ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

جوانان (با پايبندي به ارزش ها) برخوردار باشد و در حوزه آموزه ها و باورهاي دينيِ جوانِ مسلمان ايراني، در حدّ توان، به مستندسازي و اصلاح فرهنگي اهتمام ورزد. هر شماره از حديث زندگي، از سه بخشِ: علمي، اجتماعي و ادبي تشكيل شده است. بخش علمي، مشتمل بر آثار: علمي، اجتماعي، روان شناسي _ تربيتي، مَعارفي و... در يكي از قالب هاي: مقاله (تأليف و ترجمه)، گفتگوي علمي، و معرّفي و نقد كتاب است. بخش اجتماعي، عهده دارِ ارائه: اطلاعات مفيد براي نسل جوان، آسيب شناسي زندگي جمعي، مشاوره، ديدگاه هاي مخاطبان، و... است كه در قالب: گزارش، گفتگوي اجتماعي، نقد و طنز اجتماعي عرضه مي شود. بخش ادبي نشريه نيز قالب هاي: داستان، شعر، خاطره، قطعه ادبي، مقاله ادبي و نقد ادبي (تأليف و ترجمه) را در بردارد. حديث زندگي، نشريّه اي «موضوعي» است، به اين معنا كه بخش هاي علمي و اجتماعي (و گاه ادبيِ) آن، در هر شماره، به يكي از مسائل مورد نياز و توجّه جوانان اختصاص دارد. در انتخاب موضوعات، علاوه بر مشورت هاي كارشناسي، به خواست ها و نيازهاي ابراز شده از سوي مخاطبان جوان مجلّه (به صورت هاي: حضوري، مكاتبه اي و اينترنتي) و بويژه به نتايج نظرسنجي از مشتركان، توجّه شده است و پس از اين نيز _ به ياري خداوند _ چنين خواهد بود. موضوعاتي كه تا امروز (شماره45) در حديث زندگي مطرح و بررسي شده اند، عبارت اند از: دوستي، شادابي، اعتماد به نفس، اُنس با خدا، آراستگي،

.

ص: 15

آرامش، موفّقيت، فراغت، اميد، عفاف، روابط اجتماعي، مهارت هاي زندگي، بهداشت روان، محبوبيّت، هويّت، دين و خوش بختي، امروزي شدن، بهداشت بشري، آينده، منفعت و مصلحت، نياز، اضطراب، مُروّت و مُدارا، افسردگي، شخصيّت سالم، توسعه، دين و آزادي، زندگي با ديگران، جهان بدون مرز، ميراث معنوي، سرمايه اجتماعي، نوآوري و اصلاح، ارزش هاي اخلاقي، كار و اشتغال، دين و عدالت، پيامبرِ رحمت، ازدواج (دو شماره)، معناي زندگي، انسان و طبيعت، قرآن و زندگي، آرمان شهر، هنر و زندگي، بهره وري، شادكامي، آدم و حوّا (ويژگي هاي دختران و پسران)، مرگ، طبايع آدمي (آب، باد، خاك و آتش)، و عشق. جوان، شادي و رضايت از زندگي، در بردارنده هفده مقاله، به قلم نويسندگان مختلف است كه از شماره هاي گوناگون حديث زندگي، انتخاب شده اند و به خاطر يكي بودن موضوع آنها يا داشتن ارتباط موضوعي، در كنار هم قرار گرفته اند و البته در انتخاب مقالات، علاوه بر استواري علمي، به جوانانه و كاربردي بودن، داشتن ادبياتي امروزي و اين كه در مجموع، ديدگاه دين را در موضوع مورد بحث به دست دهند، توجّه شده است. اميد كه در موضوعات مورد بحث (شادي، شادمانگي، شادكامي و رضايت از زندگي)، از عهده روشنگري، خرافه زدايي و نيز ارائه چارچوبي براي جامعه قرآني، زندگي آرماني و زيست مسلماني، برآمده باشيم! گفتني است كه مقالات، به سفارش بخش علميِ مجلّه نوشته شده اند و تا اين جا، دو نوبت ويرايش علمي و ادبي را: يك بار در انتشار اوّليه(در مجلّه) و بار ديگر در چينش جديد، پشت سر گذاشته اند.

.

ص: 16

در پايان، بر خود، لازم مي دانم كه از تلاش نويسندگان محترم و نيز همكارانم در حديث زندگي، سپاس گزاري نمايم و عموم خوانندگان و اهل نظر را به نقد اين مجموعه و اظهار نظر درباره آن، فراخوانم. (1) عبد الله حسن زاده سردبير حديث زندگي شهريور 1388

.

ص: 17

ص: 18

بالاخره اين پندار بى ريشه و توهّمات ماليخوليايى، او را در كنار آب، از تشنگى مى كُشد. گر چه طبيعت اين پرنده و نياز به خودپايى (حفظ جان)، فراتر از اين افسانه است (و حتّى بوتيمار هم براى زنده ماندن، هر روز، آب مى خورَد)، امّا در ميان ما كسانى هستند كه كم و بيش، چنين تصوّرى دارند و همواره نگران روز مبادايى هستند كه هرگز نمى آيد! در مقابل اين تفكّر، كسانى هستند كه شيره زندگى را از دل سنگ خارا مى كِشند و در دل رنج ها، گنج ها را مى جويند. آلكساندر سولژنيتسين، در رُمان معروفى به نام يك روز از زندگى ايوان دنيسويچ _ كه بر اساس آن، فيلمى نيز ساخته شده است _ ، از زندگى چنين كسانى گزارش مى دهد. قهرمان كتاب، ايوان دنيسويچ شانكف، كه به ناحق در اردوگاه هاى كارِ اجبارى در سيبرى زندانى است، هر روز به بيگارى مشغول است. او يك شب، با مرور حوادث آن روز، چنين تصوّر و احساسى دارد: شانكف، با رضايت كامل، به خواب رفت. او در آن روز، چند خوش شانسى آورده بود: آنها او را به سلّول انفرادى نينداخته و گروه آنها را هم جهت بيگارى نفرستاده بودند. توانسته بود براى شام، كمى خُرده جو و گندم، گير آورَد و سرگروه، سهم هر يك از اعضايى را كه در كار مشاركت كرده بودند، به خوبى معين كرده بود. او ديوارى ساخته و از اين كار، لذّت برده بود. تكّه اى از تيغه ارّه آهن بُر را كِش رفته بود. تقريباً روز شادى را گذرانده بود. (1) حال مى توانيم با داشتن اين دو الگوى زندگى، زندگى خود و ديگران را با نگاهى تازه بكاويم.

.

ص: 19

ص: 20

به تعبير ديگر، دل ماست كه گاه مايه شادابى و گاه باعث كسالت ما مى شود. بستگى دارد كه اطراف خود را چگونه تفسير كنيم و چه تصوّرى از آن داشته باشيم، تا شاداب يا كسل شويم. امّا دل نيز خود، تحت تأثير عوامل متعدّدى است. پيامبر(ص) دل را به پَرى تشبيه مى كند كه اسير تندباد است و به هر سو رانده مى شود. (1) مولوي، اين مضمون را چنين پرورانده است: در حديث آمد كه: دل، همچون پَرى است در بيابانى اسير صَرصَرى است باد، پَر را هر طرف رانَد گزاف گه چپ و گه راست، با صد اختلاف در حديث ديگر: اين دل دان چنان كآب جوشان ز آتش اندر قازغان (2) هر زمان، دل را دگر رايى بُوَد آن نه از وى، ليك از جايى بُوَد. (3) در اين جا دو بحثْ مطرح است: يكى اين كه چگونه مهار دل را در دست بگيريم و آن طور كه مى خواهيم، اداره اش كنيم؛ ديگر آن كه شادابى از ديدگاه دينى ما چه جايگاهى دارد. موضوع اين مقاله، نكته دوم است. مسئله شادابى، هنگامى جدّى تر مى شود كه مى بينيم كسانى آن را در برابر حُزن (اندوه) قرار مى دهند و مى كوشند از نگاه شرعى، آن را نقد كنند و براى اثبات ديدگاه خود، احاديثى نيز نقل مى كنند. اين كسان مى پندارند كه بايد ميان

.

ص: 21

شادابى و ديندارى، يكى را برگزيد و يا مؤمن بود و يا شاداب و ميان اين دو، درّه اى پُرنشدنى مى بينند؛ امّا در حقيقت، اين دو، برابر يكديگر نيستند و نه تنها مى توان هم ديندار بود و هم شاداب، بلكه احاديث بسيارى، نشانه ديندارى را شادابى و خوش رويى و مانند آن معرفى مى كنند و لازمه ديندارى را شادابى مى دانند. اگر هم پاره اى احاديث، سخن از اندوه و غم به ميان آورده اند و مؤمن را غمگين و اندوهناك معرّفى كرده اند، ناظر به حسّ مسئوليت مسلمانان است. اين نوع اندوه، نتيجه آگاهى اجتماعى و تعلّق جمعى فرد است، نه پريشانْ حالى و پراكندگى خاطر. هر كه او هشيارتر، بيدارترهر كه او آگاه تر، رخْ زردتر. (1) اين نوع اندوه و شناخت عميق است كه همواره مورد توجّه متفكّران شرق و غرب بوده است و حتّى فيلسوف منفعت گرايى چون جان استوارت ميل، در دفاع از آن مى گويد: ترجيح مى دهم سقراطى ناخشنود باشم، تا ابلهى خشنود. (2) اين نوع حزن، ريشه در توجّه به احوال ديگران و حس همدردى انسانى دارد و همان است كه سعدى از آن به عنوان «بى قرارى» ياد مى كند و مى گويد: بنى آدم، اعضاى يكديگرندكه در آفرينش، ز يك گوهرند چو عضوى به درد آورَد روزگاردگر عضوها را نمانَد قرار. (3)

.

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

چه شيرين) و سپس كوشش براى تغيير آنچه هست (امّا مطلوب نيست)، به آنچه بايد باشد. شخص شاداب، در دل هر مانعى، فرصتى و در كنار هر دشوارى، آسانى (1) و در پى هر سياهى، سپيدى را مى بيند و انتظار مى كشد. او عميقاً ايمان دارد كه رنج و سختى، بخش ناگسستنىِ وجود انسان (2) و زمينه شكوفايى استعدادهايش و لازمه رشد و تكامل است و «نابرده رنج، گنجْ ميسّر نمى شود». انسان شاداب، ناكامى و تلخى را انكار نمى كند؛ امّا معتقد است كه مى توان آنها را به كاميابى و شيرينى تبديل كرد. او فشارهاى زندگى را چونان حركات ورزشى مى داند كه هر چه شديدتر باشد، بدن او را نيرومندتر خواهد كرد. او شكست را مقدّمه پيروزى و سختى را طلايه آسانى مى داند. چنين كسى با داشتن رويكردى مثبت به زندگى و اعتماد به خدا و در نتيجه، اميد به هدايت او و اعتقاد به نيروهاى درونى خود، دليلى براى افسردگى نمى بيند و چون عميقاً بر اين باور است كه «هر انسانى در گروِ كارى است كه مى كند» (3) و چون بر آن است كه: اين جهان، كوه است و فعل ما ندا سوى ما آيد نداها را صدا. ناگزير، مسئوليتى جدّى در خود احساس مى كند و به جاى سرخوردگى و نوميدى و سستى و خود را چون پرِكاهى در توفان حوادث دانستن، با استوارى، در برابر ناخوشى ها قد علم مى كند و با چهره اى باز، براى گشودن راه خويش و آفريدن سرنوشت خود، پيش مى رود.

.

ص: 26

شادابى، گر چه حالتى است درونى و يگانه، امّا جلوه هاى گوناگونى دارد. امام صادق(ع)، جلوه هاى شادابى را در سه چيز مى داند و مى فرمايد: شادابى در سه خصلت است: وفادارى، رعايت حقوق ديگران و ايستادگى در حوادث ناخوشايند. (1) احاديث متعدّدى بر ضرورت اين صفت براى آدمى تأكيد مى كنند و از آن با عنوان: نشاط، شادمانى، سرزنده بودن و گشاده رويى ياد مى كنند. (2) از اين رو بايد كوشيد و اين حالت را اگر نيست، به وجود آورد و اگر هست، آن را تقويت كرد و پرورش داد. پاره اى از اين احاديث، علاوه بر دستورهاى كلّى در مورد شادابى، دستور العمل هاى خاصّى نيز براى حفظ و پرورش اين حالت مى دهند و پاره اى، توصيه هاى عملى و بهداشتى مى كنند. برخى زمينه هاى روانى شادابى، عبارت اند از: تلاوت قرآن، تفكّر در آفريده هاى خداوند، صدقه دادن و تقويت ايمان. برخى عوامل مادّى آن نيز عبارت اند از: تغذيه مناسب، ورزش، خوش پوشى، (3) فعاليت هاى اجتماعى و مطالعه. توجّه به اين نكته، مهم است كه گاهى حتّى شاداب ترين افراد نيز ناخواسته دچار پاره اى افسردگى ها و كسالت ها مى شوند كه بايد به سرعت با اين حالت مبارزه كنند و اجازه ندهند كه بر عملكرد و رويكردشان تأثير بگذارد. (4)

.

ص: 27

لذا هر كسى با توجّه به شناختى كه از خود دارد و تأمّل در علّت افسردگى پيش آمده، بايد از راه هاى پيشنهادى براى مبارزه با افسردگى استفاده كند. گاه، سفرى كوتاه مى تواند موجب شادابى شود و گاه تنها يك حمّام كردن و يا چند دقيقه شنا و يا حتّى كمى قدم زدن و نگاه كردن به سبزه ها مى تواند اين مقصود را تأمين كند. امام صادق(ع) پاره اى از اين عوامل را چنين بر مى شمارد: ده چيز، مايه شادابى است: پياده روى، سواركارى، غوطه ورى در آب، نگاه كردن به سبزه ها، خوردن و نوشيدن و... . (1) بارى! شادابى، نشانه زندگى و لازمه رشد و تعالى است. با افسرده دلى و سستى، جز رنج پديد نمى آيد و تنها راه گذر از رنج ها و پشت سر گذاشتن سختى ها و پيروزى بر مشكلات، شادابى و پذيرش ماهيت پديده هاست. شادابى نيز هزينه چندانى ندارد؛ بلكه همّتى بلند مى طلبد براى برداشتن گا م هايى كوچك و به دست آوردن نتايجى بزرگ! آرى! به فرموده امام على(ع): بنياد خِرَد، توانايى است و ثمره اش شادابى. (2)

.

