كه مورد كوچكترين اهانتْ واقع شوند ، ايرادهاى آنها مورد نقد و بررسى قرار گرفته است .

---------

1.مقصود ، فرهنگ اصيل اسلامى است، و گرنه در جامعه مسلمين هم كسانى (مانند اشاعره) بوده اند كه مى گفتند: «هر چه از ظاهر متون دينى (قرآن و حديث) استفاده مى شود ، بايد تعبّداً قبول كرد ، هر چند خلاف حكم صريح عقل باشد؛ زيرا عقل ، قدرت تشخيص خوبى و بدى را ندارد» ، كه با اين نظريّه ، راه هر گونه اظهار نظر و آزادى انديشه را از جامعه سلب مى نمودند .

-----------

از باب نمونه ، ابن ابى العوجاء يكى از كسانى بوده كه با صراحت ، خدا را انكار مى نموده است. او بارها با امام صادق عليه السلام در مسئله «وجود خدا» و ديگر مسائل مذهبى ، به بحث و گفتگو نشسته بود و با اين كه لجاجت عجيبى به خرج مى داد و حتى پس از بارها محكوم شدن ، دست از عقيده خود بر نمى داشت ، آزادانه در جامعه اسلامى زندگى مى كرد و كسى مزاحم او نمى شد .

يك روز ، يكى از ياران امام صادق عليه السلام به نام «مفضّل» او را نزديك قبر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ديد كه نشسته و براى يكى از ارادتمندانش كيفيت پيدايش موجودات را شرح مى دهد و مى گويد :

موجودات ، خود به خود و بدون آفريدگار و مدبّر ، پديد آمده اند و جهان هستى ، هميشه بوده و هميشه خواهد بود.

مفضّل ، از اين همه گستاخى به خشم آمد و با كمال تندى و عصبانيت به او گفت :

دشمن خدا! كافر شدى و آفريدگارى را كه تو را با بهترين استعدادها

و كامل ترين شكل ها آفريد و از حالات مختلفى گذراند تا به حال كنونى رساند ، انكار كردى. اگر در نظام آفرينشِ خودت دقت كنى ، دلائل كافى و روشنى بر وجود خدا مى يابى .

ابن ابى العوجاء نيز گفت :

چرا اين طور حرف مى زنى؟ اگر اهل بحث هستى ، با تو بحث مى كنيم و چنانچه سخن خود را اثبات كردى ، از تو پيروى مى كنيم؛ و اگر اهل بحث نيستى ، حرف نزن؛ و اگر از ياران جعفر بن محمّد هستى ، او اين گونه با ما حرف نمى زند و با مانند دليل تو با ما بحث نمى نمايد. او پيش از تو ، حرف هاى ما را شنيده؛ ولى هيچ وقت در صحبت ، با ما بدزبانى نكرده و جز پاسخ حرف هاى ما ، سخنى نگفته است .

او با كمال بردبارى و متانت به سخن ما گوش مى دهد و از ما مى خواهد كه هر چه دليل بر عقيده خود داريم ، بياوريم. پس از اين كه حرف هاى ما تمام شد - در حالى كه ما به خيال خود ، او را محكوم كرده ايم - او شروع

به صحبت مى كند و با چند كلمه كوتاه تمام حرف هايى را كه زده ايم ، باطل مى سازد و با استدلال هاى متين خود ، راه هر گونه بهانه جويى را بر ما مى بندد ، به طورى كه نمى توانيم پاسخ هاى او را رد كنيم. اگر تو هم از ياران او هستى ، اين گونه با ما حرف بزن .1

اين نمونه اى از آزادى بحث و انتقاد در جامعه اسلامى بود و در اين كتاب ، با نمونه هاى ديگر آن ، آشنا مى شويد .

اين كتاب ، داراى پانزده

مناظره در پانزده فصل است كه بجز مواردى كه در پاورقى اشاره شده ، به وسيله نگارنده از عربى به فارسى ترجمه شده اند . البته چون هدفْ حتى المقدور ساده نويسى بود ، در بسيارى از موارد ، مفاهيم عربى ، نقل به معنا (به حسب استنباط نگارنده) شده اند .

گفتنى است كه اصل اين كتاب ، نخستين بار در تاريخ 12 / 1 / 1357 با نام «مناظره در رابطه با مسائل ايدئولوژى» و در سال 1383 با تغييراتى ، با نام «مناظره و گفتگو در اسلام» به طبع رسيد و اينك با تغييرات و اضافاتى بيشتر با عنوان «مناظره هاى آموزنده» ، در اختيار علاقه مندان قرار مى گيرد .

در اين شب پربركت ، شب نزول قرآن، از خداوند سبحان مسئلت دارم قصور و تقصيرم را ببخشد و اين مجموعه را موجب آشنايى بيشتر با آيين اسلام و معارف اهل بيت عليهم السلام قرار دهد .

ربّنا تقبّل منا إنّك أنت السميع العليم

يا مبدّل السيّئات الحسنات

يا أرحم الراحمين

شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان 1433

21 / 5 / 1391

محمّد محمّدى رى شهرى

--------------

1.بحار الأنوار ، ج 3 ، ص 57 و 58 .

يكى است . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر از رأى ما پيروى كنى ، در باور به اين حقيقت ، بر تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالفت كنى ، با تو مجادله خواهيم كرد .

طبيعت گرايان گفتند : ما مى گوييم اشيا بايد باشند و آنها همواره و دائم هستند . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر حرف ما را قبول داشته باشى ، ما در باور به اين حقيقت ، از تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالف باشى ، با تو مجادله مى كنيم .

دوگانه پرستان گفتند : ما مى گوييم نور وتاريكى، چرخانندگان [هستى ]اند . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر حرف ما را قبول داشته باشى ، در باور به اين حقيقت ، بر تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالفت كنى ، با تو مجادله مى كنيم .

مشركان عرب گفتند : ما مى گوييم بت هاى ما خدايان اند . آمده ايم ببينيم تو چه مى گويى؟ اگر حرف ما را قبول داشته باشى ، در باور به اين حقيقت ، بر تو پيشى گرفته ، برتريم و اگر مخالفت كنى ، با تو مجادله مى كنيم .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «من به خداوند بى شريك ، ايمان دارم و به بت ، طاغوت و به هر معبودى غير او كافرم» .

آن گاه خطاب به آنان گفت : «خداوند ، مرا براى همه به عنوان بشارت دهنده وانذار كننده وحجّت بر جهانيان، برانگيخته است ؛ وبسيار زود است كه نيرنگ كسانى را كه در دين او نيرنگ كنند، به حلقومشان برگرداند» .

.

گفتند : نه .

فرمود : «چه چيز باعث شده كه شما باور داشته باشيد كه عُزَير ، پسر خداست؟» .

گفتند : چون وى پس از آن كه تورات از بين رفته بود ، آن را براى بنى اسرائيل ، بازسازى كرد و اين كار را انجام نداد ، مگر از آن رو كه پسر خدا بود .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «چرا عُزَير ، پسر خدا شد و موسى كه تورات را براى شما آورد و معجزه هايى كه خود شما هم مى دانيد ، از وى ديده شد ، پسر خدا نشد؟ و اگر عُزير ، به خاطر بزرگوارى در بازسازى توراتْ پسر خدا شد ،

موسى بايد به پسرِ خدا بودن ، اولى و سزاوارتر باشد .

اگر اين مقدار از بزرگوارى براى عُزَير ، موجب شود كه وى پسر خدا گردد ، چندين برابر اين بزرگى كه براى موسى بود ، درجه وى بايد برتر از پسرِ خدا بودن باشد .

اگر منظور شما از پسر خدا بودن ، همان مفهومى باشد كه در دنيا در پى رابطه جنسى پدر با مادر ، مادران ، بچّه به دنيا مى آورند ، به خدا كفر ورزيده ايد و او را به آفريده اش تشبيه كرده ايد و ويژگى پديده ها را براى وى اثبات كرده ايد . بنابراين، بايد خدا از نظر شما پديد آمده و خلق شده اى باشد كه خالقى دارد كه وى را ساخته و به وجود آورده است» .

يهوديان گفتند : منظورمان اين نيست . همان طور كه گفتى ، اين كفر است ؛ بلكه منظورمان آن است كه وى از نظر قدر و منزلت ، پسر خداست ؛ گرچه تولّدى هم در

كار نبود ؛ درست مثل آن كه دانشمندى ، خطاب به كسى (شاگردى) كه مى خواهد اِكرامش كند و جايگاه و ارزش او را نسبت به ديگران نشان دهد ، مى گويد : «پسرم !» يا «اين ، پسرم است» كه اين سخن براى اثبات به دنيا آمدن وى از او نيست . چون در اين صورت ، به وى گفته خواهد شد كه «اين شخص ، با تو بيگانه است» و به راستى هم رابطه نَسَبى بين آن دو نيست . كار خدا درباره عُزَير نيز چنين است كه وى به خاطر احترام گذاشتن و نه به دليل تولّد ، وى را فرزند خود قرار داده است .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «اين ، همان سخنى است كه من به شما گفتم . اگر بر اين پايه ، عُزَير پسر خدا مى گردد،اين مقام براى موسى مناسب تر است. خداوند، هر باطلگرايى را با اقرار خودش رسوا مى كند و دليل او را عليه خود او به كار مى برد . دليلى كه شما آورديد ، شما را به چيزى بزرگ تر از آنچه گفتم ،مى كشاند . شما گفتيد كه يكى از بزرگان شما به فرد بيگانه اى كه رابطه سببى بين آن دو نيست ، مى گويد : "پسرم !" يا "اين ، پسرم است" ، امّا نه به معناى از او به دنيا آمدن . گاه شما مى بينيد همين بزرگ ، به فرد بيگانه اى براى احترام مى گويد : "اين ، برادرم است" و به ديگرى مى گويد : "اين ، استادم و پدرم است" و به شخص ديگرى مى گويد : "اين ، آقاى من است" و يا خطاب مى كند "آقايم !"

و هر چه احترامگذارى اش بيشتر باشد ، از اين گونه تعبيرها بيشتر بهره مى گيرد .

بنابراين ، از نظر شما رواست كه موسى ، برادر خدا ، شيخ خدا ، و يا آقاى خدا باشد ، چون وى را بيشتر از عُزَير ، اكرام كرده است؟ همان طور كه اگر كسى ديگرى را بيشتر اكرام كند ، براى احترام ، به وى مى گويد : "اى آقايم !" ، "اى شيخم !" ، "اى عمويم !" ، "اى رئيسم [و اى اميرم]!" و هر آنچه در احترام بيفزايد ، در اين قبيل تعبيرها مى افزايد .

آيا از نظر شما رواست كه موسى ، برادر خدا ، شيخ خدا ، عموى خدا ، رئيس خدا ، آقاى خدا و يا امير خدا باشد ، تنها به اين دليل كه خدا وى را بيشتر از كسانى كه شما آنان را "اى شيخم !" ، "اى آقايم !" ، "اى عمويم!" ،"اى رئيسم !"و يا "اى اميرم !" خطاب مى كنيد ، بزرگ داشته است؟!» .

يهوديان ، متحيّر و مبهوت شدند و گفتند : اى محمّد ! به ما فرصت بده تا درباره آنچه كه به ما گفتى، بينديشيم . رسول خدا فرمود : «در اين باره ، با دلى منصفانه بينديشيد . خدا شما را هدايت مى كند» .

عيسى كه حادث است ، به خاطر وجود قديم كه همان خدا باشد ، قديم شده است؟ و يا مفهوم سخن شما از اين كه وى با خدا متّحد شده ، اين است كه وى از كرامتى برخوردار شده است كه هيچ كس غير از وى ، از چنين كرامتى برخوردار نگشته است؟

اگر منظورتان اين است كه قديم ، پديده شده است كه خودتان ، خودتان را باطل كرده ايد ؛ چون قديم ، محال است كه منقلب شود و پديده گردد ، و اگر مقصودتان اين است كه عيسى عليه السلام قديم شده است كه حرف محالى گفته ايد ؛ زيرا حادث ، محال است كه قديم گردد .

و اگر منظورتان از اتّحاد مسيح با خدا اين است كه خداوند ، وى را از بين ديگر بندگان برگزيده و ويژه خود ساخته است ، پس به حادث بودن عيسى و مفهومى كه به خاطر آن با خدا يكى شده است ، اقرار كرده ايد ؛ زيرا هنگامى كه عيسى حادث باشد و خداوند با وى يكى شده باشد - يعنى معنايى را آفريده كه به خاطر آن ، عيسى برترين خلق خداوند شده - ، در اين صورت ، هم عيسى و هم آن معنى حادث اند و اين ، برخلاف سخنى است كه در آغاز گفتيد» .

