ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

از درياي بي كران قرآن و حديث و كردار بزرگان دين، گوهرها بيابند. نگارنده محترم، جناب حجت الاسلام و المسلمين احمد رضوانفر با قلم شيواي خود، اين مجموعه الفبايي فرهنگ اخلاقي معصومين عليهم السلام را با نظارت و ارزيابي جناب حجت الاسلام و المسلمين محمدحسين درافشان تحفه همگان ساخته است. اين مجموعه در پنج قالب ارائه شده است. ابتدا مفهوم شناسي درباره هريك از موضوع ها و اهميت و ضرورت آن، سپس زير عنوان «گلبانگ حديث» احاديثي كوتاه براي استفاده برنامه سازان و زيرنويس ها آمده است و از آنجا كه مسائل اخلاقي در قالب عرضه نمونه هاي رفتاري بسيار زيبا، تأثير به سزايي بر مخاطب خواهد داشت، در قالب سوم، نمونه هاي رفتاري نيز آورده شده است. افزون بر آن، در قالب چهارم، شيرازه هر موضوع با اشاره اي به پي آمدها و آموزه هاي مورد نظر تكميل شده است تا خواننده به نتيجه مطلوب برسد و در پايان علاوه بر منابع استفاده شده درباره هر موضوع، منابع ديگر كه براي برنامه سازان مورد استفاده است معرفي شده است. ضمناً، يادآوري مي شود هر مدخلي كه قبلاً در مركز پژوهش ها كار شده است و يا در عناوين ديگري مطرح مي شود، ارجاع داده شده است.

اكنون خرسنديم كه حرف «ر» از مجموعه فرهنگ اخلاقي معصومين عليهم السلام را به حضور اهل انديشه و ايمان، پيشكش مي كنيم. اميد است رهاورد اين اثر، گشايش افق هاي تازه اي در چشم انداز زندگي همه باشد. آري، اگر مي خواهيم زندگي مان معنادار و هدفمند و حركتمان جهت دار باشد، بايد از فرهنگ اخلاقي و تربيتي پيشوايان معصوم خويش الگو بگيريم و تنها از آنان پيروي كنيم.

در پايان، از ويراستار ارجمند اثر، مرضيه علاقه بند و همكارانمان در

ص: 23

بخش نمونه خواني و رايانه سپاس گزاريم. همچنين، از همه خوانندگان محترم خواهانيم كه هرگونه كاستي در اين مجموعه را به آگاهي برسانند تا در جلدهاي پسين، از كاستي هاي احتمالي پيشگيري، و در پرتو به كار بستن نظرهاي ارزشمند اهل قلم، بر غناي مجموعه افزوده شود.

انه ولي التوفيق

اداره كل پژوهش

مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما

ص: 24

ص: 25

ص: 26

فرموده اند: «خداوند، بنده اي كه امر ما را زنده مي كند، رحمت كند.» از حضرت پرسيدند: امر شما را چگونه زنده مي كند؟ ايشان فرمود: «دانش هاي ما را مي آموزد و به مردم ياد مي دهد. به يقين، مردم اگر خوبي هاي سخنان ما را بدانند، از ما پيروي مي كنند».(1)

سلام و صلوات خدا بر روح ملكوتي بنيان گذار جمهوري اسلامي، حضرت امام خميني رحمه الله كه همه بركت هاي مادي و معنوي اين مرز و بوم، مرهون فداكاري و پايداري آن بزرگ مرد تاريخ ايران اسلامي است. به اميد آنكه، نسل هاي حال و آينده، پاسدار اين نعمت الهي باشند و فرهنگ علوي را در اين كشور و جهان نهادينه سازند.

ص: 27

ص: 28

روشي از پيامبرش، ويژگي و روشي از امامش. اما ويژگي كه بايد از پروردگارش بياموزد، رازداري است».(1)

ميسر مي گويد: حضرت باقر عليه السلام فرمود: اي ميسر آيا از شيعيانمان باخبرت نسازم؟ عرض كردم چرا، قربانت گردم! فرمودند: همانا شيعيان ما، دژهاي محكم و سينه هاي رازدار و بردباران متينند. از فاش كنندگان اسرار و سخن چينان و جفاكارانِ خودنما نيستند. راهبان شب و شيران روزند.(2)

براي درك اهميت رازداري از ديدگاه مكتب اهل بيت عليهم السلام به اين روايت توجه كنيد كه امام هشتم عليه السلام فرموده اند: «رازداري براي ما جهاد در راه خداست».(3)

البته رازها انواع مختلفي دارند و درجه اهميت آنها متفاوت است؛ مهم ترين آنها رازهاي مربوط به دين و مذهب، رازهاي حكومتي و امنيتي است كه نبايد نزد نااهلان فاش شود. در مجموع، اصل اين صفت و ويژگي، يعني رازداري، صفتي پسنديده و مورد تأكيد مكتب اهل البيت عليهم السلام است.

ص: 29

ملاك اصلي راز بودن هر مطلبي، همان پوشيده بودن و نهان بودن آن است؛ در غير اين صورت، راز بودن آن معنا ندارد. اميرمؤمنان، علي عليه السلام درباره معناي راز مي فرمايد: «مِلاكُ السِّرِّ سَترُه؛ معيار و شاخص راز، پنهان بودن و پوشيده بودن آن است.»(1) راز تا زماني كه در دل آدمي نهان باشد، همانند تيري در كمان است كه اختيارش با انسان است، اما هرگاه آن راز افشا گرديد و به ديگري گفته شد، همانند تيري است كه رها شده و اختيارش از دست آدمي رفته است و انسان تسلطي بر آن ندارد. راز هركس تا زماني كه فاش نشده، اسير اوست؛ اما هر گاه از دل برون آمد، انسان اسيرش مي شود؛ زيرا هميشه در اضطراب است كه راز او به دست نااهلان بيفتد؛ چنان كه از حضرت امير عليه السلام نقل شده كه فرمود: «راز تو در بند توست؛ اگر آن را فاش كني، تو در بندش خواهي شد.»(2) سعدي شيرازي نيز دراين باره مي گويد:

خامشي به كه ضمير دل خويش

به كسي گويي و گويي كه مگوي

اي سليم! آب ز سرچشمه ببند

كه چو پر شد، نتوان بستن جوي(3)

در بحث راز و رازداري، اين مباحث طرح مي شود:

1. انواع راز؛

2. آثار رازداري؛

3. رازداري در چه اموري لازم نيست؟

4. چگونه رازدار باشيم؟

5. افشاي راز؛ آثار و انگيزه ها.

ص: 30

ص: 31

با اشرار.»(1) در واقع، از ديدگاه روايات لزومي ندارد كه انسان راز خود را به ديگران بگويد.

در قرآن كريم، نمونه هايي از اسرار شخصي پيامبران مطرح شده است. براي مثال، درباره حضرت يوسف عليه السلام و خوابي كه ديده بود، آمده است:

[ياد كن] زماني را كه يوسف به پدرش گفت: اي پدر، من [در خواب] يازده ستاره را با خورشيد و ماه ديدم؛ ديدم [آنها] براي من سجده مي كنند.

[يعقوب] گفت: اي پسرك من! خوابت را براي برادرانت حكايت مكن كه براي تو نيرنگي مي انديشند؛ زيرا شيطان براي آدمي دشمني آشكار است. (يوسف: 4 و 5)

ص: 32

گفت؛ بلكه بايد آن را در مكان و زمان مناسب و براي شخص مطمئن بازگو كرد.

3. از كودكي و در خانواده، بايد رازداري را به فرزندان بياموزيم. (يا بُنَيَّ لا تَقْصُصْ)

4. دانسته ها و اطلاعات، بايد طبقه بندي شود و محرمانه و غيرمحرمانه از هم جدا گردد. (لا تَقْصُصْ)

5. پنهان كردن فضايل به منظور جلوگيري از حسادت ها، اقدامي بايسته است؛ چنان كه حضرت يعقوب با پي بردن به فضايل يك فرزند، آن را با ديگر فرزندان مطرح نكرد. (لا تَقْصُصْ)

6. در معرّفي افراد تيزهوش و نابغه، بايد احتياط كرد. (لا تَقْصُصْ)

7. اگر طبق اين آيه، يك رؤيا قابل گفتن نيست، بنابراين بسياري از مطالب ديگر را نيز نبايد بازگو كرد. (لا تَقْصُصْ)

8. افشاي اسرار و برخي اخبار، ممكن است بسيار گران تمام شود؛ زيرا برخي اسرار به قدري مهم هستند كه افشاي آنها زندگي فرد يا افرادي را به خطر مي اندازد. «(فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً)(1)

در ابتداي سوره تحريم به رازي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله اشاره شده است كه آن حضرت، آن را با بعضي از همسران خود در ميان گذاشته بود، ولي آنها آن را فاش كردند و آياتي دراين باره نازل شد.(2)

در مجموع، اصل آن است كه نبايد رازهاي شخصي را فاش ساخت، اما گفتن بعضي رازها به برخي افراد شايسته و داراي صلاحيت، پسنديده است. به ديگر سخن، مهم آن است كه چه رازي را به چه كسي مي توان

ص: 33

گفت. براي مثال، بيماري كه نزد پزشك مي رود، با بيان نكته هاي رازگونه از بيماري اش، به تشخيص بيماري و درمان آن كمك مي كند. بنابراين، لازم است در اين مقام به پزشك خود اعتماد كند و راز خود را با او در ميان بگذارد. البته رازداري پزشك هم وظيفه اي است كه بحث ديگري مي طلبد.

در مقابل، يك نمونه از راز شخصي (خصوصي) كه به هيچ عنوان نبايد آن را با ديگران در ميان گذاشت، گناهي است كه جز گناهكار و خداوند، كسي از آن اطلاع ندارد. افشاي اين راز شخصي حرام است؛ به ويژه اگر موجب هتك حرمت ديگران شود و آبروي ديگران هم در خطر باشد.

ص: 34

أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هذا قالَ نَبَّأَنِيَ الْعَليمُ الْخَبيرُ. (تحريم: 3)

[به خاطر بياوريد] هنگامي را كه پيامبر يكي از رازهاي خود را به بعضي از همسرانش گفت، ولي وي آن را افشا كرد و خداوند پيامبرش را از آن آگاه ساخت. پيامبر قسمتي از آن را براي او بازگو كرد و از افشاي قسمت ديگر خودداري كرد. هنگامي كه پيامبر، همسرش را از آن خبر داد، همسرش گفت: «چه كسي تو را از اين راز آگاه ساخت؟» فرمود: «خداوند عالم و آگاه مرا باخبر ساخت!»

علامه طباطبايي رحمه الله در تفسير اين آيه مي نويسد:

كلمه «سرّ» به معناي مطلبي است كه در دل خود پنهان كرده باشي و نخواهي ديگران از آن خبردار شوند، و كلمه «اسرار» كه باب «افعال» همان «سرّ» است، به معناي اين است كه همان مطلب را براي كسي فاش سازي و سفارش كني كه آن را پنهان بدارد و به كسي اطلاع ندهد.

حاصل معناي آيه اين است: و زماني كه رسول خدا صلي الله عليه و آله سرّي از اسرار خود را نزد بعضي از همسرانش _ يعني حفصه، دختر عمر بن خطاب _ افشا كرد و به وي سفارش فرمود كه اين مطلب را به كسي نگويد، همين كه حفصه آن سرّ را برخلاف دستور آن جناب به ديگري گفت، و قسمتي از سرّ آن جناب را فاش نموده، از فاش كردن بقيه آن سرّ خودداري نمود، رسول خدا صلي الله عليه و آله جريان را به عنوان اعتراض به خود او خبر داد، يعني خبر داد كه تو سرّ مرا فاش كردي، آن زن پرسيد چه كسي به

ص: 35

تو خبر داد كه من اين كار را كرده ام و سرّ تو را فاش ساخته ام؟ رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود خداي عليم و خبير به من خبر داد و او خدايي است كه عالم به سرّ و علانيه، و باخبر از سرائر و اسرار است... . تمامي روايات اتفاق دارند بر اينكه منظور از آن دو زن، حفصه و عايشه، دو همسر رسول خدا صلي الله عليه و آله هستند.(1)

اسرار افراد جامعه از اسرار غير شخصي به شمار مي رود. ازاين رو، انسان مؤمن، همانند خداوند ستار و رازپوش مي كوشد اسرار بندگان خدا را پنهان دارد. حفظ رازهاي مردم، در حقيقت حفظ آبروي آنهاست. آبروي شخص، در حكم خون و مايه حيات و زندگي اوست. اگر اين آبرو ريخته شود، در حقيقت مايه حيات اجتماعي اش از بين رفته و گويي دچار مرگ شده است. در مواردي، حفظ حرمت انسان ها حتي از حفظ حرمت خانه خدا هم مهم تر است.

يكي ديگر از عرصه هاي رازداري، رازهاي حكومتي است كه از اهميت ويژه اي برخوردار است. در صدر اسلام نمونه هايي مشاهده شده است كه بعضي با افشاي اسرار، مسلمانان را دچار مشكل ساختند؛ مانند شأن نزولي كه براي آيات 27 و 28سوره انفاق نقل شده است و در نمونه هاي رفتاري به آن اشاره خواهد شد.

ص: 36

ص: 37

ص: 38

نمونه آن را در داستان حضرت يوسف عليه السلام مي بينيم كه ايشان براي رفع اتهام از خود، راز زليخا را بيان مي كند:

قَالَ هِيَ رَاوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي وَ شَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ؛ [يوسف] گفت: «او مرا با اصرار به سوي خود دعوت كرد!» و در اين هنگام، شاهدي از خانواده آن زن شهادت داد كه اگر پيراهن يوسف از پيش رو پاره شده، آن زن راست مي گويد، و او (يوسف) از دروغگويان است. (يوسف: 26)

قرآن كريم در مورد ديگري نيز رازداري را لازم نمي داند؛ آنجا كه به انسان ستم شود، مظلوم حق دارد، ستم ستمكاران را افشا كند.(1)

همچنين شهادت دادن به نفع مظلوم، جايز، بلكه واجب است و رازداري در اين موارد معنا ندارد. خداوند در قرآن كريم مي فرمايد:

وَ إِنْ كُنْتُمْ عَلَي سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا كَاتِباً فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضاً فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَ لْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لاَ تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَ مَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ. (بقره: 283)

و اگر در سفر بوديد و نويسنده اي نيافتيد، گروگان بگيريد! (گروگاني كه در اختيار طلبكار قرار گيرد.) و اگر به يكديگر اطمينان [كامل] داشته باشيد، [گروگان لازم نيست، و] بايد كسي كه امين شمرده شده [و بدون گروگان، چيزي از ديگري گرفته]، امانت [و بدهي خود را به موقع] بپردازد؛ و از خدايي كه

ص: 39

پروردگار اوست، بپرهيزد! و شهادت را كتمان نكنيد! و هر كس آن را كتمان كند، قلبش گناهكار است و خداوند، به آنچه انجام مي دهيد، داناست.

ص: 40

_ آزار و اذيت مردم تحمل شود؛

_ با آنان به جنگ و جدال و خلاف و عداوت نپردازد؛

_ هنگام ابتلا و مصيبت صبر كند و شكوه و ناراحتي اظهار نكند؛

_ با اندك بودن مئونه بسازد و زندگي را به سادگي و آساني بگذراند؛

_ از اموري كه در ميان مردم، عادت و متعارف و مرسوم شده است بپرهيزد و... .

[سپس حضرت به نكته جالب و كليدي اشاره مي كند و مي فرمايد:]

پس اگر نتواني به اين خصال عمل كني، مي بايد عزلت و گوشه گيري اختيار كني و از اجتماعات مردم كه مفيد نيست، بركنار شوي و اگر از گوشه نشيني هم عاجز باشي، تا مي تواني سكوت اختيار كن و از حرف زدني كه صددرصد مفيد نيست، بپرهيز... .(1)

به هرحال، نجات آدمي در سكوت است كه آسان ترين راه براي تقويت صفتِ رازداري مي باشد. البته سكوت در باطل روا نيست و در غير اين مورد، سكوت گنجي است بي پايان. امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «بنده مؤمن مادامي كه ساكت باشد، پيوسته به عنوان انسان نيكوكار ثبت مي شود، و هرگاه سخن گفت، (مي تواند) نيكوكار يا گناهكار ثبت شود».(2)

ص: 41

ص: 42

2. امام علي عليه السلام : «الظَّفَرُ بِالحَزمِ، و الحَزمُ بِإجالَةِ الرَّأيِ، و الرَّأيُ بِتَحصِينِ الاسرارِ؛ پيروزي با احتياط به دست مي آيد؛ و احتياط، با انديشيدن و سنجيدن؛ و انديشيدن و سنجيدن، با رازداري».(1)

3. امام علي عليه السلام : «سِرُّكَ أسِيرُكَ فإن أفشَيتَهُ صِرتَ أسِيرَهُ؛ راز تو در بند توست. اگر آن را فاش كني، تو در بندش خواهي شد».(2)

4. امام علي عليه السلام : «سِرُّكَ سُرُورُكَ إن كَتَمتَهُ، و إن أذَعتَهُ كانَ ثُبُورَكَ؛ راز تو مايه شادي توست، اگر پنهانش داري؛ و سبب هلاكت توست، اگر آن را فاش سازي».(3)

5. امام علي عليه السلام : «المَرءُ أحفَظُ لِسِرِّهِ؛ آدمي، راز خود را بيشتر نگه مي دارد [تا ديگران]».(4)

6. امام علي عليه السلام : «اِنفَرِدْ بِسِرِّكَ و لا تُودِعْهُ حازِماً فَيَزِلَّ و لا جاهِلاً فَيَخُونَ؛ رازت را تنها براي خودت نگه دار و آن را نه به دورانديش سپار، كه مي لغزد و نه به نادان، كه خيانت مي كند».(5)

7. امام صادق عليه السلام : «سِرُّكَ مِن دَمِكَ فلا يَجرِيَنَّ مِن غَيرِ أوداجِكَ؛ راز تو جزئي از خون توست، پس نبايد در رگ هاي غير تو جريان يابد».(6)

ص: 43

مكن، مگر بر رازي كه اگر دشمن از آن آگاه شود نتواند به تو زياني رساند؛ زيرا دوست نيز ممكن است روزي دشمن شود».(1)

1. امام علي عليه السلام : «لا تُسِرَّ إلي الجاهِلِ شيئا لا يُطِيقُ كِتمانَهُ؛ با نادان، رازي كه طاقت كتمانش را ندارد، در ميان مگذار».(2)

2. امام علي عليه السلام : «لا تُودِعَنَّ سِرَّكَ مَن لا أمانَةَ لَهُ؛ راز خود را به كسي كه امانت دار نيست، مسپار».(3)

ص: 44

لَتَعلَمُ أنَّكَ قَبَضتَني و ما سَفَكتُ دَما! فيقولُ: بَلي، سَمِعتَ مِن فلانٍ رِوايَةَ كذا و كذا، فَرَوَيتَها علَيهِ، فَنُقِلَت حتّي صَارَت إلي فلانٍ الجَبّارِ فَقَتَلَهُ علَيها، و هذا سَهمُكَ مِن دَمِهِ!(1)

روز قيامت، آدمي محشور مي شود در حالي كه يك قطره خون هم نريخته، به اندازه يك شيشه حجامت يا بيشتر به او خون مي دهند و مي گويند: اين سهم تو از خون فلاني است. عرض مي كند: بار پروردگارا! تو مي داني كه جانم را ستاندي در حالي كه قطره خوني نريخته بودم. مي فرمايد: درست است، اما از فلاني چنين و چنان روايتي شنيدي و آن را روايت كردي كه به زيان او تمام شد؛ زيرا آن روايت دهان به دهان گشت تا به فلان ستمگر رسيد و او را به خاطر آن كشت و حالا اين سهم تو از خون اوست.

ص: 45

ص: 46

ص: 47

ابولبابه مي گويد: هنوز گامي برنداشته بودم كه متوجه شدم من به خدا و پيامبر خيانت كردم و اين آيه ها درباره من نازل شد.

در اين هنگام ابولبابه بسيار پريشان گشت؛ به طوري كه خود را با طنابي به يكي از ستون هاي مسجد پيامبر بست و گفت: به خدا سوگند نه غذا مي خورم و نه آب مي نوشم تا مرگ من فرا رسد، مگر اينكه خداوند توبه مرا بپذيرد.

هفت شبانه روز گذشت و ابولبابه نه غذا خورد و نه آب نوشيد؛ آن چنان كه بي هوش بر زمين افتاد. سرانجام خداوند توبه او را پذيرفت. مؤمنان اين خبر را به او رساندند، ولي او سوگند ياد كرد كه خود را از ستون باز نكند تا پيامبر بيايد و او بگشايد.

پيامبر آمد و بند از او گشود. ابولبابه گفت براي تكميل توبه خود، خانه ام را كه در آن مرتكب گناه شده ام رها خواهم ساخت و از تمام اموالم صرف نظر مي كنم. پيامبر فرمود: «كافي است كه يك سوم از اموالت را در راه خدا صدقه بدهي».(1)

ص: 48

خواهش كند كه آن راز را نزد خود نگه دارد. عقل حكم مي كند به جاي اين خواهش، سكوت برگزيند و راز خود يا ديگران را افشا نسازد.

4. در مواردي كه لازم است راز را با كسي در ميان گذاشت، بايد بررسي شود كه آيا آن شخص براي اين كار مناسب هست يا خير؟ چنان كه حضرت يوسف عليه السلام راز خود را فقط براي پدر مهربان خود بازگو كرد.

در برخي روايات سفارش شده است كه رازهاي خود را به انسان نادان،(1) شخصي كه امانت دار نيست(2) و به افراد سخن چين مسپاريد.(3) بنابراين، در انتخاب فردي كه راز با او در ميان گذاشته مي شود، بايد دقت فراوان كرد. چنين شخصي بايد فردي عاقل، امانت دار، مؤمن و رازدار باشد.

5. رازداري، قابل آموزش است. بنابراين، فرزندان بايد از همان كودكي رازداري را در خانواده بياموزند.

6. بهترين راه براي رازداري، تفكر، مطالعه و كم سخن گفتن است. هركس سكوت را در زندگي پيشه كند، اهل نجات خواهد بود.

به پير ميكده گفتند چيست راه نجات

بخواست جام مي و گفت: راز پوشيدن ج

7. در انتشار اخبار بايد دقت كرد. هر خبر، زمان و مكان خاص خود را مي طلبد. چه بسا، بيان بي موقع اخبار، موجب وارد آمدن خسارت به جامعه و كشور شود؛ زيرا دشمن با آگاه شدن از آن، شيطنت خود را

ص: 49

آغاز مي كند و از هر راهي مي كوشد كه آن كار به نتيجه نرسد؛ چنان كه نمونه هاي آن در بخش هاي مختلف علمي و امنيتي كشور بارها مشاهده شده است؛ از داروسازي تا صنايع نظامي، اتمي و... . امير مؤمنان، حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: «آشكار كردن چيزي پيش از آنكه استوار گردد، موجب تباهي و نابودي آن مي شود».(1)

ص: 50

ص: 51

ص: 52

اراذل و عفو و اغماض از آن، سخاوت، مدارا، تواضع و امثال اينها.(1)

در آيه ديگري آمده است: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً؛ قطعاً براي شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقي نيكوست؛ براي آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مي كند». (احزاب: 21)

بنابراين، رسول خدا صلي الله عليه و آله الگوي هر مسلماني در اخلاق و عمل است. خداوند در قرآن كريم پيامبر را داراي سجاياي اخلاقي بزرگ معرفي مي كند كه راستگويي از مهم ترين آنهاست. به طور كلي، خداوند معجزه را به پيامبران براي اثبات راستگويي آنها در بزرگ ترين خبر _ كه خبر پيامبري باشد _ عطا فرموده است. امام صادق عليه السلام فرمود: «خداي عزوجل هيچ پيغمبري را مبعوث نفرمود، جز با راستگويي و اداي امانت به نيكوكار و بدكار».(2)

اهميت راستگويي تا آنجاست كه امام صادق عليه السلام علت والامقامي و نزديكي حضرت علي عليه السلام به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله را در همين ويژگي حضرت علي عليه السلام معرفي مي كند. به اين معنا كه حضرت علي عليه السلام از بركت راستگويي، به آن قرب و منزلت رسيده است.

شخصي به امام صادق عليه السلام عرض كرد: عبدالله بن ابي يعفور به شما سلام مي رساند. حضرت فرمود: بر تو و بر او سلام باد؛ چون نزد عبدالله رفتي، سلامش برسان و به او بگو جعفر بن محمد (امام صادق) به تو مي گويد: در آنچه علي نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله به مقام رسيد بنگر و ملازمش

ص: 53

باشد؛ همانا علي نزد رسول خدا صلي الله عليه و آله به سبب راستگويي و اداي امانت به آن مقام رسيد.(1)

راستگويي با ايمان رابطه نزديكي دارد؛ چنان كه در بعضي روايات، راستگويي دومين درجه ايمان و در بعضي روايات، معيار و شاخص تشخيص مؤمن معرفي شده است.

در روايتي از امام صادق عليه السلام مي خوانيم: «به روزه و نماز مردم فريب نخوريد؛ زيرا بسا انسان به نماز و روزه شيفته مي شود تا آنجا كه اگر ترك كند به هراس افتد، ولي آنها را به راستگويي و اداي امانت بيازماييد».(2)

در واقع، راستي و امانت از يك خانواده و از يك جنسند؛ زيرا راستي، پاكي سخن است و امانت، پاكي عمل و كار.

راستي و راستگويي از نظر حضرت حق، آن چنان اهميت دارد كه به اهل ايمان فرمان مي دهد از اهل راستي و راستگويان پيروي كنند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا كنيد و با راستان باشيد». (توبه: 119)

علامه طباطبايي رحمه الله درتبيين «مع الصادقين» به معناي پيروي كردن از راستگويان تأكيد دارد و مي نويسد: «آيه شريفه، مؤمنين را دستور مي دهد به اينكه تقوا پيشه نموده، صادقين را در گفتار و كردارشان پيروي كنند و اين غير از آن است كه بفرمايد: شما نيز مانند صادقين متصف به وصف صدق باشيد؛ زيرا اگر آن بود، مي بايستي بفرمايد: و از صادقين باشيد، نه اينكه بفرمايد: و با صادقين باشيد».(3)

ص: 54

البته در روايات آمده است كه مقصود از «صادقين»، پيامبر صلي الله عليه و آله و علي عليه السلام هستند،(1) اما بايد توجه داشت كه پيامبر صلي الله عليه و آله و حضرت علي عليه السلام مصداق اتمّ صادقين هستند.

دراين مقام چند پرسش مهم مطرح است:

صدق و راستي به چه معناست؟

راستگويي چه آثار و كاركردهايي دارد؟

نشانه هاي راستگويي چيست؟

آيا راستگويي نابجا هم داريم؟

ص: 55

عملش مطابق با اعتقادش باشد و يا كاري كه مي كند با اراده و تصميمش مطابق باشد و شوخي نباشد، صادق ناميده اند.(1)

بعضي براي صدق اقسامي بيان مي كنند؛ از جمله گفته شده: «صدق در كلام، صدق در كتابت، صدق در نيت، صدق در عزم و جزم بر امور خير، صدق در عمل كه باطنش مطابق ظاهرش باشد، صدق در مقامات دنيويه و اخلاق حميده، مانند: صبر، شكر، توكل، رجاء، خوف، رضا، تسليم و غير اينها».(2)

مرحوم ملا احمد نراقي، صاحب معراج السعادة، كه تسلط خاصي در روايات دارد، درباره صدق و راستگويي مي نويسد:

ضد دروغگويي، صدق است كه راستگويي است و آن اشرف صفات نفسانيه و رئيس اخلاق ملكيه است... و مخفي نماند كه همچنان كه صدق و كذب در سخن و گفتار مي باشد، همچنين در كردار و اخلاق و مقامات دين نيز يافت مي شود... صدق در [كردار و اعمال] اين است كه باطن و ظاهر يكسان و مطابق باشد، يا باطن از ظاهر بهتر و آراسته تر باشد و اين مرتبه از صدق، اشرف و افضل از صدق در گفتار است.(3)

با توجه به اين توضيحات، روشن شد كه راستي و راستگويي از ديدگاه مفسران و استادان اخلاق و حتي اهل لغت، از گستره معنايي وسيعي برخوردار است؛ يعني افزون بر راستگويي در سخن، مطابقت قلب با زبان نيز راستي و صدق به شمار مي رود. همچنين مطابقت سخن

ص: 56

با عمل نيز نوعي راستي و صدق است و چنين شخصي را راستگو مي نامند.

اما بايد توجه داشت كه براي رسيدن به راستي در رفتار و كردار، بايد از كانال راستي در سخن و گفتار گذشت. در روايتي از امام صادق عليه السلام مي خوانيم كه «هركس زبانش راست باشد، كردارش پاك است».(1)

همچنين حضرت علي عليه السلام مي فرمايد: «راستگويي به سوي نيكي هدايت مي كند و نيكي به سوي بهشت دعوت مي كند».(2)

ص: 57

ص: 58

از بعضي آيات قرآن كريم هم اين معنا استفاده مي شود كه: راستگويي سبب مي شود خداوند اعمال و كردار انسان را اصلاح كند:

اي كساني كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا كنيد و سخن راست و استوار گوييد تا [خداوند] كارهاي شما را به صلاح و سامان آورد و گناهان شما را بيامرزد و هركه خدا و پيامبرش را فرمان برد، به راستي به كاميابي و پيروزي بزرگ دست يافته است.(1)

امام صادق عليه السلام هم فرمود: «هر كس زبانش راست باشد، كردارش پاكيزه است».(2)

ص: 59

خداوند نيز از افراد راستگو در قرآن كريم به بزرگي ياد مي كند و از جمله آنها، حضرت ابراهيم عليه السلام را به سبب راستگويي اش مي ستايد: «و در اين كتاب به ياد ابراهيم پرداز؛ زيرا او پيامبري بسيار راستگو بود». (مريم: 41)

خداوند مهربان در آيه 35 سوره احزاب، ده گروه از مردان و زنان را با ويژگي هايي خاص معرفي مي كند و آنها را شايسته مغفرت، آمرزش و پاداش بزرگ مي داند؛ يكي از آنها، مردان و زنان راستگو هستند:

إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْقَانِتِينَ وَ الْقَانِتَاتِ وَ الصَّادِقِينَ وَ الصَّادِقَاتِ وَ الصَّابِرِينَ وَ الصَّابِرَاتِ وَ الْخَاشِعِينَ وَ الْخَاشِعَاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِينَ وَ الْمُتَصَدِّقَاتِ وَ الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ وَ الْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَافِظَاتِ وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً.

مردان و زنان مسلمان، و مردان و زنان باايمان، و مردان و زنان عبادت پيشه، و مردان و زنان راستگو، و مردان و زنان شكيبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه دهنده، و مردان و زنان روزه دار، و مردان و زنان پاكدامن، و مردان و زناني كه خدا را فراوان ياد مي كنند؛ خدا براي [همه] آنان آمرزش و پاداشي بزرگ فراهم ساخته است.

ص: 60

در قرآن كريم براي راستي و راستگويي، نشانه هايي بيان شده است.

ص: 61

ص: 62

در مواقعي دروغ را جايز مي شمارند، با قاعده اهم و مهم و از باب تزاحم است؛ مانند اينكه ورود بدون اجازه به خانه ديگران، غصب به شمار مي رود و حرام است، اما اگر در همين خانه مسلماني در حال هلاكت باشد، در مقام عمل، بين ورود بي اجازه به خانه ديگري و نجات يك مسلمان، تزاحم رخ مي دهد و حكم عقل اين است كه نجات مسلمان مهم تر است. بنابراين، بايد براي نجات او اقدام كرد. دروغ نيز همين گونه است. دروغ، ذاتاً قبيح و در نتيجه حرام است؛ اما اگر اين دروغ حرام با امري واجب، مثل نجات جان يك مؤمن تزاحم پيدا كند، در اين مقام، نجات جان مؤمن مقدّم مي شود. به هرحال، محدوده دروغ مصلحتي مشخص است و نمي توان هر دروغي را دروغ مصلحتي دانست.

شهيد مطهري در اين باره مي نويسد:

مسئله دروغ مصلحت آميز است كه سعدي ما هم آورده و در فقه ما آمده است. آيا دروغ مصلحت آميز بِهْ از راست فتنه انگيز است يا نه؟ سعدي مي گويد: دروغ مصلحت آميز بِهْ از راست فتنه انگيز است و آن داستاني هم كه ذكر كرده، نشان مي دهد كه درك سعدي از اين مسئله درك خوبي بوده است. مي گويد شخصي را پيش پادشاهي آورده بودند. پادشاه فرمان داد كه بروند گردنش را بزنند. او وقتي مأيوس شد از اينكه زنده بماند، شروع كرد به فحش دادن، ولي پادشاه نمي شنيد. پرسيد: چه مي گويد؟ وزير گفت: مي گويد: الْكاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ عَنِ النّاسِ.(1) يك كسي كه آنجا دنبال اين بود كه نقطه ضعفي در اين وزير پيدا كند و او را

ص: 63

معلق نمايد و خودش به جاي او وزير بشود، گفت: در حضرت پادشاهان نشايد امثال ما را دروغ گفتن؛ او دارد به پادشاه فحش مي دهد، تو مي گويي دارد آيه قرآن مي خواند؟! شاه گفت: دروغ او از راست تو بهتر است.(1) دروغ مصلحت آميز به از راست فتنه انگيز است؛ يعني او با يك دروغ، جاني را نجات داد و تو با يك راست، جاني را بيشتر به خطر مي اندازي.

اساساً آيا اين درست است كه دروغ مصلحت آميز بِهْ از راست فتنه انگيز است؟

اينجا ابتدا بايد مطلبي را برايتان عرض بكنم كه، فرق است ميان دروغ مصلحت آميز و دروغ منفعت خيز! خيلي افراد دروغ منفعت خيز را با دروغ مصلحت آميز اشتباه مي كنند يا مي خواهند اشتباه كنند. دروغ مصلحت آميز، يعني دروغي كه فلسفه خودش را از دست داده و فلسفه راستي را پيدا كرده است؛ يعني دروغي كه با آن، انسان حقيقتي را نجات مي دهد. ولي دروغ منفعت خيز، يعني انسان دروغ مي گويد كه خودش سودي برده باشد. مسئله مصلحت با مسئله منفعت نبايد اشتباه بشود. مصلحت، دايرمدار حقيقت است. مصلحت و حقيقت دو برادر هستند كه از يكديگر جدا نمي شوند. مصلحت يعني رعايت حقيقت را كردن، نه رعايت سود خود را كردن، كه اين منفعت است. افرادي دروغ مي گويند؛ دروغي به منفعت خودشان. مي گوييد: چرا دروغ گفتي؟ مي گويد: دروغ مصلحتي گفتم. براي اينكه شندرغاز بيشتر سود ببرد، دروغ

ص: 64

مي گويد و مي گويد دروغ به مصلحت گفتم. اين مصلحت نيست؛ دروغي است مثل همه دروغ هاي ديگر. پس اين مطلب اشتباه نشود: دروغ مصلحت آميز غير از دروغ منفعت خيز است.(1)

ص: 65

مرحله سوم _ استثناهاي دروغ: اين بحث، شبيه همان اصطلاح «دروغ مصلحتي» است. مسلّم است كه دروغ حرام است، اما در دو مورد، دروغ استثنا شده است و حرمتي ندارد. به عبارت ديگر، در روايات براي دروغ گفتن در دو مورد مجوز صادر شده است. شايد همين دو مورد سبب شده است كه اصطلاح دروغ مصلحتي بين مردم رواج يابد، اما بايد توجه داشت كه روايات، اصل دروغ را زشت و حرام مي شمرند و مواردي كه ائمه اطهار عليهم السلام و پيامبر صلي الله عليه و آله مجوز داده اند، محدود و مشخص است. بنابراين، فقط در همان موارد مي توان اقدام كرد و خروج از آنها درست نيست و نمي شود به هر بهانه اي به دروغ متمسك شد.

ص: 66

در روايت صحيح آمده است: «المصلح ليس بكذّاب؛ انسان مصلح، دروغگو به شمار نمي آيد.»(1)

ص: 67

ص: 68

2. امام علي عليه السلام : «قَدرُ الرَّجُلِ علي قَدرِ هِمَّتِهِ، و صِدقُهُ علي قَدرِ مُرُوءَتِهِ؛ ارزش مرد به اندازه همت اوست، و راستي او به اندازه مردانگي اش».(1)

3. امام علي عليه السلام : «الصادِقُ علي شَفا مَنجاةٍ و كَرامَةٍ، و الكاذِبُ علي شَرَفِ مَهواةٍ و مَهانَةٍ؛ راستگو، در آستانه نجات و بزرگواري است، و دروغگو بر لبه پرتگاه و خواري».(2)

4. امام علي عليه السلام : «إنّ الصادِقَ لَمُكرَمٌ جَلِيلٌ، و إنّ الكاذِبَ لَمُهانٌ ذَليلٌ؛ راستگو، محترم و ارجمند است، و دروغگو، بي حرمت و خوار».(3)

5. امام صادق عليه السلام : «إنّ الصادِقَ اول مَن يُصَدِّقُهُ اللّه ُ عزوجل يَعلَم أنّه صادِقٌ، و تُصَدِّقُهُ نفسُهُ تَعلَمُ أنّه صادِقٌ؛ نخستين كسي كه راستگو را تصديق مي كند، خداوند عزوجل است كه مي داند او راستگوست و نفْسِ او نيز تصديقش مي كند كه مي داند راستگوست».(4)

ص: 69

ص: 70

2. امام علي عليه السلام : «أصدَقُ المَقالِ ما نَطَقَ بهِ لِسانُ الحالِ؛ راست ترين سخن، سخن زبان حال است».(1)

ص: 71

پيامبر صلي الله عليه و آله پذيرفت و با او شرط كرد كه دروغ نگويد. وي پس از قبول كردن اين شرط، اسلام آورد. هنگامي كه از حضور پيامبر خدا صلي الله عليه و آله مرخص شد و خمر را بر او عرضه كردند، گفت: اگر من خمر بياشامم و پيامبر از من درباره آشاميدن آن جويا شود و دروغ بگويم، عهد خود با آن حضرت را نقض كرده ام. اگر راست بگويم نيز آن بزرگوار حد خدا را بر من جاري خواهد كرد. سپس شرب خمر را ترك كرد. زنا و سرقت را نيز به همين دليل ترك كرد. هنگامي كه به حضور پيامبر خدا صلي الله عليه و آله برگشت، به آن بزرگوار گفت: يا رسول الله، چقدر نيكو بود اين عملي كه انجام دادي! زيرا از آن زمان كه تو مرا از دروغ نهي كردي، مرا از همه گناهان نجات دادي و من از همه آنها توبه كردم.(1)

ص: 72

ص: 73

سپهري، عباس، ارزش حقيقت (جلد 1 و 2)، ترجمه: ياسين بابايي، تهران، نجواي دل، 1390.

شريف پور، فريده، اگر مي خواهيد راستگو باشيد بايد بدانيد، تهران، احسان، 1385.

صبوري فيروزآبادي، محسن، احكام فقهي غيبت و دروغ، قم، دارالتفسير، 1389.

صديقي، اسماعيل، آيين راستي، قم، نشر روح، 1381.

3

ص: 74

ص: 75

ص: 76

«قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سبيل الله مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ؛ بگو اي اهل كتاب! چرا افرادي را كه ايمان آورده اند از راه خدا بازمي داريد و مي خواهيد اين راه را كج سازيد؟! در حالي كه شما [به درستي اين راه] گواه هستيد و خداوند از آنچه انجام مي دهيد، غافل نيست!». (آل عمران: 99)

«وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ في سبيل الله أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ؛ اگر هم در راه خدا كشته شويد يا بميريد، [زيان نكرده ايد؛ زيرا] آمرزش و رحمت خدا، از تمام آنچه آنها [در طول عمر خود] جمع آوري مي كنند، بهتر است!». (آل عمران: 157)

البته واژه سبيل در قرآن كريم، به واژگان ديگري نيز اضافه شده است؛ مانند «سبيل المفسدين»،(1) سبيل الرَّشد(2) (راه صواب و هدايت)، سبيل الغي(3) (راه ناصواب و گمراهي)، سبيل الَّذين لا يعلمون(4) (راه كساني كه نمي دانند)، سبيل من اناب (راه كسي كه توبه كرده است). تعبير ديگري كه از اهميت خاصي برخوردار است، «صراط مستقيم» است. ممكن است در ابتدا تصور شود كه اين موضوع جاي بحث و بررسي چنداني ندارد و راه خدا يعني راهي كه خدا براي بندگان معين كرده تا در آن راه حركت كنند و از دستوراتش اطاعت كنند و يا راه خدا هر چيزي است كه به رضاي او منتهي شود، اما چنين نيست. با كمي تأمل و دقت در قرآن كريم، اولاً مشخص مي شود كه در مقابل سبيل الله، سبيل الطاغوت نيز وجود دارد:

ص: 77

الَّذينَ آمَنُوا يُقاتِلُونَ في سبيل الله وَ الَّذينَ كَفَرُوا يُقاتِلُونَ في سَبيلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِياءَ الشَّيْطانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطانِ كانَ ضَعيفاً. (نساء: 76)

كساني كه ايمان دارند، در راه خدا پيكار مي كنند؛ و آنها كه كافرند، در راه طاغوت (بت و افراد طغيانگر). پس شما با ياران شيطان پيكار كنيد [و از آنها نهراسيد]؛ زيرا كه نقشه شيطان، [همانند قدرتش] ضعيف است.

بنابراين، در مقابل انسان دو راه وجود دارد: راه خدا و راه طاغوت. انسان مؤمن بايد راه خدا را انتخاب كند، نه راه غيرخدا و طاغوت را.

اهل لغت در معناي طاغوت گفته اند: مراد از آن، خدايان دروغين و مردمان متجاوز و طاغي است.(1)

علامه طباطبايي رحمه الله مي نويسد:

كلمه «طاغوت» به معناي طغيان و تجاوز از حد است، ولي اين كلمه تا حدي مبالغه در طغيان را مي رساند... و اين كلمه در مواردي استعمال مي شود كه وسيله طغيان باشند، مانند اقسام معبودهاي غيرخدا، امثال بت ها، شياطين، جن ها، پيشوايان ضلالت از بني آدم و هر متبوعي كه خداي متعال، راضي به پيروي از آنها نيست.(2)

درباره راه خدا با پرسش هايي روبه رو هستيم، از جمله:

1. مقصود از سبيل الله (راه خدا) چيست؟ چه تفاوتي با صراط مستقيم دارد؟

ص: 78

2. مصداق هاي راه خدا كدام است؟

3. برخورد مردم با راه خدا چگونه بوده و هست؟

4. چه عواملي باعث مي شود انسان مقابل راه خدا قرار گيرد و با آن مخالفت كند؟

5. وظيفه انسان در برابر راه خدا چيست؟

ص: 79

مي رسد در اصطلاح قرآن متفاوت اند. در قرآن كريم، واژه «صراط» در همه جا با صفت مستقيم آمده است و خداوند به كساني كه اين راه را مي پيمايند، توجه خاص كرده و به آنها نعمت داده است.

اين همان راهي است كه بندگان خدا در نمازهاي پنجگانه آن را از خداوند مهربان درخواست مي كنند.

در كنار صراط مستقيم كه راه خاص خداست و يكي بيش نيست، راه هاي متفاوت ديگري هم وجود دارد كه در اصطلاح، آنها را سبيل الله مي نامند. بنابراين، ميان خدا و انسان ها يك صراط مستقيم وجود دارد و هزاران راه ديگر. خداوند مي فرمايد:

«وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ؛ و آنها كه در راه ما [با خلوص نيت] جهاد كنند، قطعاً به راه هاي خود هدايتشان خواهيم كرد؛ و خداوند با نيكوكاران است». (عنكبوت: 69)

علامه طباطبايي رحمه الله در جلد اول تفسير الميزان كه سوره مباركه حمد را بررسي كرده، درباره صراط مستقيم به تفصيل، سخن گفته است و در يك نتيجه گيري مي فرمايد:

... معلوم مي شود كه سبيل، غير از صراط مستقيم است؛ چون سبيل متعدد است و به اختلاف احوال و رهروان راه عبادت، مختلف مي شود؛ به خلاف صراط مستقيم كه يكي است كه در مثل، (مانند) بزرگراهي است كه همه راه هاي فرعي به آن منتهي مي شود. تفاوت ديگر اينكه هر يك از سبيل ها مثلاً سبيل مؤمنين، سبيل منيبين و سبيل پيروي كنندگان رسول خدا و هر سبيل ديگر، گاه مي شود كه از داخل و يا خارج دچار آفتي گردد. ولي صراط مستقيم همان طور كه گفتيم هرگز دچار اين دو آفت نمي شود....

ص: 80

ايمان كه يكي از سبيل هاست، گاهي با شرك جمع مي شود، همچنان كه گاهي با ضلالت جمع مي شود، اما هيچ يك از شرك و ضلالت با صراط مستقيم جمع نمي گردد. پس معلوم شد كه براي سبيل مرتبه هاي بسياري است.(1)

اهل لغت در معناي سبيل مي نويسند: «هر راهي [است] كه رضاي خدا در آن باشد. مثل قتل في سبيل الله، انفاق في سبيل الله، هجرت في سبيل الله و... .(2)

در بسياري از آيات و روايات، جهاد مقيد به سبيل الله شده است كه از تفسير مفسران مي توان معناي سبيل را فهميد. علامه طباطبايي رحمه الله مي نويسد:

و قاتلوا في سبيل الله؛ اين آيه جهاد را واجب مي كند و مي بينيم كه اين فريضه را در اين آيه و ساير موارد از كلامش، مقيد به قيد «سبيل الله» كرده و اين براي آن است كه به گمان كسي درنيايد و كسي خيال نكند كه اين وظيفه ديني مهم، براي اين تشريع شده كه امتي بر ساير مردم تسلط پيدا كرده و اراضي آنان را ضميمه اراضي خود كنند.... چنين نيست، قيد «في سبيل الله» مي فهماند كه منظور از تشريع جهاد در اسلام، براي اين است كه دين الهي كه مايه صلاح دنيا و آخرت مردم است، در عالم سلطه يابد.(3)

از پرسش يك عرب بيابان نشين از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و پاسخ آن حضرت نيز مي توان دريافت كه سبيل الله، راهي است كه براي اعتلاي كلمه الله باشد.(4)

ص: 81

بنابراين، سبيل الله يا همان راه خدا به دو صورت استفاده مي شود: گاهي قيد فعل و عملي مي شود؛ مانند جهاد در راه خدا و انفاق در راه خدا. در اين گونه موارد، مقصود از راه خدا آن است كه آن كار، با نيت درست و خدايي و براي اعتلاي كلمه الله و توحيد انجام شود، نه براي كسب دنيا، شهرت، مال و... . جهاد در راه خدا نيز يعني جهادي كه در آن، قصد و نيت فقط خدا و اعتلاي كلمه الله و توحيد باشد.

گاهي سبيل الله به صورت قيد نيست، بلكه به تنهايي به كار مي رود. در اين گونه موارد، سبيل الله معناي خاصي دارد و مقصود از آن، كار و مفهومي خاص است؛ مانند كارهاي عام المنفعه يا دين اسلام يا قرآن كريم و غيره. براي نمونه، آيه 60 سوره توبه، آنجا كه موارد مصرف زكات را واجب مي شمارد، به هشت مورد اشاره دارد كه يكي از آنها سبيل الله است. يعني زكات واجب را مي توان در راه خدا صرف كرد. علامه طباطبايي در معناي سبيل الله (راه خدا) در اين آيه مي نويسد:

سبيل الله (راه خدا)، مصرفي است عمومي و شامل تمام كارهايي مي گردد كه نفعش عايد اسلام و مسلمين شده و به وسيله آن مصلحت دين حفظ مي شود كه روشن ترين آن، جهاد در راه خدا و بعد از آن ساير كارهاي عام المنفعه از قبيل راه سازي، پل سازي و امثال آن است... .(1)

بنابراين، سبيل در اين گونه موارد به كار خاصي اشاره دارد كه بايد با توجه به سياق آيات يا به كمك روايات، مصداق هاي آن را مشخص كرد.

ص: 82

ص: 83

بر اين اساس سبيل الله، يعني پيكار در راه دين و جهاد؛(1) برتري اسلام؛(2) و طاعت خدا در پيكار با مشركان.(3)

ص: 84

راه خدا و دور نگه داشتن مردم از عبادت خداست كه از جنگ و قتال در ماه هاي حرام (رجب، ذي القعده، ذي الحجه و محرم) بدتر و زشت تر است.

ص: 85

عده اي به راه خدا ايمان دارند و در راه آن جان فشاني مي كنند و تلاش و همت آنها براي اعتلا و سربلندي كلمه الله و دين خداست. اين افراد، به رحمت الهي اميد دارند؛ چرا كه خداوند فرمود:

«إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في سبيل الله أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ؛ كساني كه ايمان آورده و كساني كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد كرده اند، آنها به رحمت پروردگار اميد دارند و خداوند، آمرزنده مهربان است». (بقره: 218)

همچنين در آيه اي ديگر از همين سوره مي فرمايد: «[آنها بايد بدانند] پاداششان نزد پروردگارشان [محفوظ] است و بيمي بر آنان نيست و اندوهگين نمي شوند». (بقره: 262)

«چنين افرادي چه در راه خدا شهيد شوند و چه به مرگ طبيعي از دنيا بروند، از مغفرت و رحمت الهي برخوردارند».(1)

عده اي ديگر، راه خدا را به مسخره مي گيرند و از آن سرپيچي و دوري مي كنند و مي كوشند مردم را از راه خدا گمراه كنند؛ چنان كه خداوند در آيه 6 سوره لقمان مي فرمايد: «و برخي از مردم، كساني اند كه سخن بيهوده را خريدارند تا مردم را بي هيچ دانشي از راه خدا گمراه كنند و راه خدا را به ريشخند گيرند. براي آنان عذابي خواركننده خواهد بود».

چنين افرادي بايد بدانند كه اين كار، آثار منفي فراواني به دنبال دارد. از جمله اينكه روز قيامت را فراموش مي كنند؛(2) كارهاي بد در نظر آنان،

ص: 86

خوب جلوه داده مي شود؛(1) اعمال شان تباه مي گردد؛(2) سرزنش الهي را بايد به جان بخرند؛(3) بايد بدانند كه سرپيچي از راه خدا نشانه نهايت گمراهي است؛(4) چنين افرادي از رحمت خدا به دورند؛(5) در دنيا گرفتار عذاب مي شوند و در آخرت هم از عذابي بزرگ در رنج هستند.(6) در بعضي از تعابير قرآن كريم آمده است كه دچار عذاب ذلت بار و خواركننده مي شوند.(7)

ص: 87

1. استكبار

خداوند در قرآن كريم وقتي از منافقان سخن مي گويد، درباره روي گرداني آنها از سخنان رسول خدا صلي الله عليه و آله به دليل روحيه تكبر و استكبار آنها اشاره دارد: «هنگامي كه به آنان گفته شود بياييد تا رسول خدا براي شما استغفار كند، سرهاي خود را (از روي استهزا و كبر و غرور) تكان مي دهند و آنها را مي بيني كه از سخنان تو اعراض كرده، تكبر مي ورزند».(1)

2. خودپسندي و زيبا ديدن كارهاي خود

خداوند در قرآن كريم وقتي از قوم عاد و ثمود سخن مي گويد، درباره علت هلاكتشان مي فرمايد:

«ما طايفه عاد و ثمود را هلاك كرديم و مساكن [ويران شده] آنان براي شما آشكار است. شيطان اعمالشان را برايشان آراسته بود. ازاين رو آنان را از راه خدا بازداشت، درحالي كه بينا بودند».(2)

3. ثروت و امكانات در دست انسان هاي بي دين، از عوامل گمراهي مردم از سبيل الله است.(3)

4. كوردلي و ناتواني از شنيدن سخن حق مانع انتخاب راه خدا مي شود.(4)

5. سوداگري با آيات خدا، زمينه ساز بازداشتن مردم از راه خداست.(5)

ص: 88

6. كفر و ستم.(1)

7. نفاق و دورويي.(2)

گذشته از عوامل دروني، عوامل بيروني هم در انحراف انسان مؤثر است؛ عواملي مانند دوستان بد و افراد و گروه هاي منحرف. قرآن كريم، اهل كتاب و دانشمندان مسيحي (راهبان) را مانعان مردم از راه خدا معرفي مي كند.(3) شياطين جن و انس هم در بازداشتن انسان از راه خدا مؤثرند: «كافران، مشركان، منافقان و يهوديان افرادي هستند كه مردم را از راه خدا دور مي سازند».(4)

ص: 89

انسان نه تنها موظف است خودش راه خدا را بپيمايد، بلكه بايد ديگران را هم به اين راه دعوت كند؛ چرا كه خداوند به رسول خود فرمود:

ادْعُ إِلي سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ. (نحل: 125)

با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت كن و با آنها به روشي كه نيكوتر است، استدلال و مناظره كن! پروردگارت، از هركسي بهتر مي داند چه كسي از راه او گمراه شده و او به هدايت يافتگان داناتر است.

البته بايد توجه داشت كه انسان در پيمودن راه خدا و دعوت به آن، با مشكلات فراواني روبه رو خواهد شد؛ چرا كه مخالفان راه خدا ساكت نمي نشينند. بنابراين، لازمه پيمودن اين راه، استقامت و پايداري است؛ چنان كه خداوند به پيامبرش صلي الله عليه و آله فرمود: «و چه بسيار پيامبراني كه همراه او توده هاي انبوه، كارزار كردند و در برابر آنچه در راه خدا بديشان رسيد، سستي نورزيدند و ناتوان نشدند و تسليم [دشمن] نگرديدند و خداوند، شكيبايان را دوست دارد».(1)

رهپويان راه خدا بايد همان پاسخي را به دشمنان خدا و راه او بگويند كه پيامبر خدا صلي الله عليه و آله به كافران فرمود: «بگو اي كافران، من آنچه مي پرستيد، نمي پرستم. دين شما براي خودتان و دين من براي خودم».(2)

ص: 90

همچنين مؤمن بايد بداند كه در پيمودن راه خدا، با ملامت ملامتگران روبه رو خواهد شد، اما او نبايد هراسي به خود راه دهد؛ همان گونه كه حضرت حق فرمود:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَي الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّةٍ عَلَي الْكافِرينَ يُجاهِدُونَ في سبيل الله وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ (مائده: 54)

اي كساني كه ايمان آورده ايد! هر كس از شما از آيين خود بازگردد، [به خدا زياني نمي رساند] خداوند جمعيتي را مي آورد كه آنها را دوست دارد و آنان [نيز] او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنانْ متواضع، و در برابر كافرانْ سرسخت و نيرومندند؛ آنها در راه خدا جهاد مي كنند و از سرزنش هيچ ملامتگري نمي هراسند. اين، فضل خداست كه به هر كس بخواهد [و شايسته ببيند] مي دهد؛ و [فضل] خدا وسيع، و خداوند داناست.

ص: 91

عربي بيابان نشين خدمت پيامبر صلي الله عليه و آله آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! مردي براي غنيمت مي جنگد و مردي براي نام آوري و مردي براي خودنمايي؛ كدام يك در راه خدا [جنگيده] است؟ رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: هر كس براي بالا رفتن كلمه حق بجنگد، اوست كه در راه خدا [جنگيده] است.

2. امام علي عليه السلام :

إنّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّه ِ إلَيهِ عَبدا أعانَهُ اللّه ُ علي نَفسِهِ... و ارتَوي مِن عَذبٍ فُراتٍ سُهِّلَتْ لَهُ مَوارِدُهُ، فَشَرِبَ نَهَلاً، و سَلَكَ سَبيلاً جَدَدا.(1)

از محبوب ترين بندگان خدا نزد او، بنده اي است كه خداوند، او را در برابر نفْسش ياري رساند... و از آب گوارايي كه آبشخورهاي آن برايش هموار و آسان شد، سيراب گرديد و سپس راه راست و هموار را پيمود.

ص: 92

أو سَعادَةٌ دائمَةٌ؛ همانا خداوند، راه حق را براي شما آشكار كرد و راه هاي آن را روشن ساخت. پس، [از آن به بعد]، يا بدبختي هميشگي است و يا سعادت پايدار».(1)

ص: 93

خدا صلي الله عليه و آله شد، (منظور اين است كه از جاي خطرناكي عبور مي كرد). مردم گفتند: عجب مرد چابكي است، اي كاش اين چابكي را در راه خدا صرف مي كرد! رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: مگر راه خدا منحصر در جنگيدن و كشته شدن است؟ آنگاه فرمود: راه خدا بسيار است؛ بيرون شدن از خانه و سفر كردن براي طلب رزق حلال و فراهم آوردن هزينه زندگي پدر و مادر، راه خداست. و نيز سفر كردن براي طلب رزق حلال جهت زن و فرزند، راه خداست. و سفر كردن و طلب رزق براي به دست آوردن قوت خويشتن نيز راه خداست. ولي كسي كه براي زيادتر كردن مال به سفر مي رود، او در راه شيطان است.(1)

ص: 94

تكان نخورد. پيغمبر صلي الله عليه و آله فرمود: علي جان فعلاً بنشين. دفعه سوم يا چهارم كه مبارز طلبيد، علي عليه السلام آمد و او را به خاك افكند، و روي سينه او نشست. مي خواست سر او را از بدن جدا كند.

او خدو انداخت بر روي علي

افتخار هر نبي و هر ولي

از شدت عصبانيتي كه داشت، آب دهان به صورت مبارك علي عليه السلام انداخت. علي عليه السلام از روي سينه او بلند مي شود، مدتي قدم مي زند، بعد مي آيد مي نشيند.

عمرو بن عبدود مي گويد: چرا رفتي و چرا آمدي؟ مي فرمايد: تو به صورت من آب انداختي، احساس كردم كه ناراحت و عصباني شدم. ترسيدم درحالي كه دارم سر تو را از بدن جدا مي كنم، عصبانيت من در كارم دخالت داشته باشد و آن هواي نفس است. «من تيغ از پي حق مي زنم»؛ نمي خواهم در كارم، غير خدا دخالتي داشته باشد».(1)

ص: 95

نپذيرد، در حد شرك به خداست. امير المؤمنين عليه السلام همان باب توجه به خدا بود كه جز از سوي وي، به خدا رو نشود و او همان راه خداست كه هر كس جز آن پيمايد، نابود گردد. امامان هم يكي پس از ديگري بر اين روش بودند. خدا آنها را ستون هاي زمين ساخت تا مبادا به خلقِ خود بلرزد و اوست حجت رسا بر هر كس در زير زمين يا زير توده كره خاك. امير المؤمنين عليه السلام فرموده است: من از طرف خدا بهشت و دوزخ را تقسيم كنم. من فاروق اكبرم. من صاحب عصا و ميسم هستم. همه فرشته ها با روح به ولايت من اعتراف كردند؛ چنانكه به نبوت محمد صلي الله عليه و آله اعتراف كردند. من همان مسئوليت محمد صلي الله عليه و آله را دارم كه مسئوليت در برابر پروردگار است. محمد صلي الله عليه و آله را بخوانند و جامه پوشند و باز پرسند و مرا هم بخوانند و جامه پوشند و باز پرسند و چون وي پاسخ گويم. به من فضايلي دادند كه به احدي پيش از من ندادند.(1)

ص: 96

عزوجل پيغمبرش را قبض روح فرمود (و آن حضرت از دنيا رفت) تاكنون ما را ياري كرده و در راه ما جنگ كرده و به آتش سوخته و دچار عذاب و شكنجه گشته و در شهرها آواره شده اند. خداوند از جانب ما بدان ها جزاي خير دهد!

و امير مؤمنان عليه السلام فرمود: به خدا سوگند! اگر دوستان ما را با شمشير بزنند، هرگز ما را دشمن نخواهند داشت، و به خدا سوگند اگر به دشمنانمان نزديك شوم و اموال بسيار بدان ها دهم، آنها [نيز] ما را دوست نخواهند داشت.(1)

ص: 97

نيستند. قرآن و مكتب اهل بيت، ارزش راه هاي خدا را مشخص مي كنند. براي مثال، امام رضا عليه السلام مي فرمايد: «كسي كه در طلب روزي مي كوشد و فضل خدا را مي جويد تا مخارج اهل و عيال خود را كفايت كند، اجر و پاداش او از مجاهد راه خدا بيشتر است».(1)

ص: 98

ص: 99

ص: 100

گونه اي كه در سايه آن، انسان مي تواند كارهاي متناسب با آن ويژگي ها را به آساني انجام دهد. براي مثال، انساني كه خلق و خوي كمك به ديگران را دارد، به راحتي انفاق و بخشش مي كند و يا كسي كه روحيه شجاعت را در خود پرورانده، به راحتي در خطرها مانند جهاد در راه خدا وارد مي شود.

بعضي از اهل لغت، ادب را چنين معنا مي كنند: «به چيزي كه شايسته و سزاوار يك شيء يا يك شخص باشد و رعايت گردد، ادب گويند».(1)

علامه طباطبايي رحمه الله هم در معناي ادب مي نويسد:

ادب _ بنابر آنچه از معناي آن استفاده مي شود _ هيئت زيبا و پسنديده اي است كه طبع و سليقه چنين سزاوار مي داند كه هر عمل مشروعي، چه ديني باشد مانند دعا و امثال آن، و چه مشروع عقلي باشد مانند ديدار دوستان، بر طبق آن هيئت واقع شود. به عبارت ديگر، ادب عبارت است از ظرافت عمل... نظير ادبي كه اسلام در غذا خوردن [بيان كرده است] و آن گفتن بسم الله است در اول غذا و گفتن الحمدالله در آخر آن، و يا [دوري كردن] از خوردن در حال پري شكم و امثال اينها و... .

شايد بعضي خيال كنند كه اخلاق و آداب يكي است و حال آنكه چنين نيست؛ زيرا اخلاق عبارت است از ملكات راسخه در روح، و در حقيقت وصفي است از اوصاف روح، ولي آداب عبارت است از هيئت هاي زيباي مختلفي كه اعمال صادره از آدمي متصف بدان مي گردد و اعمال آدمي نحوه صدورش بستگي به صفات مختلف روحي دارد... .(2)

ص: 101

اين آداب، اقسامي دارد: آداب شرعي، عرفي و يا عقلي. آداب مي تواند همه افعال و روابط انسان را در برگيرد. حضور در برابر خدا، حضور در برابر ديگران و تمام حركات و رفتارهاي آدمي مي تواند آراسته به ادب گردد. در معارف دين اسلام، آداب، گستره وسيعي دارد: آداب عبادت، آداب تجارت، آداب معاشرت، آداب ازدواج، آداب خواب، آداب سفر، آداب مسجد، آداب قرائت قرآن، آداب دعا، آداب زيارت، آداب نوشتن نامه و... . به همين دليل است كه علامه طباطبايي مي نويسد: «چون هدف اسلام، سروسامان دادن به جميع جهات زندگي انساني است و هيچ يك از شئون انسانيت، نه كم و نه زياد، نه كوچك و نه بزرگ را از قلم نينداخته، از اين جهت، سر تا پاي زندگي را داراي ادب نموده و براي هر عملي از اعمال زندگي، هيئت زيبايي ترسيم كرده».(1)

بنابراين، آداب راه رفتن، در فضايي كه علامه طباطبايي رحمه الله ترسيم مي كند، مي تواند بيانگر حالات روحي و رواني و شخصيت فرد باشد.

ص: 102

وَ اللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشي عَلي بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشي عَلي رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشي عَلي أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللَّهُ ما يَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلي كُلِّ شَيْ ءٍ قَديرٌ. (نور: 45)

و خداست كه هر جنبنده اي را [ابتدا] از آبي آفريد. پس پاره اي از آنها بر روي شكم راه مي روند و پاره اي از آنها بر روي دو پا و بعضي از آنها بر روي چهار [پا] راه مي روند. خدا هرچه بخواهد مي آفريند. در حقيقت، خدا بر هر چيزي تواناست.

از مشي و راه رفتن، يك معناي مجازي هم استفاده مي شود كه راه و روش است، اما در اين گفتار، معناي اصلي مشي (راه رفتن) مراد است كه از نظر قرآن و روايات آدابي دارد.

پرسش اصلي آن است كه راه رفتن از ديدگاه قرآن و مكتب اهل بيت عليهم السلام چه آدابي دارد؟

چگونه راه رفتني از نظر اسلام، پسنديده و چگونه راه رفتني، ناپسند است؟

در قرآن كريم و روايات، مطالبي آمده است كه به آداب راه رفتن اشاره دارد.

ص: 103

وي در سفارش هايي كه به فرزندش دارد، مي گويد: «وَ اقْصِدْ في مَشْيِك...؛ در راه رفتن خود ميانه رو باش». (لقمان: 19)

در معناي اين آيه نوشته اند:

«[ميانه رو در راه رفتن باش،] يعني در راه رفتن متعادل باش؛ به طوري كه راه رفتنت ميان اين دو طريق قرار گيرد، نه مانند خزندگان نرم و آهسته، و نه مانند افراد متوحش تند و با پرش باشد».(1)

بعضي هم گفته اند مقصود، تواضع در راه رفتن است.(2)

امام كاظم عليه السلام فرمود: شتاب در راه رفتن، ارزش مؤمن را مي برد.(3)

ص: 104

روشن است كه راه رفتن با تواضع و وقار، به اين معناست كه نبايد با تكبر راه رفت، اما قرآن كريم، آن را جداگانه بيان مي كند.

ص: 105

در اين زمينه روايات مهمي وارد شده است كه تعدادي از آنها بيان مي شود.

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «كسي كه روي زمين با تكبر راه رود، زمين و موجودي كه زير و زبر(روي) آن است، لعنش كند».(1)

راه رفتن با تكبر و سرمستي، در همين دنيا آثار منفي در پي دارد؛ از جمله: دور شدن از رحمت خدا، اختلاف، جنگ و درگيري. در روايتي از رسول خدا صلي الله عليه و آله مي خوانيم: «چون امتم با تكبر راه روند و پارسيان و روميان خدمتكار آنها شوند، به جان هم افتند و درگير شوند».(2)

ممكن است اين پرسش به ذهن برسد كه چرا راه رفتن از روي تكبر، چنين آثار بدي به دنبال دارد؟ پاسخ آن روشن است؛ چنين راه رفتني از باطن و درون افراد و جامعه خبر مي دهد. فرد يا افرادي كه در باطن هم خودبرتربين هستند و ديگران را كوچك مي بينند، چنين منشي را در راه رفتن متكبرانه خود آشكار مي سازند و به فقرا و ضعيفان جامعه توجه نمي كنند و؛ در نهايت، شكاف طبقاتي پديد مي آيد كه نتيجه اي جز اختلاف و درگيري ندارد.

راه رفتن از سر تكبر و سرمستي، هم در قرآن و هم در روايات نهي شده و فقط در بعضي از موارد، استثنا گرديده است؛ براي مثال، در ميدان جنگ، مقابل دشمن. حضرت امير عليه السلام مي فرمايد: ابودجانه انصاري عمامه بست و دنباله اش را از ميان دو شانه اش به پشتش آويخت و ميان دو صف لشكر اسلام و كفر، با حالت تكبر راه مي رفت. رسول خدا صلي الله عليه و آله

ص: 106

فرمود: اين گونه راه رفتن را خداوند ناپسند دارد، مگر هنگام جنگ و نبرد با دشمن.(1)

ص: 107

بر كافران احاطه دارد. نزديك است كه برق، چشمانشان را بربايد. هرگاه كه بر آنان روشني بخشد، در آن گام زنند و چون راهشان را تاريك كند، [بر جاي خود] بايستند. و اگر خدا مي خواست، شنوايي و بينايي شان را برمي گرفت، كه خدا بر همه چيز تواناست.

مقصود از اين تشبيه، اين است كه اگر انسان، مؤمنِ حقيقي باشد، از نور اسلام و ايمان كاملاً استفاده مي كند، اما منافقان كه از ايمان بهره اي نبرده اند و فقط فرصت طلب هستند، حالشان مانند همان انسان جامانده در تاريكي است كه در پناه نور رعدوبرق چند قدم برمي دارد، اما اين گونه راه رفتن براي او فايده اي ندارد.

ص: 108

أَوَ مَنْ كَانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنَاهُ وَ جَعَلْنَا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا كَذٰلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. (انعام: 122)

آيا كسي كه مرده [دل] بود و زنده اش گردانيديم و براي او نوري پديد آورديم تا در پرتو آن، در ميان مردم راه برود، چون كسي است كه گويي گرفتار در تاريكي هاست و از آن بيرون آمدني نيست؟ اين گونه براي كافران آنچه انجام مي دادند، زينت داده شده است.

ص: 109

لا بِكَسلانٍ؛ رسول خدا صلي الله عليه و آله در موقع راه رفتنِ چنان راه مي رفت كه معلوم بود راه رفتن شخص ناتوان يا تنبل نيست».(1)

3. الامام علي عليه السلام لَمّا وَرَدَ الكوفةَ قادِما مِن صِفِّينَ... أقبَلَ حَربٌ يَمشي مَعهُ، و هُو راكِبٌ _: ارجِعْ؛ فإنّ مَشيَ مِثلِكَ مَع مِثلي فِتنَةٌ للوالي، و مَذَلّةٌ للمؤمنِ؛ امام علي عليه السلام از صفين سواره به كوفه وارد شد... و [فردي به نام]حرب، در كنار حضرت پياده به راه افتاد، حضرت فرمود: برگرد؛ زيرا پياده آمدنِ چون تويي در ركاب چون من، باعث غرور و فريفتگي زمامدار و مايه خواري مؤمن است.(2)

4. امام صادق عليه السلام فرمود: «اگر خردمند هستي، پيش از رفتن به هرجا عزم درست و نيت صادق داشته باش و از رفتن به جايي كه حذر بايد، خود را باز دار. در راه رفتن با انديشه باش و از عجايب صنع خداي عزوجل در هرجا عبرت گير. در راه رفتن، بازيگر و كبرفروش مباش و از آنچه به حكم دين نشايد، چشم فرو بند و خدا را بسيار ذكر كن كه در خبر است هر جا ذكر خدا كني، روز قيامت نزد خدا گواه تو باشد و برايت آمرزش خواهند تا به بهشت روي. با مردم پرحرفي مكن در راه كه بي ادبي است. بيشتر راه ها كمين گاه شيطان و تجارتخانه اوست؛ از كيدش آسوده مباش. رفت و برگشت و راه ورزيت در طاعت خدا باشد؛ زيرا هر حركتت در نامه عملت نوشته مي شود.» خداي تعالي فرموده است: «روزي كه گواه شود بر آنها زبان هاشان و دست هاشان و پاهاشان بدانچه در كار بودند» (نور: 25) و خداي عزوجل فرمود: «و به هر آدمي بچسبانيم نامه عملش را در گردنش». (اسري: 14)

ص: 110

5. پيغمبر صلي الله عليه و آله فرمود: «هركس در سفر و حضر براي تواضع، با عصا راه رود برايش به هر گامي هزار حسنه نوشته شود، و از او هزار سيئه محو شود و برايش هزار درجه بلند شود».

6. امام كاظم عليه السلام فرمود: شتاب در راه رفتن ارزش مؤمن را ببرد.

7. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: زنان را ميانه راه نباشد، ولي از دو كناره باشد.

8. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: چون امتم در برابر گدايان، خود را به كري زنند و متكبرانه راه روند، پروردگار عزوجل سوگند خورده به عزت خود، كه آنها را به وسيله يكديگر شكنجه كند.

9. جابر انصاري نقل مي كند: رسول خدا صلي الله عليه و آله بر يك مردِ غش كرده گذر كرد كه مردم، او را دوره كرده و نگاهش مي كردند. فرمود: اينان بر چه گرد آمدند؟ گفته شد: بر يك غش كرده ديوانه! به او نگاه كرد و فرمود: اين مرد ديوانه نيست. به شما بگويم ديوانه واقعي كيست؟ گفتند: بله يا رسول الله! فرمود: ديوانه آن است كه متكبرانه راه رود و به گوشه چشم به دو طرفش نگاه كند و شانه هايش را بالا اندازد؛ او ديوانه است و اين [مرد غش كرده] بيمار است.

10. بشير نبال نقل مي كند: در مسجد همراه امام باقر عليه السلام بوديم كه يك سياهي گذر كرد و در راه رفتن به سنگيني گام برمي داشت. آن حضرت فرمود: راستي كه او جبار است. گفتم: گداست! فرمود: جبار است!

11. امام ششم عليه السلام فرمود: علي بن الحسين عليه السلام چنان راه مي رفت كه نه سرش تكان مي خورد و نه دست راستش از دست چپش جلو بود.(1)

ص: 111

ص: 112

ص: 113

2. آداب نياز به آموزش دارد، بهتر است كودكان از همان ابتدا آداب اسلامي را ياد بگيرند. آداب اسلامي، مثل آغاز كارها با «بسم الله الرحمن الرحيم» يا ختم كارها با «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»، انسان ها را به سمت خدا و توحيد هدايت مي كند.

3. آداب از يك نگاه، مقدم بر اخلاق است؛ آنگاه كه جنبه آموزش دارد و كودك آداب را ياد مي گيرد. اما از نگاه ديگر بعدي از اخلاق است و از اخلاق سرچشمه مي گيرد؛ آنجا كه معرفت و درك انسان بالا مي رود و از سر اعتقاد، آداب را رعايت مي كند.

4. ادب نوعي هنر است. گفتار و رفتار آدمي در كنار ادب، زيبا و خداپسند و مردم پسند مي شود.

5. آداب عرفي، مانند آداب عروسي، آداب ميهماني و... وابسته به فرهنگ هر جامعه است. بنابراين، آداب عرفي نسبي است و بايد با عقل و شرع سنجيده شود. هرگاه عقل و شرع آداب عرفي را تأييد كرد، پذيرفتني است.

6. آداب راه رفتن فقط به امور ظاهري محدود نمي شود، بلكه آداب معنوي هم دارد؛ از جمله اينكه راه رفتن نبايد به سوي گناه باشد، بلكه بايد به سوي خوبي ها باشد. رفتن به مسجد، رفتن به سوي محفل علم و دانش و... برخي از آداب راه رفتن است كه در روايات با عنوان «حقِّ پا» بيان شده است.

7. تفكر در آدابي كه قرآن و عترت در زمينه هاي مختلف گفته است، انسان را به حقانيت اين مكتب رهنمون مي سازد.

8. بهتر است انسان در حال راه رفتن چيزي نخورد. امام صادق عليه السلام فرمود: «در حال راه رفتن چيزي مخور جز آنكه ناچار باشي».(1)

ص: 114

ص: 115

ص: 116

شايد دليل توجه بسيار به اين آيه، اين باشد كه انسان به خدايي معرفت پيدا كند كه جهان، انسان و موجودات را از سر رحمت خود آفريده است.

در واقع، رحمت خدا سبب شده است كه جهان آفريده شود، انسان هستي يابد، پيامبران مبعوث شوند و كتاب هاي آسماني، به ويژه قرآن كريم براي هدايت بشر نازل گردند.

پس جهان، سرشار از رحمت واسعه حضرت حق و جلوه رحمت اوست. درباره رحمت، اين پرسش ها در اين مقاله مطرح مي شود:

1. حقيقت رحمت چيست؟

2. جلوه هاي رحمت خدا كدام است؟

3. اسباب رحمت كدام است؟

4. موانع رحمت چيست؟

5. درباره رحمت خداوند مهربان، چه نكات مهمي در كتاب و سنت وجود دارد؟

ص: 117

اللّه إنعام و إفضال و من الادميّين رقّةٌ و تعطُّفٌ؛ رحمت از سوي خداوند، نعمت دادن و بخشايش و از آدميان، شفقت و مهرباني است».(1)

علامه طباطبايي رحمه الله درباره رحمت مي نويسد:

كلمه «رحمت» به معناي تأثر قلب است، اما نه هر تأثري؛ بلكه تأثر خاصي كه از مشاهده ضرر و يا نقص در ديگران به آدمي دست مي دهد و آدمي را وامي دارد كه در مقام جبران ضرر و اتمام نقص او برآيد، ولي وقتي اين كلمه به خداي تعالي كه اجل از داشتن قلب است نسبت داده شود، ديگر به معناي تأثر قلبي نيست، بلكه به معناي نتيجه آن تأثر است. نتيجه تأثر در ما آدميان اين بود كه در مقام جبران نقص طرف برآييم؛ رحمت خداي تعالي نيز به همين معناست. پس اينكه مي گوييم خدا رحيم است، معنايش اين است كه نقص بنده را جبران نموده، حاجتش را برآورده، و بيماري اش را شفا مي دهد، و در يك عبارت جامع: «رحمت خدا منطبق است به اعطاي او و افاضه وجود بر خلقش».

البته اين نسبت هم تفاوت مي كند؛ اگر رحمت او را به مطلق خلقش نسبت دهيم، منظور از اين رحمت (رحمت رحماني او) دادن هستي به خلق است، و نيز دادن بقا و رزقي كه بقاي خلق را امتداد مي دهد، و نيز دادن ساير نعمت هايي كه به فرموده خودش قابل شمارش نيست؛ «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها.»(2) اما اگر رحمت خدا را به مؤمنين نسبت دهيم، در اين صورت، منظور از آن، (رحمت رحيميه او) رحمتي خواهد

ص: 118

بود كه مختص به مؤمنين است، و آن عبارت است از سعادت زندگي انساني انسان، و آن سعادت مظاهر مختلفي دارد كه خداي تعالي آنها را تنها به مؤمنين مرحمت مي كند، نظير داشتن معارف حقه الهيه، اخلاق كريمه، اعمال صالحه و حيات طيبه در دنيا و آخرت و جنت و رضوان.

و به همين جهت است كه وقتي قرآن را توصيف مي كند به اينكه رحمت براي مؤمنين است، معنايش اين است كه تنها مؤمنين را غرق در انواع خيرات و بركات مي كند؛ خيرات و بركاتي كه خداي تعالي آنها را در قرآن نهفته و قرآن را خزينه آن خيرات كرده تا هركس كه متحقق به حقايق آن شود، و معاني آن را در خود پياده كند از آن خيرات بهره مند شود، چنان كه مي فرمايد: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَساراً».(1)

و در الدر المنثور از احمد و ابوداود از جندب بن عبد اللَّه بجلي روايت كرده است كه گفت: مردي عرب از باديه وارد شد و شتر خود را خوابانيد و آن را عقال كرد و سپس پشت سر پيغمبر صلي الله عليه و آله به نماز ايستاد؛ بعد از نماز به صداي بلند چنين دعا كرد: پروردگارا مرا و محمد صلي الله عليه و آله را رحم كن و احدي را در رحمت من و او شريك مساز.

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود از رحمت عمومي و واسع خداوند جلوگيري مي كني؟ براي خدا صد رحمت است كه از آن همه تنها يك رحمت را بر خلق خود نازل كرده و با آن جن و انس

ص: 119

و چارپايان را با يكديگر مهربان مي كند. نود و نه رحمت ديگر دارد.(1)

بنابراين، مفسران براي خداي سبحان دو نوع رحمت ذكر مي كنند: رحمت عام و خاص خدا.

مشهور در ميان مفسران اين است كه صفت «رحمان» اشاره به رحمت عام خداست كه شامل دوست و دشمن، مؤمن و كافر، و نيكوكار و بدكار مي شود؛ زيرا باران رحمت بي حسابش همه را رسيده، و خوان نعمت بي دريغش همه جا گسترده شده است، ولي «رحيم» به رحمت خاص پروردگار اشاره دارد كه ويژه بندگان مطيع و صالح است. گواه اين مطلب، آن است كه «الرَّحْمنِ» در قرآن، همه جا به صورت مطلق آمده كه نشانه عموميت آن است، درحالي كه «الرَّحِيمِ» گاهي به صورت مقيد ذكر شده كه دليل بر خصوصيت آن است؛ مانند «وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً؛ خداوند به مؤمنان رحيم است». (احزاب: 43)

در روايتي از امام صادق عليه السلام نيز مي خوانيم: «خداوند معبود همه چيز است؛ به تمام مخلوقاتش رحمان، و به خصوص مؤمنان، رحيم است».(2)

شهيد مطهري درباره اين دو رحمت مي نويسد:

قرآن، خداوند را هم با صفت «رحمان» و هم با صفت «رحيم» ياد مي كند. «بسم اللّه» كه خود، آيه اي از قرآن است، هم مشتمل بر رحمان است، هم مشتمل بر رحيم. رحمان و رحيم، دو مشتق از «رحمت» مي باشند با اين تفاوت كه «رحمت رحماني» عبارت است از رحمت عمومي كه شامل همه

ص: 120

موجودات است _ وجود هر موجودي براي آن موجود رحمت است، وسايلي كه براي ابقا و ادامه وجود او آفريده شده است، رحمت است _ اما «رحمت رحيميه» عبارت است از الطاف و دستگيري هاي خاصي كه يك موجود مكلّف بر اثر حسن انجام وظيفه مستحق آن مي گردد؛ لطف خاصي است كه طبق قانون خاص، نه قانون عام طبيعت، شامل حال مي گردد.

پيامبران آمده اند كه ما را به اين گونه مددهاي غيبي مؤمن نمايند. اگر چنين ايماني در ما پيدا شود، ما عملًا با خداوند وارد معامله و بده وبستان مي شويم، احساس مي كنيم كه نيكي كرديم و خداوند به ما پاداش نيك داد، ما را حفظ و نگهداري كرد؛ بر عكس، بدي كرديم و كيفر ديديم. به هرحال، بشر در زندگي خاص خود، اعم از زندگي فردي يا اجتماعي، احياناً مشمول لطف ها و رحمت هاي خاصي مي شود كه او را دستگيري مي كند و از سقوط نجات مي دهد. خداوند درباره رسول اكرم صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «ألَمْ يَجِدْكَ يَتيماً فَاوي، وَ وَجَدَكَ ضالّا فَهَدي، وَ وَجَدَكَ عائِلًا فَاغْنَي».(1)

ص: 121

اين رحمت واسعه الهي در زندگي فردي و اجتماعي انسان هم جلوه گر است. اگر رحمت الهي از زندگي انسان حذف شود، وي دچار نااميدي خواهد شد. در قرآن كريم و در روايات جلوه هاي فراواني از رحمت الهي بيان شده است.

از جمله پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرموده است:

خداوند متعال روزي كه آسمان ها و زمين را آفريد، صد رحمت بيافريد كه هر رحمتي به اندازه فاصله آسمان و زمين است. سپس از آن رحمت ها، يكي به زمين فرود آمد كه به سبب آن خلايق به يكديگر ترحم مي كنند و مادر به فرزندش مهر مي ورزد و پرندگان و حيوانات آب مي نوشند و مردمان زندگي مي كنند.(1)

بر اساس اين روايت، رحمت و مهرباني كه بين مردم وجود دارد، مهر و محبت مادر به فرزند، زندگي حيوانات، زندگي انسان ها با يكديگر، همه و همه جلوه هايي از رحمت خداوند به شمار مي روند. در قرآن كريم هم به نمونه هاي فراواني از رحمت و مهرباني خدا به بندگان اشاره شده است؛(2) از جمله:

ص: 122

اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «من براي آوردن دين آسماني حنيف برگزيده شده ام.»(1) و همچنين فرمود: «اي مردم، همانا دين خدا آسان است.»(2) در قرآن كريم هم آمده است «مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ؛ [خداوند] در دين بر شما سختي قرار نداده است.» (حج: 78) قرآن علاوه بر تبيين اين اصل كلي (آساني دين)، گاهي مصداق هاي عملي آسان گيري در احكام و دستورات ديني را نيز نشان مي دهد؛ براي مثال، در آيه 6 سوره مائده، خداوند به اهل ايمان مي فرمايد: «هرگاه عزم نماز كرديد، وضو بگيريد» سپس مي فرمايد: «هرگاه جنب شديد، غسل كنيد.» در ادامه اين دستورهاي نوراني مي فرمايد: «و اگر بيمار و... بوديد و آبي براي وضو و يا غسل پيدا نكرديد، با خاك پاك تيمم كنيد» در پايان آيه نيز مي فرمايد:

«مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لٰكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ خداوند نمي خواهد بر شما تنگ بگيرد، ليكن مي خواهد شما را پاك، و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد كه سپاس [او] بداريد».

همچنين در مورد روزه كه در ماه مبارك رمضان واجب است؛ اگر كسي احتمال ضرر بدهد، مانند زن باردار يا بعضي از بيماران، وجوب روزه از آنها برداشته مي شود؛ تا جايي كه روزه گرفتن در مواردي حرام است.

نمونه ديگر، جهاد در كنار رسول خدا صلي الله عليه و آله است كه واجب است، اما اين وجوب از سر رحمت، از بعضي برداشته شده است:

«بر ناتوانان و بر بيماران و بر كساني كه چيزي نمي يابند تا در راه خدا خرج كنند _ در صورتي كه براي خدا و پيامبرش خيرخواهي كنند _ هيچ گ

ص: 123

ناهي نيست و نيز بر نيكوكاران ايرادي نيست و خدا آمرزنده مهربان است».(1)

ص: 124

اجابت دعا پرتوي از رحمت پروردگار جهان است. او از سر لطف و مهرباني و رحمت، پاسخ دعاي بندگانش را مي دهد و چه خوب است كه انسان در موقع دعا كردن، خداوند را به رحمتش بخواند و سوگند دهد. اصحاب كهف در سايه رحمت الهي، از خدوند درخواست كردند و خداوند از خزانه رحمت خود به آنها عنايت فرمود. ايوب پيامبر، خدا را به ارحم الراحمين بودن ستود و خداوند در سايه رحمت خود، دعاي او را اجابت كرد.(1)

ص: 125

الظُّلُمَاتِ إِلَي النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ؛ او همان كسي است كه بر بنده خود آيات روشني فرو مي فرستد، تا شما را از تاريكي ها به سوي نور بيرون كشاند و در حقيقت، خدا به شما بسيار بخشنده و مهربان است». (حديد: 9)

ص: 126

ننگريسته اند [كه گاه] بال مي گسترند و [گاه] بال مي زنند ؟ جز خداي رحمان [كسي] آنها را نگاه نمي دارد، او به هر چيزي بيناست». (ملك: 19)

بعثت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ، دين اسلام، اقدام پيامبران به انذار و تبشير بهشت و نعمت هاي بي انتهاي آن، پذيرش توبه و... همه و همه جلوه هاي رحمت خداي مهربان به بندگانش است.

حلال ها و حرام هاي الهي هم جلوه اي از رحمت خدا به بندگان است و لازم است مؤمنان با دقت در اين جلوه هاي رحمت الهي بنگرند و به رحمت خدا اميدوار باشند تا در كنار ايمان و عمل صالح، به رستگاري واقعي برسند.

ص: 127

خود را به وصف رحيم توصيف كرده است، بسياري از زمينه هاي جلب رحمت الهي و شايستگان دريافت اين لطف آشكار مي شود.

براي نمونه آنجا كه به اهل ايمان مي فرمايد از تجسس در عيوب مردم و بدگماني دوري كنيد، خود را به وصف «توّاب رحيم» مي ستايد: «اي كساني كه ايمان آورده ايد از بسياري از گمان هاي بد دور باشيد؛ زيرا برخي از گمان ها گناه است و در احوال و عيب هاي پنهان مردم كاوش مكنيد و از پس يكديگر بدگويي و غيبت مكنيد... و از خدا پروا كنيد كه خدا توبه پذير و رحيم و مهربان است».(1)

رعايت ادب هنگام ملاقات پيامبر صلي الله عليه و آله نيز مايه خير و جلب رحمت الهي است.(2)

همچنين صبر و مقاومت هنگام مصيبت و گفتن «انا لله و انا اليه راجعون»، از اسباب جلب رحمت خداست. خداوند در سوره بقره مي فرمايد: «هر آينه شما را به چيزي از قبيل ترس و گرسنگي و كاهشي در اموال و جان ها و محصولات مي آزماييم و مژده صابران را؛ همان كساني كه چون مصيبتي به آنان برسد، مي گويند: ما از آن خدا هستيم و به سوي او باز مي گرديم؛ برايشان درودها و رحمتي از پروردگارشان باد و راه يافتگان هم خود ايشانند». (بقره: 155 _ 157)

ص: 128

_ «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً؛ و هر كس كار بدي كند، يا بر خويشتن ستم ورزد؛ سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده مهربان خواهد يافت». ( نساء: 110)

_ «لَوْ لاَ تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ چرا از خدا آمرزش نمي خواهيد؟ باشد كه مورد رحمت قرار گيريد». (نمل: 46)

ص: 129

ص: 130

مي كنند و زكات مي دهند و از خدا و پيامبرش فرمان مي برند؛ آنانند كه خدا به زودي مشمول رحمتشان قرار خواهد داد، كه خدا توانا و حكيم است». (توبه: 71)

در اين آيه آمده اهل ايمان به خدا و رسولش و اهل عمل صالح بايد به رحمت الهي اميدوار باشند.

ص: 131

در اين آيه خداوند حضرت آدم را شايسته رحمت خود مي داند زيرا اهل توبه بوده است.

ص: 132

پروردگار، يادآور مي شود كه رحمت الهي به نيكوكاران نزديك است: «وَ لاَ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ؛ و در زمين پس از اصلاح آن فساد مكنيد، و با بيم و اميد او را بخوانيد كه رحمت خدا به نيكوكاران نزديك است». (اعراف: 56)

ص: 133

بي عفتي، ستم و تكبر نيز از موانع مهم رحمت به شمار مي آيد. در روايات آمده است، مردان پيري كه رعايت عفت نكنند و حاكمان ستمگر و انسان هاي متكبر، بايد بدانند كه اين نوع خلق وخوي و رفتار، سبب مي شود نظر رحمت الهي از آنان قطع گردد.(1)

بعضي موانع رحمت الهي در قرآن كريم:

ص: 134

اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَكَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لٰكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ. (نور: 21)

اي كساني كه ايمان آورده ايد، از پي گام هاي شيطان قدم منهيد، و هر كس بر جاي گام هاي شيطان قدم نهد، [بداند كه] او به زشتكاري و ناپسندي وامي دارد، و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هيچ كس از شما پاك نمي شد، ولي [اين] خداست كه هر كس را بخواهد پاك مي گرداند و خدا [است كه] شنواي داناست.

ص: 135

ص: 136

دليل است كه شدت و بيچارگي و بسته شدن راه نجات در نظر انسان، نوعي اختناق و خفگي تصور مي شود؛ همچنان كه مقابل آن، يعني نجات يافتن و پيروزي و عافيت، نوعي تنفس و راحتي به نظر مي رسد. ازاين رو مي گويند: «يُفَرِّجُ الْهَم و يُنَفِّسُ الْكَرب؛ يعني خداوند اندوه را به فرج، و گرفتاري را به نفس راحت مبدل مي سازد.» پس روحي كه منسوب به خداست، همان فرج بعد از شدتي است كه به اذن خدا و مشيت او صورت مي گيرد.

بر هركس كه به خدا ايمان دارد، لازم است به اين معنا معتقد شود كه خدا هر چه بخواهد انجام مي دهد، و به هرچه اراده فرمايد حكم مي كند، و هيچ قاهري نيست كه بر مشيت او فايق آيد يا حكم او را به عقب اندازد. بنابراين، هيچ صاحب ايماني نمي تواند و نبايد از روح و رحمت خدا نااميد شود؛ زيرا نوميدي از رحمتش، در حقيقت محدود كردن قدرت او و به معناي كفر به احاطه و سعه رحمت اوست؛ همچنان كه يعقوب عليه السلام مي فرمايد: «إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ» و ابراهيم عليه السلام مي فرمايد: «وَ مَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ؛ جز مردم نادان و گمراه كسي از رحمت خدا نااميد نيست.»(1) همچنين در اخبار، نااميدي از رحمت خدا از گناهان كبيره و مهلكه شمرده شده است.

پس معناي آيه اين است كه يعقوب به فرزندان خود چنين امر كرد: «يا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ؛ اي فرزندان من برويد و از يوسف و برادرش [كه در مصر دستگير شده] جست وجو كنيد، شايد ايشان را بيابيد»؛

«وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ؛ از فرجي كه خداوند بعد از هر شدت ارزاني مي دارد نوميد نشويد»؛

ص: 137

«إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكافِرُونَ؛ به درستي كه از رحمت خدا مأيوس نمي شوند مگر مردمي كه كافرند و به اين معنا ايمان ندارند كه خداوند تواناست تا هر غمي را زايل و هر بلايي را رفع كند».(1)

ص: 138

وَ قَضَي رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً اما يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً. وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً. (اسراء: 23 و 24)

و پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر [خود] احسان كنيد. اگر يكي از آن دو يا هر دو، در كنار تو به سالخوردگي رسيدند، به آنها [حتي] «اف» مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخني شايسته بگوي. و از سر مهرباني، فروتنانه بر آنان بال بگستر و بگو: پروردگارا، آن دو را رحمت كن؛ چنان كه مرا در خُردي پروردند.

ص: 139

«إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ؛ كساني كه دوست دارند زشتكاري در ميان آنان كه ايمان آورده اند، گسترش يابد، براي آنان در دنيا و آخرت عذابي پردرد خواهد بود، و خدا [است كه] مي داند و شما نمي دانيد». (نور: 19)

ص: 140

و مقصر اصلي هم خودشان هستند. قرآن كريم اين حقيقت را چنين نقل مي كند:

وَ كَذٰلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآناً عَرَبِيّاً لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَي وَ مَنْ حَوْلَهَا وَ تُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لاَ رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَ فَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلٰكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ مَا لَهُمْ مِنْ وَلِيٍّ وَ لاَ نَصِيرٍ. (شورا: 7 و 8)

و بدين گونه قرآن عربي به سوي تو وحي كرديم تا [مردمِ] مكّه و كساني را كه پيرامون آنند هشدار دهي، و از روزِ گرد آمدن [خلق] كه ترديدي در آن نيست بيم دهي؛ گروهي در بهشتند و گروهي در آتش. و اگر خدا مي خواست، قطعاً آنان را امتي يگانه مي گردانيد، ليكن هركس را بخواهد، به رحمت خويش درمي آورد و ستمگران، نه ياري دارند و نه ياوري.

در آيه اي ديگر هم تصريح دارد كه ستمكاران از رحمت خدا به دور هستند و بايد منتظر عذابي پردرد باشند:

إِنَّ هٰذهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَي رَبِّهِ سَبِيلاً وَ مَا تَشَاءُونَ إِلاَّ أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيماً حَكِيماً يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِيماً. (انسان: 29 _ 31)

اين [آيات،] پندنامه اي است تا هر كه خواهد، راهي به سوي پروردگار خود پيش گيرد. و تا خدا نخواهد، [شما] نخواهيد خواست؛ قطعاً خدا داناي حكيم است. هركس را خواهد، به رحمت خويش درمي آوَرَد، و براي ظالمان عذابي پردرد آماده كرده است.

ص: 141

ص: 142

دسته دوم، سوم و چهارم، كافران، منافقان و مشركان هستند. كافران كساني هستند كه خدا و رسول او را نفي مي كنند و مي كوشند در مقابل آن حضرت و دين خدا، راه گمراهي را رواج دهند. منافقان، در حقيقت، كافر به خدا و دين خدا هستند، اما به دليل مصالح دنيايي، كفر باطني خود را اظهار نمي كنند، بلكه اظهار ايمان مي كنند. مشركان كساني هستند كه براي خدا شريك قائل مي شوند. در مجموع، هر سه گروه در خداشناسي و توحيد به بيراهه رفته اند و از ديدگاه قرآن كريم اگر توبه نكنند، از رحمت الهي به دورند و مستحق عذالب الهي هستند.(1)

ص: 143

2. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «لَن يَدخُلَ الجَنَّةَ أحَدٌ إلاّ بِرحمَةِ اللّهِ. قالوا: و لا أنتَ ؟ قالَ: و لا أنا إلاّ أن يَتَغَمَّدَنِيَ اللّهُ؛ هيچ كس به بهشت نرود مگر با رحمت خدا. عرض كردند: و نه شما؟ فرمود: و نه من، مگر اينكه خدا مرا مشمول رحمت خود كند».(1)

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «لَو تَعلَمُونَ قَدْرَ رحمَةِ اللّه ِ تعالي لاَتَّكَلتُمْ علَيها؛ اگر اندازه رحمت خداوند متعال را مي دانستيد، حتماً به آن تكيه مي كرديد».(2)

4. امام زين العابدين عليه السلام : «لا يَهلِكُ مُؤمنٌ بينَ ثلاثِ خِصالٍ: شهادَةِ أن لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وحدَهُ لا شَريكَ لَهُ، و شفاعَةِ رسولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله ، و سَعَةِ رَحمَةِ اللّه ِ عزوجل؛ با وجود سه چيز، مؤمن هلاك نمي شود: گواهي دادن به يگانگي و بي همتايي خداوند، و شفاعت رسول خدا، و گستردگي رحمت خداوند عزوجل».(3)

ص: 144

4. امام علي عليه السلام : «رحمَةُ الضُعَفاءِ تَستَنزِلُ الرّحمَةَ؛ ترحم به ناتوانان، رحمت حق را فرود مي آورد».(1)

5. امام علي عليه السلام : «أبلَغُ ما تَستَدِرُّ بهِ الرحمَةُ أن تُضمِرَ لِجَميعِ الناسِ الرحمَةَ؛ بهترين وسيله ريزش رحمت [خدا]، مهربان بودن با همه مردمان است».(2)

6. امام باقر عليه السلام : «تَعَرَّضْ للرّحمَةِ و عَفوِ اللّه ِ بحُسنِ المُراجَعَةِ، و استَعِنْ علي حُسنِ المُراجَعَةِ بخالِصِ الدعاءِ و المُناجاةِ في الظُّلَمِ؛ با بازگشت (توبه) راستين، خود را در معرض رحمت و بخشش خدا قرار ده و براي بازگشت راستين، از دعاي خالصانه و مناجات در دل تاريكي ها كمك بگير».(3)

ص: 145

عمرتان نسيم هايي مي وزد، پس خود را در معرض آنها قرار دهيد، باشد كه نسيمي از آن نفحات به شما بوزد و زان پس هرگز به شقاوت نيفتيد».(1)

2. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «اُطلُبُوا الخَيرَ دَهرَكُم كُلَّهُ، و تَعَرَّضُوا لِنَفَحاتِ اللّه ِ، فإنّ للّه ِِ نَفَحاتٍ مِن رَحمَتِهِ يُصِيبُ بها مَن يشاءُ مِن عبادِهِ؛ در سراسر عمر خود، جوياي خير و خوبي باشيد و خويشتن را در معرض نسيم هاي خداوندي قرار دهيد؛ زيرا نسيم رحمت خدا گه گاه مي وزد و به هر يك از بندگانش كه او خواهد، مي رسد».(2)

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «تَعَرَّضُوا لِرَحمَةِ اللّه ِ بما أمَرَكُم بهِ مِن طاعَتِهِ؛ با فرمان بردن از اوامر خداوند، خود را در معرض رحمت او قرار دهيد».(3)

ص: 146

رحمت كند آن را كه از شهوت خويش دست شويد و خواهش نفْس خود را درهم كوبد».(1)

4. امام علي عليه السلام : «رَحِمَ اللّه ُ امرَأً قَمَعَ نَوازِعَ نَفسِهِ إلي الهَوي فَصَانَها، و قادَها إلي طاعَةِ اللّه ِ بِعِنانِها؛ رحمت خدا بر آن كس كه انگيزه هاي نفساني خود را درهم كوبد و نفْس خود را نگه دارد و مهار آن را گرفته به سوي طاعت خدا بكشاندش».(2)

5. امام علي عليه السلام : «رَحِمَ اللّه ُ امرَأً أخَذَ مِن حياةٍ لِمَوتٍ، و مِن فَناءٍ لِبَقاءٍ و مِن ذاهِبٍ لدائمٍ؛ خدا رحمت كند آن را كه از زندگي براي مرگ توشه برگيرد و از فنا براي بقا و از [دنياي] رونده براي [سراي]پاينده».(3)

6. امام علي عليه السلام : «رَحِمَ اللّه ُ امرَأً تَوَرَّعَ عنِ المَحارِمِ و تَحَمَّلَ المَغارِمَ و نافَسَ في مُبادَرَةِ جَزِيلِ المَغانِمِ؛ رحمت خدا بر آن كس كه از حرام ها بپرهيزد و تاوان ها را به دوش گيرد و در شتافتن به سوي غنيمت هاي فراوان رقابت ورزد».(4)

7. امام صادق عليه السلام : «چهار نفرند كه خداوند در روز قيامت به آنان نگاه رحمت آميز مي كند: كسي كه مُجرِم را ببخشد يا به فرياد گرفتاري برسد و يا انساني را آزاد كند و يا بي زني را زن دهد».(5)

ص: 147

همسرش گفت: «أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلِي شَيْخاً» منِ پيرزن بزايم، با اين شوهر پيرم؟! (يك آقا شيخ مهدي بود مازندراني، به شوخي مي گفت بيشتر روي «هذا بَعْلِي شَيْخاً» تكيه داشت!) أَ تَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ؛ فرشتگان به او گفتند نه، رحمت خدا و بركات اوست بر شما اهل بيت.»(1) بنابراين، خداوند به ابراهيم در پيري فرزند داده است. پس تا جوان بود بچه نداشت. او هنگامي فرزنددار شد كه پيغمبر شده بود؛ چون آيات قرآن درباره ابراهيم عليه السلام _ كه خيلي زياد است _ نشان مي دهد كه ابراهيم پس از سال ها كه پيغمبر بود، در اواخر عمر و در سنين هفتاد هشتاد سالگي، خداوند به او فرزند مي دهد و ده، بيست سال بعد از آن هم زنده بوده است تا وقتي كه اسحاق و اسماعيل هردو بزرگ مي شوند و اسماعيل آن قدر بزرگ مي شود كه با كمك ابراهيم عليه السلام خانه كعبه را مي سازند».(2)

ص: 148

كند؛ چه، هرگاه از يك خصلت او ناراحت شود خصلت ديگرش مايه خشنودي اوست و اين دو را بايد باهم به حساب آورد.

او با فرزندان و با فرزندزادگان خود فوق العاده عطوف و مهربان بود، به آنها محبت مي كرد، آنها را روي دامن خويش مي نشاند، بر دوش خويش سوار مي كرد، آنها را مي بوسيد و اينها همه برخلاف خلق وخوي رايج آن زمان بود. روزي در حضور يكي از اشراف، يكي از فرزندزادگان خويش (حضرت مجتبي عليه السلام ) را مي بوسيد، آن مرد گفت: من دو پسر دارم و هنوز حتي يك بار هيچ كدام از آنها را نبوسيده ام. فرمود: مَنْ لايَرْحَمْ لايُرْحَمْ.(1) كسي كه مهرباني نكند رحمت خدا شامل حالش نمي شود.

نسبت به فرزندان مسلمين نيز مهرباني مي كرد. آنها را روي زانوي خويش نشانده، دست محبت بر سر آنها مي كشيد. گاه مادران، كودكان خردسال خويش را به او مي دادند كه براي آنها دعا كند. اتفاق مي افتاد كه احياناً آن كودكان جامه اش [را نجس] مي كردند. مادران ناراحت و شرمنده مي شدند و مي خواستند مانع شوند. او آنها را از اين كار به شدت منع مي كرد و مي گفت: مانع نشويد؛ اينكه جامه من نجس بشود اهميت ندارد، تطهير مي كنم».(2)

ص: 149

رحمت سابقه پروردگار است. در متون ديني آمده است: «يا من سبقت رحمته غضبه؛ اي كسي كه رحمت او بر غضبش تقدّم دارد».

در نظام هستي، اصالت از آنِ رحمت و سعادت و رستگاري است و كفرها و فسق ها و شرور، عارضي و غير اصيل مي باشند و همواره آنچه كه عارضي است، به سبب جاذبه رحمت تا حدي كه ممكن است برطرف مي گردد. وجود امدادهاي غيبي و تأييدات رحماني، يكي از شواهد غلبه رحمت بر غضب است. مغفرت پروردگار و زايل ساختن عوارض گناه، يكي ديگر از شواهد تسلّط رأفت و مهرباني او بر غضب و قهر مي باشد».(1)

ص: 150

ص: 151

ص: 152

و هر كه را در آن روز از بدي ها حفظ كني، البته رحمتش كرده اي؛ و اين همان كاميابي بزرگ است». (غافر: 7 _ 9)

ص: 153

ايمان آورده ايد، از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت خويش شما را دو بهره عطا كند و براي شما نوري قرار دهد كه به [بركت] آن راه سپريد و بر شما ببخشايد، و خدا آمرزنده مهربان است». (حديد: 28)

ص: 154

ص: 155

ص: 156

در قرآن كريم بارها از «مفلحون و فائزون» سخن گفته شده است. در ابتداي قران كريم، در سوره بقره آمده است: «آنان كه به غيب ايمان مي آورند و نماز را برپا مي دارند و از آنچه به ايشان روزي داديم انفاق مي كنند و آنان كه بدانچه به سوي تو(پيامبر) فرود آمده و به آنچه پيش از تو نازل شده است ايمان مي آورند و به آخرت يقين دارند، آنهايند كه از هدايتي از جانب پروردگارشان برخوردارند و آنها همان رستگارانند».(1) و در آيه ديگر مي فرمايد: «كساني كه ايمان آورده و هجرت كرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته اند، نزد خدا مقامي هرچه والاتر دارند و اينان همان رستگارانند».(2)

از همين آيه اهميت رستگاري را مي توان دريافت؛ زيرا خداوند رستگاران را مصداق اعظم درجةً عندالله معرفي مي كند؛ يعني نزد خدا مقامي بزرگ و والا دارند.

اهميت رستگاري بر هر خردمندي روشن است و خداوند نيز در قرآن كريم براي نشان دادن اهميت اين مسئله، تعابيري شگفت دارد؛ از جمله در سوره شمس بعد از سوگند هاي متعدد، از رستگاري انسان سخن مي گويد و آن را در پاك كردن نفس و جان آدمي مي داند و چنين فرموده است:

وَ الشَّمْسِ وَ ضُحَاهَا وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلاَهَا وَ النَّهَارِ إِذَا جَلاَّهَا وَ اللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاهَا وَ السَّمَاءِ وَ مَا بَنَاهَا وَ الْأَرْضِ وَ مَا طَحَاهَا وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا. (شمس: 1 _ 9)

ص: 157

سوگند به خورشيد و تابندگي اش، سوگند به مَه چون پي [خورشيد] رَوَد، سوگند به روز چون [زمين را] روشن گرداند، سوگند به شب چون پرده بر آن پوشد، سوگند به آسمان و آن كس كه آن را برافراشت، سوگند به زمين و آن كس كه آن را گسترد، سوگند به نَفْس و آن كس كه آن را درست كرد سپس پليدكاري و پرهيزكاري اش را به آن الهام كرد كه هر كس آن را پاك گردانيد، قطعاً رستگار شد.

در آيه اي ديگر تأكيد شده است كه اين مسئله مهم در صحف و كتاب هاي پيشين الهي، مانند صحف حضرت ابراهيم عليه السلام و حضرت موسي عليه السلام نيز آمده است:

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّي وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّي بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةُ خَيْرٌ وَ أَبْقَي إِنَّ هذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَي صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَي. (اعلي: 14 _ 19)

رستگار آن كس [است] كه خود را پاك گردانيد و نام پروردگارش را ياد كرد و نماز گزارد. ليكن [شما] زندگي دنيا را بر مي گزينيد; با آنكه [جهان] آخرت نيكوتر و پايدارتر است. قطعاً در صحيفه هاي گذشته اين [معني] هست، صحيفه هاي ابراهيم و موسي.

بنابراين، با توجه به اهميت رستگاري در زندگي انسان، انسان عاقل و مؤمن بايد براي دست يابي به آن تلاش كند؛ زيرا رستگاري با تلاش و همت انسان به دست مي آيد؛ چنان كه خداوند مي فرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد، ركوع و سجود كنيد و پروردگارتان را بپرستيد و كار خوب انجام دهيد؛ باشد كه رستگار شويد». (حج: 77)

ص: 158

در اين گفتار، موضوع رستگاري از ديدگاه آيات و روايات بررسي خواهد شد. اين موضوع در علم كلام جديد با عنوان نجات بررسي مي شود و ناظر به ديدگاه مسيحيت است. در جهان مسيحيت، بحث رستگاري و حقانيت دين، سه مرحله را پيموده، كه با عنوان هاي انحصارگرايي، شمول گرايي، و پلوراليسم ديني، بيان شده است. چنين بحث كلامي، مورد نظر اين نوشتار نيست. بلكه به طور خلاصه اشاره مي شود كه از ديدگاه اسلام رستگاري و حقانيت، دو مسئله است؛ رستگاري گسترده تر از مسئله حقانيت است. دين اسلام چون آخرين دين الهي است، تنها دين حق به شمار مي رود، اما اين گونه نيست كه فقط مسلمانان رستگار مي شوند، بلكه پيروان اديان ديگر در عصر خود، يعني پيش از ظهور اسلام، اگر به وظيفه خويش عمل كرده باشند، اهل نجات و رستگاري اند و در اين زمان هم اگر حقيقت اسلام به آنها نرسيده باشد يا آن را درك نكرده باشند، ولي اهل ايمان و عمل صالح باشند، جزو رستگاران به شمار مي روند.

در بحث رستگاري از ديدگاه قرآن و روايات چند پرسش مهم مطرح است:

1. عوامل رستگاري چيست؟

2. موانع رستگاري انسان كدام است؟

3. آثار و نتايج رستگاري چيست؟

ص: 159

ص: 160

«هر كس به اسلام راهبر شده است و لوازم زندگي به قدر رفع حاجت دارد و بدان قناعت كند، رستگار شده است».(1)

ص: 161

ايجاد كند اجراي اين امور مثبت و ترك آن عوامل منفي، انسان را به رستگاري و فلاح مي رساند.

ص: 162

رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ؛ و كسي كه خدا و فرستاده او را فرمان بَرَد، و از خدا بترسد و از او پروا كند، آنانند كه خود كاميابند». (نور: 52)

ص: 163

آنان كه بر نمازهايشان مواظبت مي كنند، آنانند كه خود وارثانند؛ همانان كه بهشت را به ارث مي برند و در آنجا جاودان مي مانند.

ص: 164

ابْنَ السَّبِيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ پس حق خويشاوند و تنگدست و درراه مانده را بده. اين [انفاق] براي كساني كه خواهان خشنودي خدايند بهتر است، و اينان همان رستگارانند». (روم: 38)

ص: 165

است، شامل هر نوع پاكي و پليدي در انسان ها، اموال، درآمدها، و اشياء مي شود.(1)

از اين آيه شريف چنين استفاده مي شود كه عقل و خرد در كنار تقواي الهي از عوامل رستگاري به شمار مي رود. به تعبير ديگر، «رستگاري علاوه بر عقل و خرد، به تقواي الهي نياز دارد».(2)

ص: 166

سود] چندين برابر مخوريد و از خدا پروا كنيد؛ باشد كه رستگار شويد». (آل عمران: 130)

ص: 167

ص: 168

ص: 169

نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِينَ وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ حَتَّي أَتَانَا الْيَقِينُ؛ (مدثر: 43 _ 47)

گويند: از نمازگزاران نبوديم، و بينوايان را غذا نمي داديم، با هرزه درايان هرزه درايي مي كرديم، و روز جزا را دروغ مي شمرديم، تا مرگ ما دررسيد.

ص: 170

او را كه مهم ترين آنها قرآن كريم است را، تكذيب كند. اين عمل، از موانع اصلي رستگاري انسان به شمار مي رود.

ص: 171

اندازند و زيورهايشان را جز براي شوهرانشان يا پدرانشان يا پدران شوهرانشان يا پسرانشان يا پسران شوهرانشان يا برادرانشان يا پسران برادرانشان يا پسران خواهرانشان يا زنان [هم كيش] خود يا كنيزانشان يا خدمتكاران مرد كه [از زن] بي نيازند يا كودكاني كه بر عورت هاي زنان وقوف حاصل نكرده اند، آشكار نكنند و پاهاي خود را [به گونه اي به زمين] نكوبند تا آنچه از زينتشان نهفته مي دارند معلوم گردد. اي مؤمنان، همگي [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه كنيد؛ اميد كه رستگار شويد.

در داستان حضرت يوسف و زليخا نيز حضرت يوسف عليه السلام در برابر خواست زليخا خود را حفظ مي كند و سه جمله مي فرمايد: 1. معاذ الله (پناه به خدا)؛ 2. او پروردگار من است و مقام مرا گرامي داشته است؛ 3. قطعاً ستمكاران رستگار نمي شوند.

حضرت يوسف عليه السلام بي عفتي را نوعي ستم معرفي مي كند و تأكيد مي كند كه ستمكاران رستگار نخواهند شد.

جالب است كه قرآن كريم هم به زنان و هم به مردان مؤمن سفارش مي كند كه نگاه خود را كنترل كنند و از چشم چراني بپرهيزند؛ زيرا اين عمل، زمينه ساز بي عفتي بيشتر است و مي تواند مانع رستگاري انسان باشد.(1)

و قرآن كريم در رابطه با منكران معاد مي فرمايد:

إِنَّ جهنم كانَتْ مِرْصاداً ٭ لِلطَّاغينَ مَآباً ٭ لابِثينَ فيها أَحْقاباً ٭ لا يَذُوقُونَ فيها بَرْداً وَ لا شَراباً ٭ إِلاَّ حَميماً وَ غَسَّاقاً ٭

ص: 172

جَزاءً وِفاقاً ٭ إِنَّهُمْ كانُوا لا يَرْجُونَ حِساباً ٭ وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا كِذَّاباً. (نبأ: 21 _ 28)

[آري،] جهنم [از ديرباز] كمين گاهي بوده، [كه] محل بازگشت سركشان است. روزگاري دراز در آن درنگ كنند. در آنجا نه خنكي چشند و نه شربتي، جز آب جوشان و چرك آلود. كيفري مناسب [با جُرم آنها]. آنان بودند كه به [روز] حساب اميد نداشتند؛ و آيات ما را سخت تكذيب مي كردند.

بنابراين، بي توجهي به خدا و قيامت، تأمل و تفكر نكردن در حقيقت خود كه انسان چگونه موجودي است، از آنِ كيست و به سوي چه چيزي يا چه كسي در حركت است، انسان را دچار خسران و بدبختي مي كند.

ص: 173

خدا را [در همه احوال] ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده، ياد مي كنند و در آفرينش آسمان ها و زمين مي انديشند [و مي گويند:] پروردگارا، اينها را بيهوده نيافريده اي. منزهي تو ! پس ما را از عذابِ آتش دوزخ در امان بدار.

پس از اين دريافت عقلي، انسان خود را در سرزمين ايمان مي يابد كه از آثار حقيقي آن، پايبندي به فرمان هاي الهي خواهد بود؛ يعني اهل عبادت مي شود، تقواي الهي را رعايت مي كند، به مردم توجه مي كند، اهل انفاق و ايثار مي شود، از ستم بيزار است و دوري مي كند و... . همه اينها از آثار عقل و ايمان و راه هاي رسيدن انسان به رستگاري حقيقي است. حال پرسش مهم ديگر اين است كه انساني كه در مسير رستگاري گام برمي دارد، چه آثار و نتايجي در دنيا و آخرت در زندگي خود مشاهده مي كند؟

ص: 174

اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوْا بِمَفَازَتِهِمْ لاَ يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لاَ هُمْ يَحْزَنُونَ؛ و خدا كساني را كه تقوا پيشه كرده اند، به [پاسِ] كارهايي كه مايه رستگاري شان بوده، نجات مي دهد. عذاب به آنان نمي رسد و غمگين نخواهند شد». (زمر: 61)

ص: 175

[درختان] آن جويبارها روان است، درآوَرَد و در آن جاويدان بدارد، و بدي هايشان را از آنان بزدايد و اين [فرجام نيك] در پيشگاه خدا، كاميابي بزرگي است.

ص: 176

ص: 177

فرموده است: عزت در دنيا، رستگاري در آخرت، و هيبت در دل ستمكاران. سپس اين آيه را قرائت فرمود: «وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ؛ عزت مخصوص خداست و مخصوص پيغمبر اوست و مخصوص مؤمنان است.» و نيز اين آيات را خواند: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ؛ مسلّماً مؤمنان رستگار شدند» تا آنجا كه مي فرمايد: «آنان در بهشت هميشگي و جاودان خواهند بود».

ص: 178

5. قال رسول الله صلي الله عليه و آله : «قَدْ أَفَلَحَ مَنْ رُزِقَ لُبّاً؛ هركس را خرد داده اند رستگاري يافته است».(1)

6. رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: «أفلح مَن هُدِيَ إلَي الْإسلامِ وَ كان عَيشُه كَفافاً وَ قَنعَ به؛ هركس به اسلام راهبر شود و لوازم زندگي به قدر رفع حاجت دارد و بدان قناعت كند، رستگار شده است».(2)

7. پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: «أفلح من رزق لبّا؛ آن كه خرد دارد، رستگار مي شود».(3)

8. امام علي عليه السلام : «... أَفلَحَ مَن نَهضَ بِجَناحٍ؛ هر كس با پر و بال (ابزار و مددكار) به كار برخيزد، كامياب مي شود».(4)

9. امام علي عليه السلام : «مَن نَصرَ الحَقَّ أفلَحَ؛ هركس حق را ياري كند، رستگار است».(5)

10. امام علي عليه السلام : «مَن غَلبَ عَقلُه هواه أفلَحَ؛ هركس عقلش بر هوا و هوسش چيره شود، رستگار مي شود».(6)

11. حضرت رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمود:

لم يَبقَ مِنَ الدُّنيا اِلّا بَلاءٌ و فِتنةٌ، و مَا نَجا مَن نَجا اِلّا بِصِدقِ الْالتجاءِ. و قَال نوحٌ: وَجدتُ الدُّنيا كَبَيتٍ لَه بابانِ دَخلتُ مِن أحدِهما وَ خَرجتُ مِن الاخر.(7)

ص: 179

باقي نمانده است از دنيا مگر گرفتاري و ابتلاها، و كسي نجات و خلاصي پيدا نمي كند مگر آنكه از روي صدق و اخلاص، به پروردگار متعال متوسل و پناهنده گردد. و حضرت نوح عليه السلام فرمود: دنيا را چون خانه اي يافتم كه داراي دو در باشد، و من از يكي وارد آن خانه شدم و از ديگري بيرون رفتم.

12. امام صادق عليه السلام : «نَحْنُ وَ اللَّهِ نِعْمَةُ اللَّهِ الَّتِي أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَي عِبَادِهِ _ وَ بِنَا فَازَ مَنْ فَاز؛ به خدا قسم، ما آن نعمت خدايي هستيم كه خدا به بندگانش ارزاني داشته است. رستگاران به وسيله ما رستگار مي شوند».(1)

13. محمد بن عمران مرزباني (به سند خود) از جابر بن يزيد، از امام باقر عليه السلام حديث كرد كه آن حضرت عليه السلام فرمود: از ام سلمه، همسر پيغمبر صلي الله عليه و آله درباره علي بن ابي طالب پرسيدند.

ام سلمه گفت: شنيدم از رسول خدا صلي الله عليه و آله كه مي فرمود: همانا علي و شيعيانش رستگاران هستند.(2)

14. امام صادق عليه السلام : «نَجاةُ المؤمنِ في حِفظِ لِسانِهِ؛ نجات مؤمن در نگهداري زبانش نهفته است».(3)

15. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله :

إنّ أعلي مَنازِلِ الإيمانِ دَرَجةٌ واحدةٌ مَن بَلَغَ إلَيها فَقَد فازَ وظَفِرَ، وهُو أنْ يَنْتَهي بِسَرِيرَتِهِ في الصَّلاحِ إلي أنْ لا يُبالي لَها إذا ظَهَرَتْ ولا يَخافَ عِقابَها إذا اسْتَتَرَتْ.(4)

ص: 180

بالاترين مرتبه ايمان، درجه اي است كه هركس به آن دست يابد، رستگار و پيروز شده است و آن، اين است كه باطن آدمي به آن حد از پاكي برسد كه اگر آشكار شود، پروايي نداشته باشد و اگر پوشيده ماند، از كيفر [خدا بر آن] نترسد.

16. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله :

مَن اُعْطِي أربَعَ خِصالٍ في الدُّنيا فَقدْ اُعْطِي خَيرَ الدُّنيا والاخِرَةِ وفازَ بحَظِّهِ مِنهُما: وَرَعٌ يَعْصِمُهُ عن مَحارِمِ اللّه ِ، وحُسْنُ خُلقٍ يَعيشُ بهِ في النّاسِ، وحِلْمٌ يَدفَعُ بهِ جَهلَ الجاهِلِ، وَزوْجَةٌ صالِحَةٌ تُعينُهُ علي أمرِ الدُّنيا والاخِرَةِ.(1)

به هر كس در دنيا چهار خصلت داده شود، خير دنيا و آخرت به او داده شده و به دليل بهره خويش كه از دنيا و آخرت برگرفته، رستگار است: پرهيزكاري كه او را از حرام هاي خدا بازدارد؛ و خوش خويي كه با آن در ميان مردم زندگي كند؛ و بردباري كه با آن جهالت نادان را از خود دور سازد؛ و همسر شايسته كه در كار دنيا و آخرت او را ياري رساند.

17. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله _ درباره آيه «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّي؛ رستگار شد كسي كه تزكيه گشت» _ فرمود: «مَن شَهِدَ أن لا إلهَ إلاّ اللّه ُ وخَلَعَ الأندادَ وشَهِدَ أنّي رسولُ اللّهِ؛ منظور، كسي است كه به يگانگي خداوند گواهي دهد و به او شرك نورزد و شهادت دهد كه من رسول خدا هستم».(2)

18. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «لا تَقطَعُوا علي السائلِ مَسألَتَهُ، فلَولا أنَّ المَساكينَ

ص: 181

يَكذِبُونَ ما أفلَحَ مَن رَدَّهُم؛ خواهش درخواست كننده را رد نكنيد؛ اگر دروغگويي گدايان نبود، كسي كه آنان را رد مي كرد، هرگز رستگار نمي شد».(1)

19. امام علي عليه السلام : «لا يُفلِحُ مَن يَتَبَجَّحُ بالرَّذائلِ؛ رستگار نشود آنكه به رذايل خود ببالد».(2)

ص: 182

ص: 183

شده و هم منصب قضا را قبول كرده و برايش از بيت المال مقرري نيز معيّن شد.

روزي با متصدي پرداخت حقوق حرفش شد. متصدي به او گفت: «تو گندم به ما نفروخته اي كه اين قدر سماجت مي كني؟».

شريك گفت: «چيزي از گندم بهتر به شما فروخته ام؛ من دين خود را فروخته ام».(1)

ص: 184

پروردگارت را به اين مردم بنمايان، پروردگارت را به عظمت و كبريايي ياد كن. اين اولين جمله اي است كه گفته مي شود. انْذِرْ؛ انذار كن (كه بشارت و انذار يك امر كلي است) وَ رَبَّكَ فَكَبِّرْ.(1) اين بود كه پيغمبر اكرم وقتي كه به ميان مردم آمد چه گفت و دعوتش را از كجا شروع كرد؟

پيغمبر بعدها خيلي مسائل را مطرح كرد، به مردم گفت كه نماز بخوانيد، زكات بدهيد، ربا نخوريد، قمار نكنيد، فحشا نكنيد. خيلي چيزهاي ديگر دستور داد؛ چنين نكنيد و چنين بكنيد، ولي آنكه مطلع دعوت پيغمبر بود، [اولين بار كه] در ميان مردم ظاهر شد، آن جمله اي كه به مردم گفت، چه بود؟ يك امر اعتقادي بود؛ از يك اعتقاد شروع كرد: «قولوا لا الهَ الَّا اللَّهُ تُفْلِحوا.» همان رَبَّكَ فَكَبِّرْ است. ايّها النّاس! بگوييد لا الهَ الَّا اللَّهُ تا رستگار بشويد».(2)

ص: 185

را نوازش دهد. آن كس كه به اين دنيا گام نهد، ديگر اهميت نمي دهد كه در دنياي ماده و جسم، بر ديبا سر نهد يا بر خشت:

طوبي لِنَفْسٍ ادَّتْ الي رَبِّها فَرْضَها وَ عَرَكَتْ بِجَنْبِها بُؤْسَها وَ هَجَرَتْ فِي اللَّيْلِ غُمْضَها حَتّي اذا غَلَبَ الْكَري عَلَيْهَا افْتَرَشَتْ ارْضَها وَ تَوَسَّدَتْ كَفَّها في مَعْشَرٍ اسْهَرَ عُيونَهُمْ خَوْفُ مَعادِهِمْ وَ تَجافَتْ عَنْ مَضاجِعِهِمْ جُنوبُهُمْ وَ هَمْهَمَتْ بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفاهُهُمْ وَ تَقَشَّعَتْ بِطولِ اسْتِغْفارِهِمْ ذُنوبُهُمْ. اوُلئِكَ حِزْبُ اللَّهِ، الا انَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحونَ.

چه خوشبخت و سعادتمند است آنكه فرايض پروردگار خويش را انجام مي دهد (اللَّه، يار؛ و حمد و قل هواللَّه كار اوست). رنج ها و ناراحتي ها را (مانند سنگ آسيا دانه را) در زير پهلوي خود خرد مي كند. شب هنگام از خواب دوري مي گزيند و شب زنده داري مي نمايد. آنگاه كه سپاه خواب حمله مي آورد، زمين را فرش و دست خود را بالش قرار مي دهد. در گروهي است كه نگراني روز بازگشت، خواب از چشمانشان ربوده، پهلوهاشان از خوابگاه هاشان جا خالي مي كنند، لب هاشان به ذكر پروردگارشان آهسته حركت مي كنند، ابر مظلم گناه هايشان بر اثر استغفارهاي مداومشان پس مي رود. آنانند حزب خدا، همانا آنانند رستگاران!

شب مردان خدا روز جهان افروز است

روشنان را به حقيقت شب ظلماني نيست(1)

ص: 186

ص: 187

گناهت چيست؟ گفت: يا رسول اللَّه! من آدمي هستم كه اگر كسي سراغ من بيايد و از من يك درهم بخواهد، جان من مي خواهد بيرون بيايد؛ اگر بفهمم كسي از من چيزي مي خواهد، اين چنين ناراحت مي شوم. فرمود: دورشو، آيا نمي داني كسي كه اين چنين باشد، بوي بهشت را استشمام نمي كند؟ آيا اين آيه قرآن را نشنيده اي: «وَ مَنْ يوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَاولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحونَ»؟(1)

ص: 188

ص: 189

ص: 190

ماند. ازاين رو، در اسلام رشوه خواري به شدت نكوهش و محكوم شده است و از گناهان كبيره به شمار مي رود.

بايد توجه داشت كه زشتي رشوه سبب مي شود اين هدف شوم، در لابه لاي عبارات و عناوين فريبنده ديگر تحقق يابد و رشوه خوار و رشوه دهنده از نام هايي مانند هديه، تعارف، حق و حساب، حق الزحمه و انعام استفاده كنند، ولي روشن است كه اين تغيير نام ها هرگز تغييري در ماهيت آن نمي دهد و در هر صورت پولي كه از اين راه گرفته مي شود، حرام و نامشروع است.

در نهج البلاغه آمده است كه اشعث بن قيس براي پيروزي بر طرف دعواي خود در محكمه عدل علي عليه السلام ، متوسل به رشوه شد و شبانه ظرفي پر از حلواي لذيذ به در خانه علي عليه السلام آورد و نام آن را هديه گذاشت. علي عليه السلام بر آشفت و فرمود:

هبلتك الهبول ا عن دين اللَّه اتيتني لتخدعني؟... و اللَّه لو اعطيت الاقاليم السبعة بما تحت افلاكها علي ان اعصي اللَّه في نملة اسلبها جلب شعيرة ما فعلته و ان دنياكم عندي لاهون من ورقة في فم جرادة تقضمها ما لعلي و لنعيم يفني و لذة لا تبقي.

سوگواران بر عزايت اشك بريزند! آيا با اين عنوان آمده اي كه مرا فريب دهي و از آيين حق باز داري؟... به خدا سوگند اگر هفت اقليم را با آنچه در زير آسمان هاي آنهاست به من دهند كه پوست جوي را از دهان مورچه اي به ظلم بگيرم هرگز نخواهم كرد، دنياي شما از برگ جويده اي در دهان ملخ براي من كم ارزش تر است. علي را با نعمت هاي فاني و لذت هاي زودگذر چه كار؟!...(1)

ص: 191

اسلام رشوه را در هر شكل و قيافه اي محكوم كرده است. در تاريخ زندگي پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله مي خوانيم كه به او خبر دادند يكي از فرماندارانش رشوه اي در شكل هديه پذيرفته است. حضرت برآشفت و به او فرمود:

«كيف تاخذ ما ليس لك بحق؛ چرا آنچه حق تو نيست مي گيري!؟» او در پاسخ با معذرت خواهي گفت: «لقد كانت هدية يا رسول اللَّه؛ آنچه گرفتم هديه بود اي پيامبر خدا».

پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود:«ا رأيت لو قعد احدكم في داره و لم نوله عملا ا كان الناس يهدونه شيئا؛ اگر شما در خانه بنشينيد و از طرف من فرماندار محلي نباشيد، آيا مردم به شما هديه اي مي دهند؟» سپس دستور داد، هديه را گرفتند و در بيت المال قرار دادند و وي را از كار بركنار كرد.(1)

اسلام حتي براي اينكه قاضي گرفتار رشوه هاي مخفي و ناپيدا نشود، دستور مي دهد وي تنها به بازار نرود، مبادا تخفيف قيمت ها ناخودآگاه بر او اثر بگذارد و در قضاوت ِتخفيف دهنده جانبداري كند. چه خوب است مسلمانان از كتاب آسماني خود الهام بگيرند و ايمان خود را در پاي بت رشوه خواري قرباني نكنند.

امام صادق عليه السلام درباره رشوه مي فرمايد:«و اما الرشا في الحكم فهو الكفر باللَّه العظيم؛ اما رشوه در قضاوت، كفر به خداوند بزرگ است».(2)

در حديث معروفي كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده، مي خوانيم:«لعن اللَّه الراشي و المرتشي و الماشي بينهما؛ خداوند، گيرنده و دهنده رشوه و آن كس را كه واسطه ميان آن دو است، از رحمت خود دور گرداند».(3)

ص: 192

با توجه به آثار مخرب رشوه در زندگي فردي و اجتماعي انسان در دنيا و نيز آثار منفي آن در زندگي آخرت، بايد جامعه را از خطرهاي آن آگاه كرد. ابتدا بايد زمينه هاي رشوه و ريشه هاي آن را شناخت و سپس براي از بين بردن آن برنامه ريزي كرد.

درباره رشوه چند پرسش اساسي مطرح است:

1. رشوه چيست؟ حكم فقهي آن چيست؟

2. رشوه در قرآن كريم و روايات چگونه مطرح شده است؟

3. آثار منفي و زيان هاي رشوه كدام است؟

4. دليل و خاستگاه رواج رشوه در جامعه چيست؟

5. راه پيشگيري و درمان رشوه چيست؟

ص: 193

و راه درست، به آن دست نمي يابد. رشوه دهنده با دادن رشوه كه راهي نادرست است، تلاش مي كند خود را به آنچه دوست دارد برساند.

با اين بيان، مي توان گفت رشوه يك معناي لغوي دارد و يك معناي اصطلاحي كه در بعضي از كتاب ها به آن اشاره شده است.

معناي لغوي رشوه: رشوه مالي است كه شخص به قاضي و غير آن مي دهد تا به نفع وي حكم دهد.(1)

معناي اصطلاحي رشوه: دادن مالي به مأمور رسمي و غيررسمي دولتي يا بلدي است، به منظور انجام كاري از كارهاي اداري يا قضايي؛ گرچه آن كار مربوط به شغل گيرنده مال نباشد؛ خواه مستقيم آن مال را دريافت كند و يا به واسطه شخص ديگر.(2)

شهيد مطهري درباره حكم رشوه مي نويسد:

«در اسلام، رشوه دهنده و رشوه گيرنده، به شدت محكوم و مستحق آتش معرفي شده اند و پولي كه از اين راه تحصيل مي شود، حرام و نارواست».(3)

ص: 194

واژه «السُّحت» به ضمّ «س»، اسم مصدر شيء مستأصل شونده است... . اين كلمه سه بار در قرآن، در آيات 42، 62 و 63 سوره مائده آمده است... مراد از سحت در اين آيات، حرام است... . راغب، علت تسميه را چنين مي گويد: «گويي حرام، دين و مروت شخص را از بين مي برد...».(1)

در آيه 42 سوره مائده مي خوانيم:

سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئاً وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطينَ.

پذيرا و شنواي دروغ هستند [و] بسيار مال حرام مي خورند. پس اگر نزد تو آمدند، [يا] ميان آنان داوري كن، يا از ايشان روي برتاب. و اگر از آنان روي برتابي هرگز زياني به تو نخواهند رسانيد؛ و اگر داوري مي كني، پس به عدالت در ميانشان حكم كن كه خداوند، دادگران را دوست مي دارد.

علامه طباطبايي ذيل اين آيه مي نويسد: «... هر مالي كه از راه حرام كسب شود، سحت است و سياق آيه دلالت دارد بر اينكه مراد از «سحت» در آيه شريفه، همان رشوه است».(2)

«وَ تَري كَثيراً مِنْهُمْ يُسارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ؛ بسياري از آنان را مي بيني كه در گناه و تعدي و خوردن مال حرام، شتاب مي كنند! چه زشت است كاري كه انجام مي دهند!». (مائده: 62)

علامه طباطبايي رحمه الله از آيات استفاده مي كند كه دشمنان اسلام (يهود،

ص: 195

منافقان و...) داراي سه نوع فسق و فجور بودند: اثم (گناه)؛ ستم كاري؛ و حرام خواري. منظور از حرام خواري، ربا و رشوه و مانند آن است.(1)

بر همين اساس، خداوند در آيه 63 همين سوره (مائده) مي فرمايد: چرا دانشمندان نصاري و علماي يهود، آنها را از سخنان گناه آميز و خوردن مال حرام نهي نمي كنند؟ چه زشت است عملي كه انجام مي دهند.

واژه «باطل» نيز در آيه 188 سوره بقره آمده است:

«وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَي الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَريقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛ و اموال يكديگر را به باطل (و ناحق) در ميان خود نخوريد! و براي خوردن اموال مردم به گناه، [قسمتي از] آن را [به عنوان رشوه] به قضات ندهيد، درحالي كه مي دانيد [اين كار، گناه است]!».

بعضي از مفسران، اين آيه را چنين توضيح داده اند:

«اين آيه به يك اصل كلي و مهم اسلامي اشاره مي كند كه در تمام مسائل اقتصادي حاكم است و به يك معنا مي شود تمام ابواب فقه اسلامي را در بخش اقتصاد، زير مجموعه آن قرار داد. به همين دليل، فقهاي بزرگ ما در بخش هاي زيادي از فقه اسلامي، به اين آيه تمسك مي جويند: «اموال يكديگر را در ميان خود به باطل و ناحق نخوريد». (وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ)

در اينكه منظور از «باطل» در اينجا چيست، تفسيرهاي مختلفي ذكر كرده اند. بعضي آن را به معني اموالي دانسته اند كه با غصب و از راه ظلم به دست مي آيد. بعضي آن را اموالي مي دانند كه از طريق قمار و مانند آن فراهم مي شود. و بعضي آن را اشاره به اموالي مي دانند كه از طريق سوگند دروغ (و انواع پرونده سازي هاي دروغين) به دست مي آيد.

ص: 196

ظاهر اين است كه مفهوم آيه عموميت دارد و همه اين مسائل و غير اينها را شامل مي شود؛ زيرا «باطل» كه به معني زايل و از بين رونده است، همه را دربرمي گيرد، و اگر در بعضي از روايات، از امام باقر عليه السلام تفسير به «سوگند دروغ»، و در روايتي از امام صادق عليه السلام تفسير به «قمار» شده است، در واقع از قبيل بيان مصداق هاي روشن است.

بنابراين، هر گونه تصرف در اموال ديگران از راه نادرست و به ناحق، مشمول اين نهي الهي است.

تمام معاملاتي كه هدف صحيحي را تعقيب نمي كند و پايه و اساس عقلايي ندارد، مشمول اين آيه است.

همين معنا در آيه 29 سوره نساء با توضيح بيشتري، خطاب به مؤمنان آمده است و مي فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد! اموال يكديگر را به باطل و از طرق نامشروع نخوريد؛ مگر اينكه تجارتي باشد كه با رضايت شما انجام شود».

استثنا كردن تجارت همراه با تراضي، در واقع بيان يك مصداق روشن از راه هاي مشروع و حلال است و هبه و ميراث و هديه، وصيت و مانند آن را نفي نمي كند؛ زيرا آنها نيز از راه هاي مشروع عقلايي است.

جالب اينكه بعضي از مفسران گفته اند قرار گرفتن آيه مورد بحث بعد از آيات روزه (آيات 182 _ 187)، نشانه يك نوع هم بستگي در ميان اين دو است؛ در آنجا از خوردن و آشاميدن به منظور انجام يك عبادت الهي نهي مي كند، و در اينجا از خوردن اموال مردم به ناحق نهي مي كند كه اين هم نوع ديگري از روزه و رياضت نفوس است و در واقع هر دو

ص: 197

شاخه هايي از تقوا محسوب مي شود؛ همان تقوايي كه هدف نهايي روزه معرفي شده است.(1)

ذكر اين نكته نيز لازم است كه تعبير به «اكل» (خوردن) معناي وسيع و گسترده اي دارد كه هر گونه تصرفي را شامل مي شود. در واقع اين تعبير، كنايه اي است از انواع تصرفات، كه «اكل» يك مصداق روشن آن است.

سپس در ذيل آيه، انگشت روي يك نمونه بارز «اكل مال به باطل» (خوردن اموال مردم به ناحق) گذاشته كه بعضي از مردم، آن را حق خود مي شمرند؛ به گمان اينكه به حكم قاضي، آن را به چنگ آورده اند؛ مي فرمايد: «براي خوردن قسمتي از اموال مردم به گناه، بخشي از آن را به قضات ندهيد در حالي كه مي دانيد [گناه است]». (وَ تُدْلُوا بِها إِلَي الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ)(2)

«تدلوا» از ماده «ادلاء»، در اصل به معني فرستادن دلو در چاه براي بيرون آوردن آب است و اين تعبير زيبايي است كه در مواقعي كه انسان تسبيب اسبابي مي كند كه به منظور خاصي نايل گردد، به كار مي رود.

در تفسير اين جمله، دو احتمال وجود دارد:

نخست اينكه: منظور آن است كه بخشي از مال را به صورت هديه يا رشوه (و هر دو در اينجا يكي است) به قضات دهند كه بقيه را تملك كنند، قرآن مي گويد: گرچه ظاهراً در اينجا به حكم قاضي مال را به چنگ آورده ايد، ولي اين اكل مال به باطل است و گناه.

ص: 198

دوم اينكه: منظور آن است كه مسائل مالي را براي سوءاستفاده به نزد حكام نبريد؛ مثل اينكه امانتي يا اموال يتيم، بدون شاهد نزد انسان باشد و هنگامي كه طرف مطالبه مي كند، او را به نزد قاضي ببرند، و چون دليل و شاهدي ندارد، اموالش را به حكم قاضي تملك كند. اين كار نيز گناه است و اكل مال به باطل.

مانعي ندارد كه آيه مفهوم گسترده اي داشته باشد كه هر دو در جمله لاتدلوا جمع باشد.(1)

جالب اينكه در حديثي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي خوانيم:

انما انا بشر و انما ياتيني الخصم فلعل بعضكم ان يكون الحن بحجته من بعض فاقضي له فمن قضيت له بحق مسلم، فانما هي قطعة من نار فليحملها او ليذرها.

من بشري مثل شما هستم (و مأمورم طبق ظاهر ميان شما داوري كنم). گاه نزاعي نزد من طرح مي شود و شايد بعضي در اقامه دليل از ديگري نيرومندتر باشد و من به مقتضاي ظاهر دليلش، به سود او قضاوت مي كنم، اما بدانيد چنان كه من حق كسي را (بر حسب ظاهر) براي ديگري قضاوت كنم (و در واقع مال او نباشد فكر نكنيد چون پيامبر صلي الله عليه و آله به نفع او حكومت كرده، براي او حلال است) آن قطعه اي از آتش است، اگر آتش را مي خواهد، آن را بپذيرد، و گرنه آن را رها سازد».(2)

ص: 199

ص: 200

ص: 201

از رشوه گرفتن دوري كنيد كه آن كفر محض است و رشوه گير بوي بهشت را استشمام نمي كند».(1)

همين يك اثر براي رشوه، كافي است كه از آن پرهيز شود؛ زيرا تمام بلاها در همين اثر نهفته است. جهنمي شدن؛ يعني دور ماندن از رستگاري و خسران ابدي؛ و هر انسان عاقل و مؤمني بايد از عوامل بدبختي اخروي گريزان باشد.

ص: 202

در انسان را مي توان مثبت ارزيابي كرد، اما بعضي از انسان ها براي رسيدن به اهداف خود، ممكن است از هر راهي استفاده كنند. چنين روحيه اي، نشانه رشد حرص منفي در اين گونه افراد است. آنها براي رسيدن به موقعيت اقتصادي بهتر، به خود اجازه مي دهند از راه هاي نامشروعي چون رشوه استفاده كنند.

ص: 203

ص: 204

به نظر مي رسد اگر به زمينه ها و علت هاي رشوه خواري توجه شود، راه درمان يا راه پيشگيري را به راحتي مي توان فهميد. وقتي زمينه ها و علت ها شناخته و راه درمان يا پيشگيري مشخص شد، آن چه مهم خواهد بود، اقدام عملي است؛ بايد كمر همت بست و آن ريشه ها و زمينه ها را خشكاند.

در اين مقام به چند نكته اشاره مي شود.

ص: 205

ص: 206

ص: 207

در داوري رشوه گير كه در اين صورت، حقوق را پايمال مي كند و حق را به حق دار نمي رساند.

ص: 208

ياران محمد كه در حبشه اند انتقام كشتگانمان را بگيريم؛ پس مالي جمع كنيم و به عنوان هديه نزد نجاشي بفرستيم، شايد پناهندگان را باز پس دهد و بايد دو مردِ صاحب رأي بدين منظور برگزينيم. عمروعاص و عمارة بن ابي معيط را با هدايايي از چرم و ادويه و غيره اعزام كردند. آن دو از راه دريا به حبشه رفتند. وقتي بر نجاشي وارد شدند، از وي خواستند تا هجرت كنندگان به حبشه را تسليم آنان كند؛ نجاشي با شنيدن سخن جعفر بن ابي طالب كه از روزگار جاهليت براي وي سخن گفت و سپس دستورات اسلام را براي وي خواند و پس از شنيدن آياتي درباره حضرت مريم هديه اي را كه عمرو و رفيقش آورده بودند پس داد و گفت: اين رشوه است؛ باز گيريد كه خداوند بي رشوه ما را شاهي داده است. از قول جعفر آورده اند كه از آن روز، باز در بهترين مسكن بوديم و خوش ترين رفتار را مي ديديم.(1)

ص: 209

محمد بن عبدالعزيز مروزي، در كتابش، با اسناد از شعبي روايت مي كند كه بين يكي از منافقين و يك مرد يهودي اختلاف بود، يهودي منافق را به مراجعه به پيغمبر صلي الله عليه و آله دعوت كرد، چه مي دانست حضرت رشوه نمي گيرد. ليكن منافق، يهودي را به مراجعه به حاكم و داور يهودي دعوت مي كرد؛ چه مي دانست آنان رشوه مي گيرند و حكم [ناحق] مي دهند. بالاخره توافق كردند نزد كاهني در جهينه بروند و آيات 60 _ 65 سوره نساء [در سرزنش ايشان] فرود آمد.(1)

حسن بصري و جبائي گفته اند كه اين آيه مباركه درباره قومي از منافقين نازل گشته كه بت ها را براي حكومت و داوري انتخاب كرده بودند؛ آن هم با انداختن قداح كه نوعي از قرعه بود. اما اكثر مفسران از جمله صاحب مجمع البيان معتقدند كه بين دو نفر يهودي و منافق نزاعي رخ داد. يهودي گفت: من داوري محمد صلي الله عليه و آله را قبول دارم؛ زيرا مي دانم رشوه نمي گيرد و در قضاوت ظلم و ستم روا نمي دارد. منافق گفت: من داوري كعب بن اشرف را مي پذيرم؛ و در عين حال مي دانست كه كعب اهل رشوه است. سپس اين آيه نازل گرديد. لكن صاحب برهان از قول علي بن ابراهيم گفته كه اين آيه درباره زبير بن عوام نازل گشته است كه با مردي يهودي راجع به باغي نزاع كرده بود. زبير به يهودي مي گفت تو به قضاوت ابن شيبه يهودي خشنود مي شوي؛ يهودي هم مي گفت تو به قضاوت محمد راضي مي گردي، تا اينكه اين آيه نازل شد.(2)

ص: 210

ص: 211

امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «حرام خواري بسيار، روزي را از بين مي برد».(1)

پيامبر صلي الله عليه و آله نيز فرمود: «هركس دوست دارد كه دعايش مستجاب شود، خوراك و كسبش را پاكيزه كند».(2)

4. آثار رشوه به آثار فردي محدود نمي شود، بلكه آثار منفي اجتماعي دارد؛ از جمله بي عدالتي، ستم، و انواع فساد اداري و اقتصادي. بنابراين لازم است با آن برخورد شود.

5. رشوه نه تنها گناه و حرام است، بلكه نابساماني هاي ديگري مانند نابساماني هاي اخلاقي، اقتصادي و اجتماعي نيز در پي دارد.

ص: 212

سازمان اوقاف و امور خيريه، رشوه پديده شوم اجتماعي، سازمان اوقاف و امور خيريه، اسوه، 1375.

عبدالرحمن، حمد، رشوه، بازتاب ها و انگيزه ها و طرق پيشگيري از آن، ترجمه: محمد صادقي، تهران، نشر مؤسسه مطلع الفجر، پاييز 1370.

مقدس اردبيلي، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان، قم، فقه الثقلين، ج 12، 1387.

8

ص: 213

ص: 214

حال پرسش اصلي آن است كه برخورد ما با اين هديه الهي، يعني ماه مبارك رمضان بايد چگونه باشد؟

پاسخ

يك _ بايد حقايق ماه مبارك رمضان را شناخت؛

دو _ بايد به استقبال ماه مبارك رمضان رفت؛

سه _ بايد به برنامه هاي ماه مبارك رمضان عمل كرد؛

با اين مقدمه، دست كم با سه پرسش مهم روبه رو هستيم.

الف) حقيقت ماه مبارك رمضان چيست؟

ب) چگونه بايد به استقبال ماه مبارك رمضان رفت؟

ج) برنامه هاي مهم ماه مبارك رمضان كه بايد به آنها عمل كرد، چيست؟

ص: 215

از پيغمبر صلي الله عليه و آله روايت شده است كه اين ماه، رمضان ناميده شد؛ زيرا «يرمض الذّنوب؛ يعني گناهان را مي سوزاند».(1)

در ابتدا ممكن است به ذهن برسد كه رمضان، سي روز از روزهاي سال است و تفاوتي با روزها و ماه هاي ديگر ندارد. البته عقل در اين مقام، تفاوتي بين امروز و فردا، اين ماه و آن ماه نمي بيند، اما قرآن كريم و روايات صحيح رسول الله صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام بين ماه رمضان و ماه هاي ديگر، تفاوت گذاشته اند.

اين ماه به صورت خاص، منسوب به خداست و هر چه با يك خصوصيت خاص به خدا منسوب شود، ارزش دو چندان مي يابد. نمونه بارز آن، كعبه است كه به عنوان بيت الله ارزش خاصي يافته است.

خداوند حكيم مي فرمايد: «وَ الْكِتابِ الْمُبينِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ؛ سوگند به اين كتاب روشنگر كه ما آن را در شبي پربركت نازل كرديم.» (دخان: 2 و 3) شبي كه به تصريح حضرت حق، از هزار ماه بهتر است.

حقيقت رمضان چيست؟ امام باقر عليه السلام از جدش رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل مي كند كه ايشان فرمود:

اي مسلمانان، آن هنگام كه هلال رمضان سر برآورد، شيطان هاي رانده شده به زنجير كشيده مي شوند و درهاي آسمان و درهاي بهشت و درهاي رحمت، گشوده مي شود و درهاي دوزخ بسته مي شود و خواسته ها برآورده مي شوند و هنگام هر افطار، خداوند را آزادشدگاني است كه آنان را از آتش دوزخ برهاند و هر شب نداگري ندا سر دهد: آيا خواهنده اي هست؟ آيا آمرزش خواهي هست؟(2)

ص: 216

براي درك حقيقت ماه مبارك رمضان، بايد پاي سخن رسول خدا بنشينيم كه در خطبه شعبانيه، اين ماه را چنين معرفي مي كند:

اي مردم، همانا ماه خدا با بركت و رحمت و مغفرت، روي به شما آورده است؛ ماهي كه در پيشگاه خداوند، بهترين ماه هاست و روزها و شب هاي آن بهترين روزها و شب ها، و ساعات آن، برترين ساعت هاست. در اين ماه، شما به ميهماني خدا فراخوانده شده ايد و از اهل كرامت قرار داده شده ايد. نفس هاي شما در آن، ستايش و خوابيدن شما، عبادت است. عمل شما در آن ماه پذيرفته، و دعاي شما برآورده است.(1)

از ديدگاه امام سجاد عليه السلام ، ماه مبارك رمضان، ماه روزه، ماه اسلام و فرمان بري، ماه پاكيزگي، ماه تصفيه و پاك كردن گناهان، ماه قيام و شب زنده داري و ماهي است كه قرآن در آن نازل شده است؛ قرآني كه مايه هدايت همه مردم است؛ قرآني كه داراي نشانه هاي آشكار هدايت و جداكننده حق و باطل است.(2)

از اين بيان حضرت، استفاده مي شود كه ماه رمضان، ماه هدايت و ماه فرقان است. امام سجاد عليه السلام ، خداوند را به دليل اينكه مؤمنان را به راه هاي احسان و نيكي درآورده، حمد و ستايش مي كند و ستايش و سپاس خود را ويژه خدايي مي داند كه ماه رمضان را يكي از راه هاي ورود به احسان و نيكي حضرت حق قرار داده است: «الحمد لله الّذي جعل من تلك السّبل شهره شهر رمضان».(3)

ص: 217

رسول خدا صلي الله عليه و آله ، ماه شعبان را ماه خود و ماه رمضان را ماه خدا معرفي كرده است.(1)

ماه رمضان، ماه ميهماني خداست. مؤمناني كه در اين ماه روزه مي گيرند و از گناه دوري مي كنند، اهل بهشت هستند؛ در تعبير امام باقر عليه السلام آمده است كه آنان بدون حساب وارد بهشت مي شوند.(2)

هنر ماه رمضان آن است كه خطاها و گناهان گذشته را مي سوزاند و از بين مي برد؛ مانند آتش كه چوب را مي سوزاند و خاكستر مي كند. البته رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «قطعاً كسي كه در ماه رمضان به شش خصلت چنگ زند، خداوند گناهانش را مي بخشد: دينش را حفظ كند. نفْسش را نگهباني كند. صله رحم انجام دهد، همسايه اش را نيازارد، حق برادرانش را رعايت، و زبانش را حفظ كند. ثواب روزه روزه دار را كسي جز خدا نمي داند».(3)

بله؛ ماه رمضان، ماه ميهماني خدا و ماه نزول قرآن است. ماه رمضان، ماه روزه، ماه عبادت، ماه پاكي، ماه صبر و استقامت و ماه بندگي است. ماه رمضان، ماه توبه، ماه استغفار و ماه دعاست. ماه رمضان، عيد اولياي الهي و بهار قرآن است.

ص: 218

پس از آگاهي از حقيقت و جايگاه اين ماه، انسان بايد براي ورود به اين ماه، خود را آماده سازد و مواظبت كند كه بهترين بهره را ببرد؛ زيرا هر رمضان، يك فرصت استثنايي است و از دست دادن هر فرصت استثنايي، پشيماني به دنبال خواهد داشت.

پيامبر صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام ، چگونه به پيشواز اين ماه مي رفتند؟ در سنت رسول خدا صلي الله عليه و آله مي خوانيم، ايشان از ماه رجب و شعبان براي پيشواز ماه مبارك رمضان استفاده مي كرد.

با توجه به روايات، به اعمالي كه مي تواند انسان را براي بهره مندي بيشتر از ماه مبارك رمضان آماده كند، اشاره مي شود.

ص: 219

مي كند. رسول خدا صلي الله عليه و آله و جانشينان آن حضرت، پيش از ماه مبارك رمضان، مردم را موعظه و خوبي هاي ماه مبارك رمضان و مهرباني هاي خدا در اين ماه را به مردم گوشزد مي كردند. با اين كار، مردم آماده استقبال از ماه مبارك رمضان مي شدند.

ص: 220

يكي از كارهايي كه مي تواند انسان را براي ورود به ماه مبارك رمضان آماده كند، انس با قرآن است. تلاوت قرآن، مقدمه خوبي براي ورود به ماه مبارك رمضان و استفاده بيشتر از بركات اين ماه است. امام هشتم عليه السلام به اباصلت دستور تلاوت قرآن در ماه شعبان را مي دهد.(1) اين دستور، مي تواند چراغ راه مؤمنان باشد.

ص: 221

امام هشتم عليه السلام مي فرمايد: «وَ لا تَدَعَنَّ اَمانَةً فِي عُنُقِكَ إلّا أدَّيتَها؛ هيچ امانتي بر گردنت نباشد مگر آنكه آن را ادا كرده باشي».(1)

ص: 222

است؟ حضرت فرمود: روزه ماه شعبان كه براي بزرگداشت رمضان گرفته مي شود.

ص: 223

اي مردم! قطعاً ماه خدا، با بركت، رحمت و مغفرت به سوي شما آمده است؛ ماهي كه نزد خدا از بهترين ماه ها است. در اين ماه، به ميهماني خدا دعوت شده ايد.... اي مردم! درهاي بهشت در اين ماه، باز مي شود؛ پس، از خدا بخواهيد كه آنها را بر شما نبندد و درهاي جهنم بسته مي شود پس، از پروردگارتان بخواهيد كه آنها بر روي شما باز نشود. شياطين، دست و پا بسته مي شوند؛ پس، از پروردگار بخواهيد كه آنها را بر شما مسلط نگرداند.

در اين هنگام، حضرت علي عليه السلام كه پاي منبر رسول خدا صلي الله عليه و آله نشسته بود، برخاست و عرضه داشت: اي رسول خدا! بهترين كارها در اين ماه چيست؟

پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: «اَفضلُ الاَعمالِ في هَذا الشَّهرِ، الْوَرعُ عَن مَحارمِ الله...؛ بهترين كارها در اين ماه، بازداشتن نفس از حرام هاي الهي است.»(1) ورع و دوري از گناه، به اندازه اي مهم است كه آن را ملاك دين و دين داري مي دانند. از كلمات قصار رسول خدا صلي الله عليه و آله است كه فرمود: «ملاك الدّين الورع».(2)

ورع، شدت تقواست. تقوا، انجام واجبات و ترك محرمات است؛ اما ورع بالاتر از تقواست. انسان باورع، از شبهات هم دوري مي گزيند؛ يعني آنجا كه احتمال حرام مي دهد نيز از آن دوري مي كند.

بنابراين، بايد مصداق هاي محارم الهي را شناخت و در ماه مبارك رمضان به آن توجه بيشتري كرد؛ حرام خدا، هميشه حرام است و انسان

ص: 224

مؤمن در همه اوقات بايد از آن دوري كند، اما ماه رمضان، حساب جداگانه اي دارد. در اين ماه، مواظبت بايد شدت گيرد و از حرام هاي الهي بايد فاصله گرفت. امام سجاد عليه السلام با انشاي دعايي، اين مهم را شرح مي دهد:

هيچ اندامي به سمت گناه نرود، بلكه تمام اندام ها در راه رضاي خدا به كار گرفته شود. گوش لغو نشنود و پاها به سمت آن گام برندارد. شكم ها حرام نخورند، بلكه فقط از حلال بهره گيرد. زبان فقط حق بگويد.(1) انسان دچار ريا و خودنمايي نشود، از شرك دوري كند و خواسته خدا را طلب كند.(2)

ص: 225

گزيده است، دوستي با كساني كه به ما ستم كرده اند، صلوات فرستادن بر پيامبر و آل او و... را درخواست مي كند.(1)

در روايات، به كارهاي ديگري مانند توبه و استغفار، قرائت قرآن، افطاري دادن و... هم اشاره شده است. در روايتي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي خوانيم: «در اين ماه، تلاوت قرآن را زياد انجام دهيد».(2)

امير مؤمنان، حضرت علي عليه السلام نيز مي فرمايد: «در اين ماه بر شما باد استغفار و دعاي زياد؛ زيرا دعا، بلاها را از شما دور مي كند اما استغفار، گناهان شما را محو و پاك مي كند».(3)

احوال امام سجاد عليه السلام در اين ماه، عجيب است. وقتي ماه مبارك رمضان فرا مي رسيد، آن حضرت فقط دعا، تسبيح، استغفار و تكبير مي گفت.(4)

ص: 226

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «لَو يَعلَمُ العَبدُ ما في رَمَضانَ لَوَدَّ أن يكونَ رَمَضانُ السَّنَةَ؛ اگر بنده ارزش ماه رمضان را بداند، آرزو مي كند كه سراسر سال، رمضان باشد».(1)

4. رسول الله صلي الله عليه و آله _ لَمّا حَضَرَ شَهرُ رَمَضانَ _: سُبحانَ اللّهِ! ما ذا تَستَقبِلُونَ ؟! و ما ذا يَستَقبِلُكُم؟! قالَها ثلاثَ مَرّاتٍ؛ وقتي ماه رمضان فرا رسيد پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: سبحان اللّه! به پيشواز عجب ماهي مي رويد! و عجب ماهي به شما روي مي آورد! اين را سه بار تكرار كرد».(2)

5. رسولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله _ حين خَطَبَ الناسَ آخِرَ يَومٍ مِن شَعبانَ _: أيُّها الناسُ، قد أظَلَّكُم شَهرٌ عَظيمٌ، شَهرٌ مُبارَكٌ، شَهرٌ فيهِ ليلة العَمَلُ فيها خَيرٌ مِن العَمَلِ في ألفِ شَهرٍ... هُو شَهرٌ اولهُ رَحمَةٌ و أوسَطُهُ مَغفِرَةٌ، و آخِرُهُ عِتقٌ مِنَ النارِ.(3)

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله _ هنگامي كه در آخرين روز ماه شعبان، براي مردم خطبه اي ايراد كرد _ فرمود: اي مردم! ماه بزرگي بر شما سايه افكنده است؛ ماهي مبارك. در اين ماه، شبي هست كه عمل (عبادت) در آن از هزار ماه عمل(عبادت) بهتر است... اين ماهي است كه آغازش، رحمت است و ميانش، آمرزش و پايانش، رهايي از آتش.

6. امام علي عليه السلام : إنَّ رسولَ اللّه صلي الله عليه و آله خَطَبَنا ذاتَ يَومٍ، فقالَ: أيُّها الناسُ، إنّهُ قد أقبَلَ إلَيكُم شَهرُ اللّه ِ بالبَرَكَةِ و الرّحمَةِ و المَغفِرةِ، شَهرٌ هُو عِندَ اللّه ِ أفضَلُ الشُّهورِ، و أيّامُهُ أفضَلُ الاَيام، و لَيالِيهِ أفضَلُ اللَّيالِي، و ساعاتُهُ أفضَلُ الساعاتِ، هُو شَهرٌ دُعِيتُمْ فيهِ إلي ضِيافَةِ اللّه ِ و جُعِلتُم فيهِ مِن أهلِ كَرامَةِ اللّه ِ

ص: 227

، أنفاسُكُم فيهِ تَسبيحٌ، و نَومُكُم فيهِ عِبادَةٌ، و عَمَلُكُم فيهِ مَقبولٌ، و دُعاؤكُم فيهِ مُستَجابٌ... .

فَقُمتُ فقلتُ: يا رسولَ اللّه ِ، ما أفضَلُ الاَعمال في هذا الشَّهرِ؟ فقالَ: يا أبا الحسنِ، أفضَلُ الاَعمال في هذا الشَّهرِ الوَرَعُ عن مَحارِمِ اللّه ِعزوجل.(1)

امام علي عليه السلام فرمود: روزي رسول خدا صلي الله عليه و آله براي ما خطبه اي ايراد كرد و فرمود: اي مردم! همانا ماه خدا، با بركت و رحمت و آمرزش، به شما روي آورده است. اين ماه نزد خدا، بهترين ماه است و روزهايش بهترين روزها و شب هايش بهترين شب ها و ساعت هايش بهترين ساعت ها. در اين ماه، شما به ميهماني خدا دعوت شده ايد و در زمره بهره مندان از كرامت خداوند قرار گرفته ايد. در اين ماه، نفَس هاي شما تسبيح خداست و خواب شما عبادت است و اعمال شما پذيرفته و دعايتان مستجاب... .

من برخاستم و عرض كردم: اي رسول خدا! بهترين عمل در اين ماه چيست؟ پيامبر فرمود: اي ابوالحسن! بهترين عمل در اين ماه، خويشتن داري از حرام هاي خداوند عزوجل است.

ص: 228

2. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «قد وَكَّلَ اللّه ُ بِكُلِّ شيطانٍ مَرِيدٍ سَبعَةً مِن ملائكَتِهِ فلَيسَ بمَحلولٍ حتّي يَنقَضِيَ شَهرُكُم هذا؛ خداوند بر هر شيطانِ سركشي، هفت تن از فرشتگان خود را گمارده، كه تا پايان اين ماه شما (رمضان)، همچنان در بند هستند».(1)

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «إذا كانَ اول ليلةٍ مِن شهرِ رَمَضانَ نادي الجليلُ تباركَ و تعالي... يا جَبرئيلُ، اِنْزِلْ علي الاَرضِ فَغُلَّ فيها مَرَدَةَ الشَّياطينِ حتّي لا يُفسِدُوا عَلي عِبادِي صَومَهُم؛ چون شب اول ماه رمضان شود، خداوند جليل تبارك و تعالي ندا دهد:... اي جبرئيل! به زمين برو و شيطان هاي سركش را در بند كن؛ تا روزه بندگان مرا تباه نسازند».(2)

ص: 229

يُغفَرْ ذُنوبُهُ؛ به راستي بدبخت واقعي كسي است كه اين ماه را پشت سر گذارد و گناهانش آمرزيده نشود».(1)

4. امير المؤمنين، حضرت علي عليه السلام : «بر شما باد در ماه رمضان به فراواني استغفار و دعا، كه دعا بلا را از شما دفع مي كند و استغفار، گناهان شما را محو مي گرداند».(2)

5. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «مَنْ لم يُغفَرْ لَهُ في شَهرِ رمضانَ ففِي أيِّ شهرٍ يُغفَرُ لَهُ؟!؛ كسي كه در ماه رمضان آمرزيده نشود، در كدام ماه آمرزيده مي شود؟!»(3)

6. رسول الله صلي الله عليه و آله _ لَمّا صَعِدَ المِنبَرَ و قالَ: آمِينَ _: أيُّها الناسُ، إنّ جَبرَئيلَ استَقبَلَنِي فقالَ: يا محمّدُ، مَن أدرَكَ شهرَ رمضانَ فلَم يُغفَرْ لَهُ فيه فَماتَ فَأبعَدَهُ اللّهُ، قُلْ: آمِينَ، فقلتُ: آمِينَ.(4)

و في حديثٍ: أتاني جبرئيل فقالَ:... رُغِمَ أنفُ امرِئٍ أدرَكَ رمضانَ فلَم يُغفَر لَهُ، فقلتُ: آمِينَ.(5)

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله به هنگام منبر رفتن، گفت آمين، [سپس] فرمود: اي مردم! جبرئيل نزد من آمد و گفت: اي محمد! هركس ماه رمضان را درك كند و در اين ماه آمرزيده نشود و بميرد، خدا او را [از رحمت خود]دور كند. بگو آمين؛ من گفتم آمين. در حديثي [ديگر] آمده است: جبرئيل نزد من آمد و گفت: خوار بادا كسي كه ماه رمضان را دريابد و آمرزيده نشود. من گفتم: آمين.

ص: 230

ص: 231

فرشتگانش بر آنان كه سحري مي خورند و در سحرها طلب آمرزش مي كنند، درود مي فرستند. با خوردن سحر براي روزه گرفتن ياري بجوييد و با انجام خواب قِيلوله (پيش از ظهر) براي شب زنده داري و نماز شب ياري بجوييد.(1)

2. امام صادق عليه السلام فرموده است: «پيامبر صلي الله عليه و آله معمولاً با چيزي شيرين افطار مي فرمود و اگر فراهم نبود با آب گرم افطار مي كرد و مي فرمود كبد و معده را پاكيزه، و دهان را خوشبو، و دندان ها را محكم، و روشني چشم را افزون مي كند و گناهان را مي شويد و رگ هاي هيجان زده و صفراي تحريك شده را آرامش مي بخشد و حرارت معده و درد سر را تسكين مي دهد».(2)

3. امام صادق عليه السلام : «پيامبر فرمود: هركس روزه داري را افطار دهد، براي او مانند پاداش آن روزه دار منظور مي شود، بدون اينكه از پاداش روزه دار چيزي كاسته شود و معادل پاداش كارهايي كه او با نيروي اين طعام انجام مي دهد، به افطاردهنده مي دهند. همچنين فرموده است: افطار دادن تو به برادر مؤمنت و شاد كردن او، پاداش بزرگ تري از روزه تو دارد».(3)

4. امام صادق عليه السلام به سدير فرمود: آيا مي داني اين شب ها چه شب هايي است؟ گفت: آري، پدر و مادرم فدايت باد! اين شب ها، شب هاي ماه رمضان است. فرمود: اي سدير! آيا مي تواني در هر شب از اين شب ها ده برده از نسل اسماعيل عليه السلام آزاد كني؟ سدير گفت: پدر

ص: 232

و مادرم فداي تو باد، ثروت من به اين كار نمي رسد. امام صادق عليه السلام از شمار بردگان كم مي كرد تا آنكه فرمود: آيا فقط مي تواني يك برده آزاد كني؟ سدير همچنان مي گفت نه، بر آن توانا نيستم. امام صادق عليه السلام فرمود: آيا نمي تواني در هر شب ماه رمضان يك مرد مسلمان را افطار دهي؟ سدير گفت: آري، مي توانم ده مرد را هم افطار دهم. فرمود: اي سدير! مقصود من همين بود. همانا افطار دادن تو به برادر مسلمانت، معادل آزاد كردن برده اي از نسل اسماعيل عليه السلام است و همانا افطار دادن تو به برادر مسلمانت و شاد كردن او، پاداش بيشتري از روزه ات دارد.(1)

5. امام باقر عليه السلام در يكي از موسم هاي حج چون از عرفات به مِنيٰ آمد و وارد مسجد خيف شد، مردم به حضورش آمدند و از شب قدر پرسيدند. امام برخاست و پس از حمد و ثناي خداوند فرمود: از من درباره شب قدر پرسيديد؛ از شما پنهان نمي كنم كه من هم نمي دانم كدام شب از رمضان است، ولي بدانيد هركس كه ماه رمضان را درك كند و سالم باشد، بايد روزه بگيرد و بخشي از شب را نماز گزارد و بر نمازهاي واجب خود مواظبت بيشتر كند و به نماز جمعه حاضر شود و بامداد عيد فطر در نماز عيد شركت كند؛ [در اين صورت] همانا شب قدر را درك، و جايزه پروردگار را دريافت كرده است.(2)

6. پيامبر صلي الله عليه و آله فرموده: روزه دار تا هنگامي كه از مسلماني غيبت نكند، در حال عبادت است؛ هرچند در بستر خود خوابيده باشد. همچنين

ص: 233

فرمود: هركس براي خشنودي خداوند، يك روز، روزه مستحب بگيرد، آمرزش الهي براي او واجب مي شود.(1)

7. امام صادق عليه السلام فرمود: هركس يك روز در گرما روزه بگيرد و تشنه شود، خداوند هزار فرشته بر او مي گمارد كه بر چهره اش دست كشند و به او تا هنگام افطار بشارت و مژده دهند.(2) و خداوند متعال مي فرمايد: چه خوش است بوي دهان تو و روح تو! اي فرشتگان من، گواه باشيد كه او را آمرزيدم.

8. امير مؤمنان، حضرت علي عليه السلام فرمود: روزه ماه رمضان و [روزه] سه روز از هر ماه، وسوسه سينه ها را مي زدايد. هر كس سه روز از هر ماه روزه بگيرد، چنان است كه تمام سال را روزه گرفته باشد؛ چنان كه خداوند مي فرمايد: هر كس كار پسنديده اي انجام دهد، ده برابر آن براي اوست.

9. پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: هر چيز را زكاتي است و زكات بدن، روزه است.(3)

10. امير مؤمنان، حضرت علي عليه السلام فرمود: چه بسيار روزه گيري كه از روزه خود بهره اي جز تشنگي ندارد و چه بسيار نمازگزاري كه از آن بهره اي جز رنج براي او نيست.(4)

ص: 234

11. امام صادق به محمد بن مسلم فرمود: اي محمد! چون روزه مي گيري، گوش و چشم و زبان و گوشت و پوست و خون و موي تو روزه بدارد و روزي كه روزه مي گيري، چون روزي كه روزه نمي گيري نباشد.(1) و فرموده است: همانا روزه گير شما در باغ هاي بهشت مي خرامد و فرشتگان تا هنگام افطار براي او دعا مي كنند.

و ايشان همچنين فرمودند: پاداش روزه گشودن تو در خانه برادر مسلمانت، هفتاد برابر يا نود برابر بيشتر از پاداش روزه تو است.

12. حضرت در كلامي ديگر فرمود: خداوند را در هر شب از ماه رمضان، گروهي آزادكرده و رسته از آتش است؛ غير از كسي كه با مواد مست كننده افطار كند. و چون شب آخر رمضان فرا مي رسد، به اندازه همه كساني كه در طول ماه آمرزيده است، مي آمرزد.(2)

پيامبر صلي الله عليه و آله سه روز مانده از شعبان، به بلال امر فرمود كه ندا دهد تا مردم جمع شوند. چون مردم جمع شدند، پيامبر صلي الله عليه و آله به منبر رفت و پس از حمد و ثناي خداوند، فرمود: اي مردم! اين ماه كه شما را فرا رسيده، برترين ماه هاست و در آن شبي قرار دارد كه بهتر از هزار ماه است. در اين ماه، درهاي دوزخ بسته و درهاي بهشت گشوده مي شود. هر كس اين ماه را دريابد و چنان رفتار نكند كه آمرزيده شود، خدايش از رحمت خود دور بدارد. و هر كس امكان خدمت به پدر و مادر برايش فراهم شود و چنان رفتار نكند كه آمرزيده شود، از رحمت خدا دور بادا و

ص: 235

هركس كه نام من نزد او برده شود و بر من درود نفرستد، آمرزيده نشود و از رحمت خدا دور بادا.(1)

13. امام باقر عليه السلام به جابر فرمود: اي جابر! هركس به ماه رمضان درآيد و روزش را روزه گيرد، پاره اي از شب را به عبادت سپري كند، عورت و زبانش را از گناه نگاه دارد، چشمش را از نگاه ناروا فرو هشته دارد و خويشتن را از آزاررساني به ديگران بازدارد، همانند روزي كه مادرش او را به دنيا آورده از گناه درآيد. راوي در ادامه گويد كه عرض كردم: فدايت شوم، چه نيكو حديثي! امام عليه السلام فرمود: و چه شرط دشواري!(2)

ص: 236

بسيار روزه مي گرفت. علاوه بر ماه رمضان و قسمتي از شعبان، يك روز در ميان روزه مي گرفت. دهه آخر ماه رمضان بسترش به كلي جمع مي شد و در مسجد معتكف مي گشت و يكسره به عبادت مي پرداخت، ولي به ديگران مي گفت كافي است در هر ماه سه روز روزه بگيريد. مي گفت به اندازه طاقت عبادت كنيد؛ بيش از ظرفيت خود بر خود تحميل نكنيد كه اثر معكوس دارد. با رهبانيت و انزوا و گوشه گيري و ترك اهل و عيال مخالف بود. بعضي از اصحاب كه چنين تصميمي گرفته بودند، مورد انكار و ملامت قرار گرفتند. مي فرمود: بدن شما، زن و فرزند شما و ياران شما، همه حقوقي بر شما دارند و مي بايد آنها را رعايت كنيد.

در حال انفراد، عبادت را طول مي داد؛ گاهي در حال تهجد ساعت ها سرگرم بود؛ اما در جماعت به اختصار مي كوشيد. رعايت حال اضعف مأمومين را لازم مي شمرد و به آن توصيه مي كرد».(1)

ص: 237

داشت، ولي روزه ظاهري مثل روزه هاي ما). فرمود: تو چگونه روزه داري، حال آنكه گوشت برادر _ يا خواهر _ مؤمنت را يك ساعت پيش خوردي (غيبت كردي)؟ مي خواهي الآن به خودت ارائه دهم كه تو گوشت خورده اي؟ قِي كن! يكدفعه قِي كرد و لخته هاي گوشت از دهانش بيرون آمد. انسان روزه بگيرد و غيبت كند؟!؛ يعني دهانِ جسم خودش را از غذاي حلال ببندد و دهان روح خود را براي غذاي حرام باز كند».(1)

ص: 238

ه) بدين وسيله روزه دار سختي گرسنگي و تشنگي بر اهل فقر و مسكنت را در دنيا لمس مي كند و اين باعث مي شود كه حقوق مالي و طلب فقرا را بپردازد.(1)

ص: 239

مگر بشر دل ندارد؟ مگر بشر روح ندارد؟ مگر بشر احتياج به تقوا ندارد؟ آيا بشر فقط احتياج به يك چيز دارد و آن كار است؟ ديگر احتياج به آدميت ندارد؟ احتياج به اينكه طبيعت سركش را رام كند ندارد؟ احتياج به اينكه شهوات خودش را بشكند ندارد؟ احتياج به اينكه اراده عقلاني و انساني خودش را تقويت كند ندارد؟ همه چيز را بايد از دريچه كار ببينيم و كار فقط؟! برويد از ادارات راهنمايي و شهرباني بپرسيد كه در ماه رمضان آمار جرم و جنايت چقدر كاهش پيدا مي كند. ببينيد در ماه رمضان چاقوكشي، آدم كشي، خرابكاري، قماربازي چقدر كمتر مي شود و در مقابل، اعمال انساني چقدر مضاعف مي شود، انسانيت چقدر بالا مي رود، احسان چقدر بيشتر مي شود، صله ارحام چقدر زياد مي شود! اينها را هم بايد در نظر بگيريم؛ فقط نگوييم نيروي كار».(1)

ص: 240

كه ماه مبارك بيايد و انسان سي روز گرسنگي و تشنگي و بي خوابي بكشد و مثلًا شب ها تا ديروقت بيدار باشد و به اين مجلس و آن مجلس برود، و بعد هم عيد فطر بيايد و با روز آخر شعبان يك ذره هم فرق نكرده باشد، چنين روزه اي براي انسان اثر ندارد. اسلام كه نمي خواهد مردم بي جهت دهانشان را ببندند؛ بلكه با روزه گرفتن قرار است كه انسان ها اصلاح شوند. چرا در روايات ما آمده است كه بسياري از روزه داران هستند كه حظ و بهره آنها از روزه جز گرسنگي چيزي نيست؟ بستن دهان از غذاي حلال براي اين است كه انسان در آن سي روز تمرين كند كه زبان خود را از گفتار حرام ببندد، غيبت نكند، دروغ نگويد، فحش ندهد».(1)

ص: 241

فلاحي، صفر، ضيافت الهي، زائر، 1386.

محمدي ري شهري، محمد، مراقبات ماه رمضان، مؤسسه علمي فرهنگي دارالحديث، 1384.

مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، ضيافت نور، مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما،1380.

9

ص: 242

ص: 243

ص: 244

آدمي، مي تواند انسان را از آن رهايي بخشد. رهايي، هدف غايي مكتب بودايي است.

اما اسلام، به عنوان آخرين دين الهي، با بيان تفسيري حقيقي از جهان و انسان و عرضه برنامه زندگي، مي كوشد انسان را به سعادت حقيقي برساند. آنچه در اين مقام مورد نظر است، بررسي مسئله رهايي از ديدگاه مكتب اهل بيت عليهم السلام با نگاه اخلاقي _ تربيتي است.

در ابتدا لازم است با طرح چند پرسش، دورنمايي از موضوع ترسيم شود.

1. رهايي به چه معناست؟

2. عوامل رهايي در روايات، چيست؟

3. قرآن كريم درباره رهايي، به چه نكاتي اشاره دارد؟

4. علماي اخلاق، مبحث رهايي را چگونه مطرح كرده اند؟

ص: 245

اين بحث، شبيه بحث رستگاري است، اما با آن تفاوت دارد. رستگاري برگردان واژه «فلاح» يا «فوز» است، اما رهايي برگردان واژه نجات است. شايد بتوان گفت كه يكي از آثار يا مصداق هاي نجات و رهايي، رستگاري است. رستگاري، والاتر است. در ضمن، نجات و رهايي درباره امور دنيايي و آخرتي به كار مي رود، اما رستگاري ناظر بر آخرت است.

ص: 246

ص: 247

رهايي ندارد. حضرت علي عليه السلام دراين باره فرمود: «كسي كه علم، او را هدايت نكند، جهل، او را گمراه مي سازد»(1).

رسول خدا صلي الله عليه و آله به يكي از اصحابش مي فرمايد: «اي ابن مسعود، هرگاه خواستي كاري كني، از روي دانش و خرد باشد و از كار بدون تدبر و دانش بپرهيز...».(2)

امير مؤمنان، حضرت علي عليه السلام مي فرمايند: «زِيادَةُ العَقلِ تُنجي؛ زيادي عقل، مايه رهايي و نجات انسان است».(3)

ص: 248

از شناخت حق، پيروي لازم است. پيروي از حق است كه براي انسان، رهايي به ارمغان مي آورد.

حضرت امير، علي عليه السلام مي فرمايد: «كسي كه به حق عمل نكند، هرگز رهايي و نجات نمي يابد.»(1) و «كسي كه حق، او را نجات ندهد، [حتماً] باطل، او را به هلاكت مي رساند».(2)

ص: 249

ص: 250

رهايي انسان، نقش آفريني مي كنند. از جمله خلق و خوهاي فردي عبارتند از:

ص: 251

در ترجمه و توضيح اين روايت نوشته اند: «هر كه خاموش شد، بِرَست. آورده اند كه عافيت دَه است؛ نُه در خاموشي، الّا از ذكر خداي تعالي و يكي در جدايي جستن است از مردم، خاصّه از آنكه سفيه و نادان باشد.

و حكيمان گفته اند كه خاموشي، سراي سلامت است و اصل ايمان است و تاج مؤمن است و زينت مردمان است و حصن بي نگهبان است و عبادت بي رنج است و راحت كرام الكاتبين است و رضاي خداي تعالي. و از بلاها برستن است و هيبت است اگر پادشاهيش نبود. خاموشي، عيب ها بپوشاند و كس را از عذر خواستن بي نياز كند و در آخرت حسابش سهل گرداند و از آتش برهاند و به بهشت برساند.»(1) خوب است كه اين سخن امام صادق عليه السلام هميشه به خاطر بسپاريم كه فرمود: «بنده مؤمن تا زماني كه ساكت باشد، پيوسته نامش به عنوان انسان نيكوكار ثبت مي شود و هرگاه سخن گفت (مي تواند) نيكوكار يا گناهكار ثبت شود».(2)

ص: 252

صبر و مقاومت، به ويژه صبر بر بلاها و مصيبت ها نيز از عوامل مهم نجات و رهايي معرفي شده است. امير مؤمنان، علي عليه السلام ، فرمودند: «من لم بنجه الصبر، أهلكه الجزع؛ كسي كه صبر، او را نجات نبخشد، جزع، بي قراري و ناشكيبايي، او را هلاك گرداند».(1)

ص: 253

آخرت، تقوا است و بهترين سخنان، گفتاري است كه با كردار همراه باشد».(1)

ص: 254

وَ إِذْ نَجَّيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ وَ في ذلِكُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظيمٌ. (بقره: 49)

و [نيز به ياد آوريد] آن زمان كه شما را از چنگال فرعونيان رهايي بخشيديم؛ كه همواره شما را به بدترين صورت آزار مي دادند؛ پسران شما را سر مي بريدند و زنان شما را [براي كنيزي] زنده نگه مي داشتند و در اينها، آزمايش بزرگي از طرف پروردگارتان براي شما بود.

ص: 255

ص: 256

اي كساني كه ايمان آورده ايد! آيا شما را به تجارتي راهنمايي كنم كه شما را از عذاب دردناك رهايي مي بخشد؟! به خدا و رسولش ايمان بياوريد و با اموال و جان هايتان در راه خدا جهاد كنيد؛ اين براي شما(از هر چيز) بهتر است اگر بدانيد!.

با توجه به اين آيه مهم ترين عوامل نجات و رهايي انسان، عبارتند از:

ص: 257

ص: 258

اخلاص مي خوانند كه اگر ما را از اين گرفتاري نجات دهي، حتماً از سپاس گزاران خواهيم بود.

خداوند به اين دعاي پاك دلانه و مخلصانه پاسخ مي دهد و انسان را از مشكلات رهايي مي بخشد. هرچند عده اي بعد از نجات و رهايي، ناسپاسي مي كنند.

ص: 259

خلق را به توبه [امر] فرموده است و گفته: «وَ تُوبُوا إِلَي اللَّهِ جَميعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ(1)...».(2)

ص: 260

درجه اي بلند و هركس، به حقيقت آن نرسد و براي اين گفت: وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ(1)».(2)

ص: 261

هلاك شده اند، الّا عاملان؛ و عاملان هلاك شده اند، الّا مخلصان؛ و مخلصان بر خطر عظيمند. پس بي اخلاص، همه رنج ها ضايع است و اخلاص و صدق، جز در نيت نباشد».(1)

ص: 262

تفكر درباره كارهاي خداوند حكيم و تفكر درباره افعال و كارهاي خود؛ يعني پيش از انجام دادن هر كاري، درباره سرانجام آن تدبر كنيم؛ اگر مايه هدايت بود انجام دهيم و اگر مايه گمراهي بود، از آن بپرهيزيم.

شهيد مطهري فرموده است: قرآن كريم سه موضوع براي تفكرِ مفيد و سودمند ارائه مي دهد:

1. طبيعت؛ 2. تاريخ؛ 3. ضمير انسان... از نظر قرآن، سراسر خلقت، آيات الهي و علايم و نشانه هايي براي كشف حقيقت است. قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» و از جهان درون انسان به «انفس» تعبير مي كند.(1)

ص: 263

مي برگرفت، گفت: هرگز ديدي كه خليل، جان خليل را بستاند؟ وحي آمد به وي كه هرگز ديدي كه خليل ديدار خليل را كاره بُوَد؟ گفت: اكنون جان برگير كه رضا دادم. و در دعاي رسول صلي الله عليه و آله است كه گفت: اللهمّ ارزُقني حُبَّكَ و حُبَّ مَن أحَبَّكَ و حُبَّ مَن يقَرِّ بُني إلي حُبِّكَ و اجعَل حُبَّكَ أحَبَّ إلَي مِن الماءِ البارِد. گفت: بارخدايا مرا روزي كن دوستي خويش و دوستي دوستان خويش و دوستي هر چيزي كه مرا به دوستي تو نزديك گرداند و دوستي خود بر من دوست تر گردان از آب سرد بر تشنه...».(1)

ص: 264

ثَلاثٌ مُنجِياتٌ: ....... اما المُنجِياتُ: فخَوفُ اللّه ِ في السِّرِّ و العَلانِيَةِ، و القَصدُ في الغِني و الفَقرِ، و كَلِمَةُ العَدلِ في الرِّضا و السُّخطِ.(1)

اي علي! سه چيز، درجه است و سه چيز كفّاره و سه هلاكت كننده و سه نجات بخش:... و آن نجات بخش ها عبارتند از: ترس از خدا در آشكار و نهان، ميانه روي در توانگري و تهي دستي، و حق گويي در خشم و خشنودي.

2. امام علي عليه السلام : «لَن يُدرِكَ النَّجاةَ مَن لَم يَعمَلْ بالحَقِّ؛ كسي كه به حق عمل نكند، هرگز نجات نمي يابد».

3. امام علي عليه السلام : «مَن لا دِينَ لَهُ لا نَجاةَ لَهُ؛ كسي كه دين ندارد، هيچ راه نجاتي ندارد».(2)

4. امام علي عليه السلام : «مَن لَم يُنجِهِ الصَّبرُ أهلَكَهُ الجَزَعُ؛ هركس را شكيبايي نرهاند، ناشكيبي نابود كند».(3)

5. امام صادق عليه السلام : «إنّي لَأرجُو النَّجاةَ لهذِهِ الاُمَّةِ لِمَن عَرَفَ حَقَّنا مِنهُم؛ إلاّ لِأحَدِ ثَلاثَةٍ: صاحِبِ سُلطانٍ جائرٍ، و صاحِبِ هَوي، و الفاسِقِ المُعلِنِ؛ من براي كساني از اين امت كه حق (مقام) ما را بشناسند اميد رَستن دارم، مگر براي سه نفر: دولتمردِ ستمگر، كسي كه پيرو هواي نفْس خود است و كسي كه آشكارا گناه مي كند».(4)

امام علي عليه السلام : «إذا صَعِدَت رُوحُ المؤمنِ إلَي السَّماءِ تَعَجَّبَتِ المَلائكةُ و قالَت:

ص: 265

عَجَبا ! كيفَ نَجا مِن دارٍ فَسَدَ فيها خِيارُنا؟!؛ آنگاه كه روح مؤمن به آسمان بالا رود، فرشتگان تعجب كنند و گويند: شگفتا! چگونه از سرايي كه نيكانِ ما در آن تباه شدند، نجات يافت؟!».(1)

الاِمامُ زينُ العابدينَ عليه السلام _ لَمّا سَمِعَ قَولَ الحسَنِ البَصريِّ: لَيسَ العَجَبُ مِمَّن هَلَك كيفَ هَلَكَ، و إنّما العَجَبُ مِمَّن نَجا كيفَ نَجا _: أنا أقولُ: لَيسَ العَجَبُ مِمَّن نَجا كيفَ نَجا، و اما العَجَبُ مِمَّن هَلَكَ كيفَ هَلَكَ مَع سَعَةِ رَحمَةِ اللّه ِ؟!(2)

امام زين العابدين عليه السلام _ چون شنيد كه حسن بصري مي گويد: اگر كسي هلاك شود جاي تعجب ندارد كه چرا هلاك شده است، بلكه اگر كسي نجات يابد تعجب دارد كه چگونه نجات يافته است _ فرموده: اما من مي گويم اگر كسي نجات يابد جاي تعجب ندارد كه چگونه نجات يافته است، بلكه اگر كسي هلاك شود جاي تعجب دارد كه با وجود رحمت گسترده خداوند چگونه به هلاكت درافتاده است!؟»

ص: 266

اَيُّها النَّاسُ اِنّه لَيسَ بَينَ اللّهِ وَ بَينَ اَحدٍ نَسبٌ و لا امرٌ يُؤتيه به خَيرا او يَصرفُ عنه شَرّا الّا العملُ، ألا لا يَدَّعينّ مُدَّع وَ لَا يَتمِنّينَّ مُتَمنٍّ. و الّذي بَعثني بِالحَقِّ لا يُنجي الّا عملُ مَع رَحمةٍ، وَ لَو عَصيتُ لَهويتُ. اللّهمّ هل بلّغت؟

اي مردم! بين خدا و هيچ كس رابطه خويشاوندي نيست و هيچ رابطه ديگري هم كه موجب جلب منفعت يا دفع ضرر شود وجود ندارد جز عمل. بنگريد! هيچ كس ادعاي گزاف نكند! هيچ كس آرزوي خام در دل نپرورد! قسم به خدايي كه مرا به راستي برانگيخت، چيزي جز عمل توأم با رحمت خدا سبب رستگاري نمي گردد؛ من خودم هم اگر گناه مي كردم، سقوط كرده بودم.

آنگاه فرمود: خدايا آيا تبليغ كردم؟

رمز مغفرت خواهي رسول اكرم صلي الله عليه و آله و ساير انبيا و ائمه معصومان عليهم السلام نيز در همان عموميت و شمول اصل مغفرت است و در حقيقت مي توان گفت كه هر كس مقرب تر است، از اين اصل بيشتر استفاده مي كند و به طور كلي هر كس قربش بيشتر است، از اسماء حسناي الهي و صفات كمال او بيشتر از ديگران استضائه مي نمايد».(1)

ص: 267

فرمودند: برويم اين طرف، گويا اين مرد گرفتاري دارد. هيچ صدايش هم در نمي آمد كه از كسي استمداد كند.

رفتند و مردي را ديدند كه از لباسش شناخته مي شد كه مسلمان نيست و غيرمسلمان است. طيلساني داشت و... (لباس هاي مخصوصي مي پوشيدند كه از آن لباس شناخته مي شدند). معلوم شد كه بيچاره در اين بيابان، تنها و تشنه و گرسنه گرفتار شده است. حضرت فوراً دستور دادند [كه به او آب و غذا بدهند] و خلاصه نجاتش دادند. آن شخصي كه همراه حضرت بود گفت: آخر اين كافر است، مگر ما به كافر هم مي توانيم محبت كنيم؟! فرمودند: بله، صِرف محبت كه فقط خيري به اين آدم مي رسد، اينكه ديگر به جايي ضرر نمي زند. آيا اگر به اين محبت كنيد، به مسلمين دشمني كرده ايد؟ نه. در اين گونه موارد بايد هم محبت كرد».(1)

ص: 268

او يكي از صحابه رسول اكرم صلي الله عليه و آله بود. فقر و تنگدستي بر او چيره شده بود. در يك روز كه حس كرد ديگر كارد به استخوانش رسيده، با مشورت و پيشنهاد زنش تصميم گرفت برود و وضع خود را براي رسول اكرم صلي الله عليه و آله شرح دهد و از آن حضرت استمداد مالي كند.

با همين نيت رفت، ولي قبل از آنكه حاجت خود را بگويد، اين جمله از زبان رسول اكرم صلي الله عليه و آله به گوشش خورد: «هركس از ما كمكي بخواهد، ما به او كمك مي كنيم، ولي اگر كسي بي نيازي بورزد و دست حاجت پيش مخلوقي دراز نكند، خداوند او را بي نياز مي كند.» آن روز چيزي نگفت و به خانه خويش برگشت. باز با هيولاي مهيب فقر كه همچنان بر خانه اش سايه افكنده بود روبه رو شد. ناچار روز ديگر به همان نيت به مجلس رسول اكرم صلي الله عليه و آله حاضر شد. آن روز هم همان جمله را از رسول اكرم صلي الله عليه و آله شنيد: «هر كس از ما كمكي بخواهد، ما به او كمك مي كنيم، ولي اگر كسي بي نيازي بورزد خداوند او را بي نياز مي كند.» اين دفعه نيز بدون اينكه حاجت خود را بگويد به خانه خويش برگشت. و چون خود را همچنان در چنگال فقر، ضعيف و بيچاره و ناتوان مي ديد، براي سومين بار به همان نيت به مجلس رسول اكرم صلي الله عليه و آله رفت. باز هم لب هاي رسول اكرم صلي الله عليه و آله به حركت آمد و با همان آهنگ _ كه به دل قوّت و به روح اطمينان مي بخشيد _ همان جمله را تكرار كرد.

اين بار كه آن جمله را شنيد، اطمينان بيشتري در قلب خود احساس كرد. حس كرد كه كليد مشكل خويش را در همين جمله يافته است. وقتي كه خارج شد، با قدم هاي مطمئن تري راه مي رفت. با خود فكر مي كرد كه ديگر هرگز به دنبال كمك و مساعدت بندگان نخواهم رفت. به خدا تكيه مي كنم و از نيرو و استعدادي كه در وجود خودم به وديعت

ص: 269

گذاشته شده استفاده مي كنم و از او مي خواهم كه مرا در كاري كه [در] پيش مي گيرم موفق گرداند و مرا بي نياز سازد.

با خودش فكر كرد كه از من چه كاري ساخته است؟ به نظرش رسيد عجالتاً اين قدر از او ساخته هست كه برود به صحرا و هيزمي جمع كند و بياورد و بفروشد.

رفت و تيشه اي عاريه كرد و به صحرا رفت، هيزمي جمع كرد و فروخت. لذت حاصل دسترنج خويش را چشيد. روزهاي ديگر به اين كار ادامه داد، تا تدريجاً توانست از همين پول براي خود تيشه و حيوان و ساير لوازم كار را بخرد. باز هم به كار خود ادامه داد تا صاحب سرمايه و غلاماني شد.

روزي رسول اكرم صلي الله عليه و آله به او رسيد و تبسم كنان فرمود: «نگفتم، هركس از ما كمكي بخواهد ما به او كمك مي دهيم، ولي اگر بي نيازي بورزد خداوند او را بي نياز مي كند».(1)

ص: 270

روزي در يك مجلس عام، عده زيادي شركت داشتند و امام رضا عليه السلام براي آنها صحبت مي كرد. از آن سو، زيد عده اي از اهل مجلس را متوجه خود كرده بود و براي آنها در فضيلت سادات و اولاد پيغمبر و اينكه آنان وضع استثنايي دارند، داد سخن مي داد و مرتب مي گفت: «ما خانواده چنين، ما خانواده چنان.» امام متوجه گفتار زيد شد. ناگهان نگاه تند و فرياد «يا زيد!» امام، زيد و همه اهل مجلس را متوجه كرد.

فرمود: «اي زيد! حرف هاي بقّال هاي كوفه باورت آمده و مرتب تحويل مردم مي دهي. اينها چه چيز است كه به مردم مي گويي؟! آنكه شنيده اي خداوند ذريه فاطمه را از آتش جهنم مصون داشته است، مقصود فرزندان بلافصل فاطمه، يعني حسن و حسين و دو خواهر ايشان است. اگر مطلب اين طور است كه تو مي گويي و اولاد فاطمه وضع استثنايي دارند و به هرحال آنها اهل نجات و سعادتند، پس تو نزد خدا از پدرت موسي بن جعفر گرامي تري؛ زيرا او در دنيا امر خدا را اطاعت كرد، قائم الليل و صائم النهار بود، و تو امر خدا را عصيان مي كني، و به قول تو هر دو، مثل هم، اهل نجات و سعادت هستيد. پس بُرد با تو است؛ زيرا موسي بن جعفر عمل كرد و سعادتمند شد و تو عمل نكرده و رنج نبرده، گنج بُردي. علي بن الحسين زين العابدين مي گفت: «نيكوكار ما اهل بيت پيغمبر دو برابر اجر دارد و بدكار ما دو برابر عذاب _ همان طور كه قرآن درباره زنان پيغمبر تصريح كرده است _ زيرا آن كس از خاندان ما كه نيكوكاري مي كند، در حقيقت دو كار كرده: يكي اينكه مانند ديگران كار نيكي كرده، ديگر اينكه حيثيت و احترام پيغمبر را حفظ كرده است. آن كس هم كه گناه مي كند دو گناه مرتكب شده: يكي اينكه مانند ديگران كار بدي كرده، ديگر اينكه آبرو و حيثيت پيغمبر را از بين برده است».

ص: 271

آنگاه امام رو كرد به حسن بن موساي وشّاء بغدادي _ كه از اهل عراق بود و در آن وقت در جلسه حضور داشت _ و فرمود: [كه مي فرمايد:]

_ مردم عراق اين آيه قرآن را: «انَّه لَيْسَ مِنْ اهْلِكَ انَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ»، چگونه قرائت مي كنند؟

_ يا بن رسول اللَّه! بعضي طبق معمول «انه عملٌ غيرُ صالح»(1) قرائت مي كنند، اما بعضي ديگر كه باور نمي كنند خداوند پسر پيغمبري را مشمول قهر و غضب خود قرار دهد، آيه را «انه عملُ غيرِ صالح»(2) قرائت مي كنند و مي گويند او در واقع از نسل نوح نبود. خداوند به او گفت: اي نوح! او از نسل تو نيست، اگر از نسل تو مي بود من به خاطر تو او را نجات مي دادم».

امام فرمود: «ابدا اين طور نيست! او فرزند حقيقي نوح و از نسل نوح بود. چون بدكار شد و امر خدا را عصيان كرد، پيوند معنوي اش با نوح بريده شد. به نوح گفته شد اين فرزند تو ناصالح است، ازاين رو، نمي تواند در رديف صالحان قرار گيرد. موضوع خانواده ما نيز چنين است. اساس كار، پيوند معنوي و صلاح عمل و اطاعت امر خداست. هركس خدا را اطاعت كند از ما اهل بيت عليهم السلام است؛ گو اينكه هيچ گونه نسبت و رابطه نسلي و جسماني با ما نداشته باشد؛ و هركس گنهكار باشد از ما نيست؛ گو اينكه از اولاد حقيقي و صحيح النسب زهرا عليها السلام باشد. همين خود تو كه با ما هيچ گونه نسبتي نداري، اگر نيكوكار و مطيع امر حق باشي از ما هستي».(3)

ص: 272

ص: 273

انسان هم تابع قوانين و سنت هاي خاصي است. خداوند در قرآن كريم، قانوني بودن و سنت داشتن آفرينش را به طور كلي گوشزد مي كند و برخي از سنن مخصوص را نيز معرفي مي كند. خداوند درباره نيكبختي و بدبختي جامعه ها مي فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّي يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ؛ خداوند وضع هيچ ملتي را عوض نمي كند تا خودشان تغييري در خود ايجاد كنند». (رعد: 11)

ص: 274

_ عاقبت با متقيان و پاكان است و زمين از آنِ صالحان است:

«وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الاَرض يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ». (انبياء: 65)

«إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ». (اعراف: 128)

_ تا مردمي با ابتكار خودشان در اوضاع و احوال خود تغييري ندهند، خداوند اوضاع و احوال عمومي آنها را عوض نمي كند: «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّي يُغَيِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ». (رعد: 11)

_ حاكميت بر مردم متناسب با روحيه و افكار و اخلاق و شايستگي آنهاست: «وَكَذَلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضًا». (انعام: 129)

_ پيدايش طبقه اي مترف در ميان قومي و فسق وفجور و شهوت راني و تن پروري آنها، به هلاكت آن قوم مي انجامد:

«وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا» (اسرا: 16)

_ مردمي كه به ايمان مجهز باشند و شايسته عمل كنند، در ميدان تنازع بقا، گوي سبقت را خواهند ربود و خلافت زمين در اختيار آنها قرار خواهد گرفت: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمْ الَّذِي ارْتَضَي لَهُمْ». (نور: 55)

_ عاقبت و نهايت ستم و بيدادگري، ويراني و تباهي و نابودي است: «وَتِلْكَ الْقُرَي أَهْلَكْنَاهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَعَلْنَا لِمَهْلِكِهِمْ مَوْعِدًا». (كهف: 59)

ص: 275

سرمايه در نشان دادن راه رهايي، جايگاه خاصي دارد. بنابراين، لازم است براي رهايي خود و جامعه، از اين سرمايه الهي استفاده كرد.

ص: 276

ص: 277

ص: 276

مي دهد. شير مادر هم او را كفايت مي كند و با همان بزرگ مي گردد؛ بدون اينكه از خود نيرويي داشته باشد. بعد از آن، از شير گرفته مي شود (مرحله سوم)؛ روزي او را پدرش از كسب خود مي دهد و با رأفت و محبت به او خدمت مي كند. آنها توانايي ندارند كه اندكي از كودك خود غفلت كنند و حتي حاضرند جان خود را هم فداي او كنند. اما هنگامي كه فرزند بزرگ شد و عقل او رشد پيدا كرد، خود به طرف كسب و كار و زندگي مي رود و در اينجا شك [و] شبهه هايي براي او ايجاد مي گردد و شيطان او را وسوسه مي كند تا به خداوند بدگمان گردد. او در اين هنگام حتي به زن و فرزندان خود هم توجه نمي كند و به آنها سخت گيري مي نمايد و مي ترسد روزي اش تنگ گردد و اموالش از دست برود و به آينده اطمينان پيدا نمي كند و نسبت به آينده مضطرب مي شود. اي فرزند من، اين چنين بنده اي، بد مي باشد.(1)

در روايات از پيامبر صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليه السلام مطالب فراواني درباره رزق و روزي به چشم مي خورد كه آگاهي از آنها مي تواند زمينه ساز افزايش معرفت و سپس افزايش ايمان و عمل گردد. در اين مقام، اين پرسش ها مطرح است:

1. رزق و روزي چيست؟

2. عوامل جذب روزي كدام است؟

3. عوامل كاهش روزي كدام است؟

ص: 279

ص: 280

صاحب كتاب التحقيق في كلمات القرآن الكريم مي نويسد: رزق حقيقي، آن عطا و بخشش جاري و ساري است كه فقط به صفت حلال متصف مي شود؛ به خلاف غذا، نصيب، عطا و بخشش كه اينها، ممكن است متصف به صفت حلال و حرام شوند.

رزق مي تواند در ماديات باشد؛ چنان كه خداوند فرمود: «كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمْ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا...»؛ و مي تواند در معنويات باشد؛ مانند: «أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمْ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا...»، «بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ...»، «لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ». در بعضي از كاربردها هم ممكن است اعم باشد؛ يعني مصداق آن مي تواند روزي هاي مادي و معنوي باشد؛ مانند «وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَي اللَّهِ رِزْقُهَا...» يا «انّ الله هو الرزّاق». پس روزي هر كس و هر چيزي متناسب با حال خود اوست.

بنابراين، رزق و روزي در مرحله دوم قرار دارد؛ يعني بعد از وجود و ايجاد موجودات. با اين بيان، روزي در حقيقت، آن چيزي است كه سبب حيات و تكميل موجودات و نفوس مي شود. خداوند متعال، اولاً اشياء را چه جسماني و چه روحاني آفريد. سپس براساس اقتضاي خلقت آنها، بر ايشان، روزي مقدر كرد كه نوعي هدايت تكويني به سوي كمال وجود و هدايت در مسير تكامل است. با اين توضيحات، رزق و روزي مخصوص خداست و صفت روزي دهنده يا رازق از صفات خداوند متعال است و آن در حقيقت، مرحله بسط رحمانيت، و يك مرتبه از مراتب هدايت است.

بنابراين، اگر رزق و روزي به غير خدا نسبت داده شود، به يك اعتبار ديگر بوده و نوعي مجازگويي است.(1)

ص: 281

علامه طباطبايي رحمه الله درباره رزق مي نويسد:

رزق عبارت است از هر چيزي كه مايه دوام حيات مخلوقات زنده است و چون هستي اين مخلوقات از فيض خداي تعالي است، چيزي هم كه هستي آنها بستگي به آن دارد نيز از ناحيه اوست و همان طور كه خداي تعالي در ايجاد مخلوقات، شريكي نداشته، در روزي دادن به آنها و هر چيز ديگري كه نيازمند به آنند نيز شريكي ندارد.(1)

با اين بيان، مي توان ويژگي هاي رزق و روزي را چنين برشمرد:

1. واژه رزق و روزي درباره موجودات زنده به كار مي رود؛

2. رزق و روزي، حقيقتي است كه مايه دوام حيات موجود زنده مي شود؛

3. رزق و روزي به معناي غذا، طعام، قوت روزانه و ضروريات زندگي هم گفته مي شود؛

4. رزق به معناي، چيزي است كه مايه بقاي موجودات زنده مي شود و به همه آنها مي رسد. به تعبير ديگر، رزق موجودات زنده، تضمين شده است؛

5. تضمين رزق و روزي با تلاش براي كسب آن منافاتي ندارد؛

6. روزي دهنده حقيقي خداست. خداوند همان گونه كه در خالقيت يگانه است در رزاقيت و روزي دهنده بودن هم يگانه است.

7. روزي چون از ناحيه خداست، پاك و حلال است. بنابراين مال حرام، روزي ناميده نمي شود.

اين سخن كه روزي هر كسي از ناحيه خداوند حكيم تضمين شده است، با اقدام براي طلب روزي منافاتي ندارد. كار كردن براي طلب

ص: 282

روزي، واجب و لازم است. در حديثي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي خوانيم كه فرمود: «چند گروه از امت من دعايشان مستجاب نمي شود:

1. كسي كه در حق پدر و مادرش نفرين كند.

2. كسي كه در حق بدهكاري نفرين كند كه مالش را برده و وي شاهدي بر او نگرفته است.

3. مردي كه در حق زنش نفرين كند؛ با اينكه خدا اختيار طلاق را به وي داده است.

4. مردي كه در خانه بنشيند و از خدا روزي بخواهد و به دنبالش نرود. خداوند عزوجل مي فرمايد: «بنده من، مگر راه تحصيل رزق و مسافرت در زمين را به رويت نگشوده ام كه با بدن سالم به دنبال روزي روي و با اطاعت دستور، در پيشگاه من معذور باشي و بارِ دوش كسانت نباشي و آنگاه (كه در طلب مي رفتي) اگر مي خواستم روزي ات مي دادم؛ وگرنه بر تو تنگ مي گرفتم، اما تو معذور بودي».

5. مردي كه خدايش مال فراوان دهد و او همه را خرج كند، سپس رو به دعا آورد و گويد: خدايا روزي ام ده؛ خطاب شود: مگر رزق فراوانت ندادم. چرا به دستور من رعايت اقتصاد نكردي و از اسراف نهيت كرده بودم، خودداري نكردي؟!»(1)

ص: 283

كه مربوط به اخلاق است، با اخلاق فردي و اخلاق اجتماعي انسان سروكار دارد. بنابراين، عوامل جذب و افزايش روزي را مي توان چنين بيان كرد:

ص: 284

ص: 285

ارزاني داشته، بهره نمي گيرد. در حالي كه مورچگان، از لانه خويش براي طلب روزي بيرون مي آيند.(1)

ص: 286

ص: 287

البته شايسته تر است به روشي دعا كنيم كه امامان معصوم عليهم السلام دعا مي كردند؛ از جمله امام سجاد، حضرت علي بن الحسين عليه السلام چنين دعا مي كرد:

بارخدايا، از تو معيشت خوبي را خواستارم كه در همه حوايجم از آن نيرو گيرم و بدان در دوران زندگي اين جهان براي آخرتم وسيله سازم، بي آنكه مرا بدان به خوش گذراني بيجا واداري تا سركشي كنم يا بر من آن قدر تنگ بگيري كه بدبخت شوم، از رزق حلالت به من بده... به من درباره روزي، آنچه را عطا كن كه وسيله بي نيازي از شرار خلقت گردد و تا آنجا به زندگي من رسا باشد كه به رضوانت برسم و به تو پناهم.(1)

امام صادق عليه السلام براي طلب روزي مي فرمود:

يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ يَا اللَّهُ أَسْأَلُكَ بِحَقِ مَنْ حَقُّهُ عَلَيْكَ عَظِيمٌ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَرْزُقَنِيَ الْعَمَلَ بِمَا عَلَّمْتَنِي مِنْ مَعْرِفَةِ حَقِّكَ وَ أَنْ تَبْسُطَ عَلَيَّ مَا حَظَرْتَ مِنْ رِزْقِك.(2)

از تو مي خواهم به حق كسي كه حق تو بر وي بزرگ است، اينكه بر محمد و آلش درود فرستي و عمل به آنچه از معرفت حق خودت كه مرا آموختي، روزي كني و روزي ات را بر من توسعه دهي.

ص: 288

ص: 289

فرمود: «حُسن الخُلق يزيدُ في الرّزق؛ خوش اخلاقي، روزي را افزايش مي دهد».(1)

خوش اخلاقي از منزل آغاز مي شود و اخلاق خوب مؤمن در درجه اول، متوجه خانواده، يعني زن و فرزند و پدر و مادر مي شود، سپس ديگران. در روايتي از امام صادق عليه السلام مي خوانيم: «صِلَةُ الرَّحِمِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ يُعْمِّرانِ الدِّيَارَ وَ يَزِيدَانِ فِي الْأَعْمَار؛ صله رحم (ارتباط با خويشاوندان) و همسايه خوب بودن (خوش اخلاقي با همسايه) شهرها را آباد و عمرها را زياد مي كند».(2)

بر اساس اين حديث، صله رحم و همسايه خوب بودن را مي توان از مصداق هاي خوش اخلاقي برشمرد. جالب است بدانيم، يكي از عوامل مؤثر در خوش اخلاقي انسان، ارتباط داشتن با مردم و صله رحم است و اين نشان مي دهد كه بعضي از رفتارها، تأثير متقابل دارند. امام صادق عليه السلام با اشاره به اين نكته و همچنين توسعه رزق فرمود: «صله رحم و ارتباط با خويشاوندان، سبب خوش اخلاقي و مبارك شدن است و باعث پاكيزگي روح، افزايش رزق و روزي و تأخير در مرگ مي شود.»(3) همچنين فرمود: «خداوند به وسيله صله رحم و نيكي به پدر و مادر، عمر را طولاني كند و بر رزق و روزي بيفزايد».(4)

ص: 290

كريم، وقتي ويژگي هاي انسان مؤمن و پرهيزكار را برمي شمارد، در كنار نماز به انفاق هم اشاره دارد؛ يعني انسان مؤمن همان گونه كه اهل نماز است، اهل توجه به خلق خدا نيز هست. براي نمونه، در ابتداي سوره بقره درباره اهل تقوا مي فرمايد: «آنان كساني هستند كه به غيب ايمان مي آورند و نماز را برپا مي دارند و از آنچه به ايشان روزي داده ايم، انفاق مي كنند».(1)

در قرآن كريم، اين ويژگي ها با فعل مضارع بيان شده است. اهل لغت و ادب مي گويند فعل مضارع، دلالت بر استمرار دارد. بنابراين، معناي آيه اين است كه انسان هاي مؤمن و متقي، هميشه اهل نماز و انفاق هستند. بر اين اساس، امامان معصوم عليهم السلام پيروان خود را به انفاق و صدقه دادن تشويق و آثاري براي آن ذكر مي كردند؛ از جمله نزول رزق و روزي. امام صادق عليه السلام در روايتي فرمود: «بيمارانتان را با صدقه مداوا كنيد و بلا را با دعا دفع كنيد و نزول رزق (و روزي) را به وسيله صدقه بطلبيد؛ زيرا صدقه رزق را از ميان دو فكّ هفتصد شيطان كه همگي مانع وصول آنند، رها مي سازد و هيچ چيز بر شيطان، سنگين تر از صدقه بر مؤمن نيست و صدقه پيش از آنكه در دست بنده قرار گيرد، در دست خداي تبارك و تعالي قرار مي گيرد».(2)

ص: 291

رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايد: «إتَّخِذُوا الاهلَ فَإنّه أرزق لَكُم؛ زن بگيريد؛ زيرا ازدواج كردن، روزي شما را بيشتر مي كند».(1)

آن حضرت در حديث ديگري مي فرمايد: «اِلْتَمِسُوا الرزق بالنّكاح؛ روزي را با ازدواج طلب كنيد».(2)

ص: 292

ص: 293

و مي فرمايد: «هركس ميانه روي (و صرفه جويي) را به خوبي رعايت نكند، اسراف، او را هلاك خواهد كرد».(1)

ص: 294

ص: 295

ص: 296

يا جان و توان برادرش، اندكي فزوني ديد، اين نبايد مايه فتنه (فساد) او شود.

2. امام علي عليه السلام : «لا يَملِكُ إمساكَ الأَرزاق و إدرارَها إلاّ الرَّزَّاقُ؛ اختيار كم و زياد شدن روزي ها جز در دست روزي رسان نيست».(1)

ص: 297

3. امام علي عليه السلام : «لو جَرَتِ الأَرزاقُ بالأَلبابِ و العُقولِ، لَم تَعِشِ البَهائمُ و الحَمقي؛ اگر روزي ها به سبب بهره مندي از عقل و خرد مي رسيد، ديگر بهايم و احمق ها زنده نمي ماندند».(1)

4. امام صادق عليه السلام : «إنّ اللّه َتعالي وَسَّعَ أرزاقَ الحَمقي لِيَعتَبِرَ العُقَلاءُ و يَعلَمُوا أنّ الدنيا ليسَ يُنالُ ما فيها بِعَمَلٍ و لا حِيلَةٍ؛ خداي تعالي روزي احمقان را فراخ گردانيد تا خردمندان درس عبرت بگيرند و بدانند كه دنيا نه با تلاش و كوشش به دست مي آيد و نه با زرنگي و تدبير».(2)

ص: 298

ص: 299

ص: 300

2. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «مَن استَبطَأ الرِّزقَ فَليُكثِرْ مِن التَّكبيرِ، و مَن كَثُرَ هَمُّهُ و غَمُّهُ فَليُكثِرْ مِن الاستِغفارِ؛ كسي كه در روزي خود تأخير و تنگي بيند، بايد زياد تكبير بگويد و كسي كه اندوهش زياد شود، بسيار استغفار كند».(1)

3. امام علي عليه السلام در سفارش هايش به كميل فرمود: «إذا أبطَأتِ الأَرزاقُ علَيكَ فاستَغفِرِ اللّه َ يُوَسِّعْ علَيكَ فيها؛ هر گاه در روزي تو تأخير و تنگي پديد آمد، استغفار كن تا روزي را بر تو فراخ گرداند».(2)

4. امام باقر عليه السلام فرمود:

الأَرزاقُ مَوظوفَةٌ مَقسومَةٌ، و للّه ِِ فَضلٌ يُقَسِّمُهُ مِن طُلوعِ الفَجرِ إلي طُلوعِ الشمسِ، و ذلكَ قولُهُ: «و اسْألُوا اللّه َ مِنْ فَضْلِهِ» _ ثُمّ قالَ: _ و ذِكرُ اللّه ِ بعدَ طُلوعِ الفَجرِ أبلَغُ في طَلَبِ الرِّزقِ مِنَ الضَّربِ في الأَرضِ.(3)

روزي ها معيّن و تقسيم شده است، و خداي را زيادتي است كه آن را از طلوع فجر تا طلوع خورشيد تقسيم مي كند و اين فرموده اوست كه «از خدا فضل او را بخواهيد». امام سپس فرمود: ذكر خدا بعد از طلوع فجر در تحصيل روزي، مؤثرتر است از سفر كردن و كوشيدن.

5. امام صادق عليه السلام : «إنّ اللّه َ قَسَّمَ الأَرزاقَ بينَ عِبادِهِ و أفضَلَ فَضلاً كَبيرا لَم يُقَسِّمْهُ بينَ أحدٍ، قالَ اللّهُ: «و اسْألُوا اللّه َمِنْ فَضْلِهِ»؛(4) خداوند، روزي ها را ميان

ص: 301

بندگان خود تقسيم كرد و مقدار فراواني را زياد آورد كه ميان هيچ كس تقسيم نكرد. خداوند فرموده است: «و از خدا زيادي اش را بخواهيد».(1)

6. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «الرِّزقُ أسرَعُ إلي مَن يُطعِمُ الطَّعامَ، مِن السِّكِّينِ في السَّنامِ؛ روزيِ كسي كه اطعام مي كند، سريع تر از فرو رفتن كارد در كوهان شتر، به سويش مي آيد».(2)

7. امام صادق عليه السلام : «إنّ البِرَّ يَزِيدُ في الرِّزقِ؛ نيكي، روزي را زياد مي كند».(3)

8. امام صادق عليه السلام : «حُسنُ الخُلُقِ يَزِيدُ في الرِّزقِ؛ خوش خويي، روزي را زياد مي كند».(4)

ص: 302

3. امام صادق عليه السلام : «كَثرَةُ السُحتِ يَمحَقُ الرِّزقَ؛ حرام خواري زياد، روزي را مي برد».(1)

ص: 303

أبدا؛ هركس از دسترنج خود بخورد، خداوند با نظر رحمت به او بنگرد و هرگز عذابش نكند».(1)

3. پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : «مَن أكَلَ مِن كَدِّ يَدِهِ حَلالاً، فُتِحَ لَهُ أبوابُ الجَنَّةِ يَدخُلُ مِن أيِّها شاءَ؛ هركس از دسترنج حلال خود بخورد، درهاي بهشت به رويش گشوده شود و او از هر در كه خواهد وارد شود».(2)

4. بحار الأنوار عن المفضّلِ بنِ عمرَ: استَعِينُوا بِبعضِ الدنيا علي الاخِرَةِ، فإنّي سَمِعتُ أبا عبدِ اللّه ِ عليه السلام يقولُ: اِستَعِينُوا بِبعضِ هذهِ علي هذهِ، و لا تَكُونوا كَلاًّ علي الناسِ.(3)

بحار الأنوار _ به نقل از مفضل بن عمر _ از قسمتي از دنيا براي آخرت كمك بگيريد؛ زيرا شنيدم كه امام صادق عليه السلام مي فرمود: از قسمتي از دنيا براي آخرت كمك بگيريد، و سربار مردم نباشيد.

ص: 304

احمد بن محمد بن ابي نصر مي گويد: خدمت امام رضا عليه السلام عرض كردم: فداي تو گردم! خداي عزوجل را بخوان و دعا كن كه حلال را روزي من گرداند. حضرت فرمود: آيا مي داني حلال چيست؟ عرض كردم: به درستي كه آنچه در نزد ماست و به آن اعتقاد داريم، كسب طيب و پاكيزه است. فرمود: حضرت علي بن الحسين عليهما السلام مي فرمود: حلال، قوت برگزيدگان است. بعد از آن فرمود: بگو: «أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْوَاسِعِ؛ خدايا روزي ات را كه وسعت داده شده مسئلت مي كنم».(1)

ص: 305

جَوف هذهِ اللُّجّة بِرزقك، لا تَنسَ عِبادَك المؤمنين برحمتك؛ اي كسي كه مرا با روزي ات در اعماق اين دريا فراموش نمي كني، رحمتت را از بندگان مؤمنت دريغ مدار و آنها را به فراموشي مسپار».(1)

ص: 306

دوستانش از او پرسيدند: به چه چيز تو را موعظه كرد؟ گفت: روزي كه هوا بسيار گرم بود به اطراف مدينه رفتم و به ابوجعفر محمد بن علي كه مردي تنومند بود، برخوردم. ديدم كه او به كمك غلامان سياهش در مزرعه كار مي كند. در دل با خود گفتم: سبحان اللَّه! مرد محترمي از محترمين قريش در اين ساعت روز و با چنين حالتي به دنبال دنيا برخاسته است! جا دارد او را موعظه اي كنم و حتما اين كار را خواهم كرد.

نزديكش رفتم و سلام كردم. ايشان در حالي كه عرق از سر و رويش مي ريخت، با حالتي كه بيانگر بي مهري بود جواب سلامم را داد. عرض كردم: خدا تو را اصلاح كند، آيا اين درست است كه مردي محترم از شيوخ قريش، در اين ساعت و با اين حالت در طلب دنيا باشد؟ و آيا اگر در همين حال اجلت فرا رسد، فكر مي كني كه در چه حالي از دنيا رفته باشي؟ فرمود: اگر مرگ من در اين ساعت برسد، در حالي رسيده كه مشغول طاعت خداي عزوجل هستم و خود و عيالم را از تو و از مردم، بي نياز مي كنم، ترس من تنها از اين است كه مرگم در حالي برسد كه مشغول گناهي از گناهان باشم. گفتم: بله، خدا رحمتت كند! تو درست گفتي. من آمدم كه تو را موعظه كنم؛ تو مرا موعظه كردي.(1)

ص: 307

مي افتد. پس خداوند پاك و منزه به درهاي آسمان فرمان مي دهد كه گشوده شوند، سپس به فرشتگان مي فرمايد: به بنده ام بنگريد كه براي تقرب به من، چگونه خويشتن را در كاري كه بر او واجب نساخته ام، به رنج مي افكند! درحالي كه به سه چيز از سوي من اميد بسته است: گناهي كه بر او ببخشايم، يا توبه اي كه دوباره به او ارزاني كنم و يا روزي اي كه بر آن بيفزايم؛ پس فرشتگانم را گواه مي گيرم كه بي ترديد اين سه چيز براي او فراهم آورم.(1)

ص: 308

ص: 309

كرد و امور مهم دنيوي وي را كفايت مي نمايد. زيارت امام حسين عليه السلام رزق و روزي انسان را جلب مي كند؛ آنچه را كه در راه زيارت مصرف كرده باشد ذخيره آخرت مي نمايد، [و] گناه پنجاه ساله انسان را مي آمرزد.