ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

امروزه روشن شده است كه اگر توانايي رسانه در جامعه پذيري، بالا باشد، مي تواند افكار و خواسته هاي خود را در طيفهاي گوناگون، به جامعه منتقل كند و بهره هاي خوبي به دست آورد و آن نيرو نيز ميتواند محور دگرگوني هاي جامعه باشد.

در اين ميان، شايسته است از اين ظرفيت بهره بريم و با توجه به سال 1391 كه سال «توليد ملي، حمايت از كار و سرمايه ايراني» است، انديشه و تجربه هاي ارزشمند مقام معظم رهبري را براي نسل جديد ترسيم كنيم.

ازاين رو، اين اثر تلاشي است براي معرفي نقش عالمان ديني و نخبگاني كه با عمل خود، در راه استقلال جامعه اسلامي گام برداشته اند. نگارش حاضر در فرصتي اندك توسط پژوهشگران ارجمند آقايان سيدعلي محمّدي متكازيني و سيدمحمدحسين حسيني هرندي فراهم آمده است.اميد است دست مايه اي براي برنامه سازان رسانه ملي باشد.

اداره كل پژوهش

مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما

ص: 15

ص: 16

انسان كمال جو هستند. اين الگو ها گرچه آراسته به زيور عصمت بودند، بر اساس انديشه هاي اسلامي، گام نهادن در مسيري كه آنان پيموده اند، امري شدني است. اين سير در مكتب تشيع، با بهره گيري از احاديث امامان؟عهم؟ و سيره عملي و اجتماعي آنان، به وسيله بزرگان مذهب، تبيين و ترويج شد و خود نيز رهپويان آن طريق و اسوه هايي براي فرد فرد جامعه اسلامي به شمار آمدند.

يكي از مباحثي كه نقش علما و مراجع شيعه، به عنوان مرزبانان حريم اعتقادي تشيع، در آن نمايان و بارز شده، سيره اقتصادي آنان در زندگي شخصي است. آنها به دليل وظيفه اي كه در محافظت از هويت و كيان اسلامي دارند، در اين بعد از زندگي اجتماعي هم نه تنها در مقام قول و گفتار، بلكه در عمل و كردار خويش نيز راه پيشرفت و سعادت جامعه اسلامي و انساني را نشان داده اند. در مبحث اقتصاد، وابسته نبودن، يكي از زمينه هايي بود كه بزرگان جامعه شيعي، با گفتار و كردار، وارد آن صحنه شدند.

آنها با روشنگري شان درباره دگرگوني هايبازار مسلمانان و در پي آن، سلطه گري سياسي و اقتصادي بيگانگان بر كشورهاياسلامي، حركت جهادگونه كردندو با تمسك به آيه شريفه «وَلَن يجْعَلَ اللّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً» (نساء: 114) به منظور احياي عزت اسلام، جنبش تحريم كالاهايغير ضرور خارجي وحمايت از توليدات داخلي را سامان دادند.

دولت هاي استعماري از سال هاي پاياني قرن هجدهم و در طول قرن هاي 19 و 20 ميلادي، كشورهاي اسلامي را مستعمره خود كرده اند، وليعالمان دين مدار، در برابر هجوم هاي بي امان استعمارگران، با استناد به قاعده «نفي سبيل» ايستادگي را

ص: 17

معنا و برايآن كاربرد تازه اي پيدا كردند. همين مبارزات بود كه راه نفوذ و سلطه بيگانگان و استعمارگران را تا حدي سد كرد.

علماي شيعه، افزون بر حيات بخشي دوباره معنوي و فرهنگي مسلمانان و جلوگيري از فلج شدن قدرت منطقي و نيروي تشخيص مردم و وابستگي آنان به استعمار، در مبارزه اقتصادي با دشمنانو آگاه سازي و تهييج توده ها، نقش مهمي را ايفا كرده اند. زيرا آنهايكي از اساسي ترين روش هاي مقابله با نفوذ و استعمار دشمنان را تحريم اقتصادي كالاهاي بيگانه مي دانستند كه موجب تقويت و شكوفايي اقتصاد ملي نيز مي شود. علما و مفاخر ايران به ويژه در دوران معاصر، با پي بردن به فعاليت هاي استعماري دشمنان اسلام در زمينه اقتصادي، برايتقويت اقتصاد داخلي و حمايت از توليد ملي و تحريم كالاهاي خارجي اقدامات ارزشمندي انجام دادند وراه را بر روي نفوذ بيگانگان بستند. علما و انديشمندان ديني كساني هستند كه در مقام تبيين وتبليغ آموزه هاي ديني برآمده و در طول حيات خويش در حدود توانايي و امكانات خود به ترويج ابعاد مختلف زندگي مبتني بر آموزه هاي اسلامي پرداخته و آن را نهادينه ساختند. ايشان علاوه بر مقابله اقتصادي با بيگانگان، تلاش نمودند تا در راستاي تقويت جامعه اسلامي و بنيه مادي آن، مسلمانان را به سمت و سوي توليد داخلي و بهره گيري از امكانات موجود هدايت نموده و همگان را به مصرف دسترنج مؤمنين سوق دهند. پس نقش آفريني وسيره عالمان دين مدار در زمان مقتضي ومبارزه با اجناس خارجي در جبهه قلم وزبان و همچنين روي آوردن به دسترنج مردم جامعه خود، دست آوردهاي گوناگوني داشته و خواهدداشت. در اين ميان، نبايد نقش نخبگان را ناديده گرفت.

ص: 18

ايشان هم به جهت پاي بندي به آموزه هاي ديني و نفي استكبار و استعمار لازم مي ديدند به توليد داخلي بها بدهند. نگاهي به تاريخ ايران نشان دهنده وجود شخصيت هايي است كه به هر دليل تلاش كرده اند در مهياسازي و فراهم ساختن زمينه هايتوليد ملي خواه از باب دشمن ستيزي به دليل توجه به بالا رفتن توان اقتصادي جامعه اسلامي قدم هايي بردارند.

معرفي برخي از اين شخصيت ها به معناي نفي ساير زبد گان و تلاش گران اين عرصه نيست. بديهي است عدم ذكر نام ساير علما و نخبگان برخاسته از ضيق وقت، محدوديت صفحات و دامنه گسترده اي از بزرگان ديني و شخصيت هاي ملّي است، كه تاريخ زحمات آنها را ثبت نموده است. به سخن ديگر يكي از اولين و برجسته ترين نكات در بررسي زندگاني و سيره فردي و اجتماعي اينان همان فعاليت و تلاشي است كه از آنها شخصيتي فراتر از جايگاه خود به نمايش مي گذارد. روشن است، از آنجا كه اساس زندگي، برمعيشت و تنظيم اقتصاد خانواده استوار است، اگر نبض اقتصاد به دست بيگانگان بيفتد يا دست كم در اقتصادكشوروارد شوندو مردم با آنها معامله كنند، معاشرت با بيگانگان در جامعه رواج مي يابد و به صورت طبيعي و با گذر زمان، همه استعداد و دارايي كشور، در اختيار بيگانگان قرار مي گيرد. بدين ترتيب، در اين نوشتار تلاش شده است كه با تبيين پي آمدهايتوجه به توليدات داخلي، نمونه هايي از رفتارعملي بزرگان ديني و نخبگان ملي ارائه شود. اميد است كه تهيه كنندگان رسانه ملياز اين نوشتار در ساخت برنامه هايي در اين موضوع، بهره گيرند.

ص: 19

ص: 20

بيست ساله كشور حركت مي كند. در تحقق بسياري از اسناد بالادستي و سياست هاي كلان كشور، به مرحله مطلوبي از پيشرفت و عدالت رسيده، ولي اكنون زمان آن است كه با ژرف انديشي، به ابتكار و خلاقيت بيشتر دست يابد، كيفيت ها را بالا ببرد، به استانداردهاي مطرح در كيفيت كالاها و خدمات برسد، به عرصه رقابت پذيري اقتصادي و صنعتي و توليديوارد شود و در اين ميان، نام گذاريامسال مي تواند نظام را به جهشي اساسي در همه زمينه ها سوق دهد.

ايجاد وحدت رويه، هم افزايي و انسجام بخشي به حركت عمومي كشور در عرصه توليد، ضرورت ديگري است كه نظام اسلاميمي كوشد آن را عملي سازد. بدين ترتيب، بايد همه ظرفيت ها را به كار گرفته، تمامي استعدادها را شكوفا ساختو با بسيج امكانات مادي و سرمايه هاي انساني، از اتلاف منابع مادي و سرمايه ها و فرصت هاي موجود، پيشگيريكرد.

بي اثر ساختن فشارها و تحريم هاي ظالمانه غرب، در سايه رشد اقتصادي و شكوفايي توليد و افزايش صادرات ممكن خواهد بود. تحريم اقتصادي، تحريم بانكي، تحريم تجاري، فشارهاي سياسي و رواني براي به تسليم درآوردن نظام، خسته كردن افكار عمومي و مرعوب ساختن مردم و مسئولان به وسيله اهرم اقتصادي، در دستور كار نظام سلطه قرار دارد. اتاق هاي فكر نظام سلطه و استكبار جهاني، تحريم هاي فلج كننده را كارآمدترين اهرم براينابودينظام اسلامي قلمداد مي كنند. در سال هاياخير، بروز اختلاف در مسائل استراتژيكي و تحليلي، ميان رژيم جعلي صهيونيستي كه بر ضرورت حمله نظامي به جمهوري اسلامي تأكيد مي ورزد، با رئيس جمهور امريكا كه بر تأثير تحريم هاي فلج كننده در متوقف ساختن جمهوري اسلامي اصرار دارد، ناظر بر دل بستن آنها به اين حربه براي تسليم كردن ايران اسلامي است.

ص: 21

در اين نام گذاري، نيازهايضروريو اساسي كشور نمايان تر شده است. مصلحت ها و اقتضائات و اولويت هاي اصلي كشور، تعيين و راه كار تحقق استقلال همه جانبه و مسير بازدارندگي همه جانبه از تهديدها و فشارهاي دشمن، روشن و آشكار شده است.

در مجموع مي توان گفت، يك سري دلايل و عوامل داخلي و ملي، سبب نام گذاري سال 1391 به سال توليد مليشده اند و دسته اي ديگر از عوامل نيز كه به تحولات منطقه اي و بين المللي معطوف است و ناظر بر پيشگيري و متأثر از تحريم ها و فشارهاي بين المللي هستند، در اين نام گذاري دخالت دارند. دسته سوم از عوامل نام گذارينيز به ارائه يك نظام الگويي مناسب براي بيداري اسلامي و ارائه طريق براي ملت هاي مسلمان و مستضعفان جهان اختصاص دارد. هدف از اين ارائه نظام الگويي و طريق، كسب استقلال و ايستادگي در برابر نظام ظالمانه و سلطه گرانه كاپيتاليستي و ليبرال سرمايه دارياست كه نظام جمهوري اسلامي، اينك رهبري آنها را بر عهده دارد.

ص: 22

در واقع، نوعي ارتباط منطقي و سلسله مراتبي در نام گذاري پنج سال گذشته ديده مي شود. شعار سال هاي گذشته، مقدمه و بسترساز توليد ملي است. نوآوري، اصلاح الگوي مصرف، كار مضاعف و همت مضاعف و جهاد اقتصادي، همگي زمينه ساز توليد ملي و پيش نيازهاي تقويت توليد و افزايش كيفيت توليد داخلي هستند. اين روند از نظم منطقي و فكريِسخنان و تدبير مقام معظم رهبري حكايت مي كند.

ص: 23

باشد.قرآن كريم بهترين راه خودكفايي را اعتماد به نفس، تكيه بر نيروهاي خودي و كوشش فراوان مي داند.

خداوند متعال درباره اعتماد به نفس مؤمنان مي فرمايد: «وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ؛ و سست نشويد و غمگين نگرديد و شما برتريد اگر ايمان داشته باشيد.»(آل عمران: 139) همچنين قرآن كريم درباره اعتماد بر نيروي مسلمانان و مؤمنان به منظور خودكفايي اقتصادي مي فرمايد: «وَلاَ تَرْكَنُواْ إِلَي الَّذِينَ ظَلَمُواْ فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِياء ثُمَّ لاَ تُنصَرُونَ؛ و بر ظالمان تكيه ننماييد كه موجب مي شود آتش شما را فراگيرد و در آن حال، هيچ ولي و سرپرستي جز خدا نخواهيد داشت و ياري نمي شويد.» (هود: 113) از اين آيه برمي آيد كه در مسائل اقتصادي، نظامي و سياسي، مسلمانان نبايد بر كافران و ظالمان تكيه كنند و بايد مستقل باشند.(1)

ص: 24

صحنه تحولات بزرگ تاريخي بوده است. نقش آنها در زمان غيبت كبرا به عنوان جانشين براي امامان امت تبيين شده است. براي نمونه، عبدالسلام بن صالح هروي مي گويد: از امام رضا(ع) شنيدم كه فرمود: «خدا رحمت كند بنده اي را كه امر ما را زنده مي كند. پرسيدم: امر شما را چگونه زنده مي كند؟ پاسخ داد: علوم ما را مي آموزد و به مردم آموزش مي دهد.(1)

بر اساس اين روايت، در عصر غيبت و عصري كه انسان ها دسترسي مستقيم به امامان دين ندارند، عالمان ديني، محل رسيدگي به امور مردم هستند كه از مكتب امامان، دين ناب را فرا گرفته اند و وظيفه دارند آن را در ميان مردم گسترش دهند.

ص: 25

اينان كه بيشتر سكان داران حكومت يا در پي دست يابي به عرصه هاي قدرتند، برآنند مسند و كرسياثرگذاري را در اختيار بگيرند؛ حال آن شايستگي و توانايي را داشته باشند يا آن گونه باشند كه بسياري از نخبگان حكومت هاي معاصر هستند. آنان كه آمدورفتشان و بودونبودشان، به اراده هاي خارج از حيطه اختيار مردم آن جوامع است كه البته در هر حال، نمي توان اثرگذاري آنان را انكار كرد.

ص: 26

شايد بهتر باشد به جاي تعريف فشرده اي از اقتصاد، به شناخت يك به يك مفاهيم و موضوع هاي آن پرداخته شود كه در حوصله اين نوشتار نيست.

علم اقتصاد را نيز مانند ديگر علوم مي توان به دو بخش عمده تقسيم كرد: اقتصاد پايه كه موضوع آن، بررسي اصول اقتصادي است و اقتصاد كاربردي كه وظيفه آن، استفاده عملي از اصول پايه در پيشبرد برنامه هاي اقتصادي است.

ص: 27

2. اقتصاد: تلاشي فكري و مقدمه اي بر رفتار عملي در توليد و توزيع نيازهاي اقتصادي جامعه؛

3. خودكفايي: كوشش در دست يابي به حداكثر توليد داخلي و افزايش قابليت و توانايي اقتصادي؛

4. علماء: شخصيت هاي برجسته ديني و آشنايان با مباني اسلامي، راهنمايان امور مادي و معنوي جامعه اسلامي؛

5. نخبگان: صاحبان كرسي و مسند تأثيرگذاري در سطح جامعه برخاسته از پشتوانه دينييا ملي.

ص: 28

مستضعفان جهان هستند، با استانداردسازي و افزايش كيفيت كالاها و خدمات، مي توانند برايجهان سرخورده از نظام سرمايه داري ظالمانه در عرصه اقتصادي نيز راهنما باشند و طرحي نو دراندازند و راه جديدي به روي بشريت بگشايند كه عاري از سلطه و بهره كشيو چپاول گري باشد و اقتصادهاي ملي را توانمند سازد.

بدون ترديد در سايه همت مضاعف و كار مضاعف و توجه مضاعف به توليد ملي، همه اسناد بالادستي نظام، اعم از اهداف دهه پيشرفت و عدالت، چشم انداز بيست ساله، اهداف اقتصاديمطرح در قانون اساسي، آرمان هاي امام خميني قدس سره و افكار و تدابير امام خامنه اي، تحقق خواهند يافت.

همچنين در پرتو عمل به اين دستور رهبري، با عزم ملي، سفره توليد علم در كشور پهن مي شود. توليدمحوري، به دانايي محوري و توليد دانش در زمينه ها و عرصه هاي مختلف مي انجامد، نشاط علمي در كشور افزايش مي يابد و بدين واسطه ارتباط دانشگاه با اقتصاد و صنعت و بازار كار و سرمايه، بيش از پيش تقويت مي شود و با تحقق يافتن چنين آرزويي، ملت ايران مي تواند به قله هاي جهاني برسد.

در سايه توليدمحوري، مي توان از فقر و محروميت كاست، بر توسعه و آبادانيافزود، شور و نشاط كار و تلاش را بالا برد، بي كاريرا كاهش داد و مهارت هايعلمي و اقتصادي را بيشتر كرد.

يكي از آرمان هاي امام راحل؟ره؟ و مقام معظم رهبري، خارج ساختن بودجه كشور از وابستگي به نفت و اقتصاد تك محصولي است. با تحقق شعار توليد ملي، به اين آرمان نزديك مي شويم و تكاپوي بيشتريدر سراسر كشور براي كار و تلاش پديد مي آيد.

ص: 29

ص: 30

مردم، همه تلاش كنند تا توليد ملي و افزايش كار و تلاش جوانان ايرانيو استفاده بهينه از سرمايه هاي مادي و انساني، تحقق يابد.

ص: 31

ص: 32

ص: 33

ص: 34

نشان مي دهد كه پرداختن به توليد و استفاده از سرمايه هاي پويا و بالنده، هيچ منافاتي با عدالت در توزيع ندارد، بلكه قدرت توليدي و عدالت توزيعي، دو بال يك اقتصاد بالنده و عادلانه و پويا هستند.

توليدمحوري، مكمل عدالت اجتماعي و عدالت توزيعي است. اين بيان، تفسير ديگري از جهت گيري همزمان پيشرفت و عدالت است كه مقام معظم رهبريهمواره بر آن تأكيد دارد. رهبر انقلاب از واژه «توسعه» استفاده نمي كند؛ زيرا توسعه، مفهوم وجهت گيري سكولار و غربي دارد.ايشان پيشرفت و عدالت را نمايان تر مي سازد و مفهوم آن اين است كه در انديشه مقام معظم رهبري، هيچ منافاتيميان پيشرفت و توليد و عدالت وجود ندارد.

ص: 35

مصرف، نيازمند به فعاليت و كار است. اين فعاليت و كار و كوشش مضاعف كه براي تأمين نيازهاي اقتصادي جامعه انجام مي شود، اگر به نتيجه برسد و دست آورد آن برطرف كننده نياز فرد و جامعه باشد، «توليد» ناميده مي شود.

در مكتب اسلام، هدف از توليد در اقتصاد فردي و خانوادگي، در ارتباط با اهداف اقتصادي جامعه است؛ چرا كه در جهد و پشتكار يك فرد مسلمان، خدمت به جامعه، تعاون، ايثار و كسب رضايت الهي، مطرح و نياز ديگران نيز برطرف مي شود.

پس به ديگر سخن، مي توان گفت كه توليد به طور كلي، داراي دو بعد است: مادي و معنوي. در بعد مادي، مواد طبيعي، كار انجام شده، ابزار مورد استفاده و خدمات پس از توليد مطرح مي شود. مباحثي نيز چون انگيزه هاي اعتقادي و انساني، هدف از انجام دادن كار و كاربرد و انديشه در جريان توليد، به بعد معنوي توليد اختصاص دارد. در هر حال، حكومت اسلامي ايجاد شده است و بايد به هر شيوه كه مي توان، مسير استقلال اقتصادي را يافت و پيمود. بديهي است استقلال سياسي، ملازم با استقلال اقتصادي است.

در واقع، حاكمان واقعي امت اسلامي، معتقد بوده اند كه مسئله توليد در جامعه اسلامي، از وظايف و مسئوليت هايي است كه همواره بايد مورد نظر قرار گيرد. اميرالمؤمنين علي(ع) در نامه اي، از مالك مي خواهد كه ماليات كمتري از مولّدان جامعه مثل كشاورزان دريافت كند. اصول و مباني مطرح شده در اين نامه، بايد الگوي رفتار اقتصادي حاكمان جامعه اسلامي در زمينه حمايت از توليدكنندگان باشد. حضرت علي(ع) در بخشياز اين نامه مي فرمايد:

اي مالك! براي تشويق مولّدان جامعه، ماليات كمتري را از

ص: 36

كشاورزان دريافت كن؛ زيرا موجب رشد و تأمين منافع عموميخواهد شد و ماليات را به گونه اي دريافت كن كه آنها بتوانند كارشان را ادامه دهند و روي پاي خود بايستند؛ زيرا تأمين مصالح آنان، تأمين مصالح جامعه است و همه مردم، عيال و نان خور همين مولّدان هستند و بر سفره آنها نشسته اند.(1)

ص: 37

ص: 38

را انجام دهيد.»(1) از اين آيات و احاديث برمي آيد كه قرآن، براي توليد و كار و سرمايه، فرهنگ سازي كرده است.قرآن با وضع مقررات مناسب، مي كوشد زمينه كار و توليد را فراهم كند. براي نمونه، قانوني در اسلام وجود دارد كه رهاكردن زمين به حالت باير و بدون استفاده، ممنوع است. امام موسي كاظم(ع) در اين باره مي فرمايد: «هركس زمين كشاورزي را سه سال پياپيبدون دليل رها كند، حاكم مي تواند اين زمين را از دست او خارج كند و در اختيار ديگران قرار دهد».(2)

ص: 39

داشته اند. با اين حال بايد افزود كه اين تأكيدها، تنها در چارچوب سخنان و گفتار هاي اخلاقي نبوده، بلكه خود آنها نيز عامل به اين گفتارها بوده اند. در اينجا پيش از مطرح كردن بحث سيره عملي ائمه و بزرگان دين در باب اقتصاد، بايد به اين مسئله اشاره كرد كه سخنان و كلمات رهبران اسلامي را مي توان در سه دسته جاي داد:

الف) احاديثي كه به كار توليدي، به عنوان كسب حلال و پاك دنيا براي تأمين آخرت، سفارش كرده است.

ب) رواياتي كه در آنها از اهميت كار كشاورزي و توليد اقتصادي از راه زراعت و احداث باغ و كشت درخت، سخن گفته اند.

ج) رهنمودهايي كه در باب اقتصاد و تجارت و كار بازرگاني و اهداف و شرايط آن آمده است.

به نمونه هايي از اين گفتارها كه بيان كننده ديدگاه معصومان؟عهم؟ درباره ارزش كار و اهميت استقلال اقتصادي و تلاش فردي هستند، اشاره مي كنيم:

پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله فرمود: «نِعمَ العوُن عَلي تَقوَي اللهَ الغِني؛ بي نيازي مادي، مددكاري نيكو در راه تقوا و حفظ دين است».(1)

——ابي بصير نقل كرده است: «شنيدم امام صادق(ع) فرمود: من در برخي از زمين هاي زراعتي خود كار مي كنم، به گونه اي كه عرق از بدنم خارج مي شود، درحالي كه كسي هست تا اين كار را انجام دهد، ولي من اين كار را مي كنم تا خداوند گرامي و بزرگ بداند كه من در پي روزي حلال هستم».(2)

ص: 40

از حضرت صادق(ع) از قول پدرش، امام محمد باقر(ع) نقل كرده اند كه حضرت علي(ع) مي فرمود: «هركس آب و خاك در اختيار داشته باشد و به فقر و نياز دچار شود، از رحمت الهي به دور باد».(1)

از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود: «پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: هركس سربار مردم باشد (و خود را از نظر اقتصادي تأمين نكند) از رحمت خداوند به دور است».(2)

امام صادق(ع) فرمود: «كشاورزان، گنج هاي خدا در زمين اويند و در ميان كارها هيچ كاري نزد خداوند، محبوب تر از كشاورزي نيست».(3)

از امام صادق(ع) نقل كرده اند: «هركه از دسترنج خود بخورد، در روز قيامت در شمار پيامبران خواهد بود و ثواب آنها را خواهد برد». (4)

در برخي روايات، كاركردن در رديف جهاد در راه خدا آمده است. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «هركس از راه حلال براي معاش خانواده اش تلاش كند، مانند كسي است كه در راه خدا جهاد كند و هر كه با آبرومندي در پي حلال دنيا باشد، در مرتبه شهدا خواهد بود».(5)

امام رضا(ع) نيز مي فرمايد: «آن كس كه براي تأمين زندگي خويش تلاش مي كند و موهبت هاي الهي را در پرتو كار مي طلبد، بيش از مجاهدان راه خدا پاداش دارد.»(6) اسلام براي اينكه امت متعادل به وجود آورد و جمع

ص: 41

ميان دين و دنيا كند، پيروانش را به كار و كوشش، تشويق مي كند و كساني را كه از فعاليت و تلاش مي پرهيزند، توبيخ و نكوهش كرده است و عقيده دارد، مردمي كه براي كار دنيا كسل هستند، بدون شك در امور آخرت كسل تر خواهند بود.

آنچه آمد، نمونه اي اندك از درياي سخنان بزرگان دين است كه هرچند به تلاش فردي و استقلال اقتصادي اشاره و تصريح دارد، در عين حال، مهم ترين عوامل توليد را كه منشأ اصلي همه توليدات اقتصادي جامعه بشري هستند، منابع طبيعي و خدادادي مي داند. اين منابع غني و گنج هاي بي پايان را دست نيرومند آفريدگار يكتا با سخاوت تمام در اختيار انسان قرار داده است. به تعبير قرآن، خداوند هر آنچه را در زمين از منابع ثروت و اشياي مفيد يافت مي شود، براي انسان آفريده است: «هُوَ الّذي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي اْلأَرْضِ جَميعًا؛ او خداوندي است كه هرچه را در زمين هست، براي شما آفريده است.» (بقره: 29) «فَكُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيبًا وَ اشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ؛پس از آن چيزهاي حلال و پاكيزه كه خداوند روزي تان كرده است، بخوريد و نعمت الهي را شكر كنيد». (نحل: 114)

بدين ترتيب، در پرتو آيات قرآن و با نگاه به سيره عملي اهل بيت؟عهم؟ كه راهنمايان مذهب و چراغ فروزان جامعه اسلامي هستند، مي توان مسير درست را پيمود. حال در ابتداي اين مبحث، نمونه هايي از سيره پيامبران را مي آوريم.

با بررسي آيات و روايات درمي يابيم، پيامبران از راه كسب و كار، امرار معاش مي كردند. همان گونه كه از ابن عباس نقل شده است: «حضرت آدم(ع)، زراعت و كشاورزي؛ ادريس(ع) خياطي؛ نوح(ع) نجاري؛ هود(ع) تجارت؛ ابراهيم(ع)

ص: 42

گوسفندداري و شباني؛ داوود(ع) زره سازي؛ سليمان(ع) زنبيل بافي؛ موسي(ع) گله داري و عيسي(ع) سياحي مي كرد».(1)

در حديث ديگري، از ابن عباس نقل مي كنند كه گفته است: «... ابراهيم(ع) كشاورزي مي كرد؛ شعيب(ع) چوپاني و گله داري؛ لوط(ع) كشاورزي؛ صالح(ع) تجارت.»(2) در روايتي نيز آمده است كه حضرت آدم(ع) بافندگي مي كرد.(3)

ص: 43

در فدك يازده درخت خرما وجود داشت كه پيامبر ميوه آنها را به حجاج هديه مي داد و از بركت آنها، ثروت سرشاري عايد آنها مي شد تا اينكه در زمان متوكل عباسي، عبدالله بن عمر بازيار، شخصي به نام بشران بن ابي اميه ثقفي را به مدينه فرستاد و او اين درخت ها را قطع كرد و چون به بصره بازگشت، فلج شد.(1)

وي همچنين مي نويسد: «عجوه، نوعي خرماست بزرگ تر از صيحاني كه رنگ متمايل به سياهي دارد و از چيزهايي است كه پيغمبر با دست خود آن را كاشت».(2)

ص: 44

وقتي اميرمؤمنان علي(ع) خواست از بصره برود، در ميان مردم ايستاد و فرمود: اي مردم بصره، چرا بر من اعتراض مي كنيد؟ به خدا سوگند اين دو (اشاره به پيراهن و عباي خود كرد) از دسترنج بافت خانواده من است. آن گاه فرمود: بر من چه خرده اي مي گيريد! به خدا سوگند اين نيست (اشاره كرد به كيسه اي كه در دست داشت) مگر از محصول غله من در مدينه. اگر من از نزد شما رفتم و بيش از آنچه مي بينيد، به همراه خود بردم، من در زمره خائنان هستم. سپس از بصره بيرون رفت و مردم او را بدرقه كردند.(1)

بايد دانست امام علي(ع) در عين حال كه به كشت و توليد اهميت مي داد، از پيشگامان خدمت گزاري و فضيلت هاي اجتماعي بود و حتي توفيق يافت از حاصل دسترنج خود، هزار بنده را در راه خدا آزاد كند.(2) در حديث ديگري مي خوانيم كه حضرت علي(ع) هزار برده را آزاد كرد كه بهاي آنها را از پينه دست و عرق پيشاني پرداخت.(3)

ص: 45

ايشان دره اي داشته به نام صدر نخلي در اطراف مدينه كه اين محل، مزرعه و نخلستان بوده است.(1)

ص: 46

از بزرگان قريش، در اين ساعت گرما، با اين حالت در پي دنياست! من بايد او را نصيحت كنم.

