ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ذيل چهار عنوان بحث شده است: 1. چگونگي ارائه رويدادها از طريق طرح؛ 2. چگونگي ارائه شخصيت از طريق طرح؛ 3. چگونگي ارائه زمان از طريق طرح؛ 4. چگونگي ارائه مكان از طريق طرح. البته در ذيل اولين عنوان، يعني چگونگي ارائه رويداد، سه بحث مطرح است: نظم، سرعت روايي و تكرار در قصه هاي قرآني.

در بحث «معاني (درون مايه هاي) قصه هاي قرآني»، درون مايه هاي اصلي تر در اين قصه ها شمرده و بررسي مي شود. آخرين بحث در اين پژوهش، بحث «مباني قصه هاي قرآني» است كه در اين زمينه، مباني هستي شناختي انسان شناختي و ارزش شناختي اين قصه ها مروري كوتاه شده است.

كليدواژه ها: روايت شناسي، قصه، قصه ديني، قصص قرآن، سطوح روايت، روايت ديني.

ص: 11

ص: 12

قرار مي گيرند. به همين سبب، روايت گري و قصه گويي، راهي براي آموزش تفكر و بايدها و نبايدهاي موردنظر بوده است و عموم معلمان بشري از اين روش براي انتقال آموزه هاي خود بهره برده اند.(1) در همين راستا، خداوند متعال نيز در قرآن مجيد از اين شيوه بسيار استفاده كرده است.

قصه هاي قرآني بخش زيادي از حجم قرآن كريم را به خود اختصاص داده است. اين حجم، گوياي آن است كه قسمتي از معارف اصيل ديني از اين طريق ارائه شده است؛ چرا كه قرآن كريم كتابي براي هدايت همه مردم است و مخاطباني خاص ندارد. از آنجا كه بسياري از مردم از طريق داستان، معارف عميق را ساده تر درك مي كنند، خداوند در قرآن كريم از قالب قصه هم استفاده كرده است. سرگذشت پيامبران پيشين و چگونگي برخورد آنان با اقوام خود و سرانجام اطاعت يا معصيت، ايمان يا كفر اين اقوام، جزئي از معارف اصيل ديني است كه از طريق قصه انتقال مي يابد.

بر اين اساس، كاوش در قصه هاي قرآني، جست وجو در بخشي از معارف الهي است و پژوهش در قصه هاي قرآني بدون توجه به ظرافت هاي روايت گري در اين قصه ها، استفاده اي ناقص خواهد بود. پس مطالعه، پژوهش و تلاش براي فهم ظرافت هاي بياني و روايتي اين قصه ها، ضرورتي اجتناب ناپذير و به منظور استفاده هر چه بيشتر از معارف قرآن كريم، راهگشا خواهد بود.

علاوه بر اين، ما نياز داريم بدانيم چگونه و در چه مواردي مي توانيم از فرم و محتواي قصه هاي قرآني در روايت گري بشري خود استفاده كنيم كه اين مورد آخر، خود مجالي گسترده مي طلبد.

ص: 13

اما نكته آخر اينكه پژوهشگران سرشناسي به گردآوري قصه هاي قرآني و بحث در مورد آنها اهتمام داشته اند، ولي توجه خاص به جنبه هاي ادبي و هنري قصص قرآن، موجي جديد است كه به طور عمده در مصر مطرح شده است. در اين ميان، كتاب الفنّ القصصي نوشته دكتر خلف الله، به دليل نظراتي كه در آن مطرح شد، باعث التهاب ها و توجه روزافزون به جنبه هاي هنري قصه هاي قرآني در جامعه علمي مصر گشت. اين موج از طريق ترجمه در ايران بازتاب داشت و زمينه نوشتن كتاب ها و مقالات متعددي را كه همگي از همان پژوهش ها متأثرند، فراهم كرد.

اما نگاه روايت شناختي به قصص قرآني، نگاه جديدي است و نگاشته ها به زبان فارسي در اين زمينه، بسيار اندك است.

اين كتاب در چهار بخش تنظيم شده است اميد اينكه اين نگاشته گام كوچكي در اين راستا باشد.

در بخش اول كلياتي در باب قصه و قصه گويي در قرآن آمده است در بخش دوم كه اصلي ترين بخش كتاب است سطوح روايت در قصه هاي قرآن ذيل پنج سطح: سبك، طرح، داستان، معاني و مباني ذكر شده؛ در بخش سوم همين سطوح به طور خاص روي قصه يوسف عليه السلام پياده شده تا كارايي مباحث ذكر شد، يك جا ديده شود و در بخش چهارم مطالب جمع بندي شده كه در آن سعي شده تا خلاصه اي از تمام مطالب آورده شود تا مروري سريع بر تمام مطالب باشد. در پايان از خداوند متعال (جل جلاله) عاجزانه خواهانم كه اين تلاش ناچيز در اعتلاي فرهنگ قرآن كريم را مورد قبول قرار دهد و ثوابش را به روح امام امت بنيان گزار جمهوري اسلامي و ارواح شهداي اسلام واصل فرمايد.

ص: 14

ص: 15

ص: 16

بخش اول: كليات

زير فصل ها

فصل اول: كليد واژه ها

فصل دوم: قصه در قرآن

ص: 17

ص: 18

و آن را از ريشه «Narrate» به معناي نقل كردن، بازگو كردن و روايت كردن دانسته اند. «Narrator» به معناي راوي قصه گو، گوينده ماجراست.(1)

ص: 19

و برخي براي احتراز از قيد بازنمايي كه محل مناقشه است روايت را «روايت گري زنجيره اي از رخدادها» تعريف كرده اند.(1)

گفته شد «رخداد يا رخدادها»؛ چرا كه برخي صاحب نظران، لازمه روايت را دست كم وقوع يك رخداد مي دانند، اما برخي ديگر (ريمون، كنان و بارت) حداقل دو رخداد متوالي را براي روايت لازم مي دانند و برخي ديگر (ميكي بال، بردول و ريچاردسون) يك گام به پيش رفته اند و پيشنهاد مي كنند رخدادها از حيث علّي و معلولي نيز بايد به هم مرتبط باشند. اين گروه، روايت را «بازنمايي سلسله اي از رويدادهاي داراي روابط علّي» مي دانند(2) و گروهي قيد ديگري به اين تعريف اضافه كرده و گفته اند: «روايت توالي سلسله اي از رويدادها داراي روابط علّي جاري در زمان و مكان است.» البته به نظر مي رسد قيدهاي زمان و مكان، قيدهاي توضيحي باشند؛ چرا كه ويژگي، روايت داشتن زمان است و مكان هم لازمه وقوع يك حادثه است.

بر اساس تعريف روايت كه گفته شد «بازنمايي رخداد يا رخدادها»، روايت، طيف وسيعي از قالب هاي بياني را شامل مي شود كه آن را جهان شمول مي كند. در اين زمينه روايت شناسان بيان هايي دارند، اما شايد كامل ترين اظهارنظر درباره جهان شمولي روايت از آنِ رولان بارت باشد كه مي گويد: «روايت هاي جهان، از شمار بيرونند... اين روايت ها به هر زباني بازگو مي شوند: شفاهي يا مكتوب، تصاوير ثابت يا كه متحرك، ايماها و اشاره ها و غيره. روايت همه جا حضور دارد؛ در اسطوره، افسانه، قصه، مَثَل، رمان، حماسه، تاريخ، درام، كمدي، پانتوميم، نقاشي، سينما، گزارش هاي خبري و غيره. روايت از آغاز زندگي بشر، همراه و همنشين بشر بوده است».(3)

ص: 20

پس همان طور كه روايت، قصه و داستان هاي تخيلي را شامل مي شود، قصه هاي قرآني و تاريخ را هم دربرمي گيرد. حتي يك گزارش خبري هم يك روايت است.

ص: 21

البته معناي دوم، به معناي اول باز مي گردد؛ چرا كه بيان خبر و قصه گويي، پي گرفتن وقايعي است كه در گذشته رخ داده است.(1)

ص: 22

ص: 23

علاوه بر آن، از طريق اين قصه ها و سرگذشت ها، بخشي از فرهنگ خود را منتقل مي كرده اند. از اين رو، كتاب هاي اخلاقي، عرفاني و نيز كتب مقدس اديان مختلف هم از اين روايت ها بهره برده اند. قرآن كريم نيز بخشي از معارف خود را از طريق اين روايت ها و قصه ها بيان كرده است.

ص: 24

انسان قبل از آنكه عقلاني باشد، حسي است و غوطه وري در مسائل حسي كه جنبه همگاني و فراگير دارد، برايش دلپذيرتر است تا موضوعات عقلاني. پس درك و فهم مسائل غامض را در قالب هايي آسان تر مي جويد. به علاوه، معارف بسياري در قالب قصه و داستان بيان مي شود.

اي برادر قصه چون پيمانه است

معني اندر وي، بسان دانه است

ك__ودكان افسانه ها مي آورند

درج در افسانه شان بس سرّ و پند

هر جدي هزل است پيش هازلان

هزل ها جدّ است پيش عاقلان

هزل ها گويند در افسانه ها

گنج ها جويند در ويرانه ها(1)

انسان در همه جا و همه چيز، خود را مي جويد؛ در پي نيك نامي است و ذاتاً آرمان گرا و عدالت خواه است و از ناجوانمردي و پليدي، متنفر. به اين جهت، با ولعي خاص لحظه لحظه سرنوشت قهرمانان داستان را دنبال مي كند و خود را به جاي يكي از شخصيت ها و الگوهاي مثبت مي انگارد و در همه جا همگام و همراه او پيش مي رود؛ در آن لحظات و فضا تنفس مي كند، پيروزي قهرمانان عدالت گستر، او را به وجد مي آورد و ظلم بيدادگران و زشت كرداران، خشم و تنفر را در روحش شعله ور مي سازد؛ چنان كه گويا در تمامي صحنه ها به همراه قهرمان داستان خود تجربه مي كند. در اينجاست كه داستان نويس و قصه پرداز چيره دست، با توجه به شناختي كه از روحيات و حالات رواني انسان دارد، با استفاده از تصويرسازي هاي فني، عواطف و احساسات بشري را به اوج رسانده، دوردست ترين مفاهيم را به سهولت تجسم مي بخشد.

ص: 25

به همين دلايل است كه در عصر صنعت و تكنولوژي، بازار قصه پردازي و داستان سرايي همچنان رواج دارد؛ بلكه بشر براي آسايش روح و روان، بيشتر به قصه روي آورده كه آمار كتاب هاي داستان و رمان منتشر شده، خود گواه اين مطلب است.

بديهي است تمامي اين تأثيرات آن گاه به اوج مي رسد كه از دل حقيقت سر برآورده، حامل پيامي سازنده و عبرت آموز و هر چه بيشتر منطبق با عقل و منطق و هماهنگ با واقعيت هاي زندگي باشد. قصه هاي قرآن تمامي اين ويژگي ها را در نهايت اوج و يك جا دارد.(1)

ص: 26

را در كتاب معروف خود جنبه هاي رمان مطرح كرد. ولاديمير پراپ، نظريه پرداز روسي نيز با مطالعه صد قصه عاميانه روسي، راهي تازه در تحليل روايت گشود. مطالعه او در كتاب ريخت شناسي قصه هاي پريان سرآغ_از ك_ار روايت شن_اسان بعدي شد، اما دوره ساختارگرايي، در تاريخ روايت شناسي، مهم ترين نظريات روايت را در برداشت كه متأثر از الگوي زبان شناسي رومن ياكوبسون و پيش از آن نظريه زبان شناسي ساختاري سوسور بود. كلود لوي استراوس (1958)، به تأثير از كار پراپ، اسطوره را به جاي حكايت واحد روايت قرار داد. گريماس، مي_ان «روساخت و ژرف ساخت» تماي_ز قائل شد. كار او بر مبناي كار پراپ بود، اما تغييراتي در كاركردهاي روايي و كنش گرهاي او داد. رولان بارت (1970) مفهوم رمزگان هاي روايي را مطرح كرد و رخدادها را به دو دسته پايه و پيرو تقسيم نمود و گفت: رخدادهاي پايه (هسته) براي طرح ضروري اند و نمي توانند حذف شوند، اما رخدادهاي پيرو (كاتاليزورها)، ساختار روايي را پر مي كنند و در پيشبرد پيرنگ نقشي ندارند. ژرارژنت (1973) كه روايت شناسي ساختارگرا را تكامل بخشيد، با طرح اصطلاحات مخصوص به خود همچون ارائه رخدادها، ديرش بازنمايي، ميان داستان و گفتمان تمايز قائل شد و براي روايت سه سطح در نظر گرفت.

و اما روايت شناسي پساساختارگرا؛ مشخصه اصلي اين دوره روايت شناسي، ورود روايت به عرصه هاي غيرادبي و هجوم انديشه هاي_ي از ساير رشته ه_ا به آن است. در قلم_رو ادبيات، روايت شناسي منعكس كننده گرايش هاي انتقادي دوران، يعني واسازي، فمينيسم و روان كاوي است. در اين دوره، روايت شناسي ژرارژنت ادامه يافت و متن روايي، تحت تأثير ميخاييل باختين، مانند گفته «چندآوايي»

ص: 27

نگريسته شد. مسائلي همچون نقل قول، نقيضه، بينامتنيت، درونه گيري روايي و اقتدار روايي مطرح گرديد».(1)

ص: 28

بردن تعبير قبل يا بعد يا برخي اشارات ديگر، ما را به تقدم و تأخر وقايع رهنمون مي گردد. قرآن همين شيوه را در بيان مكان ها به كار برده است و به ما نمي گويد قوم نوح در چه سرزميني مي زيسته و يا حضرت ابراهيم در كجا باليده و به كجا هجرت گزيده است؛ جز آنكه در مواردي برخي ويژگي هاي مكاني اين وقايع را يادآور شده كه لزوماً به تعيين سرزمين آنها نمي انجامد. چنان كه شهر ثمود را برافراشته در صخره ها و گذرگاه قوم يأجوج و مأجوج را در دره اي عميق معرفي كرده است. اما از مكان هاي معين: مصر، مدين و كوه طور به ندرت نام برده است.

دوم آنكه تاريخ از وحدت موضوعي برخوردار است؛ تاريخ يك گروه، جنس يا موجود خاص، اما در داستان هاي قرآن، در كنار انسان ها، هدهد، مورچه، اجنه و ملائكه نيز حضور داشته، نقش مي آفرينند.

و سوم آنكه از منظر تاريخ، آدم ها و حوادثي اهميت دارند كه صفحه اي از تاريخ را برگردانده اند و تحولي را موجب شده اند؛ تاريخ پادشاهان، دانشمندان، تمدن ها، اما قرآن، از منظري ديگر در سرگذشت بشريت مي نگرد و اگرچه در آن، بسيار از پيامبران سخن گفته شده، اما به هيچ وجه نمي توان آن را تاريخ انبيا تلقي كرد. ايمان همسر فرعون يا آزار ابولهب، هيچ نقطه عطفي در تاريخ پيامبران محسوب نمي شود. قرآن در اين وقايع به اموري، از جمله گزينش هاي دشوار، عزم هاي استوار، لغزشگاه هاي خطرناك، پي آمدهاي آن و زمينه هايش اهتمام داشته است. بنابراين، نگاه قرآن را بايد بسي فراتر از نگاهي تاريخي بدانيم».(1)

ص: 29

«در واقع، در قرآن هدف از تاريخ، ثبت دقيق زندگي افراد و رخدادها نيست. در قرآن به بيش از بيست و پنج پيامبر، فرزندان و اقوام نزديك آنها، چندين تن افراد صالح و ناصالح (لقمان، طالوت، هامان، هارون، قارون و ابولهب)، اقوام گوناگون (عاد، ثمود، مدين، لوط، يهود و نصارا)، اماكن تاريخي (بابل، مصر، يثرب، مكه و مسجدالحرام)، موجودات ماورايي (ملايكه و اجنه) و... اشاره شده است، اما قرآن تمام سرگذشت اين افراد و اقوام را ثبت نكرده است، بلكه در راستاي اهداف الهي و دين شناختي كه در قالب آيات و سوره ها آمده، بخش هايي از تاريخ آنها را برگزيده و گزارش كرده است».(1)

به اين سبب، قصه هاي قرآني را نمي توان با هدف تاريخ نگاري توجيه كرد و آنها را تاريخ دانست. آنچه مي توان گفت، آن است كه قصص قرآني قصه هايي واقعي اند. قصه اند، چون فرم قصه را دارا هستند؛ شخصيت اصلي و فرعي دارند؛ رويدادها داراي اول، ميانه و پايان و به صورت كاملاً هم بسته اند و نيز داراي وحدت ساختاري و وحدت در درون مايه اصلي هستند و خلاصه آنكه بسياري از آنچه در فرم يك روايت داستاني بايد رعايت شود، به بهترين وجه با توجه به هدفي كه قرآن دارد، رعايت مي شود، اما واقعي اند، چون راوي، آنچه را در متن واقعيت روي داده، براي ما روايت مي كند؛ به خصوص كه راوي قصه ها، يعني خداوند متعال، آگاه علي الاطلاق است و هيچ چيزي بر او پوشيده نيست. البته منظور از تعبير «قصه واقعي»، غير از داستان هاي واقع گراست. داستان هاي واقع گرا، داستان هاي تخيلي اند كه سعي مي شود فرم داستان به گونه اي سامان داده شود تا هرچه نزديك تر به واقعيت باشد؛ نه اينكه آنچه را در واقع اتفاق افتاده باشد، حكايت كنند.

ص: 30

ص: 31

ص: 32

قرآن ملتزم نيست يك قصه را به فني ترين صورت بگويد؛ چرا كه در صورت تقابل تكنيك و هدف، جانب هدف را مي گيرد. آنچه براي قصه قرآني اصل است، هدف است، نه بهترين نوع بيان. البته با توجه به هدف خاص خود، زيباترين نوع بيان را اختيار مي كند كه از حدّ بشري بيرون است. پس قرآن، التزامي به ارائه بهترين نوع بيان قصه ندارد، بلكه در صورتي كه تكنيك و زيبايي ظاهري معارض با اهدافش باشد، آن را كنار مي نهد. آنچه براي قرآن اساسي است، هدايت گري است و زيبايي تكنيكي هم متناسب با اين هدف شكل مي گيرد.

بافت و شرايطي كه قصص قرآن در آن شكل گرفته، در چگونگي فرم قصه لحاظ شده است؛ مثل اينكه اساساً قرآن ماهيتي شفاهي دارد، نه كتبي و اينكه برخي از قصه ها را مخاطب از قبل مي دانسته يا در جواب سؤال هايي بوده كه از پيامبر شده و لزومي به ذكر تمام جزئيات نبوده است. پس توجه به شرايط و بافتي كه قرآن در آن، قصه هاي خود را بيان كرده، براي تحليل اين قصه ها ضروري است؛ چيزي كه گاهي از آن غفلت مي شود.

به كارگيري عناصر روايت در اين قصه ها، متناسب با اهداف رقم خورده است كه مهم ترين اين اهداف عبارتند از: هدايت گري، ايجاد عبرت براي مردم، تسليت و ايجاد آرامش براي پيامبر گرامي اسلام.

ص: 33

البته اين اهداف، از اهداف كلي قرآن كريم جدا نيست. به اين دليل، در ذيل اهداف كلي قرآن مي توان از اهداف خاص قصه هاي قرآني بحث كرد. در ادامه بخشي از اين اهداف را مرور مي كنيم:

ص: 34

ما به تحقيق مي دانيم كه كافران در تكذيب تو سخناني مي گويند كه افسرده و غمگينت مي سازد. ]دل شاد دار[ كه آن ستمكاران نه تو را تكذيب مي كنند، بلكه آيات خدا را انكار مي كنند.

در خلال سوره هايي كه نازل مي شد، به ويژه سوره هاي مكي، خداي تعالي سرگذشت پيامبران گذشته و فراز و نشيب هاي مبارزات آنان را بازگو مي كرد تا پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله با اطمينان از حمايت الهي، در رويارويي با كفار و مشركان استقامت خود را از دست ندهد: «وَ كلاّ نَقُصّ عَلَيك مِنْ انباءِ الرّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَك؛ و ما از خبرهاي رسولان آن قصه اي كه دلت را با آن سكون و آرامش دهيم، بر تو مي خوانيم». (هود: 102) (1)

ص: 35

در سوره قصص، قبل از ارائه داستان موسي عليه السلام آمده است: «نَتْلُوا عَلَيْكَ مِن نَّبَإِ مُوسَي وَفِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ؛ [بخشي] از گزارش [حال] موسي و فرعون را براي [آگاهي] مردمي كه ايمان مي آورند، به درستي بر تو مي خوانيم». (قصص: 3)

و بعد از انتهاي داستان تأكيد مي شود: تو اي پيامبر! در آنجا نبودي و ما بر تو اين قصه ها را مي خوانيم:

وَ ما كنْتَ بِجانبِ الغَرْبِي ِ إِذْ قَضَينا الي مُوسَي الأَمْرَ وَ ما كنْتَ مِنَ الشّاهِدينَ وَ لكنّا انشَانا قُرُونًا فَتَطاوَلَ عَلَيهِمُ العُمُرُ وَ ما كنْتَ ثاوِيا في أَهْلِ مَدْينَ تَتْلُوا عَلَيهِمْ آياتنا وَ لكنّا كنّا مُرْسِلينَ وَمَا كُنتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَيْنَا وَلَكِن رَّحْمَةً مِّن رَّبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّا أَتَاهُم مِّن نَّذِيرٍ مِّن قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ. (قصص: 45 و 46)

ليكن ما نسل هايي پديد آورديم و عمرشان طولاني شد و تو در ميان ساكنان [شهر] مَدْين مقيم نبودي تا آيات ما را بر ايشان بخواني، ليكن ما بوديم كه فرستنده [پيامبران] بوديم و آن دم كه [موسي را] ندا در داديم، تو در جانب طور نبودي، ولي [اين اطلاع تو] رحمتي است از پروردگار تو، تا قومي را كه هيچ هشداردهنده اي پيش از تو برايشان نيامده است، بيم دهي؛ باشد كه آنان پند پذيرند.

در سوره آل عمران، در ابتداي قصه مريم، باز بر حضور و آگاهي نيافتن تأكيد مي شود كه اين گونه آمده است:

ذَٰلِك مِنْ انبَاءِ الغَيْبِ نُوحِيهِ اليْكَ ۚ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ. (آل عمران: 44)

اين از خبرهاي غيبي است كه به تو وحي مي كنيم و تو در آن هنگام كه قلم هاي خود را به آب مي افكندند تا كدام يك كفالت و سرپرستي مريم را عهده دار شوند، و به هنگامي كه با هم كشمكش داشتند، حضور نداشتي.

ص: 36

همچنين در سوره هود بعد از داستان نوح آمده است: «تِلْكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَ_ذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ؛ اينها از خبرهاي غيب است كه به تو وحي مي كنيم؛ نه تو و نه قومت اينها را پيش از اين نمي دانستيد». (هود: 49)

در تمام اين موارد، بر بي خبري پيامبر و قومش از اين اخبار و اينكه دانستن آنها تنها از راه وحي امكان پذير بوده، تأكيد شده است.

ص: 37

ص: 38

البته شما را به رسول خدا اقتدايي نيكوست، براي آن كس كه به (ثواب) خدا و روز قيامت اميدوار باشد و ياد خدا بسيار كند.

از نمونه اين اسوه هاي حسنه، از پيامبران: ابراهيم عليه السلام ، موسي عليه السلام ، عيسي عليه السلام ، يوسف عليه السلام ، و از غير پيامبران نيز بسيار ديده مي شوند؛ مرداني مانند لقمان كه درباره او مي فرمايد: «وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَان الحِكْمَةَ...؛ و به راستي، لقمان را حكمت داديم ... .» (لقمان: 12) از ميان زنان، مريم را مي توان نمونه آورد كه درباره او مي فرمايد: «وَ اذْكرْ فِي الكتابِ مَرْيمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكانا شَرْقِيا؛ و در اين كتاب از مريم ياد كن، آن گاه كه از كسان خود، در مكاني شرقي به كناري شتافت.» (مريم: 16) و همسر فرعون كه درباره او فرمود: «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ القَوْمِ الظَّالمِينَ؛ و براي كساني كه ايمان آورده اند، خدا همسر فرعون را مثل آورده، آن گاه كه گفت: پروردگارا، پيش خود در بهشت خانه اي برايم بساز، و مرا از فرعون و كردارش نجات ده، و مرا از دست مردم ستمگر برهان». (تحريم: 11)

ص: 39

بگو: من هم مِثل شما بشري هستم، [و لي] به من وحي مي شود كه خداي شما خدايي يگانه است...»؛ (كهف: 110) و ديگري اعتراض مخالفان به بشر بودن آنان؛ مانند «قَالُوا مَا أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا...؛ گفتند: شما جز بشري مانند ما نيستيد...». (يس: 15)

سوم _ شكيبايي؛ يكي از بزرگ ترين مميزه هاي اسوه هاي حسنه است:

«فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ...؛ تو هم مانند پيغمبران اولواالعزم، صبور باش ...» (احقاف: 35)؛ و در مورد ايوب عليه السلام مي فرمايد: «انا وَجَدْناهُ صابِرًا نِعْمَ العَبْدُ انهُ أَوّابٌ؛ ما او را شكيبا يافتيم. چه نيكوبنده اي! به راستي او توبه كار بود».(ص: 44)

چهارم _ شكور بودن؛ خداوند در مورد نوح مي فرمايد: «... انهُ كان عَبْدًا شَكورًا؛ ... (اسرا: 3) به راستي كه او بنده اي سپاسگزار بود».

