ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

كتاب هايى مستقل و در اندازه هايى كه حمل و مطالعه آن آسان باشد ، در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرند . گفتنى است كه در اين سلسله آثار ، براى آنچه مربوط به رفتار يا احوال خاص است (مانند : ادب ، اذان ، شادى و آرزو) ، نام «فرهنگ نامه» و براى آنچه مربوط به گروه هاى اجتماعى (مانند : بسيجيان ، جوانان و كودكان) مى شود و يا آموزه هاى حكيمانه پيشوايان بزرگ اسلام يا حكماى بزرگ الهى (چون لقمان حكيم) را ارائه مى نمايد ، نام «حكمت نامه» را برگزيديم . فرهنگ نامه اذان ، دومين كتاب از مجموعه فرهنگ نامه هايى است كه با هدف تصحيح و تقويت فرهنگ ارزش هاى رفتارى ارائه مى گردد . در اين فرهنگ نامه ، مسايل مهمى ، مانند : آغاز تشريع اذان ، اهميت گسترش فرهنگ اذان ، حكمت ها و پيام هاى فردى و اجتماعى و سياسى اذان ، و آثار و بركات اذان ، چگونگى اذان و تفسير باطن آن ، ارزشِ اذان گو و حقّ مؤذّن ، و اذان زنده در عصر حاضر، مورد بررسى قرار خواهد گرفت . گفتنى است كه در تهيه و تدوين اين مجموعه ، از همكارى فاضل ارجمند جناب آقاى عبدالهادى مسعودى بهره بردم . از ايشان و ديگر همكارانى كه در «پژوهشكده علوم و معارف حديث» ، در ساماندهى اين اثرسهيم هستند، بويژه مترجم گرانقدر آن ، جناب آقاى حميد رضاشيخى _ كه با ترجمه زيبا و دقيق خود ، فهم آيات و روايات اين فرهنگ نامه را براى پارسى زبانان ميسّر ساخت _ صميمانه سپاس گزارم و از خداوند منّان ، پاداشى در خور فضل و كرامت خود ، براى آنان مسئلت دارم . ربّنا! تقبّل منّا؛ إنّك أنت السميع العليم . محمّد محمدى رى شهرى 12 مهر ماه 1384 29 شعبان 1426

.

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

* وعن أمير المؤمنين عليه السلام :امام على عليه السلام :چون آموختن اذان به پيامبر خدا آغاز گرديد ، جبرئيل عليه السلامبُراق (1) را آورد . بُراق در برابر پيامبر صلى الله عليه و آله چموشى كرد . جبرئيل عليه السلام به او گفت : «آرام بگير ، اى براق ؛ زيرا [تاكنون] كسى بر تو سوار نشده كه نزد خداوند ، گرامى تر از ايشان باشد» . پس بُراق ، آرام گرفت.

پيامبر خدا فرمود : «بر بُراق نشستم تا به حجابى رسيدم كه خداى رحمان ، پروردگار ما عز و جل ، در پس آن بود. (2) در اين هنگام ، فرشته اى از پس حجاب در آمد و گفت : اللّه أكبر ، اللّه أكبر .

گفتم : اى جبرئيل! اين فرشته ارجمند كيست؟

جبرئيل عليه السلامگفت : سوگند به آن كه تو را به نبوّتْ مفتخر ساخت ، تا پيش از اين لحظه اين فرشته را نديده بودم!

فرشته گفت : اللّه أكبر ، اللّه أكبر .

از پس حجاب ، ندا آمد : بنده ام راست مى گويد . من بزرگ ترم ، من بزرگ ترم» .

پيامبر خدا فرمود : «آن فرشته گفت : أشهد أن لا إله إلاّ اللّه ، أشهد أن لا إله إلاّ اللّه .

از پس حجاب ، ندا آمد : بنده ام راست مى گويد . اللّه ، منم و معبودى [راستين] ، جز من نيست» . .

ص: 16

* وعن أمير المؤمنين عليه السلام :پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «فرشته گفت : أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه ، أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه .

از پس حجاب ، ندا آمد : بنده ام راست مى گويد . من ، محمّد را به پيامبرى فرستادم» .

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «فرشته گفت : حَىَّ على الصلاة ، حَىَّ على الصلاة .

از پس حجاب ، ندا آمد : بنده ام راست مى گويد و او (محمّد) به عبادت من ، دعوت كرد» .

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «فرشته گفت : حَىَّ على الفلاح ، حَىَّ على الفلاح .

از پس حجاب ، ندا آمد : بنده ام راست مى گويد ، و او (محمّد) به عبادت من ، دعوت كرد» .

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «فرشته گفت : حَىَّ على خير العمل ، حَىَّ على خير العمل .

از پس حجاب ، ندا آمد : بنده ام راست مى گويد و او (محمّد) به عبادت من ، دعوت كرد . هر آن كس كه بر آن (عبادت من) مواظبت كرد ، رستگار شد» .

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «در آن روز ، خداى متعال ، برترىِ مرا بر اوّلين و آخرين [انسان ها ]به كمال رسانْد» . (1)غوث : عن أبي عبد اللّه عليه السلام في الكاظم عليهامام باقر عليه السلام :پيامبر خدا ، در شبى كه به آسمان برده شد ، به بيت المعمور (2) .

ص: 17

غوث : عن أبي عبد اللّه عليه السلام في الكاظم عليهرسيد و وقت نماز شد . در اين هنگام ، جبرئيل عليه السلام اذان و اقامه گفت . سپس پيامبر خدا جلو ايستاد و فرشتگان و پيامبران ، پشت سر محمّد صلى الله عليه و آله [براى نماز ]صف كشيدند. (1)* ومنه عن أمير المؤمنين عليه السلام :تهذيب الأحكام _ به نقل از زراره _ :امام باقر عليه السلام فرمود : «پيامبر خدا ، در شبى كه به معراج برده شد ، چون به بيت المعمور رسيد ، وقت نماز شد . پس ، جبرئيل عليه السلاماذان و اقامه گفت . سپس پيامبر خدا جلو ايستاد و فرشتگان و پيامبران ، پشت سر پيامبر خدا صف كشيدند» .

به امام باقر عليه السلام گفتيم : چگونه اذان گفت؟

فرمود : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر . أشهد أن لا إله إلاّ اللّه ، أشهد أن لا إله إلاّ اللّه . أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه ، أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه . حىَّ على الصلاة ، حىَّ على الصلاة . حىَّ على الفلاح ، حىَّ على الفلاح . حىَّ على خير العمل ، حىَّ على خير العمل . اللّه أكبر ، اللّه أكبر . لا إله إلاّ اللّه ، لا إله إلاّ اللّه .

اقامه نيز به همين سان ، با اين تفاوت كه در اقامه ، بين حىَّ على خير العمل ، حىَّ على خير العمل و اللّه أكبر ، اللّه أكبر ، جمله قد قامت الصلاة ، قد قامت الصلاة هست.

پس ، پيامبر خدا بلال را مأمور گفتن اذان كرد و از آن پس ، بلال ، تا زمانى كه پيامبر خدا رحلت كرد ، اين اذان را مى گفت» . (2) .

ص: 18

* وعن عليّ بن الحسين عليهماالسلام :امام صادق عليه السلام :چون پيامبر خدا به معراج برده شد و وقت نماز فرا رسيد ، جبرئيل عليه السلام اذان گفت . چون گفت : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» ، فرشتگان گفتند : اللّه أكبر ، اللّه أكبر .

چون گفت: «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه » ، فرشتگان گفتند : شريكان را كنار زد.

چون گفت : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » ، فرشتگان گفتند : [همان] پيامبرى كه برانگيخته شد.

چون گفت : «حىَّ على الصلاة» ، فرشتگان گفتند : به عبادت پروردگارش ترغيب كرد.

چون گفت : «حىَّ على الفلاح» ، فرشتگان گفتند : كسى كه از او پيروى كرد ، رستگار شد . (1)* ومنه عن الرضا عليه السلام :امام صادق عليه السلام :زمانى كه جبرئيل عليه السلام اذان را بر پيامبر خدا فرود آورد ، سر ايشان در دامن على عليه السلام بود . پس ، جبرئيل عليه السلام اذان و اقامه گفت . چون پيامبر خدا بيدار شد ، فرمود : «اى على! شنيدى؟».

گفت : آرى .

فرمود : «حفظ كردى؟».

گفت : آرى .

فرمود : «بلال را صدا بزن و آن را به او بياموز» .

پس ، على عليه السلامبلال را فرا خواند و اذان را به او تعليم داد. (2)* وعن زوجة أوس بن الصامت : تذكرة الحُفّاظ_ به نقل از عِكرمة بن عبّاس (3) _ : اذان به همراه وجوب نماز ، .

ص: 19

ص: 20

* وعنه صلى الله عليه و آله في الجمعة :امام حسين عليه السلام _ در پاسخ به سؤال از اذان و حرف هايى كه مردم درباره آن مى زدند _ :وحى بر پيامبر شما نازل مى شود و با اين حال ، شما مى گوييد كه اذان را از عبد اللّه بن زيد گرفت؟! هرگز! از پدرم على بن ابى طالب عليه السلامشنيدم كه مى فرمايد : «خداوند ، زمانى كه پيامبر خدا را به معراج برد ، فرشته اى را فرو فرستاد و او دو به دو اذان گفت و يك به يك اقامه . سپس جبرئيل عليه السلامبه او گفت : اى محمّد! اين گونه است اذان (اعلام وقت) نماز» . (1)* وعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الذكرى _ به نقل از ابن ابى عقيل _ :امام صادق عليه السلام ، آن عدّه اى را كه مى گويند پيامبر صلى الله عليه و آله اذان را از عبد اللّه بن زيد آموخت ، لعنت كرد . سپس فرمود : «وحى بر پيامبر شما نازل مى شود و شما مى گوييد كه او اذان را از عبد اللّه بن زيد فرا گرفت؟!» . (2)فرفخ : عن أبي عبد اللّه عليه السلام :تفسير العيّاشى _ به نقل از عبد الصمد بن بشير _ :نزد امام صادق عليه السلاماز چگونگى [تشريع ]اذان ، سخن به ميان آمد . عبد الصمد گفت : مردى از انصار ، [كيفيت ]اذان را در خوابش ديد و آن را براى پيامبر خدا باز گفت و پيامبر خدا به او دستور داد كه آن را به بلال ياد دهد .

امام صادق عليه السلام فرمود: «دروغ مى گويند! پيامبر خدا در سايه كعبه خواب بود كه جبرئيل عليه السلام با تاسى كه در آن ، آبى از بهشت بود ، نزد او آمد و بيدارش كرد و دستور داد با آن آب ، غسل كند . آن گاه ، پيامبر صلى الله عليه و آله در مَحمِلى كه آن را هزار هزار رنگ از نور بود ، گذاشته شد و سپس بالايش بردند تا اين كه به درهاى آسمان رسيد ... و تا آن كه به آسمان هفتم در آمد . او به سِدرةُ المُنتهى رسيد .

سِدره [به پيامبر صلى الله عليه و آله ] گفت: پيش از تو، هيچ مخلوقى از من نگذشته است. .

ص: 21

فرفخ : عن أبي عبد اللّه عليه السلام :سپس [پيامبر صلى الله عليه و آله ] عبور كرد و نزديك و نزديك تر شد تا [فاصله اش ]به اندازه [فاصله ]دو سر كمان يا كمتر گرديد . آن گاه خداوند به بنده اش وحى كرد ، آنچه را كه وحى كرد ...» .

