پژوهشكده حج و زيارت در يك نگاه

طليعه كلام

حج، يكى از اركان دين مبين اسلام است كه داراى ابعاد گسترده عبادى، سياسى، اجتماعى و اقتصادى مى باشد. در پس مناسك حج، رازها و رمزهايى نهفته است كه اگر به دقت نگريسته شود، مى تواند بسيارى از مشكلات فراروى امت اسلامى را مرتفع كرده و زمينه هاى رشد و تعالى آن را فراهم سازد. حضور ميليونى مسلمانان از سراسر عالم اسلامى در كنگره عظيم حج، فرصتى را رقم مى زند كه عليرغم تفاوت هاى موجود مذهبى و نژادى در ميان مسلمانان، در پرتو توحيد اختلافات رنگ باخته و زمينه هاى همگرايى تقويت شود.

در اين ميان، تنوع، جامعيت، پويايى و گستره وسيع آموزه ها و مفاهيم حج، نياز به توجهى ويژه و اهتمامى جدى دارد. از اين رو، ضرورى است كه انديشمندان و محققين اسلام شناس و متبحّر در تخصص ها و دانش هاى روزآمد گردهم آمده و با تشريك مساعى، گام هاى بلندى در كشف هرچه بيشتر و اعتلاى روزافزون اين وديعه الهى بردارند.

از سوى ديگر، مفهوم زيارت با وسعت معنايى و افق بلندى كه در انديشه شيعى دارد، مى تواند كاركردهاى ممتاز و برجسته اى در عمق بخشى فرهنگ اسلام و اهل بيت (عليهم السلام) ايجاد كند. فهم درست زيارت و شناخت صحيح ظرفيت ها و كاركردهاى آن، در كنار نقش كانونى اماكن زيارتى در الصاق و گردهم آيى و هم گرايى مؤمنان از ديگر داشته هايى است كه قدردانى شايسته و بايسته آن در گرو كسب شناختى عالمانه از آن است.

در اين راستا پژوهشكده حج و زيارت مى كوشد تا با بهره مندى از ديدگاه ها و نظريات فرهيختگان حوزه و دانشگاه ابعاد مختلف حوزه حج و زيارت را واكاوى كرده، موجب اعتلاى فرهنگ حج و زيارت شود.

سطور پيش رو به اين اميد فراهم آمده است كه بازتاب دهنده تلاش هاى صورت گرفته در نظام مقدس جمهورى اسلامى به ويژه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت به منظور نگاه عالمانه و كارشناسانه به اين مهم از رهگذر تأسيس پژوهشكده حج و زيارت باشند.

پيشينه

هرچند «پژوهشكده حج و زيارت» نهادى تازه بنيان است، اما ريشه در مجموعه اى با نام «مركز تحقيقات حج» دارد كه در سال ١٣٧٠ به عنوان يكى از نهادهاى تابعه حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت تأسيس گرديد. اين مركز در مدت فعاليت خود علاوه بر ارائه كارشناسى هاى لازم، به ثمر رساندن پروژه هاى تحقيقات و انجام خدمات پژوهشى ارزشمند، در حوزه توليد آثار علمى توانست در ابعاد مختلف حج و زيارت بيش از هشتصد اثر به جامعه علمى كشور تقديم نمايد. مركز تحقيقات حج پس از سال ها تلاش علمى، توانست با كسب مجوز «شوراى گسترش آموزش عالى» در ٢١ اسفند ١٣٨٩ به «پژوهشكده حج و زيارت» ارتقا يابد. اين تحول، فرصتى به دست داد تا با ورود جدى تر به فضاى علمى و پژوهشى كشور و تطابق هرچه بيشتر با استانداردها و ضوابط مصوب وزارت علوم، تحقيقات و فناورى، زمينه براى نگاه علمى و تخصصى به دو مقوله مهم حج و زيارت، بيش از پيش فراهم آيد.

در تبيين فعاليت هاى پژوهشكده، به گذشته درخشان اين مجموعه نيز نيم نگاهى شده است.