پنجم _ اوّاب بودن؛ تمامي پيامبران خصوصيت توبه گري را با خود دارند و نمونه هاي آن نيز بسيار زياد است، چنان كه در مورد داوود آمده است:

اصْبِرْ عَلَي مَا يَقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ. (ص: 17)

در برابر آنچه مي گويند شكيبا باش، و به خاطر بياور بنده ما داوود صاحب قدرت را، كه او بسيار توبه كننده بود.

ششم _ مهربان و دلسوز بودن؛ همه اسوه ها صفت شفقت را هميشه به همراه داشته اند و نمونه هاي آن بسيار است. خداوند در وصف پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «لَقَدْ جَاءكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ؛ قطعاً براي شما پيامبري از خودتان آمد كه بر او دشوار است شما در رنج بيفتيد، به ]هدايت] شما حريص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است»؛ (توبه: 128) و يا سخن هود به قوم خود: «أُبَلِّغُكُمْ رِسَالاتِ رَبِّي وَأَنَاْ لَكُمْ نَاصِحٌ أَمِينٌ؛ پيام هاي پروردگارم را به شما مي رسانم و براي شما خيرخواهي امينم». (اعراف: 68)

ص: 40

هفتم _ صداقت و راستي؛ تمام پيامبران و اسوه ها صدق گفتار و پيمان داشتند؛ چرا كه اگر چنين نباشد، اساس دعوت متزلزل مي شود. خداوند يكي از ويژگي هاي حضرت ابراهيم عليه السلام را كه به اسوه حسنه تعبير شده است، صداقت ذكر مي كند: «وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَّبِيًّا؛ و در اين كتاب به ياد ابراهيم پرداز، زيرا او پيامبري بسيار راستگوي بود.» (مريم: 41) و يا در مورد يوسف، خطاب «ايها الصديق» آمده است.

هشتم _ اخلاص داشتن؛ اخلاص، وصفي است كه از معرفت الله و توحيد سرچشمه مي گيرد و بدان جا مي انجامد كه مخلص، تنها مؤثر حقيقي را خداوند بداند و اينجاست كه نفوذ هرگونه شركي محال مي نمايد. قرآن كريم در مورد حضرت موسي عليه السلام مي فرمايد: «وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَي إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولاً نَّبِيّاً؛ و در اين كتاب از موسي ياد كن؛ زيرا كه او پاكدل و فرستاده اي پيامبر بود». (مريم: 51)

نهم _ توكل مطلق به خدا؛ اسوه ها در مسير زندگي، گاه به نقطه اي مي رسيدند كه تنهاي تنها مي شدند. در چنين شرايطي تنها عاملي كه به آنان توان حركت مي داد، توكل مطلق به خداوند متعال بود. حضرت هود عليه السلام در مقابل قوم لجوج خود كه او را متهم به بي عقلي مي كردند، مي فرمود:

إِن نَّقُولُ إِلاَّ اعْتَرَاكَ بَعْضُ آلِهَتِنَا بِسُوَءٍ قَالَ إِنِّي أُشْهِدُ اللّهِ وَاشْهَدُواْ أَنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ مِن دُونِهِ فَكِيدُونِي جَمِيعًا ثُمَّ لاَ تُنظِرُونِ إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَي اللّهِ رَبِّي وَرَبِّكُم مَّا مِن دَآبَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَي صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ. (هود: 54 _ 56)

چيزي جز اين نمي گوييم كه بعضي از خدايان ما به تو آسيبي رسانده اند. گفت: من خدا را گواه مي گيرم، و شاهد باشيد كه من از

ص: 41

آنچه جز او شريك وي مي گيريد بيزارم. پس، همه شما در كار من نيرنگ كنيد و مرا مهلت مدهيد. در حقيقت، من بر خدا، پروردگار خودم و پروردگار شما توكل كردم. هيچ جنبنده اي نيست مگر اينكه او مهار هستي اش را در دست دارد. به راستي پروردگار من بر راه راست است.

ص: 42

اسوه هاي حسنه، قهرمانان ارزش ها هستند و هر يك در يكي از جنبه هاي ارزشي و معنوي نمود خاصي نسبت به ديگر اسوه ها دارند؛ مثلاً موسي عليه السلام در مبارزه و پايداري مقابل طاغوت، يوسف عليه السلام قهرمان پاكدامني و نمونه هاي منفي نيز قهرمان ضد ارزش ها بوده اند و هر يك در بعدي از ضد ارزش ها نمودار هستند؛ مثلاً فرعون در زورگويي و ستم، زن عزيز در شهوت خواهي، قارون در مال پرستي».(1)

ص: 43

در طول زمان، امت هاي مختلف، دين هاي مختلف داشته اند و هر امتي آموزه هاي ويژه دين خود را انجام مي داده و پيروي از رسول خدا مي كرده است، و هر يك از اين رسولان نيز به ديني مشهور شدند؛ مانند دين حنيف، يهود، مسيحيت و...، اما با نگاهي عميق تر چنين درمي يابيم كه همه در قالب يك دين بوده اند كه در برهه هاي مختلفي بروز كرده اند و داراي تعاليم واحدي بوده اند، ولي هر يك به مقتضيات زمان و مكان و در سطح افكار عمومي جامعه آن زمان؛ و اينك با تأكيد بر قصص اين مطلب را بررسي كرده، دلايلي را براي آن ارائه مي كنيم:

وحي به پيامبر اسلام مانند وحي به تمام پيامبران گذشته بوده و اين وحي ها همه در يك راستا و يك سو و داراي پيامي مشترك بوده اند:

إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَي نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإْسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَي وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا. (نسا: 163)

ما همچنان كه به نوح و پيامبران بعد از او وحي كرديم، به تو [نيز] وحي كرديم؛ و به ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط و عيسي و ايوب و يونس و هارون و سليمان [نيز] وحي نموديم، و به داوود زبور بخشيديم.

تكرار قصه ها در يك سوره و تكرار قصه هاي مختلف يك پيامبر در قرآن، بيانگر اشتراك عقايد اين پيامبران و مأمور بودن همه آنان به يك تكليف است؛ چنان كه در سوره مريم و هود ديده مي شود.

در رفتارها و گفتارهاي انبيا شباهت هاي مختلفي را مي توان از طريقه برخورد و از دعوت آنها به دست آورد كه خود دليلي بر وحدت دين است.

ص: 44

پيامبران در سه اصل اساسي توحيد، نبوت، معاد با هم اشتراك داشتند و دين هم جز اين اصول نيست.

پيامبران گذشته هر يك به نوبه خود، در قرآن، مسلم معرفي شده اند؛ مانند ابراهيم: «مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِماً؛ ابراهيم نه يهودي بود و نه نصراني، بلكه حق گرايي فرمانبردار بود و از مشركان نبود.» (آل عمران: 67)؛ يا اسماعيل كه مي گويد: «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ...؛ پروردگارا، ما را تسليم [فرمان] خود قرار ده... .»؛ (بقره: 128) و از زبان فرشتگان آمده: «فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِينَ؛ [ولي] در آنجا جز يك خانه از فرمانبران [خدا بيشتر] نيافتيم». (ذاريات: 36)

مفاد كتب آسماني، مشترك بوده و قرآن اين كتب آسماني را تأييد كرده است؛ چنان كه هر پيامبري كتب آسماني پيشينيان را تأييد كرده است و قرآن نيز كتاب هاي آسماني پيش از خود، مانند انجيل و تورات را تأييد مي كند: «ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَي آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَي ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الْإِنجِيلَ...؛ آن گاه به دنبال آنان، پيامبران خود را پي درپي آورديم، و عيسي پسر مريم را در پي [آنان] آورديم و به او انجيل عطا كرديم... .» (حديد: 27) و يا در سوره أعلي مي فرمايد: «إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَي صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَي؛ قطعاً در صحيفه هاي گذشته اين [معني] هست صحيفه هاي ابراهيم و موسي.» (اعلي: 18 _ 19) و يا در جاي ديگر مي فرمايد: «وَإِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ؛ و [وصف] آن در كتاب هاي پيشينيان آمده است». (شعرا: 196)

ص: 45

ص: 46

بخش دوم: سطوح متن در قصه هاي قرآن

زير فصل ها

فصل اول: الگوي ارتباطي روايت

فصل دوم: سطوح متن

فصل سوم: سبك در قصه هاي قرآن

فصل چهارم: داستان در قصه هاي قرآن

فصل پنجم: طرح در قصه هاي قرآن

فصل ششم: معاني (درون مايه ها) در قصه هاي قرآن

فصل هفتم: مباني در قصه هاي قرآن

ص: 47

ص: 48

در الگوي ارتباطي روايت، سه عنصر مهم وجود دارد: 1. فرستنده؛ 2. پيام؛ 3. گيرنده؛ كه در اينجا عبارت است از: 1. مؤلف؛ 2. متن؛ 3. مخاطب.

«مؤلف»، نويسنده و پديدآورنده متن است و مخاطب، كسي است كه «متن» را دريافت مي كند، مي خواند يا مشاهده مي كند و متن روايت شده همان اثر است.

درون متن به دو عنصر ديگر هم برمي خوريم و آن «راوي» و «روايت شنو» است. «راوي»، كسي است كه درون متن داستان را براي ما تعريف مي كند و «روايت شنو» مخاطب اوست درون متن.

ص: 49

در درجه بعد، خطاب با مسلمانان همان عصر است، چنان كه برخي قصه هاي قرآني در پاسخ به پرسش آنان نازل شده است. مخاطب سوم، همه مردم در همه عصرها و زمان هايند؛ چرا كه قرآن براي هدايت همه بشريت نازل شده است و به زمان خاصي اختصاص ندارد: «هَ_ذَا بَلاَغٌ لِّلنَّاسِ وَلِيُنذَرُواْ بِهِ وَلِيَعْلَمُواْ أَنَّمَا هُوَ إِلَ_هٌ وَاحِدٌ وَلِيَذَّكَّرَ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ؛ اين [قرآن] ابلاغي براي مردم است [تا به وسيله آن هدايت شوند] و بدان بيم يابند و بدانند كه او معبودي يگانه است، تا صاحبان خرد پند گيرند». (ابراهيم: 52)

ص: 50

ص: 51

و سيوژه: «توالي رخدادهاست به ترتيبي كه در متن ارائه مي شود».(1)

بعدها ساختارگرايان متأثر از نظريه شكل گرايان روسي به اين نتيجه رسيدند كه در قصه ها دو ساختار مجزا مي توان يافت: داستان (histore) و گفتمان (discourse) كه در انگليسي مطابق «story» و «discourse» است.(2)

ص: 52

در اينجا زمان، متشكل است از توالي رخدادهايي كه زنجيروار از پي هم آمده اند: افتادن، برخاستن، دويدن، ديدن مادر، به گريه افتادن، كلام كودك و كلام مادر. اين رخدادها در زماني با اندازه اي معين رخ داده است، ولي زمان روايي، لزوماً اندازه اي معين ندارد. براي نمونه، در روايت پيش گفته، مي توانستيم حركت توالي را با افزودن جزئيات، كند كرده و در حين فرآيند كنش، زمان را «گسترش» دهيم مثلاً: «كودك فرو افتاد. همان جايي كه افتاده بود، نشست، ترس در چشمانش موج مي زد و لب پاييني اش مي لرزيد، زانويش را ماليد. خون مي آمد؟ نه، خوني در كار نبود، اما پوستش خراش برداشته بود. مادرش كجا بود؟ به آرامي برخاست و شروع كرد به دويدن...».

و مي توان زمان روايت را «تند» كرد؛ مثلاً: «مادرش گفت: عيبي نداره، گريه نكن! دردت اومد؟» ماه هاي بعد نيز كودك غالباً بر زمين مي افتاد. اما كم كم اعتماد به نفس پيدا كرد و ديگر بر زمين نيفتاد. در واقع، كودك ديروز و جوان امروز چنان استوار گام برمي داشت كه به هر كجا وارد مي شد، نگاه افراد را به خود مي خواند؛ افرادي كه به سختي باور مي كردند كه اين جوان همان كودك خردسالي است كه هميشه به زمين مي افتاد».

البته تغييرات در متن روايي بيش از كند و تند شدن زمان روايي است. به اين مثال توجه كنيد: «از خواب كه برخاستم اسلحه و ماسك اسكي را برداشتم، به سمت بانك به راه افتادم، از بانك دزدي كردم و براي شام در خانه بودم».

مي توان همين داستان را از آخر به اول گفت، بي آنكه زمان بندي و توالي گاه شمارانه رخدادها بر هم بخورد: «براي شام در خانه بودم، پس از دزدي از بانكي كه با ماسك اسكي و اسلحه پُر و پس از برخاستن از خواب بدان جا رفته بودم».

ص: 53

يعني مي توان در گفتمان ارائه شده، ترتيب رويدادها را به هم ريخت؛ نيز مي توان بدون تغيير در داستان، زاويه ديد را از اول شخص به سوم شخص بدل كرد: «آن حس ديرآشنا، اما همچنان مرموزانه او را واداشت كه خود را در ماسك اسكي، آدمي ديگر بپندارد كه در دست اسلحه اي دارد و كارمند ترسان بانك را مي بيند كه ميليون ها دلار پول را مي شمرد.

پس گفتمان روايي بي اندازه انعطاف پذير است. مي توان آن را گستراند يا فشرد؛ به عقب يا جلو برد، اما همان گونه كه گفتمان، اطلاعات را به خوردمان مي دهد، ذهن نيز اطلاعات را دسته بندي كرده و رخدادها را به نحوي بازسازي مي كند كه ما آن را «داستان »مي ناميم. ممكن است داستان، يك روز، يك دقيقه، يك عمر يا قرن ها به طول انجامد، راست باشد يا دروغ، تاريخي باشد يا خيالي؛ اما چون داستان است، اندازه زماني خود را دارد و رخدادهايش نيز به گونه اي است كه از نظر گاه شمارانه از ابتدايي ترين رخداد تا انتهايي ترين، سروسامان يافته است. نظم رخدادها و مدت زماني كه رخدادهاي داستان از آن خود مي كنند، از زمان و نظم رخدادهاي گفتمان روايي كاملاً متمايز است.(1)

ص: 54

براي مثال، خداوند متعال قصه يوسف را به اين صورت شروع مي كند:

إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ قَالَ يَا بُنَيَّ لاَ تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَي إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُواْ لَكَ كَيْدًا إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلإِنسَانِ عَدُوٌّ مُّبِينٌ. (يوسف: 4 و 5)

(به خاطر بياور) هنگامي را كه يوسف به پدرش گفت: پدرم: من در خواب ديدم كه يازده ستاره و خورشيد و ماه در برابرم سجده مي كنند گفت: پدرم خواب خود را براي برادرانت بازگو مكنٰ مبادا براي تو نقشه بكشند؛ زيرا شيطان دشمن آشكار انسان است.

آنچه به طور مستقيم با آن روبه رو هستيم، همين واژه هايي است كه به نرمي، داستان يوسف را بيان مي كنند؛ اين جنبه سبكي قصه است.

قرآن كريم ماجرا را اين گونه آغاز مي كند كه يوسف خواب خود را براي پدر نقل مي كند و پدر او را از نقل دوباره آن براي برادرانش برحذر مي دارد. ما از همين آغاز درك مي كنيم كه ماجراها از خيلي قبل آغاز شده است و برادران يوسف به او چندان روي خوش نشان نمي دهند. از اين رو، پدر، وي را به كتمان خوابش فرامي خواند. پس در اين قصه طرح از رؤيا آغاز مي شود، ولي ماجراهايي كه استنباط مي شود (داستان) از خيلي قبل شروع شده است.

بر اين اساس، رابطه اين سه به اين صورت خواهد بود:

يعني ما از طريق سبك، طرح را و از طريق طرح، داستان را استنباط مي كنيم. بنابراين، ما فقط به سبك اثر دسترسي داريم؛ چرا كه سبك، تنها عنصر محسوس اثر است.

ص: 55

ص: 56

خود، دربردارنده انديشه عمل فردي به عنوان تنها نوع كارآمد عمل نيست؟ چنين پرسش هايي در سال هاي اخير نخستين جايگاه را در مطالعه فيلم به خود اختصاص داده اند. محققان زيادي شروع به بررسي كرده اند كه چگونه شيوه هاي ساختار دادن به روايت ها در يك جامعه را مي توان به مثابه حاملين معاني ايدئولوژيك به حساب آورد.(1)

وي در فصل پاياني كتاب هنر سينما كه به تحليل نمونه هاي فيلم اختصاص دارد، تصريح مي كند:

همه فيلم هايي كه پيش از اين تحليل كرديم، مي توانند به لحاظ موضع گيري ايدئولوژي شان نيز مورد بررسي قرار گيرند. هر فيلمي، عناصر سبكي و فرمي خود را به طريقي تركيب مي كند كه يك موضع گيري ايدئولوژيكي خلق كند، صرف نظر از اينكه اين ايدئولوژي، آشكارا يا پنهان بيان شود.(2)

چنان كه از نمودار پيداست، مخاطب، تنها با سبك روبه روست، (لايه محسوس قصه) و از سبك، طرح و از طرح، داستان را استنباط مي كند. سپس از نشانه هاي سه سطح پيش گفته، معاني و درون مايه هاي قصه را درك مي كند و سپس از نشانه هاي هر چهار سطح گذشته، مباني را در مي يابد.

اينك اين سطوح را در قصه هاي قرآني بررسي مي كنيم.

ص: 57

ص: 58

كَذَّبَتْ عَادٌ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا صَرْصَرًا فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ تَنزِعُ النَّاسَ كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ مُّنقَعِرٍ. (قمر: 18 _ 20)

عاديان به تكذيب پرداختند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ي من]؟ ما بر [سر] آنان در روزي شوم، به طور مداوم، تندبادي توفنده فرستاديم [كه] مردم را از جا مي كند؛ گويي تنه هاي نخلي بودند كه ريشه كن شده بودند.

قرآن در اين آيات مختصر، از تكذيب قوم عاد و چگونگي هلاكتشان با عذابي كه بر آنها نازل شده است، خبر مي دهد.

ص: 59

«اين آيه شريفه در عين كوتاهي و اختصار، اجمال داستان مراوده را در خود گنجانده و اگر در قيودي كه در آن به كار رفته و سياقي كه آيه در آن قرار گرفته و ساير گوشه هاي اين داستان كه در اين سوره آمده دقت شود، تفصيل مراوده نيز استفاده مي شود».(1)

اينك نكاتي از اين آيه:

لفظ «راوَدَ» در لغت عربي درخواست اصرارآميز را مي گويند. اين لفظ حاكي است كه همسر عزيز در درخواست خود بسيار مُصِّر بوده، اما قرآن به خاطر عفت بيان از بازگويي مواد اصرار (كام گيري) خودداري مي كند.

هرگز نام اصراركننده را نمي برد و نمي گويد زليخا يا همسر عزيز از او درخواست مصِّرانه كرد، بلكه او را با جمله «التي هو في بيتها» معرفي مي كند؛ يعني بانويي كه يوسف در خانه او بود و با بيان تسلط اصراركننده بر يوسف و اينكه يوسف پيوسته در چنگال او بوده، به استقامت فوق العاده يوسف اشاره مي كند.

جمله «غلّقت الابواب»؛ «درها را بست»، ترسيم كننده خلوتگاه عشق است؛ ولي نه به صورت صريح و آشكار.

جمله «قالت هيت لك»؛ «بشتاب به سوي آنچه براي تو آماده شده است»، آخرين سخني است كه بانويي براي رسيدن به وصال، به يوسف مي گويد، اما چقدر سنگين و پرمتانت بي آنكه در آن تحريك باشد.(2)

در نمونه ديگر، ابن قيم الجوزيه مي گويد: در اين آيه شريفه:

ص: 60

وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ تُرَاوِدُ فَتَاهَا عَن نَّفْسِهِ قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا إِنَّا لَنَرَاهَا فِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ. (يوسف: 30)

و [دسته اي از] زنان در شهر گفتند: زن عزيز از غلام خود، كام خواسته و سخت خاطرخواه او شده است. به راستي ما او را در گمراهي آشكاري مي بينيم.

وجوهي متضمن و ظرايفي به كار رفته است:

زنان مصري به جاي اسم، با وصف «زن عزيز» ياد كرده اند، ]كه[ اشاره به قبح فعل او دارد؛ چرا كه زني شوهردار است.

اينكه شوهرش رئيس و عزيز مصر است و اين، كارِ زنش را زشت تر مي كند.

اينكه كسي كه با او مراوده كرده، مملوك او بوده نه حرّ.

اينكه جواني را كه زن عزيز مصر با او مراوده كرده، در خانه و تحت تكفل او بوده نه فرد اجنبي، پس حكم او حكم اهل بيت اوست.

اينكه زن عزيز مراوده كرده و طالب بوده است، نه جوان.

عشق به قدري در او اثر كرده كه به قلبش رسيده است.

اينكه جوان عفت ورزيده و او مراوده كرده.

مراوده را به فعل مضارع «تراود» آورده، يعني اين مراوده مستمر و اين كار زن عزيز مصر بوده است.

ص: 61

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَكَذَّبُوا عَبْدَنَا وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ فَدَعَا رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ فَفَتَحْنَا أَبْوَابَ السَّمَاء بِمَاء مُّنْهَمِرٍ و َفَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُونًا فَالْتَقَي الْمَاء عَلَي أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ وَحَمَلْنَاهُ عَلَي ذَاتِ أَلْوَاحٍ وَدُسُرٍ تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا جَزَاء لِّمَن كَانَ كُفِرَ وَلَقَد تَّرَكْنَاهَا آيَةً فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذُرِ وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ كَذَّبَتْ عَادٌ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا صَرْصَرًا فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُّسْتَمِرٍّ تَنْزِعُ النَّاسَ كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ مُّنقَعِرٍ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذُرِ وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ فَقَالُوا أَبَشَرًا مِّنَّا وَاحِدًا نَّتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَّفِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ أَؤُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَّنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَّهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاء قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْبٍ مُّحْتَضَرٌ فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَي فَعَقَرَ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً وَاحِدَةً فَكَانُوا كَهَشِيمِ الْمُحْتَظِرِ وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ. (قمر: 9 _ 32)

پيش از آنان، قوم نوح [نيز] به تكذيب پرداختند و بنده ما را دروغ زن خواندند و گفتند: ديوانه اي است و [بسي] آزار كشيد تا پروردگارش را خواند كه: من مغلوب شدم؛ به داد من برس پس درهاي آسمان را به آبي ريزان گشوديم و از زمين چشمه ها جوشانيديم تا آب [زمين و آسمان] براي امري كه مقدّر شده بود، به هم پيوستند. و او را بر [كشتي] تخته دار و ميخ آجين سوار كرديم. كشتي زير نظر ما روان بود. [اين] پاداش كسي بود كه انكار شده بود. و به راستي، آن [سفينه] را بر

ص: 62

جاي نهاديم [تا] عبرتي [باشد]؛ پس آيا پندگيرنده اي هست؟ پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ي من]؟ و قطعاً قرآن را براي پندآموزي آسان كرده ايم؛ پس آيا پندگيرنده اي هست؟ عاديان به تكذيب پرداختند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ي من]؟ ما بر [سر] آنان در روزي شوم، به طور مداوم، تندبادي توفنده فرستاديم كه مردم را از جا مي كند؛ گويي تنه هاي نخلي بودند كه ريشه كن شده بودند. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ي من]؟ و قطعاً قرآن را براي پندآموزي آسان كرده ايم، پس آيا پندگيرنده اي هست؟ قوم ثمود هشداردهندگان را تكذيب كردند. و گفتند: «آيا تنها بشري از خودمان را پيروي كنيم؟ در اين صورت، ما واقعاً در گمراهي و جنون خواهيم بود. آيا از ميان ما [وحي] بر او القا شده است؟ [نه، ] بلكه او دروغ گويي گستاخ است.» به زودي فردا بدانند دروغ گوي گستاخ كيست. ما براي آزمايش آنان [آن] ماده شتر را فرستاديم و [به صالح گفتيم:] «مراقب آنان باش و شكيبايي كن. و به آنان خبر ده كه آب، ميانشان بخش شده است: هر كدام را آب به نوبت خواهد بود.» پس رفيقشان را صدا كردند و [او] شمشير كشيد و [شتر را] پي كرد. پس چگونه بود عذاب من و هشدارها[ي من]؟ ما بر [سر]شان يك فرياد [مرگبار] فرستاديم و چون گياه خشكيده [كومه ها] ريزريز شدند. و قطعاً قرآن را براي پندآموزي آسان كرديم؛ پس آيا پندگيرنده اي هست؟

ص: 63

ص: 64

جريان بزرگ شدن حضرت موسي عليه السلام در مصر، ارتكاب قتل و فرار به مدين، ازدواج با يكي از دختران شعيب؛ و نيز مانند رفتاري كه اقوام مختلف با پيامبران داشته اند، از جمله: كفر، تكذيب و آزار دادن آنها.