[امام صادق عليه السلام] فرمود : «پس خداوند ، پيامبران و رسولان و فرشتگان را نزد او گرد آورد . آن گاه به جبرئيل عليه السلام فرمان داد و او براى نماز ، اذان و اقامه گفت و پيامبر خدا جلو رفت و با آنان نماز خواند . چون نمازش تمام شد ، رو به آنان كرد . خداوند به او فرمود : و از كسانى كه پيش از تو ، كتاب [آسمانى ]مى خواندند ، بپرس . قطعا حق ، از جانب پروردگارت به سوى تو آمده است . پس ، زنهار و از ترديدكنندگان مباش . و در آن روز ، پيامبر صلى الله عليه و آله از آنان پرسيد» .

امام صادق عليه السلام فرمود : «اين ، آغاز [تشريع] اذان بوده است» . (1)* وفي زينب عليهاالسلام :الكافى _ به نقل از ابن اُذينه _ :امام صادق عليه السلام فرمود : «اين ناصبى ها چه روايت مى كنند؟».

گفتم : ... آنها مى گويند : اُبىّ بن كعب ، آن [نحوه اذان گفتن] را در خواب ديده است .

فرمود : «دروغ مى گويند ! دين خداوند عز و جل ، ارجمندتر از آن است كه در خواب ديده شود» .

سَديرصَيرفى گفت: فدايت شوم! پس شما درباره آن براى ما سخنى بگوييد.

امام صادق عليه السلامفرمود : «خداوند عز و جل چون پيامبرش را به آسمان هاى هفتگانه برد ... ، جبرئيل عليه السلام گفت : اللّه أكبر ، اللّه أكبر ...» . (2) .

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

ص: 26

ص: 27

ص: 28

ص: 29

ص: 30

ص: 31

نيز توضيح داديم ، (1) اذان علاوه بر يادآورىِ وظيفه فردى و اعلام وقت نماز ، يك شعار مهمّ سياسى _ اجتماعى نيز هست و اين شعار ، نه تنها زمينه تداوم حاكميت اسلام را در جوامع اسلامى فراهم مى كند ، بلكه در كنار استقرار ارزش هاى دينى ، مى تواند موجب انتقال فرهنگ اسلامى به ساير جوامع گردد . بدين جهت ، جريان هاى سياسى اى كه حاكميت اسلامِ اصيل را با منافع خود در تضاد مى بينند ، اين شعار سياسى را بر نمى تابند . به نظر مى رسد كه جعل حديث عبد اللّه بن زيد ، به وسيله حزب اُموى (در عصر حاكميت مطلق معاويه) و با هدفِ حذف و يا تحريف شعار سياسى _ اجتماعى اذان ، انجام گرفته است ؛ زيرا اگر خاستگاه تشريع اذانْ «رؤيا» شد ، كسى كه مدّعى خلافت پيامبر صلى الله عليه و آله و بلكه خداوند متعال است ، مى تواند با رؤيايى ديگر ، آن را به صورت دلخواه تغيير دهد و يا حذف نمايد! توضيح مطلب ، اين كه : هر كس با تاريخ اسلام آشنا باشد ، مى داند كه حزب اُموى از ابتدا با اسلام ، مخالف بود و هيچ گاه با اين آيين الهى آشتى نكرد . اين حزب ، هر چند پس از قدرت يافتن اسلام ، نمى توانست علنا با آن مخالفت كند ، امّا در اوّلين فرصتِ به دست آمده ، در برابر نظام اسلامى به رهبرى امام متّقيان و امير مؤمنان ايستاد و مانع رشد و بالندگى اين آيين آسمانى شد و به گفته امام على عليه السلام :

* وعن لقمان عليه السلام :آنها اسلام نياوردند ؛ بلكه تسليم شدند ، و كفر خويش را پنهان داشتند و زمانى كه يارانى براى آن يافتند ، آشكارش نمودند . (2) .

ص: 32

گزارشى كه مُغيرة بن شعبه ، دوست صميمى معاويه ، از يك جلسه خصوصى و محرمانه با او دارد ، نشان مى دهد كه او تا چه حد ، با اين شعار عبادى _ سياسى اسلام ، مخالف بوده است . متن اين گزارش را مطرف ، فرزند مغيره ، چنين روايت كرده است : شبى [پدرم مغيره] آمد و از خوردن غذا خوددارى كرد . او را غمگين ديدم . ساعتى منتظرش ماندم و خيال كردم كه براى ما و يا در كار ما اتّفاقى افتاده كه او اندوهگين است . به او گفتم : چه شده است كه امشب غمگين هستى؟ گفت : فرزندم! من از نزد خبيث ترينِ مردم مى آيم! گفتم : چه اتّفاقى افتاده است؟ گفت : با معاويه تنها نشسته بودم كه به او گفتم : اى امير المؤمنين! تو از ما به حكومت رسيدى . كاش دادگرى نمايى و بساط نيكوكارى بگسترانى ؛ چرا كه تو ديگر مُسن شده اى! كاش به برادرانت از بنى هاشم نگاه لطفى كنى و به خويشاوندانت رسيدگى نمايى! به خدا سوگند كه امروزه ديگر چيزى (قدرتى) ندارند كه از آن بترسى . معاويه به من گفت : هرگز ، هرگز! آن مرد تَيمى به حكومت رسيد و عدالت پيشه كرد و خوبى ها نمود ؛ امّا به خدا سوگند كه با مُردنش ، نام او نيز مُرد و فقط ممكن است يك نفر پيدا شود و بگويد : ابو بكر . پس از آن ، مرد عَدِى (عمر) به حكومت رسيد و ده سال تلاش كرد و زحمت كشيد ؛ ولى به خدا سوگند ، همين كه مُرد ، نامش هم مُرد . فقط ممكن است فردى پيدا شود و بگويد : عمر . سپس برادرمان عثمان ، به حكومت رسيد . مردى به حكومت رسيد كه كسى در نسب ، چون او نبود . او كارها كرد و آن رفتار با او شد (وى را كشتند) ؛ امّا به خدا سوگند كه با مُردنش ، نام او نيز مُرد و از رفتارى كه با او شد نيز ديگر سخنى به

.

ص: 33

ميان نيامد . ولى آن مرد هاشمى ، در هر روز ، پنج مرتبه نامش فرياد زده مى شود كه : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه ». با اين وجود ، ديگر چه كارى باقى مى ماند؟ اى مادر مُرده! به خدا سوگند كه راهى جز دفن كردن و دفن كردن [اين نام] ، باقى نمى ماند! (1) آنچه مى تواند اين تحليل را تأييد كند ، اين است كه موضعگيرى اهل بيت عليهم السلامدر برابر رواياتى كه منشأ تشريع اذان را رؤياى عبد اللّه بن زيد مى دانند ، پس از استقرار حكومت معاويه است ؛ زيرا اگر چنين شايعه اهانت آميزى درباره پيامبر اسلام ، در دوران حيات امام على عليه السلام نيز وجود داشت ، بى ترديد ، آن امام در برابرش موضعگيرى مى نمود ، در حالى كه در تاريخ ، نخستين برخورد اهل بيت عليهم السلام با اين شايعه به وسيله امام مجتبى عليه السلامپس از جريان صلح او با معاويه ثبت شده است . (2)

.

ص: 34

ص: 35

فرغ : في الحديث القدسيّ :علّت آن كه «اللّه أكبر» در ابتداى اذان ، چهار بار قرار داده شده ، اين است كه شروع اذان ، ناگهانى است و پيش از آن ، سخنى كه شنونده را متوجّه سازد ، وجود ندارد . پس ، دو «اللّه أكبرِ» نخست ، هشدارى است به شنوندگان نسبت به جملات بعدىِ اذان.

علّت آن كه بعد از تكبير ، شهادتين قرار داده شده ، اين است كه گام نخست ايمان ، توحيد و اقرار به يگانگى خداوند متعال است و گام دومش اقرار به رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله ، و اين كه اطاعت آن دو و شناختشان ، به هم پيوسته اند.

علّت ديگرش نيز اين است كه اساس ايمان ، در حقيقت ، همين شهادتين است . پس ، هر يك از اين دو شهادت ، دو بار قرار داده شده ، چنان كه در ساير حقوق ، دو شاهد تعيين شده است . پس ، هر گاه بنده به يگانگى خداوند عز و جل و به رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله اقرار كند ، هر آينه به تمامِ ايمان اقرار كرده است ؛ چرا كه اساس ايمان ، در حقيقت ، ايمان به خدا و پيامبر اوست.

علّت آن كه بعد از شهادتين ، دعوت به نماز قرار داده شده ، اين است كه اذان اساسا براى نماز ، وضع شده است ، و آن ، فراخوانى به نماز در وسط اذان است و فراخوانى به سوى رستگارى و به سوى بهترين عمل است .

در پايان اذان نيز نام او قرار داده شده است ، چنان كه آغاز آن به نام اوست. (1) .

ص: 36

ص: 37

فرعن : في العوذة :فرشته گفت : حىَّ على خير العمل . خداوند _ جلّ جلاله _ فرمود : «نماز ، برترين و پاك ترينِ اعمال در نزد من است» .

فرشته گفت : قد قامت الصلاة . پس ، پيامبر صلى الله عليه و آله جلو قرار گرفت و پيش نماز آسمانيان شد و از آن روز ، شرافت پيامبر صلى الله عليه و آله به كمال رسيد. (1)فرعل : عن زينب عليهاالسلام :امام باقر عليه السلام _ در حديث اِسراء _ :سپس [خداى سبحان] به جبرئيل عليه السلامدستور داد و جبرئيل ، دو بند دو بند ، اذان و دو بند دو بند ، اقامه گفت و در اذانش جمله «حىَّ على خير العمل» را گفت . آن گاه محمّد صلى الله عليه و آله جلو قرار گرفت و براى جمعيّت نماز خواند. (2)* وعن النبيّ صلى الله عليه و آله :امام باقر عليه السلام :اذان ، هجده بند دارد. (3)* وفي ابن عبد ودّ :امام باقر عليه السلام _ به زراره _ :اى زراره! اذان را با چهار تكبير آغاز مى كنى و با دو «اللّه أكبر» و دو «لا إله إلاّ اللّه » به پايان مى برى. (4)* وعن حذيفة :امام صادق عليه السلام :هر بند اذان ، دو تاست و هر بند اقامه نيز دو تا. (5)* ومنه عن أمير المؤمنين عليه السلام في أصناف الناامام صادق عليه السلام :ابن نبّاح [مؤذّن على بن ابى طالب عليه السلام] در اذانش مى گفت : «حىَّ على خير العمل ، حىَّ على خير العمل» و على عليه السلام هر گاه او را مى ديد ، مى فرمود :

«آفرين بر درستگويان / خوشامد و خير مَقدم باد نماز را!» . (6) .

ص: 38

* وعن الصادق عليه السلام في أمير المؤمنين عليه التهذيب الأحكام _ به نقل از ابو بكر حضرمى و كليب اسدى _ :امام صادق عليه السلامبراى آن دو ، اذان را به اين نحو بازگو كرد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر ، اللّه أكبر ، اللّه أكبر . أشهد أن لا إله إلاّ اللّه ، أشهد أن لا إله إلاّ اللّه . أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه ، أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه . حىَّ على الصلاة ، حىَّ على الصلاة . حىَّ على الفلاح ، حىَّ على الفلاح . حىَّ على خير العمل ، حىَّ على خير العمل . اللّه أكبر ، اللّه أكبر . لا إله إلاّ اللّه ، لا إله إلاّ اللّه » . (1)* وعن أبي عبد اللّه عليه السلام :كنز العُمّال :بلال ، صبح ، اذان مى گفت و [در آن] مى گفت : حىَّ على خير العمل . (2)* وفي الحديث :المصنّف ابن ابى شيبه _ به نقل از نافع _ :ابن عمر در اذانش جمله «حىَّ على خير العمل» را افزود . (3)* وعن صفيّة :السيرة الحلبيّة :درباره [عبد اللّه ] ابن عمر و از امام سجّاد عليه السلامروايت شده است كه آن دو در اذانشان بعد از «حىَّ على الفلاح» مى گفتند : حىَّ على خير العمل . (4)* وفي زينب عليهاالسلام :امام باقر عليه السلام :امام سجّاد عليه السلام در اذانش بعد از گفتن «حىَّ على الفلاح» ، «حىَّ على خير العمل» مى گفت و مى فرمود : «اين ، همان اذانِ نخستين است» . (5)فرع : عن الرضا عليه السلام :امام باقر عليه السلام :در زمان پيامبر خدا ، اذان با «حىَّ على خير العمل» همراه بود و در زمان ابو بكر و اوايل دوره عمَر ، همين دستور را اجرا مى كردند ؛ امّا .