ص: 28

. .

ص: 29

ص: 30

ص: 31

ص: 32

ص: 33

ص: 34

ص: 35

ص: 36

كند. عادت به يك برنامه منظّم ورزشى، مى تواند نمونه خوبى باشد بر اين كه چگونه شادكامى مى تواند با تغيير شرايط زندگى، افزايش يابد و فرد، از حالت منفعل به حالت فعّال درآيد. دوم. خوشبينى به همان اندازه كه يك نگرش پابرجا و استوار است، يك ويژگى شخصيتى نيز به حساب مى آيد و مى تواند شادكامى را افزايش دهد. نگاه كردن به چيزهاى روشن به جاى نگاه كردن به چيزهاى كدِر و تار نيز مى تواند بر شادكامى بيفزايد. ديدن نيمه پُر يك فنجان، به جاى توجّه به نيمه ديگر آن كه خالى است، راهى است براى نگريستن به زندگى؛ راهى كه بيشتر ما به سادگى مى توانيم با انتخاب آن، با زندگى سازگار شويم. اين روش ساده را مى توان در انديشه، بيان و رفتار به كار گرفت. براى مثال، خواندن جملاتى با صدايى موزون در صبح، ممكن است منجر به شادتر شدن در طول روز شود. همچنين اگر فرد، خودش را با افراد ديگرى كه كمتر احساس خوش بختى مى كنند، مقايسه كند، ممكن است شادكامى اش افزايش يابد. مَثَل قديمىِ «غُصّه مى خوردم كه كفش ندارم، يكى را ديدم كه پا نداشت»، شايد بيشتر از يك كلام پيش پا افتاده باشد! اين روش، ممكن است احساسات بشردوستانه را تقويت كند و به فرد، القا كند كه به جاى اين كه ديگران را به سبب محروم بودنشان تحقير كند، به آنها كمك كند.

.

ص: 37

ص: 38

ص: 39

ص: 40

از امير مؤمنان روايت شده است كه: چنان كه بدن خسته مى شود، روح نيز خسته و دل تنگ مى گردد و هر دو به تفريح و استراحت نياز دارند. خستگى هاى بدن، با ديدن منظره هاى زيباى جهان آفرينش، برطرف مى شود و خستگى هاى روان، با شناخت و فهم حقايق هستى. (1) پدر علّامه مجلسى، پس از نقل اين حديث، مى گويد: چه زيباست كه انسان در سفر، با خود، كتاب هاى علمى و پُرمحتوا، مانند «مثنوى» را بر دارد تا سفرش، سفر الى الله باشد و در نعمت هاى الهى بينديشد و گشت و گذارش تنها جنبه حيوانى نداشته باشد. (2) مى گويند ملّا محسن فيض كاشانى (كه نوشته هاى بسيار و ديوان شعر دارد)، دوران جوانى را در قم سپرى مى كرد. آوازه دانشمندى در شهر شيراز به نام سيّد ماجد بَحرانى به گوشش رسيد. تصميم بر سفر به شيراز و كسب دانش از محضر او گرفت. پدرش از سفر او خشنود نبود. با اصرار وى، پدرش راضى شد كه به قرآن و ديوان شعر منسوب به امام على(ع) تفاّل كنند (فال بزنند). وقتى قرآن را گشودند، اين آيه آمد: چرا از ميان مؤمنان، گروه هايى سفر نمى كنند تا با دين آشنا گردند و به هنگام بازگشت، قوم خود را هشدار دهند؟ (3) و وقتى ديوان را باز كردند، اين شعر آمد: تَغَرَّبْ عَنِ الأوطانِ فى طَلَبِ الْعُلىوَ سافِرْ فَفِى الأسفار خَمْسُ فَوائدٍ تَفَرُّجُ هَمٍّ وَ اكتِسابُ مَعيشةٍوَ عِلْمٍ وَ آدابٍ وَ صُحْبَةِ ماجِدٍ. (4) در جستجوى بزرگى، از وَطنْ دور شو و مسافرت نما كه داراى پنج فايده است: غم و اندوهْ برچيده مى شود؛ روزى و علم و ادب به دست مى آيد و همنشينى بزرگانْ دست مى دهد. فيض كاشانى، پس از اين تفاّل، راهىِ شيراز شد. علوم دينى را نزد سيّد ماجد بحرانى فرا گرفت و با ملّاصدرا آشنا گشت. فلسفه و عرفان را از او آموخت و به دامادى استادش (ملّاصدرا) نيز نائل آمد. (5)

.

ص: 41

ص: 42

ص: 43

ص: 44

ص: 45

بار خدايا! از تو مى خواهم كه يكى از مقدّرات شب قدر را عمر طولانى ام قرار دهى. امام حسن(ع) فرموده است: براى دنيا چنان تلاش كن كه گويا هميشه زنده اى، و براى آخرت چنان آماده شو كه گويا فردا به سويش پَر مى كشى. (1) فلسفه انتظار در مكتب تشيّع، اميدوار ساختن انسان ها به زندگى و آينده برتر است. نااميدى، گناهى بزرگ است و از كسانى سر مى زند كه با خداوند، بيگانه اند و به او كفر مى ورزند. نگاه اجمالى به آموزه هاى دينى، از اين حقيقتْ پرده بر مى دارد كه از آثار ايمان مذهبى، شادابى و سرزندگى و شادمانگى و انبساط خاطر است؛ چرا كه مذهب، بر زمينه هاى پيدايش آن سفارش كرده و نشانه هايش را ستوده است. استاد مطهّرى به زيبايى بر اين نكته انگشت نهاده و گفته است: ايمان مذهبى، آثار نيك فراوان دارد؛ چه از نظر توليد به جهت و انبساط، و چه از نظر نيكو ساختن روابط اجتماعى، و چه از نظر كاهش و رفع ناراحتى هاى ضرور كه لازمه ساختمان اين جهان است. (2) استاد در بحث از بهجت زايى و انبساط آفرينى ايمان، ايمان مذهبى را در ايجاد خوشبينى، روشن دلى، اميدوارى و آرامش خاطر، مؤثّر مى داند. (3) در پايان بايد به اين نكته اشاره كرد كه برخى از آموزه هاى دينى، مانند سفارش به گريه بسيار، عزادارى و... با سرزندگى و نشاط، ناسازگارى ندارند. گريه

.

ص: 46

از عشق خداوند و يا هراس از عظمت و بزرگى او، نه تنها به افسردگى و دل مُردگى نمى انجامد، بلكه نيروى معنوى و قدرت روحى را افزايش مى دهد؛ همين گونه است عزادارى بر مصيبت اولياى دين. اين همه، گذشته از آن است كه در آموزه هاى دينى، بر خوش رويى، تبسّم، بشّاش بودن و گرمى در معاشرت، سفارش فراوان شده است. بهانه ساختن چنان آموزه هايى براى ايجاد خشكى و رِخوت، برداشتى نادرست از دين است.

.

ص: 47

ص: 48

ص: 49

ص: 50

مشغول نمى شد؛ در پى سردرآوردن از اسرار و عيوب مردم نبود؛ و جز در باره كارهاى سودمند و ارجمند، حرف نمى زد. هر گاه سخن مى گفت، همه به سخنش گوش فرا مى دادند... . بر آنچه همنشينانش مى خنديدند، مى خنديد و از آنچه آنان از آن خوششان مى آمد، وى نيز خوشش مى آمد. (1) اين تصوير از يك پيشواى دينى است كه مى تواند براى همه انسان ها آموزنده و زيبا باشد. پيامبرى كه با شادىِ همراهانش شاد است، با خنده شان مى خندد و با خوشامد آنان، شاد مى گردد. در گزارش ديگرى درباره رفتار و كردار پيامبر (ص) مى خوانيم: وقتى كسى با وى سخن مى گفت، به طرف وى مى چرخيد و سكوت مى كرد و گوش مى داد. از هيچ كس، روى بر نمى گردانْد؛ به گفتگوهاى جدّى، علاقه نشان مى داد و گاه كه مى خنديد، دندان هايش كاملاً پيدا مى شدند و هنگامى كه خشمگين مى گشت، جز نَمى عَرَق بر جبينش، اثر ديگرى در وى ديده نمى شد. (2) پيامبر (ص) در اين ترسيم، انسانى است جدّى كه به هم نشين و هم سخن خويش، ارزشى والا مى دهد و هيچ گاه كسى را تحقير نمى كند. وقتى مى خندد، از تهِ دل مى خندد و نشان شادى را در چهره اش مى توان ديد؛ ولى هنگام غضب، چنان رفتار مى كند كه تنها عدّه اى از آن سر در مى آورند؛ افرادى كه مى دانند نشستنِ عَرَق بر پيشانى وى، علامت خشم است. بكوشيم تا پيشوايان دينى خويش را در چهره واقعى آنان تصوير كنيم و با اين تصوير، آنان را ميهمان دل هايمان سازيم و از آنان، الگوهايى قابل پيروى در همه زمان ها و براى همه انسان ها ارائه كنيم.

.

ص: 51

ص: 52

خانم! دوباره شازده پسرت آمده، زودتر در را باز كن» و رضا سرش را به سوى من چرخاند و با لبخند گفت: «زن صاحب خانه مان است؛ زن بدى نيست. مادرم نمى تواند تند بيايد» و من با خود گفتم: «چرا؟ مگر چه مشكلى دارد؟»، كه ديدم در باز شد و زنى ميانْ سال با عصاى چوبى به زير بغل، به ما تعارف كرد. داخل حياط شديم و از پلّه ها به زيرزمينِ نمور نيمه تاريكى رفتيم كه گوشه اش كتاب خانه شاگرد ممتاز مدرسه مان، رضا و شادترين رفيق من بود. هنوز درست ننشسته بودم كه رضا به سمت ديگر زيرزمين رفت و با كودكى بر بستر آرميده، گرم صحبت و شوخى شد. خوب نگريستم. خيلى شبيه رضا بود. حدس زدم كه برادر كوچك ترش باشد. به رضا گفتم: «چرا هيچ وقت به من نگفته بودى برادر دارى و چرا او را با خود بيرون نمى آورى؟». رضا بغض خود را خورد و پاسخ داد: «او فلج است!» و بعد دوباره بى آن كه دنباله حرفش را ادامه دهد و يا گله و شكايتى كند، به شوخى و خوشمزگى با برادرش ادامه داد و من همچنان مبهوت و شگفت زده به خانه آنها مى نگريستم. يك چراغ والر، هم گرمابخش زيرزمين بود و هم وسيله خوراك پزى خانواده و يك تلويزيون كوچك سياه و سفيد در نزديكى آن، با چند ظرف و يك يخدان و چمدان و كمى خِرت و پِرت كه گويى همين ديروز از سمسارى محلّه خريده باشند؛ امّا با تمام شگفتى، همه چيز، تميز و هيچ كدام، رنگ غم نداشت. بُهت من از سكوت چندين ساله رضا و شادى هميشگى او در كلاس بود. ما همكلاسان او مى پنداشتيم كه رضا، كم و كسرى ندارد، حداقل مادر و خانواده سالم و بى عيب و نقصى دارد كه همه كار مى كنند تا او درس بخواند و نمى دانستيم كه اين نيم وجبى، اين همه قدرت روحى دارد كه غم هاى زندگى را فرو مى خورَد و فرياد شادى سر مى دهد.

.

ص: 53

ص: 54

ص: 55

كسى منكر اين نيست كه در نخستين لحظه هاى زلزله و بمباران و تصادف و سرقت، نمى توانيم لبخند بزنيم؛ اما مى توانيم در ساعاتى بعد، غم فروخورده را از رگ هاى تاك درون، بالا كشيم و با شهد صبر و تحمّل، آن را شيرين ترين نوشيدنى روح كنيم. در اين لحظه ها انديشيدن به ديگران هم ثمربخش است. غم ديگران زدودن و محبّت خويش را نثار كردن، از دو سو، شادى را افزايش مى دهد: اوّل، مجموع شادى گروه و جامعه را افزايش مى دهد و به سبب ارتباط دوسويه و تعامل فرد و اجتماع، بخشى از آن، به من باز مى گردد؛ دوم، به دليل ساختار روح انسانى، شادكردن ديگران، موجب افزايش مستقيم شادى شخص شادكننده مى شود. هم تجربيات انسانى بر اين مطلب گواهى مى دهند و هم پيش تر از آن، روايات رسيده از امامان معصوم(ع). شما لذّت خوردن فلان غذا را چند سال در كام خود داريد و همين را با شادىِ دادن يك سيب به كودك همسايه مقايسه كنيد و يا هُل دادن ماشين فرسوده يك غريبه و به خاطر سپردن لبخند تشكّرآميز او را از پشت پنجره باران خورده اش. امام صادق(ع) مى فرمايد: هر مؤمنى كه گره از كار مؤمنى ديگر بگشايد و او را از سختى بيرون كشد، خداوند نيز كار او را در دنيا و آخرت آسان مى كند (1) و او با دلى خوش و خرّم، محشور مى شود و اگر اين شادى بخشى را به كودكى يتيم نثار كرده باشد، شادى اش، راهنماى بيرون برنده از تنگناهاى محشر و رهنمون كننده به سوى خانه ويژه اش در بهشت، يعنى سراى سرور و خانه شادى مى شود. (2)

.