ص: 65

حضور خداوند متعال به عنوان كنش گر و كنش او در طول داستان هاست و در درجه دوم به دليل تنوع كنش گران ديگر است.

در نتيجه، جهان داستاني در قصه هاي قرآني با جهان داستاني در قصه هاي بشري متفاوت است. جهاني كه قرآن ترسيم مي كند، جهاني است شامل غيب و شهود كه خداوند متعال با قدرت مطلقه بر اين عوالم حاكم است و رويدادهاي اعجازين مانند رويدادهاي عادي است. در اين جهان داستاني، سرنوشت همه چيز و همه كس به دست اوست؛ اوست كه قانون وضع مي كند و طبق آن به بهشت يا جهنم مي برد؛ اوست كه پيامبران را به عنوان نماينده خود براي هدايت مردم مي فرستد و دوستان خود و پيامبران و پيروان آنان را نجات مي دهد. برخي به اين نكته مهم توجه نكرده و در درك و تحليل رويدادها دچار اشتباهات آشكاري شده اند و كليت اين داستان ها را غيرواقعي يا تمثيلي فرض كرده اند، در حالي كه قصه هاي قرآني در كليت خود، جهاني منظم و منسجم و واقعي را مطرح مي كنند.

ص: 66

متعال است و او قيوم علي الاطلاق است. البته اين مسئله جاي تأمل بيشتري دارد كه از توان صاحب اين قلم خارج است.

ص: 67

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَي الْمَلاَئِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاء هَ_ؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ قَالُواْ سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَآئِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَي وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ. (بقره: 30 _ 34)

و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمين جانشيني خواهم گماشت»، [فرشتگان] گفتند: «آيا در آن، كسي را مي گماري كه در آن فساد انگيزد و خون ها بريزد؟ و حال آنكه ما با ستايش تو، [تو را] تنزيه مي كنيم و به تقديست مي پردازيم.» فرمود: من چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد. ]و خدا[ همه [معاني] نام ها را به آدم آموخت؛ سپس آنها را بر فرشتگان عرضه كرد و فرمود: «اگر راست مي گوييد، از اسامي اينها به من خبر دهيد.» گفتند: «منزهي تو! ما را جز آنچه [خود] به ما آموخته اي، هيچ دانشي نيست؛ تويي داناي حكيم.» فرمود: «اي آدم، ايشان را از اسامي آنان خبر ده.» و چون [آدم] ايشان را از اسم هايشان خبر داد، فرمود: «آيا به شما نگفتم كه من نهفته آسمان ها و زمين را مي دانم و آنچه را آشكار مي كنيد و آنچه را پنهان مي داشتيد، مي دانم» و چون فرشتگان را فرموديم: «براي آدم سجده كنيد»، پس جز ابليس _ كه سر باز زد و كبر ورزيد و از كافران شد- [همه] به سجده درافتادند.

ص: 68

در قصه موسي عليه السلام نيز خداوند متعال، يكي از كنش گران است:

وَأَوْحَيْنَا إِلَي أُمِّ مُوسَي أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ. (قصص: 7)

و به مادر موسي وحي كرديم: او را شير ده، و چون بر او بيمناك شدي او را در نيل بينداز، و مترس و اندوه مدار كه ما او را به تو بازمي گردانيم و از [زمره] پيامبرانش قرار مي دهيم.

در ادامه مي خوانيم:

فَرَدَدْنَاهُ إِلَي أُمِّهِ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ. (قصص: 13)

[موسي] گفت: اين [قرار داد] ميان من و تو باشد كه هر يك از دو مدت را به انجام رسانيدم، بر من تعدي [روا] نباشد، و خدا بر آنچه مي گوييم، وكيل است.

در اين آيه، خداوند متعال بازگرداندن موسي عليه السلام را به آغوش مادر، كار خود مي داند. همچنين در سوره طه، جريان اولين وحي به موسي عليه السلام ، به اين صورت آمده است:

وَهَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ مُوسَي إِذْ رَأَي نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّي آتِيكُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَي النَّارِ هُدًي فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِي يَا مُوسَي إِنِّي أَنَا رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًي وَأَنَا اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحَي إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي. (طه: 9 _ 14)

و آيا خبر موسي به تو رسيد؟ هنگامي كه آتشي ديد، پس به خانواده خود گفت: «درنگ كنيد؛ زيرا من آتشي ديدم، اميد كه پاره اي از آن

ص: 69

براي شما بياورم يا در پرتو آتش راه [خود را باز] يابم.» پس چون بدان رسيد، ندا داده شد: «اي موسي، اين منم پروردگار تو، پاي پوش خويش بيرون آور كه تو در وادي مقدس«طُوي» هستي. و من تو را برگزيده ام. پس بدانچه وحي مي شود، گوش فرا ده. منم، من؛ خدايي كه جز من خدايي نيست. پس مرا پرستش كن و به ياد من نماز برپا دار».

در اين آيات، خداوند متعال يك طرف گفت وگوست. در اين بخش از داستان نوح، خداوند متعال به مثابه يك كنش گر، وحي مي فرستد و دستور كشتي سازي مي دهد:

وَأُوحِيَ إِلَي نُوحٍ أَنَّهُ لَن يُؤْمِنَ مِن قَوْمِكَ إِلاَّ مَن قَدْ آمَنَ فَلاَ تَبْتَئِسْ بِمَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا وَلاَ تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ. (هود: 36 و 37)

و به نوح وحي شد: «از قوم تو، جز كساني كه [تاكنون] ايمان آورده اند، هرگز [كسي] ايمان نخواهد آورد. پس، از آنچه مي كردند غمگين مباش. و زير نظر ما و [به] وحي ما كِشتي را بساز و درباره كساني كه ستم كرده اند با من سخن مگوي؛ چرا كه آنان غرق شدني اند».

در ادامه همين آيات مي خوانيم:

وَنَادَي نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابُنِي مِنْ أَهْلِي وَإِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْئلْنَ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَن تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ قَالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْأَلَكَ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَإِلاَّ تَغْفِرْ لِي وَتَرْحَمْنِي أَكُن مِّنَ

ص: 70

الْخَاسِرِينَ قِيلَ يَا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاَمٍ مِّنَّا وَبَركَاتٍ عَلَيْكَ وَعَلَي أُمَمٍ مِّمَّن مَّعَكَ وَأُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ. (هود: 44 _ 48)

و نوح پروردگار خود را آواز داد و گفت: «پروردگارا، پسرم از كسان من است، و قطعاً وعده تو راست است و تو بهترين داوراني.» فرمود: «اي نوح، او در حقيقت از كسان تو نيست، او [داراي] كرداري ناشايسته است. پس چيزي را كه بدان علم نداري از من مخواه. من به تو اندرز مي دهم كه مبادا از نادانان باشي.» گفت: «پروردگارا، من به تو پناه مي برم كه از تو چيزي بخواهم كه بدان علم ندارم، و اگر مرا نيامرزي و به من رحم نكني، از زيانكاران باشم.» گفته شد: «اي نوح، با درودي از ما و بركت هايي بر تو و بر گروه هايي كه با تو هستند، فرود آي. و گروه هايي هستند كه به زودي برخوردارشان مي كنيم، سپس از جانب ما عذابي دردناك به آنان مي رسد.

خداوند متعال طرف گفت وگو با نوح است. همچنين در سوره عنكبوت، خلاصه قصه اين چنين روايت مي شود:

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَي قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِيهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِينَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ فَأَنجَيْنَاهُ وَأَصْحَابَ السَّفِينَةِ وَجَعَلْنَاهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ. (عنكبوت: 14 و 15)

و به راستي، نوح را به سوي قومش فرستاديم، پس در ميان آنان نهصد و پنجاه سال درنگ كرد؛ تا طوفان، آنها را در حالي كه ستمكار بودند فرا گرفت و او را با كشتي نشينان برهانيديم و آن [سفينه] را براي جهانيان عبرتي گردانيديم.

در واقع كنش گر اصلي در قصه، خداوند متعال معرفي مي شود.

ص: 71

در قصه لوط نيز خداوند متعال عذاب قوم لوط و نجات آل لوط را به خود نسبت مي دهد:

كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ بِالنُّذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَّجَّيْنَاهُم بِسَحَرٍ نِعْمَةً مِّنْ عِندِنَا كَذَلِكَ نَجْزِي مَن شَكَرَ. (قمر: 33 _ 35)

قوم لوط هشداردهندگان را تكذيب كردند. ما بر [سر] آنان سنگباراني (انفجاري) فرو فرستاديم [و] فقط خانواده لوط بودند كه سحرگاهشان رهانيديم. [و اين] رحمتي از جانب ما بود. هر كه سپاس دارد، بدين سان [او را] پاداش مي دهيم.

البته با تأمل مي توان دريافت كه در قصه هاي قرآني، به ويژه در قصه هاي پيامبران، خداوند متعال نه تنها يكي از كنش گران، بلكه كنش گر اصلي قصه است؛ چرا كه پيامبران رسولان الهي اند و از خود هيچ كاري نمي كنند. نجات يا عذاب اقوام نيز به دست خداوند متعال است. پس گويي سراسر قصه با فعل و كنش الهي شكل مي گيرد.

ص: 72

و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمين جانشيني خواهم گماشت»، [فرشتگان] گفتند: «آيا در آن، كسي را مي گماري كه در آن فساد انگيزد، و خون ها بريزد؟ و حال آنكه ما با ستايش تو، [تو را] تنزيه مي كنيم؛ و به تقديست مي پردازيم.» فرمود: «من چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد».

ولي پس از تعليم اسما به آدم عليه السلام و عرضه شدن بر ملائكه، آنان به جهل خود و برتري آدم اعتراف و به فرمان الهي به آدم سجده مي كنند:

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَي وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ. (بقره: 34)

و چون فرشتگان را فرموديم: براي آدم سجده كنيد، پس جز ابليس _ كه سر باز زد و كبر ورزيد و از كافران شد _ [همه] به سجده درافتادند.

در قصه حضرت ابراهيم عليه السلام نيز به عنوان ميهمان بر ابراهيم عليه السلام ظاهر مي شوند:

وَلَقَدْ جَاءتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُ_شْرَي قَالُواْ سَلاَمًا قَالَ سَلاَمٌ فَمَا لَبِثَ أَن جَاء بِعِجْلٍ حَنِيذٍ فَلَمَّا رَأَي أَيْدِيَهُمْ لاَ تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُواْ لاَ تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَي قَوْمِ لُوطٍ. (هود: 69 و 70)

و به راستي، فرستادگان ما براي ابراهيم مژده آوردند، سلام گفتند، پاسخ داد: «سلام» و ديري نپاييد كه گوساله اي بريان آورد. و چون ديد دست هايشان به غذا دراز نمي شود، آنان را ناشناس يافت و از ايشان ترسي بر دل گرفت. گفتند: «مترس، ما به سوي قوم لوط فرستاده شده ايم».

در ادامه همين ماجرا ملائكه با لوط ديدار مي كنند: «وَلَمَّا جَاءتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِيءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالَ هَ_ذَا يَوْمٌ عَصِيبٌ؛ و چون فرستادگان ما نزد

ص: 73

لوط آمدند، به [آمدنِ] آنان ناراحت، و دستش از حمايت ايشان كوتاه شد و گفت: امروز، روزي سخت است». (هود: 77)

و نيز فرشتگان بر مريم عليها السلام ظاهر مي شوند:

وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَن مِنكَ إِن كُنتَ تَقِيًّا قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا قَالَتْ أَنَّي يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا قَالَ كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِّنَّا وَكَانَ أَمْرًا مَّقْضِيًّا. (مريم: 16 _ 21)

و در اين كتاب از مريم ياد كن، آن گاه كه از كسان خود، در مكاني شرقي به كناري شتافت و در برابر آنان پرده اي بر خود گرفت. پس روح خود را به سوي او فرستاديم تا به [شكل] بشري خوش اندام بر او نمايان شد. ]مريم[ گفت: «اگر پرهيزكاري، من از تو به خداي رحمان پناه مي برم.» گفت: «من فقط فرستاده پروردگار توام، براي اينكه به تو پسري پاكيزه ببخشم.» گفت: «چگونه مرا پسري باشد با آنكه دست بشري به من نرسيده و بدكار نبوده ام» گفت: «]فرمان[ چنين است، پروردگار تو گفته كه آن بر من آسان است، و تا او را نشانه اي براي مردم و رحمتي از جانب خويش قرار دهيم، و [اين] دستوري قطعي است».

جالب اينكه در هر سه مورد، فرشتگان به گونه اي در لباس انساني ظاهر مي شوند كه در ابتدا، انسان تصور مي شوند.

ص: 74

ص: 75

3. هر پيامبر مأمور شده است با زبان و فرهنگ مردم ديارش، با آنان سخن بگويد:

وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللّهُ مَن يَشَاء وَيَهْدِي مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. (ابراهيم: 4)

و ما هيچ پيامبري را جز به زبان قومش نفرستاديم، تا [حقايق را] براي آنان بيان كند. پس خدا هر كه را بخواهد بي راه مي گذارد و هر كه را بخواهد هدايت مي كند، و اوست ارجمند حكيم.

4. آنها براي رسالت، خود اجري طلب نمي كرده اند. «وَمَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَي رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ و بر اين [رسالت] اجري از شما طلب نمي كنم. اجر من جز بر عهده پروردگار جهانيان نيست». (شعرا: 109)

5. همگي اهل دعا و ارتباط با خدا بوده اند.

ص: 76

و موسي عليه السلام مأموريت مي يابد تا بني اسرائيل را از ظلم او نجات دهد:

اذْهَبَا إِلَي فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَي فَأْتِيَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ. (طه: 43 و 47)

]تو و برادرت هارون[ به سوي فرعون برويد كه او به سركشي برخاسته، پس به سوي او برويد و بگوييد: ما دو فرستاده پروردگار توايم، پس فرزندان اسرائيل را با ما بفرست، و عذابشان مكن...».

قرآن از طاغوت زمان ابراهيم عليه السلام با وصف «الذي كفر» ياد مي كند:

أَلَمْ تَرَ إِلَي الَّذِي حَآجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رِبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِ_ي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِ_ي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ. (بقره: 258)

آيا از [حال] آن كس كه چون خدا به او پادشاهي داده بود [و بدان مي نازيد، و] درباره پروردگار خود با ابراهيم محاجّه [مي]كرد، خبر نيافتي؟ آن گاه كه ابراهيم گفت: «پروردگار من همان كسي است كه زنده مي كند و مي ميراند.» گفت: «من [هم] زنده مي كنم و [هم] مي ميرانم.» ابراهيم گفت: «خدا[ي من] خورشيد را از خاور برمي آورد، تو آن را از باختر برآور.» پس آن كس كه كفر ورزيده بود مبهوت ماند و خداوند قوم ستمكار را هدايت نمي كند.

بنابراين، همان طور كه پيامبران الهي كه دعوت كنندگان به سوي نورند از مردانند، طاغوت ها كه سبب گمراهي مردم شده اند و آنها را به ظلمات مي كشانند نيز از مردان بوده اند.

ص: 77

سبب تفاوت استعدادهاشان گردد. در آثار هنري بشري، همانند داستان و نمايشنامه، زن پايه اصلي اين آثار به شمار مي رود. كمتر اثر هنري را مي توان يافت كه در آن، زن به عنوان عنصري فعال در جذب خواننده يا بيننده حضور نداشته باشد، و اين، در گرايش طبيعي زن و مرد به يكديگر ريشه دارد. در قصه هاي قرآن هم زن داراي نقش است؛ با اين تفاوت كه فريفتن ديگران براي ميل به كالاي خود، در ساحت قصه هاي قرآن راه ندارد. از همين رو، در قصه هاي قرآن، زن در جايي حضور دارد كه بايد داشته باشد»؛(1) چرا كه «حوادث و آدم ها در قصه هاي قرآن، همان هايي اند كه در بستر زمان رخ نموده اند. قرآن، به تناسب هدف انسان سازانه خود، بخشي از اين حقايق مسلّم را با زباني هنري، به تصوير كشيده است و همين، سرّ حضور و نقش زن در اين قصه هاست. پس حضور زن در قصه هاي قرآن به دليل نقش واقعي او در بخشي از تاريخ و شأن بزرگش در جريان هاي اجتماعي است. اگر در حادثه اي، زن نقشي در خور نداشته باشد، قرآن نيز نامي از او به ميان نمي آورد. يعني زن همان است كه در واقعيت تاريخ هست. به همين دليل، قصه هاي قرآني بدون نقش زن، مانند قصص اصحاب كهف، عبد صالح و موسي و ذوالقرنين، به همان اندازه شكوهمند و برانگيزاننده اند كه قصه هايي با وجود نقش زن چون قصه يوسف».(2)

ص: 78

همانند دستان راست و چپ يك بدن. پس در هرچه به شئون انساني بازمي گردد، بي شك خواه در تكاليف و خواه در حقوق، تفاوت هايي ميان آن دو به چشم مي خورد. در اين ميان، گاه برتري از آنِ زن است و گاه از آنِ مرد.

در قصه هاي قرآن، اين ديد متعادل به زن، همواره جاري است. زن گاه در شأن انساني و گاه در جايگاه زنانگي اش چهره مي نمايد و در هر يك، وضعي خاص دارد. در قصه قرآني، زن انساني است عاقل و رشيد و بصير كه به دليل آگاهي و اراده انساني، مسئول و مكلّف است. از اين رو، همانند مرد وظيفه پاسداري از ارزش ها را بر دوش مي كشد. نمونه چنين زني، همسر فرعون است كه خود را از سلطه زور و زر و تزوير مي رهاند و هدايت آسماني را با آغوش گشاده مي پذيرد تا اسوه همه انسان هاي مؤمن باشد.

وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِينَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِندَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّنِي مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ وَنَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ. (تحريم: 11)

و براي كساني كه ايمان آورده اند، خدا همسر فرعون را مثل آورده، آن گاه كه گفت: «پروردگارا، پيش خود در بهشت خانه اي برايم بساز، و مرا از فرعون و كردارش نجات ده، و مرا از دست مردم ستمگر برهان.

در گمراهي نيز زن و مرد جايگاهي يكسان دارند. زن ناصالح در قصه هاي قرآن، الگو و نمونه همه انسان هاي ناصالح است. همسر نوح و همسر لوط، با آنكه افتخار همسري دو بنده شايسته خدا را دارند، در عناد و حق ستيزي به پايه اي مي رسند كه براي همه كافران نمونه اند:

ص: 79

ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِينَ كَفَرُوا اِمْرَأَةَ نُوحٍ وَاِمْرَأَةَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ. (تحريم: 10)

خدا براي كساني كه كفر ورزيده اند، زن نوح و زن لوط را مَثَل آورده [كه] هر دو در نكاح دو بنده از بندگان شايسته ما بودند و به آنها خيانت كردند، و كاري از دست [شوهران] آنها در برابر خدا ساخته نبود، و گفته شد: «با داخل شوندگان داخل آتش شويد».

ص: 80

او را استخدام كن؛ چرا كه بهترين كسي است كه استخدام مي كني؛ هم نيرومند [و هم] در خور اعتماد است.» [شعيب] گفت: «من مي خواهم يكي از اين دو دختر خود را [كه مشاهده مي كني] به نكاح تو درآورم».

در اين صحنه، با تصويري بديع برخورد مي كنيم؛ راه رفتن بر حياورزي؛ اين، يعني نهايت عفت. با اين همه، هموست كه وقتي نزد پدر مي رسد، زمينه گفت وگو را مهيا مي كند تا موسي به خدمت گرفته شود و مقدمه پيوند فراهم گردد.

در قرآن، با چهره اي ديگر از زن نيز روبه روييم: موجودي مؤنث كه هواي نفس همه جانش را تسخير مي كند؛ به گونه اي كه عاطفه و عقل و درايت و همه چيزش را به فرمان مي گيرد. همسر عزيز مصر نمونه چنين زني است كه در قصه يوسف جلوه مي كند.

نيز نمايي ديگر از زن در قصه هاي قرآن، انسان مهرورز ]است[ كه جانش از عشق مادري لبريز است و قلبش به مِهر يك طفل مي تپد. اين جلوه را در همسر فرعون مي نگريم كه وقتي موسي را به گاه طفوليت در چنگ سربازان فرعون ديد، فرياد بر مي آورد كه او را نكشيد:

وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِّي وَلَكَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَي أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا. (قصص: 9)

و همسر فرعون گفت: «]اين كودك[ نور چشم من و تو خواهد بود. او را مكشيد. شايد براي ما سودمند باشد يا او را به فرزندي بگيريم».

چهره ديگر زن، نمودِ پادشاهانه اوست؛ پادشاهي كه با عقل و حكمت و تدبير در ميان مردم خود جايگاهي بلند مي يابد. اين چهره از آنِ ملكه «سبا» است».(1)

ص: 81

قَالَتْ يَا أَيُّهَا المَلَأُ أَفْتُونِي فِي أَمْرِي مَا كُنتُ قَاطِعَةً أَمْرًا حَتَّي تَشْهَدُونِ قَالُوا نَحْنُ أُوْلُوا قُوَّةٍ وَأُولُوا بَأْسٍ شَدِيدٍ وَالْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانظُرِي مَاذَا تَأْمُرِينَ قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَكَذَلِكَ يَفْعَلُونَ وَإِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِم بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ. (نمل: 32 _ 35)

گفت: «اي سران [كشور] در كارم به من نظر دهيد كه بي حضور شما [تا به حال] كاري را فيصله نداده ام.» گفتند: «ما سخت نيرومند و دلاوريم، [ولي] اختيار كار با توست، بنگر چه دستور مي دهي؟] ملكه[ گفت: «پادشاهان چون به شهري درآيند، آن را تباه و عزيزانش را خوار مي گردانند، و اين گونه مي كنند. و [اينك] من ارمغاني به سويشان مي فرستم و مي نگرم كه فرستادگان [من] با چه چيز بازمي گردند».

ص: 82

«وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا؛ و در اين كتاب از مريم ياد كن، آن گاه كه از كسان خود، در مكاني شرقي به كناري شتافت». (مريم: 16) چرا كه مريم زني بي همتا ميان زنان عالم است و خداوند متعال خواسته است فضيلت و برتري او را بر ديگران نشان دهد تا اسوه اي براي همه انسان ها باشد.(1)

«وَإِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَي نِسَاء الْعَالَمِينَ؛ و [ياد كن] هنگامي را كه فرشتگان گفتند: «اي مريم، خداوند تو را برگزيده و پاك ساخته و تو را بر زنان جهان برتري داده است». (آل عمران: 42)

ص: 83

ص: 84

لوط: دعوت گري مغلوب كه انتظار فرج دارد.

ص: 85

بيشترين حضور جن در قصص قرآني، در قصه سليمان عليه السلام است. در اين قصه، اجنه در تسخير حضرت سليمان، براي او كار مي كنند و سليمان عليه السلام كساني از آنان را كه از فرمان او سرپيچي كنند، مجازات مي كند.

وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَ رَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَن يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَن يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِير يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاء مِن مَّحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ. (سبا: 12 و 13)

و باد را براي سليمان [رام كرديم] كه رفتن آن بامداد، يك ماه، و آمدنش شبانگاه، يك ماه [راه] بود، و معدن مس را براي او ذوب و روان [گردانيديم[ و برخي از جن به فرمان پروردگارشان پيش او كار مي كردند، و هر كس از آنها از دستور ما سر برمي تافت، از عذاب سوزان به او مي چشانيديم. آن ]متخصصان[ براي او هرچه مي خواست: از نمازخانه ها و مجسمه ها و ظروف بزرگ مانند حوضچه ها و ديگ هاي چسبيده به زمين مي ساختند. اي خاندان داوود، شكرگزار باشيد. و از بندگان من اندكي سپاس گزارند.

در قسمتي از همين داستان، يكي از جنيان پيشنهاد مي دهد كه تخت ملكه سبا را پيش از آنكه سليمان از جاي برخيزد، از يمن به شام بياورد:

قَالَ يَا أَيُّهَا المَلؤا أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ قَالَ عِفْريتٌ مِّنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِكَ وَإِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ. (نمل: 38 و 39)

]سپس] گفت: «اي سران [كشور] كدام يك از شما تخت او را _ پيش از آنكه مطيعانه نزد من آيند _ براي من مي آورد؟» عفريتي از جن

ص: 86

گفت: «من آن را پيش از آنكه از مجلس خود برخيزي براي تو مي آورم و بر اين [كار] بسيار توانا و مورد اعتمادم».

