ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

اثر حاضر حاصل زحمات جناب آقاى محمدعلى قاسمى است كه خود تجربه همراهى با كاروانيان سفر حج را داشته است و آنچه مربوط به اين سفر معنوى و پرسش هاى زائران بوده است را به رشته تحرير درآورده است. ضمن تقدير و تشكر از ايشان، اميد است اين اثر زمينه آشنايى هر چه بيشتر مشتاقان اين سفر معنوى را با راز و رمزهاى آن فراهم كند.

انه ولى التوفيق

گروه كلام و عقايد

مركز تحقيقات حج

ص: 15

ص: 16

سبب رفتار اهل سنت، با زائران شيعه تفاوت آنان، عملكرد وهابيون، معارف عمره، فلسفه و اسرار اين عبادت همه و همه مرا بر آن داشت تا كتابى در اين زمينه بنويسم.

اميدوارم اين تلاش، بتواند به همه مسافران حج و عمره، به ويژه جوانان آگاهى و بصيرت بخشد و آنان را در برابر تبليغات مسموم دشمنان مصون نمايد.

از همه خوانندگان محترم، مى خواهم تا نارسايى ها و كمبودهاى اين نوشتار را با قلم لطف خويش همراه سازند و براى نويسنده ارسال فرمايند تا در پاداش معنوى آن سهيم گردند.

ص: 17

ص: 18

ص: 19

از نظر اسلام، سفر به ويژه سفر حج و عمره داراى آدابى است؟ كه به مهم ترين آنها متناسب با سفر مكه و مدينه اشاره مى شود:

ص: 20

مهاجرت از مكه به مدينه، على(ع) را سفارش كرد تا امانت ها و بدهكارى هاى مردم را بپردازد و سپس در مسير به ايشان ملحق شود.

ص: 21

ص: 22

ص: 23

ص: 24

ص: 25

رسول خدا(ص) نيز در سخنى ديگر، كارهاى فردى و دورى از جمع را سرزنش كرده و فرموده اند:

لكِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ يَكْرَهُ مِنْ عَبْدِهِ إذا كانَ مَعَ اصْحابِهِ انْ يَنْفَرِدَ مِنْ بَيْنِهِمْ. (1)

خداوند از بنده اى كه از جمع كناره گيرى كند، بدش مى آيد.

همچنين امام صادق(ع) فرمود: از نشانه هاى جوان مردى اين است كه در سفر كمتر با همراهانت مخالفت كنى؛ «قِلَّةُ الْخِلافِ عَلي مَنْ صَحِبَكَ». (2)

ص: 26

آن حضرت فرمود: «انْتَ اعْظَمُهُمْ اجْراً» (1)؛ «ثواب تو از آنان بيشتر است».

امام زين العابدين(ع) براى اينكه بتواند به هم سفرانش خدمت كند به صورت ناشناس با كاروان هايى به سفر حج مى رفت كه او را نمى شناختند. اين كار تا اندازه اى با ارزش است كه پيامبر اكرم(ص) فرمود:

مَنْ اعانَ مُؤْمِناً مُسافِراً نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ ثَلاثاً وَ سَبْعِينَ كُرْبَةً، وَ اجَارَهُ فِي الدُّنْيا مِنَ الْغَمِّ وَ الْهَمِّ. (2) كسى كه به مؤمن مسافرى كمك كند، خداوند هفتاد و سه مشكل او را حل مى كند و در دنيا و آخرت او را از غم و غصه در امان مى دارد.

ص: 27

حديثى كه منسوب به حضرت صادق(ع) است آمده:

اگر كسى در راهى با برادر مؤمنش مى رود، چنانچه تا آنجا جلوتر از او راه برود كه از ديدش پنهان بماند و حادثه اى براى آن برادر دينى رخ دهد، در اين اتفاق شريك جرم است. (1)

ص: 28

ص: 29

آن دارد. در روايت آمده است: «ا كْثِرِ التَّبَسُّمَ فِي وُجُوهِهِمْ» (1)؛ «در سفر با هم سفران خوش رو باش».

رسول خدا(ص) براى آرامش روح مى فرمايد: «هزينه هاى مورد نياز كه لازم است جمع بپردازند را در ابتداى سفر بپردازيد تا خوش اخلاقى و آرامش شما بيشتر گردد». (2) در كتاب «محجة البيضاء» آمده است:

در سفر بايد گفتارمان خوب باشد. كرامت هاى اخلاقى را به نمايش بگذاريم. زيرا هنگام مسافرت است كه ديگران با شخصيت انسان آشنا مى شوند. (3) مسافرت و مشكلات آن موقعيتى مناسب براى شناخت انسان ها است. بى حوصلگى ها، دورى از وطن، كمبودها، تأخيرها و يا اشتباهات ديگران امتحان مناسبى براى انسان ها و همراهان كاروان مدينه و مكه است. از اين رو رعايت اخلاق اسلامى، خوش رويى، غلبه بر خشم، كنترل خويش، دورى از سخنان بى جا، بخشش و ... اهميت بيشترى مى يابد. رسول خدا(ص) فرمود:

حج مبرور، جز بهشت پاداشى ندارد. شخصى پرسيد: يا

ص: 30

رسول الله! مبرور چيست؟ فرمود: آن است كه همراه با خوش كلامى و غذا دادن به ديگران باشد. (1)

ص: 31

نمود و با انجام اعمال، طواف و زيارت از طرف خويشان و نزديكان آنان را نيز در اين پاداش بزرگ سهيم كرد.

ص: 32

توجه به خداوند، نماز اول وقت، خوش خلقى، دعا و مناجات، كمك به ديگران، ياد و ذكر امامان(عليهم السلام)، شركت در مراسم مذهبى از يادگارهاى اين سفر معنوى است كه پس از بازگشت بايد در حفظ و انجام آنها كوشش كرد.

ص: 33

چهار موردش به مردان و دو مورد مختص زنان و هجده تاى آن، ميان مردان و زنان مشترك است.

زائران، پس از آنكه در ميقات محرم شدند، براى انجام بقيه اعمال، روانه مكه مى شوند. لحظه ورود به مسجدالحرام و ديدن كعبه، لحظه اى غير قابل توصيف است.

سپس با قصد اينكه عبادتش فقط براى خداست و با طهارت(وضو و غسل) به همراه پوشش داراى شرايط و بدنى پاك، طواف را از ركن حجرالاسود، آغاز مى كند و بعد از هفت دور در همان ركن پايان مى دهد. حفظ موالات، در سمت چپ بودن كعبه، وارد نشدن به حجر اسماعيل، نگه داشتن فاصله لازم و بيرون كعبه بودن از شرايط طواف اند.

بعد از پايان طواف، بدون فاصله زمانى زياد دو ركعت نماز طواف در پشت مقام ابراهيم به جا مى آورد. طورى كه مقام ابراهيم بين او و خانه كعبه واقع شود. البته بهتر است هر چه مى تواند نزدك تر بايستد، به شرط اينكه مزاحم ديگران نباشد.

پس از اقامه نماز طواف، بايد هفت بار فاصله بين «صفا» تا «مروه» را- كه امروزه به صورت سالنى ساخته شده- بپيمايد كه اين عمل، سعى ناميده مى شود. سعى بايد از صفا آغاز و در مروه تمام شود. در قسمتى از سعى، مستحب است مردها هروله كنند. يعنى كمى تندتر حركت نمايند.

ص: 34

بعد از خاتمه سعى، بايد «تقصير» كند. يعنى مقدارى از موى سر يا ناخن يا هر دو را بگيرد. با انجام تقصير هر چه با احرام بر انسان حرام شده بود حلال مى شود. اما بايد طواف نساء و نماز طواف نساء نيز انجام شود. اين عمل هم مانند طواف عمره و نماز طواف آن است، فقط نيت آن فرق مى كند.

ص: 35

1. محل احرام عمره تمتع، يكى از ميقات هاى پنج گانه است. ولى در عمره مفرده، كسى كه در مكه است مى تواند از منطقه حرم بيرون رود و از آنجا محرم شود.

2. عمره تمتع طواف نساء ندارد، ولى عمره مفرده دارد.

3. اعمال عمره تمتع بايد در ماه هاى حج(شوال، ذى قعده و ذى حجه) انجام شود، ولى عمره مفرده را در طول سال مى توان انجام داد.

4. در عمره تمتع، پس از تقصير، تمام كارهايى كه با انجام احرام، حرام شده بود حلال مى شود. اما در عمره مفرده، پس از تقصير، مرد و زن هنوز بر يكديگر حرام هستند و پس از طواف نساء و نماز آن، حلال مى شوند.

ص: 36

حاجيان پس از احرام در مكه، بايد براى «وقوف» در عرفات- كه يكى از واجبات حج است- روانه آنجا شوند.

بعد از مغرب روز نهم ذى حجه(شب عيد قربان) حاجى ها از عرفات خارج مى شوند و براى انجام يكى ديگر از مناسك حج به طرف مشعرالحرام حركت مى كنند. شب دهم تا اذان صبح در آنجا مى مانند. از اذان صبح، بايد نيت وقوف در مشعرالحرام كنند و تا طلوع آفتاب در آنجا بمانند.

ص: 37

مى شود، در آنجا بمانند و بعد از ظهر روز دوازدهم از منا خارج شوند و براى به جا آوردن بقيه مناسك به مكه بيايند.

اعمال مكه به ترتيب عبارت است از:

1. طواف حج؛

2. نماز طواف حج؛

3. سعى بين صفا و مروه؛

4. طواف نساء؛

5. نماز طواف نساء.

چگونگى انجام اين اعمال همانند عمره است و فقط نيت آنها فرق مى كند كه در اينجا بايد با نيت طواف حج، نماز و سعى آن انجام شود.

خوانندگان عزيز مى دانند كه مسائل عمره و حج بسيار زياد است كه در صورت لزوم مى توانند از روحانيون كاروان ها بپرسند.

ص: 38

ص: 39

ص: 40

ص: 41

ص: 42

است. «محمد بن عبدالوهاب» در سال 1115 هجرى قمرى در شهر «عُيينَه» از شهرهاى «نجد» متولد شد. وى از آغاز جوانى بسيارى از كارهاى مذهبى مردم «نجد» را زشت مى دانست. در سفرى كه به زيارت خانه خدا رفت، پس از انجام مناسك، رهسپار مدينه شد. در آنجا توسل مردم به پيامبر(ص) در نزد قبر آن حضرت را ناپسند شمرد. سپس به نجد بازگشت. از آنجا راهى شهر احسا شد، سپس به شهر حريمله رفت.

پدرش، در سال 1139 به حريمله آمد. ميان او و فرزندش نزاع درگرفت، زيرا با اعتقادات مردم مخالفت مى كرد. پس از مرگ پدرش، به اظهار عقيده خود و انكار بسيارى از اعمال مذهبى مردم پرداخت. سپس به عيينه رفت. ابتدا «عثمان بن حميد» رئيس عيينه، به او احترام گذاشت. اما با نامه رئيس شهر «احسا» عذر او را خواست.

شيخ محمد در سال 1160 از عيينه بيرون رانده شد و رهسپار «درعيه» از شهرهاى نجد گرديد. در آنجا با ابن سعود، جد آل سعود، توافق كرد تا با يكديگر همكارى كنند.

از بزرگ ترين نقاط ضعف «محمد بن عبدالوهاب» اين بود كه مسلمان هايى كه از عقايد او پيروى نمى كردند، را «كافر حربى» مى دانست و براى جان و ناموس آنان ارزش قائل نبود.

جنگ هايى كه وهابى ها در نجد، يمن، حجاز، سوريه و عراق

ص: 43

مى كردند ريشه در همين عقيده داشت. هر شهرى كه با پيروزى در نبرد به دست آنان مى افتاد، مال و جانش برايشان حلال بود. اگر كسى دعوت آنان را مى پذيرفت، بايد با او بيعت مى كرد و اگر كسى به هماوردى با آنان برمى خواست بايد كشته مى شد و اموالش تقسيم مى گرديد.

او در سال 1206 از دنيا رفت. پس از وى پيروانش روش او را ادامه دادند. در سال 1216 امير سعود وهابى، سپاهى با بيست هزار مرد جنگى تشكيل داد و به شهر كربلا حمله كرد و چند هزار نفر را به قتل رساند. پس از جنگ، وى متوجه خزانه هاى حرم امام حسين(ع) شد و هر آنچه در آن يافت را غارت كرد.

وهابيان به پيروى از «ابن تيميه» مى گويند: «خداوند هر شب به آسمان دنيا مى آيد و خطاب مى كند: آيا استغفار كننده اى هست كه از گناهانش طلب آمرزش كند؟ و در روز قيامت به محشر مى آيد. زيرا در قرآن آمده است: وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا؛ «و هرگونه بخواهد به بندگانش نزديك مى شود» (1)(فجر: 22).

نخستين كسى كه با عقايد «محمد بن عبدالوهاب» مخالفت كرد، پدرش «عبدالوهاب» و برادرش «سليمان بن عبدالوهاب» بودند كه هر دو از علماى حنبلى به شمار مى آمدند. سليمان در كتابى به نام

ص: 44

«الصواعق الالهية فى الرد على الوهابية» عقايد برادرش را رد كرد و چنين نوشت:

امورى كه وهابيان آن را موجب شرك و كفر مى دانند و آن را بهانه مباح شدن مال و جان مسلمانان مى پندارند، در زمان ائمه اسلام به وجود آمده بود. ولى از هيچ يك از ائمه اسلام شنيده و روايت نشده است كه مرتكبين اين اعمال را كافر يا مرتد دانسته و دستور جهاد با آنان را داده باشند و يا اينكه بلاد مسلمانان را، بلاد شرك و دارالكفر نامند.

قرن ها پيش از محمدبن عبدالوهاب، ابن تيميه و شاگردش ابن قيم، عقايدى شبيه وهابيت مطرح كردند اما انديشه ايشان در آن زمان به صورت مذهب در نيامد و طرفداران زيادى نداشت. در حقيقت جهانبينى ابن تيميه اساس و ريشه اعتقادات وهابيت را تشكيل مى دهد.

هنگامى كه ابن تيميه عقايد خود را آشكار كرد، علماى اهل سنت كتاب هايى در رد او منتشر كردند و مراجع اهل تسنن به تفسيق و گاهى تكفيرش پرداختند. آنها به اين وسيله بدعت گذارى او را فاش ساختند.

وقتى باورها او، درباره زيارت مرقد مطهر پيامبر(ص) را به «بدر بن جماعه» قاضى القضات مصر نوشتند وى در پاسخ اين گونه نگاشت:

ص: 45

زيارت پيامبر(ص) سنّت و داراى فضيلت است. همه علما بر آن اتفاق نظر دارند. كسى كه زيارت پيامبر(ص) را حرام بداند، بايد نزد علما توبيخ شود و از ابراز چنين گفتارى بازداشته شود و اگر مؤثر نيفتاد زندانى گردد و معرّفى شود تا مردم از او پيروى نكنند.

پس از مرگ ابن تيميه افكار وى به فراموشى سپرده شد تا آنكه در قرن دوازده بار ديگر توسط محمد بن عبدالوهاب افكار و انديشه و فتاواى وى زنده شد و با توجه به متلاشى شدن امپراطورى عثمانى و تقسيم كشورهاى عربى ميان ابرقدرت ها، بر مكه، مدينه و ساير آثار اسلامى دست يافتند و به از بين بردن آثار و اصالت ها و ويرانگرى قبّه ها و قبور اولياء الله، پرداختند. اولين كتابى كه از سوى علماى شيعه در رد عقايد وهابيت نوشته شد، «منهج الرشاد» است كه توسط مرحوم «شيخ جعفر كاشف الغطاء»، تأليف گرديد.

امروزه وهابيان به خاطر ثروت هنگفتى كه از فروش نفت به دست مى آورند، فتنه انگيزى خود را افزايش داده و هر روزه به مقّدسات اسلام حمله مى كنند و در صدد از بين بردن آثار اسلامى هستند.

از سويى حمايت هاى پشت پرده غرب كه از وحدت مسلمانان در هراسند به گسترش مذهب هاى دروغين، كمك مى كند. (1)

ص: 46

ص: 47

پاسخ: شيعيان بر اساس آنچه در روايت هاى شيعه و اهل سنت آمده است، به اين گونه صلوات مى فرستند.

كتاب «صحيح بخارى» و «صحيح مسلم» از نظر اهل سنت جزء معتبرترين كتاب ها به شمار مى روند و در اين دو كتاب رواياتى وجود دارد كه روش صلوات فرستادن تشيع را مورد تأييد قرار مى دهد.

از رسول خدا(ص) پرسيدند: «چگونه بر شما درود بفرستيم؟» حضرت در پاسخ فرمودند: «بگوييد: اللهم صل على محمد و(على) آل محمد». (1) هنگامى كه آيه شريفه:

إنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِي يا أيُّها الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليماً(احزاب: 56)

همانا خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مى فرستند، اى كسانى كه ايمان آورده ايد بر پيامبر درود بفرستيد.

نازل شد، مسلمانان از رسول گرامى اسلام(ص) پرسيدند: «چگونه درود فرستيم؟» پيامبر(ص) فرمود: «لا تُصَلُّوا عَلَي الصَّلاةَ الْبَتْراءَ»؛ «صلوات ناقص بر من نفرستيد».

گفتند: «پس چگونه درود فرستيم؟» رسول خدا(ص) فرمودند:

ص: 48

«بگوييد: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ». (1) شافعى رئيس مذهب شافعى(از مذاهب اهل سنت) در اشعار خود افزون بر لزوم محبت و دوستى با اهل بيت پيامبر(ص) مى گويد: كسى كه در نماز خويش بر آل پيامبر(ص) درود نفرستد نمازش باطل است و ارزشى ندارد.

يا اهل بَيتِ رَسُوُلِ اللهِ حُبُّكُم

فَرْضٌ مِنَ اللهِ فِى القُرآنِ أنزَلَهُ

كَفاكُمْ مِن عَظيمِ الْقَدْرِ أنَّكُم

مَنْ لَمْ يُصَلِّ عَلَيكُمْ لا صَلاةَ لَهُ (2) اى خاندان پيامبر! خداوند محبت شما را در قرآنى كه فرستاده، واجب كرده است. در بزرگى جايگاه شما، همين بس كه هر كس بر شما درود نفرستد، نمازش نماز نيست.

با توجه به وجود اين احاديث در منابع اهل سنت به نظر مى رسد نيازى به ثابت كردن اين مطلب در روايات شيعيان نيست. اما اين پرسش به جاست كه چرا اهل سنت كه در منابع صحيح خويش،

ص: 49

اين گونه صلوات فرستادن را نقل مى كنند، چطور خودشان به گونه ديگرى صلوات مى فرستند؟ آنان هستند كه بايد جواب دهند.

پرسش: چرا شيعيان بعضى از صحابه پيامبر(ص) را قبول ندارند، در حالى كه اهل سنت احترام ويژه اى نسبت به ياران پيامبر(ص) قائلند و همه آنان را عادل مى دانند؟

پاسخ: صحابى كسى است كه همراهى و هم زمانى پيامبر(ص) را درك كرده باشد. تاريخ نويسان، چند هزار نفر را در زمره اين گروه برشمرده اند. اما آيا همه آنان قابل احترام اند و انسان هاى پرهيزكارى بوده اند؟!

روشن است كه هم نشينى با پيامبر(ص) نمى تواند سبب شود همه ايشان تا آخر عمر در عدالت باقى بمانند. قرآن خود بهترين گواه اين سخن است كه در بين ياران پيامبر(ص) نيز كسانى بودند كه اهل نفاق و دورويى و داراى قلب هايى بيمار بودند.

البته ياران ظاهرساز پيامبر(ص) را مى توان به چند دسته تقسيم كرد:

ص: 50

سوره منافقون به آن اشاره شده است.

بر اساس آيات اين سوره، روشن است كه تعدادى از كسانى كه نزد پيامبر(ص) به رسالت ايشان شهادت داده بودند و مصاحب پيامبر به حساب مى آمدند به شهادت صريح قرآن در زمره منافقان و دورويان بودند و دلشان با زبانشان همراه نبود.

آيا اين افراد را مى توان عادل و قابل احترام دانست؟!

ص: 51

ص: 52

نخستين»(توبه: 100) و گروهى «بيعت كنندگان تحت شجره» (1) و يا مهاجران خاص (2) و يا اصحاب فتح (3) بودند. اما گروه ديگرى از منافقان شناخته شده و يا دورويان ناشناخته و بيماردلان و گنهكاران بودند كه هيچ جايى براى احترام و فضيلت باقى نگذاشتند.

ص: 53

ص: 54

گفتم: آرى. گفت: «گواهى مى دهم كه ابوسعيد خدرى، اضافه اى به اين حديث نقل كرده است كه رسول خدا(ص) در ادامه به خداوند متعال مى گويد: «آنان از من هستند». گفته مى شود: «تو نمى دانى آنان بعد از تو چه كارهايى كردند!!» سپس من مى گويم: «هر كس بعد از من احكام را دگرگون مى سازد از رحمت خدا دور باد». (1) اكنون جواب پرسش ياد شده روشن تر مى شود كه شيعيان بر اساس برخى آيه و روايت ها بعضى از صحابه پيامبر(ص) را پيرو واقعى ايشان نمى دانند و آنان را قابل احترام نمى شمارند. بلكه حتى بايد از برخى از آنان به خاطر اينكه پيامبر(ص) را ناراحت كردند و عذاب جهنم در انتظار آنان است بيزارى جست.

پرسش: چرا اهل سنت از سجده شيعيان بر مهر يا حصير جلوگيرى مى كنند؟

پاسخ: از نظر اهل سنت سجده بر پشم، پنبه و مو جايز است. اما چنين مى پندارند كه سجده بر خاك و تربت قبر امام حسين(ع) به معناى پرستش آنها و نوعى شرك است. به همين سبب از سجده شيعيان بر تربت جلوگيرى مى كنند.

از ديدگاه فقهاى شيعه تنها سجده بر دو چيز جايز است:

ص: 55

الف) زمين، مانند خاك، سنگ و هر آنچه به عنوان زمين تلقى شود.

ب) آنچه از زمين مى رويد، به شرط اينكه پوشيدنى و خوردنى نباشد.

بنابر نظر فقيهان شيعه و بر اساس فتواى ايشان در غير ضرورت و تقيه، سجده بر فرش و مانند آن جايز نيست.

دليل حكم مورد نظر فقهاى شيعه متعدد است كه به برخى اشاره مى شود.

ص: 56

خدا بر خاك بگذار».

همچنين در كتب اهل سنت آمده است كه رسول خدا(ص) فرمود: «جُعِلَتْ لِي الارْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً» (1)؛ «زمين براى من محل سجده و وسيله طهارت(تيمم) قرار داده شد».

«جعل» به معناى قانون گذارى است. بنابراين سر نهادن بر خاك و سنگ و آنچه كه زمين به شمار آيد، يك قانون كلى به شمار مى آيد كه رعايت آن بر همه مسلمانان و يكتاپرستان واجب است.

ص: 57

ميمونه يكى از همسران پيامبر(ص) مى گويد: «كانَ النَّبِي(ص) يُصَلّى عَلَى الْخُمْرَة» (1)؛ «روش پيامبر(ص) اين بود كه بر سجاده اى از ليف خرما نماز مى خواند».

همچنين نقل شده كه مردم وقتى شب ها به خانه هاى خود مى رفتند رسول خدا(ص) حصيرى مى آورد، پشت خانه حضرت على(ع) پهن مى كرد و نماز شب را روى آن مى خواند. (2) رسول خدا(ص) به همه فرمود: «صَلُّوا كَما رَأيْتُمُونِي اصَلّي» (3)؛ «نماز بخوانيد همان گونه كه مى بينيد من نماز مى خوانم».

ما شيعيان نيز بر اساس همين فرمان پيامبر(ص) و مانند او بر زمين و حصير سجده مى كنيم. هر كس كه خود را پيرو روش ايشان مى داند هم بايد مانند ما بر زمين، خاك يا حصير سجده نمايد.

ص: 58

لِتَبْرَدَ فِي كَفّي اضَعُها لِجَبْهَتِي أسْجُدُ عَلَيْها لِشِدَّةِ الحَرِّ. (1)

با رسول خدا(ص) نماز ظهر مى خواندم. به خاطر گرماى شديد مشتى سنگ ريزه برداشتم و در دست خويش نگه داشتم تا خنك شود تا براى سجده پيشانى خويش را بر آن بگذارم.

ابن سعد، نويسنده كتاب «الطبقات الكبرى» درباره «مسروق بن أجدع» از تابعين و از اصحاب ابن مسعود، مى نويسد:

كانَ مَسْرُوقُ إذا خَرَجَ يُخْرِجُ بِلِبنَةٍ يَسْجُدُ عَلَيْها فِي السَّفِينَة. (2)

هنگامى كه مسروق بن اجدع به سفر مى رفت، خشتى را با خود برمى داشت تا در كشتى بر آن سجده نمايد.

در سنن بيهقى درباره عبدالله بن عمر آمده است:

انّ ابنَ عُمَر كان إذا سَجَدَ وَ عَلَيْهِ الْعِمامَةُ يَرْفَعُها حَتّي يَضَعَ جِبْهَتَهُ بِالأرْضِ. (3)

عبدالله بن عمر هنگام سجده، عمامه خود را برمى داشت تا پيشانى خود را بر زمين بگذارد.

زرين نيز درباره على بن عبدالله بن عباس مى گويد:

كَتَبَ إلَي عَلِى بنُ عَبْدِاللهِ بنِ عَباس أنِ ابْعَثْ إلَىّ بِلَوْحٍ مِن

ص: 59

أحْجارِ الْمَرْوَةِ أسْجُدُ عَلَيْه. (1)

على بن عبدالله بن عباس براى من نوشت: لوحى از سنگ هاى كوه مروه را براى من بفرست تا بر آن سجده كنم.

ص: 60

لازم است و اهل سنت هستند كه بايد براى سجده بر فرش دليل بياورند.

پرسش: آيا سجده بر تربت شرك است؟

پاسخ: شريك قائل شدن براى خدا و قدرتى را مستقل از خداوند و هم عرض خداوند، داراى توانايى دانستن، همچنين عبادت و سجده در برابر چيزى، به منظور پرستيدن آن، شرك است.

پس آيا سجده شيعيان بر تربت، پرستش خاك است؟

روشن است كه اين گونه نيست، بلكه «السُّجُودُ عَلَى الارْضِ» سجده بر زمين است نه براى زمين. سجده بر مهر است نه براى مهر.

بنابراين، سجده كردن بر خاك، گياه، حصير و ... به معناى پرستش آنها نيست، بلكه سجده در برابر خدا است كه به خاطر خضوع و خشوع بيشتر در مقابل حضرت حق، بر خاك و مانند آن صورت مى گيرد.

از كلام امامان شيعه، آشكار مى شود كه سجده تنها بر زمين و آنچه از زمين مى رويد مشروط به اينكه خوراكى و پوشيدنى نباشد، جايز است. امام صادق(ع) فرمود: «السُّجُودُ عَلَى الارْضِ فَرِيضَةٌ وَ عَلى الْخُمْرَة سُنَّةٌ» (1)؛ «سجده بر زمين، حكم الهى و سجده بر حصير، سنت پيامبر است».

ص: 61

در حكمت سجده بر زمين گفته اند كه هاشم بن حكم به امام صادق(ع) عرض كرد: «سجده بر چه چيزهايى جايز است؟ و بر چه چيزهايى جايز نيست؟» ايشان در پاسخ فرمودند: «سجده جايز نيست مگر بر زمين و آنچه از زمين مى رويد به شرط اينكه خوردنى و پوشيدنى نباشد». هاشم بن حكم مى گويد: «عرض كردم: فدايت شوم، به چه علت سجده بر خوردنى ها و پوشيدنى ها جايز نيست؟»

حضرت فرمود:

سجده، خضوع و خشوع در مقابل خداوند است و سزاوار نيست بر چيزى كه خوردنى و پوشيدنى است سجده شود. زيرا دنيا پرستان علاقه مند به خوردنى ها و پوشيدنى ها هستند. بنابراين در حال سجده، سزاوار نيست انسان كه خدا را عبادت مى كند، پيشانى خود را بر معبود دنيا پرستان مغرور بگذارد. (1) بنابراين، ثابت مى شود كه سجده بر فرش جايز نيست و بايد بر زمين و چيزى كه از آن مى رويد باشد. اما بر فرض كه حقيقت روشن نشود و اين اختلاف در مذهب شيعه و وهابيت باقى باشد. آيا سزاوار است كه وهابيان بر شيعيان سخت بگيرند و از سجده بر مهر و خاك جلوگيرى كنند؟ اگر چنين است بايد نسبت به اختلاف

ص: 62

در سجده ميان مذاهب اهل سنت نيز همين سخت گيرى ها صورت بگيرد. به عنوان مثال، مالكى ها معتقدند گذاشتن بينى بر جايگاه سجده مستحب است، ولى حنبلى ها آن را واجب دانسته و ترك آن را موجب باطل شدن نماز مى دانند. (1)

از جانب ديگر اگر سجده بر خاك نشانه پرستش آن است پس سجده بر فرش نيز بايد پرستش آن محسوب گردد آيا ساير مذاهب اسلامى كه سجده بر فرش را جايز مى دانند، فرش را مى پرستند؟

پرسش: چرا در مكه و مدينه از دعا خواندن شيعيان جلوگيرى مى كنند؟

پاسخ: برخى از اهل سنت تندرو به نام وهابيت، معتقدند توسل به انبيا و اولياى الهى شرك است و گفتن يا رسول الله(ص)، يا على(ع) و كمك خواستن از ايشان سبب خروج از دين مى شود. از اين رو آنان از مناجات، توسل و گريه شيعيان در بين الحرمين و مسجد الحرام و جاهاى ديگر جلوگيرى مى كنند.

اكنون به بررسى اين ديدگاه نيز مى پردازيم تا روشن شود حق با كيست؟

ص: 63

قرآن كريم به اهل ايمان فرمان مى دهد و مى فرمايد:

يا ايُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ(مائده: 35)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، تقواى الهى پيشه كنيد و وسيله اى براى تقرّب به سوى او بجوييد.

«وسيله، چيزى يا كسى است كه از آن براى نزديك شدن به ديگرى استفاده مى كنيم». (1) «پرستش خداوند و هر عملى كه باعث خشنودى او شود، وسيله تقرب به خداست». (2)

برادران يوسف(ع) پس از آن اشتباهى كه كردند، خدمت پدر خويش رسيدند و گفتند:

قالُوا يا ابانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ* قالَ سَوْفَ اسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ(يوسف: 97 و 98)

اى پدر، بخشش گناهان ما را از خدا بخواه، همانا ما در اشتباه بوديم. حضرت يعقوب به ايشان فرمود: به زودى از خداى خود براى شما طلب آمرزش مى كنم. به درستى كه او بسيار آمرزنده و مهربان است.

فرزندان يعقوب(ع) به پدر متوسل شدند تا برايشان از خدا طلب

ص: 64

بخشش نمايد و آن پيامبر بزرگوار نه تنها به توسل آنان اعتراض نكرد، بلكه سخن آنها را پذيرفت و به ايشان وعده داد كه برايشان استغفار و دعا كند. اين رفتار پيامبر خدا، يعقوب(ع) الگويى براى همگان است و همين يك آيه كافى است تا ما هم اجازه داشته باشيم بندگان شايسته و آبرومند خدا را واسطه قرار دهيم و به آنان متوسل شويم تا برايمان دعا و طلب بخشش كنند.

علاوه بر اينكه توسل به انسان هاى مؤمن و آبرومند نزد خدا، از همان صدر اسلام روشن و رفتار صحابى پيامبر(ص) بوده است كه ما به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

ص: 65

به وسيله تو به خداى خويش متوجه مى شوم تا حاجتم را برآورده كنى. خدايا! او را شفيع من قرار بده. (1) ابن حنيف مى گويد: «به خدا قسم ما متفرق نشده بوديم و مشغول سخن گفتن بوديم كه ديديم آن مرد وارد شد در حالى كه هيچ اثرى از نابينايى در او نبود». (2) در اين حديث، رسول خدا(ص) به مرد نابينا و همه كسانى كه پيرو آن حضرت اند، مى آموزد تا پيامبر(ص) را واسطه ميان خود و خدا قرار دهند و از خدا بخواهند تا پيامبر را به عنوان شفاعت كننده بپذيرد.

بنابراين، توسل به پيامبر(ص) به منظور برآورده شدن نيازها جايز است. بدون شك اگر چنين كارى درست نبود، پيامبر(ص) هيچ گاه اين گونه دستور نمى فرمود. زيرا ايشان هرگز به كارى كه مورد رضايت خدا نباشد فرمان نمى دهد.

آرى، اين همان توسل به اولياى الهى در پيشگاه خداوند است. آيا كسى از اهل سنت مى تواند بگويد، مرد نابينا شرك ورزيده و رسول خدا فرمان شرك به او داده است.

ص: 66

ص: 67

ص: 68

اللّهُمَّ إنّا كُنّا نَتَوَسَّلُ إلَيْكَ بِنَبِيِّنا فَتسقينا وَ إنّا نَتَوَسَّلُ إلَيْكَ بِعَمِّ نَبِيِّنا فَاسْقِنا، قالَ فَيَسْقُون. (1)

خدايا! وقتى پيامبر زنده بود به او متوسل مى شديم و تو باران رحمتت را بر ما نازل مى كردى. اكنون با واسطه قرار دادن عموى پيامبر(ص) به تو روى مى آوريم تا برايمان باران بفرستى. خداوند باران رحمتش را نازل مى كرد و آنها سيراب مى شدند.

اين موضوع، در صحيح بخارى نقل شده و نشان مى دهد خليفه، براى پيامبر و عموى ايشان چنان جايگاه والايى قائل بوده كه توسل به آنان را سبب استجابت دعا و نزول باران مى دانسته! بنابراين اگر عمر توسل را درست نمى دانست، به عباس متوسل نمى شد.

در حقيقت اين عمل مقتضاى آيه شريفه وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ است كه توضيح آن گذشت.

بنابراين، همان طور كه توسل به عموى پيامبر(ص) جايز است واسطه قرار دادن اهل بيت پيامبر(ص) هم بدون اشكال خواهد بود. زيرا آنان نيز همانند عموى پيامبر، بلكه بلند مرتبه تر از او هستند. ازاين رو اشكال وهابى ها به دعا، توسل و مجالس ادعيه ما، مبتنى بر دليل درست نيست.

ص: 69

امام عليع مى فرمايد: «بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْكَ وَ بِحَقِّكَ». (1) امام حسينع هم در دعاى عرفه مى گويد: «اللّهُمَّ إنّا نَتَوَجَّهُ إلَيْكَ ... بِمُحَمَّدٍ نَبِيِّكَ وَ رَسُولِكَ وَ خِيَرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ». (2)

در اشعار بسيارى از شاعران عرب نيز مى بينيم كه پيامبر گرامى اسلام(ص) در پيشگاه الهى واسطه قرار داده شده؛ بهترين شاهد شعر شافعى است كه مى گويد:

آلُ النَّبِىِّ ذَرِيعَتِى هُمْ إلَيْهِ وَسِيلَتِى

ارْجُو بِهِم اعْطِى غَداً بِيَدِ الْيَمِين صَحِيفَتِى

(3) خاندان پيامبر(ص) وسيله من به سوى خدايند، اميدوارم در روز قيامت به خاطر ايشان نامه عملم به دست راستم داده شود.

با توجه به آنچه از منابع اهل سنت آورده شد، روشن مى شود كه از ديدگاه آنها نيز توسل به آبروداران درگاه حضرت حق، نه تنها جايز، بلكه امرى رايج بوده است و اكنون آنان كه با اين امر مخالفت مى كنند بايد جوابى قانع كننده ارايه نمايند.

پرسش: آيا درخواست از مردگان نوعى شرك و پرستش آنهاست؟

ص: 70

وهابيان مى گويند: «درخواست از كسى كه فوت كرده و قدرت بر انجام كارى ندارد شرك و پرستش ميت به شمار مى آيد».

پاسخ: براى پاسخ گفتن به اين سؤال دو مرحله را طى مى كنيم:

مرحله نخست: بر فرض كه مردگان هيچ قدرتى نداشته باشند و يا اصلًا سخن ما را نشنوند، چرا اين عمل شرك باشد؟

بلكه نهايت چيزى كه مى توان ادعا نمود اين است كه عمل مذكور، كار بيهوده اى است اما پرستش و شرك نيست. زيرا ما آنها را عبادت نمى كنيم بلكه از آنان خواسته ايم كه در پيشگاه خدا براى ما دعا و استغفار كنند و واسطه درخواست حاجات از خدا باشند.

مرحله دوم: اولياى الهى، انبيا و شهدا، بلكه همه انسان ها زنده اند و داراى زندگى برزخى هستند زيرا قرآن مى فرمايد:

وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللهِ امْواتٌ بَلْ احْياءٌ وَ لكِنْ لاتَشْعُرُونَ(بقره: 154)

به كسانى كه در راه خدا كشته شده اند مرده نگوييد بلكه آنان زنده اند ولى شما درك نمى كنيد.

و درباره انسان هاى بدكار مى فرمايد:

النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ ادْخِلُوا

ص: 71

آلَ فِرْعَوْنَ اشَدَّ الْعَذابِ(مؤمن: 46)

هر صبح و شام، آل فرعون بر آتش عرضه مى شوند و هنگامى كه قيامت برپا شود، بر سخت ترين عذاب وارد مى شوند.

اگر آل فرعون مرده باشند و داراى هيچ دركى نباشند عرضه آنان به عذاب چه فايده اى دارد؟ روشن است كه اين عذاب صبحگاهى و شامگاهى با عذاب قيامت كه در ذيل آيه مطرح شده، فرق دارد. بنابراين، بدكاران نيز حيات برزخى دارند و عذاب و كيفر الهى را درك مى كنند.

ص: 72

گفت: اى رسول خدا با جسدهاى بى روح سخن مى گويى؟ حضرت رسول پاسخ فرمود: قسم به آن كسى كه جان محمد در دست اوست، شما در شنيدن سخنان من، از آنان شنواتر نيستيد. (1) همان طور كه مى بينيم رسول خدا(ص) قسم مى خورد كه مردگان صداى او را مى شنوند و درك آنان را از اين سخنان را زندگان بيشتر مى داند.

ص: 73

بنابراين روشن است كه مردگان قادر به شنيدن و درك مفهوم هستند و مخاطب قرار دادن اهل قبور هيچ مشكلى ندارد. زيرا حتى مشركان كشته شده در بدر هم صداى پيامبر(ص) را شنيدند. خداى توانا هم مى تواند قدرت پاسخ گويى يا حل مشكل را به شهيدان و اولياء الهى عنايت كند. شهيدانى كه نزد خدا روزى مى خورند با قدرت او مى توانند واسطه ميان انسان و خدا شوند.

علاوه بر اين اهل سنت خود روايت كرده اند كه رسول خدا(ص) فرمود:

ما مِنْ احَدٍ يُسَلِّمُ عَلَىَّ إلّا رَدَّ اللهُ عَلَىَّ رُوحِى حَتّى ارِدَّ عَلَيْهِ السَّلام. (1)

هر كس بر من سلام كند، خداوند روح مرا به من بر مى گرداند تا پاسخ سلام او را بدهم.

ص: 74

وَ لا تَفْتِنّا بَعْدَهُمْ. (1) سلام بر شما اى گروه مؤمنان، ما ان شاءالله به شما ملحق خواهيم شد. خداوند گذشتگان و آيندگان ما و شما را رحمت كند، از خداوند براى خودمان و شما عافيت مى خواهيم. خداوندا! ما را از پاداش آنها محروم مگردان و ما را بعد از ايشان آزمايش مكن.

به گفته آنان اين نوشته را صحيح مسلم روايت كرده. پرسش ما اين است: در اين تابلو، براى سلام دادن به مردگان، چهار مرتبه از ضمير خطاب «كم»(شما) استفاده شده. اگر مردگان چيزى درك نمى كنند چرا آنان را اين گونه مورد خطاب قرار مى دهيد. بدون شك اين گونه سلام دادن، نشان مى دهد كه آنان صداى سلام دهنده را مى شنوند.

پرسش: آيا درخواست شفاعت از اولياى الهى شرك است؟

پاسخ: به وساطت شخصى براى نجات ديگرى را، شفاعت مى گويند. همه مسلمانان بر اين باورند كه شافعان در روز قيامت گناهكاران را شفاعت مى كنند. ما هم در اين دنيا درخواست مى كنيم تا پيامبر(ص)، اولياى الهى و كسانى كه با اجازه خدا، حق شفاعت دارند، در روز قيامت ما را شفاعت كنند.

ص: 75

در برابر تمامى اينها، فقط وهابيون مى گويند: درخواست شفاعت از پيامبر و اولياء الهى شرك است.

قرآن كريم مى فرمايد:

وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّاباً رَحِيماً(نساء: 64)

اگر آنان هنگامى كه بر خويش ستم كردند، پيش تو آمدند و از خداوند طلب آمرزش كردند و پيامبر براى آنان طلب آمرزش كرد، خداوند را توبه پذير و رحم كننده مى يابند.

آنها پيش پيامبر(ص) مى آمدند و از او درخواست مى كردند تا براى آنان طلب آمرزش نمايد. زيرا اگر هدف فقط استغفار براى خودشان بود، نيازى نبود تا نزد پيامبر(ص) بيايند.

قرآن كريم حكايت مى كند كه فرزندان يعقوب نزد پدر آمدند و از او خواسند تا در پيشگاه الهى واسطه آنها شود و برايشان استغفار كند. يعقوب نيز با درخواست آنان موافقت كرد. (1)

ص: 76

سَألْتُ النَّبِي انْ يَشْفَعَ لِى يَوْمَ الْقِيامَةِ فَقالَ انَا فاعِلٌ، قُلْتُ فَأيْنَ اطْلُبُك؟ فَقالَ: عَلَى الصِّراط ...

از پيامبر(ص) خواستم تا در روز قيامت من را شفاعت كند، رسول خدا فرمود: اين كار را انجام مى دهم. گفتم: شما را كجا بيابم؟ فرمود: بر صراط ...

از اين نكته روشن مى شود كه «انس» از رسول الله(ص) طلب شفاعت كرد و ايشان نيز پذيرفت كه واسطه بخشودگى او شود. آيا اگر چنين كارى شرك بود، انس آن را به عنوان افتخار براى خود نقل مى كرد؟ و آيا رسول خدا(ص) آن را مى پذيرفت؟!

«تبّع» مردى بود كه قبل از تولد پيامبر(ص) زندگى مى كرد. او شنيده بود كه در سرزمين عربستان به زودى پيامبرى ظهور مى كند. وى پيش از مرگش، نامه اى نوشت و از نزديكان خود خواست كه اگر روزى چنين پيامبرى مبعوث شد، نامه او را به ايشان برسانند. در آن نامه چنين نوشته بود:

وَ إنْ لَمْ ادْرِكْكَ فَاشْفَعْ لِي يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا تَنْسِني. (1)

اگر من شما را درك نكردم، روز قيامت مرا مورد شفاعت قرار ده و مرا فراموش مكن.

هنگامى كه نامه وى را به حضرت دادند، پيامبر گرامى اسلام(ص)

ص: 77

سه بار فرمودند: «مَرْحَباً بِتُبَّعِ الأخِ الصّالح»؛ «آفرين بر تبّع برادر صالح من».

آيا مى توان تصور كرد كه اين كار تبّع شرك بوده است و آيا اگر چنين بود، پيامبر(ص) وى را برادر صالح خويش مى ناميد و به او آفرين مى گفت؟!

در «صحيح بخارى»، ديگر كتاب مهم اهل سنت، فصلى از احاديث وجود دارد با عنوان: «اذ استشفعوا الى الامام ليستسقى لهم لم يردهم» (1)؛ «هنگامى كه مردم از امام خود طلب شفاعت مى كنند براى آنان طلب باران مى نمايد و خواسته آنان را رد نمى كنند».

همچنين در كتاب ارزشمند نهج البلاغه مى خوانيم كه ابن عباس مى گويد: وقتى عليع پيامبر(ص) را غسل داد و كفن نمود، روى او را باز كرد و گفت: «بِابِي انْتَ وَ امِّى ... اذْكُرنا عِنْدَ رَبِّك» (2)؛ «پدر و مادرم به فدايت ... پيش خدا ما را از ياد مبر».

در قرآن كريم هم خداوند به پيامبر مى فرمايد: صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ؛ «در حق ايشان دعا كن، دعاى تو مايه آرامش آنان است»(توبه: 103).

بنابراين، دعاى پيامبر(ص) براى انسان ها مفيد و آرامش بخش

ص: 78

است. پس چه اشكالى دارد انسان از پيامبر(ص) درخواست كند تا برايش دعا نمايد. زيرا شفاعت چيزى جز درخواست دعا نيست.

ازاين رو نه تنها درخواست «انس»، «تبّع» و گناهكاران ديگر از پيامبر اسلام(ص) و فرزندان يعقوب از پدرشان، شرك نيست بلكه داراى جايگاهى بس بلند است و مورد اجابت خدا قرار مى گيرد. به همين دليل تقاضاى شيعيان از كسانى كه در پيشگاه الهى داراى مقام هستند. با توجه به توانايى ايشان در برقرارى ارتباط با خداوند و اينكه بدون اجازه او كارى نمى كنند، هيچ اشكالى نخواهد داشت و با فطرت انسان هماهنگى كامل دارد.

پرسش: چرا در مكه مكرمه و مدينه منوره از دست زدن به در و ديوار حرم و بوسيدن آنها جلوگيرى مى كنند؟

پاسخ: وهابى ها، تبرك جستن و بوسيدن آثار پيامبر(ص) و اولياى الهى را شرك مى دانند. همچنين كسى را كه محراب، منبر، قبر مطهر پيامبر(ص) و قبور امامان را ببوسد، مشرك مى دانند. از اين رو به شدت از اين رفتارها جلوگيرى مى كنند و حال آنكه تبرك در قرآن آمده است.

يوسف(ع) براى شفاى چشم پدرش لباس خود را به عنوان

ص: 79

تبرك فرستاد و به برادران خود گفت: اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلْقُوهُ عَلي وَجْهِ ابِي يَأْتِ بَصِيراً؛ «پيراهن مرا ببريد و بر ديدگان پدرم بياندازيد، تا بينا گردد»(يوسف: 93).

آنان پيراهن را به حضرت يعقوب(ع) دادند. او جامه يوسف را بر ديدگان خود گذاشت و بلافاصله بينايى خود را به دست آورد.

فَلَمَّا أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ أَلْقاهُ عَلى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً(يوسف: 96)

پس، چون بشير، بشارت يوسف را آورد و پيراهن او را بر رخسارش افكند، يعقوب بينا گشت.

چرا حضرت يوسف(ع) و پدرش يعقوب خودشان دعا نكردند و چرا يعقوب چنين كارى كرد؟

البته و صد البته بديهى است كه خدا بينايى را برمى گرداند. اما آيا وهابيت مى تواند يوسف و يعقوب- دو پيامبر بزرگ الهى به جهت تبرك جستن- را مشرك بداند؟!

در كتاب هاى اهل سنت نمونه هاى فراوانى را در تبرك جستن صحابى پيامبر به آثار آن حضرت(ص) مى توان يافت، كه با ديدن آنها هيچ شكى در مشروعيت و پسنديده بودن اين عمل باقى نمى ماند.

ص: 80

ص: 81

به صورت خود كشيدم. دست آن حضرت خوشبوتر از مشك بود». (1)

ص: 82

ص: 83

پرسش: چرا امامان بقيع گنبد و بارگاه ندارند؟

پاسخ: يكى از كارهايى كه وهابى ها به شدت با آن مخالف اند، تعمير قبور و ساخت بنا بر مزار پيامبران و اولياى الهى است. ازاين رو وقتى سعودى ها در سال 1344 هجرى قمرى بر مكه و مدينه و اطراف آن سلطه پيدا كردند، به فكر تخريب قبور و بارگاه امامان بقيع افتادند. آنان براى آماده كردن ذهن مردم، در صدد برآمدند تا در اين زمينه فتواى علماى مدينه را بگيرند. سرانجام «سليمان بليهد»، در اين زمينه به گونه اى سؤال را طرح كرد كه پاسخ مورد نظرشان به دست آمد و بارگاه ها را با شعار مبارزه با شرك ويران كردند.

ص: 84

بدون شك اين دو گروه، به خاطر بزرگداشت اصحاب كهف بود كه پيشنهاد ساخت مسجد و بنا را دادند. اگر چنين كارى شرك بود، قرآن از آنان انتقاد مى كرد و بر آنان اعتراض مى نمود. بنابراين احترام به قبر افراد با ايمان، در ميان ملت هاى قبل از اسلام نيز امرى رايج بوده. اكنون هم كه شيعيان و مسلمانان بر قبور بزرگان و صالحان بنا مى سازند هدفى جز تعظيم شعائر (1) و ابراز محبت (2) به آنان ندارند.

به عنوان نمونه مرقد حضرت اسماعيل و مادرش هاجر در حجر اسماعيل قرار دارد و داراى نشانه است. قبور پيامبرانى هم چون دانيال، هود، صالح، يونس و ذوالكفل در عراق و ابراهيم خليل الرحمن، اسحاق، يعقوب و يوسف- كه حضرت موسى از مصر به بيت المقدس آورده- همه داراى نشانه و بنا هستند.

اگر ساخت بارگاه بر قبور شرك است، مسلمانان عراق و سرزمين هاى ديگر بايد آنها را ويران مى كردند و از تجديد بناى آنها بپرهيزند، درحالى كه آنان در حفظ و نگهدارى اين بناها كوشيدند و اين خود بهترين نشانه پسنديده بودن آن است.

حتى خليفه دوم نيز هنگام فتح بيت المقدس بناى قبور پيامبران

ص: 85

را نابود نكرد، زيرا اين اماكن در نظر مسلمانان براى بزرگداشت پيامبران الهى بود.

پيش از وهابيان تندرو و تسلط آنان بر حرمين شريفين، قبور صالحان آن سرزمين آباد و داراى نشانه بود و هيچ كس در اين باره اشكال شرعى وارد نمى دانست. اين سيره در همه سرزمين هاى ديگر نيز رواج داشت. چگونه مى شود چنين روشى سال هاى سال وجود داشته باشد اما يك مرتبه توسط گروهى، شرك شمرده شود.

ص: 86

كردند؟ در هر صورت، تلاش كردند تا قبر پيامبر(ص) داراى ساختمانى باشد. علاوه بر اينكه در بقاى آن و تعمير و تغيير آن كمك فراوانى كردند.

پرسش: چرا در مكه و مدينه از زيارت قبور به ويژه زيارت بقيع جلوگيرى مى شود؟

پاسخ: از ديدگاه عموم فقهاى مسلمان، زيارت قبور داراى آثار گران بهايى است. اما وهابيان، اگر چه به ظاهر با اصل زيارت قبور موافق اند، اما سفر براى زيارت قبور را حرام مى دانند. همچنين هر كارى مانند تبرك، چراغ روشن كردن، قرآن خواندن و ... در كنار قبور را جايز نمى دانند.

از اين رو از زيارت قبرهاى بقيع جلوگيرى مى كنند و فقط در زمانى محدود آن هم با شرايط ويژه و محدوديت هاى فراوان اجازه حضور در بقيع را مى دهند.

اگر چه جواز زيارت قبور بسيار روشن است اما اشاره به چند نكته آن را روشن تر مى كند.

در كتاب هاى اهل سنت نقل شده كه رسول گرامى اسلام(ص) فرمودند: «زُورُوا الْقُبُورَ فَإنَّها تُذَكِّرُكُمُ الآخِرَة» (1)؛ «قبرها را زيارت كنيد،

ص: 87

زيرا زيارت قبور آخرت را يادآورى مى كند».

همچنين از عايشه همسر پيامبر(ص) نقل شده كه مى گويد: «إنَّ رَسُولَ اللهِ(ص) رَخَّصَ في زِيارَةِ الْقُبُور» (1)؛ «همانا رسول خدا(ص) زيارت قبور را اجازه فرمودند».

ص: 88

آيا سفر براى طواف خانه كعبه، كعبه پرستى را و مسافرت براى بوسيدن حَجَرالاسود، سنگ پرستى را به دنبال دارد؟ به هر حال روايت هاى زيادى از پيامبر(ص) در مورد چگونگى زيارت قبور رسيده است. (1) همه اينها نشان مى دهد كه زيارت قبور مستحب و امرى رايج ميان صحابى بوده است.

پرسش: چرا از حضور بانوان در بقيع جلوگيرى مى شود؟

پاسخ: وهابى ها معتقدند، زيارت قبر فقط براى مردها جايز است و زيارت هيچ قبرى را براى زنان جايز نمى دانند. آنان با استدلال به روايتى كه سند آن هم ضعيف است(و در صحيح بخارى و صحيح مسلم نيامده) چنين فتوايى داده اند. به همين سبب از حضور زنان در بقيع جلوگيرى مى كنند.

براى پى بردن به حقيقت در اين رابطه توجه به چند جمله ذيل كافى است:

حضرت زهرا(س) در زمان پدرش، رسول خدا(ص) و بعد از ايشان، به زيارت قبر حضرت حمزه، عموى پيامبر(ص) و شهداى احد مى رفت و در آنجا نماز و دعا مى خواند و گريه مى كرد. (2)

ص: 89

اگر زيارت قبور براى زنان حرام بود، چرا پيامبر(ص) حضرت زهرا را از اين عمل باز نداشت و چرا هيچ يك از مسلمانان نيز از اين كار ايراد نگرفتند؟!

«عايشه» همسر پيامبر(ص) در مكه قبر برادرش(عبدالرحمن بن ابى بكر) را زيارت كرد. (1) يا بايد گفت عايشه از اين حرمت خبر نداشته است؟ يا بايد بگوييم كه عايشه از پيامبر(ص) شنيده بود كه زيارت قبور جايز نيست. اما با دستور پيامبر(ص) مخالفت كرده است.

انس مى گويد: «پيامبر(ص) زنى را ديد كه بر سر قبر عزيز از دست رفته خويش بسيار گريه مى كرد. حضرت به او فرمود: تقوا پيشه كن و صبر نما. آن زن پيامبر(ص) را نشناخت و گفت: مرا رها كن، به مصيبتى گرفتار شده ام كه تو گرفتار آن نيستى. هنگامى كه پيامبر(ص) رفت، به آن زن گفتند: اين شخص بزرگوار، پيامبر(ص) بود. زن قبر عزيز خود را رها كرد و به خانه پيامبر آمد و پوزش خواست كه حضرت را نشناخته است. رسول خدا(ص) فرمود: «الصَّبْرُ عِنْدَ الصَّدَمَةِ الأولَي» (2)؛ «همانا صبر هنگام مصيبت بهتر است».

رسول خدا(ص) او را به صبر در برابر مصيبت ها دعوت كرد. اگر زيارت قبور براى بانوان اشكال داشت، پيامبر گرامى اسلام او را از

ص: 90

اين كار نيز باز مى داشت.

علاوه بر همه اينها، فتواى مذاهب اربعه اهل سنت نيز در اين زمينه با عقيده وهابيت در تضاد است؛

حنفى ها و مالكى ها مى گويند: «براى زنان سالمند كه خروجشان از منزل مفسده ندارد، مستحب است ولى براى خانم هاى جوان كه خروجشان از منزل داراى مفسده است، حرام است».

حنبلى ها و شافعى ها مى گويند: «در كل زيارت اهل قبور براى زنان مكروه است- چه سالمند و چه جوان- مگر اين كه رفتن آنها به زيارت، داراى مفسده باشد كه در اين صورت حرام است». (1) ممكن است وهابى ها بگويند: «حضور زنان در كنار قبر مفسده دارد و حرام است و بايد از آن جلوگيرى كرد». مى گوييم از كجا معلوم مفسده داشته باشد؟ علاوه بر اين آيا حضور زنان در بازارها، خيابان ها، فروشگاه ها و مكان هاى ديگر بيشتر احتمال مفسده دارد يا در كنار قبور كه انسان را به ياد آخرت مى اندازد؟

بنابراين طبق دليل شما، بايد از حضور زنان در همه جا جلوگيرى كرد.

افزون بر اين، اگر كارى بر اساس يك مذهب فقهى حرام باشد، آيا طرفداران آن مذهب مى توانند جلوى همه مردم را بگيرند؟

ص: 91

در فقه شيعه زيارت قبور براى مرد و زن مستحب است و فرقى بين آنها نيست. البته ما هم قبول داريم كه نبايد با كار حرامى همراه شود. مثلًا نبايد بى صبرى و جزع و فزع شديد به دنبال داشته باشد. يا زنان نبايد در برابر نامحرم بدون حجاب ظاهر شوند. اما زيارت قبور هم براى زنان و هم براى مردان داراى آثار معنوى خواهد بود و ميان آنان فرقى نيست.

ص: 92

ص: 93

ص: 94

ص: 95

پرسش: مذاهب چهارگانه اهل سنت بر چه اساسى شكل گرفته است؟

پاسخ: زائر خانه خدا، با ديدن تفاوت هايى در رفتار اهل سنت مى پرسد: اين اختلاف ها براى چيست و مذاهب اهل سنت چگونه به وجود آمده.

اهل سنت داراى چهار مذهب هستند:

1. مذهب حنفى؛

2. مذهب مالكى؛

3. مذهب شافعى؛

4. مذهب حنبلى.

ناگفته نماند كه در زمان خلفاى عباسى، مذاهب مختلف فقهى بسيارى ميان اهل سنت رواج داشت تا آنجا كه فراوانى مذاهب دشوارى هايى به وجود آورده بود. ازاين رو خلفاى عباسى تصميم گرفتند تا از پيروان هر مذهب هزاران هزار درهم و دينار بگيرند تا باقى بودن آن مذهب را بپذيرند.

ص: 96

بنابراين چون حنفى، شافعى، مالكى و حنبلى داراى طرفداران پيروان و ثروت زيادى بودند، اين پول را پرداختند و مذهب خويش را رسمى ساختند. سيد مرتضى به عنوان بزرگ ترين فقيه، تلاش زيادى كرد تا مقدار مالى را كه حكومت خواسته بود فراهم كند، اما دست تنگى شيعيان سبب شد كوشش وى به جايى نرسد و ناگزير مذهب شيعه كنار گذاشته شود.

ص: 97

آفريقا، فقط پيروان فقهى ابوحنيفه را بر منصب قضاوت انتخاب مى كرد. ازاين رو اين مذهب در همه سرزمين هاى اسلامى رواج يافت. (1)

ص: 98

علم از عالمان مدينه ترغيب مى شدند. ازاين رو با مراجعه به مالك و پيروان او، طرفدار آيين فقهى او مى شدند. (1)

ص: 99

ص: 100

هستند كه شستن دست از سر انگشتان به بالا مستحب است. (1) ازاين رو در هنگام وضو دست ها را از پايين به بالا مى شويند.

در مورد مسح سر هم؛ مالكى ها مى گويند: مسح تمام سر واجب است، حنبلى ها نيز مسح تمام سر به همراه گوش ها را واجب مى دانند. حنفى ها نيز مسح يك چهارم سر را كافى مى دانند ولى از منظر فقه شافعى، مسح مقدارى از سر- هر اندازه كه باشد- كافى است. (2) بنابر عقيده شيعيان كه بر اساس روايات، پيامبر(ص) و امامان معصوم(عليهم السلام) شكل گرفته است، هنگام گرفتن وضو صورت و دست ها را از بالا به پايين مى شويند و بخشى از سر و روى پا را مسح مى كنند. به پيروان خويش نيز چنين آموزش مى دهند. (3) پرسش: چرا برادران سنى نمازهاى واجب را در پنج وقت مى خوانند؟

پاسخ: پيامبر گرامى اسلام(ص) در بيشتر وقت ها نمازها را در پنج وقت مى خواندند. در فقه شيعه نيز، خواندن نمازها در پنج نوبت مستحب و داراى فضيلت بيشترى است. البته گاهى اوقات هم پيامبر(ص) نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را به دنبال هم و بدون فاصله اقامه

ص: 101

مى كردند. اين نوع نماز خواندن پيامبر(ص) در كتاب هاى اهل سنت نيز روايت شده. (1) دليل خواندن نمازها به دنبال هم اين بود كه رسول خدا(ص) نمى خواست مسلمانان در زحمت و مشقت قرار گيرند.

ابن عباس مى گويد: «پيامبر(ص) در مدينه وقتى كه نه ترسى وجود داشت و نه باران مى آمد و نه مسافر بود، نماز ظهر و عصر را با هم خواند و نماز مغرب و عشاء را با هم». از ابن عباس پرسيدند: «چرا رسول خدا(ص) نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را با هم خواند؟» ابن عباس پاسخ داد: «رسول گرامى نمى خواست هيچ يك از افراد امتش به زحمت بيافتند». (2) بنابراين اگر چه خواندن نمازعصر و عشاء در وقت مخصوص داراى فضيلت بيشترى است، اما اين گونه نيست كه خواندن اين نمازها با هم، بر خلاف سنت پيامبر(ص) باشد، در حالى كه ايشان نيز در جاهايى اين كار را كرده اند.

پرسش: چرا در مكه و مدينه شش بار در شبانه روز اذان مى گويند؟

ص: 102

پاسخ: اهل سنت براى نمازهاى واجب پنج مرتبه اذان مى گويند، پيش از طلوع فجر هم يك بار اين كار را انجام مى دهند. اذان پيش از طلوع براى اين است كه اگر كسى مى خواهد روزه بگيرد براى خوردن سحرى يا نماز شب و يا غسل، طهارت و آماده شدن براى نماز صبح، بيدار شود. (1) امّا در فقه شيعه، سخنى پيامبر(ص) و امامان معصوم(ص) درباره اذان گفتن قبل از طلوع فجر نرسيده است. در نتيجه مجوّزى براى گفتن اذان در اين وقت نداريم.

پرسش: چرا سنى ها در اذان صبح مى گويند: «الصلاة خير من النوم»؟

پاسخ: در بعضى از كتاب هاى اهل سنت ذكر شده كه اين جمله را «عمر بن خطاب» به اذان اضافه كردند. (2) در بعضى ديگر از اين منابع نقل شده كه رسول خدا(ص) وقتى اذان را آموزش مى داد، فرمان داد اين جمله را در اذان صبح بگويند. (3) اما آنچه در اين باره در اين كتاب ها آمده اعتبار ندارد و صحيح بخارى و صحيح مسلم اين جمله را درباره اذان نقل

ص: 103

نكرده اند. (1) از نظر فقهاى شيعه، بنابر روايت هاى اهل بيت(عليهم السلام) در اذان چنين جمله اى وجود ندارد و اضافه كردن آن به عنوان جزء اذان بدعت حرام است. (2) پرسش: چرا اهل سنت هنگام شنيدن يا گفتن نام پيامبر(ص) صلوات نمى فرستند؟

پاسخ: هنگامى كه در مسجد النبى يا مسجد الحرام نشسته اى و مؤذن نام مبارك پيامبر(ص) را مى برد، در كمال ناباورى ديده مى شود كه نه گوينده و نه شنوندگان كه آن سيل عظيم جمعيت را تشكيل مى دهند، لب به صلوات نمى گشايند. اما وقتى به كتاب هاى آنان مراجعه مى كنى مى بينى، مانند شيعيان به صلوات اهميت مى دهند، اما در عمل كوتاهى مى كنند.

در كتاب «صحيح مسلم» نقل شده كه پيامبر(ص) فرمود:

هنگامى كه مؤذّن اذان مى گويد، جملات را مانند او تكرار كنيد. سپس بر من صلوات بفرستيد، زيرا هر كس يك بار بر من صلوات بفرستد، خداوند ده صلوات بر او مى فرستد. (3)

ص: 104

درود فرستادن بر پيامبر(ص) آن اندازه فضيلت دارد كه بعضى از محققان اهل سنت، در اين باره كتاب نوشته اند. قاضى «ابى اسحاق اسماعيل بن اسحاق» در كتاب «فضل الصلاة على النبى(ص)» روايت هاى فراوانى در ارزش صلوات جمع كرده. يكى از آن روايات اين است كه پيامبر(ص) فرمود:

إنَّ الْبَخِيلَ لَمَنْ ذُكِرْتُ عِنْدَهُ، فَلَمْ يُصَلِّ عَلَىَّ. (1)

همانا بخيل كسى است كه نزد او نام من برده شود و بر من صلوات نفرستد.

پرسش: چرا اهل سنت هنگام نماز دست هايشان را روى هم مى گذارند؟

پاسخ: اهل سنت، به خاطر وجود برخى حديث ها در كتاب صحيح بخارى و مسلم، مى گويند مستحب است در حال نماز دست راست را روى آرنج دست چپ بگذارند.

از نظر فقهاى شيعه، پيامبر و معصومين(عليهم السلام) در نماز، دست روى دست نمى گذاشتند، حتى امام باقر(ع) به پيروان خويش فرمود: «دست روى دست نگذاريد، اين كار را مجوسيان انجام مى دهند». (2)

ص: 105

آنچه در فقه شيعه مستحب است، گذاردن دست ها روى ران ها است. ازاين رو از ديدگاه عالمان شيعه، گذاشتن دست روى دست به عنوان جزيى از نماز، سبب بطلان آن مى شود. (1) پرسش: امام جماعت اهل تسنن، چرا پس از تكبيرة الاحرام، مقدارى سكوت مى كند؟

پاسخ: از نظر اهل سنت، پس از تكبيرة الاحرام «دعاى استفتاح»(شروع نماز)، جزء نماز است و دعاهاى مختلفى در اين زمينه نقل كرده اند. يكى از آنها دعايى است كه از «ابوهريره» آورده شده است. وى مى گويد: «رسول خدا(ص) بعد از گفتن تكبيرة الاحرام و پيش از شروع قرائت نماز، مقدارى ساكت مى شدند. از ايشان پرسيدم: يا رسول الله(ص) بين تكبير و قرائت چه مى گوييد؟ حضرت فرمودند: مى گويم:

اللّهُمَّ باعِدْ بَيْنِي وَ بَيْنَ خَطاياي كَما باعَدْتَ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وِ الْمَغْرِبِ، اللّهُمَّ نَقِّنِي مِنْ خَطاياىَ كَما يُنَقَّي الثَّوْبُ الابْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ، اللّهُمَّ اغْسِلْنِي مِنْ خَطاياي بِالثَّلْجِ وَ الْماءِ وَ الْبَرْدِ. (2) بارالها بين من و خطاهايم فاصله بيانداز همان گونه كه فاصله انداختى بين مشرق و مغرب، پروردگارا خطاهايم را پاك نما همانند پاك شدن لباس سفيد از چرك ها. پروردگارا مرا از خطاها با برف و سرما و آب شست شو ده.

ص: 106

گاهى دعاهاى طولانى تر ديگرى نيز مى خوانند. بنابراين امام جماعت برادران سنى، سكوت نمى كند بلكه يكى از دعاهاى آغاز نماز را كه در كتاب هاى خودشان نقل كرده اند، به طور آهسته مى خواند.

پرسش: چرا در ابتداى حمد و سوره «بسم الله الرحمن الرحيم» نمى گويند؟

پاسخ: در ميان مذاهب اهل سنت، اختلاف است كه آيا «بسم الله الرحمن الرحيم» بخشى از سوره هاى قرآن است يا خير؟ ازاين رو مالكى ها در نماز «بسم الله الرحمن الرحيم» نمى گويند. حنبلى ها بلند نمى گويند، شافعى ها بلند مى خوانند و حنفى ها يا نمى گويند يا آهسته مى گويند.

اما بنابر روايت هايى كه از اهل بيت(عليهم السلام) وارد شده، «بسم الله الرحمن الرحيم» جزيى از تمامى سوره ها غير از سوره برائت به شمار مى آيد. خواندن آن هم در ابتداى حمد و سوره واجب است. در نماز ظهر و عصر نيز مستحب است كه «بسم الله الرحمن الرحيم» بلند خوانده شود.

پرسش: چرا مسلمانان سنى موقع اقامة نماز جماعت، پس از تمام شدن حمد «آمين» مى گويند؟

پاسخ: اهل سنت به خاطر وجود يك روايت از «ابوهريره» بعد

ص: 107

از «حمد» آمين مى گويند.

اما از نظر شيعه و بر اساس احاديثى كه از اهل بيت(عليهم السلام) نقل شده، اگر كسى در نماز به عمد «آمين» بگويد، نمازش باطل است. زيرا گفتن «آمين» جزء نماز نيست و اضافه كردن آن به نماز، حرام است.

فقهاى شيعه مستحب مى دانند كه مأموم بعد از شنيدن وَلَاالضَّالِّينَ امام جماعت، «الحمد لله رب العالمين» بگويد، زيرا امام صادق(ع) فرمود: «وقتى پشت سر امام جماعت نماز مى خوانى، بعد از تمام شدن سوره حمد بگو «الحمد لله رب العالمين» و «آمين» نگو». (1) پرسش: چرا اهل سنت در حال تشهد انگشت خود را حركت مى دهند؟

پاسخ: اهل سنت بر اساس بعضى از روايات كه در كتاب هاى خودشان نقل كرده اند، معتقدند: «پيامبر(ص) در حال تشهد انگشت اشاره خود را حركت مى داد و با آن اشاره مى كرد». مذاهب اهل سنت در برداشت از اين سخن اختلاف نظر دارند: «مالكى ها در حال تشهد انگشت خود را به صورت مكرر تكان مى دهند. حنفى ها هنگامى كه مى گويند «لا اله» انگشت را به طرف بالا مى برند و وقتى

ص: 108

«الا الله» را مى گويند، پايين مى آورند. حنبلى ها وقتى نام خدا را بر زبان مى آورند با انگشت اشاره مى كنند. اما شافعى ها در تشهد اول با گفتن «الّا الله» انگشت را بالا برده و تا هنگام ايستادن بالا نگه مى دارند. در تشهد دوم نيز بدون حركت انگشت خود را تا پايان تشهد به طرف بالا نگه مى دارند». (1) اما به نظر شيعيان بر اساس آنچه از اهل بيت(عليهم السلام) روايت شده قرار دادن دست ها بر روى ران ها- بدون حركت- مستحب است و دليلى قابل اطمينان، بر آنچه اهل سنت انجام مى دهند، وجود ندارد.

پرسش: چرا برخى از نمازگزاران اهل سنت، هنگام نماز به شدت مانع رد شدن عابرين از روبه روى خود مى شوند؟

پاسخ: برخى از مذاهب اهل سنت مثل حنفى و مالكى عبور از مقابل نمازگزار را حرام مى دانند و معتقدند اين كار موجب باطل شدن نماز مى گردد. آنان مى گويند: «نمازگزار بايد هر طور شده از اين كار جلوگيرى كند».

شافعى ها اين عمل را در پاره اى موارد حرام مى دانند و از ديدگاه حنبلى ها اين كار مكروه به شمار مى آيد و بهتر است نمازگزار با

ص: 109

اشاره جلوى عابر را بگيرد». (1) از ديدگاه فقهاى شيعه، نماز خواندن در محل عبور و مرور مكروه است، مگر اينكه نمازگزار چيزى مانند تسبيح و مانند آن را روبه روى خود بگذارد. البته در اين صورت كراهت آن برطرف مى شود ولى نمازگزار نسبت به جلوگيرى از عبور ديگران هيچ وظيفه اى ندارد.

پرسش: چرا امام جماعت اهل سنت، گاهى در نماز سوره سجده دار مى خواند؟

پاسخ: بر اساس روايت هايى كه اهل سنت در كتاب هاى خود دارند، قرائت سوره هاى سجده دار را در نماز جايز مى دانند و اين كار را گاهى در نمازهاى صبح انجام مى دهند. (2)

ص: 110

از قرائت آيه سجده، بايد سجده كنند و پس از نماز بايد نماز را اعاده نمايند. (1) پرسش: چرا اهل سنت در نماز جماعت سوره هاى بلند مى خوانند و نماز را طولانى مى كنند؟

پاسخ: طولانى كردن نماز جماعت و قرائت سوره هاى بزرگ، خلاف دستور اسلام و رواياتى است كه در كتاب هاى اهل سنت آمده. در صحيح بخارى ومسلم نقل شده كه به رسول خدا(ص) خبر دادند كه امام جماعتى، نمازش را طولانى مى كند. حضرت غضب كرده به مسلمانان فرمود:

برخى از شما مردم را از شركت در جماعت باز مى دارند، هر كس امام جماعت شد بايد نماز را كوتاه و سبك برگزار نمايد، زيرا در ميان نمازگزاران مريض، ناتوان و صاحب حاجت وجود دارد. (2) بنابراين، طولانى كردن نماز جماعت، خلاف سنت و روش پيامبر(ص) و اهل بيت(عليهم السلام) است.

ص: 111

پرسش: چگونه است كه در هنگام نماز جماعت در مكه و مدينه اكثر مغازه ها بسته مى شود؟

پاسخ: بر اساس نظر برخى مذاهب اهل سنت، شركت در نماز جماعت بر مردان واجب است. حنبلى ها مى گويند: «بر مرد چه حاضر باشد يا مسافر، واجب است نمازهاى پنج گانه شبانه روز را به جماعت بخواند». (1) به همين دليل مأموران پليس عربستان در وقت نماز، مغازه داران را وادار به بستن مغازه ها و حضور در مسجد مى كنند. در صورت تخلف هم مشمول جريمه هايى مى شوند كه براى آنان در نظر گرفته شده است.

پرسش: اگر در هنگام اذان يا بعد از آن، در حال خروج از مسجد باشى، به شدت مورد اعتراض واقع مى شوى، علت چيست؟

پاسخ: همان گونه كه در قسمت پيشين گفته شد، بعضى از آنان شركت در نماز جماعت را واجب مى دانند. علاوه بر اين گروهى از ايشان خارج شدن از مسجد پس از اذان را حرام مى دانند و فقط به خاطر تجديد وضو يا ضرورت، آن را جايز مى شمارند. به همين سبب كسى كه در حال خروج است به شدت مورد اعتراض

ص: 112

قرار مى گيرد.

از ديدگاه اهل بيت(عليهم السلام) نيز خارج شدن از مسجد بعد از اذان يا هنگام نماز امرى ناپسند و مكروه است، اما نه اينكه حرام باشد. با اين حال بسيار مناسب است كه شيعيان در مكه و مدينه از اين كار بپرهيزند تا مورد اتهام و نسبت بى موالاتى به نماز قرار نگيرند.

پرسش: چرا در نماز جماعت مكه و مدينه بدون اينكه صف هاى نماز به هم متصل باشد به امام جماعت اقتدا مى كنند؟

پاسخ: اهل تسنن بر خلاف آنچه شيعيان معتقدند، اتصال در نماز جماعت را شرط نمى دانند. برخى از آنان تنها زير يك سقف بودن، را كافى مى دانند. عده اى ديگر نيز اقتدا در خارج از مسجد و روى بام را صحيح مى دانند. البته به شرط اينكه صداى امام جماعت- اگر چه با بلندگو باشد- شنيده شود. گروهى ديگر هم تا صد و پنجاه متر فاصله را- اگر در يك مكان باشد- جايز مى دانند.

پرسش: چرا اهل سنت براى شركت در نماز جمعه اهتمام جدى دارند؟

پاسخ: دليل شركت عموم آنان و اهتمامشان به نماز جمعه، اين است كه همه مذاهب چهارگانه آنان، شركت در نماز جمعه را براى

ص: 113

مردان واجب عينى مى دانند، و فقط مسافران را از اين قاعده مستثنى كرده اند. (1) پرسش: گاهى متوجه مى شويم كه در هتل هاى مكه و مدينه، دستشويى دقيقاً رو به قبله است. چرا اين مسأله را رعايت نمى كنند؟

پاسخ: بيشتر پيروان اهل سنت معتقدند، اگر انسان در مكانى كه داراى ديوار است، تخلى كند؛ مى تواند رو به قبله يا پشت به قبله باشد. اما اگر در بيابان و مكان بدون حصار باشد، تخلى رو به قبله و پشت به آن حرام است. ازاين رو در ساختن هتل ها به اين امر توجه نمى كنند.

در ميان مذاهب چهارگانه، مالكى ها، حنبلى ها و شافعى ها مى گويند:

تخلى كردن رو و پشت به قبله، چنانچه در ساختمان باشد حرام نيست، اما اگر در صحرا باشد، حرام است. و حنفى گفته است: اين كار مطلقاً جايز نيست. (2) البته اين فتوا با بعضى از روايات خود اهل سنت، در تضاد است. به اين روايت توجه كنيد:

ص: 114

ابوايوب انصارى مى گويد، رسول خدا(ص) فرمودند:

إذا اتي احَدَكُمُ الْغائِط فَلا يَسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ لا يُوَلِّها ظَهْرَهُ شَرِّقُوا او غَرِّبُوا. (1)

هنگامى كه يكى از شما مى خواهد تخلى كند، نبايد رو يا پشت به قبله باشد، بلكه به سمت شرق يا غرب قرار بگيرد.

همان گونه كه مى بينيد به روشنى از حديث برمى آيد كه هنگام تخلى رو يا پشت قبله بودن جايز نيست. اما اينكه به چه دليل اهل سنت به اين روايت عمل نمى كنند براى ما هم مشخص نيست.

در فقه شيعه، هنگام تخلى نبايد جلوى بدن يعنى شكم و سينه رو به قبله و پشت به قبله باشد.

به همين دليل اگر كسى متوجه شد كه دستشويى هتل، يا هر مكان ديگر رو به قبله يا پشت به آن است، بايد رعايت كند، اما گفتن به ديگران نياز نيست.

پرسش: چرا برخى از سلفى ها ريش خود را بسيار بلند مى گذارند؟

پاسخ: گروهى مانند وهابى ها، تراشيدن و كوتاه كردن ريش را

ص: 115

حرام مى دانند. از اين رو، افرادى همانند مأموران امر به معروف و نهى از منكر، يا كسانى كه در مسير علوم دينى آنها هستند، براى نشان دادن دين دارى خويش چنين مى كنند.

پرسش: چرا اهل سنت در نماز، قنوت نمى گيرند؟

پاسخ: شيعيان قنوت را مستحب و محل آن را قبل از ركوع دوم مى دانند. اما اهل سنت در اصل و محل قنوت اختلاف دارند. آنان هنگام بروز حوادث و پيش آمدهاى ناگوار، خواندن قنوت را مستحب مى دانند.

البته ناگفته نماند كه خواندن قنوت در ركعت آخر نماز شب- نماز وتر- را مستحب مى دانند. همچنين در ركعت آخر نماز «تراويح» كه در شب هاى ماه رمضان به جماعت مى خوانند، گاهى بعد از ركوع ركعت دوم، قنوت مى گيرند.

پرسش: وقتى «مسجد الحرام» نجس مى شود، چرا آن را بسيار سطحى، تطهير مى كنند؟

پاسخ: هنگامى كه زمين مسجد نجس مى شود، كمى مايع مى ريزند و با پارچه اى آن را پاك مى كنند، در اصل گويا تطهيرى انجام نمى دهند. به اين دليل كه از نظر اهل سنت از بين رفتن عين نجاست براى پاك شدن اشياى صيقلى كافى است و نيازى به آب

ص: 116

كشيدن نيست؛ جزيرى مى گويد:

از بين رفتن و زايل شدن عين نجاست در اشياى صيقلى، از پاك كننده ها به شمار مى رود. همين كه عين نجاست از مثل سنگ، آهن، مس، شمشير، آينه، ناخن، استخوان و امثال آن، برطرف شد، پاك مى شود. زمين نجس هم به محض اينكه خشك شود پاك مى گردد. (1) ديدگاه شيعيان اين است كه، زمين نجس بايد با آب شسته شود و اگر آب قليل است باقى مانده آن جمع شود و برداشته شود. همچنين آفتاب كه يكى از پاك كننده هاست، با پنج شرط زمين، ديوار و ساختمان را پاك مى كند، كه در بيشتر وقت ها شروط لازم براى پاك شدن آن فراهم نمى شود.

پرسش: چرا اهل سنت پس از برخاستن از ركوع، توقفى نسبتاً طولانى مى نمايند؟

پاسخ: ايستادن آنان پس از ركوع براى خواندن دعايى است كه بعد از گفتن «سمع الله لمن حمده» آن را مستحب مى دانند. آن دعا چنين است:

رَبَّنا لَكَ الْحَمْدُ، مِلْ ءَ السَّماواتِ وَ مِلْ ءَ الارْضِ وَ مِلْ ءَ

ص: 117

ماشِئْتَ مِنْ شَىْ ءٍ بَعْدُ اهْلَ الثَّناءِ وَ الْمَجْدِ احَقَّ ما قالَ الْعَبْدُ وَ كُلُّنا لَكَ عَبْدٌ اللّهُمَّ لا مانِعَ لِما اعْطَيْتَ وَلا مُعْطِي لِما مَنَعْتَ وَ لا يَنْفَعُ ذَا الجَدِّ مِنْكَ الجَدّ ... (1)

پرسش: چرا مكبّر «مسجد الحرام» و «مسجد النبى» بعد از ركوع مى گويد: «ربّنا و لك الحمد»؟

پاسخ: چون آنها بعد از ركوع، خواندن دعايى كه در پاسخ سؤال قبل آمد را، مستحب مى دانند، از آن جايى كه جمله اول اين دعا «ربنا و لك الحمد» است، مكبّر آنان اين عبارت را مى گويد تا نمازگزاران به خواندن آن مشغول شوند.

پرسش: چرا قبل از مغرب اذان مغرب را مى گويند؟

پاسخ: هنگامى كه آفتاب غروب مى كند، اهل سنت اذان مى گويند. زيرا آنان پنهان شدن خورشيد را در افق، نشانه مغرب مى دانند؛ در كتاب «الفقه على المذاهب الاربعه» درباره مغرب آمده است: «يبتدأ المغرب من مغيب جميع قرص الشمس» (2)؛ «هنگامى كه تمام قرص خورشيد در افق پنهان شود، مغرب آغاز مى شود».

بنابر اين بر اساس فقه اهل سنت، به محض غروب خورشيد

ص: 118

مغرب آغاز مى شود و مى توان نماز خواند. ازاين رو اگر منتظر جمع شدن مردم براى نماز جماعت نباشند، بلافاصله نماز مى خوانند. در ماه رمضان هم، با غروب خورشيد، افطار مى كنند.

اما به نظر مشهور فقهاى شيعه، افطار در اين وقت جايز نيست و هنوز وقت نماز مغرب داخل نشده. اما چون به طور معمول آنان بعد از اذان حدود ده دقيقه صبر مى كنند تا مردم براى نماز آماده شوند، مغرب از ديدگاه فقهاى شيعه نيز رخ داده و مى توان با آنان نماز خواند. ولى در صورتى كه انسان نداند وقت داخل شده و با آنان نماز بخواند، اين نماز كافى نيست.

پرسش: چرا اهل سنت در افطار روزه عجله مى كنند؟

پاسخ: همان طور كه گفته شد در فقه ايشان، با غروب خورشيد، مغرب فرا مى رسد. اما عجله آنها براى افطار و منتظر نشستن سر سفره از پيش از افطار، به اين دليل است كه مستحب مى دانند پس از غروب خورشيد با عجله افطار كنند. (1) دليل آنها، حديثى از پيامبر(ص) است كه در كتاب هاى خودشان نقل كرده اند: «لا يَزالُ النّاسُ بِخَيْرٍ ما عَجَّلُوا الْفِطر» (2)؛ «مردم پيوسته در

ص: 119

خير و نيكى هستند تا وقتى كه در افطار كردن عجله كنند».

در فقه ما مستحب است روزه دار نماز مغرب و عشا را پيش از افطار بخواند. ولى اگر كسى منتظر اوست يا ميل زيادى به غذا دارد كه نمى تواند با حضور قلب نماز بخواند، بهتر است اول افطار كند. ولى تا آنجا كه ممكن است نماز را در وقت فضيلت آن به جا آورد. (1) پرسش: چرا اهل تسنن، نماز ميت را در مسجد مى خوانند؟

هنگامى كه نماز جماعت در مسجد النبى تمام مى شود، بيشتر وقت ها نماز ميت مى خوانند. در نتيجه اين پرسش مطرح مى شود كه چرا آنها نماز ميت را در مسجد مى خوانند.

پاسخ: بنابر آنچه در فقه اهل سنت آمده، اصل نماز ميت واجب كفايى است. يعنى اگر يك يا چند نفر نماز ميت را بخوانند، كافى بوده و از ديگران ساقط مى شود. اما شركت كردن در اين نماز، براى ديگران نيز مستحب است. همچنين مستحب است نماز را به جماعت و در مكانى بخوانند كه جمعيت بيشترى در آن حضور دارند. از اين رو، نماز ميت را در مسجد و بعد از نماز جماعت مى خوانند.

ص: 120

پرسش: سنى ها چگونه نماز ميت مى خوانند و نماز آنان چه تفاوتى با نماز ميت شيعيان دارد؟

پاسخ: آنها در نماز ميت، چهار تكبير مى گويند. بعد از تكبير اول، «اعوذ بالله و بسم الله و حمد» را آهسته مى خوانند و مستحب مى دانند يك سوره كوتاه يا چند آيه خوانده شود.

پس از تكبير دوم هم چنين مى خواند:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيد.

سپس تكبير سوم را مى گويند و دعاهاى مختلفى(كوتاه يا بلند) براى ميت مى خوانند. آن گاه تكبير چهارم را گفته و بعد از آن مى گويند: «السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ». (1)

ص: 121

سوم: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ»، بعد از تكبير چهارم اگر مرد است: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا الْمَيِّت» و اگر زن است: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ الْمَيِّتَة» و سپس تكبير پنجم را مى گويند و نماز تمام مى شود.

البته پس از هر تكبير دعاهاى مستحبى وارد شده كه در منابع فقهى آمده است.

پرسش: چرا اهل سنت بعد از سجده دوم بى درنگ بلند مى شوند؟

پاسخ: اهل سنت، جلسه استراحت را واجب نمى دانند و به آن پاى بند نيستند. ازاين رو بلافاصله پس از سجده دوم بلند مى شوند. البته كتاب هاى معتبر اهل سنت، روش نماز خواندن پيامبر(ص) چنين ذكر كرده اند:

إذا رَفَعَ رَأسَهُ مِنَ السَّجْدَةِ الثّانِيَةِ جَلَسَ وَاعْتَمَدَ عَلَى الارْضِ ثُمَّ قام. (1)

رسول خدا(ص) بعد از سجده دوم مى نشست، سپس مى ايستاد.

بر اساس نظر برخى از فقهاى شيعه در ركعت اول و سوم نماز كه داراى تشهد نيست، احتياط واجب اين است كه نمازگزار بعد از سجده دوم قدرى بى حركت بنشيند و بعد برخيزد. (2)

ص: 122

پرسش: چرا اهل سنت در هنگام سلام نماز، به سمت راست و چپ برمى گردند و به هر طرف يك سلام مى دهند؟

پاسخ: اهل سنت و برخى از فقهاى شيعه مستحب مى دانند كه نمازگزار هنگام سلام، ابتدا صورتش را به سمت راست برگرداند و سلام دهد و سپس به طرف چپ برگشته، سلام ديگرى بگويد. (1) پرسش: هنگام تمام شدن نماز چرا اهل سنت تكبير نمى گويند؟ و وقتى از شيعيان اين كار را مى بينند ناراحت مى شوند؟

پاسخ: آنها تكبير گفتن بعد از سلام نماز را مستحب نمى دانند، ازاين رو در هنگام سلام تكبير نمى گويند. (2) اما در فقه شيعه مستحب است، پس از سلام آخر نماز سه مرتبه تكبير گفته شود و هنگام تكبير دست ها بلند گردد. (3) پرسش: چرا بعضى از اهل تسنن هنگام طواف، لباس

ص: 123

احرام را از زير بغل راست به شانه چپ مى اندازند، طورى كه شانه راست آنان برهنه و شانه چپ پوشيده مى شود؟

پاسخ: بعضى از سنى ها معتقدند: مستحب است مردان در حال طواف، لباس احرام را به گونه اى بر شانه چپ بياندازند كه شانه راست آنان برهنه باشد. (1) امّا فقه شيعه، مردان بايد به گونه اى لباس احرام بر شانه بياندازند كه «ردا» بر آن صدق كند و دو شانه را بپوشاند.

پرسش: چرا امام جماعت اهل تسنن، پس از سلام نماز، به طور كامل به قبله پشت مى كند و به طرف نمازگزاران برمى گردد؟

پاسخ: از نظر ايشان، مستحب است امام جماعت پس از نماز، به طرف مأمومين برگردد. زيرا رواياتى نقل مى كنند كه رسول خدا(ص) بعد از نماز به سوى نمازگزاران برمى گشت و براى مردم صحبت مى فرمود. (2) البته قحطانى در كتاب خود دليل ديگرى هم آورده است. وى مى گويد:

ص: 124

دليل اين كار آن است كه امام جماعت، به علت حق امامت، بر نمازگزاران پشت مى كند. پس از تمام شدن نماز اين حق وجود ندارد. بنابراين، براى برطرف شدن حسّ برترى جويى امام بر مأمومين، به سوى آنان رو مى كند و به طرف آنان مى نشيند. (1)

ص: 125

ص: 126

ص: 127

ص: 128

ص: 129

ص: 130

پرسش: اسرار چيزهاى كه بايد در احرام ترك شوند، چيست؟

پاسخ: پس از احرام بيست و چهار چيز بر محرم حرام مى شود كه هجده مورد آن ميان مردان و زنان مشترك، چهار مورد اختصاصى مردان و دو مورد اختصاص به زنان دارد.

محرمات مشترك ميان زن و مرد:

1. استفاده از هر نوع بوى خوش مثل مشك، زعفران، كافور، عود و عنبر و پوشيدن لباسى كه به آن عطر زده اند.

2. نگريستن در آينه.

3. سرمه كشيدن براى زينت.

4. روغن ماليدن به بدن اگر چه بوى خوش هم نداشته باشد.

5. انگشتر به دست كردن براى زينت، ولى اگر براى ثواب باشد اشكالى ندارد.

6. شكار كردن حيوان هاى صحرايى.

7. هرگونه لذت جنسى زن و مرد از يكديگر. مثل بوسيدن، دست زدن با شهوت و مسائل زناشويى.

8. استمنا.

9. عقد كردن، به عقد درآمدن، شاهد عقد بودن.

10. زدودن مو از بدن خود يا ديگران چه محرم باشند يا نباشند.

11. كشيدن دندان.

ص: 131

12. چيدن ناخن دست و پا با هر وسيله.

13. فسوق، دروغ گفتن، فحش دادن(فخر به ديگران نيز فسوق به شمار مى آيد).

14. جدال(گفتن «لا والله» و «بلى والله» و كلمه هايى به معناى آن).

15. كشتن جانوران ساكن در بدن، مثل شپش و كيك(كك).

16. سلاح بستن.

17. كندن گياهى كه در حرم روييده باشد.

18. بيرون آوردن خون از بدن.

ص: 132

4. پوشاندن سر با چيزهاى پوششى براى مردان و خشك كردن سر با حوله، دستمال و مانند آن.

ص: 133

را به سوى خداوند آغاز مى كنند. ازاين رو در اين سفر از لذت هاى جنسى و حيوانى دورى مى كنند تا غير از خدا هيچ گونه دل مشغولى نداشته باشند. تا جايى كه از تصرف در بدن خود و ديدن آن در آينه و زينت خويش نيز بايد پرهيز كنند.

رمز حرمت نگاه در آينه، اين است كه بايد از خود گذشت و خويش را ناديده گرفت. زيرا ديدن خود، از ديدن خدا جلوگيرى مى كند.

محرم سلاح برنمى دارد، حيوانات را نمى كشد و حتى درختان حرم را از بين نمى برد، تا تمرين كند با عالَم و آدم چگونه رفتار نمايد و امنيت و آرامش را براى همگان بخواهد و بياموزد كه چطور گوش به فرمان آفريدگار باشد و فرامين كوچك و بزرگِ او را اطاعت كند.

پرسش: اسرار و فلسفه طواف چيست؟

پاسخ: بر اساس آنچه در احاديث آمده، دو هزار سال پيش از فرود آمدن آدم(ع)، فرشتگان دور خانه خدا طواف مى كردند و هنگام طواف «سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُلِلَّهِ وَ لا إلهَ إلَّا اللهُ وَ اللهُ اكْبَر» مى گفتند.

فرشتگان بعد از بناى كعبه، شيوه طواف كردن را به حضرت آدم(ع) آموختند. آنان پيش روى او حركت مى كردند، تا اينكه آدم(ع) هفت دور طواف نمود.

ص: 134

داشتن وضو و غسل و پاكيزگى از نجاست از شرايط طواف است. رمز اين شرط از شرايط طواف آن است كه به طواف كننده بگويد، بدون پاك شدن ظاهر و باطن، لايق طواف خانه معبود نمى شود.

لباس طواف هم بايد مباح باشد و از مال حلال تهيه شود تا حاجى تمرين كند در ديگر لحظه هاى زندگى نيز از اموال حلال استفاده كند. همچنين نبايد از ابريشم خالص باشد تا بداند كه بايد از تجمل، فخر فروشى و زينت هاى اضافى دورى نمايد.

در طواف نبايد از «مطاف» خارج شد و بايد شرايط آن را رعايت كرد، تا نشانه بندگى و عشق به خدا آشكار گردد و طواف كننده متوجه باشد كه نبايد از چارچوب بندگى خارج شود.

شروع و پايان اين عمل با «حجر الاسود» است تا انسان دريابد كه آغاز و پايان انسان به خداوند متعال منتهى مى شود. زيرا اين سنگ با ارزش نشانه اى از خداوند است.

پرسش: حكمت نماز پشت مقام چيست؟

پاسخ: بر اساس برخى آيه هاى قرآن، خداوند كعبه را موجب برپايى مردم قرار داده است:

جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ(مائده: 95)

خداوند كعبه- بيت الحرام- را وسيله اى براى استوارى و سامان بخشى به كار مردم قرار داده.

ص: 135

نماز نيز ستون دين و قبله نماز هم كعبه است. ازاين رو پيوندى محكم بين كعبه و نماز وجود دارد.

مقام، سنگى است كه نشانى از ابراهيم خليل دارد. نماز در پشت مقام، اين نكته را بيان مى كند كه رسيدن به وصال خداوند نيازمند امام و راهنما است.

ابى حمزه مى گويد: امام باقر(ع) در مسجد الحرام نشسته بود و طواف كنندگان را مى نگريست. به من فرمود: اى ابى حمزه، اين مردم به چيزى امر شده اند؟ گفتم: نمى دانم. امام فرمود:

إِنَّمَا امِرُوا انْ يَطُوفُوا بِهَذِهِ الاحْجارِ ثُمَّ يَأْتُونا فَيُعْلِمُونا وَلايَتَهُم. (1)

آنان فرمان يافته اند كه پس از طواف اين سنگ ها نزد ما آيند و ولايت شان را بر ما عرضه كنند.

بنابراين، نماز پشت مقام، قرار گرفتن پشت سر امام و رهبر و هدايت به سوى خداوند است.

پرسش: حكمت سعى ميان صفا و مروه چيست؟

پاسخ: صفا در جنوب شرقى و مروه در شمال مسجد الحرام واقع شده اند و فاصله آن دو 420 متر است. طبق آنچه در احاديث

ص: 136

آمده، اصل سعى، شيوه اى ابراهيمى بوده و نشانه تلاش هاجر، مادر حضرت اسماعيل است.

حضرت ابراهيم(ع) به فرمان خداوند، همسرش هاجر و فرزندش اسماعيل را در سرزمين خشك مكه رها كرد و رفت. اسماعيل تشنه بود و هاجر، در پى آب. نخست به صفا رفت و صدا زد: «هَلْ بِالْوادِي مِنْ انِيسٍ»؛ «آيا در اين سرزمين مونس و همدمى هست؟»

سپس به مروه رفت. اين كار را هفت بار تكرار كرد. آن گاه نزد فرزندش اسماعيل آمد و ديد زير پاى او چشمه اى جوشان(زمزم) پيدا شده است. (1) با سعى ميان صفا و مروه، تلاش هاجر- آن زن با ايمان- يادآورى مى شود. انسان بين ترس و اميد قرار مى گيرد. شخصى كه ميان اين دو كوه سعى مى كند، همچون كسى است كه در درگاه پادشاهى رفت و آمد مى كند و اظهار خلوص خدمت مى نمايد. اين آمد و شد جلوه اى از اوج و فرود همه موجودات عالم است. حكمت ديگر سعى ميان صفا و مروه را امام صادق(ع) چنين بيان مى كند:

توقف بر صفا زمينه ساز صفاى روح و ضمير براى ملاقات الهى

ص: 137

در روز رستاخيز است و با رسيدن به مروه، مروت و جوان مردى را براى خدا پيش گيرد و صفات زشت را در خويش از بين ببرد. (1) لازم به يادآورى است كه در عصر جاهليت، مشركان بالاى كوه صفا، بتى به نام «اساف» و بر بلنداى مروه، بتى به نام «نائله» نصب كرده بودند. به همين دليل مسلمانان مى پنداشتند كه سعى ميان صفا و مروه كار ناپسندى است. آيه 158 سوره بقره نازل شد و صفا و مروه را از نشانه هاى الهى معرفى كرد و به آنان گفت كه كار ناپسند جاهلان نبايد شما را از سعى ميان صفا و مروه بازدارد. (2) در بخشى از سعى، «هروله»(دويدن) بر مردان مستحب است، امام صادق(ع) مى فرمايد: «به گونه اى در اين بخش هروله كن كه از هواى نفس فرار كرده و آن را زير پا نهاده و از قدرت و غرور خويش دورى گزينى». (3) پرسش: حكمت عرفات چيست؟

پاسخ: عرفات بيابانى با وسعت هجده كيلومتر مربع، در بيست

ص: 138

و دو كيلومترى جنوب شرقى مكه(ميان راه مكه و طائف) است. در روز عرفه حجاج بايد از ظهر تا مغرب شرعى در اين منطقه حضور داشته باشند.

اما درباره فلسفه نام گذارى اين سرزمين به «عرفات»، لازم است بدانيم كه جبرئيل به ابراهيم(ع) گفت: «إعْتَرِف بِذَنْبِكَ وَ اعْرِفْ مَناسِكَك»؛ «به گناهت اعتراف نموده مناسك را بشناس».

چون فرمود: اعتراف كن نام اين مكان را عرفات ناميدند. (1) برخى ديگر گفته اند: چون حضرت آدم و حوا، در اين سرزمين يكديگر را شناختند، عرفات ناميده شد. (2) بعضى هم معتقدند: اين سرزمين را عرفات ناميده اند زيرا محيطى آماده براى معرفت و شناخت پروردگار است. (3) حكمت وقوف در عرفات اين است كه زائر با وقوف در عرفات، مشعر و منا و مشاهده سيل جمعيت از مليت هاى گوناگون با دو لباس ساده و سفيد كه در حال گريه و ناله به درگاه الهى هستند، ياد محشر، روز رستاخيز و حضور در پيشگاه خداوند مى افتد. (4)

ص: 139

از اميرمؤمنان على(ع) پرسيدند كه چرا عرفات خارج از مكه واقع شده است؟ امام(ع) پاسخ فرمود:

كعبه اتاق خداوند و حرم خانه او است. هنگامى كه مهمانان او مى خواهند وارد منزل و خانه او شوند، بر درِ خانه مى ايستند و به سوى او تضرع و ناله مى كنند. (1) بنابراين، راز ديگر اين سرزمين آن است كه انسان آمادگى پيدا كند و پاك گردد تا بتواند به حريم امن الهى وارد شود.

ص: 140

اما پيامبر(ص) به خاطر ترس از مخالفت دشمنان، آن را ابراز نكرد و در انتظار فرصتى ماند تا اينكه در روز غدير، با نزول آيه:

يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ(مائده: 67)

اى پيامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده كاملًا به مردم برسان و اگر نكنى رسالت او را انجام نداده اى. خداوند تو را از خطرات احتمالى مردم نگاه مى دارد.

دستور اكيد رسيد و رسول خدا(ص) به طور آشكار امامت على(ع) را بيان كرد. (1) «محمد بن عثمان عمرى» از نواب خاص امام زمان(عج) هم در اين باره مى گويد:

وَاللهِ إنَّ صاحِبَ هذَا الامْرِ لَيَحْضُرُ الْمُوسِمَ كُلّ سَنَةٍ، يَرَى النّاسَ وَ يَعْرِفُهُمْ وَ يَرَوْنَهُ وَ لا يَعْرِفُونَه. (2)

به خدا قسم! همانا حضرت صاحب الامر(ع(عج)، هر سال در مراسم حج حاضر مى شود مردم را مى بيند و آنان را مى شناسد. مردم او را مى بينند اما او را نمى شناسند.

افزون بر اين، خواندن دعاى عرفه در آن بيابان و يادآورى

ص: 141

گريه ها و اشك هاى امام حسين(ع) سبب معنويت و استحكام رابطه مردم با امامت است.

ص: 142

آنجا مى مانند.

«مشعر» را به اين سبب مشعر خوانده اند كه محلى براى شعار حج و نشان خداجويى است و نشان راه خداشناسى و عبادت است. همچنين به آن «مزدلفه» مى گويند، زيرا به معناى نزديك شدن يا اجتماع است و جبرئيل به ابراهيم(ع) گفت: «إزْدَلِف إلَى الْمَشْعَرِ الْحَرام» (1)؛ «به سوى مشعر الحرام حركت كن و به آن نزديك شو».

از اميرمؤمنان(ع) دليل قرار گرفتن «مشعر الحرام» را در حرم پرسيدند. ايشان پاسخ فرمود:

زيرا وقتى به حاجيان رخصت ورود به مكه داده شد، آنان را در حجاب دوم متوقف كردند. سپس هنگامى كه گريه و زارى آنان در مشعر زياد شد، به آنان رخصت دادند تا براى قربانى آماده شوند. (2) آيت الله جوادى آملى درباره اسرار مشعر الحرام مى نويسد:

راز وقوف و بيتوته در مشعر الحرام اين است كه حج گزار قلب خود را با شعار تقوا آگاه كرده، پرهيزكارى و ترس از خداوند را شعار دل خود قرار دهد؛ تا قلب او با تقوا شناخته شود كه شعار هر قومى، معرف آن قوم است. بنابراين،

ص: 143

اگر چه تقوا در همه مناسك حج مطرح است، ليكن تجلى ويژه آن هنگام وقوف در مشعر الحرام، مشهود واقفان بر اسرار است. (1) پرسش: حكمت «رمى جمرات» چيست؟

پاسخ: حاجى ها روز دهم ذى الحجه، تعداد هفت سنگ به «جمره عقبه» مى زنند. روز يازدهم و دوازدهم نيز «جمرة اولى و وسطى و عقبه» را رمى مى كنند.

بنا به فرموده حضرت على(ع) وقتى شيطان خود را به ابراهيم نشان داد، جبرئيل به او فرمان داد كه با پرتاب هفت سنگ، شيطان را از خود براند. (2) بعدها مكان هايى كه حضرت ابراهيم(ع) در آنجا به سوى شيطان سنگ انداخت، «جمرات» ناميده شد.

امام صادق(ع) در حكمت رمى جمرات مى فرمايد: «در رمى جمرات، شهوات، پستى ها و صفات نكوهيده را از خويش دور كن. آنان را با سنگ هاى خود مورد هدف قرار بده». (3)

ص: 144

سنگ باران شيطان، نمادى از مبارزه انسان با اوست. در حقيقت، حاجى با اين كار هواى نفس(شيطان درونى) و ابليس(شيطان بيرونى) را از خويش دور مى كند تا جاى آن در جان و دل را فرشته رحمانى بگيرد.

اما پى در پى بودن اين كار نشانگر اين است كه مبارزه با شيطان بايد مستمر باشد تا غفلت و سستى اوج نگيرد. بايد همواره از وسوسه هاى او به خدا پناه ببرد و با دور كردن او از خود، از پليدى ها دور شود.

تعدد رمى جمرات(جمرة اولى، وسطى، عقبه) نشان مى دهد كه براى رسيدن به حق بايد از مانع هاى گوناگون گذشت. موانعى كه، ممكن است در هر قدم از زندگى، وجود داشته باشد كه بايد همه آنها را پشت سر گذاشت.

پرسش: راز قربانى كردن چيست؟

پاسخ: انجام نخستين قربانى در تاريخ، به زمان هابيل و قابيل باز مى گردد. (1) حضرت نوح(ع) هم پس از طوفان، دومين قربانى را ذبح كرد. سپس ابراهيم(ع) به فرمان خداوند، مأمور به قربانى نمودن اسماعيل شد. (2) و در نهايت رسول خدا(ص) در حجة الوداع، صد شتر

ص: 145

قربانى كرد كه 66 شتر از طرف خود ايشان و 34 شتر براى حضرت على(ع) بود.

امام صادق(ع) مى فرمايد: «إذْبَح حَنْجَرَتَي الْهَوي وَ الطَّمَعِ عِنْدَ الذَّبِيحَة» (1)؛ «هنگام قربانى، گلوى نفس و طمع را پاره كن».

افزون بر ايثار، تسليم و تقرب به خداوند، سرّ قربانى اين است كه حاجى با كشتن گوسفند، نفس حيوانى خويش را بكشد و ديگر دنبال هوا و هوس نرود، تا خواهش هاى شهوانى نفس و وسوسه هاى شيطانى، در او اثر نكند.

ابوبصير از امام صادق(ع) پرسيد: سبب انجام قربانى چيست؟ امام(ع) فرمود: «در حقيقت با ريخته شدن اولين قطره خون قربانى بر زمين، صاحبش آمرزيده مى شود. دليل ديگر آن اين است كه خداوند مى خواهد علم خويش را آشكار سازد كه چه كسى در نهان از او مى ترسد. خداوند مى فرمايد:

لَنْ يَنالَ اللهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوي مِنْكُمْ(حج: 37)

نه گوشت ها و نه خون ها، هرگز به خدا نمى رسد. آنچه به او مى رسد، تقوا و پرهيزگارى است.

سپس امام(ع) فرمود: ببين چگونه خداوند قربانى هابيل را

ص: 146

پذيرفت و قربانى قابيل را رد كرد». (1) يكى ديگر از حكمت هاى اين كار، بهره مندى و استفاده نيازمندان از گوشت قربانى است.

رسول خدا(ص) درباره فلسفه ديگر اين عمل مى فرمايد:

إنَّما جَعَلَ اللهُ هذَا الاضْحَي لِشَبْعِ مَساكِينِهِمْ مِنَ اللَّحْمِ فَاطْعِمُوهُمْ. (2)

همانا خداوند حكم وجوب قربانى را قرار داد تا فقرا از گوشت آنها استفاده كنند، بنابراين آنان را با گوشت قربانى پذيرايى كنيد.

امام صادق(ع) فلسفه ديگر قربانى كردن را گشايش اقتصادى و بهره مندى بى نوايان مى داند. (3) پرسش: فلسفه و سرّ حلق و تقصير چيست؟

پاسخ: «حلق» يعنى تراشيدن سر و «تقصير» يعنى كوتاه كردن مقدارى از موى سر يا گرفتن ناخن، كه پس از قربانى انجام مى شود.

ص: 147

تراشيدن سر، نشانه اى بر بندگى است. همان طور كه مى دانيد موى سر، سبب زيبايى و آراستگى مردان است. اين كار سبب مى شود انسان از زينت در گذرد و سر تسليم در مقابل خداوند فرود آورد.

پاك شدن از آلودگى هاى ظاهرى و باطنى را مى توان به عنوان يكى از اسرار حلق برشمرد. امام صادق(ع) مى فرمايد: «احلِقِ الْعُيُوبَ الظّاهِرَةَ وَ الْباطنَةَ بِحَلْقِ رَأسِكَ» (1)؛ «با ترشيدن سر، زشتى هاى ظاهرى و باطنى را از خود دور كن».

تراشيدن سر يعنى از بين بردن هوس، شهرت و دنياپرستى. بريدن مو(تقصير) كه در عمره مفرده نيز انجام مى شود- به فرموده حكيم رفيعى قزوينى- اشاره به بريدن زيادى هاى زندگى است. به معنى اينكه از همه چيز بايد گذشت و محبت آنها را از دل بيرون كرد و تنها خدا را در دل جا داد. (2) راز ديگر حلق، اين است كه نشانه اى براى فروتنى در برابر خداوند متعال است. امام صادق(ع) مى فرمايد: «فَأحلِق رَأسَكَ تَواضُعاً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ» (3)؛ «حضرت سر خويش را به خاطر تواضع و فروتنى در مقابل خداوند تراشيد».

ص: 148

زمانى از امام صادق(ع) پرسيدند: چرا تراشيدن سر بر صروره(كسى كه براى اولين سال به حج مى رود) واجب شده؟ امام پاسخ فرمود: زيرا با اين كار، نشانه امنيت را در خود ظاهر كرده است، مگر نشنيده ايد كه خداوند مى فرمايد:

لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللهُ آمِنِينَ(فتح: 27)

همه شما به خواست خداوند وارد مسجدالحرام مى شويد در نهايت امنيت. (1)

ص: 149

ص: 150

ص: 151

پرسش: تاريخچه مسجد النبى(ص) چيست و داراى چه قسمت هايى است؟

پاسخ: نخستين اقدام رسول خدا(ص) پس از ورود به مدينه، ساختن مسجد بود. اين مكان شريف ترين و والاترين مسجد، پس از مسجد الحرام به شمار مى رود. رسول خدا(ص) درباره نماز خواندن در آنجا فرمود:

صَلاة فِي مَسْجِدِى هذا أفْضَل مِن أَلفِ صَلاةٍ فِي غَيْرِهِ إلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرام. (1)

يك نماز در مسجد من، با فضيلت تر از هزار نماز در مساجد ديگر است، مگر مسجد الحرام.

مسجد النبى(ص) در گذر زمان، به مرور گسترش زيادى كرد كه بيشترين آن در زمان پادشاهى «ملك فهد» بود. مسجد فعلى داراى ده مناره و 2104 ستون است.

از قسمت هاى متبرك آن مى توان به اينجاها اشاره كرد:

ص: 152

ص: 153

ناله هايى پى درپى سر داد. رسول خدا دستى روى آن كشيد تا آرام شد.

سپس به پيشنهاد يكى از اصحاب، منبرى ساختند تا پيامبر(ص) بر آن بنشيند اين منبر، شايد در سال هاى اوليه سكويى از گل بود. تا اينكه در سال هفتم هجرى، منبرى چوبى ساختند كه تا زمان هاى متوالى داراى سه پله بود. بعدها يك نجّار، شش پله ديگر به آن افزود. در سال 654، مسجد نبوى آتش گرفت. منبر در آتش سوخت و در مكان منبر كنونى دفن شد. در سال 665، منبر جديدى توسط حاكم مصر «بَيبَرس» براى مسجد النبى(ص) فرستاده شد. در سال 797 و 820 منبر ديگرى نصب شد كه آن هم در آتش سوزى سال 886 از بين رفت. سال 889 قايتباى منبرى فرستاد كه در سال 998 با منبرى كه «سلطان مراد عثمانى» فرستاد عوض شد كه تا امروز باقى است. (1)

ص: 154

دارد. يكى محراب «عثمانى» است كه در ديوار جنوبى مسجد قرار دارد. محرابى كه امروزه امام جماعت در آنجا مى ايستد. دوم محراب سليمانى است كه در غرب محراب رسول خدا(ص) قرار دارد.

افزون بر اين در انتهاى ديوار شمالى ضريح پيامبر(ص) محراب «تهجّد» قرار دارد. دليل اين نام گذارى آن است كه پيامبر(ص) برخى شب ها نماز شب را در آنجا اقامه مى فرمود.

ص: 155

اما با نام خاص خودشان در تاريخ جاودانه شدند. اكنون اين ستون ها از ديگر ستون ها متمايز و مشخص است.

ص: 156

بر ضد ايشان، همكارى نكنند. اما در جنگ احزاب پيمان شكنى كردند. از اين رو، رسول خدا(ص) آنان را در محاصره قرار داد. «ابولبابه» از طرف پيامبر(ص) نزد يهود رفت تا با آنان صحبت كند و طرف مشاوره آنان قرار گيرد. يهودى ها از او پرسيدند: چه كنيم؟ وى با اشاره به آنان فهماند، چون نقض عهد كرده اند، مرگ در انتظارشان است. اين جمله مى توانست يهود را به جنگى سخت با مسلمانان وادار كند.

«ابولبابه» متوجه اشتباه خود شد. از قلعه يهوديان بيرون آمد. مستقيم به سوى مسجد رفت و خود را به يكى از ستون هاى مسجد بست و شروع به گريه و توبه كرد. خداوند ضمن آياتى (1) توبه او را پذيرفت. ازاين رو اين ستون را «اسطونه توبه» ناميدند.

ص: 157

اينكه مهاجران در اطراف آن جمع مى شدند، نام مهاجرين را بر آن نهادند.

ص: 158

پرسش: نام ائمه دوازده گانه(عليهم السلام) از چه زمان بر اطراف صحن مسجد النبى(ص) نوشته شده است؟

پاسخ: مسجد النبى(ص) داراى دو صحن است كه بر ديوارهاى آن لوح هايى نصب شده. اگر در صحن اول مسجد رو به قبله بايستيد، بالاى ديوار مقابل، روايتى از رسول خدا(ص) در فضيلت نماز در مسجد النبى(ص) مشاهده مى كنيد:

صَلاة فِي مَسْجِدِي هذا افْضَل مِنْ الفِ صَلاةٍ فِي غَيْرِهِ إلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرامِ. (1)

يك نماز در مسجد من با ارزش تر از هزار نماز در مساجد ديگر است مگر مسجد الحرام.

در اطراف اين صحن، لوح هايى با زمينه رنگ سبز وجود دارد كه اين نام ها بر آنها نوشته شده: «ابوهريره، حسن، عثمان، ابوبكر الصديق، الله عزوجل، ماشاء الله، محمد رسول الله، و كفى بالله شهيدا، عمر الفاروق، على المرتضى، حسين السبط، عباس».

در سمت راست نوشته شده است: «طلحه، حبيب بن التميم الدارى، اسامة بن زيد، سعد بن ابى وقاص، حمزه».

اما آنچه در سمت چپ مكتوب است: «زبير، سعيد بن عاص، عبدالرحمن بن عوف، على الرضا، زيد بن حارثه».

ص: 159

در پشت سر نيز نوشته شده: «على زين العابدين، جعفر الصادق، مالك بن انس، محمد بن الحسين، محمد بن ادريس، نعمان بن مالك».

در صحن دوم، رو به قبله اسامى: «عبدالله بن عباس، عبدالله بن زبير، عبدالله بن مسعود، محمد المهدى، على النقى، انس بن مالك»، قرار دارد.

و در سمت راست نوشته شده: «ابوعبيده، محمد الباقر، موسى الكاظم، محمد التقى، حسن العسكرى».

بر سمت چپ نگاشته شده: «معاذ بن جبل، بلال حبشى، زيد بن ثابت، عبدالله بن ثمر، سلمان فارسى».

در پشت سر نيز نوشته است: «صهيب رومى، حذيفة بن اليمان، سعد بن معاذ، سعد بن عباده، ابى بن كعب، خالد بن وليد».

همان گونه كه مشاهده مى كنيد نام مبارك دوازده امام(عليهم السلام)، همراه نام عشره مبشره و اسامى چهار امام مذهب اهل تسنن با خطى زيبا در اطراف ديوار حيات اول و دوم نوشته شده است. در ميان آنها نام امام زمان(عج) به صورت محمد المهدى(عج)، به صورت بسيار زيبايى نوشته شده كه از دور «حى» يعنى زنده خوانده مى شود. هر چند در ساليان اخير وهابيت به صورتى نامناسب كلمه «ح» را از «ى» جدا نمودند تا كلمه حى خوانده نشود.

اين نوشته از زمان عثمانى وجود دارد و در سفرنامه هاى دوره قاجار ياد شده است. در گذشته اى نه چندان دور، در امپراطورى

ص: 160

عثمانى و بسيارى از كشورهاى ديگر، اهل سنت، در كنار خلفاى نخست و ائمه مذاهب چهارگانه خودشان، به ائمه دوازده گانه: نيز علاقه مند بوده اند. به همين دليل نامشان را در اين بزرگ ترين مسجد دنياى اسلام نوشته اند. (1) پرسش: چرا مرقد مطهر حضرت زهرا(س) پنهان است؟

پاسخ: هر شيعه اى كه وارد مدينه، شهر پيغمبر مى شود، هنگامى كه به زيارت مرقد مطهر رسول خدا(ص) مى رود و پس از آن به زيارت قبور امامان بقيع و ديگر قبور، مشرّف مى شود، حيران و نگران با عقده اى ناگشودنى يك پرسش برايش باقى مى ماند: بانوى باعظمت اسلام، تنها بازمانده پيامبر اكرم(ص) كه حضرتش گاهى دست او را مى بوسيد، چرا مخفيانه دفن شد؟

هر مسلمانى حق دارد بپرسد: قبر دختر پيامبر كجاست؟ وقتى پاسخ مى شنود كه مرقد او معلوم نيست، خواهد پرسيد: چرا؟ و اين پرسش دريچه اى خواهد شد براى بازگو كردن حقايق.

ص: 161

تاجرى از اهالى تهران مى گفت: «هر سال به مكه معظمه مى رفتم و در مدينه طيبه، در منزل يك نفر خياط سكونت مى گزيدم. روزى به او گفتم: سال هاست كه من به منزل شما در مدينه مى آيم و شما هم در تهران مهمان من مى شويد. سؤالى دارم كه دوست دارم جواب آن را بدهيد. گفت: بگو. گفتم: در مدينه، مزار تمام بزرگان مشخص است. بگو قبر حضرت فاطمه(س) كجاست؟»

مرد خياط با شنيدن اين حرف، دست بر پيشانى خود نهاد و به فكر فرو رفت. من بسيار ترسيدم، طورى كه وسايلم را به سرعت جمع كردم و به تهران برگشتم.

پس از چند روز در حجره و محل كار بودم كه مرد خياط وارد شد. سلام كرد و گفت: ترسيدى و از مدينه فرار كردى؟ گفتم: آرى همين طور است.

گفت: حاج احمد، همين مسأله مخفى بودن قبر حضرت فاطمه زهرا(س) سبب شده كه من و جمع زيادى شيعه شويم!

آن روز كه شما رفتيد، من نزد قاضى ها رفتم و اين مطلب را پرسيدم. آنها پاسخ هاى متفاوتى دادند. سرانجام نزد قاضى القضاة حجاز رفتم و به او گفتم: يك شيعه از من چنين پرسيده است. گفت: قبر حضرت زهرا(س) مخفى است. گفتم: چرا؟ گفت: چون خودش وصيت كرده بود. پرسيدم: چرا اين گونه وصيت نمود؟ گفت: چون عده اى او را بسيار اذيت كردند، او به همسرش وصيت كرد مرا شبانه

ص: 162

دفن نما تا دشمنان در تشييع جنازه و نماز من حاضر نشوند.

پس از آن، خيلى تحقيق كردم. مظلوميت آن بانو بر من ثابت شد. به همين سبب، من و عده ديگرى شيعه شديم. (1)

ص: 163

بر اساس اين مقدمه، هر كس فاطمه(س) را خشمگين كند، رسول خدا(ص) را آزرده ساخته است و آنكه رسول خدا(ص) را اذيت نمايد مورد لعن و نفرين الهى قرار مى گيرد و عذابى دردناك در انتظار او خواهد بود، زيرا قرآن كريم مى فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً(احزاب: 57)

همانا كسانى كه خدا و رسولش را اذيت مى كنند، خداوند در دنيا و آخرت لعنتشان مى كند و برايشان عذابى دردناك آماده كرده است.

در بعضى از روايات اهل تسنن از قول عايشه نقل شده: «پس از رحلت رسول خدا(ص)، فاطمه(س) ارث و آنچه از پدرش به جاى مانده بود را از ابوبكر مطالبه كرد. اما ابوبكر گفت: رسول خدا(ص) فرموده است: «ما ارث نمى گذاريم و آنچه پس از ما مى ماند صدقه است». عايشه مى گويد:

فَغَضِبَتْ فاطمةُ بِنْتُ رَسُولِ الله(ص) فَهَجَرَتْ ابابَكْرٍ فَلَم تَزَلْ مُهاجِرَتُهُ حَتّي تُوُفِّيَتْ.

پس فاطمه غضب نمود و ابوبكر را ترك كرد و تا زنده بود با ابوبكر حرف نزد و براى هميشه با او قهر كرد. فاطمه پس از رسول خدا(ص) شش ماه زندگى كرد.

ص: 164

عايشه در ادامه مى گويد:

فاطمه(س) سهم خود از آنچه رسول خدا از خيبر، فدك و صدقه مدينه به جا گذاشته بود را از ابوبكر مطالبه كرد اما ابوبكر از دادن آن به حضرت، خوددارى كرد. (1) در ادامه حديث ديگرى، پس از بيان مطالب ياد شده، آمده است:

هنگامى كه فاطمه(س) از دنيا رفت، شوهرش على(ع) شبانه او را دفن كرد و به ابوبكر اجازه حضور نداد و خود بر جنازه فاطمه(س) نماز خواند ... (2) ابن ابى الحديد معتزلى مى گويد:

وَ الصَّحِيحُ عِنْدِي إنَّها ماتَتْ وَ هِي واجِدَةٌ عَلى ابي بَكر وَ عُمَر وَ انَّها اوْصَت ان لا يُصَلّيا عَلَيْها. (3)

به عقيده من، ديدگاه درست اين است كه فاطمه(س) در حالى از دنيا رفت كه نسبت به ابوبكر و عمر ناراحت بود و وصيت كرد كه آن دو نفر بر جنازه اش نماز نخوانند.

وى در جاى ديگرى مى گويد: «نقل هاى متواتر و مستفيضه

ص: 165

اين گونه است كه فاطمه(س) وصيت كرد كه او را شبانه دفن كنند و از على(ع) عهد گرفت كه چنين كند». (1) ابن قتيبه مى نويسد: «وقتى فاطمه(س) بيمار بود، عمر و ابوبكر گفتند: ما او را ناراحت كرده ايم. او دختر پيامبر است، بايد به عيادت او برويم. وقتى به عيادت آن حضرت رفتند، فاطمه(س) خطاب به آنان فرمود:

فَإنِّي اشْهِدُ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ انَّكُما اسْخَطتُماني وَ ما ارْضَيْتُمانِي وَ لَئِن لَقَيْتُ النَّبِي(ص) لَاشْكُوَنَّكُما إلَيْهِ. (2)

همانا من خدا و فرشتگانش را شاهد مى گيرم كه شما دو نفر مرا خشمگين ساختيد و رضايت مرا كسب نكرديد. وقتى پيامبر را ملاقات كنم، شكايت شما را به ايشان مى نمايم.

نتيجه گيرى را بر عهده شما خوانندگان محترم مى گذارم. اما بايد نوشت كه راز وصيت نامه و رفتار على(ع) راه راست را بر همگان آشكار خواهد ساخت.

فاطمه(س) به على(ع) گفت: «مرا شبانه غسل بده، شبانه بر من نماز بگذار و مرا مخفيانه و در هنگام شب دفن كن و مدفنم را مخفى بدار. مبادا مردمى كه بر من ستم كردند- به خصوص آن دو

ص: 166

نفر- در تشيع جنازه، نماز و دفنم حاضر شوند و از محل دفن شدنم آگاهى يابند».

آرى، فاطمه(س) در زمان زندگى خويش، با تفكر و بينش درست، از حقيقت دفاع كرد. پس از شهادت هم مى خواست به دشمنانش بگويد كه دود آتش ظلمى كه برافروختند نه فقط به چشم خودشان بلكه به چشم تاريخ و انسانيت خواهد رفت. به همين دليل دنيا تا روز ظهور يا روز حشر، از زيارت مرقدش محروم ماند. چه سند مظلوميتى از اين جاودانه تر؟ اما از آنجا كه هميشه خشك و تر با هم مى سوزند مؤمنان نيز بايد هميشه در آرزوى زيارت، مزارش اشك فراق بريزند.

يا على رفتم بقيع اما چه سود

هر چه گشتم فاطمه آنجا نبود پرسش: تاريخچه بقيع چيست و از چه جايگاهى برخوردار است؟ پاسخ: «بقيع» در لغت به معناى زمين وسيعى است كه داراى درخت فراوان يا ريشه آن باشد. در گذشته اين مكان، محل رويش درختان خاردارى معروف به «غَرقَدْ» بوده، ازاين رو آنجا را «بقيع الغرقد» ناميدند.

اين زمين در ناحيه شرقى مسجد النبى(ص) و در فاصله صد مترى آن قرار دارد و از مقدس ترين قبرستان هاى اسلامى است. بيش از ده

ص: 167

هزار نفر از بزرگان دين و اصحاب پيامبر(ص) در آن مدفون هستند. مهم ترين آنها چهار امام از امامان شيعه هستند كه در آنجا مدفونند. بزرگى جايگاه هر يك از آنها به تنهايى كافى بود تا آن سرزمين داراى گنبد و بارگاهى باشكوه باشد.

«عثمان بن مظعون» يكى از ياران باوفاى پيامبر(ص) بود كه بعد از جنگ بدر درگذشت. او از نخستين افراد مهاجر است كه در بقيع دفن شد. پيامبر(ص) توجهى ويژه به بقيع داشت، به زيارت قبور آن مى رفت و براى آنان طلب آمرزش مى كرد و خطاب به آنان مى فرمود: «السَّلامُ عَلَيْكُمْ يا اهْلَ الْقُبُورِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُسْلِمِينَ». (1) عباسيان هم، براى حفظ قبر «عباس»، بنايى بر آن ساختند. از آنجا كه اين قبر در كنار مزار چهار امام(عليهم السلام) و قبر فاطمه بنت اسد قرار داشت، بقعه ياد شده، همه آنها را در برگرفت. در همان زمان بقعه هايى نيز براى همسران پيامبر(ص)، عمه ها، امام مالك و ديگران ساخته شد.

با تسلط وهابيت همه اين بقعه ها تخريب شد. آنان در سال 1344 بقعه هايى كه دوباره ساخته شده بود را نيز، تخريب كردند و با نفوذى كه تا امروز داشته اند آن را به صورت ويرانه نگه داشته اند. (2)

ص: 168

پرسش: مسجد الحرام داراى چه مختصاتى است؟

پاسخ: ساختمان كعبه از روزگار «عبدالله بن زبير» و «حجاج ثقفى» تا امروز باقى مانده است.

طول ضلع ركن اسود تا ركن عراقى 68/ 11 متر و طول ركن عراقى تا شامى 90/ 9 متر، طول ركن شامى تا ركن يمانى 04/ 12 متر و ركن يمانى تا ركن اسود 18/ 10 متر است.

ص: 169

در ميان مربع هاى پرده، كلمه «لا اله الّا الله» و «محمد رسول الله» نوشته شده. آيه هاى فراوانى هم درباره حج، كعبه و خانه خدا، با رشته هاى نقره اى طلا فام بر روى آن نگاشته شده است.

بر اساس آنچه در روايات آمده و همچنين از روش اهل بيت عصمت، برمى آيد بر گرفتن پرده كعبه و تضرع و دعا تأكيد شده است.

ص: 170

معرفى مى كند. ايشان مى فرمايد: «از روزى كه گشوده شده، بسته نشده و از جاهايى است كه دعا در آنجا به اجابت مى رسد».

ص: 171

ديوار ملتزم شده، مى چسبند و دعا مى خوانند. (1) امام صادق(ع) فرمود: «ملتزم جايى است كه خداوند متعال در آن توبه حضرت آدم(ع) را پذيرفت». (2)

ص: 172

مى گويند كه جزيى از كعبه محسوب مى شود. «حجّاج بن يوسف» اين قسمت را بيرون از كعبه قرار داد. اين بنا در سه طرف كعبه قرار دارد و ابعاد آن از سمت حجر اسماعيل 12* 20 سانتى متر است.

ص: 173

كنار كعبه قرار داد و روى آن ايستاد و با صداى بلند، فرمان الهى را اعلام نمود. آن سنگ تحمل وى را نداشت و دو پاى ايشان در آن فرو رفت.

سپس ابراهيم(ع) با سختى پاى خود را از آن بيرون كشيد». (1) بر اساس نقل هاى ديگر، پيدايش اين مكان مربوط به زمانى است كه حضرت ابراهيم(ع)، ديوارهاى كعبه را بالا برد. آن گاه كه ديوار طورى بلند شد كه دست به آن نمى رسيد. سنگى آوردند. ابراهيم(ع) روى آن ايستاد، سنگ ها را از دست اسماعيل(ع) گرفت و ديوار كعبه را بالا برد. (2) اين سنگ به شكل تقريبى شبيه مربع است، با طول و عرض 40 و ارتفاع تقريبى 50 سانتى متر رنگ آن، رنگى بين زرد و قرمز متمايل به سفيد است. در زمان «مهدى عباسى»، با طلا پوشانده شد و در محفظه اى قرار گرفت تا صدمه نبيند. (3) بر اساس برخى گفته ها، «مقام ابراهيم» تا هنگام فتح مكه داخل كعبه قرار داشت. رسول خدا(ص) پس از فتح مكه آن را بيرون آورد و كنار كعبه، نزديك در نصب كرد: زمانى كه آيه وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ

ص: 174

إبْراهيمَ مُصَلًّى نازل شد، آن حضرت دستور داد تا مقام را در جايى كه اكنون قرار گرفته انتقال دهند. (1)

ص: 175

كعبه ساختند. در سال 1173 از طرف «سلطان عبدالحميد» پادشاه عثمانى ناودانى از جنس طلا بر روى كعبه قرار دادند كه طول آن 195 سانتى متر و ارتفاع لبه هايش 23 و عرض آن 26 سانتى متر است. امام صادق(ع) مى فرمايد: «زير ناودان، جايگاه جبرئيل است كه از آنجا اجازه تشرف به محضر پيامبر(ص) را يافت. دعاى هيچ كس زير آن رد نمى شود». (1)

ص: 176

ص: 177

ص: 178

ص: 179

اكنون كه قدم در راه سفر عشق گذارده اى و روح و جان خويش را آماده پرواز به ملكوت كرده اى، حال كه مى خواهى به زيباترين مهمانى بروى، قشنگ ترين لباس- تقوا- را بپوش، در زلال ترين آب غسل كن، زمزمه هاى عاشقانه لبيك را بر لب جارى كن، دعوتش را اجابت نما و آيه هاى صفا را بر لب بياور تا در ساحل آرامش الهى آرام گيرى.

شايد بتوان با رعايت نكته هايى، مهمانى خانه دوست را بهتر خاتمه داد و آن را براى هميشه عمر در خاطره ماندگار ساخت.

ص: 180

ص: 181

ص: 182

ص: 183

جايى كه عمرى آرزوى ديدارش را داشتى، اكنون در برابر ديدگان توست. بنابراين، تلاش كن از صميم قلب و از عمق روح و جان، در پيشگاه آنان عرض ادب كنى و هر چه بيشتر به زيارت ايشان نائل شوى.

ص: 184

ص: 185

همه لحظه هاى حضور در اماكن عبادى، بازار و ... مواظب رفتار و حركات خود باشيم و نمونه زيباى اخلاق اسلامى شيعه و تقوا و همچنين عبادت درست را آشكار سازيم.

ص: 186

هزينه، وقت، حمل و نقل و خروج سرمايه از كشور، اين خريدها به صرفه نباشد. بنابراين مناسب است وقت خويش را به اندازه متعارف صرف خريد نماييم و از گذراندن فرصت كم اين سفر در جاهاى غير لازم كه بعدها از آن پشيمان مى شويم، دورى كنيم.

ص: 187

ص: 188

ص: 189

روبروى امام جماعت قرار دارد انتخاب نكنيم، زيرا از نظر بسيارى از مراجع اين نماز باطل است.

ص: 190

ص: 191

شايسته است براى بستگان فوت شده، نماز بخوانيم. اگر پدر و مادرمان زنده هستند دو ركعت نماز مستحبى بخوانيم و ثواب آن را به ايشان هديه كنيم و اگر از دنيا رفته اند برايشان نماز قضا و نماز مستحبى به جا آوريم.

ص: 192

ارزش وقت خويش را مى داند و خود را در مسير فيض و رحمت الهى قرار مى دهد.

ص: 193

بنابراين در جايى كه نگاه كردنش تا اين اندازه پاداش دارد، شايسته است قدر زمان را در آن بدانيم و عمر خويش را بيهوده صرف نكنيم.

ص: 194

امام زمان(عج) طواف كرد.

موسى بن قاسم مى گويد به امام محمد تقى(ع) گفتم:

من براى هر يك از پدران شما طواف كردم و گاه و بيگاه هم از طرف مادرت فاطمه(س) طواف مى كنم. حضرت فرمود: از اين گونه طواف بسيار به جاى آور كه با فضيلت ترين اعمال است.

ص: 195

طرف تو طواف كردم و نماز خواندم و راست گفته اى.

و وقتى كه به زيارت مرقد مطهر پيامبر(ص) رفتى و آنچه را به عهده داشتى انجام دادى، دو ركعت نماز بخوان، سپس كنار قبر پيامبر(ص) بايست و بگو: «السَّلامُ عَلَيْكَ يا نَبِىَّ الله» از جانب پدر، مادر، همسر، فرزند و همه اطرافيان و اهل سرزمينم. آن گاه وقتى برگشتى، اگر به آن شخص بگويى سلام تو را به پيامبر(ص) عرضه داشتم، دروغ نگفته اى.

ص: 196

ص: 197

و عمويم حمزه را زيارت نكند، به من جفا كرده است». (1) همچنين نماز خواندن در بسيارى از مساجد مورد بازديد، ثواب بسيارى دارد. ازاين رو تأكيد مى كنيم كه در زيارت دوره شركت كنيد و از آن بهره كامل ببريد.

ص: 198

تذكرى داريد آن را به صورت خصوصى و دوستانه مطرح كنيد و از پيش داورى بپرهيزيد.

ص: 199

ص: 200

ص: 201

ص: 202

مى كنيم كه اين سفر را آخرين سفر ما قرار ندهد و بار ديگر اين توفيق را نصيب ما گرداند. بنابراين در زيارت و طواف وداع شركت كنيد و قدر لحظه هاى پايانى سفر را بدانيد.

ص: 203

57. هنگام ترك حرم، بازار، سرويس هاى بهداشتى، وسايل نقليه و سالن غذاخورى، وسايل و لوازم شخصى خود را جا نگذاريد.

58. موقع تردد و عبور از عرض خيابان مواظب خود باشيد، اگر رانندگان احتياط نمى كنند، شما مراقب باشيد و به صورت جمعى از عرض خيابان عبور كنيد.

59. از انداختن لباس روى آباژور خوددارى فرماييد.

ص: 204

68. موقع اذان و نماز با هم صحبت نكنيد.

69. زن و مرد در صف جماعت كنار هم ننشينند.

70. در هنگام برگزارى نماز جماعت از خواندن نماز به صورت انفرادى اجتناب نماييد.

71. ذكر ركوع و سجده را آهسته بگوييد و با صداى بلند صلوات نفرستيد.

72. كفش خود را در كيسه اى مخصوص قرار دهيد و در جاى مطمئن بگذاريد و شماره جا كفشى را به خاطر بسپاريد.

73. با پاى كثيف و جوراب بدبو داخل حرم نشويد.

74. بردن وسايل حجيم به داخل حرم ممنوع است. بنابراين، وقت خريد خود را به گونه اى تنظيم كنيد كه با وقت نماز هم زمان نشود.

75. هرگز در حرم سيگار نكشيد.

76. از كارهايى كه موجب تفرقه مى شود، بپرهيزيد و با مأموران و مسؤلان حرم مشاجره نكنيد.

77. از خواندن قنوت در نمازهاى جماعت با اهل سنت اجتناب كنيد.

ص: 205

80. هنگام خروج از هتل، كولرها را روشن و هنگام ورود خاموش نماييد تا در مقابل باد مستقيم كولر قرار نگيريد.

81. از ظروف، ليوان و وسايل تميز و بهداشتى استفاده كنيد.

82. از سوپ و مايعات گرم بيشتر استفاده كنيد.

83. در صورت بروز بيمارى، استراحت كامل نماييد تا زودتر بهبودى يافته و از بقيه زمان سفر استفاده نماييد.

84. در صورت لزوم از ماسك استفاده كنيد.

ص: 206

هيجان زدگى خوددارى كنيد.

91. تنهايى از سوار شدن به تاكسى و خودروهاى متفرقه براى رفتن به حرم، بازار و ساير اماكن جداً خوددارى نماييد.

92. در صورت بروز هرگونه حادثه اى از قبيل توهين و تعرض، درگيرى، سرقت، تصادف و غيره در كم ترين زمان مراتب را از طريق مدير كاروان به مدير ثابت هتل و ستاد مدينه يا مكه اطلاع دهيد.

93. مواظب پول هاى خود باشيد تا سرقت نشوند.

94. بدون حضور مدير يا معاون كاروان يا يكى از مردان و عوامل ايرانى هتل، از خدمه بومى نخواهيد كه اتاق شما را نظافت كنند.

ص: 207

باشيم و به حقوق ديگران احترام بگذاريم.

99. با حضور به موقع در سالن غذاخورى و هنگام نشستن روى صندلى جهت صرف غذا به راهنمايى هاى مسؤلين غذاخورى توجه فرماييد.

ص: 208

مسلمان ايرانى نيست.

108. از چانه زدن بى مورد و قسم خوردن پرهيز كنيد.

109. فروشنده يا راننده تاكسى ممكن است فارسى بدانند، پس حرف هايى نزنيد كه شنيدن آن براى ديگران مناسب نيست.

110. كالاهاى هم قيمت با كشورمان و يا كالاهاى چينى و معيوب را خريدارى نكنيد.

ص: 209

ص: 210

تاريخ المدينة المنورة، عمر بن شبه النميرى، تحقيق فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفكر، بى تا.

9. تاريخ فقه و فقهاء، ابوالقاسم گرجى، تهران، انتشارات سمت، 1381 ه. ش.

10. تاريخ مدينة دمشق، على بن حسن بن عساكر، تحقيق على شيرى، بيروت، دار الفكر، 1415 ه. ق.

11. تحرير الاحكام، حسين بن يوسف حلّى، مشهد، مؤسسة آل البيت:، بى تا.

12. تفسير الثعالبى، عبدالرحمن بن محمد بن مخلوف ابى زيد الثعالبى المالكى، تحقيق عبدالفتاح ابوسنة و ...، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1418 ه. ق.

13. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى و ديگران، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1353 ه. ش.

14. تهذيب الاحكام، محمد بن الحسن طوسى، قم، دار الكتب الاسلامية، 1365 ه. ش.

15. جامع البيان عن تأويل آى القرآن، ابى جعفر محمد بن جرير طبرى، بيروت، دار الفكر، 1415 ه. ق.

16. الجامع الصغير، جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر سيوطى، بيروت، دار الفكر، 1401 ه. ق.

17. الجامع لاحكام القرآن، ابى عبدالله محمد بن احمد الانصارى قرطبى، بيروت، مؤسسة التاريخ العربى، 1405 ه. ق.

18.

ص: 211

الجهاد، عبدالله بن مبارك، تحقيق دكتر نزيد حماد، جدة، دارالمطبوعات الحديث، بى تا.

19. جواهر الفقه، قاضى ابن براج، تحقيق ابراهيم بهادرى، قم، جامعه المدرسين، 1411 ه. ق.

20. الحدائق الناظره، يوسف بحرانى، تحقيق محمد تقى ايروانى، قم، جامعه المدرسين، بى تا.

21. خصائص الوحى المبين، شمس الدين يحيى بن الحسن الاسدى الربعى الحلى بن البطريق، تحقيق شيخ مالك المحمودى، قم، دار القرآن الكريم، 1417 ه. ق.

22. الخصال، محمد بن على بن بابويه صدوق، تحقيق على اكبر غفارى، قم، جامعه مدرسين، بى تا.

23. الخلاف، ابى جعفر محمد بن الحسن طوسى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1417 ه. ق.

24. الدر المنثور، جلال الدين سيوطى، چاپ اول، جدة، دار المعرفه، 1365 ه. ق.

25. ره توشه حج، جمعى از نويسندگان، چاپ دوم، تهران، نشر مشعر، 1382 ه. ش.

26. السجود على الارض، چاپ چهارم، بى جا، مركز الجواد، 1414 ه. ق.

27. سنن ابن ماجة، محمد بن يزيد القزوينى، تحقيق محمد فؤاد عبدالباقى، بيروت، دار الفكر.

28.

ص: 212

سنن ابى داود، سليمان بن الأشعث سجستانى، تحقيق محمد اللحام، بيروت، دار الفكر، 1410 ه. ق.

29. سنن الترمذى، محمد بن عيسى ترمذى، تحقيق عبدالوهاب عبداللطيف، بيروت، دار الفكر، 1403 ه. ق.

30. السنن الكبرى، احمد بن الحسين بن على بيهقى، بيروت، دار الفكر، بى تا.

31. سنن النسائى، احمد بن شعيب نسائى، بيروت، دار الفكر، 1348 ه. ق.

32. شرايع الاسلام، جعفر بن الحسن حلى، تحقيق صادق شيرازى، تهران، انتشارات استقلال، 1409 ه. ق.

33. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، دار احياء التراث العربى، بى تا.

34. الصحاح تاج اللغة و صحاح العربية، اسماعيل بن حماد جوهرى، بيروت، دار الملايين، 1407 ه. ق.

35. صحيح البخارى، محمد بن اسماعيل بخارى بيروت، دار الفكر، افست از طبعة دار الطباعة العامرة باستانبول، 1401 ه. ق.

36. صحيح مسلم، مسلم بن الحجاج النيسابورى، بيروت، دار الفكر(مجلدات، 8).

37. الصحيفة العلوية، عبدالله بن صالح السماهيجى، بيروت، دار التعارف، بى تا.

38. صلاة المؤمن، سعيد بن على قحطانى، رياض، مؤسسة الجريسى للتوزيع و الاعلان، 1423 ه. ق.

39.

ص: 213

الصواعق المحرقة، احمد بن حجر الهيتمى المالكى.

40. الطبقات الكبرى، محمد بن سعد، بيروت، دار صادر، بى تا.

41. العروة الوثقى، كاظم يزدى، چاپ دوم، بيروت، مؤسسة الاعلمى، 1409 ه. ق.

42. علل الشرايع، محمد بن على بن بابويه صدوق، نجف، المكتبة الحيدرية، 1386 ه. ق.

43. عيون اخبار الرضا، محمد بن على بن بابويه صدوق، تحقيق حسين اعلمى، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1404 ه. ق.

44. الغدير، عبدالحسين امينى، چاپ چهارم، بيروت، دار الكتاب العربى، 1397 ه. ق.

45. فتح البارى شرح صحيح البخارى، احمد بن على بن حجر عسقلانى، چاپ دوم، بيروت، دار المعرفة للطباعة و النشر، بى تا.

46. فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، معاونت امور روحانيون، قم، دار الحديث، 1385 ه. ش.

47. الفقه على المذاهب الأربعة.

48. كتاب الدعاء، سليمان بن احمد طبرانى، تحقيق مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1413 ه. ق.

49. كتاب الطهارة، مرتضى انصارى، تحقيق لجنة التحقيق، قم: مؤسسة الهادى، 1418 ه. ق.

50. كشف الغطاء، جعفر الغطاء، چاپ سنگى، اصفهان، مهدوى، بى تا.

51.

ص: 214

كنز العمال، علاء الدين على المتقى الهندى، تحقيق بكرى حيانى و صنوة السقا، بيروت، مؤسسة الرسالة، بى تا.

52. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، نور الدين هيثمى، بيروت، دار الكتب العلمية، 1408 ه. ق.

53. المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقى، تحقيق سيد جلال الدين حسينى، قم، دار الكتب الاسلاميه، بى تا.

54. المدونة الكبرى، مالك بن انس، مصر، السعادة، بى تا.

55. مستدرك الحاكم، محمد بن محمد الحاكم نيسابورى، تحقيق دكتر يوسف مرعشلى، بيروت، دار المعرفة، 1406 ه. ق.

56. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، حسين نورى، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1408 ه. ق.

57. مستدرك الوسائل، على نمازى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1419 ه. ق.

58. مسند احمد، احمد بن حنبل، بيروت، دار صادر، بى تا.

59. المسند، محمد بن ادريس شافعى، بيروت، دار الكتب العلمية، بى تا.

60. مصباح الشريعة، الامام جعفر الصادق، بيروت، مؤسسة الأعلمى، 1400 ه. ق.

61. المصنف، عبدالله بن محمد بن ابى شيبة الكوفى، تحقيق سعيد محمد اللحام، بيروت، دار الفكر، 1409 ه. ق.

62. معجم البلدان، ياقوت الحموى، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا.

63. المعجم الكبير، سليمان بن احمد بن ايوب اللخمى الطبرانى، چاپ دوم، قاهره، مكتبة ابن تيمية، بى تا.

64.

ص: 215

مغنى اللبيب، جمال الدين بن هشام الانصارى، تحقيق محمد محيى الدين عبدالحميد، قم، مكتبة آيت الله العظمى المرعشى، 1405 ه. ق.

65. مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، قم، جاويدان، 1373 ه. ش.

66. مكارم الاخلاق، حسن بن الفضل طبرسى، چاپ ششم، قم، منشورات الرضى، 1392 ه. ق.

67. من حياة الخليفة عمر بن الخطاب، عبدالرحمن احمد البكرى، بيروت، الارشاد، بى تا.

68. من لا يحضره الفقيه، محمد بن على بن بابويه صدوق، تحقيق على اكبر غفارى، قم، جامعة المدرسين، 1404 ه. ق.

69. مناقب آل ابى طالب، محمد بن على بن شهر آشوب، نجف، مطبعة الحدرية، 1376 ه. ق.

70. ميزان الحكمه، محمد محمدى رى شهرى، قم، دار الحديث، بى تا.

71. نظم درر السمطين، جمال الدين محمد بن يوسف الزرندى الحنفى، نسخه خطى مكتبة الامام امير المؤمنين، 1377 ه. ق.

72. النهاية فى غريب الحديث، المبارك بن محمد بن اثير، قم، مؤسسة اسماعيليان، 1364 ه. ش.

73. وسائل الشيعه، محمد بن حسن الحر العاملى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1414 ه. ق.