ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

بخواند ، و روزه بگيرد ، و طواف كند ، و اين فقط در وقتى است كه حامله باشد يا طفل خود را شير دهد . اين زن ، قرين رحمت خداست كه حايض نيست و اجازه ركوع و سجود و قيام و طهارت به وى داده شده است ، و اجازه صيام به وى داده شده است ، و اجازه طواف گِرد كعبه به وى داده شده است . بنا بر اين ، زنان بايد پيوسته يا حامله باشند يا شير دهند ؛ تا در كاروان انسانيت و حركت به سوى معبود و محبوب و قبله مشتاقان و كعبه عاشقان و پويندگان به سوى حرم و حريم امن و امان او ، با مردان هم آهنگ باشند . اگر زنى به جاى دخول و شركت در كارها و فنون و صنايع اجتماعى ، بچه بزايد و بزرگ كند و تحويل اجتماع دهد ، با خدمات وجودى ، خود را در اعلاترين درجه ، با ضريب تعداد فرزندان خود ، بالا برده است . اينها همه به جاى خود محفوظ ، و در عين حال ، تحصيل كمالات معنوى و علوم الهى و تحصيل دانش هايى كه به درد بانوان مى خورد ، از قبيل خانه دارى ، خياطى ، غذاپزى ، بهداشت و حفظ الصحه ، قابلگى و پزشكى زنان و علوم فراگيرى تربيت فرزند و غيرها كه بسيار است ، ابدا با بچه دارى منافات ندارد ؛ بلكه كمال ملايمت را نيز دارد (1) آية اللّه سيّد حسن مدرّس ، در مجلس دوم شوراى ملّى (1329ق) ، در مورد انتخاب زنان به عنوان نماينده ، با اعتراض مى گويد : از اول عمر تا حال ، بسيار در برّ و بحر ممالك ، اتفاق افتاده بود براى بنده ، بدن بنده به لرزه نيامد و امروز بدنم به لرزه آمد . اشكال بر كميسيون اين كه اولاً نبايد نسوان را در منتخبين برد ، [چرا] كه از كسانى كه حقّ انتخاب ندارند ، نسوان هستند ؛ مثل اين كه بگويند از ديوانه ها نيستند ، سفها نيستند . اين اشكال است بر كميسيون ، و امّا جواب ، ما بايد بدهيم ، از روى برهان . نزاكت و غير نزاكت! رفاقت است! از روى برهان بايد صحبت كرد و برهان ، اين است كه امروز ما هر چه تأمل مى كنيم مى بينيم خداوند ، قابليت در اينها قرار نداده است كه لياقت حقّ انتخاب [شدن] را داشته باشند . مستضعفين و مستضعفات و آنها ، از آن نمره اند كه عقول آنها استعداد ندارد . . . . (2)

.

ص: 10

در همان دوران ، زنى در پاسخ بدان انديشه ، چنين نظر داد : آخر ، برادران غيور! اى صاحبان ناموس! اى طالبان علم و ترقّى و تربيت و تمدّن! قدرى تأمل و تفكّر فرماييد . . . . آيا مى دانيد كه تا طايفه نسوان ، تربيت نشوند ، ترقّى و تمدّن مملكت غير ممكن است؟ . . . آخر ، عدم قابليت ما را در چه موقع امتحان فرموديد؟ كدام مدرسه را براى ما مظلومان تأسيس فرموديد؟ كدام معلم و معلمه تعيين نموديد؟ . . . كه عدم قابليت و بى استعدادى ما بر شما معلوم شد؟ چه باعث شده كه تمام راحتى ها و نعمت ها و سياحت ها و علوم و صنايع را از براى خود پسنديده ايد و ما را از جميع اين نعمات ، محروم نموده ايد و مى گوييد : طايفه نسوان در مملكت ما هنوز قابل هيچ گونه تربيت و علوم و صنايع نشده اند . . . وا اسفا! وا عجبا! وا حيرتا! . . . اى برادران عزيز! بياييد همتى نماييد تا بنيان ظلم نسبت به ما طايفه اناثيه را براندازيد و ما از عادات رذيله و رفتار تقليدى مضحكه ، نفوس خود را منزّه كنيم . . . . (1) برخى از شخصيت هاى دينى و مذهبى در دوره مشروطيت ، افتتاح مدارس نسوان و دبستان دوشيزگان را در رديف اباحه مسكرات و اشاعه فاحشه خانه ها مى دانستند و آن ، مايه وحشت و حيرت رؤساى روحانى ، ائمه جماعت و قاطبه مقدسان و متدينان شده بود . (2) سيد محمّد طباطبايى ، از سران روحانى مشروطه ، تشكيل انجمن نسوان را خلاف شرع مى داند ؛ با اين كه او از برخى ديگر از شخصيت هاى روحانى ، پيشگام تر است و آموختن و تعليم و تعلّم زنان را مطلوب مى داند . به اين استفتا و پاسخ ايشان توجّه كنيد .

صورت استفتابه عرض عالى مى رساند : لابد خاطر عالى از همه جا مستحضر است به خدمات و جان نثارى هاى فدوى در ملازمت بندگان حضرت عالى و مشروطيت و تحمّل زحمات در راه ملّت و بر اين كه پيوسته در حفظ اين اساس مقدس كوشش داشته و دارم . تا اين اوان كه مسلما به عرض حضور مبارك

.

ص: 11

رسيده است كه به تهيّج و راهنمايى بعضى از مفسدين و مغرضين ، در كوچه قاپچى باشى ، انجمنى از طايفه نسوان مُنعقد ، به اسم «انجمن همّت خواتين» ، بليط ها چاپ كرده به اسم پدر و خود آن زن و سن آن و محل اقامت . به هر زنى كه داخل شود ، مى دهند . اين بنده ، چون اين كار را خلاف شرع و مايه فسادهاى كلى در امر مشروطه دانسته ، در بعضى از منابر ، نهى و مردمان را بر مفاسد آن آگاه كرده ام . به اين واسطه ، آنانى كه خود ، محرّك اين كار بوده ، زبان به طعن و ردّ قول بنده گشوده و نسبت امضاى اين كار را به حضرت مستطاب عالى داده و مى دهند . استدعا آن كه اگر واقعا با استحضار خاطر مبارك و امر عالى است ، بنده نيز از گفته ساكت باشم واگر نه ، رأى مبارك را در جواب عريضه ، دستخط بفرماييد ؛ تا عموم مردمان بدانند كه اين گونه نسبت ها به وجود مبارك عالى ، كذب محض است و اين جان نثار نيز در گفته خود و نهى از اين عمل ، مفتخر و سرافراز باشم . ايام افاضت ، مستدام باد ، بربّ العباد!

صورت دستخط حضرت مستطاب حجة الاسلام آقاى طباطبايى _ مد ظله العالى _بسم اللّه الرحمن الرحيم . زحمات و خدمات شما ، همه وقت منظور نظر بوده و هست . در باب انجمن نسوان ، اول كسى كه منكر شد من بودم ؛ تغيّرها كردم ، داد و فريادها كردم ، معايب آن را مبرهن كردم . هر كس نسبت همراهى از آن انجمن مشئوم را به من داده است ، جز عداوت ، غرضى نداشته است . خداوند ، جزايش را دهد! غرض ، باز مى گويم : انجمن نسوان ، مخالف شرع و موجب بسى قضاياى ناگوار است و ديگر كسى جلو زنش را نمى تواند بگيرد . بر عامّه مسلمين باغيرت لازم است كه در بر هم زدن آن انجمن ، همّت كنند . والسلام . 23 صفر الخير 1326 / محمّدصادق الحسينى الطباطبائى

2 . وظايف خانه دارى ، همسردارى ، زادن ، شيردادن و رسيدگى به فرزنداندر دوران گذشته ، اين امور ، عمده فرصت زن ها را به خود ، اختصاص مى داده و وقتى را براى كارهاى علمى و آموزشى ، باقى نمى گذاشته است ، چنان كه مرسوم نبوده زنان ، در تعليم و تعلّم ، ممحّض گردند و از آنان ، وظايف ديگرى درخواست نشود ، آن گونه كه براى مردان طالب علم ، چنين بود و اگر به كار علم و علم آموزى اشتغال

.

ص: 12

ص: 13

مردانه ، نيكى ها و بدى ها ، محبت ها و پلشتى هاى مردانه بر آن حاكم بوده اند . زن ، اجازه نقش آفرينى نيافته است ، به همين دليل از عوامل مؤنث در اين تاريخ چندان خبرى نيست . مرد ، از نظر بزرگ ترين مورخ ايران ، يعنى ابوالفضل بيهقى ، بزرگ ترين عنصر سازنده تاريخ است ، و به همين دليل هر كجاى تاريخ مسعودى را كه ورق بزنيد ، اعمال مردانى را مى بينيد كه در حال ساختن يا نابود كردن چيزهايى هستند ؛ و اين چيزها همه عناصر تاريخى هستند . در هر لحظه اين بزرگ ترين تاريخ ايران ، مردى مى ميرد ، مردى پيمان مى بندد ، مردى پيمان مى شكند ، مردى در قلعه اى زندانى مى گردد ، مردى به دار آويخته مى شود ، قومى غالب مى شوند از مردان ، و قومى منهزم مى شوند از مردان . تاريخ بيهقى ، تاريخ مردان است و اگر از زن ياد مى شود ، يا مادر حسنك است و يا مادرانى چون مادر حسنك هستند كه هيچ گونه تحرّك واقعى ندارند و يا اگر تحرّك ناچيزى داشته باشند ، در حدود حلوا و شيرينى پختن براى مردان و يا اميران جوان ، محمّد و مسعود ، تحرّك دارند . زن در تاريخ بيهقى خنثى است ؛ نه از نظر فرهنگى چيزى به وجود مى آورد و نه از نظر تاريخى نقشى دارد . (1) چهار . پژوهش و بررسى تاريخى درباره نقش زنان در علوم اسلامى ، مى تواند اين فوايد و نتايج را به دنبال داشته باشد : 1 . استعداد و توانايى زنان را به نمايش مى گذارد و بر تلقّى ناتوانى و بى استعدادى زنان در اين عرصه ها خط بطلان مى كشد . 2 . ميزان حضور اجتماعى زنان را نشان مى دهد . 3 . نگاه فرهنگ هاى مختلف مسلمانان را در دوره هاى مختلف تاريخى ، نسبت به زن ، نشان مى دهد ؛ چرا كه حضور علمى زنان در ادوار مختلف تاريخى و فرهنگ هاى مختلف ، يكسان نبوده است . 4 . الگويى از تاريخ و ميراث گذشته ، براى نسل امروز ، ارائه مى كند كه مى تواند به پاره اى بى هويّتى هاى فرهنگى و از خودبيگانگى ها پاسخ مناسب دهد . پنج . تأليفات مستقل در زمينه تأثير و نقش زنان در علوم اسلامى بسيار اندك است .

.

ص: 14

برخى آثار ، به صورت كلى به اين امر پرداخته اند و برخى ، به يكى از آن شش حوزه پيش گفته در علوم اسلامى ، اختصاص دارد . در اين جا اشاره اى گذرا به اين منابع مى تواند براى پژوهشگران ، سودمند باشد : 1 . زنان نامى در تاريخ ، فرهنگ و تمدّن اسلامى ، عبد الرحيم عقيقى بخشايشى ، با همكارى حبيبه عقيقى بخشايشى ، قم : دفتر نشر نويد اسلام ، 1382 . اين كتاب ، 1514 زن را در عرصه هاى : 1 . تفسير قرآن ، 2 . حديث ، 3 . فقه ، 4 . عرفان ، 5 . نثر و ادب ، 6 . علم و دانش ، 7 . تأليف و پژوهش ، 8 . هنر و خوش نويسى ، 9 . سياست و اجتماع ، 10 . تربيت و سازندگى ، 11 . جهاد و شهادت ، 12 . خيرخواهى و نيكوكارى ، 13 . طبّ و پرستارى ، 14 . عمران و آبادانى ، 15 . انقلاب و تحولات اجتماعى ، معرفى كرده است . 2 . كتاب شناسى آثار مذهبى زنان ايران ، مجيد فرخ زادى . در اين كتاب ، آثار مذهبى 178 زن كه 256 اثر را در فاصله سال هاى 1306 تا 1372ش ، تأليف كرده اند ، شناسانده است . موضوع اين آثار ، علوم اسلامى از قبيل ، تفسير ، حديث ، اخلاق و . . . است . 3 . گنجينه نور ، معرفى و فهرست 2000 اثر پژوهشى و پايان نامه قرآنى بانوان ، مؤسسه معارف اسلامى امام رضا عليه السلام ، آذر 1384 . 4 . آيينه داران خورشيد ، مهدى مهريزى ، تهران : سازمان تبليغات اسلامى ، تابستان 1372 . در اين كتاب ، پنجاه زن كه كار قرآنى يا خدمتى به ساحت قرآن كرده اند ، معرفى شده است . 5 . فقهاى زن در اسلام ، اكرم مهربان ، معاونت فرهنگى سازمان تبليغات اسلامى ، دى 1369 . 6 . الجهود العلمية للمرأة خلال القرنين الخامس والسادس الهجريين ، ناجية عبد اللّه ابراهيم ، اردن :

.

ص: 15

1996م . نويسنده كتاب ، تلاش هاى علمى زنان را در بغداد ، در قرن هاى پنجم و ششم هجرى ، جستجو كرده و در زمينه علوم دينى و علوم عربى ، 189 زن را معرفى كرده است . همين نويسنده ، آثار ديگرى نيز در معرفى تلاش هاى علمى زنان در قرن چهارم و نيز نيشابور دارد كه نگارنده بر آنها دست نيافته است . (1) از فعاليت هاى حديثى زنان كه در اين كتاب آمده است ، در ادامه به تفصيل ، سخن خواهيم گفت . كتاب حاضر ، مى كوشد روزنه اى را براى نشان دادن سهم زنان در نشر حديث ، دانش هاى حديثى و معارف ويژه حديث ، در پانزده قرن تاريخ اسلامى ، بگشايد تا سرمايه تتبّع و جستجو و تحليل عميق تر باشد ؛ چرا كه نشان دادن تمامى زواياى آن ، در توان محدود يك تَنْ و چند تَنْ نمى گنجد . مباحث اين كتاب در چهار بخش تنظيم شده است : بخش نخست ، به منبع شناسى اختصاص دارد . در بخش دوم ، عرصه هاى خدمت زنان به حديث به تفصيل بازگو شده است . در بخش سوم ، فهرست روايت هاى زنان شيعى در مصادر اصلى حديث شيعه ، گزارش شده است و آخرين بخش با عنوان گزارش تفصيلى چند پژوهش ، حاوى چند مبحث تكميلى در اين موضوع است .

.

ص: 16

. .

ص: 17

ص: 18

3 . كتاب الثقات ، محمّد ابن حبّان (م 354 ق) ، حيدر آباد : مؤسسة الكتب الثقافية ، 10 ج . در اين كتاب ، از 85 زن راوى ، ياد شده است (ر .ك : تمام الانعام بترتيب ما ورد فى كتاب الثقات لابن حبان ، ص 625 _ 628) . مؤلّف ، راويان زن را در پايان هر يك از حروف الفبا و پس از راويان مرد ، آورده است . 4 . الاستيعاب ، ابن عبد البرّ (368 _ 463ق) ، تحقيق : على محمّد البجاوى ، القاهرة : نهضة مصر . در جلد چهارم كتاب (ص 1787 _ 1966) ، شرح حال هزار زن صحابى بيان شده است . 5 . اسد الغابة ، على بن ابى الكرم المعروف بابن الأثير (555 _ 630ق) ، بيروت : دار احياء التراث العربى . در جلد پنجم كتاب (389 تا آخر) نام بانوان ، به ترتيب الفبا ، همراه گوشه هايى از زندگى آنان ذكر شده است . 6 . التحبير فى المعجم الكبير ، عبد الكريم السمعانى (م 562 ق) ، تحقيق : منيرة ناجى سالم . سمعانى ، در جلد دوم كتاب (ص 396 _ 435/ ش 1124 تا 1193) با عنوان «النسوة اللواتى كتبت عنهنّ» ، نام هفتاد زن را به ترتيب حروف الفبا آورده است و چنان كه از عنوان پيداست ، خود ، حضورا از اين زنان سماع كرده يا اجازه حديث گرفته است . 7 . تهذيب الكمال ، ابوالحَجّاج يوسف المزّى (654 _ 742 ق) ، بيروت : دارالفكر ، 1414ق _ 1994م . در جلد 35 كتاب (ص 123 _ 401 / ش 7780 _ 8045) ، 265 زن راوى حديث و اسامى استادان آنان مذكور است . 8 . ميزان الاعتدال فى نقد الرجال ، محمّد بن احمد بن عثمان الذهبى (م 748 ق) ، بيروت :

.

ص: 19

ص: 20

ص: 21

_ اصحاب علىّ عليه السلام ، ص 66 ، 3 زن ؛ _ اصحاب الحسن بن علىّ عليه السلام ، ص 71 ، 1 زن ؛ _ اصحاب الحسين بن علىّ عليه السلام ، ص 81 ، 1 زن ؛ _ اصحاب علىّ بن الحسين عليه السلام ، ص 102 ، 1 زن ؛ _ اصحاب الباقر عليه السلام ، ص 142 ، 2 زن ؛ _ اصحاب الصادق عليه السلام ، ص 341 _ 342 ، 12 زن ؛ _ اصحاب الكاظم عليه السلام ، ص 366 ، 1 زن ؛ _ اصحاب الرضا عليه السلام ، ندارد ؛ _ اصحاب الجواد عليه السلام ، ص 409 ، 2 زن ؛ _ اصحاب الهادى عليه السلام ، ص 427 ، 1 زن ؛ _ اصحاب العسكرى عليه السلام ، ندارد ؛ _ فيمن لم يرو عن الائمة عليهم السلام ، ص 521 ، 1 زن . در مجموع ، از 63 زن راوى حديث ياد شده است . 4 . الرجال ، تقى الدين حسن بن على بن داوود الحلى (647 _ 707ق) ، قم : منشورات الرضى . در اين كتاب (ص 223 _ 224) از 22 زن راوى حديث ، نام برده شده است . 5 . نقد الرجال ، السيد مصطفى الحسينى التفرشى (م 1015ق) ، قم : مؤسسة آل البيت لاحياء التراث ، 1418 ق ، 5 ج . مؤلف ، در جلد پنجم (ص 305 _ 315) ، از 64 زن راوى ، ياد كرده است . 6 . مجمع الرجال ، ملّا عناية اللّه القهپايى(زنده در 1021ق) ، اصفهان : 7 جلد . در جلد هفتم (ص 17 _ 182) ، از 111 زن ، نام برده شده است . 7 . جامع الرواة ، محمّد بن على الأردبيلى (م 1101ق) ، بيروت : دار الأضواء ، 1403 ق / 1983 م ، 2 جلد .

.

ص: 22

در جلد دوم (ص 455 _ 459 / ش 3609 _ 3697) ، از 88 زن ، نام برده است . 8 . منتهى المقال ، ابوعلى الحائرى (1159 _ 1215ق) ، قم : مؤسسة آل البيت لاحياء التراث ، 1416 ق ، 7 ج . در جلد هفتم (ص 457 _ 470) ، از 25 زن نام برده كه اكثر آنان مورد مدح يا توثيق واقع شده اند . 9 . تنقيح المقال فى علم الرجال ، عبد اللّه المامقانى (1252 _ 1311ق) ، نجف : مطبعة المرتضوية ، 1352 ق ، 3ج . ضميمه جلد سوم (ص 69 _ 83) به زنان اختصاص دارد و نويسنده از 191 زن ، نام مى بَرَد . مؤلّف در آغاز مى نويسد : «تنها نام بانوانى را كه از طريق شيعه روايتى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده اند ، آورده ايم ، اما زنان صحابى را كه از پيامبر صلى الله عليه و آله سخنى را از غير طريق شيعه نقل كرده اند ، يا از غير پيامبر صلى الله عليه و آله چيزى را نقل كرده باشند ، در اين كتاب ياد نكرده ايم ، و در كتاب هاى اُسدُ الغابة ، الاصابة فى تمييز الصحابة و الاستيعاب ، اين زنان به صورت گسترده مطرح شده اند (ج 2 ، ص 69) . 10 . مستدركات علم الرجال ، على النمازى الشاهرودى (1293 _ 1363ش) ، تهران : حيدرى ، 1415 ق ، 8 ج . در جلد هشتم (ص 544 _ 602 / ش 17937 _ 18189) ، از 252 زن نام مى بَرَد و شرح حال آنان را بازگو مى كند . گفتنى است اين اثر ، تكمله اى بر تنقيح المقال مامقانى ، معجم رجال الحديث خويى و جامع الرواة اردبيلى است . 11 . معجم رجال الحديث ، سيد ابوالقاسم الخويى (1278 _ 1371ش) ، بيروت : مدينة العلم ، چهارم ، 1409ق / 1989 م ، 23 ج . در جلد 23 (ص 170 _ 201) ، 134 زن معرفى شده است . 12 . قاموس الرجال ، محمّدتقى التسترى (1282 _ 1374ش) ، تهران : مركز نشر كتاب ،

.

ص: 23

ص: 24

ص: 25

ص: 26

ص: 27

فضايل حضرت گردآورى شده است كه 36 باب دارد . فصل دوم ، به روايات نقل شده از ايشان اختصاص دارد كه در 17 باب تنظيم شده است . و فصل سوم ، نيز به مدح راويان از ايشان اختصاص دارد و در آن 29 راوى معرفى شده است . 3 . مسند فاطمة الزهراء ، سيد حسين شيخ الاسلامى ، قم : مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى ، 1419 ق / 1377 ش . نويسنده ، 496 سخن از سخنان حضرت را گرد آورده و اين احاديث را در 45 باب منظم نموده كه از آن جمله است : الآيات القرآنية فى رواياتها ، خطبها ، مقام أبيها و أمّها ، قبل الولادة و بعدها ، علمها ، الأخلاق و نصايحها ، الأحكام الشرعية ، زهدها و مخمصتها ، حجابها و سترها ، ايثارها ، طعام الجنة ، صلواتها ، تسبيحها ، دعواتها ، الصلاة و السلام عليها و على ابيها ، فاطمة بضعة منّى ، إنّها سيدة نساء العالمين ، مشيّتها مشية رسول اللّه ، عملها فى بيتها ، حملها ، لكل نبىّ عصبة ، الاحسان إلى ذريتها و . . . . 4 . كلمة فاطمة الزهراء عليهاالسلام ، سيد حسن الشيرازى ، بيروت : مؤسسة ابى الفضل العباس ، 1421 ق . احاديث پيرامون فاطمه عليهاالسلام و روايات نقل شده از ايشان ، در اين كتاب گردآورى شده است . عناوين كلى مباحث ، بدين ترتيب است : نبويات ، ولائيات ، عقايد ، معارف ، اخلاق ، عبادات ، احكام ، اجتماعيات ، ادعية ، مناقضات ، سياسيات ، مناظرات ، حِكَم ، وصايا ، متفرقات . 5 . نهج الحياة (فرهنگ سخنان فاطمه عليهاالسلام) ، محمّد دشتى ، قم : مؤسسه تحقيقاتى اميرالمؤمنين ، 1372ش . در اين اثر ، 213 حديث از حضرت فاطمه عليهاالسلام ، به ترتيب موضوعى و الفبايى ، گرد آمده است . ترجمه فارسى و پاره اى توضيحات نيز از مزاياى اين اثر به شمار مى رود .

.

ص: 28

ص: 29

ص: 30

زهرى ، مالك بن انس ، احمد بن حنبل ، ابويعلى ، سمعانى ، ابن جوزى ، ذهبى ، ابن قيم ، ابن حجر و . . . . نويسنده ، در فصل دوم ، راويان حديث در عصر پيامبر و صحابه را آورده و جايگاه عايشه در نقل حديث را گوشزد مى كند كه وى ، 2210 حديث روايت كرده است . آن گاه ساير زنان اين عصر را ، با ذكر عدد احاديث نقل شده توسط آنان ، برمى شمرد . فصل سوم ، به معرفى زنان راوى پس از دوره صحابه ، اختصاص دارد . نويسنده ، ابتدا زنان راوى حديث در دوره تابعين و پس از آن ، راويان قرن هاى دوم و سوم تا قرن نهم را معرفى مى كند . (وى ، معتقد است ، از قرن نهم به بعد ، تمايل و رغبت زنان به فراگيرى حديث ، رو به كاهش مى گذارد) . سپس به قرن هاى دهم تا سيزدهم مى پردازد . فصل چهارم كه صورتى جُنگ گونه دارد ، به بيان نمونه هايى از اهتمام علما به تعليم زنان ، اختصاص يافته است . 2 . جهود المراة فى رواية الحديث فى القرن الثامن الهجرى ، صالح يوسف معتوق ، بيروت : دار البشائر الاسلامية ، 1418 ق ، 376 ص . كتاب ، در يك مقدمه و دو فصل و يك خاتمه ، سامان يافته است . نويسنده ، در مقدمه ، اوضاع سياسى ، اجتماعى و علمى قرن هشتم را بازگو مى كند و در ادامه ، گوشه هايى از تلاش هاى علمى مردان و زنان را در اين قرن باز مى گويد . در فصل اول ، پس از اشاره به اهتمام زنان به علم حديث از قرون اوليه تا قرن هشتم ، به معرفى تلاش هاى حديثى زنان در اين قرن مى پردازد . نويسنده ، در اين زمينه از 232 زن به ترتيب دهه ها نام برده است : دهه اول قرن هشتم ، 29 زن ، دهه دوم ، 31 زن ، دهه سوم ، 18 زن ، دهه چهارم ، 32 زن ، دهه پنجم ، 26 زن ، دهه ششم ، 10 زن ، دهه هفتم ، 14 زن ، دهه هشتم ، 13 زن ، دهه نهم ، 15 زن ، دهه آخر ، 12 زن .

.

ص: 31

وى ، در ادامه از 31 زن نام برده كه سال هاى وفات و تاريخ حديث گويى آنان معلوم نيست . در فصل دوم ، شرح حال پانزده تَنْ از زنان برجسته اين قرن كه تأثير فراوانى در نشر حديث داشته اند ، بازگو شده است . اينان عبارت اند از : فاطمة بنت سليمان ، فاطمة بنت ابراهيم ، هدية بنت على ، ست الوزراء ، فاطمة بنت احمد ، زينب بنت احمد ، وجيهة بنت على ، زينب بنت يحيى ، عايشة بنت محمّد ، زينب بنت احمد ، فاطمة بنت ابراهيم ، زينب بنت اسماعيل ، ست العرب ، جويرية بنت احمد ، فاطمة بنت احمد . 3 . دور المرأة فى خدمة الحديث فى القرون الثلاثة الاولى ، آمال قرداش بنت الحسين ، قطر : كتاب الامة ، سال 19 ، ش 70 ، 1420 ق . نويسنده ، سهم زنان را در حديث در سه قرن اول اسلامى ، به بحث مى گذارد . وى ، كتابش را به دو فصل تقسيم كرده است ؛ در فصل نخست ، سهم زنان را در رواية الحديث بيان مى كند و در فصل دوم ، نقش زنان را در دراية الحديث طرح مى كند . در فصل نخست ، ابتدا تعداد روايات زنان پيامبر و شاگردان آنان را شرح مى دهد ، آن گاه ديگر زنانى را كه در اين سه قرن ، به نقل حديث پرداخته اند ، معرفى مى كند . در ادامه ، سفرهاى زنان را براى فراگيرى و بازگو كردن حديث ، به اجمال گزارش كرده است . پايان بخش اين فصل ، سهم زنان در روايات كتب ستّه اهل سنّت است كه در آن ، تعداد رُوات ، تعداد راويان ، موضوعاتى كه زنان در آن باره روايت دارند ، به تفصيل شرح داده شده است . در فصل دوم ، ابتدا نمونه هايى از تحمّل و اداى حديث توسط زنان را بيان مى دارد و از سماع ، قرائت ، اجازه ، وصيت و وجاده نام مى بَرَد . در ادامه ، به نقد متن حديث توسط زنان مى پردازد و نمونه هايى از احاديث عايشه را در اين زمينه شاهد مى آورد . در پايان نيز نمونه هايى را از جرح و تعديل هايى كه توسط زنان در اين دوره ها انجام

.

ص: 32

شده ، ياد مى كند . در مجموع ، اين اثر مى تواند الگويى براى استمرار بحث در ديگر قرون و ادوار تاريخ اسلامى قرار گيرد . 4 . صفحات مشرفة من عناية المرأة بصحيح الامام البخارى (رواية و تدريسا) ، محمّد بن عزوز ، بيروت : دار ابن حزم ، 1423 ق . اين كتاب ، داراى يك درآمد و دو فصل است . در درآمد ، به شرح حال بخارى ، اهتمام محدّثان به آموزش خانواده بويژه آموختن صحيح بخارى ، پرداخته است . در فصل نخست ، روايت صحيح بخارى توسط زنان را به بحث گذاشته و راويان آن را از دو طريق ابن زبيدى و حجّار ، معرفى كرده است . نُه زن ، صحيح بخارى را از ابن زبيدى و بيست زن ، آن را از حجّار ، روايت كرده اند و اين همه در دار الحديث الاشرفية در دمشق ، اتفاق افتاده است . فصل دوم ، به تدريس صحيح بخارى توسط زنان اختصاص دارد . در اين فصل ، از يازده زن ياد كرده و شرح حال آنان را باز گفته است . اين يازده تن عبارت اند از : كريمه مروزية ، فاطمة بنت البغدادى ، شُهدة بنت احمد البغدادى ، كريمة بنت عبد الوهاب ابن بيرية ، فاطمة بنت جوهر البعلبكى ، هدية بنت عسكر ، ست الوزراء ، عايشة بنت محمّد بن عبد الهادى ، زينب بنت احمد بن عمر بن ابى بكر ، جويرية بنت احمد الهكارية القاهرية ، فاطمة بنت احمد بن قاسم الحرازى . 5 . النساء المحدّثات فى العصر المملوكى و دورهن فى الحياة الادبية و الثقافية ، امينة جمال الدين ، القاهرة : دار الهداية ، 1423 ق . قسمتى از اين كتاب ، نخست به صورت مقاله با اين مشخصات به چاپ رسيد : تراجم المحدّثات فى العصر المملوكى دراسة اولية فى المصادر ، امينة محمّد جمال الدين ، مجلة مركز بحوث السنّة و السيرة (قطر) ، العدد 6 ، 1413 ق ، ص 444 _ 465 . نويسنده ، در اين كتاب مى كوشد تحليلى از كتاب الدرر الكامنة فى أعيان المأة الثامنة ،

.

ص: 33

نوشته ابن حجر عسقلانى ، درباره زنان محدّث به دست دهد . وى ، بر اين باور است كه ابن حجر ، به گزارش شرح حال زنان راوى ، اهتمام ويژه داشته و از اين رو در آثار رجالى اش بسيار بدان مى پردازد . از شواهد اين امر نيز آن است كه وى كتابى دارد به نام معجم الشيخة مريم ، در 13 جزء ، كه نسخه خطى آن در دار الكتب المصرية ، موجود است . وى ، مى نويسد : «ابن حجر ، در اين اثر ، به شيوه ديگر تراجم نويسان عمل نكرده ، بلكه اطّلاعات و تحليل هاى دقيقى درباره زنان راوى به دست مى دهد» . اين كتاب ، داراى سه بخش است . در بخش نخست ، اهتمام ابن حجر را به شرح حال زنان در كتب متعدد و روش و منهج اش در اين كتب ، بررسى مى كند . در بخش دوم ، جدولى را در معرفى زنان محدّث در قرن هشتم ، آورده و از 234 زن ياد مى كند . و در بخش سوم ، اطّلاعات بخش دوم را تجزيه و تحليل مى كند . 6 . جهود المرأة الدمشقية فى رواية الحديث الشريف ، محمّد بن عزوز ، دمشق : دارالفكر ، 1427 ق . چنان كه از نام كتاب آشكار است ، نويسنده ، تلاش هاى زنان دمشقى را درباره حديث به بحث گذارده است . اين كتاب ، داراى دو بخش است : در بخش اول ، اهتمام خانواده هاى دمشقى را به زنان و چهره هاى مشهور زنان را در حوزه حديث ، معرفى كرده است . محدّثات دمشقى را از دوره صحابه تا پس از قرن نهم ، به تفكيك قرون و نيز محدّثات مهاجر به دمشق را شناسانده است . در بخش دوم ، شرح حال بزرگ ترين محدّثات دمشقى را بر حسب تاريخ فوت ، باز گفته است . در اين بخش ، 25 زن معرفى شده كه مربوط به قرن هاى هفتم تا نهم هستند . 7 . المحدّثات فى التاريخ الاسلامى ، اميمة ابوبكر ، مصر : مجله هاجر (كتاب المرأة : 5 _ 6) 1998 م ، ص 125 _ 139 .

.

ص: 34

اين مقاله ، به تحليل زنان محدّث در قرن چهاردهم و پانزدهم ميلادى (هشتم و نهم هجرى) ، بر پايه دو كتاب الدرر الكامنة فى اعيان المأة الثامنة ، نوشته ابن حجر عسقلانى ، و الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، نوشته سخاوى ، مى پردازد . نويسنده مقاله ، در صدد استخراج اسامى رُوات و يا بازگويى شرح حال آنان نيست ؛ بلكه به تحليل محتواى داده هاى اين دو كتاب درباره زنان محدّث ، توجّه دارد . وى ، مى نويسد : «نخستين چيزى كه در تراجم و شرح حال زنان در اين دو اثر به چشم مى خورد ، مدح و ستايش زنان به عنوان ذات فهم و عقل ، عاقلة ، مستوية العقل ، كانت تدرى الفقه جهدا و . . . است» (ص 131) . از ثبت اين اوصاف و ويژگى ها ، به دست مى آيد كه اين زنان به دقّت ، علوم دينى را مى دانستند و در آن غور و وارسى مى كردند . از ديگر ويژگى هايى كه در سخنان سخاوى و ابن حجر به چشم مى خورد ، تعبيرهايى چون «رئيسة» ، «مدبرة» ، «وجيهة» ، «ذات رياسة» ، «ذات وجاهة» و... است كه بر شخصيت بلند و جلالت و وقار اين زنان ، دلالت دارد . منظور سخاوى و ابن حجر از وجاهت و تدبير ، اداره رباط ها و مكان ها براى بيوه زنان ، يتيمان و . . . است . 8 . طبقات النساء المحدّثات من الطبقة الاولى الى الطبقة السادسة ، عبد العزيز سيد الاهل ، القاهرة : مطابع الاهرام ، 1981 م . اين كتاب را نگارنده نديده و در منابع ، از آن ياد شده است .

.

ص: 35

ص: 36

ص: 37

ص: 38

ص: 39

ص: 40

ص: 41

همان جا مدفون شد . (1)

2 . ضيافت شيرازى (م 1342 ق)آية اللّه نجفى مرعشى ، در اجازات خود ، مى نگارد : يكى از كسانى كه از وى روايت مى كنم ، دانشمند بزرگوار ، اديب و شاعر ، خانم ضيافت شيرازى است . وى ، در شيراز به دنيا آمد و ادبيات را نزد شيخ مفيد _ كه از اديبان و شاعران بود _ فراگرفت (اين شيخ مفيد ، در شعر به «داور» تخلص مى كرد و در يكى از حجره هاى صحن شاه چراغ سكونت داشت . وى ، استاد فرصت الدوله شيرازى ، نويسنده كتاب آثار العجم ، و سيد محمّد مقدسى خطاط بود كه ديوان حافظ را به خط خوش ، نوشت و منتشر گشت . وى ، همچنين شرحى بر زيارت عاشورا دارد) . خانم ضيافت شيرازى ، سپس به كربلا مهاجرت كرد و به فراگيرى فقه و اصول پرداخت و مدارج علمى را طى كرد . وى ، حدود سال 1342 در كربلا از دنيا رفت و همان جا مدفون شد . اين خانم ، از افرادى روايت مى كند كه يكى از آنان علّامه سيد مرتضى كشميرى است . (2)

3 . ثريّا خانم محسنىآية اللّه نجفى مرعشى ، در اجازات خود ، مى نويسد : يكى از كسانى كه از وى روايت مى كنم ، فاضل دانشمند و بزرگوار ، ثريّا خانم محسنى است . وى ، ساكن كربلا بود و نزد ميرزا محمّد هندى ، امام جماعت بالا سر امام حسين عليه السلام ، در فقه و اصول و حديث درس آموخت . وى ، از استادش ميرزا محمّد هندى ، حاجى نورى ، مير حامد حسين هندى ، سيد محمّدحسين مرعشى شهرستانى ، نقل روايت مى كند . وى ، به زنان فقه ، اصول و حديث مى آموخت . (3)

.

ص: 42

ص: 43

ص: 44

سيد محمّدعلى أمين التجار الأصبهانى _ طاب ثراه _ ، و لقد استجازت منّى و أتتنا بعض ما صنفها (1) فى المسائل الامتحانية الفقهية و الاُصولية ، و من الشروح على بعض الأخبار و بعد ما ثبت _ بشهادة بعض الأعلام الثقات _ أنه منها ، كشف عن مراتب فضلها و طول يدها فى المعقول و المنقول ، و بلوغها مرتبة من مراتب الاجتهاد ، فلها العمل بما استنبطها (2) من الأحكام على الطريقة المألوفة بين الأعلام ، و لتحمد اللّه على هذه النعمة الجلية و المرتبة العلية ، و عليها بالاجتهاد و سلوك طريق الاحتياط ، و قد أجزت لها أن تروى عنّى ما صحت لى روايته بطرقى المتصلة إلى الأئمة المعصومين _ صلوات اللّه عليهم أجمعين _ و السلام عليها و على كافة إخوانى و أخواتى من المؤمنين و المؤمنات و رحمة اللّه و بركاته . و قد حررت هذه الوجيزة فى العتبة المتبركة العلوية _ على مشرّفها الصلاة و السلام و التحية _ فى السابع من صفر سنة ألف و ثلاثمئة و أربع و خمسين من الهجرة النبويّة _ صلى اللّه عليه و آله _ . الأحقر ، محمّد كاظم بسم اللّه الرحمن الرحيم دختر مرحوم حاج سيد محمّدعلى امين التجار اصفهانى _ طاب ثراه _ كه بانويى بزرگوار ، شريف ، اصيل ، عالم و فرزانه ، برگزيده زنان زمان و مايه شگفتى دورانش مى باشد ، از كسانى است كه مدت مديدى از عمرش و زمان درازى از زندگى اش را ، صرف تحصيل نموده است . ايشان ، از بنده اجازه خواست . من بعضى از آنچه را كه ايشان در پاسخ به سؤالات امتحانى فقه و اصول و نيز شرح هايى را كه بر برخى اخبار نوشته بود ، ديدم . پس از آن كه به شهادت تنى چند از بزرگان مورد اطمينان ، ثابت شد كه آنها از اوست ، مراتب فضل و طول يد وى در علوم معقول و منقول و نيز دستيابى ايشان به مرتبه اى از مراتب اجتهاد را دريافتم . پس بر ايشان باد عمل به احكامى كه به روش هاى شناخته شده بين بزرگان و دانشمندان اسلامى ، استنباط مى كند . و بايد خداى را بر اين نعمت گرامى و مرتبه عالى سپاس گويد . بر او باد اجتهاد و نگهدارى جانب احتياط . به ايشان اجازه دادم كه روايت كند از من ، تمامى آنچه را كه روايتش براى من صحيح است ، به طرقى كه متصل به ائمه معصوم _ صلوات اللّه عليهم اجمعين _ باشد . درود ، رحمت و بركت خدا بر او

.

ص: 45

ص: 46

وفور اطلاعها ، و واجدتها لقوة الاستنباط ، و بلوغها الى درجة من الاجتهاد ، فلها العمل بما استنبطته من الأحكام على النهج المألوف بين الأعلام ، و ذلك فضل اللّه يؤتيه من يشاء من الرجال و النساء و لنعم ما قال : فلو كن النساء بمثل هذهلفضلت النساء على الرجال فلا التأنيث لاسم الشمس عارو لا التذكير فخر للهلال فلتحمد اللّه على ما أعطاها من الفضل و الإنعام ، و أولاها من النعم الجسام ، و قد أجزت لها أن تروى عنّى كلّما صحّت لى روايته ، و جازت لى اجازته بطرقى المنتهية إلى المشايخ الفخام ، و أرباب الجوامع العظام _ أعلى اللّه تعالى مقامهم فى دار السلام _ ، سيما المتقدمة التى عليها المدار فى الأعصار و الأمصار و المتأخرة المشتهرة غاية الاشتهار ، و اُوصيها بأن لا تدع جانب الاحتياط فى موارد الشبهات ، فإنه الواقى عن زلل الصراط ، و أرجو أن لا تنسانى عن صالح الدعاء . الأحقر ، إبراهيم الحسينى الشيرازى الاصطهباناتى ، الشهير بالميرزا فى شهر صفر الخير 1354 ق بسم اللّه الرحمن الرحيم بانوى گرامى ، شريف ، اصيل ، عالم عامل ، جامع علوم عقلى و نقلى ، گوهر روزگار و حجّت زنان زمان ، دختر مرحوم حاج سيد محمّدعلى امين التجار اصفهانى _ طاب ثراه _ ، از كسانى است كه مدت مديدى از عمر عزيز ، و زمان درازى از زندگى گرانقدرش را در تحصيل علوم شرعى و معارف دينى و تكميل مكارم اخلاق حسنه و تحقيق و تنقيح قواعد فقه و اصول ، گذرانده است ؛ تا جايى كه به مراتب عالى علم و دانش نايل آمد و از كسانى گرديد كه او را با انگشت به يكديگر نشان مى دهند . ايشان ، از اين حقير ، اجازه خواست و اين بنده ، از وى در مسائل فقه و اصول كسب اطّلاع نمودم . پاسخ هاى ارسالى ، كه به گواهى تعدادى از بزرگان مورد اطمينان ، ثابت مى كرد آن جواب ها از خود ايشان است ، از طول يد و كثرت اطّلاعات و وجود قوه استنباط و دستيابى ايشان به درجه اى از اجتهاد خبر مى داد . او ، بايد خداى را بر اين نعمت ها و بخشش هاى گرانقدر كه به او عطا كرده است ، سپاس گزار باشد . به ايشان اجازه دادم كه روايت كند از من آنچه را كه روايتش براى من صحيح است ، به طرقى كه به مشايخ بزرگ و دانشمندان جامع علوم _ كه خدا

.

ص: 47

ص: 48

«فاُوصيك بتقوى اللّه تعالى يا بنىّ ، و لزوم أمره ، و عمارة قلبك بذكره ، و الاعتصام بحبله ، و أىّ سبب أوثق من سبب بينك و بين اللّه _ جلّ جلاله _ . إن اخذت به ، فَاَحْىِ قلبك بالموعظة ، و اَمته بالزهد ، و قوّهِ باليقين ، و ذِّللّه بذكر الموت ، و قررّه بالفناء ، و اسكنه بالخشية ، و اشعره بالصّبر ، و بصّره فجائع الدّنيا ، و حذّره صولة الدهر و فحش تقلّب الليالى و الأيّام ، و اعرض عليه أخبار الماضين ، و ذكّره بما أصاب من كان قبلك من الأوّلين ، و سر فى ديارهم و اعتبر آثارهم ، و انظر فيما فعلوا و اين حلّوا و نزلوا ، و عمّن انتقلوا فإنّك تجدهم قد انتقلوا عن الأحبّة و حلّوا دار الغربة ، و كأنّك عن قليل قد صرت كأحدهم ، فاصلح مثواك و لا تبع آخرتك بدنياك» . و اُوصيه أن يكثر التدبّر فيما تضمّنته هذه الوصيّة المباركة ، و التفكّر فيما أورده فى النهج من كلامه _ عليه السلام _ بعد قوله : «أَلْهَ_ل_كُمُ التَّكَاثُرُ» ، فما من أحدٍ جعله نصب عينيه إلّا و قد صارت الدنيا بجميع ما فيها عنده كجناح بعوضة . و أسئل اللّه تعالى أن يوفقنا جميعًا لذلك ، و أن لايكلنا إلى أنفسنا طرفة عين بالنبىّ و آله الطاهرين _ صلوات اللّه عليهم أجمعين _ و السلام عليه و على جميع إخواننا المؤمنين و رحمة اللّه و بركاته . حررّته فى غرّة شهر محرّم الحرام 1358 ، و انا الحقيرة الفقيرة إلى رحمة ربّها الغنىّ ، العلويّة بنت الحاج سيد محمّدعلى الملقّب بأمين التجار الاصفهانى . (1) بسم اللّه الرحمن الرحيم . . . عالم علّامه ، فاضل مؤيد ، ركن عالمان عامل ، سيد سند ، جناب آقاى سيد شهاب الدين حسينى غروى ، عالم به علم نسب ، مكنى به ابوالمعالى و مشهور به آقا نجفى _ دامت افاضاته _ ، از اين جانب اجازه خواست . پس از استخاره از خداوند تعالى ، به ايشان اجازه دادم كه روايت كند از من هر چه را كه روايتش براى من صحيح است ، از كتب تفسير و ادعيه و حديث و فقه ، و غير اين ها از تأليفات شيعه و آنچه اصحاب ما از غير شيعه روايت كرده اند ، به جميع طرقى كه معلوم و در جاى

.

ص: 49

ص: 50

بالتحديث عن الانقطاع . و بعد ، فإنّ السيّدة الشريفة العالية ، و الدرّة المكنونة الغالية ، ثمرة الشجرة التى (أصلها ثابتٌ و فرعها فى السماء) و زهرة روضة بَنى الزهراء ، رَبّة المفاخر و المناقب ، و عقيلة آل أبى طالب ، المقتفية آثار آبائها و أجدادها ، و الجامعة بين طريف المكارم و تِلادها ، و الاخذة بطَرَفى الفَخار من الحَسَب و النَسَب ، و البالغة منه أعلى الرُتَب [العالمة الفاضلة الفقيهة الحكيمة العارفة الكاملة ] ذات الشرف الباذخ ، اُمّ الفضل ، سَتّ المشايخ ، كريمة الواصل إلى رحمة الرحمن ، و الساكن فى جوار أجداده غرف الجنان (السيّد محمّد على أمين التجّار) _ قدّس اللّه روحه _ و جعل من الرحيق المختوم غَبوقه و صَبوحَه ، أهدتْ إلىّ كتابها الكريم ، الذى سمّتْهُ : «الأربعين الهاشميّة » ولو كان أمرُ التَسْمية إلىّ لسمّيتُهُ «الأربعين الفاطميّة » . فوجدتُه عقدا منظّمًا من غوالى الفرائد ، و مسرحًا تُجنى منه ثمارُ الفوائد ، مَصَنفًا يشهد كلّ مُنْصِفٍ أنّه حوى صُنوف العلوم ، و أحيا من الاثار المعاهدَ و الرُسُوم . كما قيلَ _ من المتقارب _ : تَزِينُ مَعانيهِ ألْفاظَهُوألفاظُهُ زائِناتُ المعانيْ فكم كنز خفىَ من الأسرار أوْضَحَتْهُ ، و مُشْكل من الأخبار فَسَّرتْهُ ، و حديث مُعضلٍ أزاحتْ عنه الإعضال ، و أصابت الحقّ إذا اختلفتْ فيه الأقوال ، و لا غَرْوَ ؛ فأهل البيت أدرى بما فيهِ ، و أعرفُ بظاهره و خافِيه . قوام الكتاب أنّها أمُّ الكتاب ، الذى لو صدر من رُحَلةٍ يخترقُ الافاق ، و يجوبُ البلادَ من الشام و العراق ، و يختلف إلى مدارس العلم و يجالس العلماء . . . لحقَّ له التَقْريظُ و الإطراءُ ! فكيف بمن أرخَتْ سِتْرها ، و لم تُبارِحْ خِدْرَها !! فيحقٌّ أنْ تَفْتَخرَ بها رَبّاتُ الخُمُرِ و الحِجال ، على لابِسى العمائم من الرجال ، و تُباهى بمن لم تُفارقْ خَمْسُها _ و هى خُماسيّة _ الأَقلامَ و المزابرَ ، و لم تُجالسْ إلّا الكتبَ و الدفاتر ، صَرَفَتْ فى إنشاء العلوم ثمينَ أوقاتِها ، إذا صَرَفْنَهُ فى اللعب باللُعبة أترابُها ولِداتُها . ولكنّها _ وفّقها اللّه _ لم تذكر السَنَدَ الذى تَمُتّ به إلى الثِقات الأَثْبات ، من سَدَنَة علوم الائمّة الهُداة ، و الأسانيدُ إذا لم تُعرض على أهلها لا يعرفُ صحيحُها من معتلّها من

.

ص: 51

البسيط : لايعرِف الشَوقَ إلّا مَنْ يُكابدُهُو لا الكناية إلّا من معانيها فإذا وقعَ لمثل صاحب «إشارات الاُصول» غَلَطان واضِحان فى سَنَدٍ واحد _ و هو النَيْقدُ الخبيرُ _ فما ظنُّك بمنة . . . . و كان من اهتمام السَلَف بنَقْد الأسانيد ، و الجِدّ فى أمرها ما يعرفه أهل العلم . فكانوا يضربون آباطَ الإبِل ، و يشدُّون الرِحال ، و يطوفُون البلادَ ، لتحصيل العالى من الأسناد [لأنّه أبعد من الفساد] . و ربّما قلبُوا بعضَ الأسانيد ، أو ركّبوا بعضَها من بعض ، لامتحان مُدَّعى العلم ، فإذا خفى عليه لم يلتفتوا إليه . و قد قالوا : الإسناد من الدين ، و ما حُوريت البِدع بمثل الأسانيد ، و لو لا ها لنَقَلَ مَنْ شاءَ ما شاءَ و عَزاه إلى مَنْ شاءَ . فاستخرتُ اللّه تعالى ، و أهديتُ إليها نبذةٌ من الأسانيد [الصحيحة ، أجزت لها الرواية عنّى ]بحقّ روايتى عن [علية ]الشيوخ الأثبات ، و [ائمّة الحديث ]سَدنَة علوم الأئمّة الهداة : 1 . أخبرنى الشيخ العالم العارف السالك ، و الورع التقىّ الناسك ، جامع أشتات الفضائل ، و نموذج الأوائل ، إمامُ زمانه بل الأزمان فى علوم الحديث ، و مَنْ لم يكتمل طَرْفُ الدهر بمثله فى القديم و الحديث ، أبومحمّد ، الآقا ميرزا حسين النورىّ الطبرسىّ أعلى اللّه فى درجات الجنات رُتْبَته ، و عطّر بأنسام الرحمة تُرْبَته ، فى الحائر الشريف ممّا يلى الرأس المبارك . قال : أخبرنى الشيخ الإمام الحاج الشيخ مرتضى الأنصارى ، عن المولى أحمد النراقى ، عن السيّد مهدى الطباطبائى بحر العلوم ، [عن المولى الاغا محمّدباقر الوحيد الاصبهانى الشهير بالبهبهانى] . 2 . (ح) و أخبرنى شيخى و أستادى ، و مَنْ عليه فى العلوم اعتمادى ، (و عنه إسناد) العلّامة الثانى الحاج الشيخ فتح اللّه النمازىّ الأصبهانى ، الملقّب بشيخ الشريعة المعروف بشريعت [ طاب ثراه] . 3 . و السيّد العالم الثقة ، صدوق عصره ، السيّد حسن صدر الدين العاملىّ أصلاً ، الكاظمىّ موطنًا . 4 . و السيّد الرئيس فى الدنيا و الدين ، الحاج السيّد محمّد القزوينىّ ثمّ الحلّى ، (عن)

.

ص: 52

والده الحاج السيّد مهدى القزوينىّ الحلّى ، (عن) عمّه السيّد باقر ، (عن) خاله بحرالعلوم ، (عن) الفريد آغا محمّدباقر الأصبهانى المعروف بالبهبهانىّ . (ح) و (عن) السيّد مهدى القزوينى ، (عن) جدّ أولاده الشيخ على شارح اللُمعَتَين ، (عن) والده الشيخ جعفر كاشف الغطاء ، (عن) الفريد البهبهانىّ . (ح) و أخبرنى شيخ الشريعة «شريعت» ، (عن) الفقيه التقىّ الشيخ محمّدحسين الكاظمىّ أصلاً و النجفىّ موطنًا ، صاحب هداية الأنام فى شرح شرائع الإسلام ، فى سَبْعٍ و عشرين مجلدة ، (عن) الشيخ محمّدحسن الأصبهانى أصلاً النجفىّ موطنًا ، صاحب جواهر الكلام ، (عن) شيخيه الجليلين : كاشف الغطاء ، و السيّد جواد العاملى ، صاحب مفتاح الكرامة ، عن بحر العلوم . (ح) و أخبرنى السيّد حسن صدر الدين . 5 . و الحاج الشيخ باقر البهارى الهمدانى ، (عن) الميرزا حسين ابن المرحوم الميرزا خليل الطبيب ، (عن) الاخوند مُلّا محمّد تقىّ الجرفادقانى الگلپايگانى ، (عن) جدّى[العلّامة ] الإمام الشيخ محمّد تقى [الرازىّ النجفىّ ثمّ الاصفهانى ] ، صاحب هداية المسترشدين ، (عن) جدّ أولاده كاشف الغطاء . (ح) و (عن) الميرزا حسين ، (عن) خال والدتى السيّدة الصالحة ، الحاج السيّد أسد اللّه ، (عن) والده ، و جدّها الحاج السيّد محمّدباقر الرشتى ثمّ الأصبهانى «حُجّة الإسلام» ، (عن) الأمير السيّد علىّ صاحب رياض المسائل ، (عن) خاله الفريد [الآغا محمّدباقر ]البهبهانى . (ح) و أخبرنى السيّد حسن الصدر ، (عن) الشيخ الفقيه العابد العارف الزاهد الحاج المُلّا علىّ بن الميرزا خليل الطبيب ، (عن) الشيخ عبد العلىّ الرشتى ، (عن) كاشف الغطاء ، و صاحب رياض المسائل ، [كلاهما] ، (عن) المولى الفريد الآغا محمّدباقر ، (عن) والده المولى محمّد أكمل ، (عن) العلّامة الشيروانى ، و المولى جمال الدين الخونسارى ، و الشيخ جعفر القاضى ، و المولى محمّدباقر المجلسى ، جميعًا ، (عن) المولى محمّد تقى المجلسىّ ، (عن) الشيخ بهاء الدين العاملىّ ، (عن) والده الشيخ حسين بن عبد الصمد ، (عن) الشيخ زين الدين الشهيد الثانى ، (عن) الشيخ على بن عبد العالى الميسىّ العاملى ، (عن) سميّه الشيخ على بن عبد العالى الكركىّ «المحقّق

.

ص: 53

الثانى» ، (عن) الشيخ الثقة المعمِّر ، ملحق الأحفاد بالأجداد : علىّ بن هِلال الجزائرى ، (عن) الشيخ أحمد بن فَهد الحلّى ، (عن) الشيخ على بن الخازن ، (عن) الشيخ الشهيد محمّد بن مكّى «الشهيد الأوّل» . (ح) و (عن) الميسىّ ، (عن) الشيخ شمس الدين محمّد الشهير بابن المؤذّن الجزيّنى ، (عن) الشيخ ضياء الدين على بن الشهيد الأول ، (عن) والده ، (عن) فخر الدين محمّد ، و السيّد عميد الدين ، و النقيب تاج الدين محمّد بن معيّة الديباجىّ ، و السيّد نجم الدين مُهَنّا بن سِنان المدنىّ ، و السيّد أبى طالب ، أحمد بن محمّد بن الحسن بن زُهرة الحلبىّ ، و الشيخ رَضىّ الدين علىّ المعروف بالمزيدى ، و ملك العلماء المحقّقين قطب الدين محمّد الرازى صاحب المحاكمات و شرحى المطالع و الشمسيّة ، جميعًا ، (عن) آية اللّه العلّامة حسن بن يوسف بن المطهّر ، (عن) خاله أبى القاسم جعفر بن سعيد «المحقق» ، (عن) الشيخ حسن بن الدُربى ، (عن) الشيخ محمّد بن علىّ بن شهر آشوب ، (عن) جدّه شهر آشوب ، (عن) محمّد بن الحسن الطوسىّ «شيخ الطائفة» و «الشيخ» على الإطلاق . (ح) و (عن) المحقّق ، (عن) السيّد شمس الدين فخار بن مَعَدّ الموسوى ، (عن) الشيخ سديد الدين شاذان بن جبرئيل القُمّى ، (عن) المعاد الطبرى (عن) الشيخ أبى على ابن الشيخ الطوسىّ ، (عن) والده . و إلى «الشيخ» ينتهى جميع الروايات مَنْ تقدّم من أصحاب النبىّ و الأئمّة و علمائنا ، و هى _ كلّها _ داخلة فى رواياته ، و طرقه إليهم معلومة مذكورة فى كتبه ، كما قاله الشيخ حسن بن الشهيد الثانى . و نخُصُّ بالذكر طريقه إلى كلينى : فإنّه يروى الكافى [الشريف ] و سائر كتب الكلينى ، (عن) الشيخ المفيد ، (عن) جعفر بن محمّد بن قولويه ، (عنه) . و يروى كتب الصدوق ، (عن) المفيد أيضًا ، (عن) الصدوق . و يروى كتب المفيد ، و ابن الغضائرىّ ، و الشريفين المرتضى و الرضى ، (عنهم) بلا واسطةٍ . فأجزتُها _ خارَ اللّهُ لها و أحسن جزاءها _ أن تروى بهذه الطرق و غيرها ممّا لم أذكرها حَذَرَ الإطالة ، و جُلّها بل كلّها مذكورة فى خاتمة مستدرك الوسائل لاستادى العلّامة النورى . فَلْتَرْوِ عنّى بها جميع مصنّفات أصحابنا المتقدمين و المتأخّرين ، ممّا صحّت

.

ص: 54

لى روايتهُ ، بحقّ إجازتى عنهم و أنا أوصيها بالوصايا الثلاث التى أوصانى بها مشايخى ، و أوصاهم بها مشايخهم ، و هى : 1 . تقوى اللّه فى السرّ و العلانية ، 2 . و السعى فى قضاء حوائج أهل الإيمان ، 3 . و سلوك طريق الاحتياط . (فصل) و لنا إلى كتب المخالفين ، طُرُقُ كثيرةٌ مذكورة فى مطوّلات الإجازات ، نقتصر على طُرق المهمّ من كتب رواياتهم : أمّا الطريق إلى صحيح البخارى ، فإنّا نروى بطرقنا السابقة ، إلى العلّامة ، (عن) والده ، (عن) الشيخ علىّ بن محمّد الواسطى ، (عن) القاضى أبى بكر محمّد بن علىّ المحتسب بواسط ، (عن) نور الهدى الزينبى ، (عن) العالمة كريمة بنت أحمد المروزى ، (عن) أبى الهيثم محمّد بن مكى ، (عن) محمّد بن يوسف الفربرى ، (عن) محمّد بن اسماعيل البخارى . و أمّا الطريق إلى صحيح مسلم ، (فعن) العلّامة ، (عن) السيّد رضىّ الدين بن طاووس ، (عن) الحسن بن الدربىّ ، (عن) محمّد بن شهر آشوب ، (عن) أبى عبد اللّه الفَرّاوى ، (عن) أبى الحسين عبد الغافر الفارسى ، (عن) أبى أحمد الجلودى ، (عن) إبراهيم بن محمّد بن سفيان ، (عن) أبى الحسين ، مسلم بن الحجّاج . و إلى مسند أحمد بن حنبل ، (عن) العلّامة ، (عن) والده ، (عن) علىّ بن محمّد الواسطى ، (عن) والده ، (عن) أمين الحضرة هبة اللّه بن محمّد الشَيْبانى ، (عن) أبى علىّ ابن المذهب ، (عن) أحمد بن جعفر بن حَمدان ، (عن) عبد اللّه بن أحمد بن حنبل ، (عن) أبيه . و أمّا الطريق إلى كتاب الجمع بين الصحاح الستَة _ و هى : موطّأ مالك ، و صحيحا البخارى و مسلم ، و سنن أبى داوود ، (و الترمذى) و صحيح النسائى _ لأبى الحسن رَزْين بن معاويه السرقسطى لأندلسى ، (فعن) العلّامة ، بإسناده (عن) ابن البِطْريق ، (عن) عبد اللّه [بن ] منصور الباقلانى ، (عن) رزين بن معاوية الأندلسى . و أمّا الطريق إلى كتاب الشهاب فى السنن و الاداب ، من كلام رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، تأليف القاضى أبى عبد اللّه بن سلامة القُضاعى ، (فعن) العلّامة ، (عن) أبيه ، (عن) السيّد فخار بن معدّ الموسوى ، (عن) القاضى ابن أبى الفتح محمّد بن أحمد ، (عن) أبى القاسم بن

.

ص: 55

الحصين ، (عن) القاضى أبى عبد اللّه القضاعى . و أمر هذا الكتاب ، عجيب ! لأنّ الظاهر أنّه من كتب المخالفين ، و جمع ذلك اعتنى به مع من أصحابنا ، فشرحوه و نقلوا عنه ، و دعا ذلك إلى أنْ زعم استادى العلّامة النورىّ : «أنّه من كتب الشيعة ، و جعله لذلك من مدارك كتابه مستدرك الوسائل فراجع» . و لأصحابنا طرقُ إلى سائر كتب المخالفين ، غير كتب الروايات من اللغة و القراءات و التفسير و غيرها ، ممّا لا فائدة فى ذكرها . فَلْتَروِ المجازةُ العالمةُ ما شاءت منها ، عنّى ، بالطرق التى ذكرتها . أسأل اللّه تعالى لى و لها التوفيق! كتبها العبد أبوالمجد محمّد الرضا آل العلّامة الإمام الشيخ محمّد تقى ، صاحب هداية المسترشدين ، حامدا مصلّيًا مسلّمًا . العاشر من شهر ربيع الأول ، من شهور سنة (1357) ببلدة أصبهان . [و قد جاء فى ذيل النسخة المطبوعة ما نصّه ] بسم اللّه و بحمده و بالصلاة على محمّد و آله أخبرنى اُستادى العلّامة الشيخ فتح اللّه (شريعت) ، (عن) الميرزا محمّدباقر الخونسارى ، (عن) جدّى حجّة الإسلام الحاج السيّد محمّدباقر الرشتى ، (عن) صاحبى الرياض و القوانين (عن) الفريد البهبهانى ، (عن) والده محمّد أكمل ، (عن) المولى محمّدباقر المجلسى ، (عن) المولى محسن الفيض ، (عن) صدر المتألّهين (الملّا صدرا) ، (عن) أستاده الأمير محمّدباقر الداماد ، (عن) خاله الشيخ عبد العالى ، (عن) والده الشيخ على بن عبد العالى الكركى ، (عن) علىّ بن هلال الجزائرى ، (عن) أحمد بن فهد الحلّى ، (عن) على بن الخازن الحائرى ، (عن) محمّد بن مكى الشّهيد الأول ، (عن) قطب الدين الرازى صاحب المحاكمات ، (عن) العلّامة ، (عن) أستاده نصير الدين الطوسى ، (عن) والده محمّد ، (عن) السيّد الجليل فضل اللّه الراوندى ، (عن) المجتبى بن الداعى الحسينىّ ، (عن) الشيخ الطوسى ، (عن) المفيد ، (عن) محمّد بن على بن بابويه ، (عن) جعفر بن محمّد بن قولويه ، (عن) الكلينى ، (عن) الحسين بن محمّد الأشعرى ، (عن) معلّى بن محمّد ، (عن) محمّد بن جمهور العمّى ، (عن) عبد الرحمن بن أبى نجران ، (عمّن) ذكره ، (عن) أبى عبد اللّه عليه السلام ، قال : «من حفظ من

.

ص: 56

أحاديثنا أربعين حديثًا ، بعثه اللّه يوم القيامة عالمًا فقيهًا» . و أرجو من فضل اللّه أن تكون هذه السيّدة صاحبة الأربعين ممّن شملته هذه البشارة . (1) . . . پس از حمد و سپاس الهى ، خانم بزرگوار و بلند مرتبه ، و گوهر ارزشمند ، ميوه درختى كه ريشه اش ثابت و شاخه هايش در آسمان است ، و شكوفه باغ فرزندان زهرا ، صاحب منقبت ها و افتخارات ، دختر خردمند تبار ابى طالب ، پيروِ راهِ پدران و اجداد ، صاحب مكارم خُرد و كلان ، و دارنده اصالت و نسب ، كسى كه مراتب كمال را به خود اختصاص داده ، بانوى فرزانه ، حكيم ، عارف ، كامل ، صاحب فضايل ، سيده مشايخ بانوى گرانقدر واصل به رحمت الهى ، صاحب شرف عالى ، . . . كتابش را كه الاربعين الهاشمية ناميده بود ، به من هديه كرد ، و اگر نام گذارى كتاب به من سپرده مى شد ، آن را الاربعين الفاطمية ناميده بودم . آن را گنجينه اى از گوهرهاى گران بها يافتم كه از آن بهره هاى فراوان به دست مى آيد ، نوشته اى كه هر صنفى گواهى دهد كه علوم عديده در خود دارد و آثار و سنن و رسوم را زنده كرد . . . . به وى ، اجازه دادم كه روايت كند از من ، به طريقى كه از مشايخ و بزرگان حديث روايت كرد .

2 . امّ جعفر الخطيبدر كتاب اعلام النساء المؤمنات ، درباره وى آمده است : او ، در شهر بغداد متولد شد و به همراه برادرش شيخ عبد الكريم خطيب ، به نجف اشرف مهاجرت نمود . وى ، همسر دوم شيخ زهير حسون مى باشد كه نزد برادر و همسرش درس آموخت . آية اللّه العظمى سيد شهاب الدين مرعشى ، در منزل ايشان حضور يافته و از وى

.

ص: 57

ص: 58

ص: 59

الزنجانى و الآية المحقق المدقق الآقا الميرزا محمّدحسين النائينى و الآية المحقق المدقق الآقا شيخ ضياء الدين العراقى النجفى _ قده و قدس اللّه اسرارهم و نضر اللّه مراقدهم و حشرهم مع الائمة الطاهرين المعصومين صلوات اللّه عليهم اجمعين _ فى نقل الأحاديث المروية عن الكتب الصادرة عن الأئمة الأربعة ، كلّما صحت روايته التى عليها مدار الاسلام و ما رووه عن الكتب المنتهية إلى أرباب الجوامع العظام و الكتب و الأصول ، و منهم إلى أهل بيت النبوة و مهبط الرسالة و معدن العصمة و الرسالة و الطهارة _ صلوات اللّه عليهم أجمعين _ . و عليها بملازمة التقوى و الاحتياط ، و ليس بناكب عن الصراط من سلك سبيل الاحتياط و النجاة ، و أرجوها أن لاتنسانى عن دعاء الخير و استدعاء شفاء امرأتى من اللّه تعالى فى مظان الاجابة كما لا انساها ، ان شاء اللّه ! و كان تحرير ذلك ، فى يوم سادسة عشر من الصيام المبارك ، و أنا الأحقر الجانى الفانى ، على الغروى العليارى ، سنة 1417 . سپاس خداى را كه ارزش دانشمندان را بلندمرتبه ساخت و قلم آنان را از خون شهيدان برتر دانست . و درود بر حبيبِ خداوند عالم ، برترينِ پيامبران و رسولان ، ابوالقاسم محمّد و دودمان معصومش باد . از آن جا كه دانشمند فاضل و عامل ، خانم زهره صفاتى ، از من خواست برايش اجازه اى روايى بنويسم ، خواسته اش را پاسخ گفتم . از من روايت كند ، همان گونه كه من از اسطوانه هاى پنجگانه بزرگ شيعه روايت مى كنم ، بويژه فقيه دوران و يگانه روزگار آية اللّه سيد ابوالحسن موسوى اصفهانى و آية اللّه سيد ابراهيم اصطهباناتى و آية اللّه محقق شيخ اسد اللّه زنجانى و آية اللّه محقّق و مدقّق ميرزا محمّدحسين نايينى و آية اللّه محقّق و مدقّق شيخ ضياء الدين عراقى نجفى كه قبرشان نورانى باد و جايگاهشان با امامان معصوم . [به وى اجازه دادم ]در نقل روايت هاى منقول از كتب اربعه كه مدار اسلام اند و نيز آنچه آنان از كتب منسوب به صاحبان جوامع بزرگ ، روايت كردند كه اين كتب به امامان اهل بيت منتهى مى شود . بر اين خانم باد به رعايت تقوا و احتياط ؛ چراكه هر كس راه احتياط را برگزيند ، از راه صواب نلغزد . اميدوارم مرا به هنگامه هاى اجابت ، از دعاى خير فراموش نكند و

.

ص: 60

ص: 61

ص: 62

العظام _ أعلى اللّه مقامهم فى دارالسلام _ بأسانيدهم المنتهية إلى أهل بيت الوحى و النبوة _ صلوات اللّه عليهم أجمعين _ و هم : 1 . المرحوم المبرور والدنا ، العلامة الكبير آية اللّه الآخوند ملّا محمّدجواد ابن المولى عباس الگلپايگانى _ نورهما اللّه بغفرانه _ من مشايخه الكرام ؛ منهم العلامة الجليل الفقيه آية اللّه السيد محمّدتقى ابن العالم الشهير حجة الاسلام السيد حسن المدرس ، عن شيخه استاذ العلماء و أسوة الزاهدين الشيخ زين العابدين المازندرانى و الشيخ الجليل ابن الحاج الميرزا خليل ، فقيه عصره الحاج ميرزا محمّدحسين و غيرهما من الفقهاء عن استاذهم صاحب جواهر الكلام ، عن استاذه العماد العلماء السيد جواد ، عن بحرالعلوم و محى الرسوم ، عن استاذه الشهير الآقا محمّدباقر ، عن والده الافضل محمّد ، كل ، عن مولانا العلامة المجلسى ، عن والده الزكى النقى مولانا محمّدتقى ، عن الشيخ بهاء الملة و الدين _ اعلى اللّه مقامهم _ ، باسناده المذكور فى الاربعين ؛ و منهم شيوخه الاخوة الثلاثة ، آيات اللّه العظام المجاهدون الشيخ محمّد تقى المعروف بآقا نجفى و الشيخ محمّدعلى المعروف ثقة الاسلام و الحاج آقا نور اللّه _ رضوان اللّه تعالى عليهم _ . 2 . شيخى الجليل حبر الطائفة صاحب موسوعة الذريعة ، عن مشايخه الأعلام القاطنين فى العراق و مصر و البلد الحرام ؛ منهم اول مشايخه و اوثقهم و اتقاهم خاتمة المحدثين مولانا الحاج ميرزا حسين النورى ، بجميع طرقه المسطورة فى خاتمة المستدرك . 3 . و منهم العلامة الجليل و البحّاثة النبيل الشيخ محمّد صالح الحائرى المازندرانى ، عن مشايخه ؛ منهم الحاج ميرزا حسين النجفى الطهرانى ابن الميرزا خليل ، عن شيخه صاحب جواهر الكلام ، عن شيخه الاكبر كاشف الغطاء ، عن بحرالعلوم . 4 . و منهم العلامة الفقيه الورع التقى آية اللّه السيد جمال الدين الهاشمى الگلپايگانى _ اعلى اللّه مقامه الشريف _ ، عن مشايخه العظام _ قدس اللّه اسرارهم . و نوصيها _ ايدها اللّه تعالى _ بما أوصانا به السلف الصالح من التحفظ و التثبت و سلوك سبيل الاحتياط و التجنب عن الشبهات ، فانه ليس بناكب عن الصراط من سلك

.

ص: 63

سبيل الاحتياط و المأمول منها و من امثالها فى عصرها الحاضر _ الذى دخلت طائفة غير قليلة من النساء المسلمات فيما ليس لهن الدخول فيه و فيما يخل بكرامتهن من الاختلاط بالرجال الاجانب و الاشتراك معهم فيما لم يكلفهن اللّه تعالى به ابعادا لهن عنه و صونًا لحشمتهن و حفظًا لصالحهن _ ان يكنّ على الطريق السوى و الصراط المستقيم ، ذوات مواضع قويمة ، مستنات بسنن الشريعة ، متأسيات بربات الخدور و لا سيما سيدة نساء العالمين فاطمة الزهراء _ عليها و على ابيها و بعلها و بنيها افضل التحية و السلام _ و أن يكنّ حجة على نساء عصرهن ، يذكرن غيرهن بما اكرم اللّه تعالى على نساء النبى _ صلى اللّه عليه و آله _ و المؤمنات _ . و المرأة فى عصرنا الحاضر ، قد امتحنت بما لم تمتحن به من قبل . قد وقعت من حيث تشعر أو لا تشعر ، فى احابيل المستغربين و المستشرقين مخدوعة بالدعايات المضللة حول (حقوق المرأة و تحريرها) . و اللّه _ تبارك و تعالى _ نسأل و اياه نرجو أن يوفقها لتحقيق مقاصد الدين الحنيف ، انّه خير موفق و معين و السلام عليها و رحمة اللّه و بركاته . (1) قم المقدسه ، فى 25 ذى الحجة 1417 ق لطف اللّه الصافى سپاس ، ويژه پروردگار جهانيان است و درود خدا بر بهترين مخلوقش محمّد و دودمان طاهرش باد . و نفرين خدا بر دشمنان آنها باد . به راستى كه شرف علم ، بر كسى پنهان نيست و فضيلت دانش ، شماره نگردد . دانشمندان ، علم را از پيامبران به ارث برده و قلم آنان ، بر خون شهيدان برترى دارد . و با اين فضايل ، به جانشينى خاتم پيامبران دست يافتند و خداوند از ميان عالمان در هر دوره از امت پيامبر خاتم ، عالمانى عادل قرار داد كه تحريف را از چهره دين بزدايند و از شبهات گمراه كننده دفاع كنند . از اين رو ، فاضله بزرگوار و خردمند حاجيه خانم زهره صفاتى _ كه خداوند او را تأييد

.

ص: 64

كند _ پاره اى از عمر گرانمايه اش را در كسب علوم اسلامى ، از قبيل فقه و تفسير و حديث ، سپرى كرد و به مرتبه اى بلند دست يافت كه مى تواند الگوى نيكو براى زنان دورانديش باشد . وى ، از ما اجازه روايت احاديث اهل بيت را درخواست كرد . استخاره كرده و خداوند همراهى كرد . پس به وى ، اجازه داديم كه روايت كند از ما تمام آنچه را براى ما روايتش از طريق مشايخ بزرگ به اثبات رسيده است ، با سندهايى كه به اهل بيت وحى و نبوت _ صلوات اللّه عليهم أجمعين _ منتهى مى گردد : 1 . مرحوم والد علّامه ، ملّا محمّدجواد گلپايگانى ، از مشايخش . . . . 2 . استاد بزرگوار [ شيخ آقا بزرگ تهرانى ] صاحب الذريعة ، از مشايخش . . . . 3 . علّامه بزرگوار شيخ محمّد صالح حائرى مازندرانى ، از مشايخش . . . . 4 . علّامه پارسا آية اللّه سيد جمال الدين هاشمى گلپايگانى ، از مشايخش . . . . به اين خانم _ كه خداوند او را مؤيد بدارد _ سفارش مى كنيم همان را كه پيشينيان سفارش كرده اند ، يعنى مراقبت و مواظبت و انتخاب راه احتياط و پرهيز از امور مشتبه ؛ چراكه هر كس راه احتياط گزيند ، از طريق صواب نلغزد . از وى و مانند ايشان ، انتظار مى رود در اين زمان كه گروهى فراوان از زنان مسلمان به امورى پرداخته اند كه در شأن آنان نيست و خداوند آنان را بدان مكلّف نساخته است _ يعنى مشاركت با مردان نامحرم در كارها _ كه راه درست را بپيمايد و موضع گيرى هاى درست داشته باشد ، به سنت هاى شرعى پايبند باشد و به خانم هاى بزرگ بويژه سيده زنان عالم حضرت فاطمه زهرا _ كه بر او و بر شوهر و فرزندانش بهترين درودها باد _ اقتدا كنند و براى زنان دورانش حجتى باشند و به آنان آنچه را خداوند بر زنان پيامبر و مؤمن سفارش كرده ، يادآور شوند . زن ، در زمان ما با امتحانى بى سابقه آزموده مى شود و خواسته و يا ناخواسته در دام غرب گراها و شرق گراها افتاده و فريب تبليغات گمراه كننده درباره حقوق و آزادى زن را خورده است . از خداوند تبارك و تعالى ، مى خواهيم اين خانم را براى تحقق مقاصد دين پاكش ، موفّق بدارد كه او بهترين ياور و توفيق دهنده است .

.

ص: 65

ص: 66

ص: 67

ص: 68

4 . امّ العلاء ، عاتكه ، دختر ابوالعلاء حسن بن احمد عطار همدانى (م 609 ق) . وى ، نيز به منذرى اجازه روايت داده است . (1) 5 . تقيه ، دختر فضل . سمعانى ، گويد : در سال 532 ق ، براى من اجازه حديث نوشت . (2) 6 . امّ الفتح ، جليلة السجزية . سمعانى ، گويد : در سال 530 ق ، براى من اجازه حديث نوشت . (3) 7 . خديجة ، دختر ابوسعيد نيشابورى . سمعانى ، گويد : در سال 512 ق ، براى من اجازه حديث نوشت . (4) 8 . امّ محمّد ، زليخا الاصفهانى . سمعانى ، گويد : به من ، اجازه حديث داد . (5) 9 . امّ فتح ، زينب ، دختر ابن شجاع شيرويه . سمعانى ، گويد : براى من ، اجازه حديث نوشت . (6) 10 . امّ احمد ، طرفة ، دختر عبد اللّه گرجى . سمعانى ، گويد : در سال 529 ق ، به من اجازه حديث داد . (7) 11 . امّ فتح ، ظفر ، دختر ابونصر كاتب . سمعانى ، گويد : در سال 532 ق ، براى من اجازه حديث نوشت . (8) 12 . امّ فتوح ، ظهياء ، دختر احمد بن فضل اصفهانى . سمعانى ، گويد : در سال 532 ق ، براى من اجازه حديث نوشت . (9) 13 . امّ البنين ، دختر عبد اللّه جوزدانى اصفهانى . سمعانى ، گويد :

.

ص: 69

ص: 70

6 . ضوء الصباح ، لامعه ، دختر شيخ مفيد ابوبكر بن مبارك بن كامل بغدادى (م 612 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . (1) 7 . قرة العين ، دختر يعقوب بن يوسف بن عمر بغدادى (م 624 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . (2) 8 . امّة الواحد ، صفية ، دختر عبد الجبار بن هبة اللّه بغدادى (م 625 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 3 9 . امّ الفضل ، لبابة ، دختر ابوالعباس احمد بن ابى الفضل ، معروف به ابن الثلاجى (م 625 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 4 10 . شرف النساء ، امة اللّه آمنه ، دختر ابوالحسن احمد بن عبد اللّه بن على (م 628ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 5 11 . امّ على ، فرحه ، دختر ابوسعد ابن احمد بن تميرة (م 629 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 6 12 . فاطمه ، دختر ابوبكر بن مراهب بن عبد الملك ، معروف به ابن زنگى (م 637 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 7 13 . امّ عثمان ، صفيه ، دختر عبد العزيز بن هبة اللّه ، معروف به ابن حديد . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 8 14 . امّ هانى ، عفيفه ، دختر احمد بن عبد اللّه بن محمّد اصفهانى (م 606 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 9

.

ص: 71

15 . امّ حبيبه ، عايشه ، دختر حافظ ابواحمد معمر بن عبد الواحد اصفهانى (م 607 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . (1) 16 . امّ النور ، عين الشمس ، دختر احمد بن ابوالفرج ثقفى (م 610 ق) . منذرى ، درباره اش گويد : أجازت لنا جميع مسموعاتها و مجازاتها من إصبهان ، فى صفر سنة تسع و ست مأة ؛ (2) تمام مسموعات و اجازه هايش را به من در اصفهان ، در ماه صفر سال 609 اجازه كرد . 17 . امّ المؤيد ، زينب ، دختر عبد الرحمن بن حسن نيشابورى (م 615 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . (3) 18 . فاطمه ، دختر حسن بن احمد همدانى (م 617 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . (4) 19 . امّ الفضل ، زينب ، دختر ابراهيم بن محمّد بن احمد قيس (م 610 ق) . وى در سال 595 ق ، وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 5 20 . امّ محمّد ، رابعة ، دختر احمد بن محمّد بن قدامه مقدسى (م 620 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 6 21 . امة ، دختر محمّد بن احمد بن محمّد بن قدامة مقدسى (م 631 ق) . وى ، به منذرى ، اجازه روايت داد . 7 22 . امّ فتيان ، جهمة ، دختر مفرج بن على دمشقى (م 638 ق) . وى ، به منذرى ،

.

ص: 72

ص: 73

4 . شُهْدة ، دختر صاحب كمال الدين بن عدم (619 _ 709 ق) . وى ، به محمّد بن احمد بن عبد الرحمن منبجى ، اجازه حديث داد . (1) 5 . فاطمه ، دختر على بن على بن حسين واسطى بغدادى (م 710 ق) . بسيارى از محدّثان ، به وى اجازه حديث دادند . از جمله مى توان شهاب الدين عمر بن محمّد سُهْرَوردى را نام برد . او نيز به ابوالعباس احمد بن محمّد كازرونى ، اجازه حديث داد . (2) 6 . وزيرة ، دختر يحيى بن محمّد تغلبى . وى ، از على بن محمّد سخاوى ، اجازه حديث داشت و بر همان اساس در سال 705 ق ، محمّد الوافى ، كتاب العوالى المنتقاة قاسم بن فضل ثقفى را از وى سماع كرد . (3) 7 . ست الوزراء ، دختر يحيى بن محمّد تغلبى دمشقى (739 _ 715 ق) . گروهى از محدّثان شام ، به وى اجازه حديث دادند و او نيز به ابن جابر الوادى آشى ، اجازه حديث داد . (4) 8 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن محمّد عياشى (م 716 ق) . وى را گروهى از محدّثان ، اجازه روايت حديث دادند . (5) 9 . عايشه ، دختر ابراهيم بن احمد قوامى دمشقى (645 _ 718 ق) . وى ، به برهان ابراهيم بن احمد بعلى شامى ، اجازه حديث داد . (6) 10 . ست القضاة ، دختر محمّد بن على بن عوانه ، از ابن الحاسب اجازه حديث داشت و در سال 711 ق ، الوانى آن را از وى سماع كرد . (7) 11 . ست الفقهاء ، امة الرحمن ، دختر ابراهيم بن على الواسطى (632 _ 726 ق) .

.

ص: 74

وى ، داراى اجازات عالية الاسناد است . از جمله از عبد العزيز ، ابن العُلّيق ، جعفر الحضرمى ، اجازه حديث دارد . همچنين به عايشه ، دختر محمّد بن عبد الهادى المقدسى (723 _ 816 ق) ، اجازه حديث داده است . (1) 12 . فاطمه ، دختر على بن مسعود صالحى (648 _ 727 ق) . وى ، از تعدادى از محدّثان ، اجازه حديث دارد . (2) 13 . زينب ، دختر محى الدين الخطيب الحَرسْتانى . او ، از ابن العُلّيق ، اجازه حديث دارد و الوانى ، در سال 722 ق ، از وى سماع كرده است . (3) 14 . كمالية ، دختر ابوالذكر احمد بن عبد القادر دمراوى (651 _ 731 ق) . وى ، از عبد اللّه بن برطله اندلسى و محمّد جراح و شرف مرسى ، اجازه حديث دارد . (4) 15 . فاطمه ، دختر عبد اللّه بن محمّد مقدسى (660 _ 732 ق) . وى ، داراى اجازه حديث است . (5) 16 . اسماء ، دختر محمّد بن سالم بعلبكى (639 _ 733 ق) . وى ، به ابراهيم بن محمّد بن صديق دمشقى (719 _ 806 ق) ، عبد اللّه بن خليل حَرسْتانى (728 _ 805 ق) ، اجازه حديث دارد . (6) 17 . حبيبه ، دختر عبد الرحمن بن ابى بكر مقدسى (654 _ 733 ق) . وى ، از محدّثان بغداد ، اجازه حديث دارد . (7) 18 . خديجه ، دختر عثمان بن محمّد هورى (م 734 ق) . وى ، داراى اجازه حديث است و اجازات را با خط خود كه زيبا بود ، مى نگاشت . (8) 19 . زينب ، دختر عبد الرحمن بن محمّد مقدسى (م 659 _ 739 ق) . وى ، به ابن

.

ص: 75

جابر الوادى آشى ، اجازه حديث داد . (1) 20 . آمنة ، دختر ابراهيم بن على واسطى (م 664 _ 740 ق) . وى ، به صلاح صفدى در سال 729 ق ، اجازه نقل حديث داد . (2) 21 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن عيسى دَبَهى (656 _ 740 ق) . وى ، به عبد اللّه بن خليل حَرَسْتانى ، اجازه حديث داد . (3) 22 . فيروزه ، دختر مظفر (م 740 ق) . وى ، داراى اجازات عالى است . (4) 23 . فاطمه ، دختر صفى الدين احمد بن محمّد طبرسى . وى ، در سال 674 ق ، با درخواست قطب قسطلانى ، براى وى و گروهى ، اجازه حديث صادر شد و در سال 736 ق ، چهل حديث به نام او و برخى ديگر نشر يافت . (5) 24 . فاطمه ، دختر عبد اللّه بن احمد طبرى ، در سال 664 ق ، گروهى از علما به درخواست قطب قسطلانى ،به وى اجازه حديث دادند و در سال 736 ، چهل حديث به نام او و برخى ديگر نشر يافت . (6) 25 . مريم ، دختر عبد اللّه بن محمّد طبرى . در سال 674 ق ، اجازه اى برايش صادر شد و در سال 736 ق ، چهل حديث به نامش نشر يافت . (7) 26 . فاطمه ، دختر احمد بن عبد اللّه طبرى . وى ، در سال 737 ق ، براى برخى اجازه حديث نگاشت . (8) 27 . رقيه ، دختر محمّد بن على قشيرى (م 741 ق) . وى ، به جعفر بن ثعلب ، اجازه حديث داد و از او نقل حديث دارد . 9

.

ص: 76

28 . صفيه ، دختر احمد بن احمد مقدسى (660 _ 741 ق) . وى ، به ابن الملقن ، اجازه صحيح مسلم داد . (1) 29 . زينب ، دختر محمّد بن احمد بَجِدى (653 _ 742 ق) . وى ، از گروهى اجازه نقل حديث دارد . (2) 30 . صفيه ، دختر ابراهيم بن احمد زبيدى مكى (م 743 ق) . وى ، به قطب قسطلانى ، اجازه حديث داد . (3) 31 . امة العزيز ، دختر على بن محمّد يونينى بعلبكى (657 _ 745 ق) . وى ، را گروهى از محدّثان قرن ، اجازه حديث داده اند . (4) 32 . نفيسه ، دختر ابراهيم بن سالم خباز (663 _ 749 ق) . وى ، از بزرگان محدّثان ، اجازه حديث دارد ، چنان كه به عبد الرحمن بن محمّد بن طولوبغا و على بن احمد بن عبد العزيز ، اجازه حديث داده است . (5) 33 . سيده ، دختر ابراهيم بن محمّد طبرى مكى (م 757 ق) . وى ، به زين الدين عراقى در سال 755 ق ، اجازه حديث داده است . (6) 34 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن داوود هكارى كردى (683 _ 758 ق) . وى ، به فاطمه حنبلى ، استاد ابن حجر ، اجازه حديث داده است . (7) 35 . مريم ، دختر عبد الرحمن بن احمد نابلسى (692 _ 758 ق) . وى ، به فرزندش شمس الدين بن عبد القادر و فاطمه حنبلى ، استاد ابن حجر ، اجازه حديث داده است . اين همان زنى است كه ابن حجر ، مسندى را به نام وى نگاشته است . 8 36 . عايشه ، دختر نصر الدين ابن محمّد سلامى (762 ق) . وى را گروهى از

.

ص: 77

محدّثان ، اجازه حديث داده اند . (1) 37 . فاطمه ، دختر احمد بن عطية بن ظهيرة قرشى مكى . وى ، در سال 762ق ، به موسى بن يحيى بن يوسف خالدى ، اجازه نقل حديث داد . (2) 38 . زينب ، دختر عبد العزيز بن محمّد بن جماعة كنانى (716 _ 776 ق) . وى ، به تقى الدين مقريزى و پسر برادرش عبد اللّه بن عمر بن عبد العزيز ، اجازه حديث داد . (3) 39 . عايشه ، دختر عبد اللّه بن احمد طبرى مكى . وى ، در سال 687 ق ، از گروهى از محدّثان مكه ، اجازه حديث دريافت كرد و در سال 761ق براى گروهى ، از جمله علاء الدين بن حجى حسبانى و محب الدين نويرى ، اجازه حديث داد . و نيز در سال 762 ق ، به موسى بن عيسى بن يوسف خالدى و برادرانش ، اجازه حديث داد . (4) 40 . فاطمه ، دختر على بن عمر مخزومى . وى ، تا سال 770 ق ، زنده بود و به تقى الدين مقريزى ، اجازه حديث داد . (5) 41 . زينب ، دختر احمد بن ميمون تونسى . وى ، حدود سال 780 ق ، وفات كرد و به طاهر بن ابراهيم بن احمد مرشدى ، اجازه حديث داد . (6) 42 . ساره ، دختر محمّد بن حسن حمصى . وى ، پس از 780 ق ، وفات يافت و به ابوحامد ظهيره ، اجازه حديث داد . (7) 43 . فاطمه ، دختر عمر بن يحيى مدنى (م 793 ق) . وى را گروهى از مُسْنِدين ، اجازه حديث داده اند . (8) 44 . اسماء ، دختر خليل بن كَيْكلدى علايى (725 _ 795 ق) . وى ، به نوه اش ، قرقشندى ، اجازه داد . (9)

.

ص: 78

45 . منصوره ، دختر شريف على بن محمّد فاسى (733 _ 795 ق) . وى ، به تقى الدين فاسى ، اجازه حديث داد . (1) 46 . اَسَنْ ، دختر احمد بن محمود شماع (720 _ 798 ق) . وى ، به ابن حجر ، اجازه حديث داد . (2) 47 . عايشه ، دختر محمّد بن اسماعيل ويرى (م 798 ق) . وى ، به ابن حجر ، اجازه حديث داد . (3) 48 . فاطمه ، دختر يحيى بن عفيف بصرى (798 ق) . ذهبى و برزالى ، به وى اجازه حديث دادند . (4) 49 . زينب ، دختر عبد اللّه بن عبد الحليم بن تيميه (722 _ 799 ق) . وى ، به ابن حجر ، اجازه حديث داده است . 5 50 . زينب ، دختر محمّد بن عثمان دمشقى (م 799 ق) . وى ، به ابن حجر و ابوالفتح عثمانى ، اجازه داده است . 6 51 . امة القاهر ، دختر قاسم بن محمّد بعلى (717 _ 800 ق) . وى ، داراى اجازه است و به ابن حجر نيز اجازه داده است . 7 52 . زينب ، دختر عثمان بن محمّد لؤلؤ دمشقى (م 800 ق) . وى ، به ابن حجر اجازه داده است . 8 53 . دام السرور . وى ، به برهان حلبى ، نوه ابن العجمى ، اجازه داده است . 9 54 . زهره ، دختر عمر بن حسين ختنى . وى ، به ساره ، دختر تقى الدين سبكى ،

.

ص: 79

اجازه داد . (1) 55 . ست البنين ، دختر محمّد بن محمود . بعلية دمياطى ، به وى اجازه داد . (2) 56 . زينب ، دختر عبد اللّه بن ابراهيم صالحى بن فاطمه حنبلى . وى ، به شيخ ابن حجر اجازه داد . (3) 57 . زينب ، دختر اسماعيل بن احمد مقدسى . وى ، اجازه حديثى دريافت كرد . (4) 58 . ست الشام ، دختر رواحة بن على بن الحسين بن رواحة (م 637 ق) . وى ، به ابن رافع سلامى اجازه داد . (5) 59 . فاطمه ، دختر اسماعيل بن محمّد بعلبكى (متولد پس از 720 ق) . وى ، به ابوحامد بن ظهيره و ابن حجر ، اجازه داد . (6) 60 . مؤمنة ، دختر عبد اللّه بن يحيى فاسى . او ، به عبد اللّه بن عمر بن عز بن جماعة ، اجازه داد . (7) 61 . فاطمه ، دختر سليمان بن عبد الكريم بن عبد الرحمن انصارى (620 _ 708 ق) . وى ، از بيش از صد نفر ، اجازه حديث دريافت كرد ؛ (8) چنان كه به تقى الدين محمّد بن رافع سلامى و محمّد بن محمّد بن عبد اللّه حنبلى و ديگران ، اجازه داد . (9) 62 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن محمود بن جوهر بعلبكى (625 _ 711 ق) . ابن رشيد سبْتى (م 721 ق) ، مى نويسد : در سال 684ق ، در مسجد النبى ، وى را ملاقات كردم و تمام مروياتش را با خط خود ، اجازه داد . 10

.

ص: 80

همچنين به محمّد بن احمد بن عبد الرحمن منبجى ، محمّد بن رافع سلامى و فرزندان رشيد ، اجازه داده است . (1) 63 . هديه ، دختر على بن عسكر هرّاس بغدادى (626 _ 712 ق) . وى ، به محمّد بن جابر وادى آشى (2) و ابن حجر ، اجازه داد . (3) 64 . ست الوزرا ، دختر عمر بن اسعد بن منّحا (624 _ 716 ق) . وى ، به شش نفر از شاگردانش اجازه داده است . (4) 65 . فاطمه ، دختر محمّد بن احمد بن على قيسى قسطلانى (640 _ 721 ق) . وى ، از چهار نفر ، اجازه حديث دارد ، (5) چنان كه به دو نفر ، اجازه حديث داده است . (6) 66 . زينب ، دختر احمد بن عمر بن ابى بكر مقدسى (628 _ 722 ق) . وى ، به چهار نفر ، اجازه داده است . (7) 67 . وجيهيه ، دختر على بن يحيى بن على بن سلطان انصارى (639 _ 732 ق) . وى ، از جمال الدين مصرى ، ابن رواج و يعقوب بن محمّد هذبانى ، اجازه حديث دارد ، (8) چنان كه برخى از كتب قراءت را از استادش ، عبد الكريم صعيدى ، به صورت اجاره ، روايت مى كند . (9) همچنين به سه نفر از شاگردانش ، اجازه داده است . (10) 68 . زينب ، دختر احمد بن عبد الرحيم بن عبد الواحد (646 _ 740 ق) . وى ، از 23 نفر از محدّثان ، اجازه حديث دارد ، (11) چنان كه به 23 نفر نيز اجازه روايت داده است . (12) 69 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن عبد اللّه بن ابى عمر مقدسى (654 _ 747 ق) . وى ، را

.

ص: 81

پنج نفر از محدّثان ، اجازه حديث داده اند و او نيز به برخى از شاگردانش چون ابن سُكر ، اجازه حديث داده است . (1) 70 . زينب ، دختر اسماعيل بن ابراهيم بن سالم انصارى ، معروف به ابن خباز (659 _ 749 ق) . وى ، محمّد بن احمد بن محمّد الطبرى را اجازه روايت داد . (2) 71 . ست العرب ، دختر محمّد بن على بن احمد مقدسى (م 767 ق) . وى ، ناصر الدين عبد الرحيم بن محمّد بن عبد الرحيم را اجازه روايت داده است . (3) 72 . جويرية ، دختر احمد بن احمد بن حسين (704 _ 783 ق) . وى ، به 21 نفر از شاگردانش ، اجازه روايت داد . (4) 73 . فاطمه ، دختر احمد بن قاسم بن عبد الرحمن العمرى (710 _ 783 ق) . وى ، به دو نفر از شاگردانش ، اجازه نقل حديث داده است . (5) 74 . امة الرحيم ، دختر يحيى بن عيسى السبى . وى را گروهى از محدّثان ، اجازه نقل حديث داده اند . (6) 75 . زين العرب ، دختر عبد الرحمن بن عمر . وى را گروهى از محدّثان ، اجازه روايت داده اند . (7) 76 . زينب ، دختر محمّد بن عبد الكريم وستانى (م 727 ق) . گروهى از محدّثان ، به وى اجازه نقل روايت داده اند . (8) 77 . زينب ، دختر محمّد بن عمر قسطلانى . گروهى از محدّثان ، در بغداد به سال 649ق ، به وى اجازه روايت داده اند . (9)

.

ص: 82

78 . ست الاهل ، دختر عبد اللّه بن عبد الحق مخزومى (م 741 ق) . عز فاروثى ، به وى اجازه روايت داده است . (1) 79 . ست العرب ، دختر سليمان بن حمزه مقدسى (م 749 ق) . گروهى ، وى را اجازه روايت داده اند . (2) 80 . شريفه ، دختر احمد بن محمّد حسنى فاسى (م 786 ق) . گروهى از عالمان مصر و شام ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 81 . علماء ، دختر عفيف احمد بن عبد الحق دلاصى (م 775 ق) . عز فاروثى ، به وى اجازه روايت داد . (4) 82 . فاطمه ، دختر احمد بن ظهيره (م 797 ق) . در سال 756 ق ، گروهى از محدّثان ، به وى اجازه نقل روايت داده اند . (5) 83 . فاطمه ، دختر شريف محمّد بن محمّد فاسى (زنده در 727 ق) . گروهى از علماى مصر و شام ، به وى اجازه روايت داده اند . (6) 84 . فاطمه ، دختر شريف محمّد بن محمّد فاسى ، خواهر فاطمه . وى ، تا حدود سال 770ق ، زنده بود و گروهى از محدّثان ، به وى اجازه روايت داده اند . 7 85 . امّ كلثوم ، دختر محمّد بن عبد اللّه بن فهد قرشى (م 777 ق) . در سال 721ق ، رضى طبرى ، حجار و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . 8 86 . ست الركب ، دختر على بن محمّد بن محمّد بن حجر (م 798 ق) ، خواهر ابن حجر عسقلانى . وى ، از عالمان مكّه ، دمشق ، بعلبك و مصر ، اجازه حديث دريافت كرد . 9

.

ص: 83

سخاوى ، در كتاب الجواهر و الدرر ، شرح حال ابن حجر را نوشته و از 33 زن نام مى بَرَد كه به ابن حجر ، اجازه روايت داده اند . در اين جا نام آنها را فهرست وار مى آوريم . 87 . تنز ، دختر عز محمّد بن محمّد منجى (م 803 ق) . (1) 88 . حلّه ، دختر حسن بن محمّد بن محمّد دمشقى . (2) 89 . خاتون ، دختر محمّد بن احمد بن محمّد دارانى . ابن حجر ، وى را در سال 797 ق ، ملاقات كرد . (3) 90 . خديجه ، دختر ابوبكر بن يوسف خليلى (م 801 ق) . (4) 91 . خديجه ، دختر محمّد بن ابى بكر بن محمّد قوام (م 803 ق) . 5 92 . خديجه ، دختر محمّد بن ابى الحسن بن ابى عبد اللّه يونينى . 6 93 . رقيه ، دختر محمّد بن على ثعلبى (م 740 ق) . 7 94 . رقيه ، دختر يحيى بن عبد السلام (م 815 ق) . 8 95 . زينب ، دختر عبد اللّه بن عبد الحليم بن تيميه (722 _ 799 ق) . 9 96 . زينب ، دختر عثمان بن محمّد بن لؤلؤ دمشقى (م 800 ق) . 10 97 . زينب ، دختر محمّد بن عثمان معروف به ابن سكرى (م 799 ق) . 11 98 . ست القضاة ، دختر عبد الوهاب بن عمر بن كثير (720 _ 801 ق) ، خواهر ابن كثير . 12

.

ص: 84

99 . شمس الملوك ، دختر محمّد بن عماد ايوبى (م 803 ق) . (1) 100 . صفيه ، دختر اسماعيل بن محمّد بن محمّد كشك (م 809 ق) . (2) 101 . صفيه ، دختر غازى بن على الكورى . (3) 102 . عايشه ، دختر عبد اللّه بن احمد بن محمّد (ت 760 ق) . (4) 103 . عايشه ، دختر على بن محمّد بن عبد الغنى وانى (م 815 ق) . 5 104 . عايشه ، دختر على بن محمّد بن عبد اللّه عسقلانى . 6 105 . عايشه ، دختر محمّد بن اسماعيل بن محمّدحريرى (م 798 ق) . 7 106 . عايشه ، دختر محمّد بن عيسى بن عبد اللّه بعلى (م 829 ق) . 8 107 . فاطمه ، دختر حافظ ابى محمود احمد بن محمّد بن ابراهيم مقدسى (760 _ 815 ق) . 9 108 . فاطمه ، دختر احمد بن محمّد بن احمد حسينى (732 _ 813 ق) . 10 109 . فاطمه ، دختر اسماعيل بن محمّد بن على بعلى (ت 720 ق) . 11 110 . فاطمه ، دختر خليل بن احمد بن محمّد عسقلانى (750 _ 838 ق) . 12 111 . فاطمه ، دختر سليمان بن ابى بكر مقدسى (زنده در 815 ق) . 13 112 . فاطمه ، دختر محمّد بن احمد بن سيف (م 801 ق) . 14 113 . فاطمه ، دختر محمّد بن احمد بن محمّد حنبلى (م 803 ق) . 15

.

ص: 85

ص: 86

3 . آمنه ، دختر ابى بكر بن عبد اللّه بن ظهيره . در سال 836 ق ، گروهى به وى اجازه روايت دادند . (1) 4 . آمنه ، دختر محمّد بن عبد اللّه بن محمّد رشيدى (م 867 ق) . وى را گروهى چون ابو هريره ابن الذهبى ، ابوالخير بن العلايى ، اجازه روايت دادند و او نيز به سخاوى ، اجازه داد . (2) 5 . آمنه ، دختر موسى بن احمد بن ابى القاسم (م ح 860 ق) . عبد اللّه بن ابى بكر دمامينى ، به وى اجازه روايت داد و او به سخاوى ، اجازه نقل حديث داده است . (3) 6 . انس ، دختر قاضى كريم الدين عبد الكريم بن عبد العزيز (780 _ 860 ق) ، همسر ابن حجر عسقلانى . ابن حجر ، براى وى از برخى حافظان ، اجازه حديث گرفت ؛ مانند : ابوالخير ابن الحافظ العلايى و ابوهريرة عبد الرحمن بن حافظ الذهبى . (4) 7 . زين خاتون (802 _ 833 ق) ، دختر ابن حجر عسقلانى . پدرش ، براى او از برخى محدّثان ، اجازه حديث گرفت . (5) 8 . آمنه ، دختر ناصر الدين ابوالفتح نصر اللّه بن احمد (ح 770 _ 853 ق) . گروهى از جمله ابوبكر بن عمر بن سلار و احمد بن ابى بكر ، به وى اجازه روايت داده اند . (6) 9 . اسماء ، دختر احمد بن اسماعيل بن عمر بن كثير (م ح 860 ق) . وى ، به سخاوى ، اجازه روايت داده است . 7 10 . اسماء ، دختر ابوبكر بن حسين بن عمر (زنده در 877 ق) . ابن هبل ، ابن اميله ،

.

ص: 87

صلاح بن عمر ، كامل بن حبيب و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . (1) 11 . اسماء ، دختر عبد اللّه بن محمّد (م 867 ق) . در سال 789 ق ، بيست و شش نفر ، به وى اجازه روايت دادند . (2) 12 . اسماء ، دختر اسماعيل بن على بن حسين قلقشندى (779 _ 865 ق) . گروهى از قبيل غياث عاقولى و صدر مناوى ، به وى اجازه روايت دادند . (3) 13 . الف ، دختر عبد اللّه بن على بن محمّد (802 _ 879 ق) . گروهى به وى اجازه روايت دادند . (4) 14 . اَمَةُ الخالق ، دختر زين عبد اللطيف بن صدقه (م 812 ق) . عايشه دختر عبد الهادى ، به وى اجازه روايت داد و او نيز به سخاوى ، اجازه حديث داده است . (5) 15 . امة الخالق ، دختر محمّد بن يوسف خزرجى (م 850 ق) . گروهى به وى ، اجازه روايت داده و او نيز به سخاوى ، اجازه حديث داد . 6 16 . امة اللطيف ، دختر محمّد بن محمّد بن احمد مقدسى (م 840 ق) . ابوالهول ، محب صامت ، ناصر الدين داوود و كمال بن نحاس و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . 7 17 . امة اللّه ، دختر علاء على بن شهاب احمد كردى ؛ سخاوى ، گويد : او را در حدود سال 860 ق ، در بعلبك ديدم و به من اجازه روايت داد . 8 18 . امة الواحد ، دختر علاء على بن عمر بن على العطار . موفق آبى ، وى را در سال 815 ق ، ملاقات كرد و به وى اجازه روايت داد . 9

.

ص: 88

19 . آى ملك ، دختر ابراهيم بن خليل بن عبد اللّه بن محمود (م 815 ق) . ابن جوخى ، ابن سيرجى ، احمد بن عبد الكريم بعلى ، ابن حبل ، ابن قواليج ، صلاح بن ابى عمر ، زينب دختر قاسم و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . (1) 20 . بدور ، دختر عبد اللّه يا احمد مريسى (م 850 ق) . عايشه دختر عبد الهادى ، مجد اللغوى ، زين المراغى و جمال بن ظهيره ، در سال 788 ق ، به وى اجازه روايت دادند . (2) 21 . بركت ، دختر احمد بن عبد الرحيم بن حسين (793 _ 841 ق) . ابوهريرة بن ذهبى ، ابوالخير بن علايى ، ابن ابى المجد و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . (3) 22 . بركت ، دختر سعد بن احمد (م حدود 760 ق) . عايشه دختر عبد الهادى و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . او نيز به سخاوى ، اجازه حديث داده است . (4) 23 . بركت ، دختر احمد بن محمّد . عايشه دختر عبد الهادى و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند و او نيز به سخاوى ، اجازه حديث داد . (5) 24 . تتر ، دختر عز محمّد بن احمد بن محمّد عثمان (734 _ 803 ق) . وى ، به ابن حجر اجازه حديث داد . (6) 25 . جويريه ، دختر بدر محمّد بن احمد بن على بن حجر . وى ، نوه پسرى ابن حجر است و در سال 830 ق ، گروهى به وى اجازه روايت دادند . (7) 26 . حبيبه ، ست الاهل ، دختر رضى محمّد بن محب طبرى . در سال 814 ق ،

.

ص: 89

عايشه دختر عبد الهادى ، زين مراغى ، عبد القادر ارموى و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . (1) 27 . حسنه ، دختر ابوالايمن محمّد بن شهاب (م 808 ق) . در سال 770 ق ، صلاح بن ابى عمر ، ابن النجم ، ابن اميله و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . (2) 28 . حكيمه ، دختر محمود بن محمّد (ت 698 ق) . وى ، در سال 818 ق ، زنده بود . طاووسى ، با اجازه عام از حجار ، علاء الدوله سمنانى و مِزّى ، نزد وى قرائت حديث كرد . (3) 29 . حلّه ، دختر حسن بن محمّد بن محمّد . وى ، در سال 807 ق ، به ابن حجر ، اجازه روايت داد . (4) 30 . حليمه ، دختر ابوعلى مزملاتى . گروهى ، به وى اجازه روايت دادند . (5) 31 . حليمه ، دختر محمّد بن محمّد بن على الجعيرى الخليلى . قبايى ، تدمرى و ابن حجر ، به وى اجازه روايت دادند . (6) 32 . حنيفه ، دختر عبد الرحمن بن احمد القمنى . گروهى ، به وى اجازه روايت داده و گروهى نيز از او اجازه حديث دريافت كردند . 7 33 . حنيفه ، دختر زين عبد الرحمن بن محمّدعلى العريانى (م ح 860 ق) . وى ، به سخاوى ، اجازه روايت داد . 8 34 . خاتون عايشه ، دختر عبد الرحمن بن على . در سال 805 ق ، ابن صديق ، عراقى ، هيثمى و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . 9

.

ص: 90

35 . خاتون ، دختر محمّد بن احمد بن محمّد . وى ، به ابن حجر در سال 797 ق ، اجازه روايت داد . (1) 36 . خديجه ، دختر ابراهيم بن اسحاق (قبل از 720 _ 803 ق) . وى را ابونصر بن شيرازى ، اسحاق آمدى ، الوانى ، دبوسى ، ابن سيد ، قطب حلبى ، عبد اللّه بن على صنهاجى و گروهى از علماى شام و مصر ، اجازه روايت دادند . (2) 37 . خديجه ، دختر احمد بن سليمان بن برهان (حدود 800 _ 888 ق) . وى ، از احمد بن جبرئيل ، عبد الرحمن بن خطيبى و يوسف الازرقى ، اجازه روايت دارد. (3) 38 . خديجه ، دختر شهاب بن احمد بن على بن خلف (م 889 ق) . وى را گروهى ، در شعبان سال 800 ق ، اجازه روايت داده اند و او نيز به سخاوى اجازه حديث داده است . (4) 39 . خديجه ، معروف به مرفقيه ، دختر شهاب احمد بن نجم محمّد بن جهان محمّد (740 _ 814 ق) . وى را گروهى ، اجازه روايت داده اند . 5 40 . خديجه ، دختر ابوبكر بن عبد اللّه بن ظهيره . وى را پدرش ، اجازه روايت داد و در سال 805 ق ، ابن صديق ، زين المراغى ، عراقى ، هيثمى ، فرسيسى ، عايشه دختر عبد الهادى و گروهى ديگر ، اجازه روايت دادند . 6 41 . خديجه ، دختر ابوبكر بن محمّد قلقشندى مقدسى (833 _ 892 ق) . وى را قبايى ، تدمرى ، واسطى ، حسين بوصيرى ، فاطمه كنانى ، عايشه حنبلى ، عايشه دختر شرايحى ، ابوذر زركشى ، برهان حلبى ، ابن بردس ، ابن طحان ، ابن ناظر ، محمّد بن ابراهيم مرشدى ، زينب دختر يافعى و گروهى ديگر ، اجازه روايت دادند . 7 42 . خديجه ، دختر عماد ابوبكر بن يونس بن عبد القادر (م 801 ق) . وى ، به ابن

.

ص: 91

حجر ، اجازه روايت داد . 43 . خديجه ، معروف به سعيده دختر عبد الرحمن بن على (797 _ 876 ق) . وى را عايشه دختر عبد الهادى ، بدر بهنسى ، كمال دميرى و گروهى ديگر ، اجازه روايت دادند ، چنان كه وى سخاوى را اجازه نقل حديث داد . (1) 44 . خديجه ، معروف به سعاده ، دختر وجيه عبد الرحمن ابن ابى الخير (787 _ 860ق) . وى را گروهى ، اجازه روايت دادند . (2) 45 . خديجه ، دختر موفق عبد الكريم بن محمّد (م 896 ق) . وى ، به سخاوى اجازه روايت داد . (3) 46 . خديجه ، دختر فرج زيلعى (ولادت 805 ق) . وى ، به عايشه دختر عبد الهادى ، اجازه روايت داد و او نيز به سخاوى ، اجازه حديث داده است . 4 47 . خديجه ، معروف به توفيق دختر زين محمّد بن زين احمد . وى را در سال هاى 769 ق ، به بعد ، گروهى اجازه روايت داده اند . 5 48 . خديجه ، دختر نور محمّد بن ابى بكر (م 803 ق) . وى ، به ابن حجر ، اجازه روايت داد . 6 49 . خديجه ، دختر ابوعبد اللّه محمّد بن حسين بن زين محمّد (م 846 ق) . وى ، را در سال هاى 788 ق ، به بعد ، نشاورى ، عزيز الدين مليحى ، صردى ، ابن حاتم ، ابن الشيخة ، اميوطى و دختر عبد الهادى ، اجازه روايت دادند ، چنان كه وى ، به ابن فهد و ديگران ، اجازه حديث داد . 7 50 . خديجه ، دختر محمّد سمنطح بن عبد الكريم . وى را گروهى در سال 805 ق ،

.

ص: 92

اجازه روايت داده اند . (1) 51 . خديجه ، دختر محمّد بن عبد اللّه بلكام (897 ق) . وى را گروهى ، اجازه روايت داده اند . (2) 52 . خديجه ، دختر شمس محمّد بن على بن محمّد (م 869 ق) . وى را تقى بن حاتم ، اجازه روايت داد ، چنان كه وى به سخاوى ، اجازه حديث داده است . (3) 53 . خديجه يا علا ، دختر محب محمّد بن رضى محمّد (م 849 ق) . وى را شرف مراغى ، زين اميوطى ، ابوجعفر بن عجمى و گروهى ديگر ، اجازه روايت دادند . (4) 54 . رجب ، دختر شهاب احمد بن محمّد (م 869 ق) . وى ، به سخاوى ، اجازه روايت داد . 5 55 . رقيه ، دختر شيخ عبد القوى (م 874 ق) . وى ، به سخاوى ، اجازه روايت داد و نيز از سال 805 ق ، به بعد ابن صديق ، زين مراغى ، عراقى و هيثمى ، به وى ، اجازه روايت دادند . 6 56 . رقيه ، دختر على بن محمّد بن موسى (م 880 ق) . وى را در سال 811 ق ، برهان انباسى ، عراقى ، هيثمى ، بلقينى ، ابن الملقى ، صدر مناوى ، نمارى ، مجد اسماعيل حنفى و ديگران ، اجازه روايت داده اند . چنان كه وى ، به سخاوى ، اجازه حديث داد . 7 57 . رقيه ، دختر شرف محمّد بن مسند (741 _ 832 ق) . وى را گروهى از مشايخ عصر ، اجازه روايت داده اند و برخى نيز عقيده دارند كه از ابن المصوى هم ، اجازه دريافت نمود . 8

.

ص: 93

58 . رقيه ، دختر شمس محمّد بن محمّد ابى الخير (م 858 ق) . گروهى به وى ، اجازه روايت دادند . 59 . رقيه ، دختر يحيى بن عبد السلام (726 _ 815 ق) . وى را يوسف الختنى ، على بن اسماعيل ابن المصرى ، ابن شاهد ، زينب بنت الكمال ، بند نيجى ، مزى ، ذهبى ، برزالى ، ابن سيد ، قطب حلبى و گروهى ديگر ، اجازه روايت داده اند ، چنان كه سخاوى نيز از وى اجازه روايت دارد . (1) 60 . زينب ، دختر ابراهيم بن احمد (م 841 ق) . در سال هاى 788 ق و پس از آن ، نشاورى ، ابن حاتم ، ابوهريره بن ذهبى ، مليجى ، مطرز ، آمدى ، صروى ، تنوخى و زفنارى ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 61 . زينب ، دختر احمد بن محمّد بن موسى (799 _ 886 ق) . از سال 805 ق به بعد ، عراقى ، هيثمى ، مراغى ، فرسيسى ، شهاب جواهرى ، ابوالطيب سمولى ، عايشه دختر عبد الهادى و شريف بن كويك ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 62 . زينب ، دختر عبد الرحيم (791 _ 865 ق) . در سال هاى 795 ق . به بعد ، گروهى از جمله شهاب احمد ، ابوالخير بن علاء ، احمد بن محمّد بن راشد ، ابوبكر بن محمّد بن عبد الرحمن مزى ، ابوهريرة بن ذهبى و تاج بن موسى السكندرى ، به وى اجازه روايت داده اند . (4) 63 . زينب ، دختر عبد اللّه بن احمد بن على (780 _ 856 ق) . سخاوى، مى نويسد: بعيد نمى دانم از قدما ، اجازه روايت داشته باشد . (5) 64 . زينب ، دختر عبد اللّه بن زين احمد (م 838 ق) . وى را ابن هبل و صلاح بن ابى عمر ابن اميله ، اجازه روايت دادند و وى ، به ابن فهد و ديگران ، اجازه حديث داده

.

ص: 94

است . (1) 65 . زينب ، دختر عبد العزيز بن عبد العلى (م 845) . در سال 836 ق به بعد ، گروهى به وى ، اجازه روايت داده اند . (2) 66 . زينب ، دختر عبد اللّه بن اسعد بن على (768 _ 846 ق) . وى را ابن اميله ، صلاح بن ابى عمر ، ابن السوقى ، ابن النجم ، ابن الهبل ، ابن قاضى زيدانى ، اذرعى ، اسنوى ، ابوالبقاء سبكى ، ابن القارى ، تقى البغدادى و نشاورى ، اجازه روايت داده اند . (3) 67 . زينب ، دختر عبد اللّه بن خليل . وى ، در سال 865 ق ، به سخاوى ، اجازه روايت داده و در سال 873 ق ، به برخى ديگر اجازه داده است . (4) 68 . زينب ، دختر عبد الهادى . در سال 826 ، قبابى ، شمس شامى ، تاج بن بردس و علاء ، به وى اجازه روايت دادند . 5 69 . زينب ، دختر على بن احمد بن عبد العزيز (775 _ 827 ق) . وى را محب صامت ، محمّد بن احمد بن عبد الرحمن ، ابوالهول جزرى و گروهى ديگر ، اجازه روايت دادند . 6 70 . زينب ، دختر ابوالبركات محمّد بن احمد بن ابى الخير (م 845 ق) . در سال 854 ق ، ابن اميوطى ، ابوجعفر بن عجمى و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت دادند . 7 71 . زينب ، دختر ابواليمن محمّد بن ابى بكر (م 859 ق) . در سال 793 ق به بعد ، گروهى چون تنوخى ، ابن شيخه ، صردى ، شهاب بن منقر ، بلقينى ، ابن المقن ، عراقى

.

ص: 95

و هيثمى ، اجازه روايت دادند . (1) 72 . زينب ، دختر ابوالسعود . در سال 805 ق ، گروهى به وى ، اجازه روايت دادند . (2) 73 . زينب ، دختر ابوالفضل محمّد بن عبد الرحمن . گروهى وى را در سال 837 ق ، اجازه روايت داده اند . (3) 74 . زينب ، دختر رضى ابوالسعادات (794 _ 862 ق) . وى را تنوخى ، بلقينى ، ابن الملقن عراق ، هيثمى و گروهى ديگر ، اجازه روايت داده اند . (4) 75 . زينب ، دختر قاضى ناصر الدين محمّد (م 888 ق) . ابن طحان ، ابن بروس و ابن ناظر ، به وى اجازه روايت داده اند . 5 76 . زينب ، دختر ابواليمين محمّد بن محمّد (834 _ 852 ق) گروهى به وى ، اجازه روايت داده اند . 6 77 . زينب ، دختر تاج محمّد بن يوسف . وى ، داراى اجازه حديث بود . 7 78 . زينب ، دختر امين يحيى بن محمّد (م 887 ق) . به وى در سال 837 ق ، اجازه روايت داده اند . 8 79 . زينب ، دختر يوسف بن ابراهيم (م 849 ق) . وى ، زير آوار از دنيا رفت و او را شهيد لقب داده اند . ابوهريره بن ذهبى ، ابن قوام ، ابن ابى المجد و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت داده اند . 9 80 . ساره ، دختر صدر احمد بن بدر . ابن زعيوب ، در سال 795 ق ، به وى اجازه

.

ص: 96

روايت داد و او به سخاوى ، اجازه حديث داده است . (1) 81 . ساره ، دختر تقى على بن عبد الكافى (م 734 ق) . مزى ، بزرالى ، ذهبى ، ابن نباته عبد القادر بن قريشه ، عبد الرحيم بن ابى السير و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 82 . ساره ، دختر عمر بن عبد العزيز بن محمّد ، معروف به ابنة ابن جماعة (ح 760 _ 855 ق) . وى را صلاح بن ابى عمرو ، ابن اميله ، ابن السومى ، احمد بن عبد الكريم ، ابن النجم ، ابن القارى و محمّد بن حسن بن قاضى ، اجازه روايت داده اند . سخاوى ، گويد : بعيد نيست از جدش ، جماعه نيز اجازه روايت داشته اند . (3) 83 . ساره ، دختر شرف محمّد بن على بن محمّد (م 762 ق) . سخاوى ، گويد : وى ، به من اجازه شفاهى داد و او از سرآمدان زمانه اش در ديندارى ، خردمندى ، اصالت و ريشه دارى بود . (4) 84 . ست الاهل ، دختر عبد اللّه بن احمد بن حسن . گروهى به وى ، در سال 814 ق ، اجازه روايت داده اند . (5) 85 . ست الاهل ، دختر عبد الكريم بن احمد بن عطيه (م 849 ق) . وى را در سال هاى 788 ق به بعد ، نشاورى ، صردى ، ابن حاتم ، عراقى ، هيثمى و ديگران ، اجازه روايت داده اند . 6 86 . ست الجميع ، دختر عطيه بن محمّد (831 _ 871 ق) . وى را قبايى ، تدمرى ، زين الزركشى ، واسطى ، ابن ناظر ، ابن طحان ، علاء بن بردس ، برهان الحلبى و ديگران ، اجازه روايت داده اند . 7

.

ص: 97

87 . ست التقى ، دختر عبد الحىّ القيوم . وى را جماعة در سال 836 ق ، اجازه روايت داد . (1) 88 . ست الجميع ، دختر على بن ابى البركات (م 835 ق) . وى و خواهرش زينب را گروهى ، اجازه روايت داده اند . (2) 89 . ست الجميع ، دختر ابى اليمين محمّد بن محمّد (م 838 ق) . وى را جماعة ، اجازه روايت داد . (3) 90 . ست العمائم ، دختر عبد اللّه بن ابى بكر . وى را در سال 836 ق ، جماعتى اجازه روايت داده اند . (4) 91 . ست قريش ، دختر على بن محمّد بن احمد . وى را جماعتى در سال 836 ق ، اجازه روايت داده اند . (5) 92 . ست قريش ، دختر ابواليمن محمّد بن محمّد طويل (م 858 ق) . وى را جماعتى در سال 836 ق ، اجازه روايت داده اند . 6 93 . ست قريش ، دختر نجم محمّد بن ابى البركات (م 854 ق) . وى را جماعتى در سال 846 ق ، اجازه روايت داده اند . 7 94 . ست القضاة ، دختر ابوبكر بن عبد الرحمن (797 _ 864 ق) . وى را ابوهريرة بن ذهبى ابوالخير بن علايى ، عبد اللّه بن حرستانى ، فاطمه دختر ابن المنجا ، فاطمه دختر عبد الهادى و گروهى ديگر ، اجازه روايت داده اند . 8 95 . ست القضاة ، دختر عبد الوهاب بن عمر (ح 720 _ 801 ق) . وى را قسم بن عساكر ، حجار ، الوافى ، مزى ، شرف بن حافظ و ديگران ، اجازه روايت داده اند . 9

.

ص: 98

96 . ست الكل ، دختر رضى محمّد بن محب (م 867 ق) . وى را ابن صديق ، مراغى ، عراقى ، هيثمى ، عايشه دختر عبد الهادى و ديگران ، اجازه روايت داده اند . (1) 97 . ست الكل ، دختر احمد بن امام الدين محمّد (م 803 ق) . وى را در سال 730 ق ، گروهى چون يحيى بن مصرى ، زينب ابنة الكمال ، مزى ، برزالى ، ابن قمام و ابن غال ، اجازه روايت داده اند . (2) 98 . ستيته ، دختر زين ابن عبد اللّه محمّد بن محمّد (م 879 ق) . وى ، به سخاوى ، اجازه روايت داد . (3) 99 . ستيت ، دختر عبد اللّه بن على بن عبد اللّه (م 859 ق) . وى را ابن صديق ، مراغى ، عراقى ، هيثمى ، فرسيس ، ابوطيب سمولى ، ابوالعباس جوهرى ، احمد بن محمّد ماكسينى و ديگران ، اجازه روايت داده اند و او نيز به سخاوى ، اجازه روايت داده است . (4) 100 . ستيت ، دختر عبد اللّه بن ابى سرور محمّد بن عبد الرحمن فاسى (840 _ 880 ق) . جماعتى از جمله زينب دختر يافعى ، به او اجازه روايت داده اند . (5) 101 . ستيت ، دختر عبد الهادى بن ابى يمين . جماعتى به او اجازه روايت داده اند . (6) 102 . ستيت ، دختر ابى عبد اللّه محمّد بن على بن احمد . جماعتى به او اجازه روايت داده اند . 7 103 . ستيت ، دختر ابى حامد محمّد بن ابى خير (843 _ 868 ق) . او را زين زركشى ، ابن فرات ، ابن ناظر ، ابن بروس ، ابوجعفر بن عجمى و ديگران ، اجازه روايت داده اند . 8

.

ص: 99

104 . سعاده ، دختر عبد اللطيف بن محمّد بن احمد (م 882 ق) . وى را تمامى مشايخ ستيت دختر عبد اللّه بن سرور فاسى ، اجازه روايت داده اند . (1) 105 . سعاده ، دختر ابن سرور فاسى (820 _ 876 ق) . جماعتى به وى ، اجازه روايت داده اند . (2) 106 . سعيده ، دختر زين محمّد بن احمد بن محمّد (م 826 ق) . كمال بن حبيب ، به او اجازه روايت داده است . (3) 107 . سمراء ، دختر عبد الرحمن بن ابى بكر (م832 ق) . جماعتى به وى در سال 826 ق ، اجازه روايت داده اند . (4) 108 . شريفه ، دختر سراج عبد اللطيف بن ابى الفتح (810 _ 882 ق) . عايشه دختر ابن عبد الهادى و ابن كويك ، به وى اجازه روايت داده اند . (5) 109 . شمس الملوك ، دختر ناصر الدين محمّد بن عباد (730 _ 803 ق) . او به ابن حجر ، اجازه روايت داده است . (6) 110 . صالحه ، دختر بهاء احمد بن تقى بن على بن عبد الكافى سبكى . ابن اميله و گروهى از اصحاب ابوالفضل بن عساكر ، به وى اجازه روايت داده و او نيز به پسر ابن حجر ، اجازه روايت داده است . (7) 111 . صفيه ، دختر عماد اسماعيل بن محمّد بن محمّد (م 801) . وى را حجار و ايوب كحال ، اجازه روايت داده اند و او نيز به ابن حجر ، اجازه روايت داده است . (8) 112 . صفيه ، دختر محمّد بن محمّد بن عمر (م 845 ق) . ابوهريره بن ذهبى ، تنوخى ، ابن ابى المجد و جماعتى ديگر ، به وى اجازه روايت داده اند . 9

.

ص: 100

113 . صفيه ، دختر ياقوت حبشى (804 _ 872 ق) . وى را ابن صديق ، زين مراغى ، عايشه دختر ابن عبد الهادى ، عراقى ، هيثمى و ديگران ، اجازه روايت داده اند و او نيز به سخاوى ، اجازه روايت عطا نموده است . (1) 114 . عايشه ، دختر صارم ابراهيم بن خليل (حدود 760 _ 842 ق) . خلاطى ، ابن جوفى ، محمّد بن موسى بن سيرجى ، ابن سوقى ، ابن نجم ، زغلش ، ابن هبل ، عمر بن ابراهيم نقبى ، زينب دختر دماميسى ، دختر نباته ، ابن قواليح و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 115 . عايشه ، دختر ابراهيم بن عبد اللّه ، مادر عبد اللّه حمامى دمشقى (770 _ حدود 850 ق) . ابن اميله ، صلاح بن ابن عمر ، ابن هبل ، محب صامت و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 116 . عايشه ، دختر ابى بكر بن حسين بن عمر ، جماعتى چون صلاح بن ابى عمر ، ابن اميله ، ابن هبل ، بهاء بن خليل و حواوى ، به او اجازه روايت داده اند . (4) 117 . عايشه ، دختر ابى بكر بن عمر بن عرفات (794 _ 880 ق) . ابوهريرة ذهبى ، ابن قوام ، تاج بن موسى ، احمد بن محمّد بن خراط و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (5) 118 . عايشه ، دختر تاج عبد اللّه بن شهاب احمد بن محمّد (760 _ 824 ق) . وى را در سال 767 ق ، اميدون بن عبد الكريم بعلى ، ابن يوسف خلاطى ، ابن نجم ، حسن بن هبل ، بهاء بن خليل ، موفق حنبلى ، محمود منبجى ، حراوى و گروهى ديگر ، اجازه روايت داده اند . 6 119 . عايشه ، دختر عبد الوهاب بن عبد اللّه بن اسعد (789 _ 866 ق) . وى پس از آن

.

ص: 101

كه از تنوخى ، ابن ذهبى ، ابن علايى و ديگران ، اجازه روايت دريافت نمود ، به سخاوى ، اجازه روايت عطا كرد . (1) 120 . عايشه ، دختر على بن محمّد بن عبد الغنى . او ، به محمّد بن هارون حضرمى و خواهرانش و نيز سخاوى و جمعى ديگر ، اجازه روايت داده است . (2) 121 . عايشه ، دختر على بن محمّد بن عبد اللّه (761 _ 840 ق) . ابن قاضى جيلى ، خلاطى و گروهى از علماى اهل شام و مصر ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 122 . عايشه ، دختر محمّد بن ابراهيم بن احمد (798 _ 846 ق) . او ، در همان سالى كه به دنيا آمد ، از سوى شمس بسكرى و سپس نور على بن حسن خزرجى ، به دريافت اجازه روايت نايل گرديد . (4) 123 . عايشه ، دختر محمّد بن عبد الهادى بن عبد الحميد (723 _ 816 ق) . ابن زراد ، اسماعيل بن عمر بن حموى ، ست الفقها دختر واسطى ، يحيى بن فضل اللّه ، برهان جعبرى ، برهان بن فركاح ، ابوالحسن بندنيجى ، عبد اللّه بن محمّد بن يوسف ، شرف بن بارزى ، ابراهيم بن صالح بن عجمى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند و جمع زيادى نيز از او اجازه روايت ، دريافت داشته اند . (5) 124 . عايشه ، دختر محمّد بن عيسى بن عبد اللّه (م 829 ق) . وى از ابن قيم ، قلانسى ، مظفر و گروهى ديگر ، اجازه روايت دريافت نمود . (6) 125 . عزيزه ، دختر شاهين كركى . گروهى از مشايخ اجازه ، به وى در سال 830 ق ، اجازه روايت داده اند . 7 126 . عصمت ، دختر محمّد بن رشيد الدين (711 _ 835 ق) . او ، در سال 833 ق ،

.

ص: 102

اجازه روايت از سوى طاووسى دريافت نمود . (1) 127 . علماء ، دختر شهاب بن ابى العباس (م 816 ق) . وى ، در سال 755 ق و پس از آن ، از علايى ، عز بن جماعة ، قلانسى ، ناصر الدين فاروقى ، خلاطى ، معين بن رصاص و محمّد بن على القطروانى ، اجازه روايت دريافت نمود . (2) 128 . علماء ، دختر محب احمد بن محمّد بن عبد اللّه (818 _ 882 ق) . وى را ابن طولوبغا ، تاج بن بردس ، شمس عسقلانى و جماعتى ديگر ، اجازه روايت داده اند . (3) 129 . علماء ، دختر ابى يمن محمّد بن احمد (774 _ 826 ق) . نشاورى ، ابن حاتم ، و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (4) 130 . علماء ، دختر محب محمّد بن رضى محمّد بن محب (م 853 ق) . گروهى به وى ، اجازه روايت داده اند . (5) 131 . عضون ، دختر نور ابى حسن على بن احمد بن عبد العزيز (794 _ 855 ق) . تنوخى ، ابن شيخه ، بلقين ، عراقى ، هيثمى ، ابن ملقن ، مريم اذرعيه و برخى ديگر ، به او اجازه روايت داده و او نيز به سخاوى ، اجازه داده است . (6) 132 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن احمد بن عبد اللطيف (770 _ 851 ق) . ابوهريره ذهبى ، ابن علايى و گروهى ديگر ، وى را در سال 798 ق ، اجازه روايت داده اند . (7) 133 . فاطمه ، دختر احمد بن عبد اللّه (م 774 ق) . حراوى ، به وى اجازه روايت داده است . 8 134 . فاطمه ، دختر ابى الفضل احمد بن على (817 _ 819 ق) . گروهى به او اجازه روايت داده اند . 9

.

ص: 103

135 . فاطمه ، دختر شهاب ابى محمود بن احمد بن محمّد (م 760 ق) . ابن خباز ، به او اجازه روايت داده است . (1) 136 . فاطمه (حليمه) ، دختر احمد بن محمّد بن اسماعيل بن ابراهيم (م 837 ق) . ابن صديق و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 137 . فاطمه ، دختر احمد بن ابى الخير . او در سال 814 ق ، از گروهى اجازه روايت دريافت نمود . (3) 138 . فاطمه ، دختر احمد بن محمّد بن على (ت 732 ق) . مزى ، به او اجازه روايت داده است و او نيز به ابن حجر ، اجازه روايت داده است . (4) 139 . فاطمه ، دختر ابى بكر بن عمر بن عرفات (790 _ 867 ق) . تمامى كسانى كه به خواهر او (عايشه) ، اجازه روايت داده اند ، به وى نيز اجازه داده اند . (5) 140 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن ابى بكر (م 862 ق) . گروهى از مشايخ ، در سال 836 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . (6) 141 . فاطمه ، دختر عبد الكريم بن على بن عبد الكريم . در سال 806 ق ، جماعتى چون عايشه دختر ابن عبد الهادى ، زين مراغى و عبد القادر ارموى ، به او اجازه روايت داده اند . 7 142 . فاطمه ، دختر عبد الواحد بن زين محمّد بن احمد (م 881 ق) . گروهى در سال 836 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . 8 143 . فاطمه ، دختر عبد الوهاب بن عفيف (786 _ 827 ق) . ابن صلاح علايى ، ابن ذهبى ، ابن ابى المجد و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . 9

.

ص: 104

144 . فاطمه ، دختر على بن منصور (770 _ 858 ق) . عايشه دختر ابن عبد الهادى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده و او نيز به سخاوى ، اجازه داده است . (1) 145 . فاطمه ، دختر عمر بن عبد العزيز بن على (م 862 ق) . گروهى در سال 836 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 146 . فاطمه ، دختر عمر بن محمّد بن على جعبرى (م 825 ق) . تدمرى ، قبالى و ابن حجر ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 147 . فاطمه (مباركه) ، دختر ابى يمن محمّد بن شهاب (م 836 ق) . ابن نجم ، ابن هبل ، محب صامت و ديگران ، به او اجازه روايت داده اند . (4) 148 . فاطمه ، دختر محمّد بن احمد بن حسن عسقلانى (799 _ 832 ق) . عمر بالنى ، ابن قوام ، عبد اللّه بن خليل حرستانى ، فاطمه دختر ابن منجا ، فاطمه دختر ابن عبد الهادى ، زين مراغى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . 5 149 . فاطمه ، دختر محمّد بن احمد بن سيف (م حدودا 720 ق) . حجار و زينب ، دختر كمال و طايفه اى از مشايخ ، به وى اجازه روايت داده اند . 6 150 . فاطمه ، دختر محمّد بن احمد تنوخى دمشقى (712 _ 803 ق) . سليمان و ابوبكر دشتى ، مطعم ، ابن عساكر ، ابن شيرازى ، ابوبكر بن احمد بن عبد الدائم ، اسماعيل بن يوسف بن مكتوم و ست الوزراء دختر عمر بن منجا ، به او اجازه روايت داده اند و او نيز به ابن حجر ، اجازه روايت داده است . 7 151 . فاطمه ، دختر محمّد بن حسن بن سعد (788 _ 840 ق) . وى را ابوهريرة بن ذهبى ، ابن عرفة و عمر بن ايدغمش ، اجازه روايت داده اند و نجم بن فهد نيز از سوى

.

ص: 105

او به دريافت اجازه روايت نايل آمده است . (1) 152 . فاطمه ، دختر محمّد بن عبد الهادى (719 _ 803 ق) . عالمانى از دمشق ، مصر ، حلب ، حماة ، حمص و ديگران همچون ابونصر بن شيرازى ، ابومحمّد بن عساكر ، يحيى بن محمّد بن سعد ، حسن بن عمر كردى ، عبد الرحيم منشاوى ، ابراهيم بن صلح بن عجمى ، شرف بن بارزى ، احمد بن ادريس بن مزيز ، على بن عبد اللّه بن يوسف بن مكتوم ، به او اجازه روايت داده اند . (2) 153 . فاطمه ، دختر ابى الخير محمّد بن ابى سعود (794 _ 823 ق) . تنوخى ، ابن شيخة ، ابن ملقن ، عراقى ، هيثمى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 154 . فاطمه ، دختر ابى حامد محمّد بن ابى الخير محمّد بن ابى سعود (ت 838 ق) . او ، از برهان حلبى ، ابوجعفر بن عجمى ، زين زركشى ، ابن فرات ، ابن ناظر ، علاء بن بردس و ديگران ، اجازه روايت نموده است . (4) 155 . فاطمه ، دختر بدر محمّد بن جمال بن يوسف بن عبد اللّه (794 _ 873 ق) . ابن صديق ، ابن قوام ، بالسى ، ابن منيع ، دختر ابن منجا و مشايخ اجازه پسر عموهايش محمّد و على ، فرزندان تاج محمّد ، به وى اجازه روايت داده اند . (5) 156 . فاطمه ، دختر بدر محمّد بن يوسف بن عبد اللّه . او ، دختر ديگر بدر محمّد است و تمامى كسانى كه به خواهرش اجازه داده اند ، او را نيز در نقل روايات مجاز دانسته اند . (6) 157 . فاطمه ، دختر تاج محمّد بن يوسف بن عبد اللّه . او ، خواهر محمّد ، احمد ، على و زينب است و تمامى كسانى كه به ايشان اجازه روايت داده اند ، فاطمه را نيز به دريافت اجازه روايت ، نايل نموده اند . 7

.

ص: 106

158 . فرحه ، دختر شهاب بن ابى الفضل احمد بن على بن محمّد (804 _ 828 ق) . گروهى به او اجازه روايت داده اند . (1) 159 . فقها ، دختر على بن محمّد بن موسى محلى (م 856 ق) . او ، از گروهى از مشايخ ، اجازه روايت داشته و به سخاوى و ابن فهد نيز اجازه روايت داده است . (2) 160 . فوز ، دختر محمّد بن عمر بن عبد العزيز خروبى (م 852 ق) . به درخواست دايى اش در سال 795 ق ، گروهى از جمله ابوهريرة بن ذهبى ، ابوالخير بن علايى ، ابوالفرج بن شيخة و شهاب بن احمد بن ابى بكر بن عز ، به او اجازه روايت داده اند . (3) 161 . قطلومك ، دختر ناصر الدين محمّد بن ابراهيم (م 744 ق) . او را ابن حجر ، اجازه روايت داده است . (4) 162 . قفجق (قفجاق) ، دختر عبد اللّه بن احمد بن محمّد بن هاشم (777 _ 833 ق) . صلاح بن ابى عمر ، جويرية ، جمال ، باجى ، صردى ، رسلان ذهبى ، محمّد بن عمر بن قاضى شهبه ، حراوى ، شمس عسقلانى و محب صامت ، به او اجازه روايت داده اند و او نيز به ابن حجر ، اجازه روايت داده است . (5) 163 . كماليه ، دختر احمد بن محمّد بن ناصر بن على كنانى (م بعد از 865 ق) . در سال 805 ق ، ابن صديق زين مراغى ، عراقى ، هيثمى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند و او نيز به سخاوى ، اجازه داده است . 6 164 . كماليه ، دختر عفيف عبد اللّه بن احمد بن حسن قسطلانى . مراغى ، سويفى ، جمال حنبلى ، عز بن جماعة ، ابن كويك و ديگران ، در سال 814 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . 7

.

ص: 107

165 . كماليه صغرا ، دختر على بن احمد بن عبد العزيز (782 _ 867 ق) . نشاورى ، ابن حاتم ، صردى ، ابن خلدون ، ابن عرفة ، ابن علايى ، ابن ذهبى ، ابن ملقن ، بلقينى ، ابن صديق ، تنوخى و گروهى ديگر ، شيخ اجازه او بوده و او نيز به سخاوى ، اجازه روايت داده است . (1) 166 . كماليه ، دختر محمّد بن احمد بن حسن بن زين محمّد بن امين (786 _ 806 ق) . گروهى در حالى كه او دو ساله بود ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 167 . كماليه ، دختر محمّد بن احمد بن قاسم (757 _ 849 ق) . گروهى از جمله قروى ، ابن حاتم ، جويريه و باجى ، به او اجازه روايت داده اند . (3) 168 . كماليه ، دختر ابن الوفا محمّد بن احمد بن ضياء (823 _ 890 ق) . ابن جزرى از جمله كسانى است كه به او اجازه روايت داده اند . (4) 169 . كماليه ، دختر نجم محمّد بن ابى بكر بن على (794 _ 880 ق) . او پس از آن كه از تنوخى ، ابن شيخه ، ابن ذهبى ، ابن علايى ، ابن قوام ، ابن منيع و ديگران ، در سال 797ق و بعد از آن ، اجازه روايت دريافت نمود و به سخاوى ، اجازه روايت اعطا نمود . 5 170 . كماليه ، دختر نجم محمّد بن ابى الخير (808 _ 866 ق) . ابواليمن طبرى ، عايشه دختر ابن عبد الهادى ، عبد القادر ارموى ، مجد لغوى ، عز بن جماعة ، شرف بن كويك و جماعتى ديگر ، به او اجازه روايت داده اند و قبل از وفات به سخاوى ، اجازه روايت داد . 6 171 . لطيفه ، دختر عز محمّد بن محمّد بن محمّد بن عثمان (744 _ 828 ق) . او ، به فرزند سخاوى ، در سال 825 ق ، اجازه روايت داده است . 7

.

ص: 108

172 . لمياء ، دختر صدر شمس الدين محمّد بن قزاز . گروهى از مشايخ متأخر ، به او اجازه روايت داده اند . سخاوى ، از وى درخواست صدور اجازه روايت نموده و او از آن استدعا ، شادمان گرديده است . (1) 173 . مباركه ، دختر عبد الرحمن بن ابى بكر بن عبد اللّه ، معروف به ست الكرام (820 _ 838 ق) . در سال 836 ق ، گروهى به او اجازه روايت داده اند . (2) 174 . مرحبا ، دختر محمّد بن عمر بن عبد اللّه دمياطى (م 861 ق) . مشايخ اجازه برادرش ، به او نيز اجازه روايت داده اند . (3) 175 . مريم ، دختر احمد بن قاضى شمس الدين محمّد بن ابراهيم (719 _ 803 ق) . تقى بن صائغ و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (4) 176 . مريم ، معروف به ست القضاة ، دختر احمد بن ابى بكر بن عبد اللّه (818 _ 856 ق) . او در سال 836 ق ، از سوى جماعتى به دريافت اجازه روايت نايل گرديد . 5 177 . مريم ، دختر مقرئ ابى القاسم بن احمد بن عبد الصمد (م 826 ق) . ابراهيم بن اسحاق آمدى ، به وى اجازه روايت داد . 6 178 . ملكه ، دختر شرف عبد اللّه بن عز ابراهيم بن عبد اللّه (720 _ 802 ق) . ابومحمّد بن عساكر ، يحيى بن سعد ، اسحاق آمدى ، ابن شيرازى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . او نيز به ابن حجر ، اجازه روايت داده است . 7 179 . منصوره ، دختر محب احمد بن جمال محمّد (819 _ 862 ق) . گروهى كه از جمله آنان ابن سلامه ، ابن طولوبغا و ابن الجزرى بودند ، به وى اجازه روايت داده اند . 8

.

ص: 109

180 . منصوره ، دختر عبد اللّه بن تقى محمّد بن احمد بن قاسم (م 857 ق) . او ، در سال 795 ق ، و پس از آن از سوى تنوخى ، ابن علايى ، ابن ذهبى ، ابن منيع ، ابن قوام ، ابن ابى المجد و ديگران ، اجازه روايت دريافت كرد . (1) 181 . منصوره ، دختر عبد الرحمان بن ابى بكر بن عبد اللّه (839 _ 859 ق) . ابوجعفر بن عجمى و گروهى ديگر ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 182 . مونسه خاتون ، دختر فاطمه دختر شمس محمّد بن على (779 _ 851 ق) . وى ، از حافظ زين بن رجب ، برهان قيراطى شاعر ، محمود بن شريشى ، محمّد بن احمد بن عمر بن محمّد بن موسى بن نعمان ، ابن ذهبى ، ابن علايى و گروه بى شمار ديگرى ، اجازه روايت اخذ نموده و به سخاوى ، اجازه داده است . (3) 183 . نشوان (سوده) ، دختر جمال عبد اللّه بن علاء بن على بن محمّد بن على بن عبد اللّه (م 880 ق) . گروهى از جمله ابراهيم بن ابى بكر بن عمر بن سلار راوى _ كه از دمياطى اجازه داشت _ ، رسلان بن احمد ذهبى ، ناصر الدين محمّد بن عز محمّد بن داوود بن حمزه مقدسى و عبد الرحمن بن احمد بن مقداد قيسى ، به او اجازه روايت داده اند . (4) 184 . هاجر ، دختر علاء على بن محمّد بن سعد بن محمّد . جماعتى از مشايخ همچون عايشه دختر ابن عبد الهادى ، به او اجازه روايت داده اند و او نيز سخاوى را به دريافت اجازه روايت نايل نموده است . 5 185 . هاجر (عزيزه) ، دختر محمّد بن محمّد بن ابى بكر (790 _ 874 ق) . ابن صديق ، جلال خجندى ، ابن زرين ، بهاء عبد اللّه مامينى ، علاء بن سبع ، شمس عسقلانى ، تقى بن حاتم ، عز بن كويك ، بدر بن ابى البقاء ، غياث عاقولى ، صلاح

.

ص: 110

بلبيسى ، ابن يس جزولى ، مجد لغوى ، نافع فيشى و جمعى از مشايخ ، به وى اجازه روايت داده اند . (1) 186 . هديه ، دختر محمّد بن ابى الخير محمّد بن فهد هاشمى . جماعتى به وى اجازه روايت داده اند . (2) 187 . هديه ، دختر عفيف عبد اللّه بن احمد بن حسن (م بين 860 تا 870 ق) . ابراهيم بن احمد بن عبد الهادى ، فاطمه دختر ابن منجا ، عمر بالسى و جمعى ديگر ، در سال هاى 795 ق و پس از آن ، به وى اجازه روايت داده اند و او نيز سخاوى را مجاز در نقل روايت دانسته است . (3) 188 . هنده (هند) ، دختر ناصر الدين محمّد بن شيخ ابى الحسن . او ، در سال 857 ق ، از احمد بن عبد الرحمن مرداوى ، ابن قيم ضيائيه ، الاعزازى ، بيانى ، عمر بن عثمان بن سالم بن خلف ، ابراهيم بن قواس ، محمّد بن موسى شيرجى ، محمود منيحى ، صفدى ، ابن كثير ، قلانسى ، عز بن جماعه ، موفق حنبلى و مظفر عطار ، اجازه روايت دريافت داشت و به دختر ابن حجر ، اجازه روايت داد . (4) 189 . يهب اللّه ، مادر محمّدحبشى مكى (م 881 ق) . او ، از گروهى ازمشايخ مناطق مختلف ، اجازه روايت دريافت نمود و به سخاوى ، اجازه روايت عطا كرد . 5 190 . امّ حسان ، دختر عبد الحى القيوم بن ابى بكر بن عبد اللّه . گروهى به وى در سال 836 ق ، اجازه روايت داده اند . 6 191 . امّ حسن ، دختر احمد بن ابى بكر بن عبد اللّه (م 822 ق) . گروهى در سال 836 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . 7

.

ص: 111

192 . امّ حسن ، دختر احمد بن عيسى بن محمّد (م 815 ق) . او ، خواهر محمّد و امّ الخير است و تمامى كسانى كه به محمّد اجازه داده اند ، به او و خواهرش نيز اجازه داده اند . همچنين وى ، ابن سلامه ، تقى فاسى و ديگران را مفتخر به دريافت اجازه روايت نموده است . (1) 193 . امّ حسن (سعيده) ، دختر احمد بن كمال ابى الفضل محمّد بن احمد (زنده در سال 836 ق) . او ، در سال 797 ق ، از عراقى ، هيثمى و ابن ملقن و پس از آن تاريخ از ابن ذهبى ، تنوخى و ابن شيخه ، اجازه روايت دريافت نمود . (2) 194 . امّ حسن ، دختر ابى العباس احمد بن محمّد (744 _ 824 ق) . علايى ، عز بن جماعه ، سالم مؤذن و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 195 . امّ حسن ، معروف به ست اليمن ، دختر ابى بكر بن عبد اللّه بن ظهيره . او ، از پدرش و تمامى كسانى كه به خواهرش خديجه در سال 805 ق ، اجازه داده اند ، اجازه روايت دريافت نمود . 4 196 . امّ حسن ، دختر ابى الخير محمّد بن محمّد (م 827 ق) . وى را در سال 759ق و پس از آن ، ابن القارى ، ابن عقيل ، عمر نقبى ، بهاء بن خليل ، بهاء بن تقى سبكى ، ابن رافع ، قيراطى ، بيانى ، كمال بن حبيب ، صلاح بن ابى عمر ، ابن اميله و ديگران ، اجازه روايت داده اند . 5 197 . امّ حسن (كماليه) ، دختر رضى محمّد بن محمّد بن عثمان (م 810 ق) . عز بن جماعة ، به وى اجازه روايت داده است . 6 198 . امّ حسن ، دختر ابى اليمن محمّد بن محمّد (م 837 ق) . او ، قبل از مرگ ، از سوى گروهى از مشايخ ، اجازه نقل روايت دريافت نمود . 7

.

ص: 112

199 . امّ حسين ، دختر شهاب احمد بن ابراهيم (م 834 ق) . عز بن جماعة ، در سال 815 ق ، به وى اجازه روايت داده است . (1) 200 . امّ حسين ، دختر محب احمد بن كمال . بلقينى ، ابن ملقن ، ابن شيخه ، تنوخى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 201 . امّ حسين صغرا (فاطمه) ، دختر محب احمد _ خواهر آن كه در شماره پيشين ياد شد _ (822 _ 860 ق) . او ، از سوى ابن جزرى ، ابن سلامه ، شمس شامى ، قبايى ، ابن ناظر الصاحبه ، ابن بردس ، عايشه دختر ابن شرائحى و ديگران ، به دريافت اجازه روايت نايل آمد . (3) 202 . امّ حسين ، دختر ابى الفضل العباس بن ابى مكارم (838 _ 873 ق) . زينب دختر يافعى ، ساره دختر ابن جماعه ، زين زركشى ، ابن فرات ، ابن ناظر الصاحبه و علاء بن بردس ، به وى اجازه روايت داده اند . (4) 203 . امّ حسين ، دختر قاضى عبد القادر بن ابى الفتح (م 883 ق) . وى را در سال 824 ق ، ولى عراقى ، على فوى ، ابن زراتينى و ديگران ، اجازه روايت داده اند . (5) 204 . امّ حسين (سعاده) ، دختر عبد الملك بن محمّد (م 842 ق) . ابوهريرة بن ذهبى ، ابن علايى ، ابن ابى المجد ، بلقين ، ابن ملقن ، عبد اللّه حرستانى و ديگران ، به او اجازه روايت داده اند . 6 205 . امّ حسين ، دختر عبد الواحد بن زين محمّد بن احمد (م 885 ق) . وى را ابواليمن طبرى و جماعتى ، اجازه روايت داده اند . 7 206 . امّ حسين ، دختر قاضى نور الدين على بن احمد (م 827 ق) . او ، در سال

.

ص: 113

775 ق ، از سوى گروهى اجازه روايت دريافت نمود . (1) 207 . امّ حسين ، دختر محب محمّد بن شهاب احمد (م 815 ق) . عفيف نشاورى ، كمال بن حبيب و ديگران ، در سال 771 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . (2) 208 . امّ حسين ، دختر قاضى ابى الفضل محمّد بن احمد (744 _ 832 ق) . ابن اميله ، صلاح بن ابى عمرو بن هبل و ديگران ، به او اجازه روايت داده اند . (3) 209 . امّ حسين ، دختر عز محمّد بن احمد بن ابى الفضل محمّد (812 _ 836 ق) . گروهى به او اجازه روايت داده اند . (4) 210 . امّ حسين ، دختر ابى الخير محمّد بن عبد اللّه بن احمد (842 _ 865 ق) . وى را گروهى مانند ابى جعفر بن ضيا و ابى الفتح مراغى ، اجازه روايت داده اند . (5) 211 . امّ حسين ، دختر ابى اليمن محمّد بن محمّد طويل . جماعتى در سال 836 ق ، به او اجازه روايت داده اند . 6 212 . امّ حسين ، دختر ابى اليمن محمّد بن محمّد بن على (836 _ 894 ق) . گروهى به وى اجازه روايت داده اند . 7 213 . امّ خير ، دختر قاضى فاضل شهاب احمد بن عيسى (م 810 ق) . گروهى از مشايخ اجازه خواهر و برادرش ، از جمله ابن سلامه ، به وى اجازه روايت داده اند . 8 214 . امّ خير ، دختر احمد بن محمّد بن محمّد مطرية (م 861 ق) . ابن صديق ، عراقى ، هيثمى ، زين مراغى و گروهى ديگر ، در سال 805 ق ، به وى اجازه روايت داده اند و سخاوى نيز از سوى او ، به دريافت اجازه روايت نايل آمده است . 9

.

ص: 114

215 . امّ خير (فاطمه) ، دختر محيوى عبد القادر بن محمّد بن طريف (860 ق) . گروهى به وى اجازه روايت داده اند . (1) 216 . امّ خير ، دختر على بن محمّد بن يوسف (م 837 ق) . گروهى چون ابن حجر و عزّ بن فرات ، از وى اجازه روايت دريافت داشته اند . (2) 217 . امّ خير (سعيده) ، دختر عز محمّد بن احمد بن كمال ابى الفضل محمّد (801 _ 850 ق) . بلقين ، عراقى ، هيثمى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (3) 218 . امّ خير (سعيده) ، دختر كمال ابى الفضل محمّد بن احمد (م 890 ق) . او در سال 829 ق ، از گروهى اجازه روايت دريافت نموده است . 4 219 . امّ خير ، دختر ابى عبد اللّه محمّد بن عبد الكريم (م 827 ق) ، گروهى به وى اجازه روايت داده اند . 5 220 . امّ خير ، دختر ابى عبد اللّه محمّد بن ابى الخير محمّد (م 853 ق) . ابوجعفر بن عجمى و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . 6 221 . امّ خير ، دختر جمال محمّد بن نجم محمّد بن ابى البركات (م 853 ق) . وى را گروهى اجازه روايت داده اند . 7 222 . امّ راحج (ستيت) ، دختر على بن ابى البركات (834 _ 886 ق) . او ، از سوى پدر و عموهايش نجم و ابوالسعادات ، مادرش كماليه دختر تقى حرازى ، زين بن عياش ، بدر بن عليف و مردمى ديگر ، در سال 836 ق ، اجازه روايت دريافت نموده است . 8 223 . امّ ريم (ست الاهل) ، دختر تقى محمّد بن نجم محمّد بن ابى الخير (830 _ 891 ق) . زين زركشى ، بدر حسين بوصيرى ، ابن ناظر الصاحبه ، ابن طحان ، علاء بن

.

ص: 115

بروس ، برهان حلبى ، قبابى تدمرى ، تقى فاسى ، نور محلى ، ابن جزرى ، عايشه دختر علاء حنبلى ، عايشه دختر شرائحى ، فاقوسى و ديگران ، به او اجازه روايت داده اند . (1) 224 . امّ كامل ، دختر ابى المكارم احمد بن على بن ابى راجح محمّد (م 842 ق) . او ، از سوى عراقى ، هيثمى ، ابن صديق ، زين مراغى ، عايشه دختر ابن عبد الهادى و ديگران ، به دريافت اجازه روايت نايل گرديد . (2) 225 . امّ كلثوم ، دختر ابى الفضل العباس بن ابى المكارم محمّد (م 841 ق) . گروهى از جمله زينب دختر يافعى ، ابوالمعالى صالحى و ابوجعفر بن عجمى ، به او اجازه روايت داده اند . (3) 226 . امّ كلثوم ، دختر عبد اللّه بن احمد بن محمّد (م 830 ق) . او ، در سال 797 ق ، از گروهى اجازه روايت اخذ نمود . (4) 227 . امّ كلثوم ، دختر عبد الواحد بن زين محمّد بن احمد (م 855 ق) . او ، در سال 788 ق ، از نشاورى ، ابن حاتم و ديگران ، اجازه روايت دريافت نمود . (5) 228 . امّ كلثوم ، دختر عطية بن محمّد بن ابى الخير (833 _ 899 ق) . قبابى ، تدمرى ، واسطى ، زركشى ، بدر بوصيرى ، ابن طحان ، ابن ناظر الصاحبه ، علاء بن بروس ، برهان حلبى ، عايشه كنانيه ، شرائحيه و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (6) 229 . امّ كلثوم ، دختر محمّد بن احمد بن محمّد (م 867 ق) . گروهى به وى در سال 831 ق ، اجازه روايت داده اند . 7 230 . امّ كلثوم ، دختر محمّد طويل بن عبد الكريم . گروهى به وى در سال 836 ق ، اجازه روايت داده اند . 8

.

ص: 116

231 . امّ كلثوم ، دختر جمال محمّد بن عبد اللّه (785 _ 837 ق) . ابن حاتم ، نشاورى ، تنوخى ، ابن شيخه و سايرين در سال 788 ق ،به او اجازه روايت داده اند و ابن فهد ، از وى روايت مى نمايد . (1) 232 . امّ كلثوم ، دختر قاضى ابى عبد اللّه محمّد بن احمد (788 _ 850 ق) . او ، از ابن عراقى ، فوى ، دبديلى و ديگران ، اجازه روايت دريافت نمود . (2) 233 . امّ كلثوم (فاطمه و مباركه) ، دختر محب محمّد بن رضى محمّد (م 872 ق) . او ، در سال 805 ق ، از ابن صديق ، عراقى ، هيثمى ، زين مراغى ، عايشه دختر ابن عبد الهادى و ديگران ، اجازه روايت دريافت نمود . (3) 234 . امّ كمال ، دختر احمد بن ابى بكر . او ، در سال 836 ق ، از گروهى به دريافت اجازه روايت نايل آمد . 4 235 . امّ كمال ، دختر شهاب احمد بن ظهيرة بن احمد (م 810 ق) . او ، در سال 755 ق ، و پس از آن از صلاح علايى ، قلانسى ، تونسى ، قطروانى و ابن رصاص ، اجازه روايت دريافت نمود . 5 236 . امّ كمال ، دختر عفيف عبد اللّه بن احمد بن حسن (812 _ 867 ق) . گروهى به وى اجازه روايت داده اند . 6 237 . امّ كمال ، دختر عبد الرحمن بن على بن احمد (792 _ 843 ق) . گروهى از جمله بلقينى ، ابن ملقن ، عراقى و هيثمى به وى اجازه روايت داده اند . 7 238 . امّ كمال (عايشه) ، دختر محب محمّد بن رضى محمّد (847 _ 887 ق) .

.

ص: 117

وى را ابوالفتح مراغى ، زين اميوطى ، ابوجعفر بن عجمى و ديگران ، اجازه روايت داده اند . (1) 239 . امّ كمال ، دختر كمال ابى البركات محمّد بن ابى سعود (814 _ 857 ق) . محمّد بن احمد بن محمّد بن مرزوق ، تقى فاسى ، نور محلى و ديگران به وى اجازه روايت داده اند . (2) 240 . امّ كمال ، دختر رضى ابى حامد محمّد بن ابى الخير محمّد (م 848 ق) . او ، از ابن فرات ، ساره دختر ابى حاتم ، ابوجعفر بن عجمى و ديگران ، اجازه روايت اخذ نمود . (3) 241 . امّ هانى ، دختر عبد الرحمن بن على بن احمد . عراقى ، هيثمى ، ابن صديق ، دختر ابن عبد الهادى ، مراغى و ديگران ، در سال 878 ق ، و سپس در سال 885 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . (4) 242 . امّ هانى ، دختر جلال عبد الواحد بن ابراهيم (806 _ 866 ق) . او ، از ابويسر بن صائغ ، عبد القادر ارموى ، عايشه دختر ابن عبد الهادى ، بهادر ارمنى و ابواليمن طبرى ، اجازه روايت اخذ نمود و به سخاوى ، اجازه روايت داد . (5) 243 . امّ هانى ، دختر عبد الوهاب بن عفيف عبد اللّه (795 _ 827 ق) . او ، در سال 797 ق ، از سوى گروهى به دريافت اجازه روايت نايل گرديد . 6 244 . امّ هانى ، دختر على بن محمّد بن عمر فاكهى (799 _ 859 ق) . او ، از سوى ركن خوافى ، به دريافت اجازه روايت نايل گرديد . 7 245 . امّ هانى ، دختر مشرف ابى القاسم بن ابى العباس (م 879 ق) . ابويسر بن صائغ ،

.

ص: 118

شهاب جوهرى ، عايشه دختر ابن عبد الهادى ، ابواليمن طبرى ، عبد الكريم حلبى و ديگران ، در سال 807 ق و پس از آن ، به وى اجازه روايت داده اند . (1) 246 . امّ هانى ، دختر عز محمّد بن احمد بن ابى الفضل محمّد (810 _ 842 ق) . عايشه دختر ابن عبد الهادى ، عبد القادر ارموى ، ابن طولوبغا ، ابن شرائحى و ديگران ، در سال 815 ق ، به او اجازه روايت داده اند . (2) 247 . امّ هانى ، دختر جمال بن ظهيره (م 796 ق) . او ، از سوى بلقينى ، عراقى ، هيثمى ، دختر ابن منجا ، فاطمه دختر ابن عبد الهادى و ديگران ، به دريافت اجازه روايت نايل گرديد . (3) 248 . امّ هانى ، دختر قاضى ابى اليمن محمّد بن محمّد (846 _ 885 ق) . گروهى به وى اجازه روايت داده اند . (4) 249 . امّ هانى ، دختر رضى ابى حامد محمّد بن ابى الخير محمّد (846 _ 879 ق) . ابن فرات ، دختر ابن جماعة و ديگران ، به وى اجازه روايت داده اند . (5) 250 . امّ هانى ، دختر تقى محمّد بن نجم محمّد (817 _ 885 ق) . او ، پيش تر از آن كه به سخاوى اجازه روايت بدهد ، از جماعتى از مشايخ بلاد مختلف ، اجازه روايت دريافت داشت . 6 251 . امّ الهدى ، دختر احمد بن ابى بكر بن عبد اللّه (م 828 ق) . او در سال 836 ق ، از گروهى اجازه روايت دريافت نمود . 7 252 . امّ الهدى ، دختر شهاب احمد بن ظهيره (م 827 ق) . نشاورى ، عراقى ، صدر مناوى و ديگران ، در سال 788 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . 8

.

ص: 119

253 . امّ الهدى دختر على بن ابى البركات محمّد بن ابى سعود (830 _ 874 ق) . گروهى در سال 831 ق و پس از آن ، به وى اجازه داده اند . (1) 254 . امّ الهدى ، دختر عبد العزيز بن على بن احمد (م 862 ق) . او ، در سال 830 ق ، از گروهى اجازه روايت دريافت نمود . (2) 255 . امّ الهدى ، دختر ابى الفتح محمّد بن احمد (م 855 ق) . او ، از پدرش و نشاورى ، صردى ، ابن حاتم ، تنوخى ، ابن ابى المجد ، ابن ذهبى ، ابن علايى ، دختر ابن منجا ، فاطمه دختر ابن عبد الهادى ، بلقينى ، عراقى ، هيثمى ، ابن ملقن ، عاقولى ، ابن عرفه و ديگران در سال 788 ق و پس از آن ، اجازه روايت دريافت نمود و به سخاوى ، اجازه روايت عطا كرد . (3) 256 . امّ الهدى ، دختر ابى السعود محمّد بن حسين (زنده در سال 805 ق) . نشاورى ، عراقى ، هيثمى ، صدر مناوى ، عايشه دختر ابن عبد الهادى و گروهى ديگر ، در سال 788 ق ، به وى اجازه روايت داده اند . 4 257 . امّ الوفا ، دختر ابى الفضل العباس بن ابى المكارم محمّد (م 829 ق) . او ، در سال 814 ق ، از عايشه دختر ابن عبد الهادى ، ابن كويك و جماعتى ديگر ، اجازه روايت اخذ نمود . 5 258 . امّ الوفاى صغرا ، دختر قاضى على بن احمد بن عبد العزيز (796 _ 855 ق) . عراقى ، هيثمى ، بلقينى ، ابن ملقن ، تنوخى و سايرين ، به وى اجازه روايت داده اند . 6

.

ص: 120

259 . امّ الوفا ، دختر رضى محمّد بن محب محمّد (م 861 ق) . وى ، از عايشه دختر ابن عبد الهادى ، زين مراغى و گروهى ديگر ، اجازه روايت دريافت نمود . (1) تا اين جا مواردى كه با جستجو و پرس وجو از اجازات زنان به دست آمد ، گزارش شد . اينك ذكر چند نكته قابل توجّه است : 1 . اجازات زنان ، در اهل سنّت از جهت كميت ، فزونى دارد ؛ چراكه در ميان شيعه تنها هيجده مورد گزارش شد و حال آن كه در ميان اهل سنّت ، اجازات به عدد 418 رسيد . 2 . از جهت قدمت نيز زنان اهل سنّت ، تقدّم دارند ؛ چرا كه اجازات مربوط به قرن سوم در ميان اهل سنّت يافت شد ، ولى در شيعه از قرن پنجم نمونه هايى در دسترس است . 3 . از سوى ديگر ، تا آن جا كه نگارنده جستجو كرده ، اجازات زنان در ميان اهل سنّت از قرن دهم به بعد منقطع شده است و حال آن كه در ميان شيعيان ، در قرن يازدهم ، چهاردهم و قرن كنونى نيز نمونه هايى از اجازات وجود دارد . 4 . نكته ديگر اين كه از ميان اجازات زنان اهل سنّت ، متنى باقى نمانده است ؛ ولى نمونه هايى از اجازات زنان شيعه در قرن پانزدهم ، موجود است كه پيش از اين نقل شد . در پايان نيز جدول مقايسه آمارى نسبت به قرون و تعداد اجازات زنان شيعه و اهل سنّت ، درج مى گردد :

.

ص: 121

M4571_T1_File_4777608

.

ص: 122

ص: 123

تهران به شماره 168 نگهدارى مى شود . (1) 3 . فاطمه ، دختر شيخ محمّد يوسف (قرن 12) . وى ، كاتب زاد المعاد علّامه مجلسى است . اين نسخه در كتاب خانه آستان قدس رضوى به شماره 3174 نگهدارى مى شود . (2) 4 . گوهر ملك ، دختر حاجى شيخ نور الدين . وى ، از اولاد ابوذر غفارى و كاتب مقياس المصابيح علّامه مجلسى است . اين نسخه در كتاب خانه آية اللّه گلپايگانى به شماره6021 نگهدارى مى شود . (3) 5 . حميده رويدشتى اصفهانى (م 1087 ق) . وى _ كه در بخش تأليف ، بيشتر معرفى خواهد شد _ خطى نيكو داشت و استبصار شيخ طوسى را تحرير كرده است . نويسنده رياض العلماء ، مى نويسد : و من نسخه اى از استبصار را ديده ام كه تا آخر كتاب را حاشيه زده بود و گمان مى كنم به خط خود او بوده است . (4)

.

ص: 124

ص: 125

وى ، در حاشيه اش بر استبصار ، به شرح حال رجال و راويان نيز پرداخته است و صاحب الذريعة آن را به عنوان رجال حميدة ، فهرست نموده است . (1) 2 . دختر ملّا عزيز اللّه مجلسى و نوه ملّا محمّدتقى مجلسى (زنده در 1074 ق) . وى ، حاشيه اى بر كتاب من لا يحضره الفقيه نوشته است . (2) 3 . زبيده خاتون . وى شرح چهل حديث به فارسى تحرير كرده كه نسخه خطى آن در كتاب خانه وزيرى يزد به شماره 902 موجود است . تاريخ كتابت اين اثر ، به قرن 12 برمى گردد . (3) 4 . سلطان خانم ، دختر آزادخان . وى ، كتاب مجمع الأحاديث را به فارسى تأليف كرد . در اين كتاب ، احاديث غامض و برخى از مسائل دينى ، به صورت سؤال و جواب مطرح شده است . تاريخ اتمام تأليف ، 24 ذيحجه 1293 ق ، است و آن را به ناصر الدين شاه تقديم كرده است . نسخه خطى اين اثر در كتاب خانه ملّى به شماره 343 موجود است . (4) 5 . ملكه جهان شاه . وى ، دختر كامران ميرزا نايب السلطنة و همسر محمّدعلى شاه قاجار است . او ، كتابى به نام برهان الايمان ، به عربى و فارسى تأليف كرد كه در سال 1330 ق ، در تبريز ، در قطع رقعى و در 224 صفحه به چاپ رسيد . (5) نسخه سنگى آن در كتاب خانه آستانه رى ، به شماره 1768 موجود است . 6 . شمس الدولة ، دختر احمد ميرزا عضد الدولة ابن فتح على شاه . وى ، كتابى در ادعيه به نام منتخب الشمس تأليف كرد كه در سال 1335 ق ، در قطع وزيرى ، در 698

.

ص: 126

صفحه به چاپ رسيده است . نسخه سنگى آن در كتاب خانه آستانه رى ، به شماره 2247 موجود است . 7 . اصلاح عبد السلام . وى ، با همراهى آقاى عبد الصبور شاهين . كتاب موسوعة أمهات المؤمنين را تأليف كرد . در اين اثر 1470 حديث همسران پيامبر ، گردآورى شده است . (1) 8 . بانو سيده نصرت بيگم امين اصفهانى (1308 _ 1403 ق) . وى ، در بخش اجازات به اجمال معرفى شد . او ، آثار بسيارى دارد و در آنها از قرآن و حديث بهره برده است . اثرى خاص در زمينه حديث به نام الأربعين الهاشمية دارد . در اين اثر ، چهل حديث ، در توحيد ، صفات خداوند ، اخلاق و احكام ، به همراه شرح و تبيين گرد آمده است . اين كتاب ، بارها به چاپ رسيده و ترجمه فارسى آن را خانم همايونى ، از شاگردان ايشان ، به انجام رسانده است . 9 . خانم دكتر آمال محمّد عبد الرحمن بديع . وى ، كتاب الاسرائيليات فى تفسير الطبرى دراسة فى اللغة و المصادر العبرية را در سال 1422 ق ، در قاهره به چاپ رسانده است . اين كتاب ، در دو بخش سامان يافته است . بخش اول ، به كلياتى درباره اسرائيليات مى پردازد . در بخش دوم _ كه بخش اصلى كتاب است _ اسرائيليات در تفسير طبرى را و نيز نصوص عبرى را آورده و ميان آنها به سنجش و مقارنه پرداخته است . 10 . خانم دكتر نهله غروى نايينى . وى كه دكتراى علوم قرآن و حديث از دانشگاه تربيت مدرس دارد و اكنون دانشيار همان دانشگاه است ، آثارى چند در موضوعات حديثى دارد : 1 . محدّ ثات شيعه ، اين اثر ، پايان نامه دكتراى ايشان بود كه توسط انتشارات دانشگاه

.

ص: 127

تربيت مدرس به چاپ رسيد . 2 . فقه الحديث و روش هاى نقد متن ، اين اثر ، در سال 1379 ، از سوى انتشارات دانشگاه تربيت مدرس به چاپ رسيده است . 3 . تاريخ حديث شيعه تا قرن پنجم ، اين اثر ، در سال 1368 ، از سوى مركز شيعه شناسى منتشر شده است . 11 . آمنه بيگم ، خواهر علّامه مجلسى (قرن 11) . وى ، دختر مجلسى اول و خواهر علّامه محمّدباقر مجلسى است . شوهر وى ، ملّا صالح مازندرانى (م 1086 ق) ، شارح اصول الكافى است . وى ، آثارى چون شرحى بر الفيه ابن مالك و شواهد سيوطى دارد . كتابى نيز در فقه و احكام دينى تأليف كرده است . به علاوه ، در جمع آورى برخى مجلدات بحار الأنوار ، به برادرش كمك كرد . (1) 12 . اميره ، دختر على بن عبد اللّه الصاعدى . از وى ، كتاب بين المحدثين و بعض الأصوليين ، توسط مكتبة الرشد ، در رياض به سال 1421 ق ، به چاپ رسيده است . اين كتاب ، رساله كارشناسى ارشد نويسنده است . در اين كتاب ، پژوهشى مقارن در قبول و ردّ احاديث ميان محدّثان و اصوليان صورت گرفته است . 13 . خانم دكتر عزيّه على طه . كتاب منهجية جمع السنّة و جمع الأناجيل ، توسط مؤسسة الرسالة ، با ويرايش دوم ، در سال 1417 ق ، به چاپ رسيده است . نويسنده ، مقايسه اى ميان جمع احاديث كتب ستّه و انجيل هاى چهارگانه مسيحيان ، به انجام رسانده و برخى از شبهات مستشرقان را در اين بحث تطبيقى ، پاسخ گفته است . 14 . سيده عفّت امين (1331 _ 1397 ق) ، دختر حاج سيد احمد امين . وى ، از

.

ص: 128

شاگردان برجسته بانو نصرت امين است و اثرى به نام چهل حديث امين دارد كه به چاپ رسيده است . (1) 15 . خانم ربابه الهى (1294 _ 1359 ش) . وى دختر آية اللّه آقا ميرزا محمّدرضا الهى (م 1361 ق) و از شاگردان بانو امين است كه آثار و تأليفات متعددى دارد . يكى از آن آثار ، كتاب چهل حديث است . (2) 16 . خانم دكتر فاطمه علايى رحمانى . وى ، كتاب زن از ديدگاه نهج البلاغه را در سال 1369ش ، توسط سازمان تبليغات اسلامى به چاپ رسانده است . نويسنده ، در اين كتاب به بررسى سند و متن خطبه هشتاد نهج البلاغه طى شش فصل ، پرداخته و در فصل آخر (هفتم) ، ديگر سخنان امام على عليه السلام را درباره زن مورد بررسى قرار داده است . 17 . خانم زهره صفاتى . وى كه در بخش اجازات به اجمال معرفى شد ، كتابى به نام زيارت در پرتو ولايت (شرحى بر زيارت عاشورا) ، نوشته است . اين اثر ، در سال 1417 ق / 1376 ش ، توسط مجتمع علوم دينى حضرت ولى عصر (عج) ، به چاپ رسيده است . اين كتاب ، داراى سه فصل است . فصل اول ، به فلسفه زيارت پرداخته ، فصل دوم ، از سند زيارت عاشورا بحث كرده است و در فصل سوم ، به شرح متن زيارت پرداخته است . 18 . امّ على مشكور . وى ، جزوه اى به نام المرأة المسلمة و اجازة الحديث عند الفريقين ، در 23 صفحه تحرير كرده و هفتمين كنفرانس بين المللى وحدت ، آن را در شهريور 1373 ش ، به چاپ رسانده است . از او پس از آن، أعلام النساء المؤمنات (با همكارى محمّد الحسّون) توسط انتشارات اُسوه و نيز چند اثر تصحيح و تحقيق حديثى ، منتشر شده است . 19 . خانم آمال قرداش . وى ، كتابى به نام دور المرأة فى خدمة الحديث فى القرون الثلاثة الاولى ، نوشته كه در سال 1420 ق ، به چاپ رسيده است . گزارشى از اين كتاب در بخش اول عرضه شد . (3)

.

ص: 129

20 . خانم دكتر ناجيه عبد اللّه ابراهيم . وى ، استاد تاريخ اسلام در دانشگاه «آل البيت» اَمّان و داراى تأليفات متعددى است كه دو اثرش ، به حديث مربوط مى شود : مسندة خراسان زينب الشعرية ؛ مسندة العراق الكاتبة شهدة الأبرى . (1) 21 . علويه همايونى . وى ، علاوه بر اجازه روايتى ، كتاب الأربعين خانم امين را به فارسى ترجمه كرده و به چاپ رسانده كه چندين بار تجديد چاپ شده است (اصفهان : نشاط ، سوم ، 1370 ، 596 + چهارده صفحه ، وزيرى) . (2) 22 . خانم عفّت نوابى نژاد . وى ، كتاب المأثورات ، يا دعاهاى سينه به سينه ، از پيامبر اكرم را _ كه تأليف حسن البناء است _ با همكارى محمّد سرمدى ، ترجمه كرده است (اصفهان : نشر احسان ، اول ، 1367 ، 136 ص ، جيبى) . (3) 23 . خانم فاطمه طاهايى . وى ، كتاب سيرى در دعاى مكارم الاخلاق امام سجاد عليه السلام را تأليف كرده است (مشهد : مكتب نرجس ، اول ، 1366 ، 158 ص ، رقعى) . (4) 24 . خانم عصمت راكعى . وى ، كتاب صلوات بر محمّد و آل محمّد و چهل حديث قدسى از على بن ابى طالب عليه السلام را گرد آورده است (شيراز : انتشارات نويد ، اول ، 1363 ، 80 ص ، جيبى) . (5) 25 . خانم بى بى فاطمه امام دزفولى . وى ، كتاب حديث شريف كساء ، نمونه اى از شرافت و فضيلت خمسة النجباء را به نظم درآورده است . اين كتاب ، در سال 1371 ، توسط انتشارات عالم شاه دزفول در 47 صفحه وزيرى ، به چاپ رسيده است . (6) 26 . خانم طلعت آملى . وى ، كتاب شناسايى على عليه السلام و بخشى از نهج البلاغة را با

.

ص: 130

ترجمه هاى آن تحرير كرده است (تهران : مصطفوى ، اول ، 1340 ، 212 ص ، رقعى) . (1) 27 . اسماء ، دختر عبد اللّه بن محمّد الهمدانى (م 867 ق) . سخاوى ، در الضوء اللامع ، دو اثر براى وى معرفى كرده است : المشيخه ؛ ثلاثين حديثًا . (2) 28 . أمة اللّه ، دختر عبد الرحمن القرشى ؛ وى ، كتابى به نام مشيخة دارد . (3) 29 . بى بى ، دختر عبد الصمد بن على الهرثمية (ت 380 ق) . وى ، نويسنده جزء بيبى بنت عبد الصمد است (4) كه با تحقيق عبد الرحمان بن عبد الجبار الفريوابى ، در كويت ، توسط دار الخلفاء للكتاب الاسلامى ، در سال 1406 ق ، در 99 صفحه ، به چاپ رسيده است . (5) 30 . حسنه ، دختر محمّد الطبرى (م 808 ق) . وى ، كتابى به نام مشيخة دارد . (6) 31 . زاهده ، دختر محمّد بن عبد اللّه الطاهرى . وى ، كتابى به نام مشيخة دارد . (7) 32 . زينب ، دختر احمد بن عبد الرحيم المقدسية (646 _ 740 ق) . وى ، كتابى به نام مشيخة دارد . (8) 33 . زينب ، دختر اسماعيل بن ابراهيم بن الخباز (ت 659 ق) . وى ، كتابى به نام مشيخة دارد . (9)

.

ص: 131

34 . زينب ، دختر عبد اللّه اليافعى (768 _ 846 ق) . وى ، مشيخه اى دارد كه الفوائد الهاشمية ناميده شده است . 35 . زينب ، دختر يحيى السلمى . وى ، كتابى به نام مشيخة دارد . 36 . سيده ، دختر موسى بن عثمان المارانى (زنده در 609 ق) . وى ، اثرى به نام مشيخة دارد . (1) 37 . شهده ، دختر احمد الدينورية (480 _ 549 ق) . وى ، كتابى در مشيخه دارد . (2) 38 . عايشه ، دختر على بن محمّد الحنبلية (761 _ 840 ق) . وى ، داراى جزئى در حديث است . (3) 39 . عايشه ، دختر محمّد بن عبد الهادى المقدسية (723 _ 816 ق) . وى ، كتابى در مشيخه دارد . (4) 40 . عايشه دختر محمّد بن مسلم الحرانية (647 _ 736 ق) . وى كتابى در مشيخه دارد . (5) 41 . عايشه ، دختر يوسف بن احمد الباعونية (زنده در 922 ق) . وى ، كتابى به نام صلات السلام فى فضل الصلوة و السلام دارد . اين كتاب ، منظومه اى است كه از كتاب القول

.

ص: 132

البديع فى الصلاة على الحبيب الشفيع سخاوى ، تلخيص شده است . (1) 42 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن عبد اللّه المقدسية (656 _ 747 ق) . وى ، كتابى در مشيخه دارد . (2) 43 . فاطمه ، دختر خليل بن احمد عسقلانى (750 _ 838 ق) . وى ، كتابى در مشيخه دارد . (3) 44 . فيروزه ، دختر مظفر ؛ وى ، كتابى به نام الأربعين دارد . نام ديگر كتاب ، رواية الصالحات عن الصالحين ، است . (4) 45 . مريم ، دختر عبد الرحمن بن احمد الحنبلية (م 758 ق) . وى ، چند كتاب در حديث دارد : _ مسند أمة اللّه مريم بنت عبد الرحمن الحنبلية ، تحقيق : مجدى السيد ابراهيم ، القاهرة : مكتبة القرآن ، 1409 ق ، 79 ص . _ معجم . (5) 46 . نضار ، دختر محمّد بن يوسف الأندلسى (702 _ 730 ق) . وى ، جزئى در حديث دارد . (6) 47 . وجيهه ، دختر على الصعيدية (640 _ 732 ق) . وى ، كتابى در مشيخه دارد . (7)

.

ص: 133

ص: 134

4 . بى بى فاطمه مظلوم . قلب سليم در صحيفه سجاديه ، كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشكده علوم انسانى دانشگاه تربيت مدرّس ، استاد راهنما : مشّايى ، 144ص . (1) 5 . فاطمه ايزدى . تواضع و تكبر و مصاديق آنها در قرآن و حديث ، رساله كارشناسى ارشد معارف ، دانشگاه آزاد اسلامى واحد نجف آباد ، استاد راهنما : دكتر سيد محمّدباقر حجتى ، 260 ص . (2) 6 . فاطمه نژاد فاضل . ذكر و موانع آن در قرآن و حديث ، رساله كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران ، استاد راهنما : محمّدعلى مهدوى راد ، 1375 ، 247 ص . (3) 7 . نهلا غروى نايينى . شفاعت در قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام ، رساله كارشناسى ارشد الهيات و معارف اسلامى ، دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران ، استاد راهنما : آية اللّه حاج شيخ ابوالقاسم خزعلى ، 1368 ، 172 ص . (4) 8 . زهره سادات ميرترابى حسينى . علم لدنى در قرآن و حديث ، رساله كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشكده اصول دين قم ، استاد راهنما : دكتر محمّد كاظم شاكر ، 1378 ، 180 ص . (5) 9 . خديجه احمد مهرابى . بررسى تاريخ حديث اهل سنّت پس از قرن سوم هجرى ، رساله كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشكده اصول دين قم ، استاد راهنما : دكتر مجيد معارف ، 1379 ، 206 ص . (6) 10 . اختر سلطانى . بررسى تفكّر و تدبّر در آيات و روايات معصومين عليهم السلام ، رساله كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشگاه آزاد اسلامى اراك ، استاد راهنما :

.

ص: 135

محمّدرضا آشتيانى ، 1377 ، 92 ص . (1) 11 . ناهيد فياضى . بررسى اسرار و احكام فقهى از ديدگاه نهج البلاغه ، كارشناسى ارشد فقه و مبانى حقوق اسلامى ، دانشگاه آزاد اسلامى واحد اراك ، استاد راهنما : دكتر محمّدمهدى گرجيان ، 1379 ، 383 ص . (2) 12 . زهرا كاشانى ها . ايمان و مؤمنين در قرآن و حديث ، رساله كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشگاه آزاد اسلامى تهران ، استاد راهنما : دكتر سيد محمّدباقر حجتى ، 1373 ، 174 ص . (3) 13 . طوبى قادرى . تنظيم خانواده از ديدگاه قرآن و روايات ، رساله كارشناسى ارشد علوم قرآن و حديث ، دانشگاه آزاد اسلامى تهران ، استاد راهنما : دكتر سيد محمّدباقر حجتى ، 1372 ، 148 ص . (4) 14 . مليحه پورستّارى مهادى . پيدايش و تطور تفسير أثرى ، رساله دكترى الهيات و معارف اسلامى ، گرايش علوم قرآن و حديث ، دانشگاه آزاد اسلامى واحد علوم و تحقيقات ، استاد راهنما : دكتر سيد محمّدباقر حجتى ، 1378 ، 282 ص . (5) 15 . محبوبه محمّدى . تأثير روحى _ اخلاقى ذكر از ديدگاه قرآن و معصومين عليهم السلام ، رساله كارشناسى ارشد الهيات و معارف اسلامى ، دانشگاه آزاد اسلامى اراك ، استاد راهنما : محمّدجعفر امامى ، 1375 ، 114 ص . (6) 16 . جميله هاشمى . بررسى آراء متعدد پيرامون آيه الست با تكيه بر كتب تفسيرى و روايى عامّه و خاصّه ، رساله كارشناسى ارشد الهيات و معارف اسلامى ، دانشگاه آزاد اسلامى اراك ، استاد راهنما : دكتر گرجيان ، 1376 ، 136 ص . (7)

.

ص: 136

ص: 137

_ زنان راوى حديث اميرالمؤمنين ؛ (1) _ زنان راوى در آثار سيره نويسان ؛ (2) _ مقدمه اى بر آشنايى با محدّثات شيعه . (3) 8 . فاطمه نقيبى : _ بررسى ادله جامعيت و جاودانگى قرآن كريم در نهج البلاغه ؛ (4) _ عوامل سقوط و انحطاط حكومت ها از ديدگاه نهج البلاغه . (5) 9 . پريوش دانش نيا : محدّث سياح : به مناسبت بزرگداشت شيخ صدوق . (6) 10 . زينب برخوردارى : دلايل عظمت و انحطاط حكومت ها از ديدگاه امام على عليه السلام . (7) 11 . معصومه ايمان زاده : سيره و سخن على عليه السلام ، پيرامون هم گرايى در جامعه دينى . (8) 12 . ناهيد بيدهندى : اهل البيت فى روايات الصحابة ، انس بن مالك بن النضر . (9) 13 . زهرا باقرى بيدهندى : كتابنامه صلوات . (10) 14 . ع . باقرى بيدهندى :

.

ص: 138

_ اربعينيات در فضايل امير مؤمنان ؛ (1) _ كتاب شناسى ترجمه آثار حديثى شيخ صدوق به فارسى . (2) 15 . صديقه توانا : مناظره جواد الائمة عليه السلام با يحيى بن اكثم . (3) 16 . طيبه اقبالى : آزادى دينى در نهج البلاغه . (4) 17 . نيكو كريم لو : شناخت فلسفى نهج البلاغه . (5) 18 . مريم پورحسينى : زن در نهج البلاغه . (6) 19 . بانو مجتهده امين : خطبه بى الف مولاى متقيان . (7) 20 . مريم معينى نيا : سيماى امام على عليه السلام در آينه قرآن و حديث . (8) 21 . فاطمه فنا : نقد و معرفى كتاب شرح الأربعين قاضى سعيد قمى . (9) 22 . فتحيه فتاحى زاده : شيوه هاى جمع و تأويل اخبار در تهذيب الأحكام . (10)

.

ص: 139

23 . رضيه سادات سجادى : سير نگارش هاى اهل سنّت در حوزه مصطلح الحديث . (1) 24 . مرضيه جنتى : حقوق متقابل مردم و حكومت از منظر امام على عليه السلام . (2) 25 . مريم بيانى : قاضى و قضاوت در نگرش حضرت على عليه السلام . (3) 26 . فهيمه حسينى : زن از ديدگاه نهج البلاغه . (4) 27 . صديقه كيانى قمى : _ سيره امام رضا عليه السلام در روند فرهنگ سازى ؛ (5) _ معرفى كتاب رسالة الحقوق امام چهارم . (6) 28 . اعظم فرجامى : بررسى كتاب النكت البديعات على الموضوعات . (7) 29 . زهرا رياحى زمين : عدالت از ديدگاه امام على عليه السلام . (8) 30 . زهرا اخوان صراف : بررسى روش كتاب الموضوعات فى الآثار و الأخبار . (9)

.

ص: 140

ص: 141

ص: 142

_ ابوالحسن على بن الحسين بن عمر الغراء الموصلى (433 _ 519 ق) _ ابو عبد اللّه محمّد بن بركات بن هلال بن عبد الواحد سعيدى مصرى (420 _ 520ق) ؛ _ جماهر بن عبد الرحمن بن جماهر الحجرى الطليطلى (م 466ق) ؛ _ محمّد بن ابى نصر فتوح بن عبد اللّه حميدى اندلسى (420 _ 488ق) ؛ _ عبد العزيز بن عبد الوهاب بن ابى غالب قيروانى (م 497ق) ؛ _ احمد بن محمّد بن عبد الرحمن انصارى شارقى (م 500 ق) ؛ _ ابوالقاسم خلف بن ابراهيم بن خلف بن سعيد ، معروف به ابن نحاس (427 _ 511ق) ؛ _ احمد بن عثمان بن مكحول (م 513 ق) ؛ _ حسن بن خلف بن بليمة قيروانى (427 _ 514 ق) ؛ _ عيسى بن محمّد بن عبد اللّه بن عيسى الزهرى (م 530 ق) ؛ 2 . عافيه دختر يزيد بن عجلان (قرن پنجم) . ابونعيم اصفهانى ، از او حديث شنيده است . (1) 3 . كريمه كردى اصفهانى (قرن پنجم) . ابومحمّد عبد الرحيم بن محمّد بن فضل اصفهانى و ابوبكر محمّد بن ابونصر لنفوانى ، از او استماع حديث كردند . (2) 4 . ست ناز ، دختر مفضل بن ابى الفوارش شرابى اصفهانى (م 528 ق) . سمعانى ، از او استماع حديث كرد . (3) 5 . امّ النجم سوذر جانى فاطمه (460 _ 531 ق) ابوسعد سمعانى ، در سال 531ق از او حديث استماع كرد . (4)

.

ص: 143

6 . امّ المجتبى علوى فاطمه (م 533ق) . ابوسعد سمعانى ، در اصفهان از او استماع حديث كرد . (1) 7 . امّ الفتوح لبنانى رابعه (م 534ق) . سمعانى ، جزء لوين را از او استماع كرد . (2) 8 . امّ البهاء اصفهانى فاطمه (440 _ 539ق) . سمعانى ، محمّد بن منصور بن احمد بن مؤذن اصفهانى و بدر بن ابى الفتوح ، از او استماع حديث كردند . (3) 9 . امّ الخير اصفهانى عافيه (م 539ق) . سمعانى ، جزء لوين را از او استماع كرد . (4) 10 . فاطمه دختر البغدادى (440 _ 539ق) . ابن عساكر (499 _ 571ق) ، عبد الكريم ابن ابى بكر سمعانى (506 _ 562ق) و ابوموسى محمّد بن ابى بكر اصفهانى شافعى (501 _ 581ق) ، نزد وى صحيح بخارى فرا گرفتند . (5) 11 . تقيه ، دختر ابوالقاسم بن عمر اصفهانى (480 _ 541ق) . سمعانى ، يك جزء حديثى نزد او فرا گرفت . (6) 12 . امّ الفتوح قيسى (450 _ 545ق) . سمعانى ، از او استماع حديث كرد . (7) 13 . امّ النجم اصفهانى امة اللّه (م 548ق) . ابوسعد سمعانى ، در اصفهان از او استماع حديث كرد . (8) 14 . امّ محمّد آمنه (م 562ق) . ابوسعد سمعانى ، از او استماع حديث كرد . (9) 15 . شهده ، دختر احمد البغدادى (480 _ 574ق) . ابن جوزى (509 _ 597ق) ، عبد الغنى مقدسى (541 _ 600ق) ، عماد الدين مقدسى (543 _ 614ق) ، عبد القادر رُهاوى حنبلى (536 _ 612 ق) و ابوالفرج عبد الرحمن بن ابى البركات (554 _ 634ق) ، از

.

ص: 144

او صحيح بخارى آموختند . (1) 16 . بلقيس ، دختر سليمان بن احمد بن حسن (517 _ 590 ق) ، مردان و زنان عصر او ، در اصفهان از او استماع حديث كرده اند . (2) 17 . امّ البهاء اصفهانى خجسته (نيمه اول قرن ششم) . ابوسعد سمعانى ، از او حديث شنيده است . (3) 18 . امّ النجم فضلويه حوار (نيمه اول قرن ششم) . ابوسعد سمعانى ، از او حديث شنيده است . (4) 19 . امّ الرضاء اصفهانى ضوء (نيمه دوم قرن ششم) . ابوسعد سمعانى ، از او حديث شنيده است . (5) 20 . امّ الكرام كريمه (قرن ششم) . ابوالوفاء عبد الرحمن بن حمد بن عبد الواحد بن محمود صباغ شرابى اصفهانى (446 _ 532ق) ، از او استماع حديث كرد . (6) 21 . امّ الكرام ضوء (قرن ششم) . ابوسعد سمعانى ، در اصفهان از او استماع حديث كرد . (7) 22 . ست آذرميه اصفهانى (قرن ششم) . سمعانى ، از او حديث شنيد . (8) 23 . امّ النجم عنبرى ست العراق (قرن ششم) . سمعانى ، جزء ابوحفص فلاس را نزد او نگاشت . (9) 24 . امّ العز اصفهانى (قرن ششم) . سمعانى ، از او استماع حديث كرد . (10) 25 . فاطمه جوزدانيه (قرن ششم) . بسيارى از مردان چون محمّد بن احمد

.

ص: 145

صيدلانى از او استماع حديث كردند و عفيفه اصفهانى ، نزد او معجم كبير و معجم صغير طبرانى را فرا گرفت . (1) 26 . امّ الوليد ، ضوء الصباح ، لامعه ، دختران ابوالعباس احمد بن مطهر ، مشهور به خطيب دليجانى (قرن ششم) . افراد بسيارى از آنان استماع حديث كرده اند . (2) 27 . تقيه ، دختر ابوسعيد بن امرسان (قرن ششم) . ابن نقطه بغدادى ، در اصفهان از او حديث فرا گرفت . (3) 28 . امّ الضياء ست الجليل (قرن ششم) . سمعانى ، جزء لوين را از او استماع كرد . (4) 29 . امّ الضياء اصفهانى عاشورا (قرن ششم) . سمعانى ، از او استماع حديث كرد . (5) 30 . امّ الشمس اصفهانى خجسته (قرن ششم) . ابن عساكر ، از او استماع حديث كرد . (6) 31 . امّ الرجاء اصفهانى زبيده (قرن ششم) . سمعانى ، از او حديث شنيده است . (7) 32 . امّ سلمه آمنه (قرن ششم) . سمعانى ، در اصفهان از او استماع حديث كرد . (8) 33 . امّ البهاء اصفهانى جمعه (قرن ششم) . سمعانى ، در اصفهان سه حديث از او فرا گرفت . (9) 34 . فاطمه صالحانى (قرن ششم) . سمعانى ، در اصفهان از او حديث شنيد . (10) 35 . فاطمه ، دختر حسين بن فضلويه (قرن ششم) . ابن جوزى ، از او مسند شافعى را سماع كرد . (11)

.

ص: 146

36 . امّ هانى عفيفه اصفهانى (516 _ 604ق) . عبد العزيز بن عبد الملك شيبانى ، در اصفهان از او استماع حديث كرد . (1) 37 . امّ الفتوح بزانيه (م 610ق) . سمعانى ، از او استماع حديث كرد . (2) 38 . كريمه دختر عبد الوهاب زبيرى دمشقى (515 _ 641ق) . ابن صابونى (م 680ق) ، عبد العظيم المنذرى ، و زنان و مردان بسيارى ، از او حديث سماع كرده اند . ابن صابونى مى گويد : سمعت منها كثيرا و اخذت منها علما غزيرا . و ذهبى درباره اش نوشته است : طويلة الروح على الطلبة لا تمل من الرواية . (3) 39 . امّ الفضل ، كريمه ، دختر عبد الوهاب بن على بن خضر (م 641ق) . منذرى ، از او استماع حديث كرد و گفته است اين بانو ، شصت و اندى سال حديث تدريس مى كرد . (4) 40 . زينب ، دختر احمد بن عمر مقدسى (628 _ 722ق) . وى ، در قدس ، دمشق ، قاهره و مدينه ، حديث تدريس مى كرد و 14 اثر حديثى از او سماع شده است . به جز آن ، 19 نفر از او صحيح بخارى فرا گرفتند . (5) 41 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن محمود البعلبكى (625 _ 711ق) . در مدينه ، ابن رُشيد بستى (م 721ق) و در دمشق ، عبد اللطيف بن احمد تكريتى معروف به ابن كويك (م 734ق) ، على بن عمر جزرى (م 735ق) ، ابراهيم بن احمد مقدسى (م 749ق) و على بن عبد الكافى معروف به سبكى (م 756ق) ، از او صحيح بخارى

.

ص: 147

فرا گرفتند . (1) 42 . هديه ، دختر عسكر الصالحية (626 _ 712ق) . قاسم بن يوسف سيتى (م 730 ق) ، محمّد بن ابراهيم دمشقى (م 735ق) ، خليل بن كيكلدى (م 761ق) و يوسف بن محمّد مرداوى (م 769ق) ، از او صحيح بخارى فرا گرفتند . (2) 43 . ست الوزراء (624 _ 716ق) . بيش از شصت نفر ، از وى حديث فرا گرفتند و از اين ميان ، سى و پنج نفر نزد او صحيح بخارى سماع كردند . (3) 44 . جويرية ، دختر احمد بن احمد الهكارية (703 _ 783ق) . احمد بن عبد الخالق السيوطى (م 838 ق) ، حافظ ولى الدين عراقى (م 826ق) و احمد بن عثمان معروف به كلواى (م 835 ق) ، نزد او صحيح بخارى فرا گرفتند . (4) 45 . فاطمه ، دختر احمد بن قاسم الحرازى (710 _ 783ق) . عبد اللّه بن محمّد حرازى (م 816 ق) ، محمّد بن احمد بن محمّد نويرى (م820 ق) ، ولى الدين ابوزرعه عراقى (م 826 ق) ، محمّد بن احمد بن ظهيرة مكى (م829 ق) ، محمّد بن احمد بن على الفاسى (م 832 ق) ، از او صحيح بخارى فرا گرفتند . (5) 46 . وزيرة ، دختر يحيى بن محمّد تغلبى (قرن هشتم) . محمّد الوافى ، كتاب العوالى المنتعاة قاسم بن فضل ثقفى را از او استماع كرد . (6) 47 . ست القضاة ، دختر محمّد بن على بن عوانه (قرن هشتم) . الوانى ، از وى استماع حديث كرد . (7) 48 . عايشه ، دختر محمّد بن عبد الهادى المقدسية (723 _ 803ق) . ابن حجر عسقلانى ، نزد او صحيح بخارى و 14 اثر حديثى ديگر را قرائت كرد و نيز خطيب بن

.

ص: 148

ابى عمر حنبلى ، از او سماع حديث دارد . (1) 49 . حكيمه ، دختر محمود بن محمّد (قرن نهم) . طاوسى ، نزد او قرائت حديث كرد . (2) 50 . همسر شيخ بهايى (نيمه اول قرن يازدهم) . محدّث و فقيه بود و حديث و فقه تدريس مى كرد . (3) 51 . ثريا خانم محسنى (قرن چهاردهم) . به زنان ، فقه ، اصول و حديث مى آموخت . (4) 52 . قرائت شيرازى (قرن چهاردهم) . كتب اربعه را به زنان درس مى داد . (5)

.

ص: 149

ص: 150

ابن حجر آن را بر پايه مسند احمد بن حنبل و فرزندش عبد اللّه ، گرد آورده است . 5 . الإجابة لايراد ما استدركته عايشة على الصحابة ، الزركشى . در اين اثر ، نَود حديث از عايشه نقل شده كه بر سى تَنْ از صحابه ، خُرده گرفته است . 6 . موسوعة أمّهات المؤمنين ، عبد الصبور شاهين و اصلاح عبد الصلاح الرفاعى . در اين اثر ، 1470 حديث كه همسران پيامبر راوى آن بوده اند ، گرد آمده است . 7 . مسند أمة اللّه مريم بنت عبد الرحمن . اين كتاب ، در مكتبة القرآن قاهره به سال 1409ق ، با تحقيق مجدى السيد ابراهيم به چاپ رسيده است . اين اثر ، يك جزء از 24 روايت مسند مريم است كه به چاپ رسيده و در آن 13 حديث موجود است . اين تتبّع ها گرچه كامل نيست ، اما اندازه غالب را نشان مى دهد و بايد بر پايه اين آثار و آمار ، تحليلى دقيق از تعداد راويان زن و روايت هايشان و نيز موضوعات منقول ارائه كرد . البته حدود چهل درصد از اين كار را خانم آمال قرداش ، در كتاب دور المرأة فى رواية الحديث فى القرون الثلاثة الاولى (1) انجام داده است . مع الأسف هيچ يك از اين دو امر ، يعنى تتبّع در مصادر حديثى و تحليل آن ، در حوزه روايات شيعى به انجام نرسيده است . در اين بخش مى كوشيم به اين عرصه ، دامن زده و با تتّبعى نسبتا كامل به تحليل و ارزيابى آن بپردازيم . ابتدا ذكر چند نكته به عنوان درآمد و تبيين حدود مسئله لازم است : 1 . در اين جا روايت هايى را جستجو كرده ايم كه زنان ، راوى آنها بوده اند . بدين جهت ، روايت هاى منقول از حضرت فاطمه عليهاالسلام _ كه به ايشان ختم مى شود _ مورد بررسى و تحليل قرار نگرفته و _ ان شاء اللّه _ در نوشتارى مستقل بدان پرداخته مى شود .

.

ص: 151

2 . كتاب هايى كه در اين مرحله مورد جستجو و تتبّع قرار گرفته و تعداد روايت هاى منقول در آنها بررسى شده ، عبارت اند از : _ الكافى ، 19 حديث ، _ كتاب من لا يحضره الفقيه ، 8 حديث ، _ تهذيب الأحكام ، 8 حديث ، _ الاستبصار ، 2 حديث ، _ وسائل الشيعة ، 66 حديث ، _ بحار الأنوار ، 384 حديث . جمع كل : 487 حديث . 3 . اين روايت ها را 116 زن نقل كرده اند ، كه بيشترين روايت را امّ سلمه با 113 حديث ، روايت كرده است . 4 . راويان از نظر تعداد روايت در جدول زير دسته بندى مى شوند . 1 حديث : 57 مورد . شماره هاى : 1 ، 2 ، 3 ، 4 ، 7 ، 8 ، 11 ، 15 ، 16 ، 18 ، 22 ، 21 ، 23 ، 31 ، 33 ، 34 ، 37 ، 39 ، 40 ، 41 ، 42 ، 44 ، 45 ، 49 ، 51 ، 52 ، 53 ، 54 ، 61 ، 62 ، 65 ، 67 ، 70 ، 75 ، 76 ، 77 ، 78 ، 80 ، 82 ، 84 ، 87 ، 88 ، 89 ، 91 ، 94 ، 95 ، 96 ، 99 ، 102 ، 103 ، 104 ، 105 ، 107 ، 108 ، 109 ، 110 ، 114 . 2 حديث : 27 مورد . شماره هاى : 10 ، 20 ، 24 ، 27 ، 29 ، 30 ، 32 ، 36 ، 38 ، 43 ، 50 ، 56 ، 60 ، 63 ، 64 ، 66 ، 69 ، 73 ، 74 ، 83 ، 85 ، 93 ، 106 ، 111 ، 112 ، 115 ، 116 . 3 حديث : 12 مورد . شماره هاى : 5 ، 9 ، 13 ، 14 ، 17 ، 46 ، 55 ، 68 ، 79 ، 86 ، 90 . 4 حديث : 4 مورد . شماره هاى : 12 ، 19 ، 25 ، 92 . 6 حديث : 5 مورد . شماره هاى : 48 ، 58 ، 59 ، 98 ، 100 . 7 حديث : 3 مورد . شماره هاى : 35 ، 71 ، 72 . 8 حديث : 3 مورد . شماره هاى : 26 ، 47 ، 57 .

.

ص: 152

23 حديث : 1 مورد . شماره 6 (اسماء بنت عميس) . 30 حديث : 2 مورد . شماره 101 (فاطمه بنت محمّد) و شماره 97 (فاطمه بنت الحسين) . 88 حديث : 1 مورد . شماره 81 (عايشه) . 113 حديث : 1 مورد . شماره 28 (امّ سلمه) . 5 . راويان زن ، از نظر طبقه ، در جدول زير جاى مى گيرند : اصحاب پيامبر : 28 مورد . شماره هاى : 1 ، 2 ، 3 ، 4 ، 5 ، 6 ، 8 ، 14 ، 16 ، 24 ، 28 ، 31 ، 32 ، 35 ، 39 ، 41 ، 42 ، 43 ، 46 ، 48 ، 49 ، 59 ، 62 ، 67 ، 69 ، 70 ، 71 ، 79 ، 81 ، 83 ، 90 ، 91 ، 94 ، 95 ، 101 ، 112 ، 115 ، 116 . همسران پيامبر و صحابيان : 3 مورد . شماره هاى : 15 ، 20 ، 30 . راويان حضرت فاطمه عليهاالسلام : 1 مورد . شماره 77 . راويان امام على عليه السلام : 5 مورد . شماره هاى: 7 ، 9 ، 17 ، 25 ، 34 ، 36 ، 38 ، 44 ، 76 ، 82 ، 84 ، 87 ، 93 ، 98 ، 110 . راويان امام حسن عليه السلام : 2 مورد . شماره هاى : 54 و 55 . راويان امام حسين عليه السلام : 7 مورد . شماره هاى : 22 ، 40 ، 52 ، 53 ، 68 ، 75 ، 97 . راويان امام سجاد عليه السلام : 3 مورد . شماره هاى : 29 ، 92 ، 99 . راويان امام باقر عليه السلام : 4 مورد . شماره هاى : 11 ، 47 ، 63 ، 102 . راويان امام صادق عليه السلام : 26 مورد . شماره هاى : 10 ، 13 ، 18 ، 21 ، 23 ، 26 ، 27 ، 33 ، 50 ، 51 ، 40 ، 61 ، 65 ، 72 ، 73 ، 74 ، 78 ، 80 ، 85 ، 88 ، 89 ، 96 ، 105 ، 107 ، 108 ، 111 . راويان امام كاظم عليه السلام : 10 مورد . شماره هاى : 12 ، 19 ، 37 ، 45 ، 66 ، 104 ، 106 ، 109 ، 113 ، 114 . راويان امام رضا عليه السلام : 5 مورد . شماره هاى : 56 ، 58 ، 64 ، 86 ، 100 .

.

ص: 153

ص: 154

ص: 155

ص: 156

ص: 157

ص: 158

ص: 159

ص: 160

ص: 161

ص: 162

ص: 163

ص 40 ، ح 18 و ص 118 ، ح 61 و ص 132 ، ح 85 و ص 301 و ص 309 و ص 310 و ص 35 و ص 199 ، ح 7 و ص 311 ، ح 12 و ص 199 ، ح 7 و ص 270 و ص 301 و ج 39 ، ص 27 ، ح 10 و ص 30 و ص 261 و ص 262 و ص 305 و ص 313 ، ح 6 و ص 268 و ص 303 و ج 40 ، ص 16 و ص 77 و ص 76 و ص 77 و ص215 ، ح 9 و ج 43 ، ص 55 و ص 106 ، ح 22 و ص 271 ، ح 38 و ج 44 ، ص239 ، ح 31 و ص 241 ، ح 34 ، ص 241 ، ح 35 و ج 45 ، ص 91 ، ح 31 و ص198 ، ح 38 و ص 227 ، ح 22 و ج 51 ، ص 86 و ص 102 و ص 104 و ج 62 ، ص 89 و ج 65 ، ص 135 ، ح 72 و ص 138 ، ح 78 و ج 72 ، ص 348 ، ح 50 و ج73 ، ص 234 و ج 78 ، ص 104 ، ح 19 و ج 89 ، ص 80 ، ح 5 و ص 368 و ج93 ، ص 181 ، ح 28 و ج 94 ، ص 77 ، ح 36 و ج 100 ، ص 251 . موضوعات منقول : قربانى در روز عيد قربان ، مبغضين على عليه السلام ، قرائت پيامبر ، روزه پيامبر در شعبان ، وصيت پيامبر صلى الله عليه و آله به اخراج يهود و نصارى از جزيره العرب ، كار خوب و صدقه ، حجاب زنان در برابر نابينا ، خوردن پيامبر از كتف گوسفند ، خوشحالى دوستان على به هنگام مرگ و پس از آن . اجداد پيامبر ، آيه تطهير و كساء ، تكلّم آهو با پيامبر ، ذكر گفتن هاى پيامبر ، پيامبر در بيمارىِ وفات خليلش را خواست و على آمد ، در بيمارى مرگ حديث ثقلين خواند و حديث علىّ مع القرآن ، دست زدن بر سينه پيامبر به هنگام رحلت ، ذكر استرجاع در مصيبت ، نجواى پيامبر با على عليه السلام در حجة الوداع و حديث الحقّ مع علىّ ، اعطاى پيامبر كتابى به وى و بازگرداندن امّ سلمه به على عليه السلام در دوران خلافت ، امامت على عليه السلام و اولاد او ، تفسير «صديقين» به على عليه السلام و تفسير «حسن اولئك رفيقًا» به ائمه پس از على عليه السلام ، دوستان على عليه السلام در چهار مكان خوشحالند ، انتظار پيامبر بر حوض و رفتار اصحاب پس از پيامبر ، داستان عبد الرحمان بن عوف . اخبار پيامبر به على عليه السلام از حوادث آينده ، حب و بغض على عليه السلام ، پيشگويى پيامبر از

.

ص: 164

ص: 165

ص: 166

ص: 167

ص: 168

ص: 169

ص: 170

ص: 171

ص: 172

ص: 173

ص: 174

ص: 175

ص: 176

ص: 177

ص: 178

ص: 179

ص: 180

ح 7 و ص 455 ، ح 2 و ص 151 ، ح 1 و ج 26 ، ص 229 ، ح 9 و 11 و ص 306 ، ح 68 و ج 28 ، ص 22 ، ح 30 و ص 141 ، ح 1 و ص 142 ، ح 11 و ص 28 و ج 29 ، ص 111 و ص 217 و ص 220 و ص 343 و ج 30 ، ص 402 و ص 591 و ص 610 و ص 618 و ج 35 ، ص 280 ، ح 7 و ص 348 ، ح 218 و ج 37 ، ص 77 ، ح 44 و ص 78 ، ح 47 و ص 101 ، ح 4 و ج 38 ، ص 7 ، ح 13 و ص 13 و ص 14 و ص 32 و ص 38 و ص 301 و ص 39 و ص 93 و ص 107 ، ح 36 و ص 199 ، ح 7 و ح 9 و ص 151 و ص 198 ، ح 6 و ص 200 و ص 201 و ص 306 ، ح 7 و ص 308 و ص 312 ، ح 13 و ص 312 و ص 313 ، ح 15 و ص 301 و ص 308 و ج 39 ، ص 228 و ج 40 ، ص 179 و ص 152 و ج 43 ، ص 23 ، ح 19 و ص 25 ، ح 22 و ص 37 ، ح 40 و ص 40 و ص 55 و ص 84 ، ح 7 و ج 44 ، ص 230 ، ح 13 و ج 45 ، ص 227 و ج 61 ، ص 251 و ج 63 ، ص 484 ، ح 8 و ج 67 ، ص 400 و ج 68 ، ص 49 ، ح 64 و ج 76 ، ص 151 و ج 80 ، ص 148 ، ح 6 و ج 81 ، ص 23 ، ح 14 و ج 89 ، ص 355 و ص 356 و ص 359 و ص 369 و ج 94 ، ص 83 ، ح 55 . موضوعات منقول : وضو ، گريه پيامبر در مرگ ابراهيم ، معراج پيامبر و هبوط در مسجد كوفه ، نيمه شعبان ، روزه پيامبر در شعبان ، روزه ذى الحجة ، پيامبر زنانش را در طلاق مخير گذاشت ، نور پيامبر ، دعاى پيامبر به هنگام ديدن ابرها ، انجام كارهاى شخصى پيامبر توسط خودش . پس از خروج پيامبر ، از خلا اثرى نبود و بوى مشك مى آمد ، پيامبر و على عليه السلام از انگور بهشت مى خوردند ، تكلّم سوسمار با پيامبر و شهادت به نبوّت او ، غزوه بنى المصطلق و ازدواج پيامبر با جويريه ، بيعت پيامبر با زنان و عدم تماس دست پيامبر با دست زنان ، ذكر تسبيح و استغفار پيامبر ، فاطمة سيدة النساء ، آيه تطهير ، اصحاب كساء ، فضيلت عمار ، خواستن پيامبر على عليه السلام را در هنگام وفات ، ذكر علىّ عبادة ، نگاه به على عليه السلام عبادت است ، علىّ خير البشر ، انتظار پيامبر در حوض براى اصحاب و

.

ص: 181

ص: 182

ص: 183

ص: 184

ص: 185

ص: 186

ص: 187

ص: 188

ص: 189

ص: 190

ص: 191

ص: 192

ص: 193

ص: 194

فرعون ، به عنوان دو مثَل و الگو براى همه مؤمنان ياد كرد . (1) و نيز مريم را با بلندترين واژه ها «اصْطَفَ_ل_كِ وَطَهَّرَكِ» (2) ستود و از مقام معنوى او خبر داد . (3) اين رهگشايى قرآن چنان سودمند افتاد كه زنانى عارف و زاهد در تاريخ اسلام درخشيدند . ابوعبد الرحمن سلمى (325 _ 412 ق) ، كتاب ذكر النسوة المتعبدات الصوفيات (4) را مى نگارد و در آن از هشتاد زن عارف ياد مى كند . عبد الرحمن بن احمد جامى (817 _ 898 ق) ، در كتاب نفحات الانس ، (5) از چهل زن عارف ياد مى كند . (6) ثبات زنان در سلوك معنوى چنان مشهور بود كه زهرى در وصف آنان گفته است : ما ارتدت امرأة بعد ايمان ؛ (7) هيچ زنى پس از ايمان ، مرتد نشد . در عرصه دانش نيز زنانى بسيار به عالى ترين درجه دست يافتند . اين را نيز بايد رهين توصيه هاى قرآن و ترغيب پيامبر به دانش اندوزى زنان دانست : «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم و مسلمة» . (8) آموختن ، نوشتن ، روايت كردن ، فرهيختگى در علوم قرآن و حديث ، فقه و اصول و . . . بخشى از اين ساحت است . در اين نوشتار ، به بهانه معرفى جامع مسانيد النساء گزارشى از نقش روايى زنان را

.

ص: 195

بيان مى كنيم . به تعبير ديگر تلاش مى شود سهم ارزنده آنان در حفظ و نشر ميراث حديثى باز گفته شود . عالمان رجال گفته اند : روايت زنى به جهت زن بودن ، مردود دانسته نشده است . شوكانى در اين زمينه گفته است : لم ينقل عن أحد من العلماء ، بأنّه ردّ خبر امرأة لكونها امرأة ؛ فكم من سنّة قد تلقتها الامّة بالقبول من امرأة واحدة من الصحابة . و هذا لاينكره من له أدنى نصيب من علم السنّة ؛ (1) از هيچ يك از عالمان گزارش نشده كه روايتى زنى را به جهت زن بودن ، ردّ كرده باشد . چه بسيار احاديثى كه امت اسلامى آن را پذيرفته اند و راوى آن ، زنى از صحابه بوده است . و اين را كسى كه اندكى آگاهى از دانش حديث دارد انكار نمى كند . بالاتر از آن را ذهبى ادعا كرده كه مى گويد : لم يؤثر عن امرأة ، انّها كذبت فى حديث ؛ (2) دروغگويى زن در نقل حديث ، به ثبت نرسيده است . بيش از ده عنوان كتاب با نام مسند فاطمة يا مصحف فاطمة نگارش يافته كه حاوى روايات و سخنان حضرت فاطمه عليهاالسلام ، دخت گرامى پيامبر است . (3) كتبى ديگر نيز با عناوين ديگر در اين زمينه تأليف شده است ؛ چون : نهج الحياة يا فرهنگ سخنان فاطمة ، (4) عوالم سيدة النساء (5) و . . . . بدر الدين زركشى (م 794) ، كتاب الاجابة لإيراد ما استدركته عائشة على الصحابة (6) را

.

ص: 196

فراهم آورد و در آن روايات عايشه در نقد بر صحابه را جمع كرده است . در اين كتاب ، نود حديث در اعتراض به سى تن از صحابه ثبت شده است . ذهبى گفته است كتابى با عنوان اخبار امّ المؤمنين عايشة تصنيف كرده است . (1) و نيز ابن حجر عسقلانى (772 _ 852 ق) ، مسند عايشة را تأليف كرده است . (2) در كتاب موسوعة امهات المؤمنين ، 1470 حديث كه همسران پيامبر روايت كرده اند ، به صورت موضوعى گرد آمده است . (3) زنانى كه شيخ اجازه بودند و مردانى بزرگ در مكتب حديثى آنان پرورش يافتند ، كم نيستند . ابن حجر عسقلانى ، هشتاد و يك شيخ اجازه از زنان دارد . اين عساكر ، در مكتب زنى به نام فاطمه بنت المنجا ، كسب حديث مى كند . (4) ابن عربى (560 _ 638 ق) ، از فخر النساء اجازه روايت مى گيرد . (5) ازهرى و فرّاء ، از زنى به نام امّ السلامة ، نقل حديث مى كنند . خطيب بغدادى ، نزد زنى به نام كريمه ، صحيح بخارى را خواند ، چنان كه او و سمعانى ، همان كتاب را نزد زنى ديگر به نام مروزيه خواندند . ابن جوزى مسند شافعى را از زنى به نام فاطمة بنت الحسين ، شنيد و . . . . (6) در تاريخ معاصر ايران نيز نام بانو امين مى درخشد . وى اجازه روايت به شخصيت هاى برجسته اى چون علّامه امينى ، صاحب الغدير ، و آية اللّه نجفى مرعشى داده است . (7)

.

ص: 197

ص: 198

احاديث را روايت كرده اند بيش از صد نفر هستند . كتبى را كه مؤلّف ، مبنا قرار داده و احاديث را از آن استخراج كرده ، 28 عنوان است : 1 . صحيح البخارى ، 2 . صحيح مسلم ، 3 . سنن ابن ماجه ، 4 . صحيح سنن ابن ماجه ، 5 . المستدرك للحاكم ، 6 . سنن الدار قطنى ، 7 . مصنف ابن ابى شيبة ، 8 . صحيح ابن حيّان ، 9 . صحيح ابن خزيمة ، 10 . مسند الشافعى ، 11 . مسند ابى حنيفة ، 12 . مصنف عبد الرزاق ، 13 . مسند الدارمى ، 14 . حلية الاولياء ، 15 . صحيح ابن عوانة ، 16 . سنن البيهقى ، 17 . سنن ابى داوود ، 18 . سنن الترمذى ، 19 . صحيح ابى داوود ، 20 . مسند الامام احمد ، 21 . الفتح الربانى ، 22 . موطأ الامام مالك ، 23 . معاجم الطبرانى ، 24 . مسند ابى يعلى ، 25 . مسند البزّار ، 26 . نيل الاوطار ، 27 . مجمع الزوائد (للهيثمى) ، 28 . جامع الاصول (لابن الاثير) . در جزء اول اين كتاب ، روايات صحيح بخارى و صحيح مسلم گرد آمده است و در جزء دوم ، ساير احاديث جمع شده است . ترتيب و تبويب روايات ، به شيوه صحيح بخارى است . نويسنده ، مدّعى است رواياتى كه ضعف آن معلوم بوده در اين مجموعه نيامده است (ج 2 ، ص 8) . در مقدّمه جلد اول و دوم شرح كوتاهى از مهم ترين زنان راوى ارائه شده است . عدد زنان ترجمه شده ، چهل تن است كه 27 نفر در جلد نخست و سيزده تن در جلد دوم ، ترجمه شده است . شرح حال مختصرى نيز از همسران پيامبر در آغاز جلد نخست آمده است . نويسنده ، در پانوشت ها ، مأخذ احاديث را ذكر مى كند و غير از آن ، توضيحاتى نيز پيرامون سند ، راويان و برخى لغات اضافه مى كند . وى ، تعداد روايات عايشه را 2210 گفته است (ج 1 ، ص 11) . در پايان كتاب ، فهارس اعلام النساء ، اطراف الحديث و موضوعات را آورده كه بهره ورى از آن را آسان مى كند . روشن است كه اين كار بدين شكل گسترده ، تازگى دارد و مى تواند مبناى كارهاى

.

ص: 199

قوى تر و بهتر قرار گيرد . از اين رو عمل مؤلّف ، در خور ارج و ستودنى است . اگر نويسنده به برخى نكات توجّه مى كرد ، اين اثر بهتر از اين قابل عرضه بود : 1 . در شكل كنونى ، روش واحدى در اعراب گذارى ، اتّخاذ نشده است و اعراب گذارى احاديث ، در دو جلد بسيار متفاوت است ؛ برخى احاديث به طور كامل اعراب گذارى شده و برخى ديگر نه . 2 . مؤلّف ، روش خود را در تنظيم و تبويب ، باز نگفته و آنچه بدان اشارت رفت ، از مقايسه كتاب با منابع و مآخذ به دست آمد . 3 . بهتر آن بود كه روايات را شماره گذارى مى كرد . 4 . شرح حال كوتاهى از تمام زنان راوى ، امرى سزاوار بود ؛ با توجّه به اين كه تعداد راويان صد نفر است و وى ، چهل تن را ترجمه كرده است . 5 . لازم بود در مقدّمه ، سرگذشت روايت زنان ، ديدگاه عالمان رجال در اين زمينه ، كتبى كه به ترجمه زنان راوى پرداخته ، را بيان كند و دورنمايى از موضوع در اختيار خواننده قرار دهد .

.

ص: 200

ص: 201

القرن الثالث عشر الهجرى) ، نوشته ابى عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان است . مؤلّف ، در مقدّمه ، از تحريض اسلام بر دانش اندوزى زنان ، سخن رانده و احاديثى در اين باب نقل كرده است و مدّعى شده كه زنان نه تنها در علم آموزى ، بلكه در نشر آن نيز مشاركت داشتند . و آنگاه از زنانى ياد مى كند كه در جهيزيه آنان هنگام رفتن به خانه شوهر ، «مختصر المزنى» بوده است . كتاب ، در چهار فصل تنظيم شده است . فصل نخست ، به برابرى زن و مرد در دانش اندوزى اختصاص دارد و در آن رواياتى در تعميم فراگيرى دانش با شرحى از عالمان و محدّثان نقل شده است . مؤلّف ، از عبد الحميد بن باديس ، نقل مى كند : لماذا تعاقب المرأة بعلمها؟ هل العلم ورد صفاء للرجال و منهل كدر للنساء ؟ هل له تأثيران : حسن على فكر الذكور ، قبيح على فكر الاناث (ص 16) . چرا زنان بر دانش اندوزى نكوهش مى شوند؟ آيا دانش ، براى مردان چشمه اى زلال است و براى زنان ، آبشخورى كدر؟ آيا دانش ، دوگونه اثر به ارمغان مى آورد ، زيبايى براى مردان و زشتى براى زنان ؟ براى نشان دادن اين برابرى ، در اين فصل ، از محدّثانى ياد مى كند كه از زنان حديث آموختند . گزارش اين فصل چنين است : صحابه ، گاه كه از پاسخ مسئله اى درمى ماندند ، سراغ زنان مى رفتند . ابوهريره و ابن عباس ، وقتى از پاسخ پرسش ناتوان شدند ، سراغ امّ سلمه ، همسر رسول خدا رفتند (ص 18 و 19) . ابن شهاب زهرى (م 124ق) ، از عمرة دختر عبد الرحمان ، ميمونه ، فاطمه خزاعيه ، هند دختر حارث و امّ عبد اللّه ، نقل روايت كرده است . مالك بن انس (م 179ق) ، امام احمد حنبل (م 241ق) و ابويعلى فراء (م 458ق) نيز از زنان بسيارى نقل روايت كرده اند (ص 22) .

.

ص: 202

امام سمعانى (م 562ق) ، در مشيخه كتاب التحبير فى المعجم الكبير ، بابى دارد با عنوان «النسوة اللواتى كتبت عنهنّ» (زنانى كه از آنان حديث نوشتم) و در آن از 69 زن نام مى برد و آنان را با القاب و واژه هاى زيبايى مى ستايد . اين زنان از شهرهاى گوناگون بودند : هرات ، همدان ، سرخس و . . . (ص 23 _ 34) . ابن عساكر (م 571ق) ، از هشتاد و چند زن نقل حديث كرده و رساله اى در سيره زنان نگاشته است (ص 34) . ابوطاهر سلفى (م 576ق) ، از ده ها زن نقل روايت دارد (ص 34 _ 38) . ابن جوزى (م 597ق) ، از سه زن نقل روايت دارد (ص 38) ، حافظ منذرى (م 656ق) ، از زنانى متعدد اجازه نقل حديث دارد (ص 38 _ 44) . ذهبى (م 748ق) ، از زنان بسيار حديث آورده و گاه براى گرفتن حديث از زنى ، عزم سفر كرده و حسرت مى خورد كه قبل از ملاقات ، از دنيا رفت : كنت اتلهف على لقيها (امّ محمّد سيدة بنت موسى بن عثمان المارانية) و رحلت الى مصر و علمى انها باقية ، فدخلت فوجدتها قد ماتت من عشرة ايام (ص 45) ؛ بسيار مشتاق بودم او را زيارت كنم . بدين جهت به مصر رفتم و گمان مى كردم او زنده است . اما هنگامى كه وارد مصر شدم ، دريافتم كه ده روز از درگذشت او سپرى شده است . ابن قيم (م 751ق) نيز از زنان نقل روايت دارد . ابن حجر عسقلانى (م 852 ق) ، از بيش از پنجاه زن روايت آورده است . در فصل دوم ، از زنان راوى حديث در عصر رسول خدا صلى الله عليه و آله و صحابه ياد مى كند . عايشه ، داراى 2210 حديث است كه از اين تعداد ، 297 روايت در صحيحين آمده است (ص 500) . زنان ديگرى نيز به نقل حديث همت گماشته اند : امّ سلمه ، 378 روايت دارد و ديگران نيز به همين اندازه يا كمتر (ص 51 _ 59) . گفتار عُمر را در تحوّلى كه اسلام نسبت به زن جاهلى پديد آورد ، گواه روشنى مى داند : كنّا فى الجاهلية لانعتد بالنساء و لاندخلهنّ فى شئ من امورنا ، بل كنّا و نحن بمكّة

.

ص: 203

لايكَلّم احدنا امرأتَهُ . اذا كانت له حاجة سفع برجليها ، فقضى منها حاجته . فلما جاء اللّه بالاسلام ، انزلهنّ اللّه حيث انزلهن و جعل لهن حقًا (ص 63) ؛ در جاهليت ، به زنان اعتنايى نداشتيم و آنان را در هيچ كارى وارد نمى ساختيم ؛ بلكه آن زمان كه در مكّه بوديم ، هيچيك از ما با زنش سخن نمى گفت . و اگر مردى از زنش خواسته اى جنسى داشت ، بدون سخن گفتن با او ، خواسته اش را برآورده مى كرد . خداوند ، چون اسلام را فرستاد ، براى زنان جايگاه و منزلتى منظور كرد و حقوقى برايشان قرار داد . در ادامه از زنانى ياد مى كند كه امامت جماعت را براى زنان بر عهده داشته اند (ص 67 _ 68) . در فصل سوم ، مشهورترين زنان راوى مربوط به دوره هاى بعد را برمى شمرد . در دوره تابعين ، از عَمرة ، حفصة ، مُعاذ و امّ درداء ، ياد كرده است . در قرن دوم و سوم ، از عابدة ، ياد كرده كه راوى ده ها هزار حديث است (ص 75) ، و نيز از عُلَيَّة و نفيسه . در قرن چهارم ، از فاطمة بنت عبد الرحمن ، فاطمة بنت ابى داوود ، سُتَيتة و امة السلام ، ياد كرده است . در قرن پنجم ، از فاطمة بنت ابى الحسن الدقاق ، عايشة بنت حسن ، عايشة بنت محمّد ، بيبى بنت عبد الصمد و كريمة بنت احمد مروزى ، ياد مى كند . در اين عصر ، تدريس صحيح بخارى و كتب ديگر حديث ، نزد زنان متداول بود . در قرن ششم ، از اين زنان نام برده است : فاطمة بنت عبد اللّه بن احمد ، فاطمة بنت محمّد بن ابى سعيد ، فاطمة بنت سعد الخير ، فاطمة بنت ابى الحسن على بن المظفر ، شَهدة ، تَجَنّى ، خديجة بنت احمد و نفيسة بنت على . در قرن هفتم ، از چند زن راوى ياد كرده است : زينب بنت الشِّعرى (كه ابن خلكان از او درس آموخت و او را مُسندِة شام ناميده اند) ، امّ عبد الكريم ، نعمة بنت على ، عفيفة بنت ابى بكر ، عين الشمس ، امّ عبد اللّه ، امّ الفر و امة اللطيف بنت عبد الرحمن . در قرن هشتم و نهم ، حضور زنان در عرصه روايت ، چشم گير است ، تا آن جا كه ابن

.

ص: 204

حجر در كتاب الدرر الكامنة فى اعيان المأة الثامنة ، از يكصد و هفتاد زن محدّث نام مى برد . همچنين ابن حجر در كتاب المجمع المؤسس لمعجم المفهرس نيز از زنان محدّث بسيار نام برده است و نيز در كتاب المعجم للحرة مريم يا معجم الشيخة مريم ، استادان مريم دختر اذرعى (م 805ق) را آورده است و در كتاب المشيخة الباسمة للقبايى و فاطمة ، مشايخ فاطمه دختر خليل ابن احمد (م 838ق) را برشمرده است . سخاوى ، در كتاب الضوء اللامع (ج 12) ، ترجمه بسيارى از زنان محدّث در قرن نهم را آورده و ابن فهد ، در معجم الشيوخ ، به معرفى 130 زن محدّث در اين قرن پرداخته است . برخى زنان برجسته در اين دو قرن ، عبارت اند از : ست العرب بنت محمّد بن فخر الدين ، جويرية امّ ابيها ، فاطمة بنت شهاب الدين ، سلمى بنت محمّد بن الجزرى ، مريم بنت فخر الدين و باى خاتون بنت ابى الحسن . از قرن دهم به بعد ، اين حركت نشاط انگيز به خمود مى گرايد و تنها زنانى نادر به موقعيت علمى در حديث دست يافتند . مانند : زينب بنت محمّد در قرن دهم ، بنت على منشار العاملى در قرن يازدهم ، قُريش بنت عبد القادر در قرن دوازدهم ، و فاطمة بنت حمد الفضيلى و فاطمه شمس جهان (همسر عارف حكمت) و مريم بنت محمّد بن طلحه در قرن سيزدهم . پايان بخش كتاب ، يعنى فصل چهارم ، به بحث نظرى در تعليم و تعلّم زنان اختصاص دارد و سخنانى را از انديشمندان در جواز و مطلوبيت علم آموزى زنان نقل مى كند . در همين فصل ، يادآور مى شود كه روايات مربوط به منع كتابت زنان را محمّد بن ابراهيم شامى نقل كرده كه دارقطنى ، او را كذّاب دانسته است . همچنين در پايان ، نمونه هايى از زندگى درخشان علمى زنان را در طول ساليان گذشته ، ذكر مى كند كه خالى از فوايد تاريخى نيست .

.

ص: 205

ص: 206

است . چاپ ديگرى از اين كتاب ، در سال 1418ق/1997م ، از سوى دار الكتب العلمية بيروت ، با حواشى خليل المنصور ، منتشر شده است . اين چاپ هم دو جزء در يك مجلد ، با 304+ 296 صفحه است . سمعانى _ كه از عالمان قرن ششم است _ در اثر خود ، 1193 نفر از كسانى را كه نزدشان دانش آموخته ، معرفى كرده و شرح حال آنان را گزارش مى كند . در پايان كتاب ، با عنوان «النسوة اللواتى كتبت عنهن رتب اسماءهن على حروف المعجم» [زنانى كه از آنان حديث نوشتم و بر پايه حروف الفبا تنظيم شده است] ، هفتاد زن محدّث را از شماره 1124 تا 1193 نام مى برد كه از آنان يا سماع حديث كرده يا حديث نوشته و يا به وى اجازه روايت داده اند . اينك ترجمه اين بخش از جلد دوم كتاب التحبير ارائه مى گردد : (1) 1 . (1) امّ محمّد آمنه ، دختر عباد بن على بن حمزة بن طباطبا العلوى . وى ، اهل اصفهان بود و از امام ابومحمّد رزق اللّه تميمى ، سماع حديث كرد . من هم تعدادى اندك از وى سماع كردم (ص 396) . (2) (2) 2 . امّ سلمة آمنة ، دختر ابوطاهر عبد الكريم بن عبد الرزاق بن عبد الكريم حسنابادى اصفهانى . وى ، زنى صالح و از خانواده محدّثان بود . از ابوحفص عمر بن احمد بن عمر سمسار اصفهانى ، سماع حديث كرده و من هم در اصفهان از وى تعدادى اندك سماع كردم . (ص 396) (3) 3 . امّ نجم امه اللّه ، دختر هبة اللّه بن محمّد بن ابراهيم جنزى اصفهانى (م548ق) .

.

ص: 207

وى ، از ابوالمعمر شيبان بن عبد اللّه بن احمد محتسب برجى ، سماع حديث كرد و من هم از او سماع كرده ام . امّ نجم ، در ماه محرم 548ق ، در اصفهان از دنيا رفت . (ص 397) . (4) 4 . امّ على آيغر ، دختر عبد اللّه تركى (م 539 يا 450 ق) . امّ على ، زنى صالح بود . او در دهستان از ابويعقوب يوسف بن محمّد بن ابراهيم مقرى دهستانى ، سماع كرد و من هم از او سماع كرده ام . وى ، در مرو از دنيا رفت . (5) 5 . تقيه ، دختر مفضل بن عبد الخالق ابن ابى منصور بن عبد الوهاب اصفهانى . وى ، از ابوعبد اللّه قاسم بن فضل ثقفى ، سماع كرده است . من از او سماع نكرده ام ، ولى اجازه اى در سال 532ق ، برايم نوشت (ص 398) . (6) 6 . تقيه ، دختر ابوالقاسم بن عمر اصفهانى (م 480 _ 541 ق) . وى ، دختر شيخ ما ، امّ بهاء فاطمه ، دختر ابوالفضل بن ابى سعد بن بغدادى و خواهر ابوالقاسم محمود و همسر احمد بن ابوالفتوح خراسانى است . من در اصفهان از او جزئى را سماع كرده ام كه از بين رفته يا اين كه آن را استنساخ نكردم . او در حدود سال 480ق ، به دنيا آمد و در 541ق ، درگذشت (ص 398) . (7) 7 . امّ شماسه جوهرناز ، دختر ابوالقاسم زاهر بن طاهر شحامى نيشابورى . وى ، از ابوالحسن على بن احمد مدينى مؤذن ، ابوالعباس فضل بن عبد الواحد تاجر ، ابوعلى نصر اللّه بن احمد خشنامى ، سماع حديث كرد . من هم از او ، پدر ، عمو ، همسر و برادران و نزديك به بيست تَنْ از خويشانش ، سماع حديث كرده ام (ص 399) . (8) 8 . امة الرحمن جوهرناز ، دختر ابوطاهر مضر بن الياس بن مضر بن محمّد تميمى . زنى صالح و نيك سيرت از خانواده محدّثان بود كه بسيار عمر كرد .

.

ص: 208

او ، همسر شيخ ما ، سيّد امين ابوالقاسم عبيد اللّه بن حمزه موسوى بود . وى از جدش ابوعمرو الياس بن مضر تميمى و ابواسماعيل عبد اللّه بن محمّد انصارى و ديگران سماع كرد . من در هرات از وى حديث نوشتم (ص 399) . (9) 9 . امة القاهر جوهر ، دختر ابوسعيد عبد اللّه بن عبد الكريم بن طلحه قشيرى (460 _ 530ق) . وى ، خواهر ابوالمكارم عبد الرزاق _ كه از او حديث سماع كرديم _ و مادر شيخ ما ، سعيد شجاعى بود . او زنى صالح ، اهل خير و عبادت و از سرزمين نيشابور بود . از جدّش ابوالقاسم ، سماع حديث كرد و من هم از او برگ هايى از حديث در نيشابور سماع كردم . ولادت وى حدوداً پيش از 460ق ، بود (ص 399) . (10) 10 . امة اللّه جليله ، دختر ابونصر عبد الرحيم بن عبد الكريم بن هوازن قشيرى (472 _ 541ق) . وى ، دو خواهر به نام هاى حره و ساره داشت و از صالحان و عبادت پيشگان و همسر استاد ما ، عمر بن ابى نصر صفارى بود . او ، از ابوالمظفر موسى بن عمران انصارى صوفى ، ابوالقاسم عبد الرحمن بن احمد واحدى ، سماع حديث كرده ، من هم از وى حديث نوشتم (ص 400) . (11) 11 . امّ فتح جليله ، دختر ابوالحسن على بن حسن بن حسين سجزى . وى ، خواهر ابوجعفر حنبل ، از اهالى سجستان بود . از نجيب بن ميمون واسطى ، سماع حديث كرد و براى من اجازه اى در سال 530ق ، تحرير كرد . او در سال 540 ق ، در قيد حيات نبود (ص 401) . (12) 12 . امّ بهاء جمعه ، دختر ابوالرجاء بشار بن احمد بن محمّد بن عبد اللّه بن جعفر صوفى (ولادت حدود 485ق) . او ، از اهالى نيشابور و زنى صالح و از خاندان محدّثان و اهل قرآن بود و به كودكان قرآن مى آموخت . از سهل بن عبد اللّه غازى ، انيس ابوعبد اللّه ، قاسم بن فضل ، سماع

.

ص: 209

حديث كرد و براى آموختن حديث به عراق و خراسان سفر كرد . من سه حديث از او نوشتم (ص 401) . (13) 13 . امة الرحيم حرة ، دختر ابونصر عبد الرحيم بن عبد الكريم بن هوازى قُشَيرى (477 _ 534ق) . وى ، از اهالى نيشابور و زنى صالح بود . عمر بن ابى نصر صفار ، پيش از ازدواج با خواهرش جليله ، با او ازدواج كرد . وى ، از موسى بن عمران صفار ، ابوالقاسم عبد الرحمن واحدى و ديگران ، سماع حديث كرد . من از او و خواهرش سماع كردم . ولادت و وفاتش در نيشابور بود (ص 402) . (14) 14 . امّ نجم حوار ، دختر محمّد بن محمّد بن منصور بن محمّد فضلويه . وى ، اهل اصفهان و همسر ابوبكر محمّد بن احمد بن على خطيب بود . از ابوالطيب حبيب بن محمّد بن احمد طهرانى ، سماع حديث كرد . من هم از او در خانه اش در اصفهان اندكى حديث سماع كردم (ص 402) . (15) 15 . امّ عبد اللّه حورستى ، دختر ابوالفتح ناصر بن احمد بن محمّد بن عبد اللّه بن احمد بن ابى عياض سرخسى (م 542ق) . وى ، از خاندان علم و حديث بود . از پدرش ابوالفتح عياض ، سماع كرد و من هم در سرخس از او حديث نوشتم . در ربيع الاخر سال 542ق ، درگذشت (ص 403) . (16) 16 . امّ شمس خجسته ، دختر ابواسحاق ابراهيم بن عبد الوهاب بن محمّد منده (ولادت حدود 470ق) . وى ، در اصفهان زاده شد و زنى صالح ، بسيار عبادت پيشه در نماز و روزه ، اهل كارهاى خير و از خاندانى ريشه دار در حديث بود . از جدّش ابوعمرو عبد الوهاب سماع حديث كرد و من هم از وى سماع كردم (ص 404) . (17) 17 . امّ بهاء خجسته ، دختر محمّد بن احمد بن على حداد طهرانى . وى ، از اهالى اصفهان است و از ابوشكر احمد بن على بن محمّد حبال اصفهانى ،

.

ص: 210

سماع كرد و من هم يك حديث از او نوشتم (ص 404) . (18) 18 . امّ بهاء خجسته ، دختر ابوالمظفر بن ابوالفتح بن ماجه . وى ، اهل اصفهان است و در مجلس شجاع بن على مصقلى ، حضور يافت . تعداد كمى حديث از وى نوشتم و در سال چهار صد و پنجاه و اندى زاده شد (ص 404 و 405) . (19) 19 . خديجه ، دختر اسماعيل بن عمرو بن محمّد بن احمد بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن بحير بن نوح بن حيّان بن مختار بحيرى . وى ، از اهالى نيشابور و از خانواده دانش و صلاح و تزكيه است . از پدرش اسماعيل بن ابوعبد الرحمن بن ابى عمرو بحيرى و ابوعثمان سعيد بن محمّد بن احمد بحيرى ، سماع حديث كرد . براى من اجازه اى در سال 512ق ، نوشت (ص 405) . (20) 20 . امّ غافر دردانه ، دختر ابوعبد اللّه اسماعيل بن عبد الغافر بن محمّد بن عبد الغافر فارسى (446 _ 530ق) . وى ، از اهالى نيشابور و خواهر ابوالحسن عبد الغافر و مادر شيخ ما ، ابوحفص عمر بن احمد صفار ، زنى صالح ، باوفا و از خاندان حديث بود . او از جدّ اعلايش عبد الكريم بن هوازن ، ابوبكر يعقوب بن احمد صيرفى ، ابوحامد احمد بن حسن ازهرى و ديگران ، سماع حديث كرد . من از او در نيشابور حديث نوشتم . درگذشت او در نيشابور به تاريخ صفر 530ق ، بود (ص 406) . (21) 21 . امّ الفتوح رابعه ، دختر ابومعمر بن احمد بن محمّد بن احمد بن محمّد بن عمر بن ابان لنبانى(534ق) . وى ، از اهالى اصفهان و همسر شيخ ما ، ابوسعيد احمد بن محمّد بغداد ، اهل خير و از خانواده اى خيّر بود . حديث را از ابوالفضل مطهر بن عبد الواحد بزانى عنبرى ، ابوبكر بن ماجه ابهرى و ديگران ، سماع كرد . من از وى ، جزء لوين را سماع كردم و

.

ص: 211

در شب جمعه از محرم 534ق ، درگذشت (ص 407) . (22) 22 . امّ الرضى راضيه ، دختر ابوسعيد سعد اللّه بن اسعد بن سعيد بن ابى سعيد ميهنى (482 _ 549ق) . وى ، از زنان صالح و عبادت پيشه بود . پدرش او را به عراق بُرد و وى را به فراگيرى حديث واداشت . در اسفراين ، از محمّد بن حسين بن طلحه مهرجانى و در ساوه ، از ابوعبد اللّه محمّد بن احمد كامخى و ديگران ، سماع حديث كرد . در سرزمين ميهنه از او حديث نوشتم . او در اطراف نيشابور به دنيا آمد و در ماه رمضان 549ق ، پس از برخاستن از سجده درگذشت (ص 407 و 408) . (23) 23 . امّ محمّد يا امّ الضياء زليخا ، دختر احمد بن محمّد بن فضلويه جمال اصفهانى . او ، از محمّد رزق اللّه تميمى ، ابوعبد اللّه قاسم بن فضل ثقفى ، ابوالفوارس طراد زينبى و ديگران ، سماع حديث كرد . من از او چيزى سماع نكردم و به من اجازه حديث داد . معمر در سال 455ق ، از او حديث نوشت (ص 409) . (24) 24 . زينب ، دختر ابونعيم عبد اللّه بن حسن بن احمد حداد . وى ، در نيشابور به دنيا آمد و پدرش او را به اصفهان بُرد . در اصفهان از ابومطيع محمّد بن عبد الواحد مصرى و جدش ابوعلى حداد ، سماع حديث كرد . همچنين در نيشابور از ابوعلى نصر اللّه بن احمد خشنامى سماع كرد (ص 409) . (25) 25 . امّ الفتح زينب ، دختر ابوشجاع شيرويه بن شهردار ديلمى . وى ، از اهالى همدان ، خواهر شهردار است . از پدرش و ابوالفتح عبدوس بن عبد اللّه و ديگران ، سماع حديث كرد . برايم اجازه اى نوشت و گمان مى بَرَم حدود سال 530ق ، درگذشت (ص 409 و 410) . (26) 26 . امّ رجاء زبيده ، دختر محمّد بن احمد بن حسن بن حسين بزدخواستى . او زنى صالح و از اهالى اصفهان است . از ابوالحسين ، احمد بن عبد الرحمن

.

ص: 212

ذكوانى و ابوعبد اللّه قاسم بن فضل و ابوحفص عمر بن احمد سمسار ، سماع حديث كرد . من هم از او رواياتى نوشتم (ص 410) . (27) 27 . امّ خلف سعيده ، دختر ابوالقاسم زاهر بن طاهر شحامى(467 يا 468 _ 547 ق) . او فرزند بزرگ تر استاد ما ، ابوالقاسم و از اهالى نيشابور و زنى پاك دامن ، باوقار ، صالح و دانشمند بود . وى ، بسيار عمر كرد تا آن كه برخى قطعه هاى حديث را به تنهايى روايت كرد . از جدش ابوعبد الرحمن طاهر ، ابوسعد عبد الرحمن بن منصور بن رامش ، ابوعمرو عثمان المحمى ، ابوبكر شيرازى و ديگران ، سماع كرد . در نيشابور از وى اجزائى را نوشتم . در سحر رمضان 547ق ، درگذشت (ص 411) . (28) 28 . ست آزرميه ، دختر احمد بن محمّد بن حداد . وى ، از اهالى اصفهان است و حديث را از ابراهيم بن محمّد بن ابراهيم طيان ، سماع كرد . من هم تعدادى اندك از وى حديث نوشتم (ص 411) . (29) 29 . امة الرحمن ساره ، دختر ابونصر عبد الرحيم بن عبد الكريم بن هوازن قشيرى . وى ، از اهالى نيشابور و زنى صالح بود . حديث را از موسى بن عمران ، ابوالقاسم عبد الرحمن واحدى و ديگران ، سماع كرد . من هم از او سماع كردم (ص 412) . (30) 30 . امّ الضياء ست الجليل ، دختر ابومحمّد بن حسن بن حسين بن احمد بن يحيى بن وثاب وثابى ، معروف به وركانى . وى ، از اهالى اصفهان و همسر شيخ ما ، اسماعيل بن محمّد و زنى صالح ، باوقار ، اهل خير و از خانواده دانش بود . در مجلس درس ابوبكر بن ماجه ، حاضر شد و نزد او جزء لوين را قرائت كرد . من هم همان جزء را از وى سماع كردم (ص 412) . (31) 31 . امّ النجم يا امّ الفخر ، ست العراق ، دختر ابومضر عبد الواحد بن مطهر بن عبد الواحد بن محمّد بن عبد اللّه بن فضل بن ربيع بن محمّد بن بشر بن شقيق عنبرى بزانى .

.

ص: 213

او از اهالى اصفهان و از خاندان حديث و از تبار بزرگان و مشاهير است . از جدّش ابوالفضل مطهر بن عبد الواحد بزانى ، سماع كرد . من هم از وى ، جزئى از حديث ابوحفص فلاس را شنيدم (ص 412 و 413) . (32) 32 . ست ناز ، دختر مفضل بن ابوالفوارس شرابى . وى ، از اهالى اصفهان است و حديث را از شجاع بن على مصقلى ، سماع كرد . من هم احاديثى از او سماع كردم (ص 413) . (33) 33 . ست الناس ، دختر سيّد على بن عياد بن على بن حمزة بن طباطبا علوى . وى ، از اهالى اصفهان و حديث را از ابراهيم طيان ، سماع كرد . من هم در سال 531ق ، دو ورقه از او سماع كردم (ص 414) . (34) 34 . امّ العزّ سِتِّكا ، دختر محمّد بن فضل ديلمى اصفهانى . وى ، از عمر بن احمد بن عمر سمسار سماع كرد . من هم احاديث كمى از او شنيدم (ص 414) . (35) 35 . امّ انس ستيك يا ستى ، دختر ابوالحسن عبد الغافر بن اسماعيل بن عبد الغافر فارسى (ولادت 479ق) . وى ، از اهالى نيشابور ، زنى صالح و پاك دامن بود . او همسر شيخ ما ، عبد الخالق پسر شيخ ما ابوالقاسم شحامى بوده ، حديث را از جدّش اسماعيل بن عبد الغافر فارسى ، ابوبكر شيرازى ، ابوسعيد محمّد بن عثمان بن محمّد بن حسان فواس بستى و ديگران ، سماع كرد . در نيشابور از او حديث نوشتم . در سال 479ق ، در نيشابور به دنيا آمد (ص 415) . (36) 36 . امّ الكرام شريفه ، دختر ابوعبد اللّه محمّد بن فضل صاعدى فراوى (470 _ 536 ق) . وى ، از اهالى نيشابور ، زنى صالح و از فرزندان علما بود . از ابوسعد عبد الرحمن بن منصور بن رامش ، ابوبكر احمد بن على شيرازى ، جد

.

ص: 214

مادرى اش ، ابوعبد الرحمن طاهر بن محمّد بن شحامى ، ابوالفضل محمّد بن عبيد اللّه ضرير ، ابوعمر و عثمان محمى و ديگران ، سماع حديث كرد . من هم از او حديث نوشتم . (ص 416) (37) 37 . امّ العزيز شكر ، دختر ابوالفرج سهل بن بشر بن احمد بن سعيد اسفراينى . در صور ، به دنيا آمد و پدرش وى را در دو سالگى به دمشق بُرد . او _ كه از خاندان محترمان است _ از ابوالفرج اسفراينى و ابونصر احمد بن محمّد بن سعيد طريثيثى ، سماع كرد . در دمشق از او حديث نوشتم (ص 416) . (38) 38 . امّ الكرام يا امّ البهاء شهرآزرميه ، دختر ابوالقاسم عبد الواحد بن عبد الواحد بن محمّد بن فاخر قرشى (476 _ 545ق) . او خواهر دوست ما ، ابواحمد معمر بن عبد الواحد بن فاخر مفيد و از اهالى اصفهان بود و از امام ابومحمّد رزق اللّه تميمى ، ابواحمد منصور بن بكر بن محمّد بن على بن حيدر ، ابوالحسين لاحق بن اسكاف و ديگران ، سماع كرد . در اصفهان اندكى از او حديث نوشتم (ص 417) . (39) 39 . امّ الرضا ضوء ، دختر ابوشكر حمد بن على بن محمّد بن حبال (ولادت حدود 450ق) . وى ، از اهالى اصفهان ، زنى صالح ، پاك دامن و بسيار اهل خير و عبادت ، و مادر محدّثان بزرگ ، فرزندان ابوالوفاء مدينى است . از جدّ مادرش ، عايشه دختر حسن بن ابراهيم وركانى و پدرش ابوشكر حمد بن على حبال ، سماع حديث كرد . در اصفهان از او حديث نوشتم (ص 418) . (40) 40 . امّ الكرام ضوء ، دختر محمّد بن محمّد بن ابى الفتح فضل ، و گفته شده دختر احمد بن منصور بن عبد اللّه قصار ، معروف به طويل . وى ، از اهالى اصفهان بود و از سليمان بن ابراهيم حافظ و ابوبكر بن ماجه ابهرى ،

.

ص: 215

سماع حديث كرد و من هم از او احاديثى شنيدم (ص 418) . (41) 41 . ضوء النهار ، دختر حافظ ابوالفضل محمّد بن طاهر مقدسى . وى ، از اهالى همِدان و همسر ابوالفخر سعد بن محمّد بن عبد الواحد بن يوغ كرابيسى عدنى است . در همدان ، از عبدوس بن عبد اللّه و در رى ، از ابوبكر اسماعيل بن على بن احمد خطيب و ديگران ، سماع كرد . من در همدان برگ هايى از حديث را از او سماع كردم (ص 418 و 419) . (42) 42 . طاهره ، دختر ابوبكر بن ابى القاسم بن محمّد بن على خشاب درغانى . وى ، اهل بخارا و زنى صالح و از خاندان محدّثان بود . از ابوالحسن على بن عثمان بن ابراهيم بن حسين بن اخوين بخارى ، سماع حديث كرد و من هم از او احاديثى اندك سماع كردم (ص 420) . (43) 43 . امّ احمد طرفه ، دختر عبد اللّه گرجى . وى ، زنى صالح بود . از ابوالقاسم فضل بن احمد بن محمّد بن عيسى ، معروف به ابن ابى حرب و ديگران ، سماع حديث كرد . در سال 529ق ، به من اجازه داد و در سال 537 ق ، زنده نبود (م 548ق) . (44) 44 . امّ محمّد يا امّ الكرام ظريفه ، دختر ابوالحسن بن ابى القاسم بن ابى على بن ابى زيد مامونى طبرى (م 548ق) . وى ، در خانواده اى اهل حديث به دنيا آمد و از اهالى طبرستان بود . زنى صالح ، پاك دامن و دانشمند و مادرِ دوست ما ، محمّد بن ابى الفوارسى حافظ طبرى بود و در بلخ سكونت داشت . از امام ابوالمحاسن عبد الواحد بن اسماعيل رويانى طبرى سماع كرد . من هم در بلخ ، يك حديث از او شنيدم . در شب جمعه آخر ماه ربيع الثانى سال 548 ق ، درگذشت (ص 421) . (45) 45 . امّ الفتح ظفر بانويه ، دختر ابونصر كاتب .

.

ص: 216

او از اهالى اصفهان است و از ابوطالب احمد بن محمّد بن جعفر بيع ، سماع حديث كرد و در سال 532ق ، برايم اجازه نوشت (ص 421) . (46) 46 . امّ فتوح ظمياء ، دختر احمد بن فضل تاجر . وى ، از اهالى اصفهان است و برايم اجازه اى در سال 532ق ، نوشت (ص 521) . (47) 47 . عايشه ، دختر ابونصر احمد بن منصور بن محمّد بن قاسم بن عبدوس صفار (ولادت 471 يا 472 _ 549ق) . وى ، از اهالى نيشابور و زنى صالح ، پاك دامن و از خاندان علم بود . از موسى بن عمران ، ابوبكر شيرازى ، ابوالسنابل هبة اللّه قرشى ، ابوالقاسم عبد الرحمن بن احمد واحدى ، ابوعمرو عثمان محمى و ديگران ، سماع حديث كرد . در نيشابور از او حديث نوشتم . در شوال 549ق ، به هنگام حمله تركان مفقود شد (ص 422) . (48) 48 . امّ الفضل عايشه ، دختر ابوبكر عبد اللّه بن على بن احمد بن يحيى بلخى (م 541ق) . وى ، زنى صالح ، خيّر و مسنّ بود . از پدرش ابوبكر بلخى ، امام ابوالحسن عبد الرحمن بن محمّد داوودى ، ابومنصور عبد الرحمن بن محمّد فوشنجى معروف به كلار و ديگران ، سماع حديث كرد . در فوشنج از او حديث نوشتم . پيش از سال 460ق ، در فوشنج به دنيا آمد و در روز دوشنبه ، هفتم ذى قعده 541 ق ، درگذشت (ص 422 و 423) . (49) 49 . امّ فضل عايشه ، دختر ابوعمرو فضل بن احمد بن ابى احمد بن كاكويه خمقرى صوفى(م 545ق) . وى ، از اهالى مرو و زنى صالح ، پاك دامن و اهل نماز بسيار بود . از پدرش ابوعمرو بن كاكويه ، سماع حديث كرد . از او اندكى حديث نوشتم . در شب يكشنبه ، دوازدهم ذى قعده 545ق ، درگذشت (ص 432) .

.

ص: 217

(50) 50 . عايشه ، دختر ابوسعيد محمّد بن عبد العزيز بن عبد الرحمن صفار صوفى . وى ، از اهالى نيشابور بود و از پدرش ابوسعيد ، سماع كرد . جزئى را از او شنيدم . ولادتش حدود سال 540ق ، بود (ص 423) . (51) 51 . عايشه ، دختر ابوالمظفر منصور بن احمد بن حسن بن على بن يحيى مرغنانى صوفى (460 _ 530ق) . وى ، از اهالى مرو و زنى صالح بود . پدرش برايش از ابوبكر احمد بن منصور بن خلف مغربى ، اجازه گرفت . نزد او احاديثى قرائت كردم (ص 423 و 424) . (52) 52 . امّ فضل ، عايشه دختر ابوالفضل بن احمد كمسانى (م 529ق) . وى ، از اهالى مرو و زنى دانشمند ، فقيه ، صالح و اهل خير و ديانت بود . از جدّه اش ، عينى دختر زكريا بن احمد مكى هلالى ، همسر ابوبكر بن عبدوس نسوى ، سماع حديث كرد . پيش از سال 460ق ، به دنيا آمد و در كمسان مرو در ماه ذى قعده سال 529ق ، درگذشت (ص 5424) . (53) 53 . امّ ضياء عاشورا ، دختر محمّد بن فضل ديلمى . وى ، از اهالى اصفهان است و از ابوحفص عمر بن احمد سمسار ، سماع حديث كرد . از او تعدادى كمى حديث سماع كردم (ص 424 و 425) . (54) 54 . امّ الخير عافيه ، دختر حسين بن عبد الملك بن عبد الوهاب بن محمّد بن منده عبدى (م 539ق) . وى ، از اهالى اصفهان و زنى صالح و از خاندان حديث بود . از ابوعيسى عبد الرحمن بن محمّد بن زياد تانى ، ابوبكر محمّد بن احمد بن ماجه ، سماع حديث كرد . از او ، نسخه لوين را سماع كردم . در روز شنبه چهارم شوال 539ق ، درگذشت . (55) 55 . امّ عدنان عزكا ، دختر ابوعبد اللّه هيثم بن محمّد بن هيثم بن عبد اللّه . وى ، زنى صالح بود و از سلمان بن ابراهيم سماع كرد . جزئى را از او نوشتم

.

ص: 218

(ص 435) . (56) 56 . عفاف ، دختر احمد بن محمّد بن محمّد بن اخوه (م 544ق) . وى ، خواهر ابوالفضل عبد الرحيم و ابوالفتح عبد الرحمن است . از ابوعبد اللّه بن طلحه نعالى ، سماع كرد . (ص 425 _ 526) . (57) 57 . امّ الفتوح عين الشمس ، دختر مفضل بن مطهر بن عبد الواحد بن محمّد بن عبد اللّه بن فضل بن ربيع . وى ، از اهالى اصفهان و از خانواده حديث و تقدم بود . از جدّش مطهر بن عبد الواحد ، سماع كرد . در اصفهان از او حديث نوشتم (ص 426) . (58) 58 . امّ نجم فاطمه ، دختر احمد بن عبد اللّه سوذرجانى . وى ، از اهالى اصفهان و زنى صالح و از خانواده محدّثان بود . از ابوطاهر احمد بن محمّد بن عمر نقاش ، سماع حديث كرد . من هم از او سماع كردم . ولادتش حدود سال 460ق ، و فوتش در سال 531ق ، بود و در همان تاريخ از او حديث شنيدم (ص 427) . (59) 59 . امّ احمد فاطمه ، دختر حسن بن احمد بن حسين سورى بيهقى . او از اهالى خسروجرد سبزوار است . از ابومسلم عبد اللّه بن معتز بن منصور بيهقى ، سماع حديث كرد . من هم از او جزئى از حديث ابوالعباس سراج را سماع كردم . ولادتش حدود سال 460ق ، بود (ص 427) . (60) 60 . امّ البنين فاطمه ، دختر حسن بن احمد بن ابى نصر زندخانى سرخسى (533 ق) . او مادر من و از خانواده رياست و تقدم بود . پدرش رئيس مرو بود و خود علاقه مند به كارهاى خير و احسان و نيكى به مردم بود . در حدود 480ق ، در زندخان به دنيا آمد و در 533ق ، در سرخس درگذشت . از مادرم شنيدم كه مى گفت : از پدرت ابوبكر محمّد بن سمعانى شنيدم كه مى گفت : هرگاه صداى رعد شنيدى بگو : يسبح

.

ص: 219

الرعد بحمده والملائكة من خيفته ؛ رعد و فرشتگان ، از خوف خداوند به حمد و تسبيح خداوند مشغول اند (ص 427 و 428) . (61) 61 . امّ السعد فاطمه ، دختر ابونصر خلف بن طاهر بن محمّد شحامى . او زنى صالح بود و از جدش ابوعبد الرحمن شحامى ، ابوعمرو محمى ، ابوبكر شيرازى ، و ابوالفضل صرام ، سماع حديث كرد . من هم جزئى را از او سماع كردم (ص 428) . (62) 62 . امّ البنين فاطمه ، دختر عبد اللّه بن احمد بن قاسم بن عقيل جوزدانى (م 524 ق) . وى ، از اهالى اصفهان و زنى صالح ، خيّر و مسن بود . در زمان خود ، المعجم الكبير و المعجم الصغير طبرانى را به تنهايى از ابن ريذه ، از طبرانى و كتاب الفتن نعيم بن حماد مروزى را از ابن ريذه ، از طبرانى ، از ابوزيد عبد الرحمن بن حاتم مرادى ، از نعيم بن حمّاد روايت كرد . اجازه تمامى مسموعاتش را با خط خود برايم نوشت . ولادتش حدود سال 430 ق ، بود و در روز چهارشنبه بيست و چهارم رجب 524ق ، در اصفهان درگذشت (ص 429) . (63) 63 . امّ عبد اللّه فاطمه ، دختر ابوالحسن بن عبد اللّه بن محمّد نيشابورى (م 538ق) . وى ، ساكن اصفهان ، زنى صالح ، پاك دامن ، دانشمند ، اهل خير ، صوفى و از خاندان علما بود . از قاضى ابومحمّد عبد اللّه بن محمّد بن على تميمى ، سماع كرد . در راه حج پيش از سال 460ق ، به دنيا آمد و در ماه رمضان 538ق ، در اصفهان درگذشت (ص 429 و 430) . (64) 64 . امّ الخير فاطمه ، دختر ابوالحسن على بن مظفر بن حسن بن زعبل بن عجلان بغدادى (435 _ 533ق) .

.

ص: 220

او از اهالى نيشابور و زنى صالح ، اهل قرآن و خيّر بود . به دختران ، قرآن مى آموخت و از زنانِ مسن بود . پدرش در خان الفرس ساكن بود و خانْ از آنِ ابوالحسين عبد الغافر بن محمّد فارسى بود . از ابوالحسين ، كتب مورد سماعش ، يعنى صحيح مسلم و غريب الحديث خطابى را سماع كرد . در نيشابور از او حديث نوشتم ؛ از جمله كتاب الأربعين حسن بن سفيان و جزئى از امالى حاكم ابواحمد حافظ و دو جزء از حديث عبدان جواليقى . درگذشت او در نيشابور و در دهه اوّل ماه محرم 533ق ، بود . (65) 65 . امّ الفتوح فاطمه ، دختر ابوعمرو فضل بن احمد بن ابى احمد بن متويه كاكوى (م 550 ق) . وى ، از اهالى مرو ، زنى صالح ، پاك دامن و بسيار اهل خير بود . او از پدرش ابوعمرو كاكويه ، سماع كرد . من اندكى از او حديث نوشتم . ولادتش در مرو حدود سال 486ق ، بود . در سال 550 ق ، به بخارا رفت و در نيمه شعبان همان سال در بخارا درگذشت (ص 431 و 432) . (66) 66 . امّ البهاء فاطمه ، دختر ابوالفضل محمّد بن احمد بن حسن بن ابى سليمان (م 539ق) . وى ، از اهالى اصفهان و خواهر شيخ ما ، ابوسعد بغدادى و زنى صالح ، باوقار ، مسن ، مسند و پُرحديث بود . از ابوالفضل عبد الرحمن بن احمد بن حسن رازى مقرى ، ابوطاهر احمد بن محمود ثقفى ، ابوالقاسم ابراهيم بن منصور بن ابراهيم كرانى سلمى ، ابوعثمان عيار ، امّ الكرام كريمه دختر ابوسعد عبد اللّه بن على بن عمر بن عبد اللّه بن محمّد ، ابوبكر محمّد بن ابراهيم بن على الحافظ القطان ، ابوبكر احمد بن فضل باطرقانى و ديگران ، سماع حديث كرد . در اصفهان از او حديث نوشتم . وى ، بسيار عمر كرد تا بدانجا كه هم سن و سالانش درگذشتند و تنها راوى برخى

.

ص: 221

شيوخ بود . برخى از آنچه از او شنيدم ، عبارت است از : سه جزء از حديث ابوظفر بن محمّد علاء از ابوالفضل رازى ، از ابوالقاسم بن فناكى ، از ابومظفر و هشت جزء از فوائد العيار ، از جزء چهاردهم تا بيست و يكم و نيز جزء هفتم و دهم از فوائد ابوبكر مقرى . حدود 440ق ، به دنيا آمد و در شب چهارشنبه ، بيست و سوم رمضان 539 ق ، در اصفهان درگذشت (ص 432 و 433) . (67) 67 . امّ الفتوح فاطمه ، دختر محمّد بن عبد اللّه بن حسن قيسى (م 545ق) . وى ، از اهالى اصفهان و زنى صالح و خيّر بود . از امّ ابراهيم عايشه دختر حسن بن ابراهيم وركانى ، سماع حديث كرد . حدود 450ق ، به دنيا آمد و در رمضان 545ق ، درگذشت (ص 433) . (68) 68 . امّ المجتبى فاطمه ، دختر سيّد ناصر بن حسن بن حسين بن طلحه علوى (م 533ق) . وى ، از علويان و اهل اصفهان و زنى مسن بود . از ابوطيب عبد الرزاق بن شمه ، ابوعثمان عيار ، ابوالقاسم بن منصور و ديگران ، سماع حديث كرد . در اصفهان از او حديث نوشتم (ص 434) . (69) 69 . امّ الكرام يا امّ الخير فخر النساء ، دختر ابوالفضائل اسعد بن قاضى احمد محمّد بن ابى زرعه عبد الواحد بن زكريا قاضى اصفهانى . وى ، از خاندان حديث و علم بود . از ابوسعيد رجاء بن عبد الواحد بن عبد اللّه ، سماع كرد و من هم از او سماع كردم (ص 435) . (70)70 . امّ حسن كريمه ، دختر احمد بن على نمازى ابيوردى كوفى (م 555ق) . وى ، از اهالى ابيورد بود كه در مرو ساكن شد . از ابويعقوب يوسف بن ايوب همدانى ، ابوطاهر محمّد بن محمّد بن عبد اللّه سنجى ، سماع كرد . احاديثى را از او نوشتم ، ولادتش حدود 480ق ، در ابيورد بود (ص 435) .

.

ص: 222

دوم . السنّة النبوية الشريفة فى القرن السادس الهجرى ، محمود ابراهيم الديك ، اوّل ، 1411ق .اين كتاب كه رساله دكترى نويسنده است ، در دانشگاه قاهره دفاع شده و از چهار بخش تنظيم شده است : بخش يكم ، به كليات مباحث مربوط به حديث و شرايط اجتماعى و سياسى قرن ششم مى پردازد . بخش دوم ، روش ها و تلاش هاى محدّثان را در قرن ششم به بحث مى گذارد . بخش سوم ، از كتاب هاى نوشته شده در زمينه هاى حديث و علوم حديث در اين قرن سخن مى گويد . در بخش چهارم ، شرح حال محدّثان را در اين قرن گزارش مى كند و آنان را بر اساس شهرهاى عراق و فارس ، شام ، مصر ، اندلس و مغرب ، در پنج گروه تنظيم كرده است . اين اثر ، حاوى مطالب مفيد و سودمندى در اين بُرهه از تاريخ حديث است . در بخش چهارم _ كه به شرح حال محدّثان اختصاص دارد _ از 330 محدّث نام بُرده و شرح حالشان را بازگو مى كند . از اين ميان ، 22 نفر را زنان محدّث به خود اختصاص داده اند . از اين تعداد ، ده زن در بغداد ، هفت زن در ايران ، سه زن در شام ، و يك زن در مصر زندگى كرده اند . اينك ترجمه و بازنويسى اين 22 زن از اين كتاب ارائه مى گردد .

بغداد(71)1 . تَجنَىّ امّ عتب الوهبانية (575ق) . او را شيخة و مسندة لقب داده اند . ابو سعد سمعانى ، الشيخ الموفق ، بهاء عبد الرحمن ، ناصح بن نجم حنبلى ،

.

ص: 223

عبد الرحيم بن عمر بن على القرشى ، عمر بن عبد العزيز بن ناقه ، عبد السلام بن عبد الرحمن بن سكينة ، ابوالفتوح نصر بن الحصرى ، هبة اللّه بن حسن الدوامى ، سيده دختر عبد الرحيم سهروردى ، محمّد بن عبد الكريم السيدى ، زهره دختر حاضر ، فخر النساء دختر وزير محمّد بن عبد اللّه ، يوسف بن يحيى البزاز ، ابوالوليد منصور بن عبد اللّه بن عفيجة ، ابراهيم بن الخير و يحيى بن خميرة از او سماع حديث كردند . ابن دبيشى گفته است : وى به ما اجازه روايت داد (1) (ص 467 و 468) . (2) (72)2 . تمنى ، دختر مبارك بن هبة اللّه بن محمّد بن على بن عبد اللّه بن عبد القادر السمسمى ، امّ الرجاء و برخى گفته اند امّ الرخاء (م 558ق) . زنى صالح و ديندار بود كه در بغداد ، زنان را موعظه مى كرد . وى ، ازدواج نكرد و در هشتاد سالگى از دنيا رفت . او رباطى در منطقه ريحانيين داشت . وى ، از ابوالحسن على بن محمّد بن على العلاف ، و دايى خود مبارك بن فاخر بن يعقوب بن احمد بن دباس نحوى ، سماع حديث كرد . عبد الوهاب بن على الامين نيز از او روايت كرده است (3) (ص 468 و 469) . (73) 3 . خديجه ، دختر احمد بن حسن بن عبد الكريم نهروانى الغبيرى ، فخر النساء (م 570ق) . وى ، از پدرش و ابوعبد الحسين نعالى ، سماع حديث كرد و گروهى بسياز از او حديث نقل كرده اند (4) (494 و 495) .

.

ص: 224

(74) 4 . خاصه ، دختر ابوالمعمر مبارك بن احمد بن عبد العزيز الانصارى البغدادى (م 585ق) . وى ، رباطى در باب الازج داشت كه زنان صوفى را موعظه مى كرد . او حديث شنيد و گروهى از وى حديث نقل كردند (1) (ص 496) . (75) 5 . شمس الضحى ، دختر محمّد بن عبد الجليل بن محمّد السادى (م588ق) . او ، زنى زاهد و عبادت پيشه بود و از همراهان شيخ ابوالنجيب سهروردى به شمار مى رود . به همراه شيخ ، از ابومنصور سعيد بن محمّد بن زراد ، حديث شنيد و تعدادى اندك روايت كرد (2) (ص 517) . (76) 6 . فخر النساء شهده ، دختر ابونصر احمد بن فرج بن عمر دينورى بغدادى(م 574ق) . وى ، زنى ديندار ، عبادت پيشه و پارسا بود كه نزديك به يك صد سال عمر كرد . حديث بسيار شنيد و خطى بسيار زيبا داشت . با يكى از نمايندگان خليفه [وقت] ازدواج كرد . او از ابوالخطاب نصر بن احمد بن بطر ، ابوعبد اللّه حسين بن احمد بن طلحه نعالى ، طراد بن محمّد زينبى ، جعفر بن سراج ، ابوالحسن على بن حسن ايوب ، ابوالحسين بن عبد القادر بن يوسف ، فخر الاسلام ابوبكر محمّد بن احمد الشاشى ، سماع حديث كرد . ابو سعد سمعانى ، از او سماع كرد و ابن عساكر ، ابوالقاسم ابن القميرة ، حافظ عبد الغنى و ابن قدامه ، از او روايت كرده اند . ابوالفرج ابن جوزى ، در مشيخه خود گويد : شهده با قرائت من بر او ، در صفر 557ق ، چنين خبر داد . . . .

.

ص: 225

شهده ، به جز كتاب هاى حديثى ، كتاب هاى ديگرى چون المعانى زجاج و الاموال ابوعبيد را نيز روايت كرده است (1) (ص 518 و 519) . (77) 7 . فاطمه ، دختر محمّد بن حسين بن فضلوية الرازى البزاز (م 521ق) . وى ، زنى عبادت پيشه و اهل وعظ بود . رباطى داشت كه زنان زاهد در آن اجتماع مى كردند . او از ابوجعفر بن مسلم و ابوبكر خطيب ، سماع حديث كرد . و ابن جوزى از او كتاب ذم الغيبة ، مجالس ابن سمعون و مسند الشافعى را سماع كرد . برخى احاديث را نيز ابن جوزى از وى روايت مى كند (2) (ص 602) . (78) 8 . فاطمه ، دختر ابوحكيم عبد اللّه بن ابراهيم الخيرى (451 _ 534ق) . او ، از ابن مسلمة ابوجعفر محمّد بن احمد ابن نقور و صيرفينى ، سماع حديث كرد و از آنان حديث نقل كرد . ابن جوزى ، از او سماع حديث كرد و شرح حال وى را در ضمن شيوخش باز گفت (3) (ص 603 و 604) . (79) 9 . فتون ، دختر ابوغالب بن مسعود حبوسى بغدادى (م 595 ق) . حديث را از ابوالقاسم عبد اللّه بن احمد بن يوسف ، سماع كرد و بدان حديث نمود (4) (ص605) . (80) 10 . فخر النساء امّ الحياء فرحة ، دختر ابوصالح قراطاش بن طُنطاش (م 598 ق) . حديث را از حافظ ابوالقاسم اسماعيل بن احمد سمرقندى ، سماع كرد و از

.

ص: 226

مسموعات خود حديث نمود . منذرى در التكمله گويد : او اهل حديث بود و به ما اجازه روايت داد . در بغداد از دنيا رفت و همانجا مدفون شد (1) (ص 605 و 606) .

ايران(81) 11 . بلقيس ، دختر سليمان بن احمد الطوسى (517 _ 592ق) . وى ، در اصفهان زاده شد و در آن جا رشد كرد . از فاطمه جوزدانى ، سعيد بن ابى الرجاء و حسين بن عبد الملك ، سماع حديث كرد . گروهى از وى سماع حديث كردند و يوسف بن خليل و ديگران از او حديث نقل كردند (2) (ص 467) . (82) 12 . رابعه ، دختر محمود بن عبد الواحد بن محمّد ، امّ المغيث اصفهانى(507ق) . وى ، عمه ابونصر محمود بن فضل و زنى دانشمند ، صالح و صادق بود . او از سعيد بن احمد عيار ، احمد بن فضل باطرقانى ، عايشه دختر حسن وركانى ، حديث شنيد و محمّد بن ناصر و عمر بن ظفر مغازى ، از وى روايت كرده اند . عبد الوهاب المناطى و ابومنصور جواليقى ، از او سماع حديث كرده اند . وى به هنگام سفر به حج وارد بغداد شد (3) (ص 505) . (83) 13 . زينب معروف به حره ، دختر ابوالقاسم بن عبد الرحمن بن حسن بن احمد بن سهل بن احمد عبدوس الجرجانى النيسابورى (524 _ 615ق) . او زنى دانشمند بود و گروهى از بزرگان انديشه را درك نمود و از آنان روايت كرد و اجازه حديث گرفت .

.

ص: 227

وى از اسماعيل بن ابوبكر نيشابورى ، ابوالقاسم زاهر و ابوبكر وجيه ، فرزندان طاهر تتحامى ، ابوالمظفر عبد المنعم بن عبد الكريم بن هوزان قشيرى ، ابوالفتوح عبد الوهاب بن شاه ساذياجى و ديگران ، سماع حديث كرد . حافظ عبد الغافر بن اسماعيل بن عبد الغافر فارسى و محمود زمخشرى و ديگران ، به وى اجازه روايت دادند . ابن خلكان ، گفته است : ما براى او در سال 610ق ، اجازه اى نوشتيم (ص 509) . (84) 14 . امّ حبيبة عايشه ، دختر حافظ معمر بن فاخر اصفهانى (م 607 ق) . وى از فاطمه جوزدانى ، زاهر بن طاهر شمالى و فاطمه دختر محمّد بن احمد بغدادى ، سماع حديث كرد . همچنين از سعيد بن ابى الرجاى صيرفى مسند ابويعلى موصلى را سماع كرد . ابن نقطه گويد : ما در اصفهان از او مسند ابويعلى و اجزائى از الفوائد را شنيديم . المنذرى در التكملة گويد : امّ حبيبة ، محدّث بود و ما اجازه اى براى او در اصفهان در ذى قعده 606ق ، نوشتيم (1) (ص 599) . (85) 15 . امّ هانى عفيفه ، دختر ابوبكر احمد بن ابى عبد الرحمن اصفهانى (510 _ 606 ق) . وى ، زنى صالح بود و لقب شيخه و مسنده را به خود اختصاص داد . او در نيمه ذى حجه 510ق ، در اصفهان زاده شد . حديث را در اصفهان از امّ ابراهيم فاطمه دختر عبد اللّه جوزدانى ، ابوطاهر عبد الواحد بن محمّد بن احمد و سيد ابومحمّد حمزة بن عباس علوى ، سماع حديث كرد .

.

ص: 228

وى ، اجازاتى عالى از عالمان اصفهان و بغداد دارد و گفته شده كه اجازه هايش از پانصد استاد متجاوز بود . برخى صاحبان اجازه هايش از عالمان اصفهان عبارت اند از : _ ابوعلى حسن بن احمد حداد ، _ الاصيل ابوعدنان محمّد بن احمد مطهر بن فراد بجيرى (م 516ق) ، _ ابوشكر حمد بن على معروف به حبال (م 516ق) ، _ ابوالفضل جعفر بن عبد الواحد ثقفى ، _ ابوبكر محمّد بن على بن ابوذر صالحانى . برخى صاحبان اجازه هايش از عالمان بغداد ، عبارت اند از : _ ابوطالب عبد القادر بن محمّد بن عبد القادر بن يوسف ، _ ابوالحسن محمّد بن مرزوق زعفرانى ، _ حافظ ابومحمّد عبد اللّه بن احمد سمرقندى ، _ حافظ ابوالقاسم اسماعيل بن احمد سمرقندى . ابن نقطه ، در التقييد گويد : المعجم الكبير و الفتن نعيم بن حماد خزاعى و المعجم الكبير و المعجم الصغير طبرانى را از وى سماع كردم . منذرى ، در التكملة گويد : وى ، حديث گويد و ما برايش در اصفهان در ربيع الأوّل 606ق ، اجازه اى نوشتيم (1) (ص 598 _ 600) . (86) 16 . فاطمه ، دختر محمّد بن ابى سعيد احمد بن حسن بن على بن احمد بن سليمان بغدادى امّ بهاء (440 _ 539ق) .

.

ص: 229

وى ، از ابوالفضل عبد الرحمن بن احمد رازى ، ابوطاهر احمد بن محمّد ثقفى ، ابراهيم بن منصور ، سماع حديث كرد . همچنين صحيح البخارى را از سعيد بن ابى سعيد و عمار ، سماع كرد . او را مسندة اصفهان ناميده اند (1) (ص 604) . (87) 17 . فاطمه ، دختر ابوالحسن على بن مظفر بن حسن بن دعبل نيشابورى (435 _ 532ق) . از ابوالحسين عبد الغافر بن محمّد فارسى ، صحيح مسلم را سماع كرد (2) (ص 605) . (88) 18 . فاطمه دختر عبد اللّه بن احمد بن قاسم بن عقيل ، امّ ابراهيم جوزدانى اصفهانى (425 _ 524ق) . او ، از ابوريذه ، سماع حديث كرد . همچنين از وى ، المعجم الكبير و المعجم الصغير طبرانى را در سال 535ق ، سماع نمود . وى ، اين دو كتاب را براى ديگران حديث كرد . همچنين ابوالعلاء عطار ، ابوموسى مدينى ، معمر بن فاخر ، ابوجعفر صيدلانى ، ابوالفخر سعد بن روح ، عفيفة دختر احمد ، ابويوسف احمد بن محمّد ارجانى ، داوود بن نظام الملك ، شعيب بن حسن سمرقندى ، عبد الرحيم بن الاخرة ، عايشه و محمّد فرزندان معمر بن فاخر ، از او حديث كرده اند (3) (ص 601 و 602) .

شام(89) 19 . اسماء ، دختر محمّد بن حسن بن طاهر دمشقى (م 594ق) . او از قاضى دمشق ابوالمفضل يحيى بن على بن عبد العزيز قرشى و ابومحمّد عبد الكريم بن حمزه سلمى ، سماع حديث كرد .

.

ص: 230

همچنين يوسف بن خليل فرزند اسماء زين الامناء ابوالبركات ، ابن عساكر و اسماعيل قوصى از او روايت كرده اند (1) (ص 628) . (90) 20 . آمنه ، دختر محمّد بن حسن بن طاهر دمشقى (518 _ 595ق) . وى ، خواهر اسماء است كه در شماره قبل از آن ياد شد . او از جدّ مادرى اش ، قاضى منتخب يحيى بن على القرشى ، سماع حديث كرده است . فرزند آمنه ، قاضى محى الدين ابوالمعالى ابن الزكى ، از او روايت كرده است (2) (ص 628) . (91) 21 . زمرد خاتون ، دختر جادلى بن عبد اللّه ، امّ شمس الملوك (م 557 ق) . وى ، خواهر ملك ذقاق و همسر ملك بُورى تاج الدين و مادر ملك اسماعيل شمس الملوك و محمود بود . وى ، سماع حديث مى كرد و برخى كتاب ها را استنساخ مى نمود و مسجدى در صنعاى دمشق ساخت و مدرسه اى براى حنفيان وقف كرد . او در مدينه از دنيا رفت و در بقيع مدفون گشت (3) (ص 637 _ 638) .

مصر(92) 22 . فاطمه ، دختر ابوالحسن سعد الخير بن محمّد بن سهل الانصارى الاندلسى امّ عبد الكريم (522 _ 600ق) . وى ، در سال 522ق ، در چين به دنيا آمد و در 600 ق ، در قاهره از دنيا رفت و در همان جا دفن شد . وى ، از فاطمه جوزدانى ، حافظه كريمه دختر حافظ ابوبكر محمّد بن احمد بن عبد الباقى معروف به ابن الخاطبه ، سماع كرد . همچنين از ابوغالب احمد بن

.

ص: 231

ص: 232

6 . امه اللّه ، بنت هبة اللّه (3) اصفهان 7 . بلقيس ، دختر سليمان (81) اصفهان 8 . تجنّى ، امّ وهب (71) بغداد 9 . تقيه ، دختر مفضل (5) اصفهان 10 . تقيه ، دختر ابوالقاسم (6) اصفهان 11 . تمنّى ، دختر مبارك (73) بغداد 12 . جوهرناز ، دختر ابوالقاسم (7) نيشابور 13 . جوهرناز ، دختر ابوطاهر (8) هرات 14 . جوهر ، دختر ابوسعد (9) نيشابور 15 . جليله ، دختر ابونصر (10) نيشابور 16 . جليله ، دختر ابوالحسن (11) سجستان 17 . جمعه ، دختر ابوالرجاء (12) اصفهان 18 . حره ، دختر ابونصر (13) نيشابور 19 . حوار ، دختر محمّد بن محمّد (14) اصفهان 20 . حورستى ، دختر ابوالفتح (15) سرخس 21 . خاصه ، دختر ابوالمعمر (74) بغداد 22 . خجسته ، دختر ابواسحاق (16) اصفهان 23 . خجسته ، دختر محمّد بن احمد (17) اصفهان 24 . خجسته ، دختر ابوالمظفر (18) اصفهان 25 . خديجه ، دختر اسماعيل بن عمرو (19) نيشابور 26 . خديجه ، دختر احمد بن حسن (73) بغداد 27 . دردانه ، دختر ابوعبد اللّه (20) نيشابور 28 . رابعه ، دختر ابومعمر (21) اصفهان

.

ص: 233

29 . رابعه ، دختر محمود بن عبد الواحد (82) اصفهان 30 . راضيه ، دختر ابوسعيد (22) نيشابور 31 . زليخا ، دختر احمد بن محمّد (23) اصفهان 32 . زينب ، دختر ابونعيم (24) اصفهان 33 . زينب ، دختر ابوالقاسم (83) نيشابور 34 . زينب ، دختر ابوشجاع (25) همدان 35 . زبيده ، دختر محمّد بن احمد (26) اصفهان 36 . زمردخاتون ، دختر جادلى (91) مدينه 37 . سعيده ، دختر ابوالقاسم (27) نيشابور 38 . ست آزرميه ، دختر احمد بن محمّد (28) اصفهان 39 . ساره ، دختر ابونصر (29) نيشابور 40 . ست الجليل ، دختر ابومحمّد (30) اصفهان 41 . ست العراق ، دختر ابومضر (31) اصفهان 42 . ست ناز ، دختر مفضل (32) اصفهان 43 . ست الناس ، دختر سيدعلى (33) اصفهان 44 . ستكا ، دختر محمّد بن فضل (34) اصفهان 45 . ستيك يا ستى ، دختر ابوالحسن (35) نيشابور 46 . شريفه ، دختر ابوعبد اللّه (36) نيشابور 47 . شكر ، دختر ابوالفرج (37) دمشق 48 . شمس الضحى ، دختر محمّد بن عبد الجليل (75) بغداد 49 . شهده ، دختر ابونصر (76) بغداد 50 . شهرآزرميه ، دختر ابوالقاسم (38) اصفهان 51 . ضوء ، دختر ابوشكر (39) اصفهان 52 . ضوء ، دختر حمد بن محمّد (40) اصفهان 53 . ضوء النهار ، دختر حافظ ابوالفضل (41) همدان

.

ص: 234

54 . طاهره ، دختر ابوبكر (42) بخارا 55 . طرفه ، دختر عبد اللّه گرجى (43) گرجستان 56 . ظريفه ، دختر ابوالحسن (44) طبرستان 57 . ظفربانويه ، دختر ابونصر (45) اصفهان 58 . ظمياء ، دختر احمد بن فضل (46) اصفهان 59 . عايشه ، دختر ابونصر (47) نيشابور 60 . عايشه ، دختر ابوبكر (48) بلخ 61 . عايشه ، دختر ابوعمرو (49) مرو 62 . عايشه ، دختر معمر بن فاخر (84) اصفهان 63 . عايشه ، دختر ابوسعيد (50) نيشابور 64 . عايشه ، دختر ابوالمظفر (51) مرو 65 . عايشه ، دختر ابوالفضل (52) مرو 66 . عاشوراء ، دختر محمّد بن مفضل (53) اصفهان 67 . عافيه ، دختر حسين بن عبد الملك (54) اصفهان 68 . عزكا ، دختر ابوعبد اللّه (55) نامعلوم 69 . عفاف ، دختر احمد بن محمّد (56) نامعلوم 70 . عفيفه ، دختر ابوبكر (85) اصفهان 71 . عين الشمس ، دختر مفضل (57) اصفهان 72 . فاطمه ، دختر احمد بن عبد اللّه (58) اصفهان 73 . فاطمه ، دختر حسن بن احمد (59) سبزوار 74 . فاطمه ، دختر حسن بن احمد (60) سرخس 75 . فاطمه ، دختر ابونصر (61) نامعلوم 76 . فاطمه ، دختر عبد اللّه بن احمد (62) اصفهان 77 . فاطمه ، دختر ابوالحسن (63) قاهره 78 . فاطمه ، دختر ابوالحسن (64) اصفهان

.

ص: 235

ص: 236

ص: 237

7 . هرات : 1 مورد . 8 . بخارا : 1 مورد . 9 . گرجستان : 1 مورد . 10 . طبرستان : 1 مورد . 11 . بلخ : 1 مورد . 12 . قاهره : 1 مورد . 13 . سجستان : 1 مورد . 14 . سبزوار : 1 مورد . 15 . مدينه : 1 مورد . 16 . نامعلوم : 3 مورد .

.

ص: 238

ص: 239

ص: 240

ص: 241

8 . أسماء ، دختر محمّد بن عبد الرحيم المقدسية (زنده در 706ق)بيت المقدس 9 . أسماء ، دختر عبد الرحمن بن عبد الواحد الحرانى (زنده در 706ق)نامعلوم 10 . أسماء ، دختر محمّد بن سالم بن أبى المواهب بن صصرى (638 _ 733ق)بعلبك 11 . أسماء ، دختر يعقوب بن أحمد الصابونى ، الحلبية الأصل ثم المصرية (م762ق)حلب 12 . أسن ، دختر أحمد بن محمود بن الشماع (720 _ 798ق)قاهره 13 . أمامه ، دختر عبد السلام بن عبد الخالق البعلبكية (م744ق)بعلبك 14 . امّ ريم ، دختر على بن ثاقب القرشية السهمية المكية (م768ق)مكه 15 . امّ عبد الحميد ، دختر عبد الرحمن بن أحمد السراء (زنده در 705ق)بيت المقدس 16 . امّ عبد الرحمن بن عبد اللّه بن الرضى المقدسية (زنده در 705ق)بيت المقدس 17 . امّ كلثوم ، دختر محمّد بن عبد اللّه القرشية الهاشمية (م777ق)نامعلوم 18 . امّ كلثوم ، دختر محمّد بن على الغرناطى المكية (م782ق)مكه 19 . امّ كلثوم ، دختر محمّد بن يوسف الزرندى (م793ق)مكه 20 . امّ محمّد ، دختر يوسف الهكارى (زنده در 714ق)نامعلوم 21 . امّ هانى ء ، دختر محمّد بن عبد اللّه الطبرى المكية (م ح 780ق)مكه 22 . أمة الرحمن ، دختر محمّد بن شيبان البعلبكية (زنده در 760ق)بعلبك 23 . أمة الرحيم ، دختر صلاح الدين خليل بن كيكلدى العلايى (م 795ق)دمشق 24 . أمة الرحيم ، دختر يحيى بن عيسى السبتى (؟)نامعلوم 25 . أمة العزيز ، دختر شمس الدين محمّد بن أحمد بن عثمان الذهبى (م785ق)دمشق 26 . أمة العزيز ، دختر على بن محمّد اليونينى البعلبكية (657 _ 745ق)بعلبك 27 . أمة العزيز ، دختر نجم الدين المحدث (م 749ق)دمشق 28 . أمة القاهر ، دختر قاسم بن محمّد البعلبكية (717 _ 800ق)بعلبك 29 . جميله ، دختر حسن بن جمال الدين التنوخى (زنده در 711ق)نامعلوم 30 . جويريه ، دختر أحمد بن أحمد الهكارى (م783ق)قاهره

.

ص: 242

31 . جويريه ، دختر أحمد بن محمّد الطبرى المكية (م795ق)مكه 32 . حبيبه ، دختر إبراهيم بن عبد اللّه المقدسى (654 _ 745ق)بيت المقدس 33 . حبيبه ، دختر عبد الرحمن بن أبى بكر المقدسى (654 _ 733ق)بيت المقدس 34 . حرميه ، دختر ناصر بن عبد الدائم (م705ق)نامعلوم 35 . حسنه ، دختر محمّد بن كامل الحسنية المكية (م765ق)مكه 36 . حفصه ، دختر عبيد بن محمّد الإسعردى (؟)نامعلوم 37 . حليمه ، دختر على بن محمّد السلمى (؟)نامعلوم 38 . حليمه نوه جمال الإسلام (؟)نامعلوم 39 . خاتون ، دختر بهاء الدين بن محمّد بن بدر (زنده در 711ق)نامعلوم 40 . خديجه ، دختر ابراهيم بن إسحاق بن سلطان (م803ق)دمشق 41 . خديجه ، دختر إبراهيم بن يحيى العسقلانى (م733ق)نامعلوم 42 . خديجه ، دختر إبراهيم بن يحيى الكنانى (؟)نامعلوم 43 . خديجه ، دختر أبوعبداللّه محمّد بن عبد القوى بن بدران المرداوى (م764ق)نامعلوم 44 . خديجه ، دختر الرضى عبد الرحمن ابن محمّد (617 _ 701ق)نامعلوم 45 . خديجه ، دختر الزين عبد الرحمن بن يوسف المزى (م 764ق)دمشق 46 . خديجه ، دختر أحمد بن عبد الرزاق العطار المغازى (م 781ق)طرابلس 47 . خديجه ، دختر الصاحب كمال الدين عمر بن احمد بن العديم (م708ق)نامعلوم 48 . خديجه ، دختر الفخر مجداور الكنجى (م 739ق)قاهره 49 . خديجه ، دختر أحمد بن ألطنبا (م779ق)حلب 50 . خديجه ، دختر . . . بن عبد اللّه عتيق الجوزى (زنده در 707ق)نامعلوم 51 . خديجه ، دختر حازم بن عبد الغنى بن حازم (زنده در 705ق)نامعلوم 52 . خديجه ، دختر عبد الملك بن عبد اللّه المرجانى المكية (م ح793ق)مكه 53 . خديجه ، دختر عبيد اللّه بن محمّد المقدسية الصالحية (م 750ق)دمشق

.

ص: 243

54 . خديجه ، دختر عثمان بن محمّد بن عثمان التوزرى (669 _ 734ق)قاهره 55 . خديجه ، دختر على بن عبد الكافى السبكى (م 770ق)نامعلوم 56 . خديجه ، دختر على بن عبد اللّه الحلبى (م 751ق)دمشق 57 . خديجه ، دختر على بن عمر بن الصنهاجى (م734ق)نامعلوم 58 . خديجه ، دختر على بن وهب القشيرى (م 717ق)نامعلوم 59 . خديجه ، دختر محمّد بن سعد المقدسية (624 _ 701ق)بيت المقدس 60 . خديجه ، دختر نصر اللّه بن محمّد بن عياش (زنده در 706ق)نامعلوم 61 . دام السرور ، دختر . . . (؟)نامعلوم 62 . دنيا ، دختر حسن بن بلبان الدمشقية (678 _ 759ق)دمشق 63 . دنيا ، دختر الموفق يوسف بن سليمان الهكارى (؟)قاهره 64 . رحمه ، دختر إبراهيم المغربى (زنده در 711ق)نامعلوم 65 . رقيه ، دختر تقى الدين القشيرى بن حمد بن على . . . ابن دقيق العيد (م 741ق)قاهره 66 . رقيّه ، دختر عبد الغفار بن محمّد بن الكافى السعدى (؟)قاهره 67 . رقيه ، دختر مرشد بن عبد اللّه العجمى (م746ق)دمشق 68 . رقيه ، دختر موسى بن إبراهيم (زنده در 706ق)نامعلوم 69 . زاهده ، دختر ابراهيم بن محمود بن سلمان (؟)نامعلوم 70 . زاهده ، دختر محمّد بن عبد اللّه الطاهرى (؟)نامعلوم 71 . زاهده ، دختر حسين بن عبد اللّه العدوية الدمشقية (م 758ق)دمشق 72 . زمرد ، دختر أَيْرق ، زوج أبى حيّان (م 736ق)نامعلوم 73 . زهره ، دختر حاضر (؟)نامعلوم 74 . زينب ، دختر اسماعيل بن ابراهيم الخباز ، تلقب بأمة العزيز (651 _ 749ق)دمشق 75 . زينب ، دختر اسماعيل بن أحمد المقدسية (؟)نامعلوم 76 . زينب ، دختر الدماميسى _ أو الدمامينى _ (زنده در 770ق)نامعلوم

.

ص: 244

77 . زينب ، دختر العَلَم (؟) نامعلوم 78 . زينب ، دختر احمد بن عبد الرحيم المقدسية (646 _ 740ق)دمشق 79 . زينب ، دختر احمد بن عمر بن شُكر المقدسية (م722ق)بيت المقدس 80 . زينب ، دختر احمد بن كامل(؟)نامعلوم 81 . زينب ، دختر احمد بن محمّد بن المنجا التنوخية (م ح 750ق)نامعلوم 82 . زينب ، دختر احمد بن ميمون التونسية المكية (م بعد 780ق)مكه 83 . زينب ، دختر حسين بن على التكريتى الدمشقية (م 748ق)دمشق 84 . زينب ، دختر سليمان بن إبراهيم الإسعردى (م 705ق)نامعلوم 85 . زينب ، دختر سليمان بن حمزة المقدسى (م 739ق)نامعلوم 86 . زينب ، دختر عبد الباقى بن على (؟)نامعلوم 87 . زينب ، دختر عبد الرحمن بن إبراهيم الصالحية (؟)نامعلوم 88 . زينب ، دختر عبد الرحمن بن عبد الواحد (؟)نامعلوم 89 . زينب ، دختر عبد الرحمن بن محمّد المقدسى (659 _ 739ق)بيت المقدس 90 . زينب ، دختر عبد العزيز بن محمّد الكنانى (716 _ 776ق)مكه 91 . زينب ، دختر عبد اللّه الأنطاكية (م 731ق)نامعلوم 92 . زينب ، دختر عبد اللّه بن الرضى (م 718ق)بيت المقدس 93 . زينب ، دختر عبد اللّه بن عبد الحليم بن تيمية (م 799ق)دمشق 94 . زينب ، دختر عبد اللّه بن محمّد البعلبكية الدمشقية (م بعد 780ق)بعلبك 95 . زينب ، دختر عثمان بن محمّد الدمشقية (م 800 ق)دمشق 96 . زينب ، دختر على بن سنجر الدمشقية (؟)دمشق 97 . زينب ، دختر على بن أحمد بن فضل(؟)نامعلوم 98 . زينب ، دختر على بن عبد اللّه بن عبد السلام السلمى (642 _ 735ق)نامعلوم 99 . زينب ، دختر عمر بن عباس الأنصارية (م 726ق)دمشق

.

ص: 245

100 . زينب ، دختر قاسم بن عبد الحميد الصالحية (م 775ق)دمشق 101 . زينب ، دختر محمّد بن إبراهيم بن غنائم (م 762ق)نامعلوم 102 . زينب ، دختر محمّد بن أحمد البجدى (653 _ 742ق)دمشق 103 . زينب ، دختر محمّد بن عبد الكريم الحرستانى (؟)نامعلوم 104 . زينب ، دختر محمّد بن عبد اللّه المقدسية (655 _ 746ق)بيت المقدس 105 . زينب ، دختر محمّد بن عثمان الدمشقية (م 799ق)دمشق 106 . زينب ، دختر محمّد بن عمر القسطلانى المكية (م 727ق)مكه 107 . زينب ، دختر محمّد بن محمّد بن أحمد الطبرى (م776ق)مكه 108 . زينب ، دختر محمّد بن محمّد بن على البالسى (م785ق)نامعلوم 109 . زينب ، دختر محمّد بن نصير الصالحية (م742ق)نامعلوم 110 . زينب ، دختر محمود بن أسعد الشيرازية (زنده در 706ق)شيراز 111 . زينب ، دختر محيى الدين الحرستانى (زنده در 722ق)دمشق 112 . زينب ، دختر مظفر بن أحمد الأدمى (زنده در 706ق)نامعلوم 113 . زينب ، دختر نصر بن عبد الرازق (؟) نامعلوم 114 . زينب ، دختر يحيى بن عزّ الدين بن عبد السلام (648 _ 735ق)دمشق 115 . زينب ، دختر يوسف بن عبد اللّه المصرى (م742ق)قاهره 116 . زينه ، دختر أحمد بن عبد الخالق بن عبد الرحمن (م779ق)موصل 117 . ساره ، دختر عبد الرحمن بن أحمد المقدسية (م716ق)بيت المقدس 118 . ساره ، دختر العزّ بن محمّد بن جماعة (م763ق)نامعلوم 119 . ساره ، دختر محمّد بن الحسن الحمصية البقاعية (زنده در 780ق)حمص 120 . ست الأهل ، دختر عبد اللّه بن عبد الحق المخزومى المكية (م741ق)مكه 121 . ست الأهل ، دختر علوان بن سعد البعلبكية (م703ق)بعلبك 122 . ست البنين ، دختر محمّد بن محمود البعلية (؟)بعلبك

.

ص: 246

123 . ست الخطباء ، دختر القاضى تقى الدين بن عبد الكافى السبكى (م 773ق)دمشق 124 . ست الدار ، دختر مجد الدين بن تيمية (؟)دمشق 125 . ست الركب ، دختر على بن محمّد العسقلانى (أخت ابن حجر) (م798ق)دمشق 126 . ست الشام ، دختر رواحة بن على بن رواحة (؟)نامعلوم 127 . ست العبيد ، دختر عمر بن أبى بكر الدنيسرى (زنده در 729ق)نامعلوم 128 . ست العدول ، دختر احمد بن إبراهيم الطائى الدمشقى (م 737ق)دمشق 129 . ست العرب ، دختر عزّ الدين عبد الحافظ المقدسى (699 _ 731)دمشق 130 . ست العرب ، دختر سليمان بن حمزة (م749ق)نامعلوم 131 . ست العرب ، دختر على بن عبد الواحد المقدسية (م734ق)بيت المقدس 132 . ست العرب ، دختر محمّد بن على ، نوه الفخر بن البخارى (م767ق)دمشق 133 . ست العيال ، دختر احمد . . . (م 684ق)نامعلوم 134 . ست الفخر ، دختر عبد الرحمن الشيرازى (؟)شيراز 135 . ست الفقهاء ، دختر اسماعيل بن ابراهيم المخزومية (م 742ق)نامعلوم 136 . ست الفقهاء ، دختر اسماعيل بن حامد الدمشقية (م 704ق)دمشق 137 . ست الفقهاء ، دختر شرف الدين أحمد العباسية الإصفهانية (م765ق)اصفهان 138 . ست الفقهاء ، دختر تقى الدين ابراهيم بن على الواسطى (632 _ 726ق)دمشق 139 . ست الفقهاء ، دختر محمّد بن محمّد بن اسماعيل الفيومى (م 747ق)دمشق 140 . ست الفقهاء ، دختر يوسف بن محمّد الحموية (؟)نامعلوم 141 . ست الفقهاء (فاطمة) ، دختر اسماعيل بن قريش (؟)نامعلوم 142 . ست القضاه ، دختر شرف الدين أحمد العباسى الإصفهانية (زنده در 752ق)اصفهان 143 . ست القضاة ، دختر القاضى محيى الدين بن أحمد بن الشيرازى (م712ق)شيراز 144 . ست القضاة ، دختر محمّد بن أحمد الشيرازى (م718ق)شيراز 145 . ست القضاة ، دختر محمّد بن على الصيرفى (؟)نامعلوم

.

ص: 247

146 . ست القضاء ، دختر محمّد بن على بن عوانة (زنده در 711ق)نامعلوم 147 . ست الكل ، دختر إبراهيم بن محمّد الطبرى المكية (زنده در 770ق)مكه 148 . ست النعم ، دختر العلامة نجم الدين أحمد الحرانى (638 _ 721ق)نامعلوم 149 . ست النعم ، دختر يوسف بن محمّد النصيبى (؟)نامعلوم 150 . ست الوزراء ، دختر يحيى بن محمّد بن حمزة التغلبى (639 _ 715ق)دمشق 151 . ست الوزراء ، دختر عمر بن أسعد بن المنجّا التنوخية الدمشقية (624 _ 717ق)دمشق 152 . ست الوفاء ، دختر محمّد بن إبراهيم الواسطى (م759ق)نامعلوم 153 . ستيتة ، دختر تقى الدين السبكى على بن عبد الكافى (716 _ 776ق)قاهره 154 . ستيتة ، دختر محمّد بن غالى الدمياطى (م780ق) قاهره 155 . سعيدة ، دختر عبد الملك بن يوسف بن محمّد بن قدامة (؟)بيت المقدس 156 . سفرى ، دختر يعقوب بن إسماعيل الدمشقية (م745ق)دمشق 157 . سكرة ، دختر عبد اللّه (م785ق)قاهره 158 . سيده ، دختر ابراهيم بن محمّد الطبرى المكية (زنده در 757ق)مكه 159 . سيده ، دختر موسى الماردانية (؟)نامعلوم 160 . شرف ، دختر محمّد بن حسن بن مسعود (زنده در 780ق)نامعلوم 161 . شرف خاتون ، دختر داوود بن ظافر العسقلانى الفاضلى (648 _ 720ق)بيت المقدس 162 . شريعه ، دختر الشرف أبى البركات بن تاج الدين القسطلانى (م724ق)نامعلوم 163 . شريفه ، دختر أحمد بن محمّد الحسنى الفاسى المكية (م786ق)مكه 164 . ششك ، دختر محمّد بن عثمان التركمانى (م788ق)مكه 165 . شهده ، دختر كمال الدين عمر بن العديم العقيلى (619 _ 709ق)نامعلوم 166 . شهده ، دختر بدر الدين بن عبد العظيم الحصنية (؟)نامعلوم 167 . شهده ، دختر عبد العزيز بن بدر الدين بن جماعة (م757ق)نامعلوم 168 . شهود ، دختر عبد القادر بن عثمان الحنبلى النابلسى (؟)نابلس

.

ص: 248

169 . صالحه ، دختر عثمان بن عبد الرحمن التنوخى البعلبكى (م740ق)بعلبك 170 . صفيه ، دختر آقش بن عبد اللّه الأتابكى (م738ق)نامعلوم 171 . صفيه ، دختر إبراهيم بن أحمد الزبيدى المكية (م743ق)مكه 172 . صفيه ، دختر المجد أحمد بن عبد اللّه (640 _ 704ق)نامعلوم 173 . صفيه ، دختر أحمد بن أحمد بن قدامة المقدسية (660 _ 741ق)بيت المقدس 174 . صفيه ، دختر عبد الحليم الحنبلية (زنده در 775ق)نامعلوم 175 . صفيه ، دختر محمّد بن عبد المحسن المخزومى الأبوتيجى المكية (م746ق)مكه 176 . ضيفه ، دختر شمس الدين محمّد بن عبد الواحد الدمشقى (م738ق)دمشق 177 . ظبيه ، دختر عثمان بن محمّد التوزرى (669 _ 734ق)قاهره 178 . عايشه القرشية (زنده در 706)نامعلوم 179 . عايشه ، دختر ابراهيم بن أحمد بن القواس (645 _ 718ق)دمشق 180 . عايشه ، دختر ابراهيم بن صديق زوج الحافظ المزى (661 _ 741ق)دمشق 181 . عايشه ، دختر اسماعيل بن ابراهيم الخباز (ولدت بعد 690ق)دمشق 182 . عايشه ، دختر الحسن بن على الدمشقية (م785ق)دمشق 183 . عايشه ، دختر ابوبكر بن عيسى بن قواليح الدمشقية (م793ق)دمشق 184 . عايشه ، دختر ابوطاهر (زنده در 711ق)نامعلوم 185 . عايشه ، دختر حروش (زنده در 707ق)نامعلوم 186 . عايشه ، دختر دلول بن يحيى القرشى (زنده در 711ق)نامعلوم 187 . عايشه ، دختر عبد الرحمن بن محمّد ابن جماعة (م789ق)دمشق 188 . عايشه ، دختر عبد اللّه بن أبى الفتح الصورى(؟)نامعلوم 189 . عايشه ، دختر عبد اللّه بن أحمد الطبرى المكية (زنده در 776ق)مكه 190 . عايشه ، دختر عثمان بن علاق المدلجى (؟)نامعلوم 191 . عايشه ، دختر على بن عمر الصنهاجى الحميرى (م739ق)قاهره

.

ص: 249

192 . عايشه ، دختر عمر بن محمّد العجمى (م789ق)حلب 193 . عايشه ، دختر محمّد بن إسماعيل الحريرى (م798ق)نامعلوم 194 . عايشه ، دختر محمّد بن قاسم بن الأحمر الحلبى (م763ق)حلب 195 . عايشه ، دختر محمّد بن مسلم الحرّانية (647 _ 736ق)دمشق 196 . عايشه ، دختر محمّد بن أحمد القيسى القسطلانى (م716ق)مكه 197 . عايشه ، دختر محمّد بن عبد المحسن المخزومية المكية (م797ق)مكه 198 . عايشه ، دختر محمّد بن قاسم بن الأحمر الحلبى (م763ق)حلب 199 . عايشه ، دختر محمّد بن يحيى الجزرى الصالحية (م743ق)دمشق 200 . عايشه ، دختر محمود بن محمّد التاذفى (م740ق)حلب 201 . عايشه ، دختر مسلم بن مالك بن مزروع الصالحى (زنده در 706ق)نامعلوم 202 . عايشه ، دختر نصر اللّه بن أبى محمّد السلّامى (م762ق)نامعلوم 203 . عايشه والدة العز الحنبلى(؟)نامعلوم 204 . عربيه ، دختر محمّد بن غنائم الكفر بطناوية (زنده در 707ق)نامعلوم 205 . عزّ النساء ، دختر محمّد بن عبد العزيز بن خلدون (زنده در 706ق)نامعلوم 206 . علماء ، دختر عبد اللّه بن عبد الحقّ الدلاصى المكية (م775ق)مكه 207 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن داوود بن نصر الهكارى الكردى (683 _ 758ق)دمشق 208 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن عبد اللّه المقدسية (654 _ 747ق)بيت المقدس 209 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن على الواسطى (زنده در 705ق)نامعلوم 210 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن غنائم (؟)نامعلوم 211 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن محمّد بن أبى القاسم القزوينى (؟)قزوين 212 . فاطمه ، دختر ابراهيم بن محمود بن جوهر البطانحى (625 _ 711ق)دمشق 213 . فاطمه ، دختر احمد بن عطاف الرّهاوى (م739ق)نامعلوم 214 . فاطمه ، دختر احمد بن عمر بن عبد الرحيم (654 _ 736ق)دمشق

.

ص: 250

215 . فاطمه ، دختر اسماعيل البعلبكى (زنده در 711ق)بعلبك 216 . فاطمه ، دختر اسماعيل بن ابراهيم (م742ق)نامعلوم 217 . فاطمه ، دختر اسماعيل بن محمّد (720ق _ )بعلبك 218 . فاطمه ، دختر البلخى الحرانى (زنده در 711ق)نامعلوم 219 . فاطمه ، دختر الحسن بن على بن الخلال (م 747ق)دمشق 220 . فاطمه ، دختر الشمس محمّد بن على بن عيّاش الذهبى (م739ق)نامعلوم 221 . فاطمه ، دختر الفخر مجداور بن محمّد بن الكنجى (658 _ 733ق)نامعلوم 222 . فاطمه ، دختر الفيومى (؟)نامعلوم 223 . فاطمه ، دختر القاسم بن محمّد البرزالى (م731ق)نامعلوم 224 . فاطمه ، دختر المنجّا التنّوخية (م803ق)نامعلوم 225 . فاطمه ، دختر النفيس محمّد بن الحسين بن رواحة (م716ق)طرابلس 226 . فاطمه ، دختر أبوالقاسم بن الحسن الحلبية (م763ق)حلب 227 . فاطمه ، دختر أبوبكر بن محمّد بن طرخان (652 _ 726ق)نامعلوم 228 . فاطمه ، دختر احمد بن ابراهيم الطبرى المكية (712 _ 783ق)مكه 229 . فاطمه ، دختر احمد بن عطية بن ظهيرة القرشى المكية (زنده در 762ق)مكه 230 . فاطمه ، دختر احمد بن عمر الكنجى (م736ق)دمشق 231 . فاطمه ، دختر احمد بن قاسم الحرازى (710 _ 783ق)مكه 232 . فاطمه ، دختر احمد بن محمّد بن على الجزرى (م766ق)نامعلوم 233 . فاطمه ، دختر احمد بن منعة القنوى الصالحى (م719ق)دمشق 234 . فاطمه ، دختر بن عبد الرحمن بن محمّد القسطلانى المكية (م760ق)مكه 235 . فاطمه ، دختر تقى الدين الجعبرى (م795ق)دمشق 236 . فاطمه ، دختر سليمان بن عبد الكريم الأنصارية الدمشقية (640 _ 708ق)دمشق 237 . فاطمه ، دختر عباس بن أبى الفتح البغدادية (م714ق)بغداد

.

ص: 251

238 . فاطمه ، دختر عبد الدائم بن أحمد بن عبد الدايم (666 _ 734ق)دمشق 239 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن إسماعيل أبى شامة المقدسى (؟)بيت المقدس 240 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن عبد القاهر الحموى (م738ق)نامعلوم 241 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن عمرو بن الفراء (م717ق)نامعلوم 242 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن عيسى الذهبى الدّبهى (656 _ 740ق)دمشق 243 . فاطمه ، دختر عبد الرحمن بن محمّد عياش (م716ق)دمشق 244 . فاطمه ، دختر عبد الرحيم بن أحمد المقدسى (652 _ 725ق)بيت المقدس 245 . فاطمه ، دختر عبد اللّه بن عبد الرحمن بن أبى عمر (م749ق)نامعلوم 246 . فاطمه ، دختر عبد اللّه بن عمر بن عوض (م734ق)نامعلوم 247 . فاطمه ، دختر عبد اللّه بن محمّد بن أحمد المقدسية (660 _ 732ق)بيت المقدس 248 . فاطمه ، دختر عبد الولى بن على القسطلانى (م724ق)نامعلوم 249 . فاطمه ، دختر عثمان بن عثمان السلمية (م721ق)نامعلوم 250 . فاطمه ، دختر على بن محمّد اليونينية البعلية (655 _ 730ق)بعلبك 251 . فاطمه ، دختر على بن عبد الكافى السبكى (؟)نامعلوم 252 . فاطمه ، دختر على بن عبد اللّه بن عبد الرحمن المقدسية (؟)نامعلوم 253 . فاطمه ، دختر على بن على بن أبى البدر البغدادية (م710ق)بغداد 254 . فاطمه ، دختر على بن عمر بن خالد المخزومية ، دختر ابن الخشاب (م708ق)نامعلوم 255 . فاطمه ، دختر على بن مسعود بن ربيع الصالحى (648 _ 727ق)نامعلوم 256 . فاطمه ، دختر على بن يحيى بن عمر البعلبكية (؟)بعلبك 257 . فاطمه ، دختر عمر بن الحسين الحلبية (م763ق)حلب 258 . فاطمه ، دختر عمر بن يحيى المدنية وتعرف ببنت الأعمى (793ق)قاهره 259 . فاطمه ، دختر عياش بن أبى الفتح البغدادية الواعظة (م714ق)بغداد 260 . فاطمه ، دختر خليل الحنبلية العسقلانية (؟)نامعلوم

.

ص: 252

261 . فاطمه ، دختر محمّد بن الحسين بن رواحة (م716ق)حماة 262 . فاطمه ، دختر محمّد بن أحمد القسطلانى ، تدعى أمة الرحيم (م721ق)مكه 263 . فاطمه ، دختر محمّد بن جميل المقدسية (م730ق)دمشق 264 . فاطمه ، دختر محمّد بن عبد الرحيم الأميوطى (م793ق)نامعلوم 265 . فاطمه ، دختر محمّد بن عبد المنعم البهنسى المكية (م786ق)مكه 266 . فاطمه ، دختر محمّد بن محمّد ابن جبريل الدربندى (661 _ 737م)دمشق 267 . فاطمه ، دختر محمّد بن محمّد بن إسماعيل البكرى (م747ق)قاهره 268 . فاطمه ، دختر محمّد بن محمّد بن أبى بكر الطبرى المكية (زنده در 715ق)مكه 269 . فاطمه ، دختر محمّد بن محمّد الفاسى المكية امّ الحسن (زنده در 770ق)مكه 270 . فاطمه ، دختر محمّد بن محمّد الفاسى المكية امّ الهدى (زنده در 727ق)مكه 271 . فاطمه ، دختر محمّد بن موسى بن النعمان (؟)نامعلوم 272 . فاطمه ، دختر محمّد بن نصر اللّه بن القمر الدمشقية (م756ق)دمشق 273 . فاطمه ، دختر نصر اللّه بن أبى محمّد السلّامى (م774ق)نامعلوم 274 . فاطمه ، دختر نصر اللّه بن محمّد السكاكينى (م750ق)دمشق 275 . فاطمه ، دختر يحيى بن العفيف البصرى المدنى (م798ق)بصره 276 . فرحه ، دختر احمد بن عبد اللّه الدمياطى (؟)قاهره 277 . فلفله ، دختر عبد اللّه البلعبكية (م737ق)بعلبك 278 . فيروزه ، دختر المظفر (م740ق)نامعلوم 279 . قطلو ، دختر سيف الدين عبد اللّه الشجاعى (م 785ق)دمشق 280 . قطلو ملك ، دختر محمّد بن ابراهيم الأيوبية (م774ق)دمشق 281 . قمر ، دختر الموقف أبى اسحاق ابراهيم بن داوود العطار (م742ق)دمشق 282 . قوام ، دختر عبد اللّه (م742ق)نامعلوم 283 . كريمه ، دختر عبد الوهاب بن على بن الخضر القرشية الزبيرية (؟) نامعلوم

.

ص: 253

284 . كلثم ، دختر محمّد بن محمود البعلى (م777ق)بعلبك 285 . كماليه ، دختر أبوالذكر أحمد عبد القادر الإسكندرانى (651 _ 731ق)اسكندريه 286 . كماليه ، دختر محمّد بن محمّد الطبرى المكية (م755ق)مكه 287 . لوزه ، دختر عبد اللّه مولاة تقى الدين بن دقيق العيد (م725ق)نامعلوم 288 . مُدَلَّه ، دختر محمّد بن إلياس الشّرجى (؟)نامعلوم 289 . مديه ، دختر على بن الفارس (م732ق)نامعلوم 290 . مريم ، دختر أحمد الأذرعى (719 _ 803ق)قاهره 291 . مريم ، دختر عبد الرحمن بن أحمد النابلسية (622 _ 758ق)نابلس 292 . مريم ، دختر عبد اللّه بن محمّد الطبرى المكية (زنده در 720ق)مكه 293 . مظفريه ، دختر عيسى بن على بن وهب (زنده در 719ق)قوص 294 . ملكه ، دختر ابراهيم بن عبد الرحمن بن صصرى البعلبكية (م749ق)بعلبك 295 . ملكه ، دختر عبد الرحمن بن محمّد البعلبكى (؟)بعلبك 296 . موفقيه ، دختر احمد بن عبد الوهاب بن عتيق بن وردان (636 _ 712ق)قاهره 297 . موفقيه ، دختر نصير بن وجيه (زنده در 713ق)نامعلوم 298 . مؤمنه ، دختر عبد اللّه بن يحيى الفاسى (؟)بيت المقدس 299 . مؤنسه ، دختر صبيح بن عبد اللّه (م749ق)قاهره 300 . مؤنسه ، دختر عبد الخالق بن عبد الخالق العمرى (م ح 770ق)بعلبك 301 . مؤنسه ، دختر على بن الفارس الناصرى الصلاحى الفخرى (م732ق)نامعلوم 302 . نارنج ، دختر عبد اللّه عتيقة مفلح (م741ق)قاسيون 303 . نخوه ، دختر زين الدين محمّد بن عبد القاهر الحلبى (643 _ 719ق)حلب 304 . نضار ، دختر أبوحيان محمّد بن يوسف ، (م730ق)اندلس 305 . نفيسه ، دختر ابراهيم بن سالم بن سعيد بن الخباز (633 _ 749ق)قاسيون 306 . نفيسه ، دختر اسماعيل بن ابراهيم (زنده در 714ق)نامعلوم 307 . نفيسه ، دختر على بن عبد القادر البعلبكية (زنده در 770ق)بعلبك 308 . نفيسه ، دختر محمّد بن تمام الحميرية (م719ق)دمشق

.

ص: 254

ص: 255

دمشق (66 مورد) : 2 ، 4 ، 23 ، 25 ، 27 ، 40 ، 45 ، 53 ، 56 ، 62 ، 67 ، 71 ، 74 ، 78 ، 83 ، 93 ، 95 ، 96 ، 99 ، 100 ، 102 ، 105 ، 111 ، 114 ، 123 ، 124 ، 125 ، 128 ، 129 ، 132 ، 136 ، 138 ، 139 ، 150 ، 151 ، 156 ، 176 ، 179 ، 180 ، 181 ، 182 ، 183 ، 187 ، 195 ، 199 ، 207 ، 209 ، 210 ، 212 ، 214 ، 219 ، 230 ، 232 ، 235 ، 236 ، 238 ، 242 ، 243 ، 263 ، 266 ، 272 ، 274 ، 279 ، 280 ، 281 و 308 . شيراز (4مورد) : 110 ، 134 ، 143 و 144 . صور (1مورد) : 313 طرابلس (2مورد) : 46 و 225 . قاسيون (2 مورد) : 302 و 305 . قاهره (22مورد) : 6 ، 7 ، 12 ، 30 ، 48 ، 54 ، 63 ، 65 ، 66 ، 115 ، 153 ، 154 ، 157 ، 177 ، 191 ، 258 ، 267 ، 276 ، 290 ، 296 ، 299 و 311 . قزوين (1مورد) : 211 قوص (1مورد) : 293 مكّه (32 مورد) : 14 ، 18 ، 19 ، 21 ، 31 ، 35 ، 52 ، 82 ، 90 ، 106 ، 107 ، 120 ، 147 ، 158 ، 163 ، 164 ، 171 ، 175 ، 189 ، 196 ، 197 ، 206 ، 228 ، 229 ، 231 ، 234 ، 262 ، 265 ، 268 ، 269 ، 286 و 292 .

.

ص: 256

ص: 257

5 . قاهره : 22 مورد . 6 . بعلبك : 20 مورد . 7 . حلب : 10 مورد . 8 . بغداد : 5 مورد . 9 . شيراز : 4 مورد . 10 . اسكندريه : 2 مورد . 11 . اصفهان : 2 مورد . 12 . طرابلس : 2 مورد . 13 . قاسيون : 2 مورد . 14 . نابلس : 2 مورد . 15 . اندلس : 1 مورد . 16 . بصره : 1 مورد . 17 . حماة : 1 مورد . 18 . حمص : 1 مورد . 19 . صور : 1 مورد . 20 . قزوين : 1 مورد . 21 . قوص : 1 مورد . 22 . موصل : 1 مورد .

.

ص: 258

. .

ص: 259

ص: 260

10 . الاصابة فى تمييز الصحابة ، ابن حجر عسقلانى ، تحقيق : احمد بن على ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 5ج . 11 . الاعلام ، خير الدين زركلى ، بيروت : دار العلم للملايين ، 1989م ، 8ج . 12 . الامالى ، محمّد بن حسن طوسى ، قم : دار الثقافه ، 1414ق ، 889ص . 13 . الانساب ، عبد الكريم بن محمّد سمعانى ، تحقيق : عبد اللّه عمر البارودى ، بيروت : دار الجنان ، 1408ق ، 5ج . 14 . امل الامل ، محمّد بن حسن حرّ عاملى ، تحقيق : احمد الحسينى ، بغداد : مكتبه الاندلس ، 1385ق ، 2ج . 15 . انباء الغمر بانباء العمر ، ابن حجر عسقلانى ، تحقيق : احمد بن على و حسن حبشى ، القاهره : وزاره الاوقاف ، 1418ق ، 4 ج . 16 . انسان العيون فى سيرة الامين المامون ، على بن برهان الدين حلبى . 17 . انوار الملكوت فى شرح الياقوت ، حسن بن يوسف حلى ، تحقيق : محمّد نجمى زنجانى ، انتشارات رضى ، 1363 ، 248ص . 18 . بانوى مجتهد ايرانى ، ناصر باقرى بيدهندى ، قم : دفتر تبليغات اسلامى ، 1371 ، ص 113 _ 116 . 19 . بحار الأنوار ، علّامه محمّدباقر بن محمّدتقى مجلسى (م 1111ق) ، بيروت : دوم ، مؤسسة الوفاء ، 1403ق . 20 . البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع ، محمّدبن على شوكانى ، القاهره : مكتبة ابن تيمية ، 2ج . 21 . بصائر الدرجات (الكبرى)، محمّد بن حسن صفار، تحقيق:محسن كوچه باغى، 557ص. 22 . بغية الملتمس فى تاريخ رجال الاندلس ، آمال قرداش بنت الحسين ، كتاب الامة ، العدد 70 ، 1420 ق ، سال 19 ، قطر . 23 . تاريخ العلماء والرواة للعلم بالاندلس ، عبد اللّه بن محمّد ابن فرضى ، تحقيق : عزت العطار الحسينى ، القاهره : مكتبة الخانجى ، 1373ق ، 2ج .

.

ص: 261

24 . تاريخ مذكر (فرهنگ حاكم و فرهنگ محكوم) ، رضا براهنى ، تهران : نشر اوّل ، 1363 ، تهران . 25 . تبيان ، دفتر هشتم (جايگاه زن در انديشه امام خمينى) ، تهران : مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى رحمه الله ، 1374 . 26 . التحبير فى المعجم الكبير ، عبد الكريم بن محمّد سمعانى ، تحقيق : خليل المنصور ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1418ق . 27 . التحبير فى المعجم الكبير ، عبد الكريم بن محمّد سمعانى ، تحقيق : منيرة ناجى سالم ، [بغداد] : 1395ق ، 2ج . 28 . تحرير المرأة فى عصر الرسالة ، عبد الحليم ابوشقة ، كويت : دار القلم ، 1410 ق ، 2 ج . 29 . تذكرة الحفاظ ، محمّد بن احمد ذهبى ، بيروت : دار احياء التراث العربى ، 2 ج . 30 . ترجمان الاشواق ، محيى الدين عربى ، بيروت : دار صادر ، 1386 ق . 31 . التقييد لمعرفة رواة السنن و المسانيد ، محمّد بن عبد الغنى ابن نقطه ، حيدر آباد : دائرة المعارف العثمانية ، 1404ق ، 2ج . 32 . التكملة لوفيات النقلة ، عبد العظيم بن عبد القوى منذرى ، تحقيق : بشار عواد معروف ، بيروت : مؤسسة الرسالة ، 1401ق ، 4ج . 33 . تهذيب التهذيب ، احمد بن على ابن حجر عسقلانى ، بيروت : دار صادر ، 12 ج . 34 . الجواهر و الدرر ، محمّد بن عبد الرحمن السخاوى ، القاهرة ، 1416 ق . 35 . الجهود العلمية للمرأة خلال القرنين الخامس والسادس الهجريين ، ناجيه عبداللّه ابراهيم ، اردن ، 1996 م . 36 . جهود المرأة فى رواية الحديث (القرن الثامن الهجرى) ، صالح معتوق ، بيروت : دار البشائر الاسلامية ، 1418 ق . 37 . دائرة المعارف تشيع ، زير نظر : احمد صدر حاج سيد جوادى ، تهران : نشر شهيد سعيد محبى ، 1375 . 38 . الدارس فى تاريخ المدارس ، عبد القادر بن محمّد نعيمى ، تحقيق : ابراهيم شمس الدين ، بيروت : دار الكتب العلميه ، 1410ق ، 2ج .

.

ص: 262

39 . الدر المنثور فى طبقات ربات الخدور ، زينب بنت يوسف فواز ، كويت : مكتبة ابن قتيبه ، 550 ص . 40 . الدرر الكامنة فى اعيان المائه الثامنة ، احمد بن على بن حجر عسقلانى ، تحقق : محمّد سيد جادالحق ، القاهره : امّ القرى ، 5ج . 41 . دور المرأة فى خدمة الحديث ، آمال بنت حسين قرداش ، دوحه : وزارة الاوقاف و الشئون الاسلاميه ، 1999م . 42 . الذريعة الى تصانيف الشيعة ، محمّد محسن بن على منزوى (آقابزرگ تهرانى _ م 1348 ش) بيروت : سوم ، دار الأضواء ، 1403ق . 43 . ذكر اخبار اصبهان ، احمد بن عبد اللّه ابونعيم ، مطبعة بريل ، 1934م . 44 . ذكر النسوة المتعبدات الصوفيات ، ابوعبد الرحمن السلمى ، تحقيق : محمود محمّد الطناحى ، القاهرة : اول ، مكتبة الخانجى ، 1413 ق . 45 . ذيل تاريخ بغداد ، محمّدبن محمود ابن نجار ، تحقيق : قيصر فرح ، حيدر آباد : دائرة المعارف العثمانيه ، 1398ق ، 3ج . 46 . الرجال ، احمد بن محمّد البرقى ، تحقيق : جواد القيومى ، نشر القيوم ، 1419ق ، 190 ص . 47 . الرجال ، محمّد بن حسن الطوسى ، تحقيق : جواد القيومى ، قم : جماعة المدرسين ، 1415 ق ، 595ص . 48 . الرجال ، احمدبن على النجاشى ، تحقيق : محمّد جواد النائينى ، بيروت : دار الاضواء ، 1408ق ، 2ج . 49 . الرعاية فى علم الدراية ، شهيد ثانى زين الدين بن على ، تحقيق : عبد الحسين محمّدعلى بقال ، قم : مكتبة آية اللّه المرعشى ، 1413ق ، 406 ص . 50 . رياحين الشريعة ، ذبيح اللّه محلاتى ، تهران : دار الكتب الاسلاميه ، 6ج . 51 . رياض العلماء ، على بن حسن بحرانى ، بيروت : شركه دار المصطفى(ص) ، 1422ق ، 2ج .

.

ص: 263

52 . رياض العلماء وحياض الفضلاء ، عبد اللّه بن عيسى بيگ افندى ، تحقيق : احمد الحسينى ، قم : مكتبة آية اللّه المرعشى ، 5ج . 53 . زن در آينه جلال و جمال ، عبد اللّه جوادى آملى ، قم : مركز نشر اسراء ، 1417ق/1375ش . 54 . زيارت در پرتو ولايت ، زهره صفاتى ، قم : مجتمع علوم دينى حضرت ولى عصر (ع) ، 1417ق/1376ش ، 200ص . 55 . السنة النبوية الشريفة فى القرن السادس الهجرى ، 56 . سير اعلام النبلاء ، محمّد بن احمد ذهبى ، عمر بن غرامة العمروى ، بيروت : دار الفكر ، 1417ق ، 18ج . 57 . السيرة النبوية ، عبد الملك بن هشام ، تحقيق : سهيل زكار ، بيروت : دار الفكر ، 1412ق ، 2ج . 58 . شذرات الذهب فى أخبار من ذهب ، عبد الحى بن احمد ابن عماد ، تحقيق : عبد القادر الارناووط ، دمشق : دار ابن كثير ، 1406ق ، 9ج . 59 . صفحات مشرقة من عناية المرأة بصحيح البخارى ، 60 . الضوء اللامع لأهل القرن التاسع ، محمّد بن عبد الرحمن سخاوى ، القاهره : دار الكتاب الاسلامى ، 6ج . 61 . الطبقات الكبرى ، محمّد بن سعد ، بيروت : دار صادر ، 9 ج . 62 . العبر فى خبر من عبر ، محمّد بن احمد ذهبى ، بيروت : دار الفكر ، 1418ق ، 2ج . 63 . عتبة الكتبة ، منتجب الدين اتابك جوينى ، تصحيح : محمّد قزوينى و عباس اقبال ، تهران : اساطير ، 1384 . 64 . علامه مجلسى : بزرگ مرد علم و دين ، على دوانى ، تهران : امير كبير ، 1370 . 65 . عناية النساء بالحديث النبوى ، آل سلمان مشهور بن حسن ، رياض : دار ابن عفان ، 1414ق ، 160 ص .

.

ص: 264

66 . عوالم سيدة النساء ، عبد اللّه البحرانى الاصفهانى ، قم : مؤسسة الامام المهدى . 67 . عيون اخبار الرضا عليه السلام ، محمّد بن على ابن بابويه ، تحقيق : حسين الاعلمى ، بيروت : مؤسسه الاعلمى ، 1404ق ، 2 ج . 68 . الغيبة ، محمّد بن حسن طوسى ، تحقيق : آقابزرگ الطهرانى ، قم : مكتبة بصيرى ، 1385ق ، 292 ص . 69 . فاطمه عليهاالسلام در آينه كتاب ، اسماعيل انصارى زنجانى ، قم : دوم ، الهادى ، 1375ش . 70 . فرحة الغرى ، عبد الكريم بن احمد ابن طاوس ، تحقيق : تحسين آل شيب الموسوى ، 1419ق ، قم : مركز الغدير للدراسات الاسلاميه ، 1419ق ، 1923ص . 71 . فصول عن المرأة ، هادى العلوى ، بيروت : دار الكنوز الادبية ، 1996م . 72 . فضائل الاشهر الثلاثة ، محمّد بن على ابن بابويه ، تحقيق : غلامرضا عرفانيان ، بيروت : دار المحجه البيضاء _ دار الرسول الاكرم ، 1412ق ، 159 ص . 73 . فهرس الفهارس والاثبات ، عبد الحى بن عبد الكبير كتانى ، تحقيق : احسان عباس ، بيروت : دار الغرب الاسلامى ، 1402ق ، 3ج . 74 . فهرست كتاب هاى خطى كتاب خانه ملى ملك ، ايرج افشار ، تهران : 1352ش ، 13ج . 75 . فهرست كتب چاپى فارسى ، خانبابا مشار ، تهران : مؤلف ، 1350 _ 1351 . 76 . فهرست كتب خطى كتاب خانه مركزى آستان قدس رضوى ، مشهد : آستان قدس رضوى ، 1365ش . 77 . فهرست كتب دينى خطى كتاب خانه سلطنتى ، بدرى آتاباى ، 1105ص . 78 . فهرست نسخ خطى كتاب خانه ملى ايران ، تهران : كتاب خانه ملى ايران ، 1343ش . 79 . فهرست نسخه هاى خطى كتاب خانه دانشكده الهيات ، تهران : انتشارات دانشگاه تهران ، 1345ش ، 1227ص . 80 . فهرست نسخه هاى خطى كتاب خانه دانشكده الهيات ، مشهد : دانشگاه فردوسى ، 1376 ، 3ج . 81 . فهرست نسخه هاى خطى كتاب خانه وزيرى يزد ، محمّد شيروانى .

.

ص: 265

82 . الكافى ، محمّد بن يعقوب كلينى رازى (م 329ق) ، تحقيق : على اكبر غفّارى ، بيروت : چهارم ، دار صعب _ دار التعارف ، 1401ق . 83 . كامل الزيارات ، جعفر بن محمّد ابن قولويه ، تحقيق : بهراد الجعفرى ، تهران : نشر صدوق ، 1375ش ، 352ص . 84 . كتاب شناسى آثار مذهبى زنان ايران ، مجيد فرّخزادى ، تهران : مطّهر ، 1373 . 85 . كتاب من لا يحضره الفقيه ، محمّد بن على ابن بابويه ، تحقيق : حسن الموسوى الخرسان ، بيروت : دار صعب _ دار التعارف ، 1401ق ، 4 ج . 86 . كشف الظنون عن اسامى الكتب و الفنون ، مصطفى بن عبد اللّه حاجى خليفه ، بيروت : دار الصادر ، 8ج . 87 . كشف الظنون عن اسامى الكتب والفنون ، مصطفى بن عبد اللّه حاجى خليفه ، بيروت : دار الفكر ، 1414ق ، 6ج . 88 . اللباب فى الجمع بين السنّة والكتاب ، على بن زكريا منبجى ، تحقيق : محمّد فضل عبد العزيز المراد ، دمشق : دار القلم ، 1414ق . 89 . اللباب فى تهذيب الانساب ، على بن محمّد ابن اثير ، مكّة : المكتبة الفيصلية ، 3ج . 90 . لسان الميزان ، احمد بن على بن حجر عسقلانى ، تحقيق : عادل احمد عبد الموجود ، بيروت : دار الكتب العلميه ، 1416ق ، 7ج . 91 . لوايح آقا شيخ فضل اللّه نورى ، هما رضوانى ، تهران ، 1358 . 92 . مأخذ شناسى رجال شيعه ، رسول طلائيان ، قم : دار الحديث ، 1381ش . 93 . المحاسن ، احمد بن محمّد البرقى ، تحقيق : محمّد صادق بحر العلوم ، نجف : المطبعة الحيدرية ، 1384ق ، 525 ص . 94 . مرآة الجنان و عبرة اليقظان ، عبد اللّه بن اسعد يافعى ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1417ق ، 4ج . 95 . المرأة المسلمة و اجازة الحديث عند الفريقين ، امّ على مشكور ، هفتمين كنفرانس بين المللى وحدت اسلامى ، 1373ش .

.

ص: 266

96 . مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، حسين بن محمّد تقى نورى ، قم : مؤسسه آل البيت عليهم السلام ، 1407ق ، 18 ج . 97 . المسلسلات فى الاجازات ، شهاب الدين مرعشى ، قم : مكتبة آية اللّه العظمى المرعشى ، 1416ق ، 2 ج . 98 . مسند عايشة ، احمد بن على بن حجر عسقلانى ، القاهرة : اول ، مكتبة السنة ، 1416 ق . 99 . مشاهير زنان اصفهان ، محمّد حسين رياحى ، اصفهان : اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى ، 1376 . 100 . مشاهير زنان ايرانى و پارسى گوى ، محمّدحسن رجبى ، تهران : انتشارات سروش ، 1374 ، 236ص . 101 . المشتبة فى الرجال ، محمّد بن احمد ذهبى ، تحقيق : على محمّد البجاوى ، مصر : دار احياء الكتب العربيه ، 1966م ، 755 ص . 102 . مشيخة ابن الجوزى ، محمّد محفوظ ، بيروت : دار الغرب الاسلامى ، 1400ق ، 302ص . 103 . معجم البلدان ، ياقوت بن عبد اللّه حموى ، بيروت : دار الصادر ، 1399ق ، 5ج . 104 . معجم المؤلّفين ، عمر رضا كحاله ، بيروت : دار احياء التراث العربى ، 1376ق ، 8ج . 105 . مناقب آل ابى طالب ، محمّد بن على ابن شهرآشوب ، نجف : المطبعة الحيدرية ، 1376ق ، 2ج . 106 . المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم ، عبد الرحمن بن على ابن جوزى ، تحقيق : محمّد عبد القادر عطا ، بيروت : دار الكتب العلمية ، 1412ق ، 17ج . 107 . موسوعة امّهات المؤمنين ، عبد الصبور شاهين ، القاهره : الزهراء للاعلام العربى ، 1412 ق ، 267ص . 108 . ميزان الاعتدال فى نقد الرجال ، محمّد بن احمد ذهبى ، تحقيق : صدقى جميل العطار ،

.

ص: 267

ص: 268

9 . فرزانه ، فصل نامه ، تهران ، معصومه ابتكار . 10 . كيهان فرهنگى ، ماه نامه ، تهران : مؤسسه كيهان . 11 . مجلة الشريعة ، كويت : جامعة الكويت . 12 . مجلة مركز بحوث السنة و السيرة ، قطر : (الدوحة) . 13 . مدرّس ، فصل نامه ، تهران : دانشگاه تربيت مدرّس . 14 . مشكوة ، فصل نامه ، مشهد ، بنياد پژوهش هاى اسلامى . 15 . مشكوة النور ، فصل نامه ، تهران : دانشگاه امام صادق عليه السلام . 16 . نداى صادق ، فصل نامه ، تهران : دانشگاه امام صادق عليه السلام . 17 . هاجر (كتاب المرأة) ، قاهره ، ش 5 _ 6 (1998 م) .

.