ص: 56

ص: 57

ص: 58

گاه پيشوايان معصوم ما از اصحاب خود سراغ مى گرفتند و از وجود خنده و شوخى در ميان آنان مى پرسيدند و اگر شاد نبودند، توصيه به مزاح و شوخى مى كردند و آن را از لوازم خوش خويى مى دانستند و به رفتار پيامبر(ص) استناد مى كردند. (1) آنان خود از طريق لبخند و مزاح، اين شادى را ابراز مى كردند و تنها، حدّى براى آن در نظر مى گرفتند. يك حد، مربوط به اندازه شوخى بود كه افراط در آن را گونه اى سبُك سرى و موجب از ميان رفتن هيبت و وقار انسان مى دانستند (2) و حدّ ديگر، مربوط به محتواى آن. پيشوايان ما خواستار آن بودند كه ما شوخى كنيم، امّا با شوخى خود به كسى آزار نرسانيم؛ به خنده و گفتگوى فرح انگيز بپردازيم، امّا كسى را نترسانيم و همچنين دروغ و مسخره كردن ديگران در ميان نباشد. رعايت اين حدود، خود به خود، شوخى را كاهش مى دهد؛ امّا آن را از بين نمى بَرد. شوخى، روغنِ روان كننده چرخ زندگى است و زندگي، همچون چرخ، صلابتى لازم دارد، با اندكى نرمي. نمى توان اين دو را جا به جا كرد. اگر بيشترينه چرخ، از مايعِ روانْ ساخته گردد و اندكى صلابت و جدّيت، برپا نمى ايستد و به حركت نمى افتد. زندگى بر مدار جدّيت و كوشش مى چرخد و گاه به اندازه لازم، تنفّس ها و شوخى هايى مى طلبد و اينها، هم براى گرفتن انرژى بيشتر و حركت سريع تر و روان ترند، و هم از اين رو، آن جا كه خود، مانعى براي حركت مى شوند، ديگر فلسفه وجودى شان را از دست مى دهند. ما از شادى و شوخى، ارتباط بهتر با خود و اجتماع را انتظار داريم و آيا آن جا كه شوخىِ ما آزاررسان و يا ترسناك و همراه دروغ و حُقّه است، اين انتظار، برآورده مى شود؟

.

ص: 59

آيا كسى كه با ارسال ويروس رايانه اى، همه زحمات چند ماهه دوستش را دست خوش اختلال مى كند، مى تواند ادّعاى دوستى و شوخى كند؟ آيا از كسى كه در مجلسى دوستانه، دستش انداخته ايم و با ريشخند كردن او، ديگران را خندانده ايم، مى توان انتظار تلافى و انتقام گيرى نداشت؟! شخصى مى گويد: با پيامبر (ص) در مسجد، نشسته بوديم. فردى وارد شد و فراموش كرد كه كفش هايش را همراه خود ببرد. مردى آمد و آنها را برداشت و پنهان كرد. صاحب كفش، به دنبال آنها گشت و كسى راه نمايى اش نكرد و در پايان، همان مرد، كفش هايش را نشان داد و در پاسخ پيامبر(ص) گفت: «از سرِ شوخى چنين كردم». پيامبر(ص) چند مرتبه فرمود: «پس با هراس و ترسِ مؤمن چه مى كنى؟!». (1) گفتنى است كه ما شادى هاى دسته جمعى را رد نمى كنيم. عروسى ها و جشن هاى همگانى، همه از نظر اسلام مقبول اند و بايد هم با شادى همراه باشند، امّا شادى خردمندانه و نه بيرون بَرنده از راه درست زندگى. ابراز شادى به شكل كف زدن، سرود خواندن، هلهله و مسابقه، همه آزادند و حتّى برخى از آنها در حضور معصوم(ع) هم صورت گرفته اند؛ امّا هيچ يك، همراه آزار رساندن به ديگران، راه بر ديگران بستن، ديگران را از خواب پراندن و شيشه شكستن و هرزه درايى و بى ادبى و تجاوز به حقوق ديگران نبوده است. اسلام، دين خرد و فطرت است و تنها شوخى و شادى اى را اجازه مى دهد و توصيه مى كند كه سازگار با فطرت و ياور زندگى باشد، نه غفلت زا و بارى بر ديگر بارها.

.

ص: 60

اسلام مى گويد: شاد باشيد از درون و ابراز شادى كنيد در برون، و ديگران را شاد كنيد و تنها به خود نپردازيد تا به شادى حقيقى دست يابيد و براى ابراز شادى و شاد كردن ديگران، راه ها و ابزارهايى كارآ، بى خطر و بى آزار بجوييد. شاد و خرّم باشيد!

.

ص: 61

ص: 62

ص: 63

آرى! انسان با اين دو واقعيت رو به روست: گاهى غم و زمانى شادى. آنان كه به دنبال شادى هميشگى هستند، در واقع، به دنبالِ عَنقاى دست نيافتنى اند. رشد و كمال آدمى با جُستجوى شادى مطلق، ميسّر نيست. غم نيز براى ما ضرورى و جزء جداناشدنى فرايند تكامل است. آنان كه در مسير سلوك، گام نهاده اند، به نقش مهم غم در حيات معنوى انسان پى برده اند؛ چون در غم ها و مشكلات، به خدا بسيار نزديك مى شوند تا جايى كه دستشان به سقف ملكوت مى رسد: ديده ام گاهى در تب، ماه مى آيد پايين مى رسد دست به سقفِ ملكوت ديده ام سُهره بهتر مى خوانَد گاه زخمى كه به پا داشته ام زير و بم هاى زمينِ را به من آموخته است گاه در بستر بيمارى من، حجم گُل، چند برابر شده است و فزون تر شده است قُطر نارنج، شعاع فانوس! (1) شك نيست كه اين غم هاى كمال آفرين را پروردگار هستى در زمان و موقعيت مناسب، بر سر زندگىِ انسان، سبز مى كند. از همين روست كه حافظ سروده است: زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت. از همين رهگذر است كه عارف، به نشاطى دست مى يابد كه با هيچ شادى

.

ص: 64

ديگرى قابل مقايسه نيست و حتّى غم و شادى نزدش يكسان مى شود: غم و شادى بَرِ عارف چه تفاوت دارد ساقيا باده بده، شادىِ او كاين غم از اوست! (1) امّا با وجود اين، همه در جستجوى شادى اند و هيچ انسان متعادلى، گَرد غم به خانه كسى نمى ريزد. درست است آنان كه ظرفيت وجودى بيشترى دارند، از غمْ استقبال مى كنند؛ ولى هيچ گاه براى خود و ديگرى آرزوى ماتم نمى كنند. تفاوت ره يافتگانِ وادى سلوك با مردمانِ معمولى، در اين است كه آنان با غم، كنار مى آيند و در برابر آن، چهره در هم نمى كِشند. پس هر چند كه غم، لازمه زندگى بشر است، ولى هيچ انسانى، مأمور به ايجاد غم براى خود و يا ديگرى نيست؛ امّا براى شادى چرا. تلاش همه نيك انديشان آن است كه دل هايى را شاد كنند و اندوهشان را بزدايند. در اسلام، نكته هاى ارزشمندى در خصوص ايجاد شادى و نشاط آمده است. اين شادى ها گاهى براى خودِ آدمى و زمانى براى ديگران است. آن همه ثواب و پاداش كه براى آوردن تبسّم به روى ديگرانْ ذكر شده و سفارش هايى كه براى پوشيدن لباس هاى شاد، استفاده از بوى خوش، مهربانى و محبّت، شوخى و وارد كردن سُرور به قلب مردم و... شده است، همه براى ايجاد فضاى شاد و در نتيجه، تجديد قوا براى ادامه حركت تكاملى است. از ديدگاه پيشوايان معصوم(ع)، مَسرّت و شادى در تقسيم بندى اوقات و نظم روزانه، جايگاه ويژه اى دارد. امام رضا(ع) مى فرمايد: كوشش كنيد كه اوقات شما چهار زمان باشد: وقتى براى عبادت و خلوت با خدا، زمانى براى تأمين معاش، ساعتى براى معاشرت با

.

ص: 65

ص: 66

ص: 67

ص: 68

ص: 69

ص: 70

روانِ آدمى فرو مى بَرَد. در روايات اسلامى، دو گونه دستور درباره شوخى وجود دارد: يكى توصيه و ديگرى نهى. درباره توصيه به شوخى، روايات زيادى هست؛ مثلاً پيامبر (ص) فرمود: من هم مانند شما بشرى هستم كه شوخى و مزاح مي كنم. (1) از امام صادق(ع) روايت شده است: مؤمن، شوخ طبع و خوش مشرب است، و منافق، اخمو و خشم آلود. (2) امّا درباره نهى از شوخى هم رواياتى هست؛ مثلاً امام على(ع) فرموده است: هر شوخى اى كه انسان مى كند، مقدارى از عقل خود را با آن از دست مى دهد. (3) يا مي فرمايد: مزاح را رها كن؛ زيرا بذر كينه توزى است. (4) از اين دو دسته روايات، مى توان نتيجه گرفت كه مردم از شوخى هايى نهى شده اند كه به وقار و متانت آنها آسيب مى رسانَد و موجب كينه و كدورت مى شود؛ وگرنه شوخى، يك كار انسانى است كه پيشوايانْ به آن توصيه كرده اند. يونس شيبانى مى گويد كه: امام صادق(ع) به من فرمود: «شوخى شما با يكديگر چه اندازه است؟». گفتم: «اندك است». فرمود: اين گونه نباشيد؛ زيرا شوخى، از خوش خُلقى است و تو با شوخى، برادرت را شادمان مى كنى. همانا پيامبر خدا با كسى شوخى مى كرد و هدفش شاد كردن او بود. (5)

.

ص: 71

ص: 72

ص: 73

در رواياتى هم به شادى در مجالس عروسى از طريق دايره زدن(دف نوازي)، توصيه شده است. پيامبر خدا(ص) فرمود: دايره بزنيد كه تفاوت ميان ازدواج حلال و حرام، در دايره زدن و خواندن است. (1) شيخ طوسى هم در اَمالى آورده است: پيامبر (ص) از كنار خانه على بن هَبار عبور كرد. صداى دَف شنيد. پرسيد: «چه خبر است؟». گفتند: «على بن هبار، عروسى دارد». حضرت فرمود: «ازدواجِ خوبى است». سپس فرمود: پايه هاى ازدواج را محكم گردانيد و آن را آشكار كنيد و دَف بنوازيد. (2) هنگام ازدواج پيامبر خدا(ص) با خديجه (س)، زنان مى زدند و مى خواندند. (3) در قرآن، اين آيه شريف درباره دست زدن و سوت كشيدن كافرانْ آمده است: و ما كانَ صَلاتُهُم عند البيت إلّا مُكاءً و تصديةً، فَذوقوا العذابَ بما كٌنتم تَكفُرون؛ (4) و نمازشان در خانه خدا جز سوت كشيدن و كف زدن نبود. پس به سزاى آن كه كفر مى ورزيديد، اين عذاب را بچشيد. برخى با تمسّك به اين آيه شريف گفته اند كه: تبديل صلواتْ به كف و سوت در مجامع امروز، پرتوى از تبديل نمازْ به سوت و كف زدن آنها (كافران و مشركان) است. (5)

.

ص: 74

ص: 75

اين مراجع را در مجالس شادى، خلاف شرع دانست. ثانياً بايد از حرام مطلق شمردن اين گونه شادى ها دست برداريم و به نوعى تسامح و مداراىِ معقول، تن دهيم و مردم را بى دليل، فاسق نخوانيم. وقتى در يك مسئله اجتماعى، حكم شرعىِ مسئله اى مورد اختلاف است، براى زيستِ مسالمت آميز، چنين مدارا و تسامحى يك ضرورت است. ممكن است گفته شود: در قرآن و روايات، آيه ها و احاديث صريحى داريم كه انسان را از «لغو (بيهودگى)» و «لهو (سرگرم شدن به بيهوده)» باز مى دارند و اساساً صفتِ مؤمنان، آن است كه از بيهودگى و سرگرم شدن به بيهوده ها رويگردان اند؛ امّا اوّلاً نمى توان گفت كه اين نوع شادى ها مصداق لغو هستند؛ زيرا در احاديثى كه قبلاً نقل كرديم، پيامبر(ص) دستور نواختن دف را در عروسى داده اند. ثانياً هر لغوى يا لهوى حرام نيست. به قولِ مرحوم آية الله العظمى بروجردى: هرچند حرام بودن بعضى از اقسامِ لهو، قطعى است، امّا حرام دانستن همه لهوها، صحيح نيست؛ زيرا لهوى حرام است كه موجبِ خروج انسان از حالت طبيعى گردد؛ چنان كه حالتِ مستى به شرابخوار دست مى دهد و باعثِ زوالِ عقل او مى گردد و اختيار از او سلب مى شود. (1) پُرواضح است فقيهانى كه فتوا به جايز بودن رقصِ معمولى و دست زدن در مجالسِ شادى داده اند، مردم را به اين كار تشويق و يا توصيه نكرده اند؛ يعنى منظورشان اين نبوده كه حتماً بايد در مجالس عقد و عروسى، رقص هم باشد. البته قبلاً آورديم كه پيامبر(ص)، توصيه فرمود كه مجالسِ عروسى با سر و صدا

.

ص: 76

باشد؛ امّا در مورد رقص، اين فتواها و ديدگاه هاى فقهى، از آن روست كه اگر كسانى روحيه آن را داشتند كه شادى خود را با دست زدن و رقصِ غير حرامْ بروز دهند، به لاقيدى و بى دينى متّهم نشوند يا افرادِ ديندار، با شركت در مجلسى كه دست زدن و رقصِ معمولى در آن هست، عذاب وجدان نداشته باشند. نقل اين فتواها به هيچ روى، بهانه اى براى بيمارْدلان نيست تا هر نوع رقصى را حلال بدانند؛ زيرا تأكيد دائمىِ فقيهان، اين است كه نبايد «فسادانگيز» باشد. آنچه گفته آمد، مرورى بر بعضى از عوامل شادى آفرين بود. ذكر عواملِ بيشتر و شرح و تفصيل هر يك از آنها مجالى فراخ تر مى طلبد.

.

