ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

اين سريالها متوجه رسانه ملي شد. انتقادهايي كه هم ناظر به قالب و هم ناظر به محتواي آنها بود.

مهمترين انتقادهاي مطرح در آن زمينه اين بود كه در ساخت اين سريال ها، به منابع اسلامي، اعم از قرآن و روايات كمتر توجه شده است و تصاويري كه از روح و برزخ و فرشته و شيطان در آنها ترسيم ميشود، چنان كه بايسته است با تصاوير ترسيم شده در كتاب و سنت همخواني ندارد.

تهيهكنندگان اين گونه سريالها هم، در دفاع از خود، كمبود زمان و شتاب زدگي براي توليد و پخش آنها و همچنين در دسترس نبودن منابع پژوهشي لازم در اين زمينه را بهانه ميكردند. البته برخي هم بيان ميداشتند كه بر اساس برداشت شخصيشان از منابع ديني يا با الگوگيري از آثار سينماي غربي و با توجه به ويژگيهاي يك اثر دراماتيك، مفاهيم ماورايي را به تصوير كشيدهاند.

با توجه به مطالب يادشده، اداره كل خدمات رسانهاي مركز پژوهشهاي اسلامي صدا و سيما، از چندي پيش، مطالعه و پژوهش در چگونگي ترسيم مفاهيم ماورايي در برنامههاي نمايشي را در دستور كار خود قرار داد و پژوهشهاي متعددي را در اين زمينه سامان داد كه از جمله ميتوان به اين موارد اشاره كرد:

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

گفت پيامي كه در نظر توليدكنندگان است، در فاصله اي بسيار دور از مخاطب قرار ميگيرد و گاهي هم به او منتقل نميشود.

مادي كردن يك مقوله معنوي، البته امري ناشايست نيست؛ زيرا در اسلام، بهشت و جهنم، با تشبيهات دنيوي و ملموس توصيف و تجلي خداوند براي حضرت موسي عليه السلام در كوه طور، به شكل آتش ترسيم شده است. جذاب ساختن معاني ديني و مادي كردن آنها كاري بس حساس، طاقت فرسا و _ البته _ ستودني است، ولي بايد به آثار مادي كردن معنويت ديني و ماوراء نيز توجه داشت. بايد دقت كرد كه جذابيت بخشيدن به فيلم، سبب ضعف مفهوم نشود و مفاهيم كژ و ناراست به ذهن مخاطب تلقين نگردد.

به هر حال، ساخت اين نوع سريالها در كشورهاي اسلامي مانند ايران، بايد با عقايد و متون اسلامي هماهنگ باشد و اين هماهنگي از ساخت خود سريال، بسي مهم تر است.

بنا بر همين ضرورت، و در فضايي كه به نظر ميرسيد _ متأسفانه _ بيشتر سازندگان اين سريالها در زمينه تحقيق در اين موضوع، ضعيف عمل مي كنند، نياز اساسي به يك مرجع تحقيقي ملموس بود؛ مرجعي كه بتواند پاسخ گوي سؤالاتي در مفاهيم روح، فرشته، شيطان، برزخ، ملكوت، مرگ، جن، و يا رابطه فقه و احكام با اين مسائل باشد.

پرداختن به شخصيتهاي خارج از دايره محسوسات، مثل فرشته و شيطان، به تبيين و تعريفي جديد نياز دارد كه منطق حاكم بر آن، بيشتر متأثر از عالم معنا و روحاني است. در آموزههاي اسلامي، ارواح، فرشتگان، جنيان و شياطين، ويژگيها و مراتب و جايگاههاي خاص خود را دارند و دايره اختيارات و تصرفات آنها محدود و مشخص است، در حالي كه در سريال هاي ماورايي رسانه ملي، محدوده اختيارات و تصرفات اين موجودات، گاه بسيار فراتر از آنچه در واقع وجود دارد، به تصوير كشيده ميشود.

ص: 13

در اين سريالها، ويژگيهاي موجودات يادشده و تصويري كه از آنها نمايش داده ميشود، با واقعيت اين موجودات، فاصله زيادي دارد. بنابراين، مهم ترين موضوع در اين زمينه، ميزان هماهنگي يا ناهماهنگي اين سريال ها با آموزه هاي اعتقادي ما درباره عالم معناست.

با توجه به حساسيت موضوع و ضرورت پرداختن به آن، مركز پژوهش هاي اسلامي تصميم به تهيه و ارائه پژوهشي در اين زمينه گرفت.

با بررسي و مشاهده سريالهاي نامبرده و دقت در صحنههايي كه به ماوراء مربوط ميشد، سؤالهايي مطرح شد كه نياز به مراجعه به منابع ديني داشت. پس از تهيه تحقيق اوليه، با توجه به ابهامهاي موجود، بر آن شديم تا با استفاده از محضر يكي از برجستهترين دانشمندان علوم اسلامي، به جواب ها و مطالب مستندي در اين زمينه دست يابيم. در پي ارتباط با موسسه «اسراء»، و با عنايت مسئولان آن مؤسسه و كمك پژوهشگران ارجمند آن، مطالب قبلي براساس ديدگاه هاي حضرت آيت الله جوادي آملي تكميل شد.

اينك با قدرداني از تلاش سازندگان و مديران رسانه ملي براي ترويج معنويت و معنويت گرايي در جامعه، نتيجه كار در قالب اين كتاب، به سريال سازان محترم سيما و همه مخاطبان علاقهمند ارائه ميشود.(1) باشد كه بهرهمند گردند.

ص: 14

ص: 15

ص: 16

مورد توجه جدي تصميمگيران ارشد سيما قرار گرفت و سالهاي بعد نيز ساخت مجموعههايي با همين حال و هوا ادامه يافت.

«او يك فرشته بود» ساخته علي رضا افخمي در سال1384، نخستين بار، تجسم فيزيكي شيطان را در زندگي انسان امروزي روايت كرد. اين سريال در زمان خود بسيار پرطرفدار بود. «اغما» از سيروس مقدم در سال 1386، باز هم نمايش تجسم فيزيكي شيطان بود. در «سقوط يك فرشته» ساخته بهراميان نيز ظهوري خاص از شيطان، به مخاطب عرضه شد.

«روز حسرت» از سيروس مقدم در سال 1387 و «ملكوت» از محمدرضا

آهنج، احوال برزخي افراد را در حالت كما و پس از مرگ، به نمايش گذاشت. «پنج كيلومتر تا بهشت» نيز به همين موضوع پرداخت. «سيامين روز» هم مانند «ملكوت»، تمثل فرشتهاي را به نمايش گذاشت و همه اينها در ادامه همان مجموعه «كمكم كن» بود كه حالات روح انسان را در كما نشان ميداد.

ص: 17

ص: 18

زندگي مردي ثروتمند است كه سعي دارد دختر جوان او را فريب دهد. مخاطب در «اغما»، با شيطاني روبه روست كه صفات ظاهري خود را تغيير مي دهد. نمايش سه شخصيت شيطاني با بازيگري يك فرد، اين گمان را در مخاطب ايجاد ميكند كه شيطان يك موجود است كه متناسب با هر موقعيتي، تغيير شكل مي دهد. براي مثال، به شكل مُردهاي درمي آيد تا به هدفش برسد. اين قالب به دليل محبوبيت و جايگاه شخصيت الياس در نظر دكتر پژوهان است، در حالي كه در دو شخصيتِ ديگرِ شيطان، هيچ توجيهي ندارد. «او يك فرشته بود»، به صورتي ساده، مجبور به تغيير دادن جنسيت شيطان نيز ميشود. در اين دو سريال، شيطان امكان حضور در دو مكان را ندارد؛ چنان كه در «اغما»، شيطان وقتي با پژوهان است، نمي تواند كنار دوست دخترش باشد. اين موارد، پندار «يكي بودن» شيطان را در ذهن مخاطب تقويت ميكند. با اين حال، بايد پرسيد: آيا فقط «يك» شيطان درصدد فريب تك تك آدميان است كه مجبور است به طور هم زمان به همه جا سر بزند؟ و به همين علت هم برخي از مشتريان خود را از دست ميدهد؟

در «او يك فرشته بود»، شيطان دچار همين نقص است. شيطانهاي سريالها، گاهي غافل گير ميشوند يا از اطراف خود خبر ندارند. در «او يك فرشته بود»، وقتي دختر بهزاد از پشت ديوار، مشغول ديدن فرشته است كه با تلفن حرف ميزند و تغيير صدا ميدهد، شيطان غافل گير ميشود!

در «اغما» هم الياس در صحنهاي كه با پژوهان بحث ميكند، از حضور پري، دختر پژوهان غافل مي ماند. در اين مجموعه، شيطان بدون نياز به گوشي، با ديگران تماس ميگيرد، اما در «او يك فرشته بود»، به تلفن نياز دارد، شماره مي گيرد و 110 را خبر ميكند.

نمايش دادن شيطان با صورت انساني، شخصيت او را به خوبي براي مخاطب، آشكار مي سازد و تقابل متوازنتري براي اطرافيان او ايجاد مي كند،

ص: 19

اما شخصيت شيطان براساس چه الگويي ساخته ميشود: ذهنيت كارگردان و نويسنده يا سينماي غرب يا چيزي ديگر؟

در اين سريالها، شيطان گاهي از حضور فردي در پيرامون خود، بيخبر است و گاهي از آينده خبر ميدهد، امور پنهان را درك ميكند و قدرت جذب دارد. در «او يك فرشته بود»، شيطان با دست خود، بر چشم قاضي دادگاه اثر ميگذارد و قاضي نمي تواند جعلي بودن شناسنامه را بفهمد. در پايان نيز به فكر انتقام ميافتد و دست پسر بهزاد را ميگيرد تا از خيابان عبور دهد. او ميتواند حتي مانع باز شدن درِ حياط شود. الياس در «اغما» هم چنين تواناييهايي دارد؛ گاهي همه افراد پيرامونش ميتوانند او را ببينند، به جز يك نفر! اين توانايي ها و ويژگيهاي شگفت آور، در بيشتر موارد، هيچ توجيهي به جز جذابيت آفريني و جلب مخاطب ندارد. در نظر گرفتن تواناييهاي عجيب و بيش از اندازه براي شيطان سبب ميشود شخصيت فردِ متأثر، گناه كار جلوه نكند يا در گناهش، كمتر مقصر به نظر آيد. به بيان ديگر، به ذهن مخاطب مي آيد كه در واقع، قدرت شيطان سبب گناه ميشود، نه ضعف گناه كار. از اين رو، با احساس درماندگي غمگينانه در برابر شيطان، حق را به گناه كار ميدهد. گاهي ميشود كه شيطان حضور ندارد، بلكه افرادي شيطاني در مقابل شخصيتهاي مثبت داستان قرار دارند. اين فضا در شخصيتهاي داستان، موازنهاي ايجاد ميكند كه بر بار مسئوليت هر كدام مي افزايد. اما آيا انسانها در مقابل شيطان عاجزند؟ آيا هيچ سلاحي براي مبارزه با او ندارند؟ آيا يك شيطان براي فريب آدم كافي است؟ آيا شيطان از آينده خبر دارد؟ آيا شيطان ميتواند با قدرت خود، شيئي را حركت دهد يا از حركت آن جلوگيري كند؟ آيا شيطان، يك فرشته است؟ آيا...؟

ص: 20

در واقع، تصوير شيطان در سينماي ايران، به جنبه اسطورهاي آن برمي گردد كه گاهي به تصوير قرآني _ روايي آن نيز اشاره دارد! امبرتو اكو در اسطوره سوپرمن به نكتهاي غريب اشاره ميكند. از ديد او اسطوره ها، بيشتر، تكرار يك واقعهاند كه براي بشر جذابند، ولي رمان به تعليق نياز دارد و نمي توان اين تكرار را در رمان قرار داد. به همين دليل، شخصيتي مانند «سوپرمن» نيز بايد در بسياري از بخشهاي سريال، در معرض خطر نابودي باشد تا جذابيت فيلم ادامه يابد.(1)

در سريالهاي ماورايي ما نيز نويسنده و كارگردان براي نابود كردن شيطان مي كوشند؛ زيرا مخاطب به تعليق نياز دارد و اگر شيطان را به هيچ روي نتوان نابود كرد، سريال با چه چيز گسترش و دنباله پيدا كند؟ اما نكته اينجاست كه: آيا ميتوان شيطان را نابود كرد؟ چه قدرتي، توانِ نابود كردن او را دارد؟

مهمتر از همه اين مسائل، موضوع تمثل و تجسد شيطان به شكل و شمايل انسانهاي عادي و حتي آشناست. در سريال «اغما»، شيطان به گونه هاي مختلف مشاهده ميشود. گاهي تجسد مييابد، گاهي تمثل؛ آن هم براي انسانهايي مانند يك دختر معتاد، يا يك قاچاقچي مشروبات الكلي يا دكتري متدين. گاهي نيز از تجسد و تمثل، فراتر مي رود و در قالب «رز قدياني» حلول مي كند. زماني كه «دكتر پژوهان»، رز را جراحي مي كند، شيطان از طريق جسم رز سخن ميگويد و دكتر را در عمل جراحي راهنمايي مي كند. در قسمتي ديگر ميبينيم كه رز در حالت بيهوشي مي نشيند و شيطان از چشمان او، صحنهاي را مينگرد. همين طور نماهاي «نقطه نظر»POV) (2)) از بيماران مختلف كه در حالت اغما و بيهوشي هستند، بنا بر منطقي كه فيلم ايجاد كرده است، برداشت «حلول شيطان در بيماران» را تقويت ميكند.

ص: 21

به نظر ميرسد در سريال «اغما»، شيطان قدرت تصرف تكويني يافته است؛ از جمله در راهنمايي دكتر پژوهان هنگام جراحي رز قدياني و نيز تصرف در مرگ همسر دكتر پژوهان. وقتي عمل جراحي همسر دكتر پژوهان پايان مي يابد، همه به يكديگر تبريك ميگويند و مي روند. آن گاه دوربين كه در اين صحنه، چشم شيطان است، حركت ميكند و روي دستگاهي ميايستد كه ضربان قلب بيمار را نشان مي دهد، در اين لحظه، ضربان قلب به صفر ميرسد؛ گويي شيطان سبب مرگ او ميشود. بنا بر متون اسلامي، شيطان، موجودي دست آموز در درگاه الهي است كه تنها با اجازه خداوند ميتواند انسانها را از راه نفسشان وسوسه كند،(1) ولي قدرت شيطان در اين سريال، بسيار گستردهتر از وسوسه است. نمونه آشكار آن، آوردن خبرهاي غيبي براي دكتر پژوهان و گمراه ساختن او از اين راه است. البته شيطان ميتواند با استفاده از انديشه و عمل و قدرت كساني كه ولايت او را پذيرفتهاند، ديگران را گمراه سازد، ولي اين موضوع با اخبار دادن مستقيم از غيب، بسيار تفاوت دارد. در ابتدا فيلم به گونه اي پيش مي رود كه بيننده حق دارد با دكتر پژوهان همراهي كند؛ زيرا شيطان، شرايط و حوادث را براي او، آن گونه سامان مي دهد كه وي ناچار ميشود به خاطر عمل به شرع مقدس، راه شيطان را دنبال كند و هر فرد ديگري نيز به جاي او بود، چنين مي كرد؛ مگر اينكه داراي قدرت ماورايي باشد تا شيطان را بشناسد. شيطان در قالب دوست صميمي و مؤمن دكتر پژوهان (الياس) ظاهر مي شود و پازل حوادث را چنان ميچيند كه شكي براي دكتر پژوهان باقي نميماند كه اين پازل را بايد به صورت ديگري مرتب كرد. اين در حالي است كه نشانه هاي شيطاني بودن عمل او بايد از همان ابتدا وجود ميداشت تا بيننده، اطاعت دكتر پژوهان از

ص: 22

وي را محكوم ميكرد. به راستي، شيطان تا چه اندازه قدرت دارد؟ آيا وي قدرت دارد به هر شكل و در برابر هر كسي كه بخواهد، تمثل و تجسم يابد؟

از ديگر نمونه هاي اغراق در قدرتمند جلوه دادن شيطان، در سريال «اغما»، اين است كه شيطان در زندگي انسان ها و شكل گرفتن روابط آنها مداخله ميكند و وقايع را به گونهاي در پي هم قرار ميدهد كه به هدف و خواسته خود برسد. البته اين تدبير، چيزي فراتر از وسوسه است. صحنه هاي تند يا كند راندن ماشين و تعيين جهت حركت آن به وسيله رز قدياني كه بر اثر القائات شيطان صورت ميگيرد تا به تصادف با دختر دكتر پژوهان منجر گردد؛ تا او دچار آسيب ديدگي نخاعي شود؛ تا در نهايت، دكتر پژوهان از جراحي «پيربابا» منصرف گردد و ناچار شود دخترش را جراحي كند؛ تا پيربابا بميرد! اين مراحل، اغوا و وسوسه است و نمونه اي روشن از تدبير شيطان در مقابل نصوص محكم و معتبر درباره تدبير و تقدير الهي است. اين مطلب در صحنه هاي مربوط به تنظيم امور براي وارد كردن قاچاقچي مشروبات الكلي _ كه حالا متهم به قتل است _ براي دزدي از خانه دكتر برديا و كشتن او نيز مصداق دارد. شيطان چگونه انسان را فريب ميدهد؟ آيا او قدرت تصرف تكويني دارد؟ آيا شيطان براي فريب انسانها نقشه ميكشد و سپس آن را اجرا ميكند؟

ص: 23

پذيرش مرگ آگاه مي سازد، گونه اي ماورايي ايجاد مي كند. فرشته در رخدادهاي «سيامين روز»، نقشي تعيين كننده و كليدي ندارد، به گونهاي كه ميتوان حضورش را ناديده گرفت، بيآنكه قصه از حركت باز ايستد. در برخي قسمت ها، پارسا با فرشته اي ديگر گفتوگو مي كند، در حالي كه معلوم نيست اين صحنه ها از زاويه ديد چه كسي روايت ميشود و چه دليلي براي حضور آن فرشته ديگر وجود داشته است! در برخي قسمتها هم فرشتهاي وجود ندارد؛ به گونه اي كه بيننده فضاي نيمه ماورايي سريال را از ياد ميبرد. مهلت سي روزه سياوش نيز در سايه ماجراهاي مختلف و ريتم تند مجموعه، اهميت خود را از دست داده و در لا به لاي حوادث، فراموش شده است. تماشاگر متوجه نميشود كه چند روز از اين مهلت سپري شده است و گذشت زمان و نزديك شدن مهلت تعيين شده، بار هيجاني ندارد.

در «روز حسرت»، «ملكوت»، «سيامين روز»، «پنج كيلومتر تا بهشت» و «سقوط يك فرشته»، با ارواح و فرشتگان روبه رو هستيم. در اين سريالها، بيشتر يك روح سرگردان يا شخصيتي از داستان كه جزو زندگان است، با فرشتهاي ارتباط دارد. اين فرشتهها جامهاي سپيد بر تن دارند، بيشتر در قالب مرد ظاهر ميشوند (با صورتي سه تيغه)، در بسياري از موارد، هنگام سخن گفتن با فردِ مقابل به نقطهاي نامعلوم خيره ميشوند، از نيرويي شگفت آور بهرهمندند، ناگهان ظاهر يا غايب ميشوند، بيشتر نگاهي سرد و بيروح دارند، مدام گوشزد ميكنند كه مأموريتي مهم بر عهده دارند كه وقت اندكي هم دارند و... .

اما آيا ظهور و تمثل فرشتهاي به مثال انسان امكان دارد؟ آيا او به ماهيت انساني درمي آيد يا در قالب و صورت انساني؟ آيا فرشتگان حرف ميزنند؟ چه كساني ميتوانند آنها را ببينند و چه كساني نميتوانند؟ فرشتگان چه شكل و ظاهري دارند؟ آيا مانند انسان ها راه ميروند، لباس مي پوشند و ... ؟

ص: 24

ص: 25

تصادف با اتومبيل و ... (به عنوان حوادث موجد مرگ و كما و وصل به برزخ و دوزخ) توجه بسيار نشان دادند. در مورد اين عوالم داستاني و سرنوشت روح در اين عوالم هم، پرسش هاي زيادي وجود دارد:

حالت كما كدام يك از عوالم ماورايي است؟ پس از مرگ جسم، روح در چه شرايطي قرار ميگيرد؟ آيا كما همان برزخ است؟ روح در برزخ چه شرايطي دارد؟ آيا روح در برزخ ميتواند با عالم زندگان ارتباط برقرار كند؟ و ... ؟

ص: 26

حضور اميرحسين در مكاني است كه آيدا به خواب رفته است! همچنين اميرحسين بايد تمركز كند و در ابتداي خواب آيدا، بايد اين ارتباط برقرار شود! قواعد و قوانيني كه روح مؤنث بيان ميكند، گاه از زبان «حاج فتح الله» است و گاه بدون آوردن نام او بيان ميشود. حاج فتح الله كيست و معلوم نيست چرا چنين مطالبي را در اختيار دختري، آن هم با آن خصوصيات ويژه گذاشته است. بدون توجه به مبهم بودن شخصيت حاج فتح الله و نوع ارتباط او با دختري كه خودكشي كرده است، وي در سريال به عنوان پاسخ گوي پرسش هاي اعتقادي و فلسفي مطرح ميشود كه گويا سوادي هم ندارد و مشخص نيست اين همه اطلاعات را از كجا به دست آورده است. او جاي گزيني براي يك شخصيت روحاني با تحصيلات حوزوي است.

