ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

چراغ راه شیفتگان مکتب اهل بیت( در ظلمت سرای تاریخی است که به وسیله تاریخ نگاران یکسویه نگر و وعّاظ دروغ پرداز، به نام اسلام، نگاشته اند.

مؤسّسه علمی فرهنگی علّامه عسکری، در بهار 1384، در حیات علّامه و به همّت آن بزرگوار و تلاش تنی چند از شاگردان و علاقه مندان به ایشان، تأسیس گردید. اکنون که جای آن علّامه محقّق و عالی قدر را در میان خود خالی می بینیم، کاری بس سنگین و دشوار در شناساندن آثار ایشان و پیمودن راه آن عالم عامل، در پیش می بینیم. لذا برای رسیدن به این مقصود، دستِ نیاز و یاری به سوی همه اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی، دراز می کنیم تا بتوانیم آموزه های آن بزرگوار را به گونه ای شایسته و بایسته، در میان شیفتگان مکتب توحیدی اسلام بگسترانیم.

از آن جا که علّامه عسکری، در راستای احیای مکتب اهل بیت( به دور از هرگونه تعصّب دینی، بدون دامن زدن به آتش اختلافات، از هیچ تلاشی فروگذار نمی کرد و بدین لحاظ، همه فِرَق و مذاهب، در برابر تحقیقات عالمانه ایشان، سرِ تعظیم فرود می آورند، این مؤسّسه، تلاش دارد تا این رهاورد ارزشمند را به نسل جوان جوامع اسلامی انتقال دهد و در این زمینه، اهدافی را در نظر داشته و فعّالیت هایی را به انجام رسانده و یا در دست انجام دارد.

از مهم ترین اهداف این مؤسّسه، چاپ و نشر آثار علّامه، با پژوهشی تازه است. ویرایش مناسب هر اثر، مصدریابی نوین، گزیده نویسی و خلاصه نویسی موضوعی آثار، و ترجمه کتب و مقالات ترجمه نشده است.

.

ص: 11

شایان ذکر است که هم اینک ترجمه آثار علّامه به ده زبان زنده دنیا، در دست تهیه بوده و فارسی ْ نگاشته ها و ترجمه های فارسی آثار ایشان نیز در حال ویرایش است.

امید آن که با توفیق الهی و یاری همه پژوهندگان، همکاران گرامی و دست اندرکاران عرصه فرهنگ و دانش، و مساعدت دوستداران علّامه، به این اهداف متعالی دست یابیم. إن شاء الله!

ما بدان همّت عالی نتوانیم رسید

هم مگر پیش نهد لطف شما گامی چند

مؤسّسه علمی فرهنگی علّامه عسکری

.

ص: 12

. .

ص: 13

ص: 14

داستان زید بن حارثه، وضعیت عرب جاهلی را می نمایانَد. زید بن حارثه، در کودکی به همراه مادرش برای دیدار با اقوام خود، به قبیله دیگری رفته بودند که غارتگران، به آنها حمله کردند و او که نتوانست فرار کند، اسیر شد و در بازار عُکاظ، به فروش رفت.کارگزار خدیجه( او را خرید و خدیجه، او را به پیامبر( بخشید. آن حضرت نیز آزادش کرد و پس از آن که حاضر نشد پیامبر( را رها کرده، با پدر و عمویش به قبیله خود باز گردد، پیامبر خدا در کنار کعبه و در حضور مردم، اعلان کرد که زید، پسرخوانده اوست.

بسیاری از این مردم، پس از ظهور اسلام، دگرگون شدند، مکّه و مدینه، مرکز نور شد و بدان جا رسیدند که آن جوان انصاری، در جنگ بدر به حضور پیامبر( آمد و گفت: ای پیامبر خدا! پاداش کسی که با این قوم بجنگد و کشته شود، چیست؟

فرمود: «بهشت».

گفت: به، به! فاصله میان من و بهشت، همین خرماهایی است که مشغول خوردنشان هستم.

آنها را به دور انداخت و جنگید تا شهید شد.

آری! در آن جا، جنگیدن برای رضای خدا و سعادت اُخروی بود؛(1) امّا جاه طلبان و هواپرستان که منافع مادّی و دنیوی خویش را با رشد روزافزون اسلام در خطر می دیدند ، به هر وسیله، می کوشیدند تا این شریعت آسمانی را از بین ببرند. لذا ابتدا کوشیدند با تطمیع، از دعوت پیامبر( و پیشرفت دین او جلوگیری کنند، سپس به ارعاب و تهدید، روی آوردند، تا بلکه بتوانند پیامبر خدا را از تبلیغ رسالت خویش،

.

ص: 15

ص: 16

هدف اصلی پیامبر( در این سفر، علنی و عمومی کردن منصب وصایت و خلافت، برای حضرت امیر( بوده است.

با فرا رسیدن ماه محرّم، سال یازدهم هجری، آغاز شد. در روزهای پایانی ماه محرّم، پیامبر خدا( دستور آماده باش عمومی برای جنگ با سپاه روم را صادر فرمود و فرماندهی این سپاه را به اُسامه بن زید بن حارثه(1) داد.(2)

پیامبر( شخصاً پرچم جنگ را برای اُسامه بست و به او، چنین دستور داد: «به سرزمینی که پدرت در آن کشته شد، برو(3) و به نام خدا و در راه خدا، با آنان بجنگ».

پیامبر خدا، برای حاضر شدن مهاجران و انصار در این سپاه، تأکید فراوانی داشت(4) و حتّی کسانی را که از شرکت جستن در سپاه اُسامه، سرپیچی کنند، نفرین فرمود.(5)

بسیاری از مورّخان(6) گفته اند که افرادی همچون ابو بکر، عمر بن خطّاب، عثمان، ابو عبیده بن جرّاح، سعد بن ابی وقّاص و سعید بن زید و قتاده بن نعمان، در این جمع بوده اند. کسانی هم در سپاه بودند که به فرمانده شدن اُسامه، خُرده می گرفتند و می گفتند که: چرا پیامبر( نوجوانی آزاد شده را بر بزرگان صحابه، امیری و فرماندهی داده است؟!(7)

.

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

علّت نشسته خواندن نماز

طبیعی است کسی که توانایی راه رفتن ندارد و با کمک دو نفر دیگر به مسجد آمده و از شدّت درد، پاهایش بر روی زمین کشیده می شود، قدرت ایستادن در محراب عبادت را هم ندارد تا بتواند ایستاده، با مردم، نماز بخواند. از جهتی، ضرورت«دفع فتنه های فتنه گران»، اقتضا می کرد تا حضرت، شخصاً در مسجد حضور یابد و به مسلمانانی که در مسجد حاضر بودند، بفهماند که ابو بکر، به امر ایشان به نماز نَایستاده است. در ضمن، آیا کسی که مورد نفرین پیامبر( واقع شده(چرا که ایشان، کسانی را که از همراهی با لشکر اُسامه، سرپیچی کنند، لعنت کرد و ابو بکر و عمر، از جمله این افراد بودند)، شایستگی امامت جماعت را دارد، تا چه رسد به زعامت و خلافت بر جامعه اسلامی؟!

پس با توجّه به ضرورت های آن روز، حضرت رسول ( مجبور

شد تا برای دفع فتنه ها، به مسجد بیاید و نماز را نشسته بخواند و

این (نشسته نماز خواندن پیامبر()، یکی از ویژگی های مختصّ

پیامبر خدا( در تاریخ زندگانی ایشان بوده است.

پاره ای از علمای دو مکتب اهل بیت( و مکتب خلفا، درکتب خود، درشرح خصائص و ویژگی های پیامبر(، به این موضوع پرداخته اند. برای مثال، علّامه حلّی(، در کتاب تذکره الفقها، در باب نکاح، فصلی با عنوان «خصائص النّبی(» آورده و در آن، این حدیث را از پیامبر( نقل کرده که فرموده است:

.

ص: 25

ص: 26

ص: 27

امّا در تاریخ وفات ایشان، اختلاف است. علمای مکتب اهل بیت(، وفات ایشان را در روز دوشنبه، بیست و هشتم ماه صفر می دانند و علمای مکتب خلفا، وفات ایشان را در روز دوشنبه، دوازدهم ربیع اوّل و گروهی نیز دوم ربیع اوّل می دانند.

عمر، وفات پیامبر( را انکار می کند

زمانی که پیامبر( وفات نمود، عمر ایستاد و گفت: گروهی از منافقان، گمان می کنند که پیامبر( وفات کرده است؛ امّا او از دنیا نرفته است؛ بلکه به ملاقات پروردگارش رفته است، چنان که موسی بن عمران، چهل شب از قومش دور بود و قومش می پنداشتند که موسی( از دنیا رفته، تا این که به سوی قومش، باز گشت.

او همچنین ادامه داد: کسی که گمان می کند پیامبر خدا از دنیا رفته، بداند که او باز می گردد و دست و پاهای او را قطع خواهد کرد!(1)

ابو بکر که بعد از نماز صبح (همان نمازی که پیامبر( آن را به صورت نشسته، اقامه کرد)، به منزلش در سُنح رفته بود، به مدینه آمد. در حالی که عمر، مشغول سخنرانی برای مردم بود و پیوسته، وفات پیامبر( را انکار می نمود، ابو بکر، وارد اتاق پیامبر خدا شد و پارچه را از روی صورت ایشان، کنار زد و گفت: پدر و مادرم، فدای تو! مرگی را که خداوند بر تو واجب کرده بود، چشیدی.(2)

.

ص: 28

ص: 29

ص: 30

دومین سؤال، این که: چرا وقتی ابو بکر، سر رسید و خبر درگذشت پیامبر( را تأیید کرد و آیه (وَمَا مُحمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ...( را تلاوت کرد، عمر، ساکت شد و درگذشت پیامبر( را باور کرد؟ آیا تمام دلهره و اضطراب عمر، با آمدن ابو بکر، برطرف شد و خوفی که از دیگران داشت، یکباره از بین رفت؟!

