ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

تخصّصى و براى پژوهشگران و انديشمندان حوزه دين و روان شناسى نيز تدوين گردد كه اميدواريم در آينده ، توفيق اين كار به دست آيد . از جناب آقاى محمّد على سروش كه با تلاش قابل تقدير خود ، اين راهِ نه چندان هموار را پيمود و از جناب آقاى دكتر محمود گلزارى وجناب حجة الاسلام والمسلمين دكتر مسعود آذربايجانى كه زحمت نظارت و ارزيابى را به دوش كشيدند و با راه نمايى و دقّت نظر خود ، بر غناى اين پژوهش افزودند ، صميمانه سپاس گزاريم . همچنين منابع حديثى اين پژوهش را گروه تدوين دانش نامه هاى حديثى پژوهشكده در اختيار اين واحدْ قرار داده است كه بدين وسيله از اين گروه و پژوهشگران آن ، تشكر مى شود . از آن جا كه اين گونه پژوهش ها ، گام زدن در راهى نو و ناپيموده است ، الگوى شناخته شده اى ندارد . لذا از عموم انديشمندان تقاضا مى شود با طرح نظرات خود و با بيان ضعف ها و قوّت هاى اين اثر ، ما را در پژوهش هاى بعدى يارى دهند . واحد حديث و علوم روان شناختى پژوهشكده علوم و معارف حديثى

ص: 7

ص: 8

5 . ارائه بحث به صورت كتابى مستقل ، با رعايت جامعيت نسبى و رعايت اختصار. در پايان ، ضمن قدردانى از تلاش و مساعدت صميمانه و خالصانه جناب حجة الاسلام والمسلمين پسنديده و همه عزيزانى كه در پژوهشكده علوم و معارف حديث در فراهم آوردن اين اثر ، مرا يارى كرده اند ، توفيق همگان را در ارائه خدمت بيشتر به قرآن و عترت خواستارم.

ص: 9

ص: 10

هرگز حسرت چيزى را نمى خورم و اگر دوباره مى توانستم زندگى خود را از نو شروع كنم ، همان گونه زندگى مى كردم كه قبلاً كرده بودم و هيچ تغييرى در رفتار و كردار خود نمى دادم . هر چند چنين اظهارات و جملاتى ، صادقانه هم ابراز شوند ، باز به سختى مى توان آنها را پذيرفت. در حقيقت، زندگىِ خالى از خطا و اشتباه و عارى از هر گونه تجربه حسرت ، نادر است . اغلب وقتى به ياد گذشته مى افتيم، تأسّف مى خوريم. به ياد كارهايى مى افتيم كه مى توانستيم انجام بدهيم ، ولى نكرديم. اغلب ما در زندگى ، كارهايى را انجام داده ايم كه نبايد انجام مى داديم و نيز كارهايى را انجام نداده ايم كه بايد به انجام مى رسانديم. همچنين اين تصوّر به ذهن ما خطور كرده است كه به دست آوردن بسيارى از منافع و دورى از برخى پيامدهاى نامطلوب و بد، ممكن بوده است. ما بانى و باعث بسيارى از مشكلات خود هستيم ؛ امّا احتمالاً به ندرت آن را مى پذيريم. وقتى كه انتخاب مى كنيم تا در جاى بخصوصى قرار گيريم، ابتدا خود را در معرض ناراحتى و گرفتارى بالقوه اى قرار مى دهيم و وقتى رنج و زحمت نصيب ما مى شود، به حال خود تأسّف مى خوريم ؛ چون اگر تصميم ديگرى مى گرفتيم، چه بسا كه دچار اين ناراحتى نمى شديم. وقتى روزگار ما به سر مى رسد، درمى يابيم كه مى توانستيم موفّقيتى به مراتب بيشتر از آنچه داريم، به دست آوريم . وقتى به اين نتيجه مى رسيد كه در سطح امكانات و استعدادهاى بالقوه خود ظاهر نشده ايد، در اين حال ، آيا هرگز احساس مبهم نارضايتى را تجربه كرده ايد؟ با دقّت در اعماق وجودى خود ، بيشتر ما بدين نكته اعتراف مى كنيم كه مى توانستيم تلاشى بيش از آنچه تاكنون انجام داده ايم، از خود نشان دهيم.

ص: 11

بنا بر اين بايد نتيجه بهترى را به نمايش مى گذاشتيم. بسيارى از مردم از زندگى خود راضى نيستند و در شرايط افسردگى به سر مى برند. آنها به حال خود تأسّف مى خورند و به انتظار اتفاقى مى نشينند كه آنها را از افسردگى و ملالت بيرون بياورد. وقتى به اين مرحله مى رسند، از توانايى شان به مقدار زيادى كاسته مى شود و از آن جايى كه طبيعت ما به گونه اى است كه در برابر آنچه انجام مى دهيم ، پاداش مى گيريم، (1) موقعيت به گونه اى فزاينده ، خراب تر مى شود. استعدادهاى ما نيز اگر به كار گرفته نشوند، مى خشكند و از بين مى روند. اين نتيجه، يك قانون است. اخيرا به طور جدّى ، تحقيقات زيادى روى موضوع هيجانات و نقش آنها در انتخاب ها و تصميمات افراد ، صورت گرفته است. حسرت ، هيجانى است كه توجّه زيادى را به خود اختصاص داده است. برخى از اين تحقيقات ، مربوط به «تفكّر خلاف واقع» (2) است كه در صفحات بعد ، در مورد آن صحبت خواهيم كرد . همچنين حسرت در نظريه هاى حسرت (3) و انتظار، (4) مورد بحث قرار گرفته است. نظريه حسرت ، بر دو فرض عمده استوار است : اوّلين فرض ، اين است كه افراد، تمايل دارند كه نتايج تصميماتى كه مى گيرند را با پيامدهاى تصميماتى فرضى و در عين حال متفاوت ، مقايسه كنند. دومين فرض ، اين

ص: 12

است كه افراد ، تمايل دارند از احساس حسرت قبل از اخذ تصميم، پيشگيرى كنند؛ در حقيقت ، فرد با تغيير تصميم خود از حسرت بالقوه ، دورى مى كند. طبق نظريه انتظار نيز تصميم گيرندگان ، نه تنها در پى به دست آوردن بيشترين فايده براى خود هستند ، بلكه تمايل به اجتناب از حسرت و كسب هيجانات مثبت تر هستند . بنا بر اين ، پيش بينى حسرت ، مى تواند بر تصميم گيرى هاى روزمره ما تأثيرگذار باشد ؛ چون در هر تصميمى كه مى گيريم، نتايج بالقوه آن را مى سنجيم و مفيدترين نتيجه ها را انتخاب مى كنيم ؛ يعنى گزينه اى كه موجب مى شود ما كمترين حسرت را تجربه كنيم و پاسخ هيجانىِ مثبت ترى داشته باشيم . 1 البته ظاهرا بين اين دو نظريه ، تفاوت چندانى نيست و هر دو ، به اين حقيقت اشاره مى كنند كه هنگام تصميم گيرى، افراد ، چشم اندازى از تغيير بالقوه را مد نظر مى گيرند كه آيا آن ، در چارچوب مثبت است يا منفى؟ و اين كه آيا تأثيرى در سطح حسرت در آينده دارد يا نه؟ به عبارت ديگر ، تصميم هاى افراد ، توسّط پيش بينى آنها از حسرت هدايت مى شود. اين پيش بينى ، ما را به تغيير اميال و سليقه هايمان بر اساس بازخوردِ مورد انتظار براى گزينه اى كه كمترين حسرت را به دنبال دارد ، هدايت مى كند . اين بازخورد ، مى تواند از همكاران، ناظران، همسالان، خانواده و حتى قرآن و احاديث گرفته شده باشد . بى دليل نيست كه در جاى جاى قرآن كريم و نيز بسيارى از احاديث ، نسبت به سرانجام برخى تصميمات ، هشدار داده شده است تا از آنها اجتناب شود و نيز نسبت به برخى ديگر ، ترغيب شده است و گفته شده ، كه در صورت تَرك و عمل نكردن به آن ، در آينده ، دچار حسرت

ص: 13

ص: 14

لغت شناسان عرب ، در تعريف واژه حسرت ، عناصرى را ذكر كرده اند كه از جمله آنها «احساس اندوه» است ؛ امّا بايد توجّه داشت كه هر اندوهى ، حسرت نيست . لذا يادآور شده اند كه اين اندوه ، به خاطر فقدان و محروميت از چيزى برانگيخته شده است كه آن چيز براى شخص ، ارزشمند به شمار مى آيد . به عنوان مثال ، اسماعيل بن حمّاد جوهرى در كتاب خود مى نويسد: حسرت ، اندوه شديد بر چيزى است كه فوت شده است . (1) چنانچه همين معنا در معجم مقاييس اللغة ، ذيل واژه حسرت نيز آمده است. همچنين ابو هلال عسكرى مى نويسد: حسرت ، غمى است كه به خاطر از دست رفتن فايده اى تجديد مى شود ؛ بنا بر اين ، هر غمى حسرت نيست. (2) در كتاب لسان العرب ، حسرت ، نوعى پشيمانى معرفى شده است: حسرت ، پشيمانى شديدى است كه شخص پشيمان را به جانور ضعيفى تبديل مى كند كه هيچ خاصيت و نفعى در او نيست. (3) طُريحى نيز در مجمع البحرين ، همين مسير را پيش رفته است ، منتها علّت ضعف و فرتوتى را بيان نموده است: حسرت ، پشيمانى و اندوه شديدى است بر آنچه كه از دست رفته ، به طورى كه برگشت آن ممكن نيست. (4)

ص: 15

در حقيقت ، اين دو بزرگوار ، حسرت را نوعى پشيمانى تلقى نموده اند، در صورتى كه ظاهرا اين مطلب درست نيست ؛ بلكه مى توان گفت كه گاهى پشيمانى ، از لوازم حسرت است. امّا در تفسير الميزان ، حسرت ، از زاويه اى ديگر مورد بررسى قرار گرفته است كه اين مى تواند نكات ديگرى از اين هيجانِ چند وجهى را براى ما كشف كند. علاّمه طباطبايى ، به نقل از راغب مى نويسد: «حَسر» به كنار زدن لباس از هر چيزى كه ملبس به آن است گفته مى شود. حسرت عن الذراع ، يعنى آستين را از ذراع بالا زدم و حاسر ، كسى را گويند كه زره بر تن و كلاه جنگى بر سر نداشته باشد و مُحسره ، به معناى جاروب است... خسته و فرسوده را هم كه حاسر مى خوانند ، براى اين است كه اندازه توانايى اش براى ديگران معلوم شده است... و حسرت ، به معناى اندوه و ندامت بر امرى است كه فوت شده باشد و ارتباط اين معنا با معناى كشف از اين راه است كه شخص اندوهناك ، برايش كشف شده و پى برده به جهلى كه او را وادار به ارتكاب كارى نموده است. و يا از اين راه است كه قوايش از فَرط اندوه و ندامت بر مافات ، مُنحسر (ضعيف) شده و يا از تدارك آن ، دچار حسر (خستگى) گشته است . (1) طبق اين بيان _ كه معانى ريشه اى حسرت لحاظ شده است _ در حقيقت ، حسرت ، حالت غم و غُصه اى است كه شخص ، همراه با آگاهى و شناخت از اشتباه گذشته ، توانايى جبران آن را ندارد و خسته و درمانده شده است . البته محورهاى كشف و عدم توانايى در جبران آن ، در كلمات برخى ديگر از علما نيز آمده است: حسرت ، غمى است كه بر اثر از دست دادن فرصت جبران خطا و

ص: 16

اشتباه آشكار مى شود. (1) محور ناتوانى در جبران حسرت ، از آيه مبارك «وَ أَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِىَ الْأَمْرُ» (2) نيز برداشت شده است ؛ (3) زيرا علّت حسرت در روز قيامت ، «قُضِىَ الأمر (انجام گرفتن داورى)» است . علاّمه طباطبايى در الميزان مى گويد: إنَّ الحَسرَةَ إنَّما تَأتيهِم مِن ناحيَةِ قَضاءِ الأمرِ والقَضاءُ إنَّما يُوجِبُ الحَسرَةَ إذا كانَ بِحَيثُ يُفَوِّتُ بِهِ عَنِ المَقضي عَلَيهِ... . (4) در ديكشنرى وِبْستِر نيز حسرت ، به عنوان غمگينى فرد ، هنگامى كه كنترل يا قدرت اصلاح را ندارد ، تعريف شده است . (5) يكى از ويژگى هايى كه در تعريف حسرت بايد به آن اشاره كرد ، تفكّر معطوف به گذشته است ، چنانچه برخى حسرت را «به گذشته برگشتن» معنا نموده اند. حسن مصطفوى مى نويسد: تحقيق ، اين است كه تنها معناى ريشه اى در اين ماده (حسر) بر گرداندن چيزى به عقب است و معانى ديگرى مثل: كشف، انكشاف، خستگى، رفع، كندن، دور كردن و مانند آن معانى نزديك و از لوازم همان معناى ريشه اى است... حقيقت حسرت، برگرداندن (برگشت) به عقب است و از لوازم اين معنا ، افسوس خوردن و تأسّف است وقتى كه فرد ، متوجّه كوتاهىِ خود در عملش مى شود. (6)

ص: 17

ص: 18

ص: 19

از زبان گفتارى ، نشان مى دهد كه احساسات ، در يكى از چند حالت ، بيان مى شود، امّا نمى توان گفت در واقعيت هم اين گونه است. بعضى افراد از شما مى پرسند كه چه احساسى داريد؟ و شما با يك پاسخ مشخص به آنها جواب مى دهيد: «ناراحتم» ، «عصبانى ام» ، «خوش حالم». شما با اين پاسخ ، مى خواهيد طرف مقابل را راضى كنيد ؛ امّا به ندرت پيش مى آيد كه به جاى همين برچسب هاى ساده اى كه به احساسات خود مى زنيد، احساسات پيچيده، ادراكات، افكار و هيجاناتى را كه در درون شما غوطه ورند ، ابراز كنيد. حسرت نيز يك چنين وضعيتى دارد. بنا بر اين ، ما در اين جا سعى خواهيم كرد تا صرفا آن حال و هوا و شرايط و حالت درونى اى را كه مساوى يا حداقل نزديك به تجربه حسرت باشد ، توضيح دهيم و تفاوت آن را با حالات هيجانىِ مرتبط ديگر بيان كنيم ، تا قدرى از ابهام آن زدوده شود. مطلب دوم ، اين كه حسرت ، يك احساس يا هيجانِ شناختى است ؛ چنانچه اين معنا از تعريف لاندمن استفاده مى شود . (1) اگر از ما پرسيده شود كه: «آيا از دست برادرت ، خشمگين شدى؟» يا «آيا از برخورد دوستت ، عصبانى هستى؟» يا اين كه «آيا نسبت به خواهرت ، حسادت مى ورزى؟» ، براى پاسخ به اين پرسش ها ما احساسات خود را وارسى مى كنيم و خواهيم فهميد كه آيا نسبت به آن شخص ، خشمگين يا حسود هستيم يا نه ؛ ولى اگر سؤال شود كه: «آيا نسبت به آن تصميمى كه قبلاً گرفته اى ، متأسّفى؟ و حسرت مى خورى؟» ، در اين جا صرفا احساسات خود را وارسى نمى كنيم ؛ بلكه درباره آن تصميم و جوانب مختلف و پيامدهاى آن

ص: 20

ص: 21

ص: 22

ف_ردى ك_ه گذشته خود را مرور مى كند، درباره آن به قضاوت مى نشيند و اگر آن را اسفبار و غير قابل قبول ارزيابى كند، ناراحت شده ، دچار حسرت خواهد شد. تعلّق حسرت به گذشته ، به گونه اى است كه برخى حتى به آن تصريح نموده اند. به عنوان مثال ، در كتاب التبيان ، تصريح شده است كه حسرت ، به گذشته تعلق دارد، (1) تا جايى كه حتى برخى، مفهوم حسرت را همين برگشت به عقب و نگاه به گذشته دانسته اند . (2) معمولاً برخى افراد ، اين گرايش را دارند كه دائما گذشته خود را مرور مى كنند و بر كوتاهى ها و هدر دادن ها و ضايع كردن استعدادها و از دست دادن فرصت هاى خود حسرت مى خورند. برخى از فرصت هايى كه در زمان حضورشان چندان شناخته شده نيستند ، ولى در غيبتشان بيشتر منزلت مى يابند ، عبارت اند از: دوره جوانى، سلامتى، آسودگى خاطر ، ايمنى و توانگرى ؛ امّا در ميان اين همه، جوانى و عمر، بيش از ديگر موقعيت ها، مورد حسرت و تأسّف است و برخى از اُدبا و شعرا در توصيف از دست دادن آن و تأسّف عميق خود، آثارى نيز بر جاى نهاده اند. سعدى در گلستان خود چنين گفته است: يكى از ملوك عرب، رنجور بود، در حالت پيرى . اميد از زندگى قطع كرده، كه ناگه ، سوارى از در درآمد و مژده آورد كه فلان قلعه را به دولت خداوند گشاديم و دشمنان، اسير شدند و سپاه و رعيت آن طرف، به جملگى مطيع فرمان گشتند. مَلِك را نفسى سرد از سَرِ درد برآمد و گفت: «اين مژده مرا نيست، دشمنانم راست؛ يعنى

ص: 23

وارثان مملكت را» . در اين اميد به سر شد _ دريغ _ عُمرِ عزيز كه آنچه در دلم است از درم فراز آيد اميدِ بسته برآمد ، ولى چه فايده زانك اميد نيست كه عمرِ گذشته باز آيد! (1) شاعرى ديگر گفته است: كَنْد _ اى باخبران _ ، بى خبرى ، بنيادم عمر نيكو گُهرى بود كه از كف دادم عنكبوتى است فلك ، در پىِ صيدِ مگسان مگسى بودم و در دامِ فلك افتادم شاد از دانش و بينش ، دلِ صاحب نظران به اميدى همه دل ، مست خراب آبادم دشمنى نيست خطرناك تر از نَفْس و عَجَب كه من از شادى اين دشمن دون ، دل شادم در كمندِ هوس و بندِ هوا گشته اسير مگر انگشتِ يداللّه ، كُند آزادم! (2) در مواردى كه فرد ، آرزوى چيزى را مى كند كه ربطى به گذشته وى ندارد نيز واژه حسرت ، استفاده شده است ؛ ولى احتمالاً استفاده اين گونه واژه حسرت ، از باب «حقيقت» نباشد؛ شايد هم حسرت در كاربردهايى بدين شكل ، به معناى «غبطه» باشد ؛ چون وقتى فردى ، چيز ارزشمند و مرغوب و مطلوبى را نزد فرد ديگرى مى بيند و مثل آن ، يا بهتر از آن را براى خود آرزو مى كند ، در حقيقت ، نسبت به آن چيز ، غبطه مى خورد ، نه حسرت.

ص: 24

ص: 25

چنين فرصتى كه مى توانست آن را پر از حسنات كند ، احساس غَبن و حسرت مى كند. به خاطر همين ، يكى ديگر از اسامى روز قيامت ، يوم التغابن است . (1) چنانچه ملاحظه مى فرماييد ، در اين حديث نورانى ، احساس حسرت ، همراه با احساس غبن و خسارت بيان شده است. براى توضيح بيشتر عنصر خسارت در هيجان حسرت ، لازم است كه آن را كمى بيشتر مورد بررسى قرار دهيم و آياتى را كه در اين رابطه ، وجود دارند ، مرور كنيم. در داستان قارون ، وقتى وى تمام ثروت و اموال خود را در جلوى ديدگان همگان به نمايش گذاشت (همان طور كه رويه ثروتمندان است) ، مردمى كه زندگى دنيا را هدف نهايى و غايت جنب و جوش خود مى دانستند و از آخرت ، غافل و جاهل بودند و نمى دانستند كه خدا در آخرت ، چه ثواب هايى براى بندگان خود فراهم كرده، اموال قارون را سعادت عظيمى شمردند و خود را خسارت زده و زيان ديده انگاشتند و بدون هيچ قيد و شرطى گفتند: اى كاش ما هم آنچه را كه قارون دارد، مى داشتيم ؛ زيرا او بهره عظيمى دارد و بسيار سعادتمند و خوش بخت است . (2) كسانى كه به دارايى ديگران چشم مى دوزند و هميشه خود را با آنها مقايسه مى كنند و هزار مرض مى گيرند كه فلانى چه كرد؟ چه خورد؟ چه برد؟ و از اين بابت ، حسرت هاى فراوانى مى خورند، داراى ايمان كاملى نيستند. پيامبر اسلام فرمود: لا يَجِدُ الرَّجُلُ حَلاوَةَ الإيمانِ في قَلبِهِ حَتّى لا يُباليَ مِن أكلِ الدُّنيا . (3)

ص: 26

مؤمن ، شيرينى ايمان را در قلبش نمى يابد ، مگر آن كه باكش نباشد كه چه كسى دنيا را خورد. در اين جا خوب است اين سؤال مطرح شود كه : خسارت حقيقى كه همراه آن حسرت واقعى است ، چيست؟ تا زمانى كه انسان ، آرمان و خواسته هايش عالى تر از خودش نباشد و تا آن گاه كه انسان ، در وسعت نامحدود و در قلمرو بى نهايت ، جايگاهى نداشته باشد، خسارت كار است ؛ چون : «إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ. (1) زيانكاران واقعى ، كسانى هستند كه سرمايه وجودى خويش را از دست داده اند» . خسارت انسان، از باختن خودش و قدرش، و از چشم پوشى از لقاء اللّه و محبوس شدن در تنگناى اين زندانْ مايه مى گيرد. چشم پوشى از مبدأ (2) و معاد (3) و قدر و خود انسان (4) ، خسارت ساز است ، حتّى اگر انسان به رفاه، قدرت، زينت ، آزادى ، امنيت ، آگاهى و تكامل هم رسيده باشد ؛ چون اين انسان ، خودش را باخته و چون محرّك هاى پست را پذيرفته، و در خاكْ سوخته و قدم برنداشته است. لذا بالاترين حسرت ها نصيب اين گونه افراد خواهد شد.

ص: 27

اين سه معيار «قدر»، «جايگاه» و «آرمان»، مشخص كننده خسارت فرد است كه خودش را سوزانده و در تنگنا انداخته و به كم ها قناعت كرده است. درجه وجودى انسان از تمامى جِمادها و حيات ها و حيوان ها جلوتر است، پس چه طور مى تواند خودش را با اينها مبادله كند؟ يك عمر بدهد و يك مشت طلا و سنگ هاى گران قيمت و آجرها و خانه ها را بپذيرد. انسان ، با تمامى هستى ، رابطه دارد و در محدوده خانه و جامعه ، زندانى نيست. چگونه مى تواند خودش را از اين همه رابطه ، كنار بكشد و با ابزارش پيوند بزند؟ انسان ، موجودى نيازمند است و با رسيدن به شكوفايى استعدادهايش، تازه ، طغيان ها و عصيان ها و مصيبت هايش شروع مى شوند . انسان ، هنگامى كه بى نيازى و استغناى خودش را مى بيند و شكوفايى خودش را احساس مى كند ، تازه طغيان مى كند و سر بر مى دارد، كه: «كَلاَّ إِنَّ الاْءِنسَانَ لَيَطْغَى * أَن رَّءَاهُ اسْتَغْنَى . (1) چنين نيست! به يقين ، انسانْ طغيان مى كند؛ از اين كه خود را بى نياز ببيند» . به همين دليل است كه اين انسان ، بايد ادامه بيابد و جهتى نامحدود بگيرد، تا آن جا كه بهشت هم مقصد او نباشد ؛ كه بهشت ، منزل اوست ، نه مقصد او ! «إِنَّ إِلَى رَبِّكَ الرُّجْعَى . (2) به يقين ، بازگشت به سوى پروردگار توست» . با اين معيارها و با توجّه به قدر و جايگاه و آرمان انسان است كه

ص: 28

خسارت هاى او مشخص مى شود. در واقع ، آن جا كه انسان ، قدر خودش را در نظر نمى گيرد و درجه وجودى اش را منظور نمى كند و خودش را مى بازد، ديگر به قدر و جايگاه خود ايمان ندارد و به خدا و آرمان هاى بلندتر هم كافر مى شود، كه در اين آيه هست: «الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ . (1) فقط كسانى كه سرمايه هاى وجود خويش را از دست داده و گرفتار خُسران شده اند، ايمان نمى آورند» . آنها كه خودشان را باخته اند ، ديگر به خدا و به جايگاه خويش ايمان نمى آورند ؛ كه اينها چيزى در خود سراغ ندارند كه در اين محدوده نگنجد و آرمانى ندارند كه در اين سبزه هاى زرد و روزهاى شب و خوشى هاى درد، به دستش نياورند. پس ديگر ، چه ضرورت دارد كه به سوى ديگر روى بيندازند و به چيزى ديگر بگروند و به آرمانى و جايگاهى و روزى ديگر ايمان بياورند. آنها كه خودشان را باخته اند ، ايمان نمى آورند. اين ، همان نكته اى است كه بارها مطرح شده است كه ايمان به خدا و ايمان به روز ديگر ، دنباله ايمان به خويش است. انسانى كه خودش را گم مى كند ، دنبال خدا نمى رود و اگر خدايى هم داشته باشد، اين خدا محكوم اوست و يا دكور زندگى اوست، نه در متن، و نه حاكم در وجود و هستى او . كسى كه خودش را در دنيا شاد مى بيند، دنيا در او حاكم مى شود و آن جا كه خودش را بزرگ تر ديد ، به خدا ايمان مى آورد. در اين هنگام ، خدا در او و در دنياى او حاكم مى شود؛ نه خود را حاكم دنيا مى كند و نه قيافه مى گيرد ؛ چون كه حكومت ، فقط از آنِ خدايى است كه آگاه و محيط است.