مسيحيان گفتند : اى محمّد ! ، چون خداوند به دست عيسى عليه السلام چيزهاى شگفتى نمايان ساخت ، وى را به جهت احترام ، فرزند خود قرار داد .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «آنچه كه در اين باره با يهوديان گفتم ، شنيديد؟» .

آن گاه همه آن بحث را تكرار

كرد . همه ساكت شدند ، جز يك نفر از آنان كه گفت : اى محمّد ! آيا شما نمى گوييد ابراهيم ، خليل اللَّه (دوست خدا) است؟

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «چنين مى گوييم» . وى گفت : اگر اين را مى گوييد ، چرا ما را از اين كه بگوييم عيسى پسر خداست ، منع مى كنيد؟

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «اين دو مانند هم نيستند . چون وقتى مى گوييم : ابراهيم «خليل اللَّه» است ، بدان جهت است كه «خليل» مشتق از «خَلّه» يا «خُلّه» است . معناى خَلّه ، نياز و احتياج است و ابراهيم ، نيازمند پروردگارش بود و تنها به وى وابسته بود و از ديگران ، كناره گير و روگردان و بى نياز بود . چون وقتى كه تصميم گرفته شد وى را در آتش نهند و با منجنيق در آتش افكندند ، خداوند ، جبرئيل را فرستاد و گفت : بنده ام را درياب . جبرئيل آمد و وى را در هوا گرفت و گفت : گرفتارى هايت را بر عهده من بگذار . خداوند ، مرا براى يارى تو فرستاده است .

ابراهيم گفت : «نه ، خداوند براى من بس است و بهترين وكيل است . من از ديگران چيزى نمى خواهم و جز به وى ، نيازمند نيستم» . پس خداوند ، وى را خليل خود ، يعنى نيازمند ، محتاج و وابسته به او و بريده از ديگران خواند .

واگر از خُلّه [به معناى آگاه] گرفته شود ، يعنى به آن امر ، آگاه شده و به اسرارى رسيده كه ديگران به آن نرسيده اند . در اين صورت ، معناى

خليل ، عالِم به خدا و امور الهى است و اين ، موجب تشبيه خدا به خلق نمى گردد . نمى انديشيد كه اگر وى وابسته به خدا نمى شد ، خليل وى نمى گشت و اگر به اسرار وى آگاهى نمى يافت ، خليل وى نمى شد ؛ ولى اگر كسى فرزندى به دنيا آورد ، هر چه او را از خودش دور كند ، يا تحقيرش كند ، باز هم فرزند وى است ، چون به دنيا آمدن ، قائم به اوست .

از سوى ديگر ، اگر شما به خاطر اين كه خدا به ابراهيم گفته : «خليلى (دوست من)» ، قياس كنيد و بگوييد عيسى پسر خداست ، بايد بگوييد موسى

نيز پسر اوست ؛ چون معجزه هايى كه موسى داشت ، پايين تر از معجزه هاى عيسى نبود . بنابراين ، بگوييد موسى نيز پسر خداست . بر اين اساس ، بايد بگوييد كه وى ، استاد ، آقا ، عمو ، رئيس ، و فرمانرواى خداست ، به همان شكل كه براى يهوديان گفتم!» .

آنان به يكديگر گفتند كه در انجيل آمده است كه عيسى گفت : به سوى پدرم مى روم .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «اگر به آن كتاب عمل مى كنيد ، در آن آمده است : "به سوى پدر خودم و شما مى روم"» .

آنان گفتند : از همان روى كه عيسى پسر خداست ، همه آنانى را كه عيسى مورد خطاب قرار داده ، فرزندان خدا هستند .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «در اين كتاب ، چيزهايى است كه ادّعاى شما بر اين كه عيسى به خاطر ويژگى اش به خدا پسر او شده است ، را

رد مى كند ؛ چون شما گفتيد : ما از آن روى به عيسى پسر خدا مى گوييم كه خدا به وى چيزهايى اختصاص داده كه به ديگران ، اختصاص نداده است و شما مى دانيد آنچه را به عيسى اختصاص داد ، به آنانى كه عيسى خطاب به آنان گفت: "به سوى پدرم و پدر شما مى روم "اختصاص نداده است . بنا بر اين ، ادّعاى ويژگى براى عيسى باطل شد ؛ چون به استناد اين كتاب ، مثل ويژگى عيسى براى كسانى كه مثل وى نبودند ، طبق كلام عيسى ثابت شد . شما كلام عيسى را نقل مى كنيد و بر غير مفهوم آن تأويل مى كنيد ؛ چون هنگامى كه وى گفت : "پدرم و پدر شما" ، بجز آنچه كه شما فهميديد و روى آورديد ، منظورش بود . شايد وى مقصودش آن بود كه به سوى آدم و يا نوح رفتم و خداوند ، مرا پيش آنان مى بَرد و با آنان يكجا گرد مى آورد و آدم و نوح ، پدر من و شما هستند . عيسى ، جز اين را اراده نكرده بود» .

در اين جا مسيحيان ، سكوت كردند و گفتند : تاكنون ، مجادله گر و گفتگوگرى چون تو نديده بوديم . درباره كارهاى خويش مى انديشيم .

. بنابراين ، مى گوييم از بين نرفته اند و نديديم كه از بين بروند و پايان بپذيرند . پس گفتيم : از بين نخواهند رفت .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : «آيا چيزها را قديم يافته ايد و يا آنها را تا ابد پايدار يافته ايد؟

اگر بگوييد آنها را چنين يافته ايم ، ادّعا كرده ايد كه همواره بر همين شكل و بر همين خِرَد بوده ايد و باقى خواهيد ماند .

اگر اين را بگوييد ، واقعيت خارجى را منكر شده ايد و همه مردمى كه شما را ديده اند ، دروغگويتان مى شمارند» .

گفتند : ما همواره بودن و همواره ماندن را براى اشيا نديده ايم .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : «پس چرا به بودن و ماندنِ همواره حكم مى كنيد؟ براى آن كه [چون] شما پديدار شدن و پايان يافتن چيزها را نديده ايد ، بهتر است تميز بين آن دو را به ديگران واگذاريد تا بر حدوث ، پايان پذيرى و از بين رفتن آن ، حكم كنند ؛ چون آنان نيز بودن و ماندنِ همواره اشيارا نديده اند .

آيا شما شب و روز را نديده ايد كه يكى پس از ديگرى است؟» .

گفتند : آرى .

فرمود : «آيا بر اين باور هستيد كه آن دو بوده اند و خواهند بود؟» .

گفتند : آرى .

فرمود : «به نظر شما شب و روز قابل جمع هستند؟» .

گفتند : نه .

رسول خدا فرمود : «بنابراين ، يكى ديگرى را قطع مى كند ؛ يكى پيشى مى گيرد و ديگرى در پى آن مى رود» .

گفتند : همين طور است .

فرمود : «شما به پيش گيرنده از شب و روز ، حكم پديدار شدن كرديد ، در حالى كه پيدا شدن آن دو

را نديده بوديد . قدرت خدا را منكر نشويد» .

آن گاه فرمود : «شب و روزهاى پيش از شما پاياندار بودند يا بى پايان؟ اگر بگوييد بى پايان بودند ، چگونه پيش از آن كه يكى از شب و يا روز پايان پذيرد ، ديگرى به شما رسيده است؟ و اگر بگوييد پاياندار بودند ، معنايش اين است كه زمانى وجود داشت كه هيچ كدام نبودند» .

گفتند : درست است .

فرمود : «شما مى گوييد كه هستى قديم است و پديدار نيست . آيا شما به مفهومى كه بدان اقرار مى كنيد ، آگاه هستيد و آنچه را كه منكر مى شويد ، مى دانيد؟» .

گفتند : آرى .

فرمود : «چيزهايى را كه مى بينيد ، بعضى از آنها به بعضى ديگر ، نيازمند هستند ؛ زيرا پاره اى جز به اتّصال به پاره اى ديگر ، پايدار نمى ماند . آيا

ساختمان را نمى بينيد كه بخشى از اجزاى آن ، نيازمند بخش ديگر است و بدون آن ، استوار نمى گردد و پايدار نمى شود؟ ديگر اشيا نيز چنين هستند» .

آن گاه افزود : «اگر اين نيازمندى بخشى از آن به بخش ديگر ، در استحكام و تكميل قديم است ، به من بگوييد اگر پديدار مى بود ، چگونه مى بود و ويژگى اش چه سان مى بود؟» .

در اين جا مادّى گرايان ، درمانده شدند و فهميدند كه نمى توانند براى پديدار ، ويژگى پيدا كنند و به آن توصيف كنند ، جز آنچه در همين امورى كه فكر مى كردند قديم است ، وجود دارد . از اين روى ، زبانشان بند آمد1 و گفتند درباره خويش خواهيم انديشيد .

-----------

1.الوجوم در متن عربى حديث ، به معناى سكوت با غيظ است (لسان العرب ،

ج 12 ، ص 630) .

: نه .

فرمود : «بنا بر اين ، لازم است كه نور و ظلمت ، با هم درنياميزند ؛ چون هر كدام در غيرِ جهت ديگرى حركت مى كنند . بنا بر اين ، چگونه اين جهان ، از در هم آميزى دو چيزى كه محال است در هم آميزند ، به وجود آمده است؟ بلكه آن دو تدبير شده و آفريده شده اند» .

آنان گفتند : درباره خويش ، خواهيم انديشيد .

چهره ها چهره اقوام پيشين است ؛ اقوامى كه مطيع خدا بودند . چهره آنان را درست كرده ايم و آنها را براى تعظيم خداوند ، پرستش مى كنيم .

گروه ديگر گفتند : آن گاه كه خدا آدم را آفريد ، به فرشتگانْ فرمان سجده به وى داد . آنان ، آدم را براى نزديكى به خدا سجده كردند . ما به سجده بر آدم ، از فرشتگانْ سزاوارتر بوديم و چون آن وقت نبوديم ، سيماى او را ساخته ايم و بدان ، براى نزديكى به خدا سجده مى كنيم ، همان گونه كه فرشتگان با سجده به آدم ، به خدا تقرّب جستند . همان گونه كه شما به پندار خودتان دستور يافته ايد كه به سوى كعبه سجده كنيد و چنين كرديد وآن گاه، در ديگر شهرها بادست خود، محراب هايى ساخته ايد كه به سوى آنها سجده مى كنيد و قصد كعبه مى كنيد،نه محراب هاى خودتان، و قصد كعبه هم براى خداى - عزّوجلّ - است نه خود كعبه .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله فرمود : «راه را گم كرده ايد و گمراه شده ايد» . وى خطاب به آنانى كه مى گفتند : خداوند ، در هيكل مردمانى به شكل هايى كه تصوير كرده ايم ، حلول كرده و ما اين چهره ها را ساخته ايم و بزرگداشتِ صورت ها از جانب ما ، در واقع ، تعظيم صورت هايى است كه پروردگارمان در آنها حلول كرده است ، فرمود : «شما پروردگارتان را با ويژگى مخلوقات توصيف كرده ايد . آيا پروردگار شما در چيزى حلول مى كند ، به گونه اى كه آن شى ء فراگير خدا باشد؟ در اين صورت ، چه فرقى بين آن چيز و امور ديگرى چون رنگ، طعم، بو،

نرمى ، خشنى ، سنگينى و سبكى كه خداوند در آن حلول مى كند ، وجود دارد؟ چرا رنگ ، طعم ، مزه و ... ، حادث و آن ديگرى قديم باشد و چرا عكس آن نباشد؟ چگونه آن كه پيش از حلول شده (محلّ حلول) وجود داشت ، نيازمند حلول است ، در حالى كه خدا همواره بوده و خواهد بود؟ وقتى خدا را به ويژگى پديده ها در خصوص حلول پذيرى توصيف كرديد، لازم است به ويژگى زوال پذيرى هم توصيفش كنيد و اگر او را به ويژگى زوال و حدوث توصيف كرديد ، در واقع ، به صفت پايان پذيرى توصيف كرده ايد ؛ زيرا اين صفت ، ويژگى حلول كننده و حلول شونده است و اينها ذات شى ء را تغيير مى دهند . اگر ذات خداوند با حلول در چيزى تغيير نكند ، بايد با حركت ، سكون ، سفيد و سياه و سرخ و زرد شدن هم تغيير نكند و همه ويژگى هايى كه بر اشياى متّصف به اين صفت ها وجود دارد ، بر خداوند هم كه در آنها حلول كرده وجود داشته باشد تا همه ويژگى هاى پديده ها در آن باشد و در اين صورت ، خداوند متعال هم حادث باشد !» .

