ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

اميد است اين كتاب مورد توجه علاقمندان به آثار و اماكن اسلامى قرار گيرد و در شناسايى اين اماكن براى خوانندگان محترم مفيد واقع شود.

در پايان پژوهشكده حج و زيارت بر خود لازم مى داند كه از زحمات بى شائبه مترجم محترم و تمام كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش كردند، سپاسگزارى نمايد.

انه ولى التوفيق

پژوهشكده حج و زيارت

گروه تاريخ و سيره

ص: 11

ص: 12

گشت. طرفه آنكه در اين ميان به تازگى از دل خود قوم وهابى - سعودى، كتابى پديد آمده كه از نوع ديگر است و به اعتبار ارزش كار و تازگى اثر و جايگاه نگارنده آن، ترجمه اش سودمند مى نمود.

ص: 13

بارى، ميراث فرهنگى هر ملت، آيينه گذشته آن است

تِلكَ آثارنُا تَدلُ عَلينا فَانظروا بَعدَنا إلى الآثار

ازاين رو دولت ها در سراسر جهان مى كوشند اين آيينه ها هرچه بيشتر بازشناخت و بازسازى و حتى بازآفرينى شوند و جلا پذيرند و از دست گزند روزگار در امان مانند، تا آيندگان از گذشته و گذشتگان بى خبر نمانند و پيشينه تاريخى ملت فسانه نشود.

اما در حجاز، نه اين مى انديشند و كار دگر مى كنند؛ چه بزرگان اين قوم بر اين باورند كه: «بزرگ داشت مكان هاى تاريخى جايز نيست؛ زيرا ممكن است مردم گمان برند اين مكان ها ارزش معنوى دارند، و اين به شرك مى انجامد» (1)و (2)چون چنين است براى موحد ماندن خلايق، اتحاد وهابى - سعودى با يورش به مكان هاى مبارك (3)در شهرهاى مقدسى چون: مكه، مدينه، كربلا، پاى كوبان تا توانست كوفت و سوخت و كشت و خورد (4)و برد و به آنچه كرد نازيد (5)و آن مايه گستاخ گشت كه اگر پايمردى

ص: 14

مدنيان نبود اينك از مسجدالنبى و مبارك بارگاه نبوى نيز، چونان بقيع (1)، مگر پاره سنگى خام و نانوشته بر خاك نمانده بود. (2)

كُحِلَتْ بِمَنْظَرِ العُيُونُ عَمايَةً و اَصَّمَ نَعْيُكَ كلَ اُذُنٍ تَسْمَعُ (3)

ص: 15

امروزه از اين خانه مقدس چيزى برجاى نهاده اند؟

گم شده هر كه چو يوسف بود گم شدنش جاى تأسف بود (1)

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

جلوس پيامبر اكرم (ص) به هنگام شق القمر، مسجدى ساخته بودند (1)و. . . و. . . و اينها همگى مكان هايى بوده است كه تا پيش از سيطره سياه وهابى - سعودى بر حجاز، جملگى برپا بودند و دلالت ها داشتند و دل مى ربودند و مردم در آنها پاى جاى رسول الله (ص) را جان بوسه مى زدند و بر آن رخساره مى سودند و به ديده اش غبار مى زدودند و آغوش عشق بر آن مى گشودند و بدان تبرك مى جستند كه جاى پاى محمد (ص) است، بوى حبيب مى دهد. (2)

ص: 20

سَأَحمِلُ مِن تُرابِكَ في رِحالي لِكَي أَغنَى بِه عَن كُلِّ طِيبٍ

***

بِمَسجِد سَيِّدِ الأَبرارِ كَرِّر

اين عاشقان با از كف دادن ياران، به آثار آنان دل خوش داشتند و با آنها معاشقه مى كردند، اما اينك با از ميان بردن اين آثار نمى دانند نشسته در فراق ياران و آنچه از ياران است بگريند يا ايستاده.

قُلْ لِمَن يَبكي عَلَى رَسْمٍ دَرَس واقِفاً، ما ضَرَّ لَو كَانَ جَلَس (1)

بارى اين گره مگر با نگاشتن كتاب هايى مانند آن چه استاد ابوسليمان پرداخته است گشودنى نيست و هم از اين روست كه وى با استناد به سيره نامه هاى نبوى و آثار موجود در تاريخ مكه مكرمه و مناسك نامه هاى حج و منابع فقهى و تواتر محلى، اثرى درخور و خواندنى آفريده است تا شرح و شكافتى بديع و مفيد از مكان هاى مقدس تاريخى - اسلامى مكه مكرمه رقم خورد و چراغى باشد فرا راه جويندگان و حجتى عليه منكران وجود اين مكان هاى مقدس و درستى انتسابشان به رسول خدا (ص) و ياران گرامى آن حضرت.

ص: 21

ص: 22

مكرمه اختصاص يافته است. اين كتاب ها عبارتند از:

١. اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار، ازرقى. نگارنده در بازشكافت مطلب از جايگاه ممتاز ازرقى و كتاب بى بديلش در تاريخ مكه مى گويد سپس از زبان ازرقى به شرح مكان هاى زير مى پردازد: زادخانه نبوى، خانه خديجه (عليها السلام) ، خانه ارقم بن ابى ارقم، مسجدى در بالا دست مكه كنار چاه جبير بن مطعم، مسجد جن، مسجد شجره، مسجدى در بالادست مكه كنار سوق الغنم، مسجد سرر، مسجدى در عرفه سمت راست موقف، مسجد كبش، مسجدى در ذى طوى، غار حرا، غار ثور، مسجد البيعه، مسجد جعرانه، مسجد تنعيم.

٢. اخبار مكة فى قديم الدهر و حديثه، فاكهى. در اين كتاب به مكان هاى زير پرداخته شده است: زادخانه نبوى، خانه خديجه (عليها السلام) ، مكانى در اجياد صغيركه به آن متكا (تكيه گاه) گفته مى شود، مسجد خانه ارقم بن ابى ارقم، مسجدى در عرفه كه مسجد ابراهيم خوانده مى شود، مسجد كبش، مسجدى در بالادست مكه در ردم اعلى، مسجد حرس، مسجد البيعه، مسجد شجره، مسجد سرر، مسجدى در نزديكى برامين، مسجدى در شعب على (ع) ، مسجدى در ذى طوى، مسجد شجره پايين تر از محله يأجج، مسجدى در كوه ثور، مسجدى در كوه حرا.

نگارنده در ادامه اين گفتار به مقايسه سياهه مكان ها در كتاب ازرقى و فاكهى مى پردازد.

٣. شفاءالغرام باخبار البلد الحرام، فاسى. وى به مكان هاى زير اشاره كرده است: مسجدى نزديك مجزره بزرگ، مسجد الرايه، مسجدى كه به آن مختباء (مخفيگاه) گويند، مسجد ابوبكر، مسجد الاجابه، مسجد البيعه، مسجدى در منا نزديك خانه اى معروف به دارالمنحر، مسجد كبش، مسجد خيف در منا، مسجدى در تنعيم، مسجد فتح، زادخانه نبوى، زادخانه حضرت زهرا (عليها السلام) ، زادخانه على (ع) ، زادخانه امام جعفر صادق (ع) ، خانه ابوبكر، خانه ارقم ابن ابى ارقم، خانه عباس بن عبدالمطلب، مسجد مرسلات.

ص: 23

شرح شيوه فاسى در معرفى اين مكان هاى مقدس از ديگر مطالب اين بخش از سخن است.

4. جامع اللطيف فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف، ابن ظهيره قرشى. در گفتار پايانى اين كتاب زادخانه ها، خانه ها، مسجدها، كوه ها، آرامگاه هاى مكه مكرمه واكاوى شده است. زادخانه حمزه سيدالشهدا، زادخانه عمر، مساجدى كه ازرقى از آنها نام برده اما اكنون از آنها اثرى نيست از بحث هاى تازه اين كتاب است.

5. الإعلام بأعلام بيت الله الحرام فى تاريخ مكة المشرفة، قطب الدين نهروالى. سخن فرجامين اين كتاب درباره مكان هاى تاريخى مكه مكرمه است و در آن به گونه اى روشمند و مبسوط به اين مكان ها پرداخته شده است. وى تنها مكان هايى را كه در روزگار او شناخته شده بوده اند واشكافته است.

6. الارج المسكى فى التاريخ المكى و تراجم الملوك و الخلفاء، عبدالقادر طبرى. او فصل سوم كتابش را به معرفى زادخانه ها، مساجد، نوانخانه ها و محل هايى در مكه مكرمه كه زيارت آنها مستحب است اختصاص داده است.

زادخانه نبوى، زادخانه حضرت زهرا (عليها السلام) ، خانه خديجه (عليها السلام) ، خانه خيزران از جمله مكان هاى معرفى شده در اين كتاب است.

٧. منائح الكرم فى اخبار مكة و البيت و ولاة الحرم، سنجارى. در اين اثر، ذيل مكان هاى مكه و زيارتگاه هاى آن به اين مكان هاى تاريخى پرداخته شده است.

٨. تحصيل المرام فى اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و الحرم و ولاتها الفخام، ابن صباغ. او در فصل سوم كتاب به مكان هاى زيارتى مكه مكرمه اشاره نموده و از روا شدن دعا در آنها گفته است.

٩. سالنامة العربية فى شأن الدولة العثمانية. در شماره چاپ شده در ١٣٠٣ هجرى قمرى اين نشريه به مكان هاى تاريخى مكه مكرمه پرداخته شده است.

١٠. العقد الثمين فى فضائل البلد الامين، خضراوى. در فصل سوم آن به بررسى ٣١

ص: 24

مكان پرداخته شده است.

١١. افادة الانام بذكر اخبار بلد الله الحرام، غازى. فصل سوم تا ششم اين كتاب، خاص واكاوش مكان هاى تاريخى مكه مكرمه است.

١٢. ملخص مناسك الحج و يليه دليل الآثار المطلوبة فى مكة المحبوبة، طرابلسى. وى ٣٠ مورد از مكان هايى را كه در بردارنده مشاعر مقدس است برشمارده و نقشه مكه مكرمه را ترسيم و محل مكان هاى تاريخى در مكه مكرمه را بر آن معلوم داشته است.

١٣. معالم مكة التاريخية و الاثرية، بلادى. اين كتاب فراگيرترين اثر در موضوع خود است.

گفتار سوم (1)، معرفى مكان هاى تاريخى مكه مكرمه در كتاب هايى كه به تاريخ مكه مكرمه و مدينه منوره پرداخته اند. در اين گفتار به دو كتاب اشاره شده است:

١. تاريخ مكة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف، ابن ضيا. فصل دوم و هفتم اين كتاب درباره مكان هاى مقدس در مكه مكرمه است كه نمازگزاردن در آنها و زيارت آنها مستحب است.

٢. موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب، ايوب صبرى پاشا. اين اثر پنچ جلدى در نيمه دوم قرن سيزدهم هجرى قمرى به قلم يكى از اتباع تركيه عثمانى كه مورخ و عامل حكومت عثمانى در مكه مكرمه بوده نگارش يافته است. وى در نگارش اين كتاب از منابع تاريخى و مشاهدات شخصى خود بهره برده است و تأليف كتابش هفده سال به طول انجاميده است و اثرى به راستى خواندنى و در نوع خود كم نظير آفريده است.

صبرى پاشا، در جلد دوم اين كتاب به ٣٩ مكان مقدس در مكه مكرمه و در جلد چهارم آن به 4٠ مسجد ميان مكه مكرمه و مدينه منوره پرداخته است.

گفتار چهارم، تك نگاشت هايى به نثر و نظم درباره مكان هاى تاريخى مكه مكرمه.

ص: 25

الف. تك نگاشت هايى به نثر

١. عدة الانابة فى اماكن الاجابة، محجوب. در اين اثر ذيل هر يك از مكان هايى كه گفته شده است دعا در آنها روا مى شود مطالبى آمده است. اين كتاب در واقع شرحى است بر مكان هايى كه حسن بصرى گفته است دعا در آنها برآورده مى شود و در قرون اخير برخى از اهل ذوق آنها را به نظم كشيده اند.

٢. تحفة الانام فى مآثر البلد الحرام، زواوى. در اين كتاب هم، به شرح مكان هايى كه دعا در آنها روا مى شود پرداخته شده و آمده است كه فضيلت اين مكان ها تابع فضيلت كسانى است كه در آنها نماز گزارده، يا سكونت داشته، يا زاده شده اند.

٣. معالم مكة التاريخية و الاثرية، بلادى. در اين كتاب دانشنامه اى، مكان هاى تاريخى مكه مكرمه چينش الفبايى و شرح شده اند.

ب. تك نگاشت هايى به نظم

شمارى از عالمان - خواه فقيه، خواه مورخ - آثارى به نظم درباره مكان هاى تاريخى مكه مكرمه پرداخته اند، مانند: ابوجعفر احمد بن محمد مرادى، عبدالملك بن جمال الدين عصامى، محمد بن علان صديقى.

فصل سوم، مكان هاى تاريخى مكه مكرمه در كتاب هاى فقهى. در گفتار نخست اين فصل از مكان هاى تاريخى در آثار زير سخن رفته است:

١. مثير الغرام الساكن على اشرف الاماكن، ابن جوزى. در اين كتاب به هفده مكان تاريخى اعم از زادخانه و مسجد و منزل در مكه مكرمه پرداخته شده است.

٢. البحر العميق فى مناسك العمرة و الحج الى البيت العتيق، ابن ضيا. در اين اثر از مكان هايى كه زيارت آنها مستحب و دعا در آنها رواست ذيل مساجد، زادخانه ها، خانه ها ياد شده است.

٣. لباب المناسك و عباب المسالك، سندى مالكى. وى ذيل سه عنوان به اين مكان ها اشاره نموده است: مكان هاى اجابت دعا؛ مكان هايى از مسجدالحرام كه رسول خدا (ص)

ص: 26

در آنها نماز گزارده است؛ زيارت مكان هايى كه به فضيلت شهره اند.

4. ارشاد السالك الى افعال المناسك، ابن فرحون. در اين كتاب، مطالب ذيل اين عنوان گنجانده شده است: شرح آثار شريف مكه كه شايسته است بدان ها تبرك جست.

5. الايضاح فى مناسك الحج و العمرة، نووى. او مكان هاى زيارتى مكه مكرمه را هيجده مورد دانسته و به شرح هر يك پرداخته است.

6. القرى لقاصد ام القرى، محب طبرى. در اين اثر كه عظيم ترين و برترين كتاب در مناسك است از نوزده مكان تاريخى سخن رفته است.

٧. هداية السالك الى المذاهب الاربعة فى المناسك، ابن جماعه. در اين كتاب به فضيلت زيارت زادخانه نبوى، خانه خديجه (عليها السلام) ، مسجدى در دارخيزران اشاره شده است.

٨. فتح الفتاح فى شرح الايضاح للنووى، ابن علان صديقى. وى از فضيلت ذاتى و اكتسابى مكان هاى تاريخى مكه مكرمه ياد كرده و به نوزده مكان پرداخته است.

گفتار دوم اين فصل درباره تحليل علمى عناوين فقهى مكان هاى تاريخى مكه مكرمه در آثار فقيهان است و در آن پس از بيان مفهوم استحباب، از قول چهارده تن از بزرگان اهل سنت بر استحباب نماز گزاردن و دعا كردن در مكان هاى تاريخى مكه مكرمه اشارت رفته و افزوده شده است كه بى گمان مكان ها به اعتبار كسى كه در آنهاست يا آنچه در آنها رخ داده است بر يكديگر برترى دارند.

فصل چهارم، شواهدى بر وجود تواتر محلى درباره مكان هاى تاريخى در مكه مكرمه. در گفتار يكم اين فصل پس از بيان مفهوم و چگونگى حصول تواتر محلى به نمونه هايى از تواتر محلى در آثار عالمانى چون ابن ظهيره در كتاب الجامع اللطيف فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف، و ابن ضيا در كتاب البحر العميق فى مناسك العمرة و الحج الى البيت العتيق پرداخته شده است.

گفتار دوم اين فصل درباره توجه ملك عبدالعزيز به مكان هاى تاريخى مكه مكرمه است و در آن به حكم دادگاه شرع مبنى بر موقوفه بودن زادخانه نبوى و موافقت دادگاه

ص: 27

با درخواست بازماندگان شيخ عباس قطان براى ايجاد كتابخانه در آن محل مبارك، و نيز موافقت با درخواست آنان براى وقف خانه حضرت خديجه (عليها السلام) و ايجاد مدرسه اى در آن براى حفظ قرآن كريم اشاره شده است. در متن درخواستى، مطالبى آمده است كه به تواتر محلى دال بر صحت انتساب اين دو مكان به رسول خدا (ص) و خديجه كبرى (عليها السلام) آشكارا دلالت دارد.

فصل پنجم، ديدگاه عالمان منتقد و معتقد زيارت مكان هاى تاريخى در مكه مكرمه. در گفتار يكم اين فصل به ديدگاه مخالفان زيارت اين مكان هاى مقدس و در گفتار دوم آن به آراى موافقان اين كار اشارت رفته است.

فصل ششم درباره وضع كنونى مكان هاى تاريخى در مكه مكرمه است. در گفتار يكم اين فصل از مكان هاى تاريخى از ميان رفته مكه ياد شده است. اين مكان ها شامل ٨ مسجد و 5 منزل است.

در گفتار دوم، مكان هاى تاريخى برجاى مانده در مكه مكرمه معرفى و به تغييرات و تعميرات صورت گرفته در آنها اشاره شده است. اين مكان ها شامل زادخانه نبوى، مسجد الرايه، مسجد الاجابه، مسجد البيعه، مسجد خيف، مسجد ابوبكر، مسجد تنعيم، مسجد فتح، مسجد جن، مسجد جعرانه، غار حرا، غار ثور است.

در پيوست كتاب كه كمابيش دامن فراخ ترين بهره آن است به شرح و شكافت زندگى علمى و برشماردن آثار مؤلفانى كه درباره مكه مكرمه قلم سوده اند و در اين كتاب از آثار آنان ياد شده، سخن رفته است. مؤلف با استفاده مستقيم از مقدمه محققان بر اين كتاب ها به اين امر پرداخته است و در اين زمينه پژوهش و كارى علمى نكرده است.

ص: 28

در مكه مكرمه وجود داشته اند و انتسابشان به رسول خدا (ص) و اهل بيت: و صحابه گرامى آن حضرت، خدشه ناپذير است و ترديد و انكار برخى كسان، از سر ناآگاهى و بى ارزش است.

همچنين از متن كتاب برمى آيد كه برخلاف شيوه ناستودنى و دور از سيره و سنت قوم وهابى - سعودى، سلف صالح مورد اعتماد مؤلف بر روايى بل استحباب زيارت اين مكان ها و نمازگزاردن در آنها گردن نهاده اند و براى رضاى رب و پاسخ به عشق به پيامبر اكرم (ص) چنين مى كرده اند.

مؤلف گرامى خواسته يا ناخواسته بر خطا بودن تخريب اين مكان ها اعتراف بلكه اعتراض كرده و آنها را مبارك خوانده است و صفت مبارك را وصف كاشف براى اين مكان ها دانسته و پذيرفته است كه مكان ها به اعتبار كسى كه در آنها آمد و شد كرده يا رخدادى كه در آنها روى داده است بر يكديگر برترى دارند. وى تصريح مى كند: هر مكانى كه رسول خدا (ص) در آن فرود آمده، مبارك است و هيچ مسلمان جاهلى با اين امر مخالفت نمى ورزد چه رسد به عالم عاقل. با اين حال به اين گونه مكان ها توجه نمى شود؛ نمونه اش مسجدالبيعه است كه به تازگى مخروبه آن در پس كوه عقبه كشف شده است.

وى گاه متأثر از فطرت مسلمانى خود از باقى ماندن پاره اى از مكان هاى مقدس در مكه مكرمه ابراز شادمانى مى كند و اندوه خود را از بى توجهى به مكان هاى مقدس اين گونه بيان مى دارد: «اندوه سينه را مى فشارد كه به تاريخ اسلامى شمارى از اين مكان ها توجه درخور نمى شود.

مكان هاى تاريخى در دو شهر مقدس مكه مكرمه و مدينه منوره نمادها و نشانه هاى زنده تاريخ اسلام و مكان هاى سرنوشت ساز آن است و از ميان بردن آنها تاريخ اسلام را در نگاه نسل هاى آينده به افسانه بدل مى سازد.

فراخوانى به نابودى مكان هاى تاريخى دو شهر مكه مكرمه و مدينه منوره از ميان

ص: 29

بردن تاريخ اسلام در زادخانه اصلى آن است.

تا آنجا كه مى دانيم شيوه سلف صالح، حتى اگر مخالف زيارت اين مكان ها بوده اند، فراخوانى به از ميان بردن آن ها نبوده است.

آرى بزرگ داشت هر كس كه خدا او را بزرگ داشته، بزرگ داشت خداوند، و گرامى داشت هر كس كه خدا او را گرامى داشته، گرامى داشت خداوند است.»

اين سخنان، گونه اى روى برتافتن و تن زدن از تندروى هاى خرد ناپسند قوم وهابى - سعودى است كه به از ميان رفتن آثار تاريخى - اسلامى مكه مكرمه و مدينه منوره انجاميده و پاره مجسم بخشى از تاريخ اسلام را برباد داده است.

كاش در ميان علما و بزرگان قوم در حجاز خانه تكانى عقلانى صورت مى گرفت تا مسلمانان از نابخردى هاى اين قوم و رفتار خنك آنان اندكى مى آسودند و بيش از اين به باورهاى آنان بى حرمتى نمى شد و ديگر يادگارى از رسول خدا (ص) و يارانش از ميان نمى رفت.

قِفا نَبْكِ مِنْ ذِكرى حَبيبٍ وَ عِرفانِ وَ رَسْمٍ عَفَتْ آياتُه مُنذُ أزمانِ (1)

آنچه دكتر ابوسليمان كرده و گفته است نيك ترين كار براى زنده داشت ياد و نام اين مكان هاى مقدس در ذهن و زبان مردم و انتقال نوشتارى ميراث از ميان رفته گذشتگان به آيندگان است.

ص: 30

ابراهيم رفعت پاشا، (1)و اشارات شاعران عرب به مكان هاى مقدس مكه مكرمه هم بهره برده مى شد (2).

وانگهى، مؤلف محترم، به شمارى از مكان هاى مقدس مكه مكرمه نپرداخته است، مانند: مسجد مشعر (مسجد آدم) ، مسجد ضب، مسجد صخره، مسجد مدعى، مسجدى در بيمارستان غربا (مستشفى الغربا) ، مسجد عايشه، صخره محتبى در خانه ارقم بن ابى ارقم، زيارتگاه هاى مقدس آرامستان مَعَلا، سنگ سخن گو (الحجر المتكلم) و سنگ تكيه گاه (الحجر المتكاء) كه هر دو در ديوار دكان ابوبكر قرار داشته اند. (3)

ص: 31

مدت ٧ سال بهره برد.

در ١٣٧٨ه. ق به تدريس در مدارس مكه مكرمه پرداخت، و در ١٣٨٢ه. ق از دانشگاه آمريكايى بيروت گواهى نامه ويژه معلمان گرفت و به دستور وزير معارف به دبيرستان عزيزيه مكه منتقل شد، و در ١٣٨4ه. ق به دستور وزير معارف به معاونت دانشكده فقه و اصول منصوب گشت و در ١٣٨5ه. ق براى ادامه تحصيل به دانشگاه لندن اعزام شد، و در ١٣٩٠ه. ق با درجه دكترى فارغ التحصيل گشت و به عربستان بازگشت و به عنوان استاديار در دانشكده دين دانشگاه ملك عبدالعزير مكه مكرمه به تدريس پرداخت. وى در ١٣٩٨ه. ق به رتبه دانشيارى ارتقاء يافت و در ١4٠٣ه. ق در دانشگاه ام القرى به درجه استادى رسيد.

دكتر ابو سليمان مسئوليت هاى علمى و اجرايى پرشمارى در حوزه هاى گوناگون علمى و اجتماعى به عهده داشته است و در همايش هاى متعددى در سطح ملى و بين المللى در داخل و خارج عربستان شركت جسته است كه براى پرهيز از درازى سخن از ياد كردن آنها تن مى زنم.

آثار علمى: از استاد ابوسليمان بيش از 5٠ اثر علمى اعم از كتاب و مقاله منتشر شده؛ از آنهاست:

- ترتيب موضوعات الفقه الاسلامى و مناسباته فى المذاهب الاربعة (١4٠٩ه. ق)

- عقد الاجارة مصدر التمويل الاسلامى (١٣٩٢ه. ق)

- فقه الضرورة و تطبيقاته المعاصرة: آفاق و ابحاث (١4١4ه. ق)

- منهجية الامام محمد بن ادريس الشافعى فى الفقه و الاصول تأصيل و تحليل (١4٢٠ه. ق)

- الفكر الاصولى: دراسة تحليلية نقدية (١4٠4ه. ق)

- كتابة البحث العلمى صياغة جديدة (١4١6ه. ق)

- منهج البحث فى الفقه الاسلامى خصائصه و نقائصه (١4١6ه. ق)

ص: 32

- مكتبة مكة المكرمة (المولد النبوى الشريف) مجموعاتها وادواتها (١4١6ه. ق)

- العلماء والادباء الوراقون فى الحجاز فى القرن الرابع عشر الهجرى (١4٢٣ه. ق)

ص: 33

شمارى از واژگان كه بار تاريخى دارند و بازشكافت مفهومى آنها براى خواننده فارسى زبان سودمند مى تواند بود در پانوشت شرح داده شد.

جاى گفتار سوم در فصل دوم و شرح حال ايوب صبرى پاشا در پيوست خالى مى نمود، افزوده شد.

تنظيم و ترتيب منابع در كتابنامه مؤلف محترم ناقص و غير فنى بود. ازاين رو هم چينش مشخصات كتاب شناختى منابع و هم چينش خود منابع باز آفرينى و به سامان شد.

منابع و مراجع مترجم در انتهاى كتاب آورده شد.

نمايه اى چند به كتاب افزوده گشت تا بهره گيرى از آن آسان تر افتد.

ثُم الصَّلاةُ عَلَى النَّبيِ ّ وَ آلِه خَيْرُ الْأَنامِ وَ مَنْ بِه يُستَشفَع

وآخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمين

حوزه علميه قم

بهروز رفيعى

6/5/١٣٩٠

ص: 34

ص: 35

پيشگفتار

مكان هاى تاريخى، حافظه ملت هاى زنده و شاهدى حى و حاضر است كه دروغ نمى گويد، و چون نسل ها ورافتند و از ياد روند، نشانه اى گويا و پا برجا از آنهاست.

مكه مكرمه، زادخانه اسلام و سرچشمه نور و خاستگاه رسالت فرجامين، به زادن مصطفى (ص) آبرو گرفت و بزرگ ياران گرامى آن حضرت را در خجسته خاك خويش پرورد و دشت و دمنش شاهد حماسه نبرد حق و باطل بود و تربتش به خون هاى پاك شهيدان تبرك يافت، و در هر دره و بخش و پاره اش، نشانه اى جاودانه و مشعلى فروزان است كه از جهاد آنان حكايت ها مى كند و از تلاش هاى آنها نمونه ها مى آورد و موجب مى شود رخدادهاى آن در چشم و گوش ملت هاى مسلمان زنده بماند و ديده شان بدان زينت پذيرد و افتخارهاى آن پيوسته گوششان را بنوازد، و به يمن آن، مفاهيم ايمان در آنان ريشه گستَرَد و خواست هاشان استوار گردد و براى گسترش و رساندن عقيده درست و اصول و ارزش هاى صحيح، همت بلند دارند و از رهگذر واكاوى در شيوه و سرگذشت و آثار مانده برجاى، در فرّهى و شكوه تاريخ صدر اسلام ريز بكاوند تا در جان ها جاودانه ماند.

مكه مكرمه، شمارى پرشمار از اين مكان هاى تاريخى برجسته در تاريخ اسلام دارد كه از دوران هاى آغازين اسلام از توجه مسلمانان برخوردار بوده اند و از رهگذر تأليف و تدوين و تأييد و اخبار متواتر علمى و محلى به آنها عطف عنايت شده است؛ پس اين

ص: 36

آثار تاريخى، پيشينه اى شكوهمند در پرونده اى مستند دارند كه در روند تاريخى منظمى، از برآمدن رسالت محمدى تا به امروز، آيندگان شناخت آنها را از گذشتگان به ارث برده اند.

پيشينيان صالح [اعم از] محدثان، فقيهان، تاريخ نگاران، اديبان، از سده نخست هجرى، سودايى ثبت و ضبط و تعيين اين مكان ها بوده اند تا از اين رهگذر، رويدادها را از راه [شرح و باز و بسط ويژگى هاى] مكانِ ِ [رخ دادن آنها]، زنده نگه دارند. پس مكان ها، ميراثى اند كه اشارات و پرتوهايى دارند و در پس نسل هاى پى درپى، در [كمال] امانت و راستى، بى گزند، جاودانه مى مانند.

پژوهش حاضر روندى را كه پيشينيان صالح ما پيشه كردند، در ساختارى تازه و تحليلى پى مى گيرد؛ بنابراين، [پى نيكان گرفته] و ادامه كوشش هاى آنان است، به ويژه كه فراوانى از آن آثار در پى گسترش مسجدالحرام و اجراى طرح جديد شهر مقدس مكه، از ميان رفته اند: طرح جديدى كه مقتضاى كشيدن راه هاى تازه و افزايش شمار جمعيت و تعداد حاجيان است كه شمارشان به بيش از دو ميليون مى رسد؛ خاصه آنكه پيش بينى مى شود در آينده شمار شهروندان و حاجيان و عمره گزاران چند برابر شود.

[از آنجا كه] اين امور و امورى ديگر، به نابودى پاره اى از اماكن تاريخى مكه انجاميد، اين پژوهش رقم خورد تا اين آثار و شواهد تاريخى كه با برترين آفريدگان و برجسته ترين نسل اسلامى همزمان بودند در يادها بمانند، و تاريخ و گذشته ما مانند تاريخ و پيشينه برخى ديگر امت ها افسانه نشود، و آثار ياد شده و آنچه بر آنها گذشته است، واكاوى شود تا توالى تاريخى بخشى از مهم ترين ويژگى هاى مكتب تاريخى مكه استمرار يابد.

توجه به مكان هاى تاريخى مكه مكرمه، در طى سده هاى گذشته، به [همت] شخصيت هاى علمى گوناگون و از راه ثبت در نوشتارهايى پرشمار چون: كتاب هاى سيره نبوى و تاريخ نگاشت ها و پژوهش هاى فقهى [ و سفر نامه ها] پديدار گشت. اين

ص: 37

نگارش و ثبت علمى به تواتر محلى اى مستند است كه نسل هاى آينده از نسل هاى گذشته به ارث مى برند به اميد آنكه گرد فراموشى، دفتر اين مكان هاى تاريخى را درنپيچد. [اين] مكان [ها]، نشانه ها و اشارات و پرتوهايى ايمانى دارند و يادآور كسانى اند كه در گسترش اسلام، نقشى برجسته بازى كردند.

براساس چنين مفهوم تربيتى فرارونده و دور از زياده و گزافه است كه اين موضوع، توجه عالمان مسلمان اعم از: محدثان و فقيهان و تاريخنگاران را از دوره تابعين تا كنون به خود معطوف داشته است و آنان به بررسى موقعيت و وضع اين مكان هاى تاريخى و تاريخ آنچه بر آنها گذشته است پرداخته اند و در اين مهم، نقل متواتر ميان نسل ها كه مستند به شنيدار و ديدار نسل به نسل است، آنان را يارى رسانده است. اين كندوكاو در نهايت دلبستگى و امانتدارى علمى صورت پذيرفته و خود را در منابع ذيل نشان داده است:

الف) كتاب هاى سيره نبوى

ب) سيره نامه هاى صحابه

ج) منابع تاريخ عمومى و تاريخ مكه [مكرمه]

د) كتاب هاى شرح مناسك [حج نامه هاى] كوچك و بزرگ

[ه) كتاب هاى خاص تاريخ مكه مكرمه و مدينه منوره]

[و) سفرنامه ها]

در بيشتر حج نامه ها ذكر اين مكان ها، موضوعى ثابت و فصلى مهم و مستقل و ذيل عنوان هايى گوناگون بوده و كمتر كتابى از اين منابع از ذكر اين مكان ها تهى بوده است، و حتى شمارى از عالمان از سر دلبستگى بسيار به اين مكان ها، درباره آنها كتاب ها و رساله هايى جداگانه ساخته و پرداخته اند.

بررسى و دسته بندى گزيده هايى از منابع پيشين، كوتاه و با تكيه آشكار (1)به

ص: 38

تواتر علمى خواهد بود. ان شاءالله.

امانتدارى علمى و تاريخى اقتضا (1)مى كند در بازكاوى و معرفى اين منابع از عناوينى كه مؤلفان بر آنها نهاده اند ياد شود، زيرا هر عنوانى از نگاه نگارنده اثر، دلالتى ويژه دارد. يكى از وظايف اين پژوهش تحليل علمى و بى طرفانه اين عنوان ها خواهد بود. نيز تعهد علمى مى طلبد با دلايل و فهم هر صاحب نظرى در اين حوزه به داد و به دور از جانبدارى و بيداد برخورد شود. ازاين رو، اين پژوهش اقتضا (2)مى كند مطالب به شكل زير تقسيم و فصل بندى شود:

فصل يكم: سرآغاز نگارش درباره مكان هاى تاريخى مكه مكرمه كه دو گفتار دارد.

فصل دوم: خبرهاى متواتر درباره مكان هاى تاريخى در منابع تاريخى كه داراى [سه] (3)گفتار است.

فصل سوم: خبرهاى متواتر درباره مكان هاى تاريخى در منابع فقهى كه دو گفتار دارد.

فصل چهارم: تواتر محلى با دو گفتار.

فصل پنجم: آراى علما درباره زيارت مكان هاى تاريخى متواتر در مكه مكرمه با دو گفتار.

فصل ششم: وضع كنونى مكان هاى تاريخى در مكه مكرمه با دو گفتار.

و به فرجام، گفتار پايانى كتاب كه در بردارنده چند پيوست ذيل است:

١. شرح حالى گزيده از كسانى كه درباره مكان هاى تاريخى مكه مكرمه قلم سوده اند و در اين كتاب به آثار آنان استناد شده است.

٢. تصوير دو سند صادر شده در دادگاه عالى شرع.

٣. نقشه نشان دهندۀ موقعيت مكان هاى تاريخى در مكه مكرمه.

ص: 39

4. مسجد البيعه در منا و كشف سنگ نوشته اى گم گشته، پس از ششصد سال.

5. تصوير فرمان ملك عبدالعزيز مبنى بر اختصاص مكان زادخانه شريف نبوى به كتابخانه عمومى كه در روزنامه البلاد به چاپ رسيد.

6. اشارتى به سفر تاريخى شمارى از عالمان و آگاهان مكه به سرپرستى دكتر عويد بن عايد مطرفى براى مشاهده برخى از مكان هاى تاريخى در شمال و غرب مكه مكرمه.

و سرانجام، منابع بررسى مكان هاى تاريخى مكه مكرمه. (1)

[در اينجا] مايلم نظر خواننده گرامى را به دو نكته درخور توجه معطوف دارم:

١. هدف اصلى اين پژوهش، ريزكاوى بى طرفانه و سازوار با روش علمى به ويژه در امورى است كه به ديدگاه هاى فقهى ارتباط دارد. پس جاى بگومگو و مناقشه نيست، [چه] سخن هركس، رد و قبول و چون و چرا مى پذيرد، مگر سخن رسول خدا (ص) . خواننده مى تواند هر چه را مى خواهد برگزيند بى آنكه ارزش و جايگاه ديگران را فرو كاهد يا آنها را از وجاهت اندازد، چه اين از اخلاق اسلامى به دور است.

٢. مطالب از منابع پرشمار و گوناگون سده هاى مختلف برگرفته شده است. درست است كه نام مكان هاى تاريخى تكرار گشته است؛ اما روش بيان نگارندگان يكسان نيست و گفتار آنان درباره مكان هاى تاريخى نسبت به يكديگر بيش و كم دارد و مثلاً گاه نگارنده اى از ويرانى مكانى يا بازسازى آن در روزگار خود ياد كرده است.

ديگر دليل مراجعه به منابع پرشمار و گوناگون، اطمينان يافتن از وجود تواتر علمى در هر يك از اين مجموعه كتاب با موضوع خاص خود در دوره هاى گوناگون، و مجموع آنها، در كنار تواتر محلى تعيين كننده اين مكان ها و ويژگى هاى آنها و بيان نسل به نسل موقعيت آنهاست. [گفتنى است] چنين تواترى از لابه لاى شرحى كه برخى از نويسندگان بر شمارى از مكان هاى تاريخى مكه - مانند زادخانه رسول خدا (ص) - در آثار خود پرداخته اند به دست مى آيد.

ص: 40

زادخانه رسول خدا (ص) از صحيح ترين [و مسلّم ترين] مكان هاى تاريخى نزد مكيان است و بزرگان مكه اين امر را قطعى شمارده اند، و از اين طريق معناى اصطلاحى تواتر در ميان علماى اسلامى تحقق يافته است؛ پس تواتر عبارت است از خبرى كه گروهى بيان كنند و نتوان گفت براى برساختن آن همداستانى كرده اند. (1)

به اين شيوه عمل شد تا شك، به يقين از ميان برخيزد و خواننده انديشمند در چمبره انكارى كه بى دليل است و برخى كسان، بى دانش و بينش نسبت به مكان ها و محل هاى مكه مكرمه، آن را ترويج مى كنند، گرفتار نيايد. اينان - خداى رحمتشان كناد - بى دانش و سند در امرى شك روا مى دارند كه بر آن تواتر علمى و محلى وجود دارد و از سده هاى صدر اسلام در آن ترديد نشده است.

[در پايان يادآور مى شوم كه] لازم است خواننده گرامى به تفاوت ميان دو مقوله كه دو حكم گوناگون دارند، نيك آگاه شود:

١. دور داشتن اين مكان ها از دست رس بى پروايان؛ [چه] اينها امانت گذشته و ميراث تاريخى اند كه شايسته است در جامه پژوهش هايى زنده و گويا براى نسل هاى آينده برجاى بمانند، تا [آنان] از رهگذر آنها در تاريخ رسالت محمدى بينديشند.

٢. رفتارهاى ناسازگار با اعتقاد صحيح اسلامى كه عقل آنها را برنمى تابد و عقيده اسلامى صحيح هم آنها را نمى پذيرد. اين نكته اى است كه در آينده به شرح، بازشكافته خواهد شد.

خداوند به راه راست رهنمون سازد.

و صلى الله على محمد و آل محمد

عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان

مكه مكرمه

ص: 41

ص: 42

مقام، منا].

برادر [!] اينها پانزده (1)موضع است، دعا را در آنها غنيمت شمار، راستى را كه دعا در اين جاها رد نمى شود. اينها گردآمدنگاه هاى بزرگى است كه در آنها اميد آمرزش مى رود؛ پس برادرم [!] به دعا در اين گردآمدنگاه هاى بزرگ بكوش، و [بدان كه] اگر از حرم امن خداوند برون شوى، بركت اين محل ها از تو دور مى شود.» (2)

علامه قطب الدين بن علاء الدين نهروالى مكى حنفى در پايان كتابش [با عنوان] الإعلام بأعلام بيت الله الحرام فى تاريخ مكة المشرفة، ذيل عنوان «ياد محل هاى مبارك و مكان هاى تاريخى مكه مشرفه» مى گويد: «از آنهاست، جاهايى كه دانشمندان تصريح نموده اند كه دعا در آنها پذيرفته است. حسن بصرى به پانزده جا كه دعا در آنها روا مى شود، اشاره كرده و آنها را برشمارده است. ديگران جاهايى ديگر را افزوده اند به گونه اى كه [شمار آنها] به پنجاه و سه جا رسيده است. [برخى از] جاهاى ياد شده، اكنون شناخته شده نيستند.» (3)

پس از اين، پى درپى در اين باره نگارش شد و نزد محدثان و فقيهان و تاريخ نگاران به تناوب و پياپى تكرار گشت و ياد و بازگفت آنها در نظم و نثر گسترش يافت، تا سرانجام بخشى از موضوعات كتاب هاى تاريخ مكه و كتاب هاى ويژه شرح مناسك حج شد.

طلايه دار منابع تاريخى اى كه مكان هاى تاريخى منسوب به رسول خدا (ص) و صحابه گرامى او را برشمارده اند، كتاب هاى سيره نبوى و منابع تاريخ عمومى و تاريخ اختصاصى [مكه] است.

ص: 43

ص: 44

[رسول خدا (ص)] و منبر قرار داشت شنيدم كه مى گفت: «خانه هاى (1)زنان رسول خدا (ص) را ديدم كه از شاخه هاى خرمابن، [برآمده] و بر در آنها سيه پرده اى پشمينه آويخته بود، سپس فرمان وليد بن عبدالملك آورده شد كه [به عمربن عبدالعزيز دستور داده بود براى گسترش مسجد النبى] خانه هاى همسران پيامبر (ص) [ويران و] به مسجدالنبى افزوده گردد. من در هيچ روزى به اندازه آن روز [در ميان مردم] مويه كن نديدم.

عطا گفت: در آن روز از سعيد بن مسيب شنيدم كه مى گفت: به خدا سوگند، بسيار دوست دارم آنها را به حال خود واگذارند [تا] كودكى كه در مدينه مى بالد و تازه واردى كه از دوردست [به مدينه مى آيد]، ببيند رسول خدا (ص) در زندگى، به چه چيز بسنده مى كرده است؛ [چه] اين از امورى است كه مردم را از زراندوزى و فخرفروشى، يعنى دنيا [زدگى] باز مى دارد.

معاذ گفت: چون خراسانى از گفتن بياسود، عمران بن ابى انس گفت: چهارخانه از آنها از خشت خام بود با اتاق هايى از شاخه خرمابن، و پنج خانه هم از شاخه هاى گل اندود خرمابن و بى اتاق بود و بر درهاى آنها پرده اى پشمينه آويخته بود. پرده را اندازه گرفتم، سه گز در يك گز و وجبى يا اندكى كمتر بود؛ اما آنچه درباره بسيارى مويه در آن روز ياد آور شدى، من خود در مجلسى بودم كه تنى چند از صحابى زادگان رسول خدا (ص) در آن بودند، از آنهاست: ابوسلمة بن عبدالرحمان، ابوأمامه سهل بن [حنيف] (2)و خارجه پسر زيد. اينان چنان و چندان مويه كردند كه محاسنشان به آب ديده تر شد. ابو امامه در آن روز گفت: كاش آنها را وامى نهادند و ويرانشان نمى ساختند تا مردم از عمارت سازى دست مى كشيدند و درمى يافتند كه با آنكه كليد گنج خانه هاى جهان در كف رسول خدا (ص) بوده، خداوند چه مايه بر او پسنديده است.

محمد بن عمر از قول عبدالله بن عامر اسلمى به ما خبر داده كه: ابوبكر بن محمد بن

ص: 45

عمرو بن حزم، ميان ستونى كه كنار مرقد [رسول خدا (ص)] است و ستون ديگرى كه كنار باب النبى است، در مصلاى خود بود كه به من گفت: اين [جا] خانه زينب دختر جحش بوده است كه رسول خدا (ص) در آن [نماز مى گزارد] (1)و اين رديف تا در كنونى، خانه اسما دختر حسن بن عبدالله بن عبيدالله بن عباس، و حياط مسجد، سراسر خانه هاى [همسران] رسول خدا (ص) بوده است. من آنها را ديده بودم، از شاخه هاى گل اندود خرمابن بودند و بر در آنها پرده اى پشمينه [آويخته] بود.» (2)

ازرقى از ابن جُرَيْج از اسماعيل بن اميه بازگفته است كه خالد بن مُضَرِّس درباره محل نماز گزاردن رسول خدا (ص) در مسجد خيف به او گفته است كه سالخوردگانى از انصار را ديده است كه مقابل مناره و نزديك آن در پى نمازگاه رسول خدا (ص) مى گشتند.

[فاكهى] از ازرقى نقل مى كند كه، پدربزرگم مى گفت: «سنگ هايى كه مقابل مناره است همان محل نمازگزاردن رسول خدا (ص) است و هنوز هم مردم و عالمان، آنجا نماز به پا مى دارند.» (3)

مسلمانان صدر اسلام، با آثار نبوى و هر آنچه بدان ها يا به صحابه گرامى مربوط بوده است، چنين آشكار و به دور از زياده و گزافه، يا فروگذارى و كوتاهى و سستى برخورد كرده اند و با آگاهى از اهميت اين امور، مراقب بوده اند هر چه را به آنها يا تاريخ شان مربوط بوده است گرد آوردند تا گنجى باشد پايدار براى نسل هاى آينده كه از سعادت ديدار اين امور برخوردار نخواهند بود.

قاضى عياض [4٧6 - 544 ه. ق] در كتاب الشفا بتعريف حقوق المصطفى (ص) مى گويد: «بزرگ داشت او (ص) ، [به] بزرگ داشت همه وسايل حضرت (ص) و گرامى داشت همه محل هايى است كه در آنها حضور يافته است، و [بزرگ داشت] مكان هاى وى در

ص: 46

مكه و مدينه، و منازل او و آنچه كه بدان دست سوده يا بدو منسوب است، از [جمله مصاديق] ستودن و بزرگ داشتن اوست. . .» (1)قاضى عياض دلايل و شواهدى از رفتار صحابه بر اين [مدعى] آورده است، و اين نكته اى است كه رفتار سلف صالح ما بر آن دلالت دارد.

شمس الدين محمد بن عبدالرحمان سخاوى در تبيين اين ديدگاه مى گويد: «عامل رستگارى، راستى در صفات و كردار است، و اين دست نمى دهد مگر با راهبر و پيشوايى، همانند نشست و برخاست با صالحان، يا شنيدن احوال و اوصاف آنان و يا نگريستن در آثار آنان هنگامى كه مصاحبت با آنان دشوار يا ناشدنى باشد، به گونه اى كه نفس، وجود آنها را تصور كند و روش هايشان را در خاطر آورد؛ زيرا چون بنگرى چيزى جز ياد و خاطره در تو نمى ماند، و گوش چونان ديده و ديدن همان خبر است.» (2)

ابن عطيه اندلسى مفسر در معنا و تفسير سخن خداوند: وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَحاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِءونَ * قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (3)؛ «و بى گمان پيش از تو پيامبرانى ريشخند شده اند، آن گاه آنچه به ريشخند مى گرفتند، ريشخندكنندگان آنان را فرا گرفت. بگو: در زمين سير كنيد سپس بنگريد كه سرانجام دروغ انگاران چگونه بوده است.» مى گويد: «يعنى سير كنيد و از آنان كه رفته اند بياموزيد، زيرا پندگرفتن از آثار گذشتگان، تنها به حس بينايى متكى است.» (4)

آيات قرآنى فراوانى هست كه به آگاه شدن بر آثار امت ها، و آنچه بر آنان گذشته است، برمى انگيزد تا از اين رهگذر از ديدن آنچه رخ داده است درس هاى عملى گرفته شود و مواضع بردبارانه پيامبران در برابر دشوارى ها و بر خود، هموار داشتن آزار قومشان و اينكه خداوند در كمين دشمنان آنان است در خاطر آيد، و به ياد آورده شود

ص: 47

كه ما در روزگار كنونى كه دولت ها بر ما چنگ افكنده اند، بيش از هميشه به درس هاى پايدارى و بردبارى نيازمنديم.

براى تحقق آنچه شمس الدين سخاوى، و علامه ابن عطيه اندلسى مفسر و ديگران بيان داشته اند و براى پيروى از روش سلف صالح در اين زمينه، دانشمندان و مورخان امت، كتاب هاى پرشمارى را به آثار نبوى اعم از مكان ها و وسايل و فعاليت ها و هر آنچه به آن حضرت و گروه صحابه و تابعين تعلق داشته است اختصاص داده اند، و پرداختن به اين امور، موضوعى مهم در تأليفات نويسندگان و نوشته هاى پژوهشگران شد، كه گاه در لابه لاى مطالب و به مناسبت بدان ها پرداخته اند و گاه در اثرى جداگانه.

ص: 48

ص: 49

ص: 50

و روا مى افتد.

[شمارى از سيره نگاشت هاى نبوى كه به مكان هاى تاريخى مكه مكرمه هم پرداخته اند، عبارتند از:]

١. الاستيعاب [فى معرفة (1)] الاصحاب، اثر علامه محدث ابوعمر يوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر [قرطبى] (در. 46٣ه. ق) .

در اين اثر درباره زادخانه رسول خدا (ص) آمده است: «زبير گفت: مادرش در ايام تشريق در شعب ابى طالب در نزديكى جمره وسطى باردار شد، و [پيامبر (ص)] در مكه و در خانه اى كه [بعدها] از آن محمد بن يوسف برادر حجاج خوانده مى شد، زاده شد.» (2)

٢. الروض الاُنف فى [شرح] (3)السيرة النبوية لابن هشام، تأليف علامه فقيه محدث ابوالقاسم عبدالرحمان بن عبدالله سهيلى [5٠٨ -ه. ق]

وى مى گويد: «رسول خدا (ص) در شعب زاده شد، و گفته شده است: در خانه اى در صفا كه بعدها، از آن محمد بن يوسف برادر حجاج شد، و زبيده هنگام زيارت خانه خدا در محل آن خانه مسجدى ساخت.» (4)

[سهيلى] چنان كه عادت مؤلفان است، سخنش را درباره زادخانه حضرت رسول (ص) با قول راجح و برتر آغازيده است، پس از آن قول مرجوح را آورده است؛ يعنى، آن حضرت در خانه اى در صفا زاده شده؛ از اين روست كه اين قول را با عبارت گفته شده است (قيل) كه براى نشان دادن ضعيف بودن خبر به كار مى رود، همراه ساخته است.

شمارى از سيره پژوهان، به بازگفت سخن ها بسنده نمى كنند؛ بلكه به بررسى آنها

ص: 51

مى پردازند و قول صحيح را از ميان آنها برمى گزينند، و برخى از آنها اصولاً هيچ گاه به خبر ضعيف نمى پردازند؛ بلكه خبر صحيح و راجح را مى آورند و به خبرهاى ضعيف توجه نمى كنند، از [آثار] آنهاست:

١. امتاع الاسماع بما للرسول من الأبناء و الاموال و الحفدة و المتاع (1)، نوشته علامه مورخ تقى الدين احمد بن على مقريزى (در. ٨45 ه. ق)

وى در اين كتاب مى گويد: «محمد (ص) در مكه و در خانه اى كه [بعدها] به خانه ابن يوسف معروف شد و در شعب بنى هاشم قرار داشت، در روز دوشنبه، دوازده ربيع الاول زاده شد.» (2)

٢. سبل الهدى و الرشاد فى سيرة خير العباد، نگاشته علامه محمد بن يوسف صالحى شامى (در. ٩4٢ه. ق)

وى در فصل دوم، قول برتر را كه پذيرفته بيشتر [علما] ست، [اين گونه] آورده است: «فصل دوم: درباره زادخانه آن حضرت (ص) ، كه آيا در مكه زاده شده است يا جاى ديگر: سخن درست كه اكثر [علما] برآنند، قول نخست است.» وى پس از اين، اقوال ضعيف را درباره زادخانه آن حضرت (ص) در مكه بيان مى دارد، و قول صحيح را كما بيش بازمى شكافد، و به اقوال ديگر كه اكثر علما آنها را ضعيف شمارده اند، نمى پردازد و مى گويد: بنابراين بر سر زادخانه حضرت (ص) در مكه همداستانى نشده و چند قول در ميان است:

«١. [آن حضرت] در خانه اى در بازارى معروف به سوق المولد (بازار زادخانه) در شعبى معروف به شعب بنى هشام زاده شده است. اين خانه در اختيار عقيل [ابن ابى طالب] بوده است. ابن اثير مى گويد: گفته شده است كه رسول خدا (ص) اين خانه را

ص: 52

به عقيل هديه كرد و در اختيار او بود تا درگذشت، سپس پسر عقيل آن را به محمد بن يوسف برادر حجاج فروخت و گفته شده است كه عقيل پس از هجرت، هنگامى كه قريش خانه هاى مهاجران را مى خريدند، آن را خريد.

٢. آن حضرت (ص) در شعب بنى هاشم زاده شد، زبير چنين حكايت كرده است.

٣. آن حضرت (ص) در ردم زاده شد.

4. آن حضرت (ص) در عسفان به دنيا آمد.» (1)

عبدالله بن ضيف الله رحيلى، درباره روش علمى بررسى خبرها مى گويد: «برخى از ريزكاوى ها، دور افتادن از روش پژوهش و بررسى است، مانند هنگامى كه ريزكاوى به معناى پيروى از احتمالات ضعيف و وانهادن احتمالات برتر و راجح [و] يا ثابت شده بر اساس روش و دليل است.

پذيرش احتمالات ضعيف، رويكردى بى دليل است، و حكم به سود احتمالات ضعيف و برگزيدن آنها در مقابل احتمالات راجح، با دلايل راجح و برتر، روى برتافتن از روش تحقيق و بررسى است، گرچه به ظاهر تحقيق مى نمايد.» (2)

ص: 53

كتاب اخبار مكة و ماجاء فيها من الآثار، نوشته ابووليد محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى (در. [٢5٠ه. ق]) . (1)و (2)كتاب اخبار مكة فى قديم الدهر و حديثه، اثر ابوعبدالله محمد بن اسحاق فاكهى از علماى قرن سوم ه. ق؛ سومين ركن مؤلفان مكى در اين قرن، زبير بن بكار است. (3)

[برخى از مؤلفان] به اهميت آثار اين مورخان اشاره كرده اند؛ مثلاً محمد حبيب هيله مى گويد: «در قرن سوم سه تن از بزرگ ترين مورخان مكى در مكه زيسته اند كه عبارتند از: ازرقى، فاكهى، زبير بن بكار. فضيلت طلايه دارى (4)و پايه گذارى از آن ازرقى است. فضيلت گستردگى گردآورى و فزون بخشى از آن فاكهى است. فضيلت [پرداختن به ] تاريخ رويدادها و ريز اخبار و امور نادر و اشارت بسيار به اخبار مكه و مكيان و جز آن، از آن زبير بن بكار است. (5)

«ابووليد ازرقى، محدث مكى است كه از شاگردان ابن عباس و وهب بن منبه راوى اخبار و ابن اسحاق مؤلف سيره [نبوى] روايت مى كند، و جد او احمد بن محمد ازرق (در. ٢١٩ه. ق يا ٢٢٢ه. ق) بسيارى از اخبار مكه را گردآورده بود و نوه اش در تأليف كتابش از آنها بهره برده است.» (6)

ص: 54

محمد حبيب هيله در شرح و شكافت كتاب ازرقى مى افزايد: «كتاب تاريخ مكه ازرقى، اثرى است جامعِ روش محدثان در روايت و سند، و روش مورخان در واشكافت اخبار و فضائل و توصيف نمودهاى فرهنگى و عمرانى و جز اينها. ازرقى در نگارش نخستين كتاب جامع تاريخ مكه جلودار است. كتاب او در بردارنده اخبار و فضايل و خانه ها و املاك و محله ها و آفرينش هاى معمارى و فرهنگى و مساجد و چاه ها و چشمه ها و كوه ها و دره هاى مكه است.» (1)

هيله، در معرفى كتاب فاكهى مى گويد: «اين كتاب از مهم ترين و دامن فراخ ترين كتاب هاى كهن است كه درباره تاريخ مكه و اخبار و فضائل آن قلمى گشته است. فاكهى در اين اثر، شيوه دانشنامه اى پيشه كرده است. روايات او فراوان، و منابعش گوناگون است. وى درباره [تسلسل] (2)سند [روايت] و گزينش راويان و ثبت و ضبط متن [روايت] و امانت دارى در روايت همراه با آوردن سند خبرها و ذكر منابع، به شيوه محدثان رفته است.

او در روايت اخبار رويدادهاى مكه به روايات مكيانى كه گاه از آنان نام مى برد و گاه نام نمى برد تكيه و اعتماد كرده است. كتاب فاكهى در كنار كتاب ازرقى از مهم ترين منابعى است كه كتاب هاى تاريخ مكه و فضائل آن، در گذر زمان و دوران هاى گوناگون از آبشخور آن سيراب گشته اند و بى واسطه يا با واسطه از آن نقل كرده اند.» (3)

اكنون هنگام بررسى مطالب اين دو كتاب با اهميت درباره مسائل مربوط به موضوع بحث است.

ص: 55

١. اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار، نوشته شيخ المؤرخين مكه، ابووليد محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى [٢5٠ه. ق]

[در كتاب او] موضوع آثار تاريخى اسلامى مكه مكرمه ذيل اين عنوان نقل [پى كاوى] شده است: «بيان مكان هايى در مكه مكرمه كه نمازگزاردن در آنها مستحب است، و آثار نبوى در مكه مكرمه و موارد صحيح آن.»

