ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

مي نويسد «عبرت گرفتن از اين حالات و پند پذيرفتن از آنها و دستيابي به ملكه تجربه اي كه انسان را بر دگرگوني هاي زمان آگاه كند و از زيان هائي كه گذشتگان بدان مبتلا گشته اند بركنار دارد بر سودهايي كه بر گذشتگان حاصل شده است به سوي انسان طيبه كند.»(1)

حافظة هر فرد بخش مهمي از هويت او و حاوي تجربه ها و دانسته هاي اوست و از اين رو حافظة هر كس بر خرد و آگاهي و بينش او و از اين رهگذر بر زندگي و آيندة او نقشي پررنگ برجاي مي گذارد. تاريخ، حافظة جمعي جوامع بشري است و هر جامعه با خودآگاهي و وقوف بر تاريخ خود _ كه حافظة جمعي و مشترك اوست _ هويت خويش باز مي شناسد و بر ابعاد و ويژگي هاي آن آگاهي مي يابد. جوامع بشري در پرتو بصيرت تاريخي كه راه بر تكرار خطاها و اشتباهات مي بندد، توان ها و قابليت هاي خويش را باز مي شناسد و اين روند به ويژه براي نسل جوان اهميتي مضاعف دارد. گذر زمان و زمانه، گذر نسل ها و تجربه ها است و با هر گردشي در تاريخ، نسل جوان تري پديد مي آيد كه در تجربه هاي نسل هاي پيش از خود حضور ندارد و تنها بانگريستن در تاريخ و خودآگاهي تاريخي است كه برگذشتة خود وقوف يافته و هويت خود را درمي يابد.

تاريخ، روايت كننده گذشتة مشترك و تجربه هاي واحد ملت ها است و آگاهي بر گذشتة مشترك، زمينه ساز وحدت ملي و فرهنگي است و از اين رو ست كه گذشتة مشترك و آگاهي بر تاريخ مشترك را يكي از مؤلفه هاي اصلي هويت و وحدت ملت ها و جوامع مي دانند. حذف تاريخ از آگاهي جمعي و فرهنگ ملي بدان مي ماند كه حافظة فردي انساني را از ميان برداريم كه در هر دو مورد كار به انحلال هويت و شخصيت مي انجامد. تحريف تاريخ يك ملت يا جامعه نيز آسيب پذيري آن ملت و جامعه را به دنبال دارد و چه بسا كه بي اعتنايي به تاريخ يا تحريف آن نتايج دردباري را بر ملت ها تحميل كرده است.

نگريستن در تاريخ، نگريستن در خويشتن جمعي است و آدمي از آغاز شكل گيري تمدن بشري ناگزير از نگريستن در خويشتن و حافظة جمعي خود بوده است. بر اين زمينه، تاريخ نويسي به شيوه هاي گوناگون و در قالب ها و سطوح مختلف از اساطير و قصه و روايت و خاطرة فردي تا متن هاي عمومي و تخصصي و آكادميك، در تمدن بشري پيشينه اي ديرينه دارد. امّا پيشينة «تاريخ» همچون علمي روش مند و استوار بر متدولوژي تعريف شدة تحقيق

ص: 9

و بررسي، همچون علمي كه فراتر از روايت ها و خاطرات و اسناد و مدارك، داده ها را گرد آورده، طبقه بندي كرده، در بوته نقد و بررسي علمي و روش مند، سنجيده و بر مبناي روش علمي، تصويري، منقّح و پيراسته و نزديك به اصل و تحليلي جامع و درست به دست دهد بيش از يك قرن و نيم نيست. سابقة «فلسفه تاريخ» را در آثار فلاسفه يونان باستان، رشد و ارتقاء آن را در آثار مورخان و فلاسفه اسلامي، شكل گيري آن را در دورة رنسانس و اوج گيري آن را در آثار فلاسفة خردگراي اروپا در قرون 17 و 18 مي توان ديد امّا تاريخ، همچون علم روش مند و عيني و مشخص در قرن نوزدهم به قلمرو علوم انساني پيوست و از اين دوران بود كه تاريخ نويسي علمي رو به تكامل نهاد.

تاريخ نويسي براي رسيدن به علم تاريخ موانع بسياري را در راه داشته است كه از مهم ترين آنها مي توان به تأثيرگذاري ذهنيت راوي در روايت و ذهنيت و ديدگاه مورخ در اثر او اشاره كرد. آدميان از ديرباز تاريخ نوشته اند و ادعاي آن را داشته اند كه تصويري عيني و واقعي و بي طرفانه از رويدادها و واقعيت ها به دست مي دهند. امّا جامعه شناسي تاريخي، كه خود محصول تكامل مرحله اي از تاريخ نويسي است، در اين ادعا به ترديد نگريست و نقد و بررسي ها نشان داد كه هر كس از ديدگاه خاص خود و از منظر خويش به جهان و به رويدادها و تاريخ مي نگرد و جهان و تاريخ را چنان كه با منظر ذهني او مي خواند، در مي يابد و تحليل و تفسير مي كند و ارائه مي دهد. شناخت آدمي به ويژه در قلمرو علوم انساني، حاصل و برآيند ذهن و عين است و به ذهنيت فاعل شناسايي كه آدمي است، مشروط است. ذهنيت،منظر و ديدگاه آدمي كه ديدگاه راوي تاريخ است، همواره محدود، مشروط و نسبي است. آدمي از ديدگاه خود و متناسب با شرايط و موقعيت اجتماعي و فرهنگي و روان شناختي و متناسب با منافع و علائق فردي و جمعي خود و در حد دانش خود به تاريخ مي نگرد و از منظر حال خود،گذشته را در مي يابد و از اين روست كه تحريف تاريخ، گرچه گاه آگاهانه و عامدانه و در پي مقاصد خاص است، امّا اغلب ريشه در تأثيرگذاري منظر و ديدگاه نگرنده، راوي و مورخ دارد. در اين ميان خاطرات شخصيت هايي كه در حوادث تاريخي يك دوران نقش داشته اند، گرچه براي مورخان و علاقمندان به تاريخ، اسنادي با ارزش بشمار مي روند امّا بيش از ديگر اسناد و داده ها و مدارك تاريخي از ديدگاه و منظر و ذهنيت و موقعيت و منافع و علائق فردي و اجتماعي راويان تأثير مي پذيرند و نقش ذهن و روان شناسي و ساختار شخصيتي راوي در آن چه روايت مي كند، بسيار پررنگ است. در چنين متوني راويان عامدانه يا ناآگاه تنها بخش ها و

ص: 10

ابعادي از رخدادها و واقعيت ها را، بدا ن سان كه خود دريافته اند و يا بدان سان كه به سود خود مي پندارند بيان مي كنند، چشم بر رويدادهايي مي بندند و واقعيت هايي را كتمان مي كنند. هم از اين روست كه در اين گونه متن ها، علاوه بر تاريخ، منظر و ديدگاه راويان را نيز مي توان ديد و به همين دليل بدون شناخت و نقد منظر و ديدگاه و نقش و موقعيت راويان نمي توان دربارة روايت آنان داوري درست و جامعي به دست داد.

اما به رغم موانعي كه در راه رشد و تعالي تاريخ نويسي وجود داشته است، همان گونه كه اشاره شد تاريخ نويسي در تمامي تمدن هاي بشري از دلمشغولي هاي اصلي آدميان بوده است و در تمدن اسلامي نيز پيشينه اي پربار و ديرينه دارد تا آنجا كه برخي برآنند كه در تمدن اسلامي «ظهور علم تاريخ با ظهور اسلام ملازمت تام داشته»(1) است و « اشاره به ماهيت و هدف و شيوة علم تاريخ در اسلام مسبوق به همان آغاز ظهور اسلام است و آن را مي توانيم در قرآن كريم و در ميان احاديث پيامبر بيابيم».(2)

تاريخ نويسي در تمدن اسلامي همپاي گسترش دين اسلام از شبه جزيرة عربستان به ديگر نقاط دنيا رشد و ارتقاء يافت. از «عبيدالله بن ابي راقع» كاتب امام علي (ع) و عوانة بن حكم (متوفا به سال 147 هجري)كه اثري به نام«كتاب التاريخ» را تأليف كرد و محمدبن اسحاق (متوفا به سال 151 هجري)، تا آثاري كه در سدة 14 هجري تأليف شد، مورخان مسلمان بر بستر تمدن اسلامي آثار پرباري در تاريخ نويسي پديد آورده اند كه از متون ارزشمند تمدن بشري بشمار مي روند. مسلمانان در رشته ها و شعب مختلف تاريخ نويسي از مغازي و سيره و رجال و مقاتل و تراجم و طبقات و فتوح و خراج و انساب گرفته تا تاريخ بلاد و شهرها و جنگ ها و حرفه ها و تاريخ فرقه ها و اديان و مذاهب و نيز در نگارش تاريخ عمومي و سياسي صدها اثر باارزش به زبان هاي فارسي و عربي تأليف كرده اند كه برخي از آنها به عنوان گنجينه هاي علوم انساني و فلسفه در جهان شناخته شده اند. تنوع و كثرت و كيفيت متعالي متون تاريخي مسلمانان نشانة اهميت و توجهي است كه در تمدن اسلامي براي تاريخ و تاريخ نگاري قائل بوده اند. آثار مسلمانان و به ويژه ايرانيان در زمينة تاريخ عمومي و تخصصي و فلسفة تاريخ در پيشرفت علوم انساني در تمدن بشري نقش و تأثير مهمي داشته

ص: 11

و تاريخ نويسي و تحقيق در ملل و نحل و فرق و مذاهب در تمدن اسلامي و ايران بعد از اسلام از شعبه هاي مهم دانش بشري به شمار مي رفته است.

در بستر تمدن اسلامي آثار برجسته اي چون تاريخ يعقوبي (احمدبن ابي يعقوب _ قرن سوم ﻫ) _ تاريخ طبري _ تاريخ الامم و الرسل (محمدبن جريربن كثير طبري، 224 _ 310 ﻫ) _ مروج الذهب، (علي بن الحسين مسعودي، 287 _ 345 ﻫ) _ مقدمه ابن خلدون، الملل و النحل (عبدالكريم شهرستاني _ 548 ﻫ) _ الكامل في التاريخ (ابن اثير، 630 ﻫ) _غرر اخبار ملوك (ثعلبي، 429 ﻫ) _ تاريخ بلعمي (ابوعلي بلعمي، 366 ﻫ) تاريخ بيهقي (ابوالفضل بيهقي، 470 ﻫ) _ تاريخ جهانگشا (عطا ملك جويني، 681 ﻫ) _ روضة الصفا (ميرخواند، 903 ﻫ) _ جامع التواريخ (رشيدالدين فضل الله، 718 ﻫ) _جهانگشاي نادري (مهدي خان استرآبادي) _ زبدة التواريخ (حافظ ابرو، 834 ﻫ) _ ناسخ التواريخ (محمدتقي سپهر) _ عالم آراي عباسي (اسكندر بيك منشي، 1043) _ عالم آراي اميني (فضل الله روزبهان، 927 ﻫ) و صدها اثر برجستة ديگر در رشته هاي گوناگون تاريخ تأليف شد. تنوع و كثرت آثار مورخان مسلمان و به ويژه آثار مسلمانان ايراني، به زبان فارسي و به نظم و نثر، دامنه اي چنان گسترده دارد كه حتي تدوين فهرست و محتواي اين آثار مي تواند موضوع رساله هاي تحقيقي باشد. در تمدن اسلامي ايران، تاريخ نويسي به شرح و توصيف و گزارش و تحليل تاريخ گذشته محدود نشده و كتب تاريخي اغلب علاوه بر تاريخ، حاوي حكمت و فلسفه و جامعه شناسي و آموزش هاي ديني واخلاقي بوده اند. بسياري از مورخان ايراني از زمان نگارش «تاريخ سيستان» در عصر ساماني و «تاريخ بيهقي» در عصر غزنوي به بعد همراه با نقل و روايت تاريخ، اعتقادات و باورهاي ديني و اخلاقي و فلسفي و خرد و حكمت اسلامي را در آثار پربار خود آورده اند و از اين زاويه است كه برخي متون تاريخي مسلمانان و به ويژه ايرانيان ارزشي چند جانبه دارد و حتي برخي از آنها در نظم و نثر فارسي از نظر ادبي آثاري برجسته اند و به عنوان مثال اثري چون تاريخ بيهقي از زمان نگارش خود در قرن پنجم هجري تاكنون بر قلّه ادبيات منثور فارسي مي درخشد.

اما به رغم اين در بسياري از آثار و به ويژه در آثاري كه مورخان درباري به دستور پادشاهان يا قدرتمندان محلي تأليف كرده اند، نقش مردمان و نهضت هاي مردمي در تاريخ يا ناديده گرفته شده و يا تحريف شده است. اين گونه مورخان در آثار خود هويت و سنت هاي مردمي و مذهبي مردم را ناديده گرفته و بر زندگي مردمان چشم بسته اند. سعدي گفته بود:

ص: 12

«اين كه در شه نامه ها آورده اند _ رستم رويين تن و اسفنديار _ تا بدانند اين خداوندان ملك _ كز بسي خلق است دنيا يادگار» امّا مورخاني كه به دستور «خداوندان ملك» تاريخ مي نوشتند و از منظر حاكمان به تاريخ مي نگريستند از خلق غفلت داشتند و هر جا كه به ناچار از مردم و حركت هاي مردمي مي نوشتند تصويري گژديسه و تحريف شده به دست مي دادند. تاريخ را شرح فتوحات شاهان مي دانستند و تذكره اربابان قدرت و نه بستر حركت مردمان و از اين روي بود كه در اين گونه آثار نشاني از مردم و هويت ملي و مذهبي آنان ديده نمي شود.

در عصر مشروطه در جهان نگري ايرانيان به دلايل گوناگون تحولاتي رخ داد و هم در اين زمان بود كه اولين تأثيرات خردگرايي، ليبراليسم و ناسيوناليسم از فرهنگ اروپاي غربي به ايران راه يافت و اين نگرش تأثير خود را بر تاريخ نويسي ايران نيز برجاي گذاشت. آشنايي با فرهنگ غربي توجه تاريخ نويسان ما را به مطالعة زندگي مردمان برانگيخت و آنان را با شيوه هاي علمي و عيني تحقيق و بررسي در تاريخ آشنا كرد، اما تقليد از الگوها و قالب ها انديشة غربي را نيز رواج داد و قوالبي را پديد آورد كه مورخان ما را از ديدن بسياري از واقعيت هاي جامعة ما بازداشت. برخي از غربيان به تاريخ معاصر ايران پرداختند و دراين زمينه آثاري نوشتند. اينان به دو گروه مأموران مستقيم استعمار و محققان مستقل تقسيم مي شوند، امّا هر دو گروه قالب ها ليبراليسم غربي را بر تاريخ ايران تحميل كردند و از آن منظر به تحليل و بررسي و داوري برخاستند. از ايرانياني كه به نگارش تاريخ معاصر در اين دوره پرداختند گروهي از اعضاء فراماسونري بودند و گروهي مستقل و داراي گرايشات ملي گرايانه. فراماسونرها ايران را در وابستگي به قدرت هاي سلطه گر غربي مي خواستند و هواخواه تقليد مطلق از الگوهاي غربي بودند. مورخان مستقل گرچه آرزوي استقلال كشور را در سر داشتند امّا از نظر فكري و فرهنگي از ليبراليسم و خردگرايي غربي متأثر بوده و در همان قالب ها و از همان منظر به جامعه خودي و تاريخ ما مي نگريستند. اينان را مي توان اسلاف مليوني دانست كه در دهه هاي بعدي در صحنة سياسي ايران فعال شدند. چند اثر مهم تاريخي اين دوره از آن جمله تاريخ مشروطه و تاريخ 18 ساله آذربايجان، تاريخ بيداري ايرانيان، تاريح احزاب سياسي، زندگي احمدشاه و تاريخ مشروطه و تاريخ 25 ساله ايران حسين مكّي را اين گروه نوشتند. در آثار اينان نيز نقش مردم و هويت مذهبي آنان اغلب ناديده گرفته مي شد.

با كودتاي 1299رضاخان و استقرار ديكتاتوري او از 1304 به بعد دستاوردهاي انقلاب مشروطه در عرصه آزادي هاي مدني و اجتماعي و سياسي بر باد رفت. ديكتاتوري رضاخاني با

ص: 13

تكيه بر انگلستان و در اواخر آلمان مي كوشيد تا با اعمال سركوب فيزيكي و خشونت و زور جامعة ايراني را به تقليد از جوامع غربي وادار كند. ديكتاتوري رضاخاني كه در قالب سلطاني مستبد جلوه مي كرد، توجيه ايدئولوژيك و فرهنگي خود را در وطن پرستي و ناسيوناليسم افراطي و شوونيسم مي جست و براي مشروعيت بخشيدن به نظام ستم شاهي و ديكتاتوري و برانگيختن احساسات شوونيستي، ايران قبل از اسلام و نظام شاهنشاهي را تبليغ كرده و به عنوان الگوي مطلوب و متناسب با جامعة ايراني معرفي مي كرد. بر بستر اين تفكر بود كه موجي تازه در تاريخ نويسي ايراني پديد آمد كه به تاريخ ايران قبل از اسلام مي پرداخت و آن را چون «عصر طلايي» و دوران عزت و اقتدار و پيشرفت ايرانيان در پرتو نظام شاهنشاهي معرفي مي كرد. توجه به تاريخ ايران قبل از اسلام در اين دوره زمينه اي براي ترجمه و تأليف كتابهايي دربارة ايران قبل از اسلام فراهم كرد كه از آن ميان مي توان به كتاب مشيرالدوله پيرنيا، آثار ابراهيم پورداود، ذبيح الله سپهري، دكتر محمد معيني، دكتر زرين كوب، رضا زاده شفق، پيرنيا و ... اشاره كرد.

جنگ جهاني دوم و ورود قواي متفقين به ايران در شهريور 1320 به ديكتاتوري رضاخاني پايان داد و از شهريور 20 تا كودتاي 28 مرداد 1332 فرصتي پديد آمد كه احزاب و سازمان هاي سياسي در عرصه جامعه ايراني فعال شوند. نهضت ملي براي ملي كردن صنعت نفت زمينه ساز رشد مليون و تفكر ملي شد و از اين رهگذر دو سازمان مهم سياسي ايران آن روزگار «جبهه ملي و احزاب آن» و «حزب توده» پا گرفتند. جبهه ملّي توسعة ايران را در نظامي مي جست كه با حفظ استقلال كشور و دموكراسي غربي از الگوهاي فكري و فرهنگي اروپايي تبعيت كند و حزب توده انديشه ها و برنامه هاي خود را از اتحاد شوروي آن زمان مي گرفت. اين دو ديدگاه در تاريخ نويسي و نگارش تاريخ نيز تأثير گذاشتند. گرايش اول، مورخان ملي گرا را پديد آورد و گرايش دوم به تأليف و انتشار آثاري منجر شد كه قالب ها و چارچوب هاي ماركسيسم روسي بر آن حاكم بود. ملي گرايان همچنان كه اسلافشان در عصر انقلاب مشروطه از منظر ليبراليسم و خردگرايي و ناسيوناليسم به تاريخ مي نگريستند و هويت ديني مردم و نقش مردم را در تاريخ ناديده مي گرفتند و گرايش چپ كه در آن زمان در حزب توده تجلي مي يافت، تاريخ را از منظر منافع حزب و شوروي و ماترياليسم تاريخي به روايت استالين، تحليل و بازسازي مي كرد. از ويژگي هاي مهم و برجستة ماركسيسم روسي در آن روزگار را دگماتيسم و تحميل مفاهيم و قالب ها از پيش تعيين شده بر واقعيت ها مي دانند. در

ص: 14

اين شيوه انديشه مفاهيم و قالب ها و نتايج از پيش تعيين شده است و كار مورخ تنها آن است كه واقعيت ها و داده هاي تاريخي را چنان تحريف كند كه به قالب آن مفاهيم و قالب هاي تنگ و خشك درآيند. الگوبرداري از اين شيوه از سويي و نگارش كتاب هايي كه در آنها منافع حزب، تبليغ اهداف حزبي و بزرگ كردن شخصيت هاي حزبي بر بيان واقعيت ها مرجح بود، را مي توان از سوي ديگر مهم ترين مشخصه آثاري دانست كه حزب توده درباره تاريخ معاصر ايران، تدوين و منتشر كرده است.

كودتاي 28 مرداد 1332 به آزادي هاي اجتماعي و سياسي پايان داد. حكومت شاه از سال 1341 به بعد پايگاه هاي قدرت و ديكتاتوري خود را استحكام بخشيد. در داخل كشور جز در يكي دو مورد، هيچ اثر با ارزشي از هيچ زاويه اي در زمينه تاريخ معاصر نوشته نشد. احزاب و سازما ن هاي سياسي به بن بست رسيدند و در اين ميان بودكه طليعه هاي انقلاب اسلامي شكل گرفت. در اين دوره بود كه در زمينة تاريخ نويسي انديشه هاي تازه اي مطرح شد. جلال آل احمد در كتاب غرب زدگي كوشيد تا نگاهي تازه را در تاريخ نويسي مطرح كند. هرچند كه كتاب او مسايل ديگري را دنبال مي كرد. تحقيقاتي نيز دربارة نهضت مشروطه مانند ايدئولوژي مشروطيت از فريدون آدميّت به چاپ رسيد كه دنباله همان تفكرات ليبراليستي بود.

از چند اثر كه بگذريم يكي از ويژگي هاي تاريخ نويسي ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامي را مي توان در اين ديدگاه ديد كه مورخان ملي و درباري و چپي نقش مذهب و هويت مذهبي فرهنگ ايراني را ناديده مي گرفتند و از اين رو نمي توانستند حركت هاي مردم ما را در تاريخ بررسي كنند و چنين بود كه بخش مهمي از گرايش هاي عامل در تاريخ ايران از نظر اين مورخان پنهان مي ماند و قالب هاي ماركسيستي يا غربي آنان قادر به درك نقش مذهب و هويت ديني فرهنگ ما نبود.

از پيروزي انقلاب اسلامي تا امروز توجه و اقبال ايرانيان و به ويژه جوانان به مطالعه و شناخت و بررسي تاريخ معاصر به نحو چشمگيري رو به افزايش و گسترش داشته است تا حدي كه مي توان گفت توجه به تاريخ و تاريخ نويسي و به ويژه اقبال به مطالعه و شناخت تاريخ معاصر در ايران هرگز تا اين حد نبوده است. كساني كه در حوادث تاريخ معاصر نقش داشته اند، به نگارش و انتشار خاطرات خويش در داخل و خارج از كشور همت گماشتند. آثار بسياري از مورخان، گزارشگران و خاطره نويسان غربي دربارة تاريخ معاصر ترجمه و چاپ شده است. از ايرانيان و خارجيان بسياري به تأليف آثاري در زمينه تاريخ معاصر ايران به صورت

ص: 15

عمومي يا تخصصي برخاسته اند و آثارشان را در دسترس مشتاقان گذاشته اند. متون تاريخ معاصر با اقبال و استقبال وسيع و گستردة كتابخوانان روبه رو شده است. تيراژ بالا و تنوع چشمگير عناوين و منظر و ديدگاه ها، كثرت ديدگاه ها و بحث هائي كه دربارة كتاب هاي تاريخي در ميان مردم و در مطبوعات مطرح مي شود جملگي نشانه هايي هستند از اقبال و توجه مردم و كتابخوانان و به ويژه نسل جوان به شناخت تاريخ معاصر كه گستره و دامنه و كميت و كيفيت آن در ايران بي سابقه است.

اقبال گسترده به شناخت و مطالعه تاريخ معاصر در دوران انقلاب اسلامي و تا امروز را زمينه هاي گوناگوني است كه از آن جمله مي توان به دلايل زير اشاره كرد:

با پيروزي انقلاب اسلامي و شكل گيري جمهوري اسلامي، دوراني تازه در تاريخ معاصر ايران آغاز شد و دوراني كه از انقلاب مشروطه آغاز شده بود در بهمن ماه 1357 به پايان خود رسيد. نظام ستم شاهي و سلسلة پهلوي براي هميشه فروريخت و نظامي پديد آمد كه بر بسياري از ارزش هاي نظام پيشين خط بطلان كشيد و ارزش هاي جديدي را جايگزين آن كرد. انقلاب اسلامي، جامعة ايراني را در ابعاد گوناگون سياسي، اقتصادي و فرهنگي دگرگون كرد و در اين نقطة عطف بزرگ، دوراني تازه در سرنوشت ملي و ديني جامعة ما آغاز شد.

همواره گفته اند كه تاريخ واقعي يك دوران را نمي توان در همان دوران نوشت و آن كس كه به كنكاش تاريخ دوره اي در همان دوران برمي خيزد با موانعي عبورناپذير مواجه است. چنين كسي اسناد و مدارك لازم را در اختيار نخواهد داشت، بسياري از حقايق ناگفته و در پرده است و بسياري از حقايق را به دلايل و مصلحت هاي گوناگون نمي توان گفت. حكومت ها در جهت حفظ اقتدار خود بسياري از مدارك را از دسترس مورخ دور نگه مي دارند و از او مي خواهند كه تاريخ را چنان روايت كند كه آنان مي پسندند. شاهدان، راويان و مورخان هر دوره، خود در حوادث جاري و روزمره درگيرند و بناگزير از موضعگيري ها و درگيري هاي خويش تأثير مي پذيرند و... امّا هنگامي كه دوراني به پايان مي رسد فرصتي فراهم مي آيد كه راويان و مورخان از موضع گيري ها و منافع و درگيري ها رها شوند و به تاريخ فراتر از شرايط روز چون گذشتة سپري شده و نه چون حال نظر كنند، اسناد و مدارك بسياري در دسترس مورخان قرار مي گيرد، ناگفته هايي گفته مي شود، فشار حاكمان براي تحريف تاريخ از بين مي رود، شخصيت هايي كه درگير حوادث دوران سپري شده، بوده اند اغلب به پايان راه خود مي رسند و مجال و فرصت مي يابند تا فارغ از شرايط و مصلحت انديشي هاي روزمره و گذرا

ص: 16

خاطرات خويش را بيان كنند. مورخ نيز از درگيري و موضع گيري روزمره رها مي شود و امكان آن را مي يابد كه در دوران گذشته، چون دوراني سپري شده با بيطرفي بيشتري بنگرد و... اين همه فرصتي بود كه با انقلاب اسلامي فراهم شد. اسناد و مدارك بسياري در دسترس محققان قرار گرفت، بسياري از شخصيت هايي كه در حوادث دوران گذشته نقش داشتند، چه آنان كه در ايران ماندند و چه آنان كه به غرب پناه بردند، خاطرات خويش را نوشتند، آثار گوناگوني ترجمه و چاپ شد و جمهوري اسلامي بر پاية ارزش هاي ديني خود كه به طرح آراء و افكار و ديدگاههاي گوناگون معتقد است مجال آن را فراهم آورد كه كتاب هاي تاريخ معاصر با ديدگاههاي گوناگون و حتي معارض با انقلاب اسلامي مانند پاسخ به تاريخ، محمدرضا پهلوي، خاطرات سياسي ايرج اسكندري، خاطرات ثريا اسفندياري، تخت طاووس، فريدون هويدا و... درايران چاپ و منتشر شود و اين همه اشتياق شناخت تاريخ معاصر را افزايش داد.

انقلاب اسلامي تحولات عظيمي را در جامعه ما پديد آورد. حضور و مشاركت گسترده مردمان در عرصه هاي سياسي و اجتماعي و فرهنگي و در تعيين سرنوشت ملي از ابعاد مهم اين تحول عظيم بود. مشاركت مردمان زمينة عيني و مهم ترين انگيزة ارتقاء آگاهي و شعور اجتماعي است و شناخت تاريخي و كنكاش در تاريخ معاصر را مي توان از نتايج حضور وسيع و گسترده مردم در صحنه هاي سياسي و اجتماعي و فرهنگي تلقي كرد كه به نوبة خود يكي از دلايل اقبال وسيع به مطالعه تاريخ معاصر در ميان كتابخوانان ايراني است.

با انقلاب اسلامي توجه جهانيان به ايران و جمهوري اسلامي افزايش يافت. جمهوري اسلامي مدعي ارائة فرهنگي است كه گرچه در دين اسلام ريشه دارد امّا براي جهانيان تازه و ناشناخته است و در عصر ما كه مقابله فرهنگ هايي بزرگ يكي از روندهاي اصلي آن است، عرضة فرهنگي تازه و نو توجه افكار عمومي و جهانيان را برمي انگيزد. از سوي ديگر با انقلاب اسلامي ميهن ما از كشوري وابسته به آمريكا و غرب به كشوري مستقل و مقتدر تبديل شد كه سياست هاي آن بر جهان امروز تأثيري كارساز دارد. در رژيم ستم شاهي كشور ما به رغم موقعيت مهم استراتژيك و اقتصادي خود در سياست جهاني توجهي را برنمي انگيخت، چرا كه مواضع آن در سياست جهاني تابعي از سياست هاي آمريكا بود، امّا پس از انقلاب اسلامي آرزوي ديرينة ايرانيان تحقق يافت و ايران به كشوري مستقل تبديل شد كه با بزرگ ترين قدرت سلطه گر جهان يعني آمريكا به مبارزه برخاست و در سياست جهاني به

ص: 17

كشوري مطرح بدل شد.

از طليعه پيروزي انقلاب تاكنون، كشور ما حوادث بزرگي چون جنگ تحميلي را از سر گذرانده است. طرح فرهنگي نو، موضع گيري هاي مستقل و زيستن در حوادث و بحران ها كشور ما را به كشوري خبرساز در دنيا بدل كرد و توجه جهانيان را به ايران برانگيخت. شناختن ايران به عنوان يك ضرورت در جهان مطرح شد و از آنجا كه هيچ جامعه اي را بدون شناختن تاريخ آن نمي توان شناخت اين امر سبب شد كه محققان بسياري در جهان به مطالعه تاريخ معاصر و فرهنگ اسلامي ايران همت گماشتند و كتب تاريخي در مورد ايران با اقبال جهانيان روبه رو شد. در ايران نيز بسياري از نوشته هاي محققان و گزارشگران غربي حتي آنها كه با انقلاب اسلامي در تضاد بودند، ترجمه و چاپ شد.

سپري شدن يك دوره و آغاز دوراني نو، مشاركت مردم ايران در صحنه هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي و در تعيين سرنوشت ملي، توجه روزافزون جهانيان به شناخت فرهنگ و تاريخ ايران، سعة صدر جمهوري اسلامي در چاپ و ترجمه آثاري كه با ديدگاههاي گوناگون به تاريخ معاصر ايران مي پردازند را مي توان از دلايل و عوامل مهم گسترش روزافزون توجه و اقبال ايرانيان به مطالعة تاريخ معاصر دانست. نظام جمهوري اسلامي به دليل ارزش هاي اعتقادي خود زمينة برخورد آراء و طرح نظريات گوناگون را فراهم آورد. ديدگاههاي گوناگون از فراماسون ها و سلطنت طلبان و مدافعان رژيم ستم شاهي تا چپ ها و مليون، فرصت و مجال آن را يافتند كه خاطرات خود را منتشر كنند و يا به تأليف و انتشار كتاب هاي تاريخي بپردازند. دهها كتاب در اين زمينه ترجمه و چاپ شد و حتي آثار شاه و ديگر افراد خاندان پهلوي امكان انتشار يافت. امّا به رغم اين همه، در تاريخ نويسي و به ويژه در نگارش تاريخ معاصر ايران هنوز در آغاز راهيم و تا دستيابي به تاريخ نويسي مبتني بر ارزش هاي اسلامي راه درازي در پيش داريم.

بررسي كتاب هايي كه در زمينه تاريخ معاصر ايران در 18 سال گذشته منتشر شده است كاري گسترده است و مجالي ديگر مي طلبد. در يك نگاه اجمالي اين آثار را از چند زاويه مي توان طبقه بندي كرد:

1_ از نظر ارزش هاي كيفي و ساختاري و محتوايي _ از اين زاويه اين آثار را مي توان به آثاري بي ارزش يا كم ارزش و پاورقي گونه و آثار باارزش و تحقيقي تقسيم بندي كرد. در گروه اوّل ساختار پاورقي گونه داستاني بر روش علمي غالب است. از متدولوژي علمي و نقد و

ص: 18

سنجش و تحليل نشان چنداني نيست، حوادث چون روايتي قصه گونه و بدون معيارهاي تعريف شده بازسازي مي شوند و از اسناد و مدارك و نقد منابع و مأخذ و ديگر ويژگي هاي آثار علمي كم تر مي توان نشاني ديد. اين گونه آثار در قالب خاطره يا تأليف ارائه مي شوند امّا بيشتر گذران سادة اوقات فراغت را در نظر دارند. از اين دست آثار مي توان به آثار مسعود بهنود، ابراهيم صفايي، محمود طلوعي، احمد سميعي و.. اشاره كرد.

در گروه دوم يعني آثار تحقيقي يا خاطرات منقّح شده سعي مؤلفان بر آن بوده است كه از روش علمي، معيارهاي تعريف شده نقد و بررسي، سنجش و تحليل مدارك و اسناد و... بهره گرفته شده و در نگارش اثر روش هاي آكادميك را به كار ببرند. از اين دست آثار مي توان به تاريخ 25 ساله اثر غلامرضا نجاتي اشاره كرد.

2_ از نظر قالب _ از اين زاويه، اين آثار به دو گروه خاطرات و مصاحبه ها و تأليف ها تقسيم مي شوند كه ايرانيان يا خارجيان به انتشار آنها همت گماشته اند. در بخش اوّل يعني خاطرات ايرانيان و خارجياني كه در تاريخ معاصر ايران نقش داشته اند آثار بسياري تأليف و در داخل يا خارج از ايران به چاپ رسيده است و اين گروه در آثار منتشر شده در زمينة تاريخ معاصر ايران بيشترين سهم را دارد. دربارة خاطرات بايد به چند نكتة اساسي توجه داشت كه مهم ترين آن روند تأثيرگذاري ذهنيت و ديدگاهها و منظر راويان بر روايت آنان است. پيش از اين دربارة اين عامل سخن رفت و اشاره شد كه ذهنيت راويان همواره مشروط و محدود و نسبي است و هر راوي از ديدگاه خود و متناسب با موقعيت اجتماعي و فرهنگي و روان شناختي و متناسب با منافع و علائق فردي و جمعي خود به تاريخ مي نگرد و خاطرات شخصيت هايي كه در حوادث يك دوران نقش داشته اند از ديدگاه و منظر و موقعيت و منافع و علائق فردي و اجتماعي راويان به شدت رنگ مي پذيرد. علاوه بر اين، كساني كه خاطرات خودرا مي نويسند گاه عامدانه و گاه ناآگاه بخش هايي از تاريخ را آن سان كه دريافته اند يا آن سان كه به سود خود مي پندارند روايت مي كنند. در اين گونه خاطرات راويان به دلايل گوناگون _ ازجمله علائق سياسي و يا به قصد تبرئه خود_ بسياري از واقعيت ها را پوشيده مي دارند و گاه حتي انكار يا تحريف مي كنند. كتمان يا تحريف عامدانه واقعيت ها به قصد تبرئه خود را بيش تر مي توان در خاطرات عاملان و سردمداران رژيم ستم شاهي ديد و كتمان يا تحريف عامدانة واقعيت ها به قصد پوشيده نگه داشتن نقش دولت هاي خارجي در حوادث تاريخ معاصر بيش تر در آثار خارجياني ديده مي شود كه عاملان دولت خود بوده اند و در تاريخ معاصر ايران نقش داشته اند.

ص: 19

امّا به هر رو خاطرات ايرانيان و خارجياني كه نقشي در تاريخ معاصر داشته اند براي مورخان و علاقمندان به تاريخ، اسنادي باارزش به شمار مي روند و اگر با نقد و سنجش در آنها نگريسته شود گوشه هايي از گذشته را باز مي نمايند.

آثار تأليف شده از گزارش هاي ژورناليستي و گزارش هاي علمي و مستند تا متون آكادميك را دربرمي گيرند كه دربارة هر يك بايد نقد و بررسي جداگانه اي انجام داد.

3_ از نظر ديدگاه _ از اين زاويه خاطرات و تأليفاتي را كه در زمينة تاريخ معاصر ايران نوشته شده است مي توان به چند گروه تقسيم كرد:

1_ خاطرات و تأليفات مدافعان يا سردمداران رژيم گذشته.

2_ خاطرات و تأليفات مليون و ناسيوناليست ها و ليبرال ها.

3_ خاطرات و تأليفات چپ ها به ويژه فعالان و رهبران حزب توده.

4_ خاطرات و تأليفات طرفداران انقلاب اسلامي.

5_ خاطرات و تأليفات و گزارش هاي غيرايرانيان كه تنوع بسيار داشته و از زاويه هاي گوناگون و ديدگاههاي متنوع نگارش يافته اند.

در گروه اوّل يعني در طيف مدافعان يا سردمداران رژيم گذشته برخي از كتاب ها در داخل كشور به چاپ رسيده اند و برخي را كساني نوشته اند كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي به كشورهاي ديگر پناه برده اند. خاطرات اين گروه را بيش تر شخصيت هاي مؤثر و مهم رژيم گذشته نوشته اند و اغلب كوشيده اند تا با تحريف تاريخ و كتمان و پوشيده نگه داشتن بسياري از واقعيت ها، خود و رژيم ستم شاهي را تبرئه كنند. در اين گونه خاطرات گاه انتقادهايي نسبت به رژيم گذشته ديده مي شود امّا اين انتقادها بيشتر سطحي و متوجه رقباي سياسي راويان است. از اين دست آثار مي توان به پاسخ به تاريخ _ به قلم يا روايت شاه سابق، 5 سال در حضور شاه _ اشرف احمد، خاطرات علي اميني، اعترافات عباس قره باغي، از كاخ شاه تا زندان اوين _ احسان نراقي، اشاره كرد. البته در اين ميان چند كتاب از جمله خاطرات ارتشبد حسين فردوست، يادداشت هاي علم، خاطرات سليمان بهبودي و... از ويژگي هايي برخوردارند. در خاطرات فردوست كه پس از انقلاب اسلامي نوشته شده است گوشه هايي از وابستگي شاه و ويژگي هاي نظام ستم شاهي با صراحت بيشتري مطرح شده است. يادداشت هاي علم و خاطرات سليمان بهبودي در زمان حكومت شاه نگارش يافته اند و رنگ و بوي زمانة نگارش خود را دارند. گروهي نيز از همين زاويه در داخل كشور و يا خارج از كشور

ص: 20

آثاري تأليف كرده ا ند كه از آن ميان مي توان به آثار ابراهيم صفايي، محمود طلوعي، مصطفي الموتي و... اشاره كرد. در اين آثار نيز پوشيده نگه داشتن برخي از واقعيت ها به قصد تبرئه رژيم سابق يا چهره سازي و تبرئه بعضي از شخصيت هاي حكومت سابق به وفور ديده مي شود. در خاطرات و تأليفات اين گروه كوشش بر آن است كه «انقلاب» و آرمان گرايي از هر نوع محكوم شده و وابستگي به غرب به ويژه آمريكا به عنوان راه توسعه و صنعتي شدن كشور توجيه و تبليغ شود. در اين آثار از تسليم در برابر سلطه گران داخلي و خارجي به عنوان واقع گرايي در برابر آرمان گرايي دفاع مي شود و تلاش بر آن است كه شخصيت هاي وابسته اي چون سيدضياء، رضاخان، قوام السلطنه، زاهدي و... به عنوان سياستمداران واقع بين و ملي و مدافع توسعه و پيشرفت وانمود شوند و در مقابل، كساني چون مدرس و مصدق به عنوان آرمان گرايان ماجراجو و واقعيت گريز معرفي شوند. اين گونه الگوسازي ها در واقع برخي از مفاهيم اصلي انقلاب ازجمله استقلال را هدف گرفته اند.

2_ خاطرات و تأليفات مليون، ناسيوناليست ها و ليبرال ها و... برخي از رهبران و فعالان جبهه ملّي در داخل يا خارج از كشور خاطرات خود را منتشر كرده اند مانند شاپور بختيار،كريم سنجابي و ... در اين گونه آثار كه از ديدگاه ليبراليستي نگارش مي يابند سعي بر آن است كه نقش جبهه ملّي در مبارزات دوران ستم شاهي از آن چه در واقعيت بوده است پررنگ تر شده و نقش روحانيون و عامل مذهبي و مردم كم تر از آن چه در واقعيت بوده است تصوير شود. راويان از ديدگاه خويش تاريخ را روايت مي كنند و گاه واقعيت هايي را در راستاي مقاصد حزبي (دفاع از حزب و جبهه ملّي) و يا در راستاي منافع و علائق شخصي تحريف مي كنند. دشمني با چپ ها و شعار عدالت اجتماعي از سويي و مخالفت با نظام ديني و گرايش به ليبراليسم و ناسيوناليسم از ويژگي هاي منظر اين گونه راويان است كه بر روايت آنها تأثيري پررنگ برجاي مي گذارد. امّا با اين همه اين خاطرات در برابر خاطرات سران رژيم گذشته، بعدي ديگر از تاريخ معاصر ما را باز مي نمايند كه آگاهي بر آن براي درك تاريخ معاصر ايران ضروري است.

برخي از مليون با ديدگاه ناسيوناليستي و ليبرالي خود آثاري در زمينه تاريخ معاصر ايران تأليف كرده اند كه از آن ميان مي توان به كتاب تحقيقي و آكادميك و پرارزش غلامرضا نجاتي به نام تاريخ 25 ساله اشاره كرد كه گرچه مهر ديدگاههاي ملي گرايانه را بر پيشاني دارد امّا در گردآوري اسناد و مدارك و بهره گيري از روش علمي تحقيق و بررسي قابل توجه است.

ص: 21

3_ خاطرات و تأليفات چپ ها_ در طيف چپ و هواداران ماركسيسم از دوران مشروطه به بعد تلاش هايي را در زمينه نگارش تاريخ معاصر و به ويژه تاريخ فعاليت هاي چپ ايران شاهد بوده ايم كه از قديمي ترين اين اسناد مي توان به خاطرات حيدر عمواوغلي و كتاب عبدالصمد كامبخش در زمينة جنبش هاي كارگري ايران و ورق پاره هاي زندان و 53 نفر اثر بزرگ علوي اشاره كرد. در تاريخ نويسي چپ ايران دو گرايش اصلي را مي توان ديد: نخست خاطرات فعالان و رهبران حزب توده يا تأليفاتي كه اعضاي حزب توده با همان ديدگاه نوشته اند و دوم خاطرات و تأليفاتي كه به طيف هاي مختلف چپ غيرتوده اي ايران تعلق دارد. از گروه اوّل مي توان به خاطرات عبدالصمد كامبخش، اردشير آوانسيان، ايرج اسكندري، احسان طبري، انورخامه اي، مريم فيروز، فريدون كشاورز، احمد شفايي، كيانوري(كه كتاب حاضر نيز بخشي از آن است) و... اشاره كرد و از گروه دوم مي توان خاطرات و آثار كساني چون يوسف افتخاري، خان بابا تهراني، خليل ملكي و همايون كاتوزيان نام برد. از تأليفات چپ ها در زمينه تاريخ معاصر ايران نيز مي توان از انبوه كتابهايي كه در بازار كتاب موجود است ياد كرد.

در خاطرات و تأليفات فعالان و رهبران حزب توده، چه آناني كه در مقاطعي از حزب جدا شده اند مانند كشاورز، اسكندري و... و چه آنها كه تا آخر در حزب سمت و عنواني داشته اند مانند كيانوري و... به چند نكتة مهم مي توان اشاره كرد. حزب توده در فلسفه و تاريخ و علوم انساني، هم چنان كه در سياست ها، ديدگاههاي خود را از ماركسيسم به روايت شوروي آن روزگار يعني ماركسيسم روسي وام گرفته بود همان گونه كه پيش از اين اشاره شد... ماركسيسم روسي در تاريخ نويسي تابع مفاهيم و قالب هاي از پيش تعيين شده بوده و در اين ديدگاه تاريخ نويسي نه جست وجوي واقعيت ها كه تحريف واقعيت ها به نفع قالب هاي از پيش تعيين شده است.

ويژگي ديگر خاطرات و تأليفات فعالان و رهبران حزب توده روش توجيه گرانة اين آثار است. در اين آثار كوشش بر آن است كه با تحريف واقعيت ها و يا ارائه تحليل هاي قالبي، خطاها و اشتباهات حزب توده توجيه شده و حتي در موارد مهمي چون تبعيت از شوروي سابق، نقش حزب توده در مقابله با مصدق در نهضت ملي كردن نفت و... به نحوي توجيه و حزب تبرئه شود. رهبران و فعالان حزب توده در خاطرات خود تلاش دارند كه حزب را تا زماني كه عضو رهبري آن بوده اند مبرا از خطا و اشتباه نشان دهند و اگر به خطا و اشتباهي نيز اشاره مي كنند، يا درصدد توجيه آن برمي آيند و يا آن را به رقباي حزبي خود نسبت

ص: 22

مي دهند. اين ويژگي ها را به خوبي مي توان در خاطرات كيانوري و خاطرات رقباي او چون اسكندري و كشاورز ديد.

در طيف چپ كساني نيز از منظر غيرتوده اي خاطرات و تأليفاتي در زمينة تاريخ معاصر ايران در داخل و يا خارج از كشور منتشر كرده اند. خاطرات خليل ملكي، آثار همايون كاتوزيان، خاطرات مهدي خان بابا تهراني، انورخامه اي، دكتر جهانشاهلو از اين دست است. در خاطرات ملكي و تأليفات همايون كاتوزيان تلاش گسترده اي براي محكوم كردن حزب توده و ديگر نيروهاي سياسي به سود سوسياليست هاي طرفدار خليل ملكي ديده مي شود و چهره سازي از ملكي از مشخصه هاي اين آثار است و در آثار ديگري مانند خاطرات خان بابا تهراني، كاتوزيان، آشوري و... اين امر به وضوح ديده مي شود.

4_ خاطرات و تأليفات طرفداران انقلاب اسلامي _ تاريخ نويسي ما تا دستيابي به شيوه اي مبتني بر ارزش هاي فرهنگي انقلاب اسلامي راه درازي را در پيش دارد. امّا طرفداران انقلاب اسلامي و يا برخي از فعالان اين انقلاب تأليفات و خاطراتي نوشته اند كه گوشه هايي از تاريخ معاصر ايران را تصوير مي كند. در اين زمينه مي توان به تاريخ سياسي _ حسن آيت، نهضت امام خميني(ره) _ سيدحميد روحاني، نهضت روحانيت _ حجت الاسلام علي دواني و... اشاره كرد. در زمينة تأليفات و خاطرات مرحوم آيت الله سيدمرتضي پسنديده، شهيد حاج مهدي عراقي، حجت الاسلام هادي غفاري، شهيد حجت الاسلام محلاتي و ... و نيز هفت جلد خاطرات زندگي امام خميني (ره)، خاطرات 15 خرداد،خاطره هايي از شهيد رجايي، خاطره هايي از شهيد نواب صفوي و... در خاطره نويسي اشاره كرد.

5_ تأليفات و خاطرات و گزارش هاي غيرايرانيان دربارة تاريخ معاصر ايران از نظر قالب و ديدگاه، تنوع بسيار دارد. برخي از اين خاطرات را مأموران و ديپلمات هاي غربي مانند سفراي آمريكا و انگليس و... نوشته اند و برخي حاصل كار روزنامه نويسان و محققان غربي يا محققان مسلمان است. بررسي اين آثار به دليل تنوع قالب و ديدگاه، خود مي توانند موضوع يك تحقيق جداگانه باشد.

با آن چه آمد، جايگاه كتاب حاضر و انگيزة انتشار آن را مي توان دريافت. انتشار كتاب خاطرات كيانوري در سال 1370 با استقبال وسيع علاقمندان به شناخت تاريخ معاصر ايران روبه رو شد و بحث هاي بسياري را در محافل سياسي و فرهنگي و در مطبوعات برانگيخت و نقدها و انتقادهاي گوناگوني بر آن كتاب نوشته شد. كتاب حاضر در واقع ادامة همان خاطرات است

ص: 23

. كيانوري در اين كتاب كه جلد اوّل آن را در دست داريد، گوشه هايي از خاطرات ساليان فعاليت خود را با آزادي باز گفته و از ديدگاه خود نقش برخي از شخصيت هاي سياسي تاريخ معاصر ايران را بررسي و برخي از ديدگاههاي رايج در تاريخ نويسي ايران را نقد و تحليل كرده است. جلد دوم اين كتاب نيز به زودي منتشر خواهد شد.

پيش از اين دربارة تأثير ديدگاه و موقعيت و منافع و علائق اجتماعي و سياسي و فردي و جمعي راويان خاطرات بر روايت آنها مباحثي مطرح شد و نيز به برخي از ويژگي هاي خاطرات رهبران حزب توده از جمله توجيه گري، تبرئه حزب و خود، تبعيت از الگوهاي از پيش ساخته شدة ذهني اشاره شد. خاطرات كيانوري و روايت او نيز از اين ويژگي مبرا نيست. نظريات و برداشت ها در روايت كيانوري را بايد با توجه به ديدگاه و منظر و بينش او و نيز با توجه به موقعيت و جايگاه او در تاريخ معاصر ايران نقد و بررسي كرد.

كيانوري از دوران جواني كه با گروه 53 نفر به زندان افتاد تا زماني كه عنوان دبير اول حزب توده ايران را داشت از فعالان و رهبران برجسته حزب توده بوده است. كيانوري در سال 1322 به عضويت كميته مركزي انتخاب شد. در سال 1333 به شوروي گريخت و در سال 1357 به عنوان دبيراول حزب توده ايران برگزيده شد و در زندگي سياسي خود افت و خيزهاي بسياري را از سرگذارنده است امّا چنان كه از نظريات او پيدا است، فروپاشي شوروي و شكست حزب توده و نيز تحولات فكري و فرهنگي جهان در چند دهة اخير تأثير چنداني بر ديدگاههاي او نگذاشته است و كيانوري هنوز هم با همان نگرش از همان منظري به تاريخ مي نگرد كه مي توان از آن به عنوان نگرش سنتي _ روسي چپ ايران و حزب توده در چند دهة گذشته ياد كرد. امّا به هر حال از آن روي كه كيانوري در تاريخ چپ ايران يكي از برجسته ترين، ديرسال ترين و پرسابقه ترين رهبران فعال است، در خاطرات و نظريات او بسياري از حوادث و واقعيت ها بازگفته مي شود و بر خواننده است تا با ديدة انتقادي، طلا از مس بازشناسد. كيانوري تاريخ را از منظر خود روايت مي كند و روايت او را بايد با توجه به ديدگاه او نقد و بررسي كرد.

انتشار اين كتاب همچون كتاب خاطرات كيانوري، بحث ها و انتقادهايي را در پي خواهد داشت و در اين بحث ها بسياري از مسايل روشن خواهد شد. ناشر با بسياري از نظريان كيانوري و نيز با ديدگاه او مخالف است امّا با توجه به ارزش هاي مكتبي اسلام و انقلاب اسلامي كه برخورد آراء را زمينة مناسبي براي رشد و تعالي فرهنگي مي داند و با توجه به

ص: 24

نقش كيانوري در تاريخ معاصر و جايگاه او در حوادث سياسي و بحث هايي كه انتشار كتاب او به دنبال خواهد داشت و براي پاسخ گويي به نياز و اشتياق نسل جوان در شناخت تاريخ معاصر ايران به انتشار اين كتاب برخاسته است؛ چرا كه به عنوان ناشر اعتقاد دارد كه كيانوري نيز حق اظهارنظر دارد و حق دارد كه نظريات خود را در جامعه مطرح كند. ناشر اميدوار است كه صاحب نظران و كساني كه نامي از آنها در كتاب كيانوري آمده است و يا در حوادث نقش و سهمي داشته اند و محققان و علاقمندان به شناخت تاريخ معاصر به نقد و بررسي اين كتاب بپردازند تا با طرح ديدگاههاي گوناگون فضايي بوجود آيد كه همگان نظرات خويش بازگويند و خوانندة علاقمند امكان آن را بيابد كه با مقايسه و سنجش آراء گوناگون دريافت درست تر و جامع تري از تاريخ معاصر ايران به دست آورد. به گمان ما اين گونه بحث ها به نسل جوان ايران ياري مي رساند تا تاريخ معاصر كشور خود را بشناسد و از آن بياموزد. ناشر اميدوار است كه كتاب حاضر و جلد دوم آن كه به زودي منتشر خواهد شد سرآغازي باشد براي طرح بحث ها و ديدگاههاي گوناگون و به فضايي ياري رساند كه انقلاب اسلامي در زمينه برخورد آزاد آراء و افكار به آن اعتقاد دارد.

بهار 1376

ص: 25

ص: 26

مي نويسند و به رويدادها مي پردازند كه همان وقايع نگاري است و مي تواند خيلي صادقانه هم باشد، مثل احمد كسروي كه تاريخ مشروطه را به همين روال نوشته است. و يا، نوعي تاريخ نگاري علمي.

تاريخ نگاري علمي عبارت است از مطالعه وضعيّت سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي يك دورة خاص، دقيقاً براساس رويداده هاي علمي.

در اين تاريخ ها، تاريخ نويس، دلايل رخدادها و حوادث سياسي را با توجه به شرايط ذكر شده بررسي مي كند.

اگر مبناي كار، اين باشد، بقيه تاريخ ها و تاريخ نگاري ها به شرح وقايع و رويدادها، آنهم بدون ريشه يابي علل و عوامل ايجابي آنها خلاصه مي شود. البته قصدم اين نيست كه بگويم تاريخ نگاري و يا شرح خالص رويدادها، كار خوبي نيست. نه،اگر واقع گرايانه و صادقانه باشد، خوب است. و ما، در كشورهاي اروپايي و پيشرفته هم، تاريخ نگاري داريم، مثل: تاريخ ويل دورانت و يا تاريخ آلبر ماله، كه در برگيرندة وقايع تاريخي تمام جهان است. امّا كتاب هايي هم هستند كه بر پايه تحليل هاي دقيق اجتماعي، نوشته شده اند. همين مطلب در مورد ايران هم مصداق دارد، دانشمنداني كه تاريخ ايران را نوشته اند، هم، دو گونه اند: آنها كه بي غرض، دربارة تاريخ ايران، اظهارنظر كرده اند، مثل تاريخ ماد نوشته دياكونوف، و يا مناسبات ارضي ايران در عهد مغول نوشته پطروشفسكي، و ناصر خسرو و اسماعيليان نوشته برتلس كه هر سه جالب هستند!

نوع ديگر، تاريخ نگاران يا مستشرقيني هستند كه مثل ماسينيون فرانسوي، در مورد دوران اسلام تاريخ نوشته و نظريات سياسي و مذهبي خود را هم در آن دخالت داده اند.

درباره نوع نگاه ادوارد براون هم، داوري هاي مختلفي وجود دارد. من كتاب او را نخوانده ام و قضاوت نمي كنم. امّا در ميان آثار منتشر شده از سوي نويسندگان كشورهاي امپرياليستي هم، تحقيقاتي ديده مي شود كه در عين وابستگي كامل به سازمان هاي امنيتي آنان، جالب توجه هستند. مثل تحقيق خانم لمبتون دربارة عشاير ايران به نام مالك و زارع در ايران.

س: به نظر شما قصد امثال ادوارد براون و مستشرقيني از اين دست بيشتر اطلاع از ايران و ايران شناسي بوده يا در نهايت به دنبال اهداف استعماري و منافع خاص كشورهاي خود بوده اند؟

ج: جواهر لعل نهرو، از ميان تاريخ نويسان انگليسي، تنها از 2 نفر به عنوان تاريخ نويس

ص: 27

مترقي انگليسي نام مي برد: يكي، جرج ولز و ديگري كارلايل. و اين بدان معنا است كه از نظر نهرو ديگر شرق شناسان، مترقي و بي نظر نيستند. ادوارد براون هم با اين تعريف، جزء مترقّي ها و بي نظرها نيست. نمي دانم نوشته هاي نهرو را خوانده ايد يا نه؟

كتاب كشف هندوستان او، بسيار جالب و حتي از نگاهي به تاريخ جهان، به مراتب پخته تر است. تمام وقايع چين و هندوستان و ايران را با توجه به تأثير هر يك، به طرز جالب توجهي تحليل كرده است.

از مسائل بسيار مهمي كه در تاريخ نگاري بايد به آن توجه كرد، نقش شخصيت در تاريخ است. درك درست از نقش شخصيت در تاريخ نويسي علمي، عبارت است از اين كه بدانيم يك شخصيت، يك مرتبه از زمين نمي رويد، شخصيت در زمين آماده، شخم زده و كاشته شده مي رويد، پلخانف، متفكر روسي، كتاب معروفي دارد به نام: نقش شخصيت در تاريخ و تحليل جالبي به دست مي دهد از اين كه چگونه، جريان هاي اجتماعي ريشه دار، شخصيت هاي برجسته خود را پديد مي آورند و آنها را برجسته مي كنند.

لنين، از آسمان نيامده است. او از جنبش انقلابي روسيه و از دل نارضايي مردم در عصر روسيه تزاري، بيرون آمد. اين، نارضايتي توده هاي محروم و فشار آنهاست كه شخصيت ها را مي روياند. ده پانزده شخصيت قبل از لنين بودند از پلخانف تا چرني چفسكي و بعد از آن،تا اين كه بالاخره لنين رشد مي كند. يا فرض كنيد در كشور خودمان، امام، محصول زمان خود بود و عكس العملي كه در جامعه، عليه فرهنگ پهلوي و جنايات و فساد آن، به وجود آمده بود زمينة مناسبي را براي گسترش نظريات امام، به وجود آورد.

به اين ترتيب، ما بايستي، به اين نكته توجه كافي داشته باشيم و بفهميم كه تاريخ نويس، برخورد علمي دارد و يا تنها به تاريخ نگاري روي آورده است؟

س: در دوران اخير شاهد نوع جديدي از تاريخ نويسي يعني تاريخ رجال سياسي، هستيم. به نظر شما، زندگي نامه رجال سياسي و يا خاطرات آنها، در رشد سياسي جامعه و ارائه تاريخ صحيح، چه نقشي مي تواند داشته باشد؟

ج: اگر واقع گرايانه باشد، تأثير خوبي دارد. ولي اگر غير از اين باشد، گمراه كننده است. به ويژه براي نسل جوان. چون جوانان، با توجه به سن و سالشان در متن حوادث نبوده اند و فقط با مطالعه و خواندن كتاب است كه از گذشته اطلاع مي يابند. يك تاريخ نويس مشهور اروپا در شوروي، نظري داده است كه بد نيست آن را در اينجا، مطرح كنم، او معتقد است كه تاريخ

ص: 28

هر دوران را بايد محققين 2 يا 3 نسل بعد بنگارند. چرا كه تاريخي كه مورخين همان دوران بنويسند، به دليل تأثير جريان هاي سياسي بر تاريخ نگار بيشتر غيرواقعي است. دو يا سه نسل بايد بگذرد تا كساني كه كم ترين وابستگي يا دغدغه را نسبت به آن دوران دارند، بي طرفانه و براساس مدارك مستند و صحيح موجود، تاريخ آن دوره را بنويسند.

شما به تاريخ انقلاب كبير فرانسه نگاه كنيد. تاريخ هايي كه در پنجاه سال اوّل نوشته شده، انقلابي را كه نظام اجتماعي اروپا را زير و رو كرد، به صورت يك آدمكشي وحشيانه، نشان داده اند. امّا بعد كه زمان سپري شد و تحقيقاتي صورت گرفت، روشن شد كه گرچه زياده روي هايي در دوران انقلاب، رخ داده، امّا اين نهضت، مردمي، ضدّاشرافي و ضدّارتجاع حاكم بوده و دستاوردهاي گران بهايي داشته است.

رومن رولان، نويسنده نامدار فرانسوي كه كتاب هاي جان شيفته و ژان كريستف از او به فارسي برگردانيده شده است، زندگي نامه بزرگاني مانند: بتهوون، تولستوي، ميكل آنژ، گاندي و روبسپير، بزرگ مرد انقلاب كبير فرانسه را نوشته و روبسپير را در رديف بزرگان فرهنگ و سياست و تاريخ جهان قرار داده است. در پي اين بررسي هاي بي غرضانه است كه قيافه هاي راستين شخصيّت هاي آن دوران، چهرة رهبران انقلابي و چهرة سازشكاران، براساس اسناد واقعي، نشان داده مي شود.

در اين صورت است كه مي شود برداشت صحيحي داشت.

س: با اين تعريف شما مشكلي به وجود مي آيد؛ ما درباره مقاطع بسياري، مانند دوران مشروطه و يا رضاخان، با كمبود منابع روبه رو هستيم دربارة بسياري از شخصيّت هايي كه در متن مبارزات بوده اند، نه تاريخي نوشته شده است و نه آنها خود خاطراتي نوشته اند. بخشي از آنچه كه موجود است، يا تخيّلات و اظهارات بي مبناست و يا آميخته به مسائل صنفي و جرياني و گروهي است و يا اساس استعماري دارد مثل آنچه كه براساس اسناد وزارت خارجه انگليس، كه هنوز بخشي از آن دربارة مشروطيت منتشر نشده، در دست است. با در نظر گرفتن اين واقعيت كه مطبوعات ما در گذشته، در قياس با مطبوعات امروز توجهي به تاريخ نداشتند. به نظر شما، آيا ننوشتن و نگفتن، باعث ابهام در تاريخ، نمي شود؟

ج: عيب كار همين است كه ما مي گوئيم: درباره دوران مشروطيّت و يا دوران پهلوي، ابهام زياد است. ما براساس معلوماتي كه داريم، مي نويسيم. پس اين نوشته ها را نمي توان

ص: 29

بي عيب دانست. ممكن است معلومات بعدي، معلومات فعلي را نفي كند. پس بايد اين نوشته ها را، بطور نسبي و واقع گرايانه، ارزيابي كرد. در كشور ما، نفوذ خارجي تأثير زيادي داشته است. ما بايد يك سنگ محك داشته باشيم. اين سنگ محك در موارد مختلف، فرق مي كند.

مثلاً دربارة جريانات نفت و مصدّق، بايد ببينيم كه نويسنده با آمريكا و انگليس، چگونه برخورد مي كند؟ چون دشمن اصلي ما در آن دوره، آمريكا و انگليس بوده اند. اگر نويسنده، عامل اصلي، يعني امپرياليسم را، اصل قرارداد، معلوم مي شود كه صادقانه برخورد كرده امّا اگر عوامل تعيين كننده را پشت پرده نگهداشت، معلوم مي شود كه كار او قلّابي است.

به همين دليل، من در تمام قضاوت هايم، اين سنگ محك را هميشه به كار مي برم. مي گويم: آقا، معين بكنيد اگر نوشته، دربارة رضاخان است، نقش انگليسي ها را در روي كار آوردن رضاخان معيّن كرده يا نه؟ اگر در اين باره چيزي نگفته، قلّابي است. ممكن است چهار تا واقعيّت هم در حرفهايش باشد. امّا اين رضاخان، چه سياستي را اجرا كرده است؟

يك مقاوله نامة بدون ارزش «دارسي» را به قرارداد 1933 تبديل كرد و دهها سال هم بر اعتبار آن افزود و آنرا به تصويب مجلس دست نشاندة خود هم رساند. بايد بررسي كرد كه چرا اين كار را كرده؟ بعضي ها اين خيانت را به حساب ميهن پرستي او مي گذارند و زياد هم بر آن اصرار مي كنند. در حالي كه اين اقدام، مأموريّتي بوده كه بايد انجام مي داده. همينطور دربارة تقي زاده، فروغي و امثال اينها، در همة اين موارد بايد آن سنگ محك را به كار برد.

س: روند تاريخ نگاري فعلي را چگونه ارزيابي مي كنيد؟

ج: همانطور كه گفتم، اكنون نيز در تاريخ نگاري كشور ما و يا دربارة كشور ما، دو جريان، ديده مي شود: يكي تاريخ نگاري نسبتاً صادقانه، مثل يك عكاسي نسبتاً صادقانه از وقايع، و ديگر، تحريف واقعيّت ها. يعني موّرخ، از ميان واقعيّت هاي موجود، آنچه را كه به نفع خود و در راستاي هدف خود مي بيند، بزرگ مي كند و به آن شاخ و برگ مي دهد و آنچه را كه عليه نظريه خود مي بيند، مسكوت مي گذارد. اين پديده، به ويژه در آثار كساني كه در خارج از كشور و در دنياي امپرياليسم، براي كشور ما، تاريخ مي نويسند، به وضوح ديده مي شود.

به عنوان نمونه، دو نفر را مثال مي زنم: گازيوروسكي(1) و ريچارد كاتم.(2)

ص: 30

گازيوروسكي، تلاش مي كند تا با بهره گيري از اسناد معتبر، اقدامات خرابكارانه امپرياليسم آمريكا را نشان بدهد، و در اثر خود، اشاره دارد كه چگونه، امريكائي ها در روز 27 مرداد 1332، تظاهرات قلّابي با شعارهاي توده اي راه انداخته اند. چگونه با پرداخت پول، اوباش را اجير كرده اند و... امّا در نقطه مقابل، ريچارد كاتم، كه سال هاي زيادي به عنوان كارمند سفارت آمريكا در ايران كار مي كرده، در چاپ اوّل كتابش، از اساس، منكر دخالت آمريكا در كودتاي 28 مرداد مي شود و حتي اظهارات هموطنان آمريكايي خود را دربارة دخالت آمريكا، دروغ پردازي مي خواند. به هرحال، هر دو جريان در تاريخ نگاري فعلي ايران، وجود دارد.

س: به طور كلي تاريخ نگاري فعلي ايران، چه نقاط قوت و ضعفي دارد؟

ج: تقريباً همين مسائلي كه قبلاً گفتم. قوّت آن در طرح يك رشته واقعيّت هاي گذشته است. مثل تاريخ مشروطه و يا تاريخ 18 ساله آذربايجان، كه گرچه باز،همة واقعيّت ها در آن نيامده، امّا براي روشن شدن جنبه هايي از تاريخ، مفيد است. امّا ضعف تاريخ نويسي كنوني در اين است كه در بسياري از موارد، تمام واقعيّت ها نوشته نشده و يا پنهان نگه داشته شده و يا تحريف شده است.

جداي از آنچه كه گفتم با چيزي به نام «تاريخ سازي» هم، روبه رو هستيم كه به كلي، بي ارزش است. به اين معنا كه بعضي از نويسندگان، كوشيده اند از ميان مطالب روزنامه ها و يا نوشته هاي ديگران، سلسله مطالب طويلي دربارة حوادث و رويدادها گرد آورند. مثل: تاريخ بيست ساله حسين مكّي، و يا چندين كتاب پرحجم محمود طلوعي و نظاير اينها.

س: دو نكته منفي ديگر هم در تاريخ نگاري ما وجود دارد، يكي اينكه موّرخين ما ديد سياسي براي شناخت دشمن ندارند و ديگر آنكه برخي از آنها در پي تبرئه جريان يا موضوعي هستند، مثلاً مكّي، در پي تبرئه موضوعي است و ايرج افشار در پي تبرئه تقي زاده و امثال اينها، اين مسايل را هم مي شود از عوامل منفي تاريخ نويسي دانست.

ج: به نظر من، اين گونه افراد، تاريخ سازي مي كنند و هدف معيني هم دارند. به دنبال واقعيّت نيستند. در بسياري از نوشته هايي كه بعداً خواهيم ديد، هدف نويسنده، اين بوده است كه از فرد يا جريان سياسي خاص، دفاع كند و اشتباهات و حتي خيانت هاي فرد مورد نظرش

ص: 31

را كتمان كند و يا حتي در مواردي، جريان مهمي را تحريف كند تا نقش منفي خود را بپوشاند. نمونة مشخص اين گونه افراد، حسين مكّي است.

عده ديگري هم هستند كه حسن نيّت دارند امّا ديدشان محدود است. اين افراد، رويدادها را از «كل به جزء» مورد بررسي قرار نمي دهند، بلكه به دنبال اجزاي رويدادها مي روند. چهار يا پنج جزء را كنار يكديگر مي گذارند و نتيجه مي گيرند در حالي كه عامل اصلي، فراموش شده است. در ديالكتيك منطقي مي گوئيم: هميشه حوادث و رويدادها بايد از كل به جزء، تحليل شوند. چرا كه كل است كه تعيين كننده است و اجزاء، همه تابع كل هستند.

س: ويژگي هاي تاريخ معاصر ايران را در چه مي بينيد؟

ج: ويژگي هاي تاريخ معاصر ما، اين است كه، بعد از دوران مشروطه كشور ما چهار دوران مهم را از زمان رضاخان تا حال داشته است:

1_ 1300 تا 1320

2_ 1320 تا 1332

3_ 1332 تا 1357

4 _ 1357 تا زمان حال

تاريخ نويس معاصر بايستي بر اين چهار دوران اشراف داشته باشد كه ما، چنين اشرافي را نمي بينيم. كسي كه، تا اين حد وسعت آگاهي و ديد داشته باشد، نيست، مگر اين كه در آينده پيدا بشود كه باعث خوشحالي است. تازه دربارة هر يك از اين دوران ها هم، باز تاريخ كاملي در دست نداريم. مثلاً در دورة 1300 تا 1320، تاريخ ما تكه تكه است. كسي نيامده است بطور كامل آنرا تحليل كند. يكي از دلايل، شايد اين باشد كه، بسياري از اسناد مربوط به دخالت انگلستان در سياست ايران، هنوز بعد از گذشت اين همه سال، از بايگاني هاي سري انگليس، بيرون نيامده است. اما دربارة دوران 1320 تا 1332، نوشته، زياد داريم كه البته با تحريف هاي بسيار، همراه است. در مورد دورة 1332 تا 1357، يك نوشته جالب توجه داريم كه تاريخ «سرهنگ غلامرضا نجاتي» است. كه، در مجموع، ميهن پرستانه نوشته شده و با وجود كاستي هايي، قابل قبول است. دربارة دورة 1357 تا به حال هم، هنوز هيچ اثر جامع و فراگيري، تهيه نشده است.

البته خاطرات، برخي پاورقي ها و كتاب ها هم نوشته شده اند كه برخي از آنان حتي متكي به اسناد معتبرند. امّا بسياري از آنها، جهت دار و براي برآوردن منظور خاصي نوشته شده اند. در

ص: 32

كنار اين نوشته ها، يك رشته تحقيقات كارشناسان اروپايي و آمريكايي هم وجود دارد كه بعضاً مطالب جالبي در آن مي توان يافت، ازجمله:

_ خاطرات آنتوني ايدن، وزير خارجه انگليس در دوران كودتاي 28 مرداد 1332.

_ عمليّات چكمه، نوشته وودهاوس، مأمور سازمان امنيّت «ام _آي _6» انگليس در ايران و مأمور براندازي دكتر مصدّق.

_ خاطرات كرميت روزولت، مأمور سيا و رئيس عمليّات كودتاي 25 و 28 مرداد 1332 به رغم گزافه گوئيها و دروغهايش.

_ خاطرات لوئي هندرسن، سفير آمريكا در ايران در دوران دكتر مصدّق.

همچنين، در رابطه با انقلاب ايران، نوشته هاي زير كه به فارسي هم، ترجمه شده اند، مطالب جالبي دارند.

_ خاطرات جيمي كارتر، رئيس جمهور وقت آمريكا.

_ خاطرات ژنرال هايزر، مأمور آمريكا براي انجام كودتا.

_ خاطرات برژينسكي، مشاور امنيّت ملّي آمريكا.

_ خاطرات سايروس ونس، وزير خارجه وقت ايالات متّحده.

_ خاطرات سوليوان، سفير وقت آمريكا در تهران.

كه البته هر يك از نويسندگان، بسياري از مسائل را نگفته اند، و يا واقعيتي را وارونه جلوه داده اند.

علاوه بر اينها، عده اي هم هستند كه در غالب تاريخ نگاري، درصدد تبرئه اشخاص و يا جريانهائي هستند. از جمله تبرئه رژيم پهلوي.

س: به نظر شما، چرا عده اي در تلاش هستند تا رژيم پهلوي را تبرئه كنند؟

ج: به نظر من، دو گروه نيرومند ايراني، به شدّت، درصدد تبرئه رژيم پهلوي (پدر و پسر) هستند. دسته اول، بازماندگان رژيم پهلوي كه به 2 گروه داخلي و خارجي تقسيم مي شوند.

گروه اول، بازماندگان رژيم در داخل كشور، كه نيروي قابل توجهي هستند. اگر بخواهيم، نشانه هايي هم مي توان پيدا كرد. در اولين دورة انتخابات رياست جمهوري، در برابر آقاي خامنه اي، مصطفي كاشاني، پسر آيت الله كاشاني، عضو حزب زحمتكشان مظفر بقايي، يعني جرياني كه آنهمه خيانت كرد، كانديدا شد و رأي بالاي يك ميليون آورد كه كم هم نيست. كساني كه به او رأي دادند چه كساني بودند؟ گروهي از اينها همان بازماندگان رژيم

ص: 33

پهلوي اند. اينها به انحاء مختلف، علاقمندند كه هم خود را تبرئه كنند و هم رژيم پهلوي را و خريدار كتاب هايي هستند كه در تبرئه رژيم پهلوي نوشته مي شود و مدافع آمريكا و انگليس است.

گروه دوم، بازماندگان رژيم پهلوي در خارج از كشور هستند. شمار اين دسته هم بسيار زياد است. بسياري از آنها كه از كشور فرار كرده و به خارج رفته اند، از وابستگان سياسي رژيم پهلوي بوده اند.

نمونه دوم، سلسله كتاب هايي است با عنوان: نخست وزيران ايران، نوشته جعفر مهدي نيا.

جلد پنجم اين كتاب ها را كه نمي دانم تا چند جلد ديگر ادامه خواهد يافت، ديدم كه نامش زندگي سياسي محمدعلي فروغي است. در كل اين كتاب، تنها دو يا سه صفحه درباره محمدعلي فروغي است و بقيه كتاب پر است از تعريف رضاخان واقدامات و خدمات او. مثلاً اينكه رضاخان، ارتش شاهنشاهي را درست كرد. امّا به هدف ايجاد اين ارتش كه تقريباً تمام درآمد نفت، صرف خريد سازوبرگ آن شد، آنهم دراين منطقه مهم جهاني و در جنوب شوروي، اشاره اي نمي شود. قدرت اين ارتش در سوم شهريور 1320 برملا شد كه در ظرف دو سه روز، مثل برف، آب شد.

مثلاً يكي از شاهكارهاي رضاخان را كشيدن راه آهن از شمال تا جنوب مي دانند. درست است كه رضاخان، با بهره گيري از «قوت لايموت» توده هاي مردم از راه ماليات هاي غيرمستقيم، هزينه ساختن راه آهن را سرهم كرد ولي از اين مهم تر، اين است كه يكي از خواسته هاي درجه اوّل انگليس، به هنگام گرفتن امتياز نفت، امتياز احداث راه آهن از بحر خزر تا خليج فارس بوده است.

در سال 1874 ميلادي، 1253 هجري شمسي، انگليسي ها امتياز كشيدن «خط تلگراف» را از ايران گرفتند. در همان سال، رويتر، رئيس اين سازمان، امتياز احداث خط آهن از درياي خزر تا خليج فارس را با حق استفاده 70 ساله از همه ثروت هاي كاني ايران به دست آورد. اين امتياز در سال 1901 ميلادي، 1280 هجري شمسي، به امتياز جستجو و استخراج و بهره برداري از نفت در 6/5 قسمت خاك ايران تبديل شد كه به پيمان دارسي معروف است. بر پايه همين امتياز «شركت نفت ايران و انگليس»، تشكيل شد. محمّدرضا هم همان سياست را دنبال كرد و به صورت ژاندارم براي اجراي سياست آمريكا درآمد.

اين نويسنده و همقطارانش، اين واقعيّت را نمي گويند كه چه طور در دوران محمّدرضا هم

ص: 34

بخش اعظم درآمد نفت، صرف خريد جنگ افزار از آمريكا و انگليس شد و شاه از هر معامله اي براي خودش درصد معيني برمي داشت!

نمونه سوم كه از همه اين ها، گوياتراست، كتابي است باعنوان: تقي زاده و روشنفكري در مشروطيت ايران نوشته مجتهدي، كه در آستانه انقلاب، به چاپ رسيد. اين نمونه، از نمونه هاي ديگر جالب تر است. نويسنده براي اين كه ثابت كند، رضاخان و نوكر بي ارادة او، تقي زاده، آدم هاي خيلي وطن پرستي بوده اند، گفته ها و نوشته هاي چند نفر از همفكران خود را گواه مي آورد. اولين شاهدش، آقاي جمالزاده است. او مقدمه اي بر اين كتاب نوشته كه واقعاً جالب و خنده آور است از جمله اين كه: تقي زاده، «آدم وطن پرست بزرگي است و هر چه دربارة او نوشته شود، كم است.»

نويسنده بعد از جمالزاده، شاهد ديگري مي آورد: عبدالحسين بهنيا. اين يكي در كتاب خود به نام پرده هاي سياست، نفت، نهضت مصدق، ادعا كرده است كه: «در جريان تبديل عهدنامة دارسي به قرارداد نفت سال 1933، هيچگونه تباني از طرف رضاشاه كبير و تقي زاده وجود نداشته است! و آن دو مرد وطن پرست، قدمي بر ضد مملكت برنداشته اند. اگر پادشاه بزرگ به قرارداد رژي رضايت مي داد، پس از شهريور 1320 بيشتر مورد انتقاد قرار مي گرفت!»

نويسنده، دست به دامن گواه سومي مي شود كه اين شاهد بسيار معتبر، مصطفي فاتح، كارمند عاليرتبه شركت نفت و مشاور «كدمن» رئيس شركت نفت ايران و انگليس است كه به پاس خدماتش پادشاه انگلستان به او لقب «سر»، اعطاء كرد. او ادعا كرده است:

هنگام مذاكرات، اصلاً تباني قبلي دركار نبود. پنج سال مذاكره، به جايي نرسيده بود و نقصان عايدات، اعليحضرت فقيد را عصباني كرده بود، در مذاكرات تهران هم، صحبت از تمديد، اصلاً نبود. كدمن، به من گفت تا صحبت از تمديد كردم، اعليحضرت، بسيار ناراحت شدند...(1)

شاهد چهارم، ميرزا عبدالله مستوفي است كه در جلد سوم كتاب زندگي من نوشته است:

اگر قرارداد دارسي را لغو نمي كرديم و منتظر انقضاي آن مي نشستيم، از 90 ميليون ليره تفاوت 2 قرارداد، محروم مي مانديم. رضاشاه، قاطبة مردم ايران را در نظر داشت، ما كه هنوز

ص: 35

«تن شماري» نفت خود را بلد نبوديم چطور مي توانستيم در آن ايام، نفت را استخراج كنيم، بازاريابي كنيم و بفروشيم؟!...(1)

اينها، نمونه هايي بود از تلاش وابستگان و سرسپردگان رژيم براي تبرئه رضاخان كه در اشكال گوناگون، امّا با هدف واحد، همگي به «تاريخ سازي» روي آورده اند.

س: علاوه بر آنچه كه اشاره كرديد، با توجه با مطالعات خود در تاريخ معاصر، در آثار امثال مكّي، شجاع الدين شفا _ كه البته اين يكي ضدانقلاب است و حسابش جداست، محمود طلوعي، ابراهيم صفايي و نظاير اينها چه نشانه هايي وجود دارد كه نشان مي دهد اينها مدافع رژيم شاه هستند و يا فرهنگ شاهنشاهي را تقويت مي كنند؟

ج: ببينيد، برخي از كساني كه شما نام برديد، آدم هاي زرنگي هستند. ساده نيستند. حسين مكّي همه را فريب داده، با حزب قوام بوده، بعد به جبهه ملّي آمد و خودش را به عنوان يكي از گردانندگان جبهه ملّي مطرح كرد و با انگليس و آمريكا هم تماس گرفت، بعد با زاهدي در كودتا شركت كرد. اين آدم همه كاري كرده، بعد از كودتا هم چون كاري به او ندادند، به تاريخ روي آورد. با مطالعة دقيق نوشته هاي اين به اصطلاح تاريخ نويسان بايد مچ اين نويسنده ها را گرفت و بعد ديد كه سوابقشان در طي 25 سال حكومت بعد از كودتا، چه بوده؟ چطور زندگي كردند؟ چه ارتباطاتي داشته اند؟ و...

س: در آثارشان چطور؟ مثلاً در آثار طلوعي و يا صفايي چه نشانه هايي را مي توان يافت؟

ج: تكليف ابراهيم صفايي روشن است. از همان سال هاي 30 در رديف شاه پرستان و كودتاچيان بود و هنوز هم در همان خط است. او در مجلس هفدهم، نماينده مجلس بود و در صف شاه پرستان. به يك نمونه از اظهاراتش در مجلس شاه، توجه كنيد:

...دو عامل عمده، وسيله پيروزي ايرانيان در مبارزة با اجانب بوده است. يكي عامل مهم روحانيت و ديگري حسن تدبير و كارداني زمامداران سياسي اين مملكت. اين دو عامل، مانند _ روح و جسم _ وابسته به يكديگرند. همانطور كه براي سياست، يك مركز ثابت لازم است و آن، مقام سلطنت مي باشد و ما به آن احترام مي گذاريم، براي ديانت هم بايد يك مركز ثابت باشد و همه به آن احترام بگذارند و آن مقام، مرجعيّت شيعه است، مانند مقام

ص: 36

حضرت آيت الله العظمي بروجردي.(1)

از اين جناب صفايي، چندي پيش، جزوه اي ديدم به نام اشتباه بزرگ. در اين كتاب، او، ملي كردن صنعت نفت را، اشتباهي بزرگ دانسته و ادعا كرده كه اگر همان قرارداد 1933 با اصلاحاتي، ادامه مي يافت، آمريكايي ها كودتاي 28 مرداد را انجام نمي دادند و مدت 25 سال بر كشورمان، حكومت نمي كردند! بايد در اسناد پيدا كرد كه اين جناب ابراهيم صفايي، در دوران بيست و پنج ساله، چه مي كرده؟ بايد اسناد كافي به دست آورد و او را با اين اسناد، افشاء كرد.

دربارة محمود طلوعي هم، چند نكته جالب در پايان بحث، خواهم گفت كه در آثارش مطالب زيادي در تجليل از رضاخان، ديده مي شود ولي در كنار اين تجليل ها، يكي دو نكته منفي هم ديده مي شود كه روي خواننده ناآگاه، اثر خودش را مي گذارد.

س: ولي موارد منفي، خيلي پيش پا افتاده است!

ج: مي دانم. امّا بايد نوشته ها را با حوصله خواند و نكته هاي اساسي آنها را پيدا كرد و نشان داد كه نويسنده، هدف عمده اش چه بوده است؟ از چه كسي مي خواهد تعريف كند و چه جرياني را تبرئه كند.

س: در حال حاضر، كتاب هاي زيادي از طرف طيف راست، تحت عنوان «زندگي رجال پهلوي»، با هدف تبرئه و بازسازي شخصيت آنها منتشر مي شود. براي تقي زاده، رزم آرا، جلال عبده، متين دفتري، مهندس فروغي و امثالهم، با توجه به اينكه نسل جوان كنوني ما، در آن دوران حضور نداشته و اطلاعي از آن ندارد، براي اطلاع اين نسل، به نقد شخصيت اينها نياز داريم نقدي كه بدون غرض و بي طرفانه، عملكرد و جايگاه و موقعيّت اين افراد را، چه در رابطه با استعمار و چه در رابطه با استبداد، روشن كند، شما چه نظري در اين باره داريد؟

ج: براي معرفي اين شخصيت ها و افراد به نسل جوان كشورمان بايد يك روش منطقي و درست، به كار گرفته شود. به شكلي كه مدافعين رژيم پهلوي نتوانند آنرا ساختگي و تحريف واقعيت، معرفي كنند. ازجمله اين كه در ميان اسناد منتشر شده توسط خود امپرياليست ها، و كتاب هاي زيادي كه خودشان نوشته اند، اسناد وابستگي اين گروه به محافل امپرياليستي و

ص: 37

عواملي كه آنها را به قدرت رسانده و منافعي كه در سايه تبعيّت از رژيم داشته اند را پيدا كرد و در اختيار نسل جوان قرار داد. البته در اين راه بايد با انصاف عمل كرد و جنبه هاي مثبت شخصيّت ها را هم گفت. به نحوي كه در صداقت و سلامت اين تحقيق ها نتوان ترديد كرد.

س: در ميان كتب تاريخي كه اخيراً در اروپا و آمريكا توسط رجال سياسي عصر پهلوي نوشته شده، چه ويژگي هاي مثبت يا منفي مي بينيد؟ مثل خاطرات اسدالله علم، محمدرضا، مصطفي الموتي، متين دفتري، و ديگران كه نوعي نگرش شاهنشاهي دارند و زندگي سياسي آنها با سلطنت گره خورده است. اساساً چه تفاوتي بين آنها وجود دارد؟ مثلاً بين علي اكبر سياسي و اسدالله علم و يا متين دفتري؟ ويا مصطفي الموتي؟

ج: من در بين كتابهائي كه منتشر شده است بعضي آثار را ديده ام. مثل يادداشت هاي روزانه اسدالله علم و خاطرات ابوالحسن ابتهاج و يا دكتر سياسي. در همة اين آثار، دو خط قرمز، كاملاً پيداست. يكي تبرئه خود است. يعني بدون اشتباه قلمداد كردن عمكرد خود، و ديگري به طورمستقيم، تبرئه رژيم پهلوي و مآلاً تبرئه انگلستان و آمريكا.

اين نوشته ها را مي توان به دو دسته تقسيم كرد: بعضي از آنها به اعتبار نويسنده شان، تكليفي معين دارند. مثل احمد آرامش، اميراسدالله علم، دكتر متين دفتري، دكتر سجادي و... دربارة اين افراد، مدارك مستند و محكمي دال بر وابستگي آنان به امپرياليستها وجود دارد. مثلاً در مورد احمد آرامش، گازيوروسكي، خيلي صريح نوشته است: «... صبح روز چهارشنبه، 19 اوت، 28 مرداد 1332، دو تن از مأمورين سيا، با آرامش ملاقات كردند و مبلغ ده هزار دلار، در اختيار او گذاشتند تا به كاشاني برساند و چنين به نظر مي رسد كه كاشاني بتواند از آن در جهت روانه كردن يك گروه ضد مصدّقي به ناحيه بازار تهران، استفاده كند...» آنچه كه مسلم است اين كه، آرامش، مأمور «سيا» بوده و ده هزار دلار از سيا پول گرفته است. در مورد وابستگي اسدالله علم به انگليس هم، نياز به توضيح نيست. در ميان آنها كه شما اسم برديد، به نظر من، دكتر سياسي با ديگران تفاوت هايي دارد و با ابوالحسن ابتهاج، دكتر غني، نصرالله انتظام و دكتر عبده، قابل مقايسه نيست.

دربارة نصرالله انتظام، كيم روزولت، نوشته است كه در بازگشت از ايران، به لندن رفته و با انتظام كه در آن زمان، سفير ايران در انگليس بوده صحبت كرده و او هم با نظر روزولت دربارة دكتر مصدّق، موافق بوده است.

اما ابوالحسن ابتهاج، يك تكنوكرات بسيار خودسر و متكبّر بود. در خاطراتش آنقدر «من»

ص: 38

«من» گفته، كه انگار، همه سياست هاي مالي اين مملكت را، او طراحي كرده است امّا برخي از اظهاراتش درست است. يعني بانك ملي ايران را، او سازمان داد و در آن نظمي، برقرار كرد. عده اي دانشجو را هم براي تحصيل امور بانكداري، به انگلستان فرستاد كه اتفاقاً اكثرشان وقتي برگشتند، توده اي بودند و اعتصاب كاركنان بانك را همين دانشجويان، به راه انداختند. دربارة وابستگي اش به انگليس هم، زياد گفته مي شود، ولي من، تاكنون به سندي برخورد نكرده ام. برادرش مهندس ابتهاج هم، از وابستگان نزديك محمدرضا پهلوي بود.

مي رسيم به متين دفتري كه در دوران رضاخان، وزير دادگستري و بعد هم نخست وزير بود و چهره اش مشخص است.

دوراني از چاكران هيتلر شد و پس از شهريور 1320، انگليسي ها او را بازداشت و پس از سرسپردنش آزاد كردند. دكتر جلال عبده هم، در دوران محمدرضا، چند دوره وكيل مجلس بود و بعد هم نماينده ايران در سازمان ملل شد. دكتر قاسم غني هم، همپالكي فروغي و تقي زاده است. او تا پايان عمر از نزديك ترين افراد مورد اعتماد محمدرضا پهلوي بود. او در زمان رضاخان، مأمور خواستگاري فوزيه، و پس از طلاق، مأمور برگردان فوزيه به مصر بود. يعني حلقه رابط انگليس بين مصر و ايران.

اما دكتر سياسي، به استثناي يك بار، كه چند ماهي وزير خارجه شد، بيشتر در زمينه هاي فرهنگي كار مي كرد. در دوران رضاخان مدت ها رئيس دانشگاه بود. در دوران محمدرضا هم اين پست را داشت. چندبار هم، وزير فرهنگ شد. به هرحال گرچه او يكي از مهره هاي رژيم پهلوي است امّا برخي ويژگي هائي كه داشت، او را از بقيه متمايز مي كرد. يك نمونه آن را من شاهد بودم: پس از 15 بهمن 1327 كه حزب توده ايران، غيرقانوني اعلام شد، شاه، با اصرار از او خواست كه اساتيد توده اي را از دانشگاه تهران اخراج بكند، ولي او مقاومت كرد و وزير فرهنگ، بدون موافقت او، مستقيماً دست به اين كار زد. به دليل همين مخالفت، مدتي بعد، از رياست دانشگاه، بركنار شد. ما در دانشگاه، شاهد برخورد متين او با توده اي ها بوديم. دربارة اينكه آيا او هم مانند متين دفتري، عبده و انتظام، رابطه مستقيمي با انگليس يا آمريكا داشته يا نه؟ تاكنون، سندي نديدم.

از رجال دوران رضاخان كه همراه ارباب، از انگليسي ها بريده و به خدمت آلمان هيتلري درآمدند، بجز متين دفتري از 160 شخصيت و چهرة لشكري و كشوري اعم از وزير و معاون و... مي توان نام برد كه مشهورترين آنها، دكتر سجادي، سرلشكر زاهدي، سرلشكر بقائي،

ص: 39

سپهبد آق اولي، سرلشكر كوپال، سپهبد باتمانقليچ، خسرو اقبال، جعفر شريف امامي و جواد بوشهري بوده اند كه ارتش انگلستان 160 نفر را به اتهام داشتن رابطه با عوامل آلمان نازي به دنبال كشف كودتايي كه قرار بود به رهبري سرلشكر زاهدي، فرمانده لشكر اصفهان، و حبيب الله نوبخت، عملي شود، بازداشت كرد.

اكثر اين افراد، بعدها و به ويژه، پس از شكست ارتش هيتلري در جنگ دوم، به خدمت انگليسي ها درآمدند و گردانندگان كودتاي 28 مرداد شدند. البته در ميان كسانيكه به آلمان گرايش نشان دادند، افرادي هم بودند كه عميقاً احساسات ضدانگليسي داشتند و تا پايان هم اين روحيه را حفظ كردند. مانند آيت الله كاشاني، احمد شاملو و معدود مهندسان جوان. احتمالاً آشنايي آيت الله كاشاني با سرلشكر زاهدي هم از همين دوران آغاز شد و احتمالاً آقاي كاشاني تا پايان عمر، زاهدي را فردي ضدانگليسي، تصور مي كرده است.

س: گروهي از تاريخ نگاران، تاريخ معاصر را با پيش داوري مي نويسند.يعني اوّل يك برداشت را اصل قرار مي دهند و بر آن مبنا،تاريخ مي نگارند.

دسته دوم نوع جهان بيني و نگرششان، محدود است. يعني نوع نگاهشان، منحصر به يك نكته و يا يك وجه است. دسته سوم نوعي خودسانسوري مي كنند مثلاً فرض كنيد، طرف، عضو جبهه ملّي است، براي تبرئه جبهه ملّي، عيوب جبهه را نمي گويد. مثل ابوالفضل قاسمي يا خليل الله مقدم.

عده اي هم براي اينكه حزب توده را تبرئه كنند بخشي از اشتباهاتش را نمي گويند و فقط به يكي دو نكته، بطور كمرنگ، بسنده مي كنند، هر كدام از اينها، به نوعي، خودسانسوري مي كنند و در اينجا، باز، تاريخ واقعي گفته نمي شود.

گروهي عكس العملي برخورد مي كنند. مثلاً آقاي كيانوري آمده يك چيزي گفته، طرف مي آيد عليه آن چيزي مي نويسد، بابك خسروي چيزي مي گويد، يكي ديگر عليه او جوابيه اي صادر مي كند و قس عليهذا. به نظر بنده، اين تاريخ نگاري نيست، درست نمي گويم؟

ج: همه تاريخ نويسان معاصر ما به نوعي وابستگي هاي سياسي، اجتماعي دارند. افرادي هستند مانند شجاع الدين شفا، كه موضعگيري كاملاً روشني دارند. دفاع از سلطنت پهلوي ها با همان ويژگيهايش. حتي نه به عنوان سلطنت مشروطه، بلكه با همه ديكتاتوري آن. از مدتي قبل شجاع الدين شفا هم، به جرگة مخالفين سرسخت رضا پهلوي پسر محمدرضا، پيوسته

ص: 40

است. انتقاد او به پسر محمدرضا اين است كه مي گويد او خيلي «دموكرات بازي»! درآورده و با چنين روشي، ناخواسته، رژيم پدر و پدربزرگش را زير سؤال مي برد!؟

تكليف چنين آدمي، روشن است و براي شناختن او، مشكلي وجود ندارد. امّا افرادي هستند كه وابستگي به دستگاه حاكم نداشته اند، امّا حامل يك فكرند. مثل خود من توده اي. با چنين ديدي، وقتي من نوعي مي خواهم به تشريح عملكرد حزب و نقش خودم بپردازم، اگر باانصاف باشم، به نوشتن نقاط مثبت، بيشتر تمايل نشان مي دهم و نقاط ضعف را، كمرنگ تر مي بينم و اگر بي انصاف باشم، مثل برخي ديگر از مورخين، تنها به نوشتن نقاط مثبت مي پردازم و روي نقاط ضعف، سرپوش مي گذارم. دو نمونه از اين باانصاف ها و بي انصاف ها، يكي سرهنگ نجاتي است. و نمونه دوم، رهبران جبهه ملّي. سرهنگ نجاتي دربارة آنان، چنين اظهارنظر كرده است:

... اكنون سي و نه سال از كودتاي 28 مرداد مي گذرد، طي اين مدت، از سوي رهبران جبهه ملّي، دربارة علل شكست نهضت، هيچگونه بررسي و تحقيق مناسبي صورت نگرفته و اين موضوع، همچنان مورد سؤال است كه آيا شكست نهضت، آنقدر اهميت نداشت كه رهبران جبهه ملّي، به بررسي آن بپردازند و نتيجه كار خود را به آگاهي مردم برسانند؟ حقيقت اين است كه در فرهنگ سياسي ما، انتقاد از خود، معمول نشده است، و از ميان نخبگان سياسي كشورمان، به ندرت كسي را مي شناسيم كه به اشتباهات خود در دوراني كه عهده دار مسئوليت بوده، اعتراف كرده باشد. به واسطه اين سياست است كه افراد، همواره سعي كرده اند موفقيّتهاي گذشته را به حساب خود بگذارند و اشتباهات و كج رويها را به گردن ديگران بيندازند.(1)

اكنون ببينيم كه خود اين با انصاف، وقتي تاريخ مي نويسد چقدر بي انصافي مي كند. او در مقاله اي به نام كودتاي 28 مرداد، چنين مي نويسد:(2)

بحث پيرامون اين موضوع كه آيا دستگاه رهبري نهضت، مي توانست در سياست خارجي خود، از اتحاد دولت هاي انگلستان و آمريكا و نيز تحريم خريد نفت جلوگيري كند و يا در برابر توطئه هاي دربار و مخالفين، مقابله كند، در حوصلة اين مقاله نيست. امّا بهرحال

ص: 41

جمع بندي ما حاكي از اين است كه دو عامل اساسي، يعني عملكرد دستگاه رهبري نهضت و جبهه ملّي و نيز اخلالگريهاي برنامه ريزي شده حزب توده ايران، براي ايجاد آشوب و نگران ساختن مردم، در راستاي سقوط دولت مصدّق، نقش تعيين كننده داشت. كرميت روزولت، كارگردان كودتا، از آشوبگري هاي حزب توده در روزهاي 26 و 27 مرداد، ابراز خرسندي مي كند و كوشش افراد حزب را در برپايي تظاهرات و ايجاد بي نظمي، مفيدترين اقدام براي اجراي كودتاي 28 مرداد مي داند و مي گويد:

... توده اي ها، با تشويق و حمايت شوروي ها، به خيابانها ريختند و با آنكه تعدادشان از چند هزار تن تجاوز نمي كرد، بدون اغراق، خيابانها را به تصرّف خود درآوردند...

_ آنچه را كه مي توانستند غارت كردند و به هر ساختماني كه ممكن بود، هجوم بردند...

_ اين بهترين واقعه اي بودكه بايد، انتظار آنرا مي كشيديم. هر چه بيشتر بر عليه شاه، فرياد مي زدند، ارتش و مردم، بهتر و بيشتر، متوجه دشمني آنها نسبت به خود مي شدند، و هر قدر بيشتر شهر را غارت مي كردند، گروههاي بيشتري عصباني مي شدند. هيچ عاملي بهتر و سريعتر ازاين اعمال نمي توانست، اوضاع را به سود ما برگرداند...

_ بايد به آنها فرصت مي داديم تا اهالي تهران، آمادة قيام گردند و آنها را سرجايشان بنشانند...»(1)

اين جناب نجاتي، كه اين دروغ هاي شاخدار را از قول كرميت روزولت، براي متهم كردن حزب تودة ايران، تكرار كرده است، خود، در پائين اين نقل قول، ماهيّت اهالي تهران را كه قيام كردند و توده اي ها را سرجايشان نشاندند! چنين توصيف مي كند:

... طي سه روز، پس از شكست كودتاي شب 25 مرداد، كودتاچيان، با استفاده از فرصت، بخش ديگري را در سازمان هاي انتظامي و ديگر نهادهاي دولتي و سياسي به سوي خود كشاندند. شماري نيز دودوزه بازي كردند و از بعدازظهر 28 مرداد، همراه با پيمان شكن هاي خائن، به دشمن پيوستند و شرافت و مردانگي را به زنجير كشيدند و بدين سان، شبكه اي وسيع به سركردگي جاسوسان انگليسي و امريكائي با شركت فاسدترين عناصر درباري، شماري از ژنرال ها و افسران بدنام ارتش و شهرباني كه بعلت فساد اخلاق به رأي اكثريت جامعه افسران ارتش رانده شده بودند هر ماه با گروهي از

ص: 42

چاقوكشان حرفه اي، قداره بندان حزب سومكا به رهبري دكتر منشي زاده، افراد حزب مظفر بقائي و دارو دسته حسن عرب، شعبان بي مخ و نيز گروهي روسپي به سردستگي ملكة اعتضادي و آژدان قزي، مزدوري دشمن را پذيرفتند تا جنبش ضداستعماري مردم ايران را سركوب كنند. و دولتي را كه طي دو قرن تاريخ سياسي ايران، به منزله اميد و آرزوهاي ملّي بود، از ميان بردارند و ساليان دراز، سلطة استبداد و ارتجاع را بر مردم ايران تحميل كنند...

سرهنگ نجاتي، دسته چاقوكشان گروه حسن عرب و شعبان بي مخ، و روسپي هاي دارودسته ملكه اعتضادي و آژدان قزي را از قول روزولت، قيام مردم تهران مي نامد!

حيرت آور اين است كه اين جناب سرهنگ نجاتي كه از قول كرميت روزولت، رذيلانه ترين اتهامات را به حزب توده ايران وارد مي كند. خودش، مترجم اثر گازيوروسكي محقّق آمريكايي است كه در آن، با صراحت كامل، نوشته است:

... در خلال اين رويدادها، نرن وسيلي(1) گروههاي متعددي را اجير كرده و 17 اوت (26 مرداد) با سردادن شعارهاي حزب توده و حمل آرمهايي كه در آنها، شاه، تقبيح و سرزنش شده بود، در خيابانهاي تهران به راهپيمايي پرداختند. اين جمعيت «توده اي قلابي» كه عصر روز قبل، 50 هزار دلار دستمزد آنها، بوسيله يكي از مأمورين سيا به نرن وسيلي پرداخت شده بود، وظيفه داشتند با ايجاد بيم و هراس از خطر به قدرت رسيدن توده اي ها موقعيت زاهدي را تقويت كنند...(2)

من، براي سرهنگ نجاتي، احترام قائل بودم. ولي با اين نوشته، اين احترام به ميزان زيادي از دست رفت. اميدوارم ايشان درفرصتي ديگر، اين اشتباه خود را تصحيح كنند. به هرحال، در گفتار پيشين گفتم كه تاريخ هر رويداد، معمولاً بايستي، صد يا صد و پنجاه سال بعد از آن، نوشته شود. يعني افرادي كه هيچ وابستگي به آن رويدادها نداشته و محقق واقعي باشند، بيايند از روي مجموعه اطلاعاتي كه در دست است، يك تحقيق واقعي انجام بدهند.

در تاريخ نويسي كنوني دنيا هم، همين مطرح است. البته شمار دانشمنداني هم كه نسبت به گذشته ها، تاريخ دقيق مي نويسند، مثل پتروشفسكي و دياكوف و هربرت ولز، بسيار كم است. بهرحال كساني كه در متن ماجرا بوده اند، تأثيرپذيرند و هر كس مطابق نظر خود، طرز

ص: 43

فكرش را در تحليل تاريخ، دخالت مي دهد.

س: هرقدر حجم تشتّت آرا در تاريخ وسيع بشود، پيدا كردن حقايق هم، به همان نسبت دشوارتر مي شود. مثلاً يكي «ماسون» است، ديگري طرفدار رضاخان، يكي تحت تأثير مستشرقين و نظاير اينها. مملكت ما هم بخاطر پائين بودن فرهنگ سياسي و ناآشنايي با تاريخ گذشته خود، مرتكب اشتباهات تاريخي مشابه مي شود. امّا با توجه به لزوم تاريخ نگاري درست و ضرورت توجه به آن، فكر نمي كنيد بايد كاري كرد؟ اگر ما بعد از مشروطه توانسته بوديم تاريخ را خوب بنويسيم، در انقلاب اسلامي، بهتر حركت نمي كرديم؟

ج: متأسفانه اين يك واقعيتي است كه مشكل عمده برداشت هاي تاريخي، يك جانبه بودن آنهاست. من نمي دانم در دانشگاههاي ما كه تاريخ تدريس مي شود، تا چه حد دانشجويان را در جهت همين بينش همه جانبه و واقع گرايانه به تاريخ، تربيت مي كنند. آيا در ميان اين نسل تازه، افرادي كه بتوانند مستقل فكر كنند و ديواري را كه بوجود آمده، بشكنند، پيدا خواهد شد؟ آينده نشان مي دهد. امّا من در حال حاضر، چنين پديده اي را نمي بينم. در ماهنامه هايي كه به دستم مي رسد، مقالاتي كه بي طرفانه نوشته شده باشد، خيلي كم است.

س: فكر نمي كنيد، براي گذار از اين وضعيت، اگر كسي پيدا بشود و به عنوان كسي كه خود شاهد و ناظر تاريخ بوده، به طرح موضوع، حتي اگر عليه خودش باشد، بپردازد، مؤثر باشد؟ در ميان روشنفكران، جلال تنها كسي بوده كه صادقانه حرف مي زد و بعضي از اين حرفها، حتي عليه خودش بود. يعني به تبرئه نسل و تيپ خودش، نمي پرداخت. حالا اگر سنت شكني شود و بجاي آنكه هر كس در قالب تاريخ، به تبرئه خود بپردازد، بي طرفانه حتي به نقد اشتباهات خودش يا حزبش بپردازد،به جايي نمي رسيم؟ به عنوان نمونه، خود شما، جداي تبرئه شوروي و يا حزب توده و يا ديگران، جداي تبرئه خود و طرز تفكّرشان، به مسائل نگاه كنند. مثلاً به جاي پاسخگويي به اين و آن، با جسارت به طرح مسئله بپردازند.

ج: به عقيده من، چنين چيزي وجود ندارد. يعني افراد نمي توانند مسخ شوند. هر اندازه هم كه تلاش كنند، باز نمي توانند. چرا، به علت اينكه طرف مقابل اينها نيرومند است. بطور مثال حزب توده ايران هيچگونه امكاناتي براي دفاع از خود ندارد. شوروي هم كه ديگر وجود ندارد تا در برابر اينهمه ناسزاگويي، واكنش نشان بدهد. پس نمي شود در برابر دشمنان سكوت كرد

ص: 44

و به نقد خود، پرداخت. چون نويسندگان گستره وسيعي دارند. و دشمنان هم امكانات فراواني دارند شما ببينيد كتاب هاي محسن طلوعي با چه كاغذي چاپ مي شود؟ و با چه كيفيت چاپي؟ هزينه اش از كجا مي رسد؟

مدافعين طرز فكر او زياد هستند و كساني كه بتوانند به آنها جواب بدهند، حتي انگشت شمار هم نيستند. شما اگر خاطرات كيانوري را حذف كنيد كسي را نمي بينيد كه آماده باشد و امكان داشته باشد از اتهامات دفاع كند. مثلاً دربارة موفقيت كمونيست ها در يكي دو سال اخير در كشورهايي كه قبلاً نظام سوسياليستي داشته اند و به دامان غرب افتاده اند و مردم مجدداً چيزهايي فهميده اند، چه چيزي چاپ مي شود؟ در هر موردي هم همين است. در اينجا يك عدم تعادل وسيعي ديده مي شود. در مورد رژيم گذشته هم مي بينيم كه چقدر كتاب مختلف، براي تبرئه رضاخان چاپ مي شود؟ و يا در جهت تبرئه رژيم شاه. از خاطرات خود شاه گرفته تا فرح و ثريا و فوزيه و ديگران. كاري به كتابهايي كه در خارج چاپ مي شوند ندارم. امّا چه كسي به همين كتبي كه در ايران بطور مرتب چاپ مي شوند جواب مناسب داده است؟ چه كسي تا به حال به اينها جواب داده؟ چه كسي ادعاي آنان را رد كرده؟ كدام نشريه به اينها جواب داده؟

من، هيچ نشريه اي را نمي بينم كه اين مسايل را مطرح كند. حتي از طرف جمهوري اسلامي هم نمي بينم.

اصلاً شما كوچك ترين فعاليتي عليه اين جريان، آنهم با اين وسعت، نمي كنيد. شما يك مجله نداريد كه اين نوشته هاي تبرئه كننده رژيم شاه را، با تحليل رد كند! شما مي آئيد با كيانوري كه دسترسي خيلي اندكي به اين انتشارات دارد و دامنه اظهارنظرش هم بالطبع، محدود است، مصاحبه مي كنيد.

بايستي يك گروه، معين بشوند كه با تحليل منطقي، جريان تبرئه مخفيانه امپرياليسم و ارتجاع پهلوي ها، را خنثي كنند.

من با آزادي مطبوعات، صددرصد موافق هستم و نمي گويم حالا اين ها كه در ايران آزادانه منتشر مي شوند، منتشر نشوند. امّا بايستي ميدان داده شود كه نظرات مخالف هم مطرح شود.

روزنامه هايي مثل اطلاعات و كيهان، كه هر كدام صدها هزار شماره، چاپ و منتشر مي شوند، مي توانند بخش معيني از صفحات خود را به اين كار اختصاص بدهند تا اين تبليغات وسيع دشمن، خنثي شود.

ص: 45

شما امكاناتي داريد كه اين امكانات را هيچكس ندارد مثلاً مجموعه اسناد ملّي كه بسيار غني است. شما بايد از اين گنج بزرگ استفاده كنيد. اگر اين كار را نكنيد، روند تبرئه رژيم ديكتاتوري 50 ساله پهلوي و تبرئه امپرياليسم، با شدت هر چه بيشتر، ادامه پيدا خواهد كرد. من نمي گويم مانع انتشار اين نوشته ها شويد. برعكس، اجازه بدهيد اينها همه نظرات خود را بنويسند و خود را بشناسانند. آنوقت با مدرك و سند و با پاسخ مستدل به مقابله با آنها برويد.

س: شايد در پاسخ اين دغدغه شما، عده اي بگويند اصلاً براي چه تاريخ بخوانيم؟ مگر تاريخ چه ارزشي دارد؟ جايگاه تاريخ در فرهنگ و حكومت كجاست؟ چه نفعي براي ما مي تواند داشته باشد؟ نوعي بدبيني نسبت به تاريخ در جامعه وجود دارد، عده اي به تاريخ به چشم دروغ نگاه مي كنند، عده اي مورخين را تحريف گرا و در خدمت اين و آن مي دانند، بهرحال اينها باعث كم عنايتي به تاريخ شده است و دانشجوي رشته تاريخ كه بخواهد از مسائل تاريخي صحبت كند، شنونده به او توجه كافي نشان نمي دهد.

ج: به نظر من اين كاملاً طبيعي است. اين نتيجة منطقي آن مصالح تاريخي است كه تاكنون از طرف تاريخ نويسان غيرواقع گرا، تحويل جامعه ايران داده شده است. از سوي ديگر، حتي عده زيادي از مسئولين كشور ما، ارزشي در خور شأن تاريخ، براي مطالعه تاريخ قائل نيستد!

حتي دانشگاهيان، چه استادان و چه دانشجويان، آنقدر در گرفتاري هاي شخصي خود، چه از لحاظ كار و چه از لحاظ وظايف اجتماعي كه دارند و چه از لحاظ زندگي شخصي، غرق شده اند كه احتمالاً، حتي به خواندن روزنامه هم نمي رسند، چه برسد به اين كه تاريخ بخوانند.

اگر هم كسي بخواهد تاريخ بخواند چه تاريخي را بخواند؟ نوشته هاي خامه اي و همايون كاتوزيان و محمود طلوعي را بخواند؟

شما كتاب هاي تاريخ كلاس هاي ابتدائي و متوسطه را برداريد، ورق بزنيد و ببينيد كه چه قدر تاريخ واقعيت ها در آن تحريف شده است. همين الان اين كتابهائي كه از طرف وزارت ارشاد و آموزش و پرورش منتشر مي شود، كتابهاي 15 سال اخير پهلوي را هم بگذاريد ببينيد از اولش چطور شروع مي شود؟ در دوران اوّل انقلاب، تاريخ نويسان ما چه كساني بودند؟ آقاي آيت و آقاي دكتر مدني بودند كه نظريات مظفر بقائي را به عنوان تاريخ تحويل مردم مي دادند! اينها، تاريخ را از واقعيتها منحرف كردند. همين مطالب، در كتاب هاي درسي بازتاب يافته است. آنوقت شما مي خواهيد كه افراد، علاقه مند بشوند؟! در جامعه ما، آن قشري كه تا

ص: 46

حدود ديپلم متوسطه درس خوانده است، ممكن است به خواندن تاريخ علاقه مند باشد. آيا اين افراد، كتابهاي بدردبخوري در كتابخانه ها دارند؟ برنامه هاي راديو و تلويزيون را نگاه كنيد! من در تمام اين دوران چند ساله، يك بار، فقط يك برنامه تلويزيوني دربارة نقش تاريخي دكتر مصدق و جريان 28 مرداد را كه واقعاً جالب و باارزش و درست بود، ديدم فقط همين يك برنامه را.

همين راديو تلويزيون، يك بار در روز ملي كردن صنعت نفت، از حسين مكي، همكار كودتاچيان، دعوت كرد كه درباره ملي كردن نفت اظهارنظر كند! به جاي اين كه از مهندس بازرگان يا دكتر اميرعلائي كه از ياران صديق دكتر مصدق بودند دعوت كند!

يك بار هم چند مقاله در روزنامة سلام درباره نقش دكتر مصدّق منتشر شد. سالروزهاي 28 مرداد مي آيند و مي گذرند و رسانه هاي گروهي دولتي و غيردولتي، دربارة اين مهم ترين رويداد تاريخي پيش از انقلاب 1357، سكوت مطلق اختيار مي كنند! من پيشنهادي مطرح مي كنم كه با اهميت است و براي ترويج واقعيات مي تواند مؤثر باشد و آن اين كه، يك ساعت معين و ثابت در هفته، نه در زماني كه اكثريت آن را نشنوند، بلكه مثلاً روز جمعه كه روز استراحت است و مردم مي توانند گوش بكنند، در ساعت معيني يعني ساعتي باشد كه راديو شنونده داشته باشد، يك رشته بهم پيوسته و درعين حال، در هر گفتار، يك موضوع خاص درمورد اسناد معتبر تاريخي پخش شود. چنين برنامه اي مي تواند به ميزان زيادي به ترويج و تربيت و علاقه مندي به تاريخ كمك كند.

كوتاه سخن اين كه: به نظر من، اولين كار ضروري، انتشار يك ماهنامة واقعاً علمي _ تاريخي، براي پاسخ دادن به تحريف هائي است كه به طور سازمان يافته و متشكل از جهات مختلف در زمينه تحريف تاريخ گذشته ايران انجام مي گيرد و اين كار، ضرورت فوري دارد. دوم، استفاده وسيع از رسانه هاي گروهي چه مطبوعات مثل اطلاعات و كيهان و چه صدا و سيما كه اهميت بيشتري دارد.

س: با توجه به انبوه كتب تاريخي كه در چند سال اخير، نوشته شده اند، چه تحليلي از روند تاريخ نگاري معاصر داريد؟ كتاب هاي اين دوره را به چند دسته مي توان تقسيم كرد؟

ج: به چهار دسته، يكي تاريخ ها، يكي خاطرات، يكي مقالات و يكي هم تحليل ها. هر كدام از اينها، دامنه وسيعي دارد.

دربارة اين كتاب ها هم، در مجلات داخلي و يا خارجي، به صورت مقاله و يا تحليل دربارة

ص: 47

هر كدام، اظهارنظرهاي فراواني صورت گرفته است.

بايد نقاط قوت و ضعف هر كدام را با منطق و انصاف، نشان داد. بايد با اسناد درست نشان داد كه كتابها چه نقاط ضعفي دارند و چه تقلب هايي در حوادث تاريخي صورت داده اند. نقد هم بايد منطقي باشد و پاسخ گويي ها، به هيچ وجه، ناشي از احساسات شخصي و عاطفي و اجتماعي نباشد. مسئله، جدي است. نسل حال و آينده، بايد از واقعيت هاي تاريخ گذشته، به درستي آگاه شوند.

س: اخيراً گروهي از غربيها و به خصوص آمريكائي ها هم، دست به كار تاريخ نويسي شده اند. قوت و ضعف اين گونه آثار را در چه مي بينيد؟

ج: به نظر من، اين گروه را مي توان به سه دسته تقسيم كرد:

_ دسته اول، تاريخ نويسان حرفه اي. كه دربارة آنها صحبت كرديم.

_ دسته دوم، تاريخ نويسان سياستمدار. همانند برژينسكي، كارتر، كيسينجر، نيكسون و... كه خودشان دست اندركار بودند و به صورت صريح و روشن، جانبدار دخالت و تأمين سياست هاي امپرياليسم هستند.

_ دسته سوم، محقّقين. كه بعضي از آنها، واقع گرايانه برخورد مي كنند و بعضي ها هم گرايش هدفدار به سوي امپرياليسم دارند.

از نوشته هاي تحقيقي آنهايي كه نظر واقع گرايانه دارند، بايستي جنبه هاي مثبت و درست را استخراج كرد و تعميم وگسترش داد.

س: بر گرديم به بحث نقش شخصيت ها. در اسناد لانه جاسوسي، بخشي وجود دارد كه دربارة شخصيت هاست. حتي شخصيت هاي موجه مثل دكتر غلامحسين صديقي. اينها درمورد تك تك چهره ها، چه خوب و چه بد، بحث و صحبت كرده اند.

ج: بله، من يادم هست كه يكي از اسناد، دربارة شواردنادزه بود. اين سند را وزارت امور خارجه آمريكا به تمام سفارتخانه ها فرستاد. سند مربوط به وقتي است كه شواردنادزده، وزير كشاورزي گرجستان بود. آمريكائي ها دربارة او در آن تاريخ، نظر داده بودند كه آدم جالبي است و كارهاي جالب توجهي در كشاورزي كرده و نظاير اينها. شما ببينيد، در چه تاريخي در مورد يك نفر، نظر داده و چقدر اين دستگاه سياسي آمريكا، وسيع و پردامنه، عمل مي كرده كه به تمام سفارتخانه هاي خودش و از جمله ايران، بنويسد كه بايد او را تحت نظر داشت و دربارة او دقت كرد. و ما، در آينده مي بينيم كه عاقبت شواردنادزه چه مي شود و تا چه پله اي

ص: 48

بالا مي ورد و چه جور آدمي از كار درمي آيد و چگونه به امپرياليسم آمريكا خدمت مي كند. تا جايي كه گورباچف كه دست كمي از او نداشت، او را از وزارت خارجه، بركنار مي كند. اين نوع اسناد، بسيار با ارزش هستند و بيرون كشيدن و مرتب كردن اينها، تحليل مي خواهد و لازم است. براي اينكه نشان مي دهد سياست آمريكا دربارة اشخاص و اهدافي كه در توجه به چهره ها دارد، چيست.

س: در طي چند ساله اخير، جريان نهضت سوسياليست ها، گامهايي در جهت تبرئه و توجيه سابقه گذشته خود، برداشته اند. شايد هم قصدشان احياي شخصيت خليل ملكي باشد! باتوجه به گذشته اين جريان و همسوئي آنان با مظفر بقائي، و ارتباط با محافل اسرائيلي و آمريكايي، اين روند را چطور مي توان ارزيابي كرد؟ حتماً مي دانيد كه اخيراً عده اي از اعضاي نهضت سوسياليست ها، امثال داريوش آشوري، مهشيد اميرشاهي، همايون كاتوزيان و عبدالله برهان مصاحبه هايي داشته اند و كتابي را هم تحت عنوان «يادنامه خليل ملكي» منتشر كرده اند.

ج: متأسفانه اين يك واقعيت است كه اينها در برخي از مطبوعات داخلي ما حضور دارند. از ميان آنها كه اسم برديد، دربارة داريوش آشوري و يا مهشيد اميرشاهي، زياد نمي توانم اظهارنظر كنم. اما، همايون كاتوزيان در همان مقدمه اي كه بر كتاب خليل ملكي نوشته، نشان داده كه يك بت ساز است. همينطور هم عبدالله برهان و اخيراً هم، دكتر مصطفي رحيمي، كه از سوابقش اطلاعي ندارم.

س: مصطفي رحيمي، روند فكري متفاوتي داشت. ابتدا توده اي بود، البته در سطح پائين. بعد به نهضت سوسياليست ها پيوست. يك مدت هم به طرف اگزيستانسياليسم رفت و مدتي هم ايران قبل از اسلام (آناهيتا) و احياي فرهنگ زرتشتي گري و... به هرحال مقالاتي عليه ماركسيسم مي نويسد. بگذريم. در رابطه با دفاع از سوسياليستها اخيراً دو مجله در ايران فعّال هستند. يكي،«نگاه نو» و يكي هم «آدينه». نگاه نو، مي خواهد خود را بيطرف نشان بدهد امّا آدينه كاملاً جانبدار است و از خليل ملكي دفاع مي كند. فكر مي كنيد ريشه اين بت سازي از «خليل ملكي» چيست؟

ج: به نظر من، اين مدافعان ملكي، مي كوشند زير چتر بت سازي از ملكي، بسياري از واقعيّات را كتمان كنند. نمونه روشن آن، مظفر بقايي است كه ملكي با او همكاري داشته. خود خليل، سابقه سياسي و چهره مبارزي داشت. به حزب توده هم كه آمد، به قول آل احمد

ص: 49

نظريه پرداز حزب بود و معلم همة ما. امّا بعد از شكست نهضت آذربايجان و كردستان، از حزب انشعاب كرد و بعد از مدتي، از دانشگاه مظفر بقايي سردرآورد و به كمك او و گروهي از انشعابي ها، حزب زحمتكشان ملت ايران را تشكيل داد و اين درست در زماني بود كه بقايي، شديدترين موضع را عليه حزب توده داشت. قبل از آن هم، به شهادت نوشته احمد ملكي، از مؤسسين جبهه ملّي، با آمريكا رابطه برقرار كرد و از آنان كمك و پول گرفت براي تشكيل حزبش كه مأموريتش مبارزه با حزب توده ايران و اتحاد شوروي بود. اين گروهها تلاش دارند ثابت كنند مظفر بقايي تا واقعه سي ام تير 31، فردي ملّي و وطن پرست و طرفدار نهضت ملّي بوده و تنها پس از سي ام تير است كه شب مي خوابد و صبح كه بلند مي شود خائن از آب درمي آيد!

عبدالله برهان دريكي از مقالاتش، از مظفر بقايي تا مقطع 30 تير، يك قهرمان مي سازد! امّا حقيقت ماجرا اين است كه بقايي، از سال ها پيش از سي ام تير، با شاه رابطه نزديك داشته و از سال 1330، با سفارت آمريكا، تماس گرفته است. بد نيست كه دربارة مقالات انتقادي و دفاعي كه ماهنامه «نگاه نو» دربارة خليل ملكي، منتشر كرده، مطالبي را يادآور شوم:

يكي از اين مقالات، مقاله اي است به نام كشتگاه خشك ملكي. نويسنده مقاله، جواني است به نام آرمان تهچيري.

نويسنده نه فقط توده اي نيست، بلكه در موضع مقابل توده و شوروي قرار دارد. اين فرد، دربارة عملكرد خليل ملكي، تحليل دقيق و جالبي ارائه داده و ادعا كرده كه براي ملكي، غير از مبارزه با حزب توده، چيز ديگري مطرح نبوده است.

نويسنده، ضمن اينكه از فعّاليت هاي سياسي گذشته خليل ملكي تجليل مي كند، عاقبت كار او را هم برملا مي سازد.

مصطفي رحيمي، در شماره بعدي «نگاه نو»، مقاله اي فوق العاده تحقيرآميز، كه هدفش تمسخر و تحقير نويسنده مقاله قبلي است، نوشته و ضمن آن پاسخ هايي مي دهد كه همان حرف هاي قالبي اين گروه است. او حتي ادعا مي كند كه وقتي بقايي به خيانت كشيده مي شود، ملكي از او فاصله مي گيرد كه اين همه خود، نادرست و دروغ است.

باعث تعجب است كه رحيمي حتي قبول نمي كند كه ملكي، حتي با وجود روشن شدن خيانت بقايي در سي تير، و تشكيل جلسه محاكمه اي كه طي آن ارتباط بقايي با قوام السلطنه در روز 29 تير معلوم مي شود، و با وجود ادامه رابطه او با انگليسي ها و آمريكائيها پس از سي

ص: 50

تير، نه فقط از او جدا نمي شود، بلكه با خواهش و تمنا و التماس از بقايي مي خواهد كه به همكاري خود با انشعابي ها _ ملكي ويارانش _ ادامه بدهد.

جلال آل احمد، جريان محاكمه و قهر بقايي را مي نويسد. رحيمي حتي فراموش مي كند كه ملكي و يارانش، هيچگاه از بقايي جدا نشدند. بلكه اين بقايي بود كه سه ماه پس از ماجراي سي تير با كمك «چاقوكشانش» با اردنگي و پس گردني ملكي و يارانش را، از دفتر حزب بيرون مي اندازد.

عبدالله برهان مي نويسد:

وقتي پس از محاكمه، بقايي قهر كرد و رفت، حزب مال ما بود. معلوم بود كه ما برايش زحمت كشيده بوديم، حزب را نگه داشته بوديم. حزب كه مال چاقوكشها و خائنها نبود! آن روز كه خواستيم، خودمان كنار رفتيم.

اما آل احمد چيز ديگري مي گويد و مي نويسد: ما نمي خواستيم كناره گيري كنيم. امّا مظفر بقايي، چاقوكشان را فرستاد كه با پس گردني و كتك، آقايان را بيرون بريزند! عبدالله برهان در توجيه گريه و زاري ملكي براي نگهداشتن مظفر بقايي، آنهم بعد از ماجراي افشاي خيانت او در سي ام تير مي نويسد:

اگر هم ملكي شب استعفاي دكتر بقايي، گريه و زاري و تضرّع كرده، بخاطر حفظ تداوم و يكپارچگي نهضت ملّي ايران بود.

بايد از اين آقايان پرسيد: شما كه مي گوئيد بقايي از سي ام تير خيانت كرده، چگونه مي خواستيد خائن وحدت نهضت ملّي را نگهداريد؟!

اين گونه دليل تراشي، واقعاً نشانه ضعف در پاسخگويي به انتقادات كوبندة «آرمان تهچيري» است.

تمام تلاش آقايان هم اين است كه از ملكي، يك بت بسازند و در سايه اين «بت بزرگ» خودشان رابه عنوان نگهبانان اين بت، به جوانان ناآگاه قالب كنند وهمه آنها هم در اين بت تراشي سهيم هستند. مثلاً همايون كاتوزيان در مقدمه اي كه برخاطرات ملكي مي نويسد مي گويد:

او در تمام مسائل عمده سياسي، از روابط خارجي و داخلي حزب توده گرفته تا مسايل نهضت ملّي، از تراژدي دولت ملّي دكتر مصدّق گرفته تا كمدي جبهه ملّي دوم، يك بار هم به خطا نرفت و در يك مورد هم اشتباه نكرد. در تاريخ معاصر ايران، يك متفكر و مبارز

ص: 51

سياسي ديگري نمي توان يافت كه تا اين حد، پاية تشخيص هايش درست و پيش بيني هايش راست باشد!

ببينيد اين جناب، چه بتي از ملكي مي سازد. در حاليكه خود ملكي اذعان دارد كه بارها اشتباه كرده امّا كاتوزيان حتي اعتراف خود ملكي را قبول ندارد!

آرمان تهچيري، در مقالة خود نوشته است كه نسل جوان ايران، هيچ چيزي از ملكي ياد نگرفته است. امّا عبدالله برهان كه خود عضو حزب زحمتكشان ملكي _ بقايي است در پاسخ مي نويسد: «ما جواناني از اقشار مختلف دانشگاهي، كارگري و علمي را مي شناسيم كه در اثر مطالعه در تاريخ معاصر ايران، ملكي را به عنوان الگوي اصلي استقلال طلبي و آزاديخواهي و الگوي استقرار عدالت اجتماعي، برگزيده اند. عده اي از آنان بر اين باورند كه اگر در جبهه ملّي، دو نفر مثل ملكي وجود داشت كه دست كم، يكي از آنها در عالم سياست و قدرت، نفوذ داشت، نهضت مردم ايران دچار آن پايان غم انگيز نمي شد!...» با اين حساب، از ديد آقايان، خليل ملكي، رستمي بوده كه يك تنه آمريكا و انگليس و ارتجاع ايران را، با يك اشاره انگشت، از مرزهاي ايران به بيرون مي ريخت. من از اين آقايان مي پرسم كه اگر خليل ملكي تا اين حد در بين جوانان و دانشگاهيان اعتبار و محبوبّيت دارد، پس چرا كتاب بيراهه جناب برهان، كه در سال 68 چاپ شده، آنهم در 5 هزار نسخه، پنج سال تمام است كه در قفسه هاي كتابفروشيها خاك مي خورد!

آيا اين واقعيت، گوياي اين نيست كه شمار معتقدان به خليل ملكي بسيار كم است؟ آيا بهتر نيست بگوئيم اگر دو تا ملكي ديگر هم وجود داشت يكي به ملاقات آمريكا مي رفت و برادرش را هم به اسرائيل مي فرستاد تا از اين كشور به عنوان يك جامعة سوسياليستي دفاع كند؟!

اين نمونه ها نشان مي دهد كه اين «بت سازان» و «بت پرستان» با توجيه تمامي اشتباهات و كجروي هاي سياسي خليل ملكي چند هدف را با يك تير نشان مي كنند:

يكي تبرئه خليل ملكي از اشتباهات نابخشودني اش. دوم، تبرئه خود كه دست پروردة اين بت هستند. سوم، انداختن تمام گناه شكست نهضت ملّي ايران به گردن حزب توده، و چهارم كوچك جلوه دادن _ تا حد پنهان كردن _ دست اندكاران اصلي كودتا، امپرياليسم و ارتجاع ايران. چون وقتي اين آقايان، تقصير پيروزي كودتا را به گردن حسين و حسن و تقي و نقي و دست آخر گردن كيانوري بيندازند، ديگر جايي براي اعلام جرم عليه امپرياليسم آمريكا و شاه

ص: 52

باقي نمي ماند!

عبدالله برهان براي تبرئه ارتباط بقايي با سفارت آمريكا «كه از همان اوايل تشكيل جبهه ملّي اين ارتباط وجود داشته است»، مسئله را توضيح نمي دهد بلكه احمد ملكي را كه در اين باره مطالبي نوشته، آدم پستي معرفي مي كند و دو صفحه تمام پيرامون اين آدم، بدوبيراه مي گويد در حاليكه خود احمد ملكي، از افراد جبهه ملّي بود. عضو 19 نفر جبهه ملّي هم بود. گذشته از آن، تمام آنچه را كه او در مورد تاريخچه جبهه ملّي نوشته، آنقدر مستند هست كه كسي نمي تواند آن را رد كند. حتي خود بقايي هم اظهارات او را تكذيب نكرده است، حتي حسين مكي، عبدالقدير آزاد، ميراشرافي، بقايي نزديك به چهل سال پس از انتشار كتاب احمد ملكي، فرصت داشتند تا آنرا تكذيب كنند. براي شناخت بيشتر چهره اي مثل دكتر بقايي، توجه شما را به چند سند دربارة بقايي و ارتباطش با سفارت آمريكا، جلب مي كنم.

اولين سند «USMAVSI»، تاريخ 18 اكتبر 1951 را دارد كه مي شود 26 مهر 1330. براساس اين سند، آقاي آرتور ريچاردز از سفارت آمريكا گزارش داد كه بقايي با فينچ وابستة امور كارگري سفارت آمريكا، تماس داشته و مسايل حزب زحمتكشان را با او در ميان گذاشته است. دومين سند مربوط با 4 اكتبر 1952 است. هندرسون، سفير آمريكا، طي تلگرافي، وزارت خارجه آمريكا را مطلع مي كند كه هواداران ملكي با سفارت در تماس بوده اند و خود ملكي هم با يكي از مأمورين سفارت به نام برناردكمو تماس مي گيرد و انشعاب بقايي از حزب زحمتكشان را، توطئه اي براي سرنگوني دولت مصدّق، مي نامد.

از اين اسناد، برمي آيد كه مظفر بقايي، از مدّت ها قبل از سي تير 1331 با سفارت آمريكا تماس داشته و حتي گزارش عملكرد حزب آمريكايي خودش را به ارباب مي داده البته ارتباط بقايي و ملكي با محافل انگليسي و آمريكايي، به اينجا ختم نمي شود. سند U.SMA.788008-2325، وزارت امور خارجه آمريكا، حكايت دارد كه: «آقاي ملبورن، دبير اوّل سفارت در گزارشي مي آورد: كه وابستة امور كارگري سفارت بريتانيا، آقاي «دي _ آي _ توماس»، ترجمه دو مقاله را كه در روزنامه شهباز، منتشر شده، در اختيار ما گذاشته است. محتواي اين مقالات، دراصل درست است و انتشار اين مقاله و جزئيات ملاقات هاي ملكي با توماس كه به آنها اشاره شده است موجب آشفتگي خاطر و اسباب شرمندگي سفارت بريتانيا در تهران را فراهم آورده بود.»(1) در اين مقالات، به

ص: 53

ملاقات هايي اشاره شده بود كه يكي از اعضاي حزب زحمتكشان به نام ديوشلي در جلسه محاكمه اي كه مورد توجه آل احمد بود گفته است كه خليل ملكي و ناصر وثوقي، با توماس، جاسوس معروف، در تماس بوده اند.

ناصر وثوقي در آن جلسه محاكمه اعلام مي كند كه ملكي از او خواسته بود كه همراه او به ديدن توماس برود. وثوقي، اصل ملاقات را پذيرفت امّا گناه آن را به گردن دكتر بقايي انداخت. در همان جلسه، ديوشلي اعلام داشت كه قصد ملكي تأسيس حزب نبود، بلكه مبارزه با حزب توده بود زيرا ملكي گفته بود كه در جنگ گذشته، روسها با بريتانيا همكاري كردند، تا فاشيسم را شكست دهند، بنابراين چرا من همينطور فكر نكنم، يعني، براي شكست توده اي ها، با مأمورين سفارت بريتانيا، نظير توماس، همكاري نكنم. در جلسه دومي كه در گزارش تأييد شده توماس، از روزنامه شهباز آمده است، ملكي در جواب ديوشلي چنين گفت:

آنچه واقعاً روي داد اين بود كه تحت هدايت دكتر بقايي، من با حبيب نفيسي بودم. ناصر وثوقي يادداشتي به نفيسي داد، نفيسي گفت كه يادداشت از توماس است و شما و ملكي بايد او را ببينيد. بعد توماس وارد شد و وثوقي با او انگليسي صحبت كرد.

