ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ابوالفضل العباس عليه السلام، مجسمه ايثار و وفاست. اميد است كه اين نوشته مورد قبول آستان رفيع آن حضرت كه قبله گاه حاجات محتاجان است، قرار گيرد.

در پايان، مركز تحقيقات لازم مى داند كه از تلاش هاى پژوهشگران محترم و همه كسانى كه در به ثمر رساندن اين اثر تلاش كردند، سپاسگزارى نمايد.

گروه تاريخ و سيره

مركز تحقيقات حج

ص: 13

ص: 14

در نوشتار حاضر، سعى شده است با بررسى زوايايى از زندگانى حضرت عباس عليه السلام، پور بى هماورد حيدر عليه السلام، چهره روشن ترى از آن حضرت به تصوير كشيده شود.

ص: 15

ص: 16

راستش اذان و در گوش چپ او اقامه گفت.

ميلاد او، چهارم شعبان سال بيست و ششم ه. ق (1)، هنگام ظهر بود.

ص: 17

در منابع تاريخى، براى حضرت عباس كنيه هاى متعددى برشمرده اند كه به برخى از مشهورترين آنها اشاره مى كنيم:

ص: 18

از كنيه هاى ديگر آن حضرت، مى توان به ابوالقاسم (1)، ابن البدرية (2) و ابوالفَرجَة (3) اشاره كرد.

ص: 19

جايگاه بلندى نزد برادرش امام حسين عليه السلام داشت.

نوشته اند:

همان گونه كه پدرش امير مؤمنان عليه السلام جايگاه بلندى نزد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله داشت و باب او بود و هر گاه مشكلى روى مى داد، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ابتدا آن را با على عليه السلام در ميان مى گذاشت، عباس عليه السلام نيز چنين جايگاهى نسبت به امام حسين عليه السلام داشت و امام با پيشامد هر مشكلى از او مى خواست كه آن مشكل را برطرف نمايد. (1) اين مسئله سبب شد تا ايشان را باب الحوائج؛ «برآورنده نيازها» بخوانند. (2) البته به نظر مى رسد اين لقب بعدها در نتيجه توسل ها و كرامت هاى آن حضرت به ايشان داده شده است.

ص: 20

به همراه برخى ديگر از بنى هاشم، به فرات حمله مى برد و آب مى آورد. (1)

ص: 21

ص: 22

در كلام امامان معصوم عليهم السلام لقب هاى ديگرى نيز براى حضرت عباس آمده است كه از جايگاه والا و مقام ارجمند حضرت عباس عليه السلام حكايت مى كند.

ص: 23

امام مى دانست و فرزندان زهرا عليها السلام را بر فرزندان خويش مقدم مى داشت. وى پس از بازگشت كاروان آزادگان و سرافرازان حسينى به مدينه، به استقبال كاروانيان شتافت و پيش از هر چيز، از حسين عليه السلام سراغ گرفت و حتى از چهار فرزند دلاور و رشيد خود، سخنى نگفت. از اين رو، بيرق سوگ در عزاى فرزندان فاطمه عليها السلام برافراشت و بر آنان گريست و گفت: «همه فرزندانم و آن چه در زير اين آسمان كبود است، فداى حسين عليه السلام باد». (1)

ص: 24

امام ديگر را درك كرد و از فيض حضور در مكتب آنان نيز برخوردار شد.

ص: 25

درك كرد، مدت 24 سال در خدمت برادرش امام مجتبى عليه السلام بود و در تمام مدت 34 سال عمر خويش، از دامان تربيت برادرش، اباعبداللَّه الحسين عليه السلام، فيض برد. (1)

ص: 26

ص: 27

ص: 28

سواركارى را به او مى آموخت و گاه خود با او به ورزش مى پرداخت. (1)

ص: 29

اليَومَ نَامَتْ اعْيُنٌ بِكَ لَمْ تَنَمْ وَ تَسَهَّدَتْ أُخْرى فَعَزَّ مَنَامُهَا (1)

چشم هايى كه ديشب از ترس تو نخوابيده بودند، امشب به خواب خواهند رفت.

ص: 30

ص: 31

ص: 32

بفرستى؟]» او هفت فرزند داشت. به يكى از فرزندان خود دستور داد تا به جنگ حضرت برود. پس از لحظاتى نبرد، عباس عليه السلام او را به خون غلتاند. گرد و غبار جنگ كه فرو نشست، ابو شعثاء با نهايت تعجب ديد كه فرزندش در خاك و خون مى غلتد. فرزند ديگر خود را روانه كرد، اما نتيجه تغييرى نكرد تا جايى كه همگى فرزندان خود را به نوبت به جنگ با او فرستاد، اما آن جوان دلير، همگى آنان را به هلاكت رساند.

ابو شعثاء كه آبروى خود و پيشينه جنگاورى خانواده اش را بر باد رفته مى ديد، به جنگ با او شتافت؛ اما حضرت او را نيز به هلاكت رساند. ديگر كسى جرأت مبارزه با او به خود نمى داد و تعجب و شگفتى اصحاب امير مؤمنان عليه السلام نيز برانگيخته شده بود. هنگامى كه حضرت عباس عليه السلام به لشكرگاه خود بازگشت، حضرت على عليه السلام نقاب از چهره اش برداشت و غبار از چهره اش سترد ... (1) حضرت عباس عليه السلام پش از شهادت امام على عليه السلام، پيوسته مطيع امام حسن و امام حسين عليهما السلام بود، چنان كه در زيارت نامه اى كه براى آن حضرت از امام صادق عليه السلام نقل شده، آمده است: «سلام بر تو اى بنده نيكوكار و

ص: 33

فرمانبردار خدا و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و مطيع امير مؤمنان و حسن و حسين عليهم السلام». (1)

ص: 34

صورت گرفت، ولى بنا به وصيت امام، نبايد خونى ريخته مى شد. از اين رو، امام حسين عليه السلام با بردبارى فتنه را خوابانيد و فرمود:

به خدا سوگند اگر سفارش برادرم بر ريخته نشدن خون نبود، مى ديديد كه چگونه شما را با شمشيرهاى خدا آشنا مى ساختم. شما پيمان خود را با ما شكستيد و هر چه را كه شرط كرده بوديم، از ميان برديد. (1) آن گاه راه قبرستان بقيع را در پيش گرفت. در اين هنگام، مروان با آگاه شدن از وصيت امام و ايمنى از شمشيرهاى بنى هاشم، دست به حركتى زشت آلود زد.

او جلوى بنى هاشم را گرفت و به دستور او، بدن مطهر امام هدف تيرهاى كينه قرار گرفت و هفتاد تير به تابوت امام اصابت كرد. (2) حضرت عباس عليه السلام كه غيرت حيدرى در رگ هايش موج مى زد، با ديدن چنين صحنه اى برآشفت؛ سبوى بردبارى اش شكست و دست به قبضه شمشير برد. امام حسين عليه السلام سفارش امام مجتبى عليه السلام را يادآور شد. (3) عباس عليه السلام بار ديگر شكيبايى پيشه ساخت و چون تيغى

ص: 35

برهنه، در كوره صبر، آبديده تر شد و در انتظار روزى نشست كه بتواند برّندگى اين تيغ را در احياى حق و حق طلبى به ستم پيشگان نشان دهد.

ص: 36

حضرت عباس عليه السلام نيز به همراه سى تن از بنى هاشم، امام را همراهى كردند.

امام داخل دارالاماره مدينه شد و بنى هاشم، بيرون از دارالاماره، منتظر فرمان امام شدند. وليد از امام خواست تا با يزيد بيعت نمايد، اما امام سرباز زد و فرمود: «بيعت به گونه پنهانى چندان درست نيست. بگذار فردا كه همه را براى بيعت حاضر مى كنى، مرا نيز احضار كن [تا بيعت نمايم]». مروان گفت: «امير! عذر او را نپذير، او بيعت نمى كند، گردنش را بزن». امام برآشفت و فرمود:

واى بر تو اى پسر زن آبى چشم! تو دستور مى دهى كه گردن مرا بزنند! به خدا كه دروغ گفتى و بزرگ تر از دهانت سخن راندى! (1) در اين لحظه، مروان شمشير خود را كشيد و به وليد گفت: «به جلادت دستور بده گردن او را بزند، قبل از اين كه بخواهد از اينجا خارج شود. من خون او را به گردن مى گيرم».

امام، بنى هاشم را مطلع كرد و حضرت عباس عليه السلام به همراه افرادش با شمشيرهاى آخته به داخل يورش بردند و امام را به بيرون هدايت نمودند. (2) امام صبح

ص: 37

روز بعد آهنگ هجرت به سوى مكّه نمود و حضرت عباس عليه السلام نيز بدون درنگ و تأمل در نتيجه يا تعلّل در تصميم گيرى، بار سفر بست و با امام همراه گرديد.

ص: 38

ص: 39

ص: 40

عباس عليه السلام را با تمامى افراد خود، برابر مى دانست. امام سخن را آغاز كرد و به او فرمود:

واى بر تو! آيا از خدايى كه به سوى او بازخواهى گشت، نمى ترسى؟ آيا با من سر جنگ دارى؟ با من، فرزند آن كسى كه او را مى شناسى؟! اين گروه را رها كن و با ما باش كه براى تو در پيشگاه خدا شايسته تر است.

عمر سعد پاسخ داد: «مى ترسم خانه ام را خراب كنند».

امام فرمود: «من آن را مى سازم».

گفت: «مى ترسم مزرعه ام را بگيرند».

امام فرمود: «من از دارايى خود در حجاز، بهتر از آن را جايگزينش خواهم كرد».

گفت: «بر خانواده ام مى ترسم».

امام فرمود: «من سلامت آنان را تضمين مى كنم».

عمر سعد سر به زير انداخت و سكوت كرد، اما سكوتش هرگز نشانه رضا نبود. امام با ديدن چهره فريب خورده و دنياپرست او فرمود: «چه شده تو را؟ خدا تو را هر چه زودتر در اين آسايش طلبى ات بكشد و تو را روز رستاخيز، نيامرزد! به خدا قسم كه جز اندكى از گندم رى نخواهى خورد». ابن سعد بى شرمانه پاسخ داد: «جوى آن مرا بس است». (1)

ص: 41

ص: 42

آب را به اردوگاه برساند. (1) از آن پس، حضرت عباس عليه السلام به لقب سقّا مشهور شد. (2)

ص: 43

لشكر دشمن رفت و از آنها پرسيد، چه مى خواهند؟

پاسخ دادند: «از امير(عبيداللَّه بن زياد) دستور رسيده كه به شما پيشنهاد كنيم به حكم او گردن نهيد و تسليم شويد و در غير اين صورت، با شما بجنگيم». حضرت عباس عليه السلام فرمود: «پس درنگ كنيد تا سخن شما را به عرض اباعبداللَّه عليه السلام برسانم». سپس بازگشت و پيغام آنان را به امام رساند. امام به او فرمود:

به سوى آنها باز گرد و اگر توانستى [حمله] آنان را تا فردا به تأخير بينداز و امشب آنان را از ما بازدار تا شبى را براى پروردگارمان به نماز بايستيم و او را بخوانيم و از او طلب آمرزش نماييم كه او مى داند من به نماز عشق مى ورزم و خواندن قرآن و دعاى بسيار و طلب بخشايش را دوست مى دارم.

حضرت عباس عليه السلام به سوى لشكرگاه دشمن بازگشت و پيام امام را تسليم آنان نمود. سخنگوى عمر سعد نيز در پاسخ گفت:

ما امشب تا فردا را به شما مهلت مى دهيم. پس اگر تسليم شديد شما را به نزد امير عبيداللَّه بن زياد خواهيم برد، وگرنه دست از شما برنمى داريم.

حضرت عباس عليه السلام نيز با موفقيت از تمديد مهلت آغاز جنگ، به سوى اردوگاه خود بازگشت. (1)

ص: 44

ص: 45

خدا هرگز آن [روز] را به ما نشان ندهد.

او با تمام قدرت بر موضع دفاع و پشتيبانى از امام پافشارى نمود و سخن شيوا و برنده او سبب يكرنگى دل ها و استوارى آنها گرديد و باعث شد كه افراد ديگرى، هم چون مسلم بن عوسجه اسدى، سعيد بن عبداللَّه حنفى، برادران مسلم بن عقيل عليه السلام و زهير بن قين نيز به پا خاسته و سخن او را تأييد نمايند. (1) حضرت زينب عليها السلام نيمه هاى شب عاشورا از خيمه اش بيرون مى آيد. تنهايى و غربت برادرش حسين عليه السلام بر دلش نيشتر مى زد. به خيمه حضرت عباس عليه السلام رفت تا او را براى يارى امام برانگيزد. كنار خيمه او كه رسيد، صداى همهمه اى شنيد. پشت در خيمه ايستاد و درون را نگريست. ديد حضرت عباس عليه السلام در جمع برادران و پسرعموها و برادر زادگانش دو زانو نشسته است و چون شيرى هژبر، براى آنان سخن مى رانَد و آنان را براى يارى امام خويش، بر مى شورانَد. آنان نيز سخن وى را تأييد مى كنند. (2) سرتاسر حديث ماندگار عاشورا، از سخن جوانمردى عباس عليه السلام و پشتيبانى او از امام خويش آكنده

ص: 46

است و تا آخرين لحظه، نَمى از درياى موّاج يارى و پشتيبانى او كاسته نشد.

ص: 47

حضرت عباس عليه السلام به همراه برادرانش به سوى او رفتند و از او پرسيدند: چه مى خواهيد؟ شمر پاسخ داد:

اى خواهر زادگان! شما در امانيد پس خودتان را به خاطر حسين عليه السلام به كشتن ندهيد و از امر اميرالمؤمنين، يزيد، روى بر نتابيد.

حضرت عباس عليه السلام با قاطعيت پاسخ داد:

خدا تو و امانت را لعنت كند! آيا به ما امان مى دهى، درحالى كه پسر رسول خدا صلى الله عليه و آله امان ندارد؟!

شمر با ديدن قاطعيت حضرت عباس عليه السلام و برادرانش خشمگين و سرافكنده به سوى لشكر خود بازگشت. (1)

ص: 48

گماشت و پرچم لشكر را در قلب سپاه، به دست برادر خود، حضرت عباس عليه السلام داد. (1)

ص: 49

خود بر زمين افتاد و در درگيرى با دشمنان به شهادت رسيد، امام حسين عليه السلام خود را به او رسانيد و وقتى كه حالت او را مشاهده نمود، فرياد برآورد:

وا غَوْثاه، بِكَ يا اللَّه، وا قِلَّةَ ناصِراه.

فرياد [از بى كسى] به تو پناه مى برم اى خدا! واى از كمى ياران!

در اين لحظه، محمد و قاسم صداى امام را شنيدند، نزد ايشان رفته و در پاسخ امام فرياد زدند: «لَبَّيْكَ يا مَولانا، نَحنُ بَينَ يَدَيكَ»؛ «در خدمت توايم اى سرور ما».

امام حسين عليه السلام رو به آنان كرد و فرمود: «بِشَهادَةِ ابِيكُمَا الْكِفايَة»؛ «شهادت پدرتان بس است»، اما آنان امتناع ورزيده و گفتند: «نه به خدا اى عمو!» سپس از امام اجازه گرفته و به ميدان نبرد شتافتند و پس از پيكار با دشمن، ابتدا محمد و پس از او قاسم به شهادت رسيد. (1) علامه سيد محسن امين، عبداللَّه بن عباس عليه السلام را نيز در شمار شهيدان كربلا ذكر مى نمايد. (2) اما بنا به گزارش برخى ديگر از تاريخ نگاران، تنها محمد در كربلا به شهادت رسيده است. (3) در اين زمينه نوشته اند:

در كربلا سه تن از فرزندان حضرت عباس عليه السلام با او

ص: 50

حضور داشتند كه در بين آنها، حضرت عباس عليه السلام، محمد را از همه بيشتر دوست مى داشت و او را از خود جدا نمى كرد. او نوجوانى پارسا و خداترس بود و در ميان ابروانش، اثر سجده ديده مى شد. وقتى حضرت عباس عليه السلام برادر بزرگوار خويش امام حسين عليه السلام را بى ياور ديد، فرزند خود محمد را صدا زد و با دست خود، لباس جنگ بر تن او پوشاند و شمشير به كمر او بست. سپس دست او را گرفته و نزد امام خويش رفت و خود از امام اجازه پيكار او را گرفت. محمد دست امام را بوسيد و پس از خداحافظى با زنان خيمه، به ميدان رفته و مبارز طلبيد و پس از ساعتى نبرد، به شهادت رسيد. (1)

ص: 51

ص: 52

امام به او فرمود:

فَاطْلُبْ لِهؤلاءِ الْأطْفالِ قَلِيلًا مِنَ الْماءِ. (1)

پس حال كه مى خواهى بروى كمى آب براى اين كودكان بياور.

ص: 53

ص: 54

رسانيد. لشكر از آن سو به او حمله كرد و او را محاصره نمود. (1) او با صداى رسا ابياتى سرود كه ترجمه آن چنين است:

به خداوند شكست ناپذير و بزرگ و به حجون(كوهى در مكه) و حطيم(مكانى در مسجد الحرام) و زمزم، سوگند ياد مى كنم كه امروز پيكرم را به خونم آغشته مى كنم و در راه حسين عليه السلام كه پيشواى پر افتخار اهل فضل و بخشش است، جهاد مى نمايم. (2) آن گاه به سوى دشمن هجوم برد. حمله او به قدرى برق آسا بود كه سبب پراكنده شدن و فرار دشمن شد. اين حمله بى امان سبب شد تا دشمن از خيال نبرد رو در رو، بيرون آيد. بدين منظور اجازه دادند عباس عليه السلام آب بردارد تا آنان از اين فرصت استفاده كرده، در پشت نخل ها كمين كنند. (3) هنگامى كه حضرت مشك را از دوش خود برداشت و آن را پر نمود، دست زير آب برد تا مشتى از آن بنوشد؛ چرا كه جنگ، او را تشنه تر كرده بود. اما وقتى كه آب را نزديك لب هاى خود آورد، ياد تشنگى امام خويش و فرزندان او كرد و آب را روى آب ريخت و سرود:

اى نفس پس از حسين عليه السلام خوار باشى! و پس از او

ص: 55

هرگز نخواهم كه زنده بمانى! اين حسين عليه السلام است كه دل از زندگانى شسته، اما تو آب سرد و گوارا مى نوشى؟! به خدا قسم كه اين شيوه دين من نيست. (1)

ص: 56

طفيل با شيوه قبلى در پشت نخل ديگرى كمين كرد و با ديدن ضعف حضرت، به او حمله ور شد و با ضربه اى دست چپ او را نيز قطع نمود. حضرت عباس عليه السلام در گرماگرم جنگ، از اصابت تيرها به مشك نيز جلوگيرى مى كرد و سعى داشت به گونه اى حمله كند كه صدمه اى به مشك نرسد. نوشته اند پس از قطع شدن دست راست، او مشك را حمايل شانه چپ كرد و شمشير را به دست چپ گرفت. با قطع شدن دست چپ، حضرت به سرعت مشك را به دندان گرفت. او با اميد رسانيدن آن به خيمه ها، به پيشروى خود ادامه داد و اسب خود را با سرعت بيشترى به سوى خيمه ها هدايت نمود. اما در اثر تيراندازى دشمن، تيرى به مشك او خورد و مشك را از هم دريد. (1) اگر چه او محافظت فراوانى از مشك كرد، اما تيراندازان دشمن، او را زير باران تير خويش گرفته و شايد آگاهى يافتن آنان از انگيزه حفظ مشك و آب رسانى عباس به خيمه ها، سبب تيراندازى بيشتر آنان به سوى مشك او شده بود.

ص: 57

گرزى از آهن به سر او كوفت و او را به شهادت رسانيد. (1) پس از اينكه حضرت عباس عليه السلام به شهادت رسيد، قاتل او، حكيم بن طفيل، زره حضرت و برخى از وسايل او را به يغما برد و تيرى هم به بدن او زد. (2)

ص: 58

ص: 59

ص: 60

پيامبران به شما در مورد [پاسداشت] ما سفارش نكرد؟ آيا ما از دودمان پيامبر صلى الله عليه و آله نيستيم؟ آيا زهرا عليها السلام مادر من نيست؟ آيا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله برترين آفريدگان خدا نيست؟ به خاطر جنايت هايى كه كرديد رسوا خواهيد شد و از رحمت پروردگار دور مى شويد و به زودى به آتش عذاب او در خواهيد آمد.

در اين هنگام امام حسين عليه السلام دست بر كمر گرفت و فرمود:

الآنَ انْكَسَرَ ظَهْرِى وَ قَلَّتْ حِيلَتِى (1) وَ شَمَّتْ بِى عَدُوِّى. (2)

اكنون كمرم شكست و بى چاره شدم و دشمنم نسبت به من، پرده در و مغرور شد.

ص: 61

سر خود ديد، عرض كرد: «برادر مى خواهى چه كنى؟» امام پاسخ داد: «مى خواهم تو را به خيمه ببرم» عباس عرض كرد:

برادرم! به حقّ جدت رسول خدا صلى الله عليه و آله از تو مى خواهم كه مرا [به خيمه] نبرى و در همين مكان رهايم سازى.

امام غمگنانه پرسيد: «چرا برادرم؟» عباس عليه السلام گفت:

زيرا از روى دختر تو سكينه عليها السلام شرمگينم؛ چرا كه من به او وعده آب داده ام، ولى نياوردم. (1) پس از لحظاتى، جان از پيكر او پر كشيد و امام ناله «وا عَبّاساه» سر داد. (2) امام بدن او را واگذاشت و به سوى خيمه ها بازگشت. (3)

ص: 62

در اين هنگام سكينه عليها السلام از پدر پرسيد: «عمويم عباس عليه السلام كجاست؟ او رفته بود براى ما آب بياورد؟» امام با بغضى سنگين در گلو پاسخ فرمود: «عمويت كشته شد!» صداى گريه از نهاد او برخاست. زنان خيمه صداى آنان را شنيدند. حضرت زينب عليها السلام نيز به نوحه سرايى برخاست و گفت: «واى عباسم! واى برادرم! فرياد از بى كسى پس از تو!» امام نيز گريست و فرمود:

إى وَ اللَّهِ وا ضَيْعَتاه وَ انْقِطاعُ ظَهْراهُ بَعْدَكَ اباالفَضْل عليه السلام! يَعُزُّ عَلَىَّ وَ اللَّهِ فِراقُكَ. (1)

آرى به خدا! فرياد از بى كسى و شكستن كمر [من] پس از تو اى ابالفضل! جدايى تو [چقدر] بر من گران خواهد بود.

ص: 63

بگو!» بشير شرح شهادت فرزندان او را بازگفت. او در خلال سخن بشير گفت: «فرزندان من و آنچه زير اين آسمان است، فداى اباعبداللَّه عليه السلام باد!» وقتى بشير چگونگى شهادت امام حسين عليه السلام را گفت، امّ البنين عليها السلام ناله اى زد و گفت: «اى بشير! بند دلم را پاره كردى». (1) امّ البنين در مدينه مجلس سوگوارى برپا ساخت و هر روز زنان مدينه را جمع مى كرد و در سوگ امام حسين عليه السلام مى گريست. (2) او هر روز به قبرستان بقيع مى آمد و نوحه سرايى مى كرد و مى گريست. (3) اهل مدينه نيز با ديدن گريه او مى گريستند، به طورى كه نگاشته اند: حتى مروان بن حكم كه از دشمنان امام و از مخالفان سرسخت اهل بيت عليهم السلام بود از گريه امّ البنين عليها السلام و نوحه گرى او متأثر مى شد. (4) او در قبرستان بقيع نوحه گرانه مى سرود:

ص: 64

لا تَدعُوَنِّى وَيْكِ امُّ الْبَنِينِ تُذَكِّرِينِى بِلُيُوثِ الْعَرِينِ

كانَتْ بَنُونٌ لِى ادْعى بِهِم وَ الْيَوْمَ اصْبَحْتُ وَلا مِنْ بَنِينِ

ارْبَعَةٌ مِثْلُ نُسوُرِ الرَّبى قَدْ وَصَلُوا الْمَوْتَ بِقَطْعِ الْوَتِينِ

تَنازَعَ الْخُرْصانُ أَشْلاءَهُم فَكُلُّهُم أمْسى صَرِيعاً طَعِين

يا لَيْتَ شِعْرِى أَكَما أَخْبَرُوابِانَّ عَبّاساً قُطِعَ الْيَمِين (1)

اى زنان مدينه! ديگر مرا امّ البنين عليها السلام مخوانيد كه مرا به ياد شيران شكارى [خويش] مى اندازيد.

[روزگارى] مرا پسرانى بود كه به سبب آن، مرا امّ البنين عليها السلام مى گفتند، ولى امروز بى پسر شده ام. چهار پسر، مانند باز شكارى داشتم كه مرگ با قطع شاه رگشان، آنان را دريافت و دشمنان، پيكرهاى آنان را به خاك و خون كشيدند. اى كاش مى دانستم آن گونه كه به من خبر داده اند، آيا دست هاى عباس عليه السلام را جدا كرده اند؟

ذوق سرشار و طبع لطيف او در سوز دل و اشك چشمش تنيده مى شد و تار سوز و پود شعر به هم بافته

ص: 65

شده، سوگوارى او را در پرده نگار مى آورد. او ابياتى مى سرود كه ترجمه آن چنين است:

اى كسى كه عباس عليه السلام مرا ديده اى كه با دشمن مى جنگد و پشت سر او، ديگر فرزندان حيدر عليه السلام، همگى مانند شيران شجاع هستند. به من خبر داده اند كه عمود آهنين بر فرق او زده اند. واى بر من از [سوگ] فرزندم! اگر شمشير تو [اى عباس عليه السلام] در دستانت بود(دست در بدن داشتى) احدى به تو نزديك نمى شد. (1)

ص: 66

ص: 67

ص: 68

سرشاخه اصلى نوادگان حضرت عباس عليه السلام برشمرد. بر اين اساس، به معرفى و بررسى زندگانى نوادگان حضرت عباس عليه السلام از نسل حسن بن عبيداللَّه بن عباس عليه السلام مى پردازيم.

ص: 69

او به اندازه اى شيوا شعر مى سرود كه او را برترين شاعر از فرزندان امام على عليه السلام مى دانستند. (1) او ده فرزند داشت كه از جمله آنان، عبداللَّه بن العباس است. مأمون پس از درگذشت او، گفت: «بعد از تو اى فرزند عباس، همه مردم مساوى شدند(تو با ديگران تفاوت داشتى)».

مأمون جنازه او را پياده تشييع نمود و شيخ بن شيخ خواندش. (2)

ص: 70

حرمين شريفين را عهده دار گرديد؛ او از نزديكان امام حسن عسكرى عليه السلام هم بود. (1)

ص: 71

بودند و هر يك داراى فرزندانى بزرگوار، چون خود، بودند. از جمله آنان، فضل بن محمد است كه مردى سخن دان و شاعر بود كه بازماندگان او در قم و طبرستان پراكنده هستند. او اشعار زيادى در مدح دلاورى جد خود حضرت عباس عليه السلام در كربلا سروده است. (1)

ص: 72

ديگر از امامان، روايت كرده است. او در سال 286 ه. ق درگذشته است. از جمله بستگان حمزة بن الحسن، مى توان به برادر زاده اش كه هم نام اوست، اشاره كرد. هم اكنون مقبره او در شهر حله است و داراى گنبد و بارگاه با شكوهى مى باشد.

نوشته اند: مادر امام زمان عليه السلام، مدتى در خانه او مهمان بوده است. او را نيز از راويان احاديث آل محمد صلى الله عليه و آله و فردى درستكار و محترم و مورد اطمينان، ذكر كرده اند. (1) از فرزندان او، قاسم بن حمزة است كه از دانشمندان و فقيهان زمان خود بود. او مردى بسيار زيباروى و ثروتمندى بخشنده در يمن بود كه ثروت او، به صد هزار دينار مى رسيد. (2)

ص: 73

بنام و برخاسته از خاندان وحى و درختى تناور در بوستان دانشمندان شيعى است. وى از راويان احاديث اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام بوده و دانشمندان بسيارى شاگرد او بودند (1) و وى را فردى مورد اعتماد و بلند مرتبه در نقل روايات امامان معصوم عليهم السلام دانسته اند. (2) از او كتاب هاى زيادى بر جاى مانده است كه عبارت است از: كتاب التوحيد، الزيارات و المناسك، ردّ محمد بن جعفر اسدى و ... او در دستْ نوشته هاى خود، احاديث بسيارى را از امام صادق عليه السلام نقل كرده است. (3) او در قرن چهارم ه. ق مى زيسته است و مرقد شريف او، در جنوب شهر حله، بين رود دجله و فرات و در دهكده اى به نام قريه حمزة قرار دارد. پيش تر در مورد محل دفن او اختلاف بوده و مردم مى پنداشتند مرقد او متعلق به حمزة بن موساى كاظم عليه السلام است (4) و با اين پندار، او را زيارت مى كردند، اما داستان جالبى سبب برطرف شدن اين پندار شد.

مى گويند: عالمى ربانى و فقيهى بزرگ به نام سيد مهدى قزوينى، جهت تبليغ معارف دينى به حله رفت. او گهگاه از كنار مرقد ابويعلى حمزة بن قاسم مى گذشت،

ص: 74

اما به زيارت مرقد او نمى رفت. اين موضوع، موجب كم رغبتى مردم آن منطقه نسبت به زيارت آن مرقد شريف گرديد. روزى از او خواستند به زيارت مرقد برود، او در پاسخ گفت به زيارت كسى كه نمى شناسد، نمى رود.

روز بعد او به دهكده مذكور رفت و در اواخر شب براى خواندن نماز شب، برخاست. نزديكى هاى طلوع آفتاب، سيدى از اهل همان روستا كه مورد اعتماد آن عالم ربانى بود، نزد وى رفت و دليل زيارت نكردن او را پرسيد، ولى همان پاسخ پيشين را شنيد.

آن سيد علوى گفت:

چه بسيار امور مشهورى هستند كه اصلى ندارند، اين مرقد متعلق به حمزة بن موساى كاظم عليه السلام نيست كه به اشتباه اين گونه مى پندارند، بلكه اين مرقد متعلق به ابويعلى حمزة بن قاسم، از نوادگان حضرت عباس عليه السلام است كه از علما اجازه حديث داشته و دانشمندان رجال، او را بر وثاقت و پارسايى ستوده اند.

سيد مهدى قزوينى گمان كرد كه او اين سخن را از علما شنيده و هرگز نمى پنداشت كه او از كتاب هاى رجالى و روايى چيزى بداند. از اين رو، به آن سيد علوى چندان توجهى نكرد.

سيد علوى خارج شد و سيد مهدى قزوينى در

ص: 75

سجاده خود به تعقيبات نماز مشغول گرديد تا آفتاب دميد. سپس به كتاب هاى رجالى كه در دسترس داشت، مراجعه كرد و ديد گفته آن سيد علوى درست است. فردا در بين جمعيت، همان سيد علوى را يافت. نزد او رفت و پرسيد: مطلبى را كه ديشب پيش از سحر به او گفته از كجا به دست آورده است. سيد علوى انكار كرد كه سحر پيش او بوده و سوگند خورد كه شب گذشته اصلًا در روستا نبوده و بيرون از روستا به سر مى برده است و حتى ادعا كرد: اصلًا سيد مهدى قزوينى را نمى شناسد.

سيد مهدى بى درنگ سوار مركب خود شد و عازم زيارت مرقد ابويعلى گرديد و به مردم گفت:

اكنون بر من واجب شد كه به زيارت او بشتابم؛ زيرا شك ندارم آن سيد علوى كه ديشب ديدم، امام زمان عليه السلام بوده است.

از آن پس مرقد او رونق بيشترى گرفت و مردم توجه بيشترى به زيارت او نشان دادند. سيد مهدى قزوينى بعدها در كتاب فُلك النجاة خود تصريح كرد كه مرقد مذكور، متعلق به ابويعلى حمزة بن قاسم، از نوادگان حضرت عباس عليه السلام است. (1)

ص: 76

ص: 77

ص: 78

هيچ گونه چشم داشتى تلاش مى كند. اين چهره، هنگامى سرمشق جانبازى است كه در روزگار تنهايى، پاى بندى او به ارزش ها و اعتقادات، مانع از زمين گذاشتن سلاحش مى شود. حضرت عباس عليه السلام در چنين روزگارى مى كوشد برخلاف بى وفايى ديگران و كوشش دشمن براى از هم گسيختن صفوف مبارزان، به وسيله تهديد و تبليغات سوء، بر مرام خود پافشارى كند و پرچم وفادارى را بر زمين نگذارد.

سرباز فداكار، اگر چه مرگ را پيش چشمان خود مى بيند، نمى ترسد و هم چنان با روحيه عالى به مبارزه خويش ادامه مى دهد. خون چنين سربازى، بزرگ ترين تضمين براى بقاى ارزش هاى اوست؛ زيرا سبب بيدارگرى چشم هاى خواب آلوده و فطرت هاى غبار گرفته مى شود.

حركت و حضور حضرت عباس عليه السلام در نهضت حسينى و شهادت او در راه رسيدن به اهداف عالى خود، گوياى بزرگىِ حماسه و عرفان اوست.

او كه در آغاز حركت، بى وفايى ياران را ديد، اما از حركت و پويايى باز نايستاد؛ زيرا از كودكى براى جانبازى در راه حق، آموزش ديده بود. هم او بود كه باران تير و سيل شمشيرها در آخرين لحظات، سبب ايستايى او نگرديد و از مبارزه، آن هم با دستانى كه

ص: 79

جدا شده بود، باز ننشست و هم چنان مشك را به سينه فشرد.

هم او بود كه رمز بقاى خود و آيين خود را در فناى خويش جست وجو مى كرد و به آن نيز دست يافت.

كورت فريشلر در ترسيم جانبازى حضرت عباس عليه السلام مى نويسد:

بعد از اينكه دست راست حضرت عباس عليه السلام قطع شد، شمشير را به دست چپ خود گرفت و به جنگيدن ادامه داد. اين موضوع نشان مى دهد كه عباس بن على عليه السلام قادر به شمشير زدن با دست چپ نيز بوده است.

سلحشوران قديم تلاش مى كردند شمشير زدن با هر دو دست را فرا گيرند تا اگر در ميدان جنگ دست راستشان از كار افتاد، بتوانند با دست چپ بجنگند.

در اروپا نيز استادان شمشيربازى، دست راست كارآموز را به كمرش بسته و به او تعليم مى داده اند. او توانسته با قطع شدن دست راست، بى درنگ شمشير را از دست راست بگيرد تا شمشير به زمين نيفتد. اما مسئله حمل مشك آب، دشوارى جنگ او را دو چندان مى نمايد؛ زيرا او يك مشك سنگين آب بر دوش داشته و با دست چپ نيز مى جنگيده است و مشك علاوه بر سنگينى، حجيم هم بوده و جلوى دست چپ او را براى شمشير زدن مى گرفته است،

ص: 80

گذشته اينكه او تلاش مى نموده تا مشك را هم سالم به خيمه ها برساند. (1) او حماسه و جانبازى حضرت را با فرهنگ اساطيرى خود سنجيده و مى افزايد:

تصور اين مسئله واقعاً دشوار است. مورخان اين موضوع(قطع شدن دستان و دست نكشيدن از نبرد و اميد به رساندن آب) را بسيار ساده نوشته و توضيحى در ارتباط با آن نداده اند، اما جنگ او بين صدها نفر كه قصد جانش را كرده بودند، آن هم با يك دست و مشكى پر از آب و بعد قطع شدن دست چپ و ... بيشتر شبيه يك فاجعه انسانى است تا جنگ و جانبازى او.

نظير آن را نه در ايلياد (2) مى توان يافت و نه در تراژدى هاى شكسپير. (3) مقام معظم رهبرى در تبيين حركت ايثارگرانه و جانبازانه شهيدان كربلا و رمز بقاى آنان در تاريخ مى فرمايد:

فرق است بين آن سرباز فداكار و انسان پرشورى كه وقتى به ميدان مى رود، مردم براى او شعار مى دهند و

ص: 81

از او تمجيد مى كنند و مى داند كه در ميدان نبرد، انسان هاى پر شورى مثل خود او، اطرافش را گرفته اند و اگر مجروح يا شهيد بشود، مردم با چگونه شورى با او برخورد خواهند كرد. با انسانى كه در آن چنان غربت و ظلمتى قرار دارد و تنها و بدون ياور و هيچ گونه اميد كمكى از طرف مردم، على رغم تبليغات وسيع دشمن، مى ايستد و مبارزه مى كند و تن به قضاى الهى مى سپارد و آماده كشته شدن در راه خدا مى شود.

عظمت شهداى كربلا در اين است. (1)

ص: 82

اين همان پيمانى بود كه حضرت عباس عليه السلام در شب عاشورا تجديد كرد و اعلان كرد كه هرگز از امام خود جدا نمى شود و تا پاى جان، به حسين عليه السلام وفادار خواهد ماند.

او تا اندازه اى به پيشواى خود وفادار و هم پيمان باقى ماند كه شگفتى دشمن را برانگيخت. او قهرمانانه در راه وفادارى به آيين خود، برادران و فرزندان خويش را به ميدان جنگ فرستاد و براى اين كه پاى بندى خويش را به اين پيمان بيشتر به اثبات رساند، با شهادت آنان، خم به ابرو نياورد و خود نيز جان بر سر اين پيمان نهاد.

او آن قدر در اين راه از خود رشادت نشان داد كه دشمن، آن هنگام كه پرچم به غارت رفته او را ميان غنائم ديدند، لب به تحسين گشودند و از وفادارى اش سخن راندند. هم او كه وقتى دستانش از بدن جدا شد، پرچم را رها نكرد و بازوان بريده اش آن را در فراز نگه داشته بود تا اينكه با ضربه عمود آهنين، به همراه پرچم به زمين افتاد. (1) ابو حنيفه دينورى از تاريخ نويسان اهل سنت، درباره وفادارى او مى نويسد:

وَ بَقِىَ الْعَبّاسُ بْنُ عَلىٍّ عليه السلام قائِماً لِإِمامِ الْحُسَينِ عليه السلام يُقاتِلُ دُونَهُ وَ يَمِيلُ مَعَهُ حَيْثُ مالَ حَتَّى قُتِلَ رَحْمَةُ

ص: 83

اللَّهِ عَلَيْهِ. (1)

و عباس بن على عليه السلام هم چنان پيش روى امام حسين عليه السلام باقى ماند، نزد او مى جنگيد و به هر سو كه امام مى رفت او نيز مى رفت تا اينكه كشته شد؛ درود خدا بر او باد.

ص: 84

باطل پيوستند.

مسلمان بايد راه سياسى و فكرى خود را در جامعه نسبت به اين دو جريان مشخص كند و بى طرف نماند.

مسلمان بايد پيرو راه ولايت و ستيز با دشمنان باشد و اين پيروى او، پيوندى باطنى باشد و از حد شعار و گفتار فراتر رود. امام رضا عليه السلام فرموده است: «كمال دين، ولايت ما و دورى جستن از دشمنان ماست». (1) ولايت پذيرى در اصل، به معناى ايجاد توازن در پذيرش سرپرستى و دوستى پيشوايان دينى و بيزارى از دشمنان آنهاست. در اين باره به امام صادق عليه السلام عرض كردند: «شخصى دوست دار شماست، ولى در بيزارى از دشمنان شما، ناتوان مى نمايد». حضرت فرمود: «هيهات! دروغ مى گويد كسى كه مدعى ولايت ماست، ولى از دشمنان ما بيزار نيست». (2)

حضرت عباس عليه السلام كه باور و اعتقادش، تمام تلاش و موضع گيرى او را در مسير ولايت قرار داده است، بهترين اسوه ولايت پذيرى است؛ چون خط سياسى او پيوسته بر اطاعت از امام و مخالفت رفتارى و گفتارى با دشمنان امام استوار بود.

او، اين ويژگى را تا لحظه شهادت زنده نگه داشت كه

ص: 85

بهترين گواه بر اين سخن، تقاضاى دشمن براى جدا شدن او از صف هواداران ولايت و رد كردن آن از سوى حضرت عباس عليه السلام بود.

در عصر تاسوعا، دشمن كوشيد با استفاده از روابط قومى و قبيله اى، عباس عليه السلام را از لشكر حسينيان جدا سازد. به همين منظور، براى رسيدن به مقصود خود، به حضرت امان نامه تسليم كرد. دشمن كه برق شمشير و توفان دستان عباس عليه السلام در دفاع از ولايت را در جنگ هاى پيشين ديده بود، مى خواست با اين حربه پوسيده، شكست را بر سپاه امام تحميل كند. رفتار حضرت در اين مورد، گوياى سرسختى او در دفاع از حريم ولايت و برائت از دشمنان است.

او بدون كوچك ترين توجه به مناسبات قبيله اى و قوم گرايى ها، فرياد ولايت پذيرى برآورد و منصوروار، دار عشق خود، بر دوش كشيد و اين گونه بر چكاد افتخار ايستاد و بلندترين چكامه را در ايفاى برادرى و برابرى سرود.

ص: 86

ص: 87

ص: 88

مرحوم آيت اللَّه العظمى مامقانى رحمه الله مجتهد بزرگ نجف اشرف(متوفاى 1323 ه. ق) كه از دانشمندان بزرگ اسلامى در زمان خود بوده و داراى آثار برجسته اى از جمله شرح مكاسب محرمه است، نقل مى كند:

در تجزيه و تحليل يكى از مسائل باب ارث كه احتياج زيادى به محاسبه داشت، درماندم. هر چه سعى كردم، نتوانستم آن مسئله را حل كنم. ناچار دست توسل به بى كرانه دانش ها، اهل بيت اطهار عليهم السلام زدم و آن گاه به حضرت عباس عليه السلام متوسل شدم و عرض نيازمندى فراوانى كردم.

شب، در عالم رؤيا حضرت را در خواب ديدم. ايشان پاسخ آن مسئله فقهى دشوار را به من گفت، سپس از من پرسيد: مى دانى چرا نتوانستى آن مسئله را حل كنى؟ پاسخ دادم: خير. فرمود: چون براى لحظه اى دچار خود بزرگ بينى شدى و از انديشه ات گذشت كه گذشتگان ما كه محاسبات رياضى بلد نبودند، چطور اين گونه مسئله ها را حل مى كردند؟ همين سبب گرفتارى تو شد و خدا هم خواست با اين مسئله آگاهت كند. (1)

ص: 89

مرحوم آيت اللَّه العظمى مرعشى نجفى رحمه الله به نقل از يكى از علماى بزرگ نجف مى گويد:

مشكل بزرگى برايم پيش آمد و طبق معمول، كبوتر نياز به سوى پرچين نيايش پرواز دادم و براى حاجت روا شدن به مسجد جمكران رفتم و از امام زمان(عج) خواستم تا از خدا بخواهد مشكلم را حل كند. چندين بار به مسجد جمكران مشرّف شدم، ولى هيچ نتيجه اى نگرفتم. روزى هنگام نماز گزاردن آنجا، دلم شكست و بعد از نماز خدمت امام زمان(عج) عرض كردم: آيا جايز است كه در منزل شما و در مسجد شما باشيم، ولى پاسخ مرا ندهيد؟ آيا درست است در منزل شما به ديگرى متوسل شوم؟

شما امام من هستيد. درست نيست با وجود امام، من به علمدار امام حسين عليه السلام متوسل شوم و او را شفيع قرار دهم!

از شدت ناراحتى، بعد از نماز، در حال خواب و بيدارى فرو رفتم. ناگهان وجود تابنده امام زمان(عج) را زيارت كردم. بى اختيار سلام دادم. حضرت با محبت پاسخ داد و فرمود: نه تنها با وجود من، توسل تو به عباس عليه السلام ناپسند نيست، بلكه خوشحال هم مى شوم و خودم تو را براى توسّل به او راهنمايى مى كنم كه چگونه حاجت خود را از او بگيرى؛ زيرا او مقام بلندى نزد ما دارد. هر گاه از او حاجت خواستى،

ص: 90

بگو: «يا ابَا الْغَوْثِ ادْرِكْنِى»؛ «اى فريادرس كمكم كن! (1) «بيمارى ام قابل معالجه نبود. همه پزشكانى كه مرا معالجه كردند، از بهبودى من نااميد بودند. ديگر نبايد حرف مى زدم؛ چون بيمارى ام را تشديد مى كرد. سرطان حنجره هيچ علاجى نداشت و من فقط بايد با پرهيز از سخن گفتن، با اين درد كنار مى آمدم، ولى خيلى برايم سخت بود. چون من يكى از سخنرانان شهر بودم و از دوستى خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله براى مردم مى گفتم و در شب هاى محرم و ماه رمضان از حنجره ام براى اهل بيت عليهم السلام كار مى كشيدم، اينكه ديگر نبايد به سبب بيمارى ام سخنرانى كنم، بيشتر ناراحتم مى كرد.

نااميدانه از تهران به شهر خود برگشتم. در راه چيزى به سنگينىِ بغض، گلويم را فشار مى داد. من از خدمتگزارى به اهل بيت عليهم السلام و سخنرانى براى آنان محروم شده بودم. روزها به سختى در كنج خانه مى گذشت. محرم نزديك مى شد و ناراحتى من از وضع جسمانى ام بيشتر. مردمى كه از اطراف براى شركت در مجلس سخنرانى من و گفتن مصيبت هاى اهل بيت عليهم السلام شركت مى كردند، امسال جاى مرا خالى خواهند ديد.

روزى در بستر افتاده بودم كه مطلب مهمى از ذهنم

ص: 91

گذشت. در كتاب العباس عليه السلام مرحوم مُقرّم خوانده بودم:

اگر كسى حاجتى داشته باشد و متوسل به حضرت امّ البنين عليها السلام، مادر قمر بنى هاشم عليه السلام شود و روز شنبه را هم به نيت ايشان روزه بگيرد، حاجتش برآورده خواهد شد.

در همان لحظه توسلى پيدا كردم و نذرى هم نموده و به حضرت امّ البنين عليها السلام عرض كردم: خانم، من هر سال در چنين شبى براى مردم از فرزند برومند تو مى گفتم و اشك مى ريختم، ولى امسال در بستر بيمارى افتاده ام و از سخن گفتن منعِ پزشكى شده ام، خودت عنايتى كن!

نماز مغرب و عشا را خواندم و بى اختيار به سمت مسجد، به راه افتادم. مردم كه از وضعيت جسمى من آگاهى داشتند، به محض اينكه مرا ديدند، گريه كردند.

من هم از اينكه نمى توانستم صحبت كنم، متأثر شدم، ولى پس از آنكه وارد مسجد شدم، بى اراده به سمت منبر حركت كردم و از پله هاى آن بالا رفته و بر منبر نشستم.

خودم هم نمى دانستم براى چه بالاى منبر مى روم و چه مى خواهم بگويم. بسم اللَّه را گفتم و بدون هيچ گونه آمادگى قبلى، يك ساعت و نيم با صداى بلند صحبت كردم و بدون اينكه به بيمارى ام توجه كنم، فقط كَرم و احسان حضرت اباالفضل عليه السلام را مجسّم كردم و براى مردم سخنرانى نمودم.

پس از سخنرانى، تازه متوجه كسالتم شدم و ديدم كه

ص: 92

هيچ اثرى از بيمارى در من نيست. فهميدم كه توسلّم نتيجه داده، شفا گرفته ام و تا امروز كه سى سال از آن جريان مى گذرد، هيچ اثرى از سرطان حنجره در من نيست». (1) «مرحوم آيت اللَّه العظمى ميرزا مهدى شيرازى رحمه الله از بزرگان دوره خود و داراى تأليفات و شاگردان فراوانى بوده است. او در اواخر عمر شريف خود به ناراحتى كبد- حدود هشت سال پيش از فوت- مبتلا شد. ناراحتى او به حدى بود كه حتى خوابيدن هم برايش مقدور نبود و مدام در رنج به سر مى برد.

يكى از شب هاى ماه مبارك رمضان به عيادتش رفتم و ديدم كه وضع جسمى او بسيار وخيم است، ولى دائم شكر و سپاس خدا را به جاى مى آورد و صبر مى كرد. من داماد او بودم و از وضعش بسيار ناراحت شده و وقتى از پيش او رفتم، به حرم مقدس حضرت ابوالفضل العباس عليه السلام مشرف شدم. حرم خيلى خلوت بود. شايد به تعداد انگشتان دست، مردم در حرم حضور داشتند. كنار ضريح نورانى حضرت نشستم و متضرعانه شبكه هاى ضريح را در دست فشردم و حضرت را به درگاه خدا شفيع قرار دادم. عاجزانه در حال توسل بودم و اشك

ص: 93

مى ريختم كه ناگهان صداى غرّش بلند و عجيبى به گوشم رسيد. كمى ترسيدم و باز به توسل پرداختم، ولى باز هم آن صدا را شنيدم. ترس عجيبى در دلم سايه انداخته بود و گويى فقط من اين صدا را مى شنيدم.

بى اختيار بلند شدم و به طرف خانه رفتم. حتى سحرى هم نتوانستم بخورم.

نماز صبح را خواندم، ولى هر كار كردم كه چند لحظه اى بخوابم، خواب به چشمم راه نمى يافت. پس از مدتى، لحظه اى چشمانم روى هم رفت و در عالم رؤيا نامه اى كه دو سطر بيشتر نداشت، به من دادند كه مضمون آن اين گونه بود: ما براى ميرزا مهدى شفاعت كرديم و خدا او را شفا خواهد داد. با ترس از خواب پريدم. بدنم مى لرزيد. خدمت مرحوم شيرازى رسيدم و جريان را تعريف كردم. او نيز منقلب شد و گريه كرد. پس از آن، ديگر اثرى از ناراحتى در كبد او ديده نشد و تا هنگام فوت، هيچ ناراحتى خاصى پيدا نكرد». (1) «تيرماه سال 68 بود كه در بيمارستان فيروز آبادى به علت عارضه چشم بسترى بودم. يك شب كه در اثر مصرف داروهاى مختلف خوابم نمى برد، به من قرص خواب آور دادند، ولى نخوردم و گفتم ذكر گفتن از قرص

ص: 94

خواب بهتر است. نيمه هاى شب با چشمانى اشك آلود دست توسل به سوى علمدار باوفاى امام حسين عليه السلام دراز كردم و ذكر مخصوص «يا كاشِفَ الْكَربِ عَنْ وَجْهِ الْحُسَيْنِ اكْشِفْ كَرْبِى بِحَقِّ اخِيكَ الْحُسينِ» را چند مرتبه گفتم و خوابم برد.

نزديك اذان صبح در خواب ديدم حضرت آيت اللَّه سيد صدر الدين صدر رحمه الله(م 1373 ه. ق) به همراه فرزندشان، آيت اللَّه سيد رضا صدر به عيادتم آمده اند.

ايشان به آقا سيد رضا فرمود: مقدارى پول و يك كتاب به من بدهند. من گفتم به پول احتياجى ندارم. او با اصرار پول و كتاب را داد و بعد فرمود هديه ايشان را بياور. آقا سيد رضا هم يك قطعه طلا به من داد كه روى آن كلمه اللَّه حك شده بود. از خود پرسيدم كه اينها را براى چه به من مى دهند من كه اظهار نياز نكرده بودم؟!

او فرمود: اينها حق توست؛ زيرا تو نام جد ما را بردى. بيدار شدم. صبح دكتر مصطفى بهشتى، پزشك معالجم براى معاينه آمد. [پيش از اين] نظر همه دكترها اين بود كه بينايى من ديگر برنمى گردد و خون ريزى داخلى، سبب نابينايى من شده است. دكتر بهشتى سرگرم معاينه شد؛ ولى پس از مدتى با دقت بيشترى معاينه كرد و با تعجب گفت: چه كرده اى؟ اثرى از خون ريزى نيست! از روى تعارف گفتم: پيش دكتر بهشتى آمدم!

ص: 95

گفت: نخير، بهشتى از اين معالجه ها زياد داشته، ولى اين كار من نيست. گفتم: وقتى فهميدم كه ديگر بينايى ام را به دست نمى آورم، بسيار ناراحت شدم و با قلبى شكسته به حضرت عباس عليه السلام متوسل شدم. گويا توسل اين بنده ناچيز خود را پاسخى زيبا داده اند». (1)

ص: 96

ص: 97

ص: 98

شفاعت امت چه چيز را به پيشگاه خداوند عرضه مى دارى؟ حضرت على عليه السلام پيام ايشان را مى رساند و حضرت فاطمه زهرا عليها السلام در پاسخ مى فرمايد: دو دست بريده پسرم عباس عليه السلام براى اين مقام [شفاعت] كافى است. (1)

ص: 99

ص: 100

ص: 101

جهاد كردى و خيرخواهى نمودى و بردبارى پيشه ساختى تا اينكه به مرتبه يقين رسيدى. خداوند ظلم كنندگان به تو را از اولين آنها تا آخرينشان لعنت كند و آنان را در پايين ترين درجه جهنم، به هم ملحق سازد.

علاوه بر موارد بالا در زيارتى كه امام صادق عليه السلام به صفوان جمال آموخت (1) و در زيارت روز اربعين (2) و زيارت روز اول رجب و نيمه شعبان (3)، زيارت شب و روز نيمه رجب (4) و در زيارت روز عرفه، بخش هايى از زيارت به حضرت عباس اختصاص يافته است. (5)

ص: 102

ص: 103

ص: 104

قيام گسترده اى بر ضد دستگاه حكومت وقت زد. وى با شعار خونخواهى شهيدان كربلا به دستگيرى و كشتن قاتلان آنان پرداخت و در بين النهرين، به قدرت رسيد. او در دوران حكومتش، نخستين عمارت را بر مزار حضرت بنا كرد. از آن پس، كربلا رو به آبادانى پيش رفت و مردم، دسته دسته در آن سكونت گزيدند. عمارتى كه مختار ساخته بود، در سال 170 ه. ق به دستور هارون الرشيد، خليفه عباسى، به كلى ويران شد.

ص: 105

شيعيان در پيش گرفت. به همين دليل، اموال زيادى را ميان علويان تقسيم كرد و دستور داد كه آستان حضرت عباس عليه السلام را تجديد بنا كنند و شهر كربلا را از نو ساخت.

شيعيان دوباره از اطراف و اكناف به سوى كربلا آمدند و اين شهر، دوباره رونق گرفت. (1)

ص: 106

سال 786 ه. ق بيان كرده اند. پس از پايان اين كار، هداياى فراوانى به آنجا فرستاده شد.

ص: 107

و هداياى فراوانى نيز عطا كرد. در 18 ذى حجه سال 1216 هنگامى كه مردم براى پاس داشت عيد بزرگ غدير از كربلا به نجف مى رفتند، مورد حمله گسترده مسعود بن عبدالعزيز وهابى قرار گرفتند. در اين هجوم، شهر كربلا به تاراج رفت و حرم حضرت عباس عليه السلام نيز ويران شد. در اين حمله جنايت آميزِ وهابيان، همه هدايايى كه در دوره صفويه و افشاريه و ديگر دوره ها به حرم آورده شده بود، به يغما رفت.

ص: 108

حاج شكراللَّه فرزند بدل بك افشارى نيز نسبت به حرم مطهر حضرت عباس عليه السلام خدمات زيادى انجام داد و هزينه طلاكارى ايوان جلوى حرم را را تأمين كرد. اين كار با پيشنهاد فقيه بزرگ، شيخ زين العابدين حائرى انجام گرفت. گلدسته هاى حرم در سال 1221 ه. ق كاشى كارى شده است. به نظر مى رسد صدر اعظم اصفهانى(جدّ اعلاى خاندان نظام الدوله و خاندان صدرى در كربلا) آن را كاشى كارى كرده باشد. در تعميرات اخير حرم، اين جمله روى ضريح نقش بسته است: «يا اباالفضل العباس ادركنى سنه 1246 ق».

در سال 1304 ه. ق حاج محمد صادق شوشترى چهار طرف صحن را بنا كرد و در سال 1305 ه. ق گنبد را كاشى كارى نمود.

محمد على شاه لكنهورى ايوان كوچكى را كه جلوى درب اول قرار دارد و از قديم به ايوان طلا معروف بوده، احداث كرد. احترام الدوله، همسر ناصرالدين شاه قاجار نيز، نماى درب قبله را طلاكارى نمود، و سيد حسن، ملقب به مقتدر السّلطنه، نماى غربى ايوان را طلاكارى كرد. تاريخى كه بر ديوار غربى ثبت شده است، سال 1319 ه. ق را نشان مى دهد.

سلطان عبدالحميد عثمانى در سال 1306 ه. ق، ايوان مزبور را با چوب ساج و چوب جنگل مسقّف ساخت،

ص: 109

هم چنان كه از تاريخ بالاى درب قبله كه همراه با اشعارى تركى نگاشته شده است، برمى آيد. (1)

ص: 110

آستانه حضرت عباس عليه السلام داراى يك صحن چهار گوش است كه بناى حرم، وسط آن قرار دارد.

در اطراف صحن نيز حجره هايى بنا شده است كه شمار زيادى از علماى شيعه و پادشاهان و حاكمان شيعى در آن دفن شده اند. هم چنين صحن، هشت در ورودى و خروجى دارد.

در ضلع جنوبى حرم، درب قبله يا باب الرّسول و در سمت شمال، باب الجواد قرار دارد. در ضلع غربى، چهار در به نام هاى باب الحسن عليه السلام، باب الحسين عليه السلام، باب صاحب الزمان(عج)، باب موسى بن جعفر عليه السلام و در بخش شرقى نيز دو در، به نام هاى باب امير مؤمنان عليه السلام و باب على بن موسى الرضا عليه السلام وجود دارد.

مساحت كلى حرم، افزون بر 4370 متر مربع و در نقشه و سبك معمارى، مانند حرم سيدالشهداء عليه السلام، ولى در ابعادى كوچك تر است. (1)

ص: 111

نيز بر اين باورند كه سر او را به كربلا بردند و به بدن ملحق كردند. در اين باره، نظريه هاى ديگرى نيز مطرح است كه به دليل ضعف و كم اعتبار بودن آنها، از بيان آن خوددارى مى كنيم.

در تأييد ديدگاه نخست آمده است:

در سال 1321 ه. ق در قبرستان باب الصغير در دمشق، روى مقبره اى حك شده بود: اينجا محل دفن سرهاى عباس بن على عليه السلام، على اكبر بن حسين عليه السلام و حبيب بن مظاهر رحمه الله است؛ (1) ولى پس از گذشت مدتى، سنگ مقبره در اثر ويرانى بنا گم شد و ضريحى بر روى آن مقبره گذاشتند. (2)

ص: 112

كتيبه آن، اشعار زير نقش بسته است:

افتاد دست راست خدايا ز پيكرم بر دامن حسين عليه السلام رسان دست ديگرم

دست چپم به جاست اگر نيست دست راست اما هزار حيف كه يك دست بى صداست

بر ديوارش تصويرى زيبا با تاريخ 1324 ه. ق و دو شعر فارسى كه نام سراينده آن نيامده، نقش بسته است.

عكس دو بازوى قطع شده كه زير آن نوشته شده، اينجا دو دست ابوالفضل العباس عليه السلام از بدن جدا شد روى ديوار به چشم مى خورد. معروف است كه اين بنا در اواسط قرن سيزدهم ه. ق بر بقاياى نهرى كه در آن زمان به نهر مقبره عباس عليه السلام معروف بوده و از بقاياى نهر علقمه محسوب مى شده، احداث گرديده است. (1)

ص: 113

نصب گرديده است. (1) بر فراز پنجره عكس يك دست به چشم مى خورد. نقل شده است كه اين جايگاه را محمد على آل شنطو در سال 1327 ه. ق، بر اثر خرابى كه ديده بود، بنا كرد. مى گويند وى در خواب ديد دست حضرت عباس عليه السلام در اين نقطه از بدن جدا شده است. اين خواب، او را بر آن داشت كه صبح روز بعد، ديوار خانه اش را بشكافد و براى جاويد ماندن جاى قطع شدن دست آن حضرت، بناى مزبور را احداث نمايد. (2)

ص: 114

برو و پس از زيارت امام حسين عليه السلام او را هم زيارت نما. زيارت آنان چه در روز اربعين و چه در روز عاشورا و چه در ديگر روزهاى سال از سيره پاكان است. (1) مرحوم شهيد اول رحمه الله پس از اينكه زيارتى را براى حضرت عباس عليه السلام روايت مى كند، پاداش اين زيارت را برابر با زيارت در عرش خدا دانسته و مى نويسد:

وقتى زيارت نامه را خواندى و به پايان رسيد، دو جمله «انَّا لِلّهِ وَ انَّا الَيهِ رَاجِعُونَ» و «لا حَوْلَ وَ لا قَوَّةَ الّا بِاللّهِ العَلِىِّ العَظِيمِ» را آن قدر بگوى تا به اندازه اى از مزار دور شوى كه ديگر آن را نبينى. اگر چنين كردى به سان كسى خواهى بود كه خدا را در عرش اش زيارت نموده است. (2) بسيارى از بزرگان و انديشمندانِ شيفته بارگاه او، هنگام زيارت كربلا نخست به آستان بوسى حضرت عباس عليه السلام مى شتافتند، سپس به زيارت امام حسين عليه السلام شرف ياب مى شدند. (3) آنان با اين كار، نخست رخصت زيارت امام را دريافت مى كردند؛ زيرا او برآورنده حاجت هاى دوست داران امام خويش است.

ص: 115

شيوه زيارت حضرت عباس عليه السلام، مانند ديگر امامان معصوم عليهم السلام است. بايد اذن دخول خواند، سپس رو به قبله ايستاد و اعمالى را كه در زيارت ائمه هدى عليهم السلام وارد شده است، انجام داد. همين مسئله گوياى مقام بلند عباس عليه السلام و پاداش فراوان زائران اوست.

ص: 116

وَ هُوَ خَيْر الْحاكِمِينَ فَمَعَكُمْ مَعَكُمْ لا مَعَ عَدُوِّكُمْ. انِّى بِكُمْ وَ بِإيابِكُمْ مِنَ المُؤْمِنِينَ وَ بِمَنْ خالَفَكُمْ وَ قَتَلَكُمْ مِنَ الْكافِرِينَ قَتَلَ اللَّهُ امَةً قَتَلَتْكُمْ بِالْأَيْدِى وَ الْأَلْسُنِ.

درود خدا و سلام فرشتگان مقربش و پيامبران فرستاده اش و بندگان شايسته اش و تمام شهيدان و راستگويان و درود پاكان و پاكيزگان در هر صبح و شام بر تو اى فرزند امير مؤمنان. گواهى مى دهم كه تو تسليم بودى و تصديق كردى و وفا و خيرخواهى كردى نسبت به يادگار پيامبر فرستاده شده و نوه برگزيده آن حضرت و راهنماى دانشمند و جانشين او كه رساننده احكام خدا بود و آن ستم ديده اى كه حقش پايمال شد. پس خداوند از جانب رسولش و اميرمؤمنان و حسن و حسين كه درود خدا بر آنان باد، بهترين پاداش ها را به تو دهد به سبب آن بردبارى ات و كمكى كه كردى و چه جايگاه نيكويى براى خود رقم زدى. خدا لعنت كند كسى كه تو را كشت و خداوند لعنت كند كسى را كه به حق تو جاهل بود و لعنت كند كسى را كه حرمت تو را نگاه نداشت و لعنت كند كسى را كه ميان تو و آب فرات مانع شد.

گواهى مى دهم كه مظلوم كشته شدى و خدا به وعده اى كه به شما داده است، وفا كند. به درگاه تو آمده ام اى فرزند اميرمؤمنان! نزد شما آمده ام، دلم تسليم شماست و خود نيز پيرو شما هستم.

يارى ام به شما مهياست تا آن هنگام كه خدا حكم كند كه او بهترينِ دستور دهندگان است. با شما هستم با شما، نه با دشمنان شما. من نسبت به شما و بازگشتتان ايمان دارم و با هر كه با شما

ص: 117

مخالفت كرده و شما را به قتل رسانده است، دشمن هستم. خدا بكشد مردمى را كه شما را با دست و زبان كشتند.

پس داخل روضه شو و خود را به ضريح بچسبان و بگو:

السَّلامُ عَلَيْكَ ايُّهَا الْعَبْدُ الصّالِحُ الْمُطِيعُ لِلّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ وَ الْحَسَنِ و الْحُسَيْنِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ سَلَّمَ.

السَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضوانُهُ عَلى رُوحِكَ وَ بَدَنِكَ اشْهَدُ وَ اشْهِدُ اللَّهَ انَّكَ مَضَيْتَ على ما مَضى بِهِ الْبَدْرِيّونَ وَ الْمُجاهِدُونَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ الْمُناصِحُونَ لَهُ فِى جِهادِ اعْدائِهِ الْمُبالِغوُنَ فِى نُصْرَةِ اوْلِيائِهِ الذّابُّونَ عَنْ احِبّائِهِ فَجَزاكَ اللَّهُ افْضَلَ الْجَزاءِ وَ اكْثَرَ الْجَزاءِ وَ أَوْفَرَ الْجَزاءِ وَ أَوْفى جَزاءِ احَدٍ مِمَّنْ وَفى بِبَيْعَتِهِ وَ اسْتَجابَ لَهُ دَعْوَتَهُ وَ اطاعَ وُلاةَ امْرِهِ. اشْهَدُ انَّكَ قَدْ بالَغْتَ فِى النَّصِيحَةِ وَ أَعْطَيْتَ غايَةَ الْمَجْهُودِ فَبَعَثَكَ اللَّهُ فِى الشُّهَداءِ وَ جَعَلَ رُوحَكَ مَعَ ارْواحِ السُّعَداءِ وَ أَعْطاكَ مِنْ جِنانِهِ افْسَحَها مَنْزِلًا وَ افْضَلَها غُرَفاً وَ رَفَعَ ذِكرَكَ فِى الْعالَمِينَ فِى عِلِّيِّينَ وَ حَشَركَ مَعَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِينَ وَ حَسُنَ اولئِكَ رَفِيقاً. اشْهَدُ أَنَّكَ لَمْ تَهِنْ وَ لَمْ تَنْكُلْ وَ إِنَّكَ مَضَيْتَ عَلى بَصِيرةٍ مِنْ امْرِكَ مُقْتَدِياً بِالصّالِحِينَ وُ مُتَّبِعاً لِلنَّبِيِّينَ فَجَمَعَ اللَّهُ بَيْنَنا وَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ رَسُولِهِ وَ اوْلِيائِهِ فِى مَنازِلِ الْمُخْبِتِينَ فَإِنَّهُ ارْحَمُ الرّاحِمِينَ. (1)

ص: 118

سلام بر تو اى بنده شايسته و پيرو پروردگار و رسولش و اميرمؤمنان و حسن و حسين كه درود خداوند بر ايشان باد. سلام و رحمت و آمرزش و خشنودى خداوند بر روح و جسم تو باد.

گواهى مى دهم و نيز خدا را گواه مى گيرم كه به راستى تو به همان راهى رفتى كه جنگجويان بدر و پيكاركنندگان راه خدا و خيرخواهان او در پيكار با دشمنانش و كوشندگان در يارى دوستانش و دفاع كنندگانشان رفتند. خدا تو را به بهترين پاداش جزا دهد؛ به بهترين، شايان ترين و كامل ترين پاداش كه به هر يك از آنانى كه با او بيعت كردند و دعوتش را پذيرفتند و از واليان امر او پيروى كردند، مى دهد. گواهى مى دهم كه تو به راستى كوشش خود را در خيرخواهى انجام دادى و نهايت تلاش خود را در اين راه به كار بستى. خدايت در زمره شهيدان برانگيزاند و روح تو را با ارواح نيك بختان قرار دهد و وسيع ترين خانه و برترين غرفه را به تو در فردوس برين دهد و نامت را در فراز بالاترين جايگاه ها قرار دهد و تو را با پيامبران و راستگويان و شهيدان و شايستگان برانگيزاند كه آنان بهترين دوستانند. گواهى مى دهم كه هرگز سستى نكردى و سر نتافتى و به راهى رفتى كه از روى آگاهى كامل بود. به مردم شايسته اقتدا كردى و از پيامبران پيروى نمودى. خداوند، ما و تو و پيامبر و دوستانش را در جايگاه فروتنان حق گرد آورد كه او مهربان ترين مهرورزان است.

سپس بالاى سر او رفته و پس از دو ركعت نماز و

ص: 119

درخواست برآورده شدن حاجت ها خوانده مى شود:

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ لا تَدَعْ لِى فِى هذَا الْمَكانِ الْمُكَرَّمِ وَ الْمَشْهَدِ الْمُعَظَّمِ ذَنْباً الّا غَفَرْتَهُ وَ لا هَمّاً إِلّا فَرَّجْتَهُ وَلا كَرْباً إِلّا كَشَفْتَهُ وَلا مَرَضاً إِلّا شَفَيْتَهُ وَلا عَيْباً إِلّا سَتَرْتَهُ وَلا رِزْقاً إِلّا بَسَطْتَهُ وَلا خَوْفاً إِلّا آمَنْتَهُ وَلا شَمْلًا إِلّا جَمَعْتَهُ وَلا غَائِباً إِلّا حَفِظْتَهُ وَ ادْنَيْتَهُ وَلا حَاجَةً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ لَكَ فِيها رِضىً وَ لِىَ فِيها صَلاحٌ إِلّا قَضَيْتَها يا ارْحَمَ الرّاحِمِينَ.

پروردگارا! بر محمد و خاندان او درود فرست و مرا در اين مكان بلند مرتبه و شهادت گاه سِتُرگ به خودم وا مگذار مگر اينكه همه گناهانم را بخشيده باشى، گرفتارى هايم را برطرف كرده باشى، اندوهم را زدوده باشى، بيمارى ام را سلامتى داده باشى، عيبم را پوشانيده باشى، روزى ام را گسترش داده باشى، هراسم را ايمنى بخشيده باشى، پراكندگى ام را گردآورى و شخص غائب را نگاهدار باشى و ديدارش را نزديك گردانى و نيازهاى دنيا و آخرتم را كه خشنودى تو و صلاح من در آن است مرتفع ساخته باشى، اى بخشنده ترين مهرورزان!

سپس پايين پاى حضرت آمده و خوانده مى شود:

السَّلامُ عَلَيْكَ يا ابَالفَضْلِ العَبّاسِ بْنِ امِيرِالْمُؤْمِنِينَ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَابْنَ سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ، السَّلامُ عَلَيْكَ يَابْنَ اوَّلِ الْقَوْمِ اسْلاماً وَ اقْدَمِهِم ايماناً وَ اقْوَمِهِم بِدِينِ اللَّهِ وَ احْوَطِهِم عَلَى الْإِسْلامِ اشْهَدُ لَقَدْ نَصَحْتَ لِلّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَخِيكَ، فَنِعْمَ

ص: 120

الْأخُ الصّابِرُ الْمُجَاهِدُ الْمُحامِى النّاصِرُ، وَ الْأخُ الدّافِعُ عَنْ أَخِيهِ، أَلْمُجِيبُ إِلى طاعَةِ رَبِّهِ، أَلرّاغِبُ فِيما زَهِدَ فِيهِ غَيْرُهُ مِنَ الثَّوابِ الْجَزِيلِ وَ الثَّناءِ الْجَمِيلِ فَأَلْحَقَكَ اللَّهُ بِدَرَجَةِ آبائِكَ فِى دارِ النَّعِيمِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ.

سلام بر تو اى ابالفضل العباس، پسر امير مؤمنان! سلام بر تو اى فرزند سرور جانشينان، سلام بر تو اى پسر نخستين كسى كه اسلام آورد و در ايمان پيشرو بود و در دين خدا از همه استوارتر بود و بيشترين احاطه را بر اسلام داشت. شهادت مى دهم كه در راه خدا و رسولش و برادرت خير خواستى. [تويى] بهترين برادر كه بردبار، جهادگر، پشتيبان و ياريگر [برادرش] بود و [تويى آن] برادر كه از برادرش دفاع كرد و فرمان بردار پروردگارش بود و به آن چه ديگران از خير بهره آن دورى جستند(جهاد) تمايل نشان داد. خداوند تو را در منزلگاه بهشتى پدرانت به آنان ملحق كند كه او ستايش شده و بزرگ است.

سپس خوانده مى شود:

اللَّهُمَّ إِنِّى تَعَرَّضْتُ لِزِيارَةِ اوْلِيائِكَ رَغْبَةً فِى ثَوابِكَ وَ رَجاءً لِمَغْفِرَتِكَ وَ جَزِيلَ إِحسانِكَ فَأَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرِينَ وَ انْ تَجعَلَ رِزْقِى بِهِم دارّاً وَ عَيْشِى بِهِمْ قارّاً وَ زِيارَتِى بِهِمْ مَقْبُولَةً وَ حَياتِى بِهِمْ طَيِّبَةً وَ ادْرِجْنِى إِدْرَاجَ الْمُكَرَّمِينَ وَ اجْعَلْنِى مِمَّنْ يَنْقَلِبُ مِن زِيارَةِ مَشاهِدِ احِبَّائِكَ مُنْجِحاً قَدِ اسْتَوْجَبَ غُفْرانَ الذُّنُوبِ وَ سَتْرَ الْعُيُوبِ وَ كَشْفَ الْكُرُوبِ إِنَّكَ أَهلُ الْتَّقْوى وَ أَهلُ الْمَغْفِرَةِ.

ص: 121

پروردگارا! من به زيارت دوستان تو آمده ام به دليل اينكه به پاداشت و به آمرزش و لطف بى پايانت اميدوارم. از تو مى خواهم كه بر محمد و خاندان پاكش درود فرستى و روزى ام را به حق آنان ريزان، خوشبختى ام را پايدار، زيارتم را- به حق آنان- پذيرفته و زندگانى ام را پاك گردانى و مرتبه ام را چون مرتبه بزرگان بلند دارى و مرا از جمله كسانى قرار دهى كه به خاطر زيارت بارگاه هاى دوستانت به سوى نجات و رستگارى راه مى يابند و برازنده آمرزش گناهان، پوشش عيب ها و برطرف شدن اندوه ها قرار مى گيرند كه همانا تو اهليت پارسايى و بخشايش بندگان را دارى.

هنگام خداحافظى با مرقد حضرت عباس عليه السلام بالاى سر حضرت ايستاده و خوانده مى شود:

أسْتَوْدِعُكَ اللَّه وَ أَسْتَرْعِيكَ وَ أَقْرَأُ عَلَيْكَ السَّلام آمِناً بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ بِكِتابِهِ وَ بِما جاءَ بِهِ مِن عِنْدِ اللَّهِ اللّهُمَّ اكْتُبنا مَعَ الشّاهِدِينَ اللّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِن زِيارَةِ قَبْرِ وَلِيِّكَ وَ ابْنِ أَخِى رَسُولِكَ وَ ارْزُقْنِى زِيارَتَهُ ابَداً ما أَبْقَيْتَنِى وَ احْشُرْنِى مَعَهُ وَ مَعَ آبائِهِ فِى الْجِنانِ وَ عَرِّفْ بَيْنِى وَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ رَسُولِكَ وَ اولِيائِكَ. اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَوَّفَنِى عَلَى الْإِيمانِ بِكَ وَ التَّصْدِيقِ بِرَسُولِكَ وَ الْوِلايَةِ لِعَلِىِّ بْنِ ابِى طالِبٍ وَ الْأَئِمَّةِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ وَ الْبَرائَةِ مِن عَدُوِّهِم فَإِنِّى رَضِيتُ بِذلِكَ وَ

ص: 122

صَلَّى اللَّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ. (1)

تو را به خدا مى سپارم و از خداوند مى خواهم كه نگاهبان تو باشد و بر تو درود مى فرستم، درحالى كه به خدا و رسول و كتابش و به آن چه رسولش از جانب خدا آورده ايمان دارم.

پروردگارا! ما را جزو شاهدان [روز جزا] قرار ده. خدايا اين زيارت را آخرين زيارت مزار دوستت و فرزند برادر پيامبرت قرار مده و زيارتش را تا آن دم كه زنده ام روزى ام گردان و مرا با او و پدرانش در بهشت محشور كن و بين من و بين او و پيامبرت و دوستدارانت را آشنايى بينداز. خدايا بر محمد و خاندان محمد درود فرست و مرا بر ايمان به خودت و تصديق پيامبرت و دوستى على بن ابى طالب و امامان- كه سلام بر آنها باد- و نيز بر بيزارى از دشمنانشان بميران كه من فقط بدان خشنود مى شوم.

خدايا بر محمد و دودمان محمد درود فرست.

پس از زيارت، فرد زائر به دعا براى خود، پدر و مادر و مؤمنان پرداخته و هر دعايى كه بخواهد، مى تواند بنمايد.

ص: 123

ص: 124

6. ابن اعثم الكوفى، الفتوح، قم، نشر دار الهدى، 1379 ه. ش.

7. ابن حبّان، محمد، السيرة النبوية، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الثقافية، 1407 ه. ق.

8. ابن حبّان، محمد، الثقات، چاپ اول، دائرة المعارف العثمانية، 1395 ه. ق.

9. ابن الحزم الأندلسى، ابو محمد على بن احمد بن سعيد، جمهرة أنساب العرب، چاپ سوم، مصر، دار المعارف، 1391 ه. ق.

10. ابن داود الدينورى، ابو حنيفه احمد، الاخبار الطوّال، چاپ اول، بيروت، دار الكتب العلمية، 1421 ه. ق.

11. ابن سليمان اليمانى، ابو الفتوح، النفحة العنبرية فى أنساب خير البرية، چاپ اول، قم، مكتبة السيد المرعشى النجفى، 1419 ه. ق.

12. ابن منظور، محمدبن مكرم، لسان العرب، چاپ اول، بيروت، دار الاحياء التراث العربى، 1407 ه. ق.

13. ابن شهر آشوب السروى المازندرانى، ابو جعفر محمد بن على، مناقب آل ابى طالب، قم، مطبعة العلمية، بى تا.

14. ابن طاووس، على بن موسى بن جعفر، الإقبال، چاپ دوم، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1390 ه. ق.

15. ابن طاووس، على بن موسى بن جعفر، اللهوف على قتلى الطفوف، تهران، انتشارات جهان، بى تا.

ص: 125

16. ابن طباطبا، محمد بن على، الأصيلى فى أنساب الطالبيين، چاپ اول، قم، مكتبة السيد المرعشى النجفى، 1418 ه. ق.

17. ابن عنبة الحسنى، جمال الدين احمد بن على، الفصول الفخرية، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1363 ه. ش.

18. ابن عنبة الحسنى، جمال الدين احمد بن على، عمدة الطالب فى أنساب آل ابى طالب، چاپ دوم، نجف، المطبعة الحيدرية، 1380 ه. ق.

19. ابن كثير الدمشقى، الحافظ ابوالفداء اسماعيل، البداية و النهاية، چاپ اول، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1408 ه. ق،

20. ابن محمد التميمى، قاضى النعمان، شرح الاخبار فى فضائل ائمة الاطهار عليهم السلام، چاپ اول، قم، مؤسسة النشر الاسلامية، 1412 ه. ق.

21. ابن نبى، رضى، تظلم الزهراء عليها السلام، قم، منشورات الشريف الرضى، 1360 ه. ش.

22. ابن نما الحلى، نجم الدين جعفر بن محمد، مثير الأحزان، تهران، كارخانه خداداد، 1318 ه. ش.

23. الإصبهانى، ابو الفرج، مقاتل الطالبيين، نجف، مطبعة الحيدرية، 1385 ه. ق.

ص: 126

24. امين العاملى، سيد محسن، اعيان الشيعة، بيروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406 ه. ق.

25. الباعونى، شمس الدين ابو البركات محمد بن احمد، جواهر المطالب فى مناقب الامام على بن ابى طالب عليه السلام، مجمع احياء الثقافة الاسلامية، بى جا، بى تا.

26. بحر العلوم، محمد تقى، مقتل الحسين عليه السلام، چاپ دوم، بيروت، دار الزهراء، 1405 ه. ق.

27. البخارى، ابو نصر سهل بن عبداللَّه بن داود، سرّ السلسلة العلوية، نجف، مطبعة الحيدرية، 1381 ه. ق.

28. البغدادى، ابو جعفر محمد بن حبيب، المحبّر، بيروت، منشورات دار الآفاق الجديدة، بى تا.

29. البلاذرى، احمد بن يحيى بن جابر، أنساب الاشرف، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1394 ه. ق.

30. البلاذرى، احمد بن يحيى بن جابر، جمل من أنساب الأشراف، چاپ اول، بيروت، دارالفكر، 1417 ه. ق.

31. البيهقى، ابوالحسن على بن ابى القاسم بن زيد، لباب الأنساب، چاپ اول، قم، مكتبة السيد المرعشى النجفى، 1410 ه. ق.

32. التسترى، الشيخ محمد تقى، قاموس الرجال، چاپ دوم، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، 1415 ه. ق.

33. الجرجانى، يحيى بن الحسين بن اسماعيل، الأمالى الخميسية، بيروت، مكتبة المتنبّى، بى تا.

ص: 127

34. الحائرى، السيد عبد المجيد، ذخيرة الدارين، نجف، المطبعة المرتضوية، 1345 ه. ق.

35. الخراسانى البيرجندى، محمد باقر، كبريت الأحمر فى شرائط اهل المنبر، چاپ دوم، تهران، انتشارات الاسلامية، 1376 ه. ش.

36. المكى الخوارزمى، موفق بن احمد، مقتل الحسين عليه السلام، قم، مكتبة المفيد، بى تا.

37. ربانى خلخالى، على، چهره درخشان قمر بنى هاشم عليه السلام، چاپ پنجم، قم، مكتب الحسين، 1378 ه. ش.

38. الرفاعى المخزومى، عبداللَّه بن محمد بن عبداللَّه، صحاح الأخبار فى نسب السادة الفاطمية الأخيار، بمبئى، مطبعة نخبة الأخبار، بى تا.

39. زجاجى كاشانى، مجيد، ابو القربه، چاپ دوم، تهران، انتشارات سبحان، 1379 ه. ش.

40. سبط ابن الجوزى، تذكرة الخواص، نجف، مطبعة الحيدرية، 1383 ه. ق.

41. الصدوق، ابو جعفر محمد بن على بن الحسين بن بابويه القمى، الأمالى، چاپ چهارم، تهران، كتابخانه اسلامية، 1404 ه. ق.

42. ابن قولويه قمى، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، برگردان محمد جواد ذهنى تهرانى، چاپ اول، تهران، انتشارات پيام حق، 1377 ه. ش.

ص: 128

43. الطبرسى، فضل بن الحسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، چاپ دوم، نجف، مكتبة الحيدرية، 1390 ه. ق.

44. الطبرى، ابوجعفر محمد بن جرير بن يزيد، تاريخ الطبرى، چاپ سوم، بيروت، مؤسسة عزالدين، 1413 ه. ق.

45. الطبرى، الحسن بن على بن محمد عماد الدين، بشارة المصطفى صلى الله عليه و آله لشيعة المرتضى عليه السلام، چاپ دوم، نجف، بى نا، 1383 ه. ق.

46. الطوسى، ابو جعفر محمد بن الحسن، رجال الطوسى، چاپ اول، نجف، مطبعة الحيدرية، 1381 ه. ق.

47. عقاد، عباس محمود، نگرشى به زندگانى امام حسين عليه السلام، برگردان: مسعود انصارى، تهران، نشر پرديس، 1380 ه. ش.

48. عمرى العلوى النسابه، على بن محمد، المجدى في انساب الطالبيين، قم، مكتبة المرعشى، 1422 ه. ق.

49. العكبرى البغدادى(المفيد)، محمد بن محمد بن النعمان، الإختصاص، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1402 ه. ق.

50. العكبرى البغدادى(المفيد)، محمد بن محمد بن النعمان، المزار، چاپ اول، بى جا، المؤتمر العالمى لألفية الشيخ المفيد، 1413 ه. ق.

51. الفخر الرازى، الشجرة المباركة، چاپ دوم، قم، مكتبة السيد المرعشى النجفى، 1419 ه. ق.

ص: 129

52. فريشلر، كورت، امام حسين عليه السلام و ايران، ترجمه:

ذبيح اللَّه منصورى، چاپ دهم، تهران، انتشارات جاويدان، 1373 ه. ش.

53. القزوينى، صدر الدين واعظ، رياض القدس المسمى بحدائق الانس، تهران، كتاب فروشى اسلامية، بى تا.

54. قمى، شيخ عباس، نفس المهموم، قم، منشورات مكتبه بصيرتى، بى تا.

55. قمى، شيخ عباس، سفينة البحار، تهران، كتابخانه سنايى، بى تا.

56. القندوزى، سليمان بن ابراهيم، ينابيع المودة، نجف، مكتبة الحيدرية، 1411 ه. ق.

57. المازندرانى، محمد مهدى، معالى السبطين، چاپ دوم، قم، منشورات الشريف الرضى، 1363 ه. ش.

58. المامقانى، عبداللَّه، تنقيح المقال فى احوال الرجال، نجف، مطبعة الحيدرية، 1352 ه. ق.

59. المجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، بيروت، مؤسسة الرسالة، 1403 ه. ق.

60. المجلسى، محمد باقر، جلاء العيون، چاپ اول، قم، انتشارات سرور، 1373 ه. ش.

61. محدث نورى، ميرزا حسين، لؤلؤ و مرجان، چاپ اول، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1375 ه. ش.

ص: 130

62. محدث نورى، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، چاپ دوم، بيروت، مؤسسه آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث، 1408 ه. ق.

63. محلاتى، ذبيح اللَّه، رياحين الشريعة، تهران، دار الكتب الاسلامية، بى تا.

64. محمدى اشتهاردى، محمد، پرچمدار نينوا، چاپ دوم، قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، 1378 ه. ش.

65. مدرسى، محمد على، ريحانة الأدب فى تراجم المعروفين بالكنية و اللّقب، بى جا، كتاب فروشى خيام، بى تا.

66. المسعودى، ابوالحسن على بن الحسين، التنبيه و الأشراف، ليدن، مطبعة بريل، 1893 م.

67. المصعب الزبيرى، ابو عبد اللَّه المصعب بن عبد اللَّه، نسب قريش، دار المعارف للطباعة و النشر، 1953 م.

68. المظفر، عبد الواحد بن احمد، بطل العلقمى، نجف، مطبعة الحيدرية، بى تا.

69. المقرم، عبدالرزاق، العباس عليه السلام، نجف، مطبعة الحيدرية، بى تا.

70. المقرم، عبدالرزاق، قمر بنى هاشم، نجف، مطبعة الحيدرية، 1369 ه. ق.

71. موسوى الزنجانى، وسيلة الدارين فى انصار الحسين عليه السلام، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1395 ه. ق.

ص: 131

72. النجاشى، ابو العباس احمد بن على، رجال النجاشى، چاپ اول، بيروت، دار الاضواء، 1408 ه. ق.

73. هادى منش، ابوالفضل، آيين ستايشگرى، چاپ اول، قم، انتشارات مشهور، 1380 ه. ش.