شهادت نامه امام حسین (علیه السلام) بر پایه منابع معتبر

ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

شهادت نامه امام حسین (ع) بر پایه منابع معتبر

محمد محمدی ری شهری

با همکاری سیدمحمود طباطبایی نژاد، سیدروح الله سیدطبایی

ترجمه مهدی مهریزی، عبدالهادی مسعودی، محمد مرادی

تحقیق گروه سیره نگاری پژوهشکده علوم و معارف حدیث.

ص :4

فهرست اجمالی

ص :5

فهرست اجمالی

ص :6

بررسی علمی درخور انجام گیرد که این مهم نیز در حدّ توان، به منصّۀ ظهور رسید. این کوشش ها با این هدف سامان یافت که بتواند تاریخ زندگی نورانی و افتخارآمیز حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام و بویژه حماسۀ کربلا را، هر چه کامل تر، دقیق تر و با شیوه های علمی به خوانندگان، منتقل نماید.

اللّهِ عز و جل: مِصباحُ هُدیً، و سَفینَةُ نَجاةٍ.(1)

حسین بن علی علیه السلام، در آسمان، مقامی برتر از زمین دارد؛ چرا که در سمت راست عرش الهی، در بارۀ او نوشته شده است: چراغ هدایت و کشتی نجات!

بی تردید، همۀ امامان اهل بیت علیهم السلام، چراغ هدایت و کشتی نجات اند؛ امّا ظرفیت فرهنگی تاریخ عاشورا، سبب شده است که نام امام حسین علیه السلام بدین عنوان به ثبت برسد.

آری! بهره گیری صحیح از این ظرفیت می تواند نه تنها ملّت های مسلمان، بلکه جهان را از بن بست اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ای که امروز گرفتار آن است، نجات دهد.

این است راز آن همه تأکید اهل بیت علیهم السلام بر زنده نگه داشتن عاشورا، رفتن به کربلا و زیارت سیّد الشهدا.

که او از یاران امام علی علیه السلام بود و حدود بیست سال پیش از واقعۀ عاشورا، در جنگ صِفّین، کشته شده بود!

- «عمر بن سعد، یک میلیون و ششصد هزار نفر از مردم کوفه را به کربلا آورد»،(1) در صورتی که در آن زمان، جمعیت کلّ کوفه، حدود یکصد هزار نفر بوده است!

- «امام حسین علیه السلام، در روز عاشورا، سیصد هزار نفر را به دست خود، هلاک گردانید»،(2) در صورتی که اگر امام علیه السلام در هر ثانیه، یک نفر را کُشته باشد، برای کشتن سیصد هزار نفر، 83 ساعت و بیست دقیقه، وقت لازم است!

- «حضرت ابو الفضل علیه السلام، روز عاشورا، 25 هزار نفر را کُشت»،(3) که با محاسبه ای که بدان اشاره شد، کُشتن این شمار از دشمن، نزدیک به هفت ساعت، وقت می خواهد!

نویسندۀ گزارش های یاد شده، گویا با هدف ایجاد فرصت لازم برای عملیات مورد اشاره، مدّعی می شود که روز عاشورا، 72 ساعت طول کشیده است(4)!(5)

از این دست گزارش ها در کتاب هایی که با عنوان «منابع ضعیف یا غیر قابل استناد» در صفحات آینده معرّفی می شوند، فراوان است.(6) البته باید مطالبی را هم که به عنوان «زبانِ حال» از سوی روضه خوانان و مرثیه سرایان، مطرح و به تدریج، به «زبانِ قال» تبدیل شده و می شود، به فهرست گزارش های ضعیف، افزود!

باری، پاسخگو نبودن پژوهشگران و صاحب نظران این عرصه به نیازهای جدّی جامعه در زمینۀ تاریخ صحیح و اهداف بلند نهضت حسینی، سبب شده است که شمار کتاب هایی که خصوصاً در عصر حاضر در بارۀ امام حسین علیه السلام تألیف شده اند، به صدها و بلکه هزاران عنوان برسد، و در عین حال، کتاب های مستند و قابل اعتماد در جهت تبیین صحیح تاریخ نهضت حسینی و اهداف و آرمان های آن، بسیار اندک باشند. از این رو، در جامعۀ امروز ایران - که

ص:10

انقلاب اسلامی آن، با الهام از نهضت عاشورا به ثمر رسیده و سومین دهۀ خود را نیز پشت سر گذاشته است -، بازنگری و بازنگاری تخصّصی تاریخ عاشورا و پاک سازی آن از مطالب بی اساس و موهن، در جهت محافظت و صیانت از جان مایۀ انقلاب اسلامی، بسیار ضروری می نماید و این، بزرگ ترین خدمتی است که مراکز علمی و پژوهشی می توانند به ساحت قدس ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام داشته باشند.

آری! دانش نامۀ امام حسین علیه السلام، گامی متواضعانه در این راه بود، که پس از سال ها پژوهش و تلاش، با همکاری شماری از پژوهشگران توانمندِ «پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث»، در چهارده جلد (متن)،(1) به سرانجام رسید و در ذی حجۀ 1430 (آذرماه 1388)، در دسترس همگان، بویژه اصحاب تحقیق، قرار گرفت؛ امّا با توجّه به این که بخش هایی از آن دانش نامه - که با شهادت سیّد الشهدا علیه السلام و یاران باوفایش مرتبط بود -، بیش از سایر بخش ها برای آشنایی هر چه بیشتر و عالمانۀ عموم خوانندگان با تاریخ حماسۀ کربلا، کاربرد داشت و از سوی دیگر می توانست دستْمایه ای بسیار مناسب برای مبلّغان دینی (بویژه در سفرهای تبلیغی شان) به شمار آید، بخش های مورد اشاره، با عنوان شهادت نامۀ امام حسین علیه السلام بر پایۀ منابع معتبر، به صورت جداگانه آمادۀ نشر گردید - که اینک پیش روی شماست -.

چهارده: مزار امام حسین علیه السلام

پانزده: حکمت نامۀ امام حسین علیه السلام.

شهادت نامۀ امام حسین علیه السلام بر پایۀ منابع معتبر (کتاب حاضر)، متن کامل بخش های ششم تا یازدهم دانش نامۀ یاد شده و منتخبی از «درآمد» و بخش یکم و نیز دو قطعۀ کوچک از بخش های نهم و سیزدهم آن را، در مجموع در حجمی نزدیک به 2500 صفحه، در خود دارد.

در واقع، کتاب حاضر، در بر دارندۀ تمامی بخش های مرتبط با حماسۀ کربلا از دانش نامۀ یاد شده است(1) که جهت آگاهی عموم علاقه مندان واهل مطالعه و تحقیق، بویژه خُطَبا و حماسه سرایان کربلا، گزینش و بازْتدوین شده است.

گفتنی است که انتخاب واژۀ «معتبر» در عنوان این کتاب، بدان جهت است که در تدوین دانش نامۀ امام حسین علیه السلام، کوشیده ایم متن آن، در همۀ بخش ها، از منابع حدیثی و تاریخی معتبر و قابل استناد، گزینش گردد. بر این پایه، تکیه گاه اصلی تدوین دانش نامه (وهمۀ آثار برگرفته از آن)،(2)در درجۀ نخست، منابعی هستند که تا قرن پنجم هجری نگارش یافته اند، و در مراتب بعد، منابع تألیف شده تا قرن هفتم هجری، و پس از آن، آثارِ تألیف شده تا قرن نهم.

بدین ترتیب، در کتاب حاضر، مقتل نگاری های قرن دهم هجری به بعد، به دلایلی که در «کتاب شناسی تاریخ عاشورا و عزاداری» بدانها اشاره می شود،(3) مورد استناد نیستند، جز با هدف نقد (یا اهدافی مانند آن)، که در این صورت، به معتبر نبودن گزارش، اشاره خواهد شد.

البته توجّه به این نکته ضروری است که در پژوهش های تاریخی، سختگیری هایی که در بارۀ روایات فقهی وجود دارد، معمول نیست؛ بلکه بیشتر، چگونگی گزارش و استواری یا نااستواری متن، مورد توجّه است و برای رسیدن به حقیقت، باید از قرائن مختلف، بهره گرفت.

ص:13

بر این اساس، در جمع آوری گزارش ها و گزینش آنها، افزون بر تلاش برای مستند کردن آنها به منابع معتبر، اصلی ترین معیار را «نقد متن» قرار داده ایم و کوشیده ایم تا از راه تأیید مضمون گزارش ها با قرائن عقلی و نقلی، برای پژوهشگر، نوعی اطمینان به گزارش، حاصل شود. از این رو، احادیث مُنکَر را نیاورده ایم، گرچه در منابع معتبر آمده باشند، و اگر در موارد خاصّی، گزارش غیر معتبری را عرضه کرده ایم، چراییِ آن را توضیح داده ایم.

گزارش اجمالی بخش های مختلف کتاب حاضر، از این قرار است:

ص:16

ص:18

منابع غیر قابل استناد یا ضعیف، منابعی داستانی، بی سند و بدون پشتوانۀ تاریخی اند که اخبار گزارش شده در آنها را تنها به شرط یافتن مؤیِّدهای تاریخی و تقویت شدن به وسیلۀ منابع دستۀ نخست، می پذیریم.

در این جا، ابتدا منابع مهمّ قابل استناد (33 کتاب)، به اجمال و سپس منابع ضعیف مشهور (ده کتاب) معرّفی خواهند شد(1) و در ادامه، ضمن اشاره ای به منابع معاصر، این نکته توضیح داده می شود که چرا در دانش نامۀ امام حسین علیه السلام، گزارش های منابع متأخّر، مورد استناد قرار نگرفته اند.

(م 230 ق)، مشهور به «ابن سعد».

3. الإمامة و السیاسة، نوشتۀ ابو محمّد عبد اللّه بن مسلم بن قُتَیبۀ دینَوَری کوفی (213-276 ق).

4. أنساب الأشراف، نوشتۀ احمد بن یحیی بَلاذُری (م 279 ق).

5. الأخبار الطِّوال، نوشتۀ ابو حنیفه احمد بن داوود دینَوَری (م 282 یا 290 ق).

6. تاریخ الیعقوبی، نوشتۀ ابن واضح احمد بن ابی یعقوب اسحاق (م 292 ق).

7. تاریخ الاُمم و الملوک (تاریخ الطبری)، نوشتۀ ابو جعفر محمّد بن جریر طبری (م 310 ق).

8. الفُتوح، نوشتۀ ابو محمّد احمد بن اعثم کوفی (م حدود 314 ق).

9. العِقد الفرید، نوشتۀ ابو عمر احمد بن محمّد اندَلُسی (246-328 ق)، مشهور به ابن عبدِ رَبّه.

10. مَقاتل الطالبیّین، نوشتۀ ابو الفرج علی بن حسین امَوی اصفهانی (284-356 ق).

11. المعجم الکبیر، نوشتۀ ابو القاسم سلیمان بن احمد بن ایّوب شامی طَبَرانی (260-360 ق).

12. شرح الأخبار، نوشتۀ قاضی ابو حنیفه نعمان بن محمّد تمیمی مغربی (م 363 ق).

13. کامل الزیارات، نوشتۀ ابو القاسم جعفر بن محمّد بن قوُلویِۀ قمی (م 368 ق)، معروف به ابن قولَوَیه.

14. الأمالی (أمالی الصدوق)، نوشتۀ محمّد بن علی بن حسین بن بابویِۀ قمی (م 381 ق)، مشهور به شیخ صدوق.

15. المستدرک علی الصحیحین، نوشتۀ ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه شافعی (321-405 ق)، مشهور به حاکم نیشابوری.

16. الإرشاد، نوشتۀ ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن نعمان بغدادی (336-413 ق)، مشهور به شیخ مفید.

17. فضل زیارة الحسین علیه السلام، نوشتۀ ابو عبد اللّه محمّد بن علی بن حسن بن عبد الرحمان علوی شجری (367-445 ق).

18. مصباح المتهجّد، نوشتۀ شیخ ابو جعفر محمّد بن حسن طوسی (385-460 ق)، معروف به شیخ الطائفه.

19. الأمالی الخَمیسیّة، نوشتۀ ابو الحسین یحیی بن حسین بن اسماعیل شجری (412-479 یا 499 ق).

20. روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین، نوشتۀ ابو علی محمّد بن حسن بن علی (م 508 ق)،

ص:21

مشهور به فتّال و ابن فتّال نیشابوری.

21. إعلام الوری بِأعلام الهدی، نوشتۀ امین الإسلام فضل بن حسن طَبْرِسی (م 548 ق)، مؤلّف تفسیر گران سنگ و مشهور مجمع البیان.

22. مقتل الحسین علیه السلام، نوشتۀ ابو المؤیّد موفّق بن احمد بن ابی سعید خوارزمی مکّی (م 568 ق)، مشهور به اخطَب خوارزم.

23. تاریخ مدینة دمشق، نوشتۀ ابو القاسم علی بن حسن شافعی دمشقی (م 571 ق)، مشهور به ابن عساکر.

24. الخرائج و الجرائح، نوشتۀ ابو الحسین سعید بن عبد اللّه بن حسین بن هبة اللّه (م 573 ق)، مشهور به قطب الدین راوندی.

25. مناقب آل أبی طالب، نوشتۀ ابو جعفر رشید الدین محمّد بن علی مازندرانی (م 588 ق)، مشهور به ابن شهرآشوب.

26. المَزار الکبیر، نوشتۀ ابو عبد اللّه محمّد بن جعفر مشهدی (م 610 ق).

27. الکامل فی التاریخ، نوشتۀ ابو الحسن عزّ الدین علی بن محمّد شیبانی جَزَری (م 630 ق)، مشهور به ابن اثیر.

28. مُثیر الأحزان و مُنیر سُبل الأشجان، نوشتۀ نجم الدین جعفر بن محمّد حِلّی (م 645 ق) مشهور به ابن نُما.

29. تذکرة الخواصّ من الاُمّة بذکر خصائص الأئمّة علیهم السلام، نوشتۀ ابو المظفّر یوسف بن قِزُغْلی بن عبد اللّه (581-654 ق)، مشهور به سبط ابن جوزی - که نوۀ ابن جوزی ابو الفرج عبد الرحمن بن علی است -.

30. المَلهوف علی قَتلی الطُّفوف، نوشتۀ سیّد رضی الدین علی بن موسی بن جعفر حلّی (م 664 ق)، مشهور به سیّد ابن طاووس.(1)

31. کشف الغُمّة فی معرفة الأئمّة، نوشتۀ ابو الحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اربِلی (م 692 ق).

32. سِیَرُ أعلام النبلاء، نوشتۀ شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبی (م 748 ق).

33. البدایة و النهایة، نوشتۀ ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر (701-774 ق)، معروف به ابن کثیر دمشقی.

ص:22

توجّه نکرده اند، از دیدگاه ما، دچار ضعف اند و از گردونۀ اعتبار و نقل و استناد، خارج می شوند.

هر اندازه تعداد گزارش های بدون اصل و سند و یا نامتجانس با شخصیت کرامت آمیز و عزّتمند عاشورائیان در کتابی بیشتر باشد، بر ضعف آن کتاب، افزوده می شود و هر اندازه کمتر باشد، کتاب، اعتبار بیشتری دارد.

این، بدان معناست که نقد ما در این عرصه، متوجّه کتاب و محتوای آن است و نه نویسنده و گردآورندۀ آن؛ زیرا برخی از مؤلّفان این گونه کتاب ها، جزو کسانی هستند که از سرِ شیفتگی به شخصیت اعجاب انگیز امام حسین علیه السلام و همراهان ایشان در حماسه سازی شان در کربلا و به پاس قدردانی از فداکاری های آنان، قلم به دست گرفته اند و بدون آن که تخصّص اصلی آنها تاریخ و سیره باشد، در عرصه ای قلم زده اند که تفاوت ماهیّتی با اندوخته های علمی آنها (مانند فقه و تفسیر) داشته است.

به عبارت دیگر، احساس دَین به امام حسین علیه السلام با شوری که از مطالعۀ نهضت عاشورا به هر انسانی دست می دهد، آمیخته شده و این مؤلّفانِ شیفته را گاه به تساهل در رویارویی با گزارش های بی پایه کشانده و سبب شده که آنان حتّی به گزارش های شفاهی ای که از زبان این و آن و یا برخی واعظان و مرثیه خوانان شنیده اند، اعتماد کنند و افزوده هایی را ناسازگار با واقعۀ اصلی عاشورا و در تعارض با اهداف آن، در کتاب های خود بیاورند، و این، چه بسا هم پایۀ استفاده از کتاب های کم اعتبار، مجهول و یا حتّی مجعول است.

البته زمینه ها و عواملی، این جریان را شدّت بخشیده اند که از جملۀ آنها، پیدایش سبْک داستان پردازی و ارائۀ قرائت جذّاب و مخاطب محور از واقعۀ عاشوراست؛ سبْکی که بر پایۀ گرایش طبیعی انسان به حکایت و نقل هر چه زیباتر وقایعِ روی داده، شکل گرفت و میل فطری آدمیان به بزرگ داشتن و بزرگ تر کردن قهرمانان خود، به آن، کمک نمود.

در این میان، کسانی آیات و روایات باز دارنده از دروغ پردازی را با به کار بردن اصطلاح «زبان حال» کنار زدند و حتّی در برخی نمونه های معدود، دروغ را جایز شمردند. راه یافتن این زبان تخیّلی، احساسی و داستانی به منبر و مرثیه و تعزیه، چرخۀ نقل شفاهی و نگارش کتبی را کامل کرد و پس از مدّتی، آنچه به عنوان مرثیه یا مدّاحی و نقل حکایت به منظور برانگیختن احساسات، ساخته و خوانده شده بود، به کتاب ها راه یافت و از سوی برخی - که میان منابع کهن و نزدیک به واقعۀ عاشورا و کتاب هایی که قرن ها پس از آن نگاشته شده اند، تفاوت چندانی نمی نهادند -، به صورت یک سند تاریخی و قابل ذکر در آمد.

همۀ اینها، افزون بر اشتباهات ناخواستۀ انسانی است که در نقل های تاریخی پیش می آیند،

ص:24

مانند: خطای حافظه در نقل شفاهی، یا خطای باصره در هنگام نوشتن که به گاهِ نگارش و قرائت نسخه ها پیش می آید، بویژه اگر نسخه، مغلوط یا بدخط باشد.

آنچه مایۀ امیدواری پژوهشگران است، شکل هِرمی این جریان ناخجسته است، بدین معنا که هر چند ممکن است تعداد کتاب های کنونی ای که مطالب آمیخته از درست و نادرست دارند، فراوان به نظر برسد، امّا پی یابی جریان نقل آنها، پژوهشگر را به تعداد انگشت شماری از منابع مشخّص می رساند که سرچشمۀ ورود این ادبیّات تخیّلی و بدون پشتوانۀ تاریخی، به جریان گزارش دهندۀ حماسۀ کربلا هستند.

محقّقان دانش نامۀ امام حسین علیه السلام که کتاب حاضر نیز برگرفته از آن (و مشتمل بر بخش های مربوط به حماسۀ کربلا و شهادت ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام و یاران او از آن کتاب) است، با بررسی صدها گزارش و مأخذیابی مرحله به مرحلۀ هر یک از آنها، اهمّ منابع غیر قابل استناد را شناسایی و ارزیابی و ضعف های آنها را گوشزد کرده اند. البتّه این، بدان معنا نیست که همۀ مطالب این کتاب ها، نادرست و تحریف شده اند؛ زیرا در این کتاب ها، گزارش های معتبری نیز از کتاب های کهن و اصلی تاریخ و سیره، نقل شده است. مقصود ما، آن است که در این دسته از منابع، گزارش های نادرست یا بدون منبع و پشتوانۀ تاریخی، به فراوانی یافت می شوند که نمی توان بر آنها اعتماد کرد و چه بسا با عملکرد و سیرۀ رفتاری امام حسین علیه السلام و اهل بیت گرامی اش نیز ناسازگارند. بدین جهت است که مطالب یاد شده در این گونه کتاب ها، بدون ارزیابی، قابل استناد نیستند. این منابع،(1) عبارت اند از:

خوارزمی (م 568 ق) در مقتل الحسین علیه السلام و در آخرین حلقه ها به ابن عساکر (م 571 ق) در تاریخ دمشق، ابن اثیر (630 ق) در الکامل، سبطِ ابن جوزی (م 654 ق) در تذکرة الخواصّ و ابو الفدا (م 732 ق) در المختصر فی أخبار البشر اشاره کرد.(1)

سوگمندانه باید گفت که اصل کتاب ابو مخنف، مفقود است و ما تنها می توانیم از جمع آوری گزارش های مورّخان، به بخشی از کتاب او دست یابیم. در دورۀ معاصر، افراد متعدّدی، از جمله آقایان: محمّدباقر محمودی، حسن غفاری، سیّد الجمیلی و محمّدهادی یوسفی غروی، به این کار، همّت گماشته و بخش هایی از کتاب ابو مخنف را که طبری و دیگران در آثار خود، گزارش کرده اند، گرد آورده و با نام های: عَبَراتُ المصطفَین، مقتل الحسین علیه السلام، استشهاد الحسین علیه السلام و وقعة الطف منتشر ساخته اند.(2)

پیش از این گردآوری ها، کتابی ناشناخته به نام مقتل أبی مخنف - که ما از آن، با عنوان مقتل الحسین علیه السلام المنسوب إلی أبی مخنف یاد کرده ایم و می کنیم - منتشر شده است که نه تنها دلیلی بر صحّت انتساب آن به ابو مخنف در دست نیست، بلکه تفاوت فراوان و آشکار مطالب آن با نقل طبری از ابو مخنف، قرینۀ نادرستیِ این انتساب است. دلیل دیگر، وجود برخی مطالب موهن نسبت به شخصیت بزرگوار امام حسین علیه السلام در این کتاب است که تألیف یافتن آن، توسط موّرخی عالِم و موثّق، همچون ابو مخنف، را بسی بعید می نماید.

جالب توجّه، آن که میان این کتاب چاپ شدۀ ناشناخته، با متن برخی نسخه های خطّیِ آن، تفاوتِ بیش از حدّ متعارف نیز به چشم می خورد و زمینۀ اعتماد به آن را از میان می برد.(3)

متأسّفانه نیاز به مقتل أبی مخنف، موجب شده که بسیاری، به همین نسخۀ رایج، روی آورند و

ص:26

بیشتر مطالب آن را نادانسته به ابو مخنف، نسبت دهند.

گفتنی است که در دو سدۀ اخیر، بسیاری از محدّثان، مورّخان و کتاب شناسان، پس از تأیید شخصیّت ابو مخنف و کتاب اصلی او، کتاب کنونی متداول و موسوم به مقتل أبی مخنف را بی اعتبار و غیر قابل استناد دانسته اند. از این میان می توان به محدّث نوری،(1) میرزا محمّد ارباب قمی،(2)حاج شیخ عبّاس قمی،(3) سیّد عبد الحسین شرف الدین،(4) سیّد حسن امین(5) و شهید سیّد محمّد علی قاضی طباطبایی(6) اشاره کرد.(7)

اسفراینی بسته اند؛ زیرا اسلوب و سبْک آن، با کتاب های تألیف شده در قرن چهارم، یعنی سال های تدریس و تألیف اسفراینی، همسان نیست.(1) نکتۀ آخر، آن که مطالب کتاب، بدون سند و مأخذ است و گاه چنان غیر معتبر و دور از عقل است(2) که تألیف آن را از سوی یک فقیه دانشمند، بعید می سازد. از این رو، محقّقان خبره در سیره و تاریخ امام حسین علیه السلام، به انکار آن پرداخته اند.(3)

اکثر روایات این کتاب و بلکه همۀ آن را مأخوذ از کتب غیر مشهور و غیر قابل اعتماد دانسته است.(1) علّامه سیّد محسن امین عاملی نیز این سخن را تأیید نموده است.(2) محدّث نوری، برخی گزارش های کتاب را بدون پشتوانۀ تاریخی خوانده(3) و شهید مطهّری، آن را پر از دروغ، و تألیف و نشر این کتاب را مانع مراجعه به منابع اصلی و مطالعۀ تاریخ واقعی امام حسین علیه السلام دانسته است.(4) شهید سیّد محمّد علی قاضی طباطبایی نیز مطالب آن را به جهت تعارض با مقاتل معتبر، بی ارزش و از درجۀ اعتبار، ساقط می داند.(5) نمونه های متعدّدی از اخبار غیر قابل باور را می توان در جای جای این کتاب دید.(6)

برخی مطالب ضعیف کتاب، قابل تردید و رد هستند که خوانندگان را به دیدن آنها ارجاع می دهیم.(1)

عاشورا، نیز کتاب نوشت. او با جمع آوری اخبار قوی و ضعیف و به قصد حلّ اختلافات مَقتل ها و تحلیل آنها، یکی از بزرگ ترین نگاشته ها را در بارۀ واقعۀ عاشورا به عربی سامان داد. او شیفتۀ امام حسین علیه السلام بود و انگیزۀ پاکی در نگارش این کتاب داشت؛ امّا به دلیل استفاده از منابع ضعیف در کنار منابع اصلی و نقل برخی گزارش های بدون سند، نتوانست مقتل معتبری ارائه دهد.

او همچنین مبنای نادرستی برگزید و بر اساس آن، از کتاب هایی که مشتمل بر اخبار مظنون الکذب بودند نیز نقل کرد. مبنای او این بود که نشانه های کذب، هر چند به درجۀ ظن برسند، مانع نقل نیستند و نقل چنین اخباری در بیان سیره و تاریخ، بی اشکال است.

محدّث نوری، یکی از منابع ضعیف دربندی را نسخۀ بدون سر و ته، مجهول و پر از دروغی می داند که سیّد عربِ روضه خوانی برای کسب تأیید، نزد عالمان نجف آورد و مورد نقض و انکار آنها واقع شد؛ امّا آن نسخه به دست دربندی رسید؛ نسخه ای که به گفتۀ محدّث نوری، از کثرت اشتمال بر اکاذیب واضح و اخبار واهی، احتمال نمی رود که از مؤلّفات یک عالِم باشد.(1) وی، در جایی دیگر، این کتاب را دستاویز مخالفان برای دروغگو خواندن شیعه دانسته است.(2)

سخن محدّث نوری را بسیاری از عالمان دیگر، تأیید کرده اند و بسیاری از نقل های نادرست و غیر قابل باور کتاب را به عنوان گواه، ارائه کرده اند. از این میان می توان به میرزا محمّد تنکابنی (شاگرد فاضل دربندی)،(3) شیخ ذبیح اللّه محلّاتی،(4) سیّد محسن امین،(5) میرزا محمّدعلی مدرّس تبریزی،(6) شیخ آقا بزرگ تهرانی(7) و استاد شهید مرتضی مطهّری(8) اشاره نمود.

ص:31

گفتنی است بسیاری از تحلیل های نویسندۀ کتاب، برای قابل پذیرش کردن گزارش هایی است که به سادگی قابل قبول نیستند.(1)

این سخنرانی ها را که در شرح دعاهای هر روز ماه مبارک رمضان بود، به فارسی به نگارش در آورد و سپس دو عشریه را - که نوشته های ویژۀ مصائب امام حسین علیه السلام و در قالب مجالس دهگانه بود - به آن افزود.

فشارکی در مقام تاریخ نویسی نبوده و قصدش ذکر مصیبت و گریاندن مردم بوده است. از این رو، در بسیاری از موارد، سندی برای گفته های خود ارائه نداده و حتّی گاه با وجود تصریح به نبودن برخی مطالب در کتب معتبر و مشهور،(1) تنها به گمان و احتمال، آن را نقل کرده است.

عنوان الکلام، هیچ گاه مرجع و مستند کتاب های پژوهشی و تاریخی واقع نشده؛ امّا به دلیل ذکر برخی مواعظ حدیثی و داستانی، گاه مورد استناد اهل منبر قرار می گیرد. تأخّر زمانی مؤلّف، نقص ارجاع علمی به کتب و منابع، و گزارش های منفرد و بدون شاهد(2) را می توان دلیل عدم استفادۀ اهل تحقیق از این کتاب دانست.(3)

جای داد، یا نمی توان کتابی مانند الکبریت الأحمر محمّدباقر بیرجندی (1276-1352 ق) را با وجود عالم بودن نویسندۀ آن - که کتاب خود را با تتبّع فراوان، گرد آورده -، معتبر یا غیر معتبر دانست؛ زیرا برخی منابع آن، قابل اعتماد و برخی دیگر، ضعیف اند. البتّه مؤلّف، گاه به نقد برخی گزارش ها پرداخته؛ امّا نقل بدون داوریِ مطالب از کتاب های ضعیف نیز در آن، کم نیست.

گفتنی است بر همین اساس، اعتبار نَفَس المهموم و بحار الأنوار بیشتر است؛ زیرا بیشتر گزارش های آنها قابل قبول و مستند به کتب کهن و معتبر است.

نتیجۀ سخن، این که یک گزارش تاریخی را تنها به دلیل وجود آن در یکی از کتاب های متأخّر یا معاصر - هر چه قدر هم که آن کتاب، مشهور و مورد توجّه باشد -، نمی توان دارای سند قابل اتّکای تاریخی دانست و به استناد آن، مطلبی را به اهل بیت علیهم السلام نسبت داد؛ بلکه باید منبع آن کتاب نیز معلوم و سنجیده گردد و اگر ضعیف بود یا اساساً منبعی برای آن یافت نشد، از دایرۀ اعتماد، خارج می شود. همین نکته در بارۀ نقل های شفاهی نیز جاری است؛ چرا که حتی اگر گویندۀ سخنْ انسان بزرگی باشد، با توجّه به فاصلۀ زمانی بسیار زیاد با روزگار اهل بیت علیهم السلام و تجربۀ راه یافتن خطاهای بسیار به نقل های شفاهی، اعتماد کردن به چنین نقل هایی، بر خلاف سیرۀ عُقلاست.

ارائۀ تاریخ معتبر و مستند زندگی سیّد الشهدا و بویژه واقعۀ عاشوراست. از این رو، روش ما در این پژوهش، بهره گیری از کهن ترین منابع (یعنی منابع قرن اوّل تا هفتم و بعضاً تا قرن نهم هجری) بوده است. بر این اساس، گزارش هایی که در منابع بعدی آمده اند و ریشه در منابع اصلی و کهن ندارند، مورد استناد ما قرار نگرفته اند.

البتّه این سخن، بِدان معنا نیست که هر چه در منابع کهن وجود دارد، معتبر است؛ بلکه اعتبار مطالب منابع کهن و قابل استناد نیز منوط به ارزیابی های لازم است، چنان که ما در این پژوهش، موارد قابل توجّهی از مطالب این منابع را مورد نقد قرار داده ایم.

پاسخ این سخن، این است که: اوّلاً، هیچ یک از نویسندگان کتاب های ضعیف مشهور، ادّعا نکرده اند که به نسخه ای معتبر، دسترس داشته اند که دیگران از آن، بی بهره بوده اند و معمولاً گزارش های آنان، مستند نیست، وگاه گزارش های خود را مستند به کتاب هایی نظیرِ خود کرده اند (که بعضاً همین استنادها هم نادرست است).(1)

ثانیاً، این گونه کتاب ها، در پاره ای از موارد، گزارش های خود را به منابع معتبر، مستند می کنند؛ امّا با مراجعه به منابع یاد شده، مشخّص می شود که استناد آنها اشتباه است.(2)

اهل بیت علیهم السلام برای امری مستحب، مرتکب حرامِ مسلّم و نهیِ قطعیِ «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ»1 نگردند.

هر کس که می خواهد، برود. پس چراغ ها را خاموش کردند و همراهان امام علیه السلام شروع به رفتن کردند.

ظاهراً اصل این ماجرا، برگرفته از کتاب ضعیف الدمعة الساکبة است که مطلبی را از کتابی ضعیف تر از خود، یعنی کتاب نور العین، نقل می کند(1) و این گزارش را به سَکینه علیها السلام نسبت می دهد که گفته است:

من در شبی مهتابی، در وسط چادر نشسته بودم که از پشت آن، صدای گریه و شیون شنیدم. دامن کشان، از خیمه بیرون رفتم و ناگهان، پدرم را دیدم که نشسته و یارانش دورش هستند. پدرم می گریست و شنیدم که می گفت: «بدانید که با من بیرون آمدید، چون می دانستید که من به سوی مردمی می روم که با من از دل و زبان، بیعت کرده اند؛ امّا اوضاع، کاملاً دگرگون شد؛ چون شیطان بر آنها چیره گشت و خدا را از یادشان برد، و اکنون، جز کشتن من و کشتن هر که در راه من تلاش می کند، و نیز اسارت خانواده ام پس از غارتشان، هدفی ندارند. من نگرانم که شما در بیان آنچه می دانید، خجالت بکشید.

نیرنگ زدن، در نزد ما اهل بیت، حرام است. پس هر یک از شما که دوست ندارد بماند، برود. شب، تاریک است و راه، باز و زمان، به هنگام. و هر کس به ما کمک کند، همراه ما در بهشت خواهد بود و از خشم خدای مهربان، در امان. جدّم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«پسرم حسین، در سرزمین کربلا، تنها و بی کس و تشنه و غریب، کشته می شود. هر که به او کمک کند، به من کمک کرده است و نیز به فرزند او قائم - که خداوند در فَرَج او تعجیل نماید - کمک کرده است. هر کس با زبانش به ما کمک کند، در قیامت با حزب ما خواهد بود».

به خدا سوگند، هنوز سخن پدرم به پایان نرسیده بود که جمعیت، ده تا و بیست تا، پراکنده شدند و با او جز 71 نفر نماند. به پدرم نگاه انداختم که سرش به زیر بود. اشک، گلوگیرم شد....(2)

گفتنی است که فرمان دادن امام علیه السلام به خاموش کردن چراغ ها، حتّی در مَقتل های ضعیف هم دیده نشده است، چنان که هیچ منبع معتبری، گزارش نکرده که شب عاشورا، کسی از یاران امام علیه السلام، از ایشان جدا شده باشد؛ بلکه به عکس، در مقابل پیشنهاد امام علیه السلام مبنی بر ترک کربلا، همگی ضمن حقیر شمردن مرگ، دلیرانه سرود مقاومتْ سر دادند و با سخنانی شورانگیز و اظهار

ص:39

آمادگی برای جانبازی در راه خدا، حماسه ای جاوید آفریدند.

کنیم، چه بسا لازم باشد که کتاب مستقلّی را به آنها اختصاص دهیم.(1) از این رو، برای آگاهی پژوهشگران، تنها فهرستوار، به شماری دیگر از آنها اشاره می کنیم:

- گزارش سخنرانی منسوب به امام علیه السلام پس از نماز ظهر عاشورا؛(2)

- گزارش حضور جابر بن عُروۀ غِفاری (از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله) در کربلا و فرمایش امام علیه السلام به او که:

«شَکَرَ اللّهُ سَعیَکَ یا شَیخُ؛ خداوند، تلاش تو را پاداش دهد، ای پیرمرد!»؛(3)

- گزارش ملاقات حبیب بن مُظاهر با مسلم بن عَوسَجه در مغازۀ عطّاری در بازار کوفه برای خرید رنگ مو، و چگونگی رسیدن حبیب به کربلا و ابلاغ سلام نمودنِ زینب علیها السلام به وی هنگام ورودش به کربلا؛(4)

- گزارش همبازی بودن زُهَیر بن قین با امام حسین علیه السلام در کودکی، در دوران حیات پیامبر صلی الله علیه و آله، و این که او در همان زمان، خاک های زیر قدم های امام علیه السلام را بوسیده و مورد ملاطفت پیامبر صلی الله علیه و آله قرار گرفته است؛(5)

- بسیاری از گزارش های معالی السبطین، أسرار الشهادات و عنوان الکلام در بارۀ شهادت علی اکبر علیه السلام؛(6)

- گزارش این که امام حسین علیه السلام، علی اصغر را روی دست گرفت و به سپاه کوفه فرمود: «وی را یک جرعه آب دهید(7) که از غایت تشنگی، شیر در پستان مادرش نمانده»؛(8)

- گزارش اختلاف افتادن در لشکر عمر بن سعد در بارۀ آب دادن به علی اصغر و دستور ابن سعد به حَرمَله برای قطع نزاع؛(9)

- گزارش سخن حرمله به مختار، با این مضمون که: «اکنون که مرا می کُشی، بگذار کارهای

ص:41

خود را بگویم تا قلبت را بسوزانم: من، سه تیر سه شاخۀ زهرآلود داشتم. یکی را به گلوی علی اصغر زدم، دومی را به قلب حسین، و با سومی، گلوی عبد اللّه بن حسن را هدف گرفتم»؛(1)

- گزارش تبسّم علی اصغر به امام حسین علیه السلام پس از تیر خوردنش؛(2)

- گزارش آمدن شیر در سینۀ مادر علی اصغر، پس از خوردن آب در شب یازدهم محرّم، و این که وی پستان های خود را سرِ دست گرفته و گفته: «نورِ دیده، علی اصغر! کجایی که پستان های من، پُر از شیر است؟»؛(3)

- گزارش بیرون آورده شدن قُنداقۀ علی اصغر از زیر خاک توسط دشمن و جدا کردن سر او و به نیزه کردن آن؛(4)

- گزارش سفارش امیر مؤمنان علیه السلام در شب 21 ماه رمضان به عبّاس علیه السلام که: «مبادا در روز عاشورا آب بخوری، در حالی که برادرت حسین، تشنه است!»؛(5)

- گزارش توصیۀ امیر مؤمنان علیه السلام به فرزندان خود در بارۀ امام حسن علیه السلام و سپردن امام حسین علیه السلام به عبّاس علیه السلام به عنوان امانت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه علیها السلام و خودِ ایشان؛(6)

- گزارش سخن عبّاس علیه السلام به امام حسین علیه السلام که: «می خواهم یک بار دیگر صورتت را ببینم؛ ولی حرمله تیر بر چشمان من زده است»؛(7)

- گزارش سخن فاطمۀ کِلابی (امُّ البَنین) که وقتی به خانۀ امیر مؤمنان علیه السلام رفت، تقاضا کرد که ایشان، او را «فاطمه» خطاب نکند تا فرزندان زهرا علیها السلام به یاد مادرشان نیفتند؛(8)

- گزارش ماجرای جلوگیری برخی از اهل بیتِ امام علیه السلام از حرکت اسب ایشان و تقاضای پایین آمدن از اسب و یا بوسیدن زیرِ گلوی ایشان،(9) و نیز گفتن جملۀ «مَهلاً مهلاً، یَابنَ الزهراء!». گفتنی است که این جمله، حتّی در منابع ضعیف هم یافت نشد. تنها در أسرار الشهادات آمده است که:

ص:42

فأرادَ علیه السلام أنْ یَخرُجَ مِنَ الخیمة، فلَصَقَت بِهِ زَینبُ علیها السلام فقالت: مَهلاً یا أخی! توقَّف حتّی ازَوِّدَ مِن نَظَری و اوَدّعَک.(1)

امام علیه السلام تصمیم گرفت که از خیمه بیرون برود، که زینب علیها السلام خود را به او چسبانْد و گفت:

برادرجان! آهسته! درنگ کن تا تو را سیر ببینم و با تو خدا حافظی کنم.

- گزارش سراسیمه آمدن زینب علیها السلام نزد امام زین العابدین علیه السلام در خیمه، پس از شهادت امام حسین علیه السلام و پرسیدن علّت دگرگون شدن اوضاع عالَم، و سخن امام علیه السلام به وی که: «ای عمّه! دامن خیمه را بالا بزن» و نگاه کردن امام علیه السلام به سر بُریدۀ پدر و مخاطب قرار دادن زینب علیها السلام که: «ای عمّه! مُهیّای اسیری باشید، که پدرم را شهید کردند»؛(2)

- گزارش های مربوط به هجوم به خیمه ها، مانند: تصریح به کتک خوردن اهل حرم امام علیه السلام(3) و کشیدن زیرانداز از زیر امام زین العابدین علیه السلام و بر زمین افکندن ایشان،(4) و زیرِ دست و پا ماندن برخی از کودکان(5) و دستور امام زین العابدین علیه السلام به عمّه اش زینب علیها السلام که:

«عَلَیکُنَّ بِالفرار؛ بر شما بادْ فرار!» در پاسخ چاره جویی او،(6) و سرشماری کودکان کاروان در پایان کار و مشخّص شدن این که دوتن از آنان در نقطه ای جان داده اند؛(7)

- گزارش چگونگی آمدن بنی اسد برای دفن اجساد شهدا و این که امام زین العابدین علیه السلام در بارۀ کمک آنان در دفن پدر بزرگوارش فرمود:

«مَعی مَن یُعینُنی؛ همراه من، کسی هست که مرا یاری کند» و خطاب به پدرش فرمود:

«أمّا الدُنیا فَبَعدک مُظلمة؛ دنیا پس از تو، تاریک است» و این که روی قبر پدر با انگشت نوشت:

«هذا قَبرُ حُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ الَّذی قَتَلوهُ عَطشاناً غَریباً؛ این، قبر حسین بن علی بن ابی طالب است که او را تشنه و غریب، کُشتند»؛(8)

- گزارش سخن زینب علیها السلام خطاب به جسد برادر: «هل أنت أخی؟ هل أنت ابن أبی؟؛ آیا تو برادر منی؟ آیا تو پسر پدر(9) منی؟»(10) و بوسه زدنش بر حنجر و رگ های بُریدۀ برادر(11) و گفتن «اللّهمّ

ص:43

تقبّل منّا هذا قلیل القربان؛ خداوند! این قربانی اندک را از ما بپذیر»؛(1)

- گزارش های مربوط به شماری از اقدامات سَکینه در کربلا به عنوان کودکی خردسال،(2) در صورتی که بر پایۀ گزارش منابع معتبر، وی در آن هنگام، ازدواج کرده و همراه شوهرش به کربلا آمده بود؛

- گزارش مسلمِ جَصّاص در بارۀ حضور اهل بیت امام علیه السلام در کوفه، نان و خرما دادن کوفیان به کودکان آنها و جلوگیری امّ کلثوم علیها السلام از این اقدام به دلیل حرمت صدقه بر آنها و نیز این که زینب علیها السلام سرش را به چوب مَحمل زد و اشعاری خواند که با این بیت، آغاز می شود: «یا هِلالاً لَمَا استتمّ کمالاً...؛ ای هلالی که کامل نشده...!»؛(3)

- گزارش منسوب به امام زین العابدین علیه السلام که در پاسخ این پرسش که: «در طول سفر، کجا به شما سخت تر گذشت؟»، سه بار فرمود «امان از شام!»؛(4)

- گزارش های ریختن آب و آتش و خاکستر بر سر اهل بیت امام حسین علیه السلام و افتادن آتش بر

ص:44

عمامۀ امام زین العابدین علیه السلام و سوختن سر ایشان در شام؛(1)

- گزارش بستن اهل بیت امام علیه السلام به ریسمانی که یک طرف آن به امام زین العابدین علیه السلام بسته بود و طرف دیگر آن به زینب علیها السلام و...؛(2)

- گزارش هایی که حاکی اند قنداقۀ زینب علیها السلام را هنگامی که در کودکی آرام نمی گرفت، در دامن حسین علیه السلام گذاشتند و آرام شد،(3) یا این که زینب علیها السلام در کودکی، در آفتاب خوابیده بود و حسین علیه السلام که او را چنین دید، مانع تابش نور آفتاب به او شد... تا این که ماجرای کربلا پیش آمد و بدن امام علیه السلام در آفتاب ماند...؛(4)

- این گزارش که زینب علیها السلام هنگام ازدواج با عبد اللّه بن جعفر، شرط ضمنِ عقد کرد که او را از مسافرت با امام حسین علیه السلام منع نکند،(5) یا این که امام حسین علیه السلام در وداعِ آخر به وی فرمود: «مرا در نافلۀ شب، فراموش مکن»،(6) یا این که زینب علیها السلام شب یازدهم یا در برخی منازل راه شام، نماز شبش را نشسته خواند(7) و هنگامی که به مدینه بازگشت، شوهرش عبد اللّه بن جعفر، او را نشناخت؛(8)

و صدها گزارش دیگر، از این قبیل.

کوتاه سخن، این که: علّتِ نیاوردن متفرّدات منابع متأخّر در گزارش واقعۀ عاشورا و تاریخ زندگی امام حسین علیه السلام در دانش نامۀ امام حسین علیه السلام و نیز در این شهادت نامه، معتبر نبودن و قابل استناد نبودن آنهاست، هر چند ممکن است شماری از آنها، در واقع، درست باشند، امّا دلیلی یا دستِ کم، قرینه ای بر صحّت آنها وجود ندارد. بر این اساس، می توان گزارش هایی را که اشکال عقلی و نقلی ندارند، با استناد به منابع آنها نقل کرد. البتّه برای آن که شنونده گم راه نشود، اشاره به ضعفِ منبع، ضروری است، هر چند با توجّه به این که رعایت این نکات، عملاً برای همه مقدور نیست، توصیۀ مؤکّد ما، خودداری کامل از نقل گزارش های منابع ضعیف و پرهیز مطلق از استناد دادن به این گونه منابع است.

ص:45

2. تلاش برای حفظ و نگهداری دین از نابودی و انحراف؛

3. تلاش برای تحقّق دین؛

4. الگو بودن.

روشن است که این اهداف کلّی، بر سراسر زندگی امامان علیهم السلام، سایه افکنده است و تمام اقوال و افعال و حتّی حیات و ممات آن بزرگواران، در مسیر تحقّق این اهداف بوده است.

قائلی نداشته باشند، ولی توجّه اجمالی به آنها مفید است. از شهادت طلبی امام علیه السلام، چهار تفسیر، صورت پذیرفته است و هر کدام، قائلانی دارد.

حسین علیه السلام نیز به شهادت رسید تا گناهان امّت را بشوُیَد و شفیعشان شود.(1) این تفسیر، تفسیری مسیحی از قیام حسین علیه السلام است و هیچ مستندی در متون دینی ندارد.

احیای سنّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به سوی کوفه حرکت کرد.

شیخ مفید، در المسائل العُکبریّة، ضمن سؤال و جوابی، هدف امام علیه السلام را مانند همۀ مجاهدان، پیروزی و مغلوب ساختن دشمن می داند:

چرا حسین بن علی علیه السلام به کوفه رفت، در حالی که می دانست کوفیان، او را تنها می گذارند و کمکش نمی کنند، و او در این سفر، کشته می شود؟

امّا این که حسین علیه السلام می دانست که کوفیان، او را تنها می گذارند، علم قطعی به آن نداریم؛ زیرا نه دلیل عقلی، و نه نقلی برای آن هست.(1)

گفتنی است در عصر حاضر، تنها کسی که نظریّۀ تشکیل حکومت را پرورد و کوشید تا آن را مستدل کند، مرحوم صالحی نجف آبادی (نویسندۀ کتاب شهید جاوید) بود. وی بر آن است که امام علیه السلام از همان آغاز، هدفِ از پیش تعیین شده ای نداشت؛ بلکه به اقتضای شرایط، تصمیم می گرفت و هدفی را تعقیب می کرد. به نظر او، قیام امام حسین علیه السلام، چهار مرحله داشته و ایشان در هر مرحله ای، هدفی را تعقیب می کرده است.

یادآوری می شود که نظر رایج اهل سنّت در تحلیل حادثۀ عاشورا نیز تشکیل حکومت به وسیلۀ امام علیه السلام است. ابن کثیر، عنوان یک بحث از کتابش را به همین نکته، اختصاص داده است:

«حکایت حسین بن علی علیه السلام و علّت هجرتش با خانواده، از مکّه به عراق، برای به دست آوردن حکومت».(2)

روشن است که صراحت اهل سنّت در تبیین هدف امام حسین علیه السلام و عدم اختلاف آنان در این زمینه، از آن روست که تنها نگاهی تاریخی به این مسئله دارند و بحث های کلامی را در آن، دخالت نمی دهند.

«تشکیل حکومت» است؛ زیرا احادیث فراوانی از پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السلام، نقل شده که بر شهادت طلبی، دلالت دارند و سخنان، خطابه ها و نامه های امام حسین علیه السلام نیز بر تشکیل حکومت، دلالت دارند.

این دو حقیقتِ کلامی و تاریخی، این گروه را وا داشته است تا به گونه ای به سازش و توافق میان این دو نظریه، اهتمام ورزند و در نتیجه، چهار صورت و چهار رأی، در این زمینه، شکل گرفته است:

مجموعۀ یاد شده، بر اهدافی غیر از شهادت طلبی، تأکید فرموده است.

2. قائلان به نظریۀ «تشکیل حکومت»، جنبۀ آگاهی امام علیه السلام از شهادت را کم رنگ دیده اند - اگر نگوییم که نادیده گرفته اند -، با این که احادیث متواتری بر آن، دلالت دارند. از سوی دیگر، منبع استخراج این نظریه، سخنان، خطابه ها و نامه های امام حسین علیه السلام (به مردم کوفه و بصره) و نماینده فرستادن ایشان به کوفه و بیعت گرفتن آن نماینده (مسلم) برای ایشان و اعلام تعهّد ایشان به آن بیعت و مصادرۀ کاروان تجارتی یزید و برخی شواهد دیگر از این دست است. البته در مجموعۀ گفته ها و نوشته های امام علیه السلام، آنچه دیده می شود، یاری خواستن برای امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح امور امّت و احیای سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله است، که به صراحت، بر تشکیل حکومت به وسیلۀ امام علیه السلام دلالت ندارند، مگر آن که اینها را ملازم با تشکیل حکومت بدانیم. البته در برخی متون، امام علیه السلام آن گاه که از بیعت با یزید، امتناع می ورزد، بر لیاقت نداشتن یزید برای خلافت و سزاوارتر بودن خود به این امر، تأکید می فرماید.

از جهت دیگر، تعبیر «خروج» در سخنان امام حسین علیه السلام، به معنای قیام نیست؛ بلکه در تمام موارد، به معنای بیرون رفتن از مدینه است، هر چند که گاه به غلط، به قیام، تعبیر شده است.

3. نظریۀ «حفظ جان»، هیچ شاهد کلامی و تاریخی ای ندارد و از این رو، قابل طرح نیست، ضمن این که با شئون امامت، سازگار نیست.

4. در بارۀ «نظریۀ جمع»، آنچه در بند اوّل و دوم آوردیم، قابل بازگویی است، ضمن این که در این نظریه نیز، مانند سه نظریۀ نخست، برخی از وجوه این حادثه، نادیده انگاشته شده که در مباحث آینده، بدانها خواهیم پرداخت.

مرحلۀ حرکت از مدینه به سمت مکّه و برخی، در مرحلۀ حرکت از مکّه به سوی کوفه.

به سخن دیگر، امام حسین علیه السلام در سخنان و نامه های نسبتاً فراوانش، برای امتناع از بیعت با یزید، علل و اهدافی و برای حرکت خود از مدینه به مکّه و از آن جا به سمت کوفه، علل و اهداف دیگری مطرح می سازد.

در بخش نخست، امام حسین علیه السلام، فسق یزید و استحقاق بیشتر خود برای حکومت را مطرح می کند. امام علیه السلام، خطاب به فرماندار مدینه می فرماید:

أیُّهَا الأَمیرُ! إنّا أهلُ بَیتِ النُّبُوَّةِ، وَ مَعدِنُ الرِّسالَةِ، وَ مُختَلَفُ المَلائِکَةِ، وَ مَحَلُّ الرَّحمَةِ، وَ بِنا فَتَحَ اللّهُ وَبِنا خَتَمَ، وَ یَزیدُ رَجُلٌ فاسِقٌ شارِبُ خَمرٍ، قاتِلُ النَّفسِ المُحَرَّمَةِ، مُعلِنٌ بِالفِسقِ، مِثلی لا یُبایِعُ لِمِثلِهِ، وَ لکِن نُصبِحُ وَ تُصبِحونَ، وَ تَنتَظِرُ وَ تَنتظرُونَ، أیُّنا أحَقُّ بِالخِلافَةِ وَ البَیعَةِ.(1)

ای امیر! ما خاندان نبوّت، و معدن رسالت، و محلّ آمد و شدِ فرشتگان، و جایگاه رحمت هستیم. خداوند، امور را با ما می گشاید و با ما می بندد؛ و یزید، مردی فاسق، باده گسار، آدمکُش و اهل فسق و فجورِ آشکار است. همانند منی، با کسی همانند او، بیعت نمی کند؛ ولی ما و شما، صبح می کنیم و منتظر می مانیم، تا معلوم شود که کدام یک برای بیعت و خلافت، شایسته تر است.

و در بخش دوم، اصلاح امّت، احیای سنّت، امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با سلطان ستمگر، و عزّت و آزادگی را مطرح می سازد، چنان که در این باره از امام حسین علیه السلام روایت شده است که فرمود:

إنّی لَم أخرُج أشِراً وَ لا بَطِراً وَ لا مُفسِداً وَ لا ظالِماً، وَ إنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ النَّجاحِ وَ الصَّلاحِ فی امَّةِ جَدّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، اریدُ أن آمُرَ بِالمَعروفِ وَ أنهی عَنِ المُنکَرِ، وَ أسیرَ بِسیرَةِ جَدّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، وَ سیرَةِ أبی عَلیِّ بنِ أبی طالِبٍ...، فَمَن قَبِلنی بِقَبولِ الحَقِّ فَاللّهُ أولی بِالحَقِّ، ومَن رَدَّ عَلَیَّ هذا أصبِرُ حَتّی یَقضِیَ اللّهُ بَینی وبَینَ القَومِ بِالحَقِّ، ویَحکُمَ بَینی وبَینَهُم بِالحَقِّ، وهُوَ خَیرُ الحاکِمینَ.(2)

به درستی که من از روی سرمستی و سرکشی و فسادانگیزی و ستمگری، قیام نکرده ام؛ بلکه برای تحقّق رستگاری و صلاح در امّت جدّم محمّد صلی الله علیه و آله قیام کرده ام. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر نمایم و به سیرۀ جدّم محمّد صلی الله علیه و آله و پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام، رفتار کنم.... آن که مرا به حقّانیت پذیرفت، [بداند که] خداوند، سرچشمۀ حق است [و پاداش

ص:55

او را خواهد داد] و اگر کسی در این دعوت، دستِ رد بر سینۀ من زند، شکیبایی می ورزم تا خداوند، میان من و این گروه، بر پایۀ حقیقت، داوری کند و به حقیقت، حکم دهد، که او بهترینِ داوری کنندگان است.

جز این سخنان و نوشته ها، تحلیل شئون امامت(1) نیز اعمال و رفتاری را که امام حسین علیه السلام در پیش گرفته، اقتضا می کند. امام حسین علیه السلام، برای تبیین دین و حفظ آن از نابودی و تحریف، اجرای دین و الگو بودن، حائز مقام امامت شده بود و این شئون، می بایست بر رفتار و گفتار و اندیشۀ ایشان سایه می افکند، و چگونه حادثه ای به این بزرگی را می توان جدا از این اهداف، تحلیل کرد؛ حادثه ای که در آن، خون پاک انسان های بزرگی بر زمین ریخت.

این، لایۀ نخست از اهداف حادثۀ عاشوراست و ممکن است کسانی که تعبیر «تشکیل حکومت» را به کار برده اند، عنوانی انتزاعی از این امور را منظور داشته اند. البتّه - چنان که بِدان اشارت رفت -، این تعبیر در مجموع سخنان و نگاشته های امام حسین علیه السلام، به صراحت، بیان نشده است.

دستاوردهای این لایه از هدف حادثۀ عاشورا، سست شدن بنیاد حکومت بنی امیّه، نابودی حکومت یزید، پایه ریزیِ قیام های انتقام جویانه و آگاهی مردم در آن برهه از تاریخ است که البتّه در فاصلۀ زمانی نسبتاً کوتاهی اتّفاق افتاد.

با این نگاه، می توان راز و رمز احکام ویژه ای را که در مجموعۀ تعالیم شیعه، در بارۀ حادثۀ عاشورا و امام حسین علیه السلام وارد شده، فهمید و تحلیل کرد، که عبارت اند از:

1. حِلّیتِ خوردن تربت امام حسین علیه السلام برای استشفا؛

2. استحباب سجده بر تربت امام حسین علیه السلام؛

3. استحباب ذکر گفتن با تسبیح تربت امام حسین علیه السلام؛

4. استحباب بر داشتن کام کودک با تربت امام حسین علیه السلام؛

5. استحباب حُنوط میّت با تربت امام حسین علیه السلام؛

6. استحباب زیارت اربعین؛

7. استحباب زیارت امام حسین علیه السلام در مناسبت های مختلف مذهبی؛

8. استحباب اقامۀ عزاداری و گریستن برای امام حسین علیه السلام؛

9. جواز قصر و اتمام نماز در زیر گنبد مزار امام حسین علیه السلام؛

10. استحباب همراه داشتن تربت امام حسین علیه السلام در سفر؛

11. استحباب یاد کردن از امام حسین علیه السلام به هنگام نوشیدن آب.

این همه،(1) نشان می دهد که علاوه بر اهدافی که امام حسین علیه السلام از قیام خود داشته است، خداوند و اولیای دین نیز اهدافی را از این قیام، منظور داشته اند. این، همان چیزی است که از آن به «اهداف چند لایۀ قیام امام حسین علیه السلام» تعبیر می گردد.

به سخن دیگر، امام علیه السلام می دانست که در این حادثه، به شهادت می رسد؛ امّا برای رسیدن به این هدف ها به میدان مبارزه با طاغوت زمان، در آمد:

1. اصلاح امور امّت اسلام؛

2. اقامۀ حق و طرد باطل؛

3. حفظ آزادی و عزّت و آزادگی؛

4. افشای ظلم و ستمگری حاکمان بنی امیّه؛

5. زمینه سازی برای تشکیل حکومت اسلامی.

خداوند نیز از این قیام و پایان خونینش، اهدافی را برای همیشۀ تاریخ، در نظر داشته است.

آنچه برخی با عنوان «اُسطورۀ مقدّس» یا «روابط عاطفی میان انسان ها و امام حسین علیه السلام»، بدان اشاره کرده اند، به این بُعد از اهداف، بر می گردد.

ص:57

بنا بر این، دستاوردهای قیام، دیگر به بخشی از تاریخ، محدود نمی گردد، چنان که برای پیروان یک آیین نیز نخواهد بود.

الگو قرار گرفتن برای قیام های شیعی در طول تاریخ (نظیر انقلاب اسلامی ایران) و نیز سرمشقْ واقع شدن برای آزادیخواهان جهان (همچون گاندی)،(1) از دستاوردهای این قیام است.

ص:58

آمدن ابن زیاد به کوفه، در این شهر حاکم بود -، جوّ کاذبی است؟

2. آیا همۀ دعوت کنندگان از امام حسین علیه السلام، از شیعیان و پیروان اعتقادی و واقعیِ او بودند و چنان که برخی پنداشته اند،(1) وی فریب شیعیان خود را خورد که به او، وعدۀ یاری داده بودند؛ امّا نه تنها از او حمایت نکردند، بلکه به جنگ او برخاستند و با این حساب، شیعه، خود، مقصّر اصلی در به وجود آمدن فاجعۀ عاشوراست؟ یا این که «شیعه» در آن دوران، مفهومی متفاوت با مفهومِ امروزی آن داشته است و کسانی که امام حسین علیه السلام را تنها گذاشتند، شیعۀ سیاسی و اجتماعی بودند، نه شیعه اعتقادی و حقیقی؟(2)

3. دلایل اقبال مردم کوفه به نهضت حسینی و پشت کردن به آن و به عبارت دیگر، عوامل شکست این نهضت، چه بود؟

ص:60

ایشان، احساس آرامش کرد و فرمود:

إنَّ أهلَ الکوفَةِ أشَدُّ إلیّ حُبّاً، و فیهِم رُؤوسُ العَرَبِ و أعلامُهُم.(1)

کوفیان، برای من دوست داشتنی ترند و سران و بزرگان عرب، در میان آنان اند.

و نیز به آنها نوشت:

إنّی قَدِ اختَرتُکُم عَلَی الأَمصارِ و إنّی بِالأَثرَةِ.(2)

من، شما را بر دیگر شهرها ترجیح دادم، و من، خوبْ گزینشگری هستم.

و در روایت دیگری آمده که به آنها نوشت:

فَإِنّی قَدِ اختَرتُکُم وَ النُّزولَ بَینَ أظهُرِکُم لِما أعرِفُ مِن مَوَدَّتِکُم و حُبِّکُم للّهِِ عز و جل و لِرَسولِهِ صلی الله علیه و آله....(3)

من، شما را انتخاب کردم و سکونت در میان شما را برگزیدم، چون مهرورزی و علاقه تان را به خدای عز و جل و پیامبرش صلی الله علیه و آله می دانم.

و هنگامی که کوفیان در «ذی قار» به امام علی علیه السلام پیوستند، ایشان در ستایش آنها فرمود:

أنتُم أشَدُّ العَرَبِ ودّاً لِلنَّبِیِّ و لِأَهلِ بَیتِهِ، و إنَّما جِئتُکُم ثِقَةً - بَعدَ اللّهِ - بِکُم.(4)

شما بامحبّت ترینِ عرب نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله و خاندانش هستید. من، پس از خدا، با اعتماد کردن به شما نزدتان آمدم.

و پس از پایان جنگ جمل، با این جملات از آنها قدردانی کرد:

جزاکُمُ اللّهُ مِن أهلِ مِصرٍ عَن أهلِ بَیتِ نَبِیِّکُم أحسَنَ ما یَجزِی العامِلینَ بِطاعَتِهِ وَ الشّاکِرینَ لِنِعمَتِهِ، فَقَد سَمِعتُم وأطَعتُم، وَدُعیتُم فَأَجَبتُم.(5)

خداوند، به خاطر خاندان پیامبرتان، بهترین پاداشی را که به اهل طاعت و سپاس گزاران نعمتش می دهد، به شما عطا کند. شما، گوش فرا دادید و اطاعت کردید، و فرا خوانده شدید و اجابت کردید.

همچنین در جنگ صِفّین که شمار سپاهیان امام علی علیه السلام در منابع تاریخی تا یکصد و بیست هزار ذکر شده، عمدۀ نیروهای ایشان از کوفه بودند. در همین جنگ، هنگامی که امام علیه السلام سستیِ سپاهیان خود را در برابر سپاه شام ملاحظه کرد، ضمن سخنانی سرزنش آمیز، به جایگاه مهم آنان

ص:62

در جهان اسلام اشاره کرد و فرمود:

أنتُم لَهامیمُ العَرَبِ و یَآفیخُ الشَّرَفِ، وَ الأَنفُ المُقَدَّمُ، وَ السَّنامُ الأَعظَمُ.(1)

شما بزرگان عرب و سران شرف و پیشوایان جلودار و مهتران بزرگ هستید.

و در جایی دیگر، همراه با انتقاد از کوفیان، خطاب به آنها می فرماید:

و أنتُم تَریکةُ الإِسلامِ، و بَقِیَّةُ النّاسِ.(2)

و شما، یادگارِ اسلام و بازماندۀ مسلمانانید.

مدّت کوتاهی فضای عمومی شهر در اختیار هواداران امام حسین علیه السلام قرار گرفت.

امّا مردم مکّه و مدینه، به دلیل شرایط سیاسی حاکم بر آنها، برخلاف کوفیان، به اهل بیت علیهم السلام علاقه مند نبودند. ابن ابی الحدید، به نقل از ابو عمر نَهْدی، از امام زین العابدین علیه السلام نقل کرده که فرمود:

ما بِمَکَّةَ وَ المَدینَةِ عِشرونَ رَجُلاً یُحِبُّنا.(1)

در مکّه و مدینه، بیست نفر هم نیستند که ما را دوست بدارند.

در مقابل، گزارش های فراوانی، از کثرت نسبی علاقه مندان به اهل بیت علیهم السلام در کوفه حکایت دارد، چنان که از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

إنَّ وَلایَتَنا عُرِضَت عَلی أهلِ الأَمصارِ فَلَم یَقبَلها قَبولَ أهلِ الکوفَةِ بِشَیءٍ.(2)

ولایت ما، بر مردم شهرها ارائه شد. هیچ کدام مانند مردم کوفه، آن را نپذیرفتند.

روایات دیگری نیز رسیده اند که مؤیّد این اند که هواداران اهل بیت علیهم السلام در کوفه، بیش از هر شهر دیگری وجود داشته اند. هر چند هواداریِ بیشتر آنها در حدّ دفاع عملی و ایثار جان نبوده است؛ لیکن در سایر شهرها، اهل بیت علیهم السلام، همین مقدار طرفدار هم نداشته اند و لذا هنگامی که ابن زیاد، کوفیان را مجبور به رفتن به سوی سرزمین کربلا و جنگ با امام علیه السلام کرد، بسیاری از آنها، از نیمۀ راه گریختند و در کربلا، حاضر نشدند. بَلاذُری، در این باره می نویسد:

یک گروه هزارنفره [از کوفه] اعزام می شد؛ امّا به جهت اکراه آنان از این کار (نبرد با حسین علیه السلام)، تنها سیصد یا چهارصد نفر یا کمتر از اینها به مقصد می رسیدند.(3)

بر کوفه، یزید و کارگزارانش با همۀ توان تلاش می کردند که امام علیه السلام به کوفه نرود. یزید، حتّی دست به دامن ابن عبّاس شد تا امام علیه السلام را از رفتن به کوفه باز دارد، همچنین عمرو بن سعید، فرماندار مکّه، کوشید تا جلوی رفتن امام علیه السلام را بگیرد، و گروهی را اعزام کرد تا مانع خروج امام علیه السلام از مکّه شوند، امّا پس از درگیری مختصری، امام علیه السلام روانۀ عراق گردید.

بنا بر این، کوفه از نظر موقعیت فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و جغرافیایی، مناسب ترین نقطه برای آغاز نهضت بر ضدّ حکومت یزید بود. از این رو، سیّد مرتضی رحمه الله در تحلیل حادثۀ کربلا می گوید:

اسباب پیروزی بر دشمن، روشن و آشکار بود، امّا آن اتّفاق بد، ماجرا را دگرگون و معکوس کرد تا جایی که به انجام رسید، آنچه رسید.(1)

هر چند ما با این نظر، موافق نیستیم، لیکن به دلایلی که بیان کردیم، کوفه را بهترین گزینه برای تحقق اهداف نهضت حسینی می دانیم. توضیح بیشتر این مطلب، در ادامۀ همین فصل، خواهد آمد.

ص:66

یارانش از مکّه شدند و ضمن درگیری مختصری خطاب به امام علیه السلام گفتند: ای حسین! از خدا نمی ترسی که از جماعت، جدا می شوی و میان امّت، تفرقه می اندازی؟

امام حسین علیه السلام تنها به قرائت این آیۀ شریف، بسنده کرد:

«لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِیءٌ مِمّا تَعْمَلُونَ .(1)

عمل من، برای من و عمل شما، برای شماست. شما از آنچه من می کنم، بیزارید و من، از آنچه شما می کنید، بیزارم».(2)

بر پایۀ نقل ابن اعثم، امام علیه السلام در پاسخ نامۀ یزید به اهل مدینه - که متضمّن باز داشتن آنها از قیام بود -، نیز تنها به نوشتن آیۀ یاد شده اکتفا کرد.(3)

إنّی واللّهِ مَقتولٌ کَذلِکَ، وإن لَم أخرُج إلَی العِراقِ یَقتُلونی أیضاً.(1)

به خدا سوگند، من، این چنین کشته می شوم، و اگر به عراق هم نروم، مرا می کشند.

و نیز به عبد اللّه بن جعفر می فرماید:

لَو کُنتُ فی جُحرِ هامَةٍ مِن هَوامِّ الأَرضِ لَاستَخرَجونی وَیَقتلونی.(2)

اگر در لانۀ جنبنده ای هم باشم، مرا بیرون می آورند و می کشند.

این سخن، بدین معناست که: من، چه به کوفه بروم و چه نروم، بی تردید، به دست عوامل یزید، کشته می شوم. بنا بر این، باید نقطه ای را برای شهادت خود انتخاب کنم که خون من، بیشترین بهره را برای اسلام داشته باشد و بیشترین ضربه را به حکومت امَوی بزند وحرمت حرم نیز حفظ گردد، و آن نقطه، جایی جز عراق نیست.

بر این اساس انتخاب کوفه و همراه بردن خانواده و کودکان خردسال و بهترین یاران در این سفر، دقیقاً در راستای تحقّق این هدف والای الهی بوده است.

ص:69

رویکردِ مردم کوفه را می توان به حساب شیعیان گذاشت؟

برای پاسخ دادن به این پرسش ها، جامعه شناسی و روان شناسی مردم کوفه و شناخت نظام اداری و اقتصادی حاکم بر این شهر، ضروری است. در بخش های آینده، به تبیین این مسائل خواهیم پرداخت و پس از آن، مهم ترین عوامل شکست نهضت کوفه را بررسی خواهیم کرد.

ص:71

بخش غیر مسلمان کوفه، عبارت بودند از: مسیحیان عرب از «بنی تَغلِب»، مسیحیان نَجران، مسیحیان نَبْطی، یهودیانی که در زمان عمر از شبه جزیرۀ عربستان رانده شده بودند، و زردشتیان ایرانی. این بخش، در مجموع، قسمت ناچیزی از کلّ جمعیّت کوفه بودند.

مرگ زیاد (سال 53 ق)، خوارج کوفه به رهبری حیّان بن ظبیان، در سال 58 ق، قیامی دیگر ترتیب دادند و این بار، ابن زیاد، پس از به عهده گرفتن زمام امور کوفه، به سرکوب آنها پرداخت.(1)

بنا بر این، با توجّه به درگیری خوارج با امَویان، شاید بتوان گفت که آنان در جریان نهضت حسینی، با هیچ یک از دو طرف، همکاری نکرده اند.

دوستانِ تَرازِ پایین اهل بیت علیهم السلام وصف فرموده است:

وَ الطَّبَقَةُ الثانِیَةُ: النَّمَطُ الأَسفَلُ، أحَبّونا فِی العَلانِیَةِ وَ ساروا بِسیرَةِ المُلوکِ، فَأَلسِنَتُهُم مَعَنا وَ سُیوفُهُم عَلَینا.(1)

گروه دوم، پایین ترند. ما را آشکارا دوست دارند؛ ولی به شیوۀ پادشاهان رفتار می کنند.

از این رو، زبان هایشان، با ماست و شمشیرهایشان، بر ضدّ ما!

در دوران حکومت امام علی علیه السلام و دیگر امامان، بیشتر مردم کوفه از همین دسته بودند؛ همان ها که امام علی علیه السلام در اواخر حکومت خود، پی در پی، از آنها گله می کرد و خطاب به آنها می فرمود:

یا أَشباهَ الرِّجالِ وَلا رِجالَ.(2)

ای مردْنمایانِ نامرد!

و می فرمود:

مُنیتُ بِمَن لا یُطیعُ.(3)

گرفتار کسانی شده ام که فرمان نمی برند.

و می فرمود:

لا غَناءَ فی کَثرَةِ عَدَدِکُم.(4)

زیاد بودنِ جمعیّت شما، سودی ندارد.

و می فرمود:

لَبِئسَ حُشّاشُ نارِ الحَربِ أنتُم!(5)

شما بد آتش افروزانی برای جنگ هستید.

و می فرمود:

هَیهاتَ أن أطلُعَ بِکُم أسرارَ العَدلِ.(6)

هیهات که خواسته باشم به یاری شما، عدالت پنهان را آشکار کنم!

نیز بر پایۀ برخی از گزارش ها، امام حسن علیه السلام در توضیح علّت صلح خود با معاویه، این دسته

ص:76

از یاوران خود را این گونه توصیف فرمود:

یَقولونَ لَنا إنَّ قُلُوبَهُم مَعَنا وَ إِنَّ سُیوفَهُم لَمَشهورَةٌ عَلَینا!(1)

به ما می گویند که دل هایشان با ماست؛ ولی شمشیرهایشان بر ضدّ ماست.

همچنین، فَرَزدَق در دیدار با امام حسین علیه السلام، در وصف این دسته از علاقه مندان اهل بیت علیهم السلام، می گوید:

القُلوبُ مَعَکَ، وَ السُّیوفُ مَع بَنی امَیَّةَ.(2)

دل ها با توست و شمشیرها با بنی امیّه.

نکتۀ شایان توجّه، این که در وصف دستۀ دوم، گفته شده که «زبان هاشان، با اهل بیت علیهم السلام و شمشیرهاشان، بر ضدّ آنان است»؛ امّا در کلام فرزدق و دیگران، آمده است که «دل هاشان با اهل بیت علیهم السلام است و شمشیرهاشان، بر ضدّ آنها».

حقیقت، این است که اگر به راستی، دل آنها با اهل بیت علیهم السلام بود، شمشیر آنها نمی توانست بر ضدّ اهل بیت علیهم السلام باشد. ضدّیت عملی این دسته با خاندان رسالت، نشان می دهد که ارادت آنان به این خاندان، از مرز زبان تجاوز نمی کرده است.

عابدانِ شب می بودند و اثر عبادت را در چهره شان می دیدی، و تسلیم و فرمان بردار می بودند.

در یک تقسیم بندی دیگر برای شیعیان، از امام باقر علیه السلام چنین روایت شده که فرمود:

الشیعَةُ ثَلاثَةُ أصنافٍ: صِنفٌ یَتَزیَّنونَ بِنا، وَ صِنفٌ یَستَأکِلونَ بِنا، وَ صِنفٌ مِنّا وَ إلَینا.(1)

شیعیان، سه دسته اند: دسته ای با ما، خود را می آرایند. دسته ای با ما، منافع مالی خود را به چنگ می آوردند، و دسته ای، از مایند و رو به کوی ما دارند.

با توجّه به این روایات، مدّعیان تشیّع در کوفه را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

دستۀ اوّل، کسانی که دل آنها با اهل بیت علیهم السلام بود و در عمل نیز از آرمان های این خاندان، دفاع می کردند. تعداد این دسته، بسیار اندک بود.

دستۀ دوم، کسانی که اهل بیت علیهم السلام را به راستی دوست داشتند؛ ولی جرئت دفاع از آرمان های آنان را نداشتند. تعداد اینان، بیش از دستۀ اوّل و کمتر از دستۀ سوم بود.(2)

دستۀ سوم، کسانی که برای رسیدن به منافع سیاسی یا اجتماعی و یا اقتصادی، به اهل بیت علیهم السلام اظهار ارادت می کردند، ولی شمشیرهایشان در خدمت دشمنان آنها بود. بیشتر شیعیان کوفه، از این دسته بودند؛ ولی اینان، شیعۀ واقعی نبودند و می توان آنان را شیعیان سیاسی و اقتصادی نامید. چنین کسانی، در واقع، پیرو کسی هستند که بتواند منافع آنها را تأمین کند. از این رو، در فضایی که مردم احساس می کردند که امام حسین علیه السلام پیروز خواهد شد، این دسته نیز با مسلم بیعت کردند؛ ولی در فضایی که دیدند همراهی با امام علیه السلام برای آنها خطرناک است، در صف پیروان بنی امیّه قرار گرفتند.

بنا بر این، گناه حمایت نکردن از نهضت امام حسین علیه السلام، به دوش شیعیان سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و نیز کسانی است که از نام شیعه، سوء استفاده می کردند، نه شیعیان اعتقادی و واقعی.

ص:78

عکس، هر گاه احساس نفعی می نمودند، فوراً به عرصه داخل می شدند.

شاهد صادق این مطلب، حضور کوفیان در دو جنگ جَمَل و صفّین است. هنگامی که در سال 36 هجری، امام علی علیه السلام برای مقابله با شورشیانِ مستقر در بصره، از مدینه ره سپار عراق شد، از کوفیان، درخواست کمک نمود. کوفیان که هنوز حکومت امام علی علیه السلام را نوپا می دیدند و از سرنوشت جنگ، بخصوص با توجّه به کثرت سپاه بصره، بیمناک بودند، کوشیدند از زیر بار این دعوت، شانه خالی کنند و سرانجام، پس از تبلیغ ها و تشویق های فراوان، تنها دوازده هزار نفر، یعنی حدود ده درصد از جمعیّت جنگجویان کوفه، در این جنگ، به نفع علی علیه السلام شرکت جستند.

پس از اتمام جنگ نیز یکی از اعتراض های نخبگان و خواصّ آنان، مصادره نشدن و تقسیم نشدن غنایم به وسیلۀ امام علی علیه السلام بود.

امّا در جنگ صفّین که کوفیان، حکومت امام علی علیه السلام را سامان یافته می دیدند و امید فراوانی به پیروزی داشتند، رغبت بیشتری به شرکت در جنگ نشان دادند، به طوری که تعداد سپاهیان امام علی علیه السلام را در این جنگ، بین 65 تا 120 هزار نفر نگاشته اند که شمار افراد غیر کوفی آن، بسیار ناچیز بوده است.

فراوانیِ بیعت کنندگان با مسلم را نیز می توان با همین اصلْ توجیه نمود، گرچه عدّۀ اندکی از افراد مخلص نیز در میان آنها بودند.

مردم کوفه در آن هنگام، از سویی به علّت مرگ معاویه و جوانی یزید، حکومت مرکزی شام را دچار ضعف می دیدند و از سوی دیگر، فرماندار کوفه (نعمان بن بشیر) را قادر به مقابله با قیامی جدّی نمی دانستند. از این رو، تجمّع عدّه ای از شیعیان مخلص به رهبریِ سلیمان بن صُرَد خُزاعی و پیشنهاد دعوت از امام حسین علیه السلام و تشکیل حکومت در کوفه، به سرعت از سوی کوفیان، مورد استقبال قرار گرفت؛ زیرا احتمال پیروزی و تشکیل حکومت را قوی می دانستند.

کوفیان، حتّی پس از ورود عبید اللّه به کوفه، امید پیروزی را از دست ندادند. از این رو، تعداد فراوانی از آنها به همراه مسلم در محاصرۀ قصر عبید اللّه شرکت جستند و هنگامی که احساس خطر نمودند، به سرعت، از نهضت، کناره گرفتند و مسلم و هانی را به دست عبید اللّه سپردند.

این احساس خطر، هنگامی شدّت گرفت که شایعۀ حرکت سپاه شام از سوی طرفداران عبید اللّه در میان مردم، پخش شد. البته ترس از سپاه شام را نیز می توان معلول دنیاطلبی مردم کوفه به شمار آورد.

علّت اصلی این ویژگی را می توان عدم رسوخ ایمان در قلب های آنان دانست و طبعاً از افراد و قبایلی که با دیدن شوکت اسلام به آن پیوستند و برای دنیای خود به جنگ رفتند، انتظاری جز این نمی توان داشت.

شاید معروف شدن کوفیان به نیرنگبازی، فریبکاری و بی وفایی - تا جایی که به ظهور مَثَل هایی چون: «أغدَرُ مِن کوفیٍّ (فریبکارتر از کوفی)»، یا «الکوفیُّ لا یوفی (کوفی، وفا ندارد)» انجامیده -،(1) نیز ناشی از همین ویژگیِ احساساتی بودن آنها باشد.

ارباع که به وسیلۀ او منصوب شده بودند، بر می خوریم: مسلم بن عوسجۀ اسدی، رئیس رُبعِ مَذحِج و اسد، عبید اللّه بن عمر بن عزیز کِندی، رئیس رُبع کِنده و ربیعه، عبّاس بن جَعدۀ جَدَلی، رئیس رُبع اهل مدینه و ابو ثُمامۀ صائدی، رئیس رُبع تمیم و همْدان.

هانی بن عروه، ریاست رُبع کِنده و ربیعه را از سوی حکومت، بر عهده نداشت؛ امّا به قدری در میان این رُبع - که پرجمعیّت ترین رُبع کوفه بود - احترام داشت که گفته شده است در هنگام کمک خواستن، سی هزار شمشیر آماده، به فریادرسی او می آمدند که البتّه ابن زیاد، توانست با سیاست های خود و استفاده از عمرو بن حَجّاج زُبیدی، رقیب هانی، این نفوذ را به حدّ اقل برساند و سرانجام، او را شهید کند، بدون آن که هیچ تحرّکی در رُبع، پدید آید!

زیر نظارتشان، به آنها واگذار گردید. از این رو، آنان دفترهایی تهیّه کرده بودند که در آنها، اسامی جنگجویان و همسران و فرزندانشان و نیز مَوالی آنان ضبط شده بود و اسامی و سال تولّد تازه متولّدها در آنها ثبت می شد، چنان که اسامی افرادی که از دنیا می رفتند، محو می گردید و بدین ترتیب، شناخت کاملی از افراد خود داشتند.

به نظر می رسد چنان که عرفا در آن زمان در مقابل فرماندار، مسئول بوده اند، نصب و عزل آنها نیز توسّط فرماندار، صورت می گرفته است.

در هنگام بروز تشنّج و اضطراب در شهر، نقش و اهمّیت عرفا، دوچندان می شد؛ زیرا آنها مسئول برقراری نظم در میان افراد شامل عرافت خود بودند و طبعاً اگر حکومت مرکزیِ شهر، قوی بود، از آنان می خواست که افراد قیام کننده (شورشی) را معرّفی نمایند.

سرزمین های تازه فتح شده، تأمین می گشت -، به تناسب افراد، مبلغی بین سیصد تا دو هزار درهم در سال بود، که مقدار حدّ اکثر آن، «شرف العطاء» نامیده می شد و به افرادی که دارای ویژگی های برجسته ای مانند شجاعت و رشادت فراوان بودند، پرداخت می گردید.

بنا بر این، اصلی ترین منابع درآمد مالی و تأمین زندگی مردم کوفه، در دست حاکمیت بود و اکثر مردم برای امرار معاش، راهی جز همکاری با حکومت نداشتند.

به نظر می رسد که نظام اداری و اقتصادی موجود در کوفه، مؤثّرترین عامل در روی گردانی مردم از نهضت امام حسین علیه السلام و پیوستن آنان به هواداران حکومت بود، چنان که ابن زیاد، پس از ورود به کوفه و ایراد یک سخنرانی سیاسی، از نظام اداری و اقتصادی این شهر برای تهدید و تطمیع مردم، نهایت بهره را برد. متن گزارش طبری در این باره، چنین است:

ابن زیاد، بر رؤسا و مردم، سخت گرفت و گفت: به رؤسای قبایل بنویسید: هر کس از مخالفان امیر مؤمنان و حَروریه (خوارج) و اهل تردید - که کارشان اختلاف افکنی و نفاق و تشتّت است -، در میان شما باشد و امان نامه بنویسد، در امان است؛ امّا هر کس امان نامه ننویسد، باید کسی از رؤسا، او را ضمانت کند که با ما مخالفتی نمی کند و بر ما خروج نمی نماید، و اگر چنین نکند، ذمّه ام از او بری است و خون و مالش حلال است و خونش ریخته می شود.

اگر در تحت ریاست بزرگ قبیله ای، کسی بر امیر مؤمنان خروج کند و وی، او را برای ما نفرستد، آن خروج کننده، بر درِ خانۀ وی به دار آویخته می شود و خود وی نیز از مقرّری، محروم و به منطقۀ «الزاره» (بیشۀ شیران) در عُمان، فرستاده می شود.(1)

همچنین هنگامی که مسلم بن عقیل علیه السلام به همراه سپاه خود، قصر ابن زیاد را محاصره کرد و او را در فشار قرار داد، یکی از شگردهای موفّق ابن زیاد، این بود که از طریق اشراف کوفه و رؤسای قبایل، به سپاهیان مسلم، پیغام داد که اگر دست از یاری او بردارند و در صف فرمانبران در آیند، به عطای آنان خواهد افزود؛ ولی در صورت ادامۀ شورش، عطای آنان، قطع خواهد شد.

بر پایۀ برخی از گزارش ها، در روز عاشورا، هنگامی که امام حسین علیه السلام با کوفیان، اتمام حجّت می نمود و آنها با سر و صدا، تلاش می کردند که از سخنرانی ایشان ممانعت کنند، امام علیه السلام به موضوع «عطا» و حرامخواریِ آنان از این طریق، به عنوان یکی از علل انحراف و نافرمانی آنان، اشاره کرد و فرمود:

ص:85

وَکُلُّکُم عاصٍ لِأَمری غَیرُ مُستَمِعٍ لِقَولی، قَدِ انخَزَلَت عَطِیّاتُکُم مِنَ الحَرامِ، وَ مُلِئَت بُطونُکُم مِنَ الحَرامِ، فَطُبِعَ عَلی قُلوبِکُم.(1)

همه تان از فرمان من، سرپیچی می کنید و به سخنانم، گوش فرا نمی دهید. عطایای حرام، شما را سست [و سنگین] کرده و شکمتان از حرام، آکنده شده است. از این رو، بر دل هایتان مُهر خورده است.

ص:86

نافرمانان و مشکوک ها، سخت بگیرم. من در به انجام رساندن فرمان او، تا پایان خواهم ایستاد و نسبت به فرمانبرانِ شما، همانند پدری مهربانم و بر مخالفان، همانند زهر کشنده ام. پس هر کسی تنها برای حفظ خود بکوشد.(1)

این باره، گزارش شده:

ابن زیاد، وقتی وارد قصر شد و شب را به صبح رساند، مردم را گرد آورد و سخن تند و تهدیدآمیز گفت و کشت و ترور کرد و خون ریخت و پرده دری نمود.(1)

در گزارشی دیگر می خوانیم:

گروهی از کوفیان را نگه داشت و فی المجلس، آنها را کشت.(2)

هانی بن عروه، یکی از سران هوادار امام علیه السلام بود که توسّط ابن زیاد، دستگیر شد و پس از آزار و شکنجۀ فراوان، به شهادت رسید.

زیاد بود که با این حیله، ابن زیاد را از چنگ قبیلۀ مَذحِج، رها ساخت.

باری! ابن زیاد، با به کارگیری سیاستِ زر و زور و تزویر، شعله های انقلاب کوفه را در نطفه خفه کرد، مسلم علیه السلام را کشت و فضای سیاسی - اجتماعی کوفه را چنان دگرگون ساخت که از مردم کوفه، سپاهی انبوه به کربلا فرستاد و حادثۀ خونین و بی نظیر عاشورا را پدید آورد.

ص:90

قل: «صَلَّی اللّهُ عَلَیکَ یا أبا عَبدِ اللّهِ» تُعیدُ ذلِکَ ثَلاثاً، فَإنَّ السَّلامَ یَصِلُ إلَیهِ مِن قَریبٍ ومِن بَعیدٍ.(1)

هنگام یاد کردن از امام حسین علیه السلام، سه بار بگو:

"صَلَّی اللّهُ عَلَیکَ یا أبا عَبدِ اللّهِ؛ درود خدا بر تو، ای ابا عبد اللّه!"، که این سلام، از نزدیک و دور، به او خواهد رسید.

همچنین، یاد کردن از آن بزرگوار در هنگام نوشیدن آب، توصیه شده است.(2)

با توجّه به نیاز مکرّر انسان در شبانه روز به نوشیدن آب، توصیه به فرستادنِ سلام بر امام حسین علیه السلام و لعن بر قاتلانش هنگام نوشیدن آن، بدین معناست که پیروان اهل بیت علیهم السلام، هیچ گاه نباید ماجرای کربلا را فراموش کنند، و خاطرۀ مبارزه با ظلم و ظالم و شهادت جان گداز سلالۀ پاک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این راه، برای همیشه، باید در تاریخ، زنده بماند.

گردد. امام حسین علیه السلام نیز برای تحقّق این آرمان بلند، خون پاک خود را در راه خدا اهدا کرد و بدین سان، اصلی ترین دلیل پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام برای «زنده نگه داشتن مکتب شهادت، به وسیلۀ عزاداری بر امام حسین علیه السلام» نیز جهل زدایی از جامعۀ اسلامی است و تا درمان کامل این بیماری خطرناک اجتماعی و استقرار حاکمیت مطلق ارزش های اسلامی در جهان، تداوم این مکتب، ضرورت دارد.

ص:96

ایشان، تحریف شده است؛ یعنی دقیقاً همان تحریفی که در آیین مسیحیت، در بارۀ عیسی علیه السلام تحقّق یافت.

به عبارت دیگر آنچه تحریف هدف عزاداری برای امام حسین علیه السلام است، خلاصه کردن این هدف، در پاک سازی گناهان، شبیه باور خرافیِ مسیحیان در بارۀ مصلوب شدن عیسی علیه السلام است.

این سخن، البته به معنای نفیِ نقش عزاداری در آمرزش گناهان نیست.

از سوی دیگر، حادثۀ عاشورا، در یک نگاه کلّی و واقع بینانه، دارای دو بُعد است: یکی بُعد جنایت و مظلومیت، و دیگری بُعد حماسه و عزّت و عظمت. از این رو، تحلیل و تبیین صحیح این حادثه، در صورتی امکان پذیر است که این دو بُعد، در کنار هم دیده شوند و ارائه گردند. در غیر این صورت، مخاطب، درک درستی از این جریان مهم تاریخ اسلام، پیدا نخواهد کرد.(1)

اعتبارِ منبع ندارند.

بسیاری از مطالب بی اساس و دروغی که موجب وَهْن اهل بیت علیهم السلام اند و متأسّفانه به عنوان مرثیه مطرح می گردند، ریشه در منابع غیر معتبر دارند و از این رو، منبع شناسی، نخستین شرط ذاکران و مرثیه سرایان راستین تاریخ خونبار عاشوراست و کسانی که فاقد این شرط اند، هر چه قدر هم که با اخلاص باشند، شایستگی لازم را برای ذکر مصیبت اهل بیت علیهم السلام ندارند.

یا طلب آب کردن امام علیه السلام از شمر ملعون، هنگامی که می خواست ایشان را به قتل برساند که در نور العین، به امام علیه السلام نسبت داده شده و آمده است:

إذاً و لا بدّ من قتلی فَاسقنی شربة ماءٍ. فقال: هیهات أن تذوق الماء بل تذوق الموت غصّة بعد غصّة و جرعة بعد جرعة.(1)

[حسین علیه السلام فرمود:] «حال که مرا می کُشی، پس جرعه ای آب به من بده». شمر گفت:

هرگز قطره ای آب نخواهی چشید؛ بلکه مرگ را به صورت گلوگیر و جرعه جرعه، خواهی چشید!

این گونه گزارش ها، علاوه بر این که با مُحکمات تاریخِ عاشورا و موضعگیری های امام علیه السلام در طول زندگی افتخارآمیز او(2) منافات دارد، با اصول باورهای شیعه در بارۀ جایگاه والای خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز مخالفت دارد و بر این اساس، یکی از آفات مجالس عزاداری سیّد الشهدا علیه السلام، مرثیه سراییِ ذلّت آمیز برای آن امام است. از این رو، بر ذاکران مخلص اهل بیت علیهم السلام فرض است که از بیان هر سخن و تعبیری که حاکی از اظهار ذلّت یا عجز آن بزرگوار و خانوادۀ ایشان در حادثۀ عاشورا باشد، جدّاً اجتناب کنند.

وَهْن مکتب اهل بیت علیهم السلام نگردد و یا همراه با انجام دادن عملی نامشروع نباشد.(1)

بنا بر این، آنچه در شماری از مجالس عزاداری، به تدریج مرسوم شده است (مانند: استفاده از ابزارهای موسیقی و آهنگ های مبتذل، تشبّه مرد به زن، و همچنین کارهایی چون قمه زدن)، بدعت در عزاداری محسوب می شود، بویژه قمه زدن که در عصر حاضر، زمینه ساز تبلیغات سوء بر ضدّ پیروان اهل بیت علیهم السلام و موجب وَهْن مکتب تشیّع است.(2)

و آخرین سخن در این باب، این که اگر فرهنگ عاشورا، آن گونه که بوده و هست، بدون تحریف به جهانیان عرضه شود، از قدرت اعجازآمیزی برخوردار است که می تواند به نظام سلطه و استکبار در جهان، پایان دهد و بدین سان، نه تنها امّت مسلمان، بلکه همۀ مستضعفان جهان را از ستم چپاولگران، زورمداران و غارتگران بین المللی رهایی بخشد و به گفتۀ رهبر انقلاب اسلامی آیة اللّه خامنه ای:

امروز، حسین بن علی علیه السلام می تواند دنیا را نجات دهد، به شرط آن که با تحریف، چهرۀ او را مغشوش نکنند.(3)

ص:102

لیکن تحلیل آنها با در نظر گرفتن همۀ آنها در کنار هم، چیزی است که در این نوشتار، بدان پرداخته می شود.

نخست، مطالبی را که می توانند به عنوان مقدّمه و نیز تحلیل کلّی قلمداد گردند، می آوریم و سپس متون مربوط به زنان را به اجمال گزارش می کنیم:

بدین ترتیب بیان نمود:

بسیار بحرانی است. اوست که با درایت و تدبیر عالی خود، کاروانِ آسیب دیده و مصیبت زده و بی خانمان را با عزّت، شکیبایی و بردباری، مدیریت می کند تا به مدینه می رساند. شاید سخن نقل شده از امام زین العابدین علیه السلام در بارۀ عمّه اش که: «تو به لطف خدا، عالِمی هستی که از دیگران دانش نیاموخته ای، و فهمیده ای هستی که لازم نیست دیگران به تو بفهمانند»،(1) نشان قدردانی ایشان در برابر این مدیریت افتخارآمیز باشد.

مشهور به «اُمّ البنین» است. در مقاتل الطالبیّین آمده است:

امّ البنین - که مادر چهار برادرِ کشته شده بود - به بقیع می رفت و در آن جا، اندوهگین ترین و سوزناک ترین مرثیه سرایی ها را برای پسرانش انجام می داد. مردم، نزد او گِرد می آمدند و به آن مرثیه ها گوش فرا می دادند. مروان هم از جملۀ کسانی بود که به بقیع می آمد. او به مرثیۀ امّ البنین، گوش می داد و می گریست.(1)

سروده، آشکار می شود:

لَعَمرُکَ إنَّنی لَاُحِبُّ داراً تُضَیِّفُها سُکَینَةُ وَ الرَّبابُ

احِبُّهُما وَ أبذُلُ بَعدُ مالی وَ لَیس لِلائِمی فیها عِتابُ

به جانت سوگند، من خانه ای را دوست دارم

که سَکینه و رَباب، در آن، پذیرایی کنند.

من آن دو را دوست دارم و دارایی ام را [برای آنها] می دهم

و سرزنشگرم را یارای سرزنش نیست.

رباب را زنی زیبا، خردمند، بافضیلت و شاعر گفته اند و او که شاهد شهادت شوهر، فرزند و دیگر نزدیکان خویش بود، تنها یک سال پس از واقعۀ عاشورا زنده بود و در این مدّت، زیر هیچ سایه ای نرفت و برخی گفته اند که در این مدّت، بر سرِ مزار امام علیه السلام به سوگ نشست. در نقلی آمده که در جواب خواستگارانش گفت: نمی خواهم پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، پدرشوهری برگزینم.(1)

خانۀ وی توسّط فرماندار یزید در مدینه تخریب شد. رَباب، مرثیه های جان گدازی در رثای امام حسین علیه السلام سروده است، از جمله:

آن که نوری پرتوافشان بوده است

اکنون، کشتۀ دفن ناشدۀ کربلاست.

نوادۀ پیامبر! خدا تو را از سوی ما جزای نیکو دهد!

[تو] از زیان وزن اعمال [در قیامت]، دور گشته ای.

تو برای من کوهی سخت بودی که به آن، پناه می بردم

و تو با رحمت و دینداری، با ما مصاحبت می کردی.

[پس از تو] چه کسی برای یتیمان باشد و چه کسی برای درخواست کنندگان؟

و چه کسی نیاز را برطرف کند و مسکینان، به چه کسی پناه برند؟

به خدا سوگند، پس از تو با هیچ کس دیگری ازدواج نخواهم کرد

تا آن که میان شن و گِل، مدفون و ناپیدا شوم.(2)

رازدار او بود. گفتگوهای او با امام علیه السلام در شب عاشورا، حضورش در کنار بدن علی اکبر علیه السلام و سیّد الشهدا در روز عاشورا، رثای جانسوز او در کنار قامت خونین برادر و خطاب او با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روز یازدهم محرّم، از صفحات زرّین و جاودانۀ زندگانی سرشار از جلالت، شکیبایی و والاییِ اوست.

او پس از حادثۀ عاشورا، شکوهمند و استوار، سرپرستی قافلۀ اسیران را به عهده گرفت و با شجاعت و صلابت و درایت، کار را به پایان برد.(1)

در بارۀ او فرموده:

او بیش از دختر دیگرم به مادرم فاطمه دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شبیه است.(1)

همسرش در کربلا، مجروح در میان شهدا افتاده بود و پس از پایان نبرد معلوم شد که زنده است؛ زیرا بستگان او در لشکر عمر سعد، مانع کشتن او شده بودند. فاطمه به عنوان اسیر به کوفه و شام رفت. او روایتگر برخی حوادث مربوط به خیمه ها و مجلس یزید است. خطبه ای در کوفه به او منسوب است.(2)

الأمالی صدوق، چنین است:

وَهْب بن وَهْب، به میدان آمد. او و مادرش، مسیحی بودند که به دست امام حسین علیه السلام، مسلمان شده و تا کربلا به دنبال او آمده بودند. وَهْب، بر اسب، سوار شد و عمود خیمه را به دست گرفت و جنگید تا هفت یا هشت تن [از سپاه دشمن] را کُشت و سپس اسیر شد.

او را نزد عمر بن سعد - که خدا لعنتش کند - آوردند. فرمان داد تا گردنش را بزنند. او را گردن زدند و [سرش را] به سوی لشکر امام حسین علیه السلام انداختند. مادرش، شمشیر او را بر گرفت و به میدان آمد. امام حسین علیه السلام به او فرمود: «ای امّ وَهْب! بنشین که خداوند، جهاد را از دوشِ زنان، برداشته است. تو و پسرت، با جدّم محمّد صلی الله علیه و آله، در بهشت خواهید بود...».(1)

در مقتل خوارزمی(2) نیز سرنوشت مادر وَهْب بن وَهْب نصرانی، به مانند سرنوشتی که طبری برای امّ وَهْب همسر عبد اللّه بن عُمَیر تصویر کرده، رقم می خورد؛ یعنی توسّط غلام شمر به شهادت می رسد.(3)

خاندان بکر بن وائل! آیا اموال دختران پیامبر خدا تاراج می شود [و شما کاری نمی کنید]؟! حکومت، جز از آنِ خدا نیست. برای خونخواهی پیامبر خدا [به پا خیزید]!»؛ ولی همسرش جلوی او را گرفت و او را به جایگاهش باز گرداند.(1)

این زن، کینۀ خولی را در دل گرفت، تا آن که مختار روی کار آمد و مأمورانش برای دستگیری خولی آمدند. این زن با اشاره، مخفیگاه خولی را نشان داد و آنان نیز او را دستگیر کرده، به سزای عملش رساندند.(1)

شهادت امام حسین علیه السلام را شنیده بود (و به روایتی دیگر، تربتی به امانت نهاده شده از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله در نزد وی، خونین شده بود) - غرق در ماتم و زاری شد و چون خبر شهادت امام علیه السلام رسماً توسّط بنی امیّه در مدینه منتشر شد، امّ سلمه و مردم مدینه، شهر را یکسره ماتمکده کردند و مجالس سوگواری برپا نمودند. پس از آن، خاندان بنی هاشم عزاداری کردند و ابن عبّاس و محمّد بن حنفیّه به سوگ نشستند و دختران عقیل و زنان بنی هاشم، ماتم سرا به پا کردند.

همچنین باید از عزاداری مردم مدینه به هنگام بازگشت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، سوگواری همسران امام علیه السلام و نیز سوگواری نمادین امّ البنین برای فرزندانش در بقیع، یاد کرد.

بر همۀ اینها باید مرثیه سرایی و سوگواری بنی هاشم - که همه روزه در سال شهادت و تا سه سال بعد در سال روز شهادت امام حسین علیه السلام در مدینه انجام می شد و در آن، برخی از صحابیان و تابعیان نیز شرکت می کردند - و نیز لباس سوگواری پوشیدنِ اهل بیت امام علیه السلام و ادامه یافتن ماتم آنها تا مرگ ابن زیاد و همراهی کردن برخی از اصحاب و تابعیان با آنها را افزود.

این همه، چنان فضایی را ایجاد نمود که «توّابین» به وجود آمدند. آنان به هنگام حرکت به سوی شام و شرکت در نبرد با قاتلان امام حسین علیه السلام، ابتدا بر مزار امام علیه السلام و یارانش گِرد آمدند و سوگواری کردند و سپس به حرکت خود، ادامه دادند(1).(2)

گریه های امام علیه السلام گاه بسیار پرسش انگیز بود، خصوصاً به هنگام نگاه کردن به آب و آماده شدن غذا. فراوانی و گسترۀ گریۀ امام علیه السلام نیز چنان بود که مردم، به ایشان توصیه می کردند که برای حفظ سلامت خود، کمتر گریه کند؛ امّا امام علیه السلام با اشاره به عمق فاجعۀ کربلا و جایگاه اجتماعی و دینی چهره های به شهادت رسیده، از یک سو گریه کردن بر آن عزیزان را امری لازم و منطقی می دانست و از سوی دیگر، دیگران را نیز بِدان، ترغیب و تشویق می کرد.

ایشان، برای شکل دادن بستری همیشگی، گریستن بر امام حسین علیه السلام و یاران شهیدش را مایۀ نجات از عذاب خدا و قرار گرفتن در دایرۀ امن الهی و وارد شدن به بهشت دانست و خود نیز - افزون بر ادامه دادن سوگواری تا مرگ عبید اللّه بن زیاد و دیگر قاتلان شهیدان کربلا - تا پایان عمر، از آن، دست بر نداشت.

به اهمّیت محرّم و دهۀ آغازین آن، واقف می ساخت و با تبیین سیرۀ پدر بزرگوارش در بارۀ حادثۀ کربلا، به ترویج آن، همّت می گماشت.

آنچه گذشت، نگاهی گذرا بر سیرۀ امامان علیهم السلام (شامل: گفتار، رفتار و ترغیب) پس از جریان قیام ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام بود، که می توان آن را در دو بخش کلّی، دسته بندی کرد:

1. تلاش در جهت بر نمودن اهمّیت عزاداری و سوگواری بر امام حسین علیه السلام،

2. بزرگداشت روز عاشورا و برپایی عزا در آن روز.

دوره، به روشنی قابل برداشت است؛ امّا ظاهراً مخفیکاری آنان از یک سو، و سانسور خبریِ حکومت از سوی دیگر، مانع از انعکاس این محافل در منابع تاریخی شده است.

این جریان را خوش نمی داشتند. از این رو، گاه درگیری هایی به وجود می آمد.

در قصیدۀ مشهور کسایی مروزی (م 391 ق) با مطلع «باد صبا برآمد، فردوس گشت صحرا»(1)نیز شواهدی هست که نشان می دهد مَقتل خوانی، در این قرن، در خراسان رواج داشته است.

مختلف، گزارش می کند تا آن را جریانی طبیعی، انسانی و دینی نشان دهد. نیز از مجالس سوگواری دو واعظ معروف (علی بن حسین غزنوی و قطب الدین مظفّر امیر عبادی)، سخن به میان می آورد و این که تعزیت امام حسین علیه السلام، همه ساله در روز عاشورا، به بغدادْ تازه است، همراه با نوحه و فریاد.(1)

در نیمۀ دوم سدۀ هفتم هجری، مغولان به فرماندهی هلاکوخان، بر عراق چیره شدند. از این رو، عالمانی از شیعه، با هوشمندی و تدبیر، از قتل و غارت، جلوگیری کردند و از هلاکو خواستند که به آنها و جامعۀ ستم دیدۀ شیعۀ عراق، امان داده، از آنها حراست کند. او نیز چنین کرد و بدین سان، شیعیان بغداد و حلّه و کوفه و... از فتنه رَهیدند. این چنین، شیعیان، با سقوط عبّاسیان، به آزادی هایی دست یافته بودند و از سوی دیگر، در دهه های پایانی این سده، یکی از جانشینان هلاکو به نام غازان خان، شیعه شد و در عمران کربلا کوشید و طبیعتاً زمینۀ علنی شدن برپایی شعائر، فراهم گردید.(1)

از آن دارد که در آن زمان، آزادی های نسبی برای شیعیان در به جا آوردن شعائر، به وجود آمده است. در اواخر این قرن و در حکومت سلطان حسین بایْقَرا، ملّا حسین واعظ کاشفی، روضة الشهدا را نگاشت که در مقدّمۀ آن، به رواج مقتل خوانی در آن روزگار، اشاره کرده است که مقصودش دست کم، رواج این سنّت در خراسان (هرات، مرو، سبزوار و...) بوده است.

همچنین در این قرن، ترکمانان شیعی (قراقویونلوها)، در مرکز و غرب ایران و بخش هایی از عراق، قدرت و حکومت یافتند و قم را تختگاه زمستانی خود قرار دادند.(1) هم زمان، حکومتگران محلّی شیعه (همچون: آل فتحان، مُشَعشعیان، خاندان علی صفی و ملوک هرمز) نیز در گوشه و کنار جهان اسلام، دیده می شوند.(2) روشن است که در مناطق تحت حکومت این خاندان ها، مانعی برای عزاداری نبوده است.

در دربار صفویان، ایّام محرّم و روزهای عاشورا، روضة الشهدا خوانده می شد. افزون بر این، شاهان این سلسله در مراسم عمومی روز عاشورا، در میدان شهر، حضور می یافتند و گروه هایی عزادار از پیش دید آنها می گذشتند. آنان، لباس عزا به تن می کردند و املاکی برای برپایی مراسم عزاداری، وقف می نمودند.

آنچه تا بدین جا آوردیم، نگاهی بود بس گذرا، به سیر تاریخی عزاداری امام حسین علیه السلام در درازنای تاریخ. از نقش محرّم، عاشورا و عزاداری در دوران انقلاب اسلامی ایران و اثرگذاری شگفت آن در بیداری و پیروزی مردم این سرزمین، سخنی به میان نیاوردیم که خود، داستانی بلند و شایان توجّه دارد و این مجال را فُسحت آن مقال نیست.

ص:132

بدانید که بی نسبِ پسر بی نسب، مرا میان دو چیز، قرار داده است: شمشیر و خواری؛ و دور است از ما که تن به خواری بدهیم.

خدا و فرستاده اش و مؤمنان و دامن های پاک و پاکیزه و دل های غیرتمند و جان های بزرگ منش، این را بر ما نمی پذیرند که فرمان بُرداری از فرومایگان را بر مرگ شرافتمندانه، ترجیح دهیم.

و بدین سان، خاندان مطهّر و باکرامت سیّد الشهدا علیه السلام در تکوین شخصیت باعظمت و حماسه آفرین آن بزرگوار، سهیم بود.

امام حسین علیه السلام، نه تنها خود از تبارِ پیامبران بزرگ و پیشوایان سِتُرگ است، بلکه تبار امامانِ پس از او نیز به ایشان می رسد و بویژه، بقیّة اللّه الأعظم امام مهدی علیه السلام که هم اکنون، جهان بر محور وجودش استوار است و بی تردید، روزی زمین را پُر از عدل و داد خواهد کرد، از نسل پُربرکت اوست.

گرفتنِ او، سی ماه است»(1).(2)

2. الکافی - به نقل از محمّد بن عمرو ذریّات، از یکی از راویان شیعه، از امام صادق علیه السلام -:

جبرئیل علیه السلام بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل شد و به ایشان گفت: ای محمّد! خداوند به تو مژدۀ تولّد فرزندی از فاطمه را می دهد که امّتت پس از تو، او را می کُشند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای جبرئیل! بر خدایم درود می فرستم؛ امّا من به فرزندی که از فاطمه علیها السلام متولّد شود و امّتم پس از من، او را بکُشند، نیاز ندارم».

جبرئیل علیه السلام بالا رفت و سپس فرود آمد و [دوباره] مانند آنچه گفته بود، گفت. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«ای جبرئیل! بر خدایم درود می فرستم؛ امّا من به فرزندی که امّتم پس از من، او را می کُشند، نیازی ندارم».

جبرئیل علیه السلام به سوی آسمان، بالا رفت و سپس فرود آمد و گفت: ای محمّد! خدایت، بر تو سلام می رساند و تو را چنین مژده می دهد که امامت، ولایت و وصایت را در نسل او قرار می دهد.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «راضی شدم».

سپس به فاطمه علیها السلام پیام داد که: «خداوند، مرا به فرزندی مژده داده که از تو متولّد می شود و امّتم پس از من، او را می کُشند».

فاطمه علیها السلام پیغام داد: من به فرزندی که از من، متولّد شود و امّتت پس از تو، او را بکُشند، نیازی ندارم.

پیامبر صلی الله علیه و آله به او پیام داد که خداوند، امامت و ولایت و وصایت را در ذریّۀ او (آن فرزند) قرار داده است و فاطمه علیها السلام پیام داد: من، راضی شدم.(3)

ص:137

3. الأمالی، صدوق - به نقل از ابراهیم بن شُعیب میثمی، از امام صادق علیه السلام -: هنگامی که حسین علیه السلام متولّد شد، خدای عز و جل به جبرئیل علیه السلام فرمان داد که با هزار فرشته، فرود آید و از طرف خدای عز و جل و خودش به او شادباش بگوید(1).(2)

ص:138

10. صحیح ابن حبّان - به نقل از ابو هُرَیره -: پیامبر صلی الله علیه و آله زبانش را برای حسین علیه السلام بیرون می آورد و او، سرخیِ آن را می دید و از آن، شاد می شد.

[روزی] عُیَینة بن بدر به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: ببین که با این، چه کار می کند! به خدا سوگند، من فرزند دارم و تا به هنگام در آمدن موی صورتش او را نبوسیده ام.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آن که رحم نکند، به او رحم نمی شود!»(1).(2)

11. المعجم الکبیر - به نقل از جابر -: بر پیامبر صلی الله علیه و آله در آمدم، در حالی که چهار دست و پا می رفت و حسن و حسین علیهما السلام را بر پشت خود، سوار کرده بود و می فرمود: «چه شتر خوبی دارید و چه بارهای خوبی هستید!»(3).(4)

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «و چه سوار خوبی است او!»(1).(2)

13. روضة الواعظین: روایت شده که فاطمه علیها السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله، از مصیبت وفات پیامبر صلی الله علیه و آله، پیوسته سرش را [از درد] بسته بود و پیکرش لاغر شده و ستون بدنش از بین رفته بود... و گاه به حسن علیه السلام و گاه به حسین علیه السلام که پیش رویش بودند، می نگریست و می فرمود: «کجاست پدرتان که شما را گرامی می داشت و بارها و بارها سوارتان می کرد؟ کجاست پدرتان که دلسوزترینِ مردم نسبت به شما بود و نمی گذاشت پیاده بر زمین راه بروید؟».(3)

14. المعجم الکبیر - به نقل از ابو سعید خُدری -: حسین علیه السلام آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله نماز می خواند. پس به گردن پیامبر صلی الله علیه و آله چسبید و ایشان با همو بلند شد و او را با دستش گرفت و آن قدر نگاهش داشت تا به رکوع رفت.(4)

15. السنن الکبری - به نقل از زرّ بن حُبَیش -: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله با مردم نماز می خواند که حسن و حسین علیهما السلام - که دو پسر بچّه بودند - به سویش آمدند و وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله به سجده می رفت، بر پشتش می پریدند. مردم به سوی آنها آمدند تا دورشان کنند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «رهایشان کنید.

پدر و مادرم فدایشان! هر کس مرا دوست دارد، باید این دو را دوست داشته باشد».(5)

ص:143

16. شرح الأخبار - به نقل از عبد اللّه بن شدّاد بن هاد، به سندش -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با مردم، نماز می خواند که حسین علیه السلام - که کودکی بود - آمد و در همان حال سجده، بر پشت پیامبر صلی الله علیه و آله سوار شد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سجده را طول داد تا حسین علیه السلام فرود آمد و آن گاه، پیامبر صلی الله علیه و آله سرش را بلند و نماز را تمام کرد و [به سوی مردم] چرخید. مردم از ماجرای حسین علیه السلام آگاه نشده بودند و پرسیدند: ای پیامبر خدا! چندان سجده را طول دادی که گمان بردیم حادثه ای اتّفاق افتاده است!

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «این پسرم بر پشت من سوار شد و خوش نداشتم که او را وا دارم، تا به شتاب، بازی اش را به پایان بَرَد».(1)

سفیان است.(1)

هر چند [مرا] سرزنش کنند، مطیع سرزنشگران نخواهم بود

در طول زندگی ام، تا آن گاه که خاک، مرا پنهان کند.(1)

19. تذکرة الخواصّ: رَباب، دختر امرؤ القیس و همسر حسین علیه السلام، سر ایشان را به دامن گرفت و آن را بوسید و خواند:

وا حُسَینا! [هیچ گاه] حسین را از یاد نخواهم برد

که نیزه های دشمنان، بدن او را چاک چاک کرده است.

در کربلا به نیرنگ، او را بر زمین زدند

خداوند، کران تا کرانِ کربلا را سیراب نکند(2)!(3)

20. شرح الأخبار - از امام صادق علیه السلام -: حسین علیه السلام در حالی به شهادت رسید که بیش از هفتاد هزار دینار، بدهی داشت. یزید به دارایی حسین علیه السلام دست نزد؛ امّا سعید بن عاص، خانۀ علی بن ابی طالب علیه السلام و عقیل و نیز خانۀ رَباب را - که دختر امرؤ القیس، همسر حسین علیه السلام و مادر سَکینه بود -، خراب کرد.(4)

بن عبید اللّه تَیمی(1) و مادرش جَربا، دختر قَسامه، از قبیلۀ طَی است.(2)

معاویه، از وی برای یزید، خواستگاری کرد؛ ولی او با امام حسن مجتبی علیه السلام ازدواج نمود(3)و ثمرۀ این ازدواج، دو پسر به نام های حسین (با لقب اثرَم) و طلحه، و یک دختر به نام فاطمه بود(4). این فاطمه، همان همسر امام زین العابدین علیه السلام و مادر امام باقر علیه السلام است که در کربلا نیز حضور داشت.(5)

امام حسن مجتبی علیه السلام به هنگام شهادت، به امام حسین علیه السلام چنین وصیّت کرد: «ای برادر! امّ اسحاق را از خانه هایتان، بیرون مکنید».

از این رو، امام حسین علیه السلام پس از شهادت برادرش، با امّ اسحاق ازدواج کرد و از او صاحب دختری به نام فاطمه شد.

امّ اسحاق، پس از شهادت امام حسین علیه السلام، با عبد اللّه بن محمّد بن عبد الرحمان بن ابی بکر، ازدواج کرد.(6) از زندگانی امّ اسحاق، اطّلاعات بیشتری در دست نیست.

21. الإرشاد: امام حسین علیه السلام، شش فرزند داشت: علی اکبر،(1) که کنیه اش ابو محمّد و مادرش شاه زنان، دختر یزدگرد، شاه ایران بود. علی اصغر،(2) که با پدرش در کربلا کشته شد... و مادرش لیلا، دختر ابو مُرّة بن عروة بن مسعود ثقفی بود. جعفر بن حسین، که فرزندی از او نماند و مادرش از قبیلۀ قُضاعه بود و در همان روزگارِ زندگانی امام حسین علیه السلام در گذشت. عبد اللّه بن حسین، که در کودکی با پدرش کشته شد. تیری آمد و او را در دامان پدرش ذبح کرد.... سَکینه دختر امام حسین علیه السلام، که مادرش رَباب، دختر امرِؤ القیس بن عَدیّ کلبی است. رَباب، مادر عبد اللّه بن حسین نیز بود. فاطمه، دختر امام حسین علیه السلام، که مادرش امّ اسحاق، دختر طلحة بن عبید اللّه تَیمی است.(3)

22. الکافی - به نقل از عبد الرحمان بن محمّد عَزرَمی -: معاویه، مروان بن حکم را بر مدینه گمارد و به او فرمان داد که برای جوانان قریش، عطایی مقرّر بدارد و او هم مقرّر کرد.

امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: من نزد او رفتم. گفت: نامت چیست؟

گفتم: علی بن الحسین.

گفت: نام برادرت چیست؟

گفتم: علی.

گفت: علی و علی؟! پدرت چه می خواهد بکند؟ می خواهد نام همۀ فرزندانش را علی بگذارد؟!

سپس، سهم مرا معلوم کرد و من، نزد پدرم باز گشتم و ماجرا را گفتم.

[پدرم] فرمود: «وای بر پسر زن کبودْچشمِ (4) دبّاغ چرم ها. اگر صد فرزند برایم متولّد شود،

ص:150

دوست دارم جز نام علی، بر آنها نگذارم».(1)

23. المناقب، ابن شهرآشوب - به نقل از یحیی بن الحسن -: یزید به امام زین العابدین علیه السلام گفت:

شگفتا از پدرت [که، فرزندانش را] علی و علی نامیده است!

امام علیه السلام فرمود: «پدرم، پدرش را دوست داشت و از این رو، چند بار [فرزندانش را] به نام او نامید»(2).(3)

أولی النّاس بهذا الأمر علیّ بن الحسین بن علیّ! جدّه رسول اللّه صلی الله علیه و آله وفیه شجاعة بنی هاشم، وسخاء بنی امیّة، وزهو ثقیف.(1)

شایسته ترین فرد برای این کار (خلافت)، علی بن الحسین بن علی علیهما السلام است. جدّش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است و دلیری بنی هاشم، سخاوت بنی امیّه و فخر ثقیف را دارد.

البتّه این سخن معاویه، در واقع، یک موضعگیری سیاسی، به منظور نفی خلافت از خاندان رسالت است، نه این که واقعاً او خلافت را حقّ علی اکبر می دانسته است.

همچنین پیشنهاد امان به علی اکبر در جریان عاشورا را به خاطر انتسابش به ابوسفیان از جهت مادر، می توان یک حرکت سیاسی با هدف جدا کردن علی اکبر از امام حسین علیه السلام ارزیابی کرد که با این پاسخ قاطع وی، رو به رو شد:

أما وَاللّهِ، لَقَرابَةُ رَسولِ اللّهِ کانَت أولی أن تُرعی.(2)

به خدا سوگند، خویشاوندی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، برای مراعات کردن، سزامندتر است!

برخی گفته اند که ایشان، از جدّ بزرگوارش امام علی علیه السلام، حدیث نقل کرده(3) که ظاهراً اشتباه است.

گفتنی است که شماری از بزرگان، مانند شیخ طوسی و شیخ مفید، امام زین العابدین علیه السلام را بزرگ ترین فرزند امام حسین علیه السلام دانسته اند؛(4) ولی این نظریّه، خلاف رأی مشهور سیره نویسان و نَسَب شناسان است(5).(6)

در بارۀ سنّ علی اکبر در هنگام شهادت در کربلا، اختلاف نظر وجود دارد و تا بیست و هشت سال هم گزارش شده است؛(7) لیکن بنا بر نظریّۀ مشهور - که وی بزرگ تر از امام زین العابدین علیه السلام

ص:152

بوده است - و با عنایت به این که امام زین العابدین علیه السلام هنگام واقعۀ عاشورا، بیست و سه سال داشته، باید سنّ علی اکبر، بیش از این باشد و لذا گزارش های مبنی بر «ولادت وی در زمان خلافت عثمان» و 25 ساله بودن وی در وقت شهادت»، دربارۀ سن ایشان، واقع بینانه تر به نظر می رسد.(1)

قول مشهور، سال ولادت ایشان را سال 38 هجری می داند(1) که بر پایۀ آن در کربلا، 23 ساله بوده است.(2) اقوال دیگر، عبارت اند از: سال 37 هجری،(3) سال 36 هجری،(4) در زمان جنگ جمل(5) و سال 33 هجری.(6)

روز ولادت ایشان، روز جمعه،(7) پنجم شعبان(8)،(9) گزارش شده است.

ایشان، با فاطمه، امّ عبد اللّه دختر امام حسن علیه السلام، ازدواج کرد و دارای سه فرزند به نام های حسین، محمّد (امام باقر علیه السلام) و عبد اللّه شد.(10)

ایشان، در 57 سالگی(11) یا 58 سالگی،(12) در روز دوازدهم(13) یا بیست و پنجم محرّم(14)(15)سال 94 هجری(16) یا 95 هجری(17) به وسیلۀ ولید بن عبد الملک، مسموم شد(18) و به شهادت

ص:154

رسید.

امام زین العابدین علیه السلام، در قبرستان بقیع، در کنار قبر عمویش امام حسن علیه السلام به خاک سپرده شد.(1)

زمرۀ اسیران آورده اند.(1) البتّه قولی بر شهادت ایشان نیز وجود دارد(2).(3)

نشست و روزها روزه می گرفت و شب ها به عبادت می پرداخت(1) و از حسن مُثنّا، چهار فرزند به نام های عبد اللّه، ابراهیم، حسن و زینب داشت.(2)

فاطمه، پس از حسن مُثنّا، با عبد اللّه بن عمرو بن عثمان بن عَفّان - که از بزرگ زادگان بنی امیّه بود -، ازدواج کرد و از او دارای سه فرزند به نام های محمّدِ دیباج، قاسم و رُقَیّه شد.(3)

وفات وی، حدود سال 117 هجری بوده است.(4) وی در مدینه وفات یافت. بیشتر فرزندان و نوادگان وی، در مبارزه با خلفای بنی عبّاس به شهادت رسیدند و یا زندانی شدند.(5)

24. الإرشاد: حسن بن حسن، یکی از دو دختر عمویش را از امام حسین علیه السلام خواستگاری کرد. امام حسین علیه السلام به او فرمود: «پسر عزیزم! هر کدام را بیشتر دوست می داری، برگزین».

حسن، شرم کرد و هیچ نگفت. امام حسین علیه السلام فرمود: «من خود، فاطمه(6) را برایت برگزیدم.

او بیش از دختر دیگرم به مادرم فاطمه دختر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شبیه است»(7).(8)

ص:157

سکینه، نخست با پسرعمویش عبد اللّه بن حسن، ازدواج کرد(1) و عبد اللّه، پیش از عروسی(2) یا پس از عروسی،(3) در کربلا به شهادت رسید. برخی نقل ها همسر نخست وی را مُصعَب بن زبیر دانسته اند.(4) وی پس از مصعب، با مردانی دیگر نیز ازدواج کرد.

همسران وی، به ترتیب پس از عبد اللّه بن حسن، عبارت اند از: مصعب بن زبیر، عبد اللّه بن عثمان بن عبد اللّه، زید بن عمرو بن عثمان بن عفّان، ابراهیم بن عبد الرحمان بن عوف و اصبغ بن عبد اللّه بن مروان.(5) اقوال دیگری نیز در این مسئله وجود دارد.(6)

سکینه، در حادثۀ عاشورا حضور داشت و به همراه اسیران، به کوفه و شام و از آن جا به مدینه رفت.(7)

درگذشت وی، در منابع تاریخی، در ربیع اوّل سال 117 هجری ثبت شده است.(8)

مکان دفن وی، بنا بر مشهور، مدینه است؛(9) ولی شام،(10) مکّه(11) و مکان های دیگر هم گفته شده است.(12)

25. تاریخ دمشق: سَکینه، نامش آمنه یا امَیمَه و لقبش سَکینه بود که این لقب را مادرش رَباب، دختر

ص:159

امرَؤ القَیس به او داده بود(1).(2)

26. الأغانی - به نقل از مُصعَب -: سَکینه، عفیف، سلیم النفس و زنی متشخّص بود، به گونه ای که با بزرگان قریش، نشست و برخاست می کرد و شاعران در خانه اش گِرد هم می آمدند(3).(4)

باقی مانده اند، می نویسد:

و لم یبق من أولاده - یعنی الحسین علیه السلام - إلاّ زین العابدین علیه السلام و فاطمة و سکینة و رقیّة.(1)

از فرزندان امام حسین علیه السلام، جز زین العابدین علیه السلام، فاطمه، سَکینه و رُقیّه، باقی نماند.

ممکن است گفته شود که رقیّه، همان امّ کلثوم است؛ لیکن این احتمال با جملۀ «و لم یَبقَ من أولاده...» هماهنگ نیست؛ زیرا این جمله، مُشعر به آن است که رقیّه، مانند فاطمه و سَکینه، بعد از جریان کربلا و شام، سالیانی را زندگی کرده است، مگر این که گفته شود مراد او، باقی ماندگان از روز عاشورا بوده است.

گزارش دیگری که به نام رقیّه اشاره دارد، آن است که در برخی نسخه های کتاب الملهوف، آمده است که امام حسین علیه السلام در وداع با اهل بیت خود، فرمود:

یا اختاه! یا امَّ کُلثومٍ! وأَنتِ یا زَینَبُ! وأَنتِ یا رُقَیَّةُ! وأَنتِ یا فاطِمَةُ! وأَنتِ یا رَبابُ! انظُرنَ إذا أنَا قُتِلتُ فَلا تَشققُنَ عَلَیَّ جَیباً، ولا تَخمِشنَ عَلَیَّ وَجهاً، ولا تَقُلنَ عَلَیَّ هَجراً.(2)

خواهرم، ای امّ کلثوم! و تو ای زینب! و تو ای رُقَیّه! و تو ای فاطمه! و تو ای رَباب! توجّه کنید که هرگاه من کشته شدم، برای من گریبان چاک مکنید و صورت، خراش ندهید و حرف نامربوط مگویید.

در بارۀ این گزارش می توان گفت:

اوّلاً، در بسیاری از نسخه های کتاب الملهوف، این متن وجود ندارد.

ثانیاً، در این گزارش، به این که رقیّه دختر امام علیه السلام است، اشاره ای نشده است.

ثالثاً، احتمالاً آن که در این گزارش به این نام خطاب شده، رقیّه دختر امام علی علیه السلام و همسر مسلم بن عقیل است؛(3) زیرا فرزندان مُسلم، همراه امام علیه السلام بودند و به احتمال قوی، همسر وی نیز در کاروان کربلا، حضور داشته است.

او، این است:

در حاویه(1) آمد که زنان خاندان نبوّت، در حالت اسیری، حال مردان که در کربلا شهید شده بودند، بر پسران و دختران ایشان، پوشیده می داشتند و هر کودکی را وعده ها می دادند که: پدر تو به فلان سفر رفته است [و] باز می آید. تا ایشان را به خانۀ یزید آوردند.

دخترکی بود چهارساله. شبی از خواب، بیدار شد و گفت: «پدر من حسین کجاست؟ این ساعت، او را به خواب دیدم سخت پریشان!». زنان و کودکان، جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید، خفته بود. از خواب، بیدار شد و حال، تفحّص کرد. خبر بردند که حال، چنین است. آن لعین، در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاورند و در کنار او نهند. مَلاعین، سر بیاورد و در کنار آن دختر چهارساله نهاد. پرسید: «این چیست؟». مَلاعین گفت: سرِ پدر توست. آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز، جان به حق، تسلیم کرد.(2)

این متن با آنچه در بارۀ وفات رقیّه شهرت دارد، تفاوت هایی دارد؛ زیرا در این متن، نام دختر، مشخّص نشده و او را چهارساله می داند، نه سه ساله، و محلّ وفات او را خانۀ یزید می داند، نه خرابه، و وفات او را پس از چند روز از دیدن سر مبارک امام حسین علیه السلام می داند، نه هم زمان با دیدن سر ایشان.

به کتاب های بعدی نیز منتقل شده است.

به گونه ای دیگر، بیان می کند. متن نوشتۀ او، این است:

اهل بیت رسول خدا در آن شب ها، نه شمعی، نه چراغی، نه آب و نه طعامی، و نه فرش و نه لباسی، غمگین نشسته بودند و شغل ایشان، تعزیه داری بر شهیدان کربلا بود تا آن که زُبیده خاتون، دختر سه سالۀ سیّد الشهدا، شبی از فراق پدر بزرگوار، بسیار گریه کرد....(1)

بررسی ها نشان می دهند که این، نخستین گزارشی است که نام کودک را مطرح و او را زُبیده و محلّ حادثه را خرابۀ شام، معرّفی کرده است.

او در صفحۀ قبل کتاب خود، در اشاره به خرابۀ شام، می گوید:

تذکّرتُ غرباء خربة الشام، أوَ لم یکن أهل البیت الذین هم خیر الأنام غرباء فی خربة الشام؟ أوَ لم تکن سکینة ورقیّة طفلتی الحسین علیه السلام؟ فلماذا لم یتکلّم أحد بکلمة یعزّی فیها هؤلاء الغرباء رغم معاناتهم من فقد الأب والأخ؟!

از غریبان خرابۀ شام به خاطرم رسید. مگر اهل بیت خیر الأنام، در خرابۀ شام غریب نبودند؟! یا سَکینه و رُقَیّه، طفل حسین نبودند؟! باوجود آن که داغ های متعدّد مانند بی پدری و بی برادری دیده بودند، چرا کسی به تسلّی آن غریبان، لب نگشود؟!

بدین ترتیب، طبق یافتۀ ما، اَنوار المجالس، اوّلین کتابی است که از دختری برای امام حسین علیه السلام در خرابۀ شام به نام رُقیّه نام می بَرد، هر چند از سرنوشت او سخنی نمی گوید و ماجرای شهادت کودکی به نام زبیده را باز می گوید.

این نوشتار، ممکن است زمینه ساز گزارش های آینده در مورد نام کودکی باشد که در خرابۀ شام از دنیا رفته است.

در این گزارش، چندین نام و از جمله «رُقَیّه» برای کودکِ از دنیا رفته در شام، مطرح گردیده است.

برخی شامی ها به من خبر دادند که برای خانم رقیّه، دختر امام علی - کرّم اللّه وجهه - در دمشق شام، آرامگاهی هست که زمانی به دیوارهای قبرش آسیب وارد شد. شامی ها قصد داشتند که جنازه را از داخل قبر، بیرون بیاورند تا آن را بازسازی کنند؛ امّا کسی به خاطر هیبت آن خانم، جرئت نکرد وارد قبر شود، تا این که شخصی از خاندان اهل بیت به نام سیّد فرزند مرتضی، وارد قبر شد و پارچه ای روی آن انداخت و جنازه را در پارچه پیچید و آن را بیرون آورد و همگان دیدند که دختر کوچک نابالغی است. این مطلب را به یکی از بزرگان گفتم. او نیز به نقل از برخی مشایخ خود، آن را برایم روایت کرد.(1)

در این گزارش، نام صاحب مزار، رقیّه بنت علی علیه السلام آمده و نخستین گزارشی است که به موضوع آسیب دیدن قبر، اشاره کرده است.

بر کنند. به دست هر کس قفل درب حرم مقدّسه باز شد، همان کس برود و قبر مقدّسۀ او را نبش کند و جسد مطهّره را بیرون بیاورد تا قبر مطهّر را تعمیر کند. بزرگان و صلحا از شیعه و سنّی، در کمال ادب غسل کردند و لباس نظیف در بر کردند. قفل به دست هیچ یک باز نشد، مگر به دست مرحوم سیّد. بعد که مشرّف میان حرم شدند، مِعوَل(1) هیچ یک به زمین اثر نکرد، مگر معول سیّد ابراهیم. بعد، حرم را خلوت کردند و لحد را شکافتند. دیدند بدن نازنین مخدّره، میان لحد و کفن آن مخدّرۀ مکرّمه، صحیح و سالم است؛ لیکن آب زیادی میان لحد جمع شده. پس سیّد، بدن شریف مخدّره را از میان لحد، بیرون آورد و روی زانوی خود نهاد و سه روز همین قِسم، بالای زانوی خود نگه داشت و متّصل گریه می کرد تا آن که لحد مخدّره را از بنیاد، تعمیر کردند. اوقات نماز که می شد، سیّد، بدن مخدّره را بر بالای شیء نظیفی می گذاشت. بعد از فراغ، باز بر می داشت و بر زانو می نهاد تا آن که از تعمیر قبر و لحد، فارغ شدند. سیّد، بدن مخدّره را دفن کرد و از معجزۀ این مخدّره در این سه روز، سیّد، نه محتاج به غذا شد و نه محتاج به آب و نه محتاج به تجدید وضو. بعد که خواست مخدّره را دفن کند، سیّد دعا کرد خداوند، پسری به او مرحمت نماید. دعای سیّد، مستجاب شد و در این سنّ پیری، خداوند به او پسری مرحمت فرمود، مسمّا به سیّد مصطفی.

بعد، والی، تفصیل را به سلطان عبد الحمید نوشت. او هم تولیت زینبیّه و مرقد شریف رقیّه و مرقد شریف امّ کلثوم و سَکینه را به او واگذار نمود و فعلاً هم آقای حاجی سیّد عبّاس پسر آقا سیّد مصطفی پسر آقا سیّد ابراهیم سابق الذکر، متصدّی تولیت این اماکن شریفه است. انتهی. و گویا این قضیّه در حدود سنۀ هزار و دویست و هشتاد بوده است.(2)

با توجّه به آنچه در این گزارش آمده که «بزرگان و علمای شیعه و سنّی، شاهد ماجرا بوده اند»، نکتۀ قابل تأمّل، این است که با آن که انگیزه برای نقل و ثبت این گونه حوادث، فراوان است، هیچ کس جز متولّیان حرم، این حادثۀ مهم را نقل نکرده(3) و شخصیتی مانند سیّد محسن امین، با این که در منطقه حضور داشته، در گزارش خود، اشاره ای به این ماجرا ننموده

ص:168

و دربارۀ این بارگاه، تنها نوشته است:

رقیّه، دختر حسین علیه السلام، قبری به او منسوب است و مشهدی که در محلّۀ العمارۀ دمشق، زیارتگاه است. خدا به درستی آن، آگاه تر است. میرزا علی اصغرخان [اتابک، امین السلطان]، وزیر اعظم ایران، به سال 1323 ق، آن را بازسازی کرده و در بالای در، تاریخ بازسازی را حَک کرده اند که در آن، این اشعار آمده است:

مرتبه ای عالی است برای علی

وزیر اعظمِ ایران که تجدید کننده است.

و من، تاریخ بازسازی آن را که می درخشد

[به ابجد] سرودم: «بقبر رقیّة من آل أحمد».(1)

بنا بر این، بر پایۀ اسناد روایی و تاریخی نمی توان در بارۀ موضوع این پژوهش، نظر قاطعی ارائه کرد؛ لیکن کراماتی که از این مزار نورانی دیده شده و می شود، مؤیّد اعتبار معنوی آن است و در هر حال، بی تردید، گرامیداشت این مکان منتسب به اهل بیت علیهم السلام، لازم است، هر چند با توجّه به این که جزئیات مربوط به زندگی و وفات رقیّه، در هیچ یک از منابع معتبر نیامده، ذکر مصائب او را باید به مصادری مستند نمود که به آنها اشارت رفت و صحّت و سُقم مطالب را به عهدۀ راوی نهاد.

ص:169

30. الکافی - به نقل از ابو بصیر، از امام صادق علیه السلام، از پدرش امام باقر علیه السلام، از جابر، در حدیث لوح -:

خدا را گواه می گیرم که من دیدم چنین نوشته شده است: «... و حسین را خزانه دار وحیَم قرار دادم و با شهادت، او را گرامی داشتم و سرانجامش را به سعادت رساندم که او برترینِ شهیدان است و بالاترین درجۀ آنان را دارد. کلمۀ کاملم را همراه او کردم و حجّت رسایم را نزد او نهادم».(1)

پایان هم کشته می شود.

پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: «ای خدای من! پذیرفتم و خشنود شدم و توفیق و صبر، از توست».

[گفته شد:] و دخترت، بر او ستم می شود و محروم می گردد و حقّی را که تو برایش قرار داده ای، از او غاصبانه می گیرند و او را در حال بارداری می زنند و بر او و حریم و خانه اش بدون اجازه در می آیند و سستی و تحقیر و خواری به او می رسد و جلوگیرنده ای نمی یابد و بر اثر زده شدن، آنچه در شکم دارد، سقط می کند و از همان زدن نیز از دنیا می رود.

پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: «ما از خدا هستیم و به سوی او باز می گردیم. ای خدای من! پذیرفتم و تسلیم شدم و توفیق و صبر، از توست».

[گفته شد:] و فاطمه از برادرت (علی)، دو پسر دارد که یکی از آن دو را به نیرنگ و خیانت می کشند و اموالش را به غارت می برند و نیزه اش می زنند و اینها را امّتت انجام می دهند.

پیامبر گفت: «ای خدای من! پذیرفتم و تسلیم هستم. ما از آنِ خداییم و به سوی او باز می گردیم و توفیق و صبر، از توست».

[گفته شد:] و امّتت پسر دیگر فاطمه را به جهاد می خوانند و آن گاه او را محاصره می کنند و می کشند و فرزندان و هر کس از خاندانش را که همراه اوست، می کشند و حرمش را غارت می کنند. او از من کمک می جوید؛ امّا قضای حتمی من، در شهادت او و همراهیان اوست و کشته شدنش حجّت بر همۀ ساکنان سراسر زمین است. آسمانیان و زمینیان از سر بی تابی بر او می گریند و نیز فرشتگانی که به یاری اش نرسیده اند. سپس از صُلب او، پسری می آید که با او تو را یاری می دهم و مثالِ (تصویر) او نزد من زیر عرش است....(1)

ص:173

مدّتی طولانی از روز را با او خلوت کرد و گریه بر آنها غلبه کرد و جدا نگشتند تا آن که جبرئیل - یا فرمود: فرستادۀ خدای جهانیان - بر آنها فرود آمد و به آن دو گفت: خدایتان سلام می رساند و می فرماید: "تصمیم حتمی من، شکیب ورزیدن شماست". پس آن دو، شکیب ورزیدند».(1)

ص:175

با سر بر روی او خم شد و کرۀ چشم ها و گونه هایش را بوسید و زبانش را مکید، گویی که عسل یا شیر می مکد. سپس مدّتی طولانی گریست و چون به حال طبیعی باز گشت، فرمود: «خدا بکُشد کسانی را که تو را می کشند!».

صفیّه گفت: حبیب من، محمّد! چه کسی خاندان پیامبر خدا را می کشد؟

فرمود: «ای عمّه! گروه متجاوز از بنی امیّه، او را می کشند».(1)

37. عیون أخبار الرضا علیه السلام - به سندش، از امام زین العابدین علیه السلام، از اسماء بنت عمیس(2) -:... یک سال از تولّد حَسَن علیه السلام گذشته بود که حسین علیه السلام به دنیا آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و فرمود: «ای اسماء! پسرم را بیاور».

من او را در پارچۀ سفیدی به ایشان دادم و پیامبر صلی الله علیه و آله در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و او را در دامانش نهاد و گریست.

گفت [م]: پدر و مادرم فدایت باد! چرا می گریی؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بر این پسرم می گریم».

گفتم: ای پیامبر خدا! او که تازه به دنیا آمده است!

فرمود: «گروه متجاوزان، او را پس از من می کشند. خدا، شفاعت مرا نصیبشان نکند!» و سپس فرمود: «ای اسماء! این را به فاطمه مگو که تازه او را زاده است».(3)

ص:177

38. الأمالی، طوسی - به سندش، از امام زین العابدین علیه السلام، از اسماء بنت عمیس -: هنگامی که فاطمه علیها السلام حسین علیه السلام را به دنیا آورد، او را از وی گرفتم. پیامبر صلی الله علیه و آله نزد من آمد و فرمود: «ای اسماء! پسرم را به من بده».

او را در پارچۀ سفیدی به ایشان دادم و پیامبر صلی الله علیه و آله با او همان کرد که با حسن علیه السلام کرده بود.

پیامبر صلی الله علیه و آله گریست و سپس فرمود: «تو ماجرایی خواهی داشت. خدایا! قاتل او (حسین) را لعنت کن! این را به فاطمه مگو».(1)

ر. ک: ص 134 (بخش یکم/فصل یکم: تولّد).

هان که من در این باره چیزی از شما نمی خواهم، جز این که خدایم امر کرده که دوستی ورزیدن با خویشانم را از شما بخواهم. پس بنگرید که فردا مرا بر کنارۀ حوض، با دشمنی خاندانم و ستم به ایشان نبینید! هان که روز قیامت، از این امّت، سه [گروه با] پرچم بر من در می آیند:

پرچمی سیاه و تاریک - که فرشتگان از آن، بی تاب می شوند - و نزد من می ایستند و من می گویم:

شما چه کسانی هستید؟

آنان مرا فراموش می کنند و می گویند: ما یکتاپرستان از عرب هستیم.

من می گویم: من، احمد، پیامبر عرب و عجم هستم. و آنان می گویند: ما از امّت تو هستیم، ای احمد!

من به آنان می گویم: پس از من، با خانواده و خاندان و کتاب خدایم چگونه رفتار کردید؟

آنان می گویند: کتاب را که تباه و پاره پاره کردیم و در بارۀ خاندانت کوشیدیم تا آنان را از روی زمین، محو کنیم.

من از آنان روی می گردانم و آب ننوشیده و تشنه و سیاه روی، از حوض، بیرون می روند...».(1)

ص:180

43. الفتوح - به نقل از ابن عبّاس -: نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله - که در حال احتضار بود - حاضر شدم. حسین بن علی علیه السلام را به سینه اش چسبانده بود و می فرمود: «این، از پاکان تبار من و نورهای خاندان و برگزیدگان نسل من است. خدا به کسی که او را پس از من محافظت نمی کند، برکت ندهد!».

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله لختی بیهوش شد و به هوش آمد و فرمود: «ای حسین! روز قیامت، میان من و قاتل تو در پیشگاه خدا، ایستادن و طرح دعوایی است و من خشنودم که خداوند، مرا مدّعی قاتل تو در روز قیامت قرار داده است».(1)

44. الأمالی، صدوق - به نقل از ابن عبّاس -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در آن بیماری [منجر به فوتش] می فرمود:

«محبوبم را برایم بیاورید» و مردان را یک به یک برایش فرا می خواندند؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و آله از آنها روی می گرداند. به فاطمه علیها السلام گفتند: کسی را به سوی علی روانه کن که به نظر ما مقصودش کسی غیر از علی نیست.

فاطمه علیها السلام به سوی علی علیه السلام فرستاد و چون علی علیه السلام آمد، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چشمانش را گشود و صورتش [از خوش حالی] شکفته شد. سپس فرمود: «علی! نزدیک بیا. علی! نزدیک بیا» و پیوسته او را نزدیک کرد تا دستش را گرفت و بر بالینش نشاند و سپس از هوش رفت.

حسن و حسین علیهما السلام صیحه زنان و گریان آمدند و خود را بر روی پیامبر صلی الله علیه و آله انداختند و علی علیه السلام خواست آنان را دور کند که پیامبر خدا به هوش آمد و فرمود: «ای علی! بگذار من آنها را ببویم و آنها نیز مرا ببویند و من از آنها توشه بگیرم و آنان نیز از من توشه بگیرند. بدان که پس از من، به این دو، ستم می شود و به ستم، کشته می شوند. لعنت خدا بر ستمکار به ایشان!» و سه بار این را فرمود.(2)

ص:182

45. مسند زید - به نقل از زید بن علی، از پدرش، از جدّش امام علی علیه السلام -: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله در بیماری اش سنگین شد [و از بستر برنخاست]، خانه اش از جمعیت، پر شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«حسن و حسین را برایم بیاورید».

علی علیه السلام گفت: آن دو را فرا خواندم و پیامبر صلی الله علیه و آله آن دو را بوسید تا از هوش رفت.

علی علیه السلام خواست آن دو را از روی صورت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بردارد که پیامبر صلی الله علیه و آله چشمانش را گشود و فرمود: «آن دو را وا گذار تا از من بهره ببرند و من نیز از آنان بهره ببرم که پس از من، به آن دو، ستم [و بی مهری] می شود».(1)

46. شرح الأخبار: هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به حال احتضار فرو رفت، حسن و حسین علیهما السلام را خواست و آن دو را بر صورتش نهاد تا آن که از هوش رفت. امام علی علیه السلام خواست تا آن دو را از روی صورت پیامبر صلی الله علیه و آله بردارد که او چشمانش را گشود و به علی علیه السلام فرمود: «آن دو را بگذار تا از من بهره مند شوند و من نیز از آن دو، بهره مند گردم که پس از من، به ستم، گرفتار می شوند». مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله از ستم، ربوده شدن حقّشان از سوی زورگویانی بود که [حکومت را] از آنِ خود نمودند و بدون آن که حقّی داشته باشند، خود را بر آنان مقدّم کردند.(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله، فاطمه علیها السلام را از کشته شدن حسین علیه السلام باخبر کرد. فاطمه علیها السلام گریست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«ای فاطمه! صبر کن و تسلیم باش».

گفت: صبر کردم و تسلیم گشتم، ای پیامبر خدا! کشتن او کجا اتّفاق می افتد؟

فرمود: «در سرزمینی به نام کربلا و دور از اهل و عشیره کشته می شود و - ای فاطمه - گروهی او را زیارت می کنند».(1)

ر. ک: ص 171 (سَرور شهیدان، از آغاز تاریخ تا پایان آن) و ص 176 (پیشگویی پیامبر صلی الله علیه و آله دربارۀ شهادت امام حسین علیه السلام).