رسول خدا آن گاه فرمود : «وقتى گمانتان در اين كه خدا در چيزى حلول كرده باطل شد ، زيربناى سخنتان از بين رفت» .

در اين جا آنان ساكت شدند و گفتند : در كارمان خواهيم انديشيد .

آن گاه رسول خدا رو به سوى گروه دوم كرد و به آنها فرمود : «به من بگوييد هنگامى كه شما صورت كسانى را كه خداوند را عبادت كرده اند ، مى پرستيد و براى

آنها سجده مى كنيد و نماز مى گزاريد و براى سجده به آنها پيشانى هاى ارزشمند را بر خاك مى نهيد ، چه چيزى براى خداى جهانيان نگه مى داريد؟ آيا نمى دانيد حقّ كسى كه لازم است عبادت شود و بزرگ داشته شود ، اين است كه بنده اش هم رديف وى قرار نگيرد؟ آيا فكر مى كنيد درست است شهروندان ، پادشاه يا رئيسى را در بزرگداشت ، كُرنش و فروتنى ، همپاى وى قرار دهيد؟ آيا اين كار ، كوچك كردن حق بزرگ تر و بزرگ كردن حقّ كوچك تر نيست؟» .

گفتند : آرى .

فرمود : «آيا نمى دانيد شما با تعظيم خداوند از راه تعظيم صورتِ بندگانِ مطيع خدا ، خداى جهانيان را كوچك مى كنيد؟» .

در اين جا گروه دوم نيز گفتند : در كار خويش خواهيم انديشيد ، و سكوت كردند .

سپس رسول خدا به گروه سوم فرمود : «براى ما نمونه اى ذكر كرديد و ما را شبيه خود شمرديد ، در حالى كه ما مثل هم نيستيم ؛ چون ما بندگان خدا ، مخلوق و تربيت شده هستيم . در هر چه كه امر كند ، امرپذيريم و از هر چه منع كند ، منع پذيريم و آن گونه كه از ما مى خواهد ، پرستشش مى كنيم . اگر ما را به گونه اى از گونه ها دستور دهد ، پيروى اش مى كنيم و از گونه اى كه بدان دستور و اجازه نداده ، تجاوز نمى كنيم ؛ چون نمى دانيم : شايد وى اوّلى را خواسته و از دومى راضى نيست ، و ما را نهى كرد كه بر او پيشى بگيريم . هنگامى كه به ما دستور داد روى به كعبه كنيم ، پيروى اش كرده ايم . آن گاه به

ما دستور داد در ديگر شهرها به سوى كعبه روى كنيم و ما هم اطاعت كرده ايم و در هيچ كدام از اين كارها از دستور وى خارج نشده ايم و خداوند ، هنگامى كه دستور به سجده براى حضرت آدم كرد ، دستور به سجده براى چهره اش كه غير اوست ، نداد . بنا بر اين ، نبايد شما اين را به آن قياس كنيد ؛ چون شما نمى دانيد . شايد وى چون امر نكرده ، از كارهاى شما ناراضى است» .

آن گاه رسول خدا افزود : «به نظر شما اگر كسى اجازه ورود به خانه اش را در يك روز خاص داد ، آيا مى توانيد بعداً بدون دستور وى داخل خانه اش شويد؟ آيا مى توانيد بدون فرمان وى به خانه ديگر او داخل شويد؟ اگر كسى لباسى از لباس هايش ، بنده اى از بندگانش يا چارپايى از چارپايانش را به شما داد ، آيا مى توانيد آن را از وى بگيريد؟» .

گفتند : آرى .

فرمود : «اگر آن را نگرفتيد ، مى توانيد يكى ديگر مثل آن را برداريد؟» .

گفتند : خير ؛ چون وى آن گونه كه در اوّلى اجازه داه بود ، براى دومى اجازه نداده است .

آن گاه فرمود : «به من بگوييد آيا خداوند ، سزاوارتر است كه بدون فرمانش در مِلكش تصرّف نشود ، يا بعضى از بندگان؟» .

گفتند : خدا سزاوارتر است كه در مِلكش بدون اجازه او تصرّف نشود .

فرمود : «پس چرا چنين كرديد و او كِى به شما فرمان داده كه اين صورت ها را پرستش كنيد؟» .

[على عليه السلام] فرمود : آنان گفتند كه درباره كارهايمان خواهيم انديشيد و ساكت شدند .

امام صادق عليه السلام مى فرمايد

: قسم به آن كه محمّد را به پيامبرى برانگيخت ، سه روز از اين گردهمايى نگذشته بود كه همه خدمت رسول خدا رسيدند و اسلام آوردند . آنان بيست و پنج نفر و از هر گروهى پنج نفر بودند و گفتند : اى محمّد ! ما دليلى چون دلائل تو نديديم . گواهى مى دهيم كه تو رسول خدايى .1

----------

1.اين روايت در كتاب الاحتجاج (ج 1، ص 27 - 44) از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدرانش از امير مؤمنان عليهم السلام نقل شده است ، و ترجمه آن از كتاب گفتگوى تمدّن ها نوشته نگارنده و ترجمه محمد على سلطانى اخذ شده است، البته با اصلاحاتى اندك .

----------

در بحث ، قبول ندارى ؟

ابوجهل گفت : چرا .

همگى با هم به طرف پيامبر حركت كردند

ما را انتخاب مى كرد ، نه تو را . اين قرآن - كه

--------

1.اشاره است به آيه : (وَ قالوا ما لِهذا الرسول يَأكُلٌ الطعام و يمشى فى الأسواق) (فرقان ، آيه 7 ). 2.اشاره است به آيه : 3.اشاره است به آيه : (قالوا لَو شاء رَبُّنا لأََنزل ملائكةً) (فصّلت ، آيه 14) .

----------

به پندار تو، خداوند بر تو نازل كرده - چرا بر شخص بزرگ و باشخصيتى از مكه (مانند وليد بن مغيره ) يا طائف (مانند عروة بن مسعود ) فرود نيامده است ؟

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : حرف ديگرى هم دارى ؟

عبداللَّه : آرى ؛ ما هرگز گفته هاى تو را باور نمى كنيم ، مگر اين كه در مكه چشمه آبى جارى سازى .

همان طور كه مى دانى ، سراسر اين سرزمين را كوه و سنگ فرا گرفته است . اگر مى خواهى ما به تو ايمان بياوريم ، اين سنگ ها را از اين سرزمين بردار و چاه هاى متعدّدى حفر كن و چشمه هاى آبى در مكه جارى ساز كه ما بى اندازه به آن محتاجيم .1

يا بايد باغى از خرما و انگور داشته باشى كه مورد استفاده خودت و ما قرار بگيرد و بايد در اين باغ ها جوى هاى آب ، روان نمايى .

يا آسمان را پاره پاره كنى و بر سر ما فرو ريزى .

يا خداوند و فرشتگان را در برابر ما حاضر سازى ، به طورى كه ما آنها را مشاهده كنيم .

يا خانه اى از طلا داشته باشى .

يا به آسمان بالا روى، و بالا رفتن تو را هم باور نمى كنيم ، مگر اين كه نامه اى از خداوند به اين مضمون بياورى :

« اين نامه ، از خداوندِ با

اقتدار حكيم است به عبداللَّه بن اميّه و كسانى كه با او هستند . من لازم مى دانم شما به فرستاده من ، محمّد، ايمان بياوريد و

----------

1.اين خواسته و خواسته هاى بعد به طور اجمال در سوره اسراء (آيه 93 - 90) آمده است .

---------

گفتارش را تصديق كنيد كه او از پيش من آمده است » .

ولى پس از انجام دادن تمام اين كارها كه گفتم، باز هم نمى دانم كه شخص من ، رسالت تو را مى پذيرد يا نه ، كه اگر ما را به آسمان هم بالا ببرى و درهاى آن را باز ، و ما را در آن وارد سازى ، مى گوييم چشم بندى يا جادو كرده اى!1(وَ لَو فَتَحنا عَلَيهم باباً مِن السماءِ فَظَلّوا فيه يَعرُجون * لَقالوا إِنّما سُكِّرَتْ أَبصارُنا بَل نَحنُ قَومٌ مَسحورون) (حجر ، آيه 14 و 15 ).پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : سخن ديگرى ندارى ؟

عبداللَّه : اين همه ايراد كه گرفتم ، كافى نيست؟ نه! ديگر سخنى ندارم . در پاسخ اين ايرادها آنچه به نظرت مى رسد ، بگو و از آنچه در دل دارى ، پرده بردار ... .

ديده و به رسالت انتخاب كرده است .

كه ماهيتش با شما تفاوت داشت، نمى توانستيد باور كنيد كه اين معجزات ، مستند به خداست و خداوند با دادن اين معجزات ، رسالت او را عملاً گواهى نموده است .

چرا .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : با چنين عملى ، تو و آنها پيامبر شديد؟

عبداللَّه : نه .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : بنابراين ، جارى ساختن چشمه سند نبوّت محمّد هم نمى تواند باشد و اين گفته تو در واقع مانند اين است كه بگويى ما به تو گرايش پيدا نمى كنيم ، مگر اين كه بلند شوى و راه بروى، يا مانند مردم غذا بخورى .

و اما در مورد درخواست دوم [ كه من داراى باغ خرما و انگور باشم] ، آيا تو و رفقايت در طائف چنين باغ هايى نداريد ؟ و آيا شما با داشتن چنين باغ هايى پيامبر شديد ؟

عبداللَّه : نه .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : بنا بر اين چرا از پيامبر خدا به عنوان دليل ارتباطش با خدا ، چيزهايى را مى خواهيد كه حتى اگر انجام دهد ، بر صدق او دلالت نمى كند ؟ بلكه دليل كذب اوست ؛ چون پيامبر خدا در اين صورت ، به امورى استدلال كرده كه از نظر علمى نمى توان به آن استدلال كرد .

و اما درخواست سوم (فرو ريختن آسمان ) ، موجب نابودى شما و بلكه ديگران مى گردد، و پيامبر خدا مِهرش به تو ، بيش از اين است . او تو را نابود

نمى كند ؛ بلكه با دليل ، حقيقت را به تو ثابت مى نمايد ؛ ولى دليل اثبات نبوّت (معجزه) ، به انتخاب مردم نيست ؛ چون مردم ، مصالح و مفاسد را نمى دانند و گاه ، كارهاى محال (نشدنى) را انتخاب مى كنند .

پيامبر سپس فرمود : آيا طبيب، داروى بيماران را به انتخاب خودِ آنها واگذار مى كند ؟ مسلّم ، اين طور نيست

؛ بلكه آن دارويى را كه خود صلاح مى داند ، مى دهد ؛ بيمار، بخواهد يا نخواهد ... .

و علاوه بر اين، اگر كسى مدّعى حقّى بر ديگرى است، قاضى نمى تواند به او بگويد : دليلى كه مى آورى ، بايد مطابق ميل خصم باشد . و به انتخاب او تعيين گردد . اگر چنين بود ، هيچ كس نمى توانست حقّ خود را ثابت كند .

و اما درخواست چهارم (احضار خدا و فرشتگان ) ، محال (نشدنى) است و نيازى به توضيح ندارد ؛ زيرا آفريدگار، مانند آفريده نيست كه بيايد، برود، حركت كند و در برابر چيزى قرار بگيرد تا قابل احضار باشد ... .

ببينم ، آيا تو در طائف و مكه داراى زمين و مستغلات و كارمند نيستى ؟

عبداللَّه : چرا .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : آيا خودت شخصاً به كارهاى آن جا رسيدگى مى كنى ، يا نماينده اى دارى ؟

عبداللَّه : نماينده دارم .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : اگر كارمندان به نماينده ات بگويند : «ما در صورتى نمايندگى تو را مى پذيريم كه عبداللَّه شخصاً همراه تو باشد» ، صحيح است ؟

عبداللَّه : نه .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : بنا بر اين ، نمايندگان تو براى اثبات نمايندگى خويش بايد چه كنند ؟ آيا چنين نيست كه اگر از طرف تو نشانه درستى كه بر صدق آنها دلالتكند ، همراه داشته باشند، بر كارمندان لازم است كه آنها را تصديق كنند ؟

عبداللَّه : چرا ، همين طور است .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : حالا اگر كارمندان، نماينده تو را نپذيرند و نماينده ات برگردد و بگويد : «اينها مايل هستند خودت همراه من بيايى

و تا نيايى نمى روم » ، آيا نماينده ، مخالف تو شمرده نمى شود و تو به او نمى گويى كه : «تو تنها ، نماينده من هستى ، نه مشاور و فرمانده من» ؟

عبداللَّه : چرا .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : چگونه درخواستى را كه از زارعين و نماينده خود صحيح نمى دانى ، خودت از نماينده خداوند دارى؟ اين ، دليل قاطعى است كه تمام درخواست هاى تو را باطل مى سازد .