رها کردن پیکر پیامبر(

زمانی که به ابو بکر و عمر، در باره اجتماع انصار در سقیفه، خبر رسید، عمر به ابو بکر گفت: بیا به نزد برادران انصاریمان برویم تا ببینیم که

چه می کنند.(1)

آن گاه، ابو بکر و عمر و ابو عبیده بن جرّاح، به سوی سقیفه شتافتند.(2)

شگفتا از کسی که مرگ پیامبر( را انکار می کرد و به گفته طبری، «آن قدر مرگ پیامبر( برایش سنگین بود که زانوهایش، سست شد و به زمین افتاد»،(3) پیکر بی جان پیامبر( را در میان خانواده اش رها کرد و با دوستانش به سمت سقیفه رفتند!

البته این، اوّلین باری نبود که مردم، پیامبر( را رها می کردند؛ بلکه در زمان حیات پیامبر خدا نیز حضرت را که مشغول خواندن خطبه های نماز جمعه بود ، رها کردند و به سوی کاروان تجاری ای که همان ساعت وارد شهر شده بود، شتافتند و فقط دوازده مرد و هفت زن، باقی ماندند.(4) خداوند نیز در سوره جمعه، به همین مطلب، اشاره فرموده است که: (وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَهً أَوْ لَهْواً انفَضُّوا إِلَیْهَا وَتَرَکُوکَ قَائِماً(.(5)

.

ص: 31

ص: 32

ص: 33

عایشه می گوید: ما از زمان دفن پیامبر( مطّلع نشدیم تا این که صدای بیل و کلنگ را در شب چهارشنبه شنیدیم. در آن زمان، دانستیم که پیامبر( را دفن نموده اند.(1)

باید گفت: کسانی که ادّعای محبّت نسبت به پیامبر( را داشتند، چنان که به قول برخی مورّخان، نمی توانستند وفات پیامبر( را باور کنند، چه شد که در تجهیز پیامبر( (تغسیل، تکفین، نماز گزاردن و دفن) هم حضور نداشتند؟!

در سقیفه، چه گذشت؟(2)

سخن آخر

این گونه ماجراها و توطئه افکنی ها تا هنگام وفات پیامبر( ادامه داشت و با وفات ایشان، شدّت بیشتری گرفت، تا آن جا که نخبگان و سرکردگان، با شعار«حَسبُنا کتاب الله»، باعث تحریف احادیث و محو آثار پیامبر خدا( شدند و با گذشت زمان، طرح جدیدی به مرحله اجرا در آمد که جعل احادیث دروغین و ساختگی در مذمّت آل رسول(، و به ویژه امیر مؤمنان( و در مدح خلفا بوده است، به طوری که این روایات ساختگی، به کتب تاریخی نیز راه یافتند و تفکیک و تمییز بین مطالب صحیح، برای هر کسی ممکن نیست.

.

ص: 34

داستان یاد شده (نماز گزاردن ابو بکر به جای پیامبر()، نمونه ای از این قبیل حوادث است که علّامه بزرگوار سیّد مرتضی عسکری( در باره آن به بحث و تحقیق پرداخته و در کتابچه ای با نام صلاه أبی بکر، انتشار یافته است؛ امّا از آن جا که این کتاب گران قدر، به زبان عربی بود و استفاده از آن برای دانش دوستان، میسّر نبود، انگیزه ای برای ترجمه آن شد تا مورد استفاده همگان، قرار گیرد.

در چاپ دوم این کتاب، فرصت مناسبی پیش آمد تا مورد بازبینی و بازرسی دوباره قرار گیرد و با تدوینی تازه (شماره گذاری احادیث و اضافاتی در ترجمه و نقد و بررسی احادیث)، به دوستداران دانش، تقدیم نماییم.

در نوبت اخیر نیز به همّت مؤسّسه علمی فرهنگی علّامه عسکر ی(، این کتاب ارجمند، بازبینی و ویرایش گردیده است و اینک در دسترس دانش پژوهان گرامی، قرار می گیرد.

در پایان، لازم می دانم از محضر استاد بزرگوار، محقّق ارجمند، حضرت حجه الإسلام و المسلمین حاج شیخ محمّدعلی جاودان

دام عزّه که از آغاز تا انجام این اثر، شاگرد کوچکشان را راه نمایی نمودند، تشکّر و قدردانی نمایم.

و آخر دعونا أن الحمد لله ربّ العالمین

ربیع المولود 1424

قم المقدّسه

محمّد باقر ادیبی لاریجانی

.

ص: 35

ص: 36

بعد از طیّ این مراحل است که شخص، می تواند به تحقیق در تاریخ اسلام و حلّ مسائل و مشکلات آن بپردازد.مشکل دستیابی به حقایق تاریخی، صرف نظر از دشواری هر تحقیق و پژوهش علمی، معلول موانعی است که به عمد، بر سرِ این راه، پدید آورده اند.

البته در تاریخ، همیشه دستیابی به حقایق، مشکلات خاصّ خود

را دارد و از جمله، اختلاف افق فرهنگ دو دوره، یعنی دوره ای که محقّق در آن زندگی می کند و دوره ای که به تحقیق در باره آن، مشغول است

و از جمله، از دست رفتن بعضی از منابع اصیل؛ امّا اگر موانعی به

طور عمد بر سر راه پدید بیاید و برای نمونه، دهان شاهدان، بسته و قلمشان، شکسته شود یا دروغ و جعل، به طور عموم با به کار گرفتن قدرت و بودجه های کلان، نشر یابد، مشکلات، چندین و چند برابر خواهند شد. اینها چیزهایی است که در تاریخ اسلام، متأسّفانه، اتّفاق افتاده است.

در عصر بنی امیّه، این دولت جبّار و کافرکیش، برای خاموش ساختن گل بانگ محمّدی، به طور وسیع، به جعل و تحریف اسلام و تاریخ آن، دست یازید.

.

ص: 37

زُبیر بن بکّار، مورّخ بسیار کهن، در کتاب خویش، الموفقیّات،(1) از مُطرف فرزند مغیره بن شُعبه، چنین نقل می کند: من همراه پدرم مغیره، به شام سفر کرده و بر معاویه، وارد شده بودیم. پدرم، هر روز به نزد معاویه می رفت و مدّتی را با او سخن می گفت. هنگامی که به خانه باز می گشت، با شگفتی فراوان، از معاویه و فراست و کیاست او، سخن می گفت و از آنچه از وی دیده بود، با تعجّب، یاد می نمود. امّا شبی پس از این که از نزد معاویه به خانه باز گشت، از غذا خوردن، امتناع ورزید. من او را سخت ناراحت دیدم. ساعتی درنگ کردم؛ زیرا می پنداشتم که ناراحتی پدرم، به خاطر سرنوشتی است که برای ما پیش آمده است. وقتی از او سؤال کردم که چرا این قدر ناراحت است، گفت: فرزندم! من از نزد خبیث ترین و کافرترینِ مردم، باز گشته ام!

گفتم: هان! برای چه؟

گفت: مجلس معاویه، خالی از اغیار بود. من بدو اظهار داشتم: ای

امیر المؤمنین! تو به آرزوها و آمالت رسیده ای. حال اگر با این کهولت سن، به عدل و داد، دست یازی و با خویشاوندانت (بنی هاشم)، مهربانی پیشه کنی و صِله رحِم نمایی، نام نیکی از خود به یادگارخواهی گذاشت. به خدا سوگند، امروز، اینان، هیچ چیزی که ترس و هراس تو را بر انگیزد، ندارند (یعنی بنی هاشم، توانایی به دست آوردن قدرت را از دست داده اند).

.

ص: 38

معاویه، پاسخ داد: هرگز! هرگز! آنچه می گویی، امکان ندارد. ابو بکر، به حکومت رسید و عدالت ورزید و آن همه زحمت ها را تحمّل کرد! به خدا سوگند، وقتی مُرد، نامش نیز به همراهش مُرد، مگر آن که گوینده ای، روزی بگوید: «ابو بکر».

آن گاه، عمر به حکومت رسید. کوشش ها کرد و در طول ده سال، رنج ها کشید. چند روزی بیش از مرگش نگذشت که هیچ چیز از او باقی نماند، جز این که گاه و بی گاه، گوینده ای بگوید: «عمر».

سپس برادر ما، عثمان، به خلافت رسید. مردی از نظر نسب، همچون او، وجود نداشت و کرد، آنچه کرد و با او رفتار کردند، آنچه کردند؛ امّا تا کشته شد به خدا سوگند ، نامش نیز مُرد و اعمال و رفتارش نیز فراموش گشت؛ امّا نام این مرد هاشمی(یعنی پیامبر() را هر روز، پنج بار، در سراسر جهان اسلام، بر سر مأذنه ها، فریاد می دارند و به بزرگی از او یاد می کنند که: «أشهد أنّ محمّداً رسول الله!». تو فکر می کنی چه عملی در این شرایط، ماندگار است و چه نام نیکی، پایدار؟ ای بی مادر! نه! به خدا سوگند، آرام نخواهم نشست، تا این که این نام را دفن کنم!

در واقع، سینه معاویه که برادر، جد، دایی و کسانی دیگر از خویشانش، در جنگ بدر کشته شده بودند ، از شهرت یافتن نام پیامبر(، چون کانونی از آتش کینه، شعله ور بود؛ کینه ای که هرگز نمی توانست آن را فراموش کند، گر چه جنگ بدر را خود، ایجاد کرده بودند. او می خواست این نام و نشان را نابود سازد و برای رسیدن به این مقصود، دو برنامه داشت: برنامه اوّل معاویه، در این خلاصه می گشت که: نباید حتّی یک تن از بنی هاشم، زنده بمانَد.

.