ص: 29

«إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ . (1) حكم و فرمان ، تنها از آنِ خداست . حق را از باطل جدا مى كند و او بهترين جدا كننده است» . امّا خسارت هاى ديگرى هم هست كه موجب حسرت واقعى و عميقى در انسان مى شود. اين خسارت ها در اين آيه مباركه آمده است: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُم بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالاً * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا . (2) بگو: آيا به شما خبر دهيم كه زيانكارترين مردم در كارها، چه كسانى هستند ، آنها كه تلاش هايشان در زندگى دنيا گم شده، با اين حال، مى پندارند كه كار نيك انجام مى دهند» ؟ در اين آيه ، خسارت عمل، خودش دو مرحله دارد ؛ چون انسانى كه سعى و حركتش در اين محدوده ، گم مى شود، گاهى با اين اعتقاد همراه است كه دارد خوب كار مى كند و خوب مى سازد و گاهى چنين گمانى ندارد. آنها كه سعى شان گم شده و اين گمان را دارند، در عمل ، خسارت بارترند، و آنها كه اين گمان را ندارند ، خاسرند و امكان بازگشتشان است. من كه تجارتم را سودمند حساب مى كنم، با آن كس كه زيانش را مى شناسد، برابر نيستم. من ، امكان بازگشتم كمتر است و او احتمال بهبودش بيشتر. در آيه: «قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ» (3) از خسارت خود و نفس انسان ، سخن رفته است. خاسر ، كسى است كه خودش را از دست مى دهد، هر چند تمامى دنيا را به دست بياورد ؛ چون كه تمامى دنيا در دست

ص: 30

ص: 31

قَالُواْ يَاحَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَى ظُهُورِهِمْ أَلاَ سَآءَ مَا يَزِرُونَ . (1) آنان كه لقاى خدا را تكذيب كردند ، البته زيانكار شدند . پس آن گاه كه قيامت ، به ناگاه بر آنان فرا رسد ، مى گويند : واى بر ما بر آنچه درباره آن كوتاهى كرديم و آنان بار سنگين گناهان خويش را بر دوش مى كشند . چه بد است بارى كه مى كشند» . همان گونه كه ملاحظه كرديد ، اين گروه حسرت زده، خود را مقصّر دانسته و گناه اين كوتاهى و تفريط را به عهده مى گيرند و خود را ملامت مى كنند. خداوند در قرآن ، وضعيت شيطان را نسبت به مردم ، اين چنين بازگو مى كند : چون كار از كار گذشت ، شيطان مى گويد: خدا به شما وعده اى داد كه حالا راستى آن را مى بينيد و من هم وعده اى دادم كه به آن وفا نكردم . وعده خدا اين بود كه مؤمنان را به زندگى سعادتمند و اهل شرك را به زندگى همراه با عذاب و اندوه در دنيا و آخرت، نويد داد و به آن وفا كرد ؛ امّا من ، شما را به لذّت ها و آرزوهاى دور و دراز وعده دادم ، به طورى كه از آخرتْ غافل شُديد ، امّا به آنچه كه به شما وعده دادم نرسيديد و حسرت به دل مانديد. البته من بر شما تسلّط و اجبارى نداشتم ، فقط از شما دعوت مى كردم و شما با ميل و اراده خود مى پذيرفتيد . در واقع ، شما بوديد كه با زودباورى خود ، مرا بر نفستان مسلّط مى كرديد . پس مرا سرزنش نكنيد و خودتان را ملامت كنيد. (2)

ص: 32

به اين طريق ، اهل دوزخ ، اعمال خود را به صورت حسرت مشاهده كرده ، خود را ملامت مى كنند. در حقيقت ، نقش خودملامتگرى در حسرت، محورى و اساسى است؛ به گونه اى كه تمايز بين احساس حسرت و احساس نارضايتى (1) در وجود همين عنصر است ؛ 2 زيرا گاهى فرد ، با اين كه از زندگى خود راضى نيست ، ولى حسرت نمى خورد ؛ زيرا در محروميت و كمبود خود ، احساس مسئوليت نمى كند. بنا بر اين، به طور خلاصه مى توان گفت: مطلوب انسان، گاهى با كار خودش از دست مى رود و گاهى ديگران، واسطه از دست دادن آن مى شوند. اگر شخص ديگرى سبب شده كه ما اين مطلوب را از دست بدهيم، حالتى كه به ما دست مى دهد «خشم» نام دارد. پس خشم نيز با اندوه ، هم ريشه است با اين ويژگى كه شخص ديگر، واسطه خسارت، و عروض اين حالت شده است ؛ (2) امّا اگر شخص ديگرى در كار نباشد و خود فرد موجب شده كه منفعتى را از دست بدهد، حال اگر به خاطر كوتاهى و تفريط و «ناكُنِش»، (3) فرد از اين منفعت محروم شده است، احساس حسرت خواهد نمود. پس حسرت، نتيجه قصور و كوتاهى است ؛ ولى اگر انسان ، خودش از طريق ارتكاب رفتار ناشايست و ناهنجار (افراط و تعدّى)، موجب شده باشد كه

ص: 33

ضرر و زيانى به خود برساند ، بعدا دچار ندامت و پشيمانى مى گردد. (1) به عبارت ساده تر ، حسرت ، نتيجه عدم انجام دادن كارى در جهت كسب منفعت است؛ به خلاف پشيمانى (2) كه به خاطر سرزدن كارى (كنش) (3) از وى، دچار آن مى شود. چنانچه حضرت على عليه السلام مى فرمايد: وَاعْلَمْ أنَّ الدُّنيا دَارُ بَلِيَّةٍ لَمْ يَفْرُغْ صاحِبُها فيها قَطُّ ساعَةً إلاَّ كانَتْ فَرْغَتُهُ عَلَيهِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ . (4) و بدان كه دنيا سراى آزمايش است و دنياپرست ، ساعتى در آن نمى آسايد ، جز آن كه در روز قيامت از آن افسوس مى خورد . بنا بر اين، ثمره فراغت و بيكارى ، حسرت است. البته در جايى كه احساس پشيمانى و ندامت باشد ، احساس حسرت نيز مى تواند برانگيخته شود ؛ زيرا وقتى فرد ، كار اشتباهى مرتكب شود ، خواه ناخواه ، از انجام دادن كار درست و سودمند ، باز خواهد ماند، لذا فرصتى را از دست داده، در نتيجه ، دچار احساس حسرت نيز مى شود. پس مى توان گفت كه احساس مسئوليت ، در ايجاد حسرت ، نقش محورى دارد. اين مطلب را در تحقيقى كه توسط زيلنبرگ (5) و همكارانش انجام گرفته، مى توان مشاهده كرد ، بدين صورت كه احساس حسرت ، ارتباط تنگاتنگى با حس مسئوليت دارد ؛ يعنى فردى كه احساس حسرت

ص: 34

مى كند ، هميشه خود را مقصّر اين خسارت و زيان مى داند. (1) البته كسانى كه به خاطر روح بلند خود از احساس مسئوليت بسيار بالايى برخوردارند ، حتى در برابر ديگران نيز خود را مسئول مى دانند . چنين اشخاصى هنگامى كه كسى دچار ناراحتى و كمبود و محروميتى مى شود ، از باب انسانيت و حس مسئوليت نسبت به آنان ، دچار حسرت مى شوند. كسانى كه به اين حقيقت اعتقاد دارند كه: بنى آدم ، اعضاى يكديگرند كه در آفرينش ، ز يك گوهرند چو عضوى به درد آورد روزگار دگر عضوها را نمانَد قرار . (2) چنين انسان هايى ، به خاطر برخى محروميت هايى كه براى ديگران ايجاد مى شود ، به احساس حسرت ، دچار خواهند شد ؛ همچون پيامبر صلى الله عليه و آله كه به دليل ايمان نياوردن برخى از كفّار ، براى آنان حسرت مى خورد ، آن هم به گونه اى كه نزديك بود كه جان بسپارد ؛ (3) زيرا در به انجام رساندن رسالت خود آن چنان جدّى بود و به ايمان آوردن ديگران حريص بود كه گويا ديگران را مثل خود دوست مى داشت و نسبت به آنها احساس مسئوليت مى كرد . اگر كسى ايمان نمى آورد ، آن را به حساب كوتاهى خود در انجام دادن وظيفه اش مى گذاشت و نسبت به محروميت آنان از ايمان به خدا دچار حسرت مى شد. البته خداوند ، او را دلدارى مى دهد و مسئوليت ايمان نياوردن آنان را به خودشان باز مى گرداند و خاطر نشان مى كند كه اعمال زشت و گناهان آنها

ص: 35

ص: 36

ص: 37

ص: 38

ص: 39

هنگامى كه عذاب را مشاهده كنند، خواهند دانست كه تمام قدرت، از آنِ خداست و خدا داراى مجازات شديد است . در آن هنگام، رهبران (گمراه و گمراه كننده) از پيروان خود بيزارى مى جويند و كيفر خدا را مشاهده مى كنند و دستشان از همه جا كوتاه مى شود. (در اين هنگام) پيروان مى گويند: «اى كاش بار ديگر به دنيا بر مى گشتيم، تا از آنها بيزارى جوييم، آن چنان كه آنان از ما بيزارى جستند!» . خداوند اين چنين اعمال آنها را به صورت حسرت زايى به آنان نشان مى دهد و هرگز از آتش خارج نخواهند شد . (1) در اين سه آيه ياد شده ، مطالب بسيار سودمندى درباره فرايند شكل گيرى حسرت بيان شده است. در حقيقت ، اگر كسى بپرسد كه انسان چگونه اعمال خود را به صورت حسرت تجربه مى كند؟ در اين جمله : «كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ» صراحتا بيان شده كه خداوند ، اين گونه اعمال ايشان را به صورت حسرت ، به آنان نشان مى دهد ؛ يعنى در حقيقت ، جملات قبل از آن ، فرايند شكل گيرى حسرت در انسان را بيان مى دارد كه ما يك به يك آنها را آورده و تحليل مى كنيم. 1 . در چند جمله اوّلِ اين سه آيه «وَ مِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّهِ أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ» ، نشان داده شده است كه اين افراد ، در تصميمى دچار خطا شده اند. علّت چنين خطايى نيز نداشتن ايمان است ؛ يعنى شايد علم هم داشته باشند ، امّا دانستن ، به تنهايى كافى نيست ؛ بلكه بايد باور و ايمان نيز در كار باشد تا در تصميم گيرى صحيح ، مؤثّر واقع شود. چنانچه برخى افراد ، با اين كه مى دانند كه مثلاً سيگار كشيدن ، براى

ص: 40

سلامتى انسان مضر است ، امّا با اين حال ، سيگار مى كشند و اين اشتباه را مرتكب مى شوند. بنا بر اين ، هنگام تصميم گيرىِ صحيح ، علاوه بر علم و آگاهى، باور قلبى و ايمان نيز ضرورى است. پس مرحله اوّل شكل گيرى حسرت ، «نداشتن ايمان» و در نتيجه ، «خطا در تصميم گيرى» است. 2 . در چند جمله بعدِ اين آيات «وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَ_لَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ * إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ» ، آگاهى مى يابند كه تصميم آنها خطا بوده است و همچنين در خطايشان مقصّر هم بوده اند ، به خاطر همين ، به عنوان ظالم از آنها نام بُرده شده است. بنا بر اين ، مرحله دوم فرايند حسرت ، «آگاهى و شناخت نسبت به خطاى گذشته» است . همان گونه كه ملاحظه شد ، جنبه شناختى و قضاوت در حسرت ، به خوبى در اين آيه نورانى بيان شده است. 3 . جمله بعدى «وَ رَأَوُاْ الْعَذَابَ» ، گوياى همان احساس رنج و عذابى است كه آنها تحمّل مى كنند. پس مرحله سوم فرايند حسرت ، «احساس رنج» است كه به خاطر درماندگى و استيصال است. 4 . جمله بعدى «وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ» ، بيان كننده احساس «ناتوانى و نااميدى» است. 5 . سپس بيان شده است كه «وَ قَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّا» آنها مى خواهند برگردند و كارى را كه بايد انجام مى دادند ، محقّق سازند. بنا بر اين ، لحن گفتار حسرت زده نيز در اين آيه ، بدين شكل آمده است كه وى هميشه آرزوى بازگشت به گذشته را مى نمايد كه اين ، امرى محال و ناممكن است. 6 . مرحله بعدى «وَ مَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ» ، عدم امكان جبران و برگشت ناپذير بودن حسرت ، بيان شده است.

ص: 41

7 . نكته بعدى ، اين مطلب است كه همان گونه كه ملاحظه نموديد ، زمينه و منشأ حسرت ، در گذشته است ، چنانچه برخى مفسّران نيز به اين نكته تصريح نموده اند. (1) 8 . نكته ديگر قابل استفاده از اين آيات ، اين است كه فرد حسرت زده، در انجام دادن كارى ، كوتاهى كرده كه قدرت انجام دادن آن را داشته است. اين مطلب از اطلاق لفظ ظالم و نيز آرزويى كه آنها مى كنند ، قابل فهم است. چنانچه برخى مفسّران نيز به اين نكته اشاره نموده اند. (2) 9 . نكته بعدى ، حالت انزجار و انصراف از رفتارى است كه قبلاً مرتكب شده اند و آن همان تبعيت از غير خداست و همين حالت انصراف و انزجار ، معناى ندامت و پشيمانى است . (3) بنا بر اين ، در اين مورد ، به همراه احساس پشيمانى ، احساس حسرت نيز تجربه مى شود. 10 . نكته پايانى قابل توجّه ، اين است كه چرا خداوند چنين آيه اى را نازل كرده و چنين اخبار و اطلاعاتى را در مورد دو نوع انتخاب و رفتار ، به ما انسان ها مى دهد؟ شايد پاسخ اين پرسش را بتوان براساس نظريه هاى حسرت و انتظار داد و آن ، اين است كه به ما در مورد برخى پيامدهاى دوستىِ غير خدا و پيروى از غير خدا هشدار بدهد تا در تصميم گيرى هايمان دچار خطا نشويم و از حسرت هاى روز قيامتْ ايمن شويم.

ص: 42

ص: 43

علم به آنها داده شده» ، اين نتيجه مهم به دست مى آيد كه مبناى دنياطلبى ، چيزى جز «جهل» نيست. بنا بر اين ، هر چه شناخت و دانش فرد ، كامل تر و صحيح تر باشد ، حسرت وى نيز كمتر خواهد بود. امام صادق عليه السلام ، در رابطه با جهل و ارتباط آن با حسرت مى فرمايد: إِنَّ الحَسرَةَ... كُلَّهُ لِمَن لَم يَنتَفِع بِما أبصَرَهُ وَلَم يَدرِ ما الأمرُ الَّذي هوَ عَلَيهِ مُقيمٌ، أ نفَعٌ لَهُ أم ضَرٌّ... . (1) همه حسرت براى كسى است كه از آنچه بينايش مى كند ، نفعى نبرد و موقعيتى كه در آن به سر مى برد را درك نكند كه آيا نفعى برايش دارد يا براى او مضر است؟ روايت شده هنگامى كه بار جنس بزّازىِ متعلّق به حضرت امام جواد عليه السلام _ كه قيمت فراوانى داشت _ را مى آوردند ، در بين راه ، راهزن ها آن را ربودند . شخصى كه بار را مى آورد به حضرت گزارش داد. حضرت با خط خويش نوشت: «جان و دارايى ما از بخشش هاى گواراى خداست و به عنوان عاريه ، سپرده اوست، تا آن جايى كه از آن بهره مند شويم ، مايه خوشى و شادى است، و آنچه را هم بِبَرند ، اجر است و ثواب. پس هر كس جَزَعش بر صبرش غالب گردد ، اجرش ضايع شود و پناه بر خدا از آن!» . (2) چنانچه ملاحظه كرديد ، امام جواد عليه السلام از چنان بينش و علم و نگرش الهى والايى برخوردار است كه به جاى حسرت و آه كشيدن به خاطر از دست دادن دارايى و اموالِ به سرقت رفته، اين چنين بر احساسات و عواطف خويش تسلّط داشته و صبر بر مصائب دارد و به اجر و ثواب خداوند ، اميدوار است . بنا بر اين ، نگرش فرد در تجربه حسرت ، بسيار نقش دارد.

ص: 44

ص: 45

ص: 46

كه اين گونه بيان مى شوند : «چه مى شد اگر فلان اتفاق نمى افتاد يا چه مى شد اگر فلان اتفاق مى افتاد؟» . در حسرت ، انسان اين احتمال را در نظر دارد كه: «چه چيزى ممكن بود اتفاق بيفتد؟» . در توضيح اين مطلب بايد گفت كه رويدادها به صورت مجزّا ارزيابى نمى شوند ؛ بلكه آنها با رويدادهاى ممكنى كه مى توانند اتفاق بيفتند ، مقايسه مى شوند. بنا بر اين، حسرت ، نتيجه «تفكّر خلاف واقع» است كه به تفكّر خلاف واقعِ رو به بالا و رو به پايين ، تقسيم مى شوند . تفكّرات خلاف واقعِ رو به بالا، واقعيت را با شقوق مثبت ترى مقايسه مى كند ، در نتيجه ، هيجان حسرت تجربه مى شود. در حالى كه اگر در اين فرايند، واقعيت با آلترناتيوهاى منفى تر مقايسه شود ، هيجان شادى ، تجربه خواهد شد . (1) اين دو حادثه را در نظر بگيريد: 1 . آقاى الف ، عادت نداشت كه در داخل شهر ، با اتومبيل شخصى خود رفت و آمد كند. وى ديروز عادت خود را نقض كرد و اتفاقا دچار تصادفى شديد شد؛ 2 . آقاى ب ، هميشه در داخل شهر ، با خودروى شخصى اش رفت و آمد مى كند. وى نيز ديروز دچار تصادفى شديد شد. حالا از اين تصادف ، آقاى الف ، بيشتر ناراحت خواهد بود يا آقاى ب؟ اگر جواب شما به اين سؤال ، آقاى الف باشد، تفكّر شما شباهت بسيارى به تفكّر ديگران دارد. اكثريت قاطع پاسخ دهندگان به اين سوال ، گفته اند كه آقاى الف ، دچار ناراحتى بيشترى خواهد شد . اين دو حادثه را نيز در نظر بگيريد: 1 . آقاى الف ، در شركت A ، سرمايه گذارى كرده است و تصميم مى گيرد كه سرمايه اش را به شركت Bتغيير دهد و اين كار را هم مى كند. بعدا مى فهمد كه اگر سرمايه اش را در

ص: 47

شركت A نگه مى داشت ، يك ميليون دلار بيشتر سود مى كرد ؛ 2 . آقاى ب ، در شركت B سرمايه گذارى كرده است و تصميم مى گيرد كه سرمايه اش را به شركت A تغيير دهد ، ولى اين كار را نمى كند و تصميمش عوض مى شود . بعدا مى فهمد كه اگر سرمايه اش را به شركت A تغيير مى داد ، يك ميليون بيشتر سود مى كرد. آيا آقاى الف، بيشتر حسرت مى خورد يا آقاى ب؟ اكثريت قاطع پاسخ دهندگان نيز به اين سوال ، گفته اند كه آقاى الف ، دچار حسرت بيشترى خواهد شد. چرا اين گونه است؟ هر دو نفر ، دچار حادثه منفى و يكسانى شده اند . بنا بر اين، از ديدگاه منطقى، دليلى وجود ندارد كه ناراحتى و حسرت يكى از اين دو نفر را بيشتر از ديگرى بدانيم. پس چرا احساس مى كنيم كه حسرت و ناراحتى آقاى الف ، بيش از آقاى ب است؟ جواب اين سوال ، حقايق مهمى درباره تفكّر اجتماعى و داورى هاى ناشى از آن در بر دارد. واكنش ما در برابر پيشامدها تنها به خود آنها بستگى ندارد ؛ بلكه تصوّر بخش ديگر حوادث نيز در آنها دخيل است. در مثال هايى كه ذكر كرديم، علاوه بر تفكّر درباره تصادف و نيز سود بيشتر، به اين مسئله نيز فكر مى كنيم كه اگر آقاى الف ، عادت خود را نقض نمى كرد، دچار تصادف نمى شد؛ همچنين اگر آقاى الف ، در مثال دوم ، سرمايه اش را به B تغيير نمى داد ، سود بيشترى مى بُرد. شايد اين باور ، بدان جهت باشد كه تصوّر بديل براى رفتار غير معمول (مانند عمل آقاى الف) ، آسان تر از تصوّر بديل براى رفتار معمول (مانند رفتار آقاى ب) است. بنا بر اين، نتيجه گيرى ناراحتى بيشتر آقاى الف ، بدان علّت است كه به آسانى مى توانيم تصوّر كنيم كه اگر او روش عادى رفتارى خود را تغيير

ص: 48

نمى داد، دچار تصادف نمى شد ، همچنين سرمايه بيشترى نصيب او مى شد ؛ امّا در مورد آقاى ب، تصوّر عملى متفاوت با آنچه انجام داده است، به آسانى امكان پذير نيست . (1) در سال هاى اخير ، تحقيق در زمينه تفكّر خلافِ واقع ، به سرعت رشد كرده است و خود را به عنوان يكى از حوزه هاى رسمى روان شناسى اجتماعى شناسانده است.

ص: 49

ص: 50

جذّابيت ميانْ فردى، نفوذ اجتماعى، كمك رسانى، پرخاشگرى و تعاملِ پزشك _ بيمار، ايفا مى كنند. علاوه بر اين ، مشكل مى توان اين نشانه ها را از ديد ديگران مخفى نگه داشت. اطلاعاتى كه از طريق اين رفتارها و نشانه هاى غير كلامى منتقل مى شوند و تفسيرى كه ما براى اين داده ها ارائه مى دهيم، با عنوان «ارتباط غير كلامى» (1) مطرح مى گردد. (2) البته نشانه هايى را كه از طريق آن بتوان شخص حسرت زده را شناخت ، نسبت به هر فرهنگ و جامعه اى كه شخص در آن زندگى مى كند ، متفاوت است. مردم هر فرهنگ ،درباره حالاتِ مختلفِ ابرازِ احساسات، عقيده خاص خود را دارند. بهترين جايى كه مى توان شواهد مربوط به الگوى ثابت شده براى «زبان بدنىِ» (3) حسرت را جستجو كرد، هنجارهاى موجود در فرهنگ مردم است. اين هنجارها خود برگرفته از مذهب، زبان، متون ادبى، اساطير، داستان ها و حتى بازى هاى محلى هستند كه در شرايط خاص از آنها استفاده مى كنند. از آن جا كه در تمام زمان ها و مكان ها، تلويزيون وجود نداشته است تا مردم آن كشور ، از تلويزيون ، به عنوان راهنما استفاده كنند، آنها از انواع مختلف داستان سرايى از جمله : موسيقى، نمايش نامه ها، اساطير و ديوارنگاره ها بهره مى گيرند كه در آن شخصيت هاى الگو در حال مبارزه هستند و به روش هاى تأييد شده، در مقابل آن ، عكس العمل نشان مى دهند. بنا بر اين ، با مراجعه به برخى متون ادبى و داستانى و نيز آيات و روايات، و بررسى آن مى توان به برخى از شيوه هاى ابراز اين هيجانْ دست يافت. برخى از اين نشانه ها از اين قرارند:

ص: 51

ص: 52

حسرت ، تمام وجود آنها را فرا مى گيرد ؛ حسرت از اين كه چگونه با پيروى از غير خدا، امكان رشد و تكامل را از دست دادند . امّا چه فايده كه چنين حسرتى ، بيهوده است ؛ چون ديگر جا و فرصتى براى جبران نيست و براى هميشه ، در عذاب خواهند ماند. مانند چنين آرزوهايى در آيات ديگر قرآن كريم نيز به وفور ، ديده مى شوند . (1) اين آرزوها مخصوص روز قيامت نيست ؛ بلكه افرادى كه در اين دنيا نيز دچار حسرت زدگى مى شوند ، معمولاً چنين آرزوهاى ناممكنى مى كنند. مثلاً آرزو مى كنند كه : «اى كاش بتوانم به دوران جوانيم برگردم!» يا «اى كاش دوباره مادرم زنده مى شد» و ... شاعرى اين حالت حسرت زدگان را به خوبى توصيف كرده است: اين چه حالت بود كه اهل زمين از فراق گذشته ها غمگين هر زمان از گذشته ياد كنند وز غم حال ، بانگ و داد كنند كارشان غير آه و حسرت نيست هيچشان از زمانه عبرت نيست آن يكى در بهار بُرنايى در كمالِ جمال و زيبايى مى خورد بهر كودكى افسوس از تأسّف كند قيافه عبوس كه چه خوش بود كودكى كه گذشت مژده ام ده كه آن زمانه برگشت و آن دگر از شباب كرده عبور داده از كف نشاط عقل و شعور ديده آن سخت راه ناهموار آرزوى شباب كرده شعار كه چه شد روزگار بُرنايى تا كشم سر به عشق و رسوايى آنچه ديدم به غالب احوال همه در اختيار وهم و خيال هيچ كس فكر نقد حال نبود حالشان جز غم و ملال نبود . (2)

ص: 53

ص: 54

ص: 55

رفتار متفاوتى انجام مى داديد؟ در حقيقت ، با اين سؤال مى توان فهميد كه آنها در حال حاضر ، نسبت به چه چيزهايى حسرت مى خورند. برخى پاسخ هاى اين افراد را در اين جا مى آوريم : 1 . تحصيلات خود را به پايان مى رساندم و ترك تحصيل نمى كردم. 2 . به دانشگاه مى رفتم و تحصيلات عالى دانشگاهى ام را ادامه مى دادم. 3 . با انگيزه بيشتر و سخت تر كار مى كردم. 4 . قاطع تر و جسورتر و با اعتماد به نفس بيشتر زندگى مى كردم . 5 . در روابط اجتماعى خود بيشتر توجّه مى كردم. 6 . خود را براى كار حرفه اى و تخصّصى ، آماده مى كردم. 7 . براى ازدواج و داشتن خانواده، بيشتر تلاش مى كردم. 8 . هدف و آرمانى را براى خود انتخاب مى كردم. 9 . وقت بيشترى را براى روابط خانوادگى خود اختصاص مى دادم. 10 . در زمان مناسب ترى ازدواج مى كردم. 11 . به ورزش كردن ، اهمّيت بيشترى مى دادم. 12 . خود را در امور اجتماعى و فرهنگى ، بيشتر درگير مى كردم . 13 . بعد از طلاق و يا مرگ همسر دوباره ازدواج مى كردم. 14 . معتاد نمى شدم. 15 . بيشتر سفر مى كردم. 16 . به امور مالى و پس انداز پول بيشتر مى پرداختم. 17 . بيشتر يا كمتر بچه دار مى شدم. 18 . به محل بهترى نقل مكان مى كردم. 19 . وقت بيشترى را صرف فرزندانم مى كردم. 20 . شغل و حرفه بهترى را انتخاب مى كردم. 21 . زودتر يا ديرتر بچه دار مى شدم. و... . (1)

ص: 56

ص: 57

ص: 58

ص: 59

ص: 60

ص: 61

ص: 62

نوشته مى شود و گناهان دوستان ما براى ناصبيان و دشمنان ما... . هنگامى كه دشمنان ما مى بينند نيكى هايشان در ترازوى شيعيان ماست و گناهان شيعيان ما ، بر پشت آنان [دشمنان] سنگينى مى كند، حسرتشان بسيار خواهد شد. اين است معناى كلام خداى سبحان كه فرمود: اعمالشان ، حسرتى براى آنان خواهد بود.