ص: 39

فرع : عن الرضا عليه السلام :بعدا عمر ، دستور برداشتن و حذف آن را از اذان و اقامه داد . وقتى در اين باره از او سؤال (/به او اعتراض) شد ، گفت : وقتى مردم بشنوند كه نماز ، بهترين كار است ، در جهاد ، سستى مى ورزند و از آن ، سر باز مى زنند. (1)فرطح : عن جعفر بن محمّد عليهماالسلام في بَيض طيرعلل الشرائع _ به نقل از عكرمه _ :به ابن عبّاس گفتم : آگاهم كن كه چرا «حىَّ على خير العمل» از اذان حذف شد؟

گفت : عمَر ، با اين كار خواست كه مردم به نماز ، بسنده نكنند و جهاد را وا نگذارند . از اين رو ، آن را از اذان حذف كرد. (2) .

ص: 40

ص: 41

مانند آنچه در سنن أبى داوود از حارث بن عبيد ، از محمّد بن عبد الملك بن ابى محذوره ، از پدرش ، از جدّش نقل شده است كه : گفتم : اى پيامبر خدا ! شيوه اذان گفتن را به من بياموز. پيامبر صلى الله عليه و آله دستى بر جلوى سرم كشيد و فرمود : «مى گويى : ... حىَّ على الفلاح. و اگر نماز صبح بود ، مى گويى : الصلاة خير من النوم ، اللّه أكبر...» . (1) گفتنى است كه سند اين روايت ، صحيح نيست . (2) روايات ديگرى نيز در التاريخ الكبير ، (3) المعجم الكبير ، (4) المعجم الأوسط ، (5) سنن الترمذى (6) و سنن ابن ماجة (7) بر اين معنا دلالت دارند ؛ امّا هيچ يك از آنها از نظر سند ، صحيح نيست . دسته دوم : رواياتى كه بر اين مطلب دلالت دارند كه بند مذكور ، به پيشنهاد بلال و تأييد پيامبر اسلام ، به اذان افزوده شده است ، مانند آنچه در المعجم الأوسط از محمّد بن ابراهيم ، از پدرش ، از جدّش ، از عمرو بن صالح ، از صالح بن ابى اخضر ، از عروه ، از عايشه نقل شده كه : بلال نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد كه ايشان را براى نماز صبح خبر كند . ديد كه پيامبر صلى الله عليه و آله خواب است . گفت : «الصلاة خير من النوم» و اين جمله در اذان پذيرفته شد . (8)

.

ص: 42

روايات ديگرى نيز در سنن ابن ماجة ، (1) مسند ابن حنبل ، (2) سنن الدارمى (3) و الطبقات الكبرى (4) بر اين معنا دلالت دارند ؛ امّا اين روايات هيچ يك سند صحيحى ندارند . دسته سوم : رواياتى كه بند ياد شده را به دستور و يا تأييد خليفه دوم مستند كرده اند ، مانند آنچه در سنن الدارقُطْنى از محمّد بن مخلّد ، از محمّد بن اسماعيل حسّانى ، از وكيع ، از سفيان ، از محمّد بن عجلان ، از نافع ، از ابن عمر ، از عمر نقل شده است كه به مؤذّن خويش گفت : در اذان صبح ، هر گاه به «حىَّ على الفلاح» رسيدى ، بگو : الصلاة خير من النوم ، الصلاة خير من النوم . (5) در موطّأ مالك نيز آمده است : مو?ّن ، نزد عمر بن خطّاب آمد تا او را براى نماز صبح خبر كند . ديد كه خواب است . پس گفت : الصلاة خير من النوم . عمر به او دستور داد كه از آن پس ، اين جمله را در اذان صبح بگويد . (6) با عنايت به اين كه روايات دسته اوّل و دوم ، نه از نظر سند ، قابل اعتماد هستند و نه از نظر مضمون ، هماهنگ اند ، نمى توانند اثبات كنند كه «الصلاة خير من النوم» ، جزء اذانِ نخستين بوده است ؛ بلكه همان طور كه در شمارى از احاديث اهل بيت عليهم السلامو كلمات برخى از صحابه و تابعين

.

ص: 43

آمده است ، اين جمله پس از پيامبر صلى الله عليه و آله به اذان افزوده شده است . و اينك ، برخى از اين متون :

1 . الكافى :معاوية بن وهب گفت : از امام صادق عليه السلام درباره ذكر جمله «الصلاة خير من النوم» در اذان و اقامه پرسيدم . فرمود : «ما از چنين چيزى خبر نداريم [ و قبولش نداريم ]» . (1)

2 . المصنّفِ عبد الرزّاق :ابن جُرَيج [گفت] : عمرو بن حفص به من خبر داد كه سعد [مو?ّن] ، نخستين كسى بود كه گفت : «الصلاة خير من النوم» و اين ، در خلافت عمر بود ... . [عمر] گفت : بدعت است ؛ امّا بعدها آن را آزاد گذاشت . بلال براى عمر ، اذان نگفت . (2)

3 . المصنّفِ عبد الرزّاق :حسن بن مسلم ، به من خبر داد كه مردى ، از طاووس _ كه با عدّه اى نشسته بود _ پرسيد : اى ابو عبد الرحمان! از چه زمانى جمله «الصلاة خير من النوم» گفته شد؟ طاووس گفت : اين جمله در عهد پيامبر خدا گفته نشد ؛ بلكه بلال ، در زمان ابو بكر و پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله ، آن را از مردى كه مو?ّن نبود ، شنيد و آن را از او گرفت و در اذان گفت . [ حكومتِ ]ابو بكر ، چندان نپاييد و عمر كه آمد ، گفت : كاش بلال را از اين چيزى كه به وجود آورد ، نهى كنيم! و گويا فراموش كرد كه چنين كند . پس مردم تا به امروز ، اين جمله را در اذان مى گويند . (3)

.

ص: 44

4 . جامع المسانيد :از ابراهيم روايت شده كه گفت : از ابو حنيفه درباره «الصلاة خير من النوم» پرسيدم . گفت : اين ، از چيزهايى است كه مردم ، [پس از پيامبر صلى الله عليه و آله ] بدعت نهاده اند ، و در ميان چيزهايى كه پديد آورده اند ، چيز خوبى است. ابو حنيفه گفت كه اعلام دوبارة آنها براى وقت نماز ، به اين نحو بود كه مو?ّن ، وقتى اذانش را به پايان مى برد ، دو بار مى گفت : الصلاة خير من النوم. اين روايت را از امام محمّد بن حسن در الآثار آورده و آن را از ابو حنيفه روايت كرده است. محمّد سپس مى گويد : اين ، قول ابو حنيفه است و ما هم بدان قائليم . (1) علاوه بر آنچه ذكر شد ، گزارشات ديگرى نيز حاكى از اين است كه منشأ تثويب ، فرمان و يا تقرير (تأييد) خليفه دوم بوده است؛ (2) ليكن در حديثى از ابوالحسن عليه السلام ، آغاز تثويب ، به بنى اميّه نسبت داده شده است . متن اين روايت ، چنين است : جمله «الصلاة خير من النوم» ، بدعت بنى اميّه است و جزء اذان نيست ؛ امّا اشكالى ندارد كه شخص ، هر گاه كه مى خواهد مردم را به نماز ، متوجّه سازد ، آن را بگويد ؛ ولى آن را جزء اذان قرار مده ؛ چون ما آن را جزء اذان نمى دانيم . (3) مى توان گفت كه اين احاديث ، با گزارش هايى كه آغاز تثويب را عصر

.

ص: 45

ص: 46

گزارش هاى تاريخى (1) اين گونه آمده است كه در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله و دوران حكومت ابو بكر و آغاز خلافت عمر ، «حىَّ على خير العمل» ، جزء اذان و اقامه بوده است ؛ ولى عمر ، با اين استدلال كه اين جمله ، موجب اهمّيت دادنِ بيش از اندازه مسلمانان به «نماز» و سستى كردن آنان نسبت به «جهاد» مى شود ، آن را از اذان و اقامه حذف كرد . بديهى است كه اين استدلال ، صحيح نيست ؛ زيرا علاوه بر آن كه اجتهاد در برابر نصّ پيامبر صلى الله عليه و آله صحيح نيست ، اگر اعتقاد به اين كه نماز ، بهترين كار است ، موجب سستى در جهاد مى شد ، شارع حكيم ، آن را جزء اذان و اقامه قرار نمى داد ، ضمن آن كه تجربه عصر نبوى نيز اين استدلال را نقض مى كند . جالب توجّه است كه طبق برخى از روايات ، روزى ، پيامبر صلى الله عليه و آله درباره ارزش ياد خدا و نقش آن در تكامل انسان و پيشگيرى از انواع نابسامانى هاى دنيوى و اخروى فرمود :

* ومنه عن الصادق عليه السلام :هيچ عملى در نزد خداى متعال ، محبوب تر از ياد خدا نيست و بنده را از هر بدى در دنيا و آخرت ، نجات مى بخشد .يكى از اصحاب ايشان (شايد شخصِ عمر) كه اين سخن بر او گران آمد ، گفت : آيا جنگيدن در راه خدا ، بهترين كار نيست؟ پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ فرمود :

* وعن أمير المؤمنين عليه السلام :اگر [ به خاطر ] ياد خدا نبود ، به جنگ ، دستور داده نمى شد . (2)اين حديث به روشنى نشان مى دهد كه در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله نيز ، «خير

.

ص: 47

ص: 48

طالب عليه السلام (پس از شهادت بر يگانگى خداوند و رسالت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله ) در اذان و اقامه است . چنان كه در فصل دوم ملاحظه شد ، در احاديثى كه از اهل بيت عليهم السلام در تبيين بندهاى اذان به ما رسيده است ، شهادت سوم وجود ندارد . از اين رو ، شيخ المحدّثين ، صدوق (م 381 ق) پس از اشاره به روايت ابو بكر حضرمى و كليب اسدى (1) در كتاب من لايحضره الفقيه ، در تبيين بندهاى اذان مى گويد : مصنّف اين كتاب مى گويد : اذان صحيح ، همين است . نه چيزى به آن افزوده و نه چيزى از آن كاسته مى شود ؛ امّا مفوّضه (2) _ كه خدايشان لعنت كناد _ اخبارى ساخته اند و به موجب آنها دو بار جمله «محمّد و آل محمّد خير البريّة» را به اذان افزوده اند . نيز در پاره اى از رواياتشان آورده اند كه پس از «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » ، دو بار بايد گفت : «أشهد أنّ عليّا ولىّ اللّه » . بعضى از آنان هم به جاى آن ، اين جمله را روايت كرده اند: «أشهد أنّ عليّا أمير المؤمنين حقّا» كه دو بار بايد گفته شود . البتّه شكّى نيست كه على[ عليه السلام] ، ولىّ خداست و او امير المؤمنينِ واقعى است و محمّد و خاندان او _ صلوات اللّه عليهم _ بهترين انسان هايند ؛ امّا هيچ يك از اينها در اصل ، جزء اذان نيست . و من ، اين رواياتِ ساختگى را بدان سبب آوردم تا به وسيله اين افزوده هاى ساختگى ، افراد متّهم به تفويض _ كه خودشان را ميان ما جا زده اند _ شناخته شوند . (3)

.

