى شده است كه برداشت هاى ملاصدرا و علّامه مجلسى درباره مفهوم عقل در روايات «كتاب العقل و الجهل» اصول الكافى، مورد تحقيق و كاوش قرار گيرد. مطالب در دو بخش تنظيم شده است: بخش اول، درباره تبيين و توضيح معناى عقل است. مباحثى مانند معناى لغوى و اصطلاحى عقل، معناى عقل از ديدگاه ملاصدرا و علّامه مجلسى را در اين بخش مى توان يافت. در بخش دوم، «تطبيق ديدگاه ملا صدرا و علّامه مجلسى بر روايات» گنجانيده شده است. در اين بخش نظرهاى آنها درباره مفهوم عقل در تك تك روايات اصول الكافى آورده شده است. هدف از اين تحقيق كمك به برداشتى صحيح تر از مفهوم عقل در روايات معصومان عليهم السلام است.

ر.ك:(67) شرح اصول الكافى

(82) مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول

(376) مفهوم عقل از ديدگاه دو شارح اصول كافى

برازش، على رضا406 . معجم المفهرس لألفاظ الروضة من الكافىپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث، دانشگاه تهران، سال 1367، 130ص. اين پايان نامه معجم الفاظ كتاب روضة الكافى است. نسخه استفاده شده روضه كافى متن تصحيح شده على اكبر غفارى است. در اين معجم، به جز شماره مسلسل حديث، شماره صفحه و سطر نيز ذكر شده است و با ذكر شماره هاى مسلسل امكان استفاده از ديگر چاپ ها نيز فراهم شده است.

.

ص: 186

ر. ك: (411) المعجم المفهرس لالفاظ الاصول الكافى

فقيهى، حسين407 . نگاهى به روايات كتب اربعهاين اثر، پايان نامه سطح سوم حوزه علميه قم (1380ش) است كه در يك مقدمه، سه فصل و يك خاتمه سامان يافته است . مقدمه به جايگاه حديث در دين شناسى و اهميت كتب اربعه اختصاص دارد . ساير مطالب اين پايان نامه بدين شرح است: بخش اول : آشنايى با كتب اربعه فصل اول : نگارندگان كتب اربعه فصل دوم : مباحثى درباره كتب اربعه بخش دوم : ديدگاه هاى مختلف در ارزيابى روايات كتب اربعه فصل اول : روايات كتب اربعه در نگاه افراط گرايانه فصل دوم : روايات كتب اربعه در نگاه تفريط گرايانه فصل سوم : روايات كتب اربعه در نگاه واقع بينانه

كيوانى، عبد اللّه408 . تصحيح و تحقيق الصافى در شرح اصول الكافىپايان نامه كارشناسى ارشد رشته علوم قرآن و حديث دانشگاه قم، زمستان 1378ش. در اين پايان نامه باب هاى 113 تا 165 كتاب الصافى ملا خليل قزوينى تصحيح و تحقيق شده است.

[دانشگاه قم، پايان نامه شماره 38]

.

ص: 187

ر. ك: (18) نقد كلام ملا خليل قزوينى (نقد صافى در شرح كافى) (فارسى)

(59) حاشية الصافى

(65) صافى [در شرح كافى] (فارسى)

(107) مختصر الصافى في شرح الكافى (فارسى)

(397) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

(404) تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى

.

ص: 188

. .

ص: 189

5. فهرست ها

اشاره

5. فهرست هااصفهانى، ملا محمد طالب بن حاج حيدر (زنده در 1042 ق)409 . فهرس ابواب فروع الكافىنسخه اى از آن در كتابخانه آل بحرالعلوم نجف يافت شده است .

[الذريعة، ج 16، ص 375، ش 1741؛ الكلينى والكافى، ص 457]

البدرى، عادل410 . نزهة النظر في غريب النهج و الاثرقم: مؤسسة المعارف الاسلامية، اول، 1421ق / 1379ش، 948ص، وزيرى. اين كتاب راهنماى الفبايى واژه اى نهج البلاغه و كتب اربعه است كه بر اساس حروف ريشه كلمات سامان يافته و با شرح كوتاهى براى واژه ها همراه است. اشتقاق الفاظ، اصل آنها و ورودشان به قرآن، شعر عربى و امثال عربى در اين راهنما مورد توجه قرار گرفته و از معانى اصطلاحى واژه ها و دلالت هاى فقهى آنان سخن به ميان آمده است. در اين كتاب از نظر ائمه معصوم عليهم السلام و تفسير آنها از نصوص بهره گرفته شده است. به تعبير ديگر، بايد گفت كه نويسنده اين كتاب بر آن بوده كه واژه هاى وارد نشده در احاديث را با استفاده از فرهنگ هاى زبان عربى معنا كرده و در اين راه از شواهد بسيارى كمك گرفته است.

.

ص: 190

برازش، عليرضا411 . المعجم المفهرس لالفاظ الاصول الكافىتهران: سازمان تبليغات اسلامى، اول، 1408ق /1366ش، 2ج، 2011ص. راهنماى الفبايى دقيق و مبسوط و ارزشمندى براى الفاظ اصول كافى است كه در آن تمامى الفاظ لازم اعم از اسامى و افعال ذكر شده و كليّه مشتقات هر ماده در رديف ريشه و ماده آن نقل شده، نه به حسب وضع ظاهر . هر سطر و يا هر عبارت معجم در مقابل خود، شش رقم ثبت شده دارد كه به دو دسته سه رقمى تقسيم شده اند . سه رقم نخست معرّف شماره هاى «كتاب»، «باب» و «حديث» است و به كمك آن نشانى واژه مربوط را در كليه چاپ هاى مختلف اصول الكافى، ترجمه ها و شروح مختلف مى توان به دست آورد . و سه رقم دسته دوم، مربوط به نشانى عبارت مورد نظر در جلد و صفحه و سطر اصول الكافى چاپ دارالكتب الاسلامية با تصحيح و تعليق آقاى على اكبر غفّارى است .

ر.ك: (405) معجم المفهرس لألفاظ الروضة من الكافى

412 . المعجم المفهرس لألفاظ احاديث الكتب الاربعةتهران: احياء كتاب، اول، 1373ش، 10ج، 8064ص، رحلى. اين مجموعه راهنما، فهرستى الفبايى بر بيش از چهل هزار حديث شيعه در كتب اربعه (الكافى، التهذيب، الاستبصار، من لايحضره الفقيه) است. در تدوين اين مجموعه _ كه بر اساس 26 جلد مجلدات كتب چهارگانه شيعه است _ از رايانه استفاده شده و با هر واژه، بخشى از حديث آمده است. تنظيم بر مبناى ريشه لغات و ارائه مشتقات ديگر آن بوده و با هر واژه، عددى است كه نمايانگر تعداد آن در اين فهرست است. همچنين جايگاه هر حديث در منبع، با بيان جلد، صفحه و سطر، مشخص شده است.

.

ص: 191

بقاعى، يوسف413 . فهارس الكافىبيروت: دارالأضواء، اول، 1413ق، 1ج، 199ص، وزيرى. فهرست آيات و روايات دوره الكافى (شامل اصول، فروع و روضه) است؛ بدين ترتيب : فهرس آيات القرآن الكريم، به ترتيب سور قرآنى شماره آيه را ذيل نام هر سوره مشخص كرده و در جلوى آن نشانى جلد و صفحه الكافى را نشان مى دهد . سپس فهرس الاحاديث النبوية را در پنج بخش جداگانه : اقوال، اوامر، نواهى، اقضيه و اعمال به ترتيب الفبايى وضعيت ظاهرى اوّلين كلمه از هر حديث آورده و در جلوى عبارت نقل شده از احاديث نشانى جلد و صفحه الكافى را نشان مى دهد . سپس فهرس احاديث اميرالمؤمنين عليه السلام ، به همان ترتيب احاديث نبوى آمده است .

حسينى امينى، سيد محسن414 . فهارس مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسولتهران: دار الكتب الاسلاميه، اول، 1380، 2 ج، 532 + 472 ص، وزيرى. در اين كتاب دو جلدى ، فهارس مرآة العقول مجلسى بر اساس موضوع بندى مجموعه چهار جلدى اصول الكافى تدوين شده است.

ر.ك: (26) تكملة مرآت العقول

(82) مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول

حسينى زنجانى، سيد احمد (1308 _ 1393 ق)415 . فهرس الكتب الاربعةدر كتاب آشنايى با چند نسخه خطى (ص 180) نوشته شده است: فهرست مطالب چهار كتاب حديث: الكافى و الفقيه و التهذيب و الاستبصار است كه نسخه آن به شماره 136 در ضمن فهرست نسخ وصف شده است. فهرست الاستبصار والكافى و الفقيه به ترتيب، در چهارشنبه 11 صفر و 20 ع 1 و 28 ع 1 سال 1370ق، پايان گرفته است. نسخه هاى خطى : كتابخانه مرحوم آية اللّه زنجانى، ش 136، نسخ مؤلف، 105 برگ، جيبى.

.

ص: 192

[معجم مؤلفى الإمامية، ج 4، ص 315 _ 328؛ نوزده ستاره و يك ماه، ص 448]

حسينى، سيد محمد على بن عبد اللّه416 . رسالة في فهرست ابواب الكافى و احاديث كل بابآغاز: الحمدللّه والصلاة والسلام على رسول اللّه و اهل بيت رسول اللّه و على روات احكام اللّه .