ابوذر غفارى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده است كه آن حضرت فرمود:يا أبا ذَرٍّ يُؤتى بِجاحِدِ عَلِيٍّ يَومَ القِيامَةِ أعمى أبكَمَ يَتَكَبكَبُ في ظُلُماتِ القِيامَةِ يُنادي «يَ_ا حَسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِى جَن_بِ اللَّهِ» وَفي عُنُقِهِ طَوقٌ مِن النّارِ . (1)

اى ابوذر! روز قيامت ، منكر على عليه السلام را مى آورند، در حالى كه كور، كر، در ظلمت هاى قيامت غوطه ور، افتان و خيزان است، ندا مى دهد: «دريغ و افسوس از كوتاهى و قصورى كه درباره خدا كردم» و در گردنش ، طوقى از آتش آويخته مى شود.

حضرت على عليه السلام فرمود:أنا حَسرَةُ النّاسِ يَومَ القِيامَةِ . (2)

من ، حسرت مردم در روز قيامت هستم.

بى گمان ، دشمنان آن امام ، حسرت مى خورند كه اى كاش وى را دوست مى داشتند و دوستداران وى نيز حسرت مى خورند كه اى كاش بر دوستى شان با او مى افزودند.

امام صادق عليه السلام فرمود:وَأعظَمُ مِن هَذا حَسرَةً رَجُلٌ جَمَعَ مالاً عظيماً بِكَدٍّ شَديدٍ وَمُباشَرَةِ الأهوالِ وَتَعَرُّضِ الأَقطار ثُمَّ أفنى مالَهُ صَدَقاتٍ وَمَبَرّاتٍ وَأفنى

ص: 63

ص: 64

ص: 65

ص: 66

ص: 67

ص: 68

ص: 69

ص: 70

ص: 71

فرد ، در خود ، احساس حقارت نيز مى كند. به اين خاطر كه وقتى فرد ، نسبت به چيزى كه اكنون فاقد آن است ، حسرت مى خورد ، در حقيقت ، آن چيز براى او ارزشمند بوده است . اين حالت ، به گونه اى است كه فرد ، ارزشمندى خود را به داشتن آن چيز ، گره مى زند . چنين شخصى مى گويد: «من ، زمانى احساس ارزشمند بودن مى كنم كه صاحب آن چيز باشم ؛ ولى هم اكنون ، چون فاقد آن هستم ، بنا بر اين، من نيز ارزشى ندارم» . اين نوع نگرش ، به احساس خودكم بينى مى انجامد كه به نوبه خود، وقتى فرد ، دچار چنين احساسى مى شود ، صاحب همّتى پست شده ، ديگر سراغ اهداف متعالى و بزرگ نمى رود . در نتيجه ، فرصت ها و منافع مهم ديگرى را نيز از دست مى دهد و حسرت هاى افزون ترى را متحمّل مى شود. در حقيقت ، رابطه بين حسرت و احساس خودكم بينى ، يك رابطه دو سويه است. فردى كه دچار احساس حقارت است ، تصوّر مى كند كه توانايى انجام دادن كارهاى مهم و بزرگ را ندارد و در بيشتر مواقع ، در برابر وظيفه اى كه بر عهده او گذاشته مى شود ، ضعيف عمل مى كند و يا توانايى انجام دادن آن را دارد ، امّا نه در حد انتظار و مطلوب ، در نتيجه ، اعتماد به نفس خود را از دست مى دهد ؛ زيرا اين طرز تفكّر _ كه توانايى انجام دادن كارى را ندارد _ ، وى را در جايگاه ضعف قرار مى دهد ، جوهر و استعداد ذاتى خود را از ياد مى برد و تحت تأثير انديشه خودكم بينى اى كه در نهاد وى ريشه دوانيده ، قرار مى گيرد. در افراد ضعيف و زبون ، ويژگى هاى روانى و رفتارى زير مشاهده مى شود: 1 . خود را افرادى ناتوان و فاقد استعداد مى شمارند؛ 2 . قادر به انجام دادن كار در حد مطلوب نيستند؛

ص: 72

ص: 73

ص: 74

زمينه هاى ديگرى نيز براى رسيدن به مقصد ، لازم است كه بيدارى، توجّه و غافل نبودن از استعدادها، توانمندى ها و امكانات ، يكى از آنهاست. كسى كه غولِ غفلت ، به او مجال نمى دهد كه از بستر بى توجّهى و خواب آلودگى برخيزد و ببيند كه در اطراف او چه مى گذرد، خودش كجاست، به كجا بايد برود، او را به كجا مى برند و... به يقين ، گرفتار خُسرانِ از دست دادن سرمايه و در نهايت ، اسير حسرت و ندامت خواهد شد. قرآن كريم «غفلت» را به عنوان عامل حسرتْ معرفى نموده است: «وَ أَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِىَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِى غَفْلَةٍ وَ هُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ . (1) در [اى پيغمبر!] آنان را از روز حسرت بترسان ؛ آن گاه كه داورى انجام گيرد و حال آن كه آنها [اكنون] غفلت اند و سرِ ايمان آوردن ندارند» . آن وقت از سعادت هميشگى و واقعى _ كه آرزوى هر فردى است _ ، جدا مى گردند . پس حسرتى مى خورند كه با هيچ ميزانى نمى توان اندازه گيرى اش كرد و اين ، بدان جهت است كه در دنيا غافل بودند و راهى كه ايشان را مستقيما به همان آرزو مى رسانيد (يعنى راه ايمان به خدا) (2) ترك گفته و راه مخالف آن را _ كه راه شرك بود _ پيمودند. حضرت على عليه السلام نيز مى فرمايد: فَيا لَها حَسرَةً عَلى كُلِّ ذي غَفلَةٍ ، أن يَكونَ عُمُرُهُ عَلَيهِ حُجَّةً، وأن تُؤدّيَهُ أيّامُهُ إلى الشَّقوَةِ . (3) واى بر غفلت زده اى كه عمرش بر ضد او گواهى مى دهد، و روزگار

ص: 75

او را به شقاوت و پستى مى كشاند. در جاى ديگر مى فرمايد: مَن غَفَلَ جَنى عَلى نَفسِهِ وانقَلَبَ عَلى ظَهرِهِ وَحَسِبَ غَيَّهُ راشِدا وَغَرَّتهُ الأمانيُّ وأخَذَتهُ الحَسرَةُ والنَّدامَةُ إذا قُضيَ الأمرُ وانكَشَفَ عنهُ الغِطاءُ وَبَدا لَهُ ما لَم يَكُن يَحتَسِبُ . (1) هر كه غفلت ورزد، نسبت به خود ، مرتكب جنايتى شده و خود را به هلاكت انداخته است. پشتش به زمين مى آيد و گمراهى خود را رشد مى پندارد . آمال و آرزوها گمراهش مى كنند و زمانى كه كار از كار بگذرد و پرده ها كنار روند و آنچه به حساب نياورده است ، آشكار شود، حسرت و پشيمانى ، نصيب او خواهد شد. از امام صادق عليه السلام رسيده است: أعوذُبِاللّهِ العَظيمِ مِن... غَفلَةٍ وَتَفريطٍ يُوجِبانِ الحَسرَةَ والنَّدامَةَ . (2) پناه مى برم به خداى بزرگ از... غفلت و تفريطى كه موجب حسرت و ندامت مى شود! اين كه چرا غفلت ، موجب حسرت مى شود ، به خاطر اين است كه غفلت ، آن پديده اى است كه نيروى حسابگرى انسان را فلج مى كند و هيچ قانونى را براى وى ، ضرورى و مبناى محاسبه مطرح نمى كند و چون انسان غافل ، همواره در خواب است ، همه اصول و قوانين را مرده مى پندارد ، مگر آن موقع كه به سود او به جريان بيفتد. انسانِ غوطه ور در غفلت ، توجّهى به آن ندارد كه اگر خارى بكارد ؛ گل نخواهد چيد و اگر جو بكارد ، گندم درو نخواهد كرد. او فقط خار مى بيند و در فكر آن نيست كه اين خار ، كِشته خود اوست؛ او سقوط مى بيند و نمى داند كه به تعبير مولوى : در چهى افتاده كان را غور نيست آن گناه اوست ، جبر و جور نيست . (3) و هنگامى كه از كِشته خويش آگاه شود ، دچار عذاب حسرت خواهد شد كه چرا از نيروى تعقّل و حسابگرى خود ، به خوبى بهره نبرده است و سرمايه اش را بيهوده ، به هدر داده است؟ در حقيقت ، غافلان ، كسانى هستند كه براساس پيروى از غرايز حيوانى خود ، به اطراف موضوع ، توجّه نمى كنند. انگيزه هاى غريزى، آنان را به كارهايى وادار مى كند و اصلاً توجّه نمى كنند كه راه ديگرى هم وجود دارد و هدف هايى در كار است كه بايد آن راه را پيمود و به آن هدف ها رسيد . چنين افرادى ، توجه نمى كنند كه حقّى هست كه بايد پذيرفت و باطلى كه بايد رها كرد، راه صحيحى هست كه بايد برگزيد و راه خطايى كه بايد از آن كناره گيرى نمود. غافلان ، به اين حقايقْ توجّه نمى كنند؛ بلكه غرايزشان با كمك شرايط خارجى ، انگيزه هايى براى آنان به وجود مى آورند و ايشان نيز به دنبال آن انگيزه ها حركت مى كنند و در واقع ، زندگى شان يك زندگى حيوانى مى شود . قرآن ، از اين گروه ، با عنوان «غافلان» ياد مى كند و آنها را در حكم چهارپايان به حساب مى آورد. آن جا كه مى گويد: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لاَّيَسْمَعُونَ بِهَآ أُوْلَ_ئِكَ كَالأَْنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَ_ئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ . (4) و در حقيقت ، براى جهنّم بسيارى از جنّيان و آدميان قرار داديم ؛ [چرا كه ]دل هايى دارند كه با [حقايق را] نمى فهمند و

ص: 76

چشم هايى دارند كه با آنها نمى بينند آنها و گوش هايى كه با آنها نمى شنوند. آنان چون چهارپايان و بلكه گمراه ترند . آنان همان غفلت زدگان اند» . غفلت، راه هاى شناختى اى را كه خداوند براى انسان قرار داده است ، مسدود كرده ، آنها را غير قابل استفاده مى نمايد . خداوند، چشم و گوش و دل ، در اختيار انسان قرار داده تا در مسير شناخت و معرفت ، از آنها استفاده كند؛ ولى شخص غافل ، در تشخيص درست از نادرست ، از آنها استفاده نمى كند؛ بلكه سرش را پايين انداخته، به مقتضاى غريزه كور و بدون آن كه توجّه كند كه حق و باطلى هم هست ، عمل خواهد كرد. از اين روست كه خداوند آنان را همانند چهارپايان مى داند . وقتى كسى اين چنين زندگى كند و از عقل و خرد خود بهره نگيرد و به پيامدها و نتايج كارها و تصميمات خود توجّهى نكند ، در حقيقت ، به بى راهه رفته و تمام استعدادها و انرژى خود را هدر داده و فرصت هاى بسيار ارزشمند و استثنايى زندگى خود را به مفت ، از دست خواهد داد. هنگامى كه پرده غفلت كنار رود و ديدگانش بينا شوند ، دچار حسرتى خواهد شد كه شايد ديگر فايده اى برايش نداشته باشد. بنا بر اين، رابطه حسرت با غفلت ، كاملاً روشن شد كه غفلت ، چگونه فرصت ها را از دست فرد مى ربايد و او را به خاك سياه مى نشاند . در اين هنگام است كه فرد ، پس از آگاهى و توجّه نسبت به غفلت خود ، دچار حسرت مى شود. قرآن ، از غفلت ، به عنوان ريشه انحرافات ديگر ياد مى كند. در بعضى آيات چنين آمده كه: «يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الْأَخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ . (1)

ص: 77

از زندگى دنيا ، ظاهرى را درك مى كنند و حال آن كه از آخرت ، غافل اند» . پيامدهاى غفلت ، در برخى روايات ، اين گونه نقل شده است: هر كه غفلتش به درازا مى كشد، هلاكتش شتاب مى گيرد. (1) هر كه غفلت بر او چيره مى گردد، دلش مى ميرد. (2) ادامه يافتن غفلت، ديده بصيرت را كور مى كند. (3) بپرهيز از غفلت و فريبِ مهلت (عمر) را خوردن؛ زيرا كه غفلت ، كارها را تباه مى كند. (4) بنا بر اين مى توان گفت كه: غفلت ، يكى از بيمارى هاى روحى است و تفاوت آن با نادانى ، در اين است كه غفلت ، مسبوق به علم يا امكان به دست آوردن علم است ؛ در حالى كه جهل ، اگر از روى تقصير باشد _ يعنى جاهل با اين كه مى توانست علم به دست بياورد، ولى تقصير كرده و به جهل خود ادامه بدهد _ مى تواند نوعى مرض محسوب گردد، البته نه جهل قصورى كه ناشى از ناتوانى انسان از به دست آوردن علم است. بنا بر اين ، آن حالت تاريك ذهنى كه سابقه علم داشته باشد و با بى اعتنايى به آن ، به فراموشى سپرده شود يا مورد غفلت قرار گيرد، جهل ناميده نمى شود ؛ بلكه آن ، غفلت است. لذا بيمارى بودن غفلت كه ناشى از ناديده گرفتن ضرورت و عظمت علم به يك چيز يا نتيجه آن است، مطلبى روشن است ، ولى جهل ، فقط موقعى حالت مرضى دارد كه تقصيرى باشد. (5)

ص: 78

با توجّه به اين توضيحات، اين دو نوع بيمارى ، مى توانند عامل حسرت زدگى انسان شوند . اين موضوع در برخى روايات ، آمده است كه چگونه عمل نكردن و توجّه نكردن به آنچه كه فرد مى داند (يعنى غفلت) ، وى را دچار حسرت مى كند. امّا نشانه هاى غفلت در انسان ها كدام اند؟ شناسايى اين نشانه ها به ما كمك مى كند تا ذهن خود را از آلودگى غفلت ، دور كنيم و از افتادن در دام حسرت ، در امان بمانيم. لقمان در اندرز به فرزندش مى فرمايد: پسرم! هر چيزى را نشانه اى است كه با آن شناخته مى شود و به وجود آن گواهى مى دهد... و غافل را سه نشانه است: اشتباه ، سرگرمى و فراموشى. (1) بهترين راه در امان ماندن از غفلت نيز شناسايى عوامل آن است. در برخى روايات «نگاه كردن» به عنوان يكى از عوامل غفلت در انسان ، شمرده شده است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : إيّاكُم وَفُضولَ النَّظَرِ؛ فإنَّهُ يَبذُرُ الهَوى، وَيُوَلِّدُ الغَفلَةَ. (2) از نگاه هاى زياد بپرهيزيد؛ زيرا كه آن ، تخم هوس مى پراكند و غفلت مى زايد. شايد اصطلاح نگاه هاى پياپى در كلام حضرت على عليه السلام نيز همين باشد : مَن أطلَقَ ناظِرَهُ أتعَبَ حاضِرَهُ وَمَن تَتابَعَت لَحَظاتُهُ دامَت حَسَراتُهُ . (3) كسى كه ديدگان خود را رها مى كند، قلب و روح خود را به رنج

ص: 79

مى اندازد و كسى كه پى در پى ، نگاه هاى زيرچشمى مى اندازد، حسرت هايش نيز پياپى مى شوند . در جاى ديگر مى فرمايد: عَجَبا لِلعاقِلِ كَيفَ يَنظُرُ إلى شَهوَةٍ يُعَقَّبُهُ النَّظَرُ إلَيها حَسرَةً . (1) از انسان عاقل ، تعجب است كه چگونه نگاه مى كند به صحنه هاى شهوت انگيزى كه نگاه كردن به آن صحنه ها ، حسرت به دنبال مى آورد . روشن است كه نگاه در اين جهت ، خصوصيت ندارد ؛ بلكه هر گناهى ، تير مسمومى است كه از چلّه كمان شيطان رها مى شود و پيكره ايمان و تقواى انسان را نشانه مى گيرد و آن را مصدوم، مجروح و مسموم مى كند و موجب حسرت وى مى گردد. بنا بر اين ، هر نگاهى كه در آن پندآموزى نباشد، مصداق نگاه زيادى است كه باعث غفلت انسان خواهد شد و اين غفلت نيز به نوبه خود ، موجب حسرت در انسان مى شود. چنانكه امام صادق عليه السلام فرموده اند: النَّظَرُ سَهمٌ مِن سِهامِ إبليسَ مَسمومٌ وَكَم مِن نَظرَةٍ أورَثَت حَسرَةً طَويلَةً. (2) نگاه حرام، تيرى از تيرهاى مسموم شيطان است ، و اى بسا يك نگاه كه حسرتى طولانى به بار آورده است! در روايت ديگرى از امام على عليه السلام نيز آمده است: كُلُّ نَظَرٍ لَيسَ فيهِ اعتِبارٌ فَلَهوٌ. (3)

ص: 80

هر نگاهى كه در آن ، پندآموزى نباشد، لهو است.

ص: 81

ص: 82

أيُّها النّاسُ إذا عَلِمتُم فاعمَلوا بِما عَلِمتُم لَعَلَّكُم تَهتَدونَ إنَّ العالِمَ العامِلَ بِغَيرِهِ كالجاهِلِ الحائِرِ الذَّي لا يَستَفيقُ عَن جَهلِهِ بَل قَد رَأيتُ أنَّ الحُجَّةَ عَلَيهِ أعظَمُ وَالحَسرَةَ أدوَمُ عَلى هَذا العالِمِ المُنسَلِخِ مِن عِلمِهِ مِنها عَلى هَذا الجاهِلِ المُتَحَيِّرِ في جَهلِهِ. (1) اى مردم! هنگامى كه چيزى را دانستيد ، به علمتان عمل كنيد ، شايد هدايت يابيد ؛ زيرا عالمى كه به غيرِ علم خود عمل كند، چونان جاهل سرگردانى است كه از بيمارى نادانى ، شفا نخواهد گرفت ؛ بلكه حجّت ، بر او قوى تر و حسرت و اندوه ، بر او استوارتر و در پيشگاه خدا به نكوهش سزاوارتر است. امام صادق عليه السلام نيز فرموده است: (2) إنَّ أشَدَّ النّاسِ حَسرَةً يَومَ القِيامَةِ عَبدٌ وَصَفَ عَدلاً ثُمَّ خالَفَهُ إلى غَيرِهِ . در روز قيامت ، بيشترين افسوس را كسى مى خورد كه [در دنيا ]سخن از عدالت بگويد و خود با ديگران ، به عدالت رفتار نكند. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اى ابوذر! در قيامت ، گروهى از بهشتيان ، بر گروهى از جهنّميان ، برترى مى يابند. سپس از آنان سؤال مى كنند : «چگونه شما وارد جهنّم شُديد ، با اين كه ما به بركت تربيت و تعليم شما وارد بهشت گرديديم؟» . در جواب مى گويند: «ما ديگران را به اعمال شايسته فرمان مى داديم و خود ، به آن عمل نمى كرديم» . (3) يكى از صحنه هايى كه در قرآن ، از قيامت ترسيم شده، اين است كه

ص: 83

بهشتيان بر جهنّميان ، برترى دارند و آنان را مى بينند و با آنان گفتگو مى كنند. گويا بهشت ، در مكان بلندى قرار دارد و جهنّم ، در مكانى پست ، از اين جهت ، بهشتيان بر آنها اشراف دارند. تعبير قرآن ، اين است كه گاهى بهشتيان ، جهنّميان را مخاطب خود قرار مى دهند و گاهى بالعكس ، جهنّميان ، بهشتيان را مخاطب خود مى سازند: «وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ بَيْنَهُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ . (1) بهشتيان ، دوزخيان را ندا كنند كه آنچه [پيامبران] به ما وعده دادند ، حق يافتيم . آيا شما نيز آنچه را خدا به شما وعده داد ، حق يافتيد؟ آنها گفتند: بله . آن گاه در بين آنان ، منادى ندا كند كه لعنت خداوند بر ستمكاران باد» ! چنان كه در اين روايت آمده ، بهشتيان ، به گروهى از جهنّميان مى گويند ما به پاس راهنمايى ها و هدايتگرى هاى شما به بهشت دست يافتيم، چه شد كه شما گرفتار جهنّم و عذاب الهى شُديد؟ آنها با حسرت و ندامت جواب مى دهند: ما به آنچه گفتيم ، عمل نكرديم، شما را به انجام دادن كار نيك و شايسته دعوت كرديم، ولى خودمان از آن كناره گرفتيم. شما را به انجام دادن مستحبّات ، دعوت كرديم، ولى خود عمل نكرديم. شما را به دورى از گناه و غيبت راهنمايى كرديم، ولى خود به غيبت و گناه آلوده گشتيم. شما به گفته هاى ما گوش داديد و عمل كرديد و در آن منزل برين ، جاى گرفتيد ؛ امّا ما با همه دانشمان ، عمل نكرديم و به اين سرنوشت نكبت بار و دردناك دچار شديم. اين رسوايى و حسرت، سرانجام كسانى است كه به علمشان عمل

ص: 84

نمى كنند. روشن است كه اين حسرت براى آنان ، دردناك تر از سوختن به عذاب الهى است ؛ چرا كه عذاب هاى روحى ، از عذاب هاى جسمانى ، سوزنده ترند . درد شماتت دشمن، بيش از درد شكنجه و سوزاندن است. دردآور است كه انسان احساس كند، ديگران ، به واسطه راهنمايى هاى او به بهشت راه يافتند و او با اين كه مى توانست با بهره بردن از داشته هاى خود ، درجات عالى ترى را كسب كند، به مهلكه جهنّم درافتد و مريدانش به تماشاى او بنشينند؛ آنها در بهشت ، متنعّم گشته اند و او در جهنّم ، در عذاب است. اگر او هيچ عذابى نداشت، جز محروم گشتن از نعمت هايى كه تربيت شدگان او بدان رسيده اند، برايش كافى بود. در حديث قدسى، خداوند خطاب به حضرت داوود مى فرمايد: إنَّ أهوَنَ ما أنا صانِعٌ بِعالِمٍ غَيرِ عامِلٍ بِعِلمِهِ أشَدُّ مِن سَبعينَ عُقوبَةً أن أُخرِجَ مِن قَلبِهِ حَلاوَةَ ذِكري... . (1) كمترين عقوبتى كه عالمِ بى عمل را به آن مبتلا مى كنم ، از هفتاد عقوبت و و عذابْ سخت تر است و آن اين كه شيرينى مناجاتم را از دلش خارج [پس از آن ، از ياد من لذّت نمى برد]مى كنم . با توجّه به نكته هايى كه در اين روايات ، ذكر گرديده است، ما بايد از ابتدا، نيّتمان را درست كنيم و براى خدا و انجام دادن وظيفه، به كسب علم روى آوريم و به آنچه مى گوييم عمل كنيم ، تا اين ويژگى براى ما ملكه شود و اگر چنانچه به معلومات بيشترى دست يافتيم، بتوانيم به آن عمل كنيم.