ص: 49

همچنين شيخ الطائفه محمّد بن حسن طوسى (م 460ق) در النهاية مى گويد : و امّا جمله هاى : أشهد أنّ عليّا ولىّ اللّه و آل محمّد خير البريّة _ كه در اخبار شاذ روايت شده اند _ در اذان به آنها عمل نمى شود ، و هر كس به آنها عمل كند (آنها را در اذان بگويد) ، خطاكار است . (1) او در كتاب المبسوط مى گويد : جمله هاى : أشهد أنّ عليّا أمير المؤمنين ، و آل محمّد خير البريّة _ كه در روايات شاذ آمده اند _ در اذان به آنها عمل نمى شود ، و اگر انسان آنها را به كار برد ، گناه نكرده است ، هر چند نه موجب فضيلت اذان و نه موجب كامل شدن بندهاى اذان مى گردد . (2) ساير فقهاى بزرگ شيعه نيز ، چه فقيهان پيش از شيخ طوسى و چه پس از او (مانند : شيخ مفيد در المقنعة ، (3) سيّد مرتضى در الرسائل ، (4) حلبى در الكافى ، (5) سَلاّر در المراسم ، (6) محقّق حلّى در المعتبر ، (7) علاّمه حلّى در المنتهى (8) ) تا مقدّس اردبيلى (م 993ق) در شرح خود بر الإرشاد ، هيچ يك ، اين شهادت را در ميان بندهاى اذان ، ذكر نكرده اند . به سخن ديگر ، مى توان گفت كه جزء اذان نبودن شهادت سوم ، تا قرن

.

ص: 50

دهم در ميان فقهاى بزرگ شيعه مورد اتّفاق بوده است . البتّه از قرن يازدهم ، با ظهور مسلك اخبارى گرى ، نظريّه فقهاى گذشته مورد خدشه قرار گرفت و ظاهرا نخستين كسى كه رأى شيخ صدوق را درباره شهادت سوم زير سؤال برد ، ملاّ محمّدتقى مجلسى معروف به مجلسىِ اوّل (م 1070ق)است. وى در كتابروضة المتّقين در ذيل كلام صدوق مى گويد : با در نظر گرفتن فراوانىِ اخبارى كه درباره افزايش و كاهش [ بندهاى اذان ]وارد شده و ما تنها بعضى از آنها را آورديم ، يقين كردن به اين كه اين اخبار ، ساختگى هستند ، مشكل است . ظاهرا اخبار مربوط به افزوده شدن اين جملات ، هم در اصول (كتاب هاى «اصل») وجود دارند و هم صحيح اند، چنان كه از كار محقّق و علاّمه و شهيد _ رحمهم اللّه _ چنين پيداست ؛ زيرا اين اخبار را شاذ دانسته اند و حديث شاذ ، حديثى است كه صحيح ، امّا غير مشهور است ، با آن كه قائلان به صحّت اين اخبار نيز اندك اند _ چنان كه دانستى _ . پس به صرف اين كه مفوّضه يا عامّه (اهل سنّت) به چيزى عمل كنند ، نمى توان به عدم آن يا ساختگى بودنش قطع پيدا كرد ، مگر آن كه از ائمّه _ صلوات اللّه عليهم _ روايتى دالّ بر اين امر رسيده باشد ، كه در اين مورد نرسيده است . به علاوه ، شيعه در گذشته و حال ، به آن (ذكر شهادت سوم در اذان) عمل كرده است . ظاهر روايات نيز بيانگر آن است كه هر گاه كسى به آن عمل كند ، گنهكار نيست ، مگر در صورت يقين به شرعى بودنش ، كه در اين صورت خطاكار است . بهتر ، آن است كه آن (شهادت سوم) را جزء ايمان بداند ، نه جزء اذان . (1)

.

ص: 51

وى در كتاب حديقة المتّقين در مورد شهادت سوم مى گويد : جمعى از اصحاب ، نقل كرده اند كه در اخبار شاذ ، آمده است كه آن ، جزء اذان است و اگر كسى اين دو بند را به اين عنوان بگويد كه اگر از شارعْ متلقّى است ، فبها ، و اگر تيمّنا وتبرّكا باشد ، بهتر است . (1) نيز در شرح فارسى بر كتاب من لايحضره الفقيه مى نويسد : ... مصطلح ارباب حديث ، آن است كه خبر صحيحِ مخالف با مشهور را شاذ مى گويند و در زمان محقّق و علاّمه كتب حديث ما بسيار بوده است . بنا بر اين ، يقين كردن به ساختگى بودن اين اخبار ، مشكل است ... . پس اگر كسى اين كلمات را بگويد ، چنانچه مطلوب شارع باشد _ ولو به عنوان تيمّن و تبرّك _ فبها و اشكالى ندارد ، هر چند اگر نگويند ، بهتر است ... . (2) بنا بر اين ، مجلسىِ اوّل، هر چند سخن شيخ صدوق و همه فقهايى را كه اخبار دالّ بر جزء اذان بودنِ شهادت سوم را مخدوش دانسته اند، رد كرده است ، ولى خود قائل به جزء بودنِ آن براى اذان نيست . البتّه فرزند او ، علاّمه محمّدباقر مجلسى ، قدم را بالاتر گذاشته و بعيد نمى داند كه شهادت سوم ، از اجزاى مستحبّ اذان باشد : بعيد نيست كه شهادت سوم (شهادت به ولايت) از اجزاى مستحبّ اذان باشد ؛ چرا كه شيخ ، علاّمه ، شهيد و ديگران به وارد شدن اخبار [از سوى ائمّه عليهم السلام] در اين باره ، گواهى داده اند . (3) سيّد نعمة اللّه جزايرى در الأنوار النعمانيّة (4) و شيخ يوسف بحرانى در

.

ص: 52

الحدائق الناضرة (1) نيز _ كه هر دو ، مشى اخبارى گرى دارند _ نظر علاّمه مجلسى را تأييد كرده اند، هر چند در همان دوران ، برخى از فقيهان غير اخبارى (مانند : محقّق سبزوارى (2) و سبط شهيد ثانى (3) ) همان نظر فقيهان متقدّم را داشته اند . با ظهور فقيه و محقّق بزرگوار ، وحيد بهبهانى (م 1205ق) ، مسلك اخبارى گرى افول كرد ؛ امّا وى ضمن تصريح به جزء نبودن شهادت سوم در اذان و بدعت دانستن و حرمتِ گفتن آن به قصد جزئيت ، با تمسّك به قاعده «تسامح در ادلّه سُنَن» و خبر موجود در الاحتجاج طبرسى (4) و نيز قياس به فرستادن صلوات پس از نام گرامى پيامبر خدا ، گفتن آن را به قصد مطلق قربت و نه به قصد جزئيت براى اذان ، مخل به اذان نمى داند ؛ بلكه آن را مندوب مى شمارد . ساير فقها تا دوره معاصر نيز همين نظر را تأييد كرده اند . (5) خلاصه كلام ، اين كه : فقهاى بزرگ شيعه ، چه قدما و چه متأخّرانشان ، هيچ يك ، شهادت سوم را جزء اذان نمى دانند ؛ امّا بسيارى از آنها معتقدند كه گفتن آن بعد از شهادت بر رسالت خاتم انبياء بدون قصد جزئيت ، اشكالى ندارد ؛ بلكه به قصد مطلق ذكر ، مطلوب است .

.

ص: 53

ص: 54

* وعن عبد المسيح :نمازتان بپردازيد كه نماز ، ستون دين شماست.

هر گاه بگويد : «حىَّ على الفلاح» ، در واقع مى گويد : اى امّت محمّد! خداوند درهاى رحمت را به روى شما گشوده است . پس برخيزيد و سهم خود را از رحمت برگيريد تا در دنيا و آخرت سود ببريد.

هر گاه بگويد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» ، در واقع مى گويد : بر خويشتن رحم آوريد ؛ زيرا كارى باارزش تر از نماز براى شما سراغ ندارم . پس فقط به نمازتان بپردازيد ، پيش از آن كه پشيمانى دامنگيرتان شود.

و هر گاه بگويد : «لا إله إلاّ اللّه » ، در واقع مى گويد : اى امّت محمّد! بدانيد كه من امانت هفت آسمان و هفت زمين را به گردن شما نهادم . اگر مى خواهيد ، روى آوريد و اگر مى خواهيد ، پشت كنيد ، كه هر كس نداى مرا اجابت كند ، سود برده است و هر كس نداى مرا اجابت نكند ، به من زيانى نمى رساند. (1)* وعن اُمّ سلمة لعائشة :امام حسين عليه السلام :در مسجد نشسته بوديم كه مؤذّن ، بالاى مناره رفت و گفت : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» . در اين هنگام ، امير مؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام ، گريست و ما نيز با گريه او گريستيم. چون مؤذّن اذانش را تمام كرد، فرمود: «آيا مى دانيد كه مؤذّن چه مى گويد؟».

گفتيم : خدا و پيامبر او و وصىّ پيامبر او بهتر مى دانند .

فرمود : «اگر بدانيد كه او چه مى گويد ، كم خواهيد خنديد و بسيار خواهيد گريست! جمله اللّه أكبرِ او ، معانى بسيار دارد :

يكى اين است كه اللّه أكبرِ مؤذّن ، حكايت از قديم بودن خداوند و .

ص: 55

* وعن اُمّ سلمة لعائشة :ازلى بودن و ابدى بودن او و علم و نيرو و قدرت و بردبارى و بزرگوارى و جود و عطا و كبريايى او دارد .

هر گاه مؤذّن بگويد : اللّه أكبر ، در واقع مى گويد : خدا آن موجودى است كه آفريدن و فرمان دادن ، مختصّ اوست (1) و با اراده اوست كه آفرينش انجام گرفت و هر چيزِ خلق ، از اوست و بازگشت خلق ، به سوى اوست . او ، اوّل است و پيش از هر چيز ، از ازل بوده است ؛ و آخر است و بعد از هر چيز هست و ابدى است ؛ و آشكار است و فراتر از هر چيز و ادراك ناشدنى (دست نيافتنى) است ؛ و پنهان و در دل هر چيز است ( / و پنهان تر از هر ناپيدايى است) و اندازه ندارد ؛ و تنها او باقى است و جز او ، همه چيز فانى است.

معناى دومِ اللّه أكبر ، اين است كه خدا بر آنچه بوده و خواهد بود _ پيش از آن كه بود شود _ دانا و آگاه است .

معناى سومِ اللّه أكبر ، اين است كه خداوند بر هر چيزى تواناست ؛ بر هر كارى كه بخواهد ، قدرت دارد ؛ نيرومند به قدرت خويش است ؛ بر آفريدگانش اقتدار دارد ، به ذات خود ، قوى است ؛ قدرتش بر همه اشيا ، سايه افكنده است ؛ [و] هر گاه چيزى را حكم (اراده) كند ، فقط به آن مى گويد : «باش» و آن ، موجود مى شود.

معناى چهارمِ اللّه أكبر ، اين است كه خداوند ، بردبار و كريم است . او [در برابر معصيت انسان ها] چنان بردبارى مى ورزد كه تو گويى [از آن ]خبر ندارد ، و چنان گذشت مى كند كه تو گويى [آن را ]نمى بيند ، و چنان .