[كشف الحجب والاستار، ص 277]

حسينى قهپايى اصفهانى، سيد احمد (م 1259 ق)417 . فهرس الكتب الاربعةفهرست مختصرى براى كتاب هاى الكافى، من لايحضره الفقيه، التهذيب و الاستبصار است كه احتمالاً مؤلف به دستور استادش سيد محمد باقر حجة الاسلام شفتى نگاشته است. در اين فهرست، عدد كتاب ها و ابواب هر كتاب ذكر شده و گاهى اشاره به بعضى از اخبار مهم آنها نيز مى نمايد. آغاز : الحمد للّه الكافى لتهذيب الاستبصار الوافى لمن لايحضره الاخبار والصلاة على النبى المختار. نسخه هاى خطى : مرعشى، شماره 3059، به خط مؤلف، 133برگ؛ آستان قدس (هزار و پانصد نسخه خطى)، شماره 601 ، ق 13.

[الذريعة، ج 16، ص 375؛ معجم مؤلفى الإمامية، ج 4، ص 578؛ الكلينى والكافى، ص 457]

حسينى مرعشى صدر، سيد علاء الملك بن عبد القادر (زنده در 985ق)418 . فهرس الكافىنويسنده در اين كتاب تعداد احاديث هر باب را ذكر مى كند و صحيح، حسن، موثق و ضعيف آن را معنا كرده، احوال راويان آن را از جهت جرح و تعديل بيان مى كند . وى آن را در مدت شصت روز و به درخواست يكى از دوستان صميمى خود نگاشته است . وى در 17 جمادى الثانى به سال 985 ق، از نگارش آن فراغت يافته است . محقق تهرانى آن را نزد شيخ صالح جزايرى در نجف ديده است. آغاز: بحمد اللّه بحمداللّه و اصلّى على اصلى سيد النبيين و سيد الوصيين.

.

ص: 193

[الذريعة ، ج 16، ص 386؛ الكلينى والكافى ، ص 456]

فارسى آباده اى، محمد جعفر بن محمد صفى (م 1280 ق)419 . فهرست الكافىفهرست بسيار كوتاهى از مطالب و موضوعات كتاب الكافى است. نويسنده، عناوين باب ها را مانند اصل آورده و موضوعات روايات را ذكر كرده است . اين فهرست تا آخر روضة الكافى تدوين شده است. آغاز : الحمدللّه الذى جعل حجة العقل لدروس قواعد الجاهلية. نسخه هاى خطى : هشت نسخه از اين كتاب در فهرست ها معرفى شده است. برخى از آنها عبارت اند از: دانشگاه تهران ، شماره 7209 (آغاز الكافى تا روضه)، 53 برگ؛ دانشگاه تهران ، شماره 9600، (آغاز كافى تا خطبه على عليه السلام )، 1263 ق، 125برگ ؛ مرعشى ، شماره 3208، 1264 ق،95 برگ .

[الذريعة، ج 16، ص 386، شماره 386؛ الشيخ الكلينى البغدادى وكتابه الكافى ، ص 456]

فرزاد، عبد الحسين _ صديقيان، مهين دخت420 . المعجم المفهرس لألفاظ الاحاديث عن الكتب الاربعةتهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى، اول 1370ش، 4ج، وزيرى. راهنماى يافتن متن حديث از كتب اربعه شيعه است. مشابه اين معجم، مفتاح الكتب الاربعة است كه بر مبناى سه كلمه اول حديث يا موضوع آن تدوين شده، ولى اين كتاب، جامع تر و دقيق تر است و ريشه هر لغت و كلمه را مبنا قرار داده و آسان تر مى توان كلمه مورد نظر را يافت. با هر واژه، جمله اى از حديث و نشانى دقيق آن آمده است. روش كار در اين معجم شبيه كار فؤاد عبد الباقى در معجم المفهرس قرآن است، با اين تفاوت كه براى جلوگيرى از اطناب، برخى كلمات كثير الاستعمال حذف شده است . نيز واژه هايى كه به علت نداشتن ريشه سه حرفى و تكرار و داشتن بسامدهاى بالا حذف شده، كليه حروف، ضماير، موصولات، اسماى اشاره، اسماى افعال، ظروف، صيغه هاى فعل از ريشه قول، كون، اعلام اشخاص و سلسله روات است . در اين كتاب «صا» براى الاستبصار، «يب» براى تهذيب الاحكام، «كا» براى الكافى و «يه» براى من لا يحضره الفقيه انتخاب شده است . چهار جلد آن يعنى تا حرف «ج» منتشر شده است .

.

ص: 194

قزوينى، خليل بن غازى (1089 ق)421 . فهرست الكافىنسخه هاى خطى : مير حسينا، قزوين ، قبل از 1089 ق، مقابله شده با نسخه اصل در ذيحجه 1089ق.

[نشريه نسخه هاى خطى، دفتر ششم ، ص 346]

كرمانشاهى بهبهانى، محمد على بن محمد باقر(م 1216ق)422 . فهرست الكافىاز العقل والجهل تا پايان الكافى است. نسخه هاى خطى: الهيات تهران، مجموعه شماره 151، به خط مؤلف، 21 برگ.

[فهرست دانشكده الهيات تهران، ج 1، ص 717 ]

كلانترى، الياس423 . المعجم المفهرس لألفاظ اصول الكافىتهران: كعبه، اول، 1363ش، 656ص، وزيرى. كتاب براى يافتن حديث و كلمات آن در اصول الكافى تدوين يافته و دو بخش دارد: بخش اول، به ترتيب الفباى اول احاديث، تنظيم يافته و در مورد هر حديث، شماره باب و حديث و نيز شماره جلد و صفحه را معين مى كند (در ابتدا همه ابواب اصول الكافى شماره گذارى شده و به 501 باب رسيده، بر اساس متن كتاب) كل احاديث، طبق اين نظام، تا 8781 حديث شماره گذارى شده است. در بخش دوم، واژه هاى مفرد به ترتيب الفبا آمده و عددهاى مقابل آنها به شماره حديث هاى بخش اول برمى گردد. براى يافتن كلمه بايد از بخش دوم به بخش نخست برگشت و جاى حديث را در جلد و صفحه الكافى يافت. كتاب براى همه نسخه هاى اصول الكافى كارگشاست.

.

ص: 195

[الكلينى والكافى، ص 458 ]

مجمع البحوث الاسلامية424 . فهرس احاديث اهل البيت عليهم السلام (الاصول من الكافى)مشهد: مجمع البحوث الاسلامية، اول، 1409ق، 12 + 175ص، خشتى. اين فهرست به صورت الفبايى ترتيب يافته و نظم آن بر اساس ترتيب كلمات با توجه به شكل ظاهرى آن، بدون در نظر گرفتن ريشه كلمات است. از هر روايت معلوماتى چون: ابتداى احاديث، نام معصومى كه حديث از او نقل شده، نام معصومى كه روايت را نقل كرده، نام راوى، عنوان حديث و شماره حديث استخراج گرديده است. تهيه كنندگان، احاديث را به احاديث كامل مستقل، احاديث كامل ضمنى و احاديث غير كامل ضمنى تقسيم نموده اند و هر كدام از آنها را با علامت خاصى مشخص ساخته اند. نام معصوم گوينده حديث با شماره (2) و نام معصوم راوى حديث با شماره (1) مشخص شده است. در اين فهرست احاديث مرفوع از غير مرفوع متمايز گرديده و جزء، باب، صفحه و شماره هر حديث معلوم گرديده است. پس از آن كه احاديث را به ترتيب الفبايى تنظيم نموده اند، احاديث به صورت مسلسل شماره گذارى شده است. 5248 آخرين شماره مسلسل براى احاديث اصول الكافى در اين فهرست است. در پايان فهرست احاديث قدسى، احاديث هر يك از چهارده معصوم عليهم السلام به صورت جدا فهرست شده و احاديث مضمر و احاديثى كه گوينده آن يكى از دو امام باقر و صادق عليهماالسلام است، و يا شخص آن دقيقا مشخص نيست جداگانه گزارش شده است. همچنين احاديثى كه در كتاب، شرح شده اند، مشخص گرديده اند.

.

ص: 196

[الكلينى والكافى، ص 457 ]

425 . فهرس احاديث اهل البيت (الفروع من الكافى)مشهد: مجمع البحوث الاسلامية، 1410ق، 433 + 26ص، خشتى. اين فهرست نيز همچون فهرست قبل (الاصول من الكافى) تدوين شده است.

[الكلينى والكافى، ص 457 ]

426 . فهرس احاديث اهل البيت (فروع الكافى)مشهد: مجمع البحوث الاسلامية، 1410ق، 433 + 26ص، خشتى. اين فهرست نيز مانند دو فهرست پيشين (الاصول من الكافى والفروع من الكافى) ترتيب يافته است.