ص: 85

ص: 86

دنيادوستى، خرد را تباه مى كند و دل را از شنيدن حكمت ، ناشنوا مى سازد و موجب عذابى دردناك مى شود. كسى كه از خردى سالم ، بى بهره مى شود ، از درك امور ، عاجز شده و نمى تواند عاقلانه تصميم بگيرد ؛ لذا فرصت ها و سرمايه هاى خود را به سادگى از دست خواهد داد. همچنين ، كسى كه از شنيدن حكمت ناشنوا شد ، از نصيحت حكيمان ، طرفى نمى بندد . چنانچه در حديثى از امام على عليه السلام آمده است: إنَّ مَعصيَةَ النّاصِحِ الشَّفيقِ العالِمِ المُجَرَّبِ تُورِثُ الحَسرَةَ. (1) نافرمانى از دستور نصحيت كننده مهربانِ دانا و باتجربه، مايه حسرت و سرگردانى است. امام خمينى (ره) در كتاب شرح چهل حديث خود مى گويد: و از مفاسد بزرگ حبّ دنيا آن است كه انسان را از رياضات شرعيه و عبادات و مناسك باز دارد، و جنبه طبيعت را قوت دهد و تعصّى نمايد طبيعت از اطاعت روح، و انقياد آن را نكند و عزم انسانى را سست كند و اراده را ضعيف نمايد... و بدان اى عزيز كه عزم و اراده قويّه ، در آن عالم ، خيلى لازم است و كاركن است. ميزان يكى از مراتب بهشت، كه از بهترين بهشت هاست، اراده و عزم است كه انسان ، تا داراى اراده نافذ و عزم قوى نباشد ، داراى آن بهشت و مقام عالى نشود . (2) آرى! حبّ دنيا تا آن جا پيش مى رود كه حتّى دين فرد را نيز از او مى گيرد؛ چنانچه در رواياتى آمده است كه: «دو گرگ اگر در گلّه بى شبان رها شوند، يكى از آنها در اوّل گلّه و يكى در آخرش، زودتر ، آنها را هلاك نمى كنند از 3 هر چه به اين دنيا ، به نظر عظمت و محبّت نگاه كنى و قلبت علاقه مند به آن شود ، به حسب مراتب محبّت، نيازهايت زياد مى شوند ، فقر در باطن و ظاهر تو نمايان مى گردد ، امورت آشفته و درهم مى شوند ، قلبت متزلزل و غمناك و خائف مى شود، امورت بر وفق دلخواه انجام (3) مى شوند و يأس و حيرت در دلت جايگزين مى گردد. (4) چنانچه على عليه السلام نيز به بعضى از اين معانى اشاره فرموده است : هر كس بيشتر به دنيا درآويزد، به هنگام جدايى از آن ، افسوس او بيشتر خواهد بود. (5) امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايد : مَن تَعَلَّقَ قَلبُهُ بِالدُّنيا تَعَلَّقَ قَلبُهُ بِثَلاثِ خِصالٍ هَمِّ لا يَفنى وأمَلٍ لا يُدرَك وَرجاءٍ لا يُنالُ . (6) هر كه به دنيا دل بندد ، به سه چيز ، دل بسته است: اندوه بى پايان و آرزوى دست نيافتنى و اميد نارسيدنى.

ص: 87

دنيا ، به آب دريا مى ماند كه انسان تشنه ، هر چه از آن بنوشد، تشنه تر (1) به آرزوهاى دست نيافتنى اش) مرتكب (2) دوزخ است . كلام خدا اين گونه است : « فَأَمَّا مَن طَغَى * وَ ءَاثَرَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا * فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِىَ الْمَأْوَى . (3) پس هر كه طغيان كرد و زندگى اين جهانى را برگزيد، بى گمان ، جهنّم ، جايگاه اوست» . در اين هنگام ، چنين شخصى دچار حسرت عظيمى مى شود. البته حسرت چنين فردى ، اختصاص به روز قيامت ندارد ؛ بلكه در همين دنيا نيز دچار آن حسرت خواهد شد و هر چه دلبستگى اش بيشتر باشد ، حسرتش نيز شديدتر خواهد شد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: مَن كَثُرَ اشتِباكُهُ بِالدُّنيا كانَ أشَدَّ لِحَسرَتِهِ عِندَ فِراقِها . (4) هر كه بيشتر به دنيا بچسبد، هنگام جدايى از آن ، بيشتر افسوس مى خورَد. با توجّه به اين توضيحات ، براى فردى كه دنيادوستى شده است ، چه بايد كرد؟ آيا اين فرد گرفتار و به اسارت رفته را مى توان با چند جمله پندآميز ، از

ص: 88

كشش غريزه ها و هوس ها و جلوه ها رهايى بخشيد؟ اين ، آرزويى بيش نيست . هيچ گاه انسانِ گرفتار در غُل و زنجيرى را كه اسير هفتاد نفر است ، نمى توان با يك كلمه «بيا برويم» نجات داد. براى رهايى چنين فردى، بايد در او عشقى آفريد كه از تمام غريزه ها نيرومندتر باشد و بايد به او نيرويى داد كه بتواند تمام زنجيرها را با خود بردارد و تا زمانى كه اين عشق و نيروى بزرگ در انسان ، ايجاد نشود و پا نگيرد ، براى انسان ، حركتى نخواهد بود و از بند اسارت ها رهايى نخواهد يافت. قرآن كريم مى گويد: «وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ . (1) آنها كه ايمان دارند، عشقشان به خدا، شديدتر است» . آنها كه به سوى حق گرويده اند و به سوى خدا آمده اند ، از عشق و از محبّت شديدترى نسبت به حق برخوردارند. ما از محبوب هاى خود ، به خاطر محبوب ترى ديگر ، چشم مى پوشيم و خوب را فداى خوب تر مى كنيم و آنچه با اهميت تر است را انتخاب مى كنيم. عشق شديدتر و دوستى خدا ، ما را از اسارت غريزه ها و خوددوستى و دنيادوستى ، آزاد مى كند. ابراهيم خليل ، با آن كه پسرش اسماعيل را خيلى دوست دارد ، امّا در راه حق و به خاطر خدا ، او را قربانى مى كند. امّا چگونه مى توان اين عشق را در نهاد انسان برافروخت؟ و چگونه مى توان او را از محبّت خدا سرشار كرد؟ جواب اين سؤال ، بسيار ساده است. ما چه وقت عاشق خانه و ماشين و ثروت و قدرت مى شويم؟ هنگامى كه آن را مى شناسيم و ارزش واقعى آن را درمى يابيم، همان وقت ، به سوى او مى شتابيم.

ص: 89

معرفت و شناخت، عشق را سبز مى كند و به وجود مى آورد. شناخت خوبى ها در انسان ، عشق را زنده مى كند و شناخت بدى ها ، نفرت را به وجود مى آورد . اين عشق و نفرت ، انسان را به حركت مى اندازند و يا فرارى مى دهند. (1)

4 . اهمالكارى2 ، ى راكلامها مختلف (از افراد عامى گرفته تا دانشمندان فرهيخته) ، مصداق هاى فراوان آن ديده مى شود . نه تنها دانش پژوهان، بلكه نويسندگان نيز به اين بيمارى دچار هستند. به طور مثال، بسيارى از مؤلّفان ، دست نوشته هاى خود را به موقع ، به ويراستاران نمى دهند ؛ در نتيجه، كار آنها هميشه با تأخير زياد همراه است. جويندگان كار ، براى آگاهى پيدا كردن از شرايط استخدام، زمان آغاز كار يا زمان شروع آزمون ها و هزاران موضوع ديگرى كه در زير اين آسمان كبود ، امكان وجود داشتن آن مى رود، در ابتدا فرم هاى لازم را با شتاب دريافت مى كنند و به خود وعده مى دهند كه هر چه زودتر ، آنها را تكميل كنند و به مسئولان امر بسپارند ؛ ولى با شگفتى تمام ، مى بينيم كه در آخرين روز و شايد هم در آخرين ساعت مهلت مقرّر، به تنظيم آنها مى پردازند و يا پس از پايان يافتن زمان تعيين شده ، آنها را به سازمان هاى مربوط مى فرستند يا اين كه هرگز نمى فرستند! براى اين گونه رفتارهاى غير منطقى ، چه دلايلى ممكن است وجود داشته باشد؟ آيا مى دانيد كه چه ضررهاى مادى اى از اين سو ، عايد افراد مى شود؟ چه كسى در بين ما، سرِ قرارهاى خود ، به موقع حاضر مى شود؟ براى شما بسيار

ص: 90

اتفاق مى افتد كه در انجام دادن برخى از كارهايتان، دچار اهمالكارى مى شويد. مثلاً در انجام دادن تكاليف درسى خود كوتاهى مى كنيد آنها را با تأخير زياد ارائه مى دهيد. با كسى قول و قرار مى گذاريد و سر موقع ، حاضر نمى شويد، در نتيجه ، برنامه او را به هم مى زنيد. چه بسا دوست شما در ساعتى كه شما دير مى رسيد ، با شخص ديگرى قرار دارد و نمى تواند آن را به زمان ديگرى بيندازد. بنا بر اين، تأخيرتان در ارتباط دوستانه شما اثر ناخوشايندى بر جاى مى گذارد. از نظر روان شناسى، اهمالكارى ، يعنى به آينده محوّل كردن كارى كه تصميم به اجراى آن گرفته ايم و يا به تعويق انداختن كار مقرّرى كه مى بايد در زمان معينى پايان مى يافت ، ولى به علل مختلف ، انجام نپذيرفته است. (1) امّا اين واژه ، نزد افراد مختلف، معانى متفاوتى دارد و وجوه مختلفى از آن برداشت مى شود: يك . شما از اين كه عادت به اهمالكارى داريد، خودتان را سرزنش مى كنيد يا براى موجّه جلوه دادن اين عادت زشت، دلايل مختلفى را دستاويز قرار مى دهيد و از خود دفاع مى كنيد. دو . شما كارتان را در آخرين مهلت مقرّر ، با اكراه انجام مى دهيد يا هرگز آن را انجام نمى دهيد. سه . شما از اين كه كارتان را به موقع انجام نمى دهيد، ناراحت هستيد و از اين بابت كه بدون دليل ، آن را به تأخير انداخته ايد، خود را سرزنش مى كنيد. چهار . شما به خودتان قول مى دهيد كه ديگر از اين به بعد، كارهايتان را به تأخير نيندازيد و در حقيقت ، تصميم مى گيريد كه اين رفتار را مرتكب نشويد. زمان زيادى از اين وعده اى به خود داده ايد ، نمى گذرد كه شما در

ص: 91

ص: 92

آنچه از عمر تو باقى مانده است را درياب و مگو: فردا و پس فردا؛ زيرا پيشينيان تو ، به سبب تكيه كردن به آرزوها و امروز و فردا كردن ، هلاك شدند؛ چرا كه فرمان مرگ ، ناگهان اين غافلان را در رسيد. امام باقر عليه السلام نيز فرموده است: إيّاكَ والتَّسويفَ فَإِنَّهُ بَحرٌ يَغرَقُ فيهِ الهَلكى . (1) زنهار از افكندن كار امروز به فردا؛ زيرا اين كار ، دريايى است كه مردمان در آن ، غرق و نابود مى شوند. اهمالكارى ، به هر نحوى كه باشد، رفتارى نامطلوب و نكوهيده است كه به تدريج ، در وجود انسان به صورت عادت در مى آيد. پيامدهاى تأخير در كار، براى خود شخص نيز رنج آور است و احساسى كه از اين تأخير در او ايجاد مى شود، علاوه بر زيان هاى پيش بينى شده و نشده، شرمسارى و بيزارى از خويشتن را نيز در بر دارد. از نظر آمارى، اين عادت ، در بيشتر مردم رايج است و كسانى كه دچار اين بيمارى نباشند ، بسيار نادرند . عادت به تعويق انداختن كار در انسان، نظير بسيارى از عادت هاى ديگر همچون پرخورى و سيگار كشيدن، جنبه فراگير دارد و مردم با اين كه از زيان آنها آگاه هستند، با اين وجود، از كنار آن بى توجّه مى گذرند. ما عادت داريم براى خطاهاى خود (از جمله تأخير در كارها) ، به عذر و بهانه و منطقى جلوه دادن آن روى آوريم، در نتيجه ، با اين كار خود، به تجديد و تقويت آنها كمك مى كنيم. وقتى براى به تعويق انداختن كارهايتان ، عذر و بهانه مى آوريد، در حقيقت ، آن را امرى موجّه جلوه مى دهيد و نتايج آن را از ياد مى بريد.

ص: 93

گاهى به زشتى عادتى كه پيدا كرده ايد، مى انديشيد و از اين رو، پيش وجدان خود شرمنده مى شويد. اين ، احساس خوبى است كه مى تواند شما را از ادامه روش قبلى باز دارد ؛ ولى اين حالت ، براى همه افراد پيش نمى آيد. احساس شرمندگى و ناخوشايندى _ كه بر اثر سهل انگارى در شخص ايجاد مى شود _ ، ممكن است به تدريج ، فرد را به دورى و پرهيز از ادامه اين رفتار تشويق كند؛ در حالى كه بى تفاوتى درباره آن، قطعا فرد را به ادامه اين رفتار سوق مى دهد. (1) واژه تسويف _ كه همان اهمالكارى است _ ، مانند بسيارى از مفاهيم اخلاقى ديگر (اعم از فضايل و رذايل اخلاقى) ، مفهومى تشكيكى داشته ، داراى مراتب گوناگون است. اين مفاهيم تشكيكى ، نسبت به افراد مختلف، از مؤمن گرفته تا غير مؤمن و حتى نسبت به مراتب ايمان، متفاوت مى گردند . اوّلين مرحله اهمالكارى ، راحت طلبى و تنبلى در مورد كارهاى دنياست كه موجب مى گردد انسان ، كارهايش را به تأخير اندازد. امام على عليه السلام مى فرمايد: تَأخيرُ العَمَلِ عُنوانُ الكَسَلِ . (2) آفَةُ النُّجحِ الكَسَلُ . (3) مَن أطاعَ التَّوانيَ ضَيَّعَ الحُقوقَ . (4) به تأخير انداختن كار، نشانه تنبلى است. آفت موفّقيت ، تنبلى است . هر كه از سستى فرمان بَرد، حقوق را تباه مى سازد. اين خوى بد ، ارتباطى به مسائل اعتقادى ندارد و تفاوتى بين مؤمن و كافر در مبتلا شدن به آن نيست ؛ چرا كه كافران نيز گهگاه در امور دنيايشان تنبلى و

ص: 94

مسامحه مى كنند. اين خلق و خوىِ به تأخير انداختن كارها ، براى مؤمن و كافر ، يك صفت بد قلمداد مى گردد. البته از آن جا كه انسان مؤمن اگر عادت كرد كه كارهايش را به موقع انجام ندهد، رفته رفته، اين ويژگى براى او ملكه شده ، به مسائل دينى او نيز سرايت مى كند و موجب مى گردد كه وظايف دينى خود را به موقع انجام ندهد، از اين جهت ، قبح اين ويژگى براى او بيشتر است . اين كه مى بينيم سفارش شده كه با اين ويژگى مبارزه شود، بدين دليل است كه اگر انسان در امور دنيوى ، سهل انگارى كند ، به تسامح در امور اخروى نيز كشانده مى شود. امام باقر عليه السلام مى فرمايد: إنّي لَأَبغِضُ الرَّجُلَ _ أو أُبغِضُ لِلرَّجُلِ _ أن يَكونَ كَسلاناً عَن أمرِ دُنياهُ ، وَمَن كَسِلَ عَن أمرِ دُنياهُ فَهوَ عَن أمرِ آخِرَتِهِ أكسَلُ . (1) من نفرت دارم از شخصى كه در كار دنيايش تنبل باشد. هر كه در كار دنيايش تنبل باشد، در كار آخرتش تنبل تر است. نتيجه اين سستى و تنبلى در امور دنيوى و اخروى ، سوختن در آتش حسرت است. التَّواني في الدُّنيا إضاعَةٌ وَفي الآخِرَةِ حَسرَةٌ . (2) نتيجه سستى در دنيا از دست دادن و زيان است و در آخرت ، حسرت . دومين مرحله تسويف (اهمالكارى) ، سهل انگارى در انجام دادن وظايف و واجبات است . اين سهل انگارى ، بر اساس تقسيمات سه گانه واجبات، به سه قسم تقسيم مى گردد:

ص: 95

يك . مسامحه و سهل انگارى در انجام دادن واجبات وقت دار، مثل نمازهاى پنجگانه كه هر يك ، وقت نسبتاً وسيعى دارند . برخى در خواندن نماز ، سهل انگارى مى كنند و پيوسته آنها را به تأخير مى اندازند و در آخرين لحظات ممكن ، انجام مى دهند. گرچه اين سهل انگارى ، حرام نيست، ولى كار ناپسندى به شمار مى آيد. دو . سهل انگارى در انجام دادن واجباتى كه فورا بايد انجام گيرند، گرچه فورىِ محض نيستند؛ بدان معنا كه اگر در اوّلين فرصتْ ترك شد، بايد در دومين فرصت و همين طور در فرصت هاى ديگر انجام گيرد ، مثل وجوب توبه كه در اوّلين فرصت ، واجب است انجام گيرد و تأخير آن حرام است و اگر به تأخير افتاد، چنان نيست كه وجوب و فوريت آن ساقط شود. سه . سهل انگارى در انجام دادن واجبات مُضَيَّق ، مثل روزه كه وقت محدودى دارد. برخى از افراد ، در انجام دادن اين واجبات، در وقت اَداى آن، طفره مى روند و پيش خود مى گويند : بعدا قضاى آن را به جا مى آوريم. گرچه گناه چنين شخصى از كسى كه تصميم ندارد قضاى آن واجبات را به جا آوَرَد ، كمتر است؛ ولى عمل او حرام است. (1) در روايات ، نمونه ها و مصاديق فراوانى از اهمالكارى آمده است كه براى نمونه ، به برخى از آنها اشاره مى كنيم. امام صادق عليه السلام در بيان حسرت و افسوس كسانى كه در آيه 167 سوره بقره ، «كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ» ذكر شده ، فرموده است : او مردى است كه در دنيا كسب مال نموده، ولى آن را به خاطر بخل در طاعت خدا استفاده نكرده است. سپس مى ميرد و آن مال را به كسى مى دهد كه يا آن را در اطاعت خدا به كار مى گيرد و يا اين كه

ص: 96

در معصيت خدا به كار مى بندد . پس اگر آن را در اطاعت خدا به كار گيرد، صاحب اوّل ، ثواب آن مال را در ميزان عمل كس ديگر خواهد ديد و چون آن مال براى او بوده ، حسرتش زياده خواهد شد. اگر وارث ، آن مال را در راه گناه استفاده كند، به خاطر اين كه آن مال براى صاحب اوّل بوده ، از اين بابت كه با مال او ديگرى را در انجام دادن گناه ، كمك و يارى داده است ، در گناه او نيز شريك خواهد بود. (1) از اين روايت ، معلوم مى شود كه يكى از عواملى كه مانع كار خير مى شود و بعدا فرد را به حسرت مبتلا مى كند ، «بخل» است . رسول خدا صلى الله عليه و آله ، يكى ديگر از مصاديق اهمالكارى را كه موجب حسرت فرد مى شود ، بيان فرموده است : أشَدُّ النّاسِ حَسرَةً يَومَ القِيامَةِ رَجُلٌ أمكَنَهُ طَلَبَ العِلمِ في الدّنيا فَلَم يَطلُبهُ وَرَجُلٌ عَلِمَ عِلما فانتَفَعَ بِهِ مَن سَمِعَهُ مِنهُ دونَهُ . (2) روز قيامت ، شديدترين حسرت براى كسى است كه توانايى يادگيرى علمى را در دنيا داشت ، ولى آن را طلب نكرد و كسى كه دانشى را فرا گرفت ، ولى تنها شنوندگان وى از علم او بهره بردند [و خود عالِم ، هيچ بهره اى از علم خود نبُرد] . امام على عليه السلام فرموده است: إنَّ أعظَمَ الحَسراتِ يَومَ القِيامَةِ حَسرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مالاً في غَيرِ طاعَةِ اللّهِ فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَأنفَقَهُ في طاعَةِ اللّهِ سُبحانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الجَنَّةَ وَدَخَلَ الأوَّلُ بِهِ النّارَ . (3)

ص: 97

بزرگ ترين افسوس در روز قيامت، افسوس مردى است كه مالى را گرد آورده ، ولى آن را در راه پرستش خدا خرج نكرده و آن را براى كسى بر جاى گذاشته كه او آن را در راه طاعت خداى سبحان ، خرج كرده باشد و بدان سبب ، به بهشت رود و او (گردآورنده) به دوزخ . چه بد بُوَد كه تو گرد آورى به زحمت، مال كس دگر همه ارثت به رايگان ببَرد از آن بَتَر كه تو دوزخ خريده باشى و او به مالِ ارث تو فردوسِ جاودان بخرد! (شهريار) البته قانون ارث، قانونى فطرى است و موجب رونق اقتصادى مى گردد و اگر جامعه اى آن را لغو كند ، دچار ركود اقتصادى مى شود. بر همين اساس ، دين مقدّس اسلام _ كه همواره قوانين فطرى را مورد پذيرش قرار داده و آنها را به سمت و سوى صحيح هدايت كرده _ ، قانون ارث را پذيرفته است، لكن پيوسته ، اين نكته را مورد توجّه قرار داده كه بايد با رعايت ضوابط شرعى، قانونى و عرفى، براى ورثه ، ارث به جا گذاشت ؛ يعنى مال را بايد از راه حلال به دست آورد، حقوق و ديون شرعى را پرداخت كرد و... ، آن گاه باقى مانده اموال را به ارث گذاشت. در غير اين صورت ، آدمى ، خزانه دار ديگران مى گردد و در برابر بهره بردارى ديگران، وزر و وبال آن را بايد به عهده بگيرد. در سفارش هاى امام على عليه السلام به فرزندش آمده است: لا تَكُن خازِنا لِغَيرِ كِساء . (1) انباردار ديگران مباش!

ص: 98

در بيان ديگر ، خطاب به همه انسان ها فرمود: يابنَ آدَمَ ما كَسَبتَ فَوقَ قُوتِكَ فَأنتَ فيهِ خازِنٌ لِغَيرِكَ . (1) اى فرزند آدم! آنچه بيش از مقدار خوراك [و نياز] خودت به دست مى آورى، انباردار ديگران هستى. اگر ما بنا را بر اهمالكارى و تسامح بگذاريم، ابتدا وظيفه اى را ترك كرده ايم و بعد ، وظيفه ديگرى را . در اين حال ، ملكه گناه ، در ما تقويت مى گردد و ديگر مبارزه با نفس ، مشكل خواهد شد . به طور كلى، به عقب انداختن كارها از سه ناراحتى نشئت مى گيرد:

يك . احساس خودكم بينىدر مواقعى كه فرد ، احساس خودكم بينى مى كند، شخصيت خود را در جايگاهى پايين تر از آنچه هست مى بيند ، به همين جهت ، دچار ناراحتى شده ، اعتماد به نفس خود را از دست مى دهد و احساس بى ارزشى مى كند. كسى كه در ارزش وجودى خود شك مى كند ، طبيعى است كه آمادگى انجام دادن كارهاى خوب را ندارد. چنانچه امام على عليه السلام فرموده است: مَن هانَت عَلَيهِ نَفسُهُ فَلا تَرجُ خَيرَهُ . (2) كسى كه احساس بى ارزشى مى كند ، كار خيرى را از او انتظار نداشته باش. بيشتر كسانى كه مرتكب اهمال كارى مى شوند ، تصوّر مى كنند كه توانايى انجام دادن آن كار را ندارند و در برابر وظيفه اى كه بر عهده آنها قرار گرفته ، ضعيف و زبون اند و يا اگر هم توانايى انجام دادن آن را دارند ، نمى توانند در حدّ انتظار و مطلوب آن را به پايان برسانند .

ص: 99

وقتى شما در يك واحد درسى (مثلاً رياضى يا انگليسى)، خود را ضعيف مى يابيد و در پايان ترم ، نمره كمى از آن درس مى گيريد ، احتمالاً به خود مى گوييد كه در آن درس ، اطلاعات كافى نداشته ايد؛ ولى اين تصوّر هم به ذهن شما مى آيد كه : «با دقت و كوشش بيشتر مى توانم ناتوانى هايم را جبران كنم» . بنا بر اين، متأسّف هستيد كه نتوانسته ايد يا فرصت نداشته ايد كه در آن باره اقدام كنيد. شما به خوبى آگاه هستيد كه در انجام دادن كارهايتان مرتكب اهمال كارى شده ايد ؛ يعنى مى دانيد كه توان انجام دادن چنين كارى را داشته ايد، ولى خود شما عامل به تأخير انداختن آن بوده ايد. اين وضع در ابتداى امر براى فرد اهمالكار ، قدرى شرم انگيز است ؛ شرمسارى از آن جهت كه شخص مى داند از عهده كار بر مى آيد، ولى بر اثر تنبلى ، انجام دادن آن را به فردا و فرداهاى ديگر مى سپارد ؛ امّا اين حالت ، با گذشت زمان براى شخص اهمالكار ، عادى مى شود و زشتى آن ، كم كم از بين مى رود. اين وضعيت ، پيامدهايى نيز در پى دارد كه به تدريج و با مرور زمان، وضع شما را بدتر و وخيم تر مى سازد ، مثل قبول رفتار خودكم پندارى _ كه اوّلين مرحله نفى شخصيت است _ ، آغاز پيدايش هيجان حسرت و ناراحتى هاى جسمى و روانى . (1)

دو . پرتوقّعىاگر شما به ايدئال مى انديشيد و مى خواهيد هر كارى را به بهترين شكل ممكن آن انجام دهيد ، ولى نمى توانيد، طبعا ناراضى مى شويد. نارضايتى ، عاملى است كه شما را از فعّاليت هاى بعدى باز مى دارد و ديگر حاضر نخواهيد بود كه آن كار را ادامه دهيد . اين وضع ، در شما ابتدا به صورت «بهانه جويى» و سرانجام «عادت» ظهور خواهد كرد.