ص: 39

برنامه دوم معاویه، این بود که نام اینان را به فراموشی بسپارد و به خاطر رسیدن بدین مقصود بود که دستگاه عظیم حدیث سازی و جعل سیره و تاریخ را برای بدنام ساختن آن پاکان، و در مقابل، رفع نقایص

و عیوب از قریش، به طور عموم و بخصوص از خاندان بنی امیّه،

بر پا کرد.

دلیل ما بر این دو ادّعا، اسناد معتبر تاریخی است:

1. این که گفتیم معاویه می خواست که از بنی هاشم، حتّی یک تن نمانَد، دلایل روشن تاریخی دارد: ابو مِخنَف، مورّخ بزرگ کوفی، از ابو الأعز تَیمی نقل می کند که: در دوران جنگ صِفّین، روزی عبّاس بن ربیعه(1) که از خویشاوندان امیر مؤمنان( بود ، از کنارم گذشت. او لباس کامل رزم بر تن داشت، بر سرش، کلاه خودی قرار گرفته بود و روبند آهنین، صورت او را پوشانیده بود و تنها چشم هایش از ورای آن، دیده می شدند که مانند دو شراره آتش می درخشیدند و در دست او، شمشیری بود که آن را جولان می داد.

ناگهان، صدایی به گوش رسید. کسی از لشکر اهل شام، عبّاس را به جنگ، دعوت می کرد. مردی که او را به جنگ می خواند، عرار بن اَدَهم، از اهالی شام بود.

عبّاس، به میدان روی آورد و به سوی هماورد خویش رفت. بعد از این که آن دو، رو به رو شدند، مرد شامی به عبّاس پیشنهاد کرد که از اسب، پیاده شوند. عبّاس، پاسخ داد: آری، پیاده می شویم. نبرد به صورت پیاده، کار را یکسره می کند. در چنین جنگی، امید زنده ماندن نیست.

.

ص: 40

عبّاس، پیاده شد و اسب خود را به غلامش سپرد و آن گاه، هر کدام به دیگری حمله بردند.دو لشکر، دست از جنگ و حرکت، کشیدند و مردان جنگی، دهانه اسبان را محکم به دست گرفتند تا بتوانند جنگ آن دو مرد را مشاهده کنند.

آن دو، مدّتی با شمشیر با یکدیگر نبرد کردند؛ امّا ضربات شمشیر، اثری نداشت؛ زیرا زره هر دو، زره تمام و محکمی بود.

در یک لحظه، عبّاس، در گوشه ای از زره رقیب خویش، شکافی مشاهده کرد. آن جا را هدف قرار داد و شمشیرش را در همان نقطه، فرود آورد. شمشیر، تا میان سینه مرد شامی، فرو رفت و دلاور شامی، بر زمین غلتید.

مردمان، یکباره، تکبیر گفتند، آن چنان که زمین، لرزید.عبّاس، از میدان به میان لشکر باز گشت. من صدایی را از پشت سر خود شنیدم که می گفت: (قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ؛(1) با آنها پیکار کنید که خداوند، آنان را به دست شما، مجازات می کند و آنان را رسوا می سازد...(.

سپس به من فرمود: «ای فرزند اعز! که بود که با دشمن ما می جنگید؟».

من گفتم: او خویشاوند شما، عبّاس بن ربیعه بود.

فرمود: «آیا او همان عبّاس بود؟».

گفتم: آری.

.

ص: 41

آن گاه، به عبّاس، رو کرد و فرمود: «آیا من، تو و عبد الله بن عبّاس را نهی نکرده بودم که به صف اوّل نیایید و به میدان نروید؟».

عرض کرد: چرا.

حضرت فرمود: «پس چرا چنین کردید؟».

عبّاس گفت: آیا مرا به مبارزه، دعوت کنند و من، آن را پاسخ نگویم؟!

حضرت فرمود: «اطاعت از امام خویش، برای تو بهتر از پاسخ دادن به دشمن بود».

وقتی امام( این کلام را می فرمود، خشم در سیمای مبارکش دیده شد. لحظاتی بدین گونه، سپری شد؛ امّا رفته رفته، آرام شد. آن گاه، با حال تضرّع، چنین دست به دعا برداشت: «بار الها! زحمت و رنج عبّاس را پاداش بده و از گناه او(سرپیچی از دستور امامش) در گذر. بار الها! من از او درگذشتم. پس تو نیز او را ببخشای».

از آن طرف، در لشکر شام، معاویه از کشته شدن عرار بن ادهم، هماوردِ عبّاس، بسیار خشمگین شد و گفت: چه وقت مردی همانند او، خونش چنین هدر رفته است!؟

سپس گفت: آیا کسی هست که فداکاری کند و انتقام خون عرار را بگیرد؟

دو مرد از قبیله لَخْم، از بزرگان شام، از جای برخاستند. معاویه گفت: بروید. هر کس عبّاس را بکُشد، صد پیمانه طلا و صد پیمانه نقره و صد طاقه بُرد یمنی، نصیب او خواهد شد.

آن دو به میدان آمدند و عبّاس را به مبارزه با خویش، دعوت کردند و در میان دو صف لشکر، فریاد بر آوردند: عبّاس! عبّاس! به میدان بیا.

عبّاس، در پاسخ گفت: من باید از سَرور خویش، اجازه بگیرم.

.

ص: 42

پس به نزد امیر مؤمنان( آمد. آن حضرت، جناح چپ لشکر خویش را برای جنگ، آماده می ساخت.عبّاس، جریان را برای امام علی( باز گفت. امام( فرمود:

وَاللَّهِ لَوَدّ معاویه أنَّهُ ما بقی من بنی هاشمٍ نافخ ضرمهٍ إلّا طعن فی بطنه إطفاء لنور الله و یأبی الله إلّا أن یتمّ نوره و لو کره الکافرون.

به خدا سوگند، معاویه می خواهد که از بنی هاشم، حتّی یک تن نیز نمانَد، مگر این که با نیزه، به شکم او بزند و نابودش کند. این نیست، جز برای این که نور خدا را خاموش سازد؛ امّا خدا، ابا دارد، مگر این که نور خود را تمام کند، گر چه کافران، آن را ناخوش دارند.

آن گاه فرمود: «ای عبّاس! سلاح خود را به من بده، و سلاح مرا بگیر».

عبّاس، چنین کرد. امام( سپس بر اسب عبّاس، سوار شد و به سوی آن دو عرب لَخمی، حرکت کرد. آن دو، هیچ شکّی نکردند، که او، عبّاس است؛ زیرا او از نظر قد و قامت و هیکل، و نیز از نظر سواری، بسیار به امیر مؤمنان( شباهت داشت. دو مبارز شامی گفتند: آیا فرمانده ات، به تو اجازه داد؟

آن حضرت، پاسخی نداد؛ امّا این آیه شریف را تلاوت فرمود:

(أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ.(1)

به کسانی که جنگ، بر آنان تحمیل گردیده، اجازه جهاد داده شده است؛ چرا که مورد ستم قرار گرفته اند، و خدا بر یاری آنها تواناست(.

.

ص: 43

آن گاه، یکی از آن دو، به میدان آمد. امام، با ضربتی، کارش را ساخت. سپس دومی به مقابله آمد. او را هم به اوّلی، ملحق ساخت.

پس از آن، امام به لشکرگاه خویش باز گشت، در حالی که این آیه شریف را تلاوت می فرمود:

(الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ.(1)

ماه حرام، در برابر ماه حرام! اگر [دشمنان] حُرمت آن را شکستند و در آن، با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید که مقابله به مثل کنید و تمام حرام ها [قابل] قصاص است و هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن، بر او تعدّی کنید، و از خدا بترسید [و زیاده روی ننمایید](.

سپس فرمود: «عبّاس! سلاح خود را باز گیر و سلاح مرا پس بده. اگر فرد دیگری تو را به مبارزه دعوت کرد، باز مرا باخبر کن».(2)

فکری که معاویه در سر داشت و در این حادثه، نشان داده شد و در کلام امام هم بدان تصریح شده، باعث می شد که امیر مؤمنان( به طور جدّی، از حضور بنی هاشم درصف اوّل میدان در جنگ صِفّین و شرکت در صحنه های نبرد، جلوگیری کند، در حالی که در جنگ جمل، گردش جنگ به دست بنی هاشم بود و برجسته ترین شخصیت های علوی و هاشمی، در این جنگ، میداندار بودند.

اگر چه با تمهیدات امیر مؤمنان( در جنگ صِفّین، بنی هاشم، کشته نشدند، و اگر چه با همّت امام حسن مجتبی( و تحمّل و صبر جمیل ایشان در قبول صلح با معاویه، بنی هاشم، از قتل عام، نجات یافتند؛(3) امّا سرانجام، سیاست و فکر شوم معاویه، عملی شد و قتل عام بنی هاشم، حتّی کودکان آنها تا طفل شیرخوارشان، به فجیع ترین صورت ممکن، اتّفاق افتاد.

.

ص: 44

این اتّفاق، در کربلا و تقریباً شش ماه بعد از مرگ معاویه، پیش آمد و به دست کسانی انجام گرفت که خودِ او، آنها را برای چنین روزی، مشخّص کرده بود.(1) بنا بر این، سرانجام بنی امیّه و معاویه، تا اندازه فراوانی به هدف اوّلیه خویش در این زمینه، نائل آمدند.

2. این که گفتیم معاویه، می خواست نام مقدّس پیامبر( و بنی هاشم، محو بشود و نام های مرده دیگران، احیا شود، به دلایلی است که در اسناد تاریخی معتبر آمده است.

مدائنی، از مورّخان قرن سوم، در کتاب الأحداث، می نویسد:

معاویه، پس از به دست آوردن خلافت، فرمانی به همه عاملان و کارگزاران خویش نگاشت که: «هر کس، چیزی در فضل ابو تراب (علی() و خاندانش باز گوید، حرمتی برای خون و مالش نیست و خونش، هدر خواهد بود».

در این دوران، مردم کوفه که دوستدارعلویان بودند ، بیش از دیگران، بلا و مصیبت دیدند.