اهداف

يك. توسعه و گسترش پژوهش در زمينه شناخت صحيح از ابعاد عبادى، سياسى، اجتماعى، اقتصادى و بين المللى حج؛

دو. ايجاد زمينه مناسب براى ارتقاى فعاليت هاى پژوهشى در زمينه حج و زيارت؛

سه. همكارى پژوهشى با مؤسسات آموزشى و پژوهشى كشور به منظور ارتقاى كيفيت فعاليت هاى پژوهشى؛

چهار. تقويت فرهنگ و بنيه هاى فكرى گردشگرى دينى؛

پنج. گسترش و توسعه مطالعات بين مذاهب اسلامى به منظور دستيابى به وحدت امت اسلامى.

چشم انداز فرارو

پژوهشكده حج و زيارت در افق پيش روى خود، تبديل شدن به مركزى پويا و فعال در عرصه تحقيق و پژوهش و پشتيبانى كارشناسى از اقدامات مرتبط با عرصه حج و زيارت را مد نظر دارد.

اين پژوهشكده اميد واثق دارد با عنايات الهى و در ظل توجهات حضرت ولى عصر (عج) ، به مهم ترين و تخصصى ترين تأمين كننده مطالبات كارشناسى و پژوهشى نظام و حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت بدل گرديده و بتواند از علوم و دانش هاى نوين به منظور ارتقاى بهره ورى فعاليت هاى ناظر به اين دو حوزه حساس و حياتى استفاده نمايد.

همچنين اين انتظار مى رودكه در آينده به عنوان كانون مواجهه علمى و تخصصى با وهابيت و توليد آثار فاخر در دفاع از معتقدات اسلامى در برابر هجمه ها و شبهات اين فرقه عمل نموده و به محلى براى آمدوشد نخبگان و فرهيختگان اين حوزه و بهره مندى از نظرات كارشناسى آنان و خدمات رسانى پژوهشى به آنها بدل شود. همچنين با توجه به مجوزهاى دريافتى از وزارت علوم، تحقيقات و فناورى، در آينده نزديك تلاش خواهد شد گروه هاى علمى - پژوهشى پنج گانه با جذب اساتيد و فضلا به عنوان اعضاى هيئت علمى فعال تر گرديده و استانداردهاى علمى و پژوهشى به صورت حداكثرى در پژوهشكده حاكم گردد و در حوزه تربيت نيروهاى متخصص در اين زمينه نيز تلاش نمايد.

اركان ساختارى پژوهشكده

١-٢. گروه تاريخ و سيره

يك. اهداف گروه

تحليل تاريخ اسلام متناسب با نياز روحانيون كاروان ها و زائران؛

تبيين تاريخ فرق ومذاهب اسلامى در راستاى نيازهاى روحانيون كاروان ها و زائران؛

معرفى شخصيت هاى دينى - سياسى مكه، مدينه، عراق، سوريه و مصر؛

پژوهش پيرامون اماكن زيارتى و آثار اسلامى؛

توليد آثارى مرتبط با مناسبت هاى ايام حج و عمره.

دو. مهم ترين آثار منتشر شده از سوى گروه

١. مدينه شناسى, سيدمحمد باقر نجفى؛

٢. آثار اسلامى مكه و مدينه, رسول جعفريان؛

٣. حج گزارى ايرانيان, خانم اسرا دوغان؛

4. حجه الوداع، حسين واثقى؛

5. تاريخ امامان ائمه بقيع (عليهم السلام) محمدصادق نجمى؛

6. تخريب و بازسازى بقيع به روايت اسناد، سيد على قاضى عسكر.

سه. اهم طرح ها و پژوهش هاى در دست انجام گروه

١. تأليف كتاب نقباء مكه و مدينه؛

٢. بررسى مزارات اهل بيت در سوريه؛

٣. پژوهشى پيرامون مخطوطات حج؛

٢-٢. گروه اخلاق و اسرار

يك. اهداف

روشنگرى و تقويت اخلاق فردى و اجتماعى در راستاى حج و زيارت؛

تبيين آداب ظاهرى و باطنى حج و مسافرت هاى زيارتى؛

ايجاد و تعميق نگاه عرفانى و سيرو سلوكى به حج و زيارت عتبات؛

بيان اسرار، اشارات و لطايف معنوى حج و زيارت معصومين (عليهم السلام) ؛

تبيين آموزه هاى تربيتى حج و عمره و عتبات؛

تبيين موضوع سال با نگاه اخلاقى و سير و سلوكى.

دو. مهم ترين آثار منتشر شده از سوى گروه

١. صهباى حج, آيت الله جوادى آملى؛

٢. اسرار عرفانى حج, محمدتقى فعالى؛

٣. آداب سفر حج, سيد على قاضى عسكر؛

4. حج برنامه تكامل, سيد محمد ضياء آبادى؛

5. فرهنگ زيارت, جواد محدثى.

سه. اهم طرح ها و پژوهش هاى در دست انجام گروه

١. زيارت از ديدگاه علما و عرفاى فريقين؛

٢. ترجمه كتاب لو علموا لماتوا شوقا؛

٣-٢. گروه كلام و معارف

يك. اهداف

تبيين آموزه ها، باورها و مبانى اعتقادى شيعه و معارف اهل بيت (عليهم السلام) متناسب با نيازهاى زائران؛

مقابله با شبهات گروه هاى مخالف شيعه جهت مصون سازى معرفتى و عقيدتى زائران؛

تهاجم به مبانى فكرى و رفتارى وهابيت جهت جلوگيرى از تخريب باورها و عقايد زائران.

دو. مهم ترين آثار منتشر شده از سوى گروه

١. اكاذيب الوهابيه، صالح وردانى؛

٢. منهج ابن تيميه فى التوحيد - يحيى عبدالحسين الدوخى؛

٣. حقيقة المهدوية و الغيبة، يحيى عبدالحسين الدوخى؛

4. التشيع و النص، سيد جاسم موسوى؛

5. كالبدشكافى عقايد وهابيت، رحمت الله ضيايى/ حميد الله رفيعى؛

6. نقدى بر كتاب ظاهره التكفير عند الشيعه، شاكر عطيه الضويحى؛

٧. توحيد و شرك در نگاه شيعه و وهابيت (پاسخ ناصرالدين غفارى) ، احمد عابدى.

سه. اهم طرح ها و پژوهش هاى در دست انجام گروه

١. اصلاح و بازنگرى كتاب الصوارم المحرقه؛

٢. مقارنه و تطبيق بين مبانى انديشه اماميه با وهابيت؛

4-٢. گروه مطالعات اجتماعى

يك. اهداف

جامعه شناسى تاريخ اسلام؛

تبيين ابعاد سياسى و اجتماعى حج و زيارت؛

آشنايى زائران با فضاى سياسى و اجتماعى عربستان, عراق و سوريه؛

بررسى جريان هاى سياسى و اجتماعى وهابيت؛

جامعه شناسى سياسى انديشه شيعه.

دو. مهم ترين آثار منتشر شده از سوى گروه

١. ابعاد سياسى و اجتماعى حج, محمدتقى رهبر.

٢. موسم بيدارى, سيد مهدى عليزاده موسوى.

5-٢. گروه فقه و حقوق

اهداف

موضوع شناسى فقهى وحقوقى نسبت به اماكن و مسائل مربوط به حج و زيارت.

شناسايى و تعيين محورهاى پژوهشى در مورد ابعاد حقوقى و مناسك حج و زيارت.

نظارت علمى بر مناسك و پژوهش هاى انجام شده در راستاى جنبه هاى فقهى و حقوقى حج و زيارت.

برنامه ريزى و سياستگذارى در حوزه مباحث فقهى و حقوقى حج و زيارت.

اين گروه در زمره گروه هايى است كه هنوز به صورت جدى و فعال راه اندازى نشده و جذب اعضا و طراحى برنامه هاى قابل انجام در آن در دستور كار پژوهشكده قرار دارد.

٣. كتابخانه تخصصى

اهم فعاليت هاى انجام پذيرفته

٢. كلان پروژه دانشنامه حج و حرمين شريفين

ضرورت نگاه تخصصى و علمى به حج و زيارت موجب گرديده تدوين مداخل اصلى اين حوزه در قالب دانشنامه حج و حرمين شريفين در دستور كار قرار گيرد. فرايند اجرايى اين كلان پروژه از سال ١٣٨٧ آغاز گرديده و پس از تدوين شيوه نامه ها و اساسنامه، كار تأليف مداخل آن پى گرفته شده است. تاكنون امور فنى و محتوايى ٣ مجلد آن نهايى و انتشار آن در حال پيگيرى است.

تعداد مدخل ها ٢4٠٠ مدخل است كه در ١5 جلد منتشر خواهد شد. در دانشنامه تعداد ٨4 نفر مشغول فعاليت هستند.

٢- 4. همايش حج و اقتصاد

يكى از ابعاد مهم حج كه قرآن مجيد نيز آن را تأييد كرده است، منافع و ظرفيت هاى اقتصادى حج براى انسان ها است. با اين وجود، فعاليت علمى مناسبى در اين عرصه انجام نشده است. همايش حج و اقتصاد نخستين نشست پيرامون ابعاد اقتصادى حج بود كه در تاريخ ٢٢ تيرماه ١٣٩١ برگزار گرديد.

گزينش ٣٢ مقاله برتر از مجموع ٧5 مقاله ارسالى به دبيرخانه همايش، و چاپ آنها در كتاب «مجموعه مقالات همايش حج و اقتصاد» ، منبع و مرجع علمى براى انجام پژوهش هاى بيشتر را در اختيار محققان قرار داده است.

٣- 4. برگزارى نشست هاى تخصصى

در كنار همايش ها، نشست هاى تخصصى در قالب هم انديشى نيز در پژوهشكده حج و زيارت، برگزار مى گردد. در اين هم انديشى ها اساتيد و فرهيختگان حوزوى و دانشگاهى به مباحثى مى پردازند كه كمتر مورد توجه قرار گرفته است و با عنايت به اينكه شركت كنندگان در اين نشست ها نيز معمولاً متخصصان در موضوع نشست هستند، در تضارب آراء، مباحث ارزشمندى مطرح مى شود.

تاكنون موضوعاتى از قبيل حج و ديپلماسى عمومى، مقايسه ميان وهابيت و سلفى گرى، آينده پژوهشى حج، حج و ظرفيت هاى فرهنگى و. . . برگزار شده است.

5. ساماندهى نظام جامع و سامانه مواجهه علمى با وهابيت

ضرورت مواجهه جدى با وهابيت و دفاع از كيان تشيع در مقابل شبهات مطروحه از سوى اين فرقه و فرصت هايى كه حج، براى شناخت و مقابله با تهديدات وهابيان در اختيار مى نهد، اين ظرفيت را به وجود آورده است كه پژوهشكده حج و زيارت به عنوان ستاد مقابله عالمانه و كارشناسى با وهابيت در كشور شناخته شود. بر اين اساس، نظام جامع مواجهه با وهابيت تدوين و با بهره گيرى از آراى انديشمندان به راهبردها و برنامه هاى عملياتى مقابله بااين فرقه بدل خواهد شد.

٣- 6. كتابشناسى آثار پژوهشى مرتبط

در قالب پروژه «كتابشناسى حج و زيارت» تمامى كتب و منشورات مرتبط با موضوع حج و زيارت جمع آورى و نمايه زنى گرديده است و علاقمندان مى توانند با مراجعه به آن، با مراجعى جهت كتابشناسى توصيفى آثار در اين حوزه آشنا گردند. پروژه «نمايه آثار» نيز به كتابشناسى آثار منتشره در حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت از زمان تأسيس مركز تحقيقات حج تاكنون مى پردازد.

نمودار موضوعى آثار

><نمايش تصوير

نمودار خطى آثار به تفكيك سالها

><نمايش تصوير