ص: 100

ص: 101

ص: 102

ص: 103

ص: 104

حضرت على عليه السلام در حديثى ديگر مى فرمايد: إيّاكَ والاتِّكالَ عَلى المُنى فَإنَّها بَضائِعُ النَّوكى وَتَثَبُّطٌ عَنِ الآخِرَةِ والدُّنيا . (1) از اعتماد بر آرزوهاى طولانى بپرهيزيد ؛ زيرا اين آرزوها ، كالاى انسان هاى احمق اند و موجب بازماندن شخص از آخرت و دنيا مى شوند .

تفاوت اميد و آرزومطلب مهمّى كه يادآورى آن ضرورى است ، تفاوت بين اميد و آرزوهاى طولانى است. براى پى بردن به تفاوت بين اين دو واژه ، بايد مفهوم آرزوى طولانى را توضيح داد، بخصوص با توجّه به اين كه از مفهوم آرزو، اميد نيز تداعى مى گردد . آنچه مايه حيات و تلاش است _ چه در ارتباط با امور مادى و چه امور معنوى _ اميد گفته مى شود . اگر كسى به بهبود وضعش و به نتايج شايسته اى كه بر اعمال نيكش باز مى گردد، اميد نداشته باشد، نه براى دنيا كارى انجام مى دهد و نه براى آخرت . به فرموده قرآن: « مَن كَانَ يَظُنُّ أَن لَّن يَنصُرَهُ اللَّهُ فِى الدُّنْيَا وَ الْأَخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَآءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُو مَا يَغِيظُ . (2) آن كه مى پندارد خداوند هرگز او را در دنيا و آخرت ، يارى نخواهد كرد [و به نصرت الهى اميدوار نيست] ، طنابى به سقف در آويزد و به گردن افكند . سپس طناب را ببُرد . آن گاه بنگرد كه آيا اين حيله او، خشمش را از بين مى برد» ؟

ص: 105

اگر انسان ، اميدى به يارى خداوند نداشته باشد، پيوسته در دام خشم، تزلزل و يأس ، گرفتار خواهد شد و همواره آشفته و مضطرب خواهد بود . چنين فردى ، از فرط نااميدى ، هيچ قدمى براى خوش بختى خود و ديگران برنخواهد داشت؛ اگر به گناه و جنايت دست نيازد، لااقل ، حركت ديگرى نيز نخواهد داشت . (1) تفاوت بين آرزو و اميد ، در اين است كه اميد ، عبارت است از خواستن مطلوبى كه در آينده ، قابل تحقّق است و چون قابل تحقّق است، ضرورتاً بر واقعيات و يا آنچه كه قابل تبديل به واقعيات باشد ، استوار است . لذا اميد ، آن پديده روانى اى است كه هر چه بيشتر بر واقعيات و حقايقْ تكيه داشته باشد ، مفيدتر و محرّك تر خواهد بود. لذا آرزو ، نوعى خواستن است كه «خواسته شده» فعلاً تحقّقى ندارد و از عوامل و عللى كه ممكن است آن «خواسته شده» را در آينده ، تحقّق ببخشد اثر و نشانى وجود ندارد. به همين جهت است كه انسان براى آرزوهاى دور و دراز ، مجبور است انرژى هاى مغزى خود را در ساختن مصنوعى علل و عوامل و جابه جا كردن حقايق و حذف و انتخاب نامعقول واقعيات ، مستهلك نمايد. در صورتى كه اين نيروها و انرژى هاى به كار رفته شده ، ممكن است آرمان هاى بسيار مفيدتر و ضرورى تر از آن خواسته هاى آرزويى را تحقّق ببخشد . (2) اميد ، موتور حركت انسان است. اميد به خداوند، ثواب اخروى و اميد به عنايات الهى ، از جمله فضايل اخلاقى است. آنچه نابه جا و ناشايست است، آرزوهاى طولانى و خيال پردازانه دنيوى است . پس مؤمن واقعى ، با اين كه هميشه اميدوار است ، آرزوهاى پست دنيوى را نيز در مغزش جاى

ص: 106

ص: 107

آورم و از آن استفاده كنم ؛ ولى با تمام تلاشى كه به كار مى برم ، در اين راه ، موفّق نمى شوم» ، اين طرز تفكّر _ كه آرزويى بيش نيست _ ، در شما ناكامى و تنفّر به وجود مى آورد. انسان ، تا آرزويش را ترك نكند ، به بى نيازى و ثروت نخواهد رسيد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد: أشرَفُ الغِنى تَركُ المُنى . (1) شريف ترين بى نيازى ، ترك كردن آرزوهاست.

6 . نداشتن نظم و برنامه ريزى در زندگىآدمى بايد بداند كه عمر او محدود، گذرا و ناپايدار است و در عين حال ، بزرگترين سرمايه او به حساب مى آيد . بنا بر اين ، اگر اين سرمايه گران بها ، با بى نظمى و بى برنامگى ، به سادگى هدر رود ، بزرگ ترين حسرت ، نصيب وى خواهد شد. بى نظمى در كارها ، خوره و موريانه عمر و فرصت انسان است و شيرازه زندگى را از هم مى گسلد و بناى رفيع اقتصاد و فرهنگ فرد و اجتماع را به خرابه فقر و نابه سامانى ، مبدّل مى سازد. امير المؤمنين عليه السلام كه خود ، بارها نتايج زيانبار تشتّت و بى نظمى را در فكر و عمل مسلمانان ديده بود، در واپسين ساعات عمر خود در بستر شهادت و در آخرين پيامش، فرزندان و مسلمانان را به نظم در كارها فرا مى خواند، آن جا كه مى فرمايد: أُوصيكُما ، وَجَميعَ وُلدي وَأهلي وَمَن بَلَغَهُ كِتابي ، بِتَقوى اللّهِ ، وَنَظمِ أمرِكُم . (2)

ص: 108

شما را [اى حسن و حسين] و همه فرزندان و بستگان و هر كس را كه نوشته من بدو برسد، به پرهيزگارى و تنظيم امور ، سفارش مى كنم. برنامه ريزى ، نشان دهنده مسير انسان در زندگى است و تنها معيارى است كه براى انجام دادن و ارزيابى كردن امور ، در دست داريم . نبود چنين برنامه ريزى اى نيز ، نشانه عدم شناخت فرد از خود، انتظارات و اهدافش است. همچنين مشخّص است كه بدون هدف و برنامه ، نبايد انتظار داشت كه كارها به درستى و در زمان معيّن ، انجام شوند و اصلاً معيارى نخواهيم داشت تا بدانيم كه چه كارهايى را بايد انجام مى داديم و چه كارهايى را بايد به تأخير مى انداختيم. انسان موفّق، سعى مى كند تا با ابزارى به نام برنامه ريزى _ كه هوشيارانه، مستمر و پايدار تدوين شده است _ ، زمانِ محدود و ارزشمند خود را در اختيار بگيرد و در دستيابى به اهداف شخصى، حرفه اى و اجتماعى اش ، پيشرفت لازم را داشته باشد و بهره بيشترى از تلاش خود ببرد. در بيانى از امام على عليه السلام ، استفاده از فرصت ها از نشانه هاى يك شخص پرهيزگار شمرده شده است. (1) در كلامى از پيامبر صلى الله عليه و آله نيز آمده است: يا أبا ذَرِّ كُن عَلى عُمُرِكَ أشَحَّ مِنكَ عَلى دِرهَمِكَ وَدينارِكَ . (2) بالاترين عبادت، استفاده از اوقات است و بايد بر عمر، بخيل تر بود تا بر مال و ثروت. پيامبر صلى الله عليه و آله در راه رسيدن به اين هدف ارزشمند و كسب سود بيشتر و عدم اتلاف سرمايه، پيروانش را به ترك كارهايى كه موجب به هدر رفتن وقت و

ص: 109

ص: 110

نكته اى كه در اين روايت ، به آن اشاره شده ، تقسيم شبانه روز به سه بخش است . اين امر ، در برنامه ريزى دقيق ترِ فرد ، كمك زيادى مى كند تا بتواند از فرصت ها ، بيشتر استفاده كند ، به همه ابعاد وجودى خود بپردازد و در آينده ، كمتر دچار حسرت شود. به قول اوحدى: بخش كن روز خويش و شب را نيز مگذران بر فسوس عمر عزيز! (1) در حديثى ديگر، از امام موسى كاظم عليه السلام آمده است: اوقات خودتان را به چهار قسمت تقسيم كنيد : اوّل، براى عبادت و پرستش خدا ؛ دوم ، براى امور زندگى [كار و فعاليت] ؛ سوم ، معاشرت با برادران و دوستان مورد اعتماد كه عيب هايتان را به شما يادآور مى شوند [و دوستانه به شما گوشزد مى كنند] و باطنا در دوستى خالص اند [و بدخواه نيستند] ؛ چهارم ، براى تفريح و لذّتجويى هاى حلال [نه خوش گذرانى هاى نامشروع و نه سرگرمى هاى ناسالم] . اين قسمت ، نيروبخش و كمك رسان قسمت هاى سه گانه ديگر است. (2) چنانچه ملاحظه مى كنيد در اين روايت ، به جنبه ها و نيازهاى مختلف انسان در زندگى ، توجّه شده است ، مثل نيازهاى اقتصادى و معيشتى كه براى تأمين آن ، بدون داشتن برنامه اى منسجم در زندگى ، ميسّر نيست. پيشينيان گفته اند: بر احوال آن كس، ببايد گريست كه دخلش بُوَد نوزده، خرج بيست. امام صادق عليه السلام در پايان حديثى مى فرمايد: وَمِنَ الدّينِ التَّدبيرُ في المَعيشَةِ . (3)

ص: 111

تدبير در امر معيشت ، از دين است. در فرمايش امام كاظم عليه السلام ، به همه امور انسان حتّى به انجام دادن صله رحم، عبادت ، ديدار دوستان و تفريح نيز توجّه شده است. بسيارى از طبقات مختلف مردم از خود مى پرسند : چه كنيم تا تحصيل، تدريس، كسب و پيشه و مشكلات ديگر زندگى ، به ما اجازه دهند كه به عبادت و مجالس سازنده مذهبى و تربيتى برسيم؟ آنها مى گويند: ما حتّى براى استراحت، غذا، خواب ، رسيدگى به كارهاى خانه و گفتگو با زن و بچه، فرصت كافى نداريم ، تا چه رسد به مسائل ديگرى چون : صله رحم، رسيدگى به خويشان و ديدار دوستان ، و احوالپرسى از بيماران و مستمندان و... . انسان ها اگر اوقات خويش را تنظيم كنند، در هر شرايط و با هر نوع كارى، مى توانند ساعت هاى فراغتى داشته و به خيلى از كارها بويژه مطالعه كتب سودمندى چون قرآن و نهج البلاغة ، اختصاص دهند. با مشاهده اقشار مختلف مردم، نمونه هاى زيادى يافت مى شوند كه واقعا در زندگى موفق اند ؛ هم با نظم ويژه اى ، به زندگى و همه كارهاى خويش مى رسند و هم در محافلى سازنده و دينى شركت مى كنند. يك دانش آموز منظّم ، مى تواند در ساعت هاى معيّن ، درسش را بخواند و تكاليفش را انجام دهد . حتّى مى تواند بازى و تفريح كند و در عين حال ، در وقت خود صرفه جويى كند و به مطالعات مفيد ديگرى نيز بپردازد. چنين شخصى اگر سحرخيز باشد، در وقت حسّاس امتحانات ، دچار اضطراب نمى شود و به خوبى از عهده آنها بر مى آيد . لازم به يادآورى است كه آنچه در بالا خوانديم ، با توكّل ، منافاتى ندارد ؛ زيرا مفهوم صحيح توكّل ، آن است كه يك مسلمان ، تا آن جا كه قدرت دارد ، بايد جزئيات كار را پيش بينى كند، مقدّمات و علل و اسباب ظاهرى آن را

ص: 112

فراهم سازد، پيامد و نتيجه اش را بررسى كند و سرانجام ، با اتّكا به نيروى ايمان و به اميد پشتيبانى خدا ، دست به كار شود و براى جلوگيرى از اضطراب، دودلى، نگرانى هاى وسوسه زا و يا حوادث احتمالى، به خدا توكّل كند و به اصطلاح : «با توكّل ، زانوى اُشتر ببند» ، كه گفته اند: «در توكّل ، از سببْ غافل مشو». وقتى فرد همه پيش بينى هاى لازم را انجام داد و مقدمات و وسايل را فراهم كرد و تصميم گرفت، آن گاه با توكّل اقدام كند. « فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ . (1) پس آن گاه كه تصميم گرفتى ، به خدا توكّل كن ؛ كه خدا توكّل كنندگان را دوست مى دارد» .

7 . ترسيكى ديگر از عللى كه موجب از دست رفتن منفعت مى شود و در نتيجه آن ، انسان ، ممكن است در آينده ، دچار حسرت شود «ترس» است . پيامى كه ترس در بردارد ، اين است كه خطرى ، خوش بختى شما را تهديد مى كند كه شما هنوز قادر به مهار كردن آن نيستيد. اين حالت روحى ، با احساس اضطراب و نگرانى ، همراه است . اوّلين پيامد ترس ، از دست دادن فرصت ها به خاطر محتاطانه عمل كردن و دورى كردن از تجربه هاى جديد يا آزارنده گذشته است. (2) ترس در شكل هاى مختلفى وجود دارد: ترس از شكست، ترس از موفّقيت، ترس از خطر و ... . معمولاً فرصت هايى كه به علّت ترس ، از دست انسان مى روند ؛ از اهميت خاصى برخوردارند و روشن است حسرتى كه به

ص: 113

دنبال دارد نيز بسيار جانكاه است. خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «يَ_ا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَقَالُواْ لاِءِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُواْ فِى الْأَرْضِ أَوْ كَانُواْ غُزًّى لَّوْ كَانُواْ عِندَنَا مَا مَاتُواْ وَمَا قُتِلُواْ لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِى قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ يُحْىِ وَيُمِيتُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ . (1) اى كسانى كه ايمان آورده ايد ، همانند كافران نباشيد كه چون برادرانشان به مسافرتى مى روند، يا در جنگ شركت مى كنند ، مى گويند: «اگر آنها نزد ما بودند، نمى مردند و كشته نمى شدند»، تا خدا اين حسرت را بر دل آنها بگذارد. خداوند زنده مى كند و مى ميراند و خدا به آنچه انجام مى دهيد ، بيناست» . در تفسير پرتوى از قرآن ، ذيل آيه فوق آمده است: اين آيه، تنبيه هوشيارى آور است به مؤمنان، تا از ترس مرگ و كشته شدن، و از تحرّك در زمين باز نايستند و مانند ناآگاهان از آثار نيروآفرين جنبش و حركت و دهشت زدگان از مرگ، خود را گرفتار سكون و پوسيدگى و مرگ روحى نسازند. اين حقيقت كلّى، به تناسب آنچه اين گونه ، مردم پس از واقعه به زبان مى آورند، در اين آيه و به زبان مردمى كه بدين حقيقت توحيدى ، كفر ورزيده ، از واقعيات زندگى و جهان پوشيده مانده اند ، آمده است . اين كفر بايد كفر نسبى و درونى باشد به توحيد سرنوشت ساز ، نه كفر كافران آشكار و رسمى ؛ چه دسته اخير، نه مسئوليتى داشتند و نه مسلمانان با آنان برادرى و از آنان شنوايى، تا براى برادرانشان دلسوزى كنند و درباره آنان كه براى رسالت

ص: 114

ص: 115

مسائلى كه در آن، عدم اطمينان و ريسك وجود دارد، به جاى پاك كردن مسئله و پناه بردن به خيالات و اوهام، با توجّه كردن به جنبه هاى مثبت مسئله، تلاش و اراده خود را دو چندان كرد و عزم خود را براى موفّقيت ، جزم نمود. در برخورد با ترس، نخست بايد طرز فكر و برداشت خود را در مورد شكست و موفّقيت ، عوض كرد. حقيقتْ اين است كه شكست، نردبان پيشرفت است ، نه پايان راه . كسى را به دليل شكست خوردن در كارى ، از زندگى محروم نمى كنند ؛ بلكه اين طرز فكر اشتباه ماست كه با جلوه دادن شكست به عنوان پايان راه، مانع انجام دادن كار مى شود. شكست واقعى، حركت نكردن و بى حركت ماندن است. در تلاش و كوشش، هيچ شكستى راه ندارد و اگر هم ناكامى باشد، خود، تجربه و كمكى براى رسيدن به هدف است. در رويارويى با ترس بايد با آن منطقى برخورد كرد و با بررسى علّت آن، به دنبال از ميان برداشتن آن بود. با تجزيه و تحليلِ علّت ترس، مشاهده مى شود كه بسيارى از ترس هاى بى مورد، از روى عدم آگاهى اند. در موارد ديگر نيز بايد با خود انديشيد كه در بدترين حالت ممكن، چه اتّفاقى رخ مى دهد؟ در اين صورت، ديده خواهد شد كه اصل ترس، بى مورد بوده، آن طورى كه فكر مى شده ، بزرگ نبوده است. اگر از اين راه نيز مشكل نشود ، شخص بايد فكر كند كه اگر اصلاً ترس نبود، چه كارى بايد انجام مى داد؛ يعنى برخلاف احساس واقعى اش، خود را در موقعيت ديگرى قرار دهد. اين كار، موجب مى شود كه به مرور ، ترس وى بريزد. امام على عليه السلام مى فرمايد: مَن رَكِبَ الأهوالَ اكتَسَبَ الأموالَ . (1) هر كه بر ترس ها چيره شود، اموال را كسب مى كند.

ص: 116

در بسيارى از موارد ، مى بينيم كه يك كار ، از دور ، ترسناك به نظر مى رسد، ولى در صورت درگير شدن با آن، ترس نخستين خواهد ريخت. امير مؤمنان عليه السلام مى فرمايد: إذا هِبتَ أمراً فَقَع فيهِ . فَإنَّ شِدَّةَ تَوَقّيهِ أعظَمُ مِمّا تَخافُ مِنهُ . (1) هرگاه از كارى ترسيدى، خود را به كام آن بينداز؛ زيرا ترس شديد از آن كار ، دشواتر و زيان بارتر از اقدام به آن است. اوّلين اقدام در فراگيرى شنا براى كسانى كه شنا كردنْ بلد نيستند و قصد يادگيرى آن را دارند ، اين است كه ترس از آب را از خود دور كنند . بهترين راه كار نيز اين است كه خود را در آب بيندازند. تا وقتى كه ترس از آب ، در وجود فرد باشد و به خاطر اين ترس ، خود را به آب نزند ، شنا كردن را ياد نخواهد گرفت. اين امر ، در مسائل زندگى ، صادق است. مثلاً جوانى كه تازه وارد اجتماع مى شود و قصد تجارت دارد ، در ابتداى كار ، ممكن است كه چند بار هم سرش كلاه برود و ضرر كند ، ولى همين امر ، سبب مى شود كه سرانجام ، تاجرى خبره و باتجربه شود. البته در اين كار بايد از تجربه هاى اهل فن كه ناصح و دلسوز نيز هستند ، بهره ببرد ، تا دچار آسيب كمترى شود . امام على عليه السلام مى فرمايد : إذا خفت صُعوبةَ أمرٍ فاصعَب لَهُ يَذِلُّ لَكَ وَخادِع الزَّمانَ عَن إحداثِهِ تَهُن عَلَيكَ . (2) هرگاه از سختى و دشوارى كارى ترسيدى، در برابر آن ، سرسختى نشان بده، كه رامت مى شود و در برابر حوادث روزگار ، چاره انديشى كن، كه بر تو آسان مى شوند.

ص: 117

آرى! وارد شدن در كار و استقامت و سرسختى و چاره انديشى ، موجب مى شوند كه انسان ، به اهداف و آرمان هاى خود برسد . البته در بينش، آموزش ها و تربيت دينى ما ، بهترين و مطمئن ترين راه جلوگيرى از ترس و دلهره ، ارائه شده است. دستور اكيد دينى است كه: انسان ، واقعيت هاى جهان را ادراك كند و از قوانين نظام آفرينش آگاه شود و در آن همه آثار الهى بينديشند، (1) كه در اين صورت ، از بسيارى از آنچه كه ديگران مى هراسند ، نخواهد ترسيد و حقايق و واقعيت ها را آنچنان كه هستند ، خواهد ديد و خواهد پذيرفت . انسانى كه به مبدأ قدرت مطلقه وابسته است و هيچ نيرويى را به جز او مؤثّر نمى داند، از هيچ عاملى نمى هراسد : «بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاَ هُمْ يَحْزَنُونَ . (2) آرى! كسى كه در برابر خداى متعال، تسليم محض است و نيكوكار نيز هست، پاداش او نزد پروردگارش خواهد بود و اين گونه افراد، نه ترسى دارند و نه غمگين و اندوهناك خواهند شد» . شبيه اين آيه، در ده ها مورد ديگر نيز در قرآن تصريح شده است كه افراد با ايمان و مؤمنان واقعى، ترس و اندوهى ندارند، (3) و چنين بيان شده است كه :

ص: 118

«أَلاَ إِنَّ أَوْلِيَآءَ اللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاَ هُمْ يَحْزَنُونَ . (1) آگاه باشيد! به درستى كه دوستان خدا، نه ترسى بر آنان هست و نه آنان محزون مى گردند» . افراد الهى و با ايمان، به قدرى عاشق حق و تسليم اويند كه هيچ چيز را قابل ترسيدن نمى دانند و حتى «مرگ» را يك قدم و حركت براى «وصول» مى شمارند و تولّدى ديگر براى حيات و زندگى بهتر و گسترده تر . آنان چون مرگشان نيز در مسير اوست، هرگز براى شان نگران كننده نيست . مرگ اگر مرد است گو پيشِ من آى تا در آغوشش بگيرم تنگ تنگ! اين ترس و نگرانى ، از نوعى است كه خود ، زيبايى و آرامش دهنده است. نگرانى از عمل و رفتار خود يا نگرانى و سوز و ساز براى ديگران، خود ، شادى آفرين است. گر طبيبانه بيايى به سر بالينم به دو عالم ندهم لذّت بيمارى را در بلا هم مى چشم لذّات او مات اويم ، مات اويم ، مات او! اينان، در گرفتارى و بلايا هم، ترس و واهمه اى ندارند ؛ چون همه چيز را در راه او مى دانند و كارى نمى كنند كه به جز سوى او باشد و آن همه آه و ناله ها و افسوس و حسرت ها را از نبودن ايمان و باور و عشق و يقين مى دانند. ناليدن بلبل ز نوآموزى عشق است هرگز نشنيديم ز پروانه صدايى . براى افراد بى ايمان، هيچ چيز ، آرامش بخش نيست و هيچ پناهگاهى نمى توانند داشته باشند ؛ امّا اشخاص مؤمن و خداجو، همه چيز را زيبا مى دانند و هر حادثه اى براى شان لذّت بخش است ، نه رعب آور و وحشتناك. آتش ، چو شرابِ وصل تو نوش كند از عشق تو سوختنْ فراموش كند . يا به گفته حافظ: در بيابان ، گر به شوق كعبه خواهى زد قدم سرزنش ها گر كند خار مُغيلان ، غم مخور! (2)

ص: 119

8 . بهره نبردن از تجربه هاى ديگرانامروزه يكى از مسائل بسيار مورد توجّه در جوامع ، امر «مشاوره» است . بسيارى از شركت هاى تجارى و مؤسّسات و ادارات دولتى و غير دولتى ، هزينه هاى زيادى براى اين كار ، صرف نموده ، از اين طريق ، بيشترين بهره ورى را دريافت كرده اند. علّت اين امر نيز به خوبى روشن است ؛ چون همه افراد نمى توانند در تمامى موضوعات ، متخصّص و متبحّر شوند و همه جوانب امر را ملاحظه نمايند ، لذا ناگزيز از استفاده از تجارب ديگران هستند. اين امر معقول و بخردانه ، در دين اسلام نيز مورد توجّه واقع شده ، توصيه هاى فراوانى بدان شده است. امام على عليه السلام مى فرمايد: عَلَيكَ بِمُجالَسَةِ أصحابِ التَّجارِبِ ؛ فَإِنَّهُما تَقومُ عَلَيهِم بِأغلى الغَلاءِ وَتأخُذُهُم مِنهُم بِأرخَصِ الرُّخصِ . (1) با مردان آزموده و اهل تجربه ، همنشين باش ؛ چه اينان متاع پُر ارجِ تجربه هاى خويش را با گران ترين بها _ كه فدا كردن عمر خويش است _ به دست آورده اند و تو با ارزان ترين قيمت ، آنها را به دست مى آورى. نصيحتى كنمت بشنو و بهانه مگير هر آنچه ناصحِ مشفق بگويدت ، بپذير! (2) كسانى كه به خاطر خودخواهى و خودپسندى ، به سراغ تجربه ديگران نمى روند و توجّه به كار ديگران را براى خويش ننگ مى دانند ، در زندگى ،

ص: 120

دچار اشتباه و شكست مى شوند ؛ چون به نتايج كار، ناآگاه اند . حضرت على عليه السلام فرمود: مَن غَني عَنِ التَّجارِبِ عَميَ عَن العَواقِبِ . (1) كسى كه خود را از تجربه ديگران بى نياز بداند، نسبت به نتايج و پايان كارش نابينا خواهد بود. آيا يك فرد نابينا مى تواند مسير خود را شناخته ، به خوبى و درستى در آن گام بردارد؟ مسلما خير! پس خردمندان هوشيار ، همواره تجربه هاى ديگران را مغتنم شمرده، از آنها بهره بردارى مى كنند تا در زندگى ، كمتر دچار خطا و لغزش شوند. لذا اين افراد ، كمتر گرفتار حسرت خواهند شد. در حقيقت ، استفاده از تجربه ديگران ، اضافه كردن عمر و تجربه آنها به عمر و تجربه خويش است. حضرت على عليه السلام فرموده است: مَن قَلَّت تَجرِبَتُهُ خُدِع . مَن كَثُرَت تَجرِبَتُهُ قَلَّت غُرَّتُهُ . (2) كسى كه تجربه اش كم است ، فريب مى خورد. (3) و كسى كه تجربه زياد دارد ، كمتر دچار غفلت و فريب مى شود. از طرفى ديگر ، اگر كسى مشورت و پند و اندرز فرد خيرخواه و باتجربه اى را بشنود ، ولى به آن ، جامه عمل نپوشاند و برخلاف آن عمل كند ، دچار حسرت زيادى خواهد شد. امام على عليه السلام فرمود: فإِنَّ مَعصيَةَ النّاصِحِ الشَّفيقِ العالِمِ المُجَرَّبِ تُورِثُ الحَسرَةَ وَتُعقِبُ

ص: 121

ص: 122

بردارنده گمان خطاست. هرگاه كسى جامع اين اوصاف چهارگانه باشد، به احتمال قوى و نزديك به يقين ، انسان را به واقع مى رساند. با اين حال ، كسانى كه سخنشان را زير پا بگذارند و بر مركب غرور و لجاجتْ سوار شوند، جز در بيراهه ، گام ننهاده اند و خود را در پرتگاه بدبختى قرار داده ، خود را دچار حسرت خواهند نمود. هر آن ملّت نصيحت را نپذيرفت به تَرك آبروى خويشتن گفت برون گرديد از راه سلامت شد او مورث به اندوه و ندامت به خيبت ها و خسران ، گشت همسر به حسرت ها و حرمان ، گشتْ ياور . (1)

9 . از دست دادن فرصتبرخى فكر مى كنند كه هميشه بخت ، با آنها يار خواهد بود و هر وقت كه دلشان بخواهد ، مى توانند به كار مورد علاقه خود بپردازند؛ غافل از اين كه فرصت هايى كه در زندگى براى انسان پيش مى آيد مثل طلا و بلكه ارزشمندتر است و بايد قدر آنها را دانست و بيشترين استفاده را از آنها برد ؛ ولى برخى اين مسئله را خيلى دير متوجّه مى شوند و زمانى به اين حقيقت ، پى مى برند كه كار از كار گذشته است و فرصت هايشان از بين رفته است و جايى براى جبران نيز باقى نمانده است ، لذا دچار حسرت و اندوه مى شوند. در اين زمينه نيز پيشوايان معصوم ما توصيه هاى لازم را فرموده اند: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد: تَركُ الفُرَصِ غُصَصٌ . (2) از كف دادن فرصت ها، اندوه ها مى آورد.