[الكلينى والكافى، ص 457 ]

مظفرى، محمد427 . راهنماى كتب اربعهقم: بى نا، 1405ق / 1363ش، 96ص. مؤلف در مقدمه كتاب نوشته است: «از آنجا كه در طبع جديد وسائل الشيعة استخراج روايات از طبع قديم كتب اربعه و تحف العقول شده است و طبع جديد اين كتب در دسترس عموم مى باشد، و صفحات و مجلدات طبع جديد با طبع قديم وفق نمى دهد... جزوه اى نوشته شده و تطبيق صفحات و مجلدات طبع قديم با طبع جديد شده». اين كتاب به صورت افست از روى دست نويس مؤلف چاپ شده است. صفحات 5 تا 38 آن به الكافى اختصاص دارد.

موحد حججى، محمد حسين بن على428 . الاوليات مما اودعه في الكافىقم: خيام، 1403ق / 1362ش، 267ص، وزيرى. نويسنده در اين كتاب، موضوعات، اشخاص، امكنه و . . . اى را كه در روايات الكافى به عنوان اولين معرفى شده اند، به ترتيب الفبايى در عناوين مختلف آورده و در ذيل هر عنوان، احاديث موجود در الكافى را _ كه دلالت بر اوّل بودن آن داشته _ نقل نموده است . وى در مقدمه، بحثى كوتاه درباره كلينى و الكافى ذكر كرده و در آن، تعداد كتاب ها، ابواب و احاديث الكافى را بر شمرده است . و در آخر كتاب، فهرست موضوعى مطالب را درج نموده است .

.

ص: 197

موسوى ده سرخى، محمود بن مهدى429 . مفتاح الكتب الاربعةنجف: مطبعة الآداب، اول، 1386ق، 35ج، هر جلد حدود 400 ص، وزيرى. كليد راهنماى يافتن احاديث در كتب اربعه شيعه به ترتيب الفباست. جاى هر حديث را در كتب چهارگانه با قيد جلد، صفحه، شماره باب حديث و اشاره به اختلاف احاديث نشان مى دهد. موضوع روايت، راوى و الفاظ آن در اين كتاب بر اساس الفبا تنظيم شده؛ چنانچه از هر روايت يكى از موارد فوق در نظر باشد، مى توان به وسيله اين كتاب به آن روايت دست يافت. مجلدات اوليه اين كتاب در نجف و ديگر مجلدات در قم به سال 1363 تا 1367ش، به وسيله مؤلف به چاپ رسيده است.

ناشناخته430 . فهرست اصول الكافىجامع آن شناخته نشده و گردآورنده آن، نسخه را به آخر نرسانده است. از آغاز تا باب حسن الصحبة و حق المصاحب فى السفر از كتاب العشرة است. نسخه هاى خطى: الهيات مشهد، شماره 1656، به خط جامع، ق 14، 12 برگ.

[فهرست نسخه هاى خطى دانشكده الهيات مشهد، ج 3، ص771]

.

ص: 198

. .

ص: 199

فهرست پديدآورندگان

فهرست پديدآورندگانآژير، حميدرضا 187 آصف شيرازى، محمد هادى بن محمد معين الدين شريف 1 آصف محسنى، محمد 267 آل قيس، قيس 268 آهنگر، جواد 397 ابراهيم زاده، حسن 235 ابن محمد شفيع 95 ابوالحسن، سيد على 236 احسايى، احمد بن زين الدين 113 ، 114 ، 115 اخبارى، محمد بن عبدالنبى 116 اخوان، محمد 341 اردكانى، محمدعلى بن محمد حسن 188 اردكانى يزدى ، قاضى ابراهيم بن كاشف الدين محمد 2 استادى، رضا 342 ، 343 استرآبادى اخبارى، محمد امين 3 اسرار، مصطفى 269 اسلامى، عبدالصمد 203 اصطهباناتى، شاه محمد بن محمد 4 اصفهانى، ملا محمد طالب بن حاج حيدر 409 البدرى، عادل 410 الهى لواسانى، ميرزا فضل اللّه بن شمس الدين 204، 237 امامت كاشانى، فخر الدين 270 اى هاروارد، اى . كى . 344 بابايى آملى، ابراهيم 238 بار فروشى مازندرانى، محمد حسن 271 بارفروشى، محمد نصير بن محمد معصوم 117 ، 118 بارهوى، سيد ظهور حسين 189 بحرانى، احمد بن صالح بن طوق 119 بحرانى دَمِستانى، حسن بن محمد 272 بحرانى، محمد بن عبداللّه بن على بن حسن 120 بختيارى حويزى، يعقوب بن ابراهيم 5 برازش، على رضا 406، 411 ، 412 بركه شامى، حسين 205 بروجردى جالبردى، محمد على 273 بغدادى (شيخ مفيد)، محمد بن محمد بن نعمان 121 بقاعى، يوسف 413 بلاغى نجفى، محمد على بن محمد 6 بهبودى، محمدباقر 206، 345 ، 346 بهبهانى، محمد باقر بن محمد اكمل 239 ، 240 بهنيا، محمدكاظم 207 بيريان، مرضيه 398 پهلوان، منصور 241، 347 پيشوايى ملايرى، ابراهيم 208 تبريزى، محمد زمان 7 تبريزى، محمد صالح 274 تربتى، حسين 275 ترك لنكرانى، عبدالعزيز 8 ترمس عاملى، امين 242 تهرانى، شيخ آقا بزرگ محمد محسن 243 جاپلقى بروجردى، سيد على اصغر بن محمد شفيع 276 جامعى حويزى، عبد اللطيف 277 جاودان، محمد 348 جباعى حارثى همدانى، شمس الدين محمد بن على بن حسن 278 جزايرى، احمد بن اسماعيل 9 جزايرى تسترى، سيد احمد بن سيد محمد جعفر بن سيد عبدالصمد 209 جزايرى، سيد نعمت اللّه بن عبداللّه 10 جزايرى، عبدالنبى 279 جوادى، سيد ذى شأن حيدر 11 جوادى، قاسم 349 ، 350 حارثى عاملى (پدر شيخ بهايى)، حسين بن عبدالصمد 122 حايرى تهرانى، عباس بن ملاحاجى 12 حسن زاده آملى، حسن 282 حسن زاده، صادق 190 حسين پورى، امين 351 حسينى استرآبادى، محمد بن على 283 حسينى استرآبادى (ميرداماد)، محمد باقر بن محمد 13، 284 حسينى اشكورى، سيد صادق 352 حسينى اعرجى، سيد محسن بن حسن 285 حسينى امينى، سيد محسن 414 حسينى امينى، سيد محمد بن على 210 حسينى جلالى، سيد محمد حسين 286 حسينى جلالى، سيد محمدرضا 353 حسينى جنفورى، سيد محمد شبّر بن حسين 14 حسينى حلى، سيد حسين ابرز 287 حسينى خاتون آبادى، ميراسماعيل 15 حسينى رشتى، سيد محمد كاظم بن قاسم 123 حسينى زنجانى، سيد احمد 124 ، 125، 415 حسينى، سيد سرور 399 حسينى، سيد محمد على بن عبد اللّه 416 حسينى عاملى انصارى، سيد بدرالدين بن احمد 16 ، 17 حسينى علوى عريضى، سيد جمال الدين حسن بن محمد باقر بن عبدالمطلب 126 حسينى غروى تفرشى، سيد اميرفيض اللّه بن عبدالقاهر 211 حسينى قزوينى، سيد حسين 288 حسينى قزوينى، صدر الدين محمد بن محمد صادق 18، 127 ، 128 حسينى قهپايى اصفهانى، سيد احمد 417 حسينى، محمد شفيع بن بهاء الدين محمد 129 حسينى، محمد مؤمن بن قوام الدين محمد 130 حسينى مختارى نايينى سبزوارى، سيدبهاء الدين محمد بن محمد باقر 131 حسينى مرعشى شوشترى، قاضى نور اللّه بن شريف الدين 19 حسينى مرعشى صدر، سيد علاء الملك بن عبد القادر 418 حسينى موسوى كركى (سيد حسين مجتهد كركى)، سيد حسين بن حسن 20 حسينى مير سجادى، سيد على 289 حسينى نايينى (ميرزا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن حيدر 21 حسينى همدانى نجفى، سيد محمد 22 حلّى، حسن بن يوسف بن مطهر 290 حويزى نجفى، سيد شبّر بن محمد بن ثنوان 23 خاتمى، محمد 354 خاتون آبادى، اسماعيل بن محمد باقر 132 خاتون آبادى، سيد ابوالقاسم بن محمد اسماعيل حسينى 24 خاتون آبادى، سيد محمد صالح بن عبدالواسع 25 ، 26 خاورى، محمد بن محمد على 191 خراسانى، على اكبر بن غلام على، مروج الاسلام 291 خزرجى، صفاء الدين 355 خسروى شبسترى، على اصغر 212 خواجوى، محمد 27 خواجويى اصفهانى، اسماعيل بن محمد حسين 133 ، 134 ، 135 ، 136 خوانسارى اصفهانى چهار سوقى، ميرزا محمد هاشم 213 خوانسارى، رضى الدين بن حسين 137 خوانسارى، عباس بن احمد 192 دارابى اصطهباناتى شيرازى، ملا شاه محمد بن محمد 28 دخيلى، ضياء الدين 356 درخشان، مسعود 214 درياب نجفى، محمود 244 دستغيب حسنى حسينى شيرازى، ابو زيد محمد صالح بن عضد الدين مسعود 29 دشتكى، نظام الدين بن احمد 30 دشتى اصفهانى، محسن بن محمد رفيع 292 دوانى، على 357 دهقان منگاوى، بمانعلى 293 ذهبى شيرازى، محمد هاشم بن محمد اسماعيل 138 ربانى، محمد حسن 294 رحمان ستايش، محمدكاظم 358 رسولى محلاتى، سيد هاشم 193، 197 رضايى، امير 359 رضوى، سيدجواد 215 رضوى، سيد محمد حسن 194 رضوى قمى همدانى، ميرزا محمد باقر بن محمد ابراهيم 31 رضوى، محمد امين 216 رفيعى قزوينى، سيد ابوالحسن 32 زند كرمانى، محمد باقر بن رضا 295 زنورى 33 سبحانى، جعفر 297، 360 ، 361 سبزوارى، محمدباقر بن محمد مؤمن 139 سبزوارى، محمدجعفر بن محمود 34 سجاسى زنجانى، حسين 35 سلامت شريف، محمدعلى بن مهدى 217 سلطانى، محمد على 362 سليم گندمى، حميد 363 سماهيجى، عبداللّه بن صالح بن جمعه 140 شاكرى، حسين 298 شاملو، حسن بن محمود 218 شاهرودى، محمد كاظم 141 شبيرى زنجانى، سيد موسى 36 شبيرى، سيد محمد جواد 299، 364 ، 365 ، 366 شبيرى، نفيسه 400 شريف، محمد قاسم بن محمد رضا 37 شعرانى، ابوالحسن 38 شفيعى، سعيد 367 شوشترى [/تسترى]، ملا عبداللّه 39 شوشترى [ / تسترى]، محمد تقى 300 شهروزى، محمّد جعفر 368، 401 شيرازى، احمد شريف بن كمال الدين 40 شيروانى، عبدالعزيز بن احمد بن مقدس 41 شيروانى مجلسى، حيدر على بن ميرزا محمد بن حسن 42 شيروانى، محمد بن حسن 142 ، 143 ، 144 صادقيان، ناصر 402 صادقى، محسن 301 صرفى، زهرا 369 صفاخواه، محمد حسين 145 طالعى، عبدالحسين 145 صفره، حسين 370، 403 صمدى، محمود 404 صولى (حسينى عاملى)، حسين 219 طالقانى، شيخ مرتضى 43 طباطبايى بروجردى، سيد حسين 245 ، 246 ، 247، 302 طريحى، فخر الدين 303 طسوجى، عبدالنبى بن محمد 44 طوسى، نصيرالدين محمد بن محمد بن حسن 45 عابدى شاهرودى، على 248، 371 عاشورى، دكتر ناد على 372 عاملى، امين ترمس 304 عاملى، زين الدين ابوالحسن على بن حسن 46 عاملى (شيخ بهايى)، بهاء الدين محمد بن حسين 49، 249 عاملى (شيخ على صغير)، على بن زين الدين بن محمد بن حسن 47 عاملى (شيخ على كبير)، على بن محمد بن حسن بن زين الدين 48 عاملى (صاحب معالم)، حسن بن زين الدين 305 عاملى فتونى، ابوالحسن بن محمد طاهر شريف 51 عاملى، محمد بن حسن بن زين الدين 50 عاملى مشغرى (شيخ حر عاملى)، محمد بن حسن 146 عريضى امامى اصفهانى، على بن محمد 52 عطاردى، عزيز اللّه 306 علوى عاملى، احمد بن زين العابدين 53 على صالح معلم، محمد على 307 عميدى، ثامر هاشم 250 ، 251 ، 252، 373 عيسى على، حسين 374 غفّار، دكتر عبدالرسول 253 ، 254 غفارى، على اكبر 54 فارسى آباده اى، محمد جعفر بن محمد صفى 419 فاضلى، جواد 375 فتح پورى هندى، سيد سبط الحسن 220 فرزاد، عبد الحسين 420 صديقيان، مهين دخت 420 فضلى، عبد الهادى 308 فقيهى، حسين 407 فندرسكى، سيد ابوطالب بن ميرزا بيك 55 فيروزى، رضا 221 فيض كاشانى، محسن بن مرتضى 56، 309 قارياغدى، محمد حسين 57 قارى سبزوارى مشهدى، حسن 147 قاسمى، مرتضى 310 قاضى طباطبايى تبريزى، سيد محمد حسين بن على اصغر 255 قاينى خراسانى، محمد بن محمد باقر 311 قپانى كعبى، ابراهيم بن احمد بن علوان 148 قربانى، زين العابدين 312 قرشى كوه كمرى، سيد عبد اللطيف 256 قزوينى، امير محمد معصوم بن امير فصيح 58 قزوينى، خليل بن محمد زمان 149 قزوينى، على اصغر بن محمد بن يوسف 313 قزوينى، محمد باقر بن غازى 59 قزوينى، محمد مهدى بن على اصغر 60 ، 61 قزوينى، ملا خليل بن غازى 62 ، 63 ، 64 ، 65 ، 421 قطيفى بحرانى خطى، محمد بن عبدالجبار 66 قمى (شيخ صدوق)، محمد بن على بن بابويه 222 قمى، على 257 قوامى شيرازى (ملاصدرا)، محمد بن ابراهيم بن يحيى 67، 150 ، 151 ، 152 قهپايى، عناية اللّه 314 كاظمى (ابن الوندى)، شيخ ابراهيم بن قاسم 68 كاظمى (ابن الوندى)، قاسم بن محمد بن جواد 69 كاظمى (ابن الوندى)، محمد بن قاسم 70 كافى، عبد الحسين 376، 405 كرمانشاهى بهبهانى، محمد على بن محمد باقر 422 كرمانشاهى ، محمد حسين 195 كرمى، ناصر 315 كلانترى، الياس 423 كلباسى، ابوالهدى 316 كلباسى، محمد بن محمد ابراهيم 317 كمره اى، محمد باقر 196 كنى، ملا على 318 كيوانى، عبد اللّه 408 گلپايگانى، محمد (م . جرفادقانى) 319 گلپايگانى، ملا محمد تقى 71 گنابادى، سلطان على شاه 72 گيلانى قمى (ميرزاى قمى)، ابوالقاسم بن حسن 153 ، 154 گيلانى (ملا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن مؤمن 73 گيلانى (ملا رفيعا)، رفيع الدين محمد بن مؤمن 320 گيلانى، ملانظر على بن محسن 74 لكهنوى (شمس العلماء)، سيد ناصر حسين بن ابى ظفر مهدى 75 ماحوزى بحرانى، سليمان بن عبد اللّه 258 مازندرانى حايرى، ابو على محمد بن اسماعيل 321 مازندرانى، محمد هادى بن محمد صالح 76 مازندرانى، ملا محمد صالح بن احمد 77 مامقانى، عبد اللّه 322 مجذوب تبريزى، محمد 78 مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى 80 ، 81 ، 82، 155 ، 156 ، 157 ، 158، 323 مجلسى، محمد نصير بن عبداللّه (برادرزاده علامه مجلسى) 79 مجلسى، ملا محمد تقى 83 ، 84 محفوظ، دكتر حسين على 259 محمد زمان بن محمد معصوم 159 محمد شفيع بن محمد مقيم 223 محمد محسن بن عين على 160 محمدى اشتهاردى، محمد 224 محمدى گيلانى، محمد 377 ، 378 مختارى، رضا 379 مدرس بستان آبادى، محمد باقر 161 مدير شانه چى، كاظم 324 مصطفوى، سيد جواد 197، 225 مصطفوى، سيد جواد 380 مطيع بن محمود 96 مظفر، عبدالحسين بن عبداللّه 85 مظفرى، محمد 427 معارف، مجيد 325 ، 326 معرفت، سينا 381 معروف حسنى، هاشم 260 مكى عاملى، سيد على حسين 327 موحد حججى، محمد حسين بن على 428 موسوى افغانى 198 موسوى خمينى، سيد روح اللّه 162 ، 163 موسوى خويى، سيد ابوالقاسم 328 موسوى ده سرخى، محمود بن مهدى 429 موسوى زنجانى، ابوطالب بن ابوالقاسم 329 موسوى، سيد محمد على 86 موسوى شفتى اصفهانى، محمد باقر بن محمد تقى 261 موسوى شوشترى لكنهوى، سيد محمد عباس بن على اكبر 226 موسوى صفايى ايروانى تبريزى، عبدالكريم 330 موسوى عاملى، سيد نورالدين على بن ابى الحسن على بن حسين 87 موسوى عاملى (صدر)، سيد حسن بن محمد هادى 164، 262، 331 موسوى، كاظم 382 موسوى كعبى، على 383 موسوى مهدوى، سيد مصلح الدين 263 مهدوى راد، محمد على 384 مهريزى، مهدى 332 مير حسين 97 ميرخانى، سيد احمد بن مصطفى 88 مير شاه ولد، صادق 227 مير لوحى يزد آبادى، سيد ابوالفضل 264 مير، منصور 385 ناعسى، محمد بن جعفر بن محمد صفى 228 نجفى (احمد بخش)، اختر عباس بن صديق محمد 199 نجفى، سيد هاشم 89 نجفى، محمد بن جابر بن عباس 265 نجمى، محمد صادق 333 نراقى، محمد نصير بن احمد 90 نصر اصفهانى، محمد 165 نصير بن احمد 98 نصيرى، على 334، 391 ، 392 ، 393 نقوى، سيد محمد على بن سيد محمد دلدار على 166 نمازى شاهرودى، على 335 ، 336 نورى طبرسى، ميرزا حسين 337 نورى، محمد حسين بن يحيى 91 نورى، ملا على بن جمشيد 92، 167 ، 168 واعظ زاده خراسانى، محمد 394 واعظ طهرانى كجورى مازندرانى، محمد باقر 338 وكيلى، ابو محمد 395 هروى، امير حسين 93 ، 94

.