50. الإرشاد - به نقل از امّ سلمه -: روزی پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته و حسین علیه السلام را در دامان خود نشانده بود که اشک از چشمانش سرازیر شد. گفتم: ای پیامبر خدا! چرا شما را گریان می بینم، فدایت شوم؟

فرمود: «جبرئیل نزد من آمد و مرا به خاطر پسرم حسین، تسلیت داد و به من خبر داد که گروهی از امّتم او را می کشند. خدا شفاعتم را نصیب آنان نکند!».(1)

ر. ک: ص 193 (نشان داده شدن خاکی که خون او در آن جا می ریزد به پیامبر صلی الله علیه و آله).

هفتاد حج از حج های پیامبر خدا به همراه عمره های آنها رسید.(1)

ر. ک: ص 193 (نشان داده شدن خاکی که خون او در آن جا می ریزد، به پیامبر صلی الله علیه و آله).

جبرئیل آمد و گفت: ای محمّد! آیا او را دوست می داری؟

فرمود: «آری».

جبرئیل گفت: هان که امّتت او را به زودی می کشند!

پیامبر صلی الله علیه و آله از این خبر، به شدّت، غمگین شد.

جبرئیل گفت: آیا دوست داری خاکی را که بر روی آن کشته می شود، به تو نشان دهم؟

فرمود: «آری».

جبرئیل، [زمینِ] میان مجلس پیامبر صلی الله علیه و آله و کربلا را فرو برد تا آن دو، مانند این - و دو انگشت اشارۀ خود را کنار هم نهاد - به هم چسبیدند و با دو بال خود، از خاک آن جا برداشت و به پیامبر خدا داد. سپس زمین را در کمتر از یک پلک زدن گستراند [و به حالت نخست باز گرداند].

پیامبر علیه السلام فرمود: «خوشا به سعادت تو - ای خاک - و خوشا به حال کسی که بر روی تو کشته می شود!».(1)

58. کامل الزیارات - به نقل از ابو خدیجه سالم بن مکرم جمّال، از امام صادق علیه السلام -: هنگامی که فاطمه علیها السلام حسین علیه السلام را به دنیا آورد، جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و به او گفت: «امّت تو، حسین را پس از تو می کشند» و سپس گفت: «آیا خاک او را به تو نشان ندهم؟» و بال خود را [بر زمین کربلا] زد و مقداری خاک از آن جا بیرون کشید و به پیامبر صلی الله علیه و آله نشان داد و آن گاه گفت: «این، خاکی است که او بر روی آن کشته می شود».(2)

59. الأمالی، شجری - به نقل از امّ سلمه -: حسین علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه بود. من برای کاری بیرون رفتم و چون باز گشتم، دیدم پیامبر صلی الله علیه و آله حسین علیه السلام را گرفته و بر روی شکم خود، خوابانده است و اشکِ چشمان خود را پاک می کند. گفتم: ای پیامبر! گریه ات برای چیست؟

ص:188

فرمود: «از سر دلسوزی بر این بینوا! جبرئیل به من خبر داد که به زودی در کربلا کشته می شود و گفت: پایین عراق است و این، خاک آن جاست که جبرئیل برایم آورده است».(1)

60. فضائل الصحابة، ابن حنبل - به نقل از امّ سلمه -: جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بود و حسین علیه السلام نیز با من بود که گریست و من رهایش کردم تا به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک شد. جبرئیل گفت: ای محمّد! آیا او را دوست می داری؟

فرمود: «آری».

گفت: امّت تو، به زودی، او را می کشند و اگر بخواهی، خاک سرزمینی را که در آن کشته می شود، به تو نشان می دهم.

و به او نشان داد. سرزمینی بود به نام کربلا.(2)

61. تاریخ دمشق - به نقل از جُمهان -: جبرئیل، خاکی از خاک های سرزمینی را که حسین علیه السلام در آن کشته شد، برای پیامبر صلی الله علیه و آله آورد. گفته شد که نام آن، کربلاست. پس پیامبر فرمود: کرب(3) و بلا.(4)

62. المعجم الکبیر - به نقل از امّ سلمه -: روزی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در خانه ام نشسته بود که فرمود: «کسی بر من وارد نشود».

من درنگ کردم، که حسین علیه السلام وارد شد و صدای گریۀ پیامبر صلی الله علیه و آله را شنیدم. سرک کشیدم. دیدم حسین علیه السلام در دامان پیامبر صلی الله علیه و آله است و پیامبر صلی الله علیه و آله گریه کنان، دست بر پیشانی خود می کشد. گفتم: به خدا سوگند، نفهمیدم کِی داخل شد!

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «جبرئیل با ما در اتاق بود و گفت: او (حسین) را دوست داری؟

گفتم: از همۀ دنیا، او را دوست دارم.

جبرئیل گفت: بی تردید، امّتت او را به زودی در سرزمینی به نام کربلا می کشند».

ص:189

سپس جبرئیل از خاک آن جا برگرفت و به پیامبر صلی الله علیه و آله نشان داد و حسین علیه السلام [سال ها بعد]، هنگامی که او را برای کشتنْ محاصره کردند، پرسید: «نام این سرزمین چیست؟».

گفتند: کربلا.

فرمود: «خدا و پیامبرش راست گفتند؛ سرزمین کَرب و بلا».(1)

نشان داد و گفت: این، از خاک قتلگاه اوست.(1)

65. المعجم الکبیر - به نقل از عایشه -: حسین بن علی بر پیامبر خدا - در حالی که [در سجده] مشغول دریافت وحی بود -، در آمد و بر روی او پرید و بر پشت او به بازی پرداخت.

جبرئیل به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گفت: ای محمّد! آیا او را دوست داری؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای جبرئیل! چرا فرزندم را دوست نداشته باشم؟!».

جبرئیل گفت: امّت تو، او را پس از تو می کُشند. و آن گاه دستش را دراز کرد و خاکی سفید برای پیامبر صلی الله علیه و آله آورد و گفت: ای محمّد! این پسرت، در این سرزمین که طَف نام دارد، کشته می شود.

هنگامی که جبرئیل از نزد پیامبر خدا رفت، پیامبر صلی الله علیه و آله در حالی که آن خاک در دستش بود، گریان بیرون آمد و فرمود: «ای عایشه! جبرئیل به من خبر داده که حسین، فرزندم، در سرزمین طَف کشته می شود و امّتم پس از من، در فتنه گرفتار می شوند».

سپس در حالی که می گریست، به سوی یارانش که علی، ابو بکر، عمر، حذیفه، عمّار و ابو ذر در میان آنان بودند، بیرون رفت. آنان گفتند: ای پیامبر خدا! چه چیزی شما را به گریه انداخته؟!

فرمود: «جبرئیل به من خبر داد که فرزندم حسین، پس از من، در سرزمین طَف، کشته می شود و این خاک را برایم آورد و به من خبر داد که آرامگاه او در آن جاست».(2)

ص:191

چیزی در دستش بود که آن را زیر و رو می کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای امّ سلمه! این، جبرئیل است که به من خبر می دهد که این (حسین) کشته خواهد شد و این، خاکی است که بر آن کشته می شود. آن را نزد خود نگاه دار. هنگامی که خون شد، محبوب من، کشته شده است».

امّ سلمه گفت: ای پیامبر خدا! از خدا بخواه که این را از او دور کند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خواستم؛ امّا خداوند عز و جل به من وحی کرد که او را درجه ای است که هیچ یک از آفریدگان به آن نمی رسد و پیروانی دارد که چون شفاعت کنند، پذیرفته می شود، و مهدی از فرزندان اوست. خوشا به حال کسی که از دوستان حسین باشد و به خدا سوگند، شیعیانش روز قیامت، رستگارند».(1)

72. مسند ابن حنبل - به نقل از انَس -: فرشتۀ باران، اذن طلبید تا نزد پیامبر صلی الله علیه و آله برود. پیامبر صلی الله علیه و آله به او اذن داد و به امّ سلمه فرمود: «مراقبِ در باش تا کسی بر ما وارد نشود».

حسین بن علی علیه السلام آمد و پرید و وارد شد و از شانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله بالا رفت. فرشته به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: آیا او را دوست داری؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری».

فرشته گفت: بی تردید، امّت تو، او را می کشند و اگر بخواهی، مکانی را که در آن جا کشته می شود، به تو نشان می دهم.

فرشته با دستش چنگ زد و خاک سرخی را نشان پیامبر صلی الله علیه و آله داد. امّ سلمه آن خاک را گرفت و در گوشۀ لباسش پیچید [و نگاه داشت].

پس ما می شنیدیم که او در کربلا کشته می شود.(2)

ص:194

73. الأمالی، طوسی: سالم بن ابی جعد، نقل کرد که انس بن مالک برایم گفت: فرشتۀ بزرگی از فرشتگان بزرگ، از خدایش عز و جل اجازۀ زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله را خواست. خداوند به او اجازه داد و هنگامی که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بود، حسین علیه السلام بر او در آمد. پیامبر صلی الله علیه و آله او را بوسید و در دامانش نشاند.

فرشته به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: آیا او را دوست داری؟

فرمود: «آری، به شدّت! او فرزند من است».

فرشته به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: بی تردید، امّت تو او را به زودی می کشند.

فرمود: «امّت من، این پسرم را می کشند؟!».

فرشته گفت: آری و اگر بخواهی، خاک جایی را که در آن کشته می شود، به تو نشان می دهم.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری!» و فرشته، خاک سرخ خوش بویی را به او نشان داد و گفت: هنگامی که این خاک، خونِ تازه شد، نشانۀ کشته شدن این فرزندت است.

سالم بن ابی جعد گفت: به من خبر دادند که آن فرشته، میکائیل بوده است.(1)

74. مجمع الزوائد - به نقل از ابن عبّاس -: حسین علیه السلام در دامان پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته بود که جبرئیل پرسید:

آیا او را دوست داری؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «چگونه او را دوست نداشته باشم، در حالی که میوۀ دل من است؟!».

جبرئیل گفت: هان که امّتت او را به زودی می کشند! آیا چیزی از آرامگاهش را نشانت ندهم؟ و مشتی از آن را بر گرفت. خاکی سرخ بود.(2)

ص:195

75. المعجم الکبیر - به نقل از ابو امامه -: پیامبر خدا به زنانش فرمود: «این کودک را نگریانید» و مقصودش حسین علیه السلام بود و آن روز، نوبت [ماندن پیامبر صلی الله علیه و آله نزد] امّ سلمه بود.

جبرئیل فرود آمد. پیامبر خدا به درون خانه رفت و به امّ سلمه فرمود: «مگذار کسی بر من در آید»؛ امّا حسین علیه السلام آمد و چون به پیامبر صلی الله علیه و آله در اندرون خانه نگریست، خواست که داخل شود. امّ سلمه او را گرفت و در کنار خود، نگاه داشت و با او سخن می گفت و آرامَش می کرد؛ ولی چون گریه اش شدید شد، رهایش کرد و او به اندرون رفت و در دامان پیامبر خدا نشست.

جبرئیل گفت: امّت تو، این پسرت را به زودی می کشند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آنان با آن که به من ایمان دارند، او را می کشند؟!».

گفت: آری، او را می کشند.

آن گاه جبرئیل، خاکی را بر گرفت و گفت: در فلان جا.

پیامبر خدا، در حالی که حسین علیه السلام را به آغوش گرفته بود، پریشان و اندوهگین بیرون آمد و امّ سلمه گمان کرد که ایشان از ورود کودک، ناخشنود شده است. گفت: ای پیامبر خدا! فدایت شوم! تو به ما فرموده بودی: «این کودک را مگریانید» و به من فرمان دادی که نگذارم کسی بر تو در آید و او آمد و من رهایش گذاشتم!

پیامبر صلی الله علیه و آله به امّ سلمه پاسخی نداد و به سوی یارانش که نشسته بودند، رفت و به ایشان فرمود:

«بی تردید، امّتم این را می کشند».

میان آن گروه، ابو بکر و عمر هم - که پرجرئت ترین افراد بر پیامبر صلی الله علیه و آله [در سؤال کردن] بودند - حضور داشتند و گفتند: ای پیامبر خدا! با آن که باایمان هستند، او را می کشند؟!

فرمود: «آری، و این، خاک [قتلگاه] اوست» و آن را به ایشان نشان داد.(1)

ص:196

76. المعجم الکبیر - به نقل از امّ سلمه -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: «جلوی در بنشین و کسی بر من وارد نشود».

من جلوی در نشسته بودم که حسین علیه السلام آمد و رفتم که او را بگیرم؛ ولی از من پیشی گرفت و بر جدّش وارد شد.

گفتم: ای پیامبر خدا! خدا مرا فدای تو کند! به من فرمان دادی که کسی بر تو وارد نشود و پسرت آمد و رفتم که او را بگیرم؛ ولی از من پیشی گرفت و چون [ماندنش در نزد تو] طول کشید، از در، سر کشیدم و دیدم که چیزی را با دستانت این سو و آن سو می کنی و اشک هایت سرازیر شده و کودک بر روی شکمت است!

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری. جبرئیل، نزد من آمد و به من خبر داد که امّتم او را می کشند و خاکی را که بر آن کشته می شود، برایم آورد و این، همان است که در کف دستم این سو و آن سو می کنم».(1)

77. المصنَّف، ابن ابی شَیبة - به نقل از امّ سَلَمه -: حسین علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله در آمد و من جلوی در نشسته بودم. [به درون،] سر کشیدم و در کف دست پیامبر صلی الله علیه و آله، چیزی دیدم که آن را این سو و آن سو می کرد و حسین علیه السلام بر روی شکم او خوابیده بود. گفتم: ای پیامبر خدا! سَرَک کشیدم و دیدم چیزی را در کف دستت می چرخانی و کودک بر روی شکمت خوابیده است و اشک هایت ریزان است!

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «جبرئیل، خاکی را که او بر آن کشته می شود، نزد من آورد و به من خبر داد که امّتم او را می کشند».(2)

ص:197

78. الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة) - به نقل از عایشه -: پیامبر خدا خوابیده بود که حسین به سوی او چهار دست و پا می رفت. او را از ایشان دور کردم. سپس به برخی کارهایم پرداختم، که حسین، خود را به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیک کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله با چشم گریان، بیدار شد.

گفتم: چه چیزی شما را به گریه انداخته؟

فرمود: «جبرئیل، خاکی را که حسین بر آن کشته می شود، به من نشان داد و خشم خدا بر کسی که خون او را می ریزد، شدّت گرفته است» و دستش را گشود و یک مشت خاک در آن بود.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای عایشه! سوگند به آن که جانم به دست اوست، این [موضوع]، مرا اندوهگین می کند. چه کسی از امّتم، حسین را پس از من می کشد؟!».(1)

79. المعجم الأوسط - به نقل از عایشه -: پیامبر خدا، حسین را بر ران خود نشاند و جبرئیل نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: این، پسر توست؟

فرمود: «آری».

جبرئیل گفت: امّت تو، او را پس از تو می کشند.

چشمان پیامبر خدا اشکبار شد. جبرئیل گفت: اگر بخواهی، خاکِ جایی را که در آن کشته می شود، به تو نشان می دهم.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آری» و جبرئیل، خاکی از خاک های طَف را برایش آورد.(2)

80. المعجم الکبیر - به نقل از عایشه -: حسین بن علی بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای عایشه! آیا شگفت زده ات نکنم؟ هم اکنون فرشته ای بر من در آمد که تا کنون نزد من نیامده بود و

ص:198

گفت که این پسرم، کشته می شود و گفت: اگر بخواهی، خاکی را که در آن کشته می شود، به تو نشان می دهم. و با دستش از آن جا بر گرفت و خاکی سرخ را به من نشان داد».(1)

81. مسند ابن حنبل - به نقل از عایشه یا امّ سلمه -: پیامبر صلی الله علیه و آله به یکی از آن دو فرمود: «فرشته ای در خانه بر من در آمد که پیش تر نزد من نیامده بود و به من گفت: این پسرت، حسین، کشته می شود و اگر بخواهی، [کمی] از خاک سرزمینی را که در آن کشته می شود، به تو نشان می دهم».

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «و او خاکی سرخ بیرون آورد».(2)

82. المعجم الکبیر: امّ سلمه گفت: حسن و حسین علیهما السلام پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله در اتاق من بازی می کردند که جبرئیل فرود آمد و گفت: ای محمّد! امّت تو، این پسرت را پس از تو می کشند. و با دستش به حسین علیه السلام اشاره کرد.

پیامبر خدا گریست و او را به سینه اش چسباند. پیامبر خدا سپس [به من] فرمود: «این خاک، نزد تو امانت باشد» و آن را بویید و فرمود: «وای از کرب و بلا!».

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای امّ سلمه! هنگامی که این خاک، خون شد، بدان که پسرم کشته شده است».

امّ سلمه آن را در شیشه ای نهاد و هر روز به آن می نگریست و می گفت: روزی که در آن خون خواهی شد، روز بزرگی است.(3)

83. الأمالی، طوسی - به نقل از زینب بنت جحش -: پیامبر صلی الله علیه و آله روزی نزد من آرمیده بود که حسین علیه السلام آمد. من از بیم آن که پیامبر صلی الله علیه و آله را بیدار کند، او را سرگرم می کردم که در یک لحظه غفلت من، به درون رفت و من در پی او رفتم که دیدم بر شکم پیامبر صلی الله علیه و آله نشسته... و ادرار

ص:199

می کند. خواستم او را از آن جا بردارم که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ای زینب! فرزندم را وا گذار که ادرارش را تمام کند».

هنگامی که او ادرارش را تمام کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله وضو گرفت و به نماز ایستاد و چون به سجده رفت، حسین علیه السلام بر او سوار شد و پیامبر صلی الله علیه و آله در همان حالت ماند تا حسین علیه السلام فرود آمد و چون برخاست، حسین علیه السلام باز گشت و پیامبر صلی الله علیه و آله او را بلند کرد تا از نمازش فارغ شد. آن گاه پیامبر صلی الله علیه و آله دستش را گشود و می فرمود: «ای جبرئیل! نشانم بده، نشانم بده».

من گفتم: ای پیامبر خدا! امروز دیدم کاری را انجام می دهی که تا کنون ندیده بودم انجام دهی.

فرمود: «آری. جبرئیل نزدم آمد و مرا به خاطر پسرم حسین، تسلیت داد و به من خبر داد که امّتم او را می کشند و خاکی سرخ برایم آورد»(1).(2)

84. الإرشاد - به نقل از امّ سلمه -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شبی از نزد ما بیرون رفت و مدّتی طولانی، از دیدِ ما غایب شد و سپس پریشان و غبارآلوده نزد ما آمد. در آن حال، دستش را بسته و مشت کرده بود.

گفتم: ای پیامبر خدا! چرا تو را پریشان و غبارآلود می بینم؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هم اکنون، مرا به جایی از عراق به نام کربلا بردند و جایگاه افتادن پسرم حسین و گروهی از فرزندان و خاندانم را به من نشان دادند. من هماره خون هایشان را از زمین بر می چیدم و در همین دست هایم است». آن گاه، دستانش را برایم گشود و فرمود: «این را بگیر و حفظش کن».

آن را گرفتم. شبیه به خاکِ سرخ بود. آن را در شیشه ای گذاشتم و درش را بستم و نگاهداری اش کردم. هنگامی که حسین علیه السلام از مکّه به سوی عراق بیرون رفت، آن شیشه را هر روز و هر شب، می بوییدم و به آن می نگریستم و بر مصیبت او می گریستم. چون روز دهم محرّم شد یعنی همان روزی که به شهادت رسید، شیشه را در آغاز روز بیرون آوردم. به همان حالت

ص:200

[قبلی] بود. سپس در پایان روز، به سوی آن باز گشتم. خونِ تازه بود. در اتاقم فریاد کشیدم و گریستم و بغض خودم را فرو خوردم تا مبادا به گوش دشمنان ایشان (حسین و یارانش) برسد و شماتت را به شتاب بیاغازند. همواره آن زمان را به یاد داشتم، تا این که پیک، خبر کشته شدنشان را آورد و آنچه دیده بودم، به وقوع پیوست.(1)

ر. ک: ج 2 ص 324 (خون شدن تربت).

گفتم: پدر و مادرم فدایت باد! امروز که روز اوّل است، چنین کردی؟ ماجرا چیست؟

فرمود: «بر این پسرم می گریم. او را دسته ای متجاوزِ کافر از بنی امیّه می کشند. خدا، شفاعت مرا در روز قیامت، نصیبشان نکند! مردی او را می کشد که به دین، ضربه می زند و به خدای بزرگ، کفر می ورزد».

سپس فرمود: «خدایا! من برای این دو (حسن و حسین) چیزی را می خواهم که ابراهیم برای فرزندانش خواست. خدایا! آن دو را دوست بدار و دوستدارشان را دوست بدار و هر کس را که دشمن آن دو است، به اندازۀ آسمان و زمین، لعنت کن».(1)