و اما در مورد درخواست پنجم (داشتن خانه اى از طلا) ، آيا خبر دارى كه پادشاه مصر ، خانه هايى از طلا دارد ؟

عبداللَّه : آرى .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : او با داشتن آن خانه ها پيامبر شد ؟

عبداللَّه : نه .

پيامبر صلى اللَّه عليه وآله : به همين دليل ، خانه هاى زرّين ، دليل نبوّت محمّد هم نمى شود و محمّد ، نادانى تو را غنيمت نمى شمرد تا به اين گونه دليل ها نبوّت خود را ثابت كند .

و اما در مورد درخواست ششم (بالا رفتن به آسمان) ، بالا رفتن به آسمان از پايين آمدن مشكل تر است و تو گفتى اگر من به آسمان هم بالا روم ، ايمان نمى آورى . وقتى بالا رفتنم سبب ايمان تو نشود، بازگشتم نيز همان طور است . علاوه بر اين ، تو گفتى : «بايد نامه اى هم از خدا بياورى و پس از انجام دادن تمام درخواست ها باز هم نمى دانم رسالت تو را مى پذيرم يا نه» . بنابراين به اعتراف خودت، تو آدم لجبازى هستى كه حتى با روشن شدن حقيقت ، حاضر به پذيرفتن آن نيستى . پس تنها داروى شفابخش تو شمشير مجاهدين است ... .

خداوند براى پاسخ

تمام سؤال هاى تو ، يك جمله به من وحى كرد كه :

(قُلْ سُبحانَ رَبّى هَلْ كُنْتُ إِلّابَشَراً رَسُولاً؛1

بگو : منزه است خداى من. آيا من جز انسانى فرستاده خدا هستم) .

از ساحت قدس پروردگارم ، دور است كه به خواسته هاى افراد نادان جامه عمل بپوشد . من هم انسانى مانند شما هستم كه عنوان نمايندگى خدا را دارم و بر من لازم نيست جز دليلى كه او به عنوان سند نبوّت به من داده ، دليل ديگرى بياورم .2

---------

1.اسرا ، آيه 93 . 2.بحار الانوار ، ج 9 ، ص 269 - 280 (با تلخيص ).

. موسى از او پرسيد : از كجا آمده اى ؟

فرشته گفت : از پيش خدا .

فرشته ديگرى از غرب آمد . موسى پرسيد : تو از كجا آمده اى ؟

گفت : از پيش خدا .

فرشته ديگرى آمد . موسى پرسيد : تو از كجا آمده اى ؟

پاسخ داد : از زمين هفتم و از پيش خدا .

موسى با ديدن اين منظره ، با شگفتى گفت : پاك است آن خدايى كه هيچ جا از او خالى نيست و به جايى نزديك تر از جاى ديگر نيست» .

پس از نقل اين داستان، دانشمند يهودى گفت : گواهى مى دهم كه آنچه گفتى ، كاملاً صحيح است و تو ، به جانشينى پيامبرت سزاوارترى .

------------

1.الاحتجاج ، طبرسى ، ج 2 ، ص 313 .

، همان مسائل را تكرار كرد .

امام عليه السلام : اما آنچه خدا نمى داند، همان چيزى است كه شما يهودى ها مى گوييد : «عزيز، پسر خداست» . خدا نمى داند كه فرزند دارد .

و اما آنچه نزد خدا نيست، ستم به بندگان است كه نزد او نيست .

و اما آنچه خدا ندارد، همتاست ، كه او بى همتاست .

مرد يهودى با شنيدن اين سخن ، شهادتين را بر زبان جارى كرد و مسلمان شد و ابوبكر و حاضران ، على عليه السلام را «برطرف كننده اندوه» ، لقب دادند .1

--------

1.الغدير ، ج 7 ، ص 179 (به نقل از : المجتنى ، ص 35) .

گفتگو نزد من آمده است؟» .

ابو بصير گفت : آرى .

امام فرمود : «اى غلام ! برو و بارش را بر زمين بگذار و به وى بگو : فردا نزد ما بيا» .

با چهره مذهبى خود، مردم را به سوى دستگاه جنايتكار بنى اميّه متمايل مى سازد.

مواردى كه حواس تو آنها را درك نكرده و تو نسبت به آنها احاطه علمى ندارى ، وجود داشته باشد!

طبيب : نمى دانم! شايد در آن موارد ، مدبّرى وجود داشته باشد و شايد هم وجود نداشته باشد .1

-----------

1.بر همين اساس ، اگوست كنت - كه يكى از پايه گذاران فلسفه حسّى در عصر اخير است - مى گويد : «چون ما از آغاز و انجام جهان بى خبريم ، نمى توانيم وجود يك موجود سابق يا لاحقى را انكار كنيم ، همچنان كه نمى توانيم آن را اثبات كنيم» و اين ، يكى از حساس ترين نقاط ضعف مكتب ماترياليست است كه از نظر علمى ، نمى تواند نبودن خدا را اثبات كند .

و به همين جهت ، گاهى حتى منكِر بديهيات مى شود .

--------

نمى بينى؟

طبيب : تا نديده ام، چه مى دانم؟ شايد هيچ چيز در آن نباشد .

امام عليه السلام : قبول دارى كه در پس اين پوست ، مغز يا چيزى ديگر وجود دارد كه فعلاً از تو پنهان است؟

طبيب : تا نبينم ، نمى دانم . شايد باشد و شايد نباشد ... .

امام عليه السلام : قبول دارى كه اين (هليله) در زمينى مى رويد؟

طبيب : آن زمين و اين يك هليله را ديده ام ...!

امام عليه السلام : آيا اين هليله اى را كه مى بينى ، بر وجود هليله هاى ديگرى كه نديده اى [ و در سلسله پديدآورنده هاى اين هليله قرار گرفته اند] ، دلالت نمى كند؟

طبيب : چه مى دانم؟ شايد در دنيا ، غير از اين هليله ، هليله ديگرى نباشد . اگر هليله ديگرى را نيز ديدم ، به وجود آن اعتراف مى كنم .

امام عليه السلام : بگو ببينم آيا قبول دارى كه اين (هليله) از درختى بيرون آمده است ، يا اين كه مى گويى بدون درخت موجود شده است؟

طبيب : نه ؛ بلكه از درختى به وجود آمده است .

امام عليه السلام : آيا تو به وسيله يكى از حواس پنجگانه ات ، آن درخت كه فعلاً پيش تو حاضر نيست ، درك كرده اى؟

طبيب : نه .

درخت آن و تمام موجودات ، از قديم قابل درك با حواس بوده اند ؛ ولى خدايى كه شما ادّعا مى كنى ، هيچگاه قابل درك با حواس [ نبوده و ]نيست . در اين مورد پاسخى دارى كه سخنم را رد كنى؟

امام عليه السلام : آرى . بگو ببينم آيا درخت اين هليله را پيش از روئيدنِ هليله ديده اى؟

طبيب : آرى .

امام عليه السلام : در آن وقت ، آيا هليله را در آن مشاهده مى كردى؟

طبيب : نه .

امام عليه السلام : اين طور نيست كه يك وقت به سراغ درخت رفتى كه هليله نداشت و پس از چندى دوباره آن را ديدى و هليله در آن يافتى و ديدى چيزى در آن پديد آمده كه قبلاً وجود نداشت؟

طبيب : نمى توانم پديد آمدن هليله را انكار كنم ؛ ولى مى گويم هليله قبل از روييدن ، اجزائش به طور پراكنده در داخل درخت وجود داشته است .

امام عليه السلام : بگو ببينم آيا هليله اى را كه اين درخت از آن به وجود آمده است ، قبل از كاشتن ديده اى؟

طبيب : آرى .

امام عليه السلام : آيا احتمال مى دهى كه اين درخت با تنه و ريشه و شاخه ها و پوست ها و تمام ميوه هايى كه از آن چيده مى شود ، و نيز برگ هايى كه از آن مى ريزد ، در هليله اى باشد كه آن را به وجود آورده است؟

طبيب : نه ؛ عقل ، اين احتمال را نمى دهد و دل نمى پذيرد .

امام عليه السلام : بنابراين ، امورى كه ذكر شد ، در درخت پديد آمده است .طبيب : آرى ؛ ولى از كجا ثابت مى كنيم كه پديد آمدن هليله

در درخت ، داراى سازنده است . اين را مى توانى ثابت كنى؟

امام عليه السلام : آرى ؛ ولى قول مى دهى كه با ديدن تدبير به مدبّر آن ، و با ديدن نقشه به نقّاش آن ، اعتراف كنى؟

طبيب : چاره اى جز اين نيست .

كافى است

اكنون همان طور كه وعده داديد ، بفرماييد چه تدبيرى در آن به كار رفته است؟

امام عليه السلام : آيا اين هليله را پيش از كامل شدن ديده اى ، آن وقت كه دانه كوچكى بود و چيزى جز آب در ميانش نبود و هسته ، مغز ، پوست ، رنگ ، مزه ، و سختى نداشت؟

طبيب : آرى ، ديده ام .

امام عليه السلام : بگو بدانم اگر طرّاح حكيم و دانا در سازماندهى آن دانه بسيار كوچك - كه جز آب در ميان ندارد - دخالت نمى كرد ، امكان داشت كه قسمت هاى مختلف هليله با نظامى كه توضيح داده شد ، تشكيل گردد؟

اگر طرّاح هنرمندى درباره اين دانه ، طرح ريزىِ وجود هليله را نمى نمود ، نهايت اين بود كه با بزرگ شدن آن ، آبش زياد مى شد ؛ ولى هرگز هليله به وجود نمى آمد .

وجود يافتن آفريده ، كه اين سخن از روشن ترين محال هاست . چگونه مى شود هليله موجود و مصنوع باشد و سپس دوباره خود را بسازد؟ بنابراين ، نتيجه كلام تو ، اين مى شود كه يك هليله دو بار وجود پيدا كرده و ساخته شده است .

واگر بگويى : خود را پيش از وجود پيدا كردن آفريده و تدبير نموده ، بطلان اين سخن و دروغ بودن آن نيازى به توضيح ندارد ؛ زيرا هليله قبل از وجود ، چيزى نبوده تا بتواند خود را به وجود آورد .

تو چه طور به من ايراد مى گيرى كه مى گويم : «چيزى كه وجود داشته (خدا) ، چيزهايى را كه وجود نداشته اند ، به وجود آورده است» ؛ ولى به سخن خودت ايراد نمى گيرى كه مى گويى : چيزى كه نيست (هليله قبل از وجود) ، چيزى را كه وجود ندارد ، به وجود مى آورد؟ فكر كن ، ببين عقيده كدام يك به حق نزديك تر است؟

بگويى بى نهايت درخت و هليله وجود داشته است ، كه اگر صورت دوم را انتخاب كنى ، از تو سؤالى داريم .

طبيب : بپرس .

امام عليه السلام : تصديق مى كنى كه تا دانه هليله در دل خاك نرود و هستىِ خود را از دست ندهد ، از آن ، درخت به وجود نمى آيد ؟

طبيب : درست مى فرماييد .

امام عليه السلام : پس از اين كه هليله هستىِ خود را از دست داد، درختْ صد سال زندگى مى كند . بنابراين ، مدبّر و مربّى درخت در اين مدّت كيست ؟

چاره اى ندارى ، جز اين كه بگويى : آفريننده درخت ؛ زيرا اگر باز بگويى : هليله، با فرض اين كه در مدّت مذكور هليله اى وجود ندارد ، منافات دارد .

طبيب : نه ، نمى گويم كه مدّبر درخت در اين مدّت، هليله است .امام عليه السلام : بنابراين ، به وجود خداوند به عنوان آفريدگار و سازنده پديده ها اعتراف مى كنى . آيا باز هم ترديد دارى ؟

طبيب : توقّف دارم

: اين را مى دانى كه گاهى تمام حواس يا بعضى از آنها موقّتاً تعطيل مى شود و روح ، تدبيرِ بدن را به عهده مى گيرد؟

طبيب : اين سخن ، شبيه به دليل است ؛ ولى مايلم مطالب را به بيان ديگرى توضيح دهيد؟

امام عليه السلام : اين را قبول ندارى كه روح پس از تعطيل شدن موقّتىِ حواس ، در بدن باقى است؟

طبيب : چرا ؛ ولى وقتى حواس تعطيل شد ، ديگر عقل نمى تواند چيزى را

-------

1.براى تحقيق بيشتر ، ر. ك : فلسفه ما (نوشته دانشمند محترم شهيد سيد محمّدباقر صدر) ، ص 27 (تحت عنوان «نظريّه حسى » ) و ص 47 (تحت عنوان «منطق تجربى » ) .