ص: 56

* وعن اُمّ سلمة لعائشة :پرده پوشى مى كند كه گويى معصيت نمى شود . در كيفر دادن ، شتاب نمى ورزد و اين ، از بزرگوارى و گذشت و بردارى اوست.

معناى ديگرِ اللّه أكبر ، اين است كه خداوند ، بخشنده و پُر دِهِش است و با بزرگوارى ، عمل مى كند.

معناى ديگرِ اللّه أكبر ، نفى صفت و كيفيّت از اوست . گويا مى گويد : خدا بزرگ تر از آن است كه توصيف كنندگان ، به اندازه صفت او _ كه در حقيقت ، بدان موصوف است _ دست يابند ؛ بلكه توصيف كنندگان ، به اندازه [توانايىِ] خود ، او را توصيف مى كنند ، نه به اندازه بزرگى و شُكوه او . خداوند ، بسى برتر از آن است كه توصيف كنندگان ، به وصف او برسند .

معناى ديگرِ اللّه أكبر ، اين است كه گويا مى گويد : خدا ، والاتر و شكوهمندتر است و از بندگانش بى نياز است و به كارهاى آفريدگانش نيازى ندارد.

امّا أشهد أن لا إله إلاّ اللّه مؤذّن ، اعلام اين مطلب است كه شهادت دادن ، جز با شناخت قلبى خداوند ، روا نيست . گويا مى گويد : مى دانم كه معبودى جز خداوند عز و جل نيست و هر معبودى جز خداوند عز و جل باطل است ، و به معرفتى كه در دل دارم ، با زبان خويش نيز اقرار مى كنم كه معبوى جز خدا نيست ، و گواهى مى دهم كه پناهى از خدا جز به خود او نيست ، و رهايى از شرّ هر شررسانى و فتنه هر فتنه انگيزى ، جز به يارى خدا ميسّر نيست .

و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه دوم ، به اين معناست كه : گواهى مى دهم كه .

ص: 57

* وعن اُمّ سلمة لعائشة :هدايت كننده اى جز خدا نيست ، و تنها راهنمايم به دين ، اوست ، و خدا را بر اين گواه مى گيرم كه من گواهى مى دهم كه معبودى جز خدا نيست ، و ساكنان آسمان ها و ساكنان زمين ها ، و همه فرشتگان و آدميانى را كه در آنهايند و كوه ها و درخت ها و جنبندگان و دَدان و هر خشك و ترى را گواه مى گيرم كه من گواهى مى دهم آفريدگارى جز خدا نيست و روزى رسان و معبود و زيان رسان و سودرسان و در هم فشارنده و گشاينده و عطاكننده و جلوگيرنده و خيرخواه و كفايت كننده و شفادهنده و پيش و پس افكننده اى جز خدا نيست . آفرينش و فرمان دادن ، ويژه اوست و خوبى _ هر چه هست _ در دست اوست . فرخنده باد خداوند كه پروردگار جهانيان است!

امّا أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه او ، [در آن] مى گويد : خدا را گواه مى گيرم كه معبودى جز او نيست و محمّد ، بنده و فرستاده و پيامبر و برگزيده و همراز اوست . او را با هدايت و دين حق به سوى همه مردمان فرستاد تا آن [دين] را بر هر دينى چيره گرداند ، هرچند مشركان ، خوش نداشته باشند . و هر كس را (از پيامبران و رسولان و فرشتگان و مردمان) كه در آسمان ها و زمين است ، همگى را گواه مى گيرم كه محمّد ، سَرور اوّلين و آخرين انسان هاست.

در أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه دوم ، مى گويد : گواهى مى دهم كه هيچ كس را به كسى نياز نيست ، مگر به خداوندِ يگانه هماره چيره كه از بندگانش و آفريدگان و مردمان ، همگى شان ، بى نياز است ، و گواهى مى دهم كه محمّد را به سوى مردم فرستاد تا نويد و بيم دهد و به اذن .

ص: 58

* وعن اُمّ سلمة لعائشة :خداوند ، به سوى خدا فرا بخواند و [چونان ]چراغى روشن [فرا راه بندگان] باشد . پس ، هر كه او را انكار و نفى كند و به او ايمان نياورد ، خداوند عز و جل او را براى هميشه و جاويدان به آتش دوزخ درمى آورد و هرگز از آن رهايى نمى يابد .

امّا حىَّ على الصلاة او ، يعنى اين كه به سوى بهترينِ اعمالتان بياييد و دعوت پروردگارتان را لبّيك بگوييد و به جانب آمرزش پروردگارتان ، و خاموش كردن آتشى كه برافروخته ايد ، و آزاد ساختن گردن هايتان كه به گرو نهاده ايد، بشتابيد تا خداوند ، بدكارى هاى شما را بزدايد و گناهتان را بيامرزد و بدى هايتان را به خوبى ها بدل كند ؛ زيرا او پادشاهى بزرگوار و پُربخشش است . اى جماعت مسلمانان! او به شما اجازه رسيدن به خدمتش و ايستادن در برابرش را داده است.

و حىَّ على الصلاةِ دوم ، يعنى : به مناجات با پروردگارتان ، اللّه ، بايستيد و نيازهايتان را بر پروردگارتان عرضه كنيد ، و با كلام او (قرآن) به وى توسّل بجوييد و آن را شفيع خود در پيشگاهش قرار دهيد ، و ذكر و قنوت و ركوع و سجود و خضوع و خشوعِ بسيار ، به جاى آوريد ، و حاجت هايتان را به او باز گوييد ، كه اذن (اجازه) اين كار را به ما داده است.

امّا حىَّ على الفلاح او ، [در آن] مى گويد : به بقايى كه هرگز فنا در آن راه ندارد و به نجاتى كه هلاكتى با آن نيست ، روى آوريد . به سوى حياتى بياييد كه مرگ را در آن راهى نيست ، و به سوى نعمتى كه تمامى ندارد ، و به سوى سلطنتى كه زوال نمى پذيرد ، و به سوى شادى اى كه اندوهى با آن نيست ، و به سوى اُنسى كه با وجود آن ، هرگز احساس وحشت (/تنهايى) دست نمى دهد ، و به سوى نورى كه هيچ ظلمتى در آن نيست ، و به سوى .

ص: 59

* وعن اُمّ سلمة لعائشة :گشايشى كه تنگى در آن راه نمى يابد ، و به سوى خوشى اى كه هيچ گاه قطع نمى شود ، و به سوى غنايى كه نيازمندى در آن جايى ندارد ، و به سوى سلامتى كه بيمارى با آن نيست ، و به سوى عزّتى كه ذلّتى در آن نيست ، و به سوى نيرويى كه هرگز سستى نمى گيرد ، و نيز به سوى كرامت _ وه كه چه كرامتى _ ، و بشتابيد به سوى شادمانى دنيا و آخرت و رهايى آن سراى و اين سراى.

در حىَّ على الفلاحِ دوم ، مى گويد : به سوى آنچه شما را بدان فرا خواندم ، و به سوى كرامت فراوان و نواخت بزرگ و نعمت والا و رستگارى بزرگ و آسايش ابدى در جوار محمّد صلى الله عليه و آله در قرارگاه صدق در نزد پادشاهى توانا ، سبقت بگيريد .

امّا اللّه أكبر او ، مى گويد : خدا والاتر و بزرگ تر از آن است كه كسى از خلقش بداند كه او براى بنده اى كه او را اجابت و اطاعت مى كند و فرمانش را به گوش مى گيرد و بندگى او مى كند و تهديد او را مى شناسد و به او و به ياد او مشغول مى شود و او را دوست مى دارد و به او ايمان مى آورد و به وى اطمينان دارد و به او اعتماد مى كند و از او بيمناك و به او اميدوار است و مشتاق اوست و با فرمان و قضاى او مى سازد و بدانها رضايت مى دهد ، چه كرامتى را در نظر گرفته است .

در اللّه أكبرِ دومش مى گويد : خدا بزرگ تر و والاتر و برتر از آن است كه كسى بداند كه او چه اندازه كرامت را براى دوستانش ، و چه كيفرى را براى دشمنانش ، و چه بخشش و آمرزش و نعمتى را براى آن كس كه او و پيامبر او را اجابت كند ، و چه عذاب و مجازات و ذلّتى را براى آن كس او را انكار و نفى كند ، نهاده است . .

ص: 60

* وعن اُمّ سلمة لعائشة :امّا لا إله إلاّ اللّه او ، معنايش اين است كه : خداوند ، به واسطه رسول و رسالت و روشنگرى و دعوت ، بر بندگانش حجّت قاطع دارد و او خود ، شأنش بالاتر از آن است كه كسى از آنان را بر وى حجّتى باشد . پس ، هر كه خداى را اجابت كند ، براى او نور و كرامت است و هر كه انكارش كند ، صد البتّه كه خداوند از جهانيان ، بى نياز است و او سريع ترينِ حسابرسان است.

و معناى قد قامت الصلاة در اقامه ، اين است كه : گاهِ ملاقات و مناجات و برآورده شدن حاجات و نيل به آرزوها و رسيدن به خداوند و كرامت و بخشش و خشنودى و آمرزش او فرا رسيد» (1) . (2)* وعنه عليه السلام في حمله إلى الشام :معانى الأخبار _ به نقل از عطاء _ :من و ابو العاليه و سعيد بن جبير و عِكرمه در طائف (3) نزد ابن عبّاس بوديم كه مؤذّن (قُثَم بن عبد الرحمان ثقفى) آمد و گفت : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» .

ابن عبّاس گفت : مى دانيد كه مؤذّن چه گفت؟

ابو العاليه گفت : تو براى ما تفسيرش كن.

ابن عبّاس گفت : هر گاه مؤذّن بگويد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» ، در واقع مى گويد : اى كسانى كه در روى زمين ، سرگرم كاريد! نماز ، واجب شد . دست از كار بداريد و به نماز بپردازيد. .

ص: 61

* وعنه عليه السلام في حمله إلى الشام :و هر گاه بگويد : «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه » ، در واقع مى گويد : روز قيامت كه بيايد ، آنچه در آسمان ها و زمين است ، به نفع من گواهى مى دهد كه من ، روزى پنج مرتبه شما را [از فرا رسيدن وقت نماز] آگاه ساختم.

و هر گاه بگويد : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » ، در واقع مى گويد : روز قيامت كه بيايد ، محمّد صلى الله عليه و آله به نفع من گواهى مى دهد كه من ، روزى پنج مرتبه شما را از آن (رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله ) آگاه ساختم ، و مرا نزد خداوند ، حجّت است.

و هر گاه بگويد : «حىَّ على الصلاة» ، در واقع مى گويد : [اسلام ،] دينى استوار است . پس ، آن را برپا داريد.

و هر گاه بگويد : «حىَّ على الفلاح» ، در واقع مى گويد : به سوى طاعت خداوند بشتابيد و سهم خود را از رحمت خدا _ يعنى جماعت _ بگيريد.

و هر گاه بنده بگويد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» ، در واقع مى گويد : كارها را حرام (تعطيل) كردم .

و هر گاه بگويد : «لا إله إلاّ اللّه » ، در واقع مى گويد : امانت هفت آسمان و هفت زمين و كوه ها و درياها به گردن شما گذاشته شد . اگر مى خواهيد ، رو كنيد و اگر مى خواهيد ، پشت كنيد . (1) .

