گلزار اکبری و لاله زار منبری

مشخصات کتاب

شماره بازیابی : ۶-۱۵۵۱۵
سرشناسه : نهاوندی ، علی اکبر ، ۱۲۴۰ - ۱۳۲۸ .
عنوان و نام پدیدآور : گلزار اکبری و لاله زار منبری[چاپ سنگی]/علی اکبر بن حسین نهاوندی ؛ کاتب : شیخ الکتاب نجفقلی هشترودی
وضعیت نشر : تبریز: به سعی و اهتمام حاج حاجی آقا، ۱۳۲۵ ق ( تبریز: مطبعه علمیه ).
مشخصات ظاهری : ۴۱۵ ص؛۲۲ × ۳۵ س م.
یادداشت : زبان : فارسی.
مشخصات ظاهری اثر : نوع و درجه خط:نستعلیق.
نوع و تز ئینات جلد:جلد مقوایی ، روکش تیماج قهوه ای.
معرفی چاپ سنگی : این کتاب مشتمل بر ۱۱۴ گلشن ، به تعداد سوره های قرآن تقسیم شده است.
موضوع : اسلام -- مسائل متفرقه.
شناسه افزوده : الف.هشترودی ، نجفقلی.
شماره بازیابی : ۶-۱۵۵۱۵
ص: 1

مقدمه

هذا کتاب مستطاب گلزار اکبری و لاله زار منبری از مؤلفات
جناب مستطاب شریعتمدار خلایق افتخار حجة الاسلام و المسلمین ظهیر الملّة و الدین آقای حاج شیخ علی اکبر مجتهد نهاوندی مولدً المشهد المقدس الرضوی موطناً دامت ایام برکاته در دارالسّلطنه تبریز بسعی و اهتمام جنابمستطاب عُمدة التّجار و الاسراف آقای حاج حاجی آقا صاحب مطبعیه علمیه بزیور طبع آراسته کردید
المسّود شیخ الکّتاب نجفعلی هشترودی
هذا کتاب مستطاب گلزار اکبری و لاله زار منبری
بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی
گلزار اکبر حمد و ثنا خداوندیرا سزاست که گلشن عوالم امکانیة را بگلیاتهای مصنوعات خود زینت داده و از تمامت گلهای آنها انسانی را برگزید و بتاح و لقد کرّمنا بنی آدم بر او منّت نهاده و درود نامحدود بر آنگل احمری که بَعثُتُ عَلَی الابیضَ و الاسوَد او را لسان قال و پیروانش را آیه عالِیَهُمُ یثاب سُندس خضرٌ و استبرق وصف الحال و صلوات زاکیات نامتناهی بر آل و اولاد آن برگزیده از ماه تا بماهی که در بوستان شریعت غرّار او باغبان و بهار احکامش را مانع از خزان و قرآن نازل بر او را حافظ و پاسبان و لعنت الهیّه بر سارقیان این بوستان و حارقین اینقصل الخطاب و فرقان از این و آن تا وقت بقاء ملک منّان و از آنوقت تا بقا و جنّت و نیران اما سعد چنین می گوید منتظر لطف خداوندی علی اکبر بن حسین نهاوندی العاکف فی المشهد المقدس الرّضوی و اتطایف فی طرف مرقد العلوی اصلح الله له احوال داریه و اذاقه حلاوة نشاتیه که چون در سال هزار و سیصد و چهل و یک از هجرت نبویّة علی مهاجره و الف الف سلام و تحیّة فارغ شدم از تالیف کتاب مستطاف الموسوم بالجَنَّةِ العالیَة و جَعبَةِ الفالِیة که نوزدهمین تالیف اینداعی است و آن الحمدلله و المنّة از پرتو نظر مرحمت اثر حضرت ثامن الائمه و ضامن الاُمّة روحی و ارواح العالمین لتراب عتبة الفداه که باسم سامی ونام گرامی آن بزرگوار سمت اتمام و زیور اختتام پذیرفته مرغوب و مطبوع و لجلیة طبع جسوم و مطبوع گردید و لیکن چونمطالب آنکتاب مثل عقد منفطم پراکنده و پریشان و بمثابه مجامع کشکولیه غیر مرتبه العنوان بود لذا در اینسال که سنین هجرت بهزار و سیصد و چهل و چهار رسیده بخواهش بعضی از دوستان شروع در گلکاری این بوستان شد که هر نوع از گلهای آن در مرزی رسته و هر صنفی از آنها بوضعی نیکو دسته بسته و چون این مجموع شریف و مسفور منیف از برای خود اینداعی مشابه گلزار و از برای آقایان اهل منبر بمثابه لاله زار است لذا موسومش نمودم به گلزار اکبری و لاله زار منبری و مرتب گردانیدم آنرا بیکصد و چهارده گلشن بعد و سوَر آخرین کتاب آسمانی متقن و هر گلشنی را برفنی از فنون فضلّیه قرار گذاشته و از گلبانهای آن چند گل انتخاب نموده و اظهار داشته امید است که ناظرین از ارباب منبر و اهالی دانش خورده گیری ننموده و عفو میفرماید از هر عیب و لغزش و عجب آنکه بعضی از سادات اطیاب در تاریخ سال تالیف اینکتاب درّی ثمین سفته و شعری متین گفته و آن این است سیّد چه گل شگفت و بتاریخ ان بگفت هر نوع گل بپن تو بگلزار اکبری و بالاستعانة من الله الرؤف الودود و فابذر فی المراد و اشرع فی المقصود

1 ) - گلشن اول

در بیان تفاسیر آیات قرآنیه و گلچین از گلبانهای آن چند گل است آیة قال سلیمان بن محمد العاملی المعاصر شیخ الجلیل الحرّ فی المجلّد الاول من کتابه الموسوم بمطایف الآثار و جواهر الاخبار فقلاً عن بعض المحققین فی تفسیره لآیة النّور عند
قوله
ص: 2

قوله کوکب درّی الآیة فَاِن قیل هذه الاوصاف حاصلة الشمس و القمر خصصّت بالکواکب اجیب عنه بان نسبة نور الشمس نسبة نور الله فی الآفاق و نسبته نورالقمر نسبته العمّال و نسبته نور الکواکب نسبته نور الارواح الحشیة الجرئیه المضیئته لکثرته و تفرّقه علی شبابیک الاجسام و هشکاتها فتحصّصه اولی و انسب لان هذا النور الواحد الذی هو نور الله مثلاً اذا اشرق علی مظاهر لکثیرظ فلا یصل الی کلواحد منها الا بقدر الکواکب لقلّة فابلیّة و صغر ظرفه کاالبصر مثلاً فانه لا یشاهد الشمس مع عظمته حرفها الا بقدر الترس و مثل ذلک مرّةً اخری مَثَلِ نور الشمس و القمر علی الروازن الکثیرة و الشبابیک المقدده او کالمار الواحد مثل الجامع فی ظرف واحد اذا انتشر فیه فانه لا یرجع عنه الا بقدر ذرّة البیضاء او الکوکب فی الاستدارة و اللّطافة او کالماء النازل من السماء فانه فی الأصل ماءِ واحد نازل عن اصل الواحد و هو السحاب فیصیر قطرات کثیرة کلواحد منها کالکوکب الدری من لطافته و استدارته فکذلک نسبته نور الله الذی هو ماء الحیوة الحقیقته الموصوف بکان عرشه علی الماء بالنسبته الی الارواح الصادرة عنه المسماة بالزجاجة التی کالکواکب الدریة الموقدة من الشجرة المبارکة التی هو الوجود المطلق تکاد زینتها یضیئ بذاتهاء لو لم تمسسه نار الاجسام الکدرة و الاجساد المظلمة التی هی منبع الظلمات لأنّ النور الألهی لو لا احتجابه بالجلابیب الکثیفه و العونتی الحسیّه لاضاء بذاته و عَرَفَ الله و شاهده بنوره علی ما ینبغی و قال بلسان الحال عرفت ربی بربی لانّه کان من ذلک الوقت نورا علی نورٍ اعنی نور الحق علی نور العقل کالقمر مثلاً فانّ نوره من نور الشمس فکلّما راد نوره زاد مشاهدته فتکون مشاهدته للشمس علی حَسَب نوره و هنا یکون حال نورها علی نوره فیکون مشاهدً الشمسَ بنورها کما شاهد العارف ربّه بنوره فحینئذٍ کما ینجور للقمر ان یقول عرفت الشمس بنوری و عرفت الشمس بنورها یجوز للعارف ان یقول عرفتُ ربی و عرفت ربی بربی کما فی دعاء مولینا زین العابدین بک عرفتک و لهذا قال یهدی الله بنوره من یشاء و کسوف الشمس و خسوف القمر اشارتان الی سور السیر الحقیقة الروحیة النفیسة فی سقاماتها انتهی اقول و علیک بثامل التام فی هذه الکلام فانه مزیق للاقدام و اشبه شیئ باصغاث الاحلام آیّة قال الله تعالی فی مجادلة ابراهیم الخلیل مَعَ نمرود ان الله یاتی بالشمس من المشرق فأت بها مِن المغرب الآیه در جلد اول از کتاب فیه ما فیه است که یکی سؤال کرد از مولانای بزرگ که ابراهیم علیه السلام بنمرود گفت که خدای من زنده کند و مرده کند نمرود گفت من نیز چنین کنم ابراهیم علیه السلام باز دلیلی دیگر گفت که خدای من آنستکه آفتاب را از مشرق برآرد و بمغرب فرو برد که انّ الله یأتی بالمشس من المشرق فأت بِها مِنَ المغرب و اگر تو دعوی خدائی میکنی بعکس کن از اینجا معلوم میشود و لازم میگردد که نمرود ابراهیم علیه السلام را ملزم نموده که اینسخن اول را بگذاشت و جواب ناگفته در دلیل دیگر شروع کرد فرمود که دیگران ژاژ خوائیدند تو نیز ژاژ میخوائی این یک سخن است در دو مثال تو غلط کرده و ایشان نیز این را معانی بسیار است یکمعنی آنست که حقتعالی ترا از کتم عَدَم در شکم ما در مصور کرد و مشرق تو شکم مادر تو بود و از آنجا طلوع کردی و بمغرب گور فرو رفتی این همان سخن او لست بعبارت دیگر که هو یحیی و یمیت اکنون تو اگر قادری از مغرب گور بیرون آورد و بمشرق رحم باز بر معنی دیگر این است که غافر چون بواسزه طاعت و مجاهده و عملهای سنیّه رونش و ذوق و هستی و روح و راحت پدید آید و در حالت ترک اینطاعت و مجاهده آن خوشی و روح و راحت در غروب بود پس ایندو حالت که طاعت و ترک طاعت است مشرق و مغرب او بوده باشد پس اگر تو قادری بر زنده کردن در اینحالت غروب که فسق و فساد و معصیت است آنروشنی و راحت که از طاعت طلوع میکرد اینساعت در حالت غروب ظاهر گردان و اینکار بنده نیست و بنده این را هرگز نتواند کردن اینکاری است که اگر خواهد آفتاب را از مغرب طالع گرداند و اگر خواهد از مشرق که هو الذی یحیی و یمیت و هو الذی یأتی بالشمس من المشرق آیة و ایضاً در همان کتاب در ذیل آیه مبارکه هو الذی جَعَلَ الشمس ضیاءً و القمر نوراً گفته است که خدای شما آنخدائیست که شمس را ضیاء گفت و قمر را نور ایندو معنی دارد یکمعنی آنست که شمس نور محض است و از کس نور نمیگیرد و بهمه نور می بخشد پس او را نور گفتن تحصیل حاصل باشد پس میفرماید
شمس
ص: 3
شمس را ضیاء و ادیم یعنی نورش تابانست و القمر نوراً قمر نور از خود ندار و از آفتاب نور میگیرد پس خبر میکنم که خلعت نور را بقمر و ادیم و شمس چونیکی نور بود خبر میدهم که باو خلعت ضیاء دادیم و معنی دیگر آنستکه چونشمس را نور بیش است و قمر را کمتر و باید هر یکیرا نامی نهند جدا تا مرتبه هر یکی بنام ممتاز نشود چنانکه آب اندک چونروان باشد او را جوی خوانند و چون افزون شود رود خوانند و چون افزون شود فرات خوانند و چون از آن افزونتر شود جیحون خوانند و چنانکه مشفق را محبّ خوانند و چونمحبت افزون شود عاشق گویند و نظائر این بیحداست آیه فی الکافی روی انّ بن ابی العوجا سأل هشاماً فقال هل الله حکیم قال نعم قال فلم قال فی موضع من القرآن فانکحو ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلث و رُباع فان خفتم ان لا تعدلوا فواعَدةٌ اَو ما ملکَت ایمانکم و فی موضع آخرو لن تستطیع ان تعدلوُا بین النساء وَ لَو حرصتُم فلا یمتلوکلّ المیل فتذروها کالمعلقة فقال هشام النظرة و ترعّل الی المدینة الی عند الصادق علیه السلام و سال عنه فقال امّا الآیة الأولی فمعناها ان لا تعدلوا فی النفقة و فی الآیة الثانیه ان تعدلوا فی المودّة فرَجَعَ من عبادِنا فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصدٌ و مِنهم سابِق بالخیراتِ بِاذنِ الله و قالَ انا عَرَضنا الامانته علی السموات و الارض و الجبال فابَین ان یُحملنها و اشفَقن مِنها و حَمَلَها الانسان انه کان ظلوماً جَهولاً قال بعض المفسرین مرا و الآیتین نا اراد الله سبحانه و نحن ناوّلهُما بما ظهر لنا ربّنا لا تؤاخذنا ان نسینا ان اخطانا باید دانستکه انّ الله خلق آدم علی صورته او تعالی از صورت منزّه و متعالی است پس خلق آدم بر صورت او سبحانه باینمعنی تواند بود که اگر مرتبه تنزیه را در عالم مثال صورتی فرض کرده شود هر آینه اینصورت جامعه خواهد بود که انسان جامع بر آنصورت موجود کشته است صورت دیگر را قابلیت آن نیست که تمثال آنمرتبه مقدّسه تواند بود و مرآة آن تواند کشت از اینجاست که انسان شایان خلافت او کشته است زیرا که تا بر صورت شیئی مخلوق بگردد شایان خلافت آنشیئ نباشد چه خلیفه شیئی خلف شیئی است و نایب مناب آنشیئ است و چون انسان خلیفه رحمن کشت ناچار بار امانترا متعیّن شد لا یحمل عطایا الملک الامطایاه آسمانها و زمینها و کوهها جامعیة از کجا یابند تا بصورت او تعالی مخلوق گردند و شایان خلافت او تعالی باشند و تحمل بار امانت او سبحانه نمایند و محسوس میگردد که اگر این بار امانت را فرضاً بآسمان و زمین و کوه حواله نمایند پاره پاره گردند و هیچ اثری ازآنها باقی نماند و آن امانت بزعم این فقیر قیمومیّة جمیع اشیا است برسپل نیابته که مخصوص بکل افراد انسان است یعنی معامله انسان کامل تا بجائی میرسد که او را قیوم جمیع اشیا بحکم خلافت میسازند و همه را افاضه و جود و بقاء و سایر کمالات ظاهری و باطنی بتوسط او میرسانند و اگر مَلَکت باو متوسّل است و اگر انس است و چن است باو متشبّت و فی الحقیقة توچه جمیع اشیاء بجانب اوست و همه نگران اویند اینمعنی را دانند یا نه انّه کان ظلوماً جهُولاً کثیراً لظلم علی نفسه بحیث لا یبقی من وجوده و لا من بواقع وجوده اثراً و لا حکماً و تا بر خود چنین ظلم ننماید شایان تجمّل بار امانت نبود جهولاً کثیرا لجهل بحیث لا یکون له علم و لا ادراک بالمطلوب بل عجز نس الاوراکت و جهل عن العلم بالمقصود و اینعجز و جهل در آنموطن کمال معرفتست لأنّ اجهلهم اعرفهن ائمّة و لا شکّ اغرقهم الیق بجهل الامانته و ایندو وصف علّة اندز مرحمی بار امانت را اینعارفیکه بمنصب قیمومیّت اشیاء مشرف کشته است حکم وزیر دارد که مهمات مخلوقات را باو مرجوع داشته اند هرچند که انعامات از سلطان است اما وصول آنها مربوط بتوسّط وزیر است رئیس ایندولت ابوالبشر حضرت آدم علی نبینا و آله و علیه السلام است و اینمنصب علی بالاصاله مخصوص بانبیاء اولوالعزم علیهم السلام است و به تبعیت و وراثت این بزرگواران هرکرا باین دولت مشرّف سازند ع با کریمان کارها دشوار نیست و طایفه اولی از وارثان کتاب که برگزیدکانند از عباد او تعلی سمین ظالم لنفسه است که بمنصب وزارت و قیمومیة مشرف است و طایفه رثانیه از این برگزیدگان که تعبیر از آن بمقصد شده است آنانند که بدولت خلّت مشرّف کشته اند و صاحب شر و اهل مشورت اندر چند معامله و کار و بار پادشاهیّه بوزیر مربوطه است اما خلیل ندیم است و صاحب انس و الفت
است
ص: 4
است این از برای فرحت خود سلطان است و آن از برای مهمات دیگرانست شتّان ما بینهما و سر حلقه اینمقام عالی حضرت ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام است و بوراثة از ایشان است هر کرا که باینمقام عالی مشرّف سازند و فوقمقام خلّت مقام محبت است که طایفه ثالثه که سابقٌ باخیراتند بآنمقام عالی مشرف گشته اند یا روندم دیگر است و محب و محبوب دیگر اسرار و معاملات که بمحب و محبوب میگذرد یا روندیم را درآنجا چه مدخل هر چند که در وقت کمال انس و الفت اسرار خفیّه محب را بخلیل جلیل القدر هم در میان میتوان آورد و او را محرم اسرار محب و محبوب نیز میتوان ساخت و سر حلقه محبان حضرت کلیم است و سرکرده محبوبان حضرت خاتم الرسل و آل او است علیه و علیهم من لصلوات افضلها و من التحیّات اکملها و به تبعیّت اینصاحب و ولتان هرکرا بایند و مقام مشرف سازند و وراثة آنها را بایشان دهند رَبَّنا آتِنا مِن لَدُنکَ رَحمَةً اِنَّکَ اَنتَ الوَهاب آیةٌ قال الله تعالی و اِذ اَخَذَ رَبَّکَ مِن بنی آدَم مِن ظُهُورِهم ذُریتَهُم وَ اَشهَدَهُم عَلی اَنفُسُهُم اَلَستُ بِرَبِّکم قالوا بلی الآیه بدانکه مفسرین را در ذیل این آیه شریفه لطائف و اشارات و نکاتی است و این ناچیز بنقل بعضی از آنها در اینمقام تلذیداً اللأحلام اکتفا مینمایم اللّطیفة الاولی در تفسیر بحر الدرر است که حقتعالی نپرسید که شما کیستید و یا ایشان کیستند که اگر چنان پرسیدی جواب آسان بودی زیرا که مُحدِث را خبر از خویشتن دادن آسان است زیرا که خود دانند که ایشان کیستند و از آن کیستند لیکن حقتعالی خواست که از خود پرسد که من کیستم و آن کیستند اندر کونین کرا یارای آن بودی که تا گفتی آن منید اگر چه ملک مقرب بودی یا نبی مرسل و چونسؤال صعب بود لا جرم تلقین جواب از وی میبایست تا فرمود الست بربکم اللطیفة الثانیه آنکه اگر پرسیدی که شما آن منید تا بلی جواب آمدی هیچ فایده نبودی از برای آنکه چنانچه دوست از آن ویست دشمن هم از آن وی است چه دوست و دشمنرا در ملکیّت تفاوت نباشد پس فرمود نه من از آن شمایم تا فایده جواب و سئوال حاصل آید تا خلق دانند که کار نه بآن نیکو شود که ایشان حق را باشند بلکه بآن نیکوه شود که حق ایشانرا باشد اللطیفة الثالثة در معارج النبوّة است که اگر سئوال کردی که شما از آن من هستید توهّم بودی که ملک می خواهد بملک خود بنازد پرسید که نه من پروردگار شمایم تا انکه ملک به مَلِک و مالک خود بنازد که خلقتکم لترجوا عنّی لا لا ربح عنکم اللطیفة الرّابعة آنکه اگر سئوال از بندگی ایشان بودی از ترس بگداختندی که از ما اقراری میخواهد و حجت مینویسد تا با ما چه خواهد بکند آن نکرد بلکه چنان کرد که مقترض از صاحب دین حجّة خواهد پس اینجا با وجود بی نیازی خود بربوبیتّ خود حجة میدهد و بعبودیّت از تو حجّة نمیگیرد چنانچه دارنده بنا داری حجّت و سند رد مد که من قبول کردم که روز بروز و ساعت بساعت مایحتاج تو را بتو برسانم و از این بسی فرق باشد تا آنکه دارنده از ناداری حجّة کیرد که هر روز از دین من چندین نقد بمن رسان اللطیفة الخامسة هم در آنکتاب است که فرمود الست بربکم و نفرمود الستم بعبادی و در اینمعنی فایده جلیله است که وصلت خود را با تو بزنجیر ربوبیة خود بربست نه برشته عبودیت تو تا آنکه بواسطه تقصیر بندگی تو نقصان باین نسبت راه نیابد تا دانی که چنانچه ربوبیت او نقصان پذیر نیست نسبت عبودیت تو نیز با آنحضرت نقصان پذیر نیست اللطیفة السّادسة در همان کتاب است که در اسلوُب این نوع سئوال کمال عنایت است درباره تو زیرا که چونسئوال متضمن معنی جواب باشد آسان جواب آن توان گفت بلکه بیک کلمه جوابی وافی او توان داد. مثلاً پرسید که من پروردگار شمایم تا بیک کلمه بلی جواب تمام به کفشد و علاقه خصوصیت به پروردگار استوار کردند چنانچه در شریعت مثل این مقرر است مثلاً مردی در نزد دو گواه مرزنی را گفت که نه تو زن منی چونزن گوید بلی در میان ایشان عقد نکاح منعقد است جائیکه اکرم الاکرمین در حضور همه آنشاهدان عدول از انبیاء و اولیاء و و اخیار فرماید نه من خدای شمایم و بنده گوید بلی اگر عقد توحید در میان ایشان منعقد شود غریب نباشد

2 ) - گلشن دویّم

در حل اخبار مشگله مجلة البیان و گلچین از گلبانهای آنها چند گلست خبرٌ فی الکافی و التوحید عن ابیعبدلله علیه السلام قان ان الله خلق اسماً بالحروف غیر متصوت و باللفظ غیر منطق و بالشخص غیر مجسّد غیر موصوف و باللون غیر مصبوغ منفی عنه الاقطار مبعّد عنه الحدود محجوب عنه حس کلّ متوهم مستر غیر مستر فَجَعَله کلمة تامة علی اربَعَة اجزاء معاً لیس مننا
واحد
ص: 5

واحد قبل الآخر فاظهر منها ثلاثة اسماء لفاقة الخلق الیها و حجب واحدا منها و هو الاسم المکنون المخزون بهذه الاسماء التی ظهرت فالظاهر هو الله تعالی و ستخر سبحانه لکلّ اسم من هذه الاسماء اربعة ارکان فذلک اثنی عشر رکناً ثم خلق لکل رکن منها ثلاثین اسماً فعلاً منسوباً الیها فهو الرحمن الرحیم الملک القدوس الخالق الباری المصوّر لا تأخذه سنةٌ ولا نوم العلیم الخبیر السمیع البصیر الحکیم العزیز الجبار المتکبر العلی العظیم المقتدر القادر السلام المؤمن المهیمن الباری المنشی البدیع الرفیع الجلیل الکریم الرازق المحیی الممیت الباعث الوارث فهذه الاسماء و ما کان من الاسماء الثلثة و ذلک قوله تعالی قل ادعو الله و ادعوا الرحمن ایاماً تدعوا فله الاسماء الحسنی قال بعض شرّاح الاحادیث تعبیر الاسم فی الاخبار بالسمته بمعنی العلامة معروف و الاخبار فی حدوث اسماء الله متواترة و فی اثبات اسماء العینیة له کثیرة و فی کونهم اسماء الله الحسنی مستفیضة ویفهم منها ان جمیع افعال الله فی العالم من الابداع و الخلق و الرزق و الحفظ و غیرها انما هی فضیة اسمائه و انّ الله تعالی انما جعل بعض مخلوقاته واسطةٌ بخلق بعضیه الآخر و ستما اسماً لنفسه کما فی مضامین بعض الادعیّة اسئلک باسمک الذی خلقت به البحر و باسمک الذی خلقت به الجبال و هکذا و ان لأسمائه تعالی مراتب بعضها فوق بعض فیکون اعظم اسمائه مخلوقة الاول و واسطة بینه و بین الکلّ فینطبق بمعونة ّ بعض الاخبار مثل ما فی الکافی باسناده عن ابیعبدالله فی قول الله و لله الأسماء الحسنی فادعوه بها قال نحن و الله الاسماء الحسنی و ما فی الوافی قال نبینا صلی الله علیه و آله اولّ ما خَلَقَ الله نوری و فی روایة اخری روحی و ما فی بعض دَعَوات شهر رمضان انّه صلّی الله علیه و آله الحجاب الاقرب و بالجمله فینطبق بحقیقة نور نبیّنا و آله المتحدین معه فی النورانیة فسیتفاد منها انه واسطةٌ بین الواجب و سایر الممکنات فحقیقة الممکنات متصّلةٌ بحقیقته و مستمدةٌ منها و علی هذا فمن قَدَر ان یخلی نفسه و فکره من جمیع الاکدار و ظلم المعاصی و انواع الخیالات و الأوصاف الطّاریة علیها و کشف عن وجه روحه هذه الاغشیّة و سائر الحجب یمکن له ان یعرف نورهم صلوات الله علیهم و یتصّل روحه بارواحهم و یستمد من نوارنیهم فیکون حینئذ من شیعتهم المقربین و اولیائهم السابقین و یحتمل ان یکون هذا هو المراد بمعرفة الأسم الأعظم فاذا عَرَفه ولی من الاولیاء معرفته شخصیته و توجه به الی الله فی دعائه اجابه الله بالقبول و نیل المسئول اذا عرفت ذلک و فاعلم انه یشبه ان یکون المراد من هذا الاسم العینی المذکور فی الخبر الکافی و التوحید الذی هو اوّل خلق الله النور المحمدی و بجرئه المحزون المکنون جهته الألهیة و باجزائه الثلثة الظاهرة عوالمه الثلثه عالم روحه المجردة و عالم مثاله المقیّد بالصُورة و عالم جسمه المقید بالهادة و الصورة و بارکانها الاربعة الاملاک الاربعة اسرافیل و میکائیل و جبرائیل عزرائیل الموکلین بالحیوة و الموت و العلم و الرزق او نفس الموت و الحیوة و العلم و الرزق و ان یکون المراد من التثلّث مأته و السمتین جملة الاسماء التی هی فعل منسوب الی الأرکان الأثنی عشر ما یفیضه الله بوساطة الأملاک الأربعة فی العوالم الثلثه من تفاضل آثار افعالهم مثلاً کلما یوجد فی عالم الارواح و المثال و الاجسام من فعل الرزق فهو ما یفیضه باسم الرزق بواسطه میکائیل و هکذا ما یوجد فیها من العلم و الهدایة فهو ما یفیضه بوساطة جبرائیل باسم العلم و هکذا فالتأثیرات الواقعة فی العوالم الثّلثه باسیجاد الله تعالی بوساطة هؤلاء الأملاک الموکّلین بالأحیار و الأمانة و الرزق و العلم و یجمعها ثلثمائة و التسیئن نوعاً من المؤثرات المسماة بالأسمار العینیته و یمکن ان یکون تحت کلّ واحدٍ من هذه الانواع اصناف عدیدةٌ و افراد غیر محصورةٌ و یعد ایضاً من عالم الاسماء و بهذا اللحاط فیل ان اسماء الله غیر محصورة و لا بد فی خطبته لکلشئٌ منها حافظ و رقیب و کلشئٌ منها بشئ محیط و المحیط بما احاط منها الواحد الاحد الصمّد خبرٌ در مشکول قزوینی استکه از حضرت امام محمد باقر علیه السلام منقولست که فرمود لنا حالات مع الله هو فیها نحن و نحن فیها هو و مَعَ ذلک هو هو و نحن نحن یعنی ما را حالتها میباشد با خدا که خداوند در آنحالتها ما است و ما در آنحالت ها
اوئیم
ص: 6
اوئیم و با وجود این خدا خداست و ما مائیم مؤلّف مشکول گوید که آنچه آنحضرت فرموده اشاره است بفرموده جدّ آنحضرت که مرا با خدای عزوجل حالتها است تا آخر کلام و معنی اینحدیث را نمی فهمد مگرکسی که از مصدر نبوت و معدن رسالت باشد و مترجم آنکتاب گفته است که بعضی از علماء معنی اینحدیث را چنین گفته اند که چنانکه بدنرا با نفس ناطقه اتصالی میباشد که هرگاه شخصی گوید من اشاره بنفس و بدن خود بیک اشاره اشاره کرده ام صحیح است با آنکه نفس و بدن دو چیزند همچنین بعضی از نفوس قدسیه را بسبب کمالاتی که کسب کرده اتصالی با ذات واجب الوجود میباشد که هرچند آن نفوس مخلوق واجب الوجود میباشند و اتحادی با ذات مقدس واجب شانه اندرند اما بسبب اتصالی که با ذات واجب دارند کویا یکذاتند و اشاره باَحَدهما عین اشاره بدیکریست و باینوجه تفسیر کرده اند بعضی از علما قول خدای عزوجل را که میفرماید وَ ما دَمیت اِذ رَمَیتَ وَ لکِن اللهَ رَمی و احادیث دیگری باینمضمون از اهلبیت علیهم السلام بسیار نقل شده مجملاً کسیکه متخلق با خلاق الله گردد او را با مبانیتی که با ذات مقدس الهی میباشد مثل سبانیه روح و بدن یکنوع اتحادی قربی و معنوی با ذات مقدّسه بهم میرساند که بسبب آن نوع از اتحاد قربی و معنوی میتوان گفت اینذات آنذاتست مثل اتحاد روح با بدن و الله اعلم اقول و لا یخفی ما فی هذا المعنی السّخیف عند من له حسن قریحة و فهم لطیفٌ خبر رایتُ فی مجموعة معتبرة قد جَمَع ما فیها بعض الافاضل ما هذا لفظه ضربة علی یوم الخندق یفر و المثنی و یثنی المفرد هذا مضمون الخبر و المراد بالفقرة الثانیة واضحة حیث انّ المراد بها المقتول بسیف علی علیه السلام بحیث صار و اخصیتین بعد ما کانوا حصة واحدة و انمّا الاشکال فی الفقرة الأولی کیف یصیر المثنّی فرداً بسیفه و اقول الظاهران المراد بالأثنین فی هذه الفقرة هو الذین یتّخذون الهین اثنین فسبب سیف علی آمنوا و اتخذوا الهاً واحداً و صارو موحدین سقرّذین کما هو واضحٌ انتهی خبرً مولانا علی محمد هزار جریبی در کتاب جامع الأنوار خود ذکر فرموده قال النبی صلی الله علیه و آله فاطِمةٌ خَیر نِساءِ العالم اِلا ما وَلَدَته مَریُم یعنی حضرت خاتم الانبیاء فرمودند که حضرت فاطمه بهترین زنان عالم است مگر آنفرزندیکه زائیده او را مریم اشکال اینخبر در این است که آنولدیکه مریم زائیده بود حضرت عیسی بود و مقام مقام تفضیل فاطمه است بر زنان و دیگر هرگاه مریم مستثنی باشد از زنان عالم اینخبر مخالف خواهد بود با احادیثی که دلالت دارند بر تفضیل حضرت فاطمه بر همه زنان عالم و رفع اشکال اینخبر را بچهار وجه کرده اند اول آنکه معنی اینخبر چنین است که حضرت فاطمه بهتر است از زنان عالم مگر آندختریکه زائیده است او را مریم و چونمریم دختری نزائیده و محالست که بزاید پس ثابت شد که بهتر بودن زنی از فاطمه محالست و او بهتر از همه زنان است و بنابراین لفظ ما، ما ولدته ها، موصوله است بمعنی الّتی و تذکر ضمیر مفعول باعتبار لفظ ما است دوّم آنکه حضرت فاطمه بهتر است از زنان عالم مگر بآن خصوصیتی که زائیده مریم که زائیدن بی شوهر باشد یعنی فاطمه در صفات از همه زنان بهتر است مگر بهمین صفت و بنابراین لفظ ما موصوفه است سیّم آنکه الا بمعنی حتی است یعنی از همه صفات بهتر زنان عالمیان است حتی آنصفتی که مخصوص است بحضرت مریم چه آن اختصاص جهة نزول روح الأمین است و روح الأمین یکی از خادمان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت فاطمه سلام الله علیها است چهارم آنکه ماء ماء نافیه است و ولدته بتشدید لام است یعنی حضرت فاطمه بهتر از همه زنان عالمیان است مگر آنکه قابله او نشد حضرت مریم و اینکنایه از نهایة شرف حضرت فاطمه است این ناچیز کوید و بملاحظه اینکه ولد بمعنی تربیت هم آمده است چنانکه در نادره نوزدهم از گلشن صد و نهم اینگلزار مشروحاً بیان شده است پس با بودن ما ماء نافیه معنی پنجمی در روایة احتمال داده میشود که آنعدم تربیت مریم باشد بآن محذّره .....
خبرً ایضاً در همان کتاب است که لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین یعنی نه جبر است و نه تفویض است بلکه امریست میان جبر و تفویض بدانکه در افعال عبا دسته مذهب است. اوّل جبر و آن مذهب اشعری است و ایشان گویند که بنده را در فعل خود هیچ اختیاری نیست بلکه فعل عبد واقع است بخلق خدا و اراده وی بدون وساطت اراده بنده. دوم تفویض و آن مذهب معتزله است و ایشان گویند بنده مستقّل است در ایجاد فعل خود
خود
ص: 7
خود بدون مدخلیّت اراده خدا و حضرت ربّ الأرباب بنده را صاحب اراده خلق کرده و او هر چه خاهد کند و هر چه نخواهد نکند یعنی بنده را واگذاشته است در فعل خود و مذهب اشعری جبر محض است چنانکه مذهب معتزلی تفویض محض است و بطلان و فساد ایندو مذهب بغایت ظاهر است و الا بنا بر مذهب اول گویند تکلیف بیقاعده بودی و ثواب و عقاب باطل شدی و بنا بر مذهب ثانی گویند که لابد است مر وجود فعل را از علت موجبه و آن علت اگر ذات بنده باشد بدون حاجت به انضمام بامریکه حادث شود در وقت فعل لازم آید امتناع فعل معیّن از بنده ماء لم موجوداً سابقاً و لا حقاً و اینخلاف واقع است و اگر ذات عبد در علّته محتاج باشد بحدوث امری خارج از ذات عبد پس عبد مستقل در ایجاد فعل نباشد و ادله بسیار در این دو مذهب در مقام خود مذکور است که اینمقام حقام ذکر آنها نیست و آنچه قریب بفهم بود و مقام اقتضای آن میکردند مذکور شد سیّم امر بین الأمرین است و آن مذهب حکماء و جمهور علمای امامیّه است و بیان اینمذهب مجملاً این است که خواجه نصیر الدین طوسی ره در شرح رساله خود فرموده که اراده عبد علّته قریبه فعل عبد است و اراده حق علّته بعبیده فعل وی و اشعری نظر را مقصور بر علّته بعیده گردانیده و قائل بجبر شده و معتزلی نظر بعلّت قریبه تنها نموده و قابل بتفویض کشته و حق آنست که وقوع فعل عبد موقوفست بر مجموع الأرادتین پس معلوم شد نباید نظر را مقصور در علت بعیده نمود و نه در علت قریبه بلکه باید فعل عبد را نسبت بهر دو اراده داد زیرا که جمیع سلسله حوادث منتهی بواجب میشود و فعل عبد صادر از اختیار و اختیار از جمله حوادث است پس از این حقیقت که آلة فعل عبد از اوست سبحانه فعل از اوست و از این حیثیت که فعل ناشی از اختیار از فاعل فعل است و فعل از عبد است و ثبوت ثواب و عقاب بجهة اختیار است و اختیار متضمن دو شیئ است یکی فعل اوامر و دیگری ترک نواهی انتهی خبرٌ و ایضاً در همان کتاب است که السعید سعیدٌ فی بطن امّه و الشقی شقیٌ فی بطن امّه و در نسخه دیده شد که السعید من سعد فی بطن امّه و الشقی شقیٌ فی بطن امّه شخص نیک نیکست در شکم ما درخود و شخص بد است در شکم ما در خود اشکال در این است که اگر اینخبر بمعنی ظاهر خود گذاشته شود بطلان تکلیف و جبر لازم میآید و آنچه در رفع اشکال اعتماد را شاید دو وجه است اول قول یکی از فضلاء است که گفته در احادیث بطریق متواتر معنوی رسیده که در یوم میثاق و عالم ذرّ حضرت داور بنده پرور جمیع ارواح را جمع فرموده و سنه اقرار بر ایشان فرمود اوّل اقرار بربوبیت و وحدانیت خود و دوم اقرار به نبوت و سوم اقرار بولایة اهلبیت علیهم السلام پس همگی اقرار بربوبیت کردند و در دوّم و سوّم اختلاف نمودند پس بعضی اختلاف که کرده بودند بدوم و سوم نیز اقرار کردند و بعضی انکار یا توقف کردند و بعضی اقرار بدوم و انکار سوم را کردند و یا توقف نمودند وَ مَن ثم بَثَتَت المعصیة و الطاعة پس از هر نفسی که در آنروز طاعت یا معصیت بظهور رسیده چون بعالم بدن آید موافق آن از آنشخص باختیار خود ظاهر شود پس بنا بر آن جسمیکه در رحم مادر از نطفه زنا منعقد شود لیاقت آن ندارد که حضرت رب العزّة آنروحیکه طاعت از او بظهور رسیده در عالم امر بآن نطفه منعقده از زنا تعقل دهد بلکه نفسی را باو تعلق دهد که از او معصیة بظهور رسیده و در آنعالم پس ظاهر شد سر سعید بودن سعید در بطن مادر خد و شقی بودن شقی در بطن ما در خود و دوم قول صاحب مرآة المحققین است که کفته اینعالم بجای مادر ما است و چنانکه مادر ما را از راه دو پستان شیر میدهد اینعالم نیز از دو راه که حیوانات و نباتات باشند غذای ما را بما میرساند پس سعید سعید میشود در دنیا و شقی آنست که شقی میشود در دنیا خبرٌ اذ احَبَّ الله عَبداً لَم یضره ذنبٌ در کتاب جامع الأنظارین خبر را ذکر نموده و توجیهاتی از برای آن نقلکرده یکی آنکه محبوب خدا معصیت از او صادر نمیشود که ضررش رساند و گفته است که در علم منطق مبرهن است که در قضیه سالبه وجود موضوع شرط نیست چنانکه هرگاه گویند زید نویسنده نیست میشاید که زید موجود نباشد پس لازم نیست که عبد را ذنب باشد تا ضرر نکند و دیگری و آنکه محبت الله امریست ازلی و قدیم چنانچه در آیه و حدیث ثابت شده و محبت ازلی را ذنب که امریست حادث ضرر نرساند چنانچه اگر صدف در نجاست افتد
بهیچ
ص: 8
بهیچوجه نقصانی بآن نرسد سوّم آنکه محبت ساتر است و عداوت کاشف یعنی کسی که با کسی محبت دارد هر چند از او گناهی بیند همه را بپوشد بلکه محب از محبوب هیچ گناهی نه بیند محبوب هر آنچه میکند محبوب است و چهارم و آنکه بنده در وقتی که محبوب الله عزوجل میشود مرتکب معاصی معلومه مشهوره نمی شود و چون باینمقام رسد و هیچ معصیت را بعمل نیاورد گناهی از برای او باقی نمی ماند مگر مخالطت ناس و صحبت داشتن با ایشان چه این در آن شخص مثل معصیت است لیکن چونکه میداند که این صفت از برای او معصیت است خود را مستمر بر آن نمیدارد و بزودی میل بجانب حق نماید و بذکر و استغفار مشغول میشود و از این است که پیغمبران استغفار میکردند پس میشاید مراد از ذنب این نوع ذنب باشد پس از اینذنب بانشخص ضرر نمیرساند زیرا که بزودی خود را از ذنب میرهاند و پنجم: آنکه میشاید که مراد از ذنب در حدیث ترک اولی باشد و مراد از عبد خصوص پیغمبران باشند و مراد از عدم ضرر بقای درجه پیغمبری و اجر اخروی باشد و خبرٌ: فی جامع الافطار حقیقٌ علی الله ان یدخل الضلال الجثّه قیل کیف ذلک جعلت فداک قالَ یَموتَ الناطق و لا ینطق الصامَتَ فیَموت المرء فیدخله الجنّة آنخبر از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام است یعنی سزاوار است که داخل کند خدا شخص گمراهرا در بهشت شخصی گفت فدای تو شوم چگونه میشود که خدا گمراهرا داخل بهشت کند حضرت فرمود که میمیرد ناطق و نطق نمیکند امام صامت بدانکه مراد از نیکمراه آن است که تکلیف او از هیچ امامی باو نرسیده باشد یعنی در زمانی باشد که امام آنزمانرا ندیده و ندانسته باشد و او مرده باشد و امام دویّم از اظهار امامت خود نکرده باشد پس آنشخص در چنین وقتی اگر بمیرد خداوند او را در داخل بهشت میکند بجهة عَدَم تقصیر او در معرفت امام خبرٌ الحمام یوم و یوم لا یکثر اللّج یعنی یکروز در میان بحمّام رفتن بسیار میگند گوشت بدن را و اینخبر بحسب ترکیب نحوی اشکال دارد نه بجب معنی و آنچه را که توان در ترکیب اینخبر اعتماد بآن نمود دو وجه است اول: آنکه یوم اول خبر مبتدی امحذوفی است که آن لفظ دخول باشد ای دخوله یوم و یوم لا و الحمام مبتدی اول است و دوم: آنکه الحمام مضاف الیه باشد مثل قَبَضتُ قَبضَةً من اثر الرسول ای من اثر حافر فَرَس الرسول و یومٌ لا خبر باشد ای زمان دخول الحمام یوم نو یوم و یومٍ لا خبر در کتاب سابق الذکر است که قال النبی لو کان الموت یشتری لاشتراه اثنان کریم ابلج و حریص ملهوف بدانکه ابلج نقبح الف روشن و درخشان و شخص کشاده ابرو را گویند و در اینجا مراد واسع بطبع است و ملهوف بمعنی مضطر و حریص را گویند و اینجا مراد حریصت یعنی اگر موت خریده شدی هر آینه میچریدند آنرا دو نفر یکی کریم واسع الطبع در وقتی که قدرت نداشته باشد بر ایثار مال تا انکه بمردم نیکوئی کند پس چنین کسی طالب مرگ میشود بحیثیتی که اگر مرگ خریده میشد میخرید و حریص در وقت نداشتن مال از جهة بخلی که بمال دارد طالب مرگ می شود بحدیکه اگر مرگ فروخته میشد او میخرید خبرٌ و فیه ایضاً من احَبَّ کریمتاه لم یکتب بعد العصر اشکال اینخبر در لفظ کریمتاه است که مفعول است و تثنیه در حالت نصب بیاراست و باید کریمتیه باشد و در دفع آن سه وجه گفته اند اول آنکه کریمتیه بوده در اصل و چون ماقبل یاء مفتوح بود قلب بالف شده و کریمتاه کردیده و اینوجه غیر وجیه است چه یار تثنیه را قلب بالف کردن قولیست علیل و بلا دلیل دوم آنکه کریمتاه خبر است از برای مبتدی محذوف به تقدیر چنین است که من احب شیئاً هو کریمتاه سیمّ کریمتاه عَلَم است از برای دو چشم و الاعلام لا تغیرو میشود که این عبارت موافق لغة بعضی از اعراب باشد که تثنیه را در هر سه حال بالف میخوانند

3 ) - گلشن سیّم

در فقرات مشتبه و مشگله از ادعیه کثیرة الدوران و گلچین از گلبانهای آن چند گل است فقرةٌ در زنبیل معتمدی است که از جمله اشتباهات در ادعیه اشتباهی است که در فقره و لاسحق صفیک علیه السلام فی بر شیع که در دعای مبارک سمات است واقع شده که در تمام نسخه هائیکه ملاحظه شد شمیع را نکبر شین معجد و فتح یاء مثناة تحتانیه نوشته اند و این اشتباهی است که برای کتاب دست
داده
ص: 9

داده و علمای اعلام نیز پی تحقیق او برنیامده اند و بر شمع در پاران ببار فارسی که معرب آن فاران است واقع شده و موافق فصل بیست و یکم توراة وقتی حضرت ابراهیم پس از ولادت اسحق علیه السلام با مرساره حضرت اسمعیل و مادرش را بیرون کرد آنها در بیابان برشبع سرگردان شدند و آب ستاره ایشان تمام شد هاجر گریست که پسر من از تشنگی تلف خواهد شد خداوند چاه آب را باسمعیل نشان و او که از آنچاه تاره خود را پر کرده و حضرت اسمعیل درآن بیابان ساکن شد و غلامان آبی مانح رئیس فلسطین آنچاهرا تصرف کرده بودند که حضرت ابراهیم از آبی مانح آن اراضی را بهفت پیش خرید و با هم عهد و پیمان بستند و بعد از وفات حضرت ابراهیم حضرت اسحق باینمکان تشریف آورده که چاهها را اهل فلسطین انباشته بودند و در آنمکان حضرت جبرئیل باو نمودار شده وحی رسانید که خداوند میفرماید من خدای پدرت ابراهیم هستم و برکت را من بر تو و نسل تو زیاد خواهم کرد و اینفقرات در فصل بیست و ششم توراة مسطورات القصه اگر بتلفظ عَبَری باید خواند بر با کسره بار موحده و کسر همزه و سکون یاء مثناة تحقیّه و راء مهمله بمعنی چاه است و شبع بکسر شین معجمه و فتح باء موحدّه بمعنی هفت است و باید در تلفظ بعَبَری اینفقره را و لاسحق صفیک علیه السلام فی بیر شبع قرائت نمود و اگر بتلفظ عربی است بر سبع است که بر بر وزن حِبر بمعنی چاه و سبع بفتح سین بمعنی هفت است و باید اینفقره را بتلفظ عربی و لاسحق صفیک علیه السلام فی بئر سبع خواند و تفاوت الفاظ عربی و عبری بقدر تقاوت کلمه عربی و عَبَری است و هر چه سین مهمله در عربی است در عبری شین معجمه است و بالعکس مثل موشی و موسی و شبع سبع و تسع و تشع محرکة و عاشورا و عاسوره و علی ای حال شیع با یاء مثناة تحقیه صحیح نیست و تسمیه بئر سبع را باین اسم یا بجهة آن هفت میش است که حضرت ابراهیم بابی مانح داده یا هفت چاه درآنجا بوده است و الته اعلم بحقایق الامور این ناچیز گوید که بخط بعضی از افاضل دیده شد که شهید طاب ثراه اینکلمه را بشین معجمه و یاء مثناة تحتانیه ضبط فرموده و بعد از نقل اینضبط آنفاضل چنین مرقوم فرموده فقیل هی بئر طمّت فامر اسحق مَلِکاً اسمه ابومالک ان یعیدها کما کانت و یکینها فقعل و رمی بغما متنها فتکون ماحوراً من قولک شاعت الناقة اذا رَمَت ببولها و یجونه ان یکون مأخوذاً من الشیع و هی الأصحاب و الأعوان تشابعهم علی حفرها و کتیها و بعد از دانست اینمذکورات بفرس قاطع حکم بغلط بودن شیع بشین و یاء چنانچه از شاهزاده کامل ادیب صاحب زنبیل نقل شده موقع است بلی فاضل مزبور قرائت شبع را هم نقل نموده و فرموده است مقرر سبع بالسین المهلة بالبار الموحدة و هو بئر طمها عمال ملک یقال ابو مالک و انمّا سمّیت بذلک لأن ابراهیم و ابامالک تعهد اعلی تلک البئر بسیقه کباش و ذکر فی القاموس ان سبع موضع بین القدس و الکرک لانّ به سبع آباز و ذکر الثعابی ان ابراهیم لما خرج من مصوا لی اتشام خوفاً من الملک الذی کان بمضر فزل السبع من ارض فلسطین من جود الشام و احتفر بها براً و اتخذ مسجداً فکان بار تلک البئر معیناً ظاهراً و کان غنمة تردها فاقام به ابراهیم تدة تأذی من اهله فَخَرَج منها الی بلد من فلسطین بین الرها و ایلیا یقال لها قطّ فلما خرج ابراهیم من السیع نضب تلک البئر فندم ال السبع من خروج ابراهیم فاتبعوه حتی ادرکوه و سألوه ان یرجع الیهم فلم یقبل فقالوا ان المار الّذی کنت تشربُ منه و نشربُ معَکَ منه - قد نضب فاعطاهم سبعة اغنر من خضمه و قال اذهبوا بها مَعَکُم فانهم لو اوردتموها و البر نطبر الماء حتی یکون معیناً ظاهراً کما قال فاشربوا منها و لا تقربها. خانقن فخرجوا بالاعنزالی البر فظهر الماء فکانوا یشربون منها و هی علی حالها تلک حتی اتت امرءتهٌ طامشه فاغترفت - فنکص مائها و لم یرجع الی الیوم «فقرة» و ایضاً از جمله فقرات مشتبه - دعای شریف سمات کلمه قبة الرمان است - که در بسیاری از نسخ مصحّحه و یاء مهمله مضمومه ضبط شده و در بعضی از نسخ قبّة الرمان براء منقوطه مفتوحه دیده شده است - مراد از این خیمه مجمع است که در آن صندوق عهدنامه بود - و بعد از اتمام بیت المقدس آن خیمه در آنجا گذاشته شد و حضرت موسی علی نبینا و آله و علیه السلام به هرون فرمود که خداوند مرا برگزید بآتشی که از اسمان فرود آید و قربانیهای مقبوله را بخورد - و قنادیل بیت المقدس هم باید از آن آتش روشن شود و اینخدمت با تو و پسرانت
تعلّق
ص: 10
تعلق دارد تا آنکه روزی هرون با پسرانش که ارباب مناصب بودند جامه هائیکه مخصوص بآن منصب بود پوشیده و بخدمت ایستاده و قربانی پیش گذرانیدند فاداب و و ابیهو پسران هرون مجمرهای خود را گرفته آتش در آن افروختند و بخور بر آتش ریختند اما آن آتش که در آنمجمر افکندند نه آتشی بود که نسبت باو مسکن داشت و نار آسمانی نبود و بلکه تار عنصری بود از اینروی آتشی جستن کرده برایشان گرفت و هر دو حال بسوختند پس خداوند بموسی وحی فرمود که من درباره کسیکه مرا میشناسد و خلاف من میگند چنین کنم پس چگونه است حال کسیکه دشمن من است و مرا نمیشناسد و مخالفت من میکند و آنخیمه را قبة الرمّان از آن گویند که قندیلهائی که برآن آویخته بودند شبیه برهان بودو بعضی گفته اند که او را قبّة الرمّان گویند بجهة آنست که بعد از اینکه آتش فرزندان هرون را سوخت بنی اسرائیل جرأت نکردند که نزدیک رفته قندیلهای آنها را روشن سازند پس شبیه بجبّه مانندی ترتیب داده و برآن جلاجل ورتانه از طلا متعلق نموده و زنجیری بر او بسته هر کس که میخواست داخل آنقبه شود آنجبه مانند را پوشیده داخل میشد و اگر جلال الهی او را فرا میگرفت آنجلاجل و زمانه را حرکت داده آنکسانیکه زنجیر متعلق بر جبّه مانند دردست ایشان بود او را بیرون میکشیدند و در وجه تسمیه آن بقیة الزمان چنین گفته اند که مراد از قبة الزمّان حقیقةً فلک است و آنقبه را باین اسم نامیده اند بجهة شرف و عظیمی محل آن و فقرةٌ دار جمله فقرات ایندعای شریف فقره و صَنَعت به العجائب فی بحر سوف است چه بعداز اینکه قبل از این فقره تعداد موارد تکلم باری تعالی را با موسی بطریق وحی در منفلقات و شکافهای از آب دریا که بنی اسرائیل در آن واقع شدند و آنشکافها مثل قطعه های کوه بودند که دوازده سبط بنی اسرائیل از هر شکافی یک سبط عبور مینمودند آن چنان شکافها که صنعت فرمودی بآنها عجائبی را مثل مشبک نمودن آنها را که اسباط از آن شباک یکدیگر را به بینید و خشک نمودن قعر دریا را در قعر ایشان و گذر نمودن آب و موجهای دریا از بالای سر آنها مثل کوهها و تمامت آنچه ذکر شده در دریای سوف واقع گردیدو اشکال در این فقره این است که ایندریا چه دریائی است و در کجا واقعست با آنکه اخبار معتبره و تواریخ معتمده تماماً متفق اند که عبور بنی اسرائیل از دریای نیل و غرق فرعون هم در آندریا بوده است و جواب آنست که بحر سوف همان دریای نیل است و آنرا سوف نامیده و یا باینجهة است که سوف در لغت سریانیّه بمعنی حکمت است و لذا حکیم را فیلاسوف مینامند چه آنکه فیلا در آن لغة بمعنی محبّ است و سوف بمعنی حکمت است یعنی دوستدارنده حکمت و چون در آن دریا آیات و عجائبی از صنع باریتعالی نمایان شد پس بدینواسطه آنرا دریای حکمت فرمود چنانکه شر ذمه از آن آیات مذکور شد - و یا بجهة این است که سوف بمعنی هلاک است چنانچه بعضی نقل نموده اند که عرب میگوید نساف المال یسوف سوفاً اَی مَلَکَ و چون در آندریا فرعون و جنودش هلاک شدند لذا آنرا بحر سوف یعنی دریای هلاک خواندند فقرةٌ و از فقرات مشتبهه ایندعای شریف فی جَبَل حوریث است که در بسیاری از نسخ بثار مثلثّه است و مورّخ المعی میرزا محمد تقی سپهر رحمه الله علیه در جلد اول ناسخ التواریخ بباء موحده تحتانیه آنرا ضبط نموده و حوریب نوشته است و صحیح آنست که بتاء مثناة فوقانیه است که حوریت باشد و در کلام عرب وزن فوعیل یافت نشده است مگر حوریت بتاء مثناة چنانکه مصرحٌ به قاموس اللغة است و مراد بجبل حوریت همان طور سیناء است که این فقره بعد از آن واقع شده و عطف تفسیری آن است و بجهة تفسیر طور سینا را بحبل حوریت این است که طور سیناء نام کوهی است که میان مصر و ایله واقع شده است و حوریت موضعی است از نواحی آنکوه و به طور سینا را باعتبار آنموضع جبل حوریت هم میگویند فقرةٌ و از فقرات مشتبه ایندعا و فقره فوق احساس الکروبیین است که در لفظ احساس از آن فتح الف و کسر آن هر دو محتمل و جایز است و باید دانست که اینفقره اشاره است برفتن موسی بعد از هلاکة فرعون و اتباعش و روزه گرفتن او چهلروز بکوه طور از برای آوردن کتابی که در آن حلال و حرام و احکام الهی باشد چنانکه بنی اسرائیل را در مصر وعده
داده
ص: 11
داده بود که بعد از هلاک دشمنان شما چنین کتابی را از نزد باریتعالی مسئلت نموده و در میان شما میآورم چونموسی با همه اهان در کوه طور بجهة انجام این امر رفت خداوند عمودی از غمام را فرستاد تا مسافت هفت فرسخرا فرا گرفت و شیطان و هوام الارض را از نجائی که عمود از غمام بود طرد فرمود و ملائکه آسمانها و عرش خودرا از برای موسی نمودار کرده با خداوند عالم موسی همکلام شد و در آنحال جبرئیل با موسی همراه بود و نشنید آنچه را که خداوند با موسی تکلم و مناجات کرد پس موسی او را نزدیک طلبید تا آنکه جبرئیل صدیر قلمرا که بر لوح مینوشت شنیده و استماع کرد پس بناءً علی با ذکر میتوان احساس بفتح همزه خواند که ارخسیس بمعنی صوت باشد چه کلام الهی در کیفیت اجار و اخفات فوق اصوات ملائکه مستجین بود که موسی رجل و صوت آنها را به تسبیح و تقدیس میشنید و میتوان بکسر همزه خواند که از حس باشد چه مذکور شد که جبرئیل که با موسی بود حس کلام الهی را نمینمود تا آنکه موسی او را نزدیک ساخته که صریر قلمرا بر لوح استماع نمود اگر کسی زیاده از این طالب فهمیدن این فقرات و سائر فقرا زایند دعای شریف باشد رجوع بکتاب وسیلة النجاة اینداعی نماید که ملقّب بعبادین الجمعات فی شرح دعاء السمات است چه در آجا است ما بروی الغلیل و یشفی العلیل و الله یهدی من یشاء الی سواء السبیل «فقرةٌ» در زنبیل معتمدیست از جمله اشتباهات که در دعوات مبارکات است یکی در عبارات آهتیاً شراهتیاً است و اینکلام عبریست و صحیح آن آهتیه اشراهنیه الها را تمسکت است که در توراة مسطور است و از اسماء الله است یعنی بود و هست و خواهد بود و کتاب همزه اشر را بآخر کلمه آهیة اول الحاق کرده و آهیاً خوانده اند و الف دیگر بر کلمه اخیره ملحق کرده و با کلمه اخیره مرکب کرده شراهیاًّ گفته اند و اسمیکه مطابق واقع نیست بتحریف آهتیاً شراهیاً خوانده اند و اگر بگویند یحتمل که از عبری بعربی نقل کرده مقرب شده یا شد در این کلام تغییر حرفی و تصحیفی نشده است که معرب شود بلکه کلمه وسط که اشر باشد یکجز و او را بکلمه اولی ملحق کرده اند و یکجزء او را بکلمه ثانیه ملحق نموده اند و هر که بعین انصاف نظر کند تصدیق این بنده حقیر را خواهد کرد و در قاموس در تاده شره می گوید واهیاً بکسر الهمزه اشراهیاً بفتح الهمزه و الشین یونانیة ای الازلی الذی لم یزل و لیس هذا موضعه ای لیس موضعه ای لیس موضع بیانه فی لغة العرب لیکن الآن الناس یغلطون و یقولون آهتیاً شراهتیاً و هو خطاء عل ما یزعمه احبار الیهود انتهی و صاحب قاموس در معنی لغة درست آمده است ول یدر دو جا اشتباه کرده است یکی آنکه نوشته یونانی است اینکلام عَبَرانی است و اگر یونانی باشد باحبار یهود چه مناسبت دارد که بر اینکلام خطا بگیرند بلکه راه خطا آن بوده که این آهیئه اشراهیه است وقتی عربان آهتیاً شراهیاً میگفتند احبار یهود خطا می گرفته اند و دیگر آنکه اشراهیا را بفتح همزه و فتح شین گرفته و این لفظ مرکب را مفرد دانسته وحال آنکه دو کلمه است و درآخر کلمه آهتیاً نیز الف دیگر کرفته که یکی زیاد است «فقرة» هم در آنجا است که یکی از موارد اشتباهات کلمه اتراک و اَفَتراک در دعای کمیل است که در ترجمه دعا حتی آخوند مجلسی طاب ثراه بمدلول الجواد قد یکبود الصارم قد تنیبو اشتباه کرده اگر بصیغه معلوم خوانده شود که تاء مفتوح باشد یعنی آیا می بینی خودت را که مرا بنار عذاب بکنی و اگر بصیغة مجهول خوانده شود که تاء مضموم باشد باشد یعنی آیا دیده میشوی تو که مرا بنار عذاب بکنی و من بتوحید تو اقرار کرده ام و از معنی اصلی لغة غفلت کرده است که بمعنی اخبرنی است یعنی خبر بده مرا با وجود اینکه اقرار بوحدانیت و یگانیکی تو کرده ام باز مرا بآتش خود عذاب خواهی کرد و در قاموس میگوید اراتیک ار ایتکماو اریتکم و هی کلمة تقولها العَرَب بمعنی اخبرنی و اخبرانی و اخبرونی و التاء مفتوحه: این ناچیز گوید: که فرق مابین اتراک و اراتیک بسی واضح و آشکار است و استعمال نمودن عرب اراتیک را بمعنی اخبرنی منافات ندارد با استعمال شدن مشقاتیکه از اینماده بغیر اینصیغه است در معنی اصل خود کما لا یخفی و سید جلیل معاصر آقا سید جعفر من آل بحر العلوم در شرح دعا و کمیل تصریح نموده است که استعمال اراتیک بمعنی اخبرنی مخصوص باین سه لفظ است که در قاموس گفته نه در سایر مشتقات این مادّه فارجع.............
فقرةٌ
و ایضاً در همان کتاب است که از جمله اشتباهات در ایندعای شریف کلمه فلک الحمد علی فی جمیع ذلک است که لفظ حمد نیز حجة است مثل و لا حجّة لی فیما جری علی فیه قضائک و در خط کوفی حجّة و حمد مشابه همدیگرند و کتاب اشتباه کرده
کرده
ص: 12
کرده فلک الحمد نوشته اند و معنی چنین است که در حال تو بمن حجت داری که در معنی بخشاینده جان و توانائی ترا بر من حجت است و مرا بر تو حجتی نیست و معلوم است که اگر فلک الحمد باشد معنی آن این است که از برای تو است حمد بر من و حمد خداوند بر مخلوق شایسته نیست این ناچیز گوید که عجب است از اینفاضل ادیب المعی که فرموده حمد خداوند بر مخلوق شایسته نیست و چنین کمان کرده که در اینصورت خداوند حامد عبد است و حال آنکه چنین نیست بلکه معنی آن این است که از برای تو است بر من حمد و ستایش چه در حال مخالفت و چه در حال اطاعت و چه در حالتی که پیروی هوای نفسانی کردم و چه در حالتی که متابعت نفس خود را نکردم و اینداعی در کتاب خبّة العالیه دو وجه از برای صحت فلک الحمد بیان نموده ام طال آن بآنجا رجوع کنید

4 ) - گلشن چهارم

در معضلات وارده در زیارات امامان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست معضلةٌ فی مشکلات العلوم للزاتی الاول صلی الله مقامه فی زیارة ابیعبدالله الحسین علیه السلام السلام علیک یا ثار الله وابن ثاره و الوتر الموتور اعلم انّ المضبوط فی کتب الدعاء بغیر همزه الذی یظهر من کتب اللغة انه مهموز و لعلة خففّ فی الاستعمال ثم ان الثار الدّم وطلب الدّم و المراد هیهنا هو تاخر و قوله ثار الله یحتمل معینین احدهما انکّ الذی یطلب الله بدمه من اعدائه وح یقدّر مضاف للثار ای اهل ثار الله و یکون اضافة الثار الی الله بمعنی من ای انکّ اهل طلب الدّم من الله ای طلب الدم الذی یکون الطلب ناشیاً منه سبحانه و انت اهلً لفنک الطلب الناشی منه و ثانیهما انک طالب الدّم بامر الله و فی سبیل الله وح ایضاً یقدّر الأهل و یکون اضافة اتشار اثاجعتی فی ای انک اهل طلب الدم ای دم اتشهداء فی الله ای فی سبیله حین الرّجعة ÷ او یکون بتقدیر مضاف آخر ای انک اهل الثار بالله فی الرّجعة (اقولُ) و یحتمل ان یکون المراد بالثار معناه الاول المذکور فی کلامه قده ÷ و یکون وزان هذا الکلام فی انتساب لثار الیه تعالی وزانه فی انتساب العین و الید و الخبب الیه تعالی کما فی زیارة مولانا امیرالمؤمنین علیه السلام ÷ السلام علیک یا عین الله الناظره و یده الباسطه و جنبه المکین وح لا حاجة فی بیانه و توضیحه الی هذه التکلّفات التی ذکرها قدسّ سره فی کلامه خصوصاً مع ملاحظة اصالة عدم التقدیر فانتسبه فانه لانسبک مثل خبیر ثم قال ره و انا: قوله و الوتر الموتور الوتر فیومنصوبٌ تبیقیه الجزء الأول من المنادی المضاف و هو بمعنی الفرد المتفرد فی الکمال من نوع البشر فی عصره الشریف و الموتور الذی قتل له قتیل فلم یدرک بدمه تقول وتره یتره وتراً وترةً و کذلک وتره حقه نقصّه ذکره الجوهری و قالَ الجرزی من فاتته صلوة العصر فکانما وتر اهله و ماله ای نقص یق وترته او انقصته فکانک جَعَلته وتراً بعد انکان کثیراً و یمکن ان یکون الموتور تاکیداً للوِتر کقوله حجراً مهجوراً و قولهم بَرَدَ بارد معضلة قد استشکل فی قوله الله انصرفت یا سیدی یا امیر المؤمنین و یا مولای و انت یا اباعبدالله یا سیدی الواقع و فی دعاء العلقمه الوار و فی تلو زیارة العاشورا و وجه الأشکال عَدَم وضوح المعطوف علیه لقوله و انت یا سیدی و احتمل بعض ان تکون العبارة و ایتُ بالبار الموحّده و النار المضمومة بصیغة المتکلم من اَبَ یتوبُ اذا رَجَعَ فیکون عطفاً تقسیر بالقوله انصرفت فیکون الفعلان بمنزلة متثنیة واحدة لیلاً ثم السابق و اللأحق و وجه عدم ذکر التثنیه کون کلواحد منفرداً و مخصوصاً بالذکرفة معضلةٌ فی مزار البحار عند نقل زیارة لامیر المؤمنین فی یوم الحادی و العشرین کلمة مشتبه المراد و هی قوله کنت للکافرین عذاباً صباً و نهباً و للمؤمنین عمداً و حصناً فطرت و الله بغمائها و فزت بحبائها فانّ کلمة فطرت یمکن ان یقرر علی نباء المجهول من الفطر بمعنی الخلقه ای کنت یا امیر المؤمنین مفطوراً علی الغمار و هی الدّامیة و التغمار علی ما فی بعض النسخ و یحتمل ان یکون الفار عاطفةً و الطّار مکسورة من الطیران ای ذَهَبَت الی الدرجات العلی مع الدواهی التی اصابتک من الامّة و طرت و ذَهَبَت بنعمائهم و کراماتهم فقدوها بعدک و بعضهم قراء فطرت الی بنار المجهول و تشدید الطاء من قولهم فطرّت الصّائم اذا اعطاه الفطور و فی نهج البلاغة فطرّت و الله بعنانها و استبدوت
برهانها
ص: 13

برهانها و قال بعض شراحه الضمیر ان الی الفضیلة فاستعار هیهنا لفظ الطیر ان للسبق العقلی و استعار لفظی العنان و الرّهان اللذان همانین هما من متعلقات الخیل معضلة و فیه عند البیان لقوله فی زیارة مولانا الحین و جعلک و ایاک و جدک و اخاک و بینک عبرة لاولی الالباب ای لیعثر اولوالالباب و العقول عن فضلکم و علمکم و جلالتکم و مظلومیتکم و شهادتکم فیعلموا ادنائة الدنیا و خسّتها و انّ الله لم یرضها لأولیائه و انّ الآخرة هی دارالقرار و محلّ الاخیار و قال رحمة الله فی بیان قوله التّالین الکتاب الواقع فی هذه الزیارة ال جعلکم الرّسُول تلو اللکتاب العاملین به و وصی بکم مَعَه فی قوله انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی او التّابعین للکتاب و القارین له حق قرائته و الأول اظهر و اَصوَبَ معضلةٌ و قال المجلسی ره فی بیان قوله الزّناد الفادح الواقع فی زیارة مولانا امیرالمؤمنین علیه السلام قال الفیروز آبادی الزند العود الذی تقدح به النار و الجمع زناد و قال قدح بالزند رام الأیراء به انتهی فالزّناد جمع فکان ینبغی ان یؤتی فی صفته القادحة و تعله کان فی الأصل الزند فصتحف لأن المفرد هنا انسب و یحتمل ان یکون الزناد ایضاً حاد مفرداً و لم یذکره اللّغوبون او یکون الجمع للمبالغة و فی الصفة روعی جانب المغی لأنّه عبارةٌ عن شخص واحد و علی التقادیر کنایة عن ظهور انوار العلم و الحکم منه و ان شدّة البطش و الصولة فی الفزوات و الأوّل اظهار انتهی معضلةٌ و قال ره فی بیان قوله و اشهد انک کلمة التقوی الواقع فی زیارة الأمیر هذه اشارة الی قوله و الزمهم کلمة التقوی و فسرّها اکثر المفسرین بکلمة الشهادة و قالوا اضافة الکلمة الی التقوی لأنّها سببها او کلمة اهلها او بها یتقی بین النار و ورد فی الاخبار لأنّ المراد بها الائمّة فاطلاق الکلمة علیهم لانتفاع الناس بهم و بکلامهم قال الفیروز آبادی عیسی کلمة الله لأنّه ینتفع به و بکلامه و الحاصل ان المتکلّم یظهر بکلامِهِ ما اراد اظهاره و الله تعالی بخلقهم اظهار ما اراد اظهاره من علومُه و معارفه و جلاله شأنه و یحتمل ان یکون المراد انّ ولایتهم و الایمان بهم کلمة بها یتقّی من النار فهیهنا تقدیر مضاف و اما فی اسمن انّ او فی خبرها ای انّ ولایتک کلمة التقوی او انّک ذوکلمة التقوی و مثل هذا ا لجمل علی جهة المبالغه شایعٌ معضلةٌ و قال ره فی بیان قوله فی زیارة علی ابن الحسین الشهید السلام علیک یابن امیر المؤمنین السلام علیک یابن الحسن و الحسین الواقع فی تلو زیارة الأویل المطلقة التی ذکرها فی البحار لمولانا ابیعبدلله الحسین قوله یابن الحسین هذا علی سبیل المجاز فان العَرَب یشمی العمّ اَبا کما قیل فی قوله لأبیه آرز معضلةٌ و قال ره فی بیان قوله فاشهدکم انی بکم مؤمنٌ و لکم تابع فی ذات نفسی و شرایع دینی و خاتمة عمَلی و منقلبی و مثوای فاسئل الله البر الرحیم ان یتمّم لی ذلک الواقع فی الزیارة الثانیه المطلقة التی ذکرها فی البحار لمولانا الحسین قوله ذات نفسی ای اعظَمَ و اوطن نفسی علی ان یکون تابعاً لکم فی الأمور المتلّقه بنفسی و سائر شرایع دینی و فی خاتمة عملی و فی منقلبی الی ربی عند موتی و فی مثوای فی قبری و فی الجنّة و لما لم یکن بعض هذه الأمور باختیار العبد و ما کان باختیاره لاتیأتی الا بتوفیقه تعالی قال فاسئل الله البر الرحیم ان تیمّم ذلک لی و یجعل ما غرمت علیه حاصلاً لی و یحتمل ان یکون المراد بالذّات الحقیقة و یکون الفقرات متعلقة بقوله مؤمن و تابع معاً علی التنازع او علی اللّف و النشر ای او من ایماناً منبعثاً من حقیقة نفسی ای صمیم قلبی و یظهر اثری فی اعمالی و فی خاتمة عَمَلی و یکون ثابتاً معی عند الموت و فی القبر او انی مؤمنٌ بکم و تابعٌ لما اعتقدتموه و تبینتموه فی حقیقة نفسی و صانعها و احوالها و فی شرایع دینی و فیما یجب ان یکون علیه خاتمة عملی و فیما ذکرتموه من احوال الموت و القبر و الجنّة و النار امّا اللّف و النشر فیظهر ممّا ذکر معضلةٌ و قال ره فی بیان قوله ضمن الأرض و من علیها دَمَک و ثارک الواقع فی احدی الزیارات المُطلقة لأبی عبدالله قوله ضمن الارض و من علیها دمک تضمین الارض امّا علی سبیل المبالغة و المجاز کنایةً عن تعظیم الامر و تفخیمه و المراد انّ الله یامر الارض فی القبر بتعذیب قاتلیه و فی الرجعة بخبفهم و غیره او المراد اهل الارض من الملائکة و الجن فیکون المراد بمن علیها الأنس او الأعمّ تعمیماً بعد التحضیص و یحتمل ان یکون المراد انّ الله اودع الارض اجساد قاتلیه و اشباهم حتی نتیقم له منهم فی الرجعة و فی القیامة او انّه تعالی لما حزب الارض بعد شهادته و سفکت فیه الدّماء و قتل الله قاتلیه و اشباههم بایدی من خرج بعده فکانّه ضمن الارض وَمِهُ حیث جری انتقامه علیها ایضاً معضلةٌ و قال ره فی
بیان
ص: 14
بیان قوله و تنقبت و تهیات لقتالک الواقع فی زیارة العاشوراء المعروفة قوله و تنقبت لعلّه کان التقاب بینهم متعارفاً عند الذهاب الی الحرب بل الی مطلق الاسفار حذراً من اعدائهم لعلاّ یعرفوهم فهذا اشارةٌ الی ذلک و قال الکفعمی ره یمکن ان یکون المعنی ماخوذاً من النقاب الذی للمراة ای اشتملت بالات الحرب کاشتمال المرأة بنقابها فیکون النقاب هنا استعارة او یکون مأخوذاً من النقبة و هو ثوب یشتمل به کالازار او یکون معنی تنقبت سارت فی نقوب الارض و هی طرقها الواحد نقب منه قوله فنقبوا فی البلاد ای طوفوا و ساروا فی نقوبُها ای طُرقها و قال الشاعر لَقَد نقبت فی الآفاق حتی رضیتُ من الغنیمة بالایاب معضلة و قال ره فی بیان قوله و اشهدُ انّی بکم مُؤمنٌ و بایابکم موقنٌ بشرایع دینی و خواتیم عملی الواقع فی زیارة الاربعین قوله بشرایع دینی لعلِّ المعنی انّ شرایع دینی و خواتیم عملی یشهد معنی بذلک علی سبیل المبالغة و الجوزای کونها موافقین لما اَمَرتم به شاهدٌلی بانی بکم مؤمنٌ و یحتمل ان یکون العطف فی قوله بایابکم من قتیل عطف المفرد ای مؤمنٌ بایابکم و یکون قوله موقنٌ خبراً بعد خبر لانّ و قوله بشرایع متعلقاً بموقن ایموقن بحقیقة شرایع دینی و بحقیة ما یختم به عَمَلی من الجنة و النهار و الثواب و العقاب و فی بعض نسخ التهذیب و بشرایعی دینی مَعَ العطف فرجع الی المعنی الاخیر و لعله سقط من البین شیئ کما یشبه من الفقرات الواقعة فی سایر الزیارات معضلةٌ و قال ره فی بیان قوله و ذریة رسول الله الواقع فی الزیارة الجامعه المشهورة قوله و ذریة رَسول الله شَمِلَ امیر المؤمنین تغلیباً او هذه الفقرة مختصه بغیره و سیأتی فی الجامعة الکبیرة و ورثة رسول الله فلا یحتاج الی تکلف و قال ره فی بیان قوله و ارکاناً لتوحیده الواقع فیها ای لا یقبل التوحید من اَحَدٍ الا اذا کان مقروناً بالاعتقاد بولایتهم کما ورد فی اخبار کثیرة اِنَّ مخالفیهم مشرکون و انّ کلمة التوحید فی القیامة تسلبُ من غیر الشیعة او انهم لو لم یکونوا لم تبین توحیده فهم ارکانه او المعنی ان الله جَعَلَهم ارکان الارض لیُوحده الناس و فیه بعده و قال ره فی بیان قوله و عزوئمه فیکم ایّ الجدّ و الاهتمام فی التبلیغ و الصبر علی المکاره و اتصدع بالحق فیکم وردت و علیکم و جَبَت او الواجبات الازمة التی لم یرخص فی ترکها انما وَجَب علی العباد لکم کوجوب متابعتکم و الاعتقاد بامامتکم و جلالتکم و عصمتکم او ما اقسم الله به فی القرآن کالشمس و القمر و لفتحی انتم المقصودون بها او القیتم بها انما هو لکم و قیل ای کنتم آخذین بالعزائم دون الرّخص او السُور العزائم او سائر الأیات نزلت فیکم او قبول الواجبات اللازمة انما هو بمنابعنکم او الوفاء بالموابثق و العهود الألهیّة فی متابعتکم و قال ره فی بیان قوله محتجبٌ ندمتکم ای مستترعن المهالک بدخولی فی ذمتکم و امانکم و قال ره فی بیان قوله و نجَعَ کل متکبر بطاعتکم نجع بالحق نجوعاً اقربه و خضع به کنجع بالکسرٍ نجاعة و فی بعض النسخ بالنّون یقالُ نجع لی بحقیّ کَمَنَع ای اقرّه قال ره فی بیان قوله ذکرکم فی الذاکرین ای و انکان ذکرکم فی الظاهر مذکوراً من بین الذاکرین و لکن لا نسبةً بین ذکرکم و ذکر غیرکم فما اعلی اسمائکم و کذا البواقی و یمکن تطبیق الفقرات بادنی تکلّف مَعَ انه لا حاجة الیه اذ مجموع ملک الفقرات فی مجموع الفقرات الآخر و قال ره فی خاتمة البیانات لفقرات هذه الزیارة و انما بسطت الکلام فی شرح ملک الزیارة قلیلاً و ان لم استوف حقّها حذراً من الاطالة لأنها اضح الزیارات سنداً و اعملتها عمّها موارداً و افضحها لعطاء ابلغها معنی و اعلاها شاناً اقول قد ذکرت فی العِنوان السبقه و الخمسین و المأتین من الجزء الأول من کتاب الجنّة العالیه بیاناً بطیفاً لفقرة و حجج الله علی اهل الدنیا و الآخرة و الأولی من هذه الزیارة فارجع الیه فانّه جیدٌ جدّا معضلةٌ نَقَل نشیخ البحرینی فی شرح زیارت الجامعة عن السید الجلیل السید نعمته الله الجزایری فی شرح التهذیب به قال عند قوله ذکرکم فی الذاکرین الخ مبتداءٌ و خبر ای ذکرکم موجودٌ بینَ الذّاکرین کما ان اسمائکم موجودة بین بین الاسماء الاّ انّ ذکرکم لا نسبةً لهُ الی ذکر الذاکرین و کذلک امهما بکم بل هی احلی و اشرف من کل ذکره من کل اسم و هکذا باقی صفاتکم فانها مشارکة لصفات البشر فی الأسم مفرقة عنها بالمعنی انق اقول و تصیح عن هذا البیان قول الشاعرها علیّ بشرٌ کیفَ بَشَر رتبة فیه تجلی و ظهر فتبصر معضلةٌ قال السید المحقق الداماد رحمة الله فی الرواشح السماویة عند نقله من جملة متحیفات قد وقعت من معاصریه و منها فی دعاء زیارت مولانا الشهید ابیعبدالله الحسین علیه السلام و شایعت و بایعت و تابعت
علی
ص: 15
علی قتله کلما هما بالمثناة من تحت بعد الألف قبلهما موحدة فی الأول و مثناة من فوق فی الثانیة کتحفیص بعد القمیم اذا المبایعة بالباء الموحدة مفاعلة من البیعة بمعنی المعاقدة و المعاهدة سواء کانت علی الخبر او علی الشر و المتایعة بالنار المثناة من فوق معناها المجازاة و الماعاة المهافة و المسارعة و المعاضدة و المسایرة علی الشرّ و لا تکون کالخیر و کذلک التتایع السّهافت فی الشرّ و التسارع الیه مفاعلة و تفاعلاً من التتعیان یقال تاع القی یتبع یتیعاً و یتیعانا خرج و تاعی الشئ و سال علی وجه الارض و تاع الی کذا یتیع اذ اذهب الیه و اسرع و بالجمله بناء المفاعِلَة و التفاعل منه لا تکون الا للشر و جماهیر القاصرین من اصحاب العصر یصحفونها و یقولون تابعت بالتار المثناة من فوق و البار الموحدة النتهی و این ناچیز گوید که در شفاء الصدور فی شرح زیارت العاشور بعد از اینکه عبارت مرحوم میرداماد را از رواشح نقلنموده فرمود استکه ظاهر اینکلام این است که لفظ تابیعت بیاء المثناة است نه تابعت بیاء الموحدة و اینکه دراز منه سابقه بر همین وجه قرائت میکردند و این تغییر در عصر آن محقق واقع شده ولی متأمل محیط باطراف کلام میداند که در این باب باید اعتماد برقو اعدلغویه و کلمات اهل لغة کرد و اصل در این امر نیز حریری است که تتایعت بیار گفته شود چه تتایع بموحدّه در صلاح و خیر است و تتایع بمثناة مختص بمنکر و شرّ است و در کلام حریری جماعتی از ضیارفه ادب نقدی دارند از آنجمله آن است که خفاجی از این بری نقلکرده و تحریر او موافق آنچه درکشف الطره مسطور است چنان است که اگر مقصود آنستکه تتابع بموحده مخصوص بخیر است و در شر استعمال نمیشود این ظاهر الفساد است چنانچه در قران کریم است فَاَتبَعنا بعضهم بعضاً و اگر غرض آنست که تتابع عام است و تتاایع خاص پس واجب آید که در مورد خاص تتابع استعمال نشود فساد این اظهر است چه هر عامی در مورد خاص جایز الاستعمال است چنانچه در آیه مذکوره نیز چنین است پس تحظیه استعمال متابعة و تتابع در شر وجهی ندارد تمام شد کلام او علاوه بر اینکه اختصاص تتایع بمثناة تحیة بشر نیز معلوم نیست چه مادّه او بر این دلالت ندارد و اینکه از تهذیب نقل شده که جهة او آن است که مشتق است از تاع بمعنی سال و سیلان موجب سرعة است و عجله از شیطان است و مذموم است پس تتایع مخصوص بشر است سخنی است غریب که جز در صحیفه رمالی نظیر آن نتوان یافت و هیچ امریرا بر این قیاس نمیتوان تصحیح کرد تا چه رسد به لعنت که قیاس در او حجت نیست بلی یک سخن دراین جا دارند که از ابوعبیده نقل شده که لَم نسمع التتابع فی الشر و انما سَمِعناه فی الخَیر ولی بهمین قدر حکم بغلطیّت نمیتوان کرد اگر استعمال ثابت شود تا آنکه میگوید و بالجمله بر فرض تسلم غلطیّت استعمال تتایع در خیر استعمال تتایع در شرّ غلط نیست و مقصود مدّعی تصحیف و وهم این است و احتمال اینکه تصحیف باشد و حادث بعید است چه آنکه در نسخ معتبره قدیمه آنچه دیده شده با بار موحدّه است و البته با یاء مثناة خواندن مجزی نیست بلی اگر کسی احتیاط کند و جمع نماید باحتمال اینکه لفظ روایت با یاء مثناة باشد و لااقل بجهة خروج از خلاف این محقق یکانه و دانشمند فرزانه که گروهی استاد البشرش دانند و طایفه معلم ثالثش خوانند التبه اقرب بصواب و اوفق بطلب ثوابست و الله اعلم معضلةٌ (15) قال العالم الربانی المولا عبد الرسول الما زندر انی فی شرحه علی زیارت العاشورا عند قوله انصرفت یا سیدی یا امیر المؤمنین و مولای و انت یا اباعبدالله یا سیدی ای انصَرفت عنک یا امیر المؤمنین و قوله و انت یا اباعبدالله کلمة انت مبتداء و الخبر محذوف تقدیره و انت یا اباعبدالله کذلک ای قد انصرفت عنک و الشاهد علیه قوله و سلامی علیکما متصّل یعنی انّ انصرافی عنکُما و ان کان حاصلاً لکن سالمی علیکما متصّل لا ینقطع و قد وَقَعَ التّصریح بالانصراف عَنهما فیما یأتی مِن قوله انقلبت یا سیدی عنکما و نظیر ذلک قوله و اللآتی بئس مِنَ المحیض مِن نسائکُم
نسائکُم
ص: 16
نسائکم ان ارتبتم فعدتهن ثلثة اشهر اللآتی لم یحقن ففی التفسیر البیضاوی ای اللائی لم یخصن نعبد کذلک انتهی فقوله و اللائی لم یحضن مبتدا حذف خبره و هو قوله کذلک و قوله و اتقوا الله الذی تساملون به و الارعام علی قرائة الرفع قال البیضاوی و قری بالرفع علی انه مبتداء محذوف الخبر لقدیره و الارحام کذلک او مما یتقی او یسأل به و قوله تعالی فان حاجوک فقل اسلمت وجهی اللهَ وَ مَنِ اتَبعنَ قال ابوالبقاء فی ترکیبه من فی موضع رفع عطفاً علَی التاء فی اَسلَمتُ ای و اَسلَمَ مَنِ اتبعنی وجوههم لله و فتیل هو مبتداء و الخبر محذوف ای کذلک و العَجَبُ من جماعة مِن اهل العصر کیف اشکل عَلَیهم ترکیب هذه العبارة مَعَ وضوحه حتی التجاء بعضهم الی العطف علی المنادی فی قوله یا امیر المؤمنین و اعتذر عن لرو دخول حرف النداء علی الضمیر بانّه یغتفر فی التوابع و الثوانی ما لا یغتفر فی المتبوعات و الأوائل و زاد بعض آخر فی الطنبور نغمة اخری فقال فقال کلمة انت الضمیر تصحیف ابت بصیغة المتکلّم من ابَ یتوُبُ و اِستشهد لذکل بذکر اسم الفاعل فیما یأتی من قوله آئباً عائداً و کل ذلک انحراف و عوجاج و الذی اَوقَعَهم فی حیض بیض زعمهم ان العطف فی انت من باب عطف المفرد عل المفرد و لم یتنبهوا لکونه من باب عطف الجملة و الله العاصم عن الخطاء و الخلل فی العلم و العَمَل انتهی اقولُ وَ لَقد اجاد بما افاء و سلک طریق الصوابُ السداد فی بیان ترکیب هذه العبارة و تخریب ما بنی فی ترکیبها من العمارة حَشَره الله مَعَ رسوله و آله و اخبرله فی الفردوس بجمیل نواله و اشار بقوله حتی التجاء بعضهم الی العطف علی المنادی الخ الی ما اختاره فی ترکیبها فی شفاء الصدور و بقوله و زاد بعض نغمة اخری فی الطنبور الی ما اختاره المحقق الداماد علی ما نسبه الیه صاحب الشفاء من لسان المشهور و ها اَنا انقَلَ عبارته فی المقام لینقطع الغواشی و یرتفع الأوهام در شفاء الصدور است که و انتَ یا ابا عبدالله عطف است بر امیر المؤمنین و یاء ندارد که بر او داخل نشده بجهة قاعده نحویّه مسلمّه است که یغتفر فی الثوانی ما لا یغتفر فی الأوا محملست بلکه اینقاعده را شیخ اجل افقه تسریه کرده و ایراد نموده و آنچه از سید محقق داماد در السنه اهل علم مشهور است که فرموده که لفظ اُبتُ بر وزن قلت است از ادب بمعنی رجوع و عطف برانصرفت است در کلام آن علامه ماندار ندیده ام و اگر باشد ضعیف و نوعی از تصحیف است و نظیر این اینست که سید اجل غیاث الدین عبدالکریم بن طاوس الحسنی رضی الله عنه در کتاب فرحة الغرّی آورده که یکی از ادباء کتابی در تصحیف نوشته و حدیث معروف تختموا بالعقیق را کمان کرده که تصحیف است و صحیح تخیموا بالعقیق است یعنی خیمه در عقیق برنیند که محلی است قرب مدینه که میقات حاج عراقی است و از این قتیل غرائب متتبع در کتب علماء بسیار مییابد انتهی تَذییلَةٌ کشفیّة عن امُور مخفیّه الاوّل روی العلامة المجلسی فی مزار البحار عن ابو قولویه فی کامل الزیارة باسناده الی الصادق علیه السلام انه قال اذا اردت زیارة قبر العباس بن علی و هو علی شطٌ الفرات بحذار الحیرفقف علی باب السقیفه و قل سلام الله و سلام ملائکته الی آخر الزیارة ثمّ قال فی ذیل بیان الخبر ثمّ اعلم انّ ظاهر تلک الروایة جواز الوقوف علی قبره رضی الله عنه علی ایّ وجه کان و لو کانت السقیفه فی زمن السابق علی نحو بناء زماننا لکان ظاهر الخبر مواجهةً عند الزیارة لکن ظاهر الکلام الاصحاب وَ عَمَلَهم ان فی زیارة غیر المعصوُم لا ینبغی مُواجهةً بل ینبغی استقبال القبلة فیها و الوقوف خلفه وَ لَم اَرَ تصریحاً فی اکثر الزیارات المنقولة بذلک نعم ورد فی زیارة المومنین مطلقاً استحباب استقبال القبلة کما سیأتی لکن لا یبعد اَن یقالَ لکا انّهم امتازو عن سایر المؤمنین بهذه الزیارات المشتملة عَلَی المخاطبات فلعلهم امتازوا عنهم باستقبالهم کما هو عادته المکالمات و المحاورات لکن ورد فی بعض الروایات المنقولة الأمر باستقبال القبلة عند زیارة بعضهم کزیارة علی بن الحسین فیما ورد عن الناحتیه المقدّسه و التخییر فیما لم یرد فیه شیئ علی الخصوص اظهر و الله یعلم الثّانی وَ قال رحمه الله ایضاً فی تلوبیان هذه الروایة ذکر الأصحاب فی زیارة ای العباس بن علی علیهما السلام الصلوة و الخبر خال عنها و لذا بعض المعاصرین منع
مِنَ
ص: 17
من الصلوة لغیر المعصوم بعدم التصریح فی النصوص بالصلوة لهم عند زیارتهم لکنم لواتی الانسان بها لا علی قصد انها ماثورة علی الخصوص بل للعلومات التی فی اهداء الصلوة و اتصدقه و الصوم و سائر افعال الخیر للأنبیاء و الأئمة و المؤمنین و المؤمنات و انّها تدخل عَلَی المؤمنین فی قبورهم و تنفعهم لم یکن به بأس و کانَ حُسناً مَعَ ان المفید و غیرهُ رحمهم الله ذکروها فی کُتُبهم فلعلهم و صل الیهم خبر آخر لم یصل الینا و ستأتی زیارة جایر ره که فی باب زیارة لأربعین و هی مشتملة علی الصلوة الثالث و قال ره عند زیارة الأمامین الهامین المَدفونین بشر من رأی قال الشیخ نورالله مرقده فی التهذیب قالَ الشیخ ای المفید اذا اتیت سر من رای فَاغتَسَل قبل ان تأتی المشهد فاذا اتیته فقف بظاهر الشبّاک و اجعَل وَجهک تلقاء القبلة و قل الخ هذا لدی وکره من المنع من دخول الدار هو الاحوط و الأولی لان الدار قد ثَبَت انها ملک المغیر و لا یحوز لنا ان نتصرف فیها بالدخول فیها و لا غیره الا باذن صاحبها و لم ینقطع العذر لنا باذنهم فی ذلک فینبغی التوقف فی ذلک و المتناع عنه لانَّ احداً یدخلها لم یکن مأثوماً خاصّتهً اذا تاول فی ذلک ماروی عنهم من اتنهم جعلوا شیعتهم فی حل من نالهم و حمل ذلک علی عمومه وَ قَدروی فی ذلک اکثر من ان یحصی و قداورد ناظرفاً منه فیما تقدم فی باب الاخماس فی هذا الکتاب الا ان الاحوط ما قدّمناه الرّابع بدانکه خلافی نیست دراینکه در زیارات قریبه معصومین نماز زیارت را بعد از زیارت بجای آورد و اما در زیارات بعیده ایشان محل خلاف است که آیا نماز قبل از زیارت است یا بعد از آنست جماعتی نظیر بخبریکه در این باب وارد شده فتوی داده اند که نماز زیارت پیش از زیارت باید خوانده شود و از جمله آنها است محقق و اما دره چنانچه استادنا المحدّث النّوری نور الله مرقده در رساله سلامة المرصاد از کتاب اربعة ایام آنمرحوم نقل نموده که فرموده آنچه که ذکر کردیم که زیارت هرگاه از دور باشد ودر تحت قبه هیچ معصومی نباشد نماز زیارت بر زیارت مقدم است حکمی است منفرد در زیارت رسول خدا و زیارت امیر علیه السلام وزیارت هر یک از ائمه و اینمسئله از خفایای مسائل و خفیات احکام است و تا کسی کمال مهارت و تمام بضاعة و رفعة در حدیث نداشته باشد اطلاع بر ایندقیقه نمییابد و از آنجهة اکثر اهل روزگار از حکم اینفرع و تحقیق اینفرق غافلند قبل از این زمان بسی سال که داعی دوام دولت قاهره از تالیف کتاب صراط المستقیم فارغ شده بودم و در دار السلطنه قزوین پادشاه جمجاه مغفور مرحوم شاه عباس رحمه الله را در یکی از اربعه ایام در پشت بام مسجد پنجه علی تعلیم و تلقین زیارت میکرد بطریق مذکور بعضی از معاصرین که کمال شهرت داشت معارض شده از روی تعجب کفت نماز زیارت قبل از زیارت چه صورت دارد و میباید که بعد از زیارت بوده باشد فقیر در جواب گفت که شما را اشتباهی واقع شده است اگر زیارت ازنزدیک باشد نماز زیارت مؤخر از زیارت میباشد و اگر از دور باشد زیارت مؤخر است از نماز زیارت مناظره و مجادله بطول انجامید آخر الأمر کتابها حاضر ساخته بعباراة صریحه الزام و اسکات معاصر مناظر حاصل شد و چون مسئله غریب و دقیق است بعضی از عبارات اعاظم اصحاب را ذکر می کنیم تا متعلمین را از باب لطمئن قلبی وسوسه در خاطر نماند آنگاه جمله از عبارات علماء را نقل فرموده و مشهور برآنند که نماز بعد از زیارت مطلقا هر چند که زیارت از دور باشد و علامه مجلسی رحمة الله در بحار فرموده بعید نیست که مخیّر باشد آنکس که از دور زیارت میکند در پیش انداختن نماز زیارت و بجا آوردن آنرا بعد از زیارت و حق در مسئله همین است فتبصر و

5 ) - گلشن پنجم

در حل عبارات است مجمله علماء عالی شأن و توضیح کلمات فقها و سعادت نشان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است عبارة (1) فی مشکلات العلوم للزاقی الاوّل اعلی الله مقامه فی عبارات بعض المجتهدین اذا دَخَل الرجّل بالخنثی و الخنثی بالأنثی وَجَبَ الغسل علی الخنثی دون الرجل و الأنثی اقولٌ ذلک لأنّ الخنثی ان کان ملحقاً بالرجل فوطیه بالانثی یوجب غسله و انکان ملحقاً بالأنثی فلمقاربة الرجل معه یوجب غسله فَعَلی التقدرین یجب
علی الخنثی
ص: 18

علی الخنثی الغسل و اما الرجل و الأنثی فلا یجیب عل احدمنها الغسل اما علی الرجل فلاحتمال کون الخنثی رجلاً فمقاربة الرجل الرجل فی القبل لا یوجب الغسل اذا کان بغیر انزال و اما علی الأنثی فلاحتمال کون الخنثی امرته و مقاربة الامرأة للأمراة لا یوجب الغسل فلیأتی احتمال عَدَم وجوب سبب الغسل بالنظر الی کل منها یسقط الغسل علی کل منها یسقط الغسل علی کل منهما لاصالة عَدَم التکلیف الی ان یقطع بثبوته عبارَةٌ (2) و فیه ایضاً عبارة مشکلة لبعض المجتهدین ان کان القاضی اثنین احدُهما من طفلاً و الآخر بالغاً فللشیخین قولان الأول للأول و الثانی للثانی مراد این است که قضا کننده نماز از پدر که مرده باشد و از آن نماز یا روزه ترکشده باشد مَعَ العذر دو نفر باشند و بعبارة اخری اگر بوده باشد کسیکه مرده است در شان او وجوب قضاء دو پسر که یکی ازآنها مس باشد و در حالتیکه طفل است باینکه سنش چهارده سال و نیم رسیده باشد مثلاً که بحسب سن هنوز بالغ نشده و بعلامات دیگر بلوغ هم بلوغش ثابت نشده باشد مثل احتلام و انبات عانه و غیر اینها مثل حیض و رنسوان و یکی دیگر از آنها سنش کمتر باشد مثل اینکه چهارده سال داشته باشد و لیکن بعلامات دیگر بالغ شده باشد پس در وجوب قضاء نماز وروزه والد بر اول و دویّم دو قول است از برای شیخ مفید و شیخ طوسی و آندو قول این است که مفید میفرماید که واجب است قضا بر آن. و شیخ میفرماید واجب است بر بالغ و بدیهی است که ترجیح با قول شیخ است که ثانی است زیرا که مناة در توجه و ثبوت تکلیف بلوغ است و اینمناط در ثانی که بالغ است موجود میباشد نه در اول که سن است چه آنکه سنیت دخلی در توجه تکلیف نیست این ناچیز گوید که از اول بعثت تا عام خندق مناط در توجه تکلیف تمیز بوده است چنانکه فاضل سبوطی و بیهقی و غیرهما تصریح نموده اند و بعد ازآن بجهة امتنان بلوغ باعث توجه تکالیف شد بانجابه و بهمین مطلب جواب از اشکال بر اسلام امیر المؤمنین علیه السلام در حال صغر که عامه نموده اند داده میشود چنانکه درکتاب الجنة العالیه این احقر مفصلاً این را ذکر نموده ام فنباء علیهذا قول شیخا المفید سدید لأنّ هذا لتکلیف متوجهٌ علی اکبر اولاد الذکور للمیّت الفقید و یصدق علی الأول التمیزانه اکبر کما لا یخفی علی اهل الدقة و النظر عبارةٌ (3) و فیه ایضاً قال العلامة فی القواعد فی مسئلة الیقین بالطهارة و الحَدَث و الشکّ فی المتأخر و لَو یتقهنما متحدین مستعاقبین فان لم یعلم حاله قبل زمانهما یَطهَرهُ الا استصحَ اقول المراد بالتحاد الطّهارة و الحدث استوامهما فی العدد و المراد بتعاقبها ان یرد کل منها عقیب الآخر لا عقیب مثله فمراد علامة ره من هذه العبارة انه لو کان الطهارة و الحدث متنادیین فی العدد و تعقب احدهما الاخر فان لم یعلم الحالة السابقه علیها یطهر: انّ علمها استصحاب الحالة السابقه و لا یخفی ان هذا الحکم مخالف لما هو الحق المشهور اذ محصله انم مع تذکّر الحالة السابقه و کونهما متحدین متعاقبین یؤخذ بالحالة السابقه و المشهور ان مَعَ الیقین بهما و الشک فی المتأخر یتطهر مطلقا الی ان قال و الغرض هنا الآشارة الی اشکال یرد علی العبارة و دفعه و اجوانه لا ریب فی انّ الحالة السابقه قد ارفتعت بورود الضدّ لانّه حصل بعدها طهارة و حدث و لا ریب فی ارتفاع الحالة السابقه بالحدث الطاری انکانت طهارة و باطهارة الطاریة انکانت حَدَثاً و علی ایّ تقدیر لا معنی لاستصحا بها اذ الاستصحاب هو بقاء الشیئ بعینه علی ما کان علیه و الشیئی الذی اجری فیه الاستصحاب هنا هو الحالة السابقة و هی مرتفعة قطعاً فای معنی لما ذکره العلامة قدّة من استصحاب الحالة السابقة و قد نقل انّ القاض البیضاوی اورد علی ملک العبارة و ارسله الی المصنف العلامة و قد اجابه بجواب و محصل الجواب ان المراد بالاستصحاب هنا لازما غنی النباء علی نظیر السابق دونَ معناه الحقیقی لارتفاعه قطعاً بورود ضدّ المزیل عبارةٌ (4) و فیه ایضاً فی عبارات بعض المجتهدین النفال ستةٌ ثلثة منها مشترکات و ثلثة منها مختصات احدی المختصات کالمشترکات و الثالث کالثانی و الثانی کالاول اقول المراد بالثلثة المشترکه ای بین الرجال
و النساء
ص: 19
و النساء و هی غسل الجنابة و غسل الأموات و غسل مسّ المیت و بالمختصات هی غسل الحیض و الأستحاضة و النّفاس و احدی المختصات التی هی غسل الحیض کالمشترکات فی وجوُبه حین وقوع سببه اعنی دِمَ الحیض دائماً بحیث لا یتخلف عنه اصلاً بخلاف الباقین اعنی عنل النفاس و الأستحاضة فانّها قد یکونان وَ قَد لا یکونان فانّ النفاس قد یجیب الغُسل اذا رأت المرئة دماً و قد لا یجبُ ذلک اذا حصّل النفاس و لم نردنا و کذلک الأستحاضة اذا کانت کثیرةً او متوسطةً یجبُ لها الغسل و اذا کانت عتیلة لا یجب الغسل و الثالث ای غسل النفاس کالشأنی فی ایّ الأستحاضة فی عدم الوجوب فی بعض الأوقات و ذلک اذا کانت الأستحاضته قلیلة و النفاس لم یکن معُه دممُ و الثانی ای غسل الاستحاضة اعنی الکثیرة و المتوسطة کالأوّل اعنی غسل الحیض فی وجوبه دائماً و فی جامع الشّتات للحقق القمی قدّة ذیل هذه العبارة المنقولة عن بعض المجتهدین هکذا و الثّانی کالاوّل و الثالث کالثّانی بعکس ما نقل عن المشکلات و فسّر المختصات و المشترکات بما فسّره فی المشکلات ثم فسّرقو له احدی المختصات کالمشتکرات بقوله یعنی غسل الأستحاضة کالمشترکات فی الشمول فکما انّ المشترکات تشتل ابدان الرّجال و النّساء و الخناثی فغسل الأستحاضة یشمل ابدان الصّبایا و الیائسات و غیرها قوله و الثانی کالأوّل یعنی الثلثة المشترکة کاالثلثة المختصّه فکما انّ احداً المختصات کالمشترکات و هُو غسل الأستحاضة فکذلک اَحَد المشترکات کاالمختصات فی الاختصاص ببعض مَن ثَبَتَ لَه الحکم لنوعه و هو غسل المیّت فهو یثبت فی غیر الشّهید و مختصّ به قوله و الثالث کالثانی یعنی اَحَدَ المختصات الذی هو غسل الاستحاضة بعد ما هشت شموله لکل النسوان فهو مختص ببعضها و هو غیر المستحاضته بالاستحاضته القلیلة ففیه ایضاً اختصاص بعد الاشتراک کما انه کان لغسل المیت اختصاص بعد الاشتراک عبارةٌ قال الشیخ علی بن الشیخ محمد بن الشیخ حسن بن شیخنا الشهید و الثانی حشرهما الله مع السبع الثانی فی الدر المنثور و من ذلک ای من لدرر المنثورة عبارة فیب شرح اللمعه توهّم انها غیر مستقیمه فی بادی الرای و هی قوله ... و قول المصنّف فی کتاب الدّیات عن ابی جعفر علیه السلام عن علی علیه السلام فی ستته غلمان بالفرات ففرق منهم واحد و بقی خمسة فشهد اثنان منهم عَلَی الثلاثته بانهم غرقوه و بالعکس شهد الثلاثته علی الأثنین بانهما غرقاه فحکم علیه السلام انّ الدّینه اخماس علی کل واحد منهم خمس بنسبته الشّهادة اقول فی الروایة فشهد الاثنان علی الثلثته بانهم غرقوه و شهد الثلثة علی الأثنین انها عرفاه قضی بالدیة الثلثته اخماس علی الأثنین و خمسین علی الثلاثة و هذه عبارة الروایة فی الشرایع و کلامه هنا ظاهره لا ینطبق علی ذلک و هو قوله علی کل واحد منهم خمس و قد کنت التعجب من ذلک وَ اَعلَمُ انّ مثل هذا لیس محلّ الاشتباه علی مثله حتی ظهرلی وجهُه و هو انه لما قال المض خماساً بنسبته الشهادة و کان فی هذه العبارة اجمالٌ فی الجملة فسرّه بان علی کل واحد خمساً بتلک النسبته لان کالواحد من الخمسة یلحقه سنهم من الدیة فهو خمس و لما کانت الاخماس هنا غیر متساویة قال خمس نسبته الشهادة فانه یثبت بکل شهادة علی من شهد علیه فبشهادة الانثین علی الثلثة خمسان و بشهادة الثلثة علی الاثنین تثبت ثلاثة اخماس و لا شبهته فی کون ما ذکره لا یثت علی الشاهد هل انما یثبت علی المشهود عَلَیه فیلزم کلواحد سهم نسبته الشهادة و السعیر عن السهم بالخمس لمناسبته ما ذکر من ان الشیئ اذا قسم خمسة اقسام متسفاویة یصح ان یقال کلواحد خمس و لو مجازاً مع القرنیه و هو کونه خمساً بنسبته الشهادة لا باعتبار الاخماس المتساویه و قد وقع التعسیر بمثل ذلک و کما فی قول القاضی البیضاوی فی عدد حروف اوائل السور النصف الاکثر و قوله قطعه نصفین و نحو ذلک و حاصله صحة الاطلاق وَ لَو مَعَ القرنیة و هی ما ذکر و هذه من جملة العبارات التی بنهتنا علی مثلها فی حاشیته الشرح من ایهامها خلاف المقصود مَعَ صحتها بعد اعمال الفکر فلا یرد ما اورد علیها عبارةٌ و فیه ایضاً و من ذلک عبارةٌ فی کتاب الأطعمة من شرح اللّمعة ما تمت فی حلها الأفکار و اعتمد و اعلی انها غیر مسیقمة و هی مما توهموة سلیمةً مع انّ الاشکال فیها سهل ناش من سور ترکیبها علی غیر وجهه و هی انه لما قال المصنه
و یکره
ص: 20
در عبارات مبهمه فقهاء عالی الشأ
و یکره لبن المکره لهمه کالاتن قال الشارح طاب ثراه بضم الهمزة و التار و بسکونها جمع اتان بالفتح الحمارة ذکر او انثی و لا یقال فی الانثی اتاثه انتهی اقول انّ الأشتباه فیها یحصل من قرائته ذکراً منصوباً و عطف انثی علیه بالوا و فیکون حالاً من الحمارة و قد وقعت تفسیر الأتان التی هی انثی الحمار و الصواب ان یکونَ العطف باو لا بالوا و ذکر خبر مبتداء محذوف ای هذا او و هذه ذکر او انثی بترک التاء و اثباتها فالحمار له بمعونّث بالتاء و المذکر بعَدَمِه بخالف الأتان فانه لیس کذلک بل هو مؤنّث بترک التاء فحاصلحا انّ الأتان الحمارة المؤنّثة و الحمارة مذکرّها بترک التاء و مؤنّثها بها و لا یقال فی الانثی اتانه کما یقال فیها حمارة و لا ینا فیها ما قیل ان الأتانة قلیلة فالعبارة موجزة مفیدة لما ذکر علی احسن وجهه و ابلغه و لا قصور فیها و فیها من اللطافة یاتوهم الجمع بین متنافبین کما تکررّ نحوه فی الکتاب و نبهّت علَیه فی هو اخصه فی حاشیته الشرح عبارةٌ و فیه ایضاً و من ذلک قول المحققّ فی کتاب الصّوم منِ الشرایع و معاودة الجنب النوم ثانیاً حتی یطلع الفجرنا و یا للغسل و قال فی المدارک قول المصنه ثانیاً الظاهر انّه حال من المعاودة و هو انما یصح اذا کانت جنابته من احتلام و لو قال و نوم الجنب ثانیاً حتی یطلع الفجر کان اخصر و اظهر اقول کلام المحقق لا غبار علیه فان قوله ثانیاً حال من النوم بمعنی اعادته مرّةً و الحال یحتمل التأکید و یحتمل التاشیس ای لا ثالثة و رابعة و نحو ذلک و حینئذ یشتمل التحلم و غیره و کونه حالاً من المعاودة بعید لفظاً و معنی اذ کان ینبغی علی هذا ان یقال ثانیةً لتأنیث لفظ المعاودة و مراده رحمه الله بقوله و هو انما یصح اذا کانت جنابة من احتلام ان المعاودة الثانیة تدل علی معاودة قبلها و المعاودة الاولی تکون بالنوم الاول بعد الانتباه من الجنابة و لا یتحققّ هذا فیمن اجنب بغیر احتلام مع ان الحکم فیها واحد و هذا کله علی کون ثانیاً حالاً من المعاودة و هو غیر مستقیم و عبارةٌ و قال فی المقامع عند جواب السئوال عن قولهم فلان السند عنه و ما المراد منه و ما وجه تخصیص هذا المقال ببعض الرجال ما هذا الفظه اعلم انّه کثیراً ما یذکر الشیخ الطوسی ره فی علم الرجال فی خصوص بعض رجال الضی قوله السند عنه من غیر بیان للمرام و لم اقف الی الآن فی کلام الأعیان علی یصرح بشئ کاف او بنسبته علیه بما هو و اف بل الخال المفضال رحمه الله فی رجالِهِ الموسوم بالوخیره اعتبر رَهَوزاً فی الاوصاف الرواة فجعل ق علامة ثقة غیر امامی و ثقة له امامیاً وح لممدوح وض لضعیف دم المجهول و لم یذکر غیر ذلک مَعَ انه ذکر فیه کثیر اسند عنه و لم یتبین المراد منه و فقیل معناه سمع عنه الحدیث و عن جدّ الأمجد انّ المراد روی عنه الشیوُخ و اعتمد و علیه و هو کالتوثیق و لا شک انّ هذالمدح احسن من لا بأسن به انتهی و فیما ما لا یخفی فان بعض من قیل فیهم ذلک فی مرتبة الضعف او الأهمال او الجهالة و کثیراً ممن لم یقل فیهم ذلک فی غایة الوثاقة و الجلالة حتی عند القائل فلا وجه للتخصیص و قال بعض المتأخرین فی کتابه الذی وضعه فی رجال الفقیه ما لفظه قلت و قد فرق الشیخ ره فی کتاب الرجال بین اصحاب اللقاء من دون الروایة و بین اصحاب الروایة من دون اللقاء بان تکون الروایة بالسماع من اصحابهم الموثوق بهم او الأخذ من اصولهم المعوّل عَلَیها و یذکر کلاً منهُما و یقول السند عنه ثم قال فاحفظ فانه ینفعک کثیراً انتهی و فیه ما فیه اما اوّلاً فلان صدر کلامه یدّل علی انّ ذلک القول للفرق بی الأصحابین و ذیله یدّل علی خلافه فتدبّر و اما ثانیاً فلانه لا وجه لأختصاصه باصحاب الص اولاً و ببعضهم ثانیاً و اما ثالثاً فلان الشیخ ذکر ان محمد بن مسلم اسند عنه مع انه قال فی رجال الکاظم انّه لقی اباعبدالله و قال النجاشی انه لقی اباجعفر و اباعبدالله و روی عنهما و قال الکشی انه اقام بالمدینته مُدة اربع سنین یدخل علی ابی جعفر یسأله ثم کان یدخل علی جعفر بن محمد یسأله و انه قال سألت اباجعفر علیه السلام علی ثلثین الف حدیث و سألت اباعبدالله عن ستته عشر الف حدیث و هکذا نقله الشیخ ایضاً و بالجملة روایته شفاهاً عن الأمامین و عن اصحابهما لا یخفی عن احدٍ من الأعلام و اتا رابعاً فلأنه لو تم ما ذکره لصار جمیع ما رواه اولئک هم المقول فیهم ذلک مقبولاً حَسَناً او صحیحاً حیث انقم لم یروداً الا عن الموثوق بهم من اصحاب الأئمة او عن اصولهم المعتمدة بشهاده الشیخ الثقة
و هذا
ص: 21
گلشن ششم
و هذا مما لا یقل و لا یقول به احد من الناظرین فی اسناد الرّوایات المضونین لها بالانواع المعروفة بین اصحاب الدرایات مع ان بعضهم فهمل او مجهول کاً بان بن ارقم و ابن عبدالرحمن و ابن عبدالملک الخثعمی و بعضهم ضعیف خارج من اصحابنا کسفیان الثوری و اما خامساً فلان هذا الفرق لم یظهر من کلام الشیخ و لا اشار الیه یوجُه اما سادساً فلأنّه لا وجه لقولهم اسند عنه فیمن لقی من غیر روایة مضافاً الی عدم حصول الفرق بین القسمین لاشتراکهما فی ذلک نعم ربما یحصل الفرق بینهما و بین غیرهما و قیل المراد بذلک الأشارة لما ذکره ابن عقده فانه صنف کتاباً فی اسماء الرجال الذین رود اعن الصادق علیه السلام علیحده و ذکر انهم اربعة الآف رجلٌ و اخرج فیه لکل رجل الحدیث الذی رواه عنه کما ذکر العلامة فی الخلاصة و الشیخ فی دیباچة الرجال بعد ان قال ارجو ان لا یشذّ منی شیئ الا النادر و ثم قال و لم اجد لأصحابنا کتباً جامعاً فی هذا الامختصرات و قد ذکر کل انسان منهم طرفاً الا ما ذکر ابن عَقَده فی رجال الص فانه قد بَلَغَ الغیة فی ذلک و لَم یذکر رجال باقی الائمة و انا اذکر ما ذکره و اورد من بعد ذلک ما لم یذکره انتهی کلام الشیخ فعلهذا یکون قوله اسند عنه للأشارة الی ذلک الرجل الذی ذکره ابن عقده و انه روی عن الصادق علیه السلام و اسند عنه فیکون اسند بیتناً للمعلوم و ضمیر عنه راجعاً الی المعصوم و یظهر السر فی اختصاصه باصحابه و لا یلزم من اسناده عنه توثیقه و هذا الوجه و انکان محتملاً بل اوجه من الوجوه السابقة الا انّه غیر صریح بل و لا ظاهر من کلام الشیخ و اعتماده علی کلام ابن عقده دون غیره فی ان ذلک الرجل روی عنه مما لا یظهر وجهه و احتمال ان یقر اسند یعنی ابن عقده عنه یعنی عن الرّجل محتمل ایضاً الا انه بعید ایضاً لعدم تقدّم المرجع فی الکلام بل و لم یثحقق انه روی عن کل من ذکره کک و یبقی الکلام ع الحال المفضال و علی من حَکَم بحسن الرجال بمجرّه ذلک المقال و الاحتمال و الله العالم بحقیقة الحال «

6 ) - گلشن ششم

در کلمات مختلقة الاعراب علی اللسان و مشتبهة الأملاء عَلَی البنان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است و کَلِمَةٌ فی مشکلات العلوم للفاضل النراقی الأول قدس سرّه ربما توهّم انّ الزّهراء فی قولنا فاطمة الزهراء صفته مرفوعة و علیهذا ففاطمة ایضاً مرفوعة و لیس الامر کذلک لان الزهراء لقب لفاطمة لا صفته لها لورود الروایة بانّها سمیت الزهراء و نقل الثقات بانها لقبٌ لها لا صفته و للتبادر ایضاً و علیهذا فیجب اضافة الأسم الیها و جَعَلها مجرورةً و جَعَل الأسم منصوبةً ع انه منادی مضاف کما قال ابن مالک و ان یکونا مفردین فاصف حتماً و الا ابتع الذی روف کلمةٌ و قال فی قوله کبرت کلمةً کلمة نصب علی التمیز و هی تفسیر بضمیر مبهم مستتر فی کبرت مثل نعم رجلاً زیداً و التقدیر کبرت الکلمة کلمة و هذا ابلغ و افصح من الرفع لان التفصیل بعد الاجماع ل اوقع کلمةٌ و قال فی دعاء ایام رمضان و احق من سنل العبد ربه فی اکثر النسخ وقع ربه بالنصب و هو غلطٌ او حینئذٍ یکون المبتداء یعنی احقّ بلا خبر فالصیحح رفعه و حذف الضمیر فی قول سئل ای احقّ من سئله العبد هو ربه و فی بعض النسیخ وقعت لفظة ما بَدَل من و علی هذا یجب ان یکون ربه منصوباً و خبر احق محذوفاً ای احق ما سئله العبد ربه هو الجنة او الغفران او رضاه او امثال ذلک و کلمةٌ و قال فی قوله سبحانه فی سورة الکهف و لبثوا فی کهفهم ثلثمائة سنین و یزدادوا تسعاً قراء جماعةً ثلثمائة بالتنوین و آخرون بالأضافة فعلی الثانی یتعیّن کون السنین قمیراً للعدد و عَلَی الأول اما ان یکون لفظ سنین بدلاً من ثلثمائة و عطف بیان له کما ذَهَب الیه بعضهم او یکون تمیزاً کما احتمله بعض آخر کما یقال عندی عشرة ارحال زیتاً و علی القرائة الاولی و علی الثانیة بناء علی الأحتمال الأخیر ای کون سنین تمیزاً برد الأشکال بانّه کیف یکن ممیّز ثلثماته جمعاً مَعَ ان مقتضی قواعدهم ان یکون مفردً او الجواب انّه جوزو اوضع الجمع موضع الواحد فی التمیّز و منه قوله بالاخسرین اعمالاً فان قیل ما وجه العدول عن الأخصر اعنی تسعا و ثلثمائة الی غیره و هو ثلثمائة و ازدادوا تسعاً و قلنا النکنتته اما حفظ القوافی
او کون
ص: 22

در کلمات مختلفة الأعراب علی اللسان و مشتبهة الأملاء علی النبان
او کون مدة لبثهم بالسنین الشمیة ثلثمائة و انما ازدادوا تسعاً لاخذهم السنین قمریة و یدّل علی ما ذلک ما روی انّ یهُودّیاً سئل علیاً عن مدّة لبثهم فاخبر بما فی القرآن فقال انا نجد فی کتابنا ثلثمائة فقال ذاک لسنی الشمس و هذا سنّی القَمَر کلمةٌ و قال فی الخبر المشهور من عبدالله فهو کافر الظاهر انّ عبد بکسر الباء بمعنی جحد کما صرح به اهل اللغة فالمعنی ح ظاهر و انکان بفتح الباء و کان بمعناء الظهار فالمراد انّ من عبد لفظ الله ای کان معبوده هذا للفظ من دون انتقال الی مستماة الذی هو الذات المستجمع لجمیع صافت الکمال کان کافراً و کذا المعنی فیما ورد من قولُهم من عرف الله فهو کافر و یمکن ان یکونُ المراد منه انّ من عرف الله حقّ المعرفة کان ملحداً و کان کافراً عند جماهیر الناس کما قال الجنید لا یکون الموحد موحداً ما لم یقل الف صدیق انّه زندیق کلمةٌ فی مجمع البحرین فی الحدیث المشهور بین الفریقین ذکاة الجنین ذکاة امه قال فی النهایة یروی هذالحدیث بالرفع و النصب فمن رفعه جعله خبراً المبتداء الذی هو ذکاة الجنین فیکون ذکاة الأمّی هی ذکاة الجنین فلا یحتاج الی ذبح مُستأنفة و من نصبه کان التقدیر ذکاة الجنین کذکاة امّه فلما حذف البحار نَصَبَ او علی تقدیر یذکی تذکیةً مثل ذکوة امه فحذف المصدر و صفته و اقیم المضاف الیه مقامه فلابد عنده من ذبح الجنین اذا خَرَجَ حیاً و منهم من یرویه بنصب ذکوتین ایذکوة الجنین ذکوة امه انتهی کلمةٌ و فیه ایضاً القدوم کرسُول الالة التی یخت بها النجار مؤمنتة و عن ابن السکیت و لا تقل قدوم بالتشدید و عن الزمخشری و المطرزی التشدید لغة و فی صحیح النجاری عن ابی الزناد باسناده عن ابی هریرة انّ رسول الله قال اختتن ابراهیم بعد ثمانین سَنَته و اختتن بالقدوم مخففةً قال ابوالزّناد و القدوم موضع کلمةٌ و فیه ایضاً فی حدیث حسن بن راشد یا حسن الفاریجان انما یعطی اجرته عند فراعنه قال بعض الافاضل اکثر النسخ التی وَقَعَت الی من الکافی و الفقیه الفاریجان و هو الحضاد الذی یحصد بالفرجون کبرذون ای المحشه بکسر المیم و اهمال الحاء المفتوحه و اعجام الشین المشدّده و هی آلة حدیدیه مستعملةٌ فی الحصاد الی ان قال و فی نسخة عند مصححه معوّل علی صحّتها و اصلها بخطّ شیخنا السعید الفاضل رضی الذین المرندی الناریجان بالنون مکان الفاء و لم یشخص ما هو الی ان قال و من المصحفین فی عصرنا ابدل الفاء بالقاف و النون بالراء و زعم ان الفاریجار معرب کاریکر و لم یعلم ان التعریب موقوفً علی السماع و لم یذکر احدٌ من العُلماء العربیة الفاریجار انتهی کلامه ثم قال صاحب المجمع و انا اقول قد ظفرت نسبخته عتیقة جداً من نسخ الفقیه اطلّعنی علیها السید الحسیب النسیب الامیر حسین بن سید الأجّل الامجد السید محمد ره یوم اجتماعنا معه فی داره فی المشهد الرضوی علی مشرفه السلام و ذکر انها من زمن المصنف علیه الرحمه فوجدت فیها هذه العبارة لا غیر و هی باحسن بالقائل لحان باللّام و الحاء المهملة و النون بعد الألف و لعلّها الصواب اقول قد ذکرت فی اوائل الجنّة الثانیه من کنابی الموسوم بجنتان مدها متان شرَح هذه اللفظة بما لا مزید عَلَیه فلیرجع الطالب الیه کلمةٌ و فیه فی قوله تعالی لکنا هو الله ربی فی سورة الکهف یقاصله لکن انا فخذفت الألف فالتقت النونان فجاء التشدید لذلک کلمةٌ و فیه و فی الحدیث عن امیر المؤمنین علیه السلام من جدّد قبراً او مثل مثالاً فقد خرج من الاسلام قال الصدوق و اختلف مشایخنا فی معناه فقال محمد بن الحسن الصافر هو جدد بالتحیم لا غیره و کان شیخنا محمد بن الحسن الولید یحکی عنه انه قال لا یجوز تجدید القبر و لا تطیین جمیعه بعد مرور الأیام و بعد ما طبن فی الأول و ذکر عن سعد بن عبدالله انه کان یقول انها هو من حدداً قبراً بالجار المهلة یعنی ره من سم قبراً و ذکر عن احمد بن ابیعبدالله البرقی انه قال انما هو من جدث قبراً و تفسیر الجدث القبر فلا ندری ما عنی به و الذی اذهب الیه انه جددّ بالجحیم و معناه نبش قبراً لانّ من نبش قبراً فقد جدّده و اَجوح الی تجدیده و قد جعله جدثاً محفورا ثم قال اقول انّ التجدید علی المعنی الذی ذَهَبَ الیه محمد بن الحسن الصفّار و التّحدید بالحار المهلة الذی ذهب الیه سعد بن عبدالله و الذی قاله البرقی من انه جدث کله داخل فی معنی الحدیث و ان من خالف الأمام فی التجدید
و التسنیم
ص: 23
گلشن ششم
و التسنیم و النبش و استحل شیئاً من ذلک فقد خرج من الأسلام و الذی اقول فی قوله من مثل مثالاً یعنی من ابدع بدعةً و دعا الیها اَو وَضَعَ دنیاً فقد خرج من الاسلام انتهی ما عن الصدوق کلمةٌ و فیه و فی الحدیث فرض الله الحجّ علی اهل الجدّة بتخفیف الدّال و هو الغنی و کثرة المال و الأستطاعة یقال وَجَدَ یَجِدُ جَدّه استغنی کلمةٌ فی شرح الصحیفة السجادیة للسید السند السید علی الحسینی الحسنی المشهور بسید علیخان ره انّ آیة الکرسی اولها الله لا اله الا هُوَ الحیُّ القَیوم الی قوله العلی العظیم نص علی ذلک بعض اصحابنا المتأخرین و هو المشهور و هو ظاهر حدیث علیّ بن الحسین علیهما السلام قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم من قراء اربع آیات من اول البقرة و آیة الکرسی و آیتین بعده و ثلث آیات من آخرها لم یر فی نفسه و ماله شیئاً یکرمه و لا یقر به شیطان و لا ینسی القرآن فقوله و آیتین بعدها ظاهر فی انّ آیة الکرسی الی العظیم و الآیتان بعدها فی قوله تعالی لا اکراهَ فی الدین الی هُم فیها خالِدوُن و اما مارواه ثقة الاسلام فی الرّوضته بسند ضعیف عن ابیعبدالله انّ آخرها و هو العلی العظیم و الحمدلله ربّ العالمین و آیتین بعدها فلا دلیل فیه علی ان آخر آیة الکرسی قوله تعالی خالدون لان الروایة وردت بنصب آیتین و لا وجه للنصب الاّ بعامل متقدر و التقدیر و اقرأ آیتین بعدها فیکون الکلام قدتّم عند قوله و الحمدلله رب العالمین و اقراء آیتین بعدها فلا یقطع بانّها نصّ علی انّ آخرها و الحمدلله رب العالمین ایضاً و الله اعلم ثمّ انه رحمه الله بعد ان نقل جملة من الأخبار فی فضیلة آیة الکرسی التی منها قول علی قال سمعت رسول الله بینکم علی اعواد المنبر یقول من قراء آیة الکرسی فی و بر کلّ صلوة مکتوُبة لم یمنعه من دخول الجنّة الاّ الموت قال قال العلامة التفتار انی فی شرح الکثاف معنی قوله لم یمنعه من دخول الجنّة الاّ الموت انّه لم یبق من شرایط دخول الجنّة الاّ الموت فکان الموت یمنعه و یقول لا بدّ من وقوعی اولاً لتدخل الجنّة انتهی کلمةٌ فی الوافی عنِ الکافی العدّة عن احمد عن علیّ بن الحکم عن صفوان الجمّال قال کنت انا و عامر و عبدالله بن جذاعة الازدی عند ابیعبدالله علیه السلام قال فقال له عامر جعلت فداک انّ الناس یزعمون انّ امیر المؤمنین علیه السلام دفن بالرحیة قال لا قال فاین دفن قال انه لمامات احتمله الحسن فاتی به ظهر الکوفة قریباً من النجف یسرّه عن العزّی یمنع عنی الحیرة فدفنه بین زکوت بیض قال فلما کان بعد ذَهَبت الی الموضع فتوهمّت موضعاً منه ثم اتیته فاخبرته فقال لی احبت رحمک الله ثلث مرآت بیان الرحبة محلة بالکوفة و الحیرة بالکسر بلد بقرب الکوفه و ارید بالزکوات البیض الحصبات التی یقالُ درّ النجفّ تشبیهاً لها بالجمرة المتوقده و من جَعَلها بالرّاء و فسرّها بالأبار التی جدرانها احجار بیض فلم یبعد و یأتی ما یؤیّده فی باب فصل الحصی الا انه لا یساعده اکثر النسخ فانها مکتوبة فیه بالذال المعجمه کلمةٌ قال المحقق الداماد فی الرواشح و ممّا لیس یعرفه قاصر التتبع الفرق بین الغمانی بضم العین و تخفیف المیم و بین العمانی بفتح الأول و تشدید الثانیة فالأول نسبتهٌ الی عمان بالضمّ و التخفیف بلد علی ساحل بحر فارس بینه و بین البحرین مسیرة شهر یحسبه یق لهذالبحر بحر عمّان مضموماً مخفّفاً و یُقال عمّن الرجّل ای صار الی عمّان و دخل فیه و منه الشیخ المتکلّم الفقیه و الثقة المعظّم الحسن بن علیّ ویق ابن عیسی ابومحمد و یق ابو علی المعروف بابن عقیل العمّانی صاحب کتاب المتمسک بحبل آل الرّسُول و الثانی نسبته الی عمان بالفتح و التشدید بلد بالشام اقول هذا البلد واقع بین الشام و المدینة المنورة و قدر ایته و دخلت فیه فی بعض ایام شوال اثنین و ثلثین و ثلثمائة بعد الألف عند مسیری الزیارة قبر النبی و حجّ بیت الحرام کلمة و فیه ایضاً و کذلک یلتبس علی القاصر القاسانی بالقاف و التین المهله نسبته الی قاسان معرب کاسان بالکاف و التین المُهملة بلد من بلاد ماوراء النهر منه احمد بن احمد بن سلیمان القاسانی من علماء الاصوُل و قوم من رجال الحدیث و ایضاً نسبته الی قاسان بالتین المهملة ناحیة باصفهان منها علی بن محمد
القاسانی
ص: 24
در کلمات مختلفَةِ الاعراب علی اللسان و مشتبهة ا لأملاء عَلَی البنان
القاسانی الاصفهانی الضعیف و القاشان بالشین المعجمه نسبته الی معرب کاشان البلد المعروف من عراق العجم بین قم و اصفهان منه جماعة من معاریف العلماء کصاحب التاویلات اقول قد ذَکَرَت فی التأویلات فی ذیل سورة الفیل قضیته یظهر منها انّ صاحبه من اهل کاسان من بلاد ماوراء النهر لا انه من اهل کاشان من عراق العجم فارجع ثمّ قال فاضل المهندسین الراضه بمسرقند و غیرُهما و رهط من ثقات رواة الحدیث کعلیّ بن سعید بن رزام الثقّة المأمون فی الحدیث و علی بن شیرة الثقة و غیرهما کلمة و فیه ایضاً و مَن بَدَع التصاحیف بحسب العنی ما حکوه عن ابی موسی الأشعری انه قال نحن قوم لنا شرف و نحن هی عترة صلی الینا رسول الله صلی الله علیه و آله یرید بذلک ما روی انه صلی علی غنرة و هی بالتحریک حربة ادلول من العصا و اقصر من الرمح مثل نصفه او ازید من النصف یسیراً و فیها سنان کنسان الرمح ینصبه المصلی بین یدیه سیترة فتوهّم انّه صلی الی قبیلة بنی غنرة قالوا و هذالتصحیف معنوی عجیب کلمةٌ و فیه ایضاً من التصحایف ما فی دعاء زیارةالرجبیه لمن یحضراً مَدَ المِشاهِدِ المقدسة غیر محتلفین عن ورد فی دار المقامة باهمال الحاء المفتوحه و التساکنة و تشدید اللام او تخفیفها و بالهمزة بعدها علی صیغة المفعول من حلات الاَبل عن المارد و احلاتها اذا طردتها عنه وَ منعتها ان ترده و کذلک غیر الاهل فبعض نبی العُصر صحف تصحیفاً فضیحاً فقال غیر مخلتین ابخاء المعجمه مهموزاً من التخلیة تعفیلاً من خلاء الشیئُ یخلو خلواً و خلوت به خلوةً و خلاءً و انا منک خلاء ای براء مجانب و مساعد و لج و اصرّ علی تصحیح ذلک کلمةٌ و فیه ایضاً من التّصاحیف ما فی الحدیث اول جمعة جمعها رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بالمدینة و فی صحیحة منصور عن ابیعبدالله یجمع الجمعة اذا کانوا خمسة فما زاد و فی کتب الاصحاب و یجتمع الفقهاء فی زمان الغیبته و بالجملة ذلک مکررّ جدّاً و فی الاحادیث و فی اقاویل الفقهاء و الجمیع بالتشدید من التجمیع و هو الاَیتان بصلوة الجمعة و عامة اهل العَصر یغلّطون فیقرورنها بالتخفیف من الجمع و لا یفطنون لفساد ذلک مَعَ شدّة وضوحه قال الجوهری فی الصّحاح و جمع القوم تجمیعاً ای شهدوا اتجمعة اقضوا لصلوة فیها و قال ابن الأثیر فی النهایة جمعّت بالتشدید صلیت و منه حدیث معاذ انه وَجَد اهل مکه یجمعون فی الحجر فنهاهم عن ذلک ای یصلون صلوة الجُمعة او الجماعة و قضینا الصلوة فیها ثم ان العلامة رحمه الله قال فی کتاب الاعتکاف من کتابه المختلف مسئلة قال المفید رحمه الله المساجد التی جمّع فیها نبیّ او وصیّ نبیّ اربعة ثم قال و المراد بالجمع فیما ذکرناه هیهنا صَلوة الجمعة بالناس جماعة دون غیرها منَ الصلوة و قعامة الغالطین حیث یغلطون فی جمع فیها بالغفول عن اعتبار التشدید یعدیهم داء الغلط فی المراد بالجمع ایضاً فیفحون الجیم و یسکنون المیم علی مصدر جَمَع یجمع و انما الصحیح عند العارف بالحقّ فی الأول تشدید جع من التجمیع و فی الثانی ضمّ الجیم و فتح المیم علی صیغة جمع الجمعة ای المراد بالجمعات فی هذه المساجد صلوة الجمعة بالناس فیها جماعة دون غیرها من الصلوات فی یوم الجمعة کلمةٌ و فیه ایضاً من التصاحیف ما وقع فی احادیث المتعة عن امیر المؤمنین علیه السلام و عن ابن عباس و عمران بن الحصین ما کانت المتعة الا رحمةً رحم الله بها امته محمد اتانا بها کتاب الله و اَمَرنا بها رسول الله لولأنها عنها ذلک ارجل ما زنی الاشفی بالمعجمة و الفاء ای الا قلیل من الناس من قولهم غابت الشّمس الأشفی ای الا قلیلاً من ضوئها عند عزوبها فبغض نبی هذالزّمان صحف الفاء بالقاف و شدة الیاء علی فعیل من الشقاوة کلمةٌ و فیه فی حدیث ابی جعفر فی ارتداد الناس بعد رسول الله عن الحضرمی قال قال ابوجعفر ارتدّ الناس الاثلثة نفر سلمان و ابوذر و المقداد فقلت فعماّر قال کان عمار جاض حبفیةً ثمّ رجع الحدیث فیه روانیان بالجحیم و الضاد المعجمة و بالحاد و الصاد المهملة کلاهما بمعنی الحیود و الزینع فصحفه بعض القاصرین بالحاء و الصاد المهلمه فی الأولی و المعجمة فی الثانیة

7 ) - گلشن هفتم

هر علل و اسرار عبادات محکمة البنیان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است علّۀ در اسرار الحکم حکیم سبزواری است که معتبر است در تکلیف بلوغ و عقل و دانسته میشود بلوغ بیکی از سه چیز خروج منی در بیداری
یا خواب
ص: 25

گلشن ششم
یا خواب از مجرای معتاد وانبات موی برعانه و کامل شدن پانزده سال در مذکر و نه سال در مؤنث و بعضی از تذکر کامل شدن سیزده سال و دخول در چهاردهم را معتبر دانسته اند و خالی از قوتی نیست و اما حیض و جمل در انثی علامه سبق بلوغست خاصه حمل که کاشف است از سبق انزال و سرٌّ حکمة اینکه دختر را با نقص نسبة به پسر زودتر تکلیف کرده اند چند چیز است اول آنکه تکلیف لطف الهی است و دختر ارکان و جوارحش ضعیف تر است چون گیاه لطیفی که زود پژمرده شود پس زودتر تکلیفش کرده اند تا از این لطف محروم نماند «بیت» ای که دستت میرسد کاری بکن*** پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار پس اگر عمر طویلی هم بکند آلات و ادوات کار استکمالش در راه حق زودتر ضعیف میشود نسبت بمرد در اغلب. دوّم آنکه قهیای عصمت و عفت که خود را از زنا محرم محافظت کند تا خوی او شود که اگر دیر تکلیف میشد و بی عفتی مزاج میگرفت صعوبت داشت عفت او مانند چوبیکه بر اعوجاج بخشکد استقامت نیابد و اگر خواهی تقویم کنی بشکند. «بیت» سرچشمه باید گرفتن به بیل***چو پر شد نشاید گرفتن به پیل. سیم آنکه گذشت که آدمیرا عقل نظری و عقل عملی میباشد و باید اینها اصلاح شوند تا آدمیت بفعلیت انجامد و اغلب این است که نسوان از تکمیل عقل نظری و اندوختن معارف تفصیلی بی نصیب اند پس باید به تکلیف مبادرت شود تا لااقل اصلاح عقلی عملی شود که ما لا یدرک کله لا یترک کلة و المیسور لا یسقط بالمعسور و در حدیث است که اذا اَمَرتَکم بشَیئ فَاتوا مِنهُ مَا استَطَعتُم و این نیز اغلبی است. چهارم آنکه در این سن قابل استمناع است بنکاح و در نکاح چنانکه کفأته شرط است مناسبت و جنسیت نیز باید باشد که جالب الفت و اشتدا و محبت است بلکه همه جا الفت و محبت از جهة جنسیّت است که الخبیته علّة الضم «بیت» ذرّة ذرّة کاندرین ارض و سما است***جنس خود را همچه کاه و کهرباست. پس باید مکلف باشد تا وقعی در قلب داشته باشد و نکته است عددیکه از علم حروف است و کویند که کاملش درنزد اولیاء الله است و آن این است که تسعه عدد کاملی است و اصل اعداد است چنانکه ارقام هندیه از یک تا نه است و بس و عدد حروف آدم نُه است که الف یک و دال چهار و میم بقاعده تنزّل و ترّفع چهار است و نیز از جمع عدد از یک تا نُه اعنی جمع اجزا و نُه با آنچهل و پنج حاصل شود که عدد آدم است بدون تنزّل نظیر آنکه از جمع عدد تا یازده که عدد هو است شصت و شش حاصل شود که عدد الله است قل هو الله پس دختر چون اکمال اینعدد کامل نماید کاشف از این است که از جنسیت حیوانیّة صامته رسته و آدمیت در او نزول اجلال نموده و بار خلافت و امانت تکلیف را آدم باید بکشد که اِنّا عَرَضَنا الاَمانتَه الآیه «علّة» و هم در آنکتاب است که حکمة اینکه آب مطلق مطهّر است وانگهی متطهرتیش زیاده است بر مطهرات دیگر آن است که آب صورت حیات ساری در کل و رقیقه آنست که هر معنی را صورتی است و هر حقیقتی را رقیقتی و حیات ساری وجود مطلق است که وجود منبسط و فیض مقدس ونیز ماء سائل در او دیه اش گویند و آنحیات ساری مطهر است مرکان مواد را از لوث نقایص و حنایس و ماهیات را از سلوب و ناداری و حیثیت وجود که حیثیته ابا و امتناع از عدم است کاشف از حیثیت وجوبست و وجه الله پس پاک کننده است لوث امکان را و طارد عدم است و آب حیاتیکه گویند در ظلمات است حقیقت اش وجود مطلق است که در ظلمات ماهیات است پس اسقاط اضافات بکن تا بآب حیات حقیقی برسی علّة و سرّ ایضاً در آنجا است که آب جاری و ملحق بآن که اتصالی بمنبع دارند قلوب نورانیّه را میمانند که اتصال حقیق بی کم و کیف بلاهوت دارند کما فی الحدیث اِنَّ روح المؤمن اَشدَّ اتصالاً بروح الله مِن اِتِّصالِ
شعاع
ص: 26
در علل و اسرار عبادات محکمة البیان
شُعاع الشمس مما بلکه در حق آدم فرموده و نفخَت فیه من روحی پس آنها مموسند بنور الله و قطرات سماء حضراتی را ماند که از صقع عنایت و از سماء جبروت ببارد بر قلوب منوّره چونخواطر ربانیّه و خواطر ملکیه که اول را نقر الخاطر و دوّم لالهام گویند نه خطرات ارضیة نفسانیه و شیطانیه که آنها را هوا جن و وساوس گویند و نیز آب جاری که منبعی دارد ملکه عقل بسیط نفس را ماند که خلاق معقولات نفسانیه است باذن الله وآب را که کُر قدری از علم را ماند که نشاید عالم بالله را کمتر از آن و آن علم بالله است و آن علم بذات و صفات و افعال اوست سُبحانُه و علم برسل و کتب و خاتم النبیین و ائمه؛ دین و ملائکه مقربین و معرفة نفس ناطقه و شناسائی یوم الآخر است و اما آب مضاف که طاهر میباشد و لکن مطهر نباشد چونوجودات مقیّده مضافه بما هیاّت امکانیه است که نتوانند مکمّل باشند و اما آنکه آنوجودات مضافه طاهرند بجهة آن است که اصل وجود و حیثیت بود هر کجا که هست نور است و خیر است و آب قلیل که بمجرد ملاقات نجاسة نجس میشود حکایت وجودیست که بخاک اندر شد و کل خاک شد چون نفسی که بحیوانیت و نبایتة و آغِل شد و بآنها آمُل گردیده و حیوانیت و نباتیّة بلکه ادون از این دو تا برای حیوانات صامته و نباتات مثلاً کمال است و طهارت ولی ماندن در آنها برای انسان نقص است و قدازت و علّة و ایضاً در آنجا است که در میان هراز و چهارصد نوع حیوان که حکماء فرموده اند در شرع مطهر حکم بنجاست سگ و خوک صحرائی شده است بعلّة اینکه شهوت و غضب حیوانی که در وجود انسانی پیدا میشود نجاست معنوی و قذارت روحانی است زیرا که ایندو اندام الخبائث و همه شقاوت از ایندو تا زائیده میشوند و ایندو حیوان صورت ایندو معنی اند سگ صورت غضب و خوک صورت شهوت و اما سگ و خوک دریائی و آبی صورت غضب و شهوتی است که وسیله آخرت باشد چنانکه کلب متعلم و خنزیر معلم در السنه اهل حق متداولند که آنها راه در خصوص قوّه غضبیه و شهوتیه که مسخّر عقل عملی اند بتائید الله اطلاق میکنند «علّة» بدانکه در علّة و سرّ طهارات درکلیه عبادات ولایتما صلوات در شریعت با برکات چنین گفت شده است که چون وضع و جَعَل آنها از برای تقرب بحضرت ذوالجلال است پس بدیهی است که با قدازت و نجاسته راه بقرب خداوند پاک نتوان پیدا کرد چنانکه گفته اند ع پاک شود اول پس دیده بر آن پاک انداز و طهارت را چهار مرتبه است اوّل تطهیر ظاهر از احداث و اخباث دوّم تطهیر جوارح و اندامها از جرائم ذنُوب چون دست اندازیهای بیجا و کجروشهای اندامها که بخلاف شرع انور واقع شوند سوّم تطهیر قلب از اخلاق رذیله و خویهای بد چهارم تطهیر لطیفه ستریه از تعلق بما سوای الله و این طهارة انبیا و صدّیقین از اولیاء الله است و هر مرتبه عالیه از اینمراتب را درک نکنند مکر بطی مرتبه ساقله پیش از آن پس نمیرسند بطهارت لطفه مریّه از ماسوی الله و تنویر آن بمعرفة الله مادامیکه فارغ نشود مطهر از تطهیر قلب از اخلاق رذیله و تزیین آن باخلاق حمیده و همچنین نمیرسند بطهارت قلبیّه مادامیکه فارغ نشوند از طهارت جوارح از مثالَب و بتعات و تنظیف آنها بمناقب و طاعات و پس امر تطهیر خطیر است نه همین به تطهیر ظاهر تیسیر است «علّة» اعلم انّ فی وضع الطّهارات الثلثة من الوضُوء و الغُیل و التیمّم و کذلک فی وضع کلّ جزء من اجزاء کلّ واحدٍ منها عِلَلٌ و اسرار خارجة عن مقام العدو و الاحصار خصوصاً فی مثل هذا الکلزار الذی منماه علی الاختصار و لکن من باب انّ القطرة تدل الاستنشاق الذی هو مقدّمة للوُضوء لا علی سبیل الوُجوب فنقول نقل فی ریاض الخز عَلَیه لبعض المعاصرین حکی مره اثق به عَمَن ثیق به انّ فی بعض السنین فی زماننا هذا کان فی بعض المارستانات ببلاد الافربخ رجلٌ
مریضٌ
ص: 27
گلشن هفتم
مریضٌ بداء فی رأسه قد اعیا الأطبّاء علا جه حتی مات منه و کان عادة من اطبائهم اذا مات عندهم مریض بعلّة لا یقفون لها علی دواء تجمع الأطباء علیه و یشقون علی موضع العلّة و یکشفون علی ما یوافقها فلما مات هذا العلیل من راسه اجتمع اطبائهم و شقوا علی دماغه و استخرجوا منه دیداناً شبیهاً بالقراد اُسود صَلَب جدّاً فجعلوا یدعون جواهراً و لا ذوء مفرداً او مرکیاً الا والقوه علیها فلم یغن شیئاً حتی ان بعضهم کان یوماً جالساً والدود بین یدیده ینظر و یتأمّل فیه اذ عطش فطلب ما فلما اعطی الماء قطرت منه قطرةً واحدة علی دودة واحدة منها فذاهت تحتها و الطبیب ینظرتم اخذ من الماء و قطر علی الأخری فذابت کالدّودة الأولی فلما عَلِم انّ ماء القراح یَقبُله احضر الأطباء و اراهم ذلک فیتَقَنوا حینئذ انّ الدّوار هذه العلّة هو ماء القراح اذا تسلّط عَلَی الدّماغ و لا طریق وصوله الا بالاستنشاق الذی هو من جملة اجزاء الوضوء المستحبّة فی دین الاسلام فکتب الأعلانات بذلک و بان شریعة محمد بن عبدالله کلّها طبیته ملحوظاً بها المصالح البدنیه اقول و مما یتولد منه الدود لحم الخنزیر فانه یؤثر الدودة الوحیدة و علیک بالکتب الطبیه فی هذا الخصوص و هذا من العلل فی تحریمه فی الشریعة الأسلامیه علّةٌ بدانکه در شریعت مقدسه اسلامیه عبادتی افضل و اکمل از نماز نیست چنانچه در باره آن وارد شده است که الصَّلوة عمُود الدین اِن قبلَت قَبَلت ما سِوا ها و ان رُدَّت رُدَّت ماسواها و بعضی علۀ افضلیت آنرا حاوی بودنش جمیع عبادات زنده را دانسته اند باین بیان که در نماز معنی روزه هست و زیاده زیرا که روزه امساکی است با نیّة و در نماز این امساک با نیّه هست و زیادتی دیگر چه در روزه جایز است که روزه دار برود و بخوابد و کارهای دیگر غیر از مفطرات بجای آورد و لیکن در نماز جائز نیست و در نماز معنی زکوة هم هست چه در زکوة اگر درهمی بفقیری دهی بیاساید و آسوده شود اگر در قنوت نماز هم دعا از برای مؤمنین و مؤمنات کنی و اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات کوئی همکی آسوده شوند از عذاب و بیاسایند و در نماز معنی حج هم هست زیرا که در حج احرام است و اخلال و در نماز تحریم است و تحلیل تحریمها التکبیر و تحلیلها التسلیم در نماز معنی جهاد هم هست زیراکه وضو ساختن بمنزله زره پوشیدنست و امام مثل مُبارز است و نمونه سپهسالار لشکر است و مأمومین مثل جنود و لشکریانی که صف در عقب آن کشیده اند و محراب که اسم مکان حربست بمنزله میدان جنگ و دشمن مقابل آنها شیطان ملعون و اینست یکی از علل و اسرار تشریع نماز جماعت که مؤمنین پشت بر پشت هم داده ایندشمن خدا و رسول را منکوب و مخذول نمایند و در جهاد چونمظفر و منصور گردند متاع و مال قسمت کنند و در نماز چون امام فارغشود فضل ذی الجلال قسمت کنند و در نماز معنی نهی از منکر هم هست بصریحه کریمه انّ الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر پس مؤمنیکه نماز بجای آورد در جماعت چنانست که بحج رفته اگر چه استطاعة ندارد و زکوة داده اگر چه مال ندارد و ذخیره ندارد و روزه داشته اگر چه قدرت ندارد و جهاد کرده اگر چه عدّت ندارد و نهی از منکر کرده اگر چه وسیله ممانعت ندارد و اگر نماز را منفرد بجای آورد محاربه میکند بجمیع عساکر خود از قوی و جوارح روحانی و جسمانی در تحصیل طهارت بدنی و روحانی و نماز قلبی و قالبی با جنود نفوس ثلث که مظاهر شیطانند و این ناچیز در کتاب عناوین الجمعات که مطبوع و مبسوم است وجه دیگری از جهة جامعیت صلوة ذکر کرده ام طالب آن بآنکتاب رجوع کند علّة در سر و علّة کلیه واجبات مالیّه و خصوص زکوة در شریعت اسلامیه چنین گفته اند که از برای نفس ناطقه دو قوّه است یکی نظریّه و دیگری عملیّه و قوّه نظریه درجه کمالش تعظیم امرالله است چنانچه قوه عملیه کمالش در شفقت برخلق الله پس واجبات مالیه از قبیل زکوة و غیره واجب شد برای اینکه از برای
روح
ص: 28
روح اینجوهر کمال حاصل آید و آنعبارتست از اتصاف بصفة احسان بر عباد خداوند رحمن و سعی در ایصال خیرات بسوی آنان و دفع آفات از بندگان سبحان بقدر امکان لهذا شارع مقدس فرموده تخلقو باخلاق الله و دیگر آنکه استغناء از شیئ اجل و ارفع از استغناء بشی است زیرا که استغناء بشیئ موجب کمال احتیاج است به آن و اما استغنا از شیئ موجب غناء تام است از آن ولذا استغناء از شیئ صفة حق است و استغنا بشیئ صفة خلق پس چون حق تعالی مال کثیری به بعضی از بندگانش کرم فرماید هر آینه نصیب وافری باو روزی کرده است از باب استغنا بشئ نقل نماید بدرجه اعلی و ارفع و اشرف ازآن که او استغناء از شیئ است و قرار دهد او را فقیر الی الله که اینکمال درجه و منزلت عبد است نسبة بساحت قدس ربوبیّت که یا ایُّها الناس اَنتُمُ الفُقَراء اِلی الله و الله هُو الغنی علّة و در علّة تشریع صوم در شریفه اسلامیه چنین گفته اند که آن تشبیه بصمد لا یطعم است و اقفان صائم شبیه بصمد لا یُطعم میشود و غایة قصوی از تشریع عبادات و احکام همین است که بنده متخلق باخلاق الله گردد و دیگر آنکه تا صائم از خال صاحبان بطون غرثی و اکباد حری باخبر شوند و رحم و رقت کنند برآنها و سوختگان و برشتکانرا دریابند و دیگر آنکه نعم حقتعالی را قدر شناسند بصیام و صوم را سه درجه است صوم عموم و صوم خصوص و صوم خص آنخصوص اما صوم عموم پس آن کف بطن و فرج است از مقطرات معهوده شرعیّه و اما صوم خصوص پس آن کف سمع و البَصَر و لسان و دست و پا و سائر جوارح است از کناهان چنانکه حضرت صادق علیه السلام فرموده اذا صمت فلیَصُم سَمعَکَ و بَصَرَک و غیر ذلک و اما صوم اخصّ الخصوص پس آن کفّ قلب است از جمیع ماسوی الله و احتراز دل است از افکار دنیویّه و شواغل دنیّه مکر آن شواغل دنیویه که وسیله آخرت و ماورای دنیا و آخرت باشند علته و در سرّ تشریع حجّ بیت الله الحرام در شریعه مقدسّه چنین گفته شده است که یکی از علل و اسرارش این است که مجتمع شوند هر سالی هزاران هزار از مسلمین در آن مکان شریف و معلوم است که اجتماع موجب معرفة و الفت و محبت و مودّت است و فوائد محبت و مودت فیما بین الأمّة غیر محصور است پس در هر سالی می بینی مسلمین را درآنجا بانواع مختلفه و فرق متنوعه از عرب و فارس و ترک و هند و داغستان و افغانستان و قزاّن و مغاربه و بربر و سودان و جاوی و غیر ذلک از امَم البَشَر که با دین واحد که اسلام است و بالسنه مختلفه مقصد و منظور ایشان شیئ واحد است و آنطلب غفران است از خداوند رحیم و رحمن و دیگر آنکه سفر حج نمونه ایست از سفر مرگ و طی مراحل آن شبیه است بعقبات بعد از مرگ چنانچه در مجلی ابن ابی جمهور در هر جزء از اعمال آن اسراری بیان نموده و همچنین حکیم سبزواری در شرح دعا و جوشن آنها را از مجلی نقل فرموده دیگر آنکه حضور در مکّه معظمّه تذکاری است از ماجری بر رسُولان مکرّم مانند تذکار قصه آدم و حق در وقت بیرون آمدن ایشان از بهشت و مثل تذکار قصه ابراهیم و ولدش اسمعیل که او را با مادرش هاجر در آنجا آورد و مثل تذکار ذبح خلیل مر فرزند نبیل خود اسمعیل را الی غیر ذلک از اعمال مرضیه صادره از آن صالحین پس نفس مایل میگردد و باقتداء و تخلق باخلاق ایشان در افعال مرضیه و این موجب انعامات رب العالمین میشود درباره او چنانچه درباره آن بزرگواران شد علۀ بدانکه شریعت محمدیه واجب فرموده است بر اتباع خود قتال و جهاد با مخالفین را در امر دین عند سنوح الفرصة بعلّة اینکه متدیّن شوند بدین مبین و دیگر آنکه مخالفین خضوع و خشوع نمایند بسلطنة اسلامیان و دیگر آنکه قلع و قمع شوند مفسدین در دین و مخلین بآسایش عباد ربّ العالمین چه مَثَل مخالفین نسبةً
بالنان
ص: 29
بانسان کبیر مثل ازدیاد خونست در بدن انسان صغیر و در انسان صغیر با اینکه خون که مایه قوّت و مرکب روح است چونحکیم کامل دید که خون در بدن کثرت و غلظت بهمرسانیده و مفسد بدن و مهلک شخص میباشد بناچار با تیغ آنخون فاسد و زائد را از بدن میگیرد زیرا که اگر آنخون را بگذارد بماند منافی حکمت و مصلحت کلیه بدن خواهد بود یا بالمثل بعضی اعضاء که بجهة شقا قلوس یا مسمومیّت یا علت دیگر عیب بهمرسانید حکیم حاذق در قطع آنعضو بتعجیل و اهتمام مینماید و نمیگذارد که مرض یا سمّ باعضا دیگر سرایت کند تا شخص را بالمره هلاک سازد همچنین است امر در انسان کبیر و لذا از خود آن بزگوار مأثور است که فرموده انا نبی السیف واز اینجا معلوم شد سر کثرت قتلی بدست امیرالمؤمنین علیه السلام و ان غایه علیه من لا نَصیب لَه مِنَ الدین علّة فی عدّة الدّاعی عن الصادق و کیفیات رفع الیدین عند الدعاء قال هکذا الرغبة و ابرز باطن راحتیه الی السماء و هکذا الرهبة و جَعَل ظهر کفیه الی السماء و هکذا التضرع و حرک اصابعه یمیناً و شمالاً و هکذا التبتّل یرفع اصبعه مَرَة و یَضَع یدیه علی منکبیه و اراد بعض المحققین بیان مناسبات لهذه الکیفیات فقال لعل المراد ببسط کفیه فی الرغبة کونه اقرب الی حال الرّاغب فی بسط آماله و حسن ظنّنه بافضاله و رجائه لنواله فالراغب یسئل بالأمان فیبسط کقیه لما یقع فیه من الاحسان و المراد بالرهبة یجعل ظهر الکفین الی السماء کان العبد یقول بلسان حاله و هو الذلة و الأحتقار لعالم الخفیات و الأسرار اناما اقدم علی بسط کفی الیک و قد جَعَلت وجهها الی الأرض ذلاً و خجلاً بین یدیک و المراد بالتضرع بتحرک الأصابع یمیناً و شمالاً انه تاسیاً بالتکل عند المصاب الهائل فانها تقلب یدیها و تنوح بهما ادباراً و اقبالاً و یمیناً و شمالا ًو المراد بالتبتّل برفع الأصابع مرّة وضعها اخری بانّ معنی التبتّل الأنقطاع فانّه یقول بلسان حاله لمحقق رجائه و آماله انقطعت الیک وحَدک لما اَنتَ اهلُه فبشیر باصبعه وحدها من دون الأصابع علی سبیل الوحدانیّة و الأنفراد و المراد بالأبتهال تمدً یدیه تلقاء وجهَهُ الی القبلة او مدّ یدیده و ذراعَیه الی السماء او رفع یدیه و تجاوزهما رأسه بحسب ما قی الروایات انه نوع من انواع العبودیّة و الأحتقار و الذّلة و الصغار و کالغریق الرافع یدیه الحاسر عن ذراعیه المتشبث باذیال رحبته و المتعلق بذوائب رأفته التی ابخت الهالکین و هذا مقام جلیل فلا یدعیّه الا عندَ العَبَرة و تزاحم الأثنین و الزفره و المراد بالأستکانته یرفع یدیه الی منکبیه انه کالعبد الجانی اذا حَمَل الی مولاهُ و قد اُوثقه قید شَهَواته و هواه و قد یصفه بالاثقال و یناجی بلسان الحال هذه یدای قد غلّتها بین یدیک بظلمی و جرمی علی نفسی و بجرئتی یا ربّ علیک

8 ) - گلشن هشتم

در حکم معاملات متقنة الأرکان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است حکمةٌ در درّ المنثور شیخ علی بن محمد بن الحسن بن الشهید الثانی قدس الله اسرارهم است که علما رضوان الله علیهم علۀ آورده اند از برای پوشانیدن سر را در وقت تخلی باینکه این فعل بجهة حذر نمودن از رسیدن بوی بد کثافت است بدماغ و ممکنست که گفته شود در وجه رسیدن بوی بَد بدماغ در هنگامیکه سر پوشیده نباشد و نرسیدن آن بوی بدماغ در وقتیکه سر پوشیده باشد باینکه هوا ز برای او مسامی است که بخار و نحوآن از آن نفوذ میکند پس هرگاه سر مکشوف باشد رایحه بد از مسام هوی بدماغ میرسد بخلاف وقتیکه سر پوشیده شده باشد چه در آنوقت مسام بواسطه پوشیدن سر محفوظ است و رایحه بد بدینوسیله بدماغ نمیرسد و دلالت میکند ترا بر این امر ملاحظه نمودن مکانیکه در آن دو در باشد چه آنکه بجهة آندرها هوا متحرک و نافذ است بخلاف آنکه از برای آنمکان یکدَر باشد چه در این وقت هوا غیر نافذ است و الله العالم حکمةٌ در شماره 18 جریده سراج لأخبار منطبعه در در السلطنه کابل
کابل
ص: 30