وى اين مكان ها را معلوم داشته و محدوده آنها را مشخص ساخته است و به آنچه بر آنها گذشته است، اشارت كرده و درستى آنها را معلوم نموده است. او هنگامى كه اين مكان ها را برمى شمارد، به رويدادهايى كه بر آنها گذشته است و مناسبتى كه هر مكان را به اثرى تاريخى تبديل ساخته، استناد جسته است.

ازرقى به اين بسنده نكرده است، بلكه اين روايات را بررسى كرده و چونان مورخى ريزياب، تا آن مايه كه مى توان، ريزكاويده است تا حقيقت روشن شود، سپس بر خبر صحيح انگشت تأييد نهاده است و خبر ضعيف را برساخته خوانده و پاره اى از اخبار را نپذيرفته است.

محمد حبيب هيله، در واشكافت روش ازرقى مى گويد: «وى بارها خبر را از دو منبع گوناگون باز مى گويد؛ سپس به بررسى و نقد هر دو متن مى پردازد، و از راه استدلال منطقى، نتيجه گيرى مى كند. [همچنين] وى در شرح احاديث و آثار، بسيارى از اسناد را نقد و بررسى مى كند.» (1)

در سياهه اين مكان هاى تاريخى، و بنابر روش وى در بررسى روايات، [وجود] مكان هاى ذيل براى او ثابت گشته و هيچ ترديدى در آنها نيست:

١. زادخانه پيامبر اكرم (ص)

٢. خانه حضرت خديجه ام المؤمنين (عليها السلام)

٣. خانه ارقم بن ابى ارقم

ص: 56

4. مسجدى در بالادست مكه نزديك رَدْم، كنار چاه جبير بن مطعم [بن عدى بن نوفل]

5. مسجد جن

6. مسجد شجره در بالادست مكه

٧. مسجدى در بالادست مكه كنار سوق الغنم در قرن مسقله

٨. مسجد سِرَر

٩. مسجدى در عرفه، سمت راست موقف

١٠. مسجد كبش در منا

١١. مسجدى در ذى طوى

١٢. غار حرا

١٣. غار ثور

١4. مسجد البيعه در شعب عقبه

١5. مسجد جعرانه

١6. مسجد تنعيم

ازرقى صحت شمارى از مكان ها را نپذيرفته و نسبت آنها را به رويدادها و مناسبت هاى تاريخى اى كه به رسول خدا (ص) يا ديگر پيامبران، مانند حضرت ابراهيم (ع) نسبت داده شده است، نفى مى كند. از اين مكان هاست: (1)

١. مسجدى در اجياد [صغير و محلى در آن، كه به آن] متكا [تكيه گاه] گفته مى شود. (2)

٢. مسجدى بر فراز كوه ابوقبيس (3)و (4)[كه به آن مسجد ابراهيم] مى گويند.

ص: 57

دقت نظر ازرقى آن مايه بوده است كه وى را به فراتر از اين مى برده است، چه او به پاره اى از مسائل مربوط به درون اين مكان ها كه در ميان مردم شايع بوده، پرداخته و از حقيقت آنها پرده برگرفته است، از جمله [در ميان مردم شايع بوده است كه] در خانه حضرت خديجه و در ديوار اتاقى كه رسول خدا (ص) در آن مى زيسته تخته سنگى نصب شده بوده است. (1)برخى از مردم مى گفته اند: هنگامى كه از خانه ابولهب و خانه عدى بن ابوحمراء ثقفى به سوى رسول خدا (ص) سنگ پرانى مى شده است، حضرت زير آن پناه مى گرفته است. ازرقى صحت اينها را واكاويده و به نادرستى آنها پى برده است. (2)

اين [مايه] دقت علمى و تلاش در پى [دست يابى به] صحت روايت و مكان و رويدادها را در بررسى هاى تاريخى ازرقى در كتاب ارزشمندش مشاهده مى كنيم. بررسى او با فهرست ذيل سر مى گيرد:

١. زادخانه (3)پيامبر اكرم (ص) ، يعنى خانه اى كه حضرت در آن زاده شده و [اكنون] در منزل محمد بن يوسف برادر حجاج بن يوسف [واقع] است. عقيل بن ابى طالب، هنگامى كه رسول خدا (ص) مهاجرت كرد، آن را گرفت، چون در حجة الوداع از رسول خدا (ص) پرسيده مى شود: اى رسول خدا كجا منزل مى كنى؟ حضرت درباره اين خانه و جز آن مى گويد: «آيا عقيل براى ماسرپناهى بر جاى گذاشته است؟» اين خانه در دست عقيل و پسرش بود تا اينكه پسر عقيل آن را به محمد بن يوسف فروخت. او آن را به خانه اش كه به آن البيضاء گفته مى شد و امروز به ابن يوسف معروف است، پيوست. اين خانه جزء اين منزل بود تا اينكه خيزران مادر موسى و هارون [عباسى] به زيارت خانه خدا آمد و محل زادخانه را به مسجد تبديل كرد و آن را از آن منزل جدا

ص: 58

ساخت و درِ آن را به كوچه اى باريك گشود كه در انتهاى اين خانه بود و زقاق المولد (كوچه زادخانه) خوانده مى شد.

ابووليد براى ما نقل كرد كه از جدم و يوسف بن محمد شنيدم كه موضوع زادخانه را [روشن و] مسلّم مى دانستند چه در ميان اهل مكه اختلافى نيست كه زادخانه، همين خانه است.

ابووليد براى ما نقل كرد كه: مردى از اهل مكه كه به او سليمان بن ابى مرحب گفته مى شد و از آزادشدگان بنى [خثيم] (1)بود، گفت: گروهى كه پيش از آنكه خيزران اين خانه را از منزل جدا سازد، در آن سكونت داشتند و چون خانه به مسجد تبديل شد، جابه جا شدند، گفتند: به خدا سوگند در آن خانه نه مصيبتى بر ما وارد شد و نه آزمند شديم. چون از آن رانده شديم، روزگار بر ما سخت شد. (2)و (3)و (4)

٢. خانه (5)خديجه دختر خويلد، همسر پيامبر اكرم (ص) ، يعنى همان خانه اى كه رسول خدا (ص) پس از همسرى با خديجه در آن زندگى مى كردند و خديجه همه فرزندانش را در آن زاد(6)، و در آن از دنيا رفت، و پيامبر (ص) پيوسته در آن زندگى مى كرد تا به مدينه هجرت نمود، و عقيل بن ابى طالب آن را گرفت و پس از آنكه معاويه خليفه شد، آن را خريد و مسجد كرد و سازه كنونى را در آن ساخت، و بنابر گفته افراد موثق مكى، حدود خانه خديجه را معلوم داشت و آن را تغيير نداد، و درى از آن به خانه ابوسفيان گشود كه تا به امروز باقى مانده است، و اين همان خانه اى است كه

ص: 59

رسول خدا (ص) روز فتح مكه گفت: «هر كس به خانه ابوسفيان درآيد، در امان است» (1)؛ همان خانه اى كه امروزه به آن، خانه ريطه دختر ابوالعباس [سفاح، نخستين خليفه عباسى] گفته مى شود. (2)و (3)

٣. مسجدى در خانه ارقم بن ابى ارقم مخزومى كه در صفاست و به آن خانه خيزران (4)و (5)گويند. اين مسجد (6)، خانه اى بوده است كه رسول خدا (ص) [پس از نخستين

ص: 60

درگيرى منجر به جرح مسلمانان با كفار قريش، به مدت يك ماه (1)] در آن پنهان شده بود و عمر بن خطاب در آن اسلام آورد. (2)و (3)

ابو وليد ازرقى، سخن از مكان هاى تاريخى در روزگار خود را پى مى گيرد، شمار مكان هايى كه وى به شرح آنها مى پردازد به هجده مورد مى رسد، به اين شرح:

4. مسجدى در بالادست مكه در رَدْم كنار چاه جبير بن مطعم (4)كه گفته مى شود، پيامبر اكرم (ص) در [محل] آن نمازگزارده است، و عبدالله بن عبيدالله بن عباس بن محمد ابن على بن عبدالله بن عباس آن را بنا نهاده و در كنار آن حوضچه اى ساخته است كه در آن آب ريخته مى شود. (5)[اين مسجد را مسجدالرايه و مسجد ردم الاعلى نيز خوانده اند]. (6)

5. مسجدى ديگر در بالادست مكه است كه به آن مسجد جن گفته مى شود و اهل مكه آن را مسجد حَرَس مى خوانند. اين مسجد از آن روى چنين خوانده شده كه صاحب الحرس كه در مكه، گشت شبانه داشته است، چون به اين محل مى رسيده در آنجا درنگ مى كرده است، تا افراد سرشناس مكه و ديگر نگهبانان كه از شعب بنى عامر و ثنيةالمدنيين آمده بودند، نزد او گردآيند [و ديدار و تبادل اطلاعات كنند]. او سپس به مكه باز مى گشت. درباره اين محل گفته شده است: همان محلى است كه رسول خدا (ص) شبانگاهى كه پريان گوش ايستاده بودند [و سوره جن را شنود مى كردند]، آن را براى ابن مسعود مشخص ساخت [تا در آن نماز بگزارد]. اينجا همان

ص: 61

محلى است كه مسجد البيعه ناميده مى شود، و گفته شده است: پريان در آن با رسول خدا (ص) بيعت كردند. (1)

6. مسجدى كه به آن مسجد شجره گفته مى شود و در بالادست مكه در پشت دار منارة [البيضاء] مقابل مسجد جن است. مى گويند پيامبراكرم (ص) در [محل] مسجد جن، از درختى كه [در محل] مسجد بود، چيزى پرسيد؛ درخت با پى و ريشه اش راه افتاد و نزد پيامبر (ص) آمد، حضرت هر چه خواست، از او پرسيد، آن گاه دستور داد به جاى خود بازگردد. (2)و (3)

٧. مسجدى در بالادست مكه نزديك سوق الغنم در قرن مسقله (4)كه گمان رفته است مردم مكه در آنجا در روز فتح [مكه] با پيامبر اكرم (ص) بيعت نمودند.

ابووليد براى ما نقل كرد كه جدم از زنجى از ابن جريج، برايم نقل كرد كه عبدالله بن عثمان خيثم براى ما نقل كرد كه محمد بن اسود بن خلف خزاعى به او خبر داده است كه پدرش اسود، در قرن مسقله در بالادست مكه (مَعلا) به خدمت رسول خدا (ص) مى رسد. آن گاه مى گويد: پيامبر اكرم (ص) را ديدم كه مرد و زن و كوچك و بزرگ نزد او مى آيند و او از آنان بر اسلام و اداى شهادت بيعت مى گيرد. مى گويد: گفتم: شهادت

ص: 62

چيست؟ محمدبن اسود گفت: شهادت به «اَن لا اله الا الله و ان محمداً عبده و رسوله.» (1)

٨. مسجد سُِرَرْ، يعنى همان مسجدى كه اهل مكه آن را مسجد عبدالصمد بن على، كه سازنده آن بوده است، مى نامند. (2)

٩. مسجدى در عرفه در سمت راست موقف [محل وقوف حاجيان در نهم ذى الحجه] كه به آن مسجد ابراهيم گفته مى شود، و اين غير از مسجد عرفه است كه امام در آن نماز مى گزارد. (3)و (4)

١٠. مسجد كبش (5)در منا. (6)

١١. مسجدى در اجياد كه به جايى در آن متكا (تكيه گاه) گفته مى شود. شنيدم از جدم احمد بن محمد، و يوسف بن محمد بن ابراهيم، درباره متكا و اينكه پيامبر اكرم (ص) به آن تكيه كرده است پرسيده شد. هر دو، اين امر را انكار كردند و گفتند: از كسى كه اين امر را قطعى شمارد، نشنيده ايم.

جدم به من گفت: از زنجى مسلم بن خالد و سعيد بن سالم قداح و ديگر آگاهان، شنيدم كه مى گفتند: مسئله متكا از نگاه آنان قوى نيست بلكه آن را ضعيف مى دانند، البته ثابت شده است كه پيامبر اكرم (ص) در اجياد صغير نماز خوانده است، اما اينكه [در اجياد هم نماز گزارده باشد] ثابت نشده است. مى گويد: از هيچ كس از اهل مكه

ص: 63

نشنيده ام كه مسئله متكا را مسلم بداند. (1)

١٢. مسجدى (2)بر فراز كوه ابوقبيس، كه به مسجد ابراهيم (3)مشهور است. از يوسف ابن محمد بن ابراهيم درباره اين مسجد پرسيده شد كه آيا اين همان مسجد ابراهيم خليل الرحمان است؟ وى اين موضوع را رد كرد و گفت: اين از سخنان تازه است، از هيچ يك از آگاهان نشنيده ام اين امر را درست بداند.

ابووليد مى گويد: از جدم درباره اين مسجد هم پرسيدم. به من گفت: [مى دانى] اين مسجد چه زمانى ساخته شده است؟

بى گمان تازه ساخته شده است. شنيدم كه از برخى از آگاهان مكه درباره اين مسجد پرسيده مى شد كه آيا اين مسجد، مسجد ابراهيم خليل الرحمان است؟ و او مى گفت: [نه] بلكه اين همان مسجد ابراهيم قبيسى است كه در كوه ابوقبيس زندگى و دريوزه مى كرده است.

به جدم گفتم من شنيده ام شمارى از مردم مى گويند: هنگامى كه به ابراهيم خليل الرحمان دستور داده شد مردم را به حج گزاردن فراخواند، او بر فراز كوه ابوقبيس رفت و [مردم را به حج] فراخواند. جدم اين رويداد را رد كرد و گفت: به جان خودم سوگند در ميان اصحاب ما هيچ اختلافى نيست كه چون ابراهيم دستور گرفت مردم را به حج گزاردن فرابخواند، در مقام ابراهيم ايستاد، مقام، او را آن مايه بالا برد كه از كوه فراتر رفت و بر مردم اشراف يافت، سپس گفت: اى مردم پروردگارتان را پاسخ گوييد.

جدم [در ادامه] گفت: اين مسئله را در بحث مقام [ابراهيم] به شرح آورده ام. (4)

ص: 64

١٣. مسجدى در ذى طوى ميان ثنية المدنيين كه بر آرامستان مكه [مَعلا] (1)، و ثنيه (گردنه) اى كه در دامنه [كوه] حصحاص قرار دارد، مشرف است. زبيده اين مسجد را به شكل مستطيل با طاق قوسى (2)بنا نهاد. (3)

ابووليد براى ما نقل كرد كه جدم براى من نقل كرد كه زنجى از ابن جريج، از موسى بن عقبه به من خبر داد كه نافع براى او نقل كرده است كه عبدالله بن عمر به او خبر داده است كه رسول خدا (ص) در حج عمره و تمتع در ذى طوى زير مغيلانى كه در محل مسجد بود، فرود مى آمد. (4)

ابووليد براى ما نقل كرد كه جدم از مسلم از ابن جريج از نافع از ابن عمر برايم نقل كرد كه رسول خدا (ص) چون به مكه مى آمد در ذى طوى منزل مى كرد و شب را در آنجا مى ماند تا نماز صبح مى گزارد. محل نماز رسول خدا (ص) در اينجا بر تپه اى بلند از خاك سفت بوده است نه مسجدى كه سپس ساخته شد؛ اما اين تپه بلند كوتاه تر از كوه بلندى است كه مقابل درِ كعبه است و مسجدى را كه ساخته شده در سمت چپ مسجدالحرام و كنار تپه قرار مى دهد، و محل نماز رسول خدا (ص) پايين تر از مسجد و بر تپه سياه بوده است. آن حضرت كمابيش ده زرع از تپه سياه به سمت راست مى رفت آن گاه مقابل دو شكاف كوه بلندى كه ميان تپه و كعبه بود، نماز مى گزارد. (5)

١4. حرا و آنچه درباره آن وارد شده است. ابووليد براى ما نقل كرد كه مهدى بن ابوالمهدى براى ما از عبدالله بن معاذ صنعانى از معمر از زهرى از عروه از عايشه براى ما نقل كرد كه نخستين چيزى كه وحى به رسول خدا (ص) با آن سرگرفت، رؤياى صادق بود. او رؤيايى نمى ديد مگر آنكه همان صبح صادق براى او تعبير مى شد. سپس به

ص: 65

گوشه گزينى علاقه مند گشت و به حرا مى رفت و شب هايى چند به عبادت مى پرداخت و توشه [معنوى] برمى گرفت، آن گاه نزد خديجه دختر خويلد بازمى گشت و مانند [هنگامى كه در حرا بود] به خودسازى مى پرداخت و توشه مى ساخت تا اينكه در غار حرا بود كه سرانجام حق بر او نازل شد و فرشته نزد او آمد و گفت: بخوان، گفت، گفتم: خواندن نمى دانم، مرا گرفت و سخت فشرد چنان كه بى تاب شدم؛ سپس رهايم كرد و گفت: بخوان. گفتم: خواندن نمى دانم، دوباره ام گرفت و باز بفشارد تا بى تاب شدم؛ سپس رهايم ساخت، آن گاه گفت: بخوان. گفتم: چه بخوانم، گفت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ *الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ. . . (1)؛ «بخوان به نام پروردگارت كه آفريد. (همو كه) آدمى را از خون بسته آفريده است. بخوان كه پروردگارت از همه ارجمندتر است. همو كه با قلم آموخت» تا رسيد به مالَمْ يَعْلَمْ . (2)

١5. ثور و آنچه درباره آن وارد شده است. ابووليد براى ما نقل كرد كه: محمد بن ابى عمر عدنى از سعيد بن سالم قداح از عمر بن جميل جمحى از ابن ابى مليكه برايم نقل كرد كه پيامبر اكرم (ص) هنگامى كه با ابوبكر به سوى [كوه] ثور مى رفتند، ابوبكر شروع كرد گاه مقابل پيامبر (ص) باشد و گاه پشت سر او. گفت: پيامبر (ص) در اين باره از او مى پرسد. مى گويد: اگر پيش روى شما باشم مى ترسم از پشت سر به شما حمله شود، و اگر پشت سر شما باشم مى هراسم از پيش روى شما مورد هجوم قرار گيريد، تا اينكه حضرت به غارى كه در ثور بود [مى رسد] (3)ابوبكر مى گويد: شما بمانيد، تا من در غار دستى بگردانم تا اگر جانورى در آن است مرا بيازارد، نه شما را. مى گويد: دريافتم كه در غار، سوراخى است؛ ابوبكر از بيم آنكه در آن سوراخ جانوار يا چيزى باشد كه

ص: 66

رسول خدا (ص) را بيازارد، پايش را در آن فرو مى برد. (1)

١6. مسجدالبيعة. (2)مى گويد ابووليد براى ما نقل كرد كه جدم براى من نقل كرد كه داود ابن عبدالرحمان عطار از عبدالله بن عثمان بن خيثم، از ابو زبير محمد بن مسلم براى ما نقل كرد كه جابر بن عبدالله انصارى برايم نقل كرد كه رسول خدا (ص) ده سالى كه در مكه بود، در موسم [حج] به منازل حاجيان در مِجَنَّه و عكاظ و منا مى رفت و مى گفت: هر كس مرا پناه دهد و يارى رساند تا پيام پروردگارم را برسانم، بهشت پاداش اوست؛ [اما] كسى را نيافت كه وى را پناه دهد؛ حتى اگر دوست كسى از مضر يا يمن [به مكه] مى آمد، قوم او يا خويشاوندانش نزد [تازه وارد] مى رفتند و مى گفتند: از جوان قريش بپرهيز، مبادا فريبت دهد [او] در ميان مردان آنان مى گردد و به خدايشان فرامى خواند، و آنان با انگشت به او اشاره مى كنند؛ تا اينكه خداوند ما را از يثرب براى او برانگيخت، پس يكى از ما نزد او مى آيد و به او ايمان مى آورد و وى بر او قرآن مى خواند، سپس نزد خانواده اش بازمى گردد و آنان با اسلام آوردن او اسلام مى آورند تا اينكه هيچ خانه اى در يثرب نمى ماند مگر آنكه گروهى از ما مسلمانان در آن است كه اسلام [آوردنشان را] آشكار مى كنند. سپس خداوند ما را براى او برانگيخت و ما فرمان برديم و هفتاد نفر از مردان همداستان شديم و گفتيم، تا كى بگذاريم رسول خدا (ص) در كوه هاى مكه رانده و ترسان باشد؟ ! پس راه افتاديم تا در موسم حج به خدمت او رسيديم. او در شعب عقبه با ما وعده ديدار نهاد، ما يكى يكى و دو تا دو تا در شعب گرد آمديم تا همه نزد او حاضر شديم و گفتيم: اى رسول خدا بر چه با تو بيعت كنيم؟ گفت: بر گوش سپاردن و فرمان بردن در فراوانى كار و بى كارى، بر [يارى و دلجويى] (3)در سختى و آسايش، بر امر به

ص: 67

معروف و نهى از منكر، بر اينكه در راه خدا به پا خيزيد و سرزنش ملامت گر را به چيزى نگيريد، بر اينكه چون به يثرب آيم ياريم كنيد، و از آنچه خود و فرزندان و همسرانتان را در برابر آن حمايت مى كنيد، مرا پشتيبان باشيد، [كه] بهشت از آن شماست.

ما برخاستيم و پيش رفتيم تا با او بيعت كنيم. در اين هنگام اسعد بن زراره كه پس از من كوچك ترين آن هفتاد مرد بود، دست جابر را گرفت و گفت: اى اهل يثرب، آهسته! ما از او پيروى نمى كنيم، مگر از آن روى كه مى دانيم او فرستاده خداست. امروز، يارى رساندن به او، تن زدن از همه عرب و [تن دادن به] كشتار بهترين هاى شما و زخم شمشير است. شما اگر گروهى هستيد كه زخم شمشير و كشته شدن بهترين هايتان و دور افتادن از همه عرب را برمى تابيد، به دامنش درآويزيد و پاداشتان با خداوند است، و اگر گروهى هستيد كه بر جان خود سخت بيمناكيد، بگذاريدش، او از خداوند براى شما بخشش مى طلبد.

آنان گفتند: اى اسعد بن زراره، دست از ما بدار كه به خدا سوگند از اين بيعت تن نمى زنيم و از آن روى برنمى تابيم. آن گاه، يكى يكى برخاستيم و نزد او رفتيم و او از ما بيعت مى گرفت و براى اين كار به ما [وعده] بهشت مى داد. (1)و (2)

١٧. مسجد جِعرانه. ازرقى مى گويد: عمرو بن دينار از عكرمه از ابن عباس نقل كرده است كه پيامبر اكرم (ص) چهار بار عمره گزارد: عمره حديبيه، عمره قضا (3)در سال بعد، سوم از جِعرانه (4)، چهارم (5)با حجش. مى گويد: ابووليد براى ما نقل كرد كه جدم از زنجى

ص: 68

از ابن جريج نقل كرد كه: زياد به من خبر داد كه محمد بن طارق به او خبر داد كه با مجاهد از جعرانه عمره گزارده و در پشت وادى، جايى كه سنگ نصب شده محرم شده است؛ گفت: پيامبر (ص) از اينجا محرم گشت، و من نخستين كس را كه اين مكان را بر تپه، مسجد كرد مى شناسم، مردى از قريش آن را بنا نهاد و بالا برد. وى ملكى را كه كنار نخلى بود، خريد و مسجد را ساخت.

ابن جريج مى گويد: من بعدها محمد بن طارق را ديدم و [در اين باره] از او پرسيدم، او گفت: در جعرانه با مجاهد بودم او به من خبر داد كه مسجدى كه در دور دست و آن سوى وادى در كرانه دور است، مصلاى پيامبر در غير جعرانه است. گفت: اما مسجدى را كه در اين نزديكى است، مردى از قريش ساخت و او اين ديوار را بالا برد. (1)

١٨. مسجد تنعيم. ابووليد براى ما نقل كرد كه: جدم برايم نقل كرد كه: داود بن عبدالرحمان عطار از ابن خيثم از يوسف بن ماهك از حفصه دختر عبدالرحمان بن ابى بكر براى ما نقل كرد كه رسول خدا (ص) به عبدالرحمان گفت: خواهرت يعنى عايشه را در پس خود نشان و او را از تنعيم (2)به عمره ببر؛ هنگامى كه او را از تپه پايين بردى، وى را ببر تا محرم شود، قطعاً اين عمره اى پذيرفته است.

مى گويد ابووليد براى ما نقل كرد كه جدم برايم نقل كرد كه مسلم بن خالد از ابن جريج برايمان نقل كرد كه عطا را ديدم كه محلى را كه عايشه از آنجا عمره آغاز كرد، توصيف مى كرد. او به جايى اشاره نمود كه محمد بن على شافعى مسجدى را كه آن سوى تپه است، يعنى همان مسجد خراب را [در آن] ساخت. خزاعى گفت: بعدها ابو العباس عبدالله بن محمد بن داود، امير مكه آن را آباد كرد و بر سر چاه آن سايه بانى

ص: 69

ساخت. پس از او عجوز (1)در مدت يك سال آن را بازسازى نمود و بنايش را نيكو ساخت. (2)

از سياق آنچه گذشت، [ميزان] دقت علمى ازرقى و بازشناخت روايات صحيح و بيان آنچه كه انتسابش به تاريخ شريف نبوى رواست، و نيز ريزكاوى او، آن گونه كه مشهور و زبانزد است، برمى آيد. اين كتاب (3)ازرقى به سبب باريك بينى او و گوناگونى اخبار و صحت اسناد آن در ميان مردم انتشار يافت. از اين رو براى مورخان و جهانگردان و حج گزاران و [نگارندگان] كتاب هايى كه درباره فضايل مكه است، منبعى اساسى به شمار مى رود؛ به گونه اى كه تقريباً هيچ يك از مؤلفان در اين موضوع را نمى توان يافت كه در نقل هاى خود، به اين كتاب تكيه نكرده باشد و در بيشتر موارد، مستقيم و گاه با واسطه به آن ارجاع نداده باشد. (4)

٢. اخبار مكة فى قديم الدهر و [حديثه] (5)، از ابوعبدالله محمد بن اسحاق فاكهى (در. ٢45ه. ق)

[فاكهى] بابى را به عنوان «مكان هايى در مكه كه نمازگزاردن در آنها مستحب است و آثار پيامبر (ص) در آنها و تفسير مطلب» اختصاص داده است. وى از نوزده مكان ياد كرده است كه در برخى از آنها با سلف خود، ازرقى موافق است و مكان هايى نيز بر آنها افزوده است. مكان هاى ياد شده عبارتند از:

١. خانه اى كه رسول خدا (ص) در منزل ابن يوسف در آن زاده شد. اين خانه، بخشى از آن منزل بود تا خيزران مادر دو خليفه [عباسى]: موسى و هارون [به حج] آمد و آن را مسجد كرد و در آن نماز گزارد و آن را از منزل [ابن يوسف] جدا ساخت. پاره اى از

ص: 70

مكيان پنداشته اند مردى از مكه كه به او سليمان بن ابى مرحب گفته مى شود مى گفته است: گروهى كه در اين خانه زندگى مى كرده اند، و سپس از آنجا جابه جا شده اند، گفته اند: به خدا سوگند در اين خانه هرگز آزمند نشديم و به مصيبت گرفتار نگشتيم. اين خانه از صحيح ترين آثار نزد مكيان است. اين مطلب را بزرگان آنان اثبات كرده اند. (1)

٢. خانه پيامبر (ص) يعنى همان خانه اى كه خديجه، دختر خويلد در آن زندگى مى كرد و رسول خدا (ص) در آن با خديجه همسر شد و محل زندگى آنان بود و خديجه همه فرزندانش را در آن زاد و در همان جا از دنيا رفت، و رسول خدا (ص) پيوسته در آن زندگى مى كرد تا زمان هجرت كه آن را ترك كرد و عقيل بن ابى طالب آن را با چيزهايى ديگر گرفت. سپس هنگامى كه معاويه خليفه شد، آن را خريد و مسجدش كرد و در آن نماز گزارد و بناى جديد نكويى در آن برپا داشت و حدود آن را همان حدود خانه خديجه نهاد و آن را تغيير نداد، مگر هنگامى كه آن را بازسازى و بهسازى مى كرد، كه از آن درى به خانه ابوسفيان بن حرب بن اميه گشود، يعنى همان خانه اى كه رسول خدا (ص) در روز فتح [مكه] گفت: «هر كس به خانه ابوسفيان در آيد، در امان است.» (2)اين همان خانه اى است كه در زمان فاكهى، به [خانه ريطه] (3)، دختر ابوالعباس [سفاح عباسى] معروف بود. (4)

٣. محلى در اجياد صغير كه به آن متكا گفته مى شود. (5)

ص: 71

4. مسجدى [در] خانه ارقم بن ابى ارقم مخزومى، در صفا، در خانه اى كه [امروزه] به خيزران معروف است، و رسول خدا (ص) در آن پنهان بوده است و عمر بن خطاب در آن اسلام آورد و پيامبر اكرم (ص) در آن [مردم] را به اسلام فرا مى خواند. (1)

5. مسجدى در عرفه، سمت راست موقف، كه به آن مسجد ابراهيم گويند، و اين غير از مسجد عرفه است [كه مسجد نمره و مسجد ابراهيم هم خوانده مى شود].

على بن منذر كوفى براى ما نقل كرد كه ابن فضيل از يزيد بن ابى زياد نقل كرد كه گفته است: با مجاهد خارج شديم و رفتيم، چون از حرم به سوى عرفات راهى شديم، گفت: آيا در مسجدى كه ابن عمر نماز گزاردن در آن را مستحب دانسته است، نماز مى گزاريد؟ مى گويد، گفتيم آرى، و در آنجا نماز به پا داشتيم. سپس گفت: هفتاد پيامبر در آنجا نماز گزارده اند كه همگى به خيف رفته اند. (2)

6. مسجد كَبْش در منا. اين مسجد از آن روى كبش [قوچ] خوانده شده است كه قوچى كه ابراهيم به جاى اسماعيل قربانى كرد، در محل اين مسجد هبوط كرد. (3)

٧. مسجدى در بالادست مكه، در ردم اعلى، كنار چاه جبير بن مطعم بن عدى بن نوفل كه به آن بئر عليا مى گويند و [گفته مى شود كه] (4)پيامبر اكرم (ص) در [محل] آن نماز گزارده است. عبدالرحمان بن كيسان [براى ما نقل كرد] كه پدرم برايم نقل كرد كه پيامبر (ص) را ديدم كنار بئر العليا نماز ظهر و عصر گزارد. اين مسجد را عبدالله بن عبيدالله بن عباس بن محمد (5)بنا كرد و در كنار آن حوضچه اى ساخت كه در آن آب

ص: 72

ريخته مى شد. از برخى از فقيهان مكه شنيدم كه مى گفتند: در گذشته هاى دور، مردم [مكه] فرا دست اين چاه خانه نمى كردند، [خانه هاى] مردم از مسجد [الحرام] تا اين چاه بوده و بالادست آن از سكنه خالى بوده است. (1)

٨. مسجدى در بالادست مكه كه به آن مسجد حَرَس گفته مى شده است و امروزه هم با همين نام شناخته مى شود. اين مسجد از آن رو حرس خوانده شده است كه صاحب الحَرَس مكه در [مكه] گشت مى زد و نيروهايش از شعب ها و نواحى مكه در اين مسجد بر او گرد مى آمدند. اين مسجد در پايين [كوه] حُجون قرار دارد. اين مسجد، همان مسجد جن است كه رسول خدا (ص) براى عبدالله بن مسعود محدوده اى [در آن] معلوم داشت [تا در آن نماز بگزارد] اما پريانى كه در نخله، پيامبر را ديدند، پريان نينوايند، و پريانى كه آن حضرت را در مكه ملاقات كردند، پريان نُصّيْبين اند. (2)

٩. مسجدالبيعه. [يعنى] بيعت انصار با [رسول خدا (ص)] در ليله عقبه در عقبه منا. (3)

١٠. مسجدى در ذى طوى، سر دوراهى تنعيم به جده كه به آن مسجد النبى گويند. (4)

١١. مسجدى كه به آن مسجد شجره گفته مى شود و در بالادست مكه در پشت دار منارةالبيضاء در دامنه كوه، مقابل [كوه] حجون رو به روى مسجد حَرَس واقع است و درختى در آن بوده است كه رسول خدا (ص) آن را فراخوانده و آن از جاى خود حركت كرده و نزد حضرت آمده است. (5)و (6)

ص: 73

١٢. مسجدى كه به آن [سُرَرْ (1)] گويند: اين همان مسجدى است كه عبدالصمد بن على ساخت. [ابن ابى عمر از مَعُن بن عيسى از مالك بن انس از محمد بن عمرو بن طلحه ديلى] از محمد بن عمران انصارى از پدرش نقل كرده كه: عبدالله بن عمر در راه مكه در حالى كه زير درخت تنومندى نشسته بودم رو به من كرد و گفت: چه چيز تو را زير اين درخت كشانده؟ گفتم سايه اش را مى خواهم. گفت: ديگر چه؟ گفتم: هيچ چيزى ديگر مرا زير اين درخت ننشانده است. عبدالله گفت: رسول خدا (ص) مى گويد: هنگامى كه در منا ميان دو كوه سخت قرار گرفتى - و با دستش به سوى مشرق اشاره مى كند - اينجا محلى است كه به آن [سُرَرْ] گفته مى شود و در آن درخت تنومندى است كه هفتاد پيامبر زير آن نشسته اند. (2)

١٣. مسجدى نزديك برامين، به طرف ديوارى كه كنار خانه عمر بن عبدالعزيز مقابل ديوار ابوسفيان است. شمارى از مكيان گمان برده اند رسول خدا (ص) بسيار در اين مسجد مى نشسته است و از خانه خديجه در كنار خانه ابوسفيان، راهى به سوى اين مسجد وجود داشته است. (3)

١4. مسجدى نزديك شعب على بن ابى طالب (ع) ، گفته مى شود اين مسجد جزء خانه حارث بن عبدالمطلب شده است و پيامبر اكرم (ص) در آن نماز مى گزارده و در آن مى نشسته است. خدا مى داند چه بوده است. (4)

١5. مسجدى در ذى طوى، [ميان] ثنية المدنيين كه مشرف بر آرامستان مكه [معلا]

ص: 74

است و ثنيه [گردنه] اى كه در دامنه [كوه] حَصحاص قرار دارد. اين همان مسجدى است كه زبيده آن را به شكل مستطيل با طاق قوسى (1)ساخت. (2)

١6. مسجد شجره، عبدالله بن احمد برايم نقل كرد كه ابراهيم بن عمرو گفت: عبدالمجيد بن ابى داود از پدرش به من خبر داد كه گمان رفته است كه پيامبر اكرم (ص) در مسجد شجره يعنى مسجدى كه در پايين تر از [محله] يَأجج است، نماز گزارد. (3)

١٧. مسجدى در كوه ثور، [كه اگر به سوى] عُرَنَه [بروى] در سمت چپ تو است. ثور همان غارى است كه خداوند در كتابش از آن ياد كرده است: (4). . . إِذْ هُما فِي الْغارِ إِذْ يَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللهَ مَعَنا. . . . (5)

١٨. مسجدى در كوه حرا، (6)كه رسول خدا (ص) به آنجا مى رفته و روزى چند در آنجا اعتكاف مى كرده است. (7)

بررسى مقايسه اى: از مقايسه سياهه مكان هاى تاريخى اسلامى از نگاه ازرقى با آنچه فاكهى در اين باره برشمارده است برمى آيد كه آن دو بر سر نام پاره اى از مكان هاى [تاريخى] و ارتباط آنها با پيامبر اكرم (ص) و تاريخ اسلام همداستانند. اين مكان ها عبارتند از:

١. خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن زاده شده است.

٢. خانه پيامبر اكرم (ص) يعنى همان منزلى است كه ام المؤمنين خديجه در آن زندگى مى كرده است.

٣. خانه ارقم بن ابى ارقم مخزومى

ص: 75

4. مسجدى در عرفه سمت راست امام در موقف، كه به آن مسجد ابراهيم گفته مى شود و اين غير از مسجد نمره (1)است.

5. مسجد حَرَس (مسجد جن) در بالادست مكه

6. مسجد البيعه

٧. مسجدى در ذى طوى در دو راهى تنعيم و جده.

٨. مسجد شجره در بالادست مكه

٩. مسجد سِرَر (2)

١٠. كوه ثور

١١. كوه حرا

آنچه آمد مجموع مكان هاى تاريخى است كه بر سر آنها همداستانى وجود دارد و تا قرن سوم هجرى قمرى از اختلاف بر سر آنها در ميان عالمان ياد نشده است.

سياهه فاكهى نسبت به سياهه ازرقى افزوده هايى دارد. او شمارى از مكان هايى را كه به اعتبار ارتباط تاريخى آنها با پيامبر اكرم (ص) به مسجد تبديل شده اند، ياد كرده است؛ يعنى:

١. مسجدى در شعب على بن ابى طالب (ع)

٢. مسجد برامين

پژوهش تاريخى اقتضا مى كند پس از اين، مكان هاى تاريخى ياد شده در مكه مكرمه در طول سده هاى بعدى [نيز] بررسى شود.

٣. شفاءالغَرام باخبار البلد الحرام، اثر حافظ ابوطيب تقى الدين محمد بن احمد بن على فاسى مكى مالكى (٧55 - ٨٣٢ ه. ق) .

وى باب بيست و يكم را به بيان مكان هاى مباركى كه در مكه مكرمه و حرم و نزديك آن است و شايسته زيارتند، اختصاص داده است. او اين مكان ها را به مساجد،

ص: 76

خانه ها، كوه ها، مزارها تقسيم كرده است.

گفتنى است تقى الدين فاسى، اطلاعات مربوط به اين مكان ها را تازه و روزآمد ساخته، و به گونه اى دقيق، آنها را چونان كه در زمان او بوده اند توصيف كرده است. در لابه لاى نگارش او درباره برخى از آنها چندبار آمده است: «نگارش آنچه ياد كرديم در حضور من صورت پذيرفت» ، و اين نشان دهنده تراز كامل توجه و بازبينى و ريزكاوى اوست.

وانگهى، وى اطلاعات صحيح را تأييد كرده و با بررسى آنها به روش هاى علمى و اخبار متواتر بر درستى آنها تأكيد كرده؛ و به روش هاى علمى و واقعگرا اطلاعات ضعيف را [باز شناخته و] ضعيف شمارده است. اين امور موجب تقويت اعتماد به نوشته هاى او و پذيرش آنها شده است.

از تقى الدين فاسى جز اين انتظار نمى رود، چه او محدث و فقيهى است كه عهده دار قضاوت در مكه مكرمه بوده است و در كتابش حقايق را با شم و درك عالمى گرد آورده است كه امانت علمى بر گردن دارد كه بايد آن را به كامل ترين شكل ادا كند. وى به پا خاست و امانت را با كمال صداقت و اخلاص به جا آورد. اين مهم در ذيل عنوانى كه گذشت و در چندين صفحه، نمود يافته است كه نقل كامل آنها در اين باريكه گفتار نمى گنجد. اما بخش هايى از آن را تا آن مايه كه با اهداف اين جستار سازوار است، مى توان برگرفت و باز گفت تا نمايى روشن از اين مكان هاى تاريخى كه آيندگان از گذشتگان در قالب تواترى علمى و سالم نقل كرده اند پيش رو نهاده شود. از اين هم فراتر، اين از ويژگى هاى مكتب تاريخى مكه است كه زنجيروار از ازرقى آغازيده و به تقى الدين فاسى انجاميده است.

بررسى فاسى اين گونه سرگرفته است: اين مكان ها [شامل] مسجدها و خانه ها و كوه ها و آرامگاه هاست. [شمار] مساجد بيش از ديگر موارد است، البته برخى از آنها به زادخانه و برخى ديگر به خانه مشهورند. در اينجا مراد بيان مواردى است كه به مسجد شهره اند؛ از آنهاست:

ص: 77

. مسجدى در بالا و نزديك مجزره بزرگ، در سمت راست كسى كه به سوى مكه سرازير است و در سمت چپ كسى كه از آن بالا مى رود. گفته شده است كه پيامبر اكرم (ص) در آنجا نماز مغرب گزارده است. اين نكته را در دو تخته سنگ در اين مسجد يافتم كه يكى از آنها به خط عبدالرحمان بن ابى حرمى است و بر آن كنده شده است كه وى در ماه رجب سال 5٨٨ ه. ق عمره گزارده است، و بر ديگرى حك شده است كه وى در سال 64٧ه. ق عمره به جا آورده است. [فاسى،] سپس مساحت اين مسجد و فاصله آن با ديوار باب بنى شيبه را آورده و در پى آن گفته است كه اين اندازه گيرى در حضور من صورت پذيرفت. (1)

فاسى در بررسى اين مكان، سخن كسانى را كه مى گويند اين همان جايى است كه مردم در روز فتح [مكه] در آن با پيامبر (ص) بيعت كردند، نمى پذيرد و مى گويد: «شمارى از مردم اين عصر پنداشته اند، اين مسجد همان مسجدى است كه ازرقى گفته است، در قرن مسقله كنار موقف الغنم است و گفته مى شود رسول خدا (ص) در روز فتح مكه در آنجا از مردم بيعت گرفت.

علت اين پندار آن است كه [گمان رفته است] مسجدى كه مساحت آن، و برخى از خبرها را درباره آن ياد كرديم، به [همان] كوهى پيوسته است [كه ازرقى آن را در قرن مسقله دانسته است]، و اكنون سوق الغنم در كنار آن است، اما اين پندار نادرست است زيرا كوهى كه اين مسجد كنار آن است بنابر قول ازرقى، كوهى است مشرف بر مروه كه كوه ديلمى خوانده مى شود و در بخش بالايى مكه شامى است، و ازرقى، قرن مسقله را كه بدان اشاره كرده در بخش بالايى مكه يمانى دانسته است.» (2)

٢. ديگرى مسجدى است در بالاى مسجد پيشين كه به آن مسجدالرايه (3)گفته مى شود

ص: 78

و محب طبرى در كتاب القرى [لقاصد ام القرى] آن را به اين نام معرفى كرده است.

اين مسجد بنابر آنچه گفته شده و ازرقى هم ياد كرده است، از جمله مساجدى است كه رسول خدا (ص) در آن نماز گزارده است. [نيز] ازرقى ياد كرده است كه اين مسجد را عبدالله بن عباس بن محمد بن على بن عبدالله بن عباس، ساخته است. در اين مسجد دو كتيبه سنگى وجود دارد. يكى كوفى و ناخواناست، و در ديگرى آمده است كه مستعصم عباسى در شعبان 64٠ ه. ق دستور داده است مسجد ترميم شود. امير [قُطْلُوبَك] (1)حُسامى مَنجَكى [نيز] در اوايل سال 801 ه. ق آن را تعمير كرده است. [فاسى] سپس به مساحت مسجد پرداخته و مقدار آن را بيان داشته و گفته است: «اين اندازه گيرى در حضور من صورت گرفت.» (2)

٣. مورد ديگر مسجدى است در سوق الليل نزديك زادخانه پيامبر اكرم (ص) كه به آن مختباء [پناهگاه] گفته مى شود، و هر ساله مردم بسيارى در بامداد روز دوازدهم ماه ربيع الاول، آنجا را زيارت مى كنند. كسى را نديدم از اين مسجد ياد كند، و چيزى از اخبار مربوط به آن نمى دانم. (3)

4. مورد بعدى، مسجدى است در پايين دست مكه، منسوب به ابوبكر و گفته شده است اين مسجد [بخشى از خانه او] (4)بوده است كه از آن به مدينه مهاجرت كرده است. و الله اعلم. اين مسجد مكانى شناخته شده در محلى مشهور به حجاريه در پايين مكه و نزديك باب ماجن است. (5)

از موارد ديگر، مساجدى است كه در بيرون و بالادست مكه اند؛ از آنهاست:

ص: 79

5. مسجدى كه به مسجدالاجابه معروف است و در سمت چپ كسى قرار دارد كه در شعبى نزديك ثنيه اذاخر به منا مى رود. اين، مسجدى بنام است و گفته مى شود كه پيامبر اكرم (ص) در آن نماز گزارده است.

ازرقى از اين مسجد ياد كرده و درباره شعبى كه در آن قرار دارد نيز چيزهايى آورده است، چه او با سند گذشته چنان كه نقل كرديم مى گويد: «شعب آل قنفذ [همان شعبى است كه خانه آل خلف بن عبد ربه بن سائب در آن است و رو به روى قصر محمد بن سليمان است و به آن شعب اللئام (1)گويند]. [مراد از قنفذ،] قنفذ بن زهير از بنى اسد بن خزيمه است. اين همان شعبى است كه چون از منا به مكه روى كنى در بالاى باغ خرمان و در سمت چپ توست، و امروزه، دارالخليفتين (2)[خانه دو خليفه] از بنى مخزوم در آن است. در اين شعب، مسجدى ساخته شده كه گفته مى شود پيامبراكرم (ص) در [محل] آن نماز خوانده است و امروزه حضرميان به هنگام [حج] در آن منزل مى كنند.» (3)

اين مسجد اكنون يكسره ويران است و جز ديوار پيشين، همه ديوارهاى آن فرو ريخته و در آن سنگ نبشته اى است كه بر آن حك شده است كه اين، مسجدالاجابه است و عبدالله بن محمد در سال ٧٢٠ه. ق آن را تعمير كرده است. [فاسى،] پس از اين، مساحت مسجد را گفته و اشاره كرده است: «اين اندازه گيرى در حضور من صورت پذيرفت.» (4)

ص: 80

6. مسجدالبيعه، يعنى همان بيعتى كه در آن انصار در حضور عباس بن عبدالمطلب عموى پيامبر اكرم (ص) با آن حضرت بيعت كردند. اين مسجد، نزديك عقبه اى است كه حد نهايى منا از سوى مكه است، و در آن سوى عقبه در نزديكى مكه و در شعبى است كه در سمت چپ كسى واقع است كه از مكه به منا مى رود. [فاسى] سپس از سنگ نوشته اى در اين مسجد سخن مى گويد، آن گاه به توصيف دقيق و ذكر مساحت مسجد مى پردازد و عبارت «تعيين آنچه بيان داشتيم در حضور من انجام شد» را تكرار مى كند. (1)

٧. مسجدى (2)در منا نزديك خانه اى معروف به دارالمنحر ميان جمره اولى و جمره وسطى، در سمت راست كسى كه به سوى عرفه بالا مى رود. اين مسجد بنابر آنچه گفته شده است، منسوب به پيامبر اكرم (ص) است، زيرا در آن سنگ نبشته اى است كه بر آن حك شده است: اين جا مسجد سيد الاولين و الآخرين است كه در [محل] آن نماز ظهر گزارده و قربانى خود را نحر كرده است. [فاسى در ادامه] به بيان مساحت و ويژگى هاى اين مسجد پرداخته و افزوده است: «بررسى و تعيين مساحت در حضور من بوده است.» (3)

٨. مسجد كبش در منا در سمت چپ كسى كه رو به عرفه دارد. اين مسجد در منا، معروف است و مراد از كبش (قوچ) ، همان قوچى است كه خداوند آن را سر بهاى پيامبرش اسماعيل بن ابراهيم قرار داد. و اين منحر [كشتارگاه شتر]، همان خانه معروف به دارالمنحر در منا ميان جمره اولى و وسطى، نزديك مسجدى است كه پيش تر از آن ياد شد. اين خانه در ميان مردم به همين نام مشهور است؛ و قربانى [صليحى] پادشاه

ص: 81

يمن در آن نحر مى شود. [فاسى] سپس به توصيف اين مسجد روى مى كند و مساحت آن را بيان مى دارد. (1)

٩. مسجد خيف در منا، مسجدى پر فضيلت است كه اخبار و احاديث بر آن دلالت دارد. از آنهاست آنچه كه از المعجم الكبير طبرانى روايت كرديم. به اين ترتيب كه ابن عباس مى گويد: «رسول خدا (ص) گفت: هفتاد پيغمبر در خيف نماز گزاردند كه يكى از آنها موسى است.» (2)

و به سند ازرقى كه به ابن جريج مى رسد، وى از اسماعيل بن اميه نقل كرده است كه خالد بن مضرس به او خبر داده است كه سالخوردگانى از انصار را ديده است كه در مقابل مناره و نزديك آن در پى محل نماز گزاردن پيامبر اكرم (ص) مى گشتند. همچنين به سند فاكهى كه به ازرقى مى انجامد، مى گويد: «جدم گفت: سنگ هايى كه مقابل مناره است همان محل نماز گزاردن پيامبر اكرم (ص) است و هنوز هم مردم و عالمان در آنجا نماز مى گزارند.» (3)

فاسى سخن درباره مسجد خيف و مستحب بودن زيارت آن و احاديث وارد شده در اين باره را به شرح آورده است، سپس به بحث از معمارى مسجد و تعيين مساحت آن و معلوم داشتن نمازگاه پيامبر اكرم (ص) روى كرده است، همچنان كه از شمارى از آثار تاريخى آن يعنى مناره و سقاخانه، و اميران و بازرگانانى كه ساخت و تعمير آن را پذيرفته اند، سخن گفته است و در پايان بررسى خود، پيشنهادهايى چند درباره معمارى آن عرضه داشته است. (4)

١٠. مسجدى در تنعيم كه عايشه پس از حج در حجة الوداع، از آنجا عمره اش را آغاز كرده است. فاسى از خلفا و شاهان و ثروتمندانى كه به تعمير اين مسجد

ص: 82

پرداخته اند و نيز از مساحت آن ياد كرده است. (1)

١١. مسجد فتح نزديك جموم در وادى مرالظهران (2)، گفته شده از مساجدى است كه پيامبر اكرم (ص) بين مكه و مدينه در آن نماز گزارده است. قاضى زين الدين بن حسين مراغى مدنى در كتاب تاريخ المدينة المنورة، اين مسجد را در شمار مساجدى ياد كرده است كه پيامبر اكرم (ص) ميان مكه و مدينه در آنها نماز خوانده است. متن سخن او چنين است: «و مسجدى در مسيلى كه در وادى مرالظهران است، و هنگامى كه از [بلندى هاى] صفراوات به سوى مكه سرازير شوى در سمت چپ راه قرار دارد. مرالظهران، همان بستر مسيلى است كه امروزه به مسجد فتح مشهور است.» (3)

به فرجام، فاسى اين پاره از اين باب را با اين عبارت به پايان برده است «اين مكان هاى مبارك در مكه و حرم مكه و نزديك آن، اكنون به مساجد معروفند، و ازرقى مساجد ديگرى را برشمارده است كه امروز محل آنها معلوم نيست.» (4)

وى سپس به عنوانى تازه مى پردازد «شرح محل هاى مبارك در مكه كه به زادخانه معروفند.» وى شرح اين محل ها را اين گونه آغاز مى كند: اين محل ها، در واقع مسجداند و تنها در ميان مردم به زادخانه شهره شده اند. از اين رو آنها را جدا از مساجد ياد كرده ام، برخى از اين محل ها در ذيل مى آيد. (5)

١. زادگاهى كه زادخانه پيامبر (ص) ناميده مى شود و در محلى است كه به آن سوق الليل گويند و در ميان مكيان، شناخته شده و مشهور است. سهيلى در شرح زادخانه پيامبر اكرم (ص) و كسانى كه در آن ساخت و ساز كرده اند، مطلبى آورده است كه موجب شگفتى است، چه او مى گويد: «او [(ص)] در شعب زاده شد، و گفته مى شود

ص: 83

در خانه اى در صفا به دنيا آمد كه [بعدها] در تصرف محمد بن يوسف برادر حجاج بوده، و بعدها، زبيده هنگام حج گزاردن در آنجا مسجدى ساخت.» (1)

حافظ علاءالدين مغلطاى هم در كتاب السيره، در معلوم داشت زادخانه پيامبر اكرم (ص) ، چيزى گفته كه موجب شگفتى است، چه او مى گويد: «بر اساس اخبارى كه من به دست آورده ام، [پيامبر اكرم (ص)] در مكه زاده شده است. سپس در ادامه مى گويد: در خانه اى كه [بعدها] از آن محمد بن يوسف برادر حجاج بن يوسف شده است زاده شد و گفته مى شود در شعب و گفته مى شود در ردم و در عسفان.» (2)

شگفتى اين سخن در آن است كه گفته شده است پيامبر (ص) در ردم و در عسفان زاده شده است.

اين قول كه آن حضرت در ردم به دنيا آمده است را ابوحفص [عمر] بن شاهين [در. ٣٨5ه. ق] در كتاب الناسخ و المنسوخ، روايت كرده است؛ زيرا او مى گويد: «احمد بن [عيسى بن سكن از هاشم بن قاسم از يعلى بن اشدق از] (3)عبدالله بن جراد براى ما نقل كرد كه رسول خدا (ص) در ردم زاده شد و در ردم ختنه گشت و در ردم مبعوث شد و از ردم (4)[به معراج يا جايى ديگر] برده شد.» (5)

بكرى مى گويد: ردم بنى جُمَح در مكه، [جايى است كه در آن] ميان بنى جُمَح و بنى محارب بن فِهر، جنگى درگرفت؛ بنى محارب بسيارى از بنى جمح را كشتند؛ ازاين رو، اين محل به واسطه فراهم آمدن پشته ها از كشته ها (6)، ردم

ص: 84

خوانده شده است. (1)

سپس در ادامه از موضوعات زير درباره اين مكان شريف سخن گفته است: آنچه درباره بركت اين مكان وارد شده است، توصيف آن براساس درك و دريافت فاسى، تعيين مساحت آن و سرانجام برشماردن نام خليفه هايى كه آبادانى و تعمير آن را گردن نهاده اند. (2)

٢. از آن جمله است مكانى كه گفته مى شود زادخانه [حضرت] فاطمه [دختر پيامبر] (3)[(عليها السلام)] است. اين محل در خانه مادرش خديجه دختر خويلد بوده كه در كوچه اى معروف به زقاق الحجر [كوچه سنگى] در مكه مكرمه قرار داشته است. (4)[فاسى] بار ديگر از اين محل، ذيل شرح خانه هاى مبارك در مكه مكرمه ياد كرده و گفته است: «يكى از آن خانه ها، خانه خديجه ام المؤمنين است كه به زادخانه فاطمه (عليها السلام) معروف است، چه او و برادرانش از خديجه و پيامبر (ص) در آن زاده شدند.» (5)

اكنون بيشتر اين خانه مسجد شده است؛ زيرا رواق دارد و هفت قوس بر هشت ستون در آن است و در ديوار رو به قبله آن سه محراب درست شده است كه خود سه مكان [خاص] بوده اند:

الف. محلى كه به آن زادزمين فاطمه (عليها السلام) گفته مى شود.

ص: 85

ب. محلى كه به آن قبةالوحى (1)گفته مى شود كه چسبيده به زادزمين فاطمه (عليها السلام) است.

ج. محلى كه به آن مختبأ گفته مى شود و چسبيده به قبةالوحى است.

اين خانه پس از مسجدالحرام برترين خانه مكه است، چنان كه محب طبرى گفته است، (2)و اين شايد از آن روست كه پيامبر اكرم (ص) پس از همسرى با خديجه تا هنگام هجرت، سال ها در آن زندگى كرده است و آيات فراوانى [در آنجا] بر او نازل گشته است. پيامبر اكرم (ص) در اين خانه با خديجه همسر شد و فرزندان خديجه در اين خانه زاده شدند و او در همين خانه از دنيا رفت. (3)

٣. يكى ديگر از آنها محلى است كه به آن زادخانه على بن ابيطالب (ع) گفته مى شود و نزديك زادخانه پيامبر اكرم (ص) و در بالادست آن است. اين مكان نزد مكيان به اين نام مشهور است و ميان آنان در اين امر اختلافى نيست. ازرقى از اين محل ياد نكرده است اما ابن جبير از آن ياد كرده است. (4)و (5)بر در اين خانه نوشته شده است: اين [مسجد] زادخانه اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع) است و پيامبر (ص) در آن پرورش يافت.

سيد و مولاى ما ابوالعباس احمد بن ناصر لدين الله در سال 6٨٠ه. ق دستور داد اين خانه تعمير شود. (6)

فاسى در ادامه به شرح ويژگى هاى اين مكان و مساحت آن پرداخته است.

البته عفيف الدين عبدالله ميرغنى ديدگاهى ديگر دارد، وى بر اين باور است كه على (ع) در درون كعبه چشم بر جهان گشوده است. اما نووى اين نقل را

ص: 86

ضعيف دانسته است. (1)

او از اين رهگذر به موضوع ديگرى كه پذيرفته علماى شيعه است، اشاره كرده است و آن اين است كه اميرمؤمنان على بن ابيطالب (ع) در كعبه مشرفه زاده شده است. از آثار جامع در اين زمينه كتاب وليد الكعبة (2)است.

امروزه هيچ اثرى از اين زادخانه برجاى نيست و [ محل آن] در سمت چپ زادخانه نبوى رو به روى حرم، به توقفگاه خودرو تبديل گشته است. (3)

4. مورد ديگر، محلى است كه به آن زادخانه [امام] جعفر صادق (ع) گفته مى شود و به خانه ابوسعيد معروف و نزديك دارالعجله است. علت اين نامگذارى وجود سنگ نوشته اى بر سر در اين خانه است كه بر آن حك شده است: اينجا زادخانه جعفر صادق (ع) است و پيامبر اكرم (ص) به آن پا گذاشته است. فاسى پس از اين به مساحت اين محل و كسانى كه به تعمير آن پرداخته اند اشاره كرده است. (4)

[فاسى همچنين مى افزايد: گفته شده است اين خانه، از آن جعفر بن ابى طالب معروف به طيار بوده است (5)].

فاسى در ادامه، مطالب را ذيل عنوان «خانه هاى مبارك مكه مكرمه» آورده است. اين مكان ها به ترتيب ذيل آمده اند:

[5]. خانه ام المؤمنين خديجه (عليها السلام) كه از آن ياد شد.

[6]. محلى كه گفته مى شود خانه ابوبكر است كه در همين كوچه [حجر] واقع و

ص: 87

مشهور است، و بر در آن سنگ نبشته اى است كه بر آن حك شده است: اينجا خانه يار رسول خدا (ص) در غار و همراه او در سفرهاست. [فاسى] سپس به بعد تاريخى اين خانه و شرح مسجدى كه در آن است، مى پردازد. (1)

[٧]. مورد ديگر، خانه ارقم [بن ابى ارقم] مخزومى است كه در صفا و به دار خيزران معروف است. هدف از زيارت اين خانه، زيارت مسجدى است كه در آن است. [اين مسجد] از مساجد مشهور، و در شمار مساجدى است كه ازرقى از آنها ياد كرده است. شايد اين محل پس از خانه خديجه برترين مكان در مكه است. چرا كه پيامبر اكرم (ص) بسيار در آن درنگ داشته و مردم را پنهانى به اسلام فرا مى خوانده است.

ديگر اينكه اقامت حضرت در اين مكان كمتر از اقامت او در خانه خديجه بوده است از اين رو خانه خديجه برتر از اين مكان است. والله اعلم.

فاسى از ويژگى هاى اين مسجد و مساحت آن و سنگ نوشته اى كه در آن است سخن گفته است. (2)

[٨]. از ديگر خانه هاى مبارك در مكه، خانه عباس بن عبدالمطلب در مسعى است كه پرچم سبز در آن است و اكنون نوانخانه تهيدستان شده است. (3)

اينها مجموع مكان هاى تاريخى مكه مكرمه است كه به صورت مكتوب به تقى الدين فاسى رسيده است.

وى پس از آنچه گذشت، عنوان ديگرى آورده است و آن «شرح كوه هاى مبارك مكه و حرم آن» است كه در آن از جمله به مورد ذيل پرداخته است:

[٩]. مسجد مرسلات كه در جنوب مسجد خيف [در دامنه كوه صفائح] است. محب طبرى در كتاب القرى [لقاصد ام القرى] در باب سى ام با عنوان «آنچه درباره غارى كه سوره مرسلات در آن نازل شد، وارد شده» [آورده است كه] از عبدالله بن مسعود، نقل

ص: 88

است كه هنگامى كه ما با پيامبر (ص) در منا در غار بوديم، ناگاه: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً (1)؛ «سوگند به فرستادگان پى در پى» بر حضرت نازل شد. حضرت آن را تلاوت مى كرد و من آن را از دهان او [مى گرفتم] (2)، و حضرت آنچه به او وحى مى شد، بيان مى داشت كه ناگه مارى در ميان جهيد، پيامبر (ص) گفت: بكشيدش، ما به سوى آن شتافتيم، گريخت، حضرت گفت: از شر شما امان يافت، همچنان كه از شر آن محفوظ مانديد. (3)

غار ياد شده مشهور است و براى كسى كه از يمن مى آيد در پشت مسجد خيف در دامنه كوه [صفائح] واقع است. اين چنين آيندگان از گذشتگان آن را ياد كرده اند. و الله اعلم. (4)

از نوشته هاى مهم فاسى دراين باره، مطلبى است كه در باب بيست و دوم كتابش آورده است با عنوان «درباره مكان هايى در مكه مكرمه و حرم [و اطراف آن] كه با مناسك [حج] ارتباط دارند، و ٢6 محل اند و به ترتيب حروف الفبا مرتب شده اند.» (5)وى به شرح از آنها ياد كرده است.

4. الجامع اللطيف فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف، اثر جمال الدين محمد جارالله بن محمد نور الدين بن ابى بكر بن على بن ظهيرة قرشى مخزومى (در. ٩٨6ه. ق) .

نگارنده، گفتار پايانى كتابش را به اين عنوان اختصاص داده است «در شرح مكان هاى معظم و محل هاى مكرم مكه مكرمه و حرم و اطراف آن كه به فضيلت شهره اند و زيارت مى شوند يعنى زادخانه ها و خانه ها و مسجدها و كوه ها و آرامگاه ها و امثال اينها.»

ص: 89

وى نخست به بيان زادخانه ها مى پردازد:

١. يكى از اينها كه از والاترينشان است، زادخانه حضرت رسول اكرم (ص) است كه سخن را با آن مى آغازيم. اين محل در مكه و در مكانى است معروف به سوق الليل كه به مولد النبى مشهور است.

او در ادامه مى گويد: «زادخانه بودن اين مكان زبانزد، و ميراثى است كه آيندگان از گذشتگان بازگفته اند. در مكه رسم شده است هر سال در شب دوازدهم ربيع الاول (1)، قاضى شافعى مكه پس از نماز مغرب در ميان جمعيتى انبوه كه در ميان آنها سه نفر قاضى و بيشتر فقيهان و فضلاى بزرگ و ثروتمندان وجود دارند با فانوس هاى فراوان و شمع هاى بزرگ در قالب خيلى عظيم به زيارت اين محل مقدس مى روند.» (2)

وى در ادامه، معرفى مشروح اين مكان ها را پى مى گيرد كه در اينجا به كوتاهى از آنها ياد مى شود:

٢. زادخانه حضرت فاطمه [(عليها السلام)] دختر حضرت رسول خدا (ص) كه در خانه مادرش خديجه در كوچه اى در مكه معروف به زقاق الحجر بوده است و طبرى آن را دارخزيمه خوانده است [. . .]. [اكنون،] بيشتر اين خانه حالت مسجد دارد و در آن جايگاهى است كه به آن قبة الوحى گفته مى شود و در كنار آن جايى است كه مختباء ناميده مى شود و مردم به زيارت آن مى آيند و مى پندارند، پيامبر اكرم (ص) هنگامى كه مشركان به او سنگ مى پراندند در پس اين محل پناه مى گرفته است. اين سخن بى پايه است. (3)

٣. يكى از اين مكان ها، زادخانه حضرت على بن ابى طالب (ع) است كه در محلى معروف به شعب على قرار دارد. اين زادخانه مقابل زادخانه پيامبر اكرم (ص) و در بالادست آن است. اين مكان در ميان مكيان مشهور است و در آن اختلافى نيست و بر در آن سنگ نبشته اى است كه بر آن حك شده است: اينجا زادخانه اميرالمؤمنين

ص: 90

على بن ابى طالب است. رسول خدا (ص) در اين محل پرورش يافت. گفته شده است زادخانه حضرت على (ع) درون خانه كعبه است، اما نووى در [كتاب] تهذيب الاسماء و اللغات (1)، اين نقل را ضعيف دانسته است. (2)

4. مورد ديگر بنابر نقل، زادخانه حضرت حمزة بن عبدالمطلب عموى پيامبراكرم (ص) است كه در پايين دست مكه بر سر راه كسى است كه به بركه ماجن (كه اهل مكه به غلط آن را ماجد گويند) مى رود.

فاسى مى گويد: (3)«دليلى بر درستى اين مطلب نيافته ام، صحت اين امر مورد ترديد است؛ زيرا اين مكان، محل بنى هاشم نبوده است والله اعلم.» (4)

5. جايى كه مى گويند زادخانه عمر خطاب است. فاسى (5)اين سخن را ضعيف دانسته و مى گويد: «در اين باره چيزى نمى دانم كه معتبر شناخته شود.» (6)

6. زادخانه ديگر، جايى است كه به آن زادخانه [امام] جعفرصادق (ع) گفته مى شود. (7)

نگارنده، شرح خانه هاى مبارك را ادامه مى دهد، و باز به شرح دوباره آنچه گذشت به عنوان خانه هايى كه در مكه، مسجد به شمار رفته اند مى پردازد (8)و از خانه هاى زير ياد مى كند: خانه ارقم بن ابى ارقم مخزومى كه در روزگار او به خانه خيزران معروف بوده

ص: 91

است. اين خانه در كنار صفا قرار دارد و هدف [از ديدار آن] زيارت مسجدى است كه در آن است؛ چرا كه رسول خدا (ص) در آغاز دعوت در آن پنهان بوده و عمر و حمزه و ديگران در آن اسلام آوردند و اسلام از آنجا آشكار شد و صحابه در آن گرد مى آمدند. پس اين خانه را فضيلت بسيار است. مسجد ياد شده را خيزران همسر مهدى عباسى در آن ساخت. (1)

[ابن ظهيره] سپس به خانه عباس بن عبدالمطلب كه در مسعى قرار داشته و بعدها به نوانخانه تهيدستان تبديل شده است، مى پردازد. در ديوار اين خانه [ يكى از دو ميله (2)] سبز (3)بوده است كه در حالت سعى، حركت در ميان آن دو راحت صورت مى گرفت. (4)

پس از اين به مساجد تاريخى در منا و اطراف آن اشاره كرده، مى گويد: «برخى از اينها موجود و در عصر ما معروفند، و برخى ديگر از ميان رفته اند و در مكه و بيرون آن اثرى از آنها نيست.» (5)

ص: 92

وى در ادامه به شرح مساجد معروف در روزگار خود مى پردازد، از آنهاست: مسجد البيعه، مسجد جن، مسجد اجابه، (1)[مسجد آل قنفذ، مسجد استراحت].

او در پايان به مساجدى كه در منا و اطراف آن است (2)پرداخته و از موارد ذيل ياد كرده است: مسجد البيعه، مسجد النحر ميان جمره اولى و وسطى در سمت راست كسى كه به عرفه مى رود. مسجد كبش در سمت چپ كسى كه در دامنه كوه ثبير (3)به سوى عرفه بالا مى رود. مسجد عايشه كه آن نيز در دامنه كوه ثبير است. مسجد خيف. مسجدى در پاى كوه ضب كه مشرف به مسجد خيف است كه صغانى آن را صفايح خوانده و صابح هم گفته شده است، و به غار مرسلات معروف است و تا به امروز به همين نام شناخته مى شود.

در صحيح بخارى در باب «جانورانى كه محرم آنها را مى كشد» از قول ابن مسعود آمده است كه او مى گويد: ما در منا در غار با پيامبر (ص) بوديم كه ناگاه: «و المرسلات عرفاً» بر او نازل شد. حضرت آن را تلاوت مى كرد و من از دهان او مى گرفتم و آن حضرت آنچه به وى وحى مى شد بيان مى كرد، كه ناگه مارى در ميان جهيد، پيامبر اكرم (ص) گفت: بكشيدش، ما به سوى مار شتافتيم، گريخت. پيامبر اكرم (ص) گفت: از شر شما امان يافت، همچنان كه شما از شر او محفوظ مانديد. مسجد عرفه كه امام در آن نماز مى گزارد و مشهور است. مسجد تنعيم كه عايشه پس از گزاردن حج در حجةالوداع در آن عمره را آغاز كرد، مسجد جعرانه، همان مسجدى است كه رسول خدا (ص) پس از فتح مكه هنگامى كه

ص: 93

از طائف باز مى گشت در عمره اش در آنجا محرم شد.» (1)

جمال الدين محمد بن ظهيره، در ادامه به بررسى مساجدى كه ازرقى از آنها نام برده اما در روزگار وى از آنها اثرى نمانده است، مى پردازد: مساجدى كه ازرقى نام برده و اكنون اثرى از آنها نيست، پنج باب است:

١. مسجدى در بالادست مكه ميان شعب ابن عامر كه اكنون به شعب عامر معروف است.

٢. مسجدى در اجياد كه گفته مى شود پيامبر اكرم (ص) به جايى در آن تكيه كرده است. ازرقى مى گويد: آگاهان، اين نكته را نمى پذيرند و تنها پذيرفته اند كه آن حضرت (ص) در اجياد صغير نماز گزارده است، و بر محل نماز هم از سر تحقيق دست نيافته اند، بلكه تعيين محل آن مبتنى بر حدس بى اساس است. (2)

٣. مسجدى در بالادست مكه مقابل مسجد حرس كه به آن مسجد شجره گويند، و گفته شده است پيامبر اكرم (ص) در [محل] اين مسجد، درختى را كه در آن بود [نزد خود] فراخواند، درخت پيش آمد، حضرت از او چيزى پرسيد، سپس دستور داد باز گردد، درخت به جاى خود بازگشت. اين مسجد از ميان رفته است. (3)

4. مسجدى در ذى طوى در بالادست مكه ميان دو ثنيه اى كه حاجيان از آنها وارد [مكه] مى شوند.

5. مسجد سرر كه اكنون تعيين محل دقيق آن ممكن نيست، بلكه حدود آن را مى توان معلوم داشت.

6. (4)مسجدى در عرفه سمت راست موقف كه به آن مسجد ابراهيم گفته مى شود، و

ص: 94

اين غير از مسجد عرفه اى است كه امام در آن نماز مى گزارد.

مساجد ياد شده، امروزه وجود ندارند و شناخته نيستند. (1)

5. الاعلام باعلام بيت الله الحرام فى تاريخ مكة المشرفة، تأليف محمد قطب الدين بن احمد علاءالدين بن محمد نهروالى مكى، مشهور به قطبى (٩١٧ - ٩٩٠ه. ق) .

قطبى سخن پايانى كتابش را به گفت وگو از مكان هاى تاريخى [مكه] اختصاص داده است با اين عنوان «گفتار پايانى درباره محل هاى مبارك و مكان هاى تاريخى در مكه مشرفه» وى در اين جستار به طور مبسوط و با بررسى تاريخى روشمند، به اين مكان ها پرداخته است.

او كار را از اشاره به محل هايى كه در رساله حسن بصرى آمده، آغاز كرده است؛ سپس به افزوده هاى نقاش [مفسر] كه درباره امور مربوط به اين مكان ها است پرداخته است. وى از خانه حضرت خديجه آغاز كرده؛ سپس زادخانه پيامبر اكرم (ص) ، آن گاه به خانه ارقم [بن ابى ارقم] مخزومى پرداخته است. پس از اين، ديگر مكان ها و مسائل مربوط به تاريخ و ساختمان آنها را بررسى كرده است.

قطبى نهروالى در معرفى اين مكان ها به مواردى كه در روزگار او معروف بوده بسنده كرده است. وى از اين نكته در نوشته اش اين گونه خبر داده است: «به شناخته شده هاى آنها بسنده مى كنيم.» (2)

6. الارج المسكى فى التاريخ المكى و تراجم الملوك و الخلفاء، نوشته على بن عبدالقادر طبرى (در. ١٠٧٠ه. ق) .

طبرى فصل سوم كتابش را با عنوان «درباره مكان هاى مشهور [مكه] و مساجد [آن]» پرداخته است و مى گويد: «در مكه و اطراف آن محل هايى معروف وجود دارد كه

ص: 95

زيارت آنها مستحب است. نيز مساجد فراوانى غير از مسجدالحرام، و نوانخانه هاى پرشمارى وجود دارد كه پيشينيان از آنها ياد كرده اند.

ما نيز به مساجد تاريخى اى كه پيشينيان از آنها خبر داده اند، مى پردازيم و همۀ آنچه را كه در زمان ما وجود دارد ياد خواهيم كرد. [گفتنى است] بيشتر زادخانه هايى كه از آنها سخن رفته است، در زمان ما مسجد گشته اند.» (1)

وى سخن را با شرح زادخانه رسول خدا (ص) آغازيده و مى گويد: «در دهانه شعب على و معروف است و بسيارى از آن ياد كرده اند. ناصر عباسى (55٣ - 66٢ه. ق) ، سپس اشرف شعبان حاكم مصر، بعد ناصر فرج بن برقوق، پس از او ملك مظفر غسانى حاكم يمن، و بعد سلطان سليمان خان، گنبد و مسجد آن را تعمير كرده اند و در آن نماز برپا مى شود. اين مربوط به سال ٩٣5ه. ق است. پس از آن، سلطان غازى محمدخان بن مولانا المقدس سلطان مرادخان، در سال ١٠٠٩ه. ق آن را بازسازى كرد. اين بازسازى به دست يكى از بزرگان حكومت عثمانى به نام غضنفير آغا [غضنفر آقا] صورت گرفت. او پولى كلان براى اين كار هزينه كرد و ديوارهاى محل را برافراشت و بر آن گنبدى بزرگ نهاد و مناره اى ساخت و اموال بسيارى در روم [تركيه] بر آن وقف نمود و براى آن مؤذن و سرايه دار و پيش نماز با حقوق سالانه معين گماشت كه از محل عايدات وقف ياد شده فراهم مى آمد و ميان آنان تقسيم مى شد. سپس حكومت براى اين محل معلمى با دست مزد مشخص معلوم داشت كه دو روز در هفته در آنجا تدريس مى كرد.

مورد ديگر، زادخانه حضرت فاطمه (عليها السلام) است كه در زقاق الحجر در سمت راست كسى است كه به مسجدالحرام مى رود.

مورد بعدى، خانه خديجه است كه در جوار زادخانه حضرت فاطمه (عليها السلام) است. خانه خديجه (عليها السلام) پس از مسجدالحرام برترين مكان در مكه است.

ص: 96

مورد ديگر، خانه خيزران در صفاست كه معروف است و پيشينيان از آن ياد كرده اند. در اين خانه مسجدى است كه به آن مختباء گويند. زيرا پيامبر اكرم (ص) در آغاز [دعوت به] اسلام در آن پنهان مى شد. واژه مسجد بر همه اين خانه اطلاق مى شود و داراى سرايه دار و امام جماعت است. (1)

همچنين مورخان اهل مكه پيوسته و به طور متوالى و با تكيه بر تواتر علمى، ثبت و ضبط اين مكان ها و شرح اصلاحاتى كه در آنها صورت گرفته است و توجه پادشاهان و واليان مسلمان به آنها تا سده هاى اخير را پى گرفته اند، از آنهاست:

٧. منائح الكرم فى اخبار مكة والبيت و ولاة الحرم، اثر على بن تاج الدين بن تقى الدين سنجارى (١٠5٧ - ١١٢5ه. ق) .

وى ذيل عنوان «مكان هاى مكه و زيارتگاه هاى آن» ، [از جمله] عبارات زير را آورده است: «در مكه مكان هاى فراوان و زيارتگاه هاى بنامى وجود دارد كه مورخان در آثار مفصل خود از آنها ياد كرده اند، و در جاى خود به برخى از آنها اشارت خواهد رفت.» (2)

٨. تحصيل المرام فى اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و الحرم و ولاتها الفخام، نوشته محمد بن احمد بن سالم بن عمر مكى مالكى، معروف به ابن صباغ (در.١٣٢١ه. ق) .

وى فصل سوم كتابش را ذيل عنوان «مكان هايى در مكه و حرم آن و پيرامونش كه دعا در آنها روا مى شود» پرداخته و گفته است: «قاضى مجدالدين شيرازى در كتاب الوصل و المنى، محل هاى ديگرى را در مكه و حرم آن ياد كرده است كه دعا در آنها روا مى شود، چه از نقاش مفسر نقل مى كند كه در منسك خود گفته است: در [كوه] ثبير و مسجد كبش و مسجد خيف. . . و در خانه خديجه همسر پيامبر اكرم (ص) در شب

ص: 97

جمعه، و در زادخانه نبوى در ظهر روز دوشنبه، و در خانه خيزران در مختبأ پس از نماز مغرب و عشا دعا روا مى شود.» (1)

٩. سالنامة العربية فى شأن [الدولة (2)] العثمانية، منتشر شده در سال ١٣٠٣ه. ق.

در اين نشريه به مكان هاى تاريخى مبارك در مكه مكرمه به شرح پرداخته شده است و از اصلاحات و تحولاتى كه در آنها رخ داده، ياد شده است. (3)

١٠. العقد الثمين فى فضائل البلد الامين (4)، نگاشته احمد بن محمد خضراوى (١٢5٢ - ١٣٢٧ه. ق) .

در [ذيل] فصل سوم [كتاب خضراوى] با عنوان «درباره مكان هاى تاريخى [مكه مكرمه]» ، شمار [اين] مكان هاى تاريخى به ٣١ محل رسيده است. او در بررسى خود به مكان هاى منسوب به پيامبر اكرم (ص) بسنده نكرده است، بلكه آنچه را به شمارى از صحابه منسوب است نيز برشمارده است و به هر آنچه پيشينيان بيان كرده اند، پرداخته است و صحيح آنها را تأييد كرده و آنچه را در آنها صحيح نيست، برساخته خوانده است.

١١. كتاب دانشنامه اى افادةالانام بذكر اخبار بلد الله الحرام، تأليف عبدالله غازى (١٢٩٠ - ١٣65ه. ق) .

غازى در چند فصل و به تفصيل به اين موضوع پرداخته است. وى به اكثر كتاب هايى كه نويسندگان مكى درگذشته در اين باره نگاشته اند نيز اشاره كرده است. اينك، عناوين اين فصول را مى آوريم:

ص: 98

فصل سوم: در بيان مساجد مبارك تاريخى (1)

فصل چهارم: در شرح مكان هايى در مكه كه به زادخانه معروفند

وى در اين فصل، تاريخ اين مكان ها را به شرح كاويده است و از تاريخ ساخت و توجه حاكمان و اميران به آنها ياد كرده است. (2)

فصل پنجم: در شرح مكان هاى مشهورى كه با مناسك [حج] ارتباط دارند (3)

فصل ششم: در بيان مكان هايى كه به مناسك [حج] ارتباط ندارند، اما در ميان مردم شهره شده اند (4)

تأليف تاريخى در اين زمينه پر شمار است. (5)زنجيره اين نگارش هاى علمى پى در پى، در عصر كنونى هم ادامه يافته است، كه تا آن مايه كه مى دانيم بدان ها اشاره مى كنيم:

١٢. ملخص مناسك الحج، ويليه دليل الآثار المطلوبة فى مكةالمحبوبة، اثر عبدالمالك ابن عبدالقادر بن على معروف به طرابلسى (در. ١4١٨ه. ق) .

وى ٣٠ مورد از مكان هاى ياد شده را برشمارده كه در بردارنده مشاعر مقدس است. او نقشه اى از مكه مكرمه كشيده و محل مكان هاى تاريخى اسلامى معروف در عصر حاضر را در آن معلوم داشته است. (6)

١٣. معالم مكة التاريخية و الاثرية، نوشته عاتق بن غيث بلادى [قرن چهاردهم].

اين كتاب فراگيرترين اثر در موضوع خود است. اين امر از عنوان و محتواى كتاب برمى آيد. به زودى درباره اين اثر به شرح سخن خواهد رفت.

ص: 99

بى ترديد سخن اين گروه از نويسندگان مورد اطمينان كه بيشترشان از فقيهان و محدثان و قاضيان و عالمانند، درباره مكان هاى تاريخى صحيح، موجب تحقق تواتر خبرى اصطلاحى در آشكارترين شكل و دقيق ترين معنا مى شود. (1)

ص: 100

٢. موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب، اثر ايوب صبرى پاشا (در. ١٢٩٠ه. ق) ، ترجمه جمعى از مترجمان.

صبرى پاشا از عالمان و مورخان و عوامل تركيه عثمانى در مكه مكرمه بوده است. وى با تكيه بر منابع مكتوب و مشاهدات شخصى خود در مدت هفده سال اين كتاب دانشنامه اى را به گونه اى بس نيكو در پنج مجلد پرداخته است. در اين كتاب از تاريخ و جغرافيا و آداب و رسوم و اقتصاد و. . . مكه مكرمه و مدينه منوره به شرح سخن رفته است.

متن حاضر ترجمه عربى متن تركى استانبولى كتاب است كه به همت گروهى از مترجمان صورت گرفته و در مصر به چاپ رسيده است.

دو جلد نخست اين مجموعه درباره مكه مكرمه و دو جلد دوم آن درباره مدينه منوره و جلد فرجامين آن درباره جزيرة العرب نگاشته شده است.

مؤلف در جلد دوم به ٣٩ مكان مقدس در مكه مكرمه اشاره كرده است كه شامل خانه ها، مساجد، مزارهاست. از اين شمار ١٣ مورد مسجد و ٧ مورد خانه است.

مساجد عبارتند از: مسجد ذى طوى، مسجد تنعيم، مسجد جن، مسجد رايه، مسجد مدعى، مسجد البيعه، مسجد نحر، مسجد خيف، مسجد كبش، مسجد مرسلات، مسجد ابراهيم، مسجد مشعر، مسجد ابوبكر. (1)

خانه ها عبارتند از: خانه حضرت خديجه (عليها السلام) ، زادخانه نبوى، خانه خيزران (خانه ارقم بن ابى ارقم) ، خانه عباس بن عبدالمطلب، خانه ابوبكر، زادخانه على (ع) ، خانه ابوسفيان. (2)

در شرح خانه خديجه (عليها السلام) آمده است كه اين خانه در زقاق الحجر (كوچه سنگ) كه در قديم زقاق العطارين (كوچه عطاران) خوانده مى شده است قرار دارد. در

ص: 101

سال ١٠4٣ه. ق بر اين خانه گنبدى بزرگ نهاده و در درون آن دو محراب ساخته شد.

در محل زاده شدن حضرت زهرا (عليها السلام) در اين خانه، سنگى سفيد و گرد ناقص نهاده شده است و بر آن مقصوره اى با روكش سبز است. (1)

در شمال اين خانه، اتاقى كوچك است كه پرستشگاه حضرت رسول اكرم (ص) بوده است. در محل سجده حضرت (ص) در محراب اين مكان الماسى شش وجهى به ستبراى انگشت دست نهاده شده است. (2)

درباره زادخانه نبوى آمده است كه در شرق حرم در خيابان شعب ابى طالب كه امروزه به شعب بنى هاشم و زقاق المولد (كوچه زادخانه) شهره است قرار دارد. در گذشته و در عصر رسول خدا (ص) به اين خانه دارالتبابعه گفته مى شده است.

از قديم رسم است كه علما و اعيان از مسجدالحرام به اين خانه مى آيند و در آن دعا و عبادت مى كنند و باز به مسجدالحرام باز مى گردند. (3)

در جلد چهارم اين اثر به مساجد و مكان هاى مقدس در ميان مكه مكرمه و مدينه منوره كه مورد احترام و زيارت مردم بوده اند اشاره شده است. مؤلف مساجد اين ناحيه را به سه دسته تقسيم نموده است:

١. مساجدى كه در مسير حركت حضرت محمد (ص) از مدينه به مكه ساخته شده است (٢6 باب) ؛

٢. مساجدى كه در راه حاجيان از مدينه به مكه ساخته شده است (4 باب) ؛

٣. مساجدى كه رسول خدا (ص) در غزوات در [محل] آنها نماز گزارده است (١٠باب)]. (4)

ص: 102

ص: 103

طَوافِ، وَ سَعى، مَرْوَتَينِ، وَ زَمْزَمِ (1)

آنچه را در اين كتاب گرد آوردم، عدة الانابة فى اماكن الاجابة، ناميدم. اين نام گذارى از آن روست كه من ذيل هر مكان، امورى چند از مسائل فقهى و دعاهاى وارد شده سازوار با آن را بيان داشته ام تا فوايد آن فزون تر گردد و از مطالعه آن بهره اى [افزون] برآيد.» (2)

٢. تحفةالانام فى مآثر البلد الحرام، نگارش سيد عبدالله بن سيد محمد صالح زواوى مكى (١٢66 - ١٣4٣ه. ق) .

در مقدمه اين نگاشته آمده است: «مكه مكرمه شهر خداست و در آن خانه اى بس فرى جايگاه است كه نخستين خانه اى است در زمين كه براى مردم نهاده شده است و خجسته و رهنمون براى جهانيان است و در آن نشانه هاى روشن است و هر كه در آن درآيد، در امان است (3)و خداوند آن را قبله همه امت محمدى در سراسر جهان نهاد.»

وى در ادامه مى گويد: «همه مكه، مبارك و دعا در آن رواست، اما بخش هايى از آن بر بخش هاى ديگر برترى دارد كه حاصل مزيت هاى ويژه آنهاست مثلاً حضرت (ص) در آن زاده شده است، يا در آن عبادت كرده است؛ يا از او يا اصحابش اثرى در آن است. بخش هاى برتر، فراوان، اما بر سر آنها اختلاف است. در اين ميان بخش هايى مشهور است و بزرگان عادت كرده اند در آنها آمد و شد، و آنها را زيارت مى كنند و حاجيان را بدان ها رهنمون مى سازند. اين مكان ها براى بيشتر طواف كنندگان آگاه معلوم و عبارتند

ص: 104

از: كوه ها، مسجدها و زادخانه ها كه محل هايى اند كه بزرگانى در آنها زاده شده اند و در آنها سكونت گزيده اند و از اين رهگذر بر فضليت آنها افزوده شده است.» (1)

زواوى پس از اين، هر مكان را به شرح بازشكافته است و چون به بررسى زادخانه ها رسيده براى معرفى آنها گفته است: «اينها خانه هايى است كه بزرگانى گرامى در آنها زاده شده اند و در آنها سكونت گزيده اند و به وجود آنان بر فضيلت آنها افزوده شده است. از آنهاست، مكانى كه به آن زادخانه پيامبر (ص) گفته مى شود و در سوق الليل واقع است و بنابر [اخبار] صحيح همان خانه اى است كه رسول خدا (ص) در آن ديده به جهان گشوده و در آنجا پرورش يافته است و محل تولد آن حضرت در آن مكان اكنون شناخته و معروف است.» (2)

٣. معالم مكة التاريخية و الاثرية، نوشته عاتق بن غيث بلادى [قرن چهاردهم].

عنوان اين كتاب مى رساند كه اثرى دانشنامه اى است، وانگهى در ساختارى الفبايى، به همه مكان هاى تاريخى و باستانى در مكه مكرمه و پيرامون آن پرداخته است. برجستگى اين اثر در آن است كه مؤلف، ذيل هر مكان، اطلاعات تاريخى سودمندى آورده است و اطلاعات تازه اى از آنچه به تازگى در هر مكان رخ داده است با بيانى روشن بدان ها افزوده است. به اين ترتيب نگارنده حال را به گذشته پيوسته است. اين ويژگى تاريخ و مورخان مكتب تاريخى مكه [از گذشته] تا عصر حاضر است.

اكنون نمونه هايى از افزوده هاى سودمند [اين] كتاب را پيش رو مى نهيم. نگارنده درباره زادخانه نبوى مى گويد: «زادخانه شريف نبوى مكانى است كه رسول خدا (ص) در آن زاده شد و آن در شعبى است كه بنى هاشم در آن زندگى مى كردند و پس از بعثت، قريش آنان را در آن محاصره كرد.

اين مكان مسجد شده بود، سپس و در پى كثرت تبرك مردم بدان، ويران شد. آن گاه

ص: 105

در آن ساختمانى نيكو ساخته و محل كتابخانه مكه شد. اين كتابخانه كه عباس قطان آن را در سال ١٣٧٠ه. ق از دارايى خود ساخت، اكنون كتابخانه عمومى است كه محل رجوع دانش دوستان است.

ماجد كردى [از اعضاى حزب ملى حجاز] كتابخانه را از فرزندان عباس قطان خريد و آن را اساس كتابخانه امروز مكه قرار داد. سپس آن را در اختيار وزارت تبليغات (كه آن هنگام اداره كل تبليغات بود) نهاد و به فرجام اداره تبليغات آن را به اوقاف واگذارد. (1)

ب. به نظم: [بازتاب] توجه عالمان - خواه فقيهان و خواه مورخان - به مكان هاى تاريخى مكه مكرمه گوناگون بوده است. آنان [گاه] در آثار فقهى خود در [قالب] نظم به آنها پرداخته اند، و [گاه] در تك نگاشت هايى ويژه. افراد (2)ذيل، از جمله كسانى اند كه در آثار فقهى خود به نظم از اين مكان ها ياد كرده اند:

١. ابوجعفر احمد بن محمد مرادى، معروف به نحاس يا ابن نحاس (٢6٠ - ٣٣٨ه. ق) ، در كتاب المناسك.

٢. عبدالملك بن جمال الدين عصامى (٩٧٨ - ١٠٣٧ه. ق) .

وى مكان هاى تاريخى مكه را سازوار با آنچه حسن [بصرى] گفته به نظم كشيده است؛ اما به پيروى از نقاش مفسر، هر مكان را به زمانى محدود كرده و گفته است:

قَد ذَكَرَ النَّقّاشُ فى المَناسِك (3)

ص: 106

عصامى در ادامه به همه پانزده مكان پرداخته است. (1)پس از او ادريس شماع شافعى بر آن منظومه شرحى نوشته و آن را الانابة فى اماكن الاجابة ناميده است.

٣. محمد بن علان صديقى شافعى مكى (در. ١٠٧5ه. ق)

وى مى گويد: «آنها را به نظم درآورده بودم، و چند مكان ديگر را به آنها افزودم و گفتم:

اَلحَمْدُ لِله وَ صَلَّى اللهُ (2)

ص: 107

ص: 108

اين آثار، به وجود تواتر علمى و فقهى [نسبت به اين مكان ها]، اطمينان حاصل مى شود؛ از آنهاست:

١. مثير الغرام الساكن [إلى] (1)اشرف الاماكن، تأليف ابوالفرج عبدالرحمان ابن جوزى (در. 5٩٧ ه. ق) .

وى اين مكان ها را ذيل اين عنوان بررسى كرده است «باب شرح مكان هايى در مكه كه نمازگزاردن و دعا كردن در آنها مستحب است» كه هيجده مكان مى باشد.

١. خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن زاده شد و چون آن حضرت (ص) هجرت نمود، عقيل بن ابى طالب آن را گرفت و در كف او و پسرش بود تا محمد بن يوسف برادر حجاج آن را خريد و ضميمه منزلش ساخت كه به آن بيضا (سفيد) گفته مى شد و امروزه به خانه ابن يوسف معروف است. اين خانه در اين منزل بود تا خيزران همسر مهدى حج گزارد و آن را مسجد كرد و در آن نماز به پا شد. او آن را از منزل جدا ساخت و از آن درى به كوچه اى گشود كه به آن زقاق المولد گفته مى شود.

٢. منزل خديجه (عليها السلام) يعنى همان خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن زندگى مى كرد و خديجه در آن درگذشت و پيامبر اكرم (ص) تا زمان هجرت، همچنان در آن سكونت داشت. هنگامى كه [حضرت] هجرت نمود، عقيل آن را گرفت. سپس هنگامى كه معاويه خليفه شد، آن را از عقيل خريد و مسجد كرد و در آن نماز گزارده مى شد. معاويه از اين منزل درى به خانه ابوسفيان گشود، همان خانه اى كه رسول خدا (ص) در روز فتح [مكه] گفت: «هر كس به خانه ابوسفيان درآيد، در امان است.»

٣. مسجد خانه ارقم بن ابى ارقم كه به آن خانه خيزران گفته مى شود و رسول خدا (ص) در آن پنهان مى شده است.

4. مسجدى در بالادست مكه در كنار ردم، نزديك چاه جبير بن مطعم كه گفته

ص: 109

مى شود رسول خدا (ص) در آن نماز گزارده است.

5. مسجدى در بالادست مكه كه به آن مسجد جن گفته مى شود و بنابر نقل، همان مسجدى است كه رسول خدا (ص) در آن محلى را براى ابن مسعود معلوم داشت تا در آن عبادت كند. به اين مسجد، مسجد البيعه هم گفته مى شود و گفته شده است كه پريان در آن با رسول خدا (ص) بيعت كردند.

6. مسجدى در بالادست مكه رو به روى مسجد جن كه به آن مسجد شجره گويند و گفته مى شود رسول خدا (ص) درختى را كه در محل مسجد بوده است فرامى خواند، درخت زمين را مى پيمايد تا به حضرت (ص) مى رسد، آن گاه دستور مى دهد باز گردد، باز مى گردد.

٧. مسجدى كه مكيان آن را مسجد عبدالصمد بن على مى نامند؛ زيرا وى سازنده آن بوده است.

٨. مسجدى در سمت راست موقف، كه به آن مسجد ابراهيم گفته مى شود و اين غير از مسجد عرفه است كه امام در آن نماز مى گزارد.

٩. مسجدى در منا كه به آن مسجد كبش [قوچ] گويند. علت اين نام گذارى آن است كه قوچى كه ابراهيم قربانى فرزندش نمود، در اينجا هبوط كرد.

١٠. مسجدى در اجياد و در آن محلى است كه به آن متكا گفته مى شود و مى گويند رسول خدا (ص) به آنجا تكيه كرده است.

١١. مسجدى بر فراز كوه ابوقبيس كه به آن مسجد ابراهيم گويند و برخى مى گويند آنجا مسجد مردى است به نام ابراهيم [قبيسى] و او غير از ابراهيم خليل است.

١٢. مسجدى در بالادست مكه نزديك سوق الغنم كه گفته مى شود رسول خدا (ص) در روز فتح [مكه] در آنجا از مردم بيعت گرفت.

١٣. مسجد عقبه و جايى كه انصار [در آن] با [رسول خدا (ص)] بيعت كردند.

١4. مسجدى در ذى طوى كه رسول خدا (ص) هنگامى كه عمره مى گزارد و نيز

ص: 110

هنگامى كه حج به جا مى آورد در اين مكان زير درخت تنومندى در محل مسجد فرود مى آمد. اين مسجد را زبيده به شكل مستطيل با تاق قوسى ساخت.

١5. مسجد جعرانه و آن جايى است كه پيامبر اكرم (ص) در حج عمره در آن محرم شد.

١6. مسجد تنعيم كه رسول خدا (ص) به عبدالرحمان بن ابى بكر گفت: «خواهرت [ام المؤمنين عايشه] را ببر تا از تنعيم محرم شود، هنگامى كه از تنعيم به تپه فرود آمد، او را عبور ده كه به يقين محرم مى شود.»

١٧. مسجدى در كوه حرا كه رسول خدا (ص) در آن عبادت مى كرده است.

١٨. مسجدى در كوه ثور، كه رسول خدا (ص) و ابوبكر در آن پنهان شدند. (1)

٢. البحر العميق فى مناسك العمرةو الحج الى [بيت الله] العتيق، نوشته محمد بن محمد ابن ضياء قرشى (در. ٨54 ه. ق) .

در اين كتاب از اين مكان ها ذيل اين عنوان ياد شده است، «فصلى در بيان مكان هاى مبارك در مكه مكرمه و حرم و اطراف آن، كه زيارت آنها و گزاردن نماز در آنها و خواندن دعا به هواى بركت در آنها، مستحب است، و شمار مساجد بيش از ديگر جاهاست، اما برخى از مساجد به زادخانه معروف شده اند و برخى هم به خانه.» [نگارنده]، پس از اين به شرح مفصل اين مكان ها مى پردازد تا اينكه مى گويد: اما مكان هاى مبارك مكه كه به زادخانه معروفند: بدان كه اين مكان ها مسجدند؛ اما در ميان مردم به زادخانه مشهور شده اند؛ از اين رو جدا از مساجد از آنها ياد شده است، از آنهاست:

مكانى كه گفته مى شود زادخانه نبوى است و در ميان مكيان شناخته شده و در محلى واقع است معروف به سوق الليل. ازرقى مى گويد: خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن به

ص: 111

دنيا آمد [بعدها] جزئى از منزل محمدبن يوسف شد. [توضيح آنكه] چون رسول خدا (ص) هجرت نمود، عقيل بن ابى طالب آن را گرفت. پيامبر اكرم (ص) در سال حجةالوداع، درباره اين خانه و جز آن گفته است: آيا عقيل براى ما سرپناهى گذاشته است؟ اين خانه در كف عقيل و پسرش بوده تا اينكه پسرش آن را به محمد بن يوسف برادر حجاج فروخت و او آن را به منزلش كه به آن بيضا (سفيد) مى گفتند، افزود و بعدها به خانه ابن يوسف معروف شد.

آن خانه از اين منزل بود تا اينكه خيزران مادر دو خليفه: موسى الهادى و هارون الرشيد، حج گزارد و آن را مسجد كرد كه در آن نماز برپا مى شد. وى اين خانه را از منزل ابن يوسف جدا كرد و از آن به كوچه اى كه در انتهاى خانه بود و به آن زقاق المولد گفته مى شد، درى گشود.

ازرقى مى گويد: از جدم و يوسف بن محمد شنيدم كه مسئله زادخانه را مسلم مى دانستند و [مى گفتند] همان خانه است و در ميان مكيان بر سر آن اختلافى نيست.

نگارنده، پس از اين از خانه هاى مبارك مكه چنين سخن مى گويد: بدان كه در مكه خانه هاى مباركى هست كه نزد مردم معروفند اما اكثر آنها مسجدند، لكن در ميان مكيان به خانه مشهور شده اند. از اين رو آنها را جدا از مساجد ياد كرديم. از آنهاست: خانه ام المؤمنين خديجه در كوچه اى معروف به زقاق الحجر كه در قديم به آن زقاق العطارين گفته مى شده است. چنان كه ازرقى گفته است به اين خانه زادخانه فاطمه (عليها السلام) گفته مى شود؛ زيرا در آن به دنيا آمده است. ازرقى مى گويد: «رسول خدا (ص) در آن زندگى مى كرد و در آن با خديجه همسر شد و خديجه همه فرزندانش را در آن خانه به دنيا آورده و در آن از دنيا رفت؛ و پيامبر اكرم (ص) تا هنگام هجرت به مدينه، پيوسته در آن ساكن بود.» (1)

ص: 112

٣. لباب المناسك و عباب المسالك، اثر رحمت الله سندى مالكى (٩٣٠ - ٩٩٣ه. ق) .

وى اين مكان ها را ذيل چند عنوان ياد كرده است «فصلى در مكان هاى اجابت» ؛ «فصلى در مكان هايى از مسجدالحرام كه رسول خدا (ص) در آنها نماز گزارده است» ؛ و سرانجام «فصلى در زيارت مكان هايى كه مشهور به فضيلت اند.» وى پس از اين مى گويد: «زيارت خانه خديجه مستحب است و گفته شده است اين خانه پس از مسجدالحرام با فضيلت ترين مكان مكه است. ديگر مكان هايى كه زيارت آنها مستحب است عبارتند از: زادخانه پيامبر اكرم (ص) ، خانه ابوبكر، زادخانه على (ع) ، خانه ارقم [بن ابى ارقم]، غار و كوه ثور، غار و كوه حرا، مسجد الرايه، مسجد جن و مسجد شجره كه مقابل آن است.» (1)

كتاب هاى مناسك در واكاوى اين موضوع تواتر دارند.

4. ارشاد السالك الى افعال المناسك، نوشته برهان الدين ابراهيم بن فرحون مدنى مالكى (در. ٧٩٩ه. ق) .

او اين مكان ها را ذيل اين عنوان آورده است «باب بيستم در شرح آثار شريف مكه كه شايسته است بدان ها تبرك جست» بدان در مكه آثارى [تاريخى] وجود دارد كه شايسته است حاجيان به آنها روند و خدا را بخوانند.

١. خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن زاده شد. اين خانه در كوچه اى است كه به زقاق المولد معروف است.

٢. خانه حضرت خديجه (عليها السلام) يعنى همان خانه اى كه رسول خدا (ص) با خديجه در آن زيستند و خديجه فرزندانش را در آن به دنيا آورد و در آن از دنيا رفت و پيامبر اكرم (ص) تا هنگام هجرت در آن ساكن بود و [بعدها] معاويه آن را خريد و مسجدش كرد كه در آن نماز مى گزارند. معاويه از اين خانه درى به خانه ابوسفيان گشود، همان خانه اى

ص: 113

كه رسول خدا (ص) روز فتح [مكه] گفت: «هر كس به خانه ابوسفيان درآيد، در امان است.» (1)

٣. مسجدى در خانه ارقم [بن ابى ارقم] در صفا كه به آن خانه خيزران گفته مى شود و پيامبر اكرم (ص) در اين خانه آمد و شد داشته و در آن اقامت كرده است.» (2)

نگارنده پس از اين به [شرح] مكان هاى باقى مانده مى پردازد.

همچنين كتاب هاى مناسك در شرح مكان هاى تاريخى از نگاه فقيهان بزرگ، داراى تواترند مانند:

5. الايضاح فى مناسك الحج و العمرة، اثر يحيى بن شرف نووى (6٣١ - 6٧١ه. ق) .

وى باب پنجم كتابش را با اين عنوان نوشته است «در ماندن در مكه و طواف وداع، و در آن چند مسئله است» از آنهاست:

مسئله چهاردهم: زيارت مكان هايى در مكه و حرم كه به فضيلت مشهورند، مستحب است. گفته شده است اين مكان ها هيجده مورد است. از آنهاست: خانه اى كه پيامبر اكرم (ص) در آن زاده شد كه امروزه مسجدى است در كوچه اى كه به آن زقاق المولد گويند. ازرقى گفته است در اين امر هيچ اختلافى نيست. مكان ديگر، خانه خديجه است كه پيامبراكرم (ص) تا هجرت نكرده بود همواره در آن مى زيست. ازرقى نقل كرده است: [بعدها] كه معاويه خليفه شد، خانه را از عقيل بن ابى طالب خريد و آن را مسجد كرد. مكان ديگر، مسجد خانه ارقم [ابن ابى ارقم] است كه به آن خانه خيزران گفته مى شود، و رسول خدا (ص) در آغاز دعوت در آن پنهان بود. (3)ازرقى مى گويد: «اين خانه در صفاست و عمر در آن اسلام آورد.» (4)

ص: 114

6. القرى لقاصد ام القرى، اثر حافظ ابى العباس احمد بن عبدالله بن محمد بن ابى بكر محب الدين طبرى مكى (6١5 - 6٩4ه. ق) .

اين كتاب از برترين و بزرگ ترين كتاب هاى مناسك با بهترين و مناسبت ترين روش [در ميان اهل سنت] است. مصطفى سقا مصحح كتاب آن را چنين توصيف مى كند: «اين اثر، جامع ترين كتاب در موضوع خود است و [در حسن آن] همين بس كه دربردارنده همه آيات قرآن درباره حج و متون حديثى صحاح سته: [صحيح] بخارى، [صحيح] مسلم، [سنن ابن ماجه]، [سنن] ترمذى، [سنن] ابوداود، [سنن] نسائى و ديگر كتاب هاى حديثى. . . و سنن و مناسك [در اين باره] است. (1)وى صحيح ترين روايات اين منابع را برگزيده است.» (2)

در اين كتاب به مكان هاى تاريخى، ذيل اين عنوان پرداخته شده است «آنچه در بيان مكان هايى در مكه و پيرامون آن و استحباب زيارت آنها و دعا كردن در آنها به اميد بهره مندى از بركت آنها وارد شده است» وى در آغاز اين فراز مى گويد: «اين مكان ها [نوزده (3)] مورد است كه در اينجا عناوين آنها را به ترتيب مى آوريم:

١. مكانى كه رسول خدا (ص) در آن زاده شد.

٢. خانه خزيمه كه محل سكونت رسول خدا (ص) بود و خديجه فرزندانش از رسول خدا (ص) را در آن زاد و در آنجا از دنيا رفت و پيامبراكرم (ص) همچنان در آن ساكن بود تا هجرت نمود، آن گاه عقيل آن را گرفت، بعدها معاويه پسر ابوسفيان كه خليفه شد آن را خريد و مسجد كرد كه در آن نماز به پا داشته مى شد.

٣. مسجد ارقم بن ابى ارقم كه در صفاست.

4. مسجدى در بالادست مكه در آغاز ردم و كنار چاه جبير [بن (4)] مطعم

ص: 115

5. مسجدى در بالادست مكه كه به آن مسجد جن گويند.

6. مسجدى در بالادست مكه كه به آن مسجد شجره گويند.

٧. مسجدى در بالادست مكه كنار سوق الغنم

٨. مسجدى در اجياد

٩. مسجدى بر فراز كوه ابوقبيس كه به آن مسجد ابراهيم گفته مى شود.

١٠. مسجدى در ذى طوى

١١. مسجد عقبه، جايى كه انصار با رسول خدا (ص) بيعت كردند.

١٢. مسجد جعرانه، كه رسول خدا (ص) براى عمره در آنجا محرم گشت.

١٣. مسجد تنعيم، جايى كه رسول خدا (ص) به عبدالرحمان دستور داد عايشه در آنجا محرم شود.

١4. مسجد كبش در منا كه در آنجا قوچى قربانى اسماعيل يا اسحاق شد.

١5. مسجدى در سمت راست موقف، و اين غير از مسجدى است كه امام در عرفه در آن نماز مى گزارد.

١6. مسجد خيف

١٧. مسجدى در نزديكى سمت راست مسجد خيف كه به مسجد مرسلات معروف است و سوره مرسلات در آن بر رسول خدا (ص) نازل شد.

١٨. غار كوه حرا كه پيامبر اكرم (ص) در آن عبادت مى كرد.

١٩. غار كوه ثور كه پيامبر اكرم (ص) و ابوبكر در آن پنهان شدند.» (1)

٧. هدايةالسالك الى المذاهب الاربعة فى المناسك، نگاشته عزالدين بن جماعه كنانى (6٩4 - ٧6٧ه. ق) .

وى باب دهم را با عنوان «در آمدن به مكه و در طواف و سعى و مسائل مربوط به آنها» ، به اين موضوع اختصاص داده است.

ص: 116

در اين باب آمده است: مستحب است - چنان كه شمارى از شافعيان گويند - مكان هاى مشهور به فضيلت را زيارت نموده، از آنهاست: مكان معروف به زادخانه حضرت رسول خدا (ص) ، مكان معروف به خانه خديجه، مسجدى كه در دار خيزران در نزديكى صفاست. (1)

٨. فتح الفتاح [فى] شرح الايضاح، [للنووى]، نوشته محمد على بن علان صديقى شافعى اشعرى مكى (در 6٧6ه. ق) .

در اين كتاب چنين آمده است: فضيلت مكان هاى مشهور به فضيلت، ذاتى آنها و نيز حاصل ثواب فراوان مكه و حرم و بيرون آن مانند مسجد مبايعه نزديك جمره عقبه در مناست. گفته شده است اين مكان ها هيجده مورد است. طبرى آنچه را مؤلف بيان كرده برشمارده و اين شمار را به بيش از نوزده مورد رسانده است.

از آنهاست خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن زاده شد كه امروزه مسجد است و طبرى يادآور شده است كه كسى كه زادخانه نبوى را مسجد كرد، خيزران همسر مهدى [عباسى] بود. [توضيح آنكه] اين خانه در كف عقيل و ورثه او بود تا اينكه برادر حجاج آن را خريد و به منزلش در كوچه اى كه به آن زقاق المولد گويند، افزود و [بعدها] هنگامى كه خيزران حج گزارد آن را مسجد كرد.

ازرقى گفته است كه در مورد اين خانه هيچ اختلافى وجود ندارد. در رد سخن كسانى كه گفته اند زادخانه نبوى در صفا، يا در ردم، يا در عسفان است، به اين گفته ازرقى تكيه و استناد شده است. همچنان كه در كتاب طيب المورد فى تاريخ محل المولد يادآور شده است، يا از آن جا كه اين سخن بى پايه است، ناديده انگاشته شده است. (2)

ص: 117

[ابن علان (1)] همچنين در كتاب الفتوحات الربانية [على] الاذكار [النواوّية (2)]، مكان هايى را كه رسول خدا (ص) در آنها نماز خوانده است، به نظم كشيده (3)[و اشاره نموده است كه عبدالملك عصامى هم اين مكان ها را سازوار با سخن حسن بصرى در قالب شعر بيان داشته است با اين تفاوت كه مانند نقاش مفسر، براى هر مكان، زمانى [ويژه] معلوم داشته است. وى در ادامه، اشعار ياد شده را آورده است (4)].

گذشته از آنچه آمد، مى توان از ديگر كتاب هاى فقه و مناسك كه براى بيان اين مكان ها و تعيين و شرح آنها اهميت قائلند، به ويژه كتاب هاى فقيهان مكى ياد كرد كه به شمارى از آنها براى نمونه اشارت رفت.

ص: 118

موثق، روش هايى علمى وضع كرده اند، و راهنما و شاخص آنان در اين مهم، كشف و شناخت و تأكيد بر مواردى است كه انتساب آنها به پيامبر اكرم (ص) صحيح است، زيرا - چنان كه در حديث آمده است - هر كه بر پيامبر اكرم (ص) [دانسته] چيزى ببندد جايش در آتش است (1). درست است كه دروغ در هر شرايط و هر شكل ناپسند است، اما دروغ بستن به پيامبر اكرم (ص) مانند دروغ بستن به هيچ يك از امت او نيست.

در اين گفتار به بررسى شمارى از سخنان آنان پرداخته مى شود تا ديدگاه آنان روشن شود و در پايان هم به سيره آنان اشارتى كوتاه مى رود تا خواننده با جايگاه علمى آنان آشنا شود و اعتماد او به آنچه مى گويند، فزونى پذيرد و ناآگاهى او به جايگاه آنان، وى را به جسارت به آنها واندارد.

بيشتر فقيهان مكى و غير مكى كه درباره مناسك حج قلم سوده و از عالمان موثق بوده اند و در فقه اسلامى جايگاهى ممتاز داشته اند، فراموش نكرده اند در كتاب هاى مناسك خود بابى جداگانه را به مكان هاى اسلامى- تاريخى در مكه مكرمه اختصاص دهند.

از آنجا كه مشت، نمونه خروار است، در اينجا به شمارى اندك از اين آثار پرداخته مى شود. عناوين اين ابواب مستقل، گوناگون افتاده است «مكان هاى مشهور» ؛ «مكان هاى مبارك» ؛ «مكان هاى بزرگ» ؛ «مكان هاى گرامى» ؛ «مكان هايى كه زيارت آنها مستحب است.» چنان كه ديده مى شود، در برخى از اين عناوين، اصطلاح فقهى «مستحب است» به كار نرفته است، با اين حال مراد برانگيختن به زيارت اين مكان هاست.

اين گفتار از مطالب مورخان چشم مى پوشد و به طور خاص بر مطالب و عبارات پاره اى از محدثان و فقيهان به ويژه درباره حكم شرعى زيارت اين مكان ها تكيه مى كند.

واژه «استحباب» در آثار برخى از فقيهان، آشكارا در ساختار و مفهوم فقهى به كار رفته است. هنگامى كه فقيه اين واژه را به كار مى برد، مفهوم اصطلاحى آن در فقه را

ص: 119

مى خواهد؛ يعنى دست يازيدن بدان عمل، پاداش دارد و وانهادن آن مجازات ندارد.

در اينجا روى سخن به شرح اهتمام [آنان] در به كار بردن اين اصطلاح شرعى، و بيان علت فقهى آن، سازوار با منطق اين عالمان است؛ چه مهم دريافت تفسير آنان است آن گونه كه در ذهن دارند، نه تفسير آن بر اساس ديدگاه مخالف آنان. روشن است كه اين، لازمه پژوهش علمى بى طرفانه است، تا از اين رهگذر نسبت به هر صاحب نظرى به داد عمل شود؛ از آنهاست:

[١.] محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى (در. ٢5٠ه. ق) :

«بيان مكان هايى در مكه مكرمه كه نماز گزاردن در آنها مستحب است و بيان آثار پيامبر اكرم (ص) در مكه و موارد صحيح آنها.» (1)

[٢.] ابوعبدالله محمد بن اسحاق بن عباس فاكهى [در. ٢45ه. ق]:

«مكان هايى در مكه كه نماز خواندن در آنها مستحب است، و آثار پيامبر اكرم (ص) در مكه و تفسير آن.» (2)

[٣.] ابوالفرج عبدالرحمان بن جوزى (در. 5٩٧ه. ق) :

«بيان مكان هايى در مكه كه نمازگزاردن و دعا كردن در آنها مستحب است. اين مكان هاى هيجده گانه عبارتند از:

١. خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن ديده به دنيا گشود

٢. خانه خديجه

٣. مسجدى در خانه ارقم بن ابى ارقم

4. مسجدى در بالادست مكه كنار ردم

5. مسجدى در بالادست مكه كه به آن مسجد جن مى گويند

ص: 120

6. مسجدى در بالادست مكه كه به آن مسجد شجره گويند.»

[ابن جوزى] در ادامه به ديگر مكان ها هم مى پردازد. (1)

[4.] ابوالعباس احمد بن عبدالله بن محمد بن ابى بكر محب الدين طبرى مكى (6١5 - 6٩4ه. ق) :

«شايسته است كسى كه در پى آثار نبوى است، در همه مكان هايى كه گمان مى رود حضرت (ص) در آنها نماز گزارده است، نماز بخواند به اميد آنكه در همه جا به نمازجاى پيامبر اكرم (ص) دست يابد.»

خَليليَّ هذا رَبعُ عِزَّةِ فَاعْقِلا (2)

[5.] يحيى بن شرف نووى (6٣١ - 6٧6ه. ق) :

«چهاردهم: زيارت مكان هاى مشهور به فضيلت در مكه و حرم، مستحب است و گفته شده است اينها هيجده مكان است؛ از آنهاست: خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن زاده شده كه امروزه مسجدى است در كوچه اى كه به آن زقاق المولد گويند. ازرقى يادآور شده است كه در اين مطلب اختلافى نيست.» (3)

شمارى از عالمان، پاره اى از عبارات ياد شده را به هم درآميخته اند، مانند:

[6.] عز الدين بن جماعه كنانى (6٩4 - ٧6٧ه. ق) :

«باب دهم در درآمدن به مكه معظمه و طواف و سعى، و امور مربوط به آن» ، تا اينكه

ص: 121

مى گويد: «چنان كه برخى از شافعيان گفته اند، زيارت مكان هاى مشهور به فضيلت مستحب است. مانند مكانى كه به زادخانه حضرت رسول اكرم (ص) معروف است، و مكانى كه به خانه خديجه معروف است، و مسجدى كه در خانه خيزران در صفاست.» (1)

وى در جايى ديگر يادآور شده است كه چون حاجى رَمى به جا آورد، چنان كه شافعيه گويند، سنت است از منا به اقامتگاه خود [مكه] باز گردد، همچنان كه رسول خدا (ص) چنين مى كرد؛ و هر جا فرود آيد رواست، لكن چنان كه شافعيه گويند، جايى كه رسول خدا (ص) فرود مى آمده و اطراف آن بهتر است. (2)

[٧.] برهان الدين ابراهيم بن فرحون مدنى مالكى (در. ٧٩٩ه. ق) :

«باب بيستم: در بيان آثار شريف مكه كه شايسته است براى تبرك به آنها روى آورد.» (3)

[٨.] حافظ ابوطيب تقى الدين محمد بن احمد بن على فاسى مكى مالكى (٧5٧ - ٨٣٢ ه. ق) :

«باب بيست و يكم، در بيان مكان هاى مبارك مكه مكرمه و حرم [و] نزديك آن كه شايسته است زيارت شوند.»

[در كتاب فاسى] اين موضوع ذيل عنوان بالا آمده است. (4)

[٩.] ابو البقاء محمد بن احمد بن محمد بن ضياء مكى حنفى، قاضى و مفتى مكه مكرمه ([در.] ٨54ه. ق) :

«فصلى در بيان مكان هاى مبارك مكه مكرمه و حرم آن كه زيارت آنها و نماز

ص: 122

خواندن و دعا كردن در آنها به اميد بهره مندى از بركت آنها مستحب است.»

وى اين مكان ها را شرح و شماره كرده و به بررسى علمى و فقهى در باره آنها پرداخته است كه از صفحه ٢6٢5 مى آغازد و به صفحه ٢66٧ مى انجامد. (1)

[١٠.] على بن عبدالله بن احمد حسنى سمهودى (٨44 - ٩٢٢ه. ق) :

«ابن زباله از خالد بن عوسجه نقل مى كند كه: شبى در گوشه (2)خانه عقيل بن ابى طالب كه كنار در خانه است [دعا] (3)مى كردم، كه جعفر بن محمد [الصادق (ع)] بر من گذشت. او مى خواست با خانواده اش دعا كنند. به من گفت: به پيروى از روايتى اينجا ايستاده اى؟ گفتم: نه، گفت: اينجا جايى است كه رسول خدا (ص) هرگاه براى دعا در حق اهل بقيع مى آمد، در آن درنگ مى كرد.» (4)

مراغى مى گويد: خوب است در آنجا دعا شود، بسيارى به من گفته اند كه دعا در آنجا روا مى شود. من [سمهودى] گفتم: مكان هايى كه رسول خدا (ص) در آنها دعا كرده است، جملگى محل اجابت دعاست، از اين رو دعا كردن در آنها مستحب است. (5)

[١١.] جمال الدين محمد جارالله بن محمد نورالدين بن ابى بكر بن على بن ظهيره قرشى مخزومى (در. ٩٨6ه. ق) :

«گفتار فرجامين در بيان مكان هاى معظم و محل هاى ارجمندى در مكه مكرمه و حرم

ص: 123

و اطراف آن كه زيارت مى شوند و مشهور به فضليت اند، يعنى زادخانه ها، خانه ها، مسجدها، كوه ها، آرامگاه ها و مانند اينها.» (1)

[١٢.] محمد على بن علان صديقى شافعى (٩٨٠ - ١٠5٨ه. ق) :

«[فضيلت] مكان هايى كه مشهور به فضيلت اند، يا ذاتى است، و يا براى ثواب فراوان مكه و حرم [و] پيرامون آن است مانند مسجد مبايعه كنار جمره عقبه در منا.» (2)

[١٣.] على بن عبدالقادر طبرى (در. ١٠٧٠ه. ق) :

«فصل سوم، درباره مكان هاى مشهور در [مكه مكرمه] و درباره مساجد: در مكه و اطراف آن مكان هاى مشهورى هست كه زيارت آنها مستحب است.» (3)

[١4.] محمد بن احمد بن سالم بن عمر مكى مالكى، معروف به ابن صباغ (١٢4٣ - ١٣٢١ه. ق) :

«فصل سوم، درباره مكان هايى در مكه مكرمه و حرم و اطراف آن كه دعا كردن در آنها مستحب است.» (4)

در كنار اينان، مؤلفانى ديگر است كه پيش از اين به شرح و شكافت كتاب هاى آنها پرداختم.

از جمله امور شايسته پرهيز در اين زمينه، آن است كه سخن فقيهان پيشين در توصيف اين مكان ها به مبارك و مستحب بودن نماز گزاردن و اميد داشتن روا شدن دعا در آنها، كژ فهمى نشود و به حمل سخنان آنان بر ترغيب به پرداختن به اعمال ناسازوار با پاكى و نابى عقيده نينجامد؛ چرا كه آنان فراتر از آنند كه شاخص هاى توحيد را

ص: 124

مخدوش سازند، آنان استوانه هاى اين دانش اند و آن را از هر رخنه اى دور مى دارند.

نماز گزاردن با قصد مشروع در جايى كه رسول خدا (ص) در آنجا نماز گزارده است، تا زمانى كه عبادت تنها براى خدا باشد، هيچ رخنه اى در توحيد نمى كند.

از مسلمات است كه مكان ها به اعتبار كسى كه در آنهاست، يا آنچه در آنها رخ داده است بر يكديگر برترى مى يابند. ابوعيسى سيدى مهدى وزانى (در. ١٣4٢ه. ق) مى گويد: «كارها از شرافت زمان شرافت مى پذيرند، همچنان كه از شرافت مكان، شرافت مى يابند. جمعه برترين روز هفته است؛ پس عمل در آن برترين اعمال است.» (1)

ص: 125

ص: 126

پس با آن آغاز مى كنيم، اين مكان در محلى از مكه است معروف به سوق الليل كه به مولد النبى (ص) مشهور است.» (1)وى در ادامه مى گويد: «اينكه اين مكان، زادخانه حضرت (ص) است، مشهور و موروثى است و آيندگان آن را از گذشتگان نقل كرده اند.» (2)

[٢.] البحر العميق [فى مناسك العمرة و الحج الى بيت الله العتيق]، نگاشته ابن ضياء مكى قرشى [(٧٨٩- ٨54 ه. ق]:

«مكانى كه به آن زادخانه پيامبراكرم (ص) گفته مى شود، نزد اهل مكه مشهور و در محلى است معروف به سوق الليل.» (3)اين متن پيش از اين از كتاب او نقل شد.

اينها نمونه هايى صريح از بيان تواتر محلى است كه با مكان هايى كه براساس معيارهاى فقيهان آگاه، صحيح تشخيص داده شده اند منطبق اند.

از فضل و نعمت هاى بى شمار الهى بر امت اسلامى است كه پاره اى از اين مكان ها از ميان نرفته، و بر جاى مانده اند و تاريخ افتخارات اسلام را با همه گستردگى آن و برخلاف نشستن گرد زمان بر رويدادهاى آن، براى نسل هاى كنونى و آينده روايت مى كنند.

اين مكان ها از طريق تواتر علمى و تواتر شفاهى محلى ديدارى به ما رسيده است، بلكه منابع شرعى [هم] درباره شمارى از آنها گفته اند كه اينها مشهورتر از آنند كه آزمند توصيف باشند. روشن است كه نقل نسل به نسل از روش هاى اثبات [مطلب] است. اين نكته را علما گوشزد كرده اند. مثلاً ابن قيم مى گويد: «نقل [درباره] اعيان [خارجى] و تعيين مكان ها، همانند نقل آنان [درباره] صاع و مد و تعيين محل منبر و محل نماز [حضرت (ص)] و قبر و اتاق و مسجد قبا، و تعيين روضه [مقدس نبوى] و بقيع و نمازگاه و امثال اينهاست.

ص: 127

نقل اين مكان ها مانند نقل محل مناسك چون صفا و مروه و منا، و محل جمرات و مزدلفه و عرفه، و مكان هاى احرام چون ذوحليفه و جحفه و مانند اينهاست.» (1)

فراوانى از اين مكان هاى تاريخى و بسيارى از آثار مكه مكرمه، تا ربع پايانى قرن چهاردهم هجرى قمرى همچنان و به شكل [گذشته] آنها در سده هاى نخستين اسلام وجود داشتند، تا اينكه دست دگرگونى وگسترش حرم شريف، از آستين برآمد.

اين نسل از مكيان و جهان اسلام كه پيش و پس از توسعه حرم، مكه را ديده اند، در پيش از سال ١٣٧5ه. ق، بسيارى از بناهاى تاريخى و مكان هاى دينى را به همان شكل كه مورخان مكى كهن چون: ازرقى، فاكهى، تقى الدين فاسى و ديگران توصيف كرده اند، مشاهده نموده اند. پس جاى شك و ترديد در وجود اين مكان ها و انتساب آنها به [پيامبر اكرم (ص) و صحابه او] باقى نمى ماند، خاصه آنكه بزرگان مكه آنها را مسلم و محقق دانسته اند و [روشن است كه] اهل مكه به محل هاى آن آگاه ترند، همچنان كه اهل هر شهر به [مكان هاى] آن آگاه ترند. بنابراين، انكار نسبت اين مكان ها [به پيامبر اكرم (ص) و صحابه او] از سوى كسى كه در اين شهر نزيسته است در شرع و عرف بى اعتبار است و با وجود چنين تواتر [علمى و محلى]، انكار [وجود] اين مكان ها [يا انتساب آنها به پيامبر اكرم (ص)]، عناد بى علم است.

ص: 128

مرحمت فرموده زمين بيضا، معروف به خانه حضرت خديجه همسر پيامبر (ص) را در اختيار جناب شيخ عباس قطان قرار دادند (1)تا بر بقاياى خانه، مدرسه اى براى حفظ قرآن برپا شود.

همچنين مرحمت فرموده مكانى را كه رسول معظم (ص) در آن زاده شد، براى ايجاد كتابخانه اى بزرگ براى استفاده دانشمندان و دانش دوستان در اختيار ايشان نهادند. عمليات ساخت بر اساس طرحى كه تهيه شده است از اين هفته آغاز مى شود.» (2)

اين نشانه اى بزرگ و كارى نيك و جاودان از اعلى حضرت در حفظ و حراست از ميراث امت است كه در پرونده بزرگ داشت آثار نبوى و اداى حق آنها كه ناشى از انتسابشان به سرور آدميان (ص) است به پاى او نوشته مى شود. (3)

اقدامات رسمى عملى براى جامه عمل پوشاندن به خواست ملوكانه آغاز گشت و در دادگاه عالى شرع در مكه مكرمه سندى در خصوص [وقفى بودن] زادخانه شريف نبوى، به شماره ١4٠ در جلد چهارم در تاريخ ٢5 جمادى الآخر ١٣٧٣ه. ق / ١ فوريه ١٩54م صادر شد. همچنين در دادگاه عالى شرع در مكه مكرمه، سندى درباره وقفى بودن خانه ام المؤمنين حضرت خديجه صادر شد.

هر دو سند را رئيس وقت دادگاه عالى شرع شيخ عبدالله بن عمر بن دهيش صادر و

ص: 129

رئيس ديوان عالى تأييد كرد.

در سند نخستين چنين آمده است:

«امين بن شيخ عباس قطان، به وكالت از عمه اش سركار خانم فاطمه بنت يوسف قطان، به موجب وكالتنامه صادر شده در سردفتر اسناد رسمى مكه به شماره ١٩٢، مورخه ٢٣/٢/١٣٧١ه. ق، نزد اينجانب رئيس دادگاه عالى شرع در مكه مكرمه حاضر شد و اظهار داشت: موكل من درخواستى مبنى بر صدور اجازه ايجاد كتابخانه اى در مكانى كه معروف به مولد النبى (ص) است و در محل خود كاملاً شناخته شده است و به تعيين حدود نياز ندارد، واقع در شعب على [(ع)] در محله سوق الليل، به دولت فخيمه تقديم داشت. و پس از طى مراحل و اقدامات قانونى، حكم رياست مبنى بر موافقت با درخواست ياد شده، از آن روى كه كارى خيرانديشانه است، به شماره 5٢5/٢٣ مورخه ١4/4/١٣٧٠ه. ق صادر شد. مشروط بر آنكه پس از اتمام ساختمان، وقف نامه آن در دادگاه عالى شرع به ثبت برسد و كتابخانه عمومى باشد و همه قسمت هاى ساختمانى و ديگر اجزاء آن وقف همه مسلمانان باشد. حكم ياد شده مورد موافقت والاحضرت، وليعهد اعلى حضرت قرار گرفت و به شماره ٢٣6٨ مورخه ١١/5/١٣٧٠ه. ق به فرماندارى پايتخت ابلاغ شد و رونوشت آن براى مقام عالى رياست ديوان عالى. . . ارسال گشت. در وقف نامه اين مكان از جمله شرط شده است كه: خانه ياد شده اجاره داده نشود، فروخته نشود، هديه نشود، به چيزى ديگر تبديل نشود و به همان شكل بماند. نيز شرط شده است كتاب هاى آن به بيرون برده نشود. همچنين شرط شده است كه اگر بنا فرسوده شد در حال و آينده واقف و ورثه او و هر كس ديگر حق ندارد از آن براى امرى جز آنچه اجازه داده شده است استفاده كند. بر اساس [بينه (1)] قانونى اصولاً براى من ثابت شده است كه فاطمه بنت يوسف قطان، با مال خود ساختمان ياد شده را ساخته است. بنابراين، وقف نامه ياد شده با شروط ياد شده را قانونى مى دانم و آن را امضا كردم و دستور دادم در روز بيست و

ص: 130

پنجم جمادى الثانى سال هزار و سيصد و هفتاد و سه قمرى سند آن تنظيم و تحرير شود. و صلى الله على [محمد] و آله و سلم.

رئيس دادگاه هاى عالى مكه

محل مهر

درباره وقف خانه ام المؤمنين حضرت خديجه (1)[(عليها السلام)]، در سند شماره ١4٢ مورخه ٢5 جمادى الاخر ١٣٧٣ ه. ق/ ١ مارس ١٩54م كه در دادگاه عالى شرع صادر شده، چنين آمده است:

«ستايش خاص اوست. امين بن شيخ عباس قطان نزد من عبدالله بن عمر بن دهيش، رئيس دادگاه عالى شرع در مكه مكرمه حاضر شد و اظهار داشت: پدرم شيخ عباس بن يوسف قطان در حال حيات از دولت فخيمه درخواست كرد اجازه صادر شود، در ارض البيضاء معروف به خانه حضرت خديجه كبرى (عليها السلام) و زادخانه حضرت فاطمه [(عليها السلام)] واقع در محله قشاشيه كه در محل خود چنان شهرت دارد كه نياز به تعيين حدود ندارد، از محل اموال پدرش شيخ يوسف قطان، مدرسه اى براى حفظ قرآن كريم بنا نهد. فرمان والاحضرت، وليعهد اعلى حضرت، خطاب به فرماندارى پايتخت به شماره ٧١١ مورخه ٢4/٧/١٣66 ه. ق صادر شد مبنى بر موافقت با درخواست ياد شده مشروط بر رعايت آنچه عاليجناب در خصوص اين درخواست مقرر داشته اند. رونوشت فرمان مبارك براى پدرم و دو نسخه از آن هم براى وزارت امور اقتصاد و دارايى و رياست ديوان عالى كشور ارسال شد. و پدرم به عنوان وصى تام الاختيار پدر ايشان يعنى شيخ يوسف قطان در خيرات و مبرات از مرده ريگ پدرش به موجب سند صادر شده در دادگاه عالى شرع به شماره ١٢٠ مورخه ٩/٢/١٣5١ه. ق، در زمان حيات او با استناد به وصيت پدرش مبنى بر خيرات از اموالى كه در اختيار اوست به ايجاد ساختمان مدرسه ياد شده

ص: 131

در زمين مورد نظر پرداخت. وى هيچ مالكيت و حقى در آن ندارد و پيش از آنكه اين وقف نامه را در مراكز قانونى به ثبت رسمى برساند از دنيا رفت. بناى ياد شده شامل طبقات فوقانى و تحتانى، و متعلقات و تأسيسات الحاقى و آشپزخانه و حمام و انبارى است و از شرق به كوچه اى باز معروف به زقاق الحجر، از غرب به قبان و از شمال به موقوفه خانه سنبل و از جنوب به ملك شرفا در قديم و ملك حسن طلاقى و فرزندانش در حال حاضر محدود است. در اين وقف نامه شروطى آمده است كه عمل و پايبندى به آنها الزامى است: خانه ياد شده اجاره داده نمى شود و فروخته نمى شود و هديه نمى شود و امانت داده نمى شود و به چيزى ديگر تبديل نمى شود، بلكه به همين شكل مى ماند.

رئيس دادگاه در ادامه مى گويد به موجب بينه قانونى اصولاً بر من ثابت شد كه عباس ابن يوسف قطان از محل اموال پدرش يوسف قطان بناهاى ياد شده در فوق را ساخته است؛ از اين رو وقف نامه يادشده را قانونى مى دانم و آن را امضا كردم و دستور دادم سندى براى آن تنظيم و تحرير شود به تاريخ روز بيست و پنجم ماه جمادى الثانى سال هزار و سيصد و هفتاد و سه.

مهر رئيس دادگاه عالى

دو نكته در اين دو سند درخور درنگ است:

١. در اين دو سند نكته اى است كه تواتر محلى در مورد دو مكان تاريخى [يعنى زادخانه نبوى و خانه حضرت خديجه] را ثابت مى كند، چرا كه در توصيف محل و تعيين [حدود اين دو مكان] آمده است كه قاضى عبدالله بن دهيش نيازى نمى بيند محل آن دو مكان را در وقف نامه مشخص سازد. وى [در سند نخست] درباره زادخانه شريف نبوى مى گويد: معروف به مولد النبى (ص) در شعب على [(ع)] در محله سوق الليل و در محل خود آن مايه مشهور است كه به تعيين و توصيف نياز ندارد.

او [در سند دوم،] درباره خانه ام المؤمنين حضرت خديجه هم مى گويد: اجازه زمين

ص: 132

بيضا معروف به خانه حضرت خديجه كبرى [(عليها السلام)] و زادخانه حضرت فاطمه (عليها السلام) در محله قشاشيه كه در محل معروف است و چنان شهرت دارد كه به تعيين نياز ندارد.

٢. والاحضرت عبدالعزيز، پس از مشورت با علماى بزرگ به اين كار مبارك پرداخت. تاريخ، اين اقدام را به عنوان سند و حقيقتى آشكار ثبت مى كند. البته جاى شگفتى نيست، چه او پى نيكان گرفته است و كارش كامل كننده كار خلفا و حاكمان مسلمان در گذشته است. همچنين رهبرى هاى حكيمانه در امت، به حفظ تاريخ امت و آثار باستانى آن اهتمام بليغ دارند.

استاد عبدالرزاق فرزند شيخ محمد عبدالرزاق حمزه خطيب و امام جماعت مسجدالحرام در آغاز عمليات تأسيس مدرسه حفظ قرآن كريم در اين مكان مبارك، مى گويد: «. . . پيش از اين مى دانستيم كه اين محل، خانه ام المؤمنين حضرت خديجه بنت خويلد و ديگر همسران نبوى بوده و حضرت فاطمه [(عليها السلام)] در آن زاده شده است. پس از مدتى ديدم كارگران براى پى ريزى ساختمانى تازه در اين مكان، حفارى و پى كنى مى كنند. در اثر اين كار، ساختمانى كامل كشف شد كه در آن مسجدى بود كه پايين تر از سطح خيابان قرار داشت و به مرور زمان در اثر سيل و ديگر عوامل در زير خاك مدفون شده بود. (1)بارى در همان محل، ساختمانى تازه ساخته شد، و مدرسه اى، آن را براى حفظ قرآن كريم به كار گرفت. اين بهترين استفاده از اين مكان تاريخى است. خداوند اين فكر شايسته را براى اهل خير مقرر فرمود و ساختمان در همان دوره يعنى در اواسط و اواخر دهه شصت قرن چهاردهم هجرى ساخته شد.

خانه ارقم بن ابى ارقم در صفا (دار الاسلام) كه نخستين مدرسه (2)در اسلام است و عمر در آن اسلام آورد، ماجرايى ديگر دارد؛ چرا كه در كوچه اى منشعب از مسعى در

ص: 133

سمت چپ كسى واقع است كه به صفا مى رود. اين كوچه كه حدود پنجاه متر از كوه صفا فاصله دارد همان كوچه خيزران است، اما خانه ارقم حدود يكصد متر با مسعى فاصله دارد و نزديك خانه هاى آل شيبى (خدمتكاران و پرده داران كعبه) است، و خانه اى است يك طبقه كه درست مانند ساختمان قديم حرم از چند ستون و چند قوس ساخته شده و بى استفاده و متروك بود.

خداوند مقرر كرد شيخ عبدالطاهر ابوالسمح امام حرم مكى، و جانشين او شيخ محمد عبدالرزاق حمزه، از ملك عبدالعزيز درخواست كنند اجازه دهد اين خانه در اختيار مدرسه دارالحديثى قرار گيرد كه پيشتر در سال ١٣5٣ه. ق تأسيس شده بود. ملك عبدالعزيز با اين درخواست موافقت كرد و خانه در اختيار آنان قرار گرفت. [اما] از آنجا كه خانه اى يك طبقه بود و تنها چهار اتاق داشت و اين مقدار، گنجايش مدرسه را نداشت، يكى از خيران به هزينه خود يك طبقه بر طبقه هم كف افزود. مادر بزرگ [محترم (1)] شيخ محمد حسين نصيف كه بسيار هوادار اين مدرسه بود، در اين كار نقشى بزرگ ايفا كرد.

البته طبقه نوساز، با طبقه هم كف هماهنگ نبود، زيرا طبقه هم كف چنان كه گذشت به شيوه [معمارى] اسلامى داراى چند ستون و چند طاق قوسى بود، اما طبقه افزوده شده به شيوه جديد و سيمانى ساخته شده و اين موجب شده بود ساختمان، به كسى ماند كه پيراهن و عبا بر تن دارد و كلاه شاپو بر سر نهاده است.

مدرسه دارالحديث اين بناى باستانى را در اختيار داشت و خاطره خوش آن را زنده نگه مى داشت تا اينكه طرح توسعه حرم اجرا شد و كل بنا در سال ١٣٧5ه. ق تخريب گشت و محل آن اكنون در خيابان ميان صفا وكوه ابوقبيس است. (2)

نمونه آنچه را كه استاد عبدالرزاق حمزه بيان داشت، در آنچه كه عالم سلفى مسعود

ص: 134

عالم ندوى در كتاب شهور فى ديار العرب درباره سفرش به كشور عربستان نوشته است مى يابيم. وى كه در هشتم ذيقعده سال ١٣6٨ه. ق ميهمان دولت عبدالعزيز بود در شرح كارهاى پس از طواف وداع مى گويد:

پس از طواف به ديدار شيخ ابوسمح رفتم. چون به در دارالحديث رسيدم، مولانا عبدالوهاب دهلوى را ديدم كه از اقامتگاه من مى آمد. او براى ديدار من رفته بود، و دوستش محمد بن عبدالعزيز حمزه با او بود. با هم نشستيم و از مسائل گوناگون گفتيم. شيخ ابوسمح كه به خانه ارقم رفته بود، مى گفت: اين ساختمان مخصوص در خانه ابى ارقم، در آغاز دوره عباسى ساخته شده است. در انديشه ساختن ساختمانى عظيم و عالى در اين مكان هستيم. متأسفانه من نتوانستم از خانه ارقم كه رسول خدا (ص) با آغازين صحابه فدايى خود در آن مستقر بودند، ديدار كنم. ان شاءالله پس از بازگشت از مدينه منوره همراه مولانا عبدالوهاب كه از معروف ترين عالمان آگه به آثار تاريخى مكه و مسئول امور مالى شوراى دارالحديث است، از آنجا ديدار خواهم كرد. عالم سلفى شيخ محمد بن عبدالرزاق به مناسبت بحث از خانه ارقم، ديدگاهش درباره مكان هاى تاريخى مكه را اين گونه بيان داشت: همه اين ساختمان ها بايد محفوظ بماند و محل ادارات و مراكز علمى و دينى شود. ضرورت دارد گنبدها ويران شود (1)، اما معنا ندارد به اين مكان هاى مرتبط با دوره نخست دعوت اسلامى بى توجهى شود.» (2)

شمارى از علماى سلف در عصر حاضر با اين ديدگاه موافقند. مانند رشيد رضا. (3)او از كسانى است كه استفاده فرهنگى از اين مكان هاى مسلم تاريخى را به دور از نيرنگ و خرافه و افراط و تفريط روا مى داند. اين مطلب به صراحت در متن زير آمده است:

«مسئله خانه اى كه رسول خدا (ص) در آن زاده شد و ديگر خانه هاى باستانى اى كه قبر

ص: 135

در آنها نيست و عبادتگاه شده اند، آسان تر از مشكل مساجدى است كه بر قبور ساخته شده است.

من خانه اى را كه مى گويند خانه حضرت (ص) (1)است ديده ام و ديدم كه ورودى آن به گونه اى ويران شده است كه درآمدن به آن دشوار است و ديگر قسمت هاى آن حتى گنبدش همان طور كه بوده مانده است. من تخريب مساجد قبور را [كه] زيانبارتر از مسجد ضرارند كه آيه در شأن آن نازل شده است، تأييد مى كنم. من چند روز پس از رسيدن به مكه و پيش از آمدن محمد على [پاشا] به آنجا، با ملك [عبدالعزيز] ديدار كردم و از كسانى كه مسئله قبور و امثال آن را پديد آورده اند، شكوه نمودم و گفتم: به نظر من اشكالى ندارد كه زادخانه و خانه خديجه [(عليها السلام)] به مدرسه تبديل شود تا محدثان و مبلغان اسلام در آنها پرورش يابند و ديدار مردم از اين دو خانه منوط به كسب اجازه رسمى باشد و تنها به كسانى اجازه بازديد داده شود كه بدانند يا بياموزند كه اسلام روا نمى دارد كه مسلمان، پس از عوامل و علل عادى، از غير خداوند سودى بخواهد يا دفع زيانى بجويد. و هر كس اعتقاد داشته باشد اين خانه ها يا غير آنها سودى مى رسانند يا زيانى مى زدايند، به خداوند شرك ورزيده است.

ما معتقديم اين دو خانه نه سودى مى رسانند و نه زيانى، همچنان كه عمر هنگامى كه حجرالاسود را مى بوسيد با صداى بلند گفت: من نيك مى دانم كه تو سنگى، نه بهره مى دهى، و نه زيان مى رسانى، و اگر نديده بودم كه رسول خدا (ص) تو را مى بوسد، نمى بوسيدمت. (2)چنان كه بخارى و مسلم و ديگران مرفوعاً از رسول خدا (ص) نقل كرده اند. [معناى اين سخن آن است] كه بوسيدن حجرالاسود تنها از سر پيروى از رسول خدا (ص) است. [ملك عبدالعزيز] گفت: بدون فتنه اى بزرگ از پس اين كار برنمى آييم. (3)

ص: 136

اين گونه تفكر است كه در برخورد با اين مكان هاى تاريخى، روشنگرانه و متعادل است. پس، از ميان بردن اين مكان ها تجاوز و ستم به تاريخ و احساسات مسلمانان است و تقديس آنها به گونه اى كه با عقيده صحيح ناسازوار باشد ناپسند و مردود است.

راه درمان اين مشكل در پاره اى از جاهلان كه از بيرون عربستان مى آيند، فرهنگ سازى و آگاهى بخشى سودمند از رهگذر تشكيل گروه هاى زائر براى بازديد از اين مكان ها به همراه راهنماى [رسمى] است كه آنان را راهنمايى كند و با تاريخ اسلام و رشد آن در پرتو اين عقيده و مبارزه آن با همه پديده هاى ناسازوار با توحيد ناب كه شايسته است فرد مسلمان در برخورد با آثار تاريخى به آن آراسته باشد، آشنا سازد.

راه حل درست، ايجاد آگاهى است. اين روشنگرى در آينده هم به ويژه پس از بازگشت حاجيان و عمره گزاران به كشور خود، درس مفيدى است براى هر كس كه در پى ديدار از اين مكان هاى تاريخى است.

ص: 137

بهره گيرى از اين مكان هاى تاريخى به شيوه اى عقلانى و روشى فرهنگى است كه ارزش جايگاه تاريخى و عظمت و شكوه اين مكان ها را در نفوس مسلمانان حفظ مى كند. آنچه به احساسات و عواطف و تاريخ مسلمانان مربوط است، مد نظر ملك عبدالعزيز قرار دارد. و اين [از سويى] فضل الهى است، [و از سوى ديگر] به لطف مشورت او با عالمانى است كه نگرشى گسترده و رويكردى صحيح دارند، همان كسانى كه به اهميت اين گونه مكان هاى تاريخى و تأثير ژرف آنها بر هدايت نسل ها و جلب توجه آنان به معانى ايمان آگاهند.

سومين نمونه برجسته از مصاديق توجه فرهنگى ملك عبدالعزيز، نكته اى است كه استاد محمد امين اسماعيل خدمرى از فرزندان مكه مكرمه و معاصران مربى فاضل شيخ عبدالله خوجه رئيس مدارس پيكار با بيسوادى، درباره [مدارس] (1)شبانه نجاح كه در سال ١٣5٠ه. ق تأسيس شدند، و ماجراى اجازه [تأسيس] مدرسه [در] زادخانه حضرت على بن ابى طالب (ع) در شعب على، بيان داشته است.

اما درباره چگونگى تأسيس اين مدرسه: آموزشگاه پسرانه [ملك عبدالعزيز] در رياض برآن شد كه جشن فارغ التحصيلى برگزار كند. به مسئولان آن گفته مى شود شيخى در مكه است به نام عبدالله خوجه كه در برگزارى جشن ها يد طولا دارد.

شيخ مى گويد: شيخ طاهر دباغ به همراه بزرگان مكه نزد من آمدند و خواستشان را با من در ميان نهادند. من هزينه كار را درخواست كردم، قول همكارى دادند.

من به رياض رفتم و جشن را برگزار كردم، بسيار موفقيت آميز بود. پس از برپايى جشن تصميم گرفتم به شهر خود مكه بازگردم، اما آنان از من خواستند دو سه روز درنگ كنم. روز سوم دفتر بزرگى مانند دفتر حضور و غياب نزد من آوردند و گفتند در اين دفتر تمنايى كن، ما اين را خدمت اعلى حضرت مى بريم. من يكى از موقوفه هاى مكه را درخواست كردم. به اين ترتيب از من خواستند موردى را مشخص كنم؛ من

ص: 138

گمشده ام را در اين مكان [زادخانه(1)حضرت على بن ابى طالب (ع)] يافتم. سپس آنان بن لادن را براى تأمين هزينه و معلم به من معرفى كردند و به اين ترتيب مدرسه ساخته شد. اين مدرسه، شعبه اى در محله شبيكه دارد كه شيخ احمد عبدالغنى عجيمى - خدايش بيامرزد - آن را اداره مى كرد و زير نظر مدير مدرسه «پيشرفت علمى» است كه در كوچه عجيمى پشت اداره پست در شاميه واقع است. (2)

اين مدرسه سال ها در اين ساختمان نقش فرهنگى خود را بازى كرد تا اينكه محله شعب على (ع) براى توسعه خيابان و عمليات حفر تونلى كه از محله عزيزيه مى آيد و از وسط كوه ابوقبيس مى رود، تخريب شد.

به كارگيرى اين مكان هاى تاريخى، نقشى برجسته در زندگى علمى و فرهنگى در درون و بيرون عربستان ايفا كرد. پس از تخريب كامل شمارى از آنها براى توسعه فضاهاى حرم شريف براى نمازگزاران، محل زادخانه شريف نبوى (كتابخانه مكه مكرمه) مكان فرهنگى - تربيتى برجسته اى شده است كه نقش علمى بى بديلى در داخل و خارج عربستان بازى مى كند، چرا كه با نسخ خطى و منابع چاپى، محققان را در به پايان رساندن پژوهش هاى علمى خود يارى مى رساند. اينها جملگى در كارنامه ملك عبدالعزيز و واقفانى كه براى خدمت به جويندگان دانش، بخشى از ثروت خود را براى ساختن آن هزينه كردند، ثبت مى شود.

تاريخ هم چنان از اين كار پادشاه و فرزندان او كه به راه او مى روند و در پى آنند كه تاريخ امت اسلامى را از نابودى باز دارند و نگذارند جاهلان بر آن تسلط يابند، ياد خواهد كرد.

ص: 139

ص: 140

كرده بودم. سپس بر ما معلوم شد كه اينها همه بدعت است و در شرع هيچ اساسى ندارد. مهاجران و انصار هيچ يك از اين كارها را نكرده اند و پيشوايان، راستى از اين كارها باز داشته اند. مسجدالحرام تنها مسجدى است كه مشروع است براى نماز و دعا و طواف و ديگر عبادات به آنجا رفت، و رفتن به مسجدى ديگر در مكه براى اين امور مشروع نيست، و روا نيست كارى كرد كه در آنجا مسجدى در اين احكام با مسجدالحرام رقابت كند. نماز و دعا و ديگر عباداتى كه فرد در اين مساجد به جا مى آورد، اگر در مسجدالحرام به جا آورد، خوب بلكه سنت مشروع است، اما رفتن به مسجدى ديگر براى انجام دادن اين كارها و كسب فضيلت آن، بدعت و غيرشرعى است.» (1)

٢. ناروايى زيارت مكان هايى كه رسول خدا (ص) مدتى از رسالتش را در مكه در آنها گزارده است: او در اين باره مى گويد: «زهد و عبادت حضرت (عليها السلام) در غار حرا، پيش از مبعث بود. سپس چون خداوند او را به نبوت و رسالت خويش بزرگ داشت و ايمان آوردن به او و اطاعت و پيروى از وى را بر مردم واجب شمرده، او و مهاجران نخستين كه به او ايمان آوردند و برترين آفريدگان بودند ده سال در مكه اقامت كردند، و نه او به غار حرا رفت و نه هيچ يك از اصحابش. سپس به مدينه هجرت نمود و چهار (2)نوبت عمره گزارد: عمره حديبيه كه مشركان نگذاشتند [حضرت (ص)] به خانه خدا رود. هنگامى كه به قصد مكه از تنعيم و كنار مساجدى كه گفته مى شود مساجد عايشه اند بگذرى، به كوهى كه در سمت راست توست كوه تنعيم گويند و

ص: 141

حديبيه در همان سمت و دور از تنعيم است. سپس در سال آينده عمره قضيه (1)را گزارد و با جمع انبوهى از صحابه وارد مكه شدند و سه روز در آنجا ماندند. سپس چون مكه را فتح كرد و به ناحيه حنين و طائف در شرق مكه رفت و با هوازن حنين جنگيد و اهل طائف را محاصره نمود و غنايم حنين را در جعرانه تقسيم كرد، از جعرانه محرم شد و به مكه آمد. پس از اين در حجةالوداع عمره چهارم گزارد و گروه هاى مسلمان با او حج گزاردند و جز كسانى كه خواست خدا بود از حج باز نماندند.

در اين عمره ها و حج واجب نه او و نه هيچ يك از اصحابش به غار حرا نرفت و آنجا را زيارت نكرد. همچنين است ديگر مكان هاى اطراف مكه. در آنجا جز در مسجدالحرام و بين صفا و مروه و منا و مزدلفه و عرفات، در جايى ديگر عبادت صورت نگرفت و نماز ظهر و عصر را در بطن عرنه گزارد و روز عرفه در نمره كنار عرفه براى او چادر زدند. در آينده هم خلفاى راشد و ديگر مسلمانان صدر اسلام، به غار حرا براى نمازگزاردن و دعا كردن نرفتند.

همچنين است غار ياد شده در آيه: إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُما فِي الْغارِ (2)؛ «. . . آنگاه كه كافران وى را كه دومى آن دو بود بيرون راندند. . .» كه همان غار كوه ثور در سمت راست مكه است، چه حضرت براى امتش مقرر نداشت به آنجا سفر كند و آن را زيارت نمايد و در آن نماز گزارد و دعا كند. [در مكه، مسجد، تنها مسجدالحرام بود و رسول خدا (ص) در مكه مسجدى نساخت] (3)و دستور نداد زادخانه اش و محل بيعت عقبه كه در پشت منا قرار دارد و در آنجا براى وى مسجدى برپا شده است، زيارت شود. اين مساجد جملگى پس از آن حضرت ساخته شده اند.

ص: 142

روشن است كه اگر اين كارها شرعى و مستحب بود و خداوند براى آنها پاداش مى داد، حتماً پيامبر اكرم (ص) آگاه ترين مردم به اين امور بود و اين مطالب را به اصحابش مى آموخت و اصحاب او از آيندگان به اين امور آگاه تر و به آنها راغب تر بودند.

از آنجا كه آنان به هيچ يك از اين اعمال توجه نكرده اند، معلوم مى شود اين كارها از بدعت هايى است كه اصحاب، آنها را عبادت و نزديكى به خداوند و اطاعت از او نمى دانستند. پس هر كس اين اعمال را عبادت و نزديكى به خداوند و اطاعت از او شمارد، به راه آنان نرفته است، و چيزى را از دين شمارده است كه خداوند به آن فرمان نداده است.» (1)

٣. اختلاف علما در زيارت اين مكان ها: ابن تيميه به اين اختلاف پرداخته است و مى گويد: «محمد بن وضاح مى گويد: مالك و شمارى ديگر از علماى مدينه، آمدن به اين مساجد و مكان ها در مدينه را مكروه داشته اند مگر قبا و احد. سفيان ثورى به بيت المقدس وارد شد و در آن نماز گزارد، اما در پى درآمدن به اين مكان ها و نمازگزاردن در آنها برنيامد. اين گروه با استناد به سخن عمر، و از آن رو كه اين اعمال شبيه نماز در مقابر است، به طور مطلق آنها را مكروه دانسته اند.

شمارى از علماى متأخر آمدن به اين مكان ها را مستحب دانسته اند و گروهى از مؤلفان اهل سنت و ديگران در مناسك خود از استحباب زيارت اين مساجد ياد كرده اند و محل و نام آنها را برشمارده اند.

احمد [بن حنبل] زيارت مكان هايى را كه درباره آنها خبرى رسيده است، جايز مى داند مگر اينكه جشن گرفته شود، يا پى در پى به آنجا رفت و آمد شود و در زمان مشخص در آنجا گرد آيند. مانند نماز جماعت زنان در مسجد، كه وى آن را روا داشته است مگر آنكه زنان از اين رهگذر خودنمايى كنند. به هر حال، خانه براى آنان بهتر است. احمد [بن حنبل] به اين طريق ميان اخبار جمع كرده و به حديث ابن مكتوم

ص: 143

احتجاج جسته است.» (1)

4. صحت ساختن مسجد در مكانى كه رسول خدا (ص) در آن نماز گزارده است يا قصد نماز خواندن در نمازگاه او: ابن تيميه اين را مى پذيرد، مشروط بر آنكه اصالةً هدف ساختن مسجد باشد؛ مى گويد: «و مانند آن است آنچه كه در صحيحين از قول عتبان بن مالك نقل كرده اند كه گفته است: من [در مسجد قومم] بنى سالم نماز مى خواندم. بعد نزد پيامبر (ص) آمدم و گفتم: چشمم بى سو شده است و سيل ها ميان من و مسجد قومم قرار گرفته است، بسيار دوست دارم بيايى در جايى از خانه ام نماز بگزارى تا آنجا را مسجد كنم. او گفت: چنين مى كنم ان شاءالله.

بعد چون روز برآمد، رسول خدا (ص) با ابوبكر صبح هنگام بر من وارد شد و اجازه خواست. اجازه دادم. هنوز ننشسته بود كه پرسيد: كجاى منزلتان دوست دارى نماز بخوانم؟ من به جايى كه دوست داشتم در آن نماز بگزارد، اشاره كردم. رسول خدا (ص) در آنجا ايستاد و تكبيرةالاحرام گفت. ما در پى وى به صف شديم. او دو ركعت نماز گزارد و سلام داد. ما هم با او سلام داديم.

از اين حديث برمى آيد كه باكى نيست كه كسى مسجدش را در محلى كه رسول خدا (ص) در آن نماز گزارده برپا سازد، هم چنين است قصد نماز گزاردن در محلى كه رسول خدا (ص) در آنجا نماز خوانده است؛ اما قصد اصلى اين فرد ساختن مسجد است و مكانى را دوست دارد كه رسول خدا (ص) در آن براى او نماز خوانده است، تا از اين رهگذر، رسول خدا (ص) محل مسجد او را معلوم كرده باشد. و اين برخلاف مكانى است كه رسول خدا (ص) به طور اتفاقى در آن نماز خوانده است و بعد آن را مسجد كرده اند؛ اما نه از آن رو كه به مسجد نياز بوده است، بلكه براى آنكه حضرت (ص) در آنجا نماز گزارده است.» (2)

ص: 144

5. مشروع بودن نماز گزاردن در مكان هايى كه حضرت (ص) در آنها نماز مى گزارده است، به قصد پيروى و اقتدا: نماز خواندن يا دعا كردن در مكان هايى كه رسول خدا (ص) در آنها نماز گزارده يا دعا كرده است، سنت و اقتدا به آن حضرت (ص) و پيروى از اوست، همچنان كه اگر [ آن حضرت] در وقتى خاص نماز به جا آورد و يا دعا كرد، نماز و دعا در آن وقت، سنت و مانند ديگر كارها و عبادات اوست كه به قصد قربت انجام مى گيرند. از اين مورد است خبرى كه در صحيحين از قول يزيد بن ابى عبيد آمده است كه مى گويد: سلمة بن اكوع پيوسته مى كوشيد نزديك اسطوانه كنار محل مصحف نماز بگزارد. به او گفتم: اى مسلم مى بينم نماز خواندن كنار اين اسطوانه را پى مى گيرى. گفت: پيامبر اكرم (ص) را ديدم در كنار آن نماز مى گزارد. در روايت مسلم از سلمة بن اكوع آمده است: او در محل مصحف نماز مى گزارد و تسبيح مى گفت و اشاره مى كرد كه رسول خدا (ص) در اين مكان درنگ مى كرد و ميان منبر و محراب به اندازه عبور گوسفندى فاصله بود.

پاره اى از مؤلفان پنداشته اند اين مطلب از موارد اختلافى است و آن را با گونه نخست يكى انگاشته اند؛ اما اين درست نيست؛ زيرا اينجا خبر داده است كه پيامبر اكرم (ص) در آن محل درنگ مى كرد، حال كه چنين است چگونه قصد اين كار، مستحب نيست. بله تعيين جايگاه در مسجد و جز در آنجا نماز نگزاردن، در شرع منع شده، چنان كه در سنت آمده است. و جايگاه برگزيدن [در مسجد] غير از درنگ نه در پى جايگاه گرفتن است. پس بايد ميان پيروى از پيامبر اكرم (ص) و اقتدا به او در آنچه كرده است با بدعت گذارى در چيزى كه در سنت نيست و تنها براى ارتباط آنها با او [صورت مى پذيرد]، فرق نهاد. (1)

6. اشكالاتى كه انتظار مى رود در زيارت مكان هاى مبارك نبوى پيش آيد: پيروان اين ديدگاه پوشيده نمى دارند كه برخى از جاهلان، هنگام زيارت اين مكان ها رفتارهاى نهى

ص: 145

شده اى انجام مى دهند كه با عقيده توحيد سازوارى ندارد. اين امر در ميان عامه مردم آشكارا ديده مى شود. ازاين رو و براى پيش گيرى از اين دستاويز، اين باب يكسره بسته شد تا نابى عقيده مصون بماند.

ابن تيميه اين امر را در عبارت ذيل بيان داشته است: «كسى كه اين زيارت ها را مكروه مى داند، تنها از آن روست كه اينها بهانه اى مى شود براى برپايى جشن و عيد گرفتن و تشبّه به اهل كتاب. و هيچ يك از صحابه با آنچه ابن عمر در اين زمينه كرده است، موافق نبوده اند و از خلفاى راشد و مهاجران و انصار هم نقل نشده است كه در پى مكان هايى برآيند كه رسول خدا (ص) در آنها فرود آمده است.» (1)

٧. ديدگاه برگزيده ابن تيميه: حق با جمهور صحابه است؛ زيرا پيروى از پيامبر اكرم (ص) به اطاعت از گفتار و كردار اوست، به گونه اى كه آنچه او انجام داده است به همان شكل كه او انجام داده است، به جا آورده شود. بنابراين، اگر آهنگ عبادت در مكانى شود، آهنگ عبادت در آنجا پيروى از رسول خدا (ص) است، مانند مشاعر و مساجد؛ اما اگر [آن حضرت (ص)] در جايى فرود آمد، كه از سر اتفاق، هنگام فرود آمدن به آنجا رسيد و يا به هر دليل ديگر كه نشان مى دهد حضرت [(ص)] در پى آن مكان نبوده است، اگر ما درپى آن برآييم، پيرو او نيستيم، چرا كه كارها در گرو نيت است. (2)

براى آشنايى بيشتر با اين ديدگاه بنگريد به:

١. حكم زيارة اماكن السيرة النبوية. سعد بن ناصر بن عبدالعزيز شثرى (چاپ اول، رياض، دار اشبيليا، ١4٢4ه. ق) .

٢. الآثار و المشاهد و اثر تعظيمها على الامة الاسلامية. عبدالعزيز بن عبدالله جفير (چاپ اول، مصر، دارالهدى النبوى - دارالفضيلة، ١4٢4ه. ق) .

ص: 146

٣. ما ذا يقولون عن التبرك و تقبيل اليد. ابوعمر ماحى (چاپ اول، رياض، مطبعة النرجس التجارية، ١4٢٩ه. ق) .

ص: 147

ابومحمد عبدالحق بن عطيه اندلسى (4٨١ - 546ه. ق) يادآورى مى كند كه مبارك بودن از دو جهت است: يكى نبوت و شرائع و رسولانى كه در اين سرزمين و اطراف و اكناف آن بوده اند؛ و ديگرى، نعمت هايى چون درختان و آب ها و سرزمين حاصلخيز كه خداوند به شام اختصاص داده است. (1)

حاصل سخن آنكه هر مكانى كه رسول خدا (ص) در آن فرود آمده است مبارك است. هيچ مسلمان جاهلى با اين امر مخالفت نمى ورزد چه رسد به عالم عاقل.

ابوعبدالله محمد بن احمد انصارى قرطبى [در تفسير]: الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ مى گويد: «گفته شده است كه اين مباركى براى ميوه ها و آبراه هاى آن است؛ و گفته شده است براى رسولان و صالحانى است كه در اطراف آن به خاك سپرده شده اند و ازاين رو مقدس شده است» (2)؛ و هم از اين روست كه اين عالمان فقيه، واژه مبارك را به كار برده اند و اين چيز شگفتى نيست.

[٢. رابطه مبارك بودن اين مكان ها با روا شدن دعا در آنها:] چون علت مبارك بودن آن [مكان ها] معلوم شد، [معلوم مى شود] به همين علت است كه دعا در آنها به اذن الله عزوجل روا مى شود. بزرگان علم تفسير پذيرفته اند كه مكان ها به اعتبار كسى كه در آنها فرود آمده و رويدادهايى كه در آنها رخ داده است بر يكديگر برترى دارند.

ابوعبدالله محمد بن اسماعيل بخارى، براى اين مفهوم بابى در صحيح خود اختصاص داده است به اين عنوان «باب مساجدى كه در راه مدينه اند و مكان هايى كه پيامبر اكرم (ص) در آنها نماز گزارده است.» (3)وى [در شرح اين عنوان] به ده حديث پرداخته است.

همچنين عمادالدين ابوفداء اسماعيل بن كثير قرشى دمشقى ([٧٠١]- ٧٧4ه. ق) اين مكان ها را ذيل عنوان «بيان مكان هايى كه رسول خدا (ص) در حالى كه در عمره و حج از

ص: 148

مدينه به مكه مى رفت در آنها نماز خوانده است» ، ياد كرده است. (1)

[٣. تبرك جويى پسر عمر بن خطاب به اين مكان ها:] احمد بن على بن حجر عسقلانى در شرح خود بر [صحيح (2)] بخارى چنين آورده است: حاصل آنكه، ابن عمر به اين مكان ها تبرك مى جسته است [ در حالى كه] پايبندى شديد وى [به سنت نبوى] زبانزد است. اين كار او با آنچه از پدرش رسيده ناسازوار نيست؛ توضيح آنكه، [عمر] در سفرى ديد مردم به جايى مى شتابند، علت را جويا شد، گفتند: پيامبر اكرم (ص) در آنجا نماز گزارده است. گفت: هر كه مى تواند، نماز بگزارد، و گرنه بازگردد. اهل كتاب تنها از آن روى هلاك شدند كه در پى آثار پيامبران خود برآمدند و آنها را به كنشت وكنيسه تبديل كردند. [رفتار عبدالله بن عمر، از آن روى با سخن عمر ناسازگارى ندارد كه] سخن عمر بر اين حمل مى شود كه زيارت مردم از اين مكان ها را براى غير نماز مكروه مى داند، يا بيم دارد كار بر كسانى كه حقيقت امر را نمى دانند، دشوار شود و آنان گمان برند اين عمل واجب است.

هر دو امر از نگاه ابن عمر صحيح اند. پيش از اين، سخن عتبان و درخواست او از رسول خدا (ص) براى نماز گزاردن در خانه او، تا آن را مسجد كند و پذيرش پيامبر اكرم (ص) ، و اين دليلى است بر [روايى] تبرك جستن به آثار صالحان. (3)

به همين ترتيب، ابومحمد عبدالله بن ابى جمره اندلسى (در. 6٩٩ه. ق) در كتابش بهجةالنفوس و تحليها بمعرفة ما لها و ما عليها شرح مختصر صحيح البخارى، به سنت شريف نبوى استشهاد جسته و در شرح حديثى از عمر كه مى گويد: «از پيامبر اكرم (ص) شنيدم كه در وادى عقيق مى گفت: شب هنگام فرستاده اى از پروردگارم نزد من آمد و گفت: در اين مكان مبارك نماز بگزار و بگو عمره اى در حجّى است» ، آورده است: اين سخن دليل است بر اينكه هدف ما از [نماز گزاردن در و تبرك جستن به] مكان ها و

ص: 149

زمان هاى مبارك، تعبد است. اين مطلب از سخن او «در اين مكان مبارك نماز بگزار» ، برمى آيد، يعنى به اعتبار بركت اين مكان است كه امر شده در آن نماز برپا شود چنان كه خداوند درباره ماه هاى حرام مى گويد: . . . فَلا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ. . . (1)؛ «در آنها بر خود ستم روا نداريد. . .» از ستم در اين ماه ها باز داشته است؛ زيرا گناه در همين ستم است و [ستم] در اين ماه ها بيش از ديگر ماه ها [ناپسند] است. امر به چيزى، نهى از ضد آن است و نهى از چيزى، امر بر ضد آن است، پس هنگامى كه از [ستم (2)(قدس سره) گناه] باز مى دارد، طاعت را لازم مى سازد و ما را به آن فرا مى خواند. (3)

4. زيارت رسول خدا (ص) و شمارى از بزرگان اصحاب او از غار حرا: اين امر در صحيح مسلم ذيل عنوان «بابى در فضايل طلحه و زبير» به اثبات رسيده است. به روايت از ابوهريره است كه رسول خدا (ص) با ابوبكر و عمر و عثمان و على [(ع)] و طلحه و زبير در حرا بود كه ناگاه صخره جنبيد. رسول خدا (ص) گفت: «آرام باش، جز پيامبرى يا صديقى يا شهيدى بر تو نيست.» (4)

و به سندى ديگر كه به ابوهريره مى انجامد از او نقل است كه رسول خدا (ص) بر كوه حرا بود. ناگاه كوه جنبيد. رسول خدا (ص) گفت: «حرا آرام باش، كه جز پيامبرى يا صديقى يا شهيدى بر تو نيست.» رسول خدا (ص) و ابوبكر و عمر و عثمان و على [(ع)] و طلحه و زبير و سعد بن ابى وقاص بر آن بودند. (5)و (6)و (7)

ص: 150

[ 5. سند روا شدن دعا در اين مكان ها:] سند روا شدن دعا در اين مكان ها، گاه مرفوعاً به رسول خدا (ص) مى رسد و فضل خداوند در شمار نمى آيد.

عفيف الدين عبدالله بن ابراهيم ميرغنى حسنى متقى مكى طائفى حنفى (در. ١٢٠٧ه. ق) در كتاب عدة الانابة فى اماكن الاجابة ذيل عنوان خاص «سند روايى دعا به طور عام» به اين موضوع پرداخته است و مى گويد: «بدان كه حسن [بصرى] به روا شدن دعا در اين مكان ها اشاره كرده است و چنين مى نمايد كه او اين مطلب را جز از نص نمى گويد.» (1)

شيخ محمد بن على علان [صديقى] در شرح الاذكار (2)، از جدش عبدالملك بن على نقل كرده است كه حسن بصرى [سند] اين مطلب را به رسول خدا (ص) مى رساند. پس اگر اين استناد ثابت شود، در عمل به آن بسنده مى شود.

شايد نزد شيخ عبدالملك عصامى نيز اين امر ثابت شده باشد، زيرا او در پايان منظومه مشهورش مى گويد: «بر اين امر شواهدى هست. برخى از اين شواهد در احاديث مرفوع بيان گشته است.» (3)او [روا شدن دعا در برخى از مكان ها] را به زمانى خاص مقيد نساخته است و بيشتر استادان ما كه در اين باره سخن گفته اند از او پيروى كرده اند و ناظم [منظومه] هم بر همين روش رفته است.

ملاعلى قارى مى گويد: «ظاهراً اين مكان هاى شريف، محل روا شدن دعاهاى عالى در زمان هاى خاص است و مى توان اين قيد را بر همه دعاها حمل كرد و خداوند سبحان اعلم است.»

نقاش [مفسر، روا شدن دعا در] برخى از [اين مكان ها را] به [زمانى خاص] مقيد كرده است. شافعيه به اين روش رفته اند؛ و فضل خداوند در شمار نمى گنجد.» (4)

ص: 151

رفتار صحابه سلف صالح: ازرقى با سندى كه به ابن جريج مى انجامد از اسماعيل بن اميه نقل مى كند كه خالد بن مضرس به او خبر داده كه سالخوردگانى از انصار را ديده است كه در پى نمازگاه رسول خدا (ص) در مقابل مناره [مسجد خيف] و نزديك آن بوده اند.

جدم گفت: «سنگ هايى كه در مقابل مناره است، همان محل نماز گزاردن پيامبر اكرم (ص) است و پيوسته مردم و عالمان را مى بينيم كه در آنجا نماز مى گزارند.» (1)

پس از ازرقى، فاكهى آمده و ياد كرده است كه سنگ هايى كه مقابل مناره است، همان نمازگاه پيامبر اكرم (ص) است و آگاهان همواره در آنجا نماز مى خوانند و [اين مكان،] همان مسجد [عيشومه (2)] است. (3)

رفتار تابعين سلف صالح: مورخ مدينه منوره ابوزيد عمر بن شبه نميرى بصرى (١٣٧ - ٢6٢ه. ق) مى گويد: «ابوغسان مى گويد: چند تن از عالمان مدينه به من گفتند: پيامبراكرم (ص) در همه مساجد مدينه و اطراف آن كه با سنگ هاى كنده كارى شده و يكسان ساخته شده است، نماز گزارده است؛ زيرا عمر بن عبدالعزيز هنگامى كه مسجد النبى (ص) را بازسازى مى كرد از مردم كه فراوان بودند، درباره مساجدى كه رسول خدا (ص) در آنها نماز گزارده است، پرسيد و سپس همه آنها را با سنگ هاى كنده كارى شده يكسان، ساخت.» (4)

از مصادر برمى آيد كه او نخستين كس است كه براى اين مساجد محراب ساخت. مورخان به اين شيوه معمارى مساجد، بناى عمرى گويند. اميران و بزرگان و توده مردم مسلمان به ساختمان و بازسازى و تعمير و توسعه اين مساجد اهتمام داشته اند. (5)

ص: 152

اين گونه برخورد با مكان هاى تاريخى اى كه انتساب آنها به رسول خدا (ص) صحيح است از قرن نخست هجرى و به دست عمر بن عبدالعزيز هنگامى كه والى مدينه منوره در زمان حكومت وليد بن عبدالملك بود، پديد آمد. وليد به او نوشت: در هر مكانى كه به نظرت درست مى آيد كه پيامبر اكرم (ص) در آن نماز گزارده است مسجد بساز. [گفتنى است كه] هيچ يك ازبزرگان و پيشوايان معاصر او بر اين امر اعتراض نكردند.

عبدالله بن محمود نجار (5٧٨ - 64٣ه. ق) درباره مساجد باستانى مدينه منوره مى گويد: «اين آثار همگى ساخته عمر بن عبدالعزيز است.» (1)

[١. احتجاج موافقان عليه مخالفان:] موافقان زيارت مكان هاى تاريخى نبوى به احتجاج مخالفان اين كار پاسخ داده اند كه به اختصار از آنها ياد مى شود: ثابت شده است كه رسول خدا (ص) و شمارى از بزرگان صحابه او براى زيارت غار حرا از كوه بالا رفته اند. اين امر در كتاب هاى سنت نبوى فراوان ذكر شده است، از آنهاست. صحيح مسلم چنان كه بدان اشاره شد، [مسند] ترمذى [حديث شماره] (٣6٩6 (2)) مسند احمد [حديث شماره] (4٢٠) (3)و (4)

[٢.] نپرداختن پيامبر اكرم (ص) ، به امرى بر كراهت دلالت ندارد: اين مسئله اى اصولى و مورد اختلاف است. شاعر دراين باره مى گويند:

التَّركُ لَيسَ بِحُجَّةٍ فى شَرْعِنا

ص: 153

أو ذَمُ فِعْلٍ مُؤذَناً بِعُقُوبَة أو ذِكْرُ تَحرِيمٍ يُصادِفُ عابا (1)

[در فقه اهل سنت] ضرورت ندارد براى استحباب امرى، در قرآن يا سنت نص وجود داشته باشد. توضيح آنكه در فقه [اهل سنت] مقرر است كه امر مستحب همچنان كه از گفتار و كردار پيامبر اكرم (ص) استنباط مى شود، [از ترك فعل او (ص) نيز استنباط مى شود، چه] گاه آن حضرت (ص) امر مستحبى را به جا نمى آورد تا مشقتى را از امتش دور دارد. شاهد اين ادعا، مطلبى است كه ابن قيم در كتاب زاد المعاد فى هدى خير العباد آورده است كه [بخارى در صحيح] (2)از قول عايشه نقل كرده است كه: رسول خدا (ص) هرگز در چاشت نافله نگزارد، اما من مى گزارم. (3)[در موطأ مالك بن انس ذيل اين روايت آمده است:] اگر پيامبر اكرم (ص) عملى را كه دوست داشته به جا آورد از بيم آنكه مردم به آن عمل كنند، وانهاده است، آن عمل بر مردم فرض (مستحب) مى شود. (4)

سيد محمد بن محمد حسينى زبيدى معروف به مرتضى درباره به هم پيوستن چند طواف هفت گانه در شرح عبارتى از احياء علوم الدين امام محمد غزالى [ (45٠ - 5٠5ه. ق)] مى گويد: ابوذر در مناسك خود از محمد بن سائب بركه نقل مى كند كه او از مادرش نقل مى كند كه با عايشه طواف مى كرده و خانواده خالد بن سعيد بن عاص و مادر عبدالوهاب بن عبدالله بن ابى ربيعه با او بوده اند. عايشه چون طواف هفت گانه را تمام مى كند ميان دو ركن، «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم» مى گويد سپس حجرالاسود را لمس مى كند، آن گاه طواف هفت گانه ديگرى آغاز مى كند و چون طواف را تمام مى كند ميان ركن و باب، «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم» مى گويد، بعد به طواف هفت گانه ديگر مى پردازد و چون طواف را به پايان مى برد به سكو و سرپناه كنار زمزم مى رود و

ص: 154

دوگانه اى مى گزارد. سپس سخن مى گويد و بعد دوگانه اى ديگر مى گزارد.

محب طبرى مى گويد من اين مطلب را به اين شكل از نسخه اى از خط ابوذر بازمى گويم [و] (1)مشهور است كه عايشه سه دور طواف هفت گانه كرده و نيز تنها دو ركعت نماز ذكر شده است. درست آن است كه هر هفت طواف دو ركعت نماز دارد. نيز از او و از مادرش نقل است كه با عايشه سه طواف هفت گانه گزارد و ميان آنها نماز نگزارد و چون از هر سه دور طواف فارغ گشت چند ركعت نماز گزارد. اين حديث را سعيد بن منصور و ازرقى نقل كرده اند.

طبرى سپس مى گويد: كسى كه به جا آوردن پيوسته چند طواف هفت گانه را بى آنكه ميان آنها دوگانه اى گزارده شود جايز مى داند، براى [بيان] مكروه نبودن اين كار به اين احاديث استناد مى جويد و به آنها استدلال مى كند. اين نكته از مسور و سعيد بن جبير و طاووس و عطا ذكر شده و جندى هم آن را ياد كرده است و شافعى و احمد [بن حنبل] به آن قائلند.

مالك مى گويد: ابوحنيفه اين كار را مكروه مى داند، چرا كه چنين كارى با عمل رسول خدا (ص) سازوار نيست، چون عقب انداختن دو ركعت، موالات (ترتيب) ميان دوگانه و طواف را از ميان مى برد. (2)

زبيدى مى گويد: دليلى بر اين امر وجود ندارد؛ چه ديده نشده است كه پيامبر اكرم (ص) دو دور طواف هفت گانه نهد يا سه دور، چنان كه مشهور است. حال آنكه اتفاق نظر وجود دارد كه اين كار مكروه نيست؛ زيرا نپرداختن آن حضرت (ص) به كارى، دليل بر مكروه بودن آن كار نيست. (3)

ص: 155

[٣.] حديث متصل (1)با حديث منقطع (2)نقض نمى شود: حديث قطع شجره رضوان به دست عمر، مقطوع است و در برابر حديث متصل در صحيح بخارى كه مى گويد: اين درخت در سال دوم بيعت ناپديد شد، تاب نمى آورد.

عزالدين فلواروى از اعضاى انجمن علمى اسلامى هند، مقاله اش با عنوان «شجرة الرضوان» را كه در مجله الازهر (ش 4، ج ١، س١٣46ه. ق) به چاپ رسيد اين گونه آغاز كرده است.

اين درخت مبارك كه پانصد نفر از مسلمانان زير آن با پيامبر اكرم (ص) بر سر جهاد در راه او بيعت نمودند و خداوند آن را نيك پذيرفت و در قرآن گفت: لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ ؛ «به راستى خداوند از مؤمنان خشنود شد هنگامى كه با تو در زير آن درخت بيعت مى كردند. . .» (3)براى اين فضيلت عظيم و خشنودى خداوند از آنان، مردم اين درخت را شجرة الرضوان (درخت خشنودى) ناميدند. اين بيعت در سال ششم هجرت نبوى رخ داد. وى در ادامه ذيل عنوان «تا كى اين درخت برپا بود و چه بر سر آن آمد» ابتدا مى گويد: مسلم است كه در صحيح بخارى كه صحيح ترين كتاب ها نزد عموم دانشمندان [اهل سنت] است با سند صحيح عالى از ابن عمر و سعيد بن مسيب آمده است كه درخت در سال دوم بيعت ناپديد شد و ديگر هرگز آن را نيافتيم.

موسى بن اسماعيل از جويريه از نافع براى ما نقل كرد كه ابن عمر گفت در سال دوم، هيچ دو نفرى از ما در كنار درخت مباركى كه زير آن بيعت كرديم گرد نيامد. (4)

سعيد بن مسيب از پدرش نقل مى كند كه: چون دو سال گذشت، درخت را از ياد

ص: 156

برديم و به آن دست نيافتيم. (1)

[فلواروى] سپس مى پرسد: آيا عمر اين درخت را بركند، يا دستور داد آن را ريشه كن كنند؟ و در پاسخ مى گويد: اين سخنى است كه بدون تأمل در درستى و نادرستى آن بر سر زبان ها افتاده است و در اين زمينه ميان عالم وجاهل و هواپرست تفاوتى نيست. هرگاه از آثار تاريخى و مقابر و بزرگ داشت شرعى آنها پرسيده مى شود، مى گويند: اينها همگى به شرك مى انجامد. آيا نديده اى كه عمر درختى را كه مردم در زير آن با رسول خدا (ص) بيعت كردند، انداخت تا ريشه شرك را بخشكاند.

بدان كه نسبت دادن انداختن درخت به عمر سخنى بى اساس است (2)زيرا:

١. اين سخن با روايت صحيح بخارى نمى سازد چه اين روايت مى رساند كه درخت، پنهان و از چشم مردم پوشيده داشته شده است - چنان كه گذشت - پس قطع درخت به چه معناست؟

٢. اگر از سخن جابر [بن عبدالله انصارى] همان مفهومى را اراده كنيم كه ابن حجر نقل كرده است: اين درخت تا پايان عمر او [جابر] يعنى سال ٧٨ه. ق باقى بوده است، باز هم بى فايده است، چرا كه درگذشت عمر در سال ٢٣ه. ق بوده است.

٣. هركس روايت [قطع درخت] را بازگفته، آن را از طبقات ابن سعد نقل كرده است. ابن سعد در طبقات، حديث ابن مسيب (يعنى حديث پنهان كردن) را به چند سند روايت كرده است و در پايان به روايت نافع [درباره قطع] اشاره كرده است: عبدالوهاب بن عطا از عبدالله بن عون از نافع خبر داد كه همه مردم كنار درختى كه به آن شجرة الرضوان گفته مى شود مى آيند و نماز مى گزارند. خبر اين كار به عمر مى رسد. او آنان را تهديد مى كند و دستور مى دهد درخت را بيندازند.

محدثان به اين روايت كه اساس نسبتى است كه به عمر داده شده است؛ يعنى او

ص: 157

فرمان داد و درخت قطع شد، احتجاج نجسته اند. منقطع بودن اين روايت آشكار و ترديد ناپذير است؛ زيرا نافع، عمر را درك نكرد و او را نديد و از او روايت نكرد. اين ابهام چنين زدوده مى شود كه نافع غلام عبدالله بن عمر است كه در جنگ ديلم يا طالقان يا كابل او را به دست مى آورد. ميان اين جنگ ها و روزگار عمر سال ها فاصله است. نافع، دير زيست و در سال ١٢٠ه. ق درگذشت و سى سال با ابن عمر بود. ابن عمر در سال ٧4 ه. ق درگذشت. (1)

نافع از عبدالله بن عمر و ابوهريره و ابى لبابه و رافع بن خديج و عايشه و ام سلمه و ابوسعيد خدرى و ديگر صحابه، روايت نقل كرده است؛ اما روزگار عمر را درك نكرده است، پس چه معنا دارد از او روايت كرده باشد؟ (2)

از اين رو، شارحان در حديث مالك از نافع كه عمر نوشت (كه در آغاز باب در كتاب موطا و پس از چند روايت آمده است) مى گويند: اين حديث منقطع است، زيرا نافع هرگز عمر را درك نكرده [نديده] است. (3)

شيخ سلام الله دهلوى حنفى و زرقانى مى گويند: روايت منقطع به صورت قطعى بيان نمى شود بلكه [براى نشان دادن ضعف حديث] در قالب ترديد [و صيغه مجهول: گفته مى شود،] بيان مى شود و اين مى رساند كه درختى كه قطع شده است درخت خشنودى (شجرةالرضوان) نبوده است بلكه درختى بوده است كه پنداشته مى شده، شجرة الرضوان است از اين رو دستور داده شد، قطع شود. خواننده از اين مطالب به تناقضات اين روايت و نامقبول بودن آن پى مى برد.

اين خبر برتر از آن است كه اهل حديث آن را نپذيرند، چه آنان از احاديث مرسل و منقطع و آثار صحابه ياد كرده اند و اينها هيچ يك حجت نيستند. و خبرى كه در طبقات از نافع روايت شده است، خلاف آن چيزى است كه در صحيح بخارى از او از ابن عمر

ص: 158

روايت شده است و مى دانيم كه راويان صحيح بخارى جملگى مورد اعتماد و ثقه اند. (1)

عمر آداب و سنن رسول خدا (ص) را باقى گذاشته بود مثلاً: رسول خدا (ص) در طواف، هروله مى كرد تا جلال و عظمت اسلام را به رخ مشركان بكشد تا آنان نپندارند مسلمانان ناتوانند. عمر در روزگار خود مى گفت: امروزه نياز به تبليغ نيست زيرا در اينجا كافرى نمانده است و از مشركان در جزيرةالعرب اثرى نيست. لكن اين كارى است كه رسول خدا (ص) انجام مى داد، ازاين رو آن را وا نمى نهيم. (2)

از آنچه گذشت برمى آيد كه طرفداران هر يك از اين دو ديدگاه، استدلال و رويكردى دارد. در اين ميان برخى از رويكردها وجه مشترك ديدگاه دو طرف است كه در پايان جستار بدان ها پرداخته خواهد شد. (3)

براى آگاهى فزون تر از استدلال [صاحبان] اين نگرش، به كتاب هاى زير [كه جملگى از اهل سنت است] بنگريد:

١. الكنز المتوارى فى معادن لامع الدرارى و صحيح البخارى. محمد زكريا كاندهلوى مدنى (پاكستان، مؤسسة الخليل الاسلامية، ١4١٩ه. ق، ج 4، ص ٢٣4)

٢. ، تبرك الصحابة بآثار رسول الله (ص) و بيان فضله العظيم. محمد طاهر مكى كردى (چاپ دوم، قاهره، دارالطباعة المحمدية، ١٣٩4ه. ق) .

٣. الآثار النبوية بالمدينة المنورة وجوب المحافظة عليها و جواز التبرك بها. ابومجاهد عبدالعزيز [بن] عبدالفتاح قارى (مدينه منوره، مؤلف، ١4٢٧ه. ق) .

4. البركة و التبرك من ذهبيات الحافظ الذهبى قراءة عابرة فى سير اعلام النبلاء. خديجه ادريسه (چاپ اول، بى جا، بى نا، بى تا) .

[5. الدر المنثور بآثار المصطفى و مدينة الرسول صلى الله عليه و آله و سلم، محمدعلى صالح قزنى، (قاهره، دار جوامع الكلم، ٢٠٠6)].

ص: 159

ص: 160

شد. اكنون يعنى از آغاز ربيع الاول سال ١4٢٩ه. ق تا سال ١4٣٠ه. ق محله هاى تاريخى چون: شاميه، شبيكه، حارةالباب، قراده، راقويه، سوق المدعى، سوق الجودريه يكسره تخريب گشته و دامنه تخريب به شمال مكه مكرمه يعنى سوق المعلا رسيده و شايد طرح بزرگ توسعه پيش آيد و مسجد الرايه را كه اكنون بر اساس تابلو، جامع خادم الحرمين ناميده شده است و [نيز ديگر] مكان هاى تاريخى مهمى را كه در اين محله ها وجود دارد، فرا گيرد و براى توسعه حرم شريف و فضاهاى شمالى آن به محله جرول در منطقه غربى حرم هم برسد.

از ما كارى ساخته نيست مگر تكرار سخن مشهور: شهرها و هر كه در آنهاست تغيير مى كند. از اين رو از محله هاى كهن مكه در اطراف حرم شريف و مكان هاى تاريخى آنها، جز نامى و نگارى نمانده است.

در اين گفتار، به پيروى از اين روش علمى مكتب تاريخى مكى، آثار از ميان رفته، بررسى مى شود.

جمال الدين محمدبن ظهيره قرشى، بخشى از كتاب الجامع اللطيف [فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف] را به مساجدى اختصاص داده است كه [پيش از او] ازرقى از آنها نام برده است، اما در روزگار وى از آنها اثرى نبوده است. او مى گويد: «مساجدى كه ازرقى از آنها ياد كرده است و اكنون اثرى از آنها بر جاى نيست [شش] (1)باب است:

١. مسجدى در بالادست مكه ميان شعب ابن عامر. اين مسجد اكنون وجود خارجى ندارد.

٢. مسجدى در اجياد كه گفته مى شود پيامبر اكرم (ص) در آنجا [به چيزى] تكيه داده است. ازرقى مى گويد آگاهان اين موضوع را رد مى كنند و تنها پذيرفته اند كه حضرت (ص) در اجياد صغير نماز گزارده است و محل نماز گزاردن حضرت (ص) هم دقيقاً

ص: 161

معلوم نيست، بلكه بر اساس حدسى بى اساس معلوم گشته است.

٣. مسجدى در بالادست مكه كه به آن مسجد شجره گفته مى شود.

4. مسجدى در ذى طوى در بالادست مكه ميان دو ثنيه اى كه حاجيان از آنها به مكه درمى آيند.

5. مسجد سِرَر كه اكنون محل دقيق آن معلوم نيست، تنها جهت آن معلوم است.

6. مسجدى در عرفه و در سمت راست موقف كه به آن مسجد ابراهيم گفته مى شود و غير از مسجد عرفه اى است كه امام در آن نماز مى گزارد.

اين مساجد اكنون [عصر ابن ظهيره يعنى قرن دهم هجرى] وجود ندارند.» (1)

پس از قرن دهم هجرى قمرى، شمارى از اين مكان هاى [تاريخى] اسلامى از ميان رفته است و جز نامى از آنها بر جاى نيست. شايد بسيارى از اين مكان ها در قرن چهاردهم و پانزدهم هجرى قمرى از ميان رفته اند. علت اين تخريب ها، گوناگون و در رأس آنها افزايش شمار حاجيان است (2)كه به دو ميليون رسيده است. پديده اى كه در سده هاى گذشته وجود نداشته است. لازمه اين افزايش جمعيت، توسعه حرم شريف و [ناگزير] تخريب بسيارى از بناها و مكان هاى اطراف آن است تا از اين رهگذر جايى براى مسافران بيت الحرام كه هدف نخست و بزرگ حج است، فراهم آيد. از اين روست كه بيشتر اين مكان ها در حوزه اين توسعه قرار گرفت و فراوانى از آنها تخريب گشت. ازاين رو نام مكان هاى باستانى اسلامى تخريب گشته در ذيل مى آيد:

١. خانه حضرت خديجه: در اين مكان مبارك، ساختمانى سه طبقه بود كه به مدرسه حفظ قرآن كريم اختصاص يافته بود. اين ساختمان مبارك براى توسعه فضاهاى حرم

ص: 162

شريف در ضلع شرقى، در سال ١4١٠ه. ق تخريب شد.

در مقدمه مطالعه اسنادى كه سازمان بهسازى و توسعه اطراف حرم صادر كرده، آمده است: در هنگام آماده سازى مرحله نخست طرح ويژه بهسازى و توسعه فضاهاى پيرامون حرم شريف در منطقه قشاشيه براى آماده سازى منطقه شرق مسعى براى [ايجاد فضاى مناسب] براى نماز گزاردن نماز گزاران بيشتر، و طرح خدمات رسانى و تسهيل آمد و شد ميهمانان بيت الله الحرام، مورخه ٢٩ ربيع الاول ١4١٠ه. ق، دست اندركاران طرح در ضمن عمليات تخريب مستقلات منطقه، به وجود مكان هايى باستانى در نزديكى برحةالقبانى واقع در ميان مسجدالحرام و سوق المدعى پى بردند. از جمله محرابى بزرگ در سمت حرم كشف، و معلوم شد مكانى كه اين آثار تاريخى در آن يافت شده همان مكان مدرسه حفظ قرآن كريم است كه شيخ عباس قطان پس از كسب اجازه از ملك عبدالعزيز در محل خانه حضرت خديجه معروف به زادخانه حضرت فاطمه (عليها السلام) در زقاق الحجر معروف به زقاق [السوق (1)] و زقاق العطارين ساخت. (2)

محل كنونى اين منزل مبارك، در صحن شرقى، كنار چراغ بزرگ، مقابل باب السلام دوازده متر به سمت شمال به طرف [سوق] المدعى است. من نقشه اين موقعيت را شخصاً و در حضور يكى از مسئولان مؤسسه بن لادن همراه دكتر عويد مطرفى و دكتر عبدالله شاووش در رمضان ١4٢5ه. ق مشاهده كردم و روشن شد كه حقيقت غير از آن است كه برخى كسان پنداشته اند كه اين منزل در منطقه دستشويى ها واقع شده است. (3)

ص: 163

٢. خانه ارقم بن ابى ارقم: اين خانه به صحابى والامقام ارقم بن ابى ارقم قرشى مخزومى منسوب است. وى از نخستين كسانى است كه به اسلام گراييد. گفته شده است او دوازدهمين نفر از مهاجران نخست بود و در جنگ بدر حضور داشت و رسول خدا (ص) شمشيرى بدو بخشيد و گردآورى صدقات را به او واگذارد. او همان كسى است كه رسول خدا (ص) را در خانه اش پنهان داشت. اين خانه در دامنه صفا قرار داشت و مسلمانان مكه از بيم مشركان با حضرت (ص) بودند و در آنجا ماندند تا شمارشان به چهل رسيد كه آخرين آنان عمر بن خطاب بود. چون به چهل رسيدند از منزل بيرون آمدند.

اين خانه، دارالخيزران خوانده مى شود و به خيزران مادرخليفه عباسى [هارون] الرشيد منسوب است و در شرح موضوع آمده است كه دارالخيزران، خانه اى است اطراف مختباء. خيزران مادر رشيد هنگامى كه حج مى گزارد آن را مى خرد. اين خانه دست به دست مى گردد تا به املاك سلطان مرادخان منتقل مى شود. در كتاب اتحاف فضلاء الزمن آمده است كه در سال ١١١٢ه. ق ابراهيم بيك، خانه ارقم را بازسازى مى كند. اين خانه همان دارالبيعه و محل گرد آمدن صحابه، پيش از هجرت است. ابراهيم بيك، خانه را بازسازى اساسى مى كند و بر آن گنبدى بزرگ و دو گنبد خفته (1)مى نهد و اتاق مبارك را ترميم مى كند و در محل نشستن ناقه حضرت (ص) مسجدى مى سازد.

اين مسجد، محرابى كوچك دارد كه پشت محل مبارك از سوى خيابان واقع است.

ص: 164

[ابراهيم بيك]خانه را از اساس با سنگ شُبيكه (1)و شُمَيْسى (2)بازسازى نمود و بر ديوارهاى آن كنگره ها نهاد و روى آنها را آهك اندود كرد. (3)

توجه به اين مكان در روزگار ملك عبدالعزيز، به تبديل آن به مدرسه تخصصى علوم حديث نبوى انجاميد كه عالمان بزرگى چون شيخ عبدالظاهر بن السمح و شيخ محمد عبدالرزاق حمزه در آن تحصيل كردند.

اين مدرسه در اين مكان مبارك همچنان به آموزش سنت شريف و علوم آن پرداخت و گروه فراوانى از فرزندان جهان اسلام در شرق و غرب از آن فارغ التحصيل شدند. بنابراين، اين مدرسه نقشى مهم ايفا كرد.

در سال ١٣٧5- ١٣٧6ه. ق، در پى اجراى طرح توسعه حرم شريف، اين خانه و ديگر خانه هاى پيرامون آن تخريب شد.

در ورودى حرم و در سويى كه خانه ارقم در آن قرار داشت، يادبودى نصب شده است كه معرف مكانى است كه شاهد روزهاى آغازين اسلام و رنج هاى مسلمانان و پنهان شدن آنان براى عبادت خداوند بود. در ساختمان مجاور آن در حرم شريف، رياست گروه حفظ قرآن كريم مستقر است؛ جايى كه حافظان قرآن هر جمعه براى تلاوت قرآن گرد هم مى آيند.

مدرسه دارالحديث هنوز هم به كار آموزشى خود در مكه مكرمه ادامه مى دهد و تدريس و برنامه هاى آن متحول گشته است و بيشتر شاگردان آن غير بومى اند و با

ص: 165

مدرك دوره پايانى آن مى توان وارد دانشگاه شد.

٣. زادخانه (1)امام على بن ابيطالب (ع) : در دهه نخست قرن پانزدهم هجرى قمرى ضمن تخريب كامل محله شعب بنى هاشم (سوق الليل) در سال ١4٠٢ه. ق مقرر شد منطقه شعب على و خانه هايى كه در كوه ابوقبيس بنا شده بود، از جمله مدرسه شبانه نجاح كه در محل زادخانه حضرت على بن ابى طالب (ع) ساخته شده بود، تخريب گردد.

4. مسجد نحر (2)در منا: اين مسجد ضمن تخريب ساختمان هاى منا براى توسعه راه منتهى به جمرات تخريب شد.

5. مسجد كبش در منا: اين مسجد با ديگر بناهايى كه در منا بود، براى توسعه راهى كه به جمرات مى انجامد، ويران شد.

6. مسجد مرسلات: اين مسجد همراه ساختمان هايى كه در منا بود در طرح توسعه مسجد خيف و ايجاد خيابان هاى منتهى به تونل ملك خالد، تخريب شد.

٧. زادخانه [امام] جعفر صادق (ع) : در حال حاضر هيچ اثرى از آن وجود ندارد.

٨. خانه عباس [بن عبدالمطلب عموى پيامبر اكرم (ص)]: اين مكان در طرح نخست توسعه حرم شريف در سال ١٣٧5ه. ق تخريب و جزء مسعى شد.

ص: 166

مى شود. اين محل مشهور است و اكنون محل كتابخانه مكه مكرمه است كه از دو طبقه تشكيل شده و داراى دو در ورودى است: در جلويى كه به فضاى شرقى حرم مطهر باز مى شود و در پشتى كه در ضلع جنوبى ساختمان است.

اين مكان تنها ساختمانى است كه پس از تخريب محله سوق الليل، در اجراى طرح توسعه فضاهاى شرقى حرم، از اين محله باقى مانده است. در ضلع غربى و اصلى اين ساختمان، صحن شرقى مسجدالحرام قرار دارد كه مشعر مسعى بر آن مشرف است، و در [پشت و ضلع شرقى] (1)آن، تونل دو دهانه غزه قرار دارد كه از دامنه كوه ابوقبيس مى گذرد و در امتداد تونل هاى عزيزيه واقع است و از طريق بزرگراهى چهار مسيره به خيابان غزه مى رسد. مسير سمت راست براى حركت از محبس الجن در محله عزيزيه، و مسير ديگر براى حركت از غزه به محله اجياد است.

ضلع شمالى كتابخانه (زادخانه شريف نبوى) ، پس از تخريب كامل محله شعب على [بنى هاشم] به صحن بزرگى تبديل گشته است و [دامنه] كوه ابوقبيس در اين ناحيه تسطيح گشته و در نتيجه فضايى گسترده و زمين هموار و آسفالت شده اى پديد آمده است كه بخشى از آن به دفاع غيرنظامى و بخشى هم به واحدهاى ادارى و دفترهاى طرح [توسعه] حرم شريف و توقفگاه خودروهاى برخى از مراكز دولتى اختصاص يافته است. [از اين فضا] براى نگه دارى تجهيزات ساختمانى توسعه مسعى نيز استفاده مى شود. مقدار زمينى كه باقى مانده، ايستگاه وسايل نقليه عمومى در روزهاى جمعه و مناسبت هاى دينى چون رمضان وحج و عمره است كه از آن براى جابه جايى مسافران مسجدالحرام و ساكنان شمال مكه مكرمه كه از طريق تونل به آنجا دسترسى دارند، استفاده مى شود. (2)

زادخانه شريف و مبارك نبوى (ص) (كتابخانه مكه مكرمه) كه بنايى كهنه و

ص: 167

فرسوده (1)است، موقعيتى ممتاز در اين منطقه پيدا كرده است و كف آن هنگام سنگ فرش كردن صحن شرقى حرم شريف، با سنگ مرمر رنگى پوشيده شد. اين ساختمان تا زمان حاضر (سال ١4٣٠ه. ق) هنوز شكل و وضع قديمى خود را كه مربوط به زمان تأسيس كتابخانه عمومى در سال ١٣٧٠ه. ق است، حفظ كرده است. (2)

٢. مسجد الرايه: شيخ محمد طاهر كردى مكى خطاط، درباره اين مسجد مى گويد: مسجد الرايه در جودريه سمت راست كسى واقع است كه از مدعى به معلا مى رود. بين اين مسجد و خانه هايى كه مقابل آن است، كوچه باريك كوچكى قرار دارد كه به خيابان عمومى راه دارد. نيز چاه متروكه جبير بن مطعم در همين كوچه تنگ قرار دارد كه به ديوار خانه كنار آن چسبيده است.

اين مسجد در روزگار ما در سال ١٣6١ه. ق تجديد بنا شد. هنگام پى كنى، دو تخته سنگ نبشته در آن كشف شد كه نشان مى دهند اين مسجد، همان مسجد الرايه است. يكى از اين دو سنگ نبشته مربوط به سال ٩٨٩ه. ق و تاريخ حك ديگرى سال ١٠٠٠ه. ق است. ما هر دو سنگ لوحه را هنگام تجديد بناى آن ديديم و هنوز اين دو قطعه سنگ نبشته بر ديوار مسجد نصب شده است.

چاه يادشده را چنان كه ازرقى در تاريخ خود گفته است، نخست قصى حفر نمود سپس پر و متروك شد و جبير بن مطعم بن عدى بن نوفل بن عبد مناف آن را خالى و احيا نمود. (3)

ص: 168

اين مسجد در سال ١٣٩4ه. ق تجديد بنا شد (1)و اكنون ميان بازار جودريه و خيابان غزه واقع است و به آن مسجد ملك فهد گفته مى شود. ساختمان جديد مسجد بسيار زيباست و داراى گنبدى بزرگ و گلدسته است و وضوخانه و آبريزگاه آن در زير زمين قرار دارد. مسجد دو در اصلى دارد: يكى رو به خيابان غزه مقابل ساختمان جفالى كه از سطح خيابان فراتر و داراى چند پله است؛ و ديگرى در ضلع شرقى قرار دارد و به بازار جودريه باز مى شود. اين مسجد از جمله مساجدى است كه در آنها نماز جمعه برپا مى شود.

توسعه صحن هاى شمالى حرم مطهر در پايان ماه سوم سال ١4٣٠ه. ق به نزديكى اين مسجد شريف رسيد و همه بناهاى قديمى و جديد مقابل اين مسجد و حرم يكجا تخريب گشت. در اين تخريب، مكان هاى تجارى، هتل و از جمله دو بازار مهم و فعال مكه در گذشته و حال يعنى مدعى و جودريه هم از ميان رفت. همه مجاوران مكه مكرمه و حاجيان و عمره گزاران در محله هاى شمالى مكه مكرمه هنگام تشرف به حرم مطهر از اين دو بازار مى گذشتند. در اين دو بازار همه چيز عرضه مى شد و هميشه، به ويژه روزهاى جمعه و مناسبت هاى مذهبى آكنده از جمعيت بود. جنازه هاى اموات را براى خاك سپارى در آرامستان معلا از اين دو بازار عبور مى دادند. البته در سال هاى اخير كه جنازه ها را با آمبولانس حمل مى كنند، تشييع جنازه از حرم شريف به آرامستان معلا، با خودرو و آسان شده است. جنازه ها از باب ملك عبدالعزيز و تونل غزه بيرون برده مى شوند. (2)

٣. مسجد الاجابه: اين مسجد هنوز در محل پيشين خود و با ساختمانى تازه پابرجاست. در قبله گاه اين مسجد دو سنگ نوشته قديمى وجود داشته كه در آنها به تاريخ ساخت مسجد اشاره شده است. اكنون اين لوح هاى سنگى در جبهه بيرونى

ص: 169

سمت راست در اصلى مسجد به ديوار نصب شده و در كنار آنها سنگى قاحوطين (1)است كه بر آن تاريخ اتمام ساختمان جديد حك شده است (روز جمعه اول رمضان سال ١4٢٢ه. ق) . بناى جديد مسجد، ساختمانى بسيار زيبا با سامانه تهويه مركزى است كه با هزينه ابراهيم عنقرى مستشار ديوان سلطنتى ساخته شد.

اين مسجد بر سه خيابان اصلى مشرف است. ضلع [جنوبى] آن مشرف بر خيابان العام، ضلع شرقى آن مشرف بر خيابان اجابه و ضلع غربى آن مشرف بر خيابان مرتفع است.

ساختمان قديمى مسجد در سال ١٣٩4ه. ق تخريب شد و در محل آن مسجد كنونى و به شيوه جديد ساخته شد. ساختمان تازه، مربع شكل است و روى ديوارهاى آن با كنگره هايى مرمرين تزيين شده است. مسجد داراى دو ورودى شرقى و غربى و پنجره هاى فراوان و گلدسته اى در پايه جنوب غربى است. (2)

4. مسجدالبيعه: ساختمان قديمى اين مسجد هنوز باقى است. هنگامى كه اين مسجد پيش از برداشتن كوه عقبه در پشت آن پنهان و دور افتاده بود، با دوستانم از آن ديدن كردم، متروكه بود و درِ آن كنده شده بود و به تاريخ آن در اسلام توجه لازم نشده بود. (3)در ديدار تحقيقى كه در سال ١4٢١ه. ق صورت گرفت، عبدالوهاب ابوسليمان و معراج نواب ميرزا، به سنگ نبشته سوم گم شده اى كه تقى الدين فاسى مكى [٧٧5- ٨٣٩ه. ق] بدان اشاره كرده است، دست يافتند. اين سنگ نبشته در ديوار غربى مسجد قرار داشت و لايه اى از رنگ سفيد آن را پوشانده بود.

اين مسجد در پس كوه عظيم عقبه كه مرز طبيعى منا در سمت غرب است، پنهان بود و جز كسانى كه درباره آن مطالعه كرده بودند و در پى آن برمى آمدند، كسى آن را

ص: 170

نمى شناخت. وضع اين مسجد و پنهانى آن در پس اين كوه عظيم در شعبى كه شعب البيعه ناميده مى شود درست همان گونه است كه ازرقى و ديگر مورخان توصيف كرده اند. پاره اى از روزنامه نگاران، آشكار شدن اين مسجد را از پس كوه عقبه كشف اثر باستانى جديدى دانستند.

اكنون و پس از برداشتن كوه عقبه، ساختمان كهن اين مسجد، آشكار گشته و در معرض ديد است. برداشتن اين كوه در سال ١4٢٨ه. ق به پايان رسيد. اين كار حاصل دو سال تلاش طاقت فرساى شبانه روزى است و با استفاده از ماشين آلات پيشرفته جديد و به كارگيرى مواد منفجره براى اجراى طرح توسعه و اصلاح جمره عقبه صورت پذيرفت. طرحى عظيم، كه دولت سعودى هزينه اى هنگفت براى آن پرداخت تا حاجيان از حوادث و خسارات بر كنار باشند و در امان بمانند.

همه اين عمليات براى توسعه جمرات و فضاهاى پيرامون آن انجام گرفت. ستاد تشكيل شده براى بازنگرى در طرح توسعه جمرات در ٢5/١١/١4٢٣ه. ق به رياست امير عبدالمجيد تشكيل جلسه داد و مواد ذيل را پيشنهاد كرد: حفاظت كامل از منطقه شعب البيعه به گونه اى كه طرح در آن دگرگونى پديد نياورد، چرا كه سند دوره تاريخى مهمى از اسلام است. مطالعه و بررسى وضعيت مسجدالبيعه و اقدام درباره آن در ضمن طرحى فراگير و با تكيه بر حفظ محيط طبيعى شعب البيعه و مسجد آن.

پس از برداشتن كوه عقبه و توسعه بناى جمرات، اين مسجد در جاى خود باقى است و پس از رنگ آميزى مجدد آن، با سيم خاردار محصور گشته و بناست حسب تصريح امير متعب بن عبدالعزيز وزير كشور، در محل آن مسجدى جديد ساخته شود. اميد مى رود در حال حاضر به اين مكان توجه لازم مبذول شود، چرا كه شايسته نگهدارى و زنده ساختن تاريخ اسلام و دشوارى هايى است كه رسول خدا (ص) در راه دعوت به اسلام بر خود هموار داشت و از انصار بيعت گرفت تا از او حمايت كنند و چون به شهرشان درآيد، پشتيبان او باشند.

5. مسجد خيف: اين مسجد پابرجاست و هر سال در موسم حج، از اول ذيحجه،

ص: 171

نمازهاى پنج گانه و نيز نماز عيد فطر در آن برگزار مى شود.

اين مسجد از شرق محدود به خيابانى است مخصوص عابران پياده كه بين مسجد و ساختمان وزارت امور اسلامى و آبريزگاه هاى مخصوص بازديدكنندگان مسجد و مناطق اطراف آن واقع است كه با پله هاى سيمانى به خيابان خيف راه دارد.

از غرب به خيابانى محدود است كه خيابان الرابطه را به خيابان خيف و ميدان مقابل نگهبانى مركزى متصل مى سازد.

در ضلع پيشين و شمالى مسجد، شمارى چادر نيم دايره جديد ضد حريق وجود دارد كه در اختيار مسئولان امنيتى و خدماتى و غيره است.

ساختمان مسجد خيف در دوره شكوفايى سعودى در دو مرحله تعمير و بازسازى شد: مرحله نخست در دوره ملك فيصل صورت گرفت. يكى از برجسته ترين ويژگى هاى اين مرحله، حفاظت از ويژگى هاى تاريخى مسجد است كه با توسعه آن در ضلع شمالى و جنوبى، و افزودن رواقى سرپوشيده به عرض ١5 متر و با سه رديف ستون كه در هر رديف آن ٢٢ ستون قرار دارد كه همگى مشرف بر صحن مسجد است، همراه بود. مساحت مسجد حدود ٢٣66٠ متر مربع بود كه طول آن از شرق به غرب حدود ١٨٢ متر و عرض آن از شمال به جنوب حدود ١٣١ متر بود. (1)

مرحله دوم در دوره ملك خالد صورت گرفت. در اين مرحله همه ساختمان قديمى به طور كامل تخريب شد و پى جديدى براى بنايى يكسره تازه ريخته شد. مساحت مسجد در اين مرحله به ٢5٠٠٠ متر مربع رسيد.

با تجديد بناى مسجد، همه آثار تاريخى كه مربوط به مكان هاى باستانى درون مسجد بود، از ميان رفت و كل مسجد، سر پوشيده و به سامانه تهويه مركزى مجهز شد.

در شوال سال ١4٢٧ه. ق مسجد ترميم گشت و پوشش قديمى كف آن برداشته شد تا دوباره سنگ فرش شود. پوشش قديم با ماشين آلات مكانيزه و سنگين كنده مى شد.

ص: 172

در اثر كندن كف مسجد، چند زيرزمين در داخل آن كشف شد. من همراه دكتر معراج نواب ميرزا، و دكتر عبدالله شاووش، و داماد مهندسم عاصم عبدالله تركستانى كه در مؤسسه بن لادن كار مى كند، از اين موضوع آگاه شديم و مراتب را به مسئولان مركز مطالعات حج گزارش كرديم، چرا كه كارگران از اهميت اين دست امور آگاه نيستند. (1)

6. مسجد ابوبكر: احمد بن ابراهيم غزاوى مى گويد: (2)خانه ابوبكر در كنار مسجدى است كه در محله مَسفله است و مسجدى كه به او منسوب است در آنجا واقع است و مكان و شهرت آن براى عوام و خواص تا به امروز به تواتر شناخته شده است. (3)

موقعيت كنونى مسجد: اين مسجد چندان از مسجدالحرام دور نيست و در نزديكى كتابخانه حرم مطهر در محله مسفله و در نبش خيابان هرسانى واقع است كه خيابان ابوبكر از آن منشعب مى شود و به مسجد ابوبكر مى انجامد. (4)اين موقعيت مسجد پيش از تخريب كتابخانه حرم مطهر براى توسعه فضاى جنوبى حرم است.

در حال حاضر اين مسجد، يك طبقه وسيع و مجهز به دستگاه هاى جديد در طبقه چهارم مجتمع ساختمانى بزرگ [طرح بهسازى و توسعه حرم مطهر] را به خود اختصاص داده است. اين ساختمان در منطقه مجاور حرم و در همان مكان پيشين مسجد است كه حدود ٢٠٠ متر از حرم فاصله دارد. (5)

٧. مسجد تنعيم يا مسجد حضرت خديجه: اين مسجد هنوز پابرجاست و عمره گزاران آهنگ آن مى كنند. بناى اين مسجد بازسازى شده و رواق هاى آن در شكلى تازه توسعه يافته است.

ص: 173

اين مسجد، پس از بازسازى (1): بناى قديمى مسجد [ كه در دوره عثمانى بازسازى شده بود] و سقف نداشت تخريب گشت. دولت سعودى در سال ١٣٩٨ه. ق طرحى براى بازسازى اين مسجد به زيباترين شكل و با معمارى بى همتا تهيه كرد؛ چرا كه اين مسجد از اهميت ويژه اى برخوردار است؛ زيرا در كنار ميقات اهل مكه واقع است. بارى ساختمان مسجد مستطيل و داراى دو بخش جداگانه است:

بخش يكم، از هشت جزر تشكيل شده است كه گنبدى بزرگ بر آنهاست. اين جزرها با تزئينات گوناگون زينت شده است. قاعده گنبد بر جزرها قرار دارد و بلنداى گنبد بر آنها افراشته شده است. در ميانه ديوار رو به قبله مسجد، محرابى بزرگ ساخته شده كه بلندى رواق آن چهل (2)متر است.

بخش دوم، دو گلدسته است كه يكى در كنج شمال غربى قرار دارد و ديگرى روبه روى آن در طرف مقابل و با همان ويژگى ها، برافراشته شده است. در بالاى هر گلدسته، مجمره اى گلابى شكل است كه بر بالاى آن هلالى نهاده شده است.

مسجد دو ورودى دارد كه به فضاى سر پوشيده اى كه ميان مسجد و آبريزگاه است، مى رسند. يكى از اينها داراى سه در است كه مستقيم به صحن مسجد باز مى شوند. يكى از اين دو در مخصوص زنان است و كسى كه از آن وارد شود مستقيماً به محل نماز در مقابل محراب مى رسد. محل نماز زنان در مسجد با حايلى چوبين جدا گشته است.

مسجد از سه جهت در محاصره ميدان ها و توقف گاه هاى خودروهاست و تنها مقابل آن آزاد و باز است. (3)

٨. مسجد فتح: اين مسجد در نزديكى جموم واقع است و يكى از شهروندان نيكوكار مكى بناى تازه و كوچكى در آن ساخته است. امام جماعت راتب دارد و

ص: 174

نمازهاى پنج گانه در آن برگزار مى گردد.

٩. مسجد جن (حرس) : اين مكان هنوز در مكان خود كه از قديم به سوق المعلا معروف بوده باقى و در سمت راست كسى است كه به سوى حرم سرازير است. اين مسجد داراى سه جهت اصلى است. ضلع شرقى آن مشرف بر خيابانى است كه به آرامستان معلا مى رسد؛ ضلع غربى آن به خيابان مسجدالحرام مشرف است؛ و ضلع شمالى آن مشرف بر خيابانى است كه خيابان مسجدالحرام و خيابانى كه به آرامستان معلا مى رسد در آن به يكديگر تلاقى مى كنند.

بناى اين مسجد در دوره جديد در سال ١4٢١ه. ق تجديد و بازسازى شده است. طرح معمارى اين بنا، بر ساختار هندسى جديدى مبتنى است كه خود را در نماى بيرونى ساختمان و گلدسته نامتعارف آن نشان داده است. بازسازى اين مسجد از منظر معمارى با بازسازى ديگر مساجد منطقه معلا يعنى مسجد جندراوى و مسجد عين زبيده، تفاوت دارد. نماى ديواره بيرونى و درونى مسجد از سنگ مرمر رنگين درجه يك است.

طبقه هم كف مسجد، محل نمازگزاردن مردان و طبقه اول آن ويژه زنان است و وضوخانه آن در آبريزگاه قرار گرفته است.

١٠. مسجد جعرانه: [اين مسجد] هنوز پابرجاست و ساختمان آن در دوره سعودى چند بار بازسازى شده كه فرجامين آن در سال ١4٢٨ه. ق است.

١١. غار حرا: يكى از آثار برجسته و بسيار عالى مكه است كه شكل هندسى منحصر به فرد دارد. كسى كه به سوى مكه مى آيد از هر سمت كه باشد آن را مشاهده مى كند. محل وقوع اين غار از قديم مشهور و شناخته شده بوده است و مى توان از طريق راه پله قديمى كه در عصر عثمانى در كوه حرا ساخته شده به غار رفت. راه پله ياد شده در اثر آمد و شد زائران كما بيش از ميان رفته و خداوند زمينه اى فراهم ساخت تا كارگران به جاى پله هاى تخريب شده، پله هاى تازه بر كوه بتراشند.

ص: 175

هنگامى كه فرد به قله كوه و جايى كه مسجد است برسد اگر بخواهد به غارى كه رسول خدا (ص) چند شب در آن عبادت مى كرد درآيد، بايد خميده وارد شود. اين غار بيش از يك نفر گنجايش ندارد، مگر با سختى بسيار. زائر اين غار پيش از ساختن ساختمان هاى بزرگ و برج هاى بلند در مكه كه اكنون مانع رؤيت مسجدالحرام از غارند مى توانست از شكاف ميان صخره ها، مسجدالحرام را ببيند.

خدا را شكر اين غار هنوز باقى است و حاجيان و عمره گزاران و اهالى مكه با همه دشوارى هاى صعود، با شور و شوق به زيارت آن مى روند. اما آنچه در اين ميان موجب شرمندگى است، كارهاى فراوان خلاف شرع و عقيده صحيح است كه در كنار اين غار شريف صورت مى گيرد. علت اين امر آن است كه زائران يله اند و براى ساماندهى گروه هاى حج گزار و عمره گزار علاقه مند به زيارت اين مكان شريف، هيچ اقدامى نشده است، تا در قالب گروه هايى به سامان و زير نظر راهنماى رسمى دولت به زيارت اين غار آيند و راهنما، سيره نبوى را براى آنان بازگويد و از مراحلى كه رسول خدا (ص) سپرى كرد، ياد كند. نيز لازم است امكاناتى فراهم آيد تا بتوان از وسايل جديد سمعى و بصرى براى تهيه [و بازسازى] و ضبط وقايعى كه براى رسول خدا (ص) رخ داد و دشوارى ها و رنج هايى كه آن حضرت تحمل كرد استفاده نمود بى آنكه در اصول عقايد رخنه اى شود و به رفتارهايى نياز افتد كه از جاهلان و نيرنگ بازان فرصت طلب در روزگار ما سر مى زند و اصول عقيده صحيح را خدشه دار مى سازد، و به اقدامات [بازدارنده] (1)براى استفاده سالم و ايمن از اين مكان تاريخى نياز نيفتد.

پيرامون جبل النور (كوه حرا) به محله بزرگى تبديل گشته است كه به آن محله جبل النور گويند. بخشى از اين محله داراى نقشه هندسى جديد است و بخشى از آن به ويژه قسمت هايى كه پيرامون كوه است، بدون نقشه و بى حساب و كتاب شكل گرفته است.

كمربند ساختمانى اى كه بى حساب و كتاب و بدون نقشه پيرامون كوه حرا گسترده

ص: 176

شده است، با جايگاه تاريخى اين كوه در تاريخ اسلام سازوار نيست و راه بالا رفتن از كوه و رسيدن به اين ساختمان ها، باريك و ناهموار است و خانه هاى مردم و خيابان هاى تنگ، بر محله هاى پيرامون كوه غلبه كرده است و روز به روز در حال افزايش است. دسترسى به غارى كه رسول خدا (ص) در آن اعتكاف و عبادت مى كرد، بسيار دشوار شده است، چرا كه پله هاى منتهى به قله كوه از ميان رفته است، با اين حال مجاوران و زائران به آنجا مى روند.

١٢. غار ثور: شكر ايزد، اين غار نيز هنوز بر جاى خود است و حاجيان بيت الله الحرام براى بازديد از اين غار كه رسول خدا (ص) در راه هجرت به مدينه همراه ابوبكر در آن پناه گرفت [از كوه] بالا مى روند. بالا رفتن از اين كوه بسيار دشوارتر از بالا رفتن از كوه حراست. در بالاى اين كوه مسجدى بوده كه تخريب شده است.

اينها مجموع مكان هاى اسلامى تاريخى باقى مانده [در مكه مكرمه] تا سال ١4٣٠ه. ق است. (1)

اما اندوه سينه را مى فشارد كه به تاريخ اسلامى شمارى از اين مكان ها توجه درخور نمى شود (2)و براى رفاه حال حاجيان كه مشتاق دست يابى به آثار رسول خدا (ص) در شهر

ص: 177

زادگاه اويند، وسائل جديد دست رسى به اين مكان ها فراهم نيامده است. چشم اميد به خداوند و سپس سازمان گردشگرى كشور عربستان دوخته ايم (1)تا گروهى كاركشته از دلسوزان ميراث فرهنگى كه از ارزش علمى و تاريخى اين مكان ها آگاهند، سرپرستى آنها را گردن نهند و براى پاسدارى از ميراث امت كه در رأس آنها مكان هايى است كه با تاريخ اسلامى جاودان ما ارتباط دارد، تلاش هايى درخور ستايش مبذول دارند.

ص: 178

ص: 179

ص: 180

آنجا مى آيند، داراى احساسات روحى و عواطف ايمانى اند، زيرا هر مؤمنى كه درباره مكه مكرمه چيزى بخواند، با سوز و گداز مى خواند و فرا مى گيرد چنان كه پندارى دوست داشتنى ترين امور را با توجه و اهتمام مى خواند. چنين فردى بى صبرانه انتظار مى كشد فرصتى دست دهد تا به زيارت و ديدار مكه مكرمه مشرف شود و با آثار باستانى [اسلامى] آن و مواضع مناسك حج به گونه اى آشنا شود كه ديدارهاى او بر خوانده هايش گواه باشد و آگاهى هايش درباره مكان ها و مشاعر [حج] را [با آنچه در مكه مكرمه است] درست تطبيق دهد. بنابراين هنگامى كه به مكه مكرمه مى رسد، همه اطلاعات گرد آمده در ذهنش در برابر چشمش عينيت مى يابد و زنجيره اى از پرسش در ذهنش جان مى گيرد. درباره محل طواف، چاه زمزم، سرآغاز اين چاه، دارالندوه (1)و محل آن، مسجدالحرام و اصل آن و آنچه بدان افزوده شده است و درها و بناهاى آن، زادخانه نبوى، زادخانه فرزندان حضرت (ص) ، خانه هاى اصحاب، مساجد آنها، خانه ارقم بن ابى ارقم.

اينها همه برآمده از احساسات و عواطف ايمانى ژرفى است كه به طور طبيعى زائر [مكه مكرمه] را به افزايش اطلاعات درست درباره اين [شهر] وامى دارد. اين ديدار فرصتى است براى حضور او در منزلگاه هاى [مكه مكرمه] - كه ممكن است ديگر در عمر او تكرار نشود - و اقناع و بهره روحى حاصل از احساس علاقه و پايبندى به دستورهاى اسلام و اشتياق به پيروى از رسول خدا (ص) و اصحاب و تابعين صالح او.

6. ناديده انگاشتن احساسات و عواطف ايمانى كسانى كه به مكه مكرمه مشرف مى شوند، [در واقع] انكار حقيقت طبيعت بشرى و سرشت انسانى است، چرا كه گرايش به شناخت تاريخ اسلام در مكان ها و مواضع و منزلگاه هاى مكه مكرمه امرى طبيعى است.

ص: 181

٧. مكان هاى تاريخى، امانت هر نسل است كه بايد پاس داشته شوند. اين مكان ها شاهدى زنده از گذشته اند.

٨. مكان هاى تاريخى دو شهر مقدس مكه مكرمه و مدينه منوره، نمادها و نشانه هاى زنده تاريخ اسلام و مكان هاى سرنوشت ساز آن است، و از ميان بردن آنها تاريخ اسلام را در نگاه نسل هاى آينده به افسانه تبديل مى سازد. (1)

٩. فراخوانى به نابودى مكان هاى تاريخى دو شهر مقدس مكه مكرمه و مدينه منوره، از ميان بردن تاريخ اسلام در زادخانه اصلى آن است. (2)

١٠. تا آنجا كه مى دانيم فراخواندن به از ميان بردن مكان هاى تاريخى در مكه مكرمه و جز آن، شيوه سلف صالح - حتى اگر مخالف زيارت اين مكان ها بوده اند - نبوده است؛ و از اين روست كه اين مكان ها، در طول سده هاى گذشته تا عصر حاضر چونان شاهدى زنده بر جاى مانده اند.

١١. از ميان بردن آثار تاريخى، روش درست باز داشتن از اقدامات مخالف توحيد و خلوص آن نيست، بلكه اين كار متضمن سست شدن ريشه هاى ايمان در جوانان است.

١٢. مردم به طور عام و سعوديان به طور خاص چنان بينش دينى اى يافته اند كه آنان را وامى دارد از رفتارهاى ناسازگار با عقيده صحيح روى برتابند.

١٣. حق را فداى باطل نمى كنند، پس نبايد اين مكان هاى تاريخى را از ميان برد و تاريخ حق را براى اقدامات جاهلانه و نادرست [كسان] از ميان برداشت. اين قاعده اى شرعى است كه حق را از رخنه باطل دور مى دارد.

در اين زمينه از عزالدين بن عبدالسلام ملقب به سلطان العلما پرسيده شده است كه اگر ثابت شود امرى سنت رسول خدا (ص) است، آيا از آن روى كه بدعت گذار آن را انجام مى دهد، مى توان آن را فرو گذارد يا نه؟

ص: 182

وى پاسخ مى دهد: جايز نيست سنت هاى [نبوى] را از آن روى كه اهل بدعت بدان ها مى پردازند كنار نهاد؛ زيرا حق را براى باطل بر زمين نمى نهند. عالمان و صالحان، پيوسته سنت هاى [نبوى] را برپا مى دارند، حال آنكه مى دانند بدعت گذاران هم به آن سنن پايبندند.

پس اگر حق به خاطر باطل وانهاده نمى شود، چگونه حق براى مشاركت ديگران در عمل بدان فرو نهاده شود حتى اگر به ترك كردن اذان و اقامه و سنت هاى ثابت و نمازهاى اعياد و بازديد از بيمار و سلام دادن و دعا كردن به عطسه كننده و صدقه پرداختن و برگزارى ميهمانى و ديگر نيكى ها و مستحبات بينجامد. والله اعلم. (1)

روش سلف صالح در رويارويى با كژپويى هاى اعتقادى، چنين بوده است.

١4. بهترين روش براى اصلاح رفتار برخى از حاجيان نادان، آگاهى بخشى دينى درست به آنها و به گونه اى است كه به شناخت رفتار شرعى درست نسبت به اين مكان هاى باستانى داراى ارزش دينى و معنوى و تاريخى برجسته در تاريخ امت، رهنمون سازد. روش درست و برتر اين است وگرنه حتى اگر خداى ناخواسته اين مكان ها هم از ميان برده شوند، اهل باطل از عقايد خود دست برنخواهند داشت.

١5. در حال حاضر مكان هاى تاريخى بر جاى مانده در مكه مكرمه عبارتند از: زادخانه شريف نبوى (كتابخانه مكه مكرمه) ، مسجد الرايه، مسجد الاجابه، مسجد البيعه، مسجد جن، مسجد فتح، مسجد جعرانه، مسجد تنعيم، مسجد خيف، غار كوه حرا، غار كوه ثور، [مسجد مزدلفه]، [مسجد نمره (قدس سره) ابراهيم].

١6. محل ولادت رسول خدا (ص) ، امرى كاملاً قطعى در ميان عالمان مكى است و براى مردم مكه مكرمه هم مسلم است كه ولادت آن حضرت (ص) در شعب [بنى] هاشم در مكه و در خانه پدر او صورت گرفته است كه امروزه به كتابخانه مكه مكرمه مشهور است.

ص: 183

در اين مطلب، ميان فقيهان و مورخان و عالمان سيره نبوى از صدر اسلام، نسل پس از نسل هيچ اختلافى وجود نداشته است.

١٧. زادخانه رسول خدا (ص) در طول تاريخ اسلام، از توجه فراوان مسلمانان و عنايت بسيار خلفا و اميران آن گونه كه درخور جايگاه حضرت رسول اكرم (ص) در دل مسلمانان است؛ برخوردار بوده است.

١٨. توجه ملك عبدالعزيز به مكان هاى تاريخى چون: زادخانه شريف نبوى، خانه حضرت خديجه، خانه ارقم بن ابى ارقم، زادخانه [امام] على بن ابى طالب (ع) ، و به كارگيرى فرهنگى اين مكان ها، نمونه اى عالى از رويكرد صحيح به آنهاست.

١٩. به كارگيرى زادخانه نبوى و تبديل آن به كتابخانه عمومى به دستور ملك عبدالعزيز (1)، داراى بعد فكرى و فرهنگى است. بعد فكرى اين كار در تابش علمى پيوسته آن است چه عالمان و پژوهندگان همه كشورهاى اسلامى به اين كتابخانه مى آيند و از كتاب هاى نفيس آن بهره مى برند.

بعد فرهنگى اين كاربرد در آن است كه اين مكان را كه تاريخ فرهنگى بلندى دارد به مشعل دانش و معرفت در بلدالامين تبديل كرده است. شايسته است از اين مكان نگهدارى شود تا يكى از آثار فرهنگى امت اسلام در عصر حاضر به شمار آيد كه از ميان اين آثار فرى جايگاه بر جاى مانده است.

٢٠. كتابخانه مكه مكرمه از رهگذر اين كاربرد فرهنگى، در پنجاه سال گذشته و از زمان تأسيس آن تا به امروز، خدمات علمى و معرفتى ارزشمندى انجام داده است؛ زيرا افزون بر بيست كتابخانه شخصى علماى بزرگ مكه و اديبان اين ديار را در خود جاى داده است و نشريات كمياب و نسخ خطى را از سطح جهان گردآورده است.

ص: 184

٢١. موقعيت بى همتاى اين كتابخانه و مكان تاريخى آن با آن اشارات و القائات معنوى و ايمانى، تاريخ زنده اى به شمار مى آيد كه شايسته است با منظرى ظاهر شود كه درخور جايگاه اسلامى و تاريخى آن است و نيز شايسته است در راه تحكيم عقايد صحيح اسلامى و كارآيى فعاليت هاى علمى و تبليغى به كار گرفته شود.

اين ساختمان بايد از درون و بيرون، چنان بازسازى شود (1)كه مركزى فرهنگى شود براى عالمان و اديبان و انديشوران و دانشجويانى كه از سراسر جهان اسلام به مكه مكرمه مى آيند. اين مركزيت با شأن و جايگاه برجسته اين مكان در تاريخ اسلام، سازوار است و اين نكته اى است كه پيش از اين علماى بزرگ سلفى درباره اين شهر و ديگر شهرها، توصيه و از آن حمايت كرده اند.

٢٢. نگهدارى از اين مكان تاريخى مبارك كه ساختمان و وضعيت مستقلى دارد و ديگر مكان هاى تاريخى مكه مكرمه و بهره گيرى دينى و علمى - عقلانى و مدنى - فرهنگى از آنها، پاس داشت احساسات و عواطف مسلمانان و يادآورى آغاز تاريخ اسلام و نيرنگ هاى فريبكارانى است كه مسلمانان در راه گسترش اسلام با آنها روبه رو مى شدند و امروز هم امت با بخشى از آنها مواجه است كه در حال حاضر به يادآورى آنها نياز نيست.

٢٣. بدون دليل معتبر، ترديد رواداشتن در صحت مكان هايى كه تواتر علمى و محلى بر درستى آنها وجود دارد، دسيسه اى است براى فسردن احساسات دينى، و جهالت نسبت به تاريخ و جنايتى عليه حقايق مسلم و ثابت شده.

٢4. غلو با تجاوز از حد مشروع، و سخت گيرى با سبك سرى و بلاهت، هيچ يك از اسلام نيست بلكه از سنن و رهنمودهاى اسلام بسيار به دور است و با اسلام و آسان گيرى و حقيقت آشكار آن نمى سازد.

ص: 185

٢5. اعتدال و ميانه روى در همه چيز شعار اسلام است. پس عبوديت جز براى خداوند نيست و بزرگ داشت هر كس كه خدا او را بزرگ داشته، بزرگ داشت خداوند، و گرامى داشت هر كس كه خدا او را گرامى داشته است، گرامى داشت خداوند است. و هر چه در اين روند از حقيقت اسلام بيرون نرود و از قدرت خداوند درنگذرد، از اين دست است.

ص: 186

ص: 187

ص: 188

خواهد آمد، همگى از محققان كتب است و آنچه به اين قلم منسوب است، تنها نقل و اقتباس استنادات و تأييدها و تصديق هاست.

ص: 189

ص: 190

جايگاه اجتماعى فاكهى: از آنچه او در كتابش نگاشته است بر مى آيد كه وى از شخصيت هاى معتبر مكه بوده است. برخى از اخبار مى رساند كه وى - به ويژه پس از بلوغ علمى - از بزرگان مكه بوده است. فاكهى در اين كتابش مكان ها و محل هايى را توصيف كرده است كه دانش طلب معمولى نمى توانسته است بدان ها برسد يا آنها را ببيند. نيز وى از رويداها و نامه نگارى هايى ميان حاكمان ياد كرده است كه جز خواص بدان ها آگاه نمى شده اند.

مشايخ فاكهى: وى در جلد دوم كتاب اخبار مكة [فى قديم الدهر و حديثه] از ٢٣١ شيخ روايت كرده است. ميزان روايت او از اين شيوخ يك اندازه نيست.

او از پيشوايان حديثى اى كه از بزرگانند و به حفظ و اتقان و عنايت به حديث شهره بوده اند، روايت كرده است كسانى چون: محمد بن اسماعيل بخارى، مسلم بن حجاج، ابوحاتم رازى، ابوزرعه جرجانى، احمد بن حميد صيدلانى، ابراهيم بن يعقوب جوزجانى، اسحاق بن منصور كوسج، حسن بن عرفه عبدى، عباس بن محمد دورى، عمرو بن على فلاس، زبير بن بكار و ديگران.

اهميت كتاب فاكهى: ابن حجر از اين كتاب آگاه بوده و در بسيارى از آثارش از آن استفاده كرده و اسناد روايات را به او رسانده و گفته است: كتابى است نفيس در پنج جزء. (1)فاسى در كتاب شفاء الغرام [باخبار البلد الحرام] مى گويد: در كتاب فاكهى، مطالب فراوان و بسيار سودمندى هست كه غير از مطالب كتاب ازرقى و كتاب

ص: 191

ماست. (1)فاسى با اين بيان معلوم مى دارد كه محتواى كتاب فاكهى گسترده است و بر مطالب علمى و تاريخى و ادبى كتاب ازرقى و نيز كتاب فاسى شفاء الغرام [باخبار البلدالحرام] مى چربد. اين در حالى است كه اين دو كتاب از بزرگ ترين آثار پرداخته شده در اين زمينه اند.

اگر بخواهيم اهميت كتاب فاكهى را دريابيم، بايد به متون فراوانى كه فاكهى از كتاب هاى مفقود شده در اين كتاب براى ما نگاه داشته است، اشاره كنيم.

درگذشت فاكهى: فاسى در كتاب العقد الثمين [فى تاريخ البلد الامين] مى گويد: نمى دانم چه زمانى از دنيا رفته است، اما تا ٢٧٢ زنده بوده است؛ زيرا ماجرايى را از اين سال درباره مسجدالحرام باز گفته است. (2)و (3)

ص: 192

آن اشاره مى كنيم تا خواننده با پيشوايى او آشنا شود.

ولادت ابن جوزى: ابن جوزى، در بغداد و در محله درب حبيب زاده شد. درباره زمان ولادت او پنج قول مختلف وجود دارد و از 5٠٨ تا 5١٢ه. ق را ذكر كرده اند.

مذهب فقهى ابن جوزى: وى حنبلى و داراى گرايش تند به حنبليان است. اين مطلب از موارد مكررى در سخنان او در كتاب هايش به ويژه دو كتاب مناقب الامام احمد، و المنتظم [فى تاريخ الملوك و الامم] برمى آيد.

شيوخ ابن جوزى: ابن جوزى بنابر رويه علماى قديم به طور عام و محدثان به طور خاص، مشايخ بسيار داشته است. وى مشايخش را در كتاب مشيخة ابن الجوزى معرفى كرده است. ٨6 نفر از آنان مرد و ٣ نفر زن بوده اند.

ستايش بزرگان از ابن جوزى: حافظ ذهبى درباره ابن جوزى مى گويد: «واعظ ذوفنون، صاحب آثار فراوان و مشهور در دانش هاى گوناگون چون تفسير و حديث و فقه و موعظه و اخبار و تاريخ و جز اينهاست. از كودكى وعظ مى كرد و در موعظه از همالان پيش افتاد. نيك شعر مى سرود. آن مايه به خط خود نوشت كه در شمار نيايد و چنان مقبول و محترم بود كه از آن فراتر نمى شود.» (1)

ابن خلكان درباره وى مى گويد: «علامه روزگار خويش و در حديث و فن خطابه و وعظ سرآمد دوران خود بود. او در بسيارى از علوم كتاب نوشت و آثارش بى شمار است.» (2)

عمادالدين اصفهانى مى گويد: «واعظى است عبارت پرداز، نيك اشارت، كه دلبسته جناس (3)در گفتار، و شيفته رامش در اندرز است و گفته اش در دل ها نشنيد. شيرين شمايل است و موزون رفتار.» (4)

ص: 193

ابومظفر سبط ابن جوزى مى گويد: «از دنيا روى گردان بود و آن را كوچك مى شمارد و هفته اى يك بار قرآن را دوره مى كرد و از خانه بيرون نمى رفت مگر به مسجد جامع براى نماز جمعه و مجلس. هرگز با كسى شوخى نمى نمود و [در كودكى در كوچه] (1)با كودكان بازى نمى كرد و شبهه ناك نمى خورد و بر اين روش بود تا درگذشت.» (2)

ابن كثير او را چنين وصف مى كند: «يكى از مهتران عالمان است كه در بسيارى از دانش ها چيره و از ديگران سر بود و نزديك به سيصد كتاب كوچك و بزرگ گرد آورد و به دست خود نزديك به دويست جلد كتاب پرداخت. او در همه دانش ها استاد بود و در علوم رايج چون: تفسير و حديث و تاريخ و حساب و نجوم و پزشكى و فقه و علومى ديگر مانند لغت، نحو و. . . آثارى به جا گذاشت.» (3)

ابن تيميه مى گويد: «بيش از هزار كتاب از او برشماردم و پس از آن آثارى از او ديدم كه در شمار نياورده بودم.» (4)

ابن رجب [حنبلى] مى گويد: «وقتش را بر باد نمى داد و روزانه چهل صفحه مى نگاشت و سالانه از نوشته هاى او پنجاه تا شصت جلد برهم چيده مى شد. او در همه علوم تأليف دارد.» (5)

موفق مقدسى مى گويد: «ابن جوزى در وعظ، امام روزگار خود بود. او در انواع علوم آثارى نيكو پرداخت و ذوفنون بود و در فقه تدريس و تأليف مى كرد.» (6)

ص: 194

داودى، ابن جوزى را چنين ستوده است: « امام علامه، حافظ عراق و واعظ آفاق، صاحب آثار بنام در دانش هاى گوناگون چون: تفسير و حديث و فقه و وعظ و زهد.» (1)

ابوالخير محمد بن جزرى در ستايش او مى گويد: «امام حافظ ابوالفرج بن جوزى. . . ده گانه را نزد على ابوبكر محمد بن حسين مزرفى تلاوت كرد.» (2)مرادش آن است كه ابن جوزى حفظ قرائت هاى ده گانه قرآن را بر علوم و معلوماتش افزود.

جايگاه علمى ابن جوزى: وى به يك دانش بسنده نكرد. خودش در اين باره مى گويد: «به دانشى يگانه بسنده نكردم بلكه فقه و حديث مى خواندم و در پى زاهدان بودم و پس از آن به ادبيات عرب پرداختم. هيچ يك از محدثان و واعظان تازه وارد به شهر را رها نمى كردم مگر اينكه به محضرش مى رسيدم و [از] فضايل او برمى گرفتم.» (3)

وى چنان كه ذهبى يادآور شده است، در تفسير از بزرگان به شمار بود و در مجالس وعظ، كل قرآن را تفسير نمود. خودش مى گويد: «از زمان نزول قرآن، واعظى را نمى شناسم كه همه قرآن را در مجلس وعظ تفسير كرده باشد.» از برجسته ترين آثار تفسيرى ابن جوزى، كتاب المغنى است كه آن را در زاد المسير فى علم التفسير، خلاصه كرده است. مغنى در نه مجلد به چاپ رسيده است.

او در علم حديث هم [استاد است] و از حافظان حديث به شمار مى رود. وى تنها يازده سال داشت كه در علم حديث كتاب نوشت و پيش از اين - چنان كه خودش مى گويد - به استماع حديث پرداخت.

ابوعبدالله دبيثى مى گويد: «شناخت حديث و علوم آن و آگاهى از صحيح و سقيم آن به او انجاميده است و او در زمينه مسانيد حديث و ابواب آن و رجال و ديگر امورى كه در [حديث پژوهى] بدان ها نياز است آثارى پرداخته است.» (4)

ص: 195

ابن ساعى مى گويد: «از بسيارى نقل حديث كرده است و مردم از او حديث استماع كرده اند و از او بهره برده اند. او بى شمار كتاب نوشته است. اعلام احاديث مسند را گرد آورده است و احاديث ضعيف و واهى را معلوم داشته است.» (1)

از مهم ترين آثار او در حديث، جامع المسانيد، الحدائق، الموضوعات، العلل المتناهيه را مى توان نام برد.

ابن جوزى در وعظ بسيار استاد بود و حتى گفته اند كه او عالم عراق و واعظ آفاق است. وى وعظ را در نه سالگى آغاز كرد كه نشانه حافظه نيرومند و حضور ذهن و هوش سرشار و نبوغ زودرس اوست. در مجالس موعظه او مردمى بسيار گرد مى آمدند و به سخنش گوش مى سپاردند و متأثر مى شدند. وى درباره تراز تأثير سخنش در مردم مى گويد: «خداوند بيش از اندازه دل مردم را پذيراى من ساخته و سخنم را در آنان گيرا كرده است، در درستى سخنانم شك روا نمى دارند. نزديك به دويست تن از اهل ذمه به دست من ايمان آوردند. در مجالس وعظ من افزون بر يكصد هزار [نفر] توبه كردند. من بيش از بيست هزار وادى هموار را كه بى خبران از آنها در رنج بودند پيمودم.» (2)و (3)و (4)

ابن رجب مى گويد: «مجالس وعظ او بى نظير بود و مانند آنها شنيده نشده است. اين مجالس بسيار سودمند بوده است و غافلان [در آنها] (5)به خود مى آمدند و جاهلان مى آموختند و گناه كاران توبه مى كردند و مشركان مسلمان مى شدند.» (6)

شايد از شاخص ترين آثار او در موعظه التبصرة، المنتخب، المدهش، بحر الدموع، بستان الواعظين و رياض السامعين باشد.

ص: 196

اما در حوزه فقه، بى ترديد وى فقيه است و چگونه نباشد حال آنكه واعظ و مفسر و حافظ حنبلى مذهب و در پاره اى از ديدگاه ها مجتهد است. ابن رجب درباره اش گفته است: مدرس مدرسه يعنى مدرسه فقه حنبلى بوده است. بهترين آثار فقهى او عبارتند از: الانصاف فى مسائل الخلاف، عمدة الدلائل فى مشهور المسائل، المذهب فى المذهب، مسبوك الذهب، المنفعة فى المذاهب الاربعة و جز اينها.

در حوزه تاريخ هم وى مورخى ماهرنگار است و چيزى چون كتاب المنتظم او بر اين امر گواه نيست. وى در منقبت نگارى هم دست داشته و مجموعه اى تاريخى و تخصصى در اين زمينه پديد آورده است، از آنهاست. مناقب احمد بن حنبل، مناقب الحسن البصرى، مناقب عمر بن خطاب، مناقب عمر بن عبدالعزيز، مناقب سفيان الثورى، مناقب ابراهيم بن ادهم و جز اينها.

اينها گذشته از نبوغ او در ادبيات و لغت و شعر است. ذهبى مى گويد: «شعر تر سروده است و به خط خود آن مايه نوشته است كه در شمار نيايد. وى فوق العاده مورد پذيرش و احترام واقع شده است.» (1)از ابوشامه نقل است كه اشعار ابن جوزى ده جلد است و شعرش نيكوست گرچه آكنده از محسنات بديعى است. از ابن جوزى كتابى با عنوان المقامات چاپ شده است (2)[كه در بردارنده مقامه ها و خطبه هاى او در مجالس گوناگون است].

آثار ابن جوزى: كتاب هاى او فراوان و بيش از هزار عنوان است. ابن تيميه مى گويد: «شيخ ابوالفرج متضلع است و آثار بسيار در موضوعات فراوان دارد. من آنها را برشماردم فزون بر هزار بود و بعدها آثار ديگرى از او ديدم كه نديده بودم.» (3)

علوجى كتاب وزينى پرداخته است با عنوان مؤلفات ابن الجوزى و در آن، آثار او را

ص: 197

گرد آورده و اشاره كرده است كه سى كتاب از آثار او چاپى و ١٣٩ عنوان از آثارش خطى و موجود و ٢٣٣ عنوان از آنها مفقود است. برخى از دوستان بر كتاب علوجى استدراكى نوشته اند و به كتاب هايى ديگر از ابن جوزى اشاره كرده اند. (1)

درگذشت و خاكسپارى ابن جوزى: خداوند عمر اين امام گرانمايه را بلند گردانيد. او در بغداد با احترام و بزرگى زيست و در شب جمعه دوازدهم رمضان سال 5٩٧ه. ق بين مغرب و عشا در خانه اش واقع در محله قطفتا [در شرق] بغداد درگذشت. (2)[جنازه او بر دوش مردم حمل شد. جمعيت بسيار انبوه بود. در باب حرب كنار پدرش نزديك احمد بن حنبل به خاك سپرده شد. قيامتى بود حتى گفته شده است در اثر ازدحام جمعيت و شدت گرما گروهى از مردم تلف شدند]. (3)

ص: 198

دمشق در ارتفاعات جولان به دنيا آمد و در آن باليد و قرآن كريم را حفظ كرد.

مهارت نووى در علوم گوناگون: او در علوم گوناگون استاد بود از اين رو در فقه شافعى و متون حديثى و علم رجال، مرجع و تكيه گاه ديگران بود. نووى جامع روايت و درايه بود و در ميان مردمان روزگار خود در شناخت و حفظ و ثبت و ضبط احاديث رسول خدا (ص) و اطلاع از روايات صحيح و غيرصحيح و سند روايات سرآمد بود. پس نووى فقيه محدثان و محدث فقيهان است. بلكه وى چهره اى تابناك و بى رقيب و محل رجوع و مورد اعتماد مردم بوده است.

تدريس نووى: وى چون مقدمات حديث و فقه را آموخت، به تدريس اين دو درس در مدرسه اقباليه كه جمال الدين اقبال در سال 6٠٣ه. ق تأسيس كرده بود پرداخت. سپس به تدريس در مدرسه ركنيه كه ركن الدين منكورس درست كرده بود و مدرسه خلفيه كه خلف الدين سليمان بنا كرده بود مشغول شد. پس از اين، مسئوليت اداره دارالحديث را در سال 665ه. ق گردن نهاد و در ازاى اين خدمت هيچ مزد نستاند تا درگذشت.

ويژگى هاى نووى: وى بسيار پرهيزگار و زاهد بود. ذهبى مى گويد: «او نه اندوخته اى داشت نه اهل رفاه و برخوردارى بود و در عين حال جانب خداترسى و خرسندى و پرهيزگارى و مراقبت براى خدا در پيدا و پنهان را نگاه مى داشت و خواهش هاى نفس چون پوشاك تميز و خوراك لذيذ و ظاهر آراسته را فرو نهاده و خوراكش نان خشك با نان خورشى ساده و اندك بود و پوشاك او جامه اى پنبه اى با بالاپوشى از سختيان نازك [پوست دباغى شده بز] بود.» (1)

نووى از ميوه دمشق نمى خورد؛ چه در باغ آن نيرنگ و شبهه بود. او از آنچه [پدرش از نوى] برايش مى فرستاد [مى خورد] (2). در شبانه روز جز يك وعده پس از عشاى

ص: 199

دوم غذا نمى خورد و مگر يك بار در سحر آب نمى نوشيد. ازدواج نكرد و بسيار شب زنده دار بود و [روزگار] به عبادت و كتابت مى گذراند. از اين رو سُبكى درباره وى مى گويد: «او سالار و (در برابر زنان) خويشتن دار و زاهد است و اگر دينش آباد گردد در بند ويرانى دنيا نيست. اهل زهد و خرسندى و پيروى از پيشينيان اهل سنت و جماعت و پايدارى در انواع خير است و ساعتى را بى طاعت نمى گذراند. در بحث با عالمان و ديگران آرام و بردبار است. به معروف فرامى خواند و از منكر بازمى دارد و به شاهان و اميران امر به معروف و نهى از منكر مى كند و از راه نامه به آنان پند مى دهد كه با مردم به داد روند و باج گيرى از خريدار و فروشنده را كنار نهند و حقوق افراد را به آنان باز پس دهند.» (1)ابوالعباس بن فرج مى گويد: سه مقام عالى به شيخ [نووى] روى آورد كه اگر هر يك از آنها از آن كسى بود، سخت مورد توجه قرار مى گرفت: علم و زهد و امر به معروف و نهى از منكر. (2)

درگذشت نووى: او در پايان عمرش پس از حج گزاردن و زيارت قدس و مزار خليل (ع) به زادگاهش نوى نزد پدر و مادرش رفت و در آنجا بيمار شد و در شب چهارشنبه ٢4 رجب سال 6٧6 ه. ق درگذشت. (3)

ص: 200

[نام و نسب طبرى:] مصطفى سقا محقق كتاب طبرى درباره او مى گويد: «نويسنده اين كتاب يكى از محدثان و فقيهان برجسته شافعيه، حافظ، امام احمد بن عبدالله محب الدين طبرى، [مكنى به] ابوالعباس و ابوجعفر، شاخه اى از درختى بزرگ از درختان شرافت و رهبرى در دانش و نژاد است كه نسبش به [امام] حسين بن على بن ابى طالب٨ مى رسد. ريشه اينان در طبرستان در شرق ايران پا گرفت و شاخه هاى آنها به مكه مكرمه در سرزمين حجاز رسيد. (1)محب الدين طبرى و عموزادگان او و فرزندان و نوادگان آنان كرسى تدريس و قضاوت و سخنرانى و امامت حرم شريف مكى را نسل به نسل حدود شش قرن در اختيار داشتند. آنان بزرگ ترين خاندان مكه بوده اند و حتى در ميان شرفا كه حاكمان مكه بوده اند كسى در اصالت و تبار و نژاد به پاى آنان نمى رسد.

زنان اين خاندان در برافراشتن مشعل دانش و پيشى گرفتن در فرى جايگاهى، به مردان بزرگ شانه مى زدند و تاريخ، نام آنان را ميان چهره هاى ماندگار ثبت كرده است.

[جايگاه علمى طبرى:] فاسى مورخ مكه در كتاب العقد الثمين [فى تاريخ البلد الامين] مى گويد: او آثار ارزشمندى در علوم گوناگون دارد. در اينجا از تاريخ، شهادت هايى را درباره مؤلف و خاندان او كه آوازه اش شرق و غرب را گرفته است، بازمى گوييم. جا دارد اين مطالب با حروفى از نور نوشته شوند.

[ولادت و تحصيل طبرى:] شمس الدين ذهبى، در كتاب تذكرة الحفاظ در شرح حال محب الدين طبرى مى گويد: «امام محدث مفتى، فقيه مكه مكرمه، محب الدين ابوالعباس احمد بن عبدالله بن محمد بن ابى بكر طبرى مكى شافعى، مصنف احكام، در سال 6١5ه. ق زاده شد و از ابوالحسن بن مُقيّر بغدادى و ابن جُمّيزى و شُعيب زعفرانى

ص: 201

و عبدالرحمان بن ابى حِزمى و ديگران استماع حديث نمود، و فقه آموخت و تدريس كرد و فتوا داد و تأليف كرد. او بزرگ شافعيان و محدث حجاز بود.» (1)

سبكى در طبقات الشافعية مى گويد: «احمد بن عبدالله بن محمد بن ابى بكر بن محمد بن ابراهيم، حافظ ابوالعباس محب الدين طبرى مكى، شيخ حرم و حافظ بى همال حجاز، در جمادى الاخر سال [6١5ه. ق] (2)به دنيا آمد.» (3)و (4)

[درگذشت طبرى:] دمياطى اشعارى از او نقل كرده است، ابوالحسن عطار و ابومحمد ابن برزالى و ديگران نيز از او روايت كرده اند. وى امامى درستكار و زاهدى فرى جايگاه است. پسرش قاضى مكه نيز از او روايت كرده و از رواياتش براى من ارسال داشته است. او در جمادى الاولى [6٩4ه. ق] درگذشت. (5)

[آثار طبرى:] برخى از كتاب هاى محب طبرى كه ذهبى و سبكى از آنها ياد نكرده اند، عبارتند از:

١. خلاصة سير سيدالبشر. (ص)

٢. صفوة القِرَى فى صفة حجة المصطفى و طوفه بام القُرى، كه ٢٢ برگ است و در مجموعه اى در علم تاريخ (تراجم و سير شماره 4) در دارالكتب المصريه نگه دارى مى شود.

٣. السمط الثمين فى مناقب امهات المؤمنين، چاپ راغب طباخ در حلب.

ص: 202

4. ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى، چاپ قدمى، مصر، ١٣56ه. ق.

5. كتاب فى صفة حجة النبى. (1)

ص: 203

جهان گشود. او در دمشق و در مدرسه عادليه كبرى در منزل پدرش كه قاضى القضاة شام بود زاده شد.

فعاليت علمى ابن جماعه: عزالدين عبدالعزيز بن جماعه در حوزه هاى گوناگون علمى اعم از آموزش و كاربرد در امر قضاوت و تأليف فعال بود و در زندگى علمى خود به يك بعد بسنده نكرد.

تدريس او از بيست سالگى آغاز شد و تا پايان حياتش ادامه يافت. ابن قاضى [شهبه] (1)مى گويد: «از چهارده سالگى تدريس مى كرد.» (2)در كتاب الدرر الكامنة [فى اعيان المائة الثامنة] هم آمده است كه از چهارده سالگى تا پايان عمر تدريس مى كرد. (3)

پاره اى از مسئوليت هاى تدريسى او عبارتند از: تدريس در زاويه شافعى در مصر، تدريس فقه در جامع [ابن] طولون، تدريس در جامع اقمر [و دارالحديث كامليه] و ديگر مناصب و مسئوليت ها (4)مانند تدريس در [زاويه] خشابيه (5)و برپايى سخنرانى. (6)

او در امر تأليف، دستاوردى فراوان دارد كه در مجموع كتاب هاى ارزشمندى كه نگاشته، نمود يافته است. براى ما روشن است كه او در تأليف از مجاورت دو حرم [شريف] بسيار بهره مى برده است. در پايان نسخه اى به خط مؤلف چنين آمده است: «نگارنده كتاب، عبدالعزيز بن محمد بن ابراهيم بن سعدالله بن جماعة كنانى شافعى - خدا آنان را بيامرزاد - در روز چهارشنبه بيست و دوم صفر سال هفتصد و پنجاه و پنج در مدينه منوره على ساكنها افضل الصلاة و السلام، نگارش كتاب را به پايان برد.»

عبدالوهاب بن عمر حسينى اين متن را كه از نسخه ظاهريه است، با نسخه

ص: 204

فيروزآبادى مقابله و عيناً نقل كرده است. وى اين مطلب را از فيروزآبادى در پايان جلد نخست بازگو كرده، مى گويد: اين مطلب را به خط مجدالدين [فيروزآبادى صاحب القاموس المحيط] يافتم كه مؤلف نگارش كتاب را به انجام رسانده است تا پايان آنچه عيناً نقل كرديم.»

اين با سال كناره گيرى او [از قضاوت] براى حج و مجاورت در مكه و مدينه يعنى سال ٧54 ه. ق برابر است. (1)بنابراين حج او در اين سال بوده است و ماندن در مدينه و مكه در سال 755 ه. ق صورت بسته است. آنان از ماه رجب براى حج گزاردن [از مدينه] خارج مى شدند.

عبادت ابن جماعه: عزالدين بن جماعه علم و عمل را با هم از مشايخ خود آموخت. اين فراگيرى به ويژه از پدر او بوده است كه چنان كه دريافتيم بزرگان به علم و عمل و پرهيزگارى وى شهادت داده اند. او حتى دستمزد قضاوت را رد كرد، چون خود را بى نياز مي ديد و زماني كه سرپرستى مدرسه كامليه را پذيرفت، شهريه اى را كه در دوران طلبگى از آن مدرسه گرفته بود پس داد؛ زيرا دريافت كه شرط دريافت شهريه، سكونت در مدرسه است و او در آن ساكن نبوده است.

همچنين مي بينيم كه عز بن جماعه در زندگى، شيوه اهل تعبد پيشه مي كند و بسيار حج مي گزارد و به مدينه مي رود و از اين رهگذر در دو حرم شريف، فضايى براى عبادت و توجه كامل به خداوند براى او فراهم مي آيد؛ چيزى كه در مصر دست نمى داد، چه مصر جاى مقام و جامعه و اشتغال فراوان بود. در اين محيط، براى تأليف و پژوهش علمى هم فرصت مي يافت.

[تلاش هاى اصلاحى ابن جماعه:] از آنچه وى در زمينه برگزيدن قضات، و مديريت بر فعاليت قضايى اعمال مي كرد، و امر به معروف و نهى از منكر وى در جامعه،

در

ص: 205

مى يابيم كه مرد اصلاحات قضايى و دينى بوده است. نمونه اى از كارهاى اصلاحى او را در كتاب حج وى مشاهده مي كنيم؛ در اين كتاب، بدعت هاى مردم روزگار خود را گوشزد مي كند و مردم را از آنها باز مى دارد. وى در همين كتاب از تلاش خود براى تغيير منكر و از ميان بردن بدعتى كه در راه ميان مكه و مدينه ديده است، ياد مي كند. وى در باب پنجم مي گويد: پس از اين منزل و پيش از دشت بَزوَه، در سمت راست كسى كه به مكه مشرفه مي رود شكافى در كوهى است كه مردم سودايى آن گشته اند؛ زيرا گمان مي كنند حضرت پيامبر (ص) در آنجا بوده است (1)؛ اما اين پندارى بى اساس است.

در سال ٧4٩ه. ق، پيش از برآمدن آفتاب از آنجا مى گذشتم، ديدم گروهى در آنجا گرد آمده و زن و مرد، درهم اند و در آن زمان مكروه (2)نماز مي گزارند. (3)از برخى از نمازگزاران از نمازى كه مي گزاردند پرسيدم، پاسخ دادند، براى گرامى داشت آن منزلگاه [پندارى نبوى] نماز مي گزارند. از اين كار بازشان داشتم و از تكرار آن بيمشان دادم. (4)

[فقاهت ابن جماعه:] ابن جماعه، فقه را نزد بزرگان روزگار خويش آموخت و چنان كه گذشت به تدريس و تأليف و استخراج ادله فقه پرداخت. ابن رافع مى گويد: «بر مهذب تعليقه نوشته و مناسك صغرى و مناسك كبرى را پرداخته و احاديث [كتاب] رافعى را استخراج نموده و درباره پاره اى از مواضع منهاج سخن گفته است.» (5)اينها همه درباره فقه است، چگونه ممكن است او در فقه استاد نباشد، حال آنكه اين مايه بدان پرداخته است. از اين هم فراتر، عزالدين بن جماعه به فقه شافعى كه در آن تحصيل

ص: 206

كرده است بسنده نكرده و به ديگر مذاهب چهارگانه فقهى و ادله آنها هم پرداخته است. كتاب او هداية السالك الى المذاهب الاربعة فى المناسك، بهترين سند و قوي ترين دليل بر مهارت او در مذاهب چهارگانه و آگاهى او از منابع اين مذاهب و شناخت صاحبان فتوا در هر مذهب است كه تنها از فقيهى با معرفت ژرف و ريزكاوى در مذاهب رايج در كشورهاى اسلامى برمي آيد.

درگذشت ابن جماعه: هنگامي كه ابن جماعه از امر قضاوت كناره گرفت ٧٢ ساله بود. وى از اين پس تنها به عبادت و حج و زيارت پرداخت تا در سال بعد در حالي كه در بهترين و كامل ترين حال بود، درگذشت. ابن حجر در اين باره مي گويد: «قاضى عزالدين در سالى حج گزارد و در آنجا ماند تا در سال بعد درگذشت. او مي گفت: آرزو دارم از قضاوت بركنار باشم و در يكى از دو حرم درگذرم. او نزديك فضيل بن عياض در باب معلا به خاك سپرده شد.» (1)

معاصر او تاج الدين سبكى مى گويد: «پس از كناره گيرى از قضاوت و امور مربوط به آن، در زاويه و جامع طولون و جامع اقمر به تدريس پرداخت تا ايام حج فرا رسيد؛ فقيرى به او خبر داد كه پيامبر اكرم (ص) در خواب به او گفته است: دل ما براى فلانى تنگ شده است. خود ابن جماعه هم پدرش را در خواب مي بيند، پدر به او مي گويد: آنچه آن فقير ديده درست است. او در پى اين امر، حج مي گزارد و تا جمادى الاولى در مكه مي ماند. سپس به زيارت پيامبر اكرم (ص) مي رود و به مكه باز مى گردد و پس از سه روز بيمار مي شود و بيمارى تا ده روز مي كشد و سرانجام او در دهم جمادى الآخر سال ٧6٧ ه. ق در مكه از دنيا مي رود و در يازدهم، ميان فضيل عياض و شيخ نجم الدين اصفهانى به خاك سپرده مي شود.» (2)

ابن كثير كه از معاصران ابن جماعه است، خبر درگذشت او را در وقايع سال

ص: 207

٧6٧ه. ق ثبت و آن را ذيل عنوانى خاص آورده است و مى گويد: «درگذشت قاضى القضات عزالدين [عبدالعزيز بن حاتم] شافعى: در دهه نخست ماه شعبان، نامه اى از سرزمين مصر درباره درگذشت قاضى القضات [محمد بن جماعه] در مكه مكرمه در دهم جمادى الآخر و خاكسپارى او در يازدهم در باب معلا رسيد. گفته شده است او درحالى كه قرآن مي خواند از دنيا رفت. همنشين شيخ محيي الدين رحبى - عمرش دراز باد - به من گفت كه ابن جماعه بسيار مي گفت: دوست دارم بركنار از [قضاوت] درگذرم و درگذشتم در يكى از دو حرم باشد. خدا آنچه او خواست به وى داد. در سال گذشته از قضاوت كناره گرفت و به مكه آمد، سپس براى زيارت رسول خدا (ص) به مدينه رفت آن گاه به مكه بازگشت. درگذشت وى در مكه و در زمانى بود كه ياد شد. خدا او را بيامرزد.

ولادت وى در سال 6] ٩4ه. ق] بود و در ٧٣ سالگى درگذشت. او با عزت زيست و به مقامى والا رسيد و به مناصب و كرسي هاى بزرگ تدريس دست يافت. سپس از اين امور كناره گرفت و به عبادت و ماندن در دو حرم شريف پرداخت. در رثاى او بيتى را كه در مرثيه اى سروده ام، خوانند:

فَكَاَنَّكَ قَد اَعْلَمْتَ بِالمَوتِ حتّى تَزَوَّدتَ لَه مِن خِيارِ الزّاد.» (1)

ستايش دانشمندان از ابن جماعه: ابوعمر عزالدين عبدالعزيز بن جماعه جايگاهى مهم و والا در تاريخ علم به دست آورده است، به گونه اى كه رويدادهاى زندگى او در حوادث تاريخ و براساس سال وقوع آنها ثبت شده است. هم چنين وى به جايگاهى برجسته در پيشوايى در علم رسيده است. بر وجود اين ويژگى ها در او اتفاق نظر وجود دارد و او را براى دانش و منشش ستوده اند.

جمال الدين عبدالرحيم اسنوى از معاصران او مى گويد: «در [محيط] دانش و دين و

ص: 208

دوستى نيكان، پرورش يافت و تدريس كرد و فتوا داد و آثارى فراوان و نيكو پرداخت و در جامع مصر سخنرانى نمود و وكالت عام و خاص را پذيرفت و نظارت بر موقوفه هاى بسيار را گردن نهاد. سپس در جمادى الآخر سال ٧٣٨ه. ق قاضى القضات سرزمين مصر شد و در [اين مقام] شيوه اى شايسته پيشه كرد. او خوش سخن مي گفت و با ادبيات، نيك آشنا بود و شعر نيز مي سرود و خطى خوش داشت و به تندى مى نوشت. حافظ قرآن و پاك نهاد بود و اهل علم را دوست داشت و بسيار بدان ها مى پرداخت.» (1)

ذهبى نيز كه از معاصران اوست و در ٧4٨ ه. ق و حدود ٢٠ سال پيش از وى درگذشته است، مى گويد: «در سال ٧٢5 ه. ق پدرش او را براى فراگيرى حديث نزد ما آورد. او بسيار خواند و استماع حديث كرد و الطباق را نگاشت و به علم حديث عنايت مي ورزيد. او خيّر و صالح و نيك خو و پرفضيلت بود. من از او استماع كردم و او از من استماع نمود.» (2)وى در ادامه او را به صيانت نفس و ديانت مي ستايد.

ابن قاضى [شهبه (3)] مي گويد: «قاضى القضات و بزرگ محدثان و بركت مسلمانان عزالدين ابوعمر در پى دانش برآمد و بسيار استماع حديث نمود و روايت كرد و فتوا داد و تأليف نمود. او بسيار به حج مى رفت و در مكه اقامت مي كرد.» (4)

تاج الدين سبكى كه يكى از بزرگان فقه شافعى و حديث و جرح و تعديل در علم رجال و قاضى القضات دمشق بود، از معاصران ابن جماعه است و درباره او مي گويد: «فردى بود كه سعادت دنيايى او به چشم مي خورد و به ظن غالب از سعادتمندان آخرت هم بود. او به حديث و استماع آن علاقه داشت و اوقاتش را به اين كار مى گذراند. در مكه نفوذ و نزد ملوك آبرو و اعتبار داشت و بسيار عبادت مي كرد و حج

ص: 209

فراوان مى گزارد و در مكه بسيار مي ماند. او در سعادتمندى و نيك نامى و نفوذ كلمه و آرامش به پايه و مايه اى رسيد كه احدى پيش از او بدان نرسيده بود.» (1)

تقى الدين محمد حسنى فاسى مكى مي گويد: «او خوش رفتار، سخت دين، پرپرستش بود و بر مردم اثر مي نهاد. در نگاه خواص و عوام بزرگ بود چنان كه كارش به جايى كشيد كه سلطان ملك ناصر محمد بن قلاوون، [سرپرستى] ولايات را به كسانى مي سپارد كه او تعيين مي كرد، با اين حال خود او در پى مقام نبود.» (2)

[عبدالرحمان] سيوطى درباره او مى گويد: «حافظ امام قاضى القضات عزالدين ابوعمر عراقى، شاگرد او بوده و او را حافظ دانسته است.» (3)

آثار علمى ابن جماعه: علما، ابوعمر عزالدين عبدالعزيز بن جماعه را به برترى در فقه و حديث، و خود را وقف كار علمى نمودن ستوده اند. فاسى مي گويد: «پيوسته مى نوشت و تدريس مي كرد و كار علمى داشت و تأليف مي كرد تا درگذشت.» (4)

آثار او در زمينه علوم گوناگون شرعى و عقلى و تطبيقى بوده و حتى ديگر ملت ها به او افتخار كرده اند. (5)

عزالدين بن جماعه، تأليف هاى ارزشمند و گوناگونى از خود به يادگار نهاده است. اسنوى آثار او را فراوان و نيكو توصيف كرده است؛ از آنهاست:

١. كتاب بزرگى درباره مناسك [حج] در مذاهب چهارگانه [اهل سنت]، يعنى همان كتاب هداية السالك الى المذاهب الاربعة فى المناسك در دو جلد. ابن قاضى [شهبه (6)] درباره اين كتاب مي گويد: مطالبى ارزشمند و بديع دارد.

ص: 210

٢. تخريج احاديث الرافعى در دو جلد. ابن قاضى [شهبه] مي گويد: «كتابى ارزشمند و عالى است.» (1)من مي افزايم كه حافظ ابن حجر [عسقلانى در تأليف] كتاب تلخيص الحبير [فى تخريج احاديث الرافعى الكبير] خود بر اين كتاب تكيه كرده است.

٣. المناسك الصغرى كه با تحقيق حسين بن سالم دهمانى تونسى به چاپ رسيده است و نسخه خطى كهنى از آن در كتابخانه ظاهريه نگهدارى مي شود. مؤلف در آغاز اين كتاب آورده است: اما بعد، اين اثر، مختصر مناسك حج است كه آن را از كتاب مناسك كبير خودم در مذاهب اربعه برگرفته ام و در شش باب پرداخته ام. اين مختصر در ١٢4 صفحه پرداخته شده است.

4. السيرة الكبرى

5. السيرة الصغرى

6. شرح على المذهب شيرازى كه كامل نشده است. مي گويند: در اين كتاب چيزهايى بر كتاب المذهب افزوده است.

٧. تعليق على مواضع من منهاج الطالبين نووى. برخى از متأخران گفته اند: او شرحى بر المنهاج نوشته اما آن را كامل نكرده است. (2)

٨. التُساعيات فى الحديث. (3)اين كتاب دربردارنده احاديثى از پيامبراكرم (ص) است كه ميان ابن جماعه و پيامبر اكرم (ص) در آنها تنها ٩ واسطه قرار دارد. اين احاديث را ابوجعفر محمدبن عبداللطيف بن كوبك استخراج كرده است. (4)

ص: 211

٩. نزهة الالباب فيما لايوجد فى كتاب (1)

١٠. انس المحاضرة بما يستحسن فى المذاكرة. زركلى مي گويد: «كتابى است حجيم كه آن را در [مغنيسا (2)شهرى در شمال شرقى ازمير] ديده ام.» (3)

ص: 212

٢. جد مادرى او قاضى القضات كمال الدين ابوالفضل محمد بن احمد نويرى شافعى، خطيب و قاضى مكه و عالم حجاز در عصر خود و مورخ مشهور.

٣. دايى او، قاضى الحرمين محب الدين نويرى.

4. ابوالمعالى عبدالله بن عمر صوفى.

5. قاضى يمن مجدالدين محمد بن يعقوب شيرازى فيروزآبادى صاحب القاموس المحيط (٧٢٩ - ٨١٧ ه. ق) . (1)

6. كمال الدين محمد دميرى مصرى شافعى مالكى درگذشته در سال ٨٠٨ ه. ق.

٧. ابراهيم بن محمد دمشقى صوفى، معروف به برهان.

٨. مورخ بنام، ابن خلدون (در. ٨٠٨ ه. ق) ، صاحب مقدمه و كتاب تاريخى معروف [العبر و ديوان المبتدأ و الخبر فى ايام العرب و العجم و البربر].

٩. شهاب [الدين] احمد علائى.

فاسى از بسيارى ديگر از علماى بزرگ هم روايت كرده است. او بيشتر، از دو نفر روايت مي كند: ابواحمد برهان ابراهيم بن محمد لخمى، و ابوالفرج جلال عبدالرحمان ابن احمد عربى. وى همچنين از فراوانى از شيوخ عصر خود حديث اخذ كرده است. وى معاصر شهاب [الدين] ابى الفضل احمد بن على بن حجر عسقلانى مصرى مشهور، صاحب كتاب فتح البارى [شرح صحيح البخارى] است كه در سال ٨5٢ ه. ق درگذشته است.

فاسى در كتاب شفاء الغرام [باخبار البلد الحرام] اشاره مي كند كه قاضى القضات مالكيه در مكه بوده است و فقه مالكى را در مدرسه سلطان ملك منصور در سال ٨١4 ه. ق كه آغاز فعاليت آن بوده، تدريس مى كرده است. زمان تدريس او روزهاى چهارشنبه و پنج شنبه هر هفته بين ظهر و عصر بوده است. (2)

ص: 213

[آثار فاسى:] وى آثار گرانقدر بنامى نگاشته؛ از آنهاست:

١. شفاء الغرام باخبار البلد الحرام

٢. تاريخ كبير او به نام العقد الثمين فى تاريخ البلد الامين، وى در اين كتاب به شرح حال واليان و بزرگان و عالمان و اديبان مكه مكرمه از پيدايش اسلام تا روزگار خود پرداخته است. چينش مطالب اين كتاب بر اساس حروف الفباست. مؤلف، كتاب را با محمدنام ها و احمدنام ها شروع كرده و ذكر رسول خدا (ص) را در صدر قرار داده است. وى بر اين كتاب مقدمه اى نيكو پرداخته و در آن به هدف هاى تأليف كتاب اشاره نموده است. اين كتاب به هزينه شيخ محمد سرور چاپ شده و بعد به چاپ افست هم رسيده است.

٣. تحفة الكرام باخبار البلد الحرام، اين كتاب خلاصه اى از كتاب شفاءالغرام [باخبار البلد الحرام] است و تحصيل المرام فى تاريخ البلدالحرام هم ناميده شده است.

4. هادى ذوى الافهام الى تاريخ البلد الحرام كه خلاصه كتاب تحفة الكرام [باخبار البلد الحرام] است.

5. الزهور المقتطفة [من (1)] تاريخ مكة المشرفة كه چكيده كتاب هادى ذوى الافهام [الى تاريخ البلد الحرام] است. (2)

6. عجالة القرى للراغب فى تاريخ ام القرى

٧. الجواهر السنية فى السيرة النبوية

شفاء الغرام نخستين اثر اوست كه به چاپ رسيده است.

[درگذشت فاسى:] مؤلف [فاسى] در بيست و هفتم رمضان سال ٨٣٢ ه. ق عمره گزارد، و در شب چهارشنبه بيست و سوم شوال همان سال درگذست. او آثار ماندگارى

ص: 214

از خود به يادگار نهاد. در ميان دانشمندان كمتر كسى مانند فاسى - دانشمند حجاز و فقيه و مورخ بزرگ آن - به تدوين تاريخ مكه مكرمه در قالب آثارى سودمند عنايت داشته است. (1)

ص: 215

نهايت حسن است كه حاصل گستردگى اطلاعات و دانش اوست. وى در ذي حجه سال ٧٩٩ه. ق در خانه اى استيجارى درگذشت. (1)

ص: 216

كسانى اند كه به او اجازه نقل حديث داده اند. (1)

او بارها در پى دانش به قاهره سفر كرد. وى در آغاز با پدر به اين سفرها مى رفت و اين همراهى باب خيرى براى او بود.

برخى از مناصب اين ضيا: وى ابتدا قائم مقام پدر در قضاوت در مكه بود و پس از درگذشت پدر در سال ٨٢5 ه. ق قاضى مكه شد.

آثار ابن ضيا: آثار هر عالمى، گواهى صادق و آينه اى حقيقت نماست كه شخصيت علمى و جايگاه او را در ميان ديگر عالمان نشان مى دهد. برخى از مهم ترين آثار ابن ضيا از اين قرار است:

١. المَشْرَع فى شرح المجمع (چهار جلد) (2)

٢. البحر العميق فى مناسك المعتمر و الحاج الى البيت العتيق (3)

٣. تنزيه المسجدالحرام عن بدع جهلة العوام (٢ جلد) . مؤلف، اين كتاب را در رساله كوچى خلاصه كرده است. (4)

4. دو شرح الوافى (الكبير و الصغير) (5)

5. النكت على الصحيح (در علم حديث) (6)

6. شرح مقدمة الغزنوى فى العبادات كه آن را الضياء [المعنوية (7)]، يا الضياء المعنوية الغزنوية ناميده است. (8)

ص: 217

٧. المتدارك على المدارك فى التفسير، كه كامل نشده و تنها تا آخر سوره هود است. (1)

٨. شرح البزدَوى فى الاصول، كه به پايان نرسيده و تا بحث قياس را شامل است. (2)

٩. تاريخ مكة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف (3)

ابن ضيا اصلاح گر و نوگرا: ابن ضيا مكى مصلح و نوگراى طراز اول بود كه با بدعت و خرافات به ويژه آنچه در مسجدالحرام و مشاعر حج و شيوه حاجيان رخ مى داد، مبارزه مى كرد. او از سرسخت ترين مخالفان رخ دادن اين منكرات در مسجدالحرام در جوار كعبه مشرفه بود.

درگذشت ابن ضيا: وى در شب جمعه، هفدهم ذيعقده سال ٨54 ه. ق در حدود 65 سالگى از دنيا رفت. او عمر خود را در كسب دانش و آموزش علم و تأليف و احقاق حق با امر به معروف و نهى از منكر در قضاوت و حسبه و نظارت به امور مسجدالحرام و نوانخانه هاى تهى دستان و جز اينها سپرى ساخت.

وى پس از نماز بر او كه در پى نماز عصر برگزار شد، در باب الكعبه در معلا و در كنار پدرش به خاك سپرده شد. (4)

ص: 218

منوره] است، بلكه او بزرگ ترين مورخى است كه آثارش به دست ما رسيده است.

[ولادت سَمهودى:] او در سمهود يكى از روستاهاى مصر عليا، در ماه صفر سال ٨44ه. ق به دنيا آمده. وى در قاهره تعليم ديد و در سال ٨٧٣ه. ق به مدينه منوره آمد و در آنجا ماندگار شد و با علماى مكه مكرمه و مدينه منوره و ديگر علماى عصر خود ارتباط برقرار كرد. ارتباط او با حاكمان مصر و به ويژه ملك قايتباى كه نزد وى مقام و منزلتى داشت، مستحكم بود. وى از رهگذر اين پيوند استوار توانست كارهاى فراوانى در مدينه منوره انجام دهد.

[آثار سمهودى و درگذشت وى:] او آثارى دارد كه از بنام ترين آنها وفاءالوفاء [باخبار دارالمصطفى] و خلاصة الوفا [باخبار دار المصطفى] است. وى در اين دو كتاب هرچه را درباره مدينه منوره به دست آورده، بيان كرده است به گونه اى كه كتاب [وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفى] چكيده تمام كتاب هاى پيشين درباره تاريخ مدينه منوره است. وى تنها به شرح رجال [مدينه منوره] نپرداخته است و دور مى نمايد كه سمهودى در اين زمينه كتابى جداگانه نگاشته باشد. او در ذيقعده سال ٩٢٢ه. ق درگذشت. (1)

ص: 219

تهى نبوده است.

نخستين (1)فرد از اين خاندان كه به مكه مكرمه آمد، شيخ رضى الدين ابوبكر بن محمد ابن ابراهيم بن ابوبكر بن على بن فارس حسينى طبرى است كه گفته شده است در سال 5٧٠ه. ق و بنابر قولى در اوايل 5٧١ه. ق به مكه مكرمه هجرت نمود. او هفت پسر فقيه از خود بر جاى نهاد.

فخرالدين عمر بن فهد در كتاب البيتيين فى تراجم الطبريين درباره آنها مى گويد: همگى عالم و مدرس بودند. نسب اينان به [امام] حسين بن على بن ابى طالب٨ مى رسد: ابوبكر بن محمد بن ابراهيم بن ابوبكر بن على بن فارس بن يوسف بن ابراهيم بن محمد بن على بن عبدالواحد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب حسينى طبرى.

[زندگى و تحصيل طبرى:] او نويسنده و مورخ و امام و فقيه و حديث پژوه بود و به تدريس و فتوا دادن مى پرداخت. او خود مى گويد: از علوم شرعى و آنچه مهم تر و پيشين تر است آغاز كردم، سپس همتم را به كار تدريس و فتوا دادن و نشستن در مسند پاسخ دادن به پرسش پرسشگر و طالب فتوا مصروف داشتم.

او در مكه مكرمه مقيم بود، و در سال ١٠4٠ه. ق كار تدريس حديث به او واگذار گشت، يعنى سى سال پيش از وفات او. بى ترديد مؤلف ما جايگاهى رفيع در مكه مكرمه داشته است كه حاصل شهرت خانوادگى او و نژادگى عالمان و امامان و فقيهان و خطيبان آن است.

بى گمان خاندان طبرى تاثير فراوانى بر فرهنگ مؤلف ما داشته است. او مورخ و فقيه و نويسنده و خطيب است و در ديگر علوم هم دست دارد. شايد مؤثرترين عامل در فرهنگ و تحصيل او، پدرش شيخ عبدالقادر طبرى (در ١٠٣٣ه. ق) باشد. آنچه بر اين نظر دلالت دارد، مطالبى است كه خود مؤلف در كتابش مطرح ساخته است و نيز نقل

ص: 220

فراوان از پدرش و سازوارى ميان روش و فرهنگ آن دو.

آثار طبرى: مؤلف ما گذشته از عنايت به علومى چون فقه و حديث، به تاريخ مكه مكرمه هم اهتمامى بليغ دارد. او آثار فراوانى در موضوعات گوناگون پرداخته است، اما بيشتر آنها درباره تاريخ مكه مكرمه و مسائل مربوط به اين شهر مقدس است، از آنهاست:

١. سيف الامارة على مانع نصب الستارة. وى در علت نگارش اين اثر مى گويد: سيد محمد افندى از علماى حاضر درباره نصب پرده در اطراف كعبه براى آنكه اعمال از پس آن صورت گيرد، استفتا كرد. ديدگاه حاضران گوناگون بود. برخى مى پسنديدند و برخى ديگر روا نمى داشتند. من از جمله كسانى بودم كه اين كار را پسنديدم و كتابى كوچك در اين باره پرداختم و آن را سيف الامارة على مانع نصب الستارة خواندم.

صاحب معجم المؤلفين اين كتاب را شن الغارة على مانع نصب الستارة خوانده است. (1)صاحب هدية العارفين (2)و مؤلف ايضاح المكنون (3)هم چنين كرده اند.

٢. شرح الصدور و تنوير القلوب فى الاعمال المكفرة للمتأخر و المتقدم من الذنوب كه سروده اى در بحر رجز و حدود چهل بيت است.

٣. تحفة الكرام بأخبار عمارة السقف و الباب لبيت الله الحرام. طبرى مى گويد: در اين كتاب جواز كندن در كعبه حتى براى تزيين را بيان داشتم، چنان كه علما به آن تصريح نموده اند.

4. الاقوال المعلمة فى وقوع الكعبة المعظمة

5. الجواهر المنظمة بفضيلة الكعبة المعظمة

6. رسالة فى بيان العمارة الواقعة بعد سقوط الكعبة

ص: 221

٧. فوائد النيل بفضائل الخيل

٨. الارج المسكى فى التاريخ المكى و تراجم الملوك والخلفاء

اكنون اين كتاب را با خواننده [گرامى] وا مى گذاريم تا خود وصف خويش گويد. ما بيش از اين نمى توانيم بگوييم كه اين كتاب عملاً مهم ترين كتابى است كه على بن عبدالقادر طبرى براى ما به يادگار نهاده است. (1)

ص: 222

[عبدالله محمد غازى در كتاب نظم الدرر فى اختصار نشر النور و الزهر فى تراجم افاضل مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر، [درباره مؤلف] مى گويد:] در مكه مكرمه عهده دار امر فتوا بود. او پدر شيخ الشيوخ قاضى على است و فتواها و تاريخى برجسته دارد كه آن را جامع اللطيف ناميده است و در آن از فضايل مكه و مكان هاى تاريخى آن سخن گفته است. (1)و (2)

ص: 223

نگاشت. ازاين رو عبدالرحمان خيارى مى گويد: وى سيوطى زمان خود است. او مجلس املاى حديث و جز آن برپاى مى داشت و ميان نماز مغرب و عشا، [صحيح] بخارى مى خواند و هر شب درباره معناى حديثى كه مى خواند، سخنرانى مى كرد و سخنان شارحان [صحيح] را از بر بيان مى داشت و موجب شگفتى حاضران مى شد.

[برخى از آثار صديقى:] از بنام ترين تأليف هاى اوست:

١. التفسير در چهار جلد

٢. شرح على رياض الصالحين (1)در دو جلد

٣. شرح على الاذكار در دو جلد هر دو از نووى

4. شرح اخلاق النبى [(ص)] در دو جلد

5. شرح الطريقة المحمدية در يك جلد

او [صحيح] بخارى را ختم كرد و مجلس ختم را در درون كعبه برگزار نمود چه كعبه در سال ١٠٣٩ [ه. ق در اثر سيل] ويران شده بود. (2)

[از ديگر آثار اوست:]

6. [الفتوحات الربانية على الاذكار النواوية، در دو جلد (3)]

٧. العلم المفرد فى فضل الحجر الاسود

٨. فى فضائل مكة المكرمة

٩. روضة الصفا فى آداب زيارة المصطفى

١٠. تحرير ما وقع فى عمارة البيت كه روزشمار وقايع است.

١١. زهر الربا فى فضل مسجد قبا (4)

ص: 224

١٢. بغية الظرفا فى معرفة الردفا، كه درباره كسانى است كه رسول خدا (ص) آنان را بر ترك زين [مركب] خود سوار كرد. شمار اين كسان بيش از چهل نفر است.

١4. الاقوال المعرفة بفضائل اعمال عرفه

١5. مورد الصفا فى مولد المصطفى

١6. انباء المؤيد الجليل مراد ببناء بيت الوهاب الجواد و خزانة السلطان مراد، در اين عنوان از ماده تاريخى (أنباء المؤيد الجليل) براى بيان تاريخ عمومى بازسازى كعبه استفاده شده است.

١٧. اَلْوِيَة التشريف بالأعلام و التعريف بمن له ولاية عمارة ما سقط من البيت الشريف

١٨. البيان و الاعلام فى توجيه فريضة عمارة الساقط من البيت لسلطان الاسلام

١٩. رسالة المواهب و الفتوح بعمارة المقام الابراهيمى

٢٠. باب الكعبة و سقفها و السطوح

٢١. رسالة فى حجر اسماعيل

٢٢. النفحات الاريجة فى متعلقات بيت ام المؤمنين خديجة (1)

[از صديقى بيشتر بدانيم:] در كتاب زهر الخمائل (2)[اثر على بن محمد هندى (١٣٣٠-١4١٩ه. ق)] آمده است كه مصطفى بن فتح الله حموى [در. ١١٢4ه. ق] در كتاب النتايج (3)، به شرح احوال علان صديقى پرداخته، مى گويد: او خاتم المفسرين شهر مكه، و خادم آثار نبوى است و اگر درباره مسأله اى از او پرسش مى شد، در پاسخ رساله اى مى نگاشت. آوازه كتاب هاى او زبانزد عام و خاص شد و دانش او همه جا را گرفت و بر فضل او همداستانى پديدار شد. او در سه شنبه يازدهم ذيحجه سال ١٠5٨ه. ق در

ص: 225

مكه مكرمه درگذشت.

او در ٢4 سالگى فتوا مى داد و روايت و درايه و علم و عمل را يكجا گرد آورده بود و پيشواى مورد اعتماد مردم روزگار خود در شناخت و حفظ و ضبط و مهارت در حديث نبوى و صحيح و ضعيف و سندهاى آنها بود. او در شناخت حديث و ثبت و ضبط آن و فراوانى تأليف مانند جلال [الدين] سيوطى است.

بارى، فضيلت و گرانمايگى او همه جايى و جهانگير شده است. بورينى در تاريخ خود مى گويد: ولادت او در بيستم صفر سال ٩٩6ه. ق و وفات او در روز سه شنبه بيست و يكم ذيحجه سال ١٠5٧ه. ق است. او در معلا نزديك قبر ابن حجر مكى به خاك سپرده شد.

[درگذشت صديقى:] آنچه را محبى (1)درباره درگذشت او در اين سال ذكر كرده است در تاريخ عصامى (2)آمده است؛ زيرا او ياد آورى كرده است كه وفات او در يازدهم ذيحجه بوده است همچنين وى درباره او مى گويد: امام مردم روزگار خويش و حافظ زمان خود و پيشواى مورد اعتماد و يگانه روزگار خود در شناخت و حفظ و ضبط حديث رسول خدا (ص) است و عبدالرحمان خيارى در حق او مى گويد (3): سيوطى زمان خود است. (4)

ص: 226

محقق اين كتاب در شرح كوتاهى بر زندگى مؤلف از جمله مى گويد:

[نام و نسب ميرغنى:] او عبدالله بن ابراهيم بن حسن بن محمد امين بن على ميرغنى حسنى متقى مكى طائفى حنفى ملقب به محجوب و عفيف الدين و ابوالسياده، عالمى است فاضل و فقيهى است متقى و اديبى است شاعر و دست اندركار انواع علم.

[ولادت و درگذشت ميرغنى:] وى در مكه زاده شد و در آنجا باليد و از استادانى بزرگ درس آموخت.

جبرتى مى گويد در درس هاى احمد نخلى و ديگران حاضر مى شد. وى در سال ١١66ه. ق به طائف مى رود و در آنجا اقامت مى گزيند و كتاب هاى فراوانى در عقايد و حديث و فقه و آداب و اخلاق دينى مى نويسد، و سرانجام در سال ١٢٠٧ه. ق در روستاى سلامه درمى گذرد. (1)

نبهانى درباره او مى گويد: «يكى از بزرگان اولياء و عارفان و پيشوايان عالم و عامل است. آثار او بنام و افتخاراتش فراوان، و بزرگوارى وى چون خورشيد ميان آسمان است. او كتاب هاى فراوانى در علوم گوناگون دارد.» (2)

ص: 227

سالم بن محمد مكى مالكى معروف به صباغ (1)در مكه مكرمه و به سال ١٢4٣ [ه. ق] زاده شده و در آنجا باليد. پدر او متولد مكه نيست، او از مصر به آنجا آمده است.

رشد و حيات علمى صباغ: وى در مكه مكرمه رشد كرد و از علماى روزگار خود و مشايخ عصر و عالمانى كه به مكه مكرمه مى آمدند بهره مند شد. قرآن را از بر كرد و دانش آموخت و فقه مالكى را در مكه فرا گرفت. وى به علم مشغول بود و از استادان بزرگ وقت بهره گرفت و نزد مفتى مكه سيد احمد زينى دحلان حديث خواند و نزد مفتى مالكيه شيخ حسين، الشفا و موطأ مالك و [صحيح] بخارى در حديث و حاشية الصفتى و رسالة ابى زيد و اقرب المسالك و شرح الدردير على مختصر خليل را در فقه خواند و در ادبيات عرب شرح قطر الندى ابن هشام و ديگر آثار مهم را خواند. او مورخى باهوش و خوش حافظه، و يكى از حمله داران حاجيان غرب جهان اسلام [مراكش و شمال افريقا] بود.

استادان صباغ: ١. احمد زينى دحلان (١٢٣٢ (2)- 1304ه. ق) : فقيه و مورخ مكه مكرمه، در مكه زاده شد و در آنجا تدريس كرد و مفتى شافعيان مكه بود. در دوران او نخستين چاپخانه در مكه تأسيس شده و برخى از كتاب هاى او در آن به چاپ رسيد. شمارى از آثار او چنين است: الفتوحات الاسلاميه (چاپى، دو جلد) السيرة النبوية (چاپى) ، خلاصة الكلام فى امراء البلد الحرام (چاپى) ، [الدرر السنية فى الرد على الوهابية (چاپى)] و جز اينها. دحلان در مدينه منوره درگذشت. (3)

٢. عبدالقادر بن على مشاط مكى مالكى (١٢4٨ (4)- ١٣٠٢ه. ق) : وى در مكه به دنيا آمد و در آن شهر پرورش يافت و قرآن و بسيارى از متون مذهبى و غيره را از بر كرد و

ص: 228

نزد حسين مفتى مالكيه فقه آموخت و مدت ها ملازم سيد احمد زينى دحلان بود و نزد او علوم و فنون فراوان فرا گرفت. او حاشيه اى بر الاستعارات استاد خود سيد احمد دحلان دارد. وى امام جماعت در مقام مالكى [در مسجدالحرام] و مدرس آن مكان بود. (1)

٣. حسين ازهرى (١٢٢٢ - ١٢٩٢ه. ق) : او حسين بن ابراهيم بن حسين بن عابد مالكى است كه در مصر به ازهرى معروف است. وى كه فقيه و مفتى مالكيه در مكه است، مغربى الاصل و منسوب به قبيله اى در طرابلس غرب (2)است كه به آن عصور مى گويند. او در الازهر دانش آموخت و اندكى پس از سال ١٢4٠ه. ق به مكه آمد و نزد امير مكه شريف محمد بن عون منزلتى يافت و به امامت و سخنرانى در مسجدالحرام گماشته شد و در سال ١٢6٢ه. ق امر صدور فتوا را به عهده گرفت كه تا پايان حياتش ادامه داشت. او آثارى دارد از آنهاست: توضيح المناسك، و رسالة فى المصطلح، كه داراى شرحى است و چاپ شده است. (3)

آثار صباغ: پس از بررسى آثارى كه درباره صباغ نگاشته شده است جز يك اثر از او نيافتيم و آن كتابى است كه آن را تحصيل المرام فى اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و الحرم و ولاتها الفخام، ناميده، است. اثرى بى مانند كه در بردارنده جديد و قديم است.

درگذشت صباغ: وى در سال ١٣٢١ه. ق چنان كه رسم حمله داران است براى ديدار حاجيانى كه از مغرب به مكه مى آمدند و نيز كارهاى شخصى خود به مغرب سفر مى كند و در ٧٨ سالگى در آنجا از دنيا مى رود. عبدالوهاب دهلوى در مجله المنهل آورده است كه درگذشت صباغ در ١٣١١ه. ق است، اما اين غلط محض است زيرا

ص: 229

صباغ تأليف كتابش را بنابر تصريح او در پايان نسخه اصلى، در ١٣٢٠ه. ق به فرجام رسانده است.

فرزندان صباغ: از صباغ سه پسر باقى ماند كه همگى حمله دار حاجيان بودند. پس از صباغ دو تن از پسرانش مردند و پسر كوچكش كه بيشتر مقامات حريرى و اشعار فراوانى از برداشت، زنده ماند.

تأثير كتاب تحصيل [المرام فى اخبار. . .] صباغ بر كتاب هايى كه پس از او نگارش يافت: كسانى كه به تأليف درباره تاريخ مكه مى پردازند به كتاب صباغ [يعنى] تحصيل [المرام. . .] توجهى خاص دارند و بسيار از آن نقل مى كنند و اين نشان دهنده جايگاه اين كتاب در نگاه ديگر عالمان است. [شمارى از كسانى كه به اقتباس و نقل از كتاب صباغ پرداخته اند از اين قرارند]:

١. غازى (١٢٩٠ - ١٣65ه. ق) در كتاب خود افادة الانام بذكر اخبار بلد [الله] الحرام، از كتاب تحصيل [المرام. . .] بسيار استفاده و نقل كرده است، چنان كه تعداد مواضع نقل شده از اين كتاب در كتاب غازى به ١٢6 مورد مى رسد.

٢. كردى (١٣٢١ - ١4٠٠ه. ق) هم در كتاب التاريخ القويم، 65 بار از كتاب تحصيل [المرام. . .]، مطلب نقل كرده است.

٣. حسين باسلامه ( ١٢٩٩ - [١٣56ه. ق (1)]) در كتاب تاريخ الكعبة المعظمة، ١٠ بار از كتاب تحصيل [المرام. . .]، مطلب نقل كرده است.

4. احمد سباعى (١٣٢٣ - ١4٠4ه. ق) در كتاب تاريخ مكه ٣ بار از تحصيل [المرام. . .] نقل كرده است، اما در اصل نسخه خطى كتاب [وى] به آنها دست نيافتيم. (2)

ص: 230

ص: 231

عبدالسبحان بن خادم، صرف و نحو آموخت و نزد حضرت نور افغانى عقايد و معانى و بيان و اصول فقه و تفسير و حديث و حساب و تقسيم ارث و ديگر علوم را فرا گرفت؛ اما از اين دو استاد اجازه علمى نگرفت.

او در حلقه هاى درس در مسجدالحرام شركت جست و نزد تفضل الحق خياط مرشد آبادى، كتاب هاى فقهى و برخى از كتاب هاى حديثى مانند: مشكاة المصابيح، و سنن نسائى و سنن ابن ماجه و موطأ مالك را خواند. او از اين استاد هم اجازه روايت دريافت نكرد.

وى بلوغ المرام [من ادلة الاحكام فى علم الحديث، ابن حجر عسقلانى]، و صحيح بخارى و صحيح مسلم، و سنن ترمذى و سنن ابوداود، و سنن نسائى و سنن ابن ماجه را نزد محمد بن عبدالرحمان انصارى سهانفورى مكى خواند و از او اجازه [نقل] روايت حديث گرفت.

او پس از دريافت اجازه روايت، سرپرست كتابخانه مدرسه صولتيه شد و چون در آنجا كار مى كرد كتاب هاى حديث و تفسير را بسيار مطالعه نمود و كتاب هاى فراوانى براى كتابخانه شخصى خود گردآورد. (1)

وى در مسجدالحرام نزديك باب الزياده (2)حلقه درسى براى حفظ قرآن كريم برپا ساخت و حديث و فقه هم درس مى داد. (3)شاگرد او فادانى مى گويد: «جز افراد فاضل

ص: 232

در درس او حاضر نمى شدند.» (1)

ستايش دانشمندان از ابن غازى: عبدالله غازى از بزرگ داشت علماى عصر خود برخوردار شده است. آنان او را سخت ستوده اند و لقب هايى بدو داده اند كه بيان كننده جايگاه والاى علمى او در فنون گوناگون است. محدثان او را مسنِد مى خواندند زيرا از محدثان عصر خود بسيار روايت مى كرد و شناخت و مهارتى خاص در حديث و علوم حديث داشت. [از جمله كسانى كه] وى را با اين صفت ياد كرده محمد عيسى فادانى مكى است. او در روايت از وى و اجازه اى كه غازى به او داده است، مى گويد: علامه محدث، مسنِد مورخ شيخ عبدالله بن محمد غازى مكى، مدتى طولانى با او بودم و بخش هايى از كتب ده گانه حديثى را همراه با جزء نخست تفسير نسفى نزد او خواندم. در اين مدت از كتاب هاى فراوانى كه در اين علم نزد او بود، نسخه بردارى كردم، از آنهاست، تأليف او با عنوان فتح القوى فى اسانيد سيد حسن بن محمد الحبشى العلوى كه درباره اسانيد استادش [سلسله سند پيوسته استاد او تا منبع حديث] است. و من در آن با سلسله سندهايى كه در آن است، آشنا شدم. فادانى در ادامه مى گويد: اوست كه راه را براى من هموار ساخت و باب شناخت طرق روايت و آشفتگى آن و شناخت روايت صحيح را از روايتى كه در سياق سند يا اسماء رجال آن تحريف رخ داده است بر من گشود. من براى شناخت شرح حال بزرگان قرن چهاردهم از او يارى جستم و از او اجازه نقل روايت خواستم. او به من براى نقل همه آنچه نزد او قرائت يا استماع كرده بودم و نيز نقل همه آثارش از جمله فهرست بزرگ او كه آن را تنشيط الفؤاد من تذكار علوم الاسناد يا ارشاد العباد الى معرفة طرق الاسناد ناميده است كه اثرى دو جلدى است، اجازه اى ويژه داد. (2)

باز هم فادانى مى گويد: او - رحمة الله عليه - در استفاده از وقت و پرهيزكارى و

ص: 233

زهد و كوچك شماردن دنيا و پارسايى و زندگى را به سختى گذراندن، آيتى بود و مردم اعم از زن و مرد و پير و جوان و عالم و جاهل از او بهره بردند. او را هاله اى از بزرگى عالمان و ويژگى پرهيزگاران فرا گرفته بود. (1)

مدارسى مى گويد: مردى است نيكوكار و قانع و عابد و خاشع و پرهيزگار و فروتن.

او در علم حديث و سند رجال حديث بسيار تواناست و كتاب هاى پرشمار و به راستى سودمندى نگاشته است. (2)

سيد محسن بن على مساوى در اجازه اش نوشته است: شيخ فاضل و عالم و علامه كامل و پرهيزگار واصل ما. (3)

سيد احمد بن صديق در البحر العميق مى گويد: علامه محدث مسنِد ابومحمد عبدالله ابن محمد غازى هندى مكى، مؤلف كتاب تاريخ مكة المكرمة و الثبت الكبير و جز اينها. (4)

مورخان به غازى لقب پيشواى مورخان داده اند. عبدالوهاب ابوسليمان (5)مى گويد: علامه محدث مسند پيشواى مورخان مكى. (6)

اگر در پى مزار او برايى، آن را در ورودى رباطى نزديك باب الزياده كه به آن رباط حنابله گويند، مى يابى كه كنار آن دولابچه اى نصب شده است و در گوشه اى از آن اندكى سرمه و كاغذ گذارده اند تا نشان حفظ چيزى باشد كه او در پى حفظ آن بود.

عمر عبدالجبار مى گويد: شيخ عبدالله غازى، زندگى خود را وقف تأليف كرد. او بهترين اوقات خود را با اهل فضل مى گذراند تا طرح رجال شناسى خود در

ص: 234

كتاب هايش را كامل سازد، اما اين مانع كسب معاش همراه با قناعت و زهد و پرهيزگارى او نمى شد. (1)

محمود سيد ممدوح مى گويد: دانشمند علامه، مسنِد مورخ، پرهيزگار زاهد، پژوهشگر ريزكاو و دريا علم. (2)

طاهر كردى مى گويد: او عالمى فاضل و صالحى كامل، و در مكه مكرمه همسايه ما بود. (3)او مردى صالح و راستگو و پرهيزگار و كم سخن بود و در امور دخالت بى جا نمى كرد و تا پايان عمر مطالعه كتاب را فرو ننهاد. (4)

شاگرد او سيد ابوبكر بن احمد حبشى مى گويد: غازى، استاد رجالى ما پيوسته در شهر خود مكه مكرمه اقامت داشت و در محل كار خود در باب الزياده با آرامش و سكون و تواضع و وقار سخت مشغول تأليف بود و گاه به مدرسه صولتيه كه كارمند آنجا بود مى رفت. (5)

ابوتراب ظاهرى مى گويد: شيخ ابن غازى آن گونه كه من مى شناسم مردى است پرهيزگار و تقوا پيشه و نيكوكار. (6)

در مجله المنهل آمده است: شيخ [ ابن غازى] در خيابان منتهى به باب الزياده يكى از درهاى مسجدالحرام، در خانه اى قديمى كه شايد يكى از مدارس است، سكونت دارد و همه تلاش خود را به تدوين آن بخش از تاريخ مكه و تحولات و وضعيت آن كه تاريخ از آنها غفلت ورزيده، معطوف داشته است. اين شيخ عالم، ٧5 سال از عمرش گذشته است اما از پرداختن به كار علمى خود تا پايان حيات دست نمى كشد. (7)

ص: 235

آثار ابن غازى: در منابع به آثار ذيل براى غازى اشاره شده است:

١. افادة الانام بذكر اخبار بلد الله الحرام. يك نسخه در چهار جلد، و نسخه اى در شش جلد و نسخه اى ديگر در هفت جلد.

٢. تشنيط الفؤاد من تذكار علوم الاسناد يا ارشاد العباد الى معرفة طريق الاسناد در شرح حال استادان او و استادان آنان، در دو جلد (نسخه خطى) . (1)

٣. نظم الدرر فى تراجم علماء مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر. نسخه خطى است و مؤلف آن را خلاصه كرده و آن را اختصار نشر النور و الزهر فى تراجم افاضل اهل مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر (2)خوانده است.

همچنين محمد سعيد عامودى و احمد على به طور جداگانه به تلخيص و انتشار آن پرداخته اند.

4. نثر الدرر فى تذييل نظم الدرر فى تراجم افاضل مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر.

غازى در اين كتاب به شرح حال عالمان مكه كه در كتاب ابوالخير مرداد كه در سال ١٣4٣ درگذشت، به آنها پرداخته نشده، پرداخته است.

اين كتاب مرجعى براى شناخت علماى مكه در عصر خود غازى به شمار است، چرا كه او به شرح احوال عالمانى پرداخته است كه در قرن سيزدهم و چهاردهم، با او معاصر بوده اند.

5. مجموع الاذكار من احاديث النبى المختار (خطى است) .

6. رساله اى در نكوهش لهو و لعب، كه آن را كشف ما يجب من جواز اللهو و اللعب ناميده است (خطى است) .

٧. فتح القوى فى ذكر اسانيد السيد حسين الحبشى العلوى.

ص: 236

فادانى مى گويد: غازى به ملازمت حبيب حسين بن محمد حبشى درگذشته در ١٣٣٠ه. ق عنايت داشت و كتاب هايى در حديث و جز آن را نزد او ختم كرد. (1)سپس اسانيد روايات او را تهيه كرد و آن را [الفتح (2)] القوى فى ذكر اسانيد السيد حسين الحبشى العلوى ناميده. اگر اين اثر به چاپ برسد مجلدى حجيم خواهد شد. غازى اين فهرست را به طريقى بى سابقه نگاشته و گفتار پايانى آن را در نفايسى بديع پرداخته است. خداوند به او پاداش خير دهد. شاگرد او، سيد ابوبكر حبشى حسينى درباره اين اثر مى گويد (3): اين فهرست، از مفيدترين فهرست ها و علمى ترين و تحقيقى ترين آنهاست. گفتنى است اين اثر در سال ١4١٨ه. ق و ١4٢5ه. ق به چاپ رسيده است.

٨. بيان الفرائض شرح بديع الفرائض (نسخه خطى است) .

درگذشت ابن غازى: [وى] پس از زندگى سرشار از كار و تلاش و تأليف، و آكنده از زهد و قناعت، پس از زندگانى كه آموزشگاه كاهش دلبستگى به اين دنيا براى دست يابى مؤمن به خشنودى خداوند و كسب دانش و عشق ورزيدن به آن بود، زندگى كه نمونه اى بود كه سلف صالح را به ياد مى آورد كه مى گفتند: در دنيا چونان مسافر يا غريب باش؛ پس از مدتى تحمل بيمارى در ظهر روز پنچ شنبه پنجم شعبان سال ١٣65ه. ق از سرزمين بركت و نور به رفيق اعلى پيوست. او بيشتر عمر نزديك به ٧5 ساله خود را در تأليف و نگارش سپرى ساخت و سرانجام پس از نمازگزاردن بر او در مسجدالحرام در عصرگاه و به امامت سيد ابوبكر بن سالم بار (4)، در بقعه شهدا در معَلا به خاك سپرده شد. (5)

ص: 237

ص: 238

دانشنامه اى فراگير درباره سرزمين حجاز است و كمتر كتابى به جامعيت و دقت اين كتاب درباره مكه مكرمه و مدينه منوره و جزيرة العرب يافتنى است.

صبرى پاشا كتابش را در سه بخش و پنج مجلد پرداخته است. در بخش نخست كه در دو جلد نگارش يافته است به مكه مكرمه نظر كرده است. در بخش دوم كه در دو جلد دوم گنجانده شده است به مدينه منوره پرداخته شده است و بخش سوم كه در جلد پنجم آمده است درباره جزيرة العرب است.

اين كتاب، دانشنامه اى علمى و فرهنگى است و در بردارنده اطلاعاتى گرانمايه درباره معارف و فنون و تاريخ و قصص و شعر و آمار و آداب و رسوم و فرهنگ عامه و جغرافيا و محصولات كشاورزى و. . . سرزمين حجاز خاصه مكه مكرمه و مدينه منوره است و در تأليف آن گذشته از منابع فراوان تاريخى، به مشاهدات مؤلف و ثبت اظهارات مردم به ويژه سالخوردگان مكه و مدينه كه توسط خود صبرى پاشا صورت گرفته نيز تكيه شده است.

بارى اين اثر فخيم به راستى آيينه اى تمام نما از هر چيزى است كه به مكه مكرمه و مدينه منوره مربوط شود. (1)و (2)]

ص: 239

ص: 240

6. ارشاد السالك الى افعال المناسك، برهان الدين ابراهيم بن فرحون، دراسة و تحقيق: محمد بن الهادى ابو الاجفان، الطبعة الاولى، تونس، بيت الحكمه، ١٩٨٩م.

٧. الاستيعاب فى اسماء الاصحاب بهامش كتاب (الاصابة فى تمييز الصحابه) ، ابو عمر يوسف ابن عبدالله بن محمد بن عبدالبر، الطبعة الاولى، مصر، مكتبة التجارية الكبرى لصاحبها مصطفى محمد، ١٣5٨ه. ق.

٨. اعلام الموقعين عن رب العالمين، [ شمس الدين محمد بن ابى بكر ابن قيم الجوزية]، تحقيق: محمد محيى الدين عبدالحميد، چاپ اول، مصر، المكتبة التجارية الكبرى، ١٣٧4ه. ق.

٩. الاعلام باعلام بيت الله الحرام فى تاريخ مكة المشرفة، قطب الدين بن علاءالدين النهروالى، تقديم: السيد محمد امين كتبى، شرح: محمد طاهر عبدالقادر الكردى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، المكتبة العلمية لصاحبها عبدالفتاح فدا و أولاده، [د. ت].

١٠. الاعلام بالتوبيخ لمن ذم التاريخ، شمس الدين محمد بن عبدالرحمان السخاوى، حققه و علق عليه: فرانز روزنتال، ترجمه: صالح احمد العى، الطبعةالاولى، بيروت، دارالكتب العلمية، [د. ت].

١١. الاعلام قاموس تراجم، خيرالدين الزركلى، بيروت، دارالعلم للملايين، [د. ت].

١٢. افادة الانام بذكر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله غازى، دراسة و تحقيق: عبدالملك بن عبدالله ابن دهيش، مرقوم بالكمبيوتر.

١٣. اقتضاء الصراط المستقيم لمخالفةاصحاب الجحيم، شيخ الإسلام احمد بن عبدالسلام ابن تيميه، تحقيق و تعليق: ناصر بن عبدالكريم العقل، الطبعة السابعة، رياض، وزارة الشؤون الاسلامية و الاوقاف والدعوة و الارشاد، ١4١٩ه. ق.

١4. امتاع الاسماع بما للرسول من الابناء و الاموال و الحفدة و المتاع، تقى احمد بن على المقريزى، تصحيح: محمود محمد شاكر، الطبعة الاولى، القاهرة، لجنة التأليف و الترجمة و النشر، ١٩4١م.

١5. الايضاح فى مناسك الحج و العمرة، ابو زكريا يحيى بن شرف النووى، و عليه الافصاح على

ص: 241

مسائل الايضاح على مذاهب الائمة الاربعة و غيرهم للعلامة الشيخ عبد الفتاح حسين راوه المكى، الطبعة الاولى، بيروت، دارالبشائر، ١4١4ه. ق.

١6. البحر العميق فى مناسك المعتمر و الحاج إلى بيت الله العتيق، ابوالبقاء محمد بن احمد بن محمد ابن الضياء القرشى المكى، تحقيق: عبدالله نذير احمد عبدالرحمان مزى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، مكتبة المكية و مؤسسة الريان، ١4٢٧ه. ق.

١٧. بهجة النفوس و تحليها بمعرفة ما لها و ما عليها (شرح مختصر صحيح البخارى) ، ابومحمد عبدالله بن ابى جمره الاندلسى، الطبعة الاولى، بيروت، دارالجيل، ١٩4٨م.

١٨. تاج العروس من جواهر القاموس، [السيد محمد بن محمد الحسينى الزبيدى]، دراسة و تحقيق: على شيرى، الطبعة الاولى، بيروت، دارالفكر للطباعة و النشر و التوزيع، ١4١4ه. ق.

١٩. التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم، محمد طاهر عبدالقادر الكردى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، مكتبة النهضة الحديثة، ١٣٨5ه. ق.

٢٠. تاريخ المدينة المنورة، ابو زيد عمر النميرى البصرى ابن شبه، تحقيق: فهيم محمد بن يوسف، الطبعة الاولى، المدينة المنورة، السيد حبيب محمود احمد، ١4١١ه. ق.

٢١. التاريخ و المؤرخون بمكة من القرن الثالث الهجرى الى القرن الثالث عشر، محمد الحبيب الهيلة، الطبعة الاولى، لندن، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامى، ١٩٩4م.

٢٢. تحصيل المرام فى اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و الحرم و ولاتها الفخام، محمد بن احمد بن سالم بن عمر المكى المالكى (ابن الصباغ) ، دراسة و تحقيق: عبدالملك ابن عبدالله بن دهيش، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، مكتبة الأسدى، ١4٢4ه. ق.

٢٣. تحفة الانام فى مآثر البلد الحرام، السيد عبدالله بن السيد محمد صالح الزواوى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، مطبعة الترقى الماجدية، ١٣٢٩ه. ق.

٢4. الترك فى التشريع و الترك فى التكليف و مقاصده، [عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان]، لندن، مركز مقاصد الشريعة الإسلامية، ١4٢٩ه. ق.

٢5. توثيق السنة النبوية و عناية السلف به ملامح عن المنهج و دلائله و مظاهره و أثره، عبدالله بن ضعيف الله الرحيلى، الطبعة الاولى، [د. ت] ١4٢٨ه. ق.

ص: 242

٢6. الجامع اللطيف فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف، جمال الدين محمد جارالله بن محمد نور الدين، ابن ظهيرة القرشى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، توزيع مكتبة الثقافة، ١٣٩٢ه. ق.

٢٧. الجامع لاحكام القرآن، ابوعبدالله محمد بن احمد الانصارى القرطبى، الطبعة الثانية، بيروت، دار احياء التراث العربى، ١٩66م.

٢٨. حاشية العلامة ابن حجر الهيثمى على شرح الإيضاح فى مناسك الحج، احمد بن حجر الهيثمى، المدينة المنورة، المكتبة السلفية، [د. ت].

٢٩. حجة الوداع، عمادالدين ابوالفداء اسماعيل ابن كثير القرشى، تحقيق: خالد ابوصالح، الطبعة الاولى، الرياض، دارالوطن، ١4١6ه. ق.

٣٠. خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفى، على بن عبدالله بن احمد الحسنى السمهودى، ، المدينة المنورة، المكتبة العلمية لصاحبها الشيخ محمد سلطان النمنكانى، ١٣٩٢ه. ق.

٣١. الدرة الثمينة فى اخبار المدينة، ابو عبدالله محمد بن محمود النجار، قابله و اعتنى به:

محمد على شكرى، الطبعة الاولى، المدينة المنورة، دارالمدينة المنورة للنشر و التوزيع [د. ت].

٣٢. دليل مكة المكرمة الاسلامى، بهجت صادق المفتى، الطبعة الاولى، الرياض، مطابع الفرزدق، ١4٢4ه. ق.

٣٣. الروض الانف فى تفسير ما اشتمل عليه حديث السيرة النبوية لابن هشام، السهيلى، ابوالقاسم عبدالرحمان بن عبدالله، چاپ اول، مصر، مطبعة الجمالية، ١٣٣٢ه. ق.

٣4. زاد المعاد [فى هدى خير العباد]، ابن قيم الجوزية، شمس الدين محمد ابى بكر، تحقيق: شعيب الارناؤوط و عبدالقادر الارناؤوط، الطبعة الاولى، بيروت، مؤسسة الرسالة، و مكتبة المنار الاسلامية، ١٣٩٩ه. ق.

٣5. سالنامة العربية فى شأن الدولة العثمانية، احمد زينى دحلان، الطبعة الثانية، مكة المكرمة، المطبعة الميرية، ١٣٠٣ه. ق.

ص: 243

٣6. سبل الهدى والرشاد فى سيرة خير العباد، محمد بن يوسف الصالحى الشامى، تحقيق: مصطفى عبدالواحد، الطبعة الاولى، القاهرة، المجلس الاعلى للشؤون الإسلامية، لجنة التراث الاسلامى، ١٩٧٢م.

٣٧. السيد رشيد رضا أو اخاء اربعين سنة، الامير شكيب ارسلان، الطبعة الاولى، دمشق، مطبعة بن زيدون، ١٣56ه. ق.

٣٨. شجرة الرضوان، عزالدين الفلواروى، القاهرة، مجلة الازهر، ربيع الأول، ١٣46ه. ق.

٣٩. الشفا بتعريف حقوق المصطفى، القاضى بن موسى بن عياض اليحصبى، استامبول، دارسعادت، مطبعة عثمانية، ١٣١٢ه. ق.

4٠. شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، تقى الدين محمد بن احمد بن على المكى الفاسى، تحقيق و مقابلة: ايمن فؤاد سيد، و مصطفى محمد الذهبى، الطبعة الثانية، مكة المكرمة، مكتبة و مطبعة النهضة الحديثة، ١٩٩٩م.

4١. صحيح مسلم، ابوالحسين، مسلم بن الحجاج القشيرى النيسابورى، خادم الكتاب محمد فؤاد عبدالباقى، الطبعة الاولى، القاهرة، دارالحديث، ١4١٢ه. ق.

4٢. الطبقات الكبرى، محمد بن سعد بن منيع الزهرى (ابن سعد) ، اعد فهارسها رياض عبدالله عبدالهادى، الطبعة الاولى، بيروت، دار احياء التراث العربى، ١4١6ه. ق.

4٣. عدة الانابة فى اماكن الاجابة، عفيف الدين عبدالله بن ابراهيم الميرغنى، تحقيق: عبدالله نذير احمد مزى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، المكتبة الكمية، ١4٢٩ه. ق.

44. العقد الثمين فى تاريخ البلد الامين، [تقى الدين محمد بن احمد بن على المكى الفاسى]، تحقيق: فؤاد سيد، الطبعة الاولى، مصر، مطبعة السنة المحمدية، ١٣٨4ه. ق.

45. العقد الثمين فى فضائل البلد الامين احمد بن محمد، [ الخضراوى]، تحقيق: محمد زينهم محمد عزب، الطبعة الثانية، مصر، مكتبة الثقافة الدينية، [د. ت].

46. الفتاوى الموصلية، عزالدين عبدالعزيز ابن عبدالسلام، تحقيق: اياد خالد الطباع، الطبعةالاولى، بيروت، دارالفكر المعاصر، [د. ت].

ص: 244

4٧. فتح البارى شرح صحيح البخارى، [شهاب الدين احمد بن على بن حجر العسقلانى، قرأ اصله عبدالعزيز بن عبدالله بن باز و محمد فؤاد عبد [الباقى]، اخراج: محب الدين الخطيب، مصر، المطبعة السلفية و مكتبتها، [د. ت].

4٨. فتح الفتاح فى شرح الايضاح للنووى، محمد على بن علان الصديقى، مكة المكرمة، مكتبة الحرم الشريف، فقه شافعى، رقم 44، مصور عن مخطوط.

4٩. الفتوحات الربانية على الاذكار [النواوية]، [ محمد بن على بن علان الصديقى]، الطبعة الاولى، القاهرة، جمعية النشر و التأليف الازهرية، ١٣4٩ه. ق.

5٠. فضائل مكة و السكن فيها، الحسن بن ابى الحسين البصرى، تحقيق: سامى مكى العانى، الطبعة الاولى، كويت، مكتبة الفلاح، ١4٠6ه. ق.

5١. القرى لقاصد أم القرى، محب الدين ابو العباس احمد بن عبدالله بن محمد بن ابى بكر المكى الطبرى، عارضه بمخطوطات مكة المكرمة و القاهرة مصطفى السقا، الطبعة الاولى، القاهرة، شركة مكتبة و مطبعة مصطفى البابى الحلبى و اولاده، ١٣٩٠ه. ق.

5٢. كتاب التعريقات، على بن محمد الشريف الجرجانى، الطبعة الاولى، بيروت، مكتبة لبنان، ١٩6٩م.

5٣. لباب المناسك و عباب المسالك، رحمةالله السندى، تحقيق: عبدالرحمان بن محمد ابوبكر، الطبعة الثالثة، بيروت، دارقرطبه، ١4٢١ه. ق.

54. مثير الغرام الساكن على أشرف الأماكن، ابوالفرج عبدالرحمان بن الجوزى، قدم له و حققه مصطفى حسين الذهبى، الطبعة الاولى، القاهرة، دارالحديث، ١4١5ه. ق.

55. المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، ابومحمد عبدالحق ابن عطية الاندلسى، تحقيق و تعليق: عبدالله بن ابراهيم الانصارى و سيد عبدالعال السيد ابراهيم، الطبعة الاولى، قطر، على نفقة الشيخ خليفة بن حمد آل ثانى، ١4٠٨ه. ق.

56. المساجد الأثرية فى المدينة المنورة، محمد الياس عبدالغنى، المدينة المنورة، مطابع الرشيد، ١4١٩ه. ق.

ص: 245

5٧. معالم مكة التاريخية و الاثرية، عاتق بن غيث البلادى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، دار مكة للنشر و التوزيع، ١4٠٣ه. ق.

5٨. مكة المكرمة فى شذرات الذهب، عبدالعزيز صقر الغامدى، و محمد محمود السريانى، و معراج نواب ميرزا، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، مطبوعات نادى مكة الثقافى، ١4٠5ه. ق.

5٩. مكتبة مكة المكرمة دراسة موجزة لموقعها و ادواتها و مجموعاتها، عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان، الطبعة الاولى، الرياض، مطبوعات الملك فهد الوطنية، ١4١6ه. ق.

6٠. ملخص مناسك الحج ويليه دليل الآثار المطلوبة فى مكة المحبوبة، عبدالملك بن عبدالقادر ابن على الطرابلسى، مكة المكرمة، مكتبة و مطبعة النهضة الحديثة، ١4٠٧ه. ق.

6١. منائح الكرام فى اخبار مكة و البيت و ولاة الحرم، على بن تاج الدين بن تقى الدين السنجارى، دراسة و تحقيق: جميل عبدالله محمد المصرى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، جامعة ام القرى، ١4١٩ه. ق.

6٢. الموسوعة الحديثية، مسند الامام احمد بن حنبل. شارك فى التحقيق شعيب الارناؤوط و زملاءه، الطبعة الثانية، الرياض، وزارة الشؤون الاسلامية و الاوقاف و الدعوة و الارشاد، ١4٢٠ه. ق.

6٣. نظم الدرر فى اختصار نشر النور و الزهر فى تراجم افاضل مكة من القرن العاشر إلى القرن الرابع عشر، [ عبدالله غازى]، (نسخه خطى در اختيار مؤلف) .

64. النوزال الجديدة الكبرى فيما لاهل فاس و غيرهم من البدو و القرى، ابو عيسى سيدى المهدى الوزانى، قابله و صححه؛ عمر بن عباد، الطبعة الاولى، المغرب، وزارة الاوقاف، ١4١٧ه. ق.

65. هداية السالك الى المذاهب الاربعة فى المناسك، عزالدين الكنانى ابن جماعة، تحقيق: نورالدين عتر، الطبعة الاولى، بيروت، دارالبشائر الاسلامية، ١4١4ه. ق.

ص: 246

ص: 247

ص: 248

١١. «خانه حضرت خديجه برترين مكان مكه پس از مسجدالحرام» ، عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان، ترجمه: سيد مرتضى حسينى فاضل، ميقات حج، سال هيجدهم، شماره 6٩، پاييز ١٣٨٨.

١٢. دائرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر: كاظم موسوى بجنوردى، چاپ اول، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ١٣6٩ه. ش.

١٣. سيرت جاودان (ترجمه و تلخيص كتاب الصحيح من سيرة النبى الاعظم (ص)) ، علامه سيد مرتضى عاملى، ترجمه محمد سپهرى، چاپ سوم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، ١٣٨5ه. ش.

١4. طبقات، محمد بن سعد واقدى، ترجمه: محمود مهدوى دامغانى، تهران، فرهنگ و انديشه، ١٣٧4ه. ش.

١5. كعبه و مسجدالحرام درگذر تاريخ، محمد طاهر كردى مكى، ترجمه: هادى انصارى، چاپ اول، قم، نشر مشعر، ١٣٧٨ه. ش.

١6. مخزن الاسرار، حكيم نظامى گنجوى، مقدمه حسين الهى قمشه اى، تصحيح و مقابله: عباس سرمدى، خط: عبدالله فرادى، تشعير: اردشير مجرد تاكستانى، چاپ اول، تهران، انجمن خوش نويسان ايران با همكارى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ١٣٧٠.

١٧. وهابى گرى، حامد الگار، ترجمه: احمد غايى، چاپ اول، مشهد، بنياد پژوهش هاى اسلامى، ١٣٨6ه. ش.

١٨. همگام با پيامبر در حجة الوداع، حسين واثقى، چاپ اول، قم، نشر دانش حوزه، ١٣٨٣.

١٩. يگانه مولود كعبه، محمد على اردوبادى، ترجمه: حسينعلى عربى، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى (قدس سره) ، ١٣٧٩ه. ش.

ص: 249

٢١. اتحاف السادة المتقين بشرح احياء علوم الدين، السيد محمد بن محمد الحسينى الزبيدى، بيروت، دارالفكر، [بى تا].

٢٢. اتحاف الورى باخبار ام القرى، محمد بن محمد بن فهد، تحقيق: محمد فهيم شلتوت، مكة المكرمة، جامعة ام القرى، ١4٢6ه. ق.

٢٣. الاحتجاج، ابى منصور احمد بن على بن ابى طالب (شيخ طبرسى) ، تحقيق: ابراهيم البهدادى و محمد هادى به، با اشراف: جعفر سبحانى، چاپ دوم، دار الاسوة، ١4١6ه. ق.

٢4. اخبار مكة فى قديم الدهر و حديثه، الامام ابى عبدالله محمد بن اسحاق الفاكهى، دراسة و تحقيق: عبدالملك بن عبدالله بن دهيش، الطبعة الاولى، بيروت، دار خضر، ١4١4ه. ق.

٢5. اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار، ابوالوليد محمد بن عبدالله بن احمد الازرقى، تحقيق: رشدى الصالح ملحس، الطبعة الاولى، قم، انتشارات شريف الرضى، ١4١١ه. ق.

٢6. ارشاد السالك الى افعال المناسك، برهان الدين ابراهيم بن فرحون المدنى المالكى، دراسة و تحقيق: محمد بن الهادى ابوالاجفان، الطبعة الاولى، تونس، بيت الحكمة، ١٩٨٩م.

٢٧. الازرقى وموارده فى كتابه اخبار مكة و ما جاء فيها من الآثار، احمد هاشم محمد صالح السبعاوى، الطبعة الاولى، بغداد، ديوان الوقف السنى، ١4٣١ه. ق.

٢٨. الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ابوعمر يوسف بن عبدالله بن محمد، تحقيق و تعليق: على محمد معوض، عادل احمد عبدالموجود، قدم له و قرظه محمد عبدالعظيم البرى، جمعه طاهر النجار، الطبعة الاولى، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١5ه. ق.

٢٩. الاصابة فى تمييز الصحابة، ابن حجر العسقلانى، شهاب الدين ابى الفضل احمد بن على، الطبعة الاولى، القاهرة، دار احياء التراث العربى، ١٣٢٨ه. ق.

٣٠. اعلام الموقعين عن رب العالمين، ابن قيم الجوزية، شمس الدين ابن عبدالله محمد بن ابى بكر، رتبه و ضبطه و خرج آياته: محمد عبدالسلام ابراهيم، الطبعة الاولى، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١٧ه. ق.

ص: 250

٣١. اعلام النبوة، ابى الحسن على بن محمد الماوردى، ضبط نصه و خرج احاديثه و علق عليه خالد عبدالرحمن العك، الطبعة الاولى، بيروت، دارالنفائس، ١4١4ه. ق/١٩٩4م.

٣٢. اعمال ندوة مشكلة الزحام فى الحج و حلولها الشرعية، المجمع الفقهى الاسلامى، مكة المكرمة، رابطة العالم الاسلامى، ١4٢٣ه. ق.

٣٣. اعيان الشيعة، السيد محسن الامين، حققه واخرجه: حسن الامين، بيروت، دار التعارف للمطبوعات، [ بى نا].

٣4. اقتضاء الصراط المستقيم لمخالفة اصحاب الجحيم، ابن تيمية، شيخ الاسلام احمد بن عبدالرحيم بن عبد السلام، تحقيق و تعليق: ناصر بن عبدالكريم العقل، الطبعة الاولى، الرياض، دارالفضيلة، ١4٢4ه. ق.

٣5. امتاع الاسماع للنبى (ص) من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تقى الدين احمد بن على ابن عبدالقادر بن محمد المقريزى، تحقيق و تعليق: محمد عبدالحميد النميسى، الطبعة الاولى، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4٢٠ه. ق.

٣6. ايضاح المكنون فى الذيل على كشف الظنون عن اسامى الكتب و الفنون، اسماعيل باشا بن محمد امين بن ميرسليم البابانى البغدادى. اعتنى به: عبدالقادر عطاء، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4٢٩ه. ق.

٣٧. بحارالانوار، محمدباقر المجلسى، الطبعةالاولى، بيروت، مؤسسة الوفاء، ١4٠٣ه. ق.

٣٨. البداية و النهاية، ابوالفداء الحافظ ابن كثير الدمشقى، دقق اصوله و حققه: احمد ابوملحم [وآخرون]، الطبعة الثانية، بيروت، دارالكتب الاسلامية، ١4٠٨ه. ق.

٣٩. بلوغ المرام بالرحلة الى بيت الله الحرام، المرادى، تحقيق و تقديم: محمد زينهم محمد عزب، الطبعة الاولى، القاهرة، دار الثقافية، ١4٢٧ه. ق.

4٠. بلوغ المرام من ادلة الاحكام، الحافظ ابى الفضل احمد بن حجر العسقلانى، حقق اصوله و علق عليه: محمد رضوان، [ بى جا، بى نا، بى تا].

4١. بيوت النبى و حجراتها وصفة معيشته فيها بيت عائشة انموذجاً، محمد بن فارس الجميل، الطبعة الاولى، الرياض، مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الاسلامية، ١4٣١ه. ق.

ص: 251

4٢. تاريخ آل سعود، ناصر السعيد، [بى جا]، منشورات اتحاد الشعب الجزيرة العربية، [بى تا].

4٣. تاريخ العربية السعودية، آلكسى ميخائيلوويچ فاسيليف، ترجمة: خيرى الاضمن و جلال الماشطة، بيروت، دار الفارابى، ٢٠١١م.

44. التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم، محمد طاهر بن عبدالقادر الكردى المكى، بيروت، دار خضر، ١4٢٠ه. ق.

45. تاريخ المدينة المنورة، ابو زيد عمر بن شبّة النميرى البصرى، حققه: فهيم محمد شلتوت، قم، دارالفكر، ١4١٠ه. ق.

46. تاريخ عجائب الآثار فى الترجم و الاخبار، عبدالرحمان الجبرتى، بيروت، دارالجيل، [ بى تا].

4٧. تاريخ مدينة دمشق، ابوالقاسم على بن عساكر، تحقيق: على شيرى، بيروت، دارالفكر، ١4١5ه. ق.

4٨. تاريخ مكة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف، الامام ابى البقاء محمد بن الضياء المكى الحنفى، تحقيق: علاء ابراهيم الازهرى و ايمن خضر الازهرى، الطبعة الاولى، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١٨ه. ق.

4٩. تاريخ مكة دراسات فى السياسة والعلم والاجتماع والعمران، احمد السباعى، الطبعة الثامنة، مكه المكرمة، ١4٢٠ه. ق.

5٠. التاريخ و المؤرخون بمكة من القرن الثالث الهجرى الى القرن الثالث عشر جمع و عرض و تعريف، محمد الحبيب الهيلة، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامى، ١٩٩4م.

5١. تبرك الصحابة بآثار رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و بيان فضل العظيم، محمد طاهر ابن عبدالقادر الكردى المكى، الطبعة الاولى، جدة، دارالمنهاج للنشر و التوزيع.

5٢. تحف العقول عن آل الرسول، ابو محمد الحسن بن على بن الحسين بن شعبة الحرانى، صححه و علق عليه على اكبر الغفارى، الطبعة الثانية، قم، مؤسسة النشر الاسلامى التابعة لجماعة المدرسين، ١4٠4ه. ق/١٣6٣ه. ش.

ص: 252

5٣. تذكرة الخواص، سبط ابن الجوزى، قم، الشريف الرضى، ١4١٨ه. ق.

54. تعليق التعليق على صحيح البخارى، احمد بن على بن حجر العسقلانى، دراسة و تحقيق: سعيد عبدالرحمان موسى القزقى، بيروت، المكتبة الاسلامية، ١4٠5ه. ق.

55. تفصيل وسائل الشيعة الى تحصيل مسالك الشريعة، محمد بن الحسن الحر العاملى، الطبعة الثانية، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ١4١6ه. ق.

56. تلخيص الحبير فى تخريج احاديث الرافعى الكبير، شهاب الدين احمد على بن حجر العسقلانى، اعداد: يوسف عبد الرحمان المرعشلى، بيروت، دار المعرفة، ١4٠6ه. ق.

5٧. تهذيب الاسماء و اللغات، ابى زكريا محيى الدين بن شرف النووى، بيروت، دارالكتب العلمية، [ بى تا].

5٨. الجامع الصحيح و هو سنن الترمذى، ابوعيسى محمد بن عيسى بن سورة، تحقيق و شرح: احمد محمد شاكر، بيروت، دار احياء التراث العربى، [بى تا].

5٩. الجامع الطيف فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف، جمال الدين محمد جار الله بن محمد نورالدين ابن ظهيرة القرشى المخزومى، الطبعة الاولى، القاهرة، مطبعة عيسى البابى الحلبى و شركاه، ١٣5٧ه. ق.

6٠. جذور الارهاب فى العقيدة الوهابية، احمد محمود صبحى، اشراف السيد والى الزاملى، الطبعة الاولى، بيروت، دار الميزان، ١4٢٩ه. ق/٢٠٠٨م.

6١. جمهرة نسب قريش و اخبارها، زبير بن بكار، شرح و تحقيق: محمود محمد شاكر، القاهرة، مكتبة دارالعربية، ١٣٨١ه. ق.

6٢. الحيوان، ابى عثمان عمرو بن بحر الجاحظ، تحقيق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، الطبعة الاولى، بيروت، دار احياء التراث العربى، ١٣٨٨ه. ق.

6٣. الخرايج و الجرايح، قطب الدين الراوندى، تصحيح: ربانى، قم، انتشارات مصطفوى، بى تا.

64. خلاصة الوفاء باخبار دار المصطفى، السمهودى، على عبدالله بن احمد الحسنى، تحقيق: على عمر، الطبعة الاولى، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، ١4٢٧ه. ق.

ص: 253

65. الدرالمنثور بآثار المصطفى ومدينة الرسول صلى الله عليه و آله و سلم، محمد على صالح قزنى، القاهرة، دار جوامع الكلم، ٢٠٠6م.

66. الدرر السنية فى الرد على الوهابية، احمد زينى دحلان، تركيه، ايشيق، ١٩٧6م.

6٧. الدرر الكامنة فى اعيان المائة الثامنة، شهاب الدين احمد بن على بن محمد بن حجر العسقلانى، طبقه و صححه: عبدالوارث محمد على، الطبعة الاولى، بيروت، دار الكتب العلمية، ١4١٨ه. ق.

6٨. دلائل النبوة، ابى نعيم احمد بن عبدالله الاصبهانى، الطبعة الاولى، بيروت، عالم الكتب، ١4٠٩ه. ق/١٩٨٨م.

6٩. دليل الفالحين لطرق رياض الصالحين للامام النووى، محمد بن على بن علان الصديقى، بيروت، دارالكتاب العربى، ١4٠5ه. ق.

٧٠. ديوان ابى طالب عم النبى صلى الله عليه و آله و سلم، جمعه و شرحه محمد التونجى، [الطبعة الاولى]، بيروت، دارالكتاب العربى، ١4٢٩ه. ق/ ٢٠٠٨م.

٧١. ديوان الحسن بن هانى ابى نواس، حققه و شرحه احمد عبدالمجيد الغزالى، راجعه و فهرسه احمد ابراهيم زهوة، بيروت، دارالكتاب العربى، ١4٢5ه. ق/٢٠٠5م.

٧٢. ديوان، امرئ القيس، شرح محمد الاسكندرانى و نهاد رزوق، [الطبعة الاولى]، بيروت، دار الكتاب العربى، ١4٢5ه. ق / ٢٠٠4م.

٧٣. ديوان، بشار بن برد، جمع و تحقيق و شرح: محمد الطاهر بن عاشور، الطبعة الاولى، القاهرة، دارالسلام، ١4٢٩ه. ق.

٧4. ديوان، مجنون ليلى، شرح يوسف فرحان، [الطبعة الاولى]، بيروت، دارالكتاب العربى، ١4٢٧ه. ق/ ٢٠٠٧م.

٧5. ديوان، دعبل بن على الخزاعى، صنعة عبدالكريم الاشتر، الطبعة الاولى، قم، مكتبة الحيدرى، ١4٢٧ه. ق/١٣٨5ه. ش.

٧6. رحلة الحاج من الزبير الى البلد الحرام، سعد بن احمد الربيعة، اعدها لنشر سعود بن عبدالعزيز الربيعة، الطبعة الاولى، بيروت، الدار العربية للموسوعات،١4٣٢ه. ق/٢٠١١م.

ص: 254

٧٧. رحلة، ابن بطوطه، ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن محمد بن ابراهيم اللمواتى الطنجى بيروت، دارصادر، ١4١٢ه. ق.

٧٨. رحلة، ابن جبير، ابن الحسين محمد بن احمد بن جبير الكنائى رواندسى البانسى، طبعه و وضع فهارسه: محمد زينهم، القاهرة، دارالمعارف، [٢٠٠٠م].

٧٩. الرد على الوهابية، محمد جواد البلاغى، تحقيق: سيد محمد على الحكيم، الطبعةالاولى، قم، مؤسسة آل البيت: لاحياء التراث، ١4١٩ه. ق.

٨٠. الرد علي فتاوي الوهابية، سيد حسن صدر كاظمينى، تحقيق: سيد محمود مرعشى نجفى، چاپ اول، قم، كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، ١4٣٠ه. ق.

٨١. الروض الاُنُف فى شرح السيرة النبوية لابن هشام، الامام المحدث عبدالرحمان السهيلى، تحقيق و تعليق و شرح: عبدالرحمان الوكيل، الطبعة الاولى، بيروت، دار احياء التراث العربى، ١4١٢ه. ق.

٨٢. زاد المعاد فى هدى خير العباد، شمس الدين ابى عبدالله محمد بن ابى بكر الزرعى الدمشقى (ابن قيم الجوزية) ، حقق نصوصه و خرج احاديثه و علق عليه: الشيخ عبدالقادر عرفان العشا حسُّونه، الطبعة الاولى، بيروت، دارالفكر، ١4١5ه. ق.

٨٣. الزهور المقتطفة من تاريخ مكة المشرفة، الامام العلامة الحافظ ابى الطيب تقى الدين محمد ابن احمد بن على القرشى الهاشمى الحسينى الفاسى، حققه و علق عليه: اريب محمد الغزاوى، قرأه و قدم له: محمود الارناؤوط، بيروت، دارصادر، ٢٠٠٠م.

٨4. زوايا التصوف و الصوفيه المسمى: خبايا الزوايا، حسن بن على العجيمى، تصحيح و ضبط: احمد عبدالرحيم السايح، توفيق على وهبة، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، ١4٣٠ه. ق.

٨5. سبل الهدى والرشاد فى سيرة خير العباد، محمد بن يوسف الصالحى الشامى، تحقيق و تعليق: عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١4ه. ق.

٨6. السلفية مرحلة زمنية مباركة لا مذهب اسلامى، محمد سعيد رمضان البوطى، بيروت، دارالفكر، ١4١٨ه. ق.

ص: 255

٨٧. السيد رشيد رضا او اخاء اربعين سنة، الامير شكيب ارسلان، قرأه و علق عليه: مدحت يوسف السبع، الطبعة الاولى، القاهرة، دارالفضيلة، [بى تا].

٨٨. سير اعلام النبلاء، شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان الذهبى، بيروت، مؤسسة الرسالة، ١4٠١ه. ق.

٨٩. شرح الزرقانى على موطأ الامام مالك، سيدى محمد الزرقانى، صحح الاصل: نخبة من علماء الازهر الشريف، القاهرة، مكتبة و مطبعة المشهد الحسينى، [بى تا].

٩٠. الشفا بتعريف حقوق المصطفى، ابى الفضل عياض بن موسى بن عياض التحصبى القاضى عياض، تحقيق: على محمد البجاوى، بيروت، دارالكتاب العربى، [بى تا].

٩١. شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، الامام العلامة الحافظ ابى الطيب تقى الدين محمد بن احمد ابن على المكى المالكى الفاسى، نسخ الاصل و قابله على النسخ: ايمن فؤاد سيد، حققه و علق عليه و وضع فهارسه: مصطفى محمد الذهبى، الطبعة الثانية، مكه المكرمة، مكتبة و مطبعة النهضة الحديثة، ١٩٩٩م.

٩٢. شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، الحافظ ابى الطيب تقى الدين محمد الفاسى، تحقيق: على عمر، الطبعة الاولى، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، ١4٢٨ه. ق.

٩٣. الشيعة فى المملكة العربية السعودية، حمزة الحسن، الطبعة الثانية، بيروت، دارالساقى، ٢٠١٢.

٩4. صحيح البخارى، ابوعبدالله محمد بن اسماعيل بن ابراهيم بن المغيرة بن بردزيه البخارى الجعفى، شرح و تحقيق: قاسم الشماعى الرفاعى، بيروت، دارالقلم، ١4٠٧ه. ق.

٩5. صحيح مسلم، ابى الحسين مسلم بن الحجاج القشيرى النيسابورى، تحقيق و تعليق: موسى شاهين لاشين و احمد عمر هاشم، الطبعة الاولى، بيروت، مؤسسة عزالدين، ١4٠٧ه. ق.

٩6. الصحيح من سيرة النبى الاعظم (ص) دراسة و تحليل، جعفر مرتضى العاملى، الطبعةالثانية، قم، جامعة المدرسين، ١4٠٢ه. ق.

٩٧. الصواعق الالهية فى الرد على الوهابية، سليمان بن عبدالوهاب، الطبعة الاولى، تهران، دار الهداية، ١4٢٠ه. ق.

ص: 256

٩٨. طبقات الشافعية الكبرى، تاج الدين ابو نصر عبدالوهاب بن على بن عبد الكافى السبكى، تحقيق: عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحى، القاهرة، دار احياء التراث العربية، [بى تا].

٩٩. طبقات الشافعية، ابوبكر بن احمد بن محمد بن عمر بن محمد نقى الدين ابن قاضى شهبة الدمشقى، رتب فهارسه: عبدالله انيس الطباع، الطبعة الاولى، بيروت، عالم الكتب، ١4٠٧ه. ق.

١٠٠. طبقات الشافعية، جمال الدين عبدالرحيم بن الحسن الاسنوى، تحقيق: عبدالله الجبورى، الطبعة الاولى، بغداد، مطبعة الارشاد، ١٣٩١ه. ق.

١٠١. عدة الانابة فى اماكن الاجابة، السيد عفيف الدين ابى السيادة عبدالله بن ابراهيم بن حسن ابن محمد امين ميرغنى الحسنى المتقى المكى الطائفى الحنفى ( الملقب بالمحجوب) ، تحقيق عبدالله نذير احمد مزى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، المكتبة المكية، ١4٢٩ه. ق/٢٠٠٨م.

١٠٢. العقد الثمين فى تاريخ البلد الامين، تقى الدين محمد بن احمد الحسنى الفاسى، تحقيق و تعليق و دراسة: محمد عبدالقادر احمد عطا، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١٩ه. ق.

١٠٣. الغدير فى الكتاب و السنة والادب، عبدالحسين احمد الامينى، الطبعة الاولى، تهران، دار الكتب الاسلامية، ١٣66ه. ش.

١٠4. فتح البارى شرح صحيح البخارى، احمد بن على بن حجر العسقلانى، طبعة جديدة منقحة و مصححة عن الطبعة التى حقق اصلها و رقم كتبها و ابوابها و احاديثها عبد العزيز بن عبدالله ابن باز و محمد فؤاد عبدالباقى، الطبعة الثانية، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١٨ه. ق.

١٠5. الفتوحات الربانية على الاذكار النّواوية، محمد بن على بن علان الصديقى، الرياض، المكتبة الاسلامية، [بى تا].

١٠6. فضائل مكة و سكن فيها، الحسن البصرى، تحقيق و تعليق و تقديم: محمد زينهم محمد عزب، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، ١4١5ه. ق.

١٠٧. فى منزل الوحى، محمد حسين هيكل، القاهرة، دار المعارف المصرية،٢٠٠٢م.

ص: 257

١٠٨. القول الفصل فى حكم الاحتفال بمولد خير الرسل (ص) ، اسماعيل بن محمد الانصارى، الطبعة الاولى، الرياض، مكتبة الرشد، ١4٣٠ه. ق.

١٠٩. كتاب اسماء جبال تهامة و جبال مكة و المدينة و ما فيها من القرى و ما ينبت عليها من الاشجار و ما فيها من المياه، عرام بن الاصبغ السلمى، تحقيق و تعليق محمد صالح سناوى، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١٠ه. ق/١٩٩٠م.

١١٠. كتاب التعريفات، ابن الحسن على بن محمد الحسنى الجرجانى، وضع حواشيه و فهارسه: محمد باسل عيون السود، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4٢٣ه. ق.

١١١. كتاب الحرمين الشريفين والتاريخ، يحيى بن حمزة الوزنة، الطبعة الاولى، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، ١4٢٨ه. ق.

١١٢. كشف الظنون عن اسامى الكتب و الفنون، مصطفى بن عبدالله القسطنطينى الرومى المتقى الشهير بالكاتب الجبلى (حاجى خليفه) ، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4١٣ه. ق.

١١٣. لفتة الكبد الى نصيحة الولد، ابى الفرج عبدالرحمان بن على بن محمد بن على بن الجوزى، تحقيق: عبدالغفار سليمان البغدادى، الطبعة الاولى، بيروت، دارالكتب العلمية، ١4٠٧ه. ق.

١١4. مؤلفات ابن الجوزى، عبدالحميد العلوجى، بغداد، وزارة الثقافة والارشاد، ١٣٨5ه. ق.

١١5. مروج الذهب و معادن الجوهر، ابى الحسن على بن الحسين بن على المسعودى، بيروت، دارالفكر، ١4٠٩ه. ق.

١١6. المستدرك على الصحيحين، ابوعبدالله الحاكم النيشابورى، اشراف: يوسف عبدالرحمان المرعشلى، بيروت، دارالمعرفة، [بى تا].

١١٧. المعالم العمرانية فى مكة المكرمة فى القرنين الاول والثانى، صالح احمد العلى، بغداد، مطبعة المجمع العلمى العراقى، ١4١٠ه. ق

١١٨. معالم مكة و المدينة بين الماضى و الحاضر، يوسف رغد العاملى، الطبعة الاولى، بيروت، دار المرتضى، ١4١٨ه. ق.

ص: 258

١١٩. معجم المؤلفين تراجم مصنفى الكتب العربية، عمر رضا كحاله، بيروت، دار احياء التراث العربية، [بى تا].

١٢٠. معجم ما الفه علماء الامة الاسلامية للرد على خرافات الدعوة الوهابية، السيد عبدالله محمد على، تراثنا، العدد ٧، ١4٠٩ه. ق.

١٢١. معجم معالم الحجاز، عاتق بن غيث البلادى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، دار مكة للنشر والتوزيع و بيروت، مؤسسة الريان للطباعة والنشر و التوزيع، ١4٣١ه. ق.

١٢٢. المفصل فى تاريخ العرب، على جواد، الطبعة الاولى، بيروت، دارالعلم للملايين، ١٩٧6م.

١٢٣. مكة المكرمة التفاعل الحضارى فى المكان المقدس، ليلى بنت صالح محمد زعزوع، الرياض، الدار العربية للعلوم، ١4٢6ه. ق.

١٢4. مكة المكرمة و الكعبة المشرفة فى كتب الرحالة المسلمين، على الشنوفى، الطبعة الاولى، تونس، مؤسسة الوطنية للترجمة و التحقيق و الدراسات (بيت الحكمة) ، ١٩٨٩م.

١٢5. من المساجد و المزارات فى الحرمين الشريفين، سيد محمد الحسينى الشيرازى، الطبعة الاولى، كربلا، دار العلوم، ١4٢٧ه. ق.

١٢6. منائح الكرام فى اخبار مكة و البيت و ولاة الحرم، على بن تاج الدين بن تقى الدين السنجارى، دراسة و تحقيق: جميل عبدالله محمد المصرى، الطبعة الاولى، مكة المكرمة، جامعة ام القرى، ١4١٩ه. ق.

١٢٧. مناقب آل ابى طالب، ابوجعفر رشيد الدين محمد بن على بن شهرآشوب السروى المازندرانى، قم، المطبعة العلمية، [بى تا].

١٢٨. مناقب اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (ع) ، ابن المغازى، ابوالحسن على بن محمد الواسطى الجلالى الشافعى، تصحيح و تنظيم: كاظم العزاوى، الطبعة الاولى، قم، انتشارات سبط النبى (ص) ، ١4٢6ه. ق.

١٢٩. موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب، ايوب صبرى باشا، اشرف على ترجمتها: محمد حرب، الطبعة الاولى، القاهرة، دار الآفاق العربية، ١4٢4ه. ق.

١٣٠. الموطأ، مالك بن انس، بمراجعة و اشراف نخبة من العلماء، بيروت، دارالجبل، [ بى تا].

ص: 259

١٣١. مولد اميرالمؤمنين (ع) نصوص مستخرجة من التراث الاسلامى، احمد باكتچى، الطبعة الاولى، قم، مؤسسة العالمية لنهج البلاغة، ١4٢4ه. ق.

١٣٢. نصيحة لاخواننا علماء نجد، يوسف بن هاشم الرفاعى، تقديم: محمد سعيد رمضان البوطى، دمشق، دار اقراء، ١4٢٠ه. ق.

١٣٣. نقد الشيخ محمد بن عبدالوهاب من الداخل، عصام يحيى على العماد، الطبعة الاولى، قم، منشورات الاجتهاد، ٢٠٠٨م.

١٣4. نقض الوهابية، احمد راسم النفيس، الطبعة الاولى، [بيروت]، دارالميزان، ١4٣١ه. ق/٢٠١٠م.

١٣5. هدية العارفين اسماء المؤلفين و آثار المصنفين من كشف الظنون، اسماعيل باشا البغدادى، بيروت، دار الكتب العلمية، ١4١٣ه. ق.

١٣6. وفاء الوفا باخبار دار المصطفى، نورالدين على بن عبدالله السمهودى، تحقيق و تقديم: قاسم السامرائى، الطبعة الاولى، جدة، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامى، ١4٢٢ه. ق.

١٣٧. الوهابية فكراً و ممارسة، محمد عوض الخطيب، الطبعة الثالثة، بيروت، مركز الغدير للدراسات والنشر والتوزيع، ١4١٣ه. ق/٢٠١١م.

١٣٨. www. z-katbi. com

ص: 260

ص: 261

ص: 262

ص: 263

ص: 264

ص: 265

كَذا لَدَي الثَّلاثِ مِن جَمَرات

١٠6

دُعاءُ الْبَرايا يُسْتَجابُ بِكَعْبَةَ

١٠٢

رؤية بيت ثم حجر و سدرة و ركن يمان مع مني ليلة القمر

١٠٣

سَأَحمِلُ مِن تُرابِكَ في رِحالي لِكَي أَغنَي بِه عَن كُلِّ طِيبٍ

١٩

شَرَفُ المَحَلِ بِقَدرِ مَن قَد حَلَّه

١5

عَلي رَأسِ هَذا الكَونِ نَعلُ مُحمَّد

٢٠

فَكَاَنَّكَ قَد اَعْلَمْتَ بِالمَوتِ حتّي تَزَوَّدتَ لَه مِن خِيارِ الزّاد

٢٠٧

قَد ذَكَرَ النَّقّاشُ في المَناسِك

١٠5

ص: 266

قِفا نَبْكِ مِنْ ذِكري حَبيبٍ وَ عِرفانِ وَ رَسْمٍ عَفَتْ آياتُه مُنذُ أزمانِ

٢٩

قُلْ لِمَن يَبكي عَلَي رَسْمٍ دَرَس واقِفاً، ما ضَرَّ لَو كَانَ جَلَس

٢٠

كُحِلَتْ بِمَنْظَرِ العُيُونُ عَمايَةً و اَصَّمَ نَعْيُكَ كلَ اُذُنٍ تَسْمَعُ

١4

گم شده هر كه چو يوسف بود گم شدنش جاي تأسف بود

١5

ماذا عَلي مَن شَمَّ تُربةَ احمد اِن لايَشُمُّ مَدَي الزَّمانِ غَواليا

صَبَّتْ عَليَّ مَصائِبٌ لَو اَنها صَبَّتْ عَلَي الْاَيامِ صِرْنَ لَياليا

١٩

مَن زارَ قَبرَ مُحمدٍ

١6

و مَوطِئِ ُ ابراهيمَ في الصَّخرِ رطبه عَلي قَدَميه حافياً غَيرَ ناعِل

١4

وَاَنزَلَ مِنَ السَّماءِ كَبشاً جميلاً فَذَبَّحَه بَدلاً مِنهُ فِي الْحال

6٢

وَنَعلُهُ الكَريمةِ المَصونَة طُوبي لِمَن مَسَّ بِها جَبِينَه

١٩

يَومُ البَقِيعِ لَقَد جَلَّتْ مُصِيبَتُه

١4

ص: 267

ص: 268

الإعلام بأعلام بيت الله الحرام فى تاريخ مكة المشرفة، ٢٣، 4٢، ٩4، ١6٧، ٢٢١

الاعلام بالتوبيخ لمن ذم التاريخ، 46

اعلام الموقعين عن رب العالمين، ١٢٧

اعلام النبوه، 6١

اعمال ندوة مشكلة الزحام فى الحج و حلولها الشرعية، 6٨

اعيان الشيعة، ١5، ١٢٨

افادة الانام بذكر اخبار بلد الله الحرام مع تعليقه المسمى باتمام الكلام، ٢4، ٩٧، ٩٨، ٢٢٩، ٢٣٠، ٢٣5

اقتضاء الصراط المستقيم لمخالفة اصحاب الجحيم، ١٣٩، ١4٢

اقرب المسالك، ٢٢٧

الاقوال المعرفة بفضائل اعمال عرفه، ٢٢4

الاقوال المعلمة فى وقوع الكعبة المعظمة، ٢٢٠

اَلْوِيَة التشريف بالأعلام و التعريف بمن له ولاية عمارة ما سقط من البيت الشريف، ٢٢4

امتاع الاسماء بما للرسول من الابناء و الاحوال و الحفدة و المتاع، ٢١، 5١

الانابة فى اماكن الاجابة، ١٠٢، ١٠6

انباء المؤيد الجليل مراد ببناء بيت الوهاب الجواد و خزانة السلطان مراد، ٢٢4

انس المحاضرة بما يستحسن فى المذاكرة، ٢١١

الانصاف فى مسائل الخلاف، ١٩6

الايضاح على مذاهب الائمة الاربعة، ١٩٧

الايضاح فى مناسك الحج و العمرة، ٢6، ١١٣، ١٢٠، ١٩٩

ايضاح المكنون، ٢٢٠

باب الكعبة و سقفها و السطوح، ٢٢4

بحارالانوار، ١٣6

بحر الدموع، ١٩5

البحر العميق [فى مناسك العمرة و الحج الى بيت الله العتيق]، ٢5، ٢6، ١١٠، ١١١، ١٢٢، ١٢6، ٢١5، ٢١6، ٢١٧، ٢٢١، ٣٣٣

البداية و النهاية، ١٩٣، ١٩٧، ١٩٨، ٢٠٧

البركة و التبرك من ذهبيات الحافظ الذهبى قراءة عابرة فى سير اعلام النبلاء، ١5٨

بستان الواعظين، ١٩5

بغية الظرفا فى معرفة الردفا، ٢٢4

البلاد، (نشريه) ، ١٢٨، ٢٣4

بلوغ المرام بالرحلة الى بيت الله الحرام، ٧٠

بلوغ المرام من ادلة الاحكام فى علم الحديث، ٢٣١

بهجة النفوس و تحليها بمعرفة ما لها و ما عليها شرح مختصر صحيح البخارى، ١4٨، ١4٩

بيان الفرائض شرح بديع الفرائض، ٢٣6

ص: 269

البيان و الاعلام فى توجيه فريضة عمارة الساقط من البيت لسلطان الاسلام، ٢٢4

بيت السيدة خديجة رضى الله عنها على مر العصور، دراسة توثيقية، ١6٢

البيتيين فى تراجم الطبريين، ٢١٩

بيوت النبى وحجراتها و صفة معيشته فيها: بيت عائشة انموذجاً، 44

تاريخ العربية السعودية، ١6

تاريخ عمارة المسجد الحرام، ٢٣١

التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم، ٢٢٩، ٢٣٠، ٢٣١، ٢٣4

تاريخ الكعبة المعظمة، ٢٢٩

تاريخ مدينة دمشق، ١٩

تاريخ المدينة المنورة، ١5١

تاريخ مكه، 5٩، ٢١٩، ٢٢٩

تاريخ مكه از آغاز تا پايان دولت شرفاى مكه، ٢٠٠

تاريخ مكة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف، ٢4، ٩٩، ٢١٧

تاريخ مكة المكرمة، ٢٣٣

التاريخ و المؤرخون بمكة من القرن الثالث الهجرى الى القرن الثالث عشر، 5٣، 54، 55، 6٩

تبرك الصحابة بآثار رسول الله (ص) و بيان فضله العظيم، ١٢، ١٣، ١٧، ٢٠، ١5٨

تبصرة الحكام فى اصول الاقضية و مناهج الاحكام، ٢١4

تحرير ما وقع فى عمارة البيت، ٢٢٣

تحصيل المرام فى اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و الحرم و ولاتها الفخام، ٢٣، ٩6، ٩٧، ١٢٣، ٢٢6، ٢٢٨، ٢٢٩

تحصيل المرام فى تاريخ البلدالحرام، ٢١٣

تحف العقول عن آل الرسول، ١١٨

تحفة الانام فى مآثر البلد الحرام، ٢5، ١٠٣، ١٠4

تحفة الكرام باخبار البلد الحرام، ٢١٣

تحفة الكرام بأخبار عمارة السقف و الباب لبيت الله الحرام، ٢٢٠

تخريج احاديث الرافعى، ٢١٠

تذكرة الحفاظ، ١5٧، ١٩٨، ٢٠٠، ٢٠١

تذكرة الخواص، ٨6

تراثنا، (مجله) ، ١٧

ترتيب موضوعات الفقه الاسلامى و مناسباته فى المذاهب الاربعة، ٣١

التُساعيات فى الحديث، ٢١٠

التشكيك فى الآثار يشوش أذهان الناس، (مقاله) ، ١٨

تشنيط الفؤاد من تذكار علوم الاسناد، ٢٣5

تشنيف الاسماع، ٢٣١، ٢٣٣، ٢٣4، ٢٣6

تعليق على مواضع من منهاج الطالبين، ٢١٠

ص: 270

تغليق التعليق على صحيح بخارى، ١٨٩، ١٩٠

تفسير نسفى، ٢٣٢

التفسير، ٢٢٣

تكملة المناسك، ٢٣٧

تمزيج الوصايا من خبايا الزوايا، ٢٢٢

تنزيه المسجد الحرام عن بدع جهلة العوام، ٢١6

تنشيط الفؤاد من تذكار علوم الاسناد، ٢٣٢

توثيق السنة النبوية وعناية السلف به ملامح عن المنهج و دلائله و مظاهره و اثره، 5٢

توضيح المناسك، ٢٢٨

تهذيب الاسماء و اللغات، 6٧، ٩٠، ١4١

تهذيب التهذيب، ١5٧

الثبت الكبير، ٢٣٣

الجامع الصحيح و هو سنن الترمذى، ١5٢

الجامع لاحكام القرآن، ١4٧

الجامع اللطيف فى فضل مكة و اهلها و بناء البيت الشريف، ٢٣، ٢6، ٧٠، ٨٨، ٨٩، ٩٠، ٩١، ٩٢، ٩٣، ٩4، ١٢٣، ١٢5، ١٢6، ١6٠، ١6١، ٢٢١، ٢٢٢

الجامع المختصر، ١٩5

جامع المسانيد، ١٩5

جذور الارهاب فى العقيدة الوهابية، ١٧

جمهرة نسب قريش و اخبارها، 5٣

الجواهر السنية فى السيرة النبوية، ٢١٣

الجواهر المنظمة بفضيلة الكعبة المعظمة، ٢٢٠

حاشية الصفتى، ٢٢٧

حاشية العلامة ابن حجر الهيثمى على شرح الايضاح فى مناسك الحج، ١١٣

حجة الوداع، 4٣، ١4٨

الحدائق، ١٩5

حكم زيارة اماكن السيرة النبوية، ١45

حلية الابرار و شعار الاخيار فى تلخيص الدعوات و الاذكار، ١٠5، ١٠6

الحيوان، ١١

خانه خديجه بهترين مكان پس از مسجدالحرام، ٨4

الخرايج و الجرايح، ١4٩

خريدة القصر و جريدة العصر، ١٩٢

خلاصة الكلام فى امراء البلد الحرام، ٢٢٧

خلاصة الوفا [باخبار دار المصطفى]، ١٢٢، ٢١٧، ٢١٨

خلاصة سير سيدالبشر، ٢٠١

دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ٢٠٢

دانشنامه بزرگ مكه مكرمه و مدينه منوره، ١٨

الدر المنثور بآثار المصطفى و مدينة الرسول صلى الله عليه و آله و سلم، ٢٠، 5٨، ١56، ١5٨

الدرة الثمينة فى اخبار المدينة، ١5٢

ص: 271

درة الغواص فى محاضرة الخواص، ٢١4

الدرة المكلله فى فتح مكة المشرفة المبجلة، 5٩

الدرر السنية فى الرد على الوهابية، ١6، ١٧، ٢٠، ٢٢٧

الدرر الكامنة فى اعيان المائة الثامنة، ٢٠٢، ٢٠٣، ٢٠5

دستور الإعلام بمعارف الأعلام، ١٨٨

دلائل النبوه، 6١

دليل الفالحين لطرق رياض الصالحين و هو شرح كتاب رياض الصالحين للامام النووى، ٢٢٣

الدليل المشير، ٢٣4، ٢٣6

دليل مكة المكرمة الاسلامى، ١6٨، ١6٩، ١٧٢، ١٧٣

الديباج المذهب فى اعيان المذهب، ٢١4

ديوان ابى طالب عم النبى، ١4

ديوان، ١١، ١4، ١٩، ٢٠، ٢٩

ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى، ٢٠٢

الذيل على طبقات الحنابلة، ١٩٣، ١٩5، ١٩6

رجال من مكة المكرمة، ٢٣١

رحلة الحاج من الزبير الى البلد الحرام، 56

رحله، ١٩، 5٨، ١64

الرد علي فتاوي الوهابية ، ١٧، ١٩

الرد على الوهابية، ١٩

رد فتاوى الوهابيين، ١٧

رسالة ابى زيد، ٢٢٧

رسالة فى بيان العمارة الواقعة بعد سقوط الكعبة، ٢٢٠

رسالة فى حجر اسماعيل، ٢٢4

رسالة فى رد ابن عبدالوهاب، ١٧

رسالة فى المصطلح، ٢٢٨

رسالة المواهب و الفتوح بعمارة المقام الابراهيمى، ٢٢4

رسالة حسن بصرى، ٩4

الروض الاُنف فى شرح السيرة النبوية لابن هشام، ٢١، 5٠

روضة الصفا فى آداب زيارة المصطفى، ٢٢٣

روضة المحتاجين لمعرفة قواعد الدين، ١6

رياض السامعين، ١٩5

زاد المسير فى علم التفسير، ١٩4

زاد المعاد فى هدى خيرالعباد، ١5٣

زبدة الاعمال و خلاصة الافعال، ١٨٨

زوايا التصوف و الصوفية المسمى: خبايا الزوايا، ٢٢٢، ٢٢٣

زهر الخمائل فى تراجم علماء حائل، ٢٢4

زهر الربا فى فضل مسجد قبا، ٢٢٣

الزهور المقتطفة [من] تاريخ مكة المشرفة، ٢١٣

سالنامة العربية فى شأن الدولة العثمانية، (نشريه) ، ٢٣، ٩٧

ص: 272

سبل الهدى و الرشاد فى سيرة خير العباد، ١٩، ٢١، 5١، 5٢

السعوديون و الحل الاسلامى، ١٣

السلفية الوهابية افكارها الاساسية و جذورها التاريخية، ١٧

السمط الثمين فى مناقب امهات المؤمنين، ٢٠١

سمط النجوم العوالى فى انباء الاوائل و التوالى، ٢٢5

سنن ابن ماجه، ١١4، ٢٣١

سنن ابوداود، ١١4، ٢٣١

سنن ترمذى، ١١4، ٢٣١

سنن نسائى، ١١4، ٢٣١

السيد رشيد رضا [او] اخاء اربعين سنة، ١٣5

سير اعلام النبلاء، ١٩، ١٩4

سير و تراجم، ٢٣4

السيرة الصغرى، ٢١٠

السيرة الكبرى، ٢١٠

السيرة النبوية، ٢٢٧

سيرت جاودانه، 6٠

سيره [نبوى]، 5٣

سيف الامارة على مانع نصب الستارة، ٢٢٠

الشبهات، ١6

شجرة الرضوان، (مقاله) ، ١5٨

شجرة النور الزكية فى طبقات المالكية، ٢١5

شذرات الذهب فى اخبار من ذهب، ٢٠٩

شرح اخلاق النبى، ٢٢٣

شرح البزدَوى فى الاصول، ٢١٧

شرح الدردير على مختصر خليل، ٢٢٧

شرح الزرقانى على الموطأ، ١5٧

شرح الصدور و تنوير القلوب فى الاعمال المكفرة للمتأخر و المتقدم من الذنوب، ٢٢٠

شرح الطريقة المحمدية، ٢٢٣

شرح على الاذكار، ٢٢٣

شرح على رياض الصالحين، ٢٢٣

شرح على المذهب، ٢١٠

شرح قصيدة بانت سعاد، ٢٣٧

شرح مقدمة الغزنوى فى العبادات، ٢١6

شرح الوافى (الكبير و الصغير) ، ٢١6

الشفا، ٢٢٧

الشفا بتعريف حقوق المصطفى، 45، 46

شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ٢٢، 45، ٧5، ٧٧، ٧٨، ٧٩، ٨٠، ٨٢، ٨٣، ٨6، ٨٨، ٩٠، ٩١، ١٢١، ١٣6، ١٧6، ١٩٠، ١٩١، ٢١١، ٢١٢، ٢١٣، ٢١4

شن الغارة على مانع نصب الستارة، ٢٢٠

شهور فى ديار العرب، ١٣4

الشيعة فى المملكة العربية السعودية، ١٣، ١4

صحاح سته، ١١4

صحيح بخارى، ٨٨، ٩٢، ١١4، ١4٨، ١55، ١56، ١5٧، ١5٨، ٢٢٣، ٢٣١

ص: 273

صحيح مسلم، ١١4، ١4٩، ٢٣١

الصحيح من سيرة النبى الاعظم،6٠، 66

صفوة القِرَى فى صفة حجة المصطفى و طوفه بام القُرى، ٢٠١

الصواعق الالهية فى الرد على الوهابية، ١٧

صيد الخاطر، ١٩4

الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ٢١٧

الضياء المعنوية الغزنوية، ٢١6

الطباق، ٢٠٨

طبقات الحفاظ، ٢٠٩

طبقات الشافعية الكبرى، 45، ١56، ١5٧، ١٩٩، ٢٠١، ٢٠٢، ٢٠٣، ٢٠6، ٢٠٨، ٢٠٩، ٢١٠

طبقات المفسرين، ١٩4

طيب المورد فى تاريخ محل، ١١6

العبر فى خبر من غبر، ١٩٢، ١٩6

العبر و ديوان المبتدأ و الخبر فى ايام العرب و العجم و البربر، ٢١٢

عجائب الآثار فى التراجم و الاخبار، ٢٢6

عجالة القرى للراغب فى تاريخ ام القرى، ٢١٣

عدة الإنابة فى اماكن الإجابة، ١١، ٢5، ٣٠، ٨6، ١٠٢، ١٠٣، ١5٠، ٢٢5، ٢٢6

عقد الاجارة مصدر التمويل الاسلامى، ٣١

العقد الثمين فى تاريخ البلد الامين، ٩٧، ١٨٨، ١٩١، ٢٠٠، ٢٠٩، ٢١٣

العقد الثمين فى فضائل البلد الامين، ٢٣، ٩٧

عكاظ، (نشريه) ، ١٨

العلل المتناهيه، ١٩5

العلم المفرد فى فضل الحجر الاسود، ٢٢٣

العلماء و الادباء الوراقون فى الحجاز فى القرن الرابع عشر الهجرى، ٣٢، ٢٣٣

عمدة الدلائل فى مشهور المسائل، ١٩6

غاية النهاية فى طبقات القراء، ١٩4

الغدير، ١٩

الفتاوى الموصلية، ١٨٢

فتح البارى شرح صحيح البخارى، 4٣، ١4٧، ١4٨، ٢١٢

فتح الفتاح فى شرح الايضاح للنووى، ٢6، ١١6، ١٢٣، ٢٢٢

فتح القوى فى اسانيد سيد حسن بن محمد الحبشى العلوى، ٢٣٢

فتح القوى فى ذكر اسانيد السيد حسين الحبشى العلوى، ٢٣5، ٢٣6

الفتوحات الاسلاميه، ٢٢٧

الفتوحات الربانية على الاذكار النواوية، ١٠5، ١٠6، ١١٧، ١5٠، ٢٢٢، ٢٢٣

فصل الخطاب فى الرد على محمد بن عبدالوهاب، ١٧

فضائل مكة والسكن فيها، 4١، 4٢

فقه الضرورة وتطبيقاته المعاصرة: آفاق و ابحاث، ٣١

ص: 274

الفكر الاصولى: دراسة تحليلية نقدية، ٣١

فوائد الارتحال ونتايج السفر فى اخبار اهل القرن الحادى عشر، ٢٢4

فى صفة حجة النبى، ٢٠٢

فى فضائل مكة المكرمة، ٢٢٣

فى منزل الوحى، ١٢، ١٧

الفية السيرة النبويه، ١٩

القاموس المحيط، ٢٠4، ٢١٢

قرة العين، ٢٣٢

القرى لقاصد ام القرى، ٢6، ٧٨، ٨٧، ١١4، ١١5، ١٢٠، ١٩٩

قطر الندى، ٢٢٧

القول الفصل فى حكم الاحتفال بمولد خير الرسل، ١٣

كتاب التعريفات، 4٠

كتاب التوابين، ١٩٣

كتاب الحرمين الشريفين و التاريخ، ١٣6

كشف الظنون [عن اسامى الكتب و الفنون]، ١٨٨، ٢١٠

كشف ما يجب من جواز اللهو و اللعب، ٢٣5

كعبه و مسجدالحرام در گذر تاريخ، ٩١، ١6١

الكنز المتوارى فى معادن لامع الدرارى و صحيح البخارى، ١5٨

كتابة البحث العلمى صياغة جديدة، ٣١

لباب المناسك وعباب المسالك، ٢5، ١١٢

لفتة الكبد [فى نصيحة الولد]، ١٩4، ١٩5

مؤلفات ابن الجوزى، ١٩6، ١٩٧

ما ذا يقولون عن التبرك و تقبيل اليد، ١46

المتدارك على المدارك فى التفسير، ٢١٧

مثنوى فتوح الحرمين، ٣٠

مثير الغرام الساكن الى اشرف الاماكن، ١٠٨، ١١٠، ١٢٠، ١٩١، ١٩٧

مثير الغرام الساكن على اشرف الاماكن --< مثير الغرام الساكن الى اشرف الاماكن

مجموع الاذكار من احاديث النبى المختار، ٢٣5

المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، 46، ١4٧

محمود السير، ٢٣٧

المختصر من كتاب نشر النور و الزهر فى تراجم افاضل مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر، ٢٢5

مختصر نشر النور و الزهر، ٢٢٧، ٢٢٨

مختصر، ٢١4

مخزن الاسرار، ١5

المدهش، ١٩5

المذهب فى المذهب، ١٩6

المذهب، ٢١٠

مرآة جزيرة العرب، ٢٣٧

ص: 275

مرآة الزمان، ١٩٣، ١٩4

مرآة المدينة، ٢٣٧

مرآة مكة، ٢٣٧

مروج الذهب، ٨6

المساجد الاثرية فى المدينة المنورة، ١5١

مسبوك الذهب، ١٩6

مستدرك، ٨6

مسند، ١5٢

المَشْرَع فى شرح المجمع، ٢١6

مشكاة المصابيح، ٢٣١

المشكلات المضية رداً على الوهابية، ١٧

مشيخة ابن الجوزى، ١٩٢

معالم مكة التاريخية و الاثرية، ٢4، ٢5، ٩٨، ٩٩، ١٠4، ١٠5

المعجم الكبير، ٨١

معجم المؤلفين، ٢٢٠، ٢٢٧

معجم ما الفه علماء الامة الاسلامية للرد على خرافات الدعوة الوهابية، (مقاله) ، ١٧

معجم معالم الحجاز، ١٢، 56

المغنى، ١٩4

المفصل فى تاريخ العرب، 5٣

مقامات حريرى، ٢٢٩

المقامات، ١٩6

مقدمة فى مصطلح ابن الحاجب، ٢١4

مقدمه، ٢١٢

مكة المكرمة التفاعل الحضارى فى المكان المقدس، ١٨٠

مكة المكرمة فى شذرات الذهب، ١٧٢

مكة المكرمة و الكعبة المشرفه فى كتب الرحالة المسلمين، ١6١

مكتبة مكة المكرمة دراسة موجزة لموقعها و ادواتها و مجموعاتها، ٣٢، ١6٧

ملخص مناسك الحج، ويليه دليل الآثار المطلوبة فى مكة المحبوبة، ٢4، ٩٨

منائح الكرم فى اخبار مكة و البيت و ولاة الحرم، ٢٣، ٩6، ٩٩

المناسك، ١٠5

المناسك الصغرى، ٢١٠

من المساجد و المزارات فى الحرمين الشريفين، ٩٩

مناقب ابراهيم ابن ادهم، ١٩6

مناقب احمد بن حنبل، ١٩6

مناقب الامام احمد، ١٩٢

مناقب الحسن البصرى، ١٩6

مناقب سفيان الثورى، ١٩6

مناقب على (ع) ، ٨6

مناقب عمر بن خطاب، ١٩6

مناقب عمر بن عبدالعزيز، ١٩6

المنتخب فى مفردات ابن البيطار، ٢١4

المنتخب، ١٩5

المنتظم [فى تاريخ الملوك و الامم]، ١٩٢، ١٩6

ص: 276

المنفعة فى المذاهب الاربعة، ١٩6

منهج البحث فى الفقه الاسلامى خصائصه و نقائصه، ٣١

منهجية الامام محمد بن ادريس الشافعى فى الفقه و الاصول تأصيل و تحليل، ٣١

المنهل، ٢٢٨، ٢٣4

مورد الصفا فى مولد المصطفى، ٢٢4

موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب، ١5، ١٩، ٢4، ٣٠، 5٧، 5٩، 6٢، 6٣، ٧٧، ٨٠، ٩١، ١٠٠، ١6٣، ١65، ٢٣٧، ٢٣٨

الموضوعات، ١٩5

موطأ، ١5٣، ١54، ١5٧، ٢٢٧، ٢٣١

موعظه التبصرة، ١٩5

مولد اميرالمؤمنين نصوص مستخرجة من التراث الاسلامى، ٨6

ميقات حج، (نشريه) ، ٨4

الناسخ و المنسوخ، ٨٣

النتايج --< فوائد الارتحال ونتايج السفر فى اخبار اهل القرن الحادى عشر

نثر الدرر فى تذييل نظم الدرر فى تراجم افاضل مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر، ٢٣5

نزهة الالباب فيما لايوجد فى كتاب، ٢١٠

نشر الرياحين، ٢٢٧

نصيحة لاخواننا علماء نجد، ١5، ١٣٠

نظم الدرر فى اختصار نشر النور و الزهر فى تراجم افاضل مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر، ٢٢٢

نظم الدرر فى تراجم علماء مكة من القرن العاشر الى القرن الرابع عشر، ٢٣5

النفحات الاريجة فى متعلقات بيت ام المؤمنين خديجة، ١5، ٢٢4

نقد آل الشيخ محمد عبدالوهاب من الداخل، ١٧

نقض الوهابية، ١٧

النكت على الصحيح، ٢١6

النوازل الجديدة الكبرى فيما لاهل فاس و غيرهم من البدو و القرى، ١٢4

النور السافر عن اخبار القرن العاشر، ٢١٨

النهر الفائق شرح كنزالدقائق، ١٠٢

وسائل الشيعه، ١٣6

الوصل و المنى، ٩6

وفاء الوفاء باخبار دار المصطفى، ١4، ١٩، ١٢٢، ٢١٨

وفيات الاعيان، ١٩٢

وليد الكعبة، ٨6

الوهابية فكراً و ممارسة، ١٧

الوهابية و الشبهات فى القديم و الحديث، ١٧

وهابى گرى، ١٣4

ص: 277

هادى ذوى الافهام الى تاريخ البلد الحرام، ٢١٣

هداية السالك الى المذاهب الاربعة فى المناسك، ٢6، ١١5، ١١6، ١٢١، ٢٠٢، ٢٠٣، ٢٠4، ٢٠5، ٢٠6، ٢٠٩

هدية العارفين، ٢٢٠

همگام با پيامبر در حجة الوداع، 6٧، ١4٠

يگانه مولود كعبه، ٨6

يهود الحجاز، ١٧

ص: 278

ص: 279

ابن رجب حنبلى، ١٩٣، ١٩5، ١٩6

ابن زباله، ١٢٢

ابن ساعى، ١٩5

ابن سعد، 45، ١56

ابن سكر، ٢١5

ابن سويدى، ١٧

ابن شبه نميرى بصرى، ١5١

ابن شعبه حرانى، ١١٨

ابن صباغ، ٢٣، ١٢٣

ابن ضيا، ٢4، ٢5، ٢6، ١١٠، ١١١، ١٢٢، ١٢6، ٢١6، ٢١٧، ٢٢١

ابن ظهيره قرشى، ٢٣، ٢6، ٧٠، ٨٩، ٩٠، ٩١، ٩٢، ١٢٣، ١٢6، ١6٠، ١6١، ٢٢١

ابن عابدين، ١٠٣

ابن عباس، 5٣، 6٧، ٧٠، ٨١

ابن عبدالبر، ٢١، 5٠

ابن عرفه، ٢١4

ابن عزم تونسى، ١٨٨

ابن عساكر، ١٩

ابن عطيه اندلسى، 46، 4٧، ١4٧

ابن علان صديقى شافعى، ١5، ٢6، ١٠6، ١١6، ١١٧، ١٢٣

ابن عماد حنبلى، ٢٠٩

ابن عمر، 64، ٧١، ١45، ١55، ١5٧

ابن غازى، ٢٣٢، ٢٣4، ٢٣5

ابن فرحون مدنى، ٢6، ١١٣، ١٢١، ٢١4

ابن فضيل، ٧١

ابن فهد، 66

ابن قاضى شهبه، ٢٠٢، ٢٠٣، ٢٠٨، ٢١٠

ابن قوام، ٢١5

ابن قيم، ١٢6، ١٢٧، ١5٣

ابن كثير، 4٣، ١4٧، ١4٨، ١٩٣، ١٩٧، ١٩٨، ٢٠6، ٢٠٧

ابن ماجه، ٢٣١

ابن مرزوق الجد، ٢١4

ابن مسعود، 6٠، ٩٢، ١٠٩

ابن مسيب، ١56

ابن مغازلى، ٨6

ابن مكتوم، ١4٢

ابن ملقن، ٢١5

ابن نجيم، ١٠٣

ابن هشام، ٢٢٧

ابواحمد برهان ابراهيم بن محمد لخمى، ٢١٢

ابوأمامه سهل بن [حنيف]، 44

ابوايوب انصارى، ١٩

ابو البقاء محمد بن احمد بن محمد بن ضياء مكى حنفى، ٩٩، ١٢١، ٢١5

ابوبكر بن محمد بن حسن نقاش، ١٠٢

ابوبكر بن محمد بن عمرو بن حزم، 45

ابوبكر، (خليفه اول) ، 65، ٧٨، ١١٠، ١١5، ١4٣، ١4٩

ص: 280

ابوتراب ظاهرى، ٢٣4

ابوجعفر احمد بن محمد مرادى، ٢5، ١٠5

ابوجعفر محمدبن عبداللطيف بن كوبك، ٢١٠

ابوحاتم رازى، ١٨٩، ١٩٠

ابوالحسن بن مُقيّر بغدادى، ٢٠٠

ابوالحسن عطار، ٢٠١

ابوالحسن ماوردى، 6١

ابوحفص [عمر] بن شاهين، ٨٣

ابوحنيفه، ٢٠، ١54

ابوالخير علائى، ٢١5

ابوالخير محمد بن جزرى، ١٩4

ابوالخير مرداد، ٢٣5

ابوالخير، ٢٢٨

ابوداود، ٢٣١

ابوذر، ١5٣، ١54

ابوزبير محمد بن مسلم، 66

ابوزرعه جرجانى، ١٨٩، ١٩٠

ابوزيد عمر بن شبه نميرى بصرى، ١5١

ابوسعيد خدرى، ١5٧

ابوسفيان، 5٩

ابوسلمة بن عبدالرحمان، 44

ابوسليمان --< عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان

ابوشامه، ١٩6

ابوطالب، ١4

ابوالعباس احمد بن عبدالله بن محمد بن ابى بكر محب الدين طبرى مكى، ١٢٠

ابوالعباس احمد بن ناصر لدين الله، ٨5

ابوالعباس بن فرج، ١٩٩

ابوالعباس عبدالله بن محمد داود، 6٨

ابوعبدالله دبيثى، ١٩4

ابوعبدالله محمد بن احمد انصارى قرطبى، ١4٧

ابوعبدالله محمد بن اسحاق فاكهى --< فاكهى

ابوعبدالله محمد بن اسماعيل بخارى --< بخارى

ابوعبيده، 5٣

ابوعمر ماحى، ١46

ابوعمر يوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر [قرطبى]، 5٠

ابوعيسى سيدى مهدى وزانى، ١٢4

ابوعيسى محمد بن عيسى بن سورة، ١5٢

ابوالفرج جلال عبدالرحمان بن احمد عربى، ٢١٢

ابوالفرج عبدالرحمان بن جوزى --< ابن جوزى

ابوالقاسم عبدالرحمان بن عبدالله سهيلى، 5٠

ابولهب، 5٧

ابومجاهد عبدالعزيز [بن] عبدالفتاح قارى، ١5٨

ص: 281

ابومحمد بن برزالى، ٢٠١

ابومحمد عبدالحق بن عطيه اندلسى، ١4٧

ابومحمد عبدالله بن ابى جمره اندلسى، ١4٨

ابومحمد عبدالله بن محمد غازى هندى مكى، ٢٣٣

ابومشعر طبرى، ٢٠٠

ابومظفر سبط ابن جوزى، ١٩٣

ابوالمعالى عبدالله بن عمر صوفى، ٢١٢

ابونعيم اصفهانى، 6١

ابووليد محمد بن عبدالله بن احمد ازرقى --< ازرقى

ابووليد--< ازرقى

ابوهريرة بن ذهبى، ٢١5

ابوهريره، ١4٩، ١5٧

ابويمن، ٢١4

ابى لبابه، ١5٧

احمد [بن حنبل]، ١4٢، ١5٢، ١54، ١٩٧

احمد بن ابراهيم غزاوى، ١٧٢

احمد بن تيميه --< ابن تيميه

احمد بن جبار عطاردى، ١٩١

احمد بن حميد صيدلانى، ١٩٠

احمد بن طولون، ٢٢١

احمد بن عبدالجبار عُطاردى، ١٨٩

احمد بن محمد، 6٢

احمد بن محمد ازرق، 5٣

احمد بن محمد خضراوى، ٩٧

احمد راسم نفيس، ١٧

احمد زكى يمانى، ١٨، ١6٢

احمد زينى دحلان، ١6، ١٧، ٢٠، ٢٢٧، ٢٢٨

احمد سباعى، 5٩، ٢٠٠، ٢١٩، ٢٢٩

احمد سبعاوى، 5٣

احمد عبدالمجيد غزالى، ٢٠

احمد قدسى، ٢٢١

احمد محمود صبحى، ١٧

احمد نخلى، ٢٢6

ادريس شماع شافعى، ١٠٢، ١٠6

اديب عبدالمنان، ٢٣٧

ارقم بن ابى ارقم قرشى مخزومى، ١6٣

ازرقى، ٢٢، 45، 5٣، 55، 56، 5٧، 5٨، 6٠، 6١، 6٢، 6٣، 64، 65، 66، 6٧، 6٨، 6٩، ٧٠، ٧١، ٧٣، ٧4، ٧5، ٧6، ٧٧، ٧٨، ٧٩، ٨١، ٨٢، ٨5، ٨٧، ٩٠، ٩٣، ١١١، ١١٣، ١١6، ١١٩، ١٢٠، ١٢٧، ١٣6، ١5١، ١54، ١6٠، ١6٧، ١٧٠، ١٨٨، ١٩١

اسحاق (ع) ، ١١5

اسحاق بن منصور كوسج، ١٩٠

اسد بن عبدالعزى، ٧٠

اسعد بن زراره، 6٧

اسما دختر حسن بن عبدالله بن عبيدالله بن عباس، 45

اسماعيل (ع) ، 6٢، ٧١، ٨٠، ١١5

اسماعيل بن اميه، 45، ٨١، ١5١

ص: 282

اسماعيل بن محمد اَحمَسى، ١٨٩

اسماعيل پاشا، ٢٢٠

اسنوى، ٢٠٨

اشرف شعبان حاكم مصر، ٩5

الگار، ١٣4

اليزابت، ١6

امرئ القيس، ٢٩

ام سلمه (ام المؤمنين) ، ١5٧

امام حسين بن على بن ابى طالب (ع) ، ٢٠٠، ٢١٩

امير شكيب ارسلان، ١٣5

امير عبدالمجيد، ١٧٠

امير [قُطْلُوبَك]حُسامى مَنجَكى، ٧٨

امير متعب بن عبدالعزيز، ١٧٠

امير مكه، 6٨

اميرمؤمنان على بن ابيطالب --< على (ع)

امين بن شيخ عباس قطان، ١٢٩، ١٣٠

امين، ١5

امينى، ١٩

اهل بيت، ١5، ٢٨

ايمن فؤاد سيد، ٢١١

ايوب صبرى پاشا، ١5، ١٩، ٢4، ٣٠، 5٧، 6٢، ٧٧، ٨٠، ١٠٠، ١6٣، ١65، ٢٣٧، ٢٣٨

بخارى، 4٣، ١٣5، ١4٧، ١5٣، ١55، ١56، ١5٧، ١5٨، ١٨٩، ١٩٠، ٢٢٣، ٢٢٧، ٢٣١

بدرالدين محمد بن ابراهيم، ٢٠٢

برادر حجاج --< محمد بن يوسف

برهان الدين ابراهيم بن فرحون مدنى مالكى، ١١٢، ١٢١

بشار بن برد، ١١

بكرى، 5٩، ٨٣

بلادى، ٢4، ٢5، ٢٢٧

بلال، ١٩، 6٣

بلقينى، ٢١5

بن لادن، ١٣٨

بورينى، ٢٢5

بوش پسر، ١6

بهاءالدين بن سالم، ٢٢١

بهجت صادق، ١6٨، ١6٩، ١٧٢، ١٧٣

بيبريس، ١6

پسر عقيل، 5٧

پسر عمر بن خطاب--< عبدالله بن عمر

پيامبر اكرم، ١١، ١٢، ١5، ١6، ١٨، ١٩، ٢٠، ٢5، ٢٧، ٢٨، ٣٠، ٣5، ٣٩، 44، 45، 5١، 56، 5٧، 5٨، 5٩، 6٠، 6١، 6٣، 64، 65، 66، 6٧، 6٨، 6٩، ٧١، ٧٢، ٧٣، ٧4، ٧5، ٧٧، ٧٨، ٨٠، ٨١، ٨٢، ٨٣، ٨5، ٨6، ٨٨، ٩١، ٩٢، ٩٣، ٩6، ٩٧، ٩٩، ١٠٢، ١٠4، ١٠٧، ١٠٨، ١٠٩، ١١٠، ١١١، ١١٢، ١١٣، ١١4، ١١5، ١١٧، ١١٨، ١١٩، ١٢١، ١٢٢، ١٢٨، ١٣٢، ١٣5، ١٣6، ١4١، ١4٢، ١4٣،

ص: 283

١4٨، ١4٩، ١5١، ١5٢، ١5٣، ١54، ١56، ١6٠، ١6٣، ١٧5، ١٧٩، ١٨٠، ١٩٨، ٢٠٢، ٢٠5، ٢٠6، ٢٠٧، ٢١٠، ٢١٣، ٢١5

تاج الدين سبكى، ٢٠6، ٢٠٨

ترمذى، ٢٣١

تفضل الحق خياط مرشد آبادى، ٢٣١

تقى الدين احمد بن على مقريزى، 5١

تقى الدين فاسى مكى --< فاسى

تنوخى، ٢١5

جابر بن عبدالله انصارى، 66، 6٧، ١56

جاحظ، ١١

جامى، ٣٠

جبرتى، ٢٢6

جبير بن مطعم بن عدى بن نوفل بن عبد مناف، ١6٧

جريج، 64

جِعرانه، ٧٠

جعفر بن ابى طالب، ٨6

جعفر بن محمد [الصادق (ع)]، ١٢٢، ٨6

جعفر مرتضى عاملى، 6٠، 66

جلال كشك، ١٣

جمال اميوطى، ٢١5

جمال الدين اقبال، ١٩٨

جمال الدين جار الله بن محمد نور الدين بن ابى بكر بن على بن ظهيره قرشى مخزومى، ٨٨، ٩٣، ١٢٢، ١٢5، ١5٩، ١6٠، ٢١١، ٢٢١

جمال الدين عبدالرحيم اسنوى، ٢٠٧، ٢١١، ٢٢١

جندى، ١54

جواد على، 5٣

جويريه، ١55

حاجى خليفه، ١٨٨، ٢١٠

حارث بن عبدالمطلب، ٧٣

حافظ ابوطيب تقى الدين محمد بن احمد بن على فاسى مكى مالكى --< فاسى

حافظ ابوالعباس احمد بن عبدالله بن محمد ابن ابى بكر محب الدين طبرى مكى --< محب الدين طبرى مكى

حافظ ذهبى، ١٩٢

حافظ زين الدين عراقى، ١٩

حاكم نيشابورى، ٨6

حبيب حسين بن محمد حبشى، ٢٣6

حريفيش، ١6

حسن بصرى، ٢١، ٢5، 4١، 4٢، ١٠٢، ١٠5، ١١٧، ١5٠

حسن بن عرفه عبدى، ١٩٠

حسن عجيمى، ٢٢٢

حسن محمد مشاط، ٣٠

حسين (مفتى مالكيه) ، ٢٢٧، ٢٢٨

حسين ازهرى، ٢٢٨

ص: 284

حسين باسلامه، ٢٢٩

حسين بن سالم دهمانى تونسى، ٢١٠

حسين مجيب مصرى، ٢٣٧

حسين واثقى، ١4٠

حسينعلى عربى، ٨6

حضرت ابراهيم --< ابراهيم خليل (ع)

حضرت زهرا (عليها السلام) ، ١٩، ١٠١، ١٣٢

حضرت على --< على (ع)

حفصه دختر عبدالرحمان بن ابى بكر، 6٨

حكيم بن حزام، 5٩

حمد بن عيسى بن سكن، ٨٣

حمد جاسر، ٢١٧

حمزه حسن، ١٣، ١4

حمزه، ٩١

حموى، ٢٢5

خارجه پسر زيد، 44

خالد بن سعيد بن عاص، ١5٣

خالد بن عوسجه، ١٢٢

خالد بن مُضَرِّس، 45، ٨١، ١5١

خديجه (ام المؤمنين) ، ١٨، ٢٧، 65، ٨4، ٨5، ١٠٨، ١١١، ١١٢، ١١4

خديجه ادريسه، ١5٨

خراسانى، 44

خزاعى، 6٨

خضراوى، ٢٣

خلف الدين سليمان، ١٩٨

خويلد، 5٨، 65، ٨4

خيزران، 5٧، 5٨، 5٩، 6٩، ٩١، ١٠٨، ١١١، ١١6، ١6٣

داود بن عبدالرحمان عطار، 66، 6٨

داودى، ١٩4

دحلان --< احمد زينى دحلان

دختر ابوالعباس [سفاح عباسى] --< رايطه

دعبل خزاعى، ١4

ذهبى، ١٩، ٧٨، ٧٩، ٨٣، ٨٨، ١5٧، ١٩٢، ١٩4، ١٩6، ١٩٨، ٢٠١، ٢٠٨

راغب طباخ، ٢٠١

رافع بن خديج، ١5٧

رافعى، ٢٠5

راوندى، ١4٩

رايطه، ٧٠

رحمت الله سندى مالكى، ١١٢

رحيلى، 5٢

رسلان ذهبى، ٢١5

رسول الله--< پيامبر اكرم

رسول جعفريان، ٢٠٠، ٢١٩

رسول خدا--< پيامبر اكرم

رسول معظم --< پيامبر اكرم

رسول اكرم --< پيامبر اكرم

رشدى، ١٨٨

رشيد رضا، ١٣4

ص: 285

رضى الدين ابوبكر بن محمد بن ابراهيم بن ابوبكربن على بن فارس حسينى طبرى، ٢١٩

رفاعى، ١5، ١٣٠

ركن الدين منكورس، ١٩٨

ريطه، ٧٠

زبيده، 5٠، 64، ٧4، ٨٣، ١١٠

زبيدى، ١5٣، ١54

زبير بن بكار، 5٣، ١٩٠

زبير، 5٠، ١4٩

زرقانى، ٢٠، ١5٧

زركلى، ١٨٨، ١٩١، ٢١٠، ٢١١، ٢١٨، ٢٢٧، ٢٣٠

زنجى، 6١، 6٢، 64، 6٧

زواوى مالكى، ٢5، ١٠٣، ١٠4

زهرى، 64

زينب دختر جحش (ام المؤمنين) ، 45

زين الدين بن حسين مراغى مدنى، ٨٢

سامى مكى عانى، 4٢

سبط ابن جوزى، ٨6، ١٩٣، ١٩4

سبكى، ٢٠، ١٩٩، ٢٠١، ٢٠٢، ٢٠٣، ٢٠6، ٢٠٩

سخاوى، 46، ٢١6

سعد بن ابى وقاص، ١4٩

سعد بن احمد ربيعة، 56

سعد بن ناصر بن عبدالعزيز شثرى، ١45

سعدالدين بن عمر بن محمد بن على اسفراينى مكى، ١٨٨

سعيد بن جبير، ١54

سعيد بن سالم قداح، 6٢، 65

سعيد بن مسيب، 44، ١55

سعيد بن منصور، ١54

سفيان ثورى، ١4٢

سقاف، ١٧

سلام الله دهلوى حنفى، ١5٧

سلطان العلما، ١٨١، ١٨٢

سلطان سليمان خان، ٩5

سلطان غازى محمدخان بن مولانا المقدس سلطان مراد خان، ٩5، ١6٣

سلطان ملك ناصر محمد بن قلاوون، ٢٠٩

سلمة بن اكوع، ١44

سليمان بن ابى مرحب، 5٨، ٧٠

سليمان بن عبدالوهاب (برادر محمد بن عبدالوهاب) ، ١٧

سليمان بن منيع، ١٣

سمهودى، ١4، ١٩، ١٢٢، ٢١٧، ٢١٨

سنجارى، ٢٣

سندى مالكى، ٢5، ١١٢

سهيلى، ٢١، 5٠، ٨٢

سيد ابوبكر بن سالم بار، ٢٣6

سيد ابوبكر حبشى حسينى، ٢٣4، ٢٣6

سيد احمد بن صديق، ٢٣٣

ص: 286

سيد حسن صدر، ١٧، ١٩

سيد حسن نصرالله، ١6

سيد عبدالله بن سيد محمد صالح زواوى مكى --< زواوى مالكى

سيد عبدالله محمد على، ١٧

سيد عفيف الدين عبدالله بن ابراهيم ميرغنى حسنى متقى مكى طائفى حنفى، معروف به محجوب، ١٠٢، ٢٢5

سيد كمال حاج سيد جوادى، ١٢٢

سيد محسن امين، ١٢٨

سيد محسن بن على مساوى، ٢٣٣

سيد محمد افندى، ٢٢٠

سيد محمد حسينى شيرازى، ٩٩

سيد محمدرضا جلالى حسينى، ٨6

سيد، ٧٨، ٧٩، ٨٣، ٨٨

سيوطى، ٢٠٩، ٢٢٣، ٢٢5

شافعى، ١54

شريف محمد بن عون، ٢٢٨

شُعيب زعفرانى، ٢٠٠