شناخت حالات روح در عالم برزخ، در بهشت و جهنم يا در حالتي كه جسم به كما رفته، و شناسايي حالات انسان در خواب، به تحقيق نياز دارد. سريال «پنج كيلومتر تا بهشت»، با يك خواب آغاز ميشود و در پايان سريال نيز اين گونه القا مي گردد كه همه ماجرا در خواب بوده است. در قسمتهاي پاياني سريال، فقط اين دغدغه وجود دارد كه اميرحسين به خواب آيدا برود و با او حرف بزند تا گرهها باز شوند. «روز حسرت» نيز به عالم خواب پرداخته بود.

ص: 27

ص: 28

مناسب، چنين اثري تقديم مخاطبان شود. با توجه به اين موضوع هيچ توجيهي ندارد كه رسانه ملي در مناسبتي مانند ماه مبارك رمضان، چند سريال با مضامين ماورايي توليد و پخش كند. برنامههاي مناسبتي، برنامههايي هستند كه بر اساس زمان پخش آنها كه با مناسبتهاي مذهبي يا ملي هم زمان مي شود، ويژگيهاي خاص دارند. اين ويژگيها به طور عمده، با آن مناسبت مانند جهاد، دفاع، ايثار، گذشت و اتحاد و همبستگي در هفته دفاع مقدس متناسب است. در اين صورت، ويژگي اين برنامهها، بيشتر ويژگيهاي محتوايي متناسب با آن زمان است. البته بنا بر اصل ارتباط محتوا با ساختار، چه بسا برنامههاي مناسبتي، ويژگيهاي ساختاري مانند ژانر كمدي در نوروز و ژانر جنگي در هفته دفاع مقدس نيز پيدا ميكنند.

ويژگيهاي ماه مبارك رمضان در آيات و روايات چنين آمده است: «ماه بهار قرآن، روزه و تمرين تقوا، نزول قرآن، ماهي كه شب قدر در آن است، ماه ضيافت خدا، ماه رحمت و مغفرت، ماهي كه در آن، شيطان در غل و زنجير است، ماهي كه درهاي بهشت در آن باز و درهاي جهنم بسته است و ...».

بر اين اساس، بهتر است برنامههاي نمايشي سيما، با اين ويژگيها و فضاي كلي اين ماه كه ماه رحمت و مغفرت است و به اصطلاح هنري، با چيرگي نيروهاي خير بر شر ساخته شود. در «اغما»، چيرگي شيطان و نيروهاي شيطاني بر جهانِ داستان كاملاً آشكار است. بخش زيادي از داستان اين سريال نيز به سير تحول منفي و گرايش شخصيت ها به ضد ارزشها اختصاص يافته است. در اين سير، نيروهاي شر داستان تسلط دارند؛ علاوه بر اين، فضاي ترسيم شده داستان، با فضاي ماه مبارك رمضان كه در منابع ديني تعريف شد، بيمناسبت و بي ارتباط است. در اين سريال، چندان كاري از نيروهاي مثبت و رحماني و شخصيت هاي مثبت داستان، مثل دكتر پژوهان،

ص: 29

دكتر برديا، دكتر «ناييني»، (رئيس سنجش) و پير بابا بر نميآيد. نمايش چنين امري، با آموزه هاي اسلام سازگار نيست و نبايد اولياي الهي و شيعيان و پيروان اين مكتب، افرادي دست بسته و شكستخورده جلوه كنند. به ويژه در ايام ماه رمضان، داستان و فيلم بايد بتواند نوعي شناخت و باور شهودي به تماشاگر منتقل كند؛ شناختي مبتني بر آموزههاي ديني.

نكته اول اين است كه سريال سازان اگر ميخواهند با پرداختن به ژانر ماوراء، مخاطب خود را با معنويت آشناتر كنند و آموزههاي ديني را رواج دهند، بايد خود نيز به نوعي شناخت از عوالم روحاني رسيده باشند. متأسفانه شتاب زدگي در فيلم سازي نه تنها بر كارگرداني و بازيگري، بلكه بر محتواي فيلم و پيامي كه به مخاطب منتقل مي شود، بسيار اثر مي گذارد.

نكته دوم اين است كه ارتباط ماه مبارك رمضان با ماوراء و داستان ارواح و شياطين، در كجا بيان شده است كه صدا و سيما مجبور ميشود در يك تنگناي زماني كه آفت هميشگي سريال هاي مناسبتي است، سه سريال با موضوع ماوراء بسازد و در سي شب، پي درپي به خورد تماشاگر بدهد؟ آيا هيچ موضوع مناسب ديگري وجود ندارد كه با ماه مبارك رمضان متناسب باشد؟ آيا نمي توان مثلاً بر اساس كتاب گناهان كبيره اثر آيت الله دستغيب فيلم نامه نوشت؟ سرگذشت و زندگي علما، بزرگان و اولياي خدا كه با اهتمام به رعايت تقوا و احكام شرعي، در سخت ترين شرايط نيز به رضاي حق تن مي دادند و مشكلات جسمي و اقتصادي و نظير آن را پشت سر مي گذاشتند، آيا با ماه رمضان تناسبي ندارد و سازنده و عبرت آموز نيست؟

اين جاي بسي تأسف است كه مطالعات بيشتر كارگردانان و فيلم نامه نويسان سريالهاي ماورايي، در متون ديني و كلام اسلامي به ميزاني نبوده است كه بازنمودي شايسته در كارهاي ايشان _ در اين موضوع _ داشته باشد. ميزان

ص: 30

دغدغه مديران محترم شبكه و گروه فيلم و سريال نيز درباره مسائل مربوط به ژانر ماوراء و ارتباط آن با فضاي ديني، جاي پرسش و تأمل دارد.

ص: 31

نشده است.»(1) واقعا شناخت مديران و سازندگان محترم رسانه از معنويت گرايي در سينما، با رويكردي اسلامي، تا چه اندازه است؟ آيا اين گروه مسئوليت سنگين خود را در بهره گرفتن از منابع ديني و استفاده نكردن از تجربه هاي شخصي و منابع غير مستند، مي دانند؟

در حيطهاي مانند ماوراء، جايي براي ارجاع دادن به تجربه هاي شخصي وجود ندارد. نبايد فراموش كرد كه از نظر استفاده از منابع و مراجعه به سندهاي معتبر ديني، در اولويت بيان و موجه بودن يك گزاره قرار دارد. باورهاي كودكي نميتواند سند و مدركي معتبر براي القاي يك باور در موضوع ماوراء باشد؛ هرچند _ شايد _ آن باور غلط نباشد و به گونه اي در متون اسلامي نيز به آن اشاره شده باشد.

مقام معظم رهبري در ديدار با دستاندركاران مجموعه «مردان آنجلس» در 18 اسفند 1377 فرمودند:

من بارها داستان اصحاب كهف را خوانده ام، گفته ام يا شنيده ام، اما حقيقت قضيه اين است كه قصه اصحاب كهف را از شما ياد گرفتم. آن شبي كه شما آن صحنه زيبا، قوي، پيچيده و عالي را اجرا كرديد، فهميدم كه «اذا قاموا فقالوا ربنا السماوات و الارض» يعني چه. آن شب من اين را به چشم خودم ديدم. شما حقيقتاً يك داستان قرآني را زنده و مجسم كرديد و آن را در مقابل چشم بينندگان قرار داديد. اين كار خيلي بزرگي است.(2)

براي پي بردن به عظمت كار نمايشي در انتقال مفاهيم ديني، همين اندازه بس كه يك مرجع ديني و رهبر مذهبي كه سالها عمر خود را صرف تحقيق در

ص: 32

معارف ديني كرده، درباره يك موضوع قرآني كه صنعت سينما توليد كرده است، چنين اظهار نظر ميكند. وقتي يك كارگردان يا نويسنده ژانر ماوراء، تفاوت حالات روح در عالم برزخ با زماني كه جسم دچار مرگ مغزي شده است را نداند، و آيا روح مي تواند در حالت كماي جسم، توبه كند و توبهاش پذيرفته شود؟ يا اينكه روح، چه آزادي ها و چه محدوديتهايي دارد؟ يا ...؟ چگونه مي تواند سريالي بسازد كه شخصيت اصلي آن يك روح است!

وقتي كارگردان درباره اينكه آيا شيطان، فرشته است يا جن و تفاوتهاي اين دو موجود، مطالعات كافي نداشته باشد و نداند كه شيطانها براي فريب دادن انسانها به موبايل و باز و بسته شدن در و پنجره و ديدن و نديدن يك امضا نيازي ندارند، چگونه ميتواند سير يك سريال سي قسمتي را بر اساس كنش و واكنشهاي شيطانِ مجسم شده بسازد؟

درست است كه فيلم يعني تخيل و فيلم ساز با تخيل خود اثري را مي آفريند، اما نبايد از ياد ببريم كه تخيل در حوزه هستي شناختي و انسان شناختي حق جولان ندارد؛ وگرنه رنگ و بوي مسيحيت و يهوديت و گاهي سكولاريسم در آثار ظاهر ميشود و در پي آن، مخاطب دچار كج انديشي اعتقادي مي گردد. اين گونه مي شود كه با ساده انگاري بيش از حد در نمايش اين عوالم، مخاطب نوجوان خودكشي مي كند تا روحش آزادي هاي روح سريال را داشته باشد.(1)

بي ترديد مديران و مسئولان شبكههاي صدا و سيما با توجه به لزوم ايجاد فضاي معنوي و معنويتگرايي در جامعه، دغدغه ساخت سريالهاي ديني و معنوي را دارند، ولي آيا آن چنان كه بايد و شايد به اين موضوع در حد تخصصي انديشيدهاند؟ آيا يك فيلم ديني فقط بايد آيتم هاي ديني داشته باشد؟ آيا صرف خواندن آيات قرآني در يك سريال، يا گنجاندن يك

ص: 33

شخصيت روحاني در سكانسهايي محدود و بيان حرفهايي تكراري و خشك و خبري، يا صحنههايي از اين دست، فيلم، ديني مي شود و معنويت را القا ميكند؟ آيا فقط با روح و برزخ و شيطان ميتوان به مخاطب فهماند كه بايد به معنويت بينديشد؟

ص: 34

دست بردارند و در جهت هدف اصلي فيلمهاي ماورايي پيش بروند. فيلمهايي همچون «ديگران» و «دالان سبز» كه نمونههاي غربي، ولي معنوي و دور از روابط عاشقانه هستند، مي توانند گنجينه تصوير فيلم سازان ما را در اين زمينه، غنيتر كنند. رابطه اميرحسين و آيدا اگر هم عاشقانه تعريف نشود، آيا حرف «نو بودن ارتباط روح يك پسر و دختر»، مجوزي براي اين كار _ از نظر آثار تربيتي و ديني _ به وجود مي آورد؟ آيا اين «نو بودن»، نسبت به القاهاي نادرستِ ديني در ذهن مخاطب، در اولويت قرار دارد؟

صرف نظر از اينكه آيا روح انساني كه در حالت كماست و مرتكب گناهي كبيره شده است، اجازه همراهي و آموزش به روح ديگري را دارد يا نه و آموزش در عالم ماوراء بر چه اساسي است، و اينكه آيا روح فردي كه خودكشي كرده است، اجازه اين همه آزادي (مثل شركت در كلاسهاي زندگان و آموزش پذيري و راهنمايي يك روح ديگر و حتي توبه و ... ) را دارد، آيا به جاي روح مؤنث، يك جنس مذكر نميتوانست قرار بگيرد؟ آيا اين انتخاب، هدفي جز جذابيت آفريني براي مخاطب داشته است؟

به قول شهيد مرتضي آويني: «يكي از مهم ترين حجابهايي كه بايد خرق شود، مسئله جذابيت است كه بايد آن را از لوازم ذاتي سينما و تلويزيون دانست. جذابيت همان رشته جادويي نامرئي است كه تماشاگر را به فيلمساز و فيلم او پيوند مي دهد ... تمهيداتي كه فيلمساز براي ايجاد جاذبه به كار مي گيرد، غالباً بر ضعفهاي رواني بشر اتكا دارد، نه بر قوّتهاي او و اين مربوط به تكنيك سينماست. همه برنامه سازان راديو و تلويزيون ميگويند: «اكثريت مخاطب» و اين اكثريت كيست؟ «أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ (مؤمنون، 70)».(1)

ص: 35

«مسئولان هنر و رسانه بايد عطش مخاطب را بشناسند و ببينند صادق است يا كاذب ... و عطش صادق در مخاطب ايجاد كنند؛ زيرا وقتي كه عطش صادق در انسان ايجاد شود و دايماً زيادتر گردد، چشمه آب از درون انسان جاري خواهد شد. ... واژه «لعب» و «لعاب» از يك ريشه است. لعاب اگرچه نَمي در دهان ايجاد مي كند، اما كسي را سير نميكند. عدهاي با لعاب دهان بازي ميكنند. اين بازي اگرچه لذتي براي آنها دارد، ولي هيچ تشنهاي با آن سيراب نميشود. اصحاب رسانه بايد بدانند هر كاري كه نام خدا و ياد خدا در آن نباشد، مثل لعاب دهان است كه كسي را سيراب نميكند».(1)

به هر حال آن چه مهم است، اين است كه «هنر يا از وهم و خيال برمي خيزد، يا از عقل. هنري كه از وهم و خيال برخاسته است، فقط تماشاچي تربيت ميكند، اما هنري كه از عقل برميخيزد، عبرتگير تربيت ميكند ... اگر كسي حق شناسي نكند و هنر را _ كه نعمتي خدادادي است در راه صحيح به كار نبرد، ممكن است خداوند او را با همين نعمت بگيرد ... پس بايد متوجه مسئوليت خطير خود و مراقب اعمال خود باشيد».(2)

ص: 36

مربوط به همذات پنداري را پشت سر گذاشته است: مشابهت عاطفي،(1) خود آن داني،(2) خصيصههاي ساده رفتاري،(3) فرافكني(4) و تقليد، فراگيرترين مورد در ميان جوانان است. در اين شكل از درگيري عواطف، ستاره قهرمان فيلم در مقام نمونه براي تماشاگران عمل ميكند. اين مقوله با شديدترين و گستردهترين نوع درگيري عاطفي _ فرافكني _ تداخل پيدا ميكند و شخص، زندگي خود را با توجه تمام به ستاره مورد نظرش پيش ميبرد.

تلويزيون، رسانه اي اثرگذار است و اين اثرگذاري بنا بر شاخص هاي بسياري، كم و زياد ميشود، ولي هرگز از بين نميرود. تلويزيون، رسانه اي ديداري و شنيداري است كه طيف بالايي از مخاطبان را پوشش ميدهد. جامعه شناسان معتقدند دو موضوع سبب ميشود جرم در جامعه افزايش يابد: نخست، فراواني وسايل خلاف و در مرحله بعد، نشان دادن چگونگي ارتكاب.(5) تحقيقات نيز نشان ميدهد 75 درصد از يادگيريهاي ما از طريق چشم و 13 درصد آن از طريق گوش انجام ميشود و اين درصد بالاي يادگيري، اهميت آموزشي برنامه هاي تلويزيوني را نشان ميدهد.

حوادثي كه پس از پخش سريال ماورايي پيش آمد، بسيار تأمل و تأثربرانگيز بود. اين درست نيست و ما هم قصد نداريم كه همه اتفاقات تلخ را متأثر از نمايشهاي تلويزيوني بدانيم، ولي موضوع از درجه اهميت بالايي برخوردار است و اين اهميت وقتي بيشتر خودنمايي مي كند كه صحنه اعدام سياوش در «سي امين روز»، تمام ذهن پسر دوازده ساله يزدي را به خود مشغول ميكند و او، خود را حلق آويز مي كند تا فرشته به كمكش بيايد و

ص: 37

نجاتش دهد، محمدمهدي دوازده ساله هم با حلق آويز كردن خودش مي خواهد روح شود تا به صحبتهاي پدر و مادرش مخفيانه گوش دهد و به جاهاي مورد علاقهاش سر بزند.(1)

با اين وصف، آيا تأمل و تعمق جدي و كارشناسانه در اين حيطه نياز نيست؟

در سادهترين راه، از درجهبندي سِنّي فيلمها و سريالها ميتوان استفاده كرد. تدوين سياستهاي جامع براي اين موضوع ميتواند آسيبهاي احتمالي را از بين ببرد يا دست كم تا اندازه اي كاهش دهد. اگر درجهبندي سريالها تزييني نباشد و بر اساس اصول درستي صورت گيرد، حتماً ميتواند تأثير مثبتي بر مخاطب داشته باشد. ايجاد شورايي از افراد صاحب نظر و متخصصان براي ارزيابي اين حوزه و تدوين نظام درجهبندي فيلمها و سريالها، راهكار سادهاي است كه نتيجههاي خوبي در بر خواهد داشت.

ص: 38

ميدانيم كه مخاطب ايراني به طور عام تلويزيون را يك مرجع مي شمرد و گاهي حتي آن را جاي گزيني مناسب براي رساله، جلسات وعظ و خطابه مي داند. اگر پيام، به ويژه در موضوع ماوراء، درست منتقل نشود، عواقب ظاهري و باطني فراواني خواهد داشت. ازاين رو، شايسته است كه رسانه ملي با بهره گيري از توانمندي مراكز پژوهشي حوزوي، وجوه گوناگون موضوع يادشده را پژوهش و واكاوي كند.

هم در آيات و روايات و هم در آثار دانشمندان اسلامي به تفصيل به اين موضوع پرداخته شده است. افزون بر اين برخي از علما نيز تجربه هاي خود از عوالم ماورايي را كه در قالب كشف و شهود بوده است، نگاشته و در اختيار همگان قرار داده اند كه از آن جمله مي توان به كتاب سياحت غرب، مرحوم آقانجفي قوچاني اشاره كرد.

ص: 39

ص: 40

دعوت مي كند. ممكن است انسان هاي شيطان صفت نيز فرد يا جامعه اي را به ارتكاب گناه و فحشا وسوسه كنند.(1) بنابراين، هر موجودي كه انسان را فريب دهد _ اعمّ از ابليس يا جن ها يا ديگر انسان ها _ شيطان است. قرآن كريم، كافران و منافقان را جزو شياطين انساني مي داند. به بيان آيت الله جوادي آملي، «اطلاق شيطان، هم بر شياطين جن، حقيقت است و هم بر شياطين انس».(2)

دوم _ به معناي جن. مانند: «وَ مِنَ الشَّياطينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَ يَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِكَ» (انبياء: 82) و «وَ الشَّياطينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ».(3)

«واژه شيطان به صورت مطلق و نكره به جن انصراف دارد؛ مانند: «وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ مارِدٍ» (صافات: 7) و كاربرد آن در انسان يا حيوان با قرينه است».(4)

اگر به معناي انسان باشد، مكر و فريب، به تنهايي، لزوماً معناي كفر را نمي رساند؛ هر چند شيطانهاي كافر حتماً فريبدهنده هستند. موجودِ فريب دهنده هم ممكن است كافر باشد يا ايمان ضعيفي داشته باشد.

اگر به معناي جن باشد، بايد دانست «جن در فرهنگ قرآن، مانند انس، موجودي متفكر و مختار و [مكلّف] است و براي عبادت آفريده شده است. برخي از آنها مؤمن و بعضي كافرند.»(5) به هر حال، شيطاني كه ميتواند انسان را فريب دهد، يا جن است يا انسان. قرآن ميفرمايد: «وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطينَ الْإِنْسِ وَ الْجن يُوحي بَعْضُهُمْ إِلي بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً». (انعام: 112)

ص: 41

در اصل، «گروهي از انسان ها كه پيروي از شيطان براي آنها از حال و ملكه گذشته و به مرحله تقوم هويت و دخيل در نحوه وجودي(1) آنها رسيده، از نوع شيطان محسوب مي شوند».(2)

درباره معناي دوم بايد گفت همه شياطين، مسلماً از جنس جن خواهند بود، اما همه آنان فريب دهنده نخواهند بود.

موجودي كه هنگام آفرينش انسان از سجده بر آدم ابوالبشر سرپيچي كرد، «ابليس» نام دارد. ابليس از جنيان است و جن ها مانند انسان، عقل، اختيار و تكليف دارند. برخي جن ها مسلمانند و برخي متمرّد كه ابليس از جنيان متمرّد است. اگر ابليس ازدواج كند و فرزنداني از او متولد شوند، مانند ديگر جن ها داراي اختيارند و مي توانند مسلمان يا كافر شوند. البته پس از آنكه ابليس از درگاه الهي رانده شد، براي دستيابي به هدف خود (يعني فريب آدميان) از فرزندان خود استفاده كرد و سربازاني را به كار گماشت. برخي از سپاهيان او هم جنس او و از جنيان و برخي ديگر از انسان ها هستند. شياطين همگي دست پرورده ابليسند؛ چه از جن باشند يا از انس.(3)

يكي از پرسشهاي مطرح درباره شيطان يا ابليس اين است كه آيا او جن است يا فرشته؟ آنچه سبب شده كه اين سؤال پيش آيد، آيه «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَه اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني»(4) است. اين آيه از سويي ابليس را از جنيان مي شمارد و از

ص: 42

سوي ديگر، خداوند در اين آيه و آيههاي مشابه(1) مي فرمايد همه فرشته ها بر آدم سجده كردند به جز ابليس. از اين بيان چنين فهميده مي شود كه ابليس نيز از فرشتگان بود.

مفسران درباره جن يا فرشته بودنِ شيطان بر دو نظرند. آنچه به عنوان رأي اماميه شهرت يافته، جن بودن اوست و شيخ مفيد و هم فكران وي براي آن چند دليل آورده اند:

1. تصريح قرآن: «كانَ مِنَ الْجِنِ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ.»(2) شكي نيست كه «كان» در اين آيه به معناي «صار» نيست تا گفته شود: اين فقط دلالت [بر اين] دارد كه شيطان پس از مخالفت با فرمان سجده، در زمره جنيان درآمد؛ زيرا معصيت خدا و مخالفت دستور او، ماهيت شخص گناه كار و مخالف را از فرشته به جن تغيير نمي دهد. بين فرشته و جن، تفاوت ماهوي و نوعي وجود دارد و صرف وجود جامع انتزاعي بين آن دو نيز مستلزم وحدت نوعي بين آنها نمي شود.(3)

2. خداوند احكامي را براي نوع جن قرار داده كه هيچ يك از آنها براي نوع فرشتگان قرار داده نشده است؛ مثل: همسان بودن با انسان و هم رديف او واقع شدن در آياتي مانند: «وَ ما خَلَقْتُ الْجن وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُون»(4) و «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ»(5) يا مثل: برخورداري از زاد و ولد كه از آياتي مانند: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ»(6) بر مي آيد يا مانند تقسيم جن به دو طايفه مؤمن و كافر كه در سوره جن آمده است.

ص: 43

اين گونه ويژگي ها براي فرشتگان وجود ندارد. به همين علت، ممكن نيست جن را طايفه اي از طوايف يا صنفي از اصناف فرشتگان شمرد.

3. ويژگيهايي كه ويژه فرشتگان است و در جن وجود ندارد؛ مانند «عصمت». با توجه به عصيان ابليس _ بر اساس شكل اول _ چنين نتيجه مي گيريم كه او از فرشتگان نيست. ابليس معصيت كرد و هيچ معصيت كاري، فرشته نيست. پس ابليس، فرشته نيست.(1)

با توجه به ويژگي «رسالت» كه در آيه «الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جاعِلِ الْمَلائِكَه رُسُلاً»(2) (با توجه به الف و لام «الملائكه») براي همه فرشتگان ذكر شده، روشن است كه مقام رسالت را با عصيان، سازگاري نيست.(3)

اين موارد نشان مي دهد كه ابليس نمي تواند از فرشتگان باشد و از نظر وجودي، جزو جنيان است، اما بر اثر عبادت يا ...، همتاي برخي فرشتگان شده است. در واقع، ابليس «هم رتبه» فرشتگان شده، نه «همجنس» آنان. بنابراين، «استثناي ابليس از فرشتگان، در آيات يادشده، يا استثناي منقطع(4) است، يا اينكه تغليباً(5) بر ابليس نيز فرشته اطلاق شده است».(6)

ص: 44

ص: 45

يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً»،(1) دليل بر آگاهي آنان بر بعضي از اسرار غيبي _ گرچه آميخته با دروغ _ است. آيه «تَنَزَّلُ عَلي كُلِّ أَفَّاكٍ أَثيم»،(2) دليل بر امكان ارتباط انسان ها با آنها و نزول آنها بر اشخاص تبهكار است. ولي پناه بردن به جن با روش سحر و كهانت و مانند آن، هيچ سودي ندارد و قرآن كريم با لسان حصر [يعني اثبات يك موضوع به همراه نفي غير آن] هشدار مي دهد كه هيچ پناه گاهي به جز خداي سبحان نيست: «قُلْ إِنِّي لَنْ يُجيرَني مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً»(3)».(4)

نكته:

اينكه گفته مي شود شيطان و جن از آتشند، به همان معنايي است كه گفته مي شود انسان از خاك است. هرچند جنس انسان هاي كنوني نيست، اما اصل آنها از خاك است. همچنين جنس جنيان كنوني خاك آتش نيست اما اصل آنها از آتش است. مثلاً همان طور كه اگر انسان با آب تماس بگيرد، گِل نمي شود، ممكن است جن نيز در آتش بسوزد و همچنين آنان نيز علاوه بر خلقت بدني، روح دارند. «خداي سبحان، علت خلق جنيان را همچون انسان، عبادت دانسته و فرموده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجن وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ».(5) اگر جن هم براي عبادت، آفريده شده است، پس او نيز مسئول است و معرفت، محبت، عمل صالح، حساب و كتاب، بهشت و دوزخ و ادراك دارد. اين همه، نيازمند روحي است فراطبيعي و مجرد كه البته به مرتبه «تجرّد تام عقلي» همچون انسان متكامل نمي رسد. بخش طبيعي جنس ابتدايي جن بر اساس

ص: 46

آيههايي مانند: «وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ»(1) و «وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ»،(2) «آتش» است. بنابراين، جن هم تلفيقي است از طبيعت و فراطبيعت. مي توان گفت خود ابليس از آتش خلق شد و نسل او از نطفه؛ مثل اينكه خود آدم عليه السلام از گِل آفريده شد و نسل او از نطفه.(3)

«خداوند، هدف از آفرينش جن و انس را عبادت دانسته است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجن وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»(4)».(5)

«خداي سبحان مي فرمايد: هدف آفرينش نظام كيهاني، عبادت جن و انس از يك سو و علم انسان به قدرت و علم خدا از سوي ديگر است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجن وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ»؛(6) يا «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنْ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَي كُلِّ شَيٍْ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيٍْ عِلْمًا.»(7) اين دو آيه نشان مي دهند كه هدف از آفرينش جن و انس، عابد شدن اينان است.؛ نيز اينكه معبود بايد «معروف» [يعني شناخته شده] باشد و عابد بايد «عارف» تا بداند چگونه و چه كسي را مي پرستد. پس جن و انس بايد عليم و قدير محض را بشناسند و او را بپرستند».(8)

البته بايد دانست «اولاً: بر اثر حكمت خداي سبحان، هيچ كاري بيهوده از او صادر نمي شود؛ چون خداوند، حكيم است و هر حكيمي، كارش را با هدف انجام مي دهد. پس كار خداوند داراي هدف است. (بنابراين، خلقت جهان كه كار خداوند است، هدفمند ميباشد).

ص: 47

ثانياً: بر اثر غناي ذاتي او هيچ چيز نمي تواند هدف خداوند باشد. بنابراين، خداوند، هدف ندارد، اما خود جهان داراي هدف است.(1) به عبارت روشنتر، «عبادت، هدف مخلوق است، نه خالق.

چنين نيست كه خداوند براي رسيدن به هدفي مانند معبود شدن، بشر را خلق كرده باشد تا با عصيانِ عاصيان، او به هدف نرسيده باشد؛ چون خداي سبحان، غني محض است و محال است بي نيازِ محض، كاري را براي رسيدن به هدفي انجام دهد. از اين رو، در قرآن كريم تصريح شده است كه اگر همه انسان ها و ديگر عابدان زمين به خدا كفر ورزند، بر دامن كبرياي اش گردي نخواهد نشست: «إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَميعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَميدٌ»(2)».(3)

بنابراين، هدفِ خلقت جن و انس اين است كه خود جن و انس به كمال برسند و عابد شوند.

ص: 48

ص: 49

ص: 50

«هيچ شيطاني از معارف وحياني در هنگام القاي الهي آگاه نبوده و نخواهد بود؛ زيرا طبق اين آيه، اطلاعِ بيگانه از محتواي وحي ممنوع خواهد بود».(1)

ص: 51

البته اين گونه نيست كه شيطانهاي جني نسبت به همه امور عادي، علم غيب داشته باشند. براي نمونه، «خداوند درباره نحوه رحلت حضرت سليمان عليه السلام در سوره سبأ، آيه14 مي فرمايد: جنيان سپاه سليمان متوجه نشدند كه سليمان رحلت كرده است. آنها چون درون بين نبودند و علم غيب نداشتند، متوجه مرگ حضرت سليمان عليه السلام نشدند و گمان مي كردند سليمان زنده است. لذا مدتها به همان حال دربند بودند».(1)

آنچه درباره علم غيب شيطانها نسبت به امور عادي بيان شد، بيشتر درباره شيطانهاي جني بود، اما علم غيب در همين محدوده براي شيطانهاي انسي نيز ممكن است.

ص: 52

ص: 53

در بدن انسان پديد مي آيد، ولي به شيطان هم نسبت داده شده است.(1) علل طبيعي جنون سبب نمي شود اثر شيطان در جنون انكار شود.(2)

مطالب مفيدي در اين باره در كتاب وحي و نبوت بيان شده است كه گوشه هايي از آن را _ با اندكي ويرايش _ مرور ميكنيم:

«بعيد نيست كه شيطان در روح رباخوار القائات پنهاني داشته و در جان و عقل او اثر بگذارد؛ به اين صورت كه در مرحله نخست، او را با برتري وهم و خيال بر عقل، به اشتباه بيندازد و در گام دوم، به دستورها و احكام الهي بي توجّهي كرده و [آنها را] پشت گوش اندازد. آنچه باعث نيرنگ نفس و پنهان سازي آن و خاموشي عقل خدادادي مي شود، جز خبط و جنون و بي خردي و سفاهت نيست. آن گونه كه امير مؤمنان عليه السلام نسبت به كسي كه در نيمه شب، تحفه پيچيده اي در كنار تقاضايي (نامشروع) تقديم آن حضرت كرد، فرمود: «آيا مي خواهي مرا از راه دين خدا فريب دهي؟ آيا در عقل تو خلل و كمبودي است؟ آيا ديوانه اي يا ياوه سرايي مي كني؟»(3)

غير ممكن نيست وقتي كه تلقين شيطاني شدّت پيدا كرد، يك حالت و رفتار عادي به خصوصيتي اخلاقي تبديل شود. سپس همان خصوصيت، يك خصلت جدانشدني از شخصيت بشود و سرانجام به حدّي برسد كه جزوي از سرشت و حقيقت شخص ( نه ماهيّت آن) گردد. در اين صورت است كه رباخوار نه تنها در ذهن و خيال، بلكه در دنياي خارج هم مانند انسان فريفته شده ظاهر مي شود. در پيدايش اين واقعيّت، تفاوتي ميان تحوّل در عالم دنيا، يا جهان برزخ، يا نشئه

ص: 54

قيامت كبرا نيست؛ زيرا مرتبه ضعيف اين حقيقت در دنيا آشكار ميشود، مرتبه مياني آن در برزخ و مرتبه شديد آن در جهان پس از مرگ.

بنابراين، اگر چنين واقعيّتي:

اول _ از نظر تحليل عقلي، درست باشد؛

دوم _ از ديدگاه شريعت پذيرفته شود؛

سوم _ روايات، درستي آن را تأييد كنند؛

چهارم _ علوم شهودي و سرّي نيز درستي آن را بپذيرند.

هيچ مانعي براي پذيرش آن وجود ندارد. از اين رهگذر، ظاهر سخن الهي ميفرمايد: «رباخواران در روز قيامت سر از قبر خارج نمي كنند مگر مانند كسي كه شيطان با او تماس گرفته و او را از حالت عادي به ديوانگي كشانده باشد.»(1) بايد دانست كه هيچ مانعي براي اين وجود ندارد كه رباخوار محكوم به حكم ديوانه گردد يا در آينده به صورت ديوانه ظاهر شود.

نتيجه كلام اينكه، ديوانگي و نمونه هاي ديگر بيماري هاي رواني، گاهي از اسباب و علتهاي پنهان است و گاهي از اسباب و علتهاي آشكار. همان گونه كه گاهي اوقات بر اساس خلوت و تنهايي يا وحشت و تاريكي، بيماري هايي مانند صرع، غش و ديوانگي در انسان بروز مي كند، اين احتمال هم وجود دارد كه انسان بر اثر نيرنگ هاي شيطاني و تلقين هاي ابليسي به انحراف رواني و روحي بيافتد. بنابراين،، مفاد آيه شريفه كه دلالت بر ديوانگي انسان بر اساس تماس شيطاني دارد، درست بوده است و هيچ مانعي ندارد.(2)

بنابراين، آيه يادشده _ به طور خلاصه _ شيطانها را يكي از منشأهاي ديوانگي مي داند. آنچه مهم است، اين است كه شيطان نمي تواند در هر كسي تأثير بگذارد، بلكه فقط بر افراد تبه كار و رباكار اثر مي گذارد. «قرآن يك نمونه

ص: 55

از اين ديوانگان را رباخواران دانسته است.»(1) ديوانگي و جن زدگي مخصوص رباخوار نيست، بلكه پيروي از شيطان و برخي گناهان،(2) عامل ديوانه شدن و جن زدگي مي شود. به تدريج گناه، براي انسان ملكه مي شود و معصيت و پيروي از شيطان، انسان را به بي عقلي و ديوانگي مي كشاند. شايد اين سخن امام صادق عليه السلام كه فرمود: «رباخوار از دنيا خارج نمي شود مگر اينكه شيطان، او را از حالت عادي به ديوانگي كشانده باشد»،(3) اشاره به همين نكته است. البته بايد دانست ديوانگي، شدت و ضعف دارد. در عرف مردم به كسي كه به خاطر نداشتن عقل نظري، كارهاي نامتعارف انجام مي دهد، ديوانه مي گويند. بسياري از كارهاي گناه كاران مانند رباخواري در حقيقت و نزد خدا جز ديوانگي چيزي نيست. فرمانرواي عقلِ عملي اين گونه افراد، شهوت و غضب است. براي همين است كه گفته اند «تشنگان ربا در پايان عمرشان ديوانه مي شوند. عده اي روش زندگيشان ديوانه وار است و سرانجام از جنون سر در مي آورند».(4)

بنابراين:

اول _ تأثير شيطان فقط بر گناه كاران است: «هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلي مَنْ تَنَزَّلُ الشَّياطينُ تَنَزَّلُ عَلي كُلِّ أَفَّاكٍ أَثيمٍ»؛(5) يعني اگر كسي اهل گناه و دروغ بود، شياطين بر او نازل مي شوند.(6)

ص: 56

دوم _ مؤمنان به مقداري كه از گناه دوري مي كنند، از جن زدگي، بي عقلي و ديوانگي در امان هستند.

شايد اين حديث امام صادق عليه السلام كه فرمود: «خداوند، مؤمن را به هر مرض و بلايي گرفتار مي كند، اما به بي عقلي گرفتار نمي كند»،(1) اشاره به در امان بودن مؤمنان از اثرگذاري شياطين بر آنان باشد. شياطين ممكن است تا حدودي بر گناه كاران (نه مؤمنان) اثر بگذارند. اين اثرگذاري هم ممكن است تا به ديوانگي كشاندن گناه كار پيش رود.

درباره اينكه شيطان بتواند كسي را به قتل برساند، در قرآن چيزي يافت نشد.

درباره آيه يادشده يادآوري دو نكته ضروري است:

يكم «جن زدگي خرافات نيست و خداوند برتر از آن است كه در كلامش، به هر شكلي، به مطلب خرافي استناد كند؛ هرچند در قالب تشبيه باشد. خداوند در نقل سخنان خرافي هم قطعاً بطلان آن را بيان مي كند.»(2) بنابراين، «احتمال اينكه آنچه در قرآن كريم درباره ديوزدگي(3) آمده، بر اساس توهّم جاهلي عرب باشد، سخني واهي و جاهلانه است كه هرگز كسي كه به قرآن معتقد است، چنين انديشه اي ندارد».(4)

دوم: «حضرت ختمي مرتبت صلي الله عليه و آله در سفر آسماني خود، افراد شكم بزرگي را ديدند كه توان برخاستن نداشتند؛ آن گاه از جبرئيل پرسيدند كه آنها چه كساني هستند. وي گفت كه رباخوارانند. اين روايت بر سلامت عقل آنان دلالت ندارد تا با ظاهر آيه ناسازگار باشد، بلكه بيان عذاب حسّي است و آيه مورد بحث، درباره

ص: 57

عذاب عقلي رباخوار است. بنابراين،، روايت يادشده مخصّص آيه نيست و ظهور خبط(1) به قوّت خود باقي است.»(2) پس، «عذاب حسّي آنان داشتن شكم بزرگ انباشته از مال حرام است كه رفتن و برخاستن را براي آنان دردآور مي سازد و عذاب عقلي، آشفته سري آنان است كه سبب اختلال رفتاري شان مي شود».(3)

ص: 58

4. تسويل: يعني شيطان خوب را بد و بد را خوب جلوه مي دهد: «إنَّ الَّذينَ ارتَدّوا عَلي أدْبَارِهِمْ مِن بَعدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الهُدَي الشَّيْطانُ سَوَّلَ لَهُم وأملي لَهُم».(1)

5. فرمانروايي: «إنَّما يَأمُرُكُم بِالسُّوءِ والفَحشاءِ وأن تَقولوا عَلَي اللهِ ما لاتَعلَمونَ».(2)

نفس امّاره، عامل داخلي شيطان است. او از اين راه انسان را گمراه مي كند. وسوسه و امر به گناه، در قرآن، هم به شيطان نسبت داده شده است و هم به نفس امّاره. ابليس براي وسوسه، از عاملي دروني به نام نفسِ وسوسه گر مدد مي گيرد و براي امر به گناه، از نفس امّاره.(3)

ص: 59

به بيان ديگر، نفس دروني انسان، ابزار شيطان براي فريب انسان است. «وسوسه كننده اصلي، شيطان است و عاملِ مباشر و مجري فرمانِ شيطان، نفس فريب خورده است. نفس به استخدام شيطان درمي آيد و وسوسه و دستورهاي او را در محدوده روح و جان آدمي اجرا مي كند. شيطان بدون اين ابزار، كاري از پيش نمي برد. وسوسه ابليس، سمّي است كه تا از راه نفس در روح و شئون انسان راه پيدا نكند، انسان را به هلاكت نمي رساند و تنها پس از نفوذ و تأثير، شخص را گرفتار هلاكت مي كند. همان گونه كه سمّ بيروني، براي هلاك كردن انسان بايد دستگاه دروني، يعني دستگاه گوارش او را به خدمت گيرد».(1) به عبارتي، «نفس انسان، عاملي مستقل براي وسوسه نيست، بلكه نفس، ابزار شيطان و عامل فريب اوست. شيطان است كه در نفس انسان ها وسوسه مي كند. [خداوند] ميفرمايد: «مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذي يُوَسْوِسُ في صُدُورِ النَّاسِ.»(2) وسوسه نفس با وسوسه شيطان، در عرض هم وجود ندارند، بلكه در طول يكديگرند و وسوسه هاي نفس اماره از سوي شيطان و با تحريك او صورت مي گيرد؛ زيرا در عالم، دو مبدأ و دو مأمور هم عَرض براي گمراهي _ كه كارشان وسوسه كردن باشد _ وجود ندارد».(3)

ص: 60

كدام از بندگان من سلطنت نداري. پس شيطان _ در ابتدا _ دعوت و وسوسه براي همگان دارد، اما بر كسي سلطه ندارد. به همين مناسبت هنگامي كه در قيامت، گناه كاران، ديگران را مقصّر اصلي گمراهي خويش مي دانند، خداوند در محكمه عدل خويش اثبات مي كند كه كسي جز خود انسان، مقصر اصلي نبوده است. در برخي موارد، انسان، مقصر اصلي را ابليس و شياطين جني معرفي مي كند، اما ابليس در محكمه عدل الهي مي گويد: «وَ ما كانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لي»؛(1) شيطان مي گويد: من هيچ وقت بر شما مسلّط نبودم، بلكه من فقط در حدّ پيشنهاد؛ شما را دعوت مي كردم و شما مختار بوديد كه بپذيريد يا نه. شما دعوت مرا اجابت كرديد و با اراده و اختيار خود آن را پذيرفتيد.(2) در برخي موارد انسان، مقصر اصلي را شياطين انسي معرفي مي كند، اما آنان نيز در محكمه عدل الهي مي گويند: «وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغينَ».(3)

ص: 61

خداوند ميفرمايد: «إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ»؛(1) هر كس از شيطان تبعيت كند، شيطان بر او مسلط ميشود و رهروان شيطان همان گمراهانند. بنابراين، اگر كسي، خود، به دنبال شيطان برود؛(2) خداوند نيز شيطان را بر او مسلّط مي كند: «إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطينَ أَوْلِياءَ لِلَّذينَ لا يُؤْمِنُون.».(3) اگر انسان، دنباله روي شيطان شد، از آن به بعد، شيطان، سرپرست او مي شود: «فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ».(4)

از ظاهر آيات برداشت مي شود كه شيطان بر «مؤمنان» سلطه ندارد، اگر كسي به درجه «كفر» رسيد، شيطان بر او مسلّط مي شود: «إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَي الَّذينَ آمَنُوا وَ عَلي رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُون إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَي الَّذينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُون.»(5) مؤمن هر چند در درجات پايينِ ايمان باشد، اگر دنبال شيطان برود، گرچه شيطان بر او اثر مي گذارد و او را فريب مي دهد، اما بر او مسلّط نمي شود.(6) انسان به همان اندازه كه غافل باشد، _ همان اندازه _ شيطان در او وسوسه مي كند.(7)

در كتاب قرآن در قرآن تحت عنوان ولايت شيطان بر كافران چنين آمده است: «اگر كسي از روي عمد، راه هدايت را نپيمود و با اختيار و قدرت خود از وسوسه شيطان پيروي كرد، از آن به بعد، خداوند، شيطان را بر او مسلّط مي كند و چنين بشري تحت ولايت شيطان قرار مي گيرد. تسلط شيطان

ص: 62

بر كساني است كه ولايت و سرپرستي او را پذيرفته باشند و با پيروي از وسوسه هاي او تحت ولايتش قرار گرفته باشند. بنابراين، اگرچه شيطان در آغاز كار تسلّطي بر انسانها ندارد، ولي پس از آنكه برخي از آنها از او پيروي كردند، به تدريج، تحت ولايت و سلطه و سلطنت او قرار مي گيرند و پس از مدّتي، خودشان «شيطان انسي» مي شوند».(1)

امير مؤمنان علي عليه السلام در خطبه هفتم نهج البلاغه درباره منافقان، كافران و تبه كاران كه پيروان شيطانند، مي فرمايد:

اينان، شيطان را ملاك و معيار ارزش علوم و اعمال خود قرار دادند. شيطان نيز ايشان را شريك انديشه و كار خود قرار داده است و در راه اغفال ديگر بندگانِ خدا، از آنها به صورت بند و دام بهره مي برد. سپس او در دلشان تخمگذاري مي كند و تخم ها را تا برآمدن جوجه ها پرورش مي دهد و آن گاه جوجه هاي او از سينه انسان ها فرود آمده در دامنشان حركت مي كنند. پس شيطان با چشم اينان مي نگرد و با زبانشان سخن مي گويد و با دستياري شان مرتكب لغزش ها مي شود و كردارهاي ناپسند را در نگاهشان زيبا جلوه مي دهد. اعمالشان گواهي مي دهد كه با همكاري شيطان انجام شده است. كارهاي چنين انسان هاي به دام افتادهاي هماهنگ با كار كسي است كه شيطان در نفوذ و قدرت او شريك شده است و با زبان او باطل مي گويد.

آيتالله جوادي آملي در تسنيم پس از اشاره به اين خطبه ميفرمايد:

پرندگان در ساختن آشيانه امن، نخست مواد و مصالح ساختماني آن را فراهم مي آورند و اگر به امنيت محل آشيانه پي بردند و محدوده آن را از مزاحم خالي ديدند، با آرامش، ابتدا آشيانه را مي سازند و سپس در آن تخمگذاري ميكنند. از تخمهاي خويش مراقبت مي كنند تا

ص: 63

جوجه هايشان از تخم درآيند و حركت كنند. شيطان نيز قلب منافقِ تبهكار و كافر را براي ساختن آشيانه خود جاي آرامي مي يابد. شيطان همانند پرنده اي كه براي ساختن آشيانه جاي امن مي خواهد، اگر آدمي را در برابر وسوسه اش حسّاس نيافت، مصالح ساختماني آشيانه خود را (كه همان مكر و حيله و مانند آن است) به آن جا منتقل مي كند. پس از آشيانه سازي و تخم گذاري به پرورش جوجه هاي خود مي پردازد و آنان را از دل انسان وسوسهزده به اندام هايش سرازير مي كند. آن گاه نگاه و سخن و ساير كارهاي او را تسخير مي كند. بنابراين، _ مثلاً _ نگاه به نامحرم همان جوجه شيطان است كه پر درآورده و از دل او فرود آمده، به چشم وي قدم نهاده است. تهمت و دروغ، جوجه شيطاني است كه از راه دل به زبان تبه كار او سرازير شده است. وقتي كه همه سرزمين دلِ چنين انسان فريبخوردهاي به دست شيطان افتاد و آن شخص به كفر يا نفاق گرايش پيدا كرد، شيطان زمام او را به دست ميگيرد و او مرتكب هر لغزشي مي شود.(1)

ص: 64

نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خيفَه وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلينَ»؛(1) ياد خدا را در جان زنده كن. بگذار ياد حق در جانت ظاهر شود. ياد حق در دل، درجه والاي ذكر است و نام حقّ بر زبان، درجه پايين آن. خداوند مي فرمايد: با ناله و هراس در دل و جان، به ياد خداوند باش. مبادا غفلت، تو را فرا گيرد و در اين حالت از شيطان آسيب ببيني. درباره زبان هم مي فرمايد: «دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ» يعني با زبانت در بامداد و شامگاه، زمزمه حقّ داشته باش، نه خيلي بلند و نه خيلي كوتاه؛ روزت را با نام خدا شروع كن تا از خطر شيطان محفوظ باشي و در آغاز شب به نام خدا، لحظات را بگذران تا از وسوسه شيطان در امان بماني.

ذكر صبح و شام _ به ظاهر _ كنايه از دوام و استمرار ذكر در تمام شبانه روز است. اگر خداوند مي گويد: صبح و شب چنين باش؛ يعني هميشه در اين وضع باش؛ زيرا در انتهاي آيه ميفرمايد: «وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلينَ.» اگر انسان در اثر غفلت، مسيري را نديد، شيطان از همان مسير وسوسه اش مي كند. اگر چيزي را بررسي نكرد و سود و زيانش را نسنجيد و درباره آن فكر نكرد، از همان راه آسيب مي بيند.

تقواي الهي در انسان، راه نفوذ شيطان را سدّ مي كند. هرگاه شيطاني قصد شيطنت و نزديك شدن و مسّ كردن(2) داشته باشد، تقوا سبب مي شود كه به خود بيايد و از غفلت دور شود: «إِنَّ الَّذينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ.»(3) اگر انسان تقوا داشته باشد، راه حقّ و باطل و راه الهي و شيطاني براي او آشكار مي شود كه فرمود: «إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ

ص: 65

فُرْقاناً.»(1) در چنين فضاي روشني، دست شيطان بسته است. اگر كسي تقوا داشته باشد و به آنچه علم دارد، عمل كند، هدف و مسيرش روشن مي شود؛ رهزن را مي شناسد و مي بيند، از او دوري مي كند و علاوه بر اينها، هيچ گاه هم درمانده نميشود. راه مستقيمي را كه از شمشير، تيزتر و از مو، باريكتر است، به آساني سپري مي كند و در تنگناها امدادهاي الهي به كمك او مي آيند: «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا».(2)»(3) بنابراين، ياد خدا و تقواي الهي، مهمترين عامل دور كردن شيطان است.

«بايد دانست تنها راه طرد كردن و در امان ماندن از آسيبهاي شيطان، استعاذه (پناهنده شدن به حريم امن الهي) است: «وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّه.»(4).(5) در جلد 8 تسنيم ميخوانيم:

«وسوسه و فكر خلاف كه آغاز گمراهي است، همان «نزغ» [يا وسوسه] شيطان است. نزغ، آژير خطر است كه انسان با شنيدن آن بايد فوراً به پناه گاه برود. پناه گاه انسان ها، خداي سبحان است، چنان كه خود نيز هشدار داد و فرمود: «وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّه.» البته همان گونه كه هنگام خطر اگر گفته شد: «با شنيدن آژير به پناه گاه برويد»، در آن حال، ايستادن در فضاي باز و گفتن اينكه: «من به پناه گاه مي روم»، پناهنده شدن و در امان ماندن از خطر نيست، هنگام وسوسه شيطان نيز فقط گفتن «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم.» پناه بردن نيست. اگرچه اين گونه بر زبان آوردن نيز پسنديده است و پاداش دارد، ليكن اين، پايينترين مرحله استعاذه است و استعاذه

ص: 66

حقيقي نيست. ممكن است كسي مثلاً هنگام قرائت قرآن، بر اساسِ آيه كريمه «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ»،(1)( آن جمله را هم بر زبان آورد؛ ليكن چون استعاذه حقيقي نكرده و به پناه گاه نرفته، گاه يك جزء قرآن را هم مي خواند اما نمي داند كلام چه كسي را قرائت كرد. معناي «فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ» اين است كه با قلب بگوييد و از جانتان به خدا پناه ببريد و وارد پناه گاه شويد. وقتي انسان وارد جان پناه شد، از خطر محفوظ مي ماند؛ شيطان [هم] در حصن الهي كه توحيد و ولايت ولي الله است، راه ندارد: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي»(2) و «وَلَايَه عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِ».(3)(4)

پس تقوا و ياد خدا، عامل دفع شيطان است. البته تقواي الهي و ياد خدا مصاديق بسيار فراواني دارد كه در تعدادي از روايات، برخي از مصاديق آن ذكر شده است. مثلاً: «پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله به اصحاب خويش فرمودند: آيا شما را به چيزي آگاه كنم كه اگر آن را انجام دهيد، همچنان كه مشرق از مغرب دور مي شود، شيطان از شما دور شود؟ اصحاب گفتند: آري. حضرت فرمودند: روزه روي او (شيطان) را سياه مي كند. صدقه، كمر او را مي شكند. دوستي بر محور خدا و همكاري در عمل صالح، پشت او را قطع مي نمايد. استغفار، رگ گردن او را قطع مي كند و براي هر چيزي، زكاتي است و زكات بدن ها، روزه است».(5)

شيطان با قواي مسلح خود هجوم ميآورد، به گونه اي كه بدون سلاح نميتوان در برابر وي تاب آورد و او را از خود دور كرد. رسول خدا صلي الله عليه و آله

ص: 67

براي دور كردن شيطان، راههايي ارائه مي دهد كه يكي از آنها روزه گرفتن است. در هر ماه، سه روز روزه گرفتن، هر كس _ به ويژه نسل جوان _ را از گزند وسوسههاي شيطان ايمني مي بخشد.(1)

ص: 68

مي كوشد تا انسان از فضيلت باز بماند».(1) «مأموران و سربازان او بيدار و منتظر فرصتند تا انسان، غافل شود و در حال غفلت بر او تهاجم كنند».(2)

بنابراين، در سراسر دنيا و نشئه تكليف، انسان مؤمن در مبارزه با شيطان به سر مي برد. حال كه چنين است «مرد جنگ و دم ساز با نبرد، بيدار است؛ نبرد با خواب سازگاري ندارد و اگر انسان جنگجو بخوابد، رقيب و دشمن او نمي خوابد و بيدار است؛ مخصوصاً اگر اهل توطئه و مكر باشد، از هر راهي وارد مي شود.»(3) امام علي عليه السلام در نامه اي براي مردم مصر نوشت و از آنها خواست هرگز صحنه را (در كنار فرماندار مصر، مالك اشتر) ترك نكنند؛ زيرا: «وَ إِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْأَرِقُ وَ مَنْ نَامَ لَمْ يُنَمْ عَنْهُ»(4) «مرد نبرد، بيدار است. لازمه جنگ، بيداري است؛ زيرا دشمن، كسي را كه مي خوابد غافل گير مي كند و شيطان از راهي مي آيد كه تو او را نمي بيني. اين خطر را قرآن هشدار داده است و مي فرمايد: «إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ»؛(5) شيطان و حزب او از راهي كه شما آنها را نمي بينيد شما را مي بينند، وسوسه مي كنند و غافل گير مي سازند. اگر انسان راه نفوذ شيطان، را بداند و مسيرها را كنترل كند، غافل گير نخواهد شد. شيطان را هم به خوبي بابصيرت مي بيند».(6)

پس شيطان هميشه عليه انسان توطئه مي كند. حتي اگر انسان بخوابد، او خواب نيست. البته ممكن است ابليس يا برخي شيطانها خواب باشند همه آنها همزمان خواب نيستند. به اين ترتيب، خود ابليس يا سربازان او هميشه

ص: 69

انسان را اغفال مي كنند. مهم اين است كه انسان بايد هميشه خود را در حال جهاد با شيطان بداند و حتي اگر بدن او خوابيد، نبايد از توطئه شيطان غافل شود. حديثي كه از امام علي عليه السلام نقل شد، به اين معناست كه اگر بدن انسان هم خوابيد، انسان نبايد در غفلت به سر ببرد. انسان مي تواند و بايد در خواب هم خود را كنترل كند. به همين علت، «مرزداران درون انسانِ موحد هميشه بيدارند. جان انسان، هم در بيداري بيدار است و هم در خواب. وسوسه و هوس، نه در بيداري، جان انسان موحد را اشغال مي كند و نه در خواب. روح نمي خوابد؛ هرچند در خواب مقداري از تعلق و ارتباطش با بدن كاسته مي شود. همان طور كه بسياري از كمالات در عالم رؤيا نصيب انسان مي شود _ احياناً _ بسياري از انحراف ها نيز در اثر وساوس شيطان در عالم رؤيا دامن گير انسان خواهد شد؛ زيرا شيطان است كه با وسوسه، جان را آلوده مي كند. جان آلوده اگر تعلق خود را به بدن برگرداند و بدن بيدار شود، اگر قبلاً آلوده بود، بعداً آلوده تر مي شود».(1)

ص: 70

مينماياند. شيطان [در] روز بدر به صورت شخصي درآمده و با عده اي سخن گفته است: «وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلي عَقِبَيْهِ وَ قالَ إِنِّي بَري ءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَري ما لا تَرَوْنَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَديدُ الْعِقابِ»؛(1) سپس به آن شخص كه شيطان به صورت او درآمده بود، گفتند كه چرا فرار كردي؟ او گفت كه من اصلاً در جنگ شركت نداشتم! پس شيطان به صورت او متمثّل شده بود. به هر روي، دليل عقلي و نقلي، نه تنها بر خلاف ظاهر آيه نيست، بلكه مؤيّد آن هم هست».(2)

بنابراين، ديدن شيطان يا تمثّل آن با صورت انساني، ممكن است. البته در برخي روايات به صورت سلبي آمده است كه شيطان هرگز به صورت پيامبر[اكرم] عليه السلام متمثّل نمي شود».(3) همچنين پيامبر[اكرم] صلي الله عليه و آله فرمود: «شّيطان به صورت من و جانشينان من متمثل نمي شود».(4) از اين روايتها دو مطلب فهميده مي شود:

يك) ممكن است شيطان به صورت برخي افراد متمثّل و ديده شود.

دو) شيطان به صورت پيامبر و اهل بيت عليهم السلام نمي تواند متمثل شود.

درباره تمثل، تفصيل بيشتري در قسمت «تمثّل فرشته» بيان مي شود.

ص: 71

دستور خدا را ندارد. در «نظام تشريع»، مخلوقاتي كه مكلّفند برخي، مطيعند و برخي، عاصي. در همين زمينه بايد دانست شياطين در نظام تشريع و تكليف، عصيان كرده اند.

از آن جهت كه خداوند در نظام تكوين، انسان را موجودي مختار قرار داده است، تنها راه به كمال رسيدن او، داشتن حق انتخاب ميان خوبي و بدي است. بنابراين، در نظام تكوين، خدا، شيطان و هواي نفس را خلق كرده است تا انسان به كمالِ انساني برسد. بدون وجود شيطان و هواي نفس، راه رسيدن به كمال براي انسان بسته ميشود. البته شيطان _ معاذالله _ در مقابل خدا نيست، بلكه به تعبير بزرگان، شيطان، سگ باوفاي در خانه خداست؛ همان طور كه يك سگ باوفا، نسبت به صاحب خود و آشنايان او هيچ تعرضي ندارد، شيطان نيز «لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعينَ إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصين.»(1) با اين حال، اگر نامحرم آلوده اي بخواهد خود را به نام عابد وارد خانه عبادت خدا كند، به علت آلودگي، حق ورود به اين خانه را ندارد و شيطان او مي غرّد:«ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرين»(2) پس نسبت به مخلَصين هيچ دسترسي ندارد. نسبت به ديگر افراد نيز در ابتدا وسوسه است و بر هيچ كس سلطه ندارد. به عبارتي ديگر، آنچه خداوند براي رسيدن انسان به كمال، در اختيار شيطان قرار داده است، وسوسه و دعوت به گناه است(3) و حق انتخاب و تصميمگيري نهايي با خود انسان است. نهايت كار شيطان، «وسوسه و دعوت» است، نه «اجبار» به گناه. تصميم و عمل به گناه يا ترك آن را خود انسان

ص: 72

مي گيرد. بنابراين، آنچه خدا به شيطان اذن داده است، براي انسان، خير، بلكه ضروري و موجب رسيدن به كمال است و هيچ نقص و عيبي نيست. آنچه براي وظيفه شيطان نقص و عيب است (مجبور كردن انسان به گناه)، از او منتفي است. خدا چنين قدرتي به او _ بلكه به هيچ كس _ نداده است كه انسان را به گناه كردن مجبور كند. پس خدا _ در نظام تكوين _ رسالتي به شيطان داده است و شيطان بيش از اين مقدار قدرتي ندارد. خداوند مي فرمايد: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّياطينَ عَلَي الْكافِرينَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا.»(1) ما شيطان را فرستاديم تا آنان را بشوراند و به معصيت بكشد. همچنين ميفرمايد: «إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطينَ أَوْلِياءَ لِلَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ»(2) ما شيطان را سرپرست افراد بيايمان قرار داديم؛ يعني شيطان بدون اجازه خدا، بر كسي مسلّط نميشود. خداوند براي همگان، هدايت خود را ميفرستد و در كنار هدايت الهي، وسوسه شيطان نيز وجود دارد. كساني كه از پذيرش هدايت الهي سر باز زنند و پيوسته به وسوسه شيطان جواب مثبت دهند، در مرحلههاي پاياني، خداوند به عنوان اضلال كيفري،(3) شيطان را بر اين افراد حاكم ميكند. همچنين مي فرمايد: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرين»(4) يعني شيطان، خود بر انسان مسلّط نمي شود بلكه خدا او را بر انسان مسلّط مي كند. «ولايت شياطين بر كافران، كيفر خداي سبحان درباره كساني است كه تولّاي شيطان و پيروي او را برگزيدند؛ نه اينكه شيطان در برابر خدا مستقلاً اثرگذار باشد. شياطين نيز جزو لشكريان الهي اند و به اراده حق تعالي بر كافران ولايت مي يابند».(5)

ص: 73

بخشي از پاسخ اين سؤال نيز، در قسمت «آيا شيطان بر همه انسان ها در هر شرايطي مي تواند مسلّط باشد؟» بررسي شد.

ص: 74

جلوه دهند: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلي نَفْسِهِ بَصيرَه وَ لَوْ أَلْقي مَعاذيرَهُ».(1) «خداي سبحان، راه خير و شرّ را تعيين و تبيين و ارائه (كرده است) و راه تشخيص آنها را در درون هر كسي نهادينه كرده است: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلهمها فُجُورَها وَ تَقْواها.»(2) همچنين گرايش به تقوا و نيكي را به همگان عطا كرده است: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها»،(3) به طوري كه همگان، فجورگريز(4)و تقواشناس و تقواطلب آفريده شده اند و هيچ كس فجورخواه خلق نشده است».(5)

بنابراين:

1. خداوند، شناخت و علم به خوبي و بدي را در نهاد همگان قرار داده است؛ يعني هر فردي با رجوع به فطرت خود مي داند فلان كارِ مورد نظر خوب است يا بد.

2. انگيزه و گرايش انسان نسبت به خوبي و بدي يكسان نيست، بلكه ميل دروني و فطري انسان به خوبي ها و تقواست. بنابراين، سربازان شيطان نمي توانند خود را به نام سرباز رحمان معرفي كنند.

البته بايد توجه داشت ابليس مستقيماً به فريب همه افراد نيازي ندارد، بلكه درصدد فريب افراد بسيار قوي است. سربازان جني و انسي ابليس، مأموريت فريب نوع افراد جامعه را بر عهده دارند. از آنجا كه شيطانها مستقيماً انسان را فريب نمي دهند، بلكه به وسيله «هواي نفسِ» خود افراد، مشغول فريب آنها مي شود، نفس هر فردي، همان فرد را به خوبي مي شناسد.

ص: 75

بنابراين، راهي كه براي فريب او پيشنهاد مي دهد، كاملاً با فرد تطابق دارد. براي نمونه، اگر فردي، اهل مسجد و مؤمن است، هواي نفس او هيچگاه در ابتداي امر او را به كفر يا از ديوار مردم بالا رفتن دعوت نمي كند، بلكه او را به وسيله ريا مي فريبد. به عبارتي، افراد ضعيف را با ضعف آنان به زمين مي زند و افراد قوي را از جايگاه قوّت آنان. «شيطان با صراحت گفت: «من بر سر راه راست مي نشينم و انسان ها را از جلو مي رانم و از پشت تعقيب مي كنم و از طرف راست و چپ گرفتارشان مي سازم.»(1) منظور از جلو، پشت سر، طرف راست و طرف چپ، جهات چهارگانه جغرافيايي نيست؛ زيرا حوزه وسوسه شيطان، دل آدمي است و دل نيز از اقليم جغرافيايي منزّه است.

شيطان از راه القاي باطل، گاهي انسان را از آينده مي ترساند، گاهي نسبت به گذشته، اندوهگين مي كند و گاهي از جهت «يمين» و قوّتش و گاهي از جهت «شِمال» و ضعفش، وي را فريب ميدهد. كسي كه مقام و منزلتي در جامعه پيدا كند، كه نقطه قوّت اوست، شيطان از همين راه او را مي گيرد. قوّت هيچ كسي نبايد وسيله غرور او را فراهم كند. گاهي شيطان، انسان را از نقطه ضعف او مي گيرد؛ مثلاً مي گويد: تو كه ضعيف هستي، چرا امر به معروف و نهي از منكر مي كني؟»(2)

در پايان اين پاسخ _ و با استفاده از كتاب تسنيم _ تذكر اين نكته لازم است كه: «هرچند در دنيا، «انبيا، فطرت و عقل» به خدا دعوت مي كنند و «شيطان» به معصيت خدا، اما تفاوت بسيار مهمي ميان اين دو دعوت و عوامل آن وجود دارد. دعوت به خير و خوبي از سوي خداوند، «هدايت» نام دارد و دعوت به شر

ص: 76

و معصيت، «اضلال.»(1) اضلالِ خداوند، فقط يك نوع دارد و آن هم «كيفري» است. در صورتي كه هدايت خداوند دو نوع است: ابتدايي و پاداشي.

1. هدايت ابتدايي: «إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُورا.»(2) خداوند، هدايت ابتدايي را از درون، با عقل و از بيرون با نقل وحياني به بندگان روزي فرمود و در برابر آن، اضلالي نيست. پس خداوندي كه هدايت كننده با هدايت ابتدايي است، «مضلّ» نيست؛ زيرا مضلّ بودن به اين معنا (اضلال ابتدايي)، نقص و از صفات سلبي پروردگار است كه خداوند از آن منزّه ميباشد. روح قرآن كريم نيز گوياي آن است كه خداوند هرگز گناه را دوست ندارد. به عبارت ديگر، نهي از گناهان با اضلال ابتدايي خدا، سازگار نيست. اضلال ابتدايي يعني بد راهنمايي كردن، در حالي كه خداوند مي فرمايد: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي هِيَ أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنينَ الَّذينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً كَبيراً.»(3) خداوند به همه خوبي ها با عنوان «واجب» يا «مستحب» فرمان داده و از تمام زشتي ها با عنوان «حرام» يا «مكروه» نهي كرده و آنها را از خود ندانسته است.

2. هدايت پاداشي: مانند توفيق دادن، ايجاد گرايش، رساندن به مطلوب، فراهم آوردن علت ها، وسيلهها و واسطههاي مناسب. اين هدايت، ويژه كساني است كه بر اثر هدايت ابتدايي، راه خدا را (نه هوا و هوس را) برمي گزينند و بر اساس آن عمل مي كنند. وعده الهي اين است كه اگر كسي با هدايت ابتدايي، ايمان بياورد و طبق آن عمل كند، پروردگار او را از هدايت ديگر برخوردار فرمايد: «وَ إِنْ تُطيعُوهُ تَهْتَدُوا»(4) يا «وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَه».(5)

ص: 77

اضلال كيفري مانند تنبيه متجاوز، در برابر هدايت پاداشي و خير و كمال است؛ زيرا خداوند با آن كار، عدل را مي گستراند كه براي كلّ نظام آفرينش خير است. اضلال كيفري خدا به وسيله مجاري جهان خلقت عملي مي شود؛ مثلاً شياطين جن يا انس وسوسه مي كنند و سپس بر فرد مسلّط مي شوند. در مقابل، خاطرات(1) خوب نيز در قلب پديد مي آيند. اين خاطرات خوب (سخن فرشتگان) يا خاطرات بد (وسوسههاي شيطاني)، امري وجودي و نيازمند علّتند و براساس توحيد افعالي، همه اين امور، تحت پوشش ربوبيّت ربّ العالمين هستند.

بر اين اساس، خدا كسي را كه با وجودِ داشتن عقل و رهنمودهاي وحي، به سوء اختيار، راه باطل را برمي گزيند، به حال خود مي گذارد و او اسير مظاهر طبيعت مي شود و از درجه كمال سقوط مي كند. اضلال در آيه «يُضِلُّ بِهِ كَثيراً وَ يَهْدي بِهِ كَثيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقينَ»(2) كه مربوط به تبه كاران است، اضلال كيفري است، نه اضلال ابتدايي. شيطان نيز نسبت به نظام آفرينش، مانند كلبِ معلَّم است و كاري جز وسوسه ندارد و وسوسه در كلّ نظام هستي خير است.

پس هيچ مضلّي(3) (اضلال كيفري) غير از خدا در عالم نيست، چنان كه هيچ هدايتكنندهاي (هدايت ابتدايي و پاداشي) جز خدا نيست. مردم نيز در برابر هدايت ابتدايي، دو گروهند: برگزينندگان هدايت؛ فرورفتگان در ضلالت: «فَريقاً هَدي وَ فَريقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَه».(4)

راه يافتگان در آغاز، به سختي، راه را مي پيمايند، ولي در ادامه، با خضوع به پيشگاه حق، پيمايش اين راه براي آنها هموار مي گردد: «وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاه وَ

ص: 78

إِنَّها لَكَبيرَه إِلاَّ عَلَي الْخاشِعينَ»؛(1) يعني براي اهل خشوع و خضوع، اين امرِ دشوار، آسان است. اين افزايش هدايت همان هدايت پاداشي است. و اگر كسي بي راهه را برگزيند، نااميدي و دل سردي و افسردگي و بدبيني و آزار شياطين، وي را احاطه خواهد كرد: «إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطينَ أَوْلِياءَ لِلَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ.»(2) شياطين نيز مانند فرشتگان، رسالت الهي را انجام مي دهند».(3)

ص: 79

«مهم اين است كه ابليس نمي تواند تا روز قيامت زنده باشد؛ زيرا قانون كلي و استثناناپذير دنيا اين است كه همه افراد جن و انس قبل از قيامت بايد بميرند: «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَه الْمَوْتِ.»(1) اگر فردي (هر چند ابليس) تا روز قيامت مهلت حيات داشته باشد؛ يعني از مرگ در امان است. اما مصونيت از مرگ، قبل از قيامت، با قانون كلي دنيا در تضاد است. اين آيه و قانون از عمومات غير قابل تخصيص است. (2) بنابراين، اولاً ابليس در دنيا بايد عمر طولاني داشته باشد، نه عمر ابدي. ثانياً مراد از «يوم الوقت المعلوم» حتماً روزي غير از روز قيامت است اما درباره اينكه چه روزي است، كاملاً روشن نيست. ممكن است در دوران ظهور امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف يا دوران رجعت(3) و يا در نفخه اول صور باشد»(4).

بر اساس روايتي كه در جلد 10 تسنيم در صفحه 323 ذكر شده است، «يوم الوقت المعلوم» به رجعت اشاره دارد. بنابراين، ممكن است مهلت ابليس تا روز رجعت باشد. يعني ابليس تا زمان رجعت زنده است و بر اساس اين روايت به دست مبارك حضرت رسول صلي الله عليه و آله به هلاكت مي رسد.

منشأ فريب و وسوسه فقط در شخص ابليس نيست و براي امتحان انسان و جهاد نفس، اصل وجود وسوسه لازم است، اما ضرورتي ندارد كه وسوسه از شخص ابليس باشد. پس ضرورتي براي زنده ماندن ابليس به منظور برقراري امتحان انسانها تا پايان دنيا وجود ندارد. ممكن است شيطانهاي جن و انس فراواني (غير از ابليس) وجود داشته باشند و پس از مرگ ابليس، انسان را فريب

ص: 80

دهند. بنابراين، ممكن است در زماني، «تكليف» وجود داشته باشد اما «معصيت» نباشد؛ مانند دوران «يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً.»(1) نه تنها ممكن است، بلكه غايت انسان، در تشكيل جامعه توحيدي بدون معصيت است.(2)

پس نتيجه مي گيريم:

1. ابليس تا روز قيامت نمي تواند زنده باشد.

2. ضرورتي براي زنده بودن ابليس از زمان ظهور تا زمان رجعت وجود ندارد؛ هرچند احتمال «زنده بودن» يا «مرگ»ش در دوران رجعت وجود دارد.

3. در مورد اينكه ابليس تا زمان ظهور زنده است، اما در آن زمان و در دوران رجعت هلاك خواهد شد، دليلهاي بيشتري [بر اساس احاديث و روايات] وجود دارد.

ص: 81

ص: 82

ص: 83

گفتن است. البته ممكن است گوينده كلام، فرشته و دريافت كننده كلام، خداوند يا انسان باشد و يا ممكن است دريافت كننده كلام فرشته و گوينده آن خداوند يا انسان باشد. در قرآن كريم ميبينيم كه:

يك _ در برخي از آيهها از سخن گفتن خداوند با فرشتگان پرده برداشته است: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَه اسْجُدُوا لِآدَمَ»؛(1)و(2)

دو _ برخي آيات، سخن گفتن فرشتگان با خداوند را بيان كرده: «رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَه وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحيمِ»؛(3)

سه _ در برخي از آيهها هم، سخن گفتن انسان با فرشته مطرح شده است: «وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْري قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنيذٍ»؛(4)

چهار _ و در برخي آيهها نيز سخن گفتن فرشته با انسان آمده است: «إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَه يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَه مِنْهُ».(5)

نكته

1. سخن گفتن يا سخن شنيدن از فرشته ها ويژه انبيا نيست، بلكه انسان هاي ديگري نيز با فرشته ها سخن ميگويند؛

ص: 84

2. اين سخن گفتن، فقط براي مردان نيست، بلكه زنان نيز از اين مهم بهره مند مي شوند. «در فرهنگ وحي، از زن به عظمت يادشده؛ با فرشتگان تكلم نمودن و بشارت آنها را دريافت كردن، سخن خويش را با آنها در ميان گذاشتن و سخن آنان را شنيدن، اينها همه مواردي است كه زن نيز همانند مرد در همه اين صحنه ها سهيم بوده و اگر پدر پيامبري، با ملائكه سخن مي گويد، مادر پيامبر نيز با آنها گفت وگو دارد».(1)

ص: 85

نكته

«عصمت ملائكه با اختيار، قدرت كامل و علم شهودي محض همراه است و هرگز نبايد با موجوداتي كه فاقد علم، اختيار و قدرت معتبر در تكليفند، مقايسه شوند».(1)

ص: 86

ص: 87

«بيتالمعمور» نام برده شده كه خانه است مقابل كعبه و در آسمان ها؛ كه محل عبادت فرشتگان است. خداوند متعال آيه 4 هم در سوره طور به بيت المعمور قسم خورده است: «فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ.» اميرمؤمنان علي عليه السلام در جايي ديگر مي فرمايند: «در آسمان هفتم، جايي به نام حضيره القدس وجود دارد كه فرشتگاني در آن هستند و به آنها «روحانيون» گفته ميشود» و...»(1).

«در نشئه كثرت،(2) قلب رسول خدا صلي الله عليه و آله منزل جبرئيل است.»(3) «خداوند در قرآن ميفرمايد: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَه أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجنه الَّتي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»؛(4) يعني قلب كساني كه از نظر عقيده، موحّد و از نظر عمل، مستقيم و بردبارند، منزل فرشته هاست.(5) بنابراين، فرشتگان، افراد خالص را مي پذيرند، بر آنها نازل مي شوند و قلب آنها را منزل خود قرار مي دهند».(6)

ص: 88

فرشتگان علاوه بر اقسامي كه بيان شد، اقسام ديگري هم دارند، مانند: فرشته هاي آسمان و فرشته هاي زمين؛(1) فرشته هاي رحمت و فرشته هاي غضب؛(2) فرشته هاي بهشت و فرشته هاي جهنّم(3) و اقسام ديگري كه در ادامه اين نوشتار به برخي از آنها اشاره مي شود.

ص: 89

احساس مي كند، ره آورد فرشته و اثر رسالت اوست. همچنين طهارت و صفاي ضميري كه انسان در خود مشاهده مي كند، از بركت نزول ملائكه است».(1)

پس هيچ فرشته اي نيست كه رسالتي بر عهدهاش نباشد؛ زيرا خداي سبحان با تعبير: «جاعِلِ الْمَلائِكَه رُسُلاً»(2) همه فرشته ها را مأمور انجام رسالت ويژه معرفي كرده است. تمام امور جهان _ با اجازه خداوند _ تحت تدبير فرشتگان است. تمام فرشتگان _ با اجازه خداوند _ مدبران امور جهانند و اين همان سلطه و خضوع متقابل علت و معلول است.(3)

چند وظيفه و رسالت فرشته ها را براساس سخنان آيت الله جوادي آملي _ با استفاده از كلام وحي _ نام ميبريم:

يك _ «يكي از وظايفي كه خداوند بر عهده آنان نهاده، اين است كه به همراه خداوند بر پيامبر درود بفرستند: «إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ يا آيه الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليماً»(4)».(5)

دو _ وظيفه ديگر آنها ثبت و ضبط اعمال ميباشد: «وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظينَ كِراماً كاتِبينَ يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ.»(6) و همچنين: «إِذْ يَتَلَقَّي الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعيدٌ ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقيبٌ عَتيدٌ»؛(7) دو، فرشته مأمور نگارش كارهاي خوب و بد هستند كه هر كدام رقيب عتيدند؛ يعني هر يك مراقب مستعد و رقيب آماده اند تا به وظيفه خود عمل كنند. يكي در طرف راست و ديگري در طرف

ص: 90

چپ هر انساني قرار دارد. هيچ كس، هيچ سخني از خير و شر بر زبان نياورده، جز آنكه همان دم، رقيبِ عتيد براي نوشتن آن آماده است».(1)

فرشتگان، همه كارهاي انسان، از «قلبي» گرفته تا «بدني» را مي دانند و مي نويسند. «از امام كاظم عليه السلام سؤال شد: فرشتگان كه اعمال ما را مي نويسند، بجاست؛ براي اينكه مي بينند و مي نويسند. اما آيا افكار و نيت هايي را كه فقط از دل گذرانده و هنوز به لباس عمل در نياوردهايم، هم مي نويسند؟ آنها را كه نمي بينند، پس از كجا مي فهمند تا بنويسند؟ و اينكه خداوند مي فرمايد: «اسرار دروني را كه به كسي افشا نكرده ايد، در قيامت بايد حسابش را پس بدهيد»،(2) اين اسرار دروني را فرشتگان چگونه مي دانند و از كجا مي نويسند؟ حضرت فرمود: آيا بوي باغ و بستان و بوي كثافت و گنداب يكي است؟ اگر از كنار باغي پر از گل و معطر بگذريد، بوي خوب احساس مي كنيد و چنانچه بوي بد به مشام انسان برسد، مي فهمد كه اينجا كثافت و زباله است. از بو مي توان فهميد كه از كنار باغ مي گذريم يا از كنار چاه. فرشتگان از بوي خوش، تشخيص مي دهند كه در قلب اين مؤمن اسرار و نيت ها و اراده هاي خير و طيّب و طاهر است و از بوي بد هم مي فهمند كه در درون اين شخص، پليدي است(3)»و(4).

سه _ وظيفه ديگر فرشتگان، هدايت تكويني مؤمنان است. «همه فرشتگان، فرستادگان خداوندند. در اصل، هر يك وظيفه اي دارند تا با انجام دادن آن، هدايت تكويني ويژه را به يك مورد خاص برسانند: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ

ص: 91

اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَه.»(1) نزول فرشتگان رحمت و بشارت بر قلوب مردان سالك، زمينه پايداري آنان را فراهم تر مي سازد و نشانه هاي عيني بشارت را مي يابند. پس وظيفه فرشتگان، آوردن رحمت ويژه است كه در راه يابي و مقصدشناسي و پيمودن مسير، سهم به سزايي دارد. اين، همان هدايت تكويني است. در مورد آيه «أُولئِكَ كَتَبَ في قُلُوبِهِمُ الْإيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»(2) از امام كاظم عليه السلام چنين نقل شده است: «خداوند، مؤمن را به روحي از جانب خويش تأييد مي كند؛ هر وقت كه مؤمن نيكي و تقوا پيشه كند، آن روح نزد او حاضر مي شود و هر وقت كه گناه و تجاوز كند، از او پنهان مي شود؛ پس آن روح با مؤمن است. هنگام احسانِ مؤمن از خوش حالي به جنب و جوش مي آيد و هنگام بدي كردن او، به زير خاك مي رود. اي بندگان خدا، متعهد شويد نعمت هاي الهي را در اصلاح جانتان به كار گيريد تا يقينتان افزوده شود و سود ارزشمندي ببريد. خداوند، فردي را كه همّت كار خيري نمايد و آن را انجام دهد يا همّت كار شري نمايد، اما از آن بازايستد، مورد رحمت خويش قرار دهد. سپس فرمودند: ما آن روح را با طاعت براي خدا و عمل براي او تأييد مي كنيم(3)».و(4)

با بياني خلاصه و به طور كلي ميتوان گفت: مفاد آيه «جاعِلِ الْمَلائِكَه رُسُلاً»(5) اين است كه همه فرشتگان رسولند و از مطلق رسالت برخوردارند؛ خواه:

اول _ مانند اسرافيل عليها السلام و فرشتگان تحت پوشش او، رسول در مسائل حيات باشند؛ يا

ص: 92

دوم _ مانند ميكائيل عليها السلام و مأموران تحت امرش، رسالت در رزق را بر عهده داشته باشند؛ يا

سوم _ مانند عزرائيل عليها السلام و فرستاده هاي تحت امر او، داراي رسالت قبض ارواح باشند؛ يا

چهارم _ مانند كرام الكاتبين، مسئول ثبت عقايد، اخلاق و اعمال انسان ها باشند؛ يا

پنجم _ مانند جبرائيل عليها السلام و فرشتگان تحت امرش، وظيفه ابلاغ وحي را بر عهده داشته باشند كه خداي سبحان از اين گروه اخير با عظمت خاصّي ياد كرده است و در سوره عبس آيه هاي 15 و 16 مي فرمايد: «بِأَيْدي سَفَرَه كِرامٍ بَرَرَه».(1)

ص: 93

نزدم مي آيد كه در پيش رويم صدا مي كند و من از صداي او آنچه را مي خواهد بفهماند، حفظ مي كنم. اين قِسم از وحي، از هر قسم ديگري، براي من سخت تر است و احياناً فرشته اي به صورت مردي نزدم متمثّل شده، با من حرف مي زند و من سخنانش را حفظ مي كنم.(1) امام صادق عليه السلام فرمود: هر وقت جبرئيل بر رسول خدا صلي الله عليه و آله نازل مي شد، مانند غلام پيش روي مباركش مي نشست(2).»و(3) همچنين «از آيه «قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَه تَرْضاها»(4) استفاده مي شود كه «رسول اكرم صلي الله عليه و آله به طور مكرر به آسمان مي نگريسته و منتظر بوده است كه فرشته وحي از كدام سوي آسمان بر وي متمثل مي شود».(5)

ص: 94

ديدن او از لوازم نبوت و رسالت و مخصوص انبيا عليهم السلام نيست و براي ديگران هم امكان تحقق دارد. قرآن كريم از گفت وشنود حضرت مريم عليها السلام با ملائكه اينگونه خبر داده است: «فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا ... قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ ... قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ ... قالَتْ أَنَّي يَكُونُ لي غُلامٌ ... قالَ كَذلِكِ قالَ رَبُّكِ»(1) پس مريم عليها السلام هم فرشته را در تمثّل بشر ديد و هم سخنش را شنيد و با او سخن گفت. اين مشاهده و گفت وگو براي همسر ابراهيم عليه السلام نيز پيش آمد با آنكه او پيامبر نبود: «وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْري قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ ... وَ امْرَأَتُهُ قائِمَه فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ وَ مِنْ وَراءِ إِسْحاقَ يَعْقُوبَ قالَتْ يا وَيْلَتي أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ ... قالُوا أَ تَعْجَبينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ»(2)».(3) «بنابراين، شنيدن كلام فرشته و هم سخن شدن با آنها براي غير پيامبر، مورد قبول شيعه و سنّي است. چنان كه مريم عذرا عليها السلام نه تنها با فرشته وحي همسخن شد، بلكه با چشمان خويش، او را مشاهده كرد: «فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا»؛(4) [روح] همانند بشري درست اندام براي او نمايان گشت».(5)

انسان در حال مرگ و سؤال و جواب و در روز قيامت، فرشتگان را مي بيند. دليل اين مدعا آيه «إِنَّ الَّذينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَه ظالِمي أَنْفُسِهِمْ قالُوا فيمَ كُنْتُمْ قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفينَ فِي الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَه فَتُهاجِرُوا فيها فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصيراً»(6) و ديگر آيههاي مربوط به مرگ است. از آيه سوره انعام ميتوان دريافت كرد كه كافران، منافقان و تبه كاران در حال احتضار، دست به گريبان فرشتگان مرگ هستند: «وَ لَوْ تَري إِذِ الظَّالِمُونَ في غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ

ص: 95

الْمَلائِكَه باسِطُوا أَيْديهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ»(1) و نيز آيه «يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَه لا بُشْري يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً.»(2) كافران و مشركان با روحيه استكباري و ماديگريِ خود، توقّع داشتند كه ملائكه در دنيا بر آنان فرود آيند. قرآن مجيد در اين آيه پاسخ مي دهد كه روزي فرا مي رسد كه مجرمان، فرشته ها را با چشم بعد از مرگ مي بينند و از ديدن آنان خرسند نخواهند شد: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَه أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا».(3) تبه كاران هنگام قبض روح، ملائك را مي بينند، همان گونه كه فرشتگان براي تبشير مؤمنان نيز فرود مي آيند. قدر متيقّن اين نزول و سخن گفتن با مؤمنان، در حالت احتضار است و ديگر حالات را به اطلاق لفظ در بر مي گيرد».(4)

در برخي موارد، خداوند براي تشويق مؤمنان يا تهديد كفّار، فرشته ها را به آنها نشان مي دهد. «خداي سبحان مي فرمايد كه شيطان ابتدا كافران را شوراند كه مؤمنان توان نبرد با شما را ندارند و من نيز با شما هستم. پس به جنگ آنان برويد همين كه جنگ تن به تن آغاز شد، پا به فرار گذاشت و گفت كه از شما بيزارم؛ به راستي، من چيزي را مي بينم كه شما نمي بينيد: «وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلي عَقِبَيْهِ وَ قالَ إِنِّي بَري ءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَري ما لا تَرَوْنَ.»(5) پس كافران، فقط ظاهر مؤمنان را مي ديدند كه گروهي اندك بودند، ولي شيطان، همراهان غيبي اين گروه را نيز مي ديد. خداوند در آغاز نبرد، همه لشكريان

ص: 96

خويش را به كافران نشان نداد و آنان پيكار را آغاز كردند، ولي ناگاه فرشتگان را به صورت سربازاني سفيدپوش و مسلّح به آنان نشان داد. پس گاهي خداي سبحان براي ترهيب(1) يا تشويق، از غيب پرده برمي دارد و آنان به اراده و ارائه خداوند، آن را مي بينند».(2)

ص: 97

گاهي در حدّ وجود مادي، در عالم طبيعت يافت مي شود؛

گاهي در حدّ وجود خيالي، در عالم مثال ظهور مي كند؛

گاهي در حدّ وجود مجرد، در عالم عقل تجلّي دارد؛

و گاهي هم در «بسيط الحقيقه منطوي» بوده و بدون تعين و تحدّد در عالم اِله يافت مي شود».

آيت الله جوادي آملي در ادامه اين مطلب مي فرمايند: براي هر يك از مراتب يادشده، احكام و لوازمي وجود دارد كه در همان مرتبه يافت مي شود و در مرتبه ديگر، با حفظ آن خصوصيت، اصلاً وجود ندارد. هر چيزي در حدّ نازل يافت شود، ريشه اصلي و كمال وجودياش در حدّ عالي وجود دارد. به اين ترتيب، اگر مثلاً موجودي در حدّ طبيعت ظهور كند و عنوان مادي داشته باشد، بايد همه احكام آن را دارا باشد؛ اگر بعضي از احكامِ و لوازم حتمي آن عالم را نداشت، معلوم مي شود كه آن موجود در حدّ ماده، ظهور نكرده و به عالم طبيعت تنزّل ننموده است. از اين بيان معلوم مي شود آيه «وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهيمَ بِالْبُشْري قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنيذٍ فَلَمَّا رَأي أَيْدِيَهُمْ لا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خيفَه قالُوا لا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنا إِلي قَوْمِ لُوطٍ»(1) ناظر به چه مطلبي است. خلاصه اينكه فرشتگان الهي كه مأمور عذاب دادن قوم لوط بودهاند، به سوي ابراهيم عليه السلام آمده و بشارتي را به او دادند. آن حضرت، گوسالهاي بريان كرده و براي پذيرايي براي مهمانان خود حاضر كرد. هنگامي كه ديد دست آنان به سمت غذا دراز نمي شود؛ يعني غذاخور نيستند، هراسان شد.

آنچه محور كلام است، اين است كه فرشته، موجودي است [از عالم] عقلي كه در مرتبه مثال هم، حضور و ظهور دارد. در اين جريان، اگر ملائكه

ص: 98

از عالم مثال تنزل مي كردند و موجود مادي طبيعي مي شدند، حتماً احكام و لوازم طبيعي را دارا بودند، غذا هم ميخوردند، ولي چون غذا نخوردهاند، معلوم مي شود در همان عالم مثال ظهور كرده و به مرحله طبيعت تنزّل نكرده اند.(1) به طور خلاصه، «تمثل، انقلاب(2) حقيقت نيست، آن گونه كه فرشته، انسان شود و دوباره آن انسان، فرشته گردد، بلكه تمثل آن است كه روح در مثال و در حيطه ادراكي شخص، به صورت انساني مشاهده مي شود. باطنش، جبرئيل بود و ظاهر و صورتش، انسان».(3)

ديدن فرشته براي انسان، ممكن نيست، مگر اينكه براي انسان، عالم شهادت جاي گزين عالم غيب شود؛ چون در عالم حس، ملائكه ديده نمي شوند، ولي در عالم برزخ و مثال، ديدن آنها ممكن است. در واقع، شهود ملائكه در گروي دگرگوني حسّ مادي به مشاهده مثالي يا تغيير دنيا به آخرت است، تا به طور مثال، ملك الموت براي انسان تجلي كند.

ص: 99

كه با وحي الهي بر قلب رسول اكرم صلي الله عليه و آله نازل مي شود، مصون از آثار مادي است. اما اگر فرشته زميني فرض شود كه داراي نفس و بدن باشد، وجود اعضاي حسّي [مثل بال و پر] براي او ممكن است».(1)

«عده اي از فرشتگان مظهر رأفت حقند، اينها رئوفند، مهربانند، دربانان بهشتند و اين قدر خاضع و متواضعند كه نه تنها در آخرت مَثَل اعلاي رحمت حقند بلكه در دنيا، پرها را مي گسترند كه طالبان علم روي پر اينها بنشينند، نه روي زمين. فرشته پر مي گسترد كه طالبان علم روي پر فرشته ها بنشينند.(2) اين پر همان است كه در قرآن كريم در اول سوره فاطر از آن يادشده است كه سپاس خداي را كه پديدآورنده آسمان و زمين است و فرشتگاني را پيام آوران قرار داد كه داراي بال هاي دوگانه و سه گانه و چهارگانه اند؛(3) يعني بعضي از اين ملائكه دو بال دارند و بعضي سه بال و پر دارند. نه مانند كبوتراني كه دو تا بال دارند. اين بالي است كه زير پاي طالبان علوم الهي مي گسترند؛ يعني اگر دو نفر كنار هم بنشينند، يكي، منافق و ديگري، مؤمن آن فرشتگان مي دانند كه بال را زير پاي چه كسي پهن كنند. بالي است كه نظير بال كبوتران نيست. وقتي بال ملائكه را در نهج البلاغه مي ستايد، مي فرمايد: «أُولِي أَجْنِحَه تُسَبِّحُ جَلَالَ عِزَّتِه.»(4) بال هاي فرشتگان اين خصوصيت را دارند كه اهل تسبيحند. البته نه آن تسبيح عمومي كه بال هر مرغي دارد: «وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ»(5)».(6)

ص: 100

نكته هاي پاياني در موضوع تمثل اين است:

يك _ در عالم مثال، تكليف و عصيان راه ندارد؛(1)

دو _ خصوصيت عالم مثال آن است كه ماده در آن راه ندارد، ولي شكل و هيئت اشيا در آن عالم محفوظ است.(2)

ص: 101

ص: 102

آدمي است؛ به شرط آنكه براي انسانِ مهمان، چشمي بينا و گوشي شنوا باشد تا هم جمال دوست را ببيند و هم سخن او را بشنود».(1)

در مورد حالات روح آدمي در خواب نظر آيت الله جوادي آملي اين است كه:

«هنگام خواب، روح آدمي، تعلق خود را از بدن قطع مي كند و جز حفظِ حيات گياهي و مراتب پاييني از زيستِ جانوري، همه وابستگي هاي خود را از پيكر انسان برمي گيرد. از منظر ادبيات قرآن كريم، در اين مرحله، خدا يا فرشتگانِ او، انسان را «قبض روح» مي كنند و پس از فرصتي معيّن آن را به بدن پس مي فرستند، اما ارواحي را كه مهلتشان در دنيا به پايان رسيده است، نزد خود نگه مي دارد. در اين سلوك حكيمانه و ارتباطِ خدا با روح انسان ها به هنگام خواب و بيداري آنان، آيات روشني براي متفكّران وجود دارد.»(2) و ايشان ادامه مي دهند:

در خواب، روح آدمي به كجا مي رود، در آنجا چه مي كند، از اين رفت و آمدهاي شبانه روزي چه بهره اي مي برد، چه مي بيند و چه مي شنود، اينها همگي از معماهاي هستي آدمي است.

مسلماً خواب پيامبران و اولياي الهي، مدرسه اي است كه آموزگار هستي برپا مي كند. در اين مدرسه ملكوتي، با رؤياهاي صادق از آنان، دانش آموختگاني الهي مي سازد؛ زيرا در عالم خواب، روح انسان كه اساس هستي اوست، به خداي سبحان، تقديم و در نتيجه به ساحت علم و حكمت و قدرت او نزديك تر مي شود. بنابراين، بهره مندي از محضر عليم، حكيم و قدير مطلق بيشتر مي شود و حيات معنوي انسان و ذوب او در اِلهيّت خداي سبحان، افزوده تر و گسترده تر مي گردد.

ص: 103

نمونه هاي اين حقيقت ملكوتي را از قرآن كريم درباره پيامبراني مانند حضرت يوسف و حضرت ابراهيم عليهما السلام ، و نيز حضرت خاتم الأنبيا صلي الله عليه و آله مي توان مطالعه كرد،(1) اما چگونه است كه افراد عادي از مدرسه خواب، يا اصلاً درسي نمي گيرند و چيزي نمي بينند يا ديده هاي آنان از مدار خواب هاي پريشان، تجاوز نمي كند؟

«اگر دست ما از اين مدرسه ملكوتي و مائده گسترده علمي، تهي است و با خواب هاي شبانه روزي خود به مهماني ديدار الهي بار نمي يابيم و بر خداپرستي خويش نمي افزاييم، بلكه از آن مي كاهيم، به اين علت است كه وجود خود را بسته، و راه ورود فيض رحماني را سد كرده ايم. با اينكه هنگام خواب، روح ما نيز همراه ميلياردها روحِ انسان هاي خوابيده به پيشگاه خدا تقديم مي شود، اما به گونه بسته بالا مي رود و به همان شكل برمي گردد. اين، محروميتي است بزرگ، براي همه كساني كه از ياد خدا رو برگردانده و لاجرم به تنگناي طبيعت دچار شده اند؛ «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَه ضَنْكاً.»(2) در چنين تنگنايي، هم سطح حضور انسان و هم سقف عروج او، محدود بلكه مخفي و پوشيده مي شود. براي كسي كه در اين مدار بسته گرفتار آمده است، جز عالم طبيعت كه پست ترينِ عالم هستي است، چيز ديگري ديدني و فهميدني نيست:

چو آن كِرمي كه در گندم نشيند

زمين وآسمان او همين است(3)

اگر از اين خواب گران، برخيزيم و از چاه طبيعت به درآييم، هر سو كه بنگريم، بي پرده، «نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»(4) را مي بينيم؛ زيرا «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ

ص: 104

وَجْهُ اللَّهِ»(1) و اگر چشمي بينا و گوشي شنوا بيابيم و مظهر خداي سميع و بصير شويم، از رؤياهاي صادق بهره مند مي شويم و هر شب، هنگام خواب به ضيافت خداي سبحان بار خواهيم يافت؛ زيرا «وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَي أَجَلٌ مُسَمًّي ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ».(2)

در اين صورت است كه به «حي لايموت» نزديك تر مي شويم و از اين رهگذر، حيات حقيقي ما پردامنه تر و خداپرستي ما نيز افزوده تر مي گردد. اين همان مرتبتي است كه در آن، خداي سبحان، بنده اش را در مقابل هواهاي نفساني ياري مي كند و شعله هدايت را در قلب او مي افروزد و در ميان محبوب ترين بندگانش جايگاه مي دهد.(3)

اگر از بيناييِ دل محروم باشيم و داوري ما تنها به حسّ شنوايي و نقل از ديگران محدود شود، چه بسا از توحيد ناب بازمانيم و خدا را فقط صاحب نعمت هايي بدانيم كه آن ها را مي شنويم؛ مانند كوري كه فقط يك هم نشين دارد و دو كار انجام مي دهد: هم با او سخن مي گويد و هم او را نوازش مي كند، اما اين شخص نابينا، نديم سخنگوي خود را غير از نوازشگرِ خويش مي پندارد. اين در صورتي است كه شخص كور، شنوا باشد. اگر اين نابينا از شنوايي نيز بي بهره و داوري اش تنها به لامسه محدود باشد، فاصله بيشتري از واقعيت ها پيدا مي كند؛ چون درون را مي نگرد، مي پرهيزد و از آن مي گريزد: «مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّه لَيِّنٌ مَسُّهَا وَ السُّمُّ النَّاقِعُ فِي جَوْفِهَا يَهْوِي إِلَيْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِل».(4)

ص: 105

اگر بينايي ملكوتي از انسان گرفته شود، از يك سو، آلودگي هاي كشنده اي مانند رشوه و ربا و ديگر حرام ها را شيرين مي يابد و از سوي ديگر، تازيانه هاي طبيبانه و رحيمانه دوست بر پيكر هواهاي نفساني و خواسته هاي شيطاني خويش را خشونتي ناروا مي پندارد و شكرگزار اين تأديب و تنبيه الهي نمي شود.

به هر حال، انسان ها هنگام خواب، روح مجرد خود را تقديم خداي سبحان مي كنند و به محضرِ مخزني از علم و حكمت و قدرت الهي بارمي يابند. اگر شأن محضر و قدر ميزبان را (به ميزان لازم) بدانند، مسير خداپرستي خود را بهتر مي پيمايند و با غرق شدن در اقيانوس بي كران الوهيّت، فاصله از ساحل سوزان دنيا را بيشتر مي كنند.

نكته

ارواح ميلياردها انسان هنگام خواب، عروج مي كنند و در پيشگاه خدا حاضر مي شوند. هنگام بازگشت، هر كدام از آنها بي هيچ اشتباهي بر همان پيكر ويژه خود فرود مي آيند و هرگز روحي به خطا سراغ بدن ديگري نمي رود؛ زيرا زمام اين قافله پرجنب وجوش، در دست پروردگاري قرار دارد كه هم «بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَليمٌ»(1) است و هم «عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ قَديرٌ»؛(2) هم از آسيب عزوب(3) و غفلت منزّه است: «وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّه فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ ...»(4) و هم از گزند فراموشي مبرّاست؛ «وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا».(5) و(6)

بنابراين، انسان در خواب نيز برخي حقايق را با چشم و گوش مثالي مي بيند و مي شنود.(7) انسان علاوه بر حواس ظاهري، حواس باطني دارد كه

ص: 106

نشانه هايي از حواس باطني را در عالم رؤياي صادق مي توان دريافت. چنان كه برخي در عالم رؤيا، حقايق و معارفي را مي بينند و مي شنوند، در حالي كه چشم و گوش ظاهري آنها بسته است.(1) حقايق و مناظري كه در قيامت براي همه نمايان مي شود، براي متوسطان از مؤمنان كه اعمال و جوارح و جوانح آنان در همه شئون محفوظ است و موفّق به ديدن رؤياهاي صادق هستند، در عالم رؤيا و خواب ظهور مي كند.(2)

«خواب، مكتبي است كه انسان مي تواند از آن بهره هاي فراوان ببرد. چنانكه خداوند به رسولش مي فرمايد: ما بعضي از اسرار را در خواب به تو فهمانديم: «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَريباً»؛(3) خداوند، فتح مكه را در عالم رؤيا به رسول خود تفهيم مي كند، چنانكه ذبح اسماعيل را در رؤيا براي حضرت ابراهيم عليه السلام بيان كرده است: «يا بُنَيَّ إِنِّي أَري فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ»(4) يا برتري يوسف را در عالم رؤيا به او تفهيم كرده است: «إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لي ساجِدين.»(5) پس انسان توان آن را دارد كه در حالت خواب، صُوَر حق را ببيند و بسياري از معارف را كسب كند. آنها كه در حالت بيداري از عالم طبيعت منزهند، هم در بيداري از علوم حصولي، بهره اي دارند و هم در خواب از علوم شهودي طَرْفي مي بندند. (همچنان كه) يوسف صديق منشأ همه اين بركات را توحيد خداي سبحان مي داند. از اين رو، يوسف صديق مي فرمايد: «ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَني رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّه قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَه هُمْ كافِرُونَ وَ اتَّبَعْتُ مِلَّه آبائي

ص: 107

إِبْراهيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنا وَ عَلَي النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ»؛(1) چون موحد بودم و راه مستقيم انبياي الهي را پيمودم و از پدران معصوم خود پيروي كردم، خداي سبحان اين علوم را بر من تفضّل كرد. ممكن نيست انسان، موحد باشد و در خواب و بيداري از علوم الهي بهره نبرد، چون هر لحظه اي كه مي خوابد، خدا روحش را قبض مي كند. چگونه ممكن است انسان به حضور حكيم عليم برود، اما از حكمت و علم چيزي فرا نگيرد؛ مگر آنكه قلبش كور باشد».(2)

ص: 108

است كه در عالم مثال (برزخ) با صورتهاي مثالي محشور است و در قيامت كبرا به همان بدن اصلي برمي گردد.(1)

ص: 109

يَبْعَثُكُمْ فيهِ لِيُقْضي أَجَلٌ مُسَمًّي ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»، انسان خوابيده، وفات و توفّاي موقّت دارد. خداوند مي داند كه روح انسان در روز به وسيله اعضا و جوارح چه چيزي كسب كرده است و روحي را كه شبانه تحويل مي گيرد، خوشبوست يا بدبو. بيداري فرداي انسان هم به بعث (بيدار كردن) الهي است. هيچ خوابيده اي، خود به خود، بيدار نمي شود، بلكه بيداري نحوه خاص وجودي است كه مبدأ مي طلبد و موجودي كه هستي آن عين ذاتش نيست، نمي شود با خدا بي ارتباط باشد.