.

ص: 45

دیگر بار، معاویه به کارگزاران خویش در تمام بلاد، فرمانی نوشت که از آن پس، گواهی هیچ یک از پیروان علی( و خاندانش را نپذیرند. نیز فرمان داد که آنچه از دوستداران عثمان و علاقه مندان به او و ناقلان فضائل او، در سرزمین تحت فرمان روایی آنها زندگی می کنند، شناسایی کنند و آن گاه، آنها را به خود، نزدیک کنند و اکرام نمایند، و آنچه این گونه افراد، در فضیلت عثمان نقل می کنند، برای او بنویسند، و البته، نام گوینده و پدر و خاندانش را ذکر کنند.

این فرمان، آن چنان اجرا گشت و مردمان، به خاطر رسیدن به حُطام دنیوی و مال و مَنال، حدیث جعل کردند که نقل فضائل عثمان، فراوانی گرفت! معاویه نیز پول و خلعت و املاک و خلاصه، آنچه در اختیار داشت، بی دریغ، در این راه، نثار می کرد.

هر شخص ناشناخته و بی قدر و منزلتی که نزد مأموران و کارگزاران معاویه می رفت و چیزی را به عنوان منقبت و فضیلت عثمان نقل می کرد، مورد توجّه قرار می گرفت و نامش را گزارش می کردند و بدین ترتیب، او در دستگاه حکومت اُموی، مقام و منزلت می یافت.

مدّتی بعد، فرمان دیگری توسّط معاویه صادر شد که به کارگزاران خویش، چنین دستور داده بود: «اینک، روایات فضائل عثمان، فراوان شده و در همه شهرها به گوش می رسد. پس چون نامه من به شما رسید، مردم را دعوت کنید که فضائل صحابیان و خلفای اوّلیه را روایت کنند، و حدیثی در فضیلت ابو تراب نباشد، مگر این که روایتی همانند آن، در فضل خلفای نخستین و صحابه، یا ضدّ و مخالف آن را بیاورید. این کار، نزد من، محبوب تر است و مرا بیشتر شادمان می کند؛ زیرا برای شکستن دلایل و براهین ابو تراب و پیروان او، قوی تر و بُرَنده تر است و تحمّل آن برای ایشان، دشوارتر از روایت های در باره فضائل عثمان است و کوبندگی بیشتری خواهد داشت».

.

ص: 46

فرمان معاویه، بر مردم خوانده شد و به دنبال آن، روایات دروغین فراوانی در فضائل صحابه ساخته شدند که هیچ بهره ای از حقیقت نداشتند. مردم ساده دل نیز این احادیث را می پذیرفتند و رفته رفته، چنان شهرت یافتند که بر منابر، باز گفته می شدند و به دست معلّمان مکتب خانه ها داده شده، کودکان، بر اساس آنها، آموزش داده می شدند و جوانان، با آنها خو می گرفتند و همان طور که قرآن را می آموختند، این احادیث جعلی را نیز حفظ می کردند.

این احادیث ساختگی، کم کم، از مجامع مردان گذشت و به مکاتب و مجامع درسیِ زنان نیز رسید و معلّمان، آن احادیث را به دختران و زنان مسلمان، آموزش دادند و به همین گونه، در میان بردگان و خادمان نیز نفوذ یافت.

جامعه اسلامی، سالیانی دراز از حیات خویش را به این شکل گذرانید و نسل های متعدّدی، گرفتار احادیث جعلی و دروغین این دوران بودند. دانشمندان بسیاری هم آنها را نقل کرده، بدانها باور داشتند.(1)

انبوه روایات جعلی و تاریخ دروغین عصر اُموی که با اهداف سه گانه: 1. نابود کردن بیت نبوّت و علویان، 2. بزرگداشت اختصاصی عثمان،

3. ترویج مجموعه صحابه، به ویژه خلفا، به وجود آمد و به همه مدارک و منابع بعدی راه یافت، مشکلی است که برای همیشه، سدّی در راه شناخت اسلام و تحقیق در زمینه تاریخ اسلام بوده است و محقّق، تا از این سدّ سِکَندر عبور نکند، نمی تواند به راحتی در تاریخ صدر اسلام، پای نهد و اسلام و تاریخ آن را بشناسد.

.

ص: 47

چنان که دیدیم، معاویه، در رسیدن به هر دو هدف خود، هیچ کوتاهی ای نکرد، و اگر او نتوانست خواسته هایش را آن طور که می خواست، به سرانجام برساند و همه آنچه را می خواست، برای همیشه، نابود سازد، خواست خدای متعال و تقدیر ازلی او بر حفظ اسلام بود.

در هر صورت، راه شناخت اسلام و تاریخ آن، از این گردنه های بسیار صعب العبور می گذرد و محقّق، تا اسباب و وسایل و آمادگی های لازم را نداشته باشد و تن به رنج درازمدّت برای طیّ این راه را ندهد، امکان دست یافتن به حقیقت را ندارد.

مسئله مورد بحث در نوشتار پیش رو، یکی از مشکلات بزرگ تاریخ صدر اسلام است و بنای عقاید دسته بزرگی از مسلمانان، بر آن نهاده شده است.

در یک طرف، روایاتی است که قریب به اتّفاق آنها، از عایشه

نقل شده است و می گویند که پیامبر( به خاطر علاقه اش به عایشه،

از سایر همسران خود درخواست کرد تا به او اجازه دهند که دوران بیماری خویش را در خانه عایشه بگذراند، و یا این که آنها خود، با مشاهده علاقه شدید پیامبر( نسبت به عایشه، با درخواست عایشه، موافقت می کنند.

این چنین است که پیامبر( آخرین ساعات شریف خود را در خانه عایشه گذرانیده و به لقای حضرت حق، رفته است.

روایات شامل موضوع بحث، می گویند که پیامبر( در آخرین روز حیات خویش، برای نماز صبح، ابو بکر را به جای خویش فرستاد و حتّی وقتی عایشه، به خاطر رِقّت قلب پدرش، ایشان را از این تصمیم، منع کرد، به شدّت مقاومت کرد، و این را، در واقع، نشانه خواست پیامبر( نسبت به خلافت یافتن ابو بکر بعد از خود می دانند.

.

ص: 48

این حجم انبوه از روایات که تقریباً همه از عایشه نقل شده اند ، در یک طرف است و تمام زندگی پیامبر( که به طور جدّی با این مسئله، در تقابل و تضاد است، در سوی دیگر قرار دارد. حال چه کسی می تواند این مشکل بزرگ را حل کند؟ مشکل این روایات، که به ظاهر در معتبرترین کتب روایی اهل سنّت آمده؛ امّا با همه زندگی و سخنان و رفتار و خلاصه با سیرت و سنّت پیامبر( تضاد دارد.

این نوشتار اندک، امّا گران سنگ، عهده دار حلّ این مشکل بزرگ است و اگر خواننده، به دیده انصاف بنگرد، در انجام وظیفه خویش، موفّق بوده است.

استاد علّامه سیّد مرتضی عسکری، از شخصیت های بزرگ علمی و شناخته شده در جهان اسلام است. کارهای علمی و تحقیقی بی همتای ایشان، از کتاب عبد اللّه بن سبأ درسال 1375 ق. شروع شده و به فضل و رحمت الهی، هنوز ادامه دارد. این جُستار هم بخشی از کتاب تحقیقیِ بزرگی است که در دو مُجَلّد، به بررسی زندگی عایشه و روایات مهمّی که از او در موارد مختلف از سیره و سنّت، نقل شده است، می پردازد. البته این بخش در آن کتاب، تا حدودی به اختصار آمده است و در این جا، تفصیل بیشتری دارد و بحمد الله، حلّ نهایی یافته است.

.

ص: 49

ص: 50

ص: 51

ص: 52

ص: 53

پنج. درحدیث دیگری، عایشه می گوید: پیامبر( نوبت همسرانش را مراعات می کرد؛ ولی هنگامی که در بیماری وفات بود، می فرمود: «من، فردا کجا هستم؟». در واقع، علاقه شدیدی به خانه من داشت. وقتی نوبت من رسید، ایشان در خانه من، آرام گرفت و ماند.(1)

نقد و بررسی این احادیث

پنج روایتی که نقل شد، از کتب صحاح مکتب خلفا بود؛ ولی اوّلاً تمام این روایات که در توصیف عایشه است ، تنها از خود عایشه، نقل شده و کس دیگری آنها را روایت نکرده است.

ثانیاً این گونه تبلیغات، شگفت آور است! پیامبر بزرگواری که 23 سال، شبانه روز تلاش کرد تا رسالت الهی را به مردم برساند و امّتی مسلمان و موحّد به وجود آورد و تمام همّتش، هدایت مردم بود، تا آن جا که نزدیک بود در این راه، جان خود را نیز از دست بدهد و به همین جهت، پروردگارش، او را مورد خطاب قرار داد که: (فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَّفْسَکَ عَلَی آثَارِهِم إِن لَّمْ یُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِیثِ أَسَفاً؛(2) شاید اگر به این سخن، ایمان نیاورند، جان خود را از اندوه [و پیگیری کارشان] تباه سازی(.

همچنین، به ایشان می فرماید: (فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ؛(3) پس مبادا به سبب حسرت ها[ی گوناگون] بر آنان، جانت [از کف] برود(.

.

ص: 54

ص: 55

زمانی که همه، گِرد آمدند، حضرت، سرش را بالا آورد و نگاهی کرده، سکوت نمود.(1)

عمر، رو به جمع کرد و گفت: از محضر پیامبر خدا، برخیزید!

سپس بلال آمد و پیامبر( را از رسیدن وقت نماز، آگاه کرد. پس حضرت فرمود: «به ابو بکر، امر کنید تا با مردم، نماز بگزارد».