مي خواهم به شما بگويم كه تنها در ايران است كه برقراري تماس با خارجي ها، گناه به حساب مي آيد، اين در واقع گناه نيست. بلكه براي معرفي كشورمان به آنان، ضروري است. من نه فقط با خارجيها در تماس بوده ام، بلكه با آنها شام هم خورده ام... سپس در جواب ديوشلي، ملكي اعتراف كرد كه به توصيه بقايي با سرتيپ مزيّني تماس گرفت زيرا، اعليحضرت همايوني، به خصوص در آن اواخر، نهضت ملّي و آقاي دكتر مصدّق را تأييد مي كردند.(1)

جلال آل احمد دربارة اين ديدار خليل ملكي با شاه، چنين نوشته است: «ملكي، گاهي، به اجبار، گذشتهايي از ايده آل كرده است، به قصد قابل تحمل شدن براي آن قسمت از دستگاه حاكم كه ابدي تر مي نمود و حاصل اين كار، دست كم، رعايت شرم حضور و ناچار آلوده شدن به واقعيت حكومت. به بيان ديگر، ملكي به خاطر ترس از آن كينه توزيها كه گذشت، در آخرين روزهاي حكومت دكتر مصدّق و بخاطر ترس از آنچه همه را به ياد «دموكرات فرقه ملي» انداخته بود، مجبور شد به آن جناح بخصوص دستگاه حاكم، در مكالمه دري بگشايد كه ابتر ماند. و به اين علت

ص: 54

دهن آلوده شد كه يوسف ندريده بود.»(1)

در روزهاي پيش از كودتا، خليل ملكي چندبار با آمريكايي ها تماس گرفته بود. جلال آل احمد در اين باره مي گويد:

بله، من شنيده ام كه خنجي مدعي است ملكي از دربار پول مي گرفته يا وثوقي مدعي است هم او با آمريكايي ها ملاقات كرده و حال آنكه من نمي دانم خود او مترجم آن ملاقات هايي بود كه من هم يكي دوبار در آن شركت داشتم، آخر اگر سياستهاي ما اين حرفها نباشد، پس چيست؟

يارو حق داشت كه بداند آنهايي كه فردا محتملاً به قدرت خواهند رسيد چه كساني هستند و نكند همان توده اي هاي سابق باشند كه حالا پوست انداخته و كلك تازه اي سوار كرده اند.(2)

حالا ببينيد ملكي، حتي نسبت به رفقاي خود چطور خائنانه رفتار مي كند و قبل از 25 مرداد دو نفر از اعضاي هيئت اجرائيه نيروي سوم، يعني نزديكان صميمي خودش را كه در تمام دوران شاه با او بودند، به دست ساواك مي سپارد.

ملكي در دفاعيات خود، در سال 1344 چنين مي گويد:

دو هفته قبل از 25 مرداد، دو نفر از اعضاي هيئت اجرائيه نيروي سوم، مبارزه ما را كه در حدود قانون اساسي بود و دربار را در حدود گزارش هيئت هشت نفره، محدود مي كرد، غيركافي دانسته و مي گفتند: «دولت ملي، بايد، شاه و دربار را از ميان بردارد. براي هيئت اجرائيه، چنين چيزي قابل قبول نبود، اكثريت هيئت اجرائيه معتقد بودند كه با جلب نظر آمريكا از لحاظ سياست خارجي، و بدون اينكه نيازي به تغيير رژيم باشد، مي توان بر مشكلات غلبه كرد.»(3)

ملكي در اين باره در همان دفاع، پا را فراتر مي گذارد و مي گويد:

آن دو نفر ماجراجو، كه گويا مأمور مخفي حزب توده ايران در رهبري نيروي سوم بودند، به خصوص پس از عزيمت اعليحضرت، اختيارات را به دست گرفتند.

روز 27 مرداد، تلفن پشت تلفن، به من مي گفتند كه: چرا آقاي ملكي اجازه نمي دهد شعار

ص: 55

ضدّدربار بدهيم! بالاخره هم دادند. من شاهنشاه را مظهر استقلال كشور مي دانستم، به مصدّق هم توصيه مي كردم: ما هزاران كيلومتر سرحد داريم. مقام سلطنت حافظ تماميّت و استقلال ايران است. (1)احتمالاً اين دو نفر دكتر خنجي و دكتر حجازي بودند كه از آغاز انشعاب از مريدان خليل ملكي بودند و در آستانه 28 مرداد از او بريدند.

همانطور كه مي بينيد، ملكي براي توجيه دفاع از خود از سلطنت، مخالفين خود را به توده اي بودن متهم مي كند تا ساواك را فوراً به سراغ آقايان بفرستد، آنها كه از ملكي و ديگران بت مي سازند، كلمه اي دربارة اين سقوط اخلاقي و ناجوانمردي ملكي، نمي گويند. اين در حالي است كه براساس نوشته خود همايون كاتوزيان كه سرگروه «بت سازان» است، اكثريت رهبري سازماني نيروي سوم، در اين جريان دخالت داشته اند. او مي نويسد: «... روز 26 مرداد نيز، تظاهرات و ميتينگ ها، بي وقفه ادامه يافت و در روز 27 مرداد، تهران د ستخوش بي نظمي و آشوب بود. حزب توده با تمام نيرو به ميدان آمد و در صفوف تظاهركنندگان، همراه با مزدوران اجير شده، با پول آمريكائي ها، فعاليت خود را آغاز كردند. فعاليت عادي زندگي در شهر را، دستخوش نابساماني نمودند. در ميدانهاي عمومي شهر، به مجسمه هاي رضاشاه حمله بردند. وقتي جريان را به مصدّق گزارش دادند، از احزاب جبهه ملّي خواست تا خود، مجسمه هاي مزبور را از ميدانها بردارند.

غلامرضا تختي، كشتي گير نامي، در رأس افراد نيروي سوم، مجسمه رضاشاه را از ميدان توپخانه كند...»(2) اين اسناد نشان مي دهد كه ملكي، چه ارتباط وسيعي با آمريكا و انگلستان، از قبل از سي تير تا 28 مرداد، داشته است.

حال ببينيم عبدالله برهان در پاسخ آرمان تهچيري چه نوشته است؟ «برخلاف ادعاي نويسنده، در مقطع زماني اواخر 1329، كه حزب زحمتكشان تشكيل شد، كمترين نشانه اي از حركت علني، حتي شبه خيانت آميز بقايي، به دست نمي آمد.

بنده كه سهل است، حتي بزرگترهاي ما هرگز نمي توانستد گمان ببرند در آن لحظات روز سي تير، كه ما از پليس شاه و قوام، كتك مي خوريم، بقايي مسئول بندوبست مخفيانه است...»

درباره سابقه آدمكشي بقايي هم مي توانم بگويم كه او حداقل در 3 ترور، گرداننده اصلي

ص: 56

بوده است. قتل سپهبد رزم آرا، قتل سرتيپ افشار طوس و قتل سرهنگ سخايي رئيس پليس كرمان كه پس از انقلاب، نام او را بر خيابان سوم اسفند نهادند. درباره علاقه ملكي به انگلستان هم، سند ديگري موجود است كه مربوط مي شود به زمان حضور ملكي در حزب توده و زماني كه ملكي به دعوت مقامات انگليسي به اين كشور سفر كرد و با دبيركل حزب كارگر اين كشور، مورگان فيليپس، گفتگويي داشته است. روزنامه رهبر، در شماره 30/6/1324، اين گفت و گو را درج كرده است كه متن آن چنين است:

من، تصور مي كنم كه براي حفظ منافع بريتانيا در شرق، هيچ لزومي ندارد كه عمال و شاگردان مكاتب ديكتاتوري و ظالمان جباران را بر جان توده مردم انداخت، بريتانيا مي تواند منافع خود را بدون آنها هم حفظ كند و اجازه چنين بي آبرويي هائي را كه به نام او مرتكب مي شوند، ندهد، زيرا ملل مشرق زمين، حتي آزاديخواه ترين آنها (حتماً نهرو و گاندي هم جزو آنان به حساب مي آيند!) حاضرند براساس پيمانهاي موجود، منافع بريتانيا را ملحوظ داشته ولي از ثمره يك حكومت مستقل دموكراسي كه زيرنظر نفوذ مستقيم و غيرمسقيم بيگانگان نباشد، برخوردار گردند.

يعني ما حاضريم شركت نفت را قبول بكنيم. منافع بريتانيا را قبول بكنيم ولي به هيچوجه زير نفوذ بريتانيا نخواهيم رفت!

البته اين دعوت مقامات انگليسي از خليل ملكي، با وجود اين كه او عضو كميته مركزي حزب هم نبود و در فعاليت هاي سياسي و اظهارنظرها، شديداً از اتحاد شوروي دفاع مي كرد،(1) بسيار پرمعناست.

اين مصاحبه، مورد اعتراض شديد كميته مركزي و حتي اعضاي حزب قرار گرفت. واقعيت اين بود كه خليل ملكي، از همان زمان مسافرت به انگلستان، شيفتة تمدن و سطح زندگي و نيز دموكراسي انگلستان شده بود. گرچه در گفت وگو با وزير خارجه وقت انگلستان، سياست انگليس در ايران را، مورد انتقاد شديد قرار داده بود.

ص: 57

س: به نظر شما اين نبش قبر كردن ها، در اين شرايط كه آمريكا درصدد احياي دوباره فرهنگ و تفكر خود در ايران است، اتفاقي است يا حساب شده؟ آيا نقشه اين نيست، حال كه نسل جوان به دنبال الگو مي گردد و افرادي مثل عبدالله برهان، علي اصغر حاج سيّد جوادي، داريوش آشوري، مهشيد اميرشاهي و حسين ملك (كه با بختيار كار مي كردند) و همايون كاتوزيان (كه مرتب در انگليس است) كارآيي و جاذبه ندارند و در نهضت سيوسياليست ها هم چهرة برجسته اي باقي نمانده است، به فكر مطرح كردن خليل ملكي افتاده اند تا او را الگوي نسل جوان قرار دهند.

ج: بله، همين مسأله را مي خواهند. برهان ادعا كرده است كه كارگران، دانشگاهيان، اساتيد و متخصصان، ملكي را الگوي خودشان مي دانند. الگوي وطن پرستي، آزادي خواهي، عدالت اجتماعي و... مي خواهند او را براي جوانان الگو كنند. و در كنار آن به توجيه وضعيت خود بپردازند. آنها تلاش مي كنند از ملكي يك «بت» بسازند و در اطراف آن سينه بزنند و سرود: «من آنم كه رستم جوانمرد بود» بخوانند.

امپرياليسم آمريكا، و به پيروي از آن، امپرياليست هاي اروپا و ژاپن، به رغم رقابت ها و تضادهاي جدّي كه در ميدان غارتگري دنياي در حال رشد با هم دارند، در يك چيز با هم تفاهم دارند و آن، يافتن يك الگوي پاسخ دهنده به خواستهاي اردوگاه امپرياليستي و پياده كردن اين الگو و جاانداختن آن است.

اين الگو داراي 3 عنصر است: اقتصادي، سياسي و فرهنگي.

از لحاظ اقتصادي، خواست امپرياليسم، تحميل اقتصاد بازار آزاد سرمايه داري، بدون هر مانع است كه در سايه آن سرمايه هاي امپرياليستي بتوانند آزادانه به بهره برداري از ثروت هاي طبيعي و بهره كشي از نيروي كار ارزان كشورهاي در حال رشد بپردازند.

از لحاظ سياسي، برخلاف ادعاي پر سروصداي امپرياليست ها دربارة برقراري دموكراسي و حقوق بشر، امپرياليست ها خواهان وابستگي سياسي كشور به دنياي امپرياليستي و تبعيت كوركورانه از سياست هاي آن هستند. چه حكومت استبدادي ابن سعود در عربستان باشد يا ژنرال سوهارتو در اندونزي، و يا به اصطلاح شبه دموكراسي هايي كه در آمريكاي لاتين يا اسرائيل پياده شده است. از لحاظ فرهنگي هم، خواست امپرياليست ها، از بين بردن فرهنگ هاي اصيل ملّي و جانشين كردن فرهنگ مهاجم است كه هدف عمدة آن از بين بردن احساسات ميهن دوستانه و علاقه به فرهنگ خودي و ترويج روحيه جهان وطني و

ص: 58

شيفتگي به دنياي امپرياليستي است.

در چنين شرايطي، اين سؤال را بايد از اين آقايان «الگوساز» مطرح كرد كه آيا اين تلاش امپرياليسم از نگاه اين آقايان پنهان مانده است؟ مسلماً اينطور نيست، پس چرا كم ترين و كوچك ترين واكنشي در برابر آن نشان نمي دهند و مقاله اي دربارة آن نمي نويسند؟

مسلّم است كه در كشورهاي در حال رشد، كه به استقلال سياسي و اقتصادي و فرهنگي خود، پايبندند، كمبودهاي بسياري در زمينه هاي سياسي،اقتصادي و فرهنگي، وجود دارد كه بايد در جهت رفع آن، كوشش همه جانبه كرد امّا در روند اين كوشش، بايد با تمام نيرو، هوشيار بود كه راه بر نفوذ استعمار و خواست هايش، بسته بماند.

اين كار، تنها در صورتي ممكن است كه انديشمندان ترقي خواه جامعه، به توده هاي مردم، راههاي نفوذ امپرياليسم را به روشني نشان دهند درست همانطور كه راههاي برطرف كردن كمبودها را نشان مي دهند.

دربارة مظفر بقايي و ملكي، هنوز مطالب مهم ديگري وجود دارد.

يك نكتة بسيار جالب شركت بقايي در قتل رزم آراست كه سرسپردگي او به امپرياليسم آمريكا را نشان مي دهد. اين جريان در كتاب افول يك مبارز، نوشته ا _ ع _ محمدآقا و م _ صديقي نوشته شده. نكته جالب تر، ابهام در مورد نحوه قتل رزم آراست كه قاتل او چه كسي بوده؟ خليل طهماسبي يا اين كه او قاتل رزم آرا نبوده است.

اين داستان، داستان بسيار جالبي است. سرهنگ منصور رحماني، يكي از چهار نفر اعضاي ستاد فرماندهي افسران ناسيوناليست ايراني و طرفدار دكتر مصدّق بود و بعد از 28 مرداد، زنداني و سپس آزاد شد. او كتاب خاطراتي دارد به نام كهنه سرباز. در اين كتاب در مورد قتل رزم آرا مطالب جالبي وجود دارد كه آن را نقل مي كنم:

... وقتي شاه، از طريق امام جمعه تهران و يا فرد ديگري از اطرافيان آيت الله كاشاني شنيد كه خليل طهماسبي، خيال ترور رزم آرا را دارد، بسيار خشنود شد. چرا كه به خوبي مي ديد كه منظور دفع شر رزم آرا، به دست فرد ديگري، در شرف انجام است. آنهم بدون آنكه مشكلي براي او به وجود بياورد. شاه بهتر ديد فقط منتظر بماند، تا كار به خودي خود، صورت بگيرد.

اطرافيان شاه، او را متوجه اين مطلب كردند كه انتظار كشيدن و همه چيز را به طبيعت واگذار كردن، غلط است. چرا كه اگر خليل طهماسبي، صددرصد، در كار خود موفق نشود، و

ص: 59

رزم آرا، با وجود تيراندازي، زنده بماند، بهترين بهانه به دست او خواهد افتاد كه با توجيه حفظ انتظامات، به سرعت مخالفان خودش، حتي طرفداران شاه و حتي خود شاه را از بين ببرد.

شاه فهميد كه ترور رزم آرا، حكم شمشير دو لبه را دارد. اگر بر اثر آن رزم آرا از ميان برود، خودش مي ماند امّا اگر از بين نرود، خودش به خطر خواهد افتاد. بر همين اساس، درصدد برآمد تا مأموري بگمارد كه اگر خليل طهماسبي در كارش ناموفّق بود، او كارش را تمام كند. يكي از گروهبان هاي ارتش مأمور شد در لباس غيرنظامي، همراه با علم وزير دارائي، بي درنگ، از پشت سر رزم آرا را مورد اصابت قرار بدهد و اين طرح دقيقاً به مرحله اجرا درآمد.

آنها كه اثر گلوله را در بدن رزم آرا مورد معاينه قرار دادند، شك نداشتند كه او با گلوله كلت كشته شده، و نه با گلوله اسلحه خفيف خليل طهماسبي. طهماسبي، با قبول مسئوليت ترور رزم آرا، در واقع پردة ساتري شد بر نيت ديگران. البته آن مبارز، نمي دانست كه شاه از ترور رزم آرا، خوشحال مي شود و در پوستش نمي گنجد. وقتي اين ماجرا را در دژباني كل، آنهم با آب وتاب، شنيدم، ياد گفت وگويي افتادم كه به فاصله كوتاهي پس از تير خوردن رزم آرا، از ديهيمي، سرهنگ توپخانه، شنيده بودم. سرهنگ ديهيمي، در بيمارستان شماره يك بستري بود. او در دانشگاه جنگ سمت استادي و در ركن 2 ستاد ارتش و دادرسي ارتش، سمت رياست داشت و چون حالش نگران كننده بود همان موقع به ديدارش رفتم. او قبلاً، در دفتر نظامي كه در واقع ستاد شخص شاه، محسوب مي شد، رئيس بود و در آنجا با اقتدار كامل كار مي كرد امّا در وقت ترور، مصدر كار مهمي نبود و به همين علت كه كسي به سراغش نمي رفت، از ديدن من خوشحال شد. از حالش پرسيدم، او گفت: اساس بيماري من، فرسودگي عصبي است. گفتم: اين روزها كه شما هر فعاليت فكري و يا بدني شديد نداريد كه از فرسودگي عصبي صحبت مي كنيد؟ او، از داخل كيف دستي اش، دو سه برگ كاغذ كه روي آنها مطالبي نوشته شده بود، بيرون آورد و يكي از آنها را به دستم داد. نامه اي بود روي كاغذ مارك دار ادارة بيتوتات سلطنتي خطاب به سرهنگ ديهيمي، مضمون تقريبي آن نوشته، اين بود:

1_ به لحاظ رعايت خاطري كه اعليحضرت همايوني از خدمات شما دارند، اجازه فرمودند از روي عنايت به شما، ويلاي شماره ... در دربند، در فصل تابستان مورد استفاده شما قرار

ص: 60

گيرد.

نامه را خواندم. در آن مطلب فوق العاده اي كه باعث ناراحتي عصبي بشود نديدم. گفتم اين كه چيز مهمي نيست؟ گفت: كلمه عنايت را نمي بيني؟ حالا من در نظر اين بي همه چيز، واجب العنايه و واجب الرعايه شدم.

گفتم: مگر با امضا ءكننده نامه، خرده حسابي داشتي؟

و اشاره كردم به نام امضا ءكننده آن، يعني رئيس بيتوتات سلطنتي، گفت: او كه داخل آدم نيست، خودش را مي گويم كه با طنابش، هيچكس به هيچ چاهي نمي تواند برود.

گفتارش طوري بود كه جاي شك باقي نمي گذاشت. مقصودش از كلمة خودش، شخص شاه بود.

بعد ادامه داد: حالا، اين نامه را براي او نوشته ام، برايت مي خوانم تا خودت قبول كني اين اظهار عنايت آقا، اعصاب و روح آدم را مي خورد...

بعد شروع كرد به خواندن نامه كه قريب به دو صفحه بود. خطاب به شاه، در نامه به خدمات طولاني گذشته خود به كشور و ارتش و شخص شاه اشاره كرده و از جمله رفع غائله افسران توده اي كه در سال 1326 به فرماندهي سرگرد توپخانه، اسكندراني در خراسان، به مراغه تپه رفته بود، همچنين از چگونگي مسلح كردن هواداران شاه در اردبيل عليه حكومت پيشه وري، از مسلّح كردن ذوالفقاريها و... نكته جالب، مطلب انتهاي ليست بود، او در انتهاي ليست خدماتش، اشاره اي كرده بود به ترور رزم آرا كه مضمون آن اين بود:

چنانكه اعليحضرت به خوبي مي دانند، براي از بين بردن سپهبد رزم آرا، غير از آقاي علم، هيچكس به اندازة چاكر، سهم نداشته است.

س: به نظر شما، شاه چرا رزم آرا را كشت؟

ج: از او مي ترسيد.

س: مگر رزم آرا، خودش وابسته نبود؟

ج: از رزم آرا مي ترسيد چون كه رزم آرا محبوب ترين امير ارتش بود و مي ترسيد كه رزم آرا كودتا كند و او را بردارد و خودش رئيس جمهور شود.

س: حركت رزم آرا، يك حركت مستقل بود يا جرياني در پشت پرده داشت؟

ج: اين را خود رزم آرا مي داند.

س: رزم آرا با شناختي كه از تسلط انگلستان بر دربار داشت و وارد شدن آمريكا به

ص: 61

عنوان نيروي تازه نفس و رقيب انگلستان در جنگ قدرت، صحنه را هم مي ديد، چگونه مي توانست به فكر برداشتن شاه بيفتند؟

ج: اين امكان وجود دارد كه آمريكائي ها، در اين اواخر زياد از رزم آرا راضي نبودند. چون رزم آرا، مناسبات تجاري با شوروي را زنده كرد و به مناسبات با آنها بهبود بخشيد و طبيعي است كه آمريكا و انگليس با آن موافق نبودند. البته، اين يك حدس است امّا چيزي كه مسلم است اينكه شاه از رزم آرا مي ترسيد.

س: اين احتمال هم هست كه رزم آرا، از قدرت شوروي و انگلستان، استفاده مي كرده، البته انورخامه اي در كتابش به قرارداد رزم آرا با شوروي ها اشاره مي كند مقاله اي در «كراسنايازوزدا» يا روزنامه ستاره سرخ، سخنگوي ارتش سرخ شوروي نوشته شد كه رزم آرا را شخصيت مهمي معرفي مي كرد كه مناسباتش با شوروي خيلي خوب بود و از او تعريف هم كرده است. براساس نوشته خامه اي، در مقاله آمده بود كه رزم آرا آماده بود تا امتياز نفت شمال را به شورويها بدهد، حالا راست و دروغش معلوم نيست.

ج: خوب، رزم آرا، نخست وزير قدرتمندي بود. در ارتش هم نفوذ زيادي داشت. اكثريت مطلق افسران هوادار او بودند. سرهنگ نجاتي دربارة رزم آرا، شرح خيلي مثتبي مي نويسد و مي گويد: «تمام افسران جوان، او را قبول داشتند، چون آدم يگانه اي در ارتش ايران بود و او بود كه بعد از شهريور 1320، ارتش را ارتش كرد.»

س: فدائيان اسلام چه نقشي در قتل رزم آرا داشتند؟

ج: نويسندگان كتاب افول يك مبارز دربارة رابطه بقايي و فدائيان اسلام براي كشتن رزم آرا چنين نوشته اند: «آيت الله كاشاني به شهيد نواب صفوي مي گويد كه چند نفر از دوستان، در جبهه ملّي مي خواهند پيش شما بيايند؟ اين چند نفر پيش نواب صفوي مي روند و به او پيشنهاد ترور رزم آرا را مي دهند. يكي از اين افراد دكتر بقايي بود كه اصرار زيادي در اين كار داشت.»

نقل از كتاب شهيد نواب صفوي. فدائيان اسلام.

فدائيان اسلام كه رزم آرا را با تير زدند، او را يك عنصر انگليسي و وابسته به دربار مي شناختند. شاه، با توجه به خطر قدرت رقيبش، او را از بين مي برد و خودش هم از عواقب آن در امان مي ماند، چون ترور به اسم آيت الله كاشاني تمام مي شود، شركت شاه و اطرافيانش در قتل رزم آرا، پس از انقلاب با افشاگري سرهنگ مصور رحماني، علني شد. افرادي از همان آغاز، آن را مي دانستند امّا كسي جرأت علني كردن آن را نداشت. اين موضوع تا به حال،

ص: 62

جايي درز نكرده بود. در حقيقت، به حرف رحماني مي شود استناد كرد. چرا كه علم، صبح تا ظهر، به دنبال رزم آرا، اين در و آن در مي زده كه با او به مسجد برود. همان لحظه اي كه رزم آرا وارد مسجد مي شود، علم هم پشت سرش بوده، در يك لحظه، هم خليل طهماسبي و هم گروهبان 2 ارتش، تيرخالي مي كنند.

س: حال، تيپ هائي هستند مثل بهنود يا مهدي نيا، كه در نگارش زندگينامه رزم آرا تلاش مي كنند تا او را تبرئه كنند. شايد قصد دارند كه از او يك چهره بسازند.

ج: من، نوشته مهدي نيا و بهنود را نخوانده ام. ولي آنچه كه از رزم آرا مي دانم اين است كه او، از نظر نظامي و شخصي و اخلاقي، آدم منظمي بود. مثل ژنرال فرانكو، ديكتاتور اسپانيا، كه از لحاظ شخصي، انسان آراسته اي بود، طوري كه حتي مخالفينش نمي توانستند كوچكترين ايرادي به او بگيرند.

س: ولي رزم آرا، وابسته به انگليسي ها بود و مي خواست مسئله نفت را حل كند.اين كه مي خواست قدرت مسلط ايران شود و اين كه چه نقشه اي داشته و مي خواسته چه بكند، معلوم نيست. چون زنده نماند تا خاطراتش را بنويسد. به كسي هم اعتماد نكرد تا اسرارش را بگويد.

ج: حد و حدود ارتباط رزم آرا با انگليسي ها و آمريكائي ها معلوم نيست، امّا آنچه كه معلوم است اين كه، به شورويها نزديك شده بود، خودش هم، شوروي تحصيل كرده بود و روسي مي دانست. فرانسه هم مي دانست، آدم باسوادي بود. جغرافياي سياسي ايران را تنظيم كرده بود، نقشه بزرگ ايران را هم، او درست كرد. در مجله اطّلاعات سياسي، اقتصادي، نقشة جزيرة ابوموسي را ديدم كه زيرش نوشته بود: تهيه كننده: رزم آرا.

رزم آرا، باسوادترين و فعال ترين امير ارتش بود. از لحاظ نظامي هم، علاقه فراواني به انضباط داشت.

خود او مدتي رئيس دانشكده افسري بود. دوست ما، آقاي عمويي هم، آنجا افسر بود و مي گفت: ما تعّجب مي كرديم كه او كي مي خوابد؟ چون تا ساعت 11 كه در دانشكده بود، صبح هم از همه زودتر در آنجا حاضر بود. اين از خصوصيّات او بود.

اما اين كه چه سياستي داشته، چه نقشه اي در رسيدن به قدرت داشته و قصد اجراي چه نقشي را در سر مي پرورانده معلوم نيست. مسلم اين است كه دربارة نخست وزير شدن او، انگلستان و آمريكا، به يك اندازه اشتياق و اصرار داشته اند.

ص: 63

در كتاب بحران دموكراسي در ايران، مطلبي آمده كه بد نيست، عنوان كنم: «... وايلي، سفير آمريكا در ايران، قبل از آنكه در 28 مرداد 1329، ايران را ترك كند به شاه اطلاع داد كه رزم آرا، بايد بدون تأخير بيشتر، به نخست وزيري، منصوب گردد. شپرد(1)، نيز به شاه اظهار داشت كه دولت اعليحضرت پادشاه انگلستان، خوشحال خواهد شد كه سپهبد رزم آرا را، در مسند نخست وزيري ببيند.

به موضوع اصلي برگرديم كه درباره بقايي و ملكي بود.

هماهنگي سياسي خليل ملكي با مظفر بقايي،پس از جدايي هم، جلب توجه مي كند. در اين باره، من دو اعلاميه كوتاه، از اين دو نفر و در آستانه كودتاي 28 مرداد در اختيار دارم كه درست در زماني منتشر مي شود كه مقامات انگليسي و كودتاچيان، تبليغات گسترده اي را درباره همكاري دكتر مصدّق با حزب توده و نيز خطر كمونيسم، به راه انداخته اند. خليل ملكي، در خرداد 32، در روزنامه خود مي نويسد: «مقامات بالاي حكومت مصدّق با حزب توده، در بند و بست هستند.» (2)

مظفر بقايي، در روزنامه شاهد، پانزدهم خرداد 1332 نوشته است: «جناب آقاي دكتر مصدّق، نخست وزير ملّي ايران، مجري تصميم هاي مركزي حزب توده بوده، اگر بلشويك ها مسلط شوند آنها كه امروز جاده صاف كن بلشويك ها هستند، به سرنوشت دكتر بنش، مازاريك و كرنسكي، خواهند پيوست.»

س: نظر شما در مورد طرح مسئله خطر حزب توده چيست؟ يك نظر اين است كه خطر حزب توده را بيشتر آمريكائي ها و انگليسي ها مطرح مي كردند. نظر ديگر هم اين است كه شيوه هاي حزب توده، خود مؤيّد اين خطر بوده است، خيلي ها هم مثل تيپ بازرگان از ترس حزب توده يا شوروي، در دامان آمريكا و انگليس مي افتند نظر خود شما در مورد اين خطر چيست؟

ج: اين افسانه را انگليسي ها مطرح مي كردند و آمريكايي ها هم با همين افسانة خطر كمونيسم، ديگران را مي ترساندند. راديوي انگلستان، پس از تظاهرات 30 تير گفته است كه: «اين نيروي عظيم هر لحظه كه بخواهد مي تواند قدرت را به دست بگيرد.» در اين باره اسناد زيادي

ص: 64

وجود دارد كه برخي از آنها، بسيار معتبر هستند. به عنوان مثال:

1_ فؤاد روحاني در كتاب خود، زندگي مصدّق در متن نهضت ملّي ايران، صفحات 418 تا 420 مي نويسد:

ترديدي نيست كه موفقيّت دولت انگليس در جلب موافقت دولت آمريكا، با برانداختن دكتر مصدق، مديون تلقين اين فكر به ذهن آمريكائي ها بود كه اگر او بركنار نشود، ايران، طعمه كمونيسم خواهد شد.

2_ ريچارد كاتم، نويسندة كتاب ناسيوناليسم در ايران كه در فيلم «پايان امپراطوري» هم بازي كرد، نظر خود را چنين بيان مي كند:

احساس من، در آن موقع اين بود و هنوز هم، همين است كه انگليسي ها مي دانستند كه آمريكايي ها تا چه حد در موضوع كمونيسم، دچار پارانويا (بيماري رواني) هستند. آن روزها زماني بود كه سناتور مك كارتي، كميته فعاليّتهاي ضدآمريكايي را زيرنظر داشت. انگليسي ها، به عمد، از حالات روحي آمريكائي ها استفاده كردند تا ما را به كودتا آلوده كنند...

وودهاوس، سرجاسوس انگلستان در ايران و طرّاح نقشه براندازي دكتر مصدّق، در خاطراتش چنين مي نويسد:

اين يك نمونه از طرز تفكّر پوچ ولي زيرك نماي مخصوص آمريكايي ها بود كه هنوز تصوّر مي كردند مي توان مصدّق را نگه داشت و اداره كرد.

آنها از عواقب سقوط او مي ترسيدند. من اواسط نوامبر 1952 (اواخر آبان 1332) وارد واشنگتن شدم. در آن موقع، متصديان سازمان سيا، پيش بيني مي كردند با به قدرت رسيدن حزب جمهوري خواه، وضع سازمان آنها بهتر خواهد شد، به همين جهت، به اظهاراتم با دقّت گوش فرا مي دادند. من نمي خواستم متهم شوم كه قصد دارم آمريكائي ها را وسيله بيرون كشيدن بلوط از آتش قرار دهم. و بنابراين تصميم گرفتم كه به جاي اينكه بگويم قصدم بازگرداندان تسلط بر نفت است، بر روي خطر كمونيسم در ايران، تكيه كنم. استدلالم اين بود كه اگر حتي مسئله نفت به وسيله مذاكره با مصدّق، حل مي شد (كه امكانش بعيد بود) باز هم مصدّق، نمي توانست در برابر يك كودتاي حزب توده و با حمايت شوروي، مقاومت كند. بنابراين لازم بود كه او بركنار شود.

من براي اين منظور، نقشه اي همراه داشتم كه محصول مذاكره با همة كارشناسان مورد

ص: 65

اعتماد امور سياست ايران در لندن بود...(1)

از دست اندركاران سياست در آن دوره هم، كساني هستند كه همين افسانه را تكرار كرده اند. نمونه روشن آن، نوشته سرهنگ غلامرضا نجاتي است. او در مقاله اي كه در روزنامه «ايران فردا» با عنوان كودتاي 28 مرداد 32، آيا پيروزي كودتا اجتناب ناپذير بود؟ بحث مفصّلي مطرح مي كند و در پايان، چنين نتيجه مي گيرد كه:

... بحث، پيرامون اين موضوع كه آيا دستگاه رهبري نهضت، مي توانست طوري عمل كند كه از اتحاد دولتهاي انگليس و آمريكا دربارة ايران و نيز از تحريم نفت ملّي شدة ايران از سوي كارتلها و تراستهاي نفتي، جلوگيري كند، در چهارچوب اين مقاله نمي گنجد، با اين حال، نتيجة بررسي و جمع بندي ما، حاكي از اين است كه دو عامل اساسي، يعني عملكرد دستگاه رهبري نهضت و جبهه ملّي و همچنين اخلالگريهاي برنامه ريزي شدة حزب تودة ايران كه عبارت از ايجاد آشوب و ناامني و نگران ساختن مردم بود و در راستاي اهداف تبليغاتي لندن و واشنگتن براي سقوط دولت مصدّق و شكست نهضت ملّي مردم صورت مي گرفت، در شكست نهضت، نقش تعيين كننده اي داشت...

اين نوشته سرهنگ نجاتي، گرچه نقل قول كرميت روزولت است امّا تأئيد آن توسط نجاتي، حيرت آور است، آنهم كسي كه خود، مترجم جزوة بسيار افشاگرانه مارك گازيوروسكي است كه در آن، جريان غارتگري هاي مأمورين كيم روزولت، در روز 26 و 27 مرداد را شرح داده است.

گازيوروسكي نوشته است: « تداركات 8 گانه آمريكا در ايران، بر عليه شوروي و حزب توده، در سال 1948 يعني از سال 1327، آغاز مي شود. كه يكي از مهم ّترين آنها، اجراي يك سلسله عمليّات با رمز «به دامن» بوده كه از سال 1327 آغاز شده و هدف اصلي آن هم مقابله با نفوذ شوروي و حزب توده در ايران بوده است. كه اين عمليات به سرپرستي واسيلي و گيزون انجام مي شده و ظاهراً، يك ميليون دلار هم، بودجه داشته اند. اين شبكه، مقالات و كاريكاتورهاي ضدكمونيستي تهيه كرده و در اختيار جرايد و روزنامه هاي ايران مي گذاشتند، چاپ و پخش كتب ضدكمونيستها و حزب توده، و شايعه پراكني عليه آنها هم از جمله ديگر اقدامات آنها بود.

بخش عمليات سياسي آنها، حمله مستقيم به هواداران و وابستگان شوروي در ايران بود. اين

ص: 66

عمليات كه به آن «عمليات سيا» مي گفتند، اجيركردن گروهها و عواملي براي تشكيل گروههاي مزدور خياباني و برهم زدن تظاهرات توده اي ها بود. اينها، همچنين به سازمانهاي راستگراي ضدكمونيست مثل احزاب سومكا و پان ايرانيسم كه پيوسته در خيابانها باگروههاي توده اي زد و خورد مي كردند، كمك هاي مالي مي كردند.

جداي آنچه كه گفته شد، از ديگر روشهاي اين شبكه، اعمال روشهاي خشن و خلاف اصول اخلاق، و پرداخت پول به چهره هاي سرشناس مذهبي براي متهّم ساختن حزب توده به ملحد بودن، ترتيب دادن حمله به مساجد و شخصيّت هاي مملكتي و خرابكاريهايي از اين دست بود كه همه را به اسم حزب توده و براي خراب كردن حزب توده، انجام مي دادند، كه اين تلاشها با اقدامات ديگري كه به وسيله اعضاي سفارت آمريكا و سازمان سيا، با شيوة ملايمتري ولي آشكارا در جهت اهداف مشترك انجام مي گرفت، تكميل مي شد.»

س: در محافل اوّل انقلاب بحثي مطرح بود در اين باره با دو تحليل، يكي اين كه، اين اتّهام، ساخته و پرداخته سازمان هايي مثل «سيا» است، و تحليل ديگر اين بود كه حزب توده خود به اين توّهم دامن مي زد، شايد به خاطر نمايش قدرت، البته غارت نبود، من هم مي دانم. امّا حزب هم از اين كه گروههايي مثل نهضت آزادي، جبهه ملّي، سازمان مجاهدين (منافقين) و جريان هاي راست، چنين القا مي كردند كه حكومت در دست كمونيست ها يا توده اي هاست. بدش نمي آمد.

ج: نه، اين طور نبود. واقعيت اين بود كه ما به همه جواب مي داديم. اگر بدمان نمي آمد،سكوت مي كرديم. ما به همه جواب مي داديم و مي گفتيم كه دروغ مي گوئيد. بگذاريد توضيح بدهم، اصل ماجرا اين است كه در حوادث روزهاي قبل از 28 مرداد و حركت حزب توده اصلاً مسأله غارت نبود. ماجرا را گازيوروسكي هم توضيح مي دهد كه بلوا را چه كساني ايجاد كردند. آنها كه در تظاهرات، بلوا ايجاد كردند، نفوذي بودند. نمونه اش را خدمت شما عرض مي كنم كه گزارش آيت الله طالقاني و آيت الله منتظري است كه با آيت الله بروجردي در اشنويه بودند. يك بخش از گزارش آقاي طالقاني را در خاطراتم نوشته ام. بخش ديگري از آنرا كه مربوط مي شود به منزل آقاي بهبهاني، ننوشتم ولي گزارش آيت الله منتظري، در مصاحبه با روزنامه اطلاعات(1) چنين است:

ص: 67

من يادم هست كه مرحوم آيت الله بروجردي، قبل از 28 مرداد، در اشنويه بودند، من هم بودم. آنجا يك مهره را فرستاده بودند كه آمده بود و ميتينگ مي دادند به عنوان اينكه، ما كمونيست هستيم. عين همين كار را در قم هم كردند و براي اينكه آقاي بروجردي را ناراحت كنند و بگويند حالاكه مصدّق دارد ايران را كمونيست مي كند، پس چه بهتر كه شاه را برگردانند. اينها، كمونيستهايي بودند كه خود سفارت آمريكا و آقاي لوئي هندرسون و دارودسته اش، درست كرده بودند، بعضي وقتها امپرياليستها و از جمله آمريكا، چپ نماهايي به همين منظور درست مي كنند.

در كتاب طالقاني و تاريخ از قول آيت الله طالقاني نوشته شده است: «در منزل آيت الله بهبهاني كه از علماي درباري بود، تني چند از نويسندگان نشسته بودند كه به آنها «محرّر» مي گفتند، عده ديگري هم نشسته بودند. زمان، قبل از 28 مرداد بود. نويسندگان با جوهر قرمز، به امضاي جعلي حزب تودة ايران، براي ائمه جماعات ايران نامه هايي نوشته و به آدرس آنان پست مي كردند. خلاصه محتواي نامه ها اين بود كه به زودي شما را با شالهاي سرتان، بالاي تيرهاي چراغهاي برق به دار خواهيم زد. آنها، اين مطالب را در منزل آقا، مي نوشتند و پست مي كردند. يكي از اين «محرّرها» كه با من، آشنايي داشت، بعد از 28 مرداد به من گفت: آن قدر نشستيم و نوشتيم كه تا مدتي بعد از 28 مرداد، دستهايمان درد مي كرد.»

گازيوروسكي نوسته است كه در همين روزها، از طرف سيا چه پولهايي به آقاي بهبهاني داده شد. در اين جريان، يك نقشه تمام عيار، از طرف امپرياليسم آمريكا، تدارك ديده شده بود. منتهي، متأسفانه آن روي سكه را نمي ديديدم كه بايد از اين دريچه هم به مسأله نگاه كرد. بعضي چيزها را مي ديديم مثلاً چاقوكشان مظفر بقايي را مي ديديم كه چماق و قمه داشتند. ولي به فكرمان نمي رسيد كه اين كار آمريكائي هاست.

من از برهان و ديگران گله اي ندارم، چرا كه آنها خودشان در جريان كارها، دخيل بودند،ولي از سرهنگ نجاتي واقعاً تعجب مي كنم كه چه طور در دام كرميت روزولت، افتاده است.

س: فكر نمي كنيد امثال نجاتي، ديد سياسي و اطلاعاتي لازم را درباره عملكرد امپرياليسم ندارند و اين موضعگيري ها از اين امر ناشي شده است؟ البته حساب امثال نجاتي، با حساب حسين مكي جدا است. آنها تاريخ نويس هستند و ديد لازم را در مورد شناخت سازمان هاي جاسوسي ندارند.

ص: 68

ج: درست است، اينها واقعاً ديد سياسي نداشته اند، شيوه هاي سازمان جاسوسي امپرياليستي، بسيار پيچيده است. و 8 شاخه اي كه گازيوروسكي، مطرح مي كند، در عين اينكه با هم، كار مي كردند هركدام بودجه و سازمان مستقلي داشتند. وودهاوس هم، در نوشته هاي خود، اقداماتي را كه در شهر تهران و ميان ارتشي ها، عشاير، سياستمداران و روحانيّون رخ مي داد، شرح داده است، امّا روزولت، حقه بازي كرده و فقط دروغ نوشته است. او به خيلي از مسايل، از جمله تداركات نظامي، اشاره اي نمي كند و مدعي مي شود كه اين حركات و اوباشگري در 28 مرداد، قيام مردمي بوده است. امّا بعدها تحقيقات ديگران، مسايل را آشكار كرده و روزولت هم از «سيا» كناره گيري كرد، و در مصاحبه هايي كه محققان بي طرفي مانند مصطفي علم با او كردند، بخشي از حقايق را بازگو كرده است.

س: فكر مي كنيد، خود آمريكائي ها، در تاريخ نويسي كه تحت عنوان «خاطرات»، يا «تحليل سياسي از تاريخ»مطرح مي كنند، چاله هايي در برابر مورّخين قرار مي دهند؟

ج: البته ما، تا مرز معيني مي توانيم به آنها اعتماد كنيم. حتي آنجا كه «سند» ارائه مي دهند، بايد ديد چند درصدش درست است؟ چون ما مي دانيم كه سيا و اينتليجنت سرويس، بخش قابل توجهي از اسنادشان را منتشر نمي كنند. مثلاً من نديدم كه انگليسي ها دربارة كودتاي سيدضياءالدّين و رضاخان، و نيز نقش خود در اين ماجراها، سندي منتشر كرده باشند.

هنوز اسناد مربوط به انقلاب مشروطه يا دوران رضاخان، با وجود گذشت چندين دهه از حوادث، منتشر نشده است. طبق گفته هاي خودشان، اسناد وزارت خارجه، هر 30 سال يك بار منتشر مي شود امّا با اين قانون و رويه بخشي از اسناد بايگاني سرّي انگليس، همچنان در بايگاني مي ماند و اصلاً منتشر نمي شود، و آنها كه به قول معروف گندش درآمده و نمي شود آنرا منتشر نكرد، به بيرون درز مي كند.

س: به نظر مي رسد يك اشكال ديگر كار اين باشد كه كساني كه به اسناد وزارت خارجه انگليس،استناد مي كنند، مثل دكتر شيخ الاسلامي، نمي توانند تحليل مناسبي از مجموعه اسناد ارائه بدهند يا اينكه به عمد، نمي خواهند كه تحليل درستي ارائه بدهند. به عنوان مثال مسئله تقي زاده را عرض مي كنم. آنها به عمد، جريان تقي زاده را يك امر عادي جلوه مي دهند تا او را تبرئه كنند. به همين دليل است كه گمان مي كنم بايد در مورد شيخ الاسلامي و مطالبش، دقت كرد، و فهميد، آنچه را كه تهيه مي كند چه ماهيّتي دارد. از كجا كه اين فرد هم مثل اسماعيل رائين نباشد؟ اوّل بايد ديد خود اينها

ص: 69

چه كاره اند!

ج: من، دكتر شيخ الاسلامي را نمي شناسم. فقط اخيراً، اسمش را شنيده ام و از نوشته هاي بابك اميرخسروي كه از او، در مورد فرمانفرما و ناصرالدوله، نقل قول كرده، مطالبي خوانده ام، نه كتابي از او خوانده ام و نه تحقيقي از او ديده ام. شايد شما بيشتر اطلاع داشته باشيد.

س: عرض كنم كه اين فرد، در طيف تقي زاده بود، در جشن هاي 2500ساله شاه هم، در مركز بررسي بوده و بيشتر هم دو دوزه بازي تاريخي،مي كند. اخيراً بچّه هاي كيهان(1)، مطلبي نوشته بودند كه: خود انگليسي ها، داد مي زنند كه رضاخان را ما در كار آورديم. چه طور اين آقا مي گويد، سندي در اين رابطه نديده است؟... و بعد خودش در مقدمة جلد دوم كتاب احمدشاه مي نويسد: تا به حال، من چنين اسنادي نديده و نشنيده بودم، لذا اگر اين اسناد درست باشد، بايد در نقطه نظرهاي خودم تجديدنظر كنم!

ج: حالا كه گندش درآمده، مي خواهد آبروي خودش را نگه دارد. خوب،يك مسئله، اين است، نكته ديگر آنكه بعضي از اسناد، صحت و سقم روشني ندارند. چرا كه فتوكپي تايپ شده سند، ارائه مي شود و اصل گزارش و سند، نشان داده نمي شود. همانطور كه گفتم، درباره تاريخ، بايستي تمام جوانب را ديد و از كل به جزء آمد. مثلاً شما به همين جريان 28 مرداد نگاه كنيد. آيزنهاور، رئيس جمهوري آمريكا، تلويحاً مي گويد كه از همة امكانات خود، براي نگهداشتن منابع گران بهاي آسيا و سرنگوني مصدق استفاده خواهيم كرد. گفتة صريح او چنين است: «مصاحبه مطبوعاتي آيزنهاور رئيس جمهور آمريكا منابع خام آسيا از جمله هند و چين و اندونزي و بيرماني و غيره براي حفظ دنياي آزاد ضرورت دارد و ايران از اين لحاظ با ساير كشورهاي آسيا در يك رديف و داراي همان وضعيت مي باشد. ما گمان مي كنيم و امروز صبح در روزنامه، خوانده ايد كه مصدق توانست بر پارلمان فائق آيد و خود را از آن خلاص كند. البته مصدق در اين اقدام از حزب كمونيست ايران استفاده برد تمام اوضاع آن صفحات براي امريكا شوم و نحس است زيرا اگر اين نقاط را از دست دهد چگونه مي تواند امپراطوري بزرگ اندونزي را نگاه دارد؟ در اين صورت ملاحظه مي كنيد كه اين راه در جائي بايد مسدود گردد و آنرا زود بايد مسدود كرد و ما مصمم به اين كار هستيم.» روزنامه هاي اطلاعات، كيهان، باختر امروز 15 مرداد 1332

لذا بايد تمام اطلاعاتي را كه دربارة رويدادها، وجود دارد جمع كرد و بعد ديد كه عامل

ص: 70

عمده و تعيين كننده، كدام است. تنها در آن صورت است كه در چنين چاله هايي كه غرب، بر سرراه مي گذارد، نخواهيم افتاد.

از بقايي و ملكي و امثال آنها انتظاري نيست، امّا امثال نجاتي، چرا بايد دراين چاله بيفتند؟

س: امروز با يكي از اعضاي جبهه ملّي بحثي داشتم، مطلبي را مطرح كرد كه هم خنده ام گرفت و هم در عين حال، افسوس خوردم. او مي گفت: چرا شما مرتب مرگ بر آمريكا مي گوئيد! اشتباه شما اين بود كه دشمن را گم كرديد، شما بايستي انگليس را مي كوبيديد. خطايتان اين بود كه آمريكا را كوبيديد.

حتي در رابطه با ماجراي كودتاي سال 32، خيلي جدي مطرح مي كرد كه در آن جريان، آمريكا، مسئله اي نساخته است و همه چيز زير سر انگليسي ها بود. حالا به فرض كه آدم صادقي باشد، گرچه خيلي خوش بين نيستم، با اين تفكّر موجود، فكر نمي كنيد تاريخ نويسان ما هم چنين تفكّري داشته باشند؟ بخصوص پيرمردها كه هميشه با اين تصوّر خو گرفته اند؟

ج: اين مسئله انگليس و ايران، خيلي پرسابقه است. چرا كه تا 28 مرداد، آمريكا هيچ اثر استعماري در ايران نداشت و به عكس، همه فكر مي كردند كشوري است كه اصلاً مستعمره اي ندارد. نتيجه اين تبليغات به نفع خود آمريكايي ها بود. پيرمردهايي كه مي نشستند و درباره سياست صحبت مي كردند چيزي جز انگليس نمي ديدند. حتي استالين را هم نوكر انگليس مي دانستند و مي گفتند: اين بابا خودش عامل انگليسي هاست و انگليسي ها او را سر كار آورده اند... اصلاً همه چيز را از جانب انگلستان مي ديدند. براي اين كه در تمام عمر، فقط سلطه انگلستان و سابقه استعماري و دخالت هاي او را ديده بودند. اين تفكّر، به نسلهاي بعد هم رسوخ كرد.

س: كسي كه شما با او مشورت مي كرديد، چه سني داشت؟

ج: 70 ساله بود. خوب، اين آقا از اوّل بچگي، از انگليس، شنيده، در دوران مصدّق هم دخالت انگليسي ها و شركت نفت انگليس را ديده، رضاخان را هم انگليسي ها آورده بودند. براي چنين كسي، شكست امپراتوري انگلستان، از نفس افتادن آن قدرت و تغيير سياست جهاني و نقش تعيين كننده آمريكا، غيرقابل هضم است. او نمي تواند بفهمد كه امروز، سياست آمريكا، تعيين كننده شده است. درست است كه اسرائيل را، انگليسي ها در كشور فلسطين به وجود آوردند، امّا بعد، آمريكايي ها جاي انگليس را گرفتند. حالا ديگر انگلستان نقشي در

ص: 71

اسرائيل ندارد و نمي تواند تأثير مهمي داشته باشد.اين اتفاق، تنها در اسرائيل نيفتاده است. در همه نقاط جهان، آمريكا، جاي انگليس را گرفته است. نه فقط انگليس، بلكه، جاي همه استعمارگران را گرفته است. اندونزي زماني، مستعمره هلند بود، عربستان، بخشي از امپراتوري عثماني بود و بعد، انگليسي ها جاي عثماني را گرفتند، امّا بعد از جنگ دوم، گام به گام، آمريكايي ها، جاي انگليس را گرفتند.

ما، امروز، شاهد اين هستيم كه آمريكا، ژاپن را با همه قدرت اقتصادي اش، تحت سلطه قرار داده است. آلمان، بزرگترين قدرت صنعتي اروپا، هنوز نتوانسته است خود را از نفوذ آمريكا آزاد كند و همينطور در خيلي مناطق ديگر...

س: حالا بگذاريد يك نكتة مهم را مطرح كنيم و آن تحليلي است كه بعضي ها درباره حاكميت آمريكا ارائه مي دهند كه آن را داراي 2 سمت و سو مي دانند، يك جريان فاشيست، كه اهل بزن و بكوب، غارتگري و استعمار است. و يك جريان دموكرات و آزاديخواه و معتقد به تعادل، اگر جدا از جنبه ابرقدرتي و استعماري سياست آمريكا كه كلي است و جاي ترديدي هم در آن نيست، بخواهيم بر تحليل اين دو جريان و اين تفكّر بپردازيم، چه نظري داريد؟

ج: به نظر من، اين سياست، ميراث سياست انگلستان است كه به آمريكا هم رسيده است. در وزارت امور خارجه آمريكا، كساني مأموريّت دارند كه خودشان را دموكرات نشان بدهند. سياست آنها، تماس با عناصر آزاديخواه و دموكرات، در كشورهاي در حال رشدي است كه زيرفشار رژيم هاي خودكامة مورد حمايت آمريكا، زندگي مي كنند. سياست اين عده، اين است كه وانمود بكنند پشتيبان مخالفين و آزاديخواهان هستند و همين سياست است كه براي بعضي ها، يك اميد واهي به وجود مي آورد كه فكر مي كنند اگر اين جناح، روزي سركار بيايد، كارها درست مي شود.

اما، واقعيت اين است كه سياست آمريكا را يك مركز، تعيين مي كند و آن مركز، جلسه «راكفلرها» و همانند آنهاست. اين مركزيت است كه حتي رئيس جمهور را تعيين مي كند و تمام سياست عمومي دولت آمريكا را مشخص مي كند و در سازمان سيا، بخش هاي پرشماري دارد كه هر كدام وظايف معيني دارند و براي هر كاري هم كارشناسان ورزيده در استخدام دارد.

شما به كشور خودمان نگاه بكنيد! من خودم، يك نمونه مشخص دارم. ناصرخان قشقايي

ص: 72

كه شاه، او را به اروپا تبعيد كرده بود، باافرادي از وزارت خارجه آمريكا، رابطه داشت و خيال مي كرد، آنها از او در برابر شاه، دفاع مي كنند. در حالي كه آمريكايي ها، شاه را صددرصد مورد حمايت قرار داده بودند.

س: تعجب اينجاست كه چرا تيپ روشنفكر ما، حتي افراد و رجال سياسي كه در فكر مبارزات ضداستعماري بودند، در اين چاله ها مي افتند؟ فرض كنيم در مورد توده مردم، سياست جنگ رواني و تبليغاتي امپرياليست ها مؤثّر باشد و آنها را به اشتباه بيندازد. امّا روشنفكر اهل مطالعه، كه زبان خارجي هم مي داند و از جنايات آمريكا در سومالي، ويتنام و مناطق ديگر هم، چيزهايي خوانده، چرا بايد در اين دام بيفتد؟

ج: به عقيده من، دليل اين امر، سطحي بودن اين گونه افراد است. اين عده، برخوردشان بامسايل سياسي جهاني، سطحي است. اينها، پديده ها را از كل به جزء ، مورد دقت و بررسي قرار نمي دهند و هميشه از جزء به كل مي روند.

همين كه مي بينند كه يك سياستمدار آمريكايي، در ظاهر، موضع مثبتي در قبال آنها مي گيرد، همين را به كل سياست هاي آمريكا تعميم مي دهند و كاري به تمام اين پنجاه سال اخير، يعني دوران پس از جنگ دوم تا به حال، ندارند.

از جريانات سياسي جهان، حتي محقّقين آگاه ما هم، كمتر خبر دارند. ما الآن نمي دانيم كه امثال گازيوروسكي و جيمز بيل چه مطالبي درباره ساير كشورها، از جمله چين، ويتنام، كوبا، عراق، عربستان يا اندونزي، تهيه و منتشر كرده اند؟ مثلاً درباره جريان سرنگون كردن دكتر سوكارنو به دست ژنرال سوهارتو در اندونزي، چه اسنادي منتشر شده است؟ ما هيچ سندي در اين موارد نداريم.

س: با اين حساب، اگر ما بيائيم و بر ماهيت حكومت آمريكا و شگردهايش و يا دستهاي پنهان استعمارگرانه آن در جهان، كار كنيم، روشنفكران ما قانع مي شوند؟

ج: بله، اگر ما با اسناد و مدارك كافي و به طور فراگير، به اين كار بپردازيم، بسياري قانع خواهند شد. اسناد لانه جاسوسي، با حسن نيّت نوشته شده، گرچه كم منتشر شده امّا خوب است، حدود 96 جلد از آن منتشر شده.

س: چه كساني، آنها را خوانده اند؟

ج: به هرحال بخشي از جامعه ما، چه در مطبوعات و چه در بين كتاب خوان ها، اهل مطالعه اند. شما مي گوئيد، اهل مطالعه، اين كتاب ها را دارند، ولي آيا مطالعه كرده اند؟

ص: 73

س: به هرحال، تيپ روشنفكر ما، دنبال كتاب است. عده اي هم اين اسناد را خوانده اند. امّا عده اي هم آنرا نفي مي كنند و اين اسناد را دليل نمي دانند.

ج: ببينيد، كساني هستند كه اصولاً منفي باف اند. هرچه دليل بياوريد باز دلايل را كافي نمي دانند. من نام اين افراد را «عقده اي» گذاشته ام. اينها بر منافع اقتصادي، سياسي يا فرهنگي شان، وضع مشخص گرفته اند، منطقي نيستند، با افراد منطقي مي شود بحث كرد، امّا بحث با اينها، فايده اي ندارد. به نظر من، براي ارزيابي روشنفكران كشورمان، بايد در نظر بگيريم كه در چه محيطي تربيت شده اند . تحصيلات روشنفكريشان در كجا بوده؟ چه موقعيّت اجتماعي دارند؟ كعبه آمالشان چيست؟ چه گرايش سياسي، اقتصادي و يا فرهنگي دارند؟ با بررسي اين عوامل است كه مي شود جهت فكري آنان را دانست.

در ميان روشنفكران ما، افراد كمي پيدا مي شوند كه منطقي باشند، روشنفكران ما، بيشتر به آنچه كه اعتقاد دارند پاي بندي نشان مي دهند. براي همين در مواجهه با آنها نبايد بي حوصلگي نشان داد. براي هدايت روشنفكران حال و آينده بايد با حوصله زياد و در يك دورة طولاني، دست به يك كار دراز مدت زد تا آنها با واقعيّات جهان آشنا شوند.

س: نظر شما در مورد نشريّاتي كه در ايران منتشر مي شوند و بعضي ها هم مخالف دولت هستند،چيست؟ چه گرايشي در آنها ديده مي شود؟

ج: درباره گرايش مطبوعات كنوني در ايران، سمت گيري هاي گوناگوني ديده مي شود. برخي از اين نشريات، كاملاً جنبه ادبي دارند و برخي ديگر، جنبه سياسي و اقتصادي و برخي هم، بي رنگ و بو هستند.

گروه اوّل و دوم، تا آنجا كه من ديده ام، نسبت به عملكرد سياسي، اقتصادي و فرهنگي دولت موضعگيري انتقادي جدّي، دارند و از فشارهاي گوناگوني كه به آنان وارد مي آيد، مي نالند. نشريّاتي مانند ايران فردا و آدينه هم كه در گذشته، به صورت ماهانه منتشر مي شدند، با حجم كمتر و گاهي دو سه ماه يك بار، منتشر مي شوند.

من از گردانندگان اين نشريّات، شخصاً كسي را نمي شناسم. غير از مهندس سحابي، مدير «ايران فردا»، او فرد شناخته شده اي است. مانند پدرش دكتر يدالله سحابي و آموزگارش، مهندس بازرگان كه در نظريّاتش، پابرجاست. نظريّات مايه دار و قرص و محكمي دارد كه برايش فوق العاده، احترام قائلم چون روراست و صادق است و هر چه را كه به آن معتقد است، با شهامت مي گويد.

ص: 74

در ماهنامه ايران فردا مطالب گوناگوني چاپ مي شود، اما خط معين و ثابتي در همه آنها، ديده مي شود. در شماره اخيري كه دست من رسيد، مقاله جالبي از عبدالله برهان چاپ شده است كه مقاله جالبي است.

اين نويسنده، كه مفصل درباره اش صحبت كرده ام، نامه ساختگي 27مرداد آيت الله كاشاني به دكتر مصدّق را كه با كمك مظفر بقايي و فرزند آيت الله كاشاني، در آستانه پيروزي انقلاب، ساخته و جعل شده است، بررسي كرده و جعلي بودن آن را ثابت كرده است.

س: امّا حسن سالمي، كتابي نوشته كه عكس اين نظريه را مطرح مي كند، او اشاره مي كند كه نامه چطور نوشته شده و چگونه به مصدّق رسيده، او از نزديكان آيت الله كاشاني است و اسنادي را هم در اين مورد مطرح كرده كه دال بر واقعي بودن نامه است.

ج: ولي آنچه مسلم است اين كه، اين نامه، در آستانه پيروزي انقلاب و از طرف دارودسته بقايي منتشر شد. تا پيش از پاييز 57، در هيچ جا، حرفي از چنين نامه اي در ميان نبود. اين نامه را انجمن اسلامي دانشجويان در اروپا و در پاييز 57، براي نخستين بار، چاپ كرد.

ساختگي بودن اين نامه در كتابي به نام قلم و سياست نوشته محمد سفري، خبرنگار پارلماني روزنامه باختر امروز بررسي شده است. سفري در اين نوشته، اشاره اي دارد به نمونه ديگري كه در زمان دولت دكتر مصدّق پيش آمده بود و آن عبارت از توصيه نامه هايي بود كه توسط محمدآقا، فرزند آيت الله كاشاني، با خط و امضاي پدر، براي افراد ناباب به وزارتخانه ها نوشته مي شد و پس از رسيدگي معلوم شد كه پسر آقاي كاشاني، مي توانسته استادانه، خط و امضاي پدر و يا هر كس ديگر را تقليد كند. سفري بر پايه همين سابقه، نتيجه گيري مي كند كه همين آقا، سازندة اين نامة قلّابي بوده است.

البته دلايل عبدالله برهان بسيار گويا و جالب است. او، ده دليل براي ساختگي بودن اين نامه آورده، و مهم ترين دليل اينكه دو نفري كه در نامه به آنها اشاره شده كه در صورت موافقت دكتر مصدّق، نماينده آيت الله كاشاني براي مذاكره باشند، اصلاً در تهران نبوده اند.

يكي از آنها، ناصر قشقايي است كه در ايل قشقايي بوده و اصلاً در تهران حضور نداشته و خيال آمدن به تهران را هم نداشته است و پسرش را هم كه نوشته، از چند روز قبل در زندان بوده است.

اصلاً خنده دار است كه چه طور، آقاي كاشاني كه يك هفته قبل از 27 مرداد، فتواي به دار آويختن دكتر مصدّق را داده است، حالا به دكتر مصدّق نامه مي نويسد كه سرلشكر

ص: 75

زاهدي، قصد كودتا دارد!؟

س: ممكن است، آيت الله كاشاني يك مرتبه احساس خطر كرده و فهميده كه دربار و آمريكا، در فكر كودتا هستند.

ج: چه طور ممكن است كه اين را باور كرد؟ دو روز بعد از كودتا، آقاي كاشاني از زاهدي، بقايي، مكي، شمس قنات آبادي، حائري زاده و نادعلي كريمي، در شميران پذيرايي مي كند. شرح اين ديدار و عكس ديداركنندگان در روزنامه شاهد، 31/5/1332 به چاپ رسيده است.

اصل خبر روزنامه شاهد، چنين است: «به قرار اطلاع، ديروز 31 مرداد، آقاي نخست وزير، از حضرت آيت الله كاشاني تقاضاي وقت ملاقات كردند كه پذيرفته شد و در شميران با حضور آقايان شمس قنات آبادي، دكتر بقايي، نادعلي كريمي، حائري زاده، حسين مكي، با حضرت آيت الله كاشاني ملاقات نمودند. در اين ملاقات، حضرت آيت الله، از نخست وزير دربارة نفت و غرامت سؤال كردند. نخست وزير در پاسخ گفتند: به هيچ وجه به انگلستان، نفت نخواهيم داد و به آنها چون هيچ حقي ندارند، غرامتي نخواهيم پرداخت.»(1)

چنان كه مي دانيم زاهدي؛ در قرارداد كنسرسيوم 54% از نفت را به انگليس داد (40 درصد به شركت نفت انگليس B.P.I و 14 درصد به شركت انگليسي «شل») كه سهام دار عمدة آن شركت نفت انگليس است و هم غرامت كلاني به انگليس پرداخت. روزنامه كيهان، در شماره 19 مهر 1332 هم، خبري از ديدار ديگر زاهدي و كاشاني، منتشر مي كند و مي نويسد كه پس از 28 مرداد، هر 15 روز يك بار، بين اين دو نفر، با حضور 2 تن از نمايندگان مجلس، ملاقات انجام مي شود. اصل خبر اين است: «...از ابتداي روي كار آمدن دولت جديد، آقاي سپهبد زاهدي، تصميم گرفته اند، هر 15 روز يكبار، با حضرت آيت الله كاشاني ملاقات كنند، ديروز ظهر اين ملاقات در منزل شخصي فرد ثالثي صورت گرفت و ناهار را نخست وزير، با آيت الله كاشاني صرف كردند. در اين جلسه، دو نفر از نمايندگان مجلس هم حضور داشتند و پيرامون امور جاري و كارهاي مملكتي، تبادل نظرهايي بين آنان، صورت گرفت...»(2)

به هر حال بگذريم و برگرديم به بحث اصلي كه درباره نشريات ايران بود، گفتم در اين مجلات، مقالات گوناگوني چاپ مي شوند امّا تحليل هاي تاريخي خيلي كم است، بيشتر آنها

ص: 76

مقالات ادبي و هنري چاپ مي كنند وگاهي مقالات جدي و بحث و بررسي، در آنها ديده مي شود. دربارة كتاب خاطرات من چند شماره در ماهنامه آدينه و دربارة خليل ملكي، دو يا سه شماره كه شرح آنرا دادم، مقالاتي موافق و مخالف در ماهنامه نگاه نو، چاپ شد.

همانطور كه قبلاً گفتم، نگاه نو مدتي تعطيل شد و آدينه هم، پس از جرياني كه براي مجله گردون پيش آمد، ماست ها را كيسه كرده و بسيار محتاط شده است و فقط گاهي، مقاله جالبي در آن ديده مي شود. در مقالات سياسي بيشتر اين ماهنامه ها در سال گذشته (آدينه، نگاه نو، دنياي سخن) كوشش مي شد كه گناه جريان 28 مرداد، به گردن حزب توده انداخته و در سايه چنين تلاشي عوامل اصلي كودتا، در سايه فراموشي قرار گيرند. اينها يا دانسته، دست به چنين كاري مي زنند و يا از روي كينه و عداوت. من نمي توانم حكم كنم كه واقعاً اينها، براي تبرئه انگليس و آمريكا، دست به چنين كاري مي زنند، اين اتهام بزرگ و ناجوانمردانه اي است، امّا حدس مي زنم كه كينه آشتي ناپذير اين «جوجه ملكي ها»، عامل اصلي چنين كاري باشد. بد نيست بگويم كه الآن حدود 50 يا 60 ماهنامه منتشر مي شود.

س: با توجه به مطالعات تاريخي، سياسي شما، نظرتان دربارة آثار نويسندگاني كه با مواضع مختلف به كار تاريخ نگاري دربارة ماركسيسم، كمونيسم، حزب توده و در يك كلمه جناح چپ ايران پرداخته اند، مثل كاتوزيان، فريدون كشاورز، حسن نظري، الموتي، انورخامه اي و دكتر جهانشاهلو چيست؟

انورخامه اي، اخيراً باتغييراتي كتاب خاطرات خود را به چاپ مجدد رسانيده است. محمود طلوعي هم كه در طي چهار پنج سال اخير، بيش از بيست يا سي كتاب، منتشر كرده، خان بابا تهراني، ايرج اسكندري، اردشير آوانسيان، بابك اميرخسروي و باقر مومني، هم نوشته هايي دارند. اخيراً هم دو كتاب خاطرات از اعتمادزاده (به آذين) ديديم، نظرتان دربارة اين آثار چيست!

ج: اينها را بايد به سه دسته تقسيم كرد، همه از يك سنخ نيستند.

همايون كاتوزيان، فردي بي همتاست، آدم بااطّلاعي است. او در زمينه تحليل مسايل سياسي براي جا انداختن زمينه هاي ذهني خود، از هيچ دروغ سازي و تهمت زني، روي گردان نيست.

فريدون كشاورز و انورخامه اي، بسيار نزديك به هم هستند و هر دو استاد دروغ سازي. حسن نظري و جهانشاهلو هم، كه هر دو ساواكي هستند. ايرج اسكندري، داراي ويژگي هاي

ص: 77

خاص خويش است و متمايز از ديگران، خان بابا تهراني هم تك است. اردشير آوانسيان، انسان بسيار شريفي بود ولي من درباره كمبودهاي كتاب خاطراتش، بعد صحبت خواهم كرد. فريدون كشاورز و انورخامه اي هم، براي مسابقه دروغ پردازي عليه من، با همديگر مسابقه گذاشته اند، آنها در گذشته نسبت به هم ارادت داشتند، خامه اي در خاطرات اوّل خود، از كشاورز دفاع مي كند و مي گويد كه او آدم باندبازي نيست و فرد مثبتي است. ولي بعد از اين كه كشاورز، عليه خاطرات خامه اي، با شاكري مصاحبه مي كند و به خامه اي نسبت دورغ گويي و حقّه بازي مي دهد، ادعاهاي كشاورز را باطل مي شمارد و نمونه اي از دروغ سازي او را دربارة متهم كردن كيانوري به دست داشتن در قتل احمد دهقان كه وقيحانه تر از همه دروغ هاي ديگرش است، با سند ارائه مي دهد. امّا در چاپ دوم كتابش، پشيمان شده و نه تنها، يادي از اين نوشته نمي كند بلكه آن بخش از خاطرات چاپ اوّل كتاب را كه به عدم دخالت من (كيانوري) در قتل احمد دهقان اشاره دارد، از كتاب خود، حذف مي كند كه نمي دانم اين دستور از جانب چه كسي به او داده شده است!

بعد مي رسيم به همايون كاتوزيان، اين فرد را من از خلال نوشته هايش، مي شناسم. او در مقدمه بسيار طولاني كه بر خاطرات خليل ملكي نوشته، از ابتدا تا انتها، تلاش كرده است تا از خليل ملكي، يك بت، بسازد و او را به عنوان كسي معرفي كند كه كوچك ترين اشتباهي در زندگي اش نداشته و تمام پيش بيني هايش درست بوده است كه من قبلاً در اين باره، صحبت كردم و عين جملات او را گفتم.

بد نيست كه دربارة زندگي گذشته اين جناب، كه از جواني، يعني از 18 يا 20 سالگي، در انگلستان زندگي مي كرده، مطالعه اي به عمل بيايد و در رابطه با نوشته هايش، به ويژه كتاب مصدق و نبرد قدرت بررسي و نقد كاملي صورت گيرد، من درباره نوشته هاي او، بعداً بيشتر صحبت خواهم كرد.

دربارة كتاب هاي انورخامه اي و فريدون كشاورز، بهترين ارزيابي را خود آنها، و بهتر از آنها، ايرج اسكندري، به دست داده است.

خاطرات انورخامه اي در 3 جلد، از سال 63 تا 64 توسط نشر هفته منتشر شد كه اين انتشاراتي بعد از آنكه مشخص شد آمريكايي ها در پشت سر آن قرار دارند، توسط مقامات جمهوري اسلامي تعطيل شد.

در اين كتابها، او، بيش از همه، كامبخش و من را مورد حملات ناجوانمردانه خود قرار داده

ص: 78

است و با اطمينان از اينكه هيچكدام از ما امكان پاسخگويي به او را نداريم يكه تازي كرده است.

من در سال 64، اين كتاب را ديدم و نقد مفصلي بر آن نوشتم كه متأسفانه همراه با بسياري از نوشته هاي ديگرم، از دست رفت.

او، در اين نوشته، خودش را به عنوان برجسته ترين فرد سياسي جا زده است. چه در دوراني كه عضو حزب تودة ايران بود و چه زمان پس از انشعاب تا 28 مرداد. امّا ايشان دربارة دوران پس از 28 مرداد، دچار فراموشي شده اند! در چاپ جديد، بعضي از نوشته هاي چاپ اوّل را حذف كرده و مطالبي را به آن افزوده است.

براي نقد كتاب او بايد كتابي با همان حجم نوشت. چرا كه تقريباً به بيشتر ادعاهاي او مي توان با تكيه بر اسناد، ايرادهاي جدّي گرفت. مثلاً او بيش از حد، بر نقش مهمي كه در حزب توده داشته تكيه مي كند. ديگراني هم دربارة كتاب او مطالبي نوشته و اين ادعاي او را تكرار كرده اند. در حالي كه او، هيچ مقامي در حزب نداشت. او، تا كنگره اوّل، اصلاً عضو حزب نبود و تنها چند ماهي پيش از انشعاب، در انتخابات كميته ايالتي به عنوان عضو اين كميته، انتخاب شد.

س: پس چرا مي گويند كه انورخامه اي در مسايل تئوري در حد طبري بود؟

ج: گردن آنهايي كه مي گويند.

خامه اي خودش را بزرگ ترين ماركسيست ايران و يكي از بزرگ ترين منتقدين ماركسيسم در جهان مي داند. براي اين كه نوشته است:

كسي كه مي خواهد از ماركس، انتقاد كند، بايد با ماركسيسم آشنايي كامل داشته باشد.

من، چون اطلاعاتم از ماركسيسم مختصر و محدود است، دربارة اين ادعا حرفي نمي زنم و مي گذارم ديگران پاسخ اين ادعاي او را بدهند!

دربارة مقام حزبي او هم گفتم كه تا سال 1323 اصلاً عضو حزب نشده بود. يعني خودش را بالاتر از اين مي ديد كه عضو حزب شود! البته ملكي، زودتر از او عضو حزب شد. همانطور كه در خاطراتم گفته ام، ملكي در زندان قسم خورده بود، در حزبي كه امثال ايرج اسكندري و يزدي در رهبري آن باشند، عضو نشود. امّا پس از انتخابات مجلس چهاردهم و آغاز دوران نمايندگي مجلس و وزارت، نه فقط عضو حزب شد بلكه تعزيه گردان واقعي حزب هم بود.

س: روزنامه راه نو آذربايجان، كه نيمي از آن فارسي و نيمي ديگر آذري بود، در

ص: 79

همان دوره پيشه وري، مطالبي نوشته است، از جمله اين كه خليل ملكي، مرتب به آذربايجان مي رفت و در تبريز سخنراني مي كرد. چون خود ملكي آذري بود، در سخنراني هايش هم از فرقه دموكرات آذربايجان و حزب توده، دفاع مي كرد.

ج: نه، ملكي، پس از تشكيل فرقه، اصلاً به آذربايجان نرفت. او را، پيش از آغاز فعّاليت فرقه دموكرات، همراه با جودت به آذربايجان فرستادند تا كارهاي حزب را در آن منطقه كه خيلي آشفته بود، رو به راه كند. تأئيد از فرقه را، ممكن است بعداً كرده باشد.

در آستانه تشكيل فرقه، او و جودت را به تهران فرستادند. چون ملكي، قصد داشت كساني را كه زمينه تشكيل فرقه را آماده مي كردند، كنار بگذارد. يعني به عنوان تصفيه، قصد كنار گذاشتن همانهايي را داشت كه آهسته آهسته درصدد تشكيل فرقه بودند. به همين علّت هم، شوروي ها، تبعيدش كردند. در آن زمان، هنوز پيشه وري در تبريز نبود.

س: وقتي خليل ملكي در آذربايجان بود، پيشه وري در آنجا نبود؟

ج: نه، پيشه وري، بعد از آمدن خليل ملكي و حسين جودت به تهران، به آذربايجان رفت. بگذريم، موضوع ملكي و رفتن او به آذربايجان، بحث اصلي ما را به جاي ديگري كشاند، داشتيم درباره انورخامه اي صحبت مي كرديم. اجازه بدهيد برگرديم به بحث اصلي.

بله، داشتم مي گفتم كه خامه اي خودش را بالاتر از همه مي داند، بارها گفته است كه ما در دستگاه رهبري، اين طوري با هم بحث مي كرديم و از اين صحبت ها، همه از موضع بالا، مثلاً يكي از ادعاهاي او اين است كه گويا پس از رد پيشنهاد شوروي براي تشكيل شركت مختلط بهره برداري از نفت شمال، و در مورد طرح پيشنهادي دكتر مصدّق، تنها او بوده كه مخالف حمله به دكتر مصدّق بوده است. اين ادّعا هم مثل بقيه ادّعاهاي او، يك دروغ بيشتر نيست. خامه اي، همچنين درباره اين كه در بازجويي، چه كساني را «لو» داد و چه مطالب مهمّي را به پليس گفت يك كلمه هم نمي نويسد. حالا ببينيم، ايرج اسكندري در گفت وگو با بابك امير خسروي، درباره او چه گفت است:

... اسكندري: ما مي دانستيم و تحقيق و بررسي كرده بوديم كه در آن موقع، پليس و شهرباني، اطلاعاتي در مورد ماركسيسم ندارد، مثلاً جوانشير و اسفندياري و ديگران، به اندازه يك مأمور دون پايه، اطلاعات سياسي نداشتند و لذا در مطالب مجلّه دنيا، چيزي كه توجهشان را به خود جلب كند، نمي ديدند. در اين شرايط اگر انورخامه اي، موضوع مطالب مجلّه دنيا را به پليس لو نمي داد، پليس هم متوجّه مطلب نمي شد.

ص: 80

خامه اي در بازجوئي ها توضيح داده بود كه اين مجلّه، محتوايش ماركسيستي است. بعد از آن بود كه تحقيقات درباره مجلّه، شروع شد و فهميدند كه اين مجلّه، ماركسيستي است و مطالب ماركسيستي به صورت مخفيانه در آن، مطرح مي شود.

بابك: اين، از شاهكارهاي خامه اي است كه حالا ميدان را خالي ديده و اين طور، جانماز آب مي كشد...

مي بينيد كه هم ايرج اسكندري و هم بابك، درباره خامه اي چه نظري دارند، البته ايرج اسكندري، در جاي ديگري از همين كتاب خاطراتش كه به صورت گفت وگو با بابك منتشر شده، در مورد كتاب انورخامه اي چنين نظر مي دهد:

اسكندري: راجع به كتاب خامه اي كه سنديّت دارد يا نه، معتقدم كه بايد مطالب آن را، تفكيك كرد.

قسمت اوّل آن تا حدودي، عيني است امّا قسمت دوّم آن، كه جنبه تبليغاتي ضدتوده اي دارد، داستان پردازي است. او ادّعا مي كند كه رهبر حزب توده بوده، در حاليكه طبق اعتراف خودش در همين كتاب، تا كنگره اوّل، عضو حزب نبوده و به عنوان تماشاچي، در كنگره حضور داشته است.

بر اساس همين اعتراف، ايشان از سال 1320 تا 1323 كه منتهي به تشكيل كنگره گرديد، عضو دستگاه رهبري نبود، در هيچ كجاي كتاب هم، جرأت نكرده بگويد عضو كدام ارگان رهبري حزب بوده؟

عضو هيئت اجرايي، كميته مركزي، عضو مشاور، عضو كجا؟ به همين خاطر، بايد توجه داشت كه اين خامه اي، آدم دروغ گويي است كه مي خواهد خود را قالب كند و ديگران هم به عنوان سكه نقد، مي گويند كه او از رهبران درجه اوّل حزب توده بوده است...

اين آدم، با آن سابقه و با آن خودپسندي بيمارگونه، در جلد دوّم كتابش، صرفنظر از خودمحوري ها، مقداري مطالب تبليغي به ويژه عليه حزب توده، رديف كرده و گويا كتاب خود را اصلاً به همين قصد نوشته است.

ولي اين كه، ايشان به عنوان يكي از اعضاي رهبري حزب قلمداد شود، واقعاً مضحك است. ما، براي اين كه زندگي او تأمين شود، با وجود آن كه عضو حزب نبود، با موافقت رفقا، او را به روزنامه رهبر آورديم تا در آنجا كار كند.

گويا ماهي يكصد تومان هم حقوق مي گرفت و كار مي كرد. حالا در كتابش، طوري حرف

ص: 81

مي زند كه انگار، همه روزنامه رهبر، زيرنظر او بوده! كه همه اش دروغي بيش نيست.(1)

ايرج اسكندري در جاي ديگري از همين كتاب خاطرات خودش، مطالب ديگري دربارۀ خامه اي دارد كه جالب توجه است، او مي گويد: «خامه اي كه اسم او جزء مؤسسان حزب نوشته شده، اطلاع ندارد، اصلاً خودش در جريان نبوده، كشكي نوشته، او اصلاً هيچي نبوده، بعد از كامبخش، كسي كه بيش از همه، اشخاص را «لو» داده، همين، خامه اي بود. حالا خودش را طوري نشان مي دهد كه انگار كاملاً منزه بوده است. او خودش، عده زيادي از اين جوانان و دانشجويان را لو داده. ازجمله طبري، جهانشاهلو و عده اي ديگر را، او لو داده است...»(2)

س: در تاسيس حزب توده، نماينده اي هم از طرف شوروي ها حضور داشت يا نه؟

ج: خامه اي ادعا كرده كه گويا من (كيانوري) هم، اين گفته خامه اي را تأييد كرده ام، در صورتي كه اين ادعا درست نيست، گفته من در كتاب خاطرات، چنين است.

س: مي گويندكه دعوت كنندۀ جلسه مؤسّسان حزب، علي اوف بوده است؟

ج: او، هيچ كس را دعوت نكرده بود. من نشنيده ام كه دعوت كننده، علي اوف باشد، تنها، كسي گفته است كه علي اوف در جلسه اوّل تأسيس حزب، شركت كرده است، او براي يك عده ناشناخته بود، نه اينكه دعوت كننده باشد.(3)

اميرخسروي، در پي اين ادعّا، مرا متهم به دروغ گويي كرده است، ولي حيرت آور است كه در گفت وگوي مفصّل خود با اسكندري در جريان تأسيس حزب، كه بعد از انتشار چاپ اوّل خاطرات خامه اي صورت گرفته است، و در آن خامه اي شركت رستم علي اوف را در جلسه مؤسسان حزب، نوشته است، آذرنور و اميرخسروي، هرگز از اسكندري سؤال نمي كنند كه آيا اين حرف خامه اي، درست است يا غلط؟ در اين باره مطلبي در كتاب خاطرات اسكندري نيامده است و من تعجب ميكنم كه چطور، دربارۀ مسئله اي به اين مهمي كه منتشر شده، هيچكدام سؤالي از اسكندري نكرده اند. آيا نمي شود احتمال داد كه آنها، سؤال كرده اند و اسكندري هم جواب داده، امّا اينها آنرا چاپ نكرده اند؟ امّا دربارۀ دروغهاي شاخدار انورخامه اي، بد نيست بگويم كه او هر چه را كه در ايران اتفاق افتاده، به كيانوري، كامبخش و شوروي مربوط كرده

ص: 82

است.

س: حساسيت خامه اي و كامبخش، بيشتر بر چه موضوعي بوده است؟

ج: خودش نوشته كه در تمام موارد از كامبخش حمايت كرده است. نوشته: من، بالا و پائين مي رفتم، مدتي هم به او علاقمند بودم و به او احترام ميگذاشتم... خامه اي حتي در صفحات اوليه، از خصوصيات كامبخش، شرحي مي نويسد و يك داستان هم نقل مي كند، امّا پس از جريان شكست آذربايجان، خصومت ضدشوروي آنها شروع مي شود. چون به نظر ملكي و خامه اي، كامبخش و اردشير آوانسيان، دو نفري بودند كه صددرصد به شوروي ها، اعتقاد داشتند و همه چيز شوروي، برايشان خوب بود. به اينجا كه مي رسند كينه توزي آنان شروع مي شود.

خامه اي در مورد كامبخش، باز يك دروغ شاخدار سرهم مي كند و مي نويسد: گويا در پلنوم چهارم، بحث بالا ميگيرد، نمايندۀ شوروي با يك بغل پرونده به جلسه مي آيد و مي گويد: ما همه پرونده هاي 53 نفر را در اختيار داريم و مأمورين ما اين پرونده ها را از ايران آورده اند و هيچ گونه ايرادي به كامبخش وارد نيست. يكي دو شاهد مثال هم مي آورد كه يكي از آنها، اسماعيل رائين است. نام افراد ديگر را در چاپ اوّل كتاب نمي آورد، امّا در چاپ دوم كتاب حسن نظري و عنايت الله رضا را معرفي مي كند. كه اين دو نفر آخري، هر دو به دستگاه محمدرضا و ساواك تن داده و به ايران آمده و شغل هم گرفتند. ناگفته پيداست كه اين ماجرا، از اساس، دروغ است.

اصل ماجرا اين است كه وقتي كامبخش، در سال 1321 به ايران برگشت، اسكندري و دوستانش، نمي خواستند او را به عضويت حزب، بپذيرند. تا اين كه روستا و اردشير آوانسيان از طرف كمينترن، به آنها اطلاع دادند كه كامبخش با كمينترن تماس گرفته و در آنجا تبرئه شده است. بعد از آن بود كه پذيرفته شد.

عين گفته اسكندري، چنين است: «... تقريباً يكسال بعد از تشكيل حزب، كامبخش به ايران برگشت و مدعي بود كه به كمينترن رفته و مطالب لازم را به آنها توضيح داده و تبرئه شده است. وقتي كانديداتوري او را براي عضويت در حزب، مطرح كردند، من، مخالفت كردم و همراه با دكتر محمد بهرامي فشار آورديم كه اين آدم، اوّل بايد محاكمه شود و بعد، امّا دو نفر از رفقا در مورد قبولاندن كامبخش به كميته مركزي، تأثير زياد داشتند كه آنها، رضا روستا و اردشير آوانسيان بودند كه مي گفتند او در كمينترن، تبرئه شده است. يادم مي آيد كه اردشير و روستا، به اين عنوان كه

ص: 83

كمينترن سفارش كرده، ديگر اعضاي كميته مركزي را راضي كردند تا عضويت او را بپذيرند...»(1)

و امّا در مورد دروغ هاي ديگر خامه اي مي توان به موضوع قتل محمد مسعود اشاره كرد.

به ادعاي خامه اي، درهر قتل سياسي كه در ايران روي داده، كيانوري حتماً دخالت داشته است و چون كيانوري، هيچ كاري را بدون نظر شوروي ها انجام نمي داده، پس حتماً با نظر شورويها كار كرده و آنها حتماً در مرگ مسعود دخالت داشتند. چرا كه احمد دهقان، در روزنامه اش نوشته بود كه در شماره آينده روزنامه _ كه فرداي روز قتل محمد مسعود قرار بود منتشر شود _ مسعود، يك مطلب جنجالي عليه شوروي ها مي نويسد...

اين حرف خامه اي خيلي خنده دار است. اگر شوروي ها به خاطر نوشتن يك مقاله ضدشوروي، مي خواستند آدم بكشند، مي بايستي در دوران جنگ سرد، حداقل روزي هشتاد و يا نود نفر را در دنيا مي كشتند.

س: بلكه بيشتر

ج: بله، چون كمتر روزنامه اي در كشورهاي دشمن شوروي وجود داشت كه مقالات عجيب و غريب دربارۀ شوروي ننويسد.

در بي پايه و اساس بودن اين اتهام، همين بس كه حتي اميرخسروي كه در كينه توزي نسبت به من دست كمي از ديگران ندارد، و كوشيده است از اينگونه تهمت زني ها خود را دور نگهدارد. او اين اتهام را نمي پذيرد و در اين مورد مي نويسد:

... من بر اين باورم كه گفته آقاي كيانوري در مورد بي اطلاعي او و حزب توده از ترور محمد مسعود، حقيقت دارد. كيانوري، واقعاً در اين ترور نقش نداشته و اين ترور، همان گونه كه خسرو روزبه، شرح داده است، توسط عبّاسي، در «كميته ترور» و تحت رهبري خسرو روزبه، آن هم در ايامي كه با حزب قطع رابطه كرده بود، صورت گرفت.

اعترافات عباسي، با وجود تناقض هايي كه دارد، در اساس، تأييد روايت خسرو روزبه است.

گواهي برخي از اشخاص «كميته ترور» كه در مهاجرت بودند و در پلنوم چهارم حضور داشتند هم، آن را تأييد مي كند. منتهي آنها نمي دانستند كه آيا روزبه، شخصاً با كسي يا جايي، تماس داشته يا نه؟

اين ابهام، با توضيحاتي كه بعداً، روزبه، در جريان بازجوئي هايش مي دهد، از بين مي رود.(2)

ص: 84

بي شرمانه ترين دروغ سازي انورخامه اي، متهم كردن حزب توده ايران به دخالت در ترور احمد دهقان است. او، در چاپ اوّل كتاب خاطراتش، اتهام كشاورز را دال بر دخالت كيانوري در قتل، با دلايل محكم، رد مي كند. امّا مجموعه حزب و شوروي را در اين مورد متهم مي كند.

او بار ديگر دركتاب پاسخ به مدّعي، آشكارا، كشاورز را به پرونده سازي، متّهم كرده است، عين عبارت خامه اي در كتابش اين است: «آقاي دكتر خليلي بايد بي باك باشد كه براي تكذيب چنين واقعيت آشكاري «حيثيت و شرافت» خود را گرو مي گذارد». امّا آقاي دكتر كشاورز كه اينگونه شرافت خود را براي واقعيت هاي مسلم گرو مي گذارد خود براي نسبت دادن قتل احمد دهقان به رقيبش دكتر كيانوري ماجرائي را از قول ستوان قبادي مرحوم نقل كرده است كه من دلائل مهم و انكارناپذير دروغ بودن آنرا ثابت كرده ام (از انشعاب تا كودتا ص 225 _ 227) ليكن بايد اعتراف كنم در هنگام نگارش اين كتاب هنوز حسن ظن بيجائي نسبت به آقاي دكتر كشاورز داشتم و تصور نمي كردم چنين داستاني را از قول افسر جوان تيرباران شده اي جعل كرده باشد، لذا مبنا را بر اين گذاشتم كه اين داستان را خود آن افسر جعل كرده باشد.

اما سال گذشته ملاقاتي با پروفسور احمد شفائي (سرگرد احمد شفائي سابق) دست داد و چون دكتر كشاورز ادعا كرده بود كه قبادي اين داستان را در حضور وي شرح داده است، كنجكاوي مرا وادار كرد كه از او نيز به عنوان شاهد در اين باره تحقيق كنم.

پروفسور شفائي به كلي از اين جريان اظهار بي اطلاعي كرد و گفت: به ياد ندارد در مسكو به منزل دكتر كشاورز رفته باشد.

آقاي پروفسور شفائي در خاطرات خود به نام قيام افسران خراسان و سي و هفت سال زندگي در شوروي (انتشارات كتاب سرا، 1366) نيز صريحاً نوشته است كه در تمام مدت اقامت خود در شوروي هميشه در جمهوري آذربايجان مي زيسته است.

بنابراين معلوم مي شود كه آقاي دكتر كشاورز اين داستان را از قول قبادي بيچاره و بيگناه جعل كرده است حال بايد از او پرسيد: شما اين دروغ را براي چه از قول آن افسر تيرباران

ص: 85

شده جعل كرديد؟ براي خوشايند رژيم پهلوي؟ يا به علت كينۀ ديرينه نسبت به دكتر كيانوري؟(1)

اما با اين وجود، در يك مقاله مفصل ده صفحه اي،(2) مي نويسد كه احمد دهقان را حزب توده كشته است. آنهم حتماً با دستور شوروي!

او مي گويد كه اين قتل به دسيسه شعبه اطّلاعات حزب كه دكتر فروتن، دست نشاندة كيانوري، مسئول آن بوده، صورت گرفته است! و فروتن هم چون با شوروي ها رابطه داشته، از او خواسته اند كه احمد دهقان را بكشد! ... حالا چرا؟ چون در مورد قتل احمد دهقان، مقاله اي در روزنامه مخفي حزب چاپ شد كه در آن آمده، رزم آرا در قتل احمد دهقان، دست داشته است!

خامه اي دچار گيجي شده و ادّعا مي كند كه حزب توده با رزم آرا، رابطه داشته و حلقه واسط ماجرا هم،كامبخش بوده است! ... البته بدون هيچگونه سند و مدركي اين حرف ها را مي زند و حتي مي گويدكه كيانوري با رزم آرا، رابطه داشته است! امّا نمي تواند اين مسئله را حلّ كند كه چطور حزب توده اي كه اين همه با رزم آرا رابطه داشته، رزم آرا را مسئول قتل احمد دهقان معرفي مي كند! پس مي گويد كه احتمالاً اين مقاله بايستي با موافقت خود رزم آرا نوشته شده باشد! به راستي، اين ادعا خنده آور نيست كه رزم آرا خودش موافقت بكند كه حزب توده، او را كه در آستانه نخست وزيري بوده، عامل عمدۀ قتل احمد دهقان معرفي بكند؟

شيوۀ استدلال خامه اي در تمام اتهام هايي كه وارد مي كند، همين است. مثلاً مي گويد: همين كه حزب توده، اين مقاله را نوشته، بهترين دليل براي آن است كه بگوئيم حزب توده احمد دهقان را كشته است!

البته دربارۀ قتل احمد دهقان، براساس سندي كه تاكنون كسي از آن خبر ندارد، اين چهره هاي «اتهام زن» يعني فريدون كشاورز و انورخامه اي را، رسوا خواهم كرد.

س: انورخامه اي، در دوران بعد از انقلاب، وارد حزب يا تشكيلاتي شد؟

ج: با چه كساني مي توانست حزب تشكيل بدهد؟ كسي به دنبال او نمي رفت. او خود را بالاتر از اين مي داند كه وارد حزب ديگري بشود. به همين دليل حاضر نشد پس از انقلاب،

ص: 86

زير چتر خليل ملكي هم برود.او، خود را خط دهندۀ سياست جهاني مي داند و در مسايل سياسي، اقتصادي و فرهنگي جهان! در دنياي سخن مقاله مي نويسد، و هر وقت هم فرصتي پيدا كند، اتهامات هميشگي اش را به حزب توده ايران، تكرار مي كند.

س: حالا گذشته از خامه اي، خود ايرج اسكندري، چه تيپ آدمي است؟

ج: دربارۀ ايرج اسكندري، گفتني، خيلي زياد است، در خاطرات او، مطالب نادرست و تهمت هاي ناجوانمردانه، به ويژه به من [كيانوري]، فراوان ديده مي شود. ايرج به رغم اين كه در حزب، خودرأي، قدرت طلب و در عين حال ولنگار بود، امّا يك ويژگي مثبت داشت. او تا آخرين لحظات زندگي خودش، اعتقادش را به ماركسيسم و اهميت و نقش تاريخي اتحاد شوروي در لگام زدن بر امپرياليسم جهاني حفظ كرد.

از اين لحاظ اسكندري برايم قابل احترام است. با وجودي كه، ناراضي از پلنوم هجدهم _ كه اميدوار بود دبير اوّل حزب شود و نشد _ برگشت و احتمالاً مقامات شوروي، روي خوشي به او نشان ندادند و نتوانست موفقيتي در آنجا كسب كند، امّا اعتقادات خودش را حفظ كرد.

گذشته از اين ويژگي قابل تحسين، گاهي اوقات به علت فراموشي و بيشترش هم آگاهانه، دروغ هايي گفته كه واقعاً ناجوانمردانه است. امّا همانطور كه گفتم در اسكندري يك هسته شريف وجود داشت كه به رغم كينه توزي هايش كه ناشي از جاه طلبي بود، به صورت ناخودآگاه، بروز مي كرد كه يكي از آنها وفاداري اش به ماركسيسم وشوروي است و اين خصيصه در موارد ديگري هم بروز كرده است. با وجود تمام كينه اي كه نسبت به كيانوري، در تمام خاطراتش ديده مي شود، در يك جا واقعيتي را مي گويد و با وجود همۀ تلاش بابك اميرخسروي كه با او مصاحبه مي كرده تا يك دروغ را جا بيندازد، او واقعيت را مي گويد و آن در مورد پلنوم يازدهم است. پلنوم يازدهم، پلنومي بود كه قرار بود، فروتن، قاسمي و سقائي را بخاطر موضع گيري شان عليه شوروي، از كميته مركزي كنار بگذارند، در آنجا، دو جريان بروز كرد: يك جريان با كنار گذاشتن اين عده، مخالف بود و استدلال معيني هم داشت، يك جريان هم، به طور جدي خواستار بركناري اين 3 نفر بود.

ايرج اسكندري در اين پلنوم، در نظر داشت دكتر رادمنش را از دبيراولي حزب، بركناركند و خودش به اين منصب برسد و براي عملي كردن اين نقشه، با عده اي از طرفداران خود در فرقه دموكرات، نظير پيش نمازي، آذراوغلو، پرفسور آگاهي و نيز با بعضي از اطرافيانش در رهبري حزب، قرار گذاشته بود كه رادمنش را از دبيركلّي، بردارند. من هم گرچه در آن دوران

ص: 87

از كادر دبيرخانه كميته مركزي كناره گيري كرده بودم و در آكادمي ساختمان جمهوري دموكراتيك آلمان در برلين كار مي كردم با كنار گذاشتن دكتر رادمنش موافق بودم. حتي كامبخش هم به اسكندري روي خوش نشان داده بود. چرا كه در پلنوم دهم، موضوع جاسوسي حسين يزدي براي ساواك مطرح شد امّا به تصميم گيري نرسيد و من از ادامه مسئوليّت دكتر رادمنش به عنوان دبيركل و از بين رفتن هيئت اجرائيه، جداً وحشت داشتم كه نكند «يزدي» ديگري در كنار او سبز شود كه شد و اين يكي همان عباس شهرياري بود. بله، در پلنوم يازدهم نارضايتي از كاركرد دكتر رادمنش، زياد شده بود. چرا كه او بعد از پلنوم دهم به عراق رفته و سه سال در آنجا مانده بود و افرادي را كه در آنجا انتخاب كرده بود آدمهاي ناجوري بودند و گروه هاي بسياري در ايران، لو مي رفتند.

بد نيست اين را هم بگويم كه در پلنوم دهم كه همه چيز براي بركناري دكتر رادمنش بخاطر ماجراي حسين يزدي، آماده شده بود، به دليل موضع گيري احمد قاسمي عليه سياست شوروي، وضع عوض شد و بالاخره مسئله به اين شكل حل شد كه هيأت اجرائيه منحل شود و يك هيئت دبيران سه نفري انتخاب شد و قرار شد كه در ظرف يكسال، پلنوم تشكيل شود و دربارۀ رهبري حزب تصميم گيري شود. اين پيشنهاد را بعد از پايان گفت وگوها در كميته مركزي، طبري مطرح كرد كه مسلماً نظر مقامات مركزي شوروي بود.

اما در پلنوم يازدهم، وضع به كلي شكل ديگري داشت. دانشيان، پيشنهاد بركناري دكتر فروتن، قاسمي و سقائي را مطرح كرد. به اين پيشنهاد، تنها ده نفر از بيست و يك نفر اعضاي كميته مركزي، رأي مثبت دادند. و به اين ترتيب تصويب نشد. دانشيان و طرفدارانش در فرقه و جودت از جلسه خارج شده و تهديد به انشعاب كردند. در چنين اوضاعي، معلوم شد كه حزب كمونيست اتحاد شوروي، جداً خواستار بركناري اين سه نفر از كميته مركزي حزب است، در نتيجه در ميان گروهي كه اسكندري براي ايجاد تغيير در رهبري حزب، آماده كرده بود، ترديد پيدا شد و پيش از همه خود كامبخش، پشت تريبون رفت و مخالفتش را پس گرفت و بعد از او ديگران و ازجمله اسكندري، كيانوري آخرين نفر بود.

دربارۀ موضع گيري كيانوري، ايرج اسكندري، در كتاب خاطرات خودش چنين مي گويد:

فكر كردم، خب. ممكن است اينها همه ما را از حزب كنار بگذارند. لذا گفتم كه بايد رفته و با آنها صحبت كنم، چرا كه من، تنها، تصميم نگرفته بودم به همين خاطر، رفقا، يعني همان پيشنمازي و آذراوغلو را جمع كرده و با آنها صحبت كردم و گفتم:

ص: 88

چنين اوضاعي است، عقيده شما در اين مورد چيست؟

پيشنمازي، محكم ايستاد و گفت: رفيق ايرج، حرفتان را پس نگيريد و مقاومت كنيد. هرچه مي شود بشود. امّا ديگران كه چنين نظري نداشتند، شل شده بودند. من هم آمدم و همانطور كه گفتم رأي خودم را پس گرفتم، پشت سر من هم، كيانوري آمد و گفت: حالا كه زور در كار است، يك چنين عبارتي بود كه از كيانوري تعجب دارد، گفت، حالا كه اجباري است، من هم خيال مي كنم كه بايد آن نظر را پس گرفت.

كيانوري چنين حرفي زد و من گفتم: عجب بارك الله كه اينطور سخن گفت.(1)

اما در جاي ديگر، اسكندري، خيلي كوشش مي كند كه خودش را از اشتباهات، دور نگه دارد و بگويد نظراتش، هميشه صحيح بوده است.

س: به بيان ديگر، شايد مي خواهد بگويد تا آن وقتي كه من در حزب بودم، خوب بود، اين خصيصه را عموم رهبران دارند.

ج: اين گونه موضع گيري در اينجا هم هست، مثلاً او گفته است كه حزب توده، يك حزب دموكراتيك بوده كه ما درست كرديم و قرار بود كه دموكرات و ملّي باشد، امّا كامبخش و كيانوري آمدند و حزب را ماركسيستي و كمونيستي كردند. روي اين نكته، خيلي تأكيد كرده است. اميرخسروي و آذرنور، در يك زيرنويسي، صفحه 433 چاپ ايران، (2) چنين اظهارنظر كرده اند:

از خود توضيحات رفيق اسكندري و داده هاي متعدد و شهادتهاي زيادي كه مي توان به آن اضافه كرد، روشن مي گردد كه در واقع، گرايش حزب توده به كمونيسم و ماركسيسم لنينيسم، صرفاً نقشه شيطاني و برنامه ريزي كامبخش يا عده اي ديگر نبوده است.

اوضاع و احوال جهاني و نقش اتحاد شوروي در جنگ عليه نازيسم و ديناميسم مبارزه توده هاي محروم و زحمتكش و روشنفكران انقلابي، به نوبه خود، نقش تعيين كننده اي داشته است. تحليل هاي منتشر شده رفيق ايرج از تاريخ حزب توده، دلايل ديگري را براي كمونيستي شدن حزب توده ارائه مي دهد كه به نوبه خود جانبدارانه به نظر مي رسد.

س: البته اسكندري بر اين نكته تأكيد مي كند كه ما مي خواستيم حزب را از سلطه

ص: 89

حزب كمونيست شوروي نجات دهيم امّا كامبخش و اطرافيانش، نمي گذاشتند. ما هميشه مي خواستيم، يك رابطه متقابل برادرانه بين ما و حزب كمونيست شوروي وجود داشته باشد و مي گويد انحراف حزب از اينجا شروع شده كه از ابتدا حالت اطاعت نسبت به شوروي داشته است.

ج: باز هم اميرخسروي و آذرنور، در جاي ديگري اين گفته ايرج را نفي مي كنند. نوشته آنان، چنين است:

اگر در نظر بگيريم كه در مشي و سياست حزب توده ايران، خطا و انحراف، فراوان است. اگر به خاطر داشته باشيم كه گروه گرائي، اختلافات خصوصي و دروني، به اشكال مختلف، در سراسر زندگي حزب توده ايران و رهبري آن تسلط داشته، و از دهه چهل به بعد، نوعي انحراف و انحطاط و زوال رهبري آن را فراگرفته بود و امر و نهي نمايندگان احزاب كشورهاي مهماندار در مهاجرت، شخصيت گردانندگان حزب را خرد مي كرده است و نوعي دوروئي و دوگانه گوئي در گفتار و كردار، به طبيعت ثانوي بعضي از آنان مبدل شده بود... در آن صورت روشن است، رفيق اسكندري كه، در پستهاي رهبري و اجرائي و سياسي حزب، قرار گرفته، عملاً نمي توانست خود را از تناقض گوئي و از خطا و انحراف مصون نگه دارد.

رفيق اسكندري، به رغم سلامت نفس و استقلال انديشه و عمل، كه ذاتي او بود، نمي توانست آلوده خطاها و گناهان و انحرافات متعدد رهبري حزب نبوده باشد.(1)

_ اسكندري، چندين بار گفته است كه من با سفارت شوروي، اصلاً رابطه اي نداشتم. در صورتي كه در آغاز خاطراتش اعتراف مي كند كه وقتي از زندان بيرون آمد، همان روزهاي اول، همراه با نوشين، با شوروي ها تماس مي گيرند. او گفته است:

ما نمي دانستيم چكار بكنيم. چون بچه ها، هنوز در زندان بودند. آزادشان نكرده بودند. مي خواستيم ببينيم شوروي ها، كمك مي كنند؟ نوشين، پيشنهاد كرد به نمايندگي ايشان مراجعه و صحبت كنم تا شايد آنها بتوانند كمك كنند. گفتم، خيلي خوب برويم.

محل مؤسسه تجارتي سفارت شوروي، در سرچشمه بود. با نوشين رفتيم آنجا و من خودم را معرفي كردم كه مي خواهم با آقاي رئيس نمايندگي ديدار نمايم. از ما پرسيدند: شما كي

ص: 90

هستيد؟ گفتم: ما تازه از زندان مرخص شده ايم و وضعمان اين است و مطالبي داريم كه مي خواهيم با رياست آنجا در ميان بگذاريم. بعد از مدتي كه معطل شديم، مارا خواستند. با فردي ملاقات كرديم كه من بعداً اسمش را فهميدم. بلاچا بكين. گفت: شما كي هستيد؟ و با دقت اطلاعاتي دربارۀ هويت ما و اينكه چه كاره هستيم و از كجا آمده ايم، خواست. از او سؤال كردم: شما دوستانتان را مي شناسيد؟

او سؤال كرد: شما روستا را مي شناسيد؟

گفتم: بله، او را مي شناسم.

پرسيد: حالا او كجاست؟

گفتم: او را تبعيد كرده اند و الآن در ساوه است.

گفت: اگر بگوييد به اينجا بيايد خوب مي شود.

فوري به روستا خبر داديم اگر آب دستت هست بگذار زمين و بيا تهران. و چون در آنجا تبعيد بود، قاچاقي آمد. وقتي آمد، جريان را براي او تعريف كردم و گفتم، بلاچا بكين تو را خواسته است و بايد تماس بگيري. رفت و تماس گرفت، بعد آنها مطمئن شدند كه ما جريان سالمي هستيم و دروغ نگفتيم. آنها اطمينانشان به روستا بيشتر بود...»(1)

س: يعني، سفارت، بيشتر به روستا اطمينان داشت؟

ج: بله، چون روستا را مي شناختند. در واقع به او اعتماد داشتند. آنها چهار نفر را مي شناختند: عبدالصمد كامبخش، رضا روستا، دكتر محمد بهرامي و اردشير آوانسيان.

اسكندري، در جاي ديگر درباره مراجعه اش به سفارت شوروي مي گويد:

_ در سفارت شوروي در تهران، شخصي بود به نام علي اوف، همان شخصي كه مي گويند در اولين جلسه حزب هم حضور داشته است. من با او بعد از وقايع آذربايجان ملاقات كردم و به او گفتم آقا، اين طور كه نمي شود كه ما جدا جدا بتوانيم انقلاب انجام بدهيم. اينكه معني ندارد. نه از لحاظ نظري و نه از نظر عملي، معني ندارد، اين چه كاري است؟

استدلال او اين بود كه براي ما مسئله آذربايجان مطرح نيست. مسئله تمام ايران مطرح است. اين حالت مي تواند زمينه براي اقدامات انقلابي ديگر باشد.

آنچه من تشخيص دادم اين بود كه بين سفارت شوروي در تهران و مقامات آذربايجان

ص: 91

شوروي در مورد خود اين قضيه، اختلاف نظر وجود داشت. و اين، خود، مسئله مهم و در عين حال، جالبي بود.(1)

او در جاي ديگر، وقتي از ديدارش با دكتر مصدّق صحبت مي كند و در مورد طرح پيشنهادي اش به دكتر مصدّق در مورد پيشنهاد كافتارادزه مبني بر تشكيل شركت نفت ايران و شوروي و طرح آن به مجلس توضيح مي دهد، باز هم در مورد رفتنش به سفارت شوروي سخن مي گويد:

دكتر مصدّق گفت كه وضع الآن اين است كه شوروي ها آمده اند و نفت مي خواهند و امتياز مي خواهند. مردم ايران، اصلاً از لغت امتياز، بدشان مي آيد. براي اينكه لغت امتياز با استعمار جوش خورده است. هر قدر هم كه بگوئيم شوروي ها منظور استعماري ندارند، نمي توانند قبول كنند. اگر اينها نفت مي خواهند، چرا نمي گذارند با آنها قرارداد فروش نفت ببنديم؟

گفت: من از تو مي خوام كه بروي و با شوروي ها صحبت كني و بگويي اگر موافق باشند، من فردا در مجلس نطق مي كنم و ضمن آن، پيشنهاد خواهم داد به جاي امتياز نفت شوروي، قرارداد فروش نفت با آنها ببنديم.

بعد كه رفت، من به سفارت شوروي تلفن كردم و گفتم: مطلب مهمي است كه بايد فوري با شما مطرح كنم، گفتند: خيلي خوب! بيا اينجا، رفتم تو قبلاً به علي اوف گفتم كه دكتر مصدّق با من صحبت كرده و مطلبي است راجع به او، بعد از مدتي سفير آمد و گفت: مطلب چه هست؟ گفتم: قضيه، اين است، مي خواهد فردا در مجلس چنين پيشنهادي بدهد.

گفت: همينجا بنشينيد، من نشستم، و او رفت و فهميدم كه حتماً مي خواهد از مسكو بپرسد. تقريباً نيم ساعت به طول كشيد و برگشت و گفت: «بگوئيد اين پيشنهاد را بكند.»

او مي گويد با شوروي ها رابطه نداشته امّا اين چند نمونه نشان مي دهد كه اين طور نبوده است.

س: احتمالاً، اين موارد از زبانش پريد، ولي با در نظر گرفتن اين مسايل، اينها چرا اينقدر به كامبخش حساس بودند و او را جاسوس K.G.B و مرتبط با شوروي معرفي

ص: 92

مي كردند؟

ج: اوّل به خاطر خصومتي كه اينها در زندان با او پيدا كردند و دوم بخاطر آنكه كامبخش، به شوروي ها فوق العاده نزديك بود و آنها به او اعتماد كامل داشتند، جهانشاهلو نوشته است: «نسبت اتحاد و احترام شوروي ها به كامبخش و دانشيان، برابر بود با نسبت احترام ژنرال با يك گروهبان.»

و سومين نكته اينكه كمينترن، مأموريت تشكيل حزب كمونيست را به كامبخش سپرد. اين عوامل خودخواهي اسكندري و دوستانش را تحريك مي كرد. حساسيت امثال خسروي و آذرنور هم كاملاً مهم است و برمي گردد به بي اعتقادي خودشان به شوروي و سرخوردگي شان بعد از پلنوم هيجدهم.

حالا درمورد اسكندري، يك مطلب را نيز اضافه كنم و آن عاقبت اسكندري است. اسكندري به جايي مي رسد كه به طرف همكاري با عناصري چون علي اميني هم كشيده مي شود. خان بابا تهراني، در خاطراتش، دربارۀ آخرين ديدارش با اسكندري مي گويد:

ايرج اسكندري را آخرين بار، در پائيز 1363 يعني اندكي قبل از مرگ، در هتلي در خيابان آگوست بلانكي شهر پاريس، ملاقات كردم.

پس از گفت و گوهاي معمولي، سخن از اوضاع و احوال سياسي كشور و وضع سياسي نيروهاي كشور شد. اسكندري، با حرارت از ائتلاف بزرگي صحبت مي كرد و معتقد بود كه راه نجات، جز از طريق يك ائتلاف وسيع از همه نيروهاي سياسي، وجود ندارد. و براي جلب مشاركت بيشتر نيروهاي سياسي به اين ائتلاف، نبايد صحبتي از شكل نظام بعد از پيروزي، كه سلطنتي باشد يا جمهوري، به ميان آورد. بلكه بايد اين امر را به مجلس مؤسسان سپرد.

وقتي به اينجا رسيد از او پرسيدم: رفيق اسكندري، آيا در چنين ائتلافي، افرادي نظير علي اميني هم جاي دارند؟

اسكندري در واكنش نسبت به سؤال من، به گمان اينكه قصد مجادله دارم، گفت: رفيق عزيز، شما ديگر لازم نيست آقاي علي اميني را به من معرفي كنيد. ايشان، قوم و خويش من هستند و من بهتر از شما ايشان را مي شناسم. منتهي اينجا بحث بر سر فرد معيني نيست. بلكه موضوع نجات مملكت و خلاص مردم از اين وضعيت رقّت انگيز، مطرح است.

ص: 93

س: البته من در يك نشريه سلطنت طلب ديدم كه ايرج، بعد از اين افشاگري ها، در سفر به آلمان شرقي فوت كرده، و احتمال دادند كه بخاطر حرفهايي كه زده، عوامل او را كشته باشند.

ج: نه، اين حرف درست نيست، چرا كه اسكندري، قبل از انتشار خاطراتش، فوت كرده و خاطراتش، پس از مرگ منتشر شده است. بد نيست توضيح روشن كننده اي را كه اميرخسروي و آذرنور، در مورد بيماري سرطان او داده اند، نقل كنم:

... دو سه ساعت بعد از پايان گفتگوي ما با ايرج (28 اسفند 64)، ايشان پاريس را به مقصد وين(1) ترك گفت تا سال نو را همراه دخترانش كه مقيم اتريش هستند، بگذراند. قرار بود از آنجا به آلمان شرقي برود و پس از معاينات پزشكي و اداي مراسم توديع، براي اقامت قطعي به پاريس مراجعت كند. بيماري سرطان او كه در پاريس رو به وخامت گذارده بود و خودش از آن بي خبر بود، باعث شد تا در آلمان، رفيق ايرج را از پاي درآورد و خلأ بزرگي برجاي بگذارد...

خوب، حالا بگذاريد در همين جا، در مورد ايرج اسكندري به طرح 2 قضيه ديگر هم بپردازم.

همانطور كه قبلاً گفتم، ويژگي اسكندري، نسبت به ديگران، اين بود كه تا پايان عمر، نسبت به اهميت اتحاد شوروي و نقش جهاني آن كشور، نظر قاطعي داشت. اين بخش از گفته هايش در كتاب خاطرات او، مؤيّد همين مطلب است:

بايد توجه داشت كه سياست خارجي دولت شوروي، مبتني بر همزيستي مسالمت آميز بين رژيم هاي مختلف است. اين در حقيقت، براي ايجاد همكاري وسيعي در بهبود روابط دوستي بين شوروي و ساير كشورها است. كما اينكه شوروي درمورد آمريكا، موافق با اتخاذ روش قوام با سازش است. اما هر حرف كمونيستي درداخل كشور، سياست درستش، عليه حكومت بوده و براي حكومت برتر تلاش مي كند و اين دو روش، اصلاً معارض يكديگر نيستند امّا بايد توجه داشت كه از نظر عيني، اتحاد شوروي، عامل مهم و اساسي در سياست بين المللي عليه امپرياليسم آمريكاست و در اين ترديدي نيست.(2)

ص: 94

اما چهرۀ ديگر ايرج اسكندري، در مورد برخوردش با سند «ساواك ساخته» عليه كيانوري و مريم فيروز و بستگانش، ديده مي شود. سندي كه در اختيار اميرخسروي و آذرنور گذاشت و آنها هم با علم به ساختگي بودن آن، درخاطراتش چاپ كردند. آن هم در زماني كه كيانوري، زير چوبۀ دار ايستاده بود و امكان پاسخ گويي نداشت. ايرج اسكندري اين كار زشت را در حالي انجام داد كه برداشت خودش در آغاز اين بود كه ساواك خواسته است از بعضي اختلافات داخلي رهبري حزب، سوء استفاده كند.

اسكندري: بله، خوب، در هر صورت، مثل اين است كه ساواك در اين جريانات، اطلاعاتي داشته است. چون همانطور كه شوروي ها خودشان در ساواك، مأمور داشته اند، ساواك هم همين طور مجراي اطلاعاتي داشته است. از آن نامه چنين استنباط مي كنم كه نامه، مال ساواك است. ترديدي ندارم. مسئله جرياني كه شوروي ها مي خواسته اند به تدريج، كيانوري را جلو بيندازند در اين باره لابد به آنها خبري رسيده و آنها آن را بزرگ كرده و نوشته اند.

اميرخسروي: من گفتم، همان سالها، كيانوري، صددرصد از ايرج پشتيباني مي كرد.

اسكندري: ممكن است اطلاعاتي، چيزي به ساواك رفته باشد، آن را بزرگش كرده اند و خواسته اند يك استفاده سياسي از آن به عمل بياورند.(1)

اسكندري، اين نامه را براي مقامات شوروي فرستاد و به رغم اصرار مكرر او كه مي گويد: آنها پاسخي به او نداده اند، امّا آذرنور و خسروي، با اينكه مي دانستند شهناز اعلامي از مدتها پيش عامل ساواك بوده (ساواكي بودن او را در صفحات آينده توضيح خواهم داد) به آن كار ناجوانمردانه در مورد نامه جعلي ساواك، دست زده اند.

«نامه فوق از جعليات ساواك براي تشديد اختلاف در رهبري حزب توده بوده است.»(2) درباره كساني از افراد نزديك به ايرج اسكندري، كه به ساواك در ساختن اين سند جعلي، كمك كرده اند، در بخش مربوط به جهانشاهلو، توضيح خواهم داد.

س: حالا اجازه بدهيد به چهرۀ ديگر اين گروه، يعني اردشير آوانسيان بپردازيم. به نظر شما، او چه جور آدمي بود؟

ص: 95

ج: به عقيدۀ من، و بدون ترديد، اردشير آوانسيان، يكي از چهره هاي بسيار مثبت جنبش توده اي كمونيستي بوده است.فردي پاك سرشت، بسيار علاقمند به كمونيسم و شوروي. او در دوران زندان، يك مبارز سرسخت بود، خليل ملكي، در روزنامه رهبر، مقاله اي دربارۀ او نوشته به نام «شكست ناپذير» كه چهره واقعي او را نشان مي دهد. تمام زندگي او در مبارزه با پليس، گذشت. او بعد از آزادي از زندان، انتظارش زياد بود و منتظر بود به رهبري حزب برسد امّا انتظاراتش، هرگز برآورده نشد. چون مخالف زياد داشت. بيشتر هم به اين خاطر كه حاضر نبود از نظريات كسي پيروي كند.

ملكي با وجودي كه آن شرح و بسط را دربارۀ آوانسيان مي دهد امّا به خاطر همين روحيه او، در مقاله اي بدون اينكه نامي از او ببرد، غيرمستقيم او را «شترمآب» خوانده است. و بعد هم درباره اش گفته است: كسي كه در سابق، آن جور مبارزه كرده بود، پس از آزادي و پيدا كردن يك زندگي مرفّه و اتومبيل، حالا سازشكار شده است كه كمال بي انصافي دربارۀ اردشير است.

واقعيّت اين است كه آوانسيان، از همان دوران اوليه، يك نارضايتي نسبت به حزب داشت. چرا كه انتظار داشت نقش مهمي در حزب داشته و به دبيري حزب برسد. امّا با اين وجود در تمام دوران، من هيچ جايي نديدم كه رأيي و يا اظهارنظري مخالف اعتقادش، گفته باشد. او تقريباً هميشه، ثابت قدم بود و در آن جهتي بود كه ما بوديم.

من، براي اردشير، احترام زيادي قائلم. ولي به نظر من، به علت دوري طولاني از كار حزبي، برخي ويژگي هاي خودبزرگ بيني در او پيدا شده بود، يك نمونه اش در مورد پذيرش كامبخش است. اسكندري مي گويدكه وقتي كامبخش برگشت، روستا و اردشير، سريعاً آمدند، گفتند كه از كمينترن به ما اطلاع داده شده كه كامبخش رفته و با كمينترن تماس گرفته و جريان 53 نفر را گفته و كمينترن هم او را تبرئه كرده است. اين مطلب را من قبلاً گفته ام. اما اردشير، در خاطراتش نوشته است: «كامبخش اصلاً رابطه اي با سفارت نداشت. او با يكي از آدمهاي رده پائين سفارت رابطه داشت. رابط كمينترن با من بود...»

اين خاطرات در گفت وگوئي با اميرخسروي و احتمالاً با يادداشت تهيه شده است. پاسخ اين پرسش باز مي ماند كه آيا اين جمله را به من گفته و نظر اردشير بوده است.(1)

ص: 96

هر چه پيرتر مي شد خودبزرگ بيني و كوچك كردن ديگران، بيشتر در او رشد مي كرد.

س: چرا اردشير، اين جريان را در زماني كه كامبخش، زنده بود نگفته؟ و فقط اين حرفها را دو سه ماه قبل از مرگش عنوان مي كند؟ البته نوشته ديگري هم از اردشير، در دست است، كه چند صفحه خاطرات ديگري از اوست. گويا فقط يادداشت هاي زندان اوست، ولي من شنيدم كه خاطرات خيلي قطوري هم نوشته است.

ج: يادداشت هايش را منتشر كرده اند، امّا من نديدم، در هر صورت، درباره اردشير در عين حالي كه برايش احترام قائلم، امّا بايد بگويم كه اين نقص را داشت. اصلاً چه كسي است كه نقص نداشته باشد؟ هركس كار مي كند اشتباه هم مي كند. آنهايي اصلاً اشتباه نكرده اند كه هيچ كاري نكرده اند.

س: نظرتان درباره خان بابا تهراني و تحليل هايش از جريانات چپ روشنفكري چيست؟

ج: اولاً اين را بگويم كه من در تهران، اصلاً خان بابا تهراني را نمي شناختم. چون عضو سازمان جوانان بوده است.

بعد در دوره مهاجرت، با او آشنا شدم. فردي شلوغ بود. امّا خاطراتي كه نوشته و به صورت گفت و گو و سؤال و جواب است، صرفنظر از كمبودها و تلاش هايي كه صورت داده تا در همه جا بدون نقص و محقّ، جلوه كند، از بسياري از ديگر خاطراتي كه نوشته شده، واقع گرايانه تر است.

تصاويري كه از چهره بعضي از زندانيان، به ويژه دكتر يزدي و مهندس گرمان، ارائه مي دهد، خيلي جالب است.

مهندس عباس گرمان با وجودي كه از مخالفين كيانوري (من) بود اين ويژگي مثبت را داشت كه در زندان، كوشش مي كرد به همه زندانيان، كمك بكند. امكاناتي را كه داشت در اختيار آنها قرار مي داد و بعد هم كه از زندان، بيرون آمد، به افراد ديگر، براي پيدا كردن كار، خيلي كمك مي كرد، در عين حالي كه مخالف حزب بود.

در مقابل، خان بابا تهراني، چهره مرتضي يزدي را خيلي خوب نشان مي دهد كه چقدر خودخواه بوده است. آنقدر كه همين مهندس گرمان، در يك جرياني به او مي گويد: شما شكم گنده ها، بچه ها را به اين روز انداختيد و حالا اينقدر خودخواه هستيد.

تهراني، انتقاداتي هم به من وارد كرده است كه منصفانه و درست است.

ص: 97

امّا دو مطلب از گفته هاي ديگران نقل كرده كه خيلي بي ربط است.

يكي اين كه گويا، مريم،(1) كه همه او را مي شناختند. با سرهنگ مبشّري كه لباس ارتشي به تن داشت، توي خيابان هاي تهران مي گشتند و از اين دكّان به آن دكّان براي اجاره خانه مي رفتند... و بعد گفته شده است كه خانم! شما را كه تمام تهران مي شناسند، چرا چنين كاري كردي!

او اين را از قول كي نقل مي كند؟ از قول سرهنگ نوائي در پكن.

بعد، اين قدر فكر نكرده است كه مريم، بعد از بهمن 1327، هميشه با چادر سياه و كفش ساده، در شهر رفت و آمد مي كرد. اگر او را مي شناختند، شصت دفعه گرفته بودنش! يك نمونه ديگر هم از همين مسايل دارد كه بسيار جالب است، مي گويد:

... يكي از افسران توده اي، در زندان به من گفت كه اصلاً احتياجي نبود كه روز 28مرداد، افسران توده اي به ميدان بيايند. تنها كافي بود، از پنجره خانه خودشان، اين ششصد، هفتصد افسر كه همه هم اسلحه كمري داشتند، همان ساعت، يعني ساعت 3 بعداز ظهر، فقط يك قرار حزبي مي گذاشتند و با اسلحه به بيرون تيراندازي مي كردند. همين كافي بود تا جلوي بلوا گرفته شود...

افسري كه چنين حرف بي ربطي زده، احتمالاً بيمار بوده، چرا كه اولاً 600 ، 700 نفر نبوده و كمتر از پانصد نفر بوده، و دوم آنكه از اين تعداد، تنها نزديك به 240 نفر در تهران بودند. سوم آنكه، من از خان بابا تهراني، واقعاً تعجب مي كنم كه چنين چيزي را مستند دانسته و برداشته آن را در كتاب خاطراتش آورده، بدون آنكه به بي ربط بودن آن، اشاره اي داشته باشد. مگر خانۀ همه افسران در مسير چاقوكشان قرار داشت؟ در حالي كه همه مي دانند كه همۀ افسران در آن روز يا سر خدمت بودند و يا به دعوت رئيس ستاد براي شنيدن سخنراني او در دانشكده افسري منتظر او بودند. ولي در مجموع، مطالب ديگري را كه نوشته، دربارۀ سازمان انقلابي و رفتن به چين و كنفدراسيون دانشجويان و نظاير آن، همه، با واقعيت تطبيق مي كند. مثلاً هنگام تهيه خاطراتم، از من سؤال شد كه آيا با خسرو قشقايي، كه در مونيخ روزنامه باختر امروز را منتشر مي كرد، رابطه اي داشتم يا خير؟

من، پاسخ منفي دادم، در نوشته هاي تهراني، اين پاسخ من، تأئيد شده است، بد نيست به

ص: 98

اصل نوشته او توجه كنيم.

او در پاسخ به اين سؤال كه آيا باختر امروز با نظر حزب اداره مي شد و چنين نوشته: نه، اينطور نيست.

حزب توده، ابتدا از ماجرا بي اطلاع بود و اين ايده، اصولاً ربطي به حزب نداشت. من چون نسبت به رهبري حزب، موضع انتقادي داشتم، اين ايده را با ابتكار خود با قشقائي، در ميان گذاشته و با همكاري محمد عاصمي و گودرزي، پيش برديم. حزب توده، باختر امروز را براي خود، رقيبي به شمار مي آورد. چرا كه اين نشريه، محبوبيت بسياري يافته بود و عملاً عرصه را بر حزب تنگ كرده بود. به همين دليل، حزب توده كوشش كرد تا باختر امروز را تحت كنترل بگيرد و وقتي موفق نشد، شروع به تخريب كرد.

من، در سفري به برلين شرقي، ضمن ملاقات با كيانوري، موضوع باختر امروز را پيش كشيدم و گفتم: قشقائي، در نظر دارد، با ادامه انتشار اين نشريه، فعّاليّت سياسي خود را گسترش دهد و من هم قصد دارم به او كمك كنم.

كيانوري مخالفت كرد و گفت: «آقا اين شلوغ بازي ها چيه؟ هر جا مي رسي فيل هوا مي كني. تو به عنوان آدم حزبي، اجازه نداري چنين كاري بكني. البته من با رفقا صحبت خواهم كرد، امّا بدان كه ما هيچ مسئوليتي راجع به اين كار نداريم. بابام از قديم گفته؛ دختري كه يك شب بيرون ماند، چه يك شب و چه صد شب. و اين محمّد عاصمي، از آنهايي است كه يك شب بيرون مانده است. ديگر به ما مربوط نيست. من و كيانوري، به دنبال اين گفت وگو، با اوقات تلخي از هم جدا شديم. قشقائي گفت:

مقالات باختر امروز، هنوز چاپ نشده و بيرون نيامده، روي ميز سازمان امنيّت است...

او در اين مورد به گودرزي مظنون بود، امّا تا آنجا كه من فهميدم عاصمي، طبق تماسي كه با ساواك داشت، قاعدتاً اطلاعات خود را منتقل مي كرد.

بعدها معلوم شد كه در دستگاه رهبري كنفدراسيون هم، ساواك، افرادي را براي همكاري، جلب كرده بود كه فولادي، يكي از آنها بود.»(1)

س: مصطفي الموتي چه طور، اين شخص چه سابقه اي دارد؟

ص: 99

ج: ايشان، سردبير روزنامه «داد» به مديريّت عميدي نوري، پدر همسرش بود.

عميدي نوري، يكي از 19 نفر مؤسّسين جبهه ملّي بود كه چون به نمايندگي مجلس هفدهم انتخاب نشد، از جبهه ملّي كنار رفت و به ضدانقلاب پيوست.

زاهدي، بلافاصله پس از كودتا، او را به عنوان معاون سياسي و پارلماني خود انتخاب كرد. حالا درباره نقش مصطفي الموتي، كافي است چند جمله از خاطرات عميدي نوري، كه در روزنامه اطلاعات چاپ شده، نقل شود:

ظهر 27 مرداد، آقاي مصطفي الموتي به من با تلفن اطلاع داد كه در ميان محتويّات صندوق مراسلات، يك كليشه با يادداشت رسيده است، گفتم: چيست؟ گفت: كليشه، متن فرمان اعليحضرت، داير بر عزل دكتر مصدّق و نصب سرلشكر زاهدي به نخست وزيري است. يادداشت هم به دستخط آقاي اردشير زاهدي است. كه من اين كليشه را به صندوق انداخته و دستور دادم متن فرمان را با كادر درشت، در وسط صفحه اوّل بگذارند.

درباره مصطفي الموتي، بد نيست كه به چند جمله هم از خاطرات كيم روزولت، طرّاح كودتاي 28 مرداد، درباره مصاحبه مطبوعاتي قلاّّبي سرلشگر زاهدي، توجه كنيم.

روزولت در كتاب كودتا ضد كودتا مي گويد:

بيل، مي رود به سراغ دو روزنامه نگار آمريكايي كه در تهران هستند و آنها را به منزل ديك مي آورد تا در آنجا مصاحبه مطبوعاتي كوتاهي با مصطفي الموتي انجام بدهند و او در مصاحبه مي گويد كه شاه، مصدّق را عزل كرده و زاهدي را به جاي او نشانده است، بعد مصطفي را به سفارت مي برد.

خبرنگاران آمريكايي كه معلوم هستند چه كساني هستند، ولي اردشير زاهدي، در كتاب خاطراتش، اين ماجرا را خيلي بزرگ مي كند و مي گويد: «ما مخبرين داخلي و خارجي، آنهايي را كه در دسترس بودند، در تپه هاي ولنجك جمع كرديم، تيمسار زاهدي در آنجا، فرمان نخست وزيري خودش را به آنها ارائه داد و بعد عكس آن فرمان را ميان طرفداران، تقسيم كرد.»(1) به اين ترتيب، تكليف مصطفي الموتي مشخص مي شود كه با روزولت هم مربوط بوده و اين كارها را مي كرده، چندين دوره وكيل مجلس بوده و از اعضاي فعّال حزب رستاخيز بود.

ص: 100

س: در ادامه بررسي شخصيّت ها، بد نيست نظرتان را درباره فريدون كشاورز بگوئيد؟

ج: از كشاورز بايد به عنوان دروغ سازترين فرد در تمام اين جريان ها نام برد. همطراز با شهناز اعلامي و انور خامه اي همان كشاورز است كه واقعاً وحشتناك است. گوياترين تعريف از ويژگي هاي كشاورز را، ايرج اسكندري در گفت وگوهايش با مجله تهران مصوّر در تهران داده است.

س: نظر شما درباره دكتر كشاورز و به اصطلاح كتاب او درباره حزب چيست؟

ج: چنان كه گفتم، كتاب دكتر كشاورز، قويّا آميخته به اغراض شخصي و دروغ و جعليّات و تحريف جدّي بسياري از واقعيّات است. برخي از مسايل تاريخي نيز در اين كتاب به صورت ناقص و تحريف شده، ذكر شده است و به طور كلي، اين به اصطلاح كتاب، به منظور لطمه وارد آوردن به حزب و بدنام كردن برخي از اعضاي رهبري آن، نوشته شده است. كشاورز مي خواهد خود را از تمام اشتباهات حزب تبرئه كند يا انحرافاتي را به ديگران نسبت دهد. او فرد بي غرضي نيست، جاه طلب و خودخواه است.

انور خامه اي هم در اين مورد، مطلبي دارد: «چون يكي از تهمت هائي كه كشاورز به كيانوري زده اين است كه، گفته، كيانوري احمد دهقان را كشته است براي اين تهمت زني، يك افسانه اي ساخته از قول ستوان قبادي، يكي از افسراني كه ما را از زندان فراري داد، ادعا كرده كه ستوان قبادي در مسكو به او گفته است: «وقتي كه قاتل دهقان را گرفتند و آوردند به زندان، كيانوري به من گفت: «برو با او صحبت كن و دلداري و اطمينان بده كه ما او را نجات مي دهيم تا چيزي درباره حزب نگويد.»

حقيقت اين است كه اوّلاً، هنگام قتل احمد دهقان من در زندان يزد بودم و ثانياً هنگام قتل دهقان، ستوان قبادي، مدّت ها بود كه در شوروي بود.

وقتي كه ما فرار كرديم، قبادي هم با ما فرار كرد. او افسر نگهبان در بيرون زندان قصر بود و ستوان محمدزاده افسر نگهبان بخش درون زندان و هر دو از اعضاي سازمان افسري حزب بودند. و بدون ياري آنان، فرار كردن از زندان غير ممكن بود.

تاريخ فرار ما از زندان، 24 آذر ماه 1329 بود و اين دو افسر را پيش از پايان سال 1329 از راه مرز شمال به اتّحاد شوروي فرستاديم. حسن جعفري قاتل احمد دهقان در دوران نخست وزيري دكتر مصدّق اعدام شد.

چطور ممكن است كه ستوان قبادي كه از 24 آذر ماه 1329 فراري و مخفي شده بود، به

ص: 101

عنوان افسر نگهبان پاي دار حسن جعفري حضور داشته باشد؟

فريدون كشاورز كه در دروغ سازي رذيلانه، هر مرزي را پشت سر گذاشته است، با همه زرنگي اش اين حماقت را كرده است كه چنين داستان بي سر و تهي را سر هم كند، انور خامه اي يك بار در خاطرات سه جلدي و بار دوّم در جزوه اي به نام «پاسخ به مدّعي»، اين دروغسازي فريدون كشاورز را همانگونه كه شايسته اش است، رسوا كرده است، كه قبلاً موضوع را بيان كردم.

س: ريشه اين دروغ ها در كجاست؟ در اين باره در جامعه ما سه نظر عموميّت دارد، يكي اين كه اين مشكل در خود حزب توده بوده و طرف تا خودش در حزب بود و در تشكيلات موقعيّتي داشت، بر همه چيز سرپوش مي گذاشته و موقعي كه بيرون مي آمده، شروع به افشاگري مي كرده. نظر دوّم اين است كه باندبازي و دسته بندي در درون حزب، زياد بوده و همين باعث مي شده كه به اين وادي ها بيفتند. نظر سوّم، همين غرورها، منيّت ها، چيزهاي كاذب و خودخواهي هايي است كه در ميان افراد حزب وجود داشت.

ج: اين شيوه عمومي در حزب نبود، تنها برخي از افراد از حزب، از روي كينه توزي، به اين شيوه متوسّل مي شدند. هستند كساني كه كتاب خاطرات نوشته اند و تهمتي به كسي نزدند و دروغ نگفتند. در خاطرات اردشير آوانسيان ما چنين نمونه اي نمي بينيم. كامبخش، كتاب تاريخ مبارزات سياسي كارگري را نوشته و در آنجا صادقانه مسائل را گفته، تاريخ حزب را نوشته و هيچ وقت هم نخواسته به كسي تهمتي بزند و دروغي ببافد. شايد مطلبي را براي تعريف از خود، تا اندازه اي از واقعيّت دور كرده باشد، امّا تهمت سنگيني به كسي نزده است.