ص: 62

ص: 63

فرط : عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اهل آسمان از اهل زمين ، جز [ بانگ] اذان ، چيزى نمى شنوند. (1)* وفي موسى عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ به بلال ، هر گاه كه وقت نماز مى شد _ :اى بلال! بالاى ديوار برو و صدايت را به اذان ، بلند كن ؛ زيرا خداوند ، بادى را براى اذان گماشته است كه آن را به آسمان فراز برد ، و فرشتگان ، هر گاه بانگ اذانِ اهل زمين را بشنوند ، مى گويند : «اين [صداها] ، صداى امّت محمّد است كه به توحيد خداوند عز و جل بلند است» و براى امّت محمّد صلى الله عليه و آله ، تا زمانى كه آن نماز را تمام كنند ، پيوسته آمرزش مى طلبند . (2)* وعن الكاظم عليه السلام :حلية الأولياء _ به نقل از شُمَيط بن عجلان _ :مؤذّن بنى كعب ، حديث كرد و گفت : من در بيابانى بى آب و علف گرفتار شده بودم كه اذان گفتم . پس ، گوينده اى از پشت سرم به من گفت : خداوند ، چه نيكو تو را ادب آموخته است!

برگشتم . ديدم كه ابو بَرْزه اسلمى است . گفت : از پيامبر خدا شنيدم كه مى فرمايد : «هيچ بنده اى نيست كه در بيابانى بى آب و علف اذان بگويد ، مگر آن كه هر درخت و گياه و كلوخ و خاك و هر چيز ديگرى كه در آن جا هست ، به واسطه اندك بودن يادكنندگان خدا در آن مكان ، گريه كردن را شيرين مى يابد» . (3)فرض : عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله في حُنَينپيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ در سفارش به ابو ذر _ :اى ابو ذر! بنده ، هر گاه در بيابانى بى آب و علف باشد و وضو بگيرد يا تيمّم كند و سپس اذان و اقامه بگويد و .

ص: 64

فرض : عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله في حُنَيننماز بخواند ، خداوند عز و جل به فرشتگان دستور مى دهد كه پشت سر او صف كشند _ چندان كه ابتدا و انتهاى آن صف ، ناپيداست _ و با ركوع او ركوع كنند و با سجود او به سجده روند و براى دعايش آمين بگويند.

اى ابو ذر! هر كس اقامه بگويد و اذان نگويد ، تنها آن دو فرشته اى كه همراهش هستند ، با او نماز مى گزارند. (1)* ومنه عن أبي جعفر عليه السلام في النبي صلى اللهپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر مردى كه در سرزمينى خشك و خالى باشد و با فرا رسيدن وقت نماز ، اذان و اقامه بگويد و نماز بگزارد ، پشت سر او ، فرشتگان ، چندان صف مى كشند كه دو سوى آن ، ناپيدا باشد و با ركوع او ركوع مى كنند و با سجودش به سجده مى روند و براى دعايش آمين مى گويند. (2)فرص : في الحسن بن عليّ عليهماالسلام :امام صادق عليه السلام :هر گاه اذان و اقامه بگويى ، پشت سرت دو صف از فرشتگان به نماز مى ايستند و هر گاه فقط اقامه بگويى ، يك صف از فرشتگان پشت سرت نماز مى خوانند . (3)* وعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله في الجنّة :ثواب الأعمال _ به نقل از مفضّل بن عمر _ :امام صادق عليه السلامفرمود : «هر كس با اذان و اقامه نماز بخواند ، دو صف از فرشتگان ، پشت سر او نماز مى خوانند و هر كس با اقامه و بدون گفتن اذان نماز بگزارد ، پشت سر او تنها يك صف به نماز مى ايستند» . .

ص: 65

ص: 66

* وعن عليّ بن الحسين عليهماالسلام في الكوفة :امام على عليه السلام :گفتيم : اى پيامبر خدا! شما ما را چندان به اذان گفتن ترغيب كرديد كه ترسيديم امّت تو بر سر آن ، با شمشير به جان هم بيفتند!

پيامبر خدا فرمود : «[ با اين حال ،] اذان گفتن ، هرگز از فقيرانِ شما فراتر نخواهد رفت» . (1)* ومنه عن الباقر عليه السلام :امام على عليه السلام :پيامبر خدا فرمود : «براى مؤذّن ، در فاصله ميان اذان و اقامه پاداشى همانند مزد شهيدِ به خون غلتيده در راه خداست» .

گفتم : اى پيامبر خدا! [ با اين ترغيب هاى شما] آنان بر سرِ گفتن اذان ، با شمشير به جان يكديگر خواهند افتاد!

فرمود : «هرگز! زمانى بر مردم مى آيد كه اذان گفتن را به عهده فقيرانشان مى افكنند ، و آنان گوشت هايى هستند كه خداوند ، آنها را بر آتش حرام كرده است» . (2)* وعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مستدرك الوسائل _ به نقل از جابر بن عبد اللّه _ :شنيدم كه پيامبر خدا مى فرمايد : «خدايا! مؤذّنان را بيامرز» و اين جمله را سه بار فرمود .

گفتم : اى پيامبر خدا! ما براى اذان ، شمشير مى زنيم ؛ ولى شما اين گونه كه براى مؤذّنان دعا كرديد ، براى ما دعا ننموده ايد؟

فرمود : «اى جابر! بدان ، زمانى بر مردم فرا مى رسد كه اذان گفتن را به

فقيرانشان مى سپارند . گوشت هايى وجود دارند كه بر آتش ، حرام اند . اينها همان گوشت هاى مؤذّنان است» . (3) .

ص: 67

ص: 68

ص: 69

ص: 70

* وفي الخبر :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس يك سال بر گفتن اذان مداومت ورزد ، بهشت بر او واجب مى گردد. (1)فرج : عن أمير المؤمنين عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :وارد بهشت شدم و در آن ، گنبدهايى از مرواريد ديدم . گفتم : اى جبرئيل! اينها از آنِ كيست؟

گفت : از آنِ مؤذّنان و امامان جماعتِ امّت تو. (2)* وعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله في ذي الخُوَپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس هفت سال براى رضاى خدا اذان بگويد ، خداوند برات آزادى از آتش را برايش مى نويسد . (3)* ومنه عن أبيجعفر عليه السلام :امام باقر عليه السلام :هر كس هفت سال براى خدا اذان بگويد ، روز قيامت ، در حالى [ به صحراى محشر] مى آيد كه هيچ گناهى ندارد . (4)* ومنه عن سدير الصيرفي :تنبيه الغافلين _ به نقل از سلمة بن ضِرار ، از مردى شافعى _ :مردى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : مرا از عملى آگاه فرما كه با به كار بستن آن ، به بهشت روم.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «مؤذّنِ قومت باش تا به واسطه [ اذانِ] تو نمازشان را به جماعت بخوانند» .

گفت : اى پيامبر خدا! اگر از عهده اين كار بر نيامدم؟

فرمود : «امام جماعتِ قومت باش تا به واسطه تو ، نمازشان را به جماعت اقامه كنند» .

گفت : اگر نتوانستم؟ .

ص: 71

ص: 72

ص: 73

ص: 74

ص: 75

ص: 76

فخم : في صفته صلى الله عليه و آله :برايم حديث كرد كه چون حسن عليه السلام را باردار شد و او را به دنيا آورد ، پيامبر صلى الله عليه و آله آمد ... و در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت ... .

يك سال بعد كه حسين عليه السلام متولّد شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و فرمود : «اى اسماء! پسرم را بياور» . من ، نوزاد را در پارچه سفيدى به دست ايشان دادم . پيامبر صلى الله عليه و آله در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت و او را بر زانوى خود نهاد و گريست. (1)* وعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله في مصر :امام زين العابدين عليه السلام :روزى كه حسن عليه السلام متولّد شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله در گوش او اذان گفت. (2)* وعن أبي عبد اللّه عليه السلام :امام باقر عليه السلام :هر گاه براى هر يك از شما فرزندى متولّد شد ، روز هفتم برايش عقيقه كند ... و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگويد. (3)فخر : عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :امام صادق عليه السلام :فرزند كه به دنيا آمد ، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفته مى شود . (4)* ومنه عن أبي عبد اللّه عليه السلام : الكافى_ به نقل از سليمان جعفرى (5) _ : از آن حضرت شنيدم كه مى فرمود : در خانه ات اذان بگو ؛ زيرا اين كار ، شيطان را مى راند و براى كودكان نيز خوب (مفيد) است . (6) .

ص: 77

ص: 78

ص: 79

ص: 80

ص: 81

ص: 82

ص: 83

ص: 84

ص: 85

ص: 86

ص: 87

غنج : سُئل أمير المؤمنين عليه السلام عن العَرِبَةپيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ پس از آن كه بلال ، اذانش را تمام كرد _ :هر كس مانند اين را از روى يقين بگويد ، به بهشت مى رود. (1)غما : سُئِل أبو عبد اللّه عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس بانگ مؤذّن را بشنود و آنچه را او مى گويد ، بازگو كند ، همانند مؤذّن ، اجر دارد. (2)* ومنه الخبر :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه مؤذّن بگويد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» و فردى از شما بگويد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» و سپس مؤذّن بگويد : «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه » و او بگويد : «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه » و سپس مؤذّن بگويد : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » و او بگويد : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » و سپس مؤذّن بگويد : «حىَّ على الصلاة» و او بگويد : «لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه » و سپس مؤذّن بگويد : «حىَّ على الفلاح» و او بگويد : «لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه » و سپس مؤذّن بگويد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» و او بگويد : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» و سپس مؤذّن بگويد : «لا إله إلاّ اللّه » و او بگويد : «لا إله إلاّ اللّه » و همه اينها را از صميم قلبش بگويد ، به بهشت مى رود. (3)* وعن أبي عبد اللّه عليه السلام فيمن يَقترف الذنوامام باقر عليه السلام :پيامبر خدا ، هر گاه بانگ مؤذّن را مى شنيد ، آنچه را كه او مى گفت ، تماما تكرار مى كرد . (4)* وفي ضحكه صلى الله عليه و آله :مسند ابن حنبل _ به نقل از اُمّ حبيبه _ :پيامبر خدا ، هر گاه بانگ اذان مو?ّن را مى شنيد ، هر جمله اى را كه او مى گفت ، بازگو مى كرد تا آن گاه مؤذّن كه ساكت مى شد. (5) .

ص: 88

* ومنه في دعاء السِّمات :مسند ابن حنبل _ به نقل از عايشه _ :پيامبر خدا ، هر گاه صداى منادى (مؤذّن) را مى شنيد ، مى فرمود : «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه و أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » . (1)غمم : عن فاطمة عليهاالسلام :مسند ابن حنبل _ به نقل از ابو رافع :[پيامبر خدا ،] هر گاه بانگ مؤذّن را مى شنيد ، آنچه را كه او مى گفت ، بازگو مى كرد و چون به «حىَّ على الصلاة ، حىَّ على الفلاح» مى رسيد ، مى فرمود : «لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه » . (2)غمل : عن المهديّ عليه السلام :امام على عليه السلام :سه چيز است كه جز شخص ناتوان ، آنها را فرو نمى گذارد : يكى اين كه مردى ، بانگ مؤذّنى را بشنود و آنچه را كه او مى گويد ، بازگو نكند . دوم ، اين كه مردى به جنازه اى برخورد كند و به صاحبان آن ، سلام نكند و گوشه اى از تابوت را نگيرد . و سوم ، اين كه مردى به امام جماعت در حال سجده برسد و تكبير[ة الإحرام ]نگويد و با او به سجده نرود و به سجده بى اعتنا بماند. (3)* وفي صفّين :علل الشرائع _ به نقل از سليمان بن مقبل مداينى _ :به موسى بن جعفر عليه السلامگفتم : به چه دليل ، مستحب است كه هر گاه انسان بانگ اذان را مى شنود ، همانند آنچه را كه مؤذّن مى گويد ، بگويد ، حتّى اگر در حال قضاى حاجت است؟

فرمود : «اين كار ، روزى را زياد مى كند» . (4)غمغم : عن العبّاس يمدح النبيّ صلى الله عليه و آلهامام رضا عليه السلام :مردى نزد امام صادق عليه السلام از نادارى ، شِكوه كرد . فرمود : «هر گاه .