نكته

خوابِ قيامت سبب مي شود كه اهل عذاب آزار نبينند و اهل ثواب، بهره نبرند. به همين علت، در قيامت، خواب وجود ندارد، همان گونه كه مرگ وجود ندارد.(1)

ص: 110

_ برخي هم وحي و تنزيل است كه تلاوت و قرائت مي شود و به شكل «كلام اللّه» در مي آيد.(1)

استاد بزرگوار، علامه طباطبايي در تفسير آيات پاياني سوره «شورا» مي نگارد: «سخن گفتن خدا با بندگانش به يكي از سه طريق است؛ مراد از قسم اول، تكلّم پنهاني است؛ تكلّمي كه در آن، هيچ واسطه اي بين خدا و طرف مقابلش نيست. ولي مقصود از دو قسم ديگر، تكلّم با واسطه است كه اين واسطه در قسم سوم، فرشته جبرئيل و ... است. قسم دوم از تكلّم الهي نيز كه از بيرون حجاب است، از قبيل تكلّم خداوند با موسي عليه السلام در كوه طور است: «فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَه الْمُبارَكَه مِنَ الشَّجَرَه ...»؛(2) همين كه نزديك آن درخت آمد، از كرانه وادي ايمن كه در بقعه مباركه واقع است، از درخت ندا داده شد. وحي هايي نيز كه در عالم رؤيا به پيامبران عليهم السلام شده است، از همين قسم دوم است.(3)

همچنين در حديث آمده است كه امام باقر عليه السلام فرمود: «نبي» كسي است كه جبرئيل را در خواب مي بيند؛ مانند حضرت ابراهيم عليه السلام كه در خواب ديد كه فرزند خود را قرباني مي كند مانند رسول خدا صلي الله عليه و آله كه بسيار پيش ميآمد خواب سبكي او را مي گرفت و در آن حالت، جبرئيل نزدش مي آمد. چنين كسي را «نبي» مي گويند(4)».(5)

ص: 111

ص: 112

ص: 113

ص: 114

ص: 115

شهود پيامبر و امام است. چون سخن معصوم، قطعي و كردارش بر اساس يقين و كشف و شهودش، كامل است؛ او از ناحيه اِدراك و مدرَك و مدرِك، كامل و ترازوست.(1) در حقيقت، او ميزان قسط و متن شهود و كشف است؛ زيرا او شاهد و قائل حق و مخلَص است و شيطان تسليم اوست».(2)

محيي الدين بن عربي در اين باره جمله زيبايي دارد. وي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله را صاحب كشف كامل (ميزان كشف) مي داند و مي گويد:

كشف كامل از آن او است. وي چيزهايي مشاهده مي كند كه ما نمي بينيم و او به امري آگاهي داد كه «اهل اللّه» به آن عمل كردند و آن را صحيح يافتند. فرمايش او اين است: اگر در سخنانتان زوايد نمي بود (از لهو و لغو كلام پرهيز مي كرديد) و اگر در دل هايتان آشوب، آشفتگي و بلوا نبود (سالم مي انديشيديد)، همانا آنچه را من مي بينم، شما هم مشاهده مي كرديد و آنچه را من مي شنوم (وحي و كلام خدا)، شما هم مي شنيديد.(3)

«پيامبر اسلام در حديث ديگر فرمود: خواب هاي انسان، كه در خيال متّصل صورت مي پذيرد، همگي به شكل شفّاف از مخزن الهي نازل مي شود، ولي در بازگشت از جانب خداوند در آسمان هاي ميانه، منحرف و اَضغاث اَحلام [يعني خوابهاي شوريده و پريشان كه تأويل درست ندارند] مي شوند.(4) پس تا وقتي روح انسان نزد رب العالمين است، هر آنچه مشاهده

ص: 116

كند، زلال و صاف و از سرچشمه مي بيند، ولي وقتي به بدن بر مي گردد، گاهي از راه درست منحرف مي شود».(1)

در قرآن حكيم از منظر امام رضا عليه السلام مي خوانيم: «رؤياي معصوم مانند بيداري اش حقّ و عدل، و از اشتباه و تصورات شيطاني در امان است. حضرت رضا عليه السلام به وشّاء مي فرمايد: پدرم را در خواب ديدم كه فرمود: پسرم، هنگامي كه در سختي بودي، اين ذكر را بيشتر بگو: «يا رئوف يا رحيم.» آن چيزي كه ما در خواب مي بينيم، مانند آن است كه در بيداري ديده باشيم(2)».(3) در حديث ديگري، امام رضا عليه السلام فرمود: «إِنَّ مَنَامَنَا وَ يَقَظَتَنَا وَاحِدَه»؛(4) به درستي كه خواب و بيداري ما يكسان است».(5)

ص: 117

تفسير مشهودات مثالي را دارد.(1) به عنوان نمونه، يوسف صديق عليه السلام كه خود با عالم مثال ارتباط داشت، هم آنچه را خود مشاهده كرد، توانست به كمك پدرش بفهمد و هم توانست در تفسير مشهودات ساير زندانيان از عالم مثال به طور قطعي و نه به گمان و ترديد سخن بگويد».(2)

صوري كه در عالم خواب ديده ميشود، براي «رسيدن» به تعبير خواب است و خودش به تنهايي نميتواند معنا دهد.(3) در واقع، حقيقت رؤيا با تجزيه و تحليل و تركيب ادبي، به دست نمي آيد. معبّر بايد از رؤيا بگذرد تا به اصل آن برسد.(4) «گاهي حقايق در عالم رؤيا با قالبي خاص (صورت مثالي) براي كسي ظاهر مي شود كه آن حقايق، تأويل اين رؤياست؛ مانند خواب حضرت يوسف عليه السلام . آن حضرت در خواب، يازده ستاره را ديد كه همراه خورشيد و ماه بر او سجده كردند(5) و آن گاه كه به سلطنت رسيد و يازده برادر همراه پدر و مادرش براي او خضوع كردند، گفت كه اين تأويل همان رؤيا و حقيقت عيني همان صورتي است كه در خواب ديده بودم: «يَا أبَتِ هذا تَأويلُ رُؤيَاي مِن قَبلُ قَد جَعَلَها رَبّي حَقّاً»(6)».(7)

البته رؤياي صادق گاه به تعبير نياز ندارد؛ مانند آنچه حضرت ابراهيم عليه السلام در مورد ذبح فرزندش، اسماعيل عليه السلام مشاهده كرد: «إِنِّي أَري فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ.»(8) اما گروه ديگري از خوابهاي صادق به تعبير نياز دارند.

ص: 118

يعني قوه خيال، حقيقتي را صورتگري مي كند و معبّر بايد اين صورت خيالي را به معناي واقعي برساند. گاهي خواب ها همان ساخته هاي نفساني است كه «اضغاث احلام» خوانده مي شود. اين خوابها، نتيجه و اثر كارهاي روزانه انسان است. بنابراين، اگر خوابي كه انسان مي بيند، مستقيم باشد _ مانند آنچه معصوم مي بيند _ صحيح است؛ چون باطل در آن فضا راه ندارد و شيطان امكان حضور نمي يابد. درستي يا نادرستي ساير رؤياها نيز با معيارهايي كه معبّران ماهر در اختيار دارند، قابل تشخيص است.»(1) در اين مورد در جلد بيست تسنيم آمده است: «كسي كه در عالم رؤيا با عقل نظري خواب مي بيند، اگر قوّه خيال يا وهم او پيرو عقلش باشند، يافته هاي عقلاني و مجرد تام او را به خوبي ترسيم نموده و آن را خوب نشان مي دهند، وگرنه آن را وارونه مي كنند. گاهي خوابِ خوب فردي بر اثر دخالت قوّه خيال يا وهم، داراي معاني يا صورت هاي چندپهلو مي شود و آنچه در يادش مي ماند، همان صورت يا معنايي است كه قوّه خيالِ پريشان يا وهمِ پراكنده به او داده است. وقتي اين صورت را براي معبّر مي گويد، او نيز در تعبير اين رؤيا مي ماند. به گفته لطيف بن سينا در اين زمينه، آدم هاي دروغگو هرگز خواب راست نمي بينند؛ چون به دروغ گويي عادت كرده اند و اگر خواب خوبي نيز نصيب آنان شود، قوّه خيال و وهم كه معاون و مشاور خلاف كار عقل نظري اويند، بي درنگ، دخالت كرده و صحنه هاي آن خواب را جابه جا مي كنند و چيزي كه در ذهن بيننده خواب مي ماند، صورت آشوب زده يا معناي آشفته است».(2)

درباره تعبير خواب توجه به چند نكته ضروري است:

ص: 119

ص: 120

تأويل رؤيا، محقق شدن آن در بيرون است. پس تأويل، وجود خارجي رؤياست و «تعبير»، صورت مفهومي آن. هرچند قرآن كريم گاهي «تأويل» را مرادفِ «تعبير» هم به كار برده است؛ مانند اينكه دو زنداني از يوسف عليه السلام ، تأويل رؤياي خود را خواستند و حضرت فرمود كه پيش از آنكه طعامي براي شما بياورند، تأويل رؤياي شما را مي گويم: «نَبِّئْنا بِتَأْويلِهِ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ قالَ لا يَأْتيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْويلِهِ»؛(1) آن گاه پس از دعوت آنان به توحيد فرمود كه يكي از شما دو نفر، آزاد و ساقي دربار مي شود و آن ديگري به دار آويخته خواهد شد. اين بيان، در حقيقت، «تعبير» است كه «تأويل» ناميده شده است؛ زيرا جريان آن دو زنداني هنوز در مرحله كلمات و صورتهاي ذهني بوده و در خارج رخ نداده است».(2)

ص: 121

مي خوابد كه چيز بفهمد، نه آنكه زياد بخورد تا بيشتر بخوابد.(1) بنابراين، «سالك، موظف است تغذيه و استراحت خود را به گونه اي تنظيم كند كه نه بر اثر كم خوري و فشار كار، دچار ضعف شود و نه بر اثر پرخوري و پرخوابي، اسير كسالت گردد».(2)

يكي از مهم ترين ثمرات كنترل اعضا و جوارح و تنظيم خواب، بهره مندي از نماز شب است. «از حضرت امام صادق عليه السلام نقل است كه پنج گروه خواب ندارند كه يكي از آنها، محبّي است كه ترس از دست دادن محبوب، خواب را از چشمان او گرفته است؛(3) «عَجَباً لِلْمُحِبِّ كَيْفَ يَنَامُ.»(4) اين حالت با سنّت رسول خدا صلي الله عليه و آله ، هماهنگ است و ما نيز به پيروي از او موظفيم. رسول خدا عليه السلام ، حبيب خداست و براي آنكه فيض محبوب را از دست ندهد، هماره در وصال است كه بهترين راه آن، نماز شب است».(5)

«نماز شب، بسيار مورد اهتمام اهل بيت نبوّت و اولياي الهي عليهم السلام بوده و هست. از اين رو، در روايتها، مقدماتي را براي آن بيان كرده اند:

امام باقر عليه السلام درباره «تَتَجافي جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ»(6) فرمودند: آيا گمان مي كني آنان نميخوابند؟ ناچار بدن به استراحت نياز دارد؛ وقتي نفس (به وسيله خواب) خارج شد، بدن استراحت ميكند. سپس روح با نيروي تازه براي كار برميگردد. آيه «تَتَجافي جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً ...» درباره امير مؤمنان، علي عليه السلام و پيروان ايشان (شيعيان ما) نازل شده است. آنها در آغاز شب مي خوابند، هنگامي كه

ص: 122

دو سوم شب يا آنچه خدا بخواهد (مقداري كمتر يا بيشتر) گذشت، از خواب بيدار ميشوند و با حالت رغبت و ترس و طمع به آنچه نزد خداوند است، به سوي پروردگارشان ميروند (به عبادت مشغول مي شوند).(1)

درباره كيفيت شب زنده داري رسول خدا صلي الله عليه و آله آمده است: كه امام صادق عليه السلام فرمود: كه رسول خدا صلي الله عليه و آله بعد از نماز عشا مي فرمودند كه آب وضو و مسواك او را بالاي سرش آماده كنند و روي آن را بپوشانند. سپس مي خوابيدند. آن گاه بيدار مي شدند، مسواك مي كردند و وضو مي گرفتند و چهار ركعت نماز مي گزاردند. دوباره مي خوابيدند و برمي خاستند و مسواك كرده و وضو مي ساختند و چهار ركعت نماز مي گزاردند. آن گاه تا نزديك صبح مي خوابيدند. بعد سه ركعت نماز شفع و وتر را مي گزاردند و پس از آن، نماز صبح را به جاي مي آوردند.(2)

امام صادق عليه السلام پس از بيان چگونگي نماز شب پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله اين آيه قرآن را تلاوت فرمود: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَه حَسَنَه»؛(3) يعني نماز شب گرچه بر رسول خدا صلي الله عليه و آله واجب است و بر شما واجب نيست، شايسته است به حضرتش تأسي كنيد و نماز شب را اين گونه بخوانيد. راوي مي پرسد كه چه وقت بيدار شود؛ آن حضرت مي فرمايد كه پس از يك سوم شب. معلوم مي شود آن دو ثلث ديگر با خواب و بيداري سپري مي شده است؛ زيرا انسانِ مشتاق عبادت، همانند مرزباني است كه خواب از چشم او رخت برمي بندد».(4)

ص: 123

ص: 124

داده است؛ مانند: «زماني كه مرگِ يكي از تبه كاران فرا رسد ميگويد: پروردگار من، مرا باز گردان. شايد در آنچه ترك و كوتاهي كرد عمل صالحي انجام دهم، ولي به او گفته مي شود: چنين نيست و هرگز برنخواهي گشت. اين درخواست و وعده، سخني است كه بر زبان مي آورد و اگر بازگردد، همان كردار سابق را تكرار كند و پشت سر آنان، برزخ است تا روزي كه برانگيخته مي شوند.»(1) برخي از تفسيرها، برزخ را همان ثواب يا عقاب بين دنيا و آخرت دانسته اند؛ زيرا امام صادق عليه السلام فرمود: برزخ، همان قبر (در اصطلاح قرآن) است.(2) امام صادق عليه السلام ، جهان برزخ را فاصله ميان زمان مردن تا قيام قيامت معرفي كرده است.(3) آدمي از هنگام مرگ، وارد برزخ مي شود؛ خواه او را در زمين دفن كنند، يا وي را با آتش بسوزانند، يا غذاي درندگان شود، يا در دريا غرق گردد، يا ... . اگر ميت را دفن نيز نكنند، برزخ و سؤال و جواب قبر دارد. به همين علت، برزخ را قيامت صغرا هم مي نامند. برزخ قيام و زندگي جاويد و جهاني نو است، خواه گودالي از گودال هاي دوزخ باشد يا باغي از باغ هاي بهشت. پس برزخ، معبر و دالان ورودي به قيامت و حشر اكبر است و انسان در ادامه مسير زندگي دنيا وارد جهان برزخ مي شود؛ خواه بدن او بپوسد، يا سالم بماند، يا بسوزد، يا طعمه حيوانات گردد. يعني انسانيت انسان كه تمام حقيقت انسان را تشكيل مي دهد، وارد جهان برزخ مي شود. البته در آن عالم داراي بدن خواهد بود، هرچند بدن آن عالم، از يك سو، مناسب با عقيده و اخلاق و اعمال او و از سوي ديگر، مناسب با برزخ است.(4)

ص: 125

شايد از اندك مواردي كه در بحث معاد، ميان علما اتفاق نظر وجود دارد، «يكي بودن عالم قبر و برزخ» باشد.

ص: 126

عذاب خواهند ديد و يا متنعّم خواهند بود.»(1) البته بدن برزخي در عين مثالي بودن، عين بدن خود شخص است؛ چنان كه عين بدن دنيوي نيز هست.(2)

ص: 127

ستمگران هنگام ورود به قبر، سر تسليم فرود مي آورند و ضمن اظهار انقياد، به انكار رفتارهاي ناشايست خويش مي پردازند. آن گاه از سوي فرشتگان ندا مي رسد كه خدا از كرده هايتان آگاه است. پس به دوزخ درآييد. بر اساس ظاهر اين آيات، بهشت و دوزخ برزخي هم وجود دارد. امام زين العابدين عليه السلام نيز مي فرمايد: «وَ اللَّهِ! إِنَّ الْقَبرَ لَرَوْضَه مِنْ رِيَاضِ الْجنه أَوْ حُفْرَه مِنْ حُفَرِ النَّار»(1)».(2)

براي نمونه، درباره جهنّم برزخي تبه كاران به اين عبارت بنگريد: «كافران و منافقان نه تنها پس از مرگ، زنده اند، بلكه از لحظه مرگ، به جهنم برزخي وارد و در آنجا عذاب خواهند شد. چنان كه خداي سبحان درباره قوم نوح مي فرمايد: «مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً».(3)

كاربرد «فاء» به جاي «ثمّ» در «فَأُدْخِلُوا ناراً» بر اين نكته دلالت مي كند كه قوم نوح همراه با غرق شدن، به آتش وارد شدند، نه اينكه مدتي بعد به آتش درآمده باشند؛ زيرا آتش برزخي در درون آب نيز وجود دارد.

شاهد ديگر بر حيات برزخي، جريان فرعونيان است. در برزخ، آنان را هر بامداد و شامگاه بر آتش عرضه مي كنند، نه آتش را بر آنها. در قيامت نيز آنان را به شديدترين عذاب كيفر مي دهند: «النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَه أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذاب.»(4) شاهد برزخي بودن اين عذاب، عبارت «غُدُوًّا وَ عَشِيًّا» است؛ زيرا در قيامت كبرا، بامداد و شامگاه نيست. شاهد ديگر آنكه عذاب «عَرْض» [يعني عرضه شدن] در برزخ در برابر عذاب «دخول» [يعني داخل شدن] _ در جهنّم _ در قيامت است.(5)

ص: 128

ص: 129

مؤمن هميشه (در دنيا، برزخ و قيامت) وجود دارد. مهم اين است كه رشد و كمال انسان در آخرت(1) به چه صورتي خواهد بود؟

در قيامت _ به طور كلي _ و در برزخ _ به طور جزئي _ رشد و كمال عملي وجود ندارد؛ اما رشد و كمال علمي وجود دارد. يعني انسان مؤمن باشد يا كافر، بسياري از مطالب را مي فهمد، اما اينكه كاري انجام دهد و به وسيله آن، مستحق ثواب يا عقاب گردد و درجه او بالا رود يا عذاب او بيشتر شود، وجود ندارد. آيت الله جوادي در اين مورد ميفرمايد: «نظام آخرت در برخي از احكام، غير از نظام دنياست؛ مانند آنكه در آن نشئه، مجال تكامل عملي نخواهد بود.»(2) انسان پس از مرگ، كمال علمي مي يابد، ولي تكامل عملي ندارد. يعني بعد از مرگ، بسياري مسائل براي انسان _ به صورت شهودي، نه حصولي _ روشن و مشخص مي شود؛ مثل: حقيقت حيات و مرگ، وحي و نبوت، بهشت و جهنّم، فرشته و جن و ... ؛ البته هر كس در حد هستي خاصي كه دارد.(3) امام كاظم عليه السلام فرمود:

اگر از شيعيان ما، كسي قرآن را به خوبي فرا نگرفته باشد (چون به حقيقت آن ايمان دارد). در جهان برزخ، قرآن به او تعليم داده مي شود تا خداي سبحان با معرفت قرآن، بر درجات او بيفزايد؛ زيرا درجات قرآن به اندازه آيات قرآن است. به قاري گفته مي شود: بخوان و بالا برو. او نيز مي خواند و بالا مي رود.