نزديك او رفتم و به او سلام كردم. او همچنان نفس زنان و عرق ريزان پاسخ داد. گفتم: خداوند حال تو را نيكو گرداند، پيرمردي هستي از بزرگان قريش. در اين ساعت گرما و با اين ناراحتي، چگونه مشغول به دنياي خويش هستي؟ چه مي كني اگر مرگت برسد و تو در اين حال باشي؟ او گفت: اگر مرگ من برسد و در چنين حالتي باشم، مرگ من در وقتي فرارسيده كه مشغول به اطاعت خدا هستم؛ اطاعتي كه بدان وسيله، خود و خانواده ام را از تو و ديگر مردم بي نياز كنم... .(1)

ص: 47

در حديث ديگري آمده است كه ابوبصير گفت: «از امام صادق(ع) شنيدم كه مي فرمود: من در بعضي از املاك خود، به قدري كار مي كنم تا عرق بريزم و حال آنكه كساني هستند كه آن كار را انجام بدهند، اما من خودم كار مي كنم تا خداوند بداند كه طالب روزي حلال هستم».(1)

در روايت ديگري از فضل بن ابي قره نقل شده است كه گفت:

بر امام صادق(ع) وارد شديم، درحالي كه در باغچه خود مشغول فعاليت بود. عرض كرديم: فدايت شويم، اجازه بفرماييد اين كار را ما يا غلامانتان انجام دهيم. فرمود: نه، مرا به حال خود بگذاريد؛ زيرا دوست دارم خداي عزوجل مرا در حالي ببيند كه با دست خويش كار مي كنم و براي كسب حلال، خود را به زحمت انداخته ام. (2)

ص: 48

رسول خدا صلي الله عليه و آله و اميرالمؤمنين علي(ع) و همه پدران و اجداد ما كه با دست خود، كار مي كردند و اين كار، سيره همه انبيا و پيامبران و رسولان و اوصيا و جانشينان پيامبران و مردان شايسته است.(1)

كوتاه سخن اينكه امامان شيعه نه تنها راهنمايان ديني بوده اند، در عرصه اقتصاد و اجتماع نيز الگويي گفتاري و رفتاري به جامعه ارائه دادند. آنان از دسترنج خود بهره مي گرفتند و ضمن وابسته نبودن به ديگران در زمينه معاش، به بخشي از جامعه نيز مدد مي رساندند.

در اينجا لازم است از مسئله وقف نيز ياد شود. از بهترين آموزه هاي اجتماعي اسلام كه بر اساس تعاون و حس نوع دوستي بنا نهاده شده، مسئله وقف و صدقات جاريه است. هدف اصلي از وقف، تأمين و تثبيت محل سكونت و منبع ارتزاق، برطرف ساختن قسمتي از نيازمندي هاي عمومي و تشويق به گسترش فرهنگ احداث بناهاي علمي، بهداشتي و مذهبي است. اسلام با طرح مسئله وقف و تشويق به صدقات جاريه، از يك سو اختيارات و خواسته هاي مالك درباره ملك خود را (حتي سال ها پس از مرگش) محترم و نافذ مي داند و از سويي قدم اساسي را در راه گسترش دانش و پرورش دانشمندان برمي دارد و بناي عمران و آبادي شهرها و دهات و رفاه عموم را حتي در بيابان ها و جاهاي دور از آبادي، پايه ريزي مي كند.

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و خاندان رسالت، مردم را بر اين كار خير تشويق مي كردند و از جانب خداوند نويد پاداش براي هر كار نيكي، خاصه به عنوان «باقيات الصالحات» به آنان مي دادند. آن بزرگواران نيز از نخستين كساني بودند كه املاك

ص: 49

شخصي خود را وقف كرده اند و آثار خيري به عنوان وقف براي نسل هاي بعدشان به جاي گذاردند و وقف نامه هايي تنظيم كردند.

اين مسئله در احاديث معتبر به روايات فريقين و مدارك تاريخي متعدد مطرح شده است كه از حوصله نوشتار حاضر خارج است و فقط به جملاتي از امام خميني قدس سره اشاره مي شود كه مي فرمايد: «حضرت امير(ع)، همان روزي كه بيعت با وي كردند؛ بيعت به خلافت رسول الله، همان روز بيل و كلنگش را برداشته و رفت سراغ يك جايي كه كار مي كرد. خودش كار مي كرد. دستش پينه داشت».(1)

در جايي ديگري نيز مي گويد:

حضرت امير(ع) كار مي كرد، نه اينكه كار مي كرد كه جمع بكند، كار مي كرد و وقف مي كرد. همان روزي كه با او بيعت كردند، بيل و كلنگش را برداشت و رفت سراغ كاري كه انجام مي داد آنجا يك چشمه اي را مي خواست حفر كند، خودش با دست خودش حفر كرد، وقتي در آمد، تبريكش كو؟ گفت كه اين تبريك را براي ورثه بگو، بياور قلم! كاغذ و قلم و كاغذ آوردند، همان وقت وقف كرد براييك جهتي.(2)

ايشان در سخنان خود مي فرمايد: «مردم استقلال مي خواهند، مي خواهند كه اقتصاد مملكتشان به دست خودشان اداره شود.»(3) «در حكومت اسلامي، ايران استقلال اقتصادي خودش را حفظ خواهد نمود.»(4) «كشور مال شما باشد.

ص: 50

ذخيره تان مال خودتان باشد؛ زراعت تان مال خودتان باشد، همه چيزش را خودتان درست بكنيد براي خودتان.»(1) «بگذاريد ما درست مستقر بشويم، اقتصادمان درست بشود، زراعتمان درست بشود؛ لااقل دستمان دراز نباشد براي ديگران كه گندم بده، جو بده، چه بده، همه چيزمان را از ديگران بگيريم».(2)

البته فهرست وار مي توان سخنان رهبر كبير انقلاب در باب استقلال اقتصادي كشور را اين گونه برشمرد: استقلال اقتصادي، بالاتر از هر چيز، حق مردم، در درجه اول اهميت، در رأس امور؛ هديه آسماني؛ عامل شرافت؛ مايه عزت و بالاترين ارزش است.(3) همچنين دست يابي به استقلال اقتصادي و رونق توليد ملي، از منظر ايشان نيازمند زمينه هايي است كه عبارتند از: تعليم و تربيت نيروهاي انساني؛ توسعه تحقيقات و مراكز علمي؛ عزم ملي؛ انقلاب؛ وحدت عوامل مذهبي؛ اعتماد به نفس؛ تلاش و تحمل مشقات؛ ثبات و امنيت؛ كوتاه كردن دست غارتگران و توسعه كشاورزي. (4)

ص: 51

ص: 52

و 20 ميلادي، كشورهاي اسلامي را در معرض استعمارخود قرار داده اند.در اين ميان، عالمان دين مدار در برابر هجوم هاي بي امان استعمارگران، با استناد به قاعده «نفي سبيل» ايستادگي را معنا كردند و برايآن كاربرد تازه اييافتند و همين مبارزات، تا حدي راه نفوذ و سلطه بيگانگان و استعمارگران را سد كرد. علماي شيعه، افزون بر حيات بخشي معنوي و فرهنگيبه جامعه مسلمانان و پيشگيرياز فلج شدن قدرت منطقي و نيروي تشخيص و نيز رهاندن از وابستگيمردم به استعمار، در مبارزه اقتصادي با دشمنان و در آگاهي و تهييج توده ها، نقش بارزي را ايفا كرده اند. در واقع، آنهايكي از اساسي ترين روش هاي مقابله با نفوذ و استعمار دشمنان را تحريم هاي اقتصادي مي دانند كه موجب تقويت و شكوفايي اقتصاد ملي نيز مي شود. علما و مفاخر ايران به ويژه در دوران معاصر، با پي بردن به فعاليت هاي استعماري دشمنان اسلام در زمينه اقتصادي، اقدامات ارزشمندي را به منظور تقويت اقتصاد داخلي و حمايت از توليد ملي و تحريم كالاهاي خارجي انجام دادند وراه را بر نفوذ بيگانگان بستند كه نمونه هاي فراواني از اين موارد در تاريخ آمده است. در ادامه به برخي از آنها اشاره مي شود:

ص: 53

ه_ . ق(1546م.) در بعلبك متولد شد. او در جبل عامل، در ناحيه شام و سوريه، در روستايي به نام جبع يا جباع مي زيسته و از نژاد حارث بن عبدالله اعور همداني، درگذشته به سال 65 ه_ . ق، از بزرگان اسلام بوده است.ناحيه جبل عامل همواره يكي از مراكز شيعه در مغرب آسيا بوده و پيشوايان و دانشمندان شيعه بسيارياز اين ناحيه برخاسته اند. در هر زمان، حتي امروزه، شمار فراواني از فرق شيعه در جبل عامل مي زيستهو در بنياد نهادن مذهب شيعه در ايران و استوار كردن بنيان آن، به ويژه از قرن هفتم هجري به بعد، بسيار كمك كرده اند. در اين مدت نيز پيشوايان بزرگي از ميان ايشان برخاسته اند و خاندان بهايي نيز از خانواده هاي معروف شيعه در جبل عامل بوده است.

پدر شيخ بهايي، از رهبران شيعه و مشايخ بزرگ و از شاگردان و صحابه پيشواي معروف شيعه، زين الدين علي بن احمد عاملي جبلي، مشهور به شهيد ثاني است كه پس از كشته شدن شهيد ثاني به سال 966 ه_ . ق، به ايران آمد.بهاءالدين نيز در كودكي به همراه پدرش، از جبل عامل به ايران آمد و در پايتخت ايران، يعني قزوين كه مركز تجمع دانشمندان شيعه بود، سكني گزيد. گويا او هنگام سفر پدرش به هرات، همراه وي نبوده است؛ زيرا او در آن هنگام در قزوين به كسب علوم اشتغال داشته است.

وي چندي نيز در مشهد به تحصيلات خود ادامه داده و مدتي در هرات به جاي پدر، مقام شيخ الاسلامي را عهده دار بوده است.او پس از پايان تحصيلات، شيخ الاسلام اصفهان شد و در علوم فلسفه، منطق، هيئت و رياضيات تبحر داشت. در سال 1031 ه_ . ق در اصفهان درگذشت و بنا بر وصيت خودش، جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علي بن موسي

ص: 54

الرضا(ع) دفن كردند. مقبره اين دانشمند، ميان صحن امام و صحن آزادي و در جايي كه پيش تر محل تدريس او بوده است، قرار دارد.(1)

ص: 55

دوره صفويه تنظيم شده است. آب رودخانه پس از عبور از كوه هاي فريدن و مشروب نمودن اراضي ساحلي، بين بلوكات مشروحه، از لحاظ زمان و در طول مدت يك سال بر اساس سه اصل مختص، مشترك و آزاد تقسيم مي شود.

طبق اين طومار، آب رودخانه به 33 سهم تقسيم مي گردد كه به وسيله نهرهايي كه اصفهاني ها آنها را مادي مي نامند، آب به قراء و قصبات و دهات مي رسد. سهام مزبور به اختصار به قرار زير است: بلوك لنجان شش سهم؛ بلوك اَلنجان چهار سهم؛ بلوك ماربين چهار سهم؛ بلوك جِي شش سهم؛ بلوك كِرارج سه سهم؛ بلوك رود شَتَين شش سهم؛ بلوك براآن چهار سهم مادي هايي كه از زاينده رود منشعب مي شود و سراسر شهر اصفهان و مزارع و باغات را مشروب مي سازد، به شرح زير است: مادي نياصَرْم كه بزرگ ترين مادي زاينده رود است؛ مادي فَرْ شادي؛ مادي شاه يا جوي شاه؛ مادي فَدَين كه آن را مادي فدا هم مي گويند؛ مادي تيران و مادي قُميش. بعضي از اين مادي ها، روستاهاي شرقي اصفهان را نيز آبياري مي كند».(1)

دو_ كاريز نجف آباد

يكي ديگر از كارهايي كه به بهائي نسبت مي دهند، طرح ريزي كاريز نجف آباد اصفهان به نام قنات زرين كمر است كه يكي از بزرگ ترين كاريزهاي ايران است و از مظهر قنات تا انتهاي آبخور آن، فرسخ: نزد مسلمانان مساوي با 12000 ذراع يا گز، نزد اعراب معادل با 5919 است. هر فرسنگ سه ميل و هر ميل 4500 ارش مي باشد، امروزه هر فرسنگ برابر با شش كيلومتر است «فرهنگ دهخدا، واژه فرسنگ» فرسنگ است و به يازده جوي بسيار بزرگ تقسيم مي شود.(2)

ص: 56

سه_ سفيداب

سفيداب به صورت گردي سفيد يا ماده اي جامد و سفيد تهيه مي شود و در گذشته در حمام هاي ايران، از آن به مثابه ماده شوينده بدن و صورت و چرك آور استفاده مي شده است. زنان از نوع مرغوب آن، كه به سفيداب نقره مشهور است، براي آرايش استفاده مي كنند.

يكي از مواد تشكيل دهنده سفيداب، نخاع گوسفند است. در فرهنگ هاي فارسي، از سفيداب به منزله گرد سفيدي كه زنان به صورت مالند و همچنين نوعي ماده كه در نقاشي كاربرد دارد، نام برده شده است. بيشتر فرهنگ هاي فارسي، ذيل نام سفيداب، به سفيداب شيخ نيز اشاره كرده اند، ولي درباره وجه نام گذاري سفيداب شيخ سخني نگفته اند. تنها در دائرة المعارف فارسي، ذيل توضيحاتي درباره سفيداب، چنين آمده است:

تسميه آن به سفيداب شيخ، بدين مناسبت است كه خانواده اي در اصفهان كه به شيخي منسوب بوده اند، اين ماده را به طريقه اي خاص كه در پنهان داشتن آن ساعي بوده اند، تهيه مي كرده اند. شليمر كه به طريقه آنان دست يافته است، شرح آن را در كتاب هاي معروف خود آورده است.(1)

به نظر مي آيد، منظور از سفيداب شيخ، سفيدابي است كه شيخ بهائي آن را تهيه كرده است. «عقيده ديگري كه در ميان مردم اصفهان از معلومات بهائي رواج دارد، ساختن سفيداب است و اينك در محله بيدآباد در شمال اصفهان، مردمي هستند كه خود را از اعقاب بهائي مي شمارند و كار ايشان، سفيداب ساختن است و

ص: 57

مي گويند كه اختراع سفيدابي كه مي سازند، از شيخ بهائي است و در اين كار سرّي دارند كه پشت به پشت به ايشان رسيده و ديگري از آن آگاه نيست».(1)

ص: 58

دوره هاي اسلامي، كمتر محققي را مي توان ديد كه به اندازه اين بزرگوار، منشأ خيرات و بركات باشد .اهتمام او به تربيت شاگردان نامدار و عالم، آنقدر زياد بود كه شمار زيادياز شاگردان او، جزو فضلاي زمان شدند.

مشهور است زماني كه آقا (وحيد بهبهاني) به حرم مطهر حضرت سيدالشهدا(ع)شرفياب مي شد، اول آستان كفش داري آنجا را مي بوسيد و روي مبارك و محاسنش به آن آستان مي ماليد، پس از آن با خضوع و خشوع و رقت قلب، به اندرون حرم مشرّف مي شد و زيارت مي كرد و در مصيبت حضرت هم كمال اهتمام را رعايت مي نمود. مدفن اين بزرگ مرد عالم تشيع، در رواق حرم امام حسين(ع)و در پايين پاي حضرت است و او در 1205 ه_ .ق، در 87 سالگيدرگذشت.

ص: 59

ص: 60

همه مدت، به كمك خادم مدرسه، به خدمت طلاب قيام مي كرد. بعد دختر همان خادم را به زني گرفت و رهسپار سبزوار شد.

نزديك به چهل سال بدون آنكه حتييك نوبت از آن شهر خارج شود در آن شهر ماند و به كار مطالعه و تحقيق و تدريس و تأليف و عبادت و رياضت نفس و تربيت شاگردان پرداخت تا عمرش به پايان رسيد. حاج ملاهادي غزل هايعرفاني و حكمي نيز سروده است و در شعر، «اسرار» تخلص مي كرد. حاج ملاهادي سبزواري عصر روز بيست و پنجم ذي الحجه 1289 ه_ . ق درگذشت. آرامگاه او در دروازه نيشابور سبزوار (اكنون معروف به فلكه زند) قرار دارد.

ص: 61

خانه بسيار ساده اي زيست. دارايي حكيم، منحصر به يك جفت گاو و باغچه بود. او هر آنچه نياز داشت، با دسترنج خويش به دست مي آورد و نان سالانه اش را با زراعتي كه خودش عهده دار آن بود، مهيا مي كرد.

گفته اند: حاج ملا هادييك روز از قنات عميد آباد و يك شبانه روز از قنات قصبه را مالك بود و خودش با استفاده از اين دو آب، به كشت گندم و پنبه و ديگر نيازمندي هايزندگي اقدام مي كرد و سالانه سي خروار غله و 10 بار پنبه از زمين خود برداشت مي كرد و از باغي كه در بيرون شهر واقع بود، سالانه چهل تومان سود به دست مي آورد. قسمتي از مجموع اين درآمدها را براي امرار معاش خويش برمي داشت و باقي مانده را ميان فقرا و نيازمندان تقسيم مي كرد. (1)

ص: 62

را به مكتب فرستاد. وي مقدمات و دروس ابتدايي را خواند، آن گاه وارد مراحل بالاتريشد.

جوامع اسلامي به ويژه هندوستان، در دوران زندگي ميرحامد حسين، بيش از پيش دچار آشوب و تفرقه شده بود. استعمارگران و دشمنان اسلام، همواره براي دست يافتن به اهداف شوم و غارتگرانه خود، دوست نداشتند مسلمانان با هم متحد باشند. بدين منظور گاه دانشمنداني را در ميان مسلمانان تحريك مي كردند كه با نوشتن و يا گفتن حرف هاي اختلاف آفرين، صفوف آنان را بر هم زنند و محيط زندگي برادرانه را به بلوا و آشوب و بدگماني و دشمني تبديل سازند.

علامه سيد محمد قلي، پدر ميرحامد حسين، سال هايي از عمر خود را صرف پاسخ دادن شبهه ها و تهمت هايي كرد كه دشمنان اسلام، به دست برخي دانشمندان مسلمان، عليه شيعه و مكتب اهل بيت؟عهم؟شايع مي كردند. اكنون پس از پدر، نوبت به پسر صالح و خلف او يعني علامه ميرحامد حسين هندي رسيده بود. او مي ديد كه چه افتراها و تهمت هاييبه شيعه مي بندند كه روح شيعه از آنها خبر ندارد. اين بود كه تصميم گرفت كمر همت ببندد و همچون پدرش، در عرصه قلم و تحقيق و نگارش و بيان حقايق اسلام و وقايع تاريخ اسلام، به دفاع از حق برخيزد و به تهمت هايغرض ورزانه و جاهلانه و كينه توزانه دشمنان تشيع، پاسخ دهد «تا سيه روي شود هر كه در او غش باشد!»

بدين منظور نخستين كارش، نقد، بررسي، تصحيح و تهذيب بعضي از كتاب هاي ارزشمند پدرش بود؛ چرا كه بسياري از آثار پدرش، در دفاع از مكتب شيعه و پاسخ به ايرادهاي مخالفان تشيع بود و جا داشت كه پسر دانشمند و فرزانه، آنها را تصحيح و چاپ و منتشر كند. ميرحامد حسين، سال هايي از عمر گرانمايه خود را در

ص: 63

اين راه گذاشت و از اين رهگذر، خدمات ارزنده ايبه عالم تشيع رساند. آن گاه خود اقدام به نوشتن كتاب كرد.سرانجام، فرزانه بزرگ شيعه و مدافع مجاهد اهل بيت پيامبردر هجدهم صفر سال 1306 ه_ . ق، در لكه نو چشم از جهان فرو بست و او را در حسينيه خود دفن كردند.

ص: 64

ص: 65

آخوند ملا حسين قلي همداني پس از عمري تلاش در راه پرورش و كمال انسان هايوارسته، در تاريخ 28 شعبان 1311 ه_ . ق در كربلا نداي پروردگارش را لبيك گفت و روح بلندش به بهشت برين پرواز كرد و در جوار رحمت حق آرميد. پيكر شريف آن مرحوم، در صحن مطهر امام حسين(ع) در حجره چهارم به خاك سپرده شد.

ص: 66

ص: 67

حضور بزرگاني همچون آيت الله سيد محمدحسن شيرازي (ميرزاي بزرگ)، آيت الله شيخ راضي، آيت الله شيخ مهدي جعفري و آيت الله شيخ مهدي آل كاشف الغطا، بهره هايعلمي و توشه معنويبسيار كسب كرد. او در مباحث فقهي نيز تسلط كامل داشت و مسائل پيچيده فقهي را با بياني روان و ساده و با استدلالي قوي، به طلاب عرضه مي كرد؛ به گونه اي كه شاگردان زياديجذب شيوه تدريس وي شدند.

او پس از رحلت آخوند خراساني و آيت الله محمد طه نجف، پيشوايبزرگ جهان تشيع شد. سرانجام، اين عالم فرزانه در روز سه شنبه، 28 رجب 1337 ه_ .ق نزديك طلوع فجر، در نود سالگي به ملكوت اعلي پيوست. فرزندش، حضرت آيت الله سيد علييزدي، بر جنازه پدر نماز خواند و بدن مبارك را در صحن مطهر حضرت علي(ع) در ايوان كبير، پشت سر مبارك حضرت به خاك سپردند.

ص: 68

اين ميان، سيد يزدي در پيامي تشكرآميز به مؤسسان شركت اسلاميه، آنان را ستود و مؤمنان را از استفاده كالاهاي خارجي و پوشيدن لباس كافران نهي كرد. او در نامه اي به آقا ميرزا رحيم، يكي از تجار ايران چنين مي نويسد:

موضوع: استقلال اقتصادي كشور

مخاطب: ميرزا رحيم

جناب آقا ميرزا رحيم، خداوند عالم بر توفيقات و تأييدات شما و هر كس كه در ترويج ملبوسات و صنايع اسلاميه، مجدانه ساعي [است]، بيفزايد. در اين زمان كه (دول) خارجه با انواع حيل، رشته كسب و صنايع و تجارت - كه مايه عزت و منشأ ثروت است - از دست مسلمين ربوده و منحصر به خود نموده [اند] و مثل خون در مجاري عروق ايشان راسخ و نافذ شده و شغل اهل اسلام، به تدريج منحصر به دلالي و بيع و شراء اجناس خارجه شده [است]، با آنكه اكثر مواد اجناس از قبيل پنبه و پشم و ابريشم و خاك چيني و غيره، خروار به ثمن بخس از بلاد مسلمين جلب مي كنند و به الوان متعدده و اشكال مختلفه به اعلي القيم در بازار مسلمين مثقال مثقال فروش مي رود، مناسب است مسلمين از خواب غفلت بيدار شوند و به تدريج رفع احتياجات خود را از خارجه بنمايند و به تأييدات ربانيه از ذل فقر و احتياج و سؤال عملگي كفار و تشتت در بلاد كفر برهند. اميدوارم چنانچه در بدو اسلام با قلت عدد به نصرت الهي مؤيد شدند، برحسب كريمه«وَاذْكرُواْ إِذْ أَنتُمْ قَلِيلٌ مُّسْتَضْعَفُونَ فِي الأَرْضِ تَخَافُونَ أَن يتَخَطَّفَكمُ النَّاسُ فَآوَاكمْ وَأَيدَكم بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكم مِّنَ الطَّيبَاتِ لَعَلَّكمْ تَشْكرُونَ»

ص: 69

(انفال: 26)، در اين زمان كه بحمدالله تعالي بر عده مسلمين به اضعاف مضاعف افزوده [شده]، از بركات توجهات ولي الله امام زمان؟عج؟ رجاء تأييدات تامه و ترقيات فوق العاده داريم.

اين احقر كه از بدو عمر تاكنون اغلب اوقات، لباسم از منسوجات دارالعباده (شهر يزد) بوده و مكرراً به برادران ايماني توصيه نموده و گفته ام كه لباسي از ابتداي زرع ماده آن تا غزل و نسج و رنگ آن با كلمه طيبه «لااله الاالله، محمد رسول الله، علي ولي الله» انجام شود، جمعي از مسلمين از آن منتفع شوند، كجا و قماش هاي منحوس كم دوام خارجه كجا؟

و چند ماه قبل شرحي در جواب استفتاي شخص تهراني، وجوه متعدد در رجحان آن _ شرعاً عقلاً و عرفاً _ نوشته ام و اكنون كه بحمدالله نوع علما و طلاب نجف اشرف كرباس اسلامي را پوشيده، اميدوارم اخوان مؤمنين، اقتدا و تأسي به رؤساي ملت نموده، برحسب غيرت اسلاميت - مهما امكن - اقتصار به همان ملبوسات اسلامي نمايند، بلكه در تمام اثاث البيت خود تا ممكن است اكتفا به مصنوعات اسلامي نموده و در ملبس و مطعم و مسلك خود، از شباهت به كفار بپرهيزند - چنان كه در اخبار شريفه از آن نهي شده - بلكه تمام افعال و اعمال و اخلاق خود را اسلامي نمايند تا كليتاً ممتاز و در صورت و معني به هيچ وجه شباهتي به كفار نداشته باشند.

ان شاالله تعالي متدينين تجار هم بعد از اين، اجناس خارجه را به بلاد اسلاميه جلب نكنند تا اين يك مشت به كسب و كار و

ص: 70

صنايع بپردازند و تشتت و تفرقه آنها بدل به اجتماع، به قليل زماني، نتايج حسنه آن را مشاهده نمايند. (1)

گفتني است، سيد از بحث تحريم تلبس به لباس كفار كه در روايات آمده، استفاده سياسي كرده و تحريم اقتصادي را كه نتيجه اي جز وابسته نشدن به كفار و پيش گيري از فروش اجناس آنان است، مد نظر داشت.

ص: 71

صغير برپا شد، آخوند خراساني و شيخ عبدالله مازندراني، آيت الله سيدحسن مدرس رابهعنوان يكي از مجتهدان طراز اول، به مجلس شوراي ملي معرفي كردند و مجلس نيز او را پذيرفت. وي را در دوره سوم هم مردم تهران به نمايندگي برگزيدند، ولي اين مجلس به علت فشار خارجي و آغاز جنگ اول جهاني، يكسال بيشتر دوام نياورد.

در 1332 ه_ . قكه جنگ اول جهاني شروع شد، دولت ايران به طور رسمياعلام بي طرفي كرد، ولينيروهاي روسيه، انگليس و عثماني، بدون توجه به اين بي طرفي، وارد كشور شدند و به درگيري با يكديگر پرداختند. در 1337 ه_ . قوثوق الدوله قرارداد 1919 م. را با انگلستان بست كه براساس آن، اختيار امور مالي و نظامي دولت ايران در دست مستشاران انگليسي قرار مي گرفت. وثوق الدوله تصميم داشت اين قرارداد را در مجلس به وسيله طرفداران و دست نشاندگان خود به تصويب برساند، ولي براثر مخالفت هاي آيت الله سيدحسن مدرس در مجلس و نيز افكار عمومي، مجلس اين قرارداد را رد كرد و وثوق الدوله به ناچار از كار بركنار شد.پس از كودتايسوم اسفند 1299 كه رضاخان و سيد ضياءالدين طباطباييآن را ترتيب دادند، بسياري از آزادي خواهان دستگير شدند. يكياز آنان آيت الله سيدحسن مدرس بود كه به قزوين تبعيد و در آنجا زنداني شد. او بيش از سه ماه در زندان بود و پس از عزل سيد ضيا آزاد شد. پس از آزادي، به نمايندگي مردم تهران در مجلس چهارم انتخاب شد و او را به عنوان نايب رئيس مجلس و رهبري اكثريت مجلس برگزيدند. دوره پنجم مجلس در 1302 افتتاح شد و در اين دوران پراهميت تاريخِ مشروطه كه با تغيير سلسله قاجاريه و روي كار آمدن رضاخان همراه بود، آيت الله سيدحسن مدرس رهبري اقليت مجلس را بر عهده داشت.

پس از مخالفت هاي مكرر مدرس با اقدامات ديكتاتور مآبانه رضا خان

ص: 72

مأموران، آيت الله مدرس را دستگير كردند و او را مدت هفت سال در خواف زير نظر گرفتند.او در 22 مهر 1316 از خواف به كاشمر منتقل شد. در اين زمان رضاخان دستور قتل او را به رئيس شهرباني كاشمر داد، وليويبه اين كار تن نداد. در نتيجه، اين مأموريت به آقايان جهانسوزي، متوفيان و خلج واگذار شد. آنها در شب 10 آذر 1316 برابر با 27 رمضان 1356ه_ . ق او را كشتند و به خاك سپردند. قبر آيت الله سيدحسن مدرس، پس از شهريور 1320 و خروج رضاخان از ايران، به وسيله اهالي محل مشخص شد.(1)

ص: 73

وي بر اين باور است: «من مي گويم مال بيت المال عمومي مسلمين را نبايد مفت به كسي داد. مذهب من هم همين طور مي گويد كه مال عمومي را نبايد به كسي داد كه براي عموم كار نمي كند. در اين مدت، آن مقدار مال عمومي را كه به مردم داده اند، كمترش براي مصرف عامه و بيشتر آن به مناسبات شخصي بوده است».(1)

شهيد مدرس براي اصلاح نظام اقتصادي، با رد استقراض خارجي، با اين بيان كه ما نمي توانيم پول از خارج بياوريم تا اقتصادمان را درست كنيم، ما نمي توانيم پول قرض كنيم و اقتصادمان را اصلاح كنيم، معتقد بود كه مخارج كشور بايد از داخل تأمين شود: «امروز كه پروگرام هيئت دولت را آورده، بنده دو اصل را تصديق كردم. يكي اينكه مخارج مملكت، حتماً بايد از داخل مملكت تهيه شود و يكي اينكه جلوي مخارج زايد گرفته شود». (2)

مهم ترين بخش انديشه و عمل مدرس به دوره اي باز مي گردد كه او وكالت مجلس را بر عهده داشت. مجموعه سخنراني هاي مدرس، در مجلس هاي مقننه، به اقتضاي اوضاع و رخدادها در شرايط زماني، نه تنها تصويري جالب توجه و تأمل برانگيز از انديشه و عمل مدرس را بازسازي مي كند، شرايط زماني و مكاني آن دوره را هم بهتر معرفي مي نمايد. از آنجا كه گستره بحث هاي مطرح شده در اين مجالس بالاست، براي مطالعه آسان و پرهيز از درازگويي، مهم ترين آنها را در ذيل عنوان مجلس و اقتصاد، بررسي مي كنيم. بدين منظور به موضوعي كه مدرس در اين باره اشاره كرده است به دوره مجلس و شماره جلسه، بسنده خواهد شد.

ص: 74

مدرس و دوره هاي مجلس (حوزه كلي: اقتصاد)

جلسه

دوره مجلس

موضوع

260

دوم

نياز كشور به ماليات براي پيشرفت

56

سوم

لزوم تأمين مخارج كشور از داخل

31

چهارم

مخالفت با استقراض براي مخارج جاري كشور

31

چهارم

ندادن بيت المال به كسي كه براي عموم كار نمي كند

170

چهارم

لزوم به كار افتادن سرمايه هاي توليدي

180

چهارم

لزوم تشويق به سرمايه گذاري

83، 92، 190

چهارم

وضع معيشتي، ماليات ها، تسهيلات براي صادرات و ورود ارز

253

پنجم

اهميت اقتصاد و لزوم همت گذاشتن دولت و مجلس بر اين امور

13

ششم

اصلاح نيافتن اقتصاد با استقراض

ص: 75

ص: 76

ثالثاً: ملبوس مردانه جديد كه از اين تاريخ به بعد دوخته و پوشيده مي شود، قرارداديم مهما امكن هرچه بدلي آن در ايران يافت مي شود، لباس خودمان را از آن منسوج نماييم و منسوج غير ايراني را نپوشيم. احتياط نمي كنيم و حرام نمي دانيم لباس هاي غير ايراني را، اما ماها ملتزم شده ايم حتي المقدور بعد از اين تاريخ، ملبوس خود را از نسج ايراني بنماييم، تابعين ماها نيز كذلك. متخلف توقع احترام از ماها نداشته باشد، آنچه از سابق پوشيده داريم و دوخته، ممنوع نيست استعمال آن.

رابعاً:ميهماني ها بعد ذلك، ولو اعياني باشد، چه عامه چه خاصه، بايد مختصر باشد؛ يك پلو و يك چلو و يك خورش و يك افشره. اگر زائد بر اين كسي تكلف دهد، ما را به محضر خود وعده نگيرد، خودمان نيز به همين روش ميهماني مي نماييم. هرچه كمتر و مختصرتر از اين تكلف كردند، موجب مزيد امتنان ماها خواهد بود.

خامساً: وافوري و اهل وافور را احترام نمي كنيم و به منزل او نمي رويم، زيرا كه آيات باهره: «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّياطِينِ * وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يحِبُّ الْمُسْرِفِينَ * وَلاَ تُلْقُواْ بِأَيدِيكُمْ إِلَي التَّهْلُكَةِ» و حديث: «لا ضَرَرَ و لاضِرارَ» ضرر مالي و جاني و عمري و نسلي و ديني و عِرضي و شغلي آن، محسوس و مُسري است و خانواده ها و ممالك را به باد داده. بعد از اين هر كه را فهميديم وافوري است، به نظر توهين و خفت مي نگريم.

امضاي آقايان كرام و علماي فخام كثرالله امثالهم.(1)

ص: 77

ص: 78

بسياري دارد. آخوند خراساني همان كسي است كه به ضرورت مشروطيت فتوا داد و مشروطيت ايران، رهين اوست. او در سال 1329 ه_ . ق درگذشت. (1)

ص: 79

5. ايجاد ارتش مدرن و مسلح به سلاح هاي روز براي پاسداري از كيان كشور. (1)

آخوند خراساني در پيامي10 ماده اي در قالب نامه اي پرمحتوا، به منظور هدايت دلسوزانه محمدعلي شاه و پيش گيري او از همكاري با روس ها و تشويقش به پذيرش خواست هاي قانوني مردم مسلمان ايران و نظام مشروطيت، در واقع سند جالب و زيبايي در تاريخ كشور در دوره استبداد صغير ارائه داده است.

تاريخ دقيق نگارش رساله اندرزنامهبه وسيله آخوند خراساني، مشخص نيست. به همين دليل برخي آن را خطاب به احمد شاه نوجوان، در سال 1328ه_ . ق مي دانند و برخي نيز معتقدند اين نامه در موج دوم مشروطه خواهي و در آغاز سلطنت محمدعلي شاه قاجار و خطاب به وي، يعني در اواخر سال 1324 ه_ .ق يا اوايل 1325 ه_ . ق نوشته شده است.

در اين ميان مسلّم است كه اين رساله در سال 1328 ه_ . ق، در جلد دوم مجله العرفان در نجف اشرف به زبان عربي به چاپ رسيد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1359 نيز عبدالحسين مجيد كفايي كه خود يكي از بستگان آخوند خراساني است، در كتابي به نام مرگي در نور، متن عربي و ترجمه فارسي آن را چاپ كرد كه ترجمه آن را مي آوريم:

1. بر شما سزاوار است كه از بذل جان و مال، در حفظ شريعت مطهره و مباني مقدسه اسلام، دريغ ننموده و يك معلم امور دين امين براي خود انتخاب نماييد كه از او جهت مقام سلطنت، علوم شرعيه را فرا بگيريد و بر ادامه و مواظبت عبادات عمليه و

ص: 80

اداي فرايض الهيه كوشا باشيد كه انجام اين امور، باعث دوام سلطنت و بقاي عظمت شما بر ملت خواهد بود.

2. هميشه از مردمان فاسدالعقيده، كه بنده اين دنيا مي باشند، پرهيز كنيد؛ زيرا همان طوري كه آهن ربا آهن را جذب مي كند، معاشرت و مجالست با اين گونه افراد هم، موجب جذب اخلاق و عادات رذيله مي گردد.

3. نهايت جهد و همت خود را براي بالا بردن شأن و عظمت مملكت مبذول داريد و در تربيت صحيح افراد ملت و ترغيب رعيت به فراگيري و ايجاد حِرف و صنايع همت گماريد. منسوجات و كالاهاي وطني را ترويج كنيد؛ زيرا هر آينه شخص شما از مصنوعات و فرآورده هاي مملكتي استفاده بريد، اين امر باعث مي گردد كه رجال مملكت و قاطبه افراد ملت از شما متابعت نمايند و چنين عملي موجب مي شود كه مملكت از بند احتياج به منسوجات و مصنوعات خارجي آزاد گردد، چناني كه ميكادو، پادشاه ژاپن، به اين طريق عمل نمود، زيرا مي دانست كه كليد و راه تعالي و ترقي مملكت، بسته به عدم احتياج افراد ملت است از آنچه از خارج وارد مي شود و بر اثر انجام اين امر، مملكت ژاپن به مراتب عاليه نائل گرديد.

هر آينه [اگر] اين راه و طريق پسنديده محكم را در ابتداي سلطنت و عنفوان جواني خود به كار ببريد، موجبات ترقي مملكت و از بين رفتن فقر و فاقه و بي نيازي رعيت را فراهم خواهيد ساخت و اين امر نه تنها موجب شكرگزاري آحاد ملت

ص: 81

خواهد گرديد، بلكه باعث پيشرفت مملكت و استقلال واقعي آن خواهد شد.

4. همت گماريد در نشر و بسط علوم و صنايع جديد. آنچه باعث ترقي و تعالي ساير ملل گرديده و آنان را به اوج عظمت رسانيده، همان فرا گرفتن علوم و صنايع تازه بوده و اين از بديهيات مسلّم است كه ايرانيان از حيث استعداد و قابليت، برتر از ساير ملل بوده و هميشه در طول تاريخ، از اين لحاظ پيشوا و مقتداي آنان بوده اند، و اين عقب ماندگي كه اكنون مشاهده مي شود و مملكت را تا بدين حد فقير و مبتلا ساخته، ناشي از عدم توجه و التفات اسلاف و گذشتگان به اين امور بوده و ميل بي جاي آنها به مصنوعات خارجي، باعث سرايت اين مرض به ساير افراد مملكت گرديده و هستي و تجديد حيات و نوسازي ايران، بستگي به اين نكته مهم دارد.

5. بپرهيزيد و بسيار بپرهيزيد از اينكه بيگانگان در كار مملكت دخالت كنند و مراقبت كنيد و بسيار مراقبت كنيد تا فتنه سازي هاي آنان را از ميان برداريد؛ زيرا سرمنشأ كليه بلاها و فساد، از آن ناشي مي شود و هيچ گونه اعتمادي هم آنان را نشايد، مگر در جلب دوستي پادشاهان و بزرگان آنها و محافظت تمام نسبت به مودتشان و اين قروضي كه دامنگير دولت و برگردن آنها بار گشته، نيست مگر به علت مداخله بي جاي بيگانگان در امور مملكت و لذا بر رجال ميهن دوست ايران كه مملكت خود را دوست دارند، لازم است كه مرداني لايق را براي اداره سلطنت انتخاب نمايند.

ص: 82

6. كوشش كنيد براي بسط عدالت و مساوات واقعي، به صورتي كه شخص شاه، با ضعيف ترين افراد ملت، از لحاظ حقوق برابر باشند. و احكام شرعي اسلامي بر جميع افراد، بدون استثنا حاكم باشد و هرگاه شخص شاه در اين راه ثابت قدم باشد و در راه اجراي اين تكليف بكوشد، مسلماً معاندين، سرشكسته خواهند شد و اساس عدالت، مستحكم خواهد گرديد، نه اينكه فقط اين امر جنبه حرف و وهم به خود بگيرد.

7. بايد نسبت به عموم رعيت محبت كرد و براي جلب قلوبشان، به آنان مهرباني نمود و براي برطرف ساختن گرفتاري هايشان و دلشاد كردنشان كوشيد تا مهر تو در دل هايشان نشيند.

8. سزاوار است به تاريخ مشاهير پادشاهان جهان مراجعه و آن را مورد مطالعه قرار دهيد تا ملاحظه نماييد كه آنان چگونه براي نشر علوم و معارف ديني و مدني همت گماردند تا اينكه روي اين زمينه، پايه استقلال مملكت خود را مستحكم داشتند و تاريخ را به بزرگواري اعمال و افعال خود روشن و مزين ساختند تا آنجا كه به آنها ضرب المثل زده شد و مجسمه هايشان برپا شد.

9. با مراجعه به تاريخ بر خاطر ملوكانه مكشوف مي گردد كه پادشاهان ايران چه قبل از اسلام و چه بعد از آن، هر يك از آنها عمر خود را در خوشگذراني و پيروي از شهوات و لهو و لعب گذراندند و رجال مملكت هم از آنان پيروي نمودند و نتيجه آن شد كه مملكت ناتوان گرديد و ملت خوار و زبون شد و ثروت

ص: 83

ملي، نفله و حال ملك، پريشان گرديد و هر آينه يكي از آنان از شهوت راني چشم مي پوشيد و همّ خود را صرف ترقي و تعالي ملك و تربيت ملت و نشر علوم و صنايع مي نمود و لشكري آراسته براي مملكت مهيا مي كرد و در اندك زماني باعث پيشرفت و عظمت ملك و ملّت خود مي گرديد و بر ساير پادشاهان پيشي مي گرفت. اميدوارم ان شاءالله تعالي كه ذات ملوكانه از طريق اول دوري جويند كه راهي فاسد و مردود است و بي گمان راه دوم را انتخاب كنند و آن را نصيب العين خود قرار دهند تا نتايج نيك آن را ان شاءالله به زودي به دست آورند.

10. انتظار داريم كه حفظ مقام شامخ علم و بزرگداشت علماي عاملين و فقهاي مصلحين را هميشه وجهه و منظور نظر دهند كه هر آينه خداي ناكرده كوتاهي در اين امر مهم گردد، ملك و ملت را در معرض هلاكت و نيستي قرار خواهند داد و در اين صورت، براي هميشه انگشت ندامت و پشيماني را به دندان خواهيم گرفت و پشيماني را هم ديگر سودي نباشد.(1)

با توجه به مواضع و مفاد اين نامه 10 ماده اي و ساير نامه ها و تلگراف ها و عملكرد آخوند خراساني، مي توان علايق و ايده هاي او را در زمينه هايي چون اسلام گرايي و قانون مداري، بيگانه گريزي و استعمارستيزي، مخالفت با وام هاي خارجييا وام هاي استعماري، رفاه عمومي، خودكفايي و عدالت اجتماعي، نگرش تاريخي و آينده نگري دانست. در نتيجه، اينكه آخوند، خواهان خوش بختي و رفاه مردم مسلمان ايران بود و رفاه و آسايش طبقه

ص: 84

متوسط جامعه را سبب پيشرفت نفوذ علما و در نتيجه حفظ اهميت آداب و احكام مذهبي مي دانست.

در سيره فردي اين عالم والامقام مي نويسند:

در زهد و ورع، اول شجره بريه بود. تابستان، لباسش كرباس بود و زمستان، برك (نوعي پارچه ضخيم كه در خراسان از پشم شتر يا كرك بز با دست بافند و از آن جامه زمستاني دوزند؛ فرهنگ معين) مي پوشيد و به يك جامه برك، سه چهار سال به سر مي برد و اگر زائد بر قدر كفاف به رسم تعارف مي آوردند، به غير مي داد و چون در غايت نظافت مي زيست، خيال مي شد كه البسه فاخر پوشيده و اگر گوشت طبخ مي شد، نيم حقه گوشت گرفته مي شد و آبش را زياد مي نمودند كه زائد بر بيست نفر از آن آب گوشت مي خوردند. دخانيات هيچ مصرف نمي كرد و چاي از يك استكان كمرنگ بيش نمي خورد و دندان هايش با آنكه هفتاد و چند سال داشت بود، هرگز عيب نكرده بود و چون دُرّ، تلألو داشت و بسيار كم غذا مي خورد و با ادني طلبه، هم كاسه مي شد و مزيتي براي خود قرار نمي داد.

در روزگاري او، سه فرزند و سه عروسش، در خانه اي بسيار كوچك و هر كدام در اتاقي زندگي مي كردند. روزي فرزند ارشدش، مهدي، نزد پدر آمد و از تنگي جا شكايت كرد. آخوند به سخنانش گوش فرا داد و فرمود:

بابا اگر قرار باشد منزل هاي اين شهر را ميان مستحقانش قسمت كنند، به ما بيش از اين نمي رسد. (1)

ص: 85

ص: 86

مراكز و مؤسسه هاي حساس انگليسي ها را در اصفهان تصرف كرد، اما با هجوم قواي روس به اصفهان، به عراق پناه برد تا اينكه پس از پايان جنگ، دوباره به اصفهان بازگشت.(1) وي سرانجام در سال 1306 ( 1346 ه_ . ق) به لقاء الله پيوست.

پس از كودتاي 1299، رضاخان درصدد برآمد تا با اعلام جمهوري، خود را اولين رئيس جمهوري ايران معرفي كند. مدرس در تهران با استفاده از نفوذ و قاطعيت خويش، در برابر اين حركت ايستاد و در نامه اي، از علماي اصفهان، كمك و همراهي خواست. علماي اصفهان و در رأس آنها حاج آقا نورالله، ضمن نامه اي، براي همراهي با مدرس اعلام آمادگي كردند. بدين ترتيب، پايمردي و مخالفت مدرس و ديگران موجب شد تا جمهوري خواهان قلابي عقب نشيني كنند.(2)

ص: 87

نظر داشت. به دنبال قيام بزرگ وتاريخي تنباكو نيز كه امپراتوري انگليس را به عقب نشيني واداشت، اين انديشه در ذهن حاج آقا نورالله وآقا نجفي شكل گرفت كه مي توان ابعاداين تحريم رابه كالاهاي ديگر گسترش داد.بنابراين، برايتحقق بخشيدن به اين تحريم، براي سازندگي و خودكفايي داخلي نيز برنامه ريزي و اقدام كرد. اساس مبارزه اقتصادي حاج آقا نورالله موارد زير بود:

1. مبارزه منفي وتحريم اجناس خارجي ونفي سلطه اقتصادي اجانب؛

2. تلاش براي سازندگي وخود كفايي ملي.(1)

در اينجا به برخي از اقدامات بيگانه ستيزانه حاج آقا نورالله كه با هدف خودكفايي و سازندگي نيز همراه بود، اشاره مي شود:

الف) تأسيس شركت

مرحوم حاج آقا نورالله در زمينه رشد اقتصادي داخلي، شركت اسلاميه اصفهان را در سال 1316 ه_ . ق، تأسيس و با تشكيلات منظم آن، كه در همه شهرها شعبه هايي را داير و حتي در برخي كشورهاي خارجي نيز دفاتري ايجاد كرد، توليدات اين شركت در سراسركشور پخش شد و مردم با عشق و علاقه لباس هايي كه پارچه اش خارجي بود، در مي آوردند و به جاي آن، از قماش هاي ساخت اين شركت استفاده مي كردند كه اين امر، موجب ايجاد غرور ملي براي نفي اقتصاد بيگانه و حمايت از توليدات داخلي است.

به همين منظور بخش هايي از اساسنامه شركت اسلاميه اصفهان ارائه مي شود:

فصل 21 - اين شركت به كلي از دادوستد متاع خارجه ممنوع است. فقط هم

ص: 88

خود را صرف ترقي متاع داخله و آوردن چرخ اسباب وكارخانجات مفيد خواهد نمود. و حل متاع داخله به خارجه برحسب اقتضا و به موقع خود، در كشيدن راه شوسه و آهن اقدام خواهد كرد.

فصل 24 - تمام اجزا از رئيس و مرئوس و امناي شركت، حسب الشرط مجبورند لباس خود را از منسوجات شركت و متاع داخله مصرف رسانند.

فصل 33 - هرگاه از داخله يا خارجي از تبعه دولت، عليه كسي اختراعي كه از براي عموم ملت سودمند باشد، بكند يا صنعت يدي داشته باشد، قوه مالي و شوق در انجام آن كار نداشته باشد، به شركت اطلاع دهد، بعد از مشورت و تحقيق، شركت حاضر است، تداركات او را ولو كه آن به آوردن چرخ و اسباب از خارجه باشد، با رعايت صرفه خواهد نمود. (1)

در همان دوره اسناد و گزارش هاي مطبوعات آن روزگار، مثل حبل المتين و ثريا، پوشش خبري مناسبي داشتند.

براي نمونه، روزنامه حبلالمتين مي نويسد:

حضرت حجت الاسلام حاج شيخ محمدتقي_مد ظله العالي_(آقا نجفي) عنوان مفصلي را من باب ترك منسوجات و مصنوعات خارجه در ترويج امتعه و اقمشه داخله و بيست و هفت مورد در قرآن كه منع از معاشرت خارجه است، بياني خيلي مفصل و عنواني بسيار عام فهم، ارشاد فرموده اند... علماي اسلام در اين شركت مقدس شخصاً شركت ماليه نموده اند و از بذل نصايح وتشويق عموم به امتعه اسلامي و دوري از استعمال امتعه

ص: 89

خارجه، دقيقه اي فروگذار نمي كنند... . حضرت حجت الاسلام آقا نجفي و بندگان ثقة الاسلام (حاج آقا نورالله) و جناب آقايان علماي اسلام - سلمهم الله تعالي- در راه اين شركت مقدس، از هستي خود گذاشته اند. از خداوند خواهانيم اين گونه سرپرستان ملت را در پناه خود محفوظ بدارد.(1)

روزنامه ثريا به نقل از حبل المتين مي نويسد:

رؤساي روحاني ملت و امراي دولت ايران، معني وطن و ترقي آن را شناخته و درصدد ارتقا بدان مدارج عاليه برآمده اند، اگر نام مبارك حجت الاسلام آقا نجفي- مد ظله العالي- را سرآغاز تاريخ ترقي ايران قرار دهيم، شايسته و سزاست.

آقا نجفي در نامه اي به روزنامه حبل المتين در تشكر از مقاله هاي او در تأييد شركت اسلاميه مي نويسد:

... در اصفهان و توابع، لباس اغلب مسلمانان از همين منسوجات و امتعه اسلاميه مي باشد و رواج دارد. ان شاء الله تعالي به طوري شايع خواهد شد كه كفايت عموم اسلاميان را بنمايد و اينكه فرموده ايد حرام نمودن منسوجات و اقمشه ديگران، امروز صحيح و مقتضي وقت نيست، اين هم صحيح است. حقير هم از اين جهت موافق با سركار هستم. از داعي و ساير علما اعلام در منع اظهاري نشده، مسلّم است مادامي كه امتعه مسلمين، كافي و وافي اسلاميان نشوند و عدم احتياج مسلمانان در استعمال منسوجات ديگر معلوم نگردد، اقدام در منع نخواهد شد. همان

ص: 90

است كه فرموده ايد اولاً بايد سعي و اهتمام در تكميل صنايع و امتعه اسلاميه و ترغيب مسلمانان در استعمال نمود.(1)

بعد از گسترش شركت اسلاميه، بزرگان و مراجع تقليد حوزه علميه نجف به ترويج آن پرداختند كه مردم نيز از آن استقبال كردند. در ادامه به برخي از اعلاميه ها اشاره مي شود:

يك_اعلاميه حضرت آيت الله العظمي سيد محمدكاظم يزدي:

«شايسته و مناسب و به موقع و محل است كه عموم مؤمنين و كافه متدينين، از هر صنف و هر نوع، هريك به قدر مقدور و بودجه ميسور، در تشييد اساس و ترويج اين امر مهم اهتمام تمام و بذل جهد و صرف همت نمايند. و مهما امكن از البسه و اقمشه خارجه متحرز باشند. بلكه سزاوار اين است كه در ساير جهات حركات و سكنات و كيفيات لباس و طعام و شراب و گفتار و كردار، از وضع و طرزكفار، خود را برحذر و بركنار دارند».(2)

دو_ اعلاميه حضرت آيت الله العظمي حاجي ميرزا حسين:

«بسيار شايسته است كه عموم رؤساي ملت و دولت، در ترويج اين شركت خيريه اسلاميه بذل جهد نمايند».(3)

سه_ اعلاميه حضرت آيت الله العظمي ملا محمدحسن مامقاني:

«بحمدالله تعالي فراهم شدن اسباب تداول منسوجات اسلاميه و سد ابواب حوايج مسلمين از ممالك خارجه، از نعم عظيمه اين عصر با بركت است. چه قدر شايسته است كه عموم مسلمين با كمال شوق و اتحادكلمه در رواج آن و هجر منسوجات

ص: 91

ممالك خارجه كه سبب اختلال امور كافه مسلمين، شده جد وجهد نموده، اسلام را رونقي تازه داده و با اتفاق كلمه اسلاميه، مسلمين را آسوده نمايند».(1)

چهار_ اعلاميه حضرت آيت الله العظمي حاجي ميرزا محمدحسين نوري، معروف به محدث نوري:

«به چه لسان شكركنيم حضرت ايزد منان را كه در عصر خود، ديديم جمعي را كه حسب سلامتي فطرت و پاكي طينت و غيرت اسلاميه و تعصب مذهبيه، درصدد رواج آيين دين و رونق كيش مسلمين آمده و در تهيه و تدارك اسباب زندگي از قذارت شبهات، از جهات عديده همت گماشته تا مسلمانان به اعانت حضرت احديت، از مفاسد ظاهريه و باطنيه آن آسوده شوند. علاوه بر مصالح دنيويه كه بر ذي شعوري مخفي نيست، هندوي بت پرست از نظر كردن به مسلمانان بر غذاي او، چه رسد به معاشرت آن، به دست غذا را نجس و حرام دانسته، به درد جوع راضي وآن را تلف مي كند. با غيرت اسلاميه، كجا رواست كه يافتن چنين كسي در تن و به حضور الهي ايستاده. اميدواريم خداوند جلت آلائه، قلوب متمكنين از اعانت و نشر و ترويج اين امر مهم دين و دنيوي را مايل و راغب نموده كه تمام مقدور خود را در انجام و اتمام آن مبذول دارند». (2)

در آن دوره، اين شركت با استقبال و حمايت همه جانبه مردم، روبه رو و همچنين نمايندگي هاي شركت در شهرهاي مختلف فعال شد. روزنامه ثريا در اين باره مي نويسد:

جوششي در ميان كليه اهالي اصفهان براي حفظ وطن و رفع

ص: 92

احتياجات آن مشاهده مي شود و اين جوشش، نه تنها از يك طبقه است، بلكه از صنفي خاصه علماي اعلام (كثرالله بخدمه الوطن) هر روز به ظهور مي رسد و اعلانيه بر روي منابر و مجالس، عموم مردم را به انواع زبان هاي شيرين و نرم، موافق نص كتاب كريم وحكم شرع قويم، به آموختن علوم و صنايع، تشويق و تحريض مي فرمايند. درخصوص شركت اسلاميه اصفهان كه سابقاً در روزنامه ثريا درج گرديد، اينك چون گياه بهاري روز به روز در نمو و ترقي است و مردم به خريدن سهام اين شركت ميل مفرط دارند و از هر طرف خواهان و خريدار سهام آن شده اند. و اين شركت عنقريب ترقيات كلي خواهد كرد، چنان كه آثار آن از اطراف پديداراست و هم مستدعي هستيم كه روزنامه نيز شركت در اصفهان ايجاد نمايد و وقايع شركت و مطالب مفيده را در آن درج نمايد. (1)

حتي دامنه نفوذ شركت، به مدارس هم رسيد وآنها به جهت حمايت از توليدات داخلي متعهد شده اند:

لباس كه از مدرسه به شاگردان داده مي شود، عجالتاً سالي دو لباده زمستاني و تابستاني و عمامه و يك كلاه و زير عمامه و دو جفت پا افزار و تمام اين اجناس، بايد از ساخت داخله ايران باشد. چنانچه لباده هايي كه براي شاگردان دوخته شده، همه از شركت اسلاميه اصفهان است و در مدرسه، شاگرداني كه صنعت خياطي آموخته اند دوخته اند. و عمامه آنها نيز از عمل كار اصفهان است و زيرعمامه از كرك است و به صورت فينه، آن هم

ص: 93

از كار ايران است و اگر استطاعتي از براي هر سه پيدا شد، پيراهن و شلوار نيز براي شاگردان، دوخته خواهد شد.(1)

ب) بازتاب تأسيس شركت در لندن

روزنامه ثريا درباره شركت اسلاميه مي نويسد:

روزنامه تجارتي لندن، موسوم به كاميرشل اجنت كه وقايع تجارتي هفتگي تمام عالم را پوشش مي دهد، دراين باره نوشتند: معلوم مي شود ايرانيان، اندك اندك از خواب غفلت بيدارشده و قدر و اهميت تجارت، خاصه تجارت شركت را نيكو دانسته و چيزي كه در اين شركت اهميت دارد، اين است كه علماي اين ملت نيز در آن شركت دارند و مشوق اند. و اگر اين شركت معتبر شود، سكته بزرگي به تجارت انگليس در اصفهان، بلكه در خليج فارس وارد آيد و بايد تجار ما نوعي رفتار كنند كه در آينده، بازار تجارتشان از رونق نيفتد، و الّا عنقريب بايد منتظر خبر بود كه بازار تجارت ما در اصفهان بسته شود.(2)

بارها حاج آقا نور الله سخنراني هاي مهيجي در تحريم كالاهاي بيگانه و حمايت از توليدات داخلي و همچنين تشويق مردم به پرهيز از كالاهاي خارجي و استفاده از توليدات محدود ملي ايراد كرده و اين امر، نشان از پايداري و ادامه حركتي بود كه مي توان گفت، بنيادش از قيام تنباكو گذاشته شد، شكوفايي و پي آمدهايش را در شركت اسلاميه و ادامه و توسعه آن را در مشروطيت به گونه بارزي مي توان ديد.

ص: 94

ص: 95

و خود نيز مجلس درس مهمي تشكيل داد كه بسياري از دانشمندان حوزه علميه نجف در آن شركت مي كردند.

شيخ الشريعه در سال 1313ه_ . ق به شوق معشوق رو به خانه معبود نهاد و پس از بازگشت از حج، پروانه هاي فضيلت، پيرامون آن شمع شريعت گرد آمدند. در اين زمان، درس او از مهم ترين درس هاي نجف خوانده مي شد.

سرانجام روح پر فتوح اين عالم فرزانه، پس از عمري تلاش در راه اسلام و قرآن، در شب يك شنبه هشتم ربيع الثاني سال 1339 ه_ . ق قفس تن را دريد و نفس مطمئنه اش به سوي پروردگار پركشيد و پيكر مطهرش در جوار قبر اميرمؤمنان علي(ع)به خاك سپرده شد.

ص: 96

سرمايه هاي خارجي مقاومت كند.شركت اسلاميه در سال 1316ه_ . ق به وجود آمد كه هشت تن ازمراجع تقليد و علماي بزرگ به نام هاي آيت الله آخوند خراساني، آيت الله سيداسماعيل بن سيدصدرالدين عاملي، آيت الله حاج ميرزا حسين، آيت الله حاج ميرزا خليل، آيت الله سيدمحمدكاظم يزدي، آيت الله محمد غروي شربياني، آيت الله محمدحسين ممقاني و آيت الله شيخ الشريعه اصفهاني، پشتيباني خود را از ايجاد اين شركت اعلام كردند. آنان بر كتابي به نام لباس التقوي كه در حمايت از اين شركت نوشته شده بود، تقريظ نوشتند وكمك به شركت اسلاميه را با مبارزه با نيروي كفر يكسان دانستند.(1)حتي در اعلاميه اي كه در كاشان منتشر شد، نويسنده به صراحت علما را ازبنيان گذاران شركت خواند و هدف شركت را شكستن بازار اجناس خارجي عنوان كرد.

اقدام دوم علما براي مبارزه با تهاجم اقتصادي دشمن، از نوع مبارزه منفي بود كه مي توانست به نوبه خود ضربه جبران ناپذيري بر اقتصادكشورهاي استعمارگر وارد آورد. در اين مرحله، علما از مردم خواستند تا حد امكان از خريد و فروش و استفاده از كالاهاي استعمارگران بپرهيزند. بر اثر اين اقدام، ممكن بود عده اي از بازرگانان ايراني تا اندازه اي زيان ببينند، ولي منافع فراواني براي كشور داشت كه از ميان آنها مي توان به موارد ذيل اشاره كرد:

الف) رشد و شكوفايي اقتصاد داخلي؛

ب) كاهش وابستگي ايران به كشورهاي استعمارگر؛

ج) معطل ماندن سرمايه هاي خارجي.

مهم تر اينكه اين عمل، اقدامي سياسي براي محكوم كردن دشمنان بود. در

ص: 97

تلگرافي كه روحانيان خراسان به پيروي از علماي نجف درباره تحريم كالاهاي بيگانگان صادر كرده اند، مي خوانيم:

بسم الله الرحمن الرحيم

چون اجحافات و تجاوزات دولت روس كه چون شعله آتشي به خرمن اسلام افتاده، از حد گذشته است و به واسطه سوق قشون خود به نقاط شمالي و شرقي و غربي ايران، امنيت اين مملكت را منهدم و افكارعمومي را به نمايشات خارج از قانون خود اشغال نموده... علماي عظام و حجج اسلاميه نجف اشرف كه از اركان عاليه روحانيت ما به شمارند، در جلو حركات دول همجوار متعدي به خصوص دولت روس، اظهار نفرت نموده و به ترك امتعه اين دولت، دست خط هاي متواتره صادر فرموده اند. ما هيئت حاضره نيز نظر به تجاوزات دولت مزبور عموماً و احكام حجج اسلاميه خصوصاً از امروز به ترك امتعه روس ميان بسته و با تمام نفرت خودمان، اجناس اين دولت جابر را به نظر بي قابليتي ديده و كليه مال التجاره از قند و چاي روس و سايراقمشه و اشيا را بر خود حرام دانسته و هر كس از ايرانيان كه جنس روسي استعمال كند، او را از كسوت روحانيت، عاري شناخته و با اوآمد و رفت را موقوف خواهيم كرد.(1)

به تاريخ 29 ذيالحجة الحرام 1328ه_ . ق مغازه داران از فروش اجناس خود به مزدوران استعمار، خودداري و به افرادي كه خدمت ارتش انگلستان بودند، بي احترامي كردند. مردمي كه در بانك هايدر حال اداره به دست انگليسي ها،

ص: 98

سپرده گذاري كرده بودند، به يك باره به بانك ها هجوم آوردند و همه پس انداز خود را درخواست كردند؛ به گونه اي كه همه آن بانك ها خالي شد. وثوق الدوله هم طي تلگرافي به علما كه در كاظمين جمع شده بودند، پس از تمجيد از كارگزاران دولت و اقدامات انجام شده، نوشت:

امري كه عايق حصول مقاصد مطلوبه مي توان شد، امر به تحريم امتعه انگليس در صفحات جنوب است... اگرچه بر ذوات مقدسه مخفي نيست كه مخاصمه اقتصاديِيك مملكت ضعيف فقير با يك دولت قوي، با پيش آمدهاي سياسي امروزه، چقدر محذورات را حاصل مي نمايد، ولي از بابت تذكره و تذكر عرض و تمنا مي شود كه توجه سريعي در رفع حكم، تحرير فرمود... .

البته اين اولين بار نبود كه جنابوزير محترم امورخارجه، همچون شيطان «الشَّيطَانُ يعِدُكمُ الْفَقْرَ وَيأْمُرُكم بِالْفَحْشَاء» (بقره: 268)، ملت و علماي ايران را از فقر مي ترساند، بلكه در درخواستي كه براي رفع تحريم كالاهاي روسيه كرده است، مي نويسد:

اولاً امري كه قابل توجه در اين كار است، سنجيدن جريان اقتصادي...ايران و روس نسبت به يكديگر است... كه بالفعل، اخراجيه ايران بيشتراز ادخاليه روس است. ... پس اگر دولت روس همين معامله را با ايران بدارد... نكث فاحش به عمل عايدات مملكتي... وارد مي آيد. ثانياً... طبقات مختلفه(ايرانيان) از تجار محترم الي دست فروش و حمال، از اين ادخال و اخراج، نان مي برند. ... .(1)

ص: 99

ص: 100

جمكران، نقش مهميداشته است.اين روحاني مبارز در واقعه كشف حجاب به وسيله رضاخان، رهبري مردم را در نوروز سال 1307 خورشيدي بر عهده داشت.

وي در اعتراض به بدحجابي زن و دختران شاه در حرم حضرت معصومه؟عها؟ فرياد مي زد:«دفع حجاب حرام است، خاصه در حرم دختر پيامبر.» شيخ محمدتقي بافقي در جريان كشف حجاب، در حرم حضرت معصومه؟عها؟ با رضا شاه درگير شد و رضاخان پس از ضرب و شتم آن بزرگوار، وي را به شهر ري تبعيد كرد.

آيت الله شيخ محمدتقي بافقي در سال 1361 ه_ . قبرابر با 1321 خورشيديدر شهر ري وفات يافت و پيكر مطهرش را در كنار قبر حاج عبدالقاسم كبير و مرحوم اشرفي، در مسجد جوار حضرت معصومه؟عها؟ به خاك سپردند.

ص: 101

ص: 102

از آنجايي كه مرحوم حاج آقا حسين در برابر اقدامات ضد مذهبي رضاخان هميشه موضع سختي مي گرفت، پس از قيام خونين مسجد گوهرشاد، رژيم ستم شاهي پهلوي، مدتي ايشان را در تهران توقيف و سرانجام، در سال 1354 ه_ . ق به عراق تبعيد كرد. از اين سال به بعد، مرجعيت ايشان به كربلا منتقل شد. پس از درگذشت آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني، مرحوم قمي نيز كربلا را پس از يازده سال اقامت، ترك كرد و به نجف اشرف منتقل شد. علما و مجتهدان نجف اشرف با از دست دادن آيت الله اصفهاني، در پي مرجع عام ديگري، براي سپردن مرجعيت عامه و سرپرستي حوزه نجف اشرف به او بودند و تنها، شخصيت ارزنده و والامقام حضرت آيت الله قمي را لايق اين مسئوليت ميدانستند. پس از اصرار فراوان، ايشان چارهاي جز پذيرش آن نداشت و اين امر را برعهده گرفت. حضرت آيت الله العظمي قمي چند ماه پس از فوت آيت الله اصفهاني، در چهاردهم ربيع الاول سال 1366ه_ . ق در نجف از دنيا رفت و در جوار مرقد حضرت مولي الموحدين علي(ع) به خاك سپرده شد.

ص: 103

قمي در بازگشت، به هنگام توقف در تهران، پيشنهادهاي معروفي به دولت وقت ارائه دادكه مهم ترين آنها در پنج عنوان زير مي گنجد:

يك_ دولت ايران، زنان را در انتخاب حجاب آزاد بگذارد و اجباري در كشف حجاب نباشد؛

دو_ مدارس مختلط كه به دستور رضاخان ايجاد شده بود، منحل و مدارس پسرانه و دخترانه، مجزا و نماز در مدارس برقرار شود؛

سه_ تعليم قرآن و دروس ديني، جزو برنامه درسي دبستان ها و دبيرستان ها قرارگيرد؛

چهار_ حوزه علميه قم و مشهد و غيره آزاد باشند. علاوه برآن، مدرسين و محصلين علوم دينيه، به هنگام تحصيل، از رفتن به خدمت نظام وظيفه معاف باشند؛

پنج_ موضوع اقتصاد و تجارت، تحت نظر متخصصين اداره شود، به طوري كه توازن صادرات و واردات حتي الامكان حفظ گردد و كمبود موادغذايي و خوارباركه فشارش به دوش طبقه ضعيف است، از بين برود.

پيشنهادهاي داده شده را به تدريج عموم ملت به رژيم قبولاندند. بدين ترتيب، آن مرجع والامقام كه 10 سال پيش در حرم حضرت عبدالعظيم، در باغي زنداني شده بود و مردم را از ديدار با او منع مي كردند كه چرا با كشف حجاب اجباري مخالفت دارد، نه فقط در ميان استقبال ملت مسلمان ايران، به وطن بازگشت، افزون بر قضيه لغو كشف حجاب اجباري، چندين راه كار شرعي و اجتماعي ديگر را نيز به دولت ديكته كرد. (1)

ص: 104

ص: 105

خود نيز جداگانه به تدريس فقه و اصول و حكمت پرداخت و در شكل گيري حوزه علميه قم نقش مؤثريايفا كرد و مشوقي در هجرت آيت الله حائري به قم بود. آيت الله خوانساري همگام با آيت الله حاج آقا حسين قمي، پيشگام مبارزه عليه كشف حجاب، در اين مبارزه شركت كرد. او در آن جوّ پر اختناق، در فتواي روشنگرانه، بر ضروري بودن حجاب پاي فشرد.

با شروع شكل گيري توطئه اشغال فلسطين، آيت الله خوانساري در فتوايي، فداكاري و كمك مسلمانان را در قضيه فلسطين و جنگ صهيونيسم واجب شمرد. وي همچنين با فتوايي سرنوشت ساز، ملي شدن نفت را اعلام كرد و قطع دست غارتگران را از اين سرمايه خداداد خواهان شد.

سرانجام در سال 1331 خورشيدي علما و مردم شهر همدان كه از حال نامساعد آيت الله خوانساري با خبر بودند، از او خواستند تابستان را در هوايييلاقي همدان سپري كند. آيت الله خوانساريبا پذيرش اين درخواست با همراهانش راهي آنجا شد.

او در استقبالي پرشور وارد شهر شد و مردم شهر براي غنيمت شمردن از انفاس قدسي اش، از ويخواستند در مسجد جامع نماز جماعت بخواند. در يكي از آن روزها كه او براي برپايي نماز به مسجد مي رفت، در ميان راه دچار حمله قلبيشد و سرانجام نزديكظهر روز هفتم ذي الحجه 1371 ه_ . ق درگذشت.

ص: 106

اگرچه مي توانست از امكانات فراواني در زندگاني برخوردار باشد و با توجه به نحوه زندگي و مريدان زيادش، هرچند برايش مهيا بود، اما وي در اوج پرهيز و عدم وابستگي بود. مثلاً، در زندگي وي آورده اند استكاني كه با آن چاي مي خورد، از جنس گل بود كه شاگردان و همراهان وي گفتند: آقا، استكان و نعلبكي كه آنقدر گران نيست كه شما از اينها استفاده مي كنيد! (1)

وي با اين كار به ظاهر كوچكش، بزرگي شخصيت خود را به نمايش گذاشت.

ص: 107

نقي طباطبايي (درگذشته 1248ه_ . ق) آموخت. پس از آن به درس آيت الله فاضل اردكاني (درگذشته1302 ه_ . ق) از استوانه هاي علم اصول در آمد. سپس به همراه رفيق درس و بحث خود، آيت الله فشاركي اصفهاني، به سامرا رفت و در درس آيت الله ميرزا محمدحسن شيرازي (ميرزاي بزرگ) شركت كرد و پس از چندي در شمار فاضل ترين شاگردان ميرزاي بزرگ قرار گرفت و خود نيز به تدريس پرداخت. پس از درگذشت آيت الله ميرزا محمدحسن شيرازي به سال 1312ه_ . ق جمع زيادي از شاگردانش جذب حوزه درسي او شد و از دانش وي بهره مي جستند.(1) در همين دوره بود كه وي به ميرزاي دوم شهرت يافت.

پس از وفات آيت الله سيد محمدكاظم يزدي، آيت الله ميرزا محمدتقي شيرازي، مرجع تقليد شيعيان جهان شد. محل سكونت اين پيشوايبزرگ، در شهر سامرا بود و از آنجا در جمادي الاول 1337 ه_ . قبه كربلا رفت و چون به كربلا رسيد، مردم شهر، پيشواز بي مانندي از وي كردند.

با آنكه ميرزا در دوره پيري (88 سالگي) بود، وليروحيه اي بسيار عالي داشت و آشكارا عليه انگلستان موضع مي گرفت.

كارگزاران انگليسي نيز به خوبي مي دانستند كه روش مبارزاتي ميرزا، تند و صريح و قاطعانه است و او را به عنوان سدي استوار در برابر اهدافشان مي دانستند. ازاين رو، همه تلاش و دسيسه خود را براي سكوت و سازش وي به كار بردند، ولي هرگز در اين راه توفيق نيافتند و سرانجام، ضربه هايشكننده اي از اين پرچمدار اسلام، در عراق بر پيكر استعمارگر پير انگليس وارد آمد. انقلاب سال 1920 م. عراق بر ضد انگلستان، مرهون مبارزه ها و

ص: 108

فتواهاي كوبنده ميرزا محمدتقي شيرازي است. ميرزا با وجود سن بالا و فعاليت هايسياسي و اجتماعي، هيچ گاه دست از تحقيق و برگزاريجلسه هاي درس و بحث برنمي داشت و از امور طلاب و حوزه علميه غافل نبود. او مي كوشيد جريان مبارزه و اين گونه امور، فاصله اي ميان وي و طلاب علوم ديني به وجود نياورد.

ص: 109

ص: 110

و آيت الله ميرزا محمدحسين نائيني بوده اند. آيت الله كوهستانيپس از فراگيري علوم ديني در نجف اشرف وكسب درجه اجتهاد، به زادگاهش روستاي كوهستان در بهشهر بازگشت و گويا از سال 1312 خورشيدي جهت تشكيل حوزه به گردآوري و تربيت طلاب علوم دينيكوشيد. در ابتدا كه هنوز بناييبراي درس دادن ساخته نشده بود، حسينيه خويش را در اختيار طلاب گذاشت. به مرور زمان، علاقه مندان دانش، از شهرهاي اطراف، گرد ايشان حلقه زدند. در سال 1321 خورشيدي كه آمار طلاب و شيفتگان علم فزونييافت، اتاق هايي در حاشيه بيرونيساختند و به تدريس علوم ديني به طلاب و تشنگان علم و معرفت پرداختند و بزرگاني همچون حضرات آيات شهيد سيد عبد الكريم هاشمي نژاد، مير(سيد) تقي نصيري، حسين محمدي لائيني، سيد صابر جباري متكازيني، شيخ محمد فاضل استرآبادي، شيخ ابوالقاسم رحماني خليلي، سيدعلي جباري، اسدالله رباني و ابوالحسن ايازي، در محضر اين استاد فرزانه كسب فيض كردند. سرانجام اين عالم وارسته در ساعت يك پس از نيمه شب 14 ربيع الاول، مصادف با هشت ماه 1351 بر اثر بيماري و كهولت سن درگذشت و در جوار بارگاه امام رضا(ع)در مشهد مقدس آرام گرفت و به ديدار معشوق شتافت.

ص: 111

كنند، ايشان زير بار نرفت. حتي بعضي از آنان، فرش گرانبهايي از نوع قالي به خانه اش فرستادند، ولي گويا آنها را نپذيرفت و فرش ها را براي حسينيه اي كه در كوهستان بود، مي فرستاد. هميشه براي خود و مهمانانش، غذاي ساده اي، مانند نان و آش كه آن روزها متعارف ترين غذاي خانه هاي مستمندان مازندران بود، تدارك مي ديد. نوع لباسش از كرباس هاي سفيد دست بافت زنان مازندران بود و ظروف خانه، حتي براي مهمانان، از همان كاسه و بشقاب سفالين محلي بود كه در قديم در مازندران تهيه مي شد و امروز استفاده نمي شود. عباي مخصوص نماز آن بزرگوار از كرباس سفيد بود كه آن را زنان مازندراني مي بافتند و ايشان بافت آن را به خانواده اي معروف و باتقوا سفارش داده بود. عباي معمولي وي از جنس عباي دست بافت روستاييخكش هزارجريب بود و لباس ديگري داشت كه لباس ساده و معمولي از دست بافت زنان مازندران بوده است.

ص: 112

شهاب الدين پس از فراگيري مقدمات علوم اسلامي در نجف، در درس خارج فقه و اصول آقا ضياء عراقي و شيخ احمد كاشف الغطا حاضر شد و از محضر آنان بهره هاي فراوان برد. او در 27 سالگي به درجه اجتهاد رسيد. مرعشي نجفي در نجف، كاظمين، كربلا، سامرا، قم، تهران و كرمانشاه تحصيل كرد و از محضر استاداني چون حاج شيخ عبدالكريم حائرييزدي استفاده برد. او از برخي از مراجع عظام تقليد، همچون آقا ضياء عراقي، سيد ابوالحسن اصفهاني، شيخ عبدالكريم حائرييزدي و علامي كرمانشاهي(از شاگردان آخوند خراساني) اجازه اجتهاد دريافت كردند.

عالم فرزانه و عارف زاهد، حضرت آيت الله مرعشي نجفي كه عمري را در راه دين مقدس اسلام و مذهب جعفري قلم و قدم زده بود و نزديك به هشتاد سال به تدريس و تربيت شاگردان اهل بيت؟عهم؟، تأليف و تصنيف و نيايش گذرانده و آثار خير فراواني پديد آورده بود، سرانجام در هفتم صفر 1411 ه_ . ق پس از اداي نماز جماعت مغرب و عشا، ديده از جهان فرو بست و به ملكوت اعلي پيوست.

ص: 113

علامه از خياط خواسته بودكه با قيطان، دكمه درست كند. نمونه اي از لباس ايشان در كتاب خانه محفوظ است كه با اين طريق تهيه شده است».(1)

ص: 114

علامه طباطبايي در سال 1314 خورشيدي با گنجينه اي از دانش و خرد به زادگاهش بازگشت و نزديك به 10 سال در آن ديار اقامت گزيد و ضمن كار كشاورزي براي تأمين معاش، به تأمل و مراقبه و البته تأليف آثاري چند پرداخت. در سال 1325 در پي ناآرامي ها و ناامني هايي كه بر اثر جنگ دوم جهاني در آذربايجان رخ داده بود، رهسپار حوزه علميه قم شد و مرحله اي نو و پربركت و هرچند دشواراز زندگي را با تدريس و تحقيق و تأليف آغاز كرد و تا پايان عمرش ادامه يافت.

علامه طباطبايي در هيجدهم محرّم سال 1402 ه_ . قبرابر با 24 آبان 1360 خورشيدي در قم چشم از جهان خاكي فرو بست، درحالي كه ميراثي گرانقدر از خود بر جاي گذاشت. مهم ترين اين ميراث، عبارتند از تأليفات، خدمات و اصلاحات، انديشه ها و شاگردانآثار قلمي علامه، متعدد و متنوع است و حوزه هايگوناگون علوم و معارف اسلامي، همچون فلسفه و كلام و تفسير و عرفان و فقه و حديث را دربرمي گيرد، اما مهم ترين و اثرگذارترين آثار او، در باب تفسير قرآن و فلسفه اسلامينگاشته شده است. بي شك گرانقدر ترين اثر علامه طباطبايي و به اعتقاد برخيباارزش ترين اثر شيعي در قرن چهارده ه_ . ق، كتاب بيست جلديالميزانفي تفسيرالقرآناست كه گنجينه اي از علوم و معارف گوناگون عقلي، نقلي و معنويرا در خود دارد. بسياري از انديشه هاي فلسفي و الهياتي علامه را بايد در همين كتاب جست وجو كرد.الميزان، هم در روش تفسير، بديع است و هم در محتوا و آراي تفسيري، نوآوري هاي بسياردارد. مهم ترين آثار فلسفي علامه عبارتند از: حواشي بر اسفار ملاصدرا؛اصول فلسفه و روش رئاليسم وبداية الحكمه و نهاية الحكمه. افزون بر اين، ويرساله هاي

ص: 115

فراواني در مسائل فلسفي، منطقي، عرفاني و كلامي دارد كه شماري از آنها فارسي و برخي نيز عربيهستند.

ورود علامه طباطبايي را به حوزه علميه قم، مي توان نقطه عطفي در اين حوزه شيعيدانست. با همكاريعلامه طباطبايي، حوزه علميه قم، حيات و نشاط جديدييافت. او با تربيت شاگردانيعالم و تأليف آثاري بديع، رويكردي جديد را در حوزه بنيان نهاد كه به تدريج دامنه تأثيرش فراگير شد. علامه طباطبايي به دليل برخورداري از ويژگي هايمنحصر به فرد علمي و عملي، از شخصيت هايي است كه گستره اثرگذاري اش فراتر از زمان و مكاني است كه در آن مي زيست. برخي از اثرگذاري هاي او ماندگار و عام است و محدود به شاگردان خاص او نيست، بلكه كم وبيش نهادينه و به سنتي قوي تبديل شده است. در اين باره يكي از شاگردان علامه مي نويسد: «سال ها بلكه قرن ها بايد بگذرد تا به طور كامل، ابعاد وجودي او شناختهو درباره تأثيرات عظيمي كه در جامعه ما به جاي گذاشته، تحقيق و بررسي شود.(1)

در زمان ورود علامه طباطبايي به قم، فلسفه در موقعيت مطلوب و مناسبي نبود. ديدگاه حاكم در حوزه، نظر مثبتي به فلسفه نداشت و جز در حلقه هاي محدود و ناشناس، فلسفه، مجال عرض اندام نمي يافت. علامه با وجود مخالفت ها و مزاحمت هاي بسيار، كوشيد فلسفه را احيا و فضلاي حوزه را با فلسفه آشنا كند. او طي چند دهه فعاليت خستگي ناپذير، موفق شد جمعي چشمگير از فيلسوفان متفكر را بپرورد و توجه نسل جديد حوزه را به فلسفه جلب كند.

ص: 116

پيش از ورود علامه به قم، امام خميني قدس سره از معدود مدرسان ماهر فلسفه و عرفان در قم بودو بسياري از شاگرداني كه در دروس علامه شركت مي كردند، از شاگردان امام بودند. علامه طباطبايي از پيشگامان فلسفه تطبيقي است. او از نخستين فيلسوفان اسلامي است كه با برخي فلسفه هاي جديد غرب، مقابله علمي و آنها را نقد و بررسيكرده است. در نيمه نخست قرن 14 خورشيدي، به ويژه نزديك به دهه سي، فلسفه ماركسيسم در ايران از طريق حزب توده منتشر مي شد و توجه بسياري از روشنفكران را به خود جلب كرده بود كه به انتشارات حزب توده و به ويژه آثار تقي اراني در اين زمينه، مي توان اشاره كرد.

انديشه هاي فيلسوفان كلاسيك غرب، همچون دكارت و كانت نيز اندك اندك در محافل دانشگاهي و در ميان تحصيل كردگان غربي مطرح مي شد. علامه طباطبايي كه با اين انديشه ها از طريق آثار و ترجمه هاي فارسي و عربي آشنا بود، نخستين واكنش را با تشكيل جلسه هايدرسينشان داد كه حاصل آن، تأليف كتاب اصول فلسفهاست. وي در اين كتاب، ضمن نقد فلسفه ماركسيسم، تقريري نو از فلسفه اسلامي ارائه داد. اين اثر هم از جهت در برگيري آراي نو، هم از نظر روش طرح بحث و تبويب (يعني باب، باب كردن كتاب و نوشتن، تقسيم كردن كتاب به فصول) مباحث فلسفي و هم از نظر ادبيات فلسفي، بديع و بي سابقه بود. اين نخستين بار بود كه فيلسوفي اسلامي از نظريه معرفت به صورتي جديد و ابتكاري سخن مي گفت و مباحث مابعدالطبيعي در باب هستي، حركت، زمان و الهيات فلسفي را نيز در قالبي نو و ناظر به پرسش هاي فلسفي معاصر طرح مي كرد. بيشترفيلسوفان معاصر ايران، از شاگردان علامه طباطبايي هستند.

ص: 117

ص: 118

ص: 119

ايران را به عهده گيرد كه با تلاش هاي خستگي ناپذير او اين نهضت در سال 1357 به پيروزي رسيدو سرانجام در 14 خرداد 1368 پس از عمري تلاش و مجاهده، به ملكوت اعلي پيوست.

به امر امام، سازمان ها و نهادهاي مختلفي شكل گرفتكه هر يك سهم در حفظ انقلاب و دست آوردهاي آن در بازسازي كشور و دستگيري از مستمندان و گروه هاي آسيب پذير داشتكه برخياز آنها چنين اند:

1. سپاه پاسداران انقلاب اسلامي؛

2. جهاد سازندگي؛

3. بنياد شهيد؛

4. بنياد 15 خرداد؛

5. بنياد جانبازان و مستضعفان؛

6. نهضت سوادآموزي؛

7. دادگاه ويژه روحانيت؛

8. مجمع تشخيص مصلحت نظام.

ص: 120

وصيت نامه ايشان معلوم شد كه در مدت 10 سال پس از انقلاب نيز در وجوه شرعي هيچ تصرفي نكرده بود. (1)

ص: 121

عمل به آموزه هاي اسلامي را كه متضمن زندگي شرافتمندانه است، چاره ساز مي خواند.امام راحل معتقد بود:

از جمله نقشه ها كه مع الأسف تأثير بزرگي در كشورها و كشور عزيزمان گذاشت و آثار آن، باز تا حد زيادي به جا مانده، بيگانه نمودن كشورهاي استعمارزده از خويش و غرب زده و شرق زده نمودن آنان است. قصه اين امر غم انگيز طولاني و ضربه هايي كه از آن خورده و اكنون نيز مي خوريم، كُشنده و كوبنده استو غم انگيزتر اينكه آنان، ملت هاي ستم ديده زيرسلطه را در همه چيز عقب نگه داشته و كشورهايي مصرفي بار آوردند.

وارد كردن كالاها از هر قماش و سرگرم كردن بانوان و مردان، خصوصاً طبقه جوان، به اقسام اجناس وارداتي، از قبيل ابزار آرايش و تزئينات و تجملات و بازي هاي كودكانه و به مسابقه كشاندن خانواده ها و مصرفي بار آوردن هر چه بيشتر، كه خود داستان هاي غم انگيز دارد و سرگرم كردن و به تباهي كشاندن جوان ها، كه عضو فعال هستند... و ده ها از اين مصائب حساب شده، براي عقب نگه داشتن كشورهاست.(1)

وي همچنين اسلام را تنها راه نجات از فرهنگ مصرف زدگي و ستم پذيريمي داند:

وصيت مشفقانه مي كنم كه از اسلام، كه يگانه استقلال و آزادي خواهي است و خداوند متعال همه را با نور هدايت آن به مقام والاي انساني دعوت مي كند، چنانچه امروز وفاداريد، در

ص: 122

وفاداري استقامت كنيد، كه شما را و كشور و ملت شما را از ننگ وابستگي ها و پيوستگي ها به قدرت هايي كه شما را جز براي بردگي خويش نمي خواهند و كشور و ملت عزيزتان را عقب مانده و در بازار مصرف و زير بار ننگين ستم پذيري نگه مي دارند، نجات مي دهد و زندگي انساني شرافتمندانه را، ولو با مشكلات، بر زندگاني ننگين اجانب، ولو با رفاه حيواني، ترجيح دهيد و بدانيد مادام كه در احتياجات صنايع پيشرفته، دست خود را پيش ديگران دراز كنيد و به دريوزگي عمر را بگذرانيد، قدرت ابتكار و پيشرفت در اختراعات در شما شكوفا نخواهد شد و به خوبي و عينيت ديديد كه در اين مدت كوتاه پس از تحريم اقتصادي، در همان ها كه از ساختن هر چيز، خود را عاجز مي ديدند و از راه انداختن كارخانه ها آنان را مأيوس مي نمودند، افكار خود را به كار بستند و بسياري از احتياجات ارتش و كارخانه ها را خود رفع نمودند.(1)

از نظر امام خميني قدس سرهوظيفه جوانان و دولت ها در برابر فرهنگ مصرف زدگي چنين بود:

بر دولت ها و همه دست اندركاران است، چه در نسل حاضر و چه در نسل هاي آينده، كه از متخصصين خود قدرداني كنند و آنان را با كمك هاي مادي و معنوي تشويق به كار نمايند و از ورود كالاهاي مصرف ساز و خانه برانداز جلوگيري نمايند و به آنچه دارند، بسازند تا خود همه چيز بسازند.و از جوانان، دختران و پسران، مي خواهم كه

ص: 123

استقلال و آزادي و ارزش هاي انساني را، ولو با تحمل زحمت و رنج، فداي تجملات و عشرت ها و بي بندوباري ها و حضور در مراكز فحشا، كه از طرف غرب و عمّال بي وطن به شما عرضه مي شود، نكنند؛ كه آنان، چنان كه تجربه نشان داده، جز تباهي شما و اغفالتان از سرنوشت كشورتان و چاپيدن ذخاير شما و به بند استعمار و وابستگي كشيدنتان و مصرفي نمودن ملت و كشورتان، به چيز ديگر فكر نمي كنند و مي خواهند با اين وسايل و امثال آن، شما را عقب مانده و به اصطلاح آنان «نيمه وحشي» نگه دارند.(1)

اكنون بازارهاي كشورهاي اسلامي، مراكز رقابت كالاهاي غرب و شرق شده استو سيل كالاهاي تزييني مبتذل و اسباب بازي ها و اجناس مصرفي، به سوي آنها سرازير شده است. همه ملت ها را آنچنان مصرفي بار آورده اند كه گمان مي كنند بدون اين اجناس امريكايي و اروپايي و ژاپني و ديگر كشورها زندگي نمي توان كرد. مع الأسف، مكه معظمه و جده و مشاهد مشرّفه حجاز، ... مملو از كالاهاي بيگانگان و بازار براي دشمنان اسلام و پيامبر بزرگ شده است.(2)

ما مي خواهيم زندگي فقيرانه داشته باشيم، ولي آزاد و مستقل باشيم. ما اين پيشرفت و تمدني كه دستمان پيش اجانب دراز باشد را نمي خواهيم.(3)

ص: 124

من مطمئنم كه ملت عزيز ايران، يك لحظه استقلال و عزت خود را با هزار سال زندگي در ناز و نعمت، ولو وابسته به اجانب و بيگانگان معاوضه نمي كند.(1)

مردم بايد تصميم خود را بگيرند، يا رفاه و مصرف گرايييا تحمل سختي و استقلال و اين مسئله ممكن است چند سالي طول بكشد، ولي مردم ما يقيناً دومين راه را كه استقلال و شرافت و كرامت است، انتخاب خواهند كرد.(2)

ص: 125

سيد علي خامنه اي از دوران كودكي در خانواده اي روحاني و روحاني پرور و پاك و صميمي پرورش يافت و از چهار سالگي به همراه برادر بزرگ سيد محمد، به مكتب سپرده شدند و در كنار هم ديگر دوران تحصيل ابتدايي را در مدرسه تازه تأسيس اسلامي «دارالتعليم ديانتي» گذراندند.

پس از دوران دبيرستان، وي با انگيزه اي كه خود آن را راه نوراني روحانيت پدر و تشويق هاي مادر عنوان كرده است، وارد حوزه علميه شد. او دوره مقدمات و سطح را به طور كم سابقه و شگفت انگيزي در پنج سال و نيم به پايان رساندند. پدر، مرحوم سيد جواد، در همه اين مراحل نقش مهمي در پيشرفت اين فرزند برومند داشت.

آيت الله خامنه اي از سال 1337 تا 1343 در حوزه علميه قم به تحصيلات عالي در فقه و اصول و فلسفه مشغول شد و از محضر بزرگاني چون مرحوم آيت الله العظمي بروجردي، امام خميني قدس سره، شيخ مرتضي حائرييزدي و علامه طباطبايي استفاده كرد.

در سال 1343، از نامه نگاري هايي كه رهبر انقلاب با پدرش داشت، متوجه شد كه يك چشم پدرش به علت بيماري آب مرواريد نابينا شده است. بنابراين، بسيار غمگين شد و ميان ماندن در قم و ادامه تحصيل در حوزه عظيم آن و رفتن به مشهد و مواظبت از پدر، مخير ماند.

آيت الله خامنه اي به اين نتيجه رسيد كه به خاطر خدا از قم به مشهد برود و از پدرش مواظبت كند. ايشان در مشهد از ادامه درس بازنماند و جز روزهاي تعطيل يا مبارزه و زندان و مسافرت، به طور رسمي تحصيلات فقهي و اصول خود را تا سال 1347 در محضر استادان بزرگ حوزه مشهد به ويژه آيت الله ميلاني ادامه داد.

ص: 126

همچنين از سال 1343 كه در مشهد ماندگار شد و در كنار تحصيل و مراقبت از پدر پير و بيمار، به تدريس كتاب هاي فقه و اصول و معارف ديني به طلاب جوان و دانشجويان نيز پرداخت.

آيت الله خامنه اي به گفته خويش، «از شاگردان فقهي، اصولي، سياسي و انقلابي امام خميني قدس سره است»، اما نخستين جرقه هاي سياسي و مبارزاتي و دشمني با طاغوت را مجاهد بزرگ و شهيد راه اسلام، شهيد سيد مجتبي نوّاب صفوي، در ذهن ايشان زده است.

هنگامي كه نواب صفوي با عده اي از فداييان اسلام، در سال 1331 به مشهد رفت، در مدرسه سليمان خان، سخنراني بيداركننده اي درباره موضوع احياي اسلام و حاكميت احكام الهي و فريب و نيرنگ شاه و انگليسي ها و دروغگويي آنان به ملت ايران، ايراد كرده بود. آيت الله خامنه اي كه آن روزها از طلاب جوان مدرسه سليمان خان بود، به شدت تحت تأثير سخنان نواب قرار گرفت، به گونه اي كه براي وي نخستين جرقه هاي سياسي و مبارزاتي با طاغوت زده شد.

آيت الله خامنه اي از سال 1341 كه در قم حضور داشت و حركت انقلابي و اعتراض آميز امام خميني عليه سياست هاي ضد اسلامي و امريكاپسند محمدرضا شاه پهلوي آغاز گشت، وارد ميدان مبارزات سياسي شد و شانزده سال، با وجود فراز و نشيب هاي فراوان و شكنجه ها و تبعيدها و زندان ها مبارزه كرد و در اين مسير از هيچ خطري نترسيد.

رژيم جنايتكار پهلوي در اواخر سال 1356، آيت الله خامنه اي را دستگير و براي مدت سه سال به ايرانشهر تبعيد كرد. در اواسط سال 1357 با اوج گيري مبارزه هاي عموم مردم مسلمان و انقلابي ايران، وي از تبعيدگاه آزاد شد و به مشهد مقدس

ص: 127

بازگشت و در صفوف مقدم مبارزه هاي مردمي عليه رژيم پهلوي قرار گرفت. پس از پانزده سال مبارزه مردانه و مجاهده و مقاومت در راه خدا و تحمل سختي و تلخي نيز ثمره شيرين قيام، يعني پيروزي انقلاب اسلامي ايران و سقوط خفت بار حكومتِ سراسر ننگ و ظالمانه پهلوي، برقراري حاكميت اسلام در اين سرزمين را چشيد.

پايه گذاري حزب جمهوري اسلامي، معاونت وزارت دفاع، سرپرستي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، امام جمعه تهران، نماينده امام خميني در شوراي عالي دفاع، نماينده مردم تهران در مجلس شوراي اسلامي، حضور فعال و مخلصانه در لباس رزم در جبهه هاي دفاع مقدس، كسب رياست جمهوري با رأي بيش از شانزده ميليون نفر، رياست شوراي انقلاب فرهنگي، رياست مجمع تشخيص مصلحت نظام و رياست شوراي بازنگري قانون اساسي، از مهم ترين فعاليت ها و سمت هايي است كه رهبر انقلاب اسلامي بر عهده داشته است.

آيت الله خامنه اي در چهاردهم خرداد ماه 1368، پس از رهبر كبير انقلاب، امام خميني قدس سره، به وسيله مجلس خبرگان به مقام رهبري و ولايت امت انتخاب شد تا پس از رحلت امام، با شايستگي تمام، امت مسلمان ايران رهبري كند.

ص: 128

گردد. امروز بايد علي رغم خواست دشمن، چرخ هاي نظام جمهوري اسلامي، بهتر و روان تر از هميشه حركت كند. بايد روند توليد داخلي، اعم از توليدات كشاورزي و صنعتي شتاب گيرد و دستگاه هاي اداري و دولتي و نهادهاي انقلابي، حوزه هاي علميه و دانشگا ه ها و مراكز تحقيقاتي، مؤسسات فرهنگي و هنري، روند حركت خودكفايي در ارتش و سپاه و ساير مراكز توليدي، مراكز كسب و پيشه وري و ديگر بخش هاي دولتي و غيردولتي كه به نحوي در اداره امور كشور و تأمين نيازهاي حال و آينده جامعه نقش دارند، با همتي بلندتر و انگيزه اي بيشتر از گذشته، به كار مشغول باشند.

لزوم شتاب در گسترش توليد داخلي

(2) مراسم بيعت وزير، معلمان و جمعي از دانش آموزان

26/3/1368

در صحنه توليدي، توليدگران بايد تا جايي كه توان دارند، توليد كشور را بالا ببرند. بخش هاي اداري و دولتي بايد با حسن عمل و جلب اعتماد مردم و با ارائه خدمات مخلصانه به آنها، بركيفيت كارشان بيفزايد و كساني كه در زمينه هاي فرهنگي براي مردم منبع الهام و ارشاد هستند، تلاش خود را اضافه كنند.

بايدهاي توليدگران

(3) پيام به ملت ايران در اربعين ارتحال امام

23/4/1368

كارگران و عناصر فني، كيفيت صنعتي را تا آنجا كه به دقت و دلسوزي در كار مربوط است، بالا برده، با روح ابتكار و اعتماد به نفس، نياز كشور به محصولات و دانش فني بيگانگان را كاهش دهند و پايه هاي صنعت اصيل ملي را

ص: 129

استوار سازند و موجب شوند كه مصرف كنندگان به محصولات داخلي اطمينان و علاقه پيدا كنند. همچنين راه به سمت صنعت پيشرفته و پيچيده را باز كنند و نشان دهند كه استعداد و ابتكار ايراني قادر است كشور را - حتي در صنايع پيشرفته - از ديگران بي نياز سازد.

لزوم افزايش توليد ملي و دست يابي به محصولات داخلي

(4) در ديدار با ائمه جمعه، مسئولان و اقشار مختلف

1/9/1368

ما بايد از لحاظ اقتصادي هم خودمان را به طور كامل از زير نفوذ قدرت ها خارج كنيم. يعني ملت ما بايد بتواند بنابر تشخيص و مصلحت خود، آن صنعت و كالا و متاعي را كه احتياج دارد، در داخل كشور و با استفاده از منابع و امكانات موجود توليد كند. البته امروز ما هنوز براي اين كار مشكلاتي داريم و ملت به آن حد نرسيده است كه بتواند تمام نياز هاي خود را در داخل بر آورده كند؛ زيرا در گذشته همه چيز اين ملت به گونه اي بنا شده بود كه همان قدرت ها وابسته باشد. صنعت دقيق ما كه جاي خود دارد، حتي كشاورزي ما را وابسته كردند و بيگانگان و قدرت هاي حاكم و رژيم منحط پهلوي و قبلي ها، كاري كردند كه كشاورزي ما با پيشرفت هاي علمي دنيا ناآشنا باشد.

تأمين نياز هاي داخلي

(5) پيام به مناسبت اولين سالگرد ارتحال حضرت امام خميني قدس سره

01/03/1369

امروز آبروي اسلام در گروي آن است كه ايران اسلامي به كشوري آباد تبديل شود، كار و ابتكار در آن همه گير شود،

ص: 130

زندگي مردم سر و سامان يابد، فقر و محروميت ريشه كن شود، توليد داخلي با نياز هاي مردم متعادل گردد، كشور در صنعت و كشاورزي به خودكفايي برسد، دشمن از طريق احتياجات زندگي مردم، راهي به اعمال فشار نداشته باشد و خلاصه دين در كنار معنويت، زندگي مادي مردم را نيز سامان بخشد.

خودكفايي در صنعت و كشاورزي

(6) سخنراني در اولين سالگرد ارتحال امام خميني رحمه الله

14/3/1369

دومين نقطه اي كه دشمن به آن چشم دوخته، اين است كه ايران اسلامي نتواند به طور شايسته سازندگي كشور را انجام بدهد. اين هم مايه اميد دشمنان است. آنها مايلند كه دولت جمهوري اسلامي نتواند در داخل كشور سازندگي را پيش ببرد، وضع زندگي مردم را سرو سامان بدهد، توليد داخلي را افزايش بدهد، اتكاي به خارج از كشور را كم كند و مردمان پا برهنه و مستضعف و فقير را به سر و سامان زندگي لازم اسلامي برساند. آنها مي خواهند دولت اسلامي توفيق اين وظايف بزرگ را به دست نياورد و نتواند اين كارها را انجام دهد؛ به اين آرزو چشم دوخته اند. اگر كشور اسلامي با همت شما مردم و با پيوند مستحكمي كه بحمدالله بين شما و دولت هست، به وضع درخشاني نايل بيايد، استعمار امريكا، دشمنان دل باخته ساده لوحي كه چشم به دهان آنها دوخته اند و بعضي از گروه ها و جريان هاي داخلي، خلع سلاح خواهند شد.

تلاش دشمن در پيش گيري از افزايش توليد داخلي

ص: 131

(7) سخنراني در ديدار با وزير و جمعي از مسئولان و كارشناسان وزارت نفت

12/9/1370

بعد از انقلاب، انقلاب و معلم انقلاب كه امام بزرگوار ما بود، به ما ملت تفهيم كردند كه ما مي توانيم خودمان كار كنيم. خودمان تلاش كنيم، خودمان بسازيم، خودمان قاعده سازندگي و توليد و مصرف را كه همان فرهنگ ماست، بنيان گذاري كنيم. ما بايد اين را در همين دوران سازندگي هم به كار بگيريم. ما هرگز به داشته هاي ديگران پشت نمي كنيم. هر كسي هر چه دارد؛ چه علم؛ چه امكانات؛ چه تكنولوژي و موجودي فني او وقتي كه ناگزير باشيم، اگر بتوانيم همه آنها را در خدمت هدف هاي خودمان قرار بدهيم، لحظه اي دريغ نخواهيم كرد. ما همه اينها را بايستي وسيله و پلي براي جوشاندن استعداد سازندگي از درون كشور قرار بدهيم. هر جا كه مي توانيم در داخل كشور توليد كنيم، بايستي اين را بر استفاده از مصنوعات خارجي ترجيح بدهيم. هر چيزي كه در داخل كشور توليد مي شود، براي ما مبارك تر از مشابه خارجي آن است؛ حتي اندكي بهتر از آنكه از دست گيري و دروازه اي از دروازه هاي كشور وارد بشود.

ترجيح ارزش توليدات داخلي بر محصولات خارجي

(8) سخنراني در ديدار با جمعي از روحانيان ائمه جماعات و وُعاظ

14/12/1370

مردم ايران نمي دانند كه مرحوم شيخ الشريعه اصفهاني - مرجع تقليد بزرگ ساكن نجف- فتوا داد كه استعمال اجناس مصنوعي در داخل كشور لازم است و مردم بايد از

ص: 132

استفاده از مصنوعات خارجي اجتناب كنند، تا به اين ترتيب ديگر در داخل كشور نفوذ نكنند. همه مي دانند كه در ژاپن، حدود صد سال پيش از اين گفته اند كه مردم حق ندارند از مصنوعات خارجي استفاده كنند، تا در داخل آن كشور چرخ اقتصاد به كار بيفتد، اما نمي دانند كه در همان زمان، بلكه زودتر از آن، عين همين پيشنهاد و فتوا، از طرف مراجع و علماي شيعه صادر شد، منتها متأسفانه در داخل كشور، هيچ كس از سرجنبان ها و اهل قلم و اهل سياست و روشن فكران كمكشان نكرد! فتواي ميرزاي شيرازي دوم- مرحوم ميرزا محمدتقي شيرازي- در مقابله با انگليسي ها و فتواي تحريم انتخابات قلابي انگليسي ها در عراق، نمونه اي ديگر از حضور علما در صحنه سياست است. آن روز مرحوم شريعت اصفهاني فتوا داد كه شركت در انتخابات قلابي انگليسي ها حرام است؛ كار سياسي ازاين روشن تر، از اين قوي تر، ازاين روشن بينانه تر؟ امروز مسئله آن انتخابات يواش يواش دارد از لابه لاي كتاب ها خارج مي شود! آن علما و مراجع، سلف صالح شما هستند. اين است معناي آن مطلبي كه امام بزرگوار ما مكرر مي فرمودند كه علما پيشوايان نهضت مردم عليه ظلم و استبداد در طول ساليان متمادي بوده اند و اينهاست كه به شخصيت هايي مثل مرحوم سيد حسن مدرس و مرحوم آيت الله كاشاني منتهي شد؛ اينها طلبه هاي همان مدرسه و شاگردان همان اساتيد بودند كه اين طور در ايران درخشيدند.

توصيه علما به استفاده از توليدات داخلي

ص: 133

(9) سخنان مقام معظم رهبري در ديدار كارگران و فرهنگيان كشور

15/2/1372

شرط ديگر اين است كه در محيط كار و تلاش اقتصادي كشور، ابتكار وجود داشته باشد. من عرض مي كنم چه خوب است كارخانه هايي كه در كشور ما وجود دارد؛ چه آنهايي كه در اختيار دولت است و چه آنهايي كه در اختيار مردم است.

امروز تعداد زيادي از واحد هاي توليدي در اختيار مردم و مال خود مردم است، يك مقدار از درآمدشان را براي تحقيق، براي پيشبرد كار و براي كيفيت بخشيدن به كالاي توليدي شان صرف كنند. چرا ما بايد بنشينيم كه ديگري در اروپا، يا در يك گوشه ديگر دنيا تحقيقي بكند و ما از او ياد بگيريم؟! مگر ما كمتر از آنها هستيم؟! مگر ما كمتر مي فهميم؟! پس بايد تحقيقات كنند، ابتكار كنند، توليد را جلو ببرند، صنعت را جلو ببرند، توليد را از لحاظ كيفيت و كميت بالا ببرند، اين هم يك شرط؛ ابتكار داشتن و نوآوري.

همراهي توليد با تحقيق

(10) ابلاغ سياست هاي كلي برنامه دوم توسعه

18/8/1372

گسترش توليد داخلي، به ويژه در زمينه كشاورزي و تأمين نياز هاي اساسي جامعه و كاهش واردات اجناس مصرفي و غير ضروري، همراه با افزايش كيفيت فرآورده ها در كشور و توسعه صادرات غير نفتي.

لزوم گسترش توليد داخلي

ص: 134

(11) سخنان مقام معظم رهبري در ديدار كارگران و معلمان

13/2/1373

امروز كه شما نگاه كنيد، مي بينيد مصنوعات داخلي ما در موارد بسياري، بهتر از مصنوعات خارجي است. البته آدم هاي اهل سود، يعني كساني كه فقط به فكر جيب و سود خود هستند و هيچ غيرت ملي و ديني و ارزش اجتماعي ملت ايران در دنيا توجه نمي كنند، بر بعضي از مصنوعات داخلي ما مارك كارخانجات يا فروشگاه هاي معروف دنيا را مي زنند و آنها را در بازار هاي اروپايي به معرض فروش مي گذارند. آنها از اين كاسبي فقط به پولي كه مي توانند به دست آورند، فكر مي كنند؛ درحالي كه اين اجناس در كشور ما با سرانگشتان ظريف هنرمند ايراني، چشم تيزبين ايراني، مغز تيز ايراني و استعداد والاي ايراني به وجود آمده است.

توليدات داخلي با دقت ايراني

(12) رهنمودهاي مقام معظم رهبري در ديدار با رئيس جمهور و هيئت وزيران

8/6/1374

تكيه بر توان و امكانات داخلي نيز از همين مقوله است. تا آنجا كه بتوانيم، بايد كشور را از مسئله نفت جدا كنيم كه البته اين هم محسوس است. آن طور كه من در آمار ها ديدم، به نظرم رشد صادرات غير نفتي ما در سال 73 از رشدي حدود بيست درصد برخوردار بوده است كه رشد خيلي بالايي است. در همين جهت پيش برويد و كاري كنيد كه ما بتوانيم از تنوع در توليد اقتصادي و صادرات و

ص: 135

استفاده داخلي كشور برخوردار باشيم و ان شاءالله از همه ظرفيت هاي كشور استفاده كنيم.

لزوم تنوع در توليد داخلي

(13) سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامي در ديدار با مردم مشهد

4/1/1375

ما ثروت، منابع طبيعي و توليدات داخلي زياد داريم، امكانات توليد ثروت در داخل كشور، خيلي زياد است. روزي به خاطر جنگ، اين كار هاي عملي نبود، بحمدالله امروز عملي است؛ بايد هم انجام گيرد و انجام دهند. دولت هم اين كار را مي كند، بايد هم بكند. ما هم اخيراً اعلام و ابلاغ كرده ايم كه اين كار شروع شود و مقدمات كار، در حال انجام است. ممكن است اين طرح در مدت يك سال، دو سال، سه سال يا پنج سال نتيجه بدهد. اگر به فضل پروردگار، چنين شود، بسياري از مشكلات اين كشور كاهش پيدا خواهد كرد. به شرط اينكه همه ملت، همه كساني كه بازوي توانا، فكر و قلم فعال، زبان گويا و دل بيدار دارد، پشت در پشت، با همين وحدتي كه امروز در ميان اين ملت است، تلاش كنند و نگذارند مردم تقسيم شوند.

لزوم همراهي دولت وملت در افزايش توليدات و كاهش مشكلات

(14) سخنراني رهبري در ديدار كارگران و معلمان

10/2/1376

اروپا خيال نكند كه ما به او احتياج داريم؛ ابداً. ما به اروپا هيچ احتياجي نداريم. ما كشور خودمان را مي توانيم بدون اروپا هم اداره كنيم. حالا فرض كنيد، اگر چهار قلم كالاي لوكس و تجملاتي از فلان جا مي آيد، مي شود و اگر هم چيزي باشد كه ما لازم داشته باشيم، خيلي از كشور ها هستند كه

ص: 136

صف كشيده اند به ما بفروشند. چه نيازي به اين دولت كشور اروپايي است كه خيال مي كنند صاحب دنيا هستند؟!

توانايي اداره كشور با توليدات داخلي

(15) ابلاغ سياست هاي كلي برنامه پنج ساله سوم

30/2/1378

فراهم ساختن امنيت قضايي و خودكفايي در كالا هاي اساسي، به وسيله افزايش توليد داخلي به ويژه در زمينه كشاورزي

افزايش توليد داخلي، زمينه امنيت قضايي

(16) رهنمودهاي رهبري در خطبه هاي نماز جمعه تهران

9/7/1378

اخلاق هاي پيش برنده يك ملت، اميد و تحرك و جديت است. ملتي كه نااميد باشد، ملتي كه از آينده خود مأيوس باشد، ملتي كه خود را تحقير كند، پيشرفت نخواهد كرد. هر جنسي كه گفته مي شد در داخل توليد شده است، خود اين داخلي بودن، معنايش اين بود كه ارزشي ندارد! خود افراد، تحصيل كرده ها، ديگران، به هم مي گفتند كه ايران يك لولهنگ آن آفتابه هاي گلي قديمي هم نمي تواند بسازد! يعني نسل پيشرفته علمي هم نسبت به آينده علمي اين كشور نا اميد بود. اين، آن مشكل اخلاقي است.

بي اخلاقي، منشاء بي توجهي به توليد داخلي

(17) ديدار با مسئولان وزارت خانه هاي صنايع و بازرگاني

10/4/1380

جنس قاچاق، توليد داخلي را تضعيف، اشتغال ناسالم را ترويج و اشتغال سالم را محدود مي كند. بخش بازرگاني و بخش توليد و صنعت مي توانند به هم كمك كنند. بازرگاني كشور مي تواند در خدمت ترويج توليدات داخلي قرار گيرد. ما بحمد الله در بخش هاي مختلف اقتصادي و در اصناف مختلف، انسان هاي مؤمن، خدوم، علاقه مند و دلسوز زياد

ص: 137

داريم؛ چرا بايد به اين انگيزه هاي پاك و مطهر بدبين بود؟ همين اصناف و بازار، كساني بودند كه در دوران اختناق به اين نهضت كمك كردند. امام فرمود، اصناف بازوي قدرت مند نهضتند؛ همين طور هم بود. اينها تلاش و مجاهدت كردند. تاجر و كاسب بازاري، سرمايه خودش را در معرض تطاول مأموران بي انصاف رژيم سفاك گذشته قرارداد، براي اينكه به مرجع تقليد و به دين خود و نهضت اسلامي كمك كند. اينها را نبايد فراموش كرد.

قرار گرفتن بازرگاني در خدمت توليد داخلي

(18) در ديدار با كارگزاران نظام

15/5/1382

پيوستن به سازمان تجارت جهاني، از نظر من كاري است مثبت، اما هنگامي كه ما زيرساخت هاي لازم را براي اين كار داشته باشيم، كه الان اين را نداريم. ا لان برداشتن تعرفه ها و رفتن داخل سازمان تجارت جهاني، يعني هضم شدن در يك اقتصاد برتر، بدون امكان رقابت، يعني كم شدن و غرق شدن؛ يعني همين توليد داخلي را هم كه تا امروز با زحمت و خون دل فراهم شده، از دست دادن و نابود كردن.

لزوم حفظ توليد داخلي در تجارت جهاني

(19) سخنراني رهبري در اجتماع بزرگ مردان همدان

15/4/1383

ضلع سوم اين است كه مناسبات اقتصادي و اجتماعي سلامت پيدا كند. اين هم برعهده مسئولان است - بر عهده دولت، قوه قضاييه و مجلس شوراي اسلامي - و هم بر عهده آحاد مردم است. مناسبات اقتصادي و اجتماعي غلط، يعني چه؟ يعني رواج قاچاق، رباخواري، مصرف گرايي افراطي و گرايش به تفاخر در استفاده از

ص: 138

مصنوعات خارجي، در مقابل نمونه هاي داخلي، كه معنايش اين است كه كارگر ايراني را به نفع كارگر خارجي بي كار مي كند. بايد افتخار به استفاده از مصنوعات داخلي در مردم و مسئولان بيدار شود. در درجه اول خود مسئولان و دستگاه هاي دولتي و قواي سه گانه و در درجه بعد، آحاد مردم به اين نكته توجه كنند و اهميت دهند.

افتخار به توليدات داخلي

(20) در ديدار با پيشكسوتان جهاد وشهادت

31/6/1384

شما مي دانيد در دوره پهلوي يكي از رايج ترين تبليغات، «نمي توانيم» بود، همه ما از بچگي اين طور بار آمده بوديم كه جنس ايراني، مساوي است با بد بودن، پست بودن و نامرغوب بودن. ايراني مساوي است با ناتواني در توليد جنس خوب در همه زمينه ها. اصلاً اين فرهنگ را در ذهن ملت ما نهادينه كرده بودند. اين در حالي است كه اين موضوع 180 درجه با واقعيت فرق دارد. اين ملت، ملتي است كه از همه جهت مي تواند، مي تواند توليد كند؛ مي تواند رشد بدهد؛ مي تواند ابتكار كند و مي تواند مرزهاي علم و فن آوري را بشكند و جلو برود.

غير واقعي بودن شعار ناتواني ايراني

(21) سخنراني رهبري در اجتماع زائران و مجاوران حرم رضوي

1/1/1385

توليد يعني چه؟ مقصودم فقط توليد كالا نيست، توليد در يك گستره وسيع، بايد شعار ملت باشد. توليد كار، توليد علم، توليد فن آوري، توليد ثروت، توليد معرفت، توليد فرصت، توليد عزت و منزلت، توليد كالا و توليد

ص: 139

انسان هاي كار آمد، اينها همه توليد است. رمز سعادت ملت ما در اين است كه در اين گستره وسيع، هم دولت و هم ملت، براين توليد همت بگماريم. اين تأمين كننده امنيت ملي و اقتدار و پيشرفت كشور است؛ اين يك جهاد است.

من امروز به شما عرض مي كنم، هم به مسئولان و مأموران دولتي و هم به آحاد مردم، به خصوص به شما جوان ها، اين يك جهاد است. امروز توليد علم، توليد كار، توليد ابتكار، توليد كالا؛ كالاي مورد نياز مردم، توليد انسان كارآمد، توليد فرصت و توليد عزت، هركدام از اينها يك جهاد است. مجاهد في سبيل الله، توليدكننده است. بايد هم علم را بياموزيم و هم علم را توليد كنيم. ما بايد يك كشور عالم بشويم. در يك روايتي از اميرالمؤمنين نقل شده است كه فرمود: «اَلعلمُ سلطان، مَنْ وَجَدَهُ صالَ ومَنْ لَمْ يجدهُ صيل عليه»، يعني علم اقتدار است، علم مساوي است با قدرت؛ هر كسي كه علم را پيدا كند، مي تواند فرمانروايي كند؛ هر ملتي كه عالم باشد، مي تواند فرمانروايي كند؛ هر ملتي كه دستش از علم تهي باشد، بايد خود را آماده كند كه ديگران بر او فرمانروايي كند. ما بايد علم را با همه معناي كامل آن به عنوان يك جهاد دنبال كنيم. اين را من به جوان ها، استادان و دانشگاه ها مي گويم. علاوه بر اين، علم مجرد و به تنهايي هم كافي نيست؛ علم را بايد وصل كنيم به فن آوري؛

ص: 140

فن آوري را بايد وصل كنيم به صنعت و صنعت را بايد وصل كنيم به توسعه كشور. صنعتي كه مايه توسعه و پيشرفت كشور نباشد، براي ما مفيد نيست. علمي كه به فن آوري توليد نشود، فايده ندارد و نافع نيست. وظيفه دانشگاه ها سنگين است، و ظيفه آموزش و پرورش سنگين است؛ وظيفه مراكز تحقيقاتي و مراكز پژوهشي سنگين است.

توليدات داخلي در همه عرصه ها، زمينه ساز اقتدار كشور

(22) سخنراني رهبري در ديدار با كارگزاران نظام

29/3/1385

ما احتياج داريم كه از سرمايه گذاري حمايت بشود؛ كار آفريني بشود؛ توليد داخلي ترويج بشود؛ با قاچاق و فساد مجدانه مبارزه بشود؛ اشتغال به عنوان يك مبناي اصلي و يك هدف مهم دنبال بشود؛ ثبات و شفافيت و انسجام سياست ها و مقررات اقتصادي انجام بشود. مقررات اقتصادي اي كه امروز يك چيز بگوييم، فردا عوضش بكنيم، فايده اي ندارد. مقررات اقتصادي و قوانين ما بايد هم ثبات داشته باشند كه مردم بتوانند روي آن برنامه ريزي كنند، هم بايد منسجم باشد و با هم بخواند و شفاف باشد. بازار يابي جهاني، يكي از مهم ترين وظايف براي رونق اقتصادي كشور است - كه جزو كارهايي است كه ما نكرده ايم و جزو كم كاري هاي ماست - و اطلاع رساني كامل از فعاليت ها و برنامه ها، ما بايستي اينها را در نظر داشته باشيم. البته برنامه هاي راهبردي اساسي كشور نبايد از نظر دور بماند.

احتياج كشور به حمايت از سرمايه گذاري و توليدات داخلي

ص: 141

(23) سخنراني رهبري در ديدار با جمعي از معلمان، پرستاران و كارگران

9/2/1388

ما بايد فرهنگ كشور خودمان را به سمت ترويج توليد داخلي تنسيق و تنظيم كنيم و پيش ببريم. اين خيلي چيز مهمي است. در گذشته، سال هاي متمادي اين فرهنگ به ملت ما تزريق شده است كه به دنبال مصنوعات و ساخته هاي بيگانه و خارجي بروند. وقتي گفته مي شد اين جنس خارجي است، اين يك استدلال تام و تمامي بود براي بهتر بودن و مرغوب تر بودن اين جنس. اين فرهنگ بايد عوض شود. البته كيفيت توليد داخل در اين مؤثر است. تبليغ نكردن بي جا و بي رويه توليدات خارجي در اين مؤثر است. تشويق كارآفريني داخلي در اين مؤثر است. وجدان كاري در كننده كار - چه كارگر ساده يا كارگر مجرب يا مهندس كار - در اين مؤثر است، دولت نقش دارد؛ مسئولين نقش دارند؛ خود كارگر نقش دارد؛ كارآفرين نقش دارد و تاجر واردكننده كالاي خارجي نقش دارد. همه بايد دست به دست هم بدهند تا توليد داخل رجحان پيدا كند؛ ارزش پيدا كند و فرهنگي برجامعه ما و بر ذهن هاي ما حاكم شود كه مصرف كردن توليد داخلي را ارزش بدانيم. ما به قيمت به كار واداشتن يك كارگر بيگانه كه توليد او را مصرف مي كنيم، يك كارگر داخل كشور را بي كار مي كنيم. همه مسئولين كشور، سياست گذاران كشور، مسئولان تبليغات كشور، خود كارآفرينان، خود كارگران، دولت،

ص: 142

بخش هاي مربوطه به اين نكته بايد اهميت بدهند.

امروز، خوشبختانه بسياري از محصولات و مصنوعات داخل كشور برتر و گاهي بسيار برتر از مشابه هاي بيروني و خارجي است. چرا ما بايد نسبت به مصنوعات خودمان بي اعتنا باشيم؟ گذشت آن روزي كه وابستگان به دستگاه قدرت، به دست خودشان، با بيانات زهرآگين خودشان تلقين مي كردند كه ايراني قادر به توليد و ساخت نيست. آنها ايران را عقب انداختند. آنها به روح ابتكار و شوق كار، در كشور لطمه زدند. انقلاب آمد، وضع را عوض كرد. امروز جوانان ما پيچيده ترين كارها را دارند انجام مي دهند. اين همه زيرساخت در كشور به وجود آمده است براي كارهاي بزرگ؛ اين همه كارهاي پيچيده فني با ذهن و ابتكارات جوان ايراني دارد انجام مي گيرد. مسئولين دنبال اين كارند. امروز بايد رو بياورند همه به سمت مصنوعات و توليدات داخلي؛ اين بايد يك فرهنگ شود.

تلاش در تغيير فرهنگ پذيرش كالاي خارجي و كوشش در تبليغ محصول داخلي

(24) رهنمودهاي رهبري در اجتماع زائران و مجاوران حرم رضوي

1/1/1389

همت مضاعف و كار بيشتر، در كيفيت بخشيدن به توليدات داخلي، يكي از كارهاي اساسي ايران است. ما امروز توليدات داخلي زيادي داريم. هم در زمينه صنعت، هم در زمينه كشاورزي، بايد به كيفيت اينها اهميت بدهيم؛ كيفيت اينها را بالا ببريم. بايد جوري باشد كه مصرف كننده احساس كند آنچه در كشورش توليد مي شود،

ص: 143

به دست كارگر ايراني توليد مي شود، از لحاظ كيفيت يا بهتر از نوع خارجي است يا لااقل هم سطح آن است.

همت و تلاش در افزايش كيفيت كالاي داخلي

(25) سخنراني رهبري در ديدار با كارگزاران نظام

27/5/1389

ما بايد توليد ملي را افزايش دهيم؛ تقويت كنيم. به مصرف توليدات داخلي عادت كنيم؛ به بالا بردن كيفيت توليدات داخلي، كه البته در اين مورد مسئولين دولتي و همچنين قانون گذاران وظايف سنگيني دارند. من نسبت به مسئله مديريت واردات، به دولتي ها سفارش كردم، الان هم تأكيد مي كنم: من نمي گويم واردات متوقف بشود؛ چون يك جاهايي لازم است كه واردات انجام گيرد، اما واردات بايد مديريت شود؛ يك جايي واردات مطلقاً نبايد بشود، يك جاهايي بايد انجام بگيرد. با مديريت، واردات انجام بگيرد. البته مسئولين محترم دولتي به من گفتند كه قوانيني كه در مجلس تصويب كرده، به ما اجازه نمي دهد جلو واردات را بگيريم. من خواهش مي كنم اين قضيه را حل كنند. اگر واقعاً قانوني وجود دارد كه دولت را ممنوع مي كند از جلوگيري از واردات، اين قانون را اصلاح كنند؛ جوري باشد كه مديريت بشود. بايد توليد ملي را بالا برد.

مديريت واردات، براي بالا رفتن توليد ملي

(26) در ديدار با كارگران سراسر كشور

7/2/1390

ما بايد كاري كنيم كه كالاي ايراني به عنوان يك كالاي محكم، مطلوب، زيبا، همراه با سليقه و بادوام، در ذهن مصرف كننده ايراني و غير ايراني باقي بماند. اين بايد

ص: 144

همت مجموعه كارآفريني و كارگري و متصديان اين امر باشد. البته اين كار، پيش نيازهايي دارد. ممكن است آموزش مهارت هاي لازم، دوره هاي ايجاد مهارت لازم باشد - كه اينها كار دستگاه هاي دولتي و امثال دولتي است - ليكن بايد هدف اين باشد. كارگر ايراني آنجايي كه ذوق خود را به كار مي برد، سليقه خود را به كار مي برد و سرپنجه ماهر خود را به كار مي برد، كار جالب و تماشايي از آب در مي آيد.

همت در دست يابي به توليد كالاي مطلوب

(27) ابلاغ سياست هاي كلي اشتغال

28/4/1390

ترويج و تقويت فرهنگ كار، توليد، كارآفريني و استفاده از توليدات داخلي، به عنوان ارزش اسلامي و ملي، با بهره وري از نظام آموزشي و تبليغي كشور.

لزوم ترويج فرهنگ كار و توليد

(28) بيانات رهبري در تحويل سال 1391

1/1/1391

امسال را سال رونق توليد داخلي قرار بدهند. بنابراين، شعار امسال، «توليد ملي، حمايت از كار و سرمايه ايراني» است. ما بايد بتوانيم از كارِ كارگر ايراني حمايت كنيم، از سرمايه سرمايه دار ايراني حمايت كنيم و اين فقط با تقويت توليد ملي امكان پذير خواهد شد. سهم دولت در اين كار، پشتيباني از توليدات داخلي صنعتي و كشاورزي است. سهم سرمايه داران و كارگران، تقويت چرخه توليد و اتقان در كار توليد است و سهم مردم _ كه به نظر من از همه اينها مهم تر است _ مصرف توليدات داخلي است. ما بايد عادت كنيم، براي خودمان فرهنگ كنيم، براي خودمان

ص: 145

يك فريضه بدانيم كه هر كالايي كه مشابه داخلي آن وجود دارد و توليد داخلي متوجه به آن است، آن كالا را از توليد داخلي مصرف كنيم و از مصرف توليدات خارجي به جد پرهيز كنيم؛ در همه زمينه ها: زمينه هاي مصارف روزمره و زمينه هاي عمده تر و مهم تر. بنابراين، ما اميدوار هستيم كه با اين گرايش، با اين جهت گيري و رويكرد، ملت ايران در سال91 هم بتواند بر توطئه دشمنان، بر كيد و مكر بدخواهان در زمينه اقتصادي فائق بيايد.

سهم دولت، سرمايه دار و مردم در افزايش و رونق توليد داخلي

ص: 146

ص: 147

او در سال 648ه_ . ق در همدان به دنيا آمد. جد بزرگ و پدران او همگي به شغل عطاري و طبابت مشغول بودند. پدر بزرگش، موفق الدوله، به همراه جمعي از پزشكان و دانشمندان، نزد حاكمان اسماعيلي كوهستان، در قلعه الموت زندگي مي كردند. همزمان با فتح قلعه الموت، موفق الدوله نيز به همراه ديگر دانشمندان، به خدمت هلاكوخان مغول در آمد.(1)

او علم طب را نزد خانواده خويش در همدان فرا گرفت و نخستين بار به عنوان طبيب، به دربار آباقاخان پيوست. در عهد ارغون خان وگيخاتوخان، به مدارج بالايي مانند وزارت رسيد. اين دانشمند ايراني در قرن هفتم و هشتم ه_ . ق طي سال هاي 697 تا 718ه_ . ق وزير سه ايلخان مغول، غازان خان، الجايتو و ابوسعيد بوده است. در سال 716ه_ . ق ابوسعيد، فرزند دوازده ساله اولجايتو، بنا به وصيت پدر به سلطنت رسيد. خواجه رشيد با فرستادن فرزندش به پيشواز ابوسعيد، تلاش كرد به او و امير چوپان نزديك شود و تا حد زيادي هم موفق شد. اين موضوع، تاج الدين علي شاه را بيمناك كرد و او پيوسته مي كوشيد كه قدرت رقيب را كم كند. دشمنيميان دو وزير، موجب ايجاد اختلال در كارهاي ديواني شد. سرانجام، گروهي از بزرگان و اشخاص با نفوذ دستگاه، با يكديگر متحد شدند كه يكي از آن دو را از ميان بردارند. ابتدا نزد خواجه رشيد رفتند و او را بر ضد وزير ديگر تحريك كردند. خواجه رشيد زير بار اين توطئه نرفت. سپس پيش تاج الدين علي شاه رفتند و خواستار آن شدند كه به اتفاق، رشيدالدين را از ميان بردارند و او نيز پذيرفت و توطئه كارگر افتاد. خواجه در سال 717 ه_ . ق از مقام وزارت عزل شد و از سلطانيه به تبريز رفت، اما بعد از مدتي، امير چوپان با اصرار، او را به مقام وزارت دعوت كرد. اين

ص: 148

موضوع موجب وحشت تاج الدين علي شاه و هم دستانش شد. بنابراين، او را متهم ساختند كه با كمك فرزندش ابراهيم_ شربتدار اولجايتو _ سلطان را به قتل رسانده است. چندين شاهد را نيز به رشوه فريفتند تا بر اين موضوع نزد سلطان شهادت دادند. سلطان ابوسعيد نيز فرمان قتل خواجه و فرزندش را صادر كرد. بدين ترتيب، در جمادي الاول سال 718ه_ . ق در قريه خشكذر، حوالي تبريز، ابتدا فرزند را پيش پدر گردن زدند و سپس جلاد، خواجه را به رسم مغولان از وسط به دو نيم كرد.(1)

ص: 149

كند و تجارت و توليد را رونقي دوباره بخشد. اصلاحات و فعاليت هاي اقتصادي خواجه رشيدالدين فضل الله همداني، جنبه ها و آثار مختلف و گسترده ايداشته است. توسعه كشاورزي و زراعت، تنظيم و اصلاح نظام مالياتي، علاقه به آباداني روستاها، توسعه سيستم آبياري، تنظيم قوانين براي جلوگيري از ستم به رعايا، توسعه وقف و ايجاد موقوفات بسيار براي امور عام المنفعه، توسعه و رونق شهرها، توجه بيشتر به حال رعايا براي اقامت در آبادي ها و زراعت و كشاورزي، ايجاد اصلاحات اساسي در نظام اقطاع در دوره غازان خان، تأسيس ربع رشيدي با ابعاد بسيار مهم اقتصادي، تأسيس ديوان هايهميشگي ماليات و ايجاد امنيت در شهرها و روستاها و راه ها براي بازرگاني، برخياز آثار مهم برنامه هاي اقتصادي خواجه رشيدالدين بود كه به گفته خود رشيدالدين و وصاف الحضره (يكي از مورخان دوران مغول است كه تاريخ وصاف الحضره، تأليف وياست»، (1) همه اين اصلاحات، موفقيت آميز بوده است و توانست تا حدي آثار وحشتناك ايلغار مغولان را برطرف سازد.

خواجه رشيدالدين فضل الله به كشاورزي و زراعت علاقه زيادي داشت و دليل آن هم، عايدات كشاورزي بوده است. از وقف نامه ربع رشيدي و نامه هاي او معلوم مي شود كه به علم كشاورزي هم علاقه خاصي نشان داده و ايلچياني به چين و هند روانه كرده است تا تخم محصولاتي را كه مخصوص آنها بوده، به تبريز آورند و در اين شهر از همه سرزمين ها، انواع درختان ميوه دار و رياحين و حبوبات، نهال و شاخ آنها را پيوند زده و به زور، آنها را به وجود آورده است.(2)رشيدالدين ضمن توسعه دادن به

ص: 150

بعضي از شهرها، مناطق كشاورزي و روستاهاي زيادي به وجود آورد. در هويزه، كردها و اعراب و لرها را اسكان داد و آباداني را بدان ناحيه ها بازگرداند. همچنين با تلاش وي، دولت به سنت هاي كهن كشاورزي به عنوان پايه سعادت مملكت، روي آورد. وي تلاش كرد تا معيشت كشاورزي و زراعي را بر معيشت خانه به دوش مسلط كند و چادرنشينان را به نظارت و كنترل خود در بياورد.(1)

خواجه رشيدالدين همچنين از هرج و مرج و فساد دستگاه ماليات و اهمال كاريوزرا و واليان محليو همكاري شان براي فريب حكومت، پيش از اصلاحات دوران غازان، تصوير روشني ارائه داده كه عامل بدبختي رعايا و فرار آنان بوده اند. وي براي اصلاح اين وضعيت تلاش زيادي انجام داد و تا حدود زيادي هم موفق بوده است. درباره تأثير اصلاحات رشيدالدين در دوران غازان خان بايد گفت كه با اصلاحات دولت، تا حدي در روستاها امنيت برقرار و اسكان به سرعت عملي شد و ارزش زمين ها وبناهاي كشاورزيگويا به 10برابر رسيد.

بار ديگر وصول ماليات ها به صندوق دولت مرتب و تنظيم شد و وضع مالي دولت، به طرز بي سابقه اي بهبود يافت، ولي مرگ ناگهاني غازان خان، مانع از تحقق بسياري از اصلاحات شد و در سال هاي نخست سلطنت ابوسعيد كه رشيدالدين هم به قتل رسيده بود، اوضاع به وضع پيشين بازگشت.(2)

سرانجام، حلقه مكمل اين جهت گيري سياسي، سفارش به پيروي از عقل و علم است. در سياست نامه ها به طور عام، راز سعادت، عقل و اطاعت از احكام عقلاني است كه اين سفارش به عقل، همراه با پيشنهاد به فراگيريعلم داده مي شود.

ص: 151

خواجه رشيدالدين كه بينش علمي فوق العاده اي دارد، بر اين موضوع تأكيد كرده است:«هركه را علمِ خليل و دانشِ دليل و حلمِ وزير و عقلِ سمير باشد، هرگز مملكتِ ضمير او فتور نگيرد». (1)

در جاي ديگر درباره رابطه عقل و علم مي گويد:«باري عز شأنه، عقل را از چهار چيز آفريد و آن، قدرت، علم، نور و مشيت است».(2)

چهار عنصر ياد شده، اجزاي مهم فكر سياسي در آن روزگاران خوانده مي شد، اما همه اينها تنها به دست يك وزير با كفايت، عملي است. اگر شاه در كانون سياست قرار دارد، اداره امور به دست وزير باكفايت و درايت ممكن مي شود و اين نشان دهنده جايگاه والايوزير در حفظ قدرت و سلطنت و تنظيم و پيش بردن درست امور است.

بر اين موضوع، هم در سياست نامه خواجه نظام الملك به شدت تأكيد و هم در آثار خواجه رشيدالدين بر آن تصريح شده است. خواجه نظام الملك هر فرصتي را غنيمت مي شمرد و اهميت داشتن وزيري كاردان را به سلطان يادآور مي شود و رسم ملوك عجم را در اين زمينه بارها تذكر مي دهد.(3)

از ديد خواجه رشيدالدين نيز وزير، در امر حكومت و حفظ نظم و سامان سياسي، جايگاهي بس عظيم دارد. درواقع، دستِ باتدبير وزير، مي تواند مايه دوام مَلِك و بقاي مُلْك باشد. در اين زمينه خواجه با حكايت هاي متعدد در مورد نقش وزير در هدايت شاه به فرمانرواييدرست، به اين مسئله توجه كرده است. يكياز آن حكايت ها، حكايت زير است:«پادشاهي بود كه از مقطع شفق تا مقطع فلق،

ص: 152

باده نوشيدي... وزيري داشت كافي و عاقل، زمام ايام در قبضه او بود؛ به متانت رأي معروف زمان گشته».(1)

نمونه اين حكايت ها در جامع التواريخ خواجه رشيدالدين بسيار است كه درواقع، هم بر سياق سياست نامه هاست و هم براييادآور شدن جايگاه خطير خود.

چنان كه پيش تر هم گفته شد، در دوران ايلخاني نيزخاندان خواجه رشيد، در كسوت وزارت وي، به نام ايلخان، قدرت و حكومت را در دست داشتند و فرزندان بسيار خواجه در گوشه و كنار ايران، به والي گري وحكومت مشغول بودند كه اين امر، از نامه هايخواجه رشيد كاملاً مشخص است.

البته خواجه رشيدالدين فضل الله، موضوع را يك سويه مطرح نمي كند و اين از مصلحت بيني اوست كه در عين حال، وزارت ايلخانان را افتخار عظيم براي خود مي داند: «حق در مركز خود قرار گيرد و آفتاب نصفت از اوج معدلت بتابد و چون ما را بندگي حضرت خاقاني، وليعهد مملكت و پشتوان سلطنت خود ساخته، بايد كه به عروة الوثقي عقل و حبل متين عدل، متمسك باشيم».(2)

البته بي درنگ باز نقش خود را به طور حيرت انگيزي گوشزد مي كند: «رغبت رعيت، در مطاوعت و متابعت اوامر و نواهي خود زيادت گردانيم... و زمام اقتدار و توسن تيزرفتار چرخ دوار را رام سازيم، بر اصناف رعايت درباره رعيت مبذول داريم».(3)

يكي از درخشان ترين اقدامات خواجه، در اوايل وزارتش در دوران غازان خان، احداث شهركي اداري ودانشگاهي به نام ربع رشيدي، در تبريزبود. اين شهرك

ص: 153

شامل 24كاروانسراي وسيع، 1500دكان، 30000خانه و تعدادي حمام و باغ وكارخانه هاي پارچه بافي و كاغذسازي و دارالضرب وتوليدرنگ و مانند آن بوده است.(1) دردرون اين شهرك، يك مجتمع بزرگ فرهنگي، مذهبي و آموزشي ساخته شده بود كه اين مركز، بزرگ ترين مجتمع آموزشي در دوران ايلخانان مغول و حتي چند قرن بعد از آن بود. خواجه رشيدالدين براي رسيدن به هدف خود، در اين مجموعه، واحدهاي گوناگوني همچون مسجد، خانقاه، مدرسه، دارالايتام، دارالضيافه و كتاب خانه بنا كرد. همچنين در اين مجموعه، بيمارستاني ساخته بود كه حكم يك دانشكده پزشكي را داشت و او آن را زيرنظر شخصي به نام محمدبن النبيل قرار داده بود.

مجموعه ربع رشيدي و به خصوص دارالشفا، از هر لحاظ و حتي از نظر معماري نيز از نمونه هايي پيشين خودش ممتاز بود. از نظر تشكيلات بيمارستان، گرچه اطلاعات زيادي در منابع به جاي نمانده، خوشبختانه به دليل اهتمام و اهميتي كه خواجه براي طب و طبابت قائل بود، مي توان از خلال وقف نامه و همچنين نامههايي كه رشيدالدين به پسران و كارگزاران خود نوشته، برخي از اطلاعات سودمند را در اين باره به دست آورد. در نامه شماره 52 از كتاب سوانح الافكار، كه خواجه آن را خطاب به يكي از پسرانش نوشته است، ضمن ابراز افتخار به دانش دوستي و فرهنگ پروري خودش و زحماتي كه در اين زمينه كشيده، به توصيف ربع رشيدي نمي پردازد و قسمتهاي مختلف آن را تشريح مي كند. سپس در تشريح دارالشفا مي نويسد كه براي اداره امور آنجا پنجاه پزشك حاذق از سرزمين هاي چين، هند، مصر، سوريه و

ص: 154

ديگر مملكت ها، دعوت كرده است. در ضمن جنبه آموزشي را هم در نظر گرفته و هر يك از اين پزشكان بايد 10 نفر دستيار آموزشي داشته باشند تا در خلال تحصيل عملي طب، به آنها در انجام دادن امور بيمارستان كمك بكنند و هر يك، وظايف خاصي در بيمارستان به عهده بگيرند. در بيمارستان شاخه هاي ديگر پزشكي هم در نظر گرفته بودند و در آنجا شماري پزشك جراح و كحال _ چشم پزشك _ و شكسته بند هم انجام وظيفه مي كردند و هر يك از آنها نيز موظف به برگزيدن پنج نفر دستيار براي خود بودند. به اين ترتيب، سالانه 250 نفر به عنوان دانشجوي پزشكي جديد پذيرفته مي شد كه با در نظر گرفتن پنج سال توقف، در مجموع، 1250 نفر دانشجو همواره در آنجا حضور داشتند.(1)

اين گروه پزشكان و دستياران را همگي در محلي به نام كوچه معالجان، واقع در پشت بيمارستان و نزديك باغات و درختستان هاي رشيدآباد اسكان داده بودند. البته يادآوري مي شود كه اينها پزشكان نيمه وقت بودند و جدا از پزشكاني به شمار مي آمدند كه به صورت تمام وقت در استخدام دارالشفا كار مي كردند. پزشكان تمام وقت، در استخدام هميشگي دارالشفا بودند و حق كار در خارج از آنجا را بدون مجوز سرپرست نداشتند. آنها بر خلاف پزشكان نيمه وقت كه در دارالشفا اتاق مخصوص نداشتند، هر يك داراييك اتاق ويژه و محله سكونت آنها «محله صالحيه» بود.

پزشكان، مداواي كاركنان و مسافران ربع رشيدي را به عهده داشتند و افزون بر آن در روزهاي دوشنبه و پنج شنبه هر هفته، مي بايد مراجعان خارج از ربع و بيماران شهر تبريز را مداوا مي كردند. در روزهاي ديگر هفته، به جز روزهاي

ص: 155

تعطيل، اين پزشكان بايد به آموزش دانشجويان مي پرداختند. دانشجويان بايد به مدت پنج سال در دارالشفا آموزش مي ديدند و پس از اين مدت، اگر مي توانستند بيماران را معالجه كنند، به آنها مجوز طبابت داده مي شد و اگر در امتحان مردود مي شدند، بايد براي هميشه از كار طبابت صرف نظر مي كردند. اين دانشجويان به صورت شبانه روزي در آنجا حضور داشتند و كليه نيازمندي هاي آنها را بيمارستان تأمين مي كرد و در صورت بي لياقتي، ضمن محروم شدن از اين مزايا، امكان اخراج آنها نيز وجود داشت.(1)

قسمت هاي مختلف بيمارستان، براساس اصول علمي، از هم جدا شده بود و بيماران مبتلا به مرض هاي واگيردار را در قسمتي جدا قرار مي دادند. پزشكان، همه بيماران سرپايي را روبه روي داروخانه ويزيت مي كردند و سپس داروها را مسئول داروخانه تحويل بيمار مي داد و در برابر آن، هيچ گونه پولي دريافت نمي كرد. پس از ويزيت اوليه، در صورتي كه بيمار نياز به بستري داشت، او را به قسمت مربوطه مي بردند و پرستاران يا «خادم المرضي» آن گونه كه در وقف نامه آمده، كار پرستاري از بيماران را به عهده مي گرفتند.(2) از خلال نوشته هاي وقف نامه و نامه هاي رشيدالدين، مي توان فهميد كه داروخانه بيمارستان، مجموعه بزرگ و با امكاناتي بود و صدها خمره و ظرف كوچك و بزرگ در آنجا وجود داشت كه داروهاي زيادي در آنها نگه داري مي شد. از ميزان اين داروها چنين برداشت مي شود كه رشيدالدين در مورد داروهاي مصرفي بيمارستان، دچار حساسيت بالا و آينده نگري بود و همواره تلاش مي كرد كه ذخيره داروها در حد مطلوب باشد.

ص: 156

رشيد الدين در يكي از نامه ها(1) كه به نام خواجه علاء الدين محمد هندو نوشته، صورت درخواست داروها و روغن هاي مورد نياز رئيس بيمارستان - محمدالنبيل - را به او گوشزد مي كند. در اين نامه شرح درخواست به روشني و كامل بيان شده و مشخص مي كند هر روغني را از كجا و به چه مقدار و به چه كيفيتي تهيه مي كند و چگونه بفرستد و از آنجا كه هر يك از موارد درخواستي، بايد از نقطه اي از كشور تهيه شود، براي پرهيز از هر گونه ديركرد، دستور مي دهد كه براي هر يك، پيكي جداگانه روانه شود.

در نامه شماره 21 خطاب به پسرش، جلال الدين حاكم روم، از او درخواست مي كند كه از داروهاي نام برده هر يك به ميزان پنجاه تا صد من به صورت سالانه براي مصرف بيمارستان بفرستد.(2) چنين ميزاني نشان مي دهد كه بيمارستان، مراجعان فراواني داشته و داراي عظمت و شكوه بالايي بوده است.

متأسفانه پس از قتل خواجه رشيدالدين، در زمان ايلخان ابوسعيد، گروهي از سپاهيان و اشرار به ربع رشيدي ريختند و ضمن خرابي و چپاول آنجا، مراكز فرهنگي را نابود كردند. به نظر مي رسد كه در همين زمان، بيمارستان هم دستخوش دستبرد و خرابي شد و پس از آن، به كلي از بين رفت يا اگر با بي رمقي به حياتش ادامه داد، از آن بي خبر هستيم. البته مؤلف كتاب تاريخ بيمارستان ها، بدون ذكر منبع، اعتقاد دارد كه بيمارستان تا اوايل دوران صفويه فعال بوده است.(3)

ص: 157

نتيجه اينكه سال ها بود سير رويدادهاي پرشتاب و تاخت و تاز تركان آسياي ميانه به ايران، از دوره طلايي ترجمه و عصر زرين فرهنگ، جز خاطره و نامي باقي نگذاشته و در دوره ثبات و آرامش حكم فرمايي سلجوقيان بزرگ نيز به عرصه دانش تجربي، آن گونه كه شايستگي آن را داشت، توجه نشده بود. علم پزشكي نيز به همين دلايل و برخي موارد ديگر همچون تعصب شماري از متشرعان اهل تسنن و پيش گيري آنان از تشريح و تدريس آناتومي مصور و برخي ديگر از مواد علم طب، به قهقرا افتاد يا با قضاوتي خوش بينانه، در حال ركورد قرار گرفت. گرچه نفوذ فرهنگ تركان و مغولان، عرصه علم و دانش و طبابت را دستخوش جولان خرافه ها و سحر و جادو كرد، فضاي باز و ثبات پايدار نسبي كه در زمان ايلخانان مغول به خصوص از غازان خان به بعد ايجاد شده بود، همچنان كمرنگ شد. تسلط نفوذ علماي اهل تسنن و پررنگ تر شدن نقش علماي شيعه، همه از عواملي بود كه به همراه يك همت عالي و تدبير جامع، مي توانست شاخه هاي مختلف علوم به ويژه علم پزشكي را بار ديگر به پويايي وادارد.

همت عالي و سياست روشن بينانه خواجه به همراه انديشه هاي بزرگي كه براي احياي عظمت پيشين داشت، بار ديگر موجب شد تا بارقه اميد بر دل اهل علم بتابد و با تشويق اهل علم به تكاپو و تأسيس مراكز دانشگاهي و درماني همچون مجتمع ربع رشيدي، فضاي مناسبي براي برخورداري از داشته هاي علمي ديگر ملل و پرورش علم و توليد ايجاد شود. با اين همه افسوس كه متكي به شخص بودن چنين حركتي، سبب شد تا با مرگ دردناك خواجه، همه تلاش هاي او به هدر رود و كارهاي سامان شده، به همان مجراي نابسامان گذشته باز گردد.(1)

ص: 158

ص: 159

سبب كفايت و درايتي كه در امير عليشير ديد، او را «امير» لقب داد و به وزارت خود منصوب كرد. پس از مدتي، امير عليشير چنان مقامييافت كه برادران و فرزندان سلطان همراهي او را مايه شرف و افتخار خود مي دانستند. عليشير نوايي شخص كريم و بخشنده اي بود و از دانشمندان، فضلا و شاعران قدردانيمي كرد. پرفسور براون او را به ماليناس سيلينوف رومي تشبيه كرده است؛ زيرا علما و دانشمندان، بر گردش حلقه مي زدند. عليشير نوايييكي از ارادتمندان خاص مولانا نورالدين عبدالرحمن جامي نيز بود. جامي بيشتر نوشته هايش را به درخواست عليشير نوايينگاشته است. وي سرانجام در جمادي الاول906 ه_ .ق در هرات درگذشت.

ص: 160

زمين ها، خانه ها، دكان ها و باغ هاي زيادي داشت. (1) وي با بهره گيري از اين دارايي ها، نسبت به عالمان و هنروران بخشش هاي فراواني روا مي داشت و از برخي حكايت ها در مي يابيم به كساني كه در رشته هاي مختلف علمي و هنري تلاش مي كردند، وظيفه و مقرري ماهانه مي داد.

ص: 161

بمانند و يكي از همان ها به نام طايفه قاجار، با شكست لطف علي خان زند، دودمان زنديه را برانداختند.

كريم خان توانست پس از فروپاشي حكومت نادرشاه افشار، همه بخش هاي مركزي، شمالي، غربي و جنوبي ايران را به حكومت خود درآورد. همچنين برادر وي، صادق خان زند نيز موفق شد در سال 1189 ه_ . ق بصره را از امپراتوري عثماني جدا كند و به ايران پيوست دهد و از اين طريق، نفوذ ايران را بر سراسر اروندرود، بحرين و جزاير جنوبي خليج فارس مسلّم كرد.

كريم خان را نيكوترين فرمانروا پس از حمله اعراب به ايران دانسته اند. او از طايفه زند بود. پدرش ايناق خان نام داشت و رئيس ايل بود. كريم خان در آغاز، يكي از سربازان سپاه نادرشاه افشار بود كه پس از مرگ نادر، به ايلش پيوست. كم كم با سود بردن از فضايبه هم ريخته پس از مرگ نادر، كريم خان نيروييجمع كرد و پس از چندي، با دو خان بختياري به نام هاي ابوالفتح خان و عليمردان خان، ائتلافي فراهم ساخت و كسي را به نام ابوتراب ميرزا كه نصب مادري اشبه خاندان صفويرسيد، به شاهي برگزيدند. در اين اتحاد، عليمردان خان، نايب السلطنه بود و ابوالفتح خان، حاكم اصفهان و كريم خان نيز سردسته سپاه بود. پس از چندي، عليمردان خان، ابوالفتح خان را كشت و بر ديگر همراهش كريم خان نيز شوريد، ولي سرانجام، پيروزي با كريم خان بود. مدتي نيز با محمدحسن خان قاجار، ديگر مدعيحكمرانيايران، درگير بود كه در آخر، سربازانش محمدحسن خان را درحالي كه رو به گريز بود، كشتند. او بازمانده افغان هاي شورشي را نيز يا تار و مار كرد يا آرام ساخت. سرانجام با لقب «وكيل الرعايا» (نماينده مردم) در 1750 م. به فرمانروايي بخش بزرگي از

ص: 162

ايران به جز خراسان رسيد كه آن را به احترام نادرشاه، در دست نوه او شاهرخ ميرزا باقي گذاشت.