ص: 200

. .

ص: 201

. .

ص: 202

. .

ص: 203

. .

ص: 204

. .

ص: 205

. .

ص: 206

. .

ص: 207

فهرست آثار

فهرست آثارآخرين كلام «در عرصه روايت و درايت حديث» (بهبودى) 345 آداب معاشرت ؛ انتخاب از اصول كافى (سلامت) 217 آشنايى با زندگى و آثار محمد بن يعقوب كلينى (ناشناخته) 388 آشنايى با متون حديث و نهج البلاغه (مهريزى) 332 احاديث منتخبه از اصول كافى (رضوى) 216 اخلاق دينى در انديشه شيعى (نصر اصفهانى) 165 اربعون حديثا (پدر شيخ بهايى) 122 از آثار بزرگ شيعى الكافى از كلينى (اى هاروارد) 344 اصحاب العدة (شفتى) 261 اصول آل الرسول (چهار سوقى) 213 اصول جوامع العلم (عريضى) 126 اصول علم الرجال (فضلى) 308 اصول علم الرجال بين النظرية والتطبيق (معلم) 307 اصول كافى با ترجمه و شرح (مصطفوى) 197 اضبط المقال في ضبط اسماء الرجال (حسن زاده آملى) 282 اطلاعة على الرجال و الحديث (طباطبايى بروجردى) 302 الأخبار الدخيلة (شوشترى) 300 الاربعون حديثا (تفرشى) 211 الأربعون حديثا (شاملو) 218 الاربعون حديثا من الكافى (ناشناخته) 229 الإعلام الهادية الرفيعة في اعتبار الكتب الاربعة (نمازى شاهرودى) 335 الانتصار للنائينى في صحة الكافى (ابوالحسن) 236 الاوليات مما اودعه في الكافى (موحد حججى) 428 الايرانيون و الادب العربى (آل قيس) 268 انتخاب از كتاب اصول كافى (مصطفوى) 225 انيس الاسفار و جليس الابرار (محمد شفيع) 223 اهميت و جايگاه واقعى الكافى و نقد و بررسى كسر الصنم (حسينى) 399 بارى ديگر در «عرصه روايت و درايت حديث» (جاودان) 348 باز هم سخنى پيرامون «در عرصه درايت و روايت حديث» (سبحانى) 360 بحوث حول روايات الكافى (عاملى) 242 بحوث في علم الرجال (آصف محسنى) 267 بحوث في فقه الرجال (مكى عاملى) 327 بحوث في مبانى علم الرجال (تبريزى) 274 البدر الزاهر فى تراجم اعلام كتاب الجواهر (كرمى) 315 بررسى اعتبار كتب اربعه از ديدگاه آية اللّه نمازى شاهرودى (مير) 385 بررسى امتيازات كتاب كافى شيخ كلينى بر ساير جوامع حديثى (محمدى گيلانى) 377 بررسى تطبيقى و تحليلى صحيح بخارى و كتاب كافى (صادقيان) 402 بررسى مورد صدور احاديث كتاب كافى (شهروزى محمد جعفر) 401 برگزيده اى از اصول كافى (رضوى) 215 برگزيده آثار (امامت كاشانى) 270 بزرگان رى (صادقى) 301 البضاعة المزجاة (قارياغدى) 57 بغداد مركز تشيع (شاكرى) 298 بهشت كافى (آژير) 187 بيانات الوافى لاحاديث اصول الكافى (فيض كاشانى) 56 البيان البديع (صدر) 262 البيان الوافى فى التعريف بكتاب ترتيب اسانيد الكافى (درياب نجفى) 244 بيان حديث «ان النظر إلى الكعبة عبادة» (خواجويى اصفهانى) 133 پاسدارى از «عرصه روايت و درايت حديث» (سبحانى) 361 پانصد و يك درس مقدس (مير شاه ولد) 227 پژوهشى تطبيقى در احاديث بخارى و كلينى (معروف حسنى) 260 پژوهشى در تاريخ حديث شيعه (معارف) 325 پژوهشى در تاريخ حديث شيعه از قرن 6 تا عصر حاضر (صفره) 403 پژوهشى در زمينه كتاب كافى و مؤلف آن (پهلوان) 241 پيشوايان فكرى شيعه (كلينى) (وكيلى) 395 تاريخ حديث (مدير شانه چى) 324 تاريخ عمومى حديث 326 تجريد اسانيد الكافى و تنقيحها (طباطبايى بروجردى) 245 تحفه آسمانى: بررسى تحليلى و اسنادى حديث لوح (صفاخواه) 145 تحفة الاولياء (اردكانى) 188 التحفة العلوية فى شرح حديث حدوث الاسماء (ناشناخته) 169 تحفة اولى الأفهام فى شرح خبر هشام (بارفروشى) 117 تحقيق تاريخى حول موقع قبر الامام الكلينى (دخيلى) 356 تحقيق درباره كتاب كافى (واعظ زاده خراسانى) 394 ترتيب اسانيد كتاب الكافى (طباطبايى بروجردى) 246 ترجمه اصول كافى (خوانسارى) 192 ترجمه محمد بن اسماعيل (بهبهانى) 239 ترجمه و شرح اصول كافى (جوادى) 11 ترجمه و شرح ميراث كافى (ناشناخته) 100 ترجمه و شرح نامه حضرت صادق عليه السلام به شيعيان (محمد محسن بن عين على) 160 ترجمه و شرح و توضيح الروضة من الكافى (رسولى محلاتى) 193 ترجمه اصول الكافى (نجفى) 199 ترجمه اصول كافى (حسن زاده) 190 ترجمه الاربعون حديثا (ناشناخته) 202 ترجمه حديث جنود عقل و جهل و چند حديث ديگر (ناشناخته) 201 ترجمه حديثى از اصول الكافى درباره قيامت (ناشناخته) 200 ترجمه شرح اصول الكافى (خواجوى) 27 ترجمه فروع الكافى (موسوى افغانى) 198 ترجمه كتاب العقل والجهل (خاورى) 191 ترجمة المواعظ اصول الكافى (كرمانشاهى ) 195 ترجمة محمد بن اسماعيل (شيخ بهايى) 249 ترجمة محمد بن اسماعيل (نجفى) 265 تصحيح و تحقيق الصافى در شرح اصول الكافى (كيوانى) 408 تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى (آهنگر) 397 تصحيح و تحقيق صافى در شرح اصول الكافى (صمدى) 404 تصحيح و تحقيق كتاب «العقل والجهل» از نسخه خطى «الشافى فى شرح اصول الكافى» (شبيرى) 400 تعليقات على اصول الكافى (خاتون آبادى) 24 تعليقات على الكافى (غفارى) 54 تعليقات على شرح اصول الكافى لملاصالح المازندرانى (شعرانى) 38 التعليقة على الكافى (ميرداماد) 13 التعليقة على روضة الكافى (شوشترى) 19 تفسير عدة من اصحابنا من الكافى (ناشناخته) 266 تفسير قرآن براساس ديدگاه كلينى (قرشى) 256 تكملة شرح اصول الكافى (خاتون آبادى) 25 تكملة مرآت العقول (خاتون آبادى) 26 تلخيص المقال في معرفة الرجال (استرآبادى) 283 تنقيح المقال في احوال الرجال (مامقانى) 322 تنوير المرآة (قمى) 257 التوحيد (ناشناخته) 230 توضيح الاسناد المشكلة في الكتب الاربعة (شبيرى) 299 توضيح الكافى (شريف) 37 توضيح المقال في علم الرجال (كنى) 318 ثلاثيات الكلينى و قرب الاسناد (عاملى) 304 جامع المقال فيما يتعلق بأحوال الحديث و الرجال (طريحى) 303 جمع الشتات (نراقى) 90 جنة الخلد (عريضى) 52 جنّة الساعى (بارفروشى) 118 جوامع حديثى شيعه و بحارالأنوار (رحمان ستايش) 358 جواهر الكلام (شوشترى) 226 حاشية اصول الكافى (استرآبادى) 3 حاشية اصول الكافى (سبزوارى) 34 حاشية اصول الكافى (علوى عاملى) 53 حاشية اصول الكافى (شمس العلماء) 75 حاشية اصول الكافى (مجلسى) 80 حاشية الشافى (قزوينى) 60 حاشية الشافى في شرح الكافى (ناشناخته) 101 حاشية الصافى (قزوينى) 59 حاشية الكافى (حويزى) 23 حاشية الكافى (دشتكى) 30 حاشية الكافى (شبيرى) 36 حاشية الكافى (طالقانى) 43 حاشية الكافى (عاملى) 46 حاشية الكافى (شيخ بهايى) 49 حاشية الكافى (فتونى) 51 حاشية الكافى (ابن الوندى، شيخ ابراهيم بن قاسم) 68 حاشية الكافى (ابن الوندى، قاسم بن محمّد) 69 حاشية الكافى (ابن الوندى، محمّد بن قاسم) 70 حاشية الكافى (مجلسى) 79 حاشية الكافى (عاملى) 87 حاشية الكافى (هروى) 93 حاشية الكافى (مطيع بن محمود) 96 حاشية الكافى (ناشناخته) 99 حاشية الكافى (ناشناخته) 111 حاشية الكافى (ناشناخته) 112 حاشية شرح اصول الكافى ملا صدرا شيرازى (رفيعى) 32 حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى (شيروانى) 41 حاشية شرح الملاصدرا على اصول الكافى (نورى) 92 الحاشية على اصول الكافى (عاملى انصارى) 16 الحاشية على اصول الكافى (شيخ على صغير) 47 حاشية على اصول الكافى (عاملى) 50 حاشية على اصول الكافى (فندرسكى) 55 الحاشية على اصول الكافى (ميرزا رفيعا) 21 الحاشية على الكافى (شيروانى) 42 الحاشية على الكافى (طسوجى) 44 الحاشية على روضة الكافى (ناشناخته) 102 الحاشية على فروع الكافى (جزايرى) 9 الحاشية على فروع الكافى (عاملى انصارى) 17 حاشية على فروع الكافى (مجلسى) 81 حاوى الأقوال في معرفة الرجال (جزايرى) 279 الحاوى في المقدمة على شرح اصول الكافى (عابدى شاهرودى) 248 حثيت الفلجة في شرح حديث الفرجة (سبزوارى) 131 حدائق العارفين لما فى الكافى و...