عایشه گفت: ای پیامبر خدا! ابو بکر، مردی رقیق [القلب] و دل نازک است و از سخن گفتن، ناتوان است و زمانی که شما را [در مسجد]

نبیند، می گِرید و مردم هم می گِریند. اگر به عمر برای نماز، امر کنید، بهتر است.

ابو بکر، از اتاق بیرون رفت و [با مردم، ] نماز خواند... .(2)

.

ص: 56

ص: 57

ص: 58

ص: 59

ص: 60

ص: 61

پیامبر خدا( در بیماری وفاتش فرمود: «به ابو بکر، امر کنید تا با مردم، نماز بگزارد».

من گفتم: ابو بکر، زمانی که در جای شما بایستد، مردم از او، چیزی جز گریه نمی شنوند. پس به عمر، امر کنید تا با مردم، نماز بخواند.

عایشه همچنین می گوید: به حفصه گفتم: تو به پیامبر خدا بگو: زمانی که ابو بکر در جای شما بِایستد، مردم، جز گریه، چیزی از او نمی شنوند. به عمر، امر کنید تا با مردم، نماز بخواند.

حفصه، چنین کرد. پیامبر خدا فرمود: «ساکت شوید! شما همانند زنان اطراف یوسف هستید. به ابو بکر، امر کنید تا با مردم، نماز بگزارد».

پس حفصه به عایشه گفت: هیچ گاه از تو خیری ندیدم!(1)

تأمّلی در این حدیث

گذشته از دو روایت ذکر شده، روایات دیگری، و البته باز هم از عایشه، در این باره نقل شده است و شخص دیگری آنها را نقل نکرده است. اینک، در این کلام پیامبر خدا به عایشه و حفصه که در حدیث دهم آمد ، تأمّلی می کنیم که: چرا پیامبر خدا به آنان فرمود: «شما، همانند زنان اطراف یوسف هستید»؟

پاسخ این سؤال را در کلامی که ابن ابی الحدید، از امیر مؤمنان( نقل کرده، می یابیم که: امیر مؤمنان( برای اصحابش بیان کرده است: علّت این که پیامبر( به آن دو فرمود: «شما، همانند زنان اطراف یوسف هستید»، این بود که عایشه و حفصه، هر کدام، برای انتخاب پدران خود برای امامت جماعت، تلاش می کردند و پیامبر( با خارج شدن از خانه و بر هم زدن نماز ابو بکر، این مسئله را دفع کرد.(2)

.

ص: 62

ص: 63

ص: 64

ص: 65

ص: 66

ص: 67

سپس حضرت، تبسّمی کرد که به خنده، تبدیل شد. از شادی حضرت، نزدیک بود که نمازها به هم بخورد. ابو بکر خواست

که به عقب برگردد تا در صف جماعت، جای گیرد؛ زیرا گمان می کرد که پیامبر( برای خواندن نماز، بیرون آمده است. پیامبر( به

او اشاره کرد که نماز را تمام کند و پرده را انداخت و در همان روز، وفات نمود.(1)

تأمّلی در این حدیث

نمی دانم چرا علمای مکتب خلفا، فراموش کرده اند که موقعیّت جغرافیایی خانه پیامبر( در مدینه، به گونه ای بوده که در هنگام نماز، وقتی نمازگزار، رو به قبله می ایستاده، خانه حضرت، سمت چپ نمازگزار واقع می شده است؟! با توجّه به این مطلب، چگونه امکان داشته که نمازگزاران، بدون به هم زدن نماز و بدون برگرداندن کامل صورت به سمت چپ، چهره پیامبر( را دیده و حتّی متوجّه تبسّم حضرت شده باشند؟! آیا جعل و نشر این گونه روایات دروغین، دلیلی جز به اثبات رساندن خلافت ابو بکر، داشته است؟!

.

ص: 68

ص: 69

حسن بصری، علّت امامت یافتن ابو بکر را این چنین، بیان می کند: تا مردم بدانند که به خدا سوگند ، صاحب و سرپرستشان بعد از پیامبر، کیست.(1)

عمر بن عبد العزیز، شخصی را نزد حسن بصری فرستاد تا سؤال کند: آیا پیامبر خدا، ابو بکر را به جانشینی برگزید؟

حسن بصری، در پاسخ او گفت: آیا رفیق تو در شکّ است؟ سوگند به آن خدایی که جز او خدایی نیست، قطعاً او را به جانشینی، انتخاب کرد؛ زیرا تنها او را به نماز، امر کرد، نه دیگران را، و ابو بکر، از خدا می ترسید که سرْ خود، بر این مسند، تکیه زند.(2)

بیست و دو. ابو عوانه (م 316 ق)، در مسند خود، بعد از روایت نمودن بعضی از احادیث ذکر شده، می گوید: این احادیث، خلافت

و جانشینی ابو بکر را پس از پیامبر( آشکار می کند؛ زیرا پیامبر

خدا( فرمود: «باید آگاه ترین شما به قرائت قرآن، بر شما امامت

کند»، و در میان اصحاب پیامبر، افرادی بودند که از ابو بکر، به

قرائت قرآن، استادتر و آگاه تر بودند، و در میان اصحاب پیامبر خدا، افرادی بودند که از جهت صوت، صوتشان برای قرائت قرآن، بلندتر و آشکارتر از ابو بکر بود. همچنین، به پیامبر( بارها و بارها گفته شد: به کسی جز ابو بکر، امر کنید تا با مردم، نماز بخواند. ابو بکر، توانایی این کار را ندارد. او مردی رقیق القلب و دل نازک است و در نمازش، گریه می کند.

.

ص: 70

ص: 71

ص: 72

ص: 73

فاطمه( نیز آنان را به یاری علی( فرا می خواند؛ امّا انصار، در پاسخ ایشان، گفتند: ای دختر پیامبر! ما با ابو بکر، بیعت کرده ایم و کار از کار، گذشته است. اگر پسر عمویت برای به دست گرفتن زمام خلافت، بر ابو بکر پیشی گرفته بود، البته ما ابو بکر را نمی پذیرفتیم!

علی( نیز در پاسخ آنان فرمود:

أکنت أترُکُ رسول الله( میّتاً فی بیته لا اُجهّزهُ و أخرج إلی النّاس اُنازعهم فی سلطانه؟

آیا انتظار داشتید که جنازه پیامبر خدا( را بدون غسل و کفن، در خانه اش رها می کردم و برای به دست گرفتن حکومت او، با مردم، درگیر می شدم؟!

حضرت زهرا( نیز اضافه کرد: «ابو الحسن، آنچه را که شایسته بود، انجام داد؛ ولی مردم، کاری کردند که سال ها بعد، خدا به حسابشان خواهد رسید و باید جوابگوی آن باشند».(1)

همچنین حضرت امیر( در«خطبه شقشقیه» که درد دل های ایشان از ماجرای سقیفه و غصب خلافت است ، می فرماید:

آگاه باشید! به خدا سوگند، ابو بکر، جامه خلافت را بر تن کرد، در حالی که می دانست جایگاه من نسبت به حکومت، چون محور آسیا به آسیاست که دور آن حرکت می کند... . پس من، رَدای خلافت را رها کردم و دامن جمع نموده، از آن کناره گیری کردم. در این اندیشه بودم که آیا دستِ تنها، برای گرفتن حقّ خود، به پا خیزم، یا در این محیط خفقان زا و تاریکی ای که به وجود آورده اند، شکیبایی پیشه سازم؟ ... پس صبر کردم، در حالی که گویا خار در چشم و استخوان در گلویم مانده بود... . شگفتا! ابو بکر که در حیات خود، از مردم می خواست عذرش را بپذیرند،(2) چگونه در هنگام مرگ، خلافت را به عقد دیگری در آورد؟!...(3)

.

ص: 74

ص: 75

انصار گفتند: چرا.

عمر گفت: کدام یک از شما، دلش راضی می شود که بر ابو بکر،

پیشی بگیرد؟

انصار گفتند: به خدا پناه می بریم از این که بر ابو بکر، پیشی بگیریم!(1)

نقد و بررسی این حدیث

بیست و هفت. چنان که دیدیم، بزرگان مکتب خلفا، با تکیه بر این احادیث، بر خلافت ابو بکر، استدلال می کنند. نمی دانم چگونه این علمای بزرگ، آنچه را بخاری در صحیح خود روایت کرده که سالم، آزاد شده ابو حُذَیفه، بر مهاجران و اصحاب پیامبر( در مسجد قبا، امامت می کرد، در حالی که در میان آن مجموعه از اصحاب پیامبر(، ابو بکر و عمر نیز بودند؟... .(2)

شایان ذکر است که ابو بکر، در آن جا، مأموم بوده است و به کسی اقتدا می کرده که از مَوالی (آزاد شدگان) بوده است.

بیست و هشت. در سنن أبی داوود و مسند ابن حنبل، روایت شده است که پیامبر(، ابن اُمّ مکتوم را در مدینه، به جانشینی خود برگزید.(3)

بیست و نُه. در مسند ابن حنبل، روایت شده: ابن اُمّ مکتوم، با مردم نماز می خواند، در حالی که نابینا بود.(4)

.

ص: 76

ص: 77

ص: 78

از ما بپوشانید!

پس برای من، لباسی عمّانی خریدند... .(1)

برای امامت جماعت، نه تنها عدالت شرط نیست، بلکه داشتن دین درست نیز لزومی ندارد.

سی و چهار. بخاری، در باب امامت شخص منحرف و بدعت گذار، آورده است: حسن بصری گفت: پشت سرِ کسی که منحرف

و بدعت گذار است، نماز بخوان. بدعت او، علیه خود او به ضرر

خود اوست.(2)

همچنین، در همین باب، از زُهری روایت کرده که گفت:

ما معتقد نیستیم که مُخنَّث (مرد زن نما)، امام جماعت بشود، مگر

هنگام ضرورت.(3)

سی و پنج. صحابی کثیر الروایه، ابو هُرَیره نیز روایت کرده است: پیامبر خدا فرمود: «نمازی که واجب شده، واجب است پشت سرِ هر مسلمانی خوانده شود، نیکوکار باشد یا بدکار، اگر چه به گناهان کبیره نیز آلوده باشد.(4)

.