كريم خان زند، شيراز را پايتخت خود كرد و بناهاي بسيار زيبايي در اين شهر ساخت كه از آن ميان مي توان به حمام وكيل، بازار وكيل، ارگ كريم خان و مسجد وكيل اشاره كرد.

كريم خان در 1193 ه_ . ق 1799 م. درگذشت. فرزندان او هفت تن، چهار پسر و سه دختر بودند. پس از مرگش، زكي خان زند به فرمانروايي رسيد. وي در موزه پاريس يا عمارت فرنگي واقع در روبه روي زندان كريم خاني (ارگ كريم خاني) ضلع جنوبيكنار حياط هنرستان صنعتي نمازي شيراز، به خاك سپرده شده است.پس از چيرگي آغامحمدخان قاجار بر شيراز، به خاطر كينه اش، قبر وكيل الرعايا را شكافت و استخوان هايش را به تهران برد و در كاخش، در مكاني به نام خلوت كريم خاني دفن كرد.

ص: 163

كه بار جنگ هاي پياپي، به دوش خراج مردم است. پس آرامش و دور نگه داشتن كشور از درگيري ها را بيشتر مي پسنديد تا مبادا آشوب يا جنگي، به كشور و مردم آسيب برساند.

در كتاب تاريخ ايران، تأليف سرپرسي سايكس، مفاد قرارداد ايران با انگليس كه در زمان كريم خان زند بسته شد، آمده است.

در بند سوم آن بيان مي شود: «تجار ديگر ملل اروپايي حق وارد كردن پارچه پشمي و اقمشه ( را) ندارند.»(1) مسند كريم خان از زيلو يا نمد دولا بود. در ظروف مسي غذا مي خورد. روزي كه نمايندگان انگلستان با او درباره صادرات و واردات گفت وگو مي كردند، كريم خان بشقاب چيني را كه به عنوان پيشكش (هديه) تقديمش داشته بودند، زمين زد و بشقاب ريز ريز شد. آن گاه بشقاب مسين كاشان را خواست و به زمين انداخت، بشقاب سالم ماند. كريم خان گفت، صلاح مردم ايران، اين است.(2)

ص: 164

ص: 165

اميرنظام در دوران محمد شاه، رياست نمايندگي دولت ايران در كميسيون صلح «ارزنة الروم» بود كه به عنوان وكيل تام الاختيار ايران، در ماه صفر 1259 ه_ . ق آغاز شد و با وجود همه مشكلاتي كه بروز كرد، پس از چهار سال كه از اقامت اميركبير در عثماني سپري مي شد، قرارداد صلح مطلوبي با عثماني به امضا رسيد. پس از عقد قرارداد صلح در 16 جمادي الثاني 1263ه_ . ق، محمدشاه، اميرنظام را ستود.

اميرنظام كه از پيش با ناصرالدين ميرزا الفت و نزديكي پيدا كرده بود، پس از فوت محمد شاه، مقتدرانه مقدمات و اسباب بر تخت نشستن ناصرالدين شاه را فراهم آورد. وي با آغاز حكومت ناصرالدين شاه، منصب صدر اعظمييافته بود. در 22 ذي القعده 1264ه_ . ق افزون بر لقب اميرنظامي، به لقب هاي اميركبير و اتابك اعظم دست يافت. وي سپس با توطئه اطرافيان شاه، از مقام خود بر كنار و به كاشان تبعيد شد و در حمام فين كاشان به دستور ناصرالدين شاه به قتل رسيد و پيكرش را به كربلا منتقل كردند و در آنجا به خاك سپردند.

ص: 166

تأسيس كند؛ كشاورزي خود را رشد دهد؛ از وارداتش بكاهد و بر صادراتش بيفزايد و به گفته اميركبير، از فرار شمش هاي طلا جلوگيري كند.

سياست اقتصادي او پرداخته همين عناصر بود و مجموع آنها تحركي تازه به اقتصاد ايران بخشيد؛ در حالت ركود كشاورزي، تحولي به وجود آورد و زمينه فعاليت اقتصادي جديدي را آماده كرد. از اين نظر، ميرزا تقي خان، نماينده طبقه متوسطي بود كه تازه مي خواست در ايران به وجود آيد.

براي اقتصاد سالم و مستقل، آن هم در زماني كه انقلاب صنعتي، اروپا را در راه پيشرفت بي سابقه انداخته بود، داشتن صنعت، لازم و واجب بود و اين امر از نگاه تيزبين و فكر نكته سنج اميركبير مخفينماند. او برايبهره گيري از صنعت جديد اروپا، عده اي از استادكاران باهوش و خوش ذوق ايراني را انتخاب كرد و به پطرزبورگ فرستاد تا رشته هاي مختلف صنعت جديد را بياموزند. اين افراد پس از فراگرفتن صنايع در نظر، به ايران بازگشتند و كارخانه هاي بلورسازي تهران، كاغذسازي اصفهان و كارگاه هاي چدن ريزي و نساجي و چند كارخانه و كارگاه ديگر را با سبك جديد به راه انداختند.

برخي از اقدامات اميركبير در عرصه توليد ملي و حمايت از آن عبارت است از:

ص: 167

ازاين رو، با هدايت كشور به راه صنعت ماشيني، تلاش هاي فراواني را نيز براي توسعه و تكميل صنايع داخليكرد. امير دستور داد لباس نظاميان از شال چوخايپشمين مازندراني تهيه شود و كيفيت شال هاي دستي كرماني را چنان بالا برد كه با شال هاي كشميري رقابت مي كرد و به همين خاطر معروف به شال اميري شد.

سردوشي نظاميان تا آن زمان از اتريش وارد مي شد، تا اينكه روزي امير سردوشي زيبا و جالبي را كه خانمي به نام بانوخورشيد دوخته بود، ديد و آن زن را بسيار تشويق كرد و دستور داد امتياز تهيه سردوشي را براي مدت پنج سال به او واگذار كنند كه با كارگاه مجهز و شاگردان زياد، سردوشي مورد نياز ارتش را تهيه كند.(1) او معتقد بود، اگر از آنچه مي توان آن را در داخل كشور توليد كرد، استفاده نشود، بلكه از خارج وارد گردد، خيانت به ملت و كشور است. از همين رو، هرگونه سهل انگاري در مسير صنعتي شدن كشور را نمي پسنديد.

وي حمايت از صنايع ملي را در مقابل حمله و هجوم صنايع غرب، به جايي رساند كه انتقاد و خرده گيري برخي نويسندگان غربيرا در پي داشت. براي مثال، بي نينگ، تاريخ نگار مشهور انگليسي، با بغض و ناراحتي نوشت: «اميركبير علاقه مخصوصي دارد كه با تشويق صنايع ملي، تمام صنايع خارجي را از ايران بيرون كند. اين سياست ناشي از كوته بيني، به هيچ وجه كمك به پيشرفت تجارت و مدنيت نمي كند».(2)

ص: 168

ص: 169

رودخانه هاي كرخه (سد ناصري) و گرگان رود، انتقال آب از رودخانه كرج به تهران، تجديد بناي پل شوشتر و بازكردن هفت چشمه آن، ترويج كشت پنبه امريكايي و نيشكر، برخياز اقداماتي بود كه امير در اين زمينه انجام داد.

استعمارگران به عنوان حربه اي قديمي، همواره تلاش مي كردند كشورهاي ضعيف را به يك محصول خاص، مانند نفت، نيشكر، پاي بند و به قول معروف، اقتصاد تك محصولي را بر آنها اعمال كنند تا در زمان لازم، با ايجاد مانع بر سر راه صدور و مصرف اين محصول، به اين كشورها فشار آورند و در جهت خواسته هاي خود، آنها را در تنگنا قرار دهند.

بدين ترتيب امير دستور داد آن دسته از بذرهاي كشاورزي را كه در ايران نبود، از خارج وارد كردند و از اين طريق، به اصلاح بذر و نهال هاي كشاورزي موجود در ايران پرداخت.

فهرستي از اقدامات اميركبير در زمينه كشاورزي را مي توان چنين برشمرد:

اول_ساختن سد عظيم «ناصري» بر روي رودخانه كرخه كه داستان تاريخي مفصلي دارد؛

دوم_ترويج كشت نيشكر در خوزستان، در دو منطقه عقلي و شوشتر، كه جالب است بدانيم، چندسال پيش، دولت ايران فكر آن روز اميركبير را به مرحله اجرا درآورد؛

سوم_تجديد بناي پل عظيم شوشتر و هفت چشمه آن؛

چهارم_ساختن يك سد بزرگ بر روي رودخانه معروف گرگان رود كه زير نظر مهندس ميرزاحسن و با همكاري هزار كارگر، در مدتي كمتر از يك سال بناي آن به پايان رسيد و دشت وسيع استرآباد، به زير كشت درآمد؛

ص: 170

پنجم_بناييك سد بزرگ در نقطه اتصال دو رود قره چاي و انار رود، در شهرستان قم و بستن پل معروف «دلاك» بر روي آن؛

ششم_اتمام كار نهر عظيمي كه آب رود كرج را به تهران منتقل كرد و تهران را از بي آبي شديد رهانيد؛

هفتم_شروع كار انتقال آب از شميران به تهران، كه ناتمام ماند.

سفير وقت انگليس كه در سفر ناصرالدين شاه و اميركبير در سال 1267 ه_ . ق به اصفهان، همراه آنها بود، در خاطرات خود مي نويسد:

در اراضي اطراف اصفهان، تا چشم كار مي كرد، فرسنگ درفرسنگ، كشت و كار بود و نبايد فراموش كرد كه تا همين اواخر، خطه اصفهان را آشوب فراگرفته بود. اين تحول شگفت در اين مدت كوتاه، در خور ستودن است و آن نيست، جز اثر روش عادلانه نائب الحكومه اصفهان، چراغعلي خان زنگنه كه پيش از اين نوكر شخصي اميرنظام بود. البته در شهر، حالت ويرانه عمومي مملكت به چشم مي خورد، اما از برزگران هيچ شكايتي راجع به زورگويي ديوان شنيده نمي شد. برتري دولت كنوني ايران بر سلطنت سابق، مورد اعتراف همگي است.(1)

اين اذعان فردي انگليسي، دلالت بر اين نكته دارد كه چگونه اميد بر امنيت شغلي كشاورزان و محصولات آنان، به عنوان عامل اصلي ابزار توليد، توجه خاص داشته است و نيز اصلاحات او را در جامعه، عموم مردم پذيرفته بودند.

ص: 171

ص: 172

بودنداز : آقا رحيم اصفهاني در كاغذسازي؛ كربلايي عباس در بلورسازي؛ كربلايي صادق در چدن ريزي؛ كربلايي احمد در تصفيه شكر و قندسازي؛ مشهدي علي در نجاري و اسباب چرخ سازي و آقا عبدالله در شماعي. سرپرستي اين دسته به حاجي ميرزا محمدتاجر تبريزي سپرده شد و مقصود اين بود كه در خانه هاي روسيه كار كنند و هر يك، فن خود را تكميل سازند. (1)

نتيجه: دولت استعمارگر انگليس، فقط خواهان گسترش بازار كالاي خود در ايران بود و حاضر به فرستادن اهل فن يا فروش كارخانه نشد. اميركبير نيز با آلمان و اتريش روي آورد و به مأمور خود جان داوود نگاشت كه ترتيب استخدام دو استاد ماهوت باف را بدهد و اسباب كارخانه ماهوت سازي را بخرد. حقوق سالانه آن دو نفر را هم تا هفت صد تومان مقرر كرد.(2)

ص: 173

ص: 174

تجاري اش افزود. مسئوليت اداره ضرابخانه و حقوق انحصاري آن و در نتيجه لقب «امين الضرب» به او داده شد.(1)امين الضرب به جز زمينه هاي اقتصادي و تجاري، در امور عمومي و عام المنفعه نيز دخيل و فعال بود. برايمثال، چون گروهي از دانشوران عصر مظفري، «انجمن معارف» را برايگسترش مدارس و رواج فرهنگ جديد تشكيل دادند، عضويت آن را پذيرفت.

خدمت ديگر او كه نيكنامي برايش به ارمغان آورد، خريد مقدار زياديگندم در قحطي سال 1288 ه_ . ق از مازندران و حمل آن به تهران بود كه موجب نجات مردم از مرگ حتمي شد. دولتمردان عصر ناصري براي افزايش درآمد خود، به كشورهاي بزرگي كه در ايران به رقابت تجاري و سياسي با يكديگر مشغول بودند، امتيازهايي دادند كه به زيان كشور بود و امكان سوء استفاده اين كشورها را از وضع موجود بيشتر مي كرد.ازاين رو، به سبب مخالفت و اعتراض عمومي و فتواي ميرزاي شيرازي، دو امتياز تجاري كه به انگلستان داده شده بود؛يعني امتياز بهره برداري از معادن به رويتر و امتياز انحصاري خريد و فروش تنباكو به ماژور تالبوت، لغو شد.

گرچه در مرحله نهايي، تحريم استعمال تنباكو به دستور علما موجب لغو قرارداد شد، نقش تاجران، براي نمونه، امين الضرب را نيز در اين جريان نمي توان اندك دانست. او به عنوانيكي از تاجران با نفوذ كشور كه با شاه و امين السلطان نيز روابطي نزديك داشت، رابط ميان جامعه بازرگانان و دربار و دولت بود. سيدجمال الدين اسدآبادي در دو سفر خود به ايران، در خانه امين الضرب اقامت

ص: 175

گزيد و او را شيفته و مريد خويش كرد. امين الضرب از كمك مالي به سيدجمال هنگام اقامت او در روسيه و حتي پس از آنكه به خواري از ايران رانده شد، كوتاهي نكرد.

دوستي او با سيدجمال الدين و حمايتش از او، ناشي از اين باور بود كه اسدآبادي به راستي مردي روحاني و مرشدي مذهبي است كه هدفي جز پيشبرد اسلام ندارد. هر دو در اعتقاد به ضرورت اصلاحات در جوامع اسلامي به ويژه در ايران، هم رأي بودند. در ديد امين الضرب، سيد جمال الدين اسدآبادي رهبري مؤثر براي انجام دادن اين گونه اصلاحات در جهان اسلام بود. از نشانه هاياعتقادات عميق مذهبي امين الضرب و اشتياقش به افزايش سطح آموزش عمومي، اقدام او به تكثير بحارالانوار در 22 جلد به هزينه شخصي و توزيع رايگان آن بود. وي به ساخت بناها و نهادهاي عام المنفعه و ساختن حجره براي طلاب در مكان هايمذهبي نيز علاقه اي مخصوص داشت.(1) سرانجام، امين الضرب در 8 شعبان 1316 ه_ . ق برابر با اول دي ماه 1277 خورشيديو دسامبر 1898م. درگذشت (2)و جنازه اش را به نجف بردند و در جنب گلدسته ايوان حضرت اميرالمؤمنين علي(ع) به خاك سپردند. (3)

ص: 176

دو_احداث كارخانه برق.(1)

سه_احداث كارخانه بلورسازي، در سال 1305 ه_ . ق.(2)

چهار_پيشنهاد تأسيس بانك، در سال 1296 ه_ . ق.(3)

پنج_پيشنهاد راه اندازياولين كارخانه ذوب آهن ايران در سال 1304 ه_ . ق كه امتياز آن را از شاه گرفت، اما موفق به اجراي آن نشد.

شش_تأسيس كارخانه ابريشم بافي در گيلان.(4)

از ديگر اقدامات امين الضرب، پايه گذاريانجمن تجار در واكنش به اوضاع اقتصادي، سرمايه داري و دخالت بيگانگان در امور تجاري و مالي ايران بود كه در پي آن، تاجران به رياست او خواستند بانكي مخصوص خودشان بر پا كنند كه ابتدا در تهران و سپس ديگر شهرستان ها فعاليت داشته باشد.(5)

ناصرالدين شاه، با عزل نصيرالدوله، وزير تجارت خود، به ميرزا يوسف خان مستوفي الممالك، صدر اعظم، دستور داد كه جلسه اي با حضور جامعهتاجران تشكيل دهند و ببينند چه قدم هايي بايد براي بهبود تجارت برداشته شود. در اين نامه، شاه به اهميت بازرگاني تأكيد كرد و به صدراعظم فرمان داد كه به همه تاجران بگويد كه او آرزو دارد تجارت پيشرفت كند و از منافع بازرگانان حمايت شود.(6) تاجران تهران در هفتم شوال 1301ه_ . ق / 1884 م. تشكيل مجلس وكلاي

ص: 177

تجار را نيز اعلام كردند. آنها از ميان خود 10 نماينده براي اين مجلس و با همين نام و همان كاركرد و شعبه هايي نيز در ديگر ايالت ها انتخاب كردند. بازرگانان، سندي را كه شامل اهداف، نظريه ها و حقوق مجلس بود، آماده ساختند كه پس از دريافت رضايت سلطنتي، اين سند، اساسنامه مجلس نام گرفت.(1)

بازاريان تلاش كردند تا نظام اقتصادي و اجتماعي اي را شكل دهند كه در پرتو حكم فرمايي قانون، مالكيت خصوصي و جسم و جان مردم در امان باشد. تاجران از طريق اين مجلس، خواهان تضمين مالكيت خصوصي و امنيت جاني همه شهروندان، توسط دولت شدند.(2)

اهداف كلي مجلس وكلاي تجار، بدين شرح بود:

ص: 178

خريد و فروش نمايد و يا براي اجاره و استجاره، بايد در اين دفتر، ثبت شود. ايجاد اين دفتر، علاوه بر اينكه از تقلب، حيله و تزوير جلوگيري مي كند، دولت [نيز] از طريق آن مي تواند ميزان ماليات را در صورت كم و زياد شدن، تعديل كند».(1)

ص: 179

احدي، مال التجاره به نسيه و وعده، از تجار خارجي خريد نمايد و يا اينكه طبقات پايين دربار، با شيوه هاي مختلف، از تجار نقد يا جنس مي گيرند كه در وقت خودش بدهند و چون اين نسيه ها را پس نمي دهند، بين آنها نزاع و درگيري روي مي دهد و طرفين از اعتبار و زندگي و شغل خود باز مي مانند و چنانچه امر فرماييد كه هركس به تجار و كسبه مقروض است، از مواجب او توقيف شود و به موقع در عوض طلب داده شود، اين مشكل حل مي شود. بنابراين ناصرالدين شاه دستور داد به اطلاع وزير خارجه و يا تجارت و تجار خارجه برسانند كه از اين پس، اين كار منسوخ و متروك گردد و تا جايي كه ممكن است، از تجار خارجي نبايد نسيه كاري كنند».(1)

ص: 180

كه در فلان وقت برگزار مي شود. پادشاه دستور داد كه اين امر نيز زود اجرا شود و تجار هركجا را از قبيل گيلان، انزلي، مازندران و يا آستارا كه نزديك تر است، مشخص نمايند و زودتر، قرار ترويج و ترتيب آن را بدهند».(1)

ص: 181

همچنين اگر امنيت در ايران برقرار مي گرديد، مردم آزادانه مي توانستند براي خريد به هر جاي ايران بروند، اما آن دوره بيشتر پول آنها صرف خريد كالاهاي بي مصرف خارجي مي شد و اين امر، سبب تعطيلي كارخانه هاي داخلي شده بود. بنابراين، از شاه خواستند حكم دهد ارباب صنعت ها و حرفه ها، توليدات خود را كامل سازند و در ضمن مردم را از استفاده كالاهايخارجي در ظرف مدتي ممنوع كند.(1) شاه دستور داد براي پيشرفت كارخانه ها و صنايع ايران، همان گونه كه تاجران متعهد شده اند، به ولايت ها اعلام كنند كساني كه كالاهاي تقلبيتوليد مي كنند و مي فروشند، اموال آنها ضبط شود. در همان زمان مجلس تجارت تهران نيز تأسيس و ميرزا عبدالوهاب خان نصيرالدوله، بركنار و علي قلي خان مخبرالدوله، وزير تجارت شد. مجلس تجارت در شيراز، تبريز، اصفهان، قزوين، كرمان، كردستان، زنجان، كرمانشاه، ساري، بندرلنگه، بندرعباس، اروميه، بارفروش، خراسان، گيلان، كاشان، همدان و حتي شهرهاي بغداد، استانبول و بادكوبه ( باكو) تشكيل شد.(2)

بخش ديگري از كتابچه عرايض مجلس وكلاي تجار، شامل جزئيات حقوق قانوني، حقوق گمركي و مسئوليت مجلس بود، براي سر و سامان دادن به امور تاجران ورشكسته و سامان دادن به مشاجره هاييكه در مورد كالاهاي تجارييا مستغلات، ميان بازرگانان با يكديگر يا ميان بازرگانان و ديگر گروه ها، صورت مي گرفت.(3)

برخي از تكليف هاي مجلس وكلاي تجار چنين بود: «بايد اسامي اشخاصي كه داخل ايران شغل آنها دلالي بود، ضبط مجلس وكلا باشد و هركدام اجازه از مجلس

ص: 182

داشته باشند كه در وقت خريد و فروش، به اشخاص غيرمعتبر مال مردم خور، كالايي نفروشند و در هر هفته، صورت خريد و فروش بازار را صحيحاً به مجلس بدهند. تكليف ديگر آنها اين بود تمام مجالس وكلاي تجار در هر يك از ولايات، اسكناس و پول چروك و ساغكه محمول است، با كمال جديت آنها را منسوخ و رواج هر يك را متروك دارند».(1) در كل، كار آنها نظارت بر تجارت و بازرگاني تاجران در هر ولايت و گسترش كارخانجات و تشويق مردم به مصرف كالاي داخلي و جلوگيري از كلاهبرداري در هر سطحي و توسط هر گروهي بوده است.

در ابتدا بر اساس دستور شاه، چرخ هاي اساسي آن به حركت در آمد و مجلس تهران به سرپرستي امين الضرب تشكيل شد. سپس شاه به صدراعظم فرمان داد كه به همه حاكمان ايالت ها بفرستند و به آنها خبر دهند كه بايد چنين مجلسي را در قلمروشان برپا كنند و امور مربوط به تجارت و صنف بازرگانان را به آنان ارجاع دهند. تصميم گيري و نظم دادن به امور با مجلس باشد. حاكمان هم، مجري تصميم هايآن هيئت و رسيدگي به امور تجارت و مشاجره هاي ميان آنها باشند.(2)

همزمان امين الضرب به همكاران خود نامه نوشته و از آنان خواست كه مجلس محلي را تشكيل دهند. اين مجلس به منظور رونق اقتصادي، انجام دادن اقدامات گوناگون را برعهده گرفت. تأسيس كارخانه، راه سازي و استخراج معدن، گسترش توليد ابريشم و ترويج فن ابريشم كشي با ماشين چرخ اروپايي، مراقبت در اصالت كالاهاي صادرات به ويژه فرش، متروك داشتن اسكناس

ص: 183

 هاي خارجي و پول هاي فلزي خارجي كه مايه پريشاني بازار تجاري و كميابي پول طلا و نقره مي شد، صدور برات و اعمال شيوه دفترداري نوين، از اقدامات آنها بود.(1)در واقع مجلس وكلاي تجار، اولين تشكيلاتي بود كه درخواست هايسياسييك گروه مهم اقتصادي را منعكس بازتاب مي داد و در حد توان، عملي مي كرد. با وجود تلاش هايفراوان صنف بازرگانان، دست آوردهاي اين تشكيلات، پربار نبود و زود تعطيل شد. با اين حال، اتحاد صنف تجار از هم نپاشيد و از سال 1300 ه_ . ق شركت هاي تجاريتشكيل شد.(2)

بيشتر شعبه هاي مجلس وكلاي تجار، طي دو ماه بعد تأسيس شد. در توصيف وظيفه مجلس، امين الضرب در نامه اي به يكي از همكاران مي نويسد كه پيشرفت و رفاه كشور، به عملكرد خوب و كارهاي اين مجلس بستگي دارد. اگر موفقيت آميز باشد، اميد است كه آيندگان از آنان به نيكيياد كنند.(3)در سال اول، مجلس و شعبه هايش را به كليشاه حمايت مي كرد و اين حمايت بدانجا رسيد كه وقتي شكايت هاييبرضد حاكم تبريز به آگاهيشاه رسيد، شاه در نامه اياو را توبيخ كرد و به اين نكته توجه داد كه در صورت همكارينكردن با وكلاي تجار، از مقامش عزل خواهد شد. گروه هايي كه منافعشان در خطر بود، قدرتي بيشتر از تاجران داشتند. مهم ترين اين افراد، حكما و علما بودند. افول مجلس از تبريز آغاز شد و با اينكه ولي عهد كشور، مظفرالدين ميرزا، از آن حمايت مي كرد، علما آشكارا با اعضاي مجلس و تصميم هاي آنان درباره

ص: 184

ورشكستگي، مخالفت مي كرد؛زيرا اينجا ميداني بود كه در آن، هم حاكمان و هم عالمان سود مي بردند و پيش از شكل گيري مجلس وكلاي تجار، درگيري هايمربوط به ورشكستگيرا مجتهد و حاكم، حل و فصل مي كردند. بدين ترتيب بازرگانان ورشكسته با دادن رشوه به مجتهد و حاكم، مي توانستند رأيدلخواه تري براي خود در برابر طلبكاران به دست آورند. براثر مخالفت علما، رئيس مجلس و وكلاي تجار تبريز از كار كناره گيريكردند و از اجراي وظايف خود بازماندند. به دنبال آن، مجلس وكلاي تجار قزوين نيز تعطيل شد. هنوز مجلس تهران به كار خود ادامه مي داد و شاه از آن حمايت مي كرد، ولي مخبرالدوله كه به تازگي به سمت وزير بازرگاني منصوب شده بود، ضد مجلس و هم پيمان حكام بود. وزير جديد در هر ايالت، فردي را به رياست تجار منصوب مي كرد كه يا نظامي بود يا از بازرگانيچيزي نمي دانست.(1)

به دنبال كارهايمستبدانه و نادرست حاكمان، امين الضرب نامه اي محرمانه در سال 1303ه_ . ق /1885 م. به شاه نوشت و در آن گفت كه حكام نمي گذارند شوراي تجارتي به كار خود ادامه دهد و آنچه مي خواهنداز رعيت بيچاره مي گيرند و املاك مردم را نيز مصادره مي كنند. در ادامه، پيشنهاد داد بازرس هايي بي طرف از ميان انتخاب شوند تا مسائل هر ايالت را تعيين كنند و بدون ترس از تلافي حكام، بتوانند گزارش هايي در مورد امور ايالت ها و شرح كارهاي غير قانوني حكام را منعكس سازند و به طور مستقيم، به شاه خبر دهند.(2)

اين پيشنهادها در واقع چنان حركت انقلابي بود كه شاه حتي با مشورت هاي

ص: 185

پياپي با امين الضرب، باور نمي كرد كه بتوان اين طرح را به مرحله اجرا در آورد. در نتيجه، امين الضرب دلسرد شد و دو سال پس از تأسيس مجلس وكلاي تجار از رياست كناره گيري كرد. كار مجلس هم به تدريج متوقف شد. البته بايد افزود كه در كارشكني هاي حكام ضد مجلس وكلاي تجار، دولت هاي بيگانه نيز دست داشتند. با اجراي قوانين جديد اين شورا، فروش كالاهاي دولت هاي خارجي كاهش مي يافت. بنابراين، براياز بين بردن اين مجلس، همه تلاش خود را كردند.(1)

ص: 186

27 سالگي با تأسيس «شركت صنايع پشم اصفهان»، فعاليت صنعتي خود را در سطح وسيعي آغاز كرد.

سپس در سال 1329 با همكاري و همياري برادرش، حسين با تأسيس شركت سهامي ريسندگي و بافندگي بافناز (شهناز سابق) فعاليت صنعتي شان وارد مرحله جديديشد و با درايت و تلاش خستگي ناپذير خود توانستند آن كارخانه ها را به عنوان بزرگ ترين كارخانه هاي نساجي در خاورميانه اداره كنند.علي همدانيان در سال 1334 به همراه برادر خود به عنوان سهام داران اصلي، چهارمين كارخانه سيمان ايران را با نام «شركت سهامي سيمان اصفهان» تأسيس و در سال هايبعدي، با افزايش ظرفيت و توليد در اين كارخانه، زمينه اشتغال هزاران نفر را فراهم كردند.علي همدانيان در سال 1342 دارفاني را وداع گفت و در مقبره خانوادگي شان واقع در تخت فولاد اصفهان به خاك سپرده شد.

حسين همدانيان پس از فوت برادرش، مسئوليت اداره واحدهاي صنعتيياد شده را بر عهده گرفت و در سال 1344 دست به كار بزرگ و بي سابقه اي زد. وي «مؤسسه خيريه علي وحسين همدانيان» را به عنوان بزرگ ترين بنياد خيريه و نيكوكاري درايران، ايجاد و همه سهام و اموال منقول و غيرمنقول و كارخانه ها را به اين مؤسسه واگذار كرد. ويبه مدت چند سال، امور جاري مؤسسه را همراه با ديگر اعضاي هيئت امناياين خيريه اداره مي كرد.

حسين همدانيان در سال 1345 بخشي از سهام شركت قند نقش جهان را خريد و در سال 1354 سرمايه مؤسسه را به ميزان 8 ميليارد ريال به ثبت رساند. ويدر خردادماه 1357 درگذشت و در آرامگاه خانوادگيهمدانيان واقع در تخت فولاد اصفهان در كنار مزار برادر به خاك سپرده شد.

ص: 187

ص: 188

خريد بخشي از سهام شركت قند نقش جهان و فعال سازي آن در سال 1345؛

تأسيس بنيادخيريه علي وحسين همدانيان درسال1342كه يكي ازبزرگ ترين بنيادهايخيريه ونيكوكاري در ايران تا زمان تأسيس بوده؛

رياست هيئت امناي خيريه علي وحسين همدانيان.(1)

ص: 189

الشريعه اصفهاني بهره جست. وي جزو هيئت علميه تهران بود و در دوره سوم، ششم، هفتم و چهاردهم مجلس شوراي ملي از طرف مردم تهران و شهرري به نمايندگي انتخاب شد. وي حقوق نمايندگي خود را صرف ساخت بيمارستان و ديگر مراكز عام المنفعه كرد. وي از هم فكران شهيد مدرس بود و در مبارزات سياسي و پارلماني و جلوگيري از تسلط بيگانگان نقشي مؤثر داشت. حاج سيد رضا فيروزآبادي در سال 1344درگذشت.