ص: 123

امام على عليه السلام مى فرمايد: إضاعَةُ الفُرصَةِ غُصَّةٌ . (1) از دست دادن فرصت، مايه اندوه است. هم او مى فرمايد : الفُرصَةُ تَمُرُّ مَرُّ السَّحابِ ، فانتَهِزوا فُرَصَ الخَيرِ . (2) فرصت ، چون ابر مى گذرد . پس فرصت هاى خوب را غنيمت شمريد. به علّت اين كه كمتر كسى متوجّه از دست رفتن فرصت مى شود ، حضرت على عليه السلام آن را به گذر ابر ، تشبيه نموده است ؛ زيرا گذر ابر ، به سختى قابل درك و احساس است. سعدى مى گويد: بودم جوان كه گفت مرا پير اوستاد فرصت غنيمت است ، نبايد ز دست داد . و نيز گفته: سعديا دى رفت و فردا همچنان موجود نيست در ميان اين و آن ، فرصت شمار امروز را! پيامبر اسلام فرمود: يا أبا ذَرِّ اغتَنِم خَمسا قَبلَ خَمسٍ شَبابَكَ قَبلَ هَرَمِكَ وَصِحَّتَكَ قَبلَ سُقمِكَ وَغِناكَ قَبلَ فَقرِكَ وَفِراغَكَ قَبلَ شُغلِكَ وَحيَاتَكَ قَبلَ مَوتِكَ . (3) اى ابوذر! پنج چيز را قبل از پنج چيز [ديگر] غنيمت دان: جوانى ات را پيش از پيرى؛ سلامتى ات را قبل از بيمارى؛ ثروت و دارايى ات

ص: 124

ص: 125

يكى از قوى ترين عوامل ايجاد حسرت در انسان است ؛ چون حسادت، فرد را از توجّه به آنچه كه دارد ، باز داشته ، دارايى هاى ديگران را در نظرش بزرگ جلوه مى دهد. انسان حسود ، چون تصوّر مى كند كه ديگران نبايد صاحب آن امتيازات باشند ، انرژى و سرمايه خود را صرف خودخورى مى كند و با دشمنى با ديگران ، آنها را هدر داده ، خود را دچار حسرت مى نمايد. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: وَبِالحَسَدِ وَقَعَ ابنُ آدَمَ في حَسرَةِ الأبَدِ . (1) فرزند آدم ، به واسطه حسد ، مبتلا به حسرت دائمى شد. حسود ، هميشه در اين فكر است كه بدبخت ترين فرد روى زمين است و ديگران از او خوشبخت ترند. گويند كه مردى از تحمّل بار سنگين رنج و مرارت خود ، سرگردان بود و هر روز ، به درگاه پروردگار دعا مى كرد : «همه شادمان هستند و چرا بايد من در چنين عذاب اليمى باشم؟». تا اين كه يك روز ، به سبب درماندگى بسيار ، به درگاه خدا دعا كرد: «پروردگارا! تو مى توانى رنج هاى ديگران را به من بدهى و من براى پذيرش آن آماده ام ؛ امّا رنج مرا از دوشم بردار كه ديگر بيش از اين ، تاب تحمّلش را ندارم!» . مرد ، وقتى كه آن شب به خواب رفت ، در آسمان ، ندايى شنيد خطاب به او و ديگران كه مى گفت: «رنج هايتان را بياوريد». همه انسان ها از رنج هاى خود خسته بودند و دعا كرده بودند كه براى پذيرفتن رنج هاى ديگران آماده اند و رنج هاى خود را غير قابل تحمّل دانسته بودند. بلافاصله همه ، رنج هاى خود را در سبدى جمع كردند. همه از اين كه دعايشان مستجاب شده ، خوش حال بودند. به فرمان خداوند ، همه سبدهاى

ص: 126

ص: 127

چاه حسرت است. امام على عليه السلام مى فرمايد: انسان حسود ، زياد دچار حسرت است. (1) مهار كردن احساس رشك ، به ما امكان مى دهد كه به دنبال آنچه نياز داريم و مى خواهيم، برويم و از فرصت و انرژى ، استفاده مطلوب را ببريم. (2)

11 . كم رويىاصولاً خجالت يا كم رويى ، يك عاطفه اجتماعى است كه در فرد ظاهر مى شود. اين حالت ، از احساس خودكم بينى ، سرچشمه مى گيرد و در برخى موارد ، آن قدر شدّت مى يابد كه تمامى شخصيت فرد را تحت تأثير قرار مى دهد. بسيارى از موقعيت ها و فرصت هاى افراد ، صرفا به دليل «خجالت كشيدن»، از دست رفته است ، حتى به خاطر همين مسئله ، بسيارى از كارهاى واجب و مستحب ترك ، شده اند. همين مسئله ، موجب مى شود كه فرد ، به خاطر انجام ندادن كارهاى ضرورى خود و محروميت از بسيارى امتيازات، دچار حسرت زدگى شود. چه بسيار افرادى كه به خاطر احساس خجالت، از گفتن خواسته هاشان ناتوان شده ، نتوانسته اند به اهداف و آرمان هاى خود در زندگى دست يابند . اين امر ، ممكن است مسائلى همچون : ازدواج، شغل و ارتباطات اجتماعى را شامل شود. فرد كم رو ، از انجام دادن فعاليت هاى روزانه خود ، باز مى ماند و از حضور در يك جمع ، هراس دارد ، به طورى كه بسيار خشك و سرد برخورد مى كند و حتى چيزهايى را كه براى گفتنشان برنامه ريزى كرده بوده ، با حضور

ص: 128

در جمع ، فراموش مى كند. فرد مزبور ، مورد هجوم يك نوع احساسى است كه آن را «ترس از حضور در جمع» مى نامند. خجالت ، مانع از تجلّى افكار عالى است و از پيشرفت افراد ، جلوگيرى مى كند. فرد خجالتى ، هميشه با ترس زندگى مى كند و هرگز شهامت گفتن واقعيت را ندارد. فرد خجالتى ، از ناراحتى تنفّسى رنج مى برد و در نتيجه ، كلمات وى به طور ضعيف و بيمارگونه به گوش مى رسد. انقباض و انبساط رگ هاى بدن، باعث سرخى يا رنگ پريدگى مى شود. خجالتى بودن، عدم توانايى در تطبيق فرد با محيط بيان مى شود. او آسيب پذير است و مانند يك قلعه ، از هزاران راه ، نفوذ دارد و هر كس به آسانى مى تواند صدها تير به سوى او پرتاب كند. بسيارى از افراد كم رو ، با ديگران ، ارتباط دوستى برقرار نمى كنند . برخى از آنها حتّى تا پايان عمر نيز ازدواج نمى كنند. افراد كم رو ، هميشه دچارترديد و دودلى هستند و از اجتماع ، دورى مى كنند ، در نتيجه ، به ناراحتى هايى چون افسردگى ، دچار خواهند شد. (1) موضوع كم رويى، فعل نيك است و پيامد آن، محروميت است. وقتى كسى از انجام دادن كار نيك ، خوددارى مى كند، محروميت را براى خود به ارمغان آورده است. به همين جهت، امام على عليه السلام كم رويى را قرين با محروميت دانسته ، آن را مايه حرمان معرفى كرده است: مَن استَحيا حَرُمَ . (2) هر كه كم رو باشد، محروم خواهد ماند. (3)

ص: 129

ص: 130

بخشى از تنبيه افرادى قرار مى دهند كه از قوانين آنها پيروى نمى كنند . (1) در اين جا به بعضى از تكنيك هاى غلبه بر احساس خجالت و درمان آن اشاره مى كنيم. تسلط بر سازوكار ضد خجالت و كسب مهارت هاى معاشرتى (مثل كسب ديگر مهارت ها) ، نيازمند پشتكار و تمرين مداوم است. به همين سادگى! روى يك هنر ، متمركز شويد و آن را خوب ياد بگيريد. نقّاشى، خطّاطى و هنرهاى ديگر، اعتماد به نفستان را به وضوح افزايش خواهد داد . به ديگران كمك كنيد. منتظر نشويد كه از شما كمك بخواهند. به دنبال كمك كردن به اين و آن، بايد بدويد. اين ، يك دستور العمل است... ماشينِ يك نفر ، وسط خيابان خراب شده و روشن نمى شود . حالا راننده ، منتظر است كه كسى بيايد و كمكش كند و ماشين را هُل بدهد... همسايه تان از بازار بر مى گردد و دستش حسابى پُر است و زنبيل دارد از دستش مى افتد... پيرمرد مغازه دار، زورش نمى رسد كه به تنهايى، كركره مغازه را بالا بدهد... خب، چرا منتظريد؟ مگر نمى خواستيد تمرين هاى ضد خجالتتان را شروع كنيد؟ چه بهتر از اين؟ با اين تير، خيلى بيشتر از يكى دو نشان را خواهيد زد. مطمئن باشيد. خرجش فقط دو كلمه است: كمك نمى خواهيد؟ البته لبخند و ارتباط چشمى را هم هنگام اداى اين دو كلمه ، فراموش نكنيد . نمى دانيد چه قدر مؤثّر است! دلتان مى خواهد وقتى وارد يك جمع مى شويد، با شما چه طور برخورد كنند؟ دوست داريد با لبخند به استقبالتان بيايند؟ به شما توجّه كنند؟ به حرف هايتان صميمانه گوش كنند و صميمانه با شما هم كلام شوند؟ و

ص: 131

چيزهايى از اين قبيل؟ بسيار خب. مى گويند خجالتى ها، خجالتى ها را خوب مى شناسند. افراد خجالتى جمع را پيدا كنيد و با آنها همان طورى رفتار كنيد كه دلتان مى خواهد با شما رفتار شود. با سؤال هاى صميمانه خود، آنها را به صحبت كردن وادار كنيد و جواب هايشان را با رغبت بشنويد. اين كار، هم براى معاشرتى شدن آنها مفيد است، هم براى خودتان يك تمرين تمام عيار مجلس آرايى است. شروع كنيد و ببينيد كه چه قدر روى خودتان تأثير مى گذارد! وقتى به يك محفل رودربايستى دار ، مثل يك ميهمانى رسمى، دعوت مى شويد، وقتتان را طورى تنظيم كنيد كه زود برسيد. اين نكته در عين سادگى، بسيار مهم است. كمترين فايده اش اين است كه با سنگينى فضاى جلسه، زودتر آشنا مى شويد و كم كم ، ترس تان از آن جمع مى ريزد. امتحان كنيد! وقتى يك جمع خلوت ، در حضور شما آرام آرام شلوغ مى شود، حسّ خجالتتان خيلى كمتر است ، نسبت به وقتى كه ناگهان به يك مجلس شلوغ وارد مى شويد. معمولاً آنهايى كه ديرتر به چنين محافلى وارد مى شوند، استرس بيشترى را پشت سر مى گذارند و آنهايى كه زودتر مى رسند، راحت تر با تازه واردها ارتباط برقرار مى كنند. در روايت هست كه به تازه وارد ، سلام كنيد ؛ چون او هراس از جمع دارد. (1) از هم صحبت خود تعريف كنيد ؛ اين كه ديگر كارى ندارد. هم آسان است، هم فوق العاده مؤثّر. بيشتر آدم ها وقتى از آنها تعريف مى كنيد، ذوق مى كنند و بيشترشان آن قدر ذوق مى كنند كه به هيچ قيمتى ، حاضر نمى شوند هم صحبتى با شما را از دست بدهند. ضمنا هنگام تعريف و تمجيد از اين و

ص: 132

آن، به هيچ وجه ، لازم نيست دروغ بگوييد. اگر كمى دقّت كنيد، مطمئنا در هر آدمى ، يك چيزى پيدا مى كنيد كه قابل تعريف باشد. البته تعريف هايتان هم نبايد خيلى بى ربط باشد. مثلاً وقتى كسى دارد درباره يك موضوع فلسفى با شما صحبت مى كند، خيلى بى ربط است اگر بگوييد: پيراهنتان چه قدر قشنگ است! بهتر است خودتان را به موضوع بحث، علاقه مند نشان بدهيد و از جالب بودن آن موضوع صحبت كنيد. نقش آفرينى كنيد. نقش آفرينى، يك اسلحه مخفى است كه حتّى مطمئن ترين و با اعتماد به نفس ترين آدم هايى هم كه شما سراغ داريد، از آن بهره مى گيرند. شما دلتان مى خواهد وقتى به يك جمع وارد مى شويد، چگونه رفتار كنيد؟ مطمئن؟ با لبخند باز؟ صميمانه؟ خوش برخورد؟ و...؟ خُب! همه اينها را مى توانيد در خلوت خودتان و در مقابل آينه تمرين كنيد. همه ما آدم ها كمى تا قسمتى بازيگريم. نقش آفرينى جلوى دوربين ، شايد كار آسانى نباشد (من واقعا نمى دانم كه سخت است يا آسان)؛ ولى نقش آفرينى در خلوت و در مقابل آينه را مطمئنم كه كار آسانى است. تمرين هاى پياپى اين چنينى، ناخودآگاهتان را به همان سمتى مى برد كه بيشتر تمرينش را مى كنيد و كم كم ، شما همانى خواهيد شد كه دلتان مى خواهد. هيچ وقت ، هيچ كس را تحقير نكنيد و خصوصا در حضور جمع ، از چنين كارهايى پرهيز كنيد. همه ما آدم ها به آرامش و كمك ديگران احتياج نيازمنديم؛ نه به دشمنى و آزار و اذيتشان. مطمئنا وقتى شما كسى را تحقير يا مسخره مى كنيد، او هم به دنبال بهانه اى خواهد گشت تا اين لطف شما را جبران كند! انرژى منفى براى اين و آن نفرستيد ، تا انرژى منفى برايتان نفرستند. موقع انتقاد كردن از اين و آن هم، يادتان باشد كه نبايد از هيچ كس در حضور جمع ، با تندى و خشونت انتقاد كنيد. وقتى ارتباطتان با دوروبرى ها

ص: 133

دوستانه و صميمانه باشد، آنها هم براى رفع اين جور مشكلات و از جمله براى رفع اين حس خجالت درونى ، به شما كمك خواهند كرد. خيلى هم ايده آل گرا نباشيد! قرار نيست با هر جوكى كه شما تعريف مى كنيد، همه اطرافيان ، غش و ريسه بروند. قرار نيست با هر حرفى كه مى زنيد، همه به به و چه چه كنند! براى هيچ كس ديگرى هم قرار نيست چنين اتفاقى بيفتد. مطمئن باشيد كه ديگران هم استانداردهايشان را اين قدر دست بالا تعريف نمى كنند. وقتى در يك جمع حضور داريد، كسى از شما انتظار ندارد كه فوق العاده باشيد. براى جمع، اين مهم است كه شما با آنها همراه باشيد، فقط همين! اين را هم يادتان باشد كه خيلى از خانم ها و آقايان اصلاً با آدم هاى پُرحرف و شوخ و مجلس آرا ، ميانه خوبى ندارند. يك خبر خوب ديگر براى خجالتى هاى عزيز: سكوت و كم حرفى شما را معمولاً به پاى فروتنى، حجب و حيا و بزرگ منشى تان مى گذارند و چه صفتى بهتر از اين چند صفت؟ راستى يادتان باشد كه در ملاقات اوّلتان با هيچ كس ، زياد حرف نزنيد و اطلاعات شخصى تان را رو نكنيد. چه لزومى دارد؟ متأسّفانه بعضى ها براى پنهان كردن آن حس خجالت درونى شان ، اين كار را انجام مى دهند ؛ غافل از اين كه ديگران، اين كار را غالبا اين طور تفسير و تعبير مى كنند كه فاعلان اين فعل، آدم هاى كم ظرفيت و سرخورده يا آدم هاى گوشه گير و تنهايى هستند. ارتباط چشمى ، در برقرارى يك ارتباط مؤثر ، خيلى مهم است. حتما به چشم طرف مقابلتان نگاه كنيد؛ چه وقتى كه داريد صحبت مى كنيد و چه وقتى كه دارند با شما صحبت مى كنند. اين ارتباط چشمى را ترجيحا با يك لبخند ملايم و حالت دوستانه همراه كنيد. اگر به هر دليلى ، از برقرارى يك ارتباط چشمى مناسب ناتوانيد، سعى كنيد به پيشانى طرف مقابلتان نگاه كنيد. از

ص: 134

معجزه نفس هاى عميق هم غافل نشويد؛ چون به هنگام حملات استرس ، واقعا سودمند است. عادت كنيد كه با نفس هاى عميق، آرامش را به وجودتان برگردانيد. اين تمرين را مى توانيد خيلى راحت در حضور جمع، بارها و بارها انجام بدهيد. مطمئن باشيد كه هيچ كس نمى فهمد اين كار شما چه معنايى دارد. باور كنيد كه اصلاً كسى حواسش به شما نيست. راحت باشيد! اگر خجالتى باشيد، احتمالاً تنهايى را به فعاليت هاى جمعى ترجيح مى دهيد. خُب! مى توانيد از اين فرصت مغتنم استفاده كنيد و چيزى ياد بگيريد. آدم هايى كه تنهايى را دوست دارند، معمولاً روحيه شان با هنرآموزى ، جور است. تا مى توانيد كتاب و روزنامه بخوانيد و اطلاعات كسب كنيد به زودى، روزى مى آيد كه بايد حرفى براى گفتن داشته باشيد. خودتان را براى آن روز ، آماده كنيد! شكست هايتان را تدبير كنيد. وقتى داريد براى كسب مهارت هاى ضد خجالت تلاش مى كنيد، يادتان باشد كه مثل هر تلاش ديگرى، ممكن است شكست هايى هم در سر راهتان باشد ؛ ولى قرار نيست كه شما از ميدان فرار كنيد. تا رسيدن به پيروزى نبايد دست از تلاش برداريد. فراموش نكنيد كه نابغه ها هم بارها و بارها در مسير تلاش هايشان شكست خورده اند؛ امّا دست از كار نكشيده اند. اين را هم يادتان باشد كه شكست شما ممكن است ناشى از شرايط باشد، نه ناشى از اشتباه شما. مثلاً ممكن است شما نتوانيد در ميان بحث دو نفر ديگر وارد شويد و آنها را همراهى كنيد ، تنها به اين علّت كه بحث آنها خصوصى بوده و يا ممكن است سر صحبت را با كسى باز كرده باشيد كه او در آن لحظه ، به گرفتارى ها و مشكلات ديگر زندگى اش فكر مى كرده و اصلاً دل و دماغ صحبت كردن با شما را نداشته است و... به هر حال، سعى كنيد از هر شكستتان، مثل نابغه ها، درس تازه اى بگيريد و آن درس تازه

ص: 135

را در تمرين هاى بعدى به كار ببنديد. هميشه ، آماده و به روز باشيد ، آگاه و گوش به زنگ. كتاب و مجله بخوانيد . اخبار روز دنيا را پيگيرى كنيد مثل اخبار هنرى، فرهنگى، علمى، سياسى و... . داشتن اين اطلاعات ، به شما كمك مى كند كه هميشه حرف هاى شنيدنى در آستين داشته باشيد. سؤال هاى حاضر و آماده هم غنيمت اند . از اين قبيل سؤال ها هميشه همراه داشته باشيد. طرح يك سؤال صميمانه و مؤدّبانه ، معمولاً نقطه شروع مناسبى براى ورود به بحث ديگران است و هر قدمى هم كه براى چنين هم كلامى هايى برداريد، مطمئنا قدم بعدى ، آسان تر و آسان تر مى شود. از سليقه ها و علاقه هاى دوروبرى هايتان هم بايد باخبر باشيد. اين طورى ، راحت تر مى توانيد هم صحبتشان شويد. وقتى مى خواهيد سر صحبت را با يك جماعتى باز كنيد يا وقتى كه مى خواهيد در يك بحث گروهى شركت كنيد، بايد اين مطلب را ارزيابى كنيد كه آيا آنها هم مايل اند حرف هاى شما را بشنوند؟ و اصلاً آيا شما خوب به حرف هاى آنها گوش داده ايد يا نه؟ بى محابا حرفشان را قطع نكنيد. بهتر است مؤدّبانه و آرام آرام ، به هر بحثى وارد شويد. خودتان را درست كنيد. به ديگران (لااقل فعلاً) كارى نداشته باشيد. نمى توانيد همه را مجبور كنيد همان طورى كه شما دلتان مى خواهد ، رفتار كنند. نمى توانيد همه را وادار كنيد نسبت به حرف ها و رفتارهاى شما همان طورى واكنش نشان بدهند كه شما دوست داريد ؛ چرا كه اولاً همه آدم ها مثل هم نيستند و مثل هم ، فكر نمى كنند ؛ ثانيا آنچه مهم است، تلاش و تمرين شماست و توجّه به اين نكته كه آيا شما داريد كارتان را درست انجام مى دهيد يانه؟ انتظار نداشته باشيد وقتى كه در يك ميهمانى، كُنجى نشسته ايد و با هيچ كس حرف نمى زنيد، ديگران بيايند و شما را از پوسته تنهايى تان

ص: 136

بيرون بياورند. خودتان هم بايد كمك كنيد. انجام دادن تمرين هايى كه از آنها حرف مى زنيم، به عهده خودتان است، نه ديگران. ضمنا حواستان به اين نكته هم باشد كه سطح توقعتان را از ديگران تصحيح كنيد. در هر مهمانى، ممكن است بغل دستى شما هم خودش خجالتى باشد. قرار نيست كه يك شبه ، متحوّل شويد و ناگهان تبديل بشويد به آدم بذله گو و پُرحرفى كه مجلس آرايى مى كند و... اين حتى با تلاش شما هم به سرعت به دست نمى آيد. آدم ها ذاتشان با همديگر فرق دارد ؛ امّا معاشرتى شدن، يك مهارت است كه با تمرين به دست مى آيد. به مهارت هاى ضد خجالت هم بايد يكى يكى برترى يافت . وقتى انرژى تان را در هر مقطع زمانى ، روى يك يا دو مهارت بخصوص مى گذاريد ، خيلى زودتر به نتيجه مى رسيد. مثلاً پيش دستى گرفتن در سلام گفتن را بايد تمرين كرد. وقتى به آن تسلط پيدا كرديد، شروع به صحبت با لبخند را تمرين كنيد. ارتباط چشمى، دويدن به دنبال كمك به ديگران، كمك به ديگر خجالتى هاى جمع، تعريف هاى به جا و... هم همين طور. به دست آوردن يك مهارت ، ممكن است يك سال طول بكشد، در حالى كه به دست آوردن يك مهارت ديگر، ممكن است فقط دو روز وقتتان را بگيرد. هر چه سخت تر به دست بياوريد، سخت تر از دست مى دهيد. اين ، يادتان باشد! (1)