ص: 77

ص: 78

ص: 79

ص: 80

1. ثروت: برخى از مطالعات، به روشنى نشان داده اند كه افراد ثروتمند، شادتر از مردم فقير هستند، اگرچه همين مطالعات، نشان مى دهند كه داشتن ثروت نسبى (متوسط)، نسبت به ثروت زياد، در ايجاد شادكامى، ارجحيت دارد. 2. مذهب: پژوهش هاى روان شناسان غربى نشان مى دهند كه افراد معتقد به خدا و جهان آخرت و آموزه هاي كتاب مقدّس، شادتر و براى زندگى، پُرانگيزه ترند. همچنين افرادى كه به طور مرتّب به كليسا مى روند، شادتر از كسانى هستند كه به كليسا نمى روند. (1) اين نكته، در جوامع ديني و بويژه جامعه ما، پديده اي مشهود و ديدگاهي پذيرفته و مسلّم، محسوب مي شوند. 3. سن: مطالعات قديمى تر نشان مى دهند كه افراد جوان، شادتر هستند؛ امّا مطالعات اخير، تفاوتى در اين كه مسن ترها شادترند يا جوان ترها، نشان نمى دهند. شايد اين مسئله، ناشى از اين باشد كه جوان ترها هم شادي ها و هم ناشادي هاى شديد خود را گزارش مى دهند؛ امّا مسن ترها تنها به بيان شادكامي هاى خود مى پردازند. 4. جنس: اثر جنس بر روى شادكامى، واضح تر است. زن و مرد در بهره مندى از شادكامى، متفاوت نيستند. با اين حال، ابراز سرخوشىِ آنها متفاوت است. زنان جوان، شادتر از مردان جوان هستند؛ امّا عكس آن درباره زنان و مردان مسن تر، صادق است؛ يعنى زنان مسن، ناشادتر از مردان مسن هستند. 5. نژاد: در سياه پوستان، شادى و شادكامى، پايين تر از سفيدپوستان است. به دليل تبعيض نژادى موجود در نظام جهاني (بويژه جهان غرب)، شادكامى دو گروه از سياهپوستان و سفيدپوستان، با هم نابرابر است: سياهان تحصيل كرده و سفيدپوستانِ ثروتمند.

.

ص: 81

6. كار: شايد بيشتر از عوامل ديگر مى توان پيش بينى كرد كه بيكارى، ناشادى مى آورد. اگر ما در طبقه شغلى خويش، هيچ كارى براى انجام دادن نداشته باشيم و بيكار باشيم، احساس رنج مى كنيم و اين مسئله، منجر به كاهش شديد شادكامى و شادمانگي در ما مى شود. 7. خانواده: برخى پژوهش ها نشان مى دهند كه افرادى كه ازدواج كرده اند، نسبت به افراد مجرّد، از شادابى بيشترى برخوردارند. همچنين كسانى كه در خانواده از آرامش و حمايت برخوردارند، شادترند. 8. فعاليت ها و پيوندهاى اجتماعى: تحقيقات، حاكى از آن است كه افراد «فعّال» اجتماعى، در مقايسه با افراد «نسبتاً فعّال»، گرايش بيشترى به شادى دارند و حضور در اجتماع، بر سطح شادى افراد، نقش مثبت و مؤثّرى دارد. 9. رويدادهاى زندگى: مطالعات قديمى روان شناسى، نشان مى دهد كه اتّفاقات زندگى، به آنچه كه مردمْ خودشان آن را مطلوب توصيف مى كنند (به عبارت ديگر، با اعتماد به نفسشان) ارتباط بسيارى دارد. كسانى كه خودشان را دوست دارند، شادتر هستند. 10. شخصيت: كسانى كه روانْ رنجور هستند، از كنار آمدن با زندگى روزانه در رنج اند و بنا بر اين، عجيب نيست كه احساس شادمانى نكنند. 11. نگرش مثبت: ارتباط بين شادكامى و نگرش خوش بينانه نسبت به زندگى، نقش مهمّى در طرّاحى برنامه هايى دارد كه براى افزايش شادكامى ارائه مى شود. 12. هوش: جالب است كه افراد باهوش، معمولاً به دليل داشتن خصوصيات شخصيتى ديگرى كه آنها را در موقعيت هاى اجتماعى به فعاليت وا مى دارد، شاد هستند، نه به خاطر هوششان. به عنوان مثال، افراد باهوش، مخصوصاً در محيط هايى مانند دانشگاه، كه داشتن هوش بالا ارزشمند است، شادند. 13. سلامت جسمانى: داشتن سلامت، ارتباط پيچيده اى با شادى دارد. سلامت مى تواند شرط لازم (امّا نه كافى) براى شادى باشد. افراد سالم، اغلب

.

ص: 82

ص: 83

4. مبارزه با نگراني ها: اگر انسان بتواند نگراني ها و اندوه ها را از خود دور كند، شاد است. كسانى كه دچار دلهره و نگرانى باشند، از هيچ يك از امكانات زندگى، لذّتى نمى برند. 5. تبسّم و خنده: گرمى تبسّم و خنده، كينه ها را از بين مى بَرَد و روابط انسانى را تعادل مى بخشد. وقتى كه مى خنديم، همه چيز به نفع جسم و روح ما پيش مى رود. حتّى وقتى كه انسانْ غمگين است، بهترين كار، اين است كه در برخورد با ديگران، خود را شاد نشان دهد و تبسّم نمايد. خنده و تبسّم، حتّي اگر تصنّعي باشند، با آزاد كردن برخي هورمون ها در خون، اثر مثبتي بر سيستم عصبي ما خواهند داشت. 6. شوخى: طبيعت انسان، شوخى را مى پسندد و با آن شاد مى شود؛ زيرا مزاح، براى مدّتى، تصويرهاى پياپى غمناك را قطع مى كند و عناصر شادى بخش را در لايه هاى روانِ آدمى فرو مى بَرَد. 7. بوى خوش: بوى خوش، نشاط مى آورد. در روابط انسان ها با يكديگر نيز بوى خوش، عامل فرح انگيز مهمّى است و متقابلاً بوى بد، نااميد كننده و باعث افسردگى است. 8. لباس هاى روشن و تنوّع رنگ ها در محيط زندگى: رنگ روشن، شادى آفرين است و در شريعت، توجّه زيادى به پوشيدن لباس هاى روشن شده است. پيامبر(ص) مي فرمايد: جامه سفيد بپوشيد كه نيكوترين رنگ هاست. (1) همچنين پيشوايان ما از رنگ هاى متنوّع (زرد، قرمز، سفيد، سبز، نارنجى، مشكى و...) در لباس و كفش و ابزارهاى زندگى، استفاده مى كرده اند. (2)

.

ص: 84

9. خودآرايى و محيط آرايى: آراستگى ظاهرى انسان، عامل مهمّى در محبوبيت وى و جذب شدن به سوي گروه هاي اجتماعي سالم و كردارهاى پسنديده است. تميز بودن شخص و آراستگي و تميزي محيط وي، براي خود وي و ديگران، موجب شادمانگي و آرامش و انتقال پيام هاي خوشايند است. 10. تحرّك جسمى و فكرى روزانه: شادى، ممكن است به وسيله تغيير نگرش ها و يا شرايط اجتماعى دچار دگرگونى شود. عادت به يك برنامه ورزشى و مطالعاتى (مطالعه علمى همراه با تفكّر و تحليل) و گفتگوى روزانه، با هدفِ داشتن آمادگى جسمى و متعادل نگه داشتن دستگاه ها و اندام هاى بدن و نيز فعّال نگه داشتن ذهن، مى تواند بسيار سودمند باشد. 11. مثبت نگريستن: ايجاد نگرش مثبت در خويش از طريق: خودسازى آگاهانه و تقويت اميد به آينده و به لطف خداوند، يكى از رازهاى شاد زيستن است. روان شناسان معتقدند كه خوشبينى _ كه يك ويژگى شخصيتى به حساب مى آيد - مى تواند شادى را افزايش دهد. خوشبيني به ديگران و به وقايع، از ويژگي هاي ثابت افراد سالم، شاد و خردمند است كه هيچ وقت، آگاهي و جامع نگري و زيركي را بستري براي بدبيني و سوءظن قرار نمي دهند. 12. داشتن الگوهاى خوب و متعالى: به نظر مى رسد كه مطالعه گفته هاى پيشوايان و الگوگيرى از زندگى آنان و ديگر انسان هاى خوش بخت و موفّق، بر شادابى مى افزايد. 13. رويكرد به ادبيات و هنر: ادبيات و هنر، علاوه بر تسكين دهنده بودن، به شكوفايى استعدادهاى انسان و نيز افزايش مقبوليت وى كمك مى كنند. به هر حال، نقش شعر خوب، موسيقى خوب، فيلم خوب و... در شادى بخشى، غير قابل انكار است. 14. بهره گيرى متعادل از خُوشي هاى زندگى: امام كاظم(ع) فرمود:

.

ص: 85

شبانه روزتان را به چهار قسمت تقسيم كنيد: بخشى را به كار و تلاش اختصاص دهيد؛ قسمتى را به عبادت خداوند بگذرانيد؛ بخشى را در كسب دانش باشيد؛ بخش چهارم را در خوشي هاى حلال و پسنديده صرف كنيد و از چهارمى براى سه تاى ديگر، كمك بگيريد. (1) 15. سِير و سفر و تفريح و ورزش: امام صادق(ع) فرمود: سفر كنيد تا سالم باشيد. (2) از امير مؤإمنان(ع) نيز روايت شده است كه: چنان كه بدنْ خسته مى شود، روح نيز خسته و دل تنگ مى گردد و هر دو به تفريح و استراحت نياز دارند. (3) روان شناسان، ورزش (و بويژه ورزش هاي گروهي) را از مهم ترين عوامل تعادل جسمي و رواني و از عوامل مهمّ دوام شادي و نشاط مي دانند. 16. حضور در جمع افراد شاد: حضور در جمع انسان هاى شاد، موقعيت هايى را براى شاد بودن، فراهم مى آورد. مجالس شادى، چنانچه خردمندانه و اخلاقى برگزار شوند، بهترين وسيله براى تجربه كردن روش هاى به شادى رسيدن و نيز شاد ساختن ديگران است. 17. تغذيه مناسب: پژوهش ها نشان داده اند كه صبحانه مناسب و حاوى مختصرى موادّ قندى، سهم به سزايى در شادى روزانه دارد. همچنين برخى پروتئين هاى موجود در گوشت و سبوس غلّات و همچنين گروه ويتامين هاى «ب»، نقش مؤثّرى در شادى بخشى و پيشگيرى از افسردگى دارند (درست به عكس غذاهاى حاوى كافئين، مثل چاى و قهوه). نقش سبزيجات و ميوه ها

.

ص: 86

ص: 87

ص: 88

ص: 89

ص: 90

همچنين به نظر مي رسد كه جاذبه خود اشعار هم در اين زمينه بي تأثير نيست؛ چرا كه در ادبيات ما، اشعار غم انگيز، عمدتاً جوهره شعري قوي تر و زيبايي و جذّابيت بيشتري دارند و اين، شايد به هبوط انسان و سرگذشت آدمي باز گردد كه از بهشت و جوار خداوند، به زير آمده است و در غربت زندگي زميني، گرفتار شده است و اين خود، حكايت ديگري است كه: بشنو از ني چون حكايت مي كندوز جدايي ها شكايت مي كند كز نيستان، تا مرا بُبريده انداز نفيرم، مرد و زن ناليده اند سينه خواهم شرحه شرحه از فراقتا بگويم شرح درد اشتياق هر كسي كو دور مانْد از اصل خويشبازجويد روزگار وصل خويش... در غم ما، روزها بي گاه شدروزها، با سوزها همراه شد روزها گر رفت، گو رو، باك نيست!تو بمان! اي آن كه جز تو پاك نيست هر كه او از هم زباني شد جدابي زبان شد، گر چه دارد صد نوا. (1) امّا به طور كلّي مي توان گفت كه اكثر اُدبا و سخنوران، خواسته اند به گونه اي با شعر و سخن خود، به پيكره جامعه، نسيم شادماني بوزند و به نبرد و مقابله با غم و غصه ويرانگر بروند كه گفته اند: خون غم بر ما حلال و خون ما بر غم حرام

.

ص: 91

هر غمي كو گِرد ما گرديد، شد در خون خويش. (1) و يا: شاد بودن، هنر است شاد كردن، هنري والاتر! گر به شاديّ تو دل هاي دگر باشد شاد زندگي، صحنه يكتاي هنرمندي ماست! (2) در جامعه امروز بشري، تحت تأثير مؤلّفه هاي عصر جديد (رشد تكنولوژي، گسترش ارتباطات، اوج گرفتن دستاوردهاي علمي و فنّي، سرعت گرفتن زندگي و دامنه دار شدن نزاع هاي فكري و ترديد ها)، اضطراب و نااميدي و افسردگي، به واسطه بروز مشكلات و پيچيدگي ها و ماشينيزم و بي توجّهي به معنويت (بخصوص در بين طبقه مرفّه) و بيماري و گرفتاري هاي مادي و اقتصادي و فقر و ناداني و نابرابري (بخصوص در بين طبقه فقير)، گريبانگير انسان ها شده است. در چنين فضايي، هر چند از برخي ناراحتي ها و ناكامي ها و ناشادي هايي كه انسان ها معمولاً با آنها مواجه مي شوند، گريزي نيست، امّا در واژه هاي والا و خصلت هاي پسنديده اي چون: همدردي و همدلي و همراهي، ارزش و معنايي خاص مي يابند كه: بني آدم، اعضاي يك پيكرند كه در آفرينش، ز يك گوهرند چو عضوي به درد آورد روزگار دگر عضوها را نمانَد قرار. (3) و:

.

ص: 92

ص: 93

_ كار ما در زندگي، بي مشكل زيستن نيست؛ باانگيزه زيستن است. _ ترس از خطا كردن، بزرگ ترين اشتباه است. _ مانعي براي موفّقيت وجود ندارد. تنها مانع، ترديد ما نسبت به توانايي هايمان است. _ فكر اين كه زندگي، هميشه سازگار و عادلانه با ما رفتار خواهد كرد را از ذهنمان بيرون كنيم. _ شجاعت، يعني مقاومت در برابر ترس، نه نترسيدن. _ خود را از سه چيز، محروم نكنيم: پندار نيك، رفتار نيك، و گفتار نيك. _ گاهي خستگي ما ناشي از سنگيني باري كه بر دوش گرفته ايم نيست؛ بلكه به دليل طولاني بودن راهي است كه در پيش گرفته ايم. _ باور داشته باشيم كه شكست ها نيز بخشي از فهرست زندگي هستند. فرصت درس گرفتن از آنها را از دست ندهيم. _ زندگي را با آنچه در قلب داريم، بسنجيم، نه با آنچه در حساب بانكي داريم. _ هيچ چيز، كاملاً به دردنخور نيست؛ حتّي ساعتي كه از كار كردن افتاده باشد. _ بسياري از انسان ها، عظمت زندگي فعلي شان، مديون مشكلات گذشته شان است. _ براي پروانه شدن، مدّتي بايد در پيله ماند. _ به ياد داشته باشيم: زندگي سفر است، نه مقصد. _ اگر براي بارش باران دعا كنيم، به دنبال آن، گل و لاله نيز مي رويد.