ص: 89

ص: 90

غمط : في خروج المهديّ عليه السلام :قفل را از دل هاى ما به بركت يادت بردار و نعمت و فضل خود را بر ما كامل گردان و ما را در شمار بندگان شايسته ات قرار ده. (1)* وفي المناظرة :عمل اليوم و الليلة _ به نقل از معاوية بن ابى سفيان _ :پيامبر خدا ، هر گاه بانگ «حىَّ على الفلاحِ» مؤذّن را مى شنيد ، مى گفت : «بار خدايا! ما را از رستگاران قرار بده» . (2)* ومنه عن أمير المؤمنين عليه السلام :سنن أبى داوود _ به نقل از اُمّ سلمه _ :پيامبر خدا به من تعليم داد كه در هنگام اذان مغرب بگويم : بار خدايا! اين ، [نشانه] آمدن شبِ تو و سپرى شدن روزِ تو و صداهاى دعوتگران توست . پس ، مرا بيامرز. (3)* ومنه الدعاء :امام صادق عليه السلام :هر گاه مؤذّن گفت : «اللّه أكبر» ، تو نيز بگو : «اللّه أكبر» . هر گاه گفت : «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه » ، تو نيز بگو : «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه » . هر گاه گفت : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » ، تو نيز بگو : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » و هر گاه گفت : «قد قامت الصلاة» ، بگو : بار خدايا! نماز را به پا دار و پايدارش بدار ، و مرا از بهترين نمازگزارانِ شايسته قرار بده . (4)* وعنه عليه السلام في صفاته تعالى :امام صادق عليه السلام :هر كس كه وقتى اذان صبح را مى شنود ، بگويد : «بار خدايا! به حقّ روى آوردن روزت و سپرى گشتن شبت و فرا رسيدن هنگام نمازهايت و صداهاى دعوتگرانت ، از تو مى خواهم كه توبه ام را بپذيرى ، كه به راستى ، تو توبه پذير و مهربانى» و همين را هنگام شنيدن اذان مغرب بگويد و در همان روز يا شبِ آن روز بميرد ، با توبه از دنيا رفته است. (5) .

ص: 91

ص: 92

* وعن الحسن في قوله تعالى :علل الشرائع _ به نقل از ابو بصير _ :امام صادق عليه السلام فرمود : «اگر در حال قضاى حاجت بودى و صداى اذان را شنيدى ، آنچه را كه مؤذّن مى گويد ، بازگو كن و در آن حال نيز ذكر خداى عز و جل را وا مگذار ؛ چرا كه ذكر خدا در همه حال ، خوب است» .

سپس فرمود : «آن گاه كه خداوند متعال با موسى بن عمران نجوا كرد ، موسى گفت : اى پروردگار من! آيا از من ، دورى كه فريادت بزنم ، يا به من نزديكى تا با تو نجوا كنم؟

خداوند عز و جل به او وحى فرمود كه : اى موسى! من همنشين كسى هستم كه مرا ياد كند .

پس موسى گفت : اى پروردگار من! [گاه ،] من در وضعى هستم كه تو را ارجمندتر از آن مى دانم كه در آن وضع ، تو را ياد كنم .

فرمود : اى موسى! در همه حال ، مرا ياد كن» . (1)* ومنه عن أمير المؤمنين عليه السلام :امام صادق عليه السلام :هر كس بانگ «أشهد أن لا إله إلاّ اللّه » و «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّهِ» مؤذّن را بشنود و از روى باور و براى رضاى خدا بگويد : «من نيز گواهى مى دهم كه معبودى جز خداى يكتا نيست و گواهى مى دهم كه محمّد صلى الله عليه و آله پيامبر خداست ، و اين دو ، در برابر همه كسانى كه ناباور و منكِرند ، مرا بس اند، و با گفتن اين دو [شهادت] ، كسى را كه بدانها اقرار مى كند و گواهى مى دهد ، تأييد مى كنم» ، به شمارِ كسانى كه منكِر و ناباورند و به شمار كسانى كه اقرار دارند و به رسميت مى شناسند ، براى او پاداش خواهد بود . (2) .

ص: 93

ص: 94

ص: 95

* وعن أمير المؤمنين عليه السلام :مى شوم . پس خوشا به حال كسى كه دعوتگر خدا را اجابت كند و رهسپار مسجد شود! و دعوتگر خدا را اجابت نمى كند و به سوى مسجد نمى رود ، مگر مؤمنى كه اهل بهشت است. (1)* ومنه عن ميمونة :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس اذان را بشنود و اجابت كند ، نزد خداوند از سعادتمندان است. (2)* ومنه عن أمير المؤمنين عليه السلام في حديث الإنذپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :پاسخ گفتن [به نداى] مؤذّن ، كفّاره گناهان است. (3)* وعن فاطمة عليهاالسلام في أمير المؤمنين عليه السپيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس [نداى] مؤذّنان را اجابت كند ، او و توبه گران و شهيدان ، در يك سطح خواهند بود و در آن هنگام كه مردم در بيم به سر مى برند ، آنان را بيمى نخواهد بود. (4)* وعن أمير المؤمنين عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس كه مؤذّنان و عالمان را اجابت كند ، روز قيامت ، زير پرچم من خواهد بود و در بهشت ، همسايه من است و نزد خداوند ، پاداش شصت شهيد را دارد. (5)* وفي صفَته صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه بانگ [اذان] را شنيدى ، اجابتش كن و آرام و با وقار باش . اگر [در صف جماعتْ] جاى خالى يافتى[ ، در همان جا نماز بخوان] ، وگرنه برادرت را در فشار قرار مده ، و فقط به مقدارى كه گوش هاى خودت بشنوند ، بخوان ، و بغل دستى ات را اذيّت نكن ، و چونان نماز شخص وداع كننده [كه گويى آخرين نماز زندگى اش را مى خواند ،] نماز بخوان. (6) .

ص: 96

* وعن عليّ بن الحسين عليهماالسلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ پس از ذكر اين سخن خداوند كه : «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هر گاه براى نماز روز جمعه بانگ داده شد ، براى ذكر خدا بشتابيد و داد و ستد را رها كنيد كه اين براى شما بهتر است ، اگر بدانيد» _ : كسى كه اذان را مى شنود و آن را اجابت مى كند ، فغان جهنّم را نخواهد شنيد. (1)* ومنه في وصيّة موسى بن جعفر عليهماالسلام :سنن أبى داوود _ به نقل از ابو رَزين _ :از ابن اُمّ مكتوم ، از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيد : اى پيامبر خدا! من مردى نابينايم و خانه ام [از مسجدْ] دور است و عصاكش مناسبى هم ندارم . آيا رخصت دارم كه در خانه ام نماز بخوانم؟

فرمود : «آيا بانگ [اذان] را مى شنوى؟».

گفت : آرى .

فرمود : «برايت رخصتى نمى يابم» . (2)* وعن الحسن العسكري عليه السلام :مسند ابن حنبل _ به نقل از جابر بن عبد اللّه _ :ابن اُمّ مكتوم نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا! منزل من ، دور است و شخصى نابينا هستم ، و اذان را هم مى شنوم.

فرمود : «اگر اذان را مى شنوى ، اجابتش كن [و رهسپار مسجد شو] ، حتّى اگر [به آمدنِ] چهار دست و پا يا سينه خيز باشد» . (3)* ومنه عن المختار في أصحابه :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جفاى تمام است و كفر و نفاق است كه كسى [صداى] مُنادى خدا را بشنود كه بانگ اذان سر مى دهد و به رستگارى فرا مى خواند ، امّا اجابتش نكند. (4)غمر : عن أمير المؤمنين عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در بدبختى و ناكامى مؤمن ، همين بس كه صداى مؤذّن .

ص: 97

ص: 98

* ومنه عن الإمام الباقر عليه السلام في الشيعة :دستور داد كه آن را خراب كنند . سپس فرمود : «مناره را از بام مسجد نبايد بالاتر بُرد» (1) . (2)* ومنه عن الرضا عليه السلام :تهذيب الأحكام _ به نقل از على بن جعفر _ :از ابوالحسن عليه السلامدرباره اذان گفتن بر مناره پرسيدم كه : آيا اين ، سنّت است؟

فرمود : «براى پيامبر صلى الله عليه و آله در روى زمين ، اذان گفته مى شد و آن روزها مناره اى وجود نداشت» . (3)غلا : عن الصادق عليه السلام :الغيبة _ به نقل از داوود بن قاسم جعفرى _ :نزد ابو محمّد (عسكرى) عليه السلامبودم . فرمود : «هر گاه قائم عليه السلام ظهور كند ، مناره ها و مقصوره هاى (4) مساجد را از بين مى برد» . (5) .

ص: 99

ص: 100

غلم : عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :روز قيامت ، مؤذّنان ، سوار بر شترى از شترهاى بهشت محشور مى شوند ؛ جلودارشان بلال است و صداهايشان به اذان بلند است و همگان به آنان مى نگرند .

پس ، گفته مى شود : اينان كيستند؟

جواب داده مى شود : مؤذّنان امّت محمّد.

[آن روز ،] مردم در بيم به سر مى برند ؛ امّا آنان بيمى ندارند ، و مردم ، اندوهناك اند ؛ ولى آنان اندوهى ندارند . (1)* وفي أبي الحسن الهادي عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در روز قيامت ، پيامبران ، سوار بر چارپايان ، محشور مى شوند تا از قبرهايشان به محشر بيايند . صالح عليه السلام بر ناقه اش برانگيخته مى شود ، فرزندانم (حسن و حسين) بر شتر من ، عَضباء ، برانگيخته مى شوند و من ، سوار بر بُراق برانگيخته مى شوم كه گامَش تا دورترين نقطه نگاهش است . و بلال ، سوار بر شترى از شترهاى بهشت برانگيخته مى شود و بانگ ناب اذان را سر مى دهد و از روى راستى و درستى ، شهادت مى دهد و چون بگويد : «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » ، همه اهل ايمان ، از اوّلين و آخرين آنها ، همصدا با او گواهى مى دهند . پس ، از هر كه بايد پذيرفته شود ، پذيرفته مى شود و از هر كه نبايد پذيرفته شود ، پذيرفته نمى شود. (2)* وفي الخبر :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :چون روز رستاخيز شود ، من _ خودستايى نباشد _ نخستين كسى هستم كه زمين برايش شكافته مى شود . به دنبال من ، بلالِ مؤذّن و در پىِ او ، ديگر مؤمنان ، از گورهايشان بيرون مى آيند و بلال ، در حالى كه .

ص: 101

* وفي الخبر :دستش را در گوشش نهاده است ، بانگ بر مى آورد كه : «گواهى مى دهم كه هيچ خدايى جز خداى يكتا نيست و محمّد، فرستاده خداست . او را با هدايت و دينِ درست فرستاد تا آن را بر هر دينى ، پيروز گرداند ، هر چند مشركان ، خوش نداشته باشند» ، و ديگر مؤذّنان ، با او همصدا مى شوند ، تا اين كه به دروازه هاى بهشت مى رسيم. (1)* وعنه عليه السلام في ذكر النساء :تهذيب الأحكام _ به نقل از سليمان بن جعفر ، از پدرش _ :مردى شامى بر امام صادق عليه السلامدر آمد . [امام عليه السلام] به او فرمود : «نخستين كسى كه به بهشت مى رسد ، بلال است» .