امّا كشاورز، اين دروغ ها را، همانطور كه اسكندري گفته است، تنها براساس غرض و كينه نوشته است. اين عقده كه ما او را از حزب اخراج كرديم و پس از آن به هر دري زد كه براي خود مقامي دست و پا كند و نتوانست و افراد او را شناخته و دورش انداختند، عاملي شده است تا به صورت مخالف كيانوري كه هميشه او را به عنوان يك فرد بي اعتقاد ارزيابي كرده است، دربيايد.

واقعيّت اين است كه كشاورز پس از اخراج ،از حزب، به عراق رفت و در آن وقت، تيمور بختيار(1) در عراق بود و خبر اين بود كه مي خواهند شاه را بيندازند. او رفت آنجا و شد گوينده

ص: 102

صدام حسين به اميد اينكه رهبر «قيام» مردم ايران شود.

پس از اينكه بختيار را كشتند و اوضاع عوض شد. او ديد كه كارش نگرفت. بلند شد و رفت طرف چيني ها و شروع كرد به اعزام گروه هايي از اروپا به چين. چندين ماه در چين و در يك هتل درجه يك، زندگي مي كرد. چيني ها هم در آن موقع، مخالف شوروي ها بودند. وقتي ديدند كه يك عضو هيئت اجرائيه حزب توده ايران، به سوي آنها آمده است، خيال كردند، «علي آباد هم شهري است.» او عده اي از دانشجويان اروپاي غربي را كه از حزب جدا شده و به فكر جنگ پارتيزاني افتاده بودند، به چين برد تا در آنجا تعليمات نظامي فرا بگيرند. بعد هم به اروپا برگشت به اين اميد كه در كنگره «سازمان انقلابي حزب توده ايران»، به رهبري انتخاب شود. در آنجا هم، جوانان كه او را خوب مي شناختند، حتي اجازه شركت در كنگره را به او ندادند. به اين ترتيب، در آنجا هم كارش نگرفت. بعد به الجزاير رفت، چون گويا با بومدين، در فرانسه، همشاگردي بود. در الجزاير، شد استاد دانشگاه الجزيره، و بعد هم با ثروت هنگفتي كه داشت به گشت و گذار در دنيا مشغول شد.

س: چرا انورخامه اي، كه در دشمني با شما و كامبخش، با كشاورز همصدا بود، اين گونه به افشاي كشاورز و دروغ سازي هاي او، دست زده است؟

ج: در اين باره، قبلاً توضيح دادم. خامه اي در چاپ اوّل خاطراتش، نسبت به كشاورز، مثبت تر از همه صحبت كرده و گفته است كه دكتر كشاورز، در هيچ يك از دسته بندي ها، نبوده و شخصيّتي مستقل داشته و سوادش هم از ديگران كمتر نبوده است. خود كشاورز، در مصاحبه اش با خسرو شاكري، عين اين قسمت را نقل كرد. ولي ناراحتي كشاورز از چاپ اوّل خاطرات خامه اي، به خاطر افشاگري او در مسئله قتل احمد دهقان است كه آبروي او را برده بود. او از اين بابت فوق العاده ناراحت بود و حرص مي خورد و به همين خاطر هم در گفت وگوي خود با خسرو شاكري، خامه اي را به دروغگويي، متّهم كرد. مسلماً كشاورز، بعد از انتشار پاسخ خامه اي، كه در جزوه «پاسخ به مدّعي» نوشته شده، ديوانه شده و تاكنون نشنيده ام كه صدايش درآمده باشد.

دروغ پردازي هاي كشاورز، يكي و دو تا نيست، يك دروغ شاخدار ديگر اين است كه در كتابش ادعا كرده:

... يكي از عللي كه مرا برآشفته كرد و در حقيقت، قطره اي بود كه كاسه صبرم را لبريز كرد، توهين و دشنامهاي كيانوري و كامبخش، در راهروهاي پلنوم پنجم حزب، به رفيق روزبه بود،

ص: 103

آنهم وقتي خبر توقيف روزبه را دريافت كرديم. كامبخش، رفيق روزبه را متّهم كرد كه مي خواهد خود را قهرمان معرفي كند. و مي گفت: روزبه، قهرمان نمي شود.

كيانوري هم مي گفت كه در حقيقت، روزبه، ضعيف است و از بسياري از مسايل خبر دارد و ممكن است اعتراف كند. بعدها در مسكو مطلع شدم كه هنگام فرار دسته جمعي ده نفر از افراد كميته مركزي در سال 1950 از زندان قصر، كيانوري با اصرار، پيشنهاد كرده كه رفيق روزبه، به دليلي كه در بالا گفتم، بايد جاي رفيق تفرشيان، كه از افسران گروه اسكندراني بوده، گذاشته شود. و تفرشيان،(1) با اينكه حبس طولاني تري داشت، در زندان بماند...

در اين چند سطر، چند دروغ را به هم چسبانده است. اوّل آن كه، او از حزب استعفا نداد بلكه اخراج شد. چرا كه وقتي گفت مي خواهم به عراق بروم و حزب مخالفت كرد و او گفت مي روم و حزب او را اخراج كرد. اين مطلب در پلنوم ششم و در پرونده ها هم هست. در خاطرات من هم اين مطلب هست و حتي ويراستار كتاب خاطرات من هم، آنرا تأييد كرده است. و امّا در رابطه با جريان خسرو روزبه، احسان طبري اين طور مي نويسد:

... بعد از انتشار اعترافات روزبه، از جمله در مجلّه خواندنيها، دو نظر در پيرامون او در حزب پيدا شد.

اكثريت هيئت اجرائيه مانند رادمنش، اسكندري، قاسمي، فروتن و ديگران، او را خائن خواندند و دليل آن را اعترافات صريح خسرو روزبه دانستند و خواستار قطع مبارزه مطبوعاتي در جهان براي دفاع از روزبه شدند. امّا كامبخش، كيانوري و من (طبري)، با اين نظر، يعني قطع مبارزه دفاعي مخالف بوديم و در مجموع، دفاعيّات او را نوعي مبارزه عليه رژيم شاه مي دانستيم. وقتي روزبه تيرباران شد، رادمنش و اسكندري نظر خود را تغيير داده و لحن ستايشگري نسبت به روزبه گرفتند و هر كدام به نوبه خود، نطقها كردند و خود را از دوستان نزديك خسرو جا زدند...

طبري كه اين قدر عليه من مطلب نوشته، درباره اين مسئله مي نويسد كه من چقدر در تمام آن مدت، طرفدار روزبه بودم.

مي بينيد كه اين ادّعاي كشاورز هم در مورد نظر من درباره خسرو روزبه، چقدر دروغ از آب درآمده است.

ص: 104

كشاورز به هر دري زده بود تا براي خود كسي بشود، امّا موفق نشد. بعد از آنكه من، دبير اوّل حزب شدم، كينه اش به آسمان رفت. چون من از آغاز، شديداً مخالف او بودم و مي دانستم كه چه فرد نادرست، بي حيثيّت و بي اعتقادي است. از اينجاست كه او شروع مي كند به اين دروغ سازي ها، آنهم پشت سر هم، فقط 6 تا قتل به من نسبت داده!!

در كنار همه دروغ هاي ديگرش، اين دروغ را كه شرح مي دهم از همه بي شرمانه تر است. او گفته است كه كيانوري رسماً در پلنوم چهارم اعتراف كرد كه در كميته مركزي در مسكو گفته است كه به وسيله همان بهبودي كه براي ديدن او به زندان آمده بود (كه اصلاً خود اين مسئله، دروغ است) براي ساقط كردن دكتر مصدّق، با شاه در ارتباط بوده است. او به كميته مركزي گفت كه به وسيله بعضي از افراد جمعيّت ضد استعمار، با كاشاني و بقايي و جمال امامي، كه از مخالفين سرسخت مصدّق بودند، تماس گرفته بوده و حتي يك مقاله در روزنامه حزب، به نفع سيد ضياءالدّين نوشته است.

اگر من چنين چيزي را در جلسه كميته مركزي گفته بودم، اگر اعدام نمي شدم دست كم تا زمان جان دادن، جايم در يكي از بازداشت گاههاي سيبري بود.

جالب اين كه در همان گفته هايش با خسرو شاكري، به تفصيل از سياست حزب در قبال دولت دكتر مصدّق دفاع كرده و گفته كه حزب چه كارهايي كرده و اين اتهاماتي كه به حزب مي زنند وارد نيست.

س: حالا اختلاف دكتر كشاورز با خامه اي چه بوده كه كشاورز در گفت و گو با منتشر كننده «كتاب جمعه ها» شماره 8 و 9، بيش از چهل صفحه عليه خامه اي، حرف مي زند؟

ج: علّت اين «از جا در رفتن»، كشاورز را توضيح دادم. افشاگري خامه اي درباره نادرستي اتّهام كشاورز به كيانوري در مورد قتل احمد دهقان.

امّا تا يادم نرفته، بگذاريد مطلبي را كه كشاورز درباره مسئله فرار رهبران حزب از زندان قصر گفته و همين طور اين كه من گفته ام روزبه ضعيف است و بايد فكري برايش بكنيم، روشن كنم. درباره اين دروغ سوّم، خود روزبه اعتراف مي كند كه اصلاً پيشنهاد فرار او از جانب من نبوده است او در گفته هايش به بازپرس نظامي در اين باره چنين گفته است: «روز پيش از فرار، عبّاسي به زندان قصر آمد و به طور خصوصي به من گفت كه نقشه اي براي فرار اعضاي كميته مركزي تهيّه شده است. و همه، با فرار شما مخالف هستند. ولي چون نقش عمده فرار، به عهده

ص: 105

سازمان نظامي است، من و ساير اعضاي هيأت اجرائيه سازمان نظامي، پافشاري كرده ايم و گفته ايم، چون روزبه، عضو كميته مركزي سازمان نظامي است، بايد جزء اين عده منظور گردد.»(1) اين است عين گفته روزبه.

حالا يك سند ديگر از روزبه كه خيلي جالب است. او در اعترافاتش نوشته است: «وقتي در بهار 1332 مجدداً تقاضاي عضويت در حزب توده ايران را كردم، اين تقاضا در كميته مركزي، مورد بحث و گفت وگو قرار گرفت و در صورت جلسات كميته مركزي منعكس گرديد، هنگامي كه خود من كه آن وقت معاون شعبه اطّلاعات و معاون يزدي بودم، اسناد كميته مركزي را به بايگاني اطّلاعات بردم، تصادفاً چشمم به دفتر صورت جلسات افتاد و موضوع خودم را به اين نحو در آن خواندم، دكتر يزدي اظهار كرده بود: فلاني، اصولاً يك فرد حزبي نيست ولي چون از حزب استعفا داده است بايد تمام سوابق گذشته او ناديده گرفته شده و مثل يك عضو ساده در حزب قبول شود. ديگران نيز نظرياتي اظهار كرده بودند كه الان درست يادم نيست و لي نظر دكتر كيانوري را خوب به خاطر دارم كه موضوع قتل حسام لنكراني را مطرح كرده بود و گفته بود: اين شخص، درجه علاقه اش به حزب آنقدر زياد است كه حتي وقتي عضو حزب نبود حاضر به انجام اين عمل شد.»(2) يعني من، در همه جا از روزبه دفاع كرده ام. آن وقت اين آدم مي نويسد كه كيانوري گفته اين آدم ضعيف است و بايد فكري برايش بكنيم و من عصباني شدم. كشاورز، جزء همانهائي بود كه تصميم گرفته بودند كه دفاع از روزبه را قطع كنيم و تا مدتي پس از اعدامش هم قطع كردند. ما پيشنهاد كرديم كه دو مرتبه شروع كنيم به تجليل از او. اين هم يك دليل كه نشان مي دهد اين آدم چقدر آدم دروغگو و دروغ سازي است.

س: مي توان گفت كه حزبي بوده است با مشخصاتي امّا با اين گونه دروغ سازي ها، چه نفعي عايد كشاورز يا انور مي شود؟ اگر بيايند و عملكرد حزب را به صورت اصولي و زيربنايي، نقد كنند كه بهتر است؟

ج: اولاً بدنام كردن كسي كه داراي سوابق حزبي است و با آنها مخالف بوده راضي كردن عقده وازدگي است. البته همه، اينطور نيستند. خليل ملكي مانند آنها نبود. در خاطراتش نسبت به مجموعه حزب، خيلي چيزها گفته است. نسبت به كيانوري هم گفته است كه كيانوري جزء

ص: 106

اصلاح طلبان بود. ولي او هم رفت به طرف سازشكاران. ولي اين جور دروغ نساخته است. بهره گيري از اين شيوه ناجوانمردانه، شخصيّت خود اين افراد را نشان مي دهد كه چقدر فرومايه هستند. اين شيوه، فقط براي ارضاي كينه شخصي است و هيچ علّت ديگري ندارد آنها مخالف خود را بدنام مي كنند براي اين كه خودشان را بي تقصير نشان دهند.

س: نكته اي كه براي من جاي سؤال دارد اين است كه، اينها چرا تا خودشان در حزب بودند، چيزي نمي گفتند؟ الآن ما با 22 كتاب خاطرات كه درباره حزب نوشته شده، روبرو هستيم، هميشه هم تا زماني كه طرف در حزب بود، مسئله اي نبوده يعني وقتي درحزب بودند، آنقدر غرق شده بودند كه متوجّه نمي شدند؟ و وقتي پاي خودشان را بيرون مي گذاشتند متوجه وضعيت داخل مي شدند؟ يا چيزهاي ديگري مطرح است؟

ج: در مورد مسئله اي كه مطرح كرديد، بايد توجه كنيم كه چند نوع تهمت زني و دروغ سازي داريم.

اوّل، كساني كه در درون حزب، نقطه نظرها و مسايل فكري گوناگون و اختلافات كاري با يكديگر دارند و يا گرفتار جاه طلبي ها و خودمحوري ها مي شوند. در گروه اوّل، معمولاً رسم بر اين است كه با استدلال كوشش مي كنند ديدگاههاي خود را مطرح كرده و نادرستي نظريّات گروه ديگر را ثابت كنند. امّا جاه طلبان، بدون واقع بيني گروه دوّم، از شيوه هاي ناجوانمردانه تهمت زني بهره مي گيرند.

دوّم، كساني هستند كه يا در شرايط بحراني و يا بيشتر به دنبال شكست هاي سياسي، از حزب جدا مي شوند. اين افراد، دو راه در پيش مي گيرند. عده اي از آنها به كلّي راه خود را عوض مي كنند و به راهي مخالف اعتقادات خود گام مي گذارند. روش تلاش آنها براي توجيه اين رويكرد، حمله به كساني است كه پابرجا مانده اند. اين حملات، گاه آرام و منطقي و گاه رذيلانه و همراه با تهمت و دروغ سازي است.

افرادي هم در اين گروه دوّم وجود دارند كه حاضر نيستند در شرايط دشوار و خطرناك به مبارزه ادامه دهند، بعضي از آنها به دنبال زندگي خود مي روند و بدون سر وصدا كنار مي روند و عده اي هم اعتقادات خود را نگاه مي دارند و حتي گاهي بدون تظاهر، به جرياني كه ترك كرده اند، كمك هائي هم مي كنند.

سوّم، افراد و گروههائي هستند كه پس از عقب گرد از مواضع گذشته، به صورت دشمنان فعّال و آشتي ناپذير جرياني در مي آيند كه سال ها از عمر خود را در راه دفاع سرسخت از آن

ص: 107

گذرانده ا ند، افراد اين گروه، بسته به ميزان ويژگي هاي انساني و اخلاقي شان، از شيوه هاي گوناگوني براي مبارزه با جرياني كه تركش كرده اند، بهره گيري مي كنند.

خليل ملكي در يك سمت اين طيف و كساني مانند كشاورز، فريدون آذرنور و نصرت الله جهانشاهلو در سمت ديگر اين طيف قرار دارند و اميرخسروي و همانندان او هم در فاصله ميان اين دو طيف دست و پا مي زنند.

چهارم، آنهائي هستند كه از همه آنها كه در پيش گفته شد ناجوانمردترند و تنها هنگامي دست به تهمت زني و دروغ سازي رذيلانه مي زنند كه مطمئن مي شوند فرد يا افراد و يا گروهي كه هدف حملات آنها است، ديگر امكان پاسخ گفتن و افشا كردن دروغ هاي آنان را ندارد. انورخامه اي، چهره كاملاً مشخص اين گروه است. او دقيقاًًً، هنگامي خاطرات خود را منتشر كرد كه افرادي كه مي توانستند دروغ هاي او را برملا كنند يا از جهان رفته بودند و يا زير چوبه دار ايستاده بودند و هرگز امكان پاسخگوئي نداشته و ندارند.

در اين مجموعه، فريدون كشاورز ويژگي خاصي دارد. او در سال 1357، نوشته خود را منتشر كرد. يعني زماني كه من در سال 57 دبير اوّل حزب شدم. او ديد آن كساني كه مي توانستند هنوز دستي به سر و رويش بكشند و نگهش دارند در دور نيستند و دارند عقب مي روند و كيانوري ها، جلو مي آيند. در اينجا شروع كرده به نشان دادن كينه خودش به كيانوري. كسي كه در پلنوم چهارم، آبرويش را برد تا آنجا كه به رغم تمام گرد و خاكي كه به هوا كرد، در انتخاب هيئت اجرائيه آخر بود و كمترين رأي را آورد و براي هميشه از شركت در رهبري حزب طرد شد.

س: ما اين موضوع را درباره باقر مؤمني هم مي بينيم. تا قبل از اينكه حزب،به ايران بيايد.در هر جا، جزوه مي داد و عليه حزب توده چيزي مي گفت،حزب كه به ايران آمد، سكوت كرد تا اين كه در سال 1365، مجدداً حمله به حزب توده راشروع كرد. به نظر شما در درون حزب چه خبر بود؟ به قول معروف، در پشت پرده چه مي گذشت؟

ج: مطلب روشن است. وقتي حزب آمد ايران اگر چيزي مي نوشت، مي شد جواب داد. مي شد توضيح دادكه اين حرفي كه مي زني نادرست است. وقتي كه ما محكوم به اعدام شديم، تكليفمان معلوم بود و مي گفت: اينها كه رفته اند و مجدداً به همين خيال، يكه تاز ميدان شد.

س: باقر مؤمني منتظر نبود كه در حزب جائي يا چيزي به او بدهند؟ مدعي رهبري و

ص: 108

نوعي مقام در درون حزب نبود؟

ج: باقر مؤمني نيامد، مي خواست كه ما از او دعوت بكنيم و از او تجليل بكنيم. ولي چون از اوّلي كه او آمد اروپا، ما او را مي شناختيم كه چه كاره است، از او دعوت نكرديم. در حالي كه از افرادي مثل جواد معيني يا ژورژ كريم و صادق وزيري، بارها دعوت كرديم. چون به سلامت و ويژگي هاي انساني آنان اعتقاد داشتيم. بارها، از آنها خواستيم كه بيايند با هم صحبت بكنيم. افراد تميزي بودند، فوق العاده، بي آلايش. جواد معيني با ما در زندان يزد بود. يا مثلاً از صادق وزيري، خيلي خواهش كرديم كه بيايد با هم صحبت كنيم، امّا هيچ دشمني از آنان نديديم. اينها اصلاً نيامدند و حاضر به هيچ همكاري هم با ما نشدند و حتي حاضر به ملاقات با ما نشدند.

ولي عده اي بودند كه بعد از 28 مرداد به زندان افتادند و برخي هم با نشان دادن ضعف، آزاد شده بودند و درخواست عضويت حزب را كردند. آنهايي را كه افراد بي آلايشي بودند پذيرفتيم و حتي به آنها امكان فعّاليّت هم داديم. افرادي هم بودند كه آمادگي عضويت و يا فعّاليت در حزب را نداشتند امّا در كنار حزب، با ما تماس دوستانه داشتند.

پلنوم چهارم كميته مركزي، يعني، اوّلين پلنوم در دوران مهاجرت، نقطه عطفي در تاريخ حزب توده بود. در اين پلنوم 80 نفر شركت داشتند كه نزديك به 60 نفرشان، از كادرهاي فعّال حزبي بودند كه بيشتر آنها از سال 1323 و 1324 به حزب آمده و تا سال 1332 و 1334، در شرايط دشوار، فعّاليّت كرده بودند. وقتي در پايان همه بحث ها و دعواها، براي انتخاب هفت نفر اعضاي هيئت اجرائيه، رأي گيري شد، نتيجه آراي بعضي از رفقا، به كلّي غير منتظره بود. انتخاب شدگان، عبارت بودند از: دكتر رادمنش، ايرج اسكندري، عبدالصمد كامبخش، احسان طبري، احمد قاسمي، نورالدين كيانوري و دكتر فروتن.

بعد، اسكندري و رادمنش، استعفا دادند و گفتند ما با اين 5 نفر كار نمي كنيم. مقامات شوروي به آنها گفتند: شما قول داديد كه هر چه اكثريت كادرها گفتند، قبول كنيد. آنها مجبور شدند و قبول كردند، بعد كه آمديم لايپزيك، شروع كردند به بهانه گيري و با اصرار، شرايط همكاري خود را، منوط به پذيرش حسين جودت و بقراطي به عضويّت هيئت اجرايي كردند.

مي گفتند: تنها در اين صورت است كه تعادل برقرار مي شود و ما مي توانيم كار كنيم. بالاخره هم آنها را به اين شكل، مجدداً در پلنوم ديگري مطرح كردند.

س: اگر موافق باشيد، بپردازيم به يك چهره ديگر، نصرت الله جهانشاهلو!

ص: 109

ج: درباره جهانشاهلو، در آغاز يادآور شدم كه او پس از خروج از اتحاد شوروي، از آلمان فدرال، پناهندگي گرفت و در برلين غربي مستقر شد و از همان تاريخ با ساواك تماس گرفت و در سال 1355 يا 1356 به ايران برگشت و تلويزيون ايران، دوبار مصاحبه او را پخش كرد كه در آن، سرسپردگي خودش را به رژيم شاه اعلام داشته و از رضاشاه كبير! و محمد رضا شاه، شاهنشاه آريامهر! بهتر از هر متملّق ديگري، تعريف كرد.

او در سال 1367، دو جلد كتاب تحت عنوان ما و بيگانگان منتشر كرد. براي شناخت چهره او، به هيچ گواه ديگري جز همين نوشته هاي او، نيازي نيست. مسئله مهمّي كه بايد در ارتباط با سقوط او يادآور شوم، اين است كه، هم اسكندري و هم اميرخسروي، هنگام انتشار كتاب خاطرات اسكندري و پس از آن، هنگام چاپ مقاله رذيلانه آذرنور، در ماهنامه «راه آزادي» از سرسپردگي جهانشاهلو به ساواك شاه، اطلاع داشته اند. ايرج اسكندري هم در گفت وگو با اميرخسروي و آذرنور، درباره اين جريان مي گويد:

اسكندري: جهانشاهلو، كتابي نوشته است كه يك مقدار مطالب درستي دارد، از جمله نام تمام افراد 53 نفر را نوشته كه خيلي عالي است، براي اينكه من خودم يادم نبود.

بابك: اين كتاب كجاست؟

اسكندري: دربرلين چاپ شده، در آن مقداري هم به فرقه دموكرات آذربايجان فحش داده و تمام جريان فرقه را فاش كرده است. البته به اتحاد شوروي هم، بد گفته، البته جهانشاهلو، الآن با عوامل ديگري كار مي كند.(1)

البته او مي دانسته كه اين عوامل ديگر چه كساني هستند چون مي دانست او با ساواك كار مي كند. جالب است كه سالها پس از علني شدن وضع جهانشاهلو و همكاري اش با ساواك، اميرخسروي در نقدي بر خاطرات كيانوري، از اين آدم ساواكي، عليه نوشته هاي كيانوري گواه مي گيرد، كه البته من در پاسخ به اميرخسروي نوشتم كه:

اين شاهد را به شما بخشيديم.

س: جهانشاهلو، در حزب، نويسنده هم بود؟ چه موقعيّت و وضعيّتي داشت؟

ج: نه، نويسنده نبود. جز اين خاطرات، چيز ديگري از او نديدم. جهانشاهلو، اصلاً مدّتي به حزب نيامد. بعد هم كه آمد، رفت به زنجان و در آنجا، مسئول تشكيلات زنجان بود. او

ص: 110

مي گويد كه به امام جمعه زنجان، درس فلسفه ماركسيستي مي داده؟! بالأخره از ماركسيسم يك چيزهائي يادش بود و چيزهايي خوانده بود.

بعد هم رفت به فرقه. آدم متملق و چاپلوس و حقه بازي بود و بعد هم با پيشه وري به مهاجرت رفت و مدّتي در آذربايجان بود. بعد هم دانشيان، كنارش گذاشت. چون دانشيان با افراد غير آذري سازگار نبود. بعد آمد به مسكو و در مسكو بود و آنجا طبابت مي كرد و از مخلص ترين افراد به مقامات شوروي بود.

س: در جلسات مشترك حزب و فرقه شركت مي كرد؟

ج: بله، درآن پلنوم وسيع، او را به عنوان اين كه مدّتي يكي از معاونين فرقه بود، در پلنوم چهارم هم شركت دادند. اكنون براي معرفي جهانشاهلو، نوشته هاي خودش را گواه مي آورم و به چند نكته جالب اشاره مي كنم:

_ اوّل آنكه، او تاريخ كتاب خود را تاريخ شاهنشاهي 2547 عنوان كرده و تاريخ شمسي را ذكر نكرده است.

_ ديگر اين كه، در بخشي از كتاب، براي دفاع از رژيم محمّدرضا و ساواك، چنين نوشته است:

يكي ديگر از بازماندگان جبهه ملّي، آقاي دكتر شاپور بختيار است. او تنها در دوره يك ماه و چند روز نخست وزيري خود، برخلاف مصالح ملّت و كشور، كارهاي زير را انجام داد كه هر يك به تنهايي براي سركار آوردن حكومت آخوندها و اجراي نظريات بيگانگان، كافي بود.

1_ با اصرار از شاه خواست كه ايران را ترك كند. كيست كه باور كند كه او نمي دانست، ارتش، كه يگانه ضامن استقلال و حاكميت ايران و تنها اميد ايرانيان آگاه، در روزهاي بسيار تاريك و باريك بود، به حق يا به ناحق، وابستگي و پيوند ناگسستي به شخص شاه داشت؟ آيا مي توان باور كرد با آن سر و صدا كه از راديوي بي بي سي، آقاي هايزر و نماينده رسمي آقاي كارتر به گوش مي رسيد، او نمي دانست كه رفتن شاه از ايران نخستين و بزرگترين بخش نقشه و برنامه بيگانگان بود؟ او با اين كار خود، ارتش ايران را فلج كرد و همه اميدها و آرزوهاي ميهن پرستان ايران را بر باد داد و برومندترين افسران را دست بسته به دژخيمان سپرد.

(در نظر جهانشاهلو، برومندترين افسران ايران، سران ساواك، نصيري، پاك روان و مقدّم

ص: 111

هستند!)

2_ او با آنكه مي ديد و خوب مي دانست بيگانگان، آخوندها را گرداننده آشوب كرده اند تا به نقشه خود، رنگ مذهبي بزنند و همه جا در پيشاپيش فلسطيني ها، توده اي ها و گروههاي آواره افغاني، جوجه آخوندها هستند. سردمداران آخوندها، مثل آقاي طالقاني و آقاي منتظري و ديگران را از زندان آزاد كرد تا آخوندها، داراي رهبر رسمي باشند.

3_ او، سازمان امنيّت را منحل كرد. از اينكه سازمان امنيت در پاره اي جهات، نواقصي داشت و مي بايستي در نخستين فرصت سر وسامان ديگري به آن داده شود، جاي هيچ حرفي نيست و امّا آيا در آن تنگنا، انحلال سازمان امنيّت چك سفيدي نبود كه به دشمنان ملّت ايران و آدمكشان حرفه اي و بيگانه پرستان توده اي داده شد؟ آيا به دستاويز ندانم كاري چندين كارمند سازمان امنيّت، مي توان از آن، به يك جا چشم پوشيد؟

4_ او، با اينكه به خوبي از نقشه هاي بيگانگان در برانگيختن خميني، آگاه بود، واپسين نقش خود را در خدمت به بيگانگان و نيز روي كار آوردن حكومت آخوندها، ايفاء كرد و فرودگاههاي كشور و از همه مهمتر، فرودگاه مهرآباد را، براي هواپيماي (امام) خميني (ره) باز كرد و ...»(1)

فكر مي كنم نيازي به توضيح اين گفتارها، نباشد، امّا شاهكار آخر جهانشاهلو عبارت از اين است كه مي گويد چرا شوروي ها، كيانوري را رهبر اوّل حزب كردند؟

جهانشاهلو مي نويسد:

حزب توده، در سال هاي 1323 با پاره اي از آخوندهاي ناآرام، سر و سرّي داشت كه آقايان برقعي و سيد روح الله (امام) خميني (ره) از آن جمله بوده اند!

ابتدا رابط آنها، رضا روستا بود كه در اتحاديه هاي كارگري حزب توده بود. سپس، اين مأموريت، به آقاي محمدرضا قدوه، سپرده شد. چرا كه از يك سو، آخوندزاده بود و سواد آخوندي داشت و از سوي ديگر، پاسخگوي هواداران صلح در حزب، به شمار مي رفت. كوته سخن اينكه، چون از همان زمان، از ميان آخوندها (امام) سيد روح الله خميني (ره) بيش از ديگران كباده مخالفت با شاه و دولت را مي كشيد، دستگاه شوروي، به فكر بهره برداري از او افتاد!

ص: 112

گذشته از آقايان روستا و محمدرضا قدوه، آقاي كيانوري هم از آنجا كه فرصت طلب است، توانست به دستاويز خويشاوندي، با او در تماس باشد. چرا كه گويا شيخ فضل الله نوري، پدربزرگ آقاي نورالدين كيانوري، عمو يا دائي مادر آقاي خميني به شمار مي آيد! هنگامي كه (امام)خميني (ره)، از ايران تبعيد شدند، اين تماسها، بيشتر شد. طوريكه در زمان اقامت او در پاريس، و در نوفل لوشاتو، زير درخت سيب نشسته بودند و از بيگانگاني چون رمزي كلارك الهام مي گرفتند.

آقاي كيانوري و بانو مريم فيروز، آشكارا از برلين، براي زيارت و دست بوس او، به پاريس رفتند(!!!)

به همين خاطر، روسها، با شتاب تمام، دكتر ايرج اسكندري را كه مردي دانشمند و ميهن پرست بود، از دبير اولي حزب به اصطلاح «نوين توده»، برداشتند و آقاي كيانوري، قدوه نوكر بي چون و چراي پاچه ورماليده آدمكش را به جاي او منصوب كردند. در انتصاب كيانوري، چند چيز را مدنظر داشتند:

نخست آنكه، او مرد بي بند و باري است و به قول فرنگي ها، بي پرسنيپ. و هنگامي كه دم از بي خدايي و نفي واجب الوجود مي زند، باكي ندارد كه ختم «امّن يجيب» بگيرد و زير علم (امام) خميني (ره) نيز، بخزد، چنانكه گرفت و خزيد!

دوم اينكه، چون آقاي خميني، شوهر خاله او و به ديگر سخن، او، پسر خاله حجت الاسلام سيد احمد خميني است، بهتر مي توانست و مي تواند به اعتبار خويشاوندي با امام، زبان مشتركي به سود اربابان روسي خود پيدا كند، چنانكه كرد...(1)

البته، اين نوشته هاي جهانشاهلو، نشانه جنون او نيست. او كاملاً آگاهانه و در زماني كه كيانوري زير چوبه دار بود، اين ياوه گوئي را با دهها تهمت ديگر، از جمله جاسوس بودن من و همسرم، آن هم، هم جاسوس شوروي و هم جاسوس انگليس، سرهم كرد.

ضمناً او در همين كتاب، نامه اي كه ساواك براي اسكندري فرستاده بود را چاپ كرده است.

ظاهراً ساواكي ها، هر چه منتظر شدند كه اين نامه از سوي ايرج اسكندري منتشر شده و كيانوري از مسئوليت بركنار و اخراج شود، به جايي نرسيدند و لذا اين مأموريت را به مأمور

ص: 113

خودشان، جهانشاهلو، كه به احتمال نزديك به يقين، با شهناز اعلامي، در تهيه اين نامه همكاري داشته اند، دادند تا آن را منتشر كند.

لازم به يادآوري است كه اميرخسروي و آذرنور، يكسال پس از انتشار كتاب جهانشاهلو، در سال 1367 و پاييز 1368، اين نامه را چاپ كردند.

امّا نكته خنده آور، هذيان گويي اين دو نفر درباره خويشاوندي كيانوري (من) با امام خميني (ره) است.

او در ابتدا نوشته است كه شيخ فضل الله نوري، جدّ كيانوري، عمو يا دائي مادر امام خميني به شمار مي آيد. و كمي پس از آن نوشته است كه چون، آقاي خميني، شوهر خاله او و او خودش، پسر خاله حجة الاسلام سيداحمد خميني است، ...

يعني مادر كيانوري، خواهر همسر امام خميني بوده است! حالا جالب اينجاست كه مادر من اصلاً خواهري نداشته و من هم خاله اي نداشته و ندارم تا پسرخاله داشته باشم!!

س: محمود طلوعي چه طور؟ او چه نوع آدمي بود؟

ج: محمود طلوعي، از جمله كساني است كه كتاب هاي بسياري، با حجم زياد و با بهترين كاغذ و بهترين صحّافي، امّا در تيراژ محدود حداكثر 5000 نسخه، منتشر كرده است.

او در دوران شاه، مدّتي سردبير هفته نامه خواندنيها بود كه صاحب امتياز و مدير مسئول آن، اميراني، از وابستگان نزديك دستگاه حاكم بود، مدّتي هم به مقام مدير كلّي وزارت دارايي رسيد و در يكي از دوره هاي مجلس هم، از يكي از شهرهاي آذربايجان به نمايندگي مجلس رسيد. براي بررسي عملكرد او، بهتر است در يكي از گفتگوهاي آينده، صحبت كنيم.

س: پس چه طور است به بابك امير خسروي بپردازيم؟

ج: بله، او، گذشته اي پرفراز و نشيب دارد. براي تحصيل در دانشكده فني، از تبريز به تهران آمد و احتمالاً سال 1324، عضو حزب شد. با فرج الله ميرزايي كه از تبريز با هم بودند و همشاگردي هم بودند و با هم به تهران و به دانشكده فني آمدند، دوست بود. هر دوي آنها پس از پايان تحصيل در دانشكده، بجاي اينكه دنبال كار حرفه اي خود بروند، به صورت كادر حزبي درآمدند.

بعد از 28 مرداد، او را براي نمايندگي به سازمان بين المللي دانشجويان فرستاديم، (البته، من در خاطراتم، اشتباه كردم و فكر كردم قبل از 28 مرداد، او را فرستاديم كه بعد از 28 مرداد بود) او در آن سازمان، چندين سال به عنوان يكي از دبيران، در دبير خانه آن سازمان فعاليت

ص: 114

مي كرد. به عنوان دبير امور بين الملل، براي سركشي و شركت در كنگره هاي سازمان هاي ملّي وابسته به فدراسيون بين المللي و به ويژه به آمريكاي لاتين، مسافرت هاي بسياري كرده است. در جريان كار در دبيرخانه سازمان، در آن سالها كه ميان جمهوري خلق چين و اتحاد شوروي «شكرآب» بود. در بسياري از موارد، ميان دو هيئت نمايندگي، گفت وگوهائي در مي گرفت. اميرخسروي، چندبار در اين درگيري ها، طرف نمايندگان چيني را گرفته بود. از اين لحاظ، مقامات حزب كمونيست شوروي نسبت به او نظر خوبي نداشتند. پس از اين كه فعاليتش در آنجا پايان يافت، او را براي آموزش در مدرسه عالي حزب مسكو، نامزد كرديم. در آغاز، شوروي ها نمي خواستند او را بپذيرند ولي بالاخره با اصرار رهبري حزب، پذيرفتند. او، سه سال دوره كامل مدرسه عالي حزبي را در مسكو طي كرد و همسرش كه يك بانوي اهل ونزوئلا بود نيز با او در مسكو بود و در آنجا، در رشته معماري فارغ التحصيل شد. پس از پايان تحصيل، آنها به جمهوري دموكراتيك آلمان آمدند. او علاقمند بود كه براي فعاليت حزبي، به فرانسه برود و چون حزب، بودجه اي براي پرداخت مخارج او نداشت، قرار شد كه مدتي را در جمهوري دموكراتيك آلمان بماند و تحصيلات خود را كه در رشته مهندسي ساختمان بود، دوباره دنبال كند. اين جريان مربوط مي شد به همان دوره اي كه من از فعاليت در رهبري حزب كنار رفته بودم و در آكادمي ساختمان در برلين، كار مي كردم. رفقاي آلماني به او و همسرش، كمك زيادي مي كردند. به آنها خانه اي دادند و استاد مخصوصي را مأمور كردند تا به او در ادامه تحصيلاتش در رشته مهندسي ساختمان كمك كند. در اين دوران، همسرش هم، كه بانوي بسيار با استعدادي بود، در آكادمي ساختمان، كار دكترايش را در رشته شهرسازي آغاز كرد و پايان نامه اش را با درجه ممتاز (بالاترين درجه) به پايان رساند.

پس از پايان كار همسرش و آماده شدن خودش، به فرانسه رفتند. در آغاز، مدتي بيكار بود ولي بعداً با توصيه حزب و كمك حزب كمونيست فرانسه، در يك شركت ساختماني كه احتمالاً حزب كمونيست در آن نفوذ داشت، مشغول به كار شد. ظاهراً اين شركت در الجزاير، كارهاي ساختماني بزرگي داشته و او با هواپيما براي رسيدگي به آن طرح ها به الجزاير مي رفت. فعاليت حزبي ما در فرانسه به ويژه در پاريس درآن دوران بسيار محدود بود. در آن فعاليت محدود هم دو دستگي وجود داشت. رهبران اين دو دسته كوچك، يكي اميرخسروي بود و ديگري، مهندس حسين نظري، از افراد خيلي قديمي حزب كه او هم در دانشكده فني، در رشته ساختمان فارغ التحصيل شده بود و پس از 28 مرداد، مدتي زنداني بود و پس از

ص: 115

آزادي از زندان، به فرانسه رفته بود. اين دو نفر، يكديگر را قبول نداشتند. پس از اينكه من، دوباره در پلنوم چهاردهم، مسئول تشكيلات شدم، چندبار براي آشتي دادن اين دو به پاريس رفتم امّا موفق به آشتي دادن آنها نشدم.

س: حسين نظري در چه سطحي بود؟ بالاتر از بابك بود؟

ج: خير، او پائين تر از بابك بود و بابك عضو مشاور كميته مركزي بود. نظري خيلي زودتر از بابك به فرانسه رفته بود ولي فعال بود. كار مي كرد، چون واقعاً علاقمند به حزب بود. ازلحاظ گرايش حزبي، بابك در عين اينكه با اسكندري دوست بود ولي در جلسات پلنوم ها، مثلاً در آستانه آمدن به ايران، جداً از ديدگاه من در برابر اسكندري، پشتيباني مي كرد. اين مسئله در خاطرات اسكندري هم بازتاب يافته است. در گفت وگو با اسكندري، اسكندري مي گويد: «خب من اشتباهاتم را گفتم شما هم اشتباهاتان را بگوئيد.» بابك در پاسخ او مي گويد:

من راستش را بگويم. در موقع رفتن به ايران نظريه كيانوري را با آن تفكري كه در آن وقت نسبت به اوضاع ايران داشتم، انقلابي تر مي دانستم و نظريات تو را، رفرميستي تر. به همين خاطر، من نظر او را تأييد مي كردم و با اين نظريه به ايران رفتم.(1)

او نيز با علاقه به ايران آمد و در پاييز يا زمستان 59، براي معالجه به فرانسه رفت، _ دو سال پيش از بهمن 61، _ البته در مقاله اي كه در مجلّه آدينه نوشته، ادّعا كرده است كه خواستار اين بوده تا به ايران برگردد ولي من يادم هست كه هي امروز و فردا و اين ماه و آن ماه، مي كرد و نمي خواست ديگر به ايران برگردد. حالا خودش، اين طور بيان مي كند كه علّت آن اين بود كه چون به سياست حزب توده، اعتراض كرده بود، رهبري حزب با آمدن او مخالفت مي كرد. من، هيچ به خاطر ندارم كه او به سياست حزب، اعتراض داشته باشد. اگر اعتراض داشت، چرا اصرار داشت كه به ايران برگردد؟ به هر حال، رفيق مشترك ما، زنده ياد، ميزاني، زنده نيست تا درباره اين اختلاف نظرها داوري كند.

درباره تغيير سمت گيري سياسي اميرخسروي و آذرنور و ديگران، از موضع دو آتشه كمونيستي كه در اوّلين برنامه حزب دموكراتيك ايران، در ماهنامه «راه اراني» درج شده است، تا چپ دموكرات آماده براي همكاري با سلطنت طلبان دست نشانده امپرياليسم آمريكا و ائتلاف با مشروطه خواهان، بايد بگويم كه اين جريان عقب گرد، يك مرتبه اتفاق نمي افتد. اين

ص: 116

تغيير سمت گيري، يك عقب گرد گام به گام در سراشيبي است كه تقريباً همه كساني كه روزي به سوسياليسم علمي معتقد بودند و در شرايط دشوار اجتماعي و با نااميدي نسبت به كسب پيروزي نزديك، از آن بريدند و به آن پشت كردند، داخل آن مي غلتند. راه اميرخسروي و يارانش هم، بعد از پلنوم هجدهم حزب تا به امروز در آينده، همين است.او با اسكندري و ديگران، هنوز با اعتقاد به ماركسيسيم و سوسياليسم و لزوم مبارزه براي دگرگوني سوسياليستي در جامعه ايران، به پلنوم هجدهم حزب توده ايران به مسكو رفتند و نامه تملّق آميز اسكندري مرشد اين گروه به كميته مركزي حزب كمونيست اتحاد شوروي، تلاشي بود براي به دست گرفتن رهبري حزب در مهاجرت.

به ديد من، سه عامل، مانع موفقيت آنان شد:

اول _ مصاحبه اسكندري با هفته نامه «تهران مصور»در ايران.

دوم _ ارزيابي اين گروه، درباره علل شكست حزب در ايران، كه با ارزيابي حزب كمونيست اتحاد شوروي، مسلماً تفاوت جدي داشت.

و سوم و شايد از همه مهم تر، اعتماد كامل مقامات شوروي به گروه دانشيان.(1)

با اين شكست، اميرخسروي و يارانش، اولين گام را در راه دور شدن از اعتقادات گذشته برداشتند. ولي در همين اولين گام، اختلاف نظر او و آذرنور و شايد، فرهاد فرجاد با اسكندري آغاز شد. در اين باره، اميرخسروي و آذرنور در پيش گفتار بخش دوم خاطرات اسكندري، چنين نوشته اند:

به دنبال هجوم جمهوري اسلامي به حزب و شكست مفتضحانه آن، و پس از مراجعت از پلنوم كذائي هجدهم كه خلافكاري ها و تخلفات گردانندگان معركه پلنوم، به اثبات رسيد، براي ما مسلم شد كه ديگر، حزب توده ايران به پايان تاريخي خود رسيده، و آن همه قهرمانيها و فداكاري ها، همه بر باد رفته است.

عكس العمل اوليه و منطقي، اين بود كه گذشته حزب را، به طور واقعي و عيني به نقد و بررسي كشيده و جمع بندي آن را در اختيار نسل جوان توده اي و كل جنبش كمونيستي ايران قرار دهيم. تا روشن شود چه عواملي موجب شد كه بزرگترين حزب سياسي ايران اين چنين، به فلاكت كشيده شده و به بن بست برسد. برخورد با ارزيابيهاي ما از حوادث و

ص: 117

شخصيت هاي حزبي با رفيق اسكندري يكسان نبود.

اين كه آيا اميرخسروي و يارانش، موضع گيري هاي كمونيستي دوران اول را از سر صداقت مطرح مي كردند و يا تنها از آن براي حفظ عناصر توده اي معتقد كه گرداگرد آنها بودند، استفاده مي كردند، برايم روشن نيست. تنها يك مسئله، جاي ابهام مي گذارد تا نسبت به صداقت موضع گيري هاي فوق ترديد داشته باشم و آن اين كه ميان اين شماره «راه اراني» _ آذر 1368 _ تا انتشار آخرين شماره، يعني 23 ارديبهشت 1369 تنها چهار ماه فاصله وجود دارد. چگونه مي توان پذيرفت كه بدون وجود مقدمات قبلي، چنين عقب گرد 180 درجه اي، در 4 ماه به وقوع بپيوندد؟

اگر بنا را بر صداقت اميرخسروي و يارانش تا زمان عقب گرد، بگذاريم، راهي كه آنان در سال هاي اخير، يعني از سال 69 تا به حال، پيموده اند، سراشيبي بسيار تند و لغزنده اي بوده است كه پايانش، باتلاقي است كه فعلاً تا گلو در آن فرو رفته اند.

شركت در سمينارهاي گوناگون با امثال داريوش همايون، دست نشاندگان رضا پهلوي و سر سپردگان به امپرياليسم آمريكا و اعلام آمادگي براي ائتلاف با مشروطه خواهان و همكاري با سلطنت طلبان، (مقاله مفصل اميرخسروي در روزنامه نيمروز) حاكي از يك سقوط چشمگير است.

س: علّت سرخوردگي اينها از حزب و انشعاب آنها و گرايش به سمت غرب را در چه مي بينيد؟ علتش سرخوردگي از شوروي نبوده؟ يا به بن بست رسيدن ماركسيسم روسي؟

ج: چرا، به همين علّت بود، اگر اينها در پلنوم هجدهم، به رهبري حزب انتخاب مي شدند، همه آنها مي رفتند و در لايپزيك مي نشستند. دست كم اسكندري چنين كاري مي كرد و بعد مي شد دبير حزب. همان كاري را كه مدتي كرد و بعد هم تا وقتي زنده بود، همان جريان را ادامه مي داد. حتماً هم راهي را انتخاب مي كرد كه شوروي ها در مورد ايران، انتخاب كرده بودند. امّا وقتي انتخاب نشدند، سرخورده و نااميد شدند. چرا كه ديگر تكيه گاهي نداشتند. منتهي، اسكندري، همانطور كه گفتم، اعتقادات خودش را حفظ كرد، هم به ماركسيسم وهم به شوروي.

درباره عملكرد اميرخسروي و آذرنور و يارانش در فاصله پلنوم هجدهم، آذر 1362 تا حزب دموكراتيك مردم ايران و انتشار ماهنامه «راه اراني» در سال 1367 يعني 5 سال، تنها از گفت وگو با اسكندري و تنظيم و چاپ خاطراتش، اطلاع دارم و درباره دوران پس از فروردين

ص: 118

67 و بعد از آن هم كه مفصل شرح دادم، امّا تنها چيزي كه مرا به فكر انداخت، اين است كه در تمام شماره هايي كه من از ماهنامه «راه اراني» ديده ام، حتي يك بار هم به ياد ندارم كه در آن، يك مقاله درباره جنايات آمريكا در سراسر جهان و به ويژه پس از فروپاشي شوروي و نيز درباره جنايات اسرائيل در فلسطين و لبنان، ديده باشم. امّا فرياد شادي آن عاليجنابان! از فروپاشي اتحاد شوروي، تا اينجا هم به گوش مي رسد!

س: اگر قبول كنم كه ايدئولوژي و عقيده اسكندري، همان بود كه اظهار كرده است، مثلاً در نشريه «راه اراني» چاپ شده است اين اظهارات با مصاحبه اي كه با تهران مصور انجام داد و يا با نزديك شدن به عناصري چون علي اميني، نمي خواند؟

مثلاً نوشته «خان بابا تهراني» با اسكندري درباره سازش با اميني، درست چند ماه قبل از مرگش بوده است، اين مسايل را چگونه مي توان ارزيابي كرد؟

ج: آن چه من گفتم، درباره اعتقادات اسكندري بود. اسكندري در ميدان سياست، يك سياست باز به تمام معني بود. عملكرد او در سالهاي 1320 تا 1325، و ديداري كه با شاه داشت و تدارك شركت در دولت قوام كه همه بدون اطلاع و تصويب كميته مركزي بود، نمونه بارزي از تك روي و سياست بازي او است.

من، نوشته بابا تهراني، درباره ديدارش با اسكندري را در پاييز 1363 و مطالبي را كه ايرج، درباره ائتلاف بزرگ و سپردن نوع رژيم آينده به نتيجه همه پرسي و درباره جمهوري يا سلطنت نوشته، خوانده ام. اين دقيقاً نظر جمهوري خواهاني نظير حسن نزيه و اميرخسروي و ياران اوست.

درباره مسافرت او به آمريكا، و تماس گرفتن با سلطنت طلبان، اولين باري است كه از شما مي شنوم. همينطور درباره تماس او با علي اميني هم، چيزي نخوانده و نشنيده ام. اگر واقعاً اسكندري به آمريكا رفته باشد و با سلطنت طلب ها تماس گرفته باشد، جاي بسي تأسف است.

س: در مرحله بعدي حزب دموكراتيك با اين روند به كجا مي رود؟

ج: همانطور كه گفتم سياست اين حزب، تشكيل يك جبهه فراگير از همه نيروهاي مخالف، براي سرنگون كردن نظام كنوني جمهوري اسلامي، شعار آزادي انتخابات و همه پرسي براي تعيين رژيم سياسي آينده ايران (سلطنت يا جمهوري) است.

_ در هفته دوم بهمن ماه 1373، همايشي از نمايندگان همه گروههاي مخالف مقيم خارج كشور، به دعوت گروه پژوهشگران ايراني مقيم اروپا و امريكا، در دانشكده شرق شناسي

ص: 119

دانشگاه لندن برگزار شد. عنوان همايش «ايران در سال 2000» بود. اين همايش، از 12 بهمن تا شنبه 15 بهمن طول كشيد. قرار بود در روز اول، 8 سخنران، در اين همايش شركت كنند امّا تنها دو نفر حاضر شدند. كساني هم از ايران دعوت شده بودند؛ ولي كسي نرفت. روز اول، دو نفر از استادان دانشگاه، يكي از فرانسه و ديگري از آلمان، درباره وضع بحراني اقتصاد ايران و دورنماي آينده آن، صحبت كردند.

در روز دوم، نمايندگان گروههاي چپ، به اين شرح صحبت كردند:

1_ از حزب توده ايران، دكتر محمد اميدوار صحبت كرد و پيشنهاد تشكيل جبهه فراگيري از همه گروههاي مخالف، به استثناي سلطنت طلبان و سازمان مجاهدين خلق را مطرح كرد.

2_ از حزب دموكراتيك مردم ايران، بابك اميرخسروي صحبت كرد. پيشنهادش تشكيل يك حزب واحد از جمهوري خواهان و تشكيل جبهه واحد، از همه نيروهاي مخالف رژيم ايران (اپوزيسيون) بود.

3_ فرخ نگهدار از سازمان فدائيان خلق (اكثريت) سخنران بعدي، پيشنهاد كرد كه جبهه اي از همه نيروهاي مخالف تشكيل شود و از راه سياسي و بدون توسل به زور، دولت ايران را مجبور كند كه آزادي انتخابات را تأمين نمايد و براي تعيين رژيم آينده: جمهوري يا سلطنت، يك همه پرسي، ترتيب بدهد.

4_ علي كشتگر از سوي ماهنامه ميهن، پيشنهاد تشكيل جبهه متّحدي از همه مخالفان را ارائه داد.

5_ يك نفر هم از جمهوري خواهان ملّي صحبت كرد.

در روز سوم، سلطنت طلبان، مهندس مجيدي وزير دوران شاه و يكي از رهبران حزب رستاخيز، و بانو عفت داداش پور و دكتر مهرداد خوانساري، صحبت كردند و ادعا كردند كه سلطنت مشروطه، بهترين رژيم مورد پذيرش مردم ايران است. در برابر پرسش ديگران كه: چه انتقادي به عملكرد رژيم پهلوي ها در 50 سال سلطنت دارند؟ مجيدي پاسخ داد كه داوري درباره عملكرد رژيم سلطنتي، وظيفه تاريخ آينده است.

در روز چهارم، دكتر حائري سمناني، دكتر عباس مهاجراني، عليرضا نوري زاده و دكتر خسرو خاور درباره دين اسلام، صحبت كردند.

گفتار هر چهار نفر در زمينه بي رنگ شدن بنيادگرائي اسلامي و حاكميت ولي فقيه در ايران و جان گرفتن انديشه هاي سازش دادن اسلام با ويژگي هاي جامعه مدني (دموكراسي

ص: 120

غربي) بود، آنها گفتند كه در ميان روحانيت حاكم، اختلاف نظر، هر روز جدي تر مي شود و اكثريت مطلق روحانيون حاضر به شركت در كارهاي دولتي رژيم نيستند.

اميرخسروي، در مقاله اي كه در روزنامه نيمروز به چاپ رسانده است، درباره ائتلاف با مشروطه خواهان، چنين نوشته است: من، آگاهانه و حساب شده، روي مناسبات با نيروهاي طرفدار سلطنت انگشت گذاشتم. زيرا، ما با مشروطه خواهان، به عنوان يك گرايش و سليقه سياسي حكومت مداري، براي همكاري و حتي ائتلاف سياسي، مشكل مهمي نداريم. هم اكنون نيز آماده همكاري با اين طيف از نيروهاي سياسي، در مسائلي چون مبارزه براي آزادي و دموكراسي و حقوق بشر و حقوق اقليت ها هستيم. سه سال پيش، در همين ايام، من با موافقت شوراي مركزي، با زنده ياد دكتر شاپور بختيار كه همچنان مشروطه خواه بود، و آقايان حسن نزيه و احمد مدني، براي تدوين منشور ائتلافي، گرد هم آمده و تبادل نظر كرديم. متأسفانه اين تلاش، با ترور ناجوانمردانه دكتر بختيار از سوي آدمكشان جمهوري اسلامي، ناكام ماند!

ما هم اكنون نيز، با نهضت مقاومت ملّي، كه در درون آن، مشروطه خواهان نيز فعاليت دارند، آماده همكاري هستيم و نشست هاي مشتركي داريم ...» اكنون بد نيست، درباره اين جناب «مؤتلف مشروطه خواه» دار و دسته اميرخسروي، يعني دكتر شاپور بختيار دو نكته را به ياد بياوريم.

1_ آقاي دكتر اميرعلائي، در كتابي كه در سال 1368 به نام مجاهدان و شهيدان راه آزادي، منتشر كرده است، درباره مسافرت شاپور بختيار و منوچهر آزمون (ساواكي شناخته شده) به اروپا، توضيحاتي مي دهد و از جمله اينكه شاپور بختيار و منوچهر آزمون به اروپا آمده و با دكتر امير علائي، تماس گرفتند و به او گفتند كه آمريكائي ها خواسته اند كه جبهه ملّي با حزب توده ايران، تماس بگيرد و سپهبد بختيار، رئيس ساواك هم قول داده است كه اين توطئه نيست و جدي است.

سرهنگ زيبايي، ساواكي مشهور هم، در اين هنگام در سفارت ايران در وين، مأموريت داشت و در اين كار وارد بود. من در كتاب خاطرات، درپاسخ به سؤالي در همين مورد چيزي نگفتم. چون اين جريان را به خاطر نداشتم. امّا پس از خواندن كتاب دكتر امير علائي، به خاطرم آمد كه چگونه بختيار با مأموريت از طرف آمريكايي ها، و با اطلاع و همكاري ساواك، براي به دام انداختن برخي از رهبران حزب توده، دام گسترده و كوشيده بود دكتر امير علايي را وسيله اين كار قرار دهد و پس از آنكه دكتر امير علائي، بازيچه او نشد، مستقيماً و بدون معرفي خود، با مركز حزب درلايپزيك تماس گرفت و به عنوان نماينده جبهه ملّي گفت كه

ص: 121

آقاي اللهيار صالح قرار است به ژنو بيايند و مي خواهند با رهبران حزب، براي تشكيل يك جبهه ائتلافي، گفت وگو كنند، ولي حزب كه در اين گونه موارد محتاط بود، به دام نيفتاد.

من، شرح مفصل اين جريان را كه خودم هم در آن مأموريت داشتم، در پاسخ به امير خسروي نوشته ام.

2_ پس از اشغال خرمشهر از سوي ارتش عراق، و نزديك شدن آنها به آبادان، صدام حسين، برادر خود را كه در آن زمان، رئيس سازمان امنيّت عراق بود، به پاريس فرستاد و از شاپور بختيار، دعوت كرد كه به عراق بيايد. او به بغداد آمد و در گفت وگو با صدام حسين به او پيشنهاد شد كه پس از فتح آبادان، او (بختيار)، با همه نيروهاي مسلح سلطنت طلبان كه در تركيه، عمان و پاكستان، در اردوگاههاي مختلف بودند، به آبادان بيايد و دولت ايران آزاد را تشكيل دهد.

صدام به او وعده داد كه بلافاصله، اين دولت را به رسميت خواهد شناخت. اين خبر مهم را در آن زمان، مقامات شوروي به دست آوردند و آن را در اختيار ما گذاشتند تا به اطلاع مقامات جمهوري اسلامي ايران برسانيم و من هم در نامه اي، اين خبر را به مسئولين اطلاع دادم، اين خبر در هيئت سياسي حزب هم، مطرح شد.

س: اخيراً نقدهايي درباره كتاب خاطرات شما، منتشر شده است، چه در نشريات داخل كشور و چه در نشريات خارج، كه انعكاس وسيعي هم داشته است. چه از سوي جريانات چپ و راست سلطنت طلب و حتي اعضاي سابق حزب توده و چه گروههاي به اصطلاح نزديك به حزب. اين نقدها را مي شود به چند دسته تقسيم كرد. نويسندگاني چون شهناز اعلامي، باقر مؤمني، بابك اميرخسروي، انورخامه اي و ديگران...

ج: همين ابتداي بحث، بگذاريد حساب شهناز اعلامي را از ديگران، به كلي جدا كنيم. تكليف شهناز اعلامي و امثال او كه با ساواك همكاري كردند، معلوم است. علّت كينه و دشمني او با كيانوري، اين است كه ساواكي بودنش را، از مدتها قبل از آن كه فهرست 2000 نفره عناصر ساواك منتشر شود، من در هيئت اجرائيه، مطرح كردم. او در يكي از مقالاتي كه در ماهنامه «روزگار نو» نوشته، ساواكي بودن خود را، تكذيب كرده است، ولي مهم ترين سند وابستگي او با ساواك را، ويراستار خاطرات من، مسلماً از پرونده او در اسناد ساواك، در زيرنويس صفحه 458 كتاب خاطرات، نوشته است، عين نوشته اين است:

طوبي (شهناز) اعلامي، از زنان فعّال توده اي سال هاي 1320 و از خويشاوندان دكتر حسين

ص: 122

فاطمي است. او با محمود زندي، مدير نشريه «به سوي آينده» ازدواج كرد. و در سال 1334، همراه دختر خود، به خارج رفت و در آلمان شرقي به تحصيل پرداخت و در آنجا، دكتراي ادبيات فارسي را زير نظر پروفسور بونكر، دريافت داشت و از سال 1341، در دانشگاه برلين شرقي، به تدريس پرداخت. شهناز اعلامي، از سال 1341 تمايل شديد به بازگشت به ايران پيدا كرد و تلاشهايي در اين زمينه به خرج داد. از اواخر دهه چهل، ساواك، با استفاده از اين نقطه ضعف او، به بهره گيري اطلاعاتي از او پرداخت. او در خرداد 1352، به عنوان همكار ساواك، استخدام شد.(ويراستار)

من، خيال مي كنم، اين سند، به اندازه كافي، از هر چيز ديگري روشن تر است.

تا آنجا كه من اطلاع دارم، در سال 1955، به وسيله شعبه روابط خارجي حزب سوسياليست متحد جمهوري دموكراتيك آلمان، به ما خبر دادند كه: «شهناز اعلامي، با ساواك رابطه دارد. او را از نمايندگي فدراسيون بين المللي زنان دموكرات، بركنار كنيد.» با طرح اين موضوع، ايرج اسكندري، به سختي برآشفت و به دفاع از او پرداخت و به مقامات آلماني گفت كه: «او مطمئن ترين فرد من است.» آلماني ها بعداً به ما گفتند: «ما، چه كار كنيم؟ دبير اوّل حزب مي گويد كه اين شخص، مطمئن ترين فرد من است! ما كه نمي توانيم او را بيرون كنيم.»

اما به محض اينكه نام او در فهرست 2000 نفره درآمد، 24 ساعت به او وقت دادند كه همراه دخترش آلمان شرقي را ترك كند.

س: اسم او توسط آلمان شرقي درآمد؟

ج: اسمش، توي آن فهرستي درآمد كه در ايران و در سال 57، منتشر شد، آن هم پس از اشغال مركز ساواك از سوي نيروهاي انقلاب.

س: يعني، او به ايران مي آمد و مي رفت؟

ج: نه، همانجا، استخدام شد. رابطش هم، احتمالاً فردي در برلين غربي و يا در سوئيس بود. همين ماجرا هم در مورد حسن نظري انجام گرفت. البته ما در آن جريان، دخالتي نداشتيم. نمي دانم مقامات آلماني از كجا اطلاع يافته بودند.

او را هم با دادن 24 ساعت مهلت، از جمهوري دموكراتيك آلمان، اخراج كردند. شهناز اعلامي در چند شماره از ماهنامه « روزگار نو» كه هوادار ساواكي ها شده است، درباره دكتر سيد حسين فاطمي، مطالبي نوشته است كه پر از خودستائي و دروغ و اتهام است. البته او نتوانسته است انكار كند كه دكتر فاطمي پس از فرار، از ما خواستار كمك شد و ما او را به

ص: 123

يك خانه مخفي كه من و مريم درآن زندگي مي كرديم، برديم. او يك هفته در خانه ما بود و بعد هم به كمك سازمان افسري، خانه مطمئني، براي او تهيه كرديم. حالا، شهناز نوشته است كه كيانوري كوشش مي كرده، دكتر فاطمي را وادار بكند كه اعلاميه مشتركي با حزب توده صادر كند ... اين مطلب، دروغ مطلق است. من آنچه را در ديدارم با دكتر فاطمي و گفت وگو با او، مطرح كردم، در خاطراتم گفته ام، او، خيلي ناراحت بود از اينكه در روزهاي آخر، دكتر مصدّق، دستور جلوگيري از تظاهرات را داد. غير از آنچه كه من در خاطراتم گفتم، هر چه را كه شهناز ساواكي، نوشته، دنباله همان رويه گذشته او است. گفته كه او تحت تعقيب پليس قرار گرفته، چون رابط دكتر فاطمي با خانواده اش بود.

وقتي كه دكتر فاطمي در خانه ما بود، كه ما شهناز را به خانه راه نمي داديم، بعد كه او را نزديك دكتر محسني فرستاديم، براي مدّت كوتاهي، رابط دكتر فاطمي بود و از ترس، داستاني ساخت كه مثلاً تحت تعقيب است، مي گويد:

يك روز ديدم كه مرا تعقيب مي كنند. از آنجا رفتم منزل يك سرتيپ كه قوم و خويش ما بود و بعد از اينكه از آنجا رفتم، فردايش خانم سرتيپ به من گفت: تو كه از اينجا رفتي، ريختند اينجا و همه جا را مورد بازديد قرار دادند. معلوم شد كه من تحت تعقيب بودم. بعد بلافاصله مخفي و بعد از مدّت كمي از ايران خارج شدم...

دروغ شاخ دار را در همين نوشته ببينيد، اگر او در رفت وآمد به منزل دكتر محسني، تحت تعقيب بود و بلافاصله پس از آن به خانه يك سرتيپ ارتش رفته و مأمورين فرمانداري نظامي هم به آنجا ريخته و همه جا را بازديد كردند، چرا به منزل دكتر محسني كه يك ستوان يكم ارتش بود و شهناز قبلاً در آنجا بود نرفتند كه دكتر فاطمي را بازداشت كنند؟

دروغ ديگر اين كه، در پرونده ساواكش كه نقل كردم، نوشته كه در سال 1344، از ايران، خارج شد، با توجه به اينكه دكتر فاطمي در 22 اسفند 1332 گرفتار شد. اگر او مدّتي قبل و يا حدّاكثر مدّتي بعد از دستگيري دكتر فاطمي از ايران خارج شده باشد، چه طور اين دو سال اختلاف را توجيه مي كند؟

_ 32 و 34، يعني اينكه حدّاقل يكي دو سال بعد هم در ايران بوده و نوشته او مبني بر اينكه تحت تعقيب بوده، همه اش دروغ سازي است.

س: موقعيّت او در سازمان زنان حزب توده، چه بود و چه مقامي داشت؟

ج: از سال 1325 كه به تهران آمد، هيچ مقامي در تشكيلات نداشت. او در پنج سال اوّل،

ص: 124

يعني تا سال 1325، اصلاً در اصفهان بود. سازمان زنان، زير نظر فداكار، كار مي كرد. او، شاعر بود و فقط، شعر مي گفت.

چندي قبل هم، در صداي اسرائيل، شعري از او خواندند كه شعري درباره ميهن و وطن بود.

س: علّت دفاع ايرج اسكندري از او چه بود؟

ج: ايرج، نسبت به كساني كه به او كرنش مي كردند و ارادت خاص داشتند، فوق العاده خوش بين و علاقمند بود. چون اين زن، خيلي حقّه باز و چاپلوس بود، رگ خواب اسكندري را پيدا كرده بود.

س: بعد از انقلاب، به ايران آمد يا نه؟

ج: نه، او ساواكي بود و اصلاً جرأت نمي كرد به ايران بيايد.

س: ابوالفضل قاسمي هم عليه خاطرات شما، نوشته اي داده بود كه چاپ نشد.

ج: معلوم مي شود كه ساواكي ها از همه طرف، به راه افتاده اند.

س: گويا ابوالفضل قاسمي، نوشته اي داده بود كه قرار بود به شما بدهند.

ج: نه، به من نداده اند. ابوالفضل قاسمي هم، ساواكي بودنش مسلّم است. آن وقت، همه كاره شاپور بختيار بوده، ابوالفضل قاسمي و خليل الله مقدم و دو سه نفر ديگر، كه با بختيار بوده اند.

دكتر سنجابي در خاطراتش نوشته است كه ما نمي دانيم چه طور تمام مذاكرات ما، عيناً به ساواك، منتقل مي شود!...

البته، من تعجّب مي كنم، چون وقتي كه او اين خاطرات را نوشته، مسئله ساواكي بودن قاسمي، علني شده بود. چه طور نام او را ننوشته، شايد نخواسته اعتباري به اين بدهد. مسلماً او بوده، اصلاً ماهي چهارصد تومان حقوق مي گرفته و استخدام رسمي بوده.

ص: 125

ص: 126

گفتم: ايشان به من تلفن نكردند.

گفت: خواهد كرد.

پس از حدود يك ربع ساعت بعد، مجدداً زنگ تلفن به صدا درآمد و وقتي گوشي را برداشتم، ديدم كه اين بار، خود دكتر بختيار، پشت خط است. صداي او را مي شناختم.

ايشان گفتند: از طرف ماوراي بحار (مقصودشان آمريكائيها بودند) مي خواهند با توده اي ها مذاكره كنيم و ببينيم چه مي خواهند، عبدالكريم قاسم(1) هم شرط موافقت با تهران را، روي كار آمدن مليّون دانسته است و علّت تغيير گرايش آمريكائيها و تمايل به تماس با نيروهاي ملّي هم همين است. من گفتم: شما با آقاي اللهيّار صالح و ديگران، صحبت كرده ايد؟

گفت: با آقاي صالح نه، ولي با آقاي حق شناس مذاكره شده است. ضمناً با خود سرلشكر بختيار هم، حرف زده ام و او به من قول داد كه مقصود سوئي در بين نيست...

خود من به ياد دارم كه درست در همان تاريخ، از غرب به مركز حزب در لايپزيك، تلفن كردند كه جبهه ملّي مي خواهد با حزب توده ايران ديدار و درباره مسايل جاري كشور، گفت وگو كند. من درست به ياد ندارم كه اين پيشنهاد از طرف جبهه ملّي، چگونه به اطلاع رهبري حزب رسيد، در هر حال، رهبري به ديده ترديد و سوءظن، با اين خبر برخورد كرد و پس از چندبار تلفن، قرار شد كه ما در ژنو، يكديگر را ملاقات كنيم.

از سوي حزب، زنده ياد رحيم نامور به ژنو فرستاده شد و مرا هم براي برقراري ارتباط و راهنمايي به مأمور، به ژنو فرستادند، امّا قرار نبود من در گفت وگو شركت كنم. به هر حال گفت وگو و ديداري صورت نگرفت چرا كه چندبار مراجعه كنندگان، كه ما نشناختيم چه كساني بودند، امروز و فردا كردند و حتي يك بار گفتند: آقاي اللهيّار صالح شخصاً قرار است از تهران بيايد و لازم است كه با رهبران بالاي حزب ديدار و گفت وگو داشته باشد امّا بعد گفتند كه نمي آيند و موضوع ديدار، به كلي منتفي شد. اين جريان به خوبي نشان مي دهد كه شاپور بختيار، هم با ساواك و هم با آمريكائي ها كه گرداننده ساواك بودند، ارتباط داشته و درصدد بودند تا براي گرفتار كردن رهبران حزب توده دام بگذارند و بخاطر همين هم تلفن كنندگان، خود را معرفي نمي كردند.

ص: 127

به اعتقاد من، بختيار از همان ابتدا خرده شيشه داشت، من در كتاب خاطراتم(1) نيز به اين مطلب اشاره كرده ام.

س: يعني از همان سال 1320، او در مأموريت بوده است؟

ج: دقيقاً نمي دانم از چه وقت، ولي دلايلي هست كه نشان مي دهد، او از سال 1325، ارتباطاتي داشته است. همان زماني كه رئيس اداره كار خوزستان بود، به طوري كه از يكي از اسناد خانه سدان مشخص شده، رئيس شركت نفت خوزستان، با بختيار، مانند يك كارمند شركت برخورد مي كرد.

اين سند، كه دكتر مصدّق آنرا با خود به شوراي امنيّت برد، چنين است:

محرمانه _ 2 _ 21 نوامبر 1948 _

آقاي آي _ دي _ ئي _ ج _ ك، به طوريكه اطلاع داريد، يكي از نمايندگان شركت كننده در كنفرانس بين المللي كار در ژنو، نطق شديداللحني عليه شركت، ايراد نموده است. ممكن است نطق مزبور را، از اداره روزنامه مردم، متعلق به حزب توده، دريافت كرده باشيد. آقاي ليندن به من پيشنهاد كرد كه رئيس شركت نفت خوزستان و نيز رئيس اداره كار خوزستان، دكتر بختيار به اين نطق جواب بدهند.

چون مطمئن نيستم متن نطق مزبور، قبل از مصطفي فاتح و دكتر بختيار، به آبادان برسد، خواهشمندم متن نطقهاي لازم را هر چه سريعتر ارسال داريد. ممكن است متن آنها براي مطبوعات شما هم، مفيد قرار گيرد. استايكل

اكنون به سند ديگري درباره ارتباط شاپور بختيار با شركت نفت، دقت كنيد:

اين سند را دكتر لاجوردي در كتاب اتحاديه هاي كارگري و خودكامگي در ايران، آورده است:(2)

... شركت نفت ايران و انگليس براي اجراي رهنمود تازه وزارت خارجه انگلستان، گروهي از مشاوران روابط صنعتي را به گروه كارمندان خود افزوده كه ليندن، يكي از آنها بود.

شركت، همچنين از پيشنهاد مصطفي فاتح، كه توصيه كرده بود بهتر است، يك اتّحاديّه تازه به رهبري يوسف افتخاري، كه مخالف حزب توده باشد در شركت نفت، ايجاد شود تا از

ص: 128

نفوذ سرهنگ ... كاسته و روابط عمومي خود را تقويت كند، استقبال كرد.

در 30دي ماه 1325، يازده نفر، از جمله يوسف افتخاري، بنيانگذار اتحاديه كارگري مشهور به هيئت مركزي، كه جبهه كارگران شاغل يا پيشين شركت نفت بودند، پس از كسب اجازه رسمي، بيانيه اي خطاب به همكاران كارگر خود صادر كردند كه امضاءكنندگان آن بيانيه، تشكيل اتحاديه كارگران نفت را به اطلاع عموم رساندند و خواستار پيوستن تمام كارگران به اين اتّحاديه شدند. از آنجا كه شركت نفت ايران و انگليس براي تحكيم موقعيّت اتحاديه، مي دانست كه نبايد نسبت به اين اتحاديه، واكنش مثبت از خود نشان بدهد تا كارگران نفهمند كه اين تشكيلات را خود دولت و يا شركت به راه انداخته اند، همه تلاش خود را به كار برد تا حمايت از اتّحاديّه پنهان بماند. امّا، رهبران اتحاديّه، نتوانستند گرايش خود را به شركت و دولت، پنهان نگه دارند.

رهبران اتحاديه چندبار تلاش ويژه اي كردند تا از «شركت نفت ايران و انگليس» و مقامات دولتي دو استان حمايت كنند و حتي اعضاي اتّحاديّه را واداشتند تا روش آشتي جويانه اي با دولت و شركت در پيش بگيرند. از جمله، در گردهمايي بهمن 1325، به كارگران گوشزد شد كه: «اتحاديه را با سياست كاري نيست. و ضمناً توصيه كردند كه دشنام دادن به دولت و شركت كه همواره براي رفاه كارگران كار مي كنند، فايده اي ندارد و دولت حق دارد كساني را كه به آنان دشنام مي دهند، زنداني كند.»

با اين روش، معلوم بود كه بيشتر كارگران از پيوستن به اتّحاديه تازه، خودداري مي كردند. در اسفند همان سال، كنسول انگلستان در خرمشهر، گزارش داد كه با وجود نامه نويسي و ثبت نام اوّليه كارگران، شور و شوق مورد انتظار رهبران اتّحاديه، تا به حال پديدار نشده است. در بهار 1326، گزارش داده شد كه افتخاري، رفته رفته دلسرد مي شود، دو ماه بعد از اين تاريخ، او به تهران رفت و به فرمانداري نظامي آبادان اطلاع داد كه به خوزستان باز نمي گردد.

در حالي كه ابتكار شركت نفت براي تأسيس اتّحاديّه ضدتوده اي، آشكارا، با شكست روبرو مي شد، دولت براي رسيدن به هدف خود پيشقدم شد.

در خرداد 1326، دكتر شاپور بختيار، كه رئيس اداره كار خوزستان بود، دست به تشكيل اتحاديّه كارگران زد و در يازدهم شهريور با انتشار اعلاميّه اي، كارگران را به تشكيل اتحاديّه اي مستقل از احزاب سياسي، تشويق كرد.

در بهمن 1326، كاركنان شركت نفت ايران و انگليس، اتحاديّه كارگران خوزستان را

ص: 129

تشكيل دادند كه مركّب از چهار شاخه جداگانه بود: آبادان _ مسجد سليمان _ هفتگل _ لالي

اين اتحاديه در راستاي رهنمود دكتر بختيار و سياست شركت نفت ايران و انگليس، اعلام كرده بود كه صرفاً اتحاديه اي كارگري است و علاقه اي به سياست ندارد. بهرحال عملكرد اين شورا طوري بود كه همه كارگران، اين اتحاديّه را آلت دست شركت و دكتر بختيار مي دانستند. حتي مقامات شركت نفت ايران و انگليس هم، شوراي مركزي اتحاديه كارگران خوزستان را، اتحاديه دكتر بختيار مي ناميدند. تا جائي كه، رئيس اداره روابط صنعتي، از مقامات «شركت نفت» خواست از اين برنامه كه به گفته او، به سود حزب توده تمام مي شود، خودداري شود. تمام اين نوشته ها، از روي اسناد معتبر شخصي شركت نفت و يا اسناد وابسته به امور كارگري سفارت آمريكا در ايران، برداشته شده است.

اين، مجموعه اطلاعاتي است كه من از شاپور بختيار و سابقه او در ارتباط با حزب ايران داشته ام، امّا درباره افراد ديگري كه نام بردم، عقيده دارم كه افراد سالمي بودند، اينها در تشكيلات حزب ايران بودند و افراد ميهن پرستي هم بودند و در ابتدا، شناخت درستي از آمريكا و اهدافش نداشتند و واقعاً گمان داشتند كه آمريكا، به علّت اين كه خود، مستعمره اي ندارد، پشتيبان جنبش هاي ملّي است. افرادي چون دكتر مصدّق، دكتر فاطمي، اللهيّار صالح و مانند اينها، چنين تصوّري در مورد آمريكا داشتند، مثلاً مي گفتند، افسران مصري كه عليه ملك فاروق قيام كردند با همكاري آمريكا دست به اين كار زدند و بعد از آن هم، در مسئله ملّي كردن كانال سوئز، فرانسه و انگلستان عليه دولت انقلابي مصر، اقدام كردند و به مصر لشكر كشيدند، آمريكا مداخله كرد و به متجاوزين فشار آورد كه نيروهايشان را از مصر خارج كنند و تبليغات دنياي غرب، اينطور وانمود كرده بود كه آمريكا، براي دفاع از انقلاب مصر، به فرانسه و انگلستان فشار آورد، در حالي كه ماجرا، در كل، شكل ديگري داشت و اين اتّحاد شوروي بود كه بلافاصله ارتش نيرومندي را در قفقاز، به فرماندهي مارشال روكولوفسكي _ از فرماندهان برجسته جنگ دوّم جهاني _ آماده كرد و به انگلستان و فرانسه اخطار كرد كه در صورتي كه عقب نشيني نكنند و ارتش خود را فرا نخوانند به كمك مردم مصر خواهد شتافت. در چنين شرايطي بود كه آمريكائي ها به فرانسه و انگليس، كه صاحبان عمده سهام آبراه سوئز بودند، براي تخليه اين آبراه، فشار آوردند.

اين جريانات، براي بعضي از ايراني ها، بخصوص عده اي كه در كالج آمريكايي، تحصيل كرده بودند و اصولاً آمريكا را از لينكلن و مجسمه آزادي آن مي شناختند و با چهره ديگر

ص: 130

آمريكا كه در پشت اين امپرياليسم جهانخوار، پنهان شده بود، آشنا نبودند، روشن نبود و اين افراد هم تا پيش از كودتاي 28 مرداد، نوعي خوش بيني، نسبت به آمريكا داشتند و خود دكتر مصدّق هم، همين خوش بيني را داشت. خيلي ها، فكر مي كردند كه آمريكا، در برابر استعمارگران انگليسي و فرانسوي و هلندي و پرتقالي، كه هر كدام، مستعمره هاي گوناگوني داشتند، از جنبش هاي آزادي بخش ملّي اين مستعمره ها، پشتيباني و حمايت مي كند.

جنگ دوّم جهاني و نقش آمريكا در ايران هم، به تقويت اين فكر كمك كرد. دخالت آمريكا در جنگ عليه نازيسم، و حضور فردي چون فرانكلين روزولت رئيس جمهور آمريكا، كه شخصيّت برجسته اي بود و حتّي استالين، پس از درگذشت او، به او لقب آخرين دموكرات واقعي دنياي غرب را داد، باعث شد كه آمريكا، وجهه آزاديخواهي و ضد استعماري به خود بگيرد. اين ارزيابي، نسبت به آمريكا، تقريباً در ميان همه نيروهاي سياسي، در سال هاي 1324 تا 1332، تفكري عمومي بود. تنها حزب توده ايران بود كه چهره واقعي آمريكا را پس از جنگ افشا كرد.

بهترين تعريف درباره گرايش سياست جهاني و داخلي آمريكا در پايان جنگ دوّم جهاني را خود فرانكلين روزولت، چند روز پيش از درگذشتش داده است:

طبيعي است اگر كار بدين صورت پيش برود، بايد گفت كه تاريخ تكرار مي شود و بايد به روزهاي عادي خود مانند سال هاي 1920 برگرديم. چنين كاري موجب مي شود، ما كه دشمنان خود را در ميدانهاي جنگ خارج از كشورمان خرد كرده ايم، در كشور خودمان زير نگين فاشيست ها قرار بگيريم.(1)

واقعيّت اين بود كه پس از در گذشت فرانكلين روزولت و روي كار آمدن هاري ترومن هم در سياست خارجي و هم در سياست داخلي ايالات متحده، تغييرات بنيادي پيدا شد و نيروهايي كه در دوران روزولت با سياست او براي سركوب نازيها از راه همكاري با اتّحاد شوروي موافق نبودند، در ميدان سياسي آن كشور، قدرت واقعي را در دست گرفتند و با آغاز جنگ سرد عليه اتحاد شوروي، دوران نوين جهانگشايي امپرياليزم آمريكا را آغاز كردند.

هانري والاس كه از نزديك ترين همكاران و هواداران سياست دموكراتيك فرانكلين روزولت بود، درباره اين تغيير سياست، چنين نوشته است:

ص: 131

وقتي رئيس جمهور، از شكاف جهان ميان غرب و شرق سخن مي گويد، معنايش اين است كه اين حرف را به گوش رهبران شوروي مي خواند كه ما براي يك جنگ احتمالي آينده خود را آماده مي كنيم.(1)

پس از پيروزي انقلاب،(2) وقتي هنوز دفتر حزب توده در تهران، تعطيل نشده بود، يك خبرنگار آمريكايي، براي مصاحبه به دفتر آمد. او گفت: چرا شما به همه آمريكائي ها بد مي گوئيد؟

من گفتم: نه، ما دو آمريكا مي شناسيم، يكي، آمريكاي راكفلرها و فوردها و سرمايه داران بزرگ امپرياليستي و يكي هم، آمريكاي مارك تواين ها، اشتاين بك ها و هواردفاستها و جك لندن ها، و خلاصه ديگر نويسندگان و آزاديخواهان واقعاً مترقّي و انقلابي آمريكا، كه شخصيّت هاي برجسته اي بودند و ما برايشان احترام فراوان قائليم.

امّا واقعيّت آن روز ايران، قبل از كودتاي سال 32، اين بود كه بسياري از ملّيون ايران و حتي خود دكتر مصدّق، تنها در آستانه كودتاي 28 مرداد، چهره واقعي آمريكا را شناختند. به همين دليل است كه من، رهبران ميهن پرست حزب ايران را، به هيچ وجه، وابسته به آمريكا نمي دانم.

شاپور بختيار را، با ديگر رهبران حزب ايران، همانند نمي دانم. پس از كودتاي 28 مرداد، از حزب ايران، به عنوان يك حزب از هم پاشيده، تنها گروه كوچكي باقي ماندند كه فعّاليتي هم نداشتند. عده اي از آنها هم، مانند ابوالفضل قاسمي، به خدمت ساواك درآمدند.

بعد از جبهه ملي دوم، جبهه دوم در ايران به طور كلّي، از بين رفت و حزب ايران هم، در ظاهر، باقي ماند. امّا در واقع، اعضايي نداشت كه تشكيلاتي داشته و منحل شده باشد. فقط كالبدي به عنوان كميته مركزي وجود داشت.

س: درباره رهبران حزب ايران، ابهامي وجود دارد. همان طور كه گفتيد تفكرات اين ها، اين طور بوده است. امّا در مورد اللهيّار صالح ابهامهائي وجود دارد، او مدّتي سفير ايران در آمريكا بود و روابط خوبي هم با آمريكا داشت. از مدافعين سرسخت اصل چهار

ص: 132

ترومن بود.(1)

نكته ديگر اين كه، در جريان قضاياي آذربايجان درسال 1324،حزب ايران با حزب توده ائتلاف مي كند. قوام ا لسلطنه، يك آمريكايي بود. برادرش انگليسي بود و حالا برادر ديگر هم لطف كرده و طرف آمريكا رفته بود. و دو برادر، تقسيم كار كرده بودند. فكر نمي كنيد خود حركت حزب ايران و قوام، دامي براي گرفتار كردن حزب توده و حتي كلاه گذاشتن سر شوروي بود؟

ج: ببينيد، به اعتقاد من، حزب ايران دراين ماجرا، دخالت آگاهانه نداشت، چرا كه از جانب حزب ايران، تنها يك نفر، اللهيّار صالح، در دولت ائتلافي شركت داشت. حزب ايران با حزب توده و فرقه دموكرات آذربايجان و حزب دموكرات كردستان، ائتلاف كرد. به عقيده من در آن تاريخ، حزب ايران در جهت مترقّي بود و سمت و سوي آمريكايي نداشت.

نمايندگان حزب توده هم كه در دولت قوام شركت كردند، فريب قوام را خوردند. آنها مسلماً آمريكايي نبودند، امّا قوام آمريكايي بود، چرا كه او يك بار درسال 1300 و بار ديگر در 1302 كه نخست وزير شد، امتياز نفت پنج ايالت شمال ايران را به آمريكائي ها داد. او از همان زمان به سوي آمريكا رفت و به اعتقاد من، تمام اين بازي ها را در جهت سياست آمريكا انجام داد و البته خودش هم كاملاً موافق بود. چرا كه آدمي تيزهوش و زيرك بود و سياست «مدارا با شرق» را هم رعايت مي كرد.

در پاسخ نقد اميرخسروي نوشته ام كه او چگونه سفسطه كرده است. اميرخسروي به تبعيّت از گفته هاي ايرج اسكندري، مدّعي شده است كه قوام السلطنه، وقتي برسركار آمد كه روزولت، رئيس جمهور آمريكا بود و با شوروي ها، مناسبات بسيار خوبي داشت. من، نشان دادم كه اين ادّعا درست نيست.

روزولت، روز 13 فروردين 1324، تقريباً پيش از تسليم بدون قيد و شرط آلمان، فوت كرد. قوام، 6 بهمن 1324، تقريباً يك سال بعد از مرگ او، نخست وزير شد. درست زماني كه سياست ترومن، جا افتاده بود و پرتاب بمب اتمي بر شهرهاي ژاپن به دستور او، قدرت

ص: 133

منحصر به فرد نظامي آمريكا را به رخ دنيا كشانده بود.

ترومن، براي راهنمايي قوام در نقشه اي كه براي انجام آن، او را به نخست وزيري گماشته بودند، در فروردين 1325، ژرژآلن را به عنوان سفير، به ايران فرستاد.

درست، 6 هفته قبل از نخست وزيري قوام، وينستون چرچيل، در چهارده اسفند1324، سخنراني مشهورش را در دانشگاه «فولتن» آمريكا، ايراد كرد كه در آن، آشكارا، دنياي غرب را به آغاز يك جنگ صليبي عليه اتّحاد شوروي فراخواند.

چرچيل، اين سياست خصمانه عليه شوروي را از همان دوران جنگ، آغاز كرده بود. او در سال 1954، در صحبتي چنين مي گويد:

«... آن وقتي كه مردم انگلستان در خيابان ها، پيروزي در جنگ را جشن مي گرفتند، من به مونتگمري، دستور دادم سلاح هايي را كه از آلماني هاي اسير مي گيرند، انبار كرده و نگه دارند . براي اين كه اگر روسها قصد داشتند بيش از حد پيشروي كنند، آن سلاحها را به آلمانها بدهيم كه با آنها عليه روسها بجنگند...» يعني چرچيل، هنوز پيش از پايان جنگ، نقشه مربوط به حمله شوروي را در سر مي پروراند آنهم با ارتش هيتلري!

قوام، بعد از اين جريانات و روشن شدن مواضع و سياستهاست كه براي حلّ مسئله آذربايجان، به نخست وزيري مي رسد. مسلّم است كه در اين هنگام، ديگر هيچ اثري از سياست روزولت باقي نمانده بود.

تعجّب آور است كه اين مدّعيان علم سياست، حتي نگاهي هم به تاريخ دقيق اين رويدادها نينداخته اند.

حتي وزراي توده اي هم كه در دولت قوام شركت كردند، تا چند ماه پيش از وارد شدن ضربه نهايي به موجوديّت نهضت آذربايجان، مانند ديگر ملّيون، تصوّر مي كردند كه هنوز سياست دوستي آمريكا و شوروي كه در زمان روزولت وجود داشت، ادامه دارد. رهبري حزب هم با اين كه نسبت به مسائل سياست جهاني، آگاه تر از حزب ايران بود، تغيير سياست دوران روزولت به دوره ترومن را خيلي دير، يعني پس از سركوب جنبش آذربايجان، درك كرد. سليمان ميرزا، قوام را خوب مي شناخت، و در سال 1321، پس از دوره اوّل نخست وزيري قوام در سال 1320، وقتي پيشنهاد شد كه ايرج اسكندري را به معاونت وزارت راه انتخاب كند، سليمان ميرزا مخالفت كرد و گفته بود: «قوام پلنگي بيش نيست كه هر كس به او نزديك بشود زودتر به چنگش مي افتد.» (از خاطرات ايرج اسكندري)

ص: 134

اصل چهار ترومن، مربوط مي شود به مدتها قبل از 28 مرداد، گويا ما هنوز آزاد بوديم؛ چرا كه من يادم مي آيد يكي از همين كارشناساني كه آمده بود براي اجراي اصل چهار، پروفسوري بود با ريش بلند كه مرتب به ميان عشاير مي رفت، يك مهندس كه همشاگردي من بود، معاون او بود، او مي گفت: اين پروفسور، به اندازه گاو، از آبياري و كشاورزي، اطلاع ندارد. اين قدر، بي سواد است كه اصلاً هيچ چيز نمي فهمد. اصلاً پروفسور قلاّبي است. همشاگردي من، جوان تحصيلكرده اي بود كه در انگلستان درس خوانده بود ومهندس خيلي خوبي بود. تأئيد اصل چهار ترومن، براي مليّون ايران، خيلي طبيعي بود. مهندس زاهدي، پسر زاهدي، معاون اصل چهار ترومن بود و موضع مليّون ايران نسبت به آمريكا و اصل چهار، در آن زمان، موضع منفي نبود.

بلافاصله بعد از روي كار آمدن ترومن، يعني مرگ روزولت، اصل چهار ترومن شروع شد.

در ميان گروهي از مليّون ايران، بجز اين دوره، يك دورة ديگر اعتماد به آمريكا هم، در دوران جان اف كندي زنده مي شود.

هنگامي كه دولت كندي، بخاطر عدم رضايت از سياست شاه و مقاومت او در برابر اصلاحات و آزادي ها و اوجگيري نارضايي مردم، در ظاهر به اسم دموكراسي و توجه به خواست توده ها و در اصل براي پيشگيري از يك انفجار انقلابي، علي اميني را به عنوان نخست وزير، به شاه تحميل مي كند، شماري از مليّون ايران، به اين باور رسيدند كه دوران نويني در سياست آمريكا، آغاز شده است. افراد وابسته به جبهه ملّي، به ويژه خليل ملكي، وارد ميدان شده و معتقد شده بودند كه همه چيز براي به قدرت رسيدن دوبارة جبهه ملّي آماده شده است. ولي نه دكتر مصدّق كه در تبعيدگاه احمدآباد بود و نه گردانندگان اصلي جبهه ملّي، فريب اين بازي تازه را نخوردند. چهرة واقعي كندي هم وقتي آشكار شد كه شاه به آمريكا رفت و اعلام سرسپردگي كرد و آمريكا هم اميني را به دست شاه سپرد و شاه را يكّه تاز سياست ايران كرد. (1)

من نمي دانم در اين دوران، شاپور بختيار، چه نقشي داشته است؟!

دربارة مجموعة حزب ايران، رسول مهربان كه ظاهراً از همان آغاز تشكيل حزب، عضو

ص: 135

آن بوده و تا عضويّت در كميته مركزي هم، بالا رفته است، بعد از شناخت ماهيّت واقعي گردانندگان آن و كناره گيري از حزب، كتابي نگاشته و عملكردهاي غلط آنان را افشاء كرده است. ماهيّت ابوالفضل قاسمي هم بعد از انقلاب روشن شد كه به عنوان دبيركل حزب ايران و از نزديكان شاپور بختيار، حتّي پس از فرار او از ايران، از سالها پيش از انقلاب، از ساواك حقوق مي گرفته است. دربارة احمد خليل الله مقدم، كه او هم عضو رهبري و همكار نزديك ابوالفضل قاسمي و فرد رابط ميان شاپور بختيار در مهاجرت و گروه وابسته به او در ايران بوده، شناخت كافي ندارم و دليلي هم ندارم كه ساواكي بوده باشد و يا از وابستگي قاسمي به ساواك، اطلاع داشته باشد.

امّا دربارة ديگر رهبران حزب ايران و جبهه ملّي، يعني كساني مانند اللهيّار صالح، دكتر كريم سنجابي، مهندس حسيبي، مهندس زيرك زاده، مهندس خليلي و ديگر مليّون همكار دكتر مصدّق مثل دكتر فاطمي، دكتر شايگان، مهندس فريور، مهندس حق شناس، دكتر اميرعلايي و دكتر صديقي، نظرم اين است كه آنها افرادي ميهن دوست بودند و وابستگي به بيگانگان نداشتند.

در مورد شخص اللهيار صالح، آنچه كه من خودم مي توانم گواهي بدهم اين است كه پس از پيروزي انقلاب و بازگشت به ايران، به ديدن او رفتم و ساعتي با هم گفت وگو كرديم. خيلي جدي هوادار انقلاب بود و مي گفت ما از راديو پيك ايران همه بيانيه ها و خبرهاي مربوط به آيت الله خميني را مي شنيديم. و مي گفت كه ما، سه نفر بوديم. من، اميرعلايي و شهاب فردوس، و قرارمان اين بود كه هر كداممان نتوانستيم اخبار پيك ايران را بشنويم، آن يكي يادداشت كند و به ما برساند. به نظر من، اين نشانه سلامت او تا آخرين لحظات زندگيش بود.

س: نظر شما دربارة تروتسكيست ها و چهر ه هاي برجسته اين جريان، مثل بابك زهرايي و رضا براهني و ديگران چيست؟ با در نظر گرفتن اين مسئله كه تروتسكيست ها در فاصله سال هاي 45 تا 54 در تلويزيون و روزنامه ها و مجلاّت ايران، ميدان فعّاليت داشتند و يكي از آنها، هوشنگ وزيري در ايران بود و بابك زهرايي در خارج بود. به تعبير خودش، مبارزات داغي هم داشت. رضا براهني هم در سال 54، بعد از مصاحبه اي كه در تلويزيون ايران كرد به آمريكا مي رود و آمريكا هم براي افشاگري، يك سري امكانات به او مي دهد و بعد همه اينها به ايران برمي گردند. با جمع بندي اين مسايل، نمي توان اين طور

ص: 136

برداشت كرد كه اينها آمريكايي و مخالف شوروي بودند؟ يا اينكه آنها قائل به يك انقلاب جهاني بودند كه مثل انجمن حجّتيه معتقد است نبايد هيچ كاري كرد تا زمينه انقلاب جهاني به وجود آيد؟

ج: به نظر من، فردي مثل بابك زهرايي، آدم ساده و سالمي بود. پدرش، دكتر زهرايي، عضو حزب توده ايران و خيلي فعّال بود. ما، بابك را در زندان ديديم و شناختيم و مدّتي با هم بوديم، در زندان به نظرم جوان سالم و ساده اي آمد. و امّا خود تروتسكي، پس از آنكه توسط استالين از اتحاد شوروي تبعيد شد، نتوانست در هيچ يك از كشورهاي جهان اجازة اقامت بگيرد. تنها كشور مكزيك، به او اجازة پناهندگي داد.

تروتسكي، در جريان سال هاي جنگ داخلي، به عنوان وزير دفاع، نقش برجسته اي داشت. ولي او، پيش از انقلاب اكتبر، عضو حزب سوسيال دموكرات روسيه (بلشويك ها) نبود. بلكه خود، يك گروه مستقل سوسيال دموكرات داشت به نام بوند كه تنها يهوديان سوسيال دموكرات در آن عضويت داشتند. اين سازمان، پس از بازگشت تروتسكي از مهاجرت، به حزب بلشويك ها پيوست. او با نظرية امكان ساختمان سوسياليسم در يك كشور واحد (روسيه)، مخالف بود و معتقد بود كه بلشويك ها نبايد پيش از انقلاب سيوسياليستي در اروپا، به فكر ساختمان سوسياليسم در روسيه باشند. لنين، در نامه اي كه به كنگره حزب كمونيست، نوشت، (چون خود به دليل بيماري نمي توانست در آن شركت كند) ضمن اشاره به ويژگي هاي اعضاء مهمّ رهبري حزب بلشويك، دربارة تروتسكي مي نويسد: لئون تروتسكي، هيچ وقت ماركسيست نبود و هيچ وقت ماركسيست نخواهد شد.

تروتسكي، پس از استقرار در مكزيك، با كمك امپرياليسم جهاني و به ويژه امپرياليسم آمريكا، به ايجاد گروههاي ضدشوروي و ضداحزاب كمونيستي در كشورهاي جهان پرداخت. او تا آنجا سقوط كرد كه پس از تجاوز ارتش هاي نازي هيتلري به شوروي و اعلان جنگ از سوي آمريكا به آلمان پس از حملة ژاپن به بندر «مرواريد» (پرل هاربر) ضمن اعلاميّه اي، از آمريكا و اروپا خواست كه به جاي جنگ با آلمان هيتلري و كمك به شوروي، به آلمان هيتلري كمك كنند تا زودتر شوروي را در هم بشكند! تروتسكي، در اواسط جنگ دوم جهاني به وسيلة يكي از مريدان و نگهبانانش، در خانه خود، با ضربة تبر كشته شد.

گروههاي تروتسكيست، در همه كشورهائي كه سياست دشمنانه عليه شوروي داشتند، از آزادي عمل براي تبليغات ضدشوروي و ضدكمونيستي زير «پرچم هواداري از سوسياليسم

ص: 137

واقعي»، برخوردار بودند. من، از آزادي عمل اين گروه در سال هاي 1345 و 1355 در ايران، خبري ندارم و نمي توانم دربارة نقش و وابستگي افراد آن، داوري كنم.

بابك زهرايي، در زندان به من گفت كه: سازمان آنها، پس از مرگ استالين و افشاگري خروشچف، ديگر سياست ضدّشوروي را دنبال نمي كرد. من از انتشارات تروتسكيست هاي ايراني در سال هاي پيش و پس از انقلاب 1357 چيزي نخوانده ام. ولي تا آنجا كه از انتشارات احزاب كمونيست در اروپاي باختري مطلع شده ام، تروتسكيست ها در آن كشورها، همان روش سياسي ضدشوروي و ضداحزاب كمونيست هوادار حزب كمونيست اتحاد شوروي را ادامه مي دادند و با مرگ استالين، تغييري در روش آنان پيدا نشده بود.

البته، من بين افراد ساده تروتسكيست و گردانندگان آنها كه در آمريكا هستند و من نمي شناسم چه كساني هستند، اين تفاوت را قائل هستم كه اينها افراد ساده اي بودند كه واقعاً از آنچه كه دربارة اقدامات استالين در غرب، تبليغ مي شد و تا حدود زيادي هم درست بود، متأثر شده و تحت تأثير شديد قرار مي گرفتند. در حالي كه آنها، هدفشان نه شخص استالين، بلكه مجموعه نظام اتحاد شوروي بوده است و تقويت كنندة نيروهاي ضداتّحاد شوروي در جهان.

به اين ترتيب، احساس نمي كردند كه كدام جريان از اين ماجرا سود مي برد. وقتي به آنها اجازة سخنراني در تلويزيون مي دهند، و اجازة انتشارات در زمان شاه، خيال مي كنند كه «علي آباد هم شهري است!» در حالي كه تعداد افراد وابسته به تروتسكيستها در تمام كشورها، بسيار ناچيز و محدود بود.

س: در زمان محمدرضا شاه، كساني از آنان بدون نام گروهشان، اعترافاتي كردند، گروه شاه هم افكار تروتسكي را ترويج مي كردند.

ج: ولي ساواك مي دانست و اطلاع داشت،آنها مي خواستند در برابر موافقين شوروي، يك نيروي مخالف شوروي هم وجود داشته باشد،البته بابك زهرايي در زندان به من گفته بود كه بعد از استالين نظرشان عوض شده و ديگر مخالف شوروي نيستند.

س: به نظر من بجا است با توجه به موضوع هايي كه در گذشته گفتيم، تحليل منسجم و روشني از سيستم حكومت پهلوي ها، نقش انگليس، آمريكا و فراماسون ها در حكومت ترسيم كنيم.

ج: حكومت رضاخان و پسرش عبارت بود از يك حكومت ديكتاتوري زورگوي وابسته به

ص: 138

امپرياليسم جهاني.

كودتاي اسفندماه 1299 توسط امپرياليسم انگلستان براي مقابله با كشور شوراها كه با پيروزي انقلاب اكتبر برپا شد، به وجود آمد و نقش آن، ايجاد سدّي در برابر نفوذ انقلاب اكتبر به جنوب و به ويژه به هندوستان بود.

اين وضع، ظاهراً تا سال 1318 هم به همين شكل، تحت فرماندهي انگلستان ادامه پيدا كرد. در آن سالها، مسأله آلمان هيتلري مطرح شد كه خود، چنان كه اسناد بسياري گواهي مي دهند، دست پروردة امپرياليسم جهاني براي از بين بردن اتحاد شوروي بود. اكنون به اندازة كافي اسنادي وجود دارد كه ثابت مي كند، سرمايه داران آمريكا و انگلستان و فرانسه، با هم به پيشرفت و روي كار آمدن هيتلر كمك كردند. مأموريت هيتلر هم اين بود كه ابتدا در آلمان، كه در آن زمان بزرگترين حزب كمونيست جهان پس از حزب كمونيست اتحاد شوروي را داشت، و پس از آن، انقلاب تازه پيروز شده دموكراتيك اسپانيا را، سركوب كند و آلمان را براي حمله قطعي به اتحاد شوروي آماده سازد. پيشرفت هاي آلمان، بويژه در مرحله اي، ضعف دولت انگلستان را نشان داد. درست است كه امپراطوري انگلستان، هيتلر را پرورش داد، اما، آهسته، آهسته، اين بچّه ناخلف شروع كرد به جفتك انداختن عليه خود آنها و تصميم به جهانگشايي گرفت، به اين ترتيب، وابستگان به انگلستان در كشورهاي گوناگون، به اين فكر افتادند كه زير بيرق ارباب جديدي كه با قدرت در حال پيشروي و از بين بردن ارباب كهنه است، بروند.

رضاخان و كارگزارانش نيز، همگام با بخشي از افراد ميهن پرستي كه از سلطه انگلستان در ايران رنج مي بردند، به سوي آلمان نازي، متمايل شدند.

اين جريان تا شهريور 1320 طول كشيد. رضاخان تمايل شديدي به آلمان پيدا كرد و به پيروي از او، بسياري از سياستمداران جوان و بلندپايگان ارتش به سوي آلمانها روي آوردند و در ابراز بندگي، با هم مسابقه مي گذاشتند. در چنين دوره اي است كه حزب «نهضت ملّي» به وجود آمد كه داراي گرايش هاي شديد نازيستي بود و در رأس آن افرادي نظير سپهبد آق اولي و سرلشكر فضل الله زاهدي و ديگران قرار داشتند.

در كتابي با عنوان نخست وزير ايران، جريان تشكيل اين حزب و مرامنامه و وابستگي آن به آلمان، شرح داده شده است. اين حزب تصميم مي گيرد كودتايي را در اصفهان تدارك ببيند كه طرّاح و رهبر آن مايره نماينده و مأمور هيتلر در ايران بود. انگليسي ها از قضيه باخبر

ص: 139

مي شوند و قبل از اقدام به كودتا، همه را بازداشت مي كنند كه جريانش را قبلاً گفتم. حتي حبيب اله نوبخت كه حزب كبود را درست كرده و يك فاشيست دو آتشه بود، فرار مي كند و به قشقايي ها پناه مي برد و تمام قشقايي ها هم عهد بسته و سوگند ياد كرده بودند كه در صورت وقوع كودتا با كودتاچيان، همكاري كنند. در هر صورت، اين روند حوادث تا سال 1320 بوده است.

در سال 1320 انگليسي ها رضاخان را به دليل خوش خدمتي به رقيب، يعني آلمان از سلطنت بركنار مي كنند.

مسأله بركناري رضاخان از طرف انگليسي ها، در همان كتابي كه نام بردم نوشته شده است. برداشتن رضاخان هم با اصرار مستقيم انگليسي ها بود. امّا از آنجا كه آنها علاقمند به حفظ نظام سلطنتي بودند، براي حفظ اين نظام، پسر او را، با وجود علاقمندي شديد به آلمان، همانطور كه فردوست در كتابش نوشته، با ذلّت، بر تخت سلطنت مي نشانند و او را به عنوان يك عروسك، نگه مي دارند. اين جريان تا 28 مرداد 32، ادامه پيدا مي كند در اين تاريخ، آمريكايي ها به ياري انگليسي ها وارد عمل شده و نقش اصلي را در سرنگوني دولت مصدّق و نگهداري شاه بر عهده مي گيرند. و در اين مقطع عامل جديدي وارد سياست ايران مي شود كه همان سياست آمريكاست. به اين ترتيب، رژيم پهلوي دوّم، به صورت دوگانه، هم سرسپرده ارباب قديم و هم ارباب جديد مي شود. زيرا از يك سو از ارباب قديم يعني انگلستان مي ترسد، كه نكند در صورت مقاومت، بلاي پدرش را بر سر او هم بياورند، و از طرف ديگر از آمريكا حساب مي برد كه ديگر به صورت حاكم درجه اوّل دنيا درمي آمده و با قدرت نظامي، اقتصادي و مشاركت در منافع نفت ايران و به عنوان ارباب جديد دنيا حكومت مي كند.

از جنبه نظامي و جنگ افزار و مستشاران نظامي در ارتش... آمريكايي در صف اوّل قرار دارند و از لحاظ سياست داخلي، بيشتر عوامل انگليس بر سر كار هستند يا نظامي هايي كه مانند فردوست، اسداله علم، اميرعباس هويدا و... متمايل به انگلستان هستند.

به رغم اين همه اكنون گزافه گويي دربارة رضاخان و پسرش محمّدرضا به صورت سوداگري پرسودي درآمده است و هر از چندي، يكي از نويسندگان خودي يا بيگانه، پاي در اين مسابقه مي گذارد.

چندي پيش، كتابي به دستم رسيد كه در سال 1371، برگردان ترجمه آن به فارسي، چاپ و منتشر شده است با عنوان سلسله پهلوي و نيروهاي مذهبي به روايت تاريخ كمبريج. در

ص: 140

بخش پيش گفتار ناشر يا مترجم (عباس مخبر _ نشر طرح نو) چنين نوشته شده است:

آنچه پيش روي شماست، ترجمه فصول برگزيده اي از جلد هفتم «تاريخ ايران كمبريج» است اين مجلّه از تاريخ كمبريج، كه آخرين آنهاست، از نادرشاه تا جمهوري اسلامي را دربر مي گيرد و از بيست و چهار فصل تشكيل شده كه هيجده نفر در تأليف آن مشاركت داشته اند. در تدوين اين اثر، گروه كثيري از ايران شناسان برجسته انگليسي و شخصيّت هاي تاريخي و فرهنگي ايران همكاري داشته اند.

در بخشي كه مربوط به رضاخان و پسرش محمّدرضا است، نه تنها گزافه گويي فراواني در زمينه ويژگي هاي برجسته رضاخان و ميهن پرستي و مسايلي از اين قبيل وجود دارد، بلكه اشتباهات «لپي» چندي هم ديده مي شود كه بيانگر برخورد سطحي با تاريخ راستين رويدادها در ايران است. من به يكي از اينها اشاره مي كنم:

در اكتبر 1947(1326)، مجلس، به رهبري دكتر مصدّق، توافق ايران و شوروي را در مورد آذربايجان، به خصوص چون به مذاكرات واگذاري امتياز نفت، مربوط مي شد، رد كرد.

ايران شناس برجسته، آقاي امين سايكل، نويسنده بخش سوّم، تا آنجا از اوضاع ايران در آن زمان بي خبر بوده كه ندانسته در مجلس دورة پانزدهم كه قوام انتخابات آنرا سرهم بندي كرده بود، دكتر مصدّق در مجلس نبود، چون در اين دوره نماينده نبود.

اكنون بد نيست چند نمونه از گزافه گويي هاي نويسنده بخش اوّل و دوّم، اين كتاب را هم بياورم و به اين نكته هم اشاره كنم كه نويسنده براي رنگ و روغن زدن به آنچه دربارة شخصيّت برجسته رضاخان نوشته است، مجبور بوده، بخشي از حقايق انكارناپذيري را كه دربارة نقش انگلستان در روي كار آوردن رضاخان، وجود داشته، اعتراف كند گرچه در همين جا هم سعي كرده اين نقش آفريني را ابتكار يكي از مأموران انگليسي در ايران و نه دولت بريتانيا، قلمداد كند تا دولت انگلستان تبرئه شود.

نمونه اوّل مربوط است به قرارداد ننگين 1919

... در اين اوضاع و احوال بود كه قرارداد ايران و انگليس در سال 1919، (1298) در لندن به امضاء رسيد. به موجب اين قرارداد، افسران بريتانيائي، فرماندهي واحدهاي نظامي ايران را برعهده مي گرفتند و به بازسازي ارتش ايران، كمك مي كردند.

مشاوران بريتانيائي، تشكيلات كشوري ايران، به ويژه تشكيلات مالي را نوسازي

ص: 141

مي كردند، نظام ارتباطي را اصلاح مي كردند، نظام نوين ارتباطات را توسعه مي دادند و بريتانيا، دست كم، بخشي از هزينه هاي اين اقدامات را به صورت وام در اختيار دولت ايران، قرار مي داد...

وزارت خارجه بريتانيا كه لردكرزن در رأس آن قرار داشت، تا آنجا از دگرگوني ها در حال و هواي سياسي ايران، بعد از پيروزي انقلاب اكتبر در روسيّه، بي خبر و به نيروي تزلزل ناپذير خود در كشور، مطمئن بودند كه بلافاصله دست به كار شدند.

بريتانيائي ها به گونه اي عمل كردند كه گويي تصويب قرارداد، امري حتمي است. سيدني ارميتاژ اسميت و دستيارانش، تجديد تشكيلات مالي ايران را شروع كردند . ژنرال دكرمون و سرهنگ دوّم ويليام فريزر، به نوسازي نظامي كشور مشغول شدند. مسير راه آهن پيشنهادي تهران، بغداد، نقشه برداري شد. و وزير دارايي ايران، براي مذاكره در مورد شرايط وام بريتانيا به لندن دعوت شد. به نظر مي رسد در ميان مقامات بريتانيايي، كسي پيش بيني نمي كرد كه اعتراض عليه شرايط قرارداد در مطبوعات و در نزد عامة مردم و اعتراضهاي رسمي دولتهاي فرانسه، اتحاد شوروي و ايالات متحدة آمريكا را در پي داشته باشد...»

از اين نوشته، اين نكته را هم بايد به ياد سپرد كه ساختمان راه آهن سراسري ايران، درياري مازندران، خليج فارس،كه در پيمان دارسي پيشنهاد شده بود در قرارداد 1919 هم به صورت راه آهن تهران، بغداد، تكرار شده است.

ص: 142

ص: 143

ص: 144

به روشني ديده مي شود كه هم نويسنده مقاله، ايران شناسي برجسته! و هم كاتوزيان، كه مسلماً خاطرات ژنرال آيرون سايد را در دست داشته اند، از نقل بخش مربوطه، خودداري كرده و كوشيده اند وزارت خارجه انگلستان را تبرئه كنند.

آيا خنده آور نيست كه يك فرمانده نظامي، بدون دستور و تأئيد مقامات مافوق خود، در كشوري حساس مانند ايران، تدارك يك كودتاي نظامي را ببيند و سيّدضياءالدين طباطبائي را كه مستقيماً با وزارت خارجه انگلستان در ارتباط بوده است، از فلسطين به تهران بياورد؟

آيا خنده آور نيست كه ادّعا شود سرپرسي كاكس وزير مختار بريتانيا در تهران كه تنظيم كنندة قرارداد 1919 بود از اين جريانات بي خبر بوده است؟

اين كتاب در سال 1991 (1370) از سوي انتشارت دانشگاه كمبريج، منتشر شد و سال بعد (1371) ترجمه فارسي آن در ايران انتشار يافت. آيا اين سؤال مطرح نمي شود كه اين عجله در ترجمه و نشر و تعريف و تمجيد و تأكيد هاي فراواني كه ناشرين از اهميّت اين كتاب و نويسندگان آن، به عمل آورده اند، با چنين موضع گيري ها و نمونه هاي ديگري كه از اين پس آورده خواهد شد، در رابطه نيست؟

ستايش از رضاخان و دشمني او با نفوذ بريتانيا، نويسندگان بخش اوّل و سوّم كتاب را به آفريدن دروغ هاي شاخدار وادار كرده است. اكنون بد نيست كه به چند نمونه دقت كنيم:

او (رضاخان) در زمينه سياست خارجي، همان اهدافي را دنبال كرد كه پيشينيان مشروطه خواه او اتّخاذ كرده بودند.برقراري مناسبات حسنه با بريتانيا و روسيه، بي طرفي در سياست جهاني و برقراري روابط دوستانه و نزديك با يك قدرت ثالث تا به عنوان پارسنگي در مقابل بريتانيا و روسيّه مورد استفاده قرار گيرد. اولويّت در سياست او،كاستن از ميزان وابستگي ايران به دو قدرت و كم كردن و در نهايت از بين بردن نفوذ آنها در مسايل سياسي ايران بود. وي اين مقاصد را از طريق متعادل كردن مناسبات ايران با دو قدرت مزبور و قراردادن آنها مقابل يكديگر انجام مي داد...

گرچه همواره خطر روسيّه را بزرگتر از بريتانيا مي دانست امّا يكي از اقداماتش، تأييد پيمان دوستي ايران و شوروي (1921) بود.

ص: 145

سرانجام هم در سال 1301 و در پاسخ به تمايل گسترده افكار عمومي، مجلس را به رد قرارداد 1919 ايران و انگليس تشويق كرد.(1)

اين ادّعاي نويسنده، همان اندازه نادرست و بي پايه است كه ادّعاي رد شدن قرارداد ايران و شوروي در مجلس پانزدهم تحت رهبري دكتر مصدّق.

كودتاي 1299 را انگليسي ها براي جلوگيري از تصويب پيشنهاد دولت شوروي و به عنوان جانشين قرارداد 1919 ايران و انگليس به راه انداختند. افكار عمومي مردم و نمايندگان مجلس شوراي ملّي ايران، چنان هوادار پيشنهاد دولت شوروي و مخالف قرارداد 1919 بودكه هيچ نيرويي حتي قزّاق هاي خون آشام رضاخان، نمي توانست سدي در برابر تصويب اوّلي و رد كردن دوّمي به وجود آورد. اولي پيشنهاد دولت شوروي براي دوستي 1921 و دومي قرارداد ننگين 1919 وثوق الدوله. نه در سال 1300 و نه در سال 1301 رضاخان جاي پاي استواري در ميدان سياست ايران پيدا نكرده بود. هنوز احمدشاه قاجار، شاه ايران بود كه از امضاي قرارداد 1919 خودداري كرده بود.

كودتاي 1299 همان گونه كه همايون كاتوزيان نوشته است، جانشيني براي قرارداد 1919 بود كه ديگر قابل نگهداري نبود.

دليل روشن ديگر وابستگي رضاخان به انگليسي ها، فهرست نخست وزيران او پس از پادشاهي است. فروغي، جم، منصور... هم به استثناي آخرين آنها، دكتر متين دفتري، كه سرسپرده آلمان نازي بود، همه از سرشناس ترين سرسپردگان امپراتوري انگلستان در ايران بودند.

نويسنده براي ضدانگليسي نشان دادن رضاخان تا آنجا پيش رفته كه كاري را كه اصلاً ارتباطي به رضاخان نداشته است، در شمار اقدامات او قرار مي دهد و مي نويسد:

... به علاوه، او، مانند بسياري از هم ميهنانش، به اين عقيده بود كه ايجاد پيوندهاي نزديك با يك قدرت ثالث، اهرمي در اختيار ايران قرار خواهد داد كه براي دفاع از تماميّت ارضي و استقلال خود به آن نياز دارد. لذا پيوسته تلاش مي كرد كه با ايالات متحده، پيوندهاي نزديكي برقرار نمايد و اين كشور را نسبت به ارزش حرمتي با ايران، متقاعد كند.

و درست براساس همين سياست بود كه يك مشاور مالي آمريكايي به نام آ _ سي _ ميلسپو،

ص: 146

جهت تجديد سازمان امور اداري ايران، در سال 1301 به ايران مي آيد، رضاشاه اميدوار بود كه به اين ترتيب، مناسبات نزديكي با ايالات متحده برقرار كند.(1)

همان گونه كه در جاي ديگري هم اشاره كردم، دعوت از ميلسپو در سال 1301 و 1302 به هيچ وجه به رضاخان كه در آن زمان هنوز نخست وزير هم نشده بود، ارتباط نداشت. دعوت دكتر ميلسپو و نيز واگذاري امتياز نفت پنج ايالت شمالي ايران را يك بار، در سال 1300، احمد قوام «قوام السلطنه» مطرح كرد كه پس از بركناري سيدضياء، احمدشاه او رابه نخست وزيري منصوب كرده بود و بار ديگر خود او در سال 1302كه دوباره نخست وزير شد، اين موضوع را دنبال كرد، بار اول، امتياز نفت را به كمپاني «استاندارد اويل» و بار ديگر به شركت نفتي سينكلر، كه هر دو آمريكايي بودند واگذار كرد، هر دو قرارداد، در پي اعتراض دولت شوروي و انگليس، عملي نشد امّا ميلسپو، مدّتي در ايران ماند و چون موفقيّتي نيافت به خدمت اروپائيان درآمد. او، يك بار ديگر، در سال 1321 از سوي احمد قوام كه به نخست وزيري رسيده بود، با اختيارات گسترده تر استخدام شد و با اين استخدام كار واگذاري امتياز نفت شمال ايران به شركت هاي آمريكايي و دعوت از مستشاران نظامي آمريكا براي اداره ارتش و ژاندارمري و شهرباني دنبال شد.

رضاخان در سال 1304، شاه شد ولي تا آنجا تحت نفوذ اربابان انگليسي خود قرار داشت كه امتياز تحقيرآميز كاپيتولاسيون را كه روسيّه تزاري و بريتانيا از آن برخوردار بودند و اتّحاد شوروي با پيشنهاد قرارداد دوستي 1921 از اين امتياز صرفنظر كرده بود، تا سال 1928 لغو نكرد و در اين سال مجبور شد تحت فشار افكار عمومي آنرا ملغي كند.(2)

نويسندگان از هيچ گونه تلاشي براي وارونه جلوه دادن واقعيّات تاريخي و تبرئه امپرياليسم انگلستان، دست برنداشته اند. مثلاً انعقاد پيمان سعدآباد كه ساخته و پرداخته انگليس براي مقابله با شوروي بود و همچنين وابستگي با دربار فاروق در مصر، كه دست نشانده انگليس بود را نيز از ابتكارات سياسي مهم رضاخان دانسته و به توجيه آن پرداخته اند و نوشته اند:

رضاشاه، در برجسته كردن حضور ايران در خاورميانه نيز تا حدود زيادي موفق بود. در دوران رونق انعقاد پيمانهاي منطقه اي، دولت او نيز براي ايجاد يك شبكه ائتلافي با

ص: 147

همسايگان خود به سختي تلاش كرد كه سرانجام در سال 1316 به انعقاد پيمان سعدآباد ميان ايران، تركيه، عراق و افغانستان انجاميد.

ازدواج وليعهد، محمّدرضا، با شاهزاده خانم فوزيه، خواهر ملك فاروق، پادشاه مصر در سال 1317 نيز، تأثير مشابهي داشت و خاندان پهلوي در محفل كوچك خاندانهاي سلطنتي بين المللي، پذيرفته شد(!!)

نويسندگان، به اين نكته مهمّ عملكرد رضاخان، كمترين اشاره اي ندارند كه او تربيت وليعهد (محمّدرضا) را به انگليسي ها سپرد و آنها هم از همان روز اوّل ورودش به مدرسه اشرافي در سوئيس، جاسوس خود پرون را به عنوان راهنما، به او چسباندند. همه مي دانند كه پرون، تا پايان، نزديك ترين همدم و مشاور محمّدرضا بود. اين شخص هم در دربار رضاخان و هم پس از آن در دربار محمّدرضا، پس از شاه، مقام اوّل را داشت و خواهران و برادران شاه، هم از او حساب مي بردند.

در خاطرات ارتشبد فردوست، دربارة نقش اين جاسوس انگليسي، به اندازة كافي افشاگري شده است.

ص: 148

ص: 149

ص: 150

.ج: رشد اقتصادي و فرهنگي پديدة جهاني پس از جنگ اوّل، در كشورهاي مستعمره و نيمه مستعمره بود. با پيدايش اتّحاد جماهير شوروي و پيشرفت مناطق عقب افتاده امپراتوري روسيّه مانند جمهوري هاي آسياي مركزي و جمهوري هاي سيبري غربي و قفقاز، ممكن نبود كه بتوان ايران را در عقب ماندگي دوران قاجار نگه داشت.

براي آنكه تأثير پيشرفت هاي فرهنگي و اجتماعي در كشورهاي آسياي مركزي اتّحاد شوروي را در دنياي مستعمرات و نيمه مستعمرات، ببينيم، پيام رابيندرانات تاگور، فيلسوف و شاعر و متفكّر نامدار هندي در سال 1320، (1941) كه براي مردم هند فرستاد جالب توجّه است. او در اين پيام مفصّل كه از بستر مرگ انتشار داد مي گويد: «روسيّه، با نيروهاي بي دريغ، كوشيده است با بي سوادي و بيماري، مبارزه كند و توانسته است جهل و فقر را يك سره، نابود و داغ تحقير از قاره اي پهناور را پاك كند.» تمدن شوروي، از تبعيض ميان يك طبقه با طبقه ديگر و ميان يك فرقه با فرقه ديگر آزاد است. پيشرفت هاي سريع و حيرت انگيزي كه نصيب روسيه شوروي شده، مرا از طرفي شادمان مي سازد و از طرفي به رشك مي آورد.

مي بينيم، در جاي ديگر، 200 مليت مختلف كه تا همين چند سال پيش در مراحل بسيار مقدماتي از تكامل بودند، با دوستي و ترقي خواهي صلح آميز به پيش مي روند در حاليكه وقتي به وطن خويش مي نگرم و مي بينم مردمي بسياري تكامل يافته و با معنويت، به بي نظمي و وحشيگري كشانده شده اند، نمي توانم از تضاد نماياني كه ميان دو سيستم حكومتي وجود دارد، خودداري كنم كه يكي براساس همكاري، متكي است و ديگري بر استثماري كه چنين شرائط متضاد و متفاوت را ممكن و مقدور ساخته است...(1)

جواهر لعل نهرو، نويسنده كتاب كشف هندوستان، در مقدّمه و پيش درآمدي كه درباره نقل قول تاگور دارد مي نويسد: ما وقتي به بعضي از كشورهاي شرقي مي انديشيديم كه به جلو مي تاختند، پيش از همه، سرمشق اتحاد شوروي در برابرمان بود كه در دوران بسيار كوتاه دو دهه، با وجود گرفتاري در جنگها و كشمكش ها، در مقابل مشكلات به پيشرفتهاي عظيم و شگرف نائل شده بود، بعضي ها مجذوب كمونيسم شده بودند، بعضي ديگر به كمونيسم توجهي نداشتند، اما پيشرفتهاي سريع اتحاد شوروي در آموزش و فرهنگ و واقعيت هاي

ص: 151

پزشكي و سلامتي جسمي و در حل مسئله مليت ها و كوشش فوق العاده اي كه براي بوجود آوردن دنيائي نو از بقاياي كهنه مبذول مي داشت، همه آنها را به تحسين و ستايش وامي داشت.

حتي رابيندرانات تاگور كه فوق العاده هواخواه آزادي فردي بود و بعضي جنبه هاي سيستم كمونيستي را نمي پسنديد، از ستايشگران اين تمدن جديد و تازه شده بود و تصادم آن را با اوضاع موجود در وطن خودش مقايسه مي كرد.(1)

نمونه ديگري كه در برابر چشم مردم و به ويژه قشر بالاي جامعه و روشنفكران ايران بود، كشور همسايه ما تركيه بود كه مسافرت به اروپا تنها از آنجا ممكن بود. در تركيه، پيش از كودتاي 1299 ايران، با تلاش افسران مترقي و ميهن دوست به رهبري كمال پاشا «آتاتورك»، رژيم نظامي ترقيخواه جانشين امپراطوري پوسيده و فاسد عثماني شد و با سرعتي به مراتب بيشتر از ايران،آن هم با امكانات كمتر، در راه توسعه و پيشرفت گام گذاشت.

آنچه مهم است اين نيست كه چه كارهائي انجام گرفته، بلكه مهم اين است كه چه امكاناتي در اختيار دولت رضاخان بوده و تا چه حد از اين امكانات به سود پيشرفت جامعه بهره گيري شده است. مهم ترين منبع درآمد ملي ما نفت بود، كه رضاخان آن را دو دستي به انگليسي ها تسليم كرد و تا آنجا كه من اطلاع دارم از درآمد نفت حتي يك ليره هم براي اصلاحات اجتماعي به مصرف نرسيد و تمام آن براي خريد جنگ افزار تسليم كشورهاي اروپائي شد.

دربارة ساختمان «كارخانه»، تا آنجا كه من مي دانم، تنها دو كارخانه، يكي پارچه بافي نخي در قائم شهر (شاهي) و يكي كارخانه ابريشم بافي در چالوس، با بودجه دولت و در املاك غارتي رضاخان احداث شد و ديگر كارخانه ها، كه مهم ترين آنها پارچه بافي هاي اصفهان بودند، مربوط به بخش خصوصي بود هزينه احداث كارخانه سيمان شهرري و كارخانه قند كهريزك نيز مانند راه آهن، از درآمد قند و شكر و دخانيات (با بالابردن قيمت محصولات آن) از كيسة خالي اكثريت مردم بيرون كشيده شد. اگر پيشرفت صنعتي ايران را با هندوستان مقايسه كنيم خواهيم ديد كه از هر جهت در دوران استعمار بريتانيا در هندوستان، مؤسسات صنعتي به

ص: 152

مراتب بيشتري، با سرمايه هاي انگليسي و مقداري با سرماية سرمايه داران هندي، ساخته شد كه به نسبت از ايران بسيار بيشتر است. از لحاظ فرهنگي هم اقدامات دوران رضاخان بسيار ناچيز بود. در زماني كه در جمهوري هاي آسياي مركزي شوروي، بيسوادي اكثريت مردم، كه به مراتب از اين لحاظ از ايران عقب افتاده تر بودند، در مدت كوتاهي ريشه كن شد، تلاش در ايران بسيار ناچيز بود.

مدافعان رژيم رضاخان، تأسيس دانشگاه و فرستادن 500 نفر دانشجو به اروپا را به رخ ما مي كشيدند. باز هم درست اين است كه در همين زمينه هم بين ايران و تركيه مقايسه شود، با توجه به آمار دقيق دربارة نفوذ امپرياليسم انگليس در دستگاه دولتي ايران، كافي است به فهرست سياستمداران و وكلاي مجلس نگاهي انداخته شود تا فراواني وابستگان به «فراماسونري» (فراموشخانه) را در فهرست هاي منتشر شده ببينيم.

فراماسون ها، (تقريباً همگي آنها) به دستگاه «ماسوني» انگلستان، كه در ظاهر اعليحضرت پادشاه انگلستان و در عمل، سازمان جاسوسي خارجي (ام.آي.6) در رأس آن قرار داشت، مربوط بودند.

در دوران ديكتاتوري محمدرضا، يعني از 1328 تا 1357، وضع به مراتب از دوران پدرش بدتر و غارت و چپاول ثروت ملي چه از سوي خود محمدرضا و برادران و خواهرانش و چه از سوي خارجي ها به مراتب شديدتر شد. در دوران محمدرضا بخش عمده اي از درآمد ملي، از بين رفت و نيست و نابود شد. آنهم يا براي خريد تسليحات و يا براي استخدام كارشناسان آمريكائي كه در اينجا بودند و با حقوق گزاف، زندگي شاهانه مي كردند. هيچ معلوم هست كه در آستانه انقلاب چه ثروت عظيمي از كشور خارج و به آمريكا و اروپاي غربي منتقل شد؟

مطلب ديگري كه دربارة اين پنجاه سالة رژيم پهلوي ها بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه اين رژيم، هيچ وقت يك پايگاه مردمي در درون كشور نداشت. نه در دوران رضاخان و نه در دوران محمدرضا.

پايگاه مردمي رژيم در تمام اين دوران، همان بود كه در 28 مرداد به ميدان آمد، يعني اوباش و چاقوكشان و فواحش، كه بخشي با پول و بخشي زير فشار مأموران شهرباني به خيابان ها كشيده مي شدند. تظاهراتي كه به تمامي، فرمايشي بود و طي آن، مردم را مجبور به بستن دكان ها و چراغاني كردن معابر و خيابان ها مي كردند.

كساني كه يك طرفه برخورد مي كنند و مرتب تكرار مي كنند كه ايران در طي اين دوران

ص: 153

چه پيشرفت هايي كرده است در حقيقت پوشش مناسبي مي سازند براي حقايق ديگري كه گفته نمي شود، مثل پايگاه اصلي سياست رژيم پهلوي ها، وابستگي او به امپرياليسم و اثرات آن كه چگونه باعث از بين رفتن و غارت امكانات بسيار بسيار بزرگ كشور شده است. غارت به وسيله غارتگران امپرياليستي و يا نوچه ها و وابستگان و عمّال داخلي آنان.

س: در كشورهائي كه پس از هم گسيختگي اتحاد شوروي پيدا شدند چه مي گذرد؟

ج: از زماني كه در 16 آذرماه 1370 (7 دسامبر 1991) رؤساي سه جمهوري روسيه (بوريس يلتسين) و اوكراين (لئونيد كرافچوك) بلاروس (استانيسلاو شوشكويچ) با كسب موافقت جورج بوش، رئيس جمهوري آمريكا، در نشستي در شهر «برست ليتوفسك» بدون اطلاع رئيس جمهور اتحاد شوروي (گورباچف) تصميم به انحلال اتحاد شوروي و تشكيل 12 جمهوري مستقل گرفتند تاكنون، نه تنها در اين كشورها، بلكه در كشورهاي سوسياليستي مشرق اروپا نيز، تغييرات پردامنه اي به وجود آمده است و اين تغييرات همواره در حال ژرف تر شدن است.

سمت گيري اين تغييرات كه پيامد آن، بد و بدتر شدن وضع اقتصادي كشور، پاره شدن بندهاي ارتباطات صنعتي كه اقتصاد كشورهاي سوسياليستي و جمهوري هاي اتحاد شوروي را به هم پيوند مي داد، پائين رفتن سطح توليد ناخالص ملّي، افزايش وحشتناك هزينه زندگي و افزايش قيمت هاي كالاهاي مورد نياز توده هاي زحمتكش، پيدا شدن يك قشر غارتگر و چپاولگر كه اولين محصول دردناك (براي مردم) اصلاحات اقتصادي به سوي بازار آزاد و خصوصي كردن صنايع دولتي و ديگر دارائي هاي ملي متمركز در بخش دولتي بود، رشد سريع بيكاري، پائين رفتن بسيار تند ارزش پول ملي و رشد شديد تورم در همه جا موجب ناخشنودي شديد توده هاي مردم از عملكرد رژيم هاي ليبرال هوادار نظام اقتصاد سرمايه داري شد.

به عنوان مثال، در روسيه «بوريس يلتسين» در 19 آبان 1370 (10 نوامبر 1991) در يك گفتار راديو و تلويزيوني رسماً اعلام كرد كه با اصلاحات اقتصادي در جهت خصوصي سازي و آزاد كردن بازار، وضع زندگي مردم تا يك سال، كمي بدتر خواهد شد ولي پس از يك سال دوران رشد توليد و شكوفائي اقتصاد و بهتر شدن زندگي مردم آغاز خواهد شد.

اكنون ببينيم سرنوشت اين وعدة يلتسين چه شد؟

در 18 آذر 1372، يعني دو سال بعد از وعده يلتسين، وزير كار روسيه، گنادي ميكيان، در گفت وگو با روزنامة ماسكوسكي كامولتس گفت:

ص: 154

در سال اخير قيمت انواع كالا تا 200 برابر افزايش يافته است. در حالي كه درآمد مردم حداكثر 67 برابر شده است.

او از رشد بيكاري در روسيه و پيامدهاي آن بر روند اصلاحات، ابراز نگراني كرد و گفت:

هم اكنون 35 درصد از مردم روسيه زير خط فقر زندگي مي كنند و خانواده هاي داراي دو فرزند و حقوق بگير، بيشتر از ديگران، در اعماق فقر فرورفته اند. كاهش توليد كه از 1988 شروع شده بود در دو سال اخير و پس از فروپاشي شوروي به شدت افزايش يافت. او با اشاره به 20 درصد كاهش توليد در سال گذشته هشدار داد كه كاهش توليدات در سال جاري نيز ادامه داشته و دولت، قادر به توقف آن در آينده اي نزديك نيست. اكنون بيش از 4 سال از اين وعده توخالي مي گذرد و زندگي مردم روزبه روز بدتر شده و هيچ دورنمائي هم براي تثبيت وضع اقتصادي ديده نمي شود، چه رسد به دورنماي رشد و بهتر شدن وضع مردم. مطابق آماري كه محافل اجتماعي روسيه گرد آورده اند بيش از 80 درصد مردم روسيه در زير خط فقر زندگي مي كنند. فساد و دزدي و غارت ثروت هاي ملي، دامنة غيرقابل تصوّري پيدا كرده است. دسته هاي مافيائي بر بخش عمده بانك هاي روسيه فرمانروائي مي كنند. بانك هايي كه مانند قارچ از زمين روييده اند. بر پايه آماري كه دولت روسيه داده است، در سه سال گذشته، بيش از 200 تا 250 ميليارد دلار پول، به وسيله سرمايه داراني كه آنها هم مانند قارچ از زمين بيرون آمده اند، به بانكهاي اروپاي غربي و امريكا فرستاده شده است. چيزي كه به بيرون آمدن اقتصاد آن كشورها از دوران ركود چند ساله، كمك شاياني كرده است.

پيامد ناخشنودي توده هاي زحمتكش، تقريباً در همه كشورهاي اروپاي شرقي، در اولين انتخابات عمومي كه پس از سال 1991 انجام شد نمايان گرديد.

اولين شكاف، در «مغولستان» پيدا شد. پس از فروپاشي اتحاد شوروي و به قدرت رسيدن هواداران سمت گيري سرمايه داري در مغولستان، كه با جنجال، كمونيست ها را از رهبري كشور كنار زده و خود قدرت را به دست گرفتند، اعلام شد كه به زودي اولين انتخابات آزاد در كشور انجام خواهد شد، اين انتخابات در تيرماه 1371 برابر ژوئن 1992 برگزار شد. در 7 تيرماه، نتيجه انتخابات اعلام شد و حيرت نه تنها راست گرايان مغولستان و روسيه، بلكه همه رسانه ها و سياستمداران غرب را برانگيخت. از 76 كرسي پارلمان مغولستان، 72 كرسي را كمونيست ها به دست آوردند. حزب انقلابي خلق مغولستان به پاس خدمات 70 ساله اش، مورد اعتماد اكثريت مطلق خلق آن كشور قرار گرفت.

ص: 155

دومين شكاف، در كشور ليتواني پيدا شد كه از خانواده كشورهاي مشتر ك المنافع (كه در واقع به جاي منافع مشترك تنها تضاد و برخورد منافع داشته اند) جدا شده بود. در انتخابات آزاد عمومي، باز هم در برابر چشم هاي حيرت زده اروپاي غربي و آمريكا، اكثريت رأي دهندگان، رهبر حزب كمونيست ليتواني را به رياست جمهوري برگزيدند. در 24 آبان 1371، با پايان شمارش بخش دوم آرا، اعلام شد كه حزب كمونيست آن كشور اكثريت مطلق كرسي هاي مجلس را به دست آورده است.

احزاب كمونيست، در همه جمهوري هاي مشترك المنافع (در روسيه و اوكراين و بلاروس به طور غيرقانوني و در ساير جمهوريها به طور قانوني) به فعاليت خود ادامه دادند و همان رهبران گذشته در قدرت باقي ماندند.

رهبران خائن روسيه، بيلو روسي و اوكراين، حزب كمونيست را غيرقانوني اعلام كردند.

در روسيه، دادگاه رسيدگي به قانون اساسي در تاريخ 8 آذرماه 1371، تصميم يلتسين را در غيرقانوني اعلام كردن حزب كمونيست فدراسيون روسيه غيرقانوني اعلام كرد و به حزب كمونيست فدراسيون روسيه حق داد كه اموال منقول و غيرمنقول خود را بازپس بگيرد و فعاليت آزاد و قانوني خود را شروع كند.

حزب كمونيست روسيه در 11 فروردين 1372 آغاز نوين خود را با 000/600 عضو در وزارت دادگستري روسيه به ثبت رسانيد و كنگره اوّل خود را تشكيل داد.

در «بلاروس» هم، وزارت دادگستري تصميم «شوشكويچ»، خائن شماره دو را، در مورد غيرقانوني اعلام كردن حزب كمونيست، غيرقانوني اعلام كرد و فعاليت حزب كمونيست آغاز شد.

در 26 ژانويه 1993 (6 بهمن 1371) شوراي عالي بيلوروسي با 209 رأي برابر 29 رأي «الكساندر شوشكويج»، رئيس جمهور را به اتهام فساد از مقامش خلع و بركنار كرد. او اولين خائن از گروه سه نفري بود.

پس از بلاروس پارلمان اوكراين هم در 27 مهرماه 1373، فرمان لئونيد كرافچوك، خائن شماره دو را دربارة غيرقانوني دانستن حزب كمونيست، لغو كرد و حزب كمونيست اوكراين با 000/100 عضو به عنوان بزرگ ترين حزب اوكراين فعاليت علني خود را آغاز كرد.

در انتخابات رياست جمهوري، كرافچوك، شكست سختي خورد و در انتخابات پارلمان، حزب كمونيست، به عنوان نيرومندترين حزب، بيشترين كرسي را به دست آورد. به اين

ص: 156

ترتيب، دو نفر از سه نفر خائن منحل كننده اتحاد جماهير شوروي، به عاقبت [عملكرد] خود رسيدند. وضع يلتسين هم در روسيّه، به مرحله اي رسيد كه حتي نزديك ترين هوادارانش هم به انتخاب مجدّد او در سال 1996 ترديد دارند،(1) به رغم پشتيباني مادي و تبليغاتي كشورهاي اروپاي غربي، آمريكا و ژاپن از يلتسين هم او در برابر رهبر حزب كمونيست روسيه گنادي زوگانف بطور محسوس عقب مانده است.

در انتخابات دوم دوماي روسيه حزب كمونيست در روسيه با به دست آوردن 150 كرسي از 450 كرسي به بزرگترين حزب در دوما مبدل شد و توانست مقام رئيس مجلس و بيش از نيمي از مسئوليت هاي مهم مجلس را در دست گيرد. اكنون هيچ قانويي نمي تواند دردوماي روسيه بدون موافقت حزب كمونيست و احزاب و گروه هاي متحدش (مانند حزب كشاورزان...) به تصويب برسد.

در ديگر كشورهاي سوسياليستي هم وضع همينطور است. در دومين انتخابات مجلس در 15 سپتامبر 1993،احزاب راست و پشتيبان «لخ والسا» رئيس جمهور، با شكست سختي روبرو شدند و حزب دموكراتيك نيروهاي چپ، مقام دوّم و حزب دموكراتيك نخست وزير، هوادار لخ والسا، تنها ده درصد آراء را به دست آورد و رهبر حزب كمونيست، به رغم ناخشنودي عميق لخ والسا، مأمور تشكيل دولت شد.

همانطور كه مي دانيم در انتخابات رياست جمهوري لهستان كه در سال 1995 انجام گرفت «لخ والسا» به رغم دخالت آشكار و علني كليساي كاتوليك و رسانه هاي گروهي كشورهاي غربي شكست مفتضحانه اي خورد و رهبر حزب سوسياليست لهستان كه باني حزب كمونيست است (در گذشته هم حزب كمونيست با نام حزب سوسياليست كار مي كرد) به مقام رياست جمهوري دست يافت.

پس از لهستان، نوبت به مجارستان رسيد، در انتخابات ارديبهشت 1373 كه برابر با 17 مي 1994 بود، در برابر چشم هاي حيرت زده سياستمداران غرب، حزب سوسياليست مجارستان، مقام اوّل را به دست آورد و رهبر آن، مأمور تشكيل دولت شد.

پس از مجارستان، نوبت به بلغارستان رسيد كه در آخرين انتخابات، به رغم شديدترين تبليغات نيروهاي راست گرا، كه امكانات عظيم مالي در اختيار داشتند و نيز به رغم تبليغات

ص: 157

گسترده رسانه هاي گروهي غرب، حزب سوسياليست بلغارستان، يعني همان حزب جانشين حزب كمونيست بيشترين آراء را به دست آورد و رئيس جمهور مرتجع آن كشور مجبور شد رهبر آن حزب را مأمور تشكيل دولت جديد كند. در بلغارستان حزب سوسياليست در مجلس هم اكثريت مطلق را به دست آورد.

س: حالا اگر فرض كنيم كه حزب كمونيست موفق شود كه اكثريت مجلس روسيه را به دست آورد اوضاع برمي گردد به همان وضع اتحاد شوروي سابق؟

ج: نه، مسلماً به آن وضع برنمي گردد. زيرا، نخست اين كه روسيه، يك كشور چند حزبي است. دوم اين كه، شيوه هائي كه در دوران تك حزبي گذشته در اتحاد شوروي حكمفرما بود در جامعه كنوني روسيه و ديگر جمهوري هاي شوروي، سابقة مناسبي ندارند.

سوم اين كه، اگر هم، ديگر جمهوري هاي جامعه مشترك المنافع به هم آميختي وسيع با روسيه و يكديگر، كه تنها راه بيرون آمدن همه آنها از بحران مرگ آور كنوني است، رأي دهند، باز هم، دست كم در آينده نزديك، يكپارچگي مطلقي كه در دوران اتحاد جماهير شوروي وجود داشت قابل تجديد نيست و چهارم اين كه همانطور كه در جمهوري خلق چين و جمهوري دموكراتيك ويتنام و جمهوري سوسياليستي كوبا مي بينيم در مناسبات، روسيّه با كشور خودمان در زمينه ساختمان نيروگاه اتمي بوشهر و چندين نيروگاه اتمي ديگر، هر روز از طريق راديو و رسانه هاي ديگر مي خوانيم و مي شنويم كه مقامات آمريكايي با تمام نيرو، به روسيه فشار مي آورند كه دست از همكاري با ايران بردارد.

امّا روسيّه، هم به دليل سود اقتصادي اين معامله و هم تحت فشار افكار عمومي مردم كه خواهان ايستادگي در برابر زورگويي هاي آمريكا هستند، مجبور است در برابر فشار آمريكا، ايستادگي كند و به رغم آن، ايران را متحّد استراتژيك روسيّه بشناسد.

س: من اين را مي پذيرم ولي شما مسايلي چون سرخوردگي و يأس را به حساب نمي آوريد.

ج: سرخوردگي و يأس گذرا است و در تحوّلات اجتماعي، به سرعت زياد گسترش مي يابند. در سال هاي 1355 تا 1357 در ايران، چنين بوده است. اكنون هم باز، يك وضع بحراني نيرو مي گيرد كه محصول اشتباهات بزرگي است كه در سال هاي اخير صورت گرفته است و اگر براي رفع بحران، اقدام جدي نشود، بعيد نيست كه به يك انفجار تبديل شود و قطعاً چنين انفجاري يك انفجار كور خواهد بود. سركوب انفجار كور، براي مدّت زمان

ص: 158

كوتاهي، آرامش برقرار مي كند ولي ماده انفجاري را به مراتب، نيرومندتر و خطرناك تر خواهد كرد. از نظر من، نيروهاي ارتجاعي در كشور، چندان هم ضعيف نيستند. درست است كه تشكيلات ندارند ولي مي توانند در لحظات حساس، خطرناك شوند. در حدود يك و نيم ميليون نفري كه به كاشاني، رأي دادند آن هم در برابر جناب آقاي خامنه اي، بايد به طور جدّي مورد توجه قرار گيرد.

س: فكر مي كنيد سلطنت طلب ها رأي داد ه اند؟

ج: حتماً همه آنها رأي دادند، من ترديد ندارم. مظفّر بقايي كه شخصاً نيرويي نداشت. ملّي گرايان هم به احتمال بسيار زياد به او رأي ندادند. حال سلطنت طلب يا غيرسلطنت طلب، مسلماً مخالفين راست گراي رژيم به او رأي دادند.

سياست تعديل اقتصادي و حركت به سوي بازار آزاد، به سرمايه داران و دلالان امكان داد كه با غارت دار و ندار توده هاي ميليوني مردم، سرمايه هاي عظيمي به دست آورند. پي آمد منفي اين سياست، اثرات بسيار بدي بر اكثريت عظيمي از توده ها گذاشته است. اين ناخشنودي و نيز تبليغات رسانه هاي گروهي كشورهاي امپرياليستي و فعّاليت هاي زيرزميني همان مخالفين، مي تواند پيامدهاي خطرناكي به بار آورد.

جمهوري خلق چين در سال هاي اخير، با يك برنامه ريزي بسيار حساب شده، موفقيّت هاي چشمگيري در تمام جهان به دست آورد. باوجوديكه در پي نداشتن منابع مهم نفت و گاز، امكانات چين از لحاظ پشتوانه ارزي، براي توسعه، به مراتب كم تر از ايران است. بايد ديد كه چيني ها، برنامه خود را چگونه تحقق مي دهند.

هر 6 ماه كليه تصميمات گرفته شده و نتايج به دست آمده را مورد بررسي قرار مي دهند و با پيدا كردن نارسايي ها اشتباهات را تصحيح و اصلاح مي كنند.

س: ولي رسانه هاي گروهي جهان دربارة تحوّل در روسيّه، نسبت به سمت گيري مورد ادعاي شما، خيلي بدبين هستند.

ج: به نظرمن اگر ما هر پديده اي را در روند تحولاتش در نظر بگيريم، ديد روشن تري خواهيم يافت.

يكي از مجلّات چاپ خارج از كشور، دربارة تحوّلات شوروي، با افراد مختلفي، ايراني و خارجي، صحبت كرده است، يكي از اين مصاحبه شوندگان، كه گمان مي كنم پل سوئيزي، باشد، فرد سياسي و سياست شناس برجسته و كمونيست معتقدي است. تحليل جالبي ارائه

ص: 159

داده كه بد نيست به آن اشاره كنم، پل سوئيزي، گفته است: بسياري از حرف هائي كه درباره گذشته اتحاد شوروي مي زنند ناوارد است... و در ادامه، مطرح مي كند كه: با در نظر گرفتن شرايطي كه اتحاد شوروي پس از انقلاب اكتبر داشت و با در نظر گرفتن دشواري هائي كه جنگ جهاني دوم براي شوروي به وجود آورد، يعني، بيست و سه ميليون نفر كشته و بيست ميليون معلول از دويست ميليون جمعيت و خرابي تقريباً كامل بخشي از سرزمين اروپايي شوروي و محاصره اقتصادي پس از جنگ، بيشتر اشتباهات استالين قابل بخشيدن است. دولت شوروي، هيچ راه ديگري جز راهي كه رفته، نداشته است. هر راه ديگري به سقوط قطعي اتحاد شوروي مي انجاميد.

البته اين اظهارنظر شامل كشتار عظيم نه تنها انتقادكنندگان، بلكه گروه هاي عظيم بي گناه نمي شود. دولت شوروي در برابر تهديد آمريكا با بمب اتمي، مجبور بود در كوتاه ترين زمان، به اين بمب دست يابد. از خاطرات ساخاروف ديده مي شود كه گروه «كورچاتف» كار خود را با ابتدائي ترين وسائل آغاز كردند و هم خود او و بسياري از همكارانش به دليل نداشتن ابتدائي ترين وسايل ايمني، جان باختند. آمريكا عقيده داشت كه شورويها دست كم 10 سال وقت لازم دارند تا به ساخت بمب اتمي دست يابند. ولي دانشمندان ميهن دوست و انقلابي، در برابر چشم هاي حيرت زدة غرب، در چهار سال، اولين بمب اتمي شوروي را آزمايش كردند. پيروزي در جنگ و در هم شكستن ماشين هولناك جنگي آلمان نازي و اين موفقيت هاي علمي و موفقيت هاي ديگر در بازسازي خرابه هاي جنگ، دستاوردهاي فراموش نشدني مردم شوروي به رهبري حزب كمونيست آن كشور است.

شوروي بمب هيدروژني را يك سال پيش از آمريكايي ها ساختند. اوّلين ماهواره اسپوتينك را به فضا فرستادند. كشوري بود كه فضانورد به فضا فرستاد. اوّلين كارخانه برق اتمي را درست كردند و نيز اوّلين زيردريايي اتمي را ساختند. روسيه در 1917 چه داشت؟ بيشتر دانشمندانش به آمريكا و به غرب رفته بودند.

س: آيا اين نظر كه آلمان ها به دنبال اتّحاد با شوروي بودند، درست بود؟

ج: آلمان ها مي خواستند در مقابل آمريكا، با روسيّه كنار بيايند. ارتباطاتي هم در دوران بعد از انقلاب، بين آلمان و روسيّه وجود داشت، اين علاقه به همكاري، سابقة تاريخي دارد. .ولي اين تصوّر كه دانشمندان آلمان به پيشرفت ها و دستاوردهاي شوروي كمك كردند افسانه اي است ساخت بنگاه تبليغاتي «وال استريت».

ص: 160

س: آيا آلماني هايي هستند كه خواستار كنار آمدن با روسيّه باشند؟

ج: من خيال نمي كنم. آلما ني ها، الآن فقط با يلتسين، كه روسيّه را به ذلّت كشانده است، موافقند نه با كساني كه تفكّر چپ دارند. آنها نمي توانند با نيروهاي چپ و روسيّه بسازند. دشمني اصلي جبهه سرمايه داري جهاني، به رغم اختلافات دروني، افكار سوسياليستي است. آلمان امروز، خواستار يك روسيّه بي جان و بي خطر است.

س: تحوّلات مجارستان براي من، پديدة جالبي است، حزب حاكمي كه 61% آراء را در انتخابات اوّل داشت، در انتخابات سال گذشته، تنها 11% آراء را به دست آورد.

ج: همان طور كه گفتم، اين يكي از جالب ترين پديده هاي دوران اخير است. حزب سوسياليست مجارستان، در گذشته هم، همين نام را داشت ولي همان حزب كمونيست بود. نه تنها در مجارستان، بلكه حتي در ايتاليا هم كمونيست ها به پيروزي عظيمي دست يافتند.

تمام ارتجاع، فاشيست هاي نوپا و پاپ، دست به يكي كردند تا به موفقيّت برسند، امّا با اين همه، در انتخابات دو سال پيش توانستند 53 درصد آراء را به دست آورند و نيروهاي چپ مترقّي توانستند، 46 درصد آرا را به دست آورند. در انتخابات ماه مه 95 شهرداري ها، كمونيست ها موفّق شدند كه پيروزي عظيمي به دست آورند.

در بسياري از شهرهاي ايتاليا، شهرداري ها در دست كمونيست ها است. در انتخابات اوّل سال 1996 ايتاليا جبهة چپ ميانه كه بخش مهمي از كمونيست ها در آن شركت دارند به پيروزي رسيد و مأمور تشكيل دولت جديد شد. حزب مستقل كمونيست 10 درصد نمايندگان سنا را در دست دارد و از اين جبهه كه برنامة مترقي دارد پشتيباني مي كند. اين پشتيباني براي تأمين اكثريت در پارلمان صورت گرفته است. برنامة اين جبهه بسيار جالب و نشان دهندة مطالبات اكثريت مردم ايتاليا است، دربارة اين برنامه چنين مي خوانيم:

رم _ پيروزي چپ ها در انتخابات سه روز پيش ايتاليا اخبار رسانه ها را در سراسر جهان به خود اختصاص داده بود و از اين تغييرها چنين برمي آيد كه مردم ايتاليا با دادن آراء خود به چپگراها در حقيقت مخالفتشان را با سياست اقتصادي بازار آزاد كه از طرف آمريكا تشويق مي شود و در كشورهاي مختلف به وسيع تر شدن هرچه بيشتر شكاف ميان غني و فقير انجاميده است، نشان داده اند...

به موجب اين تغييرها چپ ها كه بيش از پنج دهه با زور و پول آمريكا از دستيابي به قدرت بازداشته شده بودند از فرصتي كه به دست آورده اند نهايت استفاده را خواهند برد تا

ص: 161

وحشت «خطر سرخ» را از ذهن مردم كه سال ها بوسيلة دستگاههاي تبليغاتي آمريكا و غرب در آن نقش بسته است بزدايند...

چپ هاي ايتاليا كه برندة انتخابات شدند اعلام كرده اند كه: دستمزدها را با درصد بالا رفتن هزينة زندگي تطبيق خواهند داد از حجم هزينه ها و دستگاههاي دولت خواهند كاست و براي تأمين هزينه هاي عمومي نرخ ماليات بر درآمد ثروتمندان رديف اوّل را بالا خواهند برد... برنامه هاي كمك رفاهي دولت را وسعت خواهند بخشيد.

«رويتر در ارزيابي، اين نخستين پيروزي كمونيست ها را در اروپاي غربي حادثه اي مهم براي تمامي اروپا خوانده است. ...» نقل از روزنامه همشهري

به اين ترتيب، من خيال مي كنم مجموعه اين جريان تأمّل برانگيز است. اگر به مجموعه رشد جريان چپ در آمريكاي لاتين هم نگاه كنيم درمي يابيم كه در همه جا، نيروهاي چپ، در حال پيش روي هستند.

س: به نظر شما، وضع كنوني كشورمان چه طور است؟

ج: مي دانيد كه من تماس زيادي با مردم ندارم، آنچه كه مي خوانم يا مي شنوم، دوگانه و متضّاد است، امّا از اظهارات مسئولين كشور، چنين فهميده مي شود كه همه چيز درست است و در روند پيشرفت، مردم هم با درك اين مطلب كه تحمّل اين سختي ها و محروميّت ها، براي تأمين آينده اي شكوفا و مرفه، ضروري است، دشواري ها را تحمل مي كنند. ولي آنچه از لابلاي نوشته هاي روزنامه ها و مجلّات و حتي در سخنراني هاي برخي از نمايندگان هوادار دولت در مجلس درمي يابم، اين است كه وضع چنين نيست.

به نظر من، واقعيّت اين است كه اقشار گوناگون مردم از كارگر گرفته تا روشنفكر و كشاورز و بخش وسيعي از اقشار متوسط و كارمندان و بدون ترديد ارتش چند ميليوني بيكاران، از وضع اقتصادي و سياسي موجود، به شدّت ناخشنود هستند و خواهان تغييرات جدّي در زمينه هاي گوناگون زندگي اجتماعي اند.

كارگران و به ويژه كارگران صنعتي، مصرّانه خواستار آزادي براي تشكيل اتّحاديه صنفي خود هستند همانطور كه بازرگانان و سرمايه داران از اين امكان برخوردارند. قشر وسيعي از روشنفكران و ديگر اقشار جامعه نيز، خواستار آزادي هاي سياسي پيش بيني شده در قانون اساسي هستند. تشكيل احزاب و جمعيت هاي صنفي كه در قانون اساسي پيش بيني شده است و همچنين تشكيل انجمن هاي استاني و شهرستاني و شهري از راه انتخابات واقعاً آزاد،

ص: 162

خواست بخش وسيعي از اقشار گوناگون مردم است. من نمي گويم كه به احزابي كه قانون اساسي جمهوري اسلامي را قبول ندارند، آزادي فعاليت داده شود. ولي دست كم، دادن آزادي فعّاليت، به گروههاي سياسي كه صادقانه، قانون اساسي را قبول دارند، ضروري به نظر مي رسد. امروز، سرمايه داري ايران، تا آن اندازه نيرومند شده است كه حتي از دولت كنوني، كه امكانات وسيعي را براي به دست آوردن سودهايي كلان در اختيار او گذاشته، راضي نيست و باز هم بر پايه قانون تغييرناپذير رژيم سرمايه داري كه در سراسر جهان، بدون تغيير، حاكم بازار است، يعني «سود حداكثر»، خواهد كوشيد كه در دورة آينده انتخابات با گمراه كردن مردم و با وعده هاي مردم فريبانه و در ظاهر انتقادي، نمايندگان مستقيم خود را در اكثريت كرسي هاي مجلس بنشاند.

اگر در زمان كوتاهي كه به انتخابات باقي مانده است،(1) آزاديهائي كه در بالا از آن نام برده شد تأمين نشود، پيروزي سرمايه داري بزرگ كشور، اجتناب ناپذير خواهد بود. و اين درست همان چيزي است كه بانك جهاني، كه نماينده و «كارگزار» سرمايه بين المللي است، خواهان آن است. در صورتي كه اين جريان رخ دهد، بايد فاتحه عدالت اجتماعي را براي آينده دور خواند.

س: درباره سياست خارجي ايران نظرتان چيست؟

ج: براي جمهوري اسلامي ايران، كه وضع كاملاً ويژه و منحصر به فردي در جهان دارد، سياست خارجي، يكي از پيچيده ترين مسائل است. با موضع گيري به شدت دشمنانه امپرياليسم آمريكا، به ويژه پس از بيرون رفتن اتحاد شوروي از ميدان سياست جهاني، و به تبعيت از او برخي ديگر از كشورهاي بزرگ و كوچك اردوگاه امپرياليستي، اين پيچيدگي چند برابر مي شود.

اين را هم بايد به عنوان يك واقعيت پذيرفت كه بيشتر كشورهاي در حال رشد جهان، يا مستقيماً به امپرياليسم غرب وابسته اند و يا در زير فشارهاي سنگين سياسي و اقتصادي امپرياليسم جهاني و به ويژه آمريكا قرار گرفته اند. مانند: سوريه، ليبي، جمهوري خلق كره و كوبا.

مسئله ديگري كه بر سمت گيري سياست خارجي ايران، اثر جدي مي گذارد نياز اقتصاد

ص: 163

ايران از جنبه هاي گوناگون به واردات كالا از كشورهاي اروپائي و ژاپن، و بهره گيري از بازار آنان براي فروش محصولات غيرنفتي كشور است. ايران، حتي در امر فروش نفت و گاز هم با دشواري هاي جدي از سوي امپرياليسم خارجي روبرو است. تحريم هرگونه تجارت و در درجه اوّل تحريم خريد نفت از ايران، تازه ترين يورش امپرياليسم آمريكا است.با در نظر گرفتن همه اين عوامل، به نظرمن سياست خارجي ايران بايد به موازات مناسبات «اجباري» با دنياي امپرياليستي، در درجه اوّل در گسترش مناسبات سياسي و اقتصادي اش با كشورهاي مستقل از سياست امپرياليست ها بكوشد. مثل جمهوري خلق چين، جمهوري سوسياليستي ويتنام، جمهوري دموكراتيك خلق كره، جمهوري سوسياليستي كوبا، جمهوري هاي آسياي ميانه و قفقاز، جمهوري هندوستان، جمهوري اوكراين و جمهوري فدراتيو روسيه، آن هم در چارچوبي كه اين كشورها، مستقل از فشار آمريكا، امكان عمل داشته باشند. همچنين ايران مي تواند با كشورهائي كه ضمن وابستگي جدي به دنياي امپرياليستي، دچار تضادهايي با اين زورگويان هستند، مانند برخي كشورهاي آمريكاي لاتين و كشورهايي از اروپاي شرقي و مركزي كه در دو سه سال گذشته نيروهاي چپ گرا در آنجا به قدرت رسيده اند، مناسبات سياسي و اقتصادي و فرهنگي خود را بيش از بيش گسترش دهد. اين است آنچه در مورد سمت گيري سياست خارجي ايران به نظرم آمد.

س: فكر نمي كنيد كه اگر دولت به نيروهاي مخالف در درون ايران روي بياورد، اين، به تبعيت از نظريات آنان خواهد انجاميد؟

ج: چندي پيش راديو بي بي سي، در مورد نتايج انتخابات آفريقاي جنوبي و موفقيت كنگره ملي آفريقاي جنوبي با مهندس بازرگان مصاحبه داشت و به نظر من، مهندس بازرگان خيلي خوب صحبت كرد. او گفت: ما مي توانيم از تحولات اخير در آفريقاي جنوبي دو درس عمده بگيريم درس اوّل، صبر و تحمّل است، قرآن كريم هم به ما گفته است كه در سخت ترين شرايط صبر كنيد. حوصله داشته باشيد. اوضاع تغيير پيدا مي كند و آنها هم همين كار را كردند. 27 الي 30 سال صبر كردند. 27 سالش را ماندلا و يارانش در زندان گذراندند. هيچ كس تصوّر نمي كرد كسي كه 27 سال، زنداني بوده، امروز رئيس جمهوري آفريقاي جنوبي باشد.

درس دوم انقلاب، سياست نلسون ماندلا در ايجاد رفاقت و دوستي با همه، حتي با دشمنان و زندانبانان گذشته خود او است. كاري كه ما در ايران عكس آن را عمل كرديم،

ص: 164

يعني از اوّل انقلاب تا به حال، نه تنها با دشمنان كنار نيامديم و سعي نكرديم رفاقتي با آنها داشته باشيم و از نيروهايشان استفاده كنيم، بلكه دوستان را هم گروه، گروه كنار زديم.

س: شما خودتان هم معتقد نيستيد كه با دشمنان اتّحاد برقرار كنيم.

ج: درست است كه برخي از روشنفكران كه در كشور ما هستند با دشمنان ميهن ما همراهند و بخش كوچكي از آنها كه به خارج رفته اند با بازماندگان رژيم گذشته همكاري مي كنند، امّا همه كه اينطوري نبودند. در اينجا و در اوّل انقلاب، بسياري از نيروهاي مختلف كه در جبهه واحدي عمل مي كردند و به قانون اساسي هم رأي دادند، طرد شدند.

كنگره ملّي آفريقا، با سفيدپوستان، يعني با همان هايي كه 30 سال با آنان جنگيدند آشتي كردند ولي چند گروه مسلمان هاي معتقد كه انتقاداتي داشته اند، مانند نهضت آزادي، آيت الله منتظري و هواداران ايشان، جمعيّت روحانيون مبارز، اكثريت نمايندگان دورة سوم مجلس و كساني مانند مهندس موسوي كه 8 سال تمام مورد تأييد كامل امام بود، كنار گذاشته شدند. شما نگاه كنيد. آيا در ميان امام جمعه هاي مساجد، بسياري از آنهائي كه در دوران شاه بودند، و به رژيم گذشته كرنش مي كردند و در انقلاب هم شركت نداشتند وجود ندارند؟

س: شما آنها را مي شناسيد؟

ج: نه! ولي ما شاهد دزدي هاي برخي از آنان بوديم. وقتي كه آزاد بوديم آنها را مي ديديم. حتي از يكي از آنها «رشوه» گرفتيم. يكي از رفقاي ما كه نفت فروش بود، ديد كه امام جمعه محل دارد پشت اتومبيل خودش را با جعبه هاي تخم مرغ كه بايد ميان مردم پخش شود، پر مي كند. پيش او رفت و گفت. حاجي آقا هم او را مي شناخت. از آن روز به بعد، مرتب براي دوستانمان تخم مرغ مي رسيد. اين مال آن وقت است. اكنون مسأله دزدي و رشوه گيري تا كجا رفته است؟ داستان بانك صادرات، داستان رئيس قسمت حفاري وزارت نفت با تمام همكارانش، دزدي كلان دار و دسته اي كه مسئوليت نوسازي آبادان را داشتند (رئيس كميته نوسازي و همكارانش). در روزنامه ها هم جسته و گريخته از گسترش فساد در ادارات، گزارش هاي نگران كننده اي ديده مي شود. امپرياليسم آمريكا با تمام نيرو از اين موقعيت استفاده مي كند. شاه فهد چگونه با ايران رفتار كرد؟ با تمام تملق هائي كه ما از او گفتيم مانند «ايران و عربستان دو بال اسلام جهاني هستند!» فقط اعلاميه صادر كردن و فحش دادن كار را پيش نمي برد. كشورهاي عربي، يكي پس از ديگري زيرفشار، يا وعده و وعيدهاي آمريكا در جريان برقراري مناسبات با اسرائيل هستند. تركيه، «كشور مسلمان و دوست و برادر»، هر

ص: 165

روز مناسباتش را با اسرائيل تنگ تر مي كند. و بدون رودربايستي از ايران پيمان نظامي امضا مي كند كه تنها مادة اعلام شده آن اجازه پرواز شكاري بمب افكن هاي ارتش اسرائيل در تمام فضاي هوائي تركيه و امكان فرود آمدن در فرودگاههاي نظامي آن كشور است و به اين ترتيب هواپيماهاي نظامي اسرائيل قادر خواهند بود تمام مرزهاي شمال شرقي ايران را زير پا بگيرند و در صورت تصميم به حمله به ايران معلوم نيست كه موشك هاي دوربردشان تا كجا خواهد رسيد؟ پاكستان، مسئله كشمير را كه در آينده بسيار دور هم راه حلي ندارد، پرچم سياست خارجي خود كرده است.

تنها نتيجه اين سياست، كشته شدن پي درپي مردم بي گناه است. در منطقه نزديك كشور ما، مسئله فلسطين به يك گره كور مبدل شده است. اكنون دهها سال است كه خلق فلسطين كه بافرهنگ ترين و بااستعدادترين خلق هاي عرب زبان هستند، در آوارگي و دربدري و محروميت از همه حقوق انساني به سر مي برند. فكر مي كنم شما هم مي پذيريد كه تا امپريالسيم در آمريكا و اروپا وجود دارد، از بين بردن كشور اسرائيل ممكن نيست، بلكه برعكس اسرائيل هر روز نيرومندتر و از لحاظ اقتصادي و فرهنگي پيشرفته تر مي شود، و حتي اگر روزي سوسياليسم در دنيا پيروز شود تنها به افسار گسيختگي اسرائيل لجام زده خواهد شد. ولي كشور اسرائيل از بين نخواهد رفت. واقع بيني، مهم ترين عامل در دست يافتن به سياست درست است.

من به مبارزان لبناني حق مي دهم كه تا روزي كه اسرائيل بخشي از كشورمان را اشغال كرده است با همه امكانات خود عليه اشغال گر بجنگند. ولي براي فلسطيني هاي ساكن بخش غربي رود اردن، كه از سال 1367 به اشغال اسرائيل درآمده است، هيچ اميدي حتي شايد براي چند نسل آينده نمي بينم. من، موضع گيري رهبري روسيه را بهتر مي دانم.

س: يعني شما فكر مي كنيد كه براي فلسطين، راه ديگري وجود ندارد؟

ج: هيچ راه ديگري وجود ندارد. راه ديگر، ادامه همان كشتار است. هي بكشند و ترور كنند. چقدر از اينها كشته شده؟ چقدر فلسطيني كشته و آواره شده و در آوارگي جان داده اند و به كشتن يكديگر دست زده اند؟ گذاشتن واقع بيني در مقابل آرمان گرائي نادرست است. آرمان گرائي بدون توجه به واقعيات موجود و در حال تحول و امكانات واقعي به خيال پردازي مبدل مي شود.

س: واقع گرائي كه مي آيد آرمان را كنار مي گذارد.

ص: 166

ج: اين جور نيست. ما دو جور واقع گرائي داريم. يكي، تسليم به واقعيت است. يكي اين است كه ما آرمان داريم ولي سعي مي كنيم آرمان هايمان را با واقعيت كه غيرقابل تغيير است همساز كنيم. ديگر اينكه با در نظر گرفتن اين واقعيت و به رغم مشكلات تلاش خود را براي تغيير واقعيت موجود دنبال نمائيم.

س: آيا واقع گرائي ما را از شجاعت، و شهادت و شهامت دور نمي كند؟

ج: نه دور نمي كند. ببينيد، مثلاً فرض كنيم ما كمونيست هستيم. ولي در كجا؟ در يك جامعه عميقاً اسلامي، آرمان ما اين است كه روزي، تكامل اجتماعي و تحول اقتصادي و صنايع، همگام با رشد كمّي و كيفي طبقه كارگر و روشنفكران پيشرو و ساير زحمتكشان، تحول جامعه كنوني را به يك جامعه سوسياليستي، ممكن كند. و ما به پيروزي آرمان خود برسيم. ولي در شرايط كنوني، واقع گرا هستيم. يعني چه كار مي كنيم؟ تا حدودي كه به ما امكان مي دهد تابتوانيم به فعاليت ايدئولوژيك خودمان ادامه دهيم با وضع موجود كنار مي آئيم تا جايي كه شرايط اجتماعي اجازه مي دهد، گام به گام به كارگران آگاهي و روشنگري بدهيم و آنان را آماده كنيم تا در آغاز، براي حقوق صنفي و در گام بعدي براي حقوق سياسي خود مبارزه كنند. اين مي شود آرمان گرائي واقع بينانه. امّا اگر آغاز كنيم به پخش شبنامه و تهديد رهبران دولت به اينكه: «اگر تسليم نظريات ما نشويد، و به برقراري نظام سوسياليستي تن در ندهيد، ما شما را خواهيم كشت.» و براي نمونه هم چند بمب بسازيم و نه تنها مردم بي گناه، بلكه برخي از مهم ترين افراد هيئت حاكمه كشور را بكشيم. آيا از اين راه نتيجه خواهيم گرفت؟

ما كه در كشور خودمان، تجربه مجاهدين خلق را با كشتار مركز حزب جمهوري اسلامي و آدم كشي هاي ديگر ديده ايم و پي آمدهاي دردناكش را براي جهان به اصطلاح «آرمان گرايان» شاهد هستيم! به نظر من، در همه مسائل مربوط به سياست خارجي، سياست داخلي، سياست اقتصادي و سياست فرهنگي، بايستي آرمان گرائي را با واقع بيني تركيب كرد تا به نتيجه عقلائي و درست رسيد.

س: شما فكر مي كنيد افرادي مثل فرخ نگهدار هم آرمان را كنار گذاشته اند؟

ج: آنچه من درباره شخص فرخ نگهدار مي دانم از مصاحبه اي است كه با راديو بي.بي.سي. انجام داده است و در آن گفته بود كه او اكنون هوادار رژيم اقتصادي و سياسي انگلستان است.

ص: 167

س: در آنجا ديگر از حزب سوسياليست طرفداري نمي كنند فقط حزب كارگرش هنوز مدنظر است.

ج: احتمالاً از سياست «حزب كار» انگلستان كه در ايران نادرست آن را حزب كارگر مي نامند، پشتيباني مي كند ولي واقعيت اين است كه ميان سياست حزب محافظه كار و حزب كارگر مانند ديگر كشورهاي اروپائي (در فرانسه حزب سوسياليست و احزاب گليست و در آلمان حزب سوسيال دموكرات و حزب دموكرات مسيحي) اختلاف زيادي وجود ندارد و يا اگر بخواهيم اصطلاحي را كه خليل ملكي براي موضع گيري دكتر مصدق در موضوع درخواست تشكيل شركت ملي نفت ايران و شوروي گفته بود، به كار ببرم بايد بگويم كه «اينها همه سر و ته يك كرباسند.»

س: شما به اينها هم اميد نداريد؟

ج: نه.

س: يعني آرمان را كنار گذاشته اند؟

ج: بله، آنها همه شان كنار گذاشته اند. تنها گروهي كه آنجا هنوز آرمان گرا است،همان گروه راه كارگر است كه گروه خيلي كوچكي است. همانطور كه گفتم، احتمالاً در كنفرانس چندي پيش در لندن، با گروههاي هم مسلك ديگر «اتحاديه چپ كارگريش را پايه گذاري كرده است.»(هفته آخر 1373)

س: سؤالات، همين بود، شما خودتان چيزي آماده نداريد؟

ج: من، چيزي آماده ندارم، ولي خواهش مي كنم باز هم همديگر را ببينيم. چون مي توانم چيزهاي جديدي را به اين مطالب، اضافه كنم. مثلاً ارتباط بقايي با شاه، برخلاف آنهايي كه مدعي هستند اين ارتباط از سي تير، شروع شده، من سند بسيار جالبي دارم كه اخيراً در اختيارم گذاشته شده، و نشان مي دهد كه بقايي از سال 1328، رابطه بسيار نزديك و صميمانه با شاه، داشته است.

س: شما هم مطلب را خوانده ايد؟

ج: بله، خوانده و يادداشت برداري كردم.

س: حالا نظرتان چيست؟

ج: نظر من اين است كه اين سند، خيلي افشاگرانه است. مظفر بقايي در اين سند، خيلي چيزها را نفي كرده، مثلاً گفته كه من در قتل افشار طوس دخالت نداشته ام و از اينكه خطيبي

ص: 168

كه دوست من بوده و از بچگي او را مي شناختم، در اين كار دخالت داشته، خيلي متأسفم. ولي من به هيچ وجه در اين جريان، دخالت نداشته ام.

من در كتاب خاطراتم گفته ام كه ارتباط بقايي با آمريكايي ها و انگليسي ها، برمي گردد به سال هاي قبل از سي تير.

س: بقايي و ملكي، چه طور همديگر را پيدا كرده اند؟ آيا آنها را به هم معرّفي كرده اند؟ يا نه؟

ج: اين طور به نظر مي رسد كه آل احمد، اين دو نفر را به هم معرّفي كرده است.

ولي قدر مسلّم، ملكي با آشنايي كه با موضع گيري سياسي بقايي داشته، آمادگي لازم را براي چنين آشنايي، داشته است. گرچه بقايي، چنين چيزي را نمي نويسد، خودش مي گويد:

«يك كسي مقالاتي را به يكي از پادوهايش مي داد تا براي چاپ بياورد، چون اين مقالات ضد توده اي بود، گفتم بالاخره اين آقا را بياور تا ما هم بشناسيم. او كه آمد ديديم خليل ملكي است. اين هم در همان اوان بود.»

س: پيشنهاد اسم حزب زحمتكشان از چه كسي بود؟

ج: بقايي مي گويد خليل ملكي، پيشنهاد داد كه اين حزب را «حزب زحمتكشان ملّت ايران» بناميم تا توده مردم را جذب كند، چون اين نام، هم جنبه توده اي دارد و هم جنبه ملّي.

س: خليل ملكي، چه نقطه قوّتي در مظفر بقايي مي بيند كه با او همكاري مي كند؟

ج: در درجه اوّل، جنبه ضدتوده اي و ضدشوروي بودن بقايي، و افزون بر اين، موقعيّت آن زمان بقايي كه از مجلس پانزدهم، شهرتي پيدا كرده بود و نيز امكانات وسيعي كه بقايي در آن موقع، با كمك مالي آمريكائي ها از آن برخوردار بود. مثل كلوپي وسيع و با آبرو، و امكانات مالي وسيعي براي چاپ و نشر و...

س: آيا اين مطلب، در جايي آمده است؟

ج: بله، در سندي كه از آن ياد كردم، اين مطلب وجود دارد و جالب اين است كه در اين خاطرات، بقايي، نوشته هاي احمد ملكي را تكذيب نمي كند. بلكه اسم او را مي آورد كه آدم مهمي بود. ولي نوشته هاي او را تكذيب نمي كند. برعكس، مي گويد كه من با آقاي دوهرو و آمريكائي هاي ديگر، چندين ملاقات داشتم. همه چيز را تأئيد مي كند فقط ذكري از پول گرفتن براي تشكيل حزب و اجير كردن چاقوكش ها، به ميان نمي آورد. ولي از ساير گفته هاي او به روشني ديده مي شود كه يك باره از وضع بسيار محقر و مالي به امكانات وسيعي دست مي يابد.

ص: 169

تنها دروغي كه مي گويد، اين است كه مي گويد يك روز دكتر فاطمي به من تلفن زد كه چند نفر از اين آمريكايي ها به منزل من مي آيند و خوب است كه شما هم بيائيد آنجا. اين مطلب، دروغ است. چنين چيزي در خاطرات احمد ملكي هم نيست. فاطمي، دعوتي از آمريكايي ها، نمي كرد.

س: حسين مكّي، رابطه اش با مظفر بقايي چه طور بود؟

ج: حسين مكّي با بقايي، هم رقيب بود و هم در تمام جريانات، همكار. اين دو نفر با هم، هم عقيده بودند.

س: ولي حسين مكّي، سعي مي كند بقايي را از خودش جدا كند!

ج: خوب، به اين خاطر كه او خودش را بالاتر از بقايي،مي دانست. او، هم مانند بقايي مي خواست، نخست وزير بشود. افزون بر اين، بقايي به مراتب بيش از مكي بي آبرو و رسوا شده است.

س: مكي مي گويد كه به دكتر مصدّق، نزديك تر بوده.

ج: اينها، از سي تير، شروع كردند به مخالفت با دكتر مصدّق. در تمام اسنادي كه در طرف آمريكايي ها منتشر شده، مكّي، بقايي، حائري زاده، كاشاني و آزاد از مدتي پيش از 30 تير به صورت غيرعلني و پس از 30 تير كم كم كاملاً آشكار مخالف مصدّق بودند و تا آخرش هم همين رويّه را داشتند. بهترين دليل آن عكسي است كه اين افراد با سپهبد زاهدي در روز 31 مرداد، يعني دو روز بعد از كودتا، برداشته اند و در روزنامه شاهد به چاپ رسيده است.

س: ولي بقايي، بازداشت هم بوده.

ج: اين ماجرا را خودش مي گويد، امّا درستي آن، از طرف هيچ مقامي و سندي تأييد نشده است، بايد روزنامه هاي آن ايّام را ديد.

س: بعضي ها مي گويند كه دكتر مصدّق قصد نداشته تا ديگر به مقاومت ادامه دهد، براي چه؟

ج: با چه چيزي مقاومت بكند؟ او امكاني براي مقاومت نداشته او تا لحظه آخر نمي دانسته كه همه فريبش مي دهند. همه به او خيانت كردند.

س: واقعاً به اين نتيجه رسيديد؟

ج: اين حتمي است، در اين ترديدي ندارم.

س: ولي حرف كودتا از دو ماه پيش از آن سر زبانها بود!

ص: 170

ج: بعد از شكست كودتا در 25 مرداد و فرار شاه هم، همه نزديكانش مانند دكتر فاطمي، دكتر شايگان و خود مصدق مطمئن بودند كه كودتا با شكست قطعي روبرو شده است اين شكست به مراتب سخت تر از شكست سي ام تير 1331 و كودتاي نافرجام شهريور، مهر 1331 و كودتاي نافرجام 9 اسفند 1331 بود.شاه در اين باره، دخالتش در تدارك كودتا علني شد و فرار كرد.

سرهنگ نجاتي نوشته است: «ظهر روز 28 مرداد، چند تن از افراد سازمان افسران ناسيوناليست متوجه توطئه مي شوند و درصدد بر مي آيند تا ديگران را جمع كنند. سرهنگ طاهرقنبر، با اتومبيل جيپ خود، به جمع آوري افسران طرفدار دكتر مصدّق مي پردازد. امّا هيچكدام نبوده اند. او تا ساعت 3 بعدازظهر، تنها موفّق مي شود چهار نفر ديگر را از خانه هايشان، جمع كند: سرهنگ علي تراب تركي، سرهنگ غلامرضا نجاتي، سرهنگ خلبان منصور به نگار، سروان خلبان حسين هاشمي. اين گروه پنج نفره، كه تنها سلاحشان، اسلحه كمري بوده، به در خانه دكتر مصدّق رفته و ازدحام جمعيّت كودتاچي را مشاهده مي كنند. ما قطره اي، در مقابل دريا بوديم و چون تاب مشاهده آن وضع شرم آور را نداشتيم، با اندوه و احساس سرشكستگي، محل را ترك كرديم.»(1)

س: به نظر شما اين مسايل كمي دور از ذهن، به نظر نمي آيد؟ يك سياستمدار كار كشته كه سنّي از او گذشته و روابط جهاني را مي شناخته، چه طور چنين جرياني را نمي ديد و در برابر آن دست روي دست گذاشت؟

ج: مي گويند، او به كساني اعتماد مي كرد كه با كودتاچيان رابطه داشتند.

س: علّت اعتمادش چه بود؟ مگر مشاور درست و حسابي نداشت؟

ج: گناه از مشاوران خوب او نبود، دكتر مصدّق، اعتقاد فراواني به نظرها و تصميم هاي خود داشت و در اكثر موارد، نظراتش را به نزديكان سياسي اش، تحميل مي كرد و مشاوران هم با احترام ژرفي كه برايش قائل بودند، گرفتار شرم مي شدند، تنها حزب توده ايران بود كه مسايل را بدون رو دربايستي مي گفت.

حزب توده هم، خود ناپختگي هاي زيادي داشت و جداي آن با مشكلات بسياري روبه رو بود. از جمله، به علّت مخفي بودن فعّاليت، تا خبري از طريق شبكه و يا چند ديدار خياباني به ما برسد، زمان زيادي طول مي كشيد. خود من با تلفن به او پيشنهاد كردم كه افسران مورد

ص: 171

اعتماد شما، مطمئن نيستند و ما افرادي را كه بتوانند از شما دفاع كنند، در اختيار داريم و شما مي توانيد واحدهاي نظامي را به دست آنها بسپاريد، او جواب داد كه همه اينها به من وفادار هستند.

س: اين مطلب را آقاي كاشاني هم، با او مطرح كرد و او به ايشان هم همين جواب را داد كه من به پشتيباني مردم مستظهرم.

ج: حيرت آور است كه شما باز هم به اين نامة ساختگي مظفر بقايي و حسن آيت و فرزندان كاشاني، استناد مي كنيد!

س: نه، منظورم نوع نگرشي است كه او نسبت به نزديكان خودداشته و بر اين باور بوده كه مردم، مانند 30 تير، از او حمايت خواهند كرد. امّا ديديم كه چنين نشد.

ج: خوب، شما بگوئيد قدرت شاه در سال هاي 1320 تا 1330 چه بود؟ قدرت شاه در آن سال ها، اكثريت مطلق فرماندهان ارتش، گروهبان ها و تمام مالكين و همه پولدارها و سرمايه داران بود. چون كادر هيئت حاكمه، قوي بود. امثال جمال امامي و همه وكلاي شهرستان ها، آنجا بودند. دهقانان كه قادر به انجام كاري نبودند. ارتش هم طرفدار شاه بود، مثلاً فرمانده لشكر تبريز، سرلشكر اسماعيل رياحي، پسرعموي سرتيپ رياحي، رئيس ستاد بود. راديو تبريز هم زودتر از تهران، شعار زنده باد شاه را سر داد.

دربارة نفوذ دكتر مصدّق، بدنيست به صحبت هاي دكتر فاطمي در گفت وگو با نمايندگان جمعيّت ملّي مبارزه با استعمار پس از 30 تير توجه كنيم. اخيراً نقدي بر كتاب خاطراتم نوشته بانو «فريده خلعت بري» به دستم رسيد كه در آن ضمن تكرار همان لاطائلات و اتّهامات فريدون كشاورز، انورخامه اي و نصرت الله جهانشاهلو، نقل قول هايي هم از فردي كه با نام مستعار «مكري» آورده كه بسيار جالب است.

از نوشته هاي آقاي مكري برمي آيد كه عضو هيئت مديره جمعيّت ملّي مبارزه با استعمار بوده است مطالب زير از بخش مربوط به تلاش هاي حزب براي نزديكي و گفت وگو با دكتر مصدّق و يارانش، نقل شده است:

جناح ديگر بر آن بود كه بايد از اوضاع مساعدي كه قيام مردم و بازگشت پيروزمندانه دكتر مصدّق به قدرت فراهم آورده است، بهره گرفت و تيشه را به ريشه زد و رژيم سلطنتي را برچيد. همين اعتقاد بود كه دكتر فاطمي و امثال او را با وجود آن كه تا قبل از سي تير، به شدت با حزب توده مبارزه مي كردند، بعد از سي ام تير ماه به نشست و برخاست هاي

ص: 172

پنهاني و قرار و مدارهاي سياسي با رهبران حزب توده، ترغيب مي كرد.

ملاقات هاي نمايندگان جمعيّت با مصدّق تكرار شد. خلاصة مذاكرات هر جلسه ملاقات را، نويسنده اين سطور، در همان روز، براي هيئت اجرائيه حزب، ارسال مي داشت.

به جز آقاي دكتر مصدّق، با ديگر سران جبهه ملّي، از جمله آقايان مهندس رضوي، دكتر شايگان، دكتر كريم سنجابي، دكتر عبدالله منظمي، خسرو قشقايي، مهندس حق شناس و مهندس حسيبي نيز ملاقات هايي داشتيم.

براي ملاقات با دكتر فاطمي، از سوابق آشنايي آقاي احمد لنكراني با ايشان، استفاده شد، براي اوّلين بار، سه نفر از اعضاي هيئت مديره، به اتّفاق آقاي رحيم نامور و احمد لنكراني به ساختمان وزارت خارجه رفتيم و ايشان را در اتاق كارشان، ملاقات كرديم. نويسندة اين سطور بايد صادقانه اعتراف كند كه تا قبل از اين ملاقات و آشنايي،قضاوت ذهني مثبتي در مورد دكتر فاطمي نداشت ولي پس از نخستين ديدار، علامت سؤال بسيار بزرگي در ذهنش نقش بست.

دكتر فاطمي خيلي خودماني، ما را پذيرفت و به دقّت به حرفهاي ما گوش داد. محور گفتگوهاي ما، توطئه هاي دربار و مخاطراتي بودكه از جانب امپرياليسم، كل جنبش و دستاوردهاي آن را تهديد مي كرد. و بهترين راه حلّ براي مقابله اين خطر، اتّحاد همه نيروهاي موجود در صحنه، اعم از نيروهاي چپ و هواداران دكتر مصدّق بود و ما براي تحقّق اين اتّحاد عمل تلاش مي كرديم.

دكتر فاطمي پس از آنكه به دقّت به حرف هاي ماگوش داد، بدون هيچ گونه سياست مآبي، باكمال خلوص نظرياتش را بيان كرد و ما دريافتيم كه او از مطرح كردن آنچه كه مي انديشد، ابايي ندارد.

خلاصة نظريات او اين بود كه دستگاه حاكم در اختيار دكتر مصدّق و همكارانش نيست و هر لحظه، اين خطر هست كه تكاني رخ دهد و آقايان به بيرون از هرم، پرت شوند. با شنيدن اين حرف ها و احساس جو يكرنگي در مذاكره، صحبتمان گل انداخت.

او آگاهانه و با واقع بيني، اوضاع سياسي و نيروهاي موجود در صحنه را ارزيابي مي كرد و نتيجه مي گرفت كه نقش نيروهاي چپ در برهم زدن توطئه هاي امپرياليسم، نقشي اساسي و تعيين كننده است و به همين جهت گاه با انواع و اقسام كنايه ها و استعاره ها و گاه با صراحت، ما را به هوشياري و آگاهي روزافزون براي مقابله با توطئه هاي دربار و امپرياليسم تشويق

ص: 173

مي كرد.

او ما را از اين توّهم برحذر مي داشت كه گويا نيروهاي عمده اي غير از نيروهاي متشكّل خود ما در اطراف مصدّق وجود دارد.

يك مورد ديگر از تحليل درباره شكست نهضت و كودتاي 28 مرداد اظهارنظر دكتر صديقي است. حداقل او كارآيي ساير هواداران را به طور منطقي، زير سؤال مي برد.

س: يعني شاه، متكّي به ارتش بود كه موفّق به انجام اين كار شد؟ مگر درطول اين 12 سال (20 تا 32) ارتش در جامعه منزوي نبود؟

ج: ببينيد، جامعه كه در مقابل نيرويي نداشت. در تمام ارتش گروه كوچكي از افسران رده هاي متوسط هوادار دكتر مصدق بودند. اين جريان افسران طرفدار مصدّق، بهترين توضيح براي اين هاست. در اسفند 1329 است كه مصدّق به اينها اعتماد پيدا مي كند و قبول مي كند كه به افراد شوراي فرماندهي، پست هاي مهمّ بدهد.

اين سازمان افسران ناسيوناليست هم، مدّتها پيش از 28 مرداد از هم پاشيده شد، علّت آنرا سرهنگ نجاتي توضيح داده است؛ سرهنگ نجاتي درباره اين گروه مي نويسد: «گروه افسران ناسيوناليست»

اين گروه همزمان با نخست وزيري مصدق بوجود آمد، يعني اواخر سال 1330 اهداف اين گروه عبارت بودند از:

1. ايجاد حكومت دموكراسي براساس قانون اساسي.

2. گرفتن اداره و فرماندهي نيروهاي مسلح كشور(ارتش، ژاندارمري، شهرباني) از شاه و واگذار كردن اداره و مسئوليت نيروهاي مزبور به دولت قانوني.

3. مبارزه با فساد در ارتش وسازمانهاي انتظامي از طريق تصفيه و پاك سازي عناصر ناصالح به خصوص در درجات سرتيپي به بالا، به وسيله كميسيون هائي كه اعضاء آن ها توسط افسران مختلف انتخاب شوند.

4. پشتيباني از نهضت ملّي و دولت دكتر مصدق.

متعاقب خنثي شدن توطئه 9 اسفند 1331، كه طراح اصلي آن محمدرضا شاه بود، تغييراتي دركادر فرماندهي ارتش و سازمان هاي انتظامي به عمل آمد، سرتيپ تقي رياحي به رياست ستاد ارتش، سرتيپ محمد اميني به فرماندهي ژاندارمري كل كشور و سرتيپ محمود افشار طوس به رياست كل شهرباني منصوب شدند.

ص: 174

اين سه تن، از اعضاي شوراي فرماندهي افسران ناسيوناليست بودند. فرماندهان پنج تيپ پادگان تهران را افسران قسم خورده سازمان، افسران ناسيوناليست ايران به عهده گرفتند.

انتخاب سرتيپ رياحي به رياست ستاد ارتش در سطح شوراي فرماندهي و نيز از سوي برخي از افسران عضو سازمان كه خود را براي مقامات فرماندهي و اداري نسبت به ديگران ارجح مي دانستند، مورد بحث و گفت وگو و اعتراض قرار گرفت. در دوراني كه حفظ اتحاد و همبستگي براي مقابله با دشمن بيش از هر زمان ديگري ضرورت داشت، رقابت همين افسران، به خصومت و دشمني انجاميد.

در اين ميان دشمن با استفاده از امكانات خود از طريق تبليغ و تطميع، به پراكندگي افسران و تضعيف سازمان دامن زد. از اول فروردين 1332 اختلافات بين اعضاي شوراي فرماندهي تا آنجا بالا گرفت كه عملاً فعاليت شورا متوقف شد. ربودن و قتل سرتيپ محمود افشار طوس رئيس شهرباني در ارديبهشت 1332، به اعتبار سازمان و روحية افسران لطمه وارد ساخت. از اواسط تيرماه، سازمان افسران ناسيوناليست در سراشيبي فروپاشي افتاد و در روزهاي بحراني نيمه مرداد و نزديك شدن كودتا، سازمان عملاً متلاشي شده بود و افسران در روزهاي 28 و 27 مرداد، نظاره گر سركوب نهضت ملّي ايران بودند.

يك نمونة ديگر اظهارنظر دكتر صديقي است كه تا آخرين دقيقة 28 مرداد با دكتر مصدق بود.

او در گفت وگو با سرهنگ نجاتي چنين گفته است:

به نظر من خميرماية حركت 28 مرداد (منظور كودتاي 28 مرداد است) در سي ام تيرماه 1331 آماده شده بود، زيرا همة مردم از كلية طبقات طرفدار دكتر مصدق بودند و از جان و دل او را مي ستودند ولي خليل ملكي و عده اي ديگر اصرار كردند كه عناصر وابسته به حزب توده در يك تظاهر ديگر شركت كنند و مليون در يك زماني ديگر، در نتيجه يك نيم روز چپ ها با نظم و ترتيب خاص و قدرت تشكيلاتي فراوان و يك نيم روز عناصري با صنف تشكيلاتي دست به تظاهر زدند.

اين تقسيم قوا نشانه اي به وجود آورد كه دولتهاي غربي در ارزيابي قدرت دكتر مصدّق به تضعيف پايگاه دولت معتقد شدند زيرا تظاهرات توده اي ظاهراً چند برابر طرفداران نهضت ملي بود. به اين ترتيب، دولت انگليس توانست نظر موافق دولت آمريكا را براي آغاز يك حركت ضد ملي در ايران آماده سازد.

ص: 175

به نظر من پيام «آيزنهاور» كه با آن شدت دكتر مصدق را مورد تهديد قرار داده بود، متأثر از همين برداشت رئيس جمهور آمريكا از تظاهرات در سي ام تير در ميدان بهارستان بود.

اين هم يك شاهكار ديگر «خليل ملكي»، پس از اين تظاهرات است كه «خليل ملكي» در ديدار با دكتر مصدق مي خواهد كه همه توده اي ها را به زندان بفرستد. در اين باره دكتر سنجابي نوشته است.

نقل از سرهنگ نجاتي: جنبش ملي شدن صنعت نفت ايران

تهران 1364، ص 288 _ 289

به نظر من براي دست يابي به اطلاعات كافي دربارة كودتاي 28 مرداد 32 و حقايق مربوط به آن، پيشنهاد مي كنم كه نوشته هاي گازيوروسكي، جيمزبيل، دومولانس لورن، بخش هاي مربوط به تدارك كودتا از كتاب بحران دموكراسي در ايران، نوشته فخرالدين عظيمي، و كتاب نفت قدرت و اصول، نوشته مصطفي علم و نيز سرهنگ نجاتي و سرهنگ مصور رحماني با هم در يك مجموعه چاپ شود.

يكي از رفقاي ما كه اعدام شد، هوشنگ قربان نژاد، فرماندة چهار تانك از لشكر اقدسيه بود. او در خاطراتش نوشته كه لشكر اقدسيه، به طور كلي در دست كودتاچيان بود و چون به او اعتماد نداشتند بازي اش مي دادند و او را از اين طرف به آن طرف مي فرستادند تا اينكه بالاخره او را با دو تانك پيش رياحي مي فرستند. رياحي به او دستور مي دهد كه با تانكهايش به محوطه دژبان لشكر مركز كه كودتاچي هاي 28 مرداد در آنجا زنداني بودند، برود، در آنجا او به رياحي مي گويد: تيمسار، اگر تانكها را به محوطه در بسته دژبان بدهم، امكان اينكه مورد استفاده قرار گيرد، از بين مي رود. رياحي پاسخ مي دهد: دستور همين است، او هم دستور را اجرا مي كند. مدّتي نمي گذرد كه درب ديگر محوطه دژبان، با هجوم تانكهاي كودتاچيان در هم شكسته مي شود و آنها، زندانيان را كه سرلشكر باتمانقليچ و نصيري هم جزو آنان بودند، آزاد كرده و به طرف خانه دكتر مصدق، به راه مي افتند. سرهنگ امير رحيمي به قربان نژاد دستور مي دهد كه به طرف خانه مصدّق حركت كند و قربان نژاد مي گويد به دستور رئيس ستاد، حق خروج از محوطه دژبان را ندارد. خود رحيمي پشت تانك مي نشيند و به طرف خانه دكتر مصدّق حركت مي كند.(1)

ص: 176

به هرحال نكته مهم خواست آمريكاست، اعلاميه آيزنهاور نشان مي دهد كه آنها به هر قيمتي مي خواستند اين كار را بكنند.

س: من ترديد ندارم كه مي خواسته اند دست به اين كار بزنند، امّا چرا جلويشان را نگرفتند؟

ج: شما مرا مجبور مي كنيد تمام مدارك و اسناد مربوط به تدارك كودتا توسط آمريكا كه در پاسخ به ادّعاهاي فريدون آذرنور و بابك اميرخسروي نوشته و براي ماهنامه راه آزادي فرستادم و آنها جرأت نكردند اين اظهارات را كه پاسخي بود به اتهامات رذيلانه آنها به من و همسرم، چاپ كنند، براي شما بازگو كنم، حرفي نيست، بسيار خوب.

1. اعلاميه دولت آمريكا در مورد انحلال مجلس دوره هفدهم.

توسعه نفوذ كمونيسم در كشورهاي آسيا و از جمله ايران، عاقبت شومي براي آمريكا در برخواهد داشت.

دكتر مصدق توانست سرانجام با كمك كمونيست ها، مجلس ايران را منحل كند و آمريكا مصمم است از توسعه نفوذ كمونيسم در كشورهاي آسيا جلوگيري كند.(1)

2. مصاحبه مطبوعاتي «آيزنهاور» رئيس جمهور آمريكا فرداي همه پرسي دكتر مصدق براي انحلال مجلس هفدهم.

منابع خام آسيا از جمله هند و چين و اندونزي و بيرماني و غيره براي حفظ امنيت دنياي آزاد كمال ضرورت را دارد و ايران از اين لحاظ با ساير كشورهاي آسيا در يك رديف است و داراي همان وضعيت مي باشد.

ما گمان مي كنيم امروز صبح در روزنامه ها خوانده ايد كه مصدق توانست بر پارلمان فائق آيد و خود را از آن خلاص كند البته مصدق در اين اقدام از حزب كمونيست ايران استفاده برده است. تمام اوضاع آن مناطق براي آمريكا شوم و نحس است زيرا اگر اين نقاط را از دست دهد چگونه مي تواند امپراطوري ثروتمند اندونزي را نگاه دارد؟

در اين صورت ملاحظه مي كنيد كه اين راه، در جائي بايد مسدود گردد و آن را زود بايد مسدود كرد و ما مصمم به اين كار هستيم.(2)

ص: 177

اين تهديد دولت آمريكا و رئيس جمهور آن كشور تنها يك تهديد بي پشتوانه نبود.

براي مسدود كردن راهي كه دكتر مصدق در پيش گرفته بود، از ماهها پيش، تدارك پردامنه اي از سوي آمريكا و انگلستان صورت گرفته بود. چه از نظر تبليغاتي در داخل و خارج كشور، چه از نظر تدارك عملي آماده كردن نيروهاي نظامي و غيرنظامي براي كودتا. از لحاظ تدارك تبليغات داخلي كافي است كه تنها به يكي از چندين بيانية آيت الله كاشاني در جهت لزوم سرنگوني دكتر مصدق و حتي دار زدن او توجه كنيم:

من از پشت نقاب تزوير و آزاديخواهي و عوام فريبي شخص جاه طلب و مدعي خدمتگزاري، ناگهان دريافتم كه به زودي، فكر ناپاك و ديكتاتوري و سيل خودخواهي را از دامنه هوي و هوس خويش سرازير نموده و قصد دارد كه نهال آزادي و مشروطيت ايران را از بن بركند.

صياد آزادي ايران كه پنجاه سال شب و روز اين خيال شوم اسارت مردم را در مغز خويش پرورش داده بود و در سر راه خويش مانعي را ديد كه نه تنها به هيچ عنوان در مقابل افكار ماليخوليائي او تسليم نشد، بلكه او را تهديد و تقبيح نمود و يادآور گرديد كه اجراي اين فكر ناپسند «مشروطيت در حصار ديكتاتوري» كمك به استعمار بيگانگان است. بر احدي پوشيده نيست كه رئيس دولت با تمام وسايل ممكنه درصدد است كه برخلاف اصول مسلم، قانون اساسي ايران را به حال قبل از مشروطيت و حكومت استبدادي برگرداند و بالاخره دامنه كار به جايي كشيده شد كه از مجلس شوراي ملي سلب اختيار گرديد...

ولي من به شما مردم به خلاف آن ياغي طاغي كه در كشور مشروطة ايران به خيال خداوندگاري افتاده است مي گويم مشروطيت ايران هرگز نخواهد مرد و هر خودسر مطلق العناني كه پاي خود را در راه بدكاري و خيال ايجاد ديكتاتوري و اصول قانون اساسي بگذارد محكوم به شكست است و برطبق قوانين مملكتي مقدم بر عليه مشروطيت ايران بوده و تسليم چوبه دار خواهد شد. (1)

اكنون برگرديم به آخرين تصميمات دولت آمريكا براي اجراي كودتاي 28 مرداد .

4_ 1_ روز 25 ژوئن در جلسه اي با حضور جمعي از رهبران آمريكا در وزارت خارجه از جمله برادران «دالس»، چارلز ويلسون وزير دفاع، بيدل اسميت و كرميت روزولت، تصميم

ص: 178

گرفته شد كه عمليات آژاكس اجرا شود.

هندرسون و بايرود، كه در جلسه حضور داشتند، عليه اين تصميم موضعي اتخاذ نكردند، محرك اصلي در درجه اول در مورد اين تصميم جان فاستر دالس وزير خارجه بود كه عقيده داشت كه بي طرفي مصدق نشانة ضعف او در مقابل كمونيسم است به اين ترتيب آيزنهاور نيز كه عمدتاً بر قضاوت دالس و اسميت تكيه مي كرد با اجراي نقشه موافقت كرد.(1)

از مصاحبه جداگانه نويسنده كتاب با كرميت روزولت و لوئي هندرسون در تاريخ 26 آوريل 1984 و هانري بايرود در 30 سپتامبر 1985.

4_ 2_ در مقابل عكس العمل احتمالي شوروي ها در برابر كودتا، احساس عمومي در جلسه چنين بود كه چون استالين در ماه مارس فوت كرده و رهبري جديد در آن كشور هنوز مواضع خود را استحكام كافي نبخشيده و يكپارچگي لازم را به دست نياورده، اتحاد شوروي در آن شرائط از درگيري در ايران اجتناب خواهد كرد، با وجود اين به عنوان يك اقدام احتياطي و اضطراري قرار شد، ستاد مشترك آمريكا دربارة تمركز عمومي نيروهاي آمريكائي كه ممكن است آنها را در جنوب تركيه و در حوالي بصره در عراق تجهيز كرد، براي مقابله با يك كودتاي احتمالي از جانب حزب توده در ايران تدابير لازم را اتخاذ كنيد. 92 (CCS) ايراني (48_3_2 _4) بخش Aso نقل از اسناد وزارت خارجه آمريكا يادداشت از ژنرال اف _ اف آورست مديركل (USAP).(2)

4 _ 3 _ با توجه به تمام تداركات و تهيه مقدمات كه از جان سياو (ام.آي.6) «يعني سازمان جاسوسي انگلستان» به عمل آمده بود كرميت روزولت، تاريخ نهائي كودتاي دوم را روز 19 اوت 1953 (28 مرداد 1332) تعيين كرد. از آنجا كه نتايج كودتاي دوم غيرقابل پيش بيني بود و آمريكائي ها نمي دانستند آيا حزب توده در برابر اين كودتا دست به اجراي نقش مؤثري خواهد زد يا نه، در واشنگتن يك سلسله اقدامات احتياطي انجام گرفت، از جمله شوراي امنيت ملي از ستاد مشترك خواست چگونگي روند اوضاع را از نظر نظامي در ايران روشن نمايد. به اين ترتيب كه اگر شاه درخواست كند براي پشتيباني نظامي از يك دولت غيركمونيست وارد عمل شويم، اقدام عملي لازم خواهد بود، در نتيجه ستاد مشترك نيز، يك

ص: 179

اقدام نظامي اضطراري احتمالي در ايران را مورد مطالعه قرار داد كه قرار بود به پشتيباني از تقاضاي شاه به عمل آيد و شامل نقشه هاي اضطراري براي صف آرائي نيروهاي زميني، هوائي و دريائي در ايران مي گرديد.(1)

حتي آيزنهاور قبل از تصدي مقام رياست جمهوري رويدادهاي ايران را به دقت پيگيري مي كرد. در همان ژوئن 1951 درست پس از ملي شدن شركت نفت ايران و انگليس، آيزنهاور به يكي از دوستانش نوشت:

در مورد ايران به نظرم همه چيز تراژيك است عده اي حماقت غرب را نيز به اندازه تعصب ايراني و توطئه كمونيستي در بروز اين مشكلات، مقصر مي دانند. پس پرده مي گويم من به حالتي رسيده ام كه در درجه اول و به عنوان راه حل به طرح نقشه اي مي انديشم كه ادامه جريان نفت به طرف غرب را ممكن كند. اوضاع آنجا هنوز به وخامت اوضاع چنين نيست، اما گاهي فكر مي كنم، همان موقعيتي را دارد كه چين، چند سال قبل داشت. واقعاً اميدوارم اين مصيبت در مورد ايران تكرار نشود.(2)

در طرح سرنگوني مصدّق سه سازمان شركت داشتند: سيا، وزارت دفاع و وزارت خارجه. نقش وزارت دفاع حياتي بود. هرگونه شانس موفقيت منوط به اين بود كه ارتش ايران تحت كنترل باشد. براي اين منظور، كارشناس ويژه اي به تهران عازم شد. شخص مورد بحث، «يك متخصص شبه نظامي سيا با تجارب جديدي در كره»، خوانده مي شد.(3)

روزولت كسي به نام «جورج كارل» را به ياد مي آورد و در مصاحبه اي با واشنگتن دي سي، در آوريل 1988، از او اسم مي برد، اين شخص، همان كسي است كه در كتاب روزولت به نام ضدكودتا، با نام مستعار پيتر استونمن از آن ياد مي شود. از نقش خود يعني سازماندهي دارودسته هاي خياباني كه آنهمه در روز كودتا كارساز بودند كاملاً آگاهي داشته است.(4)

يك چهره مهم ديگر ژنرال مك كلور است كه در ورودش به ايران در اوائل بهار 1953 توجه وابسته نظامي فرانسه را در تهران جلب كرد. وابسته نظامي فرانسه او را چنين

ص: 180

توصيف كرد:

كارشناس جنگ رواني است و در جنگ جهاني دوم در همين شعبه ستاد آيزنهاور كار مي كرد و در كره نيز خدمت كرده است. «مك كلور» از لحاظ لياقت و هوش، بسيار برتر از پيشينيان خود است.(1)

نام مك كلور بيش از اين هيچ گاه در ارتباط با كودتا ذكر نشده است، در تمام شواهد باقيمانده همچنان از كارول (جورج) به عنوان متخصص مورد نظر «سيا» نام برده شده است.

اينكه هر دو نفر اين افراد در «كره» خدمت كرده بودند چندان هم تصادفي نيست.(2)

روز 26 مرداد ژنرال مك كلور رئيس هيئت مستشاري نظامي آمريكا در ايران به ملاقات سرتيپ رياحي رئيس ستاد ارتش رفت و گفت:

سفير ما مي گويد ما نمايندة دولت آمريكا نزد دربار يعني شاه هستيم. حالا كه او رفته است سمتي دربارة مصدق نداريم.(3)

خود «لوئي هندرسون» سفير كبير آمريكا هم كه با عجله پس از فرار شاه با يك هواپيماي اختصاصي به تهران فرستاده شد همين اظهارات را به دكتر مصدق كرده است و گفته است:

او گفت پيغام شما را مي رسانم. يك ربع بعد به من تلفن كرد كه آقاي سفير كبير در پاسخ پيغام شما گفتند:

اين ملاقات از آن ملاقات ها نبود، بلكه خودم از ايشان وقت گرفتم و صريحاً اعلان نمودم چون دولت آمريكا، ايران را در كام كمونيسم مي بيند و كشورش در اختيار توده اي ها است ديگر رابطه اي با شما نخواهد داشت.(4)

فرد ديگري كه در جريان كودتاي 28 مرداد از طرف آمريكا به ايران فرستاده شد و در كتاب ناسيوناليسم در ايران نوشته ريچارد كاتم از او نام برده شده ژنرال «شوارتسكف» رئيس سابق مستشاران آمريكائي در ايران است.

در اين كتاب از قول دو نويسنده به نام هاي «ريچارد و كلاديس هاوكنس» در مقاله اي

ص: 181

زير عنوان «عمليات اسرارآميز سيا» چنين مي خوانيم:

شوارتسكف در مرداد 1332 به ايران بازگشت و گفت: آمده است تا با دوستان قديمي اش ديدار كند.

آنچه از نوشتة «ناصر نجمي» كه در آن زمان رئيس تبليغات آذربايجان و در تبريز بوده برمي آيد، اين است كه، شوارتسكف به ديدن سرلشگر اسماعيل رياحي فرمانده لشگر تبريز رفته بود و او را براي شركت و پشتيباني از كودتا آماده كرده بود. به احتمال زياد شوارتسكف با ديگر دوستان خود كه بيشترشان فرماندهان لشگرهاي خارج از تهران بوده اند نيز ملاقات كرده و به آنها نيز نظر آمريكا _ ارباب بزرگ را ابلاغ كرده است.

خيال مي كنم با وجود اين همه سند و دليل ديگر نپرسيد كه چرا دكتر مصدق جلوي كودتاچيان را نگرفت؟

س: با توجه به سلطه ديرپاي انگلستان و آمريكا بر كشور و يا حتي تلاش آلمان براي كسب سلطه در ايران،آيا دليل اين سلطه را ايجاد سد آهنين در برابر شوروي دانستن ايجاد انحراف در ذهن تاريخ نويس نيست؟ استعمار، سلطه فرهنگي و اقتصادي و سياسي داشت و اين سلطه فقط در ايران كه با شوروي مرز مشترك داشت اعمال نمي شد، بلكه در بسياري از مناطق ديگر جهان هم وجود داشت، مثلاً در عربستان كه هيچ مرزي با شوروي ندارد. اگر ريشه همة اين مسايل را انقلاب اكتبر شوروي بدانيم، به نظر مي رسد كه تحليلي است ناقص، به ويژه آنكه در جنگ دوّم جهاني، سه قدرت بزرگ،در نگهداري محمّدرضا، توافق داشتند.

ج: من نمي گويم فقط مسأله شوروي مطرح بوده است، مي گويم از لحاظ سوق الجيشي و نظامي، مسأله انقلاب اكتبر و شوروي مطرح بوده و از لحاظ اقتصادي،مسئله نفت . چرا كه در آن زمان هنوز نفت عربستان كشف نشده بود ايران مهم ترين صادركننده نفت به حساب مي آمد. ما اگر سياست انگلستان را، مثلاً در مورد همين جنگ دوّم ببينيم، درمي ِيابيم كه وحشت آنها اين بود كه نكند آلمانها بتوانند در ايران به نفت دست بيندازند. چون در اين صورت، نه فقط منافع اقتصادي گذشته شان از بين مي رفت بلكه در دوران جنگ، همه چيز را مي باختند چرا كه در زمان جنگ حيات آنها به نفت وابسته بود.

اگر از منابع نفت ايران محروم مي شدند مجبور مي شدند از آمريكا نفت بگيرند، كه حمل آن از درياها، بسيار مشكل بود و تقريباً محال مي نمود. مي بينيد كه من هميشه تأكيد مي كنم

ص: 182

كه نظريه هاي امپرياليستي، سياسي، نظامي،اقتصادي و فرهنگي است.

امپرياليسم در همة اين زمينه ها مي كوشد كه سياست خود را به كشورهاي تحت نفوذ خود اعمال كند البته در دوره هاي مختلف، شدّت و ضعف اهميّت هر يك از اين مقوله ها،تفاوت مي كند. در شرايط خاص، عاملي، مهم ّترين مي شود و در شرايط ديگري، عاملي ديگر.

در حال حاضر شما به همين امارات نگاه كنيد! با اين كه مي دانند جمهوري اسلامي ايران، هيچ خطري براي امارات به وجود نمي آورد و در فكر حمله هم نيست، مرتب القاي خطر مي كنند و از ايران براي امارات يك غول مهاجم مي سازند. چرا؟ براي اينكه هم از نظر اقتصادي و هم از نظر سياسي و فرهنگي، آنها را تحت سلطة دائمي خود نگه دارند.

س: القاي وحشت؟

ج: بله، القاي وحشت، در مورد شوروي هم هميشه اين سياست، اعمال شده است، در كتابهايي كه در آمريكا چاپ شده، كتابي است كه يك نفر به دستور وزارت امور خارجه آمريكا، اقدام به تهيه و چاپ آن كرده است. كتاب بسيار جالبي است،(1) نويسنده در اين كتاب اين بحث را مطرح مي كند كه شوروي، بجز در مورد واقعه آذربايجان،كه معلوم نيست چه علّت و هدفي داشت، هيچ گاه خيال تجاوز و نظر ارضي به ايران نداشته و حتي خواهان نفت ايران هم نبوده است.

شوروي هميشه خواستار اين بود كه در ايران، يك دولتي كه روابط دوستانه و عادي با شوروي داشته باشد، برسر كار باشد. چرا كه منافعي كه از نظر نظامي مي توانست در ايران به دست آورد، در مقايسه با منابع عظيمي كه شوروي داشت آن قدر ناچيز بود كه، بود و نبود آن تأثيري بر اقتصاد شوروي نمي گذاشت.(2)

شوروي به خوبي مي دانست كه ايران، آن قدر براي امپرياليسم ارزش دارد كه تجاوز نظامي اش به ايران، جنگ جهاني ديگري را به دنبال خواهد آورد و شوروي توان آن را نداشت تا جنگ عالم گير ديگري را تحمّل كند. امّا امپرياليسم، از شوروي همان «لولو» را درست كرد

ص: 183

براي آنكه نه فقط دوست سرسپرده اش در ايران را به انقياد درآورد، بلكه حتي عناصر ملّي، مثل جبهه ملّي و نهضت آزادي را هم بترساند كه خطر، خطر كمونيسم است.

ما، يادمان است كه بني صدر مي گفت: آقا، آمريكا هزار فرسنگ دورتر از ماست، براي ما خطري ندارد، خطر اينجا، در بالاي سر ما است. اين خطر اساسي مي خواهد ايران را ببلعد، حالا ما مي دانيم بني صدر چه سياستي را دنبال مي كرد، چرا آمريكا را فراموش مي كند و به قول امام به نسيه مي سپارد و شوروي را به عنوان خطر بزرگ و فوري مطرح مي كند؟ براي اينكه نظر مردم را به سمت ديگري برگرداند تا خطر اصلي را فراموش كنند و به آن توجه نكنند. در همه جا، همين سياست دنبال مي شود. در شرق دور، خطر جمهوري خلق چين را مطرح مي كنند، براي چه؟ براي مطيع نگه داشتن كره جنوبي، تايوان، سنگاپور و... اينها شگردهاي آمريكا، در همه جاي دنيا است، هم از لحاظ فرهنگي و هم از لحاظ سياسي، اقتصادي و نظامي.

س: حالا بعد از اين توضيحات بهتر است به 28 مرداد برگرديم، به نظر شما،اهميّت همسايگي ايران با شوروي، براي آمريكا و اعمال سياست آن در ايران در همان سال هاي آغاز دهة 30، تا چه حد بود؟

ج: همانطور كه شما گفتيد و من هم مي پذيرم، سياست هاي استعماري، يك رشته شيوه هاي عمومي دارند كه در همه كشورها به كار گرفته مي شود و اصلي ترين آن، برقراري سلطه اقتصادي، سياسي و فرهنگي بر كشورهاي تحت سلطه است. امّا هر كشوري داراي ويژگيهاي خاص خويش است كه در شرايط زماني و مكاني معين، ظاهر مي شود و سياست استعماري مجبور مي شود شيوه ها و اهداف عمومي خود را با در نظر گرفتن اين ويژگي ها، تنظيم كند.

نسبت تأثير اين دو بخش، يعني ويژگي هاي زماني و مكاني يك كشور و هدف هاي عمومي استعمار باز در شرايط گوناگون متفاوت است. گاه تأثير اوّلي سنگين تر است و گاه تأثير دومّي. در كشور ما و در سال هاي 1320 تا 1332، رشد افكار چپ به ويژه پس از پيروزي تاريخي ارتش شوروي بر ماشين جنگي هيتلر و دست يابي سريع شوروي به بمب اتم كه تا آن زمان در انحصار آمريكا و انگليس بود، براي سياست آمريكا نگران كننده بود. با اين توضيح كه انقلاب كبير چين هم پيروز شده بود و درجنگ كره هم، آمريكا، جز ناكامي، نصيبي نبرد. تاحدي كه ريچارد كاتم اعتراف مي كند شكست كره، رهبران آمريكا را به بيماري

ص: 184

عصبي (پارانوئيد) وحشت از خطر كمونيسم مبتلا كرد و كميسيون مك كارتي در سناي آمريكا، مشغول«جن گيري» و يافتن و پاكسازي افراد متمايل به كمونيسم شده بود و حتي فيزيكدان نامدار آمريكا« اوپنهايمر» رهبر گروه خلاّقان بمب اتم را تنها به اين علّت كه از انداختن بمب اتمي در هيروشيما و ناكازاكي، ابراز ناخشنودي كرده بود، به اتّهام تمايلات كمونيستي، براي پاسخ گويي به كميسيون دعوت كردند. اين مجموعه عوامل موجب حساسيّت آمريكا نسبت به رشد جنبش چپ در ايران شده بود.

خاطرات«وودهاوس» مأمور براندازي دكتر مصدّق، نامه آيزنهاور به دوستش،كه در آن وضع ايران را با چين مقايسه كرده است، بيانيه دولت آمريكا و مصاحبه آيزنهاور بعد از همه پرسي درباره انحلال مجلس هفدهم و سرانجام نوشته ريچارد كاتم، اسنادي است كه نشان مي دهند براي آمريكا در آن زمان مقابله با خطر كمونيسم در ايران، و دست يابي به نفت ايران كه از ديرباز (از 1300 شمسي) آمريكا در پي آن بود دوشادوش هم قرار گرفتند. تمام اقدامات آمريكا و به صدا درآوردن پياپي زنگ خطر، براي اين بود كه ذهن مردم را از خطر اصلي به سمت خطر موهوم ديگري معطوف و منحرف كند. به همين خاطر هم وودهاوس، صريحاً در خاطراتش مي نويسد:

«من نمي خواستم متكي شوم به اينكه قصد دارم آمريكايي ها را وسيله بيرون كشيدن بلوط از آتش قرار دهم. بنابراين تصميم گرفتم به جاي اينكه بگويم قصدم بازگرداندن تسلط بر نفت است براين نكته تكيه كنم كه خطر كمونيسم، ايران را تهديد مي كند. استدلالم هم اين بود كه حتي اگر مسئله نفت از طريق مذاكره با مصدّق، ممكن مي شد، باز هم مصدّق نمي توانست در برابر كودتاي حزب توده با حمايت شوروي مقاومت كند و لذا بايد بركنار مي شد.»(1)

س: در تحليل هائي كه درباره عصر پهلوي و حكومت محمدرضا مي شود و كلاً در تحليل هايي كه درباره تاريخ 60 ساله اخير ارائه مي شود، اختلافات و نگرش هاي متضادي در بين قلم زن ها ديده مي شود و هر كدام از دريچه اي به موضوع نگاه مي كنند. دسته اي، رضاخان را ملّي، خادم و خدمتگزار مي دانند. جمعي، او را قلدر و ديكتاتور و ضدملّي مي دانند. گروهي او را بنيانگذار ايران نوين و زنده كننده تاريخ 2500 ساله و ناسيوناليسم

ص: 185

و از اين قبيل، تصوير مي كنند. بخشي او را گماشته انگليس مي دانند كه خودش نيز هنر و كارآيي هايي داشته است. آنچه كه از اسناد و مدارك، حال در همين حد مغشوش، بر ميآيد اين است كه در پشت سر رضاشاه، يك جريان ماسوني با قدرت استعماري وجود داشت كه سياست ها را به او ديكته مي كرد و در ظاهر هم رضاخان به آن عمل مي كرد. امّا پشت پرده، تيپ هائي مثل فروغي، نصرالله تقوي، تقي زاده، اصغر حكمت و صدرالاشرف علم و...، تيپهائي بودند كه مستقيم به امپرياليسم وصل بودند. حالا با توجه به اين تقسيم بندي هائي كه حتي در بين بعضي از تاريخ نگاران خارجي هم وجود دارد نظر شما چيست؟

ج: درباره جريان فراماسونري در ايران، اطلاعاتم خيلي محدود است. غير از همان چيزهائي كه به طور كلّي، بعضي ها را خوانده ام، امّا دراين كه جريان ماسوني، به طور كلّي، (مثل بهائي گري) يكي از شاخه هاي ويژه فعاليّت هاي امپرياليستي است، ترديد ندارم. عناصر ماسوني، تنها عمله ظلم بودند و خودشان كاره اي نبودند. شريف امامي، كاره اي نبود كه اثر مهمّي داشته باشد. او يك عامل مستقيم بود.

اخيراً، از دكتر فخرالدّين عظيمي، كتابي در تهران ترجمه شده با عنوان: بحران دموكراسي در ايران كه با استفاده از اسناد منتشر شده وزارت خارجه انگلستان، تحليل بسيار جالبي از جريان سال هاي 1320 تا 1332، ارائه داده است.

با بهره گيري از همين اسناد، كه از طرف وزارت خارجه انگليس و آمريكا، منتشر شده (البتّه با در نظر گرفتن اين نكته كه هم سيا و هم ام _ آي _ 6، مقدار معيّني از بهترين اسناد را در بخش غير قابل انتشار نگه مي دارند). و با توجه به اسناد ديگري كه مي توان از مجموعه اسناد ملّي و اسناد وزارت خارجه ايران، جمع آوري كرد، مي توان مجموعه بسيار جالبي درباره وقايع 60 سال گذشته ايران (از 1298 تا 1357) تهيه كرد كه براي تاريخ نويسان واقع گرا، منبع پر ارزشي خواهد بود. كار مهمّ ديگر، گردآوري و آماده كردن افراد لازم براي بهره گيري ازهمه اسناد و آموزش اين افراد كه بايد به زبان انگليسي هم تسلط داشته باشند و اضافه كردن مدارك جديد به مجموعه است.

وزارت خارجه آمريكا و انگليس، هر سال و يا هر چند سال يك بار، بخشي از اسنادي را كه سي سال از عمرشان گذشته، منتشر مي كنند و اين خود، كار بسيار با اهميّتي است. براي بهره گيري همه جانبه از اين اسناد، تأسيس يك پژوهشكده ويژه، با افراد علاقمند و داراي

ص: 186

توانايي كافي ضروري است. اين پژوهشكده با بهره گرفتن از اين اسناد كه بي اندازه غني است، مي تواند درباره تاريخ 60 ساله گذشته كشور، مطالب تازه اي را كه تا به حال منتشر نشده است، به جامعه تحويل بدهد.

س: البته در دو مورد، اقدام كوچكي صورت گرفته است كه فكر مي كنم، احتمالاً شما آنها را نديده ايد.

يك مورد انتشار اسناد وزارت امور خارجه ايران است. به صورت مقاله و كتاب، اسنادي چاپ شده است و بعضي از آنها مفصل هم هست. مثل اسناد روابط ايران و دولت عثماني كه 3 جلد را شامل مي شود. درباره قاجار و نيز درباره مشروطيت هم كتابهايي منتشر شده است، بعضي ها يك جلدي و برخي هم بيشتر.

مورد دوّم، مجلّه تاريخ معاصر ايران است كه بنياد مستضعفان انتشار آن را شروع كرده و تا به حال، چند شماره از آن منتشر شده است. كار شروع شده امّا هنوز در اوّل راه هستيم.

ج: همان طور كه شما گفتيد، اينها همه سند است امّا تحليل نيست. اين يك قدم موفّق است كه اسناد در دسترس باشد امّا پژوهشكده اي كه گفتم، كارش استفاده و تحليل اين اسناد است.

س: يك بحث هم اين است كه آيا ما بايد اسناد را با تحليل ارائه بدهيم و يا براي جلوگيري از پيش داوري محقّقين، بدون تحليل تا در رشد سياسي و جهت گيري اجتماعي مؤثر باشد؟

ج: نداريم چنين محقّقاني را، محقّقي كه اين كار را بكند نداريم، شما كدام محقّق را مي شناسيد؟

س: مثلاً الآن دو جلد كتاب درباره اسناد شهرباني در فاصله سال هاي 1324 تا 1329 درآمده كه فقط گزارش است.

ج: خوب، شما مي گوييد كه محققين بيايند و درباره اين ها تحليل بنويسند، كدام محققين؟

محقّقي كه زندگيش تأمين شده باشد و فقط دنبال اين مسائل برود، نداريم. الآن هر كسي را كه مي بينيد، به دنبال نان شب و روز خود است.

س: اين درست، امّا از طرف ديگر، ما عده اي دانشجو داريم و نيز اساتيدي كه شغل آنها تدريس همين تاريخ است و از همين راه، امرار معاش مي كنند، مراكز علمي و

ص: 187

تحقيقاتي ما هم در حال ورود به اين مرحله هستند، من فكر مي كنم طليعه هايي پيدا شده است.

ج: همين گروههايي را كه شما گفتيد اين قدر گرفتاري دارند كه حتي شايد به كار تحقيق و يا حتي تكميل معلومات خود هم نمي رسند. چندي پيش يك ميزگرد تحقيقاتي با شركت سه تن از دانشمندان با ارزش كشور، آقاي دكتر منصوري و خانم دكتر معظمي، از تلويزيون پخش شد، اين افراد به ترتيب استاد دانشگاه تهران، دانشگاه شريف و متخصصّ بيوتكنولوژي بودند، اين دانشمندان گفت و گوي بسيار بسيار ارزنده اي درباره وضع علم در ايران داشتند كه واقعاً دردآور بود و نشان مي دهد كه وضع تحقيقات علمي در ايران، چقدر عقب تر از دنيا است و امكانات ما تا چه حد محدود. در نتيجه امكانات موجود بخاطر نداشتن امكانات ديگر، كاملاً بلا استفاده مانده است.

بحث بسيار جالبي بود، در همين بحث مطرح مي شود كه عده زيادي از استادان دانشگاه، كارشان به يك كار تكراري تبديل شده است و نه كار تكميلي. مطرح شد كه در بعضي از رشته ها، معلومات يك استاد دانشگاه، فقط سه سال كاربردي است. در رشته هايي مثل مهندسي، سه سال و در بعضي رشته هاي ديگر، 5 سال. چرا كه بعد از اين مدّت، آن قدر مطلب نو و جديد در آن رشته مطرح شده و علم تكامل پيدا كرده كه دانسته هاي 3 يا 5 سال پيش كمبود جدي دارد. اكثر اساتيد ما امكانات همسويي با علم جديد را در اختيار ندارند.

س: ببينيد، من نمي خواهم اين مسايل را انكار كنم. امّا همه اشكال به كمبود امكانات برنمي گردد. بعضي ها روحيّه اين كار را ندارند. پزشكان ما هم همين طورند.

مثلاً يك پزشك، هم وضع مالي خوبي دارد و هم امكان آن را كه كتاب هاي جديد انگليسي تهيه بكند، حتي با دلار 400 توماني، امّا اين كار را نمي كند. با اين كه وقتش را هم دارد. به هر حال متأسفانه بسياري از افاضل ما تن به كار نمي دهند و فقط انتقاد دارند، اين، مسئله مهمي است.

ج: خوب، بسياري از مهم ترين، پزشكان و استادان ما حرفه اي شده اند، دانشي را كه دارند مي فروشند و تاجر شده اند. حالا به هر قيمتي كه شد. امّا عده اي هم هستند كه علاقمندند دانش خود را با دانش دنيا پيش ببرند. اين است كه من مي گويم امكانات محدود است.

امكانات اين گروه محدود است، ديگران در ميان همان امكاناتي كه دارند، غوطه مي خورند و زندگي شان ادامه دارد و دل به اين كارها نمي دهند. به اين ترتيب، علم و مدرك

ص: 188

حرفه اي شده است، مثل ورزشكاران حرفه اي. اينها كارشان اين است و زندگيشان هم تأمين مي شود. استادهائي هستند كه سه، چهار جا كار مي كنند كه درآمد بيشتري داشته باشند تا بهتر بتوانند زندگيشان را تأمين كنند. حقوق ماهيانه يك استاد دانشگاه شايد اكنون در حدود 50 تا 60 هزار تومان باشد، ولي با اين درآمد، تنها مي شود يك زندگي خيلي محدود داشت.

با در نظر گرفتن اين كه كرايه يك آپارتمان با دو اطاق خواب اكنون چند هزار تومان بيش از حقوق ماهيانه اي يك استاد دانشگاه است، اين استادان براي تأمين خوراك، پوشاك، سامان خانه، آموزش فرزند يا فرزندان و ... بايد چند كار آموزشي ديگر هم بكنند و چنين استاداني كجا مي توانند وقتي براي گسترش دانسته هاي خود پيدا كنند.

افراد استثنائي از استادان، پزشكان و مهندساني كه امكان مالي و يا درآمد كافي دارند مي توانند به خود اجازه دهند بخشي از سال را براي بالا بردن دانسته هاي خود به كار گيرند.

آن وقتي كه آزاد بودم، پزشكي را مي شناختم كه به طور منظم هر سال يك ماه مرخصي مي گرفت و پزشك درجه اول و جراح قلب بود. او در اين مدّت مرخصي، به استراحت نمي رفت، بلكه فقط براي مطالعه و آموختن شيوه هاي جديد در كارهاي جرّاحي قلب، به آمريكا مي رفت. در آنجا زير نظر استادان بزرگ، كار مي كرد. البته درآمدش هم به اندازه اي بود كه بتواند اين كار را انجام بدهد، حالا خودش هم، امكانش را داشت و هم علاقه اش را. ولي ما، عده اي استاد داريم، به خصوص آنهايي كه با تاريخ و ديگر علوم اجتماعي سر و كار دارند، كه علاقه دارند ولي امكانش را ندارند.

س: با توجه به جوّ موجود در جامعه ايران و نيز نياز جامعه و بافت فرهنگي و اجتماعي آن، عدّه اي معتقدند كه در شرايط حاضر، بهترين اقدام، شناساندن رجال معاصر به نسل جوان است و اگر اين كار را بكنيم، زودتر به نتيجه مي رسيم. چرا كه در تاريخ ايران، افراد و رجال مختلف بودند كه جريان خاص تاريخي ايجاد كرده اند، مثلاً ما وقتي انقلاب مشروطه را مطرح مي كنيم، تقي زاده را نماينده يك جناح مي دانيم و يا افرادي مثل شجاع الدين شفا، پورداود، علي اصغر حكمت، محمدعلي فروغي و نظاير اين افراد. استدلال اين عده اين است كه معرّفي اين رجال، مهم تر از وقايع نگاري تاريخي است. جامعه ما اگر رجال سياسي را خوب بشناسد و تفكّر و كارنامه سياسي و فرهنگي و عملكرد آنها را نقد و بررسي كند به ديد وسيعي دست پيدا خواهد كرد. در مقابل اين طرز تفكّر، عده اي هم اين استدلال را مطرح مي كنند كه معرّفي رجال، كافي نيست. بلكه

ص: 189

بايد وقايع نگاري كرد و وقايع تاريخي، خود، بيانگر موفّقيت و سير تحوّلات آن و يا قوت و ضعف هاي آن است.

دسته سوّم هم، كساني هستند كه مي گويند: بايد درباره موضوع تاريخ، به عنوان يك بحث تئوري و بحث كلاسيك كار كرد. يعني، بيائيم بگوئيم تاريخ چيست؟ وقايع تاريخي چه طور صورت گرفت و ... بعد هم بيائيم تاريخ را ارائه بدهيم و آن را تحليل كنيم. با توجه به مطالعه شما در كتب تاريخ و بررسي نظر سه جريان فوق، به نظرتان كدام درست است؟

ج: به نظر من، يك تركيب از اين سه جريان مفيد و سودمند است. يعني، اوضاع اجتماعي رويدادها و ارتباط شخصيت ها با اين رويدادها و خصوصيات اين شخصيت ها، همه و همه با هم مي تواند تاريخ باشد. هر كدام از اينها را كه جدا كنيم، مثل اين است كه گردن يكي را ببريم و دست و پايش را هم ببريم و بعد او را به عنوان انسان كامل به مردم نشان دهيم. اين سه جنبه است كه با هم تاريخ را نشان مي دهند، شما بايد تاريخ يك دوران را در مجموعه اين عوامل دريابيد، يعني، اوضاع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي اين دوران چه بوده و چه مسائلي مطرح مي كرده و اين بشود پايه كار شما. بعد، ببينيد روي اين پايه، چه جرياناتي بوجود آمد. و سوم اين كه، چه عناصري در اين جريانات نقش مؤثر داشته اند. اين تركيب مي شود يك تركيب علمي. هر كدام از اين عوامل را حذف كنيد، بدن، بدون سر يا بي دست و پا مي شود.

لئون تولستوي متفكر و نويسنده نامدار روس در كتاب بزرگ خود «جنگ و صلح» به كساني كه مي كوشند نقش شخصيت را در روند رويدادها نسبت به ديگر عوامل برجسته كنند چنين مي گويد:

سرايندگان كهن براي ما سروده هاي نمونه اي باقي گذارده اند كه در آن قهرمانان همه رويدادهاي تاريخ را به وجود مي آورند و ما هنوز توان آن را نداريم به اين واقعيت پي ببريم كه براي دوران ما، آن گونه تاريخ نويسي بي معنا است.(1)

س: حالا تفكيك آنها چه ضررهائي دارد؟

ج: ضررش اين است كه ناقص است. جريان را به طور كامل نشان نمي دهد. بخشي از

ص: 190

كل را نشان مي دهد. شما تقي زاده را معرفي كنيد كه اين آدم چه كاره بوده، اين معرفي، تعيين كننده چه چيزي از انقلاب مشروطه است؟ آيا نقش تقي زاده، در انقلاب مشروطيت تعيين كننده بود؟

س: تقي زاده نه، اما آنهايي كه تعيين كننده بوده اند چه؟ آنها كه نقش اصلي را داشته اند؟

ج: نه، باز هم اشكال باقي است. هيچ فردي در انقلاب مشروطيت نقش تعيين كننده نداشته است تا زماني كه از اهميّت انقلاب مشروطيّت در تاريخ معاصر، ارزيابي كلي نداشته باشيم، مشكل باقي است. اثر اين انقلاب نه تنها در ايران، بلكه در جهان و بر مردم و نيمه مستعمره، كم نبوده است. لنين، ارزش فوق العاده اي براي انقلاب مشروطيت ايران، قائل بود. اگر به جاي بررسي ريشه اي انقلاب، درباره شخصيّت و نقش آقاي بهبهاني صحبت كنيم و يا آقاي طباطبائي، راه به جايي نمي بريم. تركيب تمام جريانات نظام خودكامه پادشاهي، خواستهاي مردم آذربايجان، گيلان و تهران، گروهها و دسته ها و احزاب گوناگون، نقش امپرياليسم و خلاصه بررسي تمام اين عوامل است كه روشن كننده چهره انقلاب است. تحليل علمي مسأله بسيار مهم است، تأثير اوضاع اقتصادي، سياسي، فرهنگي جامعه ايران در بروز انقلاب، ارتباط آن با انقلاب 1905 در روسيه تزاري كه مدّتي قبل از حوادث مشروطه در روسيه به وقوع پيوست. تلاش انگلستان براي مهار و جلوگيري انقلاب، نقش تزاريسم روسيّه در تلاش براي تلاشي و شكست نهضت مشروطيت و نقش عناصر وابسته، همه و همه، مسايلي هستند كه اگر بيان نشوند، تاريخ حقيقي نهضت شكل نمي گيرد. من، به هيچ وجه، با تكه تكه كردن عوامل تاريخي موافق نيستم.

س: يكي از مشكلاتي كه ما در تاريخ معاصر داشته و هنوز هم داريم، فقدان موّرخ و يا تاريخ نويسان حرفه اي است.

به همين دليل، تاريخ نگاري ما يا تحت تأثير مستشرقين شرقي بوده يا غربي لذا كساني كه به عنوان تاريخ نويسان ما مطرح بودند، هيچ كدام جرأت و شهامت برخورد مستقل با تاريخ و حوادث تاريخي را نداشته اند. اكثر اين افراد در قالب هاي از پيش تعيين شده، به تاريخ نگاري دست زده اند و همين است كه موّرخان ما نتوانستند به موقعيّت هاي اجتماعي خودشان، اشراف داشته باشند. مثلاً عده اي تحت تأثير ادوارد براون بوده اند و برخي تحت تأثير ايوانف و امثال آن، نظر شما چيست؟

ص: 191

ج: واقعيّت اين است كه ما در طول 60 سال گذشته، غير از احمد كسروي، مورّخ واقعي نداشته ايم. بقيه، خوشه چينان تاريخ بوده اند و به جمع آوري اطلاعاتي از اين طرف و آن طرف دست زده اند و يا از مورّخان خارجي، مطالبي را گرفتند و جمع كردند. تنها كسي كه كار مستقل صورت داده، احمد كسروي است كه تاريخ مشروطه و تاريخ هيجده ساله آذربايجان را نوشته كه جداً آثار با ارزشي هستند، بقيه افراد خوشه چينان تاريخ كه يا از مستشرقين غربي و يا گاهي اوقات هم توده اي هاي ما از مورّخان شوروي گرفته اند. به عقيده من درباره تاريخ معاصر ايران، يعني دوران بعد از مشروطه و به ويژه از زمان كودتاي رضاخان تا انقلاب، تاريخ نويسان شوروي هم جهت گيري هايي دارند كه گاهي به كلّي نادرست است. برخي رژيم محمّدرضا را محكوم كرده اند، بعضي ها اصلاحات ارضي را محكوم كردند، بعضي ديگر هم از اصلاحات ارضي به عنوان اصلاحاتي دمكراتيك و انقلابي، حمايت كردند و مسايلي از اين قبيل، كه تحت تأثير مناسبات روز و روابط اقتصادي و سياسي دولت شوروي با ايران، قرار داشته است.

س: به خصوص اگر در نظر بگيريم كه اكثر تاريخ نويسان خارجي، از كشورهاي غربي هستند كه اغلب، گرچه مستشرق و ايرانشناس بودند امّا در كنار تحقيق در مورد ايران، مأموريت هاي جاسوسي و اطلاعاتي هم داشته اند. مثلاً ادوارد براون كه خودش فراماسون بود، در اينجا تشكيلاتي درست كرد. يا خانم لمبتون يا ژنرال سرپرسي سايكس، ريچارد كاتم و ... كه همه اين آدم ها، ضمن اينكه آثار باارزشي هم نوشته اند امّا، با سلاح آگاهي و احتمالاً يا پيش زمينه ذهني و انحراف و مسايلي از اين قبيل، چندان هم بي طرف نبوده اند. اين طور نيست؟

ج: اين مسئله را بايد به 2 شكل مورد بررسي قرار داد، يكي اينكه تاريخ نويس در متن، به انحراف و القاء پرداخته و ديگر اين كه نويسنده، آنچه را كه نوشته درست نوشته امّا در كنار بررسي تاريخي، يك مأموريت ديگري هم داشته كه نقشي در قلم او نداشته است.

مثلاً خانم لمبتون، كار تحقيقي بسيار جالبي درباره عشاير نوشته كه كار خوبي است. امّا اين خانم، در عين حال وظيفه ديگري هم داشته، يعني مأمور سازمان جاسوسي (ام _ آي _ 6) انگلستان هم بود. او آدم باسوادي هم هست.

بي جهت نيست كه استاد دانشگاه آكسفورد مي شود. در حال حاضر هم شايد اين بانو، يكي از مشاوران (ام _ آي _ 6) باشد.

ص: 192

س: مي گويند ايراني ها حافظه تاريخي ندارند و اشتباهات تاريخ را تكرار مي كنند، به زبان ديگر، ايراني ها محكوم به شكست مكرّر هستند و تاريخ برايشان آئينه و چراغ راه نيست. حتي در مورد خواص و روشنفكران ما هم اين مطلب مصداق دارد.

ج: آيا اين يك ويژگي است كه ما آنرا به ايرانيان نسبت بدهيم؟ به نظرمن، اين مطلب تعميم غير واقع بينانه اي است. مردم عادي، كارگران و زحمتكشان، به دليل پائين بودن ميزان تحصيلاتشان، خيلي كم با تاريخ سر و كار دارند و فقط از رويدادهايي كه خودشان در آن حضور داشتند مطلعند. امّا تحصيلكرده هاي ما هم كمي با تاريخ سر و كار دارند. علاقه اين قشر به تاريخ، بسيار ناچيز است. حتي در نظام آموزشي ما، اين علاقه به تاريخ و اهميّت درس تاريخ، ديده نمي شود در گذشته نبود و حالا هم نيست. من نمي دانم، آيا اين علاقمندي در نظام آموزشي ما هست يا نه؟

س: تصور نمي كنم. گرچه مسايلي در رسانه ها و يا در محافل مطرح مي شود، امّا قطعاً كافي نيست.

ج: وقتي چنين تربيتي نباشد، جامعه اي كه محدود است و امكانات وسيعي هم ندارد تا از همه چيز مطلع شود و از راديوهاي بيگانه هم تقلّب و تحريف مي شنود؛ هرگز شناخت درستي نسبت به تاريخ به دست نمي آورد. به خاطر همين نمي شود گفت كه ملّت ما فراموشي تاريخي دارد و يا به تاريخ بي علاقه است. همه مردم دنيا همين طوراند. شما خيال مي كنيد در اروپا، اكثريت مردم به اين مسائل اهميتي مي دهند؟ اكثريت مردم به زندگي روزمرّه خودشان مي انديشند. آن قشري كه بايستي با اين مسائل ارتباط داشته باشد علاقمند باشد، قشر معين تحصيل كرده ها است و يا افرادي كه در جريان هاي سياسي شركت دارند، و يا دست كم به آن علاقه دارند و به ويژه چپ گرايان. البته در كشورهاي پيش رفته ميزان تحصيل كرده به مراتب بيشتر از ايران است. تحصيلات متوسطه، در اغلب كشورها حداقل تحصيل است. يا شمار دانشگاه ديده ها در آن كشورها خيلي بيشتر از ايران است. بيشتر آنها هم همانطور كه گفتم حرفه اي هستند و دنبال زندگي عادي خود. تاريخ، برايشان يك مسئله است. كتابخواني در اروپاي غربي فوق العاده كم است. در شوروي و روسيه هنوز هم كتاب خواني به طور عجيبي وجود دارد. آقاي صابري، مدير گل آقا، اخيراً مسافرتي به روسيه كرده و خاطراتي از اين سفر نوشته است. او نوشته است كه در مترو مسكو كه مي نشستم، مي ديدم همه، مشغول خواندن روزنامه يا كتاب هستند. معلوم مي شود كه هنوز اين عادت ترك نشده است. هر كسي

ص: 193

كه از محل كارش يا هر جاي ديگري به جاي ديگري مي رود و نيم ساعت يا يك ساعت مجبور است در مترو بنشيند حتماً مشغول كتاب خواندن است. كتابهائي هم كه مي خواند كشكي نيست. معمولاً شما مي بينيد از نويسندگان خارجي مي خوانند. يك نمونه بسيار جالبي يادم هست كه نويسنده نامدار فرانسوي، «رومن رولان» نويسنده « ژان كريستف» و «روان شيفته»(1) و شرح زندگي «گاندي» و «بتهوون»، مي گويد كه من روزي، از كارگران كارخانه اي در سيبري نامه اي دريافت كردم كه نوشته بودند: «رفيق رومن رولان، از كتاب جان شيفته شما، فقط چهارده شماره در كتابخانه كارخانه ما بيشتر نيست. و چون همه، علاقمند به خواندن آن هستند، ماهها طول مي كشد كه نوبت به ما برسد. ما خواهش مي كنيم شما به دولت شوروي توصيه بكنيد كه 10 _ 15 جلد از اين كتاب را به كارخانه ما بفرستند.»

علاقه مندي به كتاب در شوروي تا اين حد زياد بود. در شوروي، كتاب ها معمولاً در دويست هزار تا چهارصد هزار نسخه چاپ مي شدند و آنهم نه يكبار بلكه چند بار. ترجمه هائي از نويسندگان بزرگ خارجي و نويسندگان روسي، مثلاً از آثار « لئون تولستوي»، شايد چند ميليون نسخه چاپ شده است. كتاب هائي مانند «گذاري از رنج ها» نوشته الكسي تولستوي و كتاب «دُن آرام» نوشته شولوخوف، از همين جمله اند. ولي ميزان كتابخواني در اروپاي غربي، فوق العاده پائين تر است و اين از شمار نسخه هاي چاپ شده ديده مي شود.

٭٭٭

س: بد نيست باز هم به مطالبي درباره مسائل سال هاي 24 و 25 بپردازيم، نظر شما درباره حزب ايران و حزب دموكرات قوام و اختلاف شان با حزب توده چيست؟

ج: بله، حزب ايران، جمعي بود از روشنفكران، مهندسين، اساتيد دانشگاه. جداي از اين حزب، دكتر سنجابي هم حزبي داشت به نام حزب ميهن، اين حزب هم به حزب ايران پيوست. اللهيّار صالح و دكتر سنجابي در رأس اين جريان قرار داشتند بعدها افراد ديگري به اين حزب پيوستند. حزب ايران فعّاليت حزبي ويژه اي نداشت، مجمعي بود از روشنفكران ملّي گرا و آزاديخواه و بهتر است بگويم كه حزب نبود و بيشتر به يك مجمع و انجمن شبيه بود.

امّا حزب قوام. حزب دموكرات قوام در 1325 تشكيل شد. مهندس رضوي و مظفر بقائي،

ص: 194

به عنوان كانديداهاي قوام از كرمان در انتخابات شركت كرده و انتخاب شدند امّا بعدها كه حزب قوام از هم پاشيد و با كودتاي خسرو هدايت، هواداران قوام اخراج شدند، مهندس رضوي و پس از آن بقايي، از فراكسيون حزب دموكرات، كناره گيري كردند. با بيرون رفتن آنها، حزب دموكرات، درباري شد. در اين زمان، قوام بركنار شده بود، امّا در دوران حضور قوام، حزب ايران با حزب توده ائتلاف كرد و به اتّفاق فرقه دموكرات آذربايجان و حزب دموكرات كردستان، جبهه اي درست كرديم كه حاصل آن، همان دولت ائتلافي قوام بود.

س: در مورد ائتلاف قوام و حزب توده، آيا مي توان تحليلي را كه عده اي ارائه مي دهند مبني بر نوعي ائتلاف آمريكا و شوروي در ايران، پذيرفت؟

ج: در اسنادي كه ما داريم، چنين چيزي نيست. قوام وقتي روي كار آمد كه روزولت زنده نبود. روزولت 2 ارديبهشت 1324 فوت كرد و قوام در بهمن همان سال يعني 10 ماه بعد، به قدرت رسيد. قوام در دوره ترومن روي كار آمد. يكماه بعد از نخست وزيري او، جرج آلن كه مجري سياست ضدشوروي بود، به عنوان سفير آمريكا به ايران آمد و سياست آلن عليه شوروي بود. سند معتبر در اين مورد، تلگراف آلن است كه قوام را بهترين عنصر براي كلاه گذاشتن بر سر روسها مي داند. ايالات متّحده آمريكا، شاه و ساير اعضاي هيئت حاكمه، همه و همه، طرفدار بازگشت قوام و زمامداري او بودند. به اعتراف آلن، قوام، فعّال ترين و قوي ترين مرد صحنه ايران و احتمالاً تنها شخصي بود كه مي توانست مانع سقوط كشور ديگري به دامن مسكو گردد.(1)

س: ماهيّت قوام از قديم، شناخته شده بود. يعني از سال 1300 كه نخست وزير بود، ماهيّتش روشن بود. اين قوام باقي مانده از عصر قاجار و برادر وثوق الدوله عاقد قرارداد 1919 و بعد جريان خراسان بود.

ج: همين جور است، قوام پيش از نخست وزيري رضاخان، يك بار در سال 1300 و يك بار در سال 1302 نخست وزير شد. در نوبت اوّل امتياز نفت ايالات شمال ايران را به كمپاني آمريكايي استاندارد اويل واگذار كرد. در همين دوره نخست وزيري اش، دكتر ميلسپو را براي سرپرستي سياست مالي و اقتصادي ايران، براي 5 سال به ايران دعوت كرد. ميلسپو به ايران آمد ولي امتياز نفت به خاطر اعتراض اتحاد شوروي و انگلستان، عملي نشد. بار دوّم، قوام، در

ص: 195

سال 1303 نخست وزير شد.

اين بار هم او امتياز نفت همان 5 ايالت شمال ايران را به كمپاني آمريكايي سينكلر واگذار كرد كه باز هم در پي اعتراض دولت هاي شوروي (كه نمي خواست در مرزهاي جنوبي اش يك لانه زنبور ساخته شود) و نيز انگلستان كه خود را صاحب اختيار مطلق منابع نفتي ايران مي دانست، اين اقدام قوام به جايي نرسيد. پس از سرنگوني رضاخان و دولت هاي كوتاه فروغي و سپس سهيلي كه وابسته به انگلستان بودند، قوام پس از بيست سال دوباره نخست وزير شد.

در اين دوره هم قوام مجدداً همان سياست هموار كردن راه نفوذ آمريكا در ايران را دنبال كرد و شركت هاي نفت آمريكايي را براي گرفتن امتياز نفت مناطق شمالي ايران دعوت كرد. مجدداً دكتر ميلسپو را براي مدّت 5 سال براي سرپرستي امور مالي و اقتصادي ايران دعوت كرد و علاوه بر آن، بدون تصويب مجلس، افسران آمريكايي را براي سرپرستي ارتش، ژاندارمري و شهرباني ايران دعوت به كار كرد.

دولت قوام، عمر كوتاهي داشت و زير فشار انگلستان و دربار بركنار شد ولي ساعد كه گوش به فرمان انگليسي ها بود به فرمان آنها هر سه موضوع را دنبال كرد يعني هم واگذاري نفت شمال و هم دعوت از دكتر ميلسپو و استخدام مستشاران نظامي آمريكا را پيگيري كرد. قوام در 6 بهمن 1324، ده ماه بعد از مرگ فرانكلين روزولت، و هم زمان با آغاز جنگ سرد عليه شوروي از سوي آمريكا و ديگر كشورهاي غربي به دنبال سخنراني چرچيل تحت عنوان « پرده آهنين» در دانشگاه آمريكا در 14 اسفند 1324، براي بار چهارم نخست وزير شد. اين بار مأموريت او سركوب جنبش خودمختاري در آذربايجان و كردستان و وادار كردن اتحاد شوروي به بيرون بردن ارتش خود از ايران بود كه با مهارت و تردستي آن را انجام داد.

حزب دموكرات را نيز با همين نيّت تشكيل داد و وزارت خارجه آمريكا به او چنين چيزي را ديكته كرده بود. سندش را برايتان مي آورم. اينورچيل، نماينده انگلستان در واشنگتن در گزارشي به وزارت خارجه بريتانيا مي نويسد:

در اوايل مرداد 1325، وزارت خارجه آمريكا به سفير اين كشور در ايران توصيه كرد كه با همتاي انگليسي خود همكاري كند و قوام را تشويق نمايد كه به كشور ديگري بجز اتحاد شوروي روي آورد و تلاش خود را روي اصلاحات متمركز كند همچنين به قوام توصيه كند كه از تشكيل احزاب مستقل در ايران در مقابل حزب توده پشتيباني نمايد، چنين اقدامي

ص: 196

مي تواند گامي در جهت ايجاد يك نظام سياسي دموكراتيك باشد.(1)

اينك يك سند ديگر از گزارش سفير بريتانيا در ايران، به وزارت خارجه بريتانيا:

قوام با تشكيل حزب خود كه به نحوي، حزب دموكراتيك ايران در مقابل حزب دموكرات آذربايجان ناميده شد، اميد داشت كه با داعيه حزب توده كه مدعي است: يگانه قهرمان طبقات پائين و مدافع آنان است و تنها حزبي است كه انديشه ها و برنامه هاي ترقي خواهانه دارد، مقابله كند و اعلام كند برنامه حزب او كمتر از برنامه حزب توده نيست.(2) يعني دستور تشكيل حزب دموكرات را آمريكائيان دادند. دستور همكاري با انگلستان را هم آمريكائيها دادند اين دستور كه از شوروي ها دور شود را هم آمريكائي ها دادند.

اكنون يك سند ديگر:

در همان زمان، وزارت خارجه انگلستان به سفير خود در تهران « سرجان لوروژتل» دستور داد كه به قوام اطلاع دهد كه ايران مانند سال 1907 با خطر تجزيه روبه رو خواهد شد، مگر آن كه وي در جهت ريشه كن كردن نفوذ حزب توده گامهائي بردارد. در ضمن به لوروژتل نوشت: شما مي دانيد كه مرد وطن پرستي چون قوام، آنچه كه در توان دارد، انجام خواهد داد تا از چنين جرياني پرهيز كند. بنابراين، مطمئناً مي تواند مجدّانه اقدام كند تا حزب توده را سر جاي خود بنشاند و از دست اندازي بيشتر به منافع انگلستان جلوگيري كند.(3)

به اين ترتيب مي بينيم كه قوام، كاملاً آمريكائي بود. عين همين ارتباط را هم در مورد حزب زحمتكشان خواهيم ديد.

س: خوب، بقائي هم آن موقع در حزب قوام بود؟

ج: او عضو حزب قوام و تشكيل دهنده شعبه حزب قوام در كرمان بود. قوام، نزديك ترين فرد او بود. اين كه كساني ادعا مي كنند، او از قوام دور شد، نادرست است. سندش را بعداً مطرح خواهم كرد. به اين ترتيب با اين اسناد روشن مي شود كه حزب قوام با توصيه آمريكا تشكيل شد و پايگاهش آمريكا بود و دستوراتش را هم از آمريكا مي گرفت.

س: با اينهمه وضعيّت قوام روشن بود. چرا حزب توده با او ائتلاف كرد؟ يعني او را

ص: 197

نمي شناخت؟ حزب توده اي كه بيشتر رهبران آن از 53 نفر و عضو حزب كمونيست بودند. چطور قوام را نمي شناختند؟ يا بايد بگوئيم ساده بودند، يا بايد بگوئيم كه از هول حليم توي ديگ افتادند، يا مسايلي پشت پرده بود؟

ج: پس از سرنگون شدن رضاخان، قوام فعاليت سياسي خود را در سال 1320 و 1321 آغاز كرد كه همزمان بود با دوران رياست جمهوري فرانكلين روزولت. روزولت يك سياست مدار واقعاً دموكرات و ضد فاشيست بود، او سياست دوستي با شوروي را دنبال مي كرد و در مقابل انگلستان مقاومت مي كرد. اين مسئله، خيلي مهم است. مرگ روزولت در اوايل سال 1324، اتّفاق افتاد، با مرگ روزولت، مناسبات كشورهاي غربي با شوروي تغيير يافت. نطق چرچيل در اسفند 1324، تشويق به اتّحاد كشورهاي غربي، عليه شوروي بود.

تشكيل كابينه قوام در همان دوران جبهه گيري عليه شوروي بود. شركت وزراي توده اي در مرداد 1325، سه ماه بعد، بيان گر اين نكته است كه با توجه به اسنادي كه بعدها به دست آمده است، دعوت از نمايندگان حزب توده، نقشه قوام با هماهنگي آمريكايي ها بوده است. چرا كه قوام خوب مي دانست كه شركت وزراي توده اي در كوتاه مدت، تنها براي رام كردن حزب توده ايران است تا او فرصت كافي براي انجام نقشه هايش و از جمله براندازي فرقه دموكرات آذربايجان و حزب دموكرات كردستان به دست آورد. همانطور كه مي دانيم شركت وزراي توده اي تا مهر 1325 دوام مي يابد و در همين مدّت است كه قوام، به كمك انگليسي ها، غائله عشاير جنوب را به وجود مي آورد.

س: سياست، عوض شده بود يا رئيس جمهور؟ بالاخره ماهيّت حكومت و سياست كه مشخص بود!

ج: سياست آمريكا در مورد شوروي و در نتيجه در مورد ايران، با مرگ روزولت تغيير يافت، در كنفرانس سه جانبه استالين، ترومن، چرچيل، كه در پايان جنگ اروپا برگزار شد، اين تغيير كاملاً محسوس بود. مارشال ژوكف هم در خاطراتش، اين تغيير را متذكّر شده است.

س: پس سياست آمريكا، با تغيير يك رئيس جمهور، عوض مي شود؟!

ج: ببينيد، همانطور كه گفتم روزولت، يك فرد استثنايي بود و تمام اظهار نظرهايي كه شوروي ها بعداً درباره روزولت نوشتند نشان دهنده اين نكته است كه خود شوروي ها او را يك رئيس جمهور استثنايي در تاريخ دوران اخير آمريكا مي شمردند. او كسي است كه در سال 1933، شوروي را به رسميّت شناخت و مناسباتش با شوروي هم بسيار دوستانه بود و با نازيها

ص: 198

دشمني آشتي ناپذير داشت و شخص دموكراتي بود. او در دوران جنگ جهاني دوّم، بارها و بارها در برابر وسوسه هاي چرچيل، كه مي خواست با هيتلر براي از بين بردن اتحاد شوروي، همدست شود، ايستادگي كرد. او با سياست هاي چرچيل موافق نبود. به همين دليل هم وقتي براي شركت در كنفرانس تهران به ايران آمد، به سفارت انگليس نرفت، بلكه در سفارت شوروي اقامت كرد تا دوستي اش را با شوروي نشان دهد. در سياست حزب دموكرات آمريكا، اين رسم بود و شايد هنوز هم هست كه اگر رئيس جمهور از نمايندگان جناح چپ حزب معرّفي شود، معاون او فردي از جناح راست است. در دوران كندي هم همين جريان را ديديم. امّا ترومن، به معني كامل نماينده جناح راست حزب دموكرات بود و بعد از آنكه در رأس حكومت قرار گرفت بلافاصله بمب اتمي را عليه ژاپن به كار برد. هيچ معلوم نيست كه اگر روزولت بر سر قدرت بود، اجازه چنين كاري را مي داد. از اسنادي كه در سال 1995 در كتاب «هيروشيما در آمريكا، 50 سال تكذيب»، منتشر شده برمي آيد كه روزولت در نظر داشت بمب اتمي را پس از يك «اخطار» به ژاپن درباره تسليم بلاشرط به كار برد. از سوي ديگر به رغم سياست دموكرات منشانه روزولت، پيروزي هاي چشم گير اتحاد شوروي در جنگ عليه نازي ها، محافل امپرياليستي آمريكا و انگلستان را به وحشت انداخته بود و گرايشات فاشيستي در آمريكا براي رشد در محافل حاكمه آمريكا زمينه مساعدي پيدا كرده بود.

خود روزولت هم اين گرايش را مي ديد و مردم آمريكا را از رشد اين گرايش برحذر مي داشت. دو سند بسيار گوياي زير اين واقعيت را روشن مي كند:

1_ پيشگوئي تاريخي «روزولت» چند روز پيش از درگذشتش:

طبيعي است اگر كار بدين صورت پيش برود بايد گفت كه تاريخ تكرار مي شود و بايد به روزهاي عادي خود مانند سال هاي جنگ برگرديم. چنين كاري موجب مي شود، ما كه دشمنان خود را در ميدان هاي جنگ خارج از كشورمان خرد كرده ايم، در كشور خودمان زير نگين فاشيست ها قرار بگيريم ...(1)

2_ «من مي خواهم به صراحت بگويم كه اگر دموكراسي آمريكا چون نيروي زنده به جلو حركت نكند و شب و روز به طرق مسالمت آميز در تلاش براي بهتر كردن سرنوشت

ص: 199

شهروندانمان نباشد فاشيزم در سرزمين مان قوت خواهد گرفت.»(1)

ديگر اسناد منتشر شده دراين مورد نشان مي دهد كه به كارگيري بمب اتمي براي وادار كردن ژاپن به تسليم، به هيچ وجه ضروري نبود.

دولت ژاپن به وسيله سفيرش در مسكو و دولت شوروي به آمريكا اطلاع داده بود كه آماده تسليم بي قيد و شرط است.

برخلاف ترومن، روزولت يك دموكرات واقعي بود. به همين خاطر، وقتي قوام روي كار آمد، شايد فكر مي كرد آمريكا و شوروي، نسبت به هم گرايش دارند. وقتي ديد كه روزولت در تهران به سفارت شوروي رفته، چون از آمريكايي ها حرف شنوي داشت، نسبت به شوروي گرايش پيدا كرد. سياست آمريكا كه عوض شد او هم سياستش را عوض كرد.

مأموريت جرج آلن هنگامي كه به ايران اعزام شد اين بود كه سياست ضد شوروي را در ايران اجرا كند.

دوران اقامت جرج آلن در ايران، كوتاه بود. او دو سال بيشتر در ايران نماند. پس از آنكه قضيه آذربايجان تمام شد و قرار داد قوام _ سادچيكف، به اتفاق آرا در مجلس رد شد، به آمريكا بازگشت.

امّا تمايلات دوستانه و اعتماد رهبران حزب ايران به آمريكا به عنوان يك كشور ضداستعماري مخالف سياست هاي امپرياليستي انگليس، با وابستگي قوام تفاوت داشت، رهبران حزب ايران وابسته نبودند، در وطن پرستي و استعمارستيزي دكتر مصدّق، هيچ كس، حتي دشمنانش ترديد ندارند او آمريكا را يك كشور ضداستعماري مي دانست. ديگر افراد ميهن پرست نهضت ملّي ايران، مثل دكتر حسين فاطمي، اللهيّار صالح، دكتر سنجابي و دكتر شايگان، و ديگر همرزمان دكتر مصدّق هم همينطور بودند. اينها فقط اختلاف ميان استعمار كهنه انگلستان و استعمار نو آمريكا را درك نمي كردند. نمي دانستند كه امپرياليسم، صدور سرمايه را جانشين صدور كالا كرده است. آنها نمي دانستند كه امپرياليسم، با صدور سرمايه و قبضه كردن بازار توليد و مصرف كشورهاي كم رشد، نيازي به فرستادن و نگاهداري ارتش ندارد و به دست مهره هاي خود، مانند پينوشه ها، محمّدرضاشاه ها و زاهدي ها، هرگونه جنبش

ص: 200

مردمي را مطابق خواست خود، سركوب مي كند.

مصدق و كساني كه نام بردم از آمريكاي مركزي و آمريكاي جنوبي كه جولانگاه امپرياليسم آمريكا بود، خبري نداشتند. در دور و بر خود، انگلستان و مستعمرات انگليس و تجاوزهاي انگليس را مي ديدند و روحيه ضدانگليسي داشتند. عربستان، امارات خليج فارس، مصر، عراق، و هند را مي ديدند كه همه تحت استعمار انگليس بودند و در ذهن آنان جا افتاده بود كه آمريكا دوست ملّت هاست و مي خواهند ملّت ها را از استعمار نجات بدهد. ما شاهد اين واقعيّت بوديم كه دكتر مصدّق و ياران باوفايش وقتي ديدند كه آمريكا با انگليس ساخته است، در مقابل آمريكا هم موضع گيري كردند.

خود مصدّق، در 25 مرداد، با يك پيام راديويي، اين واقعيّت را افشا كرده و گفت بعضي قدرتهاي خارجي تصميم به سرنگوني او گرفته اند تا طرفداران خود را روي كار بياورند، اينها كساني بودند كه وقتي ديدند آمريكا درنده اي مثل انگلستان است، در برابرش ايستادند و دكتر فاطمي در اين راه، جانش را از دست داد.

س: ولي اعضاي حزب ايران، عموماً تحصيلكرده مدرسه آمريكايي ايران و يا بيروت هستند، حتي افرادي مثل صالح، اينها، ايده آل خود را در آنجا مي بينيد.

ج: در اين مورد اطلاع كافي ندارم و عقيده هم ندارم كه اعضاي حزب ايران، عموماً تحصيلكرده مدرسه آمريكايي ايران يا بيروت بوده اند، امّا تا آنجايي كه من مي دانم، تعداد تحصيلكرده هاي كالج آمريكايي در ايران و بيروت، در ميان رهبران حزب ايران، بسيار كم بوده است.

دكتر سنجابي، مهندس زيرك زاده، مهندس حق شناس و حتي شاپور بختيار، يا در فرانسه و يا در آلمان تحصيل كرده بودند. ولي همه آنها به دموكرات بودن و آزاديخواه بودن آمريكا اعتقاد داشتند. البته در اين ميان، وضعيّت شاپور بختيار فرق مي كرد، درباره او و وابستگي اش به آمريكا و چهره وابسته او، قبلاً به تفصيل صحبت كردم.

س: حالا اگر موافقيد مجدداً به بحث ائتلاف حزب توده و حزب ايران برگرديم.

ج: خوب، حزب ايران در همان دوران پس از جنگ، تحت تأثير پيروزي هاي شگرف اتحاد شوروي در برابر فاشيسم، به حزب توده ايران خيلي نزديك شد. حزب توده هم در دوره رشد سريع خود بود. جريان آذربايجان هم پيش آمد و آنها نقاط مثبت جريان آذربايجان را مي ديدند و به همين دليل جريان ائتلاف پيش آمد و از اين ماجرا، قوام السلطنه (به اصطلاح) «بُل»

ص: 201

گرفت. هم براي فريب دادن حزب توده و شوروي ها و هم براي فريب دادن حزب ايران، و دولت ائتلافي را به وجود آورد.

س: چرا اينها فريب خوردند؟

ج: اين مسئله دو جنبه دارد. هم جاه طلبي افراد معيّني در حزب توده و هم غرور پيشرفت حزب و پيشرفت اتّحاد شوروي.

س: اين افراد معين چه كساني بودند؟

ج: همين كساني كه وزير شدند. در سال 1321قوام پيشنهاد كرده بود كه اسكندري به معاونت وزارت راه منصوب شود. چون روابط اسكندري و قوام، عميق بود. حالا از كجا شروع شده، نمي دانم. ولي اين را مي دانم كه در دولت 1321، خود قوام پيشنهادش را مطرح كرد و در قبل هم جريانش را گفتم.

س: چرا شوروي، با وجود آن همه سرويس اطلاعاتي و امنيّتي قوي، فريب خورد؟

ج: در پاسخي كه به اميرخسروي داده ام، نوشته ام. حتي اسكندري هم در خاطراتش گفته است كه در شوروي، دو نظر وجود داشت. وزارت خارجه يك نظر داشت و «باقراف» رئيس جمهور آذربايجان يك نظر ديگر. باقراف به استالين خيلي نزديك بود. اسكندري در خاطراتش مي گويد: «وقتي رفتم پيش علي اوف كه دبير اوّل سفارت شوروي بود، در ارتباط با اوضاع آذربايجان به او گفتم: اين چه معني دارد كه در اينجا هر كسي براي خودش شروع كند به حزب درست كردن! بايد دموكراسي را در سراسر ايران پياده كنيم. علي اوف در آن ملاقات گفته است كه اينها مقدّمه جرياني است كه بعدها سراسري مي شود...» امّا او اطلاع نداشت كه مدّت كمي بعد از اين تاريخ، ارتش شوروي آذربايجان را تخليه كرده و مي رود.

در اينجا مسئله اي پيش مي آيد و آن، اولتيماتوم ترومن به شوروي است. ترومن در سال 1331، يعني قبل از سقوط دكتر مصدّق، در يك مصاحبه مطبوعاتي ماجراي اين اولتيماتوم را بيان مي كند. حالا چرا در اين زمان يعني در 1331 اين مسئله را علني مي كند و بعداً در خاطراتش آن را مي نويسد؟ به نظر من اين گوشزدي بوده است به دكتر مصدق، چرا كه او با سرسختي، در برابر پيشنهادات رنگارنگ انگليس ها، كه به تدريج مورد تأييد آمريكائي ها قرار مي گرفت، مقاومت مي كرد. متن مصاحبه مطبوعاتي هاري ترومن چنين است:

در 1946 من مجبور شدم اولتيماتومي به نخست وزير اتحاد جماهير شوروي فرستاده و از او تقاضا كنم كه مقررات پيمان سه جانبه را مراعات نمايد و ارتش شوروي در آن وقت از ايران

ص: 202

خارج شود، زيرا دولت آمريكا در آن موقع در وضعي قرار گرفته بود كه مي توانست با چنين وضعي مقابله نمايد.

مخبر نيويورك تايمز فرداي روز مصاحبه يك مصاحبه اختصاصي با آقاي ترومن كرد و از او پرسيد: پيام شما به استالين چه بود؟

ترومن: من پيامي به استالين فرستاده و خاطرنشان كردم كه ارتش روس از ايران برود در غير اين صورت، ارتش آمريكا به ايران بازخواهد گشت.

در آن زمان، تعدادي از ناوگان ما در خليج فارس بود و عده زيادي سرباز نيز درهمان حوالي داشتيم.

ترومن در پاسخ به خبرنگار نيويورك تايمز كه تعبير اصطلاح اولتيماتوم را پرسيد، گفت: بلي، ما روزي را تعيين كرده بوديم كه مي بايست آنها تا آن روز از ايران خارج شوند (1)

اميرخسروي مي گويد، كسي آمده از اين و از آن تحقيقاتي كرده و به اين نتيجه رسيده است كه چنين اولتيماتومي داده شده است، حتي سفير آمريكا در شوروي در آن تاريخ گفته است كه من اطلاعي ندارم! ولي در هر صورت، در 1331، ترومن اين مسئله را گفته است. مسلماً رئيس جمهوري ايالات متحده نمي آيد يك همچنين چيزي را به دروغ بگويد. شوروي ها هم، نه آن زمان و نه بعدها، اين گفته ترومن را تكذيب نكردند. اين در تمام اسناد و مدارك تاريخي آن زمان ضبط شده است. اتفاقاً خليل ملكي هم، در خاطراتش به اين تكيه مي كند كه ما مدت ها بود نمي دانستيم چه شده كه شوروي، بدون مقدمه و به اين شكل، رفت. ولي بعد مي گويد، اين مصاحبه ترومن نشان مي دهد كه آمريكائي ها اولتيماتوم دادند.

اين گفته ترومن نشان مي دهد كه سياست آمريكا در آن زمان، داراي سمت گيري شديد ضدشوروي بود. حتي ترومن، در كنفرانس «پوتسدام» كه پس از پايان جنگ جهاني دوم در اروپا با شركت استالين، ترومن و چرچيل تشكيل شد، به طور تلويحي به استالين فهماند كه آمريكا بمب اتمي دارد.اين مطلب را مارشال «ژوكف» فرمانده ارتش شوروي در پيروزي جنگ استالينگراد و برلين در خاطراتش نوشته و يادآور شده است كه استالين اصلاًً اين مسئله را نشنيده گرفت ولي بلافاصله بعد از بازگشت، دستور ساختن بمب اتمي را داد كه جريان آن را در پيش يادآور شدم.

ص: 203

س: يعني مي شود احتمال سازش پشت پرده آمريكا و شوروي را بدهيم. اين احتمال كه شوروي هم سازش كرده است؟

ج: آخر سازش براي چه؟

س: بر سر جمع كردن فرقه دموكرات...، معامله بر سر يك امكان بيشتر... بالاخره همواره دو قدرت بزرگ اين طور بوده اند!

ج: آخر اين نمي تواند سازش باشد. شوروي در آنجا شكست خورد.

س: نمي دانم. در همان ابتدا كه 5 نفر از حزب را در كابينه آورد.

ج: آخر حزب توده را آوردند در دولت و بعد، وزيران توده اي را اخراج كردند و فرقه دموكرات آذربايجان را در هم شكستند و آن كشتار وحشت انگيز را به راه انداختند. بعد هم اتّحاديه كارگران متمايل به حزب را تعطيل كردند و حزب توده را در تمام شهرستان ها غارت كردند و در هم كوبيدند. شما اسم همه اينها را كه به دستور آمريكا انجام گرفته، سازش آمريكا و شوروي مي گذاريد؟ به راستي حيرت آور است!؟

س: رفتند آنجا و قرارداد نوشتند. قوام رفت شوروي (يكماه و نيم). و بالاخره حرفهائي و تعهداتي بوده است؟

ج: بله، يكماه و نيم رفت آنجا ماند، قرارداد نوشتند كه چي؟ قرارداد نوشتند كه نفت را بدهند. اين همان تقلبي است كه قوام براي اين كه كلاه سرشان بگذارد انجام داد. من در خاطراتم نوشتم كه عده اي بودند و باور نداشتند كه اين جريان سازش قوام با اتحاد شوروي، عاقبت خوبي داشته باشد. يعني معتقد بودند، اين يك بازي است. در وزارت خارجه هم يك چنين اعتقادي بود. منتهي كسي جرأت نمي كرد اين مطلب را به استالين بگويد.

س: به گفته خليل ملكي اگر حزب مستقل بود و وارد اين قضايا نمي شد، سالم تر نمي ماند؟ حالا ما بيائيم آن طرف قضيه را بررسي كنيم.

ج: عقيده من اين است كه اگر حزب، در كابينه قوام شركت نكرده بود، به طور كلي همين ضربه ها را مي خورد. چون بعد از سقوط آذربايجان، دستگاه حاكمه درصدد بود كه حزب را سركوب كند. در اسناد قبلي كه آوردم، ديديم كه پيش از شركت دادن وزراي توده اي در دولت و ماهها پيش از سركوب نهضت آذربايجان، انگلستان، چقدر به دولت ايران فشار مي آورد كه حزب توده را سركوب بكند. شاه هم كه دشمن خوني حزب توده بود. اسنادي است كه نشان مي دهد، شاه از 1320 مي كوشيده است كه اختيارات تام، مثل پدرش بگيرد و در اين مورد، با

ص: 204

آمريكائي ها و انگليسي ها هم صحبت مي كند، شاه با هريمن كه در 1321 به ايران آمده بود، صحبت مي كند و به او مي گويد كه: آقا، دموكراسي در ايران نمي تواند پا بگيرد. مردم، هنوز آگاهي ندارند و اينجا يك حكومت مقتدر مي خواهد. حزب توده كه نيروئي نداشت، نيرويش همان مردمي بودند كه دوروبرش بودند. اين نيرو، در مقابل سياست مهاجم امپرياليسم و به ويژه انگلستان، كه در قضيه نفت فوق العاده حساسيت داشت، به هيچ وجه نمي توانست مقاومت كند. ولي از لحاظ اعتبار سياسي اگر حزب توده در دولت قوام شركت نكرده بود، مسلماً وضع بهتري داشت. ولي دولت زير فشار انگلستان و دربار و ارتجاع ايران، مدت ها پيش از تيراندازي به شاه در 15 بهمن و همزمان با طرح سازش درباره قرارداد نفت، طرح غيرقانوني كردن حزب توده ايران را به مجلس برده بود. در اين باره، من در كتاب خاطراتم نوشته ام و به طور استثنائي، اميرخسروي هم دلايل و شواهد گوياتري در تأئيد آنچه كه من نوشته ام، آورده است.

س: اما اگر حزب وارد آن قضايا نشده بود شايد آن انشعاب را به دنبال نداشت؟ به هر صورت بايد دليل انشعاب روشن شود؟

ج: نه، انشعاب خليل ملكي حتماً انجام مي شد اين انشعاب هيچ ارتباطي با شركت نمايندگان حزب در دولت قوام نداشت. انشعاب در احزاب، هميشه محصول شكست است. درتمام احزاب كمونيستي و چپ دنيا چنين بوده است و در آينده هم چنين خواهد بود. هرگاه حزبي، دچار شكست جدي شود، عده قابل توجهي از حزب كنار مي روند و بيشتر اينها هم روشنفكرانند. كارگران، كنار مي روند، ولي در جهت دشمني با حزب قرار نمي گيرند. كناره گيري آنان، در درجه اول براي اين است كه زير فشار قرار نگيرند. ولي روشنفكران، در مبارزات سياسي دوگانگي دارند. در جريان انقلاب، هنگامي كه نهضت در جهت اوج است، روشنفكران زيادي به نهضت روي مي آورند ولي پس از شكست، بسياري از آنان از نهضت كنار مي روند.

انشعاب، به علت شركت حزب توده در دولت نبود. برعكس، انشعابيون، خيلي هم شاد بودند. ملكي، بلافاصله دعوت به مدير كل وزارت فرهنگ شدن را پذيرفت و اقدامات او در وزارت فرهنگ، اقداماتي موقتي نبود. او هرگز تصور نميكرد كه دو ماه و نيم بيشتر در آنجا نخواهد بود. حمايت حزب از فرقه دموكرات آذربايجان هم، علت انشعاب نبود. انشعاب، يك سال پس از شكست آذربايجان رخ داد.

ص: 205

س: در اينجا دو بحث، مطرح است، يك بحث اينكه چرا ما سرنوشتمان را به سياست شوروي گره زديم؟ بحث ديگر اين كه چرا ما مطيع شوروي بوديم؟ ما مي بايست مستقل عمل مي كردم و مستقل مي انديشيديم.

ج: بله، اين كه سياست حزب با سياست شوروي كاملاً منطبق بود و وابستگي وجود داشت را نمي شود انكار كرد. اين، درست است و يكي از نواقص جدي سياست و عملكرد حزب توده بود. ولي از عوامل پذيرفته شدن حزب هم، همان تأييد شوروي از حزب توده بود. علاوه بر اين، تنها حزب توده نبود كه در آن تاريخ از شوروي حمايت مي كرد، همه احزاب كمونيستي دنيا در دوران بعد از جنگ، به طور عجيبي از اتحاد شوروي پشتيباني مي كردند و حزب كمونيست اتحاد شوروي را رهبر جنبش كمونيستي و كارگران جهان مي دانستند. حتي حزب كمونيست چين تا سال ها پيش از پيروزي انقلاب و تا مدّتي پس از مرگ استالين، هنوز حزب كمونيست اتحاد شوروي را رهبر بلامنازع جنبش جهاني كمونيستي و كارگري مي دانست.

من، عميقاً معتقد هستم كه اگر آمريكا به ساختن بمب اتمي دست نيافته بود، اوضاع ايران سرنوشت ديگري داشت و آمريكا و انگليس نمي توانستند حاكميت مطلق خود را در ايران برقرار كنند. مالكيت انحصاري آمريكا و انگليس به بمب اتمي معادلات قدرت را در سطح جهاني تغيير داد.

س: و حالا ما يك شكل ديگري از همين وضع را در پي فروپاشي شوروي داريم.

ج: كشور ما در سال هاي 20 تا 25 داراي وضع ويژه اي بود. ما هم از شمال، و هم از ديگر مرزها، با كشورهاي نيرومند طرف بوديم كه هر كدام سياست ويژه اي داشتند و اين سياست هاي ويژه، به صورت عوامل مؤثري در سرنوشت سياسي كشور، تأثير مي گذاشتند. يكي از عوامل ويژه، وجود جمهوري آذربايجان شوروي در شمال ارس بود. با اين ويژگي كه در آذربايجان شوروي، شمار بسيار زيادي از مهاجرين ايران زندگي مي كردند و براي هميشه در آنجا ماندگار شده بودند. بسياري از آنان، به مقامات بالاي حزبي و دولتي راه يافته بودند. پدر همين آقاي حيدر علي اوف، رئيس جمهوري كنوني آذربايجان از مهاجرين ايراني بود.

اين را بايد يادآور شوم كه برگزيدن نام آذربايجان براي آذربايجان شوروي، كار حزب كمونيست و دولت شوروي نبود، اين نام را دولت بورژائي «مساواتيست ها» كه پس از انقلاب اكتبر مدتي در اين منطقه قدرت در دست داشتند، انتخاب كرد و بدون ترديد هدفشان از

ص: 206

برگزيدن اين نام، همان هدفي بود كه بعدها امثال «باقراوف» و بسياري ديگر از روشنفكران ملي گراي آذربايجان شمال ارس در دل و آرزو داشتند، يعني اتحاد آذربايجان ايران به جمهوري آذربايجان شمال رود ارس. فراموش نكنيم كه ايلچي بيگ، رئيس جمهور ملي گراي آذربايجان، پيش از بركناري به طور خيلي جدي خواستار انجام اين نقشه بود. او رسماً اعلام كرد كه پس از روبه راه كردن وضع جمهوري آذربايجان، خيال دارد كناره گيري كند و تمام تلاش خود را براي وحدت آذربايجان جنوبي و جمهوري آذربايجان، به كار برد.

س: پدر علي اوف از كجا به شوروي رفته بود؟ از ايران؟

ج: از آذربايجان رفته بود، از اهر... در تاريخ زندگيش هست كه پدرش كارگر مهاجر بوده و در باكو كار مي كرده، آرزوي اتصال آذربايجان ايران به جمهوري آذربايجان بالاي رود ارس، در دل بخش عمده اي از روشنفكران آن كشور بوده و هنوز هم هست. جمهوري تركيه هم كه از دوران صفويه، چشم چپش زير پرچم پان تركيسم، به سوي آذربايجان ايران خيره بوده و هنوزهم هست. در دوران تشكيل و فعاليت فرقه دموكرات هم، اين عوامل با هم مخلوط شده بود. اين را هم در نظر بگيريم كه در آن دوران، رهبري حزب توده ايران _ رهبري بسيار جوان و بي تجربه اي در سياست بود. درست است كه بيشتر اين رهبران در يك تشكيلات كوچولوي مخفي 40 _ 50 نفره چند سال كار كرده بودندولي كار سياسي نكرده بودند. هيچ كدام تجربه سياسي نداشتند. ما كه بچه بوديم و تازه وارد شده بوديم، اين كاره نبوديم. بزرگترهاي ما ايرج اسكندري، دكتر رادمنش و اردشير كامبخش بودند كه تجربه و دانش آنان نيز در اداره تشكيلات حزبي مخفي و مطالعه ماركسيسم بود و نه در كار سياست. اين يك عامل مهم مؤثر در رويدادهاي سال هاي 1320 _ 1332 و سياست حزب بود. و اما عامل مؤثر ديگر:

عامل بسيار مهم و مؤثر ديگر نفوذ بسيار نيرومند سياست انگلستان در ايران بود كه با داشتن پايگاه عظيمي مانند صنايع و معادن نفت جنوب و امتيازنامه 1312 (1933) حاكم واقعي سياست كشور بود و هيئت حاكمه ايران، از شاه گرفته تا گردانندگان ارتش و بزرگ مالكان و سرمايه داران، همه، نوكران حلقه به گوش اين حاكم نيرومند پشت پرده بودند. حزب جوان و بي تجربه توده ايران، از اولين روز موجوديتش، با اين نمونه بي شاخ و دم رو به رو و دست به گريبان شد. نيروهاي ملّي گرا، سالها بعد از 1320، وارد ميدان مبارزه جدي عليه اين دشمن تاريخي نيرومند شدند.

ص: 207

عامل سوم، كه تازه به صحنه سياسي ايران وارد شده بود و در تلاش بود جاي پاي خود را كم كم، محكم كند، امپرياليسم قدرقدرت آمريكا بود. امپرياليسم آمريكا كه گذشته اي تاريك و شناخته شده مانند انگلستان و روسيه تزاري نداشت، با چهره بزك كرده دوست و هوادار آزادي مردم رنج ديده و رنج كش و غارت شده وارد صحنه سياسي شد. آمريكا تا سال 1324، يعني تا پايان جنگ جهاني دوم، به عنوان متحد پر و پا قرص اتحاد شوروي، حتي مورد علاقه چپ ترين نيروهاي سياسي ايران، يعني حزب توده ايران بود. تغيير چهره امپرياليسم آمريكا تا آن اندازه آرام و دوستانه بود كه ديگر نيروهاي ملّي، تا كودتاي 28 مرداد، آن را نشناختند و حتي بخشي از آنان تا سال ها بعد از 28 مرداد، و تا پايان عمر نتوانستند چهره واقعي اين امپرياليسم جهانخوار را، بشناسند.

به اين ترتيب مي بينيد كه در چنين جوّ سياسي دشوار و پر پيچ و خم و فراز و نشيبي اشتباه نكردن يك حزب جوان، تا چه اندازه دشوار است.

س: به هر حال افرادي مثل ايرج اسكندري، خليل ملكي، پيشه وري و ... قوام را مي شناختند و يك شناخت كلي نسبت به رجال عصر خود داشتند. حداقل با تاريخ ايران در بعد از مشروطه آشنا بودند.

ج: آشنايي به كار سياسي، تنها شناخت افرادي مثل قوام و يا امثال او نيست. آشنايي ژرف به كار سياسي، يعني داشتن توان تجزيه و تحليل همه جريانات. آنها مي بايستي مي توانستند سياست آمريكا را با در نظر گرفتن تغييراتش، تشخيص بدهند. بازي هاي رنگارنگ و نيرنگ هاي سياست انگلستان را بشناسند و راه مقابله با آن را بيابند.

به طور كلّي مي دانستيم كه انگلستان در ايران حاكميّت دارد، دستگاه حاكم هم، نوكر آنها است.

سيدضياءالدين طباطبائي و ديگر وابستگان به انگلستان كه در مجلس بودند، مانند جمال امامي و دشتي را مي شناختند، ولي اين كه در سياست و درهر مسئله اي چه طور بايد تصميم گرفت، و چه بازي را بايد ارائه داد، تجربه سياسي در اين حد نداشتيم. حزب ما خيلي جوان بود. درست است كه حزب كمونيست ايران، از همان سال هاي اوّليه پيروزي انقلاب اكتبر فعاليّتش را شروع كرد، امّا دامنه عملكردش بسيار محدود و طول عمرش بسيار كوتاه و دانش سياسي رهبرانش، بسيار كم عمق بود.

حزب كمونيست هندوستان پردامنه تر بود و رهبراني به مراتب با تجربه تر از حزب ما

ص: 208

داشت. ولي به رغم اين برتري، اشتباهاتش به هيچ وجه، كمتر از حزب ما نبود. آن حزب، هنوز هم چوب اشتباهاتش را مي خورد. در حزب كمونيست هندوستان، از همان دوران لنين، شخصيّت هاي ممتازي بودند و در دوران فعّاليت مخفي تا دوران فعّاليت علني، فعّاليت گسترده اي داشتند.

در مورد حزب توده ايران، شناختن به موقع تغيير سياست آمريكا و فريب خوردن از نزديكي آمريكا و شوروي در زمان جنگ، عوامل مهمّي بود كه باعث فريب حزب در شناخت آمريكاي بعد از روزولت شد.

وقتي مي بينيم كه شوروي، با تمام آن اطّلاعات وسيعي كه از دنيا داشت فريب قوام را خورد، مي خواهيد حزب توده فريب نخورد؟

س: مجدداً برگرديم به حزب ايران، و بعد از جريان ائتلاف حزب توده با آن حزب، حزب ايران، بعد از 28 مرداد تا سال 42، و دوران 15 خرداد، چه روندي داشت؟

ج: حزب ايران بعد از 28 مرداد، مدّتي مديد، اصلاً فعّاليتي نداشت. مثل ساير سازمان هاي سياسي ضدرژيم، تعطيل بود. فعّاليت حزب ملّت و حزب ايران از سال 1338 يا 1339، دقيقاً نمي دانم، به هر حال در زماني شروع مي شود كه رژيم شاه دچار بحران جديد شده است. اين بحران، محصول سياست غارتگرانه شاه و درباريان و دار و دسته آنها و نتيجه مديريّت غلط اقتصادي كشور و حيف و ميل درآمد نفت بود، كه نارضايتي آمريكا نسبت به سياست و عملكرد شاه را در پي داشت. همه ملّيون، فريب اين بحران را خوردند و از همه بيشتر، خليل ملكي. مجدداً تصور كردند كه سياست آمريكا در مورد ايران، تغيير كرده و دوران جديدي براي جبهه ملّي، آغاز شده است. در صورتي كه، علّت اصلي نارضايي آمريكا، تنها مربوط به ايستادگي شاه در برابر خواست آمريكا و خودداري از انجام اصلاحات ارضي بود. چرا كه آمريكايي ها با توجّه به شدّت روزافزون ناخشنودي مردم، لزوم چنين اصلاحاتي را در ايران احساس كرده بودند. به همين دليل و براي جلوگيري از يك انفجار اجتماعي، از شاه خواستند كه در جهت اصلاحات اجتماعي و سياسي، قدم بردارد. در همين زمان، كندي به رياست جمهوري انتخاب مي شود و او مصرّانه از شاه مي خواهد كه طرح اصلاحات ارضي را اجرا كند. شاه از اين وحشت داشت كه با انجام اصلاحات ارضي، يك انقلاب، رخ دهد، چرا كه مي دانست تنها پايگاه اجتماعي اش، بزرگ مالكان هستند و آنها هم به هيچ وجه، حاضر نبودند تغييري در وضع مالكيّت شان به وجود بيايد. مالكيّت آنها، هم پايه قدرت اقتصادي و هم پايه

ص: 209

قدرت سياسي شان بود. از همين رو شاه، آمادگي نشان نداد و آمريكا هم علي اميني را به شاه تحميل كرد. شاه خود معترف بود كه اميني را آمريكايي ها به او تحميل كرده اند. همين تغيير باعث شد كه افرادي از جبهه ملّي و بيش از همه، خليل ملكي، تصور كنند كه آمريكا از شاه نااميد شده و تصميم گرفته تا يك دولت ملّي در ايران روي كار بيايد.

درباره موضع گيري خليل ملكي در اين دوران، و برخورد دوستانش با او، « ريچارد كاتم» در كتاب ناسيوناليسم در ايران، چنين مي نويسد: به وسيله يكي از مصدّقي هاي وفادار، درباره اين كه آيا بايد با دولت (اميني)، سياست مخالفت مطلق در پيش گرفت، اختلاف نظري بزرگ در جبهه ملّي، بروز كرد. خليل ملكي، رهبر حزب تيتوئيست (نيروي سوم) پس از آزاد شدن از زندان، رسماً در جهت قبول واقعيت هاي سياسي، استدلال كرد و گفت كه اگر پايه هاي اجتماعي حمايت مردم براي ناسيوناليسم در ايران وسيع تر بود، سرنگوني مصدّق هرگز اتفاق نمي افتاد. بنابراين، اعضاي جبهه ملّي بايد از سازش ناپذيري خود دست بردارند و به جاي آن، تا زماني كه دگرگوني اجتماعي بيشتري به وقوع نپيوسته است، با جناح آزاديخواه طبقه حاكمه همكاري نمايند. ملكي بر اين نكته پافشاري داشت كه نبايد همه طبقه حاكم را به صورت همگون، و همه از يكرنگ، به چشم خائن نگاه كرد. بلكه بايد آنها را به صورت افرادي ديد كه عقيده هايشان از ارتجاعي شروع مي شود و به آزاديخواهي ختم مي گردد. اگر بر اين روال، جبهه ملّي، نيروي خود را به جناح آزاديخواه طبقه حاكمه مي داد، يك گرايش تدريجي مي توانست جريان يابد كه قادر بود جبهه ملّي را در موقعيت بالائي قرار دهد. نظريه ملكي در مجله اي كه به نام «علم و زندگي» منتشر مي كرد چاپ شد و بسياري آن را خواندند. اما ملكي به جاي اينكه همكاران خود را متقاعد كرده باشد، متهم شد به اين كه خود را به قدرتهاي خارجي و دربار فروخته است. براي مردمي كه تمام هستي خود را پس از كودتا از دست داده و ماههاي متوالي را به خاطر وفاداري در راه جبهه ملّي در زندان گذرانده بود، اين كه بسياري از پيروانش، اينك وفاداري او را محل سؤال قرار دادند، بدون شك ضربه بزرگي به شمار مي آمد. معذالك در زماني كه نظارت بر مطبوعات بسيار سنگيني مي كرد، مجله «علم و زندگي» بدون اينكه توقيف شود منتشر مي گرديد. ملكي با افرادي اعلام همكاري نمود كه باعث سرنگوني مصدّق، بزرگترين رهبر ايراني شده بودند. براي بسياري از افراد، جرم ملكي، يك جرم روشن و آشكار بود. نيروي سوم، به دو جناح موافق و مخالف ملكي تقسيم شد. جناح طرفدار ملكي خشكيده و از بين رفت و انتشار مجله «علم و زندگي» متوقف گشت واز

ص: 210

ملكي مانند مكّي و بقائي ديگر نامي شنيده نشد.(1)

س: دليل نگرش خليل ملكي چه بود؟ آيا او مبارزه با فئوداليسم را اصل مي دانست؟ يا نوعي سوسياليسم اسرائيلي _ اروپايي مي خواست؟ يا واقعاً تشنه قدرت شده بود؟

ج: ملكي در ابتدا، تصور مي كرد كه با آمدن كندي، سياست آمريكا تغيير كرده و ديگر دوران شاه تمام شده است. در حالي كه كندي قصد ايجاد يك كشور دموكرات را در ايران نداشت. او ظاهراً به اين واقعيّت توجه نداشت كه « ژوزف كندي» رئيس جمهور ايالات متّحده آمريكاست، و همان كسي است كه در همان لحظه كه پيشنهاد اصلاحات ارضي را به ايران مي دهد، حمله به خليج خوك ها را در كوبا، تدارك مي بيند.

كندي، همان كسي است كه در دوران كوتاه رياست جمهوري اش، شمار مشاوران نظامي آمريكايي در ويتنام را كه پيش از روي كار آمدن او، فقط 700 نفر بود، به 15000 نفر رساند. مأموريّ_ت اين مشاوران هم، آموزش دادن به نيروهاي مزدور ويتنام جنوبي در جنگ عليه مردم انقلابي ويتنام بود.

س: در اين مورد دو نظريه مطرح است و آن اين كه خليل ملكي، ضرورت حل معضل فئوداليسم را مهم تر مي دانست تا مبارزه با بورژوازي و ليبراليسم را؟ چون مي گويند تحليل ملكي اين بود كه جامعه ما يك جامعه فئودالي است و فئودالها بر آن مسلّطند. اگر توان گرفتن قدرت از فئوداليسم را داشته باشيم، ممكن است به يك سرمايه داري ملّي برسيم. اعضاي دولت اميني هم، همين طور بودند. چون اگر بخواهيم اين را دليل گرايش او به دربار بگيريم، چندان درست نمي آيد.

ج: دراين دوران، ملكي به دربار گرايش نداشت. چيزي كه ريچارد كاتم نوشته، اتّهاماتي است كه به او زدند. او در اين زمان، به دعوت شاه كه با ميانجيگري اسدالله علم انجام گرفت، با شاه ملاقات مي كند و شاه كه در موقعيّت ضعيفي قرار داشت خود را به موش مردگي مي زند و اظهار مي كند حاضر است اللهيّار صالح و يا دكتر سنجابي را به نخست وزيري منصوب كند. ملكي باور مي كند. او گرچه گرايش به دربار نداشت امّا معتقد بود كه بايستي از جناح آزاديخواه هيئت حاكمه، كه اميني نماينده آن است، و آمريكا هم از آن حمايت مي كند به دليل انجام اصلاحات ارضي، جانبداري كرد. او اين مطلب را به رهبران جبهه ملّي هم

ص: 211

گفت. معتقد بود با حمايت از اميني، مي توان به تدريج جبهه ملّي را جانشين او كرد، خودش صريحاً مي گويد: «جبهه ملّي مي تواند مجدداً بيايد و حكومت را به دست بگيرد.»

اين ديگر ساده لوحي است. آنهم در زماني كه دكتر مصدّق هنوز زنده است و در زندان احمدآباد به سر مي برد. آمريكا چگونه موافقت مي كند كه دولت جبهه ملّي درايران شكل بگيرد. آيا مي شود گفت كه چنين تفكّري عاقلانه است؟ خليل ملكي اين طور فكر مي كرده. همايون كاتوزيان مي نويسد:

ملكي حتي تا آنجا پيش رفت كه رسماً به جبهه ملّي پيشنهاد برپايي جامعه سوسياليستهاي ايران را داد و يك رشته نظريّات و پيشنهادات را هم ارائه كرد كه اهم آن در دو مورد زير بود:

الف: گرايش عمده درسياست خارجي و داخلي جامعه سوسياليست ها.

ب: برنامه اصلاحات اقتصادي و اجتماعي.

در برنامه او آمده بود كه جامعه سوسياليست ها درسياست داخلي بايد مبارزه مرگ و زندگي عليه فساد را در پيش بگيرد و خواستار استقرار حاكميّت قانون باشد. در مورد رژيم هم معتقد بود كه براي سرنگوني رژيم نبايد به زور متوسّل شد، بلكه مي توان با وسايل و روش هاي مسالمت آميز و به صورت گام به گام، با در نظر گرفتن خصوصيّت و ماهيّت جامعه ايراني و سنتهاي ملّي و مذهبي آن، جامعه را به سوي سوسياليسم سوق داد. آيا عقل سالم مي تواند بپذيرد كه در شرايط سياسي، اجتماعي، تاريخي و جهاني آن زمان جامعه ايران به صورت مسالمت آميز و گام به گام به سوي برقراري سوسياليسم پيش برده شود؟

س: ايرج اسكندري هم در سال 54، چنين تحليلي داشت، مگر او نمي گفت كه حزب بايد با جناح مترقّي هيئت حاكم همكاري كند؟

ج: نه، من هرگز چنين تحليلي از ايرج اسكندري نديده ام. او نه در سال 54، بلكه در سال هاي اوج جنبش توده اي هم ساختمان سوسياليسم را ممكن نمي دانست.

س: چرا، مي گفت. حتي در مجله دنيا هم نوشت كه در هيئت حاكمه، يك تيپ روشنفكري هست كه به سوسياليسم گرايش دارند و ما مي توانيم به آنها نزديك شويم.

ج: اگر آنچه شما مي گوئيد، دقيقاً مربوط به سال 54 باشد، من اين مطلب را اين طور مي فهمم كه توده اي ها بايد به افراد ديگري كه گرايش به سوسياليسم دارند، نزديك شده و با آنها همكاري كنند. اين حرف به اين معنا نيست كه مي شود در آن شرايط، نظام سوسياليستي را در جامعه ايران مستقر كرد. در آمريكا هم عده زيادي از روشنفكران و دانشمندان به

ص: 212

سوسياليسم گرايش دارند. حتي هنوز هم اين گرايش هست. بگذاريد خبري را از روزنامه همشهري برايتان بخوانم.(1)

پيروان ماركس در آمريكا،

يك روزنامه پرتيراژ آمريكايي نوشت، علاقه به مكتب فكري ماركسيسم در آمريكا و به ويژه در محيطهاي دانشجويي آن كشور، روبه گسترش است.

وال استريت ژورنال، ديروز با چاپ عكسي از كارل ماركس نوشت: ماركسيستهاي آمريكايي مي كوشند عدالت اقتصادي و اجتماعي را در آن كشور برقرار كنند و اختلاف فقير و غني را به حدّاقل برسانند. به نوشته اين روزنامه، علاقه دانشگاهيان آمريكايي به اين مكتب، هنگامي آشكار شد كه 1500 اقتصاددان، در كنفرانس «ماركسيسم در نظم نوين جهاني» شركت كردند. در حالي كه در بزرگترين كنفرانسهاي اقتصادي انجمن اقتصاددانان، با همه تسهيلاتي كه در نظر گرفته مي شود، تعداد شركت كنندگان به 150 نفر هم نمي رسد...

البته، اين به اين معنا نيست كه دانشمندان عقيده دارند در شرايط كنوني جامعه آمريكا، امكان پيروزي نظام سوسياليستي وجود دارد.

همراه با اين خبر، خبر ديگري هم از آمريكا در روزنامه هاي تهران به چاپ رسيد كه در دانشگاه هاي آمريكا به موازات ديگر مكتب هاي اقتصادي، ماركسيسم را هم تدريس مي كنند. لذا فكر مي كنم منظور از اسكندري همان همكاري با سوسياليستها بوده و نه نزديكي به دربار.

س: چرا، ما مداركش را داريم. حتي بعد، صحبت شد كه شاه اعلام كرده كه حزب توده مي تواند فعاليّتش را آغاز كند.

ج: اسكندري اين نظريه را در مهاجرت پيدا كرد؟ من مطلقاً از چنين نظريه اي خبر ندارم. در آن زمان من به فعاليّت حزبي برگشته بودم و مستقيماً با اسكندري كار مي كردم هرگز چنين فكري در جلسات ما مطرح نشد.

س: عجيب است كه شما آن را نديده ايد، خود اسكندري در مجله دنيا اين مطلب را نوشت.

ج: در چه تاريخي؟ در چه شرايطي؟ چه چيزي نوشته است؟ تا همه اينها مشخص نشود

ص: 213

نمي توان داوري درست كرد.

س: عين همين مگر نيست؟

ج: اگر آنچه شما ادّعا مي كنيد درست باشد، اين هم يك تك روي اسكندري است كه بدون نظر دسته جمعي رهبري، چنين نظري را در مجلّه دنيا نوشته است. در هر حال ريشه اين نظر از يك اشتباه سرچشمه مي گيرد و آن عبارت است از ارزيابي نادرست اوضاع در حال تحوّل. خليل ملكي اين واقعيّت را فراموش كرده بود كه امپرياليسم هميشه در مورد كشورهاي زير سلطه خود، رژيم سلطنتي را بر رژيم جمهوري ترجيح مي داده است. سياست كندي دربركناري شاه و تضعيف موقعيّت او در جامعه، جدّي نبود و تحميل اميني هم در حقيقت يك گوشمالي براي شكستن ايستادگي شاه در برابر اصلاحات ارضي موردنظر آمريكا بود. يك فشار سياسي به شاه براي اين كه براي گنج يابي آماده شود. مطمئناً امپرياليسم براي كشورهايي مثل ايران هميشه حكومت هاي سلطنتي را به يك جمهوري ترجيح مي دهد. چون رژيم سلطنتي قابل كنترل است. در حالي كه جمهوري تكليفش معلوم نيست. در نظام جمهوري نسبتاً آزاد (نه جمهوري مانند اندونزي و يا شيلي در دوران پينوشه) اين امكان وجود دارد كه در يك انتخابات ديگر، مردم به يك فرد ضدامپرياليسم رأي دهند و سياست كشور عوض شود. همانطور كه در گواتمالا به دكتر آربنز رأي دادند و در شيلي به دكتر آلنده. به همين دليل، به محض اينكه شاه به آمريكا رفت، همان آقاي كندي، خيلي گرم او را پذيرفت و گفت: خوب، بسيار خوب، اگر شما حاضريد همان كاررا بكنيد، ما از شما پشتيباني مي كنيم. بلافاصله، علي اميني را كه مهره اي بيش نبود، مرخص كردند و او را براي روز مبادا ترشي انداختند.

نتيجه اي كه از اين دوران مي توان گرفت اين است كه ترفندهاي امپرياليسم براي نگاهداري سلطه اش در كشورهاي در حال رشد، در شرايط زماني و مكاني اشكال گوناگوني دارد و بايد بسيار احتياط كرد كه سراب را به جاي درياچه آب شيرين نگرفت.

س: بعضي ها اين طور تحليل مي كنند كه ايرج اسكندري، اين تحليل را به دليل روابط گسترده ايران و شوروي مطرح كرده بود.

ج: ببينيد. باز دو مرتبه يادآورشوم كه من نوشته اسكندري را كه شما از آن ياد مي كنيد، به ياد ندارم. به همين دليل، نمي توانم درباره اش اظهارنظر كنم. ولي اين طور مي توانم بگويم كه مطابق نوشته خان بابا تهراني ايرج قبل از مرگ به خان بابا تهراني گفته است كه ما براي

ص: 214

براندازي نظام جمهوري اسلامي بايد يك جبهه وسيع با شركت همه نيروها، حتي با مشروطه خواهان و سلطنت طلبان و امثال اميني، درست كنيم. اين مسئله، غير از چيزي است كه طبق گفته شما در 1354 نوشته و يا گفته است. جريان آخرين ملاقات خان بابا تهراني با ايرج اسكندري در پاريس را قبلاً در بخش مربوط به خليل ملكي، توضيح داده ام كه او راه حل مبارزه با نظام جمهوري اسلامي را ائتلاف همه نيروها، حتي سلطنت طلب ها، مي دانسته است.

اين همان موضعي است كه بابك اميرخسروي گرفته و از آن دفاع مي كند، بابك در مقاله اي كه در روزنامه نيمروز، وابسته به شاه پرستان نوشته و عين آن در ماهنامه راه آزادي به چاپ رسيده، به تفصيل از اين نظريه دفاع كرده است. به اين ترتيب، من اين فريب خوردن ها را به دليل عدم درك عميق از امپرياليسم و سياست بازي هاي امپرياليستي مي دانم و نه وابستگي. ملكي به هيچ وجه عامل سياست آمريكا نشده است. او با آمريكايي ها ارتباط داشته، خوش و بش هم كرده امّا وابسته به آنها نبوده است. او به اين اعتقاد رسيده بود كه مي شود با آمريكا كنار آمد و معتقد بود آمريكا حاضر شده است از سياست ملّي طرفداري از اصلاحات و دموكراسي جانبداري كند. امّا جبهه ملّي زير بار تقاضاهاي ملكي نرفت. صالح و ديگران نپذيرفتند. به نظر من، اللهيار صالح، سنجابي و صديقي، آگاهتر بودند و اين سياست را نوعي بازي سياسي مي دانستند.

البته ملكي و كاتوزيان، هميشه اين موضع گيري جبهه ملّي را دليل خواب ماندگي آنها گرفته اند و مي گويند كه آنها داشتند چرت مي زدند و حوصله اين كارها را نداشتند.

س: البته اللهيار صالح نماينده مجلس شده بود و به مجلس هم رفت، عده زيادي از رهبران جبهه ملّي خواهان رفتن به مجلس بودند.

ج: بله، در همان موقع در انتخابات كاشان شركت كرد و انتخاب هم شد و در مجلس هم موضع گيري مثبت و خوبي داشت.

س: البته خيلي ها شركت كردند. امّا انتخاب نشدند، فقط صالح انتخاب شد. چون آنها معتقد به مبارزه پارلماني بودند.

ج: درست است. ولي صالح، سازش نكرده بود. به نظر من همه اينها اتّهام است. در گفته هاي همايون كاتوزيان هم ديده مي شود. تمام تلاش او اين است كه از ملكي يك بت بسازد و ديگران را فوق العاده پست و كوتاه و بي اهميّت جلوه بدهد. اين برخورد با تاريخ و تحريف واقعيّت ها، نادرست و بسيار ناپسند است.

ص: 215

س: با چنين شيوه اي، آن درس آموزي و تأثيري كه مدنظر ماست به دست نمي آيد. اين كه شيوه تاريخ نگاري نيست!

ج: نمي تواند باشد و دليل آن هم اين كه اين گونه كتاب ها كه اين افراد با اين ذهنيّت ها نوشته اند دامنه گسترده اي پيدا نكرد.

س: حدّاقل سعي آقايان است كه براي خودشان يك خط خاص، ترسيم كنند. خطي كه نماينده جناح ملكي است.

ج: بله، نمونه اش كتاب بيراهه، نوشته عبدالله برهان است كه در آن به شدت از خليل ملكي دفاع شده است و حزب توده با دروغ هاي شاخدار، به شدت مورد حمله قرار گرفته است. ازاين كتاب 3 هزار نسخه در سال 1368 چاپ شده و هنوز هم دركتابفروشي ها هست.

و يا همايون كاتوزيان، طرفدار ديگر ملكي، كه نوشته است، ملكي هر لحظه بيشتر از قبل، در جامعه ايران مطرح مي شود. البتّه ميدان ادّعا و صدور حكم، بسيار باز است امّا واقعيّات اجتماعي را با صدور حكم، نمي توان تغيير داد. او چنين نوشته است:

خليل ملكي، هنوز هم در اجتماع ايران، از مردان ناموفّق است. اغلب مردم، نامي از او نشنيده اند و يا فقط نام او را شنيده اند. بيشتر دست اندركاران، حتي برخي از دوستان سابقش هنوز صلاح خود را در بلند كردن نام او نمي دانند و يا به دلايل روشن از سايه ملكي كه نمايانگر حقيقت گذشته هاي خودشان است، سخت مي ترسند و يا بر اثر بي خبري تاريخي، و يا ناپختگي ايدئولوژيك، محك و معيار درستي براي شناخت پديده اي به نام خليل ملكي ندارند.

با اين اوصاف، اگر به سير تاريخي توجهي داشته باشيم خواهيم ديد كه با گذشت زمان، هر لحظه، بيشتر از قبل به قدر و ارزش ملكي نزد همين دست اندركاران، افزوده شده است.

البته همايون كاتوزيان كه همه ويژگي هاي بد و ناشايسته را به كساني كه براي پديده خليل ملكي سر و دست نمي شكنند و جزو باند او نيستند، نسبت داده است، از مشخص كردن اين دست اندركاران خودداري مي كند.

در سال هاي 39 تا 43 كه امكانات محدودي براي فعّاليّت نيروهاي ملّي و آزاديخواه پيدا شد، خليل ملكي به اشتباه افتاد و پذيرش ديدار با شاه با ميانجي گري اسدالله علم و ارزيابي آنچناني نسبت به سياست آمريكا، همه و همه اشتباهات بزرگي است كه محصول همان دوران و همان امكان محدود فعّاليّت آزاد بوده است.

ص: 216

خليل ملكي همان طور كه قبل هم گفتم، در زندگي سياسي خود اشتباهات زيادي داشت كه البته همايون كاتوزيان به آن اشاره اي نمي كند. شايد به همين خاطر است كه اكثريت مطلق پيروان او، در پايان زندگي اش، از او دور شدند. اكنون اگر چند نفري براي مطرح كردن او دست و پا مي زنند، قطعاً فايده اي ندارد.

س: جداي اين بحث، به نظر مي رسد كه جبهه ملّي بعد از 28 مرداد، تا سال 1340، تقريباً تمام شده بود و در برابر سلطه وسيع آمريكا و آمدن مستشاران ديگر، تواني براي رهبري و مبارزه نداشت، به همين خاطر بود كه عناصر عافيت طلبي از جبهه ملّي، سياست صبر و انتظار را در پيش گرفتند و بعضي ها هم به كلّي پي كارشان رفتند. بعد از سال 40 هم ما سايه جبهه ملّي را داريم و اسمش را كه احياناً حكومت از آن وحشت داشت. امّا در داخل خود جبهه، هيچ خبري نبود.

ج: كاملاً درست است. يعني جبهه ملّي ديگر وجود خارجي نداشت. اين تشكيلات از سال 40 جنبش محدودي پيدا كرد. اين جنبش بيشتر از جانب دانشجويان و جوانان جبهه اي و توده اي بود. حزب ايران هم پس از چند سال مجدداً حركتي را شروع كرد كه به سال هاي 55 تا 57 مربوط مي شود و بعد از آن هم كه انقلاب پيروز شد. يعني در فاصله 14- 15 سال 1340 تا 55، هيچ فعّاليّت چشمگيري وجود نداشت. بعد از درگذشت دكتر مصدّق هم اظهار وجودي از جبهه ملّي ديده نشد و در اين مقطع هم جبهه ملّي سوم تشكيل شد كه آن هم در خارج از كشور بود. دكتر صديقي همان طور كه خودش گفته است در همان سال هاي 42 يا 43، براي هميشه از جبهه ملّي استعفا داد. بقيه افراد هم، محفلي داشتند ولي توانايي آن را نداشتند كه يك جريان مردمي به وجود بياورند. در آستانه انقلاب 1357 رهبران حزب ايران دست به، يك رشته فعّاليّت سياسي مي زدند كه با نقايص و كمبودها و كجروي هاي بسياري همراه بود.

س: ظاهراً علتش آن است كه در آستانه انقلاب، رهبري حزب به دست شاپور بختيار و طيف او بود.

ج: رهبري حزب ايران دست بختيار بود ولي دكتر سنجابي تحت عنوان جبهه ملّي وارد ميدان شد و تا آنجا كه من اطلاع دارم، اللهيّار صالح، دكتر امير علايي و مهندس بازرگان، در آن شركت نداشتند. حزب ايران به رهبري بختيار، در عين حالي كه رسماً عضو جبهه ملّي بود، سمت گيري مستقلي به سوي سازش با آمريكا و شاه در پيش گرفت، از افرادي مانند

ص: 217

آيت الله زنجاني و آقاي شمشيري هم خبري شنيده مي شد.

در حزب ايران در كنار دكتر سنجابي و دكتر بختيار، عناصر ساواكي مثل ابوالفضل قاسمي، كه سابقه ساواكي بودن او به چند سال پيش از آن برمي گشت، از گردانندگان بودند.

س: حالا اگر بخواهيم، كارنامه حزب ايران را به لحاظ نقاط مثبت و منفي، بررسي كنيم، به چه نتيجه اي مي رسيم؟ واقعا اگر بخواهيم همچون آئينه، عملكرد اين حزب را درتاريخ نشان دهيم، چه مي توانيم بگوئيم؟

ج: من معتقد هستم كه حزب ايران، در هرحال يك حزب ملي بود. يعني حزب وابسته به امپرياليست ها نبوده است. اين جنبه مثبت آن بود كه خواستار دموكراسي بود. البته نه خواستار تغييرات گسترده اجتماعي اقتصادي، بلكه خواستار دموكراسي سياسي و نه چيز ديگر، اگر در مورد اصلاحات اقتصادي و اجتماعي در برنامه حزب ايران چيزي بوده باشد، ما در عملكردش چيزي نمي بينيم. البته بعضي افراد در نوشته هاشان مسئله اصلاحات ارضي و غيره را مطرح مي كنند ولي از حزب ايران به طور رسمي، به عنوان يك موضع گيري اجتماعي، اقتصادي، من چيزي نديده ام. اما قدر مسلم حزب ايران، طرفدار جدي آزادي هاي سياسي و محدود كردن اختيارات شاه در چارچوب قانون اساسي بود. حزب ايران، ضدسلطنت نبود.

س: خود جبهه ملي هم نبود. حتي خود مهندس بازرگان هم كه يك آدم مذهبي بود معتقد بود شاه بماند و سلطنت كند ولي حكومت نكند. اين كه تز كلي جبهه ملي بود. چه نهضت آزادي چه حزب ملت ايران و...

ج: همة اين آقايان، اين تصور غلط را دارند كه در يك كشور عقب افتاده امكان آن هست كه چنان دموكراسي پا بگيرد كه شاه را محدود كند. اينان تصور مي كنند كه مي شود نمونه حكومت انگلستان، هلند، نروژ و يا سوئد را كه پادشاه با دوچرخه به خيابان مي آيد و خريد مي كند را، در ايران پياده كرد. يعني حكومتي كه در آن شاه فقط سلطنت كند و نه حكومت! به نظر من چنين چيزي، عين ساده انديشي و محال است.

س: اگر بخواهيم يك ارزيابي تاريخي داشته باشيم، به چه نتيجه اي مي رسيم؟ دو نسل از مملكت به دنبال فعّاليت سياسي بودند، به زندان هم افتادند و به نتيجه اي هم نرسيد، حزبي كه 40 سال فعّاليت كرد چه توشه اي براي مردم آورد؟

ج: نتيجه گيري مسئله اين طور مي شود كه اين حزب در دوران فعّاليت خود، نتوانست به اين واقعيّت مهم پي ببرد كه در كشورهائي نظير ايران و در شرايط وجود قدرت هاي جهانخوار

ص: 218

امپرياليستي، امكان برقراري دموكراسي با حفظ سلطنت وجود ندارد. مگر اين كه شاه يك انسان استتثنائي باشد. در آن صورت هم امپرياليست ها يا به كمك خانواده اش و يا به كمك قلدري مثل رضاخان، او را بركنار مي كنند و فرد ديگري را به جاي او مي نشانند.

س: آنها نه در خود عامه نفوذ داشتند و نه در دانشگاهها و به تعبير مرحوم جلال آل احمد، پاتوقي براي كارچاق كنها درست كرده بودند.

ج: آنها به نتيجه نرسيدند چرا كه انقلابيون نمي توانستند با سلطنت موافقت كنند آن هم بعد از تجربه هاي گذشته، به هيچ وجه نمي توانستند موافقت كنند. به همين دليل هم آنها نتوانستند پا بگيرند. در زمان شاه، توده مردم و به ويژه جوانان پرشور، در اثر فشارهاي طاقت فرساي زندگي و اقدامات وحشيانه ساواك، آنچنان جانشان به لب رسيده بود كه اصلاً حاضر به پذيرش وجود شاه نبودند. به همين دليل، وقتي بختيار آمد، با وجودي كه شاه را به عنوان مرخصي به خارج فرستاد نتوانست حتي در ميان روشنفكران جامعه جاي پايي پيدا كند. يعني هيچ گونه طرفداري نداشت. غير از ساواكي ها، كس ديگري حاضر نبود در پشتيباني از او تظاهرات كند. آنها نتوانستند، اين واقعيت را درك كنند كه مسئله جمهوري اسلامي، خواست اكثريت مطلق مردم، از همه قشرهاست. وضع ما هم در حزب، در آستانه انقلاب به همين شكل بود. اسكندري و شماري از همفكرانش معتقد بودند كه مي شود سلطنت را نگه داشت و قانون اساسي را اجرا كرد.

س: دليل اين نوع نگرش چه بود؟ منشأ آن را در كجا بايد جست؟

ج: سه علت داشت.

اول اينكه، آنها گستردگي ژرفاي انقلاب را نمي ديدند و دوم اين كه دچار همان وهم بودند كه گويا در كشوري مانند ايران و با اوضاع جهاني آن زمان مي توان آزادي هاي دموكراتيك را با نگاهداري نظام سلطنتي، تأمين كرد و پابرجا نگاه داشت. سوم اين كه آنها معتقد بودند كه آمريكا با آن همه نيرو كه در ايران دارد، مسلماً جلوي سقوط شاه را خواهد گرفت.

س: خوب، آنها به اصطلاح خودشان طرفدار كشورهاي كمونيستي بودند، ماركسيسم خوانده بودند و به قول خودشان با نهضت هاي آزاديبخش آشنا بودند، چه؟ اينها ديگر چرا راست روي كردند؟

ج: در اين باره دو چيز را بايد يادآور شوم يكي اين كه در كادر فعالان حزب تودۀ ايران كم

ص: 219

بودند افرادي كه ديدگاه اسكندري را درست بدانند و ديگر اينكه همۀ شناخت هاي پيشين براي اين كه مبارزان اشتباه نكنند كفايت نمي كند.

از اين دست اشتباهات را در مقياس هاي بسيار بسيار بزرگ تر و در جنبش جهاني كمونيستي هم ديده ايم.

نمونه مائوتسۀ تونگ مثال خوبي است. آيا مائو كه نقش عظيمي در پيروزي انقلاب چين داشت و در يك دورۀ 30 ساله در بطن انقلاب چين بود با وجود همكاران واقع بين چون، ليوشائوچي و چوئن لاي، در پي بي توجهّي به واقعيّت هاي اجتماعي، دچار اشتباهات عظيم نشد؟ مائو با سه اشتباه بزرگ تاريخي، يعني جهش بزرگ، كمون ها و انقلاب فرهنگي زيان هاي جبران ناپذيري به پيشرفت چين وارد آورد كه دقيقاً بيست سال تكامل چين را به عقب انداخت. ولي باز هم بر اشتباه خود اصرار داشت. پس مي بينيد كه حتي مبارزان بزرگ هم مرتكب اشتباهات بزرگ مي شوند.

س: خيلي ها اظهارنظر نكردند، امّا تعداد بسياري از همين كمونيستها را داريم كه حتي بعد از قضاياي چين، دچار اشتباه شدند، مثلاً فريدون كشاورز.

ج: من كشاورز را به عنوان يك سياستمدار قبول ندارم. او از جمله افرادي بود كه در شرايط معيّني به طور اتفّاقي وارد جريان هاي سياسي چپ ايرا ن شدند و پس از مدّتي به دنبال برآورده نشدن خواست هايشان، به دنبال زندگي خود رفتند و به جاي اينكه علّت اصلي فرار خود را بگويند سعي كردند گناه را به گردن اين و آن بيندازند.

كنار رفتن كشاورز با كنار رفتن دكتر فروتن، احمد قاسمي و سقايي تفاوت داشت، سه نفر اخير با حفظ كامل اعتقادات انقلابي و شرافت انساني خود بر پايه اختلاف نظر جدي با راهي كه اكثريت رهبري حزب دنبال مي كرد، از حزب كنار رفته و در سخت ترين شرائط، در راهي كه به آن معتقد شده بودند، به مبارزۀ خود ادامه دادند. به نظر من، حتي ميان ايرج اسكندري و كشاورز هم، تفاوت كيفي مهم وجود دارد.

س: اگر ما بخواهيم اينطور مطرح كنيم، آنوقت در جبهه ملي، دو، سه نفر بيشتر نمي مانند به يك تعبير، اگر بخواهيم بگوئيم، زندگي شان، زندگي سياسي بوده است، پس بقيه، به نوعي ابن الوقت و عافيت طلب بودند.

ج: زندگي مبارزي داشتند ولي مبارزۀ آنها براي برقراري دموكراسي بر پايه قانون اساسي بود. بدون آنچه بعداً به آن افزوده شده بود.

ص: 220

س: يعني هر موقع كه فشار بود مي رفتند مي خوابيدند. سياست صبر و انتظار، سياست سازشكارانه، و...؟

ج: اين خاصيت بخشي از نيروهاي اجتماعي آزاديخواه است. آنها، براي يك مبارزه سخت و دشوار آمادگي ندارند. امّا دربارۀ توده اي ها يك اظهارنظر بسيار جالبي هست كه بد نيست يادآوري كنم: وابسته امور كارگري سفارت آمريكا در ايران در سال هاي 1320 _ 1325، يك گزارش به وزارت خارجه آمريكا فرستاده كه بسيار جالب است. متن آن چنين است:

در دورۀ معاصر، نخستين بار حزب توده، وضع موجود را با خطري جدي روبرو كرد كه به وسيلۀ بازوي كارگري خود دست به نخستين كوشش موفق براي متشكل ساختن كارگران زد و تلاش واحدي را به جانبداري از تحول برانگيخت. رهبران كارگر راستيني كه اين كشور ارائه داده است و تنها نمايندگان كارگري كه آماده بودند خود را به سود كارگران در وضعيّت دشواري قرار دهند، متأسفانه اكثراً عضو حزب توده بودند.

شايد فلاكت اقتصادي و اجتماعي كه تنها با اوضاع انگلستان در يك قرن پيش، قابل مقايسه است، آنان را به آن زياده روي واداشته بود.(1)

س: اگر از نقطه نظر جامعه شناسي و روانشناسي به اين مسئله نگاه كنيم، به اين واقعيّت مي رسيم كه از صدر مشروطه به بعد، بسياري از رجال ما همين طوري بودند. يعني وارد مبارزه مي شدند و يكي دو ماهي فعاليّت مي كردند بعد هم انگار آمده اند يك ظرف آب را بگذارند، مي رفتند. دوام و استقامت در مبارزه نداشتند.

ج: در مورد بسياري از مردان سياسي آزاديخواه، واقعيّت همين است. به عنوان نمونه در انقلاب مشروطه، انقلاب مشروطه جرياني بود مربوط به دوران خاص خودش با ويژگيهاي خاص، كه با پيش زمينه و آمادگي قبل پيش آمد.

مردم از استبداد وحشتناك ناراضي بودند. بعدها چه كساني سوار اين موج شدند و در رأس آن قرار گرفتند؟ افرادي كاملآّ مختلف و متفاوت، يك عده از فرنگ رفته ها، يك عده روحانيون، يك عده بازاري، كه همۀ اين ها به شكل هاي مختلفي از استبداد، عصباني بودند. در ايران آن زمان دو سياست خارجي به طور جدي مؤثر بود. دو قدرت بزرگ خارجي هم در ايران نبرد قدرت داشتند. سياست انگلستان و سياست روسيه تزاري.

ص: 221

در نتيجه، در جريان انقلاب مشروطيت ايران، معجون فوق العاده عجيبي پيدا شد. گروهي كه هيچ تجربه سياسي نداشتند، ايدئولوژي مشتركي نداشتند، هيچ برنامه مشتركي نداشتند، در چنين وضع دشواري و بغرنجي قرار گرفتند. امپرياليسم روسيه كه در جنگ ژاپن شكست خورده بود، در داخل، با انقلاب مردمي دست به گريبان بود و پس از سركوب انقلاب 1905، يك جريان شبه دموكراسي با آزادي هاي محدود پيدا شد و دولت جديد دست به يك رشته اصلاحات اجتماعي به ويژه در مورد مسئله ارضي زد. آن هم براي كاستن از نارضائي دهقانان كه تا آن زمان مانند نيمه بردگان بودند.

از سوي ديگر، امپراطوري انگلستان، از ضعف روسيه، بهره گرفت و براي بيرون كشيدن حاكميّت ايران از زير نفوذ روسيه تزاري، با شعار مبارزه با استبداد، وارد ميدان شد.

در اين وضع بغرنج، از ميان سياستمداران آنروز، عده اي كه واقعاً ميهن پرست و آزاديخواه بودند تا پايان وفادار ماندند. ملك المتكلمين، صوراسرافيل و دهخدا، انسان هاي والائي بودند. واعظ اصفهاني، خياباني، ستارخان، باقرخان و از ميان روحانيون، آيت الله طباطبائي و آيت الله بهبهاني و بسياري از رهبران و فعّالان انقلاب مشروطيت، فداكاري هاي بسيار كردند و شماري از گردانندگان انقلاب مشروطيت، حتي جان خود را دادند.

اين كسان كه در زمينه مبارزات سياسي بي تجربه بودند و در شرائط بسيار بغرنج قرار گرفتند، نتوانستند انقلاب را با نتايجي بهتر از آنچه به دست آمد، به پايان برسانند. با فروكش كردن جنبش انقلابي، تقريباً همۀ مرتجعين و عمال استبداد، مانند عين الدوله، به اضافه آقاي تقي زاده و چند نفر ديگر سر كار آمدند. انقلاب مشروطيت در 1285 پايان يافت و در پي پيروزي انقلاب اكتبر در روسيه، وضع سياسي در ايران دوباره بسيار بغرنج شد. انگلستان، قرارداد 1919 را به كشور ما تحميل كرد، ولي با شكست نيروهاي ضدانقلابي و پيروزي انقلابيون در روسيه، امكان پابرجا نگاهداشتن آن قرارداد نبود. انگليسي ها توانستند با كودتاي سيدضياء و رضاخان در 1299، يعني در حدود 9 سال بعد از پيروزي انقلاب مشروطيت، قانون اساسي را به كلّي تعطيل و براي 20 سال، حكومت خودكامه اي را بر مردم كشور ما تحميل كنند.

انقلاب مشروطيت، واقعاً پايه مردمي و توده اي داشت. لنين، آنرا يك انقلاب بورژوا دموكراتيك، مي داند و براي انقلاب مشروطيت ايران، به عنوان اولين انقلاب مردمي در كشورهاي زير سلطۀ استعمارگران، ارزش زيادي قائل شده است. به رغم اين پايۀ مردمي،

ص: 222

رهبري انقلاب مشروطيت ايراني از يك گروه هم عقيده، بايك برنامه منسجم و روشن، تشكيل نمي شد و جنگ قدرت ميان گروههاي رنگارنگ درون رهبري درگرفت. جنگي كه بيش از همه، ارتجاع داخلي استعمارگران انگليس از آن بهره گيري كردند و انقلاب را به شكست كشانيدند. تنها دستاورد انقلاب مشروطيت كه در دوران هاي بعد چندبار مورد بهره گيري نيروهاي آزاديخواه قرار گرفت، همان قانون اساسي، با همه كمبودهايش بود.

وجود يك گروه و يا حزب منسجم و باتجربه با رهبري قاطع و بدون تزلزل، شرط اساسي پيروزي هر انقلاب مردمي است.

انقلاب اكتبر، براي اين پيروز شد كه رهبري آن در جريان انقلاب 1905 درس هاي بسيار باارزشي فراگرفته بود. تقريباً تمام گروه رهبري كننده انقلاب اكتبر در روسيه، در انقلاب 1905 شركت كرده بودند و پس از آن نيز يك دوران طولاني دوازده ساله آموزشي را در تركيب مبارزات منفي و علني تجربه كردند، مبارزه جدي در چهار جبهه به دست آنهائي كه در داخل روسيه مخفي بودند و آنهائي كه در سيبري و در زندان ها به سر مي بردند و چه آنها كه در مهاجرت بودند و آنها كه به عنوان نمايندگان مردمي در دوماي دولتي و سازمان هاي انتخاب شدۀ محلي كار مي كردند درگرفت. به اين ترتيب، در شرائط مساعد يعني ضعف رژيم تزاري و در پي شكست هاي آن در جنگ، يك گروه باتجربه، با ايدئولوژي روشن، و با برنامه مشخص و دقيق وجود داشت. با وجودي كه اين گروه اقليت بسيار كوچكي بودند امّا با طرح شعارهاي درست«صلح در جبهه» و «زمين به دهقانان»، توانستند نيروهاي عظيم دهقانان و كارگران و سربازان را تجهيز كنند و در جنگ دو ساله مقابل باقيمانده ارتش تزاري و مداخله جويان هفده كشور استعمارگر كه به بهترين جنگ افزارها مجهّز بودند، پيروزي تاريخي درخشاني، به دست آوردند.

نظير چنين وضعيّتي را در انقلاب چين شاهديم. انقلاب كبير چين در 1949 هم همين وضعيّت را داشت، انقلاب اسلامي 1357 در كشورمان هم، بخشي از اين ويژگي ها را داشت.

س: اعضاي جبهه ملّي در سال 1320 به ميدان مي آيند. حالا بگوئيم بعد از شهريور 20، مثلاً اللهيّار صالح، امير علائي وبرخي ديگر در دستگاه دولتي معاون وزير و وزير بودند. يعني خودشان در دولت هاي دست نشانده انگليس و بعضاً آمريكا تا قبل از كودتا به وزارت رسيدند. عجيب نيست!

ج: برخي از آنان در دوران رضاخان هم وزير بودند.

ص: 223

س: در كار اجرايي مدّعي توانايي بودند، خودشان را روشنفكر هم مي دانستند، از 1320 تا 1332 هم كه ميدان فعّاليت داشتند، عملكرد آنها با آن ادّعاها، چگونه با هم مي خواند؟

ج: باز هم بي تجربه بودند. براي اينكه هميشه در سطح بودند و نه در عمق جامعه. آنها در سطح بودند و از ژرفاي اجتماع ايران و دردهاي مردم بي خبر بودند همان خواست هاي مبارزان مشروطه را داشتند چرا كه از دردهاي مردم آگاهي نداشتند و براي رفت اين دردها هم، برنامه اي نداشتند. حزب سياسي منسجمي هم نداشتند، جبهه اي بودند با تناقضهاي دروني، يك طرف جبهه، افراد شريف ميهن پرست گرداگرد دكتر مصدق و طرف ديگر عناصر معلوم الحالي چون عباس خليلي، عميدي نوري، احمد ملكي و در ميان آن دو هم فرصت طلب هائي چون مظفر بقايي و حسين مكي و ابوالحسن حائري زاده، عبدالغدير آزاد و... با همۀ زد و خوردها و جنگ قدرت آشكار و پنهان درون جبهه، همان افراد ميهن پرست گرداگرد دكتر مصدق هم، چه قبل از كودتا و چه بعد از آن كه ديگر رهبري دكتر مصدق را هم نداشتند، نتوانستند به عمق جامعه ايران بروند و دردهاي توده مردم را درك كنند و به همين علّت هم هيچ گونه برنامه اي براي تحوّل عيني و فراگير اجتماعي نداشتند و تنها خواستار آزادي انتخابات و محدودّيت اختيارات شاه بودند.

س: حزب ايران خود به خود، آنقدر صبر كرد و آنقدر از عمرش گذشت تا نقشش تمام شد و عمرش به سر رسيد، اين هم تحليلي است!

ج: بله، درست همين طور است.

س: آقاي غلامرضا نجاتي دربارۀ جبهه ملّي، تعبيري دارد و مضمون آن اين است كه جبهه ملي چند مشكل داشت، يكي اينكه تشكل نداشت و مجموعه اي نامتجانس و متضّاد بودند. دوّم اينكه بسياري از كساني كه خود را طرفدار مصدّق مي دانستند يا به او معتقد نبودند يا بعضي از رده هاي پائين، فرصت طلب بودند، سوّم اينكه، خود مصدق هم مشكل داشت و طرفدار قوم و خويش بازي بود.

جبهه ملي از درون مشكل داشت، البته كمتر كسي توانست دوران نهضت نفت را بعد از دوران مصدّق، مورد بررسي همه جانبه قرار بدهد. تنها، فردي به نام «زادش» كتابي نوشته است و در آن كتاب فهرستي از اقوام دكتر مصدق ارائه داده مانند متين دفتري و حتي علي اميني كه ميدان دار صحنه بودند.

ص: 224

الآن بسياري از منتقدين، جبهه ملّي را در برابر شاه مطرح مي كنند. عادي است كه بايد از جبهه تجليل شود.

من مي پذيرم كه نبايد جبهه ملّي را طوري نقد كنيم كه دربار و شاه تبرئه شوند. نبايد جبهه ملّي را طوري نقد كنيم كه آمريكا و انگليس تبرئه شوند. برخي، جبهه ملّي را در برابر حزب توده و شوروي مطرح مي كنند. كمتر كسي بررسي جامعي از فعّاليت احزاب جبهه ملّي ارائه داده است. فقط من ديدم آقاي نجاتي و آقاي زادش، مطالب نسبتاً مناسبي نوشته اند و يا چند مقاله پراكنده ديگر، به هر حال جبهه ملّي تمام شد و اكنون زمان ارزيابي تاريخي آن است نه عيوب جبهه كسي را تطهير مي كند و نه اشتباهات اينها، جبهه ملّي را بدون عيب.

ج: به خاطر همين است كه مي گويم، جبهه ملّي اساساً يك مجموعه منسجم و يك شكل نبود. هيچوقت متّحد نبودند. از مدّتها پيش از سي تير وحدت آنها، از بين رفته بود. پس از سي تير هم كه با جدايي عيني مخالفان دكتر مصدّق، جبهه ملّي به يك گروه كوچك وفادار مصدّق، محدود شد كه تنها فعّاليتش، تصويب تصميمات دكتر مصدّق در مجلس و تأييد آن در چند روزنامه وابسته به آن گروه بود.

وضع واقعي جبهه ملّي چنين بود كه گرچه دكتر مصدّق شماري از اين افراد را در دولت خود شركت مي داد و گاهي با بعضي از آنها هم مشورت مي كرد، امّا به طور كلّي دكتر مصدّق، اعتقادي به آنها نداشت.

در مواردي اعتماد دكتر مصدّق به بستگانش، با اين تصوّر كه آنها به او خيانت نخواهند كرد، بيشتر بود. دكتر مصدّق، سرتيپ دفتري را روز 27 مرداد به رياست شهرباني كل و فرمانداري نظامي تهران برگماشت. با وجود اين كه ما به او گفته بوديم كه اين آقا جزو كودتاچيان است و به رغم اعتراف كودتاچيان 25 مرداد كه اعتراف به شركت متين دفتري در كودتا داشتند و خود سرتيپ رياحي هم به مصدّق تلفن كرد تا از او اجازه و دستور دستگيري سرتيپ دفتري را بگيرد، با وجود همۀ اين مسايل، فقط به اين خاطر كه دفتري به ديدن دكتر مصدّق رفته و خود را به موش مردگي زده بود همۀ اينها را ناديده گرفت. به محض اينكه دفتري مي گويد: دائي جان، مي خواهند مرا بگيرند. من مي خواهم به شما خدمت كنم و.. به او اعتماد مي كند و حتي پست رياست شهرباني و فرماندار نظامي را به او مي دهد و ديديم كه چه نقشي را در كودتا و در خدمت به كودتاچيان ايفا كرد. براي اين گونه برخورد دكتر مصدّق،

ص: 225

آنهم در حساسترين لحظات سرنوشت ساز، چه اسمي مي توان پيدا كرد؟

س: اما او قدرت داشت، اختيارات هم داشت. به دليل پشتيباني روحانيّت و مردم، دربار و غرب، از او حساب مي بردند.

ج: در ظاهر حساب مي بردند. مجلس هم وضعيّت ديگري داشت. نمايندگان وفادار به دكتر مصدّق در اقليّت بودند.

س: البته بايد بپذيريم كه تا به حال هيچ كنكاش مناسبي در اين باره انجام نشده، يا عده اي براي كوبيدن مصدّق جنجال درست كرده اند و يا عده اي در تأييد عملكرد او اغراق كرده اند.

ج: بايد به كلّي مسائل را جدا كرد. يكي اين كه جبهه چه نقص هايي در داخل خودش داشت و عوامل آن چه بوده است.

س: حالا چرا اين مطالب گفته نمي شود؟ البته آقاي سنجابي مطالبي را بيان كرده كه دكتر مصدّق خود رأي بوده و توجهّي به مشورت ها نداشته و نظرهاي ديگران را قبول نمي كرده، امّا اين كافي نيست.

ج: واقعّيت اين است كه از مجموعه آنچه به مارسيده بر مي آيد كه دكتر مصدّق در اين زمينه، زياده روي مي كرد. خود مظفر بقايي در اين باره مي گويد:

گاه دكتر مصدّق براي دادن سمت به يك فرد، مشورت مي كرده و مي گفت: نظر شما چيست؟ امّا در عمل آنقدر گفت و گو را طولاني مي كرد و بحث را به اين طرف و آن طرف مي چرخاند تا اينكه طرف مشورت همان چيزي را كه نظر خود دكتر مصدّق است، بيان كند. اگر هم چنين اتّفاقي نمي افتاد او عليرغم نظر مخالف طرف مقابل، همان تصميم خودش را عملي مي كرد.

اين اعتقاد به خود و اين كه به هيچ كس اعتماد نمي كرد از يك طرف، و اعتماد به كساني كه قابل اعتماد نبودند از طرف ديگر، زيان هاي زيادي به مجموعه جنبش وارد كرد. امّا اين حقيقت را هم بايد بگويم كه اين ويژگي ها هيچگونه نقش تعيين كننده با اهميّتي در سرنوشت نهضت و در هم كوبيدن آن از سوي نيروهاي ارتجاع و امپرياليست هاي آمريكايي و انگليسي نداشتند. اگر به جاي سرتيپ دفتري، سرلشكر افشار طوس، رئيس شهرباني بود،باز هم نيروهاي كودتاچي، ابتدا او را مي كشتند و بعد به خانه دكتر مصدّق حمله مي كردند. همان طور كه ديديم با چه مهارتي عمل كردند. اگر رياحي را سر جاي خود نگه داشتند به اين علّت بود

ص: 226

كه از بي لياقتي او اطمينان داشتند.

س: اما، حكومت در دست جبهه ملّي بود، اختيارات خوبي هم داشت.

ج: در ظاهر اينطور بود. ولي در مجلس وضعيّت ديگري حاكم بود. نمايندگان وفادار مصدّق در اقليّت بودند.

س: ولي كم نبودند، از سي نفر هم بيشتر بودند!

ج: در هر حال در اقليت بودند. از همين رو بود كه دكتر مصدّق به فكر منحل كردن مجلس دورۀ هفدهم از راه يك همه پرسي افتاد.

س: چرا كنكاشي در اين مورد انجام نشده است؟ كساني كه نوشته اند يا پيش داوري داشته اند يا خواسته اند مصدّق را بكوبند و يا قصد تبرئه مصدّق را داشته اند. اعتدال تحليلي وجود نداشته كه كسي بيايد و مشكلات نهضت و مشكلات اطرافيان دكتر مصدّق را بگويد، بدون آنكه دربار را و يا انگليس و آمريكا و شوروي و يا وابستگان دربار را تبرئه كند.

ج: بايد مسايل را به كلّي از هم جدا كنيم. اوّل آنكه ببينيم جبهه ملّي در داخل خود ودكتر مصدّق هم در عملكرد خود، چه اشتباهاتي داشته است. اين يك طرف معادله است. طرف ديگر و طرف تعيين كننده و اصلي اين است كه دربرابر پايداري دكتر مصدّق و يارانش، نقش امپرياليسم آمريكا و دربار و ديگر وابستگان امپرياليسم در ايران و ارتجاع ايران، چه بوده است؟ اين دو مقوله را بايد از هم جدا كرد. اگر بخواهيم اينها را با هم مخلوط كنيم، به هيچ جا نمي رسيم.

درست است كه جبهه ملّي داراي نواقصي بوده و اشتباهاتي داشته و دكتر مصدّق هم همينطور، خودرأي بوده واشتباه داشته، امّا همۀ اينها، عوامل كاملاً فرعي است. واصل، چيز ديگري است. اگر هيچ كدام از اين كمبودها هم نبود، كمترين تغييري در آنچه بر سر نهضت ملّي ايران آمد، پديدار نمي شد. تنها افرادي مثل اميرخسروي، مي توانند ادّعا كنند كه اگر دكتر مصدّق پيشنهاد بانك جهاني را مي پذيرفت،كودتا نمي شد.

س: بله، قطعاً همۀ آنها مشغول توطئه بودند و به هر صورت دشمني مي كردند و توقّعي هم از آنها نيست، امّا مصدّق و طيف جبهه ملّي چرا آن اشتباهات را مرتكب شدند؟

ج: آنها كار ديگري مي كردند و مصدّق هم كار خودش را كه دفاع بي چون و چرا و بدون قيد و شرط از منافع ملّي ايران بود. اين دو مقوله را بايد از هم جدا كرد. عناصري كه به

ص: 227

مصدّق وفادار بودند، در دفاع از منافع ملّي ايران، هيچ كوتاهي نكردند. شما مي پرسيد چرا دكتر مصدّق اشتباه كرد؟ آيا شما در تاريخ كشورمان و هر كشور ديگر سراغ داريد كه كساني مانند دكتر مصدق در آن گونه شرايط دشوار و پيچيده، دچار اشتباهات فرعي نشده باشند؟ دكتر مصدّق اين برجستگي را داشت كه دربارۀ مهم ترين مسئله اي كه در آن زمان مطرح بود، يعني تلاش آمريكا و انگلستان و ديگر كشورهاي امپرياليستي براي نگاهداري حاكميت دست نخوردۀ خود بر نفت ايران، اشتباه نكرد و همين شناخت درست وايستادگي او براي دفاع از منافع ملي كشورمان ريشۀ تدارك و تحقق كودتاي 28 مرداد بود.

س: مثلاً افرادي مثل دكتر سنجابي، صديقي، رضوي، زيرك زاده، شايگان، نريمان، دكتر فاطمي و امثال اينها كه هر كدام رجزخواني مي كردند و تا آخر عمر هم نان به نرخ روز مي خوردند و تنها نام آن را يدك مي كشيدند؟

ج: همگي تا آخرش ماندند و شماري از آنها هم به زندان افتادند، شايگان و رضوي، 3 سال در زندان بودند. اينها از عناصري بودند كه با تمام صداقت و استحكام، با مصدّق ماندند. دكتر فاطمي از همۀ آنها محكم تر بود. در مورد دكتر شايگان و مهندس رضوي كه به عنوان «شاهد» در دادگاه دكتر مصدّق دعوت شده بودند، سرهنگ جليل بزرگمهر، وكيل تسخيري محاكمه دكتر مصدّق، مطالبي را نوشته كه خوب است، در اينجا آورده شود:

مرحوم مهندس احمد رضوي كه در دو نوبت به پاي سؤال كشانده شد در نهايت صراحت و شجاعت با عباراتي فصيح و بدون هراس و ملاحظه از هيچ مرجعي، حقايق را عريان به زبان آورد.

او دكتر مصدّق را پيشواي بر حق و رهبر شايسته نهضت ملي خطاب كرد. او دكتر مصدّق را پدر روحاني و مايه افتخار ناميد. مهندس رضوي، تنها كسي بود كه نفت و ملي شدن صنعت نفت را در جمع گواهان به صحبت كشيد و گفت:

ما سرسپردگان به آزادي غافل نبوديم كه در دنيا بازي نفت، سرها به باد داده است و مي دهد و با وقوف به اين خطرات، به دكتر مصدق و اعتقاد در اين راه قدم نهاديم.

سرتيپ آزموده منتهاي هتاكي را نسبت به شخص مهندس رضوي كرد و رئيس دادگاه به مهندس رضوي اجازه نداد به ياوه هاي آزموده پاسخ گويد.

مهندس رضوي هنگام خروج از دادگاه با صداي بلند گفت: «تاريخ ايران جواب ايشان را خواهد داد.»

ص: 228

مرحوم دكتر سيّد علي شايگان نيز، از جمله شهودي بود كه مورد نفرت شديد سرتيپ آزموده بود. دكتر شايگان در تظاهرات روز 25 مرداد، با اشاره به فرار شاه گفته بود: متاع ايران به بغداد رسيد. عداوت خاص آزموده نسبت به او، بيشتر به مناسبت اين نطق بود. سرتيپ آزموده و رئيس دادگاه، نهايت تلاش خودرا به كار بردند بلكه چيزي از دكتر شايگان كشف كنند تا پرونده او را سنگين تر كنند امّا نتوانستند. صداقت و شجاعت دكتر شايگان، مثل همه شهود، بسيار قابل تحسين و احترام بود. عناد و عداوت رژيم شاه باعث شد كه بعدها مرحوم مهندس رضوي و دكتر شايگان را به محاكمه بكشند و به اتّفاق شهيد دكتر فاطمي،آنها را محكوم كنند.

ياد مرحوم الموتي، وزير دادگستري كابينه دكتر اميني به خير، كه به حقّ، سرتيپ آزموده را «آيشمن» ايران، لقب داده بود.

س: قبلاً هم عرض كردم كه نبايد تحليل ها به تبرئه امپرياليسم ختم شود. خوب معلوم است كه سفارت آمريكا و انگليس بي كار نبودند، تماس هاي پنهاني، وعده هاي آنچناني و...

ج: به همين دليل مي گويم هر جا از نقاط ضعف صحبت مي كنيم بلافاصله بايد از نقاط قوّت هم صحبت بكنيم.

س: يعني يك خط سوّمي در تحليل قضيه به وجود بياوريم. همه غمّ و همّ مصدّق در اين اواخر متوجه قضاياي انگليس و نفت بود و از ابتدا متوجه دربار و آمريكا نبود.

ج: دربارۀ آمريكا، من اينجور فكر نمي كنم.

س: اواخر را نمي گويم.

ج: مصدّق دربارۀ دربار نظري مخالف سلطنت نداشت و لي از تحريكات شاه، مدتها قبل از سي تير مطلع بوده.

س: مبارزه پارلماني چي؟

ج: دربارۀ شاه، نظر مصدّق اين بود كه مي دانست شاه از همان ابتداي فعّاليت مصدّق، عليه او اقدام كرده است. او، شاه را مي شناخت و مي دانست كه اين مار، بچّه همان اژدهاست! در مورد شاه او اشتباه نمي كرد. امّا خيلي دقيق، شرايط رسمي را مراعات مي كرد، چون معتقد بود كه شاه بايد سلطنت كند و نه حكومت . از اين جهت من خيال مي كنم در اين باره بايد مسئله را خيلي روشن تفكيك كرد. ولي دربارۀ آمريكا، اين درست است.

ص: 229

به خصوص در دوران اوّلي كه آمريكا هنوز آمريكاي مهاجم نشده بود. مصدّق به همان دلايلي كه گفتم معتقد بود كه آمريكا كشور دشمن نيست و ممكن است براي حل مسئله نفت و قطع سلطه انگلستان، به كمك ايران بيايد. اسناد بسياري هم نشان مي دهد كه دولت ترومن و به ويژه وزير خارجه او «دين آچسن» و معاون او «مك گي» و «اورل هريمن» كه مشاور روزولت و ترومن بودند در يك دوره، از مصدّق در برابر انگليسي ها، حمايت كردند. دولت انگلستان بارها تصميم به اشغال نظامي آبادان گرفت و حتي به نيروهاي خود در خليج فارس و بصره، فرمان آماده باش داد. ولي بر اثر مخالفت جدّي ترومن و همكارانش، مجبور به عقب نشيني شد. در اين باره اسناد معتبري در كتاب پرارزش «نفت، مصدّق و اصول» نوشته دكتر مصطفي علم، آمده كه بسيار گويا است. در اين كتاب 1058 سند،گرد هم آمده كه مدرك بسيار گويايي برپايداري دكتر مصدّق در برابر ترفندهاي رنگارنگ دولت انگلستان و شركت نفت ايران و انگليس است.

س: اخيراً ابراهيم صفائي كه ساواكي هم بوده ،مطرح كرده است كه ملّي كردن صنعت نفت يك اشتباه بوده است، اين آقا از قلم زنان حرفه اي عصر پهلوي و كارمند وزارت خارجه است.

ج: پس، ساواكي هم بوده اين مرتيكه؟

س: بله، ساواكي بوده، به هر حال الآن دارد اين فكر قوّ ت مي گيرد كه اصلاً اين جنگ نفت، جنگ آمريكا و انگليس بوده و آمريكا براي آنكه، سلطه مطلق انگليس در ايران از بين برود، مسئله نفت را قبل از اين كه دكتر مصدّق مطرح بكند از طريق افرادي نظير مظفر بقايي، مطرح مي كند.

ج: اوّلين كسي كه طرح ملّي شدن نفت جنوب را داد، عباس اسكندري بود. اسكندري در سال 1328 در طرح استيفاي خود از ساعد مراغه اي، رسماً اين مسئله را اعلام مي كند. ماهيّت اين فرد هم روشن است، او براي به دست آوردن پول، آماده بود تا سر خود را در هر آخوري فرو ببرد. عباس اسكندري در سال 1330 كه قوام به شدت تلاش مي كرد كه با همكاري انگليسي ها، پست نخست وزيري را بگيرد، دلال و واسطه قوام با سفارت انگليس در تهران بود.

امّا اين را نمي دانم كه پيشنهاد ملّي شدن صنعت نفت را با كسب مأموريّت از كدام مرجع مطرح كرد آن هم با آن همه گزافه گويي دربارۀ نفوذش بر كارگران نفت، نفوذي كه جز يك

ص: 230

حباب صابون، چيز ديگري نبود .

عباس اسكندري نماينده مجلس دورۀ پانزدهم و عضو برجسته حزب دموكرات قوام و دوست نزديك او هنگام استيضاح از ساعد مراغه اي، در 30 دي ماه 1327، چنين گفت: «... دولت بايد امروز، صنعت نفت ملّي اعلام كند و خودش استخراج نفت را به دست بگيرد. البته بعد از اين كار، نفت را به انگليسي ها بفروشد آن هم به قيمت عادلانه اي كه در خليج مكزيك وجود دارد. طوري كه درياداري و كارخانجات آنها دچار مشكل نشوند. تمام اين كارها را بكند. ما به پول احتياج داريم و بايد بگويم كه اگر دولت اين كار را نكرد من با آن مخالفم و به شما بگويم كه بالاخره ما اين كار را خواهيم كرد و اگر آنها خواستند از قوّه و زور استفاده كنند . من اعلام مي كنم آن اندازه قدرت دارم كه به كارگران نفت جنوب بگويم كه آنها را در هم بكوبند تا آنها نتوانند از اين منابع استفاده كرده و بيش از اين حق ما را بخورند.»(1)

بين طرح پيشنهادي دكتر فاطمي براي ملّي كردن صنعت نفت و پيشنهاد عباس اسكندري همان قدر فاصله است كه بين زمين و خورشيد! يعني اين دو پيشنهاد به هيچ وجه، به هم مربوط نيستند. دكتر مصدّق و يارانش همچون دكتر فاطمي، واقعاً به اين نتيجه رسيده بودند كه ملّي كردن صنعت نفت در سراسر ايران، تنها راه بريدن چنگكهاي امپرياليسم انگليس در كشور است. البته بقايي با پيشنهاد دكتر فاطمي موافق نبود. آل احمد به روشني گفته است. مدّتي بعد از آن كه جبهه ملّي در مورد ملّي كردن صنعت نفت تصميم گرفت، خليل ملكي، طي جلساتي با بقايي صحبت كرد تا در مورد ملّي كردن صنعت نفت او را قانع كند. در اين باره دو يادآوري زير در نوشته هاي آل احمد ديده مي شود:

1- ملكي شروع كرد. اول بي امضا مقاله مي داد و بعد يك روز مقاله اش آمد دربارۀ «ملي كردن صنعت نفت» كه سيد و من داديم چيدند. اما ستونهاي چيده شدۀ مقاله يك هفته اي روي ميز چاپخانه موسوي (كوچه خدابنده لوها_ ناصريه) ماند. چرا كه قضيه جدي بود و مسائل جدي را خود دكتر آخر شب كه مي آمد مي ديد. درست يادم نيست گويا رزم آرا ترور شده بود يا سر كار بود، مقدمات روي كار آمدن دكتر مصدق فراهم مي شد. ولي ديدم شتر سواري كه دولا دولا نمي شود. اين بود كه به سيمين گفتم شبي لقمۀ ناني فراهم كرد و در خانۀ اجاره ايمان (اول حشمت الدوله) ملكي را با بقائي و زهري دعوت كرديم و بگو و مگو

ص: 231

خوش و بش و رسمي كردن ماجراي قلم زدن ملكي و فردايش «ملي كردن صنعت نفت» در «شاهد» درآمد.(1) احتمالاً اين گفت و گو تنها در يك نشست و با خوش و بش نبوده بلكه چندين نشست بوده است.

2_ آل احمد در نامۀ 22 مهرماه 1331_ پس از اخراج گروه ملكي از دفتر روزنامۀ شاهد به دست چاقوكشان _ به دكتر بقايي چنين نوشته است:

مي دانيد نمي خواهم اهانتي به شما كرده باشم. يادتان هست كه دوست عزيز من خليل ملكي در جلساتي كه من هم افتخار حضور در آن را داشتم چقدر كوشيد تا لزوم شعار ملي شدن صنعت نفت را به شما حالي كند؟

گويا آقاي علي زهري(كه من او را صاحب سعۀ صدر بيشتري از شما مي دانستم) و آقاي دكتر عيسي سپهبدي(كه گر چه با اشارۀ خود سركار و براي حفظ مصالحي كه ما از آن هميشه تبري جسته ايم به ديدار قوام رفت و امروز خوب مزد قدمي به او داده ايد) نيز شاهد اين مدعا باشند.

به هر حال جريان ملّي شدن صنعت نفت، يك واقعه جهاني بود و آنقدر اهمّيت دارد كه آن سرش ناپيداست، آن چه كه دكتر مصدق انجام داد جنبه تاريخي و جهاني دارد و هيچ كس، نه احمد صفايي ساواكي و نه ديگران و گنده تر از او، نمي توانند آن را از ذهن تاريخ، پاك كنند.

س: حالا به همايون كاتوزيان بپردازيم و نقطه نظرهاي او، به عنوان يكي از رهبران سوسياليست ها و به اصطلاح مدافع خليل ملكي.

ج: درباره همايون كاتوزيان، مسئله خيلي زياد است. همايون كاتوزيان،خودش در سال 1321 به دنيا آمد. در سال 1340، يعني در 19 سالگي، براي تحصيل عازم انگلستان شد. يعني در دوران 1321 تا 1340 دوران شيرخوارگي و دبستان و دبيرستان را طي كرده و بعد هم به انگلستان رفته. او در جريان كودتاي 28 مرداد سال 32،كودك ده، يازده ساله اي بيشتر نبود پس از رفتن به انگليس هم، يك دورۀ بسيار كوتاه به ايران آمد و تنها چند ماه در ايران ماند، حالا يا سال 45 يا سال 1346، كه پس از محاكمه خليل ملكي و احتمالاً خانه نشين شدن او بوده.

ص: 232

پس از پايان تحصيلاتش، كتاب ها و مقالات متعدّدي دربارۀ ايران نوشته كه بخشي از آن، مربوط به دوران مصدّق است و پر است از حمايت از خليل ملكي و بت سازي از او. نوشته هاي تاريخي اش مجموعه اطلاعاتي است كه از اين طرف و آن طرف، از روزنامه ها و مجلات و غيره، جمع كرده و بر اساس آنها تحليل كرده است. آن هم تحليل ها و تفسيرهايي كه انسان را به حيرت مي اندازد.

س: گرايش او ملّي است يا سوسياليستي؟ خمير مايۀ تفكّراتش چيست؟

ج: خودش را طرفدار سوسياليسم و ملكي معرّفي مي كند و احتمالاً عضو جامعه سوسياليست هاي ايراني در اروپا در بخش دانشجويان انگلستان بود ولي جزء هيئت مديره آن سازمان نبود. البته آن چنان كه از نوشته هايش برمي آيد سوسياليسمي كه او به آن معتقد بود، احتمالاً «سوسياليسم» حزب كارگر انگليس است.

س: يعني از نوع اروپايي آن؟ شكل انگليسي يا فرانسوي؟

ج: از نوع اروپائي، امّا خودش معتقد است كه با شرايط اقليمي ايران تناسب دارد. از نوشته هاي او، مصدّق و نبرد قدرت، مقدمه اي بر خاطرات ملكي، (كه اين مقدمه دو برابر خود كتاب خاطرات است!) و چند نوشته ديگر دربارۀ اقتصاد سياسي ايران ... را ديده ام.

كتاب مصدق و نبرد قدرت، بيشتر تجليل و بت سازي از ملكي است. در عين حالي كه در مورد مصدق، اشتباهاتي را قبول دارد و مي گويد كه فلان اشتباه را كرده است، بهمان اشتباه را كرده است، براي ملكي كم ترين اشتباهي را قبول ندارد. حالا ببينيد چه مي گويد:

تشكيل حزب زحمتكشان از نظر اصولي كار درستي بوده است، اولاً نهضت ملي نيازمند يك سازمان سياسي بود كه مشخصات تشكيلاتي و ايدئولوژي اين حزب را داشته باشد اصلاً اين حزب نياز جبهه ملّي بوده است.

ثانياً، ملكي كه هم يك متفكر عميق، و هم يك استراتژيست روشن بين سياسي و هم نوسنده و سازمان دهنده قابل بود اصلاً نه استعداد رهبري سياسي به معناي اعم آن را داشت و نه كمترين علاقه اي به اين داشت كه گروه هاي عظيمي در ميتينگهاي سياسي براي او هورا بكشند و يا در خيابانها پيش از بردن نامش، زنده باد و جاويد باد بگويند. در نتيجه هر نوع اقدام سياسي توسط او و رفقاي انشعابي او از حزب توده فقط مي توانست به يك جمعيت زبده روشنفكري بدل شود. چنانكه جامعه سوسياليستهاي نهضت ملي ايران در سال هاي 1939 تا 1943 اين چنين بود .

ص: 233

به اين ترتيب او معتقد است كه ملكي يك روشن بين سياسي و يك سازمان دهنده با استعداد و رهبري سياسي بود كه تنها مي توانست يك عده روشنفكر را به دور خود جمع كند نه تودۀ مردم زحمتكش را !! كاتوزيان دربارۀ بقايي مي گويد:

ثانياً بقايي با اينكه جذابيت فردي فوق العاده اي براي گروههاي بزرگ داشت امّا به تنهايي و با ياران خصوصي اش هرگز نمي تواست يك حزب منظم و متشكّل وسيع و با برنامه و محتواي سياسي بوجود آورد چنانكه پس از تقسيم شدن حزب زحمتكشان نيز هرگز نتوانست چنين كند.

اين پرسش را مي توان كرد كه جناب كاتوزيان، تو كه شايد اصلاً مظفر بقايي و احتمالاً ملكي را نديده اي اين ويژگيها را در خواب ديده اي؟

ببينيد به گفته كاتوزيان، ملكي تنها كاري كه مي توانست بكند تشكيل جمعيت زبدگان و روشنفكران است. بقايي هم نمي توانست به تنهائي يك حزب وسيع توده اي به وجود آورد.

س: با توجه به جذابيت و موقعيت؟

ج: ولي نمي توانست. حالا چطور يك حزبي تشكيل شد كه در توده هاي وسيع مردم نفوذ كرد؟ كي اين كار را كرد؟ حزب اصلاً نبوده است.

او ادامه مي دهد: «تلفيق اين دو نيرو و اين دو نوع استعداد، ثمراتي به بار آورد كه اگر بقايي راه خود را عوض نكرده بود مي توانست سير تاريخ ايران را از آنچه كه بر ما گذشته است و مي گذرد جدا سازد.» يعني نه كودتاي 28 مرداد مي شد، نه شاه حكومت مي كرد، نه دوران 30 ساله حكومت شاه بود نه انقلاب جمهوري اسلامي مي شد و...(خنده)

س: همه مشكلات حل بود!

ج: همه مشكلات حل بود. آنچه كه بر ما گذشته و مي گذرد نبود. خوب، دربارۀ اين آدم چه مي شود گفت؟ يك گزافه گو. گزافه گوئي او به اندازه اي است كه حتي يكي از نزديك ترين همفكرانش، اميرخسروي مي نويسدكه: «در اين حد نمي شود قبول كرد.» كاتوزيان ادامه مي دهد: «به اين ترتيب ملكي و ياران همراهش، ابوالقاسم قندهاريان، جلال آل احمد، وثيق، نادر نادرپور، هوشنگ ساعد لو و ديگران، امور تشكيلاتي و ايدئولوژيك حزب زحمتكشان را در دست گرفتند و فعاليت هاي صرفاًً سياسي و پارلماني را در اختيار بقايي و يارانش گذاشتند.»(1)

ص: 234

او در جاي ديگر به صورت زير از خليل ملكي بتي عظيم مي سازد:

خليل ملكي در تمام مسائل عمده سياسي از روابط داخلي و خارجي حزب توده گرفته تا مسائل نهضت ملي، از تراژدي دولت ملي مصدق گرفته تا كمدي جبهه ملي دوم، يكبار هم به خطا نرفت و در يك مورد اشتباه نكرده است. در تاريخ معاصر ايران ما، متفكر سياسي و مبارز ديگري را نمي توان يافت كه مطابق شواهد و مداركي كه از تاريخ آن روزها در دست است، تا اين اندازه، پيش بيني ها و تشخيص هايش، درست بوده باشد.

اگر اين بت سازي نيست، پس چيست؟ بعد خود اين آدم اندرز مي دهد كه نبايد بت سازي كرد و اين كار، خيلي بد و ناپسند است و...

ناشر همين كتاب كه درتهران چاپ و منتشر شده است، در مقدّمه مي نويسد:

نويسنده (همايون كاتوزيان)، در كنار اسطوره دكتر مصدّق، به چهره كم رنگ تر امّا استوار و پابرجاي خليل ملكي هم مي پردازد، يعني مي گويد وقتي پاي اسطوره اي به ميان آيد، برخورد موّرخ هم، رنگ تازه اي به خود مي گيرد. اگر قبول كنيم كه اسطوره ها را مردم جاري مي سازند و همانهايي هستند كه در مسير تاريخي خود، از آن پاسداري مي كنند برخورد با اسطوره ها نيز بايد توأم با احتياط باشد.»

و سپس در صفحه دوم مقدمه ادامه مي دهد: «نويسنده، خواسته يا ناخواسته، اين فكر را در خواننده تقويت مي كند كه اگر رهبري فرهمند و پرجاذبه مصدّق، با سازماندهي و نظريه پردازي خليل ملكي، همراه مي شد تاريخ نهضت ملّي و تاريخ معاصر ايران، به گونه اي ديگر رقم مي خورد.

تاريخ معاصر توده هاي مردم ايران وخاورميانه در آن زمان، مصدق را رهبري نامي، مي دانستند و خليل ملكي، نظريه پردازي چيره دست بود كه صادقانه به نهضت ملّي و رهبر آن مصدّق، وفادار بود. در كتاب مي خوانيم كه پاره اي از رهبران جبهه ملّي دوّم، ضمن سوءاستفاده از نام پرآوازۀ دكتر مصدق، و جلب حمايت توده ها به سوي خود، و ايجاد يك پايگاه مشخص، از محبوبيت دكتر مصدّق، سوءاستفاده مي كردند اما به نظرات او اعتنايي نداشتند و حتي پيشنهادات او را در مسير جبهه ملّي ناديده مي گرفتند...» جداي آنچه كه گفته شد، كاتوزيان، دربارۀ مسايل ديگري هم اظهارنظر مي كند كه جالب است، مثلا درباره رضاخان مدعي است كه انگليسي ها رضاخان را به قدرت رساندند اما در عين حال مي نويسد كه رضاخان ضدانگليسي بود!

س: چرا چنين نظري مي دهد؟

ج: كاتوزيان ادعا مي كند كه رضاخان در ظاهر از سياست انگلستان دفاع مي كرد، ولي

ص: 235

انگليسي ها در كار او دخالت نمي كردند(!!)، رضاخان، فردي ناسيوناليست و مستقل بوده است و...

س: يعني به اصطلاح نعل وارونه زدن، نان انگليسي ها را خوردن و تبرئه كردن استعمار؟

ج: قدر مسلم اين است كه نخستين طلوع رضاخان، مرهون كودتاي سوم اسفند 1299 و با نظارت و حمايت انگليسي ها بوده است اما از همان آغاز، براساس گزارشي كه آرميتاژ اسميت، در 1301 به وزارت خارجه بريتانيا ارائه مي دهد، از دولت اعليحضرت پادشاه انگلستان متنفر بوده است. در 1302، رضاخان به مصدّق و دولت آبادي و ساير نمايندگان گفته بود كه انگليسي ها او را مصدر كار كرده اند و به اين امر باليده بود. اما احساسات ناسيوناليستي اش باعث مي شود كه از نفوذ بي حد و حصر انگليسي ها در ايران ناراضي باشد. اين نفوذ عظيم با روحيات او كه مي خواست فرمانرواي كشور باشد، سازگاري نداشت .

كاتوزيان، نظريات دكتر مصدق را در مورد رضاخان رد مي كند و مي گويد:

بسياري از ايرانيان، از جمله مصدق متعقد بودند و هنوز هم هستند كه قرار داد 1312 نفت، توطئه اي بود كه انگليسي ها سناريوي آن را به دقت به دست رضا شاه به انجام رسانيدند. برطبق اين نظريه، شركت نفت ايران و انگليس ابتدا به بهانۀ فني و تجاري، حق امتياز را نسبت به سال هاي پيش كاهش مي داد. مطبوعات فرمايشي و عمدتاً روزنامه اطلاعات، با سرو صداي زياد، خواهان احياي كامل حقوق حقه ايران از شركت نفت و امتياز نامه دارسي مي شدند و پاسخ شركت نفت مي بايستي نوميدكننده و تحقيرآميز باشد. شاه كه كاسۀ صبرش لبريز شد امتياز را لغو كند. واكنش بريتانيا هم درست مثل سال 1329 و ملي كردن نفت، ضمن احاله به سازمان ملل، ستيزه جويانه خواهد بود. همين نظر اجرا شد و بعد هم هيئت نمايندگي ايران در جامعه ملل به سرپرستي داور به توصيه جامعه در مورد حل و فصل مشاجره از طريق مذاكره دو جانبه تن در مي دهد و همچنان كه ديديم با انعقاد قرارداد 1312 سه سال بر طول امتياز افزوده مي گردد. اين قرار داد جديد اگر بدتر از امتيازنامه دارسي نباشد بهتر از آن نيست. البته اين سناريوئي است جالب. و با توجه به اوضاع عمومي مملكت و خاصه، نحوۀ آغاز شدن مشاجره و شيوه حل و فصل آن، چندان بي ربط هم به نظر نمي رسيد. اما دلايل قوي و شواهد، مغاير اين نظريه است. تلاش به منظور تجديدنظر در امتيازنامۀ 1901 تا 1919 «دارسي»، از سال 1325 آغاز گرديد. تيمور تاش از

ص: 236

سال 1307 وارد مذاكره اي همه جانبه شد. بعدها داور و فيروز نيز مذاكره را دنبال كردند. در سال 1310 «سرجان كدمن» رئيس شركت نفت ايران و انگليس، پيشنهادهاي 14 ماده اي تيمور تاش را رد كرد. در فاصله ميان آذر ماه 1310 و بهمن 1311 حل و فصل قريب الوقوع مسئله به تعويق افتاد زيرا كدمن پيشنهاهاي تيمور تاش را به دليل ادعاهاي بيش از حد آن نپذيرفت. در اسفند 1311 شاه و تيمورتاش هر دو به حل و فصل دوستانه اي رضايت دادند. خرداد همان سال، پيش نويس قرارداد به تهران فرستاده شد.

اما ناگهان در لندن اعلام شد كه حق امتياز دولت ايران از نفت در آن سال(1311) به يك چهارم حق امتياز سال قبل كاهش يافته است. هيچ توجيهي براي اعلام ناگهاني اين كاهش چشمگير ذكر نشد و تاكنون هم نشده است. به جز اينكه بگوئيم شركت نفت ايران و انگليس درصدد تحريك بوده است.

شاه در نهايت عصبانيت لغو امتيازنامه دارسي را امضاء كرد. سراسر كشور جشن گرفتند، چراغاني كردند، انگلستان ضمن حفظ حالت ستيزه جوئي شمشيركشي، مسئله را به سازمان ملل ارجاع داد. هيئت نمايندگي ايران به سرپرستي علي اكبر داور موضع سرسختانه اي نداشت. شايد به اين دليل از پشت تمامي قانون،«قدرت عريان بريتانيا» را احساس كرده بود . حاصل كار، قرار دارد 1312 بود كه شاه به دنبال ديدار با «كدمن» و قبل از موافقت كابينه و مجلس يا آگاهي مردم از متن توافق، آن را مورد قبول قرار داد. البته شاه شايد بازيچۀ شركت نفت باشد. ولي او عامل شركت نفت نبود. حتي تقي زاده وزير بي اقتدار دارائي، بعدها گفت كه رضاشاه قرارداد را برخلاف ميل خود امضاء كرده است. و در عين حال تأكيد مي كرد كه شاه هم به خاطر تسليم در برابر شركت، چيزي نمانده بود كه به گريه بيافتد.(1)

به روباه گفتند شاهدت كيه؟ گفت: دمم. كاتوزيان هم، براي تأئيد وطن پرستي رضاخان، تقي زاده را شاهد آورده است.

كاتوزيان چنين ادامه مي دهد:

اين قرارداد، همان سالي به امضاء رسيد كه نازي ها در آلمان به قدرت دست يافتند و شاه به طرف نازي ها رفت، چرا كه از انگلستان متنفّر بود...

ص: 237

اما دليل واقعي گرايش شاه به نازي ها، همان طور كه يك بار گفتم، تنفّر شاه از انگليسي ها نبود، بلكه او پس از اينكه تركتازي هاي نازيها در اروپا آغاز شد، بي خبر از اوضاع سياسي زمان و بازي انگليس و فرانسه كه به آلمان براي آماده كردن اين كشور به جنگ با شوروي امتياز مي دادند گمان مي برد كه قدرت جديد مسلّطي جاي قدرت امپراطوري انگلستان را مي گيرد. و براي اينكه جانب قوي تر را بگيرد به سمت نازيها گرايش پيدا كرد تا در صورت پيروزي آنان بر شوروي، انعامي دريافت كند!

به اين ترتيب، كاتوزيان شاه را تبرئه مي كند. او را ناسيوناليست مي داند. انگلستان هم در اين ماجرا اصلاً دخالتي نداشته بلكه اين شركت نفت بوده كه با زور خود قرارداد را تحميل كرده و اين نمونه اي از داوري كاتوزيان دربارۀ تاريخ است.

س: سؤالي مطرح مي شود، چرا اين ها براي مردم چهره سازي و تيپ سازي مي كنند؟ چرا محمود طلوعي، ابراهيم صفاتي و كاتوزيان سعي دارند كساني را به عنوان ناسيوناليست و ميهن پرست معرّفي كنند؟ شايد مي خواهند براي جامعه الگوسازي كنند و شايد در صدد تبرئه كردن وابستگي به خارج هستند. وقتي كسي از مظفر بقايي تعريف مي كند، يعني آمريكا هم خوب است و اگر فردي با خصوصيات مظفر بقايي به طرف آمريكا مي رود، كار بدي نكرده است. به اين ترتيب هدف اين است كه گرايش به غرب را توجيه كنند.

ج: به نظر من، عيناً همين است. تلاشي كه براي رضاخان و پسرش مي شود تلاش براي توجيه آنهاست. مثلاً كتاب طلوعي كه از آن صحبت شد اين فكر را به خوانندگان القا مي كند كه تنها در صورت وجود يك سلطنت خودكامه، اوضاع كشور رو به بهبود مي رود. اين جريان مورد توجه همه جانبه امپرياليست هاست. چندي پيش راديو بي بي سي، مصاحبه اي با رضا پهلوي كه سفري به لندن داشت، انجام داد. رضا پهلوي، درست مثل پدرش، از موضع خيلي بالا صحبت مي كرد و ادّعا داشت كه هواداران بسياري در ايران دارد و در پايان گفتارش به اين نتيجه رسيد كه اگر رژيم كنوني ايران، داوطلبانه كنار نرود، مسئله اعمال زور براي بركناري اش مطرح خواهد شد و در ايران، مردم بسياري هستندكه حاضرند براي براندازي رژيم كنوني، حتي جان خود را فدا كنند.

يعني تعداد شاه پرستان در ايران، اينقدر زياد است! همۀ اينها القاي اين انديشه است كه مي شود نوكر آمريكا هم بود در خدمت آمريكا هم بود و آن وقت به ايران آمد و در كشور هم

ص: 238

حكومت تشكيل داد و هيچ عيبي هم ندارد. در آن زمان انگلستان حاكم مطلق بود و حالا هم آمريكا، در مصاحبه اي كه نشريه «مشروطيت»، ارگان رسمي رضا پهلوي، با فرح ديبا، همسر شاه سابق، انجام داد، خبرنگار نشريه از فرح سؤال مي كند: شما فكر نمي كنيد كه آمريكا براي براندازي حكومت ايران، دست به اقدامي بزند؟ فرح جواب داده: البته لحن آمريكا، خيلي شديدتر شده، اما هنوز اقدامي از جانب آمريكا مشاهده نشده است...

يعني خيلي صريح اعتراف مي كنند كه منتظرند آمريكا اينها را به ايران آورده و بر سر قدرت بنشاند!

همان هفته نامه، عكس بزرگ رضا پهلوي را چاپ كرده و در زير آن متن سوگندنامه او به عنوان پادشاه ايران كه وفادار به قانون اساسي است، چاپ شده است. و در صفحه دوّم مصاحبه با «بانو فرح» چاپ شده است.

مدتهاست كه ديگر نيروهاي مخالف نظام جمهوري اسلامي، گفت و شنود با سلطنت طلبان را آغاز كرده اند. چندي پيش هم آقاي نزيه اظهار عقيده كرده بود كه بايد در رابطه با نوع رژيم آينده ايران، سلطنت يا جمهوري، يك همه پرسي برگزار شود و بالاخره احمد مدني و اميرخسروي هم خود را وارد اين دسته نوازندگان كرده اند. اين آخري نظر خود را به اين شرح اعلام داشته كه:

براي براندازي نظام كنوني جمهوري اسلامي ايران، ائتلاف با مشروطه خواهان از جمله طيف شاپور بختيار و همكاري با سلطنت طلبان لازم است.

س: اين آقايان سنشان بالا رفته و منتظرند كه به حكومت و يا رياستي برسند و در هر حال عمرشان دارد تمام مي شود، پس لابد به فكر اين هستند كه كاري بكنند اما اين سؤال هم مطرح است كه آيا پشت پرده هم با اينها تماسهايي برقرار مي شود تا اينها را هماهنگ كنند و يا اين كه اين كارها را خودشان به طور مستقل انجام مي دهند. در هر صورت طرف هم ادعا دارد كه من وقتي نان و آب شما را مي دهم حداقل يك خرده با هم كنار بيائيد.

ج: در ارتباط با وضع گروههاي مخالف و گرفتاري هاي آنها، فكر مي كنم اين اعتراف اميرخسروي كافي باشد.

... وزن و اعتبار بين المللي اپوزيسيون دموكرات و آزاديخواه، در برابر ساير بخش هاي اپوزيسيون ناچيز است و اينان از امكانات كمي براي طرح نظرات خود و اثرگذاري بر افكار

ص: 239

عمومي داخل و خارج كشور برخوردارند.

اين ضعف اساسي در كنار نوع عملكرد ديگر نيروهاي اپوزيسيون، اساسي ترين مشكلاتي هستند كه نيروهاي مخالف جمهوري اسلامي دچار آنند. اپوزيسيون دموكرات بايد بتواند نزد افكار عمومي جهان به طور فعّال مطرح شود، در اين راستا بايد از تجربه سال هاي گذشته پند گرفت. گروهها و احزاب به تنهائي قادر نيستند به اين مهم جامه عمل بپوشانند. بايد به سراغ اشكال متنوع تر و انعطاف پذيرتر و كاراتر رفت. براي مثال مجمعي از شخصيت هاي صاحب نفوذ و دموكرات مي توانند ابتكار عمل هماهنگي فعاليت هاي اپوزيسيون را به دست گيرند و در قالب هاي قابل قبول در سطح بين المللي، براي طرح نظريات خود بهره جويند. در راستاي فعاليت هاي اپوزيسيون دموكرات، ايجاد روزنامۀ واحد جبهه آزاديخواه و تمركز فعاليتهاي تبليغاتي حول آن، از اهميت محوري و كليدي برخوردار است. بايد با همه نيرو به تلاش هائي كه در اين زمينه آغاز شده اند ادامه داد و از آنها حمايت كرد. (1)و از قطعنامه كنگره دربارۀ تحولات سياسي ايران.

در جريان تدارك اين مبارزه به ويژه در عرصه نظري، شايد مهمترين دستاورد تجربه سال هاي گذشته مرزبندي آن تزلزلها، دودلي ها و ترديدهائي است كه برخي از نيروهاي اپوزيسيون را به امكان تحولات مثبتي در درون حكومت اسلامي دلخوش ساخته بود و از اين طريق به گسترش توهم در صفوف اپوزيسيون ياري مي رساند.

شناخت كليه عواملي كه رژيم جمهوري اسلامي را «اصلاح ناپذير» كرده اند و آن را در حل بحرانهاي مزمن و ادواري ناتوان ساخته اند مي تواند سكوي مناسبي براي طراحي استراتژي مبارزاتي عليه اين رژيم به قصد كنار زدن آن و برقراري يك جمهوري آزاد و مبتني بر حقوق بشر باشد.

از اين موضع گيري ها روشن مي شود كه همه گروهها فكر مي كنند به تنهايي قادر به انجام هيچ كاري نيستند و تنها اميدشان اين است كه با هم جمع شده و از مجموعه امكانات انساني و مالي و تبليغاتي و بين المللي و بالاتر از همه از كمك ايالات متّحده در جهت براندازي نظام، بهره برداري كنند. به هر حال آنچه كه مسلّم است اين كه در پشت جريان رضا پهلوي و مشروطه خواهان و سلطنت طلبان، آمريكا قرار دارد. در اين نكته ترديدي ندارم. امّا درباره اين

ص: 240

كه آيا امثال نزيه، مدني، حاج سيدجوادي و اميرخسروي هم از آمريكا دستور مي گيرند و آمريكاست كه آنها را در پنهان كوك مي كند، نمي توانم نظر بدهم چون سندي در اين مورد ندارم. در هر صورت، تاكتيك جمع كردن همه نيروها و ايجاد يك جبهه واحد، ابتكار سلطنت طلبان است كه به دنبال همه مي فرستند، آنها را به جلسات بحث خود دعوت مي كنند. داريوش همايون، رضا پهلوي، حسن شريعتمداري، بابك اميرخسروي و امثال اينها، همه، در جلسات مشترك شركت مي كنند. در هامبورگ مي نشينند و دربارۀ نهضت ملّي و مليّت و تماميّت ارضي ايران و مسايلي از اين قبيل، بحث مي كنند. مسلماً گردانندۀ اين جريان، داريوش همايون است. منتهي هر كدام ادّعا دارند كه: ما هستيم! كمتر مي توان ترديد داشت كه نيروي مهمّ بين المللي پشتيبان اين جريان، جز ايالات متحده آمريكا باشد. فرشته ميهن دوست، در ماهنامه ميهن، كه علي كشتگر بعد از انحلال گروه فدائيان خلق كه رهبري آن را برعهده داشت، منتشر مي كرد، مقاله اي نوشته كه جالب توجه است(1). او مي نويسد:

2_ پراكندگي _ دوّمين مشكل بزرگ و لاينحل چپ، صد پاره بودن آن است. و البته «چپ» نمي تواند نقش شايسته اي در تحوّلات آينده ايران داشته باشد. اگر چپ، استقلال آن را پيدا كند كه دست كم، در يك اتحاد وسيع طيف چپ، ضمن حفظ همه جناحها و گرايشهاي موجود، برخي فعّاليت هاي خود را دست كم در مبارزه براي تحقّق دموكراسي در ايران هماهنگ سازد، حتماً خواهد توانست نقشي بزرگ در آينده ايفا نمايد. مسلماً اختلافات ايدئولوژيك و سياسي و سازماني و تاريخي و حتي اختلافات و كينه ورزي هاي فردي، و شخصي در درون چپ، پيچيده تر از آن است كه بتوان به اين زوديها شاهد غلبۀ چپ بر همۀ اين موانع و تبديل آن به يك حزب بزرگ و واحد چپ بود. دنبال چنين هدفي بودن در حال حاضر، بيشتر شبيه به دنبال سراب رفتن است.»

از آنجا كه جلسات و مذاكرات ميان سلطنت طلبان و جمهوري خواهان و مشروطه خواهان و گروههاي چپ پس از چند سال گفت و گو به هيچ نتيجه اي نرسيده است، كار به جايي رسيده است كه روزنامۀ كيهان لندن هم دادش درآمده و نوشته است: آقا اين مذاكرات به اندازۀ كافي كشدار شده، ديگر بس است. اين آقاي داريوش همايون هم كه پيشنهاد مي كند گفت وگوها ادامه يابد بگويد كه مذاكره چه فايده اي دارد؟ تا به حال چه فايده اي كرده است؟

ص: 241

خوب، اين يك واقعيّت است. اينها نمي توانند با همديگر زير يك چادر بنشينند. سلطنت طلبان پيشنهاد مي كنند كه بايد جبهۀ نيروهاي مخالف رژيم جمهوري اسلامي با يك رهبري واحد و متمركز به وجود بيايد. زيرا هيچ جبهه اي بدون رهبري واحد نمي تواند هيچ عمل مؤثري انجام بدهد و براي آنان مسلم است كه تنها فردي كه شايستۀ مقام رهبري است، رضا پهلوي است كه از حمايت گستردۀ بين المللي (يعني امپرياليسم آمريكا) برخوردار است و هيچ يك از گردانندگان گروههاي ديگر كه هر كدام به تنهايي داعيه رهبري جبهه را دارند و به همين علّت هم نمي توانند با هم زير يك برنامۀ مشترك جمع شوند، حاضر به پذيرش رضا پهلوي به عنوان رهبر نمي شوند. اين، گوشه اي از مشكلات به اصطلاح، «اپوزيسيون» ايران در مهاجرت است.

س: درصدي از اين افراد، به هر حال مدّعي داشتن پايگاه در ايران هستند، به قول حضرت امام كه فرمودند: اگر مي خواهيد بيائيد براي چي رفتيد؟ حالا فرض كنيم عده اي قصد دارند برگردند. با توجه به اين كه مي دانند در داخل پايگاه مردمي ندارند بايد خودشان را به جايي وصل كنند. شايد يكي از دلايلي كه سازمان مجاهدين (منافقين) را وادار كرده تا راه بيفتند و با سناتورهاي آمريكايي و انگليسي، مجلس سنا، حتي بيل كلينتون، رئيس جمهوري آمريكا، مذاكره كند، اين است كه مي خواهند خودشان را به آن قدرت ها متصّل كنند.

ج: سازمان مجاهدين را همه گروههاي ديگر طرد مي كنند. هيچ كدام از اين سازمان ها، حتي سلطنت طلبان هم، مجاهدين را قبول ندارند. به دليل اينكه اينها، رئيس جمهور علم كردند. هم كيهان لندن و هم ماهنامه اميرخسروي، مقالاتي عليه اين سازمان مي نويسند، همه آنها را طرد كرده اند. ولي محافل مافوق ارتجاعي در ايالات متّحده آمريكا، با شدّت بي سابقه اي از آنها پشتيباني مي كنند و اين حمايت، اين واقعيّت را به روشني نشان مي دهد كه اين محافل، به هيچ يك از گروه هاي ديگر، اعتمادي ندارند.

برنامه فارسي صداي آمريكا (31 شهريور 73) خبري را منتشر كرد كه 97 نفر از سناتورهاي حزب جمهوريخواه طي نامه اي، از دولت كلينتون درخواست كردند كه بين آنان و مسعود و مريم رجوي، ديداري ترتيب داده شود. بعد هم در تفسير اين خبر، گفتاري را درباره جنبش مقاومت ملي، يعني همان سازمان مجاهدين پخش كرد كه مضمون آن اين بود كه اين سازمان، فعّال ترين گروه مخالف جمهوري اسلامي است. گرچه اقداماتي به اين سازمان

ص: 242

نسبت داده مي شود كه نمي تواند مورد توافق آمريكا باشد ولي اين تفكر در مقامات آمريكا مطرح است كه آيا نمي شود براي ايجاد تغييرات در ايران، از گروههايي كه آمريكا با همه شيوه هاي عمل آنها موافق نيست پشتيباني كرد؟

اين موضع گيري عجيب از طرف آمريكا عليه جمهوري اسلامي، كاملاً تازگي دارد و نشان دهنده آن است كه آمريكا از ديگر گروههاي مخالف، از سلطنت طلبان گرفته تا چپ دموكرات، نظير اميرخسروي، به كلي نااميد شده است. در حالي كه تا چندي پيش سياست رسمي دولت آمريكا اين بود كه اين سازمان را يك سازمان تروريستي به شمار مي آورد نه يك نيروي تعيين كننده. به هر حال هدف آمريكا، همان براندازي رژيم است. اين احتمال هم وجود دارد كه آمريكا همۀ اين سوسوها از جمله سلطنت طلبها، رضا پهلوي، سازمان مجاهدين و... را براي اين علم مي كند كه يك سيستم بختيار مانند در ايران جا بيفتد. اين هم يك فرض است.

جان كلام اين كه، تمام اين سياست ها و عملكردها، از تبرئه رضاخان و محمّدرضا گرفته تا تبرئه تمام كساني كه سازش كرده اند و نيز بت سازي از خليل ملكي به عنوان اسطوره جامعه و توجيه اعمال تمام اين سياستمداران ورشكسته، براي جا انداختن يك خط فكري سازش و توجيه و ايجاد مقبوليّت در بين مردم است. مسلماً ميان همۀ تلاش ها، ارتباط هايي وجود دارد. حالا اگر ارتباط جاسوسي نباشد ارتباط فكري حتماً هست.

س: خوب، وقتي به عنوان مثال مدني يك ميليون دلار از آمريكا براي مبارزه با ژريم، قرض الحسنه مي گيرد، مجبور است حداقل تا زمان بازپرداخت اين قرض،ارتباطات خود را حفظ كند. مطبوعات و راديوهاي امپرياليستي، با اين افراد مصاحبه مي كنند حتي به آنها امكانات مي دهند تا ميتينگ بدهند و سخنراني كنند به هر حال قصدشان اين است كه لطفي بكنند و يا روحيه بشردوستانه آنان گل كرده است!

ج: بله، قدر مسلّم اين هايي كه براي مبارزه با رژيم ايران، از آمريكا كمك مالي مي گيرند، مجبور به تبعيت هايي هستند،مسلّم است كه اين كمك ها بشردوستانه نيست. اين كمك براي اجراي سياست مورد نظر كمك دهنده است. ممكن است يك روز بختيار باشد و روز ديگر مدني، هيچ بعيد نيست كه بخواهند او را جلو بيندازند. به هر حال مدني در جبهه ملّي بوده، در زمان شاه، با رژيم درافتاده و در جمهوري اسلامي هم وزير و استاندار و كانديداي رياست جمهوري بوده و نزديك به دو ميليون هم رأي آورده، شايد وجود همۀ اين عوامل باعث شده

ص: 243

باشد كه به او نزديك شوند. از ميان آنهايي كه در خارج هستند، دريادار مدني، بيش تر از همه داراي ويژگيهايي است كه مي تواند مورد علاقه آمريكا قرار بگيرد ولي به همان علّت كه هيچ كس،كسي را قبول ندارد، مدني هم تنهاست. هيچ يك از ديگر نيروها حاضر نيستند زير چتر او بروند. هر كدام خود را بالاتر از ديگري مي داند.

س: اينها با اين گستردگي و طيف هاي گوناگون چه مي كنند؟

تشكيلاتشان چيست؟

ج: تا آنجا كه من اطلاع دارم همه اين گروهها در مهاجرت، هواداران بسيار كمي دارند.

س: ولي به هر حال اينها به يك حركت فكري سياسي رسيدند، چون همۀ آنها تلاش دارند كه به نوعي حركت مسلّحانه را نفي كنند. به جز سازمان مجاهدين خلق.

ج: نه ديگر، شاه! گفته كه ممكن است مجبور به حركت مسلحانه بشويم، مسئله مبارزه مسلحانه البته استراتژي همه نيست و به جز سازمان مجاهدين، همه شان معتقدند كه بايد با فشار سياسي به ايران، رهبري را وادار به برقراري دموكراسي و انجام انتخابات آزاد كرد آنها اعتقاد دارند كه در انتخابات آزاد، قادر به كسب اكثريت آرا و سرنگوني حكومت فعلي خواهند بود. حالا به قول معروف، چه كسي مي تواند اين زنگوله را به گردن گربه بيندازد، مسئله اي است كه خودشان هم نمي دانند.

واقعيت اين است كه تنها دو عامل ممكن است در اين مسير مؤثر واقع شود، يكي رشد و گسترش نارضايتي مردم و در نتيجه فشارهاي روز افزون اقتصادي و فقدان آزادي در كشور و ديگري فشار سياسي و اقتصادي آمريكا كه تلاش مي كند تا ساير كشورهاي بزرگ سرمايه داري را نيز به عرابه خود وصل كند اما تاكنون حتي در مورد انگلستان هم موفقيتي نداشته است. اگر در همسايگي ايران به جاي عربستان و ساير كشورهاي مينياتوري جنوب خليج فارس، يك «عراق» گوش به فرمان آمريكا، مانند تركيه وجود داشت كه حاضر بود جريان سال 61 را دوباره براه بيندازد، به نظر من بدون ترديد، آمريكا اين حربه را به كار مي انداخت ولي از كشورهاي موجود،كاري ساخته نيست. اسرائيل هم دور است و كاري از او ساخته نيست تنها مي ماند فشار اقتصادي و سياسي و تلاش براي همراه كردن ديگر كشورها. چنانكه مي دانيم حتي تركيه هم كه جيره خوار آمريكا است، زيربار فشار آمريكا نرفته است، چه رسد به كشورهاي قدرتمند اروپايي و آسيايي. نه آمريكا ديگر آن ابرقدرت سابق است و نه ايران هائيتي يا السالوادور.

ص: 244

س: در بين اين گروهها، البته چنين وازدگي ها و تشتّت ها، روزبه روز شدت بيشتري خواهد گرفت. حالا برگرديم به مسئله جبهه ملّي،كساني كه خود را به عنوان جبهه ملي و ملّي گرا معرفي مي كنند علناً به طرف غرب مي روند. اين وابستگي در ابتداي امر، وابستگي فكري و روحي و غرب زدگي و غرب گرايي است يا وابستگي به مفهوم كلّي و سياسي؟

ج: بعد از 28 مرداد و بعد از آن حوادث و آشكار شدن نقش آمريكا، براي من بسيار دشوار است بپذيريم كه يك ملّي گراي ميهن پرست و آزاديخواه، هنوز معتقد باشد كه آمريكا كشوري هوادار آزادي و استقلال ملّت هاي مظلوم دنياست. براي من ترديدي وجود ندارد كه گروههائي كه در مهاجرت هستند، همگي، آمريكاي امروزي را به خوبي مي شناسند ولي جالب اين است كه در نشريات خود، كمترين انتقادي از سياست آمريكا نمي كنند. تا آنجا كه نشرياتشان به دست من رسيده است، سكوت مطلق دربارۀ سياست دشمنانه آمريكا نسبت به ايران بر اين نشريات حكمفرماست.

س: اين سياست، نوعي دفاع غيرمستقيم است. مثلاً همين هايي كه طرفدار دموكراسي هستند، دربارۀ الجزاير سكوت مي كنند.

ج: آمريكا در همه جا در حال زورگويي است. مگر آنجايي كه زورش نرسد. اينها از فشار آمريكا به كوبا، كه بيش از چهل سال است در برابر غول ايالات متحده ايستادگي مي كند، نه تنها دچار عذاب وجدان نمي شود بلكه به عكس، آن را تأييد مي كنند. در صورتي كه نزديك ترين متحدان آمريكا مانند كشورهاي غرب اروپا، كشورهاي آمريكاي لاتين و حتي كانادا، سياست تحريم عليه كوبا را محكوم مي كنند. من در هيچ يك از نشريات گوناگون اين گروههاي به اصطلاح چپ دموكرات و يا جمهوريخواه ملّي، هرگز نديدم كه در برابر اين همه جنايات اسرائيل عليه خلق مظلوم فلسطين، حتي يك اعتراض و انتقاد ملايم مطرح كنند. آمريكا در همه جا مشغول زورگويي است، همه جا در حال آدمكشي است. اما مثلاً در مجله راه آزادي در شماره هائي كه به دست من رسيده است يك كلمه عليه آمريكا نوشته نمي شود.

از نظر اميرخسروي، آمريكا اصلاً امپرياليست نيست و گويا اصولاً اصطلاح امپرياليسم از قاموس اين حضرات حذف شده است. راه آزادي از توطئه آمريكا در فروپاشي شوروي دفاع مي كند. از يلتسين نوكر آمريكا دفاع مي كند و مي گويد كه شخصيت بارزي است! اين مسئله خيلي اهميت دارد.

ص: 245

س: بر گرديم به حوادث سال هاي سي، و جريان نهضت ملّي و كودتاي 28 مرداد، و نقش چهره هايي مثل ملكي و بقايي و نظاير اينها، و آن بحث بت سازي.

ج: بگذاريد قبل از آنكه به مظفر بقايي و خليل ملكي اشاره كنم، نكته اي را در مورد همايون كاتوزيان به يادم آمده، تا حضور ذهن دارم، مطرح كنم. دربارۀ همايون كاتوزيان در مباحث قبلي، به تفصيل صحبت كردم تنها چيزي كه مي خواهم به آن اضافه كنم اين است كه او در همه نوشته هايش سعي كرده كه از خليل ملكي يك بت بسازد و ادعا مي كند كه هرگز اشتباه نكرده است و از اين لحاظ در تاريخ ايران يك استثناء است.

ولي در مقاله اي كه اخيراً در روزنامه فارسي «ايران خبر» _ كه مدعي بي طرفي و عدم وابستگي به گروه ها و سازمان ها است _ نوشته، ضمن تجليل از ملكي كه رويه هميشگي اوست، يك تغيير موضع هم داده و مي نويسد: «آيا لازم است تأكيد كنم كه آراء و اعمال ملكي، از نظر من تماماً درست نبود، و اگر بخواهند از اين آدم يك بت بسازند، خود من تيشه بر خواهم داشت و...» يعني ايشان براي نخستين بار اعتقاد پيدا كرده كه ملكي هم اشتباهاتي داشته كه او با آن هم عقيده نيست. اين نكته، تازه و جديد است و تا به حال بيان نشده بود.

و امّا بحث ملكي و بقايي، همۀ اين گروهها و آدمها، براي توجيه همكاري ملكي و بقايي، خودشان را مجبور مي بينند كه مظفر بقايي را _ تا جايي كه ماهيّت واقعي اش كاملاً آشكار مي شود _ تبرئه كنند.

اين رويّه در همه اينها هست. همه معتقدند كه تا 30 تير 1331، مظفر بقايي، يك خدمتگزار و طرفدار دكتر مصدّق و طرفدار نهضت ملّي بوده است. و بعد از سي تير است كه يك مرتبه خائن و دشمن نهضت ملّي مي شود!

حيرت انگيز است كه خود اين بت سازان، به اين ادّعاي بامزه، نمي خندند! مگر ممكن است كه در دنياي سياست، بپذيريم كه كسي تا 30 تير، خادم، خدمتگذار، خيلي جسور و بااراده و مبارز باشد و يك مرتبه يك شبه مسخ شود!! اگر نگوئيم كه اين ادعا تحريف آگاهانه واقعيت تاريخ است حداقل بايد بگوئيم كه ساده لوحانه و احمقانه است.

همۀ اين حضرات ادعا مي كنند كه بقايي تا سي تير خيلي مبارز بوده و در روز 30 تير، تلاش بسياري كرده است تا مصدق مجدداً روي كاري بيايد. اقدامات بسياري هم انجام داد، اعلاميه داده، مردم را تجهيز كرده خوب، چه شد يك مرتبه بعد از 30 تير، خائن شد! در اينجا چاره اي نداريم جز آنكه شاهدي پيدا كنيم كه آقايان درباره شهادتش نتوانند كوچكترين

ص: 246

ايرادي بگيرند. اين شاهد اسمش، «جناب آقاي دكتر مظفر بقايي كرماني است» يعني متن مصاحبه خود مظفر بقايي در آمريكا و گفته خودش كه چه مناسباتي با شاه و آمريكا داشته است. آن هم قبل از سي تير! كه در جاي خود بحث مي كنيم. اين، نمونه اي از بت سازي است. ولي اميرخسروي كه 95 درصد ارزيابي هاي كاتوزيان را در نقدي كه بر خاطرات من در روزنامه اطلاعات مي نويسد، رونويسي كرد، درباره اين ادعا، با وجود اشاره مكرر به خدمات مظفر بقايي قبل از سي تير، مي نويسد:

در زماني كه ملكي و يارانش سخت مشغول سازماندهي حزب و پايه ريزي سياسي ايدئولوژيك نهضت ملّي ايران، بر پايه نيروي سوم بودند، بقايي در فكر و ذهن جاه طلبي ها و قدرت خواهيهاي خود بود. بقايي در كنار حزب مدرن زحمتكشان ملت ايران، حوزه اختصاصي داشت. حوزه اي كه از مشتي چاقوكش نظير احمد عشقي، حبيب سياه، امير موبور و امثال آنها تشكيل مي شد و كارشان حمله به تظاهرات و ميتينگهاي حزب توده، ضرب و جرح مردم و غارت بود. هيچ فرد منصف و آزاديخواه، نمي تواند بر چنين شيوه كاري و بر چنين اقدامات بقايي، صحه بگذارد.

اميرخسروي از ديگر بت سازان ملكي در ستايش از او، چند پله بالاتر مي رود و ادعا مي كند كه ملكي و يارانش سخت مشغول «پايه ريزي سياسي نهضت ملي ايران» و نه فقط حزب زحمتكشان بودند. اميرخسروي مي نويسد: بايد صادقانه پذيرفت كه مبارزه حزب زحمتكشان ملت ايران و هر نيروي ملّي ديگري عليه ما (يعني حزب توده ايران) اساساً ناشي از سياست و مشي غلط خود ما بود. منتهي خليل ملكي با قلم و منطق و شيوه و فرهنگ خود با سياست و مشي غلط حزب توده ايران به مقابله برمي خاست و بقايي با چوب و چماق و راه و روش خود. آن روزها، ما اين اعمال لومپني اوباش بقايي را در افكار عمومي به حساب دفاع خودمان از مصدّق و مقابله با حادثه آفريني هاي خود گذاشته و رفع و رجوع مي كرديم.

همان گونه كه قبلا تأكيد كردم، اقدام مظفر بقايي در جدا كردن صف خود از دكتر مصدّق بعد از سي تير، و سپس قرار گرفتن او در برابر نهضت و شركت در توطئه هاي ضد مصدّق، نابخشودني است اما در يك تحليل تاريخي منصفانه و بي غرض، آيا مي توان به اين خاطر، روي تمام خدمات شايان توجه او و مشاركت در نهضت تا مرحله 30 تير، آن هم در سال هاي سرنوشت ساز 1329 و 1330، خط بطلان كشيد! و اين واقعيت را فراموش كرد كه در مرحلۀ اول ملّي شدن نفت، بقايي از رهبران پرآوازه و محبوب ملّي و از ياران نزديك دكتر مصدّق

ص: 247

بود؟

بلافاصله هم بعد از اين تحليل، تجليل از او شروع مي شود. چرا؟ براي اينكه همكاري ملكي با بقايي با وجودي كه او را چاقوكش مي دانسته، و مي دانسته كه به كمك چاقوكشان خود چه جناياتي را مرتكب شده و با وجودي كه از ارتباط او با آمريكايي ها اطلاع داشته، يك سال و نيم ادامه مي يابد و هنگامي كه پس از سي تير، چهرۀ خائن بقايي آشكار مي شود، با التماس و گريه و زاري، سعي مي كند به همكاري خود با او ادامه دهد، تا روزي كه چاقوكشان بقايي، ملكي و دار و دسته اش را به زور پس گردني از دفتر حزب بيرون مي اندازند.

همان طور كه گفتم، اميرخسروي در بت سازي از خليل ملكي، چند پله از ساير بت سازان و حتي از «بت ساز بزرگ» همايون كاتوزيان، پا را فراتر مي گذارد و در پاورقي شماره 53 مي نويسد:

تئوري نيروي سوم كه ملكي خالق آن بود، تيشه به ريشه نظام فكري حاكم بر حزب توده مي زد.

اميرخسروي كه نوشته هاي كاتوزيان را دربارۀ خليل ملكي رونويسي كرده است، به احتمال زياد، و با اين تصور كه كسي نتواند براي بررسي اين ادّعا، نوشته هاي كاتوزيان را دربارۀ نيروي سوم موشكافي كند، اين جمله از نوشته هاي كاتوزيان را جا انداخته است:

حتي اصطلاح نيروي سوم نيز، اختراع خليل ملكي نبود. و در همان سالها در اروپا در رابطه با موقعيّت خاص كشورهايي چون چكسلواكي، قبل از كودتاي حزب كمونيست در آن كشور، پديد آمده بود.(1)

س: نقش و ميزان قدرت حزب زحمتكشان در چه حدي بود؟ همان طور كه مي دانيد در دوران نهضت نفت، چهار حزب وجود داشت، حزب ايران، حزب زحمتكشان، حزب توده و جبهه ملّي، در ميان اين چهار حزب، نقش حزب زحمتكشان در چه حدي بود؟

ج: حزب زحمتكشان، بيشتر از يك سال عمر نداشت. شايد يك سال و چند ماه، اين حزب در ارديبهشت 1330 تشكيل شد و در پايان تير 1331 هم از بين رفت. قدر مسلم در اين دوران كوتاه اين حزب نمي توانسته نقش زيادي داشته باشد. با توجه به نوشته هاي جلال آل احمد، بابك اميرخسروي، كار خليل ملكي و يارانش، خالي كردن كينه نسبت به حزب توده

ص: 248

بود و كار دار و دسته مظفر بقايي هم، حمله به تظاهرات و ميتينگ هاي حزب توده و غارت.

پس از بيرون كردن انشعابيون از دفتر حزب، تنها چاقوكشان مزدور با مظفر بقايي ماندند و بر پايه ادعاي بت سازان تمام نيروي مردمي «حزب زحمتكشان ملت ايران» به دنبال اخراج شدگان به «حزب زحمتكشان ملت ايران_ نيروي سوم» پيوستند. ميزان اين نيرو در تظاهرات سالروز قيام سي ام تير در روز 30 تير ماه 1331در بهارستان ديده شد. در آن تظاهرات كه بر اساس اصرار خليل ملكي قرار شد حزب توده ايران و نيروهاي ملي (حزب ملت ايران _ نيروي سوم_ حزب ايران و ديگر هواداران دكتر مصدق) جداگانه پيش از ظهر و بعد از ظهر در ميدان بهارستان تظاهرات كنند نشان داده شد، دكتر صديقي نوشته است كه تظاهرات «نيروهاي ملي» بسيار ضعيف و كم مايه بود.

س: بقايي با دكتر مصدق هم ارتباط داشت؟

ج: بله، با دكتر مصدق، ارتباط نزديك داشت. با او به شوراي امنيت رفت و پس از آن به ديوان داوري لاهه، بقايي از ديگر همكارانش به مصدّق نزديك تر بود. يكي از گله هاي اصلي حسين مكي از دكتر مصدّق اين بود كه چرا مصدّق او را مانند بقايي با خود به آمريكا نبرد.

س: از انشعابيون، چه كساني با ملكي در حزب زحمتكشان بودند؟

ج: در نوشته هاي كاتوزيان تنها نام اين افراد ديده مي شود،جلال آل احمد، حسين ملكي، فريدون توكلي، رسول پرويزي، مهندس قندهاري، ميرحسين سرشار، خبره زاده، لطفعلي خنجي، اسماعيل پوروالي، نادر نادرپور و عباس ديوشلي كه اين آخري در جلسات محاكمه پس از سي تير، عليه ملكي و بقايي، افشاگري كرد.

س: تعدادي هم در ذهن من هست، مثلاً رحيم عابدي.

ج: تعداد انشعابيون در حزب زحمتكشان با خليل ملكي 12 نفر بودند. زيرا بقايي پس از بازگشت به حزب، اعلان اخراج 12 نفر را از حزب داد. احتمالاً همانهايي است كه كاتوزيان نام برده است. از آنها هم چند نفر به خدمت ارتجاع درآمدند مانند رسول پرويزي، فريدون توكلي و اسماعيل پوروالي...

براي نشان دادن آماج واقعي همكاري خليل ملكي و ديگر يارانش با مظفر بقايي نامه اي كه - جلال آل احمد پس از آنكه چاقوكشان بقايي آنان را با پس گردني از دفتر حزب بيرون ريختند - به بقايي نوشته بسيار گويا است او چنين نوشته است:

ما از آغاز نيز در نظر شما مطرود بوديم ولي اجبار زمانه ما را دوشادوش شما پيش روي دشمنان

ص: 249

به يك صف كشيده بود و الزامي نبود تا ديگران بدانند كه در چيست... رفتار شما و نقشه اي كه به گمانتان براي طرد ما طرح كرديد _ گر چه به اندازۀ كافي در خور شأن خودتان بود _ ولي لابد مي دانيد كه مورد آرزوي دشمنان مشترك ما بود. ولي ما مي دانيم با آن دشمن مشترك حتي فارغ از وجود شما چگونه بايد مبارزه كرد...

آل احمد در كتاب «در خدمت و خيانت روشنفكران» دربارۀ اين «دشمن مشترك» چنين نوشته است:

كسي كه اين تجربه ها را نكرده چه مي داند معني خبرسازي چيست؟ تاكينه توزي احتمالي ملكي را به عنوان يك عمل حياتي براي بقاي شخصيت خويش بپذيرد. من اگر از شر اين بيماري گريختم (كه تازه حتم ندارم) يكي به اين علت بود كه به اين قلم پناه بردم و ديگر به اين علت كه سر تا پاي «كندوكاو روزنامه ها» كه در شاهد يك سالي دوام داشت (1329 تا 1330) همۀ زهرهاي ناشي از اين بيماري را از اين متن گرفت و بي امضا بر ورق كاغذ گذاشت.(1)

اين راست گوئي آل احمد، برايم هميشه جالب بوده است و از همين رو داوري هاي او دربارۀ خليل ملكي برايم باارزش است. او تنها كسي است از ياران خليل ملكي كه پس از كناره گيري از سياست پس از يك روز زنداني شدن(پس از 28 مرداد) تا آخر رابطه اش را با ملكي نگاهداشت و تنها كسي بود كه در سال 1344 در محاكمات ملكي به عنوان تماشاچي شركت كرد.

س: در فكر تبرئه خودش نبود، مي خواست تاريخ را بگويد و من معتقدم اگر روش جلال سرمشق سياسيون و روشنفكران بود، تاريخ بهتر نوشته مي شد.

ج: آل احمد ساده و روشن گفته است كه دار و دستۀ ملكي بر مبناي نظر مشتركي كه در زمينۀ مبارزه با حزب توده داشتند، به رغم اينكه با بقايي هيچ گونه تجانسي نداشتند، اتحاد كردند.

در مورد خليل ملكي كينه اي كه جلال آل احمد از آن ياد كرده است تا آن جا شديد بود كه حاضر بود پيروزي رژيم كودتا و شكست دكتر مصدق را به بهر ه گيري او از پشتيباني حزب تودۀ ايران با ارزش تر بداند.

ص: 250

دكتر حجازي يكي از همرزمان ساليان دراز خليل ملكي كه پس از ديدار او با شاه و آمريكايي ها در آستانۀ كودتاي 28 مرداد با دكتر خنجي از او جدا شد در مجلۀ آدينه شماره 104 مهرماه 1374 در مقاله اي با جمله اي از مجلۀ نبرد زندگي اين موضعگيري او را نشان داده است.

دو نوشتۀ زير گواه روشني بر اين ادعا است:

1_ دكتر صديقي دربارۀ كودتاي 28 مرداد

به نظر من خميرمايه حركت 28 مرداد (منظور كودتاي 28 مرداد است) در سي ام تيرماه آماده شده بود زيرا همۀ مردم از كليۀ طبقات طرفدار دكتر مصدق بودند و از جان و دل او را مي ستودند ولي خليل ملكي و عده اي ديگر اصرار كردند كه عناصر وابسته به حزب توده در يك تظاهر ديگر شركت كنند و مليون در يك زمان ديگر. در نتيجه يك نيم روز چپ ها بانظم و ترتيب خاص و قدرت تشكيلاتي فراوان و يك نيم روز عناصر ملي با ضعف تشكيلاتي دست به تظاهر زدند.

اين تقسيم قوا نشانه اي به وجود آورد كه دولتهاي غربي اولاً در ارزيابي قدرت دكتر مصدق، به ضعف پايگاه دولت معتقد شوند، زيرا تظاهرات توده اي؛ ظاهراً چند برابر طرفداران نهضت ملي بود و به اين ترتيب دولت انگليس توانست نظر موافق دولت آمريكا را براي آغاز يك حركت ضد ملي در ايران آماده سازد.

به نظر من پيام آيزنهاور كه با آن شدت دكتر مصدق را مورد تهديد قرار داده بود متأثر از همين برداشت رئيس جمهور آمريكا از نمايشات سي ام تير در ميدان بهارستان بود.»

غلامرضا نجاتي جنبش ملي شدن نفت ايران ص 288_ 289

نقل از روزنامه دنيا 20 شهريور 1358،

مصاحبه با دكتر غلامحسين صديقي.

يكي از دو نفر از اعضاي هيئت اجرائيه سازمان «نيروي سوم» خليل ملكي پس از آگاهي ديدار او با شاه در آستانه كودتاي 28 مرداد و گرفتن پول از دربار(همايون كاتوزيان _ مقدمه بر خاطرات خليل ملكي ص112) از او جدا شدند، دكتر مسعود حجازي در شماره 104 ماهنامه آدينه (مهرماه 1374) در توضيحي بر نوشتۀ آقاي بهنود در شماره پيشين آن ماهنامه چنين نوشته است:

خليل ملكي نيز جناح چپ نهضت ملي ايران تلقي نمي شد. او پس از كودتاي 28 مرداد

ص: 251

به مرور به انتقاد علني از روش دكتر مصدق و ساير سران نهضت ملي پرداخت و خط مشي آنان را چه در برابر حزب توده و هيئت حاكمه و چه در برابر سياست خارجي و قضيه نفت و ساير مسائل غيرقابل قبول اعلام كرد.

مهمترين نوشتۀ ملكي در اين باره مقاله اي است كه در 35 صفحه در شماره 10 مجله نبرد زندگي سال 1335 نگاشته و تمامي وظيفه نهضت ملي را در دوران حكومت مصدق نابودي حزب توده تشخيص داده است.

او پس از توضيحات كوتاهي دربارۀ حزب توده و هيئت حاكمه با صراحت مي نويسد:

در آن روزها مي بايست به دست عناصر ديگر عنصر بيگانه پرست توده را بركنار ساخت نه بالعكس، براي اينكه حزب تودۀ پيروزمند براي نهضت ملي خطرناك تر از هيئت حاكمه و حتي رژيم فاسد و منحط پيروز است.

يادآور مي شويم كه كودتاچيان پس از آزاد كردن خليل ملكي پس از 28 مرداد به او اجازه دادند كه نشريۀ «نبرد زندگي» را منتشر كند و به شرط آنكه لبۀ تيز مقالاتش ضدحزب توده ايران و ضد دكتر مصدق كه در زندان به سر مي برد باشد.

دكتر كريم سنجابي در خاطرات خود يادآور مي شود كه پس از تظاهرات سالروز قيام سي ام تير خليل ملكي در ديدار با دكتر مصدق از او خواست كه همه توده اي ها را زنداني كند(تا نتوانند تظاهراتي به پشتيباني دولت دكتر مصدق ترتيب دهند.)

براي داوري در مورد آنچه دوستان خليل ملكي دربارۀ او و همكاري اش با مظفر بقايي نوشته اند و قضاوت در مورد اين كه كدام واقع گرايانه است و كدام تبرئه جويانه، قضاوت جلال آل احمد برايم ارزشمند است. با وجود آنكه با او، نظرات مختلف و مغايري داريم و يك دورۀ طولاني در مقابل هم قرار گرفته بوديم اما واقع بيني او در مورد كسي كه مورد احترامش بوده، برايم قابل احترام است.

اما همايون كاتوزيان، عبدالله برهان و مصطفي رحيمي و انورخامه اي، بت سازي كرده اند. در مورد مصطفي رحيمي نمي دانم كه او هم مانند برهان در حزب زحمتكشان بوده يا نه؟

س: گويا از اعضاي نيروي سوّم بوده امّا عضويّت او در حزب زحمتكشان، معلوم نيست.

ج: به هرحال، كاتوزيان و همقطارانش درباره خليل ملكي بت سازي كرده اند مثلاً كاتوزيان ادّعا مي كند كه مظفر بقايي و ديگران هيچ كدام با عمّال خارجي كوچك ترين رابطه اي

ص: 252

نداشته اند. او مي نويسد:

نه كاشاني و نه هيچ يك از گروههاي مخالف پيشين در مجلس پانزدهم (بقايي، ملكي، حائري زاده...) با قدرت هاي خارجي تماس مستقيم نداشتند، اما قرائن حاكي از آن است كه همگي شايد بجز مكّي، اجازه دادند همدستان آمريكا و انگليس در ايران، از وجود آنها براي سرنگوني دكتر مصدّق استفاده كنند.(1)

همه اينها، چون همگي از يك جريان سياسي جدا شدند و نظرات خود را به كلي عوض كردند، يعني همان تحولي را پيدا كردند كه بقايي پيدا كرد، از او دفاع مي كنند تا تحول منفي خود را توجيه كنند. بايد به اين مسئله توجه كنيم كه عقب گرد اميرخسروي و همانندان او خيلي از عقب گرد ملكي شديدتر است. زيرا ملكي به ايدئولوژي سوسياليسم اروپائي، وفادار باقي ماند ولي اميرخسروي و يارانش هنگامي كه در كنگره حزب دموكراتيك ايران تصميم به عقب گرد گرفتند به طور روشن در قطعنامه مربوط به «نكاتي درباره هويت نوين حزب» دو نكته را مطرح كردند:

1- شكست حصارهاي ايدئولوژيك و تحول برنامه سياسي حزب.

2- برقراري دموكراسي به عنوان هدف.

با اين تحول، سنگ بناي نظري و سياسي حزب دموكراتيك مردم ايران، فارغ از هرگونه ايدئولوژي و فلسفه و جهان بيني از پيش تعيين شده بر اساس پاي بندي و تعهد بي قيد و شرط به دموكراسي و حقوق بشر و باور عميق بر ضرورت مبارزه در راه عدالت اجتماعي و تأمين هر چه كاملتر آن مشخص مي گردد.(2)

اميرخسروي در مقاله اي كه درباره تصميمات كنگره دوم حزب خود نوشته است چنين اظهارنظر مي كند: «سوسياليسم، وسيله است، نه هدف. هدف، آزادي و دموكراسي و عدالت اجتماعي است. جامعه ايده آل من، جامعه اي است كه در آن، آرمان هاي بالا به طور همه جانبه تأمين شده باشد و يا در حركت به اين سمت و سو باشد. اسم آن براي من مهم نيست.»

ولي در تمام مطالبي كه من از ماهنامه راه آزادي خوانده ام هرگز اميرخسروي و ديگر نويسندگان مقالات آن ماهنامه، تعريفي درباره مفهوم مرزهاي «عدالت اجتماعي» و شيوه

ص: 253

برقراري آن ارائه نمي دهند. به اين ترتيب، براي اميرخسروي و همفكرانش،«عدالت اجتماعي» تنها، يك شعار توخالي است.

در مورد اميرخسروي، وضع از ديگران به مراتب بدتر است. او تا حد همكاري با سلطنت طلبان سقوط كرده است. تا آنجا كه من خبر دارم ديگران تا اين حد سقوط نكرده اند. او از ملكي و به ويژه از ديدارهاي ملكي با شاه، از اين جهت دفاع مي كند كه ديدارهاي خود را با سلطنت طلبان توجيه كند و نتيجه بگيرد پس كاري كه من مي كنم صحيح است. چون همكاري ملكي با بقايي صحيح بوده است همكاري ما هم با كسان ديگري چون بقايي و با همه كساني مانند داريوش همايون و ديگر سلطنت طلبان كه با اين وضع موجود در جمهوري اسلامي مخالف هستند كاملاً درست است. به اين ترتيب، اين دفاع از خود است. در مورد داريوش آشوري و ديگران، نمي توانم قضاوت كنم چون نوشته اي از آنان در سال هاي اخير نديده ام ولي درباره همايون كاتوزيان نظر من اين است كه او با تحريف زياد، بسياري از واقعيات تاريخي و گزافه گويي هاي بدون مرز در دفاع از خليل ملكي، خواسته است خود را به عنوان يك محقق بي طرف و با انعطاف جا بزند. كاتوزيان با علم و دانش و شناخت كافي و عاقلانه و آگاهانه به تحقيق هاي گوناگون محققين آمريكائي و ايراني كه از ارتباط اين افراد با سازمان جاسوسي آمريكا و انگليس پرده برمي دارند اصلاً اشاره نمي كند.

حتي عبدالله برهان در كتاب بيراهه نوشته است:

اسناد فراواني كه اخيراً منتشر شده است اعم از منابع داخلي و خارجي، هدف بقايي در نخست وزير شدن و ارتباط او با آمريكائيها را تأييد مي كنند. اين اسناد همچنين فاش ساخته اند كه دكتر بقايي، نخست وزيري بعد از دكتر مصدق را حق خود مي دانسته و براي دست يابي به آن، سخت تكاپو مي كرده است. در چندين سند، از اعتياد او به مواد مخدر و الكل سخناني رفته است. يكي از مأمورين سيا به نام بدامن (Bedamn) كه در ايران رهبران گروههاي مخالف را با پول مي خريد، در پائيز 1331 با بقايي تماس داشته است و در اين تماس او به جدايي از دكتر مصدّق تشويق مي كند، گويا بعدها پول هم از آمريكايي ها گرفت.(1)

ص: 254

كاتوزيان، دست و پا مي زند و سعي دارد كه اين موارد را توجيه كند. سند ديگر هم وجود دارد كه خيلي جالب است. اين سند اظهارنظر مقامات انگليسي درباره حسين مكي است كه كاتوزيان سعي دارد او را از گروه كساني كه از براي براندازي دكتر مصدّق مورد استفاده قرار گرفتند، جدا كند، اين سند را نويسنده كتاب بحران دموكراسي در ايران آورده است، حالا ببينيد مقامات انگليسي درباره مكّي چه گفته اند:

او مردي باهوش، بي رحم و جاه طلب است و استعداد عمدۀ او در سخنراني هاي آتشين است. او احتمالاً هيچ پرنسيپ محكمي ندارد. بارها گزارش شده است كه اگر به او پول بپردازيم، مايل به ترك جبهه ملّي است. او در گذشته با گروهي طرح اتّحاد ريخته كه گمان مي كرده قوي ترين جناح است. اما اكنون ترتيبي داده كه هم با مصدّق و هم با شاه رابطه داشته باشد! فقدان كامل پرنسيپ و اصول اخلاقي، مكّي را نامطلوب ترين رهبر ايران خواهد ساخت.

به اين ترتيب، بايد چنين نتيجه گيري كنيم كه دفاع دسته جمعي اين گروه از ملكي، نوعي دفاع از خود است. دفاع آنها از بقايي هم با همين استدلال، به دليل دفاع از ملكي و رابطه ملكي با بقايي است. كاتوزيان در يكي ديگر از دفاعيات خود از ملكي مي گويد: «ملكي خدا نبود، پيامبر نبود، امام نبود . فقط انسان كميابي بود كه در اين شوره زار با تسلط بر نفس اماره و باآگاهي كامل و در ضمن كار و زندگي در مدّت 68 سال اجاره نشيني، در خانه اين عروس، راههايي را براي بهتر شدن افراد و جماعات بشري، نشان داد. تا رهروي باقي است. راههاي ناگشوده اي نيز باقي خواهد بود. آن رهروان مي توانند در جستجوي اين راهها، حاصل زندگي رهروان پيشين را چراع راه خود سازند.»(1)

به اين ترتيب، به نظر كاتوزيان، خليل ملكي راهگشاي تمام بشريت بوده است! گزافه گويي تا اين حد، حيرت آور است.

س: در مورد ملكي، نكته ديگري هم مطرح است و آن اين كه آيا ملكي با بانيان طرح جهان سوّم، مثلاً جمال عبدالناصر، تيتو، دكتر سوكارنو و ديگران كه مستقل از دو بلوك بودند، ارتباط هايي داشته است؟

ج: اگر كسي چنين ادعائي كرده باشد، اين ادعا يك دروغ بيشتر نيست.

ص: 255

در سال هاي 1324 و 1325، جمعيّتي در تهران تأسيس شد به نام «جمعيت دوستي با جمهوري سوسياليستي يوگسلاوي»، اين جمعيّت را حزب توده تأسيس كرده بود. در همان سالها هم ملكي را كه هنوز عضو حزب بود و انشعاب نكرده بود به جمعيت دوستي با يوگسلاوي فرستاده بوديم. در هر كدام از اين جمعيت ها، چند تن از اعضاي برجسته حزب هم حضور داشتند. جمعيت دوستي ايران و اتحاد شوروي هم از جمله همين انجمن ها بود كه چند نفر عضو برجسته داشت. دكتر فروتن در آنجا عضو بود، همسرم مريم(فيروز)، دبير هيئت مديره آن بود، ما هم عضو بوديم. در جمعيت دوستي با يوگسلاوي هم، ملكي يكي از اعضا بود.

ملكي بعد از نگارش نامه مفصل خود به دكتر مصدّق، به اروپا رفت و در آنجا با بين الملل سوسياليست، كه گردآمده از احزاب سوسيال دموكرات غرب بود و گلداماير نخست وزير اسرائيل و رهبر حزب كار آن كشور هم يكي از اعضاي آن بود، به عنوان نماينده جامعه سوسياليستهاي ايران تماس گرفت. من نشنيده ام و خود ملكي هم در هيچ جا ادعا نكرده است كه در اين مسافرت با مارشال تيتو تماس گرفته است.

س: تا يادم نرفته، سؤالي را كه در ذهنم بود و در مبحث رابطه مصدق و دكتر بقايي مي خواستم مطرح كنم و نشد، مطرح مي كنم. خود مصدّق دربارۀ بقايي چه نظري داشت؟

ج: در هيچ جا، مطلب قابل توجهي درباره روابط مصدّق و بقايي نديدم جز همان مسافرت مشترك به سازمان ملل و ديوان داوري لاهه آنهم براساس گفتۀ بقايي در آمريكا. البته بقايي در مصاحبه اش مطالب گوناگوني درباره مصدّق گفته كه در جاي خود به آن خواهم پرداخت.

س: آيا دكتر مصدّق بقايي را نمي شناخت و فريبش را خورد يا به رغم شناخت او با او همكاري و كار مي كرد؟

ج: به نظر من بسيار دور از واقعيّت است كه تصور كنيم دكتر مصدّق اين افراد را نمي شناخته. او حتي سرلشكر زاهدي را كه در اولين دولت خود به عنوان وزير كشور انتخاب كرد، خوب مي شناخت و اطلاعاتي از گذشته زاهدي، رابطه او با آلما ن ها، اقدام به كودتا در 1321و بازداشت توسط انگليسي ها به خاطر ارتباط با آلمان ها داشت جالب اين كه بيشتر كساني كه در سال 1322 به علت داشتن ارتباط با آلمان ها توسط انگلستان بازداشت شدند بعداً از وابستگان به انگلستان از كار درآمدند، جرم اينها ارتباط با آلمان ها بود. دكتر محمد سجادي يكي از وزراي زمان رضاشاه و سناتور زمان محمدرضا شاه، در سالنامه 1325، اسامي

ص: 256

تعداد بازداشت شدگان را كه بعدها از وابستگان به انگلستان درآمدند، چاپ كرده است.

بله، دكتر مصدّق هم بقايي را مي شناخت. منتهي در ابتداي نخست وزيري خود، بنا به مصالحي، براي اين كه دولتش متهم به مخالفت يا موافقت با اين قدرت و آن قدرت نشود، افرادي از وابستگان به اين قدرت ها را به عنوان وزير دولت خود جاي داد اما همان طور كه مي دانيم او به حرف كسي گوش نمي كرد و كار خودش را انجام مي داد و در هر بزنگاهي اگر مي ديد رويه و عاقبت هر يك از آنان ايجاد مزاحمت براي او است، آنها را كنار مي گذاشت. وقتي برايش مسلم مي شد كه يكي از وزرايش دست به كاري زده كه با سياست او مغاير است، او را كنار مي گذاشت.

س: اما زاهدي، پيش از نخست وزيري دكتر مصدّق، رئيس شهرباني بود.

ج: بله، اما در انتخابات دوره شانزدهم عليه رزم آرا به جبهه ملي كمك كرد. مصدّق به اين دليل پست وزارت كشور را به او داد، شايد هم واقعاً فكر مي كرد كه زاهدي فرد قابل اعتمادي است، اما اين دوران خيلي طول نكشيد، مصدق ارديبهشت 1330 به نخست وزيري رسيد و 23 تير 1330 وقتي فهميد كه زاهدي با شاه و دربار رابطه دارد و جريان 23 تير را با هدف سرنگوني او به راه انداخته، او را بركنار كرد. در اين باره نمونه هاي ديگري هم وجود دارد كه مصدق به افرادي كه از جهت ارتباط با آمريكايي ها و يا انگليسي ها مشكوك بودند، مقامي واگذار مي كرد. مثلاً تا آنجا كه به ياد دارم، جواد بوشهري كه مانند زاهدي و دكتر متين دفتري از هواداران آلمان بود و انگليسي ها هم مدتي او را بازداشت كرده بودند، مدتي يكي از وزراي مصدق بود. در مورد، شاپور بختيار هم همين اتفاق افتاد در دوراني كه رئيس اداره كار خوزستان بود با شركت نفت روابط آشكاري داشت اما مصدق او را به معاونت وزارت كار انتخاب كرد. اما به رغم همۀ انتخاب ها، سياست خودش را تابع اين مسايل نمي كرد. او از بقايي و مكي و حائري زاده در مجلس پانزدهم، مجلسي كه خود مصدّق در آن عضويت نداشت، براي نشر نظريات خود كمك گرفت حتي سخنراني جالبي هم عليه شركت نفت تهيه كرد و آن را به حسين مكّي داد تا در مجلس بخواند. او در مبارزه عليه شركت نفت و دولت انگليس و شاه و همه مرتجعين، از چهار تفنگدار، يعني بقايي، مكّي، حائري زاده و عبدالقدير آزاد در مجلس پانزدهم بهره گرفت. اما بلافاصله پس از نخست وزيري، يكي از اين چهار نفر، يعني عبدالقدير آزاد، به دشمن مصدق تبديل شد و شروع به مخالفت با او كرد، اما بقايي و مكي و حائري زاده در كنارش ماندند، شايد هم به اين انگيزه كه بتوانند او را به راه مورد نظر

ص: 257

امپرياليسم بكشانند. ولي هنگامي كه موفّق به اين كار نشدند، هر سه نفر دشمني خود را علني كردند. بقايي در مصاحبه اش مي گويد كه حتي در زماني كه كاملاً با مصدّق مخالف بود، در ظاهر از او پشتيباني مي كرد. مخالفت بقايي با مصدّق از مدت ها قبل از سي تير شروع شده بود. روابط او با شاه نيز از سه چهار سال قبل از سي تير شروع شده بود. همه مي گويند كه او بعد از سي تير با دربار تماس داشت اما واقعيت اين است كه او چند سال قبل از آن هم روابط بسيار نزديكي با شاه داشت. اقدام بقايي در استيضاح دولت ساعد در مجلس، در اول سال 1328 در حقيقت اقدامي نه عليه ساعد كه عليه رزم آرا بود. او از شاه تعريف زيادي مي كند و به ساعد مي گويد: «اينكه حزب توده را غيرقانوني اعلام كرديد، خيلي كار درستي كرديد ولي آقاي ساعد برويد پيش اعليحضرت همايوني و از ايشان بپرسيد كه من چه وقت اين پيشنهاد را دادم.»

بقايي از دوران قوام با شاه رابطه داشت و اين رابطه ظاهراً خيلي نزديك بوده است. مثلاًً در زمان نخست وزيري «هژير» وقتي هژير مورخ الدوله سپهر را به استانداري كرمان منصوب مي كند و فرمانش را براي امضاء پيش شاه مي فرستد، بقايي كه با سپهر مخالف بود، پيش شاه مي رود و از او مي خواهد كه اين فرمان را امضاء نكند، شاه هم خواسته او را برآورده مي كند. شاه آن قدر به بقايي اهميّت مي دهد كه روي آدمي مثل هژير را كه مانند غلام خانه زاد، از او و خواهرش اشرف اطاعت مي كرد، به زمين انداخت.

س: به نظر مي رسد همايون كاتوزيان، در حال حاضر مدافع نوعي سوسياليسم است. براساس نوشته هاي خود او كاتوزيان خود را از پيروان نوعي سوسياليسم مي داند و هوادار سازماني كه آن را جامعه سوسياليستهاي ايران ناميده اند، اما نوشته هاي او نشان مي دهد كه صرفاً قصد تبرئه انگليس را دارد و گناه همه چيز را به گردن آمريكا مي اندازد و يا به نظر مي رسد تلاش دارد كه غرب را از زير ضربه خارج كند، شما چه فكر مي كنيد؟

ج: در پاسخ به اين پرسش، بد نيست قبل از هر صحبتي، به نقل قول خود كاتوزيان درباره «نيروي سوم» يا همان سوسياليسم ملّي، اشاره كنم، خود كاتوزيان مي گويد:

«در داخل اروپاي غربي يعني در داخل نيروي سوّم اروپايي به معناي اعم، تمايلاتي وجود دارد كه ملكي آن را نيروي سوّم اروپايي به معناي «اخص» مي نامد.»

اين شرح مختصري از وجود نيروي سوّم اروپايي به معناي اعم آن بود ولي نيروي سوّم اروپايي به معناي اخص، به آن دسته از راه حلهاي مشكلات اجتماعي گفته مي شود كه زاييده تناقضات و مشكلات اصولي سرمايه داري است.

ص: 258

نيروي سوّم به معناي اخص آن در اروپا، عبارت از يك راه حلّ سوسياليستي مطابق با موازين دموكراسي مترقّي اروپايي كه براي اجتناب از مضّرات سرمايه داري، جانشين آن مي شود. در مقابل كاپيتاليسم آمريكايي كه در اروپا همكاران زيادي دارد و نيز در مقابل كاپيتاليسم دولتي شوروي (كه خود را سوسياليست ناميده) كه هم آزادي اقتصادي و هم آزادي سياسي را از مردم روسيه سلب كرده و آزاديهاي فردي را هم مصدوم ساخته است، يك سوسياليسم اروپايي به معناي اخص آن، نيروي سوّم اروپا، در حال تكوين و رشد و تكامل است. احزاب سوسياليست و احزاب و افراد كمونيست جدا شده از مسكو، كه رفته رفته شكل مي گيرند و رشد مي كنند (و مخصوصاً جناح چپ آن) نيروي سوّم اروپايي به معناي اخص آن مي باشند. تناسب اين پيش بيني ها با واقعيات تاريخي بيست سال اخير و دورنماي حوادث سال هاي آينده در اروپا، نيازي به تفصيل و تفسير ندارد.

حال بايد ديد اين حكم كاتوزيان دربارۀ نوشته هاي ملكي و ادعاي او كه سوسياليسم اروپايي _ كه در راه از بين بردن مضرات سرمايه داري آمريكايي و اروپايي است _ در حال پيشروي است و پيروز است، تا چه حد با واقعيت اروپا و ژاپن قابل انطباق است؟

واقعياتي كه ما با آن روبرو هستيم تو خالي بودن و بي اساس بودن اين مطالب را نشان مي دهد. عنوان اين مطلب كه سوسياليسم اروپا همان نيروي سوّم است، اختراع ملكي نيست، بلكه نامگذاري تازه اي براي تئوري «سه جهان» مائوتسه دون، پس از جدايي از شوروي، است. مائوتسه دون در دوران دشمني شديد گروه خود با اتحاد شوروي، اين تئوري را اختراع كرد. به ادعاي او، مجموع كشورهاي روي زمين به سه اردوگاه، يا «سه جهان»، تقسيم مي شوند:

جهان اوّل: عبارتست از دو ابرقدرت يعني امپرياليسم آمريكا و سوسيال امپرياليسم شوروي كه كشورهاي روي زمين را بين خود تقسيم كرده و زير سلطه خود درآورده اند .

جهان دوّم: عبارت از ديگر كشورهاي پيشرفته اروپا و آمريكا (فرانسه، آلمان، انگلستان، ايتاليا، كانادا) و آسياي دور يعني ژاپن، استراليا و زلاندنو است. جهان دوم، تا حدودي زير سلطه دو قدرت امپرياليستي است (بخشي از آن يعني كشورهاي سوسياليستي اروپائي شرقي به طور كامل تحت سلطه است). اين جهان دوم نيروي بي نهايتي است كه براي استقلال خود از تسلط ابرقدرت ها، تلاش مي كند. يعني نيروئي ميان جهان اول و جهان سوم است.

جهان سوّم: از مجموعه كشورهاي مستعمره و نيمه مستعمره و در حال رشد تشكيل

ص: 259

مي شود كه زير سلطه سياسي و اقتصادي و فرهنگي است. در درجه اول سلطه جهان اول و در درجه دوم سلطه جهان دوم .

اين تئوري من درآوردي مائو كه با حاكميت گروه هاي فرامليتي كشورهاي پيشرفته سرمايه داري، امريكا، اروپاي غربي و ژاپن كه در آن بزرگترين يگان هاي قدرتمند سرمايه داري جهان به يكديگر پيوسته و مانند اختاپوس سلطه خود را در سراسر جهان زميني برقرار كرده اند بي معنا شده است. اين نام گذاري ها و تقسيم بندي ها مدت ها است رنگ و رو باخته و كساني كه حتي آگاهي كمي از مسائل اقتصادي دارند ديگر اصطلاح جهان سوم را به كار نمي برند و به جاي آن اصطلاح كشورهاي در حال رشد و يا كشورهاي عقب افتاده را به كار مي برند.

اين بازي با كلمات كاپيتاليسم آمريكا و سرمايه داري اروپا، براي فريب كودكان خردسال، خوب است. بد نبود كه همايون كاتوزيان، دانشيار اقتصاد در دانشگاه آكسفورد، براي افراد بي سواد و كودني مانند من، درباره اختلاف بين نظام اقتصادي ايالات متحده و اروپا و يا ژاپن توضيحي مي داد و مي گفت كه چرا نام يكي كاپيتاليسم (لغت فرانسه) است و نام ديگري، برگردان فارسي همان واژه فرانسه، يعني «سرمايه داري»؟

درباره پيش بيني هاي ملكي، (كه به گفته كاتوزيان، روند حوادث بيست سال گذشته، درستي آنها را ثابت كرده و حتي نيازي به تفسير ندارد!) بايد پرسيد كه سوسياليسم اروپايي يعني نيروي سوّم به معناي اخص، در كجا نمودي از رشد نشان داده است؟ و اصولاً چه تفاوتي با سرمايه داري دارد؟ اگر منظور مدّعي اختلاف ميان، دولت هاي محافظه كار و يا حزب كار انگليس و يا دموكرات مسيحي و سوسيال دموكرات در آلمان و يا سوسياليست ها و گليست ها در فرانسه است كه به راستي مايه تأسف است! دهها سال است كه در اين كشورها و كشورهاي ديگر اروپا، آمد و رفت هاي اين احزاب، كه هر دو از نظام سرمايه داري كه تحت سيطره تراست ها و كارتلهاي قدرقدرت، وجود دارد و اگر خوب دقّت كنيم اين رفت و آمدها، عليرغم همه تبليغات و جنجال هاي انتخاباتي اش، در مرحله اوّل نياز بازار سرمايه داري است. چند ماه پيش، تحليل بسيار جالبي در هفته نامه فرانسوي لوموند ديپلماتيك چاپ شده بود كه خلاصه آن اين بود كه در كشورهاي غربي، دموكراسي ظاهري، هر روز بيشتر از روز قبل رنگ مي بازد و تنها بازار سرمايه است كه تمام روند سياسي و اجتماعي كشور را تعيين مي كند و مجلس نمايندگان و انتخابات و دولت و اكثريت و اقليّت، تنها پوششي براي حاكميّت مطلق سرمايه است.

ص: 260

ص: 261

ص: 262

ملكي، انگلستان را در مسايل سياست خارجي تبرئه كند؟

ج: به توطئه هاي انگلستان در دوران مصدّق، كوچك ترين اشاره اي نمي كند و حتّي از كتاب افشاگرانه مصدّق، نفت و ناسيوناليسم، نامي نمي برد. اگر به كتاب بحران دموكراسي در ايران نوشته دكتر فخرالدين عظيمي و نفت، قدرت و اصول نوشته دكتر مصطفي علم، نگاه كنيم، مي بينيم كه سرتاسر اين كتاب ها را اسناد منتشر شده وزارت خارجه انگليس و آمريكا و نقش هر دو قدرت در سرنگوني دكتر مصدّق و ماجراي نفت تشكيل مي دهد و اين اسناد نشان مي دهند كه از همان فرداي نخست وزيري مصدق توطئه عليه او آغاز شده است در حالي كه در كتاب كاتوزيان، خبري از اين اسناد نيست حتي نامي هم از «جيمز بيل» تدارك كننده كتاب مصدق، نفت و ناسيوناليسم و نيز مارك گازيورووسكي، در كتاب كاتوزيان نمي بينيم.

س: چرا هيچ كدام از اين افراد، به مسايل مهمّي كه قابل گذشت نيست، اشاره اي نمي كنند؟

ج: چراي آن را نمي دانم، براي من جداً مبهم و سؤال برانگيز است. از چند سال پيش، ما اسنادي را در اختيار داريم كه نشان مي دهد آمريكا براي كودتا، متخصّصين چندي را به ايران فرستاده است. ما مي دانيم كه ارتش آمريكا در تركيه از شمال و جنوب با نيروي زميني، هوائي و دريائي، در آماده باش بود تا اگر حزب توده در برابر كودتا مقاومت كرد، با ارتش مستقر در تركيه، عراق و خليج فارس مقاومت را سركوب كند. كتاب مصدق، نفت و ناسيوناليسم ايراني كتابي است كه جيمز بيل آن را تنظيم كرده و مجموعه مقالاتي است كه بيل و يازده نفر ديگر، هر كدام درباره يكي از جنبه هاي سياست دوران دكتر مصدق نوشته اند و در يك همايش ارائه داده اند. يكي از مقالات ارائه شده را دكتر حبيب الله لاجوردي نوشته است. كاتوزيان در اين سمينار به عنوان ناظر شركت داشته و در عكس دسته جمعي شركت كنندگان در اين همايش عكس كاتوزيان هم ديده مي شود، در چاپ اول كتاب در فهرست اسامي شركت كنندگان سمينار نام او هم چاپ شده است. اما مسايلي كه در اين همايش مطرح شده از جمله دخالت آمريكا در كودتا و ... در نوشته هاي كاتوزيان ديده نمي شود!

س: برگرديم به بحث مظفر بقايي، به نظر من، بهتر است كه بقايي را در چهار بخش، بررسي كنيم.

1 . مظفر بقايي، به عنوان كسي كه پدرش در مشروطه نقش داشته و خانواده اش

ص: 263

خانواده اي سياسي بوده اند.

2 . به عنوان يك روشنفكر، استاد دانشگاه و فارغ التحصيل سوربن.

3 . به عنوان يك چهره سياسي كه فعّاليت هايش به 4 بخش تقسيم مي شود: 1320 تا 32، دوران بعد از كودتا يعني 32 تا 40، مجدداً دوران 40 تا 43 و تا 56، بعد از آن هم بالاخره دوران انقلاب و بعد از انقلاب .

4 . به عنوان يك رهبر سياسي يا صاحب يك حزب، يعني حزب زحمتكشان.

ج: بخش مهمي از آنچه را كه من از عملكرد بقايي اطلاع دارم، همان است كه خودش در مصاحبه گفته است. او پس از اين كه در فرانسه و در رشته حقوق تحصيل مي كند و قبل از آنكه از تز دكترايش دفاع كند، به دليل اختلاف بين رضاشاه و فرانسه همراه همه دانشجوياني كه در فرانسه تحصيل مي كردند، به ايران باز مي گردد و چون پايان نامه اش آماده بود وزارت فرهنگ آن را مي پذيرد و دكتراي فلسفه مي گيرد و در دانشگاه به او كه بويي از اخلاق نبرده بود، تدريس «اخلاق» را در دانشكده ادبيات واگذار مي كنند. حتي عبدالله برهان نوشته است كه بقايي از لحاظ اخلاقي فاسد بود. براستي گزينش بوده است!(خنده)

بقايي گفته است كه به صادق هدايت خيلي نزديك بوده . دوست او بوده و با او رفت و آمد داشته و زياد هم روي اين نكته تأكيد مي كند. ولي من كه از اوايل سال 1320، با صادق هدايت آشنايي خيلي نزديك داشتم و به اتفاق او و زنده ياد نوشين، به خانه فرهنگ شوروي مي رفتيم و به اتفاق چند رفيق ديگر، در كلاس درس روسي شركت مي كرديم و آن روابط ما آنقدر صميمانه بود كه هدايت هفته اي يك روز به خانه ما مي آمد و با هم نهار مي خورديم و چون گوشت نمي خورد، مريم برايش تخم مرغ درست مي كرد، قاعدتاً از نزديكي او با بقايي مطلع بودم. امّا من هرگز بقايي را در كنار او نديده و حتي نام بقايي را از او نشنيدم. در مصاحبه اش گفته كه در كافه نادري حضور مي يافته. چون هدايت و نوشين و ديگران عصرها در كافه نادري مي نشستند امّا من هيچ يادم نيست كه او را ديده باشم، شايد هم راست بگويد ولي من به او توجه نكردم به هر حال كساني كه بقايي از آنها نام مي برد زنده نيستند، و از دوستان ديگر هدايت هم كه با او بودند صحبت نمي كند و فقط مي گويد كه من با صادق هدايت نزديك بودم و شبها با هم مي رفتيم و عرق خوري مي كرديم ! بگذريم.

در خاطرات انورخامه اي آمده كه بقايي در يك حوزه حزب توده كه حوزه آزمايشي از اساتيد دانشگاه بود، شركت كرده است.

ص: 264

س: در چه سالي؟

ج: در 1320 يا 1322، خود بقايي نوشته كه فقط 2 جلسه شركت كرده، آن هم دكتر پرويز حكمت، اشتباهي او را به آنجا برده، بقايي نوشته كه دكتر حكمت به منزل او رفته و او را به حوزه حزبي برده است: «دوبار در جلسه شركت كردم. در حوزه، گوينده درباره تاريخ پيدايش انسان و تمدّن اوّليه و تكامل جامعه صحبت مي كرد. ديگر حوصله ام سر رفت و ديگر نرفتم!»

البته خامه اي نمي نويسد كه بقايي چه مدت در جلسات شركت كرده بود. خامه اي مي نويسد: در آنجا يك حوزه اي بود كه من گوينده اش بودم و استادان دانشگاه هم بودند و از آن جمله دكتر بقايي و عده اي ديگر هم در آن شركت مي كردند و بعد از آن هم به حزب دموكرات قوام رفتند.

به اين ترتيب، اين آغاز كار بقايي است. بعد از آن، در آغاز فعّاليت سياسي اش به حزب دموكرات قوام مي رود. حزب دموكرات قوام كه تشكيل مي شود، غير از رجالي مثل سردار فاخر حكمت و تمام افرادي كه معمولاً در احزاب دولتي شركت مي كنند و نيز شماري از افراد مترقّي مانند مهندس رضوي و ملك الشعراي بهار كه عضو حزب دموكرات شدند، آدمهاي قالتاقي مثل عباس شاهنده، يوسف افتخاري و خسرو هدايت هم در حزب «نخست وزير مقتدر!» براي وكيل شدن شركت كرده بودند، به هر حال حزب دولت، محلّ بسيار معتبري است. بقايي هم داوطلب تشكيل اين حزب و مؤسّس آن در كرمان مي شود، بعد هم از همان جا به عنوان نماينده حزب در مجلس پانزدهم انتخاب شده و به مجلس پانزدهم مي آيد. مناسباتش با قوام فوق العاده نزديك و دوستانه بود. من از مطالبي كه خودش گفته اين نتيجه را گرفتم. امّا آنچه كه از اينجا به بعد من از قول بقايي مي گويم گفته خود اوست و سند اين گفته اين است كه مظفّر بقايي در سال 1366، مسافرتي به آمريكا مي كند. در آمريكا و در دانشگاه هاروارد، آقاي دكتر حبيب لاجوردي كه مسئول بخش «طرح تاريخ شفاهي ايران» در دانشگاه هاروارد است و نويسنده كتاب «اتحاديه هاي كارگري و خودكامگي در ايران» _ كه كتاب بسيار جالبي هم هست و مدارك خيلي معتبري هم دارد _ مصاحبه اي با او ترتيب مي دهد.

دكتر لاجوردي كسي است كه در جريان تهيه كتاب مصدّق، نفت و ناسيوناليسم ايراني كه به سرپرستي جيمز بيل استاد حقوق اساسي و مدير مركز مطالعات بين المللي كالج و «ويليام و مري» نويسنده كتاب عقاب و شير و«راجر لوئيس» استاد دانشگاه و نويسنده كتاب

ص: 265

امپراتوري بريتانيا در خاورميانه، تهيه شده، تنظيم بخش اقتصاد در دوران دكتر مصدّق را بر عهده داشته و به اين ترتيب شخصيّت مصاحبه گيرنده شناخته شده است، به هر حال بقايي در آمريكا و در مصاحبه با لاجوردي به ارتباط بسيار نزديك خود با قوام اشاره مي كند كه بسيار جالب است.

س:لطفا درباره رأي عدم اعتماد به قوام السلطنه توضيحاتي بيان بفرمائيد.

ج: اشرف هم در خاطراتش نوشته است كه من يك عده از وكلاي مجلس را خواستم و به آنها گفتم كه قوام السلطنه مخالف خاندان ماست، بايستي به او رأي عدم اعتماد بدهيد. يك چيز ديگر هم يادم هست، موقعي كه قرارداد قوام _ سادچيكف در مجلس مطرح شد، يك روز پنجشنبه بود، ماه رمضان هم بود كه مقاوله نامه قوام _ سادچيكف، در مجلس رد شد.

س: نقش قوام در رد اين مقاوله نامه چه بود؟

ج: قوام مي خواست مقاوله نامه رد شود، اصلاً نقشه، نقشه خود قوام بود، مجلس كه تمام شد، من تلفن كردم، مرحوم قوام توي خانه شهاب خسرواني سكونت داشت. يك كاري داشتم در رابطه با كرمان، تلفن كردم وقتي خواستم صحبت كنم گفت همين حالا بيائيد اينجا نهار را با هم بخوريم. او هنوز جريان مجلس را نشنيده بود، در آنجا سر ميز نهار فروهر بود، نيك پي بود، سرتيپ صفاري بود، سر ميز نهار من موضوع مجلس را گفتم كه اينطور شد و اين صحبتها شد و رأي رد دادند، قوام خيلي خوشحال شد...

همين داستان كوتاه نشان دهنده نزديكي بقايي با قوام است، در پايان مصاحبه، وقتي سؤال كننده مي پرسد كه:

به نظر شما، بزرگترين رجل سياسي ايران معاصر شما كي بود؟ بقائي مي گويد: قوام السلطنه با اين كه با او مبارزه كردم (البته مقصودش از مبارزه مسخره بازي است كه بعد از 30 تير درآورده بود كه هم خود او و هم مردم مي دانستند كه مسخره است)، و دفعه آخر مبارزه، پاي اعدامش ايستاده بودم و واقعاً تصميم اين بود كه قوام السلطنه را بگيريم وبياوريم به بهارستان و دادگاه انقلابي تشكيل بدهيم و او را اعدام كنيم، ولي سياستمدار خيلي خوبي بود. البته نقاط ضعفي داشت كه دوست داشت تملق بشنود.» خلاصه بقايي، قوام را بزرگترين سياستمدار تاريخ سياسي معاصر ايران دانسته است.

س: حالا سؤالي مطرح بشود بد نيست، در مورد قوام السلطنه دو سه ديدگاه وجود دارد.يك عده معتقدند كه قوام آدم مستقلي بود و در سياست آدم پخته اي بود.از زمان

ص: 266

قاجار در متن كار سياسي بود و برادر وثوق الدوله و به هر حال سياست را مي فهميد عده اي ديگر مي گويند كه قوام مهره بي اراده اي بود،هر چه كه به او ديكته مي شد همان كار را مي كرد. امّا گروه سوّمي هم هستند كه معتقدند قوام در سياست آدم توانمندي بوده امّا با آمريكا هم رابطه داشته، نظر شما چيست؟

ج: به نظر من، اين نظر سوّم صحيح تر است. يعني قوام، سياستمدار كار كشته و پرسابقه اي بود و دوره هاي سختي را ديده بود. در اين مسأله ترديد نيست. امّا احتمالاً او و برادرش تقسيم كار كرده بودند. برادرش با انگليسي ها بود و او هم از ابتدا به آمريكايي ها نزديك شده بود و براي اين نزديكي، كارهايي هم كرده است.

از همان نخستين بار كه در زمان رضاشاه نخست وزير شد، هميشه طرف آمريكايي ها را داشت و از اسناد دوران حكومت سال 1325، مشخّص مي شود كه تا چه حد آمريكايي ها در او نفوذ داشتند. حتي به عنوان مثال وقتي به او دستور مي دادند كه حزب راه بيندازد، او بلافاصله حزب درست مي كرد. درباره اعتماد گردانندگان سياست آمريكا و انگلستان به او، مدارك و اسناد جالبي در بخش هاي گذشته مطرح شد. به هر حال از ديدگاه آمريكا و يا انگيس او كسي است كه عرضه كار داشت. مشورت هايي هم كه با مقامات خارجي مي كرد معمولاً مشورت نبود بلكه تصميم گيري خود او بود كه توسط آنها تأئيد مي شد، مثلاً وقتي مي گويد كه من تصميم گرفتم چند وزير توده اي در كابينه ام داشته باشم و يا تصميم گرفته ام كه توده اي ها را بركنار كنم و اين تصميمات را كه به مقامات انگليسي و يا آمريكايي مي گويد، احتمالاً نظر و تصميم خود اوست كه مورد تأئيد آن مقامات قرار مي گيرد چون به او اعتماد دارند. عملكرد او هم تطبيق خواست هاي آمريكا و در موارد زيادي انگلستان با نقطه نظرهاي خودش بود.

مثلاً اگر از او مي خواستند كه وزيران توده اي را كنار بگذارد او با مهارت استادانه اي اين كار را با نقشه ريزي هاي هنرمندانه، دو ماه ديرتر انجام مي داد تا نشان بدهد كه مستقل عمل مي كند يعني قوام مثل سهيلي و يا ساعد و نظاير آنها نبوده، آدمي بود كه خودش هم شخصيّت سياسي بود، مثلاً در مورد توصيه آمريكا به لزوم تشكيل يك حزب ضد توده اي، آنها به او نگفتند كه حزب دموكرات به رهبري خودت درست كن. بلكه به او توصيه كردند احزاب ديگري كه ضد توده اي باشد درست كن كه قيافه دموكراتيك بگيرند. او بلافاصله از اين حرف و از اين توصيه، بهره برداري كرد و حزب دموكرات به رهبري خودش را به راه انداخت.

ص: 267

س: چگونه در دو سه هفته، اين حزب و آن نيرو، دور هم جمع شدند؟

ج: حزب قوام، حزب مردمي و توده اي نبود و نيروهايش همه طيف ها را شامل مي شد. از تمام رجال سياسي گرفته تا همه آنهايي كه مي خواستند وزير و وكيل بشوند و يا به نوايي برسند به اضافه تمام فرصت طلب ها و همينطور چاقوكش ها و اوباش و تقريباً همه دشمنان حزب توده ايران در حزب دموكرات قوام شركت كردند. يوسف افتخاري عضو كميته ايالتي استان تهران شد.

س: گويا اسماعيل پوروالي كه اكنون در خارج كشور نشريه پخش مي كند هم در حزب دموكرات قوام بوده؟

ج: اسماعيل پوروالي، در يك دوره در حزب زحمتكشان بقايي بود و پس از جدايي، در نيروي سوّم با ملكي بود. بعد به خدمت سرلشكر زاهدي درآمد و پس از كودتاي 28 مرداد، طبق نوشته انورخامه اي، يك چك نقد ده هزار توماني از او جايزه گرفت!

اوّل در حزب دموكرات قوام بود و بعد آمد جزء حزب زحمتكشان ملّّت ايران، بعد هم سوسياليست شد، جزء نيروي سوّم شد و بعد رفت با زاهدي و با دربار ساخت و پس از كشته شدن احمد دهقان، مدير تهران مصّور شد. حالا هم شده آزاديخواه خيلي مشهور در فرانسه.

به اين ترتيب، حزب دموكرات قوام چون پايه مردمي نداشت و ملغمه اي از همه جور آدم بود، پس از بركناري رهبر حزب از قدرت، بلافاصله از هم پاشيد.

س: بعد از رفتنش پاشيد؟

ج: اوّلين ترك، همان بعد از انتخابات صورت گرفت و به تجزيه رهبري حزب انجاميد. انقلاب اوّل شروع شد. سي نفر از نمايندگان حزب قوام به رهبري سردار فاخر حكمت در حزب انشعاب كردند و رفتند. سردار فاخر حكمت با همه انشعابيّون كه اكثر آنها بزرگ مالكان و يا وابسته به دربار و يا انگليسي ها بودند انشعاب كردند و رفتند و درباري شدند و تازه عليه قوام هم موضع گيري كردند. بعد انشعاب ديگري شد كه اصلاً كميته مركزي را كه قوام تعيين كرده بود به دستور شاه كنار گذاشتند و خسرو هدايت كار را در دست گرفت، بقايي هم مي گويد كه من هم استعفا دادم و ديگر عضو حزب دموكرات نبودم. حزب دمكرات، مدّتي بعد از قوام ادامه يافت ولي صد در صد درباري بود.

س: بعد از حزب دمكرات، مظفر بقايي به كجا مي رود؟

ج: مظفر بقايي به صورت منفرد نماينده مجلس شد و ديگر در هيچ جرياني نبود تا مسئله

ص: 268

حزب زحمتكشان مطرح شد. او از مؤسّسين تشكيل حزب زحمتكشان و جبهه ملي بود. احمد ملكي تمام جريان حزب زحمتكشان و تشكيل آن را افشاء كرده است. او به عنوان اوّلين فعّاليت رسمي و سياسي مستقل خود روزنامه شاهد را در مي آورد، آن هم با چه بدبختي و بيچارگي چون در ابتدا هيچي نداشتند. بعد همه به عنوان نمايندگان جبهه ملّي با آمريكايي ها تماس مي گيرد. به عنوان كميسيون سياسي و تبليغاتي جبهه ملّي كه مركّب بود از بقايي، دكتر فاطمي، حسين مكّي، عبدالقدير آزاد، عباس خليلي و ابوالحسن حائري زاده، در اين ملاقات ها همه اين چند نفر شركت داشتند. جالب اين كه بقايي در همين مصاحبه از احمد ملكي به عنوان يك آدم مهمل كه همه فكر و ذكرش اين بود كه به جايي برسد، ياد مي كند امّا درباره كتاب او تاريخچه جبهه ملّي، يك كلمه نمي گويد و مطالب اين كتاب را نفي نمي كند.

س: تاريخچه جبهه ملّي؟

ج: بله، تاريخچه جبهه ملّي نوشته احمد ملكي، كه من در كتاب خاطرات، صفحات 229 تا 232 بخش مربوط به حزب زحمتكشان آن را عيناً نقل كرده ام.

س: مربوط به همان سال هاي 1330 مي شود؟

ج: بله، بعد از كودتا آن را چاپ كرد و بعدها به دست ما رسيد. همان طور كه گفتم اوّلين كار سياسي بقايي پس از تشكيل جبهه ملّي، انتشار روزنامه شاهد است. روزنامه باختر امروز هم به مسئوليت دكتر فاطمي همزمان با شاهد شروع به انتشار كرد. بقايي شاهد را با فلاكت منتشر مي كرد اما اين كه چگونه شد كه پيش از تشكيل حزب زحمتكشان آن دم و دستگاه را راه انداخت و آنهمه پول براي ايجاد دم و دستگاه حزب را از كجا آورد و آن چاقوكشان را اجير كرد؟ سؤال برانگيز است.

بت سازان ملكي همگي قائل به اين هستند كه بقايي مبارزي وطن پرست و ضدامپرياليست بوده و عليه انگلستان در قضيه ملّي كردن نفت مبارزه جدي داشته اما واقعيّت اين است كه گفته هاي خود بقايي شاهد اين مدعاست كه او از مدّتها قبل از تشكيل جبهه ملّي و حزب زحمتكشان روابط بسيار نزديكي با دربار داشته است. آن هم با آگاهي كامل از سرسپردگي دربار و درباريان به انگليسي ها.

اوّلين مطلبي كه او درباره ارتباطش با شاه و دربار گفته است به زمان دولت هژير مربوط است. در اين كه هژير سرسپرده انگليس و نوكر اشرف بود هيچ ترديدي نيست، حالا ببينيم

ص: 269

نزديكي هژير و بقايي تا چه حد بوده؟ او در صفحات 63 و 64 متن پياده شده مصاحبه اش مي گويد: «يك روز هژير زماني كه هنوز نخست وزير نبود تلفن كرد، در فاصله وزارت تا نخست وزيري، گفت من فردا ساعت 6 صبح مي آيم پهلوي تو، گفتم كه تشريف بياوريد.

بعد جريان را شرح مي دهد كه قبلاً قرار گذاشته بود ساعت 7 صبح مورّخ الدوله بيايد منزلش و قرار با مورّخ الدوله را بعد از آمدن هژير به او مي گويد هژير هم چون از مورّخ الدوله سپهر خيلي بدش مي آمد فوري مي رود، بقايي مي گويد: پس خداحافظ و زود بلند شد و رفت، پالتويش را پوشيد و رفت. اتفاقاً در آن روز، ساعت 8 شاه مرا احضار كرده بود و جالب اينكه جريان مربوط به استانداري مورّخ الدوله براي كرمان در كابينه هژير بود، هژير مورّخ الدوله را براي استانداري كرمان تعيين كرده بود فهميدم كه هژير موضوع را با خنده گفته بود تا مرا خام كند.

هژير چون از مورّخ الدوله بدش مي آمد، براي اينكه او را از تهران دور كند حكم استانداري كرمان براي او صادر كرده بود و چون اين را با شوخي به من گفته بود، فكر مي كردم كه شوخي است بعد فهميدم كه جدّي است، رفتم خدمت اعليحضرت و گفتم يك چنين جرياني شده است ما به هيچ وجه نمي توانيم قبول كنيم كه چنين كسي استاندار ما باشد _ سپهر فردي بود كه در مجّله خواندنيها مقاله مي نوشت، با ثابتي دوست بود، مأمور ساواك بود، به او پول مي دادند _ شاه خنديد و گفت: ميرزا كريم خان رشتي را مي شناختيد؟ گفتم: با پدرم ديده بودم، ولي آشنائي نداشتم. گفت كه مي دانيد درباره مورّخ الدوله سپهر چه مي گفت؟ گفتم كه نه، گفت: مي گفت اگر مورّخ الدوله سپهر يك روز نخست وزير بشود، با مخالفينش در مجلس ساخت و پاخت مي كند كه كابينه اش ساقط شود تا در كابينه بعدي بتواند وزير شود.

بقايي مي گويد: وقتي، من مي رفتم پيش شاه، تا آن وقت با هم ايستاده بوديم يا روبرو بوديم. صحبت مي كرديم و يا با همديگر راه مي رفتيم .

بعداً مي گويد با شاه كنار استخر كاخ سعدآباد مي نشستيم و با هم گپ مي زديم ...»

اين هم نمونه ديگر از ارتباط بقايي با شاه. در جاي ديگر بقايي درباره شاه مي گويد:

اوّلين دفعه كه شاه را شناختمش اين بود كه سر لشگر امان پور دزدي كرده بود و در معاملات غله دزدي كلاني كرده و در دادگاه محكوم شده بود به زندان و پرداخت مبالغ كلان. ولي شاه با دخترش كه خوشگل بوده رابطه داشته است شاه دستور داده بود اسم او را بگذاريد جزء ليست عفو، با وجودي كه من درباره اش سخت صحبت كرده بودم كه خيلي بدنام است و بايست حتماً مجازات شود و غيره... در همان روزها دولت حكيمي بود بعد

ص: 270

ازقوام شاه مرا خواسته بود يا من تقاضاي ملاقات كرده بودم. توي عمارت سعدآباد بوديم. من به شاه عرض كردم توي اين مجلس يك عده جوانها هستند كه طالب اصلاحات هستند. كه اين وضع تغيير كند، همه انتظار داريم كه اعليحضرت اين فكر را تقويت كند. شاه گفت: نه، من هيچ وقتي تقويت نمي كنم. من پرچم را به دوشم مي گيرم و شما به دنبال من بيائيد و مرا تقويت كنيد. محكم هم گفت. بعدها كه هر وقت ملاقات شاه مي رفتم، عمده صحبتمان دربارۀ اصلاحات بود، اين دفعه كه رفتم شاه ايستاده بود تا آن زمان هنوز با شاه با همديگر نمي نشستيم. يا قدم مي زديم يا روبروي همديگر مي ايستاديم و صحبت مي كرديم...

همين گفتار، نشان دهنده ارتباطات بسيار نزديك بقايي با شاه از دوران هژير به بعد است. در مورد روابطش پيش از آن تاريخ، چيزي نگفته است. ترديدي نيست كه پيش از آن هم با شاه رابطه داشته است. به اين ترتيب ادعاي اين آقايان كه او بعد از 30 تير با دربار رابطه داشت نه تنها دروغ است بلكه براي پياده كردن اين ادعا است كه بقايي تا سي ام تير وطن پرست بوده و با دربار رابطه اي نداشته است! پس همكاري ملكي با او همكاري با يك فرد وطن پرست آزاديخواه و هوادار نهضت ملّي و دكتر مصدّق بوده است.

س: شما كي بعد از 30 تير با شاه ملاقات كرديد؟

ج: همان غروب 30 تير يا روز 31 تير بوده است، بلافاصله شاه مرا احضار كرد.

من، بت سازان ملكي را به اين مناسبت كه از مناسبات بقايي با شاه از سال ها پيش از 30 تير خبر نداشته اند محكوم نمي كنم. چون اين اطّلاعات را هيچ كس نداشته است. او به هيچ كس اين مطلب را تا قبل از آن هم نگفته است. حتي در آن وصيّت نامه تاريخي كه كرده بود اين مسايل و ارتباطات با شاه را مطر ح نكرده است.

س: در اينجا دو سؤال پيش مي آيد. يكي اينكه آيا مصدّق مي دانسته كه بقايي داراي چنين شخصيّتي است و با وجود اين در برابرش موضع نمي گرفت؟ ديگر آنكه چه طور يك آدم با اين شارلاتاني، مدّت مديدي، به ويژه بين سال هاي 25تا 31، به عنوان آدم روز مطرح بود؟

ج: آدم هاي حقّه باز و شارلاتان همينطورند. شهرت بقايي از دوران مخالفت با قرارداد گس گلشائيان شروع شد. واقعيّت اين است كه اين چهار نفر در مجلس با پيشنهاد گلشائيان كه از طرف شركت نفت و انگليسي ها با كمك شاه ديكته شده بود، به طور جدي مخالفت كردند و

ص: 271

اين مخالفت آنان به حساب مخالفت با سياست انگلستان گذاشته شد و مردم هم از انگليس نفرت داشتند. آيت الله كاشاني در خارج مجلس اين كار را مي كرد و اين مخالفت در اعلاميه هاي او و در روزنامه پخش مي شد. در گفتارهاي پيشين يادآور شدم كه دكتر مصدّق از اينها بهره برداري مي كرد. حتي مهمّ ترين سخنراني مكي را دكتر مصدّق تهيه كرده بود. بت سازان مظفر بقايي دربارۀ مخالفت اقليّت چهار نفري بقايي، مكي، حائري زاده، عبدالقدير آزاد، در مجلس پانزدهم با لايحه الحاقي گس گلشائيان بسيار داد سخن داده اند و اين كار اين گروه را نشانۀ ميهن پرستي شان دانسته اند.

بد نيست كمي در اين باره گپ بزنيم: اين چهار نفر از اعضاء فعال حزب دموكرات قوام و از نزديكان شخص قوام بوده اند.

علاقه شركتهاي نفت ايالات متحده آمريكا را به نفت ايران در گفت وگوهاي پيش يادآور شدم و نشان دادم كه آمريكائي ها از سال 1300 شمسي براي دست يابي به امتياز نفت در ايران دست و پا مي زدند و بلافاصله پس از سرنگوني رضاخان هم اين تلاش را از نو آغاز كردند.

اكنون ببينيم نظر آمريكائي ها دربارۀ قانون ملي كردن صنعت نفت ايران چگونه بوده است؟

در كتاب جنبش ملي شدن صنعت نفت ايران نوشتۀ سرهنگ غلامرضا نجاتي چنين مي خوانيم :

آمريكائي ها ترور رزم آرا را با خونسردي تلقي كردند. ولي تصويب طرح ملي شدن نفت به عنوان يك واقعۀ مهم در مطبوعات مهم آن كشور مورد بحث قرار گرفت و كمپاني هاي نفت آمريكائي را براي استفاده از نفت ايران افزون ساخت خبرگزاري يونايتد پرس از نيويورك چنين گزارش داد:

به مجردي كه خبر تصويب لايحۀ ملي شدن نفت ايران به آمريكا رسيد، سرو صداي زيادي در شركت هاي آمريكائي پديد آورد.» سخنگوي شركت نفت تگزاس گفت: اگر دولت ايران بهره برداري از منابع نفت خود را به مزايده بگذارد كليه شركت هاي نفت آمريكائي در مزايده شركت خواهند كرد و شركت نفت تگزاس در مزايدۀ احتمالي شصت درصد از سود به نفع دولت ايران پيشنهاد خواهد كرد.

يكي از كارشناسان شركت «اسو _ اويل» اظهار داشت كه در صورت گرفتن امتياز نفت ايران،

ص: 272

حاضر است 67 تا 70 درصد سود خالص را به ايران بدهد.

كتاب نامبرده در بالا ص 127، نقل از نويد آينده 128 اسفند 1329

در پيوند با اين جريان، اين پرسش پيش مي آيد كه اين چهار «تفنگدار» ضد شركت نفت انگليس آيا بلندگوي شركت هاي نفتي آمريكايي نبودند؟ اگر نبودند چرا پس از آنكه موضع گيري دكتر مصدق روشن كرد كه حاضر به دادن امتياز نفت نه به انگليس و نه به آمريكا نيست چرا هر چهار تفنگدار با هم براي سرنگوني دكتر مصدق به اردوي كودتاچيان پيوستند؟

بقايي، مكي، حائري زاده، عبدالقدير آزاد از همان موقع در جامعه مطرح شدند و اين وضع تا پايان مجلس پانزدهم ادامه يافت. بعدها مسئله انتخابات مجلس شانزدهم مطرح شد و بست نشستن در دربار و تشكيل جبهه ملّي كه در خدمت مؤسّسين جبهه ملّي نام اين ها هم بود و بقايي هم جزو مؤسّسين جبهه ملّي است.

جالب اينكه مصدّق اينها را مي دانسته، حتي مي دانسته كه قرار بود اگر در مجلس رأي نياورد سيدضياء براي نخست وزيري به مجلس معرّفي شود. در همان وقتي كه رأي تمايل مجلس به مصدّق در جريان بود. سيّدضياء بغل شاه نشسته بود و قرار بود اگر دكتر مصدّق نخست وزيري را نپذيرد، سيّدضياء به مجلس معرّفي شود كه به دربار تلفن مي شود كه دكتر مصدّق پيشنهاد جمال امامي، را پذيرفته است.

پيشنهاد كردن دكتر مصدّق توسط جمال امامي هم يك ترفند انگليسيها بود و مسلماً شاه هم در جريان بوده است. پيشنهاددهندگان چنين فكر مي كردند كه دكتر مصدق يا اين پيشنهاد را مي پذيرد يا نمي پذيرد، اگر نپذيرد كه مي گوئيم. مصدق يك آدم منفي باف، بيشتر نيست و مسئله ملّي شدن صنعت نفت هم ول مي شود، اگر هم بپذيرد كه در عرض سه يا چهار ماه چون انگلستان قدرت مسلّط است و مصدّق نمي تواند در برابرش كاري از پيش ببرد استعفا مي دهد و مسأله خود به خود حلّ مي شود، بگذريم.

س: حالا جبهه گيري و مخالف خواني بقايي عليه مصدّق را به بعد از سي تير نسبت مي دهند، آيا درست است؟

ج: مسلم اين است كه از مدتها قبل از سي تير، دشمني بقايي با مصدّق، به اوج رسيده بود و اقداماتي كه در روزهاي 27 تا 29 تير كرد يك بازي بيشتر نبود بعد هم در مراسم چهلم كشته شدگان سي تير، ماهيّت خود را مجدداً نشان مي دهد. ماهيت او ماهيّت درباري و ضد

ص: 273

مصدّق بود.

او همه چيزهايي را كه مصدّق مي خواست برعكس عمل مي كند وبلافاصله هم شمشير را از رو مي بندد، قبل از سي تير در رهبري حزب زحمتكشان تحت عنوان «اولتيماتوم عليه مصدّق» بيانيه اي تنظيم كرده و تلاش مي كند تا آن را در روزنامه شاهد چاپ كند. در اين بيانيه او كساني مثل دكتر فاطمي و دكتر شايگان را به عنوان جاسوس امپرياليسم انگلستان متهم مي كند و حتي قصد داشته تا آن را به تصويب رهبري حزب هم برساند.

او در هجدهم تير ماه دست به اين كار مي زند كه ده دوازده روز به سي تير مانده است. همايون كاتوزيان در اين باره چنين نوشته است: «اختلاف نظرها و كشمكش ها در رهبري جبهه ملّي از مدتها پيش وجود داشت. اما تا قبل از قيام 30 تير، هيچ كدام علني نشده بود. به گفته دكتر فاطمي، سنجابي و مكي تا آستانۀ نزاع و درگيري پيش رفتند.» در روز18 تير، بقايي نامۀ محرمانه اي براي رهبران حزب زحمتكشان فرستاد. در اين نامه از دار و دستۀ پرقدرت و خائني سخن رفته بود كه در اثر غفلت يا مصلحت جويي هاي عاليجناب دكتر مصدّق به داخل نهضت نفوذ كرده اند. از اين رو رهبري حزب تصميم گرفت مسأله را با عاليجناب دكتر مصدّق در ميان بگذارد و در ضمن اولتيماتومي به او داده باشد اما به زباني كه راه طفره رفتن را بر او ببندد. آن دار و دستۀ خائني كه بقايي مكرر از آن سخن مي گويد به احتمال زياد رهبران حزب ايران و شايگان بوده اند. دكتر فاطمي هم جزء اين عده بوده است زيرا بقايي او را عامل انگلستان مي دانست. دربارۀ اتهام بقايي به دكتر فاطمي بقايي در وصيّت نامۀ سياسي اش داستان سرايي كرده است و به طوري كه نويسندگان كتاب افول يك مبارز تذكر داده اند، حسين مكّي اين داستان را رد كرده است.

دربارۀ تشكيل جبهه ملّي، بقايي چنين گفته است:

... آن روزي كه از دربار آمديم، رفتيم خانه دكتر مصدّق و تصميم گرفته شد كه جبهه ملّي باشد. البته بعضي اشخاص خيلي ناباب هم بودند، مثل احمد ملكي مدير روزنامه ستاره، كه حسابش با كرام الكاتبين است، و عميدي نوري كه روزنامه اش ارگان جبهه ملّي بود و همين كه نامش از صندوق وكالت درنيامد، از جبهه خارج شد و دشمن جبهه ملّي، يا عباس خليلي كه خودش را كنار كشيد و همين طور ارسلان خلعتبري...

بقايي نام چهار تن از افراد ناجور را مي برد. من در خاطراتم گفته ام كه ده نفر از اعضاي جبهه ملّي، آدمهاي ناجور بودند. چهار نفري را كه بقايي اسم برده، عبارتند از حائري زاده،

ص: 274

عبدالقدير آزاد، مكّي و خود بقايي! اين شد هشت نفر، افشار هم كه با شاه رابطه داشته و تكليفش معلوم است. اين هم نه نفر، ما گفتيم كه ده نفر، آدمهاي مشكوكي هستند.

س: تفاوت احمد ملكي، عميدي نوري و مظفر بقايي، با توجه به غربزدگي و گرايش به دربار كه همگي داشتند، چه بود؟

ج: عميدي نوري كه درباري كامل بود و بعد از كودتا هم معاون سياسي و پارلماني زاهدي شد. احمد ملكي هم مثل عباس خليلي، پولكي بود. اينها از آن دسته آدمهايي بودند كه پول مي گرفتند تا از كسي خوب يا بد بنويسند. نام روزنامه عباس خليلي، اقدام و نام روزنامه احمد ملكي هم، ستاره بود، اينها جزو فهرستي بودند كه «استايكل» رئيس تبليغات شركت نفت دستور داده بود اعلانات شركت را به آنها بدهند و براساس اسناد خانه سدان نوعي حقوق بگير شركت نفت بودند.

برخلاف مكي و يا بقايي، اين دو نفر شخصيتي نداشتند و حتي بعيد نيست كه براي پيوستن به جبهه ملّي از همان آقاي استايكل دستور گرفته باشند! بقايي به هر حال، استاد دانشگاه بود و يا مكّي، تاريخ نويس بود و ادعايي داشت و يا حتي خود حائري زاده، بالاخره كمي سابقه آزاديخواهي داشته و سابقه روشني داشت و پدرش هم در مشروطيت نقش مثبتي داشت، اما اين دو نفر اين طور نبودند و از قماش جداگانه اي بودند. درست است كه شاه، يا آمريكائي ها و يا انگليسي ها، نوكر زياد داشتند و كساني كه حرف گوش كن آنها باشند زياد بودند اما همه از يك قماش نبودند همان طور كه قوام و سهيلي و ساعد و صدرالاشرف، از يك قماش نبودند. مثلاً شما نگاه كنيد هم حكيمي و هم منصور، گوش به فرمان بودند اما حكيمي آدم درستكار و پاكي بود در حالي كه منصور، تنها به فكر دزدي و گرفتن رشوه بود.

س: فروغي چه طور؟

ج: فروغي مثل حكيمي، آدم تميزي بود. به هيچ وجه دزد نبود، اما رئيس يك لژ ماسوني بود. ظاهراً همۀ وابستگان به انگلستان، از پير و جوان، از حكيمي تا شريف امامي و اقبال و... ماسون بودند. ساعد هم ماسون بود اما آدم دزدي نبود ولي امان از شريف امامي و اقبال.

س: ظاهراً ساعد بي عرضه و احمق بود.

ج: بله، بي عرضه و احمق بود، بقايي در وصيت نامه اش دربارۀ ساعد مي گويد كه او بچّه نوكر بود، پسر نوكر كنسولگري در قفقاز بود كه آن وقت شده ساعد. البته منظورم اين نيست كه پسر نوكر بودن عيب است. اميركبير هم از خانوادۀ خيلي پائيني بود اما والاترين شخصيت

ص: 275

دورۀ قاجار شد، به هر حال بگذريم، منظورم اين است كه اين شخصيت ها را نمي شود يك كاسه كرد. درباره به راه انداختن روزنامه شاهد و سختي و فلاكت آغاز كار انتشار اين روزنامه بقايي مي نويسد:

وقتي خواستيم روزنامه شاهد را منتشر كنيم، اصلاً بودجه اي نداشتيم. ما چهار نفر بوديم آقاي زهري بود، مرحوم باغچه بان بود، مرحوم دكتر سپهري و من. اول آمديم فكر كرديم كه بودجۀ يك ماهۀ روزنامه را تأمين كنيم. [ببينيد چقدر كار و بارشان خراب بوده است]. و اگر روزنامه توانست روي پاي خودش بايستد كه بايستد و الا حرفي نداشتيم. برآورد كرديم براي يك ماه روزنامه، يعني بيست و چند شماره از آن، در آن روزها هزينه كاغذ و چاپ و اينها دو هزار تومان مي شد. يك حسابي در بانك باز كرديم و هر كدام پانصد تومان در آن ريختيم. آقاي زهري يك خانه اي داشت توي كوچۀ شيباني ايشان ته اين كوچه بن بست يك خانۀ كوچكي داشت كه عبارت بود از يك زيرزمين و دو اطاق كه روي طبقه اين درطبقه اول و در واقع روي سقف زيرزمين، يك اطاق كوچكي هم بود كه اطاق خوابش بود. آن دو تا اطاق و زيرزمين را به ما واگذار كرد. براي سازمان نظارت انتخابات هم يكي از تجار به وسيلۀ آقاي حائري زاده، يك زمين خرابه اي را ته كوچۀ اميرتيمور كلالي، روبروي سفارت انگليس پيدا كرد، براي هر فصلي دويست تومان اجاره كرديم، سپس يكي از تجار يك چادر خيلي عالي، دو پوشه اي با يك اطاق داد كه آنجا ستاد مبارزه براي انتخابات شد.

با اين اعتراف بقايي روشن مي شود كه امكانات مالي آنها تا چه حد ناچيز بوده است ولي پس از مدّت كوتاهي كه حزب زحمتكشان را درست مي كند، خانه خيلي عالي تهيه مي كنند. همراه با تشريفات و وسايل و امكانات و اجرت چاقوكشان و غيره...

پول اين دم و دستگاه و چاپ دو نشريه ديگر غير از شاهد از كجا آمده است؟

اين بودجه از همان جايي آمد كه احمد ملكي نوشته است كه وقتي با آمريكائي ها ملاقات كرديم بالاخره قبول كردند كه بودجه اين كار را براي تشكيل حزب بدهند.

چه كسي مي توانست خرج چاقوكشها را بدهد؟ چاقوكشها كه مفت نمي آمدند كار بكنند! بودجه روزنامه شاهد را نه بقايي، نه زهري، نه باغچه بان و نه سپهبدي، هيچكدام نمي توانستند تأمين كنند. مسئله ديگر كه بسيار جالب است، مسئله قتل رزم آرا است خود بقايي مي گويد.

س: قتل رزم آرا توسط چه كساني صورت گرفت و ريشه اش چه بود؟

ص: 276

ج: به طور مسلّم دربار در جريان كار بوده است. چون من پرونده اش را ديدم و جداي آن استنباط خودم هم اين است كه رزم آرا دو گلوله خورده بود. يك گلوله به شانه اش خورد و يكي هم از پشت سرش رد شده بود و به مغزش خورده بود.

نكته ديگر اينكه پزشك قانوني، محرمانه به آقاي زهري گفته بود كه دو گلوله از دو كاليبر مختلف بود. مسئله ديگر وصيّت نامه سياسي مظفر بقايي است كه در كتاب افول يك مبارز چاپ شده است.

س: بله، شرح وصيّت نامه و نوشته نويسندگان آن جالب است.

ج: بله، آيت الله كاشاني به شهيد نواب صفوي مي گويد كه چند نفر از دوستان ما از جبهه ملّي مي خواهند پيش شما بيايند اين چند نفر پيش شهيد نواب صفوي مي روند و پيشنهاد ترور رزم آرا را با او در ميان مي گذارند يكي از اين افراد دكتر بقايي است كه اصرار زيادي بر اين كار داشته است.

يعني بقايي خودش نواب صفوي را براي كشتن رزم آرا آماده كرده و مستقيماً در قتل او دخالت داشته است. امّا او تنها به دخالت شاه اشاره مي كند كه البته كاملاً درست است.

س: دليل انكار مظفر بقايي چيست؟

ج: نمي خواهد خودش را به آدمكشي مشهور كند. اگر خودش بگويد كه در اين كار دخالت داشته ديگر مبارز سياسي نمي شود، مي شود تروريست، بگذريم حالا گفت و گو درباره قتل رزم آرا جالب مي شود كه در بخش مربوط به بقايي عين ماجرا نقل شده است.

س: بقايي در مورد قتل احمد دهقان هم چيزهاي گفته، اين طور نيست؟

ج: بله، صحبت هاي بقايي در مورد قتل احمد دهقان هم جالب است، دوباره برگرديم به مصاحبه بقايي، اكنون مي پردازيم به گفته هاي بقايي درباره قتل احمد دهقان.

س: جريان قتل دهقان چه بوده ؟

ج: جريان قتل دهقان، داستان طولاني دارد كه به داستان كودتاي رزم آرا هم مرتبط مي شود. يك روز من در مجلس نشسته بودم، پيش خدمت آمد پاكت كوچكي به دست من داد و گفت كه آن را يك نفر از بيرون مجلس داده. من پاكت را باز كردم ديدم يك كاغذ كوچكي است كه نوشته: «خواهش مي كنم امروز از در بزرگ مجلس بيرون تشريف نياوريد.»

همين، نه امضائي و نه چيزي، اتفاقاً آن روز ما شميران دعوت داشتيم. در آن موقع هم وكلا مي توانستند اتومبيل شان را ببرند توي حياط چاپخانه، من به طور طبيعي رفتم آنجا، سوار

ص: 277

ماشين شدم رفتم شميران چند روز بعد از اين واقعه دهقان كشته شد، اسم قاتلش هم «حسن جعفري» عضو حزب توده بود.

يك روز كسي آمد پيش من و گفت: من برادر حسن جعفري هستم، شما برويد به ملاقات جعفري. من رفتم و ديدمش و مقداري صحبت كرديم، گفت يك جريان مفصلي هست كه من بايد اينها را به شما اطلاع دهم و خواهش هم دارم كه وكالت مرا قبول كنيد، گفتم جريان چيست؟ گفت: اينها را مي نويسم و مي دهم به شما، بعد چندين صفحه نوشت و داد به من، او كارمند شركت نفت بود. توده اي هم بود، در جريان اعتصاب كارگران آبادان در سال 1325 زنداني شد، اينها خانواده اي بودند از ملاير، خانواده نسبتاً سرشناسي بودند، يك تيمساري كه الآن اسمش خاطرم نيست با اينها قرابتي داشت. مي آيد در زندان و با او صحبت مي كند و قانعش مي كند كه از زندان بياورندش بيرون، كارش را هم درست كنند، به شرط اينكه وابسته به دستگاه شود، او هم قبول مي كند و اين ابتداي ارتباطش با رزم آرا مي شود. وسيله ارتباط وسيله مستقيم مشخصي بود بنام نقشينه كه يك دفعه هم توي يك ميهماني من ديدمش خودش را معرفي كرد و احمد دهقان با او صحبت هائي مي كند، چند تا مأموريت انجام مي دهد و بالاخره مي خواهندش به تهران و مي گويند تو اين مأموريت آخري را كه انجام بدهي ما تو را فراري مي دهيم و پاسپورت و بليط حاضر است تو را مي فرستيم انگلستان، هم براي معالجه و هم براي ادامه تحصيلات، او هم قبول مي كند.

واسطه اين مذاكرات هم احمد دهقان بوده است، اينها چيزهائي است كه او نوشته بود، من نوشته اش را دارم، به هر حال نبش خيابان بهارستان خيابان سپهسالار يك آب ميوه فروشي است. نمي دانم پهلوي كوچه، اسم كوچه هم يادم نيست. توي آن كوچه روزنامه آتش بود، تصادفاً يكي از سؤالاتي كه من در روزنامه كرده بودم اين بود كه گزارش داده بودند كه يك اتومبيل خلاف جهت جلوي آبميوه فروشي رو به شمال پارك كرده بود، اين موضوع اتومبيل را نوشته بودم، يادم نيست شماره اتومبيل را هم نوشته بودم تو روزنامه شاهد يا نه، بايد به روزنامه شاهد مراجعه كرد. نوشته بودم كه اين اتومبيل آن روز آنجا چه مي كرد؟ اين پيش از جريانات بود، بعد كه جعفري نشاني ها را داد من ديدم تطبيق مي كند، يعني نقشه اش اين بوده كه وقتي مرا ترور كرد، اتومبيل را روشن كند و بزند وسط جمعيت. او بپرد توي ماشين و فرار كند، جعفري گفت اين را صد در صد نمي دانم من حدس زدم كه شايد مقصود كشتن تو باشد. اين را ممكن است براي تعارف گفته باشد ولي مطلب ديگر اين است كه

ص: 278

مي گويد براي من روشن شد كه اگر من اين كار را بكنم اينها به فرض اينكه مرا هم در ببرند، مرا سر به نيست خواهند كرد. مرا با آن سوابق ول نمي كنند توي لندن، كه يك وقتي زبانم باز شود و افشاگري كنم، او به اين نتيجه مي رسد كه محكوم به مرگ است و اينكه خودش را محكوم به مرگ مي بيند، فكر مي كند، حالا كه من مردني هستم آنكس كه باعث اين شد كه من به اين ورطه بيفتم، او را از ميان بردارم و دهقان را ترور مي كند، اين خلاصه مطالبي است كه جعفري نوشت.

من هم وكالتش را كردم اين قضيه گذشت و رزم آرا آمد سر كار، يك موضوع ديگر هم هست و آن اينكه تا وقتي رزم آرا زنده بود حسن جعفري اطمينان داشت كه كشته نمي شود.

س: علت پشتگرمي جعفري به رزم آرا چه بود؟ چون عملاً ايشان مأمور رزم آرا را ترور كرده بود؟

ج: بله، ولي او اين اطمينان را داشته و مطلبي كه هست اين است كه تا رزم آرا زنده بود حكم اعدام اجراء نشد.

س: يعني ممكن است دهقان هم با تمايل رزم آرا كشته شده باشد؟

ج: بعيد نيست.

س: خوب، حالا اگر موافقيد برگرديم به ماجراي سي تير.

ج: بله، ظاهراًً شما هم به آن علاقه منديد. جريان سي تير مقدمه اي دارد كه بايد به آن اشاره شود و آن اينكه تلاش براي سرنگوني دكتر مصدّق، از هفت ماه پيش از سي تير شروع مي شود، از همان زمان، يعني آذر 1330، انگليسي ها با تمام نيروهايشان در تلاش براي سرنگوني دكتر مصدّق و آوردن قوام السلطنه بودند.

در اين مورد كتاب فوق العاده با ارزش «بحران دموكراسي در ايران»، نوشته دكتر فخرالدين عظيمي، اشاره اي دارد كه جالب است، عبارت كتاب چنين است:(1)

انگليسي ها به رغم اطمينان هايي كه در مورد حسن نيت قوام از طريق عباس اسكندري و شخص قوام السلطنه به «زاينر»(2)داده شده بود، هنوز در مورد قوام ترديد داشتند. سيد

ص: 279

ضياءالدين قويّاً توصيه مي كرد كه قبل از نخست وزيري قوام، نوعي تعهد از او گرفته شود، چون احتمالاً مدت زيادي زنده نخواهد بود و همين كه زمام امور مملكت را به دست گرفت، ممكن است فكر قهرماني و بيگانه ستيزي به سرش بزند و حتي بزرگتر از مصدّق شود و اين به معني سياست ناسازگاري در مورد مسأله نفت خواهد بود، به اين جهت سفارت انگليس خواستار اطلاع از برنامه قوام شد.

قوام هم يك نامه امضاء شده حاوي جزئيات سياستهايش تسليم كرد كه شامل حل مسأله نهضت بر اساس تقسيم 25 به 75بود، يعني 25 درصد سهم ايران و 75 درصد سهم انگليس.(1)

انگليسي ها تعهّدي بهتر از اين نمي توانستند دريافت كنند و ميدلتون كارشناس ارشدشان، بلافاصله به وزارت خارجه انگليس اطلاع داد كه قوام، بهترين جانشين در دسترس براي دكتر مصدّق است.(2)

به اين ترتيب تدارك 30 تير از مدّت ها پيش در جريان بود و حادثه اي نيست كه به كناره گيري دكتر مصدّق مربوط بشود بلكه از هفت ماه پيش چنين توطئه اي در دست اقدام بوده است. بد نيست به دستور انگليسي ها به شاه در اين مورد توجه كنيم: انگليسي ها عقيده دارند كه دكتر مصدّق، به ويژه به خاطر ملايمت كه نسبت به حزب توده نشان مي دهد، مملكت را به سوي هرج و مرج سوق مي دهد، بنابراين، دولت پادشاهي انگلستان معتقد است كه تغيير وي ضروري است ولي اين تصميمي است كه خود شاه بايد بگيرد.

فعّاليت هاي قوام كه از سوي انگليس به لندن گزارش مي شد و شامل نقشه مفصّل براي سرنگون كردن دكتر مصدّق و همچنين تهيّه صورت اعضاي كابينه خودش بود، اميدهاي زيادي را برانگيخت ولي كار زيادي صورت نگرفت.

با اين وجود، مخالفان مصدّق، هيچ فرصتي را براي تضعيف دولت از دست ندادند. يكي از اين فرصت ها در 14 آذر پيش آمد. در اين روز دانشجويان دانشگاه تهران در اعتراض به

ص: 280

اخراج و بازداشت تعدادي از دانشجويان، به اخطار شهرباني داير بر منع تظاهرات اعتنا نكرده و صف پليس اطراف دانشگاه را شكستند و به سوي ميدان بهارستان راه پيمائي كردند. تعداد زيادي از افراد شهرباني و ارتش به مقابله پرداختند كه كار به خشونت و خونريزي كشيد. ساعاتي بعد در همان روز، يك تظاهرات دست راستي و مخالف دولت همراه با غارت و تاراج و سوزاندن دفتر روزنامه هاي توده اي مخالف دولت برگزار شد. اين اغتشاشات كه پليس چشم هايش را در برابر آن برهم گذاشته بود، از جانب گروهي از پيروان بقايي رهبري مي شد كه ادعا مي كردند پشتيبان دولت هستند. گروه مزبور شامل عده اي از چاقوكش هاي حرفه اي از جمله شعبان جعفري بودند كه بعدها براي فعّاليت عليه دولت اجير مي شدم. در سراسر اين رويدادها، امير تيمور كلالي وزير كشور و رئيس شهرباني، و نيز ظاهراً دكتر مصدّق، در جريان بودند. اين اسناد نشان دهنده آن است كه تلاش هاي زيادي قبلاً صورت گرفته بود تا به سرنگوني دكتر مصدّق بينجامد. گذشته از مقدّمات جريان سي تير1331، بقايي در مصاحبه خود درباره جريان 30 تير هم مطالبي گفته كه عيناً نقل مي كنم:

س: مقدّمات سي تير چه بود؟

ج: از لاهه كه برگشتيم و مجلس رسميّت پيدا كرد. مطابق قانون بايد نخست وزير استعفا بدهد تا يك نخست وزير جديد و يا خود نخست وزير قبلي، انتخاب شود. يك روز در مجلس بوديم، آمدند و گفتند كه دكتر مصدّق استعفا داده است. من در سرسراي مجلس بودم كه گفتند، مصدّق استعفا داده است. شايگان داشت مي رفت به طرف اتاق جلسه فراكسيون كه همان دور و بر بود، در حال رفتن گفت: راحت شديم (ببينيد براي اينكه بگويد از مصدّق راحت شديم، چه دروغي از زبان شايگان مي سازد)

اين، چيزي است كه به گوش خودم شنيدم.

س: آيا ايشان نگفته بودند كه مثلاً من مي روم اگر شاه وزارت جنگ را نداد استعفا مي دهم؟

ج: نخير، مصدّق رفته بود پيش شاه، و وقتي مشكل پيش آمد يك استعفا نوشت. ما رفتيم توي اتاق آقاي رئيس، آقاي رئيس نامه آقاي علاء، وزير دربار به مجلس را نشان داد، علاء نوشته بود كه چون آقاي دكتر مصدّق مي خواست وزير جنگ را خودش معرّفي كند و شاه قبول نفرموده بودند، استعفا داد و حسب الامر، مجلس به يك نخست وزير ديگر رأي تمايل بدهد.

ص: 281

اين نامه به نظر من، خيلي زننده و معني دار بود، چون مجلس را براي رأي تمايل احضار كرده بودند. من با اينكه از فراكسيون نهضت ملّي خارج شده بودم اما همفكر بوديم. ما آمديم درجلسه خصوصي، آنها چهل نفر بودند و ما تقريباً سي و چند نفر بوديم، ما حاضر نشديم. آنها از همان 40 نفر براي قوام السلطنه رأي تمايل گرفتند و همه هم به قوام رأي دادند. چون دستور شاه بود.

س: اسم قوام از كجا مطرح شد؟ باسابقه اي كه قوام داشت و مغضوب شاه بود و آن نامه نوشتن ها و ناسزا گفتن ها به مجلس مؤسسان.

ج: حتماً مذاكرات خارجي هم دخيل بوده است. شاه دستور داد كه لقب جناب اشرف را كه قبلاً از او گرفته شده بود، دوباره در فرمان نخست وزيري به او برگرداند.

س: آيا اينكه مي گويند او از مدتها قبل، در پشت پرده به دنبال اين بوده كه به نخست وزيري برسد و شركت نفت هم واسطه شده است صحت دارد؟

ج: در اين باره چيزي نمي دانم.

س: هيچ اطلاعي نداريد؟

ج: نه، هيچ اطلاعي ندارم، اما در اينكه زمينه اي فراهم شده بود، ترديدي نيست. با توجه به آن ناسزاهايي كه به آن اشاره كرده ايد، آوردن دوباره او، پيداست كه همراه با فشارهايي بوده است.

س: شما كه در آن جلسه در اتاق جداگانه اي نشسته بوديد، براي جانشيني دكتر مصدّق چه فكري داشتيد؟

ج: اصلاً بحث به جانشيني مصدّق نرسيد، فرمان قوام صادر شده بود. ظهر همان روزي كه اعلاميه قوام صادر شد من رفتم شميران، با يكي از رفقا، راديوي اتومبيل داشت اعلاميه را مي خواند كه كشتيبان را سياستي دگر آمد (اصطلاح قوام). از آن اعلاميه فهميدم كه قوام آمده تا موضوع ملي شدن و همه را به هم بزند. اعلاميه را خواند و صداي خودش هم بود. متن اعلاميه را يا مورخ الدوله سپهر نوشته يا ارسنجاني، هر دو برگردن هم مي انداختند. يادداشتهاي ارسنجاني هم خيلي دقيق و قيمتي است. آن اعلاميه كه خوانده شد، من ديدم چاره اي نيست جز اينكه قد علم كنم و مبارزه بكنم.

س: ظن اصلي شما اين بود كه مي خواستند ملي شدن نفت را باطل كنند؟

ج: بله، نمايندگان نهضت ملي و ما كه در حاشيه بوديم، همگي در مجلس متحصن

ص: 282

شديم. به عنوان اينكه اين رأي تمايل غيرقانوني بوده است، حالا توي شهر هم شلوغ است و تظاهرات است.

س: تظاهرات خودجوش بود؟

ج: خودجوش بود.

(فراموش نكنيم كه همايون كاتوزيان ادعا كرده است كه تظاهرات را بقايي ترتيب داده ولي خود بقايي مي گويد تمام تظاهرات خودجوش بوده است)

يك روز ساعت بين 8-7 فكر كردم پياده بيايم مجلس كه وضع شهر را ببينم، خوب، بعضي دكانها بسته بود، بعضي گروهها ايستاده بودند. آمدم توي مجلس ديدم سه، چهار تا از وكلا كله هايشان را كرده اند توي همديگر و صحبت مي كنند. پنج نفر در آنجا دارند پچ پچ مي كنند، من رفتم ببينم كه موضوع چيست؟ گفتند هيچي، راجع به نخست وزير آينده دارند، صحبت مي كنند. حالا اين حرفهائي كه مي زنند همه اش ساختگي است. ديدم آقاي دكتر معظمي چند نفر را جمع كرده كه براي او كار بكنند براي اينكه نخست وزير بشود. دكتر شايگان چند نفر را جمع كرده تا براي خودش كار بكند، خوب يكي دو تا گروه ديگر هم همين طور، يك حالت عجيبي به من دست داده خيلي عصبي شدم. در اين ضمن آقاي زهري هم كه مريض بود آمده بود. من رفتم آنجا پهلوي او نشستم و گفتم: آقا، يك چنين وضعي است. اين موضوع اگر به كشمكش برسد ديگر كار تمام است، چون نه شايگان حاضر است گذشت كند نه معظمي. اصولاً مصدق از دور خارج شده بود. با آقاي زهري صحبت كرديم، به اين نتيجه رسيديم كه بايد يك اسمي بياوريم كه اينها در برابر او نتوانند بگويند يكي او يكي من، اسمي پيدا نكرديم، بالاخره فكر كرديم و ديديم غير از اسم دكتر مصدق هيچ اسم ديگري وجود ندارد. چون خارج از نهضت كه كسي نمي توانست باشد، همانجا با زهري توافق كرديم، متني تهيه شد كه توي روزنامه هست:

ما امضاكنندگان متعهد مي شويم كه هيچ كس ديگر را جز دكتر مصدق به نخست وزيري نپذيريم.

اين موقعي بود كه صددرصد مخالف دكتر مصدّق شده بودم...

ببينيد، اين چه بازي است كه بقايي مي كند. آن وقت همين را كاتوزيان و اميرخسروي و ديگران علم كرده و ادعا مي كنند كه تنها بقايي اين بيانيۀ تاريخي را تهيه كرد!!!

نمي توانند ببينند كه آقاي بقايي يك آدم حقه باز بيشتر نيست، خودش اعتراف دارد كه

ص: 283

چون نام شخص ديگري را پيدا نكرديم با زهري به اين نتيجه رسيديم كه تنها نام دكتر مصدق مي تواند از تجزيه جلوگيري كند، معلوم هم نيست كه اصلاً ادعاي اينكه دكتر شايگان و دكتر معظمي درصدد جمع كردن آرائي براي نخست وزيري خودشان بودند. درست باشد. بگذريم، بقايي بعد اين طور ادامه مي دهد:

اين را نوشتم و رفتم پايين روي يكي از اين ميزهائي كه آنجا بود ايستادم و گفتم: آقايان توجه كنيد! اين وضعي كه پيش آمده اگر اختلاف بيفتد براي تعيين نخست وزير، نهضت شكست مي خورد. به اين جهت من پيشنهاد مي كنم كه غير از دكتر مصدق هيچ كس را براي كانديداي نخست وزيري نپذيريد پيشنهاد را خواندم.

همين امضاء اول را كرد و شايگان صدايش در نيامد، اين پيشنهاد نوشته شد، ديگران و همه وكلا امضاء كردند و از فردايش هم شعار يا مرگ يا مصدق را در تظاهرات دادند.

س: اين شعار را چه كسي پيشنهاد كرد؟

ج: يادم نيست اين از سوي مردم بود.

همه جا تظاهرات شد تا شب سي تير، رئيس شهرباني و فرمانداري نظامي سپهبد علوي مقدم بود، هم مردم و هم دولت مجهز بودند كه ايستادگي كنند و مردم مواجه مي شدند با سر نيزه نظاميان، اين نقش را چندين بار بازي كردند.

س: پس اينكه شاه گفته بود من دستور تيراندازي ندادم صحت ندارد؟

ج: مسلماً صحت ندارد، شاه فرمانده كل قوا بود، رئيس شهرباني، رئيس ژاندارمري كه از نخست وزير فرمان نمي گرفتند، دستور از بالا صادر مي شد، ترديدي در آن نيست كه شاه دستور تيراندازي داده است ...

حال توجه كنيم كه متن اعلاميه اي كه بقايي با دوستش سپهبد علوي مقدم در نيمه شب سي تير تهيه كرده و به امضاء همه نمايندگان جبهه ملّي رسانده چه بود؟ به هر حال او در خانه اش بود و حتماً كس ديگري توانسته امضاء همه نمايندگان را جمع كند. اين اعلاميه در طول شب چندين بار از راديو خوانده و پخش شد. متن اعلاميه چنين است:

اعلاميه نمايندگان جبهه ملّي در شب 30 تير 1331

ملت رشيد ايران! چون ممكن است در تعطيل عمومي فردا كه بنا به تقاضاي اينجانبان انجام مي گيرد، دشمنان ايران بخواهند از ابراز احساسات ملي هموطنان عزيز سوءاستفاده نمايند، تمنّا داريم با كمال متانت و آرامش بدون تجمع و تظاهر و اجتناب از هرگونه تصادم با

ص: 284

مأمورين انتظامي رشد ملّي خود را به جهانيان ثابت فرمائيد.

با توسل به خداوند متعال

دكتر مظفر بقايي، حسين مكي، حائري زاده، نريمان، افشار، مهندس رضوي، مهندس حسيبي، دكتر شايگان و 20 نفر ديگر اين اعلاميه را امضاء كرده بودند.

خوشبختانه مردم انقلابي به اين توصيه اعتنايي نكرده و مبارزه را به شدت ادامه دادند و با نظاميان و پليس درگير شدند، عده اي جان دادند و پيروزي افتخارآميزي به دست آورند، مسئله جالب اينجاست كه بقايي صريحاً مي گويد كه دستور تيراندازي را شاه داده بعد آن جنجال را راه مي اندازد كه قوام، مسئول بوده است و شاه مطابق قانون اساسي مسئوليت ندارد و نخست وزير مسئول است. خودش اينجا صريح مي گويد:

من با سپهبد علوي مقدم از فرنگ دوست بودم . سپهبد علوي مقدم به من تلفن كرد و گفت: فردا چه مي شود؟ گفتم: والله شما بايد بهتر بدانيد كه چه مي شود، مردم قيام كرده اند. گفت: دولت هم مي خواهد شديداً بايستد و قيام را بكوبد. با هم خيلي صحبت كرديم اين پيشنهاد از توي حرفهايمان درآمد، گفتم ممكن است من يك اعلاميه بدهم كه هم نظاميان و هم مردم را دعوت به ملايمت بكنيم، اتفاقاً در چاپخانه هم كاغذ اصلاً نداشتيم، به سپهبد مقدم گفتم كه يك چنين وضعيتي است، ما كاغذ نداريم، سپهبد مقدم گفت من كاغذ مي فرستم، سپهبد مقدم كاغذ فرستاد از آن كاغذهاي اعلا، مال كتاب هاي لوكس و گران قيمت، چند بند هم بود. متن اعلاميه به امضاء همه نمايندگان جبهه ملّي است.

اينجا حزب توده يك نقش بازي كرد، افراد حزب توده مشخص بودند، يك پيراهن سفيد پوشيده بودند و شلوار سفيد يا سياه، جلوي نظامي ها مردم را تحريك مي كردند به فحش دادن به نظامي ها، همين كه درگيري شروع شد اينها فرار مي كردند.

بقايي اين جريان را بعد از سي تير، تنها براي تضعيف دكتر مصدّق راه مي اندازد. حالا ببينيم مظفر بقايي، از چه زماني با شاه تماس داشته است.

س: در اين ضمن خود شما با شاه تماس داشتيد؟

ج: نه هيچ تماس نداشتم.

س: شاه هم دنبال شما فرستاد؟

ج: خير.

ص: 285

س: تاريخ ملاقاتتان با شاه كي بود؟

ج: عصر روز 30 تير يا سي و يكم تير، الآن خاطرم نيست. مصدّق رفته بود فرمان نخست وزيريش را بگيرد كه شاه هم مرا هم احضار كرده بود. اين جور مواقع شاه خيلي نرم و پائين بود.

(باز هم بسيار قابل ترديد است كه شاه پس از استعفاي دكتر مصدّق با آن نزديكي كه با بقايي داشته، او را پيش از 31 تير نخواسته باشد!)

مردم مسلط بودند بر شهر و پاسبانها و نظامي ها رفته بودند توي خانه هايشان.

توده اي ها هم خيلي دم درآورده بودند. چون مصدّق مدعي بود كه با آنها زيرزيركي در ارتباط بود .

س: فقط قوام مطرح بود يا خود شاه هم هدف بود؟

ج: هيچ تاريخش يادم نيست، خسرو قشقايي آمد توي حزب پيشنهادي داشت، گفت من خانه ام را فروخته ام 500 هزار تومان. آماده است كه در اختيار مي گذارم . حالا كه چنين شده شاه هم با قوام برود. من قبول نكردم. اين مطلب را تا الآن هم به كسي نگفتم به خود شاه هم نگفتم.

س: چرا شما قبول نكرديد؟

ج: من طرفدار رفتن شاه نبودم من مخالف شاه هم نبودم تا آن وقت هم شاه هيچ اقدامي عليه نهضت نكرده بود (!! عجب عجب)

عرض كنم كه جمعيت جمع شده بود توي حياط حزب، خيابان اكتابان و يك قسمتي از ميدان بهارستان كه من صحبت كنم آمدم توي بالكن حزب و شروع كردم به صحبت كه خوب قيام ملت به نتيجه رسيد و قوام استعفاء داد. يكدفعه از توي جمعيت چند نفر از جاهاي مختلف شعار دادند كه شاه بايد برود، من فوري دستور سكوت دادم و گفتم: اينجا ميتينگ عمومي نيست، اينجا حزب است و من دارم صحبت مي كنم. هيچ كس حق صحبت ندارد و اگر كسي بخواهد شعار بدهد آنهائي كه اطرافش هستند وظيفه دارند او را بزنند و بيرون كنند خلاصه حين سخنراني گفتم من به نمايندگي شما قسم خوردم مطابق قانون اساسي براي حفظ سلطنت وقتي اين جمله را گفتم يك دفعه مجلس به طور عجيبي يخ كرد بعد هم در ملاقات با شاه گفتم اشرف بايد از ايران برود.

س: اين جور مواقع يعني وقتي است كه موقعيت او ضعيف مي شد؟

ص: 286

ج: بله همين وقتي كه نقشه نخست و زيري قوام شكست خورده بود و مصدّق علي رغم آن آمده بود و وقتي رزم آرا كشته شده بود اينجور مواقع زود به زود شاه دلش براي من تنگ مي شد خوب مواقع تسليم بود.

س: شاه به شما پيشنهاد نخست وزيري نكرد؟

ج: در آن موقع خير.

س: اولين باري كه به شما پيشنها كرد كي بود؟

ج: اولين بار آخر مرداد يا اول شهريور.

س: تقريباً يك ماه بعد از 30 تير ؟

ج: بله من گرفتاري هاي زيادي در آن زمان داشتم، حزب بودم، روزنامه بودم، مجلس بودم، كميسيون تحقيق بودم، بيچاره شدم و ناخوش بودم. خلاصه، شب آقاي دكتر رضانور را آورده بودند. من در حال اغما بودم. معاينه ام كرد و من را بردند به بيمارستان. تاريخ آن يادم نيست. اجازه گرفته بودم كه از تخت بيايم پائين نيم ساعت كنار صندلي بنشينم. در چنين موقعي از دربار مرا احضار كردند. اتومبيل فرستادند و زير بلغم را گرفتند و با عصا رفتم كاخ سعدآباد. چون يادم هست كه اصلاً رمق بالا رفتن از پله ها را نداشتم و همين طور زير بغلم را گرفتند مرا بردند بالا. به اين ترتيب رفتم خدمت اعليحضرت، مقداري احوال پرسي و سپس شاه گفت براي اينكه اوضاع اصلاح بشود من فكر كردم كسي بهتر از تو نيست كه بيايد قبول مسئوليت بكند. (يك ماه بعد از سي تير) من گفتم قربان، من الان وضعم اينجور است و معلوم نيست كه چقدر در بيمارستان باشم و هيچ موقعيتي براي قبول مسئوليت ندارم.

اگر مريض نبودم با آن حالي كه نسبت به مصدّق داشتم حتماً اين پيشنهاد را قبول مي كردم.

س: زمان ملاقات شما با شاه خيلي عجيب است. درست يك ماه بعد از سي تير و نخست وزير بودن مصدّق و گرفتن اختيارات از مجلس ؟

ج: نه! هنوز اختيارات را يادم نيست گرفته بود يا نه، خاطرم نيست ولي همان موقع بود.

س: شاه چه جور ترتيب اين كار را مي داد؟ اگر شما موافقت كرده بوديد، اين كار چگونه عملي مي شد؟

ج: لابد مصدّق را ساقط مي كردند. من با شاه صحبت نكردم كه مي خواهد چه كاري بكند. شاه فقط اين پيشنهاد را داد. بعد آمدم و شبها درباره اين موضوع مطالعه كردم. در آن

ص: 287

حال و هوا و در آن شرايط و امكانات، ديدم كه اگر من به جاي مصدّق مي آمدم حتماً شكست مي خوردم. شكستي فاجعه آميز. دو ماه بعد از اين، وقتي حالم بهتر شد، شاه مجدداً مرا خواست و گفت: خوب، حالا كه خوب شدي ديگر مانعي نيست...

س: يعني دو مرتبه پيشنهاد نخست وزيري را مطرح كرد.

ج: من به خاطر حسابهايي كه كرده بودم عذر خواستم و گفتم: در اين شرايط نمي توانم...(1)

حالا ببينيد كه در آن زمان شاه به او چه اطميناني داشته كه چنين پيشنهادي را با او در ميان مي گذارد! باز مسئله جالبي كه در اين ميان مطرح مي شود اين است كه مي گويد: لابد يك كاري مي كردند !

دكتر فخرالدين عظيمي، از زبان انگليسي ها دربارۀ نقشه اي كه براي سرنگوني مصدق داشته اند مي نويسد: «رئيس مجلس به ما مي گويد كه پول بدهيد براي اينكه چاقوكش ها و اوباش را استخدام كنيم تا مصدّق سرنگون شود. امام جمعه تهران كه رئيس مجلس بوده، در همان زمان به انگليسي ها مراجعه مي كند كه به ما پول بدهيد تا بتوانيم براي سرنگوني دكتر مصدّق، چاقوكش ها را اجير كنيم».(2)

به اين ترتيب، نقشه سرنگوني دكتر مصدّق به دست چاقوكش هاي مزدور، از ماهها پيش از جهات مختلف، بررسي و زمينه سازي شده بود.

س: لابد شاه يك كارهايي مي كرده، مسلماً دربار و شاه هم بيكار نمي نشستند.

ج: بقايي كه اينها را راست نمي گويد. دروغ مي گويد. او وارد بوده و مي دانسته كه چه شيوه هايي براي اين كار وجود دارد. نقش چاقوكش هاي او را در روز 14 آذر به منظور براندازي مصدّق و روي كار آوردن قوام، در صحبت قبل مرور كرديم. اسناد گوياتري هم در اين باره وجود دارند. سردار فاخر حكمت، رئيس مجلس، به رغم موضع به ظاهر بي طرفش، ادعا مي كرد كه موجبات تحصن روزنامه نگاران را در مجلس فراهم ساخته است. او حتي به لزوم مقداري خونريزي معتقد بود. حتي پيشنهاد اجير كردن چند صد نفر آدمكش را براي ساقط كردن مصدّق داد.

با اين همه دشمنان كينه توز مصدّق، به خصوص امام جمعه كه نقشه هايش براي @@@

ص: 288

نخست وزيري قوام شكست خورده بود و علاوه بر تشديد فعاليت پارلماني عليه مصدّق، آماده بود تا از هر وسيله اي براي سرنگوني او استفاده كند، مصدّق هم در برابر انبوهي از مشكلات قرار داشت. سام فال،(1) گزارش مي دهد:

مخالفان، به خصوص امام جمعه، از ما مقداري پول مي خواهند تا دسته هايي از اوباش را به ضددولت، متشكل كند.

سفير انگليس به دنبال درخواست پول از سوي امام جمعه و سردار فاخر حكمت، به وزارت خارجه بريتانيا مي نويسد: اينها با همه ثروتي كه دارند براي يك چنين كاري از ما پول مي خواهند...

چنين موضع گيري چقدر تحقيرآميز است. انگار دارند دربارۀ نوكران خودشان صحبت مي كنند.

به اين ترتيب ما تاريخچه روابط بسيار نزديك بقايي با شاه، شركتش را با شاه در قتل رزم آرا، و عملكردش را در سي تير 1331 و در جريان آن و پس از آن، آنهم از روي گفته هاي خود او ديديم و مي بينيم كه واقعيت تا چه حد با ادعاهاي بت سازان در دفاع از او براي تبرئه همكاري خليل ملكي با او، حتي پس از سي تير، تضاد آشكار دارد.

س: ما بقايي را يك جريان فكري بدانيم يا شخصيتي كه در يك مقطع آمده و رفته؟

ج: به نظر من در مورد بقايي، هر دو مطلب صدق مي كند.

البته او در نوع خود، پديدۀ حيرت آوري است. بقايي يك ماجراجوي جاه طلب بود كه براي رسيدن به هدفش _ كه نخست وزيري ايران بود _ حاضر به انجام هر دسيسه و جنايتي بود و اگر كسي مانعي بر سر راه او و هدفش ايجاد مي كرد، براي از بين بردن او آمادگي كامل داشت. همان طور كه در مورد رزم آرا، افشار طوس و دكتر مصدّق ديديم كه حاضر بود به هر جنايتي دست بزند و با شيطان هم همكاري بكند.

او كوشش مي كرد كه با هر كسي و با هرگونه وابستگي همكاري بكند. او با همه دوستي داشت. با كساني كه از نوكران مستقيم انگليس بودند مثل هژير دوستي داشت، با زاهدي در كودتا همكاري كرد، از سازمان سيا پول مي گرفت و تا آخر عمر با آن رابطه داشت. پس از تشكيل ساواك، با ساواك همكاري كرد، در دوران بعد از 28 مرداد و دوران قبل از انقلاب و

ص: 289

به خصوص در سال 42 _ آن افشاگري حجت الاسلام هاشميان را حتماً خوانده ايد كه مي خواستند امام را به قتل برسانند _ با شريعتمداري و ساواك هم همكاري داشت. يعني به هر كاري دست مي زد براي آنكه به مقام برسد. او دربارۀ ارتباطش با آمريكائي ها، تقريباً همان چيزي را مي گويد كه احمد ملكي گفته است. منتهي به شكل ديگري. در اين باره بد نيست كه باز به گفته هاي خود او استناد كنيم.

ما به آمريكا كه رفتيم براي آنكه مبادا اسناد خانه سدان را كه برده بوديم براي شوراي امنيّت ندزدند، چه حقّه اي زديم. اينها را توي جعبه هايي گذاشتيم و مخفي كرديم و داديم دست هر يك از افراد هيئت نمايندگي، ولي در چمدانهايمان نبود، بعد كه ما رفتيم آنجا در فرودگاه، چمدان من روي باند نيامد و بعد در آنجا ديديم كه آقاي «دوهر» پيدايش شد، اين آقا وابسته ايالتي سفارت آمريكا در ايران بود و به اين ترتيب موضوع چمدان حل شد.

س: آقاي دوهر كيست؟

ج: ما با دوهر و چند آمريكائي ديگر تماس داشتيم . يعني جبهه ملّي تصميم گرفته بود كه ما با آنها تماس داشته باشيم چون آمريكائيها خيلي راجع به ملّي شدن نفت همراه بودند. جلساتي داشتيم . چند دفعه ديده بودمش. من اين آشنائي را داشتم. پيش از حكومت رزم آرا بود. يك روز عصر آقاي فاطمي گفت: امروز عصر چندتا از اين آمريكائيها مي آيند خانه من شما هم تشريف بياوريد. البته من و چند تا از جبهه ملّي [درست همين چيزهايي است كه احمد ملكي مي گويد] رفتيم منزل دكتر فاطمي. البته اين مال زمان پيش تر است زمان خيلي پيش تر. رفتيم آنجا، آقاي دوهر بود و يكي دو نفر ديگر، و صحبت آمدن رزم آرا شد. آقاي دوهر شروع كرد به تبليغ براي رزم آرا. دوهر دفاع كرد. خلاصه آخرش عصباني شدم و فردايش در مجلس پشت تريبون رفتم و گفتم به چه مناسبت وابسته ايالتي سفارت آمريكا براي آمدن رزم آرا كه مي خواهد بيايد ديكتاتور بشود فعاليت مي كند؟ پس فردايش آقاي دوهر از ايران رفت. اين واقعه مال سال 1329 است. هنوز رزم آرا سر كار نيامده بود.

حالا ملاحظه بكنيد! چيز تازه و جالب اين مسئله اين است كه او اين نكته ها را مي گويد كه ما و چند تا عضو جبهه ملّي با مأموريت با آمريكايي ها تماس مي گرفتيم و جلساتي هم داشتيم و او نمي گويد اين جلسات در كجا بود؟ و بعد نام يكي از آمريكايي ها را مي گويد بقيه اش را ديگر احمد ملكي عيناً شرح مي دهد كه كميسيون تبليغاتي و سياسي جبهه ملّي كه افرادش عبارت بوده از بقايي، حائري زاده، مكي و عبدالقدير آزاد و دكتر فاطمي و خود احمد

ص: 290

ملكي در كجاها ملاقات مي كردند. بله هفته اي يك بار، يك هفته در ميان در منزل مجلل امير اشرافي مدير روزنامه آتش و چند هفته هر بار در منزل يكي از آمريكايي ها و جلسه آخر هم در منزل ييلاقي احمد ملكي، هيچ يك از شركت كنندگان حتي خود بقايي هم، نوشته احمد ملكي را تكذيب نكرده اند.

اينكه مي گويد «دوهر» فرداي روزي كه او در مجلس درباره او صحبت كرده از ايران رفت نادرست است ويراستار خاطرات من در زيرنويس صفحه 229 درباره «دوهر» نوشته است:

دوهر از مأمورين برجسته اطلاعاتي آمريكا در ايران بود كه در تير ماه 1332 در پي ورود كرميت روزولت از ايران خارج شد، دوهر پس از خروج از ايران رياست بخش خاورميانه صداي آمريكا را به عهده گرفت و سپس مدتها در رأس انجمن طرفداران ملل آسيا و آفريقا قرار داشت.

اين را هم بايد توجه داشته باشيم كه اسنادي كه در آمريكا و انگلستان منتشر شده است تنها بخشي از اسناد است. اولاً اسنادي كه در آمريكا منتشر شده است اسناد وزارت خارجه است آن دو تا سندي هم كه در همان اسناد لانه جاسوسي داريم اسناد وزارت خارجه است، اسناد سيا نيست. اسناد سيا منتشر نشده و همينطور در انگلستان، اسناد (ام، اي، 6) سازمان جاسوسي خارجي بريتانيا منتشر نشده است. انگلستان خيلي كم چيزهاي اساسي را منتشر مي كند. تا به حال انگلستان منتشر نكرده كه اسدالله علم نوكر مستقيمش بوده است كه توي (ام، اي، 6) عضو بوده، وودهاوس از او به نام «ترون» نام مي برد، ولي در هيچ يك از اسناد منتشر شده از اين جريان خبري نيست.

اين سازمان هاي جاسوسي هيچ وقت عناصر اصلي را كه مهره هاي مهمّ سياسي بوده اند فاش نمي كنند. به اين ترتيب، اسناد «سيا» منتشر نشده است كه بدانيم بقيه ارتباط، چه بوده و فقط خود بقايي در پايان گفتگويش مي گويد كه يك نفر از «سيا» خواسته در تهران با او ملاقات كند و قرار گذاشتيم در فلان جا باهم ملاقات كنيم و رفتيم و در آنجا ملاقات كرديم. به اين ترتيب است كه برخلاف گفته همايون كاتوزيان كه هيچ كدام اينها با بيگانگان ارتباط نداشته اند، ارتباط بسيار زيادي از اين طرف و آن طرف داشته اند.

س: درباره بقايي مطلب ديگري هم هست؟ مثلاً عملكردش بعد از 28مرداد و حدود سال هاي 39 تا 43 و بعد هم سال 56، بقايي در اين سالها دوبار هم محاكمه و دستگير شده

ص: 291

حالا بد نيست به همين دستگيري او اشاره اي بشود.

ج: يك بار تبعيد شد، يك بار هم بازداشت و محاكمه شد، تبعيدش به زاهدان در نتيجه اختلاف نظرش با زاهدي بوده و زاهدي او را تبعيد كرده بود ولي در همان زمان تبعيد از سوي دربار هر هفته با هواپيما برايش گوشت، ميوه و ساير وسايل رفاهي فرستاده مي شد. در اسناد لانه جاسوسي و در كتاب افول يك مبارز هم اشاره اي به اين امر شده است. او زاهدي را قبول نداشته و خودش مي خواست نخست وزير بشود و زاهدي براي رام كردن او پيشنهادهائي به او مي كرد. از جمله به او دو جور پيشنهاد كرده يكي اينكه به او گفت به شرطي كه ساكت باشي 12 تا 16 نماينده مجلس از هر جائي كه تو بخواهي به تو مي دهيم هر كسي كه مي خواهي در هر جائي كه باشد. پيشنهاد دوّم اين بود كه به او مي گويد برو به خوزستان با يك بودجه بسيار بسيار زياد چند ميليون توماني و استاندار آنجا باش و اين قدر امكانات و چند تا هم نماينده از هر كجا كه بخواهي مال تو. به شرطي كه تا وقت انتخابات هيچ صحبتي نكني. بقايي حاضر نمي شود. بعد او را تبعيد مي كنند به زاهدان. اولش او را مي فرستند به يك جزيره اي كه با دوستانش در آنجا زنداني بوده است و بعد او را برمي گردانند و در زاهدان خانه اي براي او مي گيرند كه در آنجا زندگي مي كرد.

س: علت آن فقط مخالفت با زاهدي است؟ ظاهراً او با قرارداد كنسرسيوم كه 56% سهام آن در دست انگليسيها بود (40% سهم شركت نفت انگليس و 16% سهم كمپاني شِل كه سهامدار عمده آن هم همان شركت نفت انگليسي بود) علناً مخالفت كرده بود.

ج: شركت نفت انگليس، نقش تعيين كننده در كنسرسيوم داشت. تمام كارمندان و اداره نفت و همه اينها دست انگليسيها بود. به همين علت با كنسرسيوم مخالفت كرد.

زاهدي كه بلافاصله پس از 28 مرداد، هنوز وضعش تثبيت نشده بود، تلاش مي كرد تا مخالفين دكتر مصدّق را كه در انجام كودتا به او كمك كرده بودند با وعده و وعيد نگهدارد. به ويژه سعي داشت همان طور كه انگليسيها به او سفارش كرده بودند، خود را با سابقه اي كه از سال 1322 داشت با آيت الله كاشاني كه از سوي ارتش انگليس به اتهام همكاري با «نازيها» بازداشت شده بود، هماهنگ كرده و چهره ضدانگليسي به خود بگيرد. ديداري هم كه در روز 31 مرداد، يعني 3 روز پس از كودتا با آيت الله كاشاني و ديگران داشت و وعده هاي دروغيني كه در اين ديدار داد، گواه اين واقعيّت است. جريان اين ديدار را من به نقل از روزنامه شاهد، قبلاً شرح داده ام.

ص: 292

س: نمي توان اين تحليل را مطرح كرد كه زاهدي، چون اوّلين دولت كودتا بود و كودتا هم يك كودتاي آمريكايي، ارتباطي با انگليسي ها نداشت؟ نه اين كه زاهدي مخالف انگليسي ها بود بلكه به آنان وابستگي نداشت. چون زاهدي كه رجال سياسي نبود، در درجه اوّل يك ارتشي بود.

ج: زاهدي در درجه اوّل، وابسته مطلق به انگليسي ها بود و اصولاً او را انگليسي ها به آمريكايي ها معرّفي كردند. ابتدا آمريكايي ها كمي ترديد داشتند امّا بعد بر اساس اطمينان انگليسي ها پذيرفتند.

اسناد معتبر زير از كتاب بحران دموكراسي در ايران، اين گفته را تأئيد مي كند از سوي ديگر، انگليسي ها همچنان با تاكتيك هاي مؤثر خود به تحت تأثير گذاشتن آمريكا ادامه مي دادند. كه اگر مصدّق بر سر كار بماند، كمونيست ها احتمالاً قدرت را در دست خواهند گرفت. آنها طوري رفتار مي كردند كه گويي واقعاً به پيش گويي هراس انگيز تغيير ناگهاني اوضاع ايران كه مرتب تكرار مي كردند اعتقاد دارند.(1)

در دوران پس از 30 تير، انگليسي ها در وضعي نبودند كه شرايطشان را به مصدّق تحميل كنند و بيش از پيش به اين نتيجه رسيدند كه يك كودتاي نظامي، مؤثرترين وسيله سقوط او است يا چنانكه ميدلتون نوشت: تنها اقدامي است كه مي تواند جلو كمونيسم را بگيرد.(2)

ميدلتون و ديگر مقامات انگليسي در اين مورد دست كم از همدلي برخوردار بودند.

ردپاي كودتا عليه مصدّق را مي توان از اوائل زمامداري او دنبال كرد. در تير ماه 1330 اميركيوان يكي از فعالان اتحاديه هاي كارگري نخستين فرد ايراني بود كه طرح مفصلي در خصوص بركناري مصدّق به وسيله كودتا تقديم انگليسي ها كرد. نخستين افسري كه او براي اجراي چنين طرحي پيشنهاد كرد سرلشگر زاهدي بود ...

اميدبخش ترين كانديدا براي رهبري كودتا زاهدي بود كه نخست از وزارت كشور استعفا داد و در اواخر 1330 به مخالفان پيوست. حتي قبل از نخست وزيري نافرجام قوام، انگليسي ها زاهدي را به عنوان جانشيني تلقي مي كردند كه در صورتي كه شاه زير بار نخست وزيري قوام نرود، او را پيشنهاد كنند.(3)

ص: 293

اكنون چشم انداز موقعيت زاهدي تا حد زيادي افزايش يافته بود او با اغلب عناصر ناراضي جبهه ملّي، از قبيل: مكي، بقايي و حائري زاده در تماس نزديك بود و آنان بيشتر اوقات درباره ناخشنودي خود از مصدّق با او گفت و گو مي كردند.(1)

او همچنين با كاشاني ارتباط نزديك داشت و ادعا مي كرد موافقت آيت الله را با پيشنهاد «حق اظهار نظر» در تركيب كابينه اش جلب كرده است.(2)

تمام اين اسناد در كتاب بحران دموكراسي در ايران و نيز مدارك اشاره شده، آمده است، در همين كتاب، يعني بحران دموكراسي در ايران، صفحه 406 آمده است:

واكنش آمريكاييها متفاوت بود. چارلز بولن يكي از اعضاي بلندپايه وزارت خارجه آمريكا ... اطلاع يافته بود كه انگليسيها هنوز درباره امكان يك كودتاي نظامي مي انديشيدند و از اين بسيار نگران بود. اما هندرسون نظر ديگري داشت او در خوشبيني انگليسيها نسبت به زاهدي كاملاً شريك نبود ولي با ميدلتون موافق بود كه تنها راه ساقط كردن مصدّق كودتائي است كه به نام شاه، منتهي بدون اطلاع او صورت بگيرد.(3)

با اين همه همانطور كه در گزارش آنتوني ايرن، وزير مشاور آمريكا ديده مي شود، در يك مورد بين آمريكاييها و انگليسي ها توافق وجود داشت.

آقاي هلمز گفت كه دلش مي خواست يك ژنرال نجيب در اين كشور وجود داشته باشد. در هر صورت من عقيده نداشتم كه ما بايد اميد پيدا كردن يك ژنرال نجيب ايراني را از دست بدهيم.(4)

افزون بر اين درباره تشكيل كنسرسيوم و تقسيم سهام آن، پيش از كودتا ميان آمريكا و انگلستان تصميم گرفته شده بود.

س: عملكرد و يا موقعيت سياسي مظفر بقايي بين 1332 بعد از كودتاي 28 مرداد تا روي كار آمدن علي اميني و «جو به اصطلاح آزاد»، چه بود؟

ج: اگر موافق باشيد خوب است بخش آخر مصاحبه اش كه پرسش كننده درباره جلسه

ص: 294

محاكمه پس از 30 تير مطرح مي كند و پاسخ خنده آور بقايي و نظر خنده آورتر او درباره دكتر مصدّق و همچنين ماجراي قتل افشار طوس را پيش از پرداختن به دوران پس از كودتا بياورم كه مطالب بسيار جالبي دارد.

س: اظهار نظر درباره دكتر مصدّق در ارتباط با مخالفتش با او پيش از 30تير 1331.

ج: به هر حال من از مجموع اوضاع و احوال استنباط كردم كه آقاي مصدّق نمي خواهد مجلس باشد يعني شمائي كه در نظر من بود اين بود كه ايشان مي خواهد تغيير رژيم بدهد و شاه را بيرون كند و خودش همه كاره بشود اين البته اول استنباط من بود بعد كم كم به تحقق پيوست.

اين گفته در ارتباط با هماني است كه مي گويد: من صد در صد با مصدّق قبل از سي تير مخالف شده بودم! بعد در آخر، دو مرتبه سؤال كننده به اين گفتگو باز مي گردد و مي پرسد.

دكتر محمد سجادي وزير در زمان رضاشاه و سناتور در زمان محمد رضا شاه در سالنامه سال 1345 اسامي بازداشت شدگاني كه با نازيها سر و سري داشتند نوشته است.

اين عده شامل رجال سياسي، كارمندان عالي رتبه، روزنامه نگاران، مالكين و مهندسين است:

رجال سياسي كشوركارمندان عاليرتبهروزنامه نگاران مالكينروزنامه نگاران مالكين

دكتر احمد متين دفتري

دكتر ناصر منشي

دكتر محمود شروين

حسين گورگاني

دكتر محمد سجادي

عليرضا يحيائي

عباس حكيم مشكاتي

جواد فرجو

دكتر علي هيئت

هادي سپهر

دكتر آرداشس بابائيان

عباس سلجوقي

جواد بوشهري

حبيب الله خان خيلتاش

حسن نيوندي

ناصر مستوفي

علي اكبر موسي زاده

مصطفي مهتدي

جهانگير تفضلي

محمد الهي

عباس باستاني

منوچهر فرزين

محمدرضا خلعتبري

عباس سلجوقي

صالح عليزاده

عزيز زنگنه

منصور علم

مهندس هوشنگ سميعي

جوانشير نقيب زاده

عباس ريشارد

جواد علي آبادي

اسدالله فرزانه پور

مشايخ

زين العابدين منتظمي

حسين قلي كاتبي

محمود كاوياني

دكتر رضانور

نورالله لارودي

نصرت الله صوفي

اسماعيل اشرف

دكتر نامدار

شهاب الدوله بختياري

بيوك فتحي

ويلهيم شيمي

ص: 295

رجال سياسي كشوركارمندان عاليرتبهروزنامه نگاران، مالكين

دكتر محمود مشاور

احتشام الدوله قره گوزلو

نادعلي مشكل گشا

مهندس ميرهادي زاده

خسرو اقبال

جواد اميني

امير شوقي بدر

علي گل محمدي

حسين نوري

يحيي ويدا

موسي تيموري پور

سيدمحمد حسين دشتي

بني آجوري روياني

دكتر نراقي

حميدآقا هاشمي

خاچيك ملكوتيان

جعفر فيض بخش

شاويس قاسمي

حسين ابراهيم خاني

احمد شمسائي

سيف الله اردلان

عبدالوهاب اقبال

علي اكبر كميلي

حسين گلريز

سلطانقلي سيلاخوري

علي نقي فيض بخش

علي انتظام وزيري

عبدالله فقيه

عبدالرحيم صديقي

مهندس حسين هاشمي نژاد

مهدي قاسم زاده

محمد سپاهاني

دكتر رمضاني

مانويك مارتين

حسين زاهدي

مهندس داود رجبي

ابراهيم سپهر

دكتر رضي اسلامي

حسين مالكي

حميد مجتهدي

منوچهر عدل

فردريك تالبرگ

حسين مستشاري

موسي تيموري زاده

ابوالقاسم بهزادي

مهندسين و كارمندان راه اندازي

مهندس جعفر شريف امامي

عزت الله شهرابي

مهندس ناصح ناطق

مسعود مظفري

حسين سودكي

رجبعلي شاهوراني

مهندس علاءالدين وكيلي

اسماعيل شيردل

حبيب الله فتحي

ويكتور هاكوب

مهدي قلي بهروزي

منوچهر عدل

كارول دولوسي

حشمت الله حجازي

رضا زاهدي

حسين ماهوتچي

ص: 296

حسين اسكوئي

سرگرد صفاري

سيدعلي عالم پور

سروان گل محمدي

جواد اخوان

سروان متيني

حسين دهناد

سروان عباس فقيه

علينقي غفاري

دارا بزند

حيدرقلي بهروزي

سروان مهاجر

عزت الله سليمي

سرلشكر ولي انصاري از شهرباني

خليل وزيرنظامي

سرتيپ عبدالله اشرفي

از افسران ارشد حزبسرهنگ پليس ابراهيم فتحي

سپهبد فرج الله آق ولي

سروان نجومي

سرلشكر بقايي

سرهنگ سرتيپ پوركار گشا

سرلشكر فردزند

سرهنگ مهدي عامري

سرلشكر نادر باتمانقليچ

نصرت الله رفعت

سرلشكر دولو

غلامرضا نظيري پور

سرتيپ مهين

سرهنگ فرزد

سرتيپ افطسي

آيت الله كاشاني

سرتيپ مهديقلي بهرامي

حبيب الله نوبخت

سرتيپ علي انصاري

اكرمي

سرهنگ محمود جهانبيگلو

كاشفي

سرهنگ قائم مقامي

بني زاده

سرهنگ دكتر ابطحي

احمد شاملو

سرهنگ تقي منتظمي

بانو پيرايش

سرهنگ فريدون صوتي

بانو داراب

سرهنگ همايون

بانو گالوسكي

ابوالقاسم جهانبيگلو

بانو گريلند

سرهنگ مظاهري

بانو كدوك روجوني

ص: 297

س: شما دوبار در مصاحبه قبلي خودتان فرموديد كه مصدّق مي خواست شاه را بيرون بكند و خود همه كاره بشود. اين سؤال ممكن است پيش بيايد كه منظور از همه كاره چيست؟ به نظر شما مي خواست رئيس جمهور بشود يا مثلاً پادشاه ديكتاتور بشود؟

ج: استنباط من اين است كه ابتدا مثل اينكه قصد رياست جمهوري شدن داشت. ولي بعداً تغيير تصميم داد و مي خواست پادشاه بشود براي اينكه بعد از 9 اسفند قرآن مهر كرد و براي شاه فرستاد و پشت قرآن نوشت (توي روزنامه هم منتشر شده) كه به قرآن سوگند مي خورد كه اگر اين مملكت جمهوري بشود و بخواهند مرا رئيس جمهور بكنند، قبول نكنم، امضاء دكتر مصدّق.

س: گفته شد كه آقاي دكتر سپهبدي كه يكي از رهبران حزب زحمتكشان بود در روز 29 تير 1331 به منزل آقاي قوام السلطنه و ديدار ايشان رفتند آيا اين موضوع صحت دارد؟

ج: متأسفانه بله صحت دارد.

س: آيا ايشان از طرف سر كار يا حزب مأموريت داشتند؟

ج: خير خير خير

س: موضوع جلسه چه بوده است؟ (جلسه محاكمه)

ج: دكتر سپهبدي خيلي احساساتي و خيالاتي بود… به هرحال بقائي از پاسخ خودداري مي كند و سؤال كننده او را سؤال پيچ مي كند و مي پرسد كه اگر در سي ام تير شاه دستور تيراندازي داده بود شما چرا قوام را مسئول مي دانيد؟ و بقايي باز از پاسخ طفره مي رود و از اين شاخه به آن شاخه مي پرد كه شاه مطابق قانون اساسي مسئوليّت ندارد و آنها كه اجرا مي كنند مسئوليت دارند و از اين حرفها ... و بعد از اين سؤال و جواب ها و طفره رفتن ها مصاحبه به ماجراي قتل افشار طوس مي كشد.

س: يك سؤال درباره قتل افشار طوس هست و آن اينكه آيا درست است كه در منزل حسين خطيبي در خيابان صفي عليشاه بيهوش شد و از آنجا ربوده شد؟ اصلاً حسين خطيبي كيست؟

ج: حسين خطيبي با من دوست بود. اصلاً چنين تصوّري را در مورد او نداشتم. براي اينكه وقتي او را گرفتند من در روزنامه مقاله نوشتم و در مجلس صحبت كردم و هيچ برايم معلوم نشد كه ماجرا چه بوده. نمي توانم رويش قسم بخورم ...

ص: 298

بقايي درباره افشار طوس طوري صحبت مي كند كه انگار اصلاً دخالتي در قتل او نداشته است! در جواب اين سؤال همه مهملات را به هم مي بافد و بعد به شناسايي «دوفاكتو اسرائيل» مي پردازد:

اكنون ببينيم ربودن و كشتن افشار طوس به دستور كدام مقام سياسي و به دست چه جنايتكاراني انجام گرفته است:

درباره شركت مستقيم بقايي و سرلشگر زاهدي در قتل سرلشگر افشار طوس به دستور سازمان جاسوسي انگلستان سرهنگ نجاتي در كتاب خود به نام، جنبش ملّي شدن صنعت نفت ايران (تهران 1365) صفحه 293 چنين نوشته است:

«در تاريخ 27 مه 1985 (6 خرداد 1364) هنگامي كه كتاب زير چاپ بود، برنامه اي درباره نقش انگلستان در كودتاي مرداد ماه سال 1332 و قتل سرلشگر محمود افشار طوس در كانال 4 تلويزيون لندن پخش گرديد. در اين برنامه يكي از عوامل سازماني اينتليجنت سرويس [ام _ اي _ 6] انگلستان بي آنكه چهره اش نشان داده شود اظهار داشت:

افشار طوس به دستور اينتليجنت سرويس ربوده شد و به قتل رسيد ولي چند تن از امراي بازنشسته ارتش به رهبري سرلشگر فضل الله زاهدي و دكتر مظفر بقايي و برادران رشيديان(سيف الله _ اسدالله _ قدرت الله) را عامل اجراي اين جنايت معرفي كرد و هدف از قتل افشار طوس را بالا بردن روحيه مخالفان دولت مصدّق و تهديد طرفداران آن دانست.»

و در ادامه مصاحبه بقايي چنين است:

س: در مورد شناسايي دولت اشغالگر قدس كه در همان زمان بود و يا احتمالاً زمان رزم آرا يا ساعد، چه خاطره اي داريد؟ چه عاملي باعث شد دولت ايران رژيم اشغالگر قدس را به صورت دو فاكتو به رسميّت بشناسد ؟

ج: هيچ خاطرم نيست.

س: چه انگيزه اي باعث شد، در اين باره چه مي دانيد؟

ج: خوب، انگيزه شناسائي اسرائيل بود. حقيقتش را بخواهيد جايي از قول من نگوئيدها، من هم مخالف نبودم كه اسرائيل به رسميت شناخته شود، من هم با به رسميت شناخته شدن اسرائيل موافق بودم. چون اعراب هيچ وقت با ما خوب نبودند. اولاً ما را مسلمان نمي دانستند ثانياً با ايران مخالف بودند، به اين جهت من هيچ غصه دار نبودم از اينكه فلسطيني ها را بيرون كردند.

ص: 299

س: موضع گيري آيت الله كاشاني در اين زمينه چه بود؟

ج: او طرفدار فلسطيني ها بود و خيلي شديد به فلسطيني ها كمك مي كرد و براي كمك به آوارگان فلسطيني حسابي باز كرده بود...

اينها همه موضع گيريهاي بقايي است كه چهره اش را نشان مي دهد.

س: شايد واقعاً مشكل اين سه چهار نفر يعني بقايي، مكي و يا حائري زاده اين بود كه پستي به آنها ندادند. اگر مصدّق پستي مثل وزارت كشور يا خارجه و يا امثال آن به آنها مي داد آيا موضع بقايي باز همين بود؟

ج: اينها همه وكيل مجلس بودند _ اول اين كه وكالت مجلس براي آنان از وزارت مهم تر بود و به عنوان وكيل مجلس، بهتر مي توانستند عرض اندام كنند و مشهور شوند. دوم اين كه مخالفت اين ها با دكتر مصدّق، ريشه ديگري داشت. در مورد بقايي ديديم كه او از سال ها پيش از تشكيل جبهه ملّي با دربار رابطه نزديك داشت و همزمان با تشكيل جبهه ملّي با آمريكائي ها تماس گرفت و از آنان براي تشكيل حزب زحمتكشان پول گرفت. سوم اين كه بقايي آنقدر جاه طلب بود كه به كمتر از نخست وزيري، آنهم نخست وزيري چون قوام راضي نمي شد. چهارم اين كه اينها مي دانستند كه با وجود افرادي چون دكتر فاطمي، وزارت در اين دولت در خور شأن آنان نبود و بالاخره اين كه دكتر مصدق به تجربه دريافته بود كه اينها خرده شيشه دارند.

س: قبول نمي كردند يا مصدّق اصلاً به آنها پيشنهاد نداد؟

ج: مسئله اين است كه به عقيدۀ من دكتر مصدّق، به اينها عقيده اي نداشت. براي هيچ كاري به اينها اعتقاد نداشت، به همين دليل هم اين ها را به حساب نياورد اما در بعضي جاها كه كاري از آنان بر مي آمد دخالتشان داد. مثلاً حسين مكي را براي خلع يد از شركت نفت فرستاد. مكي هم خيلي هم خودنمايي كرد اما به محض اينكه مصدّق، سهام السلطان بيات را به عنوان رئيس شركت نفت برگزيد، مكي قهر كرد و به تهران آمد. اينها به اين چيزها راضي نبودند. همه آنها مي خواستند به جاي مصدّق نخست وزير بشوند.

س: يعني به وزارت هم راضي نمي شدند؟

ج: نه، وزارت مسئوليت داشت، نياز به كار پرزحمت داشت. دكتر مصدّق از آنها كار زياد مي خواست. هيچ كدام از اين افراد، باوجودي كه به زاهدي بسيار نزديك بودند، از او مقام وزارت نخواستند.

ص: 300

زاهدي به بقايي پست استانداري خوزستان را كه مهم ترين استان كشور بود، با بودجه بسيار فراوان پيشنهاد كرد آن هم با حق انتخاب 12 نماينده، اما بقايي اينطور پست ها را قبول نداشت. او آدم بسيار جاه طلبي بود. عبدالقدير آزاد كه بلافاصله بعد از نخست وزيري مصدق مخالفت را شروع كرد همان اول رفت، مانند سه نفر ديگر، مكي، حائري زاده و بقايي.

حائري زاده علاقه داشت به عنوان سفير كبير سيار به اروپا برود. پس از كودتا هم بلافاصله اين مأموريت خوشگذراني را از زاهدي گرفت و پس از بازگشت هم دوباره وكيل مجلس شد و آرزويش اين بود.

مكي هم همانطور كه مأمورين انگليس خصوصياتش را درست تشخيص دادند، تنها عرضۀ اين را داشت كه سخنراني هاي آتشين ايراد كند. مي ماند بقايي كه به كمتر از نخست وزيري راضي نبود. در هيچ جا هم چنين چيزي ديده نمي شود كه آنها تقاضاي وزارت از مصدق كرده باشند. تنها همايون كاتوزيان مي كوشد تا تمام تقصيرها را به گردن دكتر مصدّق بيندازند كه به خواست هاي آيت الله كاشاني و اين چهار نفر تن نداد و قوم و خويش بازي كرد. حالا بر فرض كه اين مطلب درست باشد. آنها با مصدّق مخالف بودند چرا به طرف سازش با آمريكا و انگليس رفتند؟

س: درباره بقايي و عملكردش بعد از 28 مرداد صحبت مي كرديم.

ج: بله، بعد از 28 مرداد، آنچه كه پيداست اين است كه با زاهدي ارتباط نزديك داشت و هفته اي يك بار با او نهار مي خورد اما بقايي در وصيت نامه سياسي اش نمي نويسد كه در مورد مسايلي ميانه اش با زاهدي به هم خورد! تنها به پيشنهاد زاهدي مبني بر سكوت در برابر اقدامات دولت و نپذيرفتن اين پيشنهاد و در نتيجه به زنداني شدن و تبعيد به زاهدان اشاره مي كند. بد نيست به يك نكته ديگر هم تا در خاطرم هست اشاره كنم، او ادعا مي كند كه دكتر مصدّق دستور كشتن او را داده بود و قرار بود كه حزب توده ايران اين دستور را اجرا كند او در وصيت نامه اش در اين باره نوشته است:

موقعي كه من در مسافرت آبادان بودم، از طرف آقاي دكتر مصدّق دستور كشتن من داده شد عامل اين مي بايستي توده اي ها باشند. قرار اين بود كه وقتي به استقبال من مي آمدند، با آن شور و هيجان مردم، در نزديكي پل بهمنشير، توده اي هايي كه دور و بر اتومبيل من بودند و ابراز احساسات مي كردند، مرا بلند كنند و در رودخانه بيندازند تا ضيافتي براي كوسه ها باشم!...

ص: 301

ببينيد بقايي ديوانه نبود، به معناي كامل كلمه، رذل بود.

س: خوب، خودش را خيلي برجسته مي دانست، احساس مي كرد كه همه توطئه ها عليه اوست.

ج: به نظر من او دروغ مي گويد. براي بدنام كردن مصدّق از خودش حرف مي سازد. او كاملاً آگاهانه اين دروغ را مي سازد. مانند دروغي كه در مورد ارتباط جاسوسي دكتر حسين فاطمي در وصيّت نامه اش ساخته است. اين دروغ سازي محصول رذالت و پستي او است.

س: نقش بقايي در فاصله سال هاي 1332 تا 1339 چه بود؟ در اين شش، هفت سال چه مي كرد؟

ج: در خاطرات او چيزي نيامد. او فقط در وصيّت نامه اش در اين باره صحبت مي كند و مي گويد كه بعد از اين كه با زاهدي اختلاف پيدا كرد او را تبعيد مي كنند. اوّل او را به يك جزيره مي فرستند كه در زندان چند روز اعتصاب غذا مي كند تا اين كه بالاخره او را براي تبعيد به زاهدان مي فرستند.

س: چرا شاه جلوي اين تبعيد را نمي گيرد؟

ج: زاهدي در آن وقت همه كاره بود. هنوز شاه قدرت را قبضه نكرده بود. در زاهدان هم تحت حمايت شاه بوده، خانه اي برايش مي گيرند و آزادي عمل هم داشت، هر هفته هم برايش از دربار با هواپيما گوشت و ميوه فرستاده مي شد. همان طور كه گفتم هم در اسناد لانه جاسوسي و هم در كتاب افول يك مبارز، به اين مطلب اشاره شده است. بعد هم مثل اينكه در پاره اي مسايل با شاه درگير مي شود و زنداني مي شود و مدّتي هم زنداني بود و محاكمه مي شود و بعد آزاد مي شود.

س: بله، در محاكمه اش به يك چيز اشاره مي كند. مثل منافع ملّي.

ج: بله، اشاره هايي مي كند كه از شاه و منافع ملّي دفاع كرده، گفته است كه آن روز كه توده اي ها شعار براندازي سلطنت دادند ما بوديم كه خفه شان كرديم و از اين حرف ها ... و همه اش از سلطنت و از شاه دفاع مي كند و گروهي از مورخان هم خلاصه مي كنند جزئيات اين مطالب را در هيچ جايي ديده نمي شود، فقط در كتاب «تاريخ بيست و پنجساله ايران»، نوشته سرهنگ نجاتي، در صفحات 21، 22، 140 و 157 و 159 از بقايي نام برده شده و آن هم مربوط به جلسه رسيدگي پس از سي تير است و نيز در گزارش دكتر امير پيشداد كه در زيرنويس صفحه 159 نوشته است:

ص: 302

براي آگاهي بيشتر درباره عمليّات مظفر بقايي در شكست نهضت ملّي ايران و وابستگي او به سازمان هاي جاسوسي انگليس و آمريكا رجوع كنيد به جنبش ملّي شدن صنعت نفت و كودتاي 28 مرداد، صفحات 271 تا 273 و صفحات 12 و 28 اسناد مربوط به كودتاي 28 مرداد.

س: نشانه هايي كه بقايي را يك جريان نشان مي دهد كدام است؟

ج: يك جريان؟ به نظر من بقايي تكرو بود. نزديكترين فرد به او همان زهري بود كه تا آخر هم با او بود، چون خود را با او همتراز هم مي دانست بقايي دوست نداشت.

س: نسبت به مكي، حائري زاده و عبدالقدير آزاد چه طور؟

ج: حائري زاده و ديگران را داخل نمي داشت با آنها در مبارزه عليه مصدّق همكاري داشت ولي آنها را به حساب نمي آورد. او جز شاه، هيچكس را قبول نداشت، آنهم با اين شرط كه شاه سلطنت كند و حكومت را بگذارد براي بقايي.

اين جاه طلبي بي اندازه اش بود كه بعداً موجب درگيري اش با زاهدي و شاه مي شود ولي در دوران آخر حكومت شاه دو مرتبه جزء مشاورين شاه مي شود و شاه از وي دعوت مي كند.

س: حزب زحمتكشان در فاصله سال هاي 39 تا 42 تحرّّكات تازه اي پيدا مي كند، اين طور نيست؟

ج: حزب زحمتكشان دوباره تشكيل مي شود و فعّاليت هايي را شروع مي كند از جمله اين كه از دولت اميني پشتيباني مي كند. ولي كار زياد ديگري انجام نمي دهد. اميني به او پيشنهاد مي كند كه براي تبليغات انتخاباتي به كرمان برود ولي البتّه انتخاباتي انجام نمي شود.

س: بعد از سال 43 چه طور؟

ج: بعد از سال 43 ديگر خبري نيست. سكوت مطلق است تا اين كه به زمان انقلاب مي رسيم، خود بقايي در مصاحبه خود درباره مقدّمات انقلاب مي گويد:

س: حالا جنابعالي مايل باشيد، برسيم به مقدّمات انقلاب اسلامي. از چه هنگامي شما متوجه بحران شديد؟ و چه به نظرتان رسيد و چه اقداماتي صورت داديد و چه ملاقاتهايي داشتيد، حالا با همفكران خود يا حتي با شاه و ...؟

ج: جريان مسجد جامع كرمان كه پيش آمد، ساواك يك عده از كوليها را با چماق و چوب كلفتي كه سرش را آهن كوبيده بودند، مجهّز كرده بود تا به مردمي كه مسجد اجتماع كرده بودند حمله كند. آنها مي ريزند و مردم را كتك مي زنند و دوچرخه و موتور سيكلت مردم را

ص: 303

آتش مي زنند و از دور و اطراف و پشت بام به طرف مردم سنگ پرتاب مي كنند، خيلي فاجعه آميز بود.

س: بهانه اين كار چه بود؟

ج: بهانه اينكه مردمي كه در مسجد جمع شده اند شرارت مي كنند. عكسهاي اين جريان به دست من رسيد. يك جايي صحبت شد گفتم: اگر فرصتي مي شد كه من اين عكسها را به شاه نشان بدهم. خيلي خوب است.

چند روز بعد به دربار احضار شدم. رفتم كاخ صاحبقرانيه. عكسها را هم برده بودم كليات صحبتهايمان اين بود. اوّل موقعي كه مرا احضار كردند وقتي آمدم شاه تا دم درب دو سه قدمي فاصله داشت. و تا نزديك در آمده بود. توي يكي از تالارهاي كاخ صاحبقرانيه. با خنده از من استقبال كرد. عكسها را نشان دادم. شاه گفت: شريف امامي موضوع را تعقيب مي كند! گفتم: شريف امامي هيچ غلطي نمي تواند بكند. خودشان مي دانند كه كي كرده! تعقيبي نخواهند كرد. شاه خيلي بي حال بود. هيچ حرف هم نمي زد. گاهي وقتها يك جمله اي مي پراند. از مجموع صحبت هايش اينطور فهميدم كه مجال مي داد تا من پيشنهاد نخست وزيري بدهم. بعد از صحبتها شاه گفت: چه كسي مي تواند اوضاع را در دست بگيرد؟ گفتم: كسي كه قدرت قوام السلطنه را داشته باشد. موقعي كه ازهاري استعفا داده بود و آن ملاقات را مقدّم با شاه ترتيب داده بود. بعد ملاقات با دكتر صديقي كه برخلاف شايعات پيشنهاد نخست وزيري را پذيرفته بود امّا موفّق نشده بود وزرايش را تعيين بكند. هيچكس حاضر نشده بود عضويّت در كابينه دكتر صديقي را قبول كند. شاه گفت: اين صديقي بعد از ده روز كه ما را معطل كرد، هنوز نتوانسته است كابينه اش را معرّفي كند، او توانايي اين كار را ندارد.

س: پس اين ملاقات دوّم با شاه بود؟

ج: بله، آن اوّل كه مال كرمان بود. اين دفعه هم مال موقعي بود كه در بازار اعتصاب شده بود و همه جا شلوغ بود.

س: شاه صراحتاً به شما پيشنهاد نخست وزيري كرد؟

ج: نه، ولي صحبت ها به آنجا منتهي مي شد كه من پيشنها بكنم. يكي از نمايندگان مجلس به نام دكتر انوشيرواني كه با دربار در ارتباط بود، يك روز گفت كه شهبانو مي خواهد تو را ملاقات بكند. يكي دو روز بعد، وقتي تعيين كردند كه ساعت 10 صبح بود. رفتم دفتر

ص: 304

مخصوص ايشان، خيلي به اصطلاح با مهر و محبت برخورد كرد، تقريباً تمام حرفهاي مرا پذيرفت. بعد از ربع ساعت اشكش جاري شد، چشمهايش پر از اشك شده بود و گاهي مي چكيد روي صورتش.

س: اردشير زاهدي دخالتي توي اين ملاقاتها نداشت؟

ج: نه ولي زاهدي خودش يك ملاقات از من خواست.

س: آيا شاه علناً به شما پيشنهاد نخست وزيري نداد؟

ج: خودش مطرح كرد كه در اين موقع شما بايد بيائيد كارها را اصلاح كنيد. گفتم در صورتي كه اعليحضرت پيشنهادات من را بپذيرد حاضرم كه اين كار را بپذيرم. ديگر به كلي رژيم فرو ريخته بود. شاه در تلاش بود يك كابينه آشتي تشكيل بدهد. در دربار، آمد و رفتهاي زيادي بود و كميسيونهاي زيادي كه دكتر اميني در آن جلسات بود، عبدالله انتظام بود، احسان نراقي بود، اينها بودند.

س: مي گويند كه آمريكائي ها و انگليسي ها اصرار داشتند شاه برود.

ج: خير، برعكس، شاه خودش مي خواست برود اما سفراي انگلستان و آمريكا مايل نبودند كه شاه، ايران را ترك كند. شاه خودش را باخته بود. به كلي مأيوس شده بود. هر دو سفير در كتابهاي خود نوشته اند كه شاه از آنها كسب تكليف مي كرد. ولي مي گفت: اگر دست خودم بود در كمتر از يك ربع ساعت از ايران بيرون مي رفتم ...

اين صحبت هاي بقايي بود در رابطه با حوادث روزهاي انقلاب، امّا در ادامه مصاحبه درباره شخصيّت هاي ديگري مثل احمد آرامش و مدني و اميني هم صحبت مي كند كه بد نيست برايتان بگويم.

س: درباره آقاي احمد آرامش چه مي دانيد؟

ج: احمد آرامش را ساواك در پارك فرح كشت.

س: به چه علت.

ج: آرامش، چند سال در زندان بود. بعد از هفت سال او را از زندان آزاد كردند، آمده بود در هتل كومودور اقامت كرده بود كه يكي از پايگاههاي ساواك به حساب مي آمد. روزها هم به پارك لاله مي رفت. بعداً اعلام شد كه احمد آرامش به دست شخص ناشناسي كشته شد ...

س: اصولاً در آن چند ماه آخر، نقش اميني را چه طور ديديد؟

ج: او ديدارهايي با شاه داشت و شاه را راهنمايي مي كرد. حتي گفتند آن نطق شاه را كه

ص: 305

گفته بود صداي انقلاب شما را شنيدم، اميني تهيه كرده بود. در همان روزها، اميني به من گفت شما هم تشريف ببريد كرمان و براي انتخاب خودتان اقدام كنيد ...

س: با تمام صحبت هايي كه درباره فراماسونري در ايران شده، قضاوت شما درباره اين سازمان و عضويّت در آن چه بوده است؟

ج: فراماسونري، يك شعبه از شعبات انگليس است و براي اجراي كوركورانه دستورات انگليس.

س: درباره اسماعيل رائين چه مي دانيد؟ او را كشتند يا سكته كرد؟

ج: او را كتك زدند. زير كتك سكته كرد. در دعواي مالي با انتشارات اميركبير، كارگران مؤسسه او را كتك زدند و او سكته كرد ...

س: حالا جداي آنچه كه بقايي گفته به نظر شما با توجه به اينكه اسماعيل رائين از دوستان بقايي بود، چه طور شد كه رفته آنجا و چرا او را زدند، عبدالرحيم جعفري، صاحب انتشارات اميركبير هم با توجه به سوابقش، آيا منافع مادي داشته و يا چيز ديگري بوده؟ ظاهراً بقايي بعد از كشته شدن اسماعيل رائين به انتشارات اميركبير رفته بود.

ج: به هر حال آنجا او را زدند. حتماً همان ساواكي ها او را زدند.

س: همين، براي چه؟

ج: ظاهراً مي گويند كه رفته آنجا حق التأليف خودش را بگيرد كه به او ندادند، بحث ديگري هم مطرح است كه مي گويند رائين مي خواسته، فراماسونري را افشاء كند. خود بقايي در ادامه همين مصاحبه اشاراتي دارد، بقايي ادامه مي دهد:

رائين بر سر دعواي مالي با بنگاه اميركبير كتك مي خورد و سكته مي كند. ساواك دستور داده بود كه تمام كتاب هاي فراماسونري را در ايران جمع كنند. ساواك از رائين التزام گرفته بود كه جلد چهارم را چاپ نكند زيرا صد و بيست صفحه آن درباره شريف امامي است يك خاطره ديگر هم درباره فراماسونري دارم.

دانشجويان دانشگاه ملّي يك بار جلوي امام جمعه را مي گيرند و مي گويند: آقا، شما فراماسون هستيد؟ امام جمعه مي گويد: بله هستم، توي اين مملكت هر كس بايد يك تكيه گاهي داشته باشد، بله، منهم هستم. از تقي زاده هم درباره فراماسونري پرسيده بودند كه او هم جواب داده بود: اينها افسانه هاي عوامفريبانه است كه در ميان مردم شايع است و هيچ پايه و اساسي ندارد!! بعد معلوم شد كه تقي زاده كه چنين حرفي زده، خودش جزء لژ

ص: 306

فراماسونري بوده و به مناسبت خدمت در فراماسونري به استادي اعظم مادام العمر منصوب شده بودند! ...

بقايي، بعد درباره شريف امامي و دزديهايش مفصل صحبت مي كند و بعد از او به اسدالله علم مي پردازد:

س: اين كه مي گويند اسدالله علم درصدد بود افرادي را كه از شاه گله مند بودند دور خودش جمع كند، درست است؟

ج: بله، جمع كردن دكتر خانلري، رسول پرويزي و فريدون توللي در همين رابطه بود. رسول پرويزي در مجلّه خواندنيها مقاله اي نوشت كه من سيزده سال در اشتباه و گمراهي بودم و از آقاي علم ممنون هستم كه چشم مرا باز كرد! و مرا از اشتباه بيرون آورد (اين هم از دار و دسته خليل ملكي بود - كيانوري)

خيلي از چپي ها دور علم را گرفتند، مثل محمد باهري و ... فريدون توللي در يكي از كتابهاي شعرش به علم لقب ميربتان داده است!

علم به اين روشنفكران كه محتاج پول و مواد مخدّر بودند، پول و مواد مخدّر مي رساند. باهري عضو حزب توده بود و صندوقدار حزب در شيراز، بعد موجودي حزب را بالا كشيد و به اروپا رفت و درس خواند و دكتر شد (بد نيست بگويم كه صندوق حزب در شيراز پولي نداشت، شايد حدود 2000 تومان، با اين پول هم نمي شد به اروپا رفت و درس خواند، تازه مگر ما در شيراز چند عضو داشتيم؟ بيست الي سي نفر، (به هر حال پول نمي توانسته در آنجا باشد كه او بدزدد _ كيانوري)

س: شما شخصي به نام همايون صنعتي زاده را مي شناسيد؟

ج: بله خودش را هم ديده ام.

س: ايشان ارتباطش با آقاي علم و در ضمن واسطه اش با بعضي از مخالفين او چه بود؟

ج: در اين باره چيزي نمي دانم. ولي همايون صنعتي زاده را از لحاظ خانوادگي مي شناسم. او بچه يتيم بود در كرمان. يكي از دوستان مازندراني ما يك گرفتاري داشت. همايون صنعتي زاده 3 ميليون تومان براي والا حضرت اشرف از او گرفت و كارش را درست كرد. او در مؤسسه فرانكلين كار مي كرد و احتمالاً با آمريكائي ها ارتباط داشت.

س: ولي آقاي صنعتي زاده يك مأموريت سياسي داشته و با بعضي از آقايان از طرف آقاي علم و دربار صحبت مي كرده است.

ص: 307

ج: ممكن است.

س: همين طور از طرف والاحضرت اشرف؟

ج: ممكن است.

س: با هم تماسي داشتيد.

ج: او هيچ وقت با من تماس سياسي نداشت.

س: صنعتي زاده كه جزء دستگاه شما نبود.

ج: صنعتي زاده نه، من تنها يك چيزي يادم مي آيد. فكر مي كنم سال هاي 1970 _ 1971 بود كه من آمدم تهران. قرار شد كه يكي از مأمورين «سيا» در تهران مرا ببيند. مأمور سيا براي ملاقات، دو جا را پيشنهاد كرد. يكي انتشارات فرانكلين و ديگري كتابخانه فرانكلين. من كتابخانه فرانكلين را پذيرفتم. من در اينكه مؤسسه فرانكلين يك پايگاه سياسي بود و مربوط به «سيا»هيچ ترديدي ندارم. همايون صنعتي زاده هم در رأس آن بود. باز ترديدي ندارم كه همايون صنعتي زاده دلال والاحضرت اشرف بود.

س: چه طور با اين وضعيت بعد از انقلاب در ايران مانده بود؟

ج: نمي دانم.

س: وقتي شما به عقب نگاه مي كنيد آيا نسبت به مخالفتهايتان با دولت مصدق پشيمان نمي شويد؟

ج: خير، من نمي توانم گذشت بكنم كه ايشان عمّال انگليس را بياورد سركار. مريم فيروز دختر دائي مصدق بود. برادر مريم فيروز، سرلشگر محمدحسين فيروز خواهرزاده اش ابونصر عضد اينها رابط مصدق با حزب توده ايران بودند...

ببينيد! مظفر بقايي چه رابطه اي با حزب توده داشته!

س: شايد همان جريان به اصطلاح قوام و دولت ائتلاف و بعد هم فعاليت مظفر فيروز در رابطه با حزب و دولت قوام.

ج: به مصدق مربوط نيست. اصلاً در آن وقت دولت مصدّق نبود.

س: فيروز گويا سفير ايران در روسيه بود. حتي تا پس از روي كار آمدن دولت كودتا،مدتي در مأموريت بود.

ج: نه بابا، دو ماه بيشتر نبود، بعد از اينكه قوام سقوط كرد، شاه بلافاصله او را بركنار كرد. اصلاً به مصدّق مربوط نيست. آن هم سرلشكر فيروز كه رابط مصدق با حزب توده باشد!!

ص: 308

به هر حال حرفش مبنايي ندارد،حالا ببينيم بقايي در ادامه چه مي گويد:

وقتي فهميدم ايشان در حال ائتلاف با حزب توده است يك روز رفتم خدمت ايشان و بعد از مقداري صحبت به ايشان گفتم: امروز من آمدم يك سؤال از شما بكنم... گفت: بفرمائيد.

س: شما مي خواهيد دكتر «بنش» بشويد. شما با دكتر چند وجه مشترك داريد. يكي اينكه شما تحصيلاتتان در سوئيس بوده و او هم تحصيلاتش در سوئيس بوده، ديگر اينكه شما دكترا در حقوق هستيد، او هم دكتر در حقوق بود...

ج: بقايي پس از صحبت مفصلي دربارة مبارزات طولاني ملت چك براي آزادي، مي افزايد: ادوارد «بنش» بعد از مرگ مازاريك رئيس جمهور چكسلواكي شد و مازاريك، پسر مازاريك بزرگ وزير امور خارجه. بنش با حزب توده كمونيست چكسلواكي ائتلاف كرد. توده اي ها پس از مدتي كه فرصت يافتند به مراكز حساس دست يافته و بر آنها مسلط شدند و يك روز كودتا كردند و بنش را به احمدآباد پراگ، تبعيد كردند! مخصوصاً اين احمدآباد پراگ را گفتم _ بعد هم پسر مازاريك را كشتند و از پنجره طبقه پنجم وزارت خارجه به بيرون پرت كردند و گفتند خودكشي كرده است! و استقلالي كه اينها به خاطرش مبارزه كرده بودند، از بين رفت و چكسلواكي هم رفت پشت پرده آهنين.

گفتم جنابعالي الآن داريد همين كار را مي كنيد. ائتلاف مصدّق با توده اي ها همزمان بود با ائتلاف پنهاني او با انگليس و آمريكا كه به آنها نشان بدهد اگر من به مقصودم برسم به منافع شما لطمه اي نخواهد خورد! شما داريد همان راهي را مي رويد كه اين راه را دكتر بنش، در گذشته، طي كرد.

مصدّق گفت: شما مطمئن باشيد كه من متوجه هستم و در موقعش مي توانم جلوي اينها را بگيرم.

س: ائتلاف مصدق با توده اي ها، پنهاني بود يا آشكار؟

ج: پنهاني بود، آشكار نبود.

س: چه شد كه در روز 28 مرداد توده اي ها به كمك مصدّق نرفتند؟

ج: نمي دانم.

س: به نظر شما بزرگترين رجل سياسي ايران چه كسي بود؟

ج: قوام السلطنه. با اينكه با او مبارزه كرده بودم و دفعه آخر تا پاي اعدامش ايستاده بودم اما او سياستمدار خيلي خوبي بود. البته نقاط ضعفي داشت، از جمله اينكه خيلي دوست داشت

ص: 309

تملق بشنود. درست مثل شاه. البته شاه اين اواخر بيشتر تملّق را دوست داشت و در برابر تملّق، نرم مي شد...

اين بود مطالب مهمي كه از مصاحبه مظفر بقايي با دكتر حبيب لاجوردي در دانشگاه هاروارد آمريكا در سال 66،به نظرم رسيد كه مهم است و بيان كردم.

س: دو نظر وجود دارد،يكي اينكه بقايي بعد از انقلاب مي خواست جرياني به وجود بياورد تا به هدف خودش برسد و ديگر اينكه او محفلي داشت كه دربار و آمريكا هنوز اميدوار بودند كه او رابط خوبي است.

ج: به نظر من او تلاش زيادي به خرج داد تا به كمك دكتر حسن آيت،كه او هم عضو حزب زحمتكشان بوده است و دو تن از فرزندان آيت الله كاشاني با بهره گيري از احترام امام به پدرشان صاحب نفوذ بودند حزب خودش را دوباره راه بيندازد. من از سيدحسن آيت تعجب مي كنم كه چه طور به اين خيانت ها توجه نكرد، يا اينكه مي دانسته، به هر حال حسن آيت براي من يك سؤال است. و برايم معلوم نيست كه چه نقشي بازي مي كرد. او و دو پسر آيت الله كاشاني، عضو اين حزب بودند و مقامات حساسي هم گرفتند. يك پسر كاشاني كه نماينده مجلس شد و ديگري هم نماينده ايران در ديوان داوري لاهه. و بعد همان پسر بزرگتر كه نماينده ايران در لاهه بود، كانديد رياست جمهوري شد و نزديك دو ميليون رأي آورد كه رأي ارتجاع بود. تمام باقي مانده هاي سلطنت به كاشاني رأي دادند. از ديگر كارگزاران بقايي، جلال الدين مدني بودكه دو جلد تاريخ معاصر ايران را نوشته است. دكتر مدني كه عضو حقوقدانان شوراي نگهبان شده بود جاي خيلي حساسي را گرفته بود. بقايي با اين افراد و با كمك آيت در مقامات حساس ريشه ميدواند و خودش را براي رسيدن به هدفش آماده مي كرد. مسئله بسيار جالب كتاب هايي است كه البته نه به نام حزب زحمتكشان، بلكه به نام خود اين نويسندگان، چاپ و به طور وسيع، پخش مي شد. از جمله دو كتاب دكتر حسن آيت به نام زندگي سياسي دكتر مصدّق و 28 مرداد. آيت در اين كتاب ها، نه تنها همان سياست بقايي و ملكي را در حمله به حزب توده دنبال كرده بلكه پيكان تير حملاتش متوجه دكتر مصدّق است و حتي ادعا مي كند او از آغاز زندگي اش، جاسوس انگليسي ها بوده است! دكتر جلال الدين مدني هم كه استاد تاريخ دانشگاه نظامي بود در دو جلد كتاب خود به نام تاريخ معاصر ايران، در بخش مربوط به سال هاي 1320 تا 1332، از مظفر بقايي تجليل و به حزب توده و دكتر مصدّق حمله كرده است.

ص: 310

من در سال 1365، نقدهاي مفصلي به كتاب هاي انورخامه اي، آيت و مدني نوشتم و تحويلشان دادم، ولي معلوم نيست به چه سرنوشتي دچار شد. پس از بازگشت بقايي از سفر آمريكا، يكي از افراد مطلع به من گفت كه در آنجا خودش را به عنوان جايگزين نظام جمهوري اسلامي مطرح كرده كه اگر آمريكايي ها كمك بكنند، او دست به كار بشود.

س: براي چه به آمريكا رفت؟ چون در آنجا، ارفع زاده كه رئيس ساواك ايران در آمريكا بود، از مريدهاي خاص بقايي بود. او در آمريكا به دنبال چه بود؟ از او چه مي خواستند؟

ج: عكس اين ارفع زاده در كتاب خاطراتم هست. ظاهراً محافظ بقايي بوده، از همان دار و دسته چاقوكشان مزدبگير.

س: بقايي در آنجا با تيپ هايي هم ارتباط داشت. اين مسئله مطرح مي شود كه در اين تاريخ شفاهي احتمال هست كه دانشگاه هاروارد بخشي از اين مصاحبه را اصلاً منتشر نكند. چون به هر حال هاروارد هم با وجود همه ادعاها، چندان مستقل نيست. به هر حال ممكن است مصاحبه هاي ديگري هم انجام شده كه تاكنون منتشر نكرده اند.(1)

ج: من دربارة اين مصاحبه، از كسي كه متن پياده شده نوارها را در اختيار من گذاشت اينطور شنيدم كه قرار بود بقايي به هاروارد خبر بدهد كه اين مصاحبه در چه زماني منتشر بشود. چون مطلب زيادي در آن مصاحبه هست كه اگر منتشر مي شد، در ايران باعث ايجاد مزاحمت برايش مي شد. بنا بود زمان انتشار مصاحبه را او به هاروارد خبر بدهد. شايد هم خيالي داشته كه براي هميشه به آمريكا برود و در آنجا، دور از هر خطري،اين مصاحبه را منتشر كند ضمناً اين را هم گفته بود كه اگر من مردم، كساني كه از من اختيار تام كتبي و رسمي داشته باشند اگر اجازه دادند، اين مصاحبه منتشر شود. شايد چون تا به حال نه از بقايي و نه از بازماندگانش، چنين اجازه اي به آنها نرسيده است،از انتشار مصاحبه خودداري كرده اند.

س: يكسري افراد هم كه مصاحبه كرده اند، قيد كردند كه ده سال يا پنج سال آينده، و يا دو سال بعد از مرگ ما،مصاحبه را منتشر كنيد. به هر حال اين احتمال هست كه مثل اسناد پنهان سيا يك بخش هايي را نگه دارند. چون مشهور است كه يك كتاب سيا هم

ص: 311

سيد ضياء نوشته و در سوئيس به امانت گذاشته تحت عنوان خاطرات كودتا كه هنوز از صندوق اسرار آن ديار بيرون نيامده است.

ج: بله، احتمال زياد وجود دارد كه همين طور باشد. ولي در هر صورت از مجموعه نوشته هاي،اين آقاي حبيب الله لاجوردي كه اين مصاحبه را انجام داده، چنين برمي آيد كه شخص بسيار بااطلاعي است و محقّق بي طرفي است.

س: شخصاً شايد، اما بعيد است مستقل باشد. يعني استقلال عمل براي آدمهايي كه در آمريكا استاد دانشگاه هستند، حدودي دارد.

ج: دربارة وضع دانشمندان در آمريكا بايد تأمل كرد. ما آمريكا را بايد همان طوري كه هست بشناسيم. اينطوري نيست كه همة اينها عامل «سيا» باشند و «سيا» به آنها دستور بدهد. ما مي بينيم كه بسياري از نوشته ها و تحقيقات آنان شديداً به زيان سياست آمريكا و افشاگرانه است. اينها غير از جاسوساني مثل خانم لمبتون و زاينر هستند كه جيره خوار مستقيم سيا و (ام. آي _ 6)MI6 باشند.

س: به هر حال در دانشگاه كار مي كنند و احتمال دارد توسط استاد يا رئيس دانشگاه يا رئيس بخش مثلاً ايرانشناسي كنترلي روي آنها اعمال شود.

ج: نمي دانم. همان طور كه گفتم بايد با واقعيت زندگي فرهنگي در آمريكا دقيقاً آشنا بود تا بتوان در اين باره داوري كرد.

س: من منظورم شخص لاجوردي نيست. كلاً به اين حركت اشاره دارم. به اين روش غرب.

ج: من مي گويم بهتر است در جريان داوري و اظهارنظر در اين گونه مسايل، راه را بر احتمالات نبنديم. چون بايستي واقعاً اطلاع داشت و بحث كرد. زيرا اگر دقت كافي تا حد وسواس در داوري نداشته باشيم، ممكن است اتهاماتي مطرح شود كه خيلي سنگين است.

س: تا به حال با هزار و صد و پانزده نفر- البته فقط تا سال 65 – مصاحبه شده است و از اين همه مصاحبه،تا به حال فقط پنج يا شش مصاحبه منتشر شده است!

ج: همان مصاحبه كنندگان نخواستند. حتماً گذاشتند بعد از مرگشان، مثلاً بعد از ده سال.

س: ولي اين كار بودجه زيادي مي خواهد و امكانات فراواني، چون اينها براي مصاحبه به هر جا كه خواستند رفتند، به انگليس، آلمان و... البته نمي دانم به اينجا هم آمدند يا نه ولي به هر حال معلوم است كه بودجه زيادي براي اين كارها در اختيار دارند

ص: 312

و بعيد است كه پولش را خودشان بدهند، مثلاً يكي از همين دانشگاه هاي آمريكا، به احسان يار شاطر براي فراهم كردن يك دائرة المعارف ايرانيكا، 35 ميليون دلار پول داده است. آنها اين كارها را كه براي خدا نمي كنند!

ج: نه، به خاطر خدا نيست. ببينيد! آنها كه اين كارها را مي كنند، مؤسسات علمي در آنجا هستند كه اعتبارات زيادي دارند. آمريكا كشور ثروتمندي است و همه دنيا را مي چاپد، مؤسسات علمي دنيا هم از اين امكانات آمريكا براي تحقيقات بهره مي برند. البته در مجموع، سياست آمريكا، وزارت خارجه و «سيا» از اين كارها استفاده مي كنند ولي اين طور نيست كه همه جا دنبال كار باشند كه اينرا بنويس و آنرا ننويس. براي همين، خيلي مايلم كه اگر اين دائره المعارف ايرانيكا به ايران آمده آن را ببينم مسلمآً چيز بسيار جالبي خواهد بود.

س: آمده، هشت جلدش آمده و امكان دسترسي به آن هم وجود دارد.

ج: هشت جلدش آمده!؟ حتماً به انگليسي است؟ نمي خواهيد ترجمه اش كنيد؟

س: خودشان گفتند كه ترجمه مي كنند، چون متن اصلي آن فارسي است و اساتيدي در داخل و خارج مقاله مي نويسند و بعد متن فارسي فرستاده شده به طور يكنواخت به انگليسي ترجمه مي شود.

ج: خيلي جالب است. خيلي مايلم آن را ببينم... به هر حال بگذريم.

س: بله، بگذريم و برويم بر سر همان بحث بقايي. چرا با وجود داشتن يك سري نيرو، حزب زحمتكشان، بعد از بقايي نتوانست پا بگيرد؟

ج: نيروي زيادي نداشتند. بت سازان ملكي تبليغات زيادي راه مي اندازند. نيروهاي آنها چه كساني بودند؟ يك عده طرفداران ملكي بودند كه خودشان ادعا مي كنند كه بعداً نيروي سوم را تشكيل داده اند و همه در آن جهت قرار گرفتند.

س: نه، من بعد از همان سال 43 و يا دوران انقلاب را مي گويم.

ج: آن وقت هم بقايي نيرويي نداشت. چه كسي بيايد دنبال بقايي؟ بعد از انقلاب، آنها روي هواداران بدون ارتباط سازماني مخالفين نظام جمهوري اسلامي از يك سو و پشتيباني امپرياليسم آمريكا دشمن شمارة يكم جمهوري اسلامي، حساب مي كردند. روي بازماندگان رژيم شاه و ناراضيان در حال افزايش وگرنه كسي به دنبال بقايي نبود. اين بازماندگان در انتظار آنند كه آمريكا از چه كسي و يا چه گروهي پشتيباني مي كند تا همه به دنبالش راه بيفتند. بعد از 28 مرداد هم بقايي همان طور كه ريچارد كاتم نوشته، به عنوان يك رجال

ص: 313

سياسي فراموش شده بود. مانند حائري زاده، ملكي و ديگران.

س: يعني بقايي بعد از سال 1340 تمام شده بود و حرف و پيام و توان ديگري نداشت؟

ج: واقعيّت اين است كه او پس از 28 مرداد تمام شده بود. فراموش شدن خليل ملكي را هم كه از زبان «بزرگ بت سازش»، همايون كاتوزيان قبلاً يادآور شدم كه گفته است:

خليل ملكي در جامعه كنوني ايران، به كلي فراموش شده است.

بقايي پس از 28 مرداد، و اگر دقيق تر بگويم، پس از سي تير 1331،در ميان مردم حذف شد و تنها در زد و بندهاي بالايي ها، گاهي سرو كله او هم پيدا مي شد. به همين خاطر هم در مصاحبه خود دربارة اين دورة پس از سال 42 تا زمان انقلاب، چيزي نمي گويد. تنها نزديك پيروزي انقلاب كه شاه به بيچارگي افتاده بود افرادي را كه فكر مي كرد ممكن است به او كمك كنند، مثل دكتر اميني،عبدالله انتظام و مظفر بقايي را براي مشورت دعوت مي كرد.

س: بقايي زينت بود يا مشاوري مثل سيدضياء، كه مشاور روزهاي چهارشنبه شاه بود و تا زمان مرگ يعني دهة چهل، به اين كار ادامه مي داد، بعد از سال 48 هم كه مرد.

ج: بقايي از سيد ضياء خيلي پائين تر بود. چون سيدضياء هر چه كه باشد مورد اطمينان انگليس بود. مثل اسدالله علم كه تكليفش معلوم بود و رابط مستقيم شاه با انگليس بود. ولي آمريكائي ها عواملي به مراتب مهمتر از بقايي در اختيار داشتند. آنها با چند ده هزار مستشار نظامي و غيرنظامي و ارتباط مستقيم با خود شاه، نيازي به خرده پاهايي مانند بقايي نداشتند. بقايي پس از انقلاب كه بيشتر عمال آمريكا فراري شدند، مورد توجه مجدد قرار گرفت.

س: البته سيدضياء، خودش هم انكار نمي كند. او به نوعي افتخار مي كرد كه با دستگاه جاسوسي انگليسي مرتبط بود.

ج: بله، او رابط مستقيم بود. به اين ترتيب به عنوان مشاور مي توانست كار بكند و خودش هم بيشتر از حد مشاور چيزي نمي خواست و توقعي هم نداشت، نمي خواست نخست وزير بشود، تنها مأموريتش اين بوده كه سياست انگلستان را به شاه بگويد و نظرات و تصميمات او را به انگليسي ها گزارش كند. شايد خود انگليسي ها هم سيد ضياء را نه به عنوان پيام آ ور و رابط معمولي، بلكه به عنوان مشاور به حساب مي آوردند و همان طور كه ديديم توصيه او را دربارة گرفتن تعهد كتبي قوام السلطنه پذيرفتند. اما بقايي تا پايان عمر،خواب نخست وزيري مي ديد و به همين جهت بود كه از رقبايش كه قدرتي داشتند تو سري مي خورد. بقايي يك

ص: 314

جاه طلب بود.

اينكه در سال هاي 39 تا 43 جبهه ملّي توانست حركتي به وجود بياورد تا حد بسيار زيادي پيامد كوشش و ابتكار رهبرانش نبود، بلكه نام و گذشتة اين جبهه و ارتباطش با دكتر مصدّق، كه هنوز زنده بود، عامل تعيين كننده اين حركت بود. پس از 43 هم جبهه ملّي فراموش مي شود و در آستانه انقلاب هم جبهه ملّي نتوانست حركتي به وجود بياورد

س: بقايي هيچ جاذبه اي نداشت، به لحاظ فكري هم حرفي براي گفتن نداشت؟

ج: اصلاً چيزي نمي توانست بگويد. چه مي توانست بگويد؟ چه پيشنهادي بكند؟ بقايي داراي شخصيت سياسي مردم پسندي نبود كه بتواند مردم و يا قشري از روشنفكران و كارگران را گرد هم جمع كند. حتي نتوانست روزنامه شاهد را منتشر كند، چون امتياز شاهد مال زهري بود كه هم درگذشته بود. ولي در هر حال، بقايي به كمك آيت و فرزندان آيت الله كاشاني كه زير چتر پدرشان، كه در جمهوري اسلامي براي به فراموش سپردن دكتر مصدّق علم شده بود امكانات قابل توجهي داشتند و به جاهايي هم رسيده بودند، مي توانست روزنامه اي را منشتر كند. تا حد بسيار محدودي امكان اين را داشت. رهبران جبهه ملّي به خاطر آن كه چهرة سالم خودشان را حفظ كرده بودند، خيانت نكرده و با كودتاچيان سازش نكرده بودند وقتي كه امكان آن فراهم شد توانستند با همان گذشته سالم و نام خوب، دانشجويان را تجهيز بكنند.

س: اگر موافق باشيد بعد از صحبت هاي مفصل دربارة بقايي، به خليل ملكي بپردازيم در ادامه به دوران آشنايي او با دكتر اراني در آلمان و گروه 53 نفر و جريان شكل گيري اين گروه بپردازيم.

ج: در اين باره كاتوزيان مطالب زيادي را گفته كه من تنها آنچه را كه در خاطر دارم نقل مي كنم. بله خليل ملكي از جمله دانشجويان اعزامي دولت ايران به آلمان بود كه در رشته شيمي تحصيل مي كرد و در همانجا بود كه با دكتر اراني آشنا شد و تمايلات كمونيستي پيدا كرد و بعد به همين خاطر او را قبل از آنكه تحصيلات خود را تمام كند به ايران برگرداندند. او به ايران آمد و در اينجا معلم دبيرستان شد و با اراني تماس پيدا كرد و به گروه كساني پيوست كه با اراني همكاري مي كردند. از همين گروه، بعدها 53 نفر سربرآورد. البته گروه اراني 53 نفر نبودند. بعضي ها كه در ارتباط با جريان هاي ديگري گرفتار شده بودند به گروه اراني اضافه شده و 53 نفر را به وجود آوردند. مثل دكتر رادمنش كه در ارتباط با جريان

ص: 315

ديگري به نام جريان رشتي ها در همان دوران گرفتار شد و حزب كمونيست قديم و اينها هم به گروه اضافه شده و شدند گروه 53 نفر.

س: اخيراً كتابي به نام 53 نفر، نوشته باقر مؤمني به چاپ رسيده كه البته به اسم مستعار حسين فرزانه منتشر شده است.

ج: من آن كتاب را ديدم. اثر باقر مؤمني نيست.

س: چرا، گويا خود مؤمني آن را تنظيم كرده و اسم مستعار بر آن گذاشته است.

ج: اسم مستعار امر ديگري است. اما درباره آنچه كه نويسنده نوشته، فقط اسنادي كه از دادگستري در كتاب آمده اسناد جالبي هستند اما همه اثر ضدكامبخش است.

س: چرا؟ باقر مؤمني باكامبخش و جريان او چه مشكلي داشته است؟

ج: او به بيماري دشمني با كامبخش و كيانوري مبتلاست. گويا اسم بيماري او «شيزوفرني» است!

س: باقر مؤمني؟ او كه سن و سالش قد نمي دهد! در حزب هم كه موقعيتي نداشت، چرا ضد باشد؟

ج: بله، شديداً ضد است.

س: به هر حال، او تأكيد كرد كه اينها كه دستگير شدند همگي كمونيست نبودند. ارتباط هايي داشتند. به عنوان آدمهاي تئوريسين و يا آدمهاي فكري مطرح نبودند. البته بزرگ علوي هم همين تحليل را دارد.

ج: مسائلي كه باقر مؤمني نوشته، تقريباً همان مطالب انورخامه اي است.چيزي كه در اين كتاب هست و در نوشته هاي ديگر نيست يكي همان اعترافات و بعضي چيزهاي ديگر مثل ادعانامه دادستان و دفاعيات دكتر اراني است و موضوع ديگر فرضيه اي است كه او مطرح كرده و برحسب آن نظر مي دهد كه احتمالاً كامبخش با موافقت مقامات شوروي، آن اعترافات را بيان كرده است. بعد از اين كه گروه اراني گرفتار شدند، ملكي در زندان جزء افرادي بوده كه خيلي محكم و قرص در مقابل پليس ايستاده و هيچ گونه ضعفي از خود در زندان نشان نداد. البته ضياء الموتي كه جزء همين ها بود، ادعا كرده است كه ملكي يك دفعه زده تو گوش اراني! ولي ملكي در خاطراتش اين را تكذيب كرده است. او گفته است كه اين يك دروغ بيشرمانه بيشتر نيست چرا كه او به اراني احترام بسيار مي گذاشته است.

در زندان دو جريان وجود داشت، يك جريان،كمونيست هاي قديمي مثل اردشير، روستا و

ص: 316

پيشه وري بودند كه بينشان اختلاف زياد بود ولي هر سه نفر هوادار پروپا قرص اتحاد شوروي بودند و يك جريان ديگر متشكل از سه نفر، يوسف افتخاري، علي اميد و يك نفر ديگر كه هر سه از كارگران شركت نفت بودند و اولين اعتصاب كارگران نفت را راه انداخته بودند. يوسف افتخاري در دانشكده «كوتف»(1) درمسكو تحصيل كرده بود. بين اين دو جريان، اختلاف فوق العاده خصمانه و شديدي وجود داشت.

س: ريشه اختلاف چه بود؟ واقعاً اختلاف تئوريك و ايدئولوژيكي بود؟ سياسي بود؟ يا تشكيلاتي و شخصي؟

ج: اردشير و روستا، يوسف افتخاري و يارانش را به داشتن تمايلات تروتسكيستي و ضدشوروي بودن متهم مي كردند ولي ديگران كه در زندان بودند، همه به اتحاد شوروي و نظم موجود در آن كشور كه استالين در رأس آن قرار داشت، شديداً معتقد بودند. در ميان همين كمونيست هاي قديمي، فردي به نام داداش تقي زاده بود كه اهل مراغه بود او هم در شوروي تحصيل كرده بود و ملكي از او خيلي، خيلي تعريف مي كند.

داداش تقي زاده جزء آنهايي است كه در آذربايجان اعدام شد. من هم در كنگره اول حزب او را ديده بودم. واقعا انسان والائي بود و تعريف ملكي در حق او كاملاً درست است. ملكي در خاطراتش از يوسف افتخاري و علي اميد، به دليل اين كه رفتارشان با زندانيان عادي خيلي رفتار توده اي و واقعاً انساني بود، خيلي تجليل مي كند. حتي يك جا مي گويد: اگر جاي مقايسه باشد، بين اين 53 نفر از خود اراني اگر بگذريم «يوسف افتخاري» و «علي اميد» به همه ديگران رجحان داشتند.

انورخامه اي هم عين همين مسائل را مي گويد. منتهي به شكل ديگر. او مي گويد كه اينها تمايلات تروتسكيستي داشتند و حتي ادعا مي كند كه اگر دكتر اراني زنده مانده بود، تروتسكيست مي شد. البته اين ادعاي خامه اي بي ربط است. چون دكتر اراني، شخصاً با كمينترن ارتباط داشته است. البته اين يك ادعا است. هر كس مي تواند دربارة كساني كه زنده نيستند ادعائي بكند و خامه اي در اين زمينه استاد بي همتائي است.

در درگيريهائي كه در زندان ميان زندانيان و مأموران زندان رخ مي داد _ به طوري كه ملكي نوشته است _ ديگران و به ويژه اسكندري هارت و پورت مي كردند ولي به محض

ص: 317

اينكه مسئله درگيري مي شد فقط ملكي مي ماند و يكي دو نفر ديگر و ديگران خود را به خطر نمي انداختند.

ملكي چندبار اين مسئله را مطرح مي كند او درباره يك يك اينها مطالبي نوشته، مثل ايرج اسكندري، يزدي و… از جمله درباره وضع غذا خوردنشان، كه از خانه برايشان غذاي خوب مي فرستادند و خودشان تنهائي مي خوردند. درباره طبري مطالبي نوشته است كه ديگران هم تأئيد كرده اند. ملكي در زندان تحت تأثير همين برخوردها به اين نتيجه مي رسد كه پس از آزادي با اين افراد همكاري نمي كند. عين نوشته او در خاطراتش چنين است:

... مشاهدات مذكور و يك سلسله آزمايش هاي تلخ ديگري كه شايد در اين خاطرات به بعضي از آنها اشاره كنم مرا در اين تخيلات مصمم ساخت و تصميم خود را همان وقت در حضور همه اعلام كردم و كه در صورتي كه در آينده همين 53 نفر، هسته رهبري جرياني را در دست بگيرند،من در آن جريان شركت نخواهم كرد...(1)

اين مطلب را در چاپ بعدي كتاب هم تكرار مي كند و چيزي هم بر آن مي افزايد حادثه كوچكي برايش پيش مي آيد و مي گويد:

اين حادثه كه نسبت به حوادث تلخ گذشته، كوچك و بي اهميت بود، معذلك بعد از آن مقدمات در من تأثير زياد مي گذارد و مرا در تصميم عدم همكاري با سازماني در خارج از زندان كه هسته رهبري كننده اش همين گروه 53 نفر باشند، سخت تر و مصمم تر ساخت.

بنابراين مي بينيم كه آن تصميم اوليه، يك تصميم عجولانه و احساسي نبوده كه يكدفعه گرفته باشد. بعداً هم روي آن ايستاد و به همه هم اعلام كرد كه من نخواهم بود. بر همين اساس، پس از اينكه ديگران از زندان آزاد شدند او هم از تبعيدگاهش برگشت _ چرا كه مدت محكوميت و دوران تبعيدش، چهار سال بود _ بعد از اينكه در ده مهر 1320، حزب توده ايران تشكيل شد، حاضر نشد به عضويت حزب توده دربيايد. او ادعا مي كند كه نوشين وبعضي از امثال او، خيلي به او اصرار كردند كه ما براي اصلاح حزب به وجود تو احتياج داريم و وجود تو خيلي لازم است و حتماً بايد بيايي و به خاطر همين اصرارها بوده است كه او به رغم عهدي كه كرده بود در كنگرة اول حزب، عضويت حزب توده را مي پذيرد. ولي انورخامه اي _ البته مسلماً به اين دليل كه طبري به عنوان عضو كميته مركزي برگزيده شد و به او اعتنايي

ص: 318

نكرده بودند _ از عضويت حزب، سرباز زد.

بعضي از اين گروه 53 نفر اصلاً به حزب نيامدند و بعد از آزادي به دنبال زندگي خود رفتند. مثل لاله كه رفت عقب صرافي و بعد هم بانك درست كرد. چند تا سجادي هم بودند كه پزشك بودند و فقط اولين تماس آزمايشي با آنها گرفته شده بود تاببينند چه وضعي دارند. آنها هم دنبال زندگي حرفه اي خودشان رفتند. چند نفر را هم مصطفي فاتح براي تشكيل حزب همرهان (سوسياليست) وابسته به شركت نفت كه عباس نراقي همه جزوشان بود، قر زد و برد. به هر حال عده اي كه از گروه 53 نفر به حزب آمدند تعداد كمي بودند.

به اين ترتيب، استنباط ملكي به نظر من صادقانه نيست. واقعيت اين است كه ملكي وقتي ديد كه حزب نمو كرده و در انتخابات هم هشت نماينده به مجلس فرستاده، در فاصله انتخابات و كنگره اول به حزب پيوست. البته ديگران هم ميل داشتند ملكي هم بيايد و تفرقه نباشد.

دركنگره اول انتظار داشت كه به عضويت كميته مركزي انتخاب بشود،ولي نشد. در اين باره در خاطراتش نوشته كه در آنجا دسته بندي و حقه بازي بود، عين نوشته او چنين است:

_ باري، در نتيجه بند و بست هاي پشت پرده و ديگر توطئه هاي آب زيركاه كه روح ما از آن نوع كارهاي غيراجتماعي، بي خبر و بيزار بود، و همچنين در نتيجه جملات مستقيم و ايجاد محيط تشنج و عصبانيت، دكتر فريدون كشاورز توانست يك رأي بيشتر از من بياورد...

همان طور كه در اين نوشته ديده مي شود، ملكي تمام صفات منفي را دربارة دكتر كشاورز، مثل دسته بندي،دادن وعده به افراد براي اين كه به او رأي بدهند و... را به كار مي برند تا توجيه كنند كه چرا يك رأي بيشتر آورده است.

اين اولين ضربه اي بود كه ملكي نسبت به شخصيت خود احساس كرد. چون او انتظار داشت كه نه تنها در كميته مركزي انتخاب شود بلكه در مقام بالاتر، مثلاً جزو هيئت دبيران يا عضو هيئت رئيسه كميته مركزي، قرار بگيرد. او خودش را خيلي بالاتر از بقيه مي دانست و تنها براي اردشير آوانسيان احترام زيادي قائل بود.

زندگي مادي ملكي، برخلاف آنچه كه بزرگ بت ساز «همايون كاتوزيان» ادعا كرده است، نه تنها متوسط نبود، بلكه خوب بود و حقوق معلمي اش تنها پول توجيبي او بود. يكي از برادرانش داروخانه داشت و درآمد خيلي خوبي داشت و زندگي او را تأمين مي كرد.

س: خانواده اش، به ويژه دو برادرش، وضع خوبي داشتند.

ص: 319

ج: ملكي، در ماههاي اول، پيش از آنكه اردشير «شترمآب» بشود. تنها براي او احترام و ارزش قائل بود. به نوشين همه احترام مي گذاشت. بيشتر به اين دليل كه او از قبل هنرمند با ارزشي بود كه به حزب روي آورده بود. نوشين هم براي ملكي احترام قائل بود.

انتخاب نشدن به عضويت كميته مركزي، اولين ضربه اي بود كه به ملكي وارد آمد. او به عنوان عضو كميسيون تفتيش كل حزب انتخاب شد. چون رهبري حزب از دو مقام، يكي كميته مركزي و يكي كميسيون تفتيش كل تشكيل مي شد. البته كميسيون تفتيش كل در آن زمان، در حقيقت چرخ پنجم درشكه بود و تنها وظيفه اش تفتيش امور مالي و رسيدگي به شكايات بود. ولي واقعيت اين است كه اين ارگان، جائي بود كه براي عده اي اسم و رسم و مقامي در حزب ترتيب داده شود. اعضاي كميسيون تفتيش هم عبارت بودند از نوشين، ملكي، دكتر جودت، احمد قاسمي، ضياء الموتي، كيانوري، دكتر يزدي،مهندس علي علوي و رضا روستا. اعضاي كميته مركزي هم 11 نفر بودند كه عبارت بودند از: اردشير آوانسيان، ايرج اسكندري، دكتر رضا رادمنش، دكتر محمد بهرامي، نورالدين الموتي، احسان طبري، عبدالصمد كامبخش، علي اميرخيزي، محمود بقراطي، دكتر فريدون كشاورز و محمد پروين گنابادي.

اردشير، در آغاز چپ روي مي كرد و با حزب توده كه آن را يك حزب دموكرات مي دانست موافقتي نداشت. معتقد بود كه بايد حزب كمونيست ايران را دوباره زنده كرد. اما اين نظرش پيش نرفت و از سوي مقامات شوروي به او گفتند كه با معتبر بودن قانون 1310 كه هرگونه فعاليت كمونيستي را جرم مي شناخت و 10 سال حبس برايش پيش بيني كرده بود و با توجه به تمايلات شديد مذهبي در مردم ايران، بهتر است يك حزب دموكراتيك چپ كه نيروهاي ملي غيركمونيست را هم دربر بگيرد، به جاي حزب كمونيست فعاليت كند.

س: اين نتيجه فشار انگليس بود يا موقعيت ايران؟ بعضي ها مي گويند كه فشار انگليسي ها بود كه به شوروي هم گفته بودند چيزي به عنوان كمونيست ها نبايد فعاليت داشته باشد بعضي هم مي گويند شورويها جوّ مذهبي ايران را در نظر گرفته بودند.

ج: اين نظر شورويها بود. اميرخسروي خيلي اصرار دارد كه فكر تشكيل حزب توده به جاي حزب كمونيست، ابتكار ايرج اسكندري بوده است. انورخامه اي مي گويد كه اين توصيه شوروي هاست و حتي رستم علي اوف، كه دبير اول سفارت شوروي بود در جلسه تأسيس حزب هم شركت كرده است. البته ديگران اين ادعاي خامه اي را رد مي كنند و معلوم نيست

ص: 320

كه ريشه اين ادعا از كجاست؟

س: مي گويد كه رستم علي اوف حضور داشت ولي ساكت بود.

ج: بله، ساكت بود و حرف نمي زد. حالا اين درست است يا نه، من نمي دانم. من در خاطراتم گفتم كه بعضي ها چنين مطلبي را گفته اند. در آن زمان من سرباز بودم و هنوز عضو حزب نشده بودم و بعداً هم اين را از كسي نشنيدم. طبري هم چيزي نگفته است. چنين ادعايي را خامه اي مطرح مي كند كه در آن زمان هنوز هيچ رابطه اي با مؤسسين حزب نداشت.

بعد هم مخالفين حزب اين ادعا را علم كردند و گفتند كه حزب توده ايران، ساخته و پرداخته شوروي هاست.

تنها تعجب من اين است كه اميرخسروي با وجود آنهمه تلاش براي نشان دادن اينكه فكر تشكيل حزب توده از اسكندري بوده و باز با توجه به اينكه كتاب خامه اي همه در زمان گفتگوي او با اسكندري، منتشر شده بود، چرا در اين باره از اسكندري پرسشي نكرده است؟ شايد هم پرسيده و جواب ايرج را چاپ نكرده. به هر حال اميرخسروي شمشير مي كشد كه اسكندري گفته كه نام حزب بايد «توده» باشد و بعد هم شوروي ها، آن را تأئيد كردند. به هرحال، اردشير تصميم مي گيرد كه يك جريان كمونيستي در كنار حزب توده ولي به طور مخفي، به وجود آورد و افراد اين گروه در حزب توده غيركمونيست، كه عناصر غيركمونيست هم وارد آن مي شوند، شركت كنند و سعي كنند به مقامات رهبري حزب دست يابند.

چند نفري از روشنفكران، از جمله نوشين، احمد قاسمي و كيانوري و چند نفر ديگر هم شركت مي كردند و نشريه اي هم به صورت مخفي درباره اصول مرام كمونيستي چاپ مي كردند.

س: گويا خليل ملكي هم در اين جلسات شركت داشت و عضو فعال بود؟

ج: اين جلسات پيش از اين بود كه ملكي به عضويت حزب درآيد، وقتي هم عضو حزب شد، اين جريان با اشاره شوروي ها، تعطيل شده بود. ظاهراً مثل اينكه اسكندري متوجه جريان مي شود و به مقامات شوروي مي گويد و آنها هم به اردشير تذكر مي دهند كه جريان را تعطيل كند.

س: بله، چون شوروي ها، به شدت از جريانات موازي جلوگيري مي كردند.

ج: بله، اما درباره اصلاحات در رهبري حزب، كه خليل ملكي در خاطرات خود تأكيد زيادي بر آن دارد، بايد اين واقعيت را بگويم كه اسكندري در آغاز كار، چند نفر از

ص: 321

شخصيت هاي مسئله دار را به عنوان «عناصر ملّي» وارد رهبري حزب كرده بود. از جمله عباس اسكندري، محمد يزدي برادر دكتر يزدي و دو سه نفر از اين قبيل افراد كه هيچگونه وجهه ملّي و اجتماعي نداشتند. تنها سليمان محسن اسكندري (سليمان ميرزا)، شخصيت خوشنام و باسابقه اي بود كه در ميان عده اي از مردم، حتي بازاريان، محبوبيت داشت. شماري از قديمي ها، مانند اردشير آوانسيان و روشنفكراني كه تازه وارد حزب شده بودند، با اينگونه افراد جداً مخالف بودند. خليل ملكي هم يكي از سرسخت ترين مخالفين اين گونه افراد، حتي مخالف دكتر يزدي بود. اسكندري نزد دكتر مصدّق هم رفت و از او هم دعوت كرده بود ولي دكتر مصدّق قبول نكرد.

سياست مصدق اين بود كه با توجه به وجهه اي كه در ميان مردم داشت، خود را در هيچ حزب و سازماني، زنداني نكند. تا آخر هم بر همين تصميم باقي ماند.

به هر حال با فشار مخالفين، اينگونه افراد در كنفرانس اول حزب، كنار گذاشته شدند. مسئله ديگري كه در آغاز تشكيل حزب مطرح شد، مسئله پيشه وري بود.

اردشير و پيشه وري، دشمن خوني يكديگر بودند و اردشير به هيچ وجه نمي خواست كه پيشه وري وارد حزب شود. پيشه وري جزو مؤسسين حزب هم بود. يعني در جلسه مؤسسين حزب شركت كرده بود.

ايرج اسكندري مي گويد كه مرامنامه حزب را من و پيشه وري با هم تنظيم كرديم ولي بعد تحت فشار اردشير آوانسيان و روستا، پيشه وري را از رهبري حزب كنار مي گذارند و او هم قهر مي كند و مي رود. حتي بعدها در كنگره حزب هم، پيشه وري به عنوان نماينده اول تبريز انتخاب شد اما اعتبار نامه اش به دليل فشار اين دو نفر، تصويب نشد.

س: عده اي مي گويند كه به همين دليل به آن طرف رفته.

ج: به نظر من اين جريان با موضوع تشكيل فرقه دموكرات آذربايجان ارتباطي ندارد، ولي بدون ترديد موضع گيري خصمانه اش نسبت به حزب توده ايران از همين جا ريشه گرفت. اما خليل ملكي پس از پذيرش عضويت حزب، در بخش مطبوعات حزب نقش فعالي داشت و همانطور كه جلال آل احمد گفته به «نظريه پرداز» حزب توده ايران مبدل شد. درعين اينكه همان افرادي كه سوگند خورده بود با آنها همكاري نكند در رهبري حزب توده قرار داشتند. به ابتكار خليل ملكي در حزب يك جلسة بحث و انتقاد و يا پرسش و پاسخ ترتيب يافت كه افراد غيرحزبي آزادانه در آن شركت مي كردند و اگر انتقادات و يا پرسش هائي درباره سياست و

ص: 322

عملكرد حزب داشتند مطرح مي كردند و چند نفر از افراد جوان و فعال حزب و از آن جمله احمد قاسمي و كيانوري زيرنظر خليل ملكي به پرسش ها وانتقادها پاسخ مي دادند. اين جلسه به يك آب راه بسيار جالب براي جلب افراد تازه به عضويت حزب تبديل شد. بعضي از ميهمانان، در پايان جلسه درخواست عضويت را پر كرده و امضا مي كردند. در همين زمان نماينده شوروي «كافتارادزه» با پيشنهاد تشكيل شركت مختلط نفت ايران و شوروي، به ايران وارد شد. كمي پيش از آمدن كافتارادزه، وقتي كه «ساعد» نخست وزير بود، مخفيانه مقاوله نامه اي با آمريكائي ها براي واگذاري نفت شمال ايران امضاء كرده و يا در شرف امضاء آن بود و اين جريان فاش شد. دكتر رادمنش به نمايندگي از سوي فراكسيون حزب توده،در يك سخنراني اعلام كرده بود كه حزب توده ايران با دادن هرگونه امتياز نفت به كشورهاي خارجي مخالف است. پس از اين اظهارنظر رسمي، آمدن كافتارادزه و طرح پيشنهادي اتحاد شوروي، رهبري حزب را در وضع بسيار ناگواري قرار داد. بالاخره مصدق پيشنهاد خود را به مجلس برد. ايرج اسكندري، جريان را خيلي خوب چنين تعريف مي كند:

«قضيه آن است كه بعد از آمدن هيئت نمايندگي به رياست كافتارادزه براي موضوع نفت يك روز در منزل خودم بودم. تلفن كردند. رفتم پاي تلفن، ديدم دكتر مصدق است. گفت كه مي خواهد با من ديدن كند. گفتم: اختيار داريد، من خودم مي آيم خدمت تان. گفت: نه من مي خواهم خودم بيايم ديدن شما. گفتم: البته منزل خودتان است و من هيچ راضي به زحمت شما نيستم، ميل داريد امر بفرمائيد مي آيم منزل شما. من به او خيلي احترام مي كردم. او هميشه به من مي گفت: تو به منزلة پسر من هستي،يحيي ميرزا برادر من بود. تو پسر يحيي ميرزا هستي، اين مملكت وطن ما است، مال ما است مي بايد تو خدمت خودت را نسبت به آن بكني، از دست تو اگر كاري برمي آيد بايد انجام دهي. گفتم: بنده كه هر چه بفرمائيد حاضرم، چه كاري از من ساخته است؟ گفت: الآن وضعيت اين است كه شوروي ها آمده اند و نفت مي خواهند. امتياز مي خواهند. مردم، اصلاً از لغت امتياز بدشان مي آيد حق هم دارند. هر قدر هم بگوئيم شوروي ها نمي خواهند استعمار بكنند، نمي توانند قبول كنند. اين اسم امتياز بيخودي است و آن را بايد بردارند اگر اين ها نفت مي خواهند، خوب چرا نمي خواهند ما با آنها قرارداد فروش نفت ببنديم. ديگر چرا امتياز مي خواهند؟ امتياز را بيخود مي خواهند، ما حالا مي خواهيم امتيازات ديگر را لغو كنيم، تازه برويم و يك امتياز ديگر بدهيم به شوروي؟ گفتم: خوب! حالا نمي دانم منظور از اين صحبت ها چيست؟ گفت: من از تو مي خواهم رفته و به

ص: 323

اين ها بفهماني و بگوئي اگر موافق باشند من فردا در مجلس نطقي مي كنم و ضمن آن پيشنهاد خواهم داد كه امتياز نفت نباشد ولي قرارداد فروش نفت باشد.

گفتم: بنده ارتباطي ندارم،من كه مأمور سفارت شوروي نيستم. گفت: تو حالا برو به ايشان بگو چه كار داري؟ يعني مي خواست بگويد كه بله خودتي. خلاصه هر چه خواستم بگويم كه: آقا من ... آخر بنده نمي دانم اين مطلب را با چه كسي صحبت كنم. گفت برو با هر كسي كه دلت مي خواهد صحبت كن من منتظر جواب تو هستم. من فردا در منزل منتظر هستم. گفتم: بسيار خوب...

بعد كه رفت به سفارت شوروي تلفن كردم و گفتم: يك مطلب مهمي است كه من مي خواستم آمده و راجع به آن با شما درزي صحبت بكنم. گفتند: خيلي خوب بيائيد. رفتم آنجا قبلاً به علي اوف گفتم كه دكتر مصدق آمده با من صحبت كرده و مطلب راجع به او است. رفت به سفير گفت او هم آمد و گفت: چيه؟ گفتم: قضيه اين است كه ايشان آمده و همچون صحبتي مي كند. مي گويد... خلاصه همانطور كه گفته بود توضيح دادم و گفتم: مي گويد، با اين كه نفت به شوروي بفروشيم و يا قرارداد تجارتي منعقد كنيم مخالفتي نداريم و گفتند كه اگر شما موافق باشيد او در نظر دارد فردا پيشنهادي در اين زمينه به مجلس بدهد. عقيدة شما چيست؟ گفت بنشينيد و همين جا باشيد. من برمي گردم و او رفت. البته فهميدم كه مي خواهد از مسكو بپرسد. تقريباً نيم ساعت هم بيشتر طول كشيد كه برگشت و گفت: بگوئيد پيشنهادش را بكند: من خيلي خوشحال شدم...

بعد من فوراً آمدم و به منزل دكتر مصدق تلفن كردم خودش پاي تلفن بود گفت: چطور شد؟ گفتم: بنده بايد بيايم خدمتتان. گفت فوري بيا. من زود بلند شدم و رفتم منزل دكتر مصدّق توي اطاقش نشسته بود. بلند شد چفت در اتاق را از بالا بست و بعد گفت: خوب چي شد؛ گفتم: من رفتم و به من جواب دادند كه به شما بگويم كه شما پيشنهادتان را بكنيد. بلند شد و مرا بوسيد و گفت: نمي داني چه خدمت بزرگي به اين مملكت كردي و از اين حرف ها.

مصدق فردايش آن پيشنهاد سه ماده اي را در مجلس داد كه البته با حرفي كه به ما زده بود تطبيق نمي كرد. در آن اعطاي امتياز ممنوع شده و هيچ دولتي حق مذاكره راجع به آن نداشته... مثل اينكه صحبت فروش نفت هم بود.

من دربارة اين مذاكره با مصدق حرفي به رفقاي خودمان نزده بودم. رفقاي ما پس از اين پيشنهاد مصدق قدري به جنب و جوش درآمدند. بعد ديدم، وضع طوري است كه اگر ما با اين

ص: 324

پيشنهاد مخالفت نكنيم،در مجلس اين احتمال ممكن است به وجود آيد كه پيشنهاد مصدق به عنوان اينكه پيشنهاد حزب توده هم هست از طرف اكثريت رد شود...

اين جريان را مي بايستي در اينجا مي گفتم زيرا قبل از اينكه بعدها در روزنامة «مردم» از جرايد مطلبي عليه پيشنهاد مصدق درج شده بود.(1)

البته روشن نيست كه اگر اسكندري پيشنهاد دكتر مصدق را بطور دقيق و همه جانبه براي شوروي ها مطرح كرده است چرا آنها در آغاز با اين پيشنهاد موافقت كردند و پس از طرح و تصويب آن در مجلس شديداً با آن مخالفت كردند؟

در پي مخالفت شوروي ها با طرح تصويب شده در مجلس حملة مطبوعات حزب هم به دكتر مصدق آغاز شد گردانندة حملات در روزنامه و در جلسات بحث و انتقاد كه خيلي پرشور شده بود خليل ملكي بود كه به پاسخ دهندگان جوان خط مي داد و خودش سه مقالة مفصل عليه پيشنهاد دكتر مصدق در روزنامة «مردم» نوشت.

«سربت ساز» همايون كاتوزيان از نوشته هاي ملكي چند سطر زير را نقل كرده است:

ايمان قلبي ما اين است كه مقصود دولت شوروي نه كشورگشائي است و نه اينكه نفت هدف اصلي او است، بلكه هدف اصلي آن دولت مخالفت با سياست ضدشوروي است و چون اين عمل درعين حال استعمار است، با شعار مبارزه با هر گونه استعمار كشور ايران كاملاً موازي مي باشد.(2)

همانطور كه از اين نوشته برمي آيد، ملكي به طور همه جانبه از اتحاد شوروي دفاع مي كند. انورخامه اي مي نويسد:

نتيجه ديگر طرح فوق، يعني همان طرح دكتر مصدّق و تصويب آن، عصبانيت شديد رهبران حزب توده از دكتر مصدّق بود. و بعد از آن حمله به دكتر مصدّق آغاز شد و بيشتر اين حملات از جانب اصلاح طلباني چون قاسمي و ملكي صورت مي گرفت.

ملكي در مقالات متعددي چون: «توازن منفي»، «پس و پيش كردن عقربه ها ي ساعت» و به ويژه در مقاله «سرو ته يك كرباس»، دكتر مصدّق را به باد انتقاد گرفت و تا آنجا نوشت كه: «طرح آقاي دكتر مصدّق،مذاكرات را از محافل ايران و شوروي به محافلي منتقل مي كند كه

ص: 325

روزنامه تايمز منتشر كرده، يعني ميان سه كشور انگليس، آمريكا و شوروي تا مسئله را حل كنند.»

قاسمي نيز در مقاله «شيربرفي» و مقالات ديگري سخت به دكتر مصدّق مي تازد. در جلسات بحث و انتقادي كه ملكي گرداننده و خط دهنده اش بود و جمعي از جوانان آن موقع از جمله خود من با راهنمايي ملكي به انتقادات پاسخ مي داديم.

ملكي دقيقاً به ما خط مي داد كه در برابر پرسش هائي كه افراد مي كردند چه جور پاسخ بدهيم. بيشتر سؤالات درباره پيشنهاد شوروي درباره نفت بود. خوب، واقعيت هم اين است كه توضيحات ما تحت رهبري ملكي و مقالاتي كه ملكي و قاسمي مي نوشتند و اين كه پيشنهاد شوروي نسبت به قرارداد نفت جنوب به مراتب مناسب تر بود(حتي بعدها مظفر فيروز هم گفته بود كه پيشنهاد شوروي به مراتب از قرارداد شركت نفت مثبت تر بود) موجب شد كه در عده اي از روشنفكران تأثير مثبتي بگذارد،در همان دوران كه جلسات بحث و انتقاد برگزار مي شد شمار قابل ملاحظه اي از نيروهاي جديد، به حزب جلب شدند. به اين ترتيب ديده مي شود كه ملكي در اين دوران، مدافع سرسخت اتحاد شوروي بود و بطوري كه خامه اي نوشته، دفاع اوشديدتر و جدي تر از ديگران بوده است.

س: يعني حدود سال هاي 1322؟

ج: بله، در دورة چهاردهم مجلس، وقتي كه كافتارادزه به ايران آمد. موضع گيري سرسخت ملكي در دفاع از اتحاد شوروي ادامه پيدا مي كند تا مسئله آذربايجان حتي قبل از تشكيل فرقه دموكرات در آذربايجان، ملكي و جودت از طرف كميته مركزي براي سرو سامان دادن به تشكيلات حزبي در آذربايجان به آنجا فرستاده شدند.

س: من در روزنامه شرق نو سخنرانيهايش را ديدم.

ج: در آن موقع وضع حزب در آذربايجان به هيچ وجه رضايت بخش نبود، ارتش شوروي در آنجا بود و بيشتر افراد و افسران آن هم از آذربايجان شوروي بودند و سياست باقراف هم هدفش الحاق آذربايجان و ايران به آذربايجان شوروي بود. افرادي از كميته حزبي كه فرصت طلب و جاه طلب بودند مانند «بي ريا» به اين جريان ميدان مي دادند، نارضايتي زحمتكشان آذربايجان از فشار مالكين و سياست توهين آميز رضاخان نسبت به آذربايجان هم اين نارضايتي را شدت داده بود و زمينه را براي زياده روي هاي امثال بيريا آماده كرده بود، البته در ميان افراد مسئول در آذربايجان، افراد سالم و بافكر كم نبودند ولي در آن شرائط نقش اساسي را امثال «بيريا» ايفا مي كردند.

ص: 326

س: از بيريا اطلاعي داريد؟

ج: از وضع او خبري ندارم، او در آذربايجان مسئول اتحاديه كارگران بود و برو بيائي براي خود درست كرده بود. انسان خيلي بي ارزشي بود. آنچه خليل ملكي درخاطراتش دربارة او نوشته درست است.

پس از سقوط فرقه و مهاجرت به شوروي او را از هرگونه مسئوليتي بركنار كردند و شنيدم كه براي پول درآوردن فال گيري مي كرد و دعا مي نوشت. در شوروي از اين كارها مي كرد. حالا اگر مقالاتي مي نويسد نمي دانم.

س: الآن نه، ولي اوائل انقلاب مقاله و جزوه مي نوشت.

ج: من اطلاعي ندارم در هر صورت آن بيريا در شوروي ماند و نيامد به ايران كه جزوه بنويسد.

س: سال 57 و 58 نيامد به ايران؟

ج: من يادم نيست. در هر حال در آن زمان اين وضع پيش آمد كه ملكي پس از مشاهده اين وضع به عنوان مسئول در جهت محدود كردن اقدامات بي رويه امثال «بيريا» تصميمات درستي گرفت. مثلاً در خاطراتش نوشته است كه در اطاق «بيريا» چهار تا عكس «استالين» نصب كرده بودند، ملكي دستور مي دهد كه تنها يكي از آنها را باقي گذارند و پهلوي آن هم يك عكس از دكتر اراني آويزان كنند. اين كارهاي ملكي در جهت درست و دادن چهرة ملي به حزب در آنجا بود و نمي شود به آن ايراد گرفت ولي نتيجة اقدامات او اين مي شود كه «بيريا» در نزد مقامات شوروي او را به داشتن تمايلات ضدشوروي متهم مي كنند.

س: خليل ملكي خودش آذري بود؟

ج: بله، خودش هم آذري بود و لهجه غليظ آذري داشت و به آذربايجان علاقه زياد داشت اين جريان تا آنجا كه به ياد دارم مصادف مي شود با مقدمات تشكيل فرقه دموكرات آذربايجان. نكته دوم كه در شيوه عمل ملكي قابل توجه است، اينكه ملكي با اين اطمينان در كابينه قوام شركت كرد كه شركت نمايندگان حزب توده، موقتي نيست، بلكه ادامه خواهد يافت و موقعيت حزب، روز به روز بهتر خواهد شد و خواهد توانست در تمام كشور موقعيت خود را تثبيت كند. آنها نمي دانستند كه اين مسئله، يك سياست بازي پشت پرده قوام است. قبلاً هم گفتم كه دعوت نمايندگان حزب توده به شركت در دولت، پس از تشكيل حزب دموكرات ايران، يك بازي ماهرانه و مكارانه بود كه قوام انجام داد اما وزيران حزبي و خليل

ص: 327

ملكي اينطور فكر مي كردند كه اين جريان، جرياني است كه برگشت ندارد و به حاكميت حزب منجر خواهد شد. حتي يك جمله از دكتر يزدي نقل مي شود كه مثال معروف شتر و چادر است، او گفته كه شركت در دولت قوام، وارد كردن سر شتر در چادر است كه به تدريج منجر به ورود تمام بدن شتر مي شود و جايي براي بقيه ساكنان چادر باقي نمي گذارد. مي گويند كه قوام بعد از بركناري وزراي توده اي گفت: ما سر شتر را بريديم! به هر حال حساب هاي ملكي درست درنيامد.

نكته بااهميت سوم در ارتباط با موضع گيري خليل ملكي در ارتباط با فرقه دموكرات آذربايجان است.

ملكي در ارتباط با كارهاي مسئله دار حزب دموكرات، هيچ عصبانيتي نشان نمي داد. حزب دموكرات كج روي هاي زيادي داشت؛ مثلاً لباس نظاميان را تغيير داد و آن را با لباس متحدالشكل يا اونيفورم ارتش سرخ همانند كرد، نام افسران را عوض كرد سرگرد را به ماژور، ستوان را به ليتنانت، سروان را به كاپيتان، سرهنگ را به كلنل و سرتيپ را به ژنرال تغيير داد وبسياري كارهاي نادرست ديگر، خليل ملكي در مورد تمام اين جريان ها عصبانيتي نشان نداد و توجه به اين نكته براي بررسي موضع گيري ملكي و يارانش پس از شكست نهضت آذربايجان، داراي اهميت است. به هر حال، قوام، وزراي توده اي را بركنار كرد و مرحله دوم نقشه اش را كه آماده كردن شرايط براي سركوب نهضت آذربايجان بود به اجرا درآورد.

اسناد معتبر در دست است كه خود قوام جريان عشاير جنوب را راه انداخت و حتي همان وقت از زنجان به ذوالفقاري ها اسلحه مي داد و به آنها در مبارزه عليه فرقه، كمك مي كرد.

اين مطلب را خود ذوالفقاري در مصاحبه اي با دكتر فخرالدين عظيمي، عنوان كرده و گفته كه قوام در آن هنگام به ما كمك مي كرد. آن هم در شرايطي كه با آذربايجان قرارداد مي بست.(1)

دربارة نقش دو رويانة قوام در سال هاي اخير، در دو كتاب «بحران دموكراسي در ايران» نوشته دكتر فخرالدين عظيمي و «اتحاديه كارگري و خودكامگي در ايران» نوشته دكتر حبيب الله لاجوردي، اسناد بسيار جالب توجهي آورده شده است كه به نظر من براي آشنائي كساني كه اين كتاب را نخوانده اند، ذكر آنها داراي اهميت است.

ص: 328

در كتاب «بحران دموكراسي در ايران»، جريان قيام عشاير جنوب مورد بررسي قرار گرفته و در كتاب «اتحاديه هاي كارگري...» جريان اعتصاب عظيم كارگران نفت جنوب در 23 تير ماه 1325، در هر دو كتاب دربارة نقش ويژه مظفر فيروز توجه خاص شده است.

در كتاب «بحران دموكراسي در ايران» مطالب زير را مي خوانيم:

در مراحل نخستين زمامداري قوام كه به نظر مي آمد سپهر نيز همچون مظفر فيروز سرسختانه پشتيبان قوام است، «بولارد» چنين مي پنداشت كه آن دو نفر مانع همكاري بين دولت و سفارت انگليس هستند...(1)

... پس از تشكيل دولت ائتلافي، فعاليتهاي عشاير شدت يافت و در اوائل شهريور 1325 كنسول انگليس در اصفهان آگاه شد كه يك پيمان دفاعي بين سران ايلات قشقائي و بختياري عليه حزب توده به قصد تصرف شهرهاي اصفهان و شيراز منعقد شده است و رهبران مزبور از كنسول سؤال كرده بودند كه آيا سلاح در اختيار آنان قرار خواهد گرفت يا خير؟ دولت با آگاهي از اين تحولات، در شيراز حكومت نظامي اعلام كرد و فيروز، پس از ورود به اصفهان در اواسط شهريور، سران بختياري درگير در توطئه را توقيف كرد، ولي اعلام داشت كه براساس اعترافات به عمل آمده و ساير شواهد، «آلن ترات» كنسول انگليس در اهواز، در ماجرا دست داشته است.

ولي همانطور كه در اسناد ديگري فاش شده است، اين اقدام عشاير فارس با اشارة خود قوام و براي انجام نقشه اش در مورد كنار گذاشتن وزيران توده اي انجام گرفته بود.(2)

...سياستمداري كه از نزديك در تحولات سياسي آن دوره درگير بود، مدعي است كه حتي شورش قشقائيها با تأئيد حتمي قوام صورت گرفته است.(3)

به هر حال اين مطلب واقعيت دارد كه قوام با قشقائيها كه به حزب او پيوسته بودند روابط حسنه داشت.

و اما اعتصاب عظيم كارگران نفت جنوب و همكاري قوام با شركت نفت و نمايندگان سياسي بريتانيا براي سركوب نهضت كارگري خوزستان يكي از مهم ترين رويدادهاي مهم سال 1325 مي باشد. از اين رو به جا و سودمند خواهد بود كه كمي با تفصيل، اسنادي را كه

ص: 329

آقاي لاجوردي گرد آورده به اطلاع خواننده رسانده شود.

اين اعتصاب كه در 23 تير ماه 1325 آغاز شد، باتحريك شركت نفت و با نقشه سركوب جنبش كارگري تمام منابع نفت خيز و پالايشگاه آبادان بود. اكنون ببينيم اسناد چه مي گويند:

سفير آمريكا در تهران تنها چند روز پيش از درگيري خونين 23 تير گزارش داد نشانه ها حاكي از اين است كه انگليسيها نيروهاي خود را گرد مي آورند تا در لحظه مناسب ضربه سخت و در صورت امكان مرگباري بر حزب توده وارد آورند.(1)

در ضمن سرهنگ «آندروود» و دستيارش «چيكاك»، موفق شده بودند كه شيخ هاي عرب درون و پيرامون آبادان را وادارند تا «اتحاديه عرب» را مركب از پنج هزار مرد مسلح براي مبارزه با تحركات حزب توده سازماندهي كنند.

... به گزارش يكي از مقامات سفارت امريكا در تهران، سرهنگ آندروود با همكاري سرهنگ «ويلوني» كنسول انگلستان در خرمشهر، درصدد برآمد كه به دستاويز جشن گشايش دفتر مركزي اتحاديه عرب ولي در واقع به منظور از ميان برداشتن نفوذ حزب توده در آبادان، مردان مسلح عرب را در 24 تير به آبادان بياورد.

از آغاز بهار 1325 دولت مركزي آشكارا سياست سختگيري به حزب توده و اتحاديه كارگري جنبي آن را در پيش گرفته بود... بنابراين نخست وزير در حالي كه هنوز روابط دوستانه اي با شوراي مركزي و حزب توده در تهران داشت، موافقت كرد كه در آبادان نسبت به آنها سختگيري شود. هيئت وزيران به استاندار خوزستان اجازه داد كه به تشخيص خود، در هر بخشي از استان خوزستان حكومت نظامي اعلام كند و در تير ماه مصباح فاطمي با آمادگي براي پشتيباني از «شركت نفت» به اهواز بازگشت...(2)

... اعتصاب عمومي آبادان در ساعت 6 بامداد يكشنبه 26 تير 1325 آغاز گرديد. «ترات»، سركنسول انگلستان اقرار كرد كه اعتصاب، به طرز «شگفت انگيزي» خوب سازمان يافته و منظم بود. (3)

...هنگامي كه كارگران دست از كار كشيدند نزديك هزار تن از آنان به توزيع جزوه هائي

ص: 330

پرداختند كه علل اعتصاب را به اختصار توضيح مي داد...(1)

...به مثابة اقدام احتياطي در برابر دسيسه هاي احتمالي از سوي شركت نفت، ساير كارگران را براي پاسداري در مواضع سوق الجيشي سراسر جزيره آبادان گماردند. اين پاسداران دستور داشتند كه از وارد آمدن خسارت به اموال شركت نفت و غارت از سوي محركان كه بعد ممكن است شوراي متحدة خوزستان، عامل آن شناخته شود، جلوگيري به عمل آورند و اجازه ندهند كه شركت نفت به منزله وسيله اي براي شكستن اعتصاب، مواد غذائي را از جزيره خارج كند...

...همين كه اخبار اعتصاب آبادان به اهواز رسيد،«مصباح فاطمي»استاندار خوزستان به جاي اعزام ميانجي به محل، در آبادان حكومت نظامي اعلام كرد و با آنكه نشاني از خشونت در ميان نبود او به سركنسول انگلستان توصيه كرد كه شركت نفت، هيچگونه امتيازي براي صلح و آرامش ندهد و از انگليسيها خواست از هر گونه اقدامي كه ممكن است براي بازگرداندن نظم و آرامش به عمل آورد، پشتيباني اخلاقي كنند. به گفتة وابسته نظامي ايالات متحده در تهران، بلوا در اتحادية عرب آبادان آغاز شد. نخست، گروهي از اعراب براي تهييج شركت كنندگان در بلوا رقص محلي خود را كه «چارلي» نام داشت، آغاز كردند. ولي جرقه اي كه آتش را شعله ور كرد، تيري بود كه در ساعت هشت و نيم شب از عراق شليك گرديد. در پي آن، ميان چند صد تن اعراب مسلح به هفت تير و تفنگ و چندين هزار اعضاي شوراي متحده مركزي خوزستاني كه چوبدستي و چاقو داشتند، درون و بيرون اتحاديه عرب، جنگ درگرفت و به سرعت به ساير نقاط آبادان كشيده شد.

در گرماگرم بلوا، سرهنگ آندروود، دفتر كار خود را به محلي در كنار دفتر «احمد فاتح» فرماندار نظامي خوزستان منتقل ساخت تا كوششهاي خود را هماهنگ سازند.

سربازان به كمك دويست تن از اعراب عراقي كه از آن طرف مرز آورده بودند به انبوه مردم تيراندازي كردند. در ساعت ده و نيم شب پس از دو ساعت نبرد، نظم برقرار گرديد

هنگامي كه اين نبرد سخت به پايان رسيد، رهبران شوراي متحدة خوزستان، از جمله نجفي، متقي، وفائي زاده تربيت و كبيري، به عنوان اقدامي آشتي جويانه، تعدادي از سلاحهاي آتشين را كه طي ستيز از اعراب گرفته شده بود جمع آوري كرده به دفتر فرمانداري نظامي

ص: 331

بردند و تحويل دادند و رسيد دريافت كردند و سپس زنداني شدند. در همان روز هيئت وزيران اجازه داد، گردان نظامي ديگري از تهران به اهواز گسيل گردد و مأموران انتظامي حزب توده به محض مشاهده، دستگير شوند. به استاندار دستور داده شد كه نام محركان را به تهران تلگراف كند تا دولت بتواند براي بازداشت و اخراج آنان از خوزستان دستور صادر كند. در موارد استثنائي، استاندار اجازه داشت كه خود براي دستگيري آنان اقدام كند.

بار ديگر دولت مركزي، بي علاقگي كامل خود را به كارگران آشكار مي ساخت. اگر قرار بود اشخاص، بخاطر نقشي كه در بلوا داشتند دستگير شوند، نام «سرهنگ آندروود» و سرگرد فاتح مي بايست در رأس فهرست اسامي بازداشتيها مي بود. وابسته نظامي آمريكا درباره نقش آندروود ترديدي نداشت. خود «آندروود» نيز مي داند كه در سازمان دادن اعراب، با آتش، بازي مي كرده است.

سازمان دادن درست شايد پذيرفتني باشد ولي سازمان دادن رقيبي جنگي براي حزب توده،كه نشان داده است اگر لازم باشد آماده است، سلاح بردارد تا دشمن را منكوب كند، شايد در محافل سياسي بلندپايه به ديدة احترام نگريسته نشود.

اگر چه احمد قوام، نخست وزير، در برابر اعتصاب، دست به زورورزي زده بود با اين همه نمي توانست فرياد اعتراضي را كه مطبوعات حزب توده رهبري مي كردند، ناديده انگارد بنابراين، مظفر فيروز را كه مرد دست راستش بود در رأس هيأتي كه دكتر رضا رادمنش و دكتر حسين جودت، يعني رهبران حزب توده جزء آن بودند به خوزستان اعزام داشت تا دربارة اعتصاب تحقيق كند.

«مظفر» به عنوان اولين اقدام خويش، رهائي بي درنگ پنج تن از رهبران شوراي متحدة خوزستان را خواستار شد. و آتش بس اعلام كرد و جلساتي را با مقامات اتحاديه و رهبران اعراب و نمايندگان «شركت نفت» آغاز كرد. او مي كوشيد تا فاتح فرماندار نظامي و لعلي رئيس شهرباني را نيز بركنار كند ولي قوام در اين مورد توصيه او را نپذيرفت.

در شب 24 تير، از «ج.ن.س.گوبي» يكي از مديران شركت نفت و «س.پ.اسكوابن» كه سمت مشاور در سفارت انگلستان را برعهده داشت، دعوت به عمل آمد تا با شركت در جلسه اي با فيروز در دفتر استاندار در آبادان حضور به هم رسانند.

احمد آرامش از وزارت پيشه و هنر (كه ايرج اسكندري وزير آن بود) و مصباح فاطمي استاندار خوزستان نيز در آن جلسه حضور داشتند هنگامي كه «فيروز» اظهار داشت امتناع

ص: 332

«شركت نفت» از پرداخت دستمزد روز جمعه موجب اعتصاب شده است، «گوبي» پاسخ داد كه پرداخت دستمزد روز جمعه و حداقل دستمزد را نمي توان از هم جدا كرد و شركت نفت در انتظار نتيجة مذاكرات تهران نشسته بود.

فيروز پاسخ داد كه كميته دستمزد در تهران، پيش از اين دربارة تعيين حداقل دستمزد به توافق رسيده بود و قرار بود فهرست مواد ضروري معيشت خانواده اي را كه از حيث تعداد اعضاء متوسط است فراهم آورد، فيروز گفت كه دربارة مواد فهرست دسته دو آنها نيز توافق شده بود و مبلغ به دست آمده به 450 ريال حداقل دستمزد روزانه بالغ مي گرديد.

همين كه فيروز، رهبران حزب توده را از زندان خلاص كرد، اعتراضات عليه او و اقداماتش، مجاري ديپلماتيك انگلستان را به صدا درآورد. مثلاً «آلن ترات» به تهران مخابره كرد:

«بيم دارم كه انتظار كمك بيشتر از استاندار كه تاكنون به عقيدة من بي اندازه خوب انجام وظيفه كرده است، بيهوده باشد. مگر اينكه فيروز و چهار تن همراهانش بيدرنگ به تهران فراخوانده شوند تا قانون شكنان دوباره دستگير شوند. آزاد كردن رهبران شوراي متحدة خوزستان، قدرت او (مصباح فاطمي) را تضعيف و اجراي سياستش را نامطمئن كرده است...

فيروز روابط بسيار صميمانه اي با قوام داشت ولي تحمل فشار انگليسيها بيرون از توان قوام بود، فرداي آن روز نخست وزير معاونش را به تهران فراخواند و استاندار را در خوزستان آزاد گذاشت تا سياست انگلستان را در جهت ريشه كن كردن نفوذ حزب توده در خوزستان اجراء كند.

نخستين اقدام مصباح فاطمي اين بود كه آتش بس فيروز را ملغي كرد و به فرمانده لشگر اجازه داد تا در صورت لزوم تيراندازي كند...(1)

از اين گزارش مستند روشن مي شود كه شركت نفت، دست در دست كنسولگري انگلستان و استاندار خوزستان و با حمايت قوام نخست وزير تصميم به عدم پرداخت دستمزد روز جمعه كارگران كه مسبب اعتصاب كارگران شد مي گيرند و با تدارك اعراب مسلح از درون ايران و آوردن 200 عرب مسلح از عراق نقشه سركوب اتحاديه يكپارچه كارگران نفت جنوب را كامل مي كنند.

ص: 333

همان گونه كه از اين اسناد، استنباط مي شود و نيز با توجه به نوع عملكردهاي او درمي يابيم كه احمد قوام در دوران حكومتش در سال هاي 1325 و 1326، هم در مسئله آذربايجان و هم در مناسبات خود با اتحاد شوروي و هم در زمينه سركوب جنبش توده اي، سياستي مزّورانه و رياكارانه داشته است. به هر حال، شكست آذربايجان، عواقب بدي در داخل حزب برجاي گذاشت.

مجبور شديم چند نفر از افراد رهبري حزب را به خارج از كشور و به شوروي بفرستيم. اردشير روستا، كامبخش و دو سه نفر ديگر كه در كار اعزام افسران از تهران به آذربايجان، شركت داشتند به شوروي اعزام شدند. از سويي ديگر، ايرج اسكندري هم به دليل پرونده اي كه وزارت كشور در رابطه با ماجراي زيرآب و اقدام كارگران توده اي در مقابله با مخالفين و ژاندارمهايي كه از آنها پشتيباني مي كردند، برايش درست كرده بود (او و طبري مسئول سازمان در مازندران بودند به همين خاطر در وزارت كشور پرونده داشتند)، مجبور شد، مدتي مخفي شود و بعد هم تصميم گرفته شد كه به خارج از كشور برود.

اسكندري در خاطراتش، ماجراي گرفتن گذرنامه خدمت و نحوه خارج شدنش از ايران را نوشته است.

احسان طبري هم با همان هواپيماي شوروي كه ايرج را به شوروي برد، رفت ولي او دو سه ماه بعد از اين كه پرونده اي كه براساس اعترافات دروغين يكي از بازداشت شدگان به نام لنكراني ساخته شده بود دنبال نشد و آب ها از آسياب افتاد، به تهران بازگشت و تا بهمن 1327 در ايران باقي ماند.

همانطور كه گفتم، شكست آذربايجان موجب پيدايش بحراني در درون حزب شد، شماري از افراد بدون سروصدا از حزب كنار ه گيري كرده و به دنبال زندگي رفتند. كشتار وحشيانه ارتش شاه و ملاكين، وحشت زيادي در دل بسياري از افراد انداخته بود. هستة اصلي اعتراضات در درون حزب، بر دو مسئله بود كه چرا رهبري حزب سرنوشت خود را با سرنوشت نهضت آذربايجان گره زد و چرا دولت قوام شركت كرد؟ چرا دست قوام را نخواند و گول خورد؟ و چرا، چرا و چراهاي ديگر.

البته بخشي از اين اعتراضات، كاملاً درست بود. واقعاً رهبري حزب در آن دوران فريب قوام را خورده بود و اين فكر كه اين موفقيت يعني شركت در دولت ممكن است يك پيروزي موقتي باشد را به هيچ وجه در نظر نگرفته بود تا راه عقب نشيني را براي خودش باز نگهدارد.

ص: 334

در هر مبارزه، چه نظامي و چه سياسي، اين يك امر بسيار مهم است و آن اينكه فرماندهي عمليات كه طرح پيشروي را تنظيم مي كند بايد همراه با آن، نقشه عقب نشيني احتمالي را هم بكشد تا در صورتي كه يورش با موفقيت روبرو نشد بداند كه چه جور بايد خود را از زير ضربه خارج كند.

عدة زيادي از روشنفكران از حزب كنار رفتند و كارگران هم كناره گيري يا سكوت كردند. در جلسات حزبي شركت نمي كردند ولي علاقه شان را به حزب به هيچ وجه از دست ندادند. وقتي مدتي از اين جريان گذشت، دو مرتبه سيل بازگشت همان كارگران به حزب بعد از كنگره دوم شروع شد. حتي بعد از غيرقانوني شدن حزب، روزبروز تعداد افراد حزب بالا مي رفت و اين علي رغم سياست نادرستي بود كه ما دربارة دكتر مصدق داشتيم و اين يك پديده عجيب است. علت آنهم اين بود كه هيچ حزب ديگري برنامه مردمي نداشت غير از حزب توده كه به نفع كارگران و به نفع دهقانان برنامه داشت.

حزب زحمتكشان را هم كه به راه انداختند واقعاً نتوانستند نيروي قابل توجهي گردآورند. و به ويژه نفوذ آن حزب، علي رغم اينكه برنامه اش رونوشتي از روي برنامة حزب بود، در ميان كارگران، نفوذ بسيار ضعيفي بود.

س: حزب زحمتكشان بيشتر بين معلمان و دانشگاهي ها مطرح بود؟

ج: حزب زحمتكشان در آغاز سال 1330 تشكيل شد و توانست عده اي دانشجو و دانشگاهي و معلم را جمع كند. اما به رغم اينكه پس از آذر 1325 شماري از دانشجويان از حزب توده رفته بودند، اما باز هم اولين تظاهرات بزرگ دانشجويان دانشگاه تهران را دانشجويان وابسته به حزب و سازمان جوانان آن ترتيب دادند و جو اختناق پس از 15 خرداد را شكستند. در آن زمان اميرخسروي، مسئول سازمان جوانان دموكرات بود كه تشكل علني سازمان جوانان بود. به اين ترتيب در همة اين زمينه ها، حزب شروع به سربازگيري كرد و در مرحله اول، همان نيروهايي كه كنار رفته بودند به حزب بازگشتند همانطور كه گفتم پس از شكست آذربايجان، در داخل حزب وضع متشنجي پيش آمد، عده اي از شورش كنندگان به رهبري يكي از بچه هاي شلوغ در دانشكده حقوق بودند. ولي دانشكده علوم و دانشكده فني محكم مانده بودند.

بالاخره قبل از رفتن ايرج اسكندري، تصميم گرفته شد كه يك هيئت اجرائيه موقت براي جانشيني هيئت اجرائيه كه چند نفرشان به خارج رفته بودند، تشكيل بشود. دكتر رادمنش،

ص: 335

دكتر كشاورز و احسان طبري از كميته مركزي، نوشين و ملكي و دكتر يزدي از كميسيون تنفتيش و دكتر فروتن هم از كميته ايالتي در آن انتخاب شدند كه جمع آنها هفت نفر بود.

قرار شد دكتر بهرامي و دكتر محمود بقراطي هم از كميته مركزي و قاسمي و كيانوري هم از كميته تفتيش به عنوان اعضاي مشاور انتخاب شوند.

ما چهار نفر به عنوان عضو مشاور انتخاب شديم و حق رأي نداشتيم. به اين ترتيب هئيت اجرائيه موقت تشكيل شد و دبير اول هم نداشت. خليل ملكي ادعا مي كند كه به او پيشنهاد شد تا دبير اول بشود، اين ادعا نادرست است چرا كه در هيئت اجرائيه موقت، اصلاً هيئت دبيران وجود نداشت تا ملكي دبير اولش باشد. اما وضع نيروهاي هيئت اجرائيه موقت طوري بود كه نيروي ملكي مي چربيد. در جريان انتخاب هيئت اجرائيه، دو حادثه پيش آمد كه قابل توجه است. نخست اينكه در آغاز، دكتر كشاورز انتخاب نشد، بلند شد و اعلام كرد كه: پس خداحافظ، ما رفتيم. او مي خواست از حزب كناره گيري بكند، اما تا آنجا كه به ياد دارم، اسكندري پيشنهاد كرد كه دكتر كشاورز به جاي بقراطي انتخاب بشود، به اين ترتيب او ماند.

حادثه دوم اين بود كه نورالدين الموتي كه تا قبل از آذر 1325، دبير حزب بود، از اينكه انتخاب نشد، خيلي ناراحت شد و به كلي از حزب كناره گيري كرد، به همراه او پروين گنابادي هم از حزب كناره گرفت.

هيئت اجرائيه موقت، به اين ترتيب آغاز به كار كرد تا اينكه بالاخره پس از چند ماه به اعضاي مشاور گفته شد: اين طور نمي شود كه شما شركت كنيد و حق رأي نداشته باشيد! به اتفاق آراء، 7 نفر به 4 نفر اعضاء مشاور هم حق رأي دادند و به اين ترتيب هيئت اجرائيه شد 11 نفر.

اولين كار هيئت اجرائيه موقت انتشار يك اعلاميه انتقادي نسبت به گذشته حزب بود كه به راستي شرم آور است. در اين اعلاميه كه نويسنده آن ملكي بود و البته ديگر اعضاء هيئت اجرائيه با آن موافقت كردند، جملاتي از اين نوع ديده مي شود:

و اكنون هيئت اجرائيه موقت در نظر داد با توجه كامل به گذشته راه آينده را از روي شعور و تعقل طي كند...

در سياست داخلي ما سه هدف براي خود معين ساخته ايم: استقلال، آزادي، ترقي، مقصود ما از آزادي همان آزادي است كه در قانون اساسي، تصريح شده... اتهامات دشمنان ما در اينكه، مخالف رژيم مشروطه سلطنتي هستيم جداً مورد تكذيب ماست.

ص: 336

اعليحضرت شاه جوان ايران،همه گونه امكاني دارند كه با حمايت از آزادي و قانون اساسي مورد احترام كامل همه شيفتگان دموكراسي قرار گيرند و ما دليلي نمي بينيم كه ايشان از اين امكان استفاده نكنند. هدف ما در سياست داخلي، چه از لحاظ رژيم اقتصادي و چه از لحاظ رژيم سياسي، چيزي به مراتب كمتر از آنچه مثلاً امروز در سوئد و سوئيس و انگلستان و آمريكا وجود دارد نيست. ما نمي خواهيم در اينجا رژيم كارگري و دموكراسي رنجبري برقرار گردد، چنين مطالبه اي براي ايران ابلهانه و بي معني خواهد بود. ما براي دولت هاي بزرگ در ايران، منافع مشروعي قائليم و هرگز درصدد آن نيستيم كه اين منافع را انكار كرده و آنها را به خطر اندازيم، ولي جداً عقيده داريم كه بايد از هرگونه دخالت مضر و منافي با منافع ملت ايران در كشور، خودداري كرد.

اكثريت هيئت اجرائيه، در پي اعتراض بسياري از اعضاء و تذكري كه از سوي شوروي ها به نادرست بودن چنين موضع گيري داده شد، خيلي زود به اشتباه بزرگ خود پي برد و طي اعلاميه اي، ضعف هاي اعلاميه اول را ترميم كرد.

خامه اي به درستي نوشته است كه نكات اصلي اين اعلاميه، محصول نظر ملكي بود، اما همة اعضاي هيئت اجرائيه به آن رأي داده و پس از تصويب، طبري آن را نوشت و منتشر شد.

ملكي با پيگري خواستار اين بود كه از گذشته حزب انتقاد شود. نظر او اين بود كه تمام گذشته حزب را به لجن بكشد. او كه در 25 آذر 1325، سرسخت ترين هوادار اتحاد شوروي بود، در مدت كوتاهي مسخ شد.

ولي ديگر اعضاي هيئت اجرائيه، مطلقاً زيربار نرفتند و ملكي تنها ماند. از آن تاريخ، ملكي با كمك انورخامه اي _ كه چون به رهبري حزب راه نيافته بود، بسيار ناراحت بود _ شروع كرد به ترتيب دادن يك دسته بندي پنهاني جديد، آنها شروع به جمع آوري نيرو كردند و در انتخابات كميته ايالتي تهران، چون كارگران، همان عللي كه قبلاً گفتم كنار كشيده بودند و شركت نداشتند، به موفقيت هايي هم رسيده و اكثريت كميته ايالتي تهران را به دست آوردند. مهندس ناصحي دبير كميته ايالتي تهران شد و كارشان را ادامه دادند تا اينكه رفته رفته رهبري حزب، از جريان اين دسته بندي مطلع شد. من خوب به خاطر ندارم، چون مسئول تشكيلات در آن موقع، دكتر رادمنش بود و من معاون او بودم، اما خاطرم نيست كه از چه راهي، كشاورز صورت كامل انشعابيون را به دست آورد.

ص: 337

به هر حال ملكي و دار و دسته اش دسته بندي جديد راه انداختند و تمامي افرادي را كه احساس مي كردند از عملكرد حزب ناراضي هستند و يا روحيه جاه طلبانه دارند، به عنوان اصلاح طلبان زير نفوذ گرفتند. شعار پنهاني اين افراد، تسخير رهبري حزب و كنار گذاشتن همه افراد قديمي رهبري بود. همزمان با اين جريان، يك جريان ديگر هم در ميان روشنفكران جوان حزب پيدا شد كه مغز متفكر آن دكتر «اپريم» بود. دكتر «اپريم»، به طوري كه خامه اي نوشته، در گذشته دور از افراد 53 نفر اراني بود ولي پيش از گرفتاري 53 نفر او و چند نفر ديگر از طرف بانك ملي ايران براي تحصيل امور بانكي به انگلستان فرستاده شدند. «اپريم» بين آنان برجستگي خاصي داشت. چرا كه در همين فاصله توانست افزون بر تحصيلات امور بانكي، پايان نامه دكترايش را در رشتة اقتصاد بگذراند. او جواني از هر جهت بسيار برگزيده، باهوش و پركار و باسواد در ماركسيسم لنينيسم بود. پس از بازگشت از انگلستان، او و دو نفر از همتايانش، به عضويت حزب درآمدند. «اپريم» در انگلستان هم به عضويت حزب كمونيست انگلستان درآمده بود. آنها توانستند در مدت كوتاهي اتحاديه كارمندان بانك ملي را درست كنند و اعتصابي هم در بانك ملي به راه اندازند كه ابوالحسن ابتهاج در خاطراتش به تفصيل، هم درباره اعتصاب و هم دربارة شخصيت ممتاز دكتر اپريم، سخن گفته است. دكتر اپريم حاضر به پذيرش شروطي كه ابتهاج براي باقي ماندن او در بانك ملي گذاشته بود نشد و از بانك اخراج شد و در شرايط بسيار سختي زندگي مي كرد. «اپريم» با اين ويژگي هاي مثبت، يك نقص داشت كه خود را در كار حزبي بيش از آنچه بود ارزيابي مي كرد. و پس از شكست آذربايجان به نوشتن جزوه اي در زمينه تغيير شكل سازماني حزب به نام چه بايد كرد؟ اقدام كرد. اين نام برگرفته از نام يكي از آثار مشهور لنين بود.

اينها هم در حوزه هاي مخفي از رهبري حزب تعدادي را به نام آوانگارديست ها(پيش قراولان) جمع كردند كه بعداً همه در انشعاب شركت كردند ولي خود دكتر اپريم با انشعاب مخالف بود. دكتر «اپريم» بعدها هم نامه اي به سفارت شوروي نوشت و انشعاب را محكوم كرد. به هر حال آدم شريفي بود.

خليل ملكي در خاطراتش شرح مبسوطي از اهميت خودش مي دهد كه به او پيشنهاد رهبري حزب شد اما من كه خودم در آن جلسه شركت داشتم مي دانم كه اين گزافه گويي است هيئت اجرائيه موقت، نه رئيس داشت و نه دبير.

پس از آنكه آنان دسته بندي خود را تشكيل و بسط دادند، خبر اين دسته بندي به حزب

ص: 338

رسيد. مدتي بود كه خليل ملكي به عنوان اعتراض در جلسه شركت نمي كرد، چون ديگر اعضاي هيئت اجرايي، با اصرار او در اين مورد كه بايد طي يك بيانيه مفصل، اشتباهات گذشته حزب را بررسي كرده و در روابط خود با اتحاد شوروي، تجديدنظر كنيم، موافقت نكرده بودند.

س: اما جريان انشعاب چه بود؟ به عنوان مخالفت با حزب بود؟

ج: اينها مجبور به انشعاب شده بودند چرا كه ليست آنها فاش شده بود، خود مهندس ناصحي نصف شب شماري از بچه ها را خبر مي كند كه چه نشسته ايد كه كشاورز صورت كامل اسامي ما و تمام دسته بندي ها را به دست آورده و بايد كه هر چه زودتر قبل از اينكه اخراجمان كنند انشعاب كنيم. به اين ترتيب، جريان انشعاب شروع مي شود و اينها همان شب اعلاميه اي براي انشعاب از حزب مي نويسند. متن كامل اعلامية انشعاب، با تفصيل كامل در خاطرات خامه اي صفحات 657 تا 673 درج شده است و نكات جالب آن اعلاميه كه مشخصات جريان جديد انشعابيون، يعني «جمعيت سوسياليست توده ايران» در آن آمده، چنين است:

مشخصات كلي اين جمعيت تا حدودي كه فعلاً به طور مسلم و محقق مي توان اعلام داشت چنين است:

1. جمعيت سوسياليست تودة ايران خود را ادامه دهندة جريان حزب تودة ايران مي داند، بدين معني كه همان ايدئولوژي، همان اصول و همان هدفها را دارد و در راه محقق يافتن آنها فعاليت مي كند.

2. جمعيت سوسياليست تودة ايران، خود را ادامه دهنده جنبه هاي مترقي حزب تودة ايران مي داند. بدين معني كه از نقايص و اشتباهات تاكتيكي و تشكيلاتي دستگاه رهبري حزب تودة ايران در عمل دوري خواهد جست.

3. جمعيت سوسياليست تودة ايران، خود را مدافع حقيقي منافع كلية طبقات ستمكش در برابر ارتجاع و استبداد و پيش آهنگ مبارزة ملي در برابر نفوذ استعماري امپرياليستها مي داند، در عين حال به پيشروي و پيشاهنگي طبقه كارگر در مبارزات ضدارتجاع و ضداستعمار ايمان دارد و طرز تفكر او را بهترين راهنماي خود در اين مبارزات مي داند.

4. جمعيت سوسياليست تودة ايران براي احتراز از هر نوع تزلزل با ايجاد اشتباهات تاكتيكي منطق فلسفي و اجتماعي سوسياليسم علمي را به عنوان راهنماي خويش

ص: 339

مي پذيرد.

در ضمن به اين نكته بايد توجه داشت كه مطابق منطق سوسياليسم علمي، در مرحله كنوني اقتصادي اجتماعي و سياسي ايران، برنامة ما نمي تواند شبيه به برنامة سوسياليستي در كشورهاي مترقي باشد كه از لحاظ اجتماعي، اقتصادي وسياسي در مراحل مترقي تري به سر مي برند.

5. جمعيت سوسياليست تودة ايران، شوراي متحدة مركزي را به عنوان يگانه تشكيلات سنديكائي كارگران تقويت مي كند و انتظار دارد كه توصيه هاي العربي، نماينده سنديكاي جهاني دربارة اصلاح سازمان و روشهاي شوراي متحدة مركزي، هر چه زودتر از طرف شوراي متحده به مرحلة اجراء گذاشته شود.

در عين حال، امضاءكنندگان اين اعلاميه همواره اميدوارند كه درآيندة رهبري حزب توده ايران با اصلاح روشها و جبران نواقص، موجب شود كه وحدت تشكيلاتي دو جريان را هم چنانكه هم اكنون نيز وحدت هدف و اصول ميان ما برقرار است، دوباره امكان پذير سازد. ما تا آن هنگام، مبارزة خود را براي رسيدن به اين هدفها و اصول مشترك با تشكيلاتي نوين كه مشخصات كلي آن در بالا گذشت، ادامه خواهيم داد.

تزوير و رياكاري انشعاب كنندگان از مقايسه متن اين بيانيه با بيانيه اول، كاملاً مشخص است. اينها كه در اين بيانيه، نام جمعيت سوسياليست توده ايران را انتخاب مي كنند و به پذيرش ايدئولوژي طبقه كارگر، يعني سوسياليسم علمي و ماركسيسم لنينيسم و سركردگي (هژموني) طبقه كارگر در مبارزات اجتماعي اعتراف مي كنند، همانهايي هستند كه در اعلاميه اول هيئت اجرايي كه به پيشنهاد و طبق نظريات خليل ملكي تهيه شد و نكات مهم آن ذكر شد، بيانيه خود را با تملق از شاه آغاز و با شناسايي حقوق مشروع امپرياليستها پايان دادند. در اين اعلاميه آنها گفته بودند كه همان راه را مي رويم و به هيچ وجه راه ديگري نمي رويم و... طرفداري از شوروي و سوسياليست كمونيستي آنها به ظاهر خيلي چپ تر از حزب توده بود، اما در عين حال منظورشان اين بود كه طرفدار اصلاح كامل رهبري حزب از عناصر ناشايسته اند و چون موافقت نمي شود، مجبور به انشعاب هستند. اما انشعاب كنندگان انتظار نداشتند كه با انتشار چنين اعلاميه اي و اقدامشان به انشعاب، از طرف شوروي به شديدترين شكل ممكن محكوم شوند. وقتي كه انشعاب محكوم شد سرگيجه عجيبي در بين انشعابيون پيدا شد. اسامي 33 نفر گروهي كه اعلاميه اول انشعاب را امضاء كرده و عده اي كه پس از آن، آن را

ص: 340

تأئيد كرده اند، موجود است.

س: عكس العمل شوروي در چه حدي بود؟ روسها مستقيماً ايستادگي كردند؟ بعد از اين موضع گيري چه شد؟

ج: بلافاصله پس از انتشار اعلامية انشعاب راديو مسكو انشعاب را شديداً محكوم و آن را ترفندي امپرياليستي براي درهم شكستن جنبش مترقي ضدامپرياليستي در ايران ارزيابي كرد. پس از موضع گيري شوروي، حزب هم شروع كرد به كوبيدن انشعابيون. در نتيجه آنها مي نشينند بحث مي كنند و بالاخره پيشنهاد مي كنند كه بايد از تشكيل «جمعيت سوسياليست تودة ايران» منصرف شوند چون نام «جمعيت سوسياليست تودة ايران» را براي اين برگزيده بودند كه از حزب توده ايران سوسياليست تر باشد. بعد، اعلاميه انصراف را منتشر كردند. در اعلاميه انصراف و در بخش پاياني چنين نوشته شده است:

بنابراين در مقابل ما تنها يك راه منطقي و عاقلانه باقي مي ماند و آن اينكه با از خودگذشتگي و فدا نمودن شئون شخصي و سوابق و لواحق خود به منافع نهضت، از تشكيل جمعيت سوسياليست تودة ايران صرفنظر نمود. و به كلية آزاديخواهان و افرادي كه به ما پيوسته اند و يا در شرف پيوستن بودند، جداً و اكيداً توصيه نمائيم كه دور حزب توده حلقه بزنند و آن حزب را تقويت كنند و مطابق نظامات و دستورات حزبي جريان را به طرف ترقي و كمال سوق دهند.

در اينجا اين بحث پيش مي آيد كه واقعاً كساني كه اين اعلاميه انشعاب را نوشتند در موضع گيري هايشان تا چه اندازه صادق بوده اند؟

اميرخسروي در نوشته خود در دفاع از عمل انشعاب بر اين تكيه كرده كه انشعاب كنندگان در آن زمان با صداقت كامل و با اعتقاد به اتحاد شوروي و راه حزب تودة ايران، اعلاميه هاي خود را منتشر كردند.

من در خاطراتم نوشته ام كه به صداقت حداقل دو نفر از اينها اعتقاد ندارم يعني خليل ملكي و انورخامه اي. حالا بهترين شاهد عبارت است از شخص «انورخامه اي» كه از اين بهتر نمي شود كسي را پيدا كرد. انورخامه اي در خاطراتش در صفحه 638 و 639 چنين نوشته است:

در چنين شرائطي، ملكي و من و امثال من مجبور بوديم عقيده و انتقاد خود را نسبت به شوروي براي خودمان نگه داريم و با اين جوانان اصلاح طلب با زبان خودشان حرف بزنيم

ص: 341

و آنها را براي انشعاب و مبارزه با حزب تودة ايران آماده سازيم تا جانشين شايسته اي براي اين حزب بوجود آيد. ما اميدوار بوديم آنها خود بعدها به تدريج حقايق را دريابند همانطور كه دريافتند. اگر پيش از انشعاب آن چه را مي دانستيم بي پرده به آنها مي گفتيم يا اصلاً مأيوس شده مبارزه را كنار مي گذاشتند و يا در حزب توده مي ماندند و تبعيت مي كردند و به هر حال انشعابي پيش نمي آمد. خوب اين كه كساني مانند دكتر «اپريم» و «حسين ملك» نامه به سفير شوروي نوشتند و كوشيدند خود را از تمام انحرافات تبرئه كنند، از روي ترس نبود. بلكه ناشي از ايمان بود. شوروي حتي براي چنين شخصيت هائي به صورت بت درآمده بود تا چه برسد به كارگران و جوانان. شكستن اين بت كار آساني نبود. اين كار بايد در ساليان دراز و به تدريج انجام مي گرفت. انشعاب آغاز كار و گام مهمي در اين راه بود اما به همين مناسبت نمي توانست از جنبه هاي ضعف مبرا باشد. مهمترين جنبه ضعف آن اين بود كه فعالترين افراد آن به اين اميد انشعاب كردند كه شوروي به آنها حمله نخواهد كرد. به همين خاطر وقتي راديو مسكو به ما حمله كرد، حالت بحراني شديدي پيش آمد. اگر ما مي ايستاديم و به فعاليت ادامه مي داديم، ممكن بود عده اي از فعّالترين افراد انشعابي، به حزب بازگردند و انشعاب را بشكنند.

خوب، از اين «اعتراف نامه» بهتر نمي شود پيدا كرد تا معلوم شود آنها چه قدر دورويانه عمل كردند.

س: حالا فكر نمي كنيد تجديد چاپ كتاب انورخامه اي و برخي تجديدنظرها آن هم بعد از چاپ خاطرات شما و طبري و اسكندري، نوعي پاسخ به بعضي مطالب شما باشد؟

ج: چاپ اول كتاب در اختيار من نيست و من چند سال پيش (شايد 1365) در زندان آن را ديدم و نقد مفصلي بر آن نوشتم و تنها به بعضي مطالب كه در چاپ اول بود و اكنون حذف شده، توجه كرديم. در چاپ دوم مقداري مطلب افزوده شده است. اين را هم متوجه شدم كه يك مطلب را در چاپ اول كتابش درباره اتهام قتل احمد دهقان به كيانوري كه كشاورز مطرح كرده بود با دلائل درستي رد كرد. اميرخسروي هم در نقد خود به اين موضوع اشاره دارد و توجه نكرده كه در چاپ جديدش آن را حذف كرده است.

كشاورز در گفت وگويي كه با خسرو شاكري دربارة كتاب خامه اي انجام داده، به خامه اي حملات زيادي كرده و او را به دروغ سازي متهم كرده و خامه اي هم در يك جزوه كوچك تحت عنوان پاسخ به مدعي، عين گفت وگوي كشاورز را چاپ كرد و پاسخ داد و در اين پاسخ

ص: 342

يك بار ديگر مسئله اتّهام كشاورز به كيانوري را در مورد شركت در قتل احمد دهقان پيش كشيد و با دلايل و شهود تازه، كشاورز را به اختراع مزّورانه و دروغ ساختن از قول «ستوان قبادي» متهم كرده است.

اما ظاهراً پس از انتشار اين جزوه، ميان او و كشاورز «جلسه آشتي كنان» ترتيب يافت و نتيجه اين جلسه اين بود كه در چاپ دوم، از گنجاندن اين مطلب، به كلي صرف نظر كرده است!

خامه اي براي اين كه قتل احمد دهقان را به حزب توده بچسباند، گزارشي را كه حزب در روزنامه «به سوي آينده» دربارة اين قتل چاپ كرده و عين گفته مظفر بقايي وكيل مدافع حسن جعفري قاتل احمد دهقان بوده و بخشي از اين دفاعيات او را مورد استناد قرار داده و ادعا كرده است كه مقامات شوروي به رزم آرا گفته بودند كه تنها با موافقت با ترور احمد دهقان، با نخست وزيري او موافقت خواهند كرد. رزم آرا هم اين شرط را پذيرفت و حزب توده هم با موافقت رزم آرا، دهقان را كشته است.

به انورخامه اي بايد يك ديپلم دكترا در دروغ سازي عجيب و غريب داد. كار او همين دروغ سازي ها است.

در سراسر كتابش، هر جا دستش رسيده يك دروغ شاخدار، عليه اتحاد شوروي، حزب توده ايران و به ويژه عليه كيانوري، ساخته است.

به اين ترتيب از اعتراف خامه اي برمي آيد كه براي فريب جوانان انشعابي، ملكي و او و چند نفر ديگر به آنان دروغ گفته اند و به همين علت هم شماري از انشعابيون، پس از تكفير راديو مسكو، يكي پس از ديگري به حزب بازگشتند و تا پايان عمر هم در حزب باقي ماندند و اكثريت مطلق بقيه هم به تدريج از فعاليت سياسي كناره گيري كردند. از آن سي و سه نفري كه نامشان منتشر شد، تنها هفت يا هشت نفرشان در حزب زحمتكشان «بقايي و ملكي» شركت داشتند.

در حزب زحمتكشان، غير از خامه اي كه آبش با ملكي در يك جوي نمي رفت، نامي از مهندس زنجاني، مهندس زاوش، دكتر رحيم عابدي، مهندس ناصحي، حسن گوشه، اسماعيل زاهد، احمد آرام و بسياري ديگر ديده نمي شود.

س: احمد آرام برنگشت؟

ج: يادم نيست! از افرادي كه به حزب بازگشتند نام افراد زير را به خاطر دارم. محمدامين

ص: 343

محمدي، بانو ملكه محمدي، محمد سالك، جواهري، محمود نوائي، چند نفر ديگر به حزب بازگشتند. ده يا يازده نفر از 105 نفري كه اعلاميه انصراف را امضاء كردند، در حزب زحمتكشان شركت كردند كه نامشان را در پيش مرور كرديم.

س: اين مهندس زاوش همان الف زواش است كه تاريخ مي نويسد؟

البته نام اصلي اين «الف زاوش»، حسين ملكي است و تاريخ فراماسونري در ايران را نوشته است.

ج: نه، نمي شناسم، فكر نمي كنم آنها يك نفر باشند، آن مهندس زاوش مهندس معدن بود. خيال نمي كنم كه تاريخ نويس باشد.

س: نه، اين اسمش حسين ملكي است، توده اي هم بوده.

ج: نمي دانم! به هرحال، در جامعه سوسياليستهاي ايران كه آخرين دار و دسته ساخته خليل ملكي است، حتي نام بيشتر كساني كه در حزب زحمتكشان با ملكي بودند، ديده نمي شود، اسامي شوراي مركزي اين گروه را ملكي در نامه اي كه به دكتر مصدّق نوشته، آورده است و كاتوزيان هم عين آن را در پايان خاطرات ملكي چاپ كرده است. به هر حال تقريباً همة انشعابيون از ملكي كناره گيري كردند جز چند نفر، تنها حسين ملك برادر ناتني او و دو نفر ديگر با او ماندند، و او در عوض مريدان تازه اي از قماش همايون كاتوزيان، و عبدالله برهان و نظاير آن پيدا كرد.

س: بچه هاي هوادار و اعضاي پائيني چطور؟ در سطح دوّم و سوّم جريان چه كساني بودند؟

ج: نامه «انصراف» بر پايه نوشته انورخامه اي، به امضاي 105 نفر كه اكثرشان در تهران نبوده اند، رسيده است ولي هسته اساسي شان، غير از آن 33 نفر و هشت ده نفر ديگر كه در حزب زحمتكشان نامشان برده شد، در جاي ديگري منتشر نشده است. اين را هم بيفزايم كه پس از كودتاي 28 مرداد، ثروت شرميني هم از زندان، نامه تملّق آميزي به ملكي نوشت و او را ستود ولي پس از آزاد شدن، به دنبال زندگي خودش رفت.

واقعيت اين است كه شمار بسيار كمي از افراد حزب، به انشعابيون پيوستند و شماري از آنان هم به حزب برگشتند. چون اسامي آنان ديگر نيست.

س: حاج سيدجوادي هم بود؟ گويا جزو جوانان توده بوده؟

ج: شايد مثلاً در سازمان جوانان بوده ولي در بين اسامي امضاءكنندگان اعلاميه انصراف،

ص: 344

نامش نبود.

س: نه در آن سطح، آنها اصلاً پائين بودند، در سطح درجه دوّم و سوّم.

ج: خيلي پائين شايد، اما عباس ديوشلي بود، مجتبي ميرحسيني هم گويا بود، عبدالرسول پرويزي در ابتدا بود كه او هم مثل تولّلي فاسد شد و نوكر اسدالله علم شد، ميرحسين سرشار و پرويز قندهاريان هم بودند، حسين سرشار تا آخر با ملكي ماند و در دادگاه هم با او محاكمه شد.

س: شايان هم بود؟

ج: شايان در اين دسته نيست. عليرضا شانسي هم بين سي و چند نفر اول نيست، اما خبره زاده هست.

س: بله، علي اصغر خبره زاده و دكتر خنجي هم در همان هسته اصلي بودند كه بعدها از ملكي جدا شدند.

ج: خنجي هم با اينكه اسمش توي ليست نيست اما سابقه حزبي دارد. نادر نادرپور و اسماعيل پوروالي هم بوده است.

س: اسماعيل پوروالي؟ همان كه الآن در اروپا جزو باند ضدانقلاب است؟

ج: بله، اسماعيل پوروالي.

س: عضو حزب دموكرات قوام هم بود. پوروالي انگار در همه احزاب بوده، بعداً هم به خدمت دربار درآمد.

ج: نه او اصلاً عضو حزب توده نبود. در روزنامه «ايران ما» با تفضّلي همكاري مي كرد. در هر حال افراد سرشناس آنان همان ده يازده نفري هستند كه كاتوزيان از روي گفته هاي او و اميرخسروي نام مي برد.

چنانكه از جريان اخراج آنان از حزب زحمتكشان برمي آيد، مظفر بقايي پس از جلوس مجدد به مقام رهبري حزب، دوازده نفر را كه همين افراد هستند، از حزب اخراج كرده است.

س: يك سؤال مطرح مي شود و آن اين كه اگر حزب توده، اعتراضات خليل ملكي را پذيرفته بود و روش خود را تصحيح كرده بود، نتيجه كار بهتر نمي شد؟ هم اين ها انشعاب نمي كردند و هم عملكرد حزب تصحيح مي شد.

اينها مطرح مي كردند كه سرنوشتمان را از شوروي جدا كنيم، مستقل باشيم و قبول كنيم كه اشتباه كرديم، اگر به آنها توجه مي شد بهتر نبود؟

ص: 345

ج: نه، در اين صورت حزب به حزب ضدشوروي تبديل مي شد كه حقوق مشروع امپرياليست ها را در ايران به رسميت مي شناخت و از شاه جوان تملق مي گرفت. اعتراف انورخامه اي نشان مي دهد كه آنها چه نظري نسبت به شوروي داشتند. نظر فوق العاده منفي.

س: يعني قبول نداريد كه اگر شوروي ها انشعاب را قبول مي كردند و مي پذيرفتند كه در كنار حزب توده، يك جريان سوسياليستي ديگر هم باشد، اينها به طرف دربار و مظفر بقايي نمي رفتند؟

ج: نه، من به اين معتقد نيستم. هستة اصلي نظريات ملكي در همان اعلامية اول كه هيئت اجرائيه موقت منتشر كرد ديده مي شود. نرمش به امپرياليسم انگليس و پذيرش «حقوق» استعمار در ايران و تملق گويي به «شاه جوان بخت» شوروي ها غيرممكن بود كه از چنين جرياني با آن نظريات پشتيباني كنند. شوروي ها عاقبت چنين انشعاباتي را در احزاب ديگر ديده بودند. خودشان هم اين تجربه را داشتند و مي دانستند كه جريان انشعاب، اينطور كه شما فرض مي كنيد، نمي ماند. مگر كسي مثل اميرخسروي كه انشعاب كرد و ادعا داشت كه با همان ايدئولوژي انقلابي، راه را ادامه خواهد داد، در آن راه باقي ماند؟ او از «راه اراني» و لزوم انقلاب سوسياليستي به سركردگي طبقه كارگر آغاز كرد و گام به گام تا «ته» باتلاق همكاري با سلطنت طلبان و امپرياليسم آمريكا فرو رفت.

گذشته از آن در هيچ جاي دنيا، دو سازمان كمونيست موازي وجود نداشته است مگر يك بار و در دوره اي كوتاه. آن هم در هند كه در آنجا هم يكي طرفدار چين بود ويكي طرفدار شوروي كه حالا با همديگر دوست شده اند و احتمالاً متحدند. به هر حال شوروي ها با تجربه اي كه داشتند، مي دانستند كه اولاً اين جريان به كجا خواهد انجاميد و ديگر اينكه همانطور كه خود خامه اي اعتراف كرده انشعابيون به افراد خود دروغ مي گفتند و درنظر داشتند به تدريج آنها را به همان مسيري بكشانند كه مي خواهند.

س: آيا اين احتمال هست كه شورويها از درون اينها اطلاعاتي جمع كرده باشند؟

ج: ممكن است، من خبر ندارم.

س: به هر حال شوروي ها سريع موضع گرفتند. عجيب است.

ج: بله، خود خامه اي هم گفته كه انتظار چنين موضع گيري فوري وروشني را از جانب شوروي نداشته آنهم پيش از موضع گيري حزب توده.

س: حالا اگر رهبري حزب در دست خليل افتاده بود، در مقايسه با ديگران حزب از كارآيي

ص: 346

بهتري برخوردار نمي شد؟ يعني ملكي از نظر تئوري از ديگران قويتر نبود؟

ج: درباره اطلاعات تئوريك خليل ملكي من هيچ گونه اطلاعي ندارم. چون خودش مي گويد كه در زندان خواندن كاپيتال را شروع كرديم، ولي اينكه آيا همه كتابهاي لنين را خوانده و يا چقدر از سوسياليسم اطلاعات داشته، من خبر ندارم. اما قدر مسلم اطلاعات او از امثال رادمنش كمتر بود چرا كه خليل فقط جنبه هاي سياسي را مدنظر داشت اما خوب، از امثال روستا و يزدي و كشاورز، باسوادتر بود يعني اطلاعات بيشتري داشته است.

اما اطلاعات او از سوسياليسم علمي مثل اطلاعات كارشناسان قوي و بسيار مطلع دستگاههاي ارتجاعي است كه براي پاسخگويي به سوسياليسم و بر عليه آن رشد كرده اند و اطلاعات آنها بيشتر عليه ماركسيسم مورد استفاده است. مانند اطلاعات خامه اي از ماركسيسم كه آن را براي نوشتن يك كتاب ضدماركسيستي به كار برده است.

س: در رابطه با خليل، سه نقطه نظر مطرح است. عده اي كه خليل ملكي را مطرح مي كنند و مي گويند كه خليل يك تئوريسين قوي حتي در جهان كمونيسم و آدم بسيار برجسته اي بود، به ويژه آنكه با نشريّات كمونيستي و سوسياليستي آشنا بوده، عده اي ديگر مي گويند كه خليل روشنفكر آگاهي بود كه در كارهاي تئوري درنمي ماند و هر موقع به بن بست مي رسيد تلاش مي كرد كه راه چاره اي بيابد و در موضع گيريها موضع سالم تري را انتخاب مي كرد. و بالاخره عده اي هم مي گويند كه خليل به لحاظ رهبري سياسي و سازمان دهي تشكيلاتي همواره موفّق بود. چون هر كجا كه شكست مي خورد و انشعاب مي شد، دوباره قدرت راه اندازي تشكيلات را داشت، نظر شما در اين مورد سه نوع برخورد با ملكي چيست؟

ج: اين درست است كه بت سازان خليل ملكي از او بتي با اين ويژگي ها كه شما گفتيد ساخته اند. نمونه هايش را براي شما گفتم. ادعاهاي ديگرشان اين است كه ملكي هيچ وقت اشتباه نكرد بعد خودشان در يك جا مي گويند كه فلان جا اشتباه كرده است. از نوشته هاي خود كاتوزيان، چنين مواردي را آوردم كه از ملكي چه بتي ساخته است. بعد خودش يك جا گفته است:«ملكي در اينجا به پيش بيني مي پردازد كه نادرست درمي آيد و پيش بيني ملكي چنين است.هر چند رژيم به تهديد رهبران جبهه ملّي سوم و خاصه رفقاي جامعه سوسياليست ها و رهبري آن پرداخته و گفته است كه تشكيل جبهه ممنوع است واگر تشكيل شود اقدامات سختي عليه آن انجام خوهد داد ولي رژيم، كاري نمي تواند بكند. شايد رژيم بيش از اندازه به خود و موفقيت هاي

ص: 347

به دست آمده اش اعتماد و اطمينان دارد.»

ملكي اين را گفته و پس از سه هفته او و سه نفر ديگر از اعضاي رهبري جامعه سوسياليست ها، علي خان شانسي و رضا شايان و حسين سرشار به دستور مستقيم شاه بازداشت شدند و در دادگاه نظامي محاكمه و محكوم شدند. ملكي، كه كاتوزيان معتقد است هيچوقت اشتباه نكرد، به گفته همان كاتوزيان يك چنين اشتباه لپي مي كند كه همة جبهه ملّي را مي خواهد به دست شاه بدهد چگونه پاسخ مي دهد؟ اين بت سازي خيلي كار آساني است. من به هيچ وجه نمي توانم قبول كنم كه او از همه مثلاً از دكتر رادمنش و ايرج اسكندري باسوادتر بود. رادمنش عضو سابقه دار حزب كمونيست بود بعد هم در شوروي مدرسه عالي خارجي آكادمي علوم اجتماعي را طي كرد. رادمنش آدمي بود فوق العاده بي تظاهر و كاملاً مطلع. اصلاً نمي شود گفت كه ملكي از دكتر رادمنش اطلاعات بيشتري در مورد سوسياليزم علمي داشته، حتي اسكندري اطلاعاتش از ملكي به مراتب بيشتر بوده است.

قاسمي و من مانند شاگردان ملكي بوديم، قاسمي در آن زمان خط دهنده نبود و ما به خط ملكي عمل مي كرديم. چه در جلسات بحث و انتقاد و چه در نگارش مقاله، مسئول هر مطلب نادرستي كه ما نوشتيم، ملكي بود. بت سازان ملكي از او يك تئوريسين جهاني ماركسيسم ساخته اند، دنيا بايد صدها فرسنگ به زير خط صفر دانش اجتماعي پائين رفته باشد كه امثال ملكي در سطح جهان تئوريسين شوند! تئوريسين يعني تئوري ساز. كساني كه در زمينه ماركسيسم و فلسفه از آگاهي بسياري برخوردار بودند تنها يك تئوري دان بودند. ملكي هم در سطح ايران، تئوري هاي ماركسيستي را خوانده بود. كمي بلد بود. در مورد ملكي مسلماً دانش تئوريك او به مراتب كمتر از طبري بود. همة ما خودآموز بوديم، خودمان كتابهايي را كه از شوروي يا جاهاي ديگر مي آمد، با زحمت مي خوانديم. كار ترجمه آثار كلاسيك ماركسيسم خيلي دير در حزب شروع شد و بيشتر ترجمه ها مربوط به دوران مهاجرت است.

اميرخسروي ادعا مي كند كه اصطلاح نيروي سوم را در جهان، ملكي خلق كرده است. در صورتي كه نيروي سوم در همه دنيا يك جريان بود به معناي «نه شوروي و نه امپرياليسم غرب». اين جريان در همه جاي دنيا بود و بيشتر آنها سوسيال دموكرات بودند. حتي خود همايون كاتوزيان با همه ارادتي كه به ملكي داشته اين مطلب را اعتراف كرده است. او نوشته است:

حتي اصطلاح نيروي سوم نيز اختراع ملكي نبود و در همان سالها در اروپا، در رابطه با

ص: 348

موقعيت خاص كشورهايي چون چكسلواكي، پيش از كودتاي حزب كمونيست در آن كشور پديد آمده بود.(1)

همة آنهايي كه قبلاً سوسيال دموكرات بودند يا از احزاب كمونيست بريدند و كنار رفتند، يا در آن دوران به نيروي سوم تبديل شدند. آنها يك مرتبه هم به اردوگاه امپرياليسم روي نياوردند، حزب كار انگلستان تا مدت زيادي، همين شكل، نيروي سوم حساب مي شد، در آغاز خيلي هم چپ گرائي داشتند. هنوز هم جناح چپ حزب كار انگلستان كه ماهنامه ما ناشر افكارش هست خود را ماركسيست غيركمونيست مي داند.

س: مثلاً فردهاليدي!؟

ج: البته به ديد من «فردهاليدي» و پل سوئيزي كه احتمالاً سردبير همان مجله است و همانندانشان انسانهاي بسيار شريفي هستند.

س: با كمونيست هاي اينجا هم مرتبط بود، با مجاهدين خلق هم رابطه داشت. در جريان روزنامه آيندگان در دفتر آن روزنامه بود. در همان سال هاي 1358. درباره ايران هم كارهايي كرده و نوشته هايي دارد، به هرحال انگليسي است و از خانواده بي بي سي، در كار روزنامه نگاري هم هست، انگار ژورناليست هم هست.

ج: بله، اما شخص باسواد و بااطلاعي است، هميشه هم در مسايل خيلي دشوار از او سؤال مي كنند در بخش فارسي بي بي سي هم گويا هست در انگلستان هم استاد دانشگاه است.

بگذريم. داشتم دربارة نيروي سوم و سوسيال دموكرات ها صحبت مي كردم، فراموش نكنيم كه ايدئولوژي حزب سوسيال دموكرات آلمان تا زمان رياست ويلي برانت، ماركسيسم بود اما بعد در يكي از كنگره هايشان اين را حذف مي كنند. در هر صورت اين مسئله امر خيلي عمومي است و اين اصطلاح، اختراع ملكي نيست. حالا در جواب بت سازان ملكي بايد گفت ببينيد ملكي تا كجا رفته؟ نيروي سوم ملكي تا جايي رفته با شاه سازش كرد و براي مبارزه با شوروي و حزب توده از شاه پول گرفت، با آمريكايي ها ملاقات كرد و حمايت آنها را خواست و مواردي از اين قبيل كه مدارك آن را قبلاً ارائه دادم و تكرارش را لازم نمي دانم.

س: نمي شود اين را گفت كه خليل ملكي در فكر اين بود كه سوسياليزم و كمونيزم را به نوعي با وضع ايران، وفق دهد و به اصطلاح نوعي سوسياليزم ملّي به وجود آورد؟ يعني

ص: 349

با اين انديشه و هدف شروع كرده باشد و بعدها در عمل به اين دامها افتاده باشد؟ خوب، هميشه يكي از مشكلات ماركسيستها بيگانگي مطلق با فرهنگ و جامعه ايران بود، خليل خواست ابتكاري به خرج بدهد.

ج: ببينيد، هر ماركسيستي مي داند كه ماركسيزم، جزمي(دگم) نيست. اصولي نيست كه در همه جا بدون تغيير به طور جامد قابل انطباق باشد، ماركسيسم يك راهنماي كلي است كه طبق گفته لنين بايد در هر كشوري و در هر جامعه اي و در هر تاريخي آن را با شرايط مشخص تاريخي، اجتماعي، اخلاقي و فرهنگي آن جامعه، انطباق داد. در ايران، سوسياليزم به كلي شكل ديگري مي گرفت. حتي سوسياليزم با پاية ماركسيستي، با آنچه كه در روسيه عملي شد فرق مي داشت. سوسياليسمي كه در روسيه پاي گرفت، در همه جا يكسان نبود. در لنينگراد يك جور بود و در تركمنستان جور ديگر. مگر كمونيست هاي فرانسه مي خواهند عيناً نظير آنچه را كه در تركمنستان انجام گرفت، در فرانسه پياده كنند؟سوسياليزم در هر كشوري بايد با توجه به ويژگي هاي ملّي آن كشور تحقق يابد اما سوسياليزم ملّي خليل ملكي و همانندان او، مقابله و دشمني با اتحاد جماهير شوروي بود.

مگر مي شد سوسياليسم را در چين و ويتنام و جمهوري خلق كره و كوبا و همانگونه پياده كرد كه در شوروي پياده شد؟ در اين مورد خوبست نظر جواهر لعل نهرو را دربارة همين مسئله برايتان بخوانم:

بزرگترين مظهر و نمايندة ماركسيسم، لنين بوده است. لنين نه فقط نمايندة كامل ماركسيسم بود و آن را بيان و تشريح كرد بلكه زندگي خود را براساس آن بنا نهاد.

معهذا خود لنين به ما هشدار داده است كه نبايد ماركسيسم را عنوان «قالب ها و دستوري هاي خشك و جامد و تغييرناپذير» تلقي كرد. لنين با وجود آن كه به حقيقت و روح ماركسيسم ايمان و اعتقاد داشت حاضر نبود جزئيات آن را چشم بسته و ناسنجيده در همه جا به كار بست خود او براي ما مي گويد:

ما به هيچ وجه به ماركسيسم به عنوان يك چيز كامل و انتقادناپذير نمي نگريم، بلكه برعكس، عقيده داريم كه اين نظريه سنگ بنا و بنيان علم تازه اي است كه سوسياليست ها اگر بخواهند از زندگي عقب نمانند، بايد آن را در جهات مختلف به پيش ببرند.

ما فكر مي كنيم و به ويژه براي سوسياليستهاي روسيه بسيار لازم و ضروري است كه نظريه ماركسيستي را بطور مستقل مورد مطالعه قرار دهند، زيرا اين نظريه پاية كلي فكري است كه

ص: 350

في المثل انطباق آن در مورد انگلستان ممكن است با فرانسه فرق پيدا كند. همچنين در مورد فرانسه و آلمان و...

اما درباره قدرت سازمان دهي ملكي كه بت سازان درباره اش داد سخن داده اند چه مدركي دارند. ملكي هربار كه سازمان ساخته و پرداخته اش با مسئله اي روبرو شد بخش مهمي از هواداران خود را از دست داد و با باقي مانده آن دستگاه كوچك تري برپا كرد. از حزب توده در ايران با 105 نفر انشعاب كرد «جمعيت سوسياليست توده ايران» را بنا نهاد پس از ورشكستگي آن سه سال هيچ كاري نكرد و يك باره مسخ شد و با ماجراجوئي مانند مظفر بقايي حزب زحمتكشان ملت ايران را تشكيل داد پس از يكسال و اندي آن هم دچار ورشكستگي شد و با باقي مانده آن حزب زحمتكشان ملت ايران نيروي سوم را كه به مراتب محدودتر از حزب زحمتكشان بقايي بود برپا كرد آنهم با 28 مرداد از هم پاشيد و سالها ديگر سازماني نداشت تا در سال 1340 جامعة سوسياليست هاي نهضت ملّي ايران را با شمار كمتري از نيروي سوم به وجود آورد و آن هم در سال 1344 براي هميشه تعطيل شد. اين زندگي چه تناسبي با آن گزافه گوئي هاي بت سازان دارد.

بالاخره در هرجائي وقتي در يك جريان سياسي انشعاب پيدا مي شود هر دو گروه اگر بخواهند ادامه بدهند، خوب شروع مي كنند به يك نوع فعاليتي. مگر حزب توده ايران، عين همين وضع را ادامه نداد؟ چند تا شكست خورد؟ تعداد شكست هاي حزب توده ايران از هر جريان سياسي ديگر، هم بيشتر و هم سنگين تر و هم پرتلفات تر بوده است. باز هم همانطور دو مرتبه آمد و سرش را بلند كرد و كاري را شروع كرد. باز هم شكست خورد. به نظر من اگر يك روزي دو مرتبه در ايران آزادي احزاب برقرار شود، باز هم «جنبش توده اي» بوجود مي آيد. جنبش توده اي با همان برنامه، يعني مدافع سرسخت كارگران و دهقانان و پيشه وران و روشنفكران آزاديخواه. البته با يك روش كار خيلي عاقلانه تر از آنچه كه در گذشته بوده است. يعني منطبق تر با شرايط مشخص تاريخي اجتماعي ايران.

س: خوب ملكي هم آمد اول باصطلاح همان «جمعيت سوسياليست تودة ايران» را درست كرد،بعد حزب زحمتكشان، بعد نيروي سوم و بعد جامعه سوسياليستها را.

ج: همه اين ساخته ها پس از مدت كوتاهي در هم شكسته شد. عمر هيچ كدام از اين سازمانها از يك سال و چند ماه بيشتر نبود. همين كه ملكي مي رود و يا زنداني مي شود، همه چيز از هم مي پاشد. سازمان نيروي سوم هم همين بود. از هم پاشيد. عين اين مطلب در

ص: 351

گفته هاي كاتوزيان هم هست.

من در اين ترديدي ندارم كه خليل ملكي آدم پيگيري بوده اما مخالفين او هم همينطور بودند. خنجي و حجازي و هفده نفر ديگر از حزب كناره گيري كردند، به جبهه ملّي رفتند و در آنجا همه كاره شدند و سازمان دهنده جبهه ملّي شدند. منتهي دستگاه ملكي كوچك تر مي شد و هر چه هم كوچك تر مي شد پرادّعاتر مي شد.

س: آيا قصد نوشته هايي كه اخيراً از طرف افراد مختلف براي مطرح كردن خليل منتشر مي شود، توجيه گرايش به غرب نيست؟ يعني طرح خليل بخاطر مشروعيّت بخشيدن به خط و تفكّر او كه گرايش به غرب است؟ احتمالاً داريوش آشوري، همايون كاتوزيان، بابك اميرخسروي و ديگران همان سياستي را دنبال مي كنند كه خليل در سال هاي 1326 تا 1348 دنبال مي كرد از جمله گرايش به غرب و دربار دنبال مي كرد؟

ج: عده اي اخيرا ً در مطبوعات شروع كرده اند به دفاع از خليل ملكي و بت سازي او. همايون كاتوزيان در رأس آنهاست و بعد هم عبدالله برهان كه عضو حزب زحمتكشان بوده و مصطفي رحيمي و به دنبال اين افراد، بابك اميرخسروي كه پرچمدار آنها شده است. مطرح كردن ملكي به عنوان يك مافوق انسان(سوپرمن) بيشتر به خاطر دفاع از خودشان است، يعني به عنوان مثال اميرخسروي درست همان راهي را رفته كه ملكي رفت، البته در گرايش به راست شديدتر از او بوده است چرا كه ملكي باز سوسياليست باقي مانده بود اما اميرخسروي با ايدئولوژي خداحافظي كرد و از طرفداري انقلاب سوسياليستي به سركردگي طبقه كارگر و دنباله روي از راه اراني، اكنون درصدد تشكيل جبهه واحدي با مشروطه خواهان و همكاري با سلطنت طلبهاست. يعني يك دموكراسي عادي سرمايه داري. عدالت اجتماعي و حقوق بشر را هم به عنوان «فلفل نمك» غذا به آن چسبانده است. به هرحال دفاع اين افراد از ملكي و در ارتباط با آن دفاع از بقايي تا 30 تير 1331، دفاع از عملكرد خودشان است، اينها دارند از عملكرد گذشته خودشان و يا وضعيت فعلي خود كه مطابق موضع ملكي است، دفاع مي كنند. اگر اينها به خوانندگان خود بقبولانند كه ملكي راه درست را رفته است نتيجه مي گيرند كه خودشان هم راه درستي طي كرده و مي كنند اما مسئله سوم وجود گرايشهاي جديدي در بين عده اي از اينهاست. يعني نزديكي با غرب به عنوان يك ضرورت براي تغيير نظام اجتماعي ايران. حالا بحث آنها اين است كه در انتخابات آزاد بايد مشخص شود كه رژيم آينده ايران، جمهوري يا سلطنتي باشد. البته آناني كه در ايران هستند، هنوز اين تمايلات را در نوشته هاي

ص: 352

خود علني نكرده اند. ولي اميرخسروي همانطور كه در مقاله اش در روزنامه سلطنت طلبان نوشته و عين آن را در شماره 34 و 35 ماهنامه آزادي منتشر كرده، چندين جلسه مشترك با سلطنت طلب ها و مشروطه خواهان و از جمله داريوش همايون كه نقش سخنگوي رضا پهلوي را دارد، تشكيل داده و با مشروطه خواهاني مثل بختيار هم مشغول مذاكره بوده است تا يك جبهه ائتلافي به وجود بياورند.

ناگفته پيداست كه دفاع از ملكي بخاطر ديدارش با شاه، دفاع از اتحادشان با سلطنت طلبهاست. آنها از او دفاع مي كنند تا خودشان را تبرئه كنند. اگر از ملاقات ملكي با آمريكايي ها براي جلب پشتيباني آنان دفاع كنند، پس جلب پشتيباني كلينتون، كه جانشين حزبي كندي است و همان ادعاها را دارد و پرچم دروغين حقوق بشر را بر دوش گرفته است هم درست است.

فكر مي كنم بجاست در همين مورد، بخشي از مقاله مفصل «اميرخسروي» را كه در روزنامه سلطنت طلب «نيمروز»، شماره 262، مورّخ جمعه 16 ارديبهشت 1373، چاپ شده و در رابطه با همين موضوع است نقل كنم. عنوان مقاله چنين است:

«دربارة مناسبات با سلطلنت طلب ها!»

چشم انداز و برنامه ائتلافي ما چيست؟

آنچه مردم ايران و مبارزان درون كشور انتظار دارند و آن حلقه گم گشته اي كه در پي آنند، ايجاد يك جانشيني دموكراتيك (آلترنايتو دموكراتيك) از همه مؤلفه هاي شناخته شده و آزمايش داده راه آزادي، دموكراسي و حقوق بشر، در برابر جمهوري اسلامي است.

مؤلفه هاي اين ائتلاف گسترده يا آنچه ما «جانشين دموكراتيك» مي ناميم، به نظر من عبارتند از: سازمان ها و نهضت هاي چپ دموكرات، گرايش هاي مختلف باقي مانده از جبهه ملّي (چه لائيك و چه اسلامي نظير نهضت آزادي) نهضت مقاومت ملي، حزب دموكرات كردستان ايران و جنبش هاي اصيل مشابه و جمهوريخواهان ملي.

بديهي است چنين ائتلاف گسترده اي با توجه به تركيب آن، جبهه جمهوري خواهان نيست و نبايد باشد تا بتواند درهاي خود را نه فقط به روي عناصر مشروطه خواه در درون نهضت مقاومت ملي و يا جريان هاي مشابه ديگري كه درباره نظام موضوع ندارند بازگذارد و آنها را دربربگيرد، بلكه قادر باشد ساير نهضت ها و افراد مشروطه خواهي را كه منشور ائتلاف را مي پذيرند، در داخل و خارج از كشور به سوي خود جلب نمايد. آن گاه كه اين نيروي

ص: 353

«جانشين دموكراتيك» به طور كامل يا نسبي به وجود آيد مي تواند با سازمان مشروطه خواهان بعد از انقلاب، اگر كه الزامات يك جريان دموكراتيك را آنگونه كه قبلاً به تفصيل بيان كرديم، رعايت كرده باشند، بدون اينكه درهم بياميزند، در موارد و مسايل مشخص، به ويژه در مبارزه براي آزادي و حقوق بشر و تحوّل ايران، به سوي دموكراسي و حكومت مردم، همه دست به اقدامات و ابتكارات مشترك بزند.

در هرحال ما به روال گذشته، براي گفتار با آنان و يا شركت در سمينارها و كنفرانسها در هر محوري كه مناسب تشخيص دهيم شركت نمائيم...

بله، خلاصة همه اين جمله پردازيها را مي توان در يك جمله چنين گفت: ائتلاف با دار و دست رضا پهلوي نه، ولي همكاري «آري» به نظر من همه اينها، اجراي يك كنسرت به هم پيوسته است كه در هر جايي با يك «نت» زده مي شود، اميرخسروي در روزنامه اطلاعات با يك «نت» مي زند و در نامه اش در روزنامه نيمروز، با «نتي» ديگر، به اين ترتيب من خيال مي كنم كه بايستي مسائل را درست از هم شكافت و تكّه تكّه هايش را پهلوي هم گذاشت و يك مجموعه درست از آن درست كرد.

س: نقش خليل ملكي در دوران نهضت ملّي شدن نفت، جداي آن بحث حزب زحمتكشان و بقايي كه قبلاً صحبت شد، چه بود؟

ج: بايد پذيرفت كه خليل ملكي، از همان آغاز مطرح شدن شعار ملّي كردن صنعت نفت در سراسر كشور، با جديّت از آن پشتيباني كرد. قبل از جدايي از مظفر بقايي و بعد از آن هم در سازمان نيروي سوّم از اين شعار دفاع كرده است. اما بقايي با اين شعار موافق نبود. همانطور كه گفته شد و سندش هم آمد، بقايي در آغاز با شعار ملّي كردن صنعت نفت موافق نبود. و طي چندين جلسه بحث، كه آل احمد هم در آن شركت داشته، ملكي توانست او را به پذيرش اين شعار و چاپ آن در روزنامه شاهد قانع كند.

در مورد خليل ملكي و مظفر بقايي و نوشته هاي كاتوزيان،يك پرسش پيش مي آيد كه چرا نه ملكي و نه كاتوزيان، از سي تير تا به حال، حتي يكبار هم كلمه «خيانت به نهضت ملّي» را براي عملكرد بقايي كودتاچي و عامل امپرياليسم آمريكا، به كار نبرده اند؟ آيا نمي شود گفت كه اين دفاع تا آنجا ننگين و زبونانه بوده است كه اين جنابان از انتشار آن شرم دارند وتنها ادعا مي كنند كه آنچه در روزنامه هاي اطلاعات و كيهان چاپ شده است، در مواردي با متن واقعي، تفاوت داشته است. در حالي كه متن كامل دفاع، هم در دست خود ملكي بود و هم در

ص: 354

دست آل احمد، براي دفاع از ملكي مي گويند كه او مدافع دكتر مصدّق بوده است، منتهي نمي توانند پاسخ دهند كه چرا ملكي از خيانت بقايي چيزي نمي گويد؟!

س: خليل ملكي، بعد از 28 مرداد تا سال 38، يك دوره سكوت داشت و در سال 1338 دوباره فعال شد.

ج: اينطور نيست، او مدتي پس از 28 مرداد زنداني شد ولي پس از 9 ماه از زندان آزاد شد و به او اجازه دادند كه مجله نبرد زندگي را منتشر كند و تنها از او خواستند نام مجله را به «علم و زندگي» تغيير دهد.

س: نبرد زندگي همان علم و زندگي بود؟ ملكي كي از زندان بيرون آمد؟

ج: 9 ماه بيشتر در زندان نبوده. در فلك الافلاك زنداني بود. كاتوزيان درباره جريان گرفتاري او و «مجله نبرد زندگي»، چنين نوشته است:

ملكي كه هر روز با جمع ديگري از سران نهضت ملّي از پشت راديو به فرمانداري نظامي دعوت مي شد در شانزدهم شهريور 1332 خود را معرفي كرد و پس از اندك مدتي بدون محاكمه به زندان فلك الافلاك اعزام شد.(1)

در ادعانامة دادستان نظامي در سال 1344 چنين نوشته شده است:

آقاي خليل ملكي كه عادت دارد هر روز ماسك جديدي بر چهره بزند، بعد از قيام ملّي 28 مرداد 1332 كه مدت 9 ماه در قلعه فلك الافلاك بازداشت شد علي الظاهر خود را نادم نشان داد و سعي نمود خود را به مقامات انتظامي نزديك نمايد تا با همكاري با دستگاههاي انتظامي تشكيلات حزب توده را ريشه كن نمايد. به اين ترتيب، آقاي خليل ملكي طي سال هاي 1334- 1329 ضمن اينكه مقالاتي عليه سران حزب توده مي نوشت كم كم به خود عنوان سوسياليست را داد و براي جمع آوري طرفداران به سوي خود شروع به يك سلسله تبليغات نمود و اصلاحات مختلف را نويد داد.(2)

البته ادعانامه دادستان نظامي در رژيم شاه، مسلماً پر از تحريف واقعيات است. اما يك نكته در اين ادعانامه جلب توجه مي كند و آن اين است كه ملكي پس از آزادي از زندان توانست مجله نبرد زندگي و بعداً علم و زندگي را چند سال منتشر كند. درباره اين مجله،

ص: 355

همايون كاتوزيان كه تعريف هايش از ملكي، كمتر از ادعانامة دادستان، افسانه وار و دور از حقيقت است، چنين نوشته است:

«ملكي، بدون اين كه هدف اصلي را مطرح كند جوان 30 ساله اي را كه در مجلس هجدهم، نماينده مجلس بود و ملكي او را از طريق ارتباطات خانوادگي مي شناخت تشويق كرد كه به نام خود امتيازي براي انتشار مجله علم و زندگي بگيرد. دستگاه نمي دانست كه چه كاسه اي زير اين نيم كاسه است و تقاضاي آن جوان را براي دادن امتياز مزبور پذيرفت. فقط به او گفتند كه علم و زندگي، پيش از اين، عنوان نشريه گروهي خائن از خدا بي خبر بوده است و بهتر است او عنوان ديگري براي مجله اش انتخاب كند.»

اين چنين بود كه مجله نبرد زندگي در تاريخ سياسي ايران معاصر شكل گرفت.

پس از يكي دو سال «او هم» مانند درخشش، بار ديگر به نمايندگي مجلس انتخاب شد و حضرات دانستند كه سرنخ در دست چه كساني است. به اين جهت، سازمان(ضد) امنيت به ملكي و يارانش فشار آورد كه دست از انتشار نبرد زندگي بردارند. اينان مقاومت مي كردند و دستگاه نيز هنوز تبديل به آن بساط نشده بود. كه در پانزده سال آخر حياتش حتي حق فكر كردن را از ملت ايران گرفت.

پس از كشمكش زياد امنيتي ها گفتند كه اولاً عنوان نبرد زندگي تحريك آميز است و به هيچ وجه قابل تحمل نيست ثانياً ملكي و يارانش مي توانند بدون در دست داشتن امتياز، مجله اي منتشر سازند و مسئوليت عواقب آن را نيز به گردن بگيرند. به اين ترتيب، اينان عنوان مجله را به «علم و زندگي» تبديل كردند كه بدون امتياز و فقط با درج عبارت «ناشر: رضا شايان» انتشار مي يافت.(1)

افسانه سازي كاتوزيان را مي توان ملاحظه كرد؛ سازمان امنيت آنقدر بي اطلاع بود كه پس از آزاد كردن ملكي و انتشار مجله نبرد زندگي كه در آغاز قرار بود به نام علم و زندگي يعني مجله «نيروي سوم» منتشر شود، تنها پس از مدتي كه البته كاتوزيان نمي نويسد كه چه وقت، فهميد كه سرنخ دست ملكي است ولي به جاي اينكه در مقابل كلاهي كه ملكي سر سازمان امنيت گذاشته از او بازخواست كنند و جلو انتشار مجله را بگيرند باز هم احمق شدند و به او اجازه دادند كه همان مجله «علم و زندگي» گذشته يعني ارگان «نيروي سوم» را كه در نظر

ص: 356

ساواك ارگان يك عده خائن از خدا بي خبر بود، چندين سال بدون امتياز منتشر كند! يعني درست در زماني كه افسران سازمان نظامي، گروه گروه اعدام مي شدند و هزاران توده اي در زندان شكنجه مي ديدند (زيبائي، شمار زندانيان توده اي پس از 28 مرداد را با نوشتن نامشان 3649 داده است و شمار افسران زنداني شده را 486 نفر كه 26 نفر آنان اعدام شدند و 144 نفر به حبس ابد با اعمال شاقه و بقيه از 15 سال به پائين محكوم شدند.)

س: خوب اگر ملكي با شاه ارتباط داشت، چرا زنداني اش كردند؟

ج: اول اينكه بلافاصله پس از 28 مرداد، هنوز شاه كارها را قبضه نكرده بود وغير از ملكي، فرمانداري نظامي، همه اعضاي جبهه ملّي و عده زيادي را گرفت. خود جلال آل احمد مي گويد: «غرضم همان گرفتاريهايي است كه ملك را به فلك الافلاك برد و براي من فقط يك روز زندان دادستان را پيش آورد كه نتيجه اش صادر كردن همان اعلامية بوسيدن سياست شد.»(1) در همان يك روز بود كه فهميدم پس از قضية وثوقي راستي با سياست وداع كرده بودم... آخر تو هم تصديق مي كني كه وقتي گرگ ها بر مسند چوپاني نشسته اند بسيار احمقانه است كه آدم اداي گرگ دهن آلوده و يوسف ندريده را دربياورد...(2)

فرمانداري نظامي، وزيران دولت دكتر مصدّق را احضار كرد، شماري را مدتي نگهداشت و شمار ديگري را مانند دكتر سنجابي و مهندس حسيبي،با گرفتن ضمانت آزاد كرد. دوم اينكه اين اقدامات، زيرنظر زاهدي انجام مي گرفت و بيرون از احتمال نيست كه مظفر بقايي كه بر پايه گفته خودش روابط بسيار نزديكي با زاهدي داشت و هفته اي يك روز با هم ناهار مي خوردند و دربارة مسايل سياسي مشورت مي كردند، دربارة خليل ملكي موش دوانده باشد كه او را گوشمالي داده باشد. به هر حال ملكي را هم پس از 9 ماه همانطور كه كاتوزيان نوشته آزاد مي كنند:

ملكي نه در آن زمان و نه در هيچ وقت ديگري براي رهايي از زندان كمترين اظهار پشيماني از فعاليت ها و عقايد سياسي خود نكرد و كوچك ترين تعهدنامه ي براي اجتناب از فعاليت سياسي ننوشت و به دست كسي نداد.(3)

راستي خيلي عجيب است! اگر فرمانداري نظامي ملكي را براي اين آزاد كرد كه فعاليت

ص: 357

قديم خود را دنبال كند پس چه نيازي به گرفتن تعهد براي عدم فعاليت سياسي داشت؟

مطلب ديگري كه كاتوزيان در ارتباط با نوشته بالا، در همان صفحه و صفحه پس از آن و در زيرنويس نوشته شده، روش ملايم فرمانداري نظامي در برخورد با دانشجويان وابسته به گروه ملكي را نشان مي دهد. نوشته او چنين است:

در نوروز 1340 پنجاه و هشت دانشجوي زنداني (كه در حدود يك ماه موقتاً در زندان قزل قلعه بودند) با امضا كردن تعهدنامه اي از زندان آزاد شدند. اين تعهدنامه، «فرماليته اي» بيش نبود و همه بي چون و چرا آن را امضا كردند. در اتوبوسي كه قرار بود آنان را دسته جمعي به مركز شهر ببرد نشسته بودند و يكي از اعضاء جامعه سوسياليستهاي ايران، در ميان اين دانشجويان بود، و فقط او پس از يك ساعت مقاومت، تقاضاي بازگردانده شدن به زندان كرد. كه به او مي گفتند ممكن نيست. التماس و التجاي يكي از دلالان سازمان امنيت نتيجه داد و بالاخره امضاء داده بود.

«وقتي او گزارش كامل اين واقعه را به جلسه مخالفين جامعه سوسياليست ها داد، ملكي چنان طوفاني از انتقاد برانگيخت كه اين نويسنده ]همايون كاتوزيان] را به حيرت انداخت. زيرا اولاً اين جانب هرگز چنان عصبانيتي از ملكي نديده بودم، ثانياً مسئله، مسئله پيش پا افتاده اي بود و ميزان حساسيت ملكي براي اينجانب قابل فهم نبوده و نيست...»

مي توان احتمال داد كه اين فرد خوب جناب همايون كاتوزيان بوده است كه «با التماس و التجاي دلال سازمان امنيت» تعهدنامه را كه متن آن را ننوشته است، امضاء كرده است.

به نظر من دفعه دوم كه او را بازداشت و محكوم كردند و اين باز به گفته كاتوزيان،به دستور شاه بود و مربوط به پس از دوران پرتلاطم سال هاي 40 تا 42 بوده و بدون ترديد گوشمالي بود كه شاه به ملكي داد. دليل آنهم برخوردي بود كه ملكي در دوران ضعف و درماندگي شاه، در ديداري كه اسدالله علم براي ميانجيگري بين شاه و جبهه ملّي ترتيب داده بود، با شاه داشت و شاه بعداً خواست به نوعي او را گوشمالي بدهد.

بت سازان ملكي، دربارة اين ديدار، بر پايه ادّعاي خود ملكي در نامه اي كه به دكتر مصدّق نوشته و مطمئن بوده كه هر دروغي در آن بنويسد، به دست شاه نخواهد افتاد تا قضيه لو برود، خيلي جار و جنجال به راه انداخته اند. دربارة اين ديدار، هيچ مدركي جز نوشته خود ملكي به دكتر مصدّق در دست نيست ولي لحن تملّق آميزي كه او در دفاعش در سال 1344 دارد، نشان دهنده روحيّه اوست. ملكي مي گويد:

ص: 358

اينجانب براي اولين بار به حضور شاهنشاه شرفياب شدم و اعليحضرت همايوني، بدواً از مبارزات مؤثّر و ميهن پرستانه نهضت ملّي و همينطور از مبارزه ما عليه كساني كه از بيگانه الهام مي گيرند(يعني حزب توده ايران) فصلي بيان فرمودند و از حزب ما كه به نام نيروي سوم، ناميده مي شد، قدرداني فرمودند. قرار بود براي اينكه بهانه اي به دست توده اي ها نيفتد، اين ملاقات علني نشود. اينجانب درصدد بودم تا جايي كه امكان دارد از شكاف بين دربار و دكتر مصدّق، جلوگيري كنم و مدتي جبهه داخلي نهضت ملّي را در برابر بيگانگان حفظ نمايم.

بنابر گفتة ملكي شاه به ويژه در آستانه كودتاي 28 مرداد:

اعليحضرت همايوني، به خصوص در آن اواخر، نسبت به نهضت خوشبين بودند و آقاي دكتر مصدق و نهضت ملّي را تأئيد مي كردند.(1)

جلال آل احمد كه بيش از هر كس ديگر با روحيّات ملكي آشنا بود، ديدارش را با شاه پيش از 28 مرداد، اينطور ارزيابي مي كند كه ملكي از ترس اينكه مبادا شاه مانند سال 1325 پشتيبانان دكتر مصدّق را قتل عام كند به حضور شاه رفت و در دفاعياتش در سال 1344، آنگونه تملّق آميز از شاه ياد مي كند و براي راضي نگهداشتن محاكمه كنندگانش، مبارزه اش را با حزب توده ايران، به رخ مي كشد.

جلال آل احمد با همان صداقت، دربارة اتهامات دكتر خنجي با ملكي صحبت مي كند اما دربارة ملاقات دومي كه در دوران ضعف شاه به دليل بحران اقتصادي رژيم بين ملكي و شاه صورت گرفت، صحبتي نمي كند. همانطور كه بقايي در چند مورد دربارة روحيه شاه گفته است:

شاه هر وقت در موقعيت ضعيفي قرار مي گرفت مثل موم نرم مي شد و حتي تملق مي گفت. در آن دوران هم كه آمريكا از عملكرد او بسيار ناراضي بود و او مي ترسيد كه او را كنار بگذارند، به دست و پا افتاد و اسدالله علم را واسطه كرد. علم هم چون مي دانست كه رهبران جبهه ملّي حاضر به چنين ملاقاتي نيستند و ظاهراً همانطور كه ملكي نوشته است، با ملكي دوست شده بوده و بدون ترديد روحيات ملكي را خوب دريافته بود به سراغ او آمد كه او را واسطه ميان شاه و رهبران جبهه ملّي نمايد.

ص: 359

ملكي هم ظاهراً روحيه اي مانند شاه داشت يعني هروقت احساس قدرت مي كرد و با طرفي كه در موقعيت ضعيفي قرار داشت برخورد مي كرد، به خود اجازه جسارت مي داد. با شاه هم طوري صحبت كرده است كه گوئي با او برابر است. او شاه را پس از آن همه رويدادها هنوز نشناخته بود و مانند دوران همكاري رهبران حزب توده ايران با دولت قوام، ملكي تصور مي كرد كه دوران سروري جبهه ملّي دوباره آغاز شده و عقب گردي در آن نيست به همين خاطر از «موضع قدرت» با شاه صحبت كرده است. شاه هم بعد از تثبيت مجدد موقعيتش و بركنار كردن دكتر اميني، همة رهبران جبهه ملّي را بازداشت كرد و ملكي را هم به خاطر همان برخورد جسارت آميزش در آن ديدار سه ساعته، گوشمالي مختصري داد و دستور داد او را به 3 سال زندان محكوم كنند بعد از يكسال و نيم هم او را مورد عفو قرار داد و به گوشه خانه فرستاد.

خليل ملكي در نامه اي كه پس از ديدار شاه و در آستانه مسافرتش براي معالجه به اروپا نوشته، پس از يك دنيا خودستائي از ديدارش با شاه چنين نتيجه گرفته است:(1)

مجموعه اين احوال سبب شد كه يك فرصت تاريخي براي نهضت ملي ايران بوجود آيد. در صورتي كه درست عمل مي شد به آساني ممكن بود نهضت ملي، ابتكار عمل را به دست گيرد و هيأت حاكمه فاسد را از صحنه سياست خارج كند. ولي متأسفانه به سبب فقدان يك رهبري آگاه و نيرومند و به علّت عدم تشخيص شرايط داخلي و خارجي از طرف سران جبهه ملّي، اين فرصت تاريخي از دست رفت.

او درباره مقدمات ديدار خود با شاه در نامه اي به دكتر مصدّق چنين نوشته است:

اينك به بعضي از وقايع سياسي دوران اخير اشاره مي كنم. پس از آنكه شاه، انتخابات اوليه را لغو كرد، آقاي علم سه جلسه دو ساعته با من ملاقات كرد و سعي كرد كه مرا متقاعد سازد كه با شاه ملاقات به عمل بياورم. مناسبات آقاي علم با من از آنجا بود كه در يكي از شماره هاي نبرد زندگي(همان مجله اي كه با اجازه سازمان امنيت ملكي منتشر مي كرد!) از برنامه اصلاحات ارضي كه آقاي علم بنام حزب مردم مطرح كرده بود، يك انتقاد كوبنده صورت گرفته بود و به دنبال آن آقاي علم چندبار از ما تقاضاي همكاري كرده بود ولي من به ايشان گفتم كه همكاري ما با ايشان در چهارچوب دستگاه حاكم فعلي عملي نخواهد

ص: 360

بود. به هر صورت ارتباط دوستانه با ايشان باقي ماند (ايشان دوست آقاي علم شدند!) و به سابقه آن آشنائي، ملاقات مزبور به عمل آمد. در آن روزها رژيم حاكم ضعيف بود و در مقابل اوضاع و احوال بين المللي و محلي خود را ضعيف مي دانست. سرانجام من پس از تصويب هيأت اجرائيه سازمان و مشورت مستقيم با آقايان دكتر غلامحسين صديقي و دكتر كريم سنجابي به ملاقات رفتم. اين ملاقات دو نفره در حدود 3 ساعت طول كشيد و در اين ملاقات مانند ملاقات اول كه با اطلاع و مشورت آن جناب در گذشته صورت گرفته بود، من با كسب اجازه از لحاظ محتواي بحث، مانند يك انسان با انسان صحبت كردم كه مطابق رسوم درباري، مذاكرات، لااقل از طرف من، صريح و رك و ساده بود و نه مطابق رسوم درباري. در طي مذاكرات، شاه تقريباً دوبار عصباني شد ولي من تسليم نشدم. مثلاً در يك مورد او تصور مي كرد، يا لااقل تظاهر به اين مي كرد، كه نهضتي كه آن پدر بزرگوار (دكتر مصدّق) در رأس آن هستند، پشتيبان زيادي بين توده مردم ندارد. در جواب گفتم: آنچه كه در اين مورد به عرض اعليحضرت رسانده اند صحيح نيست و آن چه كه من به عرض مي رسانم با واقعيت تطبيق مي كند. خوب، در مقاومت مجدد او در برابر اين حرف، گفتم: اگر اعليحضرت انتظار دارند من هم مانند درباريان، هر چه را فرمودند تأئيد بكنم مسئله ديگري است، اما اگر اعليحضرت مايل هستند از واقعيات موجود اجتماعي، آنطور كه هست، اطلاع حاصل كنند، آنچه كه من عرض مي كنم صحيح است. اين را انصاف مي دهم كه در تمام مواردي كه من مقاومت كردم و توضيح دادم، بالاخره اعليحضرت قانع شدند. او مي گفت: براي من چه فرق مي كند كه عمر باشد يا زيد باشد (مقصود نخست وزير است) من هر نوع اختيارات قانوني دارم و حال كه مردم، صالح ها و سنجابي ها را مي خواهند، من حرفي ندارم. او مي گفت: من فقط از آنها 2 تا اطمينان مي خواهم. اول، وضع خود را رسماً نسبت به احترام به قانون اساسي _ كه منظور ايشان احترام به مقام سلطنت بود _ اعلام كنند. ثانياً، وضع خود را نسبت به حزب توده مشخص سازند. بعد گفت: البته مطلب سومي هم هست كه اختلافي در آن نخواهد بود و آن رشد اقتصادي است كه لازمه استقلال كشور است. او تأئيد كرد در صورتي كه دو مطلب روشن شود، براي من صالح ها با ديگران فرقي ندارد...(1)

ص: 361

شاه در موقعي كه آمريكائيها مي خواهند اميني را به او تحميل كنند ادعا مي كند كه همه گونه اختيارات دارد و مي تواند صالح يا سنجابي را نخست وزير كند!

ملكي اين واقعيت را درك نكرد كه آمريكا و انگليس محال است كه شاه را حذف كنند. تنها چون او حاضر به اصلاحات ارضي _ كه آمريكا براي جلوگيري از يك انفجار انجام آن را ضروري مي دانست _ آمادگي نشان نمي داد، مي خواستند به وسيله دكتر اميني به شاه گوشمالي بدهند.

در برابر اين فشار آمريكا، شاه براي جلوگيري از نخست وزيري دكتر اميني به دست و پا مي افتد و به توصيه انگليسي ها، كه اسدالله علم نماينده آنان در كنار شاه بود، مي كوشيد تا شايد جبهه ملّي را به همكاري با خود جلب كند و اسدالله علم هم كه مي دانست رهبران جبهه ملّي گول اين مارمولك بازي شاه را نمي خورند، فرد ساده لوح و خوش باوري مانند ملكي را نامزد كرد. ملكي تصور كرد كه شاه به علت برجستگي شخصيتش او را براي اين واسطه گري دعوت كرده است! تنها يك نفر از بت سازان ملكي، به اين خوش باوري و ساده لوحي ملكي اعتراف كرده است، دكتر مصطفي رحيمي، كه در مقاله اش در دفاع از ملكي و بقايي و پاسخ به نوشته انتقادي آرمان تهچيري در مجله نگاه نو، اين خوش باوري ملكي را يادآور شده و آن را اشتباه او دانسته است.

ملكي، خوش باوري خود را دنبال مي كند و مي گويد:

در آن زمان كه هيأت حاكمه سخت متزلزل بود مي شد هر نوع امتيازي را به نفع نهضت ملّي از او گرفت. اعلام كردن دو كلمه دربارة قانون اساسي و حزب توده، مي توانست وضع نهضت را از جنبه داخلي و خارجي روشن و مشخص سازد...

(ببينيد، اصلاً دو كلمه كافي بود. آمريكائي ها هم واقعاً راضي مي شدند و آقاي صالح نخست وزير مي شد و آقاي ملكي هم مي شد معاون او!)

... به هر حال اگر درست عمل شده بود ممكن بود جبهه ملّي بجاي دكتر اميني روي كار بيايد ولي چنين نشد. در دورة حكومت دكتر اميني هم فرصت ديگري وجود داشت و ميان هيئت حاكمه شكاف افتاده بود و به آساني مي شد پس از اميني حكومت ملّي تشكيل داد اما رهبران جبهه با اشتباه كاريهاي حيرت انگيز، اين فرصت را از دست دادند...

به اين ترتيب مي بينيم كه خليل ملكي واقعاً ساده لوحي عجيبي نشان مي دهد و خيال مي كند كه آمريكا و انگلستان كه با آن همه زحمت و تجهيز تا مرز تدارك نظامي از خارج به

ص: 362

ايران، توانستند دولت دكتر مصدّق را سرنگون كنند، اكنون صاف و ساده اجازه مي دهند در زماني كه هنوز دكتر مصدّق زنده و در زندان احمدآباد است، به رهبران جبهه ملّي _ كه شخصيّت و نفوذشان در ميان مردم فقط و فقط بخاطر پيروي آنان از دكتر مصدّق است _ اين امكان داده مي شود كه دولت تشكيل بدهند و شاه را به دوران سال هاي 31 و 32 برگردانند. ظاهراًً علت زنداني و محكوم شدنش از سال 1344 هم، به مناسبت همين صحبتي است كه با شاه كرد و گفته كه: من صريح با شما صحبت مي كنم. يعني خودش را با شاه مساوي مي دانسته است.

س: سال 42 دستگير شد؟

ج: نه در پائيز 44 دستگير شد و محاكمه اش هم در اسفندماه انجام گرفت؛ و يكسال و يكي 2 ماه بيشتر زنداني نبود كه با عفو ملوكانه آزاد شد! و چوب اين را خورد كه خيال كرده علي آباد هم شهري است و حالا كه شاه از او تقاضاي ملاقات مي كند، فكر كرد كه: ببين ما چه قدر مهميم و شاه ديگر رفتني است و خيلي كارش خراب است. حالا ديگر حكومت جبهه ملّي مسلم شده و فقط كافي است دو كلمه دربارة احترام به مقام سلطنت و دو سه تا نفرين هم به حزب توده بگويند. هدف شاه اين بود كه به آمريكائيها كه مي خواستند اميني را به او تحميل كنند، بگويد كه جبهه ملي هم با من همراه است و من اينقدر پايه مردمي دارم!

در دوران اميني هم تحليل ملكي درباره جناح مرتجع و جناح آزاديخواه هيأت حاكمه و قضاوت ريچارد كاتم را برايتان خواندم كه گفته است: ملكي عقيده داشت اميني نماينده جناح آزاديخواه هيأت حاكم است و جبهه ملّي بايد از او پشتيباني كند و او را تقويت كند.

آقا، اميني يك مأمور بود براي اينكه با ترساندن شاه او را براي تسليم شدن در برابر دستور آمريكا آماده كند. من سابقه اصلاحات ارضي را برايتان گفتم كه اولش در زمان سهيلي در سال 1322، انگليسي ها روي اين مسئله فشار آوردند. چون مي ديدند كه كشاورزان تهيدست كه از فشار بزرگ مالكان به ستوه آمده اند و هر روز بر اثر تلاش حزب توده ايران آگاه تر مي شوند وضع موجود را تحمّل نخواهند كرد و خطر يك انفجار انقلابي هر روز بيشتر مي شود و اين وضع قابل دوام نيست. بايد حتماً يك اقدام جدي انجام شود. آنها اميني را آوردند فقط به عنوان يك مترسك براي شاه. براي همين هم شاه وقتي احساس كرد كه موضوع جدي است بعد از يك سال به پابوس پرزيدنت كندي رفت و پس از سپردن تعهد، با احترامات فراوان و با قدرت بيش از پيش، پيروزمندانه بازگشت. اميني را بركنار كرد و اول

ص: 363

تصميم گرفت كه او را به جرم دزدي محاكمه كند ولي با دخالت آمريكا او را به اروپا تبعيد كرد(1) و رهبران جبهه ملّي را هم به زندان انداخت و فعاليت جبهه ملّي به كلي تعطيل شد. ملكي هم كه به عنوان يك آدم برابر شاه با او صحبت كرده بود چوبش را خورد. اين جريان نشان مي دهد كه ملكي گاهي اوقات، كارش به ساده لوحي به معني كامل مي رسيد. كسي كه طبق ارزيابي همايون كاتوزيان يك تئوريسين عظيم الشأن در مقياس جهاني بود و يك استراتژي و تاكتيك دان و روشن بين بي نظير در مسائل سياسي كسي كه هرگز در پيش بيني هايش اشتباه نبود و در تاريخ معاصر ايران از اين جهت بي نظير است، در يك پرتگاه بسيار مهم، اين گونه خامي و ساده لوحي از خود نشان داد.

س: پس، دستگيري او به دليل همان دگرگوني اوضاع بود!؟

ج: بعد از اينكه شاه قدرت گرفت، هم اميني، و هم كساني را كه از او حمايت مي كردند و كساني كه در دوران ضعفش، عليه او تظاهرات به راه انداخته بودند (رهبران جبهه ملّي) همه را سر جايشان نشاند.

س: خليل ملكي برادري دارد به اسم حسين ملكي كه در اين اواخر هم با شاپور بختيار كار مي كرد، او به لحاظ فكري در چه حدي است؟ آيا شما از نزديك با او آشنا هستيد؟ در حزب توده چه موقعيتي داشت؟

ج: او را از دوران عضويّتش در حزب مي شناختم. آنچه از عملكرد او مي دانم اين است كه او چندين بار از اين شاخ به آن شاخ پريده است.

پس از انشعاب و اظهارات راديو مسكو، به طوري كه خامه اي نوشته، مانند دكتر اپريم، نامه اي به سفارت شوروي نوشته و خود را تبرئه كرد. بعداً به حزب زحمتكشان پيوست. بعد دوباره عليه بقايي و سياست ضدشوروي و حزب زحمتكشان نامه اي نوشت و مي خواست به سفارت شوروي بفرستد، ملكي از او خواهش كرد كه نامه را براي درج به خامه اي بدهد و خامه اي آن را در روزنامه خودش «حجّار» منتشر كرد. بعدها هم تا 28 مرداد با ملكي بود و نمي دانم در چه تاريخي به اروپا رفت و در جامعه سوسياليستهاي ايران در اروپا شركت كرد. جلال آل احمد در همان كتابش نامه اي از جواني كه در آلمان تحصيل مي كرد درج كرده كه

ص: 364

در آن اين جوان نوشته كه حسين ملكي آمده و مي خواهد ما را به گروه خود جلب كند، برويم يا نرويم؟ جلال آل احمد هم به او جواب مي دهد كه من سياست را بوسيدم و گذاشتم كنار، شما گول نخوريد و از اين چيزها. به دنبال اين چيزها نرويد.

س: از نظر فكري كارش در اروپا در چه سطحي بوده است؟

ج: هم از نظر فكر و هم از نظر معلومات تا آنجا كه من اطلاع دارم، در حد متوسطي بود ولي از دوستان شنيده بودم كه او خود را يك تئوريسين، آنهم بالاتر از ملكي بخصوص در مسائل اقتصادي مي دانست. همايون كاتوزيان هم ادعا كرده است كه در زمينه اطلاعات كشاورزي، ما نظير او را در ايران نداريم. او در دانشكده كشاورزي كرج تحصيل كرده بود. من از فعاليت او در اروپا اطلاعات قابل توجهي ندارم.

س: در فرانسه چكار مي كرد؟

ج: نمي دانم!

س: بعد از انشعاب، يعني دوران بعد از 32، هيچ ارتباطي با حزب توده نداشت؟

ج: خير، او جزو شديدترين دشمنان حزب توده ايران بود.

س: مي دانم. بعداً ديگر هيچ نيامد و تلاشي براي ارتباط با حزب انجام نداد؟

ج: نه، به هيچ وجه، هميشه با حزب دشمني داشت.

آقاي به آذين، در جلد دوم كتاب خاطراتش، تحت عنوان از هر دري، نوشته است كه در آستانه انقلاب 1957، عده زيادي اصرار داشتند كه به آذين را نيز به عنوان يكي از اعضاي هيئت مديره كانون نويسندگان ايران انتخاب كنند. حسين ملكي با تمام قوا مخالفت كرد و تهديد كرد كه اگر به آذين را انتخاب كنند او و گروهش استعفا مي دهند و گفته است:

من تمام زندگي ام را براي مبارزه با حزب توده ايران صرف كردم،حالا بيايم و با حزب توده همكاري كنم؟

س: چند سؤال در رابطه با افراد حزب برايم پيش آمده كه بد نيست قبل از ادامه بحث مطرح كنم، به هرحال براي شناسايي چهره هاي قديمي حزب هم بد نيست، مثلاً يكي در مورد پيشه وري، مي خواستم بدانم پيشه وري تنها به لحاظ تشكيلات يك نيروي قوي بود يا از لحاظ تئوري هم آدم باسوادي بود؟

ج: از نظر تئوري، آدم باسوادي بود، چون سابقه داشت. عضو كميته مركزي حزب كمونيست ايران بود و دورة آموزش حزبي «كونف» را هم در شوروي ديده بود. در سطح

ص: 365

متوسط ديگران بود.

س: در مقايسه با اردشير، پيشه وري از اردشير باسوادتر بود؟

ج: البته من با پيشه وري آشنايي چنداني نداشتم، از او نيز فقط يك جزوه كوچك، كه خاطرات زندان است و چيز مهمي هم ندارد، خوانده ام، اما فكر مي كنم در حد همان اردشير بود.

س: در مورد اردشير اين سؤال برايم پيش آمد، او بعد از پيروزي انقلاب به ايران نيامد؟

ج: او از جمله كساني بود كه پس از انقلاب، بخاطر سن بالا و وضع تندرستي اش، نمي توانست كاري انجام بدهد و ترجيح داد كه در همان خارج بماند، نمي دانم در چه سالي درگذشت!؟

س: ظاهراً تا سال 69 و 70 زنده بود.

ج: اما در دوران انقلاب نيامد و دخالتي هم در كارها نداشت. ما هم كه آنجا بوديم او در پلنوم شانزدهم، شركت كرد ولي چون در ايران زندگي مي كرد با افراد ديگر مهاجر، رابطه چنداني نداشت.

س: از حزب اخراج شده بود يا استعفا داد؟

ج: به هيچ وجه نه اخراج شده بود و نه استعفا كرده بود، فقط در جلسات پلنوم شركت مي كرد. من خيلي مايلم يكبار ديگر خاطرات او را بخوانم. يك بخشي را من خواندم كه پر از خودستايي بود. بيماري دوران پيري!

س: شما يك قسمت آن را ديديد، مثلاً حدود هفتاد يا هشتاد صفحه، اما كل خاطرات، سيصد و خرده اي صفحه است.

ج: تا همانجايي كه او وارد جريان حزبي بوده گفته، بعد از آن چيزي نداشته كه بگويد.

س: زن و بچه اش همانجا بودند؟

ج: خودش كه بچه نداشت. دختري از ايتام را به فرزندي قبول كرده بود كه عليرغم محبت كم نظيري كه همسر اردشير نسبت به او روا مي داشت، خيلي مادرخوانده اش را آزار داد و بالاخره هم دختر لوس و خودخواهي شده بود و آنقدر آزارشان مي داد كه گاه زجرش قابل تحمّل نبود.

س: رادمنش و روستا كتاب خاطراتي ندارند؟

ص: 366

ج: نه، رادمنش هيچ كتاب خاطراتي ندارد و جاي تأسف است. روستا هم همينطور.

س: در بين رهبران حزب، غير از ايرج و شما و طبري هيچكدام خاطراتي ننوشتند؟

ج: اردشير هم نوشته، از ديگران هيچ خبري ندارم.

س: تدوين تاريخ حزب چه مي شود؟ به هر صورت بايد يك آدم بي طرف باصداقت، تاريخ حزب را بنويسد.

ج: اصلاً نه، در مهاجرت در آن دوران همه اش دعوا بود. من كه خوب، 9 سال، نبودم.

س: دعواها بيشتر دعواهاي تئوريك بوده يا تشكيلاتي؟ يا براي مقام و موقعيت و استفاده از امكانات در بلوك شرق؟

ج: اصلاً در هيچ موردي اختلاف تئوريك وجود نداشت. دعوا بر سر مقام بود. حتي اختلاف دكتر فروتن و قاسمي كه به جدا شدن آنان از حزب انجاميد، پايه تئوريك نداشت بلكه پاية سياسي داشت. آنها هوادار موضع گيري حزب كمونيست چين عليه حزب كمونيست اتحاد شوروي پس از استالين بودند. دعوا عبارت بود از سمت گيري به طرف چين يا شوروي.

س: چه كساني از دعواها بركنار بودند؟ بين سال هاي 32 تا 57 را مي گويم.

ج: 2 گروه كه هميشه اين دو گروه مقابل هم بودند. گروه اول: دكتر رادمنش، اسكندري، روستا، دكتر جودت، بقراطي، دانشيان و گروهش بودند (صفري، لاهرودي، و ديگران) در گروه ديگر كامبخش، كيانوري، قدوه، ميزاني، اردشير، امير و نوشين و شماري از جوانها كه عضو مشاور بودند، از اين گروه دوم پشتيباني مي كردند. همين بابك اميرخسروي در تمام جنبه ها از موضع ما هواداري مي كرد، علي رغم اينكه با اسكندري مناسبات دوستانه جدي داشت.

اردشير هم هميشه با ما بود. دكتر فروتن هم، پيش از جدا شدن از حزب، طرف ما بود، قاسمي هم در اكثر موارد همينطور.

س: در جريانات عراق و قضاياي عباس شهرياري، هيچكدام اينها، مثلاً رادمنش، چيزي ننوشتند؟

ج: نه، هيچكدام. تنها من اين جريان را نوشتم.

س: آيا صحبت هاو جلسات خارج از كشور جايي ثبت و ضبط و مكتوب نمي شد؟

ج: از صورت جلسات پلنوم ها، منشي ها به صورت تندنويسي يادداشت برمي داشتند. نوار هم تهيه مي شد كه در مركز حزب در لايپزيك نگهداري مي شد. از صحبت هاي هيئت اجرائيه هم صورت جلسه كوتاه برداشته مي شد كه در جلسه بعد آن را مي خواندند و بايگاني مي شد.

ص: 367

طبري منشي جلسات بود.

س: اينها ارزش چاپ دارد يا نه؟ اين مطالب حالا كجاست؟

ج: معلوم نيست كه كجا هست و در اختيار كيست، تازه تنها گزيده اي از آنها به درد بخور هست.

س: در اختيار چه كساني است؟

ج: همة اينها در مركز حزب در لايپزيك و در اختيار علي خاوري بوده، حالا كجاست، نمي دانم!

س: خانه شما بوده و يا خانه صفري؟

ج: نه، در خانه ما نبود، در مركز حزب بود. دست صفري و علي خاوري، حالا با آن چه كرده اند؟ نمي دانم. تمام نوارهاي جلسات پلنومها آنجا بود.

س: خاطرات بزرگ علوي هم زير چاپ است.

ج: نمي تواند مثل خاطرات ايرج باشد. چرا كه علوي خيلي زود كنار رفت، و وقتي هم كه بود دخالتي نداشت.

س: تا 1343 بود. گويا ايشان در سال 1340 از حزب كناره گيري كرد و به دنبال كار ادبي رفت.

ج: بله، خيلي زود رفت. با بركناري رادمنش از مقام دبير اولي و بعد از جريان شهرياري، استعفا داد.

س: بعد هم رفت دنبال كارهاي ادبي، گويا از حزب توده سرخورده شد.

ج: رفت دنبال پول درآوردن از كتابهايي كه در خارج چاپ مي كرد.

س: در آلمان شرقي با اعضاي حزب ارتباطي نداشت!

ج: حتماً با دوستانش، ايرج اسكندري و يا رادمنش، رابطه داشته.

س: گويا بيشتر در طيف ايرج اسكندري بود، اينطور نيست؟

ج: بله، هميشه آنطرف بود.

س: حالا دوباره برگرديم به بحث شخصيّت ها، مثلاً رزم آرا، كه در مبحث ملكي دربارة او صحبت شد و چندان هم با بحث ما درباره ملكي و بقايي بي ارتباط نيست. به ويژه آنكه كاتوزيان از ارتباط شما با او در ترور شاه هم صحبت كرده است. درباره رزم آرا، اين سؤال مطرح است كه او وابسته به انگليس بود يا آمريكا؟ در جناح بندي قدرت هاي

ص: 368

خارجي به كدام طرف تمايل داشت؟

ج: به نظر من كاتوزيان دربارة او تحليل درستي مي دهد، يعني او نه عامل انگلستان بود و نه عامل آمريكا و نه عامل روسيه. عامل خودش بود، جاه طلب بود و حاضر به هر كاري براي كسب قدرت.

س: برخي عقيده دارند كه او وابسته به روسيّه بود حتي تلاش مي كنند تا نشان بدهند كه با حزب توده هم همدستي داشته و با حزب همكاري مي كرده، نظر شما چيست؟

ج: همة اين تحليل ها را دو نفر به راه انداخته اند. يكي انور خامه اي و يكي هم همايون كاتوزيان. بد نيست در آغاز اين بحث، بخشي از افسانه سازي هاي كاتوزيان را نقل كنيم:

... به نظر مي آيد كه رزم آرا با سران حزب توده قرار گذاشته بود كه حزب در انتخابات دوره شانزدهم شركت نكند. زيرا اگر چنين مي كرد اين خطر جدي وجود داشت كه حزب توده، با وجود عوامل شاه و ارتجاع، برخورد شديدي با دولت پيدا بكند چرا كه با وجود شاه و عوامل ارتجاع، ممكن نبود كه حزب توده پيروزي قابل توجهي در انتخابات كسب كند.

در اين صورت طبيعي است كه مطبوعات حزب توده، دولت، يعني رزم آرا را مقصّر بشناسند و سخت به او بتازند.

پس قرار شد كه حزب توده، انتخابات مجلس شانزدهم را تحريم كند، اما اين تحريم، صورت ظاهري بيش نبود، زيرا وقتي يك حزب سياسي، انتخابات پارلمان را تحريم كند، نيروي خود را براي افشاگري فسادي كه در انتخابات صورت گرفته يا مي گيرد به كار مي بندد. حال آنكه در آن زمان حزب توده، كم و بيش، دست روي دست گذاشته بود و طوري رفتار كرد كه انگار اصلاً انتخاباتي در حال تكوين و جريان نيست...(1)

همانطور كه از اين تحليل بسيار دانشمندانه! برمي آيد، همايون كاتوزيان در اينجا به غيب گوئي روي آورده است! و يا شايد از ما بهتران كنار رود تايمز لندن به ايشان «الهام» فرموده اند. به هرحال همانطور كه گفتم، اين طور به نظر مي رسد كه رزم آرا وابسته به هيچ يك از قدرتها نبود.

براي بررسي دقيق شخصيت و عملكرد رزم آرا، بد نيست كه در آغاز خود او را بشناسيم.

سرهنگ غلامرضا نجاتي كه از افسران ناسيوناليست هوادار سرسخت دكتر مصدّق بود،

ص: 369

دربارة شخصيت رزم آرا چنين نوشته است:

در اواخر سال 1326، سپهبد رزم آرا، مقبول ترين چهره نظامي در ارتش ايران بود، وي تنها شخصي شناخته مي شد كه پس از شكست شهريور 1320 براي ارتش ايران قدرت و اعتبار فراهم ساخت. رزم آرا نه تنها در ارتش نفوذ و قدرت زيادي كسب كرده بود، بلكه در ساير امور مملكت نيز مداخله مي كرد...

رزم آرا در تهيه و تنظيم برنامة دولت خود، كه اهم آن حل مسئله نفت بود، از حمايت واشنگتن سود برد و چون نخست وزيري او برخلاف تمايل شاه بود، شاه و اطرافيانش را نسبت به مقاصدش نگران ساخت. زيرا سپهبد جوان، باهوش و جاه طلب و آشنا به زد و بندهاي سياسي كه ارتش را نيز پشت سر خود داشت، اگر زنده مي ماند «طوفان نفت» را از سر مي گذارند و مسلماً محمدرضا شاه را از ميان برمي داشت، چه بسا تاريخ سياسي ايران در مسير ديگري قرار مي گرفت. ولي با قتل او در اسفند 1329 كه شاه قطعاً در آن دست داشت، يكي از چهره هاي مهم سياسي ايران از صحنه خارج گرديد و محمدرضا شاه از يك تهديد بالفعل عليه خود و سلطنش رهائي يافت.(1)

واقعيت اين است كه رزم آرا باسوادترين، پاك ترين و پركارترين فرد در ميان اميران ارتش ايران بود.

اكنون بپردازيم به افسانه سازي هاي «شركت سهامي دروغ سازان» يعني امثال انورخامه اي و همايون كاتوزيان.

همايون كاتوزيان در مقدمه اي كه بر خاطرات خليل ملكي نوشته است درباره مناسبات رزم آرا با حزب توده ايران، افسانة زير را فرض كرده است، درست توجه كنيد، او فرض كرده است:

تجزيه و تحليل شوروي و حزب توده از رزم آرا، اگر چه هرگز به هيچ صورتي افشاء نشده و حتي (گويا) دكتر كشاورز نيز از آن بي خبر باشد، قطعاً چيزي شبيه به اين بوده است:

1. رزم آرا جاسوس انگليس و آمريكا نيست.

2. او سرداري قابل و سياستمداري باعرضه است كه نيروي ارتش را در پشت سر خود دارد.

3. او علاقمند به تمركز قدرت در كشور و صنعتي كردن آن است.

ص: 370

4. به اين دلائل او با شاه «فئوداليسم» و ساير عوامل ارتجاع و امپرياليسم پشتيبان او، روبرو است.

5. بنابراين او نماينده بورژوازي ملي ايران است و در صورت توفيق، مرحله انقلاب بورژوا دموكراتيك را در ايران رهبري خواهد كرد.

راستي بايد به اين افسانه ساز گفت: «صدآفرين». نظر و تحليل خود را از رزم آرا به نام اتحاد شوروي و حزب تودة ايران، جا زده است.

اينها براي تمام چيزهائي كه به او نسبت مي دهند كوچكترين سندي ندارند. مثلاً مي گويند كه رزم آرا با حزب توده همكاري كرده اما كوچكترين دليل و سندي ندارند. تنها ادعاهاي بي پشتوانه است. رزم آرا ما را محاكمه كرد، محكوم كرد و به زندان انداخت. بعداً هم براي بريدن ارتباط ما با حزب، ما را به چند تكه تقسيم كرد و هر تكه را به يك زندان كثيف در يزد و كاشان و بندرعباس فرستاد. اين اسمش همكاري است؟

س: حتي در قضاياي فرار كردن اعضا؟ سياست غرب، كوبيدن حزب بود. سياست دربار هم، اما رزم آرا چرا؟

ج: مي گويند كه او كمك كرده ولي سفير انگليس در گزارش اين ادعا را گزافه گوئي دانسته و گفته است:

در اواخر آذر 1326 فرار اسرارآميز ده تن از سران حزب توده از زندان، موقعيت او (رزم آرا) را دشوارتر كرد و بسياري بعداً بر اين باور بودند كه زندانيان مزبور با موافقت ضمني رزم آرا گريخته اند.

اگر چه اظهار اين مطلب كه دولت، در فرار زندانيان توده اي دست داشته، خيلي زياده روي است ولي نشانه هائي وجود دارد كه دولت، اعضاي حزب توده را با شور و حرارتي كه زماني از خود نشان مي داد تعقيب نكرده است.(1)

در اظهارنظر سفير بريتانيا به درستي از «شور و حرارتي» ياد شده كه رزم آرا براي سركوب حزب توده ايران به كار مي برده است. ولي هنگامي كه حزب در پي غيرقانوني شدن مجبور شد به فعاليت پنهاني پناه برد، ديگر سركوب حزب به آساني دوران علني ممكن نبود و انتظار

ص: 371

نمايندگان انگلستان به سركوب بيشتر حزب تودة ايران، زياده خواهي بود.

اميرخسروي در نقد بر خاطرات من، جريان ترتيب دادن فرار ما را از قول دكتر فروتن كه با سرهنگ مشيري اين نقشه را طرح و با دقت به اجراء گذاشتند، با تفصيل شرح داده است.

افسانه سازي هاي انور خامه اي در مورد همكاري خيالي رزم آرا و حزب تو د ة ايران از اين افسانه سازي كاتوزيان هم خنده آورتر است. او دربارة قتل محمد مسعود، قتل احمد دهقان و تيراندازي به شاه در بهمن 1327، هربار بدون ارائه دادن هيچگونه سندي ادعاهاي مسخره خود را تكرار كرده است.

در مورد محمد مسعود، اظهارات زنده ياد خسرو روزبه آنقدر روشن است كه حتي اميرخسروي هم آن را مسلم و درست تشخيص داده است.

در مورد قتل احمد دهقان، مظفر بقايي كه وكيل مدافع او بود، يك كلمه دربارة شركت حزب توده نگفته است. در مورد تيراندازي به شاه هم در همة فر ض هايي كه مي كند، كم ترين دليل و سندي در اين باره ارائه نمي دهد.

اين افسانه ها را چه كساني ساخته اند؟ چون يك نيروي عظيمي مخالف رزم آرا بود. شاه، ارفع و زاهدي و بقايي و دار و دسته هاي آنها مخالف رزم آرا بودند و حزب توده هم كه در عين مخالفت با رزم آرا با همه اينها مخالف بود و آنها هم دشمن حزب توده، تنها چيزي را كه عليه رزم آرا درآوردند و كوشيدند به او بچسبانند اين بود كه او با حزب توده ايران بند و بست كرده است.

حالا همايون كاتوزيان گفته است كه بله! رزم آرا به وسيله كيانوري به حزب توده خبر مي داده. از او بايد پرسيد بر پايه كدام سند اين ادعا را مي كند؟ حتي استادان تو در سازمان «ام،آي،6» انگلستان هم چنين ادعائي نكرده اند.

ميان تمام اسنادي كه در انگلستان و آمريكا منتشر شد، حتي يك كلمه هم دربارة ادعاي اين خرده عمالشان نيست. كاتوزيان با وقاحت و بي شرمي كم نظيري ادعا كرده است:

اقدام به ترور شاه در پانزدهم بهمن 1327 نتيجة همكاري مستقيم رزم آرا رئيس ستاد ارتش و يك جناح از رهبري حزب توده به زعامت دكتر نورالدين كيانوري بود...

رزم آرا بي ترديد قول هائي به كيانوري و رفقايش دربارة سياست داخلي و خارجي خود(پس از تشكيل حكومت ديكتاتوري كه در نظر داشت) داده بود و گرنه دليلي نمي داشت كه اينان نيروي خود را مفت و مسلم در اختيار رزم آرا بگذارند. ضمناً اين نحوه عمل، بي سابقه

ص: 372

هم نبود پيش از اين، جناح كيانوري تصميم گرفته بود كه با اقدام به يك سلسله عمليات تروريستي در صحنه سياست ايران، محيط تشنج و اختناقي ايجاد كند كه بر اثر آن حزب توده، ناگزير به يك سازمان مخفي تبديل شود و به اين ترتيب جناح كيانوري بتواند قدرت را در داخل حزب در دست گيرد. به همين منظور هم بود كه جناح كيانوري، محمد مسعود، نويسنده و روزنامه نگار معروف و مدير روزنامه مرد امروز را (كه روزنامه اش مرتباً به دربار حمله مي كرد)... ترور كرد، دكتر فريدون كشاورز هم اين واقعيت را در كتاب خودش (من متهم مي كنم حزب توده ايران را) اما بدون شرح و تفصيلي كه ما در اين جزوه آورده ايم بيان كرده است. چون، پيش از انتشار كتاب دكتر كشاورز، از منابع ديگري اين امكانات را مي داشتيم، در صحت اطلاعات مزبور ترديد باقي نمي ماند.(1)

از اين نوشته بايد نتيجه گرفت كه همايون كاتوزيان، از منابع معتبري كه بدون ترديد سازمان جاسوسي برون مرزي انگلستان (ام، اي، 6) است، دستور گرفته است كه اين دروغ ها را سر هم كند، آنهم در زماني كه كيانوري در زندان است و از هرگونه امكاني براي پاسخ دادن بي بهره است. انورخامه اي هم كه بسيار مورد احترام همايون كاتوزيان است و دروغ هايش يكي از منابع مهم نوشته هاي اوست، در همين شرايط، 3 جلد كتابش را در سال 1363 يا 1364 به وسيله انتشارات هفته، كه معلوم شد مؤسسه اي وابسته به امپرياليسم آمريكا است، منتشر كرد. بد نبود اگر همايون كاتوزيان لااقل به نوشته هاي انورخامه اي درباره دروغ سازي هاي فريدون كشاورز، كه هم در همان چاپ اول كتابهايش و بدتر از آن در جزوة پاسخ به مدعي با دلائل و شواهد نوشته است و هم چنين به ارزيابي ايرج اسكندري از اين كتاب فريدون كشاورز، توجه مختصري مي كرد.

بي مناسبت نيست كه نظر ايرج اسكندري را هم در مورد كتاب «فريدون كشاورز» تحت عنوان من متهم مي كنم حزب توده ايران را، به نقل از گفتگوي تهران مصوّر با او بياورم.

س: نظر شما دربارة كشاورز و كتاب او و اتهاماتي كه به حزب وارد كرده، چيست؟

ج: چنانكه گفتم،كتابي كه از جانب دكتر كشاورز انتشار يافته، قويّاً آميخته به اغراض شخصي و دروغ و جعليّات و تحريف جدي بسياري از وقايع تاريخي است. برخي از فاكتهاي تاريخي نيز در اين كتاب، به صورت ناقص و تحريف شده ذكر شده و به طور كلّي، اين «به

ص: 373

اصطلاح كتاب» به منظور لطمه وارد آوردن به حزب و تخطئه كردن برخي از اعضاي رهبري حزب، نوشته شده است.

كشاورز مي خواهد خود را از تمام اشتباهات حزب تبرئه كند و انحرافات را به گردن ديگران بيندازد، او فرد بي غرضي نيست و جاه طلب و خودخواه است.

از همايون كاتوزيان بايد پرسيد: بگو دوستت كيست تا بگويم كه تو كيستي...

انورخامه اي در جزوه «پاسخ به مدّعي» تا آنجا پيش رفته كه شرافت فريدون كشاورز را مورد ترديد قرار داده است. امّا جالب تر از نوشته كاتوزيان و همانندان او، كه خواسته اند دست فريدون كشاورز و انورخامه اي را از پشت ببندند، كشف مهمّ محمود طلوعي است. اين جناب در آخرين اثر خود به نام بازيگران عصر پهلوي، كشف بي نظير زير را صورت داده است!(1)

رابطه رزم آرا و حزب توده ايران، كه با وجود ضربات وارده بر اين حزب در طول سال 1325، هنوز منسجم ترين تشكيلات سياسي در ايران به شمار مي رفت، چنان زيركانه و پنهاني بود كه خبرچينان شاه و مأموران اطّلاعاتي شهرباني از آن خبر نداشتند و در گزارشهاي محرمانه شهرباني در فاصله سال هاي 1324 تا 1328 كه اخيراً از طرف سازمان اسناد ملّي انتشار يافته و جزئيات مربوط به رفت وآمدها و ارتباطات رجال آن زمان و حتي افراد درجة دو و سه در آن ديده مي شود حتي يك مورد اشاره به روابط رزم آرا و توده اي ها، ولو به صورت شايعه، ديده نمي شود. رزم آرا در همين زمان با سفارتخانه هاي انگليس و شوروي هم ارتباطاتي داشت. رابط او با انگليسي ها ميس لمبتون معروف و خط ارتباطي او با آمريكايي ها جرالد دوهر مستشار سياسي سفارت آمريكا بود كه ريچارد كاتم نويسنده كتاب ناسيوناليسم در ايران و مأمور سيا در ايران در آن سالها، در كتاب خود صريحاً به آن اشاره كرده است...

به راستي كه دلايل اين جنابان براي ساختن اين تهمت بي شرمانه و رذيلانه، بسيار محكم است!!

در پايان اين داستان، از جناب محمود طلوعي، كه به خود زحمت داده و بدون ترديد، ساعتها از وقت «گرانبهاي» خود را براي جستجو در سرتاسر اسناد منتشر شده و نيز گزارش هاي محرمانه شهرباني گذاشته اند و كوچك ترين اثري از آن خبري كه با بي صبري و بي تابي در جستجويش بودند پيدا نكردند، سپاسگزارم.

ص: 374

به هرحال داستان قتل رزم آرا هنوز در پردة ابهام است. مسلّم است كه اسدالله علم با كمك مظفر بقايي عامل اصلي بودند. در اينكه اسدالله علم مأمور مستقيم ام، آي، 6 ، بوده و با نام مستعار «نرون» در ايران كار مي كرد، ترديدي نيست.

س: اگر ما فرض كنيم كه بقايي آمريكايي است و اسدالله علم يك انگليسي، اين محاسبه شما درست درنمي آيد. چطور رزم آرا امتياز پنجاه پنجاه نفت را از انگليسي ها مي گيرد و انگليس موافقت مي كند و تازه به هرحال چطور بقايي با آنهمه رابطه اي كه با رزم آرا داشت در قتل او شركت مي كند.

ج: يكم اينكه بقايي از هر «توبره اي» جو مي خورده است. همانگونه كه در پيش گفتم سرهنگ غلامرضا نجاتي در مورد ربودن و قتل سرلشگر افشار طوس نوشته است كه سازمان جاسوسي انگلستان اين تصميم را گرفته و مأموريت اجراي آن را به زاهدي و بقايي داده است. و دوم اين كه مخالفت ها و چشم و هم چشمي هاي مزدوران در بسياري موارد عامل تعيين كننده مي شود.

س: انتخاب رزم آرا به هرحال مورد تأئيد غرب بود يا نبود؟ اگر بود كه غرب سعي در حفظ او مي كرد مگر اينكه تحليل ديگري داشته باشيم، به هرحال يعني مخالفت شخصي تا حد قتل؟

ج: بله، تا حد قتل، چون بقايي بيش از اندازه جاه طلب و ماجراجو بود و براي رسيدن به نخست وزيري، رزم آرا را بزرگترين سد راه خود مي دانست. او در مورد دكتر مصدّق هم تا حد كشتن پيش رفت. هم در نهم اسفند و هم در 28 مرداد.

س: فدائيان اسلام فلسفه ديگري دارند و تحليل ديگري مطرح مي شود، ولي وقتي پاي بقايي به ميان كشيده مي شود يا دربار، در اينجا ما نقش قدرتها را نمي توانيم ناديده بگيريم، فدائيان اسلام به دربار و آمريكا و انگليس توجّهي نداشتند، ايدئولوژي و هدف آنها، دشمن ستيزي و دربار ستيزي و نهايتاً حكومت اسلامي بود.

ج: باز هم تكرار مي كنم. كم نيستند افرادي كه زير چتر قدرتهاي بزرگ هستند اما ميان خود مناسبات آشتي ناپذير و رقابتهاي تا دم مرگ دارند. يعني بقايي در راه نخست وزيري رزم آرا را مانع خود مي بيند و بعد از رزم آرا هم، مصدّق را. در نهم اسفند مي خواستند دكتر مصدق را بكشند. در هر دو مورد، هم نهم اسفند و 28 مرداد، احمد عشقي ها و شعبان بي مخ ها و دارودسته چاقوكشان بقايي نقش داشتند. شاه، در زمان مرگ رزم آرا، خبر داشت كه

ص: 375

رزم آرا، امتياز پنجاه پنجاه نفت را گرفته و شركت نفت انگليس كاملاً از او حمايت مي كند اما با اين وجود، رزم آرا را كشت. يعني با وجودي كه خود شاه هم مطلقاً تابع انگلستان بود و دستوراتش را از انگليس مي گرفت، معذلك رزم آرا را به قتل رساند.

اين رقابت پائين دست ها را نبايد ناديده گرفت. مصدّق را هم اگر موفّق به فرار نشده بود مي كشتند.

س: دربارة مصدّق مي توان تحليلي ملّي اجتماعي داشت. حساب ساعد و صدرالاشرف و رزم آرا با حساب مصدّق جداست. مصدّق در حول و حوش نهضت نفت و قيام عمومي طلوع كرد.

ج: ساعد، صدرالاشرف، حكيمي و منصور، چهره هايي بودند كه بتوانند در مقابل بقايي بايستند. اينها فقط عاملين درجه دوّم بودند كه مستقيماً سرسپردة انگليسي ها به حساب مي آمدند و از آنجا دستور مي گرفتند و هر چه شاه مي خواست انجام مي دادند. به همين دليل هم سفير انگلستان گفته است: شاه فقط به دنبال نخست وزير هاي بي عرضه است. شاه درعين حالي كه تابع انگلستان بود حاضر نبود كساني را كه از او حرف شنوي نداشتند، تحمّل كند. به همين دليل با قوام و رزم آرا و دكتر مصدّق با تمام نيرو مخالفت مي كرد. او هميشه به دنبال برقراري نظامي مانند دوران پدرش بود، همانطور كه بعد از 28 مرداد عمل كرد. او از سال 1322، با سفراي آمريكا و انگليس صحبت مي كرد كه دموكراسي در ايران بي معني است و قانون اساسي مشروطيت به آن شكل سودمند نيست و بايد يك ديكتاتوري مانند پدرم در ايران برقرار باشد.

س: حالا بد نيست كه كمي هم درباره دادگاه نظامي سال 1344 ملكي صحبت كنيم. ظاهراً جلال آل احمد هم در اين باره مطالبي دارد.

ج: محاكمه خليل ملكي، رضا شايان و حسين سرشار و علي جان شانسي، در 16 بهمن 1344 شروع و در 5 اسفند به پايان رسيد و طي آن ملكي به 3 سال زندان، شايان و شانسي هر كدام به 18 ماه و سرشار به 12 ماه زندان محكوم شدند كه البته يكسال و نيم بعد، ملكي مورد عفو قرار مي گيرد. جز جلال آل احمد هم هيچكس به دادگاه نمي رود، جلال مي گويد:

من از همة ايشان درس مي گرفتم. آخر، اين شتري است كه در خانه همه خوابيده است و بعد مدام در اين فكر بودم كه چرا از آن همه شاگرد و سوسياليسم شناسي كه ملكي در اين همه سال تربيت كرد، كسي پاي اين درس آخر نيست!...

ص: 376

اما اين درس آخر، عيناً همان درس هاي پيشين، يعني كينه توزي بي پايان عليه حزب توده ايران بود، تمام دفاع ملكي، عليه حزب توده ايران بود. به همين علّت هم همة «ملكي ستايان اين دفاعيه را چاپ نكردند و فقط گفتند آنچه كه در اطّلاعات چاپ شده، دستكاري شده است. اما هيچگاه نگفته اند كه در كجاي دفاعيّه دست برده اند! اما واقعيّت اين است كه دفاع ملكي دو پايه داشت، يكي تملّق از شاه و ديگري حملاتي كه به حزب توده كرد.»

جلال آل احمد در اين باره مي نويسد:

همان روزهاي محاكمه، گاهي دوستان مشترك تلفني خبر مي گرفتند. لابد دلشان شور مي زد يا از وجدانشان خجالت مي كشيدند اما حالش را نداشتند و يا وقتش را كه به پاي خود بيايند و شاهد آن ماجرا باشند كه چه تلخ بود و چه غم انگيز. عمري را بابت اصول، بزني و بخوري و آنوقت در دادگاه، حتي عرضه اين را نداشته باشي كه بازيگري در تماشاخانه اي باشي.

آيا براستي همه چيز اينقدر بي معني شده است؟

روز اوّل كه تنها تماشاچي مجلس بودم، سرشار درآمد كه، اگر تو هم نمي آمدي، مي شد محاكمه را سرّي اعلام كرد و آيا به راستي بهتر نبود؟ من بارها به خود سركوفت زدم كه پس چرا مي رفتي؟ آيا باز هم مي خواستي شهادت داده باشي امري را كه ديگران وحشت مي كردند حتي از شاهد بودنش؟ چندي پس از محاكمه، در يكي از محافل روشنفكري بودم. شبي بر لقمه ناني و گپي. يكي از حضّار كه روزگاري در جواني سري پرشور داشت و توده اي بود درآمد كه ملكي چرا آبروي خود را برد؟

پرسيدم: مگر چه كرد؟ گفت: چرا هنوز دست از سر حزب توده برنمي دارد؟ مگر نمي داند كه براي مردم عادي، مفهوم انقلاب و حزب توده مترادف هستند؟

گفتم: صحيح! پس تو هنوز در اوّل عشقي. ازقضا اين حزب توده است كه هنوز از ملكي دست برنمي دارد و اصلاً لعن و نفرين حزب توده بودكه از ملكي چنين شخصيّتي ساخت! و شرايط ذهني و فعّاليّت سياسي او را مشخص كرد... حرفم را بريد و گفت: پس چرا رضايت داد كه مدافعاتش منتشر شود؟ اصلاً حالا چه وقت تسويه حساب با حزب توده است؟ گفتم: اولاً متن، دستكاري شده است و ثانياً حكومت است ديگر.

شايد گمان كرده كه چون دارد با روسها معامله گاز و ذوب آهن مي كند، بدنيست اگر در انتشار مدافعات ملكي، باز هم چوبي به حزب توده ايران بزند تا اينكه دنيايي جماعت

ص: 377

گمان نكنند كه حكومت ايران رفته زير بليط حضرات شوروي!...(1)

س: فكر نمي كنيد اين، تيزبيني سياسي است؟

ج: به ديد من معاملة شاه با شورويها با موافقت كامل آمريكائي ها بود و انتشار دفاعيات ملكي ترفندي از سوي رژيم نبود، براي همين اين را منتشر كردند. چرا كه ملكي براي دفاع از خودش، به حزب توده فحش داد و خود را قهرمان مبارزه با حزب توده قلمداد كرده است.

از ميان افرادي كه به انشعاب پيوستند تنها آخرين همكاران ملكي، 3 نفر بودند: جلال آل احمد، ميرحسين سرشار و علي اصغر خبره زاده، فقط همين. هيچكس نيست. بعداً خبره زاده به جلال گفته است كه بهتر است به خودت عذاب ندهي! آخر حضور در اين جلسات، چه فايده اي دارد و چه كاري از دست من و تو برمي آيد؟ حالا ببينيد همايون كاتوزيان دربارة دفاعيات ملكي چه مي گويد:

...پاره اي از دفاعيّات او به دليل فشار افكار عمومي (كدام افكار عمومي؟) در خارج ايران و البتّه با دستبرد و تحريف و سانسور سازمان امنيّت، در روزنامه هاي دولت خواه اطلاعات و كيهان، انتشار يافت و عده اي از دوستداران ملكي را متعجّب كرد كه چرا در آن روزگار وانفسا، در محكمه نظامي شاه، ملكي با آن تفصيل دربارة سوابق خود در حزب توده و حقّانيت خود نسبت به رهبري آن سخن مي گويد: ازجمله، نگارنده (كاتوزيان) توسط امير پيشداد و جلال آل احمد _ كه ملكي را در زندان ملاقات مي كردند _ براي ملكي پيغام فرستادم و از او در اين مورد انتقاد كردم...(2)

(ببينيد ملكي در دفاعيّاتش چقدر افتضاح بالا آورده كه بت سازانش هم به او انتقاد كردند) خلاصه پاسخ ملكي به اين اعتراضات اين بود كه من ناچار بايد در دفاع از خود، متن كيفرخواست دادستان را رد مي كردم، دفاع ملكي تا آنجا نفرت آور بود كه حتي نزديك ترين دوستان او هم به او اعتراض كرده اند و براي همين هم دفاعيّاتش را منتشر نكردند.

خيلي بجا خواهد بود اگر شما مطالب مربوط به ملكي را در روزنامه هاي اطّلاعات و كيهان آن زمان كه اقدام به چاپ اين دفاعيّه كرده اند پيدا كرده و يا از طريق برادر جلال، شمس آل احمد كه بايگاني برادرش و از جمله متن كامل بدون سانسور دفاع ملكي را داشته، آن را

ص: 378

يافته و همه را منتشر كنيد.

نكته ديگر همانطور كه قبلاً هم گفته، اين است كه در فروردين 1344، پيش از آنكه ملكي زنداني بشود نامه مفصّلي براي دكتر مصدّق نوشته و جالب اينكه دكتر مصدّق حتي يك كلمه به اين نامه جواب نداده است! و چنين چيزي از دكتر مصدّق نه تنها بعيد است، بلكه غيرممكن است، چرا كه او به هر نامه اي كه به او نوشته مي شد جواب مي داد، حتي بانو مريم فرمانفرمائيان به وسيله دكتر غلامحسين مصدّق، در زماني كه دكتر در احمدآباد بود، نامه اي براي مصدّق نوشت و مصدّق به اين نامه هم از همان طريق پاسخ داد و از اظهار همدردي او تشكر كرده بود. اما به نظر من علّت اينكه به نامه ملكي جواب نداد اين بود كه ديد ملكي از علم تعريف كرده و از مطالب نامه و از ساده لوحي ملكي كه حرفها ي توخالي و بدون پشتوانه شاه را باور كرده، خنده اش گرفته است.

س: مثل اينكه بعد از زنداني شدن حقوقش را قطع كردند و بعد از آنكه دست به دامن علم شد، درست شد.

ج: اينها مسائل جزئي است. شاه به كساني كه گوشمالي مي داد بعداً به نشانه مثلاً «بزرگواري خود» كمك مي كرد، ديديم كه با بقايي چه كرد؟ در دوراني كه زاهدي او را به زاهدان تبعيد كرد، شاه برايش با هواپيما غذا مي فرستاد. اختلاف بين زاهدي و شاه هم از همين شكاف شروع شد. زاهدي كه خود را قهرمان كودتا تصور مي كرد براي شاه فراري اعتبار و ارزش قائل نبود. شاه مي خواست زاهدي هم مانند ساعد و حكيمي در برابر او كرنش كند و زاهدي هم حاضر نبود. او خود را قهرمان مبارزه با دكتر مصدق مي دانست. زاهدي در دوران رضاخان، ارشد رزم آرا بود و خودش را بالاتر از رزم آرا مي دانست.

س: بعد هم شاه زاهدي را به سوئيس تبعيد كرد. جمال زاده در خاطرات خود به تبعيد زاهدي اشاراتي دارد.

ج: در آغاز به عنوان سفير كبير سيّار و بعد هم بي كارش كرد. ولي پسر زاهدي كه مسلماً عامل سازمان سيا بود، تا آخرين روز، عليرغم رفتار بسيار زننده اش با خانواده شاه و حتي با اشرف، در پست هاي مهم باقي ماند. به اين ترتيب، اين دعواهاي پائين را شما باز مي بينيد. زاهدي مورد حمايت كامل انگليسي ها و آمريكائيها بود ولي شاه بالاخره كلكش را كند. آمريكا و انگليس چه مي خواستند كه زاهدي برايشان انجام نداد؟ به قرارداد كنسرسيوم تسليم شد. به شركت نفت انگليس غرامتي را كه طلب مي كرد پرداخت و... همه اين كارها را كرد.

ص: 379

س: مخالفين قرارداد را هم كه قتل عام كرد.

ج: قتل عامش را هم كرد. باز چه كاري مي خواستند؟ ولي باز هم شاه نتوانست زاهدي را تحمل بكند. نمي توانست او را بكشد، فرستادش به سوئيس. اميني آمد. تا آمد با پشتيباني آمريكا شخصيتي در مقابل شاه درست بشود، بلافاصله شاه راهي آمريكا شد و تعهّد داد و آمريكا هم اجازه بركناري اميني را به او داد. يعني اين دعواهاي دست پائيني ها هميشه در اين دستگاه بوده و هميشه هم شاه برنده بوده است. براي امپرياليسم، سلطنت، مهمترين عامل ثبات در كشورهايي نظير ايران است. همين حالا هم در عربستان، شيخ نشين هاي خليج فارس،در اردن و جاهاي ديگر شاهديم كه امپرياليسم سلطنت را با همه ننگهايش، نگاه مي دارد.

حالا اجازه بدهيد يك سند ديگر را كه مورد پول گرفتن ملكي از دربار است، برايتان بخوانم سندي كه به نوعي حتي همايون كاتوزيان هم آن را مي پذيرد و مي نويسد:

... اما در مورد قبول كمك مالي از نايب التوليه حضرت معصومه(ع) بايد گفت كه چنين چيزي واقعيّت دارد. نايب التوليّه خود پيشنهاد كمك مالي به حزب سوم را داده بود و ملكي اين پيشنهاد را نيز در كميته مركزي مطرح كرد و با تصويب آن در كميته آنهم بدون قيد و شرط، كمك مزبور پذيرفته شد...(1)

بايد از همايون كاتوزيان پرسيد كه: نايب التوليّه، نام كيست؟ معلوم است كه نايب شاه است و مگر نايب التوليّه جرأت مي كرد بدون اجازه شاه، آن هم به يك گروه متهم به «كمونيست» كمك مالي بدهد!؟

س: حالا اگر براساس اعتقادش، مثلاً به يك هيئت مذهبي پول مي داد مي گفتيم كه هيئت مذهبي بوده، ولي كمك به يك جرياني كه تفكّر سوسياليستي و ماركسيستي داشته با عقل جور در نمي آيد.

ج: تازه آن هم بدون قيد و شرط پذيرفته باشد، جناب كاتوزيان از كجا مي داند كه ملكي براي گرفتن پول از دربار قيد و شرطي را نپذيرفته است؟ مگر اينكه بگوئيم اين مطلب را نيز دوستانش در (ام،آي،6) انگلستان به او خبر داده اند! يعني شاه بيايد و به كسي كه به قول خودش آن همه طرفدار مصدّق بوده، بدون قيد و شرط پول بدهد!

ص: 380

س: رقمش چقدر بوده؟ حتماً بيش از مقداري بوده كه بتوان 25 شماره با آن چاپ كرد!

ج: خيلي، بيشتر پنجاه هزار تومان بوده، پنجاه هزار تومان در آن زمان ثروتي بود. مثلاً پول ده اتومبيل خارجي شيك و نو، چون در آن زمان اتومبيل خارجي نو، پنج هزار تومان بود. در گفته هاي خود بقايي خوانديم كه هر شمارة روزنامة شاهد حدود پانصد تومان هزينه داشت. اين تازه يكي از مبالغي بوده كه گرفته است. بقيه اش را نمي دانيم.

س: بحثي هم هست و آن اين كه بعد از اين كه اينها به اسرائيل رفتند و از اسرائيل به عنوان يك حكومت سوسياليستي تجليل كردند اسرائيل هم يك مدّت مخارج نشريه شان را مي داد.

ج: من نمي دانم، اما برايم اين نكته جالب است كه هم همايون كاتوزيان و هم عبدالله برهان، دربارة حزب زحمتكشان و نيروي سوّم و استحكام تشكيلاتي و عقيدتي آن، تعريف و تمجيدها كرده اند اما مي بينيم وقتي كه با اعتراض دو نفر روبرو مي شوند، تشكيلات آنها از هم مي پاشد. اين دو نفر خنجي و حجازي بودند.

همايون كاتوزيان در اين باره مي نويسد:

اما خنجي و حجازي، بخصوص حجازي، گوششان به اين حرفها بدهكار نبود. آنها مي گفتند، در ابتدا بايد بخاطر تمامي اتهامات ملكي، با صدور اعلاميه اي او را خائن بشناسيد و از حزب اخراج كنيد تا ما حاضر به ادامه همكاري با حزب بشويم. نتيجه اين شد كه كار از اختلاف نظر به تصادم و خشونت كشيد.

عده زيادي از اعضاي حزب زحمتكشان ملّت ايران، نيروي سوّم، كه حاضر نبودند در آن شرايط سخت، براي اينگونه مناقشات بيهوده، در جلسات مخفي شركت كنند و خود را مفت و مسلّم بيندازند، خسته و دلسرد شدند و عطاي اين مبارزه سياسي را به لقاي خنجي و حجازي بخشيدند.

به اين ترتيب ظرف چند ماه، سازمان بزرگ و متشكّل حزب زحمتكشان ملّت ايران، نيروي سوم، كه بخصوص در ماههاي اول پس از كودتا، وقتي كه رژيم كودتا هنوز ضعيف و وحشتزده بود و مي توانستند به راحتي در برابر كودتاچيان بايستند، از هم پاشيد.

خنجي و حجازي به همراهي چند تن ديگر كه گويا تعدادشان 12 نفر بود، پي كار خود رفتند و فقط يك گروه كوچكي از فعّالين زبده، با زحمت زياد، چراغ آن محفل را روشن

ص: 381

نگهداشتند...(1)

يعني از تمام آن حزب «بزرگ» نيروي سوم! آن حزب متشكل! فقط يك عده كوچك ده بيست نفري باقي ماند.

و اين ماجرا نشان دهنده اين است كه اين افراد تا چه حد اعتقاد درست و حسابي داشتند و تا چه حد مي توانستند در اين جريانات ايستادگي بكنند و بمانند. ديديم كه همه فرار كردند و رفتند. ولي حزب توده ايران عليرغم ضربه هاي كمرشكني كه يك بار پس از آذرماه 1325 و بار ديگر در بهمن 1327 خورد، هربار بلافاصله پس از مدت كوتاهي سرپاي خود ايستاد و با سرعت بيش از پيش به حركت خود ادامه داد. مطلب بسيار جالب دربارة خليل ملكي، اظهارنظري است كه او در خاطراتش كه كمي پيش از درگذشتش آغاز كرد و نتوانسته است به پايان برساند _ دربارة سياست ضدتوده اي و ضدشوروي خود _ از 1330 تا 1344 نوشته است و مي توان آن را به عنوان «ندامت نامه اي» ارزيابي كرد.

در صفحه 304 خاطرات خليل ملكي چنين مي خوانيم:

در اين جا به مناسبت سوابق ضروري مي دانم اين توضيح را بدهم: رهبران حزب توده هر كه مي خواهند باشند! اشتباهات گذشتة خود را مي خواهند جبران كنند يا نكنند، حتي جريان رسمي حزب مي خواهد مانند ساير احزاب جهان، غيراستاليني كردن را اجرا بكند يا نكند، در هر حال من در يك دورنماي تاريخي وسيع، آب رفته را به جوي بازآمده مي دانم و اين سطور را به عنوان دوست صميمي و مبارز با ايمان نهضت توده اي مي نويسم.

مؤمن بودن به نهضت ملي ايران و نهضت سوسياليستي ايران را در دورنماي تاريخي وسيع، منافي با مؤمن بودن و نهضت توده اي نمي دانم.

شما خود مختاريد كه اين منافي نبودن را در يك دورنماي تاريخي دورتر در شكل «وحدت» و يا دورنماي تاريخي نزديكتر در شكل «وحدت عمل» تصور كنيد.

اگر من چنين قضاوت مي كنم، اين قضاوت يا تصميم به كلي يك طرفه نيست، زيرا رهبران رسمي حزب توده هر تصميمي در اين مورد گرفته باشند و يا اصلاً توجهي به آن نكرده باشند، من در عمل مي دانم كه ديگر در آن چاهي كه برادران مرا به خيال خود در آن انداخته بودند نيستم.

ص: 382

ديواري كه ميان من و رفقاي من از سوئي و نهضت توده اي از سوي ديگر (افراد و اعضا) بالا برده بودند ديگر وجود ندارد. اين ديوارها فروريخته است. دربارة من هر قضاوتي مي شود بشود، اما من دوستان كهنسال و جوانان نورسيده را كه امروز ديگر به ديوارها توجه نمي كنند مانند يوسف هاي گمگشته و يا برادران بازيافته تلقي مي كنم...

گذشت ايام، رنجش هاي مشخص را در چشم من بي اثر كرده است و اينك با فراموش كردن آزردگي هاي خاطر مي توانم بگويم كه قضاوت هاي مرا دراين مورد نبايد به عنوان انتقادكننده اي كه به آن نهضت ديگر اعتقاد ندارد، تلقي كرد. قضاوت انتقادي من در اين مورد نه از لحاظ سرزنش به گذشته و نسبت به رهبران مسئول است و نه طبعاً از لحاظ بزرگ كردن شكاف ها، بلكه از اين لحاظ است كه روشن شدن گذشته را براي ترسيم راه آينده ضروري مي دانم. بسياري از موضوع ها اگر امروز به آن شكل مطرح نباشد به شكل ديگري مطرح است. مطالعة گذشته، ما را بدون هيچ ترديدي براي اتخاذ راه صحيح در آينده كمك خواهد كرد.

البته در گذشته هم من كوشيدم كه راه ها به كلي بسته نشود. من همواره به دوستان فعال و رفقاي مبارز خود توصيه مي كردم كه مبارزان توده اي را دشمناني از اردوي مخالف تلقي نكنند و هرگز از ياد نبرند كه ما و آنها به يك طبقة اجتماعي و به يك اردوگاه تعلق داريم.

در آن روز با روشن كردن آنها و جلب آنان به صفوف خودمان بود، اما امروز اوضاع خيلي فرق كرده است.

هرچند در آن روزها نيز من در دورنماي تاريخي تحولاتي را پيوسته پيش بيني مي كردم، اما هرگز تصور نمي كردم كه استالينيسم به اين زودي و با اين شدت محكوم شود.

چندي پيش با عده اي از دوستان و رفقاي نزديك اين مسئله مطرح شد كه آيا در مبارزه اي كه ميان ما و حزب توده پيش آمد دچار اشتباهاتي بوديم يا نه؟

طرح كنندة اين بحث خود من بودم و نظرم از اين قرار بود: هر چند ما داراي نقاط مثبتي در اين مورد نسبت به رهبران حزب توده هستيم كه آنها اين وضع را به ما تحميل كردند. معذالك امروز كه من به گذشته نگاه مي كنم و قضايا را بي حقد و حسد و كينه از مدنظر مي گذرانم آرزو مي كنم كه كاش ما، هم دربارة رژيم شوروي و هم دربارة رهبري دنباله رو حزب توده، عيني بودن و واقع بيني بيشتري به كار مي برديم.

من براي نظر خود مثالي از خارج و از داخل زدم، مثال خارج يوگسلاوي بود.

ص: 383

آنها بخصوص در آغاز صبر و حوصله و خونسردي بيشتري از خود نسبت به رژيم شوروي نشان دادند. مثال من مربوط به دوران كوتاهي بودكه ما را خواهي نخواهي مي خواستند در برابر جبهه ملّي قرار دهند. عده اي از خيانتكاران كه به احتمال قوي، با دستگاه رهبري حزب توده ارتباط داشتند، به موازات عوامل توده اي مدتها ما را خواهي نخواهي مي خواستند در برابر جبهه ملّي قرار دهند، اما رفتار ما در اين دوران با جبهه ملّي بسيار بسيار واقع بينانه بود.

در اين نوشته كه نشانه هايي از اعتراف به اشتباه در موضع گيري اش هم نسبت به حزب تودة ايران و رهبري آن و هم نسبت به اتحاد شوروي ديده مي شود، متأسفانه در پايان باز همان اتهام دروغ را به كساني مانند دكتر خنجي كه در پي گرفتن پول از دربار و ضعف هاي ديگر او از او بريدند نسبت مي دهد. دكتر خنجي نه تنها كوچكترين ارتباط با حزب توده ايران نداشت بلكه تا آخرين لحظة عمرش با همان كينه توزي آموخته شده از خليل ملكي با ما دشمني مي كرد. من از ته دل دربارة آخرين جملة نوشته بالا تأسف مي خورم و آرزو داشتم كه ملكي اين جمله را نمي نوشت و به همان نمونة بردباري يوگسلاوي بسنده مي كرد. ملكي جريان مخالفت خنجي و حجازي را، آن طور كه كاتوزيان نوشته توطئه سرلشگر دادستان رئيس نيروهاي امنيتي مي دانست:

ملكي شخصاً معتقد بود كه تمام مسألة انشعاب، ناشي از اقدامات سرلشگر فرهاد دادستان، رئيس نيروهاي امنيتي رژيم در آن زمان بود و خواسته است بدين وسيله نيروي سوم را از درون تهي سازد. او بيانيه منتشر شده از فرهاد دادستان را نقل مي كرد كه بدون ذكر نام به چنان توطئه اي اذعان كرده بود.(1)

مطلب ديگري كه در مورد اين نوشته بايد يادآور شد اين است كه اولاً من تاكنون از هيچكدام از ياران آخرين ساعات زندگي ملكي چيزي دربارة اين گفت و گو نخوانده ام و افزون بر آن ديگر شاگردان خليل ملكي نه تنها به اين توصيه ها توجهي نكردند بلكه برعكس حتي برخلاف شيوة مراد و مرشدشان كه «دروغ سازي» نمي كرد به زشت ترين و رذيلانه ترين دروغ سازي ها متوسل شده اند. همايون كاتوزيان و عبدالله برهان نمونه هاي سرشناس اين

ص: 384

شاگردان هستند از شاگردان خليل ملكي تنها و تنها جلال آل احمد است كه من در نوشته هائي كه از او خوانده ام اثري از چنين شيوه ها نديده ام، به احتمال زياد اين هم ناشي از ويژگيهاي انساني شخص او بوده است.

س: حالا به بخش آخر صحبت مي رسيم كه شايد نتيجه گيري كار باشد. و آن نقش حزب و گروههاي سياسي و كاركرد آنهاست.

معمولاً كساني كه موقعيتي دارند و يا شخصيت مطرحي هستند، به دليل همان وجهه خود يك حزب يا گروه درست مي كنند. تعدادي هم مثل سيد ضياءالدين، با حذف شدن از صحنه سياست، خود را تا سطح يك مشاور بيگانه پائين مي آورند و سرگرم زندگي و به قول خودشان كار كشاورزي شان مي شوند. يكي را هم مثل مظفر بقايي، براي روز مبادا نگه مي دارند در حالي كه در جامعه، جايگاهي ندارند و ديگر تمام شده اند و همينطور الي آخر.

ج: امثال مظفر بقايي، پس از بازي كردن يك نقش در دوران خاص، از ميدان كنار زده مي شوند و براي احتمالات آينده نگهداري مي شوند. وقتي مسئله رياست جمهوري پسر آيت الله كاشاني مطرح مي شود، كساني كه به او رأي مي دهند از ناراضيان نظام موجود هستند. اين رأي دهندگان، نه مريد مظفر بقايي بودند و نه مريد كاشاني.

در دوران حكومت شاه، قشر معيّني، از عملكرد آن نظام به شكل گسترده اي بهره مند مي شدند. از آن قشر معين و وسيع، تنها آنها كه چاق و چلّه تر بودند توانستند از ايران فرار كنند. بيشتر وابستگان اين قشر، در ايران ماندند. وقتي دريادار مدني، كانديداي رياست جمهوري شد، بخش وسيعي از كساني كه به او رأي دادند، از همين قشر بودند. البته در انتخابات دوران اخير رياست جمهوري، وضع نيروها، طور ديگري بود. چون ديگر مخالفان رژيم نمي توانستند كانديدا شوند. بخش وسيعي از مردم به علت نارضايتي از فشارهاي اقتصادي، در انتخابات شركت نكردند. غير از اين گروه، گروههاي ديگري از ناراضيان كه انسانهاي شريفي هم هستند و با گروه اوّل تفاوت آشكار دارند، مانند بسياري از روشنفكران ناراضي از اوضاع، به علت محدوديت هايي كه از جانب نظام براي آنها، ايجاد شده، يا رأي نمي دهند و يا اگر فرصتي پيدا بكنند با اينكه مي دانند مثلاً فلان رقيب انتخاباتي چهره و كانديداي اصلي، ابداً شخصيت مورد قبولي ندارد و يا اينكه شانسي ندارد، براي نشان دادن مخالفت خود به او رأي مي دهند. گردانندگان سياست هم نيروي ذخيرة امپرياليسم هستند.

ص: 385

امپرياليسم از اين افراد در يك لحظه بحراني استفاده مي كند و آن وقتي است كه مردم عاصي و ناراضي شده ا ند و ديگر كسي كه رهبري مردم را به دست بگيرد، وجود ندارد. امپرياليسم، در چنين شرايطي، اين نيروهاي ذخيره را با امكانات تبليغاتي گسترده و وسيع به عنوان ناجي و رهبر به ميدان مي آورد؛ آن هم با شعارهاي جذابي كه موردنظر مردم است. اين شيو ه كار، مردمي و توده اي نيست. شيوه درست، آن است كه يك حزب آزاد باشد تا بتواند برنامه اي مشخص و تدوين شده و قابل پذيرش براي مردم و جامعه را تدوين و ارائه دهد، و اين امر هم وقتي صورت واقع به خود مي گيرد كه امكانات آزاد فعاليت مناسب سياسي وجود داشته باشد.

س: در اين بحث ها يك سؤال هم مطرح شد و آن اين كه چرا احزاب درايران به عنوان يك نهاد سياسي نتوانستند پا بگيرند؟ گرچه حزب در ايران به وجود آمد، اما از محتوا خالي بود، و ما هميشه شكل احزاب را در كشور داشته ايم.

ج: علتش اين است كه هيچ وقت فرصت نشد. تا حزبي آمد پاي بگيرد، ديكتاتوري شروع شد.

احزابي كه پيش از مشروطه به وجود آمدند و يا در دوران مشروطه تشكيل شدند، هيچكدام فرصت كافي براي پيدا كردن پايگاه توده اي نداشتنند و به همين خاطر و با وجودي كه با اتكاء به موج نيرومند نارضايتي مردم، توانستند در صحنه سياست روز عرض اندام كنند و استبداد حاكم را هم به عقب نشيني هاي محدودي وادارند، اما دوران فعاليت آنان، بسيار كوتاه بود.

س: ولي شانزده، هفده سال بود.

ج: مي دانم، اما شانزده، هفده سال براي پاگرفتن و ريشه دار شدن يك حزب سياسي در ميان توده مردم، به هيچ وجه فرصت كافي نيست. در ايران، فعاليت حزبي در اين چهارچوب، بي سابقه بوده است. مردم اصلاً چيزي دربارة حزب نمي دانستند. با امكانات محدودي كه احزاب داشتند، مثل چاپ شب نامه آنهم با چاپ سنگي و در شماره هاي بسيار محدود و تازه در برخي شهرهاي بزرگ، چگونه ممكن بود صداي آنان به اكثريت مردم برسد!

احزاب در كشورهاي پيشرفته اروپا، صد و پنجاه تا دويست سال سابقه دارند و به همين دليل است كه پا گرفته اند. اما در ايران، هيچگونه شناختي در مورد اهميت وجود احزاب سياسي وجود نداشته است.

ص: 386

اين، به اصطلاح احزاب، تنها، محافلي بودند كه توده مردم ناراضي در يك دورة بحراني به دنبال آنان مي رفتند.

اصلاً آقاي طباطبائي و آقاي بهبهاني كه حزب نداشتند، مردم به عنوان اينكه روحانيون محترمي بودند و به آنها اطمينان داشتند به دنبالشان رفتند.

نمونه ديگر، افرادي مانند پدر من، به هيچ سازماني كه بتوان نام حزب روي آن گذاشت، وابسته نبودند. تنها افراد مبارزي بودند كه آماده بودند تا عليه استبداد حاكم مبارزه و جانبازي كنند. يا صوراسرافيل، ملك المتكلمين و ديگران. هيچكدام از اينها، حزب سياسي نداشتند.

س: حزب اعتداليون و اجتماعيون كه وجود داشت،با نامگذاري هايي مشابه احزاب كشورهاي غربي. مثلاً اعتداليون يعني محافظه كاران و اجتماعيون يعني سوسياليست ها.

ج: همة اينها گروههاي بسيار كوچكي در تهران و برخي از شهرستان ها بودند و حيات آنان بسيار كوتاه بود.

س: اما اجتماعيون يا حزب دموكرات كه تقي زاده در رأس آن قرار داشت، پانزده سال سابقه داشت.

ج: آخر تقي زاده، جز شمار محدودي از روشنفكران، چه كساني را مي خواست جذب كند؟

س: ولي افرادي مثل حيدر عمواوغلي جذب شدند.

ج: ببينيد، تنها حزبي كه در آن وقت واقعاً حزب بود و برنامه و انسجام داشت، حزب كمونيست ايران بود كه بر الگوي حزب عدالت تشكيل شده بود. آخر تقي زاده و عمواوغلي كه هيچ گونه وجه مشتركي با هم نداشتند. اين را هم بيفزايم كه من از اينكه حيدر عمواوغلي در حزب تقي زاده شركت كرده باشد اطلاعي ندارم.

س: پس چطور مي آيند و با حزب مساوات همكاري مي كنند؟

ج: ببينيد، تمام اينها نوعي سازش موقتي براي يك هدف نزديك است. به همين دليل است كه ما مي بينيم عناصر كاملاً متضادي در يك گروه جمع مي شوند. اما به اعتقاد من، حزب به معناي واقعي آن، تنها در دورة بعد از 1320 در ايران به وجود آمد.

س: قبل از آن چه؟

ج: قبل از آن كه دورة رضاخان بود!

س: قبل از آن حزب سوسياليست را داشتيم. سيدمحمدصادق طباطبائي يا سليمان ميرزا اسكندري.

ص: 387

ج: بله، اينها حزب سوسياليست بودند ولي هيچ كدام از اينها پايه مردمي و توده اي نداشتند.

س: چرا نداشتند؟

ج: دليل آن را به تفصيل گفتم. جامعه ايران در آن زمان، يعني چند سال قبل از تحكيم ديكتاتوري رضاخان، در وضعي بود كه گروه هاي سياسي، زمان كافي و امكانات لازم را براي ارتباط با توده مردم نداشتند. آنها نمي توانستند با مردم كه نيروي عمده و تعيين كننده يك حزب سياسي هستند، تماس بگيرند. به همين دليل بود كه توده مردم هم شناختي از حزب نداشتند، مردم براي شركت در احزاب آمادگي نداشتند. يعني درك سياسي نداشتند. وقتي مردم درك سياسي ندارند، نمي توانند مسائل سياسي و اشكال مبارزه را تشخيص بدهند.

به همين امروز نگاه بكنيد! در شهرها شاهديم كه بسياري از مردم از اوضاع اقتصادي ناراضي اند و چپ و راست انتقاد مي كنند و بدوبيراه مي گويند. از وضع روستاها خبر ندارم اما احتمالاً نبايد بهتر از شهرها باشد. پاره اي از مردم آرزوي زمان شاه را مي كنند و اين مطلب را نه در خفا كه بلند بلند هم مي گويند. اين كه درك سياسي نيست! اين فقط عصيان و نارضايتي از وضع موجود است. عصيان كه درك سياسي درست نمي كند.

س: دوباره برگرديم به دوران بعد از مشروطه، در اين دوره، ما حزب عدالت و حزب همت را داشتيم و حزب كمونيست را؛ البته قبل از اينها مراكز «قيّمي» در قفقاز و ماوراء قفقاز هم بودند كه بعد حزب همت را تشكيل مي دهند، حزب عدالت را تشكيل مي دهند و بعد هم حزب كمونيست را. فاصله اينها چيزي نزديك به پانزده سال است، يعني تاريخچه تشكيل حزب عدالت و حزب كمونيست ايران.

ج: حزب عدالت براساس تصميم كميته حزب سوسيال دموكرات كارگران روسيّه، در باكو تشكيل شد. هدف اوليه اين حزب، فعاليت سياسي در ميان كارگران ايراني بود كه از آذربايجان ايران براي كار به باكو مهاجرت كرده و در آنجا كار مي كردند. از جمله مؤسّسين اين حزب، بهرام غفّارزاده، حاجي اوف، صادق زاده، يوسف زاده و ديگران بودند. حزب عدالت به عنوان يك سازمان منظم در ماه مه 1917 پس از انقلاب ماه فوريه در روسيه به وجود آمد. حزب عدالت جدا از كار در ميان كارگران در باكو و چند شهر آسياي ميانه در آذربايجان ايران، به ويژه در حاجي ترخان (استراخان) و مناطقي در قفقاز و ايران فعاليت بسيار محدودي داشت.

در ماه ژوئن 1917 روزنامه ارگان حزب عدالت به نام «پرچم عدالت» در باكو به زبان فارسي و آذري، چاپ و در ايران و روسيه منتشر شد. رهبران حزب عدالت در كميته منطقه اي

ص: 388

بلشويكها در قفقاز شركت كردند.

در سال 1299، حزب عدالت در شوروي، در سازمان هاي حزب سوسيال دموكرات روسيه «بلشويك» ادغام شد و سازمان هاي كمونيستي «گومت» به وجود آمد. در خاك ايران، به ويژه در تبريز، تهران، انزلي، و رشت سازمان حزب عدالت باقي ماند و يك واحد كشوري را بوجود آوردند كه در آن كارگران، پيشه وران و ديگر زحمتكشان شهري شركت داشتند. خواسته هاي بنيادين اين حزب عبارت بود از:

1. مبارزه با امپرياليسم انگليس و دولت شاه و بزرگ مالكان.

2. تقسيم زمينهاي قابل كشت ميان دهقانان بي زمين و كم زمين.

در فروردين و ارديبهشت سال 1299، جنبش رهائي بخش ملّي در ايران، سازمان هاي حزب عدالت در آذربايجان و گيلان علني شد. در اولين كنگرة حزب عدالت در ايران، اين حزب به حزب كمونيست ايران تغيير نام داد. در مهرماه 1299 حيدر عمواوغلي به رهبري حزب كمونيست ايران برگزيده شد. پس از كودتاي رضاخان، حزب كمونيست ايران زير فشار شديد قرار گرفت و مجبور شد به زندگي نيمه مخفي روي بياورد و در سال 1304 به كلي مخفي شد. پس همانطور كه گفتم عمر حزب كمونيست 15 سال نبود، بلكه تنها 5 ، 6 سال بود. در 1306 كنگرة حزب كمونيست به كلي در شرايط مخفي تشكيل شد. يعني امكان رابطه كمونيست ها با تودة مردم درمدت چند سال، به مرز صفر رسيد.

س: حتي پانزده سال هم كم نيست.

ج: مي گويم 15 سال نبود. حزب عدالت در 1296 بوجود آمد. آن هم در قفقاز نه در ايران. نمي دانم شما 15 سال را از كجا پيدا كرده ايد؟

دوران فعاليت آزاد حزب كمونيست 5 تا 6 سال بود. آن هم در شرايط بي اندازه نامساعد آن زمان ايران. من هر چه مي گويم نر است شما بگوئيد بدوش!

س: حالا مي رسيم به سال هاي 1320 تا 32 و احزابي كه در اين دوره داشتيم. ارادة ملّي، حزب توده، و حزب زحمتكشان، حزب عدالت و حزب ايران هم بودند. تا مي آئيم به جبهه ملّي. جبهه ملّي را جدا بحث مي كنيم كه به قول شما اصلاً حزب نبود. خوب، حزب توده خودش را وارث حزب همت و حزب عدالت و حزب كمونيست و 53 نفر مي دانست.

ج: يعني از گروههاي بسيار كوچكي كه هيچ وقت پاية توده اي پيدا نكرده بودند! ولي

ص: 389

برنامه اي كه حزب تودة ايران به مردم عرضه كرد موجب شد كه اين حزب، در عرض چند سال به بزرگ ترين حزب، نه تنها در ايران بلكه در تمام خاورميانه مبدل شود. چون امكان تماس گرفتن با تودة مردم وجود داشت. امروز هم، افرادي كه در درگيري هاي سال هاي 1320-1332 شريك نبودند وقتي از احزاب آن دوره صحبت مي كنند، تنها و تنها از حزب توده نام مي برند. حزب توده در ايران در آن دوران، به رغم اشتباهات بزرگي كه در ارزيابي هاي سياسي اش مرتكب شد توانست نفوذ قابل توجهي در ميان تودة واقعي مردم، يعني كارگران و كشاورزان و روشنفكران و ديگر زحمتكشان شهر و روستا به دست آورد. دربارة احزاب ديگري كه نام برديد، بد نيست ماهيت و سرنوشت يك يك آنها را كمي زير ذره بين بگذاريم:

حزب ارادة ملي سيّدضياءالدّين، حزب دموكرات قوام السلطنه، حزب عدالت، حزب زحمتكشان، حزب ايران و گروه منشعب شده از آن، حزب ملّت، جامعه سوسياليست هاي خليل ملكي، حزب پان ايرانيست (محسن پزشكپور و داريوش فروهر)، حزب سومكا (داريوش همايون و كيومرث منشي زاده)، حزب سوسياليست(مصطفي فاتح)، فرقه دموكرات آذربايجان(پيشه وري)، حزب دموكرات كردستان (قاضي) و... از بين تمام اين احزاب، تنها و تنها يك حزب، به رغم اشتباهات بزرگي كه داشت، توانست پايه مردمي پيدا كند و آن هم حزب توده بود كه اگر اين اشتباهات را مرتكب نشده بود به مراتب نفوذ بيشتري پيدا مي كرد. آنهم در شرايطي كه نه فقط شاه و ارتش و پليس و دادگستري، بلكه مالكان و سرمايه داران و همه مقامات دولتي و قدرت هاي امپرياليستي خارجي مثلاً انگلستان و آمريكا و همه احزاب ديگر هم دشمن او بودند و شركت قدرقدرت نفت جنوب هم دشمني تام و تمام با آن داشت.

س: يعني ساير احزاب چيزي نبودند؟ بالاخره زماني نيرو داشتند.

ج: خير، هرگز نيروي مردمي نداشتند. بسياري از اينها مثل حزب دموكرات قوام، حزبهاي من درآوردي بودند كه از عده اي عامل دستگاه حاكم به وجود آمده بودند. نيروي مردمي اينها هم مردمي نبودند. در درجه اول قشرهاي وازدة اجتماعي بودند كه با پول اجير مي شوند و كارشان برهم زدن تظاهرات مخالفين، چاقوكشي، غارت مراكز احزاب مخالف و از اينجور كارها بوده. يعني كاري كه عوامل اجير شدة سازمان سيا در ايران، مثل گروه «بدامن» مي كرد و محقّقين آمريكايي از آن پرده برداشتند.

حزب طباطبائي و امثال آن چه نيرويي داشتند؟ پشتوانه آنها شماري از بزرگ مالكان و

ص: 390

نمايندگان فرمايشي مجلس و برخي از كارمندان عاليرتبه ادارات دولتي و امثالهم بودند. از مردم كه كسي در آنجا نبود. تنها اسم حزب را روي خود گذاشته بودند. حزب ايران، همانطور كه ديديم، محفلي از عده اي از روشنفكران، مهندسين و دانشگاهيان بود. سومكا يا پان ايرانيست ها كه تا قبل از جدايي گروه فروهر از گروه پزشكپور، تنها گروهي چاقوكش و چماقدار بودند. در ميان همة اين احزاب، تنها گروهي كه توانست براي مدت كوتاهي، سازمان محدودي به وجود بياورد، حزب زحمتكشان بقايي و خليل ملكي بود كه اين تشكيلات و اين حزب هم از چارچوب روشنفكران و دانشجويان نتوانست پا به بيرون بگذارد و كوتاه و موسمي بود و بيش از يك سال و چند ماه عمر نكرد. من براي نشان دادن موقعيت حزب توده ايران در آن دوران، به ذكر چند اظهارنظر بسنده مي كنم كه از سوي كساني است كه با انصاف يا بي انصاف، مخالف و حتي دشمن سرسخت حزب توده ايران بوده اند.

اظهارنظر آقاي هاشمي رفسنجاني.

اظهارنظرآقاي مهندس عزت الله سحابي.

اظهارنظر آقاي جلال آل احمد.

اظهارنظر آقاي بابك اميرخسروي.

اظهارنظر وابسته نظامي آمريكا در ايران.

اظهارنظر سرتيپ هاشمي از افسران بالاي «ساواك».

اين اظهارنظرهاي كساني كه جملگي با حزب توده ايران مخالفت دارند، مؤيد ميزان نفوذ حزب در جامعه سياسي ايران است. از كدام حزب سياسي ديگر در تاريخ سياسي ايران، چنين اثري باقي مانده است؟

همة آن به اصطلاح احزاب، يا كمي پس از انحلال و يا حداكثر دو يا سه سال بعد از آن، به كلي در جامعه ايران فراموش شدند و علت آنهم اين است كه نتوانستند ريشه مردمي پيدا كنند. به هرحال مجله آدينه، در شماره آبان 1372، بحثي را تحت عنوان «آزادي احزاب» مطرح كرد كه مهندس عزت الله سحابي، يكي از شركت كنندگان در اين بحث بود، بخشي از اظهارنظر او را نقل مي كنم:

... فكر دموكراسي، ناشناخته بود و احزاب، ريشه در ساختار اجتماعي و فرهنگي ما نداشتند. بعدها هم اين بي ريشه گي ادامه يافت. در اين ميان و همانطور كه گفتم تنها استثناء، حزب توده بود. اما دليل ريشه دار بودن و تداوم حضور اين حزب در عرصه سياسي ايران را نيز

ص: 391

نه در ساختار دروني جامعه و تجربه اجتماعي مردم ما كه بايد در عوامل بيروني يافت. حزب توده در بدو تشكيل خود وارث فرهنگ و تجربه يك نهضت جهاني بود كه حداقل صد و پنجاه سال از عمر آن مي گذشت. ماركسيسم و ادبيات سياسي و فلسفي مربوط به آن، دستاورد يك جنبش جهاني بود كه در همان آغاز تشكيل حزب، پايه گذاران آن اين ميراث جهاني را به ارث بردند، و حزب تودة متكي به فرهنگ جهاني، رشد كرد. عضويت در حزب فقط يك تعلق سازماني نبود، وقتي كسي به عضويت حزب توده در مي آمد در واقع با يك جهان بيني نو آشنا مي شد و عضويت او صرفاً عضويت در يك سازمان نبود، بلكه چشم اندازهاي جديدي بر روي او گشوده مي شد. بر اين عوامل بايد پشتيباني مادي و معنوي و سياسي شوروي آنروز را هم افزود. هيچ يك از آثار فلسفي منتشر شده در حزب توده، حاصل تفكر رهبران آن نبود. بيشتر آثار نظري حزب توده، يا ترجمه آثار جهاني بود يا برگرفته و تقليد شده از آنها. در زمينة سياسي، شوروي سابق در مقاطع گوناگون از اين حزب پشتيباني كرد. البته حزب توده به دليل قدرتي كه در سال هاي 20 تا 32 به دست آورد توانست تحولاتي را در جامعة ما به وجود آورد. قانون كار ايران كه در سال 1325، زماني كه اعضاي حزب كابينه قرار داشتند به همت و پيشنهاد اين حزب به تصويب رسيد. آن قانون در آن شرايط شايد متناسب با سطح تكامل توليد صنعتي در جامعه نبود و مي توان گفت كه اين قانون خدمتي به صنعتي شدن و ترقي زيربنائي كشور نكرد، اما بهرحال بد نبود و طبقة كارگر ايران در خاطرة جمعي و تاريخي خود، اين نكته را همواره به ياد خواهد داشت. تحولاتي كه اين حزب در ايران بوجود آورده است، مانند نمونه هايي كه ذكر كردم نيز از دلايل دوام نفوذ حزب توده در ايران بود. مرادم از طرح اين مسئله اين است كه حزب سياسي علاوه بر دوام در جامعه و مقاومت رهبران و اعضاء و نيز كسب اعتماد مردم، بايد حرفي براي گفتن داشته باشد و چشم انداز ذهني و فكري اعضاء خود را دگرگون سازد.

حالا از گفتگوي صريح و صميمانه رئيس جمهوري با دانشجويان دربارة مسائل سياسي و اقتصادي كشور نمونه اي ديگر ذكر مي كنم:

...اصولاً در اين چهل پنجاه سال گذشته به شدت ادبيات سياسي و اجتماعي دنيا تحت تأثير تحرك ماركسيستي قرار داشت و كمتر واژه انقلابي جوان پسندي را پيدا مي كنيد كه از آن سرچشمه نگرفته باشد. اين حركت در ايران، دو بعد داشته، يكي بعد توده اي كه براي عامه مردم با شعارهاي سطحي و اميدواركننده براي قشر محروم و ضعيف كشور همراه بوده

ص: 392

است و يك بعد علمي و استدلالي براي نفوذ در دانشگاه و مراكز تحقيقي. آن موقع افكار تقي اراني واقعاً ميدان دار بوده و با پشتوانه مبارزاتي و سوابق زندان و پشتوانه تهاجم فرهنگي كمونيستها در سراسر دنيا، محيط فكري روشنفكرهاي ايراني را كاملاً قبضه كرده بودند و از اين جهت نيروهاي اسلامي سخت تحت فشار بودند.

تعبيراتي مانند: ماترياليسم تاريخي و امثال اينها را كافي بود كه جوانان ياد بگيرند و در استدلال، با گفتن اين كلمات طرف مقابل خود را كند كنند. لذا شما مي بينيد كه افكار جوانان و طبقه روشنفكر ما تحت فشار قرار داشت.

در محيط كارگري و كشاورزي و روستاها نيز شعارهاي مصادرة اموال خان ها كه در آن زمان مردم واقعاً به شدت از آنها ناراضي شده بودند، باعث شده بود كه در روستاهائي كه در آن موقع به سختي مي شد در آن رفت و آمد كرد، كميته حزب توده تشكيل شود. اگر كتابهاي آن زمان را بخوانيد شما، من چون خودم بعداً وارد ميدان شدم و مي دانستم چه مبحث هائي حساسيت خاص خودش را در چه محافلي دارد بعد سياسي قضيه هم كه بعد از 25 شهريور باز شد محيط باز سياسي هم كه به وجود آمد مذهبي ها ابتدا خيلي ميدان داري نمي كردند. جبهه ملّي هم پيش تازي مي كرد.

اما كمونيستها و توده اي ها در يك بخش انقلابي تر پيشتاز بودند، ملي گرايان در يك سطح كمتر با طرح مسائل ملي و ضداستعماري، آنها هم موقعيت حزبي كسب كرده بودند. بخصوص كه نفت آن زمان مسأله اول كشور بود.

جداي از اين اظهارنظرها، جلال آل احمد هم درباره حزب توده اظهارنظري دارد كه بر اهميت حزب توده در آن دوران، تأكيد مي كند:

...و اما حزب توده ايران كه چنين جمعيت ها و احزابي را به دنبال مي كشيد و خود به دنبال چنان جاذبة مغناطيسي كشيده مي شد، گرچه در يك دورة كوتاه از صورت پاتوق روشنفكران به درآمد و دستي به مردم يافت اما چون نتوانست صورت بومي و محلي به خود بدهد، به روي امواج مي ساخت نه در عمق اجتماع. با اين همه، چون اصولي داشت و طبقات را مي شناخت و دنيايي مي نمود و مطبوعات و تشكيلاتش وحدت نظري را در فكر و عمل اشاعه مي داد، اثري كه تنها اين حزب در بينش سياسي مردم مملكت گذارد در تمام دورة مشروطه سابقه نداشت گرچه به علت دنبال روي از جذبة مغناطيسي سياستهاي مسلّط زمان، قادر به حلّ هيچ يك از مشكلات مملكت نشد ولي خود طرح كنندة بسياري از

ص: 393

مشكلات بود...