ابليس نيز يكي از جنيان است كه در قصه سجود بر آدم عليه السلام ، خدا او را لعن مي كند و وي رانده مي شود:

وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلآئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَن تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ قَالَ أَنظِرْنِي إِلَي يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ إِنَّكَ مِنَ المُنظَرِينَ. (اعراف: 11 _ 15)

و در حقيقت، شما را خلق كرديم، سپس به صورتگري شما پرداختيم؛ آن گاه به فرشتگان گفتيم: «براي آدم سجده كنيد.» پس [همه] سجده كردند، جز ابليس كه از سجده كنندگان نبود. ]خداوند[ فرمود: «چون تو را به سجده امر كردم، چه چيز تو را بازداشت از اينكه سجده كني؟» گفت: «من از او بهترم. مرا از آتش آفريدي و او را از گِل.» فرمود: «از آن [مقام] فرو شو، تو را نرسد كه در آن [جايگاه] تكبر نمايي؛ پس بيرون شو كه تو از خوارشدگاني.» گفت: «مرا تا روزي كه [مردم] برانگيخته خواهند شد مهلت ده.» فرمود: «تو از مهلت يافتگاني».

وي با وسوسه كردن آدم عليه السلام و حوا، در اخراج آنها از بهشت، نقش اساسي داشت.

ص: 87

كلاغي كه خداوند سبحان بر قابيل برانگيخت تا به او شيوه خاك سپاري برادرش را بياموزاند؛

ناقه صالح كه از ميان صخره هاي كوه به عنوان معجزه اي آشكار تولد يافت و بيرون جهيد؛

پرندگاني كه حضرت ابراهيم عليه السلام آنها را ذبح و قطعه قطعه كرد و هر قطعه اي را بر قله كوهي نهاد و سپس به اذن پروردگار، آنان را زنده كرد؛

نهنگي كه يونس را بلعيد و بدون هيچ آسيبي او را در شكم خود جاي داد و پس از مدتي او را به ساحل افكند؛

گاو بني اسرائيل كه حضرت موسي عليه السلام دستور داد او را ذبح كنند تا قاتل بي گناهي را كشف كند؛

عصاي موسي كه گرچه در ظاهر چوب دستي اي بيش نبود، ولي در حقيقت نشاني از نشانه هاي الهي بود كه معجزه آسا به صورت ماري بزرگ در مي آمد؛

هدهد در داستان سليمان كه خبر بلقيس را به اطلاع آن پيامبر رساند؛

مورچه در داستان سليمان كه با نزديك شدن سپاه سليمان، به ديگر مورچگان هشدار داد براي در امان ماندن از پايمال شدن، به خانه هايشان بروند؛

موريانه اي كه با خوردن عصاي سليمان، مرگ او را افشا كرد؛

مركب عزير كه همراه او يكصد سال مرد و سپس زنده شد؛

سگ اصحاب كهف كه همراه آنان 309 سال در غار به خواب رفت؛

گِلي كه پرنده شد و آن موهبتي بود كه خداوند سبحان به حضرت عيسي عليه السلام ارزاني داشت؛ او به فرمان حق از گِل، چيزي شبيه پرنده مي ساخت و در آن مي دميد، پس آن گِل به صورت پرنده زنده اي مي گرديد؛

ص: 88

فيل ابرهه كه براي تخريب كعبه به كار گرفته شد؛

ابابيل (پرندگاني شبيه پرستو و چلچله)، كه از جانب درياي احمر برخاستند و لشكر فيل را مغلوب كردند؛

عنكبوت كه براي مخفي كردن پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله خانه خويش را در غار ثور بنا نهاد و با تنيدن تار، هرگونه احتمال وجود پيامبر در آن غار را در نظر دشمنان آن حضرت نفي كرد و آنان را از ورود به غار منصرف ساخت.(1)

نكته پاياني در بحث شخصيت اين است كه از آنجا كه در معارف قرآن كريم، عالم هستي شامل عالم غيب و شهود است، دايره شخصيت هايي كه در قرآن ترسيم مي شود، به همين اندازه گسترده است. از يك سو، خداوند متعال به عنوان يك كنشگر نقش دارد و از سوي ديگر، انسان، ملك، جن و حيوانات نيز صنوف ديگر شخصيتي هستند. اين تنوع در صنوف اشخاص، موجب جذابيت دو چندان اين قصه ها شده است.

ص: 89

روايت هايي كه هم زمان با نقل شكل مي گيرند؛ مانند رويدادهاي زندگي پيامبر اكرم اسلام صلي الله عليه و آله ».(1)

با وجود اين، در اصطلاح قرآني فقط به نوع اول، قصه اطلاق مي شود. در نتيجه، نه تنها زمان قصه هاي قرآني به تمامي در گذشته است، بلكه شامل دوره هاي تاريخي مي شود كه فاصله زماني زيادي با عصر نزول دارند و قرآن كريم اين قصه ها را پس از گذشت سال ها نقل مي كند.

اينكه قرآن كريم چقدر به ذكر و مشخص كردن زمان وقوع و به طور خاص، دوره تاريخي رويدادهاي داستاني اهتمام دارد، در بحث «طرح» خواهد آمد.

ص: 90

بسياري، اين درگيري ها را به درگيري و تقابل بين خير و شر برمي گردانند، ولي تقابل در قرآن كريم، برتر از درگيري خير و شر است؛ بلكه درگيري ميان ايمان و كفر است. حقيقت آن است كه در قرآن كريم، صف بندي ميان مؤمنان و كافران است و موضوع نزاع، ايمان و كفر.

با تأمل مي توان درگيري ديگري نيز در قصه هاي قرآني پيدا كرد كه به نوعي برگردان تقابل و درگيري بين ايمان و كفر است و آن درگيري ميان خداوند متعال و شيطان به عنوان عصيان گر است؛ اين تقابل از سجده نكردن شيطان بر آدم عليه السلام آغاز شد و در طول تاريخ ميان جنود الهي و جنود شيطان ادامه دارد.

اين تفسير، به ويژه در قصص پيامبران الهي به روشني درك مي شود؛ چرا كه پيامبران الهي، فرستادگان، بندگان مخلص و نمايندگان خدا در زمين هستند.

2. با كمي تأمل، شايد بتوان گفت در بيشتر قصه هاي قرآني، به ويژه قصص انبيا، كنش اصلي از خداوند متعال است. در قصه يوسف، فعل و كنش الهي آشكار است؛ اوست كه يوسف را از چاه به جاه مي رساند و زن عزيز مصر را از عزت به ذلت. اوج جلوه گري كنش و فعل الهي در قصه موسي اتفاق مي افتد؛ چرا كه خداوند، بيش از هر قصه اي آشكارا وارد ميدان مي شود؛ خداوند (در وادي مقدس و در كوه طور) خود با موسي سخن مي گويد، خودش موسي را نزد فرعون مي فرستد و معجزات فراواني به او عطا مي كند؛ خودش فرعون را غرق مي كند و بني اسرائيل را با منّ و سلوي مي نوازد. گرچه توقع بني اسرائيل بيش از اين بود و مي خواستند آشكارا خدا را ببينند. انصاف آن است كه فعل خداوند بيش از هر زماني آشكارا در قصه حضرت موسي عليه السلام هويدا است؛ بني اسرائيل طالب بودند خداوند را ببينند و خداوند، خود را در فعل خود، آشكارا نشان داده است.

ص: 91

3. با توجه به نكته پيش، قصص قرآن در بيشتر اوقات، قصه هايي است كه خداوند متعال جل و اعلي در آنها درباره فعل خود سخن گفته است. اين مطلب در بحث «زاويه ديد» گذشت كه زاويه ديد در قصه هاي قرآني گاهي از سوم شخص به اول شخص عوض مي شود؛ و آن در جايي است كه خداوند متعال، آشكارا به عنوان يك كنش گر در داستان حاضر مي شود و از فعل خود سخن مي گويد.

4. شايد تفاوت اساسي قصه هاي قرآني با قصه هاي بشري، در همين نكته پيش گفته باشد، نه نكات فني و فرمي. در قصه هاي بشري، بشر از خود سخن مي گويد و داستان خود را بازگو مي كند؛ در حالي كه در قصص قرآني، خداوند متعال از فعل و كنش خود سخن مي راند و قصه خويش را مي گويد.

5. از آنجا كه سخن از فعل خدا براي هيچ بشري امكان پذير نيست، مگر آنكه خداوند خود قبلاً از فعل خود خبر داده باشد. شايد يكي از وجوه تقليدناپذيري قصه هاي قرآني همين موضوع باشد.

ص: 92

ص: 93

نمي كند؛ چرا كه طرح پس از آغاز، به گذشته يا آينده پرش مي كند كه به آن گذشته نگر (فلاش بك) يا آينده نگر (فلاش فوروارد) مي گويند.

در بسياري از قصه هاي قرآني، سير حوادث نظم طبيعي خود را دارد، ولي گاهي هم از ميانه رويدادها آغاز و سپس با بازگشت به گذشته، ابتداي داستان روايت مي شود. به چند مورد كه نظم طبيعي در آنها رعايت نشده است، توجه كنيد.

در قصه «بني اسرائيل و گاو، سير حوادث به طور طبيعي روايت نمي شود. سير طبيعي قصه اين چنين است:

كسي ميان بني اسرائيل كشته مي شود؛

مردم اختلاف نظر دارند كه قاتل كيست و نزديك است كه اين اختلاف به فسادي بزرگ بينجامد؛

از موسي عليه السلام مي خواهند تا با معجزه اي قاتل را معرفي كند؛

موسي عليه السلام فرمان مي دهد كه گاوي ذبح كنند و پاره اي از گوشت آن را بر كشته زنند تا زنده شود و قاتل را معرفي كند؛

مردم بهانه هاي گوناگون مي آورند تا سرانجام، گاو را ذبح مي كنند.

قرآن مرحله هاي چهارم و پنجم را نخست مي آورد، آن گاه از مراحل سه گانه آغازين سخن مي گويد»:(1)

مرحله چهارم

وَإِذْ قَالَ مُوسَي لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُواْ بَقَرَةً قَالُواْ أَتَتَّخِذُنَا هُزُواً قَالَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ. (بقره: 67)

ص: 94

مرحله پنجم

قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لّنَا مَا هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَّ فَارِضٌ وَلاَ بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَافْعَلُواْ مَا تُؤْمَرونَ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاء فَاقِ_عٌ لَّوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِيَ إِنَّ البَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَإِنَّآ إِن شَاء اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِيرُ الأَرْضَ وَلاَ تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لاَّ شِيَةَ فِيهَا قَالُواْ الآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُواْ يَفْعَلُونَ.

مرحله اول و دوم

وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَاللّهُ مُخْرِجٌ مَّا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ

مرحله سوم

فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللّهُ الْمَوْتَي وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ. (بقره: 67 _ 73)

و هنگامي كه موسي به قوم خود گفت: «خدا به شما فرمان مي دهد كه ماده گاوي را سر ببريد، گفتند: «آيا ما را به ريشخند مي گيري؟» گفت: «پناه مي برم به خدا كه [مبادا] از جاهلان باشم.»

گفتند: «پروردگارت را براي ما بخوان، تا بر ما روشن سازد كه آن چگونه ]گاوي[ است؟» گفت: «وي مي فرمايد: آن ماده گاوي است نه پير و نه خردسال، [بلكه[ ميانسالي است بين اين دو. پس آنچه را [بدان] مأموريد به جاي آريد.» گفتند: «از پروردگارت بخواه، تا بر ما روشن كند كه رنگش چگونه است؟» گفت: «وي مي فرمايد: آن ماده گاوي است زرد يكدست و خالص، كه رنگش بينندگان را شاد مي كند.»

ص: 95

گفتند: «از پروردگارت بخواه، تا بر ما روشن گرداند كه آن چگونه [گاوي] باشد؟ زيرا [چگونگي] اين ماده گاو بر ما مشتبه شده، ]ولي با توضيحات بيشتر تو[ ما ان شاء الله حتماً هدايت خواهيم شد.» گفت: «وي مي فرمايد: در حقيقت، آن ماده گاوي است كه نه رام است تا زمين را شخم زند؛ و نه كشتزار را آبياري كند؛ بي نقص است؛ و هيچ لكه اي در آن نيست.»گفتند: «اينك سخن درست آوردي.»

پس آن را سر بريدند، و چيزي نمانده بود كه نكنند و چون شخصي را كشتيد، و درباره او با يكديگر به ستيزه برخاستيد، و حال آنكه خدا، آنچه را كتمان مي كرديد، آشكار گردانيد.

پس فرموديم: «پاره اي از آن [گاو سربريده را] به آن [مقتول] بزنيد [تا زنده شود]». اين گونه خدا مردگان را زنده مي كند و آيات خود را به شما مي نماياند، باشد كه بينديشيد.

در قصه لوط در سوره حجر چنين مي خوانيم:

فَلَمَّا جَاء آلَ لُوطٍ الْمُرْسَلُونَ قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ مُّنكَرُونَ قَالُواْ بَلْ جِئْنَاكَ بِمَا كَانُواْ فِيهِ يَمْتَرُونَ وَأَتَيْنَاكَ بَالْحَقِّ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِّنَ اللَّيْلِ وَاتَّبِعْ أَدْبَارَهُمْ وَلاَ يَلْتَفِتْ مِنكُمْ أَحَدٌ وَامْضُواْ حَيْثُ تُؤْمَرُونَ وَقَضَيْنَا إِلَيْهِ ذَلِكَ الأَمْرَ أَنَّ دَابِرَ هَؤُلاء مَقْطُوعٌ مُّصْبِحِينَ وَجَاء أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَسْتَبْشِرُونَ قَالَ إِنَّ هَؤُلاء ضَيْفِي فَلاَ تَفْضَحُونِ. (حجر: 61 _ 68)

پس چون فرشتگان نزد خاندان لوط آمدند، گفت: «شما مردمي ناشناس هستيد.» گفتند: «[نه، ] بلكه براي تو چيزي آورده ايم كه در آن ترديد مي كردند، و حق را براي تو آورده ايم و قطعاً ما راست گويانيم، پس، پاسي از شب [گذشته] خانواده ات را حركت ده و [خودت] به دنبال آنان برو، و هيچ يك از شما نبايد به عقب بنگرد، و هر جا به شما

ص: 96

دستور داده مي شود برويد.» و او را از اين امر آگاه كرديم كه ريشه آن گروه، صبح گاهان بريده خواهد شد و مردم شهر، شادي كنان روي آوردند. گفت: «اينان مهمانان منند، مرا رسوا مكنيد».

از قصه لوط در آيات ديگر قرآن بر مي آيد كه اين فرشتگان، تنها هنگامي حقيقت امر را آشكار كردند كه مردم شهر مژده گويان رسيدند و به آنان آهنگِ سوء كردند. در اينجا رهايي، و نجات از تنگنا در آغاز آمده و ترتيب زماني رعايت نشده است. (1)

البته اين بر هم خوردن نظم همواره به دليل حكمتي است كه با توجه به مضمون داستان و بافت سوره، مي توان آن را دريافت.

ص: 97

هر يك از اين موارد، به عنوان ابزاري براي روايت با قابليت هايي ويژه به كار مي آيند.

از اين منظر به توضيحي بيشتر درباره هر يك مي پردازيم.

ص: 98

در اين مثال، ما هر آنچه را روي مي دهد، مي بينيم و مي شنويم. البته روبه رو شدن با جهان داستاني و نشان دادن آنچه اتفاق مي افتد، به اين معني نيست كه نويسنده تمام آنچه را روي مي دهد بايد در صحنه بياورد؛ كه چنين چيزي نه امكان پذير است و نه لازم، بلكه نويسنده برخي كنش ها و گفت وگوهايي را كه اتفاق افتاده، گزينش و در صحنه بازنمايي مي كند.

ص: 99

مشاهده گري در صحنه است. بر اين اساس، صحنه بسيار جذاب تر از تلخيص عمل مي كند و مشاركت مخاطب را بيشتر در پي دارد.

در مقابل اين امتياز، اين كاستي هم در صحنه وجود دارد كه در رساندن اطلاعات، ناتوان تر از تلخيص است. با تلخيص مي توان رويدادهاي يك هفته، يك سال يا يك دوره زندگي را در چند سطر گفت.

ص: 100

به اين نمونه از توصيف توجه كنيد:

«گذرگاه، سخت و هموار بود و در اين صبح زود هنوز غبارآلود نشده بود. كمي پايين تر تپه هاي پوشيده از بلوط و شاه بلوط را مي ديدي و در دوردست ها دريا را، و در سوي ديگر، كوه هاي سفيد از برف را».

و اين نمونه:

«او شخصي بود خوش قيافه و خوش هيكل كه عضلات نيرومندي داشت و قامتي بلند». (1)

كه در اولي منظره اي و در دومي شخصي توصيف مي شود.

ص: 101

در قصه هاي قرآني، صحنه بيش از تلخيص به كار رفته است؛ به گونه اي كه مي توان آن را يكي از ويژگي هاي فرمي اين قصه ها دانست. در صحنه بيش از آنكه نمايش عمل و كنش شخصيت ها باشد، از گفت وگو استفاده شده است؛ به گونه اي كه در برخي موارد داستان از همان ابتدا با يك صحنه آغاز مي شود، مانند داستان حضرت يوسف عليه السلام : «إِذْ قال يوسُفُ ِلأَبيهِ يا أَبَتِ اني رَايتُ أَحَدَ عَشَرَ كوْكبًا وَ الشّمْسَ وَ القَمَرَ رَايتُهُمْ لي ساجِدينَ؛ ]ياد كن] زماني را كه يوسف به پدرش گفت: «اي پدر، من [در خواب] يازده ستاره را با خورشيد و ماه ديدم. ديدم [آنها] براي من سجده مي كنند». (يوسف: 3)

و جالب آنكه آغاز همين صحنه، با گفت وگوست.

ص: 102

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتَي قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَي وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنْ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَي كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ. (بقره: 260)

و [ياد كن] آن گاه كه ابراهيم گفت: «پروردگارا، به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مي كني؟»

فرمود: «مگر ايمان نياورده اي؟»

گفت: «چرا، ولي تا دلم آرامش يابد».

فرمود: «پس، چهار پرنده برگير و آنها را نزد خود ريز ريز گردان؛ سپس بر هر كوهي پاره اي از آنها را قرار ده؛ آن گاه آنها را فرا خوان، شتابان به سوي تو مي آيند و بدان كه خداوند توانا و حكيم است».

و مانند اين قسمت از محاجه هود عليه السلام قومش:

وَإِلَي عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ.

قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنْ الْكَاذِبِينَ.

قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِي سَفَاهَةٌ وَلَكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ.

أُبَلِّغُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّي وَأَنَا لَكُمْ نَاصِحٌ أَمِينٌ.

أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلَي رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنذِرَكُمْ وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَكُمْ فِي الْخَلْقِ بَسْطَةً فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون.

قَالُوا أَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَنَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِنْ كُنتَ مِنْ الصَّادِقِينَ.

ص: 103

قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ أَتُجَادِلُونَنِي فِي أَسْمَاءٍ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا نَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ فَانتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنْ الْمُنتَظِرِينَ.

فَأَنجَيْنَاهُ وَالَّذِينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَقَطَعْنَا دَابِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَمَا كَانُوا مُؤْمِنِين. (اعراف: 65 _ 72)

و به سوي عاد، برادرشان هود را [فرستاديم]؛ گفت: «اي قوم من، خدا را بپرستيد كه براي شما معبودي جز او نيست، پس آيا پرهيزكاري نمي كنيد؟»

سران قومش كه كافر بودند، گفتند: «در حقيقت، ما تو را در سفاهت مي بينيم و جداً تو را از دروغ گويان مي پنداريم».

گفت: «اي قوم من، در من سفاهتي نيست، ولي من فرستاده اي از جانب پروردگار جهانيانم. پيام هاي پروردگارم را به شما مي رسانم و براي شما خيرخواهي امينم. آيا تعجب كرديد كه بر مردي از خودتان، پندي از جانب پروردگارتان براي شما آمده تا شما را هشدار دهد؟ و به خاطر آوريد زماني را كه [خداوند] شما را پس از قوم نوح، جانشينان [آنان] قرار داد، و در خلقت، بر قوّت شما افزود. پس نعمت هاي خدا را به ياد آوريد، باشد كه رستگار شويد».

گفتند: «آيا به سوي ما آمده اي كه تنها خدا را بپرستيم و آنچه را كه پدرانمان مي پرستيدند رها كنيم؟ اگر راست مي گويي، آنچه را به ما وعده مي دهي براي ما بياور».

گفت: «راستي كه عذاب و خشمي [سخت] از پروردگارتان بر شما مقرر گرديده است. آيا درباره نام هايي كه خود و پدرانتان [براي بت ها] نام گذاري كرده ايد، و خدا بر [حقانيت] آنها برهاني فرو نفرستاده با من مجادله مي كنيد؟ پس منتظر باشيد كه من [هم] با شما از منتظرانم».

ص: 104

پس او و كساني را كه با او بودند، به رحمتي از خود رهانيديم و كساني را كه آيات ما را دروغ شمردند و مؤمن نبودند ريشه كن كرديم.

در اين دو نمونه، گفت وگو حجم بالايي از روايت را به خود اختصاص مي دهد.

ص: 105

يا اين آيه كه جمله «يا ويلتي» تك گويي قابيل است:(1)

فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْأَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْأَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنْ النَّادِمِينَ. (مائده: 31)

پس، خدا زاغي را برانگيخت كه زمين را مي كاويد، تا به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را پنهان كند. [قابيل] گفت: «واي بر من، آيا عاجزم كه مثل اين زاغ باشم تا جسد برادرم را پنهان كنم؟» پس از [زمره]پشيمانان گرديد.

ص: 106

ص: 107

لِسَانِي فَأَرْسِلْ إِلَي هَارُونَ وَلَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ يَقْتُلُونِي قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولَا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيدًا وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ وَفَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِي فَعَلْتَ وَأَنْتَ مِنْ الْكَافِرِينَ قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنْ الضَّالِّينَ فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْمًا وَجَعَلَنِي مِنْ الْمُرْسَلِينَ وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إنْ كُنتُمْ مُوقِنِينَ قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلَا تَسْتَمِعُونَ قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمْ الْأَوَّلِينَ قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمْ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ قَالَ لَئِنْ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنْ الْمَسْجُونِينَ قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكَ بِشَيٍْ مُبِينٍ قَالَ فَأْتِ بِهِ إِنْ كُنْتَ مِنْ الصَّادِقِينَ

فَأَلْقَي عَصَاهُ فَإِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُبِينٌ وَنَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِيَ بَيْضَاءُ لِلنَّاظِرِينَ قَالَ لِلْمَلَإِ حَوْلَهُ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِيمٌ يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُون. (شعرا: 10 _ 35)

و [ياد كن] هنگامي را كه پروردگارت موسي را ندا درداد: «به سوي قوم ستمكار برو؛ قوم فرعون؛ آيا پروا ندارند؟»

گفت: «پروردگارا، مي ترسم مرا تكذيب كنند و سينه ام تنگ مي گردد و زبانم باز نمي شود. پس به سوي هارون بفرست. و آنان بر من خوني دارند و مي ترسم مرا بكشند».

فرمود: «نه، چنين نيست؛ نشانه هاي ما را [براي آنان] بِبَريد كه ما با شما شنونده ايم. پس به سوي فرعون برويد و بگوييد: ما پيامبر پروردگار جهانيانيم، فرزندان اسرائيل را با ما بفرست».

ص: 108

[فرعون] گفت: «آيا تو را از كودكي در ميان خود نپرورديم و سالياني چند از عمرت را نزد ما نماندي؟ و [سرانجام] كار خود را كردي، و تو از ناسپاساني».

[موسي] گفت: «آن را هنگامي مرتكب شدم كه از گمراهان بودم، و چون از شما ترسيدم، از شما گريختم، تا پروردگارم به من دانش بخشيد و مرا از پيامبران قرار داد و [آيا] اينكه فرزندان اسرائيل را بنده [خود] ساخته اي، نعمتي است كه منتش را بر من مي نهي».

فرعون گفت: «و پروردگار جهانيان چيست؟»

گفت: «پروردگار آسمان ها و زمين و آنچه ميان آن دو است اگر اهل يقين باشيد».

[فرعون] به كساني كه پيرامونش بودند گفت: «آيا نمي شنويد؟»

موسي دوباره گفت: «پروردگار شما و پروردگار پدران پيشين شما».

]فرعون[ گفت: «واقعاً اين پيامبري كه به سوي شما فرستاده شده، سخت ديوانه است».

]موسي[ گفت: «پروردگار خاور و باختر و آنچه ميان آن دو است، اگر تعقل كنيد».

]فرعون] گفت: «اگر خدايي غير از من اختيار كني، قطعاً تو را از [جمله] زندانيان خواهم ساخت».

گفت: «گرچه براي تو چيزي آشكار بياورم؟»

گفت: «اگر راست مي گويي آن را بياور».

پس عصاي خود بيفكند و به ناگاه اژدهايي نمايان شد. و دستش را بيرون كشيد و بناگاه آن براي تماشاگران سپيد مي نمود.

]فرعون] به درباريانش گفت: «واقعاً اين ساحري بسيار داناست. مي خواهد با سحر خود، شما را از سرزمينتان بيرون كند، اكنون چه رأي مي دهيد؟»

ص: 109

ص: 110

گفت: «پس برو كه بهره تو در زندگي اين باشد كه [به هر كه نزديك تو آمد] بگويي: به من دست مزنيد و تو را موعدي خواهد بود كه هرگز از آن تخلف نخواهي كرد، و [اينك] به آن خدايي كه پيوسته ملازمش بودي بنگر؛ آن را قطعاً مي سوزانيم و خاكسترش مي كنيم [و] در دريا فرو مي پاشيم».