ص: 137

ص: 138

ص: 139

ص: 140

هميشه به موفّقيت هاى خود فكر مى كنند و عدم موفّقيت را نشانه هاى ضعف و ناتوانى مى دانند. معمولاً ميزان توقّع هر فرد ، بالاتر از حدّ توانايى اش است. به عنوان مثال، فردى در بازى تنيس بازنده مى شود، در حالى كه از قبل ، خود را برنده تصوّر مى كرد، به همين علّت ، ناراحت مى شود ؛ چرا كه توقّع او بالاتر از حدّ توانايى اش است . برعكس ، فردى در يك مسابقه تنيس بين المللى ، با موفّقيت چشمگيرى رو به رو مى شود و آن را ملاك لياقت و ارزشمندى خود مى شمارد . در حقيقت ، همين گونه نيز هست ؛ امّا با كمى دقّت، قضاوت در هر دو مورد ، اغراق آميز است و ملاك منطقى ندارد. اگر پندار شما در مورد خويشتن ، در حدّ بسيار بالايى است و خود را از هر جهت از ديگران بالاتر مى دانيد، رفتار شما تحت تأثير اين تصوّر (بزرگ پندارى) قرار خواهد گرفت و هميشه در معرض نگرانى خواهيد بود كه مبادا به اين پندار شما خللى وارد شود. در هر حال، چه خود را وجودى شايسته و بالاتر از ديگران بدانيد و چه كمتر از آنچه هستيد تصوّر كنيد، در هر دو صورت، نگرانى به سراغ شما خواهد آمد و چنين بينشى خطاست. اعتماد به نفس، شما را از خشم، پريشانى، بيزارى از خود و افسردگى نجات داده ، باعث مى شود كه به توانايى هاى ذاتى خود آگاهى يابيد و بر زندگى تان مسلّط شويد. ما براى ارزيابى و شناخت خود ، سه منبع داريم كه عبارت اند از: 1 . خود مشاهده گرى: ما از طريق مشاهده حالات، رفتار، كردار و گفتار خويش ، نسبت به خود، آگاه مى شويم. نقص ها و كمبودهايمان را مى شناسيم و رفتارها و شناخت هاى خود را تحت كنترل در مى آوريم. هدف از خودمشاهده گرى، بررسى خود ، براى پى بردن به معايبمان است. وقتى فردى به طور معقول و منطقى ، در خود فرو مى رود و زواياى وجود خود را خوب

ص: 141

بررسى مى كند ، با پيدا كردن نقاط مثبت و منفى و برطرف كردن عيب هاى خود ، اعتماد به نفس بالايى پيدا مى كند ، داراى تفكّر خلاّق مى شود و از بهداشت روانى خوبى برخوردار مى گردد. 2 . عكس العمل هاى اجتماعى: گاهى فرد، آگاهى در مورد خود را از طريق واكنش هاى ديگران به دست مى آورد. ما از طريق مردم و فاميل ، چه اطلاعاتى در مورد خودمان به دست مى آوريم؟ گاهى اوقات انتقاد، سرزنش و تحقير مى كنند و ما براساس واكنش هاى ديگران، خودمان را مى شناسيم. وقتى فردى در روابط با ما درباره رفتار، عقايد و حتى قيافه ظاهرى ما نظرياتش را مى گويد اعتقاد او براى ما نوعى عكس العمل است كه بعضى را قبول و بعضى را رد مى كنيم. 3 . مقايسه اجتماعى: خود بر دو نوع است: يك . مقايسه با بالا دست خود: در اين نوع مقايسه ، حتّى اگر فرد در بهترين شرايط باشد ، وقتى خودش را با بالاتر از خود مقايسه مى كند ، دچار افت اعتماد به نفس و كاهش تفكّر خلاّق مى شود. حسادت، افزايش فشارهاى هيجانى، افزايش چشم و هم چشمى، كاهش انگيزه، حسرت و استرس نيز از پيامدهاى اين نوع مقايسه اند؛ دو . مقايسه با پايين تر از خود: كه باعث رضايت از خود، آرامش، صبر، عبرت آموزى، جلوگيرى از افتادن به گرداب هاى سقوط و شكست و باور كردن توانايى ها و استعدادهاى خود مى شود. با استفاده صحيح و اصولى از اين منابع ، فرد مى تواند به درك درست و مثبتى از خويش برسد و از اعتماد به نفس بالايى برخوردار شود. شما مى توانيد با كمك تفكّرات زير ، اعتماد به نفس خود را افزايش دهيد. وقتى احساس ضعف و زبونى كرديد ، از خود بپرسيد: چه چيزى باعث شده كه من ، به صورت فردى بيچاره و زبون در آمده ام؟

ص: 142

بايد بى درنگ به اين پرسش ، پاسخ دهيد: من آدم ضعيفى نيستم. ممكن است در برخى موارد، رفتارم نشانگر ضعف و ناشيگرى باشد، ولى دليلى وجود ندارد كه براى هميشه اين چنين باشد . حتّى اگر در گذشته ، در رفتارم ضعف و ناتوانى اى وجود داشته، مى توانم در آينده چنان نباشم. اگر در گذشته ، چندين بار دچار شكست شده ام ، دليل قطعى بودن اين پيش داورى نمى شود. من چرا بايد وجود خود و توانايى هاى ذاتى ام را نفى كنم؟ شكست ، موجب بى آبرويى و بى اعتبارى نيست. خود را در هيچ وضعيتى ، زبون و بيچاره تصوّر نكنيد و دست كم نگيريد ؛ چون اگر چنين روحيه اى پيدا كرديد ، نتيجه آن ، جز نگرانى و اضطراب ، چيز ديگرى نخواهد بود. شما داراى توانايى هاى ذاتى هستيد. اين ، اشتباه بزرگى است كه با كمترين شكست در زندگى، خود را ببازيد. در چنين حالى، اگر بتوانيد بدون واهمه و هيجان ، رفتار خود را مورد بررسى قرار دهيد، قطعا به اين نتيجه خواهيد رسيد كه براى انجام دادن آن كار مشخّص، همه توان خود را به كار نگرفته ايد. بنا بر اين ، شما فردى زبون و بيچاره نيستيد. در اين حال ، آن صورت، شخصيت واقعى و با ارزش خود را باز خواهيد يافت. رفتارى پيش بگيريد كه به تثبيت موقعيت اجتماعى و ارزش انسانى شما كمك كند. خلاصه آن كه خود را دست كم نگيريد و هميشه به توانايى هايتان بينديشيد. در درك خويشتن، راه تعادل پيش گيريد. نه زياد به خود باور داشته باشيد و نه خود را دست كم بگيريد. قضاوت شما درباره خودتان نبايد موردى باشد . رفتارتان را به طور منطقى ارزيابى كنيد. استعدادهاى ذاتى تان را از ياد نبريد. عاقلانه و مثبت عمل كنيد و از منفى بافى بپرهيزيد. به ارزش هاى اجتماعى اهميت بدهيد. بين نظرهاى خود و نظرهاى ديگران در باورها، تفاوت قائل شويد و به روش منطقى قضاوت كنيد. در زندگى تان روشى را

ص: 143

ص: 144

نبود ؛ بلكه به معناى قادر نبودن به ادامه زندگى بود. علّت بعدى ترس از طردشدگى، عشق هاى مشروط است . ما در كودكى ياد گرفته ايم كه ارزش شخصى خود را با امور زير اندازه گيرى كنيم: 1 . نظرات ديگران درباره ما؛ 2 . نتيجه تلاشهاى مان در مدرسه، شغل يا زندگى؛ 3 . ظاهر خود؛ 4 . مقايسه خود با ديگران؛ 5 . مقدار معلوماتمان؛ 6 . مقدار پولى كه داريم و ... . ارزش وجودى شما ، به ظاهر، موقعيت اجتماعى، حرفه، تخصّص، دانش، موفّقيت ها و هر آنچه ديگران در مورد شما فكر مى كنند ، ربطى ندارد. دقيقا همان گونه كه هستيد ، خود را دوست بداريد و بپذيريد. قدر خود را بدانيد و به خود احترام بگذاريد. شك در ارزش شخصى، مانع اصلى آرامش درون ماست. اين ترديد، عملكرد بيشتر هيجانات منفى ما هستند. اگر ما پذيرش شخصى بيشترى داشته باشيم ، به اثبات خود به ديگران ، كمتر نياز داريم و از حسرت نيز رها خواهيم شد. بسيارى از افراد ، گمان مى كنند كه براى داشتن انگيزه اصلاح خود (1) و رشد ، بايد از خود ، ناخشنود باشند و يا خود را طرد كنند و اگر كسى خود را آنچنان كه هست ، بپذيرد و دوست داشته باشد ، در شگفت مى شوند و

ص: 145

مى گويند كه اين فرد ، انگيزه اى براى ادامه تغيير و يا رشد نخواهد داشت. در صورتى كه پذيرش خود ، آنچنان كه هستيم ، مانعى براى ادامه تلاش براى يادگيرى، رشد و اصلاح نيست. ما مى توانيم به سادگى ، خود را بپذيريم و اصلاحِ منشِ خود را ادامه دهيم و دانشمان را افزايش دهيم. شايد مثال بچّه ها در مدرسه ابتدايى ، به ما كمك كند تا اين مطلب را بهتر درك كنيم. دانش آموزان كلاس هاى اوّل ، به خاطر اين كه هنوز به كلاسى بالاتر نرفته اند و از توانمندى بچه هاى كلاس هاى بالاتر ، آگاهى ندارند ، خود را طرد نمى كنند. آنها خود را آنچنان كه هستند، مى پذيرند و با خود و سطح كنونى دانش و توانايى خويش، خوش حال اند ؛ امّا نخواهند پذيرفت كه سال آينده ، در همين كلاس بمانند. همچنين بايد گفت كه هيچ تعارضى بين پذيرش خود و احساس راحتى ، با توانايى هاى محدود كنونى و سطح پايين آگاهى و نيازمان به ادامه رشد، وجود ندارد . پذيرش و دوست داشتن خود ، در پايه يا رشد كنونى و همزمان، افزايش يادگيرى، رشد و اصلاح خود ، يك چيز طبيعى و بديهى است. رشد ، يك نياز غريزى طبيعى است. يادگيرى ، خوشى به همراه مى آورد ، البته وقتى كه طبيعى باشد ، نه از روى ترس مطرود شدن و شكست خوردن. امّا انگيزه هاى ديگرى نيز براى عمل و رشد وجود دارد و آنها عشق و نياز به خلاّقيت اند . همان طور كه ما به استراحت و خوردن نياز داريم ، به عشق و خلاّقيت نيز نيازمنديم . اينها نيازهاى اصلى هستند، حتى اگر بالاتر از مقياس سلسله مراتب نيازها باشند. بنا بر اين ، حتّى اگر ما خودطردى يا ناخشنودى از خود را هم به عنوان نيروى محرّكه، نداشته باشيم ، هميشه عشق و خلاّقيت را به عنوان نيروهاى محرّك رشد، خلاقيت و توليد خواهيم داشت.

ص: 146

بگذاريد به طور طبيعى و بدون ترس يا شك به خود ، رشد كنيم . ما همه در مدرسه رشد معنويت ، دانش آموز كلاس اوّليم ؛ امّا براى اين كه سال آينده ، در كلاس دوم باشيم و در سال بعد ، كلاس سوم و... به آماده سازى خود نيازمنديم . ما بايد ياد بگيريم كه خودمان را با وجود كاستى ها، ضعف ها و اشتباهات بپذيريم. اگر احساسات عميق امنيت (1) و خودارزشمندىِ (2) خود را تقويت كنيم ، مى توانيم در موقعيت بيشترى ، خود را ببخشيم و دوست داشته باشيم. ما انسان ها معصوم نيستيم . به هر حال ، جهل و ترس ، ما را به كارهايى وادار مى كنند كه شايد درست نباشند. پذيرش خود ، به اين معنا نيست كه ما خطاها و ضعف هاى خود را نشناسيم و نپذيريم و به دنبال اصلاح خود نباشيم و خود را از اين موانع ، رهايى نبخشيم ؛ بلكه ما مى توانيم استعدادهاى درونى خود را در تمامى سطوح ، آشكار كنيم. ما هيچ گاه يك نقّاشى نيمه تمام را طرد نمى كنيم ؛ بلكه آن را به عنوان يك كار ناقصى كه نياز به تكميل دارد ، مى پذيريم. ما نيز همچون آن نقّاشى ناقصيم و نياز به تكميل داريم ؛ بنا بر اين بايد جهت تكميل و اصلاح خود بكوشيم ، نه اين كه خود را طرد كنيم. ما در مرحله اى از فرايند تكامل هستيم و شناخت و اصلاح نواقص ما ، بخشى از اين فرايند است . با اين شناخت، ما ضعف ها و شكست هاى خود را تحمّل نموده ، درك مى كنيم. يك غنچه، با اين كه زيبايى پنهان خود را آشكار نكرده است ، ولى ما آن را طرد، نكوهش و محكوم نمى كنيم. ما مى دانيم كه آن غنچه ، در مسيرى است

ص: 147

كه نيازمند است اكنون در اين مرحله باشد ، تا گلى شود . ما آن را آنچنان كه هست مى پذيريم و بردبارانه ، منتظر شكوفايى اش مى نشينيم. ما بايد خود را به عنوان : نقّاشى هايى كه در فرايند تكميل خود هستيم ، غنچه هايى كه تبديل به گل مى شويم و انسان هايى كه در مسير تكامل هستيم، ملاحظه كنيم. براى افزايش پذيرش خود، ابتدا بايد موقعيت هايى را كه در آنها احساس ارزش شخصى يا پذيرش شخصىِ خود را از دست داده ايم ، كشف كنيم . اين موقعيت ها مى توانند امور زير باشند: 1 . ديگران از ما چيزى مى خواهند و ما جواب مثبت به آنها نمى دهيم يا اصلاً به آنها پاسخ نمى دهيم. 2 . اشتباهى را مرتكب شده ايم يا شكست يا عدم توفيقى را در برخى تلاش هايمان داشته ايم. 3 . ديگران را در وظايفى خاص يا در مورد ويژگى هايى خاص : مثل : هوش، توانايى هنرى، سخنرانى، اقتصاد، ورزش، آشپزى، موفّقيت شغلى يا حرفه اى، داشتن دوستان و بچه هاى موفّق، و... از خودمان ، لايق تر ارزيابى كنيم. 4 . ديگران توجّه، عزّت و احترام بيشترى را در موقعيت گروهى ، به خود اختصاص مى دهند. 5 . ديگران ، بيشتر بر ما مقدّم شده اند. 6 . ما خود را داراى عيوب و نواقص زيادى تشخيص داديم. 7 . ديگران از شما خشمگينانه انتقاد مى كنند يا شما را طرد مى كنند. 8 . ديگران ، با ما موافق نيستند يا اعتقاد دارند كه ما اشتباه مى كنيم. 9 . ديگران ، قادرند كه ما را اداره كنند و ما را تحت سلطه خود درآورند .

ص: 148

10 . خودمان را براى ديگران ، به عنوان زحمت و محنت تصوّر مى كنيم. 11 . با وجدانمان هماهنگ نيستيم و ... . اكنون بنشينيد و نامه اى بنويسيد و در آن ، توضيح دهيد كه ارزش وجودى شما (يا پذيرش خود) ، مربوط به اين موقعيت ها نيست و شما چنين اعتقادى نداريد. چيزى را كه از دست داده ايد ، يك چيز است و ارزش وجودى شما چيز ديگر و محروميت از آن ، به معناى از دست دادن ارزش شما نيست. 1 . بنويسيد و فكر كنيد كه چه نيازها و احساسات و باورهايى موجب شده اند كه آن گونه رفتار كنيد؟ 2 . آيا معتقديد كه بايد آن رفتار را جبران كنيد؟ اگر جوابْ مثبت است ، بايد چه كار كنيد تا اين حالت ، پايان خاتمه يافته و با خود آشتى كنيد؟ آيا شما معتقديد كه بايد همچنان رنج بكشيد و احساس خوبى نداشته باشيد؟ 3 . آيا به توبه و اصلاح مسير زندگى اعتقاد داريد؟ به اقرار به جرم ، چه طور؟ اگر جوابْ مثبت است ، نمى خواهيد آن را انجام دهيد؟ 4 . آيا اعتقاد داريد كه خداوند ، توبه كاران را دوست دارد و او مهربان و بخشنده است و توبه شما ، گذشته تان را جبران مى كند؟ 5 . ما چه كنيم تا دوباره ، احساس ارزشمندى و پاكى كنيم؟ 6 . كى ، كجا و چگونه اين كار را انجام دهيم؟ 7 . اين نامه را به ديگران ، به خدا و به خودتان بنويسيد. 8 . انجام دادن هر امر نيك و خداپسندانه ، تا آن جا كه ممكن است، مى تواند در درمان حسرت كمك كند . با اين كارها ، ما از منابع عمده مشكلات و رنج هايمان و موانع اصلى شادى و كمال ، رها مى شويم. 9 .مى توانيد نامه اى به خود بنويسيد و در آن ، ريشه ها و خاستگاه هاى

ص: 149

ص: 150

ص: 151

شويم ، رها كنيم. به هر حال ، اگر از چيزى محروم شده ايم كه خودمان مقصّر نيستيم ، ولى نسبت به از دست دادن آن حسرت مى خوريم ، بايد بدانيم كه شايد آن محروميت ، براى رسيدن به كمال ، به صلاح و خير ما بوده است. اين فهم ، مى تواند ما را آماده كند تا خود را ببخشيم. 3 . عشق به خود : مرحله آخر ، عشق به خود و آرزوى بهترين رشد ممكن براى خود است . در اين مرحله ، ما به سمت بخشش خود، پذيرش خود و عشق به خود مى رويم. در مرحله اوّل در مورد حسرت خود، مى نوشتيم و شكايات خود را يادداشت مى كرديم . اكنون مى توانيم بخشش خود و فهم خود را از زندگى و رويدادى كه برايمان اتفاق افتاده ، بنويسيم. در چنين نامه هايى، مسئوليتى را كه در برابر آن چيزها و آنچه ممكن است اتفاق بيفتد ، به عهده مى گيريم و تعهّد مى كنيم كه در باقى مانده زندگى ، درست رفتار كنيم و مواظب باشيم آنچه كه روى داده ، ديگر تكرار نشود. افكارى كه به بخشش خود كمك مى كنند: 1 . هر اتّفاق و شكستى كه برايم پيش آمده ، تحت قوانين حكيمانه الهى است كه باعث مى شود ، من در مسير فرايند تكاملى خود ، درسى از آن بگيرم و كامل تر شوم. 2 . هر خوبى اى از خداست و هر بدى اى ، به خاطر گناهان ماست. 3 . ما انسان هايى هستيم كه با انواع محدوديت ها احاطه شده ايم ، لذا خطا و اشتباه و تقصير از جانب ما ، امرى است طبيعى ؛ امّا آنچه طبيعى نيست ، اين است كه ما به خاطر اين محروميت ها و خسارت ها _ كه در گذشته اتفاق افتاده _ ، هرگز خود را نبخشيم و ذهنمان را مدام ، درگير گذشته كنيم ، به گونه اى كه از مسئوليت هاى حال و آينده خود نيز باز بمانيم.

ص: 152

ص: 153

هنگامى كه خوش حال باشيد ، به كوشش و فعّاليت هدايت مى شويد و هنگامى كه غمگين باشيد ، به سستى و ناله و شكايت سوق داده مى شويد. در اين حال ، از جور زمانه و بخت بد خود ياد مى كنيد و به زمين و زمان ، بد مى گوييد : آه، چه روزگار تلخى! من از اين وضع اجتماعى ، نفرت دارم! من نمى توانم اين وضع را تحمّل كنم! چرا چنين است؟ من طاقت تحمّل آن را ندارم! هنگامى كه پشت سر هم ، از اوضاع شكايت مى كنيد ، در حقيقت ، بين خود و ديگرانْ ديوار مى كشيد. براى نجات خود از اين وضع، خوش بين باشيد. به جاى آه و ناله _ كه سودى ندارد _ ، خود و گمشده خويش را در وجودتان جستجو كنيد. از خود بپرسيد: چرا بايد از جهان ، انتظار داشته باشم كه همه چيز در آن ، بر وفق مراد من باشد؟ هيچ دليلى وجود ندارد كه زمانه ، به سود من تغيير كند! شما اين سوالات را به اين منظور مطرح نمى كنيد كه مثلاً موضوعى را كه نزد شما ناپسند است ، بر اثر تلقين براى خودتان دلپذير جلوه دهيد ؛ بلكه براى آن است كه از انديشه هاى غير منطقى ، پرهيز كرده باشيد. كسانى كه سطح تحمّل آنان پايين است ، رفتارى كودكانه دارند و درصدد كسب راحتى اند. در برابر كمترين حادثه ، صبر و شكيبايى را از دست مى دهند و دهان به شكوه مى گشايند. آنها نمى توانند هيچ امرى را تحمّل كنند. وقتى در موردى ، با رفتارى كه مطابق ميلشان نيست مواجه مى شوند ، دلسرد گشته ، به سراغ مورد ديگر مى روند. به رفتار خود توجّهى نشان نمى دهند. همه چيز مى خواهند و هيچ چيز نمى خواهند. آنها تحمّل هيچ گونه ناكامى اى را ندارند. كوته فكرند. حوصله تحمّل مشكلات را ندارند. راحت طلب اند و دوست ندارند كه راحتى حال را فداى آسايش و رفاه آينده كنند. كسانى كه

ص: 154

حاضر نيستند از راحتى حال ، صرف نظر كرده ، براى آينده تلاش كنند، آدم هايى كم تحمّل اند كه دست به كارى نمى زنند و از رويارويى با مشكل ، ترس دارند. در نتيجه ، كار آنها هر روز سخت تر و تحمّل ناپذيرتر مى شود. شما چنين نباشيد! به زندگى ، خوش بين باشيد. نگوييد: «من نمى خواهم كارى انجام دهم!» «من نمى توانم!» «اين كار به نظرم سخت مى آيد!». اينها همگى راه هايى براى فرار از واقعيت ها به شمار مى روند. در زندگى ، هم زشت وجود دارد و هم زيبا. خيلى از موفّقيت ها در شرايط نامساعد به دست مى آيد. بسيارى از كارها در نظر اول ، خسته كننده و حتى نفرت انگيز جلوه مى كنند ؛ ولى بعدها دل انگيز مى شوند. خشم و افسردگى، هر دو از «ناكامى» سرچشمه مى گيرند و زمينه هاى ذهنى و باورهاى فرد در بروز آنها نقش دارند. خشم ، نتيجه ناكامى است ؛ امّا سازندگى نيز در آن وجود دارد . از اين جهت ، در حدّ متعادل ، خوبى هايى دارد. هنگام مطالعه ، به واژه اى مى رسيد كه معناى آن را نمى دانيد، ممكن است كه ناراحت يا عصبانى شويد و به كتاب لغت مراجعه كنيد. پزشكان ، براى معالجه بيمارى هاى صعب العلاج، دچار سردرگمى مى شوند و در صورت مداومت و تكرار ، ناراحتى (حالتى از خشم) به آنها دست مى دهد . براى يافتن راه درمان، تلاش مى كنند و در اين راه ، تا مرز فداكارى ، پيش مى روند. دانشجويان، هنگامى كه در فهم مطالب ارائه شده در كلاس، خود را ناتوان مى بينند، ساعت ها روى آن فكر مى كنند، كتاب هاى مرجع را مورد بررسى قرار مى دهند و سختى آن را تحمّل مى كنند (ناراحتى و خشم) . كم تحمّلى ، موقعى بروز مى كند كه شما در انجام دادن تكاليفتان ، دچار مشكل مى شويد و راه حل آن را پيدا نمى كنيد. اين حالت ، از عدم شناخت حاصل مى شود و

ص: 155

موجب ناراحتى شخص مى گردد. در مسائل اجتماعى، آنچنان كه بسيارى از انديشمندان و نظريه پردازان روان شناسى ابراز داشته اند، كم حوصلگى ، از باور شما درباره ارزش ها سرچشمه مى گيرد و شما در ارزيابى رفتارها، برخى از آنها را ارزش هاى مطلوب مى دانيد. مثلاً شما به شنا كردن، اهميت مى دهيد و مى خواهيد كه با دوستتان براى شنا كردن به استخر برويد. ممكن است شنا كردن را از لحاظ بيولوژى (جسمانى) ، رفتارى مطلوب بدانيد، بدين معنا كه از غوطه ور شدن در آب ، لذّت ببريد و آن را تفريح بدانيد ، در صورتى كه شخص ديگرى ، از اين جهت به آن توجّهى نداشته باشد، بلكه شنا كردن را وسيله اى بداند براى حضور در جمع دوستان و آشنا شدن با افراد ديگر. يعنى به جاى اين كه به مزاياى بهداشتى و زيستىِ شنا كردن فكر كند، به فرايند «اجتماعى بودن» آن بينديشد. ممكن است براى برخى ديگر، مقاصدى غير از اينها مطرح باشد. نظر شما درباره شنا كردن و اطلاعاتى كه درباره آن كسب مى كنيد و علاقه اى كه نسبت به آن از خود نشان مى دهيد، در ترك آن مؤثّر است ؛ يعنى محروميت از آن، اثر بيشترى در شما باقى مى گذارد. هر قدر كه نسبت به انجام دادن كارى، علاقه بيشترى از خود نشان دهيد، همان قدر نيز نسبت به محروميت از آن ، تأثّر بيشترى خواهيد يافت. تأثّر شما در اين مورد مى تواند به يكى از دو صورت زير جلوه كند : 1 . من به شنا كردن علاقه دارم ؛ ولى اكنون كه امكان آن فراهم نيست، مى توانم خود را به كار و سرگرمى هاى ديگرى مشغول كنم. 2 . من شنا كردن را از هر تفريح ديگرى ، بيشتر دوست دارم. اين ، تنها خواسته و آرزوى من است و حال كه عملى نيست ، هيچ چيزى نمى تواند جاى آن را بگيرد.