ص: 190

چرا؟براي اينكه همه مسبوقيم كه مي گويند ايران سي و پنج هزار فرسخ زمين دارد. در صورتي كه پنج هزار فرسخ آن بيشترداير نيست و سي هزار فرسخ آن باير است و ما بايد سعي كنيم كه ان شاء الله به وسيله اين قبيل كارها همه اين اراضي دايرشود، اما چيزي كه در اين لايحه ما بايد در نظر بگيريم، اين است كه بايد اشخاصي كه اين قبيل امتيازات را مي خواهند، تسهيلات بدهيم و به قدري بايد براي آنها تسهيل فراهم كرد كه آنها در ضمن عمل به هيچ مانعي بر نخورند كه هم بتوانند كارشان را تمام كنند و هم موجب تشويق آنها و ديگران شوند.از اين جهت، بنده عقيده دارم كه هرچه ما بتوانيم بايد در اين ماده و همين طور در ساير موارد تسهيلات فراهم كنيم و صاحب امتياز را آزاد بگذاريم. يعني همين قدر امتياز بدهيم و ديگر به حال خودش آزادبگذاريم كه مانعي پيش نيايد. البته كسي كه خودش را حاضر براي اين كار مي كند، مي داند كه متخصص لازم دارد و بايد چاه را در جايي حفركند و آب بيرون بياورد كه محل مصرف داشته باشد، لابد خودش اين قبيل چيزها را مي داند. اين است كه بنده گمان مي كنم به واسطه اين مواد ممكن است اشكالاتي پيش بيايد.

وي در جايي ديگر نيز گفته است:

عرض مي شود ما هميشه بايد تشويق كنيم كه در اين مملكت كارخانجات و موسسات اقتصادي داير و افتتاح شود. معادن استخراج شود و روي هم رفته بايد طوري كرد كه از واردات

ص: 191

كاسته و بر صادرات افزوده شود . يك كارخانه صحيحي وارد اين مملكت كرده اند. متأسفانه اين كارخانه به واسطه نداشتن سرمايه و نداشتن پول از كار افتاده و براي به كار انداختن آن از دولت تقاضاي قرضه كرده اند و بيست هزارتومان تقاضا كرده اند كه به آنها داده شود تا سرمايه اين كارخانه قرار دهند. اگر اين كار شود و در مدت 24ساعت اين كارخانه كار كند، مي تواند 120بقچه نخ بدهد كه 400 و 500 تومان قيمت خواهد داشت و از اين طرف، ديگر فايده اي كه براي ما خواهد داشت، اين است كه ما مجبور نخواهيم بود پنبه خودمان را ارزان به ديگران بفروشيم و براي صنايع داخلي هم به كارخواهد رفت و از آن طرف، صنايع ما هم تشويق مي شود. پس خوب است آقايان موافقت فرمايند كه اين مساعدت نسبت به اين كارخانه بشود تا تكليف صاحبان آن هم معيّن شود و ان شاءالله كسي در اين باب مخالفت نخواهد كرد.(1)

ص: 192

ص: 193

همزمان با تحصيل در رشته معدن، در راه آهن برقي فرانسه مشغول به كار شد و پس از پايان تحصيل در اين رشته، كار خود را در معادن آهن شمال فرانسه و معادن زغال سنگ ايالت سار آغاز كرد. سپس به دليل داشتن روحيه علمي، به تحصيل و تحقيق در دانشگاه سوربن در رشته فيزيك پرداختو در سال 1927 م. در 25 سالگي دانشنامه دكتراي فيزيك خود را با ارائه رساله ايبا عنوان «حساسيت سلول هاي فتوالكتريك» با درجه عالي دريافت كرد.

استاد با شعر و موسيقي سنتي ايران و موسيقي كلاسيك غرب به خوبي آشنايي داشت و در چند رشته ورزشي، موفقيت هاييرسيده بود كه از آن ميان، مي توان به ديپلم نجات غريق در رشته شنا اشاره كرد. پروفسور حسابي به دليل عشق به ميهن و با وجود امكان ادامه تحقيقات در خارج از كشور، به ايران بازگشت و با ايمان و تعهد، به خدمتي خستگي ناپذير پرداخت تا جوانان ايراني را با علوم نوين آشنا سازد.

استاد، تنها شاگرد ايراني پرفسور انيشتين بوده و در طول زندگي، با دانشمندان برتر جهان، همچون شرودينگر، بورن فرمي، ديراك و بوهر و با فلاسفه و ادبايي همچون آندره ژيد و برتراند راسل، تبادل نظر داشتهاست.

جامعه علمي جهاني او را در سال 1990 م. به عنوان «مرد اول علمي جهان» برگزيد و در كنگره «شصت سال فيزيك ايران» در سال 1366خورشيدي، به «پدر علم فيزيك و مهندسي نوين ايران» مشهور شد.

پرفسور حسابي، در 12 شهريور 1371، در بيمارستان دانشگاه ژنو، به هنگام معالجه قلبي، بدرود حيات گفت. مقبره استاد، بنا به خواست ايشان، در زادگاه خانوادگي، در شهر دانشگاهي تفرش قرار دارد. (1)

ص: 194

ص: 195

ده_ نصب و راه اندازي اولين دستگاه راديولوژي در ايران، براي برادر، دكتر محمد حسابي، اولين راديولوژيست ايران، به سال1310 خورشيدي/ 1931 م.

يازده_ تأسيس اولين بيمارستان خصوصي در ايران؛ بيمارستان گوهرشاد (به نام مادر گرامي شان)، با همكاري برادر، دكتر محمد حسابي، به سال 1312 خورشيدي/ 1933م.

دوازده_ تأسيس دانشكده علوم، در سال 1321 خورشيدي و رياست آن دانشكده به فاصله سال هاي 1321 - 1327 و 1330 - 1336 خورشيدي تدريس در آن از آغاز تأسيس تا پايان عمر، به سال 1321 خورشيدي/ 1941 م.

سيزده_ راه اندازي مركز عدسي سازي اپتيك كاربردي در دانشكده علوم دانشگاه تهران، به سال 1323 خورشيدي/ 1944 م.

چهارده_ ساخت اولين رصدخانه نوين در ايران، به سال 1324 خورشيدي/ 1945 م.

پانزده_ راه اندازي اولين مركز زلزله شناسي كشور، 1328 خورشيدي/ 1949 م.

شانزده_ تأسيس و رياست مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران، به فاصله هاي سال 1330 - 1344 خورشيدي 1951 - 1965 م.

هفده_ پايه گذاري مركز تحقيقات اتمي دانشگاه تهران، به سال 1130خورشيدي/1951 م.

هجده_ راه اندازي اولين مركز ليزر ايران، به سال 1345 خورشيدي/ 1966 م.

نوزده_ تأسيس و راه اندازي رآكتور اتمي دانشگاه تهران و ايجاد سازمان انرژي اتمي ايران، به سال 1349 خورشيدي/ 1970م.

بيست_ تدوين آيين نامه كارخانجات نساجي كشور و نگارش رساله چگونگي حمايت دولت در رشد اين صنعت

ص: 196

بيست و يك_ استفاده از انرژي خورشيدي در ايران، به سال1360 خورشيدي/ 1981 م.

بيست و دو_ تدوين اصول اندازه گيري و مقياس گذاري و ايجاد اداره اوزان و مقياس ها (مؤسسه استاندارد)، به سال 1311 خورشيدي.(1)

ص: 197

شد. تعطيلي دانشگاه ها به علت آغاز انقلاب فرهنگي و حضور وي در جبهه هاي نبرد در آن سال ها سبب شد پس از 11 سال، سرانجام در سال 1369 با دريافت مدرك كارشناسي ارشد در رشته فيزيوتراپي از دانشكده علوم توان بخشي فارغ التحصيل شود.

در سال 1361 با همكاري دو تن از همكارانش، جهاد گروه پزشكي را در دانشگاه علوم پزشكي ايران تأسيس كرد. اين گروه، هسته اوليه جهاد دانشگاهي علوم پزشكي ايران بود كه در سال 1365 شكل گرفت و دكتر كاظمي تا سال 1370 عهده دار مسئوليت بخش طرح ها و تحقيقات آن بود. از سال 1371 با تغييرات ساختار مديريتي جهاد دانشگاهي به سمت رياست جهاد دانشگاهي واحد علوم پزشكي ايران منصوب شد كه اين مسئوليت تا پايان دوره حياتش بر عهده وي بود.

كاظميدر طول اين سال ها، مراكز درماني متعددي، تأسيس و گروه هاي مختلف پژوهشي را راه اندازي كرد كه در آن ميان، پژوهشكده رويان جهاد دانشگاهي، يكي از مهم ترين اين مراكز بود. پژوهشكده رويان جهاددانشگاهيدر خرداد 1370 با مديريت دكتر كاظمي فعاليت خود را آغاز كرد و تاكنون هزاران زوج نابارور با بهره مندي از خدمات اين مركز پيشرفته درمان ناباروري، صاحب فرزند شده اند. دكتر كاظمي در همين دهه و هم زمان با مديريت جهاد دانشگاهي علوم پزشكي ايران و پژوهشكده رويانٰ، در دانشگاه تربيت مدرس به ادامه تحصيل در رشته علوم تشريح با گرايش جنين شناسي پرداخت و در سال 1376 با رتبه ممتاز موفق به دريافت درجه دكتري شد.

دانش فراوان، هوش سرشار، توان مديريتي بالا از يك سو و تعهد، اخلاص و

ص: 198

ايمان هميشگي او به خداوند متعال از سويي ديگر سبب شد تا در دوران حيات كوتاهش در دو حوزه مديريتش، موفقيت هاي چشم گيري همچون گسترش روش هاي پيشرفته درمان ناباروري، توليد و تكثير و انجماد سلول هاي بنيادي جنيني و همانند سازي (كلونينيگ) حيوانات را رقم بزند.

او در اعتلاي نام جمهوري اسلامي ايران در عرصه هاي بين المللي نيز با ثبت اين پيشرفت ها، حضور در كنگره هاي متعدد بين المللي و ابتكار برگزاري جشنواره بين المللي رويانٰ، سهمي از ياد نرفتني دارد.

غروب چهاردهم دي ماه 1384، قلب اين انسان والا از تپيدن ايستاد و علاوه بر خانواده و دوستانش، جامعه علمي كشور را نيز در سوگ و ماتم فقدانش نشاند.

ص: 199

ص: 200

26 مورد ثبت اختراع

موفقيت در چرخه از توليد علم تا كاربرد آن نظير پيوند سلول هاي بنيادي به بيماران سكته قلبي، آسيب هاي قرنيه، ايسكمي اندام هاي تحتاني، ويتيليگو و بهبود اين بيماران و ارائه خدمات در بعضي از اين حوزه ها

توليد بزهاي تراريخت مولد فاكتور انعقادي9

بلوغ تخمك دام هاي اهلي (بز، گوسفند و گاو) در محيط آزمايشگاهي، انجام لقاح آزمايشگاهي، انجماد جنين ها به دنبال آن، انتقال به مادران رضاعي و توليد حيوانات سالم

تأثير فن آورانه نتايج پژوهشي

باروري آزمايشگاهي در انسان

شبيه سازي توليدمثلي در حيوانات اهلي

انجماد سلول جنسي و جنين انسان

تشخيص ژنتيكي قبل از لانه گزيني

مهندسي بافت

توليد پروتئين هاي نوتركيب

توليد وجداسازي انواع سلول هاي بنيادي جنيني بزرگ سالان و بندناف

توليد جنين هاي دامي

تأثير اقتصادي نتايج پژوهشي

پژوهشگاه رويان همواره به تأثير اقتصادي تحقيقات خود همچون جنبه هاي علمي آن توجه داشته است. درهمين راستا در سال 1387 موفق به توليد فاكتور رشد فيبروبلاستي انسان شد كه منجر به صرفه جويي ارزي قابل توجهي

ص: 201

گشته است. در همين راستا، توليد ديگر فاكتورهاي رشد را نيز در زمينه كاري خود قرارداده است.

ص: 202

براي نخستين بار در كشور (1383)

استفاده از سلول هاي بنيادي براي ترميم ضايعات قرنيه چشم براي نخستين بار در كشور (1384)

تأسيس نخستين بانك خصوصي خون بند ناف نوزادان (1384)

تولد نخستين حيوان شبيه سازي شده خاورميانه (رويانا) (1385)

تولد دو گوساله و سه بزغاله شبيه سازي شده (1388)

توليد سلول هاي بنيادي پرتوان القايي انساني (1387iPS) ()

استفاده از سلول درماني براي بهبود و درمان بيماران ويتيليگو براي نخستين بار در كشور (1387)

تاسيس نخستين بانك عمومي خون بند ناف (1387)

تولد اولين بزغاله تراريخته حاوي ژن توليد كننده فاكتور9 انعقادي خون انسان (1388)

تولد اولين بزغاله تراريخته حاوي ژنTissue Plasminogen Activator(tPA) انساني (1389)(1)

ص: 203

ص: 204

مسجد است. وقتي مي رفتيم براي نماز، كارهاي ديگري هم مي كرديم. مثلا با نوجوانان كارمي كرديم و برايشان بر نامه داشتيم. يك گروه سرود هم درست كرده بوديم كه در روزهاي انقلاب براي خودش بروبيايي داشت. مسجد پررونقي بود و بچه هاي خوبي در آن رفت و آمد مي كردند. برخي كه نمي آمدند، كسي را مي فرستادم ومي گفتم بگوييد آقاي لواساني كارتان دارد. به دنبالشان مي رفتيم. الحمدالله آن نسل حالا سردار و سرتيپ ومتخصص شده اند و براي خودشان بروبيايي دارند، خدارا شكر.

سه برادر بودند. محمد آقا كه خدا حفظشان كند، الان هستند؛ حاج حسن آقا كه يگانه بودند و شهيد علي، برادر اينها. مادر خوب و متديني دارند. خداحفظشان كند. اينها راآورد مسجد پيش ما. چقدر اين حاج حسن آقا بااخلاص بود. ما با اينها مأنوس بوديم و برايشان كلاس گذاشته بوديم وبرايشان احكام مي گفتيم. چه قدر بچه هاي خوبي بودند»در سال 1356 در رشته صنايع (برش قطعات صنعتي) در دوره كاردانيمدرسه عالي تكنيكيوم نفيسي پذيرفته شد. در سال 1357 هم زمان با اوج گيري فعاليت انقلابي، تحت تأثير برادرش، محمد به صف انقلابيون پيوست. برادر بزرگ ترش، احمد در اين باره مي گويد:«در روزهاي منجر به پيروزي انقلاب به اتفاق دوستانش، در فعاليت هاي زيرزميني، نارنجك هاي دستي مي ساخت كه با استفاده از سه راهي لوله آب توليد مي شد. شب 22 بهمن در ميدان امام حسين (فوزيه سابق) با پرتاب نارنجك دستي، يك خودروي نظامي ارتش را مصادره و سرهنگ سوار بر خودرو را به اسارت درآورد» .

در سال 1358در دوره كارشناسيرشته مهندسي صنايع ادامه تحصيل داد و موفق به دريافت مدرك مهندسي شد.در سال 1359 در واحد اطلاعات منطقه 3

ص: 205

سپاه شمال مشغول به فعاليت شد وتا 31/7/1359 در اين سمت باقي ماند. در زمان شورش هاي نقاط مرزي كه مهم ترين آنها حوادث تجزيه طلبانه در كردستان بود، سپاه به ضرورت تقويت جنبه نظامي پي برد. حداكثر توان رزمي سپاه، تعداد معدودي گردان هاي رزمي بود كه با روش هاي چريكي وغير كلاسيك، درگير مبارزه با اشرار وضد انقلابيون مسلح در كردستان شدند. سنگين ترين سلاحي هم كه در اختيار سپاه بود، تعدادي خمپاره انداز، آرپي جي و تيربار، بود در حالي كه ضد انقلابيون در كردستان، به توپ خانه هم مسلح بودند. شايد چند هزار تفنگ ژ3 و كلت و ده ها خمپاره انداز و آرپي جي، همه موجودي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي بود در سال 1359، بعد از عمليات ثامن الائمه كه منجر به رفع محاصره آبادان شد، ازجمله غنايم به دست آمده از عراق، يك آتش بار توپ خانه 155 ميلي متري كشش بود كه از جانب دشمن در شمال آبادان بين دارخوين و پل مارد مستقر بود. اين آتش بار توپ خانه بلافاصله تعمير و عملياتي شد و در همان منطقه عليه دشمن به كار گرفته شد. سه ماه بعد در عمليات فتح بستان، يك گردان توپ خانه 130 ميليمتري و يك آتش بار 105 ميليمتري پرتغالي ارتش عراق را رزمندگان تيپ 14 امام حسين(ع) اصفهان به غنيمت گرفتند. اين گردان به دستور حسين خرازي (فرمانده تيپ) سازمان دهي شده بود و در عمليات فتح المبين در پشتيباني از گردان هاي مانوري بسيجيفعال بودند.اين دواتفاق مبدأ شكل گيريتوپ خانه سپاه پاسداران انقلاب اسلاميبود سال 1360، كه حاج حسن مسئول تطبيق آتش خمپاره اي سپاه در قرارگاه كربلا در عمليات طريق القدس بود، بعد از عمليات ثامن الائمه متوجه ضعف آتش پشتيباني خودي مستقر در خطوط مقدم جنگ شد، .ويمدت ها روي اين موضوع فكر كرد و

ص: 206

سرانجام در پاييز 1360 طرح ساماندهي آتش پشتيباني (خمپاره اندازها) را به صورت سنجيده و مدون تقديم حسن باقري كرد. محسن رضايي(فرمانده وقت كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي) نامه را امضا كرد وتحويل حسن باقري داد و حسن باقري آن را به حسن مقدم داد. حاج حسن نامه تايپ شده را خواند و ديد طرح خودش درباره ساماندهي خمپاره اندازها به منظور پشتيباني از نيروهاي پياده است. نامه خطاب به فرماندهان قرارگاه قدس، نصر، فجروفتح سپاه در جبهه هاي جنوب بود: «برادر حسن مقدم به عنوان فرمانده پشتبياني كننده آتش هاي خمپاره اي سپاه معرفي مي شوند. لازم است با او همكاري كنيد» بالاخره وي در سال1390، در پادگان اميرالمؤمنين(ع) و در حال آماده سازي آزمايش موشكي بر اثر انفجار زاغه مهمات، به يارانش، شهيد احمد كاظمي، حسن شفيع زاده، حسن غازي، غلام رضا يزداني، علي رضا ناهيدي و مصطفي تقي خواه پيوست.

ص: 207

به پيشرفت هاي زيادي رسيده بود.

2. بسياري از طرح هايي كه هم اكنون رونمايي وتوليد مي شود، محصولات كار، فكر و ايده شهيد تهراني مقدم است، مثل موشك هاي خليج فارس و قيام و بسياري ديگر از اين موارد كه درميانه راه است.

3. يك «هاي تكنولوژي» با ابداع و فكر خودش به عنوان تكنولوژي بومييكي از ديگر كارهاي او بود. او موفق شد سازمان جهادخودكفايي سپاه را راه اندازي كند و با ابداعات خويش، موشك بالستيك بسازد. گفتني است امروز ايران در ميان چند كشور انگشت شمارجهان موفق به كسب اين تكنولوژي شده است. حاج حسن آقا جانش را در مسر توليد همين موشك گذاشت؛ زيرا هنگام آخرين تست همين موشك، جان خود را از دست داد. سپاه قصد داشت اين ابداع جديد را به رخ مبتكران جهان بكشاند، اما اين حادثه روي داد. البته ايشان با خون خود موفق شد اين تكنولوژي را بومي كند و ايران، صاحب اين ابزار مهم تاريخي و نظامي در كشور شده است كه به زودي ثمر خواهد داد.(1)

ص: 208

با تأمل در آنچه آمد، مي توان دريافت در مسئله توليد ملي، نكاتي چند را بايد در نظر گرفت:

1. با استناد به آيات و روايات اسلام، استقلال، عامل رهايي از سيطره بيگانه، نفي وابستگي، ضامن خودكفايياست. بازگشت به فرهنگ اسلام، آموزش و پرورش حقيقي، تربيت درست آينده سازان، تقيد به خودكفايي، حمايت از ابتكارها، مبارزه با مشكلات و سرانجام فراخوان عمومي ملت، نيز زمينه ساز و بستر مناسب براي توليد ملي و خود كفايي اقتصادي است.

2. زبدگان و پيشوايان مكتب اسلام، خود، راهنمايان طريق و تشويق كنندگان مسير و حامي استقلال و عزت جامعه اسلامي هستند. آنان در عرصه عمل نيز جهادگران استقلال اقتصادي جوامع اسلامي بودند و پيشتازان حمايت از رونق جامعه و خودكفايي اجتماع و امت اسلامي.

3. چه بسيار بوده اند شاگردان مكتب ائمه؟عهم؟ و مروجان افكار و انديشه هاي اسلامي كه بر فراز منبر و بر كرسي تدريس و در نگارش از لزوم استقلال جامعه اسلامي سخن گفته اند و حق پاسداري از شرافت و عزت مسلمانان را به جاي آورده اند و بر روي زمين، چونان يكي از جهادگران وادي خودكفايي در حد خويش كوشيده اند؛ چه آنان كه مبلّغ و مروّج دينيبودند و چه آنان كه جزو برگزيدگان سياسي جامعه و زبدگان و نخبگان اجتماعي به شمار مي آمدند.

سيره عملي آنها اگرچه گاه در مثالي كوتاه، نمونه اي است از كوشش و دست كم انديشه ورزي آنان.

4. رسانه ملي در كنار ديگر وظايف متعدد خود، در قبال بحث نوشتار حاضر، دو وظيفه بر عهده دارد: الف) شعار امسال را همانند ديگر مسائل راهبردي به

ص: 209

درستي تبيين كند. از آنجا كه رسانه ملي در سطح جامعه اثرگذاري دارد، بايد در حوزه تفهيم و آگاه ساختن مردم و هدايت و تشويق آنها به راه صواب نيز گام بردارد.

ب) با شناساندن الگوها و نمونه هايي از افراد جامعه كه مقام بالاي ديني و اجتماعي داشته و در گفتار و كردار نيز نماد توليدگري در عرصه اقتصادند، راه درست را براي جامعه روشن سازد. همه مردم به ويژه جوانان، كه بيشتر اطلاعات خود را از طريق رسانه ها به دست مي آورند، بايد بدانند كه زبدگان ديني و رهبران مذهبي جوامع، بيش و پيش از همه در اين وادي قدم گذارده و در پي آنها، بزرگان و نخبگان، به ويژه آنان كه حس وطن دوستي داشته اند، گام هايي ديگر به جلو برداشته اند.

ص: 210

ص: 211

ص: 212

اسلامي، ابراهيم، مير حامد حسين «پاسدارولايت »، سازمان تبليغات اسلامي، 1374.

اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، چهل سال تاريخ ايران در دوره پادشاهي ناصرالدين شاه، به اهتمام: ايرج افشار، تهران، 1380.

اقبالآشتياني، ع،تاريخمغول، چاپسوم، تهران، اميركبير، 1357.

امام خميني قدس سره، صحيفه نور، تهران، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1386.

امجد، محمد، ايران از ديكتاتوري سلطنتي تا دين سالاري، تهران، باز.

بارتولد اشپولر، تاريخ مغول درايران، ترجمه: محمود ميرآفتاب، علمي فرهنگي، 1386.

بانكيان، محمد اسماعيل، تاريخيكصد سال صنعت برق ايران، تهران، فردوسي (توانير)، 1384.

بروشكي، م،روش اداري و آموزشي ربع رشيدي، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي، 1365.

بياني، خانبابا، پنجاه سال تاريخ ناصري، تهران، علمي، 1375.

بياني، شيرين، دين ودولت درايران عهد مغول، تهران، مركز نشر دانشگاهي، 1375.

تاجبخش، تاريخبيمارستان هايايراناز آغاز تا عصر حاضر، تهران، پژوهشگاه علوم انساني ومطالعات فرهنگي، 1379.

تركمان، محمد، اسنادي درباره هجوم انگليس وروس به ايران، تهران، دفترمطالعات سياسي وبين المللي، 1370.

تستري، محمدتقي، بهج الصباغه في شرح نهج البلاغه، قم، مطبعه مهر، منشورات تهران، مكتبه الصدر، 1398 ه_ . ق.

ص: 213

الثقفي الكوفي، ابي اسحاق، الغارات، تحقيق: سيدجلال الدين محدث ارموي، چاپ خانه حيدري، 1354.

جرفادقاني، علماي بزرگ شيعه ازكليني تاخميني، قم، معارف اسلامي، 1364.

جمالزاده، محمد علي، گنج شايگان، تهران، بنياد موقوفات محمود افشار يزدي، 1376.

جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم، گلشن ابرار، قم، معروف، 1379.

حائري، عبدالهادي، تشيع ومشروطيت درايران ونقش ايرانيان مقيم عراق، تهران، اميركبير، 1360.

حرالعاملي، محمد بن الحسن، تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1383 ه_ . ق.

حسابي، ايرج، استاد عشق نگاهي به زندگي و تلاش هاي پرفسور سيد محمود حسابي،: تهران سازمان چاپ وانتشارات، 1380.

حسيني، سيدنعمت الله، مردان علم درميدان عمل، قم، دفترانتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1375.

خواجه رشيدالدين فضل الله همداني، مكاتبات، به سعي و اهتمام: محمد شفيع، لاهور، 1362.

دانشپژوه، محمدتقي، سوانح الافكار رشيدي (رشيدالدين فضل الله همداني)، تهران، دانشگاه تهران، 1358.

رازي، محمد، مجاهدشهيدآيت الله حاج شيخ محمدبافقي، قم، پيام اسلام، 1358.

رجايي، غلامعلي، برداشت هايي ازسيره امام خميني قدس سره(جلد 2)، عروج، 1378.

رجبي، محمد حسن، آيت الله سيدحسن مدرس، زندگي و مبارزات، مركز اسناد

ص: 214

انقلاب اسلامي، 1384.

عبدالحسين، نوايي، كريم خان زند، تهران، فرانكلين، 1348.

عليدوست خراساني، نورالله، منابع مالي اهل بيت؟عهم؟، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1379.

عليشير نوايي، اميرنظام الدين،مجالس النفايس، به كوشش: علي اصغر حكمت، تهران، منوچهري، 1323.

كديور، منوچهر، اصلاح طلبان ناكام، تهران، اميركبير، 1380.

كريمي، رشيدالدين فضل الله، جامع التواريخ(جلد اول)، تهران، انتشارات اقبال، 1362.

الگودس،تاريخ پزشكي ايران وسرزمين هاي خلافت شرقي، ترجمه: فرقاني، تهران، اميركبير، 1371.

لمپتون، آن، تاريخ ميانه ايران، ترجمه:يعقوب آژند، مركز نشر دانشگاهي، 1382.

محمدي متكازيني، سيد علي، شيخ بهايي درياي ژرف از علوم مختلف، قم، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا وسيما ، 1390.

محمدي، محمدعلي، ملافتح الله اصفهاني : شيخ شريعت، قم، پژوهشكده باقرالعلوم، دفترتبليغات حوزه علميه قم، 1377.

مختاري، رضا، سيماي فرزانگان، قم، دفترتبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1377.

مدرسي، محمدعلي، ريحانه الادب في تراجم المعروف بالكنيه اواللقب، قم، موسسه فرهنگي تبيان، 1387.

مريدي، سياوش و نوروزي، عليرضا، فرهنگاقتصادي، تهران، انتشاراتنگاه، 1373.

مطلبي كاشاني، نادر،حديث عشق 6، تهران، كتاخانه و موزه مركز اسناد مجلس

ص: 215

شوراي اسلامي، مركز نشر ميراث مكتوب، 1383.

معتضد، خسرو،حاج امين الضرب، تهران، جان زاده، 1366.

مكارمشيرازي، ناصروديگران، تفسيرنمونه، تهران، دارالكتب الاسلامية.

ملك محمدي، حميدرضا، مدرس و سياستگذاري عمومي، بررسي انديشه و عمل سياسي شهيد آيت الله سيد حسن مدرس، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1383.

موسويبجنوردي، محمدكاظم، دائرهالمعارفبزرگاسلامي (جلد 10)، تهران،مركز دائرهالمعارفبزرگاسلامي، 1367.

موسوي قزويني حائري، سيد محمدحسن، فدك با مقدمه استاد عبدالفتاح عبدالمقصود، قاهره، مطبوعات النجاح، 1396ه_ . ق.

مهدوي،اصغر و افشار، ايرج، يزددراسنادامينالضرب، سال هاي 1288 _1330 قمري، تهران،فرهنگايرانزمين، 1380.

مهدوي، شيرين، زندگي نامه حاج محمد حسن كمپاني امين دارالضرب، ترجمه: منصوره اتحاديه و فرحناز امير خاني حسيك لو، تهران، نشر تاريخ ايران، 1379.

ناطق، هما، بازرگانان، تهران، توس، 1373.

نجفي، موسي، انديشه سياسي وتاريخ نهضت حاج آقا نورالله اصفهاني، تهران، موسسه مطالعات تاريخ معاصرايران بنياد مستضعفان وجانبازان، 1378.

نوري، ميرزا حسين،مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، تهران، المكتبه الاسلاميه، 1382 ه_ . ق.

وصيت نامه موضوعي امام خميني قدس سره، تهران، مؤسسه تنظيم ونشرآثارامام خميني قدس سره، 1377.

هاشمي رفسنجاني، علي اكبر، اميركبيرياقهرمان استعمار، قم، دفترانتشارات

ص: 216

جامعه مدرسين، 1374.

ياقوت حموي، معجم البلدان، بيروت، للطباعه النشر، 1408 ه_ . ق.