ص: 111

وَمَكَرُوا مَكْرًا كُبَّارًا وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا وَقَدْ أَضَلُّوا كَثِيرًا وَلَا تَزِدْ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلَالًا. (نوح: 6 _ 11 و 21 _ 24)

]نوح[ گفت: «پروردگارا، من قوم خود را شب و روز دعوت كردم، و دعوت من جز بر گريزشان نيفزود. و من هر بار كه آنان را دعوت كردم تا ايشان را بيامرزي، انگشتانشان را در گوش هايشان كردند و رداي خويشتن بر سر كشيدند و اصرار ورزيدند و هرچه بيشتر بر كبر خود افزودند. سپس من آشكارا آنان را دعوت كردم. باز من به آنان اعلام نمودم و در خلوت [و] پوشيده نيز به ايشان گفتم. گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره آمرزنده است. [تا] بر شما از آسمان باران پي در پي فرستد.» ... نوح گفت: «پروردگارا، آنان نافرماني من كردند و كسي را پيروي نمودند كه مال و فرزندش جز بر زيان وي نيفزود. و دست به نيرنگي بس بزرگ زدند. و گفتند: زنهار، خدايان خود را رها مكنيد، و نه «وَدّ» را واگذاريد و نه «سُواع» و نه «يَغُوث» و نه «يَعُوق» و نه «نَسْر» را. و بسياري را گمراه كرده اند. [بار خدايا،] جز بر گمراهي ستمكاران ميفزاي».

ص: 112

به سوي آنها بيفكن، آن گاه از ايشان روي برتاب، پس ببين چه پاسخ مي دهند. [ملكه سبا] گفت: «اي سران [كشور] نامه اي ارجمند براي من آمده است». (نمل: 28 و 29)

در اين قطعه، بين دو آيه 28 و 29، حذفي صورت گرفته است؛ چرا كه در آيه اول، دستور رفتن به سوي ملكه سباست و در آيه بعد، كلام ملكه سبا بعد از دريافت نامه. پس به قرينه كلام سليمان، چگونگي رفتن هدهد حذف شده است.

يا در نمونه ديگر خداوند متعال به موسي و هارون دستور مي دهد كه به دربار فرعون بروند:

قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولَا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَالَ أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيدًا وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ. (شعرا: 15 _ 18)

پس به سوي فرعون برويد و بگوييد: «ما پيامبر پروردگار جهانيانيم، فرزندان اسرائيل را با ما بفرست.» ]فرعون] گفت: «آيا تو را از كودكي در ميان خود نپرورديم و سالياني چند از عمرت را نزد ما نماندي؟»

كه به قرينه دستور الهي، كلام موسي به فرعون، در آيه 17 حذف شده است و مخاطب يك باره با جواب فرعون در آيه 18 روبه رو مي شود.

ص: 113

و به راستي، نوح را به سوي قومش فرستاديم، پس در ميان آنان نهصد و پنجاه سال درنگ كرد، تا طوفان آنها را در حالي كه ستمكار بودند فرا گرفت. و او را با كشتي نشينان برهانيديم و آن [سفينه] را براي جهانيان عبرتي گردانيديم.

ص: 114

ص: 115

نزد پدرتان بازگرديد و بگوييد: اي پدر، پسرت دزدي كرده، و ما جز آنچه مي دانيم گواهي نمي دهيم و ما نگهبان غيب نبوديم. و از [مردم] شهري كه در آن بوديم و كارواني كه در ميان آن آمديم جويا شو، و ما قطعاً راست مي گوييم. [يعقوب] گفت: «[چنين نيست، ] بلكه نفس شما امري [نادرست] را براي شما آراسته است. پس [صبر من] صبري نيكوست. اميد كه خدا همه آنان را به سوي من [باز] آورد، كه او داناي حكيم است».

و در ادامه همين آيات مي خوانيم:

وَتَوَلَّيٰ عَنْهُمْ وَقَالَ يَا أَسَفَيٰ عَلَيٰ يُوسُفَ وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّيٰ تَكُونَ حَرَضًا أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ قَالَ إِنَّمَا أَشْكُو بَثِّي وَحُزْنِي إِلَي اللَّهِ وَأَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ َابَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ۖ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَأَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جَاهِلُونَ. (يوسف: 84 _ 89)

و از آنان روي گردانيد و گفت: «اي دريغ بر يوسف»، و در حالي كه اندوه خود را فرو مي خورد، چشمانش از اندوه سپيد شد. [پسران او] گفتند: به خدا سوگند كه پيوسته يوسف را ياد مي كني تا بيمار شوي يا هلاك گردي.» گفت: «من شكايت غم و اندوه خود را نزد خدا مي برم، و از [عنايت] خدا چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد. اي پسران من، برويد و از يوسف و برادرش جست وجو كنيد و از رحمت خدا نوميد مباشيد؛ زيرا جز گروه كافران كسي از رحمت خدا نوميد نمي شود.» پس چون

ص: 116

[برادران] بر او وارد شدند، گفتند: «اي عزيز، به ما و خانواده ما آسيب رسيده است و سرمايه اي ناچيز آورده ايم. بنابراين پيمانه ما را تمام بده و بر ما تصدق كن كه خدا صدقه دهندگان را پاداش مي دهد.» گفت: «آيا دانستيد، وقتي كه نادان بوديد، با يوسف و برادرش چه كرديد؟».

كه آشكار است بين آيات 86 و87، حذفي صورت گرفته است؛ چرا كه صحنه از گفتار يعقوب در كنعان به گفت وگوي برادران با يوسف وصل مي شود.

همچنين در داستان اصحاب قريه بين آيات 25 و 26 حذفي آشكار مي توان يافت. داستان اين گونه آغاز مي شود:

وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلا أَصْحَابَ القَرْيَةِ إِذْ جَاءَهَا المُرْسَلُونَ إِذْ أَرْسَلْنَا اليْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُمَا فَعَزَّزنَا بِثَالثٍ فَقَالوا انا اليْكُمْ مُرْسَلُونَ ... وَجَاءَ مِنْ أَقْصَي المَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَي قَال يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا المُرْسَلِينَ اتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْالكُمْ أَجْرًا وَهُمْ مُهْتَدُونَ وَمَا لِيَ لا أَعْبُدُ الذِي فَطَرَنِي وَاليْهِ تُرْجَعُونَ أَأَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ الهَةً ان يُرِدْنِ الرَّحْمَنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا وَلا يُنْقِذُونِ اني إِذًا لَفِي ضَلال مُبِينٍ اني آمَنْتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ قِيلَ ادْخُلِ الجَنَّةَ قَال يَا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ بِمَا غَفَرَ لِي رَبِّي وَجَعَلَنِي مِنَ المُكْرَمِينَ. (يس: 13 و 14، 20 _ 27)

[داستان] مردم آن شهري را كه رسولان بدان جا آمدند، براي آنان مَثَل زن. آن گاه كه دو تن سوي آنان فرستاديم، و [لي] آن دو را دروغزن پنداشتند، تا با سومين، ]فرستاده] [آنان را] تأييد كرديم. پس [رسولان] گفتند: «ما به سوي شما به پيامبري فرستاده شده ايم.»... و [در اين ميان] مردي از دورترين جاي شهر دوان دوان آمد، [و] گفت: «اي مردم، از اين فرستادگان پيروي كنيد؛ از كساني كه پاداشي از شما نمي خواهند و خود [نيز] بر راه راست قرار دارند، پيروي كنيد. آخر چرا كسي را

ص: 117

نپرستم كه مرا آفريده است و [همه] شما به سوي او بازمي گرديد؟ آيا به جاي او خداياني را بپرستم كه اگر [خداي] رحمان بخواهد به من گزندي برساند، نه شفاعتشان به حالم سود مي دهد و نه مي توانند مرا برهانند؟ در آن صورت، من قطعاً در گمراهي آشكاري خواهم بود. من به پروردگارتان ايمان آوردم. [اقرار] مرا بشنويد.» سرانجام به جرم ايمان كشته شد، و [بدو] گفته شد: «به بهشت درآي.»گفت: «اي كاش، قوم من مي دانستند، كه پروردگارم چگونه مرا آمرزيد و در زمره عزيزانم قرار داد».

آشكار است كه داستان در آيه 25 در حالي كه نصيحت هاي اين مرد را بيان مي كند، به آيه 26 وصل مي شود كه او در بهشت مي گويد: «اي كاش قوم من مي دانستند كه خداوند مرا آمرزيده است.» در اين بين، مخاطب مي تواند استنباط كند كه بر اثر همين نصايح، مردم او را به شهادت رسانده اند و خداوند متعال او را به بهشت پاداش داده است.

البته در اين قطع، نكته اي ظريف وجود دارد و آن اينكه، اولاً آخرت، امري قطعي و ثابت است و ثانياً بعد از مرگ، بهشت و جهنم شخص (در برزخ) بي درنگ آغاز مي شود.

ص: 118

به هر حال آنچه در قرآن به فراواني ديده مي شود و محل گفت وگو و از نظر برخي (مستشرقان) محل اشكال است، بسامد مكرر در قصه هاي قرآني است كه از ديرباز با عنوان تكرار در قصه هاي قرآني، مورد توجه بوده است.

قصه هاي قرآني از زاويه ديد تكرار(بسامد) به دو دسته تقسيم مي شوند:

قصه هايي كه فقط يك بار ذكر شده اند، مانند قصه حضرت يوسف عليه السلام ، ذي القرنين، لقمان، هابيل و قابيل، اصحاب كهف، قصه اصحاب الجنه؛

قصه هايي كه برخي از رويدادهاي آنها در سوره هاي متفاوت تكرار شده است، مانند قصه هاي پيامبراني چون: موسي، نوح، ابراهيم، هود، صالح، لوط، شعيب عليهم السلام .(1)

در مورد بسامد مكرر در قرآن، چند نكته وجود دارد:

تكرار مصطلح در قصه هاي بشري آن است كه در متن واحد، آنچه در داستان يك بار اتفاق افتاده، چند بار در طرح ذكر شود. مانند زماني كه يك داستان از زاويه هاي ديد گوناگوني نقل شود و هر بار قسمتي از داستان تكرار گردد، ولي در قصه هاي قرآن مجيد به اين معني نمي توان تكرار يافت؛ مگر اينكه تمام قرآن را به مثابه يك متن در نظر بگيريم. اگر هر سوره را يك واحد و يك متن مستقل در نظر بگيريم، بايد گفت كه در قرآن تكراري روي نداده است.

قرآن مجيد متني شفاهي است كه طي 23 سال نازل شده است، ولي ما اكنون آن را يك جا مي بينيم. پس آنچه را اكنون به صورت تكرار مي بينيم، براي مخاطب آن روز كه به تدريج با قرآن مواجه مي شده، تكراري نبوده است و مي دانيم كه هم در اصل نزول و هم در فرم قصه ها، مخاطبين بالمشافهه آن روز اين قصه ها، مورد توجه بوده اند.

ص: 119

گفته شد كه مخاطب اول اين قصه ها رسول گرامي اسلام بوده كه در صدر بسياري از اين قصه ها، ابتدا ايشان مورد خطاب واقع مي شده است. يكي از اهداف اساسي اين قصه ها نيز تسكين ناراحتي هايي بوده كه آن حضرت در اثر تكذيب مردم تحمل مي كرده و خداوند متعال از طريق اين قصه ها ايشان را به صبر و بردباري دعوت كرده است. بر اين اساس، بخش هايي از اين قصه ها به طور مكرر بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله خوانده مي شده تا هر بار تسكين جديدي باشد؛ شاهد اين مدعا آن است كه قصه هايي كه برخي رويدادهاي آنها بيش از يك بار نقل شده، قصه هاي پيامبراني است كه در مقام تبليغ دچار مشقت و سختي شده و صبر پيشه كرده اند، مانند موسي، نوح، هود، صالح، ابراهيم و شعيب عليهم السلام . در اين ميان، تنها استثنا قصه حضرت آدم عليه السلام است كه آن هم به جهت اهميت مضمون خاص آن است. (1)

تكرار در قرآن به معناي تكرار عيني يك رويداد نيست، بلكه هر بار، نقل نكته اي جديد افزوده مي شود تا تصوير ي كامل تر از يك رويداد به دست آيد.

براي درك بهتر اين موضوع (كه تكرار كامل و عيني نيست) انواع تكرارهاي قرآني را مرور مي كنيم:

رويدادهاي اصلي داستان با رويكردها و اهداف گوناگون تكرار مي شوند، مانند: تكرار تصاويري از داستان هاي نوح، هود، صالح، لوط، شعيب و موسي در سوره هاي قمر و هود، كه انذار و هشدار به عبرت آموزي است.

ص: 120

يك داستان بلند، در سوره هاي گوناگون تكرار مي شود و هر بار برخي از حوادث آن مطرح، و در هر قسمت، تصاوير رويدادهاي اصلي تكميل تر مي گردد؛ مانند صحنه هاي گوناگوني كه از داستان موسي عليه السلام در چند سوره مطرح شده، ولي در هر سوره، گوشه اي از حوادث اين داستان به تصوير كشيده شده است. همچنين داستان ابراهيم، در سوره هاي گوناگون.

يك صحنه از حوادث داستان تكرار شده، ولي در هر تصوير، پردازش آن گوناگون است؛ همانند صحنه غرق شدن فرعون در دو سوره طه و يونس.

مجموعه داستان هاي كوتاه به شكلي پيوسته در سوره هاي گوناگون مي آيد كه در حدّ فاصل هر يك از مجموعه داستان ها يا در پايان آنها، پي نويس هاي زيبايي مطرح شده است و مخاطب را به انديشيدن در آيات الهي و تصاوير اين داستان ها فرا مي خواند؛ مانند مجموعه داستان هاي انبيا كه در سوره هاي اعراف، هود، شعرا، قمر، و نمل به صورت متوالي به تصوير كشيده شده اند. همچنين در سوره هاي انبيا و صافات كه مجموعه داستان هاي متوالي مطرح شده اند.

يك صحنه خاص، از زاويه هاي گوناگون تكرار مي شود يا اينكه تصويري از يك حادثه در شكل هاي متفاوت بيان مي شود؛ همانند داستان ابليس كه در سوره هاي بقره، اعراف، حجر، اسرا، كهف، طه و ص مطرح، و هفت تصوير از آن ارائه شده است، ولي هر بار بخشي از حادثه درشت نمايي مي شود.

اكنون براي نمونه، براي مورد آخر، به يك تصوير از يكي از صحنه هاي داستان آدم و ابليس كه چند بار در قرآن تكرار شده است، نگاه مي كنيم. قرآن در اين تكرارها، هر بار نكته اي در مورد علت تمرد و عصيان ابليس مي افزايد.

ص: 121

تصوير اول:

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكةِ اسْجُدُوا ِلآدَمَ فَسَجَدُوا الاّ إِبْليسَ أَبي وَ اسْتَكبَرَ وَ كان مِنَ الكافِرينَ. (بقره: 34)

هنگامي كه به فرشتگان گفتيم: براي آدم سجده كنيد، همگي سجده كردند، جز ابليس كه سر باز زد و تكبر ورزيد و از كافران شد.

تصوير دوم:

قال ما مَنَعَك الاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُك قال انا خَيرٌ مِنْهُ خَلَقْتَني مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ. (اعراف: 12)

[خداوند] به او فرمود: «در آن هنگام كه به تو فرمان دادم، چه چيز تو را مانع شد كه سجده كني؟» گفت: «من از او بهترم؛ مرا از آتش آفريده اي و او را از گل.

تصوير سوم:

قال يا إِبْليسُ ما لَك الاّ تَكونَ مَعَ السّاجِدينَ قال لَمْ أَكنْ ِلأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصال مِنْ حَمَإٍ مَسْنُون. (حجر: 32 و 33)

خداوند فرمود: «اي ابليس! چرا با سجده كنندگان نيستي؟» گفت: «من هرگز براي بشري كه او را از گلِ خشكيده اي كه از گل بدبويي گرفته شده، آفريده اي، سجده نخواهم كرد».

تصوير چهارم:

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكةِ اسْجُدُوا ِلآدَمَ فَسَجَدُوا الاّ إِبْليسَ قال ءَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طينًا. (اسرا: 61)

[به ياد آور] زماني را كه به فرشتگان گفتيم: «براي آدم سجده كنيد.» آنها همگي سجده كردند، جز ابليس كه گفت: «آيا براي كسي سجده كنم كه او را از خاك آفريده اي!».

ص: 122

تصوير پنجم:

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكةِ اسْجُدُوا ِلآدَمَ فَسَجَدُوا الاّ إِبْليسَ كان مِنَ الجِنّ ِ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ. (كهف: 50)

[به ياد آوريد] زماني را كه به فرشتگان گفتيم: «براي آدم سجده كنيد»، آنها همگي سجده كردند، جز ابليس كه از جن بود و از فرمان پروردگارش بيرون شد.

تصوير ششم:

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكةِ اسْجُدُوا ِلآدَمَ فَسَجَدُوا الاّ إِبْليسَ أَبي. (طه: 116)

و [به ياد بياور] هنگامي كه به فرشتگان گفتيم: «براي آدم سجده كنيد»، همگي سجده كردند، جز ابليس كه سر باز زد [و سجده نكرد].

تصوير هفتم:

قال يا إِبْليسُ ما مَنَعَك ان تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيدَي أَسْتَكبَرْتَ أَمْ كنْتَ مِنَ العالينَ؛ قال انا خَيرٌ مِنْهُ خَلَقْتَني مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ. (ص: 75 و 76)

گفت: «اي ابليس، چه چيز مانع تو شد كه بر مخلوقي كه با قدرت خود، او را آفريديم، سجده كني؟ آيا تكبر كردي يا از برترين ها بودي؟» گفت: «من از او بهترم؛ مرا از آتش آفريده اي و او را از گل».

بنابراين، هفت تصوير از سرپيچي ابليس، در كنار هم و با هم، تصويري جامع از نافرماني ابليس و علل آن به ما مي دهند. در نتيجه گيري كلي از تصويرها مي توان گفت:

ابليس از دستور خدا سرپيچي كرد؛

علت آن، وهم و خيال و تكبرش بود؛

نتيجه آن، كفر ابليس و دوري اش از قرب خدا بود.

ص: 123

ص: 124

بصيرت بودند. ما آنان را خالص و پاكدل براي تذكر سراي آخرت گردانيديم. و آنها نزد ما از برگزيدگان و خوبان عالم بودند. و باز ياد كن از اسماعيل و يسع و ذو الكفل كه همه از نيكوكاران جهان بودند.

البته اين شيوه مستقيم گاهي حالت تلويحي به خود مي گيرد و آن در جايي است كه صفت، جاي نام شخص را مي گيرد. براي مثال: «فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا؛ چون بدان جا رسيدند، بنده اي از بندگان ما (خِضْر) را يافتند كه از جانب خود رحمتي به او عطا كرده و از نزد خود دانشي به او آموخته بوديم». (كهف: 65)

«عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا» كه وصف جاي نام خضر را گرفته است.

نمونه ديگر: «قال الذي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الكتابِ انا آتيك بِهِ قَبْلَ ان يرْتَدّ اليك طَرْفُك فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرّا عِنْدَهُ...؛ كسي كه نزد او دانشي از كتاب [الهي ] بود، گفت: من آن را پيش از آنكه چشم خود را بر هم زني برايت مي آورم». (نمل: 40)

كه به جاي نام آصف بن برخيا، از صفت او (عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الكتابِ) ياد مي شود.(1)

دو _ شيوه غير مستقيم: از اين شيوه در قرآن كريم بيشتر استفاده شده است؛ به اين معني كه بيشتر شخصيت ها از طريق كنش ها و گفتار بازنمايي مي شوند.

ص: 125

يوسف مورد حسد برادران خويش است؛ چرا كه پدرش پس از شنيدن خواب وي، از او مي خواهد آن را براي برادرانش بازنگويد.

يوسف داراي توان و نفوذ اجتماعي است؛ زيرا پس از حضور در جامعه شهري، در خانه بزرگ آن سرزمين پذيرفته مي شود و اين در مورد هر كسي اتفاق نمي افتد.

يوسف خُلق و خويي آميخته با ادب و متانت و صفاورزي دارد كه هم مورد توجه افراد برجسته قرار مي گيرد و هم مي تواند تضادهاي طبقاتي و اجتماعي ميان محيط پيشين خود و محيط تازه را بدون چالش و درگيري هضم كند و خود را با وضع نو سازگار سازد و ديگران هم تحملش كنند.

يوسف صبور و ملايم و پرشكيب است؛ چرا كه در صحنه ها و حالات بسيار سخت و حيرت افزا، لب به گلايه نمي گشايد و همواره افق فرا پيش را اميدوارانه انتظار مي كشد.

يوسف در زيبايي و خوش سيمايي آن قدر كم مانند است كه زني از طبقه بالا، در او طمع مي بندد و همه زنان طبقه بالاي زمان نيز با ديدن او اختيار از كف مي دهند.

يوسف جواني پاكدامن و عفيف و وفاپيشه است كه دامن از گناه بازمي دارد و نيز به پناه دهنده خويش خيانت نمي ورزد. با اينكه بارها صحنه اغواگري هاي آن زن تكرار مي شود، يوسف همچنان عهدِ صدق و تقوا را پاس مي دارد و زندان را بر ننگِ خيانت و گناه ترجيح مي دهد.

يوسف مرد خداست، آن چنان كه خداوند او را شايسته برخورداري از دانش و حكمت و علم تعبير خواب مي شمارد.

ص: 126

يوسف مرد امانت و تدبير و مديريت نيز هست. وقتي يوسف از بند آزاد مي شود، پادشاه مصر او را بر صدر مي نشاند و خزانه داري كل كشور را به وي مي سپارد. او در اين سمت، كشور را از تنگناهاي اقتصادي وامي رهاند.

يوسف تيزهوش و فرصت شمار است. وقتي برادرانش براي تهيه آذوقه نزدش مي آيند، آنها را مي شناسد بي آنكه ايشان او را بشناسند. آن گاه با نقشه اي حكيمانه پدر و خانواده اش را از كنعان به مصر مي كشاند تا روزگار فراق فرجام يابد.

يوسف قدردان و وظيفه شناس است. هنگامي كه پدر را پس از روزگاري دراز نزد خود مي يابد، با آنكه شوكت و حشمتي دارد، نزد او فروتني مي ورزد و پدر و مادر را بر تخت مي نشاند و سپاس خداوند را به جا مي آوَرد».(1)

ص: 127

مِنَ الضَّالينَ فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْمًا وَجَعَلَنِي مِنَ المُرْسَلِينَ وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَيَّ ان عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرَائِيلَ قَال فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ العالمينَ قَال رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا ان كُنْتُمْ مُوقِنِينَ قَال لِمَنْ حَوْلَهُ الا تَسْتَمِعُون (شعرا: 16 _ 25)

پس به سوي فرعون برويد و بگوييد: «ما پيامبر پروردگار جهانيانيم، فرزندان اسرائيل را با ما بفرست.» [فرعون] گفت: «آيا تو را از كودكي در ميان خود نپرورديم و سالياني چند از عمرت را نزد ما نماندي؟ و [سرانجام] كار خود را كردي، و تو از ناسپاساني.» گفت: «آن را هنگامي مرتكب شدم كه از گمراهان بودم، و چون از شما ترسيدم، از شما گريختم، تا پروردگارم به من دانش بخشيد و مرا از پيامبران قرار داد».

البته گاهي توصيف شخصيت، در كلام شخص ديگري به طور صريح مي آيد. براي مثال، ما از گفته فرعون، متوجه مي شويم كه موسي عليه السلام در سخن گفتن دچار مشكل بوده است.

وَنَادَي فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قَال يَا قَوْمِ اليْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَذِهِ الانهَارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِي أَفَلا تُبْصِرُونَ أَمْ انا خَيْرٌ مِنْ هَذَا الذِي هُوَ مَهِينٌ وَلا يَكَادُ يُبِينُ. (زخرف: 51 و 52)

و فرعون در ميان قومش آواز بلند كرد: «اي مردم، آيا كشور باعظمت مصر از من نيست؟ و چنين نهرها از زير قصر من جاري نيست؟ آيا [عزت و جلال مرا در عالم به چشم] مشاهده نمي كنيد؟ بلكه من [به رياست و سلطنت] بهترم تا چنين مرد فقير خواري كه هيچ منطق و بيان روشني ندارد».

ص: 128

نيز جمله «وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي العِلْمِ وَالجِسْمِ» نشان دهنده تنومندي طالوت است:

وَقَال لَهُمْ نَبِيُّهُمْ ان اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالوتَ مَلِكًا قَالوا اني يَكُونُ لَهُ المُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ المَال قَال ان اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي العِلْمِ وَالجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ. (بقره: 247)

و پيامبرشان به آنان گفت: «در حقيقت، خداوند، طالوت را بر شما به پادشاهي گماشته است.»گفتند: «چگونه او را بر ما پادشاهي باشد با آنكه ما به پادشاهي از وي سزاوارتريم و به او از حيث مال، گشايشي داده نشده است؟» پيامبرشان گفت: «در حقيقت، خدا او را بر شما برتري داده، و او را در دانش و [نيروي] بدني بر شما برتري بخشيده است و خداوند پادشاهي خود را به هر كس كه بخواهد مي دهد و خدا گشايشگر داناست».