ص: 79

نمی دانم چگونه برخی علما، این آرا و نظریّات را فراموش کرده اند و از امامت جماعت یافتن ابو بکر در ایّام بیماری وفات پیامبر( ، خلافت و جانشینی او را نتیجه گرفته اند؟

نقد و بررسی این احادیث

از این مهم تر، چگونه تناقضات روشن و آشکار در بین احادیثی که در گذشته، در داستان نماز ابو بکر آوردیم، بر علما مخفی مانده است:

1. آیا پیامبر( از دیگر همسرانش اجازه گرفت تا ایّام بیماری خود را در خانه عایشه سپری کند و به حضرت، اجازه داده شد تا در روزی که نوبت عایشه نبود، به خانه عایشه، انتقال داده شود؟

2. پیامبر(، پیوسته نوبت همسرانش را مراعات می کرد و می فرمود: «من، فردا کجا هستم؟»، در حالی که مشتاق بود تا روزی که نوبت عایشه است، برسد، و زمانی که نوبت عایشه شد، حضرت، در خانه او آرام گرفت و در آن روزی که نوبت عایشه نبود، به خانه او نرفت؟

به راستی، آن روز در خانه عایشه، چه گذشت؟ پیامبر( چه چیزی را درخواست می کرد؟ آیا پیامبر(، علی( را خواست؛ امّا نزد ایشان، از ابو بکر و عمر و عبّاس، نام بردند و حضرت، موافقت نمود که آنها نیز بیایند و هنگامی که ابو بکر حاضر شد، حضرت، به او امر کرد که با مردم، نماز بخواند؟

3. با این که پیامبر( پیوسته از حال می رفت و زمانی که حالش بهتر شد، وضو گرفت تا برای نماز، حاضر شود و وقتی که اراده برخاستن می کرد، از حال می رفت، در چنین شرایطی فرمود: «به ابو بکر، امر کنید که با مردم، نماز بخواند»؟

.

ص: 80

ص: 81

سی و شش. در أنساب الأشراف، از عایشه نقل شده است: پیامبر خدا( فرمود: «مرا به خانه عایشه، انتقال دهید».

زمانی که این سخن را شنیدم، برخاستم. من خدمتکاری نداشتم که کارهای خانه را انجام دهد.پس خودم خانه ام را جارو کردم و برای ایشان، رخت خواب، پهن کردم و زیر سرِ ایشان، متکایی قرار دادم که درونش از گیاه خشکی [پُر شده] بود. پیامبر( به هنگام نماز فرمود: «کسی را به دنبال ابو بکر بفرست تا برای مردم، امامت کند».

کسی را به دنبال ابو بکر فرستادم. او هم برایم پیغام فرستاد که: من پیر شده ام و توانایی عهده دارشدن مسئولیت های پیامبر( و ایستادن در جای ایشان را ندارم. تو پیامبر خدا( را به عمر، راه نمایی کن و در این کار، از حفصه، کمک بگیر.

من هم این کار را انجام دادم. پیامبر( فرمود: «شما، همانند زنان اطراف یوسف هستید. کسی را به دنبال ابو بکر بفرست».(1)

سی و هفت. در الطبقات الکبری یِِِ ابن سعد، چنین روایت شده: پیامبر( در حال بیماری، به ابو بکر فرمود: «با مردم، نماز بخوان».

سپس حضرت، احساس سبُکی کرد (سنگینی بیماری ایشان، کمتر شد) و در حالی که ابو بکر با مردم، نماز می خواند، حضرت، از خانه خارج شده، به مسجد پا نهاد؛ ولی ابو بکر، متوجّه حضور ایشان نشد تا این که پیامبر خدا( دستش را روی شانه ابو بکر، قرار داد. ابو بکر، به عقب برگشت و پیامبر( در سمت راست ابو بکر نشست. او نمازش را ادامه داد و پیامبر( هم با او، نماز خواند. زمانی که نماز، تمام شد، حضرت فرمود: «هرگز پیامبری قبضِ روح نشد، مگر این که مردی از امّتش بر او امامت کرد».(2)

.

ص: 82

سی و هشت. در الطبقات الکبری یِ ابن سعد و أنساب الأشراف بلاذری، از فضیل بن عمرو فقیمی نقل شده که گفت: ابو بکر، در زمان حیات پیامبر(، سه بار با مردم، نماز خواند.(1)

ابن سعد و بلاذری، شبیه همین روایت را از عِکرمه نیز نقل

کرده اند.(2)

سی و نُه. در حدیث دیگری آمده که در ایّام بیماری پیامبر(،

ابو بکر، هفده بار با مردم، نماز خواند.(3)

چهل. بَلاذُری، به نقل از مِنهال بن عمر، از سوید بن غَفله، از علی( روایت می کند که ایشان فرمود: «پیامبر خدا( ابو بکر را برای امامت نماز مؤمنان، انتخاب کرد و او در زمان حیات پیامبر(، نُه روز با مردم، نماز خواند».(4)

.

ص: 83

چهل و یک. ابن سعد، به نقل از محمّد بن قیس، روایت کرده است که: پیامبر خدا(، سیزده روز، بیمار بود و هر زمانی که احساس سبُکی می کرد، به مسجد می آمد و با مردم، نماز می خواند، و هر گاه، احساس سنگینی می کرد، ابو بکر، نماز می خواند.(1)

مأموریت یافتن ابو بکر و عمر به فرماندهی اُسامه و لزوم اطاعت از او

احادیث فراوانی که در کتب صحاح و سنن و مسانید و کتب سیره نبوی و تواریخ معتبر نزد علمای مکتب خلفا آمده، نشان دهنده حوادث شگفت آوری هستند که به هیچ وجه از صحّت، برخوردار نیستند، چنان که نتایجی را که از این احادیث، استنباط کرده و بدانها دل بسته اند، به هیچ وجه، صحیح نیستند؛ زیرا درست در همین زمانی که در این احادیث نقل شده، پیامبر خدا، ابو بکر و عمر و دیگر مهاجران و انصار را برای جنگ با روم، به فرماندهی اُسامه فرا خوانده و بسیج کرده بود. چگونه ممکن است در همین حال، یکی از این دو را برای امامت مردم، معیّن کرده و با شدّت، بر آن تأکید کرده باشد، حال آن که پیامبر(، مکرّر تأکید می کرد: «لشکر اُسامه را راه بیندازید» و کسی را که از همراهی با این لشکر، سرپیچی کند، لعنت کرد.

.

ص: 84

ص: 85

ص: 86

ص: 87

یعقوبی می گوید: ابو بکر و عمر، در زمان حیاتشان، هیچ گاه از اُسامه به اسم، یاد نمی کردند و معمولاً او را با لفظ «امیر»، مورد خطاب قرار می دادند. هنگامی که ابو بکر به خلافت رسید، به اُسامه بن زید، فرمان داد تا لشکر را حرکت بدهد و از او درخواست کرد که عمر را وا گذارد و همراه خویش نبَرَد تا وی بتواند در امور حکومتی، از او کمک بگیرد. اُسامه گفت: در باره خودت، چه می گویی؟

ابو بکر، در پاسخ اسامه گفت: ای پسر برادرم! می بینی که مردم، چه کرده اند و مرا به حکومت، انتخاب کرده اند! عمر را برای کمک به من، رها کن و در پیِ کار خویش برو.(1)

نقد و بررسی این احادیث

زمانی که پیامبر(، بزرگان مهاجر و انصار، از جمله ابو بکر و عمر را برای جنگ با روم، همراه لشکر اُسامه فرستاده بود و بر حضور این بزرگان، اصرار ورزیده بود و کسی را که از همراهی با لشکر وی خودداری کند، لعنت کرده بود و بر این مطلب، بارها و بارها تأکید و پافشاری کرده بود.

اکنون اگر دقیقاً در همان هنگام، کسانی از افراد این لشکر را برای امامت، انتخاب کرده و بر این مسئله، تأکید کرده باشد، این، تناقضی آشکار است.

.

ص: 88

اسنادی که پیش از این آوردیم، با همه اختلافاتی که با یکدیگر داشتند، حادثه امامت ابو بکر را به ترتیبی که آوردیم، تصویر می کردند؛ امّا مسئله، به همین شکل، پایان نمی پذیرد. اسناد معتبر دیگری، مسئله را به گونه دیگری نشان می دهند، اگر چه در ابتدا، همه یک شکل دارند؛ یعنی همه می گویند که امامت ابو بکر، برای نماز به دستور پیامبر( اتّفاق افتاده است.

امّا دسته دوم از اسناد، نشان می دهند که نماز جماعت مسلمانان، به امامت ابو بکر، پایان نمی پذیرد؛ بلکه این نماز، به گونه ای دیگر، یعنی به امامت شخص پیامبر( ادامه یافته، پایان گرفته است. این اسناد، در باره این که نماز، چگونه از امامت ابو بکر به امامت پیامبر خدا( انجامیده است، ساکت اند و ما باید آن را در جایی دیگر بیابیم.

حقیقت امامت یافتن ابو بکر، براساس اسناد موجود در مکتب خلفا

اکنون به احادیث دیگری که در کتب صحاح و مسانید حدیثی وارد شده است، مراجعه می کنیم، تا شاید به کمک این احادیث، حقیقت ماجرا در نماز یاد شده، برای ما روشن شود:

چهل و دو. در صحیح البخاری و صحیح مسلم و سنن ابن ماجه و مسند أبی عوانه و مسند ابن حنبل و الطبقات الکبری یِ ابن سعد و أنساب الأشراف بَلاذُُری، حدیثی آمده که ما، آن را از صحیح البخاری، به نقل از عایشه می آوریم:

.