آيت الله جوادي در مورد همين موضوع، در جلد اول تسنيم بيان ميكند كه «در جهان برزخ، انسان نميتواند با انجام كاري واجب يا مستحب، به

ص: 130

كمال برتر عملي برسد، ولي راه تكامل علمي باز است؛ مثل آنچه در رؤيا براي روح معلوم مي شود و براي آگاهي به آن، حركت فراگيري از قبيل كوشش هاي بدنيِ در زمان بيداري راه ندارد و بسياري از علوم و معارف دين در آنجا براي انسان ها روشن خواهد شد و چون عدد درجات بهشت به عدد آيات نوراني قرآن كريم است، براي ترفيع درجات شيعيان، ابتدا از تعليم قرآن بهره مند خواهند شد. سپس با فرمان «اقْرَأْ وَ ارْقَ» مي خوانند و در درجات بهشت صعود مي كنند. (البته) صعود در درجات بهشت، پاداش قرائت در عالم آخرت نيست؛ زيرا در عالم برزخ، تكليف و عمل مكلّفانه كه جزا را به همراه داشته باشد، نيست، بلكه صعود بهشتيان در درجات بهشت، همان ظهور انس با قرآن در دنياست.»(1) «در بهشت، شهودهاي علمي فراواني بهره بهشتيان مي شود، ليكن جاي تكامل عملي نيست و هر كس در هر مرتبه اي باشد، به همان ميزان مي ماند؛ يعني نمي تواند عمل صالح انجام دهد و به استناد آن ثواب جديد ببرد».(2)

بنابراين، انسان تا در دنيا و دوران تكليف است، مي تواند عمل انجام دهد و به سبب آن عمل، درجه عملي خويش را بالا ببرد. اما به محض مرگ، ديگر نه مي تواند ايمان جديد بياورد و نه مي تواند كافر شود. «دنيا حوزه تكامل عملي است؛ يعني انسان در اين قلمرو درصدد ساختن هويّت خويش است و هويت هر كسي را ايمان و عمل صالح او تأمين مي كند. اين دو، فرع بر تكليف و حسن انتخاب خود شخص هستند و استمرار آن تا زمان مرگ است. با فرا رسيدن حوزه آخرت، نوبت بهره برداري از مزرعه دنيا فرا

ص: 131

مي رسد. در آن عالم، مجالي براي اختيار حَسَن يا انتخاب قبيح.(1) «در قيامت، نه ايجاد كفر ممكن است و نه احداث ايمان. هرچند انسان در نيست» معاد، حق را مي فهمد، امّا چون ايمان و كفر، هر دو فعل اختياري اند و فقط در زماني كه تكليف هست، انسان مي تواند مؤمن يا كافر گردد و در قيامت تكليفي نيست، كفر و ايمان در قيامت ايجاد نمي شوند. حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: امروز وقت عمل است؛ چه عمل قلبي و ايمان آوردن و چه عمل بدني و اطاعت امر و نهي كردن. قيامت فقط ظرف حساب است و عمل در كار نيست: «الْيَوْم عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَل»(2)».(3)

ص: 132

ديگري را در حالي كه مشغول كار خود است، احضار مي كنند؟ يا اينكه روح بعد از رها كردن بدن و ورود درعالم آخرت، دروغ نمي گويد. پس چرا فلان روح دروغ گفت؟ يا چرا اين دو روح كه ما احضار كرديم، دو گونه حرف زدند؟ «اين شبهات بر اساس اين توهّم است كه: اين اشخاص با خودِ روح خارجي در ارتباط هستند و آن را احضار مي كنند؛ در حالي كه هيچ كدام از اين امور، ارتباط با واقع نيست، بلكه اينگونه از ارتباط ها در «خيالِ متّصل» است، نه «مثالِ منفصل»؛(1) يعني در نهان خود آدم است.» همان طور كه اين نهان، در خواب ظاهر ميشود و به صورت خوابهاي پريشان يا به صورت خواب خوب درمي آيد، در بيداري هم اگر كسي، اين نهان را تقويت كند، يا به صورت اضغاث احلام يا به صورت رؤياهاي صادقه درمي آيد. ما هر چيزي را بپنداريم و آن را تقويت كنيم، اراده، آن را مي سازد؛ اگر اراده، چيزي را ساخت، ما آن را مي بينيم يا مي شنويم. ممكن است انسان، در عالم خواب يا بيداري، به عنوان احضار روح، شخصي را در اتاق خود حاضر كند كه خود يا ديگران هم او را ببينند، امّا اين ديدن مربوط به مثال و خيال متصلِ اينهاست و ابزار ديدن هم قوه بينايي دروني است، نه بيروني؛ وگرنه هر كسي كه از چشم سالم برخوردار باشد، بايد بتواند آن را مشاهده كند.(2)

به عبارتي روشنتر، «اثرگذاري سحر و اراده ساحر، دليل بر مطابق با واقع بودن آن نيست. اگر ساحر يا كاهني ادعا كند كه من با ارواح موكَّل آسِمان ها يا فرشتگان يا جنيان يا روح مردگان يا روح زنده ها ارتباط دارم و به همين

ص: 133

جهت، اثر خاصي را به وجود آورده ام، اين ادّعا _ حتي براي خود وي نيز _ راه اثباتي ندارد؛ گرچه _ واقعا _ ممكن است چنين ارتباطي برقرار شود؛ زيرا ارواح كامل _ مانند فرشتگان _ مجرّدند و انسان هم از روح مجرّد برخوردار است و ارتباط مجرّد با مجرّد، مانعي ندارد. به بيان ديگر، كسي كه ادعاي ديدن فرشته يا جن يا روحِ انسانِ معيّني را دارد، هم احتمال دارد كه با خود واقع تماس گرفته باشد و «هم احتمال دارد كه با مثال متصل و خيال مطلق خويش ارتباط برقرار كرده باشد و به اصطلاح، «لازم، اعم از مدّعا»ست.(1) پس راه اثباتِ خصوص واقع و مثال منفصل، مسدود است».(2)

ادامه اين مطلب در تسنيم در مورد اثر حواس انسان بر خواب و رؤياي او چنين است: «انسان افزون بر حواس ظاهري، حواس باطني هم دارد، چنان كه افزون بر حس بينايي بيروني، حس بينايي دروني نيز دارد. [براي]، مثال گاهي در يك مجلس، فقط عدّه اي خاص از حاضران مي توانند چيزي را ببينند؛ با آنكه همه از قوه بينايي _ سالم _ بيروني برخوردارند. اين نشان ميدهد كه بينندگانِ آن صورت، آن را از طريق حسّ دروني مشاهده كرده اند. اين همان حسي است كه سبب ديدن برخي صورت ها در خواب مي شود.

به بيان ديگر، در درون انسان، چشم، گوش، حس چشايي، بويايي و لامسه وجود دارد كه در عالم رؤيا _ چه در رؤياهاي راستين، چه در خواب هاي پريشان _ فعّال است و علت اينكه در عالم بيداري فعّاليتي ندارد، اين است كه حواس بيروني انسان، نفس را طوري مشغول مي كند كه به خدمت قواي دروني در نميآيد. نفس بيشتر اوقات نمي تواند هم زمان بر

ص: 134

بيرون و درون مسلط باشد و از هر دو نوع حواس (بيروني و دروني) يك جا بهره بگيرد. به همين علت، در خواب كه حواس بيروني كار نميكند و نفس انسان درگير آن نيست، حواس دروني فعّال مي شود. نفس انسان درست كار كه در بيداري، گزارش هاي خوبي دريافت كرده است، با حواس دروني، صحنه هاي خوبي را مي بيند. اما نفس انسان تبه كار كه در بيداري، گزارش هاي بدي دريافت كرد، يا خائن يا دروغگويي كه نفسش به خيانت يا دروغ عادت دارد، خواب راستين نمي بيند؛ مگر آنكه خداوند بخواهد با ارائه حقيقتي بر آنها اتمام حجّت كند.

شايان ذكر است كه حواس دروني روحهاي ضعيف، فقط در عالم خواب فعّال مي شود. اما اگر كسي با رياضت، روح خود را تمرين دهد و آن را تقويت كند و در بيداري _ مانند عالم خواب _ از اشتغال به افكار مزاحم پرهيز كند، با تمركز حواس و به وسيله حواس دروني مي تواند چيزي را در بيداري ببيند كه ديگران نمي بينند. روح هاي قوي مي توانند به خوبي، بر حواس دروني و بيروني مسلط باشند و از حالات و شرايط مربوط به خواب، در حال بيداري هم برخوردار شوند.

اگر انسان بتواند افكار مزاحم و مشغلههاي اضافي را از بين برده يا كاهش دهد، حواس درونياش آزاد مي شود، تحت تربيت روح مجرّد قرار مي گيرد و به عنوان ابزاري در خدمت روح درمي آيد. در اين حالت، روح مجرد مي تواند هر آنچه را در حدّ تجرد عقلي درك كرده است، به حواس دروني بدهد تا بر اساس آن تصوير بسازند. به اين ترتيب، قوه خيال نيز كه تحت فرمان روح مجرد است، تصوير مطلوب ميآفريند.

خلاصه آنكه گرچه روح از جهان تجرّد و غيب است و در رهن زمان و مكان نيست، ولي اگر اشتغال آن به عالم طبيعت كم شود، مي تواند از جهان

ص: 135

غيب _ به اجازه خدا _ مطلع شود و اگر در راه درست تربيت شده و از راه درست، از عالم طبيعت منصرف گردد، مي تواند به غيب آشنا شده و از آن خبر دهد. افزون بر اين، اگر كسي از راه باطل هم روح خود را تقويت كند و براي رسيدن به جاه و مقام و كسب شهرت، رياضت هايي را تحمل كند، باز هم مي تواند به برخي از حقايق عالم مثال برسد و از آينده جهان طبيعت در محدوده عالم مثال باخبر گردد. «گرچه بر اثر غير معصوم بودن، روحش ممكن است گاهي خطا كند و گزارش نادرست بدهد».(1)

بايد توجه داشت كه بازگشت ارواح به دنيا در قالب «جسم مثالي» صورت مي گيرد. «همانا مؤمن، اهل(خاندان) خود را زيارت مي كند؛ پس آنچه او را خشنود مي سازد مي بيند و آنچه كه بر او ناپسند است، از او پوشيده مي شود و همانا كافر، اهل(خاندان) خود را زيارت مي كند؛ پس آنچه را بر او ناپسند است، مي بيند و آنچه او را خشنود مي سازد، از او پوشيده مي ماند. به تعبيري برخي هر جمعه زيارت مي كنند و برخي به مقدار عمل خويش زيارت مي كنند».(2)

بر اساس روايت بالا، دو نكته مي توان فهميد:

يك _ بازگشت روح به بدنِ خود در دنيا ممكن است.

دو _ مضمون اين روايت، بيانگر به نوعي پاداش و بهجتِ روحي براي مؤمن و كيفر و عذاب رواني براي كافر است. مراد از «زيارت» مي تواند سر زدن و بازگشت با جسم مثالي باشد».(3)

ص: 136

بنابراين، مردگان توان شنيدن و فهميدن را دارند؛ گرچه گوش و مغز مادّي آنان از كار افتاده است. از اين رو، آنان را تلقين مي كنند. در جنگ بدر، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بر سر چاهي كه كشته هاي مشركان را در آن ريخته بودند، آمد و چنين فرمود: خداوند به آنچه به من وعده داده بود وفا كرد و من آن را يافتم. آيا شما وعيدهاي الهي را يافتيد؟ عمر گفت: يا رسول اللّه، با مردگان سخن مي گويي؟ فرمود: اي پسر خطاب، ساكت شو كه تو از آنان شنواتر نيستي.(1) (همچنين) امير مؤمنان علي عليه السلام پس از فرو نشستن گرد و غبار جنگ جمل فرمان داد كعب بن سوره، قاضي بصره (در زمان حكومت عمر و عثمان) را در ميان كشتگان يافتند و او را نشاندند. آن گاه به كعب فرمود: «يَا كَعْبَ بْنَ سُورَه قَدْ وَجَدْتُ مَا وَعَدَنِي رَبِّي حَقّاً فَهَلْ وَجَدْتَ مَا وَعَدَكَ رَبُّكَ حَقّاً؟». سپس همين كار را با «طلحه» تكرار كرد. مردي از ياران گفت: اين دو كشته چيزي نمي شنوند. فرمود: به خدا سوگند، اين دو نفر سخنم را شنيدند، آن گونه كه اهل چاه حفر شده در بدر كلام رسول اللّه صلي الله عليه و آله را شنيدند.(2)»(3)

ص: 137

هنگام مردن تا روز قيامت.»(1) بنابراين،، قبر در فرهنگ عترت عليهم السلام همان برزخ است و تبه كار _ هر چند شيعه باشد _ به عذاب برزخي گرفتار مي شود تا تطهير شود و عذاب قبر (برزخ) هر چند كوتاه هم باشد، قابل تحمّل نيست، تا چه رسد به مدت هاي طولاني و احقاب».(2)

ص: 138

ص: 139

ص: 140

___________________، پيامبر رحمت، تحقيق: محمدكاظم بادپا، اسراء، 1388، چاپ دوم.

___________________، تفسير انسان به انسان، تحقيق: محمدحسين الهيزاده، اسراء، 1389، چاپ پنجم.

___________________، تفسير تسنيم، (21 جلد)، (كل دوره)، قم، اسراء، از سال 1386 _ 1390.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 1)، قرآن در قرآن، تحقيق: محمد محرابي، قم، اسراء، چاپ هشتم، 1388،

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 10)، مبادي اخلاق در قرآن، تحقيق: حسين شفيعي، قم، اسراء، چاپ ششم، 1387

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 11)، مراحل اخلاق در قرآن، تحقيق: علي اسلامي، قم، اسراء، چاپ هفتم، 1386.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 13)، معرفت شناسي در قرآن، تحقيق: حميد پارسانيا، قم، اسراء، 1384، چاپ سوم.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 14)، صورت و سيرت انسان در قرآن، تحقيق: غلام علي امين دين، قم، اسراء، چاپ دوم، 1381.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 15)، حيات حقيقي انسان در قرآن، تحقيق: غلامعلي اميندين، قم، اسراء، چاپ دوم، 1384.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 16)، هدايت در قرآن، تحقيق: علي عباسيان، قم، اسراء، چاپ دوم، 1385.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 3)، وحي و نبوت در قرآن، تحقيق: علي زماني قمشهاي، قم، اسراء، چاپ دوم، 1384.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 4 و 5)، معاد در قرآن، تحقيق: علي زماني قمشهاي، قم، اسراء، چاپ ششم، 1388.

ص: 141

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 6و7)، سيره پيامبران در قرآن، تحقيق: علي اسلامي، قم، اسراء، چاپ پنجم، 1389.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد 8 و 9)، سيره رسول اكرم صلي الله عليه و آله در قرآن، تحقيق: حسين شفيعي، قم، اسراء، چاپ پنجم، 1385 و1387.

___________________، تفسير موضوعي، (جلد2)، توحيد در قرآن، قم، اسراء، چاپ اول، 1383.

___________________، حكمت عبادات؛ تحقيق: حسين شفيعي، قم، اسراء، چاپ پانزدهم، 1388.

___________________، زن در آينه جلال و جمال، تحقيق: محمود لطيفي، قم، اسراء، 1388، چاپ نوزدهم.

___________________، نسيم انديشه، دفتر اول تحقيق: سيد محمود صادقي، قم، اسراء، چاپ سوم، 1383.

___________________، نسيم انديشه، دفتر دوم تحقيق: سيد محمود صادقي، قم، مركز اسراء، 1387چاپ اول.

___________________، وحي و نبوت، تحقيق: مرتضي واعظ جو، قم، اسراء، چاپ اول، 1388.

___________________، رازهاي نماز، تحقيق: حسين شفيعي، قم، اسراء، چاپ شانزدهم، 1389.

__________________، سرچشمه انديشه، (جلد2)، تحقيق: عباس رحيميان محقق، قم، اسراء، چاپ پنجم، 1385.

___________________، سرچشمه انديشه، (جلد3 و1 و6)، تحقيق: عباس رحيميان محقق، قم، اسراء، چاپ پنجم، 1386.

___________________، سروش هدايت، (جلد3 و4)، قم، اسراء، چاپ پنجم، 1381.

ص: 142

___________________، صهباي حج، تحقيق: حسن واعظي محمدي، قم، اسراء، چاپ دهم، 1388.

___________________، عين نضاخ (تحرير تمهيد القواعد)، (جلد 3)، تحقيق: حميد پارسانيا، قم، اسراء، چاپ اول، 1387.

حرّ عاملي، محمد بن حسن بن علي، تفصيل وسائل الشيعه إلي تحصيل مسائل الشريعه، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام ، چاپ اول، 1409 ه .ق.

حكمت نظري و عملي در نهج البلاغه، تحقيق: حسين شفيعي، قم، اسراء، چاپ هفتم، 1387.

درامي سمرقندي، عبدالله بن عبدالرحمان، سنن الدرامي، حقق نصه و اخراج الاحاديث و فهرسه: فواز احمد زمرلي، خالد السيع العلمي، بيروت، دارالريان للتراث، دارالكتاب العربي، 1407 ه .ق.

رجالي تهراني، علي رضا، فرشتگان حقيقي قرآني، روايي و عقلي، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه، 1390.

رضوان طلب، محمدرضا، رؤيا از نظردين و روان شناسي، قم، دفتر تبليغات حوزه علميه قم، 1371.

سايمون، استيفن، الهامات معنوي در سينما، (جلد 1)، ترجمه: شاپور عظيمي، بنياد سينمايي، تهران، فارابي، 1383.

سبحاني، جعفر، اصالت روح، قم، مؤسسه تحقيقاتي و تعليماتي امام صادق عليه السلام ، 1377.

سيوطي، جلال الدين، تفسير درّ المنثور، (جلد 7)، قم، كتاب خانه آيت الله مرعشي نجفي، 1404 ه .ق.

شيخ صدوق، محمدبن علي بن حسين، الخصال، جلد 1، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1403 ه .ق.

___________________، من لا يحضره الفقيه، (جلد2)، قم، انتشارات جامعه مدرسين، چاپ دوم، 1413ه. ق.

ص: 143

___________________، خصال، ترجمه: مدرس گيلاني، تهران، جاويدان، بيتا.

___________________ ، الامالي، قم، كتاب خانه اسلاميه، 1362.

___________________، التوحيد، قم، جامعه مدرسين، چاپ اول، 1398 ه. .ق.

طباطبايي، سيد محمدحسين، تفسير الميزان، قم، انتشارات جامعه مدرسين، چاپ پنجم، 1417 ه .ق،

عاملي(شيخ بهايي)،ابوالفضل محمد بن شيخ حسين، اربعين، قم، مؤسسه نشر اسلامي، چاپ اول، 1415 ه .ق.

عباسي، ابراهيم، داستان هاي شگفت درباره جن، قم، اميرالعلم، 1385.

عروسي حويزي، عبد علي بن جمعه، تفسير نور الثقلين، (جلد 3و4)، تحقيق: سيد هاشم رسولي محلاتي، قم، انتشارات اسماعيليان، چاپ چهارم، 1415 ه .ق.

عطاردي، عزيزالله، مسند الإمام الرّضا عليه السلام ، (جلد 1و2)، مشهد، نشر آستان قدس رضوي، 1406 ه .ق.

عياشي، محمد بن مسعود، تفسير عياشي، (جلد 1)، قم، واحد تحقيقات اسلامي، مؤسسه بعثت، 1378.

فيض كاشاني، محمد محسن، الوافي، (جلد 25)، تحقيق: ضياءالدين حسيني اصفهاني، اصفهان، كتاب خانه امام اميرالمؤمنين علي عليه السلام ، چاپ اول، 1406 ه .ق.

قرآن حكيم از منظر امام رضا عليه السلام ، قم، اسراء، چاپ هفتم، 1389.

قونوي، صدرالدين، شرح اربعين حديث (شرح الاربعين حديثا)، ترجمه: حسن كامل بيلماز، تهران، انتشارات بيدار، 1372.

كليني، ابوجعفر محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، دارالكتب الإسلاميه، قم، چاپ چهارم، 1407ه .ق.

م.الف، جنيان و جن زدگان، قم، دفتر تبليغات اسلامي،1384.

ص: 144

مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار، (جلدهاي 11، 18، 58، 68، 75و 84)، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1404ه .ق.

مكارم شيرازي، ناصر و جمعي از نويسندگان، تفسير نمونه، (جلد 11)، دوازدهم، تهران، 1372.

______________، تفسير نمونه، ج 12 و14، تهران، انتشارات اسراء، چاپ دهم، 1370.

_____________، تفسير نمونه، ج7، تهران، چاپ دهم، انتشارات اسرا، 1371 .

ميرزايي، نجف علي، فرهنگ اصطلاحات معاصر، تهران، چاپ دوم، 1389.

نراقي، ملا احمد، معراج السعاده، تهران، انتشارات رشيدي، بي تا.

نصيري، محمد، شيطان؛ دشمن ديرينه انسان، تهران، حميدي، چاپ اول، 1351.

ب) نشريه:

1. «اطلاعرساني و نهادينه كردن فرهنگ»، روزنامه همشهري، 8 شهريور 1390.

2. «مصاحبه با سجاد ابوالحسني»، روزنامه همشهري، 5 شهريور 1390.

خرازي ها، شهرام، «دوزخيان زمين (نگاهي به فيلم ها و سريال هاي ماورايي در سال هاي دور و نزديك)»، مجله سروش، شماره 1499، 5 شهريور1390، ص 24.