.

ص: 94

ص: 95

ص: 96

ص: 97

ص: 98

ص: 99

ص: 100

_ گاهي از تلاش براي حفظ آداب و رسوم و بي نظير بودن، دست بكشيم. _ هنگامي كه كار مي كنيم، سوت بزنيم (البته نه هر جا). _ گاهي اوقات، تنبلي كنيم و رخت خواب را مرتّب نكنيم. _ اگر مي خواهيم گريه كنيم، روي دستمال كتان زيبا، اشك بريزيم و پس از گريستن، يك عينك آفتابي زيبا براي چشمان خود داشته باشيم. _ اگر ورشكست شديم، به خريد برويم؛ حتّي اگر فقط توان ديدن براي انتخاب هاي آينده را داشته باشيم. _ وقتي خوابمان نمي برَد، كارهاي بر زمين مانده را كه خيلي دوست نداريم، انجام دهيم؛ صبح كه بر مي خيزيم، خوش حال خواهيم شد. _ احساسات منفي خود را در قالب نقّاشي و كاريكاتور، بيان كنيم. _ يك كتاب جوك بخوانيم و يا براي خود، جوك تعريف كنيم. _ اگر مي خواهيم گريه كنيم، كندن پوست پياز، بهانه خوبي است. _ مشكلات شخصي شخصيت هاي كُمِدي را به ياد بياوريم. _ يك بليط قرعه كشي براي خود بخريم. حداقل به اين بهانه، منتظر يك موفّقيت احتمالي خواهيم بود. _ گاهي براي خودمان دردسر درست كنيم اين كار، ممكن است نتايج خوبي داشته باشد. _ چهار كار در روز انجام دهيم: آواز بخوانيم، بخنديم، كار كنيم و تفريح كنيم. _ به قهرمانان داستان ها نگاه كنيم. تصوّر كنيم كه اگر جاي ما بودند، چه كار مي كردند؟

.

ص: 101

ص: 102

ص: 103

ص: 104

ص: 105

يكى از ويژگى هاى مهم افراد سالم مى شمرند. براى نمونه، به ديدگاه آبراهام مزلو(1908 - 1970م)، روان شناس معروف معاصر، اشاره مى كنيم. مزلو، نيازهاى اساسى انسان را به صورت سلسله مراتبى از پايين به بالا، مطابق شكل زير تعريف كرده است:

M2630_T1_File_1793441

اين سلسله مراتب را مى توان همچون نردبانى پنداشت كه همه ما پيش از رفتن به پلّه دوم آن، بايد پاى خود را روى پلّه اوّل بگذاريم و پيش از رفتن به پلّه سوم، بايد پايمان را روى پلّه دوم قرار دهيم و همين طور تا بالاترين پلّه. به عبارت ديگر، شرط دست يافتن به عالى ترين نيازها (يعنى خودشكوفايى)، ارضاى نيازهاى پايين تر است. خودشكوفايى (يا: تحقّق خود) را مى توان بالاترين مرتبه كمال دانست. كسانى كه به اين مرتبه برسند (يعنى آنها كه نيازشان شكوفا كردن تمام استعدادهاى خدادادشان است)، طبق طرح مزلو، نيازهاى سطوح پايين ترشان

.

ص: 106

(يعنى نيازهاى جسمانى، ايمنى، محبّت، احترام، دانستن و زيبايى) را برآورده ساخته اند. آنها روانْ رنجور و درمانده نيستند و از بلوغ، پختگى، سلامت و آرامش برخوردارند و مى دانند كه كيستند و به كجا مى روند. مزلو، ويژگى هاى زير را مهم ترين خصوصيات خواستاران خودشكوفايي مى داند: 1. ادراك صحيح واقعيت؛  2. پذيرش كلّى طبيعت، ديگران و خويشتن؛ 3. خودانگيختگى، سادگى و طبيعى بودن؛ 4. توجّه به مسائل بيرون از خويشتن، وظيفه شناسى و فداكارى؛ 5. نياز به خلوت و استقلال؛ 6. واكنش مستقل و متّكى بودن به انگيزه هاى درونى؛ 7. تازگى مداوم تجربه هاى زندگى؛ 8. تجربه هاى عارفانه؛ 9. نوع دوستى و احساس همدلى با جامعه انسانى؛ 10. داشتن روابط متقابل با ديگران؛ 11. اهميت دادن به هدف، بيش از وسيله و قدرت تشخيص خير از شر؛ 12. شكيبايى، بردبارى و مردم گرايى؛ 13. حسّ طنز و شوخى مهربانانه؛ 14. آفرينندگى و ابتكار؛ 15. مقاومت در برابر فرهنگ پذيرى و فشارهاى اجتماعى. مزلو، معتقد است كه شوخ طبعى افرادِ كاملاً سالم، با شوخى كردن و خنديدن افراد عادى تفاوت دارد.

.

ص: 107

اشخاصى كه از سلامت روان كمترى برخوردارند، به سه گونه شوخى مى خندند: يك. شوخىِ خصمانه كه لازمه اش آزار كسى است؛ دو. شوخىِ برترى طلبانه كه به تحقير شخص يا گروهى ديگر مى پردازد؛ سه. شوخىِ عصيان در برابر قدرت كه نشانه هاى ضعف و وقاحت را با خود دارد. شوخىِ خواستارانِ خودشكوفايى، در عين اين كه فيلسوفانه است و به كلّ انسان ها باز مى گردد (نه به يك فرد خاص)، غالباً طنزى است آموزنده و علاوه بر خنداندن، نكته اى نيز در آن هست؛ طنزى است انديشمندانه كه به جاى خنده بلند، سرتكان دادن و تبسّمي حاكى از فهم و ادراك را در پى خود مى آورد. اين گونه طنز، تنها مورد تحسين كسانى قرار مى گيرد كه به همان پايه، از سلامتِ روان برخوردار باشند. پژوهش هاى اخير، ثابت كرده است كه شوخى هاى سالم، يكى از بهترين راه هاى مقابله با فشارهاى زندگى است. خنده، بر فعاليت سازنده قلب مى افزايد، امواج مغزى را نظم مى بخشد، دريچه هاى تنفّسى را اصلاح مى كند و ادراك از درد را كاهش مى دهد. شوخى و خنده اى كه از انگيزه هاى سالم بر مى خيزد، تراوش هورمون هاى مربوط به فشار روانى را كم مى كند و توان سيستم ايمنى بدن را بالا مى برد. از اين رو، حتّى در بيمارى هاى وخيم و مهلك، شوخ طبعى كمك مى كند تا بيمار، با شادى و آرامش بيشترى زندگى خود را سپرى كند. بذله گويى، خنديدن و خنداندن، راه هاى مثبتى براى ابراز هيجان هاى خوشايند، و نيز عوامل مؤثّرى براى غلبه بر ترس و ترديدها هستند. با شوخ طبعى متعادل و درست، مى توان با ديگران پيوند دوستى برقرار كرد و از شعله ور شدن زبانه خشم، جلوگيرى نمود؛ چرا كه غير ممكن است خنده و خشم را با هم

.

ص: 108

ص: 109

ص: 110

شمرده اند. غم، بى زحمت و به رايگان به دست مى آيد؛ امّا شادى، رايگان نيست و براى كسب آن بايد كوشش كرد. (1) براى شاد كردنِ انسان اندوهگين نيز بايد روح او را از حالت ركودْ بيرون آورد؛ جريان هاى فكرى _ روحى او را شتاب بخشيد؛ و او را تا جاى ممكن، سبك بار كرد. شايد بر همين اساس است كه از «شادابى» به عنوان نخستين اثر و فايده «ايمان مذهبى» ياد كرده اند. (2) سِرّ طربناكى دائمى عارفان و اولياى خدا را در اين دانسته اند كه آنها هر روز و هر ساعت، در پى ارتقاى علمى و اخلاقى خويش و جامعه خويش اند؛ امروز و ديروزشان يكى نيست؛ از آن جا كه تعلّقات كمترى در دنيا دارند، سبك بارترند و گرفتارى هايشان كمتر است؛ ديگر انسان ها را دوست مى دارند، پس به يارى آنها مى شتابند؛ روابط ساده و صميمانه اى با ديگران دارند و... خلاصه: چنان روح فعّال و پرشتابى دارند كه غم در آن نمى پايد و چون خاشاكى در دست موج، خواهد گذشت. (3) پس بايد پذيرفت كه شادى پايدار، آسان به دست نمى آيد و شادمانگى، نتيجه يك تلاش واقعى و آگاهانه است. بدين ترتيب، شاد بودن، هنر است و شاد ساختن، هنرى بزرگ تر؛ هنرى كه آموختنش وظيفه انسانى و اسلامىِ ماست. (4)

.

ص: 111

ص: 112

مؤمن، شوخ و شاداب است و منافق، اخمو و عصبى مزاج. (1) هر كه مؤمنى را شاد كند، مرا شاد كرده، و هر كه مرا شاد كند، خدا را شاد كرده است. (2) هر كه مؤمنى را اندوهگين سازد و سپس [براى جبران اين خطا] جهان را به او ببخشد، اين، موجب بخشودگى گناهش نخواهد بود. (3) ياران پيامبر(ص) مى گويند: او بيشتر وقت ها لبخند بر لب داشت؛ نرم خوترين و شاداب ترين و گشاده روترينِ مردم بود؛ هرگاه يارانش شعرى مى خواندند و مى خنديدند، او هم لبخند مى زد؛ بى صدا مى خنديد؛ گاهى در حال خنده، دندان هاى آسيايش آشكار مى شدند؛ (4) امّا هميشه يادآورى مى كرد كه خنده زياد، قلب را مى ميراند. (5) امام على(ع)، جوان مرد اسلام و قهرمان عرصه هاى خطر، شوخ طبع بود و با مردم، بويژه در شرايط سختى و خستگى، مِزاح مى كرد، تا آن جا كه مخالفان وى، همين اخلاق او را بهانه كردند تا از حكومت، محرومش سازند. (6) امام صادق(ع) در اين موضوع، فرموده است: هيچ مؤمنى نيست كه شوخى در طبع او نباشد (7) و شوخ طبعى، بخشى از

.

ص: 113

ص: 114

ص: 115

امامان بزرگوار ما نيز در سخنان خود، به خوبى، مرزهاى شوخى را نشان داده اند: هر كه مسخرگى بر او چيره آيد، خِردش تباه مي شود. (1) دروغ را ترك گوييد؛ چه شوخى اش را و چه جدّى اش را. (2) خداوند، كسى را كه در ميان جمعى شوخى و بذله گويى مى كند، دوست دارد، به شرط آن كه ناسزايى در سخنش نباشد. (3) شادى، سه مرز دارد: وفادارى، رعايت حقوق مردم و هشيارى در سختى ها. (4) پيشوايان ما بارها تذكّر داده اند كه: شوخىِ زياد، آبرو، وقار، و احترام اجتماعى انسان را مى بَرَد (5) و براى انسان، دشمن مى تراشد. (6) زياده روى در شوخى، حماقت است. (7) انسان كامل، كسى است كه جدّى اش از شوخى اش بيشتر باشد. (8) همچنين سفارش نموده اند كه بكوشيم شادىِ ما در دنيا هرگز به قيمت از دست دادنِ سعادت آخرت نباشد. (9) سرمستى از گناه، به بدبختى و نابودى مى انجامد. (10)

.

ص: 116

ص: 117

ص: 118

گفت: «از درويشان، چه زايد؟ پسرى يا دخترى». محمود گفت: «مگر از بزرگان، چه زايد؟». گفت: «اى سلطان! چيزى زايد بى هنجارگوى و خانه برانداز!». فخرالدين علىِ صفى در لطائف الطوائف مى نويسد: طبيبى را ديدند كه هر گاه به گورستان رسيدى، ردا بر سر كشيدى. از سبب آن پرسيدند. گفت: «از مردگان اين گورستان، شرم دارم؛ زيرا بر هركه مى گذرم، شربت من خورده است و در هركه مى نگرم، از شربت من مرده است!». در گلستان سعدى مى خوانيم: توانگرزاده اى بر سرِ گورِ پدر، با درويشْ بچه اى مى گفت: «تُربت پدر من، فرش مَرمرين است و كتيبه اى رنگين دارد و خشت هاى زرّين بر آن نهاده ام. گور پدر تو چه دارد؟ دو خشتْ فراهم آورده و دو مشت خاك بر آن پاشيده ايد!». پسر درويش گفت: «تا پدر تو زير آن سنگ هاى گران برخود بجُنبد، پدر من به بهشت رسيده باشد!». در كتاب زندگى و افكار برنارد شاو (نوشته مهرداد مهرين) آمده است: نويسنده جوان و پرشورى به شاو گفت: «آقاى شاو عزيز! من خيلى تأسّف مى خورم وقتى مى بينم نويسنده بزرگى مثل شما، براى پول مى نويسد. من يكى، جز براى شخصيت و اعتبارم نمى نويسم». شاو با لحنى جدّى پاسخ داد: «بله دوست من! همه ما به خاطر چيزهايى كه نداريم مى نويسيم!». از دفتر «شوخ طبعى ها» در مجموعه فرهنگ جبهه (به كوشش: سيّد مهدى فهيمى) نيز اين قطعه را براى شما برگزيده ام: اُسراى عراقى را از خط آورده بودند عقب. يكى از برادران عرب زبانِ خوزستانى داشت به عربى براى آنها سخنرانى مى كرد. بچّه ها هم تك و توك، از روى ناراحتى، عباراتى را به فارسى مى گفتند تا او به عربى برگرداند. مثلاً يكى

.