ص: 89

هنگامی که بیماری پیامبر خدا( سخت شد، بلال آمد و پیامبر خدا را از فرا رسیدن وقت نماز، آگاه کرد. حضرت فرمود: «به ابو بکر، امر کنید تا با مردم، نماز بگزارد»... .

هنگامی که ابو بکر، وارد مسجد شد، پیامبر خدا( در خود احساس سبُکی کرد. لذا از جا برخاست؛ امّا از شدّت ضعف، به دو نفر(1) تکیه کرده بود و پاهای ایشان، بر زمین کشیده می شد تا این که وارد مسجد شد. هنگامی که ابو بکر، متوجّه حضور پیامبر خدا( شد، بدون این که رویش را برگردانَد، به عقب رفت. پیامبر خدا( به ابو بکر اشاره کرد که همان گونه بمانَد و حضرت، در سمت چپ ابو بکر، نشست. ابو بکر، ایستاده و پیامبر خدا ، نشسته، نماز می خواندند و ابو بکر، به نماز پیامبر( و مردم نیز به نماز ابو بکر، اقتدا کردند.(2)

ابو بکر، امامت نمی کند؛ بلکه صدای تکبیر نماز پیامبر( را به مردم می رساند

چهل و سه. در صحیح البخاری و مسند أبی عوانه، در باب: «کسی که صدای تکبیر امام را به مردم می رساند»، حدیثی آمده است که ما، آن را از صحیح البخاری نقل می کنیم:

.

ص: 90

ص: 91

پیامبر خدا( جلوی ابو بکر بود و نشسته، با مردم، نماز می خواند

و ابو بکر با مردم، نماز می خواند، در حالی که مردم، پشت سر

ابو بکر بودند.(1)

چهل و شش. در باب«کسی که در کنار امام، به سبب علّتی بایستد» از«کتاب الصلاه»، در صحیح البخاری و صحیح مسلم و سنن ابن ماجه و مسند أبی عوانه و الموطأ مالک، حدیثی آمده که ما، آن را از صحیح البخاری، نقل می کنیم:

پیامبر خدا(، موازی ابو بکر، در کنارش نشست. ابو بکر، با اقتدا به نماز پیامبر خدا( نماز می خواند و مردم هم پشت سرِ ابو بکر، نماز می خواندند.(2)

* * *

بنا بر این، از مجموعه اسناد و مدارک، این نتیجه به دست می آید که: درآخرین ساعات زندگی پیامبر( که بیماری ایشان، شدّت یافته بود، بلال، برای اعلام وقت نماز، به درِ خانه پیامبر خدا( آمد و حضرت، از وقت نماز، آگاه شد. عایشه می گوید: پیامبر( فرمود: «بگویید که

ابو بکر با مردم، نماز بخواند».

هنگامی که ابو بکر به نماز ایستاد، پیامبر خدا( در خود احساس سبُکی کرد. لذا از خانه، بیرون آمد، در حالی که دو مرد، زیر بغل های ایشان را گرفته بودند(3) و از شدّت درد و ضعف، پاهای حضرت، به زمین کشیده می شد و به هیچ وجه، قدرت قدم برداشتن نداشت. ایشان را

.

ص: 92

به همان حال، تا کنار محراب بردند و حضرت، جلوی ابو بکر، بر

زمین نشست.

شافعی می گوید: ابو بکر، ابتدا در نماز، امام بود. بعد، مأموم شد و صدای تکبیر نماز پیامبر خدا( را به مردم می رساند.(1)

در میان سؤالات و اشکالاتی که قبلاً مطرح کردیم، چند سؤال اساسی تر، وجود دارد:

1. چگونه ممکن است پیامبر خدا(، به نماز خواندن ابو بکر، امر کرده باشد و بعد از این که او، شروع به خواندن نماز کرد، پیامبر( با وجود حال بد و بیماری شدید، از خانه بیرون بیاید تا او را از ادامه نماز، باز بدارد و خود ایشان که توانایی ایستادن بر روی پاهایش را هم نداشته ، نشسته، با مردم، نماز بخواند؟!

2. آیا امامت پیامبر( نشان دهنده این نیست که مردم، نمازی را که پشت سر ابو بکر می خواندند، قطع کردند و از نو، نماز را پشت سر پیامبر( ادا کردند؟!

3. همچنین در باره نکته های زیر، سؤال می کنیم:

الف) حال پیامبر خدا( در آن هنگام که به ابو بکر، امر کرد تا به جای ایشان نماز بخواند، چگونه بود؟

.

ص: 93

ص: 94

ابن ابی الحدید می گوید: به شیخ و استادم گفتم: آیا تو می گویی: «عایشه، پدرش را برای خواندن نماز، تعیین کرد و پیامبر، او را تعیین نفرمود»؟.

شیخ و استادم(1) گفت: من این مطلب را نمی گویم. علی( پیوسته این مطلب را می فرمود و تکلیف من، غیر از تکلیف اوست. علی( آن هنگام حاضر بوده و من نبوده ام؛ ولی من در برابر اخبار و روایاتی که به دستم رسیده است، چاره ای جز تسلیم ندارم.(2)

بر اساس این اخبار، پیامبر(، ابو بکر را برای نماز، تعیین فرمود؛

امّا علی( در آن صحنه ها حضور داشته و می داند که چه شده و چه پیش آمده است. گزارش های تاریخی و روایاتی که در مکتب اهل بیت( مطرح شده است، با آنچه که از امیر مؤمنان( نقل شده، هماهنگی کامل دارد.

.

ص: 95

چهل و هفت. در الإرشاد مفید و أعلام الوری ی طبرسی، حدیثی آمده که ما، آن را از الإرشاد، نقل می کنیم:

پیامبر( در ایّام بیماری اش، در خانه امّ سلمه بود. یک یا دو روز از اقامت ایشان، بیشتر نگذشته بود که عایشه، نزد اُمّ سلمه آمد و از او

درخواست کرد که پیامبر خدا( را به خانه اش انتقال دهد تا خود از پیامبر خدا( پرستاری کند و برای این کار، از دیگر همسران پیامبر( نیز اجازه خواست. اجازه، داده شد و حضرت، به خانه ای که عایشه در آن زندگی می کرد، منتقل شد.دوران بیماری پیامبر(، در خانه عایشه ادامه یافت و روز به روز، بیماری ایشان، شدّت می یافت.

روزی، هنگام نماز صبح، در حالی که بیماری، تمام وجود حضرت را فرا گرفته بود، بلال آمد و ندا داد: «نماز! خدا رحمت کند شما را!».(1)

چهل و هشت. در خصائص الأئمه، روایت شده است: هنگامی که بیماری پیامبر( سنگین شد، علی( را فرا خواند. آن گاه، سر خود را در دامان علی( قرار داد و از حال رفت تا زمانی که از فرا رسیدن وقت نماز، آگاه شد... .(2)

شیخ مفید می گوید: عایشه گفت: بگویید ابو بکر، با مردم،

نماز بگزارد.

.

ص: 96

ص: 97

ابو بکر گفت: من از شهر خارج شدم؛ ولی باز گشتم تا با شما، تجدید پیمان کنم!

عمر هم گفت: ای پیامبر خدا! من از مدینه خارج نشدم؛ زیرا دوست نداشتم از شهر، خارج شوم و حال شما را از دیگران بپرسم.

پس پیامبر( فرمود: «لشکر اُسامه را حرکت دهید» و سه بار این جمله را تکرارکرد. بعد از آن، به علّت درد و خستگی ای که بر ایشان، مستولی شده بود و از اندوهی که ملکه ایشان شده بود، از حال رفت.(1)

خلاصه احادیث و بررسی آنها

محتوای روایاتی که در باره امامت ابو بکر در بیماری وفات پیامبر خدا( آمده، سخت با یکدیگر در تناقض اند، به طوری که آنچه در یکی به صورت ایجابی آمده است، در روایتی دیگر، به صورت سلبی مطرح شده است که اصولاً امکان جمع بین آنها ممکن نیست.

با تمام این تناقضات، باز هم علمای اهل سنّت، برای صحیح دانستن بیعت با ابو بکر برای جانشینی پیامبر خدا( به این روایات،

استدلال می کنند!

همانا این علما، آنچه را که در صحیح البخاری وارد شده است مبنی بر این که ابو بکر و عمر و دیگر مهاجران، در نماز، به سالم، آزاد شده ابو حُذَیفه، اقتدا می کردند، فراموش کرده اند و همچنین این مطلب را که پیامبر( در غزواتش، ابن اُمّ مکتومِ نابینا را به جانشینی خود [برای امامت جماعت] در مدینه قرار می داد و او با مردم، نماز جمعه بر پا می کرد و خطبه می خواند و منبر را سمت چپ خود قرار می داد.

.

ص: 98

همچنین علما فراموش کرده اند که بخاری در صحیح خود، بابی را در ذکر امامت بردگان و آزاد شدگان و فرزندان نامشروع و بادیه نشین بَدَوی و نوجوانی که هنوز مکلّف نشده، اختصاص داده است، و بخاری و دیگران، امامت یافتن نوجوانی را که در نماز، عورتش آشکار می شد! روایت کرده اند.

علما فراموش کرده اند آنچه را که صحابی کثیر الروایه، ابو هُرَیره، نقل کرده است که پیامبر خدا( فرمود: «نماز واجب را باید پشت سرِ هر مسلمانی خواند، خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و اگر چه آلوده به گناهان کبیره باشد».

نتیجه، این که روایاتی که ذکر شد، با توجّه به تناقضاتی که در آنها وجود دارد، صحیح نیستند؛ چرا که پیامبر خدا، ابو بکر و عمر و دیگر مهاجران و انصار را برای جنگ با روم، به فرماندهی اسامه بن زید، فرا خوانده بود و درخواستش را چندین بار، تکرار کرد و کسی را که از دستور اُسامه سرپیچی کند، لعنت کرد. پس چگونه در چنین حالتی، ممکن است داستان تعیین ابو بکر برای امامت نماز، راست باشد؟!