(ايروانى) 330 حديث جنود عقل و جهل (ناشناخته) 231 حديث چشمان آهو (حسينى اشكورى) 352 حديث شناسى (نصيرى) 334 الحسين و عاشورا في الكافى (حسينى عاملى) 219 حواشى بر كتب اربعه (مجلسى) 323 حياة الشيخ محمد بن يعقوب الكلينى (عميدى) 250 خاتمة مستدرك الوسائل (نورى طبرسى) 337 خرد و سپاه او (مدرس بستان آبادى) 161 خلاصه اى از اصول كافى (خسروى شبسترى) 212 خلاصة الاقول في معرفة الرجال (حلّى) 290 داستانهاى اصول كافى (محمدى اشتهاردى) 224 دانستنيهاى كتب اربعه (اسرار) 269 دانش رجال الحديث (ربانى) 294 دانشمندان رازى (خاتمى) 354 درآمدى بر تاريخ تدوين حديث و جوامع حديثى (دهقان منگاوى) 293 الدر المنظوم من كلام المعصوم (شيخ على كبير) 48 دراية الحديث (حسينى جلالى) 286 درخشان پرتوى از اصول كافى (حسينى همدانى) 22 الدرر الكافى والغرر الشافى المنتخب من اصول الكافى (حسينى امينى) 210 دروس في علم الرجال (مير سجادى) 289 دفاع از حديث و پاسدارانش (شبيرى) 364 دفاع از مهدويت (شفيعى) 367 دفاع عن الكافى (عميدى) 251 دو هزار حديث از پيشوايان دين (درخشان) 214 ده نكته درباره شرح اصول كافى ملا صدرا (استادى) 343 ديدگاه هاى حديثى ملا صدرا در شرح اصول كافى (عاشورى) 372 الذريعة الى حافظ الشريعة (ملا رفيعا) 73 راهنماى كتب اربعه (مظفرى) 427 رجال الشيخ عبد اللطيف جامعى (جامعى حويزى) 277 رجال أسانيد أو طبقات رجال كتاب الكافى (طباطبايى بروجردى) 247 الرّد على من ادعى قطعية صدور الأحاديث المروية في الكتب الاربعة (تربتى) 275 الرسائل الرجالية (كلباسى) 317 رساله اى پيرامون اراده الهى (ميرزاى قمى) 153 رساله در شرح حديث «لما خلق اللّه العقل إستنطقه» (ناشناخته) 186 رساله نجفيه (قزوينى) 62 رسالة الاخبار و الاجتهاد في صحة أخبار الكافى (بهبهانى) 240 رسالة في الكافى (تهرانى) 243 رسالة في تعيين محمد بن اسماعيل (ماحوزى بحرانى) 258 رسالة في حديث طول آدم و حواء (مجلسى) 156 رسالة في فهرست ابواب الكافى و احاديث كل باب (حسينى) 416 رموز التفاسير (قزوينى) 63 رموز تفاسير الايات الواردة في الكتب الاربعة و غيرها من كتب الحديث (قزوينى) 313 الرواشح السماوية في شرح الاحاديث الامامية (ميرداماد) 284 روح و ريحان (كجورى) 338 روش فهم حديث در شرح اصول الكافى ملاصالح مازندرانى (صرفى) 369 زبدة الاقوال في خلاصة الرجال (حسينى حلى) 287 زبدة الكافى (بهبودى) 206 زندگى نامه و شخصيت علمى و تأليفات محمد بن يعقوب كلينى (ناشناخته) 389 زندگى نامه ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى (ناشناخته) 386 سماء المقال في علم الرجال (كلباسى) 316 سيرى در اصول كافى (بابايى آملى) 238 الشافى في شرح اصول الكافى (مظفر) 85 الشافى في شرح الكافى (قزوينى) 64 الشجرة المثمرة فى آثار العترة الطاهرة (جزايرى) 209 شرح اصول الكافى (بلاغى) 6 شرح اصول الكافى (تبريزى) 7 شرح اصول الكافى (خاتون آبادى) 15 شرح اصول الكافى (اصطهباناتى) 28 شرح اصول الكافى (رضوى) 31 شرح اصول الكافى (سجاسى) 35 شرح اصول الكافى (قزوينى) 58 شرح اصول الكافى (ملا صدرا) 67 شرح اصول الكافى (گلپايگانى) 71 شرح اصول الكافى (ابن محمد شفيع) 95 شرح اصول الكافى (ناشناخته) 104 شرح اصول الكافى (ناشناخته) 109 شرح اصول الكافى (ناشناخته) 110 شرح اصول الكافى (حسينى جنفورى) 14 شرح اصول الكافى (گيلانى) 74 شرح التوحيد من كتاب الكافى (شيرازى) 40 شرح الكافى (بختيارى حويزى) 5 شرح الكافى (ترك لنكرانى) 8 شرح الكافى (شوشترى) 39 شرح الكافى (طوسى) 45 شرح الكافى (قزوينى) 61 شرح الكافى (مازندرانى) 77 شرح الكافى (مجلسى) 83 شرح الكافى (موسوى) 86 شرح الكافى (نجفى) 89 شرح الكافى (نورى) 91 شرح الكافى (مير حسين) 97 شرح الكافى (هروى) 94 شرح الكافى (بخش اصول) (ناشناخته) 103 شرح بعضى از احاديث كافى (ناشناخته) 170 شرح چهارده حديث از كتاب التوحيد اصول الكافى (ناشناخته) 171 شرح حال ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى (موسوى مهدوى) 263 شرح حديث «اتفق الجميع لا تمانع بينهم من جهة الرؤية» (حسينى قزوينى) 127 شرح حديث اشتراك وجود (ناشناخته) 173 شرح حديث الاسماء (احسايى) 113 شرح حديث الاسماء و بيان حدوثها (مشهدى) 147 شرح حديث «البداء» (ناشناخته) 175 شرح حديث البيضة (خوانسارى) 137 شرح حديث البيضة (محمد زمان بن محمد معصوم) 159 شرح حديث التثليث (حر عاملى) 146 شرح حديث الجبر والاختيار من الكافى (ناشناخته) 176 شرح حديث الحر و البرد (حسينى) 129 شرح حديث الحوت و قرن الثور (نورى) 167 شرح حديث الرؤية (حسينى قزوينى) 128 شرح حديث العقل و الجهل وجنودهما (شاهرودى) 141 شرح حديث العقل والجهل و جنودهما (نقوى) 166 شرح حديث المسطور فى منية الممارسين (احسايى) 115 شرح حديث «الناس معادن كمعادن الذهب والفضة» (ملاصدرا) 152 شرح حديث «ان اللّه خلق آدم على صورته» (ناشناخته) 174 شرح حديث «ان اللّه داخل في الاشياء» (حسينى رشتى) 123 شرح حديث «ان اللّه عزوجل لما أراد أن يخلق آدم عليه السلام ...» (احسايى) 114 شرح حديث «ان المهر ما تراضيا عليه الناس» (شيخ مفيد) 121 شرح حديث «أماترى الشمس والقمر...» (ملاصدرا) 150 شرح حديث «أمر إبليس أن يسجد لآدم» (ميرزاى قمى) 154 شرح حديث «أنا اللّه لا اله الا أنا...» (حسينى) 130 شرح حديث بر الوالدين (سبزوارى) 139 شرح حديث جنود العقل والجهل (ناشناخته) 177 شرح حديث جنود عقل و جهل (امام خمينى) 162 شرح حديث حدوث الأسماء (اخبارى) 116 شرح حديث حدوث الاسماء (سماهيجى) 140 شرح حديث «خلق اللّه الاشياء بالمشية...» (ناشناخته) 178 شرح حديث «خلق اللّه الأشياء بالمشية...» (ناشناخته) 179 شرح حديث «خلق اللّه الأشياء بالمشية والمشية بنفسها» (ذهبى) 138 شرح حديث «خير الصفوف فى الصلاة المقدم» (ناشناخته) 180 شرح حديث داود بن رزين من الكافى فى العلل والأمراض (خواجويى) 134 شرح حديث زينب العطارة (ملاصدرا) 151 شرح حديث زينب العطارة (نورى) 168 شرح حديث «ستة اشياء ليس للعباد فيها صنع» (شيروانى) 143 شرح حديث «ستة أشياء ليس للعباد فيها صنع» (مجلسى) 155 شرح حديث طينت (ناشناخته) 181 شرح حديث فرجة (خاتون آبادى) 132 شرح حديث فرجة (قزوينى) 149 شرح حديث «كم كان طول آدم حين هبط به الى الارض» (مجلسى) 157 شرح حديث «لو علم أبوذر ما فى قلب سلمان لقتله» (ناشناخته) 182 شرح حديث مشكل فى باب الزكاة (ناشناخته) 183 شرح حديث «ملعون ملعون من كمه أعمى ملعون ملعون من عبد الدينار» (خواجويى) 135 شرح حديث «ملعون ملعون من كمه أعمى ملعون ملعون من عبدالدينار» (شيروانى) 144 شرح حديث «ملعون ملعون من كمه أعمى ملعون ملعون من عبد الدينار» (ناشناخته) 184 شرح حديث من الكافى (زنجانى) 125 شرح حديث «من أخرجه اللّه عن ذل المعاصى...» (زنجانى) 124 شرح حديث «من حفظ على امتى اربعين حديثا...» (ناشناخته) 185 شرح حديث «من همّ بحسنة» (بحرانى) 119 شرح حديثى از نوادر الكافى (خواجويى) 136 شرح خبر غامض فى خلق العرش (مجلسى) 158 شرح خطبة الكافى (زنورى) 33 شرح دو حديث (ناشناخته) 172 شرح روضة الكافى (كركى) 20 شرح صدر المتألهين بر اصول كافى (نصيرى) 393 شرح فروع الكافى (مازندرانى) 76 شرح مناظرة الزنديق مع الصادق عليه السلام (شيروانى) 142 شرح مناظره امام صادق با زنديق (بحرانى) 120 شرح و ترجمه اصول كافى (كمره اى) 196 شرح و ترجمه اصول كافى (ميرخانى) 88 شرح و ترجمه اصول الكافى (حايرى تهرانى) 12 شواهد الاسلام (ملا رفيعا) 320 الشواهد الشعرية و مناسباتها في الكتب الاربعة الحديثية (كعبى) 383 الشيخ الكلينى و كتابه الكافى (عميدى) 252 شيخ كلينى آفتاب حديث (ابراهيم زاده) 235 شيخ كلينى و كتاب كافى يا ثقة الاسلام و اوثق الكتب (مصطفوى) 380 صافى [در شرح كافى ](قزوينى) 65 صحة الاصول اربعة (دشتى اصفهانى) 292 طرائف المقال في معرفة طبقات الرجال (جاپلقى بروجردى) 276 عدة الخلف في عدة السلف (بروجردى جالبردى) 273 عدة الرجال (اعرجى) 285 عقل از ديدگاه ملاصالح مازندرانى (حسين پورى) 351 العقل والجهل و اسرار الائمه (قپانى كعبى) 148 علامه مجلسى و مرآة العقول (سلطانى) 362 علامه مجلسى و نقد ديدگاه هاى فلسفى (نصيرى) 392 علم الأئمة بالغيب... (حسينى جلالى) 353 علم الحديث و نقش آن در تهذيب حديث (قربانى) 312 علماى بزرگ شيعه از كلينى تا خمينى (گلپايگانى) 319 علم درايه، رجال و تراجم (قاسمى) 310 عين الغزال في فهرس اسماء الرجال (الهى لواسانى) 237 فتح الباب لمغلقات الكافى (مجلسى) 84 فقه الكلينى دراسة و تحليل (خزرجى) 355 الفوائد الرجالية (حسينى قزوينى) 288 الفوائد الكاشفة (قاضى تبريزى) 255 فهارس الكافى (بقاعى) 413 فهارس مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول (حسينى امينى) 414 فهرس ابواب فروع الكافى (اصفهانى) 409 فهرس احاديث اهل البيت عليهم السلام (الاصول من الكافى) (مجمع البحوث الاسلامية) 424 فهرس احاديث اهل البيت (الفروع من الكافى) (مجمع البحوث الاسلامية) 425 فهرس احاديث اهل البيت (فروع الكافى) (مجمع البحوث الاسلامية) 426 الفهرس الشامل للتراث العربى الاسلامى المخطوط (ناشناخته) 339 فهرس الكافى (صدر) 418 فهرس الكتب الاربعة (زنجانى) 415 فهرس الكتب الاربعة (قهپايى) 417 فهرست اصول الكافى (ناشناخته) 430 فهرست الكافى (فارسى آباده اى) 419 فهرست الكافى (قزوينى) 421 فهرست الكافى (كرمانشاهى) 422 الفيوضات اللامعة في حال الكتب الاربعة (زند كرمانى) 295 قرآن در روايات كافى (بيريان) 398 القول الشافى في حلّ اصول الكافى (بارهوى) 189 الكافى (رضوى) 194 كافى در آينه پژوهش (سليم گندمى) 363 كافى و اصول اربعمأة (پهلوان) 347 كتاب اصول كافى و ويژگى هاى آن (فاضلى) 375 كتاب الخمس (الهى لواسانى) 204 كتاب الخمس (فتح پورى) 220 كتاب شناسى جوامع حديثى چهارگانه شيعه (صفره) 370 كشاف حقايق الاحاديث (اردكانى يزدى) 2 كشف الكافى (اصطهباناتى) 4 الكشف الوافى (آصف شيرازى) 1 الكشف الوافى فى حل احاديث الكافى (دستغيب) 29 الكفاية في علم الدراية (موسوى زنجانى) 329 كليّات في علم الرجال (سبحانى) 297 الكلينى والكافى (غفّار) 254 الكلينى و خصومة ابو زهرة (غفّار) 253 كلينى و عقل گرايى (اخوان) 341 الكلينى و كتابه الكافى (عيسى على) 374 كنوز العارفين فى ارشاد السالكين (ناشناخته) 105 گذرى بر «شرح حديث جنود عقل و جهل» (مختارى) 379 گزيده اصول كافى (بهنيا) 207 گزيده شرح حديث جنود عقل و جهل (امام خمينى) 163 گفتگو با استاد محمد باقر بهبودى در عرصه روايت و درايت حديث (بهبودى) 346 گلچينى از اصول كافى (فيروزى) 221 گلشن ابرار (جمعى از پژوهشگران حوزه علميه قم) 280 لزوم ارزيابى سندى احاديث الكافى (شبيرى) 365 ماهيت عقل از ديدگاه ملاصدرا و علامه مجلسى (كافى) 405 مجمع الرجال في معرفة احوال الرجال (قهپايى) 314 مجمع السعادات (شرح اصول كافى) (گنابادى) 72 مجمع النورين فى هداية كافة الثقلين (ناشناخته) 340 مجموعة الجباعى (جباعى حارثى همدانى) 278 المختار من الكافى (ناشناخته) 232 مختصر اصول كافى (اسلامى) 203 مختصر الصافى في شرح الكافى (ناشناخته) 107 مختصر الكافى (ناعسى) 228 مختصر المقال في معرفة الرجال (بحرانى دَمِستانى) 272 مختصر شرح الكافى (ناشناخته) 106 المختصر من الكافى (بركه شامى) 205 مختلف الرجال (قاينى خراسانى) 311 مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول (مجلسى) 82 مرورى بر زندگانى صاحب «اصول كافى» شيخ كلينى (ناشناخته) 387 مرورى بر زندگينامه و شخصيت محمد بن يعقوب كلينى (ناشناخته) 390 مستدركات علم رجال الحديث (نمازى شاهرودى) 336 مشارع الاسلام فى شرح الكافى لثقة الاسلام (نصير بن احمد) 98 مشايخ فقه و حديث در جماران، كلين و درشت (عطاردى) 306 مصادر السنة الشريفة (سازمان حوزه ها و مدارس علميه خارج از كشور) 296 مع الكلينى و كتابه الكافى (عميدى) 373 المعجم المفهرس لالفاظ احاديث البحار (جمعى از محققان) 281 المعجم المفهرس لالفاظ احاديث الكتب الاربعة (برازش) 412 المعجم المفهرس لالفاظ اصول الكافى (كلانترى) 423 المعجم المفهرس لالفاظ الاحاديث عن الكتب الاربعة (فرزاد) 420 المعجم المفهرس لالفاظ الاصول الكافى (برازش) 411 معجم المفهرس لالفاظ الروضة من الكافى (برازش) 406 معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة (موسوى خويى) 328 [معرفى كتاب] اصول آل الرسول (استادى) 342 معرفى كتاب الشيخ الكلينى البغدادى و كتاب الكافى (مهدوى راد) 384 معرفى كتاب دفاع عن الكافى (معرفت) 381 معرفى كتاب دفاع عن الكافى (هيئة التحرير) 396 معرّفى كتاب كافى (موسوى) 382 مفاخر اسلام، كلينى (دوانى) 357 مفتاح الفلاح (مير لوحى) 264 مفتاح الكتب الاربعة (ده سرخى) 429 مفهوم عقل از ديدگاه دو شارح اصول كافى (كافى) 376 مقدمه اصول الكافى (محفوظ) 259 منتخب اصول الكافى (شيخ صدوق) 222 منتخب اصول الكافى (ناشناخته) 233 منتخب الكافى للكلينى (ناشناخته) 234 منتخب شرح اصول الكافى (ناشناخته) 108 منتقى الجمان (صاحب معالم) 305 منتهى المقال في احوال الرجال (مازندرانى حايرى) 321 موقعيت كلينى صاحب كتاب اصول و فروع كافى در علم حديث (رضايى) 359 نتيجة المقال في علم الدراية و الرجال (بار فروشى مازندرانى) 271 نزهة الاخوان و تحفة الخلّان (جزايرى) 10 نزهة النظر في غريب النهج و الاثر (البدرى) 410 نقد كلام ملا خليل قزوينى (حسينى قزوينى) 18 نقد و بررسى اقوال برخى از محدثين شيعه در باب عرضه كتاب كافى... (محمدى گيلانى) 378 نقد و تحقيقى در زمينه شروح كافى (عابدى شاهرودى) 371 نگاهى به «التعليقة على الكافى» ميرداماد (جوادى) 349 نگاهى به «الرواشح السماوية» ميرداماد (جوادى) 350 نگاهى به روايات كتب اربعه (فقيهى) 407 نگاهى به كتاب «شرح حديث جنود عقل و جهل» (نصيرى) 391 نگاهى به گفتگوى «در عرصه روايت و درايت حديث» (شبيرى) 366 نگاهى كلى به اسباب صدور احاديث (شهروزى) 368 نهاية الدراية فى شرح الوجيزة (صدر) 331 واژه هاى اخلاقى از اصول كافى (پيشوايى ملايرى) 208 الوافى (فيض كاشانى) 309 الهدايا لشيعة ائمة الهدى (مجذوب تبريزى) 78 هدى العقول في شرح احاديث الاصول (بحرانى) 66 هدية المحدثين (خراسانى) 291 هدية النجدين و تفصيل الجندين (صدر) 164 يك مناظره علمى در پاسخ علّامه قاضى خضرى (نجمى) 333