ص: 156

در مورد دوم، اگرچه كمتر مصداق پيدا مى كند كه فرد ، تا اين حد پايبند به ميل خود باشد ، ولى در عين حال ، كسانى هستند كه ميزان تحمّل ناپذيرى آنها در سطح بسيار پايينى قرار دارد و در برابر ناملايمات ، نمى توانند مقاومت كنند. مثلاً مى گويند: چه بد شد كه برايم امكان شنا كردن وجود ندارد . من خيلى به آن نياز دارم . چرا چنين است؟ چرا طبيعت ، با من سر ناسازگارى دارد؟ من چگونه مى توانم آن را تحمّل كنم؟ تحمّل پذيرى ، با طرز فكر و خودپنداره شخص ، در ارتباط است. نوع خواسته هاى هر فرد و فلسفه او در زندگى ، با هم فرق مى كند. شما تمايلاتى داريد و سرچشمه اين تمايلات، زمينه هاى ذهنى شماست كه از دوران كودكى شروع شده ، تاكنون ادامه يافته است. شما نيازهاى مختلفى داريد و براى تان مشكل است كه در ارزش گذارى آنها تفاوت قائل شويد و اولويت ها را در آنها براى خود مشخص سازيد. پيش بينى هاى شما در مورد حوادث و وقايع آينده ، ممكن است آنچنان كه انتظار آنها را داريد ، نباشد. پس در مجموع، بايد اين واقعيت را قبول كنيد كه زندگى ، داراى فراز و نشيب است و شما ناچاريد آن را با تمام چهره هاى زشت و زيباى آن بپذيريد . قبول اين واقعيت، ميزان تحمّل پذيرى شما را در برابر وقايع ناگوار زندگى ، بالا مى برد و به شما نيرو مى بخشد. هربرت برچ ، (1) معتقد است كه تحمّل ناپذيرى ، در ميزان شناخته شده ، در فرد، موجب حركت و سازندگى مى شود و در حد افراط، موجبات بى رمقى و رخوت او را فراهم مى كند. اگر ما اين را به عنوان يك اصل بپذيريم، حتّى در برابر مسائل سخت زندگى هم تحمّل نشان خواهيم داد و مى توانيم به چاره جويى بپردازيم؛ هر

ص: 157

ص: 158

انسان ، دارايى خود را با ديگران مقايسه مى كند و نتيجه اش حسد است. ضرر دوم اين كار ، اين است كه ما را به تلاشى وا مى دارد كه معمولاً با رعايت نكردن قواعد اخلاقى ملازم است. ضرر سوم اين گونه نظر كردن ها ايجاد پريشان حالى و حسرت است. شيوه ديگر «نظر كردن به ديگران» نظر كردن براى «انتقاد» است كه اين كار هم نامطلوب است. ما از تجسّس در احوال ديگران منع شده ايم. گاهى در احوال ديگران نظر مى كنيم تا ضعف آنها را بيابيم. يافتن نقطه ضعفِ ديگران براى سودجويى يا براى مسخره كردن آنها ، كار بسيار ناشايسته و غير اخلاقى اى است. گونه ديگر نظر كردن _ كه باز هم مضرّ است _ اين است كه نگاه مى كنيم كه ديگران چه مى كنند و چه اهدافى دارند ، تا از آنها تقليد كنيم. در اين گونه نظر كردن ، توجّه نمى كنيم كه سرمايه هاى نخستين ما انسان ها بسيار با هم متفاوت اند و نتيجه اين تفاوت ، اين است كه همه نمى توانيم يك كار بكنيم. با سرمايه هاى مختلف ، كارهاى متفاوت مى توان انجام داد ؛ امّا ما به اين تفاوت ها توجّه نمى كنيم. ضرر ديگر تقليد كوركورانه ، اين است كه اين كار ، رضايت خاطر نمى آورد. رضاى باطن ، زمانى به دست مى آيد كه اولاً به دنبال آنچه خود مى خواستم بروم ؛ ثانيا با توجّه به سرمايه هاى اوّليه ، به دنبال آن بروم. بدون اين دو، رضاى باطنْ حاصل نخواهد شد. بنا بر اين ، گاهى ما خود را با ديگران مقايسه مى كنيم ، به خاطر اين كه در زندگى مان هدفى نداريم. انسان بى هدف ، كاملاً تابع حوادث و پيشامدهاست. كسى كه هدف روشنى در زندگى دارد، پس از رسيدن به كاميابى ، احساس خوش بختى و آرامش مى كند ؛ امّا افرادى كه اهدافى

ص: 159

ص: 160

ص: 161

ص: 162

ص: 163

ص: 164

است . (1) كسى كه مى خواهد از فرصت ها و سرمايه هايى كه در اختيار دارد ، به خوبى بهره بردارى نمايد ، بايد گذشته از دست رفته خود را به فراموشى بسپارد و دل را از حسرت و اندوه آن خالى كند. همچنين بايد آينده به وجود نيامده را ناديده انگارد و نگران آن نباشد. بايد تمام نيروى خود را متوجّه لحظه حال و شرايط موجود نمايد و در هر كارى ، از خود سؤال كند : الآن چه بايد كرد؟ فكر كند و به آن پرسش ، عاقلانه پاسخ دهد. سپس به انجام دادن آنچه كه موظّف است ، جدا به پا خيزد. امام صادق عليه السلام فرموده است: الأيّامُ ثَلاثَةٌ فَيَومٌ مَضى لا يُدرَكُ وَيَومٌ النّاس فيهِ فَيَنبَغي أن يَغتَنِموهُ وَغَداً إنَّما مِن أيديهِم أمَلُهُ . (2) ايّام زندگى ، سه روز است : اوّل ، روزى كه گذشته است و برگشت ندارد؛ دوم ، روز موجود است كه مردم در آن قرار دارند و در اختيار آنهاست كه بايد آن را مغتنم شمارند و از آن استفاده نمايند؛ سوم ، فردايى كه نيامده و تنها آرزوى آن را در دست دارند . ميزان آرامش ذهن و كارآيىِ فردىِ ما براساس ميزان توانايى مان براى زيستن در لحظه حالْ مشخّص مى شود. بنا بر اين ، ذهن را بايد بر لحظه حال متمركز ساخت. نيز همان امام همام فرموده است: اصبِروا عَلى الدُّنيا فَإِنَّما هيَ ساعَةٌ فَما مَضى مِنهُ فَلا تَجِد لَهُ أَلَماً وَلا سُروراً وَما لَم يَجئ فَلا تَدري ما هوَ وَإنَّما هي ساعَتُكَ الَّتي

ص: 165

أنتَ فيها فاصبِر فيها عَلى طاعَةِ اللّهِ واصبَر فيها عَن مَعصيَةِ اللّهِ . (1) مجموع عمر آدمى در دنيا ساعتى بيش نيست ؛ آنچه از اين ساعت گذشته است ، معدوم شده و لذّت و اَلَمى از آن احساس نمى كنيد و آنچه از آن هنوز نيامده ، نمى دانيد چيست . سرمايه موجود و پُر ارزش عمر، تنها همان لحظات نقدى است كه اينك در اختيار شماست و در آن به سر مى بريد. مالكِ نفس خود باشيد و در حال حاضر ، براى اصلاح و رستگارى خود بكوشيد. در مشكلاتِ وظيفه شناسى و اطاعت از فرمان هاى الهى ، پايدار باشيد و از آلودگى به گناه و نافرمانى خداوند ، خوددارى كنيد . امام على عليه السلام در ضمن نامه اى كه به عبداللّه بن عباس نوشته ، فرموده است: ... وَما فاتَك مِنها فَلا تَأسَ عَلَيهِ جَزَعاً . (2) نسبت به چيزى كه از دنيايت فوت شده و از دست داده اى ، غمگين و بى تاب مباش! به فرزندان خود نيز اين گونه سفارش كرده است: ... وَلا تَأسَفَا عَلى شَى ءٍ مِنها زُويَ عَنكُما . (3) شما [اى حسن و حسين] نسبت به آنچه از امور دنيوى از دست رفت ، تأسّف نخوريد . در جاى ديگر مى فرمايد : ... وَليَكُن أَسَفُك عَلى ما فاتَكَ مِنها . (4) تأسّف تو بايد هنگامى باشد كه از امور اخروى ، چيزى را از دست داده اى . چو لا تأسوا على ما فات ، گفته است نمى ارزد به رنج دام و دانه . (5) امام حسن مجتبى عليه السلام فرمود: يا ابنَ آدمَ إنّكَ لَم تَزَل في هَدمِ عُمُرِكَ مُنذُ سَقَطتَ مِن بَطنِ أُمِّكَ فَخُذ مِمّا في يَديكَ لِما بَينَ يَديكَ فَإنَّ المُؤمِنَ يَتَزَوَّدُ والكافِرَ يَتَمَتَّعُ . (6) اى فرزند آدم! تو از روزى كه شكم مادرت را ترك گفتى و به زمينْ قدم گذاردى، پيوسته سرگرم نابود ساختن عمر خويش هستى. از فرصت زندگى ، استفاده كن و از آنچه اكنون در دست دارى، براى منزلگاه هايى كه در پيش دارى ، بهره بردار كه افراد با ايمان، از دنيا زاد و توشه براى فرداى خود تهيه مى كنند و افراد بى ايمان، تنها از آن ، لذّت و كامروايى مى خواهند . انسان با ايمان ، عقيده دارد كه زندگى موقّت و گذراى دنيا مانند زندگى موقّت جَنين در رحم مادر است و مرگ، به منزله تولّد دومى است كه در پايان زندگى دنيا به آدمى دست مى دهد. نه ولادت جنين ، به معناى نابودى نوزاد است، نه مرگ آدمى، به معناى نابودى انسان ؛ بلكه هر دو به معناى تغيير محيط زندگى و دگرگون شدن شرايط حيات است. همان طور كه جنين ، با فرا رسيدن ولادت، از جفت خود _ كه وسيله زندگى اش در شكم مادر بوده _ جدا مى شود ، جفت در گوشه اى متلاشى مى گردد و نوزاد ، با شرايط تازه اى در دنيا به زندگى خود ادامه مى دهد ، آدمى نيز با فرا رسيدن مرگ ، از بدن خود _ كه وسيله زندگى اش در رحم مادرِ روزگار است _ جدا مى شود؛ بدن ما در قبر ، متلاشى مى گردد و آدمى با

ص: 166

شرايط نوينى در جهان برزخ، به حيات خويش ادامه مى دهد.

ص: 167

ص: 168

انسان ها در حوزه محدود لذّت هاى مادى و معنوى ، رواج و عموميت دارد ؛ امّا با كمال تأسّف، وقتى نوبت به مسائل اخروى و لذّت هاى معنوى مى رسد ، غالبا، سستى و كوتاهى مى كنند و حاضر نيستند براى رسيدن به لذّت هاى اُخروى ، رنج هاى اين جهانى را تحمّل كنند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد: أسعَدُ النّاسِ مَن تَرَكَ لَذّةً فانيَةً لِلذَّةٍ باقيَةٍ. (1) رستگارترين مردم ، كسى است كه لذّت زودگذر را به خاطر لذّت هميشگى ترك كند. اكنون ممكن است پرسيده شود: با اين كه انسان ، فطرتا لذّت هاى بهتر و پايدارتر را بر لذّت هاى پست تر و كوتاه تر ترجيح مى دهد و وضع زندگى نوعى انسان در دنيا ، اين حقيقت را به روشنى نشان مى دهد، پس چگونه است كه بسيارى از مردم در ارتباط با زندگى و لذّت هاى اُخروى، اين قاعده را رعايت نمى كنند و زندگى زودگذر و خوشى هاى كوتاه دنيوى را بر زندگى ابدى و لذّت هاى هميشگى آخرتْ ترجيح مى دهند؟ در پاسخ به اين پرسش بايد بگوييم: منشأ اصلى و عامل روانى اين گونه ترجيح ها و گزينش هاى نادرست و نامعقول، ضعف «معرفت (شناخت)» و به دنبال آن، ضعف «ايمان» است . اگر كسى واقعا باور كرد كه زندگى دنيا با زندگى آخرت ، قابل مقايسه نيست، لذّت ها و آرزوهاى انسان در دنيا سطحى تر ، ادراكش در اين جهان ، نسبت به ادراكى كه در آخرت دارد ، ضعيف تر ، و آثار حيات در دنيا نسبت به آثار حيات آخرت ، ناچيزتر است؛ و اگر باورش شد كه دنيا محدود و متناهى است و آخرت ، نامحدود و نامتناهى، و زندگى دنيايى انسان نسبت به زندگى

ص: 169

اخروى او ، از يك چشم به هم زدن نسبت به يك عمر هزار ساله هم كمتر است و باور نمود كه تحمّل بعضى از زحمت ها و سختى ها و ناكامى ها در اين جهان، خوش بختى و لذّت ابدى را به دنبال دارد، براى چنين شخصى، تحمّل اين رنج ها سهل آسان ، و كناره گيرى از اين لذّت ها قابل تحمّل و حتى شيرين خواهد بود. بنا بر اين ، توجّه به لذّت هاى والاتر و بهتر و بادوام تر، انگيزه اى نيرومند است كه مى تواند انسان را به تحمّل رنج هاى كوچك تر و گذشتن از لذّت هاى پست تر و كمتر وادار سازد . لذّت هاى اخروى نيز از اين قاعده ، خارج نيستند. افراد با ايمان و معتقد ، براى رسيدن به لذّت هاى معنوى و اخروى، بسيارى از رنج ها و سختى ها را تحمّل مى كنند و از بسيارى از لذّت هاى پست مادى و دنيوى در مى گذرند ، به طورى كه بسيارى از آنان تا سرحد شهادت و جانبازى و چشيدن تلخى مرگ و گذشتن از كلّ دنيا و هر آنچه در آن است ، به پيش مى روند . (1) در پايان ، به برخى از آثار كار و تلاش ، بر شخصيت انسان مى پردازيم: 1 . شكوفايى استعدادها: وجود آدمى ، سرشار از استعدادهاى مختلف است كه بايد با دست خودش شكوفا شوند. اين استعدادها وقتى ظهور مى كنند كه آدمى از جاى خود برخيزد، حركت كند ، با سختى ها درگير شود و در كوران حوادث قرار گيرد. انسان در لابه لاى كار، خود را مى آزمايد، كشف مى كند و به توانايى هاى وجودى خود پى مى برد. 2 . لطافت احساس: بيكارى و تنبلى و سستى، قساوت و سنگ دلى مى آورد ؛ امّا كار، مس وجود انسان را زر مى كند. كسى كه اهل كار است، قدر زحمت و تلاش را مى داند، از رنج مردم ، به رنج مى افتد و شادمانى مردم ، او

ص: 170

را شاد مى كند. كار، كارخانه سازندگى و تربيت و تعالى بخش احساسات انسانى است. 3 . تمركز قوّه خيال: در هنگام بيكارى، پرنده خيال ، به هر سو پرواز مى كند و انسان را به دنبال خود مى كشاند و چه بسا كه او را به سمت افكار و اوهام فاسد و شيطانى رهنمون شود. چنان كه گفته اند ، اگر نفس خود را به كارى مشغول نكنى، او تو را مشغول مى كند. امّا آن كس كه به كارى مشغول است، اگر فكر خويش را در آن كار متمركز كند ، خيال خود را نيز متمركز مى سازد. 4 . احساس عزّت نفس: كسى كه كار مى كند و دستش را به روى ديگران دراز نمى كند ، احساس عزّت و كرامت نفس مى كند، هر چند درآمد او اندك باشد و يك زندگى معمولى اى داشته باشد. امام على عليه السلام به كارهاى سخت ، تن مى داد . چاه و قنات حفر مى كرد، باغبانى مى كرد، حتى به ازاى دريافت مزد و اجرت ، براى ديگران كار مى كرد . اين كارها را انجام مى داد تا عزّت نفس خود را حفظ كند و دست نياز ، به سوى ديگران دراز نكند . (1)

ص: 171

ص: 172

14 . ترجمه تفسير «الميزان» ، السيّد محمّد حسين الطباطبائى (م 1402 ق ) ، ترجمه : ناصر مكارم شيرازى و ديگران ، تهران : بنياد علمى وفكرى علاّمه طباطبايى ، 1366 ش ، سوم . 15 . ترجمه تفسير «مجمع البيان» ، ابو على فضل بن حسن طَبْرِسى (548 ق) ، ترجمه وتحقيق : على كرمى ، تهران : وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامى ، 1380 ش . 16 . تعليم و تربيت اسلامى ، على شريعتمدارى ، تهران : امير كبير ، 1365 ش ، ويرايش دوّم . 17 . تفسير العيّاشى ، محمّد بن مسعود السُّلَمى السمرقندى (العيّاشى) (م 320 ق ) ، تحقيق : هاشم الرسولى المحلاّتى ، تهران : المكتبة العلميّة ، 1380 ق ، اوّل . 18 . تفسير القمّى ، على بن إبراهيم القمّى (م 307 ق ) ، به كوشش : السيّد طيّب الموسوى الجزائرى ، نجف : مطبعة النجف الأشرف . 19 . تفسير نمونه ، زير نظر : ناصر مكارم شيرازى ، با همكارى : جمعى از نويسندگان ، تهران : دارالكتب الإسلاميه ، 1361 ش . 20 . تفسير نهج البلاغه ، محمّد تقى جعفرى (م 1377 ق) ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1368 _ 1378 ش . 21 . الجامع الصغير فى أحاديث البشير النذير ، عبد الرحمان بن أبى بكر السيوطى (م 911 ق ) ، بيروت : دار الفكر ، 1401 ق ، اوّل. 22 . جوان از نظر عقل و احساسات ، محمّد تقى فلسفى ، تهران : هيئت نشر معارف اسلامى ، 1345 ش. 23 . حال برتر ، گيل ليندن فيلد ، مترجم : الهه ميرزايى ، تهران : جوانه رشد ، 1383 ش . 24 . الخصال ، محمّد بن على ابن بابويه القمّى (الشيخ الصدوق) (م 381 ق ) ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، 1414 ق ، چهارم . 25 . خلاصه تفاسير ، عباس پور سيف ، تهران : نيك آيين ، 1379 ش . 26 . ديوان غزليات خواجه حافظ ، تصحيح و توضيح : خليل خطيب رهبر ، تهران : صفى على شاه . 27 . رمز پيروزى مردان بزرگ ، جعفر سبحانى ، قم : نسل جوان ، 1370 ش . 28 . روان شناسى اجتماعى با نگرش به منابع اسلامى ، مسعود آذربايجانى و ديگران ، تهران : سمت ، 1382 ش . 29 . روان شناسى اِهمالكارى ، آلبرت آليس و ويليام جيمز نال ، ترجمه : محمّد على فرجاد ، تهران : رشد ، 1375 ش .

ص: 173

30 . روان شناسى خجالت ، پى داكو ، ترجمه : بهروز آقايى ، تهران : رسام ، 1366 ش . 31 . روضة الواعظين ، محمّد بن الحسن الفتّال النيسابورى (م 508 ق ) ، تحقيق : حسين الأعلمى ، بيروت : مؤسسة الأعلمى ، 1406 ق ، اوّل . 32 . ره توشه ، محمّد تقى مصباح يزدى ، قم : مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى ، 1375 ش . 33 . سفينة البحار ، الشيخ عباس القمى ، (م 1319 ق) ، تحقيق : مجمع البحوث الإسلاميه ، مشهد : بنياد پژوهش هاى اسلامى ، 1416 ق ، اوّل . 34 . شرح چهل حديث ، امام خمينى (قدس سره) ، تهران : مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (ره) ، 1371 ش . 35 . شرح نهج البلاغة ، ابن أبي الحديد (م 656 ق) ، تحقيق : محمّد أبو الفضل إبراهيم ، بيروت ، دار إحياء التراث ، 1387 ق . 36 . شعله هاى سرد ، محمّد على سروش ، قم : دارالحديث ، 1385 ش . 37 . الصحاح ، إسماعيل بن حمّاد الجوهرى (م 398 ق) ، تحقيق : أحمد بن عبد الغفور عطّار ، بيروت : دارالعلم للملايين ، 1410 ق . 38 . العين ، خليل بن أحمد الفراهيدى (م 175 ق ) ، تحقيق : مهدى المخزومى ، قم : دار الهجرة ، 1409 ق ، اوّل. 39 . عيون الحكم و المواعظ ، على بن محمّد الليثى الواسطى (ق 6 ق ) ، تحقيق : حسين الحسنى البيرجندى ، قم : دار الحديث ، 1376 ش ، اوّل. 40 . غرر الحكم ودرر الكلم ، عبد الواحد الآمِدى التميمى (م 550 ق ) ، تحقيق : مير جلال الدين محدّث اُرمَوى ، تهران : دانشگاه تهران ، 1360 ش ، سوم . 41 . غزليات شمس تبريزى ، به اهتمام : منصور مشفق ، تهران : صفى عليشاه ، 1367 ش . 42 . الفروق اللغوية ، الحسن بن عبد اللّه (أبو هلال) العسكرى (م 400 ق) ، تحقيق: حسام الدين القدسى ، بيروت: دار الكتب العلمية . 43 . الكافى، محمّد بن يعقوب الكلينى الرازى (م 329 ق ) ، تحقيق : على أكبر الغفّارى ، بيروت : دار صعب ودار التعارف ، 1401 ق ، چهارم . 44 . كامل الزيارات ، جعفر بن محمّد بن قولويه (ابن قولويه) (م 367 ق ) ، تحقيق : جواد القيّومى ، قم : نشر الفقاهة ، 1417 ق ، اوّل.

ص: 174

45 . كم رويى چيست ؟ چه بايد كرد ؟، فيليپ جى زيمباردو، مترجم: ن پارسا ، تهران : پرنيان ، 1376 ش. 46 . كنز الفوائد ، محمّد بن على الكراجِكى الطرابلسى (م 449 ق ) ، به كوشش : عبد اللّه نعمة ، قم : دار الذخائر ، 1410 ق ، اوّل. 47 . گلستان سعدى ، مصلح الدين مشرف بن عبد اللّه سعدى شيرازى (م 691 ق) ، به كوشش : سعيد نفيسى ، تهران : فروغى ، 1341 ، اوّل . 48 . گنجينه جواهر يا كشكول ممتاز ، مرتضى احمديان ، قم : مؤمنين ، 1378 ش . 49 . لسان العرب ، محمّدبن مكرّم المصرى الأنصارى (ابن منظور) (م 711 ق ) ، بيروت : دار صادر ، 1410 ق ، اوّل. 50 . لغت نامه دهخدا ، على اكبر دهخدا و ديگران ، تهران : دانشگاه تهران ، 1372 ش . 51 . مثنوى معنوى ، جلال الدين محمّد مولوى (م 672ق) ، تصحيح : ناهيد فرشاد مهر ، تهران : محمّد ، 1378 ش . 52 . مجمع البحرين ، فخر الدين الطُّرَيحى (م 1085 ق ) ، تحقيق : السيّد أحمد الحسينى ، تهران : مكتبة نشر الثقافة الإسلاميّة ، 1408 ق ، دوم . 53 . المحاسن ، أحمد بن محمّد البرقى (م 280 ق ) ، تحقيق : السيّد مهدى الرجائى ، قم : المجمع العالمى لأهل البيت عليهم السلام ، 1413 ق ، اوّل. 54 . مديريت زمان ، دبيرخانه شوراى تهذيب واخلاق مؤسسه آموزشى وپژوهشى امام خمينى . 55 . مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، حسين النورى الطَّبَرسى (م 1320 ق ) ، قم : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، 1407 ق ، اوّل. 56 . مشكاة الأنوار فى غرر الأخبار ، على بن الحسن الطَّبْرِسى (ق 7 ق) ، تحقيق : مهدى هوشمند ، قم : دار الحديث ، 1418 ق ، اوّل. 57 . مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة ، [المنسوب إلى] الإمام الصادق عليه السلام ، شرح : عبد الرزّاق گيلانى ، تهران : نشر صدوق ، 1407 ق ، سوم. 58 . مكارم الأخلاق ، الفضل بن الحسن الطَّبْرِسى (م 548 ق ) ، تحقيق : علاء آل جعفر ، قم : مؤسسة النشر الإسلامى ، 1414 ق ، اوّل. 59 . منتخب ميزان الحكمه با ترجمه فارسى ، محمّد محمدى رى شهرى ، تلخيص : سيد حميد حسينى ، قم : دارالحديث ، 1381 ش .

ص: 175

60 . من وحى القرآن ، السيّد محمّد حسين فضل اللّه ، قم : دارالكتاب الاسلامى ، 1363 _ 1386 ش . 61 . نهج البلاغة ، جمع و انتخاب : محمّد بن الحسين الموسوى (الشريف الرضى) (م 406 ق) ، تصحيح : صبحى الصالح ، قم : دارالحديث ، 1424 ق ، اوّل . 62 . نهج البلاغة ، محمّد بن الحسين الموسوى (الشريف الرضى) (م 406 ق) ، تصحيح و ترجمه : سيّد علينقى فيض الاسلام ، تهران : جاويدان . 63 . وسائل الشيعة ، محمّد بن الحسن الحرّ العاملى (م 1104 ق ) ، تحقيق : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، قم : مؤسسة آل البيت عليهم السلام ، 1409 ق ، اوّل. 64 . همشهرى جوانان (هفته نامه فرهنگى _ اجتماعى) ، تهران : مؤسسة همشهرى . 65 . Personality and Social Psychology Bulletin, No 28 , 2002. 66 . Persistence of the possible, J. Landman, Oxford Vnivesity Press, New York, 1993. 67 . Psychological Review, Volume 102 (2), April 1995.

ص: 176

ص: 177

فهرست مطالب .

ص: 178

ص: 179

ص: 180