هنگامی که به احادیث وارد شده در کتب صحاح، مراجعه می کنیم، احادیثی را می یابیم که تصریح می کنند: زمانی که ابو بکر، در محراب ایستاد و شروع به نماز خواندن کرد، پیامبر خدا، از خانه بیرون آمد و چون بسیار ناتوان بود و حرکت برایش به هیچ وجه، مقدور نبود، دو نفر (علی( و فضل بن عبّاس) به ایشان کمک می کردند و پاهای مبارک حضرت، بر زمین کشیده می شد.

.

ص: 99

ص: 100

پس پیامبر خدا فرمود: «لشکر اُسامه را حرکت دهید» و سه مرتبه، آن را تکرار کرد تا این که از حال رفت.

سخن آخر

بعد از تمام مطالبی که ذکر کردیم، سؤال دیگری باقی می مانَد و آن سؤال، این است: اگر مسئله، چنین بوده که ما آشکار کردیم، پس چگونه آن همه احادیث ذکر شده در صحاح و سنن و مسانید حدیثی و کتب سیره و تاریخی، که در مدرسه خلفا بدانها اعتماد شده، انتشار

یافته است؟!

پاسخ، این است: سیاستی که خلفا برای مسلمانان، چیده بودند، اقتضا می کرد که این گونه احادیث، نشر یابند. نیز بعد از عصر خلفا، مشروعیت حکومت تمام خلفای بنی امیّه و بنی عبّاس و عثمانیان، همه و همه، بر نشر این گونه احادیث، متوقّف بود. به این خاطر، دستگاه های حاکم، امثال این گونه روایات را در طول چهارده قرن، ترویج کرده، انتشار داده اند و ناقلان، آنها را تأیید کرده اند و کتاب هایی را که این گونه روایات را در بر دارند، توثیق کرده اند و مردمان بر این توثیق، بر انگیخته شده اند و آن را نسل در نسل، به بهترین وجه، پذیرا شده اند و اصولاً به بحث و تحقیق، نیازی احساس نکرده اند. خدا خواست که ما در این راه، پای نهیم و آنچه را اینها یافته اند، بر باد فنا بدهیم.(1)

.

ص: 101

و لا حول و لا قوّه إلّا بالله العلی العظیم

.

ص: 102

. .

ص: 103

کتاب نامه قرآن کریم.

الأخبار الموفّقیات (الموفّقیات)، زبیر بن بکّار (م256ق)، به روایت

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه.

الإرشاد، محمّد بن محمّد العُکبری (الشیخ المفید) (م413ق)، تهران:

دار الکتب الإسلامیه، 1377ق.

أعلام الوری، فضل بن حسن الطَبرِسی (548 م ق)، تصحیح: علی اکبر الغفّاری، بیروت: دار المعرفه للطباعه و النشر، 1399ق.

إمتاع الأسماع، أحمد بن علی الشافعی (المقریزی) (م 845 ق)، مطبعه لجنه التألیف، 1941ق.

أنساب الأشراف، أحمد بن یحیی البلاذری البغدادی (م279ق)، تحقیق: سهیل زکّار و ریاض الزِرِکْلی، بیروت: دار الفکر، 1417ق.

بحار الأنوار، محمّدباقر بن محمّدتقی المجلسی (م1111ق)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

.

ص: 104

البدء و التاریخ، أحمد بن سهل البلخی (م322ق) (/ مطهّر بن طاهر المقدسی)، با اِشراف: کلمان هوار، پاریس، 1901-1993م.

تاریخ ابن کثیر (البدایه و النهایه)، إسماعیل بن عمر القُرَشی الدمشقی (ابن کثیر) (م774ق)، بیروت: دار الفکر، 1407ق.

تاریخ الإسلام، محمّد بن أحمد ترکمانی المصری (الذهبی) (م748ق)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی، 1413ق.

تاریخ الطبری (تاریخ الاُمم و الملوک)، محمّد بن جریر الطبری (م310ق)، قاهره: مطبعه الحسینیه، بی تا/ چاپ لیدن، بی نا، بی تا.

تاریخ الیعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب (ابن واضح یعقوبی) (م 284ق)، بیروت: دار صادر، 1379ق.

تاریخ الیعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب، ترجمه محمّد ابراهیم آیتی.

الجمل، محمّد بن محمّد العُکبَری (الشیخ المفید) (م413ق)، نجف: المطبعه الحیدریه، 1368ق.

حدیث کسا، سیّد مرتضی عسکری، تهران: بعثت.

خصائص الکبری، أبو بکر بن ناصر الدین محمّد الشافعی (السیوطی) (م911 ق)، حیدرآباد، بی نا، 1319ق.

ذخائر العقبی، أحمد بن عبد الله الطبری (المحبّ الطبری) (م694 ق)، قاهره، مکتبه القدسی، 1356ق.

سقیفه، سیّد مرتضی عسکری، به کوشش: مهدی دشتی، قم: دانشکده اصول الدین، 1387ش.

السقیفه و الفدک، أحمد بن عبد العزیز الجوهری.

سنن ابن ماجه، محمّد بن یزید القزوینی (ابن ماجه) (م275ق)، تحقیق: محمّد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار الفکر، بی تا.

.

ص: 105

سنن أبی داود، سلیمان بن أشعث السجستانی (ابن داوود) (م275ق)، چاپ لکنهو.

سنن الترمذی، محمّد بن عیسی السلمی التِرمِذی (م279ق)، تحقیق: عبد الوهاب عبد اللّطیف، بیروت: دار الفکر، 1403ق.

سنن الدارمی، عبد الله بن عبد الرحمن الدارِمی (م 255ق)، دمشق: الإعتدال، 1349ق.

سنن النسائی، أحمد بن عبد الله الشافعی (م734ق)، قاهره، مکتبه القدسی، 1356ق.

السیره النبویّه (سیره ابن هشام)، عبد الملک بن هشام الحِمیَری (ابن هشام) (م218ق)، تصحیح: محمّد محیی الدین، قاهره، حجازی، 1356ق.

شرح نهج البلاغه، عبد الحمید بن هبه الله المدائنی المعتزلی (ابن ابی الحدید) (655ق)، تحقیق: محمّد ابوالفضل إبراهیم، مصر، بی نا، 1229ق.

صحیح البخاری، محمّد بن إسماعیل البخاری (م256ق)، مصر، بی نا، 1327ق.

صحیح مسلم، مسلم بن الحَجّاج النیشابوری (م261ق)، تحقیق: محمّد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار الفکر، بی تا.

الطبقات الکبری، محمّد بن سعد الزُهری (ابن سعد) (م 230 ق)، بیروت: دار صادر، 1376-1377ق/ چاپ لیدن، بی تا.

عبد اللّه بن سبأ و دیگر افسانه های تاریخی، 3ج، سیّد مرتضی عسکری، تهران: منیر، 1375ش.

الغدیر فی الکتاب و السنّه و الأدب، عبد الحسین بن أحمد الأمینی (م1390ق)، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1366ش.

.

ص: 106

فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، أحمد بن علی العسقلانی (ابن حجر) (م852 ق)، مصر، چاپ مصطفی البابی الحلبی، 1378ق.

القرآن الکریم و روایات المدرستین، 3ج، السیّد مرتضی العسکری، [تهران:] شرکه التوحید للنشر، 1417ق.

الکامل فی التاریخ، علی بن محمّد الشیبانی الجزری (ابن الأثیر) (م630ق)، قاهره: بی نا، 1348-1356ق.

کفایه الطالب فی مناقب أمیر المؤمنین، محمّد بن یوسف گنجی الشافعی (م658 ق)، نجف، بی نا، 1356ق.

کنز العمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، علی بن حسام الدین عبد الملک المتقی (المتقی الهندی) (م957ق)، حیدر آباد، بی نا، 1364ق.

مجمع البیان، فضل بن حسن الطَبرِسی (أمین الإسلام) (م 548 ق)، صیدا: مطبعه العرفان، 1355ق.

مروج الذهب، علی بن الحسین المسعودی (م346ق)، مصر، بی نا، 1364ق.

المستدرک علی الصحیحین، محمّد بن عبد الله النیشابوری (م405 ق)، حیدرآباد، بی نا، 1334ق.

مسند ابن حنبل، محمّد بن حنبل الشیبانی المروزی (ابن حنبل) (م241ق)، بیروت: دار صادر، بی تا.

مسند أبی عوانه، یعقوب بن إسحاق الإسفرائنی (م 316 ق)، حیدرآباد، بی نا، 1362ق.

المغازی، محمّد بن عمر الواقدی (م207ق)، تحقیق: ماردن جونس، بیروت: مؤسّسه الأعلمی، 1409ق.

.

ص: 107

مقتل الحسین( (مقتل الخوارزمی)، موفّق بن أحمد الخوارزمی (م565ق)، نجف، بی نا، بی تا.

الموطّأ، مالک بن أنس (م179ق)، تحقیق: محمّد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1406ق.

المیزان، السیّد محمّد حسین الطباطبائی (م1359ش)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1427ق.

نصب الرایه لأحادیث الهدایه، عبد الله بن یوسف الزایلعی (م762ق)، تحقیق: أیمن صالح شعبان، قاهره: دار الحدیث، 1415ق.

نقش ائمه در احیای دین، 2ج، سیّد مرتضی عسکری، تهران: منیر، 1386ش.

نقش عایشه در تاریخ اسلام، سیّد مرتضی عسکری، تهران: منیر، 1377ش.

نهج البلاغه، محمّد بن حسین الموسوی (الشریف الرضی) (م406ق)، شرح محمّد عبده، تحقیق: محمّد محی الدین، مصر: مطبعه الاستقامه، بی تا.

نهج البلاغه، محمّد بن حسین الموسوی (الشریف الرضی) (م406ق)، تصحیح: صبحی الصالح، بیروت، 1387ق.

.