.

ص: 208

. .

ص: 209

. .

ص: 210

. .

ص: 211

. .

ص: 212

. .

ص: 213

. .

ص: 214

. .

ص: 215

. .

ص: 216

. .

ص: 217

. .

ص: 218

. .

ص: 219

فهرست منابع و مآخذ

فهرست منابع و مآخذ1. احقاق الحق و ازهاق الباطل، شوشترى، نورالله بن شريف الدين، شهاب الدين النجفى، قم: مكتبه آيه الله العظمى المرعشى، 19 ج. 2. اعيان الشيعة، امين، محسن، حسن الامين، بيروت: دارالتعارف، 10ج ، 1364. 3. تاريخ الادب العربى، بروكلمان، كارل، محمود فهمى حجازى، مصر: الهيئه المصريه العامه للكتاب، 9 ج، 1372. 4. تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام، صدر، حسن، اعلمى، 442ص. 5. تتميم امل الامل، قزوينى، عبدالنبى بن محمد تقى، احمد الحسينى، قم: مكتبه آيه الله المرعشى، [222]ص، 1365. 6. التراث العربى فى خزانة مخطوطات ، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، قم: مكتبه آيه الله المرعشى العامه، 6 ج. 7. تراجم الرجال، حسينى اشكورى، احمد، قم: دليل ما، 4ج، 1380. 8. تعليقه سيد عبد العزيز طباطبايى بر الذريعة ، (مخطوط). 9. دليل المخطوطات، حسينى، احمد، قم: المطبعه العلميه، ج1، 1355. 10. الذريعة الى تصانيف الشيعه، آقابزرگ طهرانى، محمد محسن، بيروت: دارالاضواء، 28ج، 1361. 11. روضات الجنات، خوانسارى، محمدباقر، تهران: مكتبه اسماعيليان، 8ج، 1348. 12. زندگى نامه علّامه مجلسى، مهدوى، مصلح الدين، تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامى، 392ص، 1378. 13. الشيخ الكلينى البغدادى و كتابه الكافى، عميدى، ثامر هاشم حبيب، قم: مكتب الاعلام الاسلامى، 495 ص، 1372. 14. طبقات اعلام الشيعه، آقابزرگ طهرانى، محمد محسن، على نقى منزوى، تهران: دانشگاه تهران، 961ص، 1372. 15. الفهرس الشامل للتراث العربى الاسلامى المخطوط، موسسه آل البيت، عمان: المجمع الملكى لبحوث الحضاره الاسلاميه، 3ج، 1370. 16. فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس، فكرت، محمدآصف، مشهد: آستان قدس رضوى، 948 ص، 1369. 17. فهرست الفبايى نسخه هاى خطى كتابخانه گنج بخش، تسبيحى، محمد حسين، اسلام آباد: مركز تحقيقات فارسى ايران و پاكستان، 764 ص، 1378. 18. فهرست كتابهاى چاپى عربى، مشار، خانبابا، تهران، 1014ص، 1344. 19. فهرست كتابهاى چاپى فارسى، مشار، خانبابا، تهران، 5ج، 1351. 20. فهرست كتاب هاى خطى كتابخانه ملى ملك، حجتى، محمّد باقر و منزوى، احمد، زير نظر ايرج افشار، محمّدتقى دانش پژوه، 12 جلد، 1352 _ 1376. 21. فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث شيعه، صدرايى خويى، على، قم: دارالحديث، ج، 1381. 22. فهرست مقالات فارسى در زمينه تحقيقات ايرانى، افشار، ايرج، تهران: شركت انتشارات علمى و فرهنگى. 23. فهرست نسخ خطى كتابخانه ملى ايران، تهران: كتابخانه ملى ايران، 1343. 24. فهرست نسخه هاى خطى فارسى، منزوى، احمد، تهران: موسسه فرهنگى منطقه اى، 6ج. 25. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه دانشكده الهيات دانشگاه تهران، دانش پژوه، محمد تقى، تهران: دانشگاه تهران، 1227ص. 26. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه دانشكده الهيات مشهد، فاضلى، محمود، مشهد: دانشگاه فردوسى، 3ج، 1376. 27. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آية اللّه گلپايگانى، عرب زاده، ابوالفضل، قم: دار القرآن كريم، 850ص، 1378. 28. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آية اللّه گلپايگانى، سه جلد (قديم). 29. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه عمومى حضرت آية اللّه مرعشى نجفى، قم: كتابخانه آية اللّه مرعشى. 30. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مدرسه فيضيه قم، استادى، رضا، قم، چاپخانه مهر، 2ج، 1396ق. 31. فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه وزيرى يزد ، شيروانى، محمّد، 5ج، 1350 تا 1358. 32. كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب والاسفار، كنتورى، اعجازحسين، قم، مكتبه آيه الله المرعشى، 1367. 33. كلينى و الكافى ، غفار، عبدالرسول، قم: موسسه النشر الاسلامى، 589 ص، 1374. 34. مأخذشناسى رجال شيعه، طلائيان، رسول، قم، دار الحديث، 368ص، 1381. 35. مستدرك الوسائل، مستدرك الوسائل، نورى، حسين بن محمد تقى، آغا بزرك الطهرانى ، طهران، المكتبه الاسلاميه، 3 ج: 1340 36. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسين بن محمد تقى، قم، موسسه آل البيت عليهم السلام ، 18 ج: 1365. 37. المسلسلات في الاجازات ، مرعشى، شهاب الدين، قم، مكتبه آيه الله العظمى المرعشى، 2 ج، 1374 38. مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال، آقابزرگ طهرانى، محمد محسن (1378ق)، [تهران]، 618ص، 1337. 39. معجم المطبوعات العربيه فى ايران، رفاعى، عبدالجبار، 1414ق، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامى، 872 ص. 40. معجم المطبوعات النجفيه، امينى، محمد هادى، 1385ق ، نجف، مطبعه الاداب، 399ص، 1343. 41. معجم مؤلفى الشيعه، فاضل قائينى، على، تهران، وزارت ارشاد اسلامى، 528 ص، 1363. 42. مناهج المعارف، موسوى خوانسارى، ابوالقاسم ميرسيد احمد روضاتى، 1048ص، 1351. 43. موسوعة مؤلفى الامامية، مجمع الفكر الاسلامى، قم، مجمع الفكر الاسلامى، 1378. 44. نابغه فقه و حديث ، سيد نعمت الله جزائرى، جزائرى، محمد، قم، مجمع الفكرالاسلامى، 512ص، 1376. 45. نسخه پژوهى، دفتر اول، حافظيان، ابوالفضل، قم، موسسه اطلاع رسانى مرجع، 1383. 46. نشريه نسخه هاى خطى، زير نظر محمّدتقى دانش پژوه و ايرج افشار، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 47. نوزده ستاره و يك ماه،استادى، رضا، قم، قدس، 560ص، 1383.

.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109