ص: 129

در مورد اشخاص منحرف هم به همين روش عمل مي كند.(1)

بر همين اساس، نام بردن يا نبردن اشخاص در قصه هاي قرآني، داراي حكمت خاصي است. در قرآن كريم به طور معمول، نام پيامبران بزرگ برده مي شود؛ چرا كه آنها نه تنها معمولاً محور قصه اند، بلكه الگوهايي براي هدايت بشري هم هستند. از منحرفاني چون فرعون، هامان، ابولهب نيز نام برده مي شود؛ چرا كه طرف ديگر كشمكش قصه ها و مايه عبرت هستند.

قرآن در موارد بسياري هم نام اشخاص را نمي برد، مانند مؤمن آل فرعون، پيامبري كه طالوت را به جنگ جالوت مي فرستد، پيامبري كه صد سال مي ميرد و شخصيتي كه تخت بلقيس را مي آورد؛ چرا كه ضرورتي در ذكر نام آنها ديده نمي شود، بلكه ياد كردن آنان با صفاتي چون «عبداً من عبادنا» يا «الذي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الكتابِ»، در بيان پيام داستان، كارآمدتر است.

ص: 130

چند سال پيش از ميلاد مسيح بوده را بيان نمي كند. در قصه موسي عليه السلام نيز با اينكه برخي فرازها بارها تكرار مي شود، گفته نمي شود كه موسي عليه السلام در زمان كدام فرعون بوده يا زمان حضرت يوسف عليه السلام يا عيسي عليه السلام چقدر فاصله داشته است.

ص: 131

فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا ان يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَةِ الجُبِّ وَأَوْحَيْنَا اليْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً يَبْكُونَ. (يوسف: 16)

چون او را به صحرا بردند و بر اين عزم متفق شدند كه او را به قعر چاه در افكنند، [چنين كردند] و ما به او وحي كرديم كه البته تو روزي، برادران را به كار بدشان آگاه مي سازي و آنها تو را نمي شناسند و درك مقام تو نمي كنند. و برادران شبانگاه با چشم گريان نزد پدر بازگشتند.

البته براي عشا دو معني ذكر شده است يكي اول شب و ديگري آخر روز است

صباح و اشراق

صباح در قرآن بيشتر هنگام عذاب و فاجعه آمده است؛ درباره عذاب قوم لوط مي خوانيم: «فَأَخَذَتْهُمُ الصّيحَةُ مُشْرِقينَ؛ پس به هنگام طلوع آفتاب، فرياد [مرگبار]، آنان را فرو گرفت». (حجر: 73)

در ادامه همين سوره ذكر مي شود كه عذاب قوم شعيب در صبح بوده است: «فَأَخَذَتْهُمُ الصّيحَةُ مُصْبِحينَ؛ پس صبحدم، فرياد [مرگبار]، آنان را فرو گرفت». (حجر: 83)

سنين

گاهي قرآن به دلايل خاص به سال ها اشاره مي كند. براي مثال، در قصه يوسف اشاره مي شود كه وي چندين سال در زندان به سر برده است تا دليلي بر صبر يوسف باشد: «فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنينَ؛ در نتيجه، چند سالي در زندان ماند». (يوسف: 42)

همچنين در آيه: «فَأَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمّ بَعَثَهُ؛ پس خداوند، او را [به مدت] صد سال ميراند. آن گاه او را برانگيخت.» (بقره: 259) ذكر «مِائَةَ عامٍ» بر قدرت الهي دلالت دارد. از همين گونه است ذكر 309 سال خواب اصحاب كهف كه وجه اعجازي آن را نشان مي دهد: «وَ لَبِثُوا في كهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنينَ وَ ازْدَادُوا تِسْعًا؛ و سيصد سال در غارشان درنگ كردند و نه سال [نيز بر آن] افزودند». (كهف: 25)(1)

ص: 132

در قصه نوح، ذكر زمان طولاني رسالت او براي تأكيد بر استقامت وي در رساندن پيام الهي است، به ويژه اگر بدانيم كه فقط گروه اندكي در طي اين سال ها به او ايمان آورده اند: «... وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ» (هود: 40) با وجود اين، او در انجام دادن رسالت خود سستي نكرده است: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا الي قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِيهِمْ الفَ سَنَةٍ الا خَمْسِينَ عَامًا فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَان وَهُمْ ظَالمُونَ؛ و به راستي، نوح را به سوي قومش فرستاديم، پس در ميان آنان نهصد و پنجاه سال درنگ كرد، تا طوفان، آنها را در حالي كه ستمكار بودند فرا گرفت». (عنكبوت: 14)

ص: 133

اين ياد كرد به اين دليل است كه «سرزمين پدري يوسف (كنعان) در منطقه شام واقع شده است، اما اينك، اين نوجوان به صورت برده اي در سرزمين مصر به سر مي برد. اينجاست كه خواننده داستان، فاصله طولاني بين سرزمين كنعان در شام و مصر را از ذهن خود مي گذراند و در تحمل درد غربت و دوري از وطن با قهرمان نوجوان و مظلوم داستان احساس همدردي و غم خواري مي كند و در غم جانكاه فقدان پسر، با يعقوب عليه السلام شريك مي شود. از طرف ديگر، گريزي از ذكر نام «مصر» نيست؛ چرا كه همين مكان در آينده محل وقوع حوادث تلخ و شيريني خواهد بود كه سراسر پند و اندرز است. خواب فرعون و تأويل آن به وسيله يوسف عليه السلام ، حوادث مربوط به دوران مديريت يوسف عليه السلام در خزانه مصر، آمدن يعقوب عليه السلام همراه فرزندانش به مصر و استقرارشان در آنجا، تشكيل تدريجي قوم بني اسرائيل و بعثت موسي عليه السلام براي رهايي بني اسرائيل از ظلم فرعون و فرعونيان، همه وهمه، نشان دهنده اهميت اين مكان است. بالاتر از همه اينها، مگر نه اينكه مصر «دارالانبيا» است؛ مگر نه اينكه حضرت ابراهيم عليه السلام قوم خود را ترك گفت و راهي مصر شد، مگر نه اينكه تولد موسي عليه السلام و هارون در مصر بوده است...».(1)

ذكر اين نكته نيز خالي از لطف نيست كه مكان در قصه يوسف وجه كنايي مي يابد. مكان هايي كه در داستان يوسف پديدار مي شوند، به ترتيب «كنعان، بيابان و چاه، مصر، خانه عزيز مصر، زندان، خزانه داري مصر، دروازه شهر و دوباره كنعان است. در واقع، مكان در سيري تسلسلي، از كنعان شروع و به كنعان ختم مي شود. در كنعان، يوسف، برادري است كه حسادت ساير برادران را برانگيخته است؛ در كنعان دوم، يوسف مهتر و بزرگ زاده اي است كه مايه افتخار و سربلندي برادران است. در كنعان، يوسف به چاه مي افتد؛ در مصر، يوسف از چاه (زندان) برمي جهد و بر صدر مي نشيند».(2)

ص: 134

در ادامه قصه يوسف و تاريخ بني اسرائيل در قصه موسي عليه السلام نيز محل قصه «مصر» است و به آن تصريح مي شود؛

وَ نادي فِرْعَوْنُ في قَوْمِهِ قال يا قَوْمِ أَلَيسَ لي مُلْك مِصْرَ وَ هذِهِ الانهارُ تَجْري مِنْ تَحْتي. (زخرف: 51)

و فرعون در [ميان] قوم خود ندا درداد [و] گفت: «اي مردم [كشور] من، آيا پادشاهي مصر و اين نهرها كه از زير [كاخ هاي] من روان است از آن من نيست؟ پس مگر نمي بينيد؟».

ص: 135

«وَ اذْكرْ أَخا عادٍ إِذْ انذَرَ قَوْمَهُ بِالأَحْقافِ...؛ و ياد آر حال هود پيغمبر قوم عاد را كه چون در سرزمين احقاف امتش را وعظ و اندرز كرد». (احقاف: 21)

و نيز «حجر» سرزمين ثمود، قوم صالح: «وَ لَقَدْ كذّبَ أَصْحابُ الحِجْرِ المُرْسَلينَ؛ و اصحاب حجر (قوم صالح) هم رسولان را به كلي تكذيب كردند». (حجر: 80)

و نيز سرزمين «مدين»، قوم شعيب: «وَ الي مَدْينَ أَخاهُمْ شُعَيبًا...؛ و به سوي [مردم] مدين، برادرشان شعيب را [فرستاديم]». (اعراف: 85)

ذكر اين سرزمين ها موجب تذكر و عبرت گيري عرب بوده است؛ چرا كه از كنار اين سرزمين ها مي گذشته و مي ديده كه اين سرزمين ها خالي از سكنه هستند واين موجب تذكر وعبرت آنان مي شده است.(1)

ص: 136

ص: 137

داستان مي نگرد. دو نوع اصلي زاويه ديد، «زاويه ديد اول شخص» و «زاويه ديد سوم شخص» است. در «زاويه ديد اول شخص»، راوي، ماجرايي را نقل مي كند كه براي خودش اتفاق افتاده است:

«من به خيابان رفتم و به تماشاي مغازه ها پرداختم».

در «زاويه ديد سوم شخص»، راوي، داستاني نقل مي كند كه براي ديگري اتفاق افتاده است:

«حسن به خيابان رفت از عرض خيابان گذشت و به تماشاي مغازه ها پرداخت».

براي زاويه ديد سوم شخص، دو قسم برمي شمارند: سوم شخص محدود و نامحدود. در «زاويه ديد سوم شخص نامحدود» راوي به همه جا سرك مي كشد و از همه جا آگاه است، ولي در «زاويه ديد سوم شخص محدود»، اطلاعات راوي محدود به اطلاعات يك شخصيت است.

در قصه هاي قرآني، بيشتر آنها از «زاويه ديد سوم شخص نامحدود» روايت مي شوند، مانند اين نمونه: «إِذْ قال يوسُفُ ِلأَبيهِ يا أَبَتِ....» (يوسف: 4) كه از يوسف يا ضمير سوم شخص ياد مي شود. اين در تمام قصه هاي قرآني عموميت دارد، ولي گاهي زاويه ديد به اول شخص بدل مي شود و آن در جايي است كه خداوند متعال از فعل خود ياد مي كند. به نمونه هايي از اين دست توجه كنيد:

فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا ان يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَتِ الجُبِّ ۚ وَأَوْحَيْنَا اليْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ. (يوسف: 15)

پس وقتي او را بردند و هم داستان شدند كه او را در نهانخانه چاه بگذارند [چنين كردند]. و به او وحي كرديم كه قطعاً آنان را از اين كارشان [در حالي كه نمي دانند] با خبر خواهي كرد.

ص: 138

در اين آيه، روايت با سوم شخص آغاز شده، ولي ضمير متكلم «أَوْحَيْنَا» زاويه ديد را به اول شخص برگردانده است.

وَيَسْالونَكَ عَنْ ذِي القَرْنَيْنِ قُلْ سَأَتْلُو عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًا انا مَكَّنَّا لَهُ فِي الأرْضِ وَآتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا فَأَتْبَعَ سَبَبًا حَتَّي إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا القَرْنَيْنِ إِمَّا ان تُعَذِّبَ وَإِمَّا ان تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا قَال أَمَّا مَنْ ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ ثُمَّ يُرَدُّ الي رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذَابًا نُكْرًا. (كهف: 83_ 87)

و از تو درباره ذوالقرنين مي پرسند. بگو: «به زودي چيزي از او براي شما خواهم خواند.» ما در زمين به او امكاناتي داديم و از هر چيزي وسيله اي به او بخشيديم. تا راهي را دنبال كرد. تا آن گاه كه به غروبگاه خورشيد رسيد، به نظرش آمد كه [خورشيد] در چشمه اي گِل آلود و سياه غروب مي كند، و نزديك آن، طايفه اي را يافت. فرموديم: «اي ذوالقرنين، [اختيار با توست]؛ يا عذاب مي كني يا در ميانشان [روش] نيكويي پيش مي گيري.» گفت: «اما هر كه ستم ورزد عذابش خواهيم كرد، سپس به سوي پروردگارش بازگردانيده مي شود، آن گاه او را عذابي سخت خواهد كرد».

كه باز هم زاويه ديد با سوم شخص آغاز، وسپس در «انا مَكَّنَّا» به اول شخص بدل مي شود.

ص: 139

پرداخته اند، به ويژه بر دو سطح داستان و طرح (بدون تفكيك اين سطوح) تأكيد داشته اند، ولي به راستي در صورت الگوگيري از ويژگي هاي شكلي اين قصه ها در سطح داستاني و طرح، به روايت ديني نزديك شده ايم؟ براي پاسخ به اين پرسش، توجه به اين نكات لازم است:

1. گفته شد كه اين قصه ها آثار هنري مستقل نيستند، بلكه در زمينه آيات قرآن ذكر شده اند، پس فرم اين قصه ها هم با توجه به اين زمينه ساخته و پرداخته شده است.

2. فرم اين قصه ها با توجه به اهدافي خاص قرآن سامان يافته است.

3. به فرض كه از فرم اين قصه ها در نوع ارائه رويدادها و شخصيت يا ميزان و چگونگي گفت وگو يا ريتم استفاده شود، باز اين پرسش باقي است كه آيا اين الگوگيري باعث مي شود روايتي ديني داشته باشيم؟ به تصور نگارنده چنين نيست، بلكه درك مي كنيم كه اين پيروي، چيزي را تغيير نمي دهد، ولي براي پاسخ گويي به اين پرسش كه براي ساخت روايت ديني، چگونه مي توان اين قصه ها را سرمشق قرار داد، در پايان فصل مباني دوباره به اين بحث باز خواهيم گشت.

ص: 140

ص: 141

لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحًا الي قَوْمِهِ فَقال يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكمْ مِنْ الهٍ غَيرُهُ اني أَخافُ عَلَيكمْ عَذابَ يوْمٍ عَظيمٍ وَ الي عادٍ أَخاهُمْ هُودًا قال يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكمْ مِنْ الهٍ غَيرُهُ أَ فَلا تَتّقُونَ ... وَ الي ثَمُودَ أَخاهُمْ صالحًا قال يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكمْ مِنْ الهٍ غَيرُهُ قَدْ جاءَتْكمْ بَينَةٌ مِنْ رَبِّكمْ هذِهِ ناقَةُ اللّهِ لَكمْ ايةً فَذَرُوها تَأْكلْ في أَرْضِ اللّهِ وَ لا تَمَسّوها بِسُوءٍ فَيأْخُذَكمْ عَذابٌ اليمٌ. (اعراف: 59، 65 و 73)

همانا نوح را به [سوي] قومش فرستاديم، گفت: «اي قوم، خداي يكتا را پرستيد كه جز او شما را خدايي نيست، من بر شما از عذاب روزي بزرگ (يعني قيامت) مي ترسم.» ... و به [سوي] قوم عاد، برادرشان (يعني مردي از آن قوم)، هود را فرستاديم، به آنها گفت: «اي قوم، خداي يكتا را پرستيد كه جز او شما را خدايي نيست، آيا پرهيزكار نمي شويد.» ... و بر قوم ثمود برادرشان صالح را فرستاديم، گفت: «اي قوم، خداي يكتا را پرستيد كه جز او شما را خدايي نيست، اكنون معجزي واضح و آشكار از طرف خدايتان آمده، اين ناقه خداست كه شما را آيت و معجزي است بزرگ، او را واگذاريد تا در زمين خدا چرا كند و قصد سويي درباره او مكنيد كه به عذابي دردناك گرفتار خواهيد شد».

در همه موارد، اولين دعوت، دعوت به توحيد است.

در سوره هود، داستان انبيا با بيان اصول دعوتشان آغاز مي شود و توحيد محور همه دعوت هاست.

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحًا الي قَوْمِهِ اني لَكمْ نَذيرٌ مُبينٌ ان لا تَعْبُدُوا الاّ اللّهَ اني أَخافُ عَلَيكمْ عَذابَ يوْمٍ اليمٍ... وَ الي عادٍ أَخاهُمْ هُودًا قال يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكمْ مِنْ الهٍ غَيرُهُ ان انتُمْ الاّ مُفْتَرُونَ. (هود: 25 و 26و 50)

ص: 142

و به راستي نوح را به سوي قومش فرستاديم. [گفت:] «من براي شما هشداردهنده اي آشكارم، كه جز خدا را نپرستيد، زيرا من از عذاب روزي سهمگين بر شما بيمناكم» ... و به سوي [قوم] عاد، برادرشان هود را فرستاديم. [هود] گفت: «اي قوم من، خدا را بپرستيد. جز او هيچ معبودي براي شما نيست. شما فقط دروغ پردازيد».

در قصه ابراهيم عليه السلام ، دعوت به توحيد با تفصيل بيشتر و استدلال ابراهيم عليه السلام همراه است:

وَ كذلِك نُري إِبْراهيمَ مَلَكوتَ السّماواتِ وَ الأَرْضِ وَ لِيكونَ مِنَ المُوقِنينَ فَلَمّا جَنّ عَلَيهِ اللّيلُ رَأي كوْكبًا قال هذا رَبّي فَلَمّا أَفَلَ قال لا أُحِبّ الآفِلينَ فَلَمّا رَأَي القَمَرَ بازِغًا قال هذا رَبّي فَلَمّا أَفَلَ قال لَئِنْ لَمْ يهْدِني رَبّي َلأَكونَنّ مِنَ القَوْمِ الضّالينَ فَلَمّا رَأَي الشّمْسَ بازِغَةً قال هذا رَبّي هذا أَكبَرُ فَلَمّا أَفَلَتْ قال يا قَوْمِ اني بَري ءٌ مِمّا تُشْرِكونَ. (انعام: 75 _ 78)

و اين گونه، ملكوت آسمان ها و زمين را به ابراهيم نمايانديم تا از جمله يقين كنندگان باشد. پس چون شب بر او پرده افكند، ستاره اي ديد؛ گفت: «اين پروردگار من است.» و آن گاه چون غروب كرد، گفت: «غروب كنندگان را دوست ندارم.» و چون ماه را در حال طلوع ديد، گفت: «اين پروردگار من است.»آن گاه چون ناپديد شد، گفت: «اگر پروردگارم مرا هدايت نكرده بود، قطعاً از گروه گمراهان بودم.» پس چون خورشيد را برآمده ديد، گفت: «اين پروردگار من است؛ اين بزرگ تر است.» و هنگامي كه افول كرد، گفت: «اي قوم من، من از آنچه [براي خدا] شريك مي سازيد بيزارم».

در ادامه همين صحنه، در سوره شعرا، استدلال حضرت ابراهيم عليه السلام را با قومش چنين مي خوانيم:

ص: 143

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ إِبْرَاهِيمَ إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا تَعْبُدُونَ قَالُوا نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِفِينَ قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ قَالُوا بَلْ وَجَدْنَا آبَاءَنَا كَذَلِكَ يَفْعَلُونَ قَالَ أَفَرَأَيْتُمْ مَا كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ الْأَقْدَمُونَ فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِي وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِي وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِي وَالَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ وَالَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ. (شعرا: 69 _ 82)

و بر آنان گزارش ابراهيم را بخوان. آن گاه كه به پدر خود و قومش گفت: «چه مي پرستيد؟» گفتند: «بتاني را مي پرستيم و همواره ملازم آنهاييم.» گفت: «آيا وقتي دعا مي كنيد، از شما مي شنوند؟ يا به شما سود يا زيان مي رسانند؟» گفتند: «نه، بلكه پدران خود را يافتيم كه چنين مي كردند.» گفت: «آيا در آنچه مي پرستيده ايد تأمل كرده ايد؟ شما و پدران پيشين شما؟ قطعاً همه آنها _ جز پروردگار جهانيان _ دشمن منند. آن كس كه مرا آفريده و همو راهنمايي ام مي كند، و آن كس كه او به من خوراك مي دهد و سيرابم مي گرداند، و چون بيمار شوم او مرا درمان مي بخشد، و آن كس كه مرا مي ميراند و سپس زنده ام مي گرداند، و آن كس كه اميد دارم روز پاداش، گناهم را بر من ببخشايد».(1)

ص: 144

درون مايه به صورت روشن تري محور قصه است؛ مانند قصه پيامبري كه خداوند متعال او را مي ميراند و پس از صد سال زنده مي كند:

أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَي قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَي عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّي يُحْيِي هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَي طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانظُرْ إِلَي حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَانظُرْ إِلَي الْعِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَي كُلِّ شَيٍْ قَدِيرٌ. (بقره: 259)

يا چون آن كس كه به شهري كه بام هايش يكسر فرو ريخته بود، عبور كرد؛ [و با خود مي]گفت: «چگونه خداوند، [اهل] اين [ويرانكده] را پس از مرگشان زنده مي كند؟» پس خداوند، او را صد سال ميراند. آن گاه او را برانگيخت، [و به او] گفت: «چقدر درنگ كردي؟» گفت: «يك روز يا پاره اي از روز را درنگ كردم.»گفت: «بلكه صد سال درنگ كردي، به خوراك و نوشيدني خود بنگر [كه] تغيير نكرده است، و به درازگوش خود نگاه كن كه چگونه متلاشي شده است. اين ماجرا براي آن است كه هم به تو پاسخ گوييم و هم تو را [در مورد معاد] نشانه اي براي مردم قرار دهيم. و به استخوان ها بنگر، چگونه آنها را برداشته به هم پيوند مي دهيم؛ سپس گوشت بر آن مي پوشانيم.» پس هنگامي كه [چگونگي زنده ساختن مرده] براي او آشكار شد، گفت: «مي دانم كه خداوند بر هر چيزي تواناست».

همچنين قصه «ابراهيم و پرندگان» كه بي درنگ بعد از قصه قبلي آمده است، چگونگي معاد را در يك نمونه، يعني در مرگ و زنده شدن پرندگان، به ابراهيم نشان مي دهد:

ص: 145

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتَي قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَي وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنْ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَي كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ. (بقره: 260)

و [ياد كن] آن گاه كه ابراهيم گفت: «پروردگارا، به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مي كني؟» فرمود: «مگر ايمان نياورده اي؟» گفت: «چرا، ولي تا دلم آرامش يابد.» فرمود: «پس، چهار پرنده برگير و آنها را نزد خود ريز ريز گردان؛ سپس بر هر كوهي پاره اي از آنها را قرار ده؛ آن گاه آنها را فراخوان، شتابان به سوي تو مي آيند، و بدان كه خداوند توانا و حكيم است».

از قصه اصحاب كهف و بيدار شدن آنها نيز بعد از 309 سال دليلي روشن بر امكان معاد گرفته شده است: «وَ كذلِك أَعْثَرْنا عَلَيهِمْ لِيعْلَمُوا ان وَعْدَ اللّهِ حَقّ وَ ان السّاعَةَ لا رَيبَ فيها...؛ و اين چنين ما مردم را بر حال اصحاب كهف آگاه ساختيم تا خلق بدانند كه وعده خدا [به روز معاد و زنده كردن مردگان] به حق بوده و ساعت قيامت البته بي هيچ شك خواهد آمد». (كهف: 21)

ص: 146

وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنْ السَّاجِدِينَ قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنْ الصَّاغِرِينَ قَالَ أَنظِرْنِي إِلَي يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ إِنَّكَ مِنْ الْمُنظَرِينَ قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ. (اعراف: 10 _ 17)

و همانا شما آدميان را بيافريديم و آن گاه كه به اين صورت كامل آراستيم، فرشتگان را به سجده [بر] آدم مأمور كرديم. همه سجده كردند جز شيطان كه از جمله سجده كنندگان نبود. خداي متعال به او فرمود: «چه چيز تو را مانع از سجده [بر آدم] شد كه چون تو را امر كردم نافرماني كردي؟ پاسخ داد: «من از او بهترم، كه مرا از آتش و او را از خاك آفريده اي.» خدا به شيطان فرمود: «از اين مقام فرود بيا، كه تو را نرسد كه در اين مقام، بزرگي و نخوت ورزي. بيرون شو كه تو از زمره پست ترين فرومايگاني.» شيطان گفت: [حال كه رانده درگاه شدم] مرا تا به روزي كه خلايق برانگيخته شوند مهلت ده.» خدا فرمود: «البته مهلت خواهي داشت.» شيطان گفت: «چون تو مرا گمراه كردي، من نيز البته در كمين بندگانت در سر راه راست تو مي نشينم. آن گاه از پيش روي و از پشت سر و طرف راست و چپ آنان درمي آيم [و هر يك از قواي عامله و ادراكي آنها را به ميل باطل مي كشم] و بيشتر آنان را شكرگزار نعمتت نخواهي يافت».

سپس چگونگي فريب و وسوسه گري شيطان درباره آدم عليه السلام و حوا را در بهشت چنين توصيف مي كند:

ص: 147

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنْ الْخَالِدِينَ وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنْ النَّاصِحِينَ فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِينَ قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَي حِينٍ. (اعراف: 20 _ 24)

آن گاه شيطان، آدم و حوّا هر دو را به وسوسه فريب داد تا زشتي هايشان را كه از آنان پوشيده بود، برايشان پديدار كند و گفت: «خدايتان شما را از اين درخت نهي نكرد، جز براي اينكه مبادا [در بهشت] دو فرشته شويد يا عمر جاودان يابيد.» و بر آنان سوگند ياد كرد كه من خيرخواه شما هستم. پس آنان را به فريب و دروغي [از آن مقام بلند] فرود آورد. پس چون از آن درخت تناول كردند، زشتي هايشان (مانند عورات و ساير زشتي هاي پنهان) بر آنان آشكار گرديد و بر آن شدند كه از برگ درختان بهشت، خود را بپوشانند؛ و پروردگارشان آنها را ندا كرد: «آيا من شما را از اين درخت منع نكردم و نگفتم كه شيطان دشمن آشكار شماست؟» گفتند: «خدايا، ما بر خويش ستم كرديم و اگر تو ما را نبخشي و به ما رحمت و رأفت نفرمايي، سخت از زيانكاران خواهيم بود.» خدا گفت: «[از بهشت] فرود آييد كه برخي با برخي ديگر مخالف و دشمنيد، و زمين تا هنگامي معين (وقت مرگ و قيامت) جايگاه شماست».

ص: 148

و در آخر، توصيه خداوند متعال به بني آدم آن است كه مواظب باشيد شيطان فريبتان ندهد:

يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمْ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنْ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ. (اعراف: 27)

اي فرزندان آدم! مبادا شيطان شما را فريب دهد، چنان كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون كرد؛ در حالي كه جامه از تن آنان بر مي كند تا قبايح آنان را در نظرشان پديدار كند. همانا آن شيطان و بستگانش شما را مي بينند از جايي كه شما آنها را نمي بينيد. ما نوع شيطان را دوستدار و سرپرست كساني قرار داده ايم كه ايمان نمي آورند.

ص: 149

از ديگر نمود هاي آن، تهديد به قتل است.(1) «قالوا حَرِّقُوهُ وَ انصُرُوا الهَتَكمْ ان كنْتُمْ فاعِلينَ؛ قوم گفتند: ابراهيم را بسوزانيد و خدايان خود را ياري كنيد اگر [بر رضاي خدايان] كاري خواهيد كرد». (انبيا: 68)

ص: 150

مُجْرِمينَ؛ آن گاه ابراهيم پرسيد: اي رسولان حق، باز گوييد كه بر چه كار مبعوث شده ايد؟ فرشتگان پاسخ دادند كه ما بر هلاك قومي زشتكار فرستاده شده ايم». (حجر: 57 و 58)

در پايان اين ماجرا، عذاب الهي چنين ترسيم شده است: «فَأَخَذَتْهُمُ الصّيحَةُ مُشْرِقينَ فَجَعَلْنا عاليها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَيهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّيلٍ؛ باري، قوم لوط هنگام طلوع آفتاب به صيحه آسماني همه هلاك شدند. و شهر و ديار آنها را زير و زبر ساخته و آن قوم را سنگباران كرديم». (حجر: 73 و 74)

در اين آيات، نمونه تصديق بشارت ها، در رحمتي است كه شامل ابراهيم و لوط مي شود و نمونه تأييد بيم ها، در عذابي است كه قوم لوط را هلاك مي كند.(1)

ص: 151

كشت.» [هابيل] گفت: بي ترديد خدا [قرباني را] از متقيان خواهد پذيرفت»... آن گاه [پس از اين گفت وگو] هواي نفس، او را بر كشتن برادرش ترغيب كرد تا او را به قتل رساند و بدين سبب از زيانكاران گرديد.

محور قصه حضرت لوط عليه السلام «خروج از فطرت الهي» و روي آوردن به بدترين كارهاست.

لُوطًا إِذْ قال لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الفاحِشَةَ ما سَبَقَكمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ العالمينَ انكمْ لَتَأْتُونَ الرِّجال شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ انتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ وَ ما كان جَوابَ قَوْمِهِ الاّ ان قالوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيتِكمْ انهُمْ اناسٌ يتَطَهّرُونَ فَانجَيناهُ وَ أَهْلَهُ الاّ امْرَأَتَهُ كانتْ مِنَ الغابِرينَ وَ أَمْطَرْنا عَلَيهِمْ مَطَرًا فَانظُرْ كيفَ كان عاقِبَةُ المُجْرِمينَ. (اعراف: 80 _ 84)

و لوط را [به رسالت فرستاديم] كه به قوم خود گفت: «آيا عمل زشتي كه پيش از شما هيچ كس بدان مبادرت نكرده، به جا مي آوريد؟! شما زنان را ترك كرده ايد و با مردان، سخت شهوت مي رانيد! آري شما قومي [در فساد و بزهكاري] اسراف كاريد.» آن قوم، پيغمبر خود، لوط را پاسخي ندادند جز آنكه گفتند: «او و پيروانش را از شهر بيرون كنيد كه آنان مردمي هستند كه [اين كار را پليد دانسته و از آن] تنزه مي جويند.» ما هم او و اهل بيتش را [از بلاي قومش] نجات داديم، مگر زن او را كه [بي ايمان و] از بازماندگان [در عذاب] بود. و بر آن قوم، باراني [از سنگريزه] فرو باريديم، بنگر كه عاقبت بدكاران چيست.

در ادامه همين سياق، قرآن كريم مهم ترين انحراف اهالي «مدين» را فساد اقتصادي مي داند:

ص: 152

وَ الي مَدْينَ أَخاهُمْ شُعَيبًا قال يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكمْ مِنْ الهٍ غَيرُهُ قَدْ جاءَتْكمْ بَينَةٌ مِنْ رَبِّكمْ فَأَوْفُوا الكيلَ وَ الميزان وَ لا تَبْخَسُوا النّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِي الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِكمْ خَيرٌ لَكمْ ان كنْتُمْ مُؤْمِنينَ وَ لا تَقْعُدُوا بِكلّ ِ صِراطٍ تُوعِدُونَ وَ تَصُدّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ تَبْغُونَها عِوَجًا وَ اذْكرُوا إِذْ كنْتُمْ قَليلاً فَكثّرَكمْ وَ انظُرُوا كيفَ كان عاقِبَةُ المُفْسِدينَ. (اعراف: 85 و 86)

و شعيب را كه برادر مهرباني براي قومش بود [به رسالت] به سوي اهل مدين [فرستاديم.] او با قوم گفت: «اي قوم، هميشه خدا را پرستيد و به روز قيامت [و سعادت آخرت] اميدوار باشيد و هرگز در روي زمين فساد و تبهكاري مكنيد. اين براي شما بهتر است اگر ايمان داريد و به هر طريق در كمين گمراه كردن خلق و ترساندن و بازداشتن از راه خدا برنياييد تا هر كس به خدا ايمان آورده به راه كج و ضلالت اندازيد و اي مسلمين شما هم به ياد آوريد زماني را كه عده قليلي بوديد و دشمنان بسيار، و خدا بر عده شما افزود و بنگريد عاقبت مفسدان را.

ص: 153

هر اجتماع انساني در مسير حركت و تطور خود از قوانيني ثابت و تغييرناپذير پيروي مي كند. قرآن كريم از بعضي از اين قوانين سخن به ميان آورده است(1) و از آنها به سنت ياد مي كند. پس سنت الهي را مي توان چنين تعريف كرد: «قوانين ثابت الهي كه در اقوام و جوامع گذشته به صورت مستمر تجربه شده و تكرار گرديده اند.» سنت هاي الهي سه ويژگي دارند:

1. عمومي بودن و بدون تغيير و تبديل؛ 2. داشتن خاستگاه الهي؛ 3. نقش اراده و اختيار انسان در آنها.(2)

البته نه تنها در جاي جاي قرآن كريم به اين سنن تصريح مي شود، بلكه قرآن در قالب قصه هاي گذشتگان، اين سنن را آشكارا نشان مي دهد. اكنون برخي از اين سنن را مرور خواهيم كرد:

ص: 154

... خدا حال هيچ قومي را دگرگون نخواهد كرد تا زماني كه خود آن قوم حالشان را تغيير دهند (و از نيكي به بدي شتابند)، و هرگاه خدا اراده كند كه قومي را [به بدي اعمالشان] عقاب كند، هيچ راه دفاعي نباشد و براي آنان هيچ كس را جز خدا ياراي آنكه آن بلا بگرداند، نيست.

از مثال هاي واضح اين سنت، قصه هايي است كه در سوره اعراف آمده است؛ چون قصه هاي نوح، هود، صالح، لوط و شعيب؛ چرا كه بعد از ذكر اين قصه ها، تصريح شده كه نازل شدن بركات آسماني يا گرفتار شدن به عذاب الهي، وابستگي كامل به ايمان اقوام داشته است:

وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَي آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنْ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ. (اعراف: 96)

و چنانچه مردم شهر و ديارها همه ايمان مي آوردند و پرهيزكار مي شدند، همانا ما درهاي بركاتي از آسمان و زمين را بر روي آنها مي گشوديم، ولي [چون آيات و پيغمبران ما را] تكذيب كردند، ما هم آنان را سخت به كيفر كردار زشتشان رسانيديم. (1)

ص: 155

و اين آيه كه وعده نصرت به پيامبران الهي مي دهد: «انا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالذِينَ آمَنُوا فِي الحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الأَشْهَادُ؛ در حقيقت، ما فرستادگان خود و كساني را كه در زندگي دنيا ايمان آورده اند و روزي كه گواهان برپاي مي ايستند، قطعاً ياري مي كنيم». (غافر: 51)

قصه هاي زيادي از قرآن را با اين درون مايه خاص مي توان شاهد آورد، ولي در سوره عنكبوت چند قصه با تصريح به اين درون مايه آمده است. در قصه نوح عاقبت ستم و ناسپاسي قوم نوح، عذاب و طوفان ذكر شده است: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحًا الي قَوْمِهِ فَلَبِثَ فيهِمْ الفَ سَنَةٍ الاّ خَمْسينَ عامًا فَأَخَذَهُمُ الطّوفان وَ هُمْ ظالمُونَ؛ و به راستي، نوح را به سوي قومش فرستاديم، پس در ميان آنان نهصد و پنجاه سال درنگ كرد، تا طوفان آنها را در حالي كه ستمكار بودند، فرا گرفت». (عنكبوت: 14)

در قصه ابراهيم عليه السلام ، پس از اقدام قوم آن حضرت به سوزاندن ايشان، خداوند متعال مي فرمايد: ابراهيم را از آتش نجات داديم:

إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ... فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنجَاهُ اللَّهُ مِنْ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ. (عنكبوت: 16 و 24)

و [ياد كن] ابراهيم را چون به قوم خويش گفت: «خدا را بپرستيد و از او پروا بداريد؛ اگر بدانيد، اين [كار] براي شما بهتر است»... و پاسخ قومش جز اين نبود كه گفتند: «بكشيدش يا بسوزانيدش.» ولي خدا او را از آتش نجات بخشيد. آري، در اين [نجات بخشي خدا]، براي مؤمنان قطعاً دلايلي است.

خداوند در قضيه لوط ضمن اشاره به عذاب قوم، وعده نجات لوط و مؤمنان قومش را مي دهد:

ص: 156

وَلَمَّا أَنْ جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِيَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالُوا لَا تَخَفْ وَلَا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوكَ وَأَهْلَكَ إِلَّا امْرَأَتَكَ كَانَتْ مِنْ الْغَابِرِينَ. (عنكبوت: 32)

و هنگامي كه فرستادگان ما به سوي لوط آمدند، به علت [حضور] ايشان ناراحت شد و دستش از [حمايت] آنها كوتاه گرديد. گفتند: «مترس و غم مدار كه ما تو و خانواده ات را _ جز زنت كه از باقي ماندگان [در خاكستر آتش] است _ حتماً مي رهانيم. ما بر مردم اين شهر به [سزاي] فسقي كه مي كردند، عذابي از آسمان فرو خواهيم فرستاد».

در ادامه همين سوره، پس از اشاره به قوم شعيب و عاد و ثمود و اشخاصي چون قارون و فرعون و هامان، چنين جمع بندي مي شود كه هر گروهي از ظالمان به گونه اي عذاب شدند:

فَكُلًّا أَخَذْنَا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنَا وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ. (عنكبوت: 40)

و هر يك [از ايشان] را به گناهش گرفتار [عذاب] كرديم. از آنان كساني بودند كه بر [سر] ايشان بادي همراه با شن فرو فرستاديم؛ و از آنان كساني بودند كه فرياد [مرگبار]، آنها را فرو گرفت؛ و برخي از آنان را در زمين فرو برديم؛ و بعضي را غرق كرديم؛ و [اين] خدا نبود كه بر ايشان ستم كرد، بلكه خودشان بر خود ستم مي كردند.(1)

ص: 157

است، قصه طالوت است. كساني كه همراه طالوت مشكلات را تحمل كردند، بر گروه كثير دشمن پيروز شدند. قرآن كريم ماجرا را پس از انتخاب طالوت چنين ادامه مي دهد:

فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنُودِ قال ان اللّهَ مُبْتَليكمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيسَ مِنّي وَ مَنْ لَمْ يطْعَمْهُ فَانهُ مِنّي الاّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ الاّ قَليلاً مِنْهُمْ فَلَمّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الذينَ آمَنُوا مَعَهُ قالوا لا طاقَةَ لَنَا اليوْمَ بِجالوتَ وَ جُنُودِهِ قال الذينَ يظُنّونَ انهُمْ مُلاقُوا اللّهِ كمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كثيرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصّابِرينَ وَ لَمّا بَرَزُوا لِجالوتَ وَ جُنُودِهِ قالوا رَبّنا أَفْرِغْ عَلَينا صَبْرًا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انصُرْنا عَلَي القَوْمِ الكافِرينَ فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّهِ وَ قَتَلَ داوُودُ جالوتَ وَ آتاهُ اللّهُ المُلْك وَ الحِكمَةَ وَ عَلّمَهُ مِمّا يشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الأَرْضُ وَ لكنّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَي العالمينَ. (بقره: 249 _ 251)

و چون طالوت با لشكريان [خود] بيرون شد، گفت: «خداوند، شما را به وسيله رودخانه اي خواهد آزمود. پس هركس از آن بنوشد، از [پيروان] من نيست، و هركس از آن نخورد، قطعاً او از [پيروان] من است؛ مگر كسي كه با دستش كفي برگيرد. پس [همگي] جز اندكي از آنها، از آن نوشيدند. و هنگامي كه [طالوت] با كساني كه همراه وي ايمان آورده بودند، از آن [نهر] گذشتند، گفتند: «امروز ما را ياراي [مقابله با ] جالوت و سپاهيانش نيست.»كساني كه به ديدار خداوند يقين داشتند، گفتند: «بسا گروهي اندك كه بر گروهي بسيار، به اذن خدا پيروز شدند، و خداوند با شكيبايان است.» و هنگامي كه با جالوت و سپاهيانش روبه رو شدند، گفتند: «پروردگارا، بر [دل هاي] ما

ص: 158

شكيبايي فرو ريز و گام هاي ما را استوار دار و ما را بر گروه كافران پيروز فرماي.» پس آنان را به اذن خدا شكست دادند و داوود، جالوت را كشت و خداوند به او پادشاهي و حكمت ارزاني داشت، و از آنچه مي خواست به او آموخت. و اگر خداوند، برخي از مردم را به وسيله برخي ديگر دفع نمي كرد، قطعاً زمين تباه مي گرديد، ولي خداوند به جهانيان تفضل دارد.(1)

ص: 159

ص: 160

جهان هستي بر اساس توحيد تفسير مي شود. ماسوي الله، آفريده و پرورش يافته خداوند متعال است. خداوند متعال، خالق و قادر بر همه چيز است و هيچ چيز خارج از خواست او رخ نمي دهد. حتي شيطان بي اذن تكويني او، قادر بر هيچ كاري نيست. بنابراين، آنچه موجود است (ما سوي الله) جنود الهي اند كه به فرمان او حركت مي كنند و در اين ميان، فرقي بين پرندگان آسمان و سنگريزه هاي بيابان نيست.

ملايك، كارگزاران الهي اند كه به خواست او كار مي كنند و هيچ معصيتي در كارشان نيست. آنها مراتب متفاوتي دارند.

انسان مخلوقي مكلف است كه مي تواند تا مقام خليفة الهي پيش رود و مسجود ملايك قرار گيرد و نيز مي تواند از هر حيواني پست تر شود.

برخي انسان ها (پيامبران) مي توانند از طريق وحي، پيام الهي را دريافت كنند. خداوند متعال، آنان را براي هدايت نوع بشر فرستاده است تا بشر را از تاريكي به سوي نور راهنمايي كنند.

انسان پس از دنيا وارد برزخ مي شود، سپس در قيامت به پاداش يا كيفر اعمالش مي رسد و به صورت ابدي در جايگاه خود، جهنم يا بهشت، خواهد بود.

در جوامع انساني، سنن الهي حاكم و جاري است كه بر اساس اين سنن، تاريخ شكل مي گيرد.

جن از ديگر مخلوقات الهي است كه مانند انسان، مكلّف است. برخي از آنان مؤمن و برخي كافرند. مؤمنان آنها به پيامبران انساني اقتدا مي كنند. آنها از جهت قدرت از انسان ها برترند و در قيامت به بهشت يا جهنم، به پاداش يا كيفر اعمال خود مي رسند.

برخي حيوانات در قصه هاي قرآني، داراي شعور و قدرت درك بعضي معارف هستند.

ص: 161

ص: 162

ص: 163

ص: 164

بخش سوم: تحليلي بر سطوح روايت در قصه يوسف عليه السلام

فصل اول: مروري بر چينش و نقل رويدادها

فصل دوم: تحليل قصه

1. سبك در قصه يوسف عليه السلام

2. داستاني در قصه يوسف عليه السلام

3. طرح در قصه يوسف عليه السلام

4. معاني در قصه يوسف عليه السلام

5. مباني در قصه يوسف عليه السلام

ص: 165

قصه حضرت يوسف عليه السلام يكي از قصه هاي شاخص در قصص قرآن كريم است؛ چرا كه تنها قصه بلندي است كه يك جا و منسجم روايت مي شود. از اين رو، در مقام تحليل بسيار مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه، براي «تطبيق» و «اجرا كردن» آنچه در طول پژوهش از سطوح متن روايت شده، مطرح گرديد، اين قصه را بررسي مي كنيم.

ص: 166

6. قافله اي يوسف را در چاه مي يابد و او را به مصر مي برد و به عنوان برده مي فروشد.

7. عزيز مصر، يوسف را مي خرد و او را به زنش وامي گذارد و توصيه مي كند كه وي را گرامي بدارد؛ چرا كه ممكن است او را به فرزندي بپذيرند.

8. يوسف به سن رشد مي رسد و خداوند به او «حكم» و «علم» عطا مي فرمايد.

9. زن عزيز مصر از او كام مي خواهد. يوسف پارسايي مي ورزد و فرار مي كند. عزيز مصر در آستانه در، ماجرا را مي بيند و همه چيز را متوجه مي شود.

10. زنان مصري ماجرا را مي شنوند و زن عزيز مصر را سرزنش مي كنند.

11. زن عزيز مصر، زنان مصري را دعوت و در آن مجلس، يوسف را وارد مي كند. آنان از زيبايي يوسف حيرت مي كنند و بي اختيار انگشتان خود را مي برند.

12. براي فراموش شدن ماجرا يوسف را به زندان مي اندازند.

13. دو زنداني، رؤياهاي خود را به يوسف مي گويند. يوسف رؤياي آنان را تعبير مي كند و از يكي از آن دو مي خواهد كه او را نزد فرمانروا ياد آورد، ولي او فراموش مي كند. يوسف چند سال در زندان مي ماند.

14. فرمانرواي مصر خوابي عجيب مي بيند كه خواب گزاران از تعبير آن در مي مانند و همان زنداني پيشين، يوسف را به ياد مي آورد.

15. وي نزد يوسف مي آيد و از تعبير رؤياي فرمانروا مي پرسد. يوسف آن را تعبير مي كند.

16. فرمانروا همان فرد را مي فرستد تا خبر آزادي يوسف را برساند و وي را با خود بياورد.

ص: 167

17. يوسف شرط بيرون آمدنش از زندان را روشن شدن تهمتي كه به او زده شده است، قرار مي دهد.

18. زنان مصري و زن عزير مصر به بي گناهي يوسف اعتراف مي كنند.

19. فرمانروا يوسف را كارگزار بزرگ خود مي كند.

20. برادران يوسف به دليل قحطي و تهيه آذوقه به مصر نزد يوسف مي آيند، ولي او را نمي شناسند.

21. يوسف ضمن بزرگ داشت آنها و دادن آذوقه، از ايشان مي خواهد در سفر ديگر، برادرشان (بنيامين) را با خود بياورند.

22. برادران با دادن تعهد، پدر را راضي مي كنند كه برادر يوسف (بنيامين) را با خود ببرند.

23. چون برادران همراه بنيامين نزد يوسف برمي گردند، يوسف با نقشه اي بنيامين را نزد خود نگاه مي دارد.

24. برادران نزد پدر بازمي گردند و از نگه داشتن بنيامين خبر مي دهند. پدر از آنها مي خواهد كه نااميد نباشند و از يوسف هم خبر گيرند.

25. چون بار ديگر نزد يوسف برمي گردند، يوسف خود را معرفي مي كند و از آنها مي خواهد كه پدر و همه اهل خود را به مصر آورند.

26. چون قافله به كنعان مي رسد، پيراهن يوسف را بر ديدگان پدر مي گذارند. پدر بينا مي شود و همگي به مصر مي روند.

27. چون نزد يوسف مي رسند، يوسف پدر و مادرش را بر تخت مي نشاند و همگي به شكرانه اين ديدار سجده مي كنند.

28. خداوند به رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد اين قصه از خبرهاي غيبي است كه به تو گفتيم.

ص: 168

ص: 169

جالب اينكه در انتهاي اين قصه، به همين صورت از فضاي قصه فاصله گرفته مي شود. ابتدا در آيه 102 بار ديگر خداوند، خطاب به رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «اين از خبرهاي غيبي است كه براي تو حكايت كرديم».

«ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ؛ اي پيامبر! اين سرگذشت از خبرهاي غيب است كه آن را به تو وحي مي كنيم و تو آن گاه كه برادران يوسف همگي بر كار خود مصمم شدند و درباره يوسف بدانديشي مي كردند، نزد آنان نبودي كه از اخبارشان آگاه شوي».

پس از اين مخاطبه، سياق معمول آيات (بدون خطاب) دنبال مي شود: «وَكَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ؛ و چه بسيار نشانه هايي بر يكتايي خدا در آسمان ها و زمين است كه مردم بر آن مي گذرند، ولي از آنها روي مي گردانند و آنها را درك نمي كنند». (يوسف: 105)

ص: 170

در قصه يوسف، هماهنگ با محتواي نرم قصه، واژه ها نيز نرم و با موسيقي آرام بخش انتخاب شده است. به اولين قطعه از اين قصه توجه كنيد:

إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ قَالَ يَا بُنَيَّ لاَ تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَي إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُواْ لَكَ كَيْدًا إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلإِنسَانِ عَدُوٌّ مُّبِينٌ. (يوسف: 4 و 5)

ياد كن هنگامي را كه يوسف به پدرش يعقوب گفت: «اي پدر، من در خواب يازده ستاره و نيز خورشيد و ماه را ديدم; آنها را ديدم كه براي من سجده مي كنند.» يعقوب گفت: «اي پسر من، خوابت را براي برادرانت حكايت مكن؛ زيرا آنان بر تو حسد مي برند و قطعاً براي تو نيرنگي مي انديشند و شيطان آنان را تحريك خواهد كرد كه نيرنگ خود را به كار بندند؛ چرا كه شيطان براي آدمي دشمني آشكار است».

در اين آيات، نرمي كلمات به خوبي احساس مي شود. اين قطعه را با قطعه اي در سوره قمر مقايسه كنيد كه هماهنگ با معنا و احساسي كه قرار است در مخاطب ايجاد شود، ضرباهنگ و موسيقي واژه ها كوبنده است:

كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ فَقَالُوا أَبَشَرًا مِّنَّا وَاحِدًا نَّتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَّفِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ أَؤُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِن بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَّنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَّهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاء قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْبٍ مُّحْتَضَرٌ فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَي فَعَقَرَ فَكَيْفَ كَانَ عَذَابِي وَنُذُرِ إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ صَيْحَةً وَاحِدَةً فَكَانُوا كَهَشِيمِ الْمُحْتَظِرِ وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّكِرٍ. (قمر: 23 _ 32)

ص: 171

قوم ثمود نيز هشدارها را دروغ انگاشتند و گفتند: «آيا از بشري كه از جنس خود ما و تنهاست و هيچ يار و ياوري ندارد پيروي كنيم؟ در اين صورت، ما قطعاً در گمراهي و جنوني شگفت خواهيم بود. آيا از ميان ما وحي فقط بر او القا شده است؟ او بر ما هيچ امتيازي ندارد، بلكه بسيار دروغ پرداز و متكبر است و مي خواهد بدين وسيله بر ما بزرگي كند.» فردا به زودي خواهند دانست كه دروغ پرداز و متكبر كيست. به پيامبرشان صالح گفتيم: «همانا ما به شيوه اعجاز، آن شتري را كه مي خواهند برايشان مي فرستيم تا آنان را بيازماييم; پس در انتظار ]عملكرد[ آنان باش و بر آزارشان شكيبايي كن.» و به او گفتيم: «به آنان اعلام كن كه آب چشمه، ميان آنان و شتر سهميه بندي شده است و براي هر سهمي از شُرب، صاحب آن حاضر مي شود.» پس ]از چندي[ رفيقشان را صدا كردند كه شتر را از پاي درآورد; او هم پي كردن و كشتن شتر را برعهده گرفت و آن را پي كرد و كشت اينك بنگريد كه عذاب من و هشدارهايم چگونه بود؟ ما بانگي مهيب بر آنان فرستاديم و آنان همچون خار و خاشاكي كه آغل داران براي دام هايشان جمع آوري مي كنند، خشك و بي رمق شدند. همانا ما قرآن را براي فراگيري همگان آسان كرديم; پس آيا كسي هست كه متذكر شود و خدا را بشناسد و به صفات و افعال او پي ببرد؟

ص: 172

وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتْ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ. (يوسف: 23)

و آن زني كه يوسف در خانه او بود از يوسف خواست كه خود را در اختيار او نهد و درها را محكم بست و به يوسف گفت: «بيا كه براي تو آماده شده ام.» يوسف گفت: «پناه بر خدا ! او پروردگار من است كه جايگاه مرا نيكو قرار داده است. كاري كه مرا بدان فرا مي خواني ستمكاري است و ستمكاران رستگار نمي شوند».

ص: 173

متعال به عنوان يك كنش گر حضور دارد. براي مثال، هنگامي كه برادران، يوسف را در چاه مي اندازند، خداوند متعال با الهام به يوسف، به وي اطمينان مي دهد كه برادرانش را به اين كارشان آگاه مي كند.

فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَأَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ. (يوسف: 15)

پس وقتي او را بردند و هم داستان شدند تا او را در نهانخانه چاه بگذارند [، چنين كردند]. و به او وحي كرديم كه قطعاً آنان را از اين كارشان _ در حالي كه نمي دانند _ باخبر خواهي كرد.

و نيز در آيه 56، خداوند متعال مكانت يافتن يوسف عليه السلام را، به خود نسبت مي دهد:

وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَاءُ نُصِيبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَاءُ وَلَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ. (يوسف: 56)

و بدين گونه يوسف را در سرزمين [مصر] قدرت داديم، كه در آن، هر جا كه مي خواست سكونت مي كرد. هر كه را بخواهيم به رحمت خود مي رسانيم و اجر نيكوكاران را تباه نمي سازيم.

همچنين در آيه 76 خداوند متعال نقشه يوسف عليه السلام را براي نگه داشتن بنيامين، به الهام خود مي داند.

فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِنْ وِعَاءِ أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَاءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ. (يوسف: 76)

پس [يوسف] به [بازرسي] بارهاي آنان، پيش از بار برادرش، پرداخت. آن گاه آن را از بار برادرش [بنيامين] درآورد. اين گونه به يوسف

ص: 174

شيوه آموختيم. [چرا كه] او در آيين پادشاه نمي توانست برادرش را بازداشت كند، مگر اينكه خدا بخواهد [و چنين راهي به او بنمايد]. درجات كساني را كه بخواهيم بالا مي بريم و فوق هر صاحب دانشي دانشوري است.

ص: 175

پيش از ورود به اين چهار محور بحث، نگاهي به چگونگي «آغاز اين قصه خالي از لطف نيست.

ص: 176

اينجا) آورد كه پروردگارم درباره آنچه اراده كند، دقيق است. آري، او داناي حكيم است».

جالب اينكه رؤيا يكي از تم هاي اصلي اين قصه است؛ چرا كه قرآن كريم يكي از نشانه هاي نبوت حضرت يوسف را توانايي تعبير رؤيا مي داند:

رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنْ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ. (يوسف: 101)

پروردگارا اين سلطنت را به من دادي، و تعبير حوادث رؤيا به من آموختي، تويي خالق آسمان ها و زمين! تو در دنيا و آخرت مولاي مني، مرا مسلمان بميران و قرين شايستگانم بفرما.

پس از اين رؤيا، گفت وگوي برادران درباره چگونگي سر به نيست كردن يوسف آمده است:

إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَي أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ اقْتُلُواْ يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ قَالَ قَآئِلٌ مِّنْهُمْ لاَ تَقْتُلُواْ يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِن كُنتُمْ فَاعِلِينَ. (يوسف: 8 _ 10)

آن دم كه گفتند: «يوسف و برادرش نزد پدرمان از ما كه دسته اي نيرومنديم، محبوب ترند، كه پدر ما در ضلالتي آشكار است يوسف را بكشيد يا به سرزميني دور بيندازيدش كه علاقه پدرتان خاص شما شود، و پس از آن مردمي شايسته شويد.» يكي از ايشان گفت: «يوسف را مكشيد؛ اگر كاري مي كنيد او را به قعر چاه افكنيد كه بعضي مسافران او را برگيرند».

ص: 177

با همين چند خط گفت وگو، شخصيت هاي اصلي داستان (يوسف و برادران) و موضوع محوري داستان معرفي مي شوند.

پس از اين مقدمه، به سراغ چهار عنصري مي رويم كه در طرح مطرح مي شوند:

ص: 178

موارد حذف، ماجراي حذف شده را شواهدي به خوبي نشان مي دهد. براي نمونه، به حذفي كه بين آيه 45 و آيه 46 اتفاق افتاده است مي توان توجه كرد:

وَقَالَ ﭐلَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَﭐدَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَاْ أُنَبِّئُكُم بِتَأْوِيلِهِ فَأَرْسِلُونِ يُوسُفُ أَيُّهَا ﭐلصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنبُلَاتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ لَّعَلِّي أَرْجِعُ إِلَي ﭐلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ. (يوسف: 45 و 46)

آن كس از آن دو تن كه نجات يافته بود و پس از مدتي به خاطر آورد، گفت: «من از تعبير آن خبرتان مي دهم، مرا بفرستيد. اي يوسف راستگوي ! درباره هفت گاو فربه كه هفت گاو لاغر، آنها را مي خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشكيده به ما نظر بده، تا شايد نزد كسان بازگردم و آنها [حقيقت را] بدانند».

در اين قصه از عنصر «تلخيص» كمتر استفاده شده است. از معدود موارد استفاده از اين عنصر مي توان اين مثال را آورد: «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ ءَاتَيْنَاهُ حُكْماً وَعِلْماً وَكَذَ ٰلِكَ نَجْزِي ﭐلْمُحْسِنِينَ؛ و چون به رشد رسيد، حكمت و علمي به او داديم و نيكوكاران را چنين پاداش مي دهيم». (يوسف: 22)

كه چندين سال دوران رشد يوسف را در يك جمله خلاصه مي كند.

ص: 179

البته در كنار اين توصيف هاي غيرمستقيم، به ندرت شخصيت به صورت مستقيم توصيف مي شود؛ مانند:

وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَيٰ بُرْهَانَ رَبِّهِ ۚ كَذَٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ. (يوسف: 24)

و در حقيقت [آن زن] آهنگ وي كرد، و [يوسف نيز] اگر برهان پروردگارش را نديده بود، آهنگ او مي كرد. چنين [كرديم] تا بدي و زشتكاري را از او بازگردانيم؛ چرا كه او از بندگان مخلص ما بود.

كه خداوند متعال يوسف عليه السلام را به عنوان عبد مخلَص ياد مي كند.

نام بردن از شخصيت ها: يكي از ويژگي هاي قصص قرآن، آن است كه به ندرت نام شخصيتي را مي آورد و اين كار دلايل متعددي دارد. در قصه يوسف از ميان شخصيت هاي متعدد، تنها از يوسف و يعقوب به نام ياد شده و بيشتر وصف جاي نام اشخاص را گرفته است.

قرآن به جاي نام زليخا او را با اين وصف ياد مي كند: «وَ راوَدَتْهُ الّتي هُوَ في بَيْتِها»؛ چرا كه اين وصف علاوه بر اشاره به شخص، علت ماجرا را نيز توضيح مي دهد.

ص: 180

در اين آيه نام مصر ذكر شده است؛ چرا كه لازمه تبيين ابعاد داستان بني اسرائيل، چگونگي آمدنشان به اين سرزمين و بعدها چگونگي خارج شدنشان از اين سرزمين با هدايت موسي عليه السلام ، به ذكر و مشخص كردن مكان بستگي داشته است.

ص: 181

دشوار، چه در خانه عزيز مصر و چه در زندان نمي لغزد و در مقابل وسوسه هاي شيطان، خدا را ياد مي كند. خداوند متعال نيز او را حفظ مي كند و از چاه به جاه و از ذلت به عزت مي رساند. در مقابل، در اين قصه كسي كه از عبوديت خدا سر بر مي تابد و در مقابل خداوند متعال معصيت مي كند، عزتش به ذلت تبديل مي شود.

ص: 182

مي گيرد و در صورت تخلف مجازات مي شود. يوسف به اين تكليف عمل مي كند و برادران از اين تكليف تخلف مي كنند.

انسان مختار است: انسان مختار است و به واسطه اراده خود مي تواند خداوند متعال را اطاعت يا نافرماني كند.

آنچه گفته شد، برخي از مباني اين قصه است، ولي مباني به اين موارد منحصر نيست.

ص: 183

ص: 184

سبك: سبك اولين سطحي است كه مخاطب با آن روبه رو مي شود. سبك در اين اصطلاح به معناي «عناصر بياني و محسوس يك متن روايت شده است.» در قصه مكتوب، واژگان و در فيلم، تصوير و صدا، عناصر سبكي را تشكيل مي دهند.

طرح و داستان: مخاطب پس از دريافت سبك، از طريق آن به ماجراهايي پي مي برد؛ يعني قصه گو به وسيله واژگان (سبك) قصه اي (ماجراهايي) را بيان مي كند. تا اينجا همه روايت شناسان هم عقيده هستند، ولي اولين بار شكل گرايان روس، همين سطح ماجراها را به دو سطح داستان و طرح تقسيم كردند. در اصطلاح ايشان، داستان «شرح ساده رويدادهاست، آنچنان كه در واقع رخ داده است» و طرح «چگونگي ارائه داستان توسط روايت گر است».

معاني: روايت گر، رخدادهايي را نقل مي كند، ولي اين رخدادها به گونه اي انتخاب و سامان داده مي شوند كه معاني خاص را به مخاطب منتقل كنند. به اين معاني، «درون مايه» يا «تم» نيز مي گويند. يك قصه به طور معمول يك درون مايه اصلي و چند درون مايه فرعي دارد.

مباني: مباني را مي توان «پيش فرض هاي هستي شناختي و ايدئولوژيك اثر» تعريف كرد. مخاطب در مرحله اول با سبك اثر روبه رو مي شود؛ از طريق سبك، طرح؛ و از طريق طرح، داستان را استنباط مي كند. سپس با توجه به سبك و طرح و داستان، معاني و درون مايه اثر را در مي يابد و با توجه به تمام اين سطوح، مباني را مي تواند استنباط كند.

با توجه به اينكه قصص قرآني ذيل متن روايت شده مي گنجد، آيا سطوح نام برده براي متن روايت شده را در قصه هاي قرآني نيز مي توان

ص: 185

ترسيم كرد؟ اگر هست، اين سطوح در قصه هاي قرآني چه ويژگي هايي پيدا كرده است؟ با توجه به اين پرسش كانوني، در اين پژوهش، يك به يك سطوح قصه هاي قرآني برشمرده و ويژگي هر يك بيان شد كه جمع بندي از اين قرار است:

ص: 186

رويدادهاي قصه يوسف، جريان بزرگ شدن حضرت موسي در مصر، ارتكابش به قتل و فرار به مدين، ازدواج با يكي از دختران شعيب؛ ونيز مانند رفتاري كه اقوام مختلف با پيامبران داشته اند؛ از جمله كفر، تكذيب و آزار دادن آنها.

رويدادهاي غيرعادي(اعجازين): برخي رويدادها در قصه هاي قرآني از صورت عادي خارج است، مانند تبديل شدن عصاي موسي به اژدها، تبديل شدن آتش به گلستان براي ابراهيم عليه السلام ، سخن گفتن هدهد و مورچه با سليمان، به خواب رفتن اصحاب كهف به مدت 309 سال، تولد عيسي عليه السلام بدون پدر، سخن گفتن عيسي عليه السلام در گهواره و مانند آن.

ص: 187

قرآن آن را گزارش مي كند؛ 3. حوادثي كه قرآن پيشگويي مي كند كه در آينده رخ خواهد داد (مانند غلبه رم بر ايران).

از اين سه گونه روايت، تنها گونه اول را خداوند متعال در قرآن قصه ناميده و از اين جهت مدار بحث و گفت وگوي اين پژوهش همين نوع اخير است.

ص: 188

ابزارهاي روايت هم ياد كرد: صحنه، تلخيص، توصيف و حذف. از ميان چهار عنصر روايي قصه هاي قرآني، صحنه بيشتر از تلخيص و توصيف به كار رفته است. از دو ابزار صحنه، يعني عمل و گفت وگو، از گفت وگو به صورت حداكثري استفاده شده است؛ به طوري كه مي توان گفت يكي از ويژگي هاي قصه هاي قرآني، استفاده حداكثري از صحنه و گفت وگوست.

از ديگر ويژگي هاي قصه هاي قرآني، استفاده فراوان از حذف است، به گونه اي كه مخاطب، پرشي در جريان رويدادهاي داستان حس مي كند، ولي نوعاً اين حذف ها با قرينه هايي صورت گرفته و همگي با حكمتي خاص همراه بوده است. استفاده زياد از عنصر حذف در اين قصه ها، سبب شده است موارد زايد يا قسمت هايي از داستان كه با توجه به اهداف قصه، نقل آنها ضروري نبوده، از پيكره داستان جدا گردد و داستان با ريتم شتابان و مناسب نقل شود.

سه _ تكرار در قصه هاي قرآن: تكرار يكي از پديده هاي بسيار چشمگير در طرح قصه هاي قرآني است. گروهي اين تكرارها را محل اشكال و گفت وگو قرار مي دهند. ذكر دو نكته درباره اين تكرارها لازم است:

اول _ يكي از اهداف اساسي اين قصه ها تسكين آلامي بوده كه رسول اكرم صلي الله عليه و آله بر اثر تكذيب مردم تحمل مي كرد و خداوند متعال از طريق اين قصه ها ايشان را به صبر و بردباري دعوت فرموده است. بر اين اساس، برخي از فرازهاي اين قصه ها به طور مكرر بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله خوانده مي شده است، تا هر بار تسكين جديدي باشد.

دوم _ تكرار در قرآن به معناي تكرار طابق النعل بالنعل يك رويداد نيست، بلكه هر بار، نكته جديدي افزوده مي شود تا تصوير ي كامل تر از آن رويداد به دست آيد.

ص: 189

ص: 190

ص: 191

برخي با اين استدلال كه اين قصه ها، «داستان» نيستند، به اين پرسش پاسخ منفي داده اند، ولي بيشتر صاحب نظران اين قصه ها را نوعي داستان دانسته و مدعي شده اند كه مي توان از آنها پيروي كرد. البته بسياري، الگوگيري از عناصر فرمي را منظور كرده اند و حال آنكه الگوگيري از چگونگي قصه گويي قرآن (در عناصر فرمي) در عمل چندان امكان پذير نيست؛ چرا كه نوع قصه گويي قرآن ويژه خود قرآن است و در برخي از ويژگي ها امكان تقليد نيست؛ زيرا قصه هاي قرآني معجزه اند و دست بشري از اين هوس كوتاه است. به علاوه بر فرض كه از برخي از اين ويژگي هاي صوري پيروي كنيم، چه حاصل خواهد شد؟ آيا با پيروي از نوع «گفت وگو» در قصه هاي قرآني، مي توان قصه و داستان ديني ساخت؟ آيا اگر به فرض محال نويسنده بتواند چون قصه يوسف عليه السلام (فقط از جهت فرم) قصه اي بنويسد، قصه او ديني است؟ آيا اگر در قصه و داستاني بشري كسي توانست برخي از ويژگي هاي سبكي قصه هاي قرآني را به طور ناقص تقليد كند، نسبت به ديگران قصه اي ديني تر ساخته است؟ البته كه چنين نيست.

به نظر مي رسد با توجه به نظريه سطوح متن و اينكه اشاره شد هويت يك متن به ژرف ساخت آن (مباني) است، مي توان به اين پرسش چنين پاسخ داد كه چون آنچه هويت يك روايت را مي سازد، «مباني» است، اگر بخواهيم در قصه نويسي و روايتگري از قرآن پيروي كنيم، بايد به زيرين ترين لايه، يعني «مباني» بپردازيم. در واقع، قصه اي از قرآن پيروي كرده است كه در مباني (ژرف ساخت) از اين قصه ها پيروي كند، در غير اين صورت، الگوبرداري از سطوح رويين (سبك، طرح، داستان) لزوماً به ديني تر شدن قصه كمك نمي كند.

ص: 192

ص: 193

ص: 194

بستاني فواد افرام، فرهنگ ابجدي، ترجمه: مهيار رضا، تهران، انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1375.

بستاني، محمود، اسلام و هنر، ترجمه: حسن صابري، مشهد، بنياد پژوهش هاي آستان قدس رضوي، 1371.

بلخي (مولوي)، جلال الدين محمد، مثنوي معنوي، (جلد 1)، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1367.

بوردول، ديويد، روايت در فيلم داستاني، ترجمه: علاءالدين طباطبايي، تهران، فارابي، 1385.

بوردول، ديويد، هنر سينما، ترجمه: فتاح محمدي، تهران، مركز، 1377.

پراپ، ولاديمير، ريخت شناسي قصه هاي پريان، ترجمه: فريدون بدره اي، توس، 1386.

پرويني، خليل، تحليل عناصر ادبي و هنري داستان هاي قرآن، تهران، فرهنگ گستر، چاپ اول، 1379.

پورخالقي ، مه دخت، فرهنگ قصه هاي پيامبران، مشهد، آستان قدس رضوي، 1371.

تودوروف، تزوتان، بوطيقاي ساختارگرا، ترجمه: محمد نبوي، تهران، آگاه، 1377.

تولان، مايكل جي، درآمدي نقادانه _ زبان شناختي بر روايت، ترجمه: ابوالفضل حرّي، تهران، بنياد سينمايي فارابي، 1383.

چتمن، سيمور، داستان و گفتمان، ترجمه: راضيه سادات ميرخندان، ، مركز پژوهش هاي اسلامي صداوسيما، قم 1390.

حسيني، سيد ابوالقاسم، مباني هنري قصه هاي قرآن، قم، طه، چاپ سوم، 1379.

ص: 195

حسيني، محمد، ريختشناسي قصههاي قرآن: بازخوانش دوازده قصه قرآني. تهران، ققنوس، 1382.

حطيفي، يوسف، ملامح السرد القرآني، دمشق، اتحاد الكتاب العرب، چاپ اول، 2009م.

حق شناس، علي محمد، فرهنگ هزاره، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، 1381.

حكيم، سيدمحمدباقر، القصص القرآني، تهران، مركز العالمي للعلوم الاسلامي، چاپ اول، 1416 ه . ق.

حييم، سليمان، فرهنگ حييم، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر، 1368.

الخطيب ،عبدالكريم، القصص القران في منطوقه و مفهومه، اول، دار المعرفه، لبنان، 1395.

خليل زايد، فهد، اسرار القصه القرآنية، اردن، دار يافا العلميه للنشر، چاپ اول، 2009م.

راغب اصفهاني، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، قم، دفتر نشر نويد اسلام، 1387.

ريمون، كنان، شلموئيت روايت داستاني، بوطيقاي معاصر، مترجم: ابوالفضل حري، تهران، نيلوفر، 1387.

سبحاني ،جعفر ،القصص القرانيه ،اول ،موسسه الامام الصادق،قم، 1427.

سبحاني، جعفر، منشور جاويد قرآن (ج1)، قم، توحيد.

سيد قطب، محمد، التصوير الفني في القرآن، قم، دارالاضواء، چاپ اول،1363.

شديد، محمد، منهج القصّه في القرآن، عربستان ، عكاظ، 1984 م.

شريف الرضي، محمد بن حسين، نهج البلاغه، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1384.

ص: 196

شريفاني ،محمد ،تحليل قصص رويكردي تحليلي بر قصص قران كريم، اول، مهر اميرالمو منين ،قم، 1382.

طباطبايي، سيد، حيدر، بطن قرآن از ديدگاه شيعه و اهل سنت، اول، مركز جهاني علوم اسلامي، 1385.

طباطبايي، محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، (جلد7 و 11)، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1403 ه . ق.

طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان (جلد 5)، قم، فراهاني، 1360.

عبدربّه، عبدالحافظ، بحوث في القصص القرآني، بيروت، دارالكتاب اللبناني، 1972م.

غلامرضايي، علي اصغر، درآمدي بر ساختار روايت قصه هاي قرآن، چاپ اول، دانشكده صدا و سيما جمهوري اسلامي، تهران، 1390.

فالم الربيعي، القصص القرآني رويه فنّيه، بيروت، الدار الثقافيه للنشر، 1422ه . ق، 2002م.

فروردين، عزيزه، زيباشناسي هنري در داستان هاي قرآن، چاپ اول، قم، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1383.

فريز جرّار، مأمون، خصائص القصه الاسلاميه، جده سعوديه، الدارالمناره للنشر، چاپ اول، 1408 ه .ق.

فيومي، المصباح المنير (جلد 2)، قم، دارالهجره، چاپ دوم، 1414 ه . ق.

قنادي، صالح، آشنايي با معارف: تفسير موضوعي: قصه هاي قرآن، قم، سازمان حوزه ها و مدارس علميه خارج از كشور، چاپ اول، 1385.

الكولز ،محمد كريم ، سبك شناسي اعجاز بلاغي قرآن، ترجمه سيد حسين سيدي، اول، سخن، تهران ،1386.

ص: 197

لوته، ياكوب. مقدمه اي بر روايت در ادبيات و سينما، ترجمه: اميد نيك فرجام، تهران: انتشارات مينوي خرد،1386.

مارتين، والاس، نظريه هاي روايت، ترجمه: محمد شهبا، تهران، هرمس، چاپ اول، 1382.

محدثي، جواد، هنر ديني، قم، بوستان كتاب، چاپ چهارم، 1386.

المحص، عبدالجواد محمد، ادب القصه في القرآن الكريم، اسكندريه، دارالمصريه، چاپ اول،2000م.

معرفت، محمد هادي. قصه درقرآن، ترجمه: حسن خرقاني، قم، موسسه فرهنگي تمهيد، 1387.

مك كي، رابرت، داستان، ترجمه محمد گذرآبادي، تهران، هرمس، 1387.

مكوئلان، مارتين، گزيده مقالات روايت، ترجمه: فتاح محمدي. تهران، مينوي خرد، 1388.

مكاريك، ايرنا ريما، دانشنامه نظريه هاي ادبي معاصر، ترجمه: محمد نبوي؛ مهران مهاجر، آگه، چاپ دوم، 1385.

ملبوبي، محمدتقي ، تحليلي نو از قصه هاي قرآن، تهران، انتشارات اميركبير، 1376.

ملكيان ،محمد باقر ،علوم قران در تفسير الميزان، اول، اسوه، قم ،1388.

مونتيه، ادوار،تفصيل آيات القران الحكيم ،دارالفكر،لبنان،2003م.

نيشابوري، ابواسحاق ،قصص الانبيا ، تهران، بنگاه ترجمه و نشركتاب، 1359.

وگلر، كريستوفر، ساختار اسطوره اي در فيلم نامه، ترجمه: عباس اكبري، تهران، نيلوفر، 1386.

يزدان پرست لاريجاني، محمد حميد،داستان پيامبران در تورات، تلمود،

ص: 198

انجيل و قرآن و بازتاب آن در ادبيات فارسي، اطلاعات، تهران، 1380.

يوسف حطيفي، ملامح السرد القرآني، اول، اتحاد الكتاب العرب، دمشق، 2009.

يوسف زاده، غلام رضا، درآمدي بر روايت ديني، در سينما و داستان، قم، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، چاپ اول، 1390.

ص: 199

مطلبي، ابوالحسن، «نقد كتاب قصص الحيوان في القرآن بهجت احمد»، فرهنگ جهاد، سال پنجم، شماره اول.

معارف، مجيد، «نگاهي به قصه و اهداف و ويژگي هاي آن در قرآن»، بصيرت، شماره 19 و 20.

نفيسي، زهرا، «هدف قرآن از بيان داستان ها»، بينات، تابستان 1383، شماره 42.