مرد شامى گفت : چرا؟

فرمود : «چون او نخستين كسى است كه اذان گفت» . (2)* وعن أمير المؤمنين عليه السلام بعد دفن فاطمة عليسنن النسائى _ به نقل از سائب بن يزيد _ :روز جمعه ، هر گاه پيامبر خدا بر منبر مى نشست ، بلالْ اذان مى گفت و چون از منبر فرود مى آمد ، اقامه مى گفت. (3)* وعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله لعليّ عليه اسنن الترمذى _ به نقل از عون بن ابى جُحَيفه _ :پدرم گفت : بلال را ديدم كه اذان مى گويد و مى چرخد و دهانش را اين طرف و آن طرف مى كند و دو انگشتش را در گوش هايش قرار داده است ، و پيامبر خدا در خيمه سرخ رنگش بود . فكر مى كنم كه گفت : خيمه چرمى .

پس بلال با چوب دستى اى با نوك فلزى بيرون آمد و آن را در شن ها فرو برد و پيامبر خدا به طرف آن ، نماز خواند ، در حالى كه از برابر او سگ و الاغ عبور مى كردند . پيامبر صلى الله عليه و آله جامه اى قرمز به تن داشت ، به طورى كه .

ص: 102

* وعن رسول اللّه صلى الله عليه و آله لعليّ عليه اانگار درخشندگى ساق هاى پايش را مى ديدم. (1)* وعن الحارث لأمير المؤمنين عليه السلام :الطبقات الكبرى _ به نقل از ابن ابى مُليكه يا ديگرى _ :در روز فتح مكّه ، پيامبر خدا به بلال فرمود كه بر بام كعبه اذان بگويد . او بر بام كعبه رفت و اذان گفت . حارث بن هشام و صفوان بن اميّه نشسته بودند . يكى از آن دو به ديگرى گفت : اين حبشى را بيين! ديگرى گفت : اگر خدا [از اين وضع ]خوشش نيايد ، تغييرش مى دهد. (2)* وعن جعفر عليه السلام :الخرائج و الجرائح :پيامبر صلى الله عليه و آله وارد مكّه شد و هنگام ظهر بود . به بلال دستور [ اذان] داد . او بر بام كعبه رفت و اذان گفت . پس ، هر بتى كه در مكّه بود ، به رو در افتاد .

چون سران قريش صداى اذان را شنيدند ، يكى از آنان با خودش گفت : فرو رفتن در دل زمين ، بهتر از شنيدن اين بانگ است!

ديگرى گفت : خدا را شكر كه پدرم را تا امروز ، زنده نگه نداشت!

پيامبر خدا فرمود : «فلانى! تو در دلت چنين گفتى ، و [تو] اى فلانى! در دلت چنان گفتى» .

ابو سفيان گفت : تو مى دانى كه من چيزى نگفتم .

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «بار خدايا! قوم مرا هدايت كن كه همانا نادان اند» . (3)* وعنه صلى الله عليه و آله في السرايا :امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا ، در حالى وارد مكّه شد كه احرام نداشت و مسلمانان مسلّح بودند . او به كعبه در آمد ؛ امّا در حج و يا عمره نبود . او هنگام ظهر وارد شد . پس به بلال دستور [اذان] داد و او بر بام كعبه رفت و اذان گفت. .

ص: 103

* وعنه صلى الله عليه و آله في السرايا :عكرمه گفت : به خدا سوگند ، خوش نداشتم كه صداى پسر رَباح را بشنوم كه بر بام كعبه عر عر مى كند!

خالد بن اَسيد (1) گفت : خدا را شكر كه در حقّ ابو عَتّاب ، لطف كرد و نگذاشت كه اين روز را درك كند و ببيند كه پسر رَباح ، بر بام كعبه ايستاده است!

سهيل _ كه از بقيّه معتدل تر بود _ گفت : اين ، كعبه خداست و او خود ، مى بيند و اگر بخواهد ، وضع را تغيير مى دهد.

ابو سفيان گفت : من ، چيزى نمى گويم . به خدا سوگند ، اگر سخنى بگويم ، خيال مى كنم كه اين ديوارها آن را به گوش محمّد مى رسانند!

پيامبر _ كه درودهاى خدا بر او و خاندانش باد _ شخصى را نزد آنان فرستاد و به آنان خبر داد كه چه گفته اند.

عَتّاب گفت : به خدا سوگند _ اى پيامبر خدا _ ما اين سخن ها را گفته ايم و از خدا آمرزش مى طلبيم و به درگاهش توبه مى بريم . و اسلام آورد و نيكو مسلمانى شد و پيامبر خدا ، او را بر مكّه گماشت. (2)* ومنه عن النبيّ صلى الله عليه و آله في حجّة الودالسيرة النبويّة :در سال فتح [مكّه] ، پيامبر خدا وارد كعبه شد و بلال نيز با ايشان بود . پس ، به بلال دستور داد كه اذان بگويد . ابو سفيان بن حَرب ، عَتّاب بن اَسيد و حارث بن هشام در درگاه كعبه نشسته بودند .

عتّاب بن اَسيد گفت : خدا در حقّ اَسيد ، لطف كرد كه اين صدا را نشنود ؛ زيرا از شنيدن آن به خشم مى آمد . .

ص: 104

* ومنه عن النبيّ صلى الله عليه و آله في حجّة الودحارث بن هشام گفت : به خدا سوگند ، اگر مى دانستم كه او بر حق است ، از او پيروى مى كردم.

ابو سفيان گفت : من چيزى نمى گويم . اگر سخنى بگويم ، اين ريگ ها خبر مى برند .

پيامبر صلى الله عليه و آله بيرون آمد و به آنان فرمود : «دانستم كه چه گفتيد» . سپس سخنانشان را برايشان بازگو كرد .

حارث و عتّاب گفتند : گواهى مى دهيم كه تو پيامبر خدا هستى . به خدا سوگند ، هيچ كس با ما نبود كه از سخنان ما مطّلع شود تا بگوييم كه او به تو خبر داده است. (1)* ومنه في صلح الحديبيَة :الطبقات الكبرى _ به نقل از محمّد بن ابراهيم بن حارث تيمى _ :چون پيامبر خدا وفات يافت و هنوز به خاك سپرده نشده بود ، بلال ، اذان گفت . به جمله «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » كه رسيد ، جمعيّت در مسجد ، فرياد شيون سر دادند.

چون پيامبر خدا به خاك سپرده شد ، ابو بكر به بلال گفت : اذان بگو.

بلال گفت : اگر مرا آزاد كردى كه با تو باشم ، راه باز است [و مى توانى دوباره مرا برده خود كنى] ؛ ولى اگر مرا به خاطر خدا آزاد كردى ، پس مرا با همان كسى كه به خاطرش آزادم كردى ، تنها بگذار.

ابو بكر گفت : من تو را جز به خاطر خدا آزاد نكردم.

بلال گفت : پس ، بعد از پيامبر خدا ، براى هيچ كس اذان نمى گويم.

ابو بكر گفت : اختيار با توست. .

ص: 105

* ومنه في صلح الحديبيَة :بلال [در مكّه] ماند تا آن كه لشكريان به سوى شام ، خارج شدند . بلال نيز با آنان همراه شد و به شام رفت. (1)غلل : عن أمير المؤمنين عليه السلام :كتاب من لايحضره الفقيه :روايت شده است كه چون پيامبر صلى الله عليه و آله از دنيا رفت ، بلال از اذان گفتن خوددارى كرد و گفت : بعد از پيامبر خدا ، ديگر براى هيچ كس اذان نمى گويم.

روزى ، فاطمه عليهاالسلام فرمود : «دوست دارم كه صداى اذان مؤذّن پدرم را بشنوم» .

اين سخن به بلال رسيد . شروع به اذان گفتن كرد . همين كه گفت : «اللّه أكبر ، اللّه أكبر» ، فاطمه عليهاالسلام به ياد پدرش صلى الله عليه و آله و ايّام او افتاد و گريه اش گرفت . وقتى بلال به جمله «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه » رسيد ، فاطمه عليهاالسلامفريادى زد و به رو در افتاد و از هوش رفت.

مردم به بلال گفتند : بس كن ، اى بلال! دختر پيامبر خدا از دنيا رفت . و خيال كردند كه فاطمه عليهاالسلام جان داده است . بلال ، اذانش را قطع كرد و تا آخر ادامه نداد.

فاطمه عليهاالسلام به هوش آمد و از بلال خواست كه اذان را تمام كند ؛ امّا بلال ، اين كار را نكرد و گفت : اى بانوى بانوان! مى ترسم كه اگر صداى اذانم را بشنوى ، دوباره اين بلا را به سر خود بياورى . پس ، فاطمه عليهاالسلام او را از ادامه دادن اذان ، معاف داشت. (2) .

ص: 106

ص: 107

غفص : في الدعاء :] از خوردن و آشاميدن ، [دست بكشيد ؛ چرا كه بلال ، تا صبح نشود ، اذان نمى گويد» . (1)* وعن النبيّ صلى الله عليه و آله في المرسلين :صحيح مسلم _ به نقل از ابن عمر _ :پيامبر خدا ، دو مؤذّن داشت : بلال و ابن اُمّ مكتومِ نابينا . پيامبر خدا فرمود : «بلال ، شب هنگام ]و صبح نشده ، [اذان مى گويد . بنا بر اين ، بخوريد و بياشاميد ، تا آن كه ابن اُمّ مكتوم اذان بگويد» . فاصله ميان ]اذان [آن دو ، بيشتر از پايين آمدن اين ]از بام] و بالا رفتن آن يكى نبود. (2)* وعن أمير المؤمنين عليه السلام :كتاب من لايحضره الفقيه :پيامبر خدا ، دو مؤذّن داشت : يكى بلال و ديگرى ابن اُمّ مكتوم . ابن اُمّ مكتوم ، نابينا بود و پيش از صبح ، اذان مى گفت ؛ امّا بلال ، صبح كه مى شد ، اذان مى گفت . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «ابن اُمّ مكتوم ، شب هنگام ، اذان مى گويد . بنا بر اين، هر گاه اذان او را شنيديد ، بخوريد و بياشاميد تا آن كه اذان بلال را بشنويد» .

اهل سنّت ، اين حديث را تغيير داده اند و گفته اند كه ايشان صلى الله عليه و آله فرمود : «بلال ، شب هنگام ، اذان مى گويد . بنا بر اين ، هر گاه اذانش را شنيديد ، بخوريد و بياشاميد تا آن كه اذانِ ابن اُمّ مكتوم را بشنويد» . (3)* وفي الخبر :امام صادق عليه السلام :بلال و ابن اُمّ مكتوم براى پيامبر صلى الله عليه و آله اذان مى گفتند . ابن اُمّ مكتوم _ كه نابينا بود _ شب هنگام اذان مى گفت و بلال ، زمانى اذان مى گفت كه سپيده مى زد . از اين رو، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «هر گاه صداى بلال را .

ص: 108

ص: 109

غفر : في أسمائه تعالى :مؤذّن ديگر ، فرزند ابن مُحَيريز بود . سپس اذان به فرزندان ربيعة بن سعد بن جُمَح رسيد.

ابو محذوره ، از خوش صداترينْ مردم بود . روزى عُمَر ، صداى اذان گفتن او را شنيد . گفت : چيزى نمانده كه زير نافَت پاره شود. (1) .

ص: 110

ص: 111

فهرست مطالب .

ص: 112

. .

ص: 113

. .

ص: 114

. .

ص: 115

. .