--------

درك كند .

امام عليه السلام : مى دانى كه كودك ، هنگام ولادت نمى تواند از حواس پنجگانه اش استفاده كند .

طبيب : مطلب ، همين طور است .

امام عليه السلام : اگر اين طور است ، بنابراين كدام حس ، كودك را در هنگام گرسنگى ، به خواستن شير راهنمايى مى كند؟ و كدام حس او را در هنگام سير شدن، پس از گريه به خنده وا مى دارد؟

كدام يك از حواس پرندگان گوشتخوار و پرندگان دانه خوار ، آنها را راهنمايى مى كند كه در برابر جوجه هاى خود ، گوشت و يا دانه بريزند و آن گاه گوشتخواران به سوى گوشت و دانه خواران به سوى دانه حركت كنند؟

اگر حواس پنجگانه سبب شناخت آنهاست، اين دو نوع پرنده، هر دو داراى حواس پنجگانه اند . پس چرا يكى به طرف دانه مى رود و ديگرى به سوى گوشت؟ آن حس كه به يكى مى فهماند دانه با دستگاه هاضمه اش مناسب است، و به ديگرى مى فهماند گوشت برايش

خوب است ، كدام حس است ؟

چرا جوجه هاى پرندگانى كه در آب زندگى مى كنند ، وقتى در آب انداخته مى شوند ، شنا مى كنند ؛ ولى جوجه هاى پرندگان صحرا، در آب غرق مى شوند ، در صورتى كه هر دو داراى حواس پنجگانه اند ؟ و چرا اين حواس براى پرندگان نوع اوّل مفيد است و آنها را در شنا يارى مى دهد ؛ ولى براى پرندگان نوع دوم ، مفيد نيست ؟

چرا مورچه اى كه اصلاً آب نديده، وقتى در آب انداخته مى شود ، شنا مى كند ؛ ولى آدم پنجاه ساله نيرومند و دانا ، در صورتى كه شنا نداند ، غرق مى شود ؟ اگر تنها راه شناخت، حواس پنجگانه است، چرا او با آن عقل و حواس سالم و تجربه كافى، آنچه را مورچه شناخته، نمى تواند درك كند؟

آيا مطالب گذشته كافى نيست كه بفهمى آنچه كودك را به سوى شيرْ بسيج مى كند و پرنده دانه خوار را به جمع آورى دانه، وگوشتخوار را به خوردن گوشت وا مى دارد، روح است، كه مركز عقل است ؟

طبيب - كه كاملاً در پاسخ درمانده بود - گفت : من نمى توانم بفهمم كه عقل ، چيزى را بدون حواس درك كند

و آشاميدنى ، به طورى كه احساس لذّت كنى ؟

طبيب : آرى .

امام عليه السلام : آيا خود را در خواب در حال خنده يا گريه و يا در حال گردش در شهرهايى كه قبلاً ديده اى يا اصلاً آنها را نديده اى، مشاهده كرده اى، به طورى كه مشخّصاتى را كه از آن شهرها مى دانى ، در خواب ببينى ؟

طبيب : آرى، بى اندازه .

امام عليه السلام : آيا يكى از اقوام و خويشاوندان خود را كه مرده است ، در خواب ديده اى كه مانند پيش از مرگ ، آنها را بشناسى؟

طبيب : آرى ، خيلى زياد .

امام عليه السلام : در حال خواب ، عقل تو به كمك كدام يك از حواس، مرده ها را شناخته و با آنها سخن گفته و از غذاى آنها خورده، و [ يا ]در شهر گردش كرده و خنده يا گريه نموده است ؟

طبيب : نمى توانم بگويم با كدام حس . اين كارها در حال خواب از حواس ساخته نيست ؛ چون در حال خواب ، حواس مانند مرده مى شوند كه نه مى شنوند و نه مى بينند .

امام عليه السلام : آيا پس از بيدار شدن ، آنچه را در خواب ديده اى ، كاملاً به ياد دارى و براى دوستان نقل مى كنى ؟

طبيب : آرى ، همين طور است ؛ بلكه گاه مى شود واقعه اى را پيش از وقوع ، در خواب مى بينم و پيش از اين كه شب شود ، آن واقعه در خارج اتفاق مى افتد .

امام عليه السلام : كدام حس سبب مى شود كه آنچه در خواب ديده اى ، در حافظه تو بماند تا پس از بيدارى يادت باشد ؟

طبيب : در اين

امر، حس دخالتى ندارد .

امام عليه السلام : باز هم اعتراف نمى كنى كه در حال خواب، روح - كه مركز عقل است - امور مذكور را درك مى كند؟

وسيله حواس ديده است .

امام عليه السلام : اين سخن، نظريّه مرا تأييد مى كند ؛ زيرا تو ناخودآگاه ، اعتراف كردى كه عقل پس از تعطيل شدن حواس ، مى تواند چيزهايى را درك كند . بنابراين چگونه شناخت عقل را ، در حالى كه حواسْ تعطيل نشده اند ، انكار مى كنى ؟

انجام نمى دهد .

ج - امكان ندارد كه همه مردم با او تماس بگيرند و برنامه زندگى و تكامل خود را از او دريافت نمايند .

با اين مقدمات ، ثابت مى شود كه بايد خداوند ، پيامبرانى داشته باشد كه آنها مردم را به راه تكامل خويش راهنمايى كنند، وگرنه هدف خداوند از آفرينش انسان - كه تكامل اوست - از بين مى رود و آفرينش انسان ، بيهوده مى گردد .1 .

-----------

1.براى توضيح بيشتر ، ر. ك : فلسفه وحى .

مرگ بر آنها عارض شد، و اگر ذاتاً فاقد حيات بوده اند ، پيدايش حيات در آنها چگونه امكان دارد ؟

و اين كه موجودات زنده از عناصر زنده، و موجودات فاقد حيات ، از عناصر فاقد حيات به وجود آمده اند نيز درست نيست ؛ زيرا ذاتى كه فاقد حيات است ، نمى تواند قديم باشد ؛ چون موجود فاقد حيات ، توانايى و بقا ندارد و اين معنا با قديم بودن (يعنى در هستى، نياز به علت نداشتن) منافات دارد . (دقت فرماييد ) .

مادّى : اگر سخن شما صحيح است، چگونه گفته اند كه موجودات ، ازلى هستند ؟

امام عليه السلام : اين ، عقيده كسانى است كه مدبّر جهان را انكار كرده و فرستادگان خدا را تكذيب نموده و كتاب هاى آنان را افسانه هاى پيشينيان خوانده و آيينى

----------

1.براى توضيح بيشتر، ر. ك : كتاب «فلسفه ما »ص 542، تحت عنوان (مادّه در پرتو فيريك) تا ص 555 . -----------

به دلخواه خود به وجود آورده اند .

موجودات جهان ، خود بر پديده بودن خويش دلالت مى نمايند ... حركت زمين با آنچه بر آن است، دگرگونى زمان ها ، تفاوت پيدا كردن وقت ها ، پديده هايى كه در جهان پديد مى آيند (مانند : زياد شدن، كم شدن، مرگ ، فرسودگى) و همچنين اين كه انسان وجداناً خود را ناچار مى بيند كه به سازنده و مدبّر خويش اعتراف كند ، تمام اين امور ، گواه بر حدوث جهان و وجود خداست ... .

مادّى : آيا سازنده جهان ، پيش از آفرينش موجودات، به آنها علم داشته است ؟

امام عليه السلام : آرى ، خداوند از ازل دانا بوده و آنچه را مى دانسته، آفريده است .

مادّى

: آيا اجزاى خداوند با يكديگر اختلاف دارد ، يا مانند هم است ؟

امام عليه السلام : اين سؤال ، غلط است ؛ زيرا اساساً اختلاف و عدم اختلاف اجزا درباره خداوند ، معنا ندارد ؛ چون اختلاف و عدم اختلاف اجزاء ، در موجودى هست كه داراى جزء باشد ، كه آن وقت اين سؤال پيش مى آيد كه : آيا اجزا همانند يكديگرند ، يا همانند يكديگر نيستند؟

، يكى از بندگان خداست كه خداوند او را براى پرستش خود آفريد، و به هنگام آفرينشش مى دانست كه او چيست و چه خواهد شد .

او مدّت ها با فرشتگان، خدا را عبادت مى كرد، تا اين كه خداوند او را با فرمان سجده به آدم آزمايش كرد ؛1 ولى او به خاطر حسدى كه داشت و به سبب چيرگى شقاوت، از امتثال اين فرمان امتناع ورزيد و در نتيجه مورد طرد و لعن خداوند قرار گرفت و همين امر باعث شد كه كينه آدم و فرزندانش را به دل بگيرد و با آنان دشمنى نمايد ؛ ولى هيچ گونه تسلّطى بر بنى آدم ندارد ، مگر وسوسه كردن و دعوت نمودن به گمراهى 2(وَ ماكانَ لى عَلَيكم مِنْ سُلطانٍ إلّا أَنْ دَعوَتُكُم فَاسْتَجَبتُم لى) (ابراهيم ، آيه 22) و .

-----------

1.مقصود از آزمايش خدا ، فراهم ساختن زمينه پرورش و تكامل است . 2.اشاره است به آيه : (وَ ماكانَ لَهُ عَلَيهم مِنْ سُلطانٍ إِلّا لِنَعْلَمَ مَن يُؤمِنُ بالاخِرَةِ مِمَّن هُوَ مِنها فى شكٍّ) (سبأ ، آيه 21 ).

اصل آفريده ها خاك است . پدر (آدم) و مادر (حوّا) را خدايى يكتا آفريده است و آنها بندگان خدايند .

البته خداوند - عزّوجلّ - از فرزندان آدم ، گروهى را انتخاب كرده و تولّد آنها را پاكيزه ساخته و بدن هاى آنان را پاك نموده و در صُلب پدران و رحِم مادران از آلودگى حفظ نموده و از ميان آنان انبيا و رسل را خارج ساخته است، كه اينان پاكيزه ترين شاخه هاى آدم هستند .

و فلسفه اين امتياز ، آن است كه خداوند هنگام آفرينش آنها مى دانست كه آنها از او اطاعت مى كنند و همتايى براى او نمى گيرند . بدين جهت ، مورد اين لطف و عنايت خداوند قرار گرفته اند .

دارد، و به هيچ كارى فرمان نداده ، مگر اين كه مى دانسته انسان قدرت انجام دادن آن را دارد ؛ زيرا خداوند ، ظالم نيست و كار بيهوده نمى كند و قانونى وضع نمى نمايد كه انسان ، توانايى عمل به آن را نداشته باشد . مادّى : بنابراين ، كسى كه خداوند او را كافر آفريده ، مى تواند مؤمن شود .

امام عليه السلام : خداوند ، تمام مردم را با سرشت اسلام پديد آورده و آنها را به كارهايى فرمان داده و از كارهايى باز داشته است . و كفر ، صفتى است كه انسان پس از انجام دادن عمل خاصى، به آن متّصف مى گردد .

خداوند ، هيچ كس را در هنگام آفرينش ، كافر نيافريده است . موقعى انسان ، كافر مى شود كه آن قدر رشد پيدا كند كه توانايى شناخت حقيقت را داشته باشد، و [ در اين هنگام ،] حق بر او عرضه شود و انكار كند . در اين صورت ، او كافر مى گردد .

مُردند و جالينوس ، پير شد و چشمانش ضعيف گرديد و نتوانست از مرگ ، جلوگيرى كند و فعاليت هاى اين دانشمندان بزرگ، براى پيشگيرى از مرگ به نتيجه نرسيد .

چه بسا بيمارانى كه طبيب بر بيمارى آنها افزوده، و چه بسا طبيب هاى دانايى كه بيمارى ها را خوب مى شناختند و درمان آنها را كاملاً مى دانستند و در اين فن ماهر بودند و مُردند و چه بسا كسانى كه اصلاً طب نمى دانستند و مدّت ها پس از آنان زندگى كردند .

با فرا رسيدن هنگام مرگ ، علم طب براى آن طبيب ، سودى نداشت، و با فرا نرسيدن آن هنگام، ندانستن طب، براى اين يكى زيان آور نبود .

توجّه نداشتم كه همين موجودات نامبرده ، نقش بسيار مهمى در زندگى انسان دارند .

امام عليه السلام : اما پشه و كك و امثال اينها : يكى از حكمت هاى آفرينش آنها اين است كه پرندگان از آنها تغذيه كنند .

مادّى : آيا مى توان گفت كه تدبير خداوند در مورد بعضى از پديده ها ناقص است ؟

امام عليه السلام : نه .

مادّى : خداوند ، مردها را ختنه نكرده آفريده است . آيا آفرينش قسمت زائد،حكمتى داشته ويا بى فايده وبرخلاف حكمت بوده است؟

امام عليه السلام : حتماً داراى مصلحت و حكمت بوده است .

مادّى : پس چرا آفريده خدا را تغيير مى دهيد و ختنه كردن را - كه كار شماست - بهتر از آنچه خدا آفريده ، مى دانيد و ختنه نكردن را عيب مى دانيد ، در صورتى كه خدا مرد را ختنه نكرده آفريد،و ختنه كردن را نيك مى دانيد ، در صورتى كه اين عمل، كار خودتان است ؟ آيا مى گوييد كه اين كارِ خدا اشتباه و بر خلاف حكمت بوده است؟

امام عليه السلام : هم كار خدا (ختنه نكرده آفريدن) حكمت دارد و هم كار ما (ختنه كردن) و منافاتى ندارد كه هر دو كار ، مصلحت داشته باشد، همان طور كه مى بينيم كودك ، وقتى متولّد مى شود ، از راه بند ناف به مادر متّصل است و خداوند حكيم او را به اين صورت آفريده است ؛ ولى به انسان دستور داده كه آن را پس از تولّد قطع كند، و اگر آن قطع نشود ، هم براى مادر زيان دارد و هم براى فرزند .

و همچنين است ناخن هاى انسان ، كه خداوند مى توانست از ابتدا ناخن را طورى بيافريند كه بلند نشود

.

و همچنين است آفرينش مو ، كه ممكن بود طورى باشد كه بلند نشود .

و نيز آفرينش تخم در گاوهاى نر، در صورتى كه اخته كردن آنها بهتر است .

در هيچ يك از اين كارها ، ايرادى به حكمت خداوند نمى توان گرفت ؛ بلكه در اين موارد ، هم كار خداوند بر اساس حكمت است و هم كار انسان .

تدبير جهان، آگاه تر است .

اين گونه امور - كه مثال هاى آن فراوان است - در بسيارى از موارد ، مانع

----------

1.اشاره است به آيه : (اُدعُونى أَستَجِبْ لَكُم) (غافر ، آيه 60) .

----------

اجابت دعا مى گردد . خوب دقت كن .

را نبينى ، باور نمى كنى، هر چند آنچه چشم تو مى بيند، براى فهميدن حقيقت كافى است .

مادّى : خوب بود كه خداوند هر صد سال يك بار ، مرده اى را زنده مى كرد تا ما از او درباره گذشتگان خود سؤال مى كرديم كه كجا رفتند و حالشان چگونه است و پس از مرگ چه ديده اند و با آنها چه كرده اند، تا مردم بر اساس

يقين عمل مى كردند و شك آنها زائل مى شد و كينه از دل آنها بيرون مى رفت!

امام عليه السلام : اين گونه سخن را كسى مى گويد كه سخن پيامبران را انكار مى كند و آنها را تكذيب مى نمايد . خداوند در كتاب خود به زبان انبيا كيفيت حال كسانى را كه از ما مرده اند ، بيان كرده است و آيا كسى هست كه راستگوتر از خدا و پيامبران او باشد ؟!

علاوه بر اين ، خداوند تعداد زيادى از كسانى را كه مرده اند ، زنده نموده است : خداوند ، اصحاب كهف را پس از سيصد و نُه سال كه از مرگ آنها مى گذشت ، در زمان قومى كه منكِر معاد بودند ، زنده كرد تا عملاً قدرت خود را براى زنده ساختن مردگان در روز قيامت ، نشان دهد .

و ديگر ، ارميا ، يكى از پيامبران بود كه صد سال پس از مرگش زنده شد .1

و خداوند گروهى ديگر را به دعاى [ حضرت] حزقيل ، زنده نمود .2(أَلم تَرَ إِلَى الذينَ خَرَجوا مِن ديارِهم وَ هُمْ اُلُوفٌ حَذَرَ المَوْتِ) (بقره ، آيه 243 ).

و همچنين خداوند گروهى را كه موسى آنها را به كوه طور برده بود ، پس از تقاضاى ديدن خدا، ميراند و

سپس زنده نمود3(فَأَخَذَتْكُمُ الصاعِقَةُ وَ أَنتُم تَنظْرون * ثُمَّ بَعَثناكُم مِن بعدِ مَوتِكم) (بقره ، آيه 55 و 56) .

------------

1.اشاره است به آيه : (أَوْ كَالذى مَرَّ عَلى قَرْيَةٍ وَ هِىَ خاويةٌ عَلى عُروشِها) (بقره ، آيه 259 ). 2.اشاره است به آيه : 3.اشاره است به آيه:

زمان جاهليت؟

----------

1.زمزمه ، آواز خاصى است كه مجوسى ها موقع غذا خوردن مى خواندند (ر . ك : بحار الأنوار ، ج 10 ، ص 179).

---------

امام عليه السلام : عرب زمان جاهليت ؛ چون مجوس ، تمام پيامبران را تكذيب كردند و هيچ يك از سنن آنها را در جامعه خود پياده ننمودند . كيخسرو ، پادشاه مجوس ، سيصد پيامبر را كشته است .

مجوس ، غسل جنابت نمى نمود ؛ ولى عرب جاهلى ، اين فريضه را انجام مى داد، در حالى كه غسل جنابت ، يكى از كارهاى خاصّ دين حنيف است .

مجوس ختنه نمى كرد، در صورتى كه ختنه از سنّت هاى انبياءست ... ؛ ولى عرب، به اين سنّت عمل مى نمود .

مجوسى ها مرده هاى خود را غسل نمى دادند و كفن نمى كردند، و آنها را در بيابان ها و ميان سنگ ها مى انداختند ؛ ولى عرب بر اساس سنّت پيامبران مرده هاى خود را غسل مى داد و كفن مى كرد و دفن مى نمود .

مجوس ازدواج با مادر و دختر و خواهر را تجويز مى كرد ؛ ولى عرب آن را تحريم نموده بود ...1 .

---------

1.بحار الأنوار ، ج 10 ، ص 164 -180.

---------

امام به او فرمود : «نام تو چيست؟» .

گفت : نام من ، عبد المَلِك (بنده پادشاه) است .

فرمود : «كنيه تو چيست؟» .

گفت : ابو عبد اللَّه (پدر بنده خدا) .

فرمود : «آن پادشاهى كه تو بنده اويى ، كيست؟ آيا از پادشاهان آسمان است يا از پادشاهان زمين؟ و به من بگو : پسرت بنده خداى آسمان است يا بنده خداى زمين؟» .

آن مرد ، خاموش ماند .

امام صادق عليه السلام فرمود : «هرچه براى مناظره مى خواهى، بگو» .

هشام بن حَكَم مى گويد كه به آن ملحد گفتم : آيا پاسخ ايشان را نمى دهى؟ و او [ اين] سخن مرا تقبيح كرد .

امام صادق عليه السلام فرمود : «هرگاه از طواف فارغ شدم ، نزد ما بيا» .

جانم برايم برشمرد كه من ، توان پاسخگويى به او را نداشتم تا جايى كه پنداشتم خداوند به زودى ميانه من و او پديدار مى شود!1

---------------

1.الكافى : ج 1 ص 74 ح 2 ، التوحيد : ص 125 ح 4 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 42 ح 18

حال خود رها نكرده - بلكه براى آنها پيشوايى قرار داده است تا بر دريافت هاى صحيحِ آنها صحّه بگذارد و به آنچه در آن شك شده است ، يقين كند - [آيا] اين همه مخلوق را در سرگردانى و شك و اختلاف ، رها مى سازد و برايشان پيشوايى كه شك و سرگردانى شان را به او ارجاع دهند ، قرار نمى دهد، در صورتى كه براى اندام هاى تو، پيشوايى قرار داده است تا سرگردانى و شكّ خود را به او ارجاع دهى؟!

مشكل انتساب آن به امام، از عنوان «الهى» و «مادّى» براى معرفى كردن طرف هاى آن استفاده كرديم . يادآور مى شود اين مناظره ها در متن فرانسوى كتاب نيز موجود نيست و چنان كه آشنايان با ترجمه هاى مرحوم ذبيح اللَّه منصورى گفته اند ، چنين افزايش هايى در ترجمه هاى وى ، كم نيست (شبه خاطرات ، على بهزادى ، ج 3 ، ص 645 - 648) .

با عقل درك مى كنم ، نه با حس ظاهر و باطن .

اين هم درست نيست ؛ زيرا عقل هم بدون حواس پنجگانه نمى تواند چيزى را درك كند . اگر توانستى به وسيله عقل ، بدون كمك گرفتن از يك يا چند حس، وجود چيزى را ثابت كنى ، من مى پذيرم كه تو مى توانى با عقل خود پى به وجود خدا ببرى!

خدايى كه تو مردم را به آن دعوت مى كنى ، چيزى نيست جز آنچه از قوه خيال تو بيرون آمده است . تو در خيال خود ، موجودى را تصوّر كرده اى و او را به شكل خود در آورده اى و چون خود حرف مى زنى و غذا مى خورى و مى خوابى، تصوّر مى كنى كه او حرف مى زند و غذا مى خورد و مى خوابد، و براى اين كه نفوذ خود را حفظ كنى ، او را به كسى نشان نمى دهى و مى گويى كه او ديده نمى شود و ديده نخواهد شد و از مادر زاييده نشده است و كسى از صُلب او به وجود نخواهد آمد .

است .

اطلاعات من راجع به اوضاع كشورهاى ديگر ، بيش از بازرگانان است و مى دانم كه در هر كشور ، چه نوع كالايى توليد مى شود و كدام يك را مى توان به كشورهاى ديگر برد تا سود [ بيشترى ] به دست آيد .

از بازرگانان اين شهر بپرس كه : در اصفهان و ارزنة الروم و كيليكى ، چه نوع كالايى توليد مى شود كه خريد آن از لحاظ تجارى براى بازرگانى كه آنها را وارد جزيرةالعرب مى نمايد ، سود دارد ؟

من تصوّر نمى كنم كه آنها بتوانند به تو پاسخ بدهند ؛ براى اين كه بازرگانان اين جا ، فقط كالاهاى ممالك شام و مصر و جزيره و بين النهرين را مى شناسند1 و از كالاهاى ممالك ديگر كه وارد كردن آنها به جزيرةالعرب

--------

1.مقصود از جزيره ، قسمت شمالى بين النهرين است. چون در قديم ، رودخانه ها اين قسمت را از سه طرف احاطه مى كردند، عرب ها نام «جزيره» را بر آن نهاده بودند .(م )

---------

سود دارد ، بى اطلاع هستند ؛ ولى من مى دانم در كشورهاى خارجى چه كالاهايى وجود دارد كه مى توان آنها را به اين جا آورد و فروخت و سود برد، و نيز مى دانم كه آن كالاها را از چه راهى بايد وارد نمود كه هزينه حمل آنها ، كمتر باشد .

تو گفتى من از تبليغ خداپرستى قصد فريب دادن مردم را دارم تا به ثروت برسم . در پاسخ تو مى گويم : از روزى كه من مردم را تبليغ مى كنم تا امروز ، از هيچ كس ، غير از هداياى كوچك ، آن هم از نوع ميوه دريافت نكرده ام . تصديق مى كنى كه كسى يك عمر ، مردم را تبليغ به

خداپرستى نمى كند تا در عوض در هر سال چند دانه انار و مقدارى خرماى نوبَر دريافت نمايد!

شنيده ام پدرت مرواريدفروش بوده و شايد تو در كودكى ، زير دست پدر ، مرواريد را شناخته باشى ... من انواع جواهر را مى شناسم و گوهرى نيست كه آن را نشناسم و ارزش آن را ندانم .

اگر من مى خواستم زراندوزى كنم ، نيازى نبود كه از راه دعوت به خداپرستى به اين هدف برسم . مى توانستم از راه جواهرفروشى توانگر شوم .

مى دانى چند نوع زمرّد وجود دارد ؟

مادّى : نه .

الهى : مى دانى چند نوع ياقوت وجود دارد ؟

مادّى : خير .

الهى : مى دانى الماس چند نوع است، و داراى چند رنگ است ؟

مادّى : خير .

الهى : من انواع الماس ها را مى شناسم و از بهاى هر نوع آن اطلاع دارم ، بدون اين كه جواهرفروشى كرده باشم .

مى دانى درخشندگى الماس از چيست؟

مادّى : نه من الماس فروش بوده ام و نه پدرم تا بدانم .

الهى : درخشندگى الماس در اثر تراش است . آيا مى دانى الماس چگونه به دست مى آيد ؟

مادّى : نه .

الهى : الماس در بستر رودخانه ها و نهرها به دست مى آيد ...1 اين مطالب را از اين جهت برايت گفتم تا بدانى كه اگر من قصد جمع آورى ثروت را داشتم ، مى توانستم از راه جواهرفروشى [ يا از راه هاى قبلى ]ثروتمند شوم ---------- 1.امروزه نيز ، الماس از چشمه سارها و نهرها و رودخانه ها به دست مى آيد و هر نقطه از قاره آفريقا كه الماس از آن به دست مى آيد ، بستر خشك رودخانه هاى قديمى بوده و فقط الماس كوه هاى اورال در روسيه از اين قاعده مستثنى است ،

كه آن هم الماس واقعى نيست .(م )

تو تصوّر مى كنى كه به خاطر روشنفكرى ، وجود آنها را انكار مى كنى ، در صورتى كه علت انكار آنها نادانى و نفهمى است .

اگر تو خود را مى شناختى و مى دانستى كه در وجود تو چه مى گذرد ، نمى گفتى : چون من خدا را نمى بينم ، وجودش را نمى پذيرم و خداى يگانه ناديده را افسانه مى دانم .

معتقد نباشد . آنچه به ظاهر موجب مى شود كه تصوّر گردد بعضى از حكما به خالق عقيده نداشته اند ، اين است كه آفريدگار را به نامى غير از «اللَّه ( خدا ) » خوانده اند ، و گرنه حتى آنهايى كه به طور كلّى خدا را انكار كرده اند ، باز در حكمت خود، به مبدأى عقيده دارند و نمى توانند از عقيده داشتن به مبدأ ، بى نياز باشند .

--------

2.نهايت چيزى كه مادّيين مى گويند ، اين است كه : موجودى به نام مادّه يا انرژى ، هميشه در جهان وجود داشته كه مبدأ هستى با شكل فعلى گرديده است. بنابراين ، مادّيين نيز به «خدا» ، يعنى موجودى كه هميشه وجود داشته و جهان هستى را با شكل فعلى به وجود آورده ، معتقد هستند . چيزى كه هست ، مى گويند : پديدآورنده جهان هستى با اين شكل علمى و حساب شده ، موجودى فاقد عقل و شعور و اراده به نام «انرژى » است . بنابراين ، تفاوت خداپرست و مادّى ، در اين است كه اوّلى معتقد به خدايى با شعور و اراده ، و دومى معتقد به خدايى بى شعور و اراده (مادّه يا انرژى ) است ، هر چند هر دو معتقد به خدايند .

تو و من، هر دو ، خداى خود را مى سازيم و منظورت از اين گفته ، اين بود كه خداى ما به وسيله خود ما ساخته مى شود، با اين تفاوت كه تو خداى خود را با ابزار نجّارى با چوب مى سازى و يا با ابزار حجّارى از سنگ مى تراشى و من ، خداى خود را از انديشه ام به وجود مى آورم .

نيست كه بتوانى به مبدأ پيدايش آن پى ببرى و بفهمى كه پايان آن ، چه وقت است و از چه موادى تشكيل شده و در ميان آن و يا در اعماق آن ، چه معادنى وجود دارد و آن معادن چه فوايدى براى انسان دارند .

اگر تو آن قطعه سنگ را كه از آن ، بت مى تراشى ، مى شناختى ، به اين آسانى منكِر وجود خداوند نمى شدى و [ به من ] نمى گفتى كه من خداى خود را از انديشه ام به وجود آورده ام . تو ، چون سنگ را نمى شناسى ، تصوّر مى كنى كه او مطيع دست هاى توست و تو مى توانى آن را به هر شكلى كه ميل دارى ، بتراشى، در صورتى كه اين سنگ از آن جهت قابل تراش است كه خداوند [ در هنگامى كه ابتداى آن را نمى توان شناخت ،] آن را از يك مايع [ خاصى ] به وجود آورده است، تا اين كه تو امروز مى توانى آن را بتراشى ، و گرنه چون شيشه در دست هاى تو مى شكست .

مادّى : مگر سنگ ، از مايع ساخته شده است ؟

الهى : آرى .

ابوشاكر قاه قاه خنديد ، به طورى كه يكى از شاگردان امام ، خشمگين شد و خواست به او پرخاش نمايد ؛ ولى امام مانع شد و گفت : بگذار بخندد .

مادّى : من ، از اين جهت مى خندم كه تو مى گويى سنگ با آن سختى اش ، از آب ساخته شده است!

الهى : من نگفتم كه سنگ از آب ساخته شده ؛ بلكه گفتم سنگ در آغاز ، مايع بوده است .

مادّى : مگر چه فرقى مى كند؟ مايع ،

همان آب است .

الهى با شكيبايى اظهار كرد : چيزهايى وجود دارد كه مايع اند ؛ ولى آب نيستند، و يا [ اگر آب باشند ،] آب خالص نيستند .

سنگ هم در آغاز ، مايع بود ؛ اما نه چون آب، هرچند مانند آب ، روان بود و حرارتى زياد از آن برمى خاست و قدرت خداوند، رفته رفته از حرارت آن مايع كاست و به قدرى سرد شد كه به شكل جامد در آمد و اگر در معرض حرارت زياد قرار بگيرد ، تغيير شكل مى دهد و باز به شكل مايع در مى آيد .

كه بين هوا - كه از عناصر است و آفريده شده - با آفريدگار ، از لحاظ ماهيت ، شباهتى وجود ندارد ...

مى شود، يك گياه را نمى بينى كه زندگى نامنظم داشته باشد .

من مى دانم كه تو نمى توانى اينهايى را كه من مى گويم ، بپذيرى و شايد نمى توانى آنچه را مى گويم ، بفهمى ؛ زيرا براى درك بعضى از مسائل ، لازم است حداقل مقدمات علم را طى كرد تا عقل آدمى قدرى پرورش يابد و نيرومندتر از دوره نادانى شود و آماده براى فهم بعضى از مسائل گردد

---------

1.امروز هم علم گياه شناسى، گياهان را به يكصد و پنجاه طبقه بزرگ تقسيم مى كند و هر طبقه داراى انواع و دسته هايى است . (م)

از بين رفتنى نيست .

ولى توجّه خداوند هرگز از اداره امور دنيا به چيز ديگرى معطوف نمى شود ؛ زيرا جهان بر اساس قواعد ثابت و هميشگى اداره مى شود . دانايى مطلق خداوند موجب گرديده كه هر قاعده اى كه براى اداره امور جهان وضع كرده ، هميشگى باشد و كلّيه اين قواعد بر اساس مصالح اند و قاعده اى وجود ندارد كه در آن ، مصلحتى وجود نداشته باشد .

----------

1.مجلّه علم و زندگى نقل كرده كه : به وجود آمدن روشنايى در مرحله نهايى ، ناشى است از ادغام يك اتم از مادّه با يك اتم از ضدّ مادّه .( م )

پيوسته ثروت داشته باشند و چون ضعفا در مقام مبارزه با آنها برآيند، آنها را نابود مى سازند و چون نيرومند بودن، نسبى است، افرادى كه داراى قدرت بيشتر هستند، نيرومندانِ درجه دوم را نابود مى كنند و سپس بين نيرومندانى كه در يك درجه اند ، پيكار شروع مى شود تا بالاخره آن كه از همه نيرومندتر است ، باقى مى ماند و به فرض، آن شخص هرگز نميرد و تا پايان جهان باشد ، نوع بشر منقرض گرديده است .

و اگر فرضاً در صورت نبودن مرگ، نوع بشر از بين نرود، در مدّتى كوتاه - كه شايد از چندين صد سال تجاوز نكند - شماره انسان ها آن قدر زياد مى شود كه نوع بشر نه فقط تمام جانوران را مى خورد، بلكه براى رفع گرسنگى ، همنوع خويش را نيز خوراك خود مى كند .

مادّى : گفتار تو درباره مرگ ، مرا حيران كرد!

الهى : براى چه ؟

مادّى : از گفتار شما اين طور فهميده مى شود كه ما هر چه زودتر بايد خودكشى كنيم ؛ زيرا مصلحت خداوند ، اين است كه آدمى بميرد . بنابراين هر چه زودتر، بهتر !

.

مادّى : مقصود از اين سخن چيست ؟

الهى : يعنى از خوردن گوشت زياد بپرهيزيد .

مادّى : من گوشت دوست دارم و نمى توانم از خوردن آن اجتناب كنم .

الهى : نفرموده كه به طور كلّى گوشت نخورى . از زياد خوردن آن پرهيز نما .

مادّى : چرا ؟

الهى : براى اين كه خوردن گوشت زياد ، در بعضى از اشخاص موجب مرگ ناگهانى (سكته) مى شود .

مادّى : اين اوّلين بار است كه چنين حرفى را مى شنوم!

الهى : نگفتم كه خوردن گوشت ، موجب مرگ ناگهانى است ؛ بلكه گفتم زياد گوشت خوردن ، آن هم در بعضى از افراد [ كه مزاجشان آمادگى دارد ، موجب آن مى شود] . بنابراين ، ممكن است كسى گوشت زياد بخورد و به مرگ ناگهانى نميرد .

مادّى : مقصود شما از مرگ ناگهانى (سكته) چيست ؟

الهى : شخص ، به ظاهر سالم است ؛ ولى واقعاً بيمار . ناگهان بيهوش مى شود و مى ميرد .

مادّى : آيا ممكن است كه انسان به ظاهر ، سالم و در واقع ، بيمار باشد ؟

الهى : آرى . كسانى هستند كه واقعاً بيمارند ؛ ولى در خود اثرى از آن احساس نمى كنند .

مادّى : من نمى توانم بپذيرم كه انسان بدون اين كه [ ظاهراً ]بيمار شود ،

[ ناگهان] بميرد . آرى ؛ ممكن است كه در جنگ يا نزاعى ديگر كشته شود .

الهى : تو تا چيزى را نبينى ، وجودش را نمى پذيرى و چون تا امروز نديده اى كه كسى به مرگ ناگهانى بميرد ، باور نمى كنى كه آدمى [ بدون اين كه ظاهراً بيمار باشد ،] ممكن است ناگهان بميرد ؛ ولى بدان كه

سه گونه مرگ ناگهانى وجود دارد : يكى ناشى از مغز، ديگرى ناشى از قلب ، و سومى ناشى از خون .1

مادّى : چرا مغز و قلب و خون ما، يك مرتبه ما را نابود مى كنند ؟

الهى : هر نوع مرگ ناگهانى ، در مرحله آخر ، ناشى از غلظت خون است و غلظت خون هم ناشى از خوردن گوشت زياد و ساير غذاهاى قوّت دار است ، در صورتى كه در خوردن آن افراط نمايند .

بعد از اين كه خونْ غليظ شد ، عوارض مرگ ناگهانى در مغز، يا قلب و يا در خود خون به وجود مى آيد و انسان را نابود مى سازد .

در ميان قبائل عرب صحرانشين ، ديده نشده كه كسى در اثر مرگ ناگهانى (سكته ) بميرد ؛ براى اين كه آنها گوشت و ساير غذاهاى مقوّى را كم مصرف مى كنند و بعضى از قبائل نيز گوشت نمى خورند ، مگر سالى يك بار [ ، آن هم ]در مكه به هنگام حج .

------------

1.طبق اطلاعاتى كه امروزه پزشكان دارند ، مرگ ناشى از سكته به سه علت كلّى روى مى دهد : اوّل ، اين كه در مغز، لخته اى جلوى خون را بگيرد، يا اين كه خونريزى مغزى روى بدهد. دوم ، اين كه در قلب ، لخته اى جلوى خون را بگيرد واكسيژن به يك قسمت قلب نرسد ، يا بر اثر پاره شدن رگ، يك قسمت از سلول هاى قلب از غذا محروم گردد. و سومين علت سكته ، از خون است ، به اين ترتيب كه لخته اى از خون در هنگام گردش خون، يك رگ را مسدود مى كند كه در اين صورت ، خون به سلول هايى كه از آن رگ تغذيه مى كنند

و در ماوراى محلّ انسداد قرار گرفته اند ، نمى رسد .(م )

---------

چندنفر را درمدينه مى شناسى كه سنّ آنها به صد سال رسيده باشد؟

مادّى : كسى را نمى شناسم كه صدساله باشد .

الهى : در همين شهر ، زمانى كه مردم در خوردن گوشت و ساير غذاهاى مقوّى افراط نمى كردند ، مردان و زنان صدساله وجود داشتند ؛ ولى هم اكنون [ تنها]اگر به صحراهاى اطراف مدينه كه محلّ سكونت قبائل است ، بروى ، مشاهده مى كنى كه بين آنها مردان و زنان صدساله يافت مى شوند .

غلظت خون در بعضى از اشخاص ، موجب مرگ ناگهانى (سكته) مى شود ؛ ولى در اكثر مردم ، سبب پيرى زودرس مى گردد و آنها را پيش از اين كه عمر طبيعى شان به پايان رسد ، مى ميراند .

آيا نگفتى هر كس زياد گوشت و غذاهاى مقوّى بخورد ، پيش از اين كه هنگام مرگش رسيده باشد ، مى ميرد ؟

الهى : آرى .

مادّى : بنابراين ، كلام تو با سخن خدا منافات پيدا كرد .

الهى : اوّلا ، من گفتم كه بعضى از اشخاص ، ممكن است در نتيجه خوردن گوشت و غذاى مقوّىِ ديگر به مقدار زياد ، دچار مرگ ناگهانى (سكته) گردند، نه همه .

ثانياً ، فرق است بين عمر طبيعى و عمرى كه انسان به دست خود ، آن را كوتاه مى كند . آنچه خداوند فرموده كه : هر كسى در موقعى كه خداوندْ مقرّر كرده ، خواهد مرد ، مربوط به عمر طبيعى است و كسى كه خودكشى مى كند ، مشمول گفته خداوند، راجع به غير قابل تغيير بودن لحظه مرگ ، نمى شود .

خداوند براى شخص ، شايد هشتاد يا نود يا صد سال ، عمر تعيين كرده ؛ ولى او در جوانى با يك ضربت خنجر به عمرش خاتمه مى دهد . كسى هم كه با خوردن گوشت و ساير غذاهاى مقوّى به مقدار زياد ، خون خود را غليظ مى نمايد، زمينه خودكشى را فراهم مى سازد .

رضا عليه السلام به مركز و راه دادن اوبه دستگاه خلافت، امام را در ذهن توده بى اعتبار نمايد و موضعگيرى امام وپيروان اورا در برابر حكومت وقت ، تباه سازد .

امام كه كاملاً از نقشه خطرناك مأمون آگاه بود، با ابتكار خاصى تمام نقشه هاى اورا نقش بر آب ساخت وبر خلاف آنچه مأمون پيش بينى مى كرد ، روز به روز بر محبوبيت امام در جامعه و گرايش توده مسلمان وغير مسلمان به اوافزوده مى شد .

روزى ، مأمون به نظرش رسيد كه بزرگ ترين دانشمندان مكتب هاى

-------------

1.فرزند هارون، از خلفاى بنى العبّاس، متوفّاى 218 هجرى در سنّ 48 سالگى است. مدّت خلافتش بيست سال وپنج ماه وچند روز به طول انجاميد (دائرة معارف القرن العشرين ، فريد وجدى ).

---------

مختلف آن عصر را به طوس دعوت كند و مجلسى تشكيل دهد كه آنها با امام رضا عليه السلام بحث كنند تا شايد از اين راه بتواند از شُكوه علمى امام بكاهد .

شخصى به نام «نوفلى » مى گويد : روزى خدمت امام بودم و با او مشغول صحبت بوديم كه ياسر ، سرپرست كارهاى امام ، وارد اطاق شد و پيام مأمون را خدمت امام عرض كرد كه :

«دانشمندان فِرَق ، اديان و مكتب هاى گوناگون از تمام ملت ها پيش من آمده اند . چنانچه صلاح مى دانيد با آنها گفتگو كنيد، فردا اين جا تشريف بياوريد ، و گرنه مزاحم نمى شويم . اگر هم مايل باشيد ، ما خدمت برسيم» .

امام پاسخ داد : بگو : مقصودت را مى دانم و فردا به خواست خدا خودم خواهم آمد .

نوفلى مى گويد : پس از اين كه ياسر بيرون رفت، امام رو به من كرد و گفت : مى دانى

مقصود مأمون از اين كار چيست ؟

آن مجلس فوق العاده مهم ، حضور يافت ... مأمون رو به جاثْليق 3 كرد و امام را به او معرفى نمود و از او خواست كه با امام مناظره كند و ضمناً انصاف را در بحث از دست ندهد .

------------

1.طبق گفته دانشمند معروف ، راغب ، در المفردات، صابئين ، جمعيتى از پيروان نوح بوده اند. اقوال ديگرى هم در تفسير اين كلمه هست (ر.ك : تفسير نمونه ، ج 1 ، ص 197 ). 2.اين كلمه ، فارسى است و به معناى بزرگان هند، و به قولى دانشمندان آنها، خدمتگزاران آتش در آيين مجوس (المنجد ). همان «هيربُدان» به معانى «روحانيان زردشتى» (لغت نامه دهخدا) . 3.جاثليق : بزرگ علماى (روحانيون) نصرانى ، بر مذهب نسطورى .

است .

جاثليق : آيا براى پذيرفتن خبر و حكم كردن بر طبق آن، دو گواه مورد اطمينان لازم نيست ؟

امام عليه السلام : چرا .

جاثليق : شما از كجا مى گوييد كه عيسى به نبوّت محمّد اعتراف كرده و به پيروانش مژده ظهور او را داده است ؟ بر اساس اعترافى كه همين الآن كرديد ، شما بايد براى اثبات پيشگويى عيسى از نبوّت محمّد، دو گواه غير مسلمان را كه مورد تأييد مسيحى ها باشند ، بياوريد . شما هم مى توانيد عين همين تقاضايى را كه كردم، از ما بنماييد .

ايمان مى آورى ؟

جاثليق : آرى، ايمانى محكم .

امام عليه السلام رو به نسطاسِ رومى كرد و فرمود : سِفر سوم انجيل را چگونه حفظى ؟

نسطاس : كاملاً آن را از بر دارم .

امام عليه السلام باز رو به رأس الجالوت 1 كرد و فرمود : تو نمى توانى انجيل را بخوانى؟

رأس الجالوت : چرا ، مى توانم .

--------

1.بزرگ عالمان (روحانيون) يهود .

گواه گرفت و سپس به او گفت : هر چه مى خواهى ، بپرس .

جاثليق : حواريّين عيسى و نيز اوّلين دانشمندان انجيل ، چند نفر بودند ؟

امام عليه السلام : حواريّين عيسى، دوازده نفر بودند و از همه بهتر و داناتر ، «الوقا» بود .

---------

1.براى آشنا شدن كامل با پيشگويى هاى انجيل درباره نبوّت پيامبر اسلام ، ر. ك : أنيس الأعلام، ج 5 (نوشته يكى از دانشمندان مسيحى كه مسلمان شده است) .

--------- و اما دانشمندان نصارا سه نفر بودند : يوحنّاى اكبر كه در اَج 1 بود ، يوحنّا در قرقيسا2 و يوحنّاى ديلمى در رِجاز و نزد همين يوحنّا ، از پيامبر اسلام و خاندان و پيروانش ياد شده بود و او همان كسى است كه به امّت عيسى و بنى اسرائيل ، مژده ظهور پيامبر اسلام را داده است

--------

1.نام مكان هايى كه افراد نامبرده ، در آن جا زندگى مى كرده اند (ر. ك : بحار الأنوار ، ج 10 ، ص 303 ). 2.نام مكان هايى كه افراد نامبرده ، در آن جا زندگى مى كرده اند (ر. ك : بحار الأنوار ، ج 10 ، ص 303 ).

؟

امام عليه السلام : براى چه ؟

جاثليق : چون عيسى را مردى ناتوان و كم نماز و روزه ، معرفى نمودى، در صورتى كه او هيچ روزى را افطار نكرد و هيچ شبى را نخوابيد . او همه روزها را روزه و همه شب ها را مشغول عبادت بود .

حقانيت او گواهى دادم، و او همان كسى است كه همه چيز را براى شما تفسير مى كند، و او همان كسى است كه از رسوايى هاى امّت هاى گذشته پرده برمى دارد و او همان كسى است كه ستون كفر را مى شكند »؟

جاثليق : از انجيل ، چيزى نقل نكردى ، مگر اين كه ما به آن معترفيم .

امام عليه السلام : آيا آنچه گفتم ، در انجيل هست ؟

جاثليق : آرى .

--------

1.براى توضيح اين كلمه ، ر.ك : أنيس الأعلام ، ج 1 ، ص 8 .

آن را جمع كنيم .

پس از اين مذاكرات ، الوقا و مرقابوس و يوحنّا و متّى نشستند و انجيل فعلى را به وجود آوردند، و اين چهار نفر ، شاگرد شاگردان عيسى بودند . فهميدى ؟1 .

جاثليق : اين مطلب را تاكنون نمى دانستم و اكنون فهميدم، و پايه شناخت شما نسبت به انجيل برايم معلوم گرديد، و چيزهايى شنيدم كه قلبم به حق

--------

1.در اين باره، ر. ك : أنيس الأعلام ، ج 2 ، ص 61 .

---------

بودن آنها گواهى مى دهد، و بينشم فزونى يافت .

امام عليه السلام : گواهى اين چهار نفر ، نزد تو چگونه است؟

جاثليق : گواهى آنها نافذ است . اينان دانشمندان انجيل اند، و به هر چه گواهى دهند ، حق است .

امام عليه السلام رو به اهل مجلس كرد و فرمود : بر او گواه باشيد .

گفتند : گواهيم .

امام عليه السلام سپس به جاثليق فرمود :

سوگند به پسر و مادرش! آيا مى دانى كه :

پيامبر ، در مطالبى كه تو و يارانت آن را جزو تورات مى دانيد ، گفته : «دو سوار ديدم كه زمين براى آنها روشن شده بود : يكى سوار بر درازگوش و ديگرى سوار بر شتر» .

مقصود از «سوار بر درازگوش» و «سوار بر شتر» چيست ؟

رأس الجالوت : نمى دانم . شما بفرماييد .

امام عليه السلام : مقصود از اوّلى عيسى، و دومى محمّد است . آيا انكار مى كنى كه اين ، جزو تورات است ؟

رأس الجالوت : نه .

امام عليه السلام : «حيقوق پيامبر» را مى شناسى ؟

رأس الجالوت : آرى ، مى شناسم .

اگر شخص ديگرى ادّعاى نبوّت كند و معجزاتى هم داشته باشد، آيا بر شما لازم نيست كه او را تصديق كنيد ؟

رأس الجالوت : نه، مگر اين كه او هم معجزاتى مانند موسى داشته باشد .

امام عليه السلام : بنابراين چگونه شما به انبياى پيش از موسى اعتقاد داريد، در صورتى كه آنها معجزات موسى را نداشتند ؟

رأس الجالوت : لازم نيست معجزاتشان عين معجزات موسى باشد . همين مقدار كه معجزه داشته باشند ، براى تصديق نبوّتشان كافى است .

به آنچه در خانه هايشان بود ، خبر مى داد و معجزات بى شمار ديگر داشت .

رأس الجالوت : معجزات عيسى و محمّد، براى ما ثابت نشده و از اين لحاظ ، ما نمى توانيم رسالت آنها را تصديق كنيم .

امام عليه السلام : يعنى مى خواهى بگويى اينهايى كه معجزات عيسى و محمّد را نقل مى كنند ، دروغگو هستند ؛ ولى آنهايى كه معجزات موسى را نقل كرده اند ، راستگويند ؟

را نداشته باشى .

---------

1.علم كلام، علمى است كه در آن از ذات و صفات خدا، واحوال ممكنات بر اساس مبانى اسلام بحث مى شود ؛ ولى ظاهراً در اين جا مراد ، اعم از اين معناست .

كنند و به سوى آسمان بالا ببرند .

به جايگاه خود باز مى گردند» ؟

امام عليه السلام : آيا خداوند ، از وقتى كه شيطان را طرد كرده تا امروز و تا قيامت ، نسبت به او و دوستانش ، خشمگين است ، يا از آنها راضى است ؟

ابوقره : خشمگين است .

امام عليه السلام : پس كِى خداوند خشمگين ، نبوده تا عرش سبك شود ؟امام عليه السلام سپس فرمود : واى بر تو! چگونه جرأت مى كنى كه خداى خود را دگرگون شونده از حالى به حال ديگر توصيف كنى و خصوصياتى را كه مربوط به آفريده هاست ، بر او منطبق نمايى ؟ پاك است او ، با از بين روندگان از بين نمى رود، و با دگرگون شوندگان دگرگون نمى گردد .

ابو قره كه ديگر نمى توانست چيزى بگويد، برخاست و رفت .1

-------------------

1.الاحتجاج ، ص 184؛ بحار الأنوار ، ج 10 ، ص 342 - 348 .

مى كنيم كه او پروردگار ماست و شباهتى با ساير موجودات ندارد !

.