ص: 119

مى گفت: «بگو خيلى نامرديد!». يكى ديگر مى گفت: «برادر! بگو ما الآن مى توانيم همين جا حساب شما را برسيم؛ امّا اين كار را نمى كنيم». ديگرى مى گفت: «بگو هر چى تير داشتيد، انداختيد و بعد هم: أنا دَخيل! حالا هم مى رويد كمپ و براى خودتان مى خوريد و مى خوابيد و گُنده مى شَويد و مى گوييد: قربان اسلام بروم با اين پاسدارهايش!». در اين ميان، يكى از برادران بسيجى _ كه زبانش كمى مى گرفت _ ، بلند شد و گفت: «برادر! به اي_... اينا بگو: پس شُ_ شما كى مى خوايْد آدم ب_...ب_... شيد؟ پينوكيو (1) آ... آدم شد!». همه زدند زير خنده و عراقى ها به هم نگاه مى كردند و طبعاً نمى فهميدند قضيه چيست. سخنران _ كه پسرِ جاافتاده اى بود _ ، لبخندى زد و گفت: «ولش كن. خوبيّت نداره. نمى گم بِهِشون».

.

ص: 120

. .

ص: 121

ص: 122

ص: 123

ص: 124

ص: 125

ص: 126

ص: 127

ارتباط جديد با ماورا، به نام «يگانه پرستي» را پديد آوردند كه نمونه هاي آن را مي توان در اديان توحيدي مشاهده نمود. آنچه در اين ميان مورد توجّه است، آرامشي است كه انسان از اين رهگذر، به دست مي آورد. همراه دانستن و در تحت حمايت يك موجود ماوراييِ قدرتمند بودن، در ميان گذاشتن مشكلات و غم و اندوه هايي كه يك نفر نمي تواند با ديگران مطرح كند، با نيروهاي ماورايي، و درخواست كمك براي رفع مشكلات و گرفتاري هايش از آنها، ارجاع پديده ها و مسائلي كه از حيطه آگاهي و دانش بشري خارج هستند به قضا و قدرهاي ماورايي و...، همه و همه، باعث افزايش عزّت نفس، ايجاد آرامش و به نوعي، آسودگي خاطر در ذهن و روان آدمي مي شوند. اين مسئله، امروزه بر اساس مشاهدات تجربي نيز به اثبات رسيده است كه دين و اعتقاد به ماورا، شادكامي و رضايت از زندگي را در افراد، افزايش مي دهد. (1) چنين گرايش هايي، گاه آن قدر نيرومند مي شوند كه انسان، تمام سختي ها و مشكلات زندگي دنيوي را به جان مي خرد تا به رضايت و پاداش آخرتي دست يابد. انسان در اين راه، نه تنها هيچ گونه ناراحتي و نارضايتي نمي بيند، بلكه تمام امكانات و حتّي جان خويش را با كمال رضايت، در راه كسب خشنودي نيرو يا نيروهاي ماورايي، فدا مي كند و از اين راه، به رضايت و شادكامي ابدي (سعادت) در زندگي مي رسد كه نمونه اين عمل را مي توانيم در مفهوم «شهادت» در فرهنگ اسلامي، مشاهده كنيم.

.

ص: 128

ص: 129

ص: 130

ص: 131

در دل خود جاي داده اند، از زندگي خود، بيشتر راضي هستند تا كساني كه تحت سيطره فرهنگ هايي زندگي مي كنند كه آنها را به كار بيشتر براي كسب سرمايه بيشتر و بهره مندي بي قيد و شرط از لذّت هاي زودگذر تشويق مي كنند و به تعبيري، تمام ارزش و هويّت انسان را در گرو ميزان اعتبار حساب بانكي، مدل هاي بالاتر ماشين و لباس و خانه و وسايل زندگي و... مي دانند. اين چنين فرهنگ ها و مكاتبي، نه تنها باعث شادكامي انسان نمي شوند، بلكه از آن جايي كه با تقويت سودجويي، فرصت طلبي، تجمّل گرايي و مصرف گرايي، اعتبار بيشتر را در ميزان اندوخته حساب بانكي و تعداد ماشين و خانه و... مي بينند، انسان را به پوچي، اضطراب، روزمرّگي، ترديد، نوميدي و افسردگي مي كشانند. (1)

.

ص: 132

. .

ص: 133

ص: 134

مى بخشد. تيفانى فيلد، روان شناس امريكايى _ كه مؤسّسه تحقيقاتى دانشكده پزشكىِ ميامى واقع در كاليفرنيا را هدايت مى كند _ ، معتقد است كه فوايد و مزاياى نوازش شدن، در اشكال متعارف و متنوّع آن، اغلب در هر سنّى، خود را بروز مى دهد. نوزادانى كه قبل از موعد مقرّر، متولّد مى شوند و تحت مراقبت هاى ويژه قرار مى گيرند، سريع تر از نوزادانى رشد مى كنند كه تنها گذاشته مى شوند. به طور كلّى، كودكانِ سالم و بانشاطى كه از تماس هاى فيزيكى (بدنى) فراوان [مثل: نوازش شدن سر، مالش دست ها و شانه ها، در آغوش گرفته شدن، و...] بهره مند شده اند، نسبت به ساير كودكان، كمتر گريه مى كنند و بهتر مى خوابند. حال، سؤال اين جاست كه چگونه احساس ناشى از «لمس شدن» و «مشت و مال ديدن» مى تواند چنين اثرات جالبى را در بر داشته باشد. البته پاسخ اين سؤال، هنوز آن قدر شفّاف و قابل درك نيست. با اين حال، محقّقان به اين نتايج دست يافته اند كه «ماساژ دادن»، ميزان ضربان قلب را در افراد، كاهش مى دهد، فشار خون را پايين مى آورد و ميزان ترشّح سروتنين را در بدن، افزايش مى دهد. سروتنين، يك مادّه شيميايى در مغز است كه به جاهاى ديگر بدن منتقل مى شود. از جمله اثراتِ مثبتِ «لمس كردن (نوازش)» و«مشت و مال دادن»، كاهش ميزان ترشّح هورمون هاى عامل استرس (اضطراب)، از جمله كورتيزول است كه به موجب آن، بدن در مقابل بيمارى ها و آسيب هاى روحى _ جسمى مصون مى مانَد. از طرف ديگر، «ماساژ دادن»، سرعت بهبود بيماران را تسريع مى دهد. در مركز علوم بهداشتى دانشگاه كولورادو در امريكا، براى بيمارانى كه تحت عمل

.

ص: 135

پيوند مغز استخوان قرار گرفته بودند، اين گونه تجويز شد كه تحت درمان هاى فيزيكى از جمله «ماساژ دادنِ» اعضاى بدنشان قرار بگيرند؛ زيرا خودِ مشت و مالِ ملايم، عملكرد سيستم عصبى را به شكل مثبتى تحت الشعاع قرار داده، نتيجه بهترى در بر خواهد داشت. محقّقان سوئدى نيز طى گزارشِ جامعِ خود، اين گونه بيان كرده اند كه «ماساژ دادن»، 37 درصد از دردِ ناشى از عمل جرّاحى يا بيمارى هاى ديگر را در بيمارانى كه از دردهاى ماهيچه اى رنج مى برند، كاهش مى دهد كه از جمله مشخّصه بارز اين دردهاى ماهيچه اى، گرفتگى عضلات و نهايتاً دردهاى عضلانى است. ضرب المثلى است كه مى گويد: «اعطاى چيزى به ديگرى، به همان اندازه، دل ْچسب و خوب است كه گرفتن آن، ممكن است باشد». مطالعه اى كه در بيمارستان انگليسىِ كويين شارلوت و چلسى انجام گرفت، حاكى از اين مطلب است كه مادرانى كه از فشارهاى عصبى و افسردگىِ بعد از زايمان رنج مى بردند [يعنى حالتى در زنان كه بعد از زايمان ايجاد مى شود و اغلب طبيعى است]، تحت درمان هاى فيزيكى اى نظير ماساژ و نوازش هاى ملايم قرار گرفتند و نتيجه اين شد كه توانستند ارتباط بهتر و مطلوب ترى با نوزادانشان برقرار كنند. در تحقيق ديگرى در همان بيمارستان، اين گونه گزارش شد كه زنان مُسن ترى كه نوزادان خود را به گرمى و با آرامش نوازش مى كردند و يا دست و پاى كوچك آنها را مى ماليدند، احساس افسردگى و يا تشويش كمترى داشتند.

.

ص: 136

ص: 137

كه بدانيم خنده، امرى عادى و مشترك در ميان همه افراد كره زمين است. همچنين ما مى دانيم كه خُلق و خو و رفتارهاى اجتماعى افراد هر كشور، با كشورهاى ديگر و يا هر شخص با شخص ديگر، متفاوت است. البته بايد يادآور شويم كه خنده، هميشه با ماست، گرچه با گذشت زمان، تغييرات زيادى يافته است. انسان ها شايد تنها موجودات در جهان باشند كه با صداى بلند مى خندند و يا تبسّم مى كنند. البته به نظر مى رسد كه بعضى از حيوانات (مثل سگ ها و اسب ها) هميشه در حال تبسّم كردن اند؛ امّا از آن جا كه ما نمى توانيم اين موضوع را صريحاً بيان كنيم، احتمالاً در توانايى خنديدنمان، بى مانند هستيم. عدّه اى مى گويند كه اين توانايىِ خنديدن است كه انسان ها را از ديگر حيوانات، متمايز مى كند، مانند توانايى فكر كردن و خواب ديدن و... . آيا خنديدن، پديده اى است كه ذاتاً از هنگام تولّد با شخص، عجين شده است؟ و يا انسان، بعدها آن را مى آموزد؟ مثلاً اگر دست و پا يا شكم كودكى را قلقلك دهيد، بى شك مى خندد. يا اگر براى او شكلك درآوريد، لبخندى بر لبانش نقش مى بندد. پزشكان معتقدند كه همه كودكان، با توانايى خنديدن و لبخند زدنْ متولّد مى شوند، همان طور كه با توانايى گريه كردن، پا به اين دنيا مى گذارند. حتّى كودكانى كه از نعمت بينايى محروم اند، باز مى توانند خنديدن را ياد بگيرند، در حالى كه به طور قطع مى دانيم كه آنان خنديدن را از مادرانشان نمى آموزند. به عبارت ديگر، خنديدن و لبخند زدن، جزو ويژگي هايي هستند كه ما را واقعاً يك «انسان» جلوه مى دهند.

.

ص: 138

ص: 139

آنچه زمانى به صورت داستان هاى شفاهى بوده، در قالب نمايش نامه يا كتاب، عرضه شده اند و بعد از كتاب ها نوبت به مجلّات و فيلم ها و برنامه هاى طنز راديويى رسيد. امروزه بسيارى از جوك ها و بامزه كارى ها از طريق تلويزيون و يا اخيراً اينترنت به ما آموزش داده مى شوند كه بايد اذعان داشت اين روند نسبت به گذشته، رشد چشمگيرى داشته است. بذله گويى معمولاً از آن جايى آغاز مى شود كه چيزى باعث شگفتى و حيرت انسان شود. اين كه دو نفر با هم دست مى دهند، چيز خنده دارى نيست؛ ولى اين كه يكى از آنها هنگام دست دادن، يك ماهى در دست داشته باشد، حيرت آور است و باعث خنده مى شود. مثال ديگر مى تواند اين باشد كه: دفتر كار يا يك اسب را در نظر بگيريم. هيچ كدام به تنهايى، خنده آور و مُضحك نيستند؛ امّا اگر اسبى در يك دفتر كار بسته شود، باعث تعجّب همگان مى شود و آنان را به خنده وا مى دارد. به طور كلى، سه نوع خنده وجود دارد: يك. خنده هاى فيزيكى، مثل زمانى كه شخصى زمين مى خورَد؛ دو. خنده هايى كه قابل رؤيت اند، مثل وجود يك تصوير مضحك؛ سه. خنده هايى كه از كلام افراد، استنباط مى شوند. گاهى اوقات، به تلفّظ يك كلمه نيز مى خنديم و يا به اين كه يك كلمه، داراى معانى مختلف است، به ديده شگفتى مى نگريم. امروزه اين نوع «خنده» و «مسخره بازى»، رواج بيشترى يافته است. آخرين چيزى كه درباره خنده مى توان گفت، آن است كه اساساً خنده، چيز بسيار خوبى است. بعضى از مردم معتقدند كه خنده براى سلامتى، مفيد است و حتّى مَثَل انگليسيِ معروفي مى گويد: «خنده، بهترين داروست». همچنين

.

ص: 140

گروه هايى در جهان وجود دارند (مثل: «جامعه بين المللى براى مطالعه رفتارهاى اجتماعى») كه انواع خنده ها را مورد مطالعه قرار مى دهند و متخصّصانى در اين مراكز، مشغول به كارند كه در خُصوص رفتارهاى خنده آور، كتب مختلفى به رشته تحرير درآورده اند و يا نشست هايى در باره اين كه «چگونه و چرا مى خنديم؟»، با ديگران برگزار كرده اند. اگر اين مسئله، خنده دار نيست، پس چيست؟ (1)

.

ص: 141

ص: 142

ص: 143

ص: 144

ص: 145

ص: 146

ص: 147

ص: 148

ص: 149

ص: 150

2. با توانايي كنترل احساساتش: كسي كه هوش هيجاني بالايي دارد، مي تواند هيجان هاي منفي اش را به شكل موقّت، در خودش نگه دارد و در اين زمان، با تفكّر در مورد آنها، به آرامش بيشتري برسد. توانايي در انعطاف پذيري هيجاني، باعث مي شود كه انسان بتواند در شرايطي كه محيط، نه كاملاً غم بار است و نه شاد، خودش را شاد نگه دارد. 3. با توانايي خودْانگيختگي: افرادِ با هوش هيجاني بالا، مي توانند در هر شرايطي، خودشان را براي پذيرفتن يك مسئوليت جديد، شروع يك كار جديد و يا تجربه كردن يك حس جديد (مثل شادي)، بر انگيزند. 4. با توانايي برقراريِ رابطه خوب با ديگران: ديگران و داشتن رابطه خوب با آنها، يكي از منابع اصلي شادكامي ما هستند. كساني كه هوش هيجاني بالايي دارند، مي توانند به خوبي، احساسات ديگران را درك كنند، با آنها همدل شوند و رابطه رضايت بخشي با آنها داشته باشند. كساني كه هوش هيجاني بالايي دارند، در ضمن، نمي گذارند كه اوقاتْ تلخي ديگران، اوقاتشان را تلخ كند؛ به اين خاطر كه آنها احساسات مستقل خودشان را پذيرفته اند و به آن، احترام مي گذارند.

.

ص: 151

ص: 152

تصميم گيري هاي درست و منطقي در مشكلات زندگي مي شوند و موفّقيت را در انجام شدن كارها به دنبال خواهند داشت. شادكامي، تأثير مهمّي در موفّقيت افراد دارد. افراد شادكام، نگرش خوشبينانه اي نسبت به وقايع و رويداد هاي اطراف خود دارند و به جاي جبهه گيري منفي نسبت به اتّفاقات پيرامون خود، سعي در استفاده بهينه از اين رويدادها دارند. همچنين انسان هاي شاد و داراي شخصيت سالم، انسان هايي مسئوليت پذير و شهرونداني خوب خواهند بود. در تحقيقي كه در دانشگاه تگزاس امريكا انجام گرفت، نشان داده شد كه خُلق و خوي خوب (احساسات و شخصيت متعادل)، به طرز قابل ملاحظه اي، سطح اميد را در فرد، بالا مي بَرد كه در نتيجه، فرد، بهتر مي تواند از پس موانع اضطراب آفرين زندگي برآيد. (1) بنا بر اين، مشاهده مي شود كه شادكامي، با شخصيت و روحيه افراد، ارتباط مستقيم دارد. فردي كه روحيه شاد دارد، در انجام دادن فعّاليت هاي روزانه، مثبت انديشي را سرلوحه فعّاليت هاي خود قرار مي دهد و بهتر از ديگران براي مشكلات كوچك و بزرگ، چاره انديشي مي كند. به تعبيري ديگر، شادكامي، زماني به وجود مي آيد كه انسان، از خود و محيط اطراف خود، احساس رضايت بيشتر داشته باشد. به اعتقاد بريبنر، (2) ميزان شادي و رضايت هر فرد از زندگي، رابطه اي مستقيم با نگرش افراد به زندگي دارد و اين بدان معناست كه هر چه قدر افراد، از

.

ص: 153

ص: 154

مي يابند و خود را با يك گروه وفق مي دهند؛ افكار خود را بيان مي كنند؛ به ايجاد ارتباط با افراد جديد، علاقه نشان مي دهند؛ خوش مشرب اند؛ زياد احساساتي نيستند؛ ريسك پذيرند؛ سريع تصميم مي گ_ي_رند؛ اجتماعي هستند؛ درك آنها و شناخت شخصيتشان آسان است؛ شخصيت آنها در خلوت و حضور ديگران يكسان است؛ معاشرتي هستند؛ پس از آن كه حرف خود را مي زنند، به گفته خود مي انديشند؛ كارهاي گروهي را مي پسندند؛ رنگ هاي روشن را بيشتر دوست دارند؛ بيشتر، از اَعمال ديگران خشمگين مي گردند تا كارهاي خودشان؛ اطّلاعات شخصي خود را به سادگي با ديگران قسمت مي ك_نند؛ رويكرد سريع الوصول را بيشتر ترجيح مي ده_ن_د؛ تنها از روي تجارب زندگي خود درس مي گيرند و نه عبرت گرفتن از ديگران. در تحقيق ديگري كه توسط آرگايل و همكارانش در مورد تعريف «شادكامي» صورت گرفت، مشخّص شد كه هنگامي كه از مردم پرسيده مي شود: «شادكامي چيست؟»، آنها دو نوع پاسخ را مطرح مي كنند: اوّل اين كه ممكن است حالات هيجاني مثبت (مانند لذّت) را عنوان كنند و دوم، آن را راضي بودن از زندگي به طور كلّي و يا در بيشتر جنبه هاي آن بدانند. بنا بر اين، به نظر مي رسد كه شادكامي، دو جزء اساسي (عاطفي و شناختي ) دارد كه بُعد عاطفي آن، موجب مي گردد انساني كه داراي احساس شادكامي است، از نظر ديگران، به عنوان فردي بشّاش و سرزنده شناخته شود و در مناسبات اجتماعي نيز بتواند راحت تر با ديگران ارتباط برقرار كند. همچنين از بُعد شناختي نيز چنين فردي، نگرش مثبتي نسبت به دنياي

.

ص: 155

ص: 156

. .

ص: 157

ص: 158

ص: 159

ص: 160

گفتني است كه بيماران و حتّي بيماران قلبي نيز با نظر پزشك، مي توانند ورزش مناسب را انجام دهند تا تن و رواني سالم تر داشته باشند و با بيماري، راحت تر مبارزه كنند و از زندگي، لذّت ببرند. ورزش، اثرات جسمي فراواني دارد كه به برخي از آنها اشاره مي شود: 1. ورزش هاي معمولي و بدن سازي، ماهيچه هاي قلب را تقويت نموده، كمك مي كنند كه قلب، با كار كمتر، عمليات خون رساني را كامل تر انجام دهد و اكسيژن را به تمام اعضاي بدن برساند. 2. ورزش مرتّب (بين 45 تا 60 دقيقه در روز و سه تا چهار بار در هفته)، فشار خون را متعادل نگه مي دارد. مي دانيد كه فشار خون غير طبيعي، به اندام ها و بافت هاي بدن، آسيب مي رساند. 3. با ورزش، كلسترول هاي مفيد، افزايش، و كلسترول هاي مضرّ و تري گليسريدها (اسيدهاي چرب)، كاهش مي يابند. كلسترول (چربي خون)، عامل مهمي در ساختن سلول هاي بدن است و در ترميم و تعمير بافت ها و ساختن هورمون هاي جنسي و ويتامين D، استفاده مي شود. زياد شدن كلسترول، زيان آور است؛ چرا كه ممكن است در ديواره هاي رگ ها، رسوب كند و موجب تنگ شدن رگ ها و اختلال در جريان خون شود. 4. چربي هاي بيش از حدّ معمول بدن كه موجب چاقي و افزايش كار قلب مي شوند، با ورزش، از بين مي روند. 5. تمرين هاي ورزشي همراه با رژيم غذايي خوب، براي بيماران ديابتي (مبتلايان به مرض قند)، خيلي سودمند است و باعث كاهش نياز به تزريق انسولين مي شود. همچنين ورزش در بيماران ريوي نيز سودمند است؛ زيرا وقتي

.

ص: 161

ص: 162

سختي ها، فشارها و استرس ها (نگراني ها)، آمادگي بيشتري داشته باشد و با شادكامي و كاميابي، زندگي كند.

منابع:1 . رضايت از زندگي، عبّاس پسنديده، قم: دار الحديث، اوّل، 1384. 2. آيين تن درستي، محمّدمهدي اصفهاني، تهران: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، اوّل، 1384. 3. ورزش براي قلب و تن درستي، ترجمه و اقتباس: فضل الله صفا، تهران: چهر، اوّل، 1371.

.

ص: 163

ص: 164

پس از آن بود كه دنياي جديدي از روابط و كُنش هاي عميق اجتماعي، بين انسان ها، شكل گرفت و انسان ها توانستند با به كارگيري كلمات، به بيان احساسات و عواطف خود نسبت به همنوعان و به اشتراك گذاشتن آگاهي ها و تجربه هاي خود با ديگران بپردازند و اين تجربيات را از طريق گفتگو و سينه به سينه، به نسل هاي بعد، منتقل كنند. تأثير اين رابطه شفاهي، به حدّي بود كه كم كم، باعث پيدايش اسطوره ها و افسانه هايي كهن در ميان اقوام مختلف گرديد كه در اداره جامعه و تصميم گيري هاي فردي و اجتماعي افراد، نقش بسيار مهمّي را بازي مي كردند، به طوري كه مي توان گفت تا قرن هاي متمادي، پايه و اساس زندگي فردي و اجتماعي آدمي، بر پيروي از اين انديشه ها و تجربيات گذشتگان، نهاده شده بود و اين تجربيات، در تمام جوانب زندگي انسان، نفوذ كرده بود. اين گفتگوي چهره به چهره بين انسان ها و نسل ها، ادامه داشت تا زماني كه وسيله ارتباطي جديدي به نام «خط» اختراع شد و آدمي توانست با آن، افكار و انديشه هاي خود را از حالت گفتاري، به صورت نوشتاري و قابل ديدن براي ديگران درآورد. شايد بتوان مهم ترين ويژگي خط را نسبت به گفتار، ماندگاري بيشتر و بُرد زياد آن دانست، به طوري كه انسان هاي بيشتري مي توانستند با «نوشتار» ارتباط برقرار كنند تا «كلام»؛ انسان هايي كه شايد كيلومتر ها و يا قرن ها دورتر از مكان و زماني بودند كه آن نوشته، شكل گرفته بود و هرگز حتّي صدا و چهره كسي كه نوشته هاي او را مي خواندند، نشنيده و يا نديده بودند. بدين ترتيب، شيوه ارتباط بين انسان ها، از حالت درون گروهي (درون قبيله اي) به حالت برون گروهي (برون قبيله اي) در آمد و با گسترش دامنه ارتباط، امكان انتقال تجربيات و آموخته هاي بشري، به تعداد بيشتري از مخاطبان، فراهم گرديد

.

ص: 165

ص: 166

پيش ترها كه رسانه هاي پيشرفته امروزي در كار نبودند، انسان ها، با آتش و دود و چاپار و... اطّلاعات ضروري و مورد نياز خود را ردّ و بدل مي كردند؛ امّا رسانه هاي جديد، با انتشار تازه ترين اخبارِ دورترين نقاط دنيا، حتّي در كمتر از چند ثانيه پس از وقوع آنها، از يك سو، احساس كنجكاوي انسان را برطرف مي كنند و از سوي ديگر، با تأثيرگذاري در تصميم گيري ها، به او كمك مي كنند تا با شناختي كامل تر از اوضاع و شرايط عمومي جامعه و حتّي جهان، بهتر بتواند نيازهاي فردي و جمعي خود را مرتفع سازد، در برابر ديگران، راه و رسم شايسته تري را در پيش بگيرد و قضاوت هاي درست تري داشته باشد، تا بتواند مسئوليت هاي فردي و عمومي را با آگاهي كامل به عهده بگيرد. روزنامه ها و راديو و تلويزيون ها، با پخش و گسترش انديشه هاي نو، در واقع، وجدان اجتماعي افراد را بيدار مي كنند و با آشنا ساختن آنان به اهمّيت اجراي برنامه هاي مهم مملكتي، توجّه سريع و وسيع همگان را به لزوم تحوّلات اساسي (از قبيل: تعديل ثروت، مبارزه با بي سوادي و گسترش وسايل رفاه اجتماعي)، جلب مي كنند و آنان را براي شركت در زندگي عمومي و دفاع از حقوق فردي و اجتماعي و قبول مسئوليت هاي بيشتر، آماده مي سازند. در اين جا بايد به نقش رسانه هاي آزاد و مستقل در دفاع از حقوق شهروندي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي مخاطبان خود، اشاره كرد كه در بسياري از موارد، با بيدارگري افكار عمومي و رساندن اطّلاعات و اخبار مهم _ كه رسانه هاي ديگر، از ارائه آنها به مردم، خودداري مي كنند_ ، باعث روشنگري در بين مردم مي شوند و چه بسا زمينه هاي حفظ وحدت و امنيّت ملّي، تقويت هويّت، احقاق حقوق و توسعه يافتگي ملّت ها را فراهم آورند. اگر به سير تحوّلات سياسي دو قرن اخير توجّه نماييم، مشاهده مي كنيم كه مطبوعات، در دو قرن گذشته، در مبارزان

.

ص: 167

ص: 168

دانستني هاي علمي و فرهنگي و اجتماعي دانش آموزان و دانشجويان و بلكه عموم شهروندان را تكميل مي كنند. البته وظيفه آموزشي وسايل ارتباطي، به دوران تحصيل افراد، محدود نمي شود و كساني كه از مدارس و دانشگاه ها فارغ التحصيل مي گردند و وارد زندگي اجتماعي مي شوند نيز ناچارند براي افزايش و گسترش معلومات خود، هميشه از پيام هاي وسايل ارتباطي استفاده كنند و بدين ترتيب، وسايل ارتباطي، در عين حال كه براي آموزش بسياري از رشته هاي علمي به معلّمان و استادان كمك مي نمايند، به همراه مدارس و دانشگاه ها و حتّي در بسياري موارد، خيلي جلوتر از آنها، نقش آموزش هميشگي خود را دنبال مي كنند. (1) به عنوان نمونه، در جامعه ما، نقش راديو و تلويزيون در: آموزش فرهنگ ترافيكي، آموزش بهداشت به خانواده ها، ارائه مشاوره هاي روان شناختي و حقوقي به جوانان در آستانه ازدواج، آموزش مهارت هاي زندگي به زنان خانه دار، آموزش دين و ارزش هاي اخلاقي، ترويج مهارت هاي حفظ امنيّت و... پُررنگ است. از نقش مشاوره و راهنمايي كارشناسان رسانه هاي جمعي در مورد افزايش مهارت هاي زندگي و شغلي افراد و خانواده ها، به هيچ وجه نمي توان چشم پوشيد. اين آموزش ها، با افزايش مهارت هاي شغلي و آموزش مهارت هاي زندگي به افراد جامعه، موجب افزايش درآمد و ارتقاي سطح زندگي فرد و خانواده، اصلاح روابط بين فردي و خانوادگي، روابط كارگران با كارفرمايان، كارمندان و فروشندگان و كساني كه انواع خدمات اجتماعي را به افراد جامعه ارائه مي دهند با مشتريان و ارباب رجوع و نيز اصلاح روابط اجتماعي شهروندان با يكديگر مي شوند.

.

ص: 169

ص: 170

امّا پس از اختراع چاپ، اين روابط جمع گرايانه، كم كم جاي خود را به انزواطلبي و فردگرايي دادند؛ چرا كه افراد، ديگر مجبور نبودند در جمع دوستان و اقوامشان حضور داشته باشند؛ بلكه براي پُر كردن اوقات فراغتشان، به خواندن روزنامه، كتاب هاي علمي، رمان و... روي مي آوردند و بدين ترتيب، از طريق آشنايي با تجربه نويسندگان آن آثار، خود را در جهان، بزرگ تر و گاه رؤيايي و خيال انگيز، احساس مي كردند و از اين خيال پردازي ها و تصويرسازي هاي ذهني، لذّت مي بردند و به نوعي، در فضاي رمان ها و مطالبي كه خوانده بودند، زندگي مي كردند. پس از سال 1920م، با ورود راديو و تلويزيون به درون خانه هاي مردم، ديگر كتاب ها و مطالب روزنامه ها، رونق گذشته خود را از دست دادند و جاي خود را به برنامه هاي سرگرم كننده و تفريحي و آموزشي و خبري، مانند: خبرها، گزارش ها و داستان هاي مصوّر مطبوعات، برنامه هاي موسيقي و هنري راديو ها و تلويزيون ها، فيلم هاي متنوّع تلويزيوني و سينمايي و... دادند كه هر روز از هزاران شبكه راديويي و تلويزيوني، پخش مي شدند. از آن جا كه در هر جامعه اي، هنجارهاي اجتماعي و ديني و يا حتّي تكنولوژيكي وجود دارد كه به انسان، اجازه نمي دهند دست به هر كاري بزند و به نوعي، او را در چارچوب قوانين و مقرّرات، محدود مي كنند، مخاطبان رسانه هايي چون راديو و تلويزيون، مي توانند با فرافكني و همذات پنداري با قهرمانان قصّه ها و فيلم ها، براي مدّتي هر چند كوتاه، خود را به جاي آنها قرار دهند و آرزوها و تمايلاتي را كه در دل دارند، ولي به خاطر رعايت آداب و رسوم و محرّمات جامعه، از بيان آنها خودداري مي كنند، در خارج از فضاي ذهن خود، مجسّم ببينند و به نوعي، هنجارشكني را تجربه كنند و يا با

.

ص: 171

خواندن رمان و يا ديدن فيلم هاي تخيّلي، به آرزوهاي دست نيافتني خود برسند و از آن لذّت ببرند. به عقيده گروهي از كارشناسان، بعضي از برنامه هاي راديو و تلويزيون، حتّي مي توانند با انتشار اخبار و داستان هاي جنايي و پليسي، بسياري از بيماري هاي رواني را كه ريشه در عقده هاي سركوب شده و تمايلات خشونت آميز و ناخودآگاه دارند، در افراد جامعه درمان كنند و يا باعث جلوگيري از بروز چنين رفتارهايي در سطح اجتماع شوند. (1) نقش تفريحي و سرگرم كنندگيِ راديو و تلويزيون، به حدّي بود كه نه تنها توانست اوقات فراغت افراد را پُر كند، بلكه از آن جا كه مانند صحبت كردن و خواندن، نياز به تمركز زياد نداشت، خود را به عرصه هاي كاري افراد هم كشانيد و در واقع، به يكي از همكاران انسان عصر مُدرن، تبديل شد كه در موقع كار كردن، آشپزي كردن، رانندگي كردن و...، همواره همراه او بود. راديو و تلويزيون، هر چند كه به انسان اجازه دادند كه خود را در يك فضاي اجتماعي مجازي بزرگ تر و در ارتباط با افراد بيشتري احساس كند و از اين كه جزئي از اين جامعه بزرگْ به شمار مي آيد، احساس رضايت كند، امّا از آن جا كه به او اجازه نمي دادند كه با اين توده عظيم مخاطبان، به طور مستقيم ارتباط برقرار كند، قدرت ابراز وجود و اظهار نظر كردن را از او گرفتند و به عبارتي، او را به يك مصرف كننده صِرْف و منفعل، تبديل كردند كه فقط مي توانست از هر آنچه در اختيارش قرار مي دادند، لذّت ببرد و يا با آنها در درون خود، مخالفت كند.

.

ص: 172

اين روند، ادامه داشت تا اين كه ظهور اينترنت، اين انفعال را از بين بُرد و به مخاطب، اجازه داد كه بدون محدوديت، با ميليون ها انسان ديگر، با عقايد و انديشه هاي متفاوت و حتّي زبان ها و فرهنگ هاي گوناگون، ارتباط برقرار كندو آرا و عقايد آنها را بشنود و خودش هم بتواند ديدگاه هايش را به آنها اعلام كند. در واقع، اين شبكه جهاني اطّلاع رساني، توانست ميدان كوچك روستايي را كه در گذشته، پيرمردان در آن جمع مي شدند و اوقات فراغتشان را با گفتگو با يكديگر در آن جا سپري مي كردند، به گونه اي وسعت ببخشد كه تمام مردم جهان، با هر سن و عقيده و مسلك و زباني، بتوانند در ميداني به وسعت تمام كره زمين، با يكديگر به گفتگو بنشينند و از طريق اتاق هاي گفتگوي مجازي، به خانه هاي يكديگر سر بزنند و از اوضاع و احوال اقوام و دوستاني كه در شهرها و كشورهاي ديگر زندگي مي كنند، باخبر شوند و به نوعي، صله رحم مجازي به جا بياورند. در واقع، اينترنت، مقدّمات شكل گيري «دهكده جهاني» را فراهم آورد. گذشته از كاركردهايي كه در بالا به آنها اشاره شد، رسانه ها (مخصوصاً رسانه هاي ملّي و فراگير) مي توانند با ايجاد نوعي همگوني در جامعه، نزديك يا همسو كردن ديدگاه ها و سلايق شهروندان، جلوگيري از تنش، تقويت همبستگي و يكپارچگي در دفاع از هويّت و ميهن و نيز تقويت ارزش هاي مورد قبول جامعه، در ايجاد فضايي همگون و بدون درگيري كمك كنند، كه اگر از جنبه هاي سياسي و تحميل تفكّرات گروه حاكم به توده مردم، صرف نظر كنيم، اين فضاي

.

ص: 173

ص: 174

رسانه مي تواند ابزار دروغ پراكني، تشويش خاطر شهروندان، تخريب شخصيّت نخبگانِ مؤثّر در پيشرفت جامعه و... و سدّ راه توسعه سياسي _ اجتماعي آن باشد. اينها و جز اينها، (1) به يقين، سطح شادكامي مخاطبان رسانه و بلكه عموم شهروندان را كاهش مي دهند.

.

ص: 175

ص: 176

ص: 177

ص: 178

يك سوم مردم، خود را بسيار شادكام مي دانستند. (1) اغلب مردم درباره رضايت از زندگي خود، با خوش بيني حرف مي زنند، به طوري كه هفتاد درصدشان، معتقدند كه رضايت آنها، از ناراضي بودنشان بيشتر است. كمتر از هفت درصد نيز بيش از آن كه راضي باشند، ناراضي اند. 75 درصد مردم مي گويند كه در طي چندهفته پيش، به دلايل متعدّدي شاد شده اند و سي درصد هم از احساس تنهايي، ملالت و افسردگي، حرف مي زنند. در اروپا، رضايت از زندگي و شادي، از يك كشور به كشور ديگر تفاوت مي كند. در هلند، چهل درصد مردم، خود را بسيار شادكام مي دانند و حال آن كه كمتر از ده درصد مردم پرتغال، چنين نظري دارند و اين، در حالي است كه مردم اروپا در مقايسه با مردم امريكا در مجموع، خود را ناشادتر ارزيابي مي كنند؛ امّا نسبت به زندگي، نظر مثبت دارند. (2) در پژوهش دقيقي كه در سال 2006م، به چاپ رسيده و به بررسي وضعيت رضايت از زندگي در سي كشور جهان پرداخته است، وضعيت تعدادي از كشورهاي اروپاي شرقي، اروپاي غربي و آسيا در فاصله سال هاي 1999_2002م، مورد توجّه قرار گرفته است. بر اساس نتايج اين بررسي، 75 درصد افراد در كشورهاي اروپاي غربي، ميزان رضايت بالاتر از متوسط داشتند، در حالي كه در چهار كشور اروپاي شرقي (يعني مجارستان، اسلواكي، لهستان و تركيه) و نيز كره جنوبي و ژاپن، ميزان رضايت از زندگي، كمتر از پنجاه درصد بود. اين نتايج، با آمار بالاي خودكشي در

.

ص: 179

ص: 180

ص: 181

ص: 182

1353137513791382ناراضي681/141/7رضايت نسبي261/196/108/11راضي678/723/751/84

بر اساس نتايج به دست آمده از يك تحقيق، مشخّص شده است كه بيش از نيمي از افرادي كه براي ناراحتي هاي جسماني، به پزشك مراجعه مي كنند، مشكلات رواني و عاطفي دارند. اين، در حالي است كه بر اساس اعلام منابع رسمي، حدود 75 درصد جمعيت ايران، به نوعي، گرفتار مشكلات و مسائل روحي و رواني، با شدّت و ضعف هاي متفاوت هستند. (1) نتايج پژوهشي كه در قالب مقاله «شادكامي و عملكرد ايمني بدن» در مجلّه روان شناسي شماره 15، در سال 1379 انتشار يافت نيز مؤيّد اين مطلب است كه با اجراي هم زمان دو آزمون «افسردگي بك» و «شادكامي آكسفورد»، روي 150 نفر، فرضيه افزايش عملكرد نظام ايمني بدن، در گروه هايي با «شادكامي زياد» نسبت به گروه هايي با «شادكامي كم»، به صورت كلّي تأييد شد. هر چند اين پژوهش، نو و بديع است، امّا پژوهش هاي قبلي محقّقان نيز به نحوي مؤيّد يافته هاي اين تحقيق است. از جمله، پژوهش «سگراستروم» و همكارانش كه نشان داده است افراد خوشبين، به واسطه خُلق خوب، ايمني بهتري دارند. همچنين پژوهشگران ديگري نيز ثابت كرده اند كه رفتار مثبت، با عملكرد بهتر نظام ايمني، رابطه مستقيم دارد و از آن جا كه يكي از مهم ترين اجزاي شادكامي،

.

ص: 183

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

پايين تري داشتند، از يك طرف، وسواس بيشتر و از طرف ديگر، ميزان روانْ رنجورخوييِ كمتري نشان داده اند. مطالعه لوئيس، با مطالعات مالتبي و لوئيس _ مالتبي هماهنگ است. (1) امّا نتايج بررسي هاي ديگري كه در قالب پايان نامه انتشار يافته، خلاف اين مطلب را نشان مي دهند. نتايج تحقيقِ «تعيين ميزان شادكامي دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي تهران و رابطه آن با عمل به باورهاي ديني و برون گرايي» نشان داد كه بين شادكامي، با نگرش عمل به باورهاي ديني، رابطه مثبت معنا دار وجود دارد. (2) نيز رابطه بين نگرش ديني و مؤلّفه هاي نگرش ديني با شادكامي و مؤلّفه هاي تشكيل دهنده شادكامي، تبيين مي كند كه جوانانِ داراي سطح نگرش دينيِ بالاتر، از شادكامي، خُلق مثبت، كارآمدي، خشنودي از زندگي، و عزّت نفس بيشتري برخوردارند. (3) يافته هاي پژوهشيِ «بررسي ميزان شادكامي و عمل به باورهاي ديني در رابطه با جنس مخالف»، نشان داد كه ميزان شادكامي افرادي كه با كسي از جنس مخالف ارتباط ندارند، بيش از كساني است كه چنين ارتباطي را دارند و نيز بين ميزان دينداري و عمل به واجبات و مستحبّات ديني و ميزان شادكامي، يك همبستگي مثبت و معنا دار وجود دارد. (4)

.

ص: 188

ص: 189

ص: 190

تحصيلات بستگي دارد، به طوري كه رضايت مالي ايرانيان به طور نسبي، در ميان زنان و افراد ميان سال (نسبت به افراد جوان و سالمند) و افرادي با مدرك تحصيلي ليسانس (نسبت به افراد بي سواد و داراي مدارك تحصيلي ابتدايي، راهنمايي و دبيرستان، ديپلم و فوق ديپلم، فوق ليسانس و دكتري)، درصد بيشتري را به خود اختصاص داده است.

برحسب جنسيتمردزنناراضي6/2216رضايت نسبي6/3735راضي8/3949

بر حسب گروه سنّيجوانميان سالسالمندناراضي1/168/212/25رضايت نسبي8/323/388/43راضي1/513/3931

برحسب گروه تحصيليبي سوادابتداييراهنمايي و دبيرستانديپلم و فوق ديپلمليسانسفوق ليسانس و دكتريناراضي28356/162/188/154/156/9رضايت نسبي28361/سي7/364/351/331/سيراضي7/283/331/457/485/512/60

.

ص: 191

ص: 192

واسطه جمعيت و حدود توسعه يافتگي (از حيث ميزان رشد تحصيلات عالي و توسعه يافتگي صنعتي)، نمونه اي از شهرهاي توسعه يافته بدانيم و شهرهايي نظير: ايلام، بوشهر، شهركرد، ياسوج و زاهدان را نمونه اي از شهرهاي كمتر توسعه يافته قلمداد كنيم، ميزان رضايت در اين دو حوزه، از نظر رضايت فردي، چندان معنادار نيست؛ امّا در زمينه مسائل عام اجتماعي، تفاوت ميان مناطق توسعه يافته و نيافته، به نحو معنادار، چهره نشان مي دهد. (1) 1. ميزان رضايت از اوضاع اقتصادي كشور، بر حسب سطح توسعه يافتگي مناطق كشور

كممتوسطزيادتوسعه يافته3/722/246/3توسعه نيافته3/582/295/12

2. ميزان رضايت از اوضاع سياسي كشور بر حسب سطح توسعه يافتگي مناطق كشور

كممتوسطزيادتوسعه يافته3/402/464/13توسعه نيافته7/157/497/34

تحقيقات نشان مي دهند كه ميزان رضايت از اوضاع اقتصادي و سياسي كشور، در مناطق توسعه يافته، به مراتب، كمتر از مناطق توسعه نيافته است. (2)

.