در حکم معاملات متقنه الأرکان
کابل عقیده دوکتر کوخ را درباره پیغمبر خاتم و نبی مسلمین صلی الله علیه و آله و سلم باینعبارات نکاشته کرد دکتر کوخ که مشهورترین دکترهای جرمنست یکمقاله در اخبار النصیحه شایع کرده بود اقتباس او را ما در این اخبار ذکر میکنیم تا که ظاهر شود که تعلیم احادیث نبوی اینقدر معقولست که بر انسان سلیم الفطره و بلا تمیز مذهب و ملت پوشیده نیست و آنرا قبول میکند و دکتر مذکور مینویسد که:
از آنوقت که مرا برای مرض داء الکلب یعنی سگ گزیدگی استعمال نوشا دور تیر علاج بهدف با ثبت شده است من نبی عظیم الشأن مسلمین را بسیار قدر و منزلت میکنم چه اینراه از روشنی شمع قول مبارک آنها برایم منکشف شده آنحدیث رسول اکرم را خواندم که مفهومش این است که در هر ظرف که سگ دهان بیندازد او را شش دفعه از آب بشوید و یکدفعه از خاک اینحدیث را دیده خیال کردم که در شأن پیغمبر اعظم الشأن فضولی گوئی نمیباشد بالضروره با بینش خبری از اوست پس بغرض امتحان عناصر خاکرا از قاعده کیمیا وی تحصیل کرده هر یک عنصر را در مرض داء الکلب باستعمال شروع نمودم در آخر نوبه تجربه نوشاده رسید دانستم که علاج ا صل همین است و آنحضرت رسول اکرم چرا ارشاد فرمودند که همراه خاک طرف را پاک کنند سببش این است که نوشاور مدام در خاک موجود میباشد اگر امر میفرمودند همراه نوشادور پاک کنید بسا اوقات میسر شدن او مشکل میشد لکن گل و خاک در هر جای و هر وقت موجود است حکمة همینطور در حدیث دیگر فرمودند که علاج تب همراه آب سرد کنید اگر چه در آنوقت مردم تعجب میکردند مگر اکنون که تحقیقات جدیده ثابت کرده است که علاج تب نه فقط آب سرد است بلکه برف آبست غرض اینکه بسیاری از احادیث آنسرور اصل الأصول زندگی و فنّ طب میباشد تحقیق و تفتیش جدید اینرا ثابت میکند من بسیار ادب و احترام این پیغمبر را میکنم و میگویم که از ابتدای آفرینش هیچ طبیب مثل ایشان نشده حکمة عالم جلیل معاصر الحاج شیخ احمد الشاهرودی سلمة الله تعالی در رساله مرآة العارفین در مقام اثبات نبوّت خاصه حضرت سید المرسلین باینکه آنجناب امّی بوده و علومش لدنّی و همین لدنّی بودن علومش اماره قطعی است بر نبوتش جهات علوم لدنّیه آنحضرت را مینکارد تا انکه مینویسد و از جمله بیانات راجعه بامور طبیعیه و اخبار از حال موضوعات مکوّنه مخفیّه فرمایشاتی است که متضمّن اخبار بموضوع است بجعل حکم مانند سنن و آداب شرعیّه راجعه بحفظ الصحه که بنظر تأمّل بیان ملزوم را بذکر لازم آن فرموده مثل امر بمسواک و تاکید در آن بلکه مضمضه درهنگام وضو برای حفظ دندان که طبیب دندان آنرا میداند و مبتلای بآن تجربه کرده که چه اندازه از امراض معدوّیه بواسطه مکروبات مکوّنه در دندانهاست دندان معین و کمککار معده است که زحمة و فشار معده را کم میکند و محن بسوی اعضا است که رزق آنها را صالح و مهیّا میکند و اگر تنظیف از آن مکروبات نشود نتیجه بعکس حاصل میشود پس امر باین لازم اخبار از ملزوم آنست که مکروب آن باشد حکمة و دیگر مسئله تنویر است و ازالًه موی زهار است که مجمع کثافات و محل تکون و نشو مکروبات جوشیه جَرَبیه و غیرهاست که مایه جمله از امراض جلدیّه میشود بتصدیق طبیبان حاذق با علم پس این لازم کاشف از ملزوم است این ناچیز کوه از این قبیل است تشریع ختان و امر بختنه فرمودن چنانچه حکمت آنرا مشروعاً در عنوان سی و یکم از جزء دوم کتاب جنّت العالیه خود بیان نموده ام فارجع حکمةٌ و دیگر استحباب تقلیم اظفار که مسکن مکروبات ضائره است که در شرع منیف تاکید اکید درباره آن شده و مراعات آنرا موجب فعل دانسته حکمةٌ استحباب شستن دست قبل از غذا که بمراعات همین نکته فرنگیان غذا را با آلات دیگر غیر دست میخورده اند لیکن معلوم است که این آلات هم اگر شسته نشوند کثافت و مکروب شان بیشتر از دستها خواهد بود و در صورت شستن دستها چون آن آلات مخصوصه شخص است و غیر در آن شرکت ندارد بهتر است از آن آلات خارجیه که بسا است که جماعة کثیره در آن شرکت نمایند حکمةٌ و همچنین استعمال نمک قبل از غذا برای جلوگیری از مکروبات
ضاره
ص: 31
گلشن هشتم
ضارة که بتوسط غذا داخل معده نشود حکمةٌ و دیگر قص شارب که شنیدم از موثق عَدلی که از طبیب جاذنی نقل میکرد که در زیر شارب مکروب بعضی امراض سکونت دارد و بتوسط آب و غذا در جوف داخل میشوند حکمةٌ و دیگر تاکید در تمشط و اکتحال که چه اندازه در تنظیف و ازاله مکروبات ضاره ودا عانت و حفظ جاسوس مملکت اعنی قوه باصره فائده دارد حکمةٌ و از همین باب است حُرمَت دَم که یکی از عللش اشتمال بر مکروبات ضارّه است غالباً و امثال ذلک که آنچه را محرم فرموده غالباً حلاوه بر مفاسد معنوی روحانی مضاری جسمانی در آنها است غایة الأمر هنوز تمام حکم در جهات آن معلوم نشده است چنانچه همین جمله در قبل معلوم نبوده مثل مسئله حرمت لحم خنزیر که معلوم گردیده که گوشت اینحیوان خبیث مرکب از حیوانات صغیره خبیثه است حکمةٌ و دیگر تحریم خمر که اگر مراد باثم در آیه شریفه حرمت آن باشد از قبیل همین مسئه میشود که بیان موضوع بلسان بیان حکم شده و بهمان علت در غالب ممالک اروپا جلوگیری سخت از خوردن او شده بواسطه حصول امراض کثیره مانند فلج و صرع و دخالت در ازمان و صعب العلاجی پاره امراض و هم سرایت او در اولاد و نسل حتی در طبقه اول و دوم و سیّم در مثل صرع و حمله و جنون انتهی مافی المرآة استنباط فیه استغباط فی الدرّ المنثور للشیخ عَلَی الشیهَدی و ممّا خطرلی امکان الاستدلال بقولة تعالی انما الخمر و المیسر الآیه علی ان الخَمر لم تحل فی وقتٍ اصلاً لأنّ ما کان من عَمَل الشیطان لا یلیق ان یکونَ حلالاً و الله اعلم حکمةٌ بدانکه هر کسی که تامل نماید در احکام معامله جات اسلامیه از قبیل عقود و ایقاعات و بیع و شری و جعل خیارات در آن بجهة رفع ضرر و غررو در اجاره و شرکت و فلاحت و زراعت و قسمت ارث و متروکات و تجارات و امارات می بیند که هر یکی از اینها بر منتها درجه از حکمت و غایت عدالت وضع گردیده اند و ذکر اینجمله موجب تطویل کلام و خارج از وضع این رساله ایجاز مرام است و لهذا موکول نمودیم حکم آنها را به نظر منصف لبیب ناظر در احکام اسلام حکمةٌ اگر کسی بدقت ملاحظه نماید در احکام زوجیت که در شریعت اسلامیه وارد شده است میباید آنها را در اکمل نظام پس می بیند که شرع اقدس حقوق زوجین را بر یکدیگر عند الاجتماع و عند ارادة الافتراق در کمال عدل بیان فرموده و از این رهگذر فی الجمله بحکمتهای آنها پی برد مثلاً افتراق را برای زوجین بطلاق جایز فرموده است و از ارتکاب زنا و وقوع در دیاثة در نزد هیجان و غلبه شهوت بر هر یک از آنها با وجود نفرت از آخر و از حرمان نسل برای یک کدام از آنها زمانیکه عقیم از جانب دیگری باشد و سلطنت فراق و اختیار طلاق با مرد است اَلطَّلاق بِیَدِ مَن اَخَذَ بالسّاق برای اینکه قوه ممیزه او زیادتر از زن است و برای اینکه رجل متکلف است باعطاء نفقه بر زن رضا بفراق و طلاق و تبدیل اتفاق نمی شود مگر در زمان غایت اضطرار و نفقه بر زوج واجب شده است نه بر زوجه زیرا که او قدر از مریه است بر کسب بحسب ترکیب بنیه و تحمل او زحمات مکاسب را و از برای زن مُستحسن شمرد شرع اقدس قیام بمصالح بیت و تربیت اولاد را و فرموده و قرن فی بیُوتِکُنَّ الآیه چنانچه بر زوحَسَب سعی کردن بر مصالح خارجیه و طَلَب معاش پس از اینچه غیر مضطر است خروج از بیت و بیرون رفتن از خانه را که آن محل شهوت و مطمح نظر رجال است پس برای سدّ باب فتنه و کف دواعی زنا که ممقوت است شرعاً و عقلاً صاحب شرع مؤمنات را امر بحجاب و ستر فرمود و این امر را مؤمنات از اشرف نعوت
و اکرم
ص: 32
در حکم معاملات متقنه الارکان
و اکرم مفاخر خود دانند و هر قدر در این امر اکمل باشد مفاخرت و مناهات او از دیگران بیشتر است پس مجاب محافظة و صیانت بر او است مانند شیئ نفیس که شخص بخل میورزد که او را به کسی نشان بدهد پس آنرا در کنجینه ها و صندوقها پنهان میدارد از انطار بر خلاف رویه زنان فرنگیان و نصاری و رویه شهر و دیار ایشان چه در آن شهرها اگر کسی گذر کند زنان بزرگان و باشرفان ایشانرا با صورتهای زیبا و قامتهای رعنا با آب و رنگها و آرایشها و لباسهای الوان در خیابانها و معابر عمومی و اسواق مانند سرو خرامان می بیند که از نظر ناظران و تماشائیان می گذرانند و میگذرند و همه چشمها به تماشای ایشان کشوده و بتمام دل شیفته ناموس و درصدد تعرض عِرض باشرفان خواهند بود و تماماً در دلهای خود با زنان بزرگان و محرمان زنای قلبی میکنند که آنرا حضرت عیسی علیه السلام زنای قلبی شمرده که در باب پنجم از انجیل میفرماید من بشما میکویم هر کس بزنی بنظر شهوت نظر کند هماندم در دل خود با او زنا کرده و هیچ غیرتمندی راضی باین زنای قلبی با متعلقانش نشود تا چه رسد بزنای خارجی که این ترک حجاب و بی پرده بیرون آمدن زن در مجمع شیخ و شاب از قوی ترین اسباب و وسائل بسوی آنست و بعضی از اغنیا یروب کمان کرده اند که امر بحجاب در واقع تضییق بر زنان و حبس آنها است و کویا که آن بیچاره ها مقصراند و این منافی با حریت ایشان دارد و این زعم باطل است اما اولا بجهة اینکه زن مسلمه از اول نشود نمایش عادت بحجاب میکند و از بادی فطرت با حجاب الفت میکیرد و آن را کاللازم الطبیعی برای خود می پندارد پس بعد از اعتیاد بآن از بادی فطرت بر او سهل و آسان میشود و عدم حجاب بر او تضیق است کما هو المشهود و اما ثانیا پس بجهة اینکه اینعمل آنها را باریتعالی مزدی عظیم در دنیا از برایش مقرر فرموده و آن تحصیل معاش و تفقه آنهاست بر مردان و معلوم است که فرضاً اگر اینعمل نسوان با زحمت و تضیق هم باشد با چنین اجرت و مزد و پاداشی برای ایشان کلفت نخواهد بود ع رنج راحت دان چه شد مطلب بزرک و اما ثالثاً پس بجهة اینکه در مقابل حجاب ایشان خداوند رؤف اجرها و مزدهای اخروی و مثوبات جمیله و حسنات جزیله جلیله قرار داده است و لذا مؤمنات از زنان که معتقد است بدین و آیین هستند اگر آنها را الزام نمایند بر رفع حجاب حاضر نمیشوند و تستر و حجاب را افتخار و شرف خود میدانند و هر چند که با دیانت تر باشند در تستر و حجاب کاملتر و هر قدر که لاابالی در دین باشند در بی پرده گی خورسندتراند فتبصر حکمةٌ بعضی از محققین در حکمة جواز تعدد ازواج در شریعة اسلامیه چنین فرموده استکه چون ذکور از بنی آدم در معرض نقص اند از عدداناث ایشان برای تعرض آنها مخاطر اسفار و مباشرت ایشان خرد بر او تحمل ایشان مشاق ارتزاق و اکتساب را پس هرکاه رجال منع کرده میشدند از نکاح ازواج متعدده عدد زیادی از زنها معطل میماند از نسل و تولید و تولد و اینخلاف حکمة پروردگار است و دیگر آنکه مرد از اول بلوغش تا آخر عمرش ولو صد سال باشد مستعد است برای نسل بخلاف زن چه قرشه و نبطیه ایشان تا شصت سال و غیر ایشان تا پنجاه سال حایض میشود و بعد از آن یائسه میشود و ماده حیض او منقطع و بدور از مبیضش مفقود میکردد لطفاً من الله تعالی لها چه حمل و ولادة و ارضاع قوای او را ضعیف مینماید پس مقدار استعداد زن برای نسل از سن بلوغ او است تا سن یائسه شدنش و آن مدت سی و پنجسال است در اغلب پس هر کاه مرد منع میشد از تعدد نکاح بسا هست که مقدار عظیمی از عمرش از ادای نسل ضایع و باطل و فاسد میشد پس شریعت مقدسه تعدد ازواج را برای او تجویز فرمود تا اینکه نجات بیابدی از غائله این تعطیل و ازین بیان آشکار شد حکمةٌ جواز طلاق و افتراق تا اینکه معطل نشود و مرد مدتی از عمرش که در آن مستعد است برای تناسل در صورتیکه زوجه او یائسه و یا عقیمه باشد و کذلک در طرف زن اگر زوجش عقیم باشد چنانکه حکمة دیکر از برای جواز طلاق که بسیار مهم است حدوث نفرت است در میان زوجین از اسباب مختلفه مثل مرض مزمن و حدوث تسویه خلقت و تعطیل آلة تناسل و خیانت زن بر مرد در حفظ نسب بر وجهی که
غیر ممکن
ص: 33
گلشن هشتم
غیر ممکن باشد اظهار و اثبات آن در محضر حاکم پس هرکاه طلاق محذور بود شرعاً در اینصور زندکانی برای ایشان لیلاً و نهاراً بدتر از موت بود چه همیشه در جدال و فحش کاری بودند و بواسطه تجویز طلاق در شریعه برای طرفین فَرَج و آسوده کی حاصل میشود و خلاص میشوند از تنکی و آسوده میشوند از فحاشی و سالم می ماند مرد از دیاثه پس بدقت ملاحظه نما که این تجویز طلاق و افتراق حاوی چه قدر از محسنات است حکمةٌ و در حکمت تجویز چهار زن و دائمی نه زیادتر چنین کفته اند که چون نفقه و کسوه زن بر مرد است چنانچه بیانش کذشت وانحاء مکاسب که مرد بتواند از آنها تحصیل نفقه کند نیز چهار است تجارت و فلاحت و صناعت و عمارت پس بازء هر یک از اینطرق معاشیه تجویز عقد زوجه شده و این در صورت عدل زوجست در میان آنها و الا اکر بترسد از ظلم و جور جمع میان دو زن بر او نارواست تا چه برسد بسه و چهار چنانچه باریتعالی میفرماید وَ اِن خفتم و ان لا تَعدِلوا فَواحِدَةٌ حکمةٌ و بعضی در حکمت تجویز نکاح چهار زن چنین کفته استکه چون در ازدواج محض کف نفس از حرام و بقاء نسل است و طبیعت حیوانیه مرکب از عناصر اربعه است و اکر نطفه زن و شوهر با هم موافق نباشند اولاد از ایشان بهم نرسد پس شاید بجهة این نکته تزویج چهار زن تجویز شده است تا بلکه مزاج یکی از آن چهار زن با شوهر برابر باشد و این مباشرت موجب نسل شود حکمةٌ و همچنین در شریعة اسلامیه جماع را در هر چهار ماه یک مرتبه بر مردیکه زوجه دائمه داشته باشد واجب دانسته اند باینمعنی که زن را مطالبه آن شرعاً ثابت است و در حکمة این کفته اند که از هر فصلی یکماه بعضی دیکر ملحق است که حد مشترک است مابین آندو فصل و در خاصیت نزدیک بیکدیکرند و چون جماع برای ابقاء نسلست نه برای شهوت را نی فقط از اینجهة شاید سالی سه مرتبه که لازمست برای این باشد که اکر در فصلی جماع با زن منشاء اولاد نشود در فصل دیکر و دفعه آخری منشاء شود حکمةٌ و در حکمت اینکه بعضی از مردان و از زنان را که خداوند عقیم فرموده و اولاد نداده چنین کفته اند که شاید والله یعلم این باشد که اکر بهمه مردان و زنان و اولاد میداد مردمان هواپرست باغوای شیطان اولاد را مستند بطبیعة نطفه میدانستند و خدا را فراموش میکردند در خالقیه حکمةٌ بدانکه بعضی کفته اند که چون آماء از بلاد خود دور افتاده اند بجهة اسیری و ذکور هم در میان ایشان نیست و نکاحشان هم ممکن نیست لاشتغالها بالخدمه لذا شرع مقدس مباح فرموده بر مالکین شان مقاربة آنها را بما فوق الاربعة ما نسل ایشان ضایع نشود و برای عبد مملوک جائز نفرموده که زوج مالکه خود باشد زیرا که مالکیت مقتضی ولایة و سلطنت است براو و حیث زوجیه مقتضی ولایة و سلطنت مملوکست بر مالکه خود و این تناقض سیاسی است و موجب عدم انتظام امر رفاقة و استراحت و اینخلاف مقاصد شریعت است لهذا تجویز نفرمود که مملوک زوج مالکه خود باشد حکمةٌ و اکر کسی تأمل کند در ابواب قصاص و حدود و تعزیرات موضوعه در شرع که برای حفظ مقاصد خمسه وضع شده اند پس همه آنها را موافق حکمت خواهد یافت چه هر کسیکه بداند چون غیر را کشت خود هم باید کشته شود معلوم استکه اقدام بقتل نفس نمیکند پس دو نفر زنده می ماند و اکر بداند که دزدی کرد دستش قطع خواهد شد پس دزدی نکند و مال هر صاحب مال ایمن ماند و اکر محصن باشد و زنا کند حدش را تقل برجم قرار داد تا اینکه عقوبة بر هر یکی از اعضای متنده او که تمام بدن است واقع شود چه زانی کویا قتل نموده است ولدی را که از زنا متولد میشود چرا که عدم النسب و فقید النصرة است و در صورتیکه غیر محصن باشد کویا فی الجمله زانی معذور است پس حدشرا صد تازیان بزدن بر تمام اعضایش که لذت برده اند قرار داد حکمةٌ و در حکمت صد تازیانه و این عدد را بر زانی چنین کفته اند که این عدد مشعر بآنست که اکر ولدی از این نطفه میشد چون عمر طبیعی
انسان
ص: 34
گلشن نهم
انسان صد و بیست سال است بیست سال آن معفو است پانزده سال تا حد بلوغ و پنجسال در آخر عمر که انسان حکم نابالغ را دارد پس بمقابل هر سال از آن صد سال تازیانه قرار داده شده حکمةٌ و در حکمة هشتاد تازیانه در حد شارب حمر و قاذف کفته اند که چون عقل قوی تا هشتاد سال است و شارب خمر بآن فعل متعرض زوال آن عقل کردیده لذا بعدد هر سالی تازیانه است و بواسطه صغر در اول عمر و انحطاط در آخرش کویا مقذوف کمال تحرز از عرض را تا هشتاد سال دارد لذا در مقابل هر سالی از تشیین تازیانه در حق قاذف مقرر شده حکمةٌ در آخر کتاب جامع عباسی استکه داعی دولت قاهره نظام ساوجی کوید که از استاد خود اعنی افضل المتأخرین بهاء الملة و الحقیقة و الذین محمد عاملی طاب ثراه شنیده شد که روزی نواب اعلی که هزار جان کرامی فدای نامش باد در مجلس درس ایشان حاضر شده بودند و بحث عاقله در میان بوده نواب اعلی پرسیده بودند که عاقله چه معنی دارد ایشان کفته اند عاقله جماعتی اند که هرکاه کسی از روی خطا کسی را بکشد خونبهای مقتول را ایشان میدهند نواب اعلی فرموده باشند که حکمت در این چه باشد که دیکری کسی را بکشد و جمعی خونبها دهند ایشان در جواب کفته اند که ظاهراً حکمتش آنستکه چون ایشان دانند که هرکاه یکی از خویشان ایشان کسی را بکشد ایشان خونبها دهند نکذارند که هرزه کردی نمایند و همیشه در محافظة ایشان باشند تا کسیرا نکشند نواب اعلی فرموده که حکمة در این این خواهد بود که چون خویشان جرمانه گناه او را می کشند آن شخص همیشه شرمنده آنها باشد و دیکر اینچنین کاری نکند

9 ) - گلشن نهم

در رموز احادیث مناقب نشان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست رمزٌ علامه مجلسی قدس سره در بحار ششم در باب اوصاف شریفه حضرت ختمی مرتبت از کتابین حسین بن سعید باسناد خود از حضرت ابی جعفر علیه السلام روایة نمده که آنحضرت فرموده قال رَسول الله صلی الله علیه و آله و سلم اَراکم مِن خَلفی کما اَراکم مِن بَینَ یَدی لَتقَیمنَّ صُفوُفَکُم اَو لیخافن بَینَ قُلوُبکُم و در بسیاری از کتب عامه از عایشه روایة نموده اند که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند اِنی اری مِن خَلَفی کَما اَرای مِن بَین یَدی و اِنی اَری فِی الظلمة کَما اَری فی الضوء و محصل مضمون ایندو خبر خاصی و عامی اینست که آن بزرکوار چنانچه از پیش روی میدید از پشت سر مبارکش نیز میدید و چنانچه در روشنائی میدید درتاریکی نیز میدید و در معارج النبوة و حکمت از برای این ذکر نموده و گفته است حکمت اول تا هیچ چیز بر ان جناب مستور نماند و تحقیق اینمعنی انکه وی شمع شبستان اِنس و مشعله بزم انس بود و بدیهیست که شمع را پشت و رو نباشد نی نی بلکه همه عالم قالب بود و او جان و جان مستغنی است از جهات و ارکان چنانکه جامی در وصف اَن نبی ساقی گوید نظم روحی و غائب نه ز تو هیچ سوی در نظرت هست یکی پیش و روی شمعی و نور از تو رسد جمعرا پشتی و روئی نبود شمعرا حکمت دویم در اینکه آنجناب از پیش و پس و غائب و حاضر و در روشنائی و تاریکی میدید آن بود که چونروز قیامت شود و امة متفرق الحال آنجناب را بهر جانب برند بعضی را از پیش بذر میبرند بعضی را به پیش میگذارند و بعضیرا بدیدار آنحضرت میرسانند و بعضی را محجوب میگذارند و بعضی را در نور طاعت بروشنائی راه بهشت می نمایند و بعضیرا در ظلمات معاصی براه دوزخ میبرند آنحضرت را بر حال همه طوایف از امة اطلاعی باشد تا آنکه انشاء الله هیچکس از ضبط نظر مرحمت لطفش خارج نباشد رمزٌ فی الکافی قال الصادق ان الله کان او لا کان فخلق الکان و المکان و خلق نور الانوار الذی نورت مبتدا الانوار و اجری فیه من نوره الذی نورت منه الانوار و هو نور الذی خلق منه محمداً و علیاً الخبر بدانکه بعضی از شراح کافی از شرح این خبر چنین فرموده که شاید این تعبیر یعنی تعبیر از حقیقه مقدسه محمدیه بنور لحاظ این باشد که چنانچه نور ظاهر بنفسه و مظهر لغیره است این حقیقه قدسیه نیز بنفسه ظاهر و هم ظاهر کننده جمیع اشیاء است بلکه فروغ وجودش بر تمامه عوالم امکانیه تافته و خورشید جمال با کمالش بر صفحات تمامة حقایق تابنده است و چنانچه ظهور هر چیزی نبور است
و ظهور
ص: 35

در رموز احادیث مناقب لسان
ظهور چیزی بنور است و ظهور نور بخودی خود است همچنین ظهور همه موجودات از کتم عدم بهمین حقیقه است و ظهور این حقیقه بخودی خود است بدون انکه چیزی را غیر از او واسطه وجود او قرار دهد و الا آن واسطه باید اول ما خلق الله باشد وظاهر و هویدا استکه جز این حقیقت شایسته اینمقام و قابل این تشریف نیست و شاید که اطلاق نور بر حقیقه مقدسه محمد به صلی الله علیه و آله بلحاظ این باشد که چنانچه در ظلمات بواسطه نور راه پیدا میشود و سالکین بدان سبب هدایت بطریق مییابند هم چنین در اراده سلوک بطریق حق و مشی در صراط قرب بحق کمکشکان وادی ضلالت باین نور الهی هدایت یافته و بطریق مستقیم سعادت سالک میشوند و اطلاق نور بر هادی بسیار است چنانچه حضرت ثامن الائمه علیه السلام در تفسیر قول باریتعالی الله نور السموات و الارض فرموده ای ها دلائل السموات و الارض چون اینذات مقدس راه نماینده و مرشد و دلیل خلق است بحق لذا نور بر او اطلاق شده است بلکه خود آن بزرکوار هم بر خود اطلاق نور فرموده چنانکه در بسیاری از کتب معتبره مثل بحار الانوار و غیره استکه چون کعب بن زهیر توبه کرد و با جناب مقدس نبوی صلی الله علیه و آله بیعت نمود و قصیده معروفه خود را که در مدح آن بزرکوار است در حضور انورش خواند چون باین شعر رسید که ان الرسول لسیف یستضاء به مهند من سیوف الله مسلول حضرت باو فرمودند بکو ان الرسول لنور یستضاء به سنابرق فی بیان فرق بدانکه میان مطلق نور حقیقی و فروغ حسی فروق بسیار است اول انکه نور حسی قائم بغیر است زیرا که عرض است و در تقوم عرض قیام بغیر ملحوظست و نور حقیقی قائم بالذات است چنانکه حکماء اشراقیه باری حلت آلائه را نور الانوار و عقول کلیه را انوار قاهره و نفوس کلیه را انوار اسفهبدیه دانند دویم انکه نور حسی بیشعور است و نور حقیقی همه حیات و شعور است سیّم آنکه نور حسی تابش آن مقسور بر ظواهر اشیاء است و فقط اظهار الوان و اشکال را مینماید و بالجمله همه دیدنیها را ابراز می کند و لیکن نور حقیقی همه مدرکات و معانی مجرده و ذوات مجرده را اظهار میکند چهارم انکه نور حسی با افول و عدم توأم و نور حقیقی تالی تلو و در مرتبه ثانیه از قدم است رمزٌ علامه مجلسی در بحار از مناقب نقلنموده که یکی از خصائص بدن شریف حضرت ختمی مرتبت این بود که در طول حیاتش مکس بر آن نه نشست و عبارت مناقب در اینباب اینست و لم یجلس علیه الذباب و در اینخاصه دو حکمت بیان شده است اول انکه چون مکس را نشستن بر قاذورات عادت و سجیه است لذا بدن شریفش را از نشستن آن صیانة فرمودند و شاعری چه نیکو در وصف جنابش گفته شعر حلوای پسین انبیائی***وین طرفه که بر تو یک مکس نیست دویم انکه چون جناب احدیت در قرآن مجید اصنامرا باین عیب تعبیر فرمود و ان یسلبهم الذباب شیسا لا یستنقذوه منه اکر مکس چیزی از تبان را ببرد عاجز از کرفتن او را از آن پس مکس را بر اندام مبارکش نشستن مجال ندادند تا مشابهة انحضرت باصنام تحقیق نپذیرد و بت پرستانراه عیب جوئی نیابند رمزٌ در دهم بحار الانوار از حضرت صادق علیه السلام روایة نموده که فرمود که اکر خلاق عالم خلق نمیفرمود جناب امیرالمؤمنین نبودی از برای فاطمه کفوی که قابل باشد از برای مراوجة آنمحدره بر روی زمین از زمان حضرت آدم تا آخر امم و اخبار باینمضمون خارج از حد و عد و شمار است و بعضی از بزرکان فرموده همانا شاید لم تحقیقی اینمطلب آن باشد که آن معصومه در عالم انوار قبل از اشقاق شریک بود در مقام نورانیت با جواهر حقایق انوار پدر بزرکوار و شوهر عالیمقدار و ذریة اطهار ابرار خود لأنّ الظاهر عنوان الباطین و هرکاه که جواهر حقایق انوار انبیاء علیهم السلام از شعاع نور آل محمد علیهم السلام مخلوق شده باشند چنانکه این مطلب مصرح جلی از اخبار است پس انوار ایشان با انوار جواهر عالیه انوار آل محمد شریک نیستند و در عرض آنها واقع نخواهند شد بلکه در طول آنها واقعند و از اینجا ظاهر و هویدا میشود که هیچیک از آن بزرکوار انرا قابلیة
مزاوجة
ص: 36
مزاوجة و اولی بتصرف بودن درباره آن معصومه مظلومه علیها السلام نبوده زیرا که از جمله بدیهیات استکه شعاعرا قابلیت هم کفوی و همسری با اصل میسر نیست چه انکه شعاع بما هو در رتبه منیر نیست و در رتبه او ناخبر و معدوم است و وجود او وجود تبعی طولی منیر است پس چگونه شعاع کذائی میتواند که زوج و ولی و اولی بتصرف و بمفاد به الرجال قوامون علی النساء قائم بامر منیر باشد بلی ان بزرکوارانی که در آن رتبه اعلی شریک در اصل جوهر نور آنمحذره بوده اند منحصر است بپدر بزرکوار و شوهر عالیمقدار و ذریه اطهار او علیهم السلام و بعد از معلوم بودن عدم امکان مزاوجة در حکم الهی با پدر و اولاد در تمامی شرایع و ادیان ثابت میشود که در جمیع علام قابلی از برای زوجیه آنمحذره نبوده و نخواهد بود مکر جناب امام المشارق و المغارب علی بن ابیطالب علیه السلام پس از این بیان و باقی و تبیان کافی معلوم شد سرّ اخبار وارده در اینمقام و مضمار رمزٌ در حدیث علل الشرایع که سرّ تسمیه فاطمه علیها السلامرا بزهراء حاویست چنین وارد است که چون آنمحذّره در جلوه نور سه کرّت برای امیر المؤمنین و اهل مدینه ظهور نمود در اوقات عبادتش اول روز بنوری سفید که وقت نماز صبح بجای آوردن آن معصومه بود و نیمه روز که ساخته نماز ظهرین بود نور چهره مبارکش چون خورشید خاور در چاشتکاه زرد فام میتافت و در آخر روز که ساخته نماز عشائین بود چهره کان ان صدیقه حمرت میکرفت و فرحان میکشت و اینحدیث شریف از مشاهیر احادیث است هر کس که طالب تمامة مضمون آن باشد بعلل رجوع کند و این ناچیز را در این جلوات نوریّه آنمحذرّه رمزی در نظر است و آن اینست که شاید مطلع نور سفید بودن وجه فاطمه علیهما السلام در وقت صبح جهتش شده توجه جنبه عقلانیّه آنمحذره باشد بساحة ربّ العزّة زیرا که آنوقتی استکه هنوز وجهه عقلانیه تأثر و تعلقی بامورات دنیویه پیدا نکرده است و لمعان این نور در آن وقت از رکن ابیض عرش باشد که اشارتی است بعالم عقول مجردّه لقلة الحجاب و قلة اللون لاندکاک الماهیة هناک و شاید مطلع نورزد بودن وجه مبارکش در وقت ظهر نظر بجنبه نفسانیه آنمحذره باشد زیرا که در آن وقت چون نظر بعظمت و جلال حضرت ذی الجلال نموده در امر فرمودنش بداخل کردن قرص آفتاب را در دائره نصف النهار و آنرا بطناً و ظهراً تقلیب دادن چنانچه مفاد جلی از اخبار است لذا خوف بر وجود مقدسش تاری شده و رنک مبارکش را زرد ساخته و شاید مطلع نور سرخ بودن وجه مبارکش در وقت مغرب و آخر روز نظر بجنبه طبیعیه آن محذره باشد چه مشاهد است که بعد از اینکه انسان ادای مراسم عبودیه خود را نمود مستبشر و فرحناک میکردد و بالطبع لون صورت او حُمرة و سرخی پیدا می کند و اینکه در آن حدیث استکه این انوار اولا و بالذات از برای امیر المؤمنین بود و ثانیاً و بالعَرَض از برای اهل مدینه شاهد سرّش این باشد که فیوضات و غیابات ربّانی چون باید بتوسّط ولی الله المطلق برسد بِاَعالی و اَدانی پس آن نمایشها که هر کدام از آنها اشاره بمقامی از مرتبت خلق است از علوم و معارف و ارزاق و حظوظ وجهة زندگی و وجود لابد باید اولا از برای آن بزرکوار نمودار باشد تا انکه سائر رعیت هر کدام باندازه وعاء و ظرفیه و استعداد و قابلیة خود از آن بزرکوار بهره مند و فیض باب کردند و الله العالم رمزٌ در شرح زیارت جامعه شیخ احسائی در ذیل قوله تعالی و الرحمة الموصولة و الایة المحروثة که در بعضی از خطب حضرت ولایت مآب استکه آن بزرکوار فرموده انا عصی موسی و ناقة صالح و بعضی در وجه مناسبت حالات آنحضرت با ابل چند وجه کفته است اول آنکه شتر قنوعست و اغلب اوقات بخار بیابان در علوفه خود قناعة مینماید و آن بزرکوار هم قنوع بود بحدیکه در مدت شصت و سه سال که در دنیا بود نان کندم تناول نفرمود چنانچه مصرح به بعضی اخبار و دائر در السنه و افواه اخبار است و این صفة بالوراثه جلوه اتمش در فرزند دلبندش حضرت حسین بروز و ظهور نمود چه از امتکه دنیا قانع شد به ثغری از ثغور
رود
ص: 37
در رموز احادیث مناقب لسان
رود و از قلمرو یزید بن معاویه خارجشود و از جمله مال و منال دنیا قناعت فرمود بجامه کهنه در آنجا که فرمود بزینب خاتون سلام الله علیها آستینی بثوب عتیق لا یرغب فیه احد و از تمامت مشروبات دنیا قناعت نمود به یکشربه آب آنکه که بشمر فرمود ان کنت لابد من قتلی فاسقنی شربة من الماء دویّم انکه اهل صبور است و بر طول سفر و مسافة و غلبه جوع و عطش تحمل و صبر مینماید همچنین آن بزرکوار صبرش بر مکاره و شدائد با کمال قدرتش بر رفع و دفع بدرجه علیا و غایة قصوی رسید بحدیکه حقش را غصب کردند و طفلش را بواسطه اذیت نمودن بزوجه اش فاطمه صدیقه سلام الله علیها سقط نمودند و بر منابر آن بزرکوار را ناسزاها گفتند و معهذا صبر فرمود چنانچه در خطیه شقشقیه فرموده است صبرت و فی العین قذی و فی الحلق شبحی اری تراثی نهباً و هم فرموده و رایت الصبر علی هاتی اححبی سیّم آنکه اهل دلیل قافله است بنحویکه در شبهای تاریک اکر قافله راه راست و شارع عام را کم کنند اِبلرا در جلو انداخته راه را از برای ایشان پیدا مینماید همچنین آن بزرکوار دلیل ضالین بود در فیا فی ضلالت و در هر جائیکه از جاده شریعة مظهرّه منحرف میشدند بجواب ناصواب دادن از سائلین مسائل و یا اینکه عاجز میشدند از حل معضلات و مشاکل آنحضرت ایشان را راه نمائی میفرمود و بروی ایشان باب سلوک در منهاج حقرا مفتوح مینمود و قضیة لا اباحسن لها در السنه وافواه مذکور و مشهور و لولا علی لهلک فلان در کتب خاصه و عامه مزبور و مسطور است چهارم انکه ابل دارای صفة انقیاد و تسلیم است و با ان عظمة جثّه و بزرکی خلقة بسا میشود که اکر موشی مهارش را بدندان کرفته بکشد آن حیوان همراه او خواهد رفت تا در غارش همچنین آن بزرکوار در اعلی درجه از انقیاد و تسلیم از موش صفتان امّة بود بنحویکه ریسمان یابند خلاف شمشیر بکردنش انداخته و از خانه اش انحضرت را بیرون کشیدند و از اینجاست که عمر و عاص بحضرتش نوشت انکتقاد کالجمل المخشوش حتی تبایع و آنجناب در جواب آن ضلالت مآب نوشت لعمری و الله لقد اردت ان تذم فمدحت و ان تفضح فافتضحت و ما علی المسلم من غضاخته ان یکون مظلوما ما لم یکن شاکافی دینه مربیاً فی یقینه و هذا حجتی علیک و علی غیرک پنجم ابل مآل بین و دور اندیش است هم چنین آنحضرت در امورات نهایة دوربینی و عاقبت اندیشی را ملاحظه میفرمود چنانچه در وقتیکه حضرت فاطمه باو عرض کرد اشتملت شملة الجنین و قعدت حجرة الضینین الخ جوابی نفرمود تا آنوقت که صدای مؤذن به اشهد ان محمداً رسول الله بلند شد آنوقت فرمود یا فاطمه السیرک زوال هذا النداء من الأرض قالت لا قال فانه ما اقول لک که مفادش اینست که من مآل اندیشی میکنم و مال امر را ملاحظه مینمایم چه اکر شمشیر کشیده طلب حق خود نمایم مردم از اسلام بر کردند ششم آنکه ابلرا سفینته البر میکویند یعنی کشتی سائر در خشکی چه انواع ماکولات و ملبوسات و سائر لوازمات را اعراب بر شتران بار نموده و ثقل از محلی نمجلی مینمایند و بعبارة واضحة ابل حایل غذا اجساد است و آن بزرکوار هم حامل غذای ارواح بود چنانچه اشاره به سینه مبارک نموده و فرمود ان هیهنا لعلماً جمالّو وجدت له حملة و میفرمود سلونی قبل ان تفقدونی فان عندی علم الأولین و الآخرین هفتم پوشاک ابل از پوشاک سایر حیوانات حموله و مرکوبه خشن تر و کم قیمت تر است و غالباً آن تحلیمی استکه از پشم خودش ترتیب میدهند و آن بزرکوار هم لباس قیمتی نداشت و درباره مدرخه که بر دوش مبارکش بوده میفرمود لقد رقعت مدرعتی هذه حتی استحیت من راقعها و میفرمود پوشیدن من اینچنین لباس را بجهة اینست که یذل به النفس و یخشع به القلب و یقتدی به المؤمنون و غزوه حمل در روزیکه میخواست از بصره بیرون آید در بالای منبر فرمود یا اسم البصره ما ننقمون متی ان هذا من خزل اهلی و اشار الی قمیصه دخلت بلادکم باشمالی هذه و رحلی
و راحلتی
ص: 38
گلشن نهم
و راحلتی ما هی فان اتاخرجت من بلادکم بغیر ما دخلت فاننی من الخائنین هشتم انکه ابل متواضع است و هنگام اجتماع با سائر حیوانات همکی بر او مقدم بروند و این نیست مکر از تواضعش آن بزرکوار نیز خصلت شریفه تواضع و فروتنی را با علا درجه رسانیده بود حتی نسبته بقبر که غلام آنسرور بود میفرمود انی استحتی من ربی ان الفضل علیک و میفرمود ما هلک هولاء الحمقاء الا یخفق النعال ورائهم نهم انکه ابل مزاح است چنانچه مولوی آورده که وقتی شتری و کاوی و کوسفندی بصحرائی رسیدند درآنجا دسته علفی دیدند کفتند هر کدام تاریخ عمر خود را بکوئیم تا آنکه بزرکتر باشد علف را او بخورد کوسفند کفت من با قوچ حضرت اسمعیل که برای او فدا آمد توأم هستم و تاریخ عمر من از آنجا و از آنزمان
است کاو کفت من با کاوری که از بهشت برای حضرت آدم آوردند هم نوع بوده ام و تاریخ عمر من از آنزمان است شتر سر برآورده دسته علف را برداشت که مرا خود حاجة بتاریخ بیان کردن نیست چه این جسم من خود کواه صادقی است که من از شما بسال کمتر نیست چنانکه مولوی کفته که مرا خود حاجة تاریخ نیست که چنین جستی و عالی کردنی است که همه دانند ایجان پدر از شماها من نباشم خوردتر هم چنین انحضرت هم مزاح و صاحب دعا به بود و مزاح نمودن او با حضرت رسول در خصوص خرما تناول نمودن معروفست در قباء آنجناب همین را عیب بر آنجناب کرفتند دهم انکه چنانکه اِبلِر اشقشقه است تکلمات آنجناب نیز بآنخطبه معروفه شقشقه آن بزرکوار بود که بعد از اینکه ابن عباس التماس معاودت با مثال آن کلمات و درد دلها را از ایشان نمود در جوابش فرمود هذه شقشقه هدرت ثم قرت رمزٌ این وجوه که ذکر شد وجوه مناسبته احوال آنحضرت است با کلیه ابل و اما در مناسبة آنجناب با ناقه صاحل این احقر را چند وجه در نظر است و آنها را بطریق یادکار و بطرز اختصار در این کلزار ثبت مینمایم آ آنکه چنانچه ناقه صالح یکی از آیات الهیه بود از برای قومش وجود انحضرت نیز از آیات عظمیه الهیه بود و عمّ یتسائلون عن النباء العظیم شاهد بر مدعا است و ایة آیة اعظم منی فرمودن خودش کواه این دعویست ب انکه چنانچه از لبن ناقه صالح همه کافران از قومش منتفع میشدند کذلک از علم آن بزرکوار نیز منافقین انتفاع مییافتند و لولا علی لهلک فلان معروفست ج آنکه چنانچه ناقه صالحرا خداوند چندین هزار سال قبل از آنواقعه خلقت فرموده بود چنانچه جبرئیل بصالح کفت همچنین خلقت آن بزرکوار و نورا و هم چندین هزار سال قبل از آدم بود و خودش فرمود کنت مع الأنبیاء سراً و مع محمداً جهراً د آنکه چنانچه ناقه صالحرا بجهة خودش زنی قطام نام عقر نمودند کذلک آنجناب را بجهة خواهش زنی قطامه نام ضربت زدند ه انکه چنانچه عاقرآن ناقه قدار بود که حرامزاده بوده است کذلک ضارب آنحضرت ابن ملجم بوده که حرامزاده است و انکه چنانچه هر یک از قوائم آن ناقه صد و پنجاه ذرع بود کذلک لو شئت مددت یدی هذه القصیرة فی ارضکم هذه الطویلة وا جذب شارب معویه دست دراز کردن آنسرور بجانب شام و کندن شارب از معویه و تاریخ زدن و واقعیة داشتن آن در آنوقت مشهور و در دفاتر و زبر مزبور است ر آنکه چنانکه قوم صالح کوشت بدن آن ناقه را ریز ریز و قطعه قطعه نمودند کذلک اعضاء دین بدن مبارک انحضرت را در غزوات ریز ریز ساختند خصوصاً در غزوه احد که بنا بر نقل معتر نود زخم بر بدن مبارکش وارد آمده بود و کذلک کوشت بدن و پاره تن آن بزرکوار را که فرزند دلبندش حضرت لام حسین است قطعه قطعه نمودند یک قطعه سر مبارکش بود و یک قطعه انکشت شریفش و قطعه دستهای نازنینش بود ح آنکه چنانچه بچه ناقه صالح بعد از سخر و کشتن ان ناقه سر به بیابان نهاد و فرار کرد هم چنین فرزندان آن بزرکوار در صحرای کربلا بعد از اینکه لشکر کوفه و شام خیام طاهرات حضرت حسین تشنه کام را بعد از شهادتش آتش زدند سر به بیابان کذاشتند حتی انکه زینبش خورشید و از سر برآورد بکوهسار بنا بر یکی انه
توجیهات
ص: 39
توجیهات این شعر محتشم که فرموده روزیکه شد به نیزه سر آن بزرکوار***خورشید سر برهنه برآمد بکوهسار ط آنکه چنانچه بچه ناقه صالح در وقت سر به بیابان کذاردنش فریاد وااماه از او بلند بود و مکرر میگفت یا صالح وااماه همچنین فرزندان آن بزرکوار در وقت سر به بیابان نهادن فریاد وامحمدا از ایشان بلند بود ی انکه چنانچه بچه ناقه صالح چون بکوه رفت دیکر از آن کوه برنکشت همچنین بعضی از اطفال این بزرکوار هم از کوه برنکشت و در آنجا توقف دائمی کزید و آنحضرت محسن بن الحسین علیه السلام است که در کوه جوشن که در غربی حلب است مدفون است یاقوت حموی در معجم البلدان آورده که در غربی حلب کوهی است جوشن نام که معدن مس داشت و از آنروز باز که پردکیان عصمت و طهارت یعنی اولاد و عیالات و بنات و اخوات حضرت امام حسین علیه السلام را که بشام میبردند از آنجا عبور افتاد آن کان مس تباه شد چه زنی از امام حسین علیه السلام جملداشت و در دامنه انکوه بار نهاد بجهة آنکه از پیشه وران نان و آب خواست آن سنکدلان مضایقت کردند و دشنام دادند بدیشان نفرین کرد سپس از آنکوه کسی سود ندید جانب قبلی آنکوه مزاری معروف بمشهد السقط و مشهد الدکه است و آن سقط را نام محسن بن الحسین بود و لنعم ما قیل عربیّه فانظر الی حظ هذا الاسم کیف لقی عن الا و اخسر مالا قی من الأول رمزٌ در بحار استکه حضرت امیر المؤمنین در ضمن حدیث نورانیه که بسلمان و ابوذر خطاب فرموده چنین فرموده است یا سلمان و یا جندب انا خضر معلم موسی و آنچه که در نظر است در سرّ نام شریف خود را بزدن و بالکیابه از خود بحضر تعبیر فرمودن اینستکه خضر در اصل لقب است و اسم خضر معروف یَلیا بفتح یاء و سکون لام است و او پسر ملکان بفتح میم و سکون لام است و نام مادرش الها بوده و بنا بر نقل بعضی از ارباب تواریخ و سیر خضر در میان مغاره متولد شده و مادرش او را در آنجا نهاد پس گوسفندی همه روزه میآمد و او را شیر میداد پس صاحب کوسفند روزی دنبال کوسفندش بمغاره آمد خضر را دید او را برداشته تربیت کرد تا انکه بسن شباب رسید پس پدر خضر که ملکان باشد سلطان آنزمان بود امر کرد که کاتبی را حاضر کنند که صحف شیث و ابراهیم را برای من بنویسد پس جمیع کاتبان بلد را آوردند و نوشتند مَلکان خط آنها را نه پسندید و چون نظرش بر خط خضر که در آن میان بود افتاد خطش را پسندید و چون جویای احوالش شد او را ساخت که پسر خودش میباشد پس او را بجای خود نشانید و آنجناب از سلطنته دست برداشت و فرار نمود و او پیغمبر بود و معجزه اش این بود که بر هر زمینی که می نشست سبز میشد لذا او را خضر لقب دادند و قول امیر که فرموده منم خضر که شاید کنایه باشد از قوت تصرف و تعلق برزحیّه مثالیّة متوسطه او میان کثرات اینعالم که بمنزله سیاهی هستند و سفیدی و تجرد عالم اعلی زیرا که خضرت مرکب است از رنک سیاه و سفید چنانچه در حدیث آوردن موت را در عرصه قیامت بصورت کبش املح حکمت اشرا نظیر آن بیان کرده اند

10 ) - گلشن دهم

در نخست روایات مصائب اعلان و کلچین از کلبانهای آن چند کلست نکتةٌ فی الخطبة الهی خطبها سیدنا الحسین فی اللیلة الثامنة من ذی الحجة الحرام عند خروجه من مکة المعظمة قوله خط الموت علی ولد آدم محط العلادة علی جید الغتاة و ما اولهنی الی اسلافی اشتیاق یعقوب الی یوسق الخطبة قال بعض الفضلاه من المعاصرین مخط العلاده یعنی موضع خط الصلاة و هی فی الحقیقة الجلد المستدیر من الجید فکما ان ذلک الجلد لازم علی الرقبة کذلک الموت علی ولد آدم هذا او اقلنا ان مخط اسم مکان و ان قلنا انه اسم مصدر بمعنی خط فیعنی به ان الموت واثرة لا یخرج ابن آدم من وسطها کما ان العلادة دائرة لا یخرج الجید منها فی حال نقلده انتهی اقول الظاهر ان هذا الکلام منه علیه السلام لبیان الترغیب و التحریض الی الموت و الاشتیاق الیه برفض الجسد و الخروج من هذه القریة الظالم اهلها و الدخول الی عالم الأنوار
و المؤانسته
ص: 40

گلشن دهم
و الموانسته مع المصطفین الابرار و کونه بصدد تبیان زینته للانسان کما ان القلادة زینة فی جید الفتاة من النسوان و یؤیده انتسابه القلادة الی جید الفتاة لا مطلق جید النسوة و لو کانت من العجوزات و یؤیّده ایضاً ایشاز الوله علی سائر الفاظ الدالة علی الشوق و العزام و تشبیه اشتیاقه الی اسلافه باشتیاق یعقوب علی یوسف علیهما السلام و من منا قال مفخر السادات فی اواخر القبسات اسلاء العقل و اخلاء الحقیقه استهینوا بالموت فان مرارته فی خوفه و استحلوا من الجسد فان حلاوته فی رفضه و قد انصرح لاولی النظر النافذ و البصر الواسع ان حقیقة الموت ان هی الا الولادة الثانیة فی دار الحیوة و موطن البهجة و الاثقال من اقلیم الزمان الی عالم الدهر و الصعود العقلی من ارض التدریج و التغیر الی سماء القرار و التثبات و الخروج من قریة الهیول الظالم الی اهلها مدینة العقول القائم قسطاسها بالقسط الا فاستحقروا عالم الحس و استبخسوا مدرکات الحواس و استقذروا الذات الاجوفین البهیمین و استخسوا مستلذات القوتین الحیوا نیتین و اغتسلوا علی شاطئ العقل الصراح و اغتمسوا فی فرات المعرقه الصماخ ثم اغترفوا بایدی فر الحکم القدسیه اکفا من عین الحیوة العقلیة الخراره و اشربوها و دوموا بدوام الله فی معدن البهاء و ابقوا ببقاء الله فی عالم الرحمة انتهی و بعد ما محتبت ما فی هذه المقام قد اطلنی بعض الفضلاء الکرام بما کتبه فی شرح قوله العالم الجلیل المعاصر الواصل الی رحمة الله الملک الفافر الحاج میرزا محمد القمی حشره الله مع النبی الامی فانّه ایضا استفاد من کلامه علیه السلام ما استفدناه و بسطر فی بیانه قریباً مما سطرناه قال فی اربعین الحسینیة بعد ذکر الحدیث الثالث الذی وقع فی ضمنه الخطبه و ترجمته بالفارشیه ما هذا لفظه بیانات لا یخفی ما فی کلامه من البراعة و الاستهلال لما هو بصدده و کانه ضمن خط معنی زین یعنی قدر زینه له و کون الموت زینة لولد الآدم باغتبار تخلصه عن کثافات عالم الطبیعة و درن الدنیا و الخروج عن ضیق العالم الجسمانی و حبس العالم الا مکانی و الاشقال الی العالم الروحانی فکانه یظهر صفاء النفوس و بهائها بواسطه الموت و الانسلاخ من قالب البدن و ورد ان الموت للمؤمن کنزع ثیاب و سخة و لبس ثیاب فاخرة و من هنا کان الأولیاء شدید الشوق الی الموت کما فیه من التخلّص من معاشرة الحیوانات المودیة و السّباع الضاریة و نعم ما قاله السّنائی کرفتم که خود مرک لذت ندارد نه آخر خلاصی دهد جاودانی ثمّ استدل علیه السلام لما بدء به الکلام بان فی الموت مواصلة الاحباء و ملاقات الاقرباء ثم ساق الکلام فی شرح الفاظ الخطبة الشریفه الی ان قال قوله و کانی باوصالی یتقطعها عسلان الفلوات اه هذا الکلام یدّل علی علمه بما یجری علی حبده الشریف و العسلان بالضمّ کانه جمع عاسل و هو الذئب او العادی منه و یجمع ایضاً علی العسل بالضمّ و التشدید و العواسل و العسلان اما جمع العاسل کراکب و رکبان و اما جمع العُلی و هی انت الذئب کما فی حیوة الحیوان فیکون کسکران و سکری و علی ایّ حال فالجمع قیاسی و لذا لم یضبطه اهل اللّغة فیما عندنا من کتبهم شبه اعدائه بالذئاب لما فیها من شدّة الغضب و قلّة الترحم علی القرسیة و قال فی بیان النوادیس هو جمع ناوس و ای مقبرة النصاری و قیل انّ النواویس کانت قریة عظیمة حیث الآن مقبرة الحرّ بن یزید نکتةٌ بدانکه در فرق میان رحمن و رحیم چنین کفته اند که رحمن اخصّ از رحمتست و از اینجهة استکه اطلاق آن بر غیر خداوند متعال نشاید و معنی اخصیّت آن انستکه باید در معنی آن مأخوذ شود چیزی که از حیث قدرت بشر خارج باشد و آن یا سعادت عقبی استکه علاوه بر سعادت دنیوی رحمن دلالة بر آن دارد و رخیم فقط دلاله بر سعادت دنیوی دارد چنانچه بعضی کفته اند و یا آنکه رحمن دلاله کند بر رحمة عامه شامله درباره مؤمن و کافر و اینچنین رحمة البته از طوق بشر خارج و مخصوص به باریتعالی است و رحیم دلالة کند بر رحمة خاصه درباره مؤمنین و مؤیّد اینوجه از اختصاص است آنچه که مشهور است که زیادة المبانی مذل علی
زیادة
ص: 41
زیادة المعانی و از اینجا معلوم شد معنی قول حضرت صادق که فرموده اند علی ما فی الصافی الرحمن اسم خاص بضقه عامه و الرحیم اسم عام لصقه خاصه و در مجمع البیان از حضرت رسول روایة کرده که فرموده اند ار برای خدای تعالی صد رحمت است و نازل نموده است یکی از آن صد رحمت را بزمین و آنرا در میان خلایق قسمت نموده پس اینرحمت و عطوفتیکه در میان خلایق است اثرآن یک رحمت است و ذخیره فرموده است نود و نه رحمت دیکر را از برای خود که بآنها رحم میفرماید بندکان خود را و چون رحمة رحمانیه فرا کرفته است تمام اشخاص و اشیاء را حتی کفار و منافقین را نیز لذا میتوان کفت که محتما بسبکه قول حضرت سید الشهداء در بالین حضرت علی اکبر که فرمود ما اجراء هم علی الرحمن و علی انتهاک حرمة الرسول و لفظ مبارک رحمن را در مقام بیان بر لفظ جلاله الله ایثار نمود کنایه باشد از اینکه این قوم بکشتن ایشان تو را خداوند متعال را چنان بغضب آوردند که خود را از رحمة رحمانیه شامله مر مؤمن و کافر را و از رحمتهای مدّخره تسعة و تسعنیه سجائیه محروم نمودند و رسول خدا را نیز بواسطه هتک حرمة تو ای علی که شبیه و مرآة تمام نمای آنجناب هستی هتک نمودند چه انکه رسم استکه شمائل معصومین را بمکانی مرتفع آویخته میبوسند و احترام می کنند و لیکن اینقوم تو را که دارای شمائل حضرت خاتم النبیین می باشی با فرق شکافته و بدن چاک چاک در میان خاک و خون انداختند نکته در بحار از مقتبل محمد بن ابیطالب از حضرت باقر روایة نموده که آن بزرکوار از پدرش علی بن الحسین علیهما السلام روایة کرده که اهل غاضریه و نواحی فرات بعد از ده روز از واقعه جانسوز کربلا بدفن کشتکان پرداختند و جون را که غلام ابی ذر بود درمیانه ایشان با روی سفید و بوی مشکین یافتند از اثر دعای سید الشهداء در حق او و ابن شهر آشوب در مناقب و طبرسی در اعلام الوری کفته اند که بعد از یک روز از رفتن اهلبیت از زمین کربلا اهل غاضریه برای دفن مقتولین در راه خدا آمدند و شهدا را در حفیره واحده دفن کردند غیر علی بن الحسین را که قبر مخصوص کندند متصل بقبر امام اقول در کتاب خبة النعیم مقدمه ذکر نموده و از آن استفاده نموده است نکته ماندن بدن امام و همراهان را ده روز یا دو روز در روی زمین و این ناچیر آن را به بیانی و چیز بعرض برادران عزیز میرسنانم و آن این استکه مرحوم بحر العلوم سید مهدی طباطبائی در منظومه فقیهیه اش که مشهور بدرّه غرویّه است فرموده اکثر من الصلوة فی المشاهد خیر البقاع افضل المعابد و السر فی فضل صلوة المسجد قبر لمعصوم به مستشهد طهره الله لعبد ذکره یعنی نماز بسیار کن در مشاهد کریمه که بهترین بقاعست و سرّ اینکه نماز در مسجد فضل دارد برای قبر معصومی استکه در آن شهید شده است و خون پاکیزه از آن معصوم در آن ریخته شده است و خداوند پاک فرموده است از برای آن بنده که او را یاد کند و در روایة استکه شخصی خدمت حضرت صادق عرض کرد من کراهت دارم در مسجد خالفین نماز کذارم آنجناب فرمود نه چنین است و الله کراهت نداشته باش نیست مسجدی مکر انکه بنا شده است بر قبر پیغمبری که کشته شده است پس رسیده است در این بقعه قطره از خون وی پس خدا دوست داشت که در آن بقعه یا دار وی کنند و فرائض حقه اش را ادا نمایند و نوافل بجای آرند و بعد از ذکر اینمقدمه فرموده استکه این احقر بعد از دیدن منظومه بحر العلوم و حدیث مرقوم اینقسم میداند که هر مسجدی که در هر کجا برپاست خون معصومی است و قبر شهیدی است از بندکان خاص خدا که ثمره هر یک انستکه مردم در آنها خدا را یاد نمایند پس جناب سید الشهداء دو شبانه روز و بنا بر قولی ده شبانه روز بدن اطهرش بر خاک افتاده بود تا انکه مرغهای هوا از خونهای مطهر بالها و پرهای خودشانرا آغشته نمایند و باقطار زمین شجارت آنخون طاهر را برسانند تا بر حسب حکمت کامله الهیه محل ورود هر رشحه و رشته معبد و مسجدی شود تا کریمه فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیه اسمه صادق آید چه غرض از ریخت شریف آنسرور اقامه لوای توحید و معرفت حضرت احدیت
و عبادت
ص: 42
گلشن دهم
و عبادت نمودن از آنذات بیهمال است و این اختصاص ببعضی از بلاد ندارد بلکه بتمام مشارق و مغارب ارضیه آن خون مطهر رسید پس خبر آن طیر را که چون جسد مطهر آن مظلوم را بر وی خاک بیغسل و کفن دید رفته بجمعی از مرغن که مشغول آب و دانه بودند و در سایهای درختان آرمیده بودند اطلاع داد که در منتخب است از برای تابند این اکتشاف نقلنموده چه در آن خبر است که چون آنمرغان آمدند بزمین کربلاء و آن جسد شریف را دیدند تصایحن و اعلن بالبکاء و التشبور و تواقعن عل یدمه یتمرغن فیه و طار کل واحد منهم الی ناحیة یعلم اهلها عن قتل ابی عبدالله الحسین علیه السلام نکته در شب کذشته که شب پنجشنبه شانزدهم ماه جمادی الاولی از سال هزار و سیصد و چهل و چهار هجری است در منزل یکی از احباب بعضی از فضلاء اطیاب سئوال نمود از این احقر عباد از این فقره از خطبه امام سجاد که در کوفه خراب آنرا انشاءنموده و در ضمن این انابن من قتل جزا و کفی بذلک فخراً فرموده که قتل جر موجب اهانة است نسبت بمقبول پس بچه جهة باعث فخر شمرده است آنرا آمدم آل رسول این ناچیز کفتم که جهتش معلوم میوشد از مراجعه بمقتل ابی محنف و ملاحظه عبارت آن در باب مبارزه آن امام باشرف چه بعد از اینکه مقتولین از سیف حضرت حسین را بوصف کثرت میبکارد و بروایتی تعداد آنها را با عشرین الف می شمارد آنکاه این عبارت را از قول شمر بعمر بن سعد مزبور میدارد و ازآن فخر بودن قتل حبر را از برای انحضرت منظور میدارد فی مقتل ابی محنف فلما نظر الشمر لعنه الله الی ذلک ای الی کثرة القتلی بسیفه علیه السلام قال لعمر بن سعد ایها الامیر و الله لوبرز الی الحسین اهل الارض لافناهم عن آخرهم فالرأی ان تفترق علیه فرقتین فرقه بالسیوف و الرماح و فرقة بالنبل و السهام و زید فی نقل و فرقة ثالثة بالاثلوب و هو الحجر قال فی القاموس فی حدیث الولد للفراش و للعاهر الاثلب ای الحجر ثم قال ففعلوا ذلک و جعلوا یرشقوه بالنبل و السهام و یطعنوه بالرماح و یضربوه بالسیوف حتی انحن بالجراج فبناء علی ما ذکر کویا ان امام انام در صدد فهمایندن شجاعة الحینیه است بخواص و عوام از عبارت انابن من قتل حبرًا ینحو رمز و ایهام یعنی من پسرکی هستم که بطریق مبارزت و جدال نتوانستند با او مقابلی نمایند این قوم بدسکال چه اکر بنحو مبارزت با او مقابلی مینمودند همانا ایشان تا یکی آخری در سفر میغنودند پس آنجناب را به قتل حبر بدرجه شهادت رسانیدند و فخرماهارا از این قتل و تاب مبارزه او را نداشتن بعالمیان فهمانیدند هذا ما الهمنی الله فی فهم هذا الکلام و واقع الامر عند قائله علیه آلاف التحیة و السلام نکته در ضمن روایة بحار الانوار از مناقب در کیفیت شهادة حضرت سید الشهداء و امام السعدا و جدا نمودن شمر ملعون سر آن بزرکوار را وارد استکه جلس الملعون ای الشمر علی صدر الحسین و قبض علی لحیته و هم بقتله فضحک الحسین علیه السلام الروایة و از برای این ضحک و بشاشته آن سرور در آنمقام و موفع پر خطر چندین وجه از علماء حذاق زینت بخش دفاتر و او را فست اول انکه این اظهار بشر و خوشروئی برای این بود که این انبساط و تکلم نهج رفق و بطور نرمی نکاه دارد شمر کافر را در حالت اختیار که مبادا صلابت منظر آنحضرت قاهر و مانع کردد و دست و جوارح آن ملعون بلرزد و اعضایش در آنعزیمت اطاعة او نکند و قضیئه شهادت باتمام نرسد چنانکه شبث بن ربعی و سنان بن انس و دیکران که قصد قتل آنجناب را نمودند چون نزدیکش رفتند نتوانستند از هیبت آنجناب مرتکب بریدن سر انورش کردند دویّم انکه کاهی میشود خنده و تعجب در موضع تبسم از امری است و چون آنجناب میدانستکه قاتل بیمروتش میشناسد آنجناب را حق شناختن و بعد از آن همه اتمام حجة و ایضاح محجت با همه معرفت و بصیرت اقدام بچنان امر عظیم نمود و جرأت بمبادرت اینخطیب جسیم کرد برای چند روزه لذت دنیای فانی پس تعجب فرمود باین کونه فریفتکی او بدنیا و اقدام آنملعون باین داهیه عظمی سیم انکه اقدام آنملعون بر این عمل شنیع و خطیب فطیع نبود مکر برای طمع و دوستداری جایزه یزید و آنجناب چون خذلان و حرمان
او را
ص: 43
در نکت روایات مصائب اعلان
او را بعین الیقین میدید پس میخندید فرحاً لخذلانه چهارم انکه در آن همه شدت ابتلاء و تهاجم انواع و اقسام بلا برای خود قدرت دفع همه آنها را مشاهده میکرد و هلاکة و رفع قاتلرا از خود بسته بجزئی اراده خود میدانست که برای او اندک توجهی میسر بود که سلب قدرت و اختیار از آن مردمان نابکار بنماید و با وجود چنین قدرت منع نکرد قاتلش را از اراده اش و تسلیم و تمکین را که رضا به قضای الهی است شعار خود ساخت و بآن ضحک و تبسم در آنموقع و زمان بر تمامة عالمیان و خصوص اهل ذوق و وجدان محل حیرت و تعجب بودن ان امر را نمایان فرمود و این نظیر قول امیر استکه در وقت دیدن ابن ملجم میفرمود ارید حیوته و یرید قتلی غدیرک من خلیلک من مراد و باین نکته اشاره میتوان یافت از قول جناب سکینه خواتوان که بعد از شهادت پدر بزرکوارش بنابر نقل بعضی از ارباب مقاتل با تعجب و تأسف و کریه میکفت بای سیف قتلوک بلی قتلوا آل محمد بسیف محمد صلی الله علیه و آله وسلم فاضل دربندی ره در جواهر الأیقان از حضرت حسین علیه السلام روایة نموده که بآنقوم کفار فرمود سَلَلتم علینا سیفا لنا فی ایمانکم وحششتم علینا نارا اقتدحناها علی عدوحم و عدونا یقی کشیدید بر روی ما شمشیری را که مال ما بود در دستهای شما و سوزانیدید بر روی ما آتشی را که اصل آن از ما بود یعنی ما او را اقتداح کرده و از سنک و آهن بیرون آورده بودیم جهة سوزانیدن اعداء شما و اعداء ما پنجم انکه انحضرت در عوالم اولی وَ بَدوِورُوُد در این نشاه دینویه تا آنوقت همیشه شائق شهادت و منتظر درک این فیض و سعادت بود و از موانع و عوائق دنیا و حائلشدن میان او و مطلوبش ببداء میترسید و چون در آنحالت این نکرانیها برطرف و شهادت را در راه دوست بهترین تحف از خود دانست پس مسرور شده و از غایت فرح و سرور و برای وصول بمطلب و منظور خنده کرد نظیرآنست که پدر بزرکوارش در مصل چنین حالت فزت و رب الکعبة فرمود ششم در آنحالت آنحضرت در نزدش مشاهده کرد جد و پدر و مادر و برادر و سائر انبیاء و اولیاء را ومخصوصاً تهنیت آنها را با شوق تمام احساس میفرمود و شاد میشد بقرب لقاء آنها و لذت میبرد از تبریک و تهنیت ایشان مراو را در وصوب باینمقام اعلی که تا آنوقت درک نکرده بود انمقام را احدی از کملین و اولیاء هفتم انکه چون خداوند آنجناب را در آن هنکام بمضیف خانه کرامت و مأدبه رحمت خود دعوت فرمود و ندای دعوت یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک را شنود پس مسرور شد غایة سرور و مستبشر کردید بلقاء رب غفور و بدیهی است که تبسم از لوام سرور و بهجت و ضحک ملازم با انبساط و فرصت است هشتم انکه چون در آنوقت که شمر بالای سینه آن بزرکوار که خزانه علوم و اسرار حضرت پروردگار جلوس و استقرار کرفت تزلزل در تمام عوالم امکانیه واقع کردید چون ببقاء آنجناب بسته بود بقاء ممکنات از باب تا محراب پس اظهار فرح و انبساط و ضحک و تبسم آنحضرت در آن موقع از برای حفظ ممکنات از غناء و انعدام و تدکرک و الضرام بود و اکر نبود آن تبسم و ضحک و انبساط لخسفت الأرض باهلا چه از شأن ولی الله المطلق و حجة الله علی الکلست که تربیة ما سوی الله را نماید و بهمکی فیض رساند چنانچه در دعای عدیله است که بیمینه رزق الوری و بوجوده ثبتت الارض و السماء و معروف استکه بنی الوجود علی الأسم الأعظم فاذا حرک حرک جمیع العالم و معلوم استکه امام مظهر اسم اعظم الهی بلکه خودش اسم اعظم است علی ما فی الخیر نکته بدانکه در علت بریدن سر انور حضرت سید الشهداء را از قفا چنانچه در دفاتر مزبور و در السنه مذکور است چند وجه کفته شده است آ انستکه بود آنجناب در آنحالت و رسیدن وقت شهادت در مقام تکمیل مراتب خضوع و خشوع نسبت بخداوند تبارک و تعالی و افتادن بخاک مثل سجده و دو کذاشتن بزمین اقرب بلکه اکمل مراتب خضوعست و عینیت نکته افتادن آنحضرت از بالای اسب بزمین در صورت سجده چنانچه در روایتست
و همین است
ص: 44
گلشن دهم
و همین است سر افتادن بکودال قتلکاه در هنکام قرب شهادت چنانچه پستی مرتبه محراب و سجده کاه را اقرب بخشوع دانسته اند و همین است یکی از اسرار خواستن جامه کهنه در وقت رسیدن نوبة شهادت بحضرتش اکر چه این علت را آن جناب بزبان نیاورد و فرمود ثوب عقیق بیاورند تا کسی باو رغبت نکند و از بدنش آنرا بیرون نیاورند و حال آنکه میدانست که آنقوم بیرحم بدن او را عریان خواهند کذاشت پس جامه کهنه و پاره پاره را در معنی بجهة تواضع و خشوع نزد حقتعالی طالب بود که علامت انکسار او باشد ب آنستکه آنجناب در آنوقت در مقام اعراض از خلق بود بالکلیه چه حضرتش تمام کرد آنچه را که لازم بود از اعمال و افعال و اقوال در آنمکان و زمان و بانجام رسانید آنچه ضرور بود از امور مهمه و مقدمات شهادت از مکالمه نسوان و مراجعه احوال صبیان و مراقبت اهلبیت کرام از آنانی که در میدان بودند و آنانی که بودند در خیام و بعد از اینکه فارغشد از اتمام حجة بر آنقوم لئام و تمام کرد آنچه تقاضا می کرد حکمت از مواجهه با آنملاغین و اقتضا می نمود مصلحه از مکالمه با آنفرقه ظالمین حتی مکالمات با شمر لعین پس پشت کردانید بدنیا و ما فیها و صرف نظر کرد از کل ماسوی و مستغرق شد در بحار مشهود و واله کردید در آثار جمال ملک معبود پس صورت خود را در خاک نهاد و از اینعمل اعراض خود را از ماسوی الله بعالمیان نشان داد ج انستکه در این استدبار و استنکار شاید اشاره فرموده باشد که من همیشه از این قوم اشقیاء و مواجهه و معارضه آنها روکردانم و میل بمواجهه آنها ندارم و لیکن آنها دست از من برنمیدارند و همیشه رو بجانب من میآیند و قصد اضرار و هلاکتم را مینمایند و نزدیک باینمعنی است سر بریده و پاره شدن پیراهن یوسف از پشت که علامت بی کناهی و مظلومی او شد و نشانه عصیان و ظلم زلیخا که قصد بد با او داشت و همین است سرّ فرمایش حضرت امیر که در غیر مورد و مقام با کمال تحسّر میفرمود مالی و لآل ابی سفیان مالی و لآل حرف و در مناقب خوارزمی استکه آنجناب پیش از جنگ جمل رو بطلحه و زبیر کرده فرمود فقد علمتها انی لم اَرِد ما الناس حتی ارادونی یعنی مردم را اراده نکردم و بسوی آنها نرفتم تا انکه آنها مرا قصد کردند و خواستند مرا بکشند پس دفاع کردم و ناچار شده بسوی آنها رفتم و جدال نمودم و خود سید الشهداء نیز همین مضمون را در جواب سکینه خواتون که عرضکرد ردّنا الی حرم جدّنا باین عبارت ادا کرد که لو ترک القطا لنام و غفا و در بحار در حدیثی طویل درجواب زهیر بن قین وقتیکه بلکشر حرّ دچار شدند و زهیر ترغیب جنک کرد آن حضرت را با لشکر حر فرمود من ابتدا بجنک نمیکنم د آنست که در افتادن برو و مواجه نشدن با قاتل و در تسلیم بمرک و عدم اعتنا بحال قاتل یک نوع غرتی هست و لیکن در روبرو شدن در آنحالت با قاتل و شهید شدن بدست او و به روبروی یک نوع ذلّة است و ایشان هر نوع مصیبت را در راه خدا متحملشده و میشوند ولی ذلّت ایشان را خداوند اذن نداده پس حتی المقدور خودشان را ذلیل نمیکنند و در بریده شدن سر با مواجهه قاتل نوعی ذلّت و مهانة بوده استکه در استدبار نبوده پس آنجناب اختیار فرموده است آنحالت را که باختیار خود دچار آن ذلّت مواجهه نشود زیرا که اهل حمیّت وغیرت متحمل میشوند ضربت های شمشیر و جراحتهای نیزه و تیر را و متحمل نمیشوند ذلّة و مهانة را چگونه چنین نباشد و حال آنکه آنحضرت چنانچه خامس آل عبد است سید اهل الإباء هم هست چنانکه ابن ابی الحدید که در شرح نهج اُبات الضیم را عنوان نموده آنحضرت را سید ایشان نوشته است ه که آن نکته است ادق و الطف آنستکه چون آنحضرت بود مظهر ولایة کلیة و قدرة لاهوتیه و در اینحالت تلألوء میکرد دروجود او جوهره عبودیّة و تجلی مینمود از او اشراقات ربوبیة بحیثیتی که نزدیک بود که خیره نماید ابصار را انوار جلال او و عائق شود از آنچه شمر کافر در نظر داشت مشاهده اشعه جمال او پس تأخیر بهم برساند وصول مرام و میسر نکردد شهادتیکه طلب میکرد ان امام انام و اکر آنحضرت در آنحالت نبوده و روبرو میشد ممکن بود سطوت و صولت مواجهت و مهابت نظر آنحضرت مانع شود از آنچه منظور داشت شمر ابتر چنانچه صلابت و مهابة آنحضرت از بعض اشقیای دیکر که این قصد را کردند عائق کردید و بمقصد نرسیده برکشتند
پس خواست
ص: 45
در نکت روایات مصائب اعلان
پس خواست که شهادت پشت رو واقعشود تا مواجهه عائق از آن نکردد و حالت آنحضرت اختیار شمر را مغلوب و مقهور ننماید و او باختیار خود باقی بماند چنانکه یک نکته از نکات کشاده روئی و ضحک آنجناب هم همین بود و آنست که آنحضرت در آخرین نفسش دوست نداشت که با مثل شمر لعین و روبروی او جان بحان آفرین تسلیم کند ز آنستکه آنحضرت بعد از ورود آنهمه صدمات و واردات و زخمهای کاری نیزه و شمشیر منادی شد در غایت اذیت و دردناک کردید بحسب قوه بشریة بمنتهای دردناکی و زحمة بریدن سر انور اطهر زائد بر این جراحات و ضربات و طعنات مایه صدمه و اذیت بود زاید بر اذیتهای مذکوره پس آنحضرت با آنحالت و هیبت که حالت و هیبة سجده بود خواست که استراحتی کند و صدمه جز راس را تدارک نماید بتوجه بجمال معبود و بشوق و ذوق خطاب مستطاب یا ایتها النفس المطمئنّه ارجعی الی ربک چه آن صدمه در مقابل اینها اصلاً نمودار نیست نظیر پیکان از پای مبارک حضرت امیر بیرون کشیدن در حال نماز و بوقت سجده چه آن بزرکواران در وقت یاد خدا چنان از ماسوی و خود فانی میشوند که کویا آنها را حیاتی نیست

11 ) - گلشن یازدهم

در علت تکرار بعضی از کلمات و آیات قرآن و کلچین از کلبانهای آن چند کل است تکرارٌ رایت فی المجموعة التی للمولی کمال الدین حاجی بابا القزوینی المصاحب للشیخ الجلیل البهائی و علیها خطه الشریف نقلاً عن التبیان ان التکریر قد بحئی للأستعیاب قال ابن الحاجب العرب یکررّ الشیئ مرّتین لیتوعب تفصیل جمیع جنسه باعتبار المعنی الذی دل علیه اللفظ المکرر کقولک بینت له الکتاب حرفاً حرفاً ای مفصلاً و قوله فارجع البصر کرتین ای مرّة بعد مرّة و منه قوله تعالی لَهُم رِزقهم فیها بکرةً و عشیاً اراد دوام الرزق و دروره کما تقول انا عند فلان صباحاً و مساءً و لا تقصد الوقتین المعلومین بل الدیمومة و علیه قوله فی وجه یوم لا یَنفَعُ مالٍ و لا بَنُونٌ الا من الی الله بقلب سلیم ای لا ینفع شیئ من الاشیاء الا سلامة القلب کقولک لا ینفع زید و لا عمر و ای لا ینفع احد اقول لا یخفی ان کتاب التبیان الذی نقل عنه هذه الفائدة غیر تفسیر التبیان للشیخ الجلیل الطوسی لانّ تقدم طبقة الشیخ علی بن الحاجب باکثر کثیر مما لا یخفی علی المتضلع الناقد البصیر فکیف ینقل عن ابن الحاجب مع ان عدمه بینه و بین الشیخ حاجب اللهم الا ان یقال ان صدر الکلام و هو ان التکریر قد بحیئ للاستیعاب فقط للشیخ و فی التبیان و ما بعده من المنقول عن ابن الحاجب شاهد علیه قد اورده جامع المجموعة فتبصر تکرار فی تخفه السنائی لاحمد بن محمد العباسی الحنفی فان قیل ما فائدة التکرار فی قوله تعالی لا اله الا هو فی قوله شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکته و اولو العلم قائماً بالقسط لا اله الا هو یقال الاول قول الله تعالی و الثانی تعلیم ای قولوا و اشهدوا کما شهدوا تکرار فی خواتم الحکم للشیخ علی المعروف بَدَدَه ره فی علة تکرار البسملة فی القرآن و تصویر کل سورة بها و کتابتها فی صدرها ما هذا لفظه قیل العلة ان ایة البسملة آیة الرحمة و الامان و رحمة الله وسعت کلشئی و سَرَت فی کلشیئ و لهذا کتبت فی صدر کل سورةً قال الشیخ الاکبر فی کتاب الباء ان الباء اول موجود و هی فی المرتبه الثانیة من الوجود و لذا افتتح الله کتابه بالباء فقال بسم الله فبداء بالباء و هکذا بداء بها فی کل سورة فلما اراد الله تعالی ان ینزّل سورة التوبة بغیر بسملة ابتداء فیها بالباء فقال برائة من الله فبدا دون غیرها بستر سعة رحمته کل شیئ فلو لم یبداء بها فی برائة لکانت نقمة ابدیة خالصته غیر ممزوجة بالرحمة الواسعه فافهم سرّ آیة الرحمة اخرج الامام السیوظی فی الاتقال عن ابن عباس ان النبی کان اذا جائه جبرئیل فقراء بسم الله الرحمن الرحیم علم انها سورة و عنه ایضا قال کان لا یعرف فصل السورة حتی تنزل علیه البسمله فاذا نزلت عرف ان السورة قد ختمت و استقبلت و ابتدأت بسورة اخری و اختلفت فی کونها آیة مستقلة او نزلت للفصل بین السور قال السیوطی
فی الأتقان
ص: 46

گلشن یازدهم
فی الأتقان فهذه الأحادیث یعنی فی البسملة تعطی التواتر المعنوی بکونها قرأنا منزلاً فی اوائل السور و کونها ایة من کل سورة فمنهم من قال انها لیست بآیة من الفاتحة و لا من غیرها و انما کتبت للفضل و التبرک بالأبتداء بها و علیه ابو حنیفه و من تابعه و لهذا الایجهر فی الصلوة بها عندهم و منهم من قال انها آیة من الفاتحة و من کل سورة و علیه الانام الشافعی و ائمة المشایخ من اهل الله و لهذا کان اکثر المشایخ الشافعیّه یجهرون بها فی الصلوة فافهم و الله الفیضا انتهی اقول ما اختاره الشافعی هو المذهب الحق و المنهج الصدق الذی علیه اتفاق الامامیة قال فی المجمع اتّفق اصحابنا ایها ای البسمله ایة من سورة الحمد و من کل سورة و ان من ترکها فی الصلوة بطلت صلوته سؤاکانت الصلوة فرضاً او نقلا و انه یجب الجهر بها فیها یجهر فیه بالقرائة و یستحب الجهر بها فیما یخافت فیه بالقرائة و فی جمیع ما ذکرنا خلاف بین فقهاء الأمة و لا خلاف فی انها بعض ایة من سورة النمل کلامٌ مناسبٌ للمقام فان قیل کیف قدم سلیمان اسمه علی اسم الله فی قوله انه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم قلت قیل فی وجه التقدیم وجوه الأول انّ بلقیس کانت جبّارة فقدم اسمه علی اسم الله خوفاً من شتمها او قذفها فلما علم الله من نیته ذلک اتته و هی راغمة الثانی لمّا رات الکتاب علی الوسادة و لم یکن لاحد علیها سبیل ورات الهُدهُد علمت انه من سلیمان و قالت انه من سلیمان فلما قرأته وجدت فیها البسملة فقوله من سلیمان من کلام بلقیس لا من کلام سلیمان الثالث لعل سلیمان کتب عنوان کتابه انّه من سلیمان و کتب داخله البسمله کما هو المعتاد فلما اخذته قرأت عنوانه و لما فتحته قرأت البسملة حکاه الرازی فی تفسیره الرابع انه قدم اسمه لانها کانت کافرة و الکافر لا یخوف بالله لانه غیرمعتقد به بل انما یخوّف بمن له سلطنته ظاهرة تکرارٌ فی کنز الفوائد للشیخ الجلیل الکراحکی فان قال الساتر فما وجه التکرار فی سورة الرحمن و اعادته مع کل آیة فبای آلاء ربکما تکذبان الجواب قلنا انما حسن هذا التکرار للتقریر بالنعم المختلفة و تعدیدها نعمة بعد نعمة النعم بها قررّ علیها و وتج علی التکذیب بها کما یقول الرجل لغره الم احسن الیک بان خوّلیّک المال الم احسن الیک بان امنتک من المکاره الم احسن الیک بان فعلت کذا و کذا فیحسن منه التکرار لاختلاف ما قررّ به و هذا کثیر فی الکلام مستعملٌ بین الناس و هذا الجواب عن وجه التکرار فی سورة المرسلات فی قوله تعالی فَویلٌ یومئذ لِلمُکَذِّبین فان قیل اذا کان الذی حسن التکرار فی سورة الرحمن ما عدده من الآلاء فقد عددّ فی جملة ذلک ما لیس بنعمة و هو قوله یُرسَلِ عَلَیکُما شُواظ مِن نار و نُحاس فلا تنتصران و قوله تعالی هذه جَهنمُ التی یُکَذِّبُ بِهَا المُجرِمُون الایه فکیف یحسن ان یقول بعد هذا فَبِای الآءِ رَبِّکُما تُکَذِّبان قلبنا الوجه فی ذلک ان لعل العقاب و ان لم یکن نعمة فذکره و وصفه و الأنذار به من الکبر النعم لأن فی ذلک زجراً عما یستحق به العقاب و بعثا علی ما یستوجب به الثواب و انما اشار تعالی بقوله فبای الآء ربکما تکذبان بعد ذکر جهنم و العذاب فیها الی انعامه بذکر وصفها و الانذار بها و التخویف منها و لا شک فی انّ هذا کلّه من النعم التی یجب الاعتراف ایها و الشکر علیها انتهی و فی تفسیر روح البیان و تکرار هذه الآیه ای ایة فَبِای الآء رَبِّکُما تُکذبان فی هذه السورة لطرد الغفلة و تأکید الحجة و تذکر النعمة و تقریر الکرامة من قولهم کم نعمة کانت لکم کم کم و کم و کقولک لرجل احسنت الیه بانواع الأیادی و هو ینکرها الم تکن فقیراً فاغنیتک افتنکر هذا الم تکن عریاناً فکسوتک افتنکر هذا الم تکن خاملا فغررتک افتنکر هذا و قال الشاعر لاتقطعن الصدیق ما طرقت***عیناک من قول کاشح اشر و لا تملن من زیارته زره زره ثم رز و رز و قال فی برهان القرآن تکررت الآیة احدی و ثلثین مرة ثمان منها ذکرها عقیب آیات فیها تعداد عجائب خلق الله و بدائع صنعه و مبداء الخلق و معادهم ثم سبع منها عقیب آیات فیها ذکر النار و شدائدها علی عدد ابواب جهنم و حسن ذکر الآلاء عقیبها لان فی خوفها و دفعها نعما توازی النعم المذکورة او لانها حلت بالأعداء و ذلک یعدّ من اکبر النعماء و بعد هذه الشبع ثمان فی وصف الجنات و اهلها علی عدد
ابواب
ص: 47
ابواب الجنة و ثمان اخری بعدها للجنتین اللتین دونها فمن اعتقد الثمانی الاولی و عمل بموجبها الستحق کلتا الثمانیتین من الله و وقاه الله السبع السابقة یقول الفقیر من لطائف اسرار هذا المقام ان لفظ ال فی اول اسم الرحمن المعنون به هذه السورة الجلیلة دل علی تلک الاحدی و الثلثین و فی تفسیر الکبیر عند الجواب عن التکرار المذکور ما هذا لفظه و هو انه تعالی ذکر فی السورة المتقدمه فکیف کان عذابی و نذر اربع مرات مرة لبیان ما فی ذلک الکلام من المعنی و ثلاث مرات للتقریر و التکریر فلما ذکر العذاب ثلاث مرات ذکر الآلاء احدی و ثلثین مرة مرة لبیان ما فیه من المعنی و ثلثین مرة للتقریر لتکون الآلاء مذکوره عشر مرات اصعاف مرات ذکر العذاب اشارة الی معنی قوله تعالی من جاء بالحسنة فله عشر امثالها و من جاء بالسیئة فلا یجزی الا مثلها و ایضاً ان الثلثین مرة تکریر بعد البیان فی المرة الاولی لان الخطاب مع الجن و الانس و النعم منحصرة فی دفع المکروه و تحصیل المقصود لکن اعظم المکروهات عذاب جهنم و لها سبعة ابواب و اتم المقاصد نعیم الجنة و لها ثمانیة ابواب فاغلاق الابواب السبعة و فتح الأبواب الثمانیة جمیعه نعمة و اکرام فاذا اعتبرت تلک النعم بالنسبته الی جنسی الجن و الانس بتلغ ثلثین مرة و هی مرات التکرار للتقریر و المرة الأولی لبیان فائدة الکلام تکرارٌ اعلم انه قد تکرر قوله تعالی ویلٌ یومئذ للمکذبین فی سورة المرسلات عشر مرات و قد مضی وجه لهذا التکرار فی کلام الشیخ الکراجکی فی بیان وجه التکرار فی قوله تعالی فبای الآء ربکما تکذبان و فی روح البیان نقلا عن برهان القران کررّها فی هذه السورة عشر مرات لانّ کلّواحد منها ذکرت عقیب آیة غیر الأولی فلا یکون تکرارا مستهجناً و لو لم یکررّ کان متوعداً علی بعض دون بعض و قیل انّ من عادة العرب التکرار و الاطناب کما ان من عادتهم الاقتصار و الایجاز و لان بسط الکلام فی الترغیب و الترهیب ادعی الی ادراک البغیة من الایجاز و قد یجد کل احد فی نفسه من تاثیر التکرار ما لاخفاء به فافهم تکرارٌ فی مشکلات العُلوم قال الله تعالی للرجال نصیب مما ترک الوالدان و الأقربون و للنساء نصیب مما ترک الوالدان و الأقربون ان قیل ما النکته فی تکریر الوالدین و الاقربین مع انه لو قال و للنساء نصیب مما ترکوه لکان احضر قلنا لعل النکتة فیه الاحتزار عن لزوم الاستخدام لو لا التکریر اذ الوالدان و الاقربین للنساء قد تغایر الوالدین و الاقربین للرجال تکرارٌ و فیه ایضاً فی قوله تعالی فی سورة البقرة و من حیث خرجت فول وجهک شطر المسجد الحرام و انه للحق من ربک و ما الله بغافل عما تعملون و من حیث فرجت فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیثما کنتم فولوا وجوهکم شطره لئلا یکون للناس علیکم حجة و فیه سئوال و هو انّه ما السبب فی تکریر هذا الحکم قلت قد ذکر هذا الحکم قبیل ذلک ایضاً حیث قال عزّ شانه قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیثما کنتم فولوا وجوهکم شطره فهذا الحکم قد ذکر ثلث مرات حتی یلزم التکرر مرتین و العلة فی تکررّ هذا الحکم تعددّ علله فانه تعالی ذکر للتحویل ثلث علل تعظیم الرسول بابتغاء مرضاته و جری العادة الالهیة علی ان یولی اهل کل ملة و صاحب دعوة وجهة یستقبلها و یتمیز بها و دفع حجج المخالفین و قرن بکل علة معلولها حیث قال قد نری تقلب وجهک فی السماء فلنولینک قبلة ترضیها و هذا بدل علی ان الله لکل امة قبله فتیرتب علیه بعد کلام و من حیث خرجت فول وجهک الخ و قال ثالثا و من حیث خرجت الی قوله لئلا یکون للناس علیکم حجة و قد تأخر العلة عن المعلول و المراد ان التولیة عن الصخرة الی الکعبة یدفع احتجاج الیهود بان المنعوت فی التوریة قبلته الکعبه و ان محمدا یجحد دیننا و یتبعنا فی قبلتنا و احتجاج المشرکین بانه یدعی ملة ابراهیم و یخالف قبلته هذا مع ان القبلة لها شان و النسخ من مظان الفتنه و الشهة فبالحری ان نوکد امرها و لعاد ذکرها مرة بعد اخری تکرارٌ بدانکه هر عسر و سختی را
دو یسر
ص: 48
دو یسر و فرج و گشایش در عقب است و دلیل اینمدعی قول باری استکه فرموده فَاِنَّ مَعَ العُسرِ یُسرا اِنَّ مَعَ العُسرِ یُسرا زیرا که در نزد علما بیان مبرهن استکه اسم معرفه هرکاه ذکر شود و مکرر شود معرفةً دویمی عین همان اولی است و اکر اسم نکره نکره تکرار شود احتمال دارد عین اولی باشد و محتملست غیر آن باشد در تفسیر روح البیان استکه قوله تعالی انَّ مَع العسر یُسرا تکریر للتاکیدا و عدة مستأنفه بانّ العسر مشفوع بیُسر آخر کثواب الآخرة انّ للصائم فرحتین ای فرحة عند الأفطار و فرحة عند لقاء الرب و علیه قوله صلی الله علیه و آله لن یغلب عُسر یُسرین ای لن یغلب عسر الدنیا یسری الدنیا و الأخرة فانّ المعرف ادا اعید یکون الثانی عین الأول سواء کان معهوذا او جنساً و اما المنکر فیحتمل ان یراد بالثانی فرد مغایر لما ارید بالأول قال ابن ملک فی شرح المنار المعرفة اذا اعبدت معرفة کانت الثانیة عین الأول کالعُسرین فی قوله تعالی فان مع العسر یسرا انتهی و الحاصل ان مع العسر یُسرین و للبعضهم فی هذا المضی فلا تیأس اذا اعسرت یوماً فقد ایسرت فی دهر طویل فلا تظنن بربک ظن سوء فان الله اولی بالجمیل فان العسر یتبعه یسار و قول الله اصدق کل قیل و ههنا نکتتان ملیحتان الاولی انکه در تعریف لفظ عسر در آیه شریفه و تنکیر لفظ یسر در آن اشاره لطیفه است باینکه بشرا شرها دار عسر است پس کوئیا که عسر در نزد سامع معلوم و معهود است و یسر که عبارت از دار آخرت است مجهول و مبهم است نظیر ما اخفی لهم من قرة اعین الثانیة انکه در الفاظ شریفه فان مع العسر یسرا ان مع العسر یسرا اشاره لطیفه است نیز ببودن دو یسر عقیب یک عسر من حیث البیان زیرا که بعد از لفظ عسر اول دو لفظ یسر مذکور است اما بعد از لفظ یسر اول یک لفظ عسر مذکور است فتدبّر تکرار فی روح البیان نقلاً عن الارشاد فی علة تکرار لفظ الناس فی سورة قل اعوذ بربّ الناس السورة ما هذا لفظة تخصیص الأضافه بالناس مع انتظام جمیع العالمین فی سلک ربوبیّة و ملکوته تعالی شأنه و الوهیة لان المتعاذ منه شرا الشیطان المعروف بعد اوتهم ففی التنصیص علی انتظامهم فی سلک عبودیته تعالی و ملکوته رمز الی انجائهم من هلکة الشسیطان و تسلطه علیهم جسما ینطق به قوله تعالی ان عبادی لیس لک علیهم سلطان و تکریر المضاف الیه ای الناس لمزید الکشف و التقریر بالأضافة فان ما لا شرف فیه لا یعیو به و لا یعاد ذکره بل تبرک و یهمل و قد قال من قال اعد ذکر نعمان لنا ان ذکره هو المسک ما کررته یتضوع و التضوع بوی خوش دمیدن فلو لا ان الناس اشرف مخلوقاته لما ختم کتابه بذکرهم و در تفسیر منهج الصادقین استکه در بعضی از تفاسیر آورده اند که لفظ مانس که در اینسوره بینجوبت واقع شده اکر چه بحسب ظاهر تکرار مینماید اما بحسب معنی مکرر نیست چه مراد باول اطفالند و معنی ربوبیة دال است برآن و بثانی حیوانات و لفظ ملک که دلیلست بقهر و سیاسة مبشر است بآن و بثالت پیران و اسم آله که مشعر است بر طاعت و عبادت نبئی است از آن و برابع صالحان که وسواس مولعست باغوای ایشان و نجامس مفسدان و عطف این بر معوذ منه دلالت میکند بران و کاشفی آورده که محققان برآنند که عدد پنج که مراتب کلیه است که آنرا حضرات خمسه خوانند که منحصر در او است دلالة بر نهایة میکند و مشعر بر تمامیت و بدینجهة او را دائر کویند و درآن اشاره است بآنکه هر چند آن را در نفس خودش ضرب کنند و حاصل را باز در او ضرب نمایند الی غیر النهایة همان پنج صورت اصلی خود باز آید و در نهایت آنعدد خود را نماید چون بیست و پنج و صد و بیست و پنج و علی هذا القیاس پس خلاصه مکونات که انسان است حدود و پیکر دیع منظرش بر پنج عضو منتهی میشود راس و بدین درجلین و اطراف هر یک از آنها باز به پنج انتهاء یافته و در یدین و رجلین باعداد اصابع ظاهر است و در راس که بطرف علاقه بیشتر دارد و ظاهرش بحواس خمس و باطنش به پنج حس دیکر آراسته شده و مؤید این قول استکه در معوذه ثابته که سوره قرآن بدو منتهی میکردد پنج بار لفظ الناس تکرار یافته
تکرار
ص: 49
در تکرار بعضی از ایات قرآن
تکرارٌ قال الراری فی تکریر قوله تعالی کلا سوف تعلمون ثم کلا سوف تعلمون ذکروا و خوهاً احدها انه للتاکید و انه و عبد یعد و عیدکما للمنصوح اقول لک ثم اقول لک لا تفعل ثانیها ان الأول عند الموت حین یقال له لا بشری و الثانی فی سئوال القبر مَن رَبَّکَ و الثالث عند النشور حین ینادی المنادی فلان شقی شقاوة لا سعادة بعدها هذا و حین یقال و امتازوا الیوم و ثالثها عن الضحاک سوف تعلمون ایها الکفار ثم کلا سوف تعلمون ایها المؤمنون و کان یقرؤها کذلک فالأول و عید و الثانی وعد و رابعها ان کل احد یعلم قبح الکذب و حسن العدل و الصدق و لکن لا یعرف قدر آثارها و نتائجها ثم انه تعالی یقول سوف تعلم العلم المفصل لکن الیقضل یحتمل الزائد فهما حصلت زیادة لذة ازدادت علماً و کذلک فی جانب العقوبة فقسم ذلک علی الاحوال فعد المعاینة یزداد ثم عند البعث ثم عند الحساب ثم عند دخول الجنة و النار فلذلک وقع التکریر و خامسها ان احدی الحالتین فی عذاب القبر و الاخری فی عذاب القیامه و انما قال ثم لان بین العالمین و الحیاتین موتا تکرار و قال فی تکرار الرؤیة فی قوله لترون الجحیم ثم لترونها عین الیقین وجوه احدها انه لتاکید الوعید ایضا لعل القوم کانوا مکرهون سماع الوعید فکرر ذلک لتاکیده و نون التاکید تقتضی کون تلک الرؤیة اضطرار به یعنی لو حلیتهم و زایکم ما رأیتموها لکنکم تحملون علی رؤیتها شئتم ام ابیتم و ثانیها ان اولهما الرؤیة من البعید ادازاتهم من مکان بعید و الرؤیة الثانیه اذا صاروا الی شفر النار و ثالثها ان الرؤیة الاولی عن الورود و الثانیه عند الدخول و رابعها الرؤیة الاولی الموعد و الثانیة المشاهدة و خامسها ان یکون المرار لترون الجحیم غیر مرّة فیکون ذکر الرؤیة مرّتین عبارة عن بتابع الرؤیه و الصالها لأنهم مخلّدون فی الجحیم کقوله تعالی فارجع البصر کرتین بمعنی انه لو اعدت النظر فیها ما شئت لم تجد فطوراً انتهی ملخصاً تکرارٌ بدانکه اختلافست که در سوره قل یا ایها الکافرون تکرار هست یا نه و معظم مفسرین را دو قولست اول آنکه تکرار هست و دویم آنکه تکرار نیست و تقریب قول بعدم تکرار بر این وجه استکه اول از برای استقبال و ثانی از برای حالست بدلیل اینکه لا غالبا داخل نمیشود مکر در مضارعیکه بمعنی استقبال باشد چنانچه ما داخل نمیشود مکر بر مضارعی که مقصود از آن حال باشد پس قوله تعالی لا اعبد ما تعبدون بمعنی این استکه در زمان مستقبل و آینده نمی نمایم آنچه را که شما میخواهید از عبادت اصنام و قوله و لا انا عابد ما عبدتم بمعنی این استکه نیستم من که عبادت نمایم الحال معبودین شما را و نه شما هم آنحال عبادت می نمائید معبود مرا و یا آنکه اول محمول بر نفی اعتباری است که کفار ذکر نموده اند و دویم محمول بر نفی عامی است که مستناول جمیع جهات است کانه فرمود اولا لا اعبد ما تعبدون بامید اینکه شما خدای بر حق را عبادت کنید و لا انتم عابدون الله بر جاء اینکه من اصنام شما را عبادت کنم پس از آن فرموده من بتهای شما را عبادت نمیکنم بجهة غرضی از اغراض و هیچ مقصودی از مقاصد البته بوجه من الوجوه و لا انتم عابدون ما اعبد بوجه من الوجوه و اعتبار من الاعتبارات و مثالش انکه کسی غیر را دعوت بظلم نماید بغرض تنعم پس او کوید لا اظلم نعرض التنعم بل لا اظلم اضلالا لهذا الغرض و لا لسائر الاغراض و تقریب جواب قائلین بتکرار در سوره مبارکه هم بسه وجه است اول انکه تکرار را قاده تاکید مینماید و هر قدر که حاجت بتاکید شد باشد تکرار نیز احسن خواهد بود و هیچ موضعی اشداحتیاجاً بتاکید از اینموضع نیست زیرا که کفار مراراً خدمت حضرت رسول اینعرض را نمودند و آنجناب ساکت شدند تا نزول وحی در قلب ایشان کردید فلهذا تکرار و تاکید لازم شد در نفی قول آن ملعونها وجه دویّم انکه قرآن مجید به بعدایة نجماً بعد نجم در جواب سئوال ایشان نازل میشد پس مشرکین اول عرض کردند بعضی الهه ما را استسلام بفرما تا ایمان بخدای تو بیاوریم پس خداوند عالم نازل فرمود و لا انا عابد ما عبدتم و لا انتم عابدون ما اعبد پس از آن عرض کردند خدایان ما را یکماه عبادت کن تا ما نیز خدای ترا یک ماه عبادت کنیم پس خداوند
نازل
ص: 50
گلشن دوازدهم
نازل نمود و لا انا عابد ما عبدتم و لا انتم عابدون ما اعبد و چون آنچه که ذکر شد محتملست لهذا تکرار مضر نخواهد بود یقیناً وجه سیّم انکه چون کفار و مشرکین این کلمه را دوباره تکرار نمودند و عرض کردند که یک ماه خدایان ما را تو عبادت کن تا ما نیز خدای تو را یک ماه عبادت و پرستش بنمائیم پس از آن یک سال خدایان ما را تو عبادت کن و ما هم یکسال خدای ترا عبادت خواهیم نمود لهذا جواب تکرر واقع کردید و هرکاه کسی یک کلمه را مکرر ذکر نماید بجهة غرض فاسدی دفع آن کلمه بر سبیل تکرار جائز است استخفافاً به و استحقاراً لقوله سئوال اکر کفته شود که لفظ ما استعمال در غیر ذوی العقول میشود و این در معبودهای مشرکین راست آید و لیکن در معبود آنحضرت که علم عالمان تماماً از اوست چگونه میشود جواب این استکه مراد ازآن در اینمقام ضقه است یعنی من باطلرا عبادت نمیکنم شما هم حق را عبادت نمی کنید و ممکن است که ما در جملتین مصدریه باشد و کانّه فرموده لا اعبد انا عبادتکم و لا تعبدون انتم عبادتی و ممکن است نیز که ما بمعنی الذی باشد چنانچه مختار کثیری است پس صحیح است

12 ) - گلشن دوازدهم

در اشارات حروف بعضی از الفاظ بر معانی حسان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است لفظ در فارسنامه ناصری استکه در شیراز مشهور است که بحضرت معدلت خصلت کریمخان زند طاب ثراه عرضکردند که بذل و بخشش ملا ماندکار کواری که ضابط و کلاثر بلوک کوار بوده است در آنزمان از اندازه و کنجایش مداخل بلوک کوار کذشته است باید کنجی جسته باشد حضرت کریمخان او را احضار نموده سئوال فرمود در جواب کفت فرد از زر و جواهر کنج خود مشتی برای نمونه بحضور مبارک میرسانم و روز دیکر در وقت سلام عام چندین خوانچه بحضور رسانید و چون روپوش از آنها برداشتند همه را کندم و جو و ذره و کنجد و نخود و مویز و بادام دیدند و ملا ماندکار عرض نمود که زراعت کنجست که حاصل آنرا میدهم زر و جواهر می کیرم چنانچه کفته اند زرع ثلثینش زر است و ثلث دیکرش هم زر است یعنی لفظ ز او را که دو ثلث کلمه زرعست زر است و ثلث دیکر این کلمه عینست و حین در لغة عرب بمعنی زر باشد پس معلوم شد که زرع تمامش زر است لفظٌ در فلک المشحون فاضل سیوطی است که الفقر الذل و ترک الکل یعنی فقر عبادت از ذلّه و ترک نمودن تمامة اشیاء است در جنب حضرت احدیّه و حروفات این لفظ سه است پس فاء فنا عبد است در عبودیة خود و قاف قیام عبد است بطاعت ربّ و راء رؤیة و دیدن بنده است مر عیوب نفس خود را لفظ بعضی از محققین فرموده استکه حروف لفظ عم سه است عین و لام و میم و هر یک از اینحروفات اشاره بمطلبی عالی و جوهری عالی است چه عین آن اشاره است بعمل زیرا که علم لازم دارد عملرا و هر که را آن روزی شد البته عمل بآن مینماید و اکر دیده شود علمی بی عمل آن در حقیقت یا علم نیست و یا بجهة خود وجود مانع است زیرا که علم مقتضی عمل است و در تحقق عمل در خارج با وجود مقتضی که علم باشد دفع مانع نیز لازم است بجهة اینکه علّۀ تامة هر چیزی مرتکب میباشد از دو چیز یکی وجود مقتضی و دیکر رفع مانع پس اکر دیدی عملی بی عمل بدانکه در حقیقت علم نیست که مقتضی موجود نیست و یا اکر حقیقت هست مانع مفقود نیست بلکه موجود است و الا اکر مانع مفقود باشد با وجود مقتضی البته عمل متحقق میکردد و لام آن اشاره است بلطف خدا با عالِمین با عمل زیرا که خدا را لطف و مرحمت بسیار است با علمائیکه عمل بعلم خود مینمایند و از خدا میترسند در پنهان و اشکار و مشغول عبادت و بندکی اویند در اناء لیل و اطراف نهار و میم آن اشاره است بمحبت عالم با خداوند جلی اعلا زیرا که علم دراد باینکه او است حسن علی الاطلاق و آفریننده همه حسنها و خوبیها و چونکه محبت و خوبی مبتلا زمانند باینمعنی که علم بهمرسانید بهر چیز خوبی البته آنرا دوست میدارد لذا هر که عالم شد بخوبی خدا و حسن او البته آن کس دوست میدارد او را جلّ و علا و تبارک و تعالی لفظ و ایضاً فرموده اند که در حروفات لفظ توبه معانی حسان منظور اهالی استحسان است چه تاء اول آن اشاره است بترک معانی و کناهان و انقطاع خود را از ایشان و واو ان اشاره
است
ص: 51

در اشارات حروف بعضی از الفاظ بر معانی حسان
است بوصل کردن خود را بطاعات و عبادات و تلافی مافات بعد از قطع نمودن خود را از معاصی و ستیآت و یاء آن اشاره است به بسیاری ندامت و پشیمانی از فوت طاعات و خیرات و ارتکاب معاصی و خطیئات و بسیار حسرت خوردن بر ترک مناجات با قاضی الحاجات و بینونة میان او و این بهترین عبادات و تاء آخر آن اشاره است بترک مصاحبت و رفاقت جلساه و همنشینان در حال ارتکاب معصیت که باید تائب حقیقی همکی اینهائی را که ذکر شد بعمل بیاورد تا توبه او قبول کردد لفظٌ بدانکه هر یک از حروفات لفظ طاعت دلالت دارند بر معنی نیکو اشارت چه طاء آن اشاره است بطهارت و پاکی دل که روح انسانی باشد از صفات رذیله و اخلاق ذمیمه و بطهارت اعضا و جوارح بدن عنصری از کناهان صادره از آنها که طاعة کننده باید اول آنها را پاک کند و تخلیه تامه نماید چه تخلیه اولست زیرا که قبول عمل مشروطست بآن و بعد ازآن مشغول طاعت شود تا طاعت قبول کردد انشاء الله و الف ان اشاره است به آه کشیدن طاعة کننده به تقصیریکه صادر میشود از او در بجای آوردن طاعت کما و کیفا زیرا که عاقل هر قدر که طاعت و عبادتش بیشتر میشود چون معرفتش بیشتر میوشد بجهة انکه اینها یعنی طاعت و عبادت یکی از طرق معرفتند لهذا اعترافش به تقصیر و بعمل نیامدن عبادتی که قابل معبود باشد از او نیز بیشتر میشود و از اینجهة آن میکشد و ناله می کند و افسوس میخورد که چرا تقصیر از او صادر میشود و عین آن اشاره میباشد به عفو پروردگار عالمیان از تقصیر مذکروه از سائر لغزشهائی که از طاعت کننده صادر می شود زیرا که خدا او را به سبب طاعتش دوست میدارد و لهذا از بدیهای او میکذرد زیرا که هر محبی از بد محبوبش و از لغزشش می کذرد و تاء آن اشاره است بترک انانیّة و منیّت و خودیّت زیرا که طاعت کننده باید خاضع و خاشع باشد و شیوه او عجز و انکسار و شکستکی باید باشد و پیوسته باید اظهار مذلت و خاکساری نماید از روی حقیقت و این صفات با صفات مذکوره چون متضاداند و هر کدام با دیکری منافی اند و با هم جمع نمیشوند لذا اطاعة کننده تا ترک آنها را نکند باینها متصّف نمیشود پس باید آنها را ترک کند و خود را از اینها پاک نماید تا باینها متصّف شود و طاعت حقیقی از او بعمل آید زیرا که اصل اطاعت خضوع و انکسار و شکسته کیست از روی حقیقة و واقع و این از واضحاتست لفظٌ و همچنین حروفات لفظ معصیته را بعضی اشاره نمایند بمعانی حسنه و کویند که میم آن اشاره است بمجرومی کناه کار مادامیکه مشغول کناه و معصیة است از فیوضات ربّانی و نفحات لطف و مرحمت سبحانی زیرا که کناهکار مادامیکه مرتکب کناه میشود و توبه نمیکند البته از اینهائی که ذکر شد محرومست و عین آن اشاره به عقاب و عذاب کناهکار است زیرا که کناهکار اکر بی توبه از دنیا برود البته معاقب و معذّب است و صاد آن اشاره است بصرف معصیة کننده روی خود را ازحق یعنی کردانیدن روی خود را از حق که رو کردانیدن از طاعة و عبادت است و رد کردن باطل که معصیة و کناه باشد و یاء آن اشاره است بیأس و ناامیدی کناهکار از رحمت پروردکار مادامیکه اشتغال به معصیة دارد زیرا که رجاء و امیدواری بنده به پروردکار وقتی رجاء عاقلانه استکه تخم عمل صالح بکارد و بدون آن رجاء احمقانه و غرور است و عاصی چون تخم عمل صالحی نکاشته لهذا رجاء ندارد و اکر هم داشته باشد احمقانه است و مثل نبودن است پس در اینحال یأس دارد نه رجاء و تاء آن اشاره است به ترک فرمان برداری و اطاعة کناهکار مر پروردکار را زیرا که وی در حال اشتغال بکناه ترک کرده است عمل باو امر و نواهی خالق عالمرا بجهة انکه آنچه را که خداوند امر بآن کرده کناه کار آن را ترک نموده و بجا نیاورد و آنچه را که او جلّ ذکره نهی از آن کرده بود ترک نموده آن نهی را و با انکه منهیّ عنه را بایست بجا نیاورد بجای آورد و لذا او یعنی کناه کار ترک کرده است اطاعت و فرمان برداری پروردکار را لفظ و بعضی از اولی النهی اشاراتی از حروفات لفظ تقوی استنباط نموده اند باین بیان که تاء آن اشاره است به ترک نمودن متقی جمیع محرومات بلکه مکروهات را و تخلیه نمودن خود را از رذائل و تخلیه ساختن خود را به فضائل و ترک نمودن او جمیع مشتهیّات و متمیات نفسانی را که شخص تا آنچه را که ذکر شد مجموعاً را بعمل نیاورد
متقی
ص: 52
متقی نمیشود و داخل در زمره متقیان نمیکردد و قاف آن اشاره است بقرب پروردکار زیرا که مقتی مقرب درکاه او است جلّ ذکره و نزد او قرب و منزلت دارد و از جهة قرب متقیان است بساحة پروردکار عالمیان که عاقبت از برای ایشان است چنانچه در قرآن مجید وارد شده استکه العاقبة للمتقین یعنی عاقبت از برای متقیان است و او آن اشاره است بوفای عهد خدا زیرا که در قرآن خداوند منان امر بآن فرموده اند در آنجا که کفته است اوُفوا بعهدی اوف بعهدکم یعنی وفا کنید شما ای بندکان بعهد من یعنی بجا آوردن تکالیف من تا من هم وفا کنم بعهد شما یعنی دعاهای شما را مستجاب کنم و متقی البته باید بامر خدا عمل کند و وفا بعهد او نماید و چون وفا بعهد از شأن متقی است لهذا کفته شد که واو اشاره بوفای او بعهد مذکور است و یاء ان اشاره است به یسار و یسری یعنی سهل و آسان نمودن امور را خداوند منان بر متقیان و میسر نمودن برای ایشان آنچه را که میخواهند و اراده نمایند بجا آوردن آن را از اعمال یا آنچه را که بخواهند و میل بآن داشته باشند از آمال چنانچه در کلام مجید خود میفرماید در سوره و اللیل فاتا من اعطی و اتقی و صدق الحنس فتیسره للیُسری یعنی پس اما کسی که عطا کند در راه خدا و متقی شود انکس و تقوی و پرهیزکاری را پیشه کند و تصدیق کند بحُسنی یعنی بثوابهای حضرت پروردکار که مقرر فرموده برای اعمال و افعال پس زود استکه میسّر می نمائیم ما از جهة او یسری را یعنی امور دنیا و آخرت را بجهة او سهل و آسان میکردانیم لفظ بعضی از بزرکان حروفات لفظ تفویض را اشاره دانسته اند بمعانی حسنه باین بیان که تاء آن اشاره است به ترک تدبیر در امور خود و ترک دنیا و فاء آن اشاره است بفانی شدن از هر همّی غیر از خدا و واو آن اشاره است بوفای بعهود الهیه و تصدیق وعده های او جل شأنه و یاء آن اشاره است بیاس از خود و مخلوقات مثل خود و یقین بربّ الارباب و مالک الملوک و ضاد ان اشاه است باینکه ضمیر مفوّض صافست از هر غلّ و غشی و از هر محبتی غیر محبت حقتعالی و چون معنی تفویض واکذاشتن امور خود است بخدا و لازم آن استکه مفوض متصّف باشد بهمکی آنچه حروفات آن اشاره بآنهاست چنان که مذکور شد لفظ و بعضی دیکر هر یک از حروفات لفظ توکلرا اشاره بمطلبی دانسته و کفته است تاء آن اشاره است بترک امید از ماسوای حق و واو آن اشاره است بوصل بقرب مولی و انحصار امید باو زهر بابت و هر جهة خواه در امور دنیوی و خواه در امور اخروی و خواه در علم و معرفت و خواه در عمل و طاعت و کاف آن اشاره است بکل بودن بر او جل شأنه زیرا که بنده کل است بر مولای خود چنانچه در کلام مجید است که عبد مملوک لا یقدر علی شیئ و هو کل علی مولاه و چون او است آقا و مولای کل لهذا همکی کلند بر او پس بنده متوکّل کل است بر او جلّ شأنه و لام ان اشاره شده است بلال بودن زبان از ذکر غیر او زیرا که متوکّل را به غیر ذکر او کاری نیست و امیدی بغیر او سبحانه ندارد تا ذکر آن غیر را بزبان آورد و چون امیدش منحصر باو است لهذا زبان او هم باید ذکرش منحصر بذکر او باشد و ازذکر غیر او لال باشد و خموش لفظ بدانکه بعضی از محققین فرموده اند که بهترین صفات کمال در انسان صفة یقین است و در مدح اهل یقین اخبار بسیار از اهل عصمت صلوات الله علیهم اجمعین وارد شده است و بخاطر فاتر این قاصر در هریک از حروفات آن اشاره بمطلبی است عالی و جوهری عالی چه یاء اول آن اشاره است به یاس از ماسوی الله زیرا که شخص بعد از اینکه یقین نمود که از خدا کارسازی میشود و از غیر او موجودات هیچ کاری ساخته نمیشود و اکر احیانا از آنها کاری هم ساخته شود بتوسط قرب و توسل باو است جلّ شانه لازمه این یقین او این است که یأس از ماسوی الله بهم میرساند و از ایشان بالمره مأیوس و ناامید شود و امیدش بخدا باشد و بس و قاف آن اشاره است بقرب بخدا زیرا که شخص بعد از یأس از ماسوی الله و امید داشتن بخدا نزدیک برحمة و رأفت و عنایت او جلّشأنه میوشد و یاء دویم آن اشاره است به یأس از خود و از عمل خود زیرا که لازمه
قرب
ص: 53
قرب بخدا و امید باو نه غیر او یأس از خود و از عمل خود نیز میباشد چه انکه خودش نیز یکی از مصادیق ماسوی الله است و نون آن اشاره بنظر کردن به آثار رحمة پروردکار در جمیع اوقات خصوصاً فی آناء لیل و اطراف النّهار فافهم لفظٌ و ایضاً فرموده اند که اخبار بسیار در مدح فکر وارد شده است و در آنها نیز امر بتفکر شده است چنانچه بر متتبع مخفی نیست و در هر یک از حروفات فکر که فا و کاف و راء باشد اشاره است بمطلبی متین و جوهری ثمین چه آنکه فاء آن اشاره است به فتح و گشوده شدن درهای امور مشکله دنیا و دین بر روی متفکر زیرا که شخص در هر امر مشکلی که فکر نمود و تأمّل کرد در او باب آن اشکال بر روی او مفتوح و کشوده میشود باینمعنی که آن مشکل بر او حل میکردد و پی بان میبرد و براههای دقیق و باریک آن بر میخورد پس اکر از امور دنیویه است بر میخورد بکیفیة انتظام و انجام آن و آن را به نحویکه باید و شاید بانجام میرساند که همه عقلاء او را به سبب تدبرش در آن امر تحسین مینمایند و اکر از امور اخرویة باشد هم حال بر اینمنوال است چه آنرا نیز بطوریکه باید و شاید بعمل میآورد و از اینجهة است که هر که از اهل فکر و تأمّل است هم امور دنیایی او منظم است و هم امور دین او و هر که بی فکر است هم امر دنیای او و هم امر دین او بی نظم و فاسد و خراب است چنانچه فی زماننا هذا بالعیان مشاهده میشود آبادی دنیا و دین با فکران و خرابی دنیا و دین بی فکران و کاف آن اشاره است به کبیر و عظیم و کرامی بودن صاحب فکر در نزد خدا و خلق زیرا که هر که صاحب فکر است هم امر دنیا و هم امر دین او منظم و مستق است و چنین کسی البته کرامی و باعزت و کرامت است هم در نزد خدا و هم در نزد خلق چنانچه هر که بی فکر است چون امور دنیا و دین او بی نظم است خوار و بی عزت است هم درنزد خدا و هم در نزد خلق و راء ان اشاره است به رسیدن صاحب فکر بفوائد دنیویه و اخرویه زیرا که هر که امور دنیویه و اخرویة او هر دو منظم و مرتب شد البته آن کی میرسد بفائدهائیکه مترتب میشوند برنظم آنها که فائده نظم امور دنیویه عزت و راحت دنیوی و فائده نظم امور اخرویة فوائد اخرویه است که رسیدن به بهشت عتبر سرنوشت و نعمتهای بی پایان او باشد از وصل حور و قرار در قصور و غیر اینها از مواهب ربّ غفور رزقنا الله و جمیع المؤمنین لفظ بدانکه حروف لفظ غربة مجموعند از اسمانی که همکی اشاره دارند بر محصول غربة چه غین آن از غرب و غیبة و غبن و غم و غلّة که آن حرارة ناشیه از حزن و تشنه کیست و غول که آن هر هلاک کننده است و امثال این اسماء و راء آن از زرء وروع وردی استکه بمعنی هلاکت میباشد و امثال اینها و باء آن از بلوی و بوس و بُعد و برح که بمعنی دامیته میباشد و بوار که بمعنی هلاک است و اشباه این اسماء و هاء آن که در حین وقف تلفظ بآن میشود اشاره است از هجر و همّ و هول و هون و هلک و اشباه این اسماء

13 ) - گلشن سیزدهم

در لطائف مکشوفه از امثله فرقان و کلچین ازکلبانهای آن چند کل است لطیفة اعلم ان ارباب التفاسیر قد ذکروا للمشبه و الممثل له فی آیه النور وجوهاً و لکن احسنها مارواه فی غایة المرام و روضة الامثلا لبعض فضلاء المعاصرین عن جابر بن عبدالله الانصاری عن امیر المؤمنین قال دخلت المسجد الکوفة و امیر المؤمنین یکتسب بالصبعه و یتبسم فقلت له یا امیر المؤمنین ما الذی یضحکک فقال عجبت له لمن تقرة هذه الایة و لم یعرفها حق معرفتها فقلت له ای آیة یا امیر المؤمنین فقال قوله تعالی الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوة المشکوة محمد فیها مصباح انا المصباح فی زجاجة الزجاجة الحسن و الحسین کانها کوکب دری و هو علی بن الحسین یوقد من شجرة مبارکة محمد بن علی زیتونة جعفر بن محمد لا شرقیة موسی بن جعفر و لا غربیة علی بن موسی الرضا یکاد زیتها لضیئ محمد بن علی و لو لم تسسه نار علی بن محمد نور علی نور الحسن بن علی یهدی الله لنوره من یشاء القائم المهدی و یضرب الله الامثال للناس و الله بکلشیئ علیم قال بعض علماء العصر فی تفسیره لهذه الآیة الشریفة عند ذکره الخبر ما ملحضه و لا یخفی ان تعجبه علیه السلام عن عدم معرفة القاری یدل علی ان الایة الشریفة تدل علی ما اراده الأمام و لو علی وجه الاجمال و قد
عرفت
ص: 54

عرفت ان تشبیه مثل نور الله بالمشکوة نص فی ان الاصل فیما بعث نبینا صلی الله علیه و آله و سلم الذی هو نور الله قطعاً فی الارض انما هو دعوه علی نور آخر و ذلک لا یمکن ان یکون نبیاً لانّه الخاتم فهو الوصی و الآیات الآخر معیّنة ثم ذکر آیة الیوم اَکملت انکم دینکم و آیة اِنما وَلیکُمُ اللهُ الآیة و آیة یا ایها الرسول بلِغ الآیة مفسرة لکون مَثَله صلی الله علیه و آله کَمَثَلُ المشکوة و علی هذا فکون امیر المؤمنین هو المصباح فی غایة الوضوع فظهر ان تعجب الامیر عن عدم تفطن الناس لمعنی الآیة فی محله و فرض عدم وضوح ارادة محمد من المشکوة و علی من المصباح فعنایة عزوجل بما ضرب له المثل واضحة و اذا اراد الشخص ان یعرف المراد فلا بدّله ان یستکشفه بالتأمل فی الآیات و الاخبار فیظهر ما بیناه و بعد ما اتضح المقصود من المشکوة و المصباح ظهر ما ینطبق علیه الزجاجة و هما الحسنان فانهما الحافظان للمصباح و من ورائها یستضاء به و حیث ان المصباحة باعتبار کشف الظلام و هو تحقق فی حق امیر المؤمنین و ظهر به امر ائمة الضلال فی الجملة فهو مصباح و بقی هذا المعنی محفوظاً بالحسنین و حیث انتهی الامر الی علی بن الحسین استولی بالباطل و لم یبق من الحق اثر ظاهر فهو علیه السلام اضائته من قبیل اضائة النجم فی اللیل الاظلم و حیث ان الجمیع نور واحد کما یظهر من الاخبار فلا یأس بان یقال الزجاجة کانها کوکب دری فانها شیئ واحد یختلف بها الحال فهذه النور مشکوة تارة و مصباح اخری و زجاجة تارة و کوکب اخری بل هو حال واحد له جمیع هذه الشئون و علیهذا فکون الزجاجة زجاجة زمانه غیر زمان کونها کوکب دریا فالمعنی فی المثل انک کنت تری المصباح فی زجاجة و بعد ما کنت تراه کذلک او تراها صارت کوکباً ردیا و هذا المعنی فی المشتبه به عیارة عن اثقال الامامة الی السجاد فان المصاحبة زالت فی زمانه بالمرة کما قال ظلمات بعضها فوق بعض الایة الی ان قال و معنی المصاحبة و انکان مستخفا فی کل کوکب من الکواکب الا ان المصاحبة الأصلیة هی التی کانت فی امیر المؤمنین و بهذا المعنی سلبت عنه و ما ثبت له فان ائمة الضلال ازالوه عن مقامه و انطمست الانوار و اندرست الآثار الی ان انتهت الی الباقر فصار ما کان کوکباً فی خموده بحیث یوقد لظهوره اثار النبوة فیه و انتشار العلم منه و لتجدیده و ما اندرس من الآثار فهو کانه ثمره مشجرة النبوه فکانها هذا اوان ثمرتها و اما الصادق فظهر استحقاقه للخلافة فی زمانه و انتشرت من العلوم و مع ذلک عضب حقه و ازیل عن مقامه فیشبد الرنیونه من حیث انه ثمرة بارزة لشجرة النبوة ممحصنه لان یستضاء به فما حل فیه من روح الامامة من قبیل الزیت الحال فی الزیتون فهو ظهر ظهورة الزبتوثه علی الزیتونة علی الشجرة لاظهور المصباح فی المشکوة الی ان انتهت الامر الی الکاظم فصار لا شرقیة و خفی الامر فی زمانه و اشتبه الأمر فی اوانه حتی علی اصحاب الله فافترقت الشیعة فرقا الی ان انتهی الأمر الی الرضا فهو لا غربیة بظهور امره بعض الظهور و ان لم یتم ذلک النور و اما الجواد فهو و ان اشرف امره علی الظهو فتهبات له الامور کاد فی زمانه ان یظهر ذلک النور الا انه بقی خامدا فی زمانه و اندرست اثار النبوة فی اوانه ثم ذکر روایة محبیه الی مسجد رسول الله و صعوده علی المنبر و تکلمه فی فضائله و قوله فی اخر کلامه بامحمد اصمت کما صمت آبائک من قبل علی ما فی البحار و روایة جوابا فی مجلس واحد عن تلثین الف مشتله علی ما فی الکافی ثم قال ره قاله یطهر من الاثار انه اشرف امره علی الظهور علی احد الوجهین المستقادین من هاتین الرویتین و اما الها وی فهو الذی لم تمسسه نار فلم یظهر منه شیئ من الاسرار و لم یرتبوا علیه الآثار و اما العسکری فهو اخر مراتب الطهور و هو نور علی نور فانه امام من الامام الی انتهاء الامر الی خاتم النبیین و بعده یخفی هذا النور غایة الخفاء فلا یهدی الیه الا من خصه الله بهذه الکرامة کالنواب فی الغیبة الصغری و غیرهم فیها و فی الکبری او فی زمان ظهوره فالمعنی ان هذا الامام مخصوص بکونه خلیفة رسول الله و عشرة من الائمة فهو نور علی نور الی احد عشر بل اثنی عشر علی تقدیر دخول الصدیقة فی النور کما یظهر من الاخبار و اما الامام المنتظر نور من غیر ان یکون علیه نور فان الخلافة الظاهرة انقطعت بعده و انا النبی فهو نور علیه نور و سائر الانوار نور علی نور وعلیه نور و العسکری نور علی نور من غیر ان یکون غیر نور ظاهر و اما الحجة فهو الذی لا یهتدی الیه الا من اراد الله تعالی ممن له عنایة بخلاف غیره فان کل امام فی عصره کسائر الناس فقوله یهدی
صریح
ص: 55
در لطائف مکشوفه از امثله فرقان
صریح فی ان هذا الامر لیس باختیار الناس بل انما هو فعل الله هذا وجه ظاهر فی المشبّه بعد ان ظهر انطبقا المشبه به علیه علی هذا التفصیل فان هذه الروایة تدل علی ان انطباق المثل علی سائر الائمة کانطباق المشکوة و المصباح فهو تفسیر لا تاویل غایة الأمر انه بالنسبة الی ما هو الاصل و العمدة و هو کونه ای الامیر علیه السلام مصباحاً و لا یسع المقام توضیح الحال فی کل فقرة بالنسبة الی کلواحد من الائمة علیهم السلام انتهی ملخصّاً لطیفة قال الراری فی التفسیر الکبیر فی قوله مثل الفریقین کالاعمی و الاصم و البصیر و السمیع الوارد فی بیان حال الکفار و حال المؤمنین ما هذا لفظه اعلم ان وجه التشبیه هو انه تعالی خلق الانسان مرکباً من الجسد و من النفس و کما ان للجسد بصراً و سمعاً فکذلک حصل لجوهر الروح سمع وبصر و کما ان الجسد اذا کان اعمی و اصم بقی متحیراً لا یهتدی الی شیئ من المصالح بل یکون کالثانه فی حضیض الظلمات لا یبصر نوراً یهتدی به و لا یسمع صوتاً فکذلک الجاهل الضال المضلّ یکون اعمی و اضم القلب فیبقی فی ظلمات الضلالات حائراً تائیاً لطیفة و قال فی تفسیر قوله فی سورة الرعد اَنزَل مِنَ السَّماء ماءً فسالت اودیة بقدرها فاحتمل السیل زبداً رابیاً و مما یوقدون فی النار ابتغاء حلیة او متاع زبد مثله کذلک یضرب الله الحق و الباطل فاما الزبد فیذهب جفاء و اتابا ینفع الناس فیمکث فی الارض کذلک یضرب الله الامثال اعلم انه لما شبة المومن و الکافر و الایمان و الکفر بالاعمی والبصیر و الظلمات و النور ضرب للأیمان و الکفر مثلاً آخر فقال اَنزَل مِنَ السَّماء ماء فسالت اودیة بقدرها و من حق الماء ان یستقر فی الاودیة المنخفضة عن الجبال و التلال بمقدار سعة تلک الاودیة و صغرها و من حق الماء اذا زاد علی قدر الاودیة ان ینبسط علی الارض و من حق الزید الذی یحتمله فیطفو و یربو علیه ان یبتدر فی الاطراف و یبطل سواء کان ذالک الزبد ما یجری مجری الغلیان من البیاض او ما یختلط بالماء من الاجسام الخفیفة و لما ذکر هذا الزبد الذی لا یظهر الا عند اشتداد جری الماء ذکر الزبد الذی لا یظهر الا بالنار و ذلک لان کلواحد من الاجساد السبعة اذا اذیب بالنار لابتغاء حلیة او متاع آخر من الامتعة التی یحتاج الیها فی مصالح البیت فانه ینفصل عنها نوع من الزبد و الخبث و لا ینتفع به بل یضیع و یبقی الخالص فالحاصل ان الوادی اذ اجری طفا علیه زبد و ذلک الزبد یبطل و یبقی الخالص من الاجساد السبعة و الماء فکذا هیهنا انزل من السماء الکبریاء و الجلالة و الاحسان ماء و هو القران و الاودیة قلوب العباد و شبة القلوب بالاودیة لان القلوب تستقر فیها انوار علوم القران کما ان الاودیة لسعر فیها الماء النازلة من السماء و کما ان الواحد من الاودیة فانما یحصل فیه من میاه الامطار ما یلیق بسعة او ضیقة فکذلک هیهنا کل قلب انما یحصل فیه من انوار علوم القران بذلک القلب من اطهارته و خبثه و قوة فهمه و قصور فهمه و کما ان الماء یعلوه زبد و الاجساد السبعة المذابة یخالطها خبث ثم ان ذلک الزبد و الخبث یذهب و یضیع و یبقی جوهر الماء و جوهر الاجساد السبعة کذا هیهنا بیانات القرآن یختلط بها شکوک و شبهات ثم انها بالاخرة نزول و تضیع و یبقی العلم و الدین و الحکمة و المکاشفة فی العاقبة فهذا هو تقریر هذا المثل و وجه انطباق المثل علی الممثّل به و اکثر المفسرین سکتوا عن بیان کیفیة التمثیل و التشبیه لطیفة و قال فی قوله و الذین کفروا اعمالهم کسراب بقیعة تحسبه الظمأن ماء حتی اذا جائه لم یجده شیئاً وجه التشبیه ان الذی یاتی به الکفار ان کان من اعمال البر فهو لا یستحق علیه ثوابا مع انه یعتقدان له ثواباً علیه و ان کان من اقفال الاثم و الشر فهو یستحق علیه عقاباً مع انه یعتقد یستحق علیه ثوابا فیکف کان فهو یعتقد ان له ثوابا عند الله فاذا و افی عرصات القیامة و لم یجد الثواب بل وجد العقاب العظیم عظمت حسرته و تناهی غمه فیشبه حاله حال الظمأن الذی تشتد حاجته الی الماء فاذا شاهد السراب تعلق قلبه به و یرجو به النجات و یقوی طمعه فاذا جائه و ایس مما کان یرجوه فیعظم ذلک علیه و هذا المثال فی غایة الحسن قال مجاهد السراب عمل الکافر و ایتانه ایاه موته و مفارقة الدنیا لطیفة و قال فی قوله مثل الذین حملوا التوریة ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل اسفاراً ان قلت ما الحکمة فی تعیین الحمار من
بین
ص: 56
بین سائر الحیوانات نقول لوجوه منها انه خلق الخیل و البغال و الحمر لترکبوها و زینة و الزینة فی الخیل اکثرها لغیبة الی الرکوب و حمل الشیئ علیه و فی البغال دون الخیل و فی الحمار دون البغال کالمتوسط فی المعانی الثلثة و ح یلزم ان یکون الحمار فی معنی احمل اظهر و اغلب بالنسبة الی الخیل و البغال و غیرهما من الحیوانات و منها ان هذا التمثیل لاظهار الحمل و البلادة و ذلک فی الحمار اظهر و منها ان فی الحمار من الذل و الحقارة ما لا یکون فی الغیر و الغرض من الکلام فی هذا المقام تغییر ذلک القوم و تحقیرهم فیکون تعیین الحمار البق و اولی و منها ان رعایة الالفاظ و المناسبة بینهما من اللوازم فی الکلام و بین لفظی الاسفار و الحمار مناسبة لفظیة لا توجد فی الغیر من الحیوانانت فیکون ذکره اولی انتهی قال العالم الجلیل المعاصر فی روضة الامثال بعد نقله ما نقلناه عن الفخر اقول و الوجه الوجیه هو الثانی فانّ المراد من حامل التوریة هم العلماء الیهود و العالم من حیث علمه اشرف من غیره بمراتب شتی کما ان الحمار اکثر و اشدّ بلادة من الأنعام المحمولة و المرکوبة فتشبیه اشرف الناس بالحیوان الذی هو اشدّ بلادة اجود و احسن فان فی تشبیه العالم الکامل اذا تعمد الجهل بمعنی انه لا یقبل قول الله مع علمه بحقیقة بالحیوان البلید الذی لا یعرف و لا یلتفت ان حمله کتاب الله حسن حسن و لطیف لطیف کما لا یخفی علی ذی ذوق سلیم و ذی شوق علیم مع ان المشهور و المتعارف بین الخواص و العوالم من العرب و العجم و سائر الطوائف هو تشبیه کل من لا یفهم بالحمار حتی الاساتید فی المنابر یقولون لتلامیذهم و قد سمعت عن الاستاد دام ظله انّ النراقی ره کان یدرس فاورد علیه واحد من تلامیذه قال آخوند خروکان بیده سبحة فتوجه الی کل واحد من تلامیذه و عدهم بالسبحة مخاطبا لکل منهم خرخرخر الی ان توجه الی اصفهانی بقوله خر قال اصبهانی منهم آغا از اینجا سر خر را بر کردان فضحک علیه الرحمة و ضحک اهل المجلس فسکت الاستاد اعلی الله مقامه لطیفة قال الله تعالی مثل الحیوة الدنیا کماء انزلناه من السماء الایة قال الفاضل السیوطی فی الکنز المدفون لم مثل الله الدنیا بالماء قیل لانّ الماء لیس له قرار و کذلک الدنیا و قیل لان الماء ان امسکته تغیر و بتن و کذلک الدنیا لمن امسکها بیته و قیل لان الماء یأتی قطرة قطرة و یذهب دفعه واحدة و کذلک الدنیا طبعه النقصان و کذلک الدنیا و قیل لان الماء یکون فی موضع قلیل و فی موضع کثیر و کذلک الدنیا و قیل لانّ احداً لا یقدر ان یرد المطر کذلک لا یقدر احدان یردّ المال المرزوق و قیل لانّ الماء قلیله ری للعطشان و کثیره داء و کذلک الدنیا و قیل لان الزرع یفسد بالماء الکثیر کذلک القلب یفسد بالمال الکثیر و قیل لانّ الماء لا یکون کلّه صافیا کذلک المال فیه الحلال و الحرام و التشبهة و قیل لانّ الماء یطهر النجاسات و کذلک المای یطهر دنس الآثام قال الله خدمن اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها و قیل لان الماء یصلح لزاد البادیة کذلک المال یصلح الزاد القیامة لطیفة قال الشیخ علی المعروف بِدَدَه فی کتابه الموسوم بخواتم الحکم السئوال الخامس من خواتم الحکم ما الحکمة فی تشبیه کلمة التوحید بالشجرة الطیبة فی قوله و مثل کلمة طیبة کشجرة طیبة الجواب شتبهت بالشجرة الطیبة و هی النخلة خلقت من بقیة طینة آدم فهی همتنا ففاقت اخواتها من الاشجار کما فاقت کلمة التوحید جمیع الأذکار فی قوله افضل ما قلت انا و النبیون من قبلی لا اله الا الله فتشبیه الافضل بالافضل من الحکمة الالهیّة فعروق شجرة التوحید التصدیق و ساقها الاخلاص و اغصائها الاعمال و اوراقها الاقوال فکما ان ادنی ما فی الشجرة الاوراق فکذلک ادنی فی الایمان الاقوال فمن استظل بهذه الشجرة فقد ظفر و من تأخر فقد حشر فاعضان شجرة النخلة موجهة الی جهة العلی و الکلمة الطیبة صاعدة الی ربّ العالمین لا یحتاج الی ملک اذا قال الموحّد لا اله الا الله صعدت الی حضرة الکبریاء تقدس و تعالی کما اشار سبحانه بقوله الله یصعد الکلم الطیب اقول هذا علی مذاق العامة و اما ما ذکره الائمة المعصومون فی بیان هذه الشجرة فکثیرة لا یسع المقام ذکر جمیعها فلنقصر بنقل روایة
واحدة
ص: 57
در لطائف مکشوفه از امثله فرقان
واحدة فی بیانها فی الکافی عن الصادق عند السئوال عنه عن هذه الشجرة المذکوره فی هذه الایة فقال رسول الله اصلها و امیرالمؤمنین فرعها و الائمة من ذریتهما اغصانها وعلم الائمة ثمرتها و شیعنهم المؤمنون و رفها قال و الله ان المؤمن لیولد فتورق ورقة فیها و ان المؤمن لیموت فسقط ورقة منها ختم ذکره حتم فی خواتم الحکم ما الحکمة فی ان الله ضرب الامثال للناس فی القران کما قال و لقد ضربنا للناس فی هذا القران من کل مثل الجواب ذکر السیوطی فی الاتقان من اعظم علم القرآن امثاله والناس فی غفلة عنه قال بعض المحققین انما ضرب الله الامثال فی القرآن مذکراً و دغطا و قال بعضهم ضرب الامثال لیستفاد منه امور کثیرة التذکر و الوعظ و الحث و الزجرد الاعتبار و التقریر و تقریب المراد للعقل و تصویره بصورة المحسوس فان الامثال تصور المعانی بصورة الاشخاص لانها اثبت فی الاذهان لاستفادة الذین فیها بالحواس و من ثم کان الغرض من المَثَل تشبیه الخفی بالجلی و الغائب بالشاهد و فی الانجیل سورة تسمی سورة الامثال و هی فی کلام الأنبیاء و العلماء و الحکماء کثیرة تقرب مما لا یحصی و الله العالم

14 ) - گلشن چهاردهم

در امثال عربیه و عجمیه که متداول اند درنزد مردمان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است مثلٌ فی مجمع الامثال جاواعلی بکرة ابیهم مثل بضرب للجماعة اذا جاؤا کلهم و لم یتخلف منهم احدوا لبکرة الفتیه من الأبل و اصل هذا المثل انه کان لرجل من العرب عشرة بنین فخرجوا الی الصید فوقعوا فی ارض العبد و فقتلوهم و وضعوا رؤسهم فی مخلاة و علقوا المخلاة فی رقبة بکرة کانت لا بی المقتولین فجائت البکرة بعد هدوة من اللیل فخرج ابوهم و فلن الرؤس بیض النعام و قال قد اصطادوا انعاما و ارسلوا البیض فلما انکشف الامر قال الناس جاؤا بنو فلان علی بکرة ابیهم مثلٌ در فارسنامه ناصری استکه ابوالعباس بن شریح فقیه شیرازی مشهور بازاشهب مدتها در شیراز قضاوت مسلمانان نمود و شریح پدر او و هیچ لغة عرب را نمیدانست و راز خود را بدرکاه بی نیاز بفارسی عرضه میداشت شبی درخواب دیدکه هاتفی غیبی باو فرمود هر چه می خواهی بکو در جواب کفت ایخدا یعنی چیزی مخواه و چیزی مده و این کلمه تاکنون در مملکت فارس باندک تفاوت که رحمن سربسر ضرب المثل است مثلٌ ویران بی دره ناخی بری یا نه چوار آخی در زنبیل معتمدی چنین آورده که این مثلی است بلسان کردی و دره ناخی قریه ایست در شامیان از توابع اورامان از بلوکات سجده کانه کردستان و معنی آن چنین استکه خراب بشود قریه دره ناخی که سه خانوار رعیت دارد و چهار آقای حکمران چه آنکه بری بزبان کوهی و اورامی بمعنی سه است و یا نه بمعنی خانه که عبارت از خانوار باشد و چوار بمعنی چهار است و آخی بمعنی آقا است مثلٌ نَدمتُ ندامته الکسقی از امثال شایعه میان اعراب است و این را کسی کوید که از امری که واقعشده بسیار نادم و پشیمان باشد و کسعی مرد پست منسوب بقبیله کسع که یکی از قبائل عرب است و قصه آن بنابر آنچه در قاموس ایراد نموده چنین است که مرد تیراندازی بود دید که در سر سنگی درختی روئیده که عرب آنرا بنع کوید بعین مُهمله پس آندرخت را پرورید و از آن یکصد کمان و پنجعدد تیر درست کرد هنکام شبی کمین کرد کله آهوئی میکذشت یک تیر انداخت دید تیر بسنک خورد و آتش از سنک بدرخشید چنین خیال کرد که تیر خطا کرد چهار تیر دیکر را بآهوان انداخت باز تیرها به سنک رسیده آتش بدرخشید بخیال اینکه همکی خطا کرد کمان را به سنک زده پاره پاره شد شب را خوابید بعد از اینکه آفتاب طلوع کرد دید همه تیرها خون آلود و در هر طرف آهوئی کشته افتاده پشیمان از شکستن کمان شده این شعر را انشاد کرد ندمتُ ندامته لو آن نفسی تطاوعنی اذا انقطعت خمیسی تبین لی سفاه الرای منی لعمر ابیک حین کسرت قوسی کاشکی کمان را نمی شکستم که بهزار مرارت و تعب یافته بودم و تیرها را میشکستم و در میان عرب پشیمانی کسعی مشهور است و فرزدق زن خودنوار نامی را بجهة تهمتی سه طلاق داد بعد از اینکه دید خبط کرده نادم شد و این دو شعر را انشاد کرد ندمت
نددمته
ص: 58

گلشن چهاردهم
ندامة الکسعی لما غدت عنی مطلقه نوار و ما طلقتها شبعا و لکن لان الدهر یأخذنی بعار مثلٌ عسی الغویر ابوسا یعنی کشت غارک سختی و با محنتی و غویر تصغیر غار است که شکافه کوه باشد و اینمثل را عرب در جائی کویند که از چیزی خوف و ترس شهری باشد و اصل اینمثل چنان بوده است که بعضی از اعراب پناه بغار کوچکی برده بودند آنغار فرو افتاده و ایشانرا هلاک کرده چنانچه در کنز اللغة است و یا آنکه دشمن در آنغار بر سر ایشان آمده و آنها را هلاک ساخته چنانچه در قاموس است علی ای حال از آنزمان مثل شده که عسی الغویر ابوساً مثل و لدک من دقی عقبیک اول کسیکه اینرا کفت ما در عقیل بن طفیل بود چه کبشه نبت عروة عقیل مذکور را فرزند خود خوانده روزی عقیلرا ما در حقیقی او بنزد کبشه باو کفت چرا فرزند مرا میزنی ما در حقیقی عقیل بکبشه کفت و لدک من دمی عقبیک و این کنایه از زائیدنست و نظیر اینمثل هم بمرد خطاب شده و کفته اند ابنک ابن بوحک و بوح از اسامی آله رجولیت است مثلٌ اغر من قرطی ماریة از امثال عرب است و در خیرات حسان است که ماریه ذات القرطین یعنی ماریه نامیکه صاحب دو کوشواره است و او ماریه بنت ارقم از خانواده ملوک بنی جفنه بود کویند دو کوشواره داشته هر یک از یکدانه مروارید به بزرکی تخم کبوتری بوده و آن یک زوج کوشواره را تخمیناً بچهل هزار دینار قیمت میکرده اند مثارالیها به قصد نیل سعادت اخروی کوشواره ها را هدیه کعبه معظمة اجلّها الله نموده و خزانه دار کعبه آنها را در بیت شریف آویخت بروایتی آندو کوشواره ید ابید بدست عبد الملک بن مروان رسید و وقتیکه او دختر خود فاطمه را بعمر بن عبد العزیز تزویج نمود آنها را باو بخشید اما عاقبة الامر عمر آنها را در اول خلافت خود از زوجه خود کرفته در بیت المال نهاد با سائر اسباب زینت و تجملاتی که وراء آن دو کوشواره از فاطمه مزبوره بود و چون عمر بن عبد العزیز درکذشت و نوبت خلافت یزید بن عبد الملک که برادر فاطمه بود رسید خواست نفائس متروکه فاطمه خواهر خود را از بیت المال بمشار الیها رد کند فاطمه قبول نکرد و کفت من در حیات شوهر خود اطاعت او نمودم در ممات او چگونه مخالفت نمایم و مثل مذکور ناظر باین دو کوشواره است و ایضا چون کسی را میخواهند بخریدن چیزی ترغیب نمایند میکویند خذه و لو بقرطی ماریه مثلٌ فی الوفاء یقال اوفی من فکیهة قال الشیخ محیی الدین فی المسامرات فکیهة امرأة من بنی قیس بن ثعلبه کان من وفائها ان التسلیک بن السلکه غزابکر بن وائل و خرج جماعة من بکر فوجدوا اثر قدم علی الماء فقالوا ان هذا الاثر قدم ورد الماء فقعدوا له فلما و انی حملوا علیه فعدی و کان من العداتین ففاتهم حتی و لج قبة فکیهة فاستجار بها فادخلته تحت درعها فانتزعوا خمارها فنادت اخوتها فجاوا عشرة فمنعوهم عنها قال و کان سلیک یقول کانی اجد خشونة ذلک الموضع علی ظهری و لم تکن حین ادخلتنی تحت درعها مثلٌ هو انجل من مادر در مسامرات است که او مردی از طائفه نبی هلال بن عمرو بوده و از غایة نجل درخه رسیده بود که وقتی شتر خود را آب داد و بعد از اینکه شترش سیراب شد قدر قلیلی آب در میان آن حوض که شترش را باو آب داده بود باقی ماند پس در آن تغوّط کرده و آن حوض را بان اندود کرد پس بدینجهة او را مادر کفتند مثلٌ هو اصبّ من المتمنیه در خیرات حسان آورده که او از نسوان مدینه منوره بوده و اسم او معلوم نیست محض تمناها که در اشعار ذیل نموده به متمنیه مشهور و معروف شده است و ان اشعار اینست عربیّه هل من سبیل الی خمر فاشر بها ام من سبیل الی نصر بن حجاج الی فتی ماجد الاعراق مقتبل سهل المهیا کریم غیر ملحاح تیمنه اعراق صدق حین تنسبه اخی وفاه عن المکروه فرج شبی خلیفه ثانی در شهر مدینه کردش میکرد متمنیه این ابیات را بآواز بلند میخواند و آرزو میکرد که از جام شرابی سر خوش شود یا بدیدار نصر بن حجاج نائل کردد خلیفه این ابیات شنیده کفت من هذه المتمنیه بامداد نضر بن حجاج را احضار کرد و دید جوان بدیع الجمالیست و حسنی بکمال دارد برای آنکه از حسن او بکاهد و زنان کمتر مفتون
آن
ص: 59
در امثال عربیه و عجمیه متداوله در نزد مردمان
آن جمال شوند حکم نمود موی سر او را تراشیدند چون شب شد و بکردش رفت دید متیمنیه مزبوره میخواند عربیة حلقوا رأسه بیکسوه قبحاً کان بدر ایقل لیلا بهیماً کشفوا لیله و ابقوه صبحا علی الصباح باز نصر بن حجاج را طلبید و کفت صباحت و سیمای تو مخدرات اسلامرا شیفته میسازد و در خانهای خود آر زدی وصال تو میکشند خوب نیست من و تو در یک بلد باشیم تبعید تو از این شهر لازم است بنابراین او را نفی کرده ببصره فرستاد اینواقعه در مدینه مشهور شد و متمینیه به صبابت که عشق و هوا باشد شهرتی بهمرسانید و بعدها هر کسرا که خواستند به عشق یاد کنند و در هوا و مهر او مبالغه نمایند کفتند اصب من المتمینه و این ضرب المثل شد و بعضی اینحکایترا به فارعه یا فریعه نسبت همام نسبت داده اند مثلٌ فارسیان در ضرب المثل کویند و یک نزدیک را کوید که پشت تو سیاه است و این در لسان فرس شهرتی دارد و بعضی کفته اند نظیر این از قرآن مجید آیه و ضَرَب لَنا مثلاً و نَسی خَلقه است در یکی از مجامیع معتبره دیده شد که امیر اسمعیل سامانی را با پسری بتور نام که بسیار نیکو روی بود و زیباخوی و در کمال فهم و فراست و ادراک و ذکاء نظر توجه و التفاتی بوده وقتی آبله برآورده و ان لطافت بشره و طراوت چهره در زیر نشان آبله ماند روزی در برابر اسمعیل ایستاده بود امیر از روی تعجب نشان آبله های او میدید قاضی ابومنصور در آنجا حاضر بود خوش طبعی بخاطرش آمده در آنوقت فرصت یافت و بدان پسر اشاره کرده و این آیه را خواند لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم ثم رددناه اسفل سافلین آن پسر چون آیه در حق خود شنید فی الفور در جواب خواند و ضرب لنا مثلاً و نسی خلقه چون قاضی نیز آبله رو بود و کریه منظر چون قاضی در حق خود این آیه را شنید بر خود بپیچید و خجل و منفعل کردید و در حضور امیر اسمعیل بطرف کودک تلخ و تند نکاه میکرد کودک برآشفتن و کفت در مثلها کویند یک مرد یک را کوید کون تو سیاه است یا قاضی اینمثل من و تو است قاضی کفت ایکودک خیره سر این سزای منست که بزرکان کفته اند با طفل و دیوانه مزاح کردن پشمانی آورد او در جواب کفت که اینرا هم بزرکان کفته اند نظم کلوخ انداز را پاداش سنک است جواب است ای برادر این به جنک است آنچه کفتی جواب شنیدی که در مثلها کویند هر چه عوض دارد کله ندارد امیر اسمعیل و حضار مجلس از حدت خاطر و جواب حاضر او تعجب کردند و امیر مزبور باو انعام و خلعت داد و بر مقرری او بیفزود مثلٌ و ایضاً فارسیان در مثلها کویند چون قضا کار خود کند ندامت سودی ندارد و نظیر این را از قران آیه قُضِیَ الامر الذی فیه تستفتیان یافته اند آورده اند که عروة بن قیس را دختری بود در نهایة فصاحت و بلاغت و مدتی در میان او و جوانی تعاشقی بود و طبع هر دو بیک دیکر مایل اما بطریق نکاح اقوام دختر را راضی نمیشدند تا روزی دختر به بهانه حمام و دیدن خویشان از خانه بیرون رفت آنجوان فرصت دیده او را بخانه خود برد و در خانه را محکم کرد اقوام دختر خبردار شده در و بام خانه را فرا کرفتند پدر دختر را آواز داد تا مکر زمانی خود را نکاه دارد پس پدر متعرض در را کوفت و بتعرض این آیه را خواند و لا تطیعوا امر المسرقین دختر از درون خانه آواز پدر شنید فی الفور در جوابش این آیه را بر خواند قُضِیَ الامر الذی فیه تستفتیان چون از درون خانه پدر این آواز شنید دانست که آنچه شدنی بود واقع شد پس مردم را منع فرموده و کفت قضا و قدر کار خود کرد از سعی و کوشش فایده ندید پس از آنجا برکشت و دختر را عقد بست و بدان جوان داد مثلٌ و ایضاً فارسیان در مثلها کویند کالای خوب را به بها میتوان خرید و نظیر آن را از قرآن آیه شریفه لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون یافته و چنین آورده اند که روزی مردی درویش از شهری بشهری دیکر رفت و بواسطه فقر و فاقه محنت بسیار در آن مسافرت کشیده بود و از کرد راه کرسنه و تشنه بدکان بریان پزی افتاد و بریانها را دید که بر بالای دکان آویخته اند اشتها هنوز معده اش را کرم کرده آن درویش چشمش آرزوی خود را برقعه نوشت بمضمون این ایه شریفه که نرید ان تاکل منها و لطمئن قلوبنا و نعلم ان قد صدفتنا پس رقعه را
بدست
ص: 60
گلشن پانزدهم
بدست بریان فروش داد بریانی بعد از اطلاع از مضمون در جواب این آیه را نوشت لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون چون چشم درویش بآن جواب افتاد نعره زده و بیهش بیفتاد بریانی چون این کیفیت را دید از دکان فرود آمده و سرآن درویشرا بکنار کرفته و سر زویش مالید تا انکه لحظه بخود آمد پس بدرویش کفت ترا چه واقعند و این چه حالت است درویش کفت که چون آیه جواب را خواندم با خود کفتم هرکاه که نعمت فانی را بی بضاعت ندهند پس نعمت باقی را بی طاعت کجا دهند بریانی باو التماس کرد او را بدرون دکان برد و ازآن بریان نزدش کذاشت و التماس خوردن نمود درویش بدان التفات نکرده و از آن بریان نخورد و بیرون آمد راه خود کرفت و رفت مثلٌ انت کصاحب النعامة از امثال عرب است و آنرا درجائی کویند که کسی بچیزی اعتماد کند که قابل اعتماد نباشد و اصل این بنا بر آنچه صاحب خیرات حسان آورده آنستکه کویند زنی فقیر و بیکس در احیاء عرب بوده که اهل قبیله او را کفالة و رعایة میکرده اند روزی در صحرا شترمرغی دید صمغی غلیظ که آنرا صعرور میکویند خورده و کلوی او را کرفته از حرکت بازمانده و خوابیده زن بیچاره کمان کرد شتر است او را کرفته با معجر خود بدرختی بست و به قبیله خود امده شادی کنان بآواز بلند کفت بعدها در هنکام نقل و کوچ به اعانه شما محتاج نخوام شد خوند شتری بچنگ آورده و احمال خود را با آن حمل خواهم کرد و زیر بار منت شما نخواهم رفت پس از آن باز بطرف شتر مرغ توجه کرد اتفاقا شتر مرغ آن لمه کلوکیر را بلع کرده و راحت شده خود را به نحوی از بندرها ساخته رفته بود ضعیفه چون اینحال بدید بحالت تعجب و تاسف بماند هم شترمرغ از جنکش رفته و هم از اعانة اهل قبیله محروم کردیده بعد از آن هر کی بچیزیکه قابل اعتماد نبود اعتماد میکرد باو می کفتند انت کصاحب التعامة مثلٌ فی مجمع الاهثال للمیدانی من الامثال قولهم قَوّری و اَلطفی قاله رجل لامرأته و کان لها صاحل طلب الیهما ان تقدله شراکین من شرح است زوجها فلما سمعت ذلک استعظمته و زجرته فانی الا ان تفعل فاختارت رضاه علی صلاح زوجها فنظرت فلم تجد له ترجوا به الیه السبیل الی ان عصمت علی مبال ابن لها صغیر جلدة و اخفتها فعسر علیه البول فاستغاث بالبکاء فلما سمع ابوه البکاء سألها ما یبکیه فقالت اخذه حصر البول و قد نعت لی دوائه طریدة تقدله من شرح استک فاعظم الرجل ذلک و جعل الامر لا یزداد و بالصبی اللشده فلما رای ابوه ذلک اضطحع و قال دونک یا ام فلان قوری و الطفی یعنی اقطع طریدة من شرح دبره و هو ما بین حصاه الی و بره و لکن ارفقی بی حال القطع و لا توجیعنی شدیدا

15 ) - گلشن پانزدهم

در اشعار مشکلة المفاد شاعران و کلچین از کلبانهای آن چند کل است شعرٌ در فارسنامه ناصری در ذیل ترجمه اشرف والا شاهزاده معتمد الدوله حاج فرهاد میرزا غفر الله له بعد از تمجیدات کثیرة از آنمرحوم از کثرت اطلاع و وسعة باع در انواع و اقسام علوم خصوصا در علوم ادبیه و تاویل و تفسیر و ریاضی از قبیل حساب و هندسه و هیئة و نجوم چنین نکاشته هر دانشمندی بحضور حضرت والا رسید از خرمن فضائلش خوشه و از سفره کمالاتش توشه برکرفت جناب محامد آداب حاج شیخ یحیی امام جمعه شیراز که جامع مجموعه علوم است کراراً بالای منبر فرموده است هر وقت خدمت حضرت والا حاجی معتمد الدوله رفتم بی بهره از مطلب علمی بازنکشتم چنانکه وقتی در حضور من از سائر حاضرین سئوال فرمودند که کلمه هیو را در شعر حضرت خواجه حافظ فرموده در حلقه کل و مُل خوشخواند دوش بلبل***هات الصبوح هیّوا یا ایها السکاری چه خوانده اید بعضی کفتند بیاء دو نقطه زیر تشدیدی است یعنی مهیا و آماده باشید و جماعتی کفتند بحاء حطی و یاء دو نقطه زیر تشدیدی است یعنی بیائید و اقبال کنید حضرت والا فرمودند هیچیک نیست بلکه بهاء هوز و باء یک نقطه مشدد فعل امر از هب یهب است بمعنی استیقظ یعنی بیدار و باهوش باشید این ناچیز کوید فاضل کامل محمد فرید وجدی معاصر که از علماء مصر است در کتاب کنز العلوم و اللغة چنین نوشته است در ماده هبّ از آنکتاب که هبّت الریح تهبّ هاجت و هبّ
الرّجل
ص: 61

الرجل من نومه انبسته پس فرمایش حاج معتمد الدوله مطابق بالغة مستعمله است کما لا یخفی شعر در مشکول مولانا حاج بابای قزوینی که از تلامذه و مصاحبین شیخنا البهائی علیه الرحمه بوده این رباعی را از جامی نقلنموده خوش آمد صحبت احباب جامی***و لیکن ترک صحبت زان به آمد طراز کسوت صحبت در ایندم***وجدت الناس اخبر تقله آمد و در توضیح مصرع آخر از فوائد احمد السعیدی رومی چنین نقلنموده که هذا مثل لابی الدرداء و مفعول وجدت هنا وقع جمله انشائیه مقولا فیهم اخبر تقله و اخبر امر بمعنی اخبر و تقله مجزوم بتقدیر ان بعد الامر بمعنی تبغض و حاصل المعنی ان الناس وجدتهم مقولا فیهم اخبر تقله ای اخبر هم حتی تبغضهم فی مشکلات العلوم للنراقی ره روی عن امیرالمؤمنین انه قال اخبر تقله قوله اخبر امر من الخیر بالضم و هو و الخبرة بالکسر و الاختبار التجربة لیظهر ما یکره غالباً و قریبٌ منه ما رواه فی الکافی عن ابیعبد الله قال خالط الناس تخبرهم و متی تخبرهم تقلهم و نقل عن مأمون الخلیفة انه قال لو لا ان علیاً قال اخبر تقله لقلت انا اقله الخبر و الوجه فیه ان الحب یعمی عن رویة المساوی فالاختبار لا یحصل الا من القلی و الی هذا یشیر کلام الشاعر و عین الرضا عن کل عیب کلیلة و لکن عین السخط بتدی المساویا شعر فی لطائف الاثار س ما معنی النات و اکیات فی قوله یا قبح الله نبی سعادت عمر و بن یربوع شرار النات لیسوا اعفاه و لا اکیات ج من العرب من یجعل انسین تاء فهو یرید الناس و الاکیاس شعر در مجالس المؤمنین در ذیل ترجمه شیخ سعد الدین حموی فرموده است که از جمله اشعار حقایق شعار شیخ بزرکوار یک رباعی که حل آن بر اکثر اهل ظاهر دشوار مینماید مذکور میسازد و بجلّ آن بقدر فهم قاصر میپردازد کافر مشو از زلف نکارم بینی***مؤمن مشو ار عارض یارم بینی در کفر میاویز و در ایمان منکر***تا عزت یار و افتقارم بینی مخفی نماناد که مشایخ طریقت قدس الله اسرار هم از ممکن تعبیر بزلف مینماید و از واجب تعبیر بوجه و عارض میفرمایند و این تفسیر و تعبیر مبنی بر تشبیهی است که ایشان کرده اند و وجه شبه ظاهر است چه همچنانکه زلف معشوق پریشانست و غارتکر جمع درویشان کذلک اعیان ممکن بسبب احتیاج بوجود و سائر کمالات در غایة پریشانی و نهایة سرکردانی است و حاصل بیست دویم این استکه خود را از غیابة الجب لوازم امکان به فضای عالم شهود و عیان برسان و حق سبحانه و تعالی را در عین جمع که شهود حق است بدون خلق و مرتبه بی نیازی او از کفر و ایمان مشاهده نمای تا عزت و غلبه حق را مشاهده نمائی و افتقار و اضمحلال و زاری امکانی در پرتو آفتاب احدیّة معاینه فرمائی اطفاء المصباح فقد طلع الصباح شعرٌ فی الجلد الثانی من زهر الربیع للسید السند الجزائری قال ابو الحسین الخراز ایها المنکح الثریّا سُهیلاً***عمرک الله کیف یجتمعان هی شامیّة اذا مااستعلت***و سهیل اذا استقل یمان و فیه من التوریة فی الثریا و سهیل فانّ الثریا یحتمل ثریا بنت عبدالله بن الحارث بن امیّة الاصفر و هذا هو المعنی البعید المورّی به و سهیل ایضاً یحتمل سهیل بن عبد الرحمن بن عوف و قیل کان رجلاً مشهور امن الیمن و هذا هو المعنی القریب المورّی به و لو لا ذکر الثریا التی هی النجم لم یشتبه السامع لسهیل و کلواحد منهما صالح للتوریة و سبب نظم تدین البیتین انّ سهیلا المذکور تزوج الثریاء المذکورة و کان بینهما بون بعید فی الخلق فان الثریا کانت مشهورة فی زمانها بالجمال و سهیل بالعکس و هذا مراد الناظم یقوله کیف یجتمعان و ایضا هی شامیة الدار و سهیل یمانی شعرٌ فی المشکلات للعلامة النراقی لا یکون المُهر عیراً***لا یکون المُهر مهرٌ معنی مصرع اول ظاهر است چه مُهر بضم المیم بمعنی کره است است و غیر بفتح عین بمعنی حمار و بکسر عین بمعنی شتر است یعنی نمیشود که بچه اسب الاغ کرد و یا شر شود و لا یکون در مصرع ثانی تاکید لا یکون در مصرع اولست و المهر مهر مبتداء و خبراند و المعنی واضح شعر هر قوم راست راهی و نبی و قیله کاهی***من قبله راست کردم بر سمت کج کلاهی در ریاض العارفین در ترجمه نشانی دهلوی که
اسمش
ص: 62
اسمش علی احمد وحکاک بوده و بریاضات و مجاهدات کوشش نموده ما بمقامات عالیه رسیده چنین مینویسد که وی در مجلس جهانکیر پادشاه بود که مطری بیت مذکور را خواند پادشاه معنی آن بیت را از وی بپرسید کفت در یکی از ایام اعیاد جماعة هنود چنانکه رسم ایشان بود بجهة غسل بکنار دریا میرفتند در آن وقت شاه نظام اولیاء از خانقاه بدر آمد و تفرج احوال انجماعت مینمود اینمصر اعرا بدیهةً فرمود هر قوم راست راهی دینی و قبله کاهی چون شاه نظام اولیاء کلاه خود را بر سر کج نهاده بود امیر خسرو دهلوی کفت من قبله راست کردم بر طرف کج کلاهی چون سخن مولانا بدینجا رسید دست بر سر برد که کلاه خود را کج نهاده بشاه بنماید کج کردن طاقیه و صیحه زدن و جان دادن وی مقارن بود و کان ذلک فی سنة عشرین بعد الالف شعر فی مشکلات العلوم للنراقی الاول قده مما نسب الی بعض الافاضل جامعت اهلی فی النهار ثلثة و لم اغتسل فی ذلک الیوم عامداً و کنت صحیح الجسم و الماء حاضر و صلیت خمساً فی الجماعة مسجداً قیل فی شرحه ان جاء فی اول البیت فعل ماض قصر للضرورة و المعت دم الحیض و الباقی ظاهر و الحق انه لا احتیاج الی هذا التأویل البعید اذ هذا الشعر صحیح علی ظاهره من دون احتیاجه الی تأویل و تبدیل اذ من صلی المغرب و العشاء و بعدهما صلوة الصبح ثم الظهر و العصر کلها بالجماعة فی المسجد و بعدهما جامع اهل ثلث مرات یصدق علیه انه جامع اهله فی النهار ثلثة و لم یغتسل فی ذلک الیوم عامداً و صلی خمس صلوات فی المسجد بالجماعة شعرٌ و فیه ایضاً و کان ابنا عدوکا ثراه له یائی حروف ایسیان هذا الشعر فی ذمّ عدو لعضد الدولة و ذم ابنین لهذا العدو یساعدان اباهما فی خصومته و الغرض ان ابنی هذا العدو لمساعدتهما اباهما فی خصومته مثل الیأتین من حروف انیسیان یوحبان تصغیر ابیهما مطلقا او فی عین عضد الدوله کما ان الیأتین یوجبان تصغیر الانسان شعرٌ قد نسب الجوهری فی الصحاح هذا الشعر الی الرّاجز واعجبا من عجب العجاب خمسة غربان علی الغراب و المرار من الغراب الواقع فی احرّ الشعرورک الضرس المیتة و معنای آن بفارسیه اینست از عجب عجاب نشستن پنج کلاغ لاشخور است بر ران اسب مرده و خوردن از آن شعرٌ در مشکلات در معنی اینشعر انوری که در مذمّت شخصی انشاء کرده کمان بری که ظریفی ولی نمیدانی که پیش مردمک دیده میشناسندت چنین فرموده استکه مرار آنستکه خود را فصیح و ظریف میدانی اما نمیدانی که مردم ترا مثل مردم چشم میدانند که از مردمی به محض نامی اکتفا کرده و در پهلوی مردمک می نشانند که هرکز نوبت تکلم بتو ندهند و ظرافت را نسبت بنوع تو ندهند شعرٌ در کتاب جنّة النعیم که در ترجمه احوال حضرت عبدالعظیم است چنین آورده که بعضی نقلکرده اند که چون عبدالله محض در زمان خلافة سفاح از مدینه بانبار آمد سفّاح بعد از شناسائی اکرام و احترام بسیار نسبة بوی نمود و او را جایزه بسیار داد که باحدی مثل آن نداده بود و او را با خود نکاهداشت و شبها با عبدالله می نشست و صحبت میداشت پس شبی عبدالله سفاح حقه که در او جواهر نفیسه بود حاضر کرد و کفت این جواهر از بنی امیه بمن رسیده است و با تو قسمت میکنم و چنان کرد چون بخواب رفت عبدالله محض ایندو بیت بر خواند اَلَم تَرَحو شباً امسی و ینبی قصور انفعها لنبی نفیله یؤمل ان یعمر عمر نوح و مرالله یأتی کل لیلة یعنی نمی بینی که حوشب شام کرد و بنا نمود قصری که نفع آن باولاد نفیله عاید میشود و یکی از ازواج امام حسن موسومه به نفیله بود یعنی آن قصرها را برای ما گذاردند و آرزو داشتند که عمر نوح کنند و امر و تقدیر الهی هر شب میاید پس سفاح بر خود است و خواندن ایندو بیت را بر خود تعریض دانست و بفال بد کرفت و کفت من بتو محبت میکنم و تواین دو شعر را بر خرابی و زوال ملک من میخوانی و از عبدالله برنجید عبدالله هر قدر که معذرت خواست مفید نشد و بنقلی دیکر عبدالله سفاح عبدالله محض را در قصرهای خود میکردانید و دست او را کرفته بود از راه مهربانی چون ایندو بیت را که مذکور شدند خواند سفاح دست خود را کشید و در جواب
بیت
ص: 63
در اشعار مشکله المفاد شاعران
بیت عمر و بن معدیکرب زبیدی را خواند که آن این است ارید حبائه و یرید قتلی غدیرک من خلیلک من مرادی یعنی من بوی عطاء میکنم و او زوال و فناء مرا میخواهد پس بیاور کسیرا که از تو در اینجسارت معذرت بخواهد کویا اشاره باشد باینکه هیچ دوستی نتواند عذرخواهی کند و بعضی نقلکرده اند که در باب محمد صاحب نفس زکیّه اینعشر را عبدالله سفاح برای عبدالله محض نوشت که من جا و عطای او را طالبم و محمد بر من خروج مینماید عبدالله محض در جوابش نوشت و کیف یرید ذاک و انت منه بمنزلة النیاط من الفؤاد و برخی بجای لفظ حباء کلمه حیات نقلکرده اند و این بیت را نیز حضرت امیر برای عبدالرحمن بن ملجم مرادی ذکر فرمود جزری کفته غدیرک من فلان بطریق نصب خوانده میوشد ای هات من بعذرک شعرٌ بعضی از شرّاح مثنوی مولوی در معنی این شعر که انکه بی جفت است و بی آلة یکی است در عدد شک است و آن یک بی شکی است چنین کفته که در عدد شک است از اینروی کوید که در عدد اول خلاف کرده اند زیرا که جمعی عدد آنرا دانند که نیمه دو طرف خود باشد چون دو که نیمه یک و سه بود چه یک و سه چهار میشود و دو نیمه چهار است و بدین تعریف یک را از عدد شماره نکنند و برخی کویند عدد یک است و هر چه از یک ترکیب کنند مانند دو که از دو یکی مرتکب شود و هکذا الی ما لا یتناهی و بدین تعریف یک عدد اول اعداد بود پس در عدد شک کرده اند و در آن یک که یکانه مطلق است شک نبود شعرٌ و ایضاً در مثنوی استکه عقل اول راند بر عقل دوم ماهی از سر کُنده کردد نی زدم و حکیم سبزواری در معنی آن چنین کفته استکه کُنده بضمّ کاف فارسی است یعنی ماهیان دریای وجود همه مستمدند از آغاز و تمامیه و کمال آنها از فوق و نشاه باطن میرسد قل کل من عبدالله و ما یشاؤن الا ان یشاء الله و عالم عقل مانند سر است از برای انسان کبیر و بعضی به فتح خوانده اند و ناظر باین بوده اند که انکار کفار وا عمال فجّار از سرچشمه کل آلود است جهانرا جهاندار دارد خراب و آنچه کفته اند سوء ادب است بلکه خلاف واقع چه وجود مجعول بالذات است و ماهیة مجعول بالعرض و وجود خیر محض است و نقایص ذاتی ماهیة و ماهیة جنة و وقایه وجود است شعر و ایضاً در مذمت طاعنین بقرآن مجید کفته است ای سک طاعن تو عوعو میکنی طعن قران را برونشو میکنی در بعضی از حواشی استکه مراد انستکه برای طعن قران برونشو و مخلصی ثابت میکنی و چنان میدانی که بعد از طعن آن جان سالم می کنی و حال آنکه به عقوبات کرفتار آیی و مطابق اینمقال آنستکه کویند فیضی که از وزراء اکبر شاه هندی است و صاحب تاریخ اکبریست برادر خود را از هند ما یران بجهة خریدن بعضی کتب فرستادی وقتی در کتابخانه آمد در میان کتابها اول قرآنی بدستش آمد دیده پس استهزاء کفت این کتاب تصنیف محمد است و بزمین نهاد پس مثنوی بدست آورد و کفت این افسانهای کهن است یکی کفت این برای تفأل نیکو کتابی است کفت کنون از وی تفألی ز نیم چون کتاب را کشودند این شعر و اشعار بعد از آن که در مذمت طاعن قرآنند بیرون آمد پس بسیار شرمکین شده و پس از چند روز تب کرفته و کلوی او ورم نمود و او را هلاک ساخت ختم ذکره ختم در دفتر ششم مثنوی در ضمن حکایت امیر ترک و مطربی که در محضر امیر غزلی خواند که اضر اشعارش نمیدانم بود و خطاب کردن امیر باو که ای قلتیان آنچه میدانی بخوان و باد بوس بجانب او دویدنش این شعر مطرح انظار شده است که بر جهید آن ترک دبوسی کشید با علیها بر سر مطرب دوید و بعضی نسخ تا علیها و بعضی باو کفته اند که علیها بعضی اوقات بمعنی محصّل و خلاصه استعمال شده چنانکه در عبارت مقدمات مولوی کفته در حال یکی از مشایخ روز جمعه بود که حضرت مولانا به کنجی بنماری تکبیریست و در قیام ماند تا چند انکه خطیب از خطبه فارغشد و جماعة کذارد و سلطان و امراً بیرون رفته و مولانا هنوز ایستاده بود علیها تا جمعه دیکر از مسجد بیرون نیامد یعنی خلاصه و محصل و بعضی کفته اند در توران علیها را بمعنی مبهم
استعمال
ص: 64
گلشن شانزدهم
استعمال کنند یعنی کویند فلانکس علیها کفت و بعضی معنی دیکر کفته اند و این بهترین معانی است و آن این است که در ماوراء النهر شبهای تعطیل در مدارس جمعی از طلاب جمعشوند و یکی را که بسیار کودن است عمامه بزرک بر سرش نهند و بر متکای صدارت و تدریس متکی سازند و نام او را ملا کرازی نهند و اجزاء چند بدست کرفته نزدش آیند و سخنهای لغو و بی پا کویند رفته رفته بر مغز او کوبند و کویند بکو ضمیر علیها بچه بر میکردد و بهمین مسخرکی بیایند

16 ) - گلشن شانزدهم

در اسرار عددهای مذکوره در اخبار و قران و کلچین از کلبانهای آن چند کل است عدد قال فی مجمع البیان عند قوله علیها تسعة عشر فی عدد زبانیة جنهم قیل انما خصوا بهذا العدد لیوافق المخبر الخبر لما جاء به الأنبیاء قبله و ما کان فی الکتب المتقدمه و یکون فی ذلک مصلحة للمکلفین و قال بعضهم فی تخصیص هذا العدد ان تسعة عشر جمع اکثر القلیل من العدد و اقل الکثیر منه لان العدد آحاد و عشرات و مآت و الوف فاقلّ العشرات عشرة و اکثر الآحاد تسعة و قال الرازی فی تفسیره ذکر ارباب المعانی فی تقدیر هذا العدد وجوها احدها و هو الوجه الذی تقوله ارباب الحکمة ان سبب فساد النفس الانسانیة فی قوتها النظریة و العملیة هو القوی الحیوانیة و الطبیعة اما القوی الحیوانیة فهی الخمسة الظاهرة و الخمسة الباطنة و الشهوة و الغضب و مجموعها اثنتی عشرة و اما القوی الطبیعیة فهی الجاذبة و الماسکة و الهاضمة و الدافعةط و الغاذیة و النامیة و المولدة و هذه سبعة فالمجموع تسعة عشر فلما کانت منشاء الافات هو هذه التسعة عشر لا جرم کان عدد الزبانیة هکذا و ثانیها انّ ابواب جهنم سبعة فستته منها للکفار و واحد للفساق ثم ان الکفار یدخلون النار لامور ثلث ترک الاعتقاد وترک الأقرار و ترک العمل فیکون لکل باب من تلک الابواب السته ثلثة و المجموع ثمانیة عشر و اما باب الفساق فلیس هناک زبانیة بسبب ترک الاعتقاد و لا بسبب ترک العمل فلا یکون علی بابهم الا زبانیة واحدة فالمجموع تسعة عشر و ثالثها ان الساعات اربعة و عشرون خمسة منها مشغولة بالصلوات الخمس فیبقی منها تسعة عشر مشغولة بغیر العبادة فلا جرم صار عدد الزبانیة تسعة عشر انتهی و قال السعد المفتی فی حواشیه یعنی انه لم یخلق فی مقابلة الخمس التی جعلت مواقیت الصلوة زبانیة تکریماً لها فلا یلزم الاختصاص بالمصلین من عصاة المؤمنین و قال بعضهم فی تخصیص هذا العدد ان المدبرات للعالم النجوم السیارة و هی سبعة و البروج الاثنی عشر الموکلة بتدبیر العالم السفی المؤثرة فیهم تقمعهم بسیاط التأثیر و تردیهم فی مها و یها و قیل فی سر هذا التخصیص ان قوله بسم الله الرحمن الرحیم نسعة عشر حرفاً و عدد الزبانیة تسعه عشر ملکا فیدفع المؤمن بکل حرف منها واحدا منهم و قد سبقت رحمته غضبة قاله فی کشف الاسرار و قال الشیخ علی المشهور بدَدَه فی جواب السئوال عن تخصیص هذا العدد ما هذا لفظه الجواب لان اسماء القهرو السطوة و الجلال تسعة عشر اسماً المذکوره فی جنة الأسماء لامیر المؤمنین علی کل اسم مکتوب علی جبهة ملک من الخزنة المذکوره بقلم القدرة کما ذکره علیه السلام لابی منذر الکوفی فی شعره کل اسم ملک قابله من اولی العزم الکرام البررة خطّ هذا الاسم فی جبهته جل صنع الله فیما صوره فهمو الا شک خزان لظی ثق بقولی و اروعنی خبره بانقیاد قد اطاعوا ربهم ثم لم یعصوه فیها اَمَره و هی ای الاسماء القهریة الجلالیة الملک العظیم الجبار المتکبر المتهیمن القهار العلی الکبیر المتعال القادر المقتدر الحکم العدل الحسیب الحکیم الخبیر العزیز المذل المنتقم کذا ذکره الغزالی فی جُنة الاسماء اقول هذه اعتبارات لا ظائل تحتها و الحق نانقله فی تفسیر روح البیان عن سعد المفتی فی هذا المقام فانه قال و الحق ان یجال علمه الی الله لان العقول البشریة قاصرة عن ادراک امثاله عدد قال بعض المفسرین فی قوله انطلقوا الی ظلّ ذی ثلث شعب السر فی خصوصیة ثلث شعب ان الشکل المثلث اول الاشکال و ان نصب فی
الشمس
ص: 65

در اسرار عددهای مذکوره در اخبار و قرآن
الشمس علی ای ضلع من اضلاعه لا یکون له ظلّ لتحدید رؤس زوایاه و احاطه الضوء علیه فامر الله اهل جهنم بالانطلاق الی ظلّ هذا الشکل تهکمابهم و قال بعض ذی ثلث شعب شعبه تقف فوق الکافر و اخری عن یمینه و اخری عن شماله علی عدد الشبهات المذکورة عنه و هی قوله الم نهلک الاولین و الم نخلقکم و الم نجعل الارض کفاتا و قال مفسر اعلم ان النفس الانسانیة الأمارة مظهر بجهنم و کلما لها من الاوصاف الرذیله و شعبة و شعلة من لهبها و هی سبب لدخولها و ان اصل جمیع الرذائل هی القوی الثلث البهیمیه و السبعیه و الشیطانیه و انها لهبات من الجحیم و ادخته منها تجترق الانسانیة بها و مادام الانسان فی الدنیا و کان اسیز اللنفس الأمارة لا یستعشر بحرقته فاذا مات تمثل له ما کان مخفیاً عنه فی الدنیا فیظهر علیه اللهسات الثلث و ادخنتها فیقال له انطلق الی هذا الظل استزاء فینطلق الی ظلها لانه کان فی الدنیا مُسخراً لها و نقل فی تفسیر الکبیر عن قتاده ان المراد بالظل الدخان و هو من قوله احاط بهم سرادقها و سرادق النار هو الدخان ثم ان شعبة من ذلک الدخان علی یمینه و شعبة اخری علی یساره و شعبة ثالثه من فوقه ثم قال اقول هذا غیر مستبعد لان الغضب عن یمینه و الشهوة عن شماله و القوة الشیطانیه فی دماغه و منبع جمیع الآفات الصادرة عن الانسان فی عقائده و فی اعماله لیس الا هذه الثلثة فتولدت من هذه الینابیع الثلثه ثلاثة انواع من الظلمات و یمکن ایضاً ان یقال هیهنا درجات ثلث و هی الحس و الخیال و الوهم و هی ما نعة للروح عن الاستنارة بانوار عالم القدس و الطهارة و لکل واحد من تلک المراتب الثلث نوع خاص من لظلمة انتهی و در تفسیر منهج استکه خصوصیت سه شعبه یا بجهة آنستکه حجاب نفس از انوار قدس سه است که ان حس و خیال و وهم است و یا بجهة آنکه مؤدی بآنعذاب قوه واهمه استکه حالست در دماغ و غضبیه که در یمین قلب است و شهویه که در یسار آنست و لهذا در روایة واقعشده که الظل هودخان جهنم له ثلث شعب یحیط بالکافر شعبة تکون فوقه و شعبة عن یمینه و شعبة عن یساره مراد بسا یه دود دوزخ استکه سه شعبه شود و کافر را احاطه نماید شعبه بر بالای سر او باشد و شعبه از یمین و شعبه از یسار پس هر که خواهد که فردا از این دخان که ظلّ من یحموم اشاره بر انست ایمن کردد و امروز نبور عقل متمسک شده ازتیره که صفة بهیمه کی و سَبَعی بکذرد و تهذیب اخلاق نموده از معاصی اجتناب نماید و پیوسته بطاعت و عبادت خدا مشغول شود عدد در تفسیر منهج الصادقین از انوار نقلنموده که پسر عبدالله ابی که هم عبدالله نام داشت از جمله مؤمنان و محبان مخلص و مطیعان خالص بود در مرض پدر خود از حضرت رساله در خواست نمود که برای پدرش آمرزش طلبد آیه آمد استغفر لهم استغفار کن برای ایشان که منافقانند اولا تستغفر لهم با آمرزش مخواه برای ایشان امر بمعنی تخییر است و معنی و مراد آنست که هر دو امر در عدم افاده مساوی اند کما نص علیه یقوله ان تستغفر لهم سبعین مرّة اکر آمرزش طلبی برای ایشان هفتاد بار فلن یغفر الله لهم پس نیامرزد خدا ایشانرا در انوار کفته که پیغمبر فرمود که بار خدایا بر هفتاد بیفزایم چه انحضرت از سبعین عدد معین فهمیده بود زیرا که اصل است و حمل آن بر تکثیر نه بر تجدید خلاف اصلست پس تجویز فرمود که حکمیکه مترتب بر مازاد آن شود مخالف آن باشد آیه آمد که سواء علیهم استغفرت لهم ام لم تستغفر لهم لن یغفر الله لهم سید عالم بعد از نزول این آیه اراده استغفار منافقان نکرد و بر او مبین کشت که مراد از عدد سبعین تکثیر است نه تحدید و استعمال سبعة و سبعین و سبعمائه و بخوان شایع است در تکثیر بجهة اشتمال سعبه بر جمله اقسام عدد پس کوئیا آن جمع عدد است و کویند سبعین جمع سبع است که اغلب آن حق است چون آسمانها و زمینها و کوهها و دریاها و اقالیم و اعضاء و نیز کفته اند که وجه تخصیص انستکه رسول خدا بر حمزه هفتاد تکبیر کفت حقتعالی فرمود اکر بعدد تکبیر است حمزه برای اهل نفاق استغفار کنی که ایشانرا نیامرزم و در کشاف آورده که سبعین جاری مجرای مثل است در کلام عرب برای تکثیر و در مجمع نیز مذکور است که در تعلیق استغفار به سبعین مبالغه است بعدد مخصوص و جاری مجرای این استکه شخصی کوید لو قلت لی
الف
ص: 66
گلشن شانزدهم
الف مرّة ما قبلت که مراد آنستکه لا اقیل منک ایدا پس در آینه نیز نفی غفران است و عرب مبالغه میکند بسعبة و سبعین و لهذا الله را صبع میکویند زیرا که بجهة شدّة قوت او متاول میسازند او را بآنکه قوت او هفت مقابل حیوانات دیکر است و فی تفسیر الی السعود قد شاع استعمال سبعة و السبعین و اسبعمائه فی مطلق التکثیر لاشتمال السبعة علی جملة اقسام العدد فکانها العدد باسره و قیل هی اکمل الاعداد الجمعها معابنها و لان استة اول عدد تامّ لتعادل اخبرائها الضحیحة او نصفها ثلاثة و ثلثها اثنان و سدسها واحد و جملتها ستة و هی مع الواحد سبعة فکانت کالته اذ لا مرتبة بعد التمام الا الکمال ثم السبعون غایة الکمال اذا لاحاد غایتها العشرات و اسبعمأته غایة الغایات اقول و الاصل فیه کما فی الرازی قوله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مائة حبة بعشر امثالها الی سعبمائة فلما ذکر الله هذا العدد فی معرض التضعیف لرسوله صار اصلاة فیه عدد قال الله ان عدة الشهور عندالله اثنی عشر شهرا فی کتاب الله الایه قال فی روح البیان و انما خصت باثنی عشر لانهم کانوا ربمّا جعلوها ثلاثة عشر و ذلک انهم کانوا یؤخّرون الحج فی کل عامین من شهر الی آخر و یجعلون الشهر الذی انساؤا فیه ای اخرّ و املغی فتکون تکل السنة ثلاثة عشر یشهرا و یکون العام الثانی علی ما کان علیه الاول سوی ان الشهر لما فی الاول لا یکون فی العام الثانی و علیهذا تمام الدوره فیتدیر حجهم فی کل خمس و عشرین سنة الی الشهر الذی بدی منه و لذا خرج الحساب من ایدیهم ورتما یحجون فی بعض الستة فی شهر و یحجون من قابل فی غیره الی ان کان العام الذی حجّ فی رسول الله فصادف حجّهم ذا الحجة فوقف بعرفات یوم التاسع و اعلمهم بطلان النبی کما قال الله انما النبی زیادة فی الکفر الآیه اقو لو یعجبنی فی المقام نقل کلام عن بعض الاعلام فی حقیقه الشهور الأنثی عشر و ان المراد منها فی الباطن هو الائمة المیامین الغرر قال اعلم ان للاعلام و الشهور حقایق اعیانیّة جوهریة و مصادیق صورته زمانیة اعراضیة اما مصادیقها الزمانیة فهی اثنا عشر شهر اکل شهر من حیث المجموع ثلثون یوما تاما سیز اللقمر فیها فی اثنی عشر رجا و حصّة من السماء و یکون کلها عانا واحداً مسراً للشمس فیه فی الاثنی عشر من البروج و الحصص السماویه و اما حقایقها الاعیانیّة الجوهریة فهی اعیان الائمة الاثنی عشریة و کلّواحد منهم ینعت ثبلتین نعتاتا ما مجریً و مسیراً لشمس النبوة فیهم و هم اثنی عشر بُرجاً و منزلاً من بروج سماء شمس الرفعه و العظمة و النبوة و هذا معنی قولهم نحن الشهور و الأعوام و نحن اللیالی و الایام و اما النعوت الثلثون فهی النعتان للطبیعة المعدنیة الثقل و الخفة و الاربعة سبعات للنفوس الأربعة الناتبة النباتیة و الجستة الحیوانیه و الناطقه القدسیه و الکته الالهیه فالسبعة للناتبة النباتیة القوی و النعوت الجاذبة و الماسکة و الهاضمة و الدافعة و المصوره و الخاصتیان النمو و الزبول و السبعة للحسیة الحیوانیة السامعة و الباصرة و الشامة و الذائقة و اللامسة و الخاصیان الغضب و الشهوة و السبعة للناطقه القدسیة العلم و الحکم و الذکر و الفکر و نباهة الشأن و الخاصیان النزاهة و الحکمة و السبعة للکلیة الالهیة بقاء فی فناء و نعیم فی شقاء وعزّ فی ذلّ و صبر فی بلاء و فقر فی غناء و الخاصیتان الرضا و التسلیم فهذه ثلثون نعتاً اذا تمت و کملت فی انسان فهو شهر تام و کامل و امام و ذلک قوله و اذابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما و قوله و ابراهیم الذی وفیّ و لما کانت الائمة تاتین فی هذه النعوت الثلثین یکون و یسمی کلواحد منهم شهراً و ذلک قوله ان عدة الشهور عند الله اثنی عشر شهراً فی کتاب الله یوم خلق السموات و الارض الایة اقول قد ذکر سر عدد مأته جلدة فی حد الزنا کما قال الله و الزانیة و الزانی فاجلد و کل واحد منها مائة جلدة الایة و سرّ عدد ثمانین جلدةً فی حد القذف کما قال و الذین یرمون المحصنات ثم یأتوا باربعة شهداء فاجلدوهم ثمانین جلدة الخ فی الحکمة الثالثة و العشرین و الرابعة و العشرین من الگلشن الثامن فارجع فان تذکرهما یناسب المقام عدوٌ فی الکافی عن مولینا الصادق فی بیان حال المیّت العدوّ لله فی القرآن الله یسلّط علیه تسعة و تسعین تِنّینا واحدا منها نفخ علی الارض ما
انبتت
ص: 67
در اسرار عددهای مذکور در اخبار و قرآن
انبتت شجراً بدا قال شیخنا الجلیل البهائی فی الاربعین بعد نقل هذه الروایة ما هذا لفظه و دوی الجمهور ایضا هذا المضمون بهذا العدد الخاص عن النبی قال بعض اصحاب الحال و لا ینبغی ان یتعجب من التخصیص هذا العدد فلعلّ عدد هذه الحیات بقدر عدد الصفات المذموته من الکبر و الریاء و الحسد و الحقد و سائر الاخلاق و الملکات الردیة فانّها نتشعبّ و تتنوع انواعاً کثیرة و هی بعینها تنقلب حیات فی تلک النشاة انتهی ثم قال ره و لبعض اصحاب الحدیث فی نکته التخصیث بهذا العدد وجه ظاهری اقناعی محصله انه قد ورد فی الحدیث ان الله تعالی تسعة و تسعین اسماً من احصاها دخل الجنة و معنی احصاها الاذعان باتصافه عزوجل بکل منها وردی ایضاً عن النبی انه قال ان الله مائة رحمة انزل منها رحمة واحدة بین الجن و الانس و البهائم و اخر تسعة و تسعین رحمة یرحم بها عبادة فتبین من الجد الاول انه سبحنه بین لعباده معالم معرفته بهذه الاسماء التسعة و التسعین و من الحدیث الثانی ان لهم عنده فی النشاة الاخرویة تسعة و تسعین رحمة و حیث ان الکافر لم یعرف الله سبحانه بشئ من تلک الاسماء جعل له فی مقابل کل اسم و رحمة تبین بنهیشه فی قبره هذا حاصل کلامه و هو کما تری عدد در تفسیر نیشابوری استکه در خبر استکه کسیکه فوت بشود از او تکبیرة الاحرام باجماعة بتحقیق که فوت شده است از او نهصد و نود ونه کوسفند در بهشت که تمامی شاخهای آنها از طلا است قال بعض العامة الحکمة فی تخصیص هذا العدد و الله یعلم ان الجلالة اربعة صرف و لفظه اکبر کذلک و النقطة التی تحت الباء اقیمت مقام حرف لما فیها من السرّ لانه ورد کل ما فی الکُتب فهو فی القرآن و کل ما فی القرآن فهو فی الفاتحة و کل ما فی الفاتحة فهو فی البسملة و کل ما فی البسملة فهو فی الباء و کل ما فی الباء فهو فی النقطة التی تحت الباء فصارت الجملة تسعة احرف لکل حرف مائة تبقی تسعة و تسعون لکل حرف ایضاً احد عشر وحروف الجلاله بالبسط احد عشر ا ل ف ل ا م ل ا م ه ا عددٌ در بسیاری از کتب معتبره عامه و خاصه از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم روایة نموده اند که فرموده المؤمن یأکل فی معاه واد و الکافر یأکل فی سبعة امعاء قال احمد بن محمد العباسی الخفی فی کتابه الموسوم بتحفهة السائل فی اجوبة المسائل عند الجواب عن الحکمة عن ذلک ما هذا لفظه الجواب قیل المؤمن همسه الاخرة و المهموم یقل اکله و الکافر همّة الدنیا فهو یأکل بسبع شهوات و المراد بالسّبع المبالغة فی کثرة الأکل و قیل هو خاصّ فی رجل کان اسمه ثمامة بن اثال و قیل جهجاه بن سعد الغفاری کان یکثر الأکل فی کفره فلما اسلم اقل الاکل فمدحه النبی و قیل انه صلی الله علیه و آله اضاف کافراً فشرب حلاته سبع ثیاة ثم اسلم من الغد فشر حلابة ثیاة و لم یستتم الثانیة و قیل المؤمن لما یسمی الله عند طعامه فلا یشرکه فیه الشیطان و الکافر لما لا یسمی فیشارکه الشیطان و قیل المراد بالسبعة سبع صفات الحرص و الشره و طول الامل و الطمع و سوء الطبع و الحسد و السمن و فی کشف الاسرار لاحمد بن عماد الاقفهی قیل المراد بالاکل التبسط فی الدنیا فی انواع الملبس و المطعم و المشرب و المنکح و المسکن و المرکب و اقتناهء الاموال فالکافر تیبسط فی هذه السبعة و المؤمن یقتصر عل قدر الحاجة منها و قیل المراد ان المؤمن اذا اکل قَدَّر الشبع الشرعی و هو ثلث البطن کما قال حسب ابن آدم لقیمات یقمن صلبه فان کان و لابد فثلث لطعامه و ثلث لشرابه و ثلث لنفسه و قال طعام الواحد یکفی الاثنین فالثلث طعام واحد اذا قسم بین اثنین کفی کلواحد السدس فالمؤمن یکفیه سدس بطنه و یستحب للآکل اذا اکل ان یبقی فضلة من طعامه فیسلم له سبع بطنه تقریباً و فیه الکافیة و اما الکافر فیأکل ملاء بطنه انتهی این ناچیز کوید که در ترجمه زهرا لربیع سید جزائری بعد از اینکه بعضی از این وجوه را ذکر کرده کفته استکه در صحاح کفته اینحدیث اشاره است باینکه مؤمن نمیخورد مکر حلال را و کافر میخورد حلال و حرام را و حلال و شبهه را و از ترکیب این سه با هم هفت صورت حاصل میشود زیرا که حلال وحرام و شبه سه صورت و مرکب از حلال و شبهه و حرام و شبهه و حلال و حرام و شبه این هم سه و مرکب
از حرام
ص: 68
گلشن شانزدهم
از حرام و حلال و شبهه هم یک صورت پس این هفت صورت و نیز فرموده که اهل طبّ کفته اند که هر انسانی هفت معاء دارد یکی معده و سه معاء نازک متصل بآن و سه معاه غلیظ دیکر و مؤمنین بسبب کم خوردن و کفتن نام خدایتعالی وراول غذا خوردن اکتفا می کنند پر کردن یکی از آن معاء بخلاف کافر هکه همه را پر می کند عددٌ فی کشف الرموز للشیخ علی المعروف بَدَده ما ملحضه ماالحکمة فی ان القرآن انزل علی سبعة احرف کما ورد فی الصحیح ان القران انزل علی سبعة احرف کلها شاف کاف الجواب اختلف فی معنی هذا الحدیث علی نحواربعین اقوالاً فقال ابن عباس نزل القرآن علی سبعة لغات و قیل نزل القرآن بلغة مضر و مضر سبع قبائل و هم العرب الفصحاء من العاربة و سائر القبائل تبع لهم و مستعربة فلغات السبع مفرقه فبعضه بلغة قریش و بعضه بلغة هذیل و ابغضه بلغة هوازن و بعضه بلغة الیمن و غیرهم و عن بعض الاعلام قال انزل اولا بلغة قریش و من جاورهم من العرب الفصحاة الاقرب فالاقرب فالحکمة فی نزوله علی سبعة لغات من اعیان العرب تالیف قلوبهم لما کان فیهم من الحمیّة العربیة و لطلب فهم المراد فافتخر کل بلغته حین شاهد و انزول القرآن بلغتهم فاستانس کثیر من فصحائهم فکان سبب ایمانه وقیل المراد بسعبة احرف سبعة وجوه و اصناف فقال بعضهم امر و نهی و حلال و حرام و محکم و متشابه و امثال و قیل المراد بسبعة علوم علم الانشاء و الایجاد و علم التنزیه والتوحید و علم صفات الذات و علم صفات الفعل و علم العفود العذاب و علم الحشر و الحساب و علم النبوات و قیل المراد سبع قرأت السبعة من الصحابه کعلی و ابن مسعود و ابن عباس و ابی بن کعب و غیرهم و قیل المراد سبع صفات من صفات الذات التی لا یقع علیها التکییف و قیل نزل بامهات الهجاء و هی الالف فالباء الجیم و الدال و الراء و السین و العین لان علیها تدور جوامع کلام العرب و قیل المراد سبع آیات آیة ایة فی وصف الصانع و آیة فی وصف الوحدانیة و اثباتها و آیه فی اثبات صفاته و آیة فی اثبات رسله و ایة فی اثبات کتبه و ایة فی اثبات الاسلام و آیه فی نفی الکفر و قیل المراد سبعة اصول الایمان بالله و مبانیة الشرک و اثبات الامر مجانبة الزواجر و الشبات علی الایمان و تحریم ما حرم الله و طاعة رسوله الی غیر ذلک من الوجوه فمن اراد الاطلاع علی تفاصیلها فعلیه بالاتقان فی علوم القران ثم ثال فان قیل ما الحکمة فی تخصیص عدد السبع بنزول القرآن علی سبعة احرف دون غیرها من العدد الجواب اعلم ان عدد السبع اکمل الاعدد فی الاحاد و اکثر استعمالاً و اجمع حکمة و جمعیة لانه جامع الاوتار و الاشفاع فیه ثلاثة اوتار و ثلاثة اشفاع اذا اعتبرت الشفع من اوله وجدت الوتر فی اخره و اذا اعتبرته من آخره وجدت الوتر فی اوله و الله و تریحب الوتر فالوتر اکثر استعمالاً شرعاً کسبعة اسماء و سبعة سموات و سبعة ارضین و للسبع من المواطن و من المراتب ما لیس بغیره فی الاعداد و لذا کتب بعض الفضلاء کتاباً سماه بالسبعیان اورد فیه من انواع السبعیان مالا یحصی و حکمة اخری اعلم ان عدد السبع اکمل رتبة و جمع حکمة و اجل خاصیته کما اشار بعض المحققین فی شرح الحدیث النبوی من اکل سبع ثمرات فما بین لابیتها حین یصبح لم یضره سم قال الشارح و اختصاص بعض الثمار فی الاماکن المخصوصة بالعدد المخصوص علی لسان النبوة من الخواص التی الا یطلع علیها الاولی وارث عارف حکیم عددٌ فی الکنز المدفون قال رسول الله الرؤیة الصالحة خبره من ستته و اربعین جزاءً من النبوة و ذلک انه عاش ثلاثاً و ستین سنة علی الاصح و انه نبی عن رأس الاربعین سنة فمدة النبوة و الوحی ثلاث و عشرون سنة و ثبت انه کان یوحی الیه مناماً قبل الثعبة ستة اشهر و هی نصف سنة فاذا نسبت نصف سنة الی ثلاث و عشرین سنة کانت جزءً من سته و اربعین و هو کما جاء فی الحدیث عددٌ قال فی تحفة السائل فی معنی قوله ویل لمن غلب آحاده اعشاره ان المراد و بالاحاد السیئات لان کل سیئة تکتب بواحدة و الاعشار اصول الحسنات و
تضاعیف
ص: 69
در اسرار عددهای مذکوره در اخبار و قرآن
و تضاعیف الحسنات فان الحسنة بعشر امثالها فویل لمن غلبت سیئاته حسناته انتهی تذنیبٌ فی الکنز المدفون للسیوطی فائدة من الایضاح فی اسرار النکاح یستحب ان یکون فی المرأة اشیاء تزداد بها حسنا وهو سواد اربعة العینین و الحاجبین و شعر الاجفان و شعر الرأس و بیاض اربعة الانسان و البشره و فرق الرأس و بیاض بیاض اربعین و حمرة اربعةٌ اللسان و الشفیتین و الوجنتین و تدویر اربعةٌ الوجه و الراس و الرکبتین و الکعبین و طول اربعة القامة و الحاجبین و الغسق و الشعر و طیب اربعة الغم و الأنف و الابسط و الفزج و سعة اربعةٌ الجبهة و الصدر و العینین و الورکین و ضیق اربعةٌ الاذنین و المنخرین و السرّة و الفرج و صغر اربعةٌ الکفین و الفم و التدبین و القدمین فالمرأة التی کانت فیها هذه الاوصاف فهی الانقص فیها بدتیل فی المقام دخیل از مناسبات مقام و ملائمات کلام بیان مربعاتی است که در زنبیل معتمدی از جُنکی که برای شاه سلیمان جمع آوری کرده اند نقلنموده اکر چه این ناچیز هم در عنوان صد و بیست دهشت از جلد دویم کتاب الجنة العالیه عدة از آنها ذکر نموده ام و هی هذه
کتب منزله
توراة زبور انجیل فرقان
طبایع عنصریه
حرارت یبوست رطوبت برودت
ارکان اسطقسیّه
نار هوا ماء تراب
اخلاط طبیعیّه
صفرا دم بلغم سوداء
فصول سنویّه
ربیع صیف خریف شتاء
ارباغ فلکیّه
من نقطه المشرق الی سمت الرأس
من سمت الرأس الی المغرب
من المغرب الی وند الارض
من وتد الأرض الی المشرق
مثلّثات زوجیّه
ناریة هوائیه مائیه ترابیه
ارباع تدویر
ح ض ا ص ا ه ح ه
نقاط افُقیه
نقطه شرق نقطه جنوب نقطه مغرب نقطه شمال
اعضای رئیسه
دماغ قلب کبد انشیبن
هیولیات فلسفیه
هیولی اولی هیولی نفسانی هیولی طبیعی هیولی صناعی
فصول
ص: 70
گلشن هفدهم
فصول عُمریّه
صبی شباب کهولت شیخوخیّة
اوتار موسیقیه
زیر مثنی مثلث بَم
ریاح مشهوره
جنوب صبا وبور شمال
مراتب عددیّه
آحاد عشرات مآت الُوفت
فضائل انسانیّه
حکمت عفّت شجاعة عدالت
قوای طبیعیّه
جاذبه ماسکه هاضمه دافعه
مقامات تکمیلیّه
عقل هیولانی عقل مستفاد عقل ملکی عقل فعّال
تسیرات و اشهاآت احکامیّه
اعظم اکبر اوسط اصغر
عِلَل حکمیّه
فاعلی ماوی صوری غائی
ارباغ الیومیّه
من طلوع الشمس من الظهر الی الغروب من المغرب الی نصف اللیل من النصف اللیل الی الطلوع
خواتیم مضلّعه و فقیه
مدوّرات مضلّعات مضربات مختلفات
عظمای دولت شاهنشاهی
مؤید سپهبُد وزیر دبیر
ارکان صحبت اعلیحضرت ظلّ اللهی
طبیب ندیم منجم رمشکر
ضروریّات ملکی پادشاهی
خزانه سپاه اسلحه مرکب
گلشن هفدهم
در وجوه تسمیه اشخاص و اشیاء و امکنه و بلدان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است وجه تسمیّه بیهقی در تاریخ خود در وجه تسمیه فضل بن سهل که وزیر مأمون عباسی بود به ذوالریاستین چنین آورده استکه وقتی مأمون بحضرت امام رضا علیه السلام عرضکرد که جناب شما را چون ولیعهد هستید مثل خلیفه وزیری لازم و دبیری متحتم است حضرت فرمودند فضل و علی که یکی وزیر و دیکری دبیر و منشی تو هستند امور مرا نیز کفایت می کنند مأمون آنرأی را تحسین نمودند فضل را ذوالریاستین و علیرا ذو القلمین داد پس این دو لفظ علم بالغلبه
شدند
ص: 71
در وجه تسمیه اشیاء و امکنه و بلدان
شدند از برای آن دو نفر وجه تسمیة در فارسنامه ناصری استکه میرزا الغ بیک بین خاقان سعید شاهرخ بن امیر تیمور کورکانی در علوم عقلیه و نقلیه سرآمد فضلای عصر بود و علوم ریاضیه را با علی درجه آموخت کتاب زیج الغ بیکی در فضائل او کافی است در وقتیکه فرمانفرمای ماوراء النهر بود از جانب پدر خود در خارج شهر ثمرقند رصد خانه بنیاد نهاد و بطلیموس ثانی مولانا غیاث الدین جمشید کاشی و جامع کمالات انسانی مولانا معین الدین کاشی و حاوی فضائل مولانا صلاح الدین مشهور به قاضی زاده رومی و اعلم علماء زمان مولانا علاء الدین علی قوشچی صاحب شرح تجرید در ترتیب آن بنا و آلات و اسباب درصد نهایة سعی و اهتمام را به عمل آوردند و از نتایج آن زبیحی مرتب کشت که بزیج جدید کورکانی شهرت یافته است و جناب علامی مولانا علاء الدین علی قوشچی باندازه منظور نظر حضرت الغ بیکی کردید که او را فرزندی خطاب میفرمود و از فرط محبت کاهی در شکارکاه قوش خاصه خود را بدست مولانا میداد و باین سبب ظرفاء او را بمولانا علی قوشچی موسوم و مشتهر ساختند وجه تسمیّه رایت فی المجموعة التی جمعها المولی کمال الدین حاجی باباء القزوینی و غالبها من افادات شیخنا الجلیل بهاالملة و الدین العاملی و علیها خطه الشریف فی تجلیل مولی المذکور و هومن الخصّ تلامیذه بل یظهر من غالب مواضعها انه من مصاحبی الشیخ الجلیل فی اسفاره و صورة خطه المبارک بعد ان کتب رباعیتین من منشأته هذه حررّ للاخ الاجل الامجد الصفی الوفی الزکی الذکی مولانا کمال الدین حاجی بابا القزوینی لما وردنا فی صحبته الی بقعة کازرکاه فی التاریخ المسطور اعلاه و هو سنة عشرة و الف دکازرکاه من مقابر الهرات و فیه قبر عبدالله الانصاری و بالجملة فی المجموعة المذکورة ما هذه صورة عبارته بسم الله الرحمن الرحیم اعلم یا طالب الحق ان فضائل علی کلها و حاله فی الشرف و الکمال و العظمة و الجلال کما هو علیه لا یعلمه الا الله و رسوله کما قال صلی الله علیه و آله ما عرفک یا علی حق معرفتک الا الله و انا و هذه هو السرّ فی تسمیّة النبی و امیرالمؤمنین و فاطمه و الحسین صلوات الله علیهم بالاشباح الخمسه لانا لا نعرف هو تیهم و کنه خلقتهم لجلاله شانهم و ارتفاع منازلهم عنا کالشبح الذی یعرف انه یتحقن و لا یعرف حقیقته و کنهه و لکن الله یفیض علی کل سعیدة شیئاً من فضله علی قدر استعدادها یظهر لک علی مقدارک و یظهر له علی مقداره و التفق علی ما رواه ابن عباس قال قال النبی لو ان الریاض اقلام و البحار بداد و الجنّ حساب و الانس کتاب ما احصوا فضائل علی بن ابیطالب و من یصفه النبی بمثل ذلک فمالنا ان نقول و قد سئل عنه علیه السلام ابن الجوزی من علماء الحنابلة فقال ما اقول فی شخص اخفی اعدائه فضائله حسداً له و اخفی اولیائه فضائله خوفا و حذرا علی انفسهم و معهذا املات فضائله الخافقین اقول لا منافات بین ما ذکر فی هذه الافاده من وجه تسمیته سلام الله علیهم بالاشباح و بین الخبر المعروف و هو رؤیه انبیاء آدم اشباحهم فی العوالم النورانیة کما لا یخفی هذا علی اولی النهی وجه تسمیة در کتاب زنبیل شاهزاده فرهاد میرزا طاب ثراه است که توراة که باصطلاح اهل اوروپ کتاب عهد عتیق است پنج سفر است یعنی توراتیکه الآن در میان یهود متداول است اینست سفر اول سفر تکوین است و سفر خلیفة نیز کویند و هو یشتمل مدّته سنه 2396 و سمی هذا الکونه یشتمل تاریخ خلق جمیع الأشیاء و تکوینها بکلمة الله القدیر و تاریخ تعمیر الارض بالثوب و ذلک برحمته و کاته سفر دویم سفر خروجست و یحوی تاریخ مدته سنه 160 من 2369 من الخلیفة 25140 الی ان لقب هذا السفر بهذا الاسم لکونه یخبر عن خروج الاسر اسلسین من مصر سفر سیّم سفر اخبار است هکذا یدعی الکتاب الثالث بالاحبار لانه یحوی الشرایع المتعلقة بقوانین العبادة الالهیّة و خدمتها لاجل ان یحفظها الاسر ائیلیون اذ بینهم عین اللاوِیون من الله ان یکونوا خدام الدین سفر چهارم سفر عدد است سمّی هکذا لذکره عدد الاسر اسلیین و
رحلهم
ص: 72

17 ) - گلشن هفدهم

رحلهم العدیدة فی البریة تسع و ثلاثین سنة سفر پنجم سفر استثناء است و سمی هکذا لانه یحوی تکرار تسریعة الا و ابیه مع شروح عنها عدیدة خصوصیة فهذه الخمس کتب الاولی کان کَتَبها موسی الا فصل و بعض حواش آیات فان المورخون اضافوها الیها فآخر فصل من الاستثناء ضیف الی الباقی نحتام التاریخ و الثمان آیات الاولی قیل انها لهوشع اضافها حالا بعد موسی و الاربع آیات الأخرة لمورخ متأخر اما صموئیل او عرزاء فهذه الاسفار یحتوی تاریخ مدّته 2553 سنة و تذکر لنا تاریخ العالم حتی الی سنه 145 قبل میلاد المسیح هوشع حضرت یوشع صموئیل حضرت اشموئیل استکه اسمعیل صادق الوعد است و عرزاء حضرت عزیر است وجه تسمیه فی المشکول اول من ستی الغالیة غالیه معویه و ذلک ان عبد الله بن جعفر اتخذّها و اهداها الیه قساء له عن تفقتها فقال کذا و کذا وینا را فقال معویة هی غالیه وجه تسمیه فی طبقات الشعرانی عن بعض العُرفاء ان الخنق فی اللغة الضیق و التخنیق التضییق و الخانق الطریق الضیق و منه سمیت الزاویة التی یسکنها اهل الریاضة الخانقاه لتضیقهم علی انفسهم بالشروط التی یلتزمونها فی ملازمتها وجه تسمیه قال الراغب فی ذریعته انما سمی الحواریین بذلک لانهم کانوا یطهرون النفوس بافادتهم الدین و العلم من قولهم حورته ای ینصیته و ما یروی انهم کانوا قصارین فاشارة الی هذا المعنی و ان کان من لم یتخصص بمعرفة الحقایق تصور من هذا التفسیر الصنعة المعروفة بین العامة وجه تسمیه فی الحدیث حکمت بحکم الله من فوق سبعة الرقعة المراد بالارقع طباق السماء کل سماء منها رقعة التی یلتها کما یرقع الثوب بالرقعة و یقال الرقیع اسم لسماء الدنیا لانها رقعت بالانوار التی فیها قال الهروی و فی المحکم الارقع و الرقیع اسمان للسماء الدنیا سمیّت بذلک لانها مرقوعة بالنجوم و کلواحدة من السموات رقیع للأخری و الجمع ارقعة و فی الحدیث سبعة ارقعة علی التذکیر ذهب الی معنی السقف و قال الجوهری الرقیع سماء الدنیا و کک سائر السموات و ذکر ی معنی تذکر سبعة ارقعه کما قال فی المحکم من ان الرقیع هنا بمعین السقف و لذا انی بلفظة سبقه مؤمنته لان الاعداد من ثلثة الی عشرة فی المذکر مؤمنث و فی المؤنث مذکر کما هو الواضح وجه تسمیه در روضات الجنات یکی از وجه تسمیه شهر اصفهان را باین اسم چنین فرموده که آنجا در اصل دریای عظیمی بوده پس جناب سلیمان جنیان را فرموده که در زیر دریا نقب زده و آب آن را متفرق کرده و خشکانید و چون در نفح کوه جنوبی آنجا نهر زنده رود جاری بود اراضی آنحدود با طراوات و نضارت کردید تا وقتی حضرت سلیمان در موکب خود بآن سرزمین رسید و چون آنجا را سبز و خرّم و با لطافت هوا توأم دید خطاب بآصف وزیر خود نموده فرمود آصف هان و لفظ هان اکر چه فارسی و اشاره بمکان قریب است و لیکن در لسان سلیمان واقعشده بجهة انکه انجناب بلغة عدیده تکلم میفرمود و در سابق بر این کویا در احداث شهری در مکانی مناسب میان انحضرت و آصف مفاوله شده بوده که چون بانجا رسیدند فرمود آصف هان یعنی ای آصف این همان رمینی است که برای عمارت میخواستیم پس از اینجهة مسمی باین اسم کردید وجه تسمیه در حبیب السیر استکه چهلهزار نفر در وقت خروج زین بن علی بن الحسین از اهل کوفه با او بیعت کردند و زید داعیه خروج نموده در خلال ان احوال طائفه از معاریف کوفه که دست بیعت بآنجناب داده بودند به سببی که در تواریخ مسطور است و مشهور از قبول امامتش برکشته بیعتش را شکسته کفتند امام زمان امام جعفر صادق علیه السلام است و زید آنطائفه را مخاطب کردانیده کفت یا قوم رفضتمونی یعنی ای قوم ترک بیعت من نموده از راه بیک طرف افتادید و بنابراین سخن اسم رافضی بر شیعه اطلاق یافت و آنقوم که با زید بماندند اینقوم را که ترک بعت زید را نموده را فضه نام نهادند وجه تسمیه در اخبار الدول ذکر نموده که علما لغة فرموده اند که ارض را از انجهة ارض کویند که قدمهای مردم و حیوانات آنرا رض مینمایند و بپاهای خود آنرا میکوبند وجه تسمیه قاضی در مجالس در ذیل ترجمه عبد الله
بن معویة
ص: 73

بن معویة بن عبدالله بن جعفر الطیار مینکارد که درآن وقتیکه در هرات درحبس مالک بن میثم بود که از جانب ابومسلم مروزی والی هرات بود روزی مالک مزبور از عبدالله بن معویة بن عبدالله بن جعفر رضی الله عنهم سئوال نمود که عبدالله و جعفر از جمله اسامی اهلبیت پیغمبر است بخلاف معویه سبب چه بوده که پدر تو ابنام معاویه نام نهاده اند عبدالله در جواب کفت که روزی جد من عبدالله جعفر در مجلس معاویة بن ابی سفیان بود که باو خبر آوردند که واهب بی منت پسری کرامت فرمود معاویه از جد من التماس کرد که صد هزار درم بکیر و این پسر را موسوم باسم من کردان بنابر آن پدرم مسمی بمعویه شد مالک بن هشیم کفت زراندک برشوه کرفتی و نام نوشت حاصل کردی این ناچیز کوید که عبدالله جعفر ننمود این کار را مکر بواسطه بودنش بحر الجود با کثرت فروتن و خالی بودن دستش از نفوذ چنانچه باعث نشد دختران او دختر خود ام کلثوم را که از بطن عقلیه هاشمیه زینب الکبری بود بحجاج بن یوسف بکر بجهة همین مطلب چنانچه در بسیاری از کتب سیر و تواریخ استکه وقتی ولید بن عبدالملک بعبدالله جعفر اعتراض کرد که چرا عقیله زنان عرب را بر عبد ثقفی تزویج کردی کفت بخدا سوکند چندان تو و پدرت از صله و انعام مرا محروم داشته حق مرا نشناختید که وامخواهان بر من رو آوردند که اکر یک نفر غلام حبشی آنچه را که حجاج بمن در این وصلت داده میداد دخترم را باو تزویج میکردم تا کردن خویشرا از بار دین سبک کردانم و در مستطرف آورده که حجاج دختر عبدالله را خطبه کرد بشر طی کرده میلیون درهم سراً و یک کرور درهم علانیةً بصداق او مقرر و تسلیم دارد وجه تسمیة در اخبار الدّول قرمانی است که سبب تلقب سادات طباطبائی باین لقب آنستکه جد اینطایفه الثغ بود یعنی قاف را بطاء ادا مینمود پس وقتی از جاریه خود ملبوسی را طلب نمود جاریه معینا تمیز دا د که چه ملبوسی را می طلبد پس عرضکرد فرجیه میخواهی یا قبارا فرمود قبا قبا و چون الثغ بود این دو کلمه را طباطبا فرمود پس از آنوقت باین لقب معروف شد و اولاد او هم ملقب باین لقب شدند وجه تسمیه بدانکه یکی از جهات علم امام علم جفر است و جفر در لغة عرب بزغاله چهار ماهه را کویند که از مادرش جدا شده باشد و سمی بذلک لانه جفر جنیاه ای عظم و علم جفر و کتاب جفر و جفار که شنیده میشود وجه تسمیه اش اینست که این علم شریف در پوست جفر یعنی در پوست بزغاله نوشته شده در کتاب حیوة الحیوان نوشته شده استکه کتاب الجفر جلد جفر کتب فیه الامام جعفر بن محمد الصادق لآل البیت کلما یحتاجون الی علمه و کلما یکون الی یوم القیمة و الی هذا الجفر اشار ابو العلاء المقری بقوله لقد عجبوا لاهل البیت لماّ اتاهم علمهم فی مسک جفر و مرآة المنجم و هی صغری اریه کل عمرة و قفر و در شرح مواقف استکه ان الجفر و الجامعة کتابان لعلی قد ذکر فیها علی طریقة علم الحروف الحوادث الی القراض العالم و اولاده یحکمون بها و فیها جمیع العلوم حتی ارش الخدش و الجلد و نصف الجلد و در مجمع البحرین در لغة جفر نیز همین مضمون را نقلکرده و روایاتی چند که در بحار الانوار آنها را نقلنموده شاهد بر این مضمون است از جمله قول حضرت صادق استکه فرموده عندی جفر الأبیض فیه ما یحتاج الناس الیها و لا یحتاج الی احد و از جمله قول آنسرور است که فرمود جفر اکبر و جفر اصغر نزد من است و از جمله فرموده جفر ابیض و جفر احمر نزد ماست و هما اهاب ما غرو اهاب کبش و جفر ابیض و اکبر کتب و صحف در او است و جفر احمر و اصغر اسلحه پیغمبر در آنست نمیکشاید او را مکر قائم علیه السلام در وقت خروجش و از جمله فرمود علمنا غابر و مزبور و نکت فی القلوب و نقر فی الاسماع و ان عندنا الجفر الاحمر و الجفر الابیض و مصحف فاطمه و عندنا الجامعة و هو کتاب طوله سبعون ذراعاً بذراع رسول الله فی عرض الأدیم بخط علی و املاء رسول الله من فلق فیه مثل فخذ الفایح یعنی جامعه کتابی است که طول آن هفتاد ذراعت بذراع رسول خدا و عرض او بقدر
عرض
ص: 74
عرض پوست است نوشت شده است بخط علی آنچه از دهن پیغمبر شنیده کلفتی و حجم آن مثل ران شتر بزرکست و از مرور ایام کهنه نشود زیرا که خدا او را حافظ است و اخبار باین مضمون بسیار است و این ناچیز در عناوین الجمعات فی شرح دعاء السمات آنها را ذکر نموده و اختلاف مضامین آنها را به بیان دو جمع مذیل ساخته هر کس که طالب باشد بآن کتاب که مطبوع و مبسوم است رجوع کند و در بحار استکه چون نزدیک وفات موسی شد خداوند امر فرمود که الواح توراة را بسپارد در کوهیکه نامش دینه است موسی بآن کوه رفت کوه شق شده موسی الواحرا بودیعه در آنجا سپرد بعد از بعثت رسولخدا جمعی از یمن بخدمت آن سید میآمدند بآن کوه رسیدند کوه شکافته و الواحرا یافتند برداشتند رعبی در قلوب آنها پیدا شد که در الواح نکاه نکردند چون بخدمت رسولخدا رسیدند پرسیدند الواحرا چه کردید عرض کردند که برایابن امر خبر داد فرمود خدا من پس الواحرا خدمت بردند آنجناب آنها را به علی سپرد بامر خدا علی عرضکرد اینخط عبرانی است فرمود آنها را امشب زیر سر کذار که بر تو علوم اولین و آخرین منکشف شود پس امیر چنین کرد و مستکشف ازآنها را در پوستی نوشت و اینست علم جفر

18 ) - گلشن هیجدهم

در فروق لغویه الفاظ متحد المعانی باوضح بیان و کلچین از کلبانهای آن چند کلست فرق من العبارات المشهورة الفقیر و المسکین العلوم اعلم ان المصطلح انهم اذااطلقوا الجار منفرد ارادوا منه الجار و المجرور معا کما یقال الجار متعلق بکذا یراد منه الجار و المجرور معا و کذا اذا اطلقوا المجرور منفرد ایراد منه المجرور مع الجار و لها نوا اطلقوالجار و المجرور معا فیریدون من الجار حرف الجر و من المجرور مدخولها و الحاصل ان کلا من لفظی الجار و المجرور و اذا ذکر منفرد ایراد منه کلاهما معاً و اذا ذکر معاً یراد من کل منهما معناه فقط من دون ارادة الاخر اذا عرفت ذلک فاعلم ان معنی العبارة ان لفظی الفقیر و المسکین کلفظی الجار و المجرور فی انه اذا افترقا عن الآخر ای ذکر کل منهما منفردا اجتمعا ای یراد منه الآخر ایضا فیکونان مجتمعین فی الارادة و اذا اجتمعا ای ذکرا معا کما فی ایة الزکوة افترقا ای یراد فی کل مهما معناه من دون ارادة الآخر منه فلا یجتمعان فی الارادة ثم ان الاول ای ان متی ذکر احدهما خاصة و خل فی الاخر اجماعی نقل الاجماع علیه جماعة منهم الشیخ و العلامه و اما الثانی و هو تغایرهما حین الاجتماع فمختلف فیه و الاضح و لک کما یدل علیه صحیحة ابی بصیر عن الصادق قال الفقیر الذی لا یسئل الناس و المسکین اجهد منه و نصّ علیه کثیر من اهل اللغة ایضاً و لیس هنا موضع تحقیقة انتهی فرق و فیه ایضا الفرق بین الجمع و اسم الجمع ان الجمع هو الموضوع للاحاد المجتمعه و الا علیها دلاله تکرار الواحد بالعطف سواء کان له لفظ واحد مستعمل کرجال و اسود او لم یکن کابابیل و اسم الجمع هو الموضوع لمجموع الآحاد و الا علیها دلالة المفرد علی جملة اجزاء مسماه سواء کان له واحد من لفظ کرکب و صحب او لم یکن کقوم و رهط و حقیقة الفرق علی هذا ان دلالة اسم الجمع علی الآحاد انما هو فی ضمن دلالته علی المجموع من حیث هو مجموع فدلالته علی المجموع من حیث هو مجموع بل انما یدل علیها اولا بالمطابقة اذ قولنا زیدون بمنزلة زید و زید و زید و کما ان دلالة هذه الجملة علی الافراد من حیث هو افراد بالمطابقة فکک دلالة الجمع الذی هو بمعناها و لا یخفی ان هذا لیس مما یمکن لنا ان نعرف به الفرق بین الجمع و اسم الجمع بل بعد معرفتنا بتصیرحهم بان هذا جمع او اسم جمع یمکن لنا الفرق بالنحو المذکور هذا و اما اسم الجنس فهو الموضوع للتحقیقه فلغی فیه اعتبار الفردیّة وان انتقی الفرد بانتفائه ففرقه عن الجمع و اسم الجمع ظاهر لاعتبار الفردیة فیهما صریحاً او ضمناً و نه و اما النکرة فهو الفرد الواحد المغتشر ففرقه عن الثلثة ظاهر و اسم الجنس غالیا یفرق بینه و بین واحدة بالتاء کالتمر و تمرة و کما و کماءة فرق الفرق بین السنة و النوم هو ان السنة هو الفنور الذی یعرض عند ارادة النوم بحیث لا تنعزل حاستی السمع و البصر
عن
ص: 75

در فروق لغویة الفاظ متحده المعانی باوضح بیان
عن الادراک بالکلیة و النوم انغرالهما عن الادراک کک و فی قول الله لا تأخذه سنة و لا نوم اشارة الی ذلک اکر کفته شود که سنة نعاس است یعنی فتوریکه مقدمه نوم باشد و شکی نیست که نفی نعاس مستلزم نفی نوم است پس از نفی نعاس چه فائده است درنفی نوم که در این آیه مبارکه واقعشده است بعضی در جواب کفته اند که چون در وجود و تحقق نوم ترتب است بر نعاس یعنی تحقق نوم بدون نعاس نمیشود و اول باید نعاس متحقق شود و بعد از آن نوم لهذا نفی نیز وجود در خارج تحقق کرفته و الی هذا اشار بعض المفسرین حیث قال تقدیم السنة علی النوم مع ان القیاس فی النفی الترقی من الاعلی الی الاسفل بعکس الأثبات لتقدیم السنة علی النوم طبعاً و اظهر آنستکه کفته شود که حقتعالی و الله یعلم در این آیه از راه تاکید نوم را دو مرتبه ودو دفعه نفی نموده اول در ضمن نفی سنة زیرا که نفی سنة مستلزم نفی نوم است و بعد از آن این نفی ضمنی را تصریح نیز نفی فرموده پس این نفی تصریح تاکید نفی ضمنی است و اکر بر عکس میبود یعنی اول نوم را نفی مینمود و بعد از آن سنة را نفی نوم ضمناً و صریحاً مستفاد نمیشد کذا قال التفتا زانی فی الکشف و قیل المراد نفی هذه الحالة الرکبة التی تعتری الحیوان و حاصل ذلک ان یراد من مجموع النوم و السنة الحالة الواحدة الممتدة التی مبدئها اول استرخاء الأعضاء الدماغی و ح لا تقدیم لکلته علی الاخری بل الکل کلمة واحدة من قبیل الرمان حلو حانص ای مروانت خبیر بان توسط کلمة لا لا یساعد هذه التوجیه فتبصر فرق فی فروق اللغة للسید الاید نور الدین بن السید الجلیل الجزائری السنة و العام قال ابن الجوالیقی و لا یفرق عوام الناس بین العام و السنة فیجعلونها بمعنی ویقولون لمن سافرنی وقت من السنة ای وقت کان الی مثله عام و هو غلط و الصواب با اخبرت به عن احمد بن یحیی انه قال السنة من اول یوم عددته الی مثله و العام لا یکون الاشتاء و صیفاً و فی یب ایضاً العام خول یأتی علی شتوه و صیفه و علیهذا فالعام اخص من السنة و لیس کل سنة عاماً فاذا عددت من یوم الی مثله فهو سنة و قد یکون فیه نصف الصیف و نصف الشتاء و العام لا یکون الاصیفاً و شتاء متوالیین اقول و یظهر فائده ذلک فی الایمان و النذور فاذا نذران یصوم عاما لا یدخل بعضه فی بعض انما هو الشتاء و الصیف بخلاف مالو نذر سنة فتامل فرق قد یفرق بین الصیام و الصوم بان الصیام هو الکف عن المفطرات مع النیته و یرشد الیه قوله کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم و الصوم هو الکف عن المفطرات و الکلام کما کان فی الشرائع السابقه و الیه بشر قوله مخاطباً لمریم فاتا نرین من البشر احداً فقولی انی نذرت لا رحمن صوما فلن اکلم الیوم انسیا حیث زیب عدم التکلم علی نذر الصوم فرق فی الحدیث لا ضرر و الاضرار فی الاسلام قال ابن اثیر فی نهایته ا لضرر ضد النفع فقوله لا ضرر ای لا یضر الرجل اخاه فینقصه شیئا من حقه و الاضرار فعال من الضر ای لا یجازیه علی اضراره بادخال الضرر علیه و الضرر فعل الواحد و الضرار فعل الاثنین و الضرر ابتداء الفعل و الضرار الجزاء علیه و قیل الضرر باتضربّه صاحبک و منتفع انت به و الضرار ان تضرة من غیر ان تنتفع و قیل هما بمعنی واحد و تکرارهما للتاکید فرق الفرق بین الهدیه و الهبه ان الهدیة مقرونة بما یشعر اعظام المهدیالیه و توقیره بخلاف الهته و ایضا الهته یشترط فیها الاسحاب و القبول و القبض اجماعاً و اختلف الاصحاب فی الهذه فذهب العلامه فی القواعد الی الاشتراط لاتها نوع من الهتة فیشترط فیها بالشترط فی الهته و ذهب بعض المتأخرین الی عدم اشتراط ذلک فیها لان الهدایا کانت تحمل الی النبی من کسری و قیصر و سائر الملوک فیقبلها و لا لفظ هناک و استخر الحال علیهذا من عهده الی هذا الوقت فی سائرالاصقاع و لهذا کانوا یبعثونها علی ایدی الصبیان الذین لا یعتد بعبارتهم لابق ان ذلک کان اباحة لا تملیک لانا نقول لو کان کک لما تصرفوا فیه تصرف الملک و معلوم ان
النبی
ص: 76
گلشن هیجدهم
النبی کان ینصرف فیه و یملکه غیره من زوجاته وغیرها قیل و یؤیّده ان الهدیة مبنیة علی الحشمة و الاعظام وذلک یفوت مع اعتبار الایجاب و القبول وینقص موضعها من النفس فتبصر فرق قال الفاضل الیزدی فی الفرق بین المفهوم و المعنی و المدلول اعلم ان ما یستفاد من اللفظ باعتبار انه فهم منه یسمی مفهوما و باعتبار انه قصد منه یسمی معنی و باعتبار ان اللفظ و ال علیه یسمی مدلولا و انت خبیر بانها فروق اعتباریه فرق قیل فی الفرق بین المستحب و المنددب ان المستحب هو ا لذی حث الشارع علی فعله و وعد علیه بالثواب و لا یکون اثما فی ترکه و المندوب هو المرغوب فیه المدعو الیه لانه من الندب سواء کان الداعی الیه الشرع او العقل کبعض مکارم الاخلاق و العادات و وظائف المروات و کذلک یقال هذا الامر مندوب شرعاً و لا یقال مستحب شرعاً اذا الاستحباب لا یکون الا من قبل الشرع فبینهما عموم و خصوص مطلق اذ کل مستحب مندوب و لیس کل مندوب مستحباً واما السنة فهو ما سنّه النبی من الأحکام و هو یعم الواجب و المستحب و منه الحدیث الختان سنّة ای علم وجوبه من سنّة النبی فرق الفرق بین الکلّ و الکلی من وجوه منها ان الکل متقوم باجزائه و الکلی متقوم بجزئیاته و منها ان الکل فی الخارج و الکلی فی الذاهن و منها ان اجزاء الکل تتناهی و جزئیات الکلی غیر متناهیة و منها ان الکل لا یحمل علی اجزائه کاالسکنجبین مثلاً فانه لا یطلق علی کل من العسل و انحلّ بانفراده انه سکنجبین و الکلی یحمل علی جزئیاته کالاناسن بالنسبة الی افراده فانه یطلق علی زید و عمر و انه انسان فرق قیل فی الفرق بین الکسب و الاکتساب ان الاول اعم من الثانی لان الکسب لنفسه و لغیره و الاکتساب ما یکتسبه لنفسه خاصّة و قیل فی الاکتساب مزید اعمال و تصرف و لهذا خصّ بجانب الشرفی قوله لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت دلالة علی ان العبد لا یؤخذ من السّیئات الا بما عقد الهمّة علیه و ربط القلب به بخلاف الخیر فانه ثیاب علیه کیفما صدر عنه فرق قال لبعض المتأخرین فی الفرق بین الکافر و المشرک ان الکافر اسم لمن لا ایمان له فان اظهر الایمان خصّ باسم المنافق و ان اظهر الکفر بعد الأسلام خصّ باسم المرتد لرجوعه عن الاسلام فان قیل بالهین فصاعد اخصّ باسم المشرک و انکان متدینا ببعض الأدیان او الکتب المنسوخة خص باسم الکتابی و انکان قائلا بقدم الدهر و استنادن الحوادث الیه سمی باسم الدهری و ان کان لا یثبت الباری خص باسم المعطل و انکان مع اعترافه بنبوة نبینا محمد و اظهار شرایع الاسلام یبطن عقائد من کفر بالاتفاق خص باسم الزندیق فرق قال الغیومی فی المصباح فی الفرق بین القرب و القربة و القربا و القرابة ان الاول یق فی المکان و الثانی فی المنزلة و الثالث و الرابع فی النسب و قد یطلق احدها علی آخر من باب المجاز و المشاکلة فرق قال امین الاسلام الطبرسی الفرق بین الفرض و الوجوب ان الفرض تقضیتی فارضا فرضه و لیس کذلک الواجب لانه قد یحب الشی فی نفسه من غیر ایجاب موجب و لذلک صحّ وجوب الثواب و العوض علیه سبحانه و لم یجز ان یقال لذلک فرض و مفروض و قال بعضهم الفرق بین الفریضة و الواجب هو ان الفریضة اخص من الواجب لانها الواجب الشرعی والواجب اذا کان مطلقا یجوز حمله علی العقلی و الشرعی و قیل الفرض ما امر الله عباده ان یفعلوه کالصلوة و الزکوة و الصوم و الحج فهو اخص من الواجب فرق قیل فی الفرق بین الثمن و القیمة ان القیمة ما یوافق مقدار الشئ و یعاد له و یدل علیه قول علی علیه السلام و قیمة المرء ما کان یحسنه و الثمن ما یقع التراضی به مما یکون و فقاله او ازید او انقص و یرشد الیه قوله و شروه بثمن بخس وراهم معدودة فان تلک الدراهم العدیدة لم تکن قیمة یوسف و انما وقع علیها التراضی و جری علیها البیع کذا فی فروق اللغة فرق قیل فی الفرق بین التجسس و التحسس ان التحسس بالحاء المهملة طلب الشتی بالحاسه و التجسس بالجحیم مثله و فی الحدیث لا تجسسوا و لا تحسسوا قیل معناهما واحد و عطف احدهما علی الآخر لاختلاف اللفظین کقول الشاعر متی ادن منه ناهی عنی و یبعد و قیل التجسس بالجحیم البحث عن
عورات
ص: 77
عوارت النساء و بالحاء الاستماع لحدیث القوم و یروی ان ابن عباس سل عن الفرق بینهما فقال لا یبعد احدهما عن الآخر التحسس فی الخیر و النحس فی الشر قال فی فروق اللغة قلت ویؤیده قوله حکایة عن یعقوب یا بنی اذهبوا فتحسسوا من یوسف بالحاء عن القرائه المشهوره فانه کان متوقعا لان یائیه الخبر بسلامة یوسف و قوله سبحانه و لا تجسسوا بالجحیم فان المنهی عنه البحث عن معائب الناس و اسرارهم التی لا یرضون بافشائها و اطلاع الغیر علیها فرق قیل فی الفرق بین العرف و العادة ان العرف یستعمل فی الاقوال و العاذه تستعمل فی الافعال و ذکر المحققون من الاصولیین ان العرف و العادة قد یخصصان العمومات و فرعوا علی ذلک ما لو حلف ان لا یأکل الرؤس فانه ینصرف الی ما هو المتعارف و المعهود من رؤس الغنم دون الطیر و الجراد و السمک لعدم دخولها عرفا و عادة فی اسم الرؤس و لذا لو حلف ان لا یاکل من هذه الشجرة اختصت یمینه بما یؤکل منها عادة دون لا یائوکل عادة کالورق و القشر و الخشب فرق فی فروق اللغات الفرق بین الاجل و العمر ان الاجل هو آخر مدة العمر المضروبة فی علمه فهو لا یتبدل و العمر هو ما یتبدل و یحتمل الزیادة و النقصان ثم قال و توضیح المقام و تقریب المرام یقتضی تقدیم مقدمة من الکلام و هی ان لغه تعالی کتابین کتاب مخزون محفوظ عنده و هو المعبر عنه بامّ الکتاب و کتاب محو و اثبات و فیه البداء فان الحکمة الالهیّة اقتضت ان یکون یکتب عمر زید مثلا ثلثون سنة ان لم یصل رحمه او لم یدع او لم یتصدق مثلاً و ستون ان وصل او دعی او تصدق فهو یطلع ملائکته او بعض رسله و انبیائه علی العمر الاول من غیر اعلامهم بالشرط فاذا حصل الشرط بغیر علمهم فیقولون بَد الله و هو سبحانه لا یتغیر علمه و هذا هو معنی البداء و یستانس هذا الفرق بینهما قوله و لا یعمر من معمّر و لا ینقص بن عمره الا فی کتاب مبین و قوله فی غیر موضع فاذا جاء اجلهم لا یستأخرون ساعة و لا یستقدمون فرق و فیه فی الفرق بین الاوانی و الظروف ان الآنیة کل ما یستعمل فی المهمات کالقدر و المغرفة و الصحن و نحوه و الظرف ما کان شاغلاً للشی فهو اعم من الآنیه فان الحوض و المخزن مثلا یصح علیه الظرفیه و لا یطلق علیهم الآنیه فبینهما عموم و خصوص و اهل اللغة لم یفرقوا بینما فرق فی القاموس الدَینَ ما له اجل و ما لا اجل لا فقرض انتهی تذییلة مثرمة موجزة فی الفرق بین السحر و المعجزه بدانکه معجزه امریست خارق عاده که خارج باشد از حیز قدرت عامه باس آوردن و چون اینمعنی بسا میشود که صادق باشد بر اقسام سحر بمعنی الاعم پس لازم استکه اولا اقسام سحر بمعنی الاعم را ذکر نموده و پس از آن فرق میان آن و معجزه را بیان نمائیم پس میکوئیم که سحر و اقسام و ما یشابه آن بر ده قسم اند اول مبتنی بر احکام نجومیه و اشکال فلکیه از اوضاع و اتصالات کواکب که معروف بطلسمات است که ملاحظه مزاج و شکل و بعضی از خصوصیات کواکب را می نمایند و بمثل آن از سفلیات که موجب بروز و ظهور اثر آن کوکب میباشد در او چنانچه مستعمل اهل این فن است در این امور و قسم دویم مبتنی بر ریاضات باطله و مشاق نفسانیه است خصوصا اکر بر طریق خلاف شرع انور واقعشوند که موجب بروز و ظهور بعبضی از اثار غیبیه خواهد شد چنانچه رسم است در میان اهل ریاضات باطله از کفره هنود وغیر ایشان از ارباب ریاضات باطله و قسم سیّم مبتنی بر خواص ادویه معدنیه و نباتیه است که آثار غریبه بالخاصیه از آنها ظاهر و هویدا میشود بالتجربة و العیان و قسم چهارم مبتنی بر تسخیرات سفلیه چون تسخیرات جن و شیاطین و امثال آن از مرده سفلیه و قسم پنجم مبتنی بر خفت ید و تردستی است مانند اعمال حقه بازان که معروفست در معرکه قلندران و درویشان و قسم ششم مبتنی بر تعویذات و مناتر و اعمال کفریه است مثل سورائیدن آیات قرآنیه العیاذ بالله و امثال آن و قسم هفتم مبتنی بر اعمال و اشکال هندسیه است و از این قبیل شمرده اند جرّ اثقال و سایر اعمال غربیه که مبتنی بر هندسه است و قسم هشتم مبتنی بر اطعام طعام یا دوائیکه موجب ازاله عقل و تصرف در حواس است چنانچه در نزد ارباب این فن متداول
است
ص: 78
گلشن هیجدهم
است که بشر فنجان قهوه و یا چای و امثال این بکسی در حواس او تصرف مینمایند و امور غربیه عجبیه را در نظرش بجلوه در میآورند قسم نهم مبتنی بر علم فراسته است چنانچه مشهود است و برخی از قضایای آنها در این کلزار بمرقوم خواهد افتاد قسم دهم مبتنی بر علم رمل و جفر ناقص و شانه بینی و امثل اینها است این بود اقسام سحر بمعنی الاعم و چون میشود که عارف باین امور ظاهر شود از او بسی افعال غربیه که موجب شبهه و ریب شود از برای شخص اکر صاحب آن مدعی امر نبوت بشود و رفع این شبه و ریب نخواهد شد مکر آنکه فرق بکذارد بین معجزه و امثال این امور تا آنکه ازاله ریب و شک از خود بنماید و تا ظاهر شود فرق بین نبی صادق و مبتنی کاذب و اما آنچه میشود که بآن فرق کذاشت بین سحر و معجزه پس آن وجوهی است وجه اول آنکه معجزه صدور آن بمجرد اراده و توجه صاحب معجزه است و محتاج به صنعت جسمیه و آلات خارجیه نمیباشد و این بخلاف اقسام سحر است که لابد محتاج بصنع و آلات و اسباب و تعلیم و تعلمست و محتاج باَعراض و اجسام و مواد است واین فرق در اکثر اقسام سحر و امثال ان تمام است الا انکه در بعض اقسام آن که صادر از اهل ریاضات است غیر وجیه است زیرا که میشود که شخص بسبب ریاضات باطله قسمی تصفیه نفس خود بنماید که موجب صدور بعضی از عجائب و بروز برخی از غرائب ازاء بشود بمجرد توجه نفس وجه دویّم انکه سحر و اقسام آن قابل معارضه میباشد که میشود در مقابل آن ساحر دیکر معارضه نماید او را بمثل آنچه از او صادر شده و باَقوای از آن و این برخلاف معجزه استکه او اصلاً قابل معارضه نخواهد بود و این فرق بحسب واقع تمام است الا انکه غیر حاسم شبهه است در صورت عدم معارض مکر بضم مقدمه دیکر چنانچه در طی بیان وجه سیم ظاهر خواهد شد وجه سیم انکه معجزه انستکه که مقرون بتحدی باشد که خصمرا عاجز سازد از مکابره و ملزم کننده خصم باشد و اینان نماید خارق عادتی را که خصم اقتراح نماید او را و بکوید که اکر رسولی و معجزه داری فلان معجزه را از برای من بیاور مثل آنکه مرده صد ساله را زنده کن و یا درخت را امر کن که بیاید نزد تو و امثال ذلک و این برخلاف سحر و اقسام آن خواهد بود که صاحب آن عاجز است از آوردن آنچه بر وفق خواهش و اقتراح حضم است بلکه تلبیس امری مینماید که بر وفق اراده و خواهش صاحب سحر است و اکر کسی بکوید که معجزه منحصر بفنی دون فنی نیست و ممکنست که از برای سحره و کهنه علم بانحاء و طرق کهاته و سحر پیدا شده باشد که بتوانند بر وفق مطلوب حضم ایتان نمایند جواب آنستکه در اینصورت یکی از چهار چیز لازم خواهد آمد که همه آن فاسد و کاسد و عاطل و باطلند زیرا که میکوئیم در اینصورت آیا حقتعالی عالم است که چنین شخصی بهمرسیده و بندکان او را بطریق ضلالت دلالت نموده یا خداوند عالم باین نیست اکر بکوئی که عالم نیست لازم میآید العیاذ بالله نسبة جهل بحضرت باریتعالی و این فاسد و قبیح است و اکر میکوئی که عالم بود و مطلع شد که انشخص بندکان او را اضلال نمود پس میکوئیم که آیا حق تعالی قادر بر دفع آن و رفع فتنه و فساد آن بوده است یا نه اکر بکوئی که قادر نبود بر دفع آن فساد هر آینه لازم میآید عجز حق سبحانه و اکر بکوئی که قادر بود بر دفع آن فساد و مسامحه فرموده و منع فتنه و فساد ننمود و خود سبحانه متمکن ساخت آن شخص مضلرا بر اغواء و اضلال بندکان خود در صدور شرور و قبایح اعمال و فساد و فتنه از ایشان در اینصورت میکوئیم که آیا در قیامت مؤاخذه مینماید عباد را در اطاعت نمودن ایشان از آنشخص مفصل که وادار نموده است این بندکان خدا را بر غوایت و ضلالت و یا مؤاخذه و عقاب نمینماید ایشانرا در اطاعت نمودنشان از چنین شخصی و بنا بر اول لازم میاید نسبت ظلم بسوی جناب اقدس ربوبیّة جلّ و علا زیرا که حقتعالی عالم بود که مفسدی اینمفسده را بر پا نمود و خداوند هم قدرت بر دفع و رفع آن داشت و معذلک رفع نفرمود و عبادهم نفهمیدند که اینمدعی نبوت دروغکو است پس بلا شبهه تعذیب عباد در چنین صورت ظلم محض خواهد بود و تعالی الله عن ذلک علوا کبیراً و بنابر تانی که مؤاخذه ننمودن خداوند است
در قیامت
ص: 79
در فروق لغویه الفاظ متحدة المعانی باوضح بیان
در قیامت از بندکانی که اطاعت چنین شخصرا نموده اند لازم میآید ابطال جمیع شرایع حقه و لا اقل تساوی حق با باطل و مساوی بودن نبی صادق با یقینی کاذب و این بالبدیهه باطل و فاسد است بلکه موجب اختلال نظام کلست و حاصل کلام این شد که اکر جناب ربّ الارباب متمکن سازد مدعی دروغکوی در نبوت و امامت را از فعل شعبده و سحر و امثال اینها از اعمالیکه تابعین او عاجز از ایتان بمثل آن باشند و نتوانند عمل او را باطل کنند یکی از امور چهار کانه لازم میآید یا جهل خدایتعالی و یا عجز او سبحانه و یا ظلم در افعال او و یا تساوی حق با باطل و در نظام کی شرایع و ادیان خلل واقعشدن و همه اینچهار امر بدیهی البطلان و ضروری الفسادند بلکه بحکم بتی و جزمی عقل لازم است بر حقتعالی که چنین شخصرا متمکن نسازد که از دست او جاری شود اموری و خوارق عاداتی که باعث اغواء و اضلال خلایق شود و یا انکه کسیرا بر وی بکمارد که عمل او را باطل کند چنانچه حضرت موسی را کماشت که سحر سحره فرعون را باطل کرد و این قاعده نفسیه است در اثبات نبوت و امامة و در فرق کذاشتن میان سحر و معجزه ختم کره حتم باید دانستکه آنچه که ذکر شد از بیان فرق بین سحر و معجزه مخصوصست بغیر عارفین بمقامات نفس زیرا که کملین و مقربین و عارفین بمعارف یقینیه و عالمین بآداب و رسوم و نبیه را صدور امثال ذلک از غرائب و خوارق عادات صادره از شیاطین جنّ و انس منشاء اعتماد نخواهد شد تا مادامیکه کیفیت رشد و ارشاد واستقامت سلوک طریق سداد او را ملاحظه ننمایند و بلندی مرتبه او را در مطالب حقه مشاهده نکنند و صفات کمالیه علمیّه و عملیه او رابعین بصیرت نه بینند و ناملاحظه نکنند نهایة معرفة او را بمبداء و معاد و اعراض او را از دنیا و اقبالشرا بآخرت و خیر خواهیش در حق بندکان خدا البته طوق اطاعتش را در کردن نخواهند کذاشت و از حُسن اتفاقات استکه اغلب اوقات کسانی که متوجه سحر و کهاته و شعبده و پنج و رمل و غیرها میباشند آثار کفر و زندقه و فسق از وجنات حال انشان ظاهر است و متابعت آنها را نمی نمایند مکر حمقا و جهال و نسوان ناقص العُقول کما هو المحسوس و المنقول

19 ) - گلشن نوزدهم

در فتاوی غربیه ارباب استنباط و مفتین و کلچین از کلبانهای آن چند کلست فتوی در مشکول از شیخ فخر الدین خلف باشرف آیة الله العلاّمه الحلی قدس الله روحهما چنین نقلنموده که کفته است بعضی از طالبان علم پرسیدند از پدر من در شهر دامغان از آموختن قرآن که آیا واجب عینی است یا واجب کفائی است پدرم جواب داد که آموختن قرآن بعضی ازآن واجب عینی است بر همه کس و آن سوره فاتحة الکتاب است و بعضی از آن واجب تخییری است و آن سوره است که صحیح باشد بآن نماز و چیزی که دلالت کند بر یکانکی خدا و بعضی از آن واجب است بر بسیاری از مردم که مجزی نیست کمتر از آن و آن تمام قرآن است بر ای حفظ معجزه پیغمبر بعنوان تواتر و بعضی از آن واجب کفائیست بر هر واحدی و احدی و آن باز تمام قرآنست بعد از آنکه حفظ معجزه شده باشد برای انکه عدد تواتر کم نشود و بعضی از آن واجب کفائیست عیناً و آن چیزیست از قرآن که برای اجتهاد در احکام شرعیه باشد و بعضی از آن واجب کفائی است تخییر او آن دو آیه است یا بیشتر از قرآن مجید که متفق باشند در یک حکم از احکام الهی فتوی در زنبیل شاه زاده حاج معتمد الدوله فرهاد میرزا استکه یکی از تجار بصری که صاحب دولت و مکنت کثیره بود در بصره وفات یافت و ثلث مال خود را وصیة کرده بود که جناب شیخعلی ولد شیخ جعفر نجفی طاب ثراهما بمصرف برسانند و شیخعلی مرحوم حاج ابراهیم نام نجفی را که از امناء ایشان بود و کاله برای اخذ مال فرستاد حاجی ابراهیم ثلث مالرا کرفت و آورد و شیخعلی مرحوم از باب استحقاق و سادات و مصارف تر رسانید در آنمیان شیخ عبد الحسین الملعب بمحیی الدین النجفی را که ادیب شاعر خوش صحبتی بود فراموش کرد که بجهة او نیز حقی معین با داده بودند و بقدر میل و خواهش او نبود و حاجی
ابراهیم
ص: 80

گلشن نوزدهم
ابراهیم که وکیل اخذ ثلث و امین شیخ علی مرحوم بود زن آن تاجر بصری را هم بزوجیّت کرفته بود روزی در مجلس درس جناب شیخعلی مرحوم که جمعی از طلاب حاضر بودند شیخ عبدالحسین ادیب هم حاضر بود و حاجی ابراهیم هم حضور بهمرسانید شیخعلی مرحوم کتاب شرایع را بدست شیخ عبدالحسین میدهد که بخواند وعنوان مسئله کند که شیخعلی شقوق و فروع مسائلرا بیان فرماید و رسم شیخعلی بر آن بوده که در مجلس کتاب را بدست یکی از طلاب که خوب میخوانده یا فهم خوبی داشته میداد که او میخواند و شیخ بشرح و بسط آن مثله بپرداختند و از انفاق آنروز کتاب شرایع را بشیخ عبدالحسین ادیب بدهند که کتاب را کرفته می خواند شیخ عبدالحسین میکوید مسائل الاولی ترکة المیت حبوة للموصی و فی زوجته تدد و الا شبه انها جعالة للوکیل شیخ علی بلفظ عربی فرمودند شنی ما تقول شیخ عبدالحسین اعاده مطلب کرد و همان عبارت را خواند حاضران همه از آن کلمات که شبیه بعبارت شرایعست تعجب کرده خنده کردند و شیخعلی ملتفت منظور و مقصود شیخ عبدالحسین شده در مقام استرضای خاطر او برآمد الحق خوب عبارتی بیان کرده طاب ثراهم اجمعین انتهی این ناچیز کودی که در نجف اشرف از بعضی از معمرین از مشایخ خود که درک آنزمان کرده بود شنیدم که عبارتیکه شیخ عبدالحسین کفته بود چنین استکه مال الموصی حبوة للوصی و اولاده یستخدمون و انما الکلام فی زوجتها و الا قوی انها جعالة للوکیل و الدلیل علیه عمل الاصحاب و مناسب بودن اینقضیه با این عنوان ملحاظ عملست نه بلحاظ فتوی کما هو المشاهد فی المنظر و المرقی فتوی فی حیوة الحیوان بعد ان ذکر الخبر النبوی لا تطیلوا النظر الی المجذوم و اذا کلیتموه فلیکن بیتکم و عنه قدر رمح عن مسند احمد بن الحنبل قال و قد ذکر الشیخ صلاح الدین العلائی فی القواعد ان الام اذا کان بها جذام او برص سقط حقها من الحضاته لانه یخشی علی الولد من لبنها و مخالطتها و استدل بقوله لا یورد ذو عامته علی مصح و الذی ذکره ظاهر و هو المختار و یؤیده ما افتی به این تیمه صاحب المحرر من الحنابله وقد صرح ائمة المالکیة ان المبتلی لو اراد مساکته الاصحاء فی رباط و غیره مع الا باذنهم و لو کان ساکناً و ابتلی از عج و اخرج و اما اصحابنا فصرحوا بان الامة اذا کان سیدها مجذوماً وجب علیها تمکینه من الاستمتاع و هذا مع اشکاله قد اورد فی الروضة ذلک فی الزوجة المختاره للمقام مع الزوج المجذوم و قد یفرق بینهما بقوة الملک و الله اعلم انتهی اقول و فی المذهب الا ما قبة ایضا الجذام من العیوب الموجبة لفسخ النکاح علی تفاصیل المسئلة فی کتبهم الفقیهه رضوان الله علیهم اجمعین فتوی من اغادات شیخنا البهائی علیه الرحمة ان القوی الخمس الظاهرة ترد علی کل منها احکام الخمسة الوجوب و التحریم و الندب و الکرامة و الاباحة اتا البصر فواجبه کاالاطلاع علی العیوب و کتحمل الشهادة و حرامه کالنظر الی عورة الاجنسی و مندوبه کالنظر الی وجه العالم و مکروهه کالنظر الی فرج المرئة المحلله و طیها فی حالة الجماع و مباحه کما فی اکثر المبصرات و انا السمع فواجبه کسماع الخمسة خطبة الجمعه و حرامه کاستماع الغیبة و الغناء و مندوبه کسماع قرائة لقران و مکروهه کاستماع اکثر من خسمة کلمات من الاجنبیه علی قول و مباحه کما فی اکثر المسموعات و اما الذوق فواجبه کالاکل من الهدی و حرامه کشرب الخمر و مندوبه کالشرب من الزمزم و مکروهه کاکل لجوم الحمیر الاهلیه و مباحه کاکل الفواکه مثلاً و اما الشم فواجبه کشم المریض اشیاء للعلاج و حرامه کشم الطیب للمعتکف و مندوبه کشم الطیب یوم الجمعة و مکروهه کشم النرجس للصائم و مباحه کشم اکثر الروایح و اما اللمس فواجبه کالوطی بعد الاربعة بشهوة للصائم و مباحه کما فی اکثر الملموسات فتوی در روضات الجنات استکه اسمعیل بن محمد بن فضل اصفهانی از ابی هانی روایة نموده که کفت من در نزد احمد بن حنبل بودم ناکاه مردی نزد او آمده بود کفت یا ابا عبدالله من ترا غیبة نموده ام حلالم فرما در جوابش کفت از تو در کذشتم بشرط اینکه دیکر غیبت مرا ننمائی ابی هانی کوید من باو کفتم یا اباعبدالله او تو را به غیبت نموده وتو اورا بحل میکنی در جواب کفت ندیدی که با او شرط
کردم
ص: 81
در فتاوی غرنیبه ارباب استنباط و مفتیان
کردم که دیکر غیبت من نکند صاحب روضات میفرماید و باین شرط مندفع میشود احتمال عودش بغیبت و لیکن کلام در اذن دادن او است در غیبت خود و این جایز نیست و از اینجهة استکه هیچکس فتوی نداده است بجائز بودن اذن دادن شخصی بغیبت نمودن از او بلکه علامه مجلسی سمی در بعض جوابهای از مسائل بر خلاف احمد مزبور فرموده استکه جایز نیست کسی اذن در غیبت خود بدهد و بعضی دیکر از علماء که از او از حلیت غیبتش درخواست نموده اند فرموده انا لا احلّ ما حرّم الله بلی چون غیبت ذوجهتین است از یکجهة مشتمل بر حق الله و از جهة دیکر مشتمل بر حق الناس پس ممکنست که جهة حق الناس بودنش مرتفع شود باذن انتهی ترجمه کلامه و حق در مسئله آنستکه جائز نیست اذن دادن بلی بعد از غیبته و استحلال حق آنکسی که او را غیبته نموده سقط میشود و اینمسئله دیکر است فافهم فتوی و ایضا در روضات استکه مرحوم ملا علی اکبر ایجی اصفهانی صاحب کتاب زبدة المعارف را رساله ایست در عدم جواز ایتان به تسلیمات ثلثه در نماز نافله بلکه در آن باید اقتضا نمود بهمان اسلام اخر که السلام علیکم و رحمة الله و برکاته است نظر باینکه در اخبار و نصوح تصریح شده است که فی کل رکعنی منها تسلیمة واحدة و ظاهراً این فتوی مخالف اجماع علماء امامیّه است چه کلام ایشان ظاهر در جواز تعدّد تسلیم است در مطلق صلوة فریضه و نافله وردی بر ایشان از قلم در ربار مرحوم سید حجة الاسلام رشتی اعلی الله مقامه صادر شده و چون جناب ملا علی اکبر بر ردّ سید واقف شد ردی برآن نوشت بعد ازآن باز جناب سید مرحوم ردی بر آن ردّ نوشت و باب مقاله بردّ سید سد شد و بدیهی است که حق و صواب در اینمسئله با کدام یک از آن دو جناب است فتوی فی کنز الفوائد للشیخ الجلل الکراجکی مسئله ذکر ما شیخنا المفید فی کتاب الاشرف رجل اجتمع علیه عشرون غسلاً فرض و سنة و مستحب اجزه عن جمیعها غسل واحد الجواب هذا جل احتلم و اجنب نفسه بانزال الماء و جامع فی الفرج و غسل مبیتا و مس اخر بعد برده بالموت قبل تغسیله و دخل المدینه لزیارة رسول الله و اراد زیارة الائمه هناک و ادرک فجر یوم العید و کان یوم الجمعة و اراد فضاء غسل عرفة و عزم علی صلوة الحاجة و اراد ان یقضی صلوة الکسوف و کان علیه فی یوم بعنیه صلوة رکعتین بغسل و اراد التوبة من کبیرة علی ما جاء عن النبی و له او صلوة الاستخارة و حضرت صلوة الاستسقاء و نظر الی مصلوب و قتل و زغة و قصد الی المباهلة و ابرق علیه ماء غالب النجاسة فتوی در قصص العلماء در ترجمة سید صاحب ضوابط رحمة الله علیه چنین آورده که از ایشان استماع نمودم که فرمود شخص دهقانی را روزکار بآخر رسید وصیة نمود که فلان شخص را از مال من محروم نکنید چون وصی آنشخص از عالمی از اهالی آنرستاق که باصول و فقه مانوی نبود سئوال نمود از این مسئله آنعالم در جواب کفت نظر بقاعده باید موصی له محروم داشت برای اینکه نفی در نفی موجب اثبات است که عبارت از اثبات حرمان باشد و باید چیزی باو نداد از قضایای اتفاقیه بعد از چندی عالمی اصولی بآن قریه وارد شد اینمسئله را و فتوی ملای سابقرا باو اظهار داشتند انعالم اصولی کفت که جواب صواب آنستکه بموصی الیه چیزی داده شود و قاعده نفی در نفی در اینحا جریان ندارد زیرا که الفاظ اقاریر و اوقاف و وصایا را بر فهم عرف باید حمل نمود و مفهوم عربی اینکلام قطعاً آنستکه بموصی الیه چیزی باید داد و فهم عرف وارد بر قاعده است فتوی و ایضاً در آن کتاب است که از جمله استدلالات غربیه اینکه استاد یعنی صاحب ضوابط د رکتاب وصایا از دلائل در مسئله اینکه عدالت در وصی شرط نیست بفعل مسلم بن عقیل تمسّک جسته که عمر سعد را وصیّ خود ساخته و فعل مسلم محمول بر صحّه است در قول باینکه عمر سعد عادل بود بطلانش بدیهی است و قول باینکه مسلم علم بفسق او نداشت اغربست زیرا که همان انتصار نکردن عمر بن سعد از مسلم با اینکه نائب خاص بود موجب ارتداد است با اینکه عمر به یزید نوشت که مسلم کوفه را مغشوش کرد و کوفه از دست تو رفت و قول باینکه مسلم مسئله اشتراط عدالت را نمیدانست
انهم
ص: 82
گلشن بیستم
انهم از اغرب غرائب وفرقی ما بین حالة اختیار و اضطرار نیست اکر کفته شود که این مسلم نیست مکر در حالة اضطرار فتوی شیخ الفقهاء الامامیّه رضوان الله علیه در جواهر الکلام مصارعه و کشتی کرفتن را جایز دانسته و دلیل بر جواز را فعل حنین سلام الله علیها قرار داده که با یک دیکر کشتی کرفتند در محضر پیغمبر و امام در صغر و کبر هرکز حرام از او صادر نمیشود و سیما تقریر پیغمبر هم بود پس باید کشتی کرفتن جایز باشد پس تأمّل کن فتوی قاضی در مجالس در ترجمه حسن بن علی بن ابی عقیل که مشهور بعمانی است فرموده است که او از اکابر متکلمین امامیه است و اول آنستکه از مجتهدان امامیه که با مالک موافقه نموده در آنکه آب قلیل بمجرّد ملاقات نجاست نجی نمیشود و بخاطر نمیرسد که دیکری از مجتهدان با او موافقت نموده باشد مکر سید اجل حسیب فاضل نقیب امیر معز الدین محمد صدر اصفهانی که در ترویج مذهب ابن عقیل رساله نوشته و اعتراضاتیکه شیخ اجل علامه جمال الدین بن مطهر حلی قدس سره در کتاب مختلف و غیره بر ادله ابن ابی عقیل متوجه ساخته رد نموده و ادله دیکر در تقویت ابن ابی عقیل اقامه نموده و اینضعیف مؤلف کتاب در ایامیکه مطالعه کتاب مختلف می نمود و امتحان ذهن خود را در مسائل شرعیه مینمود آن رساله را در نظر مطالعه داشت در مسأله در رد آن پرداخت فتوی و ایضا در الکتاب در ضمن ترجمه محمد بن مسلم ثقفی که از روات حضرت باقر و صادق علیهما است و بسیار جلیل القدر ونبیل الشأن میباشد چنین آورده که محمد بن مسلم فرمود شبی بر پشت بام خود خوابیده بودم شنیدم که کسی در خانه مرا میزند پس آواز دادم که کیست کفتند که من کنیزک تو رحمک الله من بکنار بام رفتم و سرکشیدم که دیدم زنی ایستاده است چون مرا دید کفت در ختر نو عروس من حامله بود و او را درد زائیدن کرفت و نازائیده در آن درد بمرد و فرزند در شکم اوحرکت میکند چه باید کرد و حکم صاحب شرع در اینباب چیست پس باو کفتم ای امة الله مثل اینمسئله را روزی از حضرت امام محمد باقر پرسیدند آنحضرت فرمودند که شکم مرده را بشکافند و فرزند را بیرون آرند تو چنان کن بعد از آن باو کفتم که ای امة الله من مردیم که در زاویه حمول و اختفاء بسر میبرم تو را بسوی من که راه نمود کفت نزد ابوحنیفه که صاحب رای وقیاس میباشد جهة حکم اینمسئله رفته بودم کفت که من در اینمسئله چیزی نمیدانم نزد محمد بن مسلم ثقفی برو که او ترا از حکم اینمسئله خبر خواهد دادو هرکاه تو را در اینمسئله فتوی دهد تو نزد من باز آی و مرا از آن خبر ده پس باو کفتم برو بسلامت و چون صباح شد بمسجد رفتم که نماز کذارم دیدم ابوحنیفه نشسته و همان مسئله را با اصحاب خود در میان داردو از ایشان سوال می کن و میخواهد که آنچه از من در جواب باو رسیده بنام خود اظهار کند پس از کوشه مسجد تخخی کردم ابوحنیفه کفت خدا ترا بیامرزد بکذار که با یک لحظه نفسی زنیم یعنی خودنمائی بمردم بکنیم و نظیر این را در قصص العلماء از مرحوم شیخ مفید نقلنموده که مردی از قرای بغداد آمده خدمت ایشان و از این مسئله سوال نمود آنمرحوم بدوا فرموده با همان حمل دفن کنید آنمرد چون رو بقربه برمیکشت دید که سواری از عقب آمد و باو فرمود شیخ مفید فرموده شکم آن زن را شکافته طفلرا بیرون آورده آنوقت او را دفن کنید بعد از چندی شیخ مفید بر ماجرا واقف شد و فرمود من کسی را نفرستادم و معلومست که ان حضرت حجة بوده و چون خطا می کنیم نباید فتوی دهیم پس سید باب فتوی نمود تا آنکه توقیع بیرون آمد بسوی او که بر شماست فتوی و برما است که تسدید کنیم شما را و مکذاریم بخطا بیفتید پس دوباره بر سند حکم و فتوی متمکن کردید رحمة الله علیه و علی جمیع علماننا الماضین

20 ) - گلشن بیستم

در تائید روایات من بلغه شیئ من البواث به درایات حسان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است درایة قال السید السند جمال الصالحین فی کتاب الاقیال فی مقدمه بیان اعمال شهر الاصب رجب المرجب ما هذا لفظه و سوف نذکر من طریق الاخبار طرفا من العبادات و الاسرار فی اللیل و النهار المقتضیة لنعیم دار القرار فلا تکن عن الخیر نورّها و لا لنفسک یوم القیامة تواماً و اذا لم نذکر اسناد و الکلها فسوف نذکر احادیث المسندة عن الثقات انه من بلغه اعمال صالحة و عمل بها فانه
یظفر
ص: 83

در تایید روایات من بلغ بدرایات حسان
یظفر بفضلها فمن ذلک اناروینا باسنادنا الی ابیجعفر بن بابویه رضوان الله علیه من کتاب ثواب الاعمال فیما رواه باسناده الی صفوان عن ابیعبدالله جعفر بن محمد الصادق انه قال من بلغه شئ من الخیر فعمل به کان له اجر ذلک و انکان رسول الله لم یقله ثم نقل عن الکافی حدیثین آخرین بهذا المضمون ثم قال اقول و هذا فضل من الله جل جلاله و کرم ما کان فی الحساب انک تعمل عملا لم ینزله فی الکتاب و لم یأمر الله جل جلاله رسوله ان یبلغه الیک فتسلم ان یکون خطر ذلک العمل علیک و تصیر من سعاداتک فی دنیاک و آخرتک فاعلم ان هذا له مدخل فی صفات الاسعاد و الارفاد فکیف لا یکون من صفات رحمته وجوده لذاته و من لا نهایة لهباته و من لا ینقصه الاحسان و لا یزیده الحرمان و من کلما وصل الی اهل هلکته فهو زاید فی مملکته و تعظیم دولته و لقد رویت درأیت الاخبار الابن الفرات الوزیر و غیره انهم زوّر علیهم جماعة رُقاعاً بالعطایا فعلموا النهار زوّر علیهم و اطلقوا ما وقع فی التزویر و هی من الاحادیث المشهورة عند الأعیان فلا نطیل بذکرها فی هذا المکان الی اخر ما ذکره هذا السید العظیم الشان فی تشیید مبانی هذا البنیان من کلماته المعقودة کالجمان درایة خبر ابن الفرات الوزیر الذی اشار الیه السید الجلیل فی ذیل کلامه علی ما نقله القاضی ابن خلکان فی ترجمته عن کتاب الاعیان و الأمامل هکذا حدث القاضی ابو الحسین عبدالله بن عباس ان رجلا اتصلت غطلته و انقطعت مادته فزوّر کتاباً من ابی الحسن بن الفرات الی ابی زنبور المادرائی عامل مصر فی معناه یتضمن الوصاة به و التاکید فی الأقبال علیه و الاحسان الیه فخرج الی مصر صقیه به فارتاب ابوزنبور فی امره لتغییر الخطاب التی جرت العاذة به و کون الدعاء اکثر مما یقتضیه محله فراعاه مراعاة قربیة و وصله لقبله قلیلة و احتبسه عنده علی وعد وعده به و کتب الی ابی الحسن بن الفرات بذکر الکتاب الوارد علیه و انفذه و بعثه الیه و استبشته فیه فوقف ابن الفرات علی الکتاب المزور فوجد فیه ذکر الرجل و انه من ذوی الحرمات و الحقوق الواجبة علیه و بایقال فی ذلک ممّا قد استوفی المقال فیه و عرضه علی کتابه و عرفتم الصورة فیه و عجب الیهم منها و ممّا اقدم الرجل علیه و قال لهم ما الرای عندکم فی امر هذا الرجل فقال لبعضهم تاوییه او حبسه و قال آخر قطع ابهامه لئلا یعاود مثل هذا او یقتدی به غیره فیما هو اکثر من هذا و قال اجملهم محضر ایکشف لایی زنیور قصته و یرسم له طرده و حرمانه فقال ابن الفرات ما ابعدکم عن الخیریة و اسخریه و القرطباعکم عنها رجل توسل بنا و تحمل المشقة الی مصرفی تأمیل الصلاح بجاهنا و استمداد و صنع الله عزوجل بالامنتاب الینا و یکون احسن احواله عند احکم محضراً تکذیب ظنه و تخنیب سعیه و الیه لا کان هذا ابداً ثم اخذالعلم من دوانه و کتب علی الکتاب المزور هذا کتابی و لست اعلم لِمَ انکرت امره و اعترضتک شبهة فیه و لیس حق من خدمتا و اوجب حقا حلینا تعرفه و هذا رجل خدمتی ایام نکتبی و ما اعتقده فی قضاً حقه اکثر مما کلفتک من القیام به فاحسن تفقده و وفر روزه و حترقه فیما یعود علیه نفقه و یصل الینا فیما تحقق ظنه و تبین موقعه و ردّه الی ابی زنبور من یومه فلما مضت علی ذلک مدة طویله دخل علی ابی الحسن بن الفرات رجل مقبول الهیاة ذو بزة جمیله و افتبل یدعوله و فتی علیه و ییکی و یقبل یده الارض فقال له صححه کرم الوزیر و تفضله فضل الله به و منبع فضحک ابن الفرات و قال کم وصل الیک منه قال وصل الی من اله و تقسط قسطه علی عمال و معاملیه و عمل صرفنی فیه عشرون الف دینار فقال ابن الفرات الحمد الله الزمنا فاتاً الفرات هذا من الوزراء الشیعی و کان وزیراً للمقتدر العباسی و الفق خلعه و نصبه ثلث مرات و من اراد الاطلاع علی جل احواله فلیرجع الی تاریخ ابن خلکان و مجالس المؤمنین للقاضی نور الله التستری نورالله مرقده درایة در تاریخ مجدی در ذیل خلافة هروان الرشید بعد از اینکه شمة از کدورت بر مکیان ر اباعبدالله بن مالک خزاعی بیان کرده باینعبارت که هر چند بر مکیسان در باب انهدام عرض و خون و مال عبدالله سعی نمودند هرون
سخن
ص: 84
گلشن بیستم
سخن ایشانرا حمل بر غرض کرده عبدالله را بحکومة ارمنیّه فرستاد یکی از اعیان بواسطه مییانانی و عدم الطاف اهل دیوان از زبان یحیی بن خالد که وزیر بود مکتوبی مزور بعبدالله در قلم آورد مضمونش انکه قلان را نزد تو فرستادم باید گه در رعایت جانب او خود را معاف و معذور نداری و بنا برآنکه از تکدّر خاطر یحیی و عبدالله خبر نداشت با رمنیه رفته آن مکتوب را بعبدالله رسانید عبدالله چون نقار خاطر یحیی را با خود میدانست کمان برد که آنمرد تزویری کرده و آن کتابة را به تزویر و دروغ آورده است لا جرم با او کفت که من این کتابة را بدار الخلافه میفرستم اکر تو راستکوی باشی نصف حکومت خود را بتودهم و الا تو را به عقوبتی عظیم معاقب کردانم اکنون راست بکوی آنمرد کفت ای امیر دروغ بر اموات نتوان بست بحمد الله که بحیی در سلک احیا انتظام دارد عبدالله آن مکتوب را نزد یحیی فرستاد یحیی در مجلسی که مشحون بامراء بود بر زبان آورد که اکر شخصی از دیوان امیرالمؤمنین مکتوبی بدروغ و حیله بیکی از امراء نویسد سزای او چه باشد بعضی کفتند دست بریدن و برخی بر زبان آوردند کردن زدن بحیی بن خالد مکتوب عبدالله را با عیان و اشراف نموده کفت بیچاره که از بغداد با رمنیه رفته مکتوب ما را سبب حصول مقاصد خود شناسد مروّت اقتضاء آن می کند که در جواب نویسم که او را رعایة نمایند آنکاه دوات و قلم برداشتند بعبدالله بن مالک نوشت که چون وداین و لاغبار نقار آنجنابرا دفع نموده ایم فتح ابواب کرده آن شخصرا که ما سفارش کرده ایم آنچه در باب او بجای آورند منت بر اینجانب خواهد بود چون مکتوب یحیی به عبدالله رسید آن مرد را طلبیده کفت نصف حکومت خود را بتو دادم وی جواب داد که حکومت امیر را می زیبد مرا رعایتی فرماید عبدالله هزار مثقال طلا با دَوازده دست جامه زیبا و پنج استر و پنج است و پنج غلام و پنج کنیز باو داد و او را روانه دار الخلافه بغداد کردانید درایة در تاریخ بحیره در سیرة و فتوت او کناهی قا آن مغولی آورده که سید بود از جزع بخارا که او را علوی خبرعی خواندندی بالش بسیاری از خزانه بقرض کرفته بود وقت ادای آن کفت من تسلیم کرده ام چون خط قبض طلب کردند کفت پادشاه خود از من کرفته او را بخدمت قاآن آوردند قاآن از او سئوال کرد که در حضور که و کجا داده که تو را من اصلاً و قطعاً نمی شناسم کفت خان آنروز تنها بودند و کسی از خدم در خدمت نبود قاآن لحظه متفکر شد و بعد از آن سر برآورد و کفت که او راست میکوید دست از او بدارید و او را بدینوجه میکرید که آن مبلغ بمن رسیده و مبادا که بعد از این پادشاهان بشنوند و کویند که پادشاه جهان منکر شد جز وی را اما آنچه آورده است که بخزانه معامله کند از او نستانید و با او سودا نکنید آنروز جماعتی تجار آمده بودند قاآن اسباب هر یک را بهانی معین کرد دیکر باره از آن سید یاد کرد که کجاست او را حاضر کردند و کفت ای سید دلتنک شدی از آنچه ما فرمودیم که متاع ترا نکیرند سید در تضرع آمد و کریستن آغازید رحم در دل قاآن افتاد پرسید که متاع ترا چه قیمت است سید کفت سی بالش و بدان دلخوشم فرمود صد بالش بتو دادیم خوشحال شده و در پای قاآن افتاد درایة در مجالس المحسنین در ذیل ترجمه امیر محیر الدین طاستکی المستنجدی چنین کوید که آورده اند که روزی یکی از فراشان او چیزی قیمتی از اسباب او را چنان دزدید که امیر میدید و معذلک در منع او کلمه بر زبان نیاورد بعد ازآن اصحاب او آن فراش را کرفته میزدند و آن چیز دزدیده را از او میطلبیدند امیر محیر الدین از غایة مروت بسخن درآمده کفت هیچکس را آزار نکنید که کسی آنرا برده کی باز پس نخواهد داد و کسی او را دیه که پرده او را نخواهد درید و حال او را با کس نخواهد کفت درایة در بحیره استکه کویند در آغاز میانه یزید مهلب و عمر بن عبدالعزیز کمال محبت بود چنانچه روزی عمر عبدالعزیز بیمار شد و از خواص اشیاء سخنان میپرسید و یزید بر وجه نیکو جواب میداد و بعد ازآن کیفیة معرفه الله را بیان کرد عمر عبدالعزیز را حالی و وجدی روید او که پنجاه هزار دینار یزید را صله فرمود ارباب غرض در حق او حسد کردند و چندان سعی نمودند که عمر یزید مهلب را بزند ان افکند سعید بن عمر کوید چون مرا با یزید محبتی بود
خواستم
ص: 85
خواستم بر او حقی ثابت کردانم بخدمت عمر عرض کردم که مرا پنجاه هزار است بر ذمه یزید مهلّب تا کار او در حبس چون شود عمر کفت برو بزندان و حق خود از آن بکیر القصّه کوید بزندان رفتم چون یزید مرا بدید کفت ترا چکونه نزد من راه دادند من حیله خود را کفتم یزید کفت که نیکو نباشد که دوست ما دروغکوی برآید فرمود پنجاه هزار دینار برآورده بمن دادند پس من برآمدم قصّه را بعمر نقلکردم عمر کفت کمال همت نموده است یزید و چون ملازمان ما را همت چنین بوده است ما را چه شده پس امر باطلاق یزید مهلّب فرمود درایة در بحار استکه شخصی از حجاج در مدینه خوابید چون بیدار شد توهم کرد که همیان زر او را دزدیده اند بیرون آمد دید که جعفر بن محمد ایستاده است و نماز میکند و نشناخته بآنجناب چسبیده و کفت تو همیان مرا برده فرمود چه بود در همیان تو کفت هزار اشرفی پس آنحضرت او را بخانه برد و هزار اشرفی بترازو کشید و باو داد آنمرد چون بمنزل خود رفت همیان خود را در آنجا دید برکشت خدمت آنجناب و عذرخواهی کرد زر را پس آورد حضرت نکرفت و باو بخشید و فرمود چیزی که از دست من بیرون رفت دوباره بر نمیکردد درایة در مجمع النورین استکه سالی امام محمد باقر علیه السلام اراده حج بیت الله الحرام کرد سفارش نمود حیوان را هواری برای حضرتش خریداری نمودند و آن قاطری بود بسیار شکیل و خوشرنک و خوشراه پس آن حضرت بر او سوار شده بمکه رفت مردیکه نامش موسی بن عیسی بود و خانه اش در بازار صفا و مروه بود در غرفه خود نشسته تماشای حاج میکرد ناکاه چشمش بر آنجناب افتاد که سوار آنقاطر بود و عبور میکرد مردی از طایفه همدان را تحریک کرد از غرفه بزیر آمد و رفت جلو قاطر آنحضرت را کرفت و کفت اینقاطر مال منست حضرت بدون سئوال و جواب پیاده شد و بغلام خود فرمود زین قاطر را بردار و خود قاطر را با نیمردیه آنمرد عرضکرد که زین آن هم مال منست حضرت فرمود دروغ کفتی ما شاهد داریم که این زین سالها بر پشت قاطر پدرم بوده لیکن چون قاطر را در همین نزدیکیها خریده ام لذا کفتم او را بتو دهند لیکن در مالکیة زین قطعی الکذب میباشی درایة از یکی از ثقات مسموع افتاد که شخصی از اهل اصفهان نوشته مزوّری بخط و مهر مستوفی اصفهان بدار الخلافه طهران آورده که مضمون آن توصیه درباره حامل آن که سلطان از برای آن مستمری و اداری قرار دهد و آن نوشته را بسلطان ارائه نمود و چون مستوفی در نزد سلطان کمال تقرب و مکانة و وجاهت را داشت لذا سلطان درباره حامل آن نوشته کمال لطف را مرعی داشته و مستمری زیادی از برای او برقرار فرمود و دستخط خود را در اینخصوص بآنحامل مرحمت فرمود چون اینخبر در اصفهان بمستوفی رسید باجزاء و حواشی خود اظهار دشت و فرمود با اینشخص که از قول ما نوشته مزوّر و جعلی نزد سلطان برده چه باید کرد همکی کفتند باید سلطان را از فعل او خبردار نمود و او را سیاسة کامله باید کرد مستوفی کفت قبیح است از کسیکه خداوند اینقدر اثر بخط و مهر او داده که دروغی و جعلی آن در نزد سلطان قبول میشود و از آن پذیرائی میکند باعث قطع نان بنده از بندکاه خدا شود پس امر نمود که اینمطلب را کتمان نمائید و ابداً بکسی اظهار نکنید و بروی انشخص که اینعمل از او صادر شده نیاورید درایة در بعضی از تواریخ استکه وقتی یکی از اعیان بغداد که او را نکبت روزکار کرفته بود براتی باسم خود از جانب فضل بن یحیی برمکی جعلنمود و مضمون آن این بود که خازن باید مبلغ پنجاه هزار درهم بحامل برات بدهد و او را نزد خزانه دار فضل برده که وجهش را دریافت دارد قضا را در آنوقتیکه آنمرد این برات مزوّر را بخازن میداد فضل از آنجا عبور می نمود چون خازن برات را دید و در آن بنظر دقت ملاحظه کرد خط و خاتم آن را مثل خطوط و خواتم سائر بروات فضل ندید پس در شک افتاده آن برات را به فضل نشانداد چون چشم فضل بر آن برات و حامل آن افتاد فهمید که چه کیفیت است پس بخازن کفت این براترا من باینمرد داده ام و بخط و مهر من است و لیکن در آن اشتباهی شده است و آن این استکه من در آن هنکام که این برات را مینوشتم در نظر داشتم که پنجاه هزار دینار بنویسم و اشتباه نموده پنجاه هزار درهم نوشته ام اکنون
باید پنجاه
ص: 86
گلشن بیست و یکم
باید پنجاه هزار دینار بحامل آن بدهی پس خازن پنجاه هزار دینار بآنمرد تسلیم نمود ختم ذکره حتم بدانکه وجه تائید این درایات روایات من بلغه شیئی من الثواب را آنستکه چنانچه مضامین اینها مشتمل بر اینست که نسبت دادن چیزی را بمخلوقی که آن نسبته واقعیت نداشته بر جاء و فائده که ناسب آن را در نظر داشته با علم منسوب الیه بکذب آن ثمره و فائده اش اینست که منسوب الیه با آنکه مخلوق ضعیفی است ناسب را محروم نمی نماید و رجاء او را در وصول بآن فائده در حق خود محقق می داند و پس بطریق اولی خالق و غنی علی الاطلاق بنده که برجاء و امیدواری بثواب عملیرا که باو از اخیار رسیده و یا در اخبار دیده استکه خداوند درباره عامل آن وعده فلان ثواب را داده اکر بجای آورد نباید محروم کند اکر در واقع چنان ثواب را نداشته باشد قال السید السند فی ذیل کلامه المنقول من الاقبال و قد جائت سر نغننا العظمة بنحو هذه المساعی المکرّمه و ذاک ان حکم الشریعة انه لو السقی صفّ المسلمین فی الحرب بصفّ الکافرین فتکلم واحد من اهل الاسلام کلمة اعتقدها کافر انه قد امنه بذاک الکلام لکان ذلک للکافر امانا من القتل و درعاً له من دروغ السلامة و الفضل و قد تناصر ورود الروایات ادرو للحدود بالشبهات انتهی کلامه و رفع مقامه

21 ) - گلشن بیست و یکم

در الغاز و معمیات مشحذه اذهان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است نغز در حیوة الحیوانست که و قد الغز بعضهم فی القلم فقال و ارقش موهوب الشیاة فهفهف یشتّت شمل الخطب و هو جمیع تدین له و الآفاق شرقاً و مغربا و تعنوله ملاکها و تطیع حمی الملک مفطوما کما کان یحتمی به الاسد فی الآحام و هور صنع نغز در فارسنامه ناصری استکه جمال الدین عبد الرزاق اصفهانی این نغز را برای حمام فرموده است چه کوئی چیست آن شکل مدور که دارد خیمه با کردون برابر چه ایوانی کشیده بر سر آب چه خرکاهی زده بر روی آذر چه عقل عاقلان هم پاک و هم خوش چه طبع زندکان هم کرم و هم تر ز آبش رشک برده آبحیوان زخوش شرم کرده حوض کوثر برهنه کشته دردی همچو در حشر بزرک و خورد و درویش و توانکر بهشت است او از اینمعنی که هرکز نه سرما اندر او بینی و نه حر بدوزخ نیز مینماید از آنرو کز اتش میشود کارش مقرر همه آلودکان آیند دردی برون آیند از او پاک و منور یکی لعبت در او از بهر خدمت دو روی ده زبان و زرد و لاغر به شکل جدول تقدیم دروی بسی خط های بی پرکار و مسطر کَنَد ریش وزیر و زلف خواتوان ضعیفی دیده کس زینسان ستمکر نغز در باب شبه الغاز از محاضرات راغب اصفهانیست که وقتی منصور دوانیقی بابی بکر بن عیاش کفت یا ابابکر اخبرنی عن عین فقات عینا یعنی خبر بده مرا از چشمیکه کور نمود چشمی را و اراده او از اینسؤال این بود چه انکه میخواست معلوم کند که مردم بآنچه منصور درباره عبدالله بن علی کرده بود از قتل تکلم مینمایند یا نه پس ابن عیاش کفت یا امیر المؤمنین مقتول نمود علی بن ابیطالب را عبدالرحمن بن ملجم و عبدالله بن زبیر را مقتول ساخت عبدالملک بن مروان و عبدالله زبیر بقتل رسانید برادر خود عمرو بن زبیر را و عبدالملک کشت پسر عموی خود عمرو بن سعید را و مهدوم شد عبدالله بن علی در عهد امیر المؤمنین عبدالله منصور پس منصور از استماع اینسخن بسیار خندید و کفت وای بر تو اینقضیه چه وقت بود و اینکلام را تجاهلاً کفت چه انکه عبدالله بن علی بر منصور خروج نموده و او ابومسلم را با لشکری فراوان بسوی عبدالله روانه نمود و ابو مسلم لشکر عبدالله را منهزم نموده خود عبدالله بطریق استیمان در نزد منصور آمد پس منصورمنزلی از برای او بنا نمود که اساس آنرا از قطعه های سنک نمک قرار داده بودند چون عبدالله بن علی وارد آن منزل شد حکم نمود که آب در زیر اساس آنمنزل انداختند پس ان منزل خراب شده وعبدالله در زیر آن مانده هلاک شد و از اینجهة ابن عیاش کفت آنچه را که کفت نغز فی المشکول نغز لیهاء الملة و الدین اوام الله افضاله یا ایها المولی الذی حلّ من معالم العلم باعلی المقام ما
بلدة اولها
ص: 87

در الغاز و معمیات متحذه اوهان
بلدة اولها سورة بل جبل مشتهر فی الانام و قد غدا اخرها اولا لسوره متتلوة فی الکلام و لم یزل مسکنه فی السماء مع انه فی البحر ملقی مدام و قلبها للعطف لکنه لیس له عطفٌ علی المتهام و خمسها خمس لخمس مع انه عشر له و السلام و له سلمه الله حله بالنشر ایضا قال فی المشکول و نقلته من خطه سلمه الله هذه البلدة خماسیة الاحرف و قلبها طرده کعکه و هوثلاثی و ان کان سند ایشا و ما عن جانبیه بغیر واسطه ثنائیان و بواسطه ثلاثیان و آخرها کقلبها طرده کعک ایضاً و کل من قلب صدرها و عجز ثانیها و قلب ثالثها و عجز رابعها و قلب قلب خامسها واحد نغز تصحیف اخ الوالد ما فارقنی مذلاح اخ الامّ علی وجهة اقول اخ الوالد کنایة عن العمّ و چون عمّ را تصحیف کنی یعنی یک نقطه بالای عین کذاری غم میشود یعنی غم از من جد نمیشود یعنی ازآن زمان که اخ امّ یعنی خال نمایان شد در روی آن محبوب حاصل اینکه از آنزمان که خال روی محبوب خود را اشکار دیده ام غم وصالش از من جدا نمیشود نغز باسم یوسف ز یعقوب بشکن ولی پاشنه بجایش نبه به ولی پاش نه یعنی از کلمه یعقوب بشکن و بیند از پاشنه را که مراد عین و قاف و باء او است که عقب میشود که بمعنی پاشنه است و در اینصورت از او باقی نمی ماند مکر یاء و واو و در جای آنچه از یعقوب انداخته به بکذار یعنی سفر جل بکذار اما باسقاط پای او که را و جیم و لام او است و در اینصورت باقی نمی ماند از سفر جل مکر سین و فاء او و چون یاء و واویکه از یعقوب باقی مانده است منظم بشود بسین و فاکه از سفر جل باقی مانده یوسف خواهد شد نغز من الغاز الحریری ما تقول فیمن توضاء ثم لمس ظهر نعله قال انتقض وضوئه بفعله النعل الزوجة و هدا علی مذهب العامه کما لا یخفی قال فان توضاء و علیه صوم قال یعیدو لو صلی مأته یوم الصوم ذرق النغام قال فان سجد علی شماله قال لا باس بفعاله الشمال جمع شملة قال فان اکل الصائم بعد ما اصبح قال هو احوط له و اصلح و اصبح ای استصبح بالمصباح قال فان اصلی مملوکه النار قال لا اثم علیه و لا عار المملوک العجین الذی قد اجید عجنه حتی قوی قال ما تقول فی میتة الکافر قال هو حل للمقیم و المسافر الکافر البحر و میتة السمک قال ایمنع الذی من قتله العجوز قال معارضة فی العجوز لا یجوز العجوز الخمر و قتلها مزجها نقلته عن الکنز المدفون به للسیوطی و فیه ایضا نغز فی النار نثرا ما شیئ له عین و لسان و لیس له جوف و لا اسنان تیلون فی النبات و یصیرکم الحیات لیس له عقل و لا حس و لا جنّ و لا انس یجزع منه الشجاع و تبعث به ذات البقاع اسود احمر ارزق اخضر ابیض اصفر یکون فی لخطه فی الف بلد و یولد له فی ساعة واحدة الف ولد من غیر مباصقه و لا جماع و لا حمل و لارضاع استغفر الله العظیم مما کتبته فانه مما لا نفع فیه لانتهی نغز فی بامیه فی الکنز المدفون فی خمسه حسابیه خمسون مع ثمانیه اخماسها عجائب ثلاثه منها میه و اثنان جزءٌ واحدٌ وَ واحد التساقیه تفسیره ان بامیه بحساب الجمل ثمان و خمسون و ثلاثة من حروفاته میه و اثنان منها باو هو جز واحد و باقیها و هو میه واحد لاجل فی حروفه الاتصال و البامیه شیئ یشبه بالبادنجان نغز ایضا رقیه فی عثمان حروفه معدودة خمسه اذا مضی حرف تبقی ثمان و تفسیره معلوم نغز فی کمون اصادویه العطارین یا ایها العطار اعرب لنا لاسم شیئ قل فی سومک تراه بالعین فی یقظه کما یری بالقلب فی نومک نغز فی دمل و ما شئ اذا حاز انبساطاً وجدت النفس منه فی انقباض قریب منک تمسکه بکفّ و تبصره باحداق مراض قبیل الفجر یسرع فی ارتفاع و بعد العصر یسرع فی انخفاض و تفسیره ان الدمل اذا شرع فی الکبر فالی ان یکبر و یختمع فیه القیح و الصدید النفس منه فی الزجر و الانقباض و اذا بحر و ان وقت انفجاره یکون اکبر و ارفع مما کان و بعد انفجاره و عصره و اخراج القیح و الصدید منه ینقبض انقباضا فاحشا نغز در کلام حد است یک کلمه که به شش حرف یافته یعتین که نماید زآسمان کمال حرفهایش بصورت بر دین
کاه یک
ص: 88
کاه یک آیه است و کاهی نصف که سه آیه بقول روح امین باز کویند مطلق آیه نیست علمای کرام ائمه دین هر که از جان ودل شود طالب یابد او را در اول یس و در حل آن توان کفت این نغزی است در کلمه الرحمن زیرا که آن شش حرفست و بصورت پروین هم هست باعتبار اجتماع و روشنائی حروفات و دواتر آنها واو یک آیه است در اول سوره الرحمن و نصف آیه است در آیه خشی الرحمن بالغیب و سه آیه است باین اعتبار که در وی مندرج است الر و حم و ن و هر یک از اینها آیه تامه است و آیه نیست به اعتبار آنکه تعداد حروف آن بر اسلوب حروف تهجی واقع است و الله العالم نغز فی الضرطه فی الاخبار الاول المعروف بتاریخ الاحقی و مولودة لم تعرف الطمت امها و لیس لها روح و لا تحرک یقهقه منه القوم من غیر رؤیه و صاحبها من عارها لیس یضحک و نقل عن الراغب فی تذکرته فی باب المکتسبین بالضراط ان رجلا جاء الی باب المعتصم و قال قولوا علی الباب ضراط فقیل له اذهب فعندنا حاتم الدیس و هو اخدق الضراطین فقال الاجل عندنا ما لیس عنده فاستوذن فلما دخل قال له المعتصم ما عندک فقال اضرط ضرطه تفسق السراوین فقال ان فعلت ذلک فلک ماته دیناروان عجزت فمأته سوط ففعل و اخذ الدنا نیروحکی عن رجل انه کان یفتح الباب بضرطته نغز فی علی فی تخفه المجالس و نزهة المجالس للفاضل السیوطی اسم الذی عشقته اوله ناظره ان فاتنی اوله یکون لی آخره و حله واضح معما باسم جلال چیست آن نام که بر حرف نخستش الفی کر زیادت کنی ایخسرو دین دال شود ور فصیحی بخرد بافی آن نام بزرک بزبان بر کذارند بیقین لال شود هرکاه الف که بحساب جمل یکیست بر حرف اول جلال که جیم است و بحساب جمل سه است زیاد شود چهار میشود که دال است و باقی آن اسم یعنی بغیر از خیم هرکاه کفته شود لال خواهد بود معما فی الدر المنثور للشیخ علی الشهیدی مما نظمته معما فی اسم مراد با کاملا فی هواه انفقت روحی و مالی اردت سقیم فؤاد اذلات جین وصال و قال حله بحسب اصطلاحات اهل المعمی العربی ان اردت رویفه رمت و سقم ردیفه فی الجمله و اوفواد ردیفه قلب و المراد بالقلب العکس فی کل من رمت و دا فاذا اسقطت التاء من رمت حین وصال مُرِباد حصل مراد معما و فیه ایضا مما نظمته فی عنفوان الشباب من باب المعمی تبیان فی اسم سلیمان ایام حسنک کم اودی بها ذلف مثلی و کم ثَمَّ قلب فیک قد علقا یا من له فی فؤادی منزل حسن رحب اذا یدعیه الغیر ما صدقا و حله ان المراد عددکم و هو ستون و السین ستین و المراد بکم ثَمَّ قلب نقص ثم المقلوبه من مثلی فقد حصلت السین و اللام و الیاء من مثلی بعد نقص ما ذکر و تتمه الاسم تحصل من اصدق فانه بمعنی کذب و ردیف کذب مان معما و فیه ایضا معمی فی اسم مردان و قائله هل انت مضی بحاجتی ام الثغرام صناک هجرالحبائب فقلت لها جودی بوصلک و اترکی جدثنا مضی ما بین ثغر و حاجب و حله ان المراد بالثغر المیم و بالحاجب النون و الحدیث الماضی حدیث و دریف حدث روی فاذا ترک ای وضع روی ما بین المیم و النون صار مروان قال و لم یتفق لاحد من اهل هذه الصناعة حل الابیات المذکورة فلهذا ذکرت حلها معما باسم واسع در مشکلات العلوم فرموده از اینشعر اسم و سعرا بطریق معما توان استخراج نمود و آن اینست از نظر چون شد رخ او ناپدید قطره های اشک بر دامن چکید چه آنکه مراد از رخ او الف است و هرکاه که الف از کلمه او ناپدید شد حرف واو بجا میماند و مراد از قطره های اشک نقطه های شین است و مراد از دامن اشک حرف کاف است و هرکاه یک قطره که عبارت از یک نقطه است بر کاف که بحباب جمل پست است بچکد بیست دویست میشود بجهة آنکه آن نقطه در حکم صفر است و دویست کنایه از راه مهمله است بعد از آن قطره دیکر بر دامن میچکد که مبدل براه شده بود راء مبدل
میشود
ص: 89
در الغاز و معمیات مشحذه اذهان
میشود برای منقوطه وآن در حساب جمل هفت است و بعد از آن نقطه دیکر برای معجمه میچکد باین عنوان که نقطه صفری باشد که برآن بیفزایند هفت هفتاد میشود و هفتاد عین است پس باینعمل شین مبدل بسین مهمله شد و کاف مبدل به عین مهمله پس هرکاه اشک مبدل به اسع شد صورت اسع را که ملحق بواد کردیم واسع حاصل شد معما در ذیل کتاب نفحات الانس ملا عبدالرحمن جامی بعضی از مترجمین حالات جامی این معما را باو نسبت داده که باسم مبارک علی علیه السلام کفته است و آن مترجم کوید که تا بحال مثلش نشده چشم بکشا زلف بشکن جان من بهر تسکین دل بریان من و شرح آن اینستکه از چشم باعتبار ترادف که متداول در اصطلاحات اهل این فن است عین مسمی مراد است و از بکشا بعمل ترادف امر کرده بفتح دادن عین چه مرادف بکشا بلغة عرب اِفتحست و از زلف باعتبار تشبیه لام مستفاد است و بشکن بعمل ترادف امر بکسره دادن لام است چه آن مرادف با اِکسر است و تسکین دل بریان عبارت از سکون یاء تحسانیه است که در وسط لفظ بریان واقع شده و معنی ظاهری شعر ظاهر است معما نقل السید السند فی الروضات عن المولی میر حسین المعمائی الذی هو من ثلامذه الجاعی الهروی و المستفیدین من برکات انفاسه فی کتاب له فی المعمیات انه قال و لما کانت اکثر معمیات هذا الکتاب من برکات و ثمرات افکار حضرت جامع الحقایق و الفضائل و مظهر فیض الله الکامل الشامل یعنی به الفاضل الجامی کان التصریح بجمیل لقبه المشهور خارجاً عن قانون الادب فلا جرم یکون التعبیر لنا عنه بطریق الایماء و التعمیه و ذکر معمی للفظة جامی هکذا ز خود بکسسته و وارسته از غیر بشهر لامکان دل بسته از سیر اشارة الی رفعة درجاته فی مقام المعرفة و الخلوص و حل ذلک ان الشهر هو اللام فاذا بدل لاؤه بالمکان الفارسی الذی هو جا و عقدله قلب السیر الذی هو حرف الیاء یصیر کذلک معما و له ایضا باسم مهدی ای خوش آن کشته که آید روزی بر سر مرقد وی دلسوزی و حل ذلک انه اذا صار علی راس هر لفظة ق تحصل نفطه مه بالفارسیة و المراد بلفظة دلسوزی اسقاط الواد من نقطه وی فانه اذ اسقط یصیر مهدی کما لا نجفی معما باسم جمال ما درمیان مجلس رندان نشسته ایم از صاف و درد مجلسیان دست شسته ایم در مشکلات العلوم در حل آن فرموده ما که در میان مجلس درآید امحمالس میشود و چون صاقب آن میم باشد بجهة انکه در بالاست و درد آن که سین باشد بجهة انکه در در پائین است برود جمال میشود معما باسم هود در مشکلات است که مشهور استکه از حضرت امیر المؤمنین برسیدند که در قرآن مجید بطریق معمی اسمی بیرون میآید فرمود بلی درایه و ما من دایة الا هو اخذ بناصیتها که در سوره هود واقع است اسم هود بطریق معمی بیرون میاید زیرا که لفظ هوچون اخذ کند و بکیرد ناصیه داییه را که وال باشد هود مشهود ختم ذکره حتم در روضات از ملا محمد امین استرآبادی نقلنموده که در کتاب دانش نامه شاهی فرموده چند چیز استکه از بابة این استکه آدمی کاهذد الی را تفحص کند بجهة انکه سوزن بجوید ورآن از انجمله یکی معما است و بعد از ان او را باینعبارات تصدیق نموده که والانصاف حما ذکره و المعمی لیس من قنون اهل الضنه علی اعمارهم و لا یزید الرجل الا اعوجا جانی سلیقته و نعماً فی جبلّته و هما من اشد الاشیاء ضرراً بمن یرید التامل فی اولة الفقه و الاصول اشهر

22 ) - گلشن بیست و دویم

در مکتوبات قدرتیه و غرائب خطوط خطاطان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است خط فی اخبار الدول اعلم ان ادریس کان کاتبا و خیاطاً فهو اول من خطّ و خاط و کان للانبیاء علیهم السلام اقلام مختلفه فکان فلم آدم سریانیا و قلم شیث صولیانیا و قلم ادریس برباریا و قلم نوح جزرمیا و قلم ابراهیم برهمیا و قلم اسحق یونانیا و قلم موسی عبرانیا و قلم داود غریرتا و قلم سلیمان کاهنیا و قلم عیسی رومیا و قلم شمعون افرنجیا و قلم جرجیس قبطیا و قلم دانیال امنیا و قلم نبینا صلی الله علیه و آله و سلم کوفیاً و هو افضل الا قلام کذا ذکره البونی فی کتابه خط در منابع الحکم استکه حضرت آدم در کل مینوشت و او را می پخت بعد از
آن حضرت
ص: 90

گلشن بیست و دویم
آن حضرت ادریس از لوحهای کلی استخراج کرده وقتی خط را بر سنک لقر میکرده اند و وقتی بر استخوان و زمانی بر پوست کاهی بر اوراق درخت و برک نخل در قرون سابقه خط طیری بوده الآن در مصر و بعض جایهای دیکر در روی احجار دیده میشود که تمام حروف بشکل طیور و مرغانست وقتی دیکر حروف به شکل ظروف بوده بصور مختلفه و آنها نیز اکنون در بابل بر سنک منقوش است وقتی حروف را با تشبیه بعضی آلات نوشته و افهام معنی کرده اند مثلا به شکل شمشیر میکشیدند برای کلمه شجاعت یا جام میساختند بعوض کلمه سخاوت و قس علیهذا در زمانی خط میخی معمول بوده و کاهی خطّ پهلوی کاهی خطّ کوفی نوشته میشد که مخترعش علی بن هلال کوفی است و اینخط را کسی بهتر از امیر المؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام ننوشته است بعد ازآن ابوعلی بن مقله وزیر المقتدر بالله عباسی در سال سیصد و هشت هجری خطّ ثلث و نسخر اختراع کرد و خطوط دیکر نیز در عالم بوده و هست و ظاهراً خط نستعلیق بهترین خطوطست و مخترعش خواجه میر علی تبریزی است و تاکنون بهتر از مرحوم میر عماد حسنی آنخط را کسی ننوشته است خط در معارج النبوه نقلنموده که در سراتدیب بر سر روضه آدم درختی است که هر سال دوبار کل و بار آورد و بر هر کلی هفت برکست و بر هر برکی نوشته لا اله الا الله محمد رسول الله ملک آندیار آنجا موکلان دارد تا آن برک ها را مضبوط ساخته به خزینه دار میسپارند و مداوای مرضی بآن مینمایند کویند که چون برکی از آندرخت کل بکوبند و دزدیده مؤف کشند بفرمان الهی و برکت نام خدا و رسول رفع آفت انچشم نماید و عجب ترانکه اکر برکی از آندرخت فرو افتد و کسی نباشد که آن را ضبط کند در ساعت زمین او را فرو خورد یا فرشته آمده آن برک را بردارد و بحرمة نام خدای عزوجل و نام محمد مصطفی هیچ دستوری را یارای آن نباشد که آن برک را غذای خود کرداند و هیچ اتشرا یارای آن نبود که آن را بسوزد خط فی کنزالفوائد للعلامة الکراجکی قدس سره و من عجیب باز است و اتفق لی انی توجهت یوما لبعض اشغالی و ذلک بالقاهرة فی شهر ربیع الخر سنة ست و عشرین و اربعمأته فصجینی فی الطریق رجل کنت اغریه بطلب العلم و کتب الحدیث فمررنا فی بعض الاسواق بغلام حدث فنظر الیه صاحبی نظراً استربت منه ثم انقطع متی و مال الیه و حادثه فالتفت انتظاراً له فرایته یضاحکه فلما بحق بی غدلته علی ذلک و قلت له لا یلیق هذا یک فما کان باسرع من ان وجدنا بین ارجلنا فی الارض ورقه مرمیته فرفعتها لئلا یکون فیها اسم الله فوجدتها قدیمة فیها خط دقیق قد اندرس بعضه و کانها مقطوعة من کتاب فتاملتها فاذا فیها حدث ذهب اوله و هذا نخته قال انی اخوک فی الاسلام و وزیرک فی الایمان و قد رأیتک علی امر لم یسعنی ان اسکت فیه عنک و لست اقبل فیه العذر منک قال و ما هو حتی ارجع منه و اتوب الی الله تعالی منه قال رُایتک نضاحک حَدَنا غُرّاً جاهلا بامور الله و ما یجب من حدود الله و انت رجل قد رفع قدرک بما تطلب من العلم و انما انت بمنزلة رجل من الصدیقین لانک تقول حد شافلان عن فلان عن رسول الله عن جبرئیل عن الله فیسمعه الناس منک فیکتبونه عنک و یتخذونه دیتا یعولون علیه و حکما ینتهون الیه و انما انهاک ان تعود لمثل الذی کنت علیه فانی اخاف علیک غضب من بأخذ العارفین قبل الجاهلین و یعذب فساق حملة القران قبل الکافرین فما رأیت حالاً اعجب من حالنا و لا عظه ابلغ مما اتفق لنا و لما وقف علیه صاحبی اضطرب لها اضطرار با بانَ فیها اثر لطف الله تعالی لنا و حدّثنی بعد ذلک انه ایزخر عن تفریطات کانت تقع منه فی الدین و الدنیا و الحمد لله اقول لا یبعد ان یکون مضمون هذه الورقة بخط الفدرة قد اظهر الله لبنیه هذا الرجل الصالح فی الاعمال و الاعتقادات و اِن صَدَرَ منه فی بعض الاحیان هناتٍ و هنات خط و فیه ایضا باسناده المتصل الی الزهری قال اشخصنی هشام بن عبدالملک من ارض الحجاز الی الشام زائراً له فسرت فلما اتیت الارض البلقا رایت جبلا سودا و علیه مکتوب احرفا لم اعلم ما هی فعجبتُ من ذلک ثم دخلت عمان قصبة البلقاء فشلت عن رجل یقره ما علی القبور و الجبال فارشدت الی شیخ کبیر فعرفته ما رایت فقال الطلب
شیئاً
ص: 91
در مکتوبات قدرنیه و غرائب خطوط خطاطان
شیئاً ارکبه لاخرج معک فحملته معی علی راحلتی و خرجنا الی الجبل و معی مجردة و بیاض فلما قرأة قال لی ما اعجب ما علیه بالعبرانیة فنقلته بالعربیة فاذا هو باسمک اللهم جاء الحق من ربک بلسان عربی مبین لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله و کتب موسی بن عمران بیده خطّ قرمانی در اخبار الدول آورده که در سفح جبل قرطبه که از بلاد مغرب است مسجد جامعی استکه در معموده دنیا مثل آن یافت نمیشود چه طولش صد ذرع است در عرض هشتاد ذرع و ستونهای سنکی بزرکی که در آن بکار برده اند هزار ستون است و سنه ستون از آنها در مواجه قبله آن واقع شده و رنک آنها سرخست بر یکی از آنها برنک سفید صورت عصای موسی و صور اصحاب کهف منقوش است و بر دیکری صورت غراب حضرت نوح منقوش است و بر سیمی از آنها اسم محمد صلی الله علیه منقوش است و کل ذلک خلقه الله من اصل الحجر یعنی تمامة آنها بقلم قدرت الهیّه نقش کرده شده است جل و علا خطّ در تاریخ کزیده استکه مجوسی زوری دیناری برسم خیر بدرویشی داد شبلی حاضر بود کفت ای مجوسی تو از نور ایمان بهره مند نیستی خیر چرا می کنی مجوسی سر بآسمان برداشت کاغذی بر دامنش افتاد که این دو بیت در او بود نظم مکافات السماحة دار خلد و اَمن من مخافته یوم بوس و ما نار بمجرقة جوادا و لو کان الجواد من المجوس خط در جلد دویم از زهرا الربیع استکه دیدم سنکی را که بقدرکف دست ورزد رنک بود و آن را از یکی از نهرهای شوشتر یافته بودند و بران از نفس خود نوشته بود یعنی بقلم قدرت الهیّه نوشته بود لما قتل الحسین الشهید بارض کربلاء کتب و مه علی ارض الخضب و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون این ناچیز کوید که ظاهر آنچه را که این سید خلیل دیده و نقل فرموده غیر از آن حصاتی استکه در زمان شاه سلیمان صفوی دیده شده است اکر چه آنرا ینز از یکی از نهرهای شوشتر یافته بودند قال السید السند فی روضات الجنات عند ترجمته للسید الجلیل القامیر محمد حسین الخواتون آبادی سبط العلامة المجلسی قدس سرهما و تعداد مؤلفاته و له کتاب فی حکم النکاح بین العیدین مبسوط کبیر یذکر فیه بهذه الوسیله کثیرا من الفوائد النادرة و الشبهات البادرة منع اجوبتها و شطر او افیا من الدلالات علی تشیع کثیر من علماء الجمهور استخرجها من تضاعیف کلماتهم و من غریب ما یذکر فیه قریبا من اواخره و نحن نورده بطوله هناک لغایة غرابته قوله مائدة من وقایع نیف من تسعین و الف انه وجدثت حصاة فی سیل و ادمن بلدة نستر منقوش علیها هذه الکلمات بخط احمر فارسلها حاکم تلک البلدة الی حضرة السطلان المغفور السلطان سلیمان حشره الله مع اجداده الطاهرین و هو ارسلها عند جدی العلامة رفع الله فی الجنان مقامه و قد راه اکثر الخداق من الحکاکین و الصاعة و اصحاب الصناعات و اهل الفطانة و بالجمله شاهدها اکثر الناس و تامّلوا فی نقشها فلم یجدوها الا مجبولة علی تلک الحال بحیث لم یکن لنوهم نضع الصانعین فیها مجال و الکلمات المکتوبة علیها هذه بسم الله الرحمن الرحیم لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله قتل الامام الشهید المظلوم الحسین بن الامام علی بن ابیطالب و کتب بدمه باذن الله و جوله علی ارض و حصا و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون و السلطان رحمة الله اهر ببضها علی الفضة و تزئینها ببعض الزنیة لیعلقها علی عضده ثم قال و انت خبیر بان هذا شیئ عجیب و امر غریب یهدی الله بامثاله من یشاء من العباد و یتم حجته علی ذوی الجحود و ایغماد لیهلک من هلک عن نبیه و یحیی من حی عن نبیه و الاسرار فیها کثیرة ربما یظهر بعضها لمن تامل فیها بعین البصیرة و قد وقع نظیرها سابقا اثمانا للحجة علی الاعداء و ارشاداً للاولیاء انتهی خط و ایضا درجلد دویم از کتاب زهرا اینست که شیخ اجل بهاء الدین عاملی طاب ثراه در بعض مصنفات خود از والدش شیخ جلیل حسین بن عبد الصمد حکایت نموده که فرمود دیدم فص عقیقی را در مسجد کوفه که برآن قدرت الهیه نوشته شده بود این دو بیت انا درّ من السماء ثرونی یوم تزویج والد السبطین کنت اصفی من اللجین بیاضاً صبغتنی دماء بحر الحسین خط در تاریخ بحیره استکه چون بلطات بن بخت النصر بجای پدر نشست
و صاحب
ص: 92
گلشن بیست و دویم
و صاحب افسر شد درآن اوان روزی عیدی ترتیب جشن ملوکانه داد و امرای دوله را به مجلس حاضر داشت ناکاه کف دستی ظاهر شد بی ساعد و سه کلمه برآن کف نوشته بود در دم غایب شد اهلمجلس را از آن حیرت دست داد پس صورت مسطور از نظر ایشان مستور ماند حل عقد آن اشکالرا از رأی انور حضرت دانیال استفسار نمودند وی فرمود بر آندست مرقوم شده بود آیتی که مضمونش این استکه خدایتعالی عمل ترا وزن کرد سبک برآمد پس شما را لشکر و سلطنت و شوکة که داده متفرق کرداند پرسید که تفرقه بحال ما کی راه یابد فرمود که بعد ازسه روز دیکر کشته شوی و جمیع اسبابت پایمال شود بلطات خواست که تقدیر را بتدبیر رفع کند انکاه به قصر خود درآمد بیکی از خواص خود کفت که از امروز تا سه روز دیکر هر که از این در در آید تقبلش رسان چون صبح روز سیم شد خواست بداند که ان مرد نیکو حاضر است یا نه بیرون آمد و بمجرد برآمدن آنمرد حاضر بود شمشیر برآورد هر چند کفت منم بلطات صاحب تو قبول ننمود و تقبلش آورد پس چون لشکر بلطات را کشته دیدند خزانه اش را تاراج نمودند خط صاحب عجائب البلدان آورده که در سر اندیب هند کوهیست بدهیون نام دارد و در آنکوه درختی است که هر شب وقت صبح برکی از او فرو افتد بر یک روی آن کلمه لا اله الا الله محمد رسول الله و بر روی دیکر آیه از آیات قرانی نقش است و هر روز آیه است غیر آیه روز دیکر خط در کتب بعضی از ارباب انشا ء و املاء صحیح و غلط بعضی از کلمات باین نحو بیان شده است امورات غلط و صحیح ان امور جهة غلط وصحیح جهت تاء کشیده کجا است غلط و صحیح کجاست بدون الف خواطر نشان غلط و صحیح خاطرنشان بدون واو است تنقید غلط و صحیح انتقاد است اصطخرا غلط و صحیح استخر به سین است خورسند غلط و صحیح خرسند بدون واو است خورده کیری غلط و صحیح خرده کیری بدون واو است صندوق بفتح صاد و کسر ان غلط و صحیح صندوق بضم صاد است زنبور بفتح زاء و کسر آن غلط و صحیح زُنبور بضم زاء است قما زلفتم قاف غلط و صحیح قمار بکس قافست دَمیری غلط و صحیح دمیری بکسر دال و سکون میم و فتح یاء است و در معجم البلدان بفتح اول و کسر ثانی است منه غفرله خط خطیکه بر درهم مسکوک حضرت امام رضا نقش شده بنا بر نقل صاحب مطلع الشمس و زنبیل باین نحو است که یکروی سکه در وسط (لا اله الا الله وحده لا شریک له) المشرق هم در زیر نوشته شده در حاشیه دو سطر است سطر بالا آیه شریفه (لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ یفرح المؤمون بنصر الله) سطر دیکر متصل بهمین (بسم الله ضرب هذا الدرهم بمدینة اصبهان سنة اربع و مأتین) روی دیکر سکه در بالای کلمه الله و در زیر سکه کلمه هو نوشته شده که مرکبا هو الله باشد محمد رسول الله المأمون خلیفة الله مما امر به الامیر الرضا و لیعهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابیطالب ذو الریاستین هم در زیر نوشته شده کویا لفظ ذوالریاستین با کلمه اشراق که آنروی سکه است مرکباً باشد که ذوالریاستین المشرق مراد است در حاشیه محمد رسول الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون وزن درهم سیزده نخود و نیم است و از غرائب استکه تاریخ این سکه اربع و مأتین است و ارباب تواریخ و اصحاب روایات شهادت آن بزرکوار را در اثنین و ثلاث اختلاف کرده اند و هیچکس از سنه ثلاث تجاوز نکرده است خط در تذکرة الخطاطین استکه چون هلاکوخان را فرمان تقبل اهل بغداد رفت چنانکه در تواریخ مسطور است یاقوت مستعصمی که از خطاطین مشهور است کریخته در خارج بغداد در مناره یکی از مساجد پنهان شد مداد همراه داشت ولی قرطاس با خود نداشت دستار خود که چند دُرع طول آن بود یا پارچه دیکر کاف کوفی نسخی بر روی آن نکاشت که پهنای قلم دو وجب بوده است و طول را نسبت بقلب قیاس باید کرد در آنحال یکی از شاکردان وی درآمد و کفت چکونه آسوده نشسته که خون مانند سیلی که از فراز به نشیب آید از کوچهای بغداد جاری هست و از کشته در هر سوی پشتهاست و جای
آبادان
ص: 93
مکتوبات قدرتیه و غرائب خطوط خطاطان
آبادان در شهر بغداد نمانده است یاقوت کفت ای یار عزیز خاموش باش که کافی نوشته ام که قیمت آن برابری نکند با تمامت روی زمین تا چه رسد بشهر بغداد و توابع آن

23 ) - گلشن بیست و سیّم

در ملاحم ارباب عصمت و اخبار ایشان از وقایع آیندکان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است مُلحمة فی الجزء الاول من لطائف الآثار و جواهر الاخبار لسلیمان بن محمد العاملی نقلاً عن جامع الاخبار روی عن النبی ان فی سنة ثمانین و ستمائه تظهر امرة یقال لها سعیدة مع لحیة و اسبال مثل الرجال و تدنی من الصعید فی مأتی الف عنان و تسیر الی العراق و هذه قصة طویلة و فی سنة سبع و ثمانین و ستمأته یظهر من الروم رجل یقال له المزید او المرید فی ستتمائه قنطاریه و هی علم علی کل علم قنطاریّة صلیب بخت کل صلیب الف فارس افرنجی و نصرانی و هذه قصة طویلة عظیمة و فی زمانه یخرج الیهم رجل من مکة یقال له سفیان بن حرب ملحمة در فارسنامه ناصری از جلد پنجم ازکتاب خلاصة التواریخ که ازتالیفات قاضی احمد بن شرف الدین حسین الحسینی است چنین نقلنموده که قاضی مزبور نوشته است که مؤلف فقیر حدیثی از حضرت شیخ طائفه بهاء الملة و الدین العاملی شنیدم که دلالت بر ظهور شاه صاحبقران شاه اسمعیل صفوی کیتی ستان مینمود و انحضرت چنین فرمودند که اینحدیث را بنوعی که از مرحوم پدر خود یعنی شیخ حسین بن عبد الصمد العاملی شنیدم اینست که ان لنا بارد بیل کنزل لیس مذهب و لا فضة و لکنه رجل من اولادی یدخل تبریز مع اثنی عشر الفار اکبا بغله شهیباه و علی راسه عصابة حمراء سید کبیر مرحوم سید حسن بن سید جعفر عاملی کَرَکی استاد پدر فقیر به پدر حقیر کفت که در اوائل سلطنة پادشاه مرحوم شاه اسمعیل طاب ثراه که بزیارت مشهد مقدس رضوی میرفتم در تبریز رسیدم و شاه در شکار بودند روزیکه از شکار معاودت میفرمود آنروز بر استر سفیدی سوار بودند و بواسطه کرفت چشم دستمال سرخی بر سر بسته داشت و لشکری که همراه او بودند بدوازده هزار سوار میرسید در آن وقت اینحدیث که بچند سال قبل بنظر رسیده بود بخاطر آوردم ملحمةٌ در مجالس المؤمنین استکه ادریس بن عبدالله المحض بن حسن مثنی بن حسن مجتبی بن علی المرتضی علیهما التحیة و الثناء کنتیش ابوعبدالله در واقعه فخ در سنه تسع و ماه فرار نموده بمصر رفت و چون واضح مولی صالح بن منصور انجا رفت از قبل هادی عباسی شیعه مخلص بود او را مدد کرده باندلس روان داشت و او در اقصای مغرب در اراضی طنجه در مدینه دلیله آغاز دعوت کرده جمعی از قوم بربر باو کردیده پادشاه شد هرون از اینخبر مضطرب کشته داود نام شخصی که بشماخ اشتهار داشت بدانجا فرستاد و او بخدمت ادریس رسیده از روی دیکر و تلبیس در سلک مخصوصان او درامد تا انکه روزی از درد دندان شکایت کرده و وی چیزی بوی داد که داروی دندانست و ادریس در سحر آنرا بکار برده بدان درکذشت و وی را جاریه حامله بود اولیاء دولت تاج خلافت بر شکم او نهادند و پس از چهار ماه پسری آورد او را ادریس نام نهادند و در اسلام بغیر از او کسی دیکر را در شکم مادر سلطنة موسوم نکرده اند حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله در حق او فرموده علیکم بادریس بن ادریس فانه نجیب اهل البیت و شجاعهم پس از آن در مجالس یکی از موارد شجاعة او را بیان نموده هر کسکه خواهد بآنجا رجوع نماید ملحمة و ایضا در آن کتاب است که محمد و ابراهیم ابنی عبدالله المحض بن حسن بن حسن بن علی المرتضی صلوات الله علیهما محمد بن عبدالله مذکور از عظمای بنی هاشم بود و همی باو مستظهر بودند و مردمان زمان او را مهدی می کفتند و بعد از شهادت او را نفس زکیه می خواندند بنا برانکه او را در احجاز الرنیت که بیرون مدینه طیبه است شهید کردند و در حدیث واقعست که یکی از فرزندان من نفسی زکیه در احجاز کشته خواهد شد و دندانی نسابه از جد خود نقلنموده که او چهار سال در شکم مادر بوده و چون متولد شد در میان دو کتف او خالی سیاه برابر بیضه برآمده بود ملحمة در مجالس قاضی است که کویند سبب عزم مختار بانتقام خون شهیدان کربلا و تضمیم غریمة او بر مجاریه و قتل اهل ظلم و ضلال وصول کتابة حضرت رسول بود در انیباب باو و از او منقولستکه کفت روزی نشسته بودم ناکاه
شخصی
ص: 94

شخصی بر میانه مسافران درآمد و سلام کرد آنکاه مکتوبی سر بمهر بیرون آورد که امانتی است از امیرالمؤمنین علی علیه السلام که بمن سپرده و فرموده که به مختار رسانی مختار کفت ترا بخدای که جز او خدائی نیست سوکند میدهم که آنچه کفتی مطابق واقعست و راست است انشخص بر صدق قول خود سوکند خورده مختار مهر از کاغذ برداشته مضمون کتابت را براین وجه دید که بسم الله الرحمن الرحیم السلام علیک اما بعد بدان ای مختار که پس از سی سال که در باویه ضلالت و غوایت سیر کرده باشی خدایتعالی محبت ما اهلبیت را در دل تو خواهد افکند و تو خون ما را از اهل بغی و طغیان و ارباب تمرد و عصیان طلب خواهی داشت و باید که خاطر جمعداری و بهیچکونه پریشانی در ضمیر خود راه ندهی مختار بعد از اطلاع بر مضمون این مکتوب مستظهر و قویدل شده در قتل دشمنان خاندان مساعی جمیله داشت و قاضی میبدی در شرح دیوان مرتضوی از تفسیر امام حسن عسکری روایة نموده که حضرت امیرالمؤمنین فرموده که سیقتل ولدی الحسین و سیخرج غلام من ثقف و یقتل من الذین ظلموا ثلثماة و ثلثه و ثمانین الف رجل کفتند من هو فرمود مختار بن ابی حبیدة الثقفی ملحمة قال امیر المؤمنین علی بن ابیطالب فی خطبته التی یذکر فیها الملاحم علی ما نقلها فی نهج البلاغة مشیرا الی الغرامطة یحتملون لنا الحب و النوی و یضمرون لنا البغض و القلاو فی هذه الخطبة اشار الی قلع حجر الاسود عن رکن الکعبة و اذهابه الی الهجر کما صدر هذا من القرامطه فقال علیه السلام و هو یشیر الی الساریة التی کان یستند الیها فی المسجد الکوفة کانی بالحجر الاسود منصوبا هنا یمکث هیهنا بریهة و اشار الی البحرین ثم یعود الی ماواه و ام مثواه و آنچه را که ان بزرکوار درباره قرامطه و بردن ایشان حجر الاسود را ببحرین فرموده واقع کردیده و مجمل اینقضیه بنابر آنجه فقیه کامل مرحوم آقا محمد علی نجل الوحید البهبهانی طاب الله ثراهما در مقامع الفضل خود ذکر فرموده این استکه در سال دویست و هفتاد و هشت جمعی در کوفه بهمرسیدند و معروف بقرامطه کردیدند و رئیس ایشان شخصی بود که اظهار عبادت و زهد مینمود و زنبیل میبافت و بآن مدار میکرد و مردم را بامامة اهل بیت میخواندند تا انکه جمعی تابع او کردید و امرش در حوالی کوفه شهرت یافت پس در سال هشتاد و شش شخصی از قرامطه مسمی بابی سعید جَنابی بفتح نون و جیم و باء در بحرین بهمرسیدند و جمعی از اعراب و قرامطه با او متفق شده خروج کردند و آنحدود را بتصرف آوردند جمع کثیری کشتند تا بنواحی بصره رسیدند پس معتضد بالله عباسی عباس بن عمرو غنوی را با جمع کثیری بدفع ایشان فرستاد و میان فریقین جنک عظیم اتفاق افتاد و عباس منهزم کشت و ابوسعید تمام لشکر او را کشت و سوزانید و عباس را مرخص کرد و مقدمه را بعرض خلیفه رساند و در هشتاد و نه بلد شام را متصرف شدند و در سیصد و یک ابوسعید را در حمام بعضی از خادمانش کشت و بعد از آن پسرش ابوطاهر ابوطاهر سلیمان بجای او نشست و بصره را در تصرف درآورد و همچنان بر فساد و نهب و قتل مشغول بودند تا سه معذء و در آنسال حجاج بسلامت به حج رسیدند با منصور دیلمی که ناکاه ابوطاهر روز ترویه به مکه رسید و اموال حجاجرا غارت کرد و همه را به قتلرسانید حتی انکه در میان مسجد الحرام واندرون کعبه خون جاری ساخت و حجر را به هجر فرستاد که بلاد بحرین است پس امیر مکه ابن محارب یا جماعت اشراف بیرون رفته با او جنک نمودند و او تمام را نیز به قتل رسانید و دَر کعبه را کند و شخصی نیز ببام فرستاد که ناودان را بکند و انشخص افتاد و مرد و بسیاری از کشته کان را بچاه زمزم ریخت و تتمه را در مسجد بدون غسل و کفن و نماز در زیر خاک کرد و پیراهن کعبه را کرفته بر اصحاب خود قسمت نمود و خانه های مکه را غارت نمودو برکشت پس امیر بحکم ترک که امیر بغداد و عراق بود از برای قرامطه پنجاه هزار دینار متقبل شد که حجر را رد کنند و قبول ننمودند و در سنه سی و دو ابوطاهر کشته شد و قریب به بیست و دو سال حجر درنزد قرامطه ماند و در آنمدت حجاج از برای طواف اعتبار جای حجر میکردند پس آن را بصحابه ابن شنبر قرمطی که از خواص ابوسعید بود بمکه فرستادند و ابن اثیر در کامل التواریخ ذکر نموده که حجر را باستدعای مهدی بن عبدالله صاحب افریقیه ارسال
نمودند
ص: 95
در ملاحم معصومیه و اخبار از آیندکاه
نمودند و اولا آن را بکوفه بردند و در مسجد کوفه اویختند که مردم آن را دیدند و در پنجم ذی القعده یا ذی الحجه سنه سیصد و سی ونه بمکه رسید و بجای خود منصوب کردید و در جمله اخبار غیبتیه امیر المؤمنین اشاره بآن نموده چنانکه در شرح ابن ابی الحدید و غیره مذکور است بعد از آن آندو فقره از خطبه امیر را که در اول عنوان این ملحمه ذکر شدند نقل نموده تا آنکه فقیه مزبوره میفرماید و کویند که چون حجر را از مکه بردند در زیر آن چهل شتر مردند و بعضی سیصد و بعضی پانصد نیز کفته اند و چون برکردانیدند بر یک شتر لاغری بود که در زیر آن فربه شد و در کرامات حجر نوشته اند که در آب فرو نمیرود این ناچیز کوید که در جواب پانزدهم از گلشن هشتاد و نهم معارضه یکی از قرمطیان با عالمی در خصوص نمویه و مدلتیس نمودن در آوردن حجر الاسود و ادعا نمودن آن قرمطی که شاید این حجر غیر از ان باشد که ما برده ایم و امتحان او را بهمین کرامت مذکور خواهد شد و تذکر آن مناسب اینمقام است و بالجمله فرموده است در مقامع که از کرامة آن آنست که باتش کرم نمیشود و بعضی آنرا از پیغمبر نقل کرده اند و از حضرت رسالت مرویست که نازلشد حجر الاسود از بهشت در حالتیکه سفیدتر بود از برف پس سیاه کردانید آنرا کناهکاران بنی آدم و از حضرت صادق علیه السلام مرویست که حجر الاسود اول ملکی استکه در روز اخذ میثاق بربوبیة خدا و نبوت محمد و وصیاته علی اقرار کرد پس حقتعالی برکزید و میثاق را مانند لقمه در دهان او کذاشت و میآید در روز قیامة با زبانی کویا و چشمی بینا که شهادت دهد برای هر کس که نزد او آمده و میثاق را حفظ نموده و عامه و خاصه بطرق متعدده روایت کرده اند که روزی عمر در ایام خلافت داخل مسجد الحرام شد و نزد حجر رفت و کفت اکر نه این بود که پیغمبر خدا ترا بوسیده من نمیبوسیدم زیرا که ضرری و نفعی نمیرسانی در آنوقت حضرت امیرالمؤمنین حاضربود خطاب به عمر نمود که مه یا عمر بل یضر و ینفع یعنی ساکت شو ای عمر بلکه حجر نفع و ضرر میرساند عمر کفت ای ابوالحسن اینرا از کجا کوئی کفت از کتاب خدا که میفرماید و اذ اخذ ربک من بنی آدم تا آخر آیه چون حقتعالی آدم را افرید ودست خود را بر پشت او کشیده بیرون آورد ذریه او را از پشت او و از ایشان اقرار کرفت بر ربوبیه خود پس اقرار ایشان را در کاغذ نوشت و حجر را دو چشم و دو زبان نمود و باز فرمود دهانرا باز کن و او دهان را کشاد و آن نوشته را در دهان او انداخت و کفت تو شاهد باش در روز قیامت بر جماعتیکه وفا بآن عهد کنند پس حجر ضرر و نفع می رساند عمر کفت لا ابقانی الله بارض لَستَ فیها یا اباالحسن خدا مرا زنده ندارد در زمینی که تو در آن نباشی ای ابو الحسن وحجر در این ازمنه چند پارچه سنک ماشی رنکست که دررکن مشرقی نصب شده و ما بین ان سنکها و اطراف آنها تماماً لاک است و بر اطراف آنها نقره کرفته اند و آن را در کودی قرار داده اند که محفوظ تر باشد و در مابین حجر برآمدکی است از لاک که هیچ چیز در آن نیست و عوام آن را حجر می پندارند و میبوسند و ابتداء و ختم طواف را بآن می کنند و حج خود را مشتبه و بلکه باطل میسازند بنا بر مشهور میان متأخرین ملحمة فی اخبار الدول للقرمانی و فی سنة اربع و خمسین و ستمأته طهرت النار بالمدینة المنورة لیلة الاربعاء ثالث جمادی الاخرة و ظهر بالمدینة دوی عظیم ثم زلزلة عظیمة فکانت ساعة بعد ساعة الی خامس الشهر فظهرت نار عظیمة فی الحرة قرجاً من قریظة قال اهل المدینة کنا بنصرها من دُورِنا من داخل المدینة کانها عندنا و سالت اودیة منها الی وادی شظا کسیل الماء و طلعنا بنصرها فاذا الجبال السیل ناراً و سارت هکذا و هکذا نیران کانها الجبال وطار منها شرر کالقصر الی ان ابصر ضوئها من تکه و من الفلاة جمیعها و اجتمع الناس کلهم الی القبر الشریف مستغفرین تائبین و استمرت هکذا اکثر من شهر قال الذهبی امر هذه النار متواتر و هی مما اخبر به المصطفی حین قال لا تقوم الساعة حتی تخرج نار من ارض الحجاز تضی لها اغساق الابل ببصری و قد حکی غیر واحد من کان ببصری فی اللیل و رای اعناق الابل فی صوتها ملحمة در مجمع التورین و اغط سبزواری و نکارستان است که از حضرت رسالت پناهی سئوال
کردند
ص: 96
گلشن بیست و چهارم
کردند معنی القیامة فرمود القیامة القیامة علماء در اینباب تامل کردند بحساب جمل آن را موافق و مطابق پانصد و هشتاد و دو یافته اند که در آنسال در شهر رجب کواکب سبعه در سیم درجه میزان بر یکدقیقه قران کردند و آن برج بادی است و در همان سال چنکیزخان بر طوائف مغول و صحرانشینان تسلط بهمرسانید و بر تخت سلطنة نشست و باد بی نیازی الهی وزید و چراغ عمر اکر شکان اقطارو امصار خواموش کشت و چندین هزار نفس نفیس از مؤمن شریف و کافر خسیس در ایران وتوران بل اکثر جهان بباد فنا رفت و کلام آنسرور که فرمود القیامة القیامة اخبار از سلطنة چنکیز خالست بزرکی کفته استکه اکر هزار سال عدالت و امنیت و خوشی باشد تلافی قتل عام مغول و تدارک خرابی ایشانرا نمی نماید از آنجمله در نیشابور دوازده شبانه روز شمار کشتکان کردند سوای عوارت و اطفال هزار و هزار و هفتصد و چهل و هفت هزار مرد کشته شده بود در خوارزم هر قاتلی بیست و چهار سر بعرصه کاه آورد و قاتلان ازصد هزار نفر افزون تر بودند و قیاس نما بر این کشتکان سائر بلاد و اصقاع را و در مکشوف سیم از گلشن بیست و چهارم اینقضیه مفصلتر از این بیان شود

24 ) - گلشن بیست و چهارم

در بیان مکشوفات از علم جفر و نحو آن و کلچین از کلبانهای آن چند کل است مکشوف شارح مواقف آورده که در مکتوب عهدیکه حضرت علی بن موسی الرضا برای مأمون نوشت مذکور بود که محققاً تو دانسته حقوق ما را اکر چه آبائی تو اِباه نمودند اینمفید مأمول تو نزد ما مقرون به قبول شد لیکن مدلول جفر و جامع دلالت بر خلاف این میکند و در جلد دوازدهم بحارالانوار در ضمن ترجمه حالات حضرت امام رضا صورت فرمان ولیعهدی را که مأمون بخط خود نوشته و اسامی مشهود را مرحوم علامه مجلسی ره نوشته و چند سطریکه جناب امام رضا بخط مبارک خود در پشت عهدنامه نوشته صورت آن را ثبت و ضبط نموده و آن اینست اقول و انا علی بن موسی بن جعفر ان امیرالمؤمنین عضده الله بالسداد و فقة للرشاد عرف من حقنا ما جهله غیره فوصل ارحانا قطعت و امن نفوسا فرغت بل احیاها و قد تلفت و اغناها اذا افتقرت متبغیا رضی رب العالمین و سیجزی الله الشاکرین و لا یضیع اجر المحسنین وانه جعل الی عهده و الامرة الاکبری ان بقیت بعده و در آخر آن نوشته و الجامعة و الجفر یدلان علی ضد ذلک و ما ادری ما یفعل بی و بکم ان الحکم الا لله یقضی بالحق و هو خبر الفاصلین و در کشف الغمه استکه آن عهدنامه در مشهد مقدس در خزانه مبارکه ثبت و ضبط است کاهی در اعیاد آن را بیرون میآورند و العلماء و الحکماء و الخدام و الزوار یقبلون مواقع اقلامه صلوات الله و سلامه علیه اشارة از جمله از اخبار چنین استفاده میشود که حضرت امام رضا علیه السلام را تعلقی تام و تمام در مراجعه بکتاب جفر بوده حتی انکه در حال صباوت و صغر بمطالعه آن کتاب مجد و از مطالب آن مستحضر چنانکه در مختار کشی از نصر بن قاموس روایت نموده که کفت روزی نزد حضرت امام موسی در خانه او بودم پس انحضرت دست مرا کرفته و مرا به حجره درآوردند که حضرت امام رضا در صغر سن انجا بودند و کتابی در دست داشت و مطالعه مینمود پس حضرت امام موسی مرا کفتند که ای نصر میشناسی این پسر را کفتم بلی پسر تو است علی رضا کفت میدانیکه اینچه کتاب است که مطالعه آن مینماید کفتم نه کفت این کتاب جفر است که اطلاع بر حقایق معانی آن نمی تواند الا پیغمبری یا وصی پیغمبری این ناچیز کوید که مؤید فرمایش امام که فرمود بر حقایق معانی آن مخصوص به پیغمبر یا وصی پیغمبر است چیزی استکه در مجمع النورین واعظ سبزواری استکه آنچه معلوم میشود از اخبار این استکه اکر آن کتاب جفر که امیرالمؤمنین نوشته بدست غیرامام بیفتد از او انتفاع نمیبرد چنانکه جناب امیر همان جلد جفره را امتحانا بدست محمد حنیفه داد نتوانست بخواند چونکه به طریق رمز و اختصار حضرت آنرا نوشت و بجهة عدم قابلیت و استعداد بمردم تعلیم نمیکنند جناب صادق فرمود ما علم جفر را از مردم پنهان میکنیم چنانچه آنها طلا و نقره خود را پنهان میدارند و کنز میکذارند و بکسی نشان نمیدهند و در روایة اکمال الدین
استکه
ص: 97

در مکشوفات از علم جفر و نحو آن
استکه وقتی حضرت صادق بروی خاک نشسته با جامه از پوست و با دل افسرده مانند زن بچه مرده اشک بر رخساره خود جاری نموده میفرمود سیدی علیک نفت رقادی و ضیقت علی مهادی و انیرت متی راحة فؤادی غیبتک وصلت مصابی یقجا لع الاید و فقد الواحد بعد الواحد بفناء الجمع و العدو فما احسن یدمعة ترقی من عینی و انین یفتر من صدری عن دوارج الرزایا و سوالف البلایا الا مثل لعینی من غوائل اعظمها و افظعها و بواقی اشدها و انکرها و نوائب مخلوطة بقضائک و نوازل معجوثة بسخطک الروایة و درآخرها اینروایة استکه حاضرین از اصحاب مانند مفضل بن عمر و داود رقی و ابوبصیر و سدید صبرنی از این خطب هائل و حادث غائل متحیر بماندند عرضکردند خداوند چشم شما را نکریاند اینچه حالة است و چه حادثه روی داده پس حضرت آه کشید و فرمود امروز در جفر کتابی که مشتمل بر علم منایا و بلایا و علم ما کان و ما یکون است تا روز قیامة نکاه میکردم و در امر قائم و مولد او تأمل مینمودم با بطوء ظهور و طول عمر و کثرت بلوای مؤمنین در آنزمان و تولید شکوک در قلوب شیعه از طول عمر وی و ارتداد بسیاری از مردم و خروج ایشان از ربقه اسلام مرا رقت و حزن فرا کرفت مشکوف در مجمع النورین استکه غالب آنچه از حوادث و ملاحم و احوال معظم سلاطین خبر میدادند از علم جفر بود چنانچه جناب امیر از خروج صاحب زنج خبرداد نهج کانی و قد سار بالجیش الذی لا یکون له غبار و لا قعقعة لجم و لا جمجمة خیل یثرون الارض باقدامهم کانها اقدام النعام ویل نسککم العاهرة و الدور المزخرقه التی لها الحتجه کاجتخه النسورو خراطیم کخراطیم الفیل من اولئک الذین لا یندب فتسیلهم و لا یفقد غائبهم شخصی از اهل روی اسمش علی بن محمد ببصره آمد و ادعا کرد که سید علوی هستم غلامان و کنیزان بصریانرا دعوت بسوی خود کرد شبی را معین کرد جمیع غلامان آقایان خود را کشتند و مال و عیال آنها را بغلامان بخشید و بر خلیفه عصر که معتمد عباسی بود خروج نمود و فتنه های بسیار کرد و چون برقع بر صورت میانداخت به برقعی معروف شد و لشکر او همه جماعت سودان بودند و تفصیل این کیفیت را ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه متعرض شده این ناچیز کوید که در اغلب کتب تواریخ تعرض از حال صاحب زنج شده است مثل ناسخ التواریخ و روضة الصفا و حبیب السیر و غیرها و لیکن مختصر و مفیدتر از تمامت اینها تعرض قرمانی است در اخبار الدول و عبارت آن در اینخصوص اینست و من الحوادث فی ایامه ای ایام خلافة المعتمد العباسی دخلت الزنج البصرة و اعمالها و اخربوها و بذلو فیها السیف و احرقوا و اخربود و سَبوا و جری بینهم و بین عسکره عدة وقعات فمات خلق لا یحصون ثم اعقیه هذات و زلازل فمات تحت الزدم الوف من الناس و استمر القتال مع الزنج من حین تولی المعتمد ستة ست و خمسین و ثمانین الی سنة سبعین و مأتین فقتل فیها کبیر الزنج لعنه الله و اسمه بهبوذ و کان ادعی انه ارسل الی المخلوق فردوا الرسالة و انه یطلع علی المغفیات و ذکر الصولی انه قتل من المسلمین الف الف و خمساته الف آدمی و کان له منبر فی مدینته یصعد علیه و یست جنمان وعلیا و معویة و طلحة و الزبیر و عایشه و کان ینادی علی المراة العلویه فی عسکره بدر همین و ثلاثه و کان عند الواحد من الزنج العشرة من العلویات یطاهن و یستخدمهن و لما قتل هذاالخبیث دخل برأسه بغداد علی رمح و زینت البلد در حنج الناس بالدعاء للخلیفة و مدحه الشعراء و کان یوماً مشهوداً و من الناس و تراجعوا الی المدن التی اخذوها مکشوف و ایضا در همان کتاب اخبار امیر المؤمنین علیه السلام را در نهج البلاغه از حالات لشکر مغول و چنکیزیان بواسطه علم جفر دانسته چنانچه کفته است و همچنین از روی همین علم جفر بود که حضرت امیر از احوالات لشکر مغول و سلطنت چنکیز خان خبرداد نهج کانی اداهم قوما ًکان وجوههم المجان المطرقه یلبسون السرق و الدیباج و یعتقبون الخیل العتاق هم قوم حمر الوجوه صفار الاعین ذلف الانوف و یکون هناک استحرار القتل حتی یمشی المجروح علی المقتول و یکون المفلت اقل من الماسور فقال له بعض اصحابه لقد اعطیت علم الغیب فضحک و قال لیس هذا بعلم غیب انما هو تعلم من
ذی
ص: 98
گلشن بیست و چهارم
ذی علمٍ عِلم علمه الله نبیه و علمفیه و دعالی بان یعیه صدری و تقطم علیه جوانحی یعنی کویا می بینم کروهی را که صورت های انها مانند سپر مدور و بزرک وخشن باشد و لباسهای آنها ابریشم خواهد بود و اسبهای نجیب یدک خواهند کشید وایشان کروهی هستند که رنک صورت ایشان سرخ و چشمهای ایشان کوچک و بینی آنها پهن خواهد بود و بسیار قتل خواهند کرد و بر روی کشته ها راه خواهند رفت و کم کسی از شمشیر آنها جان بدر خواهند برد و این علم غیب نیست که من خبر میدهم بلکه اینها چیزهائی استکه خدا و پیغمبرش را خبر داد و پیغمبر هم اینعلمرا بمن آموخت و در حق من دعا کرد که خداوند قوه حفظ بمن دادکه هر چه را شنیدم فراموش نکردم آیه وافیه و یعتها اذن و اعیه درحق من نازل شده و صفاتیکه آن حضرت در اینخطبه بیان فرموده صفات ترک و لشکر مغول استکه رئیس و بزرک آنها خان جهان کشا چنکیز خان بود که در حین تولدش هر دو مشت او پر از خون بسته بود و در عهد او باد بی نیازی الغ تنکری وزیدن کرفت و آن قدر خان عالیشان قتل کرد که نه بخت النصر ونه ابوقتیه و نه ابومسلم و نه جماعت پروس در فرانسه هیچیک چنین نکردند بهر ولایة و بلد که میرسید چنان قتل عام میکرد که ابقاء بر سک و کربه و مرغ و خروس نمی نمود هر طایفه که با او جنک میکردند حکم میکرد که اسراء را که در او بودند سپر میکردند و چون ظفر مییافت و قتل میکرد سرهای کشته کانرا در جوالها میریختند و همراه اردو میبردند شبها سرها را بر نیزه دور اردو نصب میکردند و روز سرها را عوض سنکها در منجنیق میکذاشتند و بحصار می انداختند کویا ملائکه احوال مغول را از لوح محفوظ دیده بودند که می کفتند اتجعل فیها من یفسد فیها و یفسک الدماء ونحن نسبح بحمدک چنان فصدی از انسان کبیر کردند که تا مدتها از ضعف بحال نیامد در قتل هرات دو خرواربند ابریشمین از شلوار مقتولین حاصل امد و در روز جنک شندرقوخان در قاشین سیصد هزار نفر کشته شده بود جماعة اتراک را اعتقاد آنست که چون صد هزار آدمی کشته شود از ان جمله یکی بفرق بایستد و باعتقاد ایشان در آن واقعه سه نفر از جنود شندرقوخان بفرق سر ایستاده بودند شبی چنکیزخان در عالم خواب دید که دو دستش بلند شده ودو شمشیر در دستها دارد که سر شمشیرها بمشرق و مغرب رسیده مادرش تعبیر کرد که به سلطنة خواهی رسید و حکمرانی شرق و غرب عالم را خواهی کرد و در ایام سلطنة شبی در خوابدید که عمامه بزرکی مثل خرمنی بر سر نهاده از معتبری تعبیر خواست جواب داد که عمامه لباس عرب است و پیغمبر امی از عرب بوده و بر اهل اسلام و ملک عربستان سلطنة خواهی کرد و آخر چنان شد که تعبیر کرده بود و هر کس زیاده از این حالات و کذارشات زمان او را بخواهد به کتب سیر و تواریخ رجوع کند مکشوف و از جمله مکشوفات از علم جفر سلطنة عبدالمؤمن است در مغرب زمین که محمد بن عبدالله تومرت استکشفا کرد که مردی موصوف بکذا و کذا که مفرد است اسمش ع ب د ل م و م ن باشد در مغرب زمین در فلانسال بر سریر سلطنة نشنید پس در تفحص او سفر کرد تا او را در قریه ملاله دید و شناخت و او با پدرش علی بامر کاسه کاری مشغول بود پس او را در سلک احباب کشیده و نوید سلطنتش داد پس در جبل سمل اسبابی فراهم آمد که بر سلطان خروج کرد عاقبت عبدالمؤمن بسلطنة رسید و سیزده نفر از اولاد او در مدت صد و چهل و چهار سال سلطنت نمودند قال ابن حلکّان فی و فیات الاعیان رائت فی کتاب المغرب عن سیرة ملوک المغرب ان محمد بن تومرت کان قد اطلع علی کتاب یسمی الجفر من علوم اهل البیت و انه رای فیه صفة رجل یظهر بالمغرب الاقصی بمکان یسمی السوس و هو من ذریّة رسول الله یدعو الی الله یکون مقامه و مدفنه بموضع من المغرب یسمی باسم هجاه حروفه ت ی ن م ل و رای فیه ایضا ان استقامة ذللک الامر و استیلائه و تمکّنه یکون علی ید رجل من اصحابه هجاء اسمه ع ب د ل م و م ن و یجاوز وقته المائة الخامسة للهجرة فاوقع الله سبحانه فی نفسه انه القائم باول الامر و ان
اوانه
ص: 99
در مکشوفات از علم جفر و نحو آن
اوانه قد ازل فما کان محمد یمر بموضع الاویسال عنه و لا یرای احدا الا اخذ اسمه و تفقد حلیته وکانت حلیة عبد المؤمن معه فبینما هو فی الطریق اذ رأی شابا قد بلغ اشده علی الصفة التی معه فقال له محمد بن تومرت و قد تجاوزه ما اسمک یا شابّ فقال عبدالمؤمن فرجع الیه و قال له الله اکبرانت بغیتی و نظر فی حلیة فوافقت ما عنده فقال له من این انت فقال من کومیة قال این مقصدک فقال الشرق فقال بابتغی قال اطلب علماً و شرفا قال وجدت علماً و شرفاً و ذکراً صَحِبنی تَنِلُهُ فوافقه علی ذلک فالقی محمداً الیه امره و او دعه سرّه الی ابن بلغ الی السلطنة جسما ذکر فی الوحیات مکشوف و ممّا اکتشف بشیه الجفر سلطنة ابو الحسن علی بن محمد بن علی الصلیحی القائم بالیمن اکتشفها عامر بن عبدالله الرواحی قال ابن خلکان کان والد ابی الحسن علی المذکور قاضیاً بالیمن سنتی له ذهب و کان اهله و جماعته یطیعونه و کان الداعی عامر بن عبدالله الرواحی یلاطفه و یرکب الیه لریاسته و سودده و صلاحة و علم فلم یزل عامر المذکور حتی استمال قلب ولده علی المذکور و هو یومئذ دون الباوغ و لاحت له فیه مخابل النجابة و قیل کانت عنده جلنه علی الصلیحی فی کتاب الصوره و هو من الذخائر القدیمة فاوقفه منه علی تفقل حاله و شرف مآله و اطلعه علی ذلک سرّا من ابیه و اهله ثم مات عامر عن قریب و ارضی له بکتبه و علومه و رسخ فی ذهن علی من کلمه ما رسخ فعکف علی الدرس و کان ذکیاً فلم یبلغ الحلم حتی تضلّع من معارفه التی بلغ بها و بالجدّ السعید غایة الامل البعبد فکان فقیهاً فی مذهب الامامیّه مستبصرا فی علم التاویل ثم انه صار بحج بالناس دلیلا علی طریق السراة و الطائف خمس عشرة سنة و کان الناس یقولوان له بلغنا انک ستملک الیمن باسره و یکون لک نشان فیکره ذلک و ینکره علی قائله مع کونه امرا قد شاع و کثر فی افواه الناس من الخاصة و العامة و لما کان فی سنة تسع و عشرین و اربعمائه ثار فی راس مشار و هو اعلی ذروة فی جبال الیمن و کان معه ستون رجلاً قد حالفهم بمکة فی موسم سنة ثمان و عشرین و اربعمائه علی الموت و القیام بالدعوة و ما منهم الا من هو من قومه و عشارة فی متعقه و عدد کثیر و لم یکن فی راس الجبل المذکور بناء بل کان قلة منیقه عالیة فلما ملکها لم یتصف نهار ذلک الیوم الذی لمکه الی لیلته الا و قد احاط به عشرون الف ضارب سیف و حصروه و شتموه و سفهورا رأیه و قالوا له ان نزلت و الا قتلناک انت و من معک بالجوع فقال لهم لم افعل هذا الا خوفاً علینا و علیکم ان یملکه غیرنا فان ترکتمونی احرسه علم و الا نزلت الیکم فانصرفوا عنه و لم یمض علیه اشهر حتی نباه و حصّنه و اتقته و استفحل امرا تصاحی شیئا فشیاً و کان یدعو للمستنصر صاحب مصر فی الخفیة و یخاف من نجاح صاحب تهامه و یلاطفه و یستکین لامره و فی الباطن یعمل الحیلة فی قتله و لم یزل حتی قتله بالسمّ مع جاریة جمیلة اهداها الیه و ذلک فی سنة اثنتین و خمسین و اربعمائة بالکدراء و فی سنة ثلث و خمسین کتب الصلیحی الی المستنصر یستأذنه فی اظهار الدعوة فاذن له فطوی البلاد طیا و فتح الحصون و التهانم و لم تخرج سنة خمس و خمسین الا و قد ملک الیمن کله و هذا امر لم یعهد مثله فی جاهلیة و لا فی اسلام حتی قال یوماً و هو یحطب الناس فی جامع الجند و فی مثل هذا الیوم نخطب علی منبر عدن و لم یکن ملکها بعد فقال بعض من حضر مستهزاً سبّوح و قدوّس فامر باخذه و خطب مثل ذلک الیوم علی منبر عدن فقالم المأخوذ و بایعه و استقر حاله فی السلطنة الی ان قتل علی ما فی الوفیات مکشوف و از جمله مکشوفات از علم جفر چیزی استکه آن را محمد فرید وجدی معاصر در کتاب دائرة المعارف خود نقلنموده از جریده المؤید و الجریدة که از نکارشات قلم عبد المجید افندی انصاری است از حادثه هجوم ایطالیا بر طرابلس و در حرب عمومی بین المللی که در هزار و سیصد و سی و یک و سی و دو واقعشده است و عبارت آن در اینخصوص اینست که و من اغرب ما یری من الجفر ما کتبه حضرت عبدالمجید افندی الانصاری بالجریدة و المؤیّد و غیرهما من انّه عشر علی ابیات فی شرح کتاب الشاطببه لاحد علماء المغاربة و الکتاب موجود فی المکتبة الملکیة فیها ذکر عن حادثة هجوم الطالیا
عن طرابلس
ص: 100
گلشن بیست و پنجم
طرابلس و کان ذلک عند انتشاب الحرب و تلک الابیات هی و امّة حول جبال النار تأتی طرابلس بلا اسشکار بمکحلاتها و بالدفاع علی جوار هیئة القلاع ترمی بها الحصون ذات البأس حتی اَرانا قَد خَلَت من ناس تنزلها و ملکها فی غرقل کذاک فی جفر امامنا علی

25 ) - گلشن بیست و پنجم

در طریقه زر و سنة و مکتشفات آنها است و کلچین از کلبانهای آن چند کل است که در ضمن چند اکتشاف چیده میشوند اکتشاف بدانکه لفظ زیر در لغة عرب بمعنی قطع است چنانچه در تفسیر صافی در سوره مؤمنون در ذیل آیه مبارکه فتقطعوا امرهم بینهم زبرا فرموده زبرا ای قطعاً و آن جمع زبور است که بمعنی فرقه است و بمعنی کساب هم آمده چنانچه در صافی در تفسیر بینات فرموده ای المعجزات و در تفسیر زبر فرموده است ای الحکم و المواعظ و اما بینة در لغت بمعنی معجزه آمده است چنانچه ذکر شد و بمعنی حجّة ظاهرة هم آمده است مثل ید بیضاً موسی و در اصطلاح چنانکه از کتاب غصن البان نقلشده عبارت اند از دو قاعده توأم که واضع آنها معلوم است و موضوع اینعلم اعداد حروف و کلمات است کاه از زبر و کاه از بینات و تعریف ان این استکه ان علمی است بقواعد معلومه اعدادیّه در استنباط اسرار مکنونه قرانیّه و فائده آن کشف بعضی معلومات است از مجهولات و آکاهی یافتن به برخی از اسرار مخفیات اکتشاف بدانکه قاعده باهره زبر و بینیه چنانکه در مقامع الفضل فرموده آنستکه چون هر یک از حروف تهجّی مرکبند بعضی از دو حرف مثل با و تا و بعضی از سه حرف مثل صاد و سین پس حرف اول آنها را در اصطلاح زبر مینامند و تمّة را بینّه است مثل با زبرش ب است که بحساب جمل دو است و بیناتش آ است که بحساب جمل یکی است انتهی پس روشن شد که زبر تطبیق مکتوبی حروفست بحروف در اعداد یعنی زبر عبارتست از کلمه مساوی با کلمه دیکر یا جمله مساوی با جمله دیکر در حساب جمل اکتشاف بدانکه این تطابق مفردین یا جملتین تارة در الفاظ حسنه است و نارة در الفاظ قبیحه اما امثله الفاظ حسنه بسیار است و ما از آنجمله بذکر ده مثال اکتفا مینمائیم آ مثل تطابق جمل عبد با جمل کتاه ب مثل تطابق جمل لفظ توبه با پشیمانی ج مثل تطابق علم با عمل د مثل تطابق نجف الاشرف با جنت سرا ه مثل تطابق رسول با رهنما و مث تطابق ولی با ماه و نعم ما قال الشاعر شعر بنی چون آفتاب آمد ولی ماه مقابل کرده اند ولی مع الله ز مثل تطابق نمک با اسم مبارک علی ح مثل تطابق دار القرار با کورستان ط مثل تطابق عرق حبیب با شبتم ی مثل تطابق قائم با صاحب ما و امثله قبیحه رکیکه هم بسیار است واز آنجمله ما بذکر پنج مثال اکتفا مینمائیم آ مثل تطابق جمل لفظ یزید با بیچیا 2 مثل تطابق تانوا با جهنمی 3 مثل تطابق بد نفس با ملعون 4 مثل تطابق کچل با حیله 5 مثل تطابق طلحه در حالة وقف با کلب و اینها تماما از مثله تطابق اعداد لفظ مفرد بود با لفظ مفرد دیکر و اما مثلَهُ تطابق اعداد جمله با جمله دیکر مثل تطابق اول من آمن با لفظ علی بن ابیطالب و تمام این اقسام مذکوره را تطابق زبر به زبر مینامند اکتشاف اما بینات تطبیق ملفوظی اسماء حروفست با حذف حرف اول با تمام عدد اسم دیکر چنانچه از غصن السان نقلشده باینمعنی که بقیه باید مساوی باشد مر تمام عدد لفظ دیکر را و این تطابق نیز اعم است از انکه در یک لفظ باشد یا زیاده مثال در یک لفظ مثل تطابق بنیه لفظ مکه با مامنا چنانچه شاعری کفته عربیه لِمَ لا الوو بسوح مکة اننی بالبینات وجدت مکه مأمنا و مثل تطابق بینةً لفظ محمد با اسلام زیرا که بینه محمد 132 میباشد ولفظ اسلام هم عددش 132 میباشد و چه نیکو کفته است ملا جلال دوانی این
رباعی
ص: 101

در طریقه زبر و بنیه و مستکشفات آن
رباعی را در اینمقام بنا بر نسبت سید سند در روضات رباعی خورشید کمال است نبی ماه ولی اسلام محمد است وایمان علی کر بینه بر این سخن میطلبی بنکر که زبینات اسماست جلی و توضیح ان این استکه اکر دلیل و برهانی میخواهی بر اینکه اسلام اقرار به نبوت محمد و اعتراف بر حقیه احکام شریعة او است و ایمان اقرار و اعتراف نمودن بولایة علی بن ابیطالب علیه السلام است نکاه کن به بینات اسم محمد و علی که خودبینی است عادله بر صدق این دعوی چه بینات اسم سامی و نام کرامی محمد اینست یم ایم ال و عدد مجموع اینها بحساب ابجد یکصد و سی و دو است که مطابق است با عدد جمل اسلام چنانچه شاعر کفته است رباعی رمزیست کتاب حق تمامی بنظام اسرار الهی است بهر بطن کلام از اسم محمد که بود مظهر کل دریاب ز بینات اسمش اسلام و بینات اسم عالی علی اینست ین ا م ا و عدد مجموع اینها بحساب ابجد یکصد و دو است که مطابق است با عدد جمل ایمان چنانچه شاعر کفته است رباعی توصیف علی نکنجد ایذر اذهان بیرون بود از فهم معانی و بیان ایمان بولایتش معلق باشد دریاب ز بینات نامش ایمان دقیقة و چون ایمان نسبت باسلام بمنزله باطنست چنانچه ولایة باطن نبوت است چه جنبه ولایة نبی توجه او است الی الخالق و جنبه نبوتش توجه او است الی المخلوق و النسبة جنبه اولی اعلی و ارفع است پس بینات اسم خاتم نبوت اسلام واقعشده است و بینات اسم مظهر ولایة علی النبی علیه الصلوة و السلام ایمان واقع کردیده وچون نشانه نبوت مقتضی ادماج حقایق است در صور احکام شرعیّه و نوامیس وضعیة و کمال کشف و تمام افصاح از آنها موکول به نشانه ولایة است لذا تمام حروف ایمان در بینات اسم اعلی نبوی بصورت کتابت ظاهر نشده بلکه چهار حرف اول از حروف ایمان به ترتیب در آن ظاهر است ایماء بانکه شأن مرتبه نبوت ایماء بحقایق است نه افصاح از آن و در بینات اسم عالی علوی تمام حروف ایمان بصورت رقمی کتبی صریح و ظاهر و هویداست نهایة انکه غیر مرتب است اشعار بر انکه افصاح از حقایق و کشف حجاب نمودن از آنها شأن و وظیفه الهیه صاحب اینمرتبه عالی است فافهم و اغتنم اکتشاف و اما مثال تطابق بینات زیادتر از یک لفظ با جمله دیکر چون تطابق بینه حبّ علی بن ابیطالب با لفظ دین الاسلام و چنانچه شیخنا البهائی زاد الله بهائه فی الجنّة در اول کتاب جامع عباسی استخراج فرموده که بینه حلد الله ملکه با لفظ شاه عباس مطابق است زیرا که شاه عباس در عدد 439 میباشد و بینه خلّد الله ملکه هم 439 میباشد اکتشاف بدانکه اساطین این فنّ شریف وفاقا لعمالء علم الحروف کفته اند که کاه میشود که طرفی در بینّه مطابق شیئ است و در زبر و بینّه مطابق شیئ دیکر چون الف که در بینّه مطابق با لا اله الا هو است و در زبر و بینّه معانق با لفظ کافی است و از اینجا استکه غزالی و محیی الدین ابن العربی و ابوالعباس بونی صاحب کتاب شمس المعارف و غیر ایشان از اساتید علم حروف الف را قطب الحروف نامند زیرا که زبر ملفوظی الف لفظ قطب میباشد و الف بعلاوه انکه دلالة بر علم لدّنی ربانی دارد و بحساب بینّه مطابق با لا اله الا هو است موافق با لفظ مبارک علی هم هست کما لا یخفی اکتشاف و ایضا کفته اند که الف در تمام حروف تهّجی در کار است و مقوم هر حرفست و بمنزله ماده آنحرف است یا بی واسطه مثل با تا ثا یا بواسطه مثل حیم و سین چون قوام آنها بریاء است و قوام یاء هم بالف است و باینواسطه او را قطب الحروف نامیده اند و آنحرف شریف را حرف ذات اقدس دانند و بینّه آن که مظهر اسمیّه آنست مطابق اسم مبارک علی است بلکه زبر آن که همزه ملفوظه است نیز مطابق این اسم مبارک است و همزه ملفوظ همان الف است که مسمی هر حرفی عین آن در اول با در وسط یا درآخر آنحرف واقع میشود و الف مصدر بهمزه است پس همزه الف است و عدد آن نیز صدوده است ها شش میم نود ن هشت ها شش و مجموع یکصد و ده است
مطابق
ص: 102
گلشن بیست و پنجم
مطابق با اسم مبارک علی و از اینجهة استکه شاعر کفته از بینّه الف علی را بطلب پس ظاهر الف علی و باطن الف علی و الف مقوم حروف و حروف مقوّم کلمات و کلمات مقوم آیات و آیات مقوم سُور و سُور مقوم کتاب تدوینی دهد و هذا بعینه حال الکتاب التکوینی بالحدس الصائب و النظر الثاقب و قال الشاعر العارق لدنی هوس است تعلیمم کن اکر ترا دست رس است کفتم که الف کفت دکر کفتم هیچ در خانه اکر کس است یکحرف بس است اکتشاف بدانکه ارباب این فن شریف کفته اند که تطبیقیکه محل اعتناء در اینفن است مخصوص چهار قسم است و آنچنانست که تطبیق کاه تطبیق زبر به زبر است مثل تطبیق زبرجهان باز بر لفظ است حکایت از کتاب عضن البان چنین نقل شده استکه سلطان شهاب الدین ملک هند که در سال هزار و هفتاد شش وفات نموده ملقّب بشاه جهان بود یعنی شاه عالم سلطان روم باو اعتراض کرد که تو فقط هندوستانرا سلطانی پس چکونه خود را ملقب بشاهجهان نموده ملک در جواب حیران ماند پس ملک الشعراء عصر او که اسمش ابوطالب و تخلصش کلیم بود در مقام جواب از سلطان روم برآمده فرمود که جهان و هند مساویند در عدد زیرا که عدد جهان پنجاه و نه است و عدد هند پنجاه و نه است پس شاه جهان مراد از شاه هند است و بقانون تطبیق زبر به زبر سلطان روم را مجاب نمود و کاه تطبیق بینه به بینه است و کاه تطبیق زبر به بینّه است و کاه تطبیق بینّه بزبر است و بعضی شش صورت دیکر بر این افزوده اند محض توسعه که مجموع ده صورت میشود و بعضی از متاخرین علمای این فن دو صورت دیکر بران ده صورت زیاده نموده اند که صور تطبیق بنابراین جمعاً دوازده میشود و لیکن عمده در تطبیق همان صُور اربعه اولیه است اکتشاف بدانکه اختلاف است در اشرفیت اسم هویر الله و عکس آن و ادله طرفین در مظانش مَعَنوَن است و با ذکر آن از عنوان این و چیزه که بنای ما در آن بر اختصار است خارج میشود و در نظر این ناچیز اشرفیت الله بر هواز واضحات است و اکر نباشد دلیلی بر اشرفیت آن جز حاوی بودنش اسامی صاحب وحدت حقه و صاحبان نبوت ختمیه وولایة مطلقه را همانا کافی است در شرافت و فضیلتش و بیان این مدعی انکه لفظ الله علم است از برای ذات مستجمع جمیع صفات کمالیه الواحد بجمیع الجهات بوحدة الحقه و از بینه الف آن عدد یکصد و ده حاصل میشود که مطابق است با عدد اسم مبارک علی که صدوده است زیرا که بینّه الف لام استکه بحساب جمل سی است و فاء استکه هشتاد است که مجموع صدوده میشود و از بینّه ها ودو لام آن اسم مبارک محمد استفاده میشود زیرا که بینّه ها بعربیه یکی است ولی بفارسی ده است چه فصیح آن در لسان عرب هاء مع الالف و در لسان فرس سی مع الیاء است چه هر حرفیکه در آخر آن از حروف تهجی الف است در لسان عربی در آخر آن یاء است در لسان فارسی چنانکه جامی کفته شعر به مکتب تا الف بی تی نخوانی ز قرآن درس خواندن که توانی پس بینّه هی یاء است که بحساب جمل ده است و بینه دو لام هشتاد و دو است که مجموع نود و دو میشوند که مطابق است با عدد اسم مبارک محمد و از اینجا ظاهر شد معنی شعر معروف که در اینخصوص کفته شده است شعر از بینه الف علیرا بطلب و زهی و دو لام جو محمد را نام و معلوم شد که قرائة هی را در اینشعر با الف غلط است زیرا که مجموع عدد بینه ها و دو لام در این هنکام هشتاد و سه میشود نه نود و دو که عدد محمد است فتبصر اکتشاف در کتب معتبره مثل مقامع الفضل و غیره آورده اند که از مشاهیر تاریخ افکار ابکار محمد بن الحسن نصر الدین طوسی قدس الله سره القدوسی تطبیق آیه مبارکه انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا میباشد که از زبر و بینات آن اسامی مبارکه حضرت رسول و امیرالمؤمنین و
یازده
ص: 103
در طریقه زبر و بینّه و مستکشفات آن
یازده فرزند آنسرور دین را استخراج کرده فرموده باین طریق که انما زبر او 92 محمد 92 بینات او 326 وصی بن علی 326 یرید الله زبر او 290 او بینات او 227 مجموع زبر و بینات 517 و امام الهمام الحسن بن علی 517 لیذهب 747 بینات او 75 مجموع 822 و الامام الکامل ابوعبدالله الحسین بن علی بن ابی طالب 822 عنکم زبر او 180 بینات او 247 مجموع 427 امام علی بن زین العابدین 427 الرّجس زبر او 294 بینات او 202 مجموع 556 ماحی کفر و حامی اسلام 556 اهل البیت زبر او 479 بینات او 7853:6 محمد الباقر و جعفر 785 و یطهرکم زبر او 2:90 بینات او 142 مجموع 432 و النقی و العسکری و المهدی الهادی 7:40 و جناب حاج شیخ یوسف جیلانی معاصر در کتاب ایات البینات خود از زبر و بینات هفتاد و سه آیه از قرآن مجید استخراج اسامی شریفه امیر المؤمنین و اولاد طاهرین آن بزرکوار را نموده است هر کس که بخواهد بانکتاب رجوع کند چنانچه از سیزده آیه از فرقان حمید بطریق زبر و بینه استخراج اسامی فلان و فلان و فلان را نموده و ما از جمله بنقل سه آیه از آنها اکتفا می نمائیم آیه اول غیرالمغضوب علیهم و لا الضالین است چه زبر الضالین 292 و بینات او 364 و مجموع زبر و بینات 1286 فلان و دو فلان دنی و فلان 1286 آیه ثانیه لا ینال عهدی الظالمین است چه زبر الظالمین 1:602 بینات آن 4:10 مجموع زبر وبینات 1:472 فلان و فلان و فلان بن فلان 1:472 آیه ثالثه آیه یا ایها الرسول بلغ الی قوله تعالی ان الله لا یهدی القوم الکافرین است چه زبر القوم الکافرین 569 و بینات او 6:90 و مجموع زبر و بینه آن 1259 هم فلان و فلان و فلان 1259 و از زبر دو کلمه از دو آیه قرآن اسم اولی صریحاً مکشوف میشود کلمه اولی المیسر است از آیه مبارکه انما الخمر و المیسر چه زبر میسر 3:10 میباشد و زبر ر م ع 3:10 است کلمه ثانیه المنکر از ایه ان الله نهیی عن الفحشاء و المنکر است چه زبر منکر 3:10 و زبر ر م ع 3:10 میباشد ختم ذکره حتم معاصر مزبور در کتاب مذکور کفته است که دیدم بزرکی از ارکان عامه بغداد که چندان رایکان با خاصه اهل سداد نبوده در رحله خود چنین نوشته بود که روافض تمسک بزبر و بینات نموده بر تطبیقات اختیاری در مقام مدح موالیان خود برآمده اند و اثبات کرامات برای ایشان نمایند و هر که را دشمن دارند تطبیقات سوء در حق او نمایند و این را قاعده نام نهند و ممکن استکه عکس شود یعنی مُبغض آل محمد را تطبیقات جیده و محب ایشانرا با تطبیقات رویه مطابق نمایند جوابش آنستکه این در کلمات پست فطرتان ممکن استکه فرض شود و لیکن در کلام خالق بیچون که مشتمل بر معجزه است چنان است و این غفلت از تامل استکه از زبر معجزات قرآنیه و بینه بینات فرقانیه غافل است که تمام کلمات و آیات رحمت مطابق اسامی محمد و آل و جمیع کلمات عذاب و غضب مطابق با اعداءخسران مال ایشان است

26 ) - گلشن بیست و ششم

در استنباطات غربیه رمالان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است استنباط در تاریخ بحیره استکه صاحب روضة الصفا آورده که مولانا مولا علی قوشچی کفت که روزی در مجلس شاهرخ میرزا نشسته بودم که مولانا محمد اردستانی که اعجوبه زمان و نادزد دوران خود بود مدفن رمل بتخصیص در قسم ضمیر و حی کوئی چون بمجلس درآمد از خادمان حرم است و زبان در آنوادی ابکم است میرزا فرمودند مولانا نیز محرم ماست آنچه بخاطر رسد بکوید کفت چنان مینماید که میرزا دو خاتون دارند در حباله نکاح یکیرا می کشند و دیکری را که دختر خان است طلاق می دهند میرزا را از طلاق دختر خان که بحلیه صلاح و عفاف محلی بود عجب آمده و هم در آن
چند روز
ص: 104

گلشن بیست و ششم
چند روز ان یک کشته کشت و دختر خان چندان اظهار شماتت نمود و شادمانی نمود که میرزا را عرق غضب بحرکة آمده هم او را طلاق داد استنباط و ایضا در همان کتاب استکه چون مولانا استنباط عقوق و عصیان از ناصیه میرزا عبداللطیف بن میرزا الغ بیک نموده بود وقتی بعد از فوت میرزا شاهرخ میرزا الغ بیک کفت در مجلس که عنقریب ملک موروثی در تحت تصرف ما در آید مولانای مذکور فرمودند بی محابا که اکر عبداللطیف بکذارد و آنچنان شد آخر که میرزا الغ بیک بدست فرزند خود میرزا عبداللطیف کشته شد چنانچه در تواریخ است استنباط در عقول عشره که از تألیفات یکی از دانشمندان خطّه هند است چنین آورده که از میر عبدالباری نقلستکه وقتی که در سمرقند مرض طاعون شیوع یافت مردم از آنجا غریمت اطراف نمودند ما نیز با متعلقان مهاجرت نمودیم در راه مرا با مولانا محمد رمال که ظاهرا همان مولای مذکور در روضة الصفاست ملاقات افتاد رملی جهة من کشید و کفت ازوپا می کریزی کفتم آری کفت آسوده باش بتو هیچ ضرر نخواهد رسید اما از مردم تو هیجده نفر باین علت هلاک خواهند شد آخر همچنان بوقوع انجامید که مولانا کفته بود استنباط و ایضا در آن کتاب استکه در لاهور مردی بود حافظ بصیرنام که دو چشم نابینای مطلق داشت شخصی آمد عینک بدست و از حافظ مذکور سئوال کرد که در دست من چیست حافظ چون از بینائی عاطل بود قرعه ساخته بود که نقش قرعه از انامل محسوس میشد بهر تقدیر حافظ قرعه انداخت و از سرانکشتان احساس نقش اشکال نمود و بعد از حساب کفت در دست تو چیزیست که از جزء ارضی و کانی و حیوانی مرکب است و دو حلقه است با هم پیوسته و آن چیز شفاف استکه مانع نظر نیست بلکه ممد نظر است و جای آن بر بینی است یا بر سر بعد از آن کفت چرا صریح نکویم در دست تو عینک است استنباط و ایضا کوید بندکی شیخ محمد یونس لاهوری استاد مؤلف روزی در بنده خانه تشریف داشتند و فقیر از ایشان چیزی در اینعلم رمل کسب میکرد جوانی از کوشه آواز داد که یک کوزه افیون از خانه من بدزدی رفته آنجناب عندالله در اینباب رملی کشند باری چون رمل کشیده شد بنده را مخاطب نموده فرمودند که در خانه اینمرد خاتونی که هست خاتون نیست اما حکم خاتون دارد و او را دو کنیز است و یک زن اصیله و نوکر و آن زن اصیله یک دختر و یک پسر دارد دختر در سن شانزده هفده و پسر در سن سیزده چهارده و از جمله آن دو کنیز یکی آن زن اصیله را مادر خوانده است و آن سبوی افیون را بمادر خوانده خود داده است سائل کفت و الله که همچنین که اهل و عیال من در کشمیرند در اینجا دائی دارم که از او فرزندان بهمرسیده اند و الحال کدبانوی خانه او است و او را دو کنیز است و یک زن اصیله و دختر و پسرش بهیمن سن اند اینجا پسرش حاضر است الحق پسر سیزده چهارده ساله بود و کفت مادَرِ این بکیرا از آمد و کنیز دختر خوانده است انچه انجناب بر زبان راندند بلاتفاوت است غایة این را بفرمائید که متاع بدست خواهد آمد یا نه فرمودند که اکر زود بروی بیابی چون تا انجا که خانه او بود چهار منزل مسافت داشت فی الفور سوار شد و از کرد راه در خانه آن بی تحاشی در آمد پس دید که کوزه افیون در زاویه نهاده است برداشت و بخانه آورد استنباط و ایضا کوید که بمؤلف این اجزاء روزی شیخ محمود نام که در صحبت فقیر قیام داشت آمده کفت که پنجروپیه از بقچه من بدزدی رفته است شما رمل بکشید بنده بموجب تکلیفش رمل کشیدم و بعد از ملاحظه کفتم که شما در بقچه سابقا چیزی داشتید و چیزی دیکر در او داخل کرده بودید از آنجمله مردی دراز بالا باریک اندام کندم کون چجک روی کالامرد از طائفه اشراف که از خارج است چیزی ازآن کرفته است و چیزی باقی کذاشته میخواهد که از شهر بدر رود شیخ هر چند فکر میکرد بخاطراو باین قیافه آدمی نمی رسید بعد از فکر بسیار کفت و الله که طالب علمی از ستارکام بنکاله نزد من چیزی میخواهد بهمین قیافه است که می کویند و همین ساعت از من رخصت خانه میخواست و بسیار بجد بود من موقوف کردم که بعد ازمعاودت
از دربار
ص: 105
در استنباطات غربیه رمالان
از دربار بتو رخصت ارزانی خواهم داشت من باو کفتم برو و استفسار کن چون شیخ بخانه میرود چه می بیند که ملازمان ان پنجروپیه را که از انجمله کرفته بود از او کرفته اند و او را بسته نکاه داشته اند شیخ برکشته صورت ماجرا وا نمود و کفت الحق ده روپیه در بقچه من بود و پنجروپیه دیکر در او داخل کرده بودم من جمله پنجروپیه کرفته و ده روپیه باقی کذاشته بود تدئین فی المقام دخیل بدانکه علم رمل مثل علم نجوم که در گلشن بعد از این استخراجات منجمان در آن ذکر میشود از جمله علومی میباشند که اهل اسلام را التفات و اعتقاد درستی بآنها نیست چنانچه مصرحبه درکتاب مطلع العلوم استکه از تألیفات نواب واحد علیخان هندی است و نواب مزبور در کتاب مذکور حذر از عنوان علم رملرا در آن کتاب باینعبارت او مینماید که چون اکثری از اقوام غیر اسلام بر این علم معتقدند لهذا شمه از حقیقة اینعلم نیز بخیر بیان میآید تا شائقان از این هم بی بهره نباشند و از آنجا که علم شیئ دیکر است و اعتقاد شیئ دیکر اکر کسی از اهل اسلام نیز بدر یافت حقیقت این توجه فرماید مضائقه ندارد که حکماء علم شیئ به از جهل شیئ کفته اند و راقم حروف که به تحصیل اینعلم سعی کرد باعث آن بود که در ایام سیاحة با شخصی از اهل اینجانب که مردی مسلمان بود اتفاق رفاقت افتاد و او در اینفن دستکاه وافی و بهره کافی داشت اکثر اوقات از اشکال رمل و ضمایر و جنایابیان ساختی و اهل مجلس را در ورطه استعجاب انداختی و مردمان را از حصول و عدم حصول مقصود و مأمول خبر دادی و اکثر صحیح و مطابق آمدی و چون این هیچ مدان را از ابتداء ایام بلوغ شوق آموختن هر قسم چیزهای نامعلوم کوشه کیر خاطر بود دست طلب بدامان آن رفیق زدم و به توجهات او بچند نکات و کتهیات اینعلم مطلع کردیم اما الحمدلله که با وصف مشق و مزاولت ایام ممتده هنوز اعتقادی که معتقدان را باید بدین علم نبوده اقول لقد اجاد النواب بما افاد من عدم الاعتبار بهذه العلوم و الاعتقاد اکر چه بعضی خصوص علم رملرا معجزه شش پیغمبر دانسته چنانچه در کتاب کشف الظنون از کتاب مصباح الرمل نقلنموده که علم رمل معجزه شش پیغمبر است الاول آدم الثانی ادریس الثالث لقمان الرابع ارمیا الخامس شعیا السادس دانیال علیه السلام و در نفایس الفنون واضح آنرا دانیال دانسته و کفته استکه وانچه کویند که این علم از معجزه او است کیفیتش چنانستکه او مدتی خلقرا بحق دعوت میکرد و هیچکس بدو نمیکروید و التفاتی به سخن او نمیکرد از آن شهر بیرون شده و بشهر دیکر که او را نمیشناختند رفت و تخته حاصلکرده ریک سرخ برآنجا ریخت و دردکانی بنشست و خطی چند برآنجا کشید واز احوال کذشته و آینده خبر میداد و جمله جنایا و دزدیده میکفت تا مدتی بر آن کذشت و آواز او بپادشاه آن اقلیم رسید او را طلب نمود و بر سبیل امتحان چیزی چند از او پرسید و چون از همه چنانچه واقع بود خبر داد ازاو درخواست کرد تا ملازم او شود و او را اینعلم بیاموزد دانیال التماس او را مبذول داشته او را با چهار کس از ملازمان ارشاد میکرد و تعلیم میداد تا ایشان در ان ماهر شدند چنانکه از تمام مغیبات اخبار میکردند روزی دانیال بایشان کفت رمل بزنید و بنکرید که در اینعصر کسی هست که پیغمبری را شاید یا نه ایشان رمل زدند و احتیاط کردند کفتند هست کفت بنکرید تا در کدام اقلیم است احتیاط کردند و کفتند در این اقلیمست کفت بنکرید تا در کدام شهر است کفتند در اینشهر است کفت در کدام محله است کفتند در اینمحله است کفت در کدام خانه است کفتند در این خانه کفت اکنون حلیه او را بنویسید تا کدامست ایشان صورت و شکل آنرا نوشتند و چون به نوشته ها نکریستند همه صفت او بود کفتند پیغمبر توئی و در حال باو بکرویدند و خلق را بمتابعت وی فرمودند و در آنوقت جمیع احوال خیر و شر از این معلوم میکردند و در کتاب المختار فی کشف الاسرار که از تالیفات عبد الرحیم دمشقی که معروف بجوبری است این علم را از معجزات و مظهر نبوت ادریس پیغمبر دانسته و کفته است اعلم ان الرمل علم شریف من اجل العلوم و هو علم علمه الله
بینه
ص: 106
بینه ادریس به اظهر الله نبوته قیل و کان ادریس لا یظهر نبوته و لا یتلفظ بها خوفا من القتل و کان یختفی من قومه و یعبدالله علی ساحل البحر فهو ذات یوم یعبدالله او تمثل له جبرئیل فسلم علیه ثم جلسا یتحادتان فبسط جبرئیل الرمل و خط ثم نظر الی ادریس و قال اسمک ادریس قال نعم قال انت بنی و تکتم بنوتک قال نعم و ثم لک کذا و کذا قال ستطهر نبوتک و یکون من امرک کذا و کذا ثم حدثه بکل ما هو فیه فلما سمع ادریس ذلک تعجّب منه ثم قال یا اخی من این لک هذا العلم فقال جبرئیل له هذا بقال له علم الرمل و انماسمی بالرمل لکون جبرئیل وضعه علی الرمل فعرف بذلک ثم قال ادریس سالتک ان تعلمنی ما علمت قال جنا و کرامته فاذا اردت ذلک یجتمع فی کل یوم هنا و اعلمک ثم انصرف عنه ادریس و قد تعلق قلبه بذلک فلما کان من الغداتی ذلک المکان فوجد جبرئیل واقفاً یصلی فصلی معه ثم جلسا و شرع جبرئیل یعلم ادریس حتی علم انه قد اکمل العلم مخطّ و نظر فقال الجبرئیل هذه الساعة فی الارض قال نعم فقال انظر فی ای الاقالیم هو فنظر فی الرمل و نظر الیه و قال ان یکن جبرئیل آدمیا فانت ثم رجع ادریس الی تلامذته و قال قد تعلمت علماً نفیساً فمن کان فی قلبه ضمیراً و امزا من الامور فلیضمره فی قلبه اُبِیتنُهُ له فاضمر کل منهم ما کان فی قلبه فجعل یحدثهم بما فی قلوبهم و هم یتعجبون من ذلک ثم قالوا سألناک ان تعلّمنا هذا العلم فاصطفی منهم اربعین شخصاً هم رؤس القبائل وشرع فی تعلیمهم و هم الهرامسته المذکورون و هم تلامذه ادریس و لم یزل بواطنهم حتی علم انهم قد صاروا فی طبقنه فی العلم فلما علم ذلک جمعهم و قال اعلموا انی لما انفصلت منکم خطیت فی الرمل فظهر لی ان الله قد ارسل نبیا صادقا فلیخط کلواحد منکم علی ذلک فخطوا و اتفقوا علی ذلک خدو ما ذکر فی دبل ما نقلناه عن نفاس الفنون فی امر دانیال و اکر انداب بعلم رمل را تمسک جویند بقول ابوالاسود وئلی چنانچه در نفایس استکه او کفت از حضرت رسول پرسیدند ما تقول فی خط الرمل قال ان نبینا من الانبیاء کان یأتیه امره فی خط الرمل فمن وافق خطه علم باذن الله وبقول ابن عباس که فرموده رمل اثریست از جمله اثاریکه خداوند در قرآن یاد کرده بقوله ائتونی بکتاب من قبل هذا او اثارة من العلم ان کنتم صادقین از برای علم نجوم چنین چیزی ثابت هست و در مذمت آن رجوع بکتاب مفتاح دار السعادة که عربی و ازتالیفات ابن قسم انجوریه است و کتاب فلک السعادة که فارسی است و از تالیفات شاهزاده آزاده علی قلی میرزا بن خاقان فتحعلیشاه قاجار است کفایة و هم چنین کفایت میکند در حکم بخطاء احکام آنها قضیه که او را تنوخی در کتاب فرج بعد الشده نقلکرده که عضد الدوله دیلمی کفته که وقتی بمرض صعبی مبتلا شدم و اطباء از علاج عجز پیدا کرده و از طالع تحویل سال منجمین نیز حکم بمردن من در آن ایام نمودنند پس حکم بحاجب نمودم که احدی را بدون استثناء درنزد من راه ندهد و در را بسته چهار روز بر ضعف خود بر خویش کریستم روز چهارم حاجب آمد کفت عبدالرحمن صوفی منجم از طلوع فجر تا حال در کریاس است و میکوید بحضور سلطان مشرف شوم هرچه کرد وام نرفت و چون او را نزد شما مکانتی است نخواستم او را به عنف بدون اذن سلطان برکردانم و میکوید مرا برای سلطان بشارتی است که لابد از رسیدن خدمت او هستم اینک حکم چیست من بصوت ضعیف کفتم باو بکو که ترا از دیدن من قصد این استکه بکوئی فلان کوکب بفلان برج تحویل کرده و دلالت بر سعادت حال تو دارد یا فلان حکم اصحاب بنجیم بر مرک تو خطا بوده چون میدانم مقصود اطمینان نیست میلی بشنیدم اینکلمات ندارم البته باز کرد حاجب رفت و به تعجیل آمد و کفت عبدالرحمن میکوید اکر حکم تقبلم نمائی بر کردم تا بحضور برسم و الله یک کلمه نجوم و کواکب نکنم مرا تعجب شدید از ابرام او پیدا شد او را اذن دخول دادم چون داخلشد زمین را بوسیده و کریه شدیدی کرد کفت ای سلطان عصر و الله تو در عین عافیت هستی و از برای تو ضرر و موتی نیست و امروز شفا یافی و مرا بر اینقول معجزه است کفتم آن را بیان کن کفت دیشب در خواب حضرت امیر را دیدم
در حالتیکه
ص: 107
در استنباطات غربیه رمالان
در حالتیکه مردم بسیار اطرافش بودند و هر یک حاجت خود را مسئلت میکرد پیش رفتم یا علی مردی غربیم در این بلد ترک نعمت و تجارت کرده تعلق بامیر خود است و الآن او را از زندکانی یاس کلی حاصلشده حاجتم این استکه از خدا بخواهی او را شفا دهد فرمود مقصودت فنا خسرو حسن بن بویه است کفتم بلی فرمود علی الصباح نزد وی رفته بکو خواب مادرت را فراموش نموده که در نوم ترا کفت در فلان سال مریض میشوی بنحویکه ناامید از زندکی باشی ولی ناامید مباش که از آن مرض شفا خواهی یافت و تو فردا شفا یابی و قطع بر اجل مکن تا وقتیکه مادرت در خواب ترا از جانب ما خبر میدهد چون این از عبدالرحمن شنیدم خوابی که قبل دیده و فراموشم شده بود بیادم آمد فی الفور نشستم و اعاده خواب را در خواست کردم و غذا خواسته و خوردم و مرضم رفع شد

27 ) - گلشن بیست و هفتم

در استخراجات عجبیه منجمان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است استخراج بعد از اینکه سلطانمحمود غزنوی ابوریحان بیرونی منجم و ابن الخمار و ابونصر عراقی را از نزد خوارزمشاه احضار نمود چنانکه در تواریخ مسطور است سلطان خواست نقد دانش ایشان را بر محک امتحان بیازماید و چنانچه در نفایس الفنون است ارکان دولت سلطان محمود را کفتند که ابوریحان در علم نجوم چنان استکه هیچ چیز بر او پوشیده نیست سلطان کفت وجودیکه هیچ چیز بر او پوشیده نیست پروردکار است ابوریحان کفت عند الامتحان یکرم الرجل او یُهان اکر سلطان بر تصدیق دعوی ایشان از این بنده برهان طلبد تا فضل پوشیده عیان کردد هیچ زیان ندارد سلطان از سر غضب کفت ضمیری کرده ام بیان نما تا چیست و ضمیر کرده بود که خود از آن قصر از کدام در بیرون رود و آن کاخ را دوازده درکاه بود پس ابوریحان اصطرلاب برداشت و علاقه بر کرفت طالع مسئلت معلوم کرد زایجه بنهاد و جواب اخذ نمود و در ورقی ثبت کرده و ضبط نمود کفت معلوم کردم سلطان فرمود تا در برابر او دیوار قصر را بشکافتند و از آنجا بیرون رفت و چون مسطورات ابوریحان از لحاظ نظر سلطان بکذشت واضح کردیدآن فاضل دانا بحکم صریح از ان معنی که صورت پذیرفته بود خبر داده است استخراج و هم در آن کتاب استکه سلطان محمود چون استخراج سابق را که موافق واقع بود از ابوریحان دید غضبش زیاده شد و فرمود تا او را از بام قصر بزیر اندازند خواجه حسن دانستکه سلطان در غضر است و شفاعة در نکنجد بفرمود تا او را بر بام قصر بردند و در زیر او دامی چند مهیا نمودند تا مکر بواسطه آنها ضرر کمتر ببیند چون او را بینداختند زیادت المی باو نرسید مکر انکشف خضر او قدری مجروح شد خواجه حسن فرمود تا او را بخانه بردند و تعهد مینمودند چون چند روزی کذشت سلطان بر هلاک وی ندامت و افسوس اظهار کرد خواجه حسن جبهه بر زمین سود و کفت اکر امان باشد بحضور سلطان درآید سلطان کفت مکر او را از قصر نینداختند حسن کفت چون بسیاسة او اشارت رفت و اثار غضب ظاهر شد ترسیدم شفاعة درنکنجد و قدرت انکه فرمان دکرکون شود نداشتم و نخواستم هنرمندی چنین بافسوس تلف شود چاره را چنان دیدم که زیر او دامی چند بسته و درآنجا پبنه زیادی انباشتند تا مکر بواسطه آن سالم ماند سلطان را از آن معنی پسند آمد ابوریحان تحویل خود بیرون آورد و درآنجا از ان ماجرایی کمابیش خبر داده بود استخراج در بحیره از چهار مقاله نظامی عروضی نقلکرده که حکیم موصلی که از طبقه منجمان بزرک است در خدمت نظام الملک وزیر میبوده و خواجه در مهمات کلی ملکی اکثر با او مشورت میکرده بعد از مدتها که در خدمت خواجه میبود خواجه را سفری پیش آمد که میبایست بجانب بغداد رفت حکیم موصلی استعفا خواست که مرا سن دریافت دیکر معذور دارید مرا خواجه او را رخصت ماندن داد و بعد از ان پرسید که مرا از فوت من خبر ده حکیم موصلی کفت بعد ازفوت من بششماه خواجه اسباب ترفیه او را مهیا ساخت
در رفت
ص: 108

در رفت پس حکم موصلی نیز سال بسال تقویم از برای خواجه میفرستاد و خواجه نیز احوال سلامتی او را میکرفت تا انکه روزی شخصی از راه رسید خواجه احوال سلامتی حکیم موصلی را کرفت انکس کفت صدر وزارت سلامت و وارث اعمار باشد که حکیم موصلی کالبد را از والی روح خالی کذاشت کفت چه وقت ان شخص کفت در نیمه ازماه ربیع اول خواجه عظیم رنجور شد وکار خود بازدید و اوقات را سجل کرد و ادارات را توقیع فرمود و وصیة نامه نوشت و بندکانرا آزاد کرد و چندانکه توانست حضار را خوشنود کرد و بحلی خواست و کار را منتظر بود تا رمضان المبارک در آمد در راه بغداد درملک نهاوند بزخم دو فدائی دیلمی شهید شد استخراج در فارسنامه ناصری است که در سال هزار و یک در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی مولانا جلال الدین که در علم نجوم سرآمد اهل زمان بود در زایجه طالع انسال نوشته بود که در اینسال در دارالسلطنة قزوین مردیرا از تخت سلطنت برداشته بر تخته مرده شوئی اندازند و در بین بعرض همایونی رسانیدند که درویش خسرو نام قزوینی که از عقائد مسلمانی کذشته جماعتی بر کرد او جمعشده بطریقه الحاد و کفر میکذارند چون اینمطلب را محقق داشتند یوسف نام ترکش دوز را که از اتباع درویش بود آورده تاج شاهی را بر سرش کذاشته او را سه روز بر تخت سلطنة نشانیدند و جمیع امراء و اعیان باو سر فرود بیاوردند و احکام او را مینکاشتند و حضرت شاه عباس بهادرخان با دو سه نفر از خواص خود بلباس فروتنی میکذرانیدند و بعضی از ظرفاء مولانا جلال الدین کفتند که فرمان شاهی صادر شده که در سه روز تمامة احکام یوسف ترکش دوز مجری است و شنیده ام که یوسف حکم کرده که یکروز بیشتر از قتل خود مولانا را بکویم بقتل رسانند و مولانا از اینخبر وحشت اثر دهشت کرده سه چهار روز در جایهای بیغوله پنهان کردید و در روز بیستم یوسف ترکش دوز را از تخت بزیر آورده او را بکشتند و ما صدق حکم نجومی را یافتند و معاینه کردند استخراج در تاریخ مجدی استکه آفتابه نقره از منزل پادشاهی کم شده منجمی دانا آوردند تا بعلم طالع و اسطرلاب آنرا پیدا کند منجم اسطرلاب را برداشته ارتفاع کرفت و بعد از ملاحظه تمام کفت این افتابه نقره را هم نقره برداشته است حاضران بخندیدند منجم بعد ازتامل کفت در اینخانه هیچ فضه نامی هست و فضه یغربی نقره است کفتند آری خادمه فضه نام هست کفت الفضة اَخَذَتِ الفضة و بعد از تفحص چنان بود که آن منجم از آن خبر داده بود استخراج و ایضا در آن کتاب استکه در زمان ابومعشر بلخی که استاد منجمان است انکشتری پادشاه در حرمسرا کمشده پادشاه بغایت غضبناک کردیده ابومعشر را طلبیده و کفت ای استاد اکر این انکشتری پیدا نشود جمعی کنیز از اینحرم بقتلرسند چه از اینجهة ملالتی تمام دارد ارتفاعی بکیر و در طالع وقت نظر کن وینک متوجه شو ابومعشر بعد از تامل زیاد کفت این انکشتری را خداوند جل ذکره فرا کرفته پادشاه و مقربان از اینسخن متعجب شدند و بعضی از جهال فرو خندیدند و بعد از تفحص بلیغ آن انکشتری را در میان قران مجید یافتند اکتشاف خفی من ابی معشر البلخی در اسرار التنزیل فخر رازی استکه آورده اند که الموفق بالله که پدر معتضد خلیفه بود بحج رفت بزرکان منجمان در خدمت او بودند چون از حج فارغشد منجمان را کفت شما دعوی میکنید که اندیشه مردم بیرون آوردید بحکم نجوم اکنون من اندیشه کرده ام بکوئید تا آن چه چیز است هر کسی سخنی کفتند و آن همه خطا آمد ابومعشر بلخی کفت تو از ذات پاک خدا جل و علا اندیشه کرده موفق کفت راست کفتی لیکن مرا بکوی که بچه دلیل معلوم کرده کفت اینساعت که تو ضمیر کردی من باسطرلاب ارتفاع کرفتم نقطه راس را در وسط السماء یافتم و نقطه راس چیزی استکه ذات او را نمی بینم لیکن اثار سعادت او را می بینم و وسط السماء بلندترین مواضعست پس من دانستم که تو اندیشه از چیزی کرده که او را عَلی الموجُودات است و آثار رحمت او می بینم و لکن ذات او را نمی بینم
و آن
ص: 109
در استخراجات عجبیه منجمان
و آن نیست مکر خدای تعالی و تقدس موفقرا نیک خوش آمدو او را بر این سخن ثناء بسیار کفت استخراج و هم درآنجاستکه در ولایه مصر شاعری عبدالمحسن نام توطّن داشت و الحق شاعری نادر بود اما نهایة قلیل المال و پریشانحال بود با منجمی دوستی داشت روزی از آن منجم سئوال نمود که هرکز در زایجه طالع من نظر کرده منجم کفت آری نوبتی در آن باب تامل نمودم چنان معلوم شد که در روز وفات تو صورتی روی نماید که در آنروز توانکر کردی و ورثه تو بر فاهیت روزکار کذرانند راوی کوید که عبدالله حفص که شاکرد عبدالمحسن بود کوید که چون عبدالمحسن وفات یافت چندان مال از او نماند که کفن آن از آن مرتب سازند من نزد منجم که دوست او بود رفته صورت حال بکفتم در این اثناء یکی از ملازمان پادشاه آمده مرا بخانه حاکم صور که ولایتی است از ولایات مصر برده خادمی دیدم که در پهلوی حاکم صور نشسته بود با من کفت عبدالمؤمن المحسن شاعر کجا است کفتم امروز برحمت خدایتعالی پیوسته است خادم کیسه که مشتمل بود بر هزار مثقال طلا و یکدست جامه دیبا نزد من کذاشت و کفت المستنصر بالله خلیفه این را بجهة او فرستاده است پرسیدم که باعث براین انعام چه بوده جواب داد که یکی از کنیزان معنیه غزلی خوانده خلیفه پرسید که قائل این ابیات کیست کفتند شاعریست در مصر عبدالمحسن نام که در زاویه خمول مانده است و این اشعار از اوست خلیفه این انعام بمن داده و فرمود که چون بمصر رسی اینمبلغ به عبدالمحسن رسان عبدالله بن حفص کوید من انمبلغ را کرفته بوراث عبدالمحسن رسانیدم استخراج در بحیره از ظفرنامه مولانا شرف الدین علی یزدی نقلنموده که امیر تیمور را منجمین از رفتن بروم ترسانیده بودند بغایة الغایة بدین نوع که در فلان تاریخ لشکر ختبای را از سلطان روم عظیم ضرری رسد و از این ممر خوف تمام امیر تیمور را دست داده بود اکر چه یورش روم را پیشنهاد خاطر خود ساخته بود مولانا عبدالله لسان را بخلوت طلب داشته با او از حقیقت احوال سخن را هذه مولانای مذکور که در علم نجوم قرنیه نداشت معروض داشتکه احوال و احکام فلکی چنان تقاضا می کند که در این ولاد و ذتابه در برج حمل ظاهر میشود چنانکه از آخر روز تا بوقت اِنذِهاب شفق میماند و حکم آن در رساله استادان ابن فن بتخصص مولانا محی الدین مغربی مسطور است و آن نسخه را بنظر آورد و در آنجا مرقوم بود که دوذنابه در برج جمل دالست برانکه لشکر از جانب مشرق بروم آید و بر روم مستولی کردد و والی روم را اسیر کند اینمعنی امیر تیمور را خوش آمده فی الجمله باعث اطمینان خاطر او شده متوجه روم شد پس از آنجانب عظیم الروم ایلدرم با یزید با سپاه امیر تیمور برابر شد پس از کوشش بسیار نسیم نصرت بر پرچم سپاه امیر تیمور وزیدن کرفت و قیصر دستکیر شد استخراج هم در بحیره استکه کویند در محرم سنه سبع و خمسین و ثلثمائه روزی وشمکیر بن زیاد که پدر قابوس است و پادشاه طبرستان وجرجان بود آرزوی سواری کرد منجم درکاه او را منع نمود از سواری که امروز فرانی است در طالع تو پس خطرناک باید که اندیشه کنی وشمکیر کوش برکفته منجم داده ترک سواری کرد و تا ظهر در خانه بود و بیرون نرفت پس از آن بر اسب خود برنشسته بشکار رفت چون به بیشه رسید سخن منجم بیادش آمد خواست که برکردد مقارن آنحال کرازی بیشه برآمده بر شکم اسبش زد که سرنکون از اسب در غلطید و چندان خون از دماغش رفت که از دنیا رفت استخراج در تواریخ معتبره استکه چون فضل بن سهل کشته شد در حمام سرخس مامون بمادرش پیغم کرد که ما را نیز از میراث فضل نصیبتی بده ما در شل صندوقی متففل نزد مامون فرستاد چون او را کشودند صندوقچه دیکر از آن میان برآمد و در آنجا کاغذ پاره و فقره باینمضمون در آن نوشته بود که وقت فضل در فلان ساعة بسر خواهد رسید در میان آب و آتش و همچنان بود که او را در همانساعت در میان حمام کشتند مامون با حاضران بسیار از اینحکم متعجب شدند
در علم او
ص: 110
و بر علم او آفرین وافر کفتند و دست تعرض از دامن مادرش بازداشتند استخراج در بحیره استکه فضل را پسر و دختری بود که در علم نجوم مهارت تامه داشتند و لیکن پریشانحال بودند روزی در زایجه طالع معتصم ملاحظه کردند دیدند که در این هفته او را خطر جانی است پس نزد خلیفه رفتند و کفتند خلیفه را در این هفته خطر جانی است باید کسی نزد او نباسد خلیفه ایشان را کفت پس شما را باید پیش من بود و مرا از بعضی چیزها بیاکاهیایند پس چنان کردند پسر فضل که در خدمت معتصم بود دید صبحدمی خادم آمد و طشت و آفتابه آورد با مسواک پسر فضل کفت طشت و آفتابه درون کذارم برو اما مسواک نکذارم خادم غوغا می کرد و او مانع میآید خلیفه قصه را پرسید پسر فضل کفت در اینمسواک زهر تعبیه کرده اند حکم شود که اینخادم بهمین مسواک مسواک کند تامسواک کردان فی الفور جان بداد چون خلیفه آنحال بدید پسر فضلرا نوازش نموده از مقربانش کردانید و صد هزار دینارش بداد استخراج و ایضا در آنجاستکه احمد عطاش که از رؤساء ملا حده اسمعیلیه بود در علوم نجوم قرینه داشت چنانچه درآن اوقات که در قلعه ذر کوه اصفهان محمد بن ملک شاه او را محاصره کرده بود نزد سلطان نوشت که از اوضاع فلکی معلوم کرده ام که مرا در اصفهان جمعیتی دست دهد اکر این هفته را سلطان با من مدارا کند صلاح باشد اتفاقا درآنروزها کرفتار شد او را بر کاوی نشانده کرد محلات اصفهان با جمعیة انبوه کردانیدند چون سلطان از خطاء حکمش مؤاخذه کرد کفت این بود که واقع شد استخراج در روضة الصفا مسطور استکه حجاج در مرض الموت که در بیست و پنجم شهر رمضان سنه خمس و تسعین واقع شده از منجمیکه بر بالین وی بود پرسید که آیا اوضاع فلکی هیچ دلالت بر فوت امیری می کند که از جمله مشاهیر باشد یا نه منجم کفت آری در اینچند روز یکی از حکام که موسوم به کلیب است نقد حیات بقابض ارواح خواهد سپرد حجاج اغاز اضطراب کرده کفت در اوان کودکی مادر مرا کلیب میخواند منجم از روی بیتابی بر زبان آورد که قسم بخدا انکس تو میباشی حجاج ملعون از اینسخن درهم شده کفت باری ترا پیش از خود روان سازم و در دم منجم امر نمود بیچاره را به قتل رسانیدند استخراج در ریاض السیاحه استکه در عهد خلافة العاصم بالله ایالة تبریز ما میر سود ان مفوض بود در آنوقت ابوطاهر منجم شیرازی حکم نمود که شب جمعه صفر سنه چهار صد و سی و سه زلزله عظیمی شود و جمیع آیدنار منهدم و خراب کردد لاجرم اغلب خلق درآنشب بکوه سرخاب رفته نظاره نمودندی در آنوقت مصدوقه و زلزلوا زلزالا شدیداً ظاهر کردید و جمعی کثیر و جمی غفیر از این سرای فانی بسرای جاودانی درکذشت امیر ناصر خسرو در سفرنامه خود آورده که در آن تاریخ در تبریز بودم و قدرت حق سبحانه و تعالی را ملاحظه مینمودم جمعی از مردمان بیرون نرفته قول منجم را خوار پنداشتند زیاده از چهل هزار کس بعدم آباد قدم نهادند و همان منجم مذکور در سنه چهار صد و سی و چهار و پنج بطالع عقرب آن شهر را بساخت و بعضی کویند درزمان واثق بالله بنای آنجا را طرح انداخت مدتها زلزله ساکن و خلایق آمن بودند و در زمان سلطان عادل کریمخان زند زلزله شدید در آن ولا هویدا کردید و ظهور یافت و خلق بسیار و کروه بیشمار ازآن آیه مدهشه خداوند قهار راه سرای نیستی را در پیش کرفتند

28 ) - گلشن بیست و هشتم

در مصادفه آیات استخاره از قرآن با مطالب مستخیر آن و کلچین از کلبانهای آن چند کل است استخاره در زنبیل معتمدی استکه حضرت رسالة پناه میفرمایند انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی و از معجزه باقیه که کلام ملک غلام است در استخارات مکرر بطور کرامت و اعجاز احکام چند مشاهده شده که عقل حیران مانده واین بنده مکرر باینسعادت مستعد کردیده که اکر به تفصیل نکارد اینورقه کنجایش ندارد از آنجمله شب پانزدهم ذی الحجه سنه 1284 که صبح آنروز حسن سلطان بدرک رفت و دو برادر او کرفتار شدند در مسجد بیلک من قراء مریوان از بلوک کردستان محمد باقر خان که خبر از جائی نداشت استخاره کرد این آیه شریفه آمد و کَتَبنا له فی الالواح من کلشیئ موعظة و تفصیلاً لکلشیئ فخذها بقوة و امر قومن یأخذوا
باحسنها
ص: 111

در مصادفه آیات استخاره از قرآن با مطالب مستخیر آن
باحسنها سأوریکم دار الفاسقین فی الحقیقة از روحانیة این آیه مبارکه بود که اینکار خطیر در آنجای حقیر بی استعداد ظاهر در میان هزار و دویست و هفتاد نفر تفنکچی حاضر و آماده صورت کرفت کانهم جراد منتشر همکی پراکنده شدند حسن همان حسن سلطان بود که سیاسة شد و دو نفر برادر او مصطفی بیک و بهرام بیک بزنجیر افتادند استخارة و روز سه شنبه 20 شهر جمادی الاولی سنه 1285 هجری در سرچشمه یکی از قریه های آوی هنک بعد از نماز باز محمد باقرخان استخاره کرد این آیه شریفه آمد چون فخر العلماء و میرزا رضا علی و جمعی دیکر وساطة و ضمانت این کار را داشتند که با شروطه چند مشار الیهما مرخص شوند و در شهر سنندج باشند چون در کرفتاری آنها از خداوند علام یاری خواستم در انخلاص هم مشورت کردم و اعجاز این آیه بالاتر از آیه سابقه بود فَاَرسَلنا عَلَیهم الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم آیات مفصلات فاستکبروا او کانوا قوماً مجرمین ذیل آیه شریفه و لما وقع علیهم الزجر قالوا یا موسی ادع لنا ربک بما عهد عندک لئن کشفت عن الرجز لنؤمنن لکن و لنرسلن معک بنی اسرائیل فلما فلما کشفنا عنهم الزجر الی اجلهم بالغوه اداهم یبکثون الی آخر و آیه مبارکه سابقه و این آیه هر دو در سوره اعراف است بقول محمد باقرخان که خداوند عالمیان با آنها کار دارد معلوم است از تطاول سی ساله استکه به بندکان خدا کرده اند که هنوز بعقوبت او کرفتارند استخارة و ایضا در آن کتاب است که مرحوم سید نعمة الله جزائری فرموده استکه وقتی که من بخدمت سید حسیب ادیب سید علیخان والی حویزه مشرف شدم محاسن شریفش را سفید دیدم پرسیدم که چرا محاسن شریف خود را خضاب نفرموده اید در جواب فرمود که من خواستم که تفسیری بر قران نوشته باشم بکلام خدا استخاره نمودم این آیه آمد و انّ له عندنا لزلفی و حسن مآب دانستم که اجلم نزدیک است و شروع به تفسیر مختصری نمودم ترک خضاب کردم تا با ریش سفید خدا را ملاقات نمایم پس بعد از یکسال آن بزرکوار عالم فانی را وداع نمود و این از غرائب کرامات است استخاره در قصص العلماء است که چون مرحوم سید سند اقا سید ابراهیم قزوینی صاحب کتاب ضوابط الاصورل بعد از مرحوم شریف العلماء در مدرس بجای او نشسته مردم خواهشمند رساله فارسیه از او شدند که تقلید کنند آنجناب از برای نوشتن رساله بکلام الله استخاره نمود این آیه آمد دینا قیماً مله ابراهیم حنیفاً استخاره و ایضا در آنجاستکه وقتی اشرار در کربلای معلی سلب امنیة و آسایش از عموم اهالی نموده و سید استاد هم بجهة زیارت کاظمین علیهما السلام و عمارت سامرة مبارکه کاظمین مشرف شده بودند و پاشای بغداد بعزم محاصره و تسخیر کربلا با عساکر زیاد حرکت نموده در همان اوان حقیر در بالای سر مرقد مطهر حضرت سید الشهداء استخاره نمودم که حرکت نکنم و در همانجا بمانم این آیه آمد ان الملوک اذا دخلوا قریة افسدوها و جعلوا اعزة اهلها ازلّة و اسباب حرکت هم موجود نبود از افاضات امام بلافاصله خرجی فراهم شد و حرکت بجانب کاظمین نمودم در اندک زمانی پاشا بر کربلا غالب آمد و نهب و اسار و قتل کرد و اشرار را کرفته مقید و مغلول بجانب بغداد آوردند استخارة و ایضا در آن کتاب در ضمن می نکارد که از غرائب احوال اینکه بعد از ورود بعتبات عالیات خواستم تزویجی کرده باشم برای ان استخاره نمودم که تزویج بمانم در بالای سر حضرت سید الشهداء این آیه آمد که با زکریا انا نبشرک بغلام الخمسة یحیی پس فهمیدم که از این زن پسری برایم خواهد شد و آن پسر در ایام حیوة من وفات خواهد کرد و چنان شد که پسری از او درنهایة صباحة و فطانة خداوند عطا فرمود و در سن هفده سالکی وفات یافت استخارة ایضا درآنکتاب در ضمن ترجمه وحید بهبهانی قدس الله نفسه و بیان اینکه او را دو پسر بود یکی آقا محمد علی که بزر کر بوده و دیکری اقا عبدالحسین واقا محمد علی ولادتش در کربلا در سنه 1144 بوده و زمانیکه در خدمت پدرش مشغول بتحصیل بود صیت ادراک و فهم او مقروع اسماع اهالی اصقاع بوده علامه بغداد صبغة الله الذی
خواست
ص: 112
گلشن بیست و هشتم
خواست که با آقا محمد علی مباحثه و مذاکره نماید و آقا محمد علی میلداشت که چندی را در نزد صبغة الله درس خوانده باشد از پدرش اذن خواست آن بزرکوار اذن نمیداد چون زیاد اصرار داشت بنا را بر استخاره کذاشتند این آیه شریفه آمد و اذ قال لقمن لابنه و هو یعظه لا بنی لا تشرک بالله ان الشرک الظلم عظیم پس آقا محمد علی سخن پدرش را شنیده و موعظه او را پسندید استخارة البحر الملی المولی علی القار نور آبادی الزنجانی المسکن و القزوینی الاصل در کتاب معدن الاسرار فرموده وقتی مردی کُرد نزد من آمده و اظهار داشت که از برای من استخاره از قرآن بکیر چون کرفتم این آیه آمد و سخرنا لسلیمان الریح غدوها شهر و رواحها شهر و رواحها شهر پس باو کفتم که قصدت آنستکه اسبی بخری کفت بلی کفتم بخر او را که مثل باداشت در تندروی استخارة و ایضا درهمان کتاب استکه کسی نزد مرحوم سید سند اقا سید مهدی بحر العلوم قدس سره عرض نمود از برای من استخاره از قران مجید بکیر چون استخاره فرمود این آیه آمد سنشد عضدک باخیک پس بآنمرد فرمود آیا قصد خر خریدن داری عرضکرد بلی سید فرمود زین انشاء الله و معلوم شد که آن شخص مکاری بوده استخارة محقق صمدانی مرحوم ملانظر علی طالقانی در کاشف الاسرار می نویسد که اسخاره با قران مجید و فرقان حمید بهترین استخاره هاست و چه الهامات عجیب و وحیهای غریب بظهور پیوسته که اکر جمعشود کتابها کردد محمد بن حنیفه از سید الشهداء روحی له الفداء در امر سفر کربلا خواهش استخاره نمود آنچه در خاطر دارم دو استخاره شد یکی این آیه شریفه آمد کل نفس ذائقه الموت و یکی آیه شریفه اینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیدة استخاره و هم در آن کتاب استکه کویند فیض قده یک مرتبه بتجویز اطباء استعمال مسکر نمود بجهة دفع مرضیکه داشت و شفا یافت دفعه دیکر مبتلا شده و همان علاج را اطباء کفتند استخاره نمود این آیه آمد عفی الله عما سلف و من عاد فینتقم الله منه استخارة و ایضا در آنجاستکه چنین در نظر دارم که در نجف اشرف رفیقی داشتم که ملا یوسف نام داشت وقتی از برای امری استخاره نمود این آیه آمد یوسف اعرض عن هذا استخارة و دیکر رفیقی داشتم ملا ابراهیم و فقه الله استخاره بجهة آمدن عجم کرد ایه آمد یا ابراهیم اعرض عن هذا استخارة و ایضا فرموده که خودم بجهة قصد استخاره نمودم این آیه امد انزل من السماء ماء فسالت اودیة بقدرها فاحتمل السیل زبداً رابیاً الی قوله فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ما ینفع للناس فیمکث فی الارض دانستم که خون فاسد دارم استخارة و ایضا در بالا سر امیر قران باز نمودم و قصدم این بود که بر من منکشف کردد که دو استاد جلیل من قدس سرهما که صاحب جواهر الکلام و صاحب فرائد الاصول شیخ محمد حسن و شیخ مرتضی قدس سرهما باشند کدام یک انفع بحال طلاب و عامة خلقند این آیه آمد کلتا الجنتین آتت اکلها و لم تظلم منه شیئاً استخارة شیخ علی بن شیخ محمد بن شیخ حسن بن شیخ زین الدین المعروف بالشهید الثانی قدس الله اسرارهم در کتاب الدر المنثور فرموده که بطریق شماره لفظ جلاله برای شخصی استخاره نمودم پس این آیه آمد یا ابراهیم اعرض عن هذا پس از اسم او سئوال کردم کفت اسم من ابراهیم است استخارة و ایضا فرموده شخصی دیکر آمد و استخاره خواست پس این آیه آمد و ما انت علینا بعزیز پس از من سئوال کرد که چه آیه آمد من آیه را برای او تلاوت نمودم آنمرد تبسم نمود و تعجب کرد من از تعجب او سئوال کردم کفت که این استخاره برای مردی بود که نام اوعزیز است و استخاره کردم که او را وکیل در امور خود نمایم این آیه آمد استخاره و ایضا فرموده که شخصی از اعیان از من استخاره طلب کرد و مکرراً رقعه میفرستاد و طلب جواب میکرد که آن خوب است یا بد است پس من برای اونوشتم پس روزی فرستاد و نوشت که استخاره کن و آیه را بنویس و یا رسول بفرست پس من استخاره نمودم این آیه آمدن و ما کان لرسول ان یأتی
بایة
ص: 113
در مصادفه آیات استخاره از قرآن با مطالب مستخیر آن
بآیة الا باذن الله استخارة و ایضا فرموده شخصی میخواست که از جانب سلطان متولی حکومت شود پس از من استخاره خواست پس من کفتم که من استخاره از برای امر غیر مشروع نمی نمایم آنمرد کفت که من از خود از تلف نفس خائفم اکر قبول نکنم پس من استخاره کردم این آیه آمد و ان تعرض عنهم فلن یضروک شیئاً و ان حکمت فاحکم بینهم بالقسط استخارة و ایضا فرموده شخصی برای تزویج استخاره نمود در نزد من پس این آیه آمد و هو الذی خلق من الماء بشرا فجعله بسا و صهرا استخارة و ایضا فرموده چند مرتبه در نزد من از برای امر تزویج استخاره نمودند این ایه آمد کلتا الجنتین آتت اکلها و لم تظلم منه شیئاً و فجرنا خلالهما نهرا و کان له ثمراً استخاره و ایضا فرموده دو برادر زاده خواستند بسفر هند روند و خال ایشان در هند بود و او مشهور بفسق بود و شراب میخورد و این دو برادر زاده خواستند که بنزد او روند پس از برای رفتن ایشان استخاره نمودم این ایه آمد اما احدکما فیسقی به خمراً و اما الاخر فیصلب الایه استخاره و ایضا فرموده مردی را حکومت یهود میخواستند بدهند و آنمرد مکرر در نزدمن استخاره کرد و همیشه آیات موسی وهرون و بنی اسرائیل میآید استخارة و ایضا فرموده مردی اراده داشت که بنزد سلطان رود برای مطلبی و مهمی عظیم پس استخاره نمود این آیه آمد فأوا الی الکهف ینشر لکم ربکم من رحمته و یهئی لکم من امرکم مرفقا استخاره و ایضا فرموده مردی همین مطلب سابق را قصد داشت از برای او استخاره کرفتم این آیه آمد رب اشرح لی صدری و یسر لی امری و احلل عقدة من لسانی یفقهوا قولی استخارة مردی را با زوجه اش مخاصمه بود در باب جاریه که آنمرد میخواست او را خریداری کند پس بنزد من استخاره نمودند در شراء آن جاریه این آیه آمد یا آدم اسکن انت و زوجک الجنة الی قوله و لا تقربا هذه الشجرة فتکونا من الظالمین استخارة و هم فرموده در هند فتوری واقعشده بود پس مردی بنزد من استخاره کرفت که بسفر هند رود پس این آیه آمد اعرض عن هذا انه قد جاء امر ربک و انهم اتیهم عذاب غیر مردود و بعد ازمدت قلیله خبر خرابی هند رسید استخارة و هم فرموده کسی اراده خر و جرا از بلدی که بودیم داشت پس بنزد من استخاره از برای خروج کرفت این آیه آمد و لو ارادوا الخروج لاعدوا و لکن کره الله انبعاثهم فشبطهم و قیل اقعدوا مع القاعدین استخارة و هم فرموده که برای خودم استخاره نمودم که از ان بلدیکه اقامه داشتم بیرون رفته باشم صلاح حال من است یا نه این آیه بیرون آمد ربنا اخرجنا من هذه القریة الظالم اهلها این ناچیز کوید که نقل این استخارات از این بزرکان دین و امناء شرع مبین و مطابق بودن آنها با مطالب مستخیر ان چون اوقع در نفس و اقرب بقبول بود لذا انها را ذکر نمودم و الا استخاراتیکه خود اینداعی لیلاً و نهاراً در این عرض اقدس و مشهد مقدس رضوی علی مشرفه الف و الف سلام و تحیه مینمایم و آیات آنها مطابق با مطالب مستخیر آنست فوق حد احصاء و خارج از غد و استقصاء است و اکر آنها نوشته شود رساله مستقله بلکه کتابی با اطناب کردد و از برای متمم عدد ثلثین یکی از آنها را تسطیر نموده و این گلشن را بفرمایش سید سند در روضات ختم فرموده استخارة در چند سال قبل مرحوم حاج رضا قلیخان فازوکی که از صلحاء مجاورین این ارض اقدس بود نزد داعی استخاره نمود ایه استخاره دلالة بر هلاکت داشت مضمون ایه را باو اظهار داشتم بعد از دو سه ماه دیکر استخاره کرفت مفاد آیه این بود که امریکه درباره او استخاره شده بسهل و اسان انجام داده میشود پس بعد از مدتی اظهار داشت که سبحان الله از اعجاز قران مجید و نقلکرده که استخاره اولی از برای فرستادن عیالات یکی از منسوبین ما بود که از طهران آمده بودند و عازم رفتن بطبس بودند با عیالات رئیس مالیة طبس که در مشهد بودند و میخواستند بطبس بروند چون استخاره مُساعدت نکرد آنها را نفرستادیم و عیالات رئیس رفتند و در بین راه تیموریها که اهل سنة اند آنها را تماماً بقتلرسانیدند
حتی طفل
ص: 114
گلشن بیست و نهم
حتی طفل شیرخواره را که همراه داشتند چنانچه این قضیه در مشهد مقدس منتشر شد و اکر آنها میرفتند قطعاً هلاک میشدند و استخاره ثانیه برای فرستادن آنها بود با بعضی از اشنایان دیکر و اینک بسلامت وارد طبس شده اند و این مکتوب ورود آنهاست و مکتوب را بداعی ارائه نمود ختم ذکره ختم قال السید السند فی الروضات حکایة الاستخاره و ظهور تاثیراتها الغربیه فی هذا العالم امر عجیب و حیرة لکل متفکر لبیب و هی مفتاح للغیب و مصباح للکتب و لکل من اجره الله عل یدیه من اوفر نصیب و انفع فصیب بل هو اشفق من کل حبیب و ابصر من کل حسیب و اکفی کلشئ یلفی من التملق للمن و الطبیب و التعلق باذیال اصحاب التجربة التدریب و التفزع الی ابناء الناطقین بالمظنة و التقریب و خصوصاً ما وقع منها باداة السبحه و ذات الرقاع و لاسیما اذا تعلق بامور الاطمعة و الاشربة و المعاملات و الابیاع فانها عند هذا العبد بمنزلة وحی مطاع فی بیان المضرة و الاشفاع و المجاوز لدی اثرها المبین فی کل حین من مرحلة علم الیقین الی حق الیقین بحیث قد اهتدیت بنور ذلک الی کثیر بن صفات الجلال و الجمال و بهت بکثیر منها کثیرا من مهرة العلوم و ارباب الکمال و ان کنت مع ذلک قد الام الی کثرة استعمالها فی الاعمال و انسب الی الافراط فی ملازمتها عند الجاهلین بحقیقة الحال و مع ذلک فلا ابا لی انا بشی من هذه الاقوال بعد ما ینکشف لی به طریق الحق من الضلال و اعلم انه من جملة ارتکاب امر الحلال و اتکال فی الامر علی اشارة حضرت ذی الجلال و انتفاع محسوس بجواهر غیب مکنون و احتیاط للنفس لدی کل ضرر مظنون بل اشکر الله تعالی کثیر اعلی اختصاصنا به من بین سائر المذاهب و الادیان و اقول دائما بلسان الامتنان من جمیل هذا الاحسان فی زمن حرماننا عن خدمة امام الزمان و القطاع کفنا البائرة عن ملاقات المعجزة و البرهان الحمد الله الذی هدینا لهذا و ما کنا لنهتدی لولا عن هدینا العد ثم اشنعل بذکر ما شاء الله لا حول و لا قوة الا بالله انتهی

29 ) - گلشن بیست و نهم

در مؤثرات در نفوس از قبیل چشم زخم و تاثیرات غیر آن وکلچین از کلبانهای آن چند کل است مؤثر بدانکه حکماء شامخین و علماء راسخین مؤثرات در نفوس انسانیه را نه چیز دانسته اند سحر و تفأل و تطیّر و عین و نظر و طمع و احسان و کلام مؤلف مثل امثال و انواع بدیعیة و شعر و اعتقاد و واهمه و چون سه چیز اول از اینها کثیرة الموارد و وفیرة الشوارد بود لذا از برای هر یک از آنها بعد از این گلشنی علیحدّه خواهد عنوان شد و در این گلشن آن شش چیز دیکر از آنها بیان میشود که عین و نظر یکی ازآنها است و حکماء علّۀ عین و نظر را نفس عاین و ناظر دانسته اند باین تقریر که هیولی را اطاعة تامّه است از نفوس و سریع التأثر از آنها است چنانکه مشاهد استکه نفوس فلکیه مؤثره در آنها است بتعاقب صور بر آنها و نفوس بشریّه از جوهر نفوس افلاکند و شدیدة المشابه بآنها هستند نهایة انکه نسبة ایشان بنفوس فلکیّه مثل نسبة ضوء سراج است نسبة بضوء آفتاب و از اینجهة عامّة التاثیر نیستند بلکه تأثیرات آنها غالباً در بدنی است که تعلق بآن دارد و لذا در نزد استیلاء غضب بدن با حرارت و کرم میشود و در نزد تصور نفس صورت معشوقه و محبوبه را مستعدّ از برای جماع میکردد پس در نزد نظره و عین نفس مؤثّر در خارج از بدن متعلّق بخود میشود چه انکه نفس در نزد ایشان حال در بدن نیست که نتواند مؤثر در خارج از بدن باشد پس استبعاد ندارد که نفسی باشد که از برای او جوهری مخصوص باشد که مخالف جواهر نفس نوع باشد و مؤثر در عین بدن متعلق بخود کردد و منفعل کرد و جسم انصورت منظوره و معاینه شده بواسطه انقهار و غلبه این نفس بر او چنانکه بدن از سمومات متأثر و منفعل میکردد و این کاشف از حُب آن نفس است کما لا یخفی و تاثیر عین و نظره حق است چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام میفرماید العین حق و الرقی حق و السحر حق و الفال حق و الطیرة لیست بحق و العدوی لیست بحق الحدیث و قال العین حق و لا تأمنها منک علی نفسک
و لا منک
ص: 115

در مؤثرات نفسانیه از کیفیة چشم رخم و تأثیرات عیران
و لا منک علی غیرک فاذا خفت شبئا من ذلک فقل ما شاء الله لا قوة الا بالله العلی العظیم و قال لو کان شئ یسبق القدر بسقت العین و ادخل علی انسی بابنی جعفر بن ابیطالب و هماضارعان فقال ما لی اراهما ضارعین قالوا تسرع الیهما العین فقالوا استرقوا لهما و از اینحدیث و غیر آن از احادیث باب ظاهر میشود که تأثیر عین و نظر حق است و چشم مؤثر است و این تأثیر مندفع میشود بالرقیة بالأسماء و الأیات و الأدعیّه و از جمله موارد تأثیر چشم قضیه ایست که آنرا بعضی از ثقات نقلنموده که جماعتی بودند که روزها در کوه رفته و بزکوهی وسایر وحوشرا صید مینمودند و آلت صید ایشان تفنک بود روزی یکی از طایفه اکراد بایشان کفت من فردا با شما در کوه میآیم بجهة صید پس روز دیکر با آنها بیرون آمده و بجانب کوه رفتند آنجماعت دیدند که آنرد کرد آلت صیدی مثل تفنک و نحو آن همراه ندارد پس از آلة صید از او سئوال نمودند کفت همراه منست و آن را خواهید دید پس چون وارد در کوه شدند بزکوهی را در نظر درآوردند آن مرد کرد کفت صید اینرا بمن واکذارید و تماشا کنید که چکونه من او را صید میکنم پس بکوشه نشسته و چشم خود را بآن بزکوهی دوخت وکاهی میکفت نکاه کنید که چکونه سمین و چاقست و کاهی میکفت نظر کنید باستخوانهایش که چکونه سطبر و محکم است و کاهی میکفت نظر بشاخهایش کنید که چکونه پیچاپیچ و بلند است تا انکه در آن اثنا آن بزکوهی خواستکه از مکانی بمکان دیکر پای کذارد ناکاه سنکی که پای بر آن کذارده بود غلطیده و آن حیوان از بالا بپائین افتاده و دست و پای او شکست پس آنمرد کرد نزدیک رفته او را رنج نمود چون آن جماعة این کیفیت را دیدند او را از میان خود بیرون کردند و کفتند که ما از چشم تو بر نفوس خود خائف و ترسان میباشم که مبادا نظر زده و ما را مثل اینحیوان هلاک نمائی مؤثر و از جمله مؤثر است در نفوس انسانیه طمع و احسان است و تأثیر آنها در طبایع و نفوس شاهد و محسوس است و از جمله موارد تاثیر طمع مؤثر شدن او است در خالد سدوسی چنانچه ابن شهر اشوب علیه الرحمة در مناقب روایة نموده که در جنک صفین خالد سدوسی که از بزرکان و سرکردکان لشکر امیرالمؤمنین بود از میان لشکر بیرون آمده و فریاد زد که من یبایعنی علی الموت پس او را از اصحاب حضرت جواب داد و نه هزار مرد پس پشت در پشت هم دیکر نموده و با لشکر شام قتال نمودند تا انکه بسرا پرده معاویه رسیدند معاویه رو بکریز نهاد و سراپرده او را خالد سدوسی و اتباعش بغارت بردند معاویه چون چناندید بخالد پیغام داد که اکر من غالب شدم امارت خراسان را بتو وامیکذارم فاقصر ویلک عن فعالک پس خالد بعد از شنیدن این پیغام در محاربه و مجادله سستی نمود و این امر بر همراهانش معلوم شده آب دهن بر صورتش انداختند و خود آنها تا شام با لشکر شام محاربه نمودند و از جمله موارد تاثیر احسان قضیه استکه در بعضی از کتب معتبره نقلشده استکه حجاج و فنی مالک دینار و حبیب عجمیرا طلب نموده و مالی را از خزانه دار خواسته و آن را دو قسمت نمود یک قسمت از آنرا بمالک دارد و او آنمال را قبول نمود و قسمت دیکر را بحبیب عجمی داد و او آن را ردّ کرد پس از نزد حجاج بیرون آمدند پس حبیب دید که مالک اینسخن را واکذار ایمالک تو را بخداوند اعظم قسم میدهم که راست بکو حجاج را الحال دوستر داری یا آنوقت که اینمال را بتو نداده بود مالک دینار کفت چون مرا بخدا سوکند دادی حجاج الحال در نظر من محبوبتر از سابق است حبیب کفت من از اینباب آنمال را نکرفتم پس کفت خیر در چیزی نیست که حجاج را من سبب آن دوستدار کردم مؤثر و از جمله مؤثر است در نفوس اعتقاد و یقین است محمد بن زکریای طبیب کفته استکه سزاوار است از برای طبیب اینکه بشارت دهد مریض را به صحت و عافیت اکر چه بعافیتش واثق نباشد زیرا که مزاج انسان تابع است مر اعراض نفسانیه را و چون طبیب دید فضل بن یحیی را در حالتی که او را در نزدش آوردند و امر نموده بودند
ص: 116
گلشن بیست و نهم
نموده بودند که او را دویست تازیانه بزنند پس بفضل کفت کمانم انستکه دویست تازیانه را نزده اند چه من اثر این تازیانه ها را اثر پنجاه تازیانه می بینم حاضرین کفتند بلکه دویست تازیانه او را زده اند طبیب کفت نه چنین است بلکه این اثر پنجاه تازیانه میباشد و چون فضلرا بهبودی حاصلشد روزی طبیب باو کفت یاد داری که من درآنوقت که تو را بجهة علاج دویست تازیانه زده بودند کفتم پنجاه تازیانه زده اند بواسطه چه بود فضل کفت سببش را ندانستم طبیب کفت تا انکه نفس تو قوی کردد و مرا در علاج خود اعانت نمائی چه قوت نفس مریض سببی است قوی در معالجه طبیب مؤثر و از جمله مؤثرات در نفوس واهمه خیال است در نهج البلاغه است که قیل لعلی علیه السلام بای شی غلبت الافران فقال ما لقیت احدا الا اعانتی علی نفسه یومی الی تمکن ببنه فی النفوس قال الشارح ابن ابی الحدید قالت الحکماء و یقع فی خیاله انها قاتله فانه لا یکاد یسلم منها و قد ضربوا لذلک مثلا بالماشی علی جذع معرض علی فهواة فان وهمه و نخیل السقوط فقیضی سقوطه و الا فمیشه علیه و هو منصوب علی المهواة کمشیته علیه و هو ملقی علی الارض لا فرق بینهما الا الخوف و الوهم و الحذر و الاشفاق فکذلک الدین بارزوا علیا من الابطال لما کان قد طارعیه و اجتمعت الکلمة عل انه ما بارزه احد الا کان المقتول غلب الوهم علیهم فقصرت انفسهم عن مقاومته و انخذلت ایدیهم و جوادهم عن مناهضته و کان هو الغایة القصوی من الشجاعة و الاقدام یقتحم علهیم فیقتلهم و از جملة موارد تأثیر واهمه و خیال قضیه استکه آنرا بعضی از ثقات نقلنموده که جمعی از دزدان مردی را کرفته اذیّة و آزار مینمودند که انچه را همراه دارد از نقود اظهار بدارد پس آنمرد کفت من مکلوب میباشم و چنین بوهم آنها انداخت که آن را سک دیوانه کزیده است و هر یک ازآن دزدها را بدندان خود عض مینمود و نیش میزد که از چنک آنها خلاص شود پس دزدها دست از او برداشته و چون بوهم آنها افتاده بود که آن مرد مکلوب است و آنها را دندان زده بود بعد از چند روزی تمامی آنها بداء الکلب مبتلا شده و هلاک شدند و در مؤلفات یکی از معاصرین استکه بعضی از موثقین نقلنموده که با جماعتی بزیارت قبر حر بن یزید ریاحی که در یک فرسخی کربلای معلی است رفتیم و بعد از زیارت در یکی از حجرات جبن بقعه نشسته بودیم و یک نفر از رفقاء در آنجا خوابید ناکاه دیدم ماری از سقف حجره بر بالای آن کسیکه خوابیده بود افتاده و بسوراخی که در آنجا نمایان بود رفت پس از آن آنمرد از خواب برخاسته و کفت من بر بالای خود احساس سنکینی نمودم رفقاء کفتند که ما با همدیکر مصارعه نموده و بر بالای تو افتادیم در این اثنا بکی از آن جماعة اظهار داشت که آن ثقل که تو احساس کرده نقل افتادن مار از سقف بود بر بالای تو چون آنمرد اینخبر را شنید فی الفور او را تب عار شده و تا مدت سه ماه مریض و علیل بود و بعد از آن دنیا را وداع نمود و از آثار واهمه آنستکه کاهی غالب بر جوارح و اعضاء شده و از آنها آثار واهمه نمودار میکردد چنانچه در بعضی از تواریخ معتبره استکه مردی وارد بر مستعین بالله عباسی شده در حالتیکه قبای تن او پاره بود پس مستعین از پاره کی قبایش سئوال نمود آنمرد کفت احتزت بالدرب و کان فیه طلب لم دره فَوَطشت قبائه فخرق و بتی و آن مرد میخواست بکوید فوطشت ذنبه فخرق قبائی لکن هیبة مستعین او را فرا کرفته علاوه بر واهمه که او را از حمله آن سک عارض شده و اینعبارت را کفت و قیل دخلت امرءة علی عمربن الخطاب و کان حاسر الرأس فد هشت المرأة فقالت ابا غَفر حَفصَ الله لک و ارادت ان تقول اباحفص غفر الله لک فقال عمر ما تقولین فقالت صلعت من فرقتک و ارادت ان تقول فرقت من صلعتک و فی بعض الکتب انه نزل ابن الحاص یوما مع الخاقان الوزیر فی حراقة و فی یده بطیحة کافور فاراد ان یعطیها الوزیر و یبصق فی دجلة فر می البطیحة فی الماء و بصق فی وجه الوزیر فارتاع الوزیر و انزعج
ابن الجصاص
ص: 117
در مؤثرات نفسانیه از کیفیة چشم زخم و تاثیرات غیرآن
ابن الجصاص فقال و الله العظیم لقد اخطأت و غلطت ان ابصق فی وجهک وارمی بطیخة الکافور فی الماء فقال الوزیر و کذلک فعلت یا جاهل تغلط فی الفعل و تخطی فی الأعتذار و حکی عن نفطویه عن حکیم بن عیاش الکلبی انه اجتمع عند عبدالملک و فود الناس من قریش و العرب فبینما هو فی المجلس اذ دخل اعرابی و کان عبدالملک یعجب به فسرّ عبد الملک فقال هذا یوم سرور و اجلسه الی جانبه و دعی بقوس و رمی عنها و اعطاها مَن علی یمینه فرمی عنها حتی اذا صارت الی الأعرابی فلما نزع فیها بقوة ضرط الأحرابی فرعی بها مستحیا فقال عبدالملک دُهیتا فی الاعرابی و کنا نطمع فی الله و انی اعلم انه لا یسکن به الا الطعام فدعی بالمائدة و قال تقدم یا اعرابی لتضرط و انما اراد ان یقول لتأکل فقال له الأعرابی قد فعلت انا لله و انا الیه راجعون فقال عبدالملک لقد امتحنّا هذا الیوم و الله لا جعلنها تذکرة یا غلام اتئنی بعشرة الاف دینار فجاء بها فاعطاها الاعرابی مؤثر و از جمله مؤثرات در نفوس کلامیست که مؤلف از معانی بدیعیة یا مشوب بامثال باشد قال بعض المحققین اعلم ان الکلام تأثیرا فی النفس کما تظهر اثاره فی الحسن و لهذا تری رقیق الشعر یفعل ما لا یفعله رقیق السحر و جلیل العبارة فیه من الأثارة یا یشجع الجبان و ینشط الکسلان و بسخی البخیل و ینجی الذلیل و یسحر الأرواح و یسخر الاشباح و بعطف القلوب و یؤلف بین المحب و المحبوب و یصیر العدو صدیقا و غلیظ الاحرار رقیقا و من ذلک اخذ بعضهم معنی قوله حدیث نوان المیت یؤتی ببعضی لا صبح حیاً بعد ما ضمّه القبر و از جمله موارد تاثیر کلام مؤلف قضیه عمر و بن الأهم و زبر قان بن بدراست در محضر انور پیغمبر مَیدانی در مجمع الامثال ذکر نموده که عمرو بن لامیم و در زبر قان بن بدرو فیس بن عاصم بر حضرت رسول وفود نمودند پس حضرت رسول از حالات زبرقان از عمرو سئوال نمود عمرو عرضکرد یا رسول الله عمرو میداند از من زیادتر از آنچه را که کفت لکن او را حسد نمیکذارد که آن را بیان کند عمرو چون این کلام را شنید عرضکرد یا رسول الله! ماوالله انه لزم المروة ضیق العطن احمق الوالد لئیم انحال و الله یا رسول الله در اول من درکفته خود کاذب نیستم و در کلام ثانی هم صادق هستم و لکن من مردی میباشم که رضیت فقلت احسن ما عملت و سخطّت فقلت اقبح ما وجدت پس حضرت فرمود ان من البیان لسخرا یعنی بعضی از بیان عمل مینماید عمل سحر را و وجه تشبیه بیان را بسحر همانا حدّة عمل آنست در سامع آن و سرعة قبول قلب است معنی او را مؤثر و از جمله مؤثرات در نفوس شعر است و از جمله موارد تاثیر آن شعریست که ابن نفیل درباره عبد الملک بن عمیر القاضی کفته اذا کلمته ذات ذل لحاجة فهم بان یقتضی تنحخ او سعل و بعد از رسیدن این شعر بعبدالملک مکررا اظهار نموده که من جرأت سعله و سرفه را در هیچ مکان ندارم حتی در بیت الخلاء اکر مرا سرفه بکیرد از ترس اینشعر و مضمون آن سرفه نمیکنم واز این باب است آنچه که از فضل بر یکی و زیر هرون الرشید نقلشده که کفت وارد شدم بر رشید در حالتیکه در نزد او طبقی از کل و جاربه ماریه بود که در بدیهه کوئی بسیار ماهره بود پس هرون بمن کفت شعری در خصوص این ورد انشاء نما من بدیهه کفتم کانه فم محبوب نقبله فم المحبّ و قد ابدا به خجلا پس رشید بماریه کفت تو نیز شعری بکو ماریه کفت کانه لون خدّی حین تدفعتی کفّ الرشید لامر یوجب الغسلا رشید چون اینشعر را شنید بمن کفت قم یا فضل فقد صحبتی هذه الماجنّة فقمت و اُرحست الستور ختم ذکره ختم و من المؤثرات فی النفوس الصوت الحسن کالحدی للجمل و سرعة سره قال فی نوادر النظر فاذهب المستر چون اند رود المثری الامیرکی منذ عهد قریب مع زوحبه الی التلال السوداء علی مقربة من بلدة کوستر فی ولایة واکوتا الجنوبیة لتمضیه فصل الصیف فیها فحدث ذات یوم ان قرنیة ترکت مقامها مساء و
مشت
ص: 118
گلشن سی ام
و مشت بقصد استقبال زوجها فضلت عن الطریق و ما زالت تمشی حتی ادرکها اللیل و فیما هی تجاول الرجوع از حجتها صیحة قویةً ثم وقفت فی مکانها لا یستطیع حراکا و اذا باسد جبلی ضخم الجنة هجم علیها و رمی بها الی الارض فلما رأیت نقتها والا سد مکتب علیها علمت ان حیاتها قد انتهت فصاحت صیحة الخوف و کان صیحتها هذه ازعجت الا سید فلما رأته قد تحول قلیلاً عن الفتک بها خطر لها بسرعة البرق ما قَراتَه مرارا ان صوت الانسان مکیف خاصة لعمید الوحوش و فی الحال رفعت صوتها و بدأت تغنی غناء مطر بالصوت خافِت او لاثم بصوت مرتفع و الاسد ماخوذ بصوتها و هی تزید صوتها ارقفا فاحتی انتهی الی الغناء با علی الانعام فجلس الاسد بجانبها واضعاً اجد مخالیه علی حجرها ماخوذ انبشیندها فلما تاکدّت ان انشادها حال دون موتها واصلت الغناء و ظلّت والا سد علی تلک الحالة کل ذلک اللیل لا تنقطع عن الفناء و الاسد رابض بجانبها یطر به صوتها و کان زوجها قد قضی اللیل مفتشاً حتی اذا اصبح الصباح سمع صوت غنائها من بعید فلمّا اشرف علیها و رالی موقفها الحرج الطلق رصاصاً بندقیة بمزید العنایة فاصاب راس الأسد و هکذا و بهذه الوسیلة تحلصّت المرأة ثم اغمی علیها بعد ذلک التجلّد الطویل و قد قاسوا الاسد فوجدوا انه من انفه الی طرف ذیله فی طول ثمانیة اقدام

30 ) - گلشن سی ام

در شعبده و طلسم و سحر ساحران و کلچین از کلبانهای آن چند کلست شعبدة در مکتوبات احمدیه که از انشأآت مجدّد الف ثانی است در ضمن مکتوب چهل و چهارم از جلد دویم آن چنین آورده که قصه مشهور استکه در یکی از بلاد هندوستان شعبده بازان پیش سلطان بنیاد و شعبده بازی نموده بودند در این اثنا به طلسم و شعبده باغ و درختهای اَنبَه بنظر درآوردند و بنمود بی بود اینها را ظاهر ساختند و در همان مجلس نمودند که آندرختها کلان شدند و بارآوردند و اهل مجلس از آن بارها تناول نمودند و دراین وقت آن سلطان حکم کرد که شعبده بازان را به قتلرسانند چه او شنیده بود که بعد از ظهور شعبده اکر شعبده باز را بکشند آن شعبده بقدرت خداوندی جل سلطانه بحال خود میماند و اتفاقاً چون آن شعبده بازان را کشتند اندرختهای اَنبه بقدرت خداوندی جل سلطانه بحال خود ماندند و شنیده ام که اندرختها تا این زمان بحال خودند و مردم از میوه آنها میخورند و ماذلک علی الله بعزیز شعبدة در بسیاری از کتب سیر و تواریخ که از جمله حبیب السیر است چنین آورده اند که حکیم بن عطاء ساحری ماهر و مشعبدی فاجر بود و تقصر قامة موصوف و بکراهت هیئت معروف بنا برانکه طوائف انسان صورت زشتش را نه بینند چهره از طلا احمر ترتیب داده بر روی خود میکشید و بدان سبب او را مقنع میکفتند و هاشم نیز از جمله القاب او بود و مقنع نخست در مرو نزول نموده آخر الامر بماوراءالنهر شتافت و بنواحی شهر کش در قلعه رفیع و منیع متحصن کشت و جمعی از مردم که ایشان را سفید جا مکان میکفتند متابعتش کردند و فوجی از کفار نیز باو یاور شدند و او دعوای الوهیة نموده و بر زبان آورد که حضرت باری عز و علامصور بصورت آدم کشت از اینجهة ملک پیش ابوالبشر سر بسجده نهادند و بعد از آن بصورت دیکر انبیاء و حکما و حکام مصور میشد تا نوبة بابومسلم رسیده و حالا در من حلول نهاده تعالی الله عما یقول الظالمون علوّا کبیرا و این بی سعادت در سحر و شعبده انقدر مهارت داشت که مدت دو ماه هر شب از چاه نَخشَب مانند ماه صورتی مدور و منور بیرون میآورد که دو فرسخ در دو فرسخ پرتو میانداخت و مهدی عباسی بعد از استماع خروج آن بداختر ابوسعید حبرشی را با لشکر ظفر اثر بماوراء النهر فرستاد ابوسعید آن لعین را در قلعه مذکورة مدتی محاصره نمود چون نزد مقنع بوقوع پیوست که آن حصار در حیز تسخیر سپاه اسلام درخواهد آمد اصحاب و احباب خود را حتی نسوان و صبیان را زهروار تا روی بشهرستان عدم نهادند انکاه اجساد آن مردکان را سوخته خود را در خم تیزاب انداخت تا جمیع اعضا و اجزایش در خم بکداخت مکر موی سرش که بر بالای آب خم نمایان بود و بعد از وقوع اینصورت
جاریه
ص: 119

در شعبده و طلسم و سحر ساحران
جاریه که از مقنع کریخته در کوشه خزیده بود بیرون آمد بر بام قلعه رفته فریاد برآورد که ای لشکر اکر مرا امان دهید و متعرض جهات من نشوید در قلعه را میکشایم ابوسعید اینمعنی را قبول نموده کنیزک در حصار را بکشاد و مسلمانان درآنجا درآمده هیچکس را ندیدند کیفیت واقعه را از کنیزک معلوم کرده از کمال ضلالت مقنع متعجب شدند و سفید جا مکان مدتی بر این عقیده بودند که مقنع با یاران خود بآسمان رفته نوبت دیکر بزمین خواهد آمد شعبدة در تاریخ مروج الذهب مسعودی استکه در زمان معتضد عباسی اوقاتیکه ابواب دار الخلافة مسدود میشد شخصی بر معتضد جلوه کر میشد بصور مختلفه کاهی بصورت رهبانان با محاسن سفید و احیانا با روی چون خورشید و نوبتی در کسوت تجار و کرنی درزی سپاهیان خونخوار و دفعه در لباس و هیئت شجاعان جلادت آثار و هرکاه این پیکر بر معتضد نمایان خدّام دار الخلافه را میرنجانید و اینمعنی موجب تحیّر معتضد میکردید چون اینقصه عجیبه شهرت یافت هر کس دران باب سخنی کفت جمعی حمل بر عمل شیطان نمودند تا انکه معتضد را خوف فرا کرفت و ترک اعمال ناپسندیده نمود و غرائم خوانان را نیز نشایند بعضی کفتند که یکی از جواری معتضد در فن نیرنج مهارت تامّ داشت و او این عمل میکند معتضد بسیاری از کنیزان سرای را به قتل رسانید و یا بدجله انداخت تا اینغائله برطرف شد شعبدة در تاریخ بحیره استکه در یکی از تألیفات شیخ بهاء الدین محمد آمده که در حینی که در مصر بودیم با شخصی اشنا شدیم که در غایة بزرکی و خوبی بود و آنچه از هنر و سنجیدکی مردان را باید جمله با او بود و او را یکدست نبود چند کرت بتقر بیات از او وجه دست بریدنش را پرسیدیم او آزرده شده نمی کفت و بوعده میکذرانید تا انکه روزی بکفتن درآمده کفت در حوالی مصر چنانکه رسم ایشان است نسبت باهالی اینملک تاخت آورده قریب بهزار و پانصد کسرا بنده کرده بردند و به لشکر فرنک فروختند مرا و برادر مرا فرنکی خریده بخانه خود آورد و در خانه ما را فرود آورد که تاریک بود و اقسام اغذیه و اشربه و فواکه که در ده فرسنکی یافت میشد بجهة ما میآورد و بخورد ما میداد و ما را پرورش میکرد اما چون شام میشد ما را از آن موضع برآورده برهنه در برابر شعرای بمیانی میداشت و روز را به ما خورش لطیف میداد و ما بغایت از او برحذر بودیم که آیا با ما چه خواهد اندیشد تا مدت چهلروز کذشت روزی یکی از ایشان آمده دست برادر بزرک مرا کرفته بیرون برد و در را بروی من بست من بجان ترسیدم که آیا با برادر من چه خواهد کرد پس از شکاف در نکریستم دیدم طشتی آوردند و سر برادر مرا درآن طشت بنوحی بریدند که قطره از خون او بیرون آن طشت نچکید پس از آن قلمها برآورده بخون برادر من چیزهائی بر اندام بی سر او نوشتند و چندان نهادند که خشک شد پس بدرون خانه بدن او را بردند و مرا طلبداشتند چون برآندم مرا کفتند که تو را بخشیدیم و زر بجهة مخارج راه هم بتو میدیم الحال در اینخانه درای ظرفی است پُر از زر چندانکه خواهی از آن ظرف زر بردار پس مرا بدرون آنخانه که بدن برادرم درآنجا بود کردند چون درآمدم برادر خود را با شمشیری کشیده دیدم و آن ظرف پُر زر را پیش پای او دیدم مرا کفتند زود باش و زر برآور من چون دست بجانب آن زر از کردم آنصورت برادر شمشیری بزد و دست مرا بینداخت من برآمدم و ایشان شادی کردند که عمل ما خوب شده آنکاه دست مرا در روغن نهاده و کسی را همراه من کردند که مرا بمصر رسانیده نوشته و قبض من بیاورد نزد ایشان پس آن سخن مرا بسلامت بمصر رسانید و از آنوقت تا حال باز در مصر میباشم شعبدة و هم در آن کتاب است که در زمان شیر شاه افغان در صوبه بهار من اعمال شرقی هند شخصی بود موسوم بشیخ عمرو از علوم غربیه بسیار بسیار بهره ور بود وقتی دو نفر از ملک کامرود که اقصی شرقی هند است و معدن سحر و شعبده آنموضع است دعوا نموده بخدمت شیخ عمر آمدند و زنی با خود در صندوقی آوردند که شیخ سلامت باشد ما دو نفر بر سر این زن دعوی داریم و جنک می کنیم هر کدام که دیکری را بکشیم این زن را انکه
قاتل است
ص: 120
گلشن سی ام
قاتل است صاحب شود پس صندوق سربسته را بنزد شیخ عمر سپرده با هم بجنک درآمدند بیک بار پاهای هر دو از زمین بلند شده بر هوا رفتند ناکاه دست یکی افتاد و سر یکی افتاد و همچنین رفته رفته جمیع اعضای شخصی فرو افتاد آندیکر نیز بزمین آمده دعوای صندوق را نمود چون آوردند کفت ای شیخ بمهر من نیست در این امانت خیانت شده شیخ کفت غلط کرده سر صندوق را بردار که زن تو در میان آنست چون سر صندوق را بر داشتند زن درآنجا نبود کفت با شیخ نکفتم که زن من در میان صندوق نیست شیخ قسم بنیاد نمود کفت قسم چرا میخورید زن من در خانه شماست چون زنش را آواز داد زنش جواب داد شیخ تعجب نمود زن خود را طلب نموده فی الفور زن از خانه شیخ بیرون آمد شیخ عمر کفت شاباش خوب میدانید کار خود را بیا ما هم شما را تماشائی بنمائیم پس شیخ برخواست و منزلی داشت مقفل کلیدهایش در دست یکی از آن کلیدها را برداشت بدست مشعبد داد که یک در را بکشا چون کشوده نمود صحرائی بنظرش آمد بس عریض و فراخ چند انکه رفت کنارش پیدا نبود ناکه قومی باو رسیدند او را کرفته بردند و پادشاه خود کردند و بعد از چند وقت او را میل شکار شد در عقب تاخته میرفت ناکاه کذارش بر دروازه افتاده چون درآمد شیخ عمر را منتظر دید رفت که برکردد شیخ کفت معذور دارید که دیکر آن پادشاهی میسر نیست آنچه پوشیده اید مزد شماست و او لباس فاخر پوشیده و کلاه مرصع آورده بود طلسم در مجالس المؤمنین در ضمن ترجمه میر غیاث الدین منصور شیرازی عتبه الرحمة چنین آورده که از مآثر حضرت میر در فنون ادعیّه و طلسمات قتل ذوالفقار خان حاکم بغداد است که با پادشاه دین پناه بغی میورزید و تفصیل آن بر السنه جمهور مشهور و مجملی از آن در رساله قانون السلطنه خود آن بزرکوار مذکور است طلسم در تاریخ بحیره استکه روزی شاه طهماسب بمنزل میرغیاث الدین منصور شیرازی که در اینعلم یعنی علم طلسمات بی نظیر بود آمده التماس نمود در خدمت میر که امروز مرا تماشائی بنما و مبالغه را از حدّ کذرانید میر فرمود در آنخانه را بکشای خانه بود بچهار در چون یک در از آندرها را کشود باغی پر از میوه های الوان بنظرش آمد پادشاه از میر پرسیدندکه آیا از این میوه ها خوردن میسر هست یا نه میر فرمودند که در ساعت از جمیع میوه ها بخدمت شاه آوردند و تناول نمودند پس میر بزرکوار فرمودند که درَ دیکر را بکشایند چون کشودند بهاری مشاهده نمودند که مثل آن نتواند بود پس دَر دیکر را کشودند تابستانی بنظر آمد که از حرارت عالم سوخته بود پس در دیکر را کشودند زمستانی در کمال برودت بنظر آمد که برف از هوا میبارید و آبها یخ بسته بود پادشاه در اینمجلس بغایت خوفناک شدند از میر و از آنموضع برآمدند طلسم در فارسنامه ناصری بعد از اینکه میرزا محمد اخباری را که از علماء مشهور است ستوده و او را بماهر بودن در علوم غربیه یاد نموده وقضیه هلاکت سردار روس را که معروف بایشچذر بود مفصلاً نقل فرموده که بتوجه آنعالم مبرز از عالم هستی راه وادی نیستی را پیموده چنانکه در تواریخ سلاطین قاجاریة مذکور و بران و افواه معروف و مشهور است نوشته استکه نکارنده این فارسنامه از جماعتی از مردمان کهنه سالخورده از اهالی فروز آباد فارس شنیدم که در حدود سال هزار و دویست و پانزده و شانزده جناب میرزا محمد اخباری نیشابوری در قضیه فیروزآباد توقف داشت و باقامة نماز جمعه و جماعت میپرداخت که ملخ مصری محصول بیشتر از بلوکات فارس را خورد پس ببلوک فیروز آباد هجوم آورده و روزی کذشت و هجوم بسیار و زیان بی اندازه رسانیدند اهل فیروز آباد از جناب میرزا درخواست دعائی برای دفع و رفع ملخ نمودند آنجناب کلماتی بر پاره کاغذی نکاشت و فرمود این کاغذ را در میان صحرای فیروزآباد بر چوب بلندی بسته بر تلّی که تمامة صحرا دیده شود نصب کنند و بآواز بلند بکویند محمد نیشابوری کفته است الآن بروید و چون چنین کردند تمامة ملخها وفعة
برخواستند
ص: 121
در شعبده و طلسم و سحر ساحران
برخواستند چنانکه مانند ابری از آفتاب سایه انداختند و رفتند ودیکر نیامدند دعوت نکردند طلسم در اخبار الدول استکه قبر افلاطون حکیم در قونیه استکه از بلاد روم و قاعده مملکت قرمان است و چون وقت احتضار آن حکیم کامل رسید وصیّة نمود باهل قونیه که مرا در شهر خود دفن نمائید و مادام که من در میان شما مدفون باشم و یاء باراضی و نواحی و شهر شما داخل نشود پس بعد از فوتش او را در قونیه دفن نمودند و سالها بر این منوال کذشت که دباء در حدود قونیه حادث نمیشد تا انکه اهل رومیة الکبری اینمطلب را شنیده سلطان آنجا شخصیرا فرستاد که حیله ورزیده بلکه جسد آن حکیم ابرومیة الکبری آمد و آنرا درکنسیه بزرک رومیة الکبری دفن نمودند و در همانسال که سر حکیمرا از بدنش جدا نمودند و باء در شهر قونیه پدیدار کشت سخرٌ ابوالفضل بیهقی در تاریخ ناصری آورده که در غزو سومنات من حاضر بودم سلطان محمود چهلروز آن حصار را محاصره کرد و کار ننک کرد بر اهل حصار روزی دیدم زنی برهنه مویها باز کرده بر بالای حصار آمد بیک دست نقاره و بدست دیکر جاروبی ان جاروب را بر آن نقاره میزد و بر وی مردم ما می افشاند و سلطان بر آن مینکریست ناکه بکسری در او پدید آمد و در ساعت از سر فتح آنحضار در کذشت و این نوبة فتح میسر نشد کهانة لا تخلو عن رِزانة فی الخطط المقریزیّه و اخبار الدولی المشور بتاریخ الاسحقی و تحفة الناظرین کلها فی تاریخ المصر و القاهرة انه قد ملک مصر سبعة من الکهنة و لهم الاعمال العجیبه و الامور الغریبة الکاهن الاول اسمه صیلم و هو اول من اتخذ مقیاسا لزیادة النیل وعمل برکة من تخاس و حلیها عقابان ذکر و انثی و فیها قلیل من الماء فاذا کان اول شهر یزید فیه النیل اجمتعت الکهنه و تکلّموا بکلام فیصفر احد العقابین فان کان الذکر کان النیل عالیا و ان کان انثی کان ناقصاً الکاهن الثانی اسمه اعشامش و هو عمل میزاناً فی هیکل الشمس و کتب علی کفة الاولی حقاً و علی الثانیة باطلا و عمل تحمتها فصوصا فاذا حضر الظالم و المظلوم اخذ فصین و سمی علیها ما یرید و جعل کل فصّ منهما فی کفة فتقبل کفة المظلوم و ترتفع کفة الظالم الکاهن الثالث عمل مرآة من المعادن فینظر فیها الاقالیم السبعة فیعرف ما فیها الکاهن الرابع عمل شجرة لها اغصان من حدید بخطاطیف اذا قرب منها الظالم خطفته و تعلقت به فلا تفارقه حتی یقر بظلمه الکاهن الخامس عمل شجرة من نحاس فکل وحش وصل الیها لم یستطع الحرکة حتی یؤخذ فشبعت الناس فی ایامه لحما الکاهن السادس عمل درهما اذا اشتری صاحبه شیئا اشترط ان یزن له بزنیة من النوع الذی یشتر به فاذا وضع المیزان و وضع فی مقابله ما وجد من الصنف الذی یرید مشرائه لم یعدله ووجد هذا الدرهم فی کنوز مصر فی ایام بنی امیه الکاهی السابع کان له اعمال عجیبه منها انه جلس فی السحاب فی صورة انسان عظیم فاقام مدة ثم غاب فاقاموا بلا ملک الی ان رأوه فی صورة الشمس فی برج الحمل فاخبرهم انه لا یعود الیهم و ان یولوا فلانا بعیده

31 ) - گلشن سی و یکم

در تفأل متاثیرات حسنه ان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است تفأل در تاریخ نکارستان استکه آورده اند که آرمانوس قیصر روم عزم تسخیر ایران کرده اکثر لشکرش از کرما هلاکشد با تضروره برکشت و دیکر باره لشکر ترتیب کرده با سیصد هزار سوار بجنک آمده سلطان لب ارسلان توکل بخدا کرده با دوازده هزار سوار در برابر قیصر رفت بیت هست اعتماد او همه بر حدت سپاه هست اعتماد این همه بر لطف ذو المنن در بلاد جرد بیکدیکر رسیدند سلطان در آن اوان بعرض لشکر اشارت فرمود عارض جثه غلامی العشقت نام که در عرض اعتبار نمیکرد اسمش را نمی نوشت و سلطان بموجب ارباب الدوله ملهون کفت نام او را بنویس شاید که قیصر بدست او اسیر
شود
ص: 122

گلشن سی و دویم
شود روز دیکر از طرفین تسویه صفوف نموده بنیاد جنک کردند القنمانظر بمقتضای و آن جندنا لهم الغالبون حق بر باطل غالب کشته اعلام ظلمت انجام کفر سرنکون کشت و همچنانکه سلطان کفته بود قیصر بدست آنغلام کرفتار شد شیخ نظامی کوید هر آن فالی که از بازیچه برخواست چه اختر میکذشت آن فال شد راست تفال در مجالس المؤمنین استکه که در وقتی که مسیب بن نخبه بامر سلیمان بن صرد خزاعی که بنحو نخواهی حضرت سید الشهداء حسین بن علی علیهما السلام قیام نموده بودند بجنک ابن زیاد میرفت که امیر لشکر شام بود از جانب عبدالملک بن مروان در صحراء آواز اعرابی شنید که بیتی میخواند که مشتمل بر کلمه ابشر بود مسیب کفت که بشارت آمد انکاه فرمود که اعرابی را نزد وی آوردند واز او پرسید که چه نام داری کفت حمید مسیب کفت عاقبت محمود خواهی بود انشاءالله باز استفسار نمودند که از کدام قبیله کفت از بنی تغلب مسیب کفت غالب خواهیم شد اکر اراده حقتعالی باشد بعد از آن پرسید که از سپاه شام چه خبر داری کفت ایشان پنج امیراند با پنج کروه از همه نزدیک تر بشما شرحیل بن ذی الکلالق استکه از اینجا تا لشکر کاه او قریب بیک منزل باشد مسیب اعرابی را کفت تو بسلامت بمنزل خویش بشتاب و مسیب مردم خود را بچهار قسم کرده روانشد در سحرکاه از چهارطرف لشکر شرجیل را در میان کرفته شمشیر بر آنجماعت نهادند و بعضی را کشته و بقیه السیف منهزم کشتند و هر چه داشتند همانجا بکذاشتند سپاه عراق بر اسبان سوار شده مرکب خود را در کوتل کشیدند و پیش از طلوع آفتاب مراجعه نموده وقت غروب بیاران ملحق شدند تفال و ایضا از تاریخ غیاثی نقلنموده که خواجه عطاء الملک صاحب دیوان و پسرس هرون در عهد اباقاخان که بوزارت و امارت عراق اشتغال داشتند روزی بزیارت مشهد امیرالمؤمنین علی رفتند و خلقی کثیر از اکابر و ائمه فریقین با ایشان همراه بودند و بعد از فراغ از مراسم زیارت سخن بذکر امامت کشیده آخر هرون کفت ما از این مصحفی که بر سر ضریح حضرت امیرالمؤمین علیه السلام نهاده است تفال مینمائیم و آنچه اشاره رود قرار میدهم چون نیت کرده مصحف را بکشادند در اول صفحه این ایه آمد که یا هرون ما منعک اذ رایتهم صلّوا الا تتبعن افعضیت امری و بعد از آن همکی اظهار مذهب شیعه نمودند تفال و ایضا در ترجمه خواجه حافظ ذکر نموده که در وقتیکه پادشاه غفران پناه شاه اسمعیل انار الله برهانه دار الملک شیراز را از فرّ قدوم ظفر لزوم مشرّف کردانید همواره ببقاع و مزارات اکابر سقف وارد میشدند و از ناصیه احوال هر کدام که فور محبت شاه مردان مشاهده نمیفرمودند بقعه و مزارش را ویران ساخته از اتش قهر جانسوز پیکرش با خاکستر برابر مینمود چون بر سر مزار حافظ تشریف آوردند دیوان اورا از سر قبر او برداشته تفألی در باب خلوص نیت و صفای عقیدت او فرمود این غزل بنظر اشرف رسید که مقطعش اینشعر است شعر حافظ ز جان محب رسول است و آل او حقا بدین کو است خداوند اکبرم و مطلعش اینشعر است شعر جوزا سحر نهاد حمایل برابرم یعنی غلام شاهم و سوکند میخورم چون نقد اعتقادش از محک امتحان بیغش بیرون آمد به ینسق و ترویج مزارش فرمان قضا جریان نافذ کشت ع حافظ از معتقد انست کرامی دارش تفال در تاریخ محدی است که در زمانی که طاهر ذو الیمینین در ری نشسته مترصد رسیدن علی بن عیسی بود روزی آستین پر درهم کرده بدست خود بدرویشان میداد در اثنا غافل کشته آستین فرو کذاشت و زرها ریخته پریشان شد طاهر او را بقال بد کرفته آزرده خاطر کشت شاعریکه در ملازمت او ایستاده بود این دو بیت در بدیهه انشا کرده بر طاهر خواند عربیه هذا یفرق جمعهم لا غیره وذها به منک ذهاب الهم
شیئ یکون
ص: 123
در تفأل و تأثیرات حسنه آن
شیئ یکون الهم بعض حروفه لا خیر فی امساکه فی الکم چون طاهر این دو بیت را شنیده مسرور کشته سی هزار درهم بآن شاعر انعام فرمود و با علی بن عیسی محاربه نموده مظفر و منصور کشت تفأل و ایضا از ابراهیم بن عباسی صولی روایت نموده که کفت من دبیر احمد بن ابی خالد وزیر مأمون بودم روزی بخدمت او رفتم او را متفکر دیدم و متحیر یافتم از سبب آن پرسیدم رقعه نزد من انداخت در آن نوشته بود که فلان کنیزک خاصه در حرم تو خیانت میکند و اکر خواهی که صدق اینحال بر تو روشن شود از خدّام که در حرمند استفسار نما خادمان را طلبیده سوال نمودم اول انکار نمودند و بعد از تهدید بسیار بموجب نوشته اقرار آوردند و زبر کفت من از دیروز باز هیچ نخورده ام و در اینباب تامل نموده ام اکر کنیزک را سیاست کنم داغ هجرانش جان مرا بسوزد اکر تحمل نمایم غیرت چک در دلم زند ابراهیم کوید من مصحف برداشته تفال نموم این آیه برآمد که قوله تعالی یا ایها الذین آمنوا ان جانکم فاسق بنباء فتبینوا ان تصیبوا قوما بجهالة مصبحوا علی ما فعلتم نادمین چون نظر من بر این آیه افتاد ملتفت شدم که کنیزک بی کناه است پس خادمان را بکوشه برده و برفق و مدارا و حیله و زبان از ایشان اقرار کشیدم که کنیزک بی کناه است و خاتون بزرک ایشانرا فریفته بوده تا آن شهادت دهند احمد بن ابی خالد مسرور و خوشحال شده مرا بانعام دو هزار مثقال طلا مبتهج کردانید تفال در تاریخ بحیره از صاحب لبّ التواریخ میریحیی قزوینی نقلنموده که او در شاهنشاه نامه که در حالات شاه اسماعیل صفوی تالیف نموده میفرماید که شاه عالیقدر در حینی که در حداثت سن بودند روزی بر کتف دیو سلطان که در آنوقت دم از وکالت ایشان میزدند سوار بودند فرمودند که لَلَه بعد از فتح تبریز کجا را فتح می کنیم دیو سلطان کفت پادشاه سلامت عراق عجمرا پادشاه پاشنه های پای مبارک را بر سینه دیو سلطان زدند و کفتند فتح میکنم و بعد ازآن کفت بعد از عرق عجم کجا را فتح میکنم دیو سلطان کفت پادشاه سلامت عراق عرب را بهمان دستور پادشاه باز پای بر سینه او زده فرمودند فتح میکنم دیو سلطان کفت انشاءالله باز فرمودند که بعد از عراق عرب کجا را فتح میکنم دیوسلطان کفت خراسان را باز بهمان دستور پادشاه کفتند فتح میکنم و همینکونه تا سخن ببلخ رسید دیو سلطان کفت پادشاه سلامت در ملک بلخ یک نوبة عرق است خشک میکنیم و دیکر هر چه صلاح پادشاهی باشد بجای آوریم کویند پادشاه اعراض کرده بهر دو دست بر سر او زدند که ای نامرد کم همت این چه عرق خشک کردن بود که از مبداء فیاض در اینوقت بمن میدادند اکر همچنان تا در چین و ختا میراندی و نمی ایستادی نیکو بود اتفاقا چنان شد که هر شهری را که آن روز دیوسلطان نام برده بود و شاه جمجاه کفته بود که فتح میکنم فتح کردند غرض آنچه تفأل زده و بر زبان ایشان رفته بود چنان شد تفال شیخ ابوالفضل مورخ در اکبرنامه که تاریخ سلطنة اکبر شاه هندیست نکاشته که درزمان اکبرشاه از متمرّدان هند کسی نمانده بود مکر یهو که یکی از بندکان شیرشاه افغان بود و بهر طرف از بیم بندکان اکبرشاهی میکریخت و خلل در ملک میانداخت و پادشاه چون اکثر از تماشای نقاشان و صورت کران محفوظ بودند در نقاشی بمرتبه رسیدند که در آن فن نادر شدند پس روزی قلم نقاشی بدست کرفته و صورت شخصی نکاشته چنانکه نیمی سر نداشت و بینی بریده شده بود و یک چشم کنده و آن کاغذ را بموضعی کذاشته بود بعد از پنجسال روزی خبر آوردند که اینک سر هسمیو را میآوردند پادشاه فرمود ما او را بچند سال پیش از این باین عیب و عار کشته بودیم فلان کاغذ را بیاورند که صورت این بدبخت در آنجا است چون آوردند اتفاقا چنانکه قلم مبارک ایشان روز اول رفته بود کار قلم قضا کرده بود بهمان دستور سر همیو را دیدند بینی بریده و چشم کنده و
نیمی از
ص: 124
گلشن سی و یکم
نیمی از سرش رفته جمیع چنانکه پادشاه فرموده و نقش کرده بودند تفال صاحب تاریخ جهانکشاهی در ذکر خرابی نیشابور بیان میکند که در آنوقت که سلطانمحمد خوارزمشاه بسیار ترسیده بود چنانکه شبی اشخاص نورانی بخواب دید که روی خراشیده بودند و مویها پریشان کرده و جامهای سیاه بر مثال سوکواران پوشیده بر سر زنان نوحه میکردند از ایشان پرسید که شما کیستید جواب دادند که ما اسلامیم و انواع اینقسم حالات بر او مکشوف میشد در این نوبت چون بزیارت مشهد مقدس رفت در دهلیز انمکان مبارک دو کربه سیاه دید که با هم در جنکند در دل خود حال خود و خصمان تفال کرد و یکی از آن کربها را خود و دیکری را خصم قرار داد و بنظاره آنها مشغولند چون کربه خصم غالب شد آهی کشید برآمد و از این قسم آثار او را واقع شد که مردم نمیدانند و بر اوطعن دارند تفال در ریاض خز علیه استکه وقتی انوشیروان را با یکی از سلاطین که از امر او تمرد ورزیده بود محاربه واقعشد و آن سلطان مغلوب شده دستکیر کردید پس بعد از مدتی که نفس او تسکین یافته کسری در تجهیز لوازم مراجعت او بدار الملکش امر فرمود آن سلطان از رفتن امتناع ورزیده و از کسری مسئلت نموده که فلان نخله خشکیده را بمن ببخش تا روزها در پای آن نشسته تفریح کنم کسری از اینمسئلت او چنین دریافت که او خفیف العقل و قلیل الکیاسه است پس نخله را باو بخشیده و آن سلطان روزها در پای آن نخله رفته و پشت خود را بر آن نهاده می نشست تا انکه بعد از مدتی بکسری عرضه داشت که الحال اکر اجازه معاودت مرا بدارالملک خود مرحمت فرمایند رواحت کسری از او سئوال نمود که سبب توقف تو در اینمدت و نخله خشک شده از من خواستن و طلب اجازه معاودتت بمملکت خویش در این وقت چه بود سلطان عرضکرد اما سبب اقامته من در اینمدت نبود مکر مجاورت با مولانا الملک الامجد و اما طلب نمودن من نخله خشک شده را بجهة این بود که من در مساعدة و مناحسته و نیکوئی حال و بدی مآل خود بآن تفال زدم و تا وقتیکه خشکیده و بارور نبود بخت خود را زبون دانسته طالب معاودت به مملکة خویش نبودم و الحال که سبز و خرم شده و بارور کردیه طالع خود را در اوج و بحر اقبال خود را با موج دیدم لذا رفتن بدار السلطنه خود را مسئلت نمودم پس کسری او را تحسین نموده و او را محترماً بقلمرو خود روانه ساخت تفال در بحیره استکه در شهور سنه ثمانین و سبعمائه امیر تیمور بنای انتقام عزم رزم والی خوارزم نمود امیر زاده میران شاه را امیر لشکر کردانید چون او بمنزل سه پایه که یکی از منازل آنراه است رسید در لب آب جیحون در آمد از قزط کر مادری در کوش شاهزاده عالیمقدار بود از کوش برآورد تا به یکی از غلامان بدهد از دست غلام رد شده در آب افتاد جمیع حضار این را به شکون بد کرفتند آزرده شدند بسیار کردیدند و کمال تفحص بجا آوردند اصلاً ظاهر نشد آخر ناامید شدند پس شاهزاده سر بآب برد که غسلی بکند چون سر از آب برآورد آن جوهر را دید که بر سر چوبی پیش او ایستاده شاه زاده خوشوقت شده آن در را در کوش کرد و آن را بقال نیکو کرفت و آن چنان شد که آن فتح بر دست او آمد تفال حافظ ابرو در تاریخ خود در باب اتابکان لرستان کوید که لُر قوم بسیارند ولایة ایشان بدو قسمت است لر کوچک و لر بزرک این بزرک و کوچک باعتبار دو برادر که بتاریخ ثلثمائة هجری حاکم آنجا بودن لر بزرک را بدر نام بود و کوچک را منصور مدت مدید بدر در حکومت کذرانید چون او درکذشت حکمرانی به پسرزاده او محمد بن هلال رسید که او حاکم عادل بود و مدبّر ملک او محمد بن خورشید بود در آن عهد یک نیمه زمین لران در تصرف شولان بود و پیشوای ایشان سیف الدین ماکان روز بهانی بود که از زمان اکاسره باز حاکم آندیار بودند حاکم ولایت شولرا نجم الدین اکبر کفتندی و اکنون قوم شول در تصرف اویند بتاریخ خمسمائه صد خانه کُرد از جبل سماق
شام
ص: 125
در تفال و تاثیرات حسنه آن
شام باقهر خود نزاعی کرده بلرستان آمدند در جیل احفاد محمد بن خورشید که ازجمله وزراء بود نزول کردند بر سبیل رعیتی بزرک ایشان ابوالحسن فضلویه روزی در خانه محمد بن خورشید ضیافتی بود او را سره کاوی نهادند و آن را بفال نیک کرفت و با اتباع خود کفت که ما سردار اینمردم خواهیم شد و او را پسری بود علی نام روزی با سکی که داشت بشکار رفت جمعی باو رسیدند و میانه ایشان ماجرائی رفت او را چندان بردند که او را بمُردکی انداختند و پایش کشیده بغاری بردند و سک او با خصمان برفت و چون شب بخفتند سک او خصیه مهتر ایشانرا بدندان بکند و آن مهتر بدان بمرد و سک روز را بخانه علی رفت با دهان خون آلود دانستند که امری واقعشده بر اثر سک رفتند ایشان را بر در غاری برد که علی افتاده بود او را برآوردند و علاج کردند ما صحت یافت و بالاخره ریاست لُرها با بوالحسن فضلویه و اولاد او قرار کرفت چنانکه تفال زده بود ختم ذکره حتم قال الراغب فی المحاضرات کان النبی یثقال و یعجبه الفال الحسن و لا یتطیر و لما هاجر الی المدینة و قاریها سمع منادیا ینادی یا سالم فقال لاصحابه سلمنا فلما دخلنا سمع اخر ینادی یا غانم فقال غنمنا فلما نزل الی برطب فقال حلالنا البلد و سمع رجلا یقول یا حسن فقال اخذ یا مالک من فیک و بعث المشرکون الیه سهیلاً فقال اتاکم سهیل فقال اتاکم سهیل و یَسهلُ امرکم

32 ) - گلشن سی و دویم

در تطیر و اثار و خیمه آن و کلچین از کلبانهای آن چند کلست تطیّرٌ در تاریخ نکارستان استکه از ثقات روایة میکنند که سفّاح عباسی روزی روی خود را در آینه ملاحظه نمود بر زبان آورد که اللهم انی لا اقول کما قال سلیمان بن عبدالملک انشابّ و لکنی اقول عمرنی عمراً طویلاً فی طاعتک ممتعا بالعافیة و هنوز از این دعاء فارغ نشده بود که آواز غلامیرا شنید که با دیکری میکفت که مدت میان ما و تو از دو ماه و پنجروز بیش نمانده سفاح باین سخن تطیّر نموده بعد از چندروزی تب کرده و آبله برآورد و چون از حدیث غلام شصت و پنجروز برآمد درمان عشر شهر ذیحجه سنه ست و ثلثین و مائه بمرد تطیر در ریاض السیاحه استکه در تواریخ مسطور است که سلطان محمود غزنوی در آخر حیات چون خواست محمد را که پسر کوچک او بود ولیعهد سازد اندیشه که مسعود را دور اندازد زیرا که برادر بزرکتر بود شاید که با محمد منازعه نماید و باب موافقت نکشاید بدین سبب متوجه عراق کردید و ملک ری را از ملوک و یالمه مستخلص کردانید و از ری تا همدان را مسخر کرد و بمسعود سپرد و با او کفت که سوکند یاد کن که با برادر خود محمد مخاصمت ننمائی و طریق مخالفت نه پیمائی مسعود جوابداد که او بیاید قسم بخورد که بعد از تو مجموع اموال تو را با من عَلی کتاب الله قسمت نماید و از حکم الهی سر نتابد من نیز سوکند میخورم که از خصومت بکذرم اکنون من در همدان او در غزنین این چکونه صورت بندد واین امر را سلطان چکونه پسندد هر چند سلطان محمود سعی نمود مسعود قبول نفرمود چون سلطانمحمد بعد از پدر به برادر بزرکتر التفات نکرد و شب و روز را به عیش وطرب و لهو و لعب بسر آورد سلطان مسعود با لشکر نامحدود رو بزابل نهاد و سلطانمحمد نیز با سپاه آندیار آمده در مقابل ایستاد علی الصباح ناکاه کلاه از سر سلطانمحمود بزمین افتاد و عقلاء اینمعنی را بفال بد کرفتند و امرای محمودی در سنه چهار صد و بیست و یک وی را کرفته از سلطنت خلع کردند و سلطان مسعود را باحتشام تمام بغزنین آورده بر تخت موروثی نشانده خطبه بنام نامیش خواندند تطیّر در نکارستان استکه احمد بن امیر اسمعیل سامانی چون بفنون فضائل متحلی بود بنابراین مراعاة طبقه فضلاء بیشتر از دیکران نموده اکثر اوقات با ایشان ملاقات مینمود و صحبت میداشت لاجرم زمره بتخصیص فرقه غلامان از اینمعنی رنجیده هم در آن چند روز بشکار رفته چون معاودت نمود آتش در آنمنزل که نزول کرده بود زدند در خلال آن احوال خبر اغتشاش ملک و شورش از هر جانبی بمسامع جلال امیر رسید باز مراجعة نمود و در منزل سوخته فرود آمد همکنان آنرا بفال بد کرفته امیر در آنمرحله روزی مناجات کرده
کفت خدایا
ص: 126

گلشن سی و دویم
کفت خدایا اکر تقدیر تو چنین است که اینملک بر من بشورد و بندکان تو در زحمت افتند پیشتر از این مرک مرا فرصت ندهد که تا آنحال را نه بینم در آن ایام شبی پاسبانان فراموش کرده دو شیر که بر شب مقرر بود که بر در خانه از جهة حراسته می بستند نه بسته بودند فوجی از غلامان بدرون رفته او را به قتل رسانیدند تطیر در مستطرف است که در ان چند روز که محمد امین کشته میشد شبی با ابراهیم بن مهدی در کنار دجله نشسته بود چون هوای خوش و فضای بغایت دلکش بود میل شراب کرد چون سرکرم شد آغاز سرود نمود امین کنیزکی ضعیف نام را طلبداشت که او نیز سرود کوید فضا را آن جاریه آنچه کفت مضمونش دال بر نقل وارتحال بود و مخبر بر طوارق حدثان و زوال بنابراین امین آنرا بفال بد کرفت و از پیش خود آن کنیزک را دور کرد چون کنیز آغاز رفتن کرد کوشه دامنش بر قدح بلوری که امین او را بغایت دوستداشتی خورده بشکست امین روی بابراهیم آورده کفت ویحک ای ابراهیم دیدی که این کنیز چهار کفت و قدحرا چون شکست کمان نمی برم که از این مهلکه خونخوار جان بکنار بسلامت برم در اینسخن بودند که یکی این آیه را خواند قضی الامر الذی فیه تستفتیان امین یکبارکی از آنن دل شکسته شد و برخواست و بحرم رفت تا انکه در آن نزدیکی ها کشته شد تطیرٌ در نکارستان استکه هرون الرشید در شهور سنه خمس و سبعین و مائه ولایة عهد خود را با عزّ اولاد که محمد امین بود تعیین نمود و بعد از آن در شهور اثنی و ثمانین و مأته مأمون را در آن شرکت داده در سنه ست و ثمانین و مائه چون رشید بحج رفت برادران را در درون حرم در حضور اشراف و اعیان اطراف در باب اتفاق و عدم خلاف سوکند داده در آن باب قسم نامه مرقوم کشته خواستند که آن را از در خانه درآویزند ناکاه از دست انشخص بر زمین افتاد و حضار آن را بفال بد کرفته کشته کفتند که عجب که اخوان بهم بیامیزند و آخر چنان شد که کفته بود تطیّرٌ و ایضا کوید که یونس الاستاد بنابر ایقاع افساد حسین وزیر از مقتدر رو کردان شده بصوب موصل روان کشت اولاد حمدان که والی آنجا بودند بتحریک وزیر مذکور در مقام مدافعه یونس برآمدند داود بن حمدان با اخوان اتفاق نمیکرد سبب پرسیدند کفت یونسرا در ذمّة ما حقوق بسیار است میترسیم که در روز جنک تیری بر مقتل من آمده بشومی کفران نعمت از جان برآیم برادران او را منع کرده و با خود همراه نمودند و با سی هزار سوار بمقابله یونس شتافتند او با هشتصد کس کوشش نموده قضا را تیری بر داود آمده از پای در افتاد و آل حمدان بهزیمة رفتند تطیّرٌ در مستطرف استکه وقتی نور الدین محمود و همام الدین سوار شده و در بیابان بتفرّج مشغول بودند و آنروز عیدی بود پس از هر کونه مطلبی سخن در میان آمد تا انکه محمود کفت آیا کسی میداند که ما تا چنین روز از سال دیکر زنده میمانیم همام الدین کفت یک سال زیاد است بکو کسی میداند که ما تا اخر اینماه زنده میباشیم پس آنچه بر زبان ایشان جاری شده بود در ازل هم مقدر شده و همام الدین پیش از انقضاء آنماه بدرود جهان نمود و محمود آنسال را بآخر رسانید تطیرٌ در نکارستان استکه سلطان اویس بعد از فوت خواجه مرجان بغداد را بخواجه سرور داد و در اواخر سنه خمس و سبعین و سبعمأته آب دجله بغداد طغیان کرده بغیر از مدارس و خوانق و ابنیه عالیه جمله عمارات در آب مستغرق شد و در اینواقعه چهلهزار آدمی غریق طوفان فنا کشتند و خواجه جمال الدین سلمان علیه الرحمة و الغفران در آنواقعه طوفان نشان کوید نسبت بسال هفتصد و هفتاد و پنج کشته خراب بآب شهر مُعظّم که خاک بر سر آب دریغ روضه بغداد آن بهشت آباد که کرده است خرابش جهان خانه خراب و خواجه ناصر بخاری نیز اشعاری بدین اضافه کرده نظم دجله را امسال رفتاری عجب مستانه بود پای در زنجیر و لب پُر کَف مکر دیوانه بود و خواجه سرور از اینقضیه رنجور شده متوجه سرای سرور کردید و سلطان حکومة بغداد را بامیر اسمعیل ولد نجیب امیر ذکریای وزیر که سن او بچهارده سال رسیده بود شفقت فرمود و خواجه و او بدانجا شتافته و در تعمیر دار السلام سعی تمام بتقدیم رسانید و قریب
چهار سال
ص: 127
در تطیر و آثار و خیمه ان
چهار سال حکومت باستقلال آنجا کرده آخر در شهور ثمانین و سبعمائه بسعایة شیخعلی ولد سلطان ادیس بر دست ملازمان خود به قتل آمد اتفاقاً در زمان ایالت در آنجا عمارتی میساخت سر چوبی از عمارت بیرون آمده خواستند که ببرند مانع آمده کفت شاید سر کسی را بدینجا بیاویزند بعد از قتل سر او را بدانجا آویختند تطیر و هم در آن کتاب استکه در آن اوان که عنوان فرمان قاآن باختتام میرسید مغولی بملازمت آمده از کرکی که در کله او خسارت کلی کرده بود شکایت نمود قاآن او را تسلی فرمود کفت بر ما که مدعی ترا بتو برسانیم مقارن حال جمعی از کشتی کیران کرک را کرفته بخدمت آوردند قاآن آن مغولرا طلبداشته فرمود هان اینکه مدعی تو که بتو وعده کرده بودیم مغول او را کرفته داعیه انتقام داشت قاآن بر حال آن حیوان ترحم کرده او را بچند بالش زر بخرید و آزاد کرد کرک آغاز کریختن کرد سکان الوس در او افتاده پاره پاره اش کردند قاآن از اینمعنی بغایة محزون کشته فرمان به قتل سکان داد و با یکی از مقربان کفت که در این روز نادر خود ضعفی ملاحظه میکنم با خود نیت کردم که چون این کرک جان از این مهلکه بدر برد امید هست که چند روزی در اجل من تاخیری واقع شود اما اکنون دانستم که هنکام انقطاع رشته حیات است و زمان تجربع ساغر فوات آخر هم چنان شد که کفته بود تطیر در این خلکان استکه از جمله چیزهای قبیحه که از ابونواس شاعر واقع کردید این بود که جعفر بن یحیی سرائی را بنا نموده و نهایة جهد را در تزئین و تشیید او بکار برده بود چون در آنجا نقلنمود وسکونت کرفت ابونواس قصیده در تهنیت آن جلوس و بنا انشاء نمود که اول ان این بود عربیة اربع البلا ان الخشوع لبادی علیک و انی لم اخنک و دادی سلام علی الدنیا اذا ما فقدتم نبی برمک من را نحین و غادی و چون این اشعار دال بر زوال دولت بنی برمک بود لذا بانها تطیر نموده و کفتند ابونواس خبر مرک ما را میدهد پس چندان نکذشت که آن طیره صادق آمده و رشید با انها کرد آنچه کرد تطیر در تاریخ طبری استکه جعفر برمکی چون قصر خود را باتمام رسانید و عازم بر انتقال بسوی آن شد تمام منجمین را جمع نموده و اختیار وقتی سعید را از برای انتقال از ایشان سئوال نمود ایشان ساعتی معین از شبی معین را تعیین نمودند پس چون آن شب و ساعت رسید جعفر بعزم انتقال بقصر بیرون آمد در حالتیکه شوارع و طرق از مترددین خالی و تمامت مردمان بغداد در خواب بودند ناکاه شنید که کوینده اینشعر را میخواند عربیةٌ یُتنرُ بالنجوم و لست تدری و ربّ النجم یفعل ما یشاء پس جعفر باین شعر تطیر زده ایستاد و کوینده را طلب نمود چون او را پیدا کرده و نزدش آوردند کفت آنچه را که خواندی اعاده نما پس آن شعر را اعاده نمود جعفر کفت از خواندن اینشعر چه اراده داشتی کفت چیزی اراده نداشتم لیکن شعری بود که بر زبانم جاری شد پس امر کرد یک دینار باو داد. از عقب کار خود رفت و از آن وقت خاطر جعفر پریشان شده تا رسید باو انچه که رسید و بدست رشید کشته شد تطیرٌ در ریاض الخز علیه استکه عبید الدین بن زیاد سرائی بسیار عالی بنا نموده و تازه بآنجا منتقلشده بود وقتی اعرابی از در آن سرا کذشت دید که در دهلیز آن صورت شیری درنده و قوچی شاخ زننده و سکی فریاد کننده کشیده شده است بحاضرین کفت قسم بخدا که عبیدالله از این سرا تمتع نخواهد برداشت پس عبیدالله در آن سرا سکونت ننمود مکر چند روزی و بدار البوار جهنم انتقال یافت تطیرٌ و ایضا در آنجاستکه صاحب قرطبه را مرضی عارض شده بیتابی و بیقراری مینمود از شدت درد پس امر نمود بعضی از جواری خود را که در نزد او تغنی نماید تا بدینواسطه فی الجمله الضرافی توجه بآن درد از برای او حاصلشود پس ان جاریه اینشعر را تغنی نمود عربیة هذه اللیالی علمنا ان ستطوینا فشعشعینا بماء المزن و اسقینا پس امیر باین شعر تطیر زده و مردن خود را نزدیک دانست و آنجاریه را اذن انصراف داد و بعد از پنجروز دنیا را وداع کفت تطیرٌ وهم در آنجاستکه چون سفاح عباسی بنا نمود سرای خود را در بلده انبار و
بآنجا اشقال
ص: 128
گلشن سی و سیم
بآنجا اشقال یافت عبدالله بن الحسن بن حسن بر او داخل شده و اینشعر بر زبانش جاری شد عربیةٌ یؤمّل ان یعمر عمر نوح و امر الله یحدث کل لیلة سفاح چون اینشعر را شنید رنکش متغیر شد عبدالله قسم یاد کرد که من در تمثل باین شعر غرضی نداشتم و بر زبانم جاری شد پس چند روزی نکذشت که سفاح بدار القرار انتقال یافت تطیرٌ و هم در آنجاستکه از عجیب آنچه در باب طیره حکایت شده است این استکه سلطان صلاح الدین یوسف بن ایوب چون از قاهره مصر بیرون آمد متوجه بلاد شام شد در خارج قاهره توقف نمود تا انکه تمام عساکرا و جمع شوند و در نزد او بود از اعیان دولت و علماء و ادباء و هر یک از آنها در وداع و فراق سلطان چیزی میکفتند و معلم اولاد او هم در آن مجمع بود پس اشاره بسلطان نموده و اینشعر را انشاد نمود عربیة تمتّع من شمیم عرار نجد فما بعد العشیة من عرار سلطان چون اینشعر را شنید منقبض شده و شکسته خاطر کردید و مردمی که در آنجا بودند تطیر زده کفند که سلطانرا معاودت بمصر و قاهره ممکن نیست و بالاخره چنین شد که کفته بودند چه مشغول بفتح بلاد شرقیه و بیت المقدس شد تا انکه در آنجا وفات یافت ختم ذکره حتم بدانکه طیره ضرر میرساند کسی را که از آن بترسد و هولناک باشد و اما کسیکه اعتنائی باو نداشته باشد پس البته او را ضرری نرساند و اما کسی که از آن خوفناک باشد پس اثر آن باو و سرعة وخامتش در او مثل سرعه سبیل است بمنحدر خود چه کسیکه تطیر در مزاجش مؤثر باشد یقیناً ابواب و ساوس از چیزهائی که می بیند و می شنود در قلبش کشوده میشود و مینمایاند شیطان بر او از مناسبات قربیه و بعیده چیزهائیرا که بانها دینش فاسد میکردد و دنیایش تباه میشود و لذا از حضرت رسولخدا صلی الله علیه و آله وارد شده استکه در نزد دیدن انچه که باو تطیر زده میشود یا در وقت شنیدن چیزیکه مظنّه تطیر میباشد ایندعا را بخوانند اللهم لا طیر الا طیرک و لا خیر الا خیرک و لا اله غیرک اللهم لا یأتی بالحسنات الا انت و لا یذهب بالسیئات الا انت و لا حول و لا قوة الا بک و در مستطرف روایة نموده استکه حضرت رسول فرمود از ما نیست کسیکه خود تطیر زند یا انکه کسی از برای او تطیر زند و در ریاض الخز علیه از آن بزرکوار روایة نموده که فرمود الطیرة علی ما تجعلها ای هونتها تهونت و ان شددتها تشددت و ان لم تجعلها شیئاً لم تکن یعنی فال بد زدن بهمان نحویست که تو او را قرار میدی اکر او را سست و خوار پنداشتی سست و خوار است و اکر او را محکم کرفتی پس او محکم خواهدبود و اکر هیچش دانستی هیچ خواهد کردید و در محاضرات راغب از حضرت رسول روایة نموده که فرمود الطیره شِرک و ما متابِجَدهُ فی نفسه و لکن الله تعالی یذهبه بالتوکل

33 ) - گلشن سی و سیم

در ختومات و اوراد سریعة الآثار مجربان و مناتر هیدبان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است ختمٌ در کتاب مشکولیکه کراز در این کلزار معرفی او اظهار شده است طریقه ختم سوره مبارکه توحید را چنین نوشته که شب جمعه اول ماه غسل کند و نماز صبحرا با غسل ادا کند بعد از آن هزار مرتبه سوره مذکوره را بخواند بعد از هر صد مرتبه ایندعا را بخواند اللهم انی اسئلک ان تسخرلی خدّام هذه السورة الشریفة بحقّ لا اله الا الله و بحق محمد رسول الله و بحق علی ولی الله و بعد از نماز ظهر باز هزار بار بهمین نحو که ذکر شد و هکذا بعد از نماز عصر و مغرب و عشاء و هم چنین بعد از نصف شب و بهمان قرار دعاء مذکور را هم بعد از صد مرتبه بخواند و در هر شب بعد از اتمام دو رکعت نماز کند و ایندعا را بخوانند یا حنان یا منان انت الذی وسعت کلشئ رحمة و علماً و تا چهارده روز چون کند هر حاجة مشروعه که داشته باشد خداوند بکرم خود آنرا برآورد و مکرر تجربه رسیده است ختمٌ در مجموعه معتبره ختم دعاء مبارک مشلول را چنین نوشته یا چهلروز روزی یک بار یا بیست و یک روز روزی دو بار یا هفت روز روزی سه بار است و بسیار مجرب است و در زنبیل معتمدی هم ختم آن را بهمین کیفیة نوشته و کفته
استکه
ص: 129

در ختومات سریعة الآثار مجربان و مناتر هندیان
استکه باید این اسامی را بعد دعا هر که هر روز میخواند قرائت کند و کفته است و لقد جریته مراراً و اسامی این است یا عزیز یا مفرح یا وهاب یا سبب الاسباب یا مفتح الابواب یا رازق البشر یا کاشف الکربات یا سابغ النعم یا اجود الاجودین یا ابصر الناظرین یا مغنی البائس الفقیر یا من العسر علیه سهل یسیز فکنی من حلق المضیق ختم در منتخب الختوم که از تألیفات یکی از صلحاء از علماء معاصرین است و اغلب ختومات مندرجه در آن از مجربات خود و دیکران از اهل زهد و تقوی است مرقوم است سوره مبارکه و الذاریات و طلاق و مزمّل و الم نشرح از برای امر معیشت و وسعت در مال و منال و مرزوق بودن من حیث لا یحتسب بنوعیکه عقول و افکار از کیفیت آن عاجز باشد مداومت کردن باینچهار سوره است همه روزه بر سبیل استمرار و اکر یک روز فوت شود شب قضا نماید و اینعمل مجرب و از مجربات حقیر است و علیک بالتجربه چنانچه مداومت کردن بر قرائة سوره والذاریات در همه وقت روز موجب ثروت و دولة میشود ختم سوره قاف اکر کسی خواسته باشد که دَرِ دولت و نعمت بروی او کشاده کردد و ابواب خیر بر او مفتوح شود هر روزی سه مرتبه را وضو و رو بقبله با ترتیل متصل بهم بخواند و از خداوند بخواهد مرزوق خواهد شد ختم سوره اذا وقعت الواقعة از برای وسعت رزق و توسعه در امر معیشت تأثیر غریب دارد و ازجمله مجربات استکه تخلف ندارد و باید ابتدا از شب شنبه کند و هر شب سه دفعه بخواند و شب جمعه هشت بار بخواند تا مدت پنج هفته بهمین نحو معمول دارد و قبل از شروع در سوره در هر شب ایندعا را بخواند اللهم ارزقنا رزقا واسعاً حلالاً طیباً من غیر کد و استجب دعوتی من غیر ردّ و اعوذ بک من فضیحتی الفقر و الدین و ارفع عنی هذین بحق الا ماتین السبطین الحسن و الحسین برحمتک یا ارحم الراحمین ختم سوره حشر از حضرتصادق منقولست از برای قضاء حوائج و برآمدن امور عظیم چهل روز هر روز یک بار بخواند حاجة انکس برآید و آن امور سرانجام یابد و کار او رواج کیرد و اکر یکروز فوت شود از سر کیرد این ختمرا اکثری از اکابر علماء از مجربات شمرده اند ختم سوره حدید بجهة جمیع مطالب مهمه مجرب و آزموده است بدینطریق که شب جمعه در جای خلوتی رو بقبله بنشینید و با وضوء هفت نوبة بی فاصله بخواند و بعد ازآن ایندعا را بخواند بسم الله الرحمن الرحیم اللهم انی اسئلک بعزتک یا عزیز و بقدرتک یا قدیر و بحکمتک یا حکیم و برحمتک یا رحمن و بمنّک یا منان ان تحفظنا بالایمان قائما و قاعداً راکعاً و ساجداً نائما و یقظة حیا و بیتاً و علی کل حال اعوذ بالله من شر نفسی و من شر ذی شر و من شر شیاطین الجن و الانس و من شر کل دابة انت آخذ بناصیتها انّ ربی علی صراط مستقیم و صلی الله علی محمد و آله اجمعین ختم سوره مبارکه حمد از مولانا مقدس اردبیلی قدس الله روحه منقول استکه هر که سوره حمد را با این دو آیه تا ده روز هر روز هر روز یازده مرتبه بخواند که مجموع صد و ده مرتبه شود از برای هر مطلبی کلی و جزئی و هر حاجة که داشته باشد بخواند بسیار مجرب است و بزودی باجابت مقرون است و آیه اول اینست ثمّ انزل علیکم من بعد الغمّ امنة نعاساً یغشی تاو الله علیمٌ بذات الصدور از سوره آل عمران و آیه دویم اینست محمد رسول الله و الذین آمنوا معه تا مغفرة و اجر عظیم از سوره انا فتحنا و بعد بکوید ربّ سهل و لا تعسر علینا یا رب ختم سوره مبارکه عمّ هرکه در مدت یک سال هر روزی یکبار مداومت نماید سال دویم زیارت خانه خدا مرزوق او شود و جمعی تجربه کرده کرده اند ختم سوره و الشمس بجهة هر مطلب بزرکی سه روز وقت طلوع آفتاب بسجده رفته سه مرتبه سوره را بخواند و در فَالَمَهما حاجة را بخاطر بکذراند و تا سه روز بهمین منوال البته آن حاجة در همان سه روز برآورده خواهد شد و باید ابتدا از روز چهارشنبه نماید و جمعه ختم کند و اکر مطلب دفع دشمن باشد وقت غروب آفتاب این جمله
را بهمین
ص: 130
گلشن سی و سیم
را بهمین قسم بجا بیاورد مجرب است ختم سوره قل یا ایها الکافرون در کتاب عدة الداعی از حضرت رسول مرویستکه هر کس بامداد بعد از نماز صبح روز جمعه قبل از طلوع آفتاب ده بار این سوره را بخواند و صد بار صلوات بفرستد باین طریق اللهم صل علی النبی الامی محمد و آله و سلم هر مراد و مقصدی که داشته باشد بیشک بر آورده خواهد شد راوی کوید مرا زاتجربه کردم ختم سوره انا انزلناه بجهة وسعت رزق هر روز روزی ده مرتبه بعد از نماز صبح بخواند وقدرت حق را مشاهده کند و از جمله مجربات است ایضا بعضی از علماء و اهل دعا کفته اند که اکر کسی اینسوره را از برای هر حاجتی و مطلبی سیصد و شصت مرتبه بخواند آن حاجة برآورده میشود و به همین عدد از برای رفع فقر و فاقه و زوال عسرت و احتیاج و از برای غنا وثروت و توانکری و ادای دین از مجربات میباشد و از حضرت صادق حدیثی وارد استکه هر که مداومت کند باین سوره روزی او از جائی برسد که کمان نداشته باشد و بعضی کفته اند که عدد ختم آن سیصد و چهار است ختم سوره و العادیات اکر کسی اینسوره را بسیار بخواند قرضش ادا شود و حامل آن از خوف ایمن کردد و اسباب وسعة رزق بجهة او آماده کردد و اکر بعدد اسم مبارک علی که صد و ده است بخواند که سوره در شأن او نازل شده است روزی او برسد من حیث لا یحتسب و از جائیکه کمان نداشته باشد ختم از شیخ بهاء الدین علیه الرحمه نقلست که هر که را مهمی پیش آید در جائیکه آبادی نبوده باشد چهار خط بکشد و یک خط در میان ان چهار خط بکشد و او را قبر مطهر حضرت رسول فرض و تصور نماید و نظر در همان خط میان که او را قبر فرض کرده نماید و باو اشاره کند و دوازده هزار بار بکوید صلی الله علیک یا رسول الله آن مهم کفایت شود و خواننده را حالتی دست دهد که لذت آنرا دریابد مجرب است ختم کلمه لا اله الا الله از برای جمیع مطالب و مقاصد مجرب و آزموده میباشد از روز یکشنبه ابتدا کرده یازده هزار بار بکوید روز دوشنبه دوازده هزار بار بکوید و همچنین تا روز جمعه شانزده هزار بار بکوید که مجموع هشتاد و یکهزار بار کفته شود مطلب برآورده است ختم جهة آواره کردن دشمن و ادای قرض و شفای بیمار و حصول حاجات کلیه و طلب بزرکی و توانکری سه هزار و سیصد و سی و سه بار بخواند و اکر ممکن باشد در یک مجلس و الا بهر قسم که تواند فالله خیر حافظاً و هو ارحم الراحمین ختم آیه مبارکه و من یتق الله الایه از برای وسعة معاش در روز پنجشنبه اول ماه شروع کند تا چهل و یکروز هر روز سیصد و پنجهاه و نه مرتبه بخواند بدون تکلم که مجرب است و بعد از اتمام هر آیه بکوید یا فتاح یا رزاق یا واسع ایضا حضرت رسول فرمودند که بجهة زیادتی مال و رزق و اسباب معیشت و وسعة دنیا ابتدا از روز جمعه یا پنجشنبه یا دوشنبه نماید چهلروز یکصد و پنجاه ونه مرتبه بخواند و بهتر انستکه وقت خواندن بعد از نماز صبح باشد و وقت آن باید تخلف نکند و روز چهل که آخر ایام است یکصد و هشتاد بار بخواند که تمام آن ششهزار و سیصد و هشتاد نوبت باشد موافق عددآیه و باید قبل از شروع غسل کند و تصدق بدهد و دو رکعت نماز حاجة بکند و بعد از نماز صد مرتبه صلوات بفرستد مجرب و آزموده است صاحب کتاب کوید که خود این حقیر کراراً تجربه کردم و تخلف ندیدم ختم ازجمله مجربات در قضاء حوائج و انجاج مهمات که بزرکان سلسله اولیاء الله نوشته اند قد علمنا و شاهدنا اسرار عجیبةً غریبةً من عمله این استکه در ثلث اخر شب وضوء بسازی و در کوشه بروی بشرط اینکه کسی تو را نه ببیند و با حضور قلب رو بقبله هزار مرتبه بکوئی فسیکفیکهم الله و هو السمعی العلیم و بعد ازهر صد مرتبه بکو اللهم اکفنی حاجتی و حاجت را ذکر کن و بعد از ذکر حاجت بکو انک علی کلشئ قدیر و تا سه شب متوالی اینعلمرا معمول دارد که تخلف ندارد و دیکر از جمله مجربات که هیچ شبهه در آن نیست اینست که سه شب متوالی در کوشه خلوتی بنشینی و در هر شبی هزار
مرتبه
ص: 131
در ختومات سریعة الآثار مجربان و مناتر هندیان
مرتبه بکوئی الهی قد انقطع رجائی عن الخلق و انت رجائی ختم اسم مبارک علی و این ختمرا راوی کوید از برای هر مطلبی مداومت کردم و چهار روز نکذشت که روا شد و از برای هر مطلب مشروعی در مسجد یا در خلوت دوازده هزار بار بکوید یا علی البته بمراد برسد و این کلمه اسم اعظم خداوند است و مردم غفلت دارند از این اسم مبارک ختم صلوات از برای انجاح جمیع مطالب از مجربات است و کیفیة آن این استکه در یک مجلس چهارده هزار مرتبه صلوات بفرستد و هدیه نماید با رواح ظاهره چهارده معصوم باین نحو که هزار اول را هدیه برای حضرت رسول ص قرار دهد و هزار دویم را برای امیرالمؤمنین و هزار سیم را برای حضرت فاطمه علیها السلام وهزار چهارم را برای حضرت امام حسن تا آخر ختم روایة استکه هر که در نصف آخر شب برخیزد و سربرهنه کند و آستنی قبا بالا زند و رو بقبله کند و صد مرتبه بکوید یا وهّاب خدای وهاب و قادر و سبب الاسباب او را توانکر کرداند ختم بجهة قضاء هر حاجت در هر وقتی از اوقات که باشد دو رکعة نماز حاجة بکذارد و بعد از سلام بلافاصله حضور قلب روی راست بکذارد و صد بار بکوید یا علی ادرکنی تا دوازده روز بشرط انکه در یک وقت باشد و هرکاه تغییر در وقت بهمرسد عملرا از سر کیرد و از مجربات است ختم مروی استکه هر که دو رکعة نماز بکذارد و در هر رکعتی حمد یکبار و آیة الکرسی را یک بار بخواند و چون از نماز فارغشود بایستد و سر را برهنه کند و دستها را بآسمان بلند کند و فوطه در کردن بیندازد وسوره یس را ایستاده تمام کند و چون به کن فیکون برسد سجده کند و در سجده بکوید فسبحان الذی بیده ملکوت کلشیئ و الیه ترجعون و بعد از ان حاجة خود را از خداوند بخواهد هنوز سر از سجده برنداشته باشد که حاجة او روا شود ختم از برای توسعه رزق و امر معیشت و توانکری نزدیک صبح برخیزد و دو رکعة نماز حاجة بجا آورد در رکعة اول بعد از حم هفده مرتبه سوره قل یا ایها الکافرون و در رکعة دویم هفده مرتبه قل هو الله و در رکوع هر دو رکعة هفده مرتبه ذکر رکوع و در سجود هر دو هفده مرتبه ذکر رکوع و در سجود هر دو هفده مرتبه ذکر سجود و بعد از نماز هفده مرتبه آیة الکرسی را بخواند که مجرب است و کفته اند که از کنوز مخفیه است بهر کس اینعملرا نیاموزند ختم نماز کن فیکون از برای قضاء حوائج نمازی استکه بسیاری از بزرکان دین بر این اقدام کرده اند و او را مؤثر یافته اند و آن چنان استکه بعد از نماز خفتن شب جمعه بمقام خلوت رود و دو رکعة نماز بخواند در رکعة اول بعد از حمد از اول سوره انعام تا و کنتم عن آیاته تستکبرون را بخواند و رکوع و سجود کند و برخیزد برای رکعة دویم و بعد از حمد آیه و لقد جئتمونا فرادی تا بآخر سوره بخواند و قنوت بخواند و سلام نماز را بکوید بعد از آن هزار بار صلوات بفرستد و دعا کند و حاجتش را بخواهد که البته باجابت مقرون است منتر در بعضی از نسخ استکه این منتر از جوکیان هندیست که بر مار میخوانند و بسته میکردد کُرسُت کُرسُت کروا ساسیس کرسائر کرسنکر کرتن تمن کرنیهوا بجانبا کیره کرین سن سنج دیانه دیزه مناویلی بکتکه سنکین برزان من جهان دسان دوارلون جمارک دهای یال کان کرتاهی منتر بجهة جمله بادها و دردها و زهرها و قروح و جروح که در هفت اندام باشد و خنازیر و سرطان و نقرس و غیر آن بر پارچه کاغذی بنویسد و بشوید و سه روز متوالی بخورد صحت یابد و بجهة دفع درد شکم پانزده بار بآب بخواند بخورد صحت یابد بسمله او اُم امرها ام کهکلا کخیما ارحماتر حما اوام متهیت سواها بحق محمد سراها منتر در بحرالمنافع درآورده که این منتر هندی را بسوختکی اتش بخواند و بدهد شفا یابد جلی اک اک برجلی الداک جلی ک نتهار نهارا کیابخته سون انارتون جیون بانس بری لسار ختم ذکره حتم در جلد دویم زهرا لربیع است که از برای
کسیکه
ص: 132
گلشن سی و چهارم
کسیکه او را بسته باشند اینعمل از مجربات است و آن این استکه بر بیضه مرغی بنویسند و السماء بنیناها باید و انا لموسعون و آنرا زوج بخورد و بر تخم مرغ دیکر بنویسند و الارض فرشناها فنعم الماهدون و آنرا زوجه بخورد و بر تخم مرغ دیکر بنویسند و من کلشیئ خلقنا زوجین لعلکم تذکرون و آن را دو حصه نموده نصف آن را زوج بخورد و نصف دیکر را زوجه پس از آن مجامعة نمایند که باذن الله و اجازته کشوده میشود

34 ) - گلشن سی و چهارم

در اشارات لطیفه ارباب عرفان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است اشارة در تفسیر روح البیان استکه وقتی در منزل یکی از اشراف عالم کامل امام الحرمین استاد غزالی مهمان شده و جمعی از علماء بدیدن آن مهمان آمده بودند و صحبت میکردند یکی از آنجماعة بعالم تازه وارد کفت ما الدلیل علی تنزیهه تعالی عن المکان و هوقال الرحمن علی العرش استوی عالم فرمود دلیل بر آن قول حضرت یونس استکه در شکم ماهی کفت لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین وجه دلالت را ملتفت نشدند شخص صاحب منزل کفت قول یونس چکونه دلیل تنزیه از مکان میشود کفت فلان فقیر که هزار درهم قرض دارد قرض آن را بده تا اشاره به بیان دلالة آیه نمایم کفت قبول دارم و قول میدهم که هزار درهم را کارسازی کنم آنعالم فرمود وقتیکه پیغمبر ما را خداوند بمعراج و تا مقامی که خواسته بود برد در آنجا پیغمبر کفت لا احصی ثناء علیک انت کما اثنیت علی نفسک در زمانیکه یونس مبتلا شد در شکم ماهی در قعر دریا او هم کفت لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین پس هر یک از این دو پیغمبر جلیل القدر خداوند را مخاطب ساخته و انت کفتند و لفظ انت خطاب بحاضر است پس اکر خداوند در مکانی باشد مخاطبه یکی از این دو صحیح نباشد اشارة در تفسیر حدائق الحقائق معین الدین فراهی است که الر که در ابتدای سوره یوسف واقعشده است سه حرف آن را باحوال آدمی نسبت تمام است چه الف آن بواسطه استقامتش مناسب است با سرو چمن جوانی و صنوبر باغ زندکانی انسانی و لام آن بواسطه دو تا بودن پشت آن در کتابة مناسب است با حالت پیری و پشت دو تائی انسان که از کردش روزکار ومرور لیل و نهار و تحمل بار ملام و غم و اندوه ایام پشتش چون لام دو تا کشته و در پیری با سیری کرفتار شده و راء آن مناسب است با حالة رنجوری و بالین مهجوری ان چه در وقت رفتن از دنیا و وداع اینعاریت سراچون راء در بستر مرض و ابتلاء ضعیف و نحیفش خوابانیده و زار و نزارش کردانیده پس در اول این قصه پر خصه یوسف اشاره بابتداء حال و انتهای مآل تو مینماید تا بایام جوانی و استیفای امان مغرور نکردی و باد نحوت و غرور از سر خود بیرون کنی اشارة و هم درآن کتاب است که ای عزیز من اکر بردران یوسف قدر و قیمت وی بدانستی و او را به حقیقت بشناختی او را به هجده هزار عالم نفروختندی تا بهیجده درم چه رسد هم چنین اکر بندکان عاصی قدر جناب قدس خداوندی جل و علا را بدانستندی یک قدم در مخالفت او ننهادندی و دنیا و آخرت را در مقابله رضای وی برنداشتندی اشارة و هم در آن کتاب در ذیل تفسیر آیه مباکره و قال الملک انی اری سبع بقرات سمان یاکلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر و اخر یابسات الآیة کفته است ارباب اشاره اینواقعه را نمودار احوال و آئینه مال تو داشته اند کویند حیات دنیا بر مثال خواب است و حیات آخرت بر مثال بیداری و تو را هفت عضو داده اند بر مثال بقرات سبعه که بملک ریان نموده بودند و چنانچه آنجا هفت کاو لاغر هفت کاو فربه را بخورند و ناچیز کردانیدند در ذات تو هم هفت صفت ذمیمه است که عبارت از حرص و هوا و شهوت و طول امل و وسواس و ریاء و عُجب اند که اینها بقرات سبع اعضای تو را میخورند و هلاک میکردانند مرد باید که حرص را بقناعت دفع
کند و
ص: 133

در اشارات لطیفه ارباب عرفان
کند و هوای طبع را به فرمان شرع باز دارد و شهوت را به همت بدل کند و طول امل را بیاد اجل باز دارد و وسواسرا بلا حول تدارک کند و ریاء را باخلاص منع نماید و عجب را به نیاز براندازد تا انکه یوسف صفت برسند بهشت پادشاه وار بنشیند اشارة سئل بعض العارفین عن حب العبد و من حب الله عزوجل للعبد ایهما العجب فقال حب الله لعبده اغرب لانه غیر محتاج الیه و حب العبد لله اعجب لانه غیر مشاهد له سبحانه اشارة قطب خرقانی در مکاتیب خود کلام نفسی را باین نحو بیان نموده که کلام نفسی النفات است بمعلوم واستبشات آن و آن صفتی است که از محوطه علم فرود آمده و به کثافة فعل نرسیده از دانش اکشف است و از کردار الطف فافهم اشارة در مشکول قزوینی استکه بعضی از اهل تصوف درتأویلات خود در تأویل کریمه اذهب الی فرعون انه طغی کفته استکه مراد فرعون نفس است و در وقتیکه این امر بحضرت موسی نازل شد آن حضرت سنکی برداشته بر سینه مبارک خود میزد و خطاب بآن سنک میکرد که اذهب الی فرعون انه طغی اشارة در تذکره عطاریه استکه حضرت صادق فرموده اند که عبادت جز بتوبه راست نیاید که خدای تعالی توبه را مقدم کردانید بر عبادت کما قال جل جلاله التائبون العابدون الایه و ایضا در آیه مبارکه یختص برحمته من یشاء فرموده است آن بزرکوار که خداوند واسطه و علل و اسباب را از میان برداشته است تا بدانند که آنچه از آنجا است عطاء محض است و هم از آنجناب نقلنموده است که فرمود اکر صحبت اعداء مضر بودی اولیاء را آسیه را ضرر بودی از فرعون و اکر صحبت اولیاء نافع بودی اعداء را منفعتی بودی زن نوح و لوط را اشارة و هم درآن کتاب استکه از سخنان حسن بصری است که کوسفند از آدمی اکاه تر است از آنکه بانک شبان او را از چرا باز دارد و آدمی سخن خدای او را از مراد خود باز ندارد و ایضا از او نقلنموده است که کفت روزی بر بام بودم شنیدم زن همسایه با شوهر میکفت که قریب پنجاه سال است که در خانه توام اکر چیزی بود و اکر نبود صبر کردم در سرما و کرما و زیادتی از تو طلب نکردم و نام و ننک تو نکاه داشتم و از تو کله بکسی نکردم اما بدین یک چیز تن در ندهم که تو بر سر من دیکری کزینی و اینهمه از بهر آن کشیدم که من ترا ببینم و تو مرا نه انکه تو دیکری را ببینی امروز تو بدیکری التفات میکنی اینک بشنیع دامن امام مسلمانان بکیرم حسن کوید مرا وقت خوش آمد و آب از چشمم روان شد طلب کردم تا آن را از قرآن نظیر یابم این آیت یافتم که ان الله لا یغفران ان یشرک به و یغفر دون ذلک لمن یشاء همه کناهانت عفو کردم اما بکوشه خاطری بدیکری میل کنی هرکز نیامرزم اشارة و هم در آن کتاب است که رابعه عدویه وقتی کسیرا دیدکه عصابه بر سر بسته کفت چرا عصابه بسته کفت سرم درد میکند کفت عمرت چند سال است کفت سی سال کفت در اینمدت تندرست بوده یا رنجور کفت تندرست کفت هرکز در اینمدت عصابه شکر بر نبستی بیکروز رنجوری عصابه شایه بر می بندی و ایضا نقلنموده استکه یکی از مشایخ بصره نزد رابعه آمد و مذمت دنیا آغاز کرد رابعه کفت تو عظیم دنیا را دوستداری که اکر نداشتی ذکرش نکردی که شکننده کالا خریدار باشد و مایل بخریداری متاع بود اکر تو از دنیا فارغ بودی به نیک و بد از وی یاد نمیکردی اما ازآن یاد میکنی که من احب شیئا اکثرة کره و هم در آنجا استکه رابعه را بعد از وفات بخواب دیدند کفتند از نکیر و منکر باز کوی کفت آنجوانمردان درآمدند و کفتند من ربک کفتم باز کردید و حق را بکوئید که با چندین هزار هزار خلق پیره زنی ضعیفه را فراموش نکردی من که از همه جهان تو را دارم چگونه تو را فراموش کنم اشارة فی المشکول نقلاً عن الغزالی انه قال فوات الوقت عند ارباب الحقیقه اشد من فوات الروح عن
البدن
ص: 134
گلشنی سی و چهارم
البدن اذ فوات الروح انقطاع عن الخلق و فوات الوقت انقطاع عن الحق اشارة و فی الکتاب المذکور نقلا عن بعض الاعاظم اعلم ان الحواس الروحانیة اقوی من الحواس الجسمانیه فتلک ناظرة بلاحجاب و هذه من وراء النقاب و قوة ادراک هذه مشروطه بتعمیر البدن و انمائه و قوة تلک بتخریبه و افنائه کما قال بیت صحة اینحسّ ز معموی تن صحت آن حسّ ز تخریب بدن اشارة در تذکره عطاریة استه از کلمات فضیل بن عیاض زاهد استکه در آخر عمر میکفت که از پیغمبران رشک ندارم که ایشان را نیز مثل من هم لحد و هم قیامت و هم صراط در پیش است و جمله با کوتاه دستی نفسی خواهند کفت و از فرشتگان هم رشک نیست که خوف ایشان از خوف بنی آدم زیادتر است از آن کسم رشک میاید که هرکز از ما در نخواهد زاد و هم از اشارات او استکه چون ترا کویند خدایرا دوستداری خواموش باش که اکر کوئی نه کافری باشی و اکر کوئی وارم فعل توبه فعل دوستان نماند و هم کفته استکه بسا مردان که در طهارت جای دوند و پاک بیرون آیند و بسیار مردان که در کعبه روند و پلید بیرون آید اشارة در نسخه مشکولی که در آن خط شریف شیخنا البهائی علیه الرحمه بود دیده شد که کسی ابراهیم ادهم را با جماعتی بضیافت طلبید پس جمله حاضر شدند مکر یک نفر که اصحاب انتظار او را داشتند بکی از آنمیان کفت او کرانجان و سنکین دل است و دیر میآید ابراهیم کفت مردمان اول نان خورند پس کوشت شما اول کوشت خوارید یعنی غیبت می کنید اشارة در تفسیر حدائق الحقائق در ذیل آیه مبارکه فالقوه علی وجه ابی یات بصیرا کفته استکه یوسف فرمود ای برادران این پیراهن بر صورت پدر من اندازید تا بینا کردد روی کفت و چشم نکفت یا وجود انکه مراد از بصر بود که معاودت نماید در اینباب لطیفه بشنو که بصد جان ارزانست فرمود پیراهن را بر روی پدر اندازند و نام چشم نبرد و الله بعلم جهة این استکه از چشم وی در شکایت بود که بعد از وی بدیدار برادران کشاده بود از روی هیچ شکایت نداشت زیرا که بعد از او بروی هیچ فرزندش ننهاد نظیر این بشنو قوله وجوه یومئذ ناظرة الی ربها ناظره فرماید در روز قیامة رویها بانوار عظمة پروردکار خود نظر کنند روی را کفت و چشمرا یاد نکرد با انکه ناظر چشمت نه روی کانه سبحانه بقول ای بنده از چشم تو شکایة دارم که بغیر ما نظر کرده است اما از روی تو هیچ شکایة ندارم که غیر ما را سجود نکرده اشارة فی لواقح الانوار المشتهر بالطبقات الکبری للعبد الوهاب الشعر انی نقلا عن علی الخواص فی الحدیث النبوی ان الجنة تشتاق الی اربع علی و عمار و سلمان و بلال انما خصّ رسول الله هؤلاء الاربع لانّهم ارواح الجنان و اسمائهم اشدّ مناسبة ملجته لان عمار امن العمارة و علیا علیه السلام من العلو و سلمان من السلامة و بلالا ممن البلل الذی هو الرحمه اشارة و فیه ایضا عن شیخ ابی الافضل الاحمدی ان الذی علیه المحققون ان اجسام اهل الجنة ننطوی فی ارواحهم فتکون الارواح ظروفا للاجسام بعسک ما کانت فی الدنیا فیکون الطهور و الحکم فی الدار الاخرة للروح لا للجسم ولهذا یتکولون فی ایّ صورة شاؤاکما هم الیوم عندنا الملائکة و عالم الارواح اشارة و فیه ایضا عن ابی المواهب الشاولی الموسوم بشیخ محمد اثبات المسئله بدلیلها تحقیق و اثباتها بدلیل آخر تدقیق و التعبیر عنها بفائق العباره ت رقیق و مراعاة علیم المعافی و البیان فی ترکیبها تنمیق و السلامة من اعتراض الشرع فیها توفیق اشارة عن بعض التفاسیر فی قوله و یا یخفی علی الله من شیئ فی الارض و لا فی السماء هذه الآیة تدل علی نفی الجهة عن الله وجه الدلالة ان قاعدة الترقی تقضی ان یکون الاطلاع علی ما فی الارض و نفس الارض اقرب من الاطلاع علی ما فی السموات فلو کانت السماء جهة لله لم تؤخر فی الایة اذ لا یحسن ان یقال لا یخفی علی الملک شیئ فی
البلاد
ص: 135
البلاد الفاصیة و لا بیته او بلده و انما یحسن ان یقال لا یخفی علیه شیئ فی بلده و لا فی البلاد القاصیة عن بلده فلو کانت للحق جهة لاقتضت هذه الایة جهة اشارة در صفوة الصفا که در حالات شیخ صفی الدین است چنین آورده که از شیخ سئوال کردند که جمیع میان مدلول آیه مبارکه ان تبدوا ما فی انفسکم او تخفوه یحاسبکم به الله و مدلول حدیثی که در صحیح بخاری است که از حضرت رسالت پناه روایة » نموده که فرمود ان الله تجاوز عن امتی و ما وَسوَسَت به صدورها ما لم تعمل به او تتکلم چکونه است که بصریح آیه چیزیکه در نفس باشد اکر آشکار کنند و اکر پنهان دارند حق تعالی حساب آنرا بکند و حدیث دلالة دارد که چون آنرا در عمل نیاورده باشد و یا بزبان نکفته باشد حقتعالی ازآن درکذرد و مؤاخذه نکند پس میان هر دو نصّ کتاب و سنت مناقضة باشد ایشان در جواب چنین کفتند که مردم دو صنف اند ابرار و مقرّب ابرار اکر در دل بیندیشند و بقول و فعل نیاورند و ظاهر شرعرا رعایت نمایند از ایشان درکذرانند و حساب نباشد و در معرض ان الله تجاوز عن امتی باشد و مقرّب که معرفة حق حاصل کرده باشد اکر کناه در دل بکذراند و یا ماسوی الله در دل آرد بعذاب بُعد معذّب کردد که یحاسبکم به الله و نسبت با مقرّب عذاب بُعد اشدّ عذاب است این ناچیز کوید که از ابوالمعین نسفی چنین نقلشده است در اینخصوص که قال اهل السنة و الجماعة العبد مؤاخذ بما عقد بقلبه نحو الزنا و اللواطة و غیر ذلک اما اذا خطر بباله ولم یعتصد فلا یؤاخذ به و قال بعضهم لایؤاخذ فی الصورتین جمیعاً و حجتهم قوله عفی عن امتی ما خطر ببالهم ما لم یتکلموا و یفعلوا و حجتنا قوله و ان تبدوا ما فی انفسکم الایة غبثت انه مؤاخذ بقصده و ما ذکرتم من الحدیث فمحمول علی ما خطر بباله و لم یقصد و اما اذا قصد فلا اقول و دافعة علی هذا التحقیق من علماء الخاصه شیخنا البهائی فی حاشیة علی تفسیر البیضاوی و للمسئلة ذیل طویل قد طوینا عنه کشحاً و اغترفنا من بحار دلائله رشخا تذییلٌ جلیلٌ و فیه من نقلی عن بعض الاشخاص عذر جمیلٌ در مشکول استکه شیخنا البهائی زاده الله بهائه چنین فرموده است که در بعضی از کتب تواریخ چنین دیدم که وقتی عبدالله مبارک از یکی از کوچهای شام عبور مینمود ناکاه مردی سکران و مست را دید که باین شعر تغنی مینماید اذلنی الهوا فانا الدلیل و لیس الی الذی اهوی سبیل پس فوراً قلم و کاغذ بیرون آورد و آن شعر را نوشت همراهان او کفتند مثل تو کسی از مردی مست شعری شنیده مینویسد کفت اینمیثل را مکر نشنیده اید رُب جوهرة فی مزیلة

35 ) - گلشن سی و پنجم

در مکتوبات منیفه اهل حال و وجدان از کلبانهای آن چند کلست مکتوب شیخ احمد سرهندی نقشبندی که معروف بمجدد الف ثانی است در مکتوب سی و ششم از جلد اول از مکتوبات خود بحاج محمد لاهوری چنین نکاشتهاست در بیان انکه شریعة مطهره متکفل جمیع سعادات دنیویه و اخرویه است و مطلبی نیست که در حصول آن بماورای شریعت احتیاج افتد و طریقت و حقیقت خادمان شریعه اند و ما یناسب ذلک حققنا الله سبحانه و ایاکم بحقیقه الشریعه المصطفویه علی صاحبها الصلوة و السلام و التحیة و رحم الله عبداً قال آمینا شریعت را سه جزء است علم و عمل و اخلاص تا این سه جزؤ متحقق نشوند شریعت متحقق نشود و چون شریعت متحقق شد رضای حق سبحانه و تعالی حاصل کشت که فوق جمیع سادات دنیویه و اخرویه است و رضوان من لله اکبر پس شریعت متکفل جمیع سعادات دنیویه و اخرویه آمد و مطلبی نماند که بماوراء شریعت در آن مطلب احتیاج افتد طریقت و حقیقت که صوفیه بان ممتاز کشته اند هر دو خادم شریعة اند در تکمیل جزء ثالث است که اخلاص است پس مقصود از تحصیل آن هر دو تکمیل شریعة است نه امر دیکر ورای شریعت احوال و مواجید و علوم و معارف که صوفیه را
در اثناء
ص: 136

گلشن سی و پنجم
در اثناء راه دست میدهد نه از مقاصد اند بل اوهام و خیالات تربی بها اطفال الطریقه از جمیع اینها کذشته بمقام رضا باید رسید که نهایة مقامات سلوک و جذبه است چه مقصودی از طی منازل طریقت و حقیقت ما ورای تحصیل اخلاص نیست که مستلزم رضا است از تجلیات سه کانه و مشاهد است عارفانه کذرانیده از هزاران بکیرابدولت اخلاص و مقام رضا میرسانند کوته اندیشان احوال و مواجید را از مقاصد میشمرند ومشاهدات و تجلیات را از مطالب می انکارند لاجرم کرفتار زندان و خیال میمانند و از کمالات سر بعثت محروم میکردند کبر علی المشرکین ماندعوهم الیه الله بحبیبی الیه من یشاء و یهدی الیه من ینیب مکتوبٌ و نیز در جلد اول از مکاتیب خود در مکتوب صد و پنجم که بحکیم عبدالقادر صدور یافته در بیان انکه مریض تا زمانیکه از مرض به نشود هیچ غذائی او را سودمند نیست اکر چه مسمّن باشد بلکه مقوی مرض ایت ع هر چه کیرد علتی علت شود پس اول فکر ازاله مرض او نمایند بعد از ان بغذاهای مناسب بتدریج او را بقوت اصلی او میآموزند پس آدمی تا زمانی که بمرض قلبی مبتلاء است که فی قلوبهم مرض هیچ عبادتی و طاعتی او را نافع نیست بلکه مضر است ربّ مال للقرآن و القران یلعینه حدیث معروفی است و رّب صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الطماء خیری است صحیح اطبای امراض قلبیه نیز اول بازاله مرض امر میفرمایند و آن مرض عبارت از کرفتاری بغیر حق است سبحانه بلکه کرفتاری است بخود چه هر کسی هر چیز را که میخواهد برای خود میخواهد اکر فرزند را دوست میدارد برای خود دوست میدارد و همچنین اموال و ریاست و جاه پس فی الحقیقه معبود او هوای نفس او است تا زمانیکه از این کرفتاری خلاص نشود امید نجات بسی مستبعد است پس بر علماء اولوالالباب و حکماء ذوی الابصار فکر ازاله اینمرض لازم است ع در خانه اکر کس است یکحرف بس است مکتوبٌ وهم در همان مجلد در مکتوب دویست و چهاردهم که بخان خانان صدور یافته در بیان حدیث الدنیا مزرعة الأخرة و در جواب آن سئوال مشهور که کفار را بواسطه کفر موقت عذاب مخلد چون باشد چنین نکاشته که طوبی تخم زا در دست بخورد و بزمین استعداد نیندازد و از یک دانه هفتصد دانه نسازد و از برای روزیکه برادر از برادر کریزد و مادر بفرزند نیامیزد و ذخیره نکند خسارت دنیا و آخرت نقد وقت او است و حسرت و ندامت دارین بر کف دست او صاحب دولتان فرصت دنیا را غنیمت شمرند نه از برای آن غرض که در آن فرصت تنعمّات و تلذ ذات فرمایند که بیمدار و بی ثبات است و معذلک معدّات محن و عقبات بلکه تا درآن فرصت کشت و کار فرمایند و از یکدانه عمل خیر که بحکم کریمه و الله بضاعف لمن یشاء ثمرات بی نهایت حاصل کنند از انجا استکه اعمال صالحه چه روزه را به تنعمات مخلد جزاء مضاعف فرموده اند ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء الله ذو الفضل العظیم اکر پرسند که تضاعف اجر در خسارت است و در سیئات جزاء بمثل است پس کفار را بواسطه سیئات معدودة عذاب مخلّد چون باشد خواب اینکه مماثله جزاء مرعملرا مفوض بعلم واجب است تعالی و تقدس وعلم ممکن از ادراک آن قاصر است مثلا در قذف محصنات جزای مماثل آن عمل هشتاد تازیانه فرموده و در حد سرقة قطع یمین سارق جزای آن نموده و در حدّ زناء در صورت بکر به بکر صد تازیانه با تغریب عام تقدیر نمود و در صورت شیخ و شیخه حکم برجم فرموده علم بسرّ اینحدود است و تقدیر است
از طوق
ص: 137
در مکتوبات منیفه اهل حال و وجدان
از طوق بشر خارج است ذلک تقدیر العزیز العلیم پس در ماده کفار حقتعالی کفر موقت را عذاب مخلد جزای وفاق فرموده معلوم شد که جزای مماثل مر کفر موقت را همین عذاب مخلد است و کسیکه خواهد جمیع احکام شرعیه را معقول سازد و بادله برابر نماید آن کس منکر طور نبوات است علیه ما یستحق با اوسخن کردن از بی خردی است بیت زان کس که بقرآن و خبر زو نرهی آنست جوابش که جوابش ندهی مکتوب هذا مکتوب لبعض اهل الحال فی مقام المناجات مع ذی الجلال وجدته فی المشکول الذی اغلب مطالبه من افاوات شیخنا البهائی علیه الرحمه لان مؤلفه و هو المولی حاجی بابا القزوینی من تلامذنه و اخصائه و لعل هذا المکتوب ایضا من افادات الشیخ الجلیل المذکور الیه الله فی الجنان من حلل النورای انکه از کلمه اسمت ارایش هر کلام فعل جمیلت مندالیه و مرجع ضمیر خاص و عام آفتاب عنایتت بر مرفوع و محفوض تافته معارف افضالت چون نکره در سیاق نفی عموم یافته همه عاملان پیش فاعل تقدیرست از عمل معزول اینکه مرا از مضارعی امریست بمجزوم و معلوم نه مجهول هرکز بی ثمری را از توابع عطف خود مستثنی نسازی هر کسی را که منادای او باشی بعلت بیمعرفتی منصرف و بی عطا نسازی ماضی و مستقبل پیش تو حاضر چشم طمع مذکر و مؤنث برحمتت ناظر آثار رافتت بر ظاهر ساکن و متحرک بارز و خوف تخدیر تو بر ضمیر حاضر و غائب مستتر الهی ظروف انوار و صلات صلوات بیشمار بآن محمد اسم محمود افعال که در فتوت علم است و آن اعرف صاحب معارف که ترکیب وجودش سبب رحمة عالم است موصول کردان و اصحاب او را که در همه حال مصادر افعال مقاربه بودند بمشاهده انوار جلال خود مشغول دار انعاماتیکه درباره اهل توحید فرموده با کرامات اخروی تاکید و مثنی ساز جمیع مکسر عصیانیم از مبتدا بی خبر تنازع نفس روی و شیطان متعدی لازم ما شده و هیچ واحد را بسلامت نکذاشته با انه از افعال قلوب مجردیم اسماء عدد معاصی بآخر مضاعف و مزید فیه نداشته باسم تامّ خود که افعال ناقصه جمله را ناکرده انکار بحرمت انکه تو را صفة مشبه نیست در روز جزا که میزان عدل بیوزن فعل مانم شرط غفاری بجای آر و بدل سیئات حسنات ارزانی دار و بر تقدیریکه بی خیر آن در پایه احسان یکحرف انشاء نکردند مضاف به تواند و در مقام جزا جز از اسم تفضیل تو تولا نکرده اند مخل آن دارد که علم ترجی و تمنی ایشان منصرف کردانی و جنایات را که مبنی بر عفو تو صادر شده معرب نکردانی آمین یا رب العالمین مکتوبٌ در مکاتیب قطل است بسم الله الرحمن الرحیم یکتب للطالب السائل هداه الله باقرب الوسائل انابعد از کریمه ثم اورثنا الکتاب الذین اصطفینا من عبادنا فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخیرات پرسیده و نکته ابتداء بذکر ظالم لنفسه و از حدیث ان الله خلق الملائکة و رکب فیهم العقل و خلق البهائم و رکت فیها الشهوة و خلق الانسان و رکب فیهم العقل و الشهوة فمن غلب عقله شهوته اعلی من الملائکة و من غلب شهوته عقله فهو ادنی من البهائم پرسیده و نکته تقدیم ذکر بهائم بر انسان و از حدیث ان الله خلق خلقه فی ظلمة فالقی علیهم من نوره فمن اصابه من ذکل النور اهتدی و من اخطاء ضل پرسیده جواب مقصود از آیه کریمه و الله یعلم این است که جماعتیکه خدای عزوجل ایشان را باین نعمت برکزیده که کتاب بایشان داده متفاوتند بعضی از کتاب نصیب اندک بر میدارند و بعضی میانه و بعضی بسیار طایفه اول را ظالم لنفسه خواند دویم را مقتصد و سیمرا سابق بالخیرات وچون ابتداء حال آدمی این استکه از کتاب هیچ نصیب ندارد و اقرب باینمقام آن کس استکه او را از کتاب نصیبی اندک باشد و باز آن کس که نصیب او میانه باشد و باز آن کس که نصیب او فراوان باشد آیه بترتیب انمقام
که ابتداء
ص: 138
گلشن سی و پنجم
ابتداء حال آدمی است مذکور شده و الله اعلم و نکته ذکر تقدیم بهائم بر انسان در حدیث این استکه چون ملائکه عقل بی شهوت دارند و بهائم شهوت بی عقل مقام بهائم مقام مفرد است و چون آدمی عقل و شهوت هر دو را دارد مقام او مقام مرکب است و اول مفرد را ذکر باید کرد بعد از ان مرکب و نیز در اسبوع آفرینش بهائم پیش از انسان مخلوقشده چنانچه در حدیث آمده که خلق الله التربه بوم السبت و خلق فیها الجبال بوم الاحد و خلق النجوم یوم الاثنین و خلق المکروه یوم الثلثاء و خلق النور یوم الاربعاء و بث فیها الدواب یوم الخمیس وخلق آدم بعد العصر یوم الجمعة فی اخر الخلق فی اخر ساعة من النهار فیما بین العصر من اللیل پس بترتیب آفرینش مذکور شده در حدیث و الله اعلم و بیان ظلمت خلق در ظلمت آفریده میشود بعد از ان عقل بر بعضی از ایشان فائض میشود و بعضی همچنان طبع و هوا بر ایشان غالب است تا اخر عمر و چون در عالم خلقت چنین مشاهده می کنیم معلوم میشود که در عالم فطرت نیز بر همین منوال بوده و الله تعالی شانه اعلم بالصواب این ناچیز کوید که بیانی دیکر از آیه مبارکه ثم اورثنا الکتاب در ضمن گلشن اول از این کلزار کبری در ایه پنچم آن کذشته است و رجوع بآن مناسب بامقام است مکتوب این مکتوبیست بی نقطه که یکی از اهل حال در وقت توقف این داعی در بلده نهاوند که مسقط الراس اینحقیر است در ماه رمضان سال هزار و سیصد و بیست هجری در خصوص دعوت از برای افطار درشب بیست و یکم باحقر نکاشته است اللهم صل علی محمد و آل محمد عالم العلماء و حاکم الحکماء کردکار لا والد ولا ولد و واحد احد در همه احوال سلسله وصال اهل کمال را مسلسل و واسطه سرور اهل حال را در هر حال مسرور و موصل دارد و عالِم اسرار کل عالَم مطلع که مراد دل هر مسلم در امر الامر مسلم درآورد و وعده او را در عمل آرد و در کدام محل وعده آلاء را آرام دارد الحال عالم را اعلام دارم هرکاه مراحم اکرام و مکارم سرکار مصور صور حالم کردد الحمدلله سد راه کلال و ملال و هم و الم کردد حاصل کلام ده صد کرم کرده اول عصر دو دهه ماه حال که ماه صوم اسم دارد صائم و در محل مراحم درآمده عسکر کرم را کِرد کرده دو سه کام در هم آورده حصار ما را همسر مهر لامع و ماه طالع در آورد و محل اکل عصر و اداء صوم را در حصار ما آورده و سحرکاه همدمک و هم درد دل و اعمال ماه صوم و اعمال سحر را کلا در عمل آورده ما هم اِعمال اَعمال کالعدم را همراه و هم و همسر و همدم اعمال سرکار کرده که کرم محمد و آل محمد هردو را درسر حد کمال آرام دارد و ما هم آسوده ورود در کار مسائل ماه صوم کرده علاوه عمر و کرم سرکار لاکم مکتوب در کتاب مکاتیب قطب خرقانی است بسم الله الرحمن الرحیم من عبدالله قطب بن یحیی الی الولد الاکرم الامجد الشیخ شرف الدین احمد حماه الله بمزایا العلم و وقاة من زرایا الجسم بحق الحق اما بعد اجسام بحسب خود همه ارواح بوده اند چون خدایتعالی جل شانه خواسته که روح با جسم کردد روح را مبتلا ساخته بجهلیکه ناشی از هیمان جلال است چون آن جهل درذات روح قرار کرفت روحرا کثیف و کدر ساخت و جسم از آن بازدید شد باز چون خواهد که جسمرا روح سازد علمیکه ناشی است از صحو جمال در او نهد آن علم جسم کثیف را لطیف سازد و نورانی تا باز کردد بلطافت روح نخست چنانچه در حدیث آمده نحن معاشر الانبیاء اجسادنا ارواح پس جهل جسم کننده روحست و کفاه ذلک مثلبة و علم روح کننده جسمت و کفاه ذلک منقبة و اکر این غیب را مثالی در شاهد خواهد آب جوی ببیند که چکونه مایع و لطیف است و چون بدرخت پیوندد با میوه کثیف جامد شود از انکور و انار و به و سیب و باز آن میوه را چون در هاون بکوبند عصیر و ربّ شود و میعان و
رقّت او
ص: 139
در مکتوبات منیفه اهل حال و وجدان
رقت او عود کند با خواص فواکه که آب بسیط از او خالی بود خلقنا الانسان فی احسن تقویم لطافة الیو است ثم رردناه اسفل سافلین کثافت ثانیه است الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات فلهم اجر غیر ممنون عود لطافة اولی است با مزید حسنات مکتسبه فما یکذبک بعد بالدین الیس الله باحکم الحاکمین چون آن فرزند ارجمند بدانستکه علم با آدمی چه کار میکند و جهل با او چه کار باید که تشمیر کند از ساق جد و بتمام همت آنرا فراهم آورد مانند فراهم آوردن مس آنکاه علم الهی که نزد خدای است بدست آورد مانند فراهم آوردن و تحصیل کردن کیمیا و آن کیمیا را برآن زند تا تمام آن زر خالص شود و او بآن توانکر کردد توانکری ابدلمثل هذا فلیعمل العاملون وفی ذلک فلیتنافس النافسون و السلام

36 ) - گلشن سی و ششم

در توضیح مطالب معقوله به تمثیلات محسوسه که از بزرکان صادر شده است تمثیل فال البعض الاکابر ان الذریة الفاطمیه کالکتاب العزیز یجب اکرامهم و رفعهم علی الروس فالصالح منهم کالایة المحکمة یحمل علی الراس و یعمل بها و الذی لا یکون صالحاً منهم کالایة المنسوخة یکرم ویحمل علی الرأس و لا یتبع و لا یقتدی به تمثیل بدانکه کثیر اما علم را تشبیه بآب مینمایند بلکه بساماء کفته و از آن علم اراده کنند چنانچه بعضی از مفسرین در تفسیر انا اعطیناک الکوثر کفته است که الکوثر صورة الماء و حقیقته حقیقة العلم و فی الکافی من المعصوم قال لا سواء حیث ذهب الناس الی عیون کدره یفزع بعضها فی بعض و ذهب من ذهب الینا الی عیون صافیة تجری بامر ربها لا نفاد لها ولا انقطاع و بزرکان وجه شباهة را چنین کفته اند که چنانکه آب سبب حیوة ظاهریه است همچنین علم سبب حیوة حقیقته باقیه است و لا یخفی که چنانکه آب که مایه زندکی و حیوة است اکر کثیف باشد یا وبائی داخل آن کردد برای کی قریه و یک قصبه و شهر بلکه برای مملکتی اسرع و سائل هلاکت و مرض خواهد بود همچنین است امر در عالم و علم پس معنی کلام معصوم علی ما نقل در کمال وضوح فهمیده شد که میفرماید اذا فسد العالِم فسد العالَم فتبصر تمثیل در معراج النبوه است که بزرکی کفته که چون پادشاه به شکار میرود و بازی را از برای صیدی پرواز میدهد و سکی را در عقب او میدواند تا مددکار ان باز باشد اکر آن باز هوا میکیرد و سک بمرد از مشغول میکردد شاه بجهة باز آمدن هیاهو آغاز میکند تا آن شاهباز جانب شاه باز آید کذلک در عالم معنی پادشاه اَرَدتُ ان اعرف باز روح ما را در صحرای بدن از برای صید معرفت پرواز داده و سک نفس بمردار الدنیا جیقه مشغول کشته خداوندا درآن وقت مراجعة انا لله و انا الیه راجعون باز روح ما را بهیاهوی ارجعی الی ربک آنجناب قدس خود باز خوان و سک نفس ما را از این مردار دنیا باز دار تا باز جان ما به آشیانه جنان باز کردد و سک نفس بآستانه سلطان ملازم شود تمثیل در مکاتیب احمدیه در ضمن مکتوب صد و چهاردهم که در تحریص و ترغیب بر متابعة شریعت بصوفی قربان نوشته است چنین مرقوم داشته حقتعالی ما مفلسان بی برک را بدولت اتباع سید الاولین و الآخرین که به طفیل دوستی او کمالات اسمائی و صفاتی خود را در عرصه ظهور آورد و او را بهترین جمیع کائنات خلق کرد مشرف کرد اناد و برآن استقامت بخشاد که ذره این متابعة مرضیه از جمیع تلذذات دنیوی و تنعمات اخروی بمراتب بهتر است فضیلت منوط بمتابعت سنه او است و مزیّت مربوط باتیان شریعه او مثلاً خواب نیمروزی که از روی متابعه او واقع شود از کرور کرور احیاء لیالی که نه از متابعت است اولی و افضل است و همچنین افطار یوم عید فطر که شیعه مصطفویه بآن امر فرموده از صیام ابدالآباد که نه مأخوذ از شریعه اند بهتر است اعطاء چیستی بامر شارع
از اتفاق
ص: 140

از اتفاق کوه زر که از نزد خود باشد فاضلتر عمر روزی نماز بامداد را بجماعت ادا کرده در اصحاب نکاه کرد یک کس را حاضر ندید پرسید اصحاب کفتند که آن شخص تمام شب را زنده میدارد شاید در این وقت خوابش برده باشد عمر کفت که او اکرتمام شب خواب میکردی و نماز بامداد را بجماعت میکذاردی بهتر بودی اهل ضلالت ریاضات و مجاهدات بسیار میکرده اند اما چون موافق شریعت حق نیستند بی اعتبار و خوارند و اکر اجری بر آن اعمال شاقه مترتب میشود هم مقصور به بعض منافع دنیوی است تمام دنیا چیست تا بعضی او را کسی اعتبار نهد مَثَل ایشان مَثَل کناهی است که ریاضتش از همه پیش است و اجرش از همه کمتر مَثَل تابعان شریعت مثل آن جماعة است که در جواهر نفیسه با لماسات لطیفه کار میکنند عمل اینها در نهایة قلب است و اجر ایشان در غایة رفعت عمل یکساعة تواند بود که باجر صدهزار ساله برابر بود سر آنستکه عمل که بموافقت شریعت واقع میشود مرضی حق است سبحانه و خلاف آن نامرضی او تعالی پس در نامرضی چه جای ثواب بلکه متوقع عقاب است اینمعنی را در عالم مجاز شاهد واضحست باندک التفات بظهور میآید بیت هرچه کیرد علتی علت شود کفر کیرد کاملی ملت شود پس سرمایه جمیع سادات متابعت شریعت است و هیولاء جمیع فساد است خلاف آن ثبتنا الله و ایاکم علی متابعة شریعة سید المرسلین صلی الله علیه وآله تمثیل در جزء دویم کتاب فیه ما فیه استکه آورده اند که کرکی با آهوئی جمعشد و از ایشان بچه به عمل آمد از مفتی پرسیدند که این را کرک کیریم یا آهو اکر کرکش خوانیم کوشتش مردار وحرام باشد و اکر آهویش کیریم حلال باشد در تردّد مانده امی که این را کرک خوانیم یا آهو و نامش چه نهیم مفتی صادق چنین فتوی داد که حکیم مطلق نیست بلکه مفصل است دسته کیاه معطری با استخوان ملوئی پیش این بچه نهید اکر میل باستخوان کند کرک است کوشتش حرام باشد اکر میل بدان کیاه کند آن آهو باشد و کوشت او چون کوشت آهو حلال بود همچنین حقتعالی آنجهان و اینجهان و اسمان و زمینرا آمیخت و جفت کرد ما که بچکان این دُوایم اکر میل ما بعلم وحکمة باشد جلالی و آسمانی باشیم و اکر میل بخواب و خور و نعم و ملبوسات و درندکی و ظلم و فساد داشته باشیم حرامی و زمینی باشیم مقام ما اسفل السافلین بود نه اعلی علیین بیت این نکته و رمز اکر بدانی دانی هر چیز که در جستن آنی آنی ایضا رقصان شو ای قراضه کر اصل اصل کانی جویای هر چه هستی میدان که عین آنی تمثیل و هم در آن کتاب در ذیل بیان آیه مبارکه و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین و بودن وجود آن بزرکوار رحمت حتی نسبة بمقتولین از کافران که آنها را به قتل میرسانید چنین نکاشته و انکه کافران را می کشت هم از غایة مهر و شفقت بود تا ایشان را از کفر زودتر برهاند چنانکه باغبان شاخهای ضعیف را که زیان مندند میبرد از غایت شفقت تا شاخهای نیکو ببالند و قوت کیرند تا شومی ایشان بشاخهای ضعیف ترسد و از وجود و هستی ایشان اینشاخهای قابل بی بَر نمانند یا چنانکه انکشتی یا دستی زهرآلود شود زود آن را ببرند تا به عضو دیکر سرایت نکند و تن از آن آفت سالم بماند و این بریدن از غایة شفقت باشد پس کشتن کافران برای آن بود تا این دین پاک ظاهر کردد و بر فرزندان آن کشته کان نسلاً بعد نسل بماند تا قیامت تمثیلٌ فی مجموعة مولی حاجی بابا القزوینی من تلامذة شیخنا البهائی التی سماها بالمشکول مهل المشکول للشیخ المزبور و علیها خطّ البهائی علیه الرحمة نقلاً عن الغزالی ایها الولد لا تکن من الاعمال مفلساً و لا من الاحوال حالیا و تیقن ان العلم المجرد لا یأخذ الیه مثاله لو کان علی رجل فی بریة عشرة اسیاف هندّیة مع اسلحة اخری و کان الرجل شجاعاً و اهل حرب فحمل علیه اسد مهیب ما ظنک هل تدفع الاسلحة شرّه منه بلا استعمالها و
ضربها
ص: 141
در توضیح مطالب بطریق تمثیل از بزرکان
ضربها و من المعلوم الواضح انها لا تدفع الا بالتحریک و الضرب فکذا لو قراء رجل مائة آلاف مسئلة علمیة و تعلمها ولم یعمل بها لا یفسده الا بالعمل مثلاً لو کان لرجل حرارظ و مرض صفراوی تکون علاجه بالسکنجبین و الاستمشاء فلا یحصل البرء الا باستعمالها بیت کر تو دو هزار رطل می پیمائی تا می نخوری نمی شوی شیدائی و لو قرأت مائة سنة و جمعت الف کتب لایکون مستعد الرحمة الله الا بالعمل کما قال تعالی و ان لیس للانسان الا ما اسعی فمن کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحاً ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات کانت لهم الفردوس نزلا الامن تاب و آمن وعمل صالحا تمثیلٌ و فیها ایضا و لعله من افادات الغزالی اعلم انه کما ان الاکسیر لا یوجد فی اسفاط الاسقاط و العجائز بل انما یوجد فی خزائن الملوک الاعاظم کذلک اکسیر السعادة الا بدیة لا یوجد عند کل احد و لا یکون الا فی خزائن الربوبیة و خزائن الحق جل و علا فی السماء هی الجواهر المجردة الملکیة و فی الارض قلوب الأنبیاء و الاولیاء صلوات الله علیهم فمن طلب هذا الاکسیر من غیرهم فقد ضل الطریق و زل عن الصراط المستقیم و کان عاقبة امره الغش و التمویه و ظهر فی القیامة افلاسه و تمویهه و انشکف حقیقة حاله و کان حَریّاً بان یخاطب بقوله فکشفنا عنک غطائک فبصرک الیوم حدید و من کمال رأفة الله و رحمته بالعبادان ارسل الیهم ماته و عشرین الف نبی متعاقبة مترادفه لیعلموهم نسخة هذا الاکسیر و یدلّو هم علی الطریق الموصل الی هذا الامر الجلیل الخطیر و قد تمدح سبحانه بهذا الارسال بقوله هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتول علیهم الآیة و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین و المراد بالتزکیة و الله اعلم تطهرهم و ابعادهم عن صفات البهائم و السباع و بالتعلیم تحلیتهم بصفات الملائکة المقرّبین و بالجملة تجریدهم عن جمیع الصفات الذمیمة و تزیینهم بالکلمات الجلیلة و فذلکه جمیع ذلک توجیه القلب و القالب الی الله تعالی و صرفهما عن جمیع ما سواه تمثیل فی المشکول عن بعض الاکابر انه قال کما ان الحاسة الجلیدیه اذا کانت مَوفة برمد و نحوه فهی محرومة من الاشعة الفائضة عن الشمس کذلک البصیرة اذا کانت ماوفة بالهوی و اتباع الشهوات و الاختلاط بانباء الدنیا فهی محرومة من ادراک الانوار القدسیة محجوبة عن ذوق اللذات الانسیة و للیه در من قال اسیر لذت تن مانده و کر نه تو را چه عیشها استکه در ملک جان مهیا نیست تمیثیل قطب خرقانی در مکاتیب کوید دنیا چون لُعابی است که هر لحظه بازئی کند و دم بدم بصورتی غیر مکرر خود را نماید وآدمیرا از آنساعة که زائیده تا آن ساعت که بمیرد پیوسته بتفرج خویش مشغول داشته و نمیکذارد که یک نفس او با خود نکرد چون بمیرد بیکبار چشم او بر خویش افتد و چون خود را تا غایة ندیده بود سخت از خود بترسید و بر چشم خویش منکر آید و از خود کریختن کیرد و هیهات از خود چکونه توان کریخت هر جا که رود خود را با خود یابد سختا بدبخت پس وظیفه نیک خواه خویش آنست که امروز اندک اندک با خود آشنا شود و جمال دل خویش را مشاهده کند و از زمره آن طایفه بیرون آید که یحول بین المرء و قلبه وصف الحال ایشانست تا چون جلباب بشریة و غطاء طبیعت برخیزد و چهره چهره خویش به بیند باو مستأنس باشد و مستوحش نباشد ع پاره پاره خوی کن با نور روز و السلام تمثیل و ایضا در مکاتیب است که دل آدمی از کوهر عشق آفریده شده و بی تعلق با چیزیکه عشق با آن ورزد قرار ندارد و بهر چه اورا مشغول میکند آنجا جای خود باز میکند و کار و باری برای خود بسامان میاندازد و آرامی میکیرد تفاوت این استکه اکر آن چیز امری فانی است فناء آن زهر صفت در دل اثر میکند و دل را میمیراند و اکر امری باقی است از بقاء آن مدد بدل میرسد و دل زنده میشود مَثَل این مثل کرسنه است که بهر طعام که رسید میخورد برای تسکین جوع اما اکر طعامی موافق است موجب قوة و حیوة میشود و اکر فرضاً سمّست موجب هلاک میکردد و چون چنین
است
ص: 142
گلشن سی و هفتم
است اولی که دلرا بباقیات مشغول کند که باقیات در تسکین جوع دل همان اثر را می کند که فانیات می کند و امداد ببقاء را نیز بر سر دارد و التوفیق من الله تمثیل و هم درآنکتاب است که مَثَل آدمی با قوای طبیعی که در خانه بدن فرین دارد مَثَل پدری استکه با وی کودکان چندی باشد بی خرد که جز اقتضاء احوال که کار بر او و بر ایشان همه شوریده شد و اکر رنام او بما سکه عقل قوی باشد و در ایثار هوای ایشان از دست نرود و با هر یک از ایشان بقدر حاجة و مصلحت عمل کند نه بحسب مراد ایشان کار او و ایشان و همه مستقیم باشد تمثیل و ایضا کوید هر چه از عمر بیاد خدای عزوجل صرف شد یا درجست رضای او آن عمر بر اینکس راجع خواهد شد در آخرت و هر چه در اندیشه احوال جهان و تحصیل مرادات خود صرف شده با این کس وصلة نخواهد داد مکر بصورت موت صفة روزکاریکه بغفلة و هو اصرف میشود در آخرت صفت عضو مفلوج است همچنانکه آدمی که دست او مفلوج باشد اکر چه ظاهر او ستی دارد اما چون جنبش در آن نیست فی الحقیقة دست ندارد همچنین آنمقدار زندکانی که بباطل صرف میشود چون در آخرت با این کس رجوع کند خاصیة حیات نداشته باشد پس انکس که تمام اوقات او بباطل صرف شده خود را در تمام اوقات مرده بیند و همیشه خود را در جان کندن یابد یأتیه الموت من کل مکان و ما هو بمیّت صفة چنین کس است و کسیکه بعضی اوقات او بباطل صرف شده و بعضی بحق صفة او صفة کسی باشد که لحظه سکرات موت او را فرا کیرد و لحظه ساکن شود این باشد حال او تا زمانی که خدایتعالی حکم فرماید بین عباد فریق فی الجنة و فریق فی السعیر تمثیل و ایضا کوید هر چیزی را از برای کاری آفریده اند دُرّ برای دست آدمی و خر مهره برای کردن خر اکر دُرّ در کردن خر آویزند ظلم باشد بر بر او هم چنین آدمی برای بندکی خدای آفریده شده چون بندکی طبع کند ظلم کرده باشد بر خود شنیده که صید جانور شیرین است این برای آنستکه جان دارد جهان سراسر جان است درد مذه عارفان چرا آدمی آندیده بدست نیاورد تا در خانه خود بنشسته پیوسته در صید و صیادی باشد تمثیل قال الغزالی فی جواهر القرآن اعلم ان کمال الزهد هو الزهد فی الزهد بان لا یتعد به و لا یراه منصباً فان من ترک الدنیا و ظن انه ترک شیئاً فقد عظم الدنیا اذ الدنیا عند ذوی البصائر لا شیئ و صاحبه کمن منعه عن دار الملک کلب علی بابه و القی الیه لقمة خبر و شغله به و دخل دار الملک و جلس علی سریر الملک فالشیطان کلب علی باب الله و الدنیا کلها اقل من لقمة بالاضافة الی الملک اذا القمة لها نسبته الی الملک اذ یغنی بامثالها و الاخرة لا تتصور ان یغنی بامثال الدنیا لانه لا نهایة لها ختم ذکره حتم قال الطر طوشی فی سراج الملوک الحجر الأسود بایدی الناس محک الذهب و الفضه و الحجر الاسود الذی بالکعبة محک قلوب المؤمنین بدلیل مشروعیّة تقبیله و لمسه فهو یخرج جوهر من یمسه فمن کان فیه خیر ظهر بعد حجه انتهی

37 ) - گلشن سی و هفتم

در ادعیه مستجابه از اخیار و نیکان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است دعاء در بستان السیاحة در ذیل بیان شهر لکنهو چنین نکاشته که مشهور است که آن شهر اکنون قرب هشتاد سال میشود که دار الملک ملوک بیاتیّه است و تا حال ششنفر از آن جماعة حکومة نموده اند اول ایشان ابو المنصور صفدر جنک بود و بعد پسرش شجاع الدوله حکومة نمود و آن کار زشتی کرد و نام خود را بزبان آورد و خاندان خود را بدنام کرد و حقیقه آن چنان بود که درویش صاحب حالی در حین کردش عالم بدان ولایة رسید و آن درویش فرزندی صاحب حسن و جمال داشت شجاع الدوله بعد از استماع اینخبر همت بر مواصلت فرزند درویش کماشت زیرا که با مردان و کودکان مایل بود و لا جرم از
خدمت
ص: 143

در ادعیه سجابه از اخیار و نیکان
خدمت درویش فرزند را طلب نمود درویش فرزند را نداد و کلمات نصیحت آمیز پیغام فرستاد شجاع الدوله از شراب شهوت چنان مست بود که نصیحت جناب درویش چون باو رسید آدم چند ارسال داشت و او را به ستم احضار داشت و در آن وقت درویش درمنزل خود حاضر نبود چون بمنزل رسید فرزند خود را در منزل ندید از نزدیکان خود حال او را پرسید و حقیقت را شنید پس درویش بغایة برنجید و روی نیاز بدرکاه قاضی الحاجات آورد و شجاع الدوله را بدینکونه نفرین کرد که بارالها چنانکه فرزند مرا بدنام کردانید تو اولاد او را بدنام کردان و بدین بلا مبتلا ساز و مرض اَبنه در نسل او بماند تیر دعای درویش بهدف اجابت مقرون کردید و مضمون کان امر الله مفعولاً بظهور رسید اکنون جمیع اولاد شجاع الدوله بدینمرض کرفتار و باین ناخوشی مشهور اهل روزکاراند من جمله آصف الدوله و یمین الدوله پسران شجاع الدوله در آن کار زشت غلّو مینمودند بمرتبه که قُبح آن از میان مردم برداشته شده بود نغوذ بالله من شرور انفسنا وسیئات اعمالنا دعاء فی حیوة الحیوان نقلا عن تاریخ ابن خلکان و غیره من التواریخ ان الزمخشری صاحب تفسیر الکشاف کان مقطوع الرجل فسئل عن ذلک فقال دعاء الوالدة و ذلک انی کنت فی صبای امسکت عصفورا و ربطته بخیط فی رجله فاقلت من یدی و ادرکته و قد ذخل فی خرق الجدار فجذبته فانقطعت رجله بالخیط فتألمَت و الدتی بذلک و قالت قطع الله رجل الا بعد کما قطعت رجله فلما وصلت الی سنّ الطلب رجلت الی نجاری لطلب العلم فسقطت عن الدابة فانکسرت رجلی و عملت عملاً اوجب قطعها تنویرٌ فی تنطیز این ناچیز کوید که نظیر ابن ضعیفه در استجابة دعاء اوزنی استکه درباره کریمخان زند دعا نمود در ترجمه تاریخ ایران که اصل آن از تالیفات سرجان مالکم انکریزی است که در زمان خاقان مغفور ایلچی ایران بوده در تاریخ کریمخان زند چنین آورده که مکرر حکایت میکرده که وقتیکه در اردوی نادر از سپاهیان بودم فقر و فاقه مرا برآن باز داشته زین اسبی را که طلا کوب بود از زین سازی دزدیدم و این زین را یکی از امرای افغان باو داده بود که اصلاح کند روز دیکر شنیدم که زین ساز بیچاره درزندان است و حکم شده استکه طنابش بیندازند دل من بهم برآمده زین را برده از همانجائی که برداشته بودم کذاشتم و صبر کردم تا زن زین کر آمده آنرا دید از فرط شادی نعره زد و فی الفور بر زمین افتاده دعا کرد که کسی که این زین را واپس آورد خدا انقدر زندکی باو بدهد که صد زین طلاکوب بخود به بیند و من یقین دارم که از دعای آن زن بود که من بدولت سلطنه رسیدم دعاء در تذکره عطار استکه مالک دنیا کفته استکه وقتی عظیم بیمار شدم چنانکه دل از خود برداشتم چون پاره بهتر شدم بچیزی حاجت آمد بهزار حیله ببازار رفتم ناکاه امیر شهر در رسید و چاووشان بانک میزدند که دور شوید و من قوت نداشتم آهسته میرفتم یکی از ایشان تازیانه برمن زد کفتم قطع الله یدک دیکر روز آنمرد را دیدم دست بریده برسر چهار سو افکنده دعاء سید سند در روضات الجنات از صاحب ریاض العلماء نقل فرموده که جناب شیخ علی بن حسین بن عبدالعالی الشهیر بمحقق کرکی در نزد شاه طهماسب صفوی بسیار قرب و منزلت داشته بنحویکه کلی و جزئی امور مملکة خود را بصواب دید و استشاره بلکه باذن و اجازه از آنجناب فیصل میداد و محمود بیک مُهردار سلطانرا با جناب شیخ عداوتی فوق العاده بود که اکر دست مییافت آنجناب را بعقل میرسانید و جناب شیخ از اینمعنی باخبر شده تا انکه روزی در میدان صاحب آباد تبریز سلطان و امراء او حضور داشتند و محمود بیک در میان آن میدان در حضور شاه و اعیان بر فرسی
شرارت
ص: 144
گلشن سی و هفتم
شرارت نشان نشسته و مشغول به لعب صولجان کردید و چون وقت عصر روز جمعه بود جناب شیخ مزبور بقرأته دعاء سیفی و دعاء انتصاب مظلوم که از امام شهید معصوم حضرت امام حسین علیه السلام مأثور است و چون جناب شیخ بوسط دعاء ثانی رسید و باین کلمات تفوة فرمود که قرب اجله و ایتهم ولده بمجرّد صدور این دو فقره از دعاء مبارک از جناب شیخ مزبور ناکاه محمود بیک از بالای اسب بزمین افتاده سرش بنحوی شکست که مغزش پریشان شده فی الفور بدرک واصل شد و در زیردست و پای اسبان پامال کردید و از تاریخی نقلنموده که محمود بیک در همانروز توطین نفس نموده که غیلة در منزل جناب شیخ هجوم بیاورد و او را بقتل برساند چه او را علاوه بر عداوت خودش با جناب شیخ امراء و اعیانیکه معاند با امناء شرع بودند تحریک نموده بودند بر صدور این فعل و قبح و عمل قبیح دعاء قال السید الجلیل الصالحین فی کتاب الاقبال فصل فیما تذکره من الروایة بان شهر ذی القعده محلّ اجابة الدعاء عند الشدة رأیت فی کتاب بالمدرسة المستنصریه تألیف ابیجعفر محمد بن حبیب تاریخ کتابته ما هذا لفظه و کتب عمر بن ثابت فی شهر رمضان سنة ثلث و سبعین و ثلثمائة ان عیاض بن خویلد الهذلی قال کان بنوضیعار هطاً عبرته و کنت جازالهم فکانوا یظلموننی و یؤذوننی فامهلتهم حتی دخل الشهر الحرام و هو ذوالقعده و کان الناس لا یدعو بعضهم علی بعض الا فیه فقمت قائما فبهلتهم فقلت یا رب ادعوک دعاء جاهداً قتل بنی الضیعا الا واحداً ثم اضرب الرجل فدعه قاعداً اعمی اذا قید یغنی القائدا فاضطلموا و بقی هذا ففعل به ما تری و کان المدعو علیه رَمناً قلت انا و رایت هذه الحکایة بروایة دستور المذکرین انها کانت فی شهر رجب دعاء و فیه ایضا ورایت فی کتاب محمد بن الحبیب المذکور عند دکر من استجیبت دعوته فی الجاهلیة مارواه عن ابیعبدالله بن الاعرابی ان عبدالله بن حلاوة السعدی نزل ببنی العتبه بن عمر بن تمیم و له مال من ابل و غنم فاکلوه و استطالوا علیه بعددهم فامهلهم حتی دخل الشهر الحرام ثم رفع یدیه فقال یا رب ان کان بنو عمیرة اِلی اَسلِب منهم مقصورة قد اصبحوا کانهم قارورة من غنم و نعم کثیرة و من ثیاب حسن و صورة ثم عدوا الخلقه مقصورة لیس لها من اثمها صارورة ففجروا بی فجرة مذکورة فاصبب علیهم سنة قاسورة تختلق المال اختلاق النورة فیقال و الله اعلم ان اموالهم احتحیت فلم یبق علیهم منها شیئ دعاء در مجالس المؤمنین در ضمن ترجمه ترجمه سهل بن عبدالله التستری چنین آورده که از مأئر کرامت و استجابت دعای او آنست که در ایام او عمر و لیث بیمار شد بنوعیکه همه اطباء از معالجه او عاجز شدند و کفتند که این کار کسی استکه مستجاب الدعوه باشد که مکر بدعای او شفائی حاصلشود کفتند سهل بن عبدالله الشوشتری مستجاب الدعوه است او را طلب کردند و انحال بکفتند سهل کفت که دعاء در حق کسی مستجاب میشود که توبه کند و بخدای تعالی باز کردد وترا در زندان مظلومان در بندند ایشانرا رها باید کرد و توبه باید نمود عمر و لیق کفت تا آن مظلومان را رها کردند و خودش هم توبه نمود سهل کفت خدایا چنانکه ذلّ معصیت او را نمودی عزّ طاعت بوی نمای و چنانکه باطنش را لباس انابة پوشانیدی ظاهرش را لباس عافیت درپوشان چون مناجات تمام شد عمرو بن لیث در حال صحت یافت و مال بسیاری بردی عرض کرد هیچ قبول نکرد و بیرون آمد مریدی کفت اکر چیزی از آن قبول میفرمودی تا در وجه قرضی که کرده ایم میدادیم به بودی شیخ فرمود تو را زر میباید بنکر مرید نکاه کرد همه صحرا زر شده بود کفت هر کرا با خدایتعالی چنین حالی باشد از مخلوق چرا چیزی قبول کند دعاء در جلد دویم از حالات امام زین العابدین از کتاب ناسخ التواریخ استکه یحیی بن سلیمان بن حسن
از عمش
ص: 145
در ادعیه مستجابه اخیار و نیکان
از عمش ابراهیم بن حسین و او از پدرش حسین بن علی بن حسین علیهما السلام روایة کرده است که حسین کفت ابراهیم بن هشام مخزومی والی مدینه بود و در هر جمعه مردمان را بمسجد رسولخدای فراهم ساختی و بر منبر بر شدی و امیر المؤمنین علی علیه السلام را ناسزا کفتی بالجمله حسین میکوید روزی در آنجا حاضر شدم و آن مکان سخت بر من کران افتاده بود پس در آنحال که آن ملعون بآن مکان در آن حال مشغول بود من بر منبر رسول خدای بچسبیدم و بخدای تعالی بنالیدم و مکافات او را از خدای مسئلت نمودم و هلاکة او را از خدای درخواست کردم چه مرا تاب و طاقت شنیدن کلمات ناسزای او نبود پس بخواب شدم و بر قبر رسول خدای بنظاره بودم که شکافته شد و مردی با جامه سفید و چهره فروزان نمایان کشت و کفت یا اباعبدالله میشنوی که اینسک چه میکوید آیا تورا باندوه نمیاورد کفتم سوکند با خدای محزون میکرداند کفت چشم برکشای و قدرت خدای بنکر چون نکاه کردم دیدم آن ملعون علی علیه السلام را بر میشمرد ناکاه از منبر بزیر افتاده بمُرد کوئی سالیان دراز است که جان از کالبدش بیرون تاخته است پس سپاس یزدان را بکذاشتم و بسی تشکر نمودم اشارة باید دانست که این قضیه ایضاً مناسب است بانوادر منبریه که در گلشن چهل و هشتم مسطور میکردند فتنبه دعاء در تاریخ بحیره استکه پیر علی هجویری صاحب کتاب کشف الحجوب است و او را سفر بسیار دست داده و بخدمت بسی از اهل الله رسیده چنانچه در نسخه مذکوره یعنی کشف الحجوب فرموده که در ملک خراسان بخدمت چهارصدتن از اهل الله رسیدم در مقامات او آمده که چون بملک لاهور رسید که الحال مرقد مبارکش در آنجاست بامر مکتب داری مشغول شد چنانکه عادت کودکانست اکثر او را رنجه میداشتند و سبقی نمیخواندند روزی بر زبان او کذشت که چرا بادب نمیباشید بمیرید همه اطفال بیک نوبة مردند پیرعلی چون اینحالت را مشاهده کرد کفت خداوندا از شرم دیدار پدران ایشان مرا خلاصی ده و مرا نیز بمیران او نیز فی الفور بمرد نوعی که راقم حروف بشرف زیارت رسیده و صورت قبر اطفال را پریشان مشاهده کرده برای انکه هر طفلی همانجا که مرده دفنش کرده اند هر شب جمعه بر سر قبر او کثرت عظیم میشود بمرتبه که در زمان خدیو اعظم خدایکان امم اکبر پادشاه جمعی بعرض ایشان رسانیدند که مبادا از کثرت مردم فتنه بر سر قبر پیرعلی تولد کند فرمان خدیو جهان شد که قبر او را ویران کنند و در این فتنه را بر بندند همان شب در خواب پادشاه آمده ایشانرا معتقد خود کردند روزانه شهریار شیر شکار پیاده بزیارت ایشان آمدند و رونق سر قبر ایشانرا افزودند دعاء دراخبار الدول قرمانی است که حکایت شده است که مردی از اولیاء الله در آخر دولة قانصوه غوری که اخر سلاطین چراکسه است در مصر دید که مردی از اعوان سلطان متاعی را از مردی دلال کرفته و قیمة آنمتاعرا بنحویکه رضایت دلال برآن باشد نداد پس آنمرد دلال باو کفت بینی و بینک الله و شرعة پس عمود را که در دست داشت بر سر آن دلال زده بنحویکه سرش شکافته شد و باو کفت اینست شرع الله پس دلال از خود رفته و معشیاً علیه بر روی زمین افتاد و آنمرد جندی متاعرا برداشت و از عقب کار خود رفت و احدی از مسلمین قادر بر منع آن نبودند آنمرد صالح کوید من چون این کیفیت را دیدم دست خود را بسوی خداوند بلند نموده و استغاثه کرده بر آنمرد و سلطان و سائر ظلمه نفرین نمودم و مصادف شد این دعا من بر ایشان باساعة استجاته و چون شب را خوابیدم در حالتیکه متفکر در امر ایشان بودم که با این نوع ظلم و اذیت که از ایشان بمردم میرسد کار آنها بکجا خواهد انجامید پس در خواب دیدم که ملائکه چندی از آسمان بزمین نازلشده و در دست هر یک از آنها جاروبی بود و آنها چرا کس را جاروب می نمایند و آنها را
در قیل
ص: 146
گلشن سی و هشتم
در قیل میریزند پس از خواب بیدار شدم ناکاه صدای قاری قرآن بکوشم رسید که این آیه را تلاوت میکرد فانتقمنا منهم و اغرقناهم فی الیمّ بانّهم کذّبوا بایاتنا و کانو عنها غافلین پس معلومم کردید که خداوند خواهد آنها را کرفت کرفتن شدیدی پس نکذشت مدتی که سلطان سلیم خان عثمانی بر مملکت مصر مستولی شده و قانصوه دستکیر کردیده و در همان حین که دستکیر شد سکته کرده و جان بمالک دوزخ سپرد و دولة چرا که سپری شد دعاء فی رونق المجالس لا بی حفص عمر بن حسن النیسابوری ذکر ان رجلا اجتمع علیه دین کثیر فاختفی من الغرماء فی بیته حتی اذا کان لیلة من اللیالی خرج الی مسجد فی طرف الکوفة و صلی ما شاء و کان یدعو الله فی قضاء دینه و کان فی الکوفه تاجر کثیر المال فرأی فی مناه انّ علی بایه رجلا یشکو دینه فاقض ذلک عنه فقام و توضّاه و صلّی رکعتین و نام فرای ثانیاً و ثالثاً فقام و اخذ الف درهم و رکب ماقته و قال ان الذی اری فی المنام سیطلقنی علی الرجل و سیب ناقته تمشی حتی انت باب المسجد الذی فیه الرجل فسمع التاجر صوته بالبکاء فنزل و دخل المسجد و قال ایها الرجل قد استجیب دعوتک ارفع رأسک و دفع الیه الدراهم و قال له اقض دینک و انفق الباقی علی عیالک و اذا فنی هذا فارجع الی و اما فی المواضع الفلانی فقال الرجل هذا قبلته منک و اذا احتجت الی شیئ لم ارجع الیک بل ارجع الی من امرک بان تقضی دینی حتی یبعث الی مثلک دعاء و فیه عن بعض الصلحاء قال رأیت شاباً یقول دائماً یا قدیم الاحسان احسانک القدیم قلت له اراک لا تغفل عن هذا الدعاء قال نعم کان من عادتی انی متی سمعت بخبر ولیمة او عرس ایترز و اتصنع مثل النساء و ادخل بینهنّ فاتفق عرس لامیر البلد فمضیت هنا فضاع جوهر من دار الامیر فکانوا یفتشون النساء فخشیت و قلت یا قدیم الاحسان احسانک القدیم لا تفضحنی فلمّا بلغ النوبة الی فتودی اترکوا الحرّة فقد وجدنا الدرّة فصار هذا وِردی ختم ذکره حتم از کتاب منتخب فواتح عالم فاضل ملا حسین میبدی نقلشده که شیخ محبی الدین که قدوه و قبله قائلان و حدث وجود است میکوید که هر کس عدد تام نام خود را بحساب جمل جمع کند و به بیند که از اسماء الله کدام اسم موافق عدد اسم او است پس فاتحه و الم نشرح را بهمان عدد هر یک را بخواند و بعد از ان اسم را بهمان عدد بخواند و دعا کند که مستجاب است و اکر یک اسم پیدا شود که عددش موافق اسم او نباشد دو و سه و چهار جمع کند صوفیه کویند هر زمان نوبة ظهور سلطنة اسمی است و چون نوبت او منقضی شود مستور کردد در تحت اسمیکه نوبتش شده باشد وادوار کواکب سبعه که هر یک هزار سالست بآن مربوط است و کل یوم هو فی شان بحکمٍ و ان یوماً عند ربک کالف سنة مما تعدون اشاره بآنست انتهی

38 ) - گلشن سی و هشتم

در مشاهده امور عینیه و کشوف منسوبه بمکاشفان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است مکاشفة در بستان السیاحه است که شخصی بعد از کشتن مشتاق علیشاه را در کرمان در موسم خزان در باغ خود رفته تمنای انکور نمود هر چند تفحص نمود و سعی کرد چیزی بدست نیامد در حین کردش باغ آنجناب را دردیه خوشه انکوری بدانکس لطف نمود و صحبت بسیار داشت آن شخص غافل از آنکه آنجناب شهادت یافته و بعالم جاودانی شتافته است بعد از اندک زمانی آنجناب از نظر انکس غایب کشته هر چند جستجوی و تکاپوی نمود او را ندید و هر چند که کردید بخدمتش نرسید انکاه خلقرا اکاه ساخت و مردم ان را تکذیب کردند هر چند سوکند یاد کرد که اینک خوشه انکور بمن عنایت نمود خلق بر جنون او حمل نمودند مکاشفة صاحب مزارات شیراز در توضیح و تبیین بقعه و تکیه هفت تنان که در دامنه کوه میانه شمال و مشرق شیراز بمساقه ربغ فرسخی افتاده است چنین
نکاشته
ص: 147

در مشاهده امور غیبیه و کشف مکاشفان
نکاشته که اسامی آنها را نیافتم لیکن روایة استکه مردی دین داری درب دروازه استخر که اکنون دروازه اصفهانست مشغول به غسل مردکان بود و اهل شیراز او را از اولیاء میشمردند کفته است شبی در منزل خود بعد از کشتن ثلث از شب کسی درب خانه ام را کوبید کفتم کیستی کفت مردی از ما نزدیک بمردن است بیا و او را غسل بده کفتم در این وقت کفت بلی پس از خانه در آمدم جوانی که بر پیشانی او اثر عبادت بود دیدم سلام کردم و کفتم تنها نتوانم غسل دهم کفت دیکری هم هست پس او برفت و من از پی او بدروازه رسیدیم چون دستش بدر رسید بی کلید باز شد با خود کفتم البته درب باز بود و برکشتم احتیاط نمودم در را بسته دیدم تعجب نمودم و با او برفتم تا به مصلی رسیدیم محوطه را دیدم کفت بمن بمان ساعتی بماندم و چون کفت الله داخلشدم دیدم همان جوان رو به قبله خوابیده نیم خشتی در زیر سر خود کذاشته و مرده است متحیر شدم ناکاه شش نفر حاضر شده کفن و حنوط آورده در غسل شریکم شدند و بعد از غسل دفن کرده بیرون رفتند و چون لباس خود را پوشیده بیرون آمدم نه حجابی دیدم و نه عمارتی و چون صبح شد مزار تازه را یافتم که آب بران پاشیده بودند و چون بعد از چند روزی دیکر قبر تازه بر پهلوی آن قبر یافتم که آب بر آن پاشیده بودند و بعد از چند روزی دیکر قبر دیکر را همچنین تا هفت قبر را دیدم و کفته اند این هفت تن از اولیاء بوده اند و مردم در طلب باران و استجابة دعاء در اینمکان روند مکاشفة قاضی در مجالس المؤمنین در ضمن ترجمه شیخ حسین خوارزمی از مقامات محمود عجدوانی که یکی از تلامذه شیخ مزبور بوده و آن کتاب را در حالات و مقامات آن شیخ بزرکوار تالیف نموده کفته استکه شیخ فرموده در اثنای طلب و نیافتن راه حق در تعب بودم ودر خوارزم اکثر اوقات در کوشه های مسجد و صوامع و مراقد مشایخ منزوی بودم و منتظر بشارت غیبی میبودم شبی متوجه عالم معنی کشته رخ نیاز ب رخاک میسودم که مانند قاصدی شخصی آمده کفت که ترا میطلبند من بالفعل اختیار امرا و کرده همراه او روان کشته بجائی رسیدم که مردی بنماز مشغول بود این کس که برسالت امده بود مرا در آنجا باز داشت تا آن مرد از نماز فارغ شد آنکاه مرا پیش برد و کفت آن کسکه میطلبیدید این کس است که آوردم بعد ازآن مرا علم شد که اینمرد حضرت امام المتقین امیرالمؤمنین است علیه السلام پس از این کمینه پرسیدند که مرید ما میشوی من جواب انحضرت باینمضمون کفتم شعر مرید توام زانکه جانرا مریدی علیک اعتمادی علیک استنادی آنکاه حضرت امیر دست مرا کرفت بیعتمرا قبول کردند و انابه ام فرمودند چون از آنواقعه بافاقه آمدم با خود نوری و حضوری و وجدی و سروری یافتم مکاشفه و هم درآنجا استکه در سحر همانشب شیخ مذکور میکوید که متوجه نشسته بودم ناکاه دو کس پیدا شدند یکی پیر و دیکری جوان دست مرا کرفته سخت چخاردند چنانکه از تاثیر آن بخود حاضر کشتم در آن اثنا کفتند برخیز و تجدید وضو کن و بیا با انکه وضو داشتم بامر ایشان رفته تجدید وضو کرده و بانکوشه باز آمدم و چون بجای خود بنشستم باز همان دوکس حاضر شده مرا ربع بنشاندند و ذکر لا اله الا الله را چنانچه معروف است بچهار ضرب تعلیم و تلقین نمودند وکفتند که خود را بما زود برسان و لیکن مشخص نکفتند که چه کسانیم و بکجا بیا و ما را بجا مییابی چون بخود باز آمدم بتجدید اضعاف انچه داشتم از حیرانی وآشفتکی و بیطاقتی دست داد مکاشفه و هم در آنجاست که شیخ حسین مذکور میکوید که بعد از دیدن این کیفیة خواهان وجویای آن اشاره مبهم بودم شبی در کوشه مزاری باندیشه این سعادت انتظاری برده متحیر نشسته بودم مرا غیبتی دست داد و او دیدم در وادئی در سفرم و در اینحال
در نظرم
ص: 148
گلشن سی و هشتم
در نظرم متاری بغایت عالی پیدا شده و دوکس در بالای آن مناره ایستاده بمن ندا می کنند که نزد ما بیا و من مترددم از انکه در میانه منار هیچ راه زینه نیست چون توانم بنزد ایشان رفت چون بنزدیک آن منار رسیدم ایشان دستها درازکرده بجانب من کشتند و منار نیز بمتابعت ایشان مائل شده دست مرا کرفته پیش خود بردند اما این منار بهر جانب متحرک کشته بیک جا قرار نمیکیرد من از ایشان پرسیدم که این منار چرا در حرکت است و سکون او بچه چیز خواهد بود فرمودند الا بذکر الله تطمئن القلوب ذکر لا اله الا الله محکم و مضبوط بکوی تا این منار بجای خود قرار کیرد و بعد از آن معلوم شد مرا که این دو کس یکی خواجه خضر است و یکی حضرت مخدوم اعظم استادی قدس سره العزیز و حضرت خواجه خضر ذکر لا اله الا الله را بمن تلقین کرده فرمودند که این ذکر را محکم بکوی تا منار قرار کیرد ومن بکفتن اینذکر چون بشد و مد تمام مشغولشدم منار بر جای متمکّن شده قرار کرفت و بعد از انکه از اینحال و واقعه حاضر کشتم در ضمیرم این دغدغه پیدا شد که بطوف مرقد و مشهد معظّم و روضه مکرّم حضرت سلطان الائمة علی بن موسی الرضا علیه السلام بروم بعد از ان کیفیة ورودش را بآن مشهد شریف بیان میکند تا انکه میکوید مکاشفة و بعد از دریافت شرف زیارت و فراغ وقفه شبی در کوشه آنروضه به وِزد و پیشه خود اشتغال نموده متوجه میبودم که رسول غیبی رسید و پیغام حضرت امیر رسانید و کفت که حضرت امیر تو را میطلبد و مرا همراه خود برد تا بجائی رسیدم که در انجا مجمعی بود و شوکتی دیدم که سپهسالاران جهان در جنب ان قطره بود بنزد محیط چون بدان مجمع رسیدم و آنشوکت و عظمة را دیدم هیبت آن مرا در ربود و حیرانی مرا روی نمود آن کس که مرا بامر امام برده بود پیش رفت حضرت امام از او پرسید که آن کس که ما میخواستیم چه کردی کفت بدرکاه آمده است فرمودند که او را پیش ما بیار چون آنرسول مرا بنزدیک آن امام الهدی برد انحضرت از روی بنده نوازی نوازشها کرده از اهل آن مجمع این کمینه را ممتاز و سرافراز ساخته در حضور ایشان طبقی پر نور بود باینخاکسار کرم فرمودند و شمشیری از میان خود وا کرده بر میان من بستند و در سمع سرم باشاره بسعادات و عنایات بیغامات بشارتها دادند چون از آنحال بافاقه باز آمدم از سربلندی آن واقعه درنهاد خود همتی یافتم و از کاسات جذبات و خمخانه اشواق خود را چنان مست یافتم که از سرخوشیهای آن عنایات از اندیشه دنیا و بیم عقبی بالکلیه وارسته کشته بودم مکاشفة و هم از مقامات نقلنموده که در زمانیکه آنحضرت مدّ ظله العالی یعنی جناب شیخ حسین مزبور ببلده محفوظه سمرقند تشریف آوردند تاثیرات حالات و کیفیات و تصرفات ایشان خواص و عوام را فرا رسیده بود و جمیع سلاسل و اهل آن از این غیرت و حسد مستأصل شده بودند و همه در کوشها فرو رفته متوجه بودند که شاید از راه توجه دستبردی یابند در سلسله نقشبندیه درویشی بوده که از صفای باطن خالی نبوده همه باو رجوع کردند که او متوجه باشد و آندرویش چون متوجه شده است دیده است که حضرت امیرالمؤمنین و امام المتقین اسد الله الغالب علی بن ابیطالب علیه السلام در میان چهار سوی سمرقند ایستاده ونشانی در دست دارند و میکویند که مضمون این نشان آنست که تا غایة در اینولایت خلیفه ابوبکر منصوب بوده اینزمان بحکم این منشور خلیفه ما منصوب شد و میفرماید که در اینشهر و ولایة بر طبق ایشان منادی کنند تا همه بشنوند و بدانند بعد از این توجه با عزّه سمرقند واقعه خود را کفت و همه را تنبیه نمود که این کسی نیست که توجه کس را در او تاثیر باشد و خاطر خود را رنجه مدارید که این کس از پیشکاه اکاه کشته و یاد شاد عالمیان منصوب کشته است مکاشفة در مأثر و الآثار استکه ملا ولی الله همدانی عالمی عامل و عارفی کامل بود ما بین معقول و منقول جمعکرد ظاهر و باطن را برآراسته محل اعتقاد
و ارادت
ص: 149
در مشاهده امور غیبیه و کشف مکاشفان
و ارادت اهل سیر و سلوک کردیده بود مؤلف دو کرت بفیض صحبتش در همدان فائز شده است و در ثانیه از صورت منامی که در آن اوقات دیده بودم بر سبیل مکاشفه اخبار فرمود رضوان الله علیه مکاشفة در مجموعه معتبره دیده شد که شبی از شبها سید جلیل عالیمقدار سید هاشم نجفی قدس سره که علامه نوری خوابی از جناب ایشان در تنبیه عطاریکه امانتی از یکی از نواب های هندی در نزد او بود و خیال ندادن آنرا داشت و بواسطه خواب این سید جلیل که نقلکرد از خیال خود منصرف شده و امانت را بصاحبش رد نمود در دار السلام خود نقل فرموده و بالجمله این سید جلیل شبی در روضه مقدسه و مرقد مطهره حسینیه علی مشرفها الف الف سلام و تحیه مشغول بنماز و زیارت و دعا بود تا انکه خدام ملائک مقام آن استان عرش بنیان زوار را رخصة داده و امر بانصراف بمنازل خود نمودند چنانکه مرسوم اماکن مشرفه است و از این رخصت تعبیر بجار حرم مینمایند پس بسد ابواب اشتغال نموده نظر برفعة شان ان نقاده دودمان امامت و علو مکان آن سید صاحب کرامت افتاده متعرض او نکردیدند سید میفرموده که بعد از فراغ از دعاء و مرخص شدن از خدمت حضرت سید الشهداء چون بباب السدر رسیدم دو شخص نورانی بلکه دو پیکر روحانی را در باب السدر ایستاده دیدم که رو بمن کرده خطاب فرمودند که آیا در این شهر حداد بهم میرسد سید کوید من کفتم بلی پس آن دو نفر مقدس نژاد ملکوتی بنیاد فرمودند که شغل حداد چه چیز است سید فرموده اند که من کفتم که آتش را سرخ کرده و آهن در میان آن کذاشته نرم مینمایند و از وی آلات میسازند که چون استکه آهن بسبب مجاورت آتش نرم و مطیع کردد و از حرارت عنصری ناری متأثر میشود چرا قلوب اینمردم از مجاورت این امام مفترض الطاعه نرم و متأثر نمیکردد آنکاه با همدیکر کفتند که نماز عشا را باید در مدینه طیبه بجای آوریم اینرا کفته و هر دو از نظر من غائب شدند مکاشفة محدث بحرینی قدس سره در لؤلؤة البحرین فرموده که بعضی از فضلا نقلنموده که دیدم بخطّ بعضی از فضلاء که حکایت نمودند بعضی از اهل بحرین در حق شیخ ابراهیم قطیفی که امام عصر روحنا فداه و عجل الله فرجه بر او داخلشد در صورت مردیکه شیخ مزبور او را میشناخت پس آنمرد از شیخ پرسید که کدام آیه از قران در باب مواعظ اعظم است شیخ در جواب کفت آیه ان الذین یلحدون فی آیاتنا لا یخفون علینا افمن یلقی فی النار خیرام من یأتی آمنا یوم القیامة اعملوا ما شئتم انه بما تعملون بصیر پس آنجناب فرمود که راست کفتی ای شیخ پس از نزد شیخ بیرون رفت پس شیخ از اهل خانه سؤال کرد که چنین مردی از خانه بیرون رفت یا نه کفتند که ما چنین کسیرا ندیدیم که داخل خانه شود و یا آنکه بیرون رود این ناچیز کوید که در باب هفتم از کتاب یاقوت الاحمر فیمن رأی الحجة المنتظر که درآنکسانیکه شرف یا بی حضور مبارک حجة عصر را به نحو مکاشفه درک نموده اند ذکر شده قریب بسی حکایة در این خصوص نقلنموده ام هر کسیکه طالب باشد بآن کتاب و در آن باب رجوع نماید مکاشفة قاضی ابوسعید قمی قدس سره که از تلامذه فیض کاشانی است و سید سند در روضات الجنات ترجمه از برای جنابش در باب سین از آن کتاب قرار داده در کتاب اربعینیات خود که مشتمل بر چهل رساله است نقل فرموده که به تحقیق بما رسیده است بتوسط اشخاص مؤثقین حکایتی از استاد الاساتید شیخ بهاء الدین العاملی که ایشان روزی از اصفهان بیرون رفته بقصد زیارت یکی از اهل حال و باطن که در مقبره از مقابر اصفهان منزل داشت چون با آن شخص ملاقات نمود و باب سخن از هر طرف مفتوح کردید آن عارف حکایة نمود از جهة شیخ استاد که روز قبل امری عجیب و کیفیتی غریب در اینمقبره ملاحظه نمودم و آن
اینست
ص: 150
گلشن سی و نهم
اینست که دیدم جماعتیرا که جنازه در این مقبره وارد نمودند و او را در فلان موضع دفن نموده و رفتند و آنموضعرا بشیخ نشانداد پس چون ساعتی کذشت ناکاه بوی خوشی شنیدم که از بوهای خوش این نشاة نبود پس متحیر شدم و از چپ و راست درصدد تفحص آن بوی برآمد ناکاه جوانی خوش صورت را دیدم که درزی ارباب ثروت وتجمل بود بجانب قرآن میت روانست تا نزدیک آن قبر نشست ناکاه دیدم که قبر شکافته و آن جوان داخل آن قبر شد پس نکذشت زمانی که شنیدم بوی بدی و خبیثی را که در عمر خود کنده تر از آن بوی استشمام نکرده بودم چون بر اثر آن بو برآمدم دیدم سکی در مقبره داخلشد و از اثر آبخوان میرود تا انکه نزدیک آن قبر رسید ناکاه آن قبر شکافته و آن سک داخل قبر شد من کمال حیرت را از اینواقعه حاصل کرده و متفکر در آن بودم ناکاه دیدم آن جوان که اول داخل قبر شده بود بیرون آمد لیکن با لباس پاره شده و بدن مجروح و شر و عکرد برفتن از آنراهیکه آمده بود من خود را باو رسانیده و التماس بیان واقع را از او نمودم کفت من اعمال حسنه اینمیت هستم و مأمور بودم که با او باشم در قبر و آن سک اعمال سیئه آن است و چون هر دو داخل قبرش شدیم من خواستم او را بیرون کنم و خود همراه او باشم آن سک مرا کزید و لباسمرا پاره و بدنم را مجروح نمود و از قبر بیرون کرد چنانکه می بینی و خودش در قبر همراه او ماند محض مصاحبة با او و چون شیخ استاد این حکایت را شنید فرمود اینقضیه مؤید قول امامیه است به تجسم اعمال و تصویر آنها بصور مناسبه بحسب احوال

39 ) - گلشن سی و نهم

در نصیحت های نیکوی ناصحان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است نصیحة فی المشکول القزوینی نقلا ًعن شیخنا البهائی زادالله بهائه من طوی کشحه عن مطالعة العلوم الدینیه و صرف عمره فی تحصیل الفنون الفلسفیه فلسان حاله سیقول عند شروع شمس روحه فی الافول تمام عمر با اسلام در داد و ستد بودم کنون میمیرم و از من بت و زنار میماند و قال ایضا غفلة القلب عن الحق من اعظم العیوب و اکبر الذنوب و لو کانت آناًمن الآنات او لمجة من اللمحات حتی ان اهل القلوب عَدوّ الغافل فی آن الغفلة من زمرة الکفار کما نطق به کلام العطار مرا نکو غافل از حق یک زمان است در آندم کافر است اما نهان است اکرآن غافلی پیوسته بودی درِ اسلام بروی بسته بودی و کما یعاقب العوام علی سیئاتهم کذلک یعاقب الخواص علی غفلاتهم فاحذر الغفلة علی کل جان ان اردت ان تکون من زمرة اهل الکمال کم نشین با قوم ازرق پیرهن یا بِکَش بر خانمان انکشت نیل یا بکن با فیلبانان دوستی یا بنا کن خانه در خورد فیل نصیحة در کتاب مذکور از اصمعی نقلنموده که وقتی در بادیه سیر نموده تا انکه در میان قبیله رسیدم زنی را دیدم که در بالین جوان محتضر خود نشسته و باو میکفت ای پسر من اکر تو از اهل بهشت باشی مرک بتو ضرر نرساند و اکر از اهل جهنم و عذاب باشی زندکی بتو منفعتی ندارد ای پسر اکر مردن بد بود همانا خداوند حبیب خود حضرت محمد مصطفی را نمی میراند و اکر زندکی دنیا خوب بود هر آینه ابلیس را در دنیا باقی نمیکذاشت پس در هر حال نباید از موت خائف شد نصیحة تضرع فی الاسحار الی عالم الاسرار بتوبة نصوح و قلب مجروح و دمع مسقوح و جسد مطروح فخیر الاوقات وقت السحر فطوبی لمن وفق فیه للسَهر نصیحة قطب خرقانی کوشکناری در کتاب معاتیب کوید اکر دنیا پیش خداوند عزوجل بقدر پر پشه ارزیدی هیچکس از بیکانکان از خویش را یک جرعه آب ندادی و هیچیک از آشنایان خویشرا نکذاشتی که نیش پشه بر تن ایشان خورد اما خدای عزوجل دینار الاشیئ نام نهاده نه بد او را بد توان نهاد و نه نیک او را به نیک میتوانشمرد نیک و بد او یکسان است و از این یک سانی است انکه آنرا زیاده و زنی و وقعی نمی
نهند
ص: 151

نهند که اعداء از خیرات آن محروم نمیباشند و اولیاء از شرور آن محمی نه نزد دون همتان که اخلاد بسوی ارض کرده اند نیک و بد دنیا به نیک و بد محسوب است چنانکه نزد کودکان یافتن خرمائی به خیری معدود آید و کم کردن جوزی بشری شمرده شد اما نزد ارباب هم که ناظر در کلیات هستی باشند وجود و عدم دنیا یک سان باشد ودیده ایشان ناظر بچیزی ریکر باشد خدایتعالی شما را از چنان نظری بی بهره مکرداناد نصیحة و ایضا در آن کتاب استکه واضح باد که اینمردمان کمان برند که آدمی میمیرد و این وهمی است باطل اکر مُردی رهیدی بلکه او منتقل کردد به پرده دیکر یعنی از پرده هستی به پرده دیکر چه هستی تُوبر تُو است از هر پرده که نقل کرد به پرده دیکر اهل آن پرده که از آن رفت کویند بمرد و اهل آن پرده که بدان رفت کویند بزاد و چون آدمی به انجهان افتاد اورا همراهی وهمصحبتی و مونسی نیست غیر اعمال خویش یک یک عملهای او بکرد او میایند اکر عملهای شایسته است بدیدار ایشان شاد و خوشوقت است و او را یاد اینجهان نمیشود بلکه مَثَل او مثل کسی است که از زندان بسرا بستان رود یا از دست دشمنانی که او را اسیر کرده باشند و از مملکة خود بیرون برده رهائی یابد و بملک خویش و خویشان و دوستان خود بپیوندد و اکر عملهای زشت است از دیدار ایشان در وحشت و عذاب است و هر کی بر او از ماری کزنده ترند دوش بتازکی اینمعنی معلوم شد امروز اعلام شما شد تا آکاه کردید و کارسازی آنجهان کنید و غافل منشینید که نصیب آدمی در دنیا همان است که در آخرت با وی عائد کردد قال الله و لا تنس نصیبک من الدنیا دیکر چیزها نصیب جهانیست از او نه نصیب او از جهان هرچند که آدمی نمیداند نصیحة قال بعضهم من فضیلة الفقر علی الغنی انک لا تجد احداً یعصی الله لیفتقر و اکثر ما یعطی المرء لیستغنی و اخذ هذا المعنی محمود الوراق فقال یا عائب الفقر الاستنزجر عیب الغنی اکثر لو تعتبر انک تعصی لتنال الغنی و لَستَ یعصی الله کی تفتقر من المشکول نصیحةٌ قال بعض الناصحین علیک یا اخی باخذ کلمة الحق و بصواب و لو کان المأخوذ منه غیر عامل بها روی ان رابعة العدویة دخلت مسجداً یعظ فیه الحسن البصری فقالت و غیر تقی بأمر الناس بالتقی طبیب یداوی الناس و هو علیل فقال الحسن فی جوابها خذ من علومی و لا تنظر الی عملی ینفعک علمی و لا یضررک اضراری ان الرجال کاشیحار لها ثمر فاَجنِ الثمار وَ خَلَّ العود للنار نصیحة و نعم ما قال بعض شعراء الفرس فی مقام النصیحة مرد باید کَه به دنیا نکند میل سه چیز تا همه عمر وجودش بسلامت باشد زن نخواهد اکرش دختر قیصر باشد وام نستاند اکر وعده قیامت باشد نرود بر در ارباب جهان بهر طمع کر چه معروف چوحاتم بسخاوت باشد نصیحة در مجالس المؤمنین استکه از کلمات یحیی بن معاذ رازی است که از دنیا منصف بر تذیده که اکر بدو مشغولی او نیز بتو مشغول است و چون ترک او کردی او نیز ترک تو میکند و لذا می بینی که اغلب معرضین از دنیا تنک دست و پریشانحالند نصیحةٌ در جلد دویم از کتاب زهر الربیع استکه حضرت امام حسن فرمایش جد خود را که فرموده و من حسن الاسلام اکرام انضیف چنین تأویل فرموده که ضیف انسان روزی استکه در آنست و آن بزودی از انسان میکذرد و او را با مدح مینماید بواسطه اعمال حسنه که در آن بجا آورده و یا ذمّ میکند بجهة اعمال سیئه که از او در آن ناشی شده اند که ام لا و یوم انت فیه فاغتنمه و قال ابوذر الدنیا ثلاث ساعات ساعة مضت و ساعة انت فیها و ساعة لا تدری اتدرکها ام لا فلت تملک بالحقیقه الا ساعة واحدة اذا لموت یدرکک ساعة
فساعة
ص: 152
گلشن سی و نهم
فساعة ثم قال للعباد فی الدنیا ثلاثه انفاس نفس مضی عَمِلت فیه ما عملت و نفس لا تدری اتدرکه ام لا ازکم تنفس نفسانا جاه الموت علی التنفس الآخر فلست الا نفسا واحد الا یوما و لا ساعة و ذلک لان بناء عمر الانسان علی النفس فینقطع و هذا احد معانی قوله و خلق الانسان ضعیفاً فلذلک اشتغل افاضل الناس بِعَدِّ الانفاس و عن الصادق فی قوله طلب العلم فریضة ای علم الانفاس و کان علیه السلام یحرک شفیته بذکر الله عند اخذ المقصّ شار به فقال القصاص خم شفیتک لئلا اجرحهما فقال الأنفاس معدودة و کرام الکاتبین یکتبان السیئة و الحشه و قیل افضل الطاعات حد الانفاس و روی ان النبی حرک خاتمه فی اصبعه مرة فاوحی الیه ما ارسلناک یا محمد للعب و کان بعضهم لا یأکل الخبز بل اربعین سنة و روی ان امیرالمؤمنین کان له طحین شعیر مختوم علیه فی القارورة و کان تسیّف منه و یقول و ما هی الافاقة قد سددتها و کل طعام بین جنبی واحد نصیحة بعضی از صلحاء کفته استکه مَثَل ما مَثَل صیادی استکه چشمان او مؤف بود و او در ایام زمستان چون صیدی میکرد پرهای او را میکند و او را در آب سرد فرو میبرد و بجهة سردی آب و هوا آب از چشمان او که خود مهیای اینکار بودند از برای ریزش اشک آب میریخت چون طیور آب چشمان او را میدیدند بعضی ببعض دیکر میکفت که اینمرد رحمش بر ما آمده میکرید تا انکه طیری از آنها کفت نظر مینمائید بآنچه چشمان او میکند بلکه نظر کنید بانچه دستهای او بجا میآورد نصیحة در مکتوب هفتادم از مکاتیب شیخ شرف الدین یحیی منیری استکه حقتعالی جائز نداشت هیچکس را از مخلوقات که کوید نحن و انا و انی ولی و عزیز نبینین کفت خلقتنی من باز جائز نداشت از وی کفت و ان علیک لعنتی و فرعون کفت الیس لی ملک مصر و کفت انا ربّکم الاعلی از وی نیز جائز نداشت و عذاب کرد او را و در دریا غرق کرد و قارون کفت علی علم عندی از وی نیز جائز نداشت و فرمود زمین را تا که فرو بردش چون نوبة پیغمبر ما رسید کفت یا محمد تو همچون ایشان نیستی قل انی انا النذیر المبین چنانکه من میکویم انی انا الله لا اله الا انا تا بدانیکه اظهارانیة و انانیة در ساحة قدس باری از بنده ضعیف وقعی ندارد نصیحةٌ و هم در مکتوب پنجاه و پنجم کفته استکه چنانکه مؤمن را از شقاوت و کفر باید کریخت از جهل جاهلان باید کریخت العاقل حبیبی و الجاهل عدوی آخر فتوی شرع است و چنانکه کریختن از جهل لا است طلب کردن صحبت علماء و علم فریضه است و لیکن علماء آخرت نه علماء دنیا و علم آخرت نه علم دنیا تا در غلط نیفتی بسی مجاهدت و ریاضت آنجا نرساند که صحبت یکروزه عالم رساند نه بینی که چوب و کاه را طبع ایستادکی و سکونة است چون او را صحبة و مجاورت با آب افتاد بجریان آب جاری کردد و همچنین مور را طیران صفت نیست چون با کبوترش صحبت و مجاورت افتاد بپریدن کبوتر مور نیز پریدن کیرد جریان که صفت آبست و طیران که صفة کبوتر است چوب و کاه و مور را بحکم صحبت صفت میکردد بدین طریق که کفته شد ودیکر طبع آهن آنستکه بر روی آب نتواند ایستاد و نتواند رفت اکر چه ذره بود چون اورا با چوب کشتی صحبت و مجاورت تعلق شد اکر چه یک من و دومن بُوَد بر روی آب تواند ایستاد و تواندرفت نصیحةٌ در مجالس المؤمنین از تاریخ استظهاری نقلنموده که مؤیّد الملک وزیر امام محمد غزالی را در ایامیکه ازمردم عزلت کزیده بود بجهة تدریس بغداد طلب کرد وی در جواب نوشت الحمد الله ربّ العالمین و الصلوة و السلام علی محمد و آله اجمعین اما بعد خدمت خواجه ملجاء جهانیان
متع الله
ص: 153
متع الله المسلمین بطول بقائه اینضعیف را از خرابه طوس باوج دار السلام بغداد عمرها الله کرم و بزرکی مینماید بدینحقیر واجب است که خواجه را از حضیض بشری باوج مراتب ملکی دعوت نماید ای عزیز از طوس و بغداد راه بخدا یک سان است اما از اوج انسانیت تا حضیض حیوانی مسافة فراوانست و التماس حضور این فقیر که کرده اند لاشک این فقیر را وقت فراق است نه وقت سفر عراق ای عزیز فرض کن که غزالی ببغداد رسید و بتعاقب فرمان در رسید نه فکر مدرسی باید کرد امروز را همانروز انکار و دست از این بیچاره بدار و السلام علی من اتبع الهدی نصیحةٌ و هم در آن کتاب ذکر نموده که علاء الدوله سمنانی کفته است که مرا با اینسخن مولوی رومی که کفته بسیار از روی خوش آمده که خدمت مولوی همیشه از خادم سؤال کردی که در خانه ما امروز چیزی هست اکر کفتی خیر است هیچ نیست منبسط کشتی و شکرها کردی که الحمدلله که خانه ما امروز بخانه پیغمبر و اهل بیت علیهم السلام میماند و اکر کفتی اسباب مطبخ مهیاست منفعل کشتی و کفتی از اینخانه بوی خانه فرعون میآید نصیحةٌ زنی از عار فی سؤال نمود که ما کندمی سوس خورده داشتیم چون او را دستاس نمودیم سوسها هم با او دستاس شده و مثل آرد شدند و باقلائی سوس خورده داشتیم چون او را دستاس نمودیم سوسها طحن نشده و سالم بیرون آیا جهة این چه باشد الغارف کفت جهتش این استکه صحبة الاکابر تورث السلامه یعنی همراهی و مصاحبة نمودن با بزرکان موجب سلامتی است و مؤیّد این سک اصحاب کهف است که چون با آن بزرکان مصاحبت ورزید تا روز قیامت نام او در قرآن مجید ثبت است که وکَلبهم باسطٌ ذراعیه بالوصید و چه نیکو کفته است شاعر شعر زمن ابدوست این یک نکته بپذیر برو فتراک صاحب دولتی کیر که تا دامه صدف را در نیابد نکردد کوهر و روشن نتابد نصیحةٌ قاضی احمد حسینی در کتاب خلاصة التواریخ چنین آورده که چون شاه اسمعیل صفوی ثانی بر تخت سلطنه جلوس نمود نسبة بسلطان ابراهیم میرزا پسر شاهزاده بهرام میرزا پسر صاحبقران شاه اسمعیل جنت مکان که داماد شاه طهماسب و شوهر همشیره همین شاه اسمعیل ثانی بود اظهار بی میلی نموده بحدیکه قاصد قتل سلطان ابراهیم مزبور شد که در میان شاهزادکان صفوی نژاد بحسب خَلق و خلق در رزم و بزم و فضائل علمیه و رسوم ادبیه و حسن خط رتبه برتری داشت تا انکه اطراف منزلش را مستحفظ کذاتش چون سلطان ابراهیم میرزا دانست که مقصود شاه جز کشتن او چیزی نیست بر حسب عادت خود انشاهزاده بتحاده عبادت را کسترده بتلاوت قرآن مجید و سائر اعمال واجبه و مستحبه مشغولشد و کفن و کافور آماده کرده در پیش روی خود کذاشت و بانتظار غضب نشست و چون این شاهزاده مادام العمر در تحصیل کتب نفیسه و قطعات مرغوبه خط استادان و جواهرات کرانبها کوشیده و بهره کامل یافته از مصدر جلال سلطنتی حکم صادر شد که تمام اشیاء نفیسه را از خانه او بدولتخانه شاهی برند چون حلیله جلیله شاهزاده که خواهر محترمه شاه اسمعیل ثانی بود از اینحکم مطلع کردید در حضور مقربان شاهی کتابها و قطعات را در حوض آب انداخت و جواهرات را در هاون سنکی ریخته تمامی آنها را ریزه ریزه فرمود و داغ آنها را در دل پادشاه کذاشت چون ابراهیم میرزا دانستکه وقت رحلّه است عریضه ناصحانه بشاه نوشت لیکن اثر نکرد و مضمون آن اینست بخون ای برادر میالای دست که بالای دست تو هم دست ماست نهایة انکه چند ماهی قبر ما از قبر شما کهنه تر نماید و بسبب این اعمال زشت بهره از عمر و دولة نخواهی برد مخدوما در مُدّت هشت ماه که پادشاه شده چهل و چهار هزار و دویست و بیست نفر بیکناه ملتی و دولتی بفرمان پادشاه عادل کشته شده اند که از آنجمله سیصد و بیست و نه نفر ذرئه رسولخدا بودند و هیچکدام بدرجه بلوغ نرسیده
معصوم
ص: 154
گلشن چهلم
معصوم از کناه بودند در روزیکه خدای هر دو جهان قاضی باشد چه جواب خواهی کفت مثل شما مثل بقالی است که دکان بنزدیک غروب آفتاب باز کند و معلوم است که درجه معامله او بچه اندازه شود لذت و خوفی جوانی شما کذشته که چهل و هشت سال کذرانیده اید خدا عالم است که در جنکهای با کفار کرجستان همیشه آرزوی شهادت داشتم و هم امیدوارم که بشهداء ملحق شوم انا لله الآیه تا انکه میر غضب آمده و او را کشت

40 ) - گلشن چهلم

در منقَلَبین از استماع آیات قرآن و کلچین از کلبانهای آن چند کل است مُنقَلَب در کتاب النطق المفهوم است که حسن بن زاهر کوید که بعبدالله مبارک کفتم سبب توبه تو چه بود کفت من جوانی بودم که مایل بغنا و ضرب عود خبیث بودم پس وقتی دوستان خود را در باغی که میوه بسیار داشت دعوت نمودم و بعد از صرف غذا و میوه مشغول شرب نبیند شدیم و شب را در آن باغ بسر بردیم و در اواسط شب که تمام رفقاء در خواب بودند من بیدار شدم و عود را برداشته و آنرا بدست خود حرکت داده و این شعر را تغنی نمودم عربیه الم یأن لی منک ان ترحما و تعصی العواذل و اللُّوما پس صدائی از ان عود بلند نشد و من مکرر اینشعر ناکاه بقدرت کالمه الهیه آن عود بزبان آمده و مثل نطق انسان این آیه را قرائه نمود الم یان للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله و ما نزل من الحق من چون این آیه را از آنعود شنیدم فی الفور کفتم بلی یا رب پس برخواسته آن ظرفیکه در آن نبیذ بود سرنکون نموده و نبیند آنرا ریختم و آن ظرف را شکستم و توبه نموده و اقبال بسوی طلب علم و وظائف و بینیه نمودم این بود سبب توبه من و این کیفیة را در تفسیر روح البیان هم نقلنموده است منقلبٌ در تاریخ این خلّکان و تذکره عطاریه و دیکر کتب در ترجمه فضیل بن عیاض آبیوردی نوشته اند که او در ابتداء بزنی عاشق شده بود هر چه از راهزنی بدست آوردی بوی فرستادی و کاه کاه پیش او رفتی و در هوس او کریستی تابشی کاروانی میکذشت و در میان کاروان یکی این آیه خواندی الم یأن للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله کویا تیری بود که بر دل فضیل آمد و کفت آمد آمد وقت خجل و بیقرار روی بخرابه نهاد و جمعی کاروان فرود آمده بودند خواستند که بروند بعضی کفتند چون برویم که فضیل بر راه است کفت بشارت باد شما را که فضیل توبه کرد و از شما میکریزد و ابن خلکان بدو این قضیه را باینعبارت ادا نموده که و کان سبب توبته انه عشق جاریة فبینما هو یرتقی الجد ران الیها سمع تالیا یتلوا لی اخر الآیة و الحکایة و تفصیل حالات فضیل در اثر سیم از گلشن چهل و یکم خواهد آمد مُنقَلَبُ و ایضا در تذکره عطار استکه چون مادر ابویزید بسطامی او را بدبیرستان فرستاد مشغول تعلم قرآن شد تا انکه سوه لقمان رسید باین آیه که اَنِ اشکُرلی و لوالدیک حق تعالی میفرماید که شکر کوی مرا و شکر کوی پدر و مادر را از معلم معنی این آیه را پرسید چون معلم معنی این آیه را کفته بر دل او کار کرد لوح بنهاد و کفت مرا دستوری ده تا بخانه روم و سخنی با مادر بکویم پس استادش دستوری داد بخانه آمد مادرش کفت یا طیفور بچه کار آمده مکر هدیه آورده اند بمکتب یا عذری افتاده است کفت نه بدین آیه رسیدم که حقتعالی میفرماید بخدمت خودش و خدمت تو من دو خانه را که کدخدائی نتوانم کرد این آیه برجان من آمده است یا از خدایم درخواه تا همه آن تو باشم با در کار خدایم کن تا همه آن او باشم مادر کفت ای پسر تو را در کار خدای کردم و حق خویشتن بتو بخشیدم برو و خدای را باش پس با یزید از بسطام برفت و سی سال در بادیه شام میکشت و ریاضت می کشید و بیخوابی و کرسنه کی دائم پیش کرفت و صد و سیزده پیر را خدمت کرد و از همه فایده کرفت و از انجمله یکی حضرت صادق علیه السلام بود مُنقَلب و هم در آن کتاب استکه یکبار عبدالله مبارک بغزوه رفته بود با
کافری
ص: 155

در منقلبین از اسماع ایات قرآن
کافری جنک میکرد وقت نماز درآمد از کافر مهلت خواست و نماز کرد چون وقت نماز کافر شد کافر از او مهلت خواست چون روی به بت آورد عبدالله کفت اینساعت بروی ظفر یافتم با تیغی کشیده بر سر او رفت تا اورا بکشد آوازی شنید یا عبدالله و اوفوا بالعهد ان العهد کان عنه مسئولا از وفای عهد خواهند عبدالله بکریست کافر سر برآورد عبدالله را دید با تیغی کشیده و با حاله کریان کفت ترا چه افتاد عبدالله حال باز کفت که از برای تو با من عتابی چنین رفت کافر نعره بزد و کفت ناجوانمردی بود در چنین خدائی طاعی و عاصی کشتن که با دوست از برای دشمن عتاب کند مسلمان شد و عزیز در راه دین منقلب و هم درآن کتاب است که احمد حوری کفت ابن سماک رنجور شد من قاروره او به طبیب میبردم و آن طبیب ترسا بود در راه پیری نورانی خوشبوی پاکیزه و جامه نو پوشیده پیش من آمد و کفت کجا میروی من حال بکفتم کفت سبحان الله دوست خدای از دشمن خدای استعانت میطلبد باز کرد و به نزدیک ابن ستاک رود بکو تا دست بر آنمقام نهد که رنج دارد و برخواند اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و بالحق انزلناه و بالحق نزل من بازکشتم و حال باز کفتم شیخ همچنان کرد ودر حال شفا یافت بعد از آن شیخ مرا کفت او راشناختی کفتم نه کفت او خضر بود علیه السلام منقلب وهم در آن کتاب است که یکی حاتم و صم را بدعوت میبرد اجابت نکرد الحاح نمود کفت بسه شرط پیایم یکی آنکه هر جائی که خواهم بنشینم دویم انچه خود خواهم بخورم سوم انچه ترا کویم بکنی کفت روا باشد چون خاتم آنجا رفت در النعال نشست کفتند این چه جای تو است کفت شرط چنین کرده ام پس چون سفره نهادند حاتم دو قرص بیرون کرد از استین خود و میخورد کفتند شیخنا از این بخور کفت شرط کرده ام و سفره برکرفتند پس میزبانی کفت تابه آهنین کرم کن و بیار همچنان کرد و حاتم پای بر آن بابه نهاد و کفت قرصی خوردم و بکذشت پس کفت اعتقاد داری که حقتعالی فردای قیامت از هر چه خورده اید حساب کند کفتند بلی کفت انکارید که این عرصات است یک بیک پای بر این تا به نهید و هر چه در اینخانه خورده اید حساب باز دهید ایشان کفتند ما را طاقت این نباشد پس کفت فردای قیامت چکونه حساب خواهید داد پس این آیه را خواند ثم لتئلن یومئذ عن النعیم و آن جماعة از شنیدن این آیه بکریه در آمدند و بسیار کریستند و آن دعوت ماتم خانه شد منقلب و هم در آن کتاب در بیان ابتدای حال ابوخفض حدّ او چنین آورده که او بر کنیزکی عاشق شد و صبر و قرار از روی برفت او را کفتند در شارستان نیشابور جهودی است جادوکر تدبیر کار او تواند کرد ابوحفص بنزدیک او رفت و حال با او کفت جهد کفت ترا چهلروز عبادت نباید کرد و نیته نیکو نباید اندیشید تا من حیل کنم و بجادوئی ترا بمقصود رسانم ابوحفص رفت و چنان کرد چون چهلروز برآمد پیش جهود آمد جهود آن طلسم کرد هیچ مؤثر نشد جهود کفت در این چهلروز از تو بیشک خیری در وجود آمده است نیک اندیشه کن ابوحفص کفت در اینچهلروز اعمال خیر بر ظاهر من هیچ نرفته است اما انکه در راه که میرفتم سنکی از راه برکناری انداختم تا کسی بر آن نیفتد جهود کفت میازار آنخداوند را که چهلروز فرمان او ضایع کنی و او از کرم این مقدار رنج تو ضایع نکند از اینسخن اتشی در دل ابوحفص افتاد بر دست جهود توبه کرد و همان آهنکری میکرد و واقعه خود پنهان میداشت و هر روز یکدینار کسب میکرد و شب همه را بدرویشان میداد و در کلبه داون بیوه زنان میانداخت چنانکه ندانستی و نماز خفتن دریوزه کری و بدان روزه کشاری و وقت بودی که در خوضی که تره شسته بودندی رفت و بقایای آن برچیدی و شستی و از آن نانخورش کردی مدّتی بر این نوع روزکار خود
میکذاشت
ص: 156
میکذاشت تا روزی نابینائی در بازار میکذشت و این آیه میخواند که اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و بدالهم من الله مالم یکونوا یحتسبون دلش بدین آیه مشغول شد چیزی بوی درآمد دست در کوره کرد و آهن تافته بیرون آورد و بر سندان نهاد شاکردان چون آن بدیدند کفتند ای استاد اینچه حالت است او بانک بر شاکردان رد کفت بکوبید کفتند کجا بکوییم چون ابوحفص بخود باز آمد آهن تافته را در دست خود دید میفکند و در حال دکان را بغارت بداد و روی بریاضت و عزلت و مراقبت نهاد منقلب و هم در ان کتاب است که ابوبکر وراق فرزندی داشت او را بدبیرستان فرستاد روزی او را دید که میکریست و رنکش رفته بود کفت ترا چه افتاده است کفت استاد مرا آیتی آموخت و از آن چنین شدم کفت آن کدامست کفت قوله یوم یجعل الولد ان شیباً آنروز که کودکان را پیرکرداند پس کودک از بیم این آیه بیمار شد و بمرد پدرش بر سر کور او میکریست و میکفت ای ابوبکر فرزند تو یک آیه شنید و چنین شد که جان بد او تو چندین سال است که ختم میکنی ودر تو هیچ اثری نکرد منقلب و هم درآن کتاب استکه ابوعلی دقاق را وقتی بزرکان کفتند که درس بکوید قبول نکرد و کفت درس و مناظره کردن امکان ندارد پس کفتند وعظ بکوی قبول کرد منبری بنهادند چون بر منبر رفت بجانب راست اشارت کرد و کفت الله اکبر و بجانب چپ اشاره کرد و کفت والله خیر و ابقی پس روی بقبله کردو کفت و رضوان من الله اکبر احوالی عجیب پیدا شد و خلق بیک بار بهم برآمدند و غریو برخاست و چندین جنازه برکرفتند پس شیخ در میان آن مشغله فرود آمد و برفت چند انکه او را طلب کردند نیافتند منقلب در مصابیح القلوب است که بزرکی کید روزی عزم کناهی کرده بودم و در راه میرفتم بحلقه واعظی رسیدم که این ایه را میخواند که انه یعلم السر و اخفی ای انکه بر کناه عزم کرده و در دل پنهان داری بدان که آفریننده نهان میداند کفت بیفتادم و بیهوش شدم چون بهوش آمدم توبه کردم منقلب و هم در آن کتاب است که در بصره زنی بود نام او شعوانه هیچ مجلس فساد از او خالی نبودی روزی با کنیزکی چند در کوچه میرفت بدرخانه صالح مری رسید خروش و فریادی شنید که از انخانه بیرون میآید کفت در بصره چنین ماتمی هست و ما را خبر نه کنیزکی باندرون فرستاد تا به بیند که حال چیست کنیز در رفت و بیرون نیامد دیکری را فرستاد آنهم رفت باز نیامد کفت این علتی دارد این ماتم مرده کان نیست که میدارند این ماتم زندکان است که میدارند این ماتم بدلکاران است اینماتم کناه کارانست اینماتم مجرمان است این ماتم نامه سیاهان است این ماتم عاصیان است پس کفت من خود در روم و بنکرم در رفت صالحرا دید که این آیه را تفسیر میکرد که و اذا رَاَتهُم من مکان بعید سمعوا لها تفیظاً و زفیراً یعنی دوزخ آنروز چون عاصیانرا بیند در غریدن آید و عاصیان در لرزیدن عاصیان را چون در دوزخ اندازند در آن جایهای تنک و تاریک و زنجیرهای آتشین در کردن نهاده و بیک دیکر نار بسته که و اذا القوا منها مکاناً ضیقاً مقرنین دعوا هنالک بثورا فریاد واویلاه برآرند مالک کوید زود بفرماید آمدید ای بسا فریاد که خواهید کردن شعوانه چون این بشنید بسیار در وی اثر کرد کفت ای شیخ چکوئی اکر من توبه کنم و بدرکاه او رجوع نمایم مرا بیامرزد شیخ کفت بیامرزد اکر چه کناهست مثل کناه شعوانه باشد کفت شعوانه منم توبه کردم که دیکر کناه نکنم شیخ کفت خدایتعالی کناهان تو را عفو کند و بیامرزد شعوانه غلامان و کنیزان را آزاد کرد و صومعه بساخت و در آنجا بنشست و عبادت میکرد و سالهای بسیار ریاضة کشید تا سوخته و کداخته شد روزی سر و تن می شست بخود نکریست خود را سوخته و کداخته
دید کفت
ص: 157
در منقلبین از استماع آیات قرآن
دید کفت آه در دنیا چنین زار و نزار شدم ندانم در آخرت احوالم چکونه خواهد بود آوازی شنید که ای شعوانه نکر تا از درکاه ما برنخیزی و همچنین ملازم درکاه ما باش تا به بینی که فردای قیامت کار تو چکونه خواهد بود منقلب و هم درآنکتاب استکه منصور بن عمار کوید سالی به حج میشدم بکوفه فرود آمدم شبی در کوچهای کوفه میکشم بدر خانه رسیدم آوازی شنیدم که یکی میکفت خداوندا آن کناه که کردم مخالفت تو نخواستم و بعذاب تو جاهل نبودم اما شقاوتی روی بمن نمود و بدبختی حاصلشد خداوندا اکر مرا نیامرزی و برمن رحمت نکنی که مرا بیامرزد منصور کفت من دهن را به شکاف در نهادم و این آیه بخواندم که واتقوا النار التی اعدت للکافرین ان شخص چون این آیه را شنید نعره بزد و ساعتی اضطراب کرد و ساکت شد دَرِ آن سرا را نشان کردم و برفتم دیکر روز بامداد بدَر آنخانه آمدم پیره زنی را دیدم نشسته و جنازه در پیش دارد کفت این عجوزه این کیست که وفات کرده کفت جوانی بود خداترس از فرزندان رسول خدا دوش در مناجا بود یکی بر این دربکذشت و آیتی از قرآن بخواند وی چون این آیه را شنید ساعتی اضطراب نمود و جان بحق تسلیم کرد کفتم طوبی له چنین باشند اولیاء خدا منقلب و هم درآنجاستکه منصور مذکور کوید که روزی بمسجد در شدم جوانی را دیدم که با خضوع و خشوع و کریه و نماز میکذارد با خود کفتم که از اینجوان بوی آشنائی میآید توقف کردم تا سلام باز داد کفتم ایجوان میدانی که خدا را وادئی هست در دوزخ که آن را نظی خوانند کلا انها لظی نزاعة للشوی نعره بزد و بیهوش شد زمانی برامد کفت کلام زیاد کرد ان کفتم یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم ناراً وقودها الناس و الحجارة علیها ملائکه غلاظ شداد لا یعصون الله ما امر هم و یفعلون ما یؤمرون انجوان نعره بزد و جان بحق تسلیم کرد بکار وی قیام نمودم چون جامه از تن او باز کردم بر سینه وی بحظّی سبز نوشته دیدم که فهو فی عیشة راضیة فی جنة حالیة فطوفها دانیه چون ویرا دفن و کفن کردم شبانه اور ا در خواب دیدم که میآید تا چی مکلل بدر و جواهر بر سرنهاده کفتم ما فعل الله بک کفت مرا بدرجه شهدا رسانید بکله زیادتر کفتم زیاده چرا کفت لانهم قُتِلوا بسیف الکفار و انا قتلت بسیف الملک الجبار یعنی شهداء دیکر بشمشیر کفار کشته اند و من بشمشیر ملک جبار کشته شده ام منقلب در نفحات جامی استکه شیخ الاسلام یعنی خواجه عبدالله انصاری کفت که فضیل بن عیاض را پسری بود علی نام از پدر مه بود در زهد و عبادت و ترس روزی در مسجدالحرام نزدیک زمزم خواننده برخواند و یوم القیامة تری المجرمین الآیه وی بشنید و زعقه زد و جان بداد منقلب و هم درآنجا از ابوعبدالله جلا روایة نموده که در قیروان دو پیر دیدم یکی جبله نام و دیکری زریق و هر یکی از ایشان راشاکردان بودند و مریدان روزی جبله بزیارت زریق شد با یاران یکی از اصحاب زریق قرآن خواند یکی از یاران جبله را وقت خویش شد بانکی بزد و جان بداد وی را دفن کردند چون روز دیکر شد جبله بزریق آمد و کفت کجا شد آن یار تو که ما را قرآن خواند وی را بخواند تا قرآن خواند جبله بانکی زد و فریادی کرد که خواننده بر جای بمُرد جبله کفت واحد بواحد و البادی اظلم یکی به یکی وانکه ابتدا کرد ظالم تر است

41 ) - گلشن چهل ویکم

در آثار توبه حقیقة تائبان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است اثرٌ در ریاض العارفین است که فغانی شیرازی در مبادی حال خمار بود بسبب تأثیر صحبت اهل الله توبه نمود روی نیاز بدرکاه ملائک پناه حضرت شمس الشموس امام طوس آورد و در آن آستان مجاورت اختیار کرد کویند که چون محرم حرم حضرت امام همام کردید قصیده در متقبت بسلک نظم کشید و کارکذران سر کار امامت ای در فکر سجعی بجهة مُهر مهر آتار که در نوشتجات و ارقام ضرور پروردکار
بود
ص: 158

بود بودند شب یکی از اهل صفا و متولیان روضه رضا علیه التحیة و الثناء در واقعه بمخدمت حضرت فیض مآب شد حضرت فرمودند که صباح بخارج شهر روید که پیاده ژولیده با سر و پای برهنه میآید و قصیده در مدح ما کفته که مطلع بعنایة بی غایت حضرت نواختند داخل شهر شده مطلع قصیده اور ا سجع مهر مبارک کردند و آن این است کلیکه یک و رقش آبروی نه چمن است نشان خاتم سلطان دین ابوالحسن است بابا بمضمون التائب من الذئب کمن لا ذنب له و از برکت آن مجاورت از اهل ایمان و ایقان شد اثر در حالات باباکوهی شیرازی نوشته اند که اول مبتلای بعشق مجازی بود و بطمع وصول بمعشوق ریاضة ها کشید و عبادتها کرد پس از آن نادم شده و بقرب محبوب حقیقی رسید در ریاض العارفین استکه کوهی شیرازی نام شریف آنجناب محمد و شیخعلی نیز کفته اند و از قدمای مشایخ بوده است ودر خدمت و صحبت اصحاب کمال اکتاب علوم معنوی نموده صاحب تاریخ کزیده او را از مریدان شیخ عبدالله خفیف و برادر پیر حسین شیروانی شمرده کویند سبب هدایت وی آن بوده که بدختر پادشاه زمان خود عاشق شده و چون بهیچوجه وصال منظور بجهة وی متصور و ممکن نبود از روی مصلحت در کوه خارج شهر بعبادت و صلاح مشغول شد اهالی شهرار حالت و طاعت او خبر یافتند و بتواتر صیت زهد او کوشزد سلطان شد سلطان بصومعه او رفته و اعتقادی باو بهمرسانید او را بمصاهرت خود تکلیف نمود چون چاشنی عبادت و ایمان درمذاق آنجناب شیرین آمده و تقلیدش بتحقیق بدل شده بود از قول ابا نمود و قرب معشوق حقیقی را بر وصل محبوب مجازی اختیار نمود بناء علیه پایه معرفت و عبادت آنجناب بمدارج اقصی و معارج اعلی رسید و جذبه محبت آنعاشق صادق محبوب صوری خود را بجانب خود کشید کویند که هر دو در آن کوه بعبادت مشغول بودند تا در سال 442 رحلت نمودنند اثر در تذکرة الاولیا و طرائق الحقایق و تاریخ مجدی و دیکر از کتب انستکه فضیل بن عیاض زاهد اصلاً از اهل مرو است و بعضی کفته اند که او در سمرقند تولد نموده و در آبیورد نشو و نما یافته و در مکه از دنیا رفته است و او در اوائل حال قطاع الطریق بود و در خلال آنحال او را با یکی از زنان تعلقی پیدا شد شبی بر دیواری بر آمده خواستکه بمنزل جانانه رود ناکاه آواز قائلی شنید که این آیه را قرائت مینمود که الم یأن للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله و بانزل من الحق همان لحظه قائد توفیق رسیده و کریبان جانشرا کرفته بجاده مستقیم آورد و نوش داروی عنایت ازلی سم و زهر ضلالت و جهالت را از بدنش بیرون برده با خود کفت که وقت آن آمد که آهن دلها از آتش تو به چون موم نرم کردد و در همان شب توبه نموده سر در بیابان نهاد و بعد از طی مسافتی بربا طی در آمد تا لحظه استراحت نماید جماعتی از کاروانیان آنجا نزول کرده بودند نیم شب بر خواسته با یکدیکر کفتند برخیزید تا روانه کردیم یکی کفت توقف نمائید تا روز شود فضیل در راهست فضیلرا رقت دستت داد و کفت ایجوان مروان فضیل از عمل خود توبه کرده و اکنون با شما است وعادت فضیل آن بود که هر کاروان که زدی و مال هر که بردی نام و نسب صاحبان مال را در طوماری ثبت کردی پس بعد از توبه نزد مجموع خداوندان اموال رفته و از آنها حلیت طلبیده و رد مظالم نمود و ایشان را خوشنود کردانید مکر یهودی که از او مالی خطیر در نواحی شام برده بود پس فضیل بجهة خوشنود نمودن و حلیة طلبیدن از آن یهودی بشام رفته و با آن یهودی ملاقات نموده صورت توبه خود را بر آینه ضمیر او جلوه داد و از او جلالی طلبید و یهودی کفت من سوکند خورده ام که تا زر نستانم راضی نشوم و چون تو را مالی نیست باید که نجانه
من در آئی
ص: 159
در آثار توبه حقیقه تائبان
من درآئی و در زیر بساط من نقود موفور است آنچه از من در ذمه تو است از آن زر برداشته بمن دهی تا من در سوکند خود حانت نباشم و مراد تو حاصل آید فضیل بخانه یهودی درآمده و از همانجا که نشان داده بود زر برداشته به یهودی چون آنحالت را مشاهده نمود حجو داده او بِاقرار مبدل کشت و کفت کلمه توحید بر من عرضه دار که من صفة امت محمد را در توریة خوانده ام که هر که از ایشان به صدق دل توبه نماید خداوند عز و جل برای او خاک را زر کرداند و در زیر بساط من بجز خاک نبود خواستم تا تو را امتحان کنم و چون خداوند قدیر خاک را از برای تو زر کردانید مرا حقیقت آن معلوم کشت بعد از این کیفیة انکار محض کفر و شقاوت باشد اثر در تاریخ مجدی و تذکرة الاولیا عطارو دیکر کتب است که بعد از اینکه بشر بن حارث بدست حضرت امام موسی علیه السلام از ملاهی و مناهی توبه تمور معروف به بشر حافی شد زیرا که پیوسته پای برهنه سیر مینمود و میکفت چون توفیق توبه در اینحال یافتم خوشدارم که همیشه پابرهنه باشم و دیکر اینکه زمین بساط پادشاه بیمانند و همتا است و بر بساط پادشاهان یا کفش قدم نهادن ترک ادب است و از آثار توبه او و مداومتش بر این فعل این بود که در آنمدت که پای برهنه در بغداد سیر مینمود هیچ حیوانی در کوچه و بازار روث نیفکند تا قدم او لموت نکردد و بعد از سی سال از توبه اش شخصی سرکین اسب در کوچه دید فریاد برآورد که بشر وفات یافته چون تفحص نمودند او را در ویرانه یافتند که برحمة الهی واصل شده بودئ از او پرسیدند که تو اینمعنی را از کجا دانستی جواب داد که دانستم تا او در حیات باشد هیچ حیوان در کوچه و بازار سرکین میندازد امروز که روث اسب در بازار مشاهده شد موت او در نزد من بتحقیق پیوست اثر در تذکره عطاریه در سبب توبه مالک دینار چنین آورده که سبب توبه او آن بود که سخت با جمال و مال بود بدمشق مقیم بود در جامع دمشق معتکف شد که انجامع را معاویه بنا کرده بود و اوقاف بسیار برای آن جامع کرده بود مالک را در آن طمع افتاد که تولیت آن جامع بوی دهند بدین سبب معتکف شده و یکسال عبادت میکرد که هر که اورادیدی در نمازش دیدی و معذلک باو می کفت انت منافق بعد از یک سال شبی بتماشا بیرون آمد آوازی شنید که یا مالک مالک ان لا تتوب چه بوده است که توبه نمیکنی چون این شنید بمسجد آمد متحیر و با خود میکفت که یک سال است که خدای را میپرستم بریاء و نفاق به از این نبود که باخلاص عبادت کنم و شرم دارم آن شب بدل صافی عبادت خدا کرد روز دیکر مردمان بدر مسجد آمدند و کفتند در این مسجد خللها می بینم متولی بایستی تعهدی کردی پس بر مالک اتفاق کردند که هیچکس لاتقیر از وی نیست پیش او آمدند او در نماز بود صبر کردند تا فارغ شد کفتند ما بشفاعت آمده ایم تا تو این تولیت قبول کنی مالک کفت الهی تا یک سال تورا بریا عبادت میکردم هیچکس در من ننکریست اکنون که دل بتو دادم و یقین درست کردم که تولیت نخواهم و ریا کنم بیست کس را فرستادی تا این کار در کردن من کنند بعزت تو که نخواهم آنکاه از مسجد بیرون آمده روی بکار آورد و ریاضت و عبادت ومجاهده پیش کرفت اثر در جامع الحکایات ترمدی استکه موسی بن عیسی همدانی کفته است وقتی پیری از خراسان بیامد و از من پرسید که خانه شداد مؤذن کجااست کفتم از او چه میخواهی کفت شبی در خواب دیدم که کذاردم در بهشت افتاد ناکاه آواز بانک نماز برآمد بنوعیکه حوریان بآن وجدو حال میکردند پرسیدم که اینمؤذن را چه نام است کفتند شداد نام دارد کفتم در بهشت است کفتند نه در زمین است و در شهر همدان از آنواقعه چون باز آمدم عزم راه کردم تا به بینم که بچه عمل باینمنزلت رسیده است پس من او را بشداد مؤذن رسانیدم بعد از سلام و پرسش بسیار
پرسید
ص: 160
پرسید که این قرب و منزلت بچه یافتی کفت ده سال باجرت مؤذنی کردم نه در خلق رضا بود و نه در من برکت پس دهسال دیکر از برای مردم مؤذنی کردم بدون اجرت که خلق کویند نیکو مردی است مطلقا در خلق اثر نکرد وینک من را نکفتند پس توبه نمودم از این اندیشه فاسد و رو بخدا رفتم و اکنون ده سال استکه از برای رضای خدا اذان میکویم پس اثرش اینکه همه خلق از من راضی شدند و چندان م ال بر من جمع شده که حساب آنرا نمیدانم و هر بار که تکبیر میکویم فرشتکان جهة من استغفار میکنند و تا اخریکه اذان میکویم رحمة الهی همچه باران بهار بر سر من ریزان است و برآنچه کفتم واقفم اثر در بحار الانوار از علی بن ابیحمزه روایت نموده که صدیقی و دوستی از کتاب و نویسندکان دفتر بنی امیه داشتم از من التماس کرد که اذن دخول برای او از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام بکیرم و آنجناب اذن داد و چون داخل شد و نشست عرض کرد فدای تو شوم در دیوان اینجماعت مال بسیاری بهمرسانیده ام و اغماض از حلیت آن کرده ام یا دقت در تلف نشدن مال دیوان نکرده ام و اغماض در حقوق دیوانیان کرده ام چه میفرمائید فرمود اکر ایشان نویسنده و ضابط و جمع کننده مال و لشکر و حشم و خدم از برای ایشان بهم نمیرسید حق ما را غضب نمیتوانستند نمود و اکر مردم وافی کذاردند ایشان را با آنچه در دست خود دارند و از خارج چیز بایشان نمیدادند هیچ نداشتند آن جوان کفت کفت چاره از برای من هست فرمود اکر بکویم میکنی کفت از خدا توفیق و از شما امداد بدعا میخواهم در طاعت آنچه بفرمائید بلی انشاء الله میکنم فرمود مجموع آنچه پیدا کرده در دیوان ایشان همکی را جمع کن و هرکرا که شناختی مالش را با ورد کن و هر که را نشناختی تصدق کن و من که جعفر بن محمد میباشم ضامن بهشت از برای تو میشوم پس آنجوان ساعتی طولانی سر خود را بزیر افکنده فکر نمود بعد از آن عرضکرد که کردم فدای تو شوم علی بن ابی حمزه کوید که بهمراه ما مراجعت نمود بکوفه و آنچه بر روی زمین داشت حتی رختی که در تن داشت همکیرا بیرون کرد و بالمره عور و برهنه و بی اوضاع کردید بعد از آن با شیعیان و رفقا قسمتی در میان خود از برای او کردیم و رختی بجهة او خریدیم و قدری خرجی بجهة او مهیا نمودیم چهار و پنجماه نکذشت که آنجوان بیمار شد و ما هر روز بعیادت او میرفتیم تا آنکه روزی رفتم در حاله سوق و نزع جان بود چشمان خود را کشود و مرا دیده کفت یا علی بخدا قسم که صاحب تو وفاء بوعده خود نمود بعد از آن مرد و او را دفن کردیم و سال دیکر رفتیم بخدمت حضرت صادق تا مرا دید از دور فرمود یا علی و الله قد وفینا بصاحبک وفا از برای رفیق تو کردیم بوعده خود یعنی او را به بهشت رسانیدیم کفتم راست فرمودی فدای تو شوم در وقت مردن خودش با من همین را کفت و نظیر این را در همان کتاب از ابوبصیر روایة نموده که درباره همسایه او که ملازم سلطان و دارای اموالی بود از ملازمت آن و مع ذلک فاعل منکراتی بود از شرب خمر و استماع سرود از مغنیان واقع کردید که توبه نمود در نزد آنحضرت و آنجناب ضامن بهشت از برای او شد و در وقت نزع با بوبصیر کفت و فاصاحبک لنا و در وقت تشرف ابوبصیر خدمت آنجناب ابتداء آن بزرکوار فرمود قد وفینا بصاحبک اثر ثقه الاسلام در جامع کافی باسناد خود از ثمالی و او از حضرت امام زین العابدین علیه السلام روایة نموده که مردی با عیالش در کشتی نشسته و کشتی آنها شکست و آنمرد با سائر ساکنین آن کشتی غرق شدند و نجاة نیافت از آنها احدی مکر زن آنمرد که بر تخته پاره نشسته و باو آن را بجزیره از جزائر دریا رسانید و از قضا آنجا مسکن یکی از قطاع الطریق بود که تمام آنجا را بحیطه تصرف درآورده و هیچ صراعی نبوده که مرتکب آن نشده بود پس آنمرد دزد ناکاه زنی را بالای سر خود ایستاده دید از او پرسید که تو انسیه هستی یا جنّیه آنزن کفت انسیه ام پس با آنزن کلمه دیکر تکلم نکرده که بنای مجامعت با او را کذاشت و نشست
از آنزن
ص: 162
در آثار توبه حقیقت تائبان
از آنزن موضع نشستن مرد ازاهل خود چون زن این کیفیت را دیده مضطرب کردید آنمرد دزد پرسید که اضطراب تو از چیست زن صورت خود را بجانب آسمان نموده و کفت از آن میترسم یعنی خوف من از خدا است ان مرد کفت آیا هرکز چنین عملی نموده یعنی زنا داده زن کفت نه بعزت باری تعالی قسم است پس آن دزد کفت تو که هیچوقت مرتکب اینمعصیت نکردیده این چنین میترسی پس من که معاصی کثیره نموده ام سزاوار تر هستم بترسیدن آنکاه از زنا نمودن با آن زن منصرف شده و او را به نزد خویشانش رسانید و در وقت مراجعت ما راهبی در بین راه رفیق شد و آفتاب برآنها تابش کرفت راهب کفت ایجوان خدای تعالی را بخوان تا قطعه ابری را فرستاده تا بر سر ما سایه بیفکند آنمرد راه زن کفت من در نزد پروردکار از خود حسنه نمی بینم که بدینواسطه جسارت نموده و چنین دعائی بنمایم پس آنراهب دعاء نموده و آنمرد آمین کفته ناکاه قطعه ابری در بالای سر آنها پدیدار و برایشان سایه افکن شد و آمدند تا بموضعی که راه دو تا شد از یکی از آنها آنراهب رفت و از راه دیکر آن راه زن پس راهب ملاحظه نمود دید که ابر بر سر آن راه زن سایه افکن شد و راهب در تابش آفتاب بماند راهب باو فریاد زد که ایمرد قوار من بهتری و دعای ما بواسطه تو مستجاب شد نه بواسطه من مرا از قضیه خودت خبر ده که موجب اینموهست درباره تو چه بوده است وکدام عمل ترا نائل باینمقام نموده است پس آنمرد قصه خود را با آن زن براهب کفت راهب چون قصه او را شنید کفت کناهان تو آمرزیده شده بعلت خوفی که بر دلت وارد شده و این اجابة دعا اثر آنست پس من بعد کناه ننمائی

42 ) - گلشن چهل و دویم

در تدمیر نمودن بعضی است حضماء خود را بمباهله و نحو آن و کلچین از کلبانهای آن چند کلست مناهله قاضی نور الله مرقده در مجالس المؤمنین در ترجمه محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه بن صفوان بن مهران الجمال الاسدی فرموده استکه شیخ نجاشی کفته که او شیخ طائفه امامیه و ثعة و فقیه و فاضل بود و نزد والی موصل که از سلاطین آل حمدون بود منزلت بسیار پیدا کرد و سبب آن بود که در مسئله امامت با قاضی موصل که از اهل سنة بود در مجلس او مناظره کرد چوندید که قاضی از غایة عناد در مناظره مکابره مینماید با او کفت بیا تا با همدیکر مباهله کنیم تا حق ظاهر کردد قاضی بصباح وعده داد وچون در مجلس سلطان حاضر شدند محمد کفت خود بر کف قاضی نهاد و با او مباهله کرد و بعد از آن از مجلس بیرون رفتند و مقرر بود که قاضی مذکور روزی دو نوبت بخدمت سلطان حاضر میشد چون آخر آنروز نیامد و روز دیکر نیز پیدا نشد سلطان بملازمان خود امر کرد که خبری از قاضی بیارید یکی رفت و خبرآورد که قاضی از وقتیکه از موضع مباهله جدا شده است تب کرده و کف و دست که با آن مباهله نموده بود ورم کرده و سیاه شده روز دیکر قاضی مسکین بمرد و جان بانکه باید بسپارد سپرد پس بسبب آن مباهله آوازه ابی عبدالله صفوانی مذکور منتشر شد و از ملوک شیعه تعظیم و منزلت و رعایت بسیار یافت و قاضی مرحوم بعد ذکر این قضیه فرموده است مخفی نماناد که خدایتعالی در قران مجید طریق مباهله را محک اعتبار محق و مبطل نموده و حضرت رسالت آن طریقه را با کفار مسلوک داشته اند و ائمه اهل البیت شیعه خود را بآن امر فرموده چنانچه سید اجل مقتدر امیر مرتضی علم الهدی در اواخر کتاب مشفی باسناد خود از ابی جعفر محمد بن النعمان روایت نموده که کفت قال لی ابوعبدالله الصادق خاصموهم و بینوا لهم الهدی الذی انتم علیه و بیّنوا لهم ضلالتهم و باهلوهم فی علی و مشهور است از ابن عباس که میکفته فی کتاب الله عسلتان ومن باهلنی باطنه و در مجمع البحرین صفة مباهله را باین نحو بیان نموده که باید انکشتان خود را در میان انکشتان انکس نماید که با او مباهله میکند و بعد بکوید اللهم ربّ السموات السبع و رب الارضین السبع و رب العرش العظیم ان کان فلان حجد الحق و کفر به فانزل علیه حسباناً من السماء
و عذاباً
ص: 163

گلشن چهل و دویم
و عذاباً الیما و این کیفیت در حدیث وارد شده است و وقت آن بین الطلوعین است مباهلة ابوالعباس احمد بن یوسف قرمانی در تاریخ اخبار الدول چنین آورده استکه از حوادث زمان خلافت هرون الرشید یکی این استکه درمجلس او عبدالله بن مصعب زبیری افتراء بر یحیی بن عبدالله حسن علوی بسته و در نزد هرون کفت که یحیی از من خواست که با او موافقت نموده بر خلیفه خروج کند پس یحیی با اودر همان مجلس مباهله نمود و انکشتان خود را در میان انکشتان آنملعون فرو برده و باو فرمود بکو بار خدا اکر تو حالیکه یحیی مرا نخوانده بسوی خلافت وخروج بر امیرالمؤمنین هرون پس واکذار مرا بسوی حول و قوه خودم و نازل فرما بر من عذاب را از جانب خود ای پروردکار عالمیان پس زبان آنمرد زبیری به تلجلج و لکنت افتاد وآنکلمات را کفت پس یحیی هم کفت آنچه را که او کفت و از مجلس بیرون بر خواستند هنوز آن روز بآخر نرسیده بود که آنمرد زبیری بدرک واصلشد مباهله فاضل تنکابنی در قصص العلماء ذکر نموده که در زمانیکه شیخ جعفر نجفی اعلی الله مقامه وارد طهران شده میرزا محمد اخباری نیز در طهران بود و شبها که اعیان شیخرا به ضیافت دعوت مینمودند میرزا محمد را نیز دعوت میکردند و میرزا محمد با شیخ مکالمه میکرد وچون مهارت شیخ در علم منقول بود و میرزا محمد را جامعیة و تسلط در مناظره و جدل بود لذا میرزا محمد در انظار ناس بر شیخ غلبه مینمود و اوقات را بر شیخ تلخداشت پس در شبی از شبها شیخ نهایة تغیّر را بر میرزا محمد نمود که باینکلمات واهیه بر عوام امر را مشتبه میسازی و سخنان فاسد خود را در ظاهر زینت میدهی و ادیان مسلمانان را فاسد میسازی اکنون اکر ترا سخنی است صباح وقت ظهر من و تودر بیرون دروازه بمباهله میرویم تا هر کسیکه محق است از مبطل ممیز کردد پس صباح آنروز میرزا محمد تقدم ورزید و به بیرون دروازه رفت و جمعین بی اندازه آمدند میرزا محمد بنماز ایستاد جمع بسیار باو اقتدا کردند ناکاه شیخ دررسید و بنماز ایستاد جمعیت همه در عقب شیخ رفتند و بنماز در پشت سر شیخ ایستادند پس میرزا محمد بتعجیل نماز را تمام کرد و بلافاصله بشهر مراجعه نمود و بمباهله نایستاد مباهلة صاحب تاریخ علام آرای عباسی نقلنموده که راقم الحروف در حوزه درس المحققین میر محدم باقر داماد از پهلوان محسن شنیدم که بحضرت مشار الیه نقل مینمود که در ایام محاصره لشکر رومی نجف اشرف را شبی از فقدان روغن مشاعل افروخته نشده بود مشعلی که در یک برج افروخته بودیم بر دور تمام حصار پرتو انداخته بود و نوری ساطع کشت که روشنی عظیم بنظر مردم بیرون و اندرون درآمد بنوعیکه تصور مخالفان شد که در کل بروج و باره مشاعل افروخته چراغان کرده ایم سفهاء و جاهلان بیرونی طعن و استهزاء مینمودند که شما را روغن بسیار درکار است چرا این همه چراغ بیصرفه افروخته اید و ما فریاد کردیم که چراغی نیفروخته ایم این روشنی از پرتو نور ولایة و کرامت شاه نجف است و ایشان استهزاء مینمودند من کفتم که در اینماده با شما مباهله میکنیم که انچه ما می کوئیم اکر صورت وقوع دارد اثار آن در این زودی بوضوح پیوندد و بعد از این کفتکو در همان دو سه روز توب بزرک که بر قلعه نصیب نموده بودند و میانداختند و به برج انهدام پذیرفته بود در وقت آتش دادن بترقید و توپخانه معطل ماند تا برج تعمیر یافت ومراد پاشا که رئیس عسکر بود نزد حافظ احمد پاشا فرستاده توپ بزرک دیکر و مدد و کومک طلبنمود حافظ احمد پاشا توپ نفرستاد و اعلام نمود که چون در این دو سه ماه کاری از پیش نرفته کوچ کرده به بغداد آئید که هرکاه قلعه بغداد بدست آید آنهم تابع بغداد است و اکر مهم نوع دیکر باشد کرفتن آن چه منفعت میدهد پس مر او پاشا کوچ کرده به بغداد رفت و محصوران از میمنت روح مقدس آنحضرت صلوات الله علیه نجات یافتند مباهله در تاریخ طبری از عفیف بن زهیر که خود حاضر در وقعه طف بود نقل کرده که کفت در آن کیردار که بریر بن خضیر همدانی اجازت خواسته از امام حسین و بمیدان آمد یزید بن معقل است
بتاخت
ص: 164
در تدمیر حضماء بمباهله و شحوان
بتاخت و کفت ای بریر بن خضیر کیف تری الله صنع بک چکونه دیدی قدرت خداوند را که با تو چه کرد بریر فرمود صنع الله و الله بی خیرا و صنع الله بک شرا سوکند با خدای که خیر را در خود و شر را در تو می بینم کفت دروغ کفتی و از این پیش نیز کذاب بودی آیا بخاطر داری که با تو در بنی لوذ ان مشی میکردیدم تو کفتی انّ عثمان بن عفّان کان علی نفسه مسرفا و ان معاویه بن ابی سفیان ضال مضلّ و ان امام الهدی و الحق علی بن ابیطالب علیه السلام که عثمان بن عفان بر نفس خود مسرف و مذنب و معاویه بن ابی سفیان ضال و مضل و امام هدی و حق علی بن ابیطالبست و بریر کفت اشهد ان رائی و قولی کواهی میدهم که اینرأی و قول من است یزید بن معقل کفت اشهد انک من المضلّین من هم کواهی میدهم که تو از جمله مضلین باشی بریر کفت هل لک فَلابا هلک و لندع الله ان یلعن الکاذب و این یقتل المحق المُبطل آیا با من مباهله میکنی خدایرا بخوانیم و از وی بخواهیم تا هر که بر باطل رود بدست آن دیکر کشته شود این بکفت و بر روی آن بتاخت و دو ضربت در میانه برفت مخذول فرصتی بدست کرد و ضربتی بر بریر بزد مؤثر نیفتاد بریر تیغی زده مغفر یزید بُرید و بر دماغ وی رسیده بر خاک افتاد که کویا از کوه بلندی بیفتاد و شمشیر همچنان در کاسه سر او بود عفیف کوید کویا می بینم که بریر شمشیر خود را از سر یزید میکشید در اینحال رضی بن منقذ عبدی حمله آورده با بریر در آویخت و ساعتی با یکدیکر نبرد بردند تا بریر بر زمینش زده بر سینه او بنشست رضی فریاد زد ابن اهل المصارع و الدفاع کجایند اهل جدال و دفاع کعب بن جابر از وی خواست حمله کند من کفتم ان هذا بریر بن خضیر القاری الذی کان یقرء القرآن فی المسجد این بریر است که در مسجد قرائت قرآن میکرد کعب اعتنا نکرده نیزه خود را بر پشت بریر رسانید چون بریر مس سنان را احساس کرد صورت رضی را بدندان کزید و طرف بینی او را برید و بزمین آمدن کعب بن جابر کعب نیزه را در پشت بریر فرو برد وشمشیر بر کشیده آن پیر سعید را شهید کرد عفیف کوید کویا می بینم که عبدی صریع برخواسته خاک از جبین خود پاک میکرد و میکفت ای برادر ازدی بر من منت نهادی به نعمتیکه هرکز او را فراموش نخواهم کرد یوسف بن یزید راوی خبر کوی من به عفیف کفتم تو خود این را دیدی کفت آری باین دو چشم خود دیدم و بدو کوش خود شنیدم و چون کعب بن جابر بخانه برکشت زنش با خواهرش نوار بنت جابراو را کفت اَعَنت علی ابن فاطمه و قتلت سید القراء لقد اَتَیتَ عظیماً من الامر و الله لا اکلمک من راسی ابدا یاری دشمنان فرزند فاطمه کردی و بریر سید قتراء را شهید ساختی امر عظیمی و شنیعی را مرتکب شدی بخدای که دیکر با تو سخن نکویم دعوة الی مباهله محقق حمدانی المولی نظر علی الطالقانی قدس الله نفسه و طیب رمسه در کتاب اصول دین از کاشف الاسرار خود بعد از اینکه بادله واضحه و حجج لائحه باطل مینماید وجوب اعتقاد بر کن را بعرا چنانکه مذهب رکنیّه بر وجوب اعتقاد بر او است میفرماید بهتر آنستکه در اینخصوص مباهله نمائیم پس ایشان را باینعبارت دعوت بمباهله میکند و میکوید چون ظاهر است که زبان بقول عوام کوشت است و نرم و خسته و مانده نمیشود و باطل و حق هر دو را تواند کفت و اعتقادی و غیر اعتقادی هر دو را میتوان کفت لهذا حکیم علی الاطلاق در شریعة مطهره دوای آخری و سنک محکی قرار داده که مباهله باشد هر که میلدارد بسم الله اول برادروار در مقام صحبت و نصیحة و هدایت همدیکر بر میآئیم پس از آنکه بر طرفین معلوم شد که هر یک مطلب دیکری را فهمیده و معذلک باز هر یک در مذهب خود مصرند آنوقت بنای مباهله را میکذاریم فتجعل الله لغة الله علی الکاذبین و هر یک که اقدام نکردند بر مباهله معلوم میشود که پایه اعتقاد او در دین و مذهب خودش چیست و هر یک از طرفین از آنچه که کفتیم ابا و امتناع داشته باشد لعنت خدا و نفرین رسولخدا و نفرین ائمه هدی براو باد که غرض او بجز کمراهی و عوام فریبی چیزی دیکر نخواهد بود و بغیر از حب ریاسة و بدعت در دین و خراب کردن شریعت سید المرسلین
و برهمزدن
ص: 165
گلشن چهل و سیم
و بر همزدن طریقه امیر المؤمنین و همسری نمودن با آل طه و یس مقصد دیکری نخواهد داشت نستجیر بالله خوش بود کر محک تجربه آمد بمیان تاسیه روی شود هر که در او غش باشد مباهله در بحار الانوار در ضمن روایة سهل بن حنیف و خالد بن ولید که در میان شام و عراق بدیری رسیده وبا صاحب آن دیر در خصوص دین اسلام ووصی حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه و آله مکالماتی نموده و آن ویرانی عقیدتی خود را از سابق الزمان بدیانت اسلام اظهار داشته مذکور استکه خالد بآندیرانی کفت از وقتیکه در این ویرساکنی از عجائب روزکار چه دیده ویرانی کفت بسیار دیده ام خالد کفت بعضی از آنها را برای ما نقل کن ویرانی کفت از جمله آنها این استکه غدیری از آب در صفح اینکوه بود و من بین الغتائین آنجا رفته و بقدر کفایة تا بین الغتائین دیکر آب از آن برمیداشتم بجهة وضو و طهارت و سایر ضروریات خود شبی به عادت معهود در نزد آن غدیر بودم ناکاه مردی را دیدم که بر من سلام کرد من رد جواب او را نموده پرسید آیا قومی از اینجا عبور نکردند که با آنها کوسفندان باشد کفتم نه کفت طائفه از عرب مملوک مرا که کوسفندانم را میچرانید با کوسفندان که چرا میکردند در جلو انداخته و برده اند و من آنها را میطلبم کفتم تو چه کسی کفت من مردی از یهود هستم پس کفت دین تو چیست من باو کفتم دین تو چیست کفت من یهودیم کفتم من هم نصرانی هستم پس من از او اعراض کردم بمن کفت چرا رو برمیکردانی شما طائفه نصاری راه خطا رفته و طریق صواب را کذاشته اید پس بعد از محاورات بسیار باو کفتم آیا طالب هستی که دستها را بآسمان بلند نموده و در باب حق و باطل بودن خودمان مباهله نمائیم و از خدا بخواهیم که هر کدام از ما که بر باطل باشد آتشی از آسمان آمده او را بسوزاند کفت بلی پس دستها را بآسمان بلند نموده وهنوز مباهله تمام نشده بود که آتشی آمده و آنمرد یهودیرا سوخت ناکاه دیدم مردی دیکر ظاهر شد و بر من سلام کرد من جواب سلام او را کفتم پرسید آیا شخصی را باین صفة و هئیة ندیدی و اوصاف آن یهودیرا بیان کرد کفتم چرا و قضیه خود را با او نقل کردیم کفت دروغ میکوئی که او سوخته است بلکه او برادر من بود و تو اورا کشته اید دشمن خدا پس شروعکرد به شتم نمودن عیسی وکسی که بر دین او است در این اثنا دیدم که مثل برادرش ملتهب شده وآتش کرفت و سوخت من در تعجب شدم ناکاه دیدم مرد ثالثی ظاهر شد وبعد از سلام و رد جواب کفت دو نفر را باین هئیة ندیدی کفتم چرا پس نزد سوخته دو برادرش بردم دید زمین درکرفته و آنها میسوزند از من قضیه را پرسید من بیان نمودم کفت من آنها را میخوانم اکر جواب دادند و تو را تصدیق کردند در دین تو در آیم و الا تو را میکشم پس صدا زد یا دانیال کفته اینمرد صدقست جواب داد بلی یا هرون پس آنمرد کفت اشهد ان عیسی بن مریم روح الله و کلمته عبده و رسوله الخبر نحو مباهله درنکارستان استکه یکی از مشایخ بنی نوفل کفت که یکی از اولاد زبیر که از جانب رشید والی تکه بود بسته به یحیی بن عبدالله بن الحسن العلوی که در سابق مباهله از آنجناب با زبیری دیکر ذکر شد در نزد رشید سعایتی نمود و میان آن سر حلقه ابرار و آن نابکار مناظره شد یحیی او را بحول و قوت سوکند داده زبیری درسوکند خوردن مضایقه داشت رشید کفت اکر به چنین کوئی ترا عقوبت واجب آید آن نابکار بر آنوجه قسم یاد نموده چون بمنزل رفت مفلوج شده در حال بمرد بلی هر که را که خواهند ازدنیا بر اندازند با بزرکیش دراندازند

43 ) - گلشن چهل و سیم

در صحابه پیغمبر آخر زمان و نوادر حالات ایشان و کلچین از کلبانهای آن چند کلست صحابه از جمله اصحاب حضرت رسول ابی بن کعب است که بنابر نقل ابن حجر در اصابه حضرت ختمی مرتبت باو فرمودند ان الله امر فی ان اقرء علیک و لذا اورا سید القراء میکفتند و از ابوسعید خدری روایة نموده که مردی از مسلمانان عرض کرد یا رسول الله آیا این امراضی که ما را عارض میشود چه چیز از برای ما در توارُدِ آنها هست حضرت فرمود آنها کفاره اند
از برای
ص: 166

در صحابه و نوادر حالات ایشان
از برای شما ابی بن کعب که حاضر محضر بود عرض کرد اکر چه قلیل و کم باشند آن امراض حضرت فرمودند بلی و ان شوکة فما فوقها پس ابی دعا نمود که تب در هیچوقت از او مفارقت نکند تا وقت مردن و اینکه باز ندارد او را از حج و عمره و جهاد و صلوة جماعة ابوسعید کوید از آنوقت تا وقت وفات ابی هیچکس او را مس و ملس نمینمود مکر انکه جرات بدن اورا که از آثار تب بود احساس میکرد صحابی و نیز در اصابه است که سعید بن زید صحابی از جمله کسانی استکه مستجاب الدعوة است و در جامع کرامات الاولیاء که از تألیفات شیخ یوسف بنهانی معاصر است که در سفر حج بیت الله الحرام این اخقر را با او در ماه ذی القعدة الحرام سال هزار و سیصد وسی و دو هجری در بلده بیروت در مکتبه اقبال ملاقات واقعشده کیفیة استجابة دعاء اورا از شیخان که نجاری و مسلم میباشند چنین ذکر نموده که اروی بنت اویس و در اصابه از حلیة الأولیاء و الداروی را انیس ضبط کرده و بالجمله از وی در نزد مروان بن الحکم از سعید شکایت نمود که از زمین من که در پهلوی زمین او واقعشده است مقداری غصب نموده و داخل در زمین خود کرده سعید کفت من از زمین تو کرفته ام و حال آنکه از رسول خدا شنیدم که فرمود من اخذ بشراً من الارض ظلماً طوقه الی سبع ارضین مروان کفت بعد از بیان اینحدیث دیکر از تو بینه طلب نکنم پس بنقل صاحب اصابه سعید کفت بار خدایا از وی چنین کمان نموده که من بر او ظلم کرده ام پس اکر دروغ میکوید دیده او را نابینا کردان و او را در چاهی که در زمین او است بین ازو ظاهر ساز از حقانیت من نوری را در میان مسلمین یعنی مثل تو حقانیت مرا ظاهر ساز که بدانند من او را ظلم نکرده ام پس در همان نزدیکی سیلی از عقیق جاری شد که مثل آن تا آنوقت جاری نشده بود و آن حدی را که سعید وارَوی در آن نزاع داشتند متکشف نموده معلوم شد که سعید در کفته خود صادق بوده پس نکذشت مکر اندکی که اروی نابینا شد تا انکه وقتی در زمین خود کردش میکرد همان زمینی که محل نزاع بود ناکاه در جائیکه در آنجا حفر کرده بود افتاد و هلاک شد راوی قضیه که ابوبکر بن خرم است کوید ما طفل بودیم و می شنیدیم که در وقت مخاصمة دو نفر با همدیکر یکی بدیکری میکفت اعماک الله عمی اروی و ما کمان میکردیم که اروی و حیثیة مراد کوینده است و نمیدانستم که مقصود او کور شدن اروی بنت انیس است بدعاء سعید بن زید صحابی و ایضا ابن حجر در کتاب اصابه فی تمییز الصحابه نقلنموده که ذوئب بن کلیب اول کسی است از اهل یمن که بحضرت نبوی ایمان آورد و تصدیق نبوت او را نمود و حضرت بعد از اسلامش او را بعبدالله موسوم ساخت و چون اسود عنی ادعاء نبوت کرد و بر صنعاء غلبه نمود آنجا را بحیطه تصرف درآورد ذوئیب بن کلیب را کرفته و او را در اتش انداخت بجهة تصدیقش از نبوت حضرت پیغمبر و تکذیبش از اسود پس اتش او را ضرر نرسانیده و سالما از میان اتش بیرون آمد چون اینخبر را حضرت رسول باصحاب خود فرمود عمر که حاضر محضر بود کفت الحمد لله الذی جعل فی امتنا مثل ابراهیم الخلیل صحابی در جامع کرامات الاولیاء از بیهقی نقلنموده که ابو امامه یاهل کفته استکه حضرت رسولخدا مرا مبعوث فرمود بسوی طایفه خودم که ایشان را دعوت باسلام نمایم چون برآنها وارد شدم دیدم که آنها از قحط و غلا خون را غذای خود ساخته اند و من هم بسیار کرسنه بودم چون مرا دیدند و از جهد و مشقت و کرسنکی من باخبر شدند مرا بخوردن خون تکلیف نمودند من بانها کفتم بسوی شما نیامده ام مکر انکه شما را از اینعمل نهی نمایم پس را استهزاء نمودند و تکذیب کردند و از نزد خود دور کردند و من کرسنه و تشنه بودم پس در کوشه رفته و ردای خود را بر سر کشیده خوابیدم در عالم واقعه کسیرا دیدم که نزد من آمده و ظرفی مملو از شیر در دست دارد پس آن ظرف شیر را بمن داد و کفت این را بیاشام چون آن را آشامیدم سیر شده و تشنکی من فرو نشست و شکمم بالا آمده از خواب بیدار شدم و طائف من چون مرا از خود دور نمودند با خود کفته بودند که مردی از بزرکان قوم ما در نزد ما آمد کرسنه و تشنه و ما او را رو نمودیم چه بسیار بد عملی از ما صادر شد خوب است طعام و شراب نزد او برده و از او معذرت بخواهیم پس طعام و شراب
برداشته
ص: 167
برداشته نزد من آمدند ومرا تکلیف بغذا خوردن نمودند من کفتم حاجة بغذاء ندارم کفتند نه تو از کرسنکی و تشنه کی در جهد و غنا بودی کفتم چرا و لیکن خداوند مرا سیر و سیراب کردانید و شکم خود را که بالا آمده بود از سیری بایشان نشان دادم و طایفه من چونحال مرا چنان دیدند تماماً داخل در دین اسلام شدند صحابی ابن اثیر در اسدالغابه در ترجمه اسید بن حضیر نقلنموده که او احسن الناس صوتاً بالقرآن بود و باسناد خود از اسید مزبور روایة نموده که کفت شبی مشغول قرائة سوره بقره بودم و پسرم در جنب من خوابیده و اسبم در کنار من بسته بود پس چون اسب صوت قرآن مرا شنید بجولان درآمد من ترسیدم مبادا پسرم را پامال کند پس کفت از قرائة نموده و اسب را بجای خود برکردانیدم و باز مشغول بقرائت شدم ناکاه اسب بجولان آمد تا سه مرتبه و در دفعه سیم سر با بآسمان بلند نمودم ناکاه چیزی را سایه مانند دیدم که مثل مشعل نورانی و درخشان بودو از بالا بسمت زمین میآید پس من خائف شده و ترک قرائت نمودم و صبح آنشب خدمت حضرت ختمی مرتبت تشرف جسته و آن کیفیت را عرضه داشتم حضرت فرمودند آنها ملائکه بودند که از برای استماع قرائة تو بزمین نزدیک شده بودند و اکر تا بصبح قرائت مینمودی هر آینه مردم صبح میکردند و برآن ملائک نظر مینمودند صحابی ابن حجر در اصابه در ترجمه ابومحشی النمیری نقلنموده که او با ابوعبیدة بن الجراح در غزو شام بودو بعد از فتح آن بلده تا چند روز ابوعبیده و اصحابش ابومحسنی را مفقود الاثر ومنقطع الخبر یافتند و بعد از چند روز که از حیاتش مأیوس شده و حالات او را مذاکره مینمودند ناکاه دیدند که ابومحسنی پیدا شد در حالتیکه دو برک از درخت سدر در دست داشت که از آنها عریض و طویلتر و خوشبوتر و باطراوات تر ندیده بودند پس از او سؤال نمودند که در اینمدت در کجا بودی کفت در چاهی افتادم و در میان آنچاه راه میرفتم تا انکه بباغی رسیدم که بهتر از آن باغ ندیده بودم و در اینمدت در آن باغ بودم ناکاه مردی آمده مرا از آن باغ و از آنچاه بیرون آورد و این دو برک را که می بیند از درخت سدریکه در زیر آن نشسته بودم قطع کرده ام پس ابوعبیده کیفیة را بعمر نوشت و عمر از کعب الاخبار از واقع آن امر سئوال کرد کعب الاخبار کفت ما در کتب دیده ایم که مردی از این امت داخل بهشت میشود در حالتیکه زنده و در دار دنیا است و این بعد از فتح روم است و میشود که ابومحشی آنمرد باشد این ناچیز کوید که اینقضیه شبیه است به قضیه ابوقلابه و داخل شدنش در بهشت شدّاد و کیفیت آن را در محضر معاویه نقل نمودن فتنه صحابی و ایضا در اصابه از زبیر بن بکار در کتاب موفقیات و او از مداینی و او از هشام بن سائب کلبی روایة نموده و او از پدرش که عمر در زمان جاهلیت با جماعتی از قریش بعزم تجارت تا به فلسطین رفتند چون بدانجا رسیدند شنیدند که زنباع بن روح بن سلامه جذامی که بعد از اسلام در عداد صحابه بود از اموال واردین عشر میکیرد از برای حارث بن ابی شمر عمر کوید که ما را تدبیری بنظر آمد پس تمام طلاهائی را که همراه داشتیم در دهان ناقه که همراه بود کذارده تا انها را بلعید و با خود کفتیم چون از نزد زنباع بن کذشتیم آن ناقه را نحر نموده و طلاها را از شکم او در میآوریم و بدین حیله آن طلاها از برای ما سالم میماند پس چون بر زنباع مرور نموددیم امر نمود بکسان خود که ما را تفتیش نمایند چون تفتیش نمودند ندیدند با ما مکر اندکی از طلا و نقود پس زنباع کفت شتران ایشان را یک یک بر من عرضه بدارید چون ان ناقه که طلاها را بلعیده بود بنظر زنباع رسید کفت این ناقه را نحر نمائید عمر کوید من کفتم چه جهة دارد و نحر ناقه ما زنباع کفت اکر در شکم آن طلا بود که عشر آن را خواهم کرفت و اکر طلا نبود ناقه بمثل آن و نحر شده او را بشما خواهم داد عمر کوید پس آن ناقه را نحر نمودند و چون شکم او را چاک زدند طلاها بیرون ریختند پس زنباع چون چنان دید برما سخت کرفت در تأدیه عشر و درشت کوئی بر من نمود پس عمر در اینخصوص این دو شعر را
انشاد نموده
ص: 168
در صحابه ونوادر حالات ایشان
انشاد نموده عربیه متی الق زنباع بن روح ببلدة لی النصفُ منه یقرع السن من ندم و یعلم ان الحی حی بن غالب مطاعین فی الهیجاء مصاریب فی الهیم صحابی و نیز در اصابه استکه ابو کعب حارثی که از اصحاب حضرت رسالت مآب بود کفته است که وقتی بیرون آمده بودم بتفحص شتریکه از من کم شده بود و بجهة زاد خود ظرف کوچکی از پوست را مملو از شیر نمودم پس متنبه شده با خود کفتم آب از برای طهارت و وضو کجا شد پس آن شیر را ریخته و آن ظرف را پر از آب نمودم و تا سه روز و سه شب که شتر خود را یافتم هر وقت که اراده وضو داشتم از آن ظرف آب بیرون میآمد و هر وقت که تشنه میشدم شیر از آن می آشامیدم صحابی ترندی حکیم بنابر نقل صاحب اصابه باسناد خود از جابر روایة نموده که مردی از اصحاب در مدینه بود که او را ابو مذکر راقی میکفتند و رقیه اودر خصوص عقرب کزیده بسیار نافع و مؤثر بود وقتی حضرت رسول از او سئوال فرمود که یا ابامذکر رقیه که بر عقرب کزیده میخوانی چه خبر است او را بخوان تا من بشنوم پس ابومذکر کفت اینکلمات را میخوانم شجه قرنیه ملحه بحر قفطا حضرت فرمود بأسی نیست و این کلمات مواثیقی است که حضرت سلیمان بر هو ام ارض کرفته حکیم ترمذی کودی که ذکر شد از برای ما که این کلمات بلغة حمیریه است صحابی در ناسخ التواریخ در ترجمه اعشی که از شعرای اصحاب حضرت رسالت مآب است چنین آورده که اعشی کوید وقتی ادراک خدمت قیس بن معدیکرب را آهنک حضر موت کردم در سر حد یمن راه را یاوه نمودم و رابانی بشدت مرا فرو کرفت و بی قصدی بارض بصری افتادم ناکاه خیمه نکریستم و الجاءً بدان جانب شتافتم مردی بر در آن خیمه بپای بود مرا فرود آورد و جای داد و بپرسید کیستی و به کجا میشوی کفتم اعشی منم و میخواهم بنزدیک قیس بن معدیکرب سفر کنم کفت بیکمان او را مدحی کفتی از بهر من قرائت فرمای من مطلع قصیده که در مدح قیس بود انشاد کردم رَحَلَت سُمیَتَه عُدوَة اَجمالَها غَضَباً عَلَیکَ فَما تَقُولُ بَدالَها کفت کافی است آنچه کفیت ساکت باش این قصیده را تو بر هم بسته کفتم چنین است کفت سمیه کیست که تشبیب سخن بنام او کرده کفتم او را ندانم نامی استکه در دل من افتاده فریاد برداشت که هان ای سُمیه بیرون شو ناکاه دختری پنجساله از پس خیمه درآمد و کفت ای پدر چه میخواهی کفت آن قصیده که من در مدح قیس بن معدیکرب کفته ام و تشبیب بنام تو جسته ام برای عم خود قرائت کن پس آندختر ابتدا کرد و بی توانی قصیده مرا از پای تا سر حرفاً بحرف قرائته کرد این هنکام کفت ای سُمیه باز شو و روی با من کرد و کفت اکر جز این شعر داری بکوی کفتم مرا پسر عمی است که نام او سهل و کنیة او ابوثابت است کاهی مرا هجا کوید و من نیز او را هجا کویم در اینمعنی قصیده کفته ام کفت بکو من ابتدا بدین قصیده کردم وَدع هُرَبَره اِنَّ الرَکبَ مُرتَحِلٌ و هل تطیق وَداعاً ایها الرَجُلُ کفت ساکت باش این هریره کیست کفتم ندانم همانا نام او در خاطر نهاده ام فریاد برداشت که ای هریره حاضر باش در زمان دخترکی همسال نخستین بیرون شد کفت آن قصیده که من در هجو ابوثابت کفته ام برای عمّ خویش بخوان ایندخترک نیز قصیده مرا از مطلع تا مقطع انشاد کرد من بترسیدم ورعدتی سخت بر من درآمد و همی بلرزیدم چون مرا چنین دید کفت ای ابوبصیر بیم مکن من مسحل بن اثاثه جنی همزاد توام منم که شعر بر زبان تو میکذارم پس خوف من از برفت و ببودم تا باران بایستاد این هنکام مرا ببلاد قیس رهنموئی کرد و این قضیه با مندرجات در گلشن شصت و هشتم هم مناسبة تامه دارد فتنبه صحابی در صحیح بخاری و اصابه و کتاب الروح که از تألیفات ابن قیم الجوزیه است در حالات ثابت بن قیس که در اغلب غزوات حاضر رکاب پیغمبر بود و در یوم یمامه شهید شد نوشته اند که بعد از شهادت شبانکاه آنروز بخواب یکتن از مسلمانان آمد و او را کفت تو را وصیتی خواهم کرد مبادا آنرا بحلم بحساب کیری و ضایع کذاری همانا کاهی
که من
ص: 169
گلشن چهل و چهارم
که من مقتول بمیدان افتادم یک تن از مسلمین ورع مرا از تن باز کرد و با خود ببرد ومنزل او در پایان لشکرکاه است و بر در خیمه او اسبش بسته شده و درع مرا در زیر برمه از علف کذارده و در بالای آن برمه رحلی نهاده تو خالد را از این قصه آکاه کن تا ورع مرا مأخوذ دارد و چون بمدینه شدی ابوبکر را بکوی که از فلان و فلان بر ذمّت من دینی است بهای این ورعرا تسلیم ایشان دارد و این خواب بتمامت راست آمد ورعرا بدست آوردند و ابوبکر وصیة او را بپذیرفت صحابی در ناسخ استکه جندب بن کعب یکی از مبارزین اصحاب بود که رسول خدا در حق او فرمود جندب و با جندب بضرب ضربة یفرق بها بین الحق و الباطل و کشف اینمعنی در زمان حکومة ولید بن عقبه بحکم عثمان در کوفه شد که مردی ساحر که برواتی ابوبستان نام داشت در نزد ولید بدهان حماری میرفت و از ویرا بیرون میآمد و بالعکس و دیکر انکه سر خویشرا قطع میکرد و بدور میافکند انکاه پیش میشد و سر را بر میکرفت و بجای خود مینهاد و مردم تعجب نموده نزدیک بود منحرف کردند پس جندب بانک بر مردم زده که شما را اینمرد بسخره کرفته و پیش شد و تیغ بزد و او را بکشت و کفت اکنون اکر توانی زنده باش و بضربت او این فتنه مرتفع شد

44 ) - گلشن چهل و چهارم

در چکونکی حالات راویان احادیث امامان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است راوی شیخ مفید عطر الله مرقده در ارشاد باسناد خود از خیرانی و او از پدر خود خیرانی که از موالی حضرت رضا و از موثقین اصحاب حضرت جواد و هادی علیهما السلام است روایة نموده که کفت من ملازم خدمتی در در خانه حضرت جواد بودم و احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی هر شب میآید که احوال آنحضرت را بپرسد و به بیند که ناخوشی آن حضرت چونست و آنرسولیکه از ابی جعفر نزد خیران میآید و پیغام میآورد احمد برمیخواست و به کناری میرفت که خلوت باشد و مطالب را در خفیه بکوید خیران کوید که رسول شبی آمد و احمد از مجلس برخواست و رسول باخیران خلوت کرد و احمد در پشت دیوانه در جائی که صدای ایشانرا می شنید مخفی شد و ایستاد و کوش داد که ایشان چه میکویند رسول بخیران کفت که مولای تو ابوجعفر سلام میرساند بتو و میکوید که من از دنیا میروم و بعد از من امر امامت با فرزندم علی میباشد و هر اختیاریکه مراست با شما او را نیز همان اختیار است و رسول رفت و احمد برکشت بموضع خود و بخیران کفت که رسول بتو چه کفت کفت چیزی بود کفت تو از من پنهان بدار بخاطرت میرسد که من نمیدانم من شنیدم آنچه او بتوکفت خیران کفت نه انکه خدا فرموده و لا تجسسوا حال که شنیده این شهادت را نکهدار که کاه هست که ضرور میشود و روزی احتیاج بآن بهم میرسانیم و مبادا آن را بروز بدی تا وقتش برسد خیران کوید چون صبح شد فرموده حضرت جواد را در ده رقعه نوشتم و مهر کردم وبده نقره از بزرکان شیعه سپردم و کفتم اکر حادثه بمن رخ داد و مُردم پیش از انکه این رقعه ها را ازشما پس بکیرم شما باز کنید و عمل بمضمون آنچه درآنهاست بکنید چون ابوجعفر وفات یافت از منزل خود بیرون نیامدم مکر اینکه دانستم که بزرکان شیعیان جمعیت کرده اند نزد محمد بن فرح رُخجی بضمّ الرّاء و فتح الخاء بعده الحجیم که یکی از قرای کرمان است و در ارشاد مفید روایاتی است در مدح و عظیمی منزلت او در نزد حضرت موسی و حضرت رضا و حضرت جواد و حضرت هادی و بالجمله در نزد او جمعشده ودر مقام تحقیق امام میباشند محمد بن فرح رقعه بمن نوشت که شیعه اجتماع نموده اند نزد من و اکر نه ترس شهرت میبود بر میخواستم و ایشان را نزد تو میآوردم و التماس کرده بود که من سوار شدم و بروم نزد او چون رفتم دیدم همه در آنجا مجتمع شده اند و چون صحبت داشتیم معلوم شد که بیشتر ایشان تشکیک دادند در ایام و نمیدانند کیست پس من بآن ده نفر که رقعها را بایشان سپرده بودم کفتم و ایشانهم حاضر بودند که رقعها را بیرون بیاورند چون بیرون آوردند کفتم آنچه آقای من بمن امر کرده همین استکه در این رقعها نوشتم و چون بر مضمون
رقعها
ص: 170

رقعه ها مطلع شدند کفتند تو یک نفری و کاش یک نفر دیکر بهمراه تو این شهادت را داشت که باعث اطمینان قلب ما شود کفتم خدا آنچه شما دلتان میخواهد کرده اینک ابوجعفر اشعری نیز شاهد است بر این رسالت پس همه از او سئوال کردند و او تأمل کرد در شهادت من متغیر شدم و باو کفتم من و تو مباهله میکنیم چون نام مباهله راشنید ترسید و کفت بلی شنیدم و کیفیة را نقل کرد کفتند چرا از اول توقف کردی در اداء شهادت کفت این کرامتی بود و نخواستم در عرب نباشد و در عج باشد کنایه از انکه با خود کفتم خیران که مرد عجمی است چرا او را حضرت جواد باین شرافت تخصیص داد اما حال که پای مباهله در میان آمد چاره نداشتم از اینکه قبول کنم و کتمان نکنم پس از آن مجلس مردم متفرق نشدند تا همه اقرار بامامت حضرت هادی نمودند و امر او را تسلیم کردند و اینقضیه را توان که در عداد مندرجات در گلشن چهل و دویم هم محسوب داشت فتبصر راوی عبدالله بن سرشک عامری را در کتاب خلاصه از راویان حضرت علی بن حسین و محمد بن علی بن الباقر نوشته و در مختار کشی مذکور استکه امام محمد باقر روزی درباره او فرمودند که زود است که می بینم عبدالله بن شریک عامریرا که عمامه سیاه بر سر نهاده و کیسوان خود را در میان دو کتف انداخته و در خدمت اهل بیت با چهار هزار مرد کرار جرّار در مضمار کارزار بافتخار و اشرار مجاهده مینماید و در مجالس المؤمنین بعد از نقل این روایة فرموده که در این کلام شریف اشاره است برجعة که یکی از اصول عقائد ائمه اهل البیت علیهم السلام و شیعه امامیه است و انکه عبدالله از جمله اهل رجعة خواهد بود و نیز در مجالس از عبدالله و او از پدر خود شریک نقل نموده که میکفت که چون حضرت امیرالمؤمنین اهل جمله را شکست داد فرمود که از عقب کریخته ها نروند و جراحت رسید کانر انکشند و هر کس که در خیمه خود را فرو بندد ایمنن باشد و چون جنک صفین روی داد امر فرمود که هر کس از لشکر مخالف رو بهزیمت نهد او را نیز بکشند و کار مجروحان ایشان را تمام کنند و بکشند در این مرتبه ابان بن تغلب کفت که چه میکوئی دراین دو کار مختلف در این دو حرب که از حضرت امیر واقعشد پس من در جواب کفتم که چون در حرب جمل رئیس فرقه یاغیه طلحه و زبیر بودند و ایشان هر دو کشته شدند و فتنه فرو نشست و حق بجای خود قرار کرفت در کشتن بقیة السیف مصلحت ندیده و در حرب صفین چون معاویه که رئیس یاغیان بود باقی بود وجود هر یک از هریمیتیان و مجروحان لشکر او را در تقویت فساد او دخل تمام بود لاجرم حکم بقتل آنها نمود این ناچیز کوید که الحق و الانصاف که شریک در جواب امان کلامی متین کفته و دری ثمین سُفته است راویٌ در خلاصه آیه الله الحلی استکه فضیل بن یسار از راویان حضرت باقر و صادق علیهما السلام بوده و در زمان صادق وفات کرده و هر وقت که آن حضرت او را میدید میفرمود که نجّ نجّ بشر المخبتین بالجنّة و نیز میفرمود ان الارض لَیَسکُن الی فضیل بن یسار و در امالی صدوق علیه الرحمة است که فضیل کوید که در محاربه زید بن علی علیه السلام با طاغیان لشکر شام با او همراه بودم و چون بعد از شهادت زید بمدینه خدمت حضرت صادق رسیدم از من پرسید ای فضیل با عم من در قتال اهلشام حاضر بودی کفتم بلی آنکاه پرسید که چند کس ترا از ایشان کشی کفتم شش کسرا کفتند مبادا تراشکی در استحلال خون آنها باشد کفتم اکر شکی در ان میداشتم چرا ایشان را می کشتم انکاه شنیدم که آنحضرت فرمودند اشرکنی الله فی ملک الدماء مضی و الله زیدٌ عمی و اصحابه الشهداء مِثلَ ما مضی علیه علی بن ابیطالب و اصحابه و ایضا از مختار کشی نقلنموده که روایت نموده است از شخصی که در وقت مردن فضیل او را غسل داده بود که کفت در وقت غسل دادن فضیل دست او بر غسل عورت او بر من سبقت مینمود پس اینحالت را بحضرت امام جعفر صادق عرض نمودم آنحضرت فرمودند که رحم الله الفضیل بن یسار و هو منّا اهل البیت این ناچیزکوید که این کلام عنایة فرجام از این حجة ملک علام درباره جناب فضیل بن یسار کشف از کمال اختصاص او مینماید بآن دربار ولایة مدار چنانکه
محبت
ص: 171
محبت و اخلاص و مودّت و اختصاص حضرت سلمان بآستان نسبت بآستان قدس خاتم رسولان به جائی رسید که از زبان مبارک آنسرور بمضمون عنایت مشحون السلمان منا اهل البیت سرافراز و مفتخر کردید راویٌ در مجالس المؤمنین از تحفه الاحباء نقل نموده که مسلم مجاشعی جوانی بود در شجاعت و مناعت بین الاقران مسلم و در طریق دلاوری و اختصاص بعبته علیة علی علیه السلام بغایت متین و محکم بود آورده اند که چون شاه ولایت پناه در روز حرب جمل تصمیم عزم بر قتال و محاربه نمود یک مصحف مجید طلبید و به یمین یُمن اَمین خویش کرفت و کفت کیست که این مُصحف را بکیرد و اینجماعت طغات بغات را بمضمون آن دعوت نماید و باب ارشاد و نصیحت بر روی ایشان بکشاید مسلم مذکور دست پیش برد که مصحفرا بکیرد حضرت امیرالمؤمنین فرمود مرا از پیشکاه غیب و بارکاه لاریب چنین معلوم شده که هر آن مرد مردانه و فرد فرزانه که مرتکب این امر کردد ودست او را به تیغ تیز قلم کنند و بی محابا و دهشت بدست چپ مصحفرا نکاه دارد واو را نیز بهمان دستور از او جدا سازند و بعد از آن نیز سر در سر اینکار کند مسلم از حضرت امیر چون این امر خطیر را شنید از بیم سرد جان ترک کرفتن قرآن نموده کفت مرا طاقت و قوت این کار و قدرت و استطاعت این کیر و دار نیست امیرالمؤمنین آن کلام خجسته انجام را که در اول بار فرموده بود باز تکرار نمود همان جوان مسلم نام باز از روی نیاز دست پیش برد و حضرت امیر همان کلام وحشت اثر را که در آغاز ابراز کرده بود و جوان ترسیده بود دیکر بازند کار و تکرار نمود جوان این نوبت از سر صدق و اخلاص تمام بغرض رسانید که لا علیک یا امیر المؤمنین فهذا قلیل فی ذات الله هیچ دردی و غمی و المی بتو مرساد ای امیرمؤمنان ع هیچ دردی بتو ایمایه درمان مرساد و آنچه فرمودی که بمن خواهد رسید در راه رضای خداوند جلیل بغایت اندک و قلیل است القصه مسلم برغبت صادق و همت لایق مصحف را بدست راست بکرفت چنانکه کفته اند ع ابدال ز بیم جنک در مصحف زد دردی به صف اصحاب جمل نهاده روان کشت و چون نزدیک بایشان رسید کفت ای اصحاب جمل شمارا بدین مائده رحمت الهی و نعم نامتناهی میخوانم دعوت مرا بپذیرید و راه صلاح و سداد پیش کیرید تا از اهل رستکاری و شایسته مرحمت باری کردید طلحه از آن میان متعرض مسلم شد و کفت دروغ میکوئی و این از آثار عذر و و مکر پسر ابوطالب است واشاره کرد بیکی از لشکر خود تا یمین حامل مصحف را بتیغ بیدریغ مقطوع ساخت مسلم سبکدستی نموده مصحف را بدست چپ حافظ کشت دست چپ نیز حکم راست کرفت مسلم بمدد بازو مانند حفاظ قرآن را در سینه مضبوط و محفوظ ساخت و آخرالامر درجه شهادت یافت مسلم ما در پیری داشت بسیار خسته و رنجور دل آزرده کشت روی بآسمان آورده این رجز خواندن کرفت یا ربّ انّ مسلماً اتاهم بمحکم التنزیل اذ دعاهم یتلو کتاب الله لا یخشاهم فخضوا من دمه لحاهم و امه واقفه تراهم تامرهم بالبغی لا تنهاهم فقا درده قطعاً اَراهم راوی علامه حلی قدس الله سره در خلاصه اصبغ بن بناته را از جمله خواص حضرت امیر المؤمنین شمرده و درکشی است که ابی الجزور کفته که از اصبغ پرسیدم که چگونه حضرت امیر ترا و اشباه ترا شرطه الخمیس نام نهاده کفت بنابر انکه ما با او شرط کرده بودیم که در راه او مجادله و مجاهده کنیم تا ظفر ما بیم و ما شکسته شویم و او شرط کرد و ضامن شد که بپاداش آن مجاهده ما را به بهشت رساند و قاضی در مجالس فرموده استکه مخفی نماند که خمیس لشکر را میکویند بنابر انکه مرکب از پنجفرقه است که آن مقدمه و قلب و میمنه و میسره و ساقه باشد پس انکه میکویند که فلان صاحب امیر از شرطة الخمیس است اینمعنی دارد که از جمله لشکریان او استکه میان ایشان و انحضرت شرط مذکور منعقد کردیده و چنان روایة نموده اند که جمعی که با آنحضرت آن شرط کرده اند ششهزار مرو بوده اند و در روز حرب بعمل بعبدالله بن یحیی خضری کفتند که بشارت باد ترا ای پسر یحیی که تو و پدر تو
از جمله
ص: 172
در چکونکی احوال راویان
از جمله شرطه الخمیسیه و حضرت پیغمبر مرا از نام تو و پدر تو خبر داده و خدای تعالی شما را بزبان مبارک پیغمبر خود شرط الخمیس نام نهاده راوی قاضی در مجالس در ترجمه میثم تمار که از اخیار اصحاب امیرالمؤمنین است از رجال کشی نقل نموده که ابوخالد تمار کفته که روز جمعه با میثم در رود فرات بکشتی نشسته بودیم که ناکاه بادی تند وزید پس میثم از کشتی بیرون آمد بعد از امعان نظر بر خصوصیات آن باد باهل کشتی کفت کشتی را به بندید که این باد بغایت تند خواهد بود و علامت انست که امروز معاویه مرده باشد و آخر صدق او ظاهر شده در جمعه آینده رسولی از جانب شام آمد و خبر آورد که معویه بمرد و چون از او پرسیدیم که در کدام روز کفت در روز جمعه کذشته و اینرا از جمله کرامات میثم میتوان محسوب داشت راوی و ایضا در آن کتاب در ترجمه مؤمن الطاق که از اجلّه اصحاب و روات از امامین همامین حضرت امام جعفر صادق و حضرت امام موسی الکاظم علیهم السلام است ذکر فرموده که مردی استکه چون ضحاک که یکی از خارجیان بود و درکوفه خروج نمود و نام خود را از امیرالمؤمنین نهاد و مردم را بمذهب خود میخواند مؤمن الطاق نزد او رفت و چون اصحاب ضحاک او را دیدند بر روی او جستند و او را کرفته نزد صاحب خود بردند پس مؤمن الطاق با ضحاک کفت که من مردی هستم که در دین خود بصیرتی دارم و شنیده ام که تو بصفت عدل و انصاف اتصاف داری بنابراین دوست داشتم که در اصحاب تو داخل باشم پس ضحاک با اصحاب خود کفت که اکر این مرد با ما یار شود کار ما رواجی خواهد کرفت آنکاه مؤمن الطاق با ضحاک خطاب نمود و کفت که چرا تبرّا از علی بن ابیطالب میکنید و قتل و قتال او را جلال دانسته اید ضحاک کفت برای انکه او حَکَم کرفت در دین خدا و هر که در دین خدایتعالی حکم کیرد قتل و قتال او و بیزاری از او حلال است مؤمن الطاق کفت پس مرا از اصول دین خود آکاه ساز تا با تو مناظره کنم و هرکاه حجت تو بر حجت من غالب آمد در سلک اصحاب تو درآیم و مناسب آنستکه برای تمیز صواب و خطای هر یک از من و تو در مناظره کسی را تعیین کنی تا مُخطیرا در خطای او ادب نماید و از برای مصیب صواب حکم نماید پس ضحاک بیکی از اصحاب خود اشاره نمود و کفت این مرد در میان من و تو حکم باشد که عالم و فاضل است مؤمن الطاق کفت البته اینمرد را حکم میسازی در دینی که من آمده ام با تو در آن مناظره نمایم ضحاک کفت بلی پس مؤمن الطاق روی باصحاب ضحاک نموده و کفت اینک صاحب شما حکم کرفت در دین خدای دیکر شما دانید چون اصحاب ضحاک آنمقاله را شنیدند چندان چوب و شمشیر حواله ضحاک نمودند که هلاک شد روایٌ در مجالس قاضی در ترجمه صفوان بن یحیی که با عبدالله جندب و علی بن نعمان شریک در تجارت بود و آنها قبل از او مردند و او حسب معادهه روزی از برای هر یک پنجاه رکعت نماز و سالی از برای هر یک یکماه روزه و زکوة میداد نوشته استکه ورع او بنحوی بوده استکه در سفری شتری کرایه کرفته دوستی دو دینار ودیعه داد که بیکی از کوفیان رساند صفوان از مکاری خود تا اذن بطلبید آنها را در میان بار ننهاد

45 ) - گلشن چهل و پنجم

در تراجم حالات مردمان با عنوان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است ترجمه در وفیات الاعیان ابن خلکان استکه ارسلان بساسیری ترکی که بزرک اتراک بود در نزد القائم بامر الله خلیفه عباسی منزلتی تمام داشت که بر منبرها بعد از نام خلیفه نام او را میخواندند در سال چهارصد و نود و نه در بغداد بر قائم بامر الله خروج کرد خلیفه را از بغداد بیرون نمود و خلیفه پناه بامیر عرب برده او را جایداد پس بسوار و شمشیر حمایتش نموده ارسلان بساسیری را منهزم ساخته او را بکشتند و سرش را در بغداد به کردانیدند و ارسلان غلام یکی از بزرکان فسا که از بلوکات فارس است بود و اهل فارس مردمان فسا را بساسیری کویند بمناسبة اینکه فسا در اصل بسا است و سیر بمعنی زمین است مانند کرمسیر و در کتب عربیه فسا را فسوی نویسند ترجمه در تفسیر روح البیان است که هرون الرشید طبیبی داشت نصرانی جوانی بود صبیح و ملیح و مؤدّب هرون بسیار اصرار میکرد که آن جوان مسلمان شود و او قبول نمیکرد روزی
کفت
ص: 173

گلشن چهل و پنجم
کفت چرا مسلمان نمی شوی جوان نصرانی کفت در قرآن شما دلیل محکمی است براست بودن اعتقاد من که عیسی روح الله وجزء او است پرسید کدامست آن دلیل پس این آیه را خواند انما المسیح عیسی بن مریم رسول الله و کلمته القاها الی مریم و روح منه هرون جوابی نتوانست بدهد پس علماء را جمع کرد و از ایشان حل این مشکل را خواست باز جواب مسکتی حاصل نشد در اثناء خبر دادند که قافله از خراسان آمده و در میان آن قافله است علی بن حسین بن واقد مروی که در علم قرآن و تفسیر مهارت زیاد دارد هرون او را احضار کرد و مسئله را طرح کرد علی بن الحسین جواب فوری نداشت و لکن کفت ایها الخلیفه قطعاً جوابی در قران برای همین ایراد خواهد بود لله علی ان لا اطعم و لا اشرب تا انکه جواب این سئوا لرا بیابم پس آمد و درمنزل نشست و در را بر روی واردین بست و شروع کرد بقرائة قرآن تا با این آیه رسید و سخرلکم ما فی السموات و ما فی الارض جمیعا منه پس بآواز بلند فریاد نمود افتحوا الباب فقد وجدت الجواب فوراً بنزد هرون آمد و جوان نصرانی طبیب را نیز حاضر کردند آیه را خواند و کفت اکر عیسی جزء خدا باشد بدلیل و روح منه لازم آید تمام آنچه در آسمانها و زمین است اجزاء خدا باشند بدلیل جمیعاً منه و آن را بالبداهه غلط است و برای عیسی فضیلتی نماند پس معنی آیه نیست آنچه تو فهمیده طبیب ساکت و مسلمان شد هرون بعلی بن الحسین احسان و انعام کرد و او هم چون از آن سفر برکشت کتابی تألیف کرد و نام او را النظائر فی القران کذاشت این ناچیز کوید که این علی بن حسین بن واقد غیر از واقدی معروفست زیرا که نام او بنا بر ضبط ابن خلکان محمد بن عمر بن واقد واقدی است و او از موالی بنی هاشم و مدنی الاصل است و غیر از واحدی مفسر مشهور است چه نام او بنا بر آنچه ابن خلکان ضبط نموده علی بن احمد بن محمد بن علی بن متویة الواحدی است ترجمة فاضل کامل محمد فرید وجدی مصری در کتاب کنز العلوم و اللغة چنین آورده که اقلیدس یکی از علماء ریاضی است که یونانی بوده و قرنها پیش از جناب مسیح روزکار کذرانیده و علماء عرب کتب ریاضیة او را از لغة یونانی بلغة عرب نقل نمودند اول کسیکه از عرب کتب او را نقل بلغة عربی نمود حنین بن اسحق بود پس ثابت بن قره در حدود دویست و یازده هجری تنقیح نمود منقولات حنین را و مهذب ساخت آنها را و آسان نمود مصاعب آنها را ترجمه و ایضا در همان کتاب استکه اخوان الصفاء جماعتی از فلاسفه مسلمین و از اهل بغداد بودند از اهل قرن سیم از هجرت متحد شدند که عقاید اسلامیه را با حقایق فلسفیه وفق دهند و در اینخصوص تا پنجاه مقاله نوشته و نام آن را تحفه اخوان الصفا نهادند چنانچه در میان مردم رسائل اخوان الصفا اشتهار تمام دارد و بعضیرا چنین خیال میشود که این مشتهر رسائل اخوان الصفاء است و نه چنین است بلکه آن از مؤلّفات حکیم مجریطی قرطبی الاصل استکه فوت او در سال سیصد و نود و پنج بعد از هجرت اتفاق افتاده زیرا که او آن کتاب خود را بر نسق تحفه اخوان الصفاء تألیف نموده و نام آنرا رسائل اخوان الصفا کذاشت فتنبه ترجمة و ایضا درهمان کتاب استکه اریوس نام قسیس اسکندریه در سنه دویست و هشتاد بعد از مسیح متولد شده و در سال سیصد و سی وشش از دنیا رفت و او عقیده نصارا بر تثلیث انکار نموده و مبرهن ساخت که خداوند مسیحرا از عدم بوجود آورد پس ممکن نیست که کلمة و مسیح مقارن با باریتعالی باشد بوجه من الوجوه و تعالیم اریوس در اینخصوص منتشر کشته مدت زمانی تعالیم کاتولیکیه را تهدید نموده و متروک کردانید ترجمة در تکمله کتاب اهل الامل استکه شیخ محمد تقی دورقی از اعلام فضلاء و افراد علماء است جامع علوم عقلیّه و نقلیّه و صاحب تحقیق رائق و ذهن فائق بود اوازه علم او در عراق عرب اشتهار تمام داشت و علمای امصار از آنجناب اخذ علم مینمودند و علّامه دهر آقا سیّد مهدی طباطبائی بحر العلوم خدمت شیخ محمد تقی کسب مراتب علمیه را نموده است و در حدود سال هزارو صد و اند وفات یافت و دورق نام قدیمی بلوک فلاحی است که از قلمرو فارس است ترجمة در فارسنامه ناصری
استکه
ص: 174
در تراجم مردمان با عنوان
استکه از بزرک زادکان اهل قشقائی است زبده ارباب فضل و بلاعت قدوه اصحاب مجد و فصاحت وحید عصر و فرید و هر کاشف مشکلات فاتح معضلات مخزن نفایس فروع و اصول و مظهر حقایق معقول و منقول جامع نکات اصلیه حاوی احکام فرعیه نادره زمان جهانکیر خان قشقائی از تیره ذره شوری از اوائل عمر صبعش از معاشرت اقران رمیده کربت غربت را بر آسایش اختیار کرده رخت سفر را بجانب اصفهان کشید تحصیل علوم را برکمالات دیکر ترجیح داد و در اندک مدتی کوی سبقت را از همکنان ربود و اکنون در شهر اصفهان مرجع فضلاء و معتمد عملاء است با آنکه در مراتب علمیه سرآمد ارباب عمایم است از لباس بزرکان ایلات از سر تا پا بیرون نرفته مانند ایلات کلاه و زلف دارد این ناچیز کوید که جلالت قدر این خان والا شان در نزد دانشمندان خطّه ایران کالنار علی المنار هویدا و آشکار است و در این نزدیکیها در اصفهان برحمت ایزدی پیوست و قلوب اهل علم و فضل را از فوت خود شکست رحمة الله علیه ترجمة در کنج دانش بعد از اینکه جوهری صاحب صحاح اللغة را فی الجملة ترجمه نموده میکوید جوهری را از فرط اعجاب بتصنیف صحاح وسواس و اختلال در مشاعر و احوال بهمرسید و میکفت در دنیا کاری خواهم کرد که احدی نکرده باشد روزی دو مصراع در را یمین و یسار خود بربسته همی کفت اینها دو بال منند و باینها طیران کنم پس بدینحال بفراز بام خانه شد و از آنجا بآهنک پرواز خویشتن را بر زمین افکنده درکذشت ترجمة در زنبیل معتمدی استکه وفات ملا مهر علی ادیب تبریزی المتخلص بفدوی در سال هزار و دویست و شصت و دو هجری در تبریز اتفاق افتاد و سن او از هشتاد سال متجاوز بود مرد خرقه پوش و ژنده بر دوستی بذی اللسانی فصیح البیانی مرقع لباسی ملمع اساسی بود و هر ضیافت که میرفت اول میکفت اکلاً موعودم یا حملاً و صاحب خانه چه جرأت داشت که خلاف فرمایش آخوند را بکند طاس شکسته چرکینی داشت او را از حلوا و پلاد و خورش مملو ساخته در زیر عبا میکرفت و شروع بخوردن غذا میکرد و بعد از مردن او در خانه او چندین خمره مملو از پلاو و حلویات خشکیده و طعام کندیده یافتند و قریب سیصد جلد کتاب داشت که غالب او بخطّ خودش بود و خطّ شکسته نستعلیق متوسطی داشت و در اواخر عمر زنی کرفت و از او اولادی بعمل آمد و در مراتب شعر و شاعری ید علیا داشت فنّ حسابی او ترکی پس از آن عربی و پس از آن فارسی و این چند قصیده از او است و در زنبیل قصائدی از او نقل کرده که مطلع یکی از آنها این شعر معروفست ها علیّ بشرٌ کیف بشر ربّه فیه تجلی و ظهر هر کسیکه قصائد او را بخواهد بانکتاب رجوع کند ترجمة در مأثر و الآثار استکه میرزا ابو الحسن بروجردی الاصل طهرانی المسکن پسر ملا علی مجتهد بروجردی در محله سربخت دار الخلافه صاحب مسجد و محراب و اشتهار و اعتبار بود و بعد از وی پسرش آقا جلال الدین این چنین است و ملا علی مذکور از جمله فخول از مجتهدین عصر شاهنشاه مبرور محمد شاه طاب ثراه است وی خود در حیات حجة الحق فقیه اعظم میرزا ابوالقاسم الجاپلقی بن المولی حسن الجیلانی صاحب القوانین برتبه علیای مصاهرت وی نائل کردید سبحان الله که یکی از فرزندان چنین فقیه بنیه از بطن کریمه مشار الیها مشهور بآقا جمال الدین بروجردی از دعاة بابیّه شد و سنت پسر نوح احیا کرد و کافه اسباط محقق قمی علی الخصوص اعلاهم فخرا و اجلّهم قدراً و اقا جمال الدین بروجردی سابق العنوان پسر حجة الاسلام حاج ملا اسدالله طاب ثراه را که بنام و نسب و نسبت سهیم ان شیطان رجیم بود در بادی امر بضی شرمنده ساخت هم دو جعفر بود کین صادق بدان کذاب بود نیست تنها صادقی درنام جعفر و اشتن آقا منیر الدین از علماء اصفهانرا حضرت آفریدکار از این افق ره و تار طالع ساخته و بتجلی صفة مخرج الحی من المیت پرداخته و او از دیدار پدر بیزار است و برفراز منبر بروی طعن
میزند
ص: 175
گلشن چهل و پنجم
میزند و صریحا لعن میکند همه کس ما خلف پسر دارد من بیچاره ناخلف پدر دارم ترجمه و ایضا در همان کتاب است که سید جمال الدین اسد آبادی که در این دوره و زمان به سید جمال افغانی معروف است در علوم عتیقه و فنون جدیده مقامی بلند یافته مردم ایران را بوجود وی جای افتخار است علوم شرعیة را در قزوین تحصیل کرد و بطهران آمد و مدتی در افغانستان و هندوستان کذرانید و باسلامبول رفت و از آنجا بمصر شد کروهی از دانش پژوهان جامع از هر بروی تلمّذ میکردند و بسیاری از روزنامجات و یار مصریه را فی الحقیقه وی در تحت افادت و بلاغة آورد پس بموجبی باروپا رفت و در پاریس جریده عروة الوثقی را ایجاد کرد و از این کاه نامش در جمیع ممالک مشهور شد وصیت فضائل و آوازه خصائصش در افواه افتاد بعضی از دول قویه در منع انتشار جریده فریده مشار الیها جهد بلیغ مبذول داشت لاجرم خاطر سید را از اروپا ملالت کرفت و بسمت آسیا در کردش آمد و بحدود ایران رسید نکارنده او را حسب الامر بدارالخلافه دعوت کرد و بکرات بحضور مبارک شاهنشاهی ارواحنا فداه مشرف کردید و طبقات اهالی ازدافی و عالی آن بزرکوار را دیدار نمودند پس بروسیه رفت و فعلاً جنابش در پطرسبورغ است همه جا محترم بوده و مکرم زیسته اهل سنة و جماعة او را افغانی میشمارند چنانکه تلمیذ اجلش استاد الادب محمد عبده در مقدمه رساله نیچریه نکاشته بالجمله این شخص بزرکوار از اعاجیب روزکار است و نوادر ادهار این ناچیز کوید که وفات این سید افغانی بنابر تصریح فاضل ادیب محمد فرید وجدی مصری در کتاب کنز العلوم و اللغة در اسلامبول در سال هزار و سیصد و چهارده اتفاق افتاد و هر کس که زیاده از این از حالات او بخواهد رجوع نماید بجوهره یکصد وسی و شش از جز اول از کتاب جواهر الکلمات این حقیر فان فیه غنی وکفایة ترجمه در مجالس المؤمنین بعد از اینکه ترجمه سید خلیل امیر جمال الدین عطاء الله دشتکی صاحب کتاب تحفة الاحیاء و روضة الاحباب را و همچنین ترجمه خلف باشرفش که امیر نسیم الدین محمد است از کتاب حبیب السیر نقل نموده فرموده استکه صورت عقیده جمال الدین از کتاب تحفة الاحیاء که بنام خواجه مظفر ینکجی استرآبادی نوشته و غیر آن ظهور تمام دارد و لهذا مخدوم الملک لاهوری بعضی از نسخ آن کتاب را حکم بسوختن نمود اما خلف الصدق او امیر نسیم میرک شاه اکر چه تصنیفی از او ظاهر نشده که در آنجا تصریح بعقیده خود نموده باشد لیکن در کنار بعضی از نسخ کتاب میزان ذهبی و مشقی شامی که بنظر مطالعه او رسیده بخط شیف او مؤاخذه چندی بر سخنان ذهبی ناصبی دیه شده که تشیع دیکران در جنب آن ناچیز کردیده بعد از آن مؤاخذات آن سید جلیلرا از آنشامی خلیل بشرح و بسط و تفصیل ذکر نموده از جمله انکه ذهبی در احوال ابراهیم بن عبدالله صاعدی نوشته که روی عن ذی النون المصری عن مالک خیراً باطلاً متنه اذا نصب الصراط لم نچراحد الا من کانت معه براة بولایة علی و جناب میرنسیم الدین در تحت قول او که خبرا باطلاً بخطّ شریف نوشته که بل الباطل هو النحاس النحس الذهبی الناصبی علیه ما تستحق و قاضی از ابوالمّؤید خوارزمی و میرسید علی همدانی و دیکر از محدثین اهل سنة روایة اینخبرزا نقلنموه پس چکونه باطل شد و از جمله ذهبی در احوال احمد بن ازهر نیشابوری بعد از نقل و توثیق علماء رجال از او کفته و لم یتکلموا فیه الا لروایة عن عبدالرزاق عن یعمر حدیثا فی فضل یشهد القلب بانه باطل و جناب میر در حاشیه آن بخط شریف نوشته که الحکم ببطلان الحدیث بمجرد و شهادة القلب باطل عند النّقاد و القلب الذی یشهد ببطلان الحدیث فی فضائل علی هو قلب شیطان قلّاب او محل القاء الوساوس الشیطانیه و از جمله انکه ذهبی در احوال سعید بن عمی اینحدیث را باسناد او از ابن عمیر روایة کرده که حضرت رسالة فرمودند یا علی انا اخوک فی الدنیا و الآخرة انکاه کفته اینحدیث موضوع است و جناب میر در حاشیه آن نوشته کلا و حاشا بل هو حدث من طرق کثیره قبح الله وجه من حکم بوضع الاحادیث الصحیحه لسوء مذهبه من الخروج و النصب و الحدیث المذکور
اخرجه
ص: 176
در تراجم مردمان باعنوان
اخرجه الترمدی فی جامعه و قال هذا حدیث حسن غریب و اخرجه الحاکم و صححه رغماً لا نف الذهبی الناصبی الی غیر هذه من المناقشات و من ارادها فیطلبها من مجالس المؤمنین

46 ) - گلشن چهل و ششم

در کثرت زیادی اعمار معمران و کلچین از کلبانهای آن چند کل است معمر علامه مجلسی قدس سره درجلد اول حیوة القلوب از ابن بابویه و او از اسحق بن ابراهیم طوسی روایة کرده استکه در سن نود و هفت سالکی در درخانه یحیی بن مصنور نقل کرد که من پادشاهی را در هند دیدم که او را سر بابک میکفتند و در شهریکه او را صبوح می کفتند پس از او پرسیدم که چند سال از عمر تو کذشته است کفت نهصد و بیست و پنجسال و مسلمان بود و کفت که حضرت رسول ده نفر از اصحاب خود را بنزد من فرستاد که خذیفة بن الیمان و عمرو بن العاص و اسامة بن زید و ابوموسی اشعری و صهیب رومی و سفینه و غیر ایشان در میان آنها بودند و مرا دعوت باسلام کردند و من اجابت نمودم و مسلمان شدم و نامه حضرت را بوسیدم پس من کفتم با این ضعف چکونه نماز میکنی کفت خدا میفرماید که الذین یذکرون الله قیاماً و قعوداً و علی جنوبهم کفتم خوراک تو چیست کفت اب کوشت با کندنا پرسیدم که آیا چیزی از تو جدا میشود کفت هفته یکمرتبه چیز کمی دفع میشود پس احوال دندانهای او را پرسیدم کفت بیست مرتبه دندانها را افکنده ام و از نو بدر آورده ام و در طویله او چهارپائی دیدم از فیل بزرکتر که او را زندفیل میکفتند پرسیدم که چه میکنی اینجا نور را کفت رخت خدمتکاران را بر آن بار میکنند و از برای کارزان میبرند که بشویند و چهار سال راه طول مملکت او و چهار سال عرض آن بود و شهریکه پای تخت او بود پنجاه فرسخ در پنجاه فرسخ بود و بر در هر دروازه از دروازه های شهر او صد و بیست هزار لشکر حاضر بودند چه حون حادثه رو میداد محتاج نبودند که استعاثه از لشکرهای دیکر بکنند و جای او در وسط شهر بود و شنیدم که می کفت که داخل بلاد مغرب شده ام و بر یک بیابان عالج رسیده ام و رفته ام بسوی شهر قم موسی تغیی جابلقا و بام خانهای ایشان هموار است و خرمن وجود کندم و مأکولات ایشان همیشه در بیرون شهر است و آنچه میخواهند از برای قوت خود بر میدارند و باقی را در بیرون شهر میکذارند و قبرهای ایشان در خانهای ایشان است و باغهای ایشان دو فرسخ از شهر ایشان دور است ودر میان ایشان مرد پیر و زن پیر نیست و بیماری در میان ایشان نمی باشد تا وقت مردن و بازارهای ایشان کشوده است و هر که چیزی میخواهد میرود و میکشد و برمیدارد و قیمتش را در آنجا میکذارد و صاحبش حاضر نیست و در وقت نماز همه حاضر میشوند در مسجد ونماز می کنند و بر میکردند و در میان ایشان خصومت و نزاع نمیباشد و سخنی بغیر از یاد خدا و نماز و یاد مرک نمیکویند معمر در مسطرف استکه تبع فرازی از معمرین بشمار میآید وقتی یکی از خلفای بنی امیه وارد شده خلیفه از عمرش سئوال نمود تبع کفت چهار صد و بیست سال در زمان فترة و جاهلیت بسر برده ام و شصت سال در زمان اسلام خلیفه کفت از آنچه دیده در سالف عمر خود مرا خبر ده تبع کفت دنیا را دیدم شبی در اثر شبی و روزی در عقب روزی و مردم را دیدم که دو طائفه اند یکطائفه مال دنیا جمع مینمایند و طائفه دیکر آن را متفرق میسازند و یک طائفه را قوی و ظالم و دیکری را ضعیف و مظلوم و دیدم که صغیر میشود و کبیر هرم میکردد و دیدم که زنده ها میمیرند و جنینها متولد میشوند و تمامت مردم یا مسرورند بآنچه در نزد آنها موجود است و یا محزونند بفقد آنچه را که عادمند معمر در ترجمه جلد سیزدهم بحار الانوار از سید جلیل سید علی بن عبد الحمید در کتاب انوار المضیئة نقلنموده که فرموده است جدم عبد الحمید رفع حیدث برئیس ابو الحسن کاتب بصره که از جمله ادبا بوده نموده و او کفته که در سال سیصد و نود در بلاد عرب چند سال قحط و غلاشد لکن اطراف بصره ارزانی و فراوانی بود اعراب این را شنیدند از جایهای دور بآنجا وارد کردیدند و السنه مختلفه داشتند با جماعتی
بیرون
ص: 177

بیرون رفتیم برای اینکه احوال ایشان را ملاحظه کنیم و قاعده علم و ادب از ایشان اخذ نمائیم بسا است که در نزدیکی از ایشان این قاعده را یافته باشیم آنکاه خیمه بلند و بالائی را بنظر آوردیم و آن را قصد کردیم ناکاه در کوشه آن شیخی را دیدم که نشسته و ابروهای وی پیش روی چشمهای او را کرفته و در اطرافش جمعی از غلامان و اصحاب او بودند بر او سلام کردیم او جواب را رد نمود و حسن ملاقات را با ما بعمل آورد در آنحال مردی از ما مرآبان شیخ نشان داد و کفت که اینمرد بزرک است و در معامله راه ها ناظر است و از جمله فصحاء و اولاد عرب است وهم چنین جماعتی که با او هستند هر یکی از ایشان به قبیله منسوب و با فصاحت و سداد معروفند در حالیکه شما وارد شدید ما با او بیرون آمدیم بامید اینکه فائده و چیز طرفه از یکی از شما اخذ کنیم وقتی که تو را دیدیم امیدوار کردیدیم باینکه مقصود خود را در نزد تو می یابیم زیرا که بجهة کبر سن امور عجیبه بسیار دیده او کفت ای پسران برادرم خدایتعالی شما را تحیة بفرستد بخدا سوکند یاد میکنم که هر آینه دنیا مرا از چیزی که شما از من میخواهید مشغول و غافل کردانیده اکر اراده اخذ فائده دارید آن را از پدرم خواهش کنید و این خیمه او است و بدست خود اشاره بخیمه بزرکی نمود که در مقابل خیمه وی بود پس رفتیم و شیخی را در آن دیدیم که دراز کشیده و در اطرافش خدمتکاران پسرش را مشاهده نمودیم و ماجرائیکه میان ما و پسرش کذشته بود باو خبر دادیم کفت ای پسران برادرم خداوند عالم شما را تحیت بفرستد چنانکه دنیا پسر مرا از قائده که شما خواهش از آن کرده اید مشغول و غافل کرده مرا هم از آن غافل نموده لیکن آنفائده را در نزد پدر من می یابید و این خیمه خیمه او است و اشاره بچادر پاکیزه نمود ما در پیش خود کفتیم که محض دیدن این شیخ فانی را از جمله فوائد حساب می کنیم اکر فائده دیکر هم از او حاصل شد آن نفعی میوشد علیحده که چشمداشت آنرا نداشتیم پس آن خیمه را قصد کردیم آنکاه در اطراف آن خیمه جمع کثیری از غلامان و کنیزان یافتیم وقتی که ما را دیدند بسوی ما دویدند و سلام کردند پس کفتند که چه می خواهید خدا شما را تحیة بفرستد کفتیم که میخواهیم که به بزرک شما سلام بکنیم و فائده اخذ نمائیم کفتند که همه فائده ها در نزد اقای ما است آنکاه یکی از ایشان داخل خیمه کردید که برای داخلشدن ما از آقای خود اذن حاصل نماید بعد از ان بیرون آمد و بما اذن داده داخل شدیم در صدر خیمه تختی دیدیم که در دو طرف آن چند تا متکا بود و بالینی هم در اول آن بود و در روی بالین سر شیخی را دیدیم که بدنش کهنه و پوسیده کردیده و مویهایش ریخته آنکاه باواز بلند سلام کردیم و جواب آن را بخوبی شنیدیم و یکی از ما باو کفت مثل چیزیرا که به پسرش کفته بود و باو فهمانیدیم که پسرش ما را نزد وی فرستاده و بما مژده فائده در نزد وی داده آنکاه شیخ چشمهای خود را باز کرد دیدیم که حدقه های او بسیار کود کردیده و بخدمتکاران خود کفت که مرا بنشانید بعد از آن کفت ای پسران برادرم شما را خبری میدهم انرا از من یاد کیرید پدر مرا بچه زنده نمیماند و حال انکه نسلش باید باقی ماند انکاه در حال کبر سنش من متولد کردیدم او را از ولادت من فرح و سرور روی داد بعد از آن برحمت ایزدی رفت و بعد از او عمّم کفیل من کردید او هم مثل پدرم در محافظت من مبالغه داشت بنابراین روزی مرا بخدمت حضرت رسول خدا برد و عرضکرد این طفل پسر برادر من است پدرش وفات نموده و من به تربیت وی کفیل شده ام و از مردنش میترسم پس مراد دعائی تعلیم بفرما تا اینکه او از برکت آندعاء و تعلیم سالم بماند آنحضرت فرمود که آیا ذات القلاقلرا ندیده او عرض کرد که یا رسول الله ذات القلاقل چیست فرمود این استکه بخوانی بر او سوره جحد که قل یا ایها الکافرون است و سوره اخلاص و سوره فلق و سوره ناس را و من تا حال هر صبحکاه آنرا خوانده ام و آسیبی در مال و بدن خود ندیده ام و مریض و فقیر نکردیده ام و سن من تا باینجا رسیده است که می بینید و شما هم ذات القلاقلرا یاد کیرید و آنها را بسیار بخوانید بعد از ان از
نزد او
ص: 178
در کثرت و زیادی اعمار معمران
نزد او مراجعت نمودیم این ناچیز کوید که عامه ناس از ذات القلاقل بچهار قل تعبیر مینمایند معمر در بحار استکه از جمله معمرین عبدالمسیح بن بُقیله غسانی است و نام بُقیله ثعلبه بوده و بعضی حارث کفته اند و نامیدنش به بُقیله از این جهة استکه او روزی دو لباس سبز پوشیده در میان قوم خود درآمد آنکاه ایشان باو کفتند تو به بقیله میمانی یعنی به علف سبر شباهت داری کلبی و ابومحنف و غیر ایشان کفته اند که او سیصد و پنجاه سال عمر نمود و زمان اسلام را دریافت ولیکن در دین نصاری باقی ماند و اسلام نیاورد و نقلکرده اند که در وقت خالد بن ولید بعزم تسخیر بلده حیره در اطراف آن با لشکر فرود آمدند وآن در پشت کوفه شهری بود قدیم که نعمان بن منذر در آنجا می نشست واهل آن هم در آنحال محصور کردیدند آنکاه خالد بایشان پیغام داد که مرادیرا از دانشمندان و بزرکان خود نزد من روانه نمائید عبدالمسیح بن بقیله را فرستادند وقتیکه بنزد خالد رسید کفت اَنعِم صَباحاً ایها الملک یعنی ای پادشاه در وقت صبح یا نعمة و لذت باشی خالد کفت خدایتعالی مرا زین تحیة تو بی نیاز کردانیده لکن ایشیخ بکو که ابتدای آمدنت از کجاست کفت از صلب پدرم کفت از کجا بیرون آمدی کفت از شکم مادرم کفت بر چه چیزی تو کفت بر زمین کفت در چه چیزی تو کفت در لباسهای خود کفت آیا تعقل میکنی کفت بلی سوکند یاد میکنم که هر آینه می بندم کفت آیا پسر چندی کفت پسر یک مرد آنکاه خالد کفت من تا بحال مانند اینمرد ندیده بودم هر چه که از او میپرسم کلام مرا برخلاف مرادم حمل میکند و جوابی که مطلوب من نیست میکوید او کفت که بتو جواب ندادم مکر از چیزی که پرسیدی و هرچه که میخواهی بپرس خالد کفت آیا عربید شما یا بنط کفت عربیم در صورت بنط آمده ایم و بنطیم در صورت عرب ظاهر شده ایم او کفت آیا با من دعوی خواهید کرد یا مصالحه عبدالمسیح کفت مصالحه خالد کفت پس اینحصارها برای چیست کفت آنها را برای من ساخته ایم که اکر سفیهی یا بیعقلی بر ما هجوم بیاورد در آنها خود را نکاهداریم تا وقتی که مرد عاقلی بیاید و او را از این عمل بد نهی کند خالد کفت چند سال از عمر تو کذشته کفت سیصد و پنجاه سال کفت در اینمدت چهادیده کفت دیده ام که کشتیهای دریا در این سیلکاه بسوی ما آیند و از اهل حیره زنی را میدیدم که زنبیلی در سر کذاشته و بیشتر از یک کرده نان توشه برنداشته از آنجا تا بشام با آن توشه میرفت یعنی ان بلده بمثابه بزرک بود که به نزدیکی شام متعصل بوده و الحال آن خراب کردیده داب و عادت پرورد کار درباره بلاد و عباد بر این نهجست راوی کوید که با او سمی بود که در کف دستش میکردانید خالد کفت این چیست که در کف دست تو است کفت سم است کفت آنرا چه میکنی کفت اکر با اهل بلد من موافقت و سلوک خوش کردی آنکاه برای خدا حمد میکنم و اکر غیر ایشان با این نمودی من بذلّت و خواری و بلای ایشان راضی نمیشوم این سم را میخورم و از مشقّت زندکی راحت میشوم و حال انکه از عمرم باقی نمانده مکر اندک زمانی آنکاه خالد کفت که آن سمرا بمن بده پس آنرا کرفت و کفت بسم الله و بالله رب الارض و السماء الذی لا یضر مع اسمه شیئ بعد ازآن آن سمّ را خورده غشی او را کرفت و چانه خود را زمانی طویلی بر سینه خود کذاشت بعد از آن عرقی نموده بهوش آمد کویا که از قیدرها کردید آنکاه ابن بقیله بسوی قومش برکشت و بایشان کفت به پیش شما از نزد شیطانی آمده ام که سم خورد و باو ضرری نرسانید با اینجماعت کاری بکنید تا اینکه شر ایشان را از خود دور نمائید آنکاه بکفته او اطاعت نموده با ایشان بمصالحه راضی شدند و صد هزار درهم نجالد دادند این ناچیز کوید که محض اختصار بهمین قدر از کذارشات حالات این بقیله اقتصار رفت و هر کس که طالب زیاده از این است بجلد سیزدهم کتاب بحارالانوار مراجعه و سرح انظار نماید معمر شیخ جلیل کراجکی در کنز الفوائد بعد از اینکه قضیه معمر معزنی را که ملقب با شح و مکنی یابی
الدنیا است
ص: 179
الدنیا است نقل نموده فرموده استکه معمر دیکری است که آنرا معمر مشرقی کویند و آنمردیست مقیم ببلاد عجم از ارض جبل و ذکر میشود که او امیر المؤمنین علی را دیده و چندین سال استکه مردم او را باین وصف میشناسند و میکوید که او را مثل آن شجّه که بمعمر مغربی در رکاب آن حضرت رسیده است وارد کردیده و جماعتی از مردمان مختلفة المذاهب مرا از حدیث آن خبر دادند و کفتند که ما را دیده ایم و کلامش را شنیده ایم از جمله ابوالعباس احمد بن نوح شافعی در مدینه رمله در سال چهار صد و یازده مرا حدیث نمود که من برای تفقه متوجه عراق شدم پس از شهریکه آنرا سُهرِوَرد کویند عبور نمودم و آن شهر از اعمال زنجان است و عبور من در سنه چهار صد و پنج بود پس بمن کفتند که در اینجا مردی استکه علی را دیده است اکر نزد او بروی و او را به بینی همانا فائده عظیمه یافته پس ما نزد او رفتیم و او در خانه خود نوار میبافت و بنقلی اشتغال بعمل زنا نیز داشت و او پیرمردی نحیف الجسم و صاحب کبیره مدوره بود و او را پسری کوچک بود که سنش یکسال بود پس باو کفتند که اینجماعة از اهل علمند و قاصد عراقند و دوست دارند که از شیخ بشنوند کیفیت ملاقاتش را با امیر المؤمنین پس کفت بلی سبب ملاقات من با انحضرت این بود که من در موضعی ایستاده بودم ناکاه دیدم سواری از کنار من عبور کرد چون سر خود را بلند کردم آن سوار دست بر سر من کشیده و در حق من دعا فرمود و چون از من کذشت خبر دار شدم که آن حضرت امیر است پس من هروله نموده خود را بانحضرت رسانیدم و با او مصاحبت کردم و کفت که در تکریت و موضعی از عراق در رکاب آنجناب بودم که آن موضعرا تل فلان میکویند و تا آنحضرت در حیات بود در خدمتش بودم و بعد از شهادتش اولادش را خدمت مینمودم احمد بن نوح کفت که جماعتی از اهل بلدنش کفتند که ما از پدران خود و ایشان از پدران خود همین کفت او را نقلنموده اند و حسین بن محمد بن احمد قمی هم بمن کفت که من او را دیده ام و از جمعی از اهل سهررود هم حکایتش را شنیده ام

47 ) - گلشن چهل و هفتم

در مذاهب مستحدثه در میان مسلمانان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است مذهب در بستان السیاحه در بیان مذهب زیدیه چنین نکاشته که پوشیده نماند که راقم انچه در کتب قوم دیده و از مردمان معتبر شنیده در مذهب زیدیه خلاصه اش این استکه آن مذهب منسوب است بزید علی بن حسین علیهما السلام و کویند ایشان پانزده فرقه اند بدین موجب اتبریّه جاردویه صالحیه جریریه یعقوبیه ابریقیه عقبیه یمانیه محمدیه طالقانیه قمریه زکیه جیشیه حسینیه صباحیه و در اصل سه فرقه اند و در کتب اخبار آمده که سبب ظهور مذهب زیدیه آن بود که زید بن علی در کوفه خروج نمود و جمعی بر آن کرویدند و بعد اکثری از آنجناب برکشتند و بحکم هشام بن عبدالملک زید را کشتند و صلب کردند آنکاه سوختند و خاکسترش را دز چاه کردند جمیع زیدیه بعصمت امام قائل نیستند و کویند امامة مخصوصست بعلی بن ابیطالب و اولاد انحضرت و هر که از اولاد فاطمه دعوی امامت کند و به کتاب خدا و سنه رسول دعوت نماید نصرت او لازم است اکنون چند فرقه در ولایة یمن موجود اند اول صالحیه ایشان منسوبند بحسن بن صالح و ایشان را اتبریه نیز کویند اینطایفه میکویند که علی بن ابیطالب بعد از رسولخدا افضل مردم بود و امامت خاصه آنجناب بود و چون آنحضرت ترک امامة نمود خلافت بر شیخین درست شد و صحابه مخطی بودند و در حق ایشان نه خوب کویند و نه قدح کنند و اینجماعة قائلند برجعت اموات قبل از قیامت دویم جارودیه اینطایفه کویند که رسولخدا نص کرد بر علی بصغت دون تسمیه و آن را نص خفی خوانند یعنی روشن نبود و بعد از رسول امام علی بود و خلق کافر شدند که دیکری را نصب کردند و کویند هر که بر علی تقدم نمود کافر شد و نیز کویند که علم اخیار از اولاد حضرت مجتبی و اولاد جناب سید الشهداء مانند علم رسول اکرم حاصل است از
روی
ص: 180

در مذاهب مستحدثه در میان مسلمانان
روی فطرت بدون تعلیم وتعلم و کویند که امام بعد از رسول علی بود و بعد از او حسین بود و بعد از او هر که از بنی فاطمه باشد و عالم و شجاع بود و خروج کند و بعضی از ایشان کویند محمد بن عبدالله بن الحسن خواهد بود و برخی از آنها اعتقاد دارند که مهدی محمد بن القاسم بن علی بن الحسین خواهد بود سیّم جریریه و ایشانرا سلیمانیّه نیز کویند این طائفه کویند امامت بشوری میباشد و اکر دو کس از اخیار اهل اسلام بکسی اعتقاد کنند امام شود و امامت مفضول درست و صحیح است با بودن افضل ابوبکر و عمر در امامتشان مخطی بودند اما خطائی ننمودند که موجب کفر باشد و کویند عثمان کافر شد بسبب بدعتهای چند و سنت های ناپسند که در دین احداث نمود و اینفرقه جارودیه را منکرند و جارودیّه نیز ایشان را منکرند جمله زیدیّه با معتزله هم اعتقادند و در فروع قیاس و رأی و استحسان در نزد ایشان دلیل شرعی است و السلام علی من اتبع الهدی مذهب و ایضا در ریاض السیّاحه در بیان مذاهب غلاة و علی اللّهیان چنین نکاشته که پوشیده نماند که طائفه عالی مذهب صنفی از اهل تناسخ اند این کروه علیّ مرتضی را علیه السلام صاحب کرم می نامند و ایشان میکویند که معرفت او سبحانه و تعالی ممکن نیست مکر انکه از مقام اطلاقیت تنزل نموده بکسوت قید بیاید و ممثّل شده خود را بشناساند و خلق را بخویش عارف کرداند و ممثّل شدن امریست ممکن اما واجب است مانند ممثّل شدن روح القدس بصورت جوان مستوی الخلقه بمریم و ممثّل شدن جبرئیل بصورت دخیه کلبی بمحمد عربی آنذات خجسته صفات که از همه نقایص مبرّا است و از همه معائب معرّا از جهة شفقت از وحدت صرف تنزل کرده هدایت اهل ضلالت میکند آنذات علیّ مرتضی است انا خالق السموات و الارض دلیل مدّعی است مصدر کثرت آن نقطه وحدت کردید و فرموده آنحضرت انا نقطه تحت باء بسم الله شاهد مطلب است آخر مرده زنده کردن و تصرف در آسمان و ستارکان کار یزدان است منکران قائلند که آفتاب ردّ کردن و مرده را زنده نمودن یوشع و سلیمان نیز همان است و جمیع پیغمبران را صاحب کرم فرستاد و کار ایشان را وی تمثیت داد و خبر یا علی جئتَ مع کل نبی سرّاً و معی جهراً خبر صحیح رسیده است منکران وی را قائلند و او را قسیم الجنة و النار میدانند و قاسم الارنراقش میخوانند و استاد جبرئیلش میکویند و نیز میکویند در حین تولد و وفات و در حال سئوال منکر و نکیر صاحب کرم حاضر است مظهر العجائب و مظهر الغرائب صاحب کرم را مینامند و کلام الله ناطقش میکویند دانایان از این سخنان چیز دیکری میفهمند و نیز غلاة کویند اکر خداوند عالم از انحضرت اجاذت نیافتی بخلقت عالم نشتافتی حاصل سخن انکه هر کس که بخدائی وی ایمان نیارد ذره ایمان ندارد منکران نیز میکویند که هر که محبت صاحب کرم در دلش نیست آن کس از دین و ایمان بر بست نزد دانایان این هر دو سخن یکی است و کویند ظهور آنحضرت بیحد و شمار است سیصد سال قبل از این نیز ظهور نموده و رسم و عادت در میان اینطایفه نهاده هر که او را نشناسد و معرفت آنحضرت حاصل نکند باید دور بزند و برزخهای بسیار طی نماید تا انکه او را معرفت حاصل شود در اصطلاح اینطائفه ابن پایین پیر است و امام رضا را داود کویند و امام حسین را یادکار جمع جماعة را مکه دانند همکیشان خود را یار خوانند و بیکانکان مذهب خویشرا خوار میکویند در هنکام داخلشدن در طریقه ایشان است جوز وصد دیناری و سر سپردن و نیز ریش تراشیدن و شارب زدن در آنطائفه کناه بزرک است ونماز و روزه معصیت سترک بدل یکماه روزه در فصل زمستان سه روز روزه وصال لازم میدانند و بجای نماز نیاز را واجب شمارند با وجودیکه در میان ایشان حجاب نیست عصمت و عفت بکمال دارند انتهی مذهب در ملل و نحل شهرستان و بستان السیاحه و رماض السیاحه و کنز العلوم و اللّغة و غیر اینها از کتب معتبره مذهب اسمعیلیّه را بتفضیل
نکاشته
ص: 181
گلشن چهل و هفتم
نکاشته اند و اجمال از آن که مناسب با وضع این عجاله است این استکه ایشان کویند باخبار متواتره معلوم شده استکه حضرت صادق نصّ بامامت اسمعیل فرمود و بر مادر اسمعیل تا اودر حیوة بود هیچ زن و جاریه بکرفت چنانچه حضرت رسول با خدیجه وعلی با فاطمه و بنابراین بعد از حضرت صادق امامت باسمعیل رسید و فوت اسمعیل را در زمان حضرت صادق منکرند و میکویند آنجناب فوت او را تقیّه اظهار داشت تا مخالفان او نیابند و بر قتلش نشتابند و بعد از اسمعیل محمد بن اسمعیل امام باشد و امامت باسمعیل ختم شد و بعد از او ائمه مستورند و داعیان ظاهر اند و عالم از امام ظاهر یا مستور خالی نباشد چون ایام ظاهر شود حجتش نیز ظاهر کردد و مدار احکام بائمه صفت است مانند ایام هفته و سموات سبعه و کواکب هفتکانه و طبقات زمین و نقباء را مدار بر دوازده است شیعه اثنی عشری از اینجا بغلط افتاده اند که ائمه را بعدد نقباء شمرده اند و چون اینطائفه بسته خود را باسمعیل دهند ایشان را اسمعیلیه خوانند و چون این طائفه مجرد نظر و استدلال را در معرفت ایزد متعال کافی نمیدانند مکر بتعلیم معلم و بارشاد مرشد بدینجهة ایشان را معلمیه خوانند و باعتبار اینکه میکویند هر کلمه قرآن ظاهری و باطنی دارد و عوام را بر ظاهر لفظه اطلاعست و خواص را بر باطن تأویل وقوفست لذا ایشان را باطنیه کویند و از جمله ماویلات ایشان این استکه کویند وضوء عبارت از پذیرفتن آئین است از امام و سیم از ماذون در غیبت امام و نماز عبارت است از رسول بدلیل قوله ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر و اختلام عبارت است از افشای سری که در نزد ایشان است بغیر قصد هدایت کسی و غسل تجدید عهد است و زکوة تزکیه نفس است بمعرفة دین وصوم عبارتست از محافظة اسرار امامت و زنا عبارتست از افشای اسرار دین و نماز جماعة عبارتست از متابعت امام و زکات کنایه است از انکه خمس مالرا بامام دهند و کعبه پیغمبر و ناب علی است و منا و مروه و میقات وصی انبیاء است و بلتبیه عبارت از اجابة مدعو است و هفت طواف خانه مولاست و بهشت عبارت از راحة ابدان است از تکالیف و دوزخ عبارت از رخمت و مشقه ابدانست بتکالیف و قیامة عبارت از مرک آن شخص است که مرده است که من مات فقد قامت قیامته و چون کسی در مذهب و طریقه ایشان راسخ شود و اجازه کلام یابد او را مأذون نامند و چون بدرجه دعوت رسد و معتبر باشد او را حجت خوانند و چون رتبت و درجه او بکمال رسد و از تعلیم بی نیاز شود او را امام دانند و بالای امام اساس است و بالای اساس در منزلت ناطق است امام صفت است و داعی دوازده و نیز کویند که ناطق کسی استکه شرع متقدّمین را منسوخ کند و اساس یعنی کسیکه تأویل شریعه نزد او باشد و اسرار باطن همه خلق را بداند ناطق واضع شریعت را کویند و اساس کسیکه باطن او را بیان کند کار ناطق وضع تنزیل است و شغل اساس تأویل شریعه و بیان حقیقة آن نزد او باشد و نیز کویند که ممکن نیست که امام وفات یابد مکر انکه یک پسر او امام خواهد بود و معنی ایه کریمه ذریّة بعضها من بعض این است و جعلها کلمة باقیة فی عقبه همین است و چون حجت آورند که حسن بن علی باتفاق همه شیعیان امام بود و فرزند او امام نبود جواب کویند امامت او مستودع بود یعنی ثابت نبود و آن عاریت بود و امامة حسین بن علی مستقر بود و آیه کریمه مستقر و مستودع اشاره بآنست الی غیر ذلک من کلماتهم الکفریة و الالحادیّة و الحاد اینطائفه در دین قویم اسلامی بمثابه از شیوع و ازدیاد استکه از میان تمامة طوائف باطله که خود را منتسب بدین مبین اسلام و بآن منسوب میدارند فقط ایشان معروف بملاجده شده اند خذلهم الله و اخزاهم مذهب بدانکه قرامطه بنابر آنچه در تاریخ حبیب السیر است جماعتی میباشند که بحسب ظاهر خود را از
اسمعیلیه
ص: 182
در مذاهب مستحدثه در میان مسلمانان
اسمعیلیّه میشمارند و بامامت محمد بن اسمعیل بن حضرت امام جعفر صادق اعتراف دارند و باطناً اعتقاده ایشان ابطال شریعت خیر العباد و محض الحاد است زیرا که قرمطیان مانند ملحدان اکثر محرّمات را حلال پندارند چنانکه در اخبار الدول قرمانی است که ایشان کویند غسل از جنابة لازم نیست و خمر خوردن حلال است و روزه در سال در دو روز لازم است یک روز روز نوروز و روز دیکر روز مهرجان و در اذان نماز و آن محمد بن الحنفیّه رسول الله را زیاد نموده و حج و قبله را نسبت به بیت المقدّس لازم دانند و چون در بدایة حال یکی از کلانتران ایشان خط را مقرمط مینوشت لفظ قرامطه بر ایشان اطلاق یافت چنانکه در حبیب السیر است و بروایتی که در تحفه الملوک مسطور است بانی آنمذهب باطل عبدالله بن میمون القداح استکه از اهل اهواز بود و بدعوی انکه من وصّی محمد بن اسمعیلم بسیاری از حلایقرا اضلال نمود و قرمطیان در زمان هرون الرشید با مأمون علی اختلاف الروایتین بر سبیل خفیه دعوت کردند و بتدریج مردم بسیار آنمذهب را اختیار نمودند و در سنه احدی و ثمانین و مأتین یکی از اعیان آنطایفه که یحیی بن و کرویه نام داشت بقطیف رفت و در منزل علی بن یعلی که از بزرکان آندیار بود نزول نمود و اظهار کرد که مرا امام محمد مهدی برسالت فرستاده و زمان ظهور آنحضرت نزدیک است و جمعی کثیر از مردم قطیف و بحرین را بمتابعة و مطاوعة در آورد و از جمله آن طایفه یکی ابوسعید جنابی بود و جنابه کنایه از قریه استکه بر ساحل فارس احداث یافته القصه چون یحیی چند روزی باضلال متوطنان قطیف و بحرین پرداخت مدتی در کوشه پنهان شد و بار دیکر ظاهر کشته مکتوبی بمیانعلاة خود نمود و کفت این کتابت صاحب الزمان است بسوی شما و مضمون آن خطّ مزوزان بود که دست از دامان متابعة یحیی برمدارید و هر یک ششهزار درم و چهار دانک زر نزد ما فرستید و یحیی آنوجه را بحصول موصول کردانیده کرت دیکر غیبت نمود و پس از چند کاه باز پیدا شده رقعه دیکر آورد که مردم خمس اموال خود را باو دهند و در آن اثنا روزی بخانه ابوسعید جنابی رفت و ابوسعید بلوازم ضیافت پرداخت و منکوحه خویشرا بخلوتخانه او فرستاد و حاکم بحرین از اینواقعه خبر یافته یحیی را بکرفت و تأدیب بلیغ فرموده بشهر روانه نمود انکاه ابوسعید و یحیی از آن ولایة بیرون رفتند باتفاق روی توجه بشامات آوردند و آخر الامر محمد بن سلیمان را مکتفی عباسی با بیست هزار سوار از برای دفع شرّ آنها از مسلمین معین نموده و ایشان آنملعونرا در یکی از معارک کشتند پس برادرش که حسین نام داشت رئیس قرمطیان شده و بالاخره در قرب حماهدست محمد بن سلیمان خود و دو پسرش اسیر شدند و لشکرش اغلبی بنفظ سوختند و باقی مانده منهزم شدند و مکتفی او و پسرانش را بقتلرسانید چنانکه در تدبیر پنجم از گلشن نود و یکم مفصلاً خواهد آمد و اما ابوسعید جمعی کثیر از قرمطه را تابع خود کردانیده و بکرات قطیف و بصره و سائر بلاوهم جوار را در معرض قتل و غارت درآورد تا انکه غلام صغلبی آنملعون را در سنه احدی و ثلثمائه درحمام بکشت چنانکه در تواریخست و بعد از ابوسعید ابوطاهر پسرش رئیس قرمطیان شده تا انکه در سنه سیصد و هفده در روز ترویه بمکه معظمّه ریخته حجاج را قتل و غارت نموده و حجر الاسود را کنده به بلاد هجر بردند و در سنه سی و دو ابوطاهر نیز کشته شد چنانچه در ملحمه ششم از گلشن بیست و سیم مرقوم افتاد مذهب بدانکه با یک که اصلش از اذربایجان است ملعونی الحاد پیشه بود و کیش مزدک را داشت و انکار حرام و حلال کرده امر و نهی را باطل میدانست و پیروانش مذهب او را خرم دین میکفتند و در سنه دویست ده خروج نموده و جماعتی انبوه را در تحت اطاعت و در کیش و مذهب خود درآورد و قریب هزار هزار نفر از کسانی را که در مذهب با او مخالف بودند بوادی عدم فرستاد
چنانکه
ص: 183
گلشن چهل و هشتم
چنانکه در تواریخ معتبره مسطور است و او حدود بلقان و آذربایجان بود و بسی فتنه ها نمود تا انکه در سنه عشرین و مأتین معتصم چه بن کاوس را که از بزرک زادکان ماوراء النهر و یافشین ملقب بود با پناهی سنکین بدفع بابک فرستاد و او مدت دو سال چندین مرتبه مقاتله واقعشد و خلفی کثیر از جانبین کشته شدند تا انکه در سنه ماتین و عشرین و ماتین بابک شکستی فاحش یافته بجانب ارمنیه با معدودی رو نهاد و وارد بفلعه سهل بن سنیاط که والی آنجا بود کردید سهل او را پذیرائی نموده تا انکه سهل ثوبتی در وقت غذا خوردن بر سر سفره با بابک هم غذا شد بابک از نخوتش کفت ای سهل تو چه حد آن داری که با من در سک سفره غذا خوری سهل کفت ندانستم پس آهنکری طلبیده پای بابک را بقید نهاد و باقشین خبر فرستاد واقشین او را خواسته بسامره فرستاد و معتصم او را بدرک فرستاد بنحویکه در تواریخ است و مذهب مقنع تناسخی که در شعبده دویم از گلشن سی ام کذشت تذکر آن مناسب مقام است

48 ) - گلشن چهل و هشتم

در نوادر منبریّه که از منبریان و واعظان صدور یافته و کلچین از کلبانهای آن چند کلست ندرة منبریّه در مجالس المؤمنین استکه وقتی ابوحفص عمر السهروردی که ملقب است بشهاب الدین در بغداد وعظ میکفت و در اثنای وعظ این بیت را خواند شعر ما فی الصحاب اخو وجد نطارحه حدیث نجد و لا صبّ نحادیه و از روی ذوقیکه شیخرا از تصور کمال خود دست داده بود مکرر آن بیت را میخواند در اثناء جوانی عارف مجرّد از حاضران به شیخ فریاد کرد که ای شیخ تا چند اظهار کمال خود و نقصان حاضران میکنی و الله که در اینمیان بعضی باشند که راضی بهمزبانی تو نیستند چرا این ابیات در عوض آن بیت نمیخوانی ما فی الصّحاب و قد سارت حمولهم الا محبّ له فی الرکب محبوب کانّما یوسف فی کلّ راحله و الحیّ فی کلّ بیت منه یعقوب پس شیخ صیحه زد و از منبر بزیر آمد تا آن جوان را دریابد و در مقام عذرخواهی شتابد ناکاه از نظر او غائب شد و درجای او کودی پر خون دیدند که در وقتیکه شیخ آن بیت را میخواند و تکرار مینمود از روی غضب پای خود را بر زمین زده بود و آنصورت ظهور نمود ندرة منیریّه صاحب روضة الصفا آورده که در سنه تسع و خمسین و خمسمائه بموجب فرموده حسن بن محمد که رئیس ملاحذه اسمعیلیه و ملقب بِعلی ذکره السلام بود مردم رودبار به الموت آمدند و بعد از آن فرمان داد نادر مصلی که در پای قلعه الموت واقع بود منبری رو به قبله نصب کردند و چهار رایت بزرک ملوّن بچهار لون که عبارت از سرخ و سفید و زرد و سبز باشد بر چهار طرف منبر منصوب ساختند و بعد از اجتماع مردم حسن بر منبر رفته سامعان را در ضلالت و غوایت افکند که از امام در خفیه پیش او قاصدی آمده و بعبارت ایشان وسط ایشان یعنی امام نوشته آورده استکه مبنی است از تمهید و تأکید قواعد مذهب آنجماعة و مستشعر است بانکه ابواب رحمت و رأفت بر متابعان و مطاوعان خویش کشوده است و اینطبقه را بندکان کزیده خویش خوانده است و از تکالیف شرعی ایشان را معاف و معذور داشته است و خاطر خود را از اِفعَل و لا تفعل مطمئن و آسوده کردانیده است و بعد از القاء این نوع مزخرفات و هذیانات از منبر فرود آمده و دو رکعة نماز کذارده مائده ها نهاده فرمود ما اصحاب مناهی و ارباب ملاهی بدستور اعیاد بطرب و و فرح و حبور مشغول شدند و ایضاً در همان کتاب است که بتوسط لقاب چنین شنیده ام که بر کتابه خانه از خانه های الموت من نوشته بودند شعر برداشت عل شرع نباشید ایزدی از کردون زمانه علی ذکره السلام و بالجمله چون این فعل شنیع و حرکت قبیح از این حسن صادر شده در ولایت رودباره قهسان رسم الحادا شکلرا کشت و لفظ ملاحذه بر اسمعیلیه
اطلاق
ص: 184

در نوادر منبریه واعظان
اطلاق یافت و حکام سابق نیز که قواعد شریعت کما ینبغی بجا آوردند بدنام شدند و قاضی تستری در مجالس خود بعد از ثقل آنچه که از روضة الصفا نقلشد چنین کوید که از این کلام صاحب روضة الصفا ظاهر شد که بادِیِ امرِ الحاد و اباحه حسن بن محمد بوده نه حسن صباح و این نیز ظاهر شد که حکام سابق مراسم شریعت کما ینبغی بجای آورده اند پس انکه اطلاق لفظ ملحد بر حسن صباح کنند یا اطلاق لفظ ملاحده را بر جمیع داعیان الموتیه اطلاق نمایند بنا بر مشارکت اسمی خواهد بود میان این حسن و آن حسن و با بر محضر عصبیّتی که اهل خلاف را با طوائف شیعه میباشد تا اخر آنچه که در حالات حسن صباح مرقوم داشته ندرة منبریه در مجالس المؤمنین از صاحب روضة الصفا نقلنموده که در ذیل احوال عبدالله بن طاهر ذو الیمینین که از جانب مأمون حاکم خراسان بود چنین آورده که در ایام حکومة او جمعی از مجوس در هرات مقارن مسجدی آتشکده داشتند و چنانچه در شرع شریف مقرّر است جزیه میدادند و هیچکس متعرّض ایشان نمیشد روزی یکی از واعظان در بالای منبر در قریه مالان در اثنای وعظ فرمود که در این شهر مسلمانی ضعیف است و مؤیّد اینقال انکه مسجد و آتشکده متصل بر یکدیکر واقعشده و اهل اسلام در دفع این نفرت اهمال و تغافل مینمایند از اینکلمات عرق عصبیّت مسلمانان در حرکت آمده خلقی کثیر اتفاق کردند و چون شب شد در تخریب مسجد و آتشکده سعی نموده از عمارت آن دو موضع اثر نکذاشتند و در همان شب مسجدی جدید بجای آن مسجد قدیم و آتشکده خویش نشانی نیافتند دود حسرت بدماغ ایشان راه یافته متفحّص آن کشتند و چون بر حقیقت حال اطلاع یافتند از هرات به نیشابور رفته بعرض عبدالله بن طاهر رسانیدند که در ایام دولت تو چنین حیفی بر ما واقعشده اکنون به تظلّم آمده ایم و امید میداریم که دادنا بستانی عبدالله بن طاهر فرمانداد که از حقیقة آن فهم استعلام نمایند چون امناة در مقام تفتیش و استفسار آمدند چهار هزار پیرمرد معمّر از بلده و قرای هرات مجتمع کشته کواهی دادند که ما مدت الحیوة این مسجد را بهمین کیفیت که حالا واقعست دیده ایم و قبل از این در اینموضع نه آتشکده و نه مسجد دیکر بوده و در ادای این شهادت ثواب طمع داشتند ندرة منبریة در کامل بهائی و مجالس قاضی و دیکر از کتب معتبره استکه معویة بن یزید بن معویه بعد از اینکه بعد از یزید پلید سه ماه و بقولی چهلروز خلافت نمود روز جمعه بر منبر شد و پس از حمد الهی و درود حضرت رسالت پناهی کفت ای قوم بدانید که من شخصی عاجزم وکار خلافت لایق من نیست و اکر حق بود و اکر باطل آن کار را بنی امیّه کردند و در ذمّة ایشانست و خبر میدهم شما را که کسی که وارث باستحقاق خلافت است واحدی را در او محال طعنی نیست علی بن الحسین است علیهما السلام بروید و با او بیعت کنید اکر چه میدانم که او قبول اینمعنی نخواهد کرد و بعد از اتمام این خطبه از منبر فرود آمده بمنزل خویش رفت و ابواب اختلاط مسدود کردانیده از خانه بیرون نیامد تا وقتیکه وفات یافت و در کامل بهائی استکه آخر او را بزهر کشتند و معلم او را که یکی از علماء شیعه بود زنده بکور کردند ندرة منبریة در مجال المؤمنین آورده که مشهور استکه سلطان حسین میرزا والی خراسان التماس رخصت آمدن شاه قاسم فیض بخش را از سلطان یعقوب که از ولات عراق بود نمود که شاید ببرکت قدوم حضرت میرمرضی که او را در آن ولا طاری شده بود شفا یابد و جهة تحصیل رخصت شاه قصبه سمنان را که از نقایس قصبات خراسان بود بسلطان یعقوب پیشکش نمود و چون شام قاسم به صحبت سلطان حسین میرزا رسید و ببرکت قدوم او از آن مرضی خلاص کردید اورا و بیکم حرم او را ارادتی عظیم بخدمت شاه بهمرسید تا انکه قصبه بیابانک را بسیور غال شاه تعیین نمودند و همواره در تعظیم و تکریم او نهایة مبالغه میفرمودند و چونمشایخ و علمای متصوفه اهل سنة و جماعت مانند شیخ الاسلام بفتازانی و
ملا جامی
ص: 185
ملا جامی مشاهده آن نمودند عرق حسد و حمیت ایشان بحرکت درآمده از روی عداوت در آنمقام شدند که وسیله ای بکیرند و آبروی آنحضرت را بر خاک مذلّت ریزند بنابراین از خدمت میرزا التماس نمودند که چون خدمت شاه قاسم باین ولایت تشریف آورده اند میخواهیم که خاص و عام از برکات انفاس شریفه ایشان مستفیض کردند و روز جمعه بر منبر رفته موعظه فرمایند که همکی از موائد فوائد ایشان استفاده نمایند و غرض ایشان آن بود که چون شاه قاسم از علوم رسمی دستکاه ندارد در مجلس وعظ او را مؤاخذه نمایند و سئوالات مشکله در میان اندازند تا عجز او را ظاهر سازند و چون سلطانحسین میرزا از تدبیر ایشان بیخبر بود التماس آنمعنی از حضرت شاه نمود و شاه نیز قبول فرمود القصه چون روز جمعه درآمد و حضرت شاه حسب الموعود بر سر منبر آمد بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر حضرت رسالت پناهی وآل والاحیاهی شروع در فضیلت ذکر لا اله الا الله نموده رئیس المعاندین عبدالرحمن جامی فرصت یافته خواست که اشکال مشهور را که در آن کلمه طیبه واقعست القا نماید لاجرم متوجه جانب شاه شده کفت که در کلمه لا اله الا الله بحثی دارم میخواهم که بر شما عرض نمایم شاه را روحانیت شاه ولایة امداد نموده و بدیهة کفت که ما در عراق می شنیدیم که تو در کلمه لطافت نظام حاضر انام بر جامی خندیدند و حضرت میر فاتحه خوانده مجلس وعظ را بهمان منتهی ساختند ندرة منبریة عبدالوهاب بن علی السبکی در طبقات الشافعیه در ترجمه رضی الدین طالقانی چنین آورده که امام رافعی در امالی خود کفته استکه رضی الدین ابوالخیر طالقانی در قزوین برای عامه مسلمین مجلس ارشاد و تذکیر منعقد میساخت و هفته سه نوبت باین کار میپرداخت یکی از آن سه هنکام بامداد روز آدینه بود پس روز جمعه دوازدهم ماه محرم سال پانصد و نود از هجرت علی العاده به منبر برشد و در کریمه فان تولوا فقل حسبی الله لا اله الا هو سخن راند وکفت این آیه از جمله آیاتی استکه در اواخر نازل شده آنکاه چند آیه دیکر از آیاتی که در اواخر رحلت حضرت نازل شده بشمرد مثل آیه الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و مثل آیه واتقوا یوماً ترجعون فیه الی الله و مثل سوره اذا جاء نصرا لله و الفتح و چون بر آیه و اتقوا یوماً یرجعون فیه الی الله تکلمّ کرفت در جمله کلمات و بیانات خود کفت پیغمبر خدا صلی الله علیه وآله پس از نزول این کریمه زنده نبود مکر هفت روز امام رافعی کفته استکه اتفاقاً رضی الدین طالقانی خود نیز بعد از این سخن زنده نبود مکر هفت روز چه همینکه از منبر فرود آمد او را تب عارض شد و جمعه دیکر در کذشت و این از عجائب اتفاقات است کوئیا آنعالم عامل و فقیه فاضل بحقیقت حال و نزدیکی زمان انتقال و ارتحال خود مُلهَم شده بود وروز شنبه بخاک سپرده شد و مردم از آن اتفاق غریب بحیرت افتادند ندرة منبریة قاضی در مجالس در ضمن ترجمه سید محمد نوربخش و خروج او بر شاه رخ تیموری و در خلخال دستکیر شدنش و بهرات آوردنش با غلّ و زنجیر مینویسد چون مقیداً بهرات رسید میرزا شاهرخ بحضرت میر فرمودند که روز جمعه بر منبر باید رفت و از دعوی خلافت تبرّا باید کرد ودر آن مبالغه بسیار کردند حضرت میر همچنان مقید بر منبر رفته کفتند که از این فقیر سخنی میکویند اکر کفتیم و اکر نکفتیم ربّنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنکوننّ من الخاسرین و فاتحه خواند و فرود آمد ندرة منبریّة در بسیاری از کتب معتبره استکه ابوالفرج عبدالرحمن مشهور بابن جوزی عالمی با فراست و واعظی با طلاقت بود روزی بر منبر بود او را سئوال کردند که علی افضل بود یا ابوبکر فی الفور کفت من کان بنته فی بیته انکه دخترش در خانه او بود پس فریقین از اینجواب چنین فهم کردند که مدح پیشوای ایشانرا کرده تسلی یافتند ندرة منبریه قال بعض الامراء عند صعوده و علی المنبر لاذاء الخلبة نعم الشیئ الامارة لولا قعقعه البرید و صعوبة المنبر و قیل لعبد الملک بن مروان اسرع الیک الشیب فقال کیف لا و انا اعترض عقلی فی کل جمعة علی الناس
بصعودی
ص: 186
در نوادر منبریه واعظان
بصعودی علی المنبر و تکلمی فیه ندرة منبریة شمس الدین محمد بن بدیع الرضوی در کتاب حبل المتین که در معاجز بعد از دفن امیرالمؤمنین و از کتبی است که مولانا المحدّث النوری نور الله مرقده از آن بسیار در دار السلام خود نقل فرموده چنین آورده که ملا محمد جیلانی که از اعاظم علماء و موثّقین بوده نقل نموده استکه احمد بن فهد حلی که صاحب کتاب عدّة الداعی است روزی در حلّه در مسجدیکه الحال آن مسجد را مسجد ابن فهد میکویند موعظه مینمود تا انکه رسید به بیان حضرت امیر و نزدیک بود که آفتاب غروب کند و بسیاری از مناقب باقی بود خطاب بآفتاب کرد که ای افتاب چه میشود که همچنانکه برای آقای مؤمنان قرار کرفتی از برای ما غلامان نیز قرار کیری تا مناقب آنحضرت تمام شود و شروع در موعظ نمود مدتی طول کشید و آفتاب همچنان برقرار ایستاده بود تا نقل مناقب باتمام رسید ناکاه دفعه غرو نمود چنانچه بر همه مردم آشکار شد و شعراء اینمقدمه را به نظم آورده اند شعرٌ لا تغربی یا شمس حتی ینقضی مدحی لصبوا لمصطفی و لنجله یعنی غروب مکن ای آفتاب تا اینکه تمام شود مدح من از برای داماد مصطفی و نواده های آن و اثنی عنانک ان غرمت قیادة انسیت یوماً ما رودت لاهله و بکش عنان خود را اکر قصد داری فرو رفتن و غروب نمودن را آیا فراموش کرده روزی را که برکشتی از برای صاحب مدح ان کان للمولی و قوفک فلیکن هذا لوقوف لخیله و لِرَجله یعنی اکر بوده است از برای مولای ما علی صلوات الله و علیه ایستادن تو پس باید بوده باشد این ایستادن از برای سواران و پیادکان از محبیّن آنحضرت و علامه مجلسی در تاسع بحار الانوار نسبة چنین قضیه را بواعظی از وعاظ واسط داده است که این کیفیت در آنجا واقعده و اشعار مذکوره را هم از منشات خود آنواعظ دانسته است که در همانحال در بالای منبر انشاء نموده و الله العالم بالاتحاد و التعدد ندرة منبریه در قصص العلماء استکه سالی مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء کذارش بشهر رشت افتاد مردم آنجا خواستند نماز خود را با جماعت بجا آورند و اقتدا بایشان نمایند و چون مسجدیکه کنجایش جمعیة آنها را داشته باشد نداشتند در میدانی که دارند جمعشدند و بعد از نماز از شیخ مسئلت نمودند که منبر رفته ایشان را موعظه نماید شیخ فرمود من فارسی نمیدانم چون اصرار را از حد کذرانیدند شیخ بر منبر برآمده و فرمود ایها الناس همه میمیرند و شیخ هم میمیرد پس فکر روز پسین باشید مردم رَشتِ شما مثل بهشت است دربهشت قصور است در رشت هم قصور عالیه و نهرها و بستانهاست و در بهشت حور العین است زنان رشت هم مانند حور العین است در کمال وجاهت در بهشت غلمان باشد در رشت هم امروان زیباشت در بهشت تکلیف بنماز و روزه و سائر عبادات نیست در رشت هم نماز و روزه و سائر عبادات نیست پس نکاه فرمود ذاکری را در پای منبر دید باو فرمود برخیز ذکر مصیبت کن و از منبر بزیر آمد

49 ) - گلشن چهل و نهم

در استکشافات قیافیةً قیافان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است قیاقه در تاریخ مجدی است که اول کسیکه در عالم قیافت و فراسة کتاب نوشت جوانی بود یونانی قیلاموس نام و او مردی حکیم و ادیب بود و در میان خلایق شهرت یافت که قیلاموس بر طبایع و اخلاق انسان بنظر نمودن بر انسان اطلاع مییابد و این سخن باستاد حکمای عصر و یمقراطیس رسید که جوانی پیدا شده استکه از ظاهر خلقه آدمی صفات باطنی او را اعلام میفرماید و طبیعت و عادت هر کس را کما هو حقه میکوید حکیم کفت این نیکو علمی است اما او را امتحان باید کرد پس دیمقراطیس شاکردان خود را یک یک نزد او فرستاده و او عادت و طبیعت هر یک را میکفت تا آخر الامر دیمقراطیس صورت خود را کشیده بشاکردان داد و کفت این را نزد او برید و اوصاف صاحب اینصورت را از او سئوال نمائید ایشان چون صورت را نزد قیلاموس بردند بعد از تأمل کفت صاحب اینصورت باید که عالم و حکیم باشد اما شهوت بر طبیعتش مستولی بود و مایل بزنا و فجور بود شاکردان حکیم در غضب
شده
ص: 187

شده خواستند جوان را برنجانند یکی از آنها که بفطانت و مهم ممتاز بود مانع کشته جوان کفت مرا برو صاحب اینصورت ببرید تا آنچه را که در شأن او میکویم مقرّر سازم چون او را نزد حکیم بردند کفتند ما حیا می کنیم که آنچه را که اینجوان در حق تو بیان کنیم از خودش سؤال کن چون پرسش نمود جوان کفت چونصورت تو را دیدم بفراست کفتم که صاحب اینصورت باید که شهوت پرست و زناکار باشد اکنون که بخدمت رسیدم بقین من روی در ازدیادنها و چه علامت زنا درو ظاهر است اما اکر بقوت عقل عنان نفس را سرکش را نکهداری میشاید و بمقراطیس کفت راست کفتی و قیافت و فراست تو درست است اما من پیر شده و اعصابم خشک کردیده و قوت خود را به نحو زدن کوشت خوک و شراب و با اجنیّه خلوت نکردن درهم می شکنم قیاقه در مستطرف و دیکر از کتب است که شافعی کفته وقتی از تکه بجهة تحصیل علم فراست بمصر رفتم و مصنفاتیکه در آب باب متدوال بود بدست آوردم و در تعلیم آن رنج بسیار بردم تا انکه در وقت مراجعت بمنزلی فرود آمدم ناکاه مردی کبود چشم سرخ موی که علامت شرارت از وی ظاهر بود و در کتب علم فراسة چنان نوشته بودند که مردی بدینشکل بغایت شرر باشد و چون ما را بدید آغاز خرمی کرد با ما ملاقات نمود و ما را بمنزلی برده علف ستوران مهیا ساخت و آنچه ما یحتاج بود از طعام و شراب و غیر ذلک حاضر نمود و انواع خدمات بتقدیم رسانید و چون من آنحالت مشاهدست کردم که برخلاف علم فراسة بود با خود کفتم دریغ از راه دور و رنج بسیار معلوم شد که علم قیافه مضبوط نیست چه اکر آن علم موافق معمول بودی بایستی که از اینمرد خیری بما نرسد و با خود مقرر داشتم که آن کتب که در علم قیافت تحصیل کرده ام در آب اندازم پس شب در منزل آنمرد اقامت نموده بر بستر استراحت تکیه زدم و چون صبح شد و عزم رفتن کردم با آنمرد کفتم رنج بسیار کشیدی و در ضیافت ما دقیقه فرو نکذاشتی اکر وقتی بمکه کذر کنی سرای محمد بن ادریس را طلب کن تا عذر تو بخواهم آنمرد بخندید و کفت نادان مردی که توئی تصور کرده که من اینهمه تکلّف در حق تو برایکان کرده ام پس نسخه بیرون آورد و هر چه خرج کرده ضِعف آن نوشته بود چونحال چنان دیدم بغایت خرم شده غلام را کفتم که هر چه میخواهد بوی ده که مرا از رنجی عظیم خلاص ساخت قیافة در تاریخ مجدی استکه جمعی از قابفان که در علم فراست مهارتی تام داشتند در مجلس هرون الرشید نشسته بودند که یکی از اولاد خلیفه درآمد ایشان کفتند که این پسر خلیفه نیست خلیفه متغیر شده بحرم درآمد و با زبیده کفت حال این فرزند بطریق راستی بیان کن و الا بهلاک خویش متیقّن چاش زبیده کفت چون فرزند از من متولد شده سیاه چرده بود اندیشیدم که خلیفه بجهة سبزی و عدم صباحة او برنجد تفحص کردم که در قصر من هیچکس فرزندی آورده زن کارزیسری آورده بود فرزند او را برداشتم و پسر خود را بکارز دادم تا چون پسر من بزرکتر شود و از آن کدورت روی به صفائی چهره مبدل کردد او را بخدمت آورم هرون الرشید پسر را طلبیده فرمود تا پیش قایفان بردند چون او را دیدند کفتند بخدا که این فرزند خلیفه است قیافة و ایضا در همان کتاب استکه کویند قیافان در قدم مردم نکرند و از آن استدلال نمایند که فرزند کیست و اصل او کدام است چنانکه روزی یکی از اینطایفه در زمان دعوت حضرت رسالت مردم را بدین اسلام بمکه آمده روزی در مجلس قریش بود که سخن رسولخدا مذکور شد آن شخص کفت و الله من هیچ قدمی ندیده ام مشابه تر از قدمی که در مقام ابراهیم واقع است از قدم محمد و شافعی را چنان اعتقاد کاملی بر این علم استکه بر آن رفته است که اکر دو نفر در فرزندی دعوی کنند فرزند مزبور را نزد قایفان برند و بهر چه ایشان کویند عمل نمایند قیافة در مجمع الامثال در ذیل مثال ان العصا من العصیة میکوید اول کسی که اینمثالرا کفت افعی جرهمی بود و تفصیل آن این استکه نزار در وقت وفات اولاد خود مضرو ایاد و ربیعه و اَنمارِ را جمعنموده کفت ایفرزندان این قبّه سرخ که از جرم است مال مضر باشد و این اسب او هم و خیمه سیاه
از آن
ص: 188
در استکشافات قیافه قیافان
از آن ربیعه و این خدمتکزار شمطاء یعنی موی سیاهش یا سفید آمیخته مال ایاد و این بدره و مجلس از آن انمار که دروی جلوس نماید و اکر اشکالی در کیفیة تقسیم من داشته باشید پیش افعی جرهمی که در نجران است بروید پس بعد از وفات نزار میانه اولاد او مشاجره و منازعه در میراث شده موافق وصیت پدر بجانب افعی جرهمی شدند در بین راه مضرّ علفی دید که چریده شده بود کفت شتری که این علف را چریده یک چشم داشته ربیعه کفت این شترا عوجاج داشته ایاد کفت این شتر ابتر بوده دُم نداشته انمار کفت شتری شرود بوده چون قدری مسافت طی نمودند مردی را دیدند که بار بر دوش کشیده از ایشان پرسید که خبری از شتر من دارید مضر کفت یک چشم او کور بود کفت بلی ربیعه کفت اعوجاجی دارد کفت بلی ایاد کفت دم نداشت کفت بلی انمار کفت شرود یعنی تفور و وحشی و کریزان از آدمی بود کفت بلی و الله این صفات شتر منست او را بمن بنمائید آنها سوکند یاد کردند که ما شتر تو را ندیده ایم آنمرد کفت والله دروغ میکوئید چکونه تصدیف کنم قول شما را و حال آنکه صفات شتر مرا بیان کردید با آنها رفته تا آنکه وارد نجران شدند صاحب شتر فریاد میکرد که این اشخاص از شتر من خبر دارند و صفات او را برای من بیان کرده بعد از آن انکار نمودند که او را ندیده ایم مخاصمه را نزد افعی جرهمی بردند که حکیم عرب بود پس افعی کفت چکونه صفات شتر آن را بیان کردید اکر نه دیده اید مضر کفت دیم آن شتر یکطرف را چریده بود و طرف دیکر را نچریده دانستم یک چشم داشت ربیعه کفت دیدم اثر یک پای شتر درست مانده و اثر پای دیکر فاسد شده بجهة اعوجاج او دانستم شتر معوج بوده ایاد کفت بعره خود را جمع انداخته بود دانستم ابتر بوده و اکر صاحب دَم بود بعره او متفرق میشد اَنمار کفت او را شرود از آن دانستم که چریده بود در جای پرعلف و او را ترک کرده بجای بد و بی علف رفته او را چریده افعی بصاحب شتر کفت برو و در تفحص پیدا کردن شتر خود باش که اینها اصحاب شتر تونستید پس افعی جرهمی از ایشان پرسید که شما کیستید و مقصود از آمدن شما به نجران چیست مقصود خود را بیان نمودند افعی آنها را تحسین کرده کفت با این فطانت و قیافت شما چه جامی تصدیق و قرارداد من است پس آنها را ضیافتی بسزا کرده منزلی داده و کوسفندی برای ایشان کشته و شرابی حاضر نموده و خود جائی نشسته که دیده نمی شد و سخنان ایشان را می شنید ربیعه کفت مدت العمر کوشتی الذازین کوشت ندیده اکر نه آن بود که کوسفند آن شیر سک را خورده است مضر کفت تا حال شرابی بهتر از این نیاشامیده و لیکن عتبی که دارد تاک آن از قبور روئیده است ایاد کفت تا حال مردی را به بزرکی اینشخص ندیده عیبی که دارد از پدر خودش نیست ایاد کفت نشنیده بودم مثل امروز کلامی نافع در انجاح حاجة خود مثل اینکلام که ما کفتیم افعی اینکلمات را شنید کفت نیستید اینجماعت مکر شیاطین مباشر خود را خواسته پرسید این شراب را از کجا آوردی و اصل او چیست کفت تاک او را در قبر پدرت غرس کرده بودم و از شبان پرسید حالت کوسفند را کفت در وقت تولد مادر او مُرد و در کله میشی نبود که باو شیر داد و او بشیر سک پرورش داده شده پس بنزد ما در خود رفت و سئوال پدر خود کرد کفت من زوجه پادشاهی مسمول بودم و او را اولاد نمی شد ترسیدم چون بدون خلف در کذرد و اموال او تلف شود خود را بابن عم وی که مهمان او بود رسانیدم و تو را از او پیدا کردم افعی مراجعت کرده قصه خود را برای آنها بیان نمود پس سئوال از وصیة پدر ایشان کرد بیان نمودند افعی کفت چیزی شبیه است به قبه همراه از طلا و دنانیر و شتران سرخ از آن تو باشد که مضری بدینجة نامیده شد بمضر الحمراء و اما انکه صاحب فرس او هم و خباء اسود است یعنی ربیعه پس از برای او است هر چه سیاه است از اسبهای سیاه پس مشهور شد بربیعة الفرس و آنچه شبیه است نجادم شمطاء یعنی کنیزیکه موی سر او سیاه و سفید باشد یعنی هر چه رنک او ابلق باشد از برای ایاد است و کردید از برای او هر ماشیه ابلقی لذا سبان
و کوسفندان
ص: 189
و کوسفندان پس نامیده شد ایاد السمطاء و حکم نمود از برای انمار بد راهم و آنچه قاضل است از این اشیاء یعنی ماسوای مذکورات و لذا نامیده شد انمار الفضل پس رفعشد از پیش افعی در حالتیکه همه راضی بودند باین تقسیم و این قضیه را در تاریخ نکارستان هم ایراد نموده مؤلّف آن ولیکن بافی الجمله اختلافی قیافة در کافی و بحار استکه علی بن مبیره از جمله احکام و امراء بنی عباس بود بر مولای خود رقید خشم کرد و رفید پناه بحضرت صادق برد و کفت برو نزد او و سلام مرا باو برسان و بکو که جعفر بن محمد کفت که من مولای تو رفید را پناه دادم آزار مکن او را رفید کفت شامی بداعتقادی است کفت برو و بهمین قسم که کفتم بکو رفید کوید روانه شدم در بیابان عربی مرا دید کفت دست انسان مقتولی است بعد از آن کفت زبان خود را درآور چون درآوردم و دید زبان مرا کفت لا بأس علیک در این زبان رسالتی است که اکر بکوههای آهن آن رسالت و پیغام را ببری آنها نرم و مطیع و منقاد تو میشوند رفید کوید چون داخلشدم بر علی امر بکشتن نمود کفتم ایها الامیر بزور مرا نکرفتی بلکه من بیای خود آمدم مطلبی است بتو میکویم در خلوت خواهی بکش و خواهی ببخش پس امر بخلوت نمود کفت مولای من و تو جعفر بن محمد بتو سلام میرساند تا آخر آنچه مذکور شد کفت الله جعفر بن محمد این سخنرا بتو کفت و سلام بمن رسانیده کفتم بلی و قسم خوردم تا سه مرتبه پس با دست خود بازوی مرا کرفت و باز نمود و کفت دلم آرام نمی کیرد تا دستهای مرا به همین نسبت ببندی کفتم دست من پیش نمیرود و هرکز این کار را نمی کنم کفت قانع نمی شوم مکر باین پس اصرار کرد تا دست او را بستم و زود کشودم پس انکشتری خود را بدست من داد و کفت امور خود را بتو واکذاشتم و همکی در دست تست هر چه خواهی بکن این ناچیز کوید کسی تعجب از آنمرد عرب نکند که چکونه آن پیغام را از زبان رفید فهمید چه انکه عالم به قیافه از اعضاء ظاهره و باطنه انسانی اکتشاف امور می نماید کما لایخفی علی اهله قیافة ابن شهرآشوب در مناقب روایة کرده که حضرت جواد بسیار سبزه و کندم بوده و باینجهة بعضی شک نمودند در فرزند رضا بودن او و حضرت رضا در آنوقت در خراسان بود بنی عبدالمطلب جمعیت نمودند و قیافه دانان را جمع کردند و حضرت جواد را در سن دو سالکی برایشان عرضه کردند و چون قیافه دانان را چشم بر آنحضرت افتاد بر رو افتادند و سجده کردند و بعد از آن برخواستند و کفتند وای بر شما مثل این ستاره درخشان و نور تابان را بر امثال ما اشخاص عرض میکنید بخدا قسم است این حسب زکی طاهر و نسب مهذب ظاهر استکه از ستارکان زواهر و رحمهای پاکیزه طواهر بهمرسیده بخدا قسم است نیست او مکر از ذریه امیر المؤمنین پس آن طفل بزرکوار بزبان برنده تر از تیغ آبدار فرمود حمد مر خدای را که ما را از نور خود خلق نموده و برکزیده ما را از بریه خود و ما را امین بر وحی خود قرار داد ایمردمان منم محمد بن علی بن موسی پس اسامی آبا و اجداد خود را تا امیرالمؤمنین بیان فرمود و چون باسم حسین رسید فرمود او پسر امیرالمؤمنین علی و پسر فاطمه زهراء دختر محمد مصطفی است پس در مثل من شک میآورید و بر خدا و بر جدّم افترا میزنید و مرا بر قیافه دانان عرض میکنید بخدا که من بهتر از خود اشخاص میدانم آنچه را که در دل خود پنهان نموده اند تا آنکه مشایخ آل ابوطالب کفتند الله اعلم حیث یجعل رسالته الروایة قیافة در تاریخ مجدی استکه ابو اعرابی کفته نوبتی دو برادر از بنی اسد براهی میرفتند مردی با ایشان رفیق شد روزی کلاغی بانک کرد آنمرد کفت خیر خیر برادران بهمدیکر نکریسته خندیدند چون مسافتی رفتند کرکی از جانبی بانک نمود آنمرد کفت خاک بدهنت برادران بار خندیدند بعد از چند قدمی روباهی سر راه را کرفت یکی از برادران بدیکری کفت فرود آی و سر مشک آب را بِپُر آنمرد کفت ای یاران من از شما امور عجیبه دیدم اولا خنده شما در وقت
بانک
ص: 190
در استکشافات قیافیه قیافان
بانک کلاغ چه بود کفتند او بما کفت مرد همراه هزار دینار دارد او را بکشید و مالش را ببرید چون تو کفتی خیر خیر خندیدیم و چون کرک بانک نمود تو کفتی خاک بدهنت نیز خندیدیم که تو دشمن خود را نمی شناسی چه کرک کفت کوشن بکفته کلاغ نکنید به بدخواه ثنا و بخیرخواه دشنام دادی و در وقت دیدن روباه اکر سرمشک را نمی بریدیم میان ما قتال میشد روز دیکر به قبیله رسیده پیری دیدند بدون شناسائی از آن دو برادر پرسید در راه زاغ بانک کرد کفتند بلی کفت بکفته اش عمل کردید کفتند نه کفت کرک دیدید کفتند بلی ولی کفته کرک عمل کردیم کفت روباه دیدید کفتند بلی ولیکن چون روباه را دیده سر مشک بریدیم کفت اکر چنان نمیکردید همه شما یکدیکر را می کشتید آنمرد از فهم آن دو برادر و قیافه آن پیر حیران شده و تعجب کنان از ایشان جدا شد

50 ) - گلشن پنجاهم

در نوادر کودکان کامل العقل و الایمان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است صبیٌّ در زهر الربیع استکه در ایام خلافت هشام بن عبد الملک در بادیه قحط و غلامی شدید بهمرسید اعراب آنجا به شکایت بنزد هشام آمدند چون بحضور رسیدند به سبب هیبت و سطوت جرأت حرف زدن نداشتند درواس بن حبیب پسری بود در میان ایشان صاحب زبان پیش آمده کفت یا امیر المؤمنین بدرستیکه کلام بر دو نوعست مختصر و مطول و شناخته نمی شود آنچه در اختصار آنست مکر بطول دادن آن پس اکر امیر المؤمنین مرخص میفرماید که طول بد هم طول میدهم خلیفه از سخن او تعجب نموده کفت طول بده پس کفت بدرستیکه سه سال بر ما کذشته است یک سال پیه ما آب شد و سال دویم کوشت ما برفت و سال سیم استخوان ما پوسیده کردید و بدست شما مال بسیاری هست پس اکر آنمال از خداست پس او را به بندکان او تقسیم بکنید تا از کرسنکی هلاک نشوند و اکر از بندکان خدا است شما چرا حبس کرده اید و در وقت احتیاج بصاحبانش رو نمی کنید و اکر از شما است آنرا به بندکان خدا تصدق کنید که خدا جزامی دهد متصدقین را هشام کفت این پسر عذری در هر یک از این سه امر برای ما بجا نکذاشت پس امر کرد که صد هزار اشرفی باهل بادیه دادند و صد هزار درهم بدرواس بخشید و باو کفت آیا حاجة دیکر داری درواس کفت مرا برای خود حاجتی نیست پس بیرون آمدند در حالتی که درواس بزرک آنمردم بود صبی مسعودی در شرح مقامات حریری چنین آورده که چون مهدی عباسی داخل بصره شد ایاس مقدم بود مهدی کفت اف با بر عباسین ایاشیخی در میان ایشان بهم نمیرسید که بر ایشان مقدم بشود مکر اینحدیث بعد از آن مهدی باو ملتفت شد و کفت چه قدر است سن تو ای کودک ایاس کفت سن من اطال الله بقاء الأمیر المؤمنین سن اسامة بن زید است در وقتیکه رسولخدا او را بر جیش والی ساخت و در آن جیش بودند ابوبکر و عمر مهدی کفت پیش برو که خدا پیش رفتن را بر تو مبارک کند و از ذکاء او این استکه وقتی سه زن را دید که جزع می کنند پس کفت این یکی حامله است و این یکی مرضعه و این دیکری باکره است چون از آنزنها برسیدند چنان بود که ایاس کفته بود باو کفتند از کجا دانستی جواب داد چون جزع کردند یکی از ایشان دست بر شکم میکذاشت و دیکری دست بر پستانها می نهاد و سمی دست بر فرج میکذاشت و ایضا کفته اند که ایاس مردی غریب را دید که هرکز او را ندیده بود پس کفت اینمرد از اهل واسطه و معلم اطفال است و پسری از او کریخته و از دنبال او میکردد چون تحقیق کردند چنان بود باو کفتند این را از کجا دانستی کفت دیدم که راه میرود و باطراف نکاه میکند دانستم که غریب است و بر رخت او سرخی خاک واسط دیدم فهمیدم که از مردم آنجا است و چون بر اطفال میکذشت برایشان سلام میکرد و مردها را میکذاشت و کاه مردم
صاحب
ص: 191

گلشن پنجاهم
صاحب هیئت را میدید و باو متوجه نمی شد و اعتناء نمیکرد و هرکاه بسیاه روی چرکین مرور میکرد با او تاتل مینمود دانستم که طفلی از او کریخته صبّیٌ در بعضی از کتب از اصمعی و او از عمّ خود نقل کرده که قومی از عرب نزد والی یمن آمده از عامل خود شکایت نمودند پس عامل ایشان کفت شما مرتکب اعمال شنیعه میشوید و شاید که نماز را ندانسته باشید و عدد رکعات آنرا ندانید کودکی از میان ایشان کفت اکر تو را از نماز و عدد آن خبر دهم او را معزول میکنی عامل کفت بلی پس آن پسر کفت عربیه ان الصلوة اربع و اربع ثم ثلاث بعد من اربع ثم صلوة الفجر لا تضیع یعنی بدرستیکه که نماز چهار رکعة و چهار رکعت میباشد و بعد از آن سه رکعة و بعد ازآن چهار رکعة است و بعد از آن نماز صبح است که ضایع نمی شود پس عامل کفت او را معزول کردم صبیٌّ در زهر الربیع و محاضرات راغب آورده که پسری بمعلم خود کفت بخواب دیدم که کویا من بنجاسة آلوده ام و تو به عسل آلوده معلم کفت این اعمال بد تو و اعمال خوب من است پسر کفت تمام کلام مرا بشنو کویا تو بزبان خود مرا می لیسیدی و من تو را می لیسیدم معلم چون این را شنید کفت عجب بدخوابی دیدی صبی فی اخبار الاوَل و هو کتاب فی تاریخ المصر و القاهره انّ هشام بن عبدالملک بینما فی صیده و قبضه او نظر الی طبی تبتعه الکلاب و ارمته الی صبی اعرابی یرعی غنما فقال هشام یا صبی دونک هذا الظّبی فانه فاتنی فرفع رأسه الیه و قال له یا جاهلا بقدر الأخیار لقد نظرت الی باستصغار و کلّمتنی باحتقار فکلامک کلام جبار و فعلک فعل حمار فقال له هشام و تلک ما تعرفنی فقال قد عرفنی بک سوء ادبک اذ بدأتنی بکلامک قبل سلامک فقال له ویلک اما هشام بن عبد الملک فقال له الصبی لا قرب الله دارک و لا حیا مزارک ما اکثر کلامک و اقل اکرامک فلا استتم کلامه حتی احدقت به الجند من کل جانب کل منهم یقول السلام علیک یا امیر المؤمنین فقال لهم هشام اقصروا عن هذا الکلام واحفظوا هذا الغلام فقبضوا علیه و رجع هشام الی قصره و جلس فی مجلسه فقال علی بالغلام فاتی به فلما رأی الغلام کِثرَتَ الحجاب و الوزراء و ابناء الدوله فلم یکترث بهم و لم یسأل عنهم بل جعل ذقنه علی صدره ینظر حیث تقع قدماه الی ان وصل الی هشام فوقف بین یدیه و نکس رأسه الی الأرض و سکت علی السلام و امتنع عن الکلام فقال له بعض الخدم یا کلب العرب ما منعک ان تسلم علی امیر المؤمنین فالتفت الیه مغضباً و قال یا برزعة الحمار منعنی من ذلک طول الطریق و نهز الدرجة و التعویق فقال هشام و قد تراید به الغضب یا صبی لقد حضرت فی یوم حضر فیه اجلک و خاب فیه املک و الصرم فیه عمرک فقال و الله یا هشام لئن لم یکن فی المدّة تقصیر و کان فی الاجل تاخیر لا ضرّنی من کلامک لا قلیل و لا کثیر فقال له الحاجب بلغ من محلک ان تخاطب امیر المؤمنین کلمة بکلمة فقال مسرعاً لاقیت الجدل و لِاُمّکَ الویل و الهبل اما سمعت یا قال الله تعالی یوم تأتی کل نفس تجادل عن نفسها فعند ذلک قام هشام و اغتاظ غیظا شدیدا فقال یا سیاف علیّ برأس هذا الغلام فقد اکثر الکلام مما لا یخطر علی الاوهام فاخذ الصبّی و برکه فی نطع الدم و سلّ سیف النقمة علی رأسه و قال السیاف یا امیر المؤمنین عبدک المدل بنفسه المتقلّب فی رمسه اضرب عنق الصبی و انا برئٌ من دمه قال نعم فاستأذن ثانیا فاذن له ثم معتوهاً تری انک مفارق الدنیا و انت تضحک هزواً بنفسک فقال یا امیرالمؤمنین لئن کان فی العمر یا خیر لا ضرّنی من کلامک قلیل و لا کثیر و لکن ابیات حضرت الساعة فاسمعها فانّ قتلی لایفوت و ان اکثرت الصموت فقال هشام هات و او خبر فقال عربیة نبئت انّ الباز حلق مرة عصفور برساقه المقدور فتتکلم العصفور بنفسه عجبا وا فلت ذلک العصفور فتبسّم هشام و قال و قرابتی من رسول الله لو تلفظ بهذا اللفظ فی
اول
ص: 192
در نوادر کودکان کامل العقل و الایمان
اول وقت من اوقاته و طلب مادون الخلافه لا عطینه یا خادم احش فاه جواهر و احسن جائزته و یمفی الی حال سبیله صبیٌّ نصرالله بن شهر الله الترمدی در کتاب جامع الحکایات خود آورده که شیخ بشر حافی را خواهری بود که در آنروزکار از وی پارساتری نبود وقتی بزبانش رفت که ای برادر دوازده سال استکه نفس من ماهی تازه آرزو میکند و هرکز اینسخن با کس نکفتم این سخن در دل بشر کار کرد برخاست و ببازار رفت و ماهی تازه خرید کفت چون قصد کردم که او را بخانه برم کودکی را آنجا ایستاده دیدم و زنبیلی در دست کرفته کفت ایخواجه بمن ده تا برکیرم نان و آنماهی تازه را در زنبیل نهادم برداشت و با من میآید تا بدر مسجدی رسیدیم مؤذّن قامة نماز میکفت کودک کفت ایخواجه بیانا قریضه حق را ادا کنیم که از اینجا درکذشتن روا نیست کفتم چنان کنم که تو میفرمائی پس برفتیم و نماز کذاردیم انکودک زنبیل را برداشت تا بدرخانه رسیدیم و آن را از وی بستدم و در خانه بردم و در نزد خواهرم کذاشتم خواهرم کفت این طعام را که برداشته بود کفتم کودکی اینچنین خواهر کفت روا نباشد که چنین کسیرا از در باز کردانیم برو و بخانه بیاورش تا با هم طعام بخوریم بیرون رفتم و کفتم ای کودک روا باشد که در خانه ما بیائی و با ما نان خوری کفت بلی اما وقت ان نیست که نان خورم در خانه رفتم و کفتم که روزه است خواهرم کفت ما هم نخوریم ای کودک امشب اینجا باشد تا روزه با هم بکشائیم کفت پاره آب دهیدم تا طهارت کنم آب دادیم طهارت کرد و بمسجد رفت و در نماز ایستاد چون وقت نماز شام شد نماز بکذاردیم و وِردَهائیکه داشتیم بخواندیم پس برخاستیم و بخانه آمدیم و طعام پیش بنهادیم کودک اندکی طعام بخورد برخاست و قصد رفتن کرد کفتم تو کودکی مبادا در راه ترا ناجنسی واقع شود و از وی تو را رنجی رسد امشب اینجا باش تا خانه را آراسته کنم از بهر تو کفت روا باشد بر بام خانه غرفه بود بانجا رفت چراغی و کوزه آبی نزد وی بنهادیم و کفتیم این در را از درون دربند کفت چنین کنم و من از بیرون بستم و بحجره خود باز آمدیم و در زیر آن حجره که کودک بود خواهر زاده من آنجا بود مفلوج کشته و دست و پای وی خشک شده چون از شب نیمه کذشت آندختر که خواهر زاده ام بود بنزدیک مادر آمد مادرش باو کفت تو پای نداشتی و مفلوج بودی چکونه بیرون آمدی کفت ایمادر این کیست که بر بام اینخانه است کفت کودکی بمهمانی ما آمده است کفتم چه دیدی کفت شب در نماز ایستاده بود و قرآن میخواند و مناجات میکرد و اینمضمونرا میکفت نظم ای نام تو مونس زبانم ای حبّ تو کشته جان جانم چون این مناجات را بشنیدم سر برکردم و کفتم خداوندا بعزّت و کمال و عظمت خداوندیست اکر این بنده را که بر بام خانه است در نزد تو قربی و منزلتی است که مرا از این رنج برهان هنوز تمام نکفته بودم که دست و پای من درست شد بشر کفت ایخواهر مژده باد ترا که این دوستی است از دوستان خدایتعالی پس برخواستیم تا او را به بینم و عذر بخواهیم دیدیم درآن حجره از درون و بیرون بسته چنانکه اول بود آواز کردیم جواب نیامد بحیله در را باز کردیم و درخانه رفتیم کسیرا ندیدیم بلی نظم سعادت به بخشایش داور است نه در چنک و بازو و سیم زر است صبی در نوادر شیخ احمد قلیوبی استکه بزرکی حکایت نمود که وقتی بر الاغ خود سوار شده بزیارت یکی از دوستان رفتم پس بر در خانه پیاده شده چون خادمی همراه نداشتم الاغرا در دهلیز کذاشته و وارد شدم بعد از زیارت بیرون آمدم دیدم کودکی بر الاغم سوار است باو کفتم چرا بدون اذن من بر الاغم سوار شدی در جواب کفت ترسیدم که برود پس من او را از برای تو نکاهداری کردم من کفتم کُم شدن او نزد من آسانتر بود از اینکه تو بر او سوار شوی پس آن کودک کفت حال که چنین است فرض کن که کم شده او را بمن ببخش و در عوض هم تشکر مرا از این بخشش رنج داری من از فطانة آن کودک تعجب نموده و مفحم کردیدم صبی و ایضا در آنجاستکه وقتی معتصم عباسی بسرای و زبر خود خاقان درآمد و در آنوقت فتح بن خاقان کودک بود و حاضر محضر خلیفه رو بجانب فتح نموده کفت سرای
امیرالمؤمنین
ص: 193
گلشن پنجاه و یکم
امیر المؤمنین بهتر است یا سرای خاقان پدرت فتح کفت سرای پدرم در وقتیکه خلیفه در آنجا تشریف داشته باشد بهتر است از سرای خلیفه پس خلیفه نکین انکشتری خود را بقبح نشان داده کفت بهتر از این نکین و انکشتری دیده فتح کفت بلی دستی که این انکشتری در او است از آن بهتر است پس خلیفه را از عقل و کیاسة او کمال حیرت افزود صبی در کتاب ابناء نجباء الأبناء محمد بن ظفر و تذکره عطاریه و تاریخ مجدی و کتب معتبره دیکر استکه پدر و مادر معروف کرخی ترسا بودند و بغیر از معروف فرزندی نداشتند او را نزد معلم او را زده معروف از دبستان فرار نمود و بخدمت حضرت امام رضا رفته ایمان آورد و در سلک دربانان عتبه عالیه آنحضرت انتظام یافته مهمات او روی در ترقی نهاد پس معروف روزی برای صله رحم بدر خانه پدر و مادر رفت و حلقه بر در زده کفتند کیستی کفت معروفم و در آنمدت که معروف از ایشان مفارقت نموده بود پدر و مادرش در فراق او ناله و زاری میکردند و می کفتند کاشکی معروف باز آید و بر هر دین که او اختیار کرده ما نیز در آئیم و چون معروف را دیدند پرسیدند که بر چه دینی جواب داد که بر دین اسلام پدر و مادرش علی الفور اسلام آوردند و متابعة او نمودند تا کار بجائی رسید که مرقد او بنابر نقل صاحب مجالس المؤمنین بواسطه برآمدن حاجات جمهور در نزد او به تریاق مجرّب در السنه مذکور است و باسری سقطی که تلمیذ او بود میکفته که چون بدرکاه الهی حاجتی باشد خدا را بمن سوکند ده و از مکاتیب قطب الدین انصاری شیرازی نقلنموده که کسی بوداع معروف کرخی آمد که بسفری میرفت معروف با وی کفت که هرکاه حاجتی داشته باشی بحرمت سر معروف کرخی آن را از خدا درخواه که مستجاب شود آن کس تعجب نمود که معروف چکونه تزکیه نفس میکند معروف کفت این برای ان میکویم که سالها این سر را بر آستانه علی بن موسی الرضا نهاده ام صبیٌّ در تاریخ بحیره استکه وقتی نزدیک معن بن زائده که از اسخیاء معروفست سیصد نفر اسیر آوردند معن فرمود تا همه را سیاسة کنند کودکی بود در میان اسیران معن را سوکند داد که ما را لب تشنه مکش دم آبی در کار ما کن چنان کردند و جمله را آب دادند چون آب خوردند کودک بخندید معن سبب خنده را پرسید کفت بواسطه انکه نجات یافتیم معن کفت این خط مسلمی که آورد کفت مروت معن هرکاه ما آب ترا خوردیم در کیش مروت مهمان تو شدیم کریمان بر مهمان ستم روا ندارند معن سر پیش افکنده جمیع را عفو نموده و بخشید

51 ) - گلشن پنجاه و یکم

در حالات شریفه غلامان سیاه و کنیزان و کلچین از کلبانهای آن چند کل است غلام اسود در تذکره عطاریه است که حسن بصری چندان شکستکی داشت که در هرکه نکریستی او را از خود بهتر دانستی روزی بکنار دجله میکذشت سیاهی را دید با زنی قرابه در پیش نهاده و می آشامید بخاطر حسن کذشت که آیا اینمرد از من بهتر است و باز کفت که اینمرد از من بهتر نبود که با زنی قرابه نهاده و می آشامد در این اندیشه بود که کشتی کرانباری در رسید و برکشت و غرق شد هفت تن در آن کشتی بودند آن سیاه در آب رفت و شش تن را بیرون آورد پس روی بحسن کرد و کفت اکر از من بهتری برخیز من شش تن را خلاص دادم تو یکی را خلاص ده ای حسن آنزن مادرمن است و در آن قرابه آب است که می آشامیدم خواستم که ترا امتحان کنم تا کوری یا بینا معلوم شد که تو کوری حسن در پای تو افتاد و عذر خواست و دانست که کماشته حق است غلام و هم در آن کتاب است که ابراهیم ادهم کفت وقتی غلامی خریدم و از وی پرسیدم چه نام داری کفت هر چه خوانی کفتم چه خوری کفت هر چه خورانی کفتم چه پوشی کفت هر چه پوشانی کفتم چه کنی کفت هر چه فرمائی کفتم چه خواهی کفت بنده را با خواست چه کار پس با خود کفتم ای مسکین تو در همه عمر خدای را چنین بنده نبوده باری بندکی بیاموز جاریة فی الجلد الثانی
من زهر
ص: 194

در حالات شریفه غلامان سیاه و کنیزان
من زهر الربیع اشتری رجل جاریة بالف درهم فنظر یوماً الی الجاریة فبکی فقالت له الجاریة لِمَ تبکی فقال علی عینیک الجمیله اشتغل قلبی علی عبادة ربی فلما خرج الرجل من الدار قلعت الجاریة عینیها باصبعها و رمت بهما فلما دخل علیها صاحبها و رأیها حزن حزنا شدیدا ثم قال للجاریة لم فعلتِ هذه قد کسرت فیمینک فقالت لا احبّ ان یکون معی ما یشغلک عن عبادة الله فلما کان فی اللیل رای فی المنام قائلا یقول ان کسرت عندک قیمتها فقد رأدت عندنا قیمتها و قد اخذناها فلما اصبح الرجل و اذا بالجاریة قد ماتت و رای ثمنها موجوداً فی زاویة التبت الف درهم غلام در مصابیح القلوب استکه بزرکی کوید غلامی در مسجد میامد و نمازی با خضوع و خشوع میکذارد و با هیچکس سخن نمیکفت و میرفت با خود کفتم که از این غلام بوی آشنایان میآید کفتم ای غلام توقف کن تا ساعتی با تو حدیث کنم کفت اجازت ندارم فردا از خواجه اجازت خواهم روز دیکر بیامد کفتم چنان دانم که تو را بنزدیک حقتعالی قدری و منزلتی باشد هیچ خواسته که اجابت کرده اند کفت آری در مناجات کفتم الهی اَرِنی رجلاً من اهل النار خداوندا یکیرا از اهل دوزخ بمن نمای آواز آمد که بفلان وادی رد بآنجا شدم شخصی را دیدم سیاه همه اعضای وی اتش درکرفته ماری عظیم بروی پیچیده ویرا میکزید و میدوانید کفتم تو کیستی کفت من حجاج بن یوسفم از برای هر ظلمی که کردم نوعی دیکر عذابم کرداند و این عذاب امروز از برای آنستکه روزی عالمی پیش من آمد من بانک بروی زدم و وی را برنجانیدم وی رنجیده از پیش من برخواست و مرا دعاء بد کرد غلامٌ در زهر الربیع از بعضی از کتب نقل نموده که چون نوح بن مروان قاضی مرو اراده کرد که دختر خود را بشوهر دید همسایه داشت مجوسی با وی مشورت نمود مجوسی کفت سبحان الله مردم در امور با تو مشورت می کنند تو چکونه با من مشورت میکنی قاضی کفت باید بکوئی مجوسی کفت بدرستیکه کسری پادشاه فرس اختیار میکند صاحب مال را و قیصر سلطان روم اختیار می کند صاحب حمالرا و بزرک عرب اختیار میکند نسب را و پیغمبر شما محمد اختیار کرده است دین را پس ببین که پیروی کدام یک از ایشان میکنی قاضی بعد از شنیدن اینمقاله کفت که پیغمبر ما از همه ایشان به پیروی سزاوار تر است غلامی داشت مبارک نام پس کفت هیچکس را در مراتب دینداری و تقدس مثل اینغلام نمی بینم پس او را بغلام تزویج نموده و عبدالله بن مبارک مشهور از ایشان متولد شد غلام در نفحات جامی است که شیخ مفرح از اهل صعید مصر است بسیار جلیل القدر و کبیر الشان بوده است بنده بود حبشی ویرا جذبه رسید بنوعی که ششماه طعام و شراب نخورد پنداشتند که دیوانه شده است هر چند بزدند هیچ سود نداشت وی را قید نهادند چون آمدند قید در جائی بود وی در جائی وی را درآن کردند چون آمدند در بیرون زندانش یافتند چون این کرامت ها از وی دیدند مرغ بریان کرده پیش روی آوردند آنها را کفت بِپَرید همه زنده شده و پریدن کرفتند باذن الله تعالی یکی از اصحاب وی را در روز عرفه در عرفات دید و یکی دیکر همان روز در خانه خودش دید و تمام روز با وی بود چون آندوشخص با هم رسیدند و هر یک آنچه دیده بودند با هم کفتند میان ایشان نزاعشد یکی کفت وی روز عرفه در عرفات بود و بر طبق آن سوکند بطلاق خورد و یکی کفت تمام آنروز در خانه خود بود و وی نیز سوکند بطلاق خورد پس خصومت کنان نزد شیخ مفرّح آمدند و آنچه میان ایشان کذشته بود باز کفتند شیخ کفت هر دو راست کفته اید و زن هیچکدام طلاق نشده است یکی از اکاربر میکوید که من از شیخ مفرح پرسیدم که صدق هر یک موجب جنت دیکریست چون سوکند هیچیک حانث نشده است و در آن مجلس که من این پرسیدم جماعتی از علماء حاضر بودند شیخ اشارت بهمه کرد که در اینمسئله سخن کوئید هر کس چیزی کفت اما هیچکس جوابی شافی کافی نکفت در آن اثنا جواب آن بر من ظاهر شد شیخ اشارت کرد که جواب آن بکوی من کفتم که چون بولایة مستحق کردد و در آن
معنی
ص: 195
گلشن پنجاه و یکم
معنی که روحانیة وی مصور بصورتی تواند شد متمکن نبود میتواند بود که در وقت واحد در جهات مختلف خود را بصورت های متعددّه بنماید چنانکه خواهد پس آن کس که وی را در بعضی از آن صُوَر بعرفات دیده باشد راست کوید و انکه در بعضی دیکر از آن صور در خانه خودش دیده باشد هم راست دیده باشد و بسوکند هیچیک حانث نشود شیخ مفرح فرمود که جواب صحیح این استکه کفتی جاریة و هم در آن کتاب استکه ذو النون کوید کنیزی بود سیاه دیدم که کودکان وی را به سنک میزدند و می کفتند این زندیقه میکوید که من الله را می بینم من در پی وی رفتم مرا آواز داد و کفت ای ذو النون کفتم مرا بچه شناختی کفت جانهای دوستان او سپاه اویند با یکدیکر آشنا کفتم این چیست که این کودکان میکویند کفت چه میکویند کفتم که تو میکوئی که من الله را می بینم کفت راست میکویند تا او را بشناختم هیچ محجوب نبودم غلامٌ و هم درآن کتاب استکه شیخ جوهر در اوائل بنده کسی بود آزاد شد در بازار عدن خرید و فروخت میکرد و بمجالس فقراء حاضر میشد و اعتقاد و اخلاص تمام بایشان داشت و وی امّی بود چون وقت وفات شیخ کبیر شیخ سعد حداد که در عدن مدفون است رسید فقراء وی را کفتند که بعد از تو شیخ که خواهد بود کفت آن کس که در روز سیّم بعد از وفات من در محلی که فقرا جمع میشوند مرغی سبز بیاید و بر سر وی نشیند چونروز سوم رسید و فقراء از قران و ذکر فارغ شدند منتظر وعده شیخ بنشستند ناکاه دیدند که مرغی سبز فرود آمد و نزدیک بایشان بنشست هر کدام از بزرکان فقراء امید این میداشتند که آنمرغ بر سر ایشان نشیند بعد از زمانی آن مرغ پرواز کرد و بر سر جوهر بنشست و این معنی هرکز در دل وی نکذشته بود و در خاطر هیچیک از فقراء خطور نکرده پس نزد وی آمده تا او را بزاویه شیخ برند و بجای شیخ وی را بنشانند وی بکریست و کفت مرا چه صلاحیت این کار است مردی بازاریم و امّی و طریق فقراء و آداب ایشان نمیدانم و بر من مردمان را حقوق است و مرا با ایشان معاملات است فقراء کفتند این امریست آسمانی و تو را ازین چاره نیست خدایتعالی تو را تائید و تعلیم کند هر چه در بایست باشد کفت مرا چندان مهلت دهید که ببازار روم و حقوق مسلمانان از کردن خود بیرون کنم پس ببازار رفت و حق هر کس را ادا کرد و آنکاه بزاویه شیخ آمد و صحبت فقرا را لازم کرفت فصار کاسمه جوهراً و له من الفضائل و الکمالات ما یطول ذکره فسبحان الکریم المنّان ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء و الله ذو الفضل العظیم غلامٌ و ایضا در آن کتاب استکه شیخ الاسلام یعنی خواجه عبدالله انصاری کفت که خیرجه غلامی بوده بکارزکاه در قبر است خواجه وی از وی چیزها میدید و کرامات عظیم از وی مشاهده میکردید خواجه وی را آزاد کرد بکارزکاه آمد و آنجا خانککی ساخت و مقام کرد شیخ الاسلام کفت که من پسر خواجه وی را دیده ام و مرا از وی حکایت کرد وی کفت که وقتی سیل آمده بود وی بر سر تلّ سنک شده بود و می کفت خداوندا هرکرا سیم باید سیم ده و هرکه را زر باید زر ده و هر که را غلام باید و زمین و هر چه باید بده خیرجه را همی تو بس شیخ الاسلام کفت که حال آن کرامی محل غیرت است اما اختیار حق سبحانه بندکان را نه بسبب و علت است بلال را با انکه غلامی بوده حبشی بخواند و عتبه و شیبه که سادات مکه بودند براند وی چه کرد و اینان چه کردند همه بعنایت و قسمت او باز بسته است و کس را در آن سخنی نرسد شیخ الاسلام کفت چون حال کسی بیمار بودی یا دردی داشتی بخیرجه شدی تا وی الحمد برخواندی و بدمیدی در حال راحت پدید آمدی وقتی دانشمندی را درد دندان کرفت بوی شد الحمد خواند و بدمید به شد آن دانشمند کفت خیرجه الحمد نه راست میخوانی آن را بر تو راست کنم کفت نه تو دل خود را راست کن شیخ الاسلام کفت من از خرقانی الحمدلله شنیدم که وی امّی بود و الحمدلله نمی توانست کفت و وی سید و غوث روزکار بود جاریةٌ و هم در آنجا استکه ذو النون کوید که
مرا کنیزکی
ص: 196
در حالات شریفه غلامان سیاه و کنیزان
مراکنیزکی صفت کردند متعبّده از حال وی خبر پرسیدم گفتند در دیر خراب است بآن برآمدم کنیزکی دیدم ضعیف جسم که بیخوابی شب و روز در وی اثر کرده بود بر وی سلام کردم جواب داد وی را گفتم ای جاریه در مسکن نصاری میباشی گفت سربردار و ببین که غیر خدای در هر دو سرای می بینی گفتم وحشت تنهائی نمی یابی گفت از من دورشو او دل مرا از لطائف حکمت و محبّت خود چنان پرکرده است و شوق دیدار خود بر من چنان گماشته که در دل خود هیچ موضعی از برای غیر نمی یابم گفتم ترا حکیمه می بینم مرا بیرون آر از این تنگی راه و راه راست بر من بگشای گفت ای جوانمرد تقوی زاد خود ساز و زهد طریق خود و سلوک کن در طریق خائفان تا برسی بدری که نه حجاب بینی آنجا و نه بوّاب خازنان خود را بفرماید که در هیچ کار نافرمانی تو نکنند غلام در جامع الحکایات نصرالله بن شهرالله ترمدی استکه روزی مردی ببازار در دکان نخّاسی غلامی را دید نشسته و سر در پیش افکنده و خواموش شده وی را پیش خود برخواند گفت خواهی ترا بخرم گفت من بنده ام مرا با خواهش و خواست چه کار است گفت چه نام داری گفت هرچه بخوانی گفت چه کار کنی گفت آنچه را که بفرمائی گفت جامه و خورش تو چه باشد گفت آنچه خورانی و پوشانی با خود اندیشه کرد که این غلام سخت بزرگ مینماید وی را بخرید ببهای تمام گفت ایخواجه مرا بشرط آن بخر که شب کار نفرمائی که در شب هیچ کار نتوانم کرد گفت قبول کردم ویرا خریدم و بخانه بردم روزگار کردی و شب ناپدید شدی و تا روز هیچکس او را ندیدی هر شب چنین کردی تا یک شب خواجه گفت در عقب آن بروم و به بینم که این غلام کجا میرود و چه کار میکند مبادا بکار بد رود و از آن نقصانی حاصل من کرد برخواست و گرد خانها میگشت و غلام را میجست ویرا هیچ جا ندید ناگاه در آنجا که خاکستر ریختندی روشنائی دید که از آنجا میتافت خواجه اهسته نزدیک رفت غلام را دید که بآواز حزین مناجات میکرد و می گفت ایخدای مهربان و ای سلطان کامران همه رازها تو می دانی و همه نهانیها تو می بینی شب آمد و همه خلقان آرمیده اند و هرکس بمراد خود رسید نظم دنیاطلبان بکام خفتند*** عقبا جویان زغم نخفتند این بنده تو را میخواهد و ترا میخواند زیرا که تو دستگیر ضعیفان و یاری ده غریبان و مونس غمخوارگان اینغریب ضعیف را بمراد خود برسان همه شب از این قسم مناجات جانسوز مینمود و زاری میکرد و بر بالای سر او قندیلی از نور آویخته بود که شعاع آن عالمرا روشن ساخته بود چون خواجه آن بدید طاقتش نماند خود را بغلام ظاهر ساخت و در پای او افتاد و گفت این چه راز است و در پیش وی روی بر خاک می مالید غلام سر برآورد و گفت بار خدایا مرا با تو در سرّ و پنهان رازی بود که هیچکس نمیدانست و من بدان روزگار میگذرانیدم اکنون که پرده من دریده شد عیش بر من تلخ گشت مرا دیگر زندگانی نباید پس غلام از پای درافتاد خواجه گفت چون نگریستم آن غلام جان خود بجان آفرین تسلیم نموده و از دنیا رفته بود جاریة و ایضاً در آن کتاب است که یکی از بزرگان گوید که ببازار شدم تا کنیزکی بخرم بدکّان نخاتنی رفتم در آنجا کنیزی دیدم سیاه که نخّاس دست وی گرفته بود و ندا میکرد که میخرد کنیزکیرا با همه عیب بده دینار پیش رفتم و گفتم ای کنیزک تو را بخرم جواب نداد گفتم سخن گوی در روی من بخندید پس بانکی کرد با خود اندیشیدم که مگر دیوانه است دیدم سر برآورد و گفت قسم بخدا که دیوانه نیستم من متحیّر بماندم و با خود گفتم سبحان الله که آگاه کرد او را از ضمیر من و که خبر داد کنیزک گفت عالم الغیب و داننده لاریب مرا اگاه نمود گفتم بخرم او را بهر بها که باشد پس او را خریدم و بهای او بدادم و دست وی بگرفتم و بخانه آوردم کنیزک چون بخانه آمد گفت ایخواجه قرآن دانی گفتم بلی گفت برخوان که قرآن ربیع دل مؤمنان است و مونس اندوهناکان و شفای دل مردمان من آغاز کردم و گفتم بسم الله الرّحمن الرّحیم کنیزک چون نام خدایتعالی را بشنید بانکی بر زد و بر روی در افتاد
ص:197
گلشن پنجاه و دویّم
پنداشتم که بدانجهان رسیده است متحیّر بماندم چون بهوش باز آمد گفت ایخواجه دیگر بخوان باز خواندم گفت ایخواجه حلاوت نام وی و استماع کلام وی در دنیا چنین باشد پس بنگر که در عقبی چگونه باشد پس چون شب در آمد گفتم ای کنیزک برخیز و جامه خواب راست کن تا بخوابیم گفت تو شبها میخوابی گفتم بلی گفت خداوند و خالق تو میخوابد گفتم خواب در ساحت عزّ خداوند روا نیست گفت ترا شرم نیاید که خداوند تو نخوابد و تو در حضرت او پای دراز کنی و بخوابی پس گفت غربیّه عجبا للمحب کیف نیام*** کل نوم علی المحب حرام عجب از عاشقیکه خواب کند*** خواب بر عاشقان شد است حرام ایضاً عاشقان ترک خواب و خور کردند*** زان سبب نام نیکوی بردند پس خواجه از بیانات آن کنیزک متنبّه شده از مردان کار شد

52 ) - گلشن پنجاه و دویّم

در منامات و خوابهائیکه مطابق بوده اند با شهود و عیان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است منامة در فارسنامه ناصری از کتاب وقفنامه املاک موقوفه سادات انجوی شیراز نقلکرده که سالیکه شاهنشاه فنا خسرو امیر عضدالدّوله دیلمی برای ادای حجّة الأسلام وارد مکّه معظّمه گردیده ابوقتاده معروف بزیداسود بن ابراهیم بن محمّد بن قاسم بن ابراهیم طباطبابن اسمعیل بن ابراهیم بن حسن مثنی بن امام السّرو العلن ابی محمّد الحسن بن امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام را که جدّ سادات انجوی شیراز است ملاقات فرمود و در برابر آن بزرگوار بایستاد و خدمت نمود و بعد از زمانی ثناء محاوره زیداسود چنین فرمود که در فلان شب جدّ ممجّد خود حضرت رسالت پناهی را در خوابدیدم که زنی لان نشانه بمن تزویج فرمود و چون شاهنشاه به عضدالدوله آن نشانه را شنید دانست که آن نشانه در خوا داو است و از غرائب انکه خواهر عضدالدوله قبل از این سفر حجّ در خواب دیده بود که حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم او را در ازدواج سیّدی بفلان نشانه درآورد و این خواب را بتفصیل خدمت عضدالدّوله گفته بودند و عضدالدّوله آن نشانه ها را در زید بدید و فوراً فاطمه خواتون خواهر خود را در عقد ازدواج زید درآورده و او را بمصاحبة خود در سال سیصد و پنجاه و دو از مکّه معظّمه بشیراز آورد و فاطمه خواتون بقعه وسیعی و گنبد رفیعی بر قبر امام زاده علیّ بن حمزة بن امام موسی الکاظم علیه السلام بنا نمود و بعد از مدتی وفات یافت پس عضدالدّوله دختر خود شاهان دخت را در ازدواج زیداسود درآورد و املاکی چند در مملکت فارس وقف نمود و تولیّه آنها را باولاد ذکور زید نسلاً بعد نسل واگذاشت و املاک این سادات طباطبائی در مملکت فارس بسیار گردید و هم در آن کتاب وقفنامه استکه بعد از استیلاء سلاطین مغول در فارس تمام املاک اولاد زیداسود طباطبائی را تصرّف نمودند و آن املاک را ابجو گفتند یعنی خالصه دیوانی پس از ان شرح خالصکی آن املاک و استرداد نصف آنها را بوقفیّت نوشته است هرکس طالب باشد بفارسنامه رجوع کند منامة در بستان السّیاحه در ترجمه شیخ حسین که پدر بهاءالدّین و جدّ شیخ جلال الدّین صاحب مثنوی است چنین نگاشته که حسین مزبور بغایت متقی و پرهیزگار و زخارف دنیوی در نظرش بی اعتبار بود نقل است که در عالم واقعه حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم خوارزمشاه را فرمود که با دختر تو را بشیخ حسین عقد بستیم تو نیز قبول کن من الاتفاق وزیر خوارزمشاه هم همان خواب را مشاهده نمود و شیخ حسین نیز در خواب مشاهده کرد که حضرت فرمود که صبیّه خوارزم شاه را بتو تزویج کردیم و خوارزمشاه بفرموده آن حضرت صبیّه خود را به نکاح شیخ درآورد و حضرت وهّاب شیخ بهاءالدّین والد مولانا را باو عطا نمود منامة قطب بن محیی بن محمود خرقانی کوشکناری در مکاتیب گفته استکه از ابی الوفاء هروی منقول استکه گفت من در مجلس پادشاه قرآن میخواندم و ایشان استماع نمی نمودند و سخن میگفتند پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را بخواب دیدم که رنگ مبارکش متغیّر بود و فرمود اتقرء القران بین یدی قوم و هم یتحدّثون ولا یستمعون و انّک لا تقرء بعد هذا الاّ ماشاءالله بعد از آن بیدار شدم و گنگ شده بودم
ص:198

در منامات مطابقه با عیان
امّا چون فرموده بود الاّ ماشاءالله اهل حدیث مرا دل باز دادند و که زبان تو آخر خواهد گشود تا مدّت چهار ماه در همان محلّیکه انخواب را دیده بودم خواب میکردم باز رسول الله را بخواب دیدم فرمود قد تُبتَ گفتم نعم یا رسول الله فرمود من تاب تاب الله علیه بعد از آن فرمود زبان بیرون آور و بانگشت مسجّه زبان مرا مسح فرمود و فرمود اذا کنت بین یدی قوم تقرء کلام الله فاقطع قرائتک حتی تسمعوا کلام ربّ الغرّة بعد از آنکه بیدار شدم زبانم گشوده بود منامة از تاریخ روضة الصّفا نقلشده استکه یزید پلید بعد از فوت معویه بسه روز بدمشق آمد و خلایق را منادی کردند تا به قصر امارت حاضر شده مراسم تعزیت و تهنیت بجا آوردند پس یزید رو باهل شام کرد و گفت بشارت باد شما را ای اهل شام که شما اهل و انصار مائید ما همیشه خیر و سعادت میان شما یافته ایم و معلوم شما باشد که عنقریب میان ما و اعداء ما مقاتله و محاربه خواهد شد چه در این شبها چنین در خواب دیده ام که میان من و اهل عراق جوی خون تازه روان بود و من هرچند سعی میکردم که از آن جوی بگذرم میسّرم نبود عاقبت عبیدالله زیاد از آن جوی بگذشت معارف شام گفتند که ما جمله کمر خدمت بسته ایم و منتظر فرمان ایستاده اهل حجاز و عراق مارا آزموده اند و آن شمشیرها که با ایشان بآن در صفّین جنگ کرده ایم تا غایت در دست ماست یزید عللیه اللعنة والعذاب گفت بجان و سر من که همچنین است و من انتظام امور خود را در موافقت شما میدانم معاویه شما را بدری بود مهربان و در عرب بسخاوت و شجاعت و فتوت نظیر او نبود و در فصاحت و بلاغت عدیل نداشت و هرگز در سخن لکنت بر زبان آورده نیافت تا انکه بروح و ریحان بجانب جنان خرامید چون یزید امسال اینکلمات بر زبان گذرانید شخصی از دورترین صفها آواز برآورد که ایدشمن خدای دروغ گفتی معاویه باینصفات موصوف نبود و این اوصاف که شمردی صفات محمّد مصطفی و اهلبیت او است و تو و اهلبیت تو از این صفات بهره ندارید مردم از دلیری آنمرد متعجب شده بهم برآمدند و اعوانان یزید هرچند آنجوانمرد را در میان ان قوم جستند نیافتند و یزید بسیار مشوش و مضطرب شد منامةٌ ابن خلّکان در ذیل ترجمه شبیب بن یزید المکنی بابی الضّحاک الشّیبانی از یعقوب بن سکّیت در کتاب اصلاح المنطق چنین آورده که پدر شبیب از مهاجرین کوفه بود چون سلیمان بن ربیعه بابلی در سال بیست و پنج هجری بجهاد رومیان رفت و غالب شده غنائم و سبایای بسیاری نصیب لشکر اسلام شد پدر شبیب در میان آن جیش بود پس کنیزی از سبایا را خرید که در نهایت حسن و جمال بود و اسلام بر او عرضه داشت آن کنیز اباء و امتناع از قبول اسلام نمود پس او را بسیار زده باز قبول ننمود تا انکه او را وطی نموده و حامله شد چون طفل در شکم او بحرکت آمد گفت در شکم من چیزی استکه برقی جهد و چون نام او جهیزه بود این مثل که احمق من جهیزه است بر زبانها جاری شد پس از آن اسلام اختیار کرد و شبیب از او متولّد شد در یوم النّحر از سال بیست و ششم از هجرت وقتی بمولای خود گفت که من چنین در خواب دیدم پیش از اینکه وضع حمل نمایم که گویا پسری زائیده ام و شعله اتش از من جدا شد و میان اسمان و زمین را روشن نمود پس از آن در میان آب فرو رفت و خواموش شد و چون شبیب بحدّ کمال رسید یکی از فرسان روزگار شد و محارباتی از برای او اتفاق افتاد و در هر واقعه که خبر مرگ شبیب بمادرش میرسید تصدیق گوینده نمینمود تا انکه شنید که او در رودخانه دجیل که حدود در شوشتر است غرق شد آنوقت تصدیق کرد و عرق او در زبان امارت حجّاج در عراق بود که از جانب عبدالملک بن مروان امارت داشت چه شبیب در آنوقت خروج نموده و حجّاج او را تعاقب نموده تا انکه سپاه او شکست خورد و خودش با چند نفر از اتباعش فرازابر سر دجیل رسیدند پس اسب او رم کرده او را در آب انداخت و بواسطه لباسهای آهنین که در تن داشت چون مغفر و درع و غیرهما سنگین شده در زیر آب رفت در این اثنا یکی از همراهانش باو گفت اغرقاً یا امیرالمؤمنین در جوابش گفت
ص: 199
ذلک تقدیر العزیز العلیم و چون جنازه او را گرفته بنزد حجّاج آوردند امر کرد که شکم او را چاک زده دل او را بیرون آوردند چون دلش را بیرون آوردند دیدند آن قطعه گوشت مثل پارچه از سنگ است چون او را بزمین میزدند از زمین برمیجست پس دل او را شکافته در میان آن دل کوچکی یافتند که بشکل کره بود و چون او را هم شکافتند خون بسته در جوف آن دیدند منامةٌ قاضی نورالله نورالله مرقده در مجالس در ترجمه شیخ مصلح الدّین شیرازی المتخلّص بالسعدی چنین آورده که یکی از مشایخ منکر شیخ سعدی بود شبی در واقعه دید که درهای آسمان گشوده شد و ملائکه با طبقهای نور از آسمان نازل شدند پرسید که این چیست گفتند برای سعدی شیرازی است که بیتی گفته و قبول حقسبحانه و تعالی افتاده و آن بیت اینست برگ درختان سبز در نظر هوشیار*** هر ورقی دفتری است معرفت کردگار آنعزیز چون از واقعه درآمد در شب بدر زاویه شیخ سعدی رفت که ویرا بشارت دهد دید که چراغی افروخته و با خود زمزمه میکرد چون گوش کشید شنید که همین بیت را میخواند منامة فی روضات الجنّات عند ترجمه احمد بن محمد الغزّالی الّذی هو اخومحمد الغزّالی صاحب احیاء العلوم نقلاً عن شرح المثنوی انّ اخاه ابا حامد الغزالی المشهور قال له یوماً نعم الفقیه انت لو اجتهدت فی الشریعة اکثر من هذا فقال له الشیخ احمد و نعم العالم انت لو اهتممت فی الحقیقة اکثر من هذا فقال الأمام از عم ان لی استبق فی مصمار الحقیقة فقال الشیخ احمد متاع التّصور والحسبان لیس له کثیر رواج فی سوق الأسرار از فقال ولیکن بنیناحکم فقال الشیخ و حکم هذا الطریق رسول الله فقال الأمام و کیف لنا به حتی نری مکانه و نسمع بیانه قال و لمّا یجد حظاً من الحقیقه من لیس یراه حیث اراد و لم یسمع من اسراره و حقایقه فاشتعل من اثر هذا الملام نائرة الغیرة فی باطن الأمام ثم انّهما جعلاً رسول الله حکما لانفسهما و افتر قاحتی اذ اجاء اللیل و اخذ کل منهما طریق تعبّده فبالغ الأمام فی التضرّع والبکاء والتّوسل الی ان سخنت عیناه فرای رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم دخل علیه مع رجل من اصحابه و بشترء بشرف المعرفة بهذا الأمر وکان علی یّدی ذلک الصّحابی طبق من الرّطب ففتح عن طرف منه و اعطاه من ذلک یمترات فلمّا افاق الأمام رأی تلک التمیرات موجودة فی کفة علی خلاف سائر مناماته فقام مبتهجأ مسروراً الی حجرة اخیه و جعل یدّق الباب بقوّته فاذا هو یقول من وراء الباب لاینبغی مثل هذا العجب والدّلال علی تمیرات معدودة فزاد تحیّر الأمام من وهشته هذا القول فلمّا دخل علی اخیه قال و کیف علمت یالحقنی من التشریف فقال الشیخ و لم یعطک رسول الله ما اعطاک حتی لم یعرضه علی سبع مرّات و ان لم تصدّقنی فی ذلک فقم الی رفّ الحجرة و انظر ماذا تری فلمّا قام الأمام رای ذلک الطبق الذی کان علی یدی الصّحابی هناک و قد نقص من طرف منه بمقدار تلک التمیرات فعلم انّ ما بلغه منه ایضا کان من برکات انفاس الشیخ ثم انّه اخذ فی طریقة السیر والسلوک و استکشاف اسرار الحقایق الی ان صابر مقتدی اصحاب الطّریقة بلا کلام الله انّه کان یعترف بفضیلته اخیه الشیخ احمد ویری نفسه عنده کمثل الطفل عند معلّمه الکبیر منامة در مجالس المؤمنین استکه صاحب کتاب جام جهان نما در اثنای ذکر مقامات و حال ارواح آورده است که امام محمد بن یحیی در حق شیخ بنائی طعنه رادی و او را دهری و زندیق خواندی و این بعد از مردن سنائی بود تا انکه شبی حضرت رسالت پناه محمدی را در خواب دید که میگوید ای محمّد مردکان را چرا بد میگوئی خاصّه سنائی را که ماوح بود این نه مکافات مدح او است محمّد بن یحیی از خواب درآمد پرسید قبر سنائی کجاست گفتند بغزنین بر چهار پائی نشست و چهل روز بر سر گور او نشست و در اینچهل روز عذر میخواست و تضرّع میکرد تا انکه شبی وی را بخواب دید که گفت ای محمّد در دل من راه بروی و دانستی که من زندیقم یا دهری گفت توبه کردم گفت اکنون له زبان را نگاه داشتی برو دست و قلم خود را نگاهدار و این اشاره بقضیّه استکه
ص: 200
محمّد را بعد از آن سفر روی داد پس محمد از خواب درآمد و باز کردید و چون بخراسان رسید رنور بود با خود گفت در بندگان خدا طعنه چرا باید زد، این همه رنج باید کشید القصّه در آن اوقات غزان یاغی شدند و سلطان سنجر محمدبن یحیی را بخواند و گفت این ترکان بر من خروج کرده اند چه فتوی میدهی محمّد گفت خارجی کشته اند و خون ایشان حلال باشد و بدین دعوی فتوی نوشت سلطان سنجر آنرا از او بگرفت و بحرب غزان رفت و چون ایشان بر سلطان سنجر ظفر یافتند و سلطان را گرفته و خراسان را مسخر ساخته محمد بن یحیی را گرفته خاک درون وی کردند تا هلاک شد و این بلا از خلاف وصیّت شیخ بنائی او را در عالم خواب و دست و قلم خود را نگاه نداشتن بر سرش آمد منامة و هم در کتاب مذکور در ترجمه مولانا حسن الکاشی از تذکره دولت شاه نقلنموده که مولانا حسن بعد از زیارت کعبه معظمه و مدینه منوره بفرم زیارت امیرالمؤمنین بعراق عرب افتاد و بعتبه بوسی آن آستانه شریفه مشرف شد و قصیده که مطلعش این است بر روضه مطهره خواند ای زبدو آفرینش پیشوای اهل دین وی نه عزت مادح بازوی تو روح الامین. در آن شب حضرت شاه ولایت پناه را در خواب دید که عذرخواهی او میکند که ایکاشبی از راه دور آمده و ترا دو حق است بر ما یکی حق مهمان و یکی حق صله سفر اکنون باید که ببصره روی و آنجا بازرگانی است که او را مسعود بن افلح میگویند او را از ما سلام برسانی و بگویی که در سفر عمان در این سال کشتی تو غرق خواست بشود یکهزار دینار برای ما نذر کردی و ما مدد کردیم بخشی از اموال ترا به ساحل رسانیدیم اکنون از عهده نذر بیرون آی و از خواجه بازرگان زر بستانی کاشی به بصره آمد و با استخواچه ملاقات نمود و پیغام امیر تو بگذارد و بازرگان از شادی شکفت و سوگند خورد که من اینحال را با هیچ آفریده بکفته ام و فی المحال المبلغ را تسلیم مولانا حسن کاشی نمود و خلعتی لایق بدان مزید ساخت و بشکرانه آنکه جزا پادشاه ولایت شده دعوتی مستوفی جهت صلحاء و فقرای شهر بداد منامة در ریاش الساحة و تاریخ مجدی دویکر از کتب است که معتضد عباسی در زمان خلافت اموال بسیار بسادات بخشیدی بجهة انکه پیش از خلافه در واقعه دید که با لشکر بسیار بر سر جسر بغداد رسید مردی را بالای جسر دید نماز میخواند چون سلام نماز داد معتضد نزدیک رفته سلام داد جواب شنید دید آنمرد دست بدجله برده تمام آب در کف دستش جمعند چون دست در آورد آب روانشد تا چند مرتبه چنین کرد پس بیلی حاضر بمعتضد فرمود آنرا بردارد و آنجا را حفر کن چون جنبید بزمین را فرمود مرا شناختی کفت نه فرمود من علیّ بن ابیطالبم بشماره آن بلها که بزمین زدی اولاد تو خلاف کنند و بآنها توصیه نما که اولاد مرا مرنجانند و چنان شد که آنحضرت فرموده بود

53 ) - گلشن پنجاه و سیّم

در تعبیرات عجیبه معبّران و کلچین از کلبانهای آن چند کل است تعبیر در زهر الرّبیع استکه چون میان اسکندر و دارا پادشاه ایران منازعه اتفاق افتاد شبی اسکندر بخوار دید که گویا با داراکشی میکرد پس دارا او را برداشته و بر زمین زده است و او همچنان بر زمین خوابیده است چون از خواب بیدار شد زیاده در حدّ مکدّر و طول کردید و ظنّ غالب بهمرسانید که دارا بر او غالب خواهد شد پس خواب خود را بر ارسطو معلّم اوّل عرضه نمود ارسطو فرمود این خواب ولایت دارد برانکه تو دست او را از جمیع بلادخواهی برداشت و برای تو بر مجموع روی زمین غلبه بهم میرسد زیرا که دارا تورا بر زمین انداخته است پس تو را متمکن نموده است بر آن و بعد از قلیل وقتی تعبیر آن ظاهر شد تعبیر در تاریخ نگارستان استکه عبدالملک مروان در خواب دید که چهار نوبت در محراب مکه معظّمه بول می کند صباح اینخواب را با سعید بن مسیّب که معبّری بی نظیر بود و تقریر نمود وی بر سبیل تغیّر تغییر کرده و کفت اثر اینخواب آنست چهار نسل تو بحکومت رسند اتفاقاً پسرانش ولید و سلیمان و یزید و هشام که سرور ارباب کفر و ظلام بودند بضق منکسره کفیل مهام ایّام
ص: 201

انام کشتند والحق قبح جلوس آن ناپاکان کم از تحبیس رکن و مقام نبود ع زهی مراتب خوابی که به زبیداری است تعبیر دریجره از ابوخالد نقلنموده که کفت وقتی در نزد ابن سیرین نشسته بودم که مردی آمده کفت درخواست چنان دیدم که بچگان در آستین دارم و یک یک را از آستین برون میآورم و شهادت تلقین کرده در چاه میاندازم ابن سیرین کفت خانه تو کجاست کفت در فلان محلّه کفت اینجا بنشین و خود نزد والی دیار رفت و کفت که شخصی خود را بی چنین دیده و تعبیرش اینست که کشته بسیار در خانه خود دارد چون شیحنه بخانه اش رفت قریب به پنجاه کس را که کشته بود از چاه خانه اش برآوردند مردم بر ابن سیرین آفرین کردند شعبیر ایضاً در آنجاستکه حسن بصری معتقد ابن سیرین نبوده و اکثر انکار سخنان او میکرد شبی چنان بخواب دید که مجرّد و برهنه بر بالای خاکدانی ایستاده یکی از شاکردان خود را کفت که نزد ابن سیرین رو و بشنو که تعبیر اینخواب را چه میکوید آنشاکرد آمده خواب را نسبت بخود داده نقل کرد ابن سیرین کفت تو صاحب اینخواب نیستی اینخواب را حسن بصری دیده و آنخاکدان دنیاستکه او از آن مجرّد است حسن چون ایرا بشنید از آن پس معتقد ابن سیرین شد تعبیر و ایضا کوید زنی نزد ابن سیرین آمده گفت چنان بخواب دیدم که سنوری یعنی کربه سر خود را در شکم شوهر من درآورده است و چیزی از شکم او برون میآورد ابن سیرین کفت اگر راست میگوئی امشب دزد در دکان شوهرت میآید و سیصد و شانزده درم میبرد اتفاقاً همان شب دزد در دکّان شوهرش شد در همسایگی ایشان غلامی بود زنکی او را بگرفتند باندک آزادی اقرار کرد و آن مبلغرا بداد پس ابن سیرین را گفتند تو این تعبیر از کجا کردی گفت سنور در تعبیر دزد باشد و شکم خزانه باشد و خوردن برون باشد اما عدد سیصد و شانزده که گفتم آنرا از حساب جمل استخراج کردم که عدد مجموع حروف سنور است مردمان تعجّب کردند و کفتند این حکم از حدّ بشر برون است تعبیر و ایضا کفته که مردی نزد ابن سیرین آمد گفت چنان بخواب دیدم که قدحی پرآب در دست دارم و قدح شکسته شد و آب آن نریخت گفت زن داری آنمرد گفت این مرد کفت آری گفت حامله است گفت آری کفت زنت بمیرد و بچه بماند و چنان شد که در آن چند روز زن او حمل نهاد و خود برد تعبیر و هم در آنجاستکه مردی نزد ابن سیرین آمده کفت چنان بخواب دیدم که دنیا و آخرت از دست من برون شد کفت بنشین بعد از لحظه مردی دیگر آمد گفت خواب دیدم که دنیا و آخرت بدست من آمده بآنمرد که اوّل آمده بود کفت مصحفی کم کرده و اینمرد برده اتفاقا چنان بود پس مصحف را گرفته به صاحبش داد تعبیر و ایضا کوید شخصی نزد ابن سیرین آمده گفت بخوابدیدم که دیکی یعنی خخروسی منقار چشم من زد ابن سیرین گفت تعبیر خواب تو آنست که بعد از سی و چهار روز بمیری و چنان شد که آنمرد بعد از آنمدت هلاک شد پس از آن از او پرسیدند که این تعبیر چگونه بود و تو از کجا چنین حکم نمودی گفت دیک در حساب جمل عدد آن سستی و چهار باشد پس مرا از اینجا مرگ او یقین شد تعبیر در تاریخ مجدی است که شخصی نزد ابن سیرین معبّر آمد گفت رایت فی المنام سوسنته دیدم در خواب یک گل سوسن ابن سیرین گفت یک سال بدی و سختی نبینی گفتند از کجا میگوئی گفت از کلمه سوسنه اخذ این تعبیر نمودم چه سوء بعربی بدی است و سنه سال است تعبیر و ایضا کوید که مردی نزد ابن سیرین آمد و گفت بخواب دیدم که بیضه دزدیدم و در زیر چوبی نهادم ابن سیرین گفت تو به کن که چنان معلوم میشود که شیوه نامرضیه قیادت عادت تو کشته است آنمرد گفت تو از کجا دانستی ابن سیرین بر زبان آورد که از آنجا که خداوند جلّ ذکره در صفت مردان فاجر فرموده کانّهم خشب مسنّدة یعنی منافقان مانند چوبها بدیوار باز نهاده اند و در شأن زنان فرمود کانهن بیص مکنون یعنی زنان مانند مضها از گرد و غبار پاکیزه اند چون تو در خواب دیده که بیضه در زیر چوب
ص: 202
نهاده والست برانکه زنان را در زیر مردان میکشی تعبیر و هم گوید که مردی نزد ابن سیرین آمده گفت بخواب دیدم که مؤذنی میکردم گفت توفیق حج یابی دیگری آمده گفت بخواب دیدم که مؤذنی میکنم ابن سیرین گفت که از دزدی توبه کن شاگردان گفتند ای استاد این دو مرد هر دو یکخواب دیده اند در تعبیر اینهمه تفاوت چیست ابن سیرین گفت مرد اوّل صورت صالحان داشت چونخواب خود را بیان نمود این آیه بخاطرم آمد که فاذن فی الناس بالحج یعنی ای ابراهیم خلایق را بحج خوان و آن کس که در ثانی الحال آمد چون سیرت اوباش داشت و تقریر واقعه خود نمود این آیه بخاطرم آمد که فاذّن مؤذّن ایّتها العیرانکم یسارقون یعنی ندا کردند که ای کاروانیان بتحقیق که شما دزدانید تعبیر در مجالس المؤمنین در ترجمه استاد ابوالقاسم فردوسی چنین آورده که چون متولّد شد پدر او در خواب دید که ابوالقاسم بر بامی بلند برشد و روی بجانب قبله کرد و نعره ها زد و از آنطرف جوابی شنید و همچنین بطرف یمین و یسار نعره ها زد و از هر جانب آواز شنید بامداد از شیخ نخیب الدّین معبّر که از مشاهیر معبّران آنزمان بود کیفیة این واقعه پرسید شیخ فرمود تعبیر آن آوازه است و این پسر سخنگوئی شود که آوازه او بچهار رکن عالم رسد و آن جواب که از هر طرف شنیدی علامت آنستکه از اطراف و اکناف سخن او را به قبول تلقّی و استقبال نمایند و چنان شد که گفته شد تعبیر در محاضرات راغب استکه وقتی عبدالله بن جعفر در خوابدید که غرابی بر مناره روضه نبویّه نشسته است سعید بن مسیّب چون این را شنید گفت زود باشد که حجّاج یکی از دختران ترا بنکاح درآورد و آخر چنان شد و چون سرّ تعبیر را از سعید سؤال نمودند گفت مناره دلالة بر اشرف مردمان که در مدینه اند دارد و شریفتر از عبدالله کسی نیست و غراب دلالة بر مرد فاسق کند و افسق از حتجاج در نظر ندارم تعبیر و هم در آنجاستکه کسی بابن سیرین گفت من چنین در خواب دیدم که چشم راست من بقفایم برگشت و بوسه داد چشم چپ مرا ابن سیرین گفت ترا دو پسر استکه ییک از آنها بدیگری فجور مینماید چون بتحقیق نمودند چنان بود که گفته بود تعبیر و ایضا از ابو عبدالله بریدی فقیه روایة نموده که وقتی مردی از شهود دارالقضاء نزد من آمده گفت من در خواب دیدم که خداوند ابتداء فرمود در خلقت اشیاء بخلق آسمانها و زمین من باو گفتم شاید که کسی غیر از تو اینخواب را دیده باشد و از تو سؤال تعبیر آنرا نموده گفت نه چنین است بلکه خود اینخواب را دیده ام پس باو گفتم فردا نزد قاضی رفته و من هم آنجا حاضر میشوم پس در حضور قاضی تعبیر اینخواب را از من سؤال نما پس چون نزد قاضی حاضر شدیم و خواب را تقریر کرد ابوعبدالله گفت تو مردی هست که شهادت زور و گواهی بدروغ میدهی زیرا که خداوند میفرماید ما اشهدتهم خلق السموات والأرض ولا خلق انفسهم چون نفحص از حالش نمودند معلوم شد که در دارالقضاء بسا شهادت زور که از او بظهور رسیده بود تعبیر و ایضا در آنجاستکه از صاحب بن عبّاد حکایت شده که چند روزی پیش از اینکه قابوس بن وشمگیر در جرجان منهزم شود او را در خواب دیدم که گویا بمن میگوید که من خواب دیدم که گویا عوض تاج سلطنت بر سر خود کلاهی گذاشته ام و من در عالم خواب اینخواب او را چنین تعبیر نمودم که قلنوه و کلاه ریاته است و او در جواب من گفت من تعبیر اینرا هلاک میفهمم چه انکه قلنوه بفارسی کلاه است که مقلوب آن هلاک است پس صاحب گوید که نگذشت دو روز یا سه روز از اینخواب مکر انکه خبر منهزم شدن قابوس منتشر شد تعبیر و ایضا در آنجاستکه مردی نزد معبّری آمده گفت من در خواب دیدم که هاونی را از خود قرار داده بودم معبّر گفت باید تو مأبون باشی چون نقحض حالش شد چنان بود که آن معبر فهمیده بود تعبیر خلیل بن شاهین ظاهری در کتاب اشارات فی علم العبارات که در تعبیر منامات است از بعضی از ثفات حکایت نموده که مردی نزد شیخ سعدالدّین ضریر که در حلب ساکن بود آمدده و گفت من در خواب دیدم که تا
ص: 203
بالای دو قدم خود در میان آتش ایستاده ام شیخ باو گفتند نزدیک منبیا تا خواب ترا تعبیر کنم چون نزدیکند شیخ او را گرفته مردم در اطراف آنها جمعشدند و هر چند که آنمرد میخواست که خود را از دست شیخ خلاص کند نمیتوانست پس مردم از شیخ پرسیدند که گناه اینمرد چیست شیخ گفت خوابی دیده استکه دلالت دارد براینکه اینمرد دزد است و از صوامع و مساجد کفشهای مردم را میدزدد اینرا نزد والی ببرید و در آنجا هر کسیکه کفش او را در مسجد برده اند مطالبه کفش خود را از او بنماید چون چنین کردند اقرار بسرقت چندین کفش نمود تعبیر و ایضاً در همان کتاب استکه مردی نزد ابن سیرین آمد گفت کسی در خواب دیده استکه بیضه های چندی در دست دارد و یک یک از آنها را از سرهای آنها می شکند و سفیدهای آنرا می گیرد و زردهای آنها را میگذارد آیا تعبیر اینخواب چیست ابن سیرین گفت آن کسی که اینخواب را دیده نزد من آید تا تعبیر خوابشرا بگویم آنمرد گفت تعبیر را بمن بگو تا من از زبان تو باو بگویم ابن سیرین گفت تا خودش حاضر نشود تعبیر را نگویم بالأخره آنمرد اظهار داشت که بیننده اینخواب خودم میباشم ابن سیرین او را قسم داد که خودت هستی آنمرد قسم یاد نمود که خواب را خود من دیده ام پس ابن سیرین بملازمان خود امر نمود که اینمرد را دستگیر نموده بشرطه ها بسپارید و بآنها بگوید اونبّاش قبور است و کفن اموات را میدزدد آنمرد چون دید که گرفتار میشود عجز و الحاح نموده و اقرار بفعل زشت خود کرد و بدست ابن سیرین از آن عمل توبه نمود پس ابن سیرین امر فرمود تا او را رها نمودند تعبیر و ایضاً در آن کتابست که مردی نزد ابن سیرین آمده گفت که شخصیرا بخواب دیدم که بر هر دو ساق او موی بسیار بود گفت تعبیرش آنست که آنمرد را به سبب قروض محبوس کردانند و او در آن زندان بماند و بمیرد بسمع ابن سیرین رسانیدند که آنمرد ترا باین کیفیت بخواب دیده است گفت انا لله و انا الیه راجعون و در افوقت قروض ابن سیرین بسی هزار درم رسیده بود با ستدعای غریمان قاضی در آنروز به حبس او حکم کرده در زندان وفات یافت و یکی از صلحا که مکنتی تمام داشت بادای دین او قیام نمود ختم ذکر حتم فی الکتاب المذکور اعلم ان الحسن بن الحسین الخلال قدضمّن کتابه المسمّی بطبقات المعتبرین ذکر اسماء سبعة آلاف و خمسمائه معبّر ثم تخیّر منهم ستمأته رجل و نطق باسمائهم فی کتابه فی تعبیر الرّویاء و ذکرکم بطول فوقع الاقتصار منهم فی ذکریاته رجل من مشاهیرهم الذین قصدوا و ضربوا فی العلم بسهم واخذوا منه بقسم وهم علی خمس عشرة طبقه فالطبقة الأ ولی المعتبرون من الأنبیاء علهیم السلام ابراهیم و یعقوب و یوسف و دانیال و ذوالقرنین و محمّد المصطفی 43 و الطبقة الثانیه المعبّرون فی الصحابه ابوبکر و عمر و عثمان و علی علیه السلام و عبدالله بن عبّاس و عبدالله بن عمر وبن العاس و عبدالله بن عمر و عبدالله بن اسلام و ابوذر الغفاری و انس بن مالک و سلمان الفارسی و خدیفة بن الیمان و عایشة و اسماء اختها والطبقة الثالثة المعبّرون من التّابعین سعید بن المسیّب والحسن البصری و علاء بن ابی رباح و الشعبی والزهری و ابراهیم الخفی و عمر بن عبدالعزیز و قتاده و مجاهد و سعید بن جبیر و طاوس و باشت البنانی و الطبقة الرابعة المعبّرون من الفقهاء من بعدهم ابوتور الاوزاعی و سفیان الثوری والشافعی و ابویوسف القاضی وابن ابی لیلی و احمد بن حنبل و اسحق بن راهویه والبویطی و منصور بن المعتمر و عبدالله بن مبارک و الطبقة الخامسة المعبّرون من الزهاد محمّد بن واسع و تمیم الدّاری و شقیق البلخی و مالک بن دینار و سلیمان التیمی و منصور بن عمّار و محمّد بن السمّاک و یحی بن معاذ و احمد بن حرب والطبقة السادسة المعبّرون من اصحاب فی هذا العلم محمّد بن سیرین و ابراهیم بن عبدالله الکرمانی و عبدالله مسلم العتینی و خلف بن احمد و محمّد بن عماد الرازی والحسن بن الحسین الخلّال وارطامید روس
ص: 204
الیونانی والطبقة السّابغة المعبّرون من الفلاسفه افلاطون و مهر آریس وارسطاطلیس و بطلیموس و یعقوب بن اسحق الکندی و ابوزید البلخی والطبقة الثّامنه المعبّرون من الأطباء جالینوس و الصّراط وبخیتسؤع و اهران و محمّد بن زکریّا الرازی والطبقة التّاسعة المعبّرون من الیهود حیّ بن الخطیب و کعب بن الأشرف و موسی بن یعقوب والطبقة العاشرة المعبّرون من النّصاری حنین بن اسحق المترجم و ابومخلّد و زین الطبّری والطّبقة الحادیّة عشرة المعبّرون من المحوس هرمزین اردشیر و بزرجمهر بن سختکان و انوشیروان الملک العادل و کشمرد و جاماسب و الطبقة الثانیة عشرة المعبّرون من مشرکی العرب ابوجهل و عبدالله ابی و نوفل بن عبدالله و عمرو بن عبدود و ابن الزبعری و ابولهب و ابوالعاص و الطبقة الثالثة عشرة المعبّرون من الکهنه سطیح وشق و الخزرجی و عوسجه والقطامی و ابو زرارة والطبقة الرابعة عشرة المعبّرون من السّحرة عبدالله بن هلال و قرط بن زید و عتاب بن شمر والطبقة الخامسة عشرة المعبّرون من اصحاب الفراسته سعید بن سنان و ایاس بن معاویه و جندل بن الحکم و معاویة بن کلثوم انتهی و قال الفخر الرازی فی مقدمة کتابه المسمی بالنخبه فی علم التعبیر بعد نقله للطبقات کما ذکرناه عن اشارات ابن شامین ما هذا الفظه بالفارسیة و بکمله این نصاب که عبارت است از اسامی صدکانه بامام جعفر صادق علیه و علی آبائه الف سلام میشود

54 ) - گلشن پنجاه و چهارم

در معاجز قاهره امامان علیهم صلوات الله الملک المنّان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است معجزة شیخ یوسف بنهانی معاصر که از علماء عامّه و ساکن در بلده پروت است و از کسانی است که احقر را با او در ماه ذی القعده الحرام از سال هزار و سیصد و سی و دو هجری که بزیارت مدینه منوره و حج بیت الله الحرام مشرف میشدم در همان بلده در کتابخانه اقبال ملاقات اتفاق افتاده در کتاب جامع کرامات الاولیاء چنین ذکر نموده که اسامة بن منقذ در کتاب اعتبار گفته که خبر داد مرا شهاب الدّین ابوالفتح مظفربن سعدبن مسعود بن بختکین بن سبکتکین مولی معزّالدوله بن بویه در موصل در هیجدهم ماه رمضان المبارک سال پانصد و شصت و پنج از هجرت که زیارت نمود مقتفی بامرالله عبّاسی مسجد معروف بصندوریا را که در پشت بلده انبار واقعشده از طرف غربی فراست و وزیرر او ومن با او بودیم پس داخل آن مسجد شدیم و آن مسجد معروفست به مسجد امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب و مقتفی جامه و میاطی پوشیده بود و شمشیری حمایل کرده که حلیه او از آهن بود و اگر کسی او را میدید نمیدانست که خلیفه است بسبب پستی لباس در ثائه هیئته او مکرانکه شخص او را بشناسد پس خادم مسجد چون نگاهش بما افتاد از میانه وزیر را شناخته درباره او دعا نمود وزیر باو گفت ویحک خلیفه را دعا کن و اشاره بجانب مقتفی کرد پس مقتفی بوزیر گفت از او سؤال کن ازانچه نافع است و باو بگو که انمرضی که در صورتش بود چگونه معالجه شد و برطرف گردید زیرا که من در زمان خلافت مستظهر خلیفه اینمرد را دیدم که سلعه و غدّه در صورت داشت که تمام صورتش را فرا گرفته بود و هر وقت که میخواست غذا تناول نماید او را بمندیلی می بست تا انکه بتواند لقمه را بدهان خود بکذارد چه آن سلعه از بزرگی دم دهان او را گرفته بود پس وزیر از آنجا دم مسجد از رفع مرضش سئوال نمود که چگونه مرتفع شد آنمرد گفت حال من در سابق ایّام همان بود که خلیفه فرمود و من با آنحالة از انبار همه روز بزیارت این مسجد میآمدم شخصی در بین راه مرا ملاقات نموده گفت اگر تو اینقدر که بزیارت این مسجد آمدی بزیارت فلان که رئیس بلده انبار است میرفتی همانا از برای رفع مرض تو طبیبی را حاضر میساخت و اینمرض را از تو برطرف نمود پس اینحرف او بر من بسیار گران و دشوار آمد و سینه ام از شنیدن اینکلام تشنگی گرفت
ص:205

و با همانحال شب را خوابیده پس امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام را در خواب دیدم که در میان این مسجد ایستاده و میفرماید چه خبر است این گودی که در زمین مسجد است پس من از مرض خود بانحضرت شکوه کردم آن بزرگوار چون شکوه مرا شنید از من رو گردانید پس من دو مرتبه از مرض خود شکوه نمودم و کلام آنمرد سرزنش کننده را بخدمتش عرضه داشتم پس آنجناب فرمودند انت ممّن یرید العاجلة یعنی تو از کسانی میباشی که راحت دنیا را طالبی و سلامتی در آنرا راغب پس من از خواب بیدار شدم و آن سلعه و غدة را در گناه خود افتاده دیدم و آنمرض بکلّی از من رفع شد پس مقتفی گفت که راست میگوید و در گفته خود صادق است پس خلیفه بوزیر گفت با او مکالمه نما و ببین که چه چیز را طالب است از ادرازات و وظائف پس مسئول او را توقیع نموده و در نزد من بیاور تا او را نشان گذارده و امضاء بدارم چون وزیر در اینباب با او مقاوله نمود انمرد گفت من عیالات بسیار دارم و ماهی سه دینار از برای گذرانیدن معاش خود و آنها محتاجم وزیر گوید من از برای مطلب او مطالعه نوشم و در عنوان آن این عبارت را رقم کردم بخادم مسجد علیّ پس خلیفه او را بخط خود امضاء داشته و بمن گفت برو و صورت اینمطالعه را مثبت دفاتر دیوانیّه بنما پس آنمطالعه را در دست گرفته بیرون آمدم و غیر از لفظ یوقَع له بذلک چیزی از کلمات مکتوبه در آن را قرائت نکردم و رسم چنان بود که باسم صاحب مطالعه منشیان توقیعی نوشته باو میدادند و آن ورقه را که خط خلیفه در آن بود از او گرفته منبسط مینمودند پس چون منشی انمطالعه را گشوده که عبارت او را در توقیع نقل نماید دید در زیر لفظ مبارک علی مقتفی نوشته است امیرالمؤمنین صلوات الله علیه و اگر آنمرد خادم زیاده از ان مبلغ میخواست هر آینه از برای او مقتفی دستخط و توقیع مینمود معجزة الراقی فی درجات الجنان علی اعلی المراقی المرحوم مولی محمود العراقی که از فضلاء تلامذه مرحوم شیخ انصاری و حامل تحقیقات علمیّه آن برگزیده باری است در فصل چهارم از خاتمه کتاب دارالسّلام خود که در معجزات قاهره امامان است چنین مرقوم داشته که معجزه ششم معجزه ایست که در فرهنگ روز پنجشنبه یازدهم ماه رمضان هزار و دویست و نود و هشت هجری دولت علیّه ایران ثبت و ضبط شده و صورت آن اینست که جناب میرزا محمّدعلی صاحب ناظر سابق پستجانهای ضلع کراچی که چند سال در بصره بودند و اکنون در کاظمین توطّن دارند شرح این معجزه شریفه را بدین تفصیل نگاشته بودند که چند نفر از اهل بحرین با عیال خود بزیارت روضه مطهّره حضرت امام رضا علیه السلام بمشهد مقدس رفته بودند و هشت ماه در آنجا بودند و انچه خرجی و زادراه داشتند بالمرّه تمام شده بود و در آنجا از هرکس که برای خرج راه و مراجعت بکاظمین التماس قرض و خرج راه کردند کسی اجابت نکرد تا انکه از عدم خرجی و بی قوتی و نبودن مایحتاج بکلّی متأصّل شدند و هر روز در روضه منوّره حضرت امام رفته استغاثه میکردند روز چهاردهم شهر رجب بوقت ظهر شخصی نزد ایشان آمده اظهار نمود که من چند رأس قاطر دارم و چون شنیدم که شما عزم رفتن بکربلا دارید آمده ام که اگر در اراده خود مصمّم هستید مهیّا باشید که من بوقت عصر قاطرهای خود را آورده شماها را حمل نمایم ایشان گفتند که ما خرج راه نداریم آن شخص گفت آن هم درست میشود گفتند مایحتاج ما را تو اینجا بده و در کاظمین تکبیر گفت هر قدر حاجت دارید من میدهم ایاشن مسرور شدند و انشخص برفت و وقت عصر قاطرهای خود را آورده و ایشانرا سوار کرده و روانه راه گردیدند با عیال و اطفال و آلات و اثقال تا آنکه در وقت شام بر سر آبی رسیده صاحب قاطرها گفت شما پیاده شوید و در کنار این آب وضوء گرفته نماز کنید و غذا بخورید تا آنکه منهم قدری قاطرها را در این صحرا بچرانم ایشان هم قبول کرده پیاده شدند و مشغول نماز و غذا
ص:206
در معاجز قاهره امامان
گردیدند و بعد از آن هر قدر که منتظر شدند اثری از شخص مکّاری و قاطرها ندیدند پس مضطرب گشته در مقام محتبس و تفحص برآمدن و هرسوی روی آورده صدا برآورده جوابی نشنیدند مشوش و برآشفته شدند و واله و سرگردان به اطراف و جوانب دویدند و کسی را ندیدند لابد ولاعلاج گریان و نالان و هراسان بسوی عیال ود برگردیدند و شب را تا به صبح در اندیشه و فکر و تدبر بودند چون صبح برآمد و از مراجعت آن شخص مأیوس شدند علاج کار خود را در آن دانستند که اسباب را بر پشت خود بسته با عیال پیاده بسوی مشهد برگردند که اقلاً بیابان مرکب نشوند لهذا با احمال و اثقال خود بشهر مشهد روانه شدند چون قدری راه رفتند نخلستانی نمودار شد از دیدن نخل در آنمکان تعجّب کردند زیرا که نخل در بلاد عجم معهود نبود متحیّر ماندند ناگاه مردی عرب را دیدند که در آن صحرا به طلب هیزم میرود و از او در خصوص نخلستان پرسیدند که این نخلستان از کجا و این قریه چه نام دارد گفت هذا مشهد الکاظم، اینمکان مشهد کاظمین است از اینسخن تعجّب نمودند و آنرا مزاح کمان کدند چون قدری رفتند قبّه، مناره ها مشاهده نمودند و آثار بلد را دیده جازم بصدق انکلام گردیده دانستند که این معجزه بود که از مزور ایشان و امام غریبان حضرت رضا علیه السلام ظاهر گردیده که از طوس تا ببغداد در مدّت سه ساعت پیموده اند مسرور گردیده شکرگذاری نمودند معجزه و هم در آن کتاب است که معجزه در بعدازظهر روز جمعه دهم نجومی ماه جمادی الثّانیه هزار و دویست و نود و نه در سامره مشرّفه در سرداب مطهّر واقع گردید و تفضیل آن مطابق مکتوبی که جناب مستطاب قدوة العلماء الأطیاب رئیس المسلمین حاج میرزا حسن شیرازی ادام الله عمره مرقوم داشته این استکه شخصی آقا محمد مهدی نام ساکن بندر ملومین که از توابع مملکت ماچین است و از کلکته با مرکب دخانی شش بآنجا میروند و پدرش شیرازی الأصل و خودش متولّد و متوطّن در آن مملکت بوده و قریب بسه سال بود که بعد از ابتلاء بمرضی شدید کتک و لال شده بود تا در این اوان که بزیارت عتبات مشرف شده بتوسّل شفاء وارد کاظمین شد و چون از معاریف تجّار بعضی اقارب در آنجا داشت مدت بیست روز توقّف کرد پس با مرکب دخانی به سمت سامره روانه شد و ارحام او او را آورده در مرکب گذاشته و سفارش او را باهل مرکب که از اهل بغداد و مجاورین کربلاء بودند که او عاجز است و قادر بسئوال و جواب نیست و درخصوص او ببعضی مجاورین سامره هم چیزی نوشتند و پس از ورود بسامره در وقت مذکور بسرداب مطهر رفتند و در محضر معی از صلحا و مقدّسین خادمی از خدّام آندرکاه از برای او زیارت میخواند تا انکه او را بصفة سرداب بالای چاه غیبت بردند مدّتی در انمکان گریه و با اشاره استغاثه نمود ناگاه قفل از دهان او ربوده و زبان لالش گشوده گردید و از انمکان شریف با زبانی فصیح و بیان ملیح خارج گردید و در روز شنبه کسانی که با او بودند او را در مجلس درس جناب میرزای مذکور دام عمره حاضر نمودند و حاضرین با او مکالمه و صحبت کردند و سوره حمد را با قرانه پسندیده در حضور حضار تلاوت نمود و شب یکشنبه دوازدهم و دوشنبه سیزدهم را در صحن مطهر چراغان کامل کردند و شعرأ و فصحأ و صلحاء قصاید و مناقب و فضائل خواندند و در شب اوّل هم جناب میرزا سلمه الله حاضر شدند و از برای مؤلف و مخالف شبهه باقی نماند والحمدلله رب العالمین معجزة المستغرق فی بحار رحمة الله مرحوم حاجی نوری رحمه الله در کتاب دارالسّلام خود معجزه از امیرالمؤمنین علیه السلام که در همین نزدیکیهای بر ما نتابد واقع شده است نقل فرموده و چون آنرا در کتاب جنة النعیم مختصراً بفارسی ذکر کرده و موافق با اسلوب این گلزار است لذا آن را از این کتاب نقل نمودیم و آن این است که در روز عید غدیر بعدازظهر مردی ناصبی از حواشی سلطان بالغین وارد عتبة علیه علویّه خواست بشود خدّام مانع شدند او را قبول نکرد تا رسید محاذات ضریح پس بغتته فریاد کرد و افتاد و حالت
و در مؤلفات بعضی از معاصرین که خودش در آنوقت در نجف اشرف مشرف بوده تاریخ روز عید غدیر از سال هزار و دویست و هفتاد و پنج ضبط شده است سنه رحمه الله
ص: 207
گلشن پنجاه و چهارم
جنون از وی مشاهده شد و خودش زمان نقل به حجتم نقل کرد دو انگشت از ضریح مطهّر برون آمد و بر پیشانی من رسید و اثر آن دو انگشت هم بر پیشانی انملعون بود تا روز دیگر که بدرک یزان واصل کردید و جناب شیخ احمد بن شیخ حسن قطفان نجفی اشعاری در اینخصوص گفته و همچنین جناب شیخ عبدالحسین شکرنجفی نیز ایباقی در اینباب انشاء فرموده و هرکسیکه ان ابیات را طالب باشد رجوع بآن دو کتاب نماید معجزه و ایضاً در جنة النعیم استکه در سال هزار و دویست و نود و چهار که داعی در ماه مبارک رمضان در حضرت سرّ من رای مشرّف بودم و حظوظ اخرویّه استدراک مینمودم از حکایاتی که نقل کردند ثقات از علماء و مجاورین از غرب و عجم این حکایة استکه مروی متقی از اهل قندهار بزیارت امامین همامین علیهما السلام در سامره مشرف شد از کفش کن که بایوان قدم گذاشت زیارت نامه خوانهای آنروضه عالیه حالشان و صرارشان و طمعشان نوع دیگری است که بعضی دیده اند احتیاج بشرح ندارد و از اینحالت مشهور و معروفند وقتیکه انمرد متقی ایستاده است و کتابی در دست دارد و اذن دخول میخواند با حالتی پسندیده بلکه از غالب زوّار بهتر و عموماً احوال زائرین هم در بدو ورود با عتاب عالیه منقلب است و گریه انشخص بمراتب شتی از بکاء امرائه شکلی زیادتر بود یکی از خدّام اظهار کرد بگذار من زیارت بخوانم انشخص اعتنائی نکرد پس اصرار نمود آخر بدون اینکه حرفی بگوید یک اشرفی از حبیب خودش برون آورده بآن مزوّر داد و مشغول بزیارت خواندن شد باز اصرار کرد دفعه دیگر یک اشرفی بوی داد تا پنجمرتبه بجنبد و اشرفی بآنمرد مزوّر داد معهذا قناعت نکرده اصرارش زیادتر شد تا آن وقت با وی حرف نزده بود آخرالامر گفت دیگر وجهی موجود ندارم که بدهم مرا بحالت خودم بگذار آنمرد مزوّر نپذیرفت و طرف رداء و آستین ویرا گرفت بطریق حتم و حکم گفت باید من زیارت بخوانم آنمرد زائر متقی با همانحالت رفت مراجعت کرد و گفت دیگر بزیارت مشرّف نمیشوم امّا آن شخ مزوّر که برواق آمد سه نفر نورانی یافت که بر دست یکی چوب مختصری بود و با آن چوب اشاره بر سینه اش کرد چرا بر زائر ما ظلم کردی پس از اثر آن بر وی افتاد و قرحه از همان محلّ پیدا شد شام بکشد که بدوزخ منزل و مأوی گزید معجزة مرحوم ثقه الاسلام نوری قدس سرّه در دارالسّلام از همیتم علامه طباطبائی المعروف هجرالعلوم تمجید بسیاری مؤلف و مؤلف فرموده و بجناب شیخ مزبور اجازه داده و از ایشان نیز استجازه نموده نقل کرده که او در باب الف از الکتاب مرقوم داشته که اقا میرزا احمدعلی هندی عالم مقدّس صالح متّقی بود و مجاور بود سیّد و مولا هی، الامام بالحق حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام را زیاده از پنجاه سال و در کربلای معلی هم از دنیا رفت و از برای خود او خوابهای عجیبه است ذکر مینمائیم ما یکی از آنها را و آن این است که بعضی برادران از او نقل نموده که گفت در ایّام سابق که در بلاد هند بودم قرحه در زانوی من پیدا شد که تمام اطبّا از علاج آن عاجز و از خوب شدن من از آنمرض مأیوس شدند پس والد من که خودش از تمام اطبّاه اند حاذقتر بود در اعتراف بعجز از معالجه مینمود تا انکه طبیبی فرنگی را که از همه حاذقتر در علم طبّ بود حاضر نمودند چون چشمش بر آن قرحه افتاد سبره در آنزخم داخلنموده و بیرون آورده نظر نمود و گفت ترا غیر از حضرت عیسی علیه السلام کسی نمیتواند معالجه کند زیرا که اینقرحه عما قریب بفلان پرده میرسد و آن پرده را اسم برد و چون بآن رسید تو خواهی هلاک شد و بعد از یک روز یا دو روز دیگر بآن پرده میرسد پس برخواست و از نزد من برون رفت و من آنروز را بشب آوردم با نهایت اندوه و غم چون شب رسید و خوابیدم در خواب دیدم که سیّد و مولای ما حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیهما السلام
ص:208
در معاجز قاهره امامان
در مقابل من ایستاده در حالیکه نور از سر مبارکش منتشر است در اطراف حجره پس مرا فریاد زد و فرمود ای احمد علی بیا بسوی من پس من عرض کردم ایمولای من خودت میدانی که من مریضم و توانائی راه رفتن ندارم آن بزرگوار اعتنائی بعرض من ننمود و فرمود بیا بسوی من پس از بستر برخواسته و به نزدیک آن حضرت رفتم چون نزدیک شدم دست مبارکش را پیش آورد و آنقرحه را که بر زانوی من بود مسح فرمود من عرضه داشتم که ایمولای من قصدم این است که بزیارت شما مشرّف شوم آنحضرت فرمودند انشاءالله مشرف میشوی پس من از خواب بیدار شدم و از آنقرحه اثری در زانوی خود ندیدم و از خوف اینکه مبادا این امر را کسی قبول ننماید جرأت افشاید این سرّر را نداشتم تا آنکه از حالات من ملتفت شدند و این امر منتشر شد تا خبر بسلطان هند رسید پس مرا طلب نموده چون نزدش رفتم بوجود من تبرّک جسته و از برای من وظیفه قرار داد ناقل قضیّه گوید که همه ساله انوظیفه از برای معاش ایشان بجنابش میرسید حتی در اوقات مجاورتش در کربلای معلّی هم آن وظیفه از جانب سلطان هند بایشان میرسید معجزة در دارالسلام عراقی بعد از اینکه معجزه گشوده شدن دروازه نجف اشرف را از برای اعراب بیابانی مرقوم داشته که آ« در ماه صفر از سال هزار و دویست و نود و نه بوده مینویسد که در همین ماه صفر مردی از اهل سنّت با عیال خود که از جمله ایشان طفلی بود تقریباً ده ساله که در دهم محرم نود و نه مریض شده و در همان مرض نصف بدن او مرتعش و زبان او لال گشته بود و مدّتی بطریق استشفاء بکور ابوحنیفه پناه برده بودند و اثری ندیده و بمرقد شیخ عبدالقادر دخیل شده و ثمری نبخشیده لهذا بعد از یأس از ایندو نفر در روز یک شنبه بیست و چهارم صفر وارد نجف اشرف شده و متوسّل بحضرت حیدر وقالع باب خیبر قاتل مرحب و عنتر گردیند و در صبح روز بیست و پنجم بعزم استشفاء وارد حرم محترم شدند و آن طفلرا بقفل مبرک بستند با تعهد انکه اگر شفا یافت برجوع بمذهب شیعه نمایند و تا عصر پنجشنبه بیست و هشتم روزی سه مرتبه او را بهمین دستور داخل روضه مطهره کردند تا آنکه در ساعت یازده و نیم از روز مذکور که وقت آوردن شموعات بحرم محترم است و وقت اجتماع زوّار است در آنمکان شریف و زمان ازدحام حجّاج بود انطفل نقلکرد که بمحض ورود خدّام وصف کشیدن ایشان در برابر ضریح سیّدی جلیل نورانی با لباس سفید ظاهر گردید و انگشت مبارک را از شباک ضریح برون آورد و در دهانم گذاشت و فرمود یا ولد هذا الماء اشرب یعنی ای پسر این آب است بنوش بمحض انکه انگشت مبارکش بدهانم رسید تمام آلام و اسقام من رفعشد و قفل خموشی از دهانم برداشته شد پس مردم ازدحام کرده دورش را گرفته لباسش را قطعه قطعه کردند و بردند و از شدّت ازدحام خوف تلف طفل شده او را از ایشان پنهان نمودند و پدر و مادر طفل به عهده خود وفا کرده اختیار مذهب شیعه کردند معجزة در مزار بحار از ابوعلی بن همام روایة نموده که گفت در سال دویست و نود و شش که ابن فرات وزارت مقتدر عبّاسی را متکفّل بود احمدبن ربیعه انباری را دیدم که دست او به علّتی خبیثه مبتلا شده و احمد کاتب مقتدر و منشی او بود و بنحوی شد دست او که سیاه شده و متعفن گردید و یزید متطبّ امر بقطع آن نمود و هرکس که احمد را با آن دست میدید شک در هلاکتش نمی نمود تا آنکه امیرالمؤمنین علی را در خواب دیده و شفاء دست خود را از حضرتش مسئلت کرد حضرت فرمود انا مشغول عنک و لکن نزد موسی بن جعفر رفته او دست ترا شفا میدهد چون صبح شد امر کرد محملی ترتیب داده و او را در محمل نشاینده بمقابر قریش بردند پس بعد از تنظیف و تطییب لباس و بدنش او را کنار قبر حضرت کاظم بردند و او قدری از خاک قبر برداشته بآن دست علیل بست گوشتهای گندیده او ریخته و شفا یافت

55 ) - گلشن پنجاه و پنجم

در کرامات باهره سادات و امام زادگان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است کرامته در روز هشتم از ماه شوال سنه 134 کرامتی باهره از حضرت عباس بن امیرالمؤمنین علیهما السلام در
ص:209

گلشن پنجاه و پنجم
بعده اردبیل ظهور یافته و آنرا لسان الوعاظ و ترجمان الحفاظ العالم الجلیل الحاج ملاّ علی الواعظ التبریزی الجینا بانی سلّمه الله در آخر جلد دویّم از کتاب وقایع الایّام خود از خطّ سیّد جلیل آقا سیدحسین اقابن المرحوم آقا میر زین العابدین نقلنموده و راقم کرامته را که خودش حاضرالوقت بوده بسیار تجلیل فرموده و ایشانرا به پسر برادر بودن از برای مرحوم عالم جلیل حاج سیّد کاظم آقای خلخالی که از معاصرین در حوزه های علمیّه این داعی مؤلّف این ذخیره بود در نجف اشرف و چندی در تبریز و بالأخره در نجف اشرف برحمت حق پیوست ستوده و ما آنرا بعین عبارات آقاسیّدحسین آقا مینگاریم و قلوب شیعیانرا از نقل آن منوّر میداریم و آنمرقومه اینست که روز هشتم شوال از سنه 1340 طرف عصر در بلده اردبیل در مدرسه ملا ابراهیم نشسته بودم دیدم اهل شهر باضطراب از هر طرف میدوند گفتم چه واقعشده گفتند حضرت ابوالفضل علیه السلام بکسی غضب کرده تحقیق کردم که قضیه چطور است گفتند در شهر مال گیری است دو نفر پلیس بحکم نظمیه بخانه ضعیفه رفته که پنج و شش صغیری داشته و معاش آنها منحصر بیک اسبی بود و اسب را از طویله کشیده که ببرند ضعیفه آمده با کمال عجز التجاء نموده و حضرت ابوالفضل علیه السلام را شفیع آورده اند و نفر پلیس دست کشیده خارج شدند در اینحال پولیس خبیثی احمد نام رسیده باین دو نفر گفته که اینجا چه کار می کنید گفتند در اینخانه اسبی هست خواستیم بیاوریم ضعیفه حضرت ابوالفضل علیه السلام را شفیع آورد ما دست کشیدیم احمد بآن دو نفر تغیّر کرده داخل خانه ضعیفه شده اسب را بیرون آورده ضعیفه باز آمده و عجز و التجا نموده آن شقی قبول نکرد بالأخره حضرت ابوالفضلرا شفیع آورده آن خبیث گفته حضرت ابوالفضل علیه السلام مردی بود در سابق مرده و گذشته اگر میداند بیاید اسب را از من بگیرد و بتو بدهد ضعیفه گفته یا اباالفضل خودت میدانی که این چه میگوید دیگر چاره از دست من رفته خودت حکم کن در اینحال پسر مجید خان همسایه ضعیفه آمده چهار هزار باحمد پولیس داده که از اسب دست بکش قبول نکرده است را از خانه بیرون آورده تقریبا بیست قدم رفته مجید خان خود مصادف شده چهار هزار علاوه کرده است قرآن میدهند آن خبیث باز قبول نکرده بیکی از آندو پولیس گفته بیا و سوار شو و اسب را ببر چون آنشخص خواست که سوار شود احمد باو گفت چرا من اینطور شدم عطسه نموده و دو مرتبه سرفه کرده فی الفور روی او سیاه شد و بر زمین افتاده بدرک واصل گردید آن دو پلیس چونحال را بدینمنوال دیدند فرار کرده بنظمیه خبر دادند نظمیّه حکم کرد و قضیّه را پنهان کنید و مخفی او را غسل داده دفن نمائید پولیسها آمدند و خلق را که برای تماشا ازدحام کرده بودند کنار نموده نعش الخبیث را بخانه بردند که غسل دهند رئیس قزاق مطّلعشده حکم کرد بروید جنازه او را بگیرید و بگذارید مردم به بینند و تماشا کنند قزّاقها آمده در مقابل شیخ با پولیسها تصادف کردند که میخواستند جنازه را در مقبره شیخ صفی دفن کنند قزّاقها مانع شده نعش او را گرفتند و کفنش را پاره کردند که مردم نگاه بکنند آقا سیّد حسین آقا گوید و نوشته که بنده و آقا سیّدجواد و آقا سیّدابراهیم که هر دو پسران سیّد معظم له یعنی آقای حاج سیّد کاظم مرحومند و از طلّاب مدرسه ملا ابراهیم واقع در اردبیل میباشند در مدرسه بودیم که گفتند نعش او را قزّاقها آورده در میدان عالی قاپو در مقابل شیخ انداخته اند که مردم تماشا کنند ما بهم رفتیم که به بینیم جمعیّت زیادی بود با صعوبت و زحمت تمام خود را سر نعش آن خبیث رسانیدیم دیدیم صورت نحس او سیاه شده برنگ آلو بالو و از کثرت تعفن و شدت رایحه منتنه آن خبیث زیاده از یکدقیقه نتوانستیم توقّف بکنیم و گوید بعضی از موثّقین تجّار گفتند که ما دیدیم فکّ اسفل او عقب رفته و فکّ اعلی پایین آمده دهنش مثل دهان سگ شده بود انتهی و هم صاحب وقایع الایّام نوشته که در مکتوب دیگر که از اردبیل تبریز فرستاده شده بود نوشته بودند که تمام مرد و زن و بزرگ و کوچک آمده تماشا کردند و جنازه را بسنگ میزدند الی عصر ماند بعد بپایش ریسمان انداخته تمامی بازار و محلّات را بگردانیدند وقت غروب بدن نحس او را برده در کنار شهر در صحرا
ص:210
در کرامات باهره سادات و امامزادگان
بچاه انداخته خاک ریختند تا حال باین آشکاری کرامتی ظاهر نشده بود از دوشنبه هشتم شوّال الی امروز که هفت شبانه روز است بازار و دکّان و کوچها چراغان و شب و روز در بازار و محلّات روضه خوانی است این ناچیز گوید که شیوع این کرامته در نزد اهالی ایران از صغیر و کبیر و رجال و نسوان در این اوقات و اوان بمثابه ایست که گویا دیده شده است برای هریک بمشاهده و عیان کرامته مرحوم مغفرت لزوم حاج ملّاحسن یزدی رحمة الله علیه در کتاب قهیج الاحزان گوید جلالت حضرت ابوالفضل علیه السّلام زیاده از آنست که در حیّز تحریر و تقریر درآید و عظمت اواظهر از آنست که محتاج به بیان باشد آنقدر در هر عصری از اعصار در نزد ضریح مقدّسش از کرامات ظاهر میشود که کوشها را پر کرده حتّی خود در حین مجاورت در حایر در سال سابق در ماه رجب سنه 1236 از هجرت مشاهده کرد که انگشت یکی از خائنین را قطع کرده بر ضریح مقدّسش چسبیده بود و عالمی مشاهده کردند و شخص مضروب را نیز دیدند کرامته عالم جلیل المقی اقا شیخ محمد علی قمی که از معاصرین و مجاور در دارالأمان قم است در کتابیکه در تاریخ بلده قم تألیف نموده در ضمن بیان کراماتیکه از حضرت معصومه سلام الله علیها ظاهر شده است این کرامته را مرقوم داشته و آن شفا دادن آن مخدّره است یکی از خدّام خود را که میرزا اسدالله نام داشته و پای او شقاقلوس شده بوده است و نوشته استکه این کرامت بحدّ شیاع و تواتر رسیده است و اجمال آن این است که یکی از خدّام آستانه مبارکه که آقای آقا سیدحسین ولد مرحوم آقا سید صفّی باشد چنین نقلکرد که عموی من میرزا اسدالله بعد از اینکه پای او شفا قلوس بود بحدّیکه انگشتهای او سیاه شده بود اطبّاء از معالجه او عاجز شده بودند و جرّاحان اتّفاق بر اینمطلب کرده بودند که باید پای او را برید که مرض بالاتر نیاید و بنا گذارده بودند که فردا پای او را ببرّند تا آنکه خود میرزا اسدالله گفته بود حال که بنا شده فردا پای مرا ببرّند پس یک امشب مرا ببرید در حرم مطهّر دختر موسی بن جعفر بگذارید غلامی بود مبارک نام او را بدوش کشیده و برد در میان حرم مطهّر حضرت معصومه گذاشت و خدّام درب حرم را بستند و او در پای ضریح بنا کرد از درد نالیدن و فریاد زدن بحدّیکه بعضی از خدّام که در عقب در بودند آن ها را خواب بزد از فریاد و ناله او تا آنکه نزدیک بصبح صادق شد خدّامی که در پشت در حرم محرّم بودند شنیدند که میرزا اسدالله آنها را صدا میزند که در حرم را باز کنید که حضرت مرا شفا داده خدّام برخواستند و در حرم را باز کردند دیدند که میرزا اسدالله خوشحال و خندان است از او کیفیّة را سئوال کردند گفت در عالم خواب دیدم زن مجلّله را که آمد بنزد من و فرمود چه میشود تو را عرض کردم که اینمرض پای مرا گرفته و مرا عاجز نموده یا شفاء یا مرگ از خدا میخواهم آنزن مجلّله گوشه مقنعه خود را بروی پای من چندین مرتبه مالید و فرمود ترا شفا دادیم عرض کردم شما کیستید فرمودند مرا نمی شناسی و حال انکه نوکری مرا می کنی من فاطمه دختر موسی بن جعفر میباشم بعد از بیدار شدن قدری پنبه در نزد خود دیده بود که افتاده آن پنبه را برداشته بود و بهر مریضی ذرّه از آن پنبه میداد که میمالید بموضع درد خود و شفا مییافت و آن پنبه در خانه ما بود تا آنوقتیکه سیلاب آمده آنخانه را خراب کرد و آن پنبه مضمحل شد در آنخانه و دیگر او را پیدا نکردیم و از مرحوم سیّد جلیل و عالم پعدیل آقای حاج سیّد صادق قمی رحمة الله علیه که حقیر مؤلف این گلزار در ماه ذی الحجة الحرام از سال هزار و سیصد و بیست و دو در بلده طیّبه قم بشرف ملاقات ایشان مستعد شدم نقلنموده که فرموده استکه والده من نسبتی به آقا میرزا اسدالله مزبور داشت لهذا قدری از آن پنبه را گرفته بود و در نزدش بود والحمد لله رب العالمین کرامة و ایضاً در آن کتاب بعد از اینکه اختلاف در قبر حمزة بن الامام الهمام موسی بن جعفر علیهما السلام را ذکر نموده که بعضی معتقدند که در شیراز است و بعضی قائلند که در ری و قریب به قبر مطهر حضرت عبدالعظیم است و خودش از عبارتیکه
ص:211
گلشن پنجاه و پنجم
در کتاب تاریخ قم است و از مؤلفات حسن بن محمدحسن قمی است که از بزرگان قدماء اصحاب و از معاصرین شیخ صدوق علیه الرّحمه است استفاده نموده که در قم است و همان قبری است که الحال بمقبره امام زاده حمزه معروفست نوشته و چه قدر کرامات که از صاحب این قبر بروز میکند لکن ما بذکر یکی از آنها اکتفا می کنیم یکی از خدّام آستانش نقل کرد که ضعیفه همسایه او باو تهمت زده بود که دو قران کهنه از من برداشته ضعیفه گفته بود من دو قران میگذارم روی ضریح شاه زاده حمزه بردار او قبول کرده بود همین طریق نمودند بعد آن ضعیفه که تهمته زده شد ملتجی شد بشاهزاده حمزه که باید کشف اینمطلب شود و معلوم گردد که من دزدی نکرده ام آخر الأمر کریها و نالها کرده بود تا انکه صاحب دو قران آمد و آن دو هزار را که از بالای ضریح شاه زاده حمزه برداشته بود بآن زن تهمت زده شده و او سئوال کردند از علّة پس آوردن آندو هزار گفت وقتیکه بخانه خود رفتم دیدم مرغان چند که در خانه داشتم ریخته بر سر یک مرغ و او را اینقدر منقار زده اند که نزدیک بهلاکت بود من ترسیدم که مبادا هلاک شود سر او را بریدم وقتیکه میان شکمش را باز نمودم دیدم که دو عدد قران کهنه در میان شکم او بود دانستم که دو قران را آنمرغ بلعیده و این زن آنها را بزده است لهذا دو قران او را که از روی ضریح بردم پس آوردم کرامة از جمله کرامات باهره حضرت صدّیقه صغری زینت کبری سلام الله علیها کرامتی است شبیه بکرامت مذکوره از حضرت معصومه سلام الله علیها که آنرا مرحوم استاد نا المحدّث النوری زادالله فی بهاء انواره در کتاب مستطاب دارالسّلام از سند وجر معتمد عالم عامل و قدوه ارباب فضائل بحرزاخر عمدة العلماء الرّاسخین مرحوم آقای حاج سیّد محمّد باقر سلطان آبادی که حقیر مؤلف این گلزار بشرف استفاده از محضر منوّر آنمرحوم مستسعد گردیده ام نقل فرموده و مجمل آن چنین است که استاد مزبور میفرماید که خبر داد مرا آقای معظّم له و فرمود در ایّامی که در بروجرد مشغول تحصیل علوم دینیّه بودم مرض شدیدی بر من عارض شد و از بروجرد بسلطان آباد برگشتم و بواسهط تعب و حرکت عنیفه در مسافرت مرض شدت نموده موادّی بر چشم چپ من ممضَبّ و ریخته شد و چشم چپ سفید و رمدی شدید عارض گردید و بنحوی وجع و درد شدت نمود که خواب را از چشمم ربود پس والد من اطّباء بلد را احضار کرده از ایشان استعلاج نمود یکی از آنها گفت باید ششماه دوا بخورد و دیگری گفت چهل روز شرب دوا کفایة است و من چون تا آنوقت دوای بسیار خورده بودم از شنیدن کلمات ایشان خلقم تنگ شد که باز باید دوا خورد و برادر صالحی داشتم در آن اوقات اراده زیارت عتبات عالیات را نمود شوق من بزیارت بهیجان آمد گفتم باو که من نیز در اینسفر با تو موافقت میکنم و مشرّف میشوم لعلّ چشم خود را به عتبه آستان ملایک پاسبان حضرت امام حسین علیه السلام که تربت او شفا هر دردی و دواء هر نکبتی است مسح نمایم و شفا یابم برادرم گفت تو با اینمرض و وجع چگونه سفر خواهی کرد و اطبّاء نیز چون از عزم من واقف شدند گفتند بطور جزم و یقین این سیّد در منزل اول و دویّم کور خواهد بود پس برادرم حرکت کرد بسمت عتبات عالیات و من در ظاهر بعزم مشایعت او بمنزل اوّل آمدم مردی از صلحاء و اخیار در آنجا بود چون از قضیّه ما واقف شد مرا برفتن زیارت تخریص و ترغیب نمود و گفت شفائی نیست مگر در نزد حج الهیّه چه من هم مدت نه سال بوجع قلب مبتلا بودم و اطبّاء از معالجه عاجز شدند تا انکه بزیارت سیّدالشهداء مشرّف شدم مشرف شدم و بحمدالله بدون تعب و مشقّت از برای من شفاء حاصل شد البتّه باید بخرافات اطباء گوش نکنی و متوکّلا علی الله بزیارت مشرّف شوی پس من رغبتم زیادتر شد عازم تشرّف شدم و چون بمنزل دویّم رسیدیم شب درد چشم من شدّت کرد اشخاصیکه همراه بودند در آنسفر و مرا منع مینمودند از رفتن زبان ملامت را بمن گشودند و متّفقاً گفتند باید مراجعه کنی بسلطان آباد من گفتم صبح تکلیف معلوم میشود پس تا دقت سحر چشم من وجع شدید داشت و وقت سحر وجع آن اندکی ساکن شد پس مرا خواب ربود در
ص:212
در کرامات باهره سادات و امامزادگان
عالم واقعه دیدم که صدّیقه صغری حضرت زینب کبری سلام الله علیها تشریف آورد و بمنزل من داخلشد و گوشه معجز خود را که در سر دشت بدست مبارک گرفته به چشم من داخل کرد و مسح نمود من از خواب بیدار شده در دو وجعی در چشم خود ندیدم چون صبح شد بر قفا گفتم من در چشم خود المی نمی بینم مرا مانع نشوید باور نکردند و بحیله حمل نمودند من قسم یاد کردم بر گفته خود پس از آن منزل برون آمدیم چون قدری راه رفتیم دست برده انخرقه «دستمال را که از بلد بچشم خود بسته بودم کنار نمودم و در بیابان و صحرا تبلّها و کوهها نگاه کردم دیدم ابداً تفاوتی میان چشم راست و چشم من نیست در دیدن پس بیکی از همسفران گفتم نزدیک بیا و نگاهی بچشم من نما چون نگاه کرد گفت سبحان الله رمده سفیدی و اثر دردی در چشم چپ تو نیست و هیچ فرقی با چشم راست تو که سالم بود ندارد من توقف نموده همه زوّار و همسفران را صدا کردم و خواب خود و کرامت حضرت زینب خواتون سلام الله علیها را برای ایشان بیان کردم و ایشان شاد و مسرور شدند و بوالد و اهل بلد بشارت دادم و ایشان چشم روشن و مطمئن انخاطر کردیدند و هم علّامه نوری قدّه از مرحوم مستغرق بحار رحمة الله الهادی آخوند ملّافتحعلی سلطان آبادی نقل کرده که فرمود من در آنوقت در عراق بودم و این کرامت را خود مشاهده کردم کرامة از جمله کرامات باهره جناب سیّد محمد بن الأمام علیّ الهادی سلام الله علیه کرامتی است نظیر کرامة مذکور از شاهزاده حمزه مدفون در قم و مجمل آن بنا بر انچه که از یکی از مشایخ خود شنیده و در مؤلفات یکی از صلحاء معاصرین دیده ام آنست که وقتی جمعی در بیرون بقعه آنجناب که قریب بقریه بلد است که واقع در میان بلده شریفه کاظمین و عتبه علیای سامره مبارکه است ننشسته بودند ناگاه دیدند جوانی از اعرابی که در قرب آن بقعه شریفه منزل دارند خنجری برهنه در دست گرفته و دختری که تقریباً چهارده ساله بود تعاقب کرده و هر دو میدویدند تا انکه ان دختر به بقعه مبارکه داخل شده و خود را بضریح انجناب چسبانید و متوسّل بآن قبر شریعت شد و آنجوان بر در بقعه ایستاده قدری باطراف نگاه کرد و بعد از اندک توقفی بر در بقعه دیدند که آن جوان خنجری را که در دست داشت در غلاف نموده و داخل بقعه شده دست آندختر را گرفت و با کمال مهربانی هر دو بیرون آمدند آنجماعت چون آن کیفیه را مشاهده نمودند متحیّر شده از واقعه ایشان سئوال نمودند پس آنجوان گفت که این خواهر منست و من دستمالی باو سپرده بودم اکنون او را از آن طلبیدم هرچند که تفحّص نمود آنرا نیافت من درباره او بدگمان شدم که شاید با اجنبی آشنا شده و آن دستمال را باو داده لذا قصد قتلش را نمودم چون او مطلب را فهمید رو باین بقعه منوره آورده و من هم با خنجر برهنه از عقبش دوان دوان آمدیم و چون او متوسل باین قبر شریف شد من حیا کردم و ادب ورزیدم و از عقب او داخل این بقعه نشده و بر در ایستادم و متفکّرانه نظر باین گاوها که می بینید که مشغول بخوردن علفند انداخته و نگاه میکردم ناگاه دیدم که یکی از این گاوها خود را به کناری کشیده و پشت خود را بجانب من کرده سرکین انداخت و همان دستمال از شکم و مقعده آن گاو با سرکین برون آمد پس معلومم شد که آن دستمال را آن گاو خورده و گمان من درباره خواهرم خطا بوده و واقف شدنم باینمطلب نبود مگر از توسّل خواهرم باین قبر شریف کرامة در فارسنامه ناصری از کتاب مزارات شیراز نقل نموده که حضرت سیّد میراحمد بن موسی الکاظم که مشهور بشاه چراغ و قبر شریف او در شیراز است بعد از والد ماجدش وارد شیراز گشته بروضه رضوان خرامید و اثری از قبر مبارکش باقی نماند تا انکه امیر مقرّب الدین پسر مسعود پسر بدر که از خواص سلطان اتابک ابوبکر بن اتابک بن سعد بن زنگی بود در حدود آن قبر شالده برای عمارتی حفر مینمود قبری ظاهر شد و شخصی تمام اندام بسلامتی اعضاء در آن خوابیده نقش خاتم ابوالعزّة لله احمد بن موسی بود و چون واقعه را باتابک رسانیدند عمارتی لایق بر آن قبر بساخت و در عمارت بقعه سید علاءالدین حسین بن الأمام موسی علیه السلام
ص:213
گلشن پنجاه و پنجم
از مزارات نقل نموده که در آن موضع باغی بود از امیر قتلغ والی فارس و باغبانش چندین بار مشاهده نوری از موضع آن قبر مینمود و بعد از تفتیش قبری پیدا شد که جسد صاحبش تازه بود و در یک دستش قرانی و در دست دیگرش شمشیری و از نشانها دانستند که جسد مبارک آنحضرت است پس گنبدی رفیع بر آن ساختند و ایضاً از مزارات نقلنموده که علی بن حمزة بن موسی الکاظم چون دید که خلفای عبّاسیّه همّت بر دفع و استیصال علویّین گماشتند با چند نفر از اقارب خود در سال دویست و بیست هجری بجانب شیراز آمدند و در غاری از کوه شیراز منزل نمودند و حضرت علیّ بن حمزة با همراهان خود برای معیشة خار از کوه صبوی گنده بشیراز آورده فروخته گذران مینمودند و چون جاسوسان بنی عبّاس آنحضرت را بدیدند و اثار بزرگی از ناصیه اش دانستند خبر او را بخواجه سرائی که مأمور بگرفتن و کشتن علویّین بود رسانیدند و انخواجه سرا با سواران خود بنزدیکی آنغار شد و چون از آنجناب پرسد نام تو چیست فرمود علی سپس پرسید پسر کی فرمود حمزه سپس پرسید پسر کی فرمود موسی و چون خالی بر پیشانی مبارکش بدید بر گمان بیفزود و با شمشیر سر آن بزرگوار را جدا نمود پس آن شهید مظلوم سر خود را برگرفت بجانب شیراز شتافت تا باینموضع رسیده بیفتاد و در همین جای مدفون گردید و چون نوبت فرمانروائی و دارائی مملکة فارس بامیر عضدالدوله دیلمی رسید بقعه وسیع و گنبدی رفیع بر آن قبر مبارک بساخت کرامة در کتاب روح و ریحان و جنة نعیم که در حالات امامزاده واجب التعظیم حضرت عبدالعظیم است و از آثار قلمیّه عالم جلیل و محدّث نبیل مرحوم حاج ملّا باقر طهرانی است چنین آورده از کرامات حضرت عبدالعظیم که در زمان ما ظاهر شده این استکه جناب فاضل امجد و استاد ممجّد آقا جمال الدّین خلف مرحوم حجة الاسلام حاجی ملّا اسدالله بروجردی طاب ثراه در سال هزار و دویست و نود و هفت هفت روز از ماه صفر المظفر مانده در خانه سرکار مقرّب الخاقان میرزا حبیب الله خان مستوفی سلسله جلیله قاجار بدون واسطه فرمودند که در طرف راست برابر سرمن غدوی بود بزرگ بمانند بندقه و آن غدد برای من خالی از فصیحت نبود و نمایش او را بر رؤس منابر غیر مشروع میدانستم از انکه برحسب عادت بر هر منبر در هر وقت تذکره از مصائب آل رسول علیهم السّلام مینمودم باید سرم را برهنه کنم و در مجالسی که نسوان بودند لابدّ احتیاط میکردم بملاحظه عورت بودن آن و عدم جواز کشف راش در حضور ایشان و برای گریز از این عمل دستمالی بر سر میانداختم یا طرفی از عمّامه را و این فقره کلفتی شده بود هرقدر باطباء معاصرین اظهار داشتم چاره جز شکافتن پوست و بیرون آوردن غدد ندیدند و من از حدّث جدید کراهة شدید داشتم از آنجائیکه بعضی از اطباء مدرسه دارالفنون بحسن تربیت و تأدیب حضرت والا به اعتضاد السّلطنه وزیر علوم در کمال ترقی میباشد و در عمل بد برخی از ایشان ید طولائی داشتند سیّما انانکه از طب فرنگی و ایرانی باخبر بودند و جمع بین طبّین نموده اند رجوع بایشان کرده استعلاج نمودم آنها مانند دیگران علاجرا منحصر یافتند بشکافتن پس با کمال یأس در اوّل رجب المرجّب برحسب عادتیکه داشتم بزیارت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام شرفیاب گردیدم و چندی در زاویه مقدّسه معتکف گشته مجاور شدم در آن اوقات قدری از عفلات خود برآمده گفتم ای انسان بیچاره چرا غافلی و بدین آستان عرش نشان توسّل نمیجوئی و شفاء درد و دواء علّت خود را نمیخواهی آخر خداوند منّان غبار مزار اینفرقه حقّه را شفاء امراض و اسقام قرار داده است آنگاه التجاء بروضه منوّره معظّمه حضرت عبدالعظیم را تضمیم نموده محض استخلاص از این غدد خاص ملتمس و ملتجی گردیدم و عرض کردم نیامد برت دردناک از غمی*** که ننهادی بر خاطرش مرهمی. ای آقای من و آی صفوه فرزندان امام حسن علیه السلام چه میشد شفاعت میفرمودی در نزد خداوند منّان بر من منّت گذارده این غدد را باحسن وجه رفع و ردّ میفرمود و مرا آسوده میگذارد پس هر آنچه توانستم عجز و لابه کردم و هر آنچه از زیارات
ص:214
در کرامات باهره سادات و امامزادگان
زیارات دانستم خواندم و از غبار قبر و شبکهای ضریح مقدس بر سر و موضع غدد مالیدم و بقهقری برگشتم و از راه شوسه که طریق جدید مستوی میباشد عزیمت بلد طهران نمودم و من از حول و قوه الهی بیرون روم و بحول و قوّه شیطان داخل شوم که خلاف ندارد دو روز که گذشت صلابة و سختی آن غدد رفع شد و بسته کی و برآمده کی آن خشک گردید و سوراخ کوچکی ظاهر گشت و رطوبات رویّه و اخلاط فاسده که در آن مجتمع شده بود ریخته شد در یک هفته بکلی اثری از آن باقی نماند جناب مستطاب آقای شمس الادباء آقای حاج شیخ مهدی عبدالرّب آبادی که ناقل کرامة است بلغة عرب میفرماید و آنچه داعی خود مشاهده کرد و جمعی دیگر که سابقاً دیده بودند از آنموضع و محلّ اثری نیافتند و الحق این کرامت مانند کرامة حضرت حجّة الله امام عصر ارواحنا له الفداء است در حکایة قرحه پای اسید هرقلی و شفاء آن(2)

56 ) - گلشن پنجاه و ششم

در خوارق عادات صادره از عالمان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است خرق ادة در قوانین الأصول و بسیاری از کتب معتبره دیگر است که عالم سدید شیخنا المفید اعلی الله مقامه شبی در خواب دید که در مسجد کرخ که از مساجد بغداد است نشسته ناگاه دید که صدّیقه کبری فاطمه زهرا سلام الله علیها وارد مسجد شده و دست حسنین علیهما السّلام را گرفته و نزد شیخ آمد و فرمود یا شیخ علّمها الفقه پس شیخ بیدار شده و در حیرت افتاد که این چه خوابست و مرا چه حذ اینکه امام را تعلیم نمایم و خواب دیدن ائمه طاهرین خواب شیطانی نیست پس صباح آنشب بهمان مسجد که در خواب در آنجا نشسته بود رفته و در آنجا نشست ناگاه دید که مادر سیّد مرتضی و رضی آمد و کنیزان اطراف او را گرفته و دست سید مرتضی و سید رضی را در دست گرفته بنزد شیخ مفید آورد و گفت یا شیخ علیهما الفقه شیخ تعبیر آن خواب را فهمید و در احترام سیّدبن کمال مبالغه را مرعی دانست خرق عادة در روضة البهیئه سید سیّد آقا سید شفیع بروجردی طاب ثراه و قصص العلماء تنکابنی و مقابیس مرحوم شیخ اسدالله کاظمینی استکه وقتی میان شیخ مفید و سید مرتضی در مسئله خلاف شد پس راضی شدند هک مسئله را نوشته و بر بالای ضریح حضرت امیرالمؤمنین بگذارند و آنجناب را حکم قرار دهند چون چنین کردند و شب آن نوشته را بالای ضریح مقدس گذاشتند چون صبح رفتند و آنرا برداشته دیدند که بخطّی سبز بر آن ورقه نوشته شده است که یا شیخ انت شیخی و معتمدی والحقّ مع ولدی علم الهدی و در مقابیس گفته یا اینکه بطور اخفاء توقیع نوشتند و یا اینکه بالمشافهه جواب شنیدند و یا اینکه شیخ در خواب امیرالمؤمنین را دید و آن عبارت را فرمود و علی ای تقدیر اینمطلب از جمله خوارق عادات است کما لایخفی و در روضة الهیّه است که شنیدم که این را از بعضی از علماء و مشایخ عظّام که سیّد در آنروز صد هزار تومان از بابت تصدّق بفقرا داد برای شکرانه این نعمت که باینعبارت جواب از حضرت ابی تراب علیه صلوات الله الملک الوهاب درباره او آمد خرق عادة در روضه الهیّه استکه شنیدم از بعض کسانیکه وثوق باو داشتم که سیّد مرتضی ره در بغداد کهنه منزل داشت و یکی از تلامذة سیّد در بغداد جدید بود و آن تلمیذ بواسطه معطل شدنش تا انکه جسد بسته شود بتمام درس سیّد نمیرسید و تا وقت بسنن جسر و آمدن آن در حوزه درس مقداری از درس را سیّد فرموده بود پس آن تلمیذ کیفیة را بعرض سیّد رسانید و در آن باب شکایت نمود که درس را تأخیر نیندازید تا او هم باوّل درس برسد سیّد دعائی نوشت و فرمود که این دعا را با خود داشته باش و هر وقت که جسر را نبسته اند از روی آب باین سمت بیا که غرق نخواهی شد ولیکن دعاء را نباید باز کنی و بگشائی و بآنچه که در آن مکتوب است نظر نمائی پس آن تلمیذ آن دعا را که سیّد بدست خرد بسته و پیچیده بود گرفته و چند روز با همان دعاء از روی آب میآمد و غرق نمیشد بلکه پای او و کفش او نیز تر نمیشد تا اینکه روزی بخیال این شد که
2- و ما در اواخر بنیان رفیع که بطبع رسیده کرامتی از شاهزاده محمدبن موسی الکاظم نقلنموده ایم که قبرش در مناوز است هرکه بخواهد بانکتاب رجوع کند منه ره
ص:215

آن دعا را که سیّد بدست خود بسته و پیچیده بود گشوده تا به چند که در آن چه نوشته شده است که اینچنین اثر دارد پس آنرا گشود دید نوشته است بسم الله الرّحمن الرّحیم پس دوباره آن دعا را پیچید و با خود نگاهداشت روز دیگر خواست که از آب شط بطریق سابق عبور کند پس همینکه پای خود را بروی آب گذاشت پایش در آن فرو رفت پس پای خود را به عقب کشید دید که نمیتواند از آب عبور کند خرق عادة در انوارالنعمانیّه و منتهی المقال استکه در سالهای گرانی و قحطی مرحوم مقدّس اردبیلی نورالله مرقده مال خود را به فقراء قسمت مینمود و در نزد خود بقدرهم یکی از فقراء میگذاشت و در بعضی از سالها چنان اتفاق افتاد که همین عملرا کرد پس زوجه اش بغضب آمد و گفت که مال ما را به فقراء انفاق مینمائی و اولاد خود را گرسنه می گذاری پس آنجناب متعرض او بگشت و بمسجد کوفه رفت از جهة اعتکاف چون دو روز از رفتنش گذشت مردی بدر خانه آنجناب آمد با چهار پایانیکه بر پشت ایشان از گندم خوب و از آرد بسیار دقیق و نرم بار شده بود پس آنمرد بزوجه مقدس گفت که صاحب خانه در مسجد کوفه باعتکاف اشتغال دارد و این غلّه و بارها را برای شما فرستاده و چون مقدّس از اعتکاف برگشت زوجه اش باو خبر داد که اینطعام را که با اعزابی برای ما فرستد بسیار طعام نیکوئی بود پس مقدس اردبیلی خدای را حمد نمود خرق عادة در قصص العلما استکه خبر داد مرا که مؤلف این کتابم یکی از اصدقاء که در نزد من صالح و موثق بود که من عموئی داشتم که سالها بدرد چشم مبتلا بود و مرقد بجرّاح و کحّل و طبیب رجوع نمود فایده ننمود و بالأخره مأیوس گردید تا انکه شنید که مرحوم شیخ الفقها شیخ جعفر گبیر بولایة لاهیجان تشریف فرما شده و او نائب امام است پس بنزد او روانه شد و چون بخدمتش شرفیاب شد دست او را بوسیده و حال خود را عرض کرد شیخ بزرگوار آب دهان مبارک خود را بچشم او انداخت و دست خود را بر آن کشید چشمش خوب شده و از آن تاریخ تا زنده بود دیگر درد چشم ندید خرق عادة و ایضاً در آن کتاب و کتاب دارالسّلام عراقی است که در زمانی که شیخ سابق الذکر در بلده لایجان بود شخصی بنزد او آمد و عرض کرد بجناب شیخ عرض خلوتی است چون مجلسرا خلوت کردند عرض کرد که من در حباله خود دو زن دارم روزی بصحرا رفتم و در وادئی خالی از اغیار دختری در نهایة حسن و جمال دیدم و از مشاهده او در آن بیابان هراسان و حیران گردیدم پس آندختر به نزدم آمده و گفت مترس من دختری منم از طایفه جان و بتو عاشق گشته ام برو در خانه خود و از برای من منزلی خاصّ آماده کن که من هر شب بنزد تو میایم و هر چیز که خواسته باشی از مال دنیا از برای تو میآورم لکن بدو شرط اوّل آنکه از زنان خود بالمرّه کنار کنی و با ایشان مقاربت ننمائی دویّم آنکه این سرّ را بکسی اظهار نکنی و اگر از هریک از این دو امر تخلّف نمائی ترا هلاک کنم و اموال خود را هم ببرم من چنانکه آن دختر گفته بود کردم و تا حال از زنها بریده ام و با او میخوابم و اموال بسیار هم آورده لکن از مقاربة او بر من ضعفی غالب شده که خود را نزدیک بهلاکت می بینم و قطع از آن خبیثه را هم از خوف هلاکت خود و بردن اموال جرأت ندارم و بغیر از جناب شما هم در استخلاص از این مهلکه ملاذ و ملجائی ندارم اکنون تو نائب امام زمانی مرا باید از این مهلکه رها کنی شیخ بزرگوار چون اینسخن را شنید دو رقعه نوشت و بانمرد داد و فرمود که یکی از اینها را بر بالای اموال خود گذار و آن دیگر را دست داشته و بر در انخانه بنشین و چون آن دختر بیاید بگو اینرقعه را شیخ جعفر نجفی نوشته آن شخص گفته که حسب الأمر شیخ بزرگوار عمل کردم چون آندختر بیامد آن رقعه را باو نشان دادم و گفتم این رقعه را شیخ جعفر نجفی نوشته چون اینسخن را بشنید بجانب من نیامد و به نزد اموال روانه گردید چون آنرقعه دیگر را بر بالای اموال دید برگردید و بمن متوجّه شد و گفت که اگر شیخ بزرگوار رقعه ننوشته بود ترا بجهة اظهار این امر هلاک میکردم و این اموالرا
ص:216
در خوارق عادات صادره از عالمان
بسر می بردم لکن از امتثال امر و فرمایش شیخ علاجی و چاره نیست و قادر بر مخالفت هم نیستم این را گفته و برفت و دیگر او را ندیدم خرق عادة در میزان الصّواب که شرحی است بر فصل الخطاب سیّد محمد شیرازی نیریزی معروف بقطب چنین استکه گویند شخصی از منکران مرحوم ملامحسن فیضی شبی در عالم خواب دید باغی است از باغهای بهشت که فیها مالاحین زات ولا اذن سمعت ولاخطر علی قلب بشر و در میانه آن باغ بهشتی عمارتی دید در نهایت تکلّف و زیبائی و لیکن تمامی اطراف آنعمارت را مشبّک به شبکها دیده پس از آنعمارت سئوال نمود گفتند او مخصوص لاخوند فیض و کسان او است و این باغ از ایشان است و چون از آن شبکها پرسید گفتند هرگاه که مریدی بر مریدان او نیفزاید در اینعمارت شبکه ظاهر گردد پس فرد آن شخص با تعجیل تمام خود را بخدمت انجناب رسانید و چون خواست که از گذشته اعتذار نماید فیض تبسّمی فرموده انگاه باو فرمود بیا پیش تا مصافحه کنیم تا شبکه بر آنعمارت بیفزائیم آن شخص از شنیدن اینکلام متعجّب شد چه خواب خود را باحدی اظهار نکرده بود والله العالم خرق عادة محدّث نوری نورالله مرقده در کتاب مستطاب دارالسّلام از سیّد سندممجّد آقای اقا سیّد محمّد هندی و ایشان از شیخ باقر بن شیخ هادی که از علماء و دارای علم جفر بوده و ایشان از مرحوم شیخ تقی ملّاکتاب که از تلامذه مرحوم آیة الله سید بحرالعلوم است حکایت نموده که وقتی در بعضی از اسفار در خدمت سیّد اعلی الله مقامه بودم و قافله که سیّد و من با آنها بودیم در وقت منزل نمودن در طرفی منزل میکردند و مردیکه تنها با قافله سیر میکرد در طرفی دیگر منزل مینمود پس وقتی در اثناء سیر سیّد او را دیده پس بسوی او اشاره فرموده و او را بسوی خود طلبید چون نزدیک به سیّد مرحوم شد دست آنمرحوم را بوسید انگاه سیّد حالت جمع کثیری از اناث و ذکور را فرداً فرداً سئوال فرمودند و آنمرد جواب میداد که همگی سلامت هستند چون آنمرد رفت ما از سیّد پرسیدیم که اینمرد از کسوت و هیئت او چنین معلوم میشود که از اهل عراق نیست سیّد فرمود بلی او از اهل یمن است گفتیم شما که به یمن تشریف نبرده اید پس چگونه اسماء آنجماعت را که از حالات ایشان سئوال فرمودی ذکوراً و اناثاً میدانید و آنها را می شناسید سیّد در جواب تأمّلی فرموده گفت سبحان الله چه جای تعجّب است اگر از تمامی روی زمین وجب بوجب از من سئوال کنند همه را میدانم و می شناسم این ناچیز گوید که مؤیّد این فرمایش آن بزرگوار این استکه آنچه در نجف اشرف تعمیرات از امکنه متبرّکه نموده اند مثل مسجد کوفه و مقاماتی که در آن واقع است و مسجد حنّانه و قبر کمیل بن زیاد ره و محل خانه حضرت امیر و قبر شریف هود و صالح همه اینها را مرحوم سیّد بحرالعلوم شبراً شبراً تعیین فرموده و تعمیر نموده اند وگرنه از آنزمانها تا زمان ایشان اثری از آن اثار باقی نبوده و همه علماء زمان آنمرحوم فرمایشات آنجناب را در مورد امتثال و محلّ قبول گذاشته و کسی از ایشان ایرادی ننموده و اینک محلّ سابق قبر هود و صالح در وادی السّلام باقی است که سیّد فرموده اند اینجا قبر آنها نیست پس بقعه آن خرابب و اثار خرابیش بمرأی و مننظر شیخ و شاب است پس از ان محلّ دیگری را تعیین فرموده که الحال مزار ایشان و مطاف مردمان است و از بعضی از ثقات اثبات مسموع شد که خود آنمرحوم فرموده بوده است که اینمکاشفات از اثر آن فی الجمله غذایی است که از کاسه خمسه طیّبه صلوات الله علیهم اجمعین باقی مانده بود و من آنرا خوردم و خوابی در اینخصوص بیان فرموده که ما حصل آن اینست که ایشانرا در خواب دیدم که کاسه در میان دارند و در آن آشی است که از تمام حبوبات در آن هست پس من وارد شده سلام کردم بعد از ردّ جواب جدّه ام فرمودند ولدی مهدی از این آتش میلداری عرضکردم البته مایلم پس کاسه را نزد من گذاشته دیدم چیز درستی در آن نیست پس اطراف آنکاسه را بقاشوقی که در میان آن جمع شده
ص:217
و خوردم و آنچه را که از من مشاهده کنید از اثر آنست خرق عادة در دارالسّلام عراقی است که حکایت کرد شیخ جلیل وثقه نبیل شیخ محمدحسین کاظمینی که الآن در نجف اشرف قدوه قهاء عرب و صاحب حوزه درس و امام جماعة است که در اوایل وفات مرحوم شیخ محمدحسن صاحب کتاب جواهرالکلام و اشقال ریاسة عامّه بشیخ جلیل شیخ مرتضی انصاری ره من بعد از نماز عشاء داخل حرم میشدم و پشت بدر و رو بضریح مطهّر تکیه بدیوار از برای زیارت میایستادم و وقوف را طول میدادم و غالباً خروج و دخول شب شیخ جلیل مقارن با وقوف من میکردید اتفاقا شبی جناب شیخ در حال وقوف بمن برخورد و آهسته کیسه پولی در دست من گذاشت و بطریق بنحوی فرمود که نصف این را خود خرج کن و نصف دیگر را بر شاگردان خود تقسیم کن اینسخن را بفرمود و برفت و من هم بعد از آن بخانه رفتم و مقدار آن را معلوم کرده دیدم که تمام آن با قرضی که در آن اوقات داشتم و میبایست که وجه آن بدیانی بدهم مطابق بود پس با خود خیال کردم که تمام آن را بمصارف دین معجّل خود رسانم و بعد از آن بتدریج مقدار نصف آنرا از برای شاگردان کارسازی کنم اینخیال را کردم لکن تا شب آینده کاری نکردم و اینخیال را به کسی نگفتم تا آنکه بعد از نماز عشا باز داخل حرم شده در مکان سابق ایستاده بودم که شیخ مذکور بطریق عبور برخورد و سر خود را نزدیک گوش من آورد و فرمود که نه شیخنا شما قسمت شاگردها را از این مال بدهید من باز بخود شما وجهی میدهم این را فرموده و برفت و من دانستم که از ضمیر من اطّلاع یافته از آن اراده برگردیدم و مقام و جلالت آن شیخ بزرگوار را دانسته و فهمیدم خرق عادة در مجالس المؤمنین استکه یکی از علما و عامّه که در بعضی از فنون علمی استاد آیة الله حلی ره بود کتابی در رد مذاهب شیعه اثنی عشریّه نوشته بود و در مجلس آنرا برای مردمان میخواند و ایشان را ضلال میکرد و از بیم اینکه مبادا کسی از علماء شیعه ردّ آن نماید آنرا بکسی نمیداد که استنساخ کند و علّامه مرحوم همیشه در این فکر بود که آن را بدست آورده ردّ بنویسد تا آنکه علاقه استاد و شاگردی را وسیله ساخته التماس عاریه کتاب مذکور را نمود چون آنعالم نخواستکه یک باره دست ردّ بر سینه علّامه بگذارد لاجرم گفت که سوگند یاد کرده ام که این کتاب را زیاده از یک شب نزد کسی نگذارم علّامه همان قدر از زمان را نیز غنیمت دانسته کتاب را بگرفت و بخانه برد که در آنشب بقدر امکان از آنجا نقل نماید و چون به کتابة آن اشتغال نمود و نصفی از شب بگذشت خواب بر جنابش غلبه نمود و خواست که بخوابد ناگاه حضرت صاحب الامر پیدا شد و بعلّامه فرمود کتاب را بمن واگذار و تو خواب کن پس علّامه بخواب شده چون بیدار شده آن نسخه را دید که تماماً مستنسخ شده است و بنقلی دیگر دید که در آخر آن نوشته است کتبه م ح م د بن الحسن العسکری صاحب الزمان صلوات الله علیه ختم ذکره حتم بدانکه فرق میان ارهاص و معجزه و کرامت و خرق عادة و الهام که در السنه مذکوره و در دفاتر مسطوره است این استکه خرق عادت اگر پیش از بعثت نبیّ باشد انرا ارهاص گویند مثل آویختن قندیل سرخ از سلسله زرد در بیت الله الحرام در وقت ولادت حضرت ختمی مرتبت و بدون روغن سوختن آن تا چند روز چنانچه در بعضی از کتب است و خشکی سجیره ساده و طغیان نهر سماوه و خمودی نار اتشکده فارس و غیر اینها و اگر بعد از بعثت و در مقام تحدّی باشد چه از نبیّ و چه از جانشین او آنرا معجزه گویند و اگر بعد از بعثت خرق عادتی از ولیّی از اولیاء حق که تابع شرع نبی و عامل باحکام آنست صادر شود آنرا کرامة نامند و انچه را که از ریاضة نقش باشد اگر از ریاضات حقّه است خرق عادتش گویند و اگر از ریاضات باطله است استدراجش خوانند و الهام حیوانات را نیز باشد

57 ) - گلشن پنجاه و هفتم

در نمایشات غریبه که گویند از عرفاء و مرتاضین ظهور نموده و گلچین از گلبانهای آن چند کل است نمایش در فارسنامه ناصری از بعضی
ص:218

در نمایشات غریبه از عرفاء و مرتاضان
از تواریخ نقل نموده که زمانی که امیر تیمور گورکان از غزاء با رومیان مراجعة نموده و اسراء بسیاری از آنها دستگیر کرده بخانقاه شیخ صدرالدّین موسی خلف باشرف شیخ صفی الدّین اسحق اردبیلی درآمد و در اثناء صحبت به جناب شیخ فرمود امر مهمّی را از من بخواه تا آنرا برآورم جناب شیخ فرمود اسرای رومی را مرخّص فرما امیر فرمود اندازه بگذارید چه شماره آنها بسیار است شیخ فرمود چند نفری که بتواند در اینخانه محقر فراهم شود و وسعة خانقاه در نظرها گنجایش پیش از پانصد تن نداشت پس امیر فرمود اسرای رومی را داخل خانقاه نمایند پس هر فوجی را داخل خانقاه نمودند جای فوجی دیگر باز بماند تا انکه فضاء خانقاه تمامّه اسیران را که شماره آنها از سی هزار نفر میگذشت گنجایش داد ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء من عباده و حضرت صاحبقران دست ارادت و توسّل بدامن شیخ بزرگوار زده همه اسیران رومی را مرخّص و مطلق العنان گردانید و هریک بعد از اطّلاع بر واقعه سر خطّ بندگی انجناب را نسلاً بعد نسل سپرده بقدر استعداد مستفیض گشته چند روزی از رنج سفر و خواری گرفتاری آرمیده پس با خاطری شاد بجانب اوطان خود شتافتند و قبیله و عشیره خود را در سلک مریدان ان جناب درآوردند و از آنزنان طوایف صوفیه در ممالک روم و سائر ممالک مسلمانان از نژاد آن اسیرانند و در بعضی از تواریخ دیگر اینواقعه را نبسته بولد ارجمندش شیخ خواجه علی داده اند نمایش در بستان السّیاحه در ذیل ترجمه میرزا محمد اصفهانی الملقب بناصر علیضاه از درویش صفا علی محمّدآبادی من بلاد جرقویه روایة نموده است که برای حقیر حکایت نمود که در شهر اصفهان وقتی از اوقات آن مظهر کرامات را عرضکردم که در زمان شاه سلطان حسین صفوی درویش شفیخان ابرویک خیک خرما تناول کرده و بعضی گویند با هسته خورده حقیقة این روایت چگونه است آنجناب مرا جواب نداد و بر ردّ و قبول آن زبان نگشاد و برخواسته و راه افتاد فرمود همراه من بیا تا در بازار اصفهان تفرج نمائیم امتثال امر او نموده در خدمت او روانه شدیم و در اثناء تفرّج برّة از کسی خریده بمن گفت بردار و همراه من بیاور انگاه از دکّان قنّادی قندی بوزن نیم من خرید و بعد از دکّان بقّال دو من تبریز برنج مع حوائج آن بیع نمود در ملازمت آن جناب بخانه آمدیم نخست برّه را ذبح نموده شست و شوی داد و یخنی ساخت انگاه با دومن برنج طعامی لذیذ بدست خود پرداخت و در ظرفی کشیده نزد من آورد و امر کرد که بخور و من باشتهای هرچه تمامتر شروع بخوردن کردم و تمامت آن طعام را برغبت تمام بخوردم چنانچه لقمه در ظرف نماند و قند را نیز شربت نمود بمن داد جمله را سر کشیدم انکه صد خوشه انگور بشماره از باغچه که در صحن خانه بود چیده و آب کشیده یکان یکان را بمن خورانید و من همگیرا بمیل کامل تناول کردم و بعد صد دانه خیار از همان باغچه که در همان خانه بود چیده پوست کنده بمن داد و من بخوشدلی همه گی را خوردم و در خود هیچگونه ثقالت و کسالت مشاهده نکردم انگاه فرمود اکنون بر متکاء تکیه کن و بذکر باریتعالی مشغول باش چگونه دیدی یک خیک خرما خوردن و اینمقدار طعام خورانیدن را درویش صفا علی میفرمود که مرا فراموش شده بود ازان سئوال که کرده بودم و از تقریر ایشان مرا بخاطر آمده در پایش افتادم و پا و دست آنجناب را بوسه دادم و از سئوال خویش عذرخواهی نمودم نمایش و ایضاً در انکتاب در ضمن ترجمه مشتاقعلی شاه چنین آورده که در مجلسی یکی از علماء عصر از جناب فضیلت مآب میرزا محمد تقی کرمانی مسئله از مسائل حکمت سئوال نمود جناب میرزا بطریق ادب روی بانجناب نمود عرض کرد که حضرت ایاشن چه فرماید و حال انکه آنجناب الف بی تی نخوانده بود و معذلک هرگاه یکی از علماء و فضلاء با او بحث کردی و مجادله نمودی البته انعالم مغلوب شدی و بالجمله چون آنعالم معلوم کرده بود که انجناب علم ظاهری تحصیل نکرده و نیز آن دانشمند پی بعلم باطنی نبرده بود لهذا بخدمت میرزا عرض نمود که آیا بمن استهزاء مینمائی و مرا
ص:219
گلشن پنجاه و هفتم
بر شخص امّی و ناخوانده حواله میفرمائی انجناب فرمود که چه مسئله است میرزا حقیقة را بسمع انجناب رسانید وی در جواب فرمود که مناسب و لایق آنست که اینخادم که در حضور اهل مجلس ایستاده است اینمسئله را جواب گوید آنخادم با وجود عدم خطّ و سواد بمجرّد توجّه آن سر حلقه او تاد جواب انمسئله را با حسن وجهی تقریر نمود چنانکه شک و شبهه از نظر مستمعان مرتفعشد و مجلسیان از مشاهده چنین امر عجیب در حیرت افتادند و از این کیفیت تعجبّ نمودند انجناب فرمود چه عجب دارید و چرا حیرت آرید باده که من بانخادم چشانیدم اگر قطره از آن باین کربه که حاضر است چشانم بوجد و سماع آید اتفاقاً در آن مجلس کربه بود بمحض تکلّم بدان کلام کربه بوجد و سماع آمد و حضار مجلس از مشاهده آن امر غریب بعضی مدهوش شدند و جمعی هذا سحر مبین گفتند و از انمجلس بیرون رفتند و برخی بحلقه ارادت او درآمدند نمایش در معارج النّبوه استکه روزی مریدان خیر نسّاج به کلیسا رفته بودند چون باز آمدند شیخ پرسید که کجا بودید گفتند که بنظاره کلیسا رفته بودیم گفت راه آورد و سوقات چه آوردید گفتند شیخنا از کلیسا چه آرند فرمود با من بیائید تا رفتن بکلیسا و راه آورد آن بشما بنمایم مریدان موافقت کردند ترسایان صورت عیسی را علیه السّلام بر دیوار نقش کرده بودند و آنرا میپرستیدند شیخ روی به آنصورت کرده بانک بر وی زد و این آیه بروی خواند که «انت قلت للنّاس اتّخذونی و امّی الهین من دون الله» از هیبت اینخطاب آن صورت فی الحال از دیوار فرو ریخت و از هر ذرّه از اجزای آن دیوار فریاد برآمد که وحده لاشریک له ترسایان چون اینکرامت بدیدند همه زنارها به بریدند و کلمة توحید گویان در زمره اهل ایمان منخرط گشتند نمایش در کتاب مطلع العلوم است که شیخ نجم الدّین کبری را شیخ ولیّ تراش می گفتند و علّتش آنست که در حالة وجد بر هرکه نظرش افتادی برتبه فائقه برسیدی چنانکه روایة است که روزی شیخ با اصحاب خود نشسته بود بازی در هوا دنبال صعوة گرفته بود ناگاه نظر شیخ بر آن صعوه افتاد صعوه را از برکت نظر قوّتی حاصل شد که بازار گرفته به حضور شیخ فرود آورد و هم نقل است که روزی در حضور شیخ مذکور ذکر اصحاب کهف را میکردند شیخ سعدالدّین حموی را که یکی از مریدانش بود بخاطر گذشت که باید انسان پیروی از کسی را اختیار کند که صحبت وی در سگ اثر کند این مضمر بمضیر شیخ منکشف شد برخواست و بدر خانقاه رفت و بایستاد ناگاه سگی در رسید نظر شیخ بر آن افتاد سگ در وجد آمد و روی از شهرکرد ایندو بگورستان رفت قریب پنجاه و ش سگ کرد او حلقه زده نشستندی و اصلا آواز نه کردندی و هیچ نخوردندی آخرالامر آن سگ که منظور نظر شیخ شده بود بهمان حالة بمرد فرمود تا او را دفن کردند و بر سر قبر وی عمارت ساختند و به همین معنی استکه گفته ع سگ که شد منظور نجم الدّین سگان را سرور است نمایش در تذکره دولتشاه سمرقندی و کتب دیگر مثل نامه دانشوران و بستان السّیاحه و غیرهما استکه روزی شاهرخ بن امیر تیمور از نعمة الله کهنبانی که معروف بشاه نعمة الله است پرسید با انکه شما بولایت معروف و بصفت دیانت موصوفد با امراء دولت ما مجالست نموده چرا لقمه شبهه ناک تناول می کنید آنجناب در جواب فرمود نظم گر شود از خون دو عالم مال مال*** که خورد مرد خدا الاّ حلال. کلام آنجناب پسند شاه نشده در مقام امتحان آمد یکی از ملا زمان را فرمود بیرون رفته و برّه بستم گرفته بیاورد و بر طبّاخ سپارد ملازم بموجب فرموده عمل نموده بیرون شهر رفته از پیره زالی بستم و ظلم برّه گرفته تسلیم طبّاخ کرد و طبّاخ از آن برّه اقسام طعام ترتیب داده و بخدمت شهریار آورد و چون خوان حاضر گشت روی بدان جناب کرده گفت که از اینطعام تناول نمائید انجناب بسم الله گفت و از آن طعام تناول نمود و حمد و
ص:220
در نمایشات غریبه از عرفاء و مرتاضان
و ثنای باریتعالی بجای آورد شهریار گفت اینچه حالت استکه طعام حرام میخورید و حلال میدانید انگاه ماجرای پیره زن را تقریر نمود آنجناب فرمود که شهریار در تحقیق این امر سعی فرماید و در تفحص این اهتمام تمام نماید که شاید در ضمن این حکمتی باشد شاهرخ میرزا امر فرمود که پیره زال بیاید و احوال خود را بیان نماید چون پیره زال حاضر گردید بخدمت شاه معروض گردانید که فرزندی داشتم بسرخس بجلّابی رفته بود و مدتی شد نیامده بود و خبری ناخوش شنیدم و مشوّش گردیدم نذر کردم که اگر فرزندم بسلامت بیاید برّه نیاز شاه نعمة الله ولی نمایم روز گذشته شام فرزندم آمد و من بر وفق نذر خود برّه بجهة آنجناب میآوردم که ملازم شهریار رسید در اثنای راه از من بگرفت هرچند عجز کردم نپذیرفت چون شاه رخ میرزا سخن پیره زال بشنید منفعل و شرمسار گردید و عذر تقصیر خود درخواست کرد و خدمت و ارادت بجای آورد نمایش در مجالس المؤمنین استکه چون خدمت مولانا شمس الدّین تبریزی بقونیه رسید و بمجلس مولوی رومی درآمد خدمت مولوی در کنار حوض نشسته بود و کتابی چند در پیش نهاده پرسید اینها چه کتابهاست مولوی گفت اینها را قیل و قال گویند ترا با این چه کار خدمت مولانا شمس الدین دست فراز کرد و همه کتابها را در آب انداخت جناب مولوی بتأسّف تمام گفت هی درویش چه کردی بعضی از آنها فوائد والد من بود که دیگر یافت نیست مولانا شمس الدّین دست در آب کرد یکان یکان کتاب ها را بیرون آورد آب در هیچیک اثر نکرده بود جناب مولوی گفت اینچه سرّ است شمس الدّین گفت این ذوق و حال است ترا با این چه کار بعد از آن با یک دیگر بنیاد صحبت کردند تا انکه شمس الدّین بدست علاء الدّین محمّد مقتول گردید نمایش در تاریخ بحیره استکه چون محی الدّین عربی کتاب فصوص الحکم را باتمام رسانید علمای زمان نسخه اصل آنرا در نظر پادشاه وقت رساندند و گفتند این نسخه را با مؤلّفش باید سوخت شیخ نیز چند روز از دغدغه پنهان بود چون آتش غضب پادشاه اندکی تسکین یافت شیخ بخدمت پادشاه رفت نبسته به شیخ اعتراض نموده گفت این چه کتاب استکه تو تصنیف کرده شیخ گفت سلطان کدام کتاب را میفرمایند پادشاه گفت اینک بخطّ تو حاضر است و اشاره کرد بآوردن کتاب فصوص چون آوردند بدست شیخ داد شیخ گشود و بدست پادشاه داد که اینست چون نگریست مصحف بنظر پادشاه درآمد گفت غلط کرده اند که مصحف آورده اند فصوص را بیاورند چون غلام سلطان کتاب را برد فصوص دید بدست خود برگشت گفت شهریار سلامت این فصوص است ملک نیز فصوص بنظر درآورد باز نزد شیخ نهادند که آری این فصوص است شیخ باز بدست گرفت بنظر پادشاه داشت که همین است باز ملک مصحف دید و این عمل سه نوبت مکرّر شد که بدست و نظر پادشاه فصوص میشد و بدست شیخ مصحف پادشاه در آنوقت دانستکه حال چیست شرمنده شد سر پیش انداخته معذرت بسیار خواست از شیخ و گفت هر که با شما بعد از این این قبیل سخن گوید زبانشرا ببرّم نمایش در مجالس المؤمنین در ترجمه شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی چنین آورده که اکثر مغولان را ارادتی عظیم بانحضرت پیدا شد و خلقی به برکت انفاس قدسی ایشان از اذیّت انطایفه مصون ماندند و از جمله کراماتی که مشاهده آن طبقه شد یکی انستکه روزی امیر چوبان سلدوز که امیرالامرای ایران بود بعزم شکار بکوهستانات طارم رفته و اشتیمور را که مقرّب و ایناق او بود بر اسب تندی سرکش سوار کرد و او از خوی تکاور بی خبرانه عقب شکار دوانید دیگر عنانش را نتوانست ضبط کند بیک بار هر دو از قلّه کو پریده امیرچوبان را اضطرابی عظیم دست داد بهرحال خود را بآن درّه رسانیده اسبرا پاره پاره واشتیمور را به سلامت دید حیرتش دست
ص:221
داد از وی سبب آن سئوال کرد وی گفت در حالتی که به عین الیقین قطع امید کرده بودم حضرت شیخ را دیدم که گریبان مرا گرفته آهسته مرا در زمین نهاد لاجرم جمهور ترکان بواسطه آن و دیگر امور غریبه حلقه ارادت آن مهر سپهر سیادت را در گوش کشیده تنبیه للنیّبه صاحب مجالس المؤمنین در بدایات مجلس ششم از ان کتاب که بقول او در بیان تراجم صوفیه صافی طویت است چنین مرقوم داشته که پوشیده نماند که بسیاری از عیّاران روزگار و ابله طرّاران دکّاندار که صاحبان غلظت طبع و کثافت حجاب اند و سالها بمرض مزمن آرایش و فزایش سنبلت و محاسن عمر گذرانیده اند و عمامه کبیره که بار عناد و استکبار است بر سر نهاده اند و مآثر شعوذه و تکسیر و رئل و نجوم بر مردم مشتبه به کرامات و خارق عادات ساخته اند و بسیاری از مردم کولرا در دام ارادت خود انداخته اند و اگر احیاناً از مشایخ مخالفین که از سرچشمه تحقیق یعنی مشرب عذب مرتضوی دور افتاده اند چیزی از خوارق عادات صدور نموده نه از بابت کرامة اولیاء بوده بلکه از اثار تسخیر جنّ و عمل شعوذه وسیمیا بوده چنانکه از شیخ مقتول در بعضی اسفار مشهور و از سکّاکی در صحبت جفتای خان بر السنه مذکور و دور نیست که متصوفان خرقه پوش آثار سیمیا و تسخیر و یارمل و تکسیر را از قبیل کرامات مینموده باشند تا از برای خود منصب ارشاد و ولایتی تراشند و حکایت این دو نفر را مؤلف حقیر در کتاب الجنته العالیه ذکر نموده طالبان بآنجا رجوع نمایند ختام بقعه عام در رساله در علم نیرنجات که مؤلف آن منقولات در آن را از قول شیخ ابوعلی سینا گفته بود چنین نوشته بود تنبیه بدانکه یک شرط دیگر از اعمال بحوزات است و دخنه کردن و فیلسوفان و ذوفنونان هم از این دخنه عجائبات از ایشان بفعل آمده و امامان زمان بوده اند همچون ابومعشر یهودی و ابومعشر هندی و ابومعشر مصری و عمر خیّام و طلحه هندی و عبدالله هلال و ابراهیم بلخی و ارسطاطالیس بابلی و اقطین بغدادی و بدل سمرقندی و خلیل نهاوندی و همجودماء ماوراء النهری و برد ارطوسبی و بطلیموس1 املسی و هرمس رومی و یوسف کاشغری و حبیب عطار رازی و ابومنصور حلّاج بغدادی ولا قیس که از معدن یأجوج و مأجوج است و کاکان طبری و طاطانیوس شامی و حامد کوفی و سلیمان مکّی و پیش از این هم بوده استکه گفته شد و بعضی از ایشان را عملها و دست بردها از این اعمال بوده است که شرح نمی توانم داد و هم از آن عاجز است ابومعشر یهودی که شطّ بغداد را بست که آب ایستاد و بهر خانه که رفتی کسی او را ندیدی(2) ابومعشر هندی بود که بر روی دریا عبور کردی و فرو نرفتی و اگر باد بر نیل دمیدی هلاک شدی 3- ابومعشر مصری بود که در هو المعلّق رفتی چون مرغان 4 عمر خیّام بود که جهان نمائی ساخته بود و مردم را چنان به بستی که نتوانستی نشست 5- طلحه هندی بود که در میان آتش شدی و بیرون آمدی و آتش خاکستر شدی 6- عبدالله هلال بود که از نماز شام تا خفتن از مکّه به بغداد آمدی 7- ابراهیم بلخی بود که بیامدی در میان بازارها و کردکان رها نمودی تا آنجا که کردکان رفتی قفلها گشاده شدی و بندها افتادی 8- ارسطاطالیس بود که چون خواستی در هوا خانها معلّق ساختی 9- اقطین بود که یکماه شراب خوردی و مست نشدی و بوی از وی نیامدی 10- ذوبع مکّار بود که چون خواستی برعد و برق در هوا پیدا کردی 11- ابوالقاسم بود که برهنه شدی اگر هزار تیر و شمشیر بر بدن او زدندی یک مو نبرّیدی 12- بدل سمرقندی بود که در پشه رفتی و شیرانرا همچه کلّه گوسفند براندی مقصود انکه حکماء این نوع عملها نموده و به تواتر پیوسته تمام شد عبارت رساله این ناچیز گوید که از تصریح صاحب این رساله و دیگران چنین معلوم میشود که کراماتی که بمنصور حلّاج و امثال آنها نسبت میدهند بمعونه شعبده ونیرنجات بوده واصلی نداشته چنانچه در مجالس قاضی مرحوم بیان فرموده پس
ص:222
در نمایشات غریبه از عرفاء و مرتاضان
عاقل نباید گول خورد و اینها را صاحب کرامة پندارد

58 ) - گلشن پنجاه و هشتم

در مرموزات کاشفه از مطالب طویلة الذّیل والبیان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است مرموز در فارسنامه ناصری این اشعار را نسبته داده است بشیخ میثم بحرینی که اعمار حضرت رسول و ائمه اثنی عشر علیهم صلوات الملک الاکبر را مرموزاً در آنها بیان نموده است حسن مز و حسنین رنح له و ابنه زن و کذاک الباقر جعفر سنه و لموسی نه له مثله تناً علیّ الطّاهر و جواد که له وابن له مبّ و ربع العام منه قاصر حسن لب و ابوالکلّ له مثل سن المصطفی مبح ظاهر پس از گفته ایشان چنین معلوم میشود که سنّ مبارک حضرت امام حسن مجتبی چهل و هفت سال و سن شریف حضرت امام حسین علیه السلام پنجاه و هشت سال و عمر مبارک حضرت امام زین العابدین علیه السلام پنجاه و هفت سال و مدّت زندگانی حضرت باقر علیه السلام هم پنجاه و هفت سال و مدت حیوة امام جعفر صادق علیه السلام شصت و پنجسال و ایّام زندگانی حضرت امام موسی علیه السلام پنجاه و پنجسال و مدّت بقاء حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام نیز پنجاه و پنج سال و عمر مبارک حضرت امام محمّد تقی علیه السلام بیست و پنجسال و مدت حیوة امام علی النّقی علیه السلام چهچل و دو سال الاّ سه ماه و سنّ شریف امام حسن عسکری علیه السلام سی و دو سال و عمر شریف هریک از حضرت رسول و امیرالمؤمنین صلوات الله علیهما شصت و سه سال است مرموز بعضی از علماء اطیاب ایّام منحوسه را که در هر ماه میباشد باین رمز بیان فرموده سبعة لاتحمد فیها حرکة جَ هـ یَج یُوکاکَدِ که و مراد از آن روز سیّم ماه و پنجم و سیزدهم و شانزدهم و بیست و یکم و بیست و چهارم و بیست و پنجم است مرموز مولینا الکفعمی قدّس الله سرّه دوازده روزی را که تحنس اند در دوازده ماه و مخصوصاً سفر نمودن در آنها نشاید بحساب الجمل در این اشعار بآنها اشعار فرموده کحّ جمادی خمسة و قعدة یتبعهما ایضاً ربیع الثانی و من جمادی ستتة و رجب یت و کو یات فی شعبان محرّم کت و یاء صفر و تلوه دال بلانکران ذوحجّة حاء وباء تَلَفَ فی شوّال کدّیأت فی رمضان مرموز در مشکول مولانا حاجی بابای قزوینی این شعر را نسبته داده است بخواجه نصیرالدّین طوسی قدس سرّه که عدد استخوانهای بدن را در آن برمز تعیین و بیان فرموده عدد عظم بخواهی که بدانی به یقین*** می برون آید از آنجا که برون میاید. و شاید که مراد ایشان عدد جمل لفظ بر باشد که دویست و دو است چه علمای تشریح استخوانهای هیکل انسان را باین عدد تعیین نموده اند چنانکه در کتاب کنزالعلوم واللّغة استکه امّا هیکل عظیم انسان مکوّن است از دویست و دو استخوان باین نحو که انچه در سر انسان است بیست و دو است و آنچه که در پاهای او است پنجاه و پنج است و آنچه در اطراف بدن او است صد و بیست و پنج است پس مجموع دویست و دو است فتامّل وتبصّر مرموز علامات سند رواة احادیث را بعضی از علماء اطیاب باین رموز بیان فرموده است 1ص 2ق 3ح 4م 5ل 6ض 7ع 8ر 9ظ 10 مخ فح صاد را رمز از برای حدیث صحیح قرار داده و قاف را از برای موثق و جاء را از برای حسن و میم را از برای مجهول و لام را از برای مرسل و ضاد را از برای ضعیف و عین را از برای مرفوع و راء را از برای مشهور و ظاء را از برای ظاهر و میم و خاء و فاء و خاء را از برای مختلف فیه و من اصطلاحات الفقهاء التی تشبه بالمرموز 1- الاشهر یعنی فی الرّوایات 2- والأظهر یعنی فی الفتوی 3- والاشبه یعنی ما دلّ علیه اصول المذهب 4- والاصّح ما لا یحتمل عنده غیر المذکور 5- الاحوط یعنی فی مقام العمل 6- والترود ما یعارض فیه الدّلیلان من غیر مرحج مرموز صاحب نصاب الصّبیان در بیان بودن افتاب
ص:223

گلچین پنجاه و هشتم
در بروج دوازده گانه این شعر را گفته است لا ولا لب لا ولا لاشش مه است*** لل کط و کط لل شهور کوته. است و برمز و بحساب جمل بودن آفتاب را در هر برجی چند روز معیّن نموده و حاصل مرادش آنست که آفتاب در برج حمل و ثور و سرطان و اسد و سنبهل سی و یک روز توقّف میکند که پنج لا عبارت از آنست زیرا که لام بحساب جمل سی و الف یک است و در برج جوز اسمی و دو روز توقّف میکند که لب عبارت از آنست زیرا که لام سی و بأ دو است و در هریک از برج میزان و عقرب و دلو و حوت سی روز توقّف می کند که دو لل عبارت از آنست زیرا که لام سی است و در هریک از برج قوس و جدی بیست و نه روز توقّف میکند که دو کط عبارت از آنست زیرا که کاف بیست و طاء نه است مرموز در کتاب زنبیل است که از ظهر کتاب ارشادی نقلشد عن الصّادق نحوسات السّنة محرّم (مکب22) صفر (صی10) ربیع 1(رو4) ربیع الثانی(ریح18) جمادی الاولی(جیح18) جمادی الاخرة(جیب12) رجب(ریب12) شعبان(شکو26) رمضان(رکد24) شوّال(شب2) ذی القعده(ذکح28) ذی الحجه(ذح8) وقد تضمّنها العلّامه بن مطهّر الحلّی قدّس الله نفسه و نوّر ضریحه بهذه الأبیات نظم خف رابع العشرین من رمضان و توّق من شوّال منه الثانی والثامن العشرین من ذی القعدة و توّق من ذی الحجة لثمانی والثّانی العشرین شهر محرم والعشر من صفر بلانگرانی و ربیع رابعه فحادز یومه و ثمان عشر من ربیع الثانی و کذا جمادی ثم ثانی عشرها بتلوه یا من خصّ بالاحسان و ذا امّی رجب و ثانی عشرة والسّادس العشرین من شعبان مرموز کلمه کلّه سرّ اسم کتابی است که در آن علوم خفیّة پنجگانه مندرج است و باین اسم اشاره بسوی آنها شده است چه اوّل از آنها کیمیا است که کاف رمزی از اوست و اهل آن صنعت فلزات را از مراتب نقصان بدرجات کمال برسانند و دویّم از آنها لیمیا استکه عبارتست از معرفت طلسمات که اهل آن قوای فاعله علویّات را با قوای منفعله سفلیّات امتزاج دهند تا افعال غریبه از آن حاصل شود و لام رمزی از او است و سیّم از آنها هیمیا استکه هاء رمزی است از او و آن عبارتست از علم تسخیرات و آرام ساختن قوای ملکی و ملائم کردن مرده جن بارتکاب و مداومة بر عزائم و دعوات و چهارم از آنها سیمیا استکه سین رمزی از او است و آن علم خیالات استکه به بعض اعمال تصرّف در قوای متخیّله حاضران کنند و مثالات خیالیّه بنظر درآورند که آنرا در خارج وجودی نباشد و پنجم از آنها ریمیاستکه راه رمزی از او است و آن عبارت میباشد از شعبده که بآمیزش قوای جوهری ارضی و امتزاج آن قوی حادث شود و از آن قوی فعلی تولّد کند که موجب تعجّب شود مرموز در کنز المدفون فاضل سیوطی استکه موانع ارث، هفت است و از آنها به عش لک رزق مرموز شده بس عین عدم استهلال چنین است صاد خا و شین شک در استهلال و عدم انست و لام لعان است و کاف کفر است و راء رفته و بندگی است و زاء زناء است و قاف قتل است مرموز در نگارستان استکه شخصی از یکی پرسید که چه نام داری گفت عمّار آن شخص گفت که این چه بد نامی است که تو داری زیرا که اگر عین حذف شود مار و اگر میم حکّ شود عار و اگر الف طی شود بغایت نابکار ع این چه بدنامی است کز عالم برافتد نام تو مرموز فاضل نراقی عطرالله مضجعه در سیف الامّه در جواب پادری نصرانی که بر دین اسلام طعن زده و گفته استکه و دیگر انکه در دین اسسلام راه نجات از عذاب اخروی را منحصر بدو نموده اند اعمال شایسته یا توبه و عفو خداوند و هیچکدام از این دو بلکه هر دو با هم نیز سبب نجاة نمی شود فرموده امّا اوّلاً از کتب انبیای سلف که مسلّم این مرد است از توریة و غیره بیان میکنیم باعثث شدن اعمال شایسته و توبه را از برای محو گناهان و لازم
ص:224
در مرموزات کاشفه از مطالب طویلة البیان
نبودن بر خدا جزای بدی را دادن پس از سیمان چهاردهم کتاب هوشع که یکی از انبیاء مبعوث بعد از دی الکفل است فقره را بیان می کند که معنی فارسی آن اینست ای بنی اسرائیل باز کرد و نشو به کن بسوی خالق خود که غرق شده در میان گناهان و قبول کنید ای بنی اسرائیل سخن هوشعرا و توبه و تشوبه کنید بدرگاه خدا آن وقت می بخشد تمام گناهان را بجهة همین نشوبه در وقتیکه نشوبه کردی من از سر تقصیرات شما درگذرم بشرط انکه تشوبه تمام و درست باشد و مراد از تشوبه روزه گرفتن و پلاس پوشیدن و اقرار بگناهان کردن و گریه کردن و دل شکسته شدن است چه تاء اشاره به تعنیه است که روزه باشد و شین اشاره بشاق است که پلاس پوشیدن باشد و واو اشاره بویدو است که اقرار باشد و باء اشاره به نجیا استکه گریه کردن باشد و هاء اشاره به منحناحا استکه دلشکستگی باشد پس خدای تعالی این اعمال را شایسته و سبب بخشیدن از گناهان ایشان قرار داد تا آخر آنچه در رد پادری نصرانی بیان فرموده مرموز قال الشهید قدس الله نفسه فی القواعد یجوز الجمع بین عقدین محتلفین حکما امّا فی اللزوم والجواز کالبیع والجعالة والشرکة اوفی المکایسة والمسامحة کالبیع والنّکاح او فی التشدید و امتناع الخیار و جوازه کالبیع والصرف او فی العزر و عدمه کالبیع والقراض والمساقات و منع بعضهم من جواز هذه الستّه و بجمیع اوائل اسمائها جصّ مشتق اعتباراً تبنا فیها و جوز و اجتماع البیع والأجارة لاشتراکهما فی اللّزوم لنا انّ ذلک فی قوّة عقدین فیعطی کلّو احد منهما حکمه الشرعی اقول قوله ره و منع بعضهم من جواز هذه السته و یجمع اوائل اسمائها جص مشتق مرموز عن ستته عقود فالجحیم مرموز عن الجعاله والصّاد مرموز عن الصّرف والمیم مرموز عن المساقات والشین مرموز عن الشرکة والنون مرموز عن النکاح والقاف مرموز عن القراض مرموز هذا ممّا نسب الی شیخنا البهائی فی الأشارة الی افعال عمرة النمتع والحج اطرست (ا «احرام« ط«طواف» ر«رکعتی طواف» س«سعی» ت«تقصیر») للعمرة اجعل نهج ا«احرام» و«وقوف عرفات» و«وقوف عرفات وقوف شعر» ا«التفاط خصی» ر«رمی جره» بخط«طواف حج» رس (ر«رکعتی طواف» س«سعی») طرمز («ط«طواف الشائبه» ر«رکعتی طواف» بحجّ ختم ذکره ختم فی مشکلات الزّاقی اعلم ان لبعضهم طریق مرموز مستحدث فی رسم الخطّ یکتبون بها بعض مالا یریدون ان یطلع علیه جمیع الاشخاص و قد کتب بهذا الطّریق شیخنا البهائی فی الکشکول بعض الکلمات و طریقه ان یرسم خطّ عرضیّ و علی فوقه الرقوم الهندسیّه لکلّ صرف رقم یساویه فی العدد فعلا مة آحادها ان لایصل الی الخط العرضی و علامة عشراتهاان یصل الیه ولا یتجاوز عنه و علامة مأتها ان یتجاوز عنه و امّا الألف فله صرف واحد و هو ایضا یکتب متجاوزا و یفرق بینه و بین المأته بقرنیة المقام فیکتب جعفر هکذا 2873 و محمّد هکذا 4484 و غیاث هکذا 5111 و زید هکذا 417

59 ) - گلشن پنجاه و نهم

در اذکیاء و نوادر ذکاوت ایشان و گلچشن از گلبانهای آن چند کل است ذکاوة فی المشکول القزوینی و غیره حکی الاصمعّی قال کنت اقرء السّارق والسّارقة فاقطعوا ایدیهما جزاءً بما کسباً نکالاً من الله والله غفور رحیم و بحبنی اعرابی فقال کلام من هذا قلت کلام الله قال اعد فاعدت فقال لیس هذا کلام الله فانتبهت فقرأت والله عزیز حکیم فقال اصبت هذا کلام الله فقلت اتقراء القران قال لاقلت فمن این علمت فقال یا هذا عزّ فحکم فقطع ولو غفر و رحم لما قطع ذکاوةٌ در مجالس قاضی استکه چون پرتو دولت پادشاه جهان پناه شاه اسمعیل صفوی در اقصای شیروان و آذربایجان ظهور یافت و اکابر و افاضل اهل سنته که در بلاد عراق بودند جلا میشدند و از صولت او از شهری بشهری فرار مینمودند تا در کاشان از قاضی و مفتی سنّی نشان نماند بالضّروره اهل کاشان در مدّت دو سال و نیم در تحقیق مسائل شرعیّه خود بمولانا شمس الدّین محمد خفری که حکیمی الهی و از اعاظم تلامذه صدرالحکماء میر صدرالدّین محمّد شیرازی
ص:225

گلشن پنجاه و نهم
بود رجوع مینمودند و با انکه او را در علم فقه مهارتی نبود و از کتب شیعه کتابی مبسوط نداشت در جواب استفتامی ایشان انچه بمقتضای عقل سلیم بخاطر او میرسید مینوشت و چون شیخ اجلّ متعالی علی بن عبدالعالی بکاشان آندو با مولانای مذکور ملاقات واقعشد و مضمون افتامی مولانا را بر وجه مذکور شنید حکم فرمودند تا جمیع نوشته های ایشان را جمع کردند و بعد از تأمّل و مطالعه ظاهر شد که آن فتاوی یا موافق قول معمول به مفتی به فقهای امامیّه است یا مطابق ادلّه قویّه فتاوی ایشان است فرمودند که این مطابقت و موافقت دلیل صحّت قاعده جشن و قبح عقلی است که طایفه امامیّه و معتزله بر آن رفته اند ذکاوةٌ در کتاب نوادر الادباء استکه طفل صغیری نزد فیلسوفی رفته آتشی از وی خواست آن حکیمگفت ظرفیکه نداری چگونه آتش را حمل میکنی چون آن طفل اینکلام را شنید فوراً کف دست خود را پر از خاکستر نموده و گفت آتش را بالای این خاکسترها بگذارید پس آن فیلسوف از ذکاوت و فطانت آن طفل بسیار تعجّب نمود و بحیرت درآمد ذکاوةٌ در مجالس المؤمنین استکه روزی ابودلف بخدمت مأمون آمده مأمون باو گفت که توئی که شاعر در حق تو گفته شعر انّما الدّنیا ابودلف بین باویه و محتضر فاذا ولیّ ابودلف ولتّ الدّنیا علی اثره ابودلف گفت من اینشعر را یاد ندارم ای امیرالمؤمنین لیکن میدانم که من همانم که علیّ بن جبله در شأن من گفته شعر ابادلف ما اکذب النّاس کلّهم سواتی فانّی من مدیحک اکذب مأمون را حسن اوای او خوش آمد و از جودت فهم و ذکای او تعجّب نمود ذکاوةٌ در کنزالمدفون فاضل سیوطی استکه مهلهل برادر کلیب چون برادرش کلیب کشته شد دامن همّت بر کمر زده و درصدد خونخواهی او برآمد و حروب بسوس را که مدت چهلسال بطول انجامید برپا نمود تا انکه بر نبی ندحج نازل شده و از ایشان پناه خواست و ایشان او را پناه دادند پس دو نفر بنده را خریداری نموده تا انکه در عزا و محاربه او را اعانة نمایند و چون مدت محار به طول کشید آن دو نفر بنده ملول شده با یکدیگر توطئه قتل او را نمودند چون مهلهل بر اینمعنی واقعشده بآنها گفت که الحال که عازم بر قتل من هستید پس این رسالة مرا باهل من برسانید بندگان گفتند رسالت تو چیست گفت وقتی که در نزد اهل من رسیدید بگوئید مهلهل گفت من مُبلغٌ اهلی بانّ مهلهلا** لله درّ کما و درّ ابکما پس چون غلامان او را کشتند و بسوی قبیله او بازگشتند از ایشان از حال مهلهل سئوال کردند آنها بگفتند او در فلان زمین از دنیا رفت و ما او را در آنجا دفن نمودیم گفتند آیا وصیّت نمود بچیزی یا انکه بدون وصیّت درگذشت پس آن شعر را به خوانده و گفتند وصیّت او این بود اهل قبیله از آن شعر چیزی نفهمیده و گفتند اینشعر از مهلهل نیست دختر مهلهل گفت پدر من ردّی الشعر و سفاف الکلام نبود ولکن مقصود او فهمیدن شما استکه او بدست این دو نفر کشته شده اهل قبیله گفتند تو این را از کجا گوئی دختر گفت غرض پدر من این دو شعر است من مبلّغ عنّی بان مهللا اضحی قتیلا بالفلاة مجندلا لله درّ کما و درّ ابیکما لابرح العبدان حتی یقتلا پس بر آن دو عبد سخت گرفتند تا انکه اقرار نمودند که او را کشته اند انگاه ایشان را به قتل رسانیدند ذکاوةٌ در جلد دویم از کتاب زهر الرّبیع از ذکاوت و فراسته افلاطون حکیم حکایت کنند که صورت هرکس را که کشیده باو نشان میدادند می گفت صاحب اینصورت را فلان خلق حسن و فلان ضقه خبیثه است و فی الواقع چنان بود که گفته بود تا انکه وقتی صورت خودش را کشیده و باو نشان دادند گفت صاحب این صورت مردی زنادوست است گفتند این صورت خود شما است گفتند بلی من طبعاً دوست دارم اینعمل را لکن بحکم عقل از آن کف نفس نموده ام ذکاوةٌ در تاریخ بحیره استکه در زمان قاآن خان
ص:226
مغولی که یکی از اسخیاء عالم بوده شخصی در یکی از بلاد آوازه در انداخت که گنجی یافته ام و تا چشم من بر جمال قاآن نیفتد اظهار محلّ آن نخواهم کرد او را بخدمت قاآن آوردند قاآن از او استضار آن معنی کرد آن شخص گفت ای مکرّم زمان من از مفلسی این بهانه کرده ام قاآن فرمود که مبلغ پنجاه باش زر باو دادند و کسی با او همراه کردند تا او را بمکان خود رساند بسلامت ذکاوةٌ در تاریخ ظفرنامه آمده که چون امیرتیمور بملک روم درآمد بیانه دغدغه ناک بود که آیا فتح و نصرت او را میسر شود یا نه علمای اسلام او را بشار دادند که امیر خوف بخاطر خطیر راه ندهد که حسب التقدیر فتح از جانب صاحبقران است امیر پرسید که اینحکم جزم از کجاست گفتند غلبت الرّوم فی ادنی الأرض که اشاره بضاد ملفوظی است که در آخر لفظ ارض واقعشده و آن عبارت از هشتصد و پنج باشد که مطابق با اینسال استکه امیر با قیصر مجادله دارد پس آیه دلالت دارد بر مغلوبیت رومیان در اینسال هشتصد و پنج امیر را از ذکاوت و دریافت علماء بغایة خوش آمده یقین خود را بر همین ثابت ساخته بجنگ قیصر رفت و بر او مظفّر شد بنوعی که در تواریخ است ذکاوةٌ در قابوس نامه آورده که سلاطن محمود ماوراءالنّهر را از خلیفه طلب کرد او بسلطان نوشت که رعیّتی که ما را میخواهند رعیّت ماوراءالنّهر است چون آنجا را بتو دهیم سلطان دویّم نوبت باو نوشت و او را تهدید داد که بغداد را به پی فیلان ویران کنم چون آنکاغذ را آوردند و مضمون معلوم شد خلیفه جواب نوشت باینطریق الم الم الم الم الم تمام کاغذ را چنین نوشت و در آخر نوشته بود که الحمدلله والصّلوة والسّلام چون نامه خلیفه بسلطان رسید چند روز جمیع علماء از فهم آن عاجز بودند اخز خواجه ابوبکر فتانی که جوانی بود و هنوز بدرجه فضل و ادب چندانی نرسیده بود او غرض خلیفه را فهمید و گفت این اشاره بسوره الم تر است که قصّه اصحاب فیل در او است پس قصّه را برای سلطان نقلنمود و چون سلطان قصّه اصحاب فیل را شنید یکساعت از هم بیهوش بود چون بهوش باز آمد بگریست و گفت خلیفه مرا با برتهه الصّباح نسبت کرده است و حال انکه من در راه اسلام غازیم ذکاوةٌ در تاریخ بجیره استکه حکیم خاقانی را در خدمت شیروانشاه مرتبه از اقران درگذشت نبوعی که مشهور است روزی حکیم مزبور بیتی گفته بخدمت پادشاه فرستاد اندر طلب پوستینی و شاهدی باین عبارت نظم وشقی ده که در بر گیرم یاو شاقی که در برش گیرم شیروانشاه بمجرّد خواندن این بیت فرمود که سر خاقانی را نزد او ببرند دوستان چون خاقانی را از عتاب سلطان خبر کردند به فراست و ذکاوت دانستکه عتاب پادشاه را باعث حسیت مگسی را گرفته بال کنده نزد پادشاه فرستاد که شهریار سلامت گناه از بنده واقع نشده بلکه گناه مگس است که بر لفظ باو شاقی بباء نشسته و فضله نهاده او را یاوشاقی بیاء دو نقطه نموده سلطان بعد از شنیدن این عذر از او درگذشت و نزاکت سخن در آنست که شیروانشاه آزرده شده بود که خاقانی چه نقص در همّت ما دیده که گفته یا وشاقی یعنی یا این را سلطان بدهد یا آنرا چرا بانگفته و هر دو را نه طلبیده ذکاوةٌ و هم در آن کتاب استکه حبیب بن اوس که او را ابوتمام نامند مقدّم شعرای زمان خود بوده و کتاب حماسه از تصانیف او است وقتی در مدح خخلیفه اینشعر بگفت نظم اقدام عمرو فی سماحة حاتم هم علم احنف فی ذکاء ایاس خلیفه را وزیری بود انگار نظم او کرده گفت خلیفه را باجلاف عرب تشبیه کرده ابوتمام ساعتی سر فرو برده بعد از آن سر برآورد و گفت اگر خلیفه را به کمتر از اوئی نسبت کرده ام معذورم که خدا بتعالی در کتاب خود میفرماید الله نورالسموات والارض مثل نوره کمشکوة فیها مصباح گویند بفراستة و ذکاوت ابوتمام کسی از مادر نزائیده واقع عجب کاری کرده در آن واحد جمیع قرآن را بخاطر آورده تا در سوره نور مدّعای خود را یافته بجهة الزام وزیر حضّار مجلس خلیفه تعجّب نمودند از ذکاوت و ذهن او پس وزیر خلیفه را گفت که هرچه او درخواهد بده که زیاده از چهلروز زنده نماند که من
ص:227
من وقت فکر او را دیدم که از شدّت تفکر در چشمان او خون ظاهر شده بود و هر که را آنحال باشد عمر او اندک باشد آنگاه خلیفه گفت ای ابوتمام در خواه هرچه خواهی ایالت موصل را خواست و بدادند و چنانکه وزیر گفته بود پس از چهلروز وفات نمود ذکاوةٌ و هم در آن کتاب استکه الصق یکی از شعرای زمان و فصحای دوران خود بود چنانکه در ذکاوت و درک عدیم المثال بود و او را از این سبب الصق گفتندی که او را مخرج راه نبود امّا محاوره خود را چنان قرار داده بود که هرگز حرف راء در زبانش نرفته بود آخر فضلای آنعصر عبارتی را پیدا کردند که الصق را در جواب ایشان در سه بار حرف راء بایست گفتن پس بر سبیل استفاده پرسیدند که استاد عالم بفرمایند که بلفظ عربی چه طور باید گفتن این عبارت را که سوار شو اسب خود را و ببینند از نیزه خود را و همه را این کمان بود که ناچار خواهد گفتن که ارکب فرسک دارم رمحک ولی او غرض مدّعیان را دریافته بدیهة گفت که و اعل جوادک و الق قناتک حضّار از فهم و ذکاوت او تعجّب نمودند و آفرین بر درک او کردند و دیگر هرگز در مقام امتحان او نشدند ذکاوةٌ در بسیاری از کتب است که یکی از ملوک یونان را مرضی حادث شد چنانکه جمیع اطباء آن عصر از معالجه عاجز شدند چون سلطان عادلی بود شبی خداوند بر او منّت نهاده حضرت رسولخدا صلّی الله علیه و آله را در خواب دید و التماس معالجه خود از آنجناب نمود آنحضرت فرمود ادمنُ وکل لا ولا پادشاه از خوشحالی بیدار شده علما و فضلاء را طلبیده آنعبارت که از انحضرت شنیده بود از ایشان استضار نمود از آنمردم احدی راه بمعنی آن کلام نبرده و همگی عاجز شدند مگر علیّ بن ابیطالب قیروانی که از مشاهیر علمای آنزمان بود گفت مقصود حضرت رسالت پناهی از این عبارت آنست که پادشاه را بروغن زیتون تدهّن باید نمود و هم زیتون باید خورد تا از این مرض نجات یابد و لفظ لا ولا اشاره است بآیه کریمه من شجرة مبارکة زیتونة لاشرقیّة ولا غربیّة چون سلطان بگفته او عمل نمود باندک روزی مرضش برطرف شد و علی ابن ابیطالب قیروانی را زیاده از حدّ انعام فرمود ذکاوةٌ در تاریخ طبری استکه عبدالواحد بن اسمعیل ابوالمحاسن که شافعی دوتمش میخوانند و خواجه نظام الملک برای او مدرسه در عامل نبا فرموده بود و امام ابوالمعالی جوینی در حقّ او میگوید ابوالمحاسن کلة محاسن در فهم و ذکاوت و فراست بدرجه بلند و مقام ارجمند رسیده بنحویکه در عهد او خلفای ملاحده ملعونه مثنوی طلبیدند از اهل اسلام و بر این روش بر کاغذی نوشتند که چه میفرمایند ائمه دین در انکه مدعی و مدعی علیه بر حق و راتی شیء راضی شوند و گواهی ازز کنار برآید و برخلاف مدّعای هر دو گواهی دهد چنین شهادت بشرع مبین مسموع باشد یا نه و آن کاغذ را بامام حرمین و محمّد جوینی و امام محمّد غزالی و ائمّه بغداد و شام فرستادند جمیع جواب نوشتند که چنین گواهی در شرع مسموع نیست چون پیش ابوالمحاسن آوردند که مهر بر آن کاغذ نهد غرض ایشانرا بفراست و ذکاوت دریافته کاغذ فتوی را که دوازده سال بود که خلفای ضالّ اسمعیلیّه باطراف عالم میگردانیدند و فتوی حاصل میکردند پاره کرد و برایشان لعنت نمود و آن ملحدان را فرمود که سنگسار کردند آنگاه فرمود که ملاحده را غرض از مدّعی و مدّعی علیه نصاری و ارمنی است که ایشان حضرت عیسی را پسر خدا میدانند و جماعت دیگر خدا میدانند و هر دو طایفه بر حقیّت عیسی اقرار دارند و حضرت رسول ما صلّی الله علیه و آله میفرمایند که عیسی نه آنست و نه این بلکه پیغمبر پروردگار است و ملاحده ملعونه را غرض از گواه ذات شریف پیغمبر است و ائمّه اطراف ندانسته فتوی داده و نوشته اند چون ملحدان را کیاست و فراست و ذکاوت او معلوم شد فدائی فرستاده تا در میان بازار آمل او را شهید کردند و فدائیرا نیز کشتند ذکاوةٌ از تاریخ ظفرنامه نقلشده است که چون موکب امیر تیمور بقزّان که از بلاد قپچاق است رسید و توقیمش خان که فرمانده آن بلاد بود فرار نمود و الی قزان سنقربیک قلانسی بود و آنهم فرار کرد و پناهنده بسیّد زید خلیل مجتبی رئیس مسکاب شد امیر در باب گرفتن و فرستادن او نامه بسیّد زید نوشت بدینمضممون که سیّد زید خلیل مجتبی بداند که سنقربیک قلانسی از قزان گریخته او را رئیس گرفته05:29 ب.ظ 06/24/2014
ص:227
بقزان بازآمد قاصد امیر این نامه را وقتی به سیّد رسانید که سنقربک نزد او نشسته بود چون سیّد سوادی نداشت نامه را به سنقربک داد تا بخواند سنقربک بنظره اولی مطلب را درک کرد بدیهة سر تا پای کاغذ را مشخص نمود باین نحو که سیّد نداند که سنقربک قلانسی از قران گریخته رئیس او را گرفته بقران باز آرد سیّد و حضار خندیدند و گفتند درست بخوان قسم یاد نمود که چنین است پس سنقر یک لحظه نشسته و بعد از آن بیرون رفت و بر اسب خود نشسته فرار نمود پس از آن فهمیدند که او بذکاوت خود کاغذ را تجنیس کرده چون اینخبر بامیرتیمور رسید بسیار خندید و گفت ما گناه سنقر را باین شیرین کاری بخشیدیم پس سنقر بخدمت آمده و عزّت یافت

60 ) - گلشن شصتم

در حیله های زنان و مکرهای طائفه نسوان و تزویرهای جماعة دزدان و گلچین از گلبانهای آن چند کلست حیلةٌ در زهرالرّبیع استکه یکی از زنان فاجره میلی تمام بمردی اجنبی داشت روزی آنمرد از آن خواهش نمود که آنزن حیله برانگیزد که آنمرد در حضور شوهر او با او مجامعة نماید پس زن باو گفت فردا صبح بفلان باغ برد و در زیر یکی از درختان بنشین چون شب شد زن از شوهر خود خواهش نمود که باید فردا مرا بفلان باغ ببری و همان باغرا گفت که برفیقش نشانداده بود چون صبح شد زن و شوهر هر دو بباغ رفتند چون در میان باغ رسیدند و اندکی آرام گرفتند زن در بالای درختی میوه دار رفت که از میوه آن بچیند چون ببالای درخت رسید بآواز بلند فریاد کرد و شوهر گفت وای بر تو این چه حرکة است میکنی و با حضور من با این تحبه زنا میکنی و از من شرم نداری و از خدا نمیترسی و چند بار اینسخنرا بآواز بلند گفت مرد بیچاره متحیّر شد و باو گفت چه میگوئی زن تحبه از کجا باینجا آمده زن به تعجیل تمام پائین آمده که بخانه حاکم بشکوه رود آنمرد نادان التماس و الحاح زیاد میکرد تا آنکه باو گفت شاید خاصیّت ایندرخت باشد که چیزی را که حقیقت ندارد بچشم تو بیاورد بگذار تا من بر سر درخت روم و تجربه نمایم پس شوهر بالای اندرخت برفت در این اثنا زن اشنای خو را که در کمین بود اشاره نمود و در زیر آندرخت او را پهلوی خود خوابانید و بآن عمل شنیع مشغول شدند چون مرد از بالای درخت این را بدید بزن گت مگر نه بتو گفتم که خاصیّت ایندرخت این است که چیزی را که حقیقت ندارد بچشم انسانی میآورد و همانا اگر من نیز مثل تو بیعقل بودم می گفتم که تو با مردی اجنبی زنا میکنی پس رفیق آنزن بخاطر جمع کار خود را صورت داده از باغ بیرون رفت پس از آن شوهر آن درخت از درخت بزیر آمد حیلةٌ و ایضاً در آن کتاب استکه در هندوستان مردی غیور زنی جمیله داشت اتفاقاً آنمرد را سفری پیش آمد روزی آنزن بغرفه خود نشسته بودند که یکی از برهمنان هند از راه میگذشت زن را میل تمام باو بهمرسید و برهمن نیز فریفته او گردید پس برهمن بخانه آن زن میآمد و از مواصلت او محظوظ میشد روزی زن بخانه همسایه رفته بود پس برهمن بیامد و زن را ندید زنان همسایه از آمدن برهمن آنزن را خبر نمودند پس بخانه آمد برهمن تازیانه که با او بود بیرون آورد و مشغول شد بزدن آنزن ناگاه شوهر از سفر وارد شد پس برهمن مضطرب شده و بزن گفت من بچه حیله از دست شوهر تو خلاص شوم زن گفت بهمین تازیانه که در دست داری مرا بزن اگر شوهر من از تو بپرسد که چرا او را میزنی بگو که زن ترا مرض صرع بهمرسیده و مرا آورده اند که اسماء الله و غرائم بر او بخوانم و او را تازیانه بزنم که جنّ از او دور شود پس شوهر بیچاره مکدّر و ملول شد و برهمن بیرون رفت و هر وقت که زنرا هوای وصال برهمن بسر میافتاد خود را مصروع میکرد پس شوهر او بالتماس تمام برهمن را بخانه میآورد و باو حقّ الجعاله و حقّ القدم میداد تا زن خود را به وصال او برساند پس مرد غیور مردی دیّوث شد حیلةٌ و ایضاً در آن کتابست که یکی از ثقات برای من نقل کرد که مردی از اهل شوشتر در شیراز بخانه یکی از دوستان خود بود روزی از خانه بیرون آمد دید که زنی چیزی در زیر چادر خود دارد و نمیدانست انمرد که آن چیست پس زن باو گفت ایمرد حاجتی بتو دارم اگر برآوری ثواب جزیل خواهی یافت پس از زیر چادر جسد درهم پدر آورد و بمرد داد و گفت ایمرد بدانکه شوهر من در شهر دیگر است و مرا طلاق گفته و نوشته
ص:228

گلشن شصتم
طلاق را برای من فرستاده اما من آن نوشته را گم کرده ام و میخواهم شوهر اختیار کنم و علماء بدون خطّ طلاق مرا عقد نمی کنند پس بیا تا نزد علماء رویم و بگو که من شوهر این زن میباشم و میخواهم او را طلاق بگویم تا انکه از برکت وجود شریف تو خطّ طلاق مرا بنویسند و تو را اجر جزیل و ثواب جمیل عائد گردد چون آن دراهم را بمرد داده بود لابد با هم دیگر به یکی از مدارس رفتند و یکی از علماء را میان خود حاکم قرار داده اظهار نزاع و جدال با همدیگر نمودند انعالم از راه صلاح کیشی ایشانرا بسازش و مصالحه امر میکرد ایشان قبول ننمودند و مرد قسم یاد کرد که با اینزن سازش نخواهم کرد پس آن عالم صیغه طلاق را اجراء کرد و نوشته طلاق را بنوشت پس مرد خواست که از محضر برخیزد ناگاه زن دامن او را گرفت و بآن عالم گفت الحال که اینمرد مرا طلاق گفت پس باید طفل خود را از من بگیرد پس دست برد و طفلی شیرخواره را از زیر چادر خود بیرون آورد و در نزد آن مرد گذاشت عالم آنمرد را حکم نمود که طفل خود را بگیر مرد چون قادر بر انکار نبود طفلرا گرفته و از مدرسه بیرون رفت و بخانه دوست خود آمده و گذارش را نقل کرد زن دوست او گفت تشویش بخاطر خود راه بده به ابتدای طلوع صبح طفلرا برده و بمسجد جامع بیند از پس تمام شب آن طفلرا پرستاری نموده و بآغوش خود نگاهداشت تا صبح شد پس طفلرا برداشت و بمسجد برده بینداخت اتفاقا خادم مسجد جاروب میکرد گریه آن طفلرا شنیده بیامد و مرد را گرفته جاروب بر سر او میزد و میگفت اینمسجد را نساخته اند که تو اولاد زنا را بآن بیندازی پس طفلرا با طفلی دیگر که انداخته بودند بآنمرد داد و گفت اینها را بردار و ببر مرد مسکین هر دو را بر دوش گرفته بخانه دوست خود آورد دوستش باو گفت چگونه شد که یکی بردی و دوتا آوردی مرد آنچه را که روی داده بود نقل کرد پس زن دوست گفت مکدّر مشو و هر دو طفلرا بفلان حمّام ببر و حمّامی را آواز کن و بگو صالحه خانم گفته استکه ایندو طفلرا بگیر و نگاه دار تا من بیایم پس مرد طفلهارا برده و بحمّامی داد و مراجعه نمود پس از زن دوست خود پرسید که صالحه خانم که بود که حمّامی بجهة ان طفلها را قبول نمود گفت زنی از اهل محلّه استکه دو طفل توأم آورده و زن حمّامی پنداشته که او میخواهد بحمّام بیاید و این طفلها از اوست لذا آنها را قبول نمود حیلةٌ در کتاب زینة المجالس آورده که مردی حیله زنهار انتبع میکرد زنی گرفته بود و همیشه اوقات او را محافظة میکرد و نمیگذاشت که از خانه بیرون برود و زن او پیش از تزویج رفیقی داشت که اکثر اوقات بصحبت همدیگر محظوظ بودند و پیره زنی در میان ایشان رفت و آمد میکرد و زنرا بشوق و محبّت آنرفیق خبر میکرد پس زن بعجوزه گفت دوست مرا بگو که اینمرد مرا حبس کرده و دقیقه مرا غافل نمیکند لیکن باو بگو که فردا بخانه خود بماند و در خانه را آب بسیار بپاشد که خواهی نخواهی خود را باو میرسانم چون شب شد زن بشوهر گفت فردا میخواهم بحمّام بروم مرد گفت با تو میآیم چون صبح شد زن برخواست و با شوهر بحمام میفرتند چون بدرخانه حریف رسیدند زن خود را بزمین انداخت و چون آب بسیار بر زمین پاشیده بودند رخت و لباس او گل آلود شد بمرد گفت باین کیفیّت بحمام نمیتوان رفت صاحب اینخانه را بگو که مرا بخانه ببرد که من رخت خود را بشویم مرد صاحب خانه را آواز کرد همان پیره زن واسطه که بانتظار نشسته بود بیرون آمد مرد باو گفت اگر رخصت بدی بخانه تو درآیم و زن من رخت خود را بشوید عجوزه گفت در خانه من دختران بسیارند نمیگذارم که مردی داخل بشود امّا اگر زن تو تنها بیاید مضایقه نیست پس مرد زن خود را گفت من ببازار میروم و تو بخانه عجوزه برو و لباس خود را بشوی و بگذار تا خشک شود تا من برگردم پس زن بخانه درآمد و رخت خود را به پیره زن داد که بشوید و خود با رفیقش باندرونی درآمدند و بآرامی تمام بمصاحبت و مواصلت مشغول شدند تا انکه رخت او خشکید و شوهر او آمده بحمّام رفتند چون بخانه برگردیدند زن گفت ایمرد میخواهی مرا حمایة و محافظت بکنی لکن مرد بمحافظت زن قادر نیست من امروز فلان عملرا کردم و آنچه از او سرزده بود حکایة نمود و بشوهر گفت یا مرا بحال خود بگذار و یا مرا طلاق بگو پس مرد او را طلاق گفت و دیگر زن
ص:229
در حیله های زنان و دزدان
نگرفت تا وقتی که از دنیا رفت حیلة در تاریخ بحیره آورده که در روزگار پیشین جوانی بود بس لطیف و زیبا و او را زنی بود بسیار صالحه و نیکو اعتقاد و صاحب ذکا و فراسة پیوسته شوهر خود را گفتی که من میدانم تو جوان هواپرستی و متابعت وسواس شیطانی میکنی اگر وقتی درمانی زنهار که مرا خیر کن تا من چاره کار تو کنم از قضا روزی اینجوان را با کنیزکان خاص سلطان درباغی خلوتی بود حاجبی از حاجبان سلطان را خبر شد با جمعی از خدمتکاران بیامد و آنجوان را با کنیزک در زندان فرستاد تا چون روز شود بخدمت پادشاه عرض کند آنجوان چون خود را در چنگ بلا دید شاگرد باغبانرا خدمتی کرد و او را بخانه فرستاد تا زن را از حال او آگاه سازد زن در ساعت طبقی حلوا ساخته با چند من نان بر سر نهاده و چادر بر سر گرفته دوید و بدر زندان آمد و زندانبان را گفت مرا واقعه افتاده و نذر کرده ام که زندانیان را طعام و حلوا دهم اگر تو در این امر خیر یار من باشی و دربگشائی تا این طعام را نزد ایشان و تو را خدمتی کنم لطف عظیم باشد و من از عهده نذر خود برآمده باشم زندانبان در بگشاده زن درآمد و طعام پیش زندانیان نهاد و چادر خود بدان کنیزک داد و گفت چادر بپوش و برو و اگر زندانبان پرسید که طعام بمجوسان دادی بگو دادم پس آن کنیزک چادر بر سر کرد و طبق تهی بر سر گرفت و بیرون آمد و سلامة رفت روز دیگر آنحاجب بخدمت سلطان قصّه را عرض داشت کرد که دوش فلان کنیزک را با نامحرمی در باغ پادشاه گرفته ام و بزندانبان سپرده ام پادشاه فرمود تا جوان را با آن کنیزک حاضر کنند چون آوردند پادشاه بانک بر او زد جوان گفت سلطان سلامت جرم این زن را بود که پیوسته مرا رنجه میداشت که بباغ پادشاه رویم و تماشا کنیم من هرچند او را می گفتم که در باغ پادشاه رفتن مصلحت نباشد سخن نشنید تا اکنون به غضب پادشاه گرفتار شدیم چون نیک تفحص کردند دیدند که کنیزک پادشاه نیست بلکه زن جوان است ملک رنجیده حاجب را فرمود که در برابر خلایق هزار تازیانه زدند که این کسی است که حرم خداوند خود را بغلط بدنام کند و از جوان عذرها خواست و گفت باغ از آن شما است هرگاه خواهید بتماشا روید حیلة در کتاب زینة المجالس آورده که وقتی روستائی در بغداد آمده و بر دراز گوشی نشسته و بزی را جلاجل در گردن کرده و ریسمان بز را بر پالان خر محکم ساخته و بز در پی وی میدوید سه نفر طرّار و دزد در موضعی نشسته بودند او را باین کیفیة دیدند با همدیگر گفتند که این روستائی مردی احمق است باید دست بردی باو بزنیم یکی از ایشان گفت من بز او را چنان بدزدم که اصلاً خبردار نگردد دیگری گفت که اگر تو اینکار بکنی اراده بردن بز را داشت در عقب روستائی شتافته و در موضعی که آمد و شد مردم کمتر بود فرصت یافته جلاجل را از گردن بز باز کرده بر دُمِ خر بست و بز را در ربوده و بردخر دم می جنبانید و آواز جلاجل بگوش آنروستائی میرسید و گمان مینمود که بز در فراز او است و بخاطر جمع میرفت طرّار دیگر که اراده بردن خر را داشت در کوچه که معبر از روستائی بود ایستاده چون روستائی از آنجا عبور نمود گفت روستائیان عجب مردمانی طرفه اند جلاجل ونهنگ را مردم دیگر بر گردن خر می بندند و ایشان بر دُم خر بسته اند چون روستائی بر عقب خود نظر نمود بز را ندید ولیکن جلاجل را بر دم الاغ بسته دید پس فریاد و فغان برآورد که بز را بردند طرّار گفت من همین لحظه مردی را دیدم که بدین کوچه رفت و بزی باین رنگ و باین نشان در جلو داشت روستائی چون این را از آن طرّار شنید گفت ایخواجه لطف فرما و لحظه محافظت و نگاهداری این الاغ مرا بنما تا من رفته و بز خود را از آن مرد بستانم طرّار گفت منّت دارم پس روستائی بیچاره الاغ خود را بآن طرّار سپرده و بکوچه که طرّار نشان داده بود روانه شد پس طرّار الاغ او را با آنچه در پشت او بود از کوچه دیگر بدر برد روستائی چون لحظه دران کوچه گشته و سرگردان و حیران شد و کسی را ندید مأیوسانه بازگردید که بالاغ خود برسد و خر خخود را تصرّفف نماید پس چون بآن کوچه رسید که الاغرا بطرّار سپرده بود نه امین را دید و نه امانت را پس حیران
ص:230
گلشن شصت و یکم
مانده قدمی چند پیش نهاد طرّار سیّم را بر سر چاهی ایستاده دید که نوحه و فغان داشت روستائی نزدیک رفته گفت ای خواجه طرّاران بز و خر مرا برده اند تو را چه رسیده که ناله و فریاد و فغان داری طرّار گفت ای جوان مرد من صندوقچه مملو از حلی و حلل از مال خلیفه بدارالخلافه میبردم چون بدینموضع رسیدم پایم به سنگ برآمده بروی برافتادم و آن صندوق چه از دستم باینچاه افتاد و اگر خلیفه باین کیفیّت واقف شود همین لحظه مرا خواهد سیاست نمود و من دیناری طلا به شخصی میدهم که در میان اینچاه رفته و صندوقچه را بیرون بیاورد و بمن دهد روستائی چون این را از آن طرار شنید با خود گفت شعر خدا گر ز حکمة ببندد دری*** ز رحمت گشاید در دیگری و انچه را از من برده اند بیش از دیناری نیست الحال قیمت آنها از این عمل عائد من خواهد شد و اگرچه عیّاران بز و الاغ مرا بردند لیکن خدایتعالی در اینجا عوض آنها را مرحمت خواهد فرمود پس بطرّار گفت من اینعملرا انجام داده و حقّ الجعاله را دریافت میدارم طرّار از گفته و اظهار بشاشت نمود پس روستائی لباسهای خود را از تن بیرون آورده در نزد آن طرّار گذاشت و خود برهنه داخل در آنچاه شد طرّار لباسهای آن مسکین را برداشته و بگوشه در رفت روستائی چون در میاه چاه رفت هرچند تفحّص نمود چیزی در آنچاه ندید پس فریاد کرد که ایخواجه آنچه را که تو میگوئی در اینچاه نمی یابم هرچند آواز نمود کسی جواب نداد ناچار ملول شد و مأیوسانه از آنچاه بیرون آمد وقتیکه در بالا شد نه از لباس و رخوت خود اثر یافت و نه از آن مرد طرّار نشان دید حیرتش متزاید کشته چوبی را بدست گرفته و بهر طرف حمله میآورد مردم چون آنحال را از آن بیچاره مشاهده نمودند باو گفتند ای روستائی مکر دیوانه شده که چنین کار میکنی گفت دیوانه نشده ام لیکن میترسم که مردم اینشهر ود مرا هم ببرند

61 ) - گلشن شصت و یکم

در قوای خارجه از متعارف مردمان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است قوّة در کنج دانش استکه میسو شارل سرتیب فرانسوی دفتردار خارجه تلگرافخانه مبارکه صندوقی آهنی که کنون در طهران متعدّد کوچک و بزرگ آورده اند از فرنگستان خرید چون یک خروار وزن آن بود حمل و نقل آن از حدّ انزلی الی طهران سه ماه طول کشید و مکّاریها عجز از حمل و نقل آن داشتند تا چند دسته مکّاری با همدیگر شریک شده مبلغ گزافی که الی پنجاه تومان بود گرفته به طهران آوردند مدّتها از سنگینی در کاروانسرا مانده بود کسی قادر بر حرکت آن بمنزل میسوشارل نبود تا روزی سنگ کشها جمع شده سه تومان گرفتند بواسطه عرّاده منک کشی و زحمات زیاد صندوق را از کاروانسرا بمنزل آوردند چون در راهها بسیار صدمه خورده بود محتاج به تعمیر ظاهری بود موسیو خواست که بتدبیری صندوق را به قورخانه دولتی برساند تا استادان ماهر آنرا از هم گشوده مجزّا کرده تعمیر کنند ده و دوازده نفر حمّال خبر کرده که با چوب و طناب صندوق را محکم ببندند پانصد قدم راه را تا قورخانه بدو نوبة دفعه پنج و شش حمّال همزور شده صندوق را بقورخانه برسانند یک جوانی بیست و چهار ساله فتح الله نام حمّال داوطلب شد که خود تنها میبرم موسیو شارل اوّل متغیّر و بعد متحیّر شده که اینجوان ریشخند میکند یا ما را میخواهد معطّل کند از موسیو انکار و از جوانک حمّال اصرار عاقبت میسوازترس اینکه مبادا اینجوان قوّتی فوق العاده بزند و عیبی بهمرساند و او مورد مؤاخذه شود که این جوان خواست کاری بکند تو چرا مانع نشدی اذن میدهد و در میان اطاق میرود فتح الله جوان حمّال طنابشرا دور صندوق که مربّع مستطیل است بسته روی زمین می نشیند و پشت خود را به صندوق میدهد یک زانو و یک کف پا را بزمین میگذارد و صندوق را بشانه خود سوار میکند یکحرکت دیگر داده از زمین برمیخیزد و به طرفة العینی برده بقورخانه رسانیده برگشت و مورد تحسین شد قوّةٌ در کنزالعلوم واللغة استکه حمّاد راویه کوفی الاصل است و او اعلم ناس بود بایّام عرب و اخبار و لغات آنها و خلفاء بنی امیّه او را بر اقرانش مقدّم میداشتند و از او التماس وزارت مینمودند روزی ولیدبن یزید اموی باو گفت چه چیز ترا مستحق این
ص:231

در قوای خارجه از متعارف مزدمان
اسم نموده که تو را راویه نامیده اند گفت قوّه حافظه من چه انکه من روایة میکنم از هر شاعریکه امیرالمؤمنین او را میشناسد و یا انکه اسم او را شنیده و هم روایة میکنم از شعرائی که خلیفه نه آنها را میشناسد و نه نامشانرا شنیده و دیگر انکه هرکس که نزد من انشا و شعری کند از قدیم و حدیث من تمیز میدهم میان آنها گفتند چه قدر از شعر را در حفظ داری گفت اشعار بسیار لیکن بر هر حرفی از حروف تهجّی صد قصیده بزرگ انشاء میکنم و این غیر از مقطّعات است و هم از اشعار شعرای جاهلیّت میباشد نه از شعرهای شعرای زمان اسلام ولید باو گفت تو را باین گفته ات امتحان مینمایم پس امر کرد او را بانشاد قصاید اینقدر قصیده انشاد کرد که ولید از شنیدن ملول شد پس بر آن موکّل قرار داد شخصی را و او را قسم داد که راست بگوید و نهایة وقت را در استماع از حمّاد بکار برد پس حمّاد از برای انشخص انشاد نمود دو هزار و نهصد قصیده را از قصاید جاهلیّة و آن شخص ولید را باین امر خبر داد پس ولید صد هزار درهم جائزه باو عطا فرمود قوّة در قوه سامعه شیخ ابوعلی سینا در السنه و افواه مشهور و در زبر و دفاتر مسطور است که در وقتیکه شیخ در دارالسّلطنه اصفهان بود روزی بنزد سلطان رفته و معروض داشت که مسگران کاشان در وقت سحر مس میکوبند و صدای چکش آنها مانع از مطالعه من است سلطان تعجّب کرد که از اصفهان تا کاشان چهار منزل است چگونه از چهار منزل راه صدای چکش را میتوان شنید پس سلطان گفت که حکم می کنیم که مس را در شب ها نکوبند پس سلطان قاصدی بکاشان فرستاد به نحوی که از ابوعلی مخفی داشت و حکم نمود که در فلان هفته از اوّل شب تا به صبح مشغول مس کوبی باشند ابوعلی نزد سلطان آمده گفت اگر در اوقات دیگر مسگران کاشان قدری از شب را مس کوبی داشتند در این هفته از اوّل شب تا به صبح ایشان بکار اشتغال داشته و ما را از مطالعه باز داشتند پس سلطان صدق قول او را دریافت و از آن پس حکم فرمود که مسگران شب کار نکنند قوّة و هم در باب قوه باصره او در قصص العلماء نوشته است بحدّی بود که از مسافة چهار فرسخ مگس را میدید چنانکه روزی در مجلس سلطان وارد شده دید که دوربین انداخته شیخ پرسید که دوربین برای چه انداخته اید سلطان گفت که در چهارفرسخی سواری میآید میخواهم او را تمیز داده باشم ابوعلی گفت در اینمسافت قلیل حاجت بدوربین نیست پس شیخ بدانجانب نگاه کرد و گفت که سواری میآید که بفلان شکل و به فلان لباس است و اسب او را فلان رنگست و شییرینی میخورد سلطان گفت شیرینی داخل در مطعومات است نه مرئیّات پس آنرا چگونه دانستی ابوعلی در جواب گفت که از انجا دانستم که مگسهای چند در اطراف دهانش پرواز می کنند و این علامة آنست که شیرینی میخورد و چون سوار نزدیک شد و از او سئوال نمودند همان نحو بود که شیخ گفته بود و شکل و لباس و رنگ اسبش چنان بود که شیخ اظهار نموده و بقولی شیخ گفت که آن سوار نان خشک میخورد چه ریزه های نان در میان ریش وبسته او است و چون تفحّص کردند گفته شیخ ابوعلی صادق آمد قوّةٌ و درخصوص قوه باصره شیخ مزبور از او نقل کرده که گفته است در روز ستاره عطارد را دیدم که در وقت مقارنه با آفتاب بر روی آفتاب بود مانند خالی که بر صورت کسی باشد و عطارد اگرچه در فلک دویّم است و شمس در فلک چهارم لیکن چون مقارنه بود یعنی در یک برج و در یکدرجه و در یکدقیقه جمع کشته بودند چنان بنظر میآمد که خالی بر روی آفتاب است قوّة و ایضا در همان کتاب استکه شیخ می گوید چون متولّد شدم دیدم که آسمان مشبّک و سوراخ سوراخ است پس از مادرش سئوال کردند گفت که چون ابوعلی متولد شد غربالی بر روی آن بجهة ضرورتی گذاردم و او از زیر غربال آسمان را چنان دید که سوراخهای بسیار وارد بواسطه تفرّق شعاع بصرش بواسطه آن غربال قوّةٌ و درخصوص قوّه درّاکه شیخ ابوعلی مزبور چنین نوشته اند که به نحویکه در زمانی که نه ساله بود دختر پادشاه آنزمان را مرض صعبی روی نمود تا آنکه پادشاه هفتاد نفر طبیب جمع نمود که با همدیگر مشاوره و مناظره کنند پس از انکه مرضش را مشخّص نمایند اتفاق کنند بر معالجه آن پس شیخ الرئیس را نیز در انمجلس
ص:232
حاضر ساختند و اطبّاء با یک دیگر مناظره کردند و اتفاق نمودند بر مرض خاصی و پس از آن در علاج اختلاف کردند تا انکه پس از مناظره بسیار اتفاق کردند بر علاجی مخصوص از آن پس شیخ الرئیس با ایشان شروع در مجاوله نمود و هفتاد برهان بعدد هر طبیبی برهانی اقامه کرد که این تعیین مرضی که شما کرده اید باطل است پس از آن هفتاد برهان اقامه کرد که اینمرض فلانی است و علاج آن به فلان نحو است پس آن هفتاد طبیب بعجز خود اقرار نمودند و سلطان امر معالجه دختر خود را بدو مفوّض داشت و شیخ در اندک زمانی آن مرض را معالجه نمود قوّةٌ و درخصوص قوّة حافظه شیخ مزبور نوشته است در کتاب سابق الذکر که مرحوم فاضل نراقی اعلی الله مقامه در کتاب سیف الأمّه فرموده که ابوعلی از روی فرار باصفهان آمده بود و کتاب قانونرا همراه نیاورده بود پس علما و طلّاب از ایشان درخواست آن نسخه را نمودند شیخ فرمود که من نسخه قانون را همراه ندارم لیکن از حفظ دارم آن را من املاء مینمایم و شما بنویسید و کتاب قانون تقریباً شصت هزار پست است پس شیخ از حفظ کتاب قانون را خواند و ایشان نوشتند و چون قانون را از آن پس از خراسان آوردند و مقابله با آن نوشته نمودند یک حرف در آن نوشته مخالف با نسخه اصل قانون نیافتند قوّة و هم در آن کتاب استکه وقتی شیخ مزبور در کشتی نشسته بود و یک نفر مرد عالم بلعة در آن کشتی با شیخ رفیق شد شیخ از علّت مسافرت او سئوال کرد گفت کتابی در لغة نوشته ام و میخواهم آنرا در نظر سلطان رسانیده جائزه بگیرم شیخ ابوعلی فرمود آیا میشود که در ایّامی که در کشتی هستیم آن کتاب را داده تا من مطالعه اش نمایم گفت باکی نیست پس انکتاب را نزد شیخ الرئیس گذاشت شیخ در آن چند روز آن کتاب را از اوّل تا بآخر مطالعه نمود پس چون از کشتی بیرون آمدند و بمنزل مقصود رسیدند آن عالم لغوی کتاب خود را برداشته بنزد سلطان برد چون وارد محضر شد دید رفیق کشتی در نزد سلطان محترم است با خود گفت که اگر میدانستم که او را بایندرجه با سلطان الفت و تقرّب است همانا او را واسطه در امر خود قرار میدادم پس آنکتابرا نزد سلطان گذاشت و سلطان هم او را به نزد ابوعلی گذاشت و گفت که ببین اگر سزاوار جائزه است در این تالیف خود تا آنرا جائزه دهم پس شیخ آن کتاب را برداشته قدری مطالعه نمود بعد از آن گفت که این کتاب بسیار وقت است که تألیف شده است آن عالم لغوی مؤلّف منکر این معنی شده و گفت که این کتاب را من تألیف کرده ام شیخ الرّئیس گفت که مصدّق قول من آنستکه من اینکتابرا از حفظ دارم الحال تو آن را در دست خود بگیر تا من آنرا از حفظ بخوانم پس شروعکرد بخواندن و از اوّل چند ورق از حفظ خواند و از وسط نیز چند ورق و از آخر نیز چند ورق پس آن عالم لغوی در آن مجلس بسیار خوار و خفیف گردیده و تعجّب بسیار نمود که این کتاب از مؤلّفات نیست و در این هیچگونه شکّ و شبهه نیست پس چگونه شده استکه اینشخص او را حفظ دارد و نسبت بسابقین میدهد پس شیخ چون خفّت و خواری آنعالم را مشاهده نمود رقت نموده حقیقة مطلب را از برای سلطان و حضّار اظهار داشت و گفت این کتاب از تألیفات او است و لیکن من آنرا بمطالعه حفظ نموده ام پس حاضرین از قوّه حافظه او در تعجّب شدند و سلطان بآنعالم لغوی جائزة لایقه عطا فرمود این ناچیز گوید که نظیر اینحافظه را از حکیم معزّی که از دریافتگان سلطان سنجر بود نقل نموده اند که بیکمرتبه چیزی را شنیدن آنرا حافظ میشد و پسری داشت که بدو مرتبه شنیدن چیزی او را حفظ می کرد و غلامی داشت که بسه مرتبه شنیدن حافظ میشد و افتضاح آنها از تدبیر حکیم انوری در السنه مشهور و در تراجم و معجمات مسطور است قوّةٌ حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده گوید که وقتی بعرض مستنصر عباسی رساندند که شیخ شهاب الدّین سهروردی در دو رکعت نماز ختم قران مینماید و هر روزه چهار ختم وظیفه دارد پس خلیفه محض امتحان شیخرا طلبیده یا حضار حفّاظ اشاره فرمود و شیخرا فرمود که تلاوت نماید انجناب در کمتر ساعتی قران را ختم کردند نوعی که جمیع قرّاء از اعراب و مخرج باخبر بودند
ص:233
و زبان به تحسین آن بزرگ گشودند و در این امة کم کسی را اینحافظ و این قوّه میسّر شده است قوّةٌ در عقول عشره استکه مولانا حاجی شکرالله پلوکم سیّاحی بود جهان گرد و بهیج ملکی نرسیده که زبان آنجا را به فصاحت نیاموخته صاحب فضل و کمال علوم عقلیّه و نقلیّه خوب میدانست و هر هفت قلم نیکو مینوشت و حافظی بود بقرائت هر هفت قاری و شاگردان آنها و پنجاه هزار حدیث در ذکر داشت و کتابی در فقه حنفی منظوم ساخته است بی نقطه که ده هزار بیت است و این کاری استکه در اینجزو از زمان قدرت هرکس نیست در سال هزار و هشتاد و چهار هجری چهلساله درگذشت عجب انکه این همه فضل و سیّاحی او را در سنّ بیست و یکساله گی دست داده بعد از مذکورات نوشته است که مؤلّف بپای بوسی ایشان رسیده و پلول بپای فارسی قصبه ایست نزدیک بد ملی از صویه هذانتهی قوّةٌ و هم دران کتاب استکه آورده اند که چون الجایتوخان در سلطانیه مضجع خود بساخت فرمان داد که افاضل و اکابر و علماء جمع شوند و در آن روضه آنچه از هریک در گنجینه خاطر باشد بر صفحه ظهور رسانند با آن افادت موجب زینت و ترتیب آن مکان گردد و امیرکرام سیّد علی در آنوقت هفت ساله بود و خالش آنجناب را بر دوش گرفته در ان مجلس برده هرکس هرچه را که از افادات و احادیث و آیات نقل نمود همه را حفظ نمود و بعد از آن مجلس آنها را بهم ترتیب داد و موسوم باوراد فتحیّه نمود و این ناچیز در شماره صد و نود و دو و نود و سه از جزء دویّم کتاب الجنة العالیه صاحبان قوّة حافظه دیگر را از عامه و خاصّه نقل نموده ام هرکس که بخواهد بانجا رجوع کند و همچنین در شماره سیصد و بیست و پنج از جزو سیّم آن قوّه حافظه ابوالعلی معزّی ذکر شده مراجعه شود قوّةٌ در بسیاری از کتب سر و نواریخت که قوّة باصره زرقاء یمامه بحدّی بود که از مسافة سه روز راه میدید و دیدن دشمنان قبیله خود را از سر زور که درختان را سپر خود قرار داده و قبول نکردن قومش و قتل ایشان مشهور است قوّةٌ در زنبیل معتمدی است که موافق علم نیز باثوری قوای مختلفه که در مغز سر میباشد و از برآمدگی کاسه سر ظاهار میشود سی و شش قوّه است آ) قوّه حرص در غذا ب) قوه حرص بمجامعت ج) قوه پرستش اولاد د) قوه انس بوطن هـ) قوه محبّت و دوستی و) قوّه مدافعه و حفظ نمودن ز) قوّه فتنه و خرابی ح) قوه تزویر ط) قوه حرص در مال دنیا ی) قوّه چیزی ساختن و صنعت گری کردن یا) قوه مستکیره یب) قوّه خودپرستی یج) قوه احتیاط ید) قوه نیکی یه) قوه حرمت داری و دینداری یو) قوّه اصرار و ابرام و سنعی یز) قوه انصاف یح) قوه امید یط) قوّه مائله بعجائبات ک) قوّه متفکره کا) وّه شادمانی کب) قوّه مقلّده کج) قوّه مشخصه کد) قوّه معدّله که) قوّه سنجیدن کو) قوّه تشخیص الوان کز) قوّه سیاحت کح) قوّه مهندسه کط) قوّه ممیزه اشکال ل) قوّه ناظمه لا) قوّه حافظه لب) قوّه شناختن وقت یج) قوّه اصوات لد) قوّه متکلّمه له) قوّه مقابل نمودن لو) قوّه ناطقه قوّةٌ در کتاب عقول عشره استکه علما گویند قوی صنفی است از ملائکه که خداوند از جهة اصلاح ابدان و قوام منافع اعضاء آفریده است و حکما سرایند که مثال نفس و قوی باَبدان مثال شهریست که در آن شهر ملکی بود مطاع با خدم و حشم و در آن شهر سکّان و صتاع باشد و حال یقطه بدان ماند که مدینه مفتوح الأبواب و مسلوکة الأسواق و ههمگی بکار خود مشغول و حال نوم بدان ماند که در مدینه همه گی بخواب روند و بیاسایند و بعضی گفته اند تن آدمی چون خانه منقش و قوی نقوش او است و نفس چراغ است چون چراغ در خانه روشن باشد همه نقوش بضوء آن دیده شود و اینحال توجّه نفس است ببدن و چون او برود آنمعانی همه زایل و ناپدید میشود

62 ) - گلشن شصت و دویّم

در عروسیهای باشکوه و عنوان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است عرس در نامه دانشوران از مولانا احمد الشهید التستوی الشهیر بقاضی زاده نقلنموده که میفرماید سال دویستم از رحلت را که سنه عشرومأتین از هجرت بوده باشد سنة العرس یعنی سال عروسی
ص:234

گلشن شصت و دویّم
خواندندی چرا که مأمون در اینسال دختر خودم الفضل را بامام محمّدتقی داد و دختر حسن بن سهل را بعقد خویش درآورد و حسن جشنی آراستکه در زمان جاهلیّت و اسلام آنرا کسی نشان نمیداده و از حمله تکلّفات یکی آن بود که حسن فرمود تا بنادق مشک که مشتمل بود بر کاغذ پاره هائی که در آن اسامی ضیاع و نامهای کنیزان و غلامان نوشته بودند بر بنی هاشم و اعیان و امراء بپاشند و هر بندقی که بحسب طالع نصیب شخصی شد آنمرد بوکیل حسن رجوع نموده آنچه در آن رقعه بود از وی میگرفت و همچنین بر سائر مردم نافهای مشک و بیضه های عنبر نثار میکرد و در شب زفاف هزار دانه مروارید که هریکی برابر وشبه تخم گنجشک بود در بارکش زرّین نهاده در وقتی که بوران را بخدمت مأمون آوردند و بر سر وی یعنی خلیفه ریختند و مأمون بر بساط زربفت نشسته بود چون نظرش بر آن مروارید افتاد و گفت قاتل الله ابونواس گویا در اینمجلس حاضر بوده است که گفته کان کبری و صغری من فواقعها*** حصباء در علی ارض من الذّهب یعنی گویا بزرگ و خورد از حبابهای شراب که بر روی جام برجسته اند سنگریزه های مروارید است که بر زمینه زرّین ریخته و پاشیده شده باشد بعد از آن گفت که آن مرواریدها را جمع کرده در آن خانه نهادند گفتند وی خلیفه اینها را برای آن نثار کردیم که کنیزان و مشاطکان برچینند مأمون گفت من بهای آنرا بایشان میدهم انگاه تمام آن مرواریدها را در دامن من بوران ریخت که این از آن تست و هر حاجتی که داری بخواه بوران از شرمندگی سر در پیش انداخته بود آخرالأمر جدّه بوران که همراه او بود و زبیده خواتون، در محمّد امین گفتند ای دختر از سیّد خود هر حاجت داری بخواه بوران گفت حاجت من آنست که خلیفه عمّ خود ابراهیم بن مهدی را بمقام عنایت در آورده بمرتبه ارجمند رساند مأمون گفت چنین کردن باز سئوالی که داری بگو گفت ای امیر حاجت دیگر انکه زبیده خواتونرا رخصت زیارت حرمین ارزانی داری گفت رخصت دادم گویند در شب عروسی شمعی معنبر بوزن چهل من در شمعدان زرّین بوزن ده من نهاده بودند و بمجلس مأمون درآوردند مأمون بر آن کار انکار کرده گفت این اسراف است و هفده روز مأمون در آنجا بود که حسن جمیع مایحتاج بشکر او از طعام وعلیق الدّواب مرتّب میداشت حتی کار با نان و ملّاحان در آن ایّام از فکر خود و کاروان فارغ بودند چون مأمون از آنجا متوجّه بغداد گشت فرمود که خراج یکساله فارس و آهو ارزانقد کرده بخزانه دارحسن بیارند انتهی و نام منزلیکه حسن در آنجا بود و این عروسی در آنجا واقعشده قم الصّلح است بنابر نقل صاحب تاریخ بحیره و آن نزدیک بواسط است در کنار دجله واقعشده و هم در آنجاستکه گویند فهم عروس بمرتبه بود که در حالتیکه حایض شدی چون مأمون دست بجانب او دراز کردی نخواستی که ممانعتی نماید لهذا این آیه را خواندی الی امرالله فلا تستعجلوه پس مأمون بر آن سرّ مکتوم واقف شدی و دست باز کشیدی و گویند در روزیکه پدرش حسن وفات کرد دختر نزد مأمون آمد مأمون قیام نفرمود دختر فریاد برآورد که وااباه مأمون گفت که تو را از چه معلوم شد که پدرت مرده گفت از عدم قیام خلیفه عرس و هم در تاریخ بحیره استکه در کتب معتبره آمده که چون دختر سلطان ملک شاه سلجوقی را در حباله مقتدر خلیفه آوردند از دارالسلطنه اصفهان بدارالخلافه بغداد می بردند چنانکه زرو افرخواجه نظام الملک را در آنخدمت دادند و اسبانی که همراه دختر فرستادند دوازده صندوق مرصّع آلات از طلا و چهل صندوق از نقره آلات و دوازده صندوق از جواهر نفیسه و سیصد سراب بالجام مرصّع و هزار و چهارصد کنیز با محفّه عروس میرفتند و سیصد کنیز صاحب جمال نزدیک بعروس میرفتند و هزار خواجه سرا از پس و پیش محفّه باهتمام مشغول بودند چون نزدیک بدارالخلافه بغداد رسیدند خلیفه سیصد سراب بالجام مرصّع باستقبال عروس فرستاد به سوای دیگر تحف و حکم کرد که شب داخل بغداد شوند هزار و پانصد مشعل طلا بغیر از مشعل سیم و برنج
ص:235
در عروسی های باشکوه وعنوان
و غیره از بغداد باستقبال عروس آمد که عروس را به شهر درآوردند آنشب تا صباح عالم مثل روز روشن بود روز دیگر طوی عظیمی دادند که گویند در آن طوی چهلهزار من شکّر ناب آب شده بود و دیگر چیزها را از این قیاس کنید عرس بل اعراس در تاریخ محمّدقاسم فرشته استکه چون سلطان علاءالدّین حسن کانگو از ملک کل برکه و دکن رحلت نمود پسر نیکو میرسلطان که محمدشاه است بر تخت دولت نشست و بداد و دهش دست برآورد و کار دولت را از پدر گذرانید بعد از یک سال والده او ملکه جهان که هم شوهر و هم پسر او را بسیار عزت میکردند اراده زیارت حرمین شریفین نمود از پسر خود رخصت خواست و پسر او را رخصت نمود و خواست که مادر او ممتاز باشد از جمیع زنانی که پیش از او سفر راه تکه کرده اند نقود خزائن را وزن فرمودند مبلغ چهارصد من طلا شد جمله را بوالده داد که در راه خدا صرف کند و به فقراء مکه و مدینه بدهد امراء منع نمودند که تو را مثل فیروزشاه دشمنی است در ملک دهلی و تو خزینه را خالی ساختی سلطانمحمّد شاه نیز متفکّر شد در اینوقت ملک سیف الدّین غوری که از اعاظم امراء بود درآمد و اینملک مشهور بود به عقل و فراست چون پادشاه را متفکّر دید سبب پرسید پادشاه سبب را گفت ملک سیف الدّین فرمود که زری را که بواسطه خرج خانه خدا به مجلس آورده اند آنرا باز بخزینه بردن معنی ندارد سلطان را بسیار خوش آمده گفت آنخداوندیکه پدر مرا بی خزینه پادشاهی داد قادر است که مرا نگاهدارد و آن جمله را بوالده داده روانه راه مکه گردانید و در آن کشتی هشتصد عورت بیوه بودند سوای دیگر مردم همه را ترویج و معادی کردند که صغیر و کبیر که در این کشتی اند مهمان ملکه جهانند القصّه بمکّه آمده زیارت نموده زر بسیار صرف نمودند و مایحتاج طوی از سر کار ملکه جهان میدادند و تنها ملکه جهان تا صبح در بقیع بسر میبرد و زیارت سیّدة النّساء مینمود و بنام حسنین خیرات بسیار مینمود و میخواست بزیارت امام حسین علیه السلام رود شبی بخواب دید حضرت خیرالنساء را که ما از تو خوشنود شدیم پسر تو محمّد شاه چشم براه تو است بهندوستان برو پس ملکه جهان وکیلی بارز بسیار بزیارت کربلا فرستاد و خود متوجّه هند شد از غرائب انکه در اینمدّت یک کس از آنمردم نمرد و بیمار نیز نشد از نیکو اعتقادی ملکه جهان عرس در جلد اوّل خیرات حسان استکه خدیجه سلجوقیّه دختر داود بن میکائیل سلجوق و برادرزاده طغرل بیک رکن الدّوله است در سال چهارصد و چهل و هشت هجری خدیجه سلجوقیّه را بزنی به القائم بامرالله ابن القادر بالله العبّاسی دادند و القائم صدهزار دینار مهر بداد در جهاز مشار الیها اوانی مرصّع و طلا بسیار و اسباب تجمّل بیشمار بوده و ارباب سیر و تواریخ حتی صلاح الدّین صفدی در کتاب وافی بالوفیات شرح اینمزاوجت را نگاشته عرس در جلد دویّت خیرات حسان در ضمن ترجمه زبیده مادر محمد امین مینوسد که جشن عروسی زبیده و عروسی بوران زوجه مأمون که شرح حال او پیش نگاشته آمد از جشنهائی است که در اسلام بندرت نظیر آن گرفته شده در موقع این عیش و شادمانی بسی اوانی زر پر از سیم و ظروف نقره مملوّ از درّ یتیم و نافه های مشک اذفر و طبله های عود و عنبر بعطارفت و هدایا و تحف بسیار نیز از هر طرف آمد گویند در شب عروسی پرسنی مرصع بجواهر برای زبیده ترتیب داده بودند که جوهریان صرّاف و نقّاد از تقویم آن اظهار عجز مینمودند عرس و ایضاً در آن کتاب است که ادیب فاضل کامل محمّد ذهنی افندی مؤلف کتاب مشاهیر النساء بمناسبت شکوه جشن عروسی زبیده شرحی از جشن مزاوجتی که سلطان مرادخان برای پسرش ایلدرت بایزیدخان گرفته نوشته گوید یکی از دلائم بزرگی که در اسلام داده شده ولیمه عروسی ایلدرم بایزیدخان است که در سال هفتصد و هشتاد و سه اتّفاق افتاده و سلطان خاتون دختر قره مان ادغلی علی بیک را در سلک ازدواج درآورده و جشن این مناکحه را تالی بلکه مقدّم بر جشن عروسی بوران و زبیده باید دانست در این سورکلیّه ملوک اسلام و امرای اطراف دعوت
ص:236
شدند و ایلچی هریک با هدایای ملوکانه بدربار سلطان آمد و از امرای مشهور عثمانی غازی اورنوس بیک در اینموقع صد نفر غلام و صد نفر کنیز تقدیم کرد در دست ده نفر غلام که مقدّم بر سائر بودند طبقهای نقره بود پر از طلا و در دست ده نفر غلام دیگر که در عقب ده غلام اوّلی بودند طبقهای طلا بود پر از نقره و هشتاد غلام دیگر همه شمعدانهای نقره و مشربه های نقره ولکنها و ابریقها و سائر او نه نفره در دست داشتند و بنابر مسطورات تاریخ منجّم باشی ایلچیهای سلاطین از دیدن پیشکشی غازی اورنوس بیک از هدایای خود شرمنده شدند و سلطان هدایای اورنوس بیک را بتوسط ایلچی مصر برای سلطان مصر فرستاد و هدایای سلطان مصر را به اورنوس بیک عطا فرمود و تقاونیم سائرملوکرا بامراء و علماء و صلحاء بذل کرد عرس در جلد سیّم خیرات حسان استکه قطرالندی اسم دختر ابوالجیش خمّارو میباشد که از کمال حسن او را قطرالندی گفته اند یعنی دانه شبنم مشارالیها ادیبه بوده بدیع الجمال صاحب فضل و کمال المعتضد بالله عبّاسی او را تزویج کرد پدرش ابوالجیش پسر ابوالعبّاس احمدبن طولون صاحب مصر است احمد بن طولون در عصر المعتز بالله عبّاسی امیر تمام خطّه مصر و بر شام بود چون او درگذشت پسرش ابوالجیش نیز در عهدالمعتمد علی الله بانتخاب رؤساء وارث امارت پدر گردید و بر دشمنان و رقبای خود غلبه کرد و بر قلمرو امارت خود افزود همینکه المعتمد علی الله وفات نمود و خلافة بالمعتضد بالله رسید ابوالجیش با بعضی تحف و هدایا بدرگاه خلیفه آمده اظهار انقیاد کرد و دختر خود قطرالندی را که همراه داشت درخواست نمود که به زنی بالمکتفی بالله ولیعهد و پسر المعتضد بالله دهد خلیفه امارت مشارالیه را تصدیق و امضا کرده و گفت دخترت را خود تزویج خواهم کرد و دو کرور درهم پول نقره شیر بها بداد و در سال دویست و هشتاد و یک امر مراوجت صورت گرفت و هنگام حرکت دادن قطر الیندی از مصر عمه او عتامه بنت احمد برادرزاده خود را بدرقه کرد و ناصر جدّ مصر که در طرف شام است آمد و در آنجا قریه عیّاسه را باسم خود ساخت و معاودت نمود گویند قصد معتضد از گرفتن دختر خمارویه این بود که دولت بنی طولون را ضعیف سازد و امرای آنها را فقیر نماید چه خمارویه بملاحظه اینکه دختر خود را بخلیفه میدهد بقدری تهیه دید و تکلّفات و تشریفات بجای آورد که نظیر آن دیده و شنیده نشده بود عرس و هم در آن کتاب استکه ما هم آنا مربیّه محمّد اکبر شاه پسر همایون شاه است بواسطه انتساب باین پادشاه کمال شوکت و نفوذ را داشته پس از تیرامخان وزیر اعظم محمّد اکبرشاه ما هم اناطوری مسلّط شد و در امور دولت دخالة بهمرسانید که منعم خان وزیر اعظم بمثابه وکیل او بود پسرش او هم خان از اکابر امرای آندولت بشمار آمده و برای عروسی پسر دیگر شن باقی خان ترتیب جشنی داده که نظیر آن کمتر دیده شده است عرس در بحیره است که حسین بن جعفر که از علمای کبار بغداد بود نقلنموده که روزی با فضل برمکی به تفرّج باغهای بغداد بیرون رفتیم و ندیمان و حریفان همراه بودند من آنروز بخدمت او مصلحتی داشتم چون بگفتم قبول کرد و گفت امروز با من موافقت نمای بمصاحبت او در باغ رفتم تفرّج کرد و طعام خورد و قیلوله کرد بعد از آن از انجا بازگشت من هم با او بشهر بازگشتم ناگاه جوانی دیدم در راه خوش منظر و خوش لقا و بدامادی سوار شده با جمعی از مطربان سرودگویان میرود چون نظرش بر فضل افتاد از اسب در افتاده بوسه بر رکاب فضل داد و می گفت این رکابی استکه بر چتر شاهان شرف دارد این رکابی است که بر فرق فرقدان تفوّق ارزد فضل پرسید که در اینصحبت یعنی در این کدخدانی چه خرج کرده گفت از ده هزار دینار زیاده فضل فرمود که صد هزار دینار باو بدهند گفت ای بزرگ این چه کرم است مرا سرافراز کردی الحال یک کرم دیگر کن گفت چه چیز عرض کردند مای خود را رخصت کن که فردا مهمان من شوند فضل تبسّم نموده گفت صدهزار دینار دیگرش بدهند و رخصة داده ما را که تا سه روز در خانه آن داماد جشن نمائیم که او در میان اقران ممتاز گردد عرس زرقانی در شرح مواقف
ص:237
آورده که اشعث بن قیس گندی از ملوک کنده بود و صاحب رباع حضرموت بود و در میان قوم خود وجیه و باآبرو بود بواسطه اسلام او و پس از رحلة پیغمبر صلّی الله علیه و آله مرتد شد پس ابوبکر لشگری فرستاده او را اسیر نمودند و بمدینه نزد ابوبکر آوردند پس عودت باسلام نمود و ابوبکر او را از قید اسیری رها نموده و خواهر خود امّ فروه را با او عقد بست پس اشعث تیغ خود را از نیام کشیده و داخل سوق الأبل گردیده هیج ناقه و جملی را در آن بازار ندید مگر انکه آنها را به شمشیر خود پی نمود پس صدای مردم بلند شد که اشعث کافر شد چون ازکار خود فارغشد شمشیرش را از دست انداخت و گفت ای مردم قسم بخدا که من کافر نشده ام ولیکن چون خلیفه خواهر خود را بمن تزویج فرمود باید ولیمه لایقه داده باشم و اگر این عرس در بلاد ما بود ولیمه آن غیر از اینها بود پس گفت ای اهل مدینه بخورید گوشتهای این شتران را و ای صاحبان شتران بیایند و قیمت شتران خود را از من دریافت دارید پس غزویرموک و قادسیّه را حاضر شده و حروب عراق را با لشکر اسلام بود

63 ) - گلشن شصت و سیّم

در جودهای فائقه درباره سائل و مهمان و گلچین از گلبان های آن چند کلست جود قاضی در مجالس در ترجمه شرف الدّولة بن قریش چنین آورده که کرم او بمرتبه بود که به یک قصیده که ابن حیوس شاعر در مدح او گفته بود شهر موصل را باو بطریق اقطاع داد لکن ابن حیوس بعد از ششماه زنده نماند و چون وفات یافت مال و غلامان و چهارپایان بسیار بگذاشت و بعضی ارکان دولت صورت اموال ابن حیوس را بعرض شرف الدّوله رسانیده اظهار کرد که آن اموال را بخزانه سلطان باید آورد شرف الدّوله از استماع آن سخن در غضب شد تا آنکه انشخص را خواست که بکشد و با او گفت وای بر تو میخواهیکه من طمع در مالی کنم که نفوس مردم بر آن مسامحه نموده و کف کریمان بآن بخشش فرموده و چیزی را که از فضلهای عطیّات ایشان جمعشده من در خزانه خود داخل سازم البته از خدمت دورشو که لایق خدمت من نیستی بعد از آن امر فرمود که آنمال را در موضعی علیحده ضبط کردند تا از وارثان ابن حیوس کسی پیدا شود و آنمال مدّتی بسیار ماند و کسی پیدا نشد آخر گفتند که دختر خواهرزاده او در مدینه خزان است اگر فرمایند باو بدهیم حکم شد تمام آنمال را باو دادند این ناچیز گوید که مراد از سائل نه فقط بلسان قال سئوال نمودن کسی است بلکه سائل بلسان حال که شعراء هم از این صنفند داخل در عنوان است کما لایخفی جود و هم در انکتاب در ترجمه ابودلف عجلی که از اعاظم امرای مأمون و معتصم عبّاسی بود آورده که شعرای زمان مانند ابوتمام طائی و ابوبکربن نطّاح و علیّ بن حبله مدّاح او بودند و این دو بیت از ابوبکر بن نطّاح در مدح جود او واقع است یا طالباً للکمیاء و علمه مدح ابن عیسی الکیمیاء الأعظم لو لم یکن فی الارض الاّ درهم و مدحته لأماک ذاک الدّرهم ابن خلّکان روایت نموده که ابودلف برسم صله این دو بیت ده هزار درهم بابوبکر داد و بآن دراهم او قریه خرید از نواحی نهر ابلّه و بعد از اندک روزی نزد ابودلف آمد و این دو بیت را بر او خواند بک اتبعت فی نهر الابلة قریة علیها قصر بالرّخام شید الی جنبها اخت لها یعرضونها و عندک مال للهبات عتید ابودلف پرسید که بهای آن قریه که اخت قریه تو است چند است گفت ده هزار درهم ابودلف ده هزار درهم بدو داد و گفت بدان ای ابوبکر که نهر ابلّه نهری عظیم است و در آنجا قریه های بسیار است و هر قریه اخت و خواهر قریه است که در پهلوی او واقعشده است زینهار که دیگر فتح اینباب نکنی که نهایة نخواهد دانست ابوبکر تبسّم نموده آنزرهار را بگرفت و به عقب کار خود رفت جود و هم در آنجا است که چون شیخ آذری عارف شاعر بدیار هند رفت ملک هندوستان سلطان احمد غاشیه ارادت شیخرا بر دوش کشیده حکم فرمود که پنجاه هزار دینار که بعبارت ایشان یک لک است بشیخ بدهند و شیخرا فرمودند که بشکرانه آن
ص:238

گلشن شصت و سیّم
پیش ملک سر بر زمین نهد شیخ آنمال را قبول نکرد و سجده ننمود و خود در اینباب میگوید شعر من ترک هند و جیفه چیپال کرده ام باد بروت جونه بیک جو نمیخرم جود در مستطرف استکه از قعیس بن سعد بن عبّاده پرسیدند که کسی راسخی تر از خود دیده یا نه گفت بلی دیده ام چه وقتی در بادینه نازل شدیم در خیمه زنی که شوهرش حاضر نبود و با جماعتی انبوه بودیم مدّتی نگذشت که شوهرش آمده زن او را از ورود ما خبر داد پس انمرد ناقه را آورده نحر نمود و از گوشت او بریان کرده نزد ما حاضر ساخت چون روز دیگر شد باز ناقه دیگر را آورد و ما گفتیم هنوز بسیاری از گوشت ناقه که در روز گذشته نحر نمودی باقی است گفت بلی چنین است ولی ما میهمان را گوشت بائت و شب مانده ندهیم پس آن ناقه را نحر نمود همچنین هر روزی ناقه از برای ما نحر میکرد و ماندن ما در نزد او بطول انجامید چه هوا ابر بود و باران فراوان میبارید که مجال سیر و رفتن نبود تا آنکه هوا صاف شده و بیرون آمدیم و در وقت بیرون آمدن صد دینار در وثاق او نهاده و بزوجه اش گفتیم که از کمی وجه از قبل ما عذرخواهی کند چون روز بالا آمده و قریب بظهر شد دیدیم کسی از عقب سر ما فریاد میزند چون نگاه کردیم آنمرد میزبان را دیدیم که به عجله میآید وقتیکه بما رسید گفت ای قافله لئیمان بایستید ثمن میهمانی ما را بما دادید پس انصد دینار را بما ردّ نمود و قسم یاد کرد که اگر قبول ننمائید شما را به همین نیزه که در دست دارم هلاک سازم پس ما آنوجه را گرفته و او مراجعت نمود جود و هم در آن کتاب است که وقتی مردی گوسفندی را فربه ساخته قصد فروختن او را نمود عبدالله بن جعفر رضوان الله علیه را چشم بآن گوسفند افتاد و بمالکش گفت این را میفروشی عرض کرد نه هبّه از من است بسته بشما پس گوسفند را تسلیم ملازمان عبدالله نموده و بمنزل خود برگشت هنوز مدتی از ورود من نگذشته دید صدای حمّالان از بیرون خانه بلند است چون بیرون آمد دید بیست نفر حمّال اند که ده نفر از آنها گندم حمل نموده و پنجنفر از آنها گوشت و چهار نفر لباس و یک نفر وجه نقد و عبدالله خودش نیز همراه آنها است پس تمام آنها را بانمرد صاحب گوسفند داده و عذرخواهی کرده مراجعت نمود جود در زهرالرّبیع ستکه وقتی حجّاج یزید بن مهلّب را که بکرم موصوف بود بجهة صدهزار درهم خراج که متوجّه او بود جنس نموده بود کسان یزید وجه را نزد یزید برده بودند که به حجّاج تسلیم کنند و او را خلاص کنند در آنوقت فرزدق شاعر بدیدن او آمده چون یزید را دید بگفت عربیّة اباخالد ضاقت خراسان بعد کم و قال ذووالحاجات این یزید یعنی ای اباخالد خراسان بر اهل خود بعد از شماتتک شده است و میگویند صاحبان حاجة کجاست یزید فما قطرت بالشرق بعدک قطرة ولا اخضر بالمروین بعدک عود پس یک قطره بشرق بعد از تو بنارید و چوبی در مروین بعد از تو سبز نشد ولا بالسترو و بعد عزلک بهجة ولا بالجواد بعد جودک جود و نیست سرودی را بعد از غزل تو خوشحالی و نمیباشد بصاحب کرمی بعد از بخشش تو جودی پس یزید بحاجب امر کرد که صدهزار درهم را بفرزدق بده و بگذار گوشت مرا که محتاج آنچه خواسته باشد باد بکند جود در کتاب عمدة الطّالب در ذیل حالات سیّد تاج المعالی که بعزّ نسب و فرط حسب و وفور کردم و بذل دینار و درهم از سادات قدسی همات ممتاز و بحکومة حرم و حجاز سرافراز بوده چنین مرقوم داشته که او بمثاله کرم و سخاوت داشتکه چون شنید نزدیکی از اعراب اسبی استکه شبدیز خیال به کرد او نرسیده و مصوّر تصویر نظیر او بر صفحه ضمیر نکشیده و صاحبش قسم یاد کرد که او را نفروشم مکر به بیست سر اسب اعلی و بیست نفر غلام و بیست کنیز و صد هزار درهم و یکهزار دینار سیّد جلال استاد و و اخیاس مذکوره را فراهم فرموده و به یکی از ملازمان خود تسلیم نموده و او را روانه بنزد آنمرد بدوی نمود قضاراان بدوی بنه و خرگاه خود را از مکانی بمکانی دیگر انتقال داده و خودش تنها بجهة حاجتی در مکان اوّل توقف نموده بود
ص:239
در جودهای فائقه درباره سائل و مهمان
که غلام سیّد بی انکه او را شناسد مهمان او شد و چون کلّه ورمه و اسباب وی برفته بود و بغیر از اسب مذکور چیزی دیگر با او باقی نمانده بود بالضّروره مراعات جانب مهمان را نموده و اسب مذکور را مذبوح ساخته و بگوشت آن اداء حق مهمان نمود چون صبح شد غلام و ملازم آن سیّد آن مرد را از مطلوب خود آگاه گردانید اعرابی گفت آنشخص صاحب اسم منم و اسبی که مقصود تو بود شب گذشته بجهة مایحتاج میزبانی تو مذبوح گردید بوست و سر و یال و دم آن اسب را آورده بملازم نمودار کرد آن ملازم حیرت بر حیرتش افزود و در مکافات عمل آن اعرابی آنچه را که از برای بهای آن اسب همراه آورده بود از غلامان و جواری و اسبان و دراهم و دنانیر جمله را بآن اعرابی داد و از آنجا بسمت حرم معاودت نمود چون بحوالی حرم رسید و سیّد تاج المعالی شنید که او میآید باستقبال او شتافت و غلام را دریافت غلام بعد از تشرّف و دست بوسی آن امیر بی نظیر کیفیّت را خدمتش معروضداشت و گفت چون اسب را برای مهمانی ما ذبح کرده بود مرا شرم آمد که با وجود آن مکرمت آنچه را که از برای بهای اسب داده بودی آنها را از او دریغ دارم لاجرم بر او ایثار کردم امیر فرمودند قسم بخدا اگر آنها را باز پس میآوردی لاشک به بدترین صورتی کشته میشدی جود در زهرالرّبیعست آنستکه میثم بن عدی گفته استکه سه نفر نزاع میکردند که سخی ترین مردم در عصر ایشان کیست یکی میگفت عبدالله بن جعفر و دیگری میگفت عرّابه او سی و سیّم میگفت قمیس بن سعد بن عبّاده شخصی بایشان گفت باید هریک از شما نزد دوست خود بروید و او را امتحان بکنید و شاهدی بر صدق سخن و طبق دعوی خود بیاورید پس رفیق عبدالله بن جعفر نزد عبدالله رفته دید که عبدالله پای خود را برکاب گذاشته میخواهد سوار شود که بمزرعه خود برود آنمرد گفت ای پسر عمّ رسولخدا مردی غریبم که اخراجات من تمام شده است پس پای خود را از رکاب بیرون آورد گفت ناقه را بآنچه در میان خرجت بتو بخشیدم با شتر سوار بشو و خرج را صرف مؤنت بکن چون خرج را گشود دید ردائی چند از خز و چهار هزار اشرفی در میان آن بود پس دست قیس نزد او برفت و او در میان خانه بخواب بود کنیزی بیرون آمده بآنمرد گفت چه میخواهی گفت مردی غریب و فقیرم آقای خود را بیدار کن و حاجة مرا باو برسان کنیز گفت حاجة تو قابلیّت آن ندارد که مولای خود را از خواب بیدار کنم این کیسه را که هفتصد اشرفی در آنست بگیر که در خانه قیس بغیر از این چیزی بهم نمیرسد و بشترخانه برو و ناقه که خود می پسندی با اسباب آن بگیر و یک نفر غلام از غلامان او بردار و برو پس اشرفی و ناقه و غلام را گرفت و گفت غربیّه و اذا ما اختبرت ودّ صدیق فاختبروده من الغلمان یعنی هرگاه بخواهی که دوستی صدیق خود را امتحان کنی پس تجربه بکن دوستی او را از خدمتکار آن پس دوست عرابه نزد او برفت دید که هر دو چشم او کور است و دو نفر غلام او را بمسجد میبرند آنمرد گفت یا عرابه مردی غریب و محتاجم عرابه هر دو دست بهمزد و گفت آه آه بخدا قسم که حقوق برای من مال بجانگذاشته این دو غلام را بگیر مرد گفت چگونه ایشان را که فی الحقیقة ترا بمنزله چشم انداز تو بگیرم بخدا قسم که نخواهم گرفت عرابه گفت ایشانرا بگیر و الاّ آزادند پس آنها را گذاشته دست بر دیوار گرفت و برفت آنمرد هر دو غلام را گرفت چون هر سه نفر جمعشدند و هرکس هرچه از دوست خود دیده بود نقل کرد همگی باتفاق حکم کردند که عرابه از همه ایشان سخی تر است جود و ایضاً در آن کتاب استکه ابودلف را در ایّام بماریکه بآن وفات یافت ده نفر از اولاد علیّ بن ابیطالب علیه السلام وارد شدند و چون مرض او صصعب بود ایشانرا دیدن او میسّر نمیشد و باین سبب چند روزی در آنجا توقّف نمودند روزی دربین شدّت بیماری و سکرّی بهوش آمده افاقه برای او بهمرسید پس بخادم خود بشر گفت دل من بمن میگوید که جمعی ارباب حاجات خواهش ملاقات ما دارند ایشان را نزد ما بیاور خادم
ص:240
گلشن شصت و چهارم
بیرون رفته اوّل ده نفر علویرا آورد یکی از ایشان که از اولاد جعفر طیّار بود به تکلّم آمده گفت اصلحک الله بدرستیکه ما از اهل بیت پیغمبریم و بتحقیق شکسته اند ما را مصائب و فقیر کرده اند ما را حوادث پس اگر بتوانی که تلافی کنی شکستگانرا وغنی بنمائی فقیران و بیچارگان را پس بکن ابودلف بخادم گفت مرا بردار و بنشان چون نشانیدند کاغذ و دوات طلب نموده بایشان گفت هریک از شما بدست خود بنویسید که هزار اشرفی از من باو رسیده است چون ده نفر تمام بنوشتند ورقعها را نزد او گذاشتند بخادم گفت که مال مرا بیاور پس برای هریک از ایشان هزار اشرفی شمرده بایشان داد و بخادم گفت یا بشر هرگاه من مردم پس اینرقعها را در میان کفن من بگذار که هرگاه در قیامت حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله را ملاقات کنم آنها را حجّت بکنم که ده نفر از اولاد او را غنی کرده ام یا بشر هریک از ایشانرا نیز هزار درهم بده که در راه خرج کنند تا از هزار اشرفی چیزی بمصرف نرسانند تا بوطن خود برسند جود در تاریخ مجدی استکه شیخ ابوسعید خرگوشی گوید که در مصر درویشی بود که بجهة درویشان از اغنیاء صدقه میگرفت نوبتی درویشی را فرزندی متولّد شده با خراجات آن درماند صورت احتیاج خود را بآن درویش گفته وی هرچند سعی کرد که بجهة او چیزی بستاند میسّر نشد دست درویشرا گرفته بگورستان برده بر سر قبر کریمی ایستاد و گفت خدای ترا بیامرزاد که حاجت درویشان را روا میکردی و هرگز کسیرا محروم نمیساختی آنگاه یک دینار طلا که در کیسه داشت بیرون آورده آنرا بدو نیمه کرده نصفی را باو تکّف نمود و نیمی دیگر را برسم قرض بوی داد پس در همان شب بواقعه دید که ان مرد کریم با او میگفت که دیروز بزیارت ما آمدی و هرچه گفتی شنیدیم امّا جواب نتوانستیم داد چه ما محبوس زندان خاموشانیم صبّاح بخانه مارو دوانهارا بگوی که در فلان نجاری پانصد مثقال طلا مدفون ساخته ایم بیرون آورده بآن درویش دهند صباح بخانه متوفّی رفته پیغام رسانید و ایشان زرها را بیرون آورده باو تسلیم کردند که بآندرویش دهد شیخ گفت این نقود ملک شما است و کسی را در آن حقّی نیست و خواب من بحسب شرع اعتباری ندارد وارثان گفتند که از مروّت نباشد که مرده چیزی بخشد و ما بخیلی کنیم شیخ آن زر را پیش درویش برد و واقعه را گفت درویش نیم دینار برداشته گفت اینقرض تو است باقی را بسائر درویشان ده که مرا احتیاجی نیست ابوسعید گوید که من متعجّبم و نمیدانم که از این سه کس کدام سخی تراند جود و ایضاً در آن کتاب استکه قاسم بن عنان بن محمّد طائی گفته که نوبتی از محلّی بجهة یحیی بن خالد برمکی صدهزار مثقال طلا آورده بودند و در صحن سرای گذاشته هنوز بخزانه نقل نکرده بودند در این اثنا بیرون آمده خواست که سوار شود بر در خانه خود جمعی کثیر دید پرسید که اینجماعت بچه مهمّ آمده اند گفتند ارباب حاجت اند در اینحال یحیی یک پای در رکاب آورده بود بر زین راست ایستاده گفت آن صدهزار مثقال طلا را بایشان دهند و بآنها قسمت کنند و مثل اینسخاوت از هیچ آفریده نقل نکرده اند جود در تاریخ بحیره استکه وقتی قاآن خان در شکار بود مردی سه خربزه پیشکشی برد قاآن متحیّر شد چه نقدی و جنسی که بآنمرد توان داد حاضر نبود موکا خاتون زوجه اش علی الرّسم حاضر بود با او گفت که این عقد مروارید که در گردن داری بدرویش بده خواص گفتند درویش قیمت اینجواهر ثمینه ر نمیداد بار دو آید تا چیزی باو دهند خان گفت ارباب همّت سزاوار نیست که کسی را در مقابل نعمت احسان نقمت انتظار فرمایند این عقد را باو دهید که باز بما خواهد رسید چون دادند درویش او را بمبلغی فروخت خریدار گفت این لایق سلطانست نزد قاآن آمد مرواریدها گرفته بخاتون داد و گفت نگفتم بما خواهد رسید و به تاجر دو مقابل آنچه خریده بود داد

64 ) - گلشن شصت و چهارم

در تنطّق جمادات است بنطق انسان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است تنطق در ریاض السّیاحه استکه از بدایع امور روزگار در بامیان که یکی از بلاد طخارستان است که واقع در میان کابل و بلحنت
ص:241

در نطق جمادات تنبطّقهای انسان
اینست که طرف غربی آن ولایة بمسافة یک فرسخ ملّی است مشهور تبلّ اژدر و متّصل است بحبل طولش قریب بچهل ذرع و عرضش شانزده کام و آخر آن تلّ دو شاخ کشته مانند سر اژدها و طولش سه درغ بیشتر و در آنشانها بمثابه دو چشم چشمه ایست آب باریکی از آن چشمه ها جاری است مسافة ده کام نرفته ریک میکرد دو دیگر در در وسط آن تلّ شکافی است عرض آن یک درغ و طولش قریب شش درغ و عمقش پنجذرع در نهایت آن شکاف آبی است بسیار قلیل بصدای مهیب لفظ یا علی از او مسموع میگردد سالی چندبار خلق بسیاری جمع شده در آنجا و گوسفند ذبح می کنند و هر شخصی که از روی اخلاص بر آن آب خطاب کرده گوید ای آب تو را بولایة علی علیه السلام قسم میدهم که بالا بیا بامر آلهی در مدت نیمساعت آن آب بجوش و خروش آمده بمثابه بلند میگردد که دست جمهور خلایق بدان آب میرسد چون ابتداء حال این احوال شنیدم افسانه پنداشتم بعد از مشاهده گفتم و هو علی کلشیئ قدیر تنطق در کتاب النطق المفهوم است که مردی از بنی اسرائیل با فاحشه زنا نموده داخل نهری شد که غسل کند ناگاه صدائی از آن نهر بلند شد که ای فلان از خدا شرم نداری آیا از این گناه توبه نمیکنی و چنین پنداریکه بسوی خدا رجوع نمی نمائی پس آنمرد از نهر بیرون آمد در حالتیکه ترسان بود و می گفت دیگر خداوند را معصیت ننمایم پس از آن بر کوهی گذشت که دوازده نفر در آن کوه عبادت خدا را مینمودند پس با آنها بود تا انکه در آن کوه قحطی پدیدار شد از انجا پائین آمده درصدد تحصیل قوت شدند تا انکه بآن نهر رسیدند چون چشم آن اسرائیلی بآن نهر افتاد و بهمراهان گفت من با شما نخواهم آمد گفتند چرا نیائی گفت بجهة اینکه در اینجا کسی استکه بر گناهی از من مطّلع است و من خجالت دارم از اینکه او مرا به بیند پس از آنها جدا شده و رفقایش بجانب آن نهر رفتند ناگاه صدائی از آن نهر بلند شد که ای بندگان خدا رفیق شما را چه شد که با شما نیامد گفتند بواسطه انکه در اینجا کسی استکه بر گناهی از او مطّلع است و او خجالة از آن دارد پس صدائی از آن بلند شد که یا سبحان الله یکی از شما بواسطه نافرمانی یکی از اولاد و اقربایش بر او غضب میکند و چون او توبه نمود باز او را دوست میدارد آیا خداوند دوست نمیدارد بنده را که بسوی او باز گردد پس مراجعة کرده آن اسرائیلی را از این کیفیّة خبر دادند و او با ایشان همراه شده و در کنار آن نهر آمده مشغول بعبادت شدند تا انکه اجل آنمرد اسرائیلی در رسید پس صدائی از آن نهر بلند شد که ای بندگان خدا رفیق خود را از آب من غسل دهید و او را در کنار من دفن نمائید تا انکه حشر او در روز قیامت از کنار من باشد پس بگفت آن عمل نموده و چون او را دفن نمودند در بالای قبر او شب را بروز آوردند در حالتیکه قدری از آن شب را خوابیدند چون روز شد دیدند در کنار قبر او دوازده درخت سدر بقدرت الهیّه روئیده شده و آنها اوّل سدره بودند که بر روی زمین روئیده شدند پس با خود گفتند ایندرختها را خداوند در اینمکان نرویانیده مگر بجهة آنکه دوستدارد که ما او را در اینمکان عبادت نمائیم پس در آنجا مشغول بعبادت خدا شدند و هرکدام از آنها که میمرد در پای یکی از آندرختها او را دفن مینمودند تا انکه تمامت آنها از دنیا رفتند کعب که راوی این روایة است گوید که قبور آنها زیارتگاه بنی اسرائیل شد و از راههای دور میآمدند بزیارت آن قبور تنطق و هم در آن کتاب استکه چون نوح علیه السلام بامر خداوند کشتی را تمام ساخت پس آن کشتی بصدا آمده و تمام مردمان شنیدند که گفت لااله الاالله اله الاوّلین والاخرین انا السّفینة التی من رکبنی بخا و من تخلّف عنی ملک الاّ الأمل الأخلاص تنطّق و هم در آن کتاب استکه چون نوح و همراهان در کشتی نشستند و متخلّفین بواسطه زیادتی آب غرق شدند و آن کشتی در روی آب در سیر و حرکت آمد رسید محاذی بیت المقدس پس بآواز بلند فریاد زد یا نوح هذا موضع بیت المقدس اینمحل بیت المقدّس است که انبیاء از اولادت در آن ساکن میشوند پس از آن در
ص:242
در سیر شد تا انکه بمقابل موضع کعبه رسیده هفت شوط نمود و صدا را به تلبیه بلند کرد و نوح علیه السلام با او در تلبیه موافقت نمود و همچنین کسانی که با او در کشتی بودند تلبیه گفتند و نمیگذشت در محلّیکه سیر میکرد مگر انکه می گفت یا نوح این فلان محلّ است تا انکه مغرب و مشرق را سیر کرده تا در محلّ و مسکن قوم نوح رسید پس فریاد زد یا نبی الله آیا صدای زنجیرهائی که بر گردن قوم تو است میشنوی تنطّق و هم در آن کتاب از غلیان بن جریر روایة نموده که مطرف بن عبدالله با پسر برادرش از بادیه میآمدند ناگاه صدای تسبیح از طرف تازیانه او بلند شد پس به پسر برادرش گفت اگر ما مردم را باین قضیّه اعلام داریم هر آینه ما را تکذیب کنند پس از آن گفت کسی که این را تکذیب کند اکذب است تنطق و هم از عمرو بن جریر یجلی از بکر بن خنیس روایة نموده که سبحه در دست ابومسلم خولانی بود و بآن شماره تسبیح میکرد تا انکه زمانی خوابیده بود و آن سبحه در ذراع او دور میزد و بصدای طلق می گفت سبحانک یا بنت النّبات یا دائم الشّبات چون ابومسلم از خواب بیدار شده و صدای سبحه را بآن تسبیح شنید زوجه خود امّ مسلم را فریاد زد که بیا و نظر نما با عجب اعاجیب وتا امّ مسلم آمد صدای تسبیح بلند بود و وقتی که نشت آن صدا خواموش شد تنطّق و هم در آن کتاب استکه بزرگی در راهی میگذشت قطعه نانی را دید ناگاه بآواز بلند از آن قلعه نان شنید که یا فلان کلنی بالله قسم بخدا مرا بردار و بخور پس اورا برداشته تناول نمود تنطّق و هم در آنجا از ابوعبدالرّحمن سلمی روایة نموده که گفت داخلشدم بر ابوعثمان مغربی در وقتی که کسی در آنجا از چاهی که در انمحلّ بود آب کشیده و به برکه میریخت پس آنمرد بابوعثمان گفت نمی شنوی که این برکه چه می گوید گفت نه گفت میگوید الله الله تنطّق و هم در آن کتاب از ابوالعبّاس المزنی روایة کرده که من در جیش امیرالمؤمنین یعقوب بودم در وقتیکه بجهاد با کفار رفته بود وقتی هر دو در خیمه نشسته بودیم که ناگاه صدای عوام الناس بلند شد که لشکر اسلام شکست خورد پس از این نداء خوفی در قلوب مسلمین داخلشده ناگاه صدای از قربوس زینی که در آن نزدیکی ها گذاشته شده بود بلند شد که انهزم جیش الکفار الساعة من بیعقوب گفتم که این قربوس خبر خوشحالی داد پس یعقوب گفت الحمدلله مصدّقا مؤمنا بما ذکرته پس در این اثناء مردی از لشکریان پدیدار شد که دستش خون آلود بود و خبر داد که لشکر کفار منهزم شدند تنطّق و هم در آن کتاب آورده که مردی از کنار کنیفی گذشته از بوی تعفّن آن که بمشامش رسیده گفت افتیه پس صدائی از آن کنیف بلند شد که من از مجاورت تو این بوی بد را یافته ام و تو عالمتری بمن در وقتی که پیش از تو بودم تنطّق وفیه روی یزید بن علی قال مطرالناس بالمدینه مطراجود افخرج النّبی مة الی ناحیة المدینة فقال لفاطمة ان جائک ابناک و زوجک فابعثیهم الیّ فبنیما رسول الله جالس اذاتاه علیّ فسلّم فرّد النّبی صلّی الله علیه و آله ثمّ اخذ یده و اجلسه عن یمینه ثم اقبل الحسن والحسین علیهما السّلام فلمّا فرّد النّبی علیهما و اجلسهما فبنیماهم جلوس اذ هبط جبرئیل علیه السلام و معه جام مکلّل محمد بمبدین من نور فقال یا محمّد انّ ربّک یقرئک السلام واحبّ ان یعجّل لکشیئا من فاکهة الخبة فاخذ النبی صلّی الله علیه و آله الجام فلمّا صار فی یده قال سبحان الله والحمدلله ولا آله الاّ الله والله اکبر دفعه النبی صلّی الله علیه و آله و سلّم الی علیّ علیه السلام فقال الجام مثل ذلک ثم اعطاه الحسن والحسین فقال مثل ذلک کرامة لهم تنطق و ایضاً در همان کتاب است که شیخ و قدوه ما ابوعبدالله محمّد بن موسی بن نعمان گفت که از ابوموسی عیسی بن سلامه شنیدم که فرمود ابی العنیت شیخ ربیع ماردینی گفت که چند گاه در مدینه منوّره بودم و مشک آب بدوش کشیده سقّائی میکردم و حاجتی داشتم که هر روزه غسل میکردم و بروضه منوّره مشرف شده و انجاح او را طلب میکردم تا انکه روزی بحسب معمول وارد روضه منوّره شده و نماز زیادی خواندم و بر پیغمبر صلّی الله علیه و آله درود فرستادم پس ملتفت شدم که از تمام جهات
ص:243
کلماتی می شنیدم که اشیاء آن حرم مطهّر با من تکلّم می کنند و چند روز بر این منوال گذشت که می شنیدم که حیوان و طیر و جمادات با من تکلّم می کنند پس اگر کسی بود که آنچه را ایشان با من تکلّم کردند مینوشت همانا اوراق و دفاتری را از تکلّمات آنها با من مظروس میکرد تنطّق و ایضاً در آن کتاب از عبادة روایة نموده که گفت از امیرالمؤمنین حلّی شنیدم که فرمود که من با حضرت رسول صلّی الله علیه و آله در اودیه و شعاب گذر می کردیم پس نمیگذشتیم بهیچ درخت و سنگی مگر انکه او بلسان فصیح به پیغمبر عرض میکردند السّلام علیک یا رسول الله و من سلام آنها را میشنیدم تنطّق و ایضاً در آنجاستکه روایة شده که روزی حضرت رسول صلّی الله علیه و آله اراده طهارت فرمود پس داخل خانه عمویش عبّاس شد و او پرده بر در خانه اش آویزان ساخت چون حضرت بیرون آمد پرسید که این پرده را که آویزان نمود امّ الفضل زوجه عباس عرضکرد که این کار عموی تو عبّاس است پس آن بزرگوار فرمود اللّهمّ اغفر للعبّاس امّ الفضل گوید چون آنجناب ایندعا را فرمود تمام اشیاء گفتند آیین حتی عتبه در را شنیدم که گفت آمین آمین تنطّق و فیه ایضاً روی عن ابن عبّاس قال کان رجل ممّن کان قبلکم عبدالله ثمانین سنة ثم انّه اخطأ خلیئة خاف منها علی نفسه فاتی الغیافی فناداها ایّها الغیانی الکثیرة رمالها الکثیرة دوابها الکثیرة تلالها هل فیک مکان یوارینی من ربّی تعالی فاجابته الغیافی باذن الله یا هذا والله ما فی بنت ولاشجر الاّ و ملک موکّل به و کیف اواریک عن الله تبارک و تعالی قال فاتی البحر فقال ایّها التبحر العزیز مآئها الکثیر حیتانها هل فیک مکان یوارینی عن ربّی عزّوجلّ فاجابه البحر باذن الله یا هذا والله ما فی دابّة ولاحصّاة الاّ و بها ملک موکّل بها فکیف اواریک عندالله عزّوجلّ قال فاتی الجبال فقال ایّها الجبال الشواهق فی السّماء الکثیرة غیر انها هل فیک مکان یوارینی عن ربّی عزّوجلّ فقالت الجبال والله ما فینا من حصّاة ولا غار الاّ و ملک موکّل به فاین نواریک فقام یتعبّد هناک یلتمس التوبة حتی حضره الموت فبکی و قال یا رب اقبض روحی فی الارواح و جندی فی الاجساد و لاتبعثنی یوم القیامة تنطّق و هم در آن کتاب استکه وقتی ابودرداء یکی را بالای اتش گذاشته چیزی طبخ مینمود و جناب سلمان نیز شرف حضور داشت ناگاه آن دیگ سرنگون شده و انچه در او بود روی زمین ریخته و شروع نمود آن دیگ به تسبیح پروردگار چون ابودرداء صدای تسبیح آن دیگ را شنید پسر خود را فریاد زد که بیا و بشنو چیزی را که تاکنون پدر تو ندیده و نشنیده چون آن پسر حاضر شد دیگ از تسبیح نمودن خواموش شد سلمان فرمود اگر سخن نمیگفتی ای ابودرداء هر آینه میدیدی و می شنویدی از آیات العظمی آنچه را که نه دیده و نشنیده بودی تنطّق و هم در آن کتاب استکه سلمان و ابودرداء وقتی نشسته بودند و در میان ایشان قصعه بود پس آن قصعه تسبیح نمود خدای را به نحویکه هر دو آنها شنیدند و قصعه چنانکه در کنزالعلوم واللّعنة است بمعنی صحفه است و آن بنا بر تفسیر صاحب کنزاللّغة فارسی بمعنی کاسه است تنطّق و هم در آن کتاب از شیخ ابوالرّبیع مالقی روایة نموده که ما جماعتی بودیم که ماه رجب و شعبان و رمضان اجتماعی داشته و شبها را در نزد ابومحمّد رندی مشغول بقرائة قرآن و نماز بودیم شبی ابومحمّد مذکور مشغول بقرائة قرآن بود چون باین آیه رسید که و ان کان مکرهم نزول منه الجبال پس دیدم که سقف مسجد زایل شده بنحویکه آسمان را میدیدیم و ستارگانرا مشاهده می کردم و در آنوقت شیخ ابومحمّد سعید بن علی بر بام مسجد بود و در پیش روی او قدحی از آب گذاشته که از آن وضوء میگرفت پس آنقدح از جای خود بقدر دو ذراع جستن کرده و بنطق فصیح فریاد زد بنحویکه هرکس که در آن مسجد بود صدای او را شنید که می گفت الله الله پس ما انقدح را گرفته و در گوشه مسجد گذاشتیم و تا مدّ سه روز از او شبه زمین شنیده میشد تا انکه بعد از سه روز آیین آن خواموش شد و جماعتی که این کیفیّت را
ص:244
گلشن شصت و پنجم
مشاهده نمودند زیاده از هفتاد نفر بودند تنطّق و هم گفته استکه از مطرف بن عبدالله شحیز حکایة شده که گفت من هر وقت داخل منزل خود می شوم صدای بتسبیح ظروفی را که در خانه من است میشنوم تنطّق و ایضاً از شیخ ابوکریم نامی روایت نموده که گفت هرگاه من به حجّ خانه خدا از راه عبدان میروم بهر کوهی که عبور می کنم میشنوم که من میگوید استودعتک الله یا ابا کریم تنطّق و هم در آنجاستکه روایة شده که پیغمبری عبور مینمود سنگ کوچکی را دید که آب بسیاری از او جاری است تعجّب نموده که این چه سرّ است پس خداوند بقدرت کامله خود آن سنگ را به تنطق درآورده عرض کرد از وقتیکه قول خداوند را شنیده ام که فرموده ناراً وقودها النّاس والحجارة خوف مرا گرفته و گریه میکنم که مبادا من آن سنگ باشم پس آن پیغمبر از باریتعالی مسئلت نمود که آن سنگ را در پناه خود نگهدارد و خداوند مسئلت او را اجابت فرموده آن را پناه داد و ایمن از آتش گردانید و آن پیغمبر از او درگذشت پس وقتی دیگر باز گذارش در آن معبر افتاد دید که آن سنگ مثل دفعه اول آب بسیاری از او جاری است سئوال فرمود مگر نه انکه خداوند ترا ایمن از آتش گردانید پس این گریه از برای چیست عرضکرد آن گریه خوف و حزن بود و این گریه شکر و سرور است تنطّق و فیه ایضاً مرّ عیسی علیه السلام بقریة باو اهلها فناداها فقال یا ارض این اهلک و ما صنعوا فتحرکت الأرض ثم ناداها ثانیة فانتقضت ثم ناداها ثالثة فاذن الله سبحانه لها فی کلامه فقالت یا روح الله الفظتهم عن منازلهم آجالهم و عزّیتهم فیها آمالهم و خذلهم عندالموت ما لهم و احاطت بهم اعمالهم فصار واستکانا فی القبور و فارقوا المنازل والقصور و عادت اعمالهم قلائد فی الاعناق و وقفت ارواحهم بین یدی الملک الخلّاق فمهجهم فانیة و عظامهم بالیة فاتا الی جنّة عالیة اوالی نار حامیة فبکی عیسی و بکی اصحابه و قال لهم هذه عاقبة الدّنیا فالویل لمن آثرها علی خدمة المولی تنطّق و فیه ایضاً و یقال انّ مخراب زکریّا کلّمه و قال له یا زکریّا انّک نوری و نهاری فی ظلمات اللّیالی والآن قد کبر سنگ ورق جلدک و لیس لک ولد فمن یقوم مقامک من بعدک فاغتّم زکریّا لذلکت عمّا شدیدا تنطّق و فیه ایضاً و حکی ان رخطین تنازعا فی ارض فانطق الله بسنة من جدار تلک الأرض فقالت انّی ملکاً من الملوک ملکت الدّنیا الف سنة ثمّ متّ وصرت رمیماً الف سنة فاخذنی خزّاف فاتّخذ منّی خزفأتم اخذنی رجل فضرب منّی لبنا فانافی هذا الجدار منذ کدا و کدا سنة فَلِمَ تتنازعان فی هذا الارض تنطّق و فیه لمّا انفم الحوت یونس بلغة الی تخوم السفلی فسمع یونس تسبیح الحصی فقال هو مجاوبة للحصی سبحانک الایة

65 ) - گلشن شصت و پنجم

در تلفّظ حیوانات عجماء است بالفاظ مردمان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است تلفّظ صاحب تاریخ بجیره در انکتاب مرقوم داشته که آنچه محرّر اینرساله را مشاهده افتاد آنست که در اقصای شرقی هند بتاریخ هزار و هفده از هجرت خیرالبشر در نیکی از قصبات آنملک موسوم به عثمانی پورماری هر شب از درختی فریاد میزد و تا چهار نوبة اینعبارت را می گفت حقّی حقّی حقّی حقّی و تا صباح کار او این بود و قریب به ششماه که فقیر در آن قصبه بودم یکشب آنمار ترک این ذکر نکرد و خدا گواه است که این کلمه را بفصاحتی ادا کردی که هیچ تفاوت نبودی از گفتن او تا گفتن آدمی تلفّظ و هم در آن کتاب استکه آورده اند که در عهد خلافت متوکّل در بعضی از قرای اهواز شخصی فوت شد چون جنازه او را برداشتند مرغی بر آن جنازه نشست و بزبان خوزی گفت که هر که با این جنازه است و اینجنازه را الله بخشید و و آمرزید تلفّظ و هم در آنجاستکه گویند در زمان خلافة الطایع بالله عباسی و پادشاهی صمصام الدّوله دیلمی از دریای عمّان مرغی درآمد بزرگتر از فیل سه روز پی در پی بر پشته نشسته بزبان فصیح میگفت قد قرب قد قرب تا سه نوبت بعد از سه روز دیگر کسی او را ندید دانشمندان از دریا برآمدن ان مرغرا تعبیرها می کردند بقولی بعد از یک سال فتنه چنگیزخان پیدا شد و اهل اسلام را یقین شد که آ« اشاره
ص:445

در تلفّظ حیوانات با الفاظ مردمان
چه بوده است که بتحقیق نزدیک است تلفّظ و هم در آنجاستکه گویند در ساحل سحر نیل مرغی است که سرش سفید است و باقی تنش سیاه است و آنمرغ از ماهیان دریا غذا دارد و هرگز از آنجا بجائی دیگر نرود و گویند هرگاه بپرد بآواز بلند فصیح گوید الله فوق الفوق تلفّظ و هم در آن کتاب از مترجم ابن جوزی نقل نموده که در عهد متوکل عبّاسی در قلمرو او طائری بزرگتر از غراب بر درختی فریاد کرد که یا ایّها النّاس اتقوا الله اتقوا الله و چهل نوبت این کلمه را گفت مکرّر و روز دیگر همچنان آن کلمه را گفت بر آن موضع باز چهل نوبت تا یکهفته قریب به پانصد کس از اعیان ممالک این کلمه را شنوده بودند محضری کردند و همه گواهی خود بر آن نوشتند و بخدمت خلیفه معروضداشتند خلیفه کمال تعجّب را نمود از این قضیه تلفّظ و هم در آن کتاب است که در حدود بربر مرغی است هرچیز که از او به پرسند موافق سئوال جواب دهد و از کرانی و ارزانی اجناس چون پرسند هرچه گوید البتّه چنان شود در آن سال و مردم کمال احتیاط کنند از گفته او تلفّظ در کتاب النّطق المفهوم من اهل الصمت المعلوم تألیف احمد بن ظفربک العاصی از عثمان بن ابی عاتکه نقل نموده که در غزوه در ارضروم رفته بودیم و الی لشکر اسلام سریه را بطرفی فرستاده و مراجعة آنها را در روزی معیّن میعاد نهاده پس آنروز رسید و آن سریّه نیامدند در این اثنا ابومسلم نیزه خود را بر زمین فرو برده و در مقابل او ایستاده نماز میخواند ناگاه طائری آمده بالای آن نیزه نشست و بلسان فصیح فریاد زد که سریّه سالمند و آنها را غنیمت نصیب شده و در فلانروز نزد شما خواهند رسید ابومسلم بآن طائر فریاد زد تو کیستی خدا ترا رحمت کند گفت من بیرون کننده حزنم از دلهای مؤمنین پس ابومسلم نزد والی آمده کیفیّت را خبر داد و سریّه در همانروز که آن طائر خبر داده بود سالماً و غانماً وارد شدند تلفّظ و هم در آن کتاب از سرّی سقطی حکایة نموده که گفت وقتی در قریه از قرای شام نازل بودم دیدم دیدم مرغی را که بر درختی نشسته و تا بصبح فریاد میزد اخطأت لا اعود سری گوید از اهل آن قریه از شأن ان مرغ سئوال کردم گفتند اینمرغرا فاقدایفه می نامند تلفّظ و هم در آن کتاب از اوزاعی نقلنموده که گفت مردی از اهل امانت و صدق و از برادران ما حکایت کرد که در خارج بیروت ضیعه داشتم و از بیروت بآنجا ذهاب و ایابی بود مرا وقتی در بین راه قطعه وافره از جراده و ملخرا دیدم که بهتر از آنها در عمرم ملخ ندیده بودم ناگاه یکی از آن ملخها را دیدم که بر ملخ دیگر سوار است و چیزی شبیه به برنس بر سر او است و بهر طرف که آن ملخ اشاره مینمود ملخهای دیگر فرمان برده و از انطرف میرفتند و آن ملخ بزبان فصیح میگفت الدّنیا باطل و باطل ما فیها تلفّظ و ایضاً از شیخ ابوالرّبیع مالیقی حکایت نموده که گفت در بعضی از سیاحات خود منفرد و تنها بودم خداوند طیری را انیس من قرار داده بود که چون شب میرسید نزدیک من بیتوته مینمود و با من مکالمه میداشت و بسیاری از اوقات یا قدّوس یا قدّوس می گفت و چون روز میشد بالها را بهم میزد و میگفت سبحان الرّزاق پس از آن از نزد من بیرون میرفت تا انکه وقت مغرب میرسید باز مراجعة میکرد و همین نحو بود تا وقتی که من در آن سفر بودم تلفّظ و هم از شیخ مالیفی و او از محمّد بن بشیر روایة نموده که گفت در مکّه بودیم که طائری از جانب مجرمی آمد و با محمد تکلّم میکرد و صحبت میداشت تا انکه روزی محمّد آمده گفت من اراده رفتن بشام را دارم از جهتش پرسیدم گفت جهة آنست که آن مرغی که با من مکالمه و موانسة داشت اینروز مرا وداع نموده گفت وعده من و تو در شام پس محمد همانروز انکه بیرون آمده و بجانب شام روانه شد بعد از مدّتی من هم با رفقا بشام رفتیم چون با محمّد ملاقات حاصل شد از حال آنمرغ از او سئوال کردیم گفت بهمان نحو که در مکّه با من موانست و مکالمه داشت اینجا هم بهمان نحو است تلفّظ و ایضاً فی الکتاب المذکور روی انّ سهل بن عبدالله التستری قال اوّل ما رأیت من العجائب والکرامات انی خرجت یوماً الی موضع خال فطاب لی المقام فیه و کانّی وحدت فی
ص:346
قلبی قزبا الی الله و حضرت الصّلوة واردت الطّهاره و کانت عادتی من صبای تجدید الوضوء لکلّ صلوة فکانی اغنتممت لفقد الماء فبینما انا کذلک اذ دبّ یمشی علی رجلیه کانّه انسان و معه جرّة خضراء قد امسک یدیه علیها قال سهل فلمّا رأیته من بعید توهّمت انّه آدمی حتّی دنی متی فلّم و وضع الجرّة بین یدی من بعید قال سهل فجاء اعتراض العلم فقلت فی نفسی هذه الجرّة والماء لا ادری من این هو فنطق الدّب و قال یا سهل انا قوم من الوحوش انقطعنا الی الله بعزم المحبّة والتوکّل فبینما نحن نتکلّم مع اصحابنا فی مسئلة اذنودینا ان سهلا یزید الماء لیجدد الوضوء فوضعت هذه الجرّة بین یدی و بجنبی ملکان حتی دنوت منک قضبّا هذا الماء فیها من الهواء و انا اسمع صریرالماء قال سهل فغشی علیّ فلمّا افقت اذا انا بالجرّة موضوعة لاعلم لی بالدّبّ این ذهب فانا استخسر اذلم الکلّمه فتوضأت فلمّا اردت ان اشرب منها نودیت من الوادی یا سهل لم تأذن لک بشرب هذا الماء ابعد عنه فبقیت الجرة تضطرب و انا انظر الیها فلا ادری این ذهب تلفّظ و هم در آن کتاب از ابوبکر مغارفی روایة نموده که گفت وارد شدم بر علیّ بن بکار دیدم طبقی از جو در نزدش گذاشته و خودش متعهّد پاک نمودن او است که آنرا تمیز ساخته و باسبش بدمد پس من باو گفتم یا اباالحسن آیا با این همه غلامان که تورست خودت باید جواز برای اسبت پاک کنی گفت من در بعضی از مغازی بودم که از برای جهاد در آنجا رفته ناگاه دشمن بر ما غلبه کرده و مسلمین منهزم شدند و من هم روی بفرار نهادم اسب من در رفتن کوتاهی میکرد من گفتم انا لهل و انا الیه راجعون ناگاه شنیدم که آن اسب هم گفت نعم انا لله و انّا الیه راجعون چگونه در علوفه دادن بمن اتّکال بفلانه مینمائی پس من از آن وقت متعهّد شده ام که علوفه او را بغیر وانگذارم تلفّظ و هم در آن کتاب از احمدبن یحیی الجلاء روایة نموده که گفت من شتری را سوار بودم وقتی بآواز بلند گفتم جل الله ناگاه شنیدم که ان شتر نیز بزبان فصیح فریاد برآورد جلّ الله و مثل همین را از احمد بن غطاء فیروزآبادی نیز نقل نموده تفّظ و فی الکتاب المذکور حکی الشبلی انّ اباحمزة کان من شأنه الجلوس فی مجلسه لایخرج الاّ العظیم لابیعه القعود عنه فدخل علیه بعض الفقراء یوماً و لیس عنده شیئ فخلع قمیصه و دفعه الیه فخرج الفقیر فغلب علی اینجمزه الوجد فخرج مجرّد فبینما هو یمشی فی الصّحراء اذ وقع فی بئر فاراد ان یصیح فذکر العهد الذی بینه و بین الله فبینما هو فی البئر اذ عرّ رجلان علی جادة الطّریق فقال احدهما للآخر یا اخی هذا الشرفی وسط الطّریق لومرّ به من لم یعلم به لهوی فیه فامض انت و ائتنی فی القصب و انا انقل الحجارة والتّراب ففعلا وسدّ ارأس البئر و مضیا فاردت انّ اکلّمهها لضعف البشریّة ان اخرجانی ثم طمّاه فمنعنی العهد الّذی بین الله و بینی فقلت سیّدی و عزّتک لا استغیث بغیرک فبینما انا کذلک و قد مضی بعض اللّیل اذا التّراب تیناثر علی رأس البئر کان انسانا ینبثه فسمعت قائلا یقول الا ترفع راسک لئلا یسقط علیک التراب ثم قال یا ابا حمزة تعلّق برجلی فتعلقت برجله فاذا هو خشن الملمس فلمّا صعدت وصرت فوق البئر علی الأرض اذا انا بسبع عظیم فالتفت الیّ فسمعت قائلا یا ابا حمزة نجّیناک من التّلف و ولیّ عّنی فی الصّحراء تلفّظ و هم در آن کتاب است که مردی در زمان رسولخدا کاوی را زین نهاده و بر آن سوار شده و بعصائیکه در دست داشت بگردن آنگاو میزد پس آنگاو بفرمان خداوند عالم بزبان آمده گفت ایمرد مرا عذاب مکن و از خدا بترس چه آنکه من از برای حراثت و شیار زمین خلق شده ام نه از برای سواری و اگر باور نداری از این پیغمبری که در میان شما مبعوث شده سئوال نما تا تو را خبر دهد پس آنمرد از آن کاو پیاده شد و جزع بسیاری نموده خدمت حضرت رسول مشرّف شده و کیفیت را عرضه داشت حضرت فرمود تکلّم اینگونه از حیوانات از اشراط ساعت است تلفّظ و ایضاً در آنجاستکه در سرای نمرود گاوی بود در نهایة فبکونی و مرّتین تجلّی
ص:247
و حلل بسیار در وقت مجادله او با ابراهیم خطاب بنمرود نموده گفت ای دشمن خدا اگر خداوند مرا اذن میداد هر آینه ترا بشاخ خود چنان میزدم که نتوانستی هیچ چیز طینتی را بخوری نمرود چون این را از آن کاو شنید امر نمود تا او را ذبح نمودند پس خداوند بقدرت کامله خود او را بعد از ذبح زنده فرمود باز همان کلام را بنمرود گفت تا سه مرتبه و در دفعه سیّم بعد از زنده شدن و گفتن آنکلام را به نمرود دو بال برادر روئیده و بجانب آسمان طیران نمود تلفّظ و هم در آنجاستکه در مصر مردی بود گاوچران که او را مصعب بن ولید مینامیدند و زنی داشت راغونه نام و هر دو از اولاد عمالقه بودند و زاغونة یکصد و هفتاد سال از عمرش گذشته و در اینمدت اولادی از او نشده بود پس روزی مصعب دید که گاوی زائیده و گوساله را وضع نمود مصعب چون در اینمدت اولادی بخود ندیده چون وضع حمل انگاو و بچه او را دید آهی سرد از نهاد خود برکشید پس آنگاو بزبان آمده گفت ای مصعب غم مخور که عمّا قریب ولدی مشئوم از برای تو متولّد شود که رکنی از ارکان جهنّم باشد پس مصعب نزد راغونه آمده و آن کیفیّت را باو گفت و با او وقاع نموده نطفه فرعون منعقد گردید و هنوز بدنیا نیامده که مصعب سپری شد. چون راغونه وضع حملش شد و او را پسر دید نام او را ولید بن مصعب نهاد و در تربیتش کوشید تا شد آنچه شد تلفّظ و هم صاحب آنکتاب گوید که اتّفاق افتاد در زمان ما در سال ششصد و دو از هجرت که مردی از اهل سقط میددم که یکی از قرای بهناء استکه ازدیار مصر است گفت روز سه شنبه بیست و سیّم از ماه شعبان همان سال پس از اذان ظهر من مشغول شیار زمین بودم ناگاه شنیدم که آن گاویکه باو زمین شیار میکردم بزبان فصیح گفت لا اله الا الله پس من هم گفتم محمد رسول الله پس از آن مرا حالتی دست داد که مدّتی از خود رفتم تلفّظ و هم در آن کتاب از عبدالله بن بکر السهمی روایة نموده و او از پدرش که گفت جماعتی از مسافرین در سفری بودند و با آنها کسی بود که هر طائری را که میدید بهمراهان می گفت آیا میدانید که اینطائر چه گفت آنها می گفتند نمیدانیم پس آنمرد می گفت چنین و چنان و حواله میداد ایشان را بر چیزیکه نمیدانستند که در گفته خود صادق است یا کاذب تا انکه یگلّه از گوسفند رسیدند که در میان آنها گوسفندی بود که سخله داشت و آن سخله عقب مانده بود و آن گوسفند پیوسته گردنرا کج نموده و با آن سخله نعوذّه و شبه مکالمه داشت پس بآن ها گفت آیا میدانید که این گوسفند به بچه خود چه میگوید ایشان گفتند نمیدانیم گفت میگوید به بچّه خود که بیا و بما ملحق شو تا گرگ تو را نخورد چنانکه برادر تو را در سال گذشته خورد در همین مکان پس ایشان از راعی سئوال نمودند گفت چنان است که گفته تلفّظ و ایضاً در آنجاستکه حمرویه قواریری گوید که شبی در بعضی از اسواق قُری جوانی با ما بود که جبّه و کسائی پشمینه داشت و در آن شب چندین مرتبه از خواب برجسته و بآواز بلند میگفت لا اله الا الله چون صبح شد با او موانست نموده و از جهة آن فعل از او سئوال کردم گفت من از برای والدین خود و اهل قریه که در انجا بودیم شبانی میکردم شبی با آن گوسفندان از خواب بیدار شدم شنیدم که تمامی آنها بزبان فصیح لا اله الاّ الله میگویند و سرها را بجانب آسمان بلند نموده بودند من چون آن کیفیت را دیدم بقریه آمدم آن گوسفندان را بصاحبانش رد نمودم و انقطاع از خلق و توجّه بخالق در نزد من محبوب افتاد و چون مادرم النحالة را از من مشاهده کرد گفت ای فرزند هرکجا که میخواهی برو و او سالی یک جبّه و یک کساء از پشم ترتیب داده بمن میدهد و من هرکجا که میخواهم میروم تلفّظ و فیه ایضا روی عن ابی علیّ البردعی انه قال قال لی ابوسلیمان رکبت حمارة لی من المقیمقه ارید عین دریه و فی الطّریق ذباب ازرق یؤذی البهائم فکنت اضرب رأسها واردها الی الطریق ففعلیت هذا بها ثلث مرّات فقالت تله فی الثالثة یا ابا سلیمان ارجع ففی رأسک توجع تلفّظ و فیه حکی ان رجلاً قتل حیّة
ص:247
گلشن شصت و ششم
فی زمن سلیمان و کان للحیّة قرین فجائت الی سلیمان بالشکایة فقال لها ما القصّة قالت انّه مثل قرینی اقا لدعه فاقتله قال سلیمان لایجوز قتل المسلم لاجل الحیّة فقالت یا بنیّ الله اجعله قیّماً علی الأوقاف فیأکلها فی الدّنیا حتی اشقم منه فی النّار مع حیات النّار تلفّظ و فیه و روی انّ شابّا فی البریّة و کان من ابناء الملوک صار مریضاً فجائته حیّة بباقة نرجس فتعجب الرّائی من ذلک فانطق الله الحیّة فقالت من اطاع الله اطاعه کلشیئ تلفّظ و فیه عن صالح الغانل انّه کان یوماً عند الشیخ علی بن ابراهیم المعروف بابن بنت ابی سعد من رجل آخر اذ خرج من جانب البیت ثعبان فجاء الیه و هو جالس یتوضّاء فقال الشعبان اجیز یا شیخ حتی اشرب فنکتب الماء یکفه الا یسر فشرب الی ان ارتوی و مضی سبیله عجیبة فی نوادر الظرفاء حکی عن الحاج العبد الدائم و هو صدوق رکبدار قاضی القضّاة الحنبلی المصری قال رزت بیت المقدس ثم رجعت قاصداً القاهرة فلمّا کنت ببعض الطّریق انا و رفقتی اذ قال رجل یسمّی عبد الواجد تحت شجرة فیها عش ابورزیق و فیه فرخان فاخذهما والی البینة ثم رحلنا من تلک المنزل والفرخان معنا فاذا ابوهما تبعنا فناداه یا عبدالواحد بالرّب الواحد خذواحد واطلق الواحد فلمّا سمعنا صوبة حصل لنارقة عظیمة فقلنا لعبد الواحد اطلقهما فاطلقهما فاخذهما و طارو هذا من العجائب

66 ) - گلشن شصت و ششم

در تکلّم و مقاولة اموات بازندگان و گلچشن از گلبانهای آن چند کل است تکلّم البدر الباهر والبحر الزّاخر السیّد محمّد باقر اعلی الله مقامه در روضات الجنّات از بعضی از سادات ثقات جبل عامل و اواز بعضی از موثّقین نقل نموده که قریب بهمین اعصار مردی زارع در آن نواحی زمین شیار مینمود ناگاه نوک آلة شیار بسنگی بند میشود و آنرا از جای حرکت میهد پس می بینید که جثّه کفن پیچیده از زیر آن سنگ سر از زمین برمیدارد و مثل آدم متحیّر و متوحّش بطرف راست و چپ نظر می کند که پس از آن بآنمرد زارع میگوید هل قامت القیامة و بزمین می افتد آن زارع چون این کیفیّة را مشاهده می کند حالة غشوه بر او عارض میشود و بعد از انکه افاقه حاصل میکند و از حقیقة امر تفحّص مینماید می بیند که در آن سنگ نقر شده است هذا قبر ابراهیم بن علی الکفعمی تکلّم در ریاض العارفین و فارسنامه ناصری در ترجمه زکیّ شیرازی که شیخ عبدالله بن ابی تراب بن بهرام بن زکّی بن عبدالله ابی خیر است که از مخول فضلاء و عدول حکماء و کمّل عرفای عهد خود بوده و استاد قاضی بیضاوی و قطب الدّین علّامه و ابوالنّجاشی ظهیرالدّین عبدالرحمن برغش بوده است از رسالة الابرار فی الاخبار نقل نموده که او معلّم و استاد جمیع فضلاء و تمام علمای آنزمان بوده و قاضی بیضاوی از کرامة او نقل کرده که وی بعد از وفات زنده شد و فتوی علمأ مصر را جواب نوشته باز درگذشت و بناء علیه وی را ذوالموتین لقب کرده اند وقد وقع هذا الامر فی سنة سبع و سبعین و ستمأئه العلم عندالله والعهدة علی الرّاوی تکلّم در طرایق الحقایق استکه در طرف غربی بیت المقدّس قبرستانی است که بقبرستان مامیلا معروفست و در آن قبرستان قبری استکه بقبر وجدنا موسوم است و در وجه تسمیه آن قبر را باین اسم چنین گفته اند که وقتی سواری از آن قبرستان عبور نموده در حالتیکه در هنگام سواری مشغول تلاوت قرآن مجید بوده چون بمقابل آن قبر رسیده این آیه را تلاوت مینموده هل وجدتم ما وعد ربّکم حقّا پس فوراً صدائی از آن قبر بلند میشود که بلی وجدنا ما وعد ربّنا حقا و از آنروز تاکنون آن قبر معروف بقبر وجدنا شده است تکلّم حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده نقلنموده که در زمان الجایتو سلطان از مولانا جمال الدّین میرگ که عالم عاقلی مقبول القول بوده مرویست که گفته در این سالها بشهر نیک از بلاد ترکستان رسیدم حکایة در آن یکماه واقع شده بود عجیبه که همه زبانهای اهل انشهر بذکر آن موافق بود و او آنچنان بوده که در آنسال لشکر کفّار بجنگ ایشان آمده و مردم ترکستان را بمحاربه ایشان میفرستادند و از شهر نیک مردی قرابهادر نام با آنمردم
ص:248

در تکلّم و مقاوله اموات بازندگان
بجنگ رفت و شهید شد بعد از مدّتی از یک گوشه خانه قرابهادر مذکور که عیال و اطفال او در آنجا بودند آوازی شنیدند منم قرابهادر مرا فلانروز کفّار شهید کردند اکنون مرا در آنجا که هستم خوش است و من بدینشهر با هفتاد هزار روح به استقبال پیرزنی آمده که درخواهد گذشت بعد از سه روز دیگر چون ایشان بدینمصلحت میآمدند من نیز آمدم تا بنگرم که شما در چه حالتید میباید که اهل اینشهر را بگوئید که آفتی بدینشهر خواهد رسید صدقه دهند تا آن بلا دفع شود چون اهل قرا بهادر آن اواز را شنیدند انگوشه از خانه را که این آواز را از آنجا شنیده بودند کاویدند و هیجکس را ندیدند باز آواز از گوشه دیگر برآمد که منم قرابهادر و روح منست که با شما سخن میگوید و تفصیل حکایت میکند با اهل شهر بگوئید تا صدقه دهند و این آواز همچون آواز اهل ابدانی نبود بلکه همچون بود که آوازی از خمی بیرون آید اهل خانه در جواب گفتند که مردم شهر اینسخن را از ما باور نکنند جوابداد که اهل شهر را بگوئید تا در میدان حاضر شوند و چوبی در زمین فرو برند تا من از آن چوب با ایشان سخن گوید همچنین کردند اهل آنشهر اینحکایت را مکرّر از آنچوب شنیدند که می گفت دفع بلا را صدقه دهید و بگوئید اللهم کفّی علمک عن المقال و کفی کرمک عن السئوال و تا سه روز این آواز را در آن شهر از مواضع مختلفه می شنیدند و بعد از آن که آن پیرزن درگذشت آن آواز را دیگر کسی نشنید و این از عجائب حالات است تکلّم در کتاب النطق المفهوم من اهل الصّمت المعلوم از ابی ربعی بن حراش نقلنموده که روزی بمنزل آمده عیالم گفت فلانی که از رفقای تو بود از دنیا گذشته جنازه او را تشییع نما چون رفتم دیدم او را کفن نموده اند من به بالای سر او ایستاده و از برایش طلب ترحیم و آمرزش مینمودم ناگاه دیدم که گوشه کفن را از صورت خود برداشت و گفت السّلام علیکم من در جواب او گفتم و علیک السلام سبحان الله آیا خدا ترا بعد از مردن زنده نمود در جوابم گفت انّی لقیت روحا و ریحانا و ربّا غیر غضبان پس از آن گفت خدا مرا پوشانید بلباسی از سندس و استبرق و من امر مردن را آسان تر از آنچه شما بگمانتان میرسد دیدم هیچ مگوئید که من از خداوند اتیندان نموده که شما را بشارت دهم و خبر نمایم مرا حمل نمائید و بسوی رسولخدا ببرید چه انکه عهد فرموده که من نمیروم از مکان خود تا انکه تو مرا ملاقات کنی چون اینسخنان را گفت خواموش شد و بحالت مردن عود کرد تکلّم و ایضاً در آن کتاب از ابی عبدالله شامی نقلنموده که گفت با لشکر اسلام بغزوروم رفته بودیم پس ساعتی از ما از معسکر دور افتاده و در طلب کفّار رفتند از آنمیان دو نفر در کناری واقع شده بودند ناگاه مردی پیر از رومیان را مشاهده کردند که الاغی در جلو دارد که بر آن پالانی گذارده و خورجین خود را بر او حمل نموده گفتند چون آنمرد پیر نگاهش بما افتاد تیغ خود را از نیام برآورد و آن را تیز ساخته و آن تیغرا چنان بقوّت بر پشت الاغش وارد آورد که خورجین و پالان و الاغرا هریک دو نیمه کرد و بزمین رسید پس رو بجانب ما کرد و گفت ضرب دست مرا دیدید گفتم بلی گفت الحال مبارزت مرا آماده شوید پس ما قبول نموده و هر دو بر او حمله آوردیم و مبارزت نمودیم تا انکه یکی از ما را بقتل رسانید ناقل گوید آنگاه بمن گفت آنچه را که برفیقت رسید دیدی گفتم بلی گفت الحال برگرد و با من مبارزت نما گفتم برمیگردم چون چند قدمی از او دور و بجانب اصحاب خود روان شدم با خود گفتم مادرم بعزایم بنشیند رفیق من زودتر از من در بهشت قرار گرفت و من بجة حبّ زندگی دنیا بنزد رفیقان خود برمیگردم این چه بدبختی است پس بسوی آن پیرمرد برگشتم و از اسب پیاده شده شمشیر و سپر خود را برداشته و در مقابل آن پیرمرد رفتم ضربتی بر او نواختم بخطا رفت و ضربتی هم او بمن نواخت خطا شد پس سلاحمرا انداخته و نزدیک رفته او را در بغل زدم در این اثنا او بر من غالب آمده بروی زمینم زد و بر بالای سینه ام نشست و کاردی را که با خود داشت تفحص مینمود که با او مرا بقتل رساند ناگاه دیدم رفیق من که کشته شده بود از جای برخواسته و از عقب سر او آمده و موی
ص:249
پشت سرش را گرفته کشید و او را بروی زمین انداخت و مرا در قتل او یاری نموده تا انکه او را کشتیم و لباسهای او را برداشته رو بجانب لشکر اسلام آمدیم و با همدیگر صحبت میداشتیم و گذارشات خود را بیان میکردیم تا انکه بدرختیکه در ان نزدیکی بود رسیدیم ناگاه دیدم رفیق مقتول من در سایه آندرخت رفت و دراز شد و بحالت مقتولیّتش برگشت پس من از دیدن این کیفیّت متعجّب و هراسان شده بلشکرگاه آمدم و لشکریان را از آنحال خبردار نمودم و آنها همراه من آمده و او را در سایه آندرخت مشاهده نمودند تکلّم و ایضاً در آن کتاب از شیبان بن حسن نقلکرده که گفت وقتی پدرم با عبدالرّحمن بن زید بغزوه رفتند پس نزدیک شدند بچاه عمیقی که آب خوردن را باید از آنچاه برداشت چون دلوی با آنها نبودند لذا دیگی را که همراه داشتند بریسمانی بسته و داخل در آنچاه نمودند چون ریسمان بوسط چاه رسید پاره شده و دیگ در آنچاه افتاد پس ریسمانهای بسیار از همراهان گرفته و بر سر یک دیگر بستند و سر ریسمانها را بر کمر و وسط یکی از آندو نفر بسته و آنرا در چاه بجهة بیرون آوردن دیگ داخل نمودند چون قدری داخل در میان آنچاه شدند ناگاه فریاد زد که آنچه را که می شنوم شما هم میشنوید یا نه گفتند بلی ما صدای همهمه اصغا مینمائیم پس گفت عمودی بمن دهید چون عمودی باو دادند و قدری دیگر رو بقعر چاه رفت دید مردی ببالای لوحه نشسته و آن لوحه بر بالای آب است پس بآنمرد گفت آیا تو از طائفه انس هستی یا از طائفه جنّ آنمرد گفت من از طائفه انسم گفت الحال که انس هستی از کجا و از چه طائفه و قبیله آنمرد گفت من مردی از اهل انطاکیه میباشم و مدّتی گذشته من از دنیا رفته ام و از وقت مردن تاکنون خداوند مرا در اینجا حبس نموده بواسطه قرضی که از فلان برذمّة منست و اولاد من در انطاکیه موجود میباشند و ابدأ مرا یاد نمی کنند و قرض مرا ادا نمی نمایند پس چون این کلمات را از او شنید دیگ را بیرون آورده و او را بالای انچاه کشیدند چون بیرون آمد با رفقاه خود گفت شما بروید که ما را غزوه دیگری در پیش افتاده پس از آنجا که بودند با آن رفیق خود راه انطاکیه را در پیش گرفته رفتند تا انکه وارد انطاکیه شدند پس از آنمرد و منزل او پرسش کردند چون ایشانرا بخانه او دلالت کردند نزد اولاد او آمده و ماجرا را بیان کردند اولاد او گفتند او پدر ما میباشد و قضیّه دین و مقروضیش از فلان حقّ وصدق است اینک ضیعه او را فروخته قرض او را ادا خواهیم نمود پس قرض او را ادا کرده و ایشان از انطاکیه بیرون آمدند و بآن سرزمین رسیدند که آنچاه و آنمرد را در آنجا دیده بودند و هرچند در آن بیابان و اطراف آن گردش کردند اثری از آن چاه نیافتند تا انکه مأیوس گشته شب را در آنجا بسر برده خوابیدند پس آن کسی که در چاه رفته بود و آنمرد را دیده بود او را در عالم واقعه دید که آنمرد نزدش آمده و گفت جزاکم الله خیرا چه از انوقت که شما باعث اداء فراغ ذمّة من از دین و قرض شدید خداوند مرا بحملّیکه بوصف نیاید از بهشت داخل فرموده و در آنجا در نعمت و راحت میباشم تکلّم و ایضاً در آن کتاب از عبدالله بن عمر نقل کرده که وقتی مهمان عجوزه شدم دیدم در کنار حجره او قبری است و صدائی از میان آن قبر بلند است که کسی میگوید بول و مابول شنّ و ماشنّ عبدالله گوید من از آن عجوز پرسیدم که این قبر از کیست و این چه صدا استکه از او بلند است عجوز گفت این قبر شوهر منست و او در حال حیات خود از بول پرهیز نمیکرد و باو میگفتم وای بر تو شتر در وقت بول نمودن از بول خود پرهیز می کند و تو پرهیز از بول نداری و او از من نمی شنید تا انکه از دنیا گذشت و از وقتیکه مرده است تاکنون می گوید بول و مابول و امّاشنّ و ماشنّ که از او استماع میشود جهتش آنست که روزی مردی بسیار تشنه بر ما وارد شد و طلب آب نمود زوج من استهزاء اورا دلالت بسوی مشک آبی خشکیده نمود و گفت آن آب است برو بیاشام و از آنوقت که از دنیا رفته تاکنون میگوید شنّ و ماشنّ و این جزای استهزاء او است از آن مرد عطشان تکلّم و ایضاً در آن کتاب از ابن عبّاس نقل کرده که گفت وقتی وارد قریّه از قرای شام شدم و یا اهل آنقریه موانسة
ص:250
نمودم گفتم عجیب تر چیزی را که در اینجا دیده اید از برای من حکایت کنید گفتند در اینقریه راهبی از نصاری از دنیا درگذشت طایفه نصارا آنرا در موضعی که خرما را در آنجا می خشکانند دفن نمودند و سابق بر آن قبری دیگر هم در آن موضع بود چون شب شد صدائی از آن قبر سابق بلند شد که ای اهل قریه اینجیفه و مردار خود را از نزدیک من دور سازید چه اینکه نزدیکی او بمن موجب اذیّت منست پس اهل آنقریه در صبح آنشب آنچه را که از آن قبر شنیده بودند با همدیگرند اکره میکردند تا آنکه شب دویّم رسید باز همان صدا را از آن قبر شنیدند تا سه شب امر بر اینمنوال بود تا انکه مسلمانان اهل آنقریه اجتماع نموده و در باب آنراهب مقبور شور می نمودند و در شب چهارم از میان آن قبر اوازی بلند شد که قسم بعزّت خدا که اگر این جیفه را بیرون نیاورید از نزدیک من هر آینه از انچه که از آن کراهت دارید بترسید که بشما خواهد رسید پس مسلمانان آنراهب را از قبر بیرون آورده و موضع دفن او را پاک نمودند ابن عباس گوید که باهل آن قریه گفتم آن قبر را بمن نشان دهید چون نشان دادند دیدم در آن قبر پیرمردی جسیم که موی سر و ریش او سفید بود مقبور است و او از حواریین عیسی بن مریم علیهما السلام بود تکلّم و ایضاً در آن کتاب از حفّاری از طایفه بنی اسد نقلنموده که گفت من و مردی دیگر مقبره بنی اسد را حراست مینمودیم شبی در میان قبور بودیم ناگاه صدائی از یکی از آن قبور بلند شد که صدا زد یا عبدالله پس صدائی از قبر دیگر که در نزدیکی او بود بلند شد که چه میگوئی یا جابر پس از قبر اوّل آوازی آمد که فردا پدر ما بر سر قبر ما میآید صاحب قبر دویّم گفت آمدن او چه فایده بحال ما میدهد و حال انکه اواز برای ما طلب ترحیم نمی کند و قسم خورده استکه بر ما طلب رحمت نکند و غضبناک بر ما میباشد و اینمضمون را مکرّرا با همدیگر مذاکره مینمودند پس من به نزد رفیقم آمدم و او را از حرف زدن صاحبان آندو قبر با همدیگر خبردار کردم رفیقم چون گوش داد صدای ایشان را شنید و لیکن کلمات آنها را نفهمید تا انکه من او را بکلمات ایشان واقف نمودم چون صبح شد مردی آمده و بما گفت قبری در اینموضع از برای من حفر نمائید و آن موضع میان آندو قبر بود که انکلمات را با یک دیگر می گفتند ما گفتیم اسم صاحب این قبر جابر و اسم صاحب قبر دیگر عبدالله است گفت بلی گفتیم هر دو پسران تو هستند گفت آری پس ما کیفیّة را برای او نقل کردیم او گفت من کفّاره قسم را میدهم و از برای آنها طلب رحمت می کنم

67 ) - گلشن شصت و هفتم

در غرائب حالات ملائکه آسمان و تأثیرات نیّرات آن در ارض باذن الله و گلچین از گلبانهای آن چند کلست ملک در بحارالأنوار بسند معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایة نموده که فرمود دو ملک را حق بشهری فرستاد که اهل آنشهر را هلاک کنند پس صدای شخصیرا در میان ایشان شنیدند که در شب تار ایستاده است و عبادت خدا می کند و بسوی خداوند خود تضرّع مینماید پس یکی از آن دو ملک بدیگری گفت که مراجعت کنیم بسوی خدا درباب اینمرد که تضرّع مینماید شاید که خداوند او را با اهل شهر را به برکت او ببخشد و انملک دیگر گفت که بلکه آنچه خدا فرموده است می کنیم و ما را نیست در اینباب مراجعت نمائیم و چون آنملک مقام خود رفت و حال آنمرد را عرضکرد حق باو ملتفت نشد و وحی نمود بسوی آن ملکی که معاودت نکرده بود که آن تضرّع نماینده را با اهل آن شهر هلاک کن که غضب نیز بر او لازم شده است زیرا که هرگز خود را متغیر نگردانید در وقتیکه معصیة مرا دید که غضبناک شود برای معصیت من و بر آن ملک که در اینباب معاودت کرده بود غضب فرمود و او را بجزیره انداخت و تا اینوقت در آن جزیره میباشد و مغضوب حقتعالی است ملک و ایضاً بسند معتبر از حضرت باقر علیه السلام روایة نموده که فرمود مرد عابدی در میان بنی اسرائیل بود و بهرکار که متوجّه میشد زبان مییافت و کار دنیا بر او بسته شده بود و زنش باو نفقه میداد تا انکه نزد زنش نیز خیری نماند پس روزی گرسنه شدند و زن هیچ در خانه نیافت بغیر از یک پیله از رشته
ص:251

گلشن شصت و هفتم
خود پس آن را بشوهر خود داد و گفت غیر این نزد من چیزی نمانده است این را بفروش و از برای ما طعامی بخر که بخوریم چون آنرا ببازار آورد دید که مشتریان برخواسته اند و بازار را بسته اند پس برگشته و گفت میروم به نزد این دریا و وضوء میسازم و آبی بر خود میریزم و برمیگردم و چون بکنار دریا آمد صیّادیرا دید که دامی بدریا افکنده بود و بیرون آورده بود و در دام او هیچ نمانده بود مگر یک ماهی زبونی که مدّتی مانده بود تا فاسد شده بود پس عابد گفت که بفروش بمن ماهی خود را که در عوض این ریسمانرا بتو دهم که از برای دام خود بآن منتفع شوی پس ماهیرا گرفت و ریسمانرا داد و بخانه برگشت و بزن خود آنچه گذشته بود نقل کرد و چون زن شکم ماهی را شکافت در جوف آن مروارید بزرگی یافت پس شوهرش را طلبید و مروارید را باو نمود پس عابد آنمروارید را گرفت و ببازار رفت و آنرا بمبلغ بیست هزار درهم فروخت و برگشت و مال را در خانه گذاشت ناگاه سائلی بدرخانه آمد و گفت ای اهل خانه تصدّق نمائید بر مسکین تا خدا شما را رحم کند پس آنمرد گفت داخل شو و چون داخل شد یک از دو کیسه را که زرها را بآنها کرده بود باو داد پس زنش گفت سبحان الله بیک دفعه نصف توانگری و مال را برطرف کردی پس اندک زمانی که گذشت همان سائل برگشت و در زد عابد گفت که داخلشو پس سائل آمد و کیسه زر را بجای خود گذاشت و گفت بخور بر تو گوارا باد و من ملکی بودم از ملائکه پروردگار تو و مرا فرستاده بود که تو را امتحان نمایم که چگونه شکر نعمت او را بجای میآوری پس خدا شکر تو را پسندید ملک و ایضاًاز وهب بن مبّنه روایة نموده که مردی از بنی اسرائیل قصر بسیار نیک رفیع عالئی بنا نمود و بعد از اتمام آن طعامی پخت و توانگران را طلبید و فقراء را نطلبید و هر فقیری که می آمد که داخل شود منع میکردند و می گفتند این طعام را از برای تو و امثال تو نساخته اند پس حقتعالی دو ملک فرستاد بسوی ایشان در زیّ فقراء و بایشان نیز چنین گفتند پس امر فرمود آندو ملک را که برای اغنیاء بروند و چون رفتند ایشان را داخل کردند و اکرام نمودند و در صدر مجلس جا دادند پس خدا امر فرمود آن دو ملک را که آن شهر را و هر که در آن شهر بزمین فرو برند ملک و ایضاً بسند معتبر از حضرت صادق علیه السلام روایة نموده که در بنی اسرائیل عابدی بود که بسیار می گفت الحمدلله رب العالمین والعاقبة للمتّقین یعنی حمد و سپاس مخصوص پروردگار است و عاقبة نیکو برای پرهیزکاران است پس ابلیس از گفتار او در خشم شد و شیطان را در نزد او فرستاد و گفت بگو که عاقبت نیکو برای توانگران است چون آمد و این را گفت در میان او و شیطان نزاع شد پس راضی شدند بحکم اوّل کسی که پیدا شود در پیش روی ایشان بشرط انکه سخن هریک را که تصدیق کند یکدست از دیگری را ببرّد پس شخصی رسید و از او پرسیدند او گفت عاقبة نیک برای توانگران است پس یک دست عابد بریده شد پس برگشت و همانرا می گفت که الحمدلله ربّ العالمین والعاقبة للمتقین پس شیطان گفت باز همان را میگوئی گفت بلی و باز راضی شدند بحکم هرکه اوّل پیدا شد بآن شرط که تصدیق هرکه بکند دست دیگر از آن شخص دیگر بریده شود پس دیگری پیدا شد و باز تصدیق شیطان کرد و دست دیگر آنعابد بریده شد و باز حمد خدا کرد و گفت عاقبت نیکو برای پرهیز کاران است پس شیطان گفت که اینمرتبه محاکمه می کنیم نزد اول کسی که پیدا شود بشرط کردن زدن پس بیرون آمدند و ملکی را خداوند بصورت شخصی فرستاد بر سر راه ایشان و چون قصّه خود را باو نقل کردند دستهای عابد را بجاهای خود گذاشت و دست بر آنها مالید تا درست شدند و گردن شیطان را زدند و گفت همچنین عاقبت نیکو برای پرهیزکاران است ملک در جامع الحکایات نصرالله بن شهر الله الترمدی و زبدة التصانیف حیدربن محمد خوانساری استکه روایت استکه در زمان پیش مردی بود خداترس و عمر بسیار کرده
ص:252
در غرائب حالات ملائکه آسمان و تأثیرات نیّرات آن
بود و صاحب خیر بود و در سالی دوبار زکوة دادی یک بار در اوّل سال و یکبار روز آخر سال و گفتی که مبادا عمرم بآخر سال نرسد پس در اول زکوة دادی و در آخر دادی بشکرانه اینکه عمرش بآخر سال رسیده و او از دنیا رفت و سه پسر بجای او ماند یکی را نام حجیر و دیگری را دمیر و سیّم را نام نظیر بود پس مال او را تقسیم کردند و هرکدام را صدهزار دینار نصیب شد از زر نقد سوای املاک و اسباب پس ایشان بمال مغرور شدند و ترس خدا از دل ایشان بیرون رفت و بلهو و لعب مشغول شدند و بنیاد فروختن املاک کردند هرچند علماء و ناصحان پند و نصیحت میدادند ایشان را که ترک معصیت کنند و زکوة دهند مطلقا قبول ننمودند آخرالامر کار ایشان پریشان و شوریده شد و اموال از دست آنها بیرون رفت و چنان فقیر و مفلس شدند که اغاز گدائی نمودند و در این پریشانی باز معصیت خدا را میکردند وقتی چند گذشت ناگاه در حجیر علنی پیدا شد و مجروح شد بدن او و بوی بد از او میآمد پس او را از شهر بیرون کردند و در صحرا خرابه بود دور از آبادی در آنجا قرار گرفت و به خواری بسر میبرد پس بعد از چند وقت دیگر بر سر دمیر نیز مرضی حادث شد و مجروح گشت و متعفّن گردید پس او را نیز از شهر خارج کرده و به نزد حجیر فرستادند چندی نگذشت که نظیر نیز نابینا شد آنرا نیز به نزد برادران بردند پس سه برادر بمحنت تمام در آن خرابه بسر میبردند و بگدائی امر خود را می گذرانیدند تا انکه متنبّه شده از معاصی توبه نمودند و روبخدا کردند و ناله و زاری بسیار نمودند ناله ایشان در ملکوت اعلی پیچیده غلغله در فرشتگان انداخت پس ملائکه دست نیاز بدرگاه بی نیاز برداشتند و گفتند بار خدایا بر این ضعیفان رحمت آر و ببخشای و بعد از دعای بسیار دعاء ایشان باستجابة نرسید فرشته که مقدّم ایشان بود عرض کرد خدایا تو ربّ رخیمی چه باعث شده استکه باین درماندگان رحمت نکنی خطاب رسید که اینها مستحق رحمت نیستند عرض کرد اینها اگرچه معاصی بسیار کردند لیکن توبه نموده و بدرگاه تو آمده اند خطاب رسید ای فرشته تو را حاکم بر ایشان کردم برود با آنها شرط کن که دیگر گناه نکنند و هرچه تو طلب کنی از برای ایشان عطا کنم آن فرشته بصورت آدمی در آنخرابه رفت پس اوّل نزد حجیر شد پس حجیر چون آنرا بدید زار زار بگریست و گفت تو کیستی که پیش راندگان آمده گفت مردی حکیم آمده ام ترا علاجی کنم اگر ترا مداوا کنم باز معصیت میکنی یا نه حجیر گفت شرط می کنم و سوگند میخورم که هرگز از اطاعت الهی باز نمانم و اگر مرا مالی پیدا شود زکوة دهم و خیر و احسان کنم انملک گفت که اگر خلاف کنی باز بدینعلت گرفتارت نمایم گفت قبولدارم فرتشه دست بدعاء برداشت و گفت بار خدایا اگر توبه او قبول شده او را حجّتی ده فی الفور از پیسی خلاص شده روی بر خاک نهاد و شکر بسیار کرد و گفت ایجوانمرد چون این احسان را نمودی یک شتر ماده نیز بمن ده او را از خرابه بیرون آورده شتر آبستنی باو داد پس نزد دمیر رفت او را نیز با شرط علاج نمود و التماس ماده گاوی کرده ماده گاوی باو داد پس نزد نظیر آمد و او را نیز بینا نمود و میشی باو داد پس هر سه برادر بنزد عیالات و اقربای خود آمدند و برکتی در مال ایشان پیدا شد و باندک وقتی صاحب جاه و مال فراوان شدند پس حجیر و دبیر آغاز فسق و معصیت را نمودند و ترک طاعت حق کردند خداوند بانملک فرمود که برو نزد آنمردم که برای ایشان دعا کردی و ببین که چگونه در معصیت افتاده اند ملک نزد حجیر آمد دید که در میان چها بالش تکیه زده گفت ایخواجه مردی بازرگانم یک قطار شتربار ابریشم بسته بودم حرامیان ببردند و روی رفتن بنزد اهل و عیالم را ندارم بمن ترحمی کن حجیر بغلامان خود گفت اینمرد دیوانه را بیرون کنید ای حجیر دیوانه نبستم آنمرد حکیم که تو را علاج کردم و با من شرط کردی که معصیت نکنی گفت من با کسی شرط نکرده ام در ساعت بادی بوزید و فی الفور در بدنش پیسی پیدا شد بنحوی که در سابق بود چون به نزد دبیر آمد همانصورت واقع شد بعد از آن نزد نظیر آمد
ص:253
دید که بر روی سجّاده با چشم گریان نشسته و تسبیحی در دست دارد و ذکر خدا می کند بر او سلام کرد نظیر دید که مردی برهنه درآمد بی سئوال و طلب باو لباسی داد هرچه از او طلب کرد دومقابل باو داد ملک گفت ای نظیر من آدمی نیستم بلکه فرشته ام و بامتحان نزد تو آمده ام بدانکه خدایتعالی برادران تو را بسزای خود رسانید و مال ایشانرا بتو کرامت فرمود نظیر سجده شکر بجای آورد و چون سر از سجده برداشت آن فرشته را ندید و از نزدش رفته بود ملک در معارج النّبوه از عرایس ثعلبی و قصص التنزیل ابومطیع نفی و ایشان از ابن عباس روایت نموده اند که فرمود روزی ادریس علیه السلام سیر میکرد و حرارت آفتاب بر او اثر کرد با خود گفت که آفتاب از چندین هزار ساله راه میتابد و تابش او بر من چنین اثر کرده آیا حال آن ملکی که متعهد امر افتاب است چون باشد پس از روی شفقّت دعا نمود که اللهمّ خفّف عنه ثقلها و احمل عنه حرّها انملکرا بدعای ادریس از حرارت آفتاب خفّتی پیدا شد و درصدد افتاد که این تخفیف حرارت از چه راه است از غضب الهی است بر او یا از رحمتش بحق تعالی مناجات نمود خطاب آمد این نتیجه دعای بنده من ادریس است آنفرشته را بجهة اینمعنی محبّت ادریس در صمیم قلب مصمّم گشته از خداوند عقد اخوّت و شرف صحبت ادریس را مسئلت کرد خداوند او را اجازت تشرّف بشرف زیارت ادریس داده خدمتش مشرّف شد بعد از زیارت ادریس باو گفت ای برادر تو را با ملک الموت محبّة است میخواهم که از او التماس کنی تا در اجل من تأخیر کند تا من بقیّه عمر را در طاعت و خدمت خداوند بگذرانم تا روز حساب در نمانم آنملک از باریتعالی اذن خواسته ادریسرا در آسمان چهارم نزد قرص شمس برد و او را آنجا گذاشته خودش نزد ملک الموت رفت و کیفیّت خواهش ادریس را باو گفت که تأخیر در اجلش را از تو خواهش دارد ملک الموت گفت این بدست من نیست امّا اینقدر هست که از وقت رحلت او تو را خبر کنم تا باو بگوئی که چه وقت است تا هرچه تواند ساخته گی خود کند فرشته گفت خوش باشد چون دفتر آجالرا عزرائیل نظر نمود گفت ای برادر از حال کسی سئوال می کنی اگر نمرده باشد آن فرشته گفت چگونه باشد این عزرائیل گفت در این دفتر ثبت است که او در نزد خورشید بمیرد و این کی را میسّر شود و بآنملک گفت برو که وی فوت شده است چون ملک باز گشت دید که ادریس فوت شده است و آیه وَرَفَعناهُ مَکاناً عَلیّاً عبارت از اینواقعه است انتهی ملخصاً و در بحارالانوار روایتی قریب باین از حضرت باقر علیه السلام نقلشده است تذییلاتٌ فیها تأثیرات الأولی قطب الدّین علّامه در شرح قانون فرموده استکه قمر را در این کره دوازده اثر بزرگ است اوّل اثر او در بحار استکه برای دریا در هر شبانه روزی دو مرتبه جزر و مدّ حاصل میشود و آن بحار مثل بحر فارس و بحر هند و بحر چین است و کیفیّت حدوث مدّ و جزر بدینطریق است که چون قمر از مشرق آن بحر طلوع کند ابتدای مدّ دریا است و هرچه قمر ارتفاع پیدا می کند دریا زیاده میشود تا انکه قمر بوسط السّماء رسد مدّ دریا به نهایت رسیده و چون قمر از وسط السماء روی بانحطاط نهاده ابتدای جزر میشود و همچنین جزر در زیاده است تا انکه قمر در افق مغرب غروب میکند جزر تمام میشود و باز ابتدای مدّ است تا انکه قمر بدائره نصف النهار تحت الارض رسیده باز منتهای مدّ میشود و روی بجزر می کند تا انکه قمر بافق شرقی برسد همچنین است حالت او در تمام اوقات دویّم زیاد شدن افحاخ و اذمعه حیوانات و بیض آنها است در وقت زیادتی نور آن و نقصان آنها است وقت نقصان نور قمر سیّم زیادتی اخلاط است در بدن و دفع آنها بظاهر جلد در وقت زیادتی نور قمر چنانکه رطوبت بدن و نعومت او بحسّ دلمس زیاده ظاهر است و نقصان اخلاط است در وقت نقصان نور قمر چهارم زود رسیدن ثمر است وقت زیادتی نور قمر بدرستیکه مباشرین این امور شنیده اند از اثمار صوتی وقت کشیده شدن و نموّ
ص:254
انها پنجم جریان دم طمت است در بیشتر اوقات هنگام زیادتی نور قمر و توقف او است وقت نقصان نوروی ششم زیادتی موی حیوانات است در طول و عرض و نعومت در ازدیاد نور قمر و نقصان آنها در نقصان نور او هفتم نائم در نور قمر رطوبات در وی پیدا میشود چنانکه احساس میکند آن رطوبات را دردماغ و سترخاء بدن و فتور در حرکات را هشتم اگر گوشت حیوانات را در ماهتاب بیاویزند یا بر زمین بگذارند تغییر بود طعم در آنها پیدا میشود بخصوص اگر قمر زاید النّور باشد نهم ماهیان دریا و رودخانه ها میل میکنند از قعر آب بظاهر آن در نصف اوّل ماه و سمن زیاد در آن وقت از ایشان ظاهر است بخلاف نصف آخر که غالب قعر میاه هستند بلکه در یک شب در بحار چون قمر از مشرق طلوع می کند تا بوسط السماء رسیده ماهیان میل بظاهر آب می کنند و چون از وسط السّماء روی بانحطاط نهاده میل به قعر میاه نموده دهم چون غرس اشجار کنند و قمر زایدالنور باشد درختان قوی میشوند و زودتر بثمر آیند یازدهم معادن و چشمه ها در نصف اوّل از ماه زیاد می شوند بطوریکه زیادی آنها ظاهر است و این آشکار است برای کسانی که مباشر اینگونه امورات هستند یا استقراء و تتبّع می کنند و در نصف آخر بضدّ اوّل است دوازدهم خروج حشرات الارض است از سوراخها در نصف اوّل ماه بیشتر از نصف آخر ماه الثانیه از شیخ ابوعلی سینا در قانون نقلشده استکه نضج ثمرات بقلیّه اگر متدیر باشند نیز مانند ثمرات نجریّه خواهند بود که زیادتی نور قمر و نقصان آن در آنها مؤثّر است و بعضی از دهاقعین یدعی تجربه اند سیّما اهالی اصفهان که چون قمر زائدالنّور باشد خربزه بیشتر بطرقد الثالثة شاهزاده علیقلی میرزا در کتاب غلک السّعاده گفته استکه بعضی نسبت صرع مصروع را در زیاده و نقصان نور قمر گرفته اند و بتجربه و امتحان معلوم شده استکه امراض عامّه مانند و با شدّت آن در اوقات زیادتی نور قمر است و چون قمر روبنقصان نور نماید ان امراض نیز کم کم تخفیف می یابد تا اخر ماه و ایضا گوید که در طب اروپا مرضی است که او را بزبان لاتین سلنی ازوس گویند و آن مانند صرعست و از خوابیدن در ماهتاب پیدا میشود و هم گوید که تلاشی کتان و نصب نیز از تابش نور قمر است و این زیاده مشهور است جمال الدّین عبدالرّزاق اصفهانی گوید کس نه بر آفتاب نور چراغ آورد*** کس نه بر ماهتاب خلعت کتان برد الرّابعه و ایضاً از اثار الباقیة ابوریحان بیرونی نقل نموده که در ازدیاد نور قمر شراب در خمها و ظرفها منقلب میشود و کدورت پیدا می کند بسبب دردیّة او پس از آن نوشته استکه ابوریحان گفته عجیب ترین آثار قمر روایت ارسطاطالیس معلّم اول است در حجرالقمر و آن حجری استکه بر او نقطه زردی است و چون نور قمر روبزیادتی میگذارد آن نقطه منبسط میشود بطوریکه تمام آن حجر را فرو گرفته تا انکه قمر بدرجه و مقام بدر میرسد پس از آن روی بنقصان نهاده مادامیکه قمر ناقص النّور میشود و چون راوی موثّق است و نسبت کذب در روایات بوی داده نمی شود باید قبول کرد و حال انکه امر محالی نخواهد بود الخامسة و ایضاً از ابوریحان در آثار البلاد نقلشده است که اختصاص قمر باین تأثیرات سببش سه چیز است یکی آنست که او نزدیک تر است باینعالم از سایر کواکب پس تأثیر آن در اینعالم اولی است از تأثیر غیر آن در او و دیگر انکه باقریش بانیعالم سریعتر از دیگران کواکب است پس ممزوج میگردد نور کوکبها بعضی در بعضی و شکّی نیست که این خود مبدأست از برای حدوث حوادث سیّم آنست که کثیر التّغیر است بواسطه سرعت حرکتش بخلاف باقی کواکب چه انکه حرکت آنها بطیئه است و چون چنین است پس استناد تغیّرات اینعالم را بقمر دادن اولی است از استناد دادن تغیّرات را بغیر آن السّادسة در حیوة الحیوان استکه نورالقرنین نام او اسکندر بوده و پدرش از جمله ماهرین در علم نجوم بوده است و اغلب اوقات مراقب آسمان و طلوع و افول ستارگان بوده شبی بما در
ص:255
گلشن شصت و هشتم
اسکندر گفت از بسکه من بیداری کشیده ام و مواظب ستارگان بوده ام عاجز شده ام و مرا خواب مستولی شده است تو در آسمان نظر نما تا من قدری بخوابم و هرگاه که ستاره باین اوصاف در اینمحلّ از آسمان طلوع نمود مرا بیدار نما تا با تو مواقعه نمایم چه هر نطقه که در آن وقت بسته شود انسانی میگردد که تا آخر دهر زنده بماند پس اوصاف آن ستاره و محلّ طلوع آن را بمادر اسکندر نشان داده بخواب رفت قضا را خواهر این زن که خاله اسکندر باشد در عقب در ایستاده و از مکالمه شوهر خواهرش باخبر گردید فی الفور خبر بشوهر خود داد و هر دو مراقب طلوع آن ستاره شدند چون طالع شد شوهرش با او مجامعة کرده نطفه خضر بنی منعقد شد و خضر پسر خاله و وزیر اسکندر بوده است چون پدر اسکندر از خواب بیدار شد دید ستاره از آن برجی که باید باشد خارج شده است بسیار متأسّف شده بزنش گفت زحمات چهلساله من ضایعشد چه من چهلسال است که انتظار طلوع این ستاره را دارم چرا مرا از خواب بیدار نکردی زنش گفت خجالت مرا مانع شد پدر اسکندر گفت السّاعة ستاره دیگر طلوع می کند که هر نطفه در وقت طلوع آن بسته شود سلطان گردد بر دو قرن آفتاب پس آن طالع شد و با مادر اسکندر مواقعه نموده نطفه اسکندر منعقد گردید پس اسکندر و خضر در یکشب نطفه ایشان منعقد شد و در یک وقت بدنیا آمدند

68 ) - گلشن شصت و هشتم

در گزارشات عجیبّه اجنّه و پریان و گلچین از گلبانهای آن چند کلست جنّی در بحارالانوار و ضرایح راوندی استکه از حضرت باقر علیه السلام مرویست که ابوخالد کابلی مدّتی ملازمت پدر مرا نمود روزی عرض کرد که مدّتهاستکه والده خود را ندیده ام و اذن خواست از انحضرت در بیرون رفتن نزد والده خود حضرت فرمود ای کنکر فردا مروی از اهلشام می آید که صاحب عزّت و ثروت میباشد و دختری دارد که او را جنّ آزار می کند و معالجه او را طلب مینماید و هرقدر مال از او در معالجه بخواهند مضایقه نمی کند و چون وارد شود تو برو زودتر از همه کس نزد او و بگو معالجه میکنم مشروط بانکه ده هزار درهم بمن بدی چون وارد شد رفت و گفت پدر دختر ضامن شد آن مبلغ را آنوقت در خدمت پدرم عرض کرد فرمود که بتو عذر می کند و نخواهد داد عرض کرد که ملتزم شده و تخلّف نمیکند فرمود برو و سر خود را در گوش چپ آندختر بگذار و بگو علی بن الحسین پیغام داده که بروید و دیگر برنگردید پس آن جنّ رفت و دختر بهوش آمد و آرام گرفت و چون مال را از پدر دختر طلبید نداد و دفع الوقت انداخت ابوخالد خدمت پدرم عرض کرد فرمود بتو گفتم که عذر می کند ولیکن باز آنجنّ بآندختر برخواهد گشت پس تو باو بگو که چون عذر کردی و وفا نکردی برگشت حال اگر ده هزار درهم را بدست علی بن الحسین امام زین العابدین علیه السلام دادی معالجه میکنم که برنگردد و او را ضامن میدهم آنمرد آنمبلغ را بدست انحضرت داد پس ابوخالد رفت و در گوش دختر گفت ای خبیث علی بن الحسین میفرماید که از پیش ایندختر بیرون رو و متعرّض او مشو و اگر دیگر برگشته ماترا بامر خدایتعالی میسوزانیم پس دختر بحال آمد و دیگر او را جنّ نگرفت پس آنمبلغ را ابوخالد گرفت و رفت بسفر و مادر خود را دیدن نمود جنّی البحر الزّاخر والدّرالفاخر السیّد السند المعاصر الاقا میرزا محمد باقر الاصفهانی الخونساری اعلی الله مقامه در روضات الجنّات در ترجمه مرحوم ملّامحمد سرابی که از تلامذه مرحوم ملامحمد باقر صاحب ذخیرة المعاد است از بعضی از احفاد مولای سرابی مزبور و بعضی دیگر از علماء حکایت نموده که مرحوم ملّامحمّد مزبور سفری بعتبات عرش درجات مشرّف میشد در ابتداء هر منزلی میدید شخصی در جلو حیوان سواری او پیاده راه میرود و چون بمنزل میرسند ان شخص را نمی بینند و از انظار غائب میشود پس روزی از یکی از اهل قافله از حالات انشخص سئوال فرمود او گفت ما نیز او را نمی بینیم مولای مزبور از شنیدن این کیفیّت بر تعجبّش افزود پس گفت چون وقت غذا خوردن
ص:256

در گذارشات عجیبه اجنه و پریان
میشود میآید و قدری غذا از ما گرفته میرود و دیگر ما او را نمی بینیم پس چون وقت کوچ کردن از آنمنزل شد دید انشخص بطریق معهود در جلو راحله او راه میرود و پس دقت فرمود در کیفیّت راه رفتن او دید که در هوا راه میرود پاهایش اصلاً در روی زمین نیست پس از دیدن این کیفیت خوف بر مولای مزبور مستولی شده انشخص را بنزدیک طلبید و از حالش استفسار نمود عرض کرد من مردی از طایفه جن هستم و شیعه علی و اولاد و طاهرین آن بزرگوارم مرا حادثه عظیمه روی داد پس با خداوند عهد نمودم که اگر مرا از آن حادثه نجات دهد با پای پیاده در رکاب یکی از علماء شیعیه زیارت قبر سیّدالشّهدا علیه السلام بروم و خداوند از آنحادثه مرا نجات فرموده خواستم بعهد خود وفا کنم چون شنیدم که جناب شما عازم بتشرّف آن آستان قدس میباشید وقت را غنیمت دانسته خود را در رکاب مبارک شما کشانیدم پس مولای مزبور سئوال فرمود از آن غذاهائی که مردم در آنمنازل باو میدهند چه انکه جنّ بصریح اخبار از اغذیه متداوله انسانی و خوردن آنها محروم است عرضکرد من آنطعامها را بفقراء زائرین میدهم پس سئوال فرمود که طعام شما اجنّه چیست عرضکرد هرگاه شخص وجیه و صبیحی به بینم از بنی آدم او را به سینهای خود می چسبانیم و او را بوی مینمائیم و از بوی آن قوّت و قدرت می گیریم چنانچه آدمیان از خوردن اغذیه قوّت می گیرند پس هر گاه از آدمیان که به بینید در دماغ و عقل او اختلالی واقع شده و وحشتی در سینه و سر او داخل گردیده بدانید که از اثر بوی ما و به سینه چسبانیدن ماست و علاجش آنست که قدری از آب سراب خالص را و اگر مخلوط سرکه باشد بهتر است در یکی از سوراخهای دماغ او بچکانید چه باینعمل آن جنّی که اذیّت باو رسانیده هلاک شود و صاحب آن علت باذن الله از برایش بهبودی حاصل کرد مولای مزبور فرموده چون چند منزل دیگر رفتیم در یکی از آن منازل وارد شدیم بر یکی از ارباب منزلت و شأن و صاحب غنی و ثروت پس در مهمانداری ما و اهل قافله دقیقه را نامرعی نگذاشت و ما را بانواع اکرام مکرّم داشت پس آنرفیق جنّی ما در آن منزل آمده و بمن اطهار نمود که شما بصاحب منزل بگوئید که از برای تشریفات ما انخروس سفیدیکه در میان منزلت پنهان نموده ذیح نما پس من هم از میزبان این مسئله را نمودم و بمجرّد انکه سر انخروس بریده شد صدای ناله و نوحه از زنان او بلند شده باندرون خانه رفت تا جهة را استعلام نماید طولی نکشید که با حال پریشان بیرون آمد چون از علّت پریشانی حالش پرسیدیم گفت همینکه آنخروس را ذبح نموده اند یکی از دختران مرا حالت جنون دست داده و بیهوش بر روی زمین افتاده است و ما در مرض و دوای آن متحیّریم پس مولای مزبور باو فرمودند که غم مخور که دوای آندختر در نزد ما یافت میشود پس امر فرمود که قدری سراب حاضر نمودند و او را در میان آب انداخته چند قطره از آن آب را در یکی از سوراخ های دماغ او ریخته پس فوراً آندختر از جای خود حرکت کرده و خوب شد و از گوشه منزل صدائی بلند شد که آه خود را به واسطه یک کلمه حرف که از زبانم بیرون آمد بکشتن دادم و سرّ خود را در نزد بنی آدم فاش نمودم و هرچندتفحص نمودیم صاحب صدا را نیافتیم و بعد از آن انشخص را دیگر در جلو راحله ندیدیم و معلوم شد که همان جنّی بوده که متعرض آن دختر شده و بآب سراب که خود گفته بود هلاک گریده جنّی قاضی میبدی در شرح دیوان مرتضوی از جلال الدین دوّانی و او از سیّد صفی الدین عبدالرّحمن الایجی و او از شیخ ابوبکر و او از شیخ برهان الدّین موصلی روایة کرده که وی گفت که ما از مصر بمکّه میرفتیم در یکی از منازل مار بزرگی ظاهر شد مردم اراده کشتن او کردند پسر عمّ من پیشدستی کرده او را کشت بیک ناگاه او را در ربودند مردمان سوار شدند از عقب او اسب میدوانیدند تا انکه عاقبت مأیوس شده برگشتند و او را از نظرها غائب کردند همکنان را حالت غریبی دست داد ناگاه نماز عصر همانروز را بخوان پیدا شد بغایت متغیّر و پریشان احوال از او پرسیدند که ترا چه
ص:257
حال پیش آمده است گفت مرا جنّیان برده بودند چنانکه دیدید چون مرا بمیان خود بردند شخصی دویده در من آویخت که چرا برادر مرا کشتی و دیگری گفت که چرا پدر مرا کشتی و در من آویخته غوغا میکردند یکی از ایشان خود را بمن ملحق ساخته گفت بگو انا مقرّ بالله و بشریعة محمّد رسول الله پس مرا بردند نزد بزرگی که برسندی نشسته بود وی باطلاق من اشاره کرده و گفت با وی چه دعوی دارید یکی دعوی خون پدر کرد بر من و دیگری دعوی خون برادر و من انکار کردم ماجرای کشتن مار را از ابتداء تا انتها نقل کردند پس آن بزرگ رو بایشان کرده گفت دست از او بدارید چه من از حضرت رسول در بطن النّخله شنیدم که فرمود که من تزیّ بغیر زیّه فان قتل فدمه هدر یعنی هریک از شما که از صورت خود برآمده کشته شوید خون شما حلال است پس مرا بامر او بانیجا رسانیدند و بعد از نقل اینقضیّه گفته است نکته ضوفیه گویند جنّ روح چندند قوی متجسّد در اجرام لطیفه که آتش و هوا در آن اجسام غالب است چنانکه آب و خاک در انسان و ایشان بواسطه لطافت اجساد و قوّت ارواح قادرند بر تشکل باشکال مختلفه نوعی که گذشت جنّی از روضة الاحباب نقلشده استکه پیش از بعثت خیرالمرسلین اخبار جنّ مبنی بر ظهور انحضرت بر زبان کاهنان انتشاری یافت از آنجمله یکی قصّه ابوعامر یهودی است که گفت در ماه رجب میرفتم بشام که از کاهنان آنجا چیزی از اخبار آتیه و امور آینده معلوم کنم شبی مهتاب بود بر روی شتر خود بخواب رفتم شتر از راه بیرون رفت چون بیدار شدم خود را در بیابان منکر دیدم بر خود ترسیدم آتش چند از دور دیدم بسوی آتشها روان شدم جمعی دیدم که مشابهت با انسان ندارند و خود را با تشها کرم می کنند و با یکدیگر بآواز بلند در سخنند موی بر اندام من برخواست و شتر بایستاد و بلرزیدن در آمد من خود را از شتر انداختم آنجماعت از نظرم غائب شدند بآواز بلند گفتم پناه برئیس اینجمع میگیریم پس چهار نفر از ایشان ظاهر شدند و بر من سلام کردند و نزد من نشستند صورت ایشان بغایت زشت و مهیب بود یکی با من گفت از کجائی گفتم از قبیله غسّان بشام میرفتم که خبری از کاهنان آنجا از اخبار آینده معلوم کنم و ایشان از شما اخذ می کنند و من بحق تابع آنکسم که مقصود مرا حاصل کند و از حقیقة آیندگان مرا اخبار کند همه اشاره به یکی کردند و گفتند بدانا رسیدی پس رو باو آوردم و مقصود خود را از او سئوال کردم گفت ترا بچه کنیه خوانند گفتم ابوعامر گفت ابوعامر گفتم آری گفت شاد گردانم ترا و چشمت را روشن کنم بفرمان برداری فراگیر علمی را که هیچ شک در آن نباشد سوگند یا دمی کنم به معمور سازنده بیابان خراب بی آب و بباران ریزان از سحاب که شتران سریع السیر بار یک میان را برانند بسوی گرامی ترین دلیران و وفاکنندگان بعهد که بهترین ناصحان و آمران باشد و فرود آید از آسمان کلامی که مردم را نیکوئی فرماید و مهار انقیاد دربینی گردنکشان کج خلق کند و افسانه گویان را خاموش سازد و ای ابی عامر بدرستیکه خدایتعالی را بغضب آورده است مداومت مردم بر فسق و ظلم و معاندت ایشان با یکدیگر و نزدیکست که بخوانند و برانگیزانند شکننده اکاسره و قیاصره را ابوعامر گوید گفتم آن کس که بخوانند او را پادشاه همه باشد گفت کلّا و حاشا هو شریف کریم وافٍ من بنی هاشم بن عبد مناف گفتم نسبش معلوم کردم هیچ توانی که اوصافش بگوئی گفت بلی پس از آن شکل و شمایل حضرت ختمی مرتبت را بیان کرد و از خاتم نبوّتش نشان داده گفت که امّی باشد و دین حنیف در میان مردم بیاورد هرکه پیروی او کند سعادت یابد ای ابوعامر این امور که من با تو میگویم گوش من از ملائکه کرام شنیده این بگفت و برخواست و بآن سه نفر گفت برخیزید پس از نظر غائب شدند و من در آنجا بودم تا صباح برکشته بمنزل خود رفتم تا به وقت ظهور حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم بخدمت او رسیدم چون آنجناب مرا دید از اینقضیّه با من حکایت فرمود چنانکه واقع شده بود
ص:258
جنّی در تاریخ مجدی استکه جنّی را با ضحّاک دوستی بود و آن جنّ قلم زرّین و فجونی بضحاک داده گفت هرگاه ترا میل بزنی یا پسری باشد اینقلم را در دهان گیر و بجانب او بدم او فی الفور مطیع تو گردد و شیفته تو شود و بالجمله در ایام سلطنت دو قطعه گوشت به هیئت دو مار از دوشهای ضحّاک برآمده و از آنها الهی عظیم باو میرسید و اطبّا از معالجه آن عاجز شدند آن جنّی که با او دوست بود گفت علاج این وجع مرهمی استکه از مغز سر آدمی ساخته شود بنابراین آن ملعون هر روز دو نفر از رعیّت را می کشت و مرهم از مغز سر آنها ترتیب داده باو تسکین وجع مینمود بعد از مدتی نفیر عام برآمده کاوه آهنگر اصفهانی که دو پسر او را بامر ضحّاک کشته بودند خروج کرده چرم پاره را که حدّادان در وقت کار بر کمر بندند بر سر چوبی نموده فریاد برآورد که هرکه طالب شاه افریدون است با من موافقت نماید پس خلایق با او موافقت نموده به البرز کوه رفتند و فریدون را بر سریر سلطنت نشانیدند و متوجّه دفع ضحّاک شدند و ضحّاک را دوالی از پس سرش تا کمرگاه او بریده بر دستهای او بستند و دیرابکوه دماوند برده بقتلرسانیدند پس فریدون آنچرم پاره را که کاوه در حین خروج بر سر چوب کرده بود بجواهر و یواقیست و زمرّد گرانبها مرصّع نموده و بدرفش کاویان موسوم ساخت و هریک از سلاطین کیانی که بر سریر سلطنت می نشست از جواهر چیزی بران میافزود تا بحدّی رسید که مقوّمان از قیمتش عاجز آمدند و در برابر هر لشکر که آن درفشرا بلند مینمودند فی الفور شکست خورده منهزم میشدند و این بواسطه عدوی بود که از شراره آتش در آن چرم پاره پر شده بود و چون لشکر اسلام در زمان خلافت عمر با سلطان عجم که یزدجرد بود بنای حرب گذاشتند چندین مرتبه عرب و لشکر اسلام شکست خورده منهزم شدند و اینخبر بمدینه رسید خلیفه خودش خواستکه بعجم رود پس در اینخصوص باحضرت امیر مشورت نمود حضرت فرمود انّ هذا الامر لم یکن نصرة لاحد لابکثرة ولا بقلّة و هو دین الله الذی اظهره و جندالله الذی اعدّه و امدّه حتی بلغ ما بلغ و طلع حیثما طلع کن قطبا و استدر الرّحی بالعرب انّ الأعاجم ان ینظروا الیک یقولون هذا اصل العرب فاذا اقتطعموه استرحتم فیکون ذلک اشدّ لکلبهم علیک و طمعهم فیک فرمود غلبه عجم بواسطه آنعدوست که از شراره آتش در چرم دامن کاوه پرشده است پوستی حاضر کنند که من پر کنم آن پوست را از عدویکه غالب باشد بر عدد درفش کاویان پس پوستی را حاضر نمودند و حضرت بنابر انچه اشتهار دارد عدد صد اندر صد را بر آن پوست پر کرد و بنا به نقل سیّد جزائری در شرح غوالی اللئالی از بعضی از ارباب تواریخ بخواهش خلیفه حضرت امام حسن علیه السلام را هم همراه لشکر اسلام روانه عجم فرمود و در اینمرتبه لشکر اسلام غالب شدند و یزدجرد فرار کرد و دختران او اسیر شدند و غنائم بسیار بدست لشکر آمد از جمله آن علم بود که جواهراتش در میان آنها تقسیم شد و از انجمله فروش خسرو پرویز بود که بمقدار کف دستی از آن نصیب جناب امیرالمؤمنین گردید او را به بیست هزار دینار یا بیست هزار درهم علی الاختلاف فی النقل فروخت جنّی در بحیره استکه یکی از ثقات نقل کرد از زبان وزیر بحرین که از بحرین شخصی دنبال شتر گم شده اش میگشت چون شترش را یافت گذارش بر قبرستان عجمان افتاد دختری دید در کمال حسن و لطافت و آنمرد را بنام خواند که من برای تو انتظار میبرم و آرزوی تو دارم چون به غایت صاحب حسن بود آنمرد نیز میل بصحبت او کرد پس شتر خود را خوابانیده نزد او رفت چون جمیع اعضای او را مشاهده کرد پاهای او را مثل پاهای بریافت موی ناک و کثیف و سمدار چنان دانست که از قسم بشر نیست آندختر بلکه از اجنّه است پس مرد بحیله که توانست ریسمانی را که همراه داشت یک سرش را بر قطب شتر بست و سر دیگر را حلقه کرده بزودی در گردن دختر افکند و بچابکی بر شتر سوار شده شتر را برجهانید هرچند او دست و پا زد آنمرد تا در قلعه بحرین هیچ جای قرار نگرفت چون شتر را خوابانید و بر او نگریست دختر را مرده یافت پس
ص:259
گلشن شصت و نهم
وزیر را خبر کردند چون آمد صورتی ملاحظه کرد بغایة کریه المنظر و کرههای بسیار بر جمیع اعضایش بود و تا چند روز آنمرده بر در قلعه افتادهبود و مردم میدیدند و تماشا میکردند از دور و نزدیک جنّی در کتاب آکام المرجان فی احکام الجانّ که از مؤلّفات قاضی بدرالدّین خفی است آورده که وقتی حضرت رسول ابوهریره را حافظ برزکوتی قرار داده بود ابوهریره گفت شبی میدیدم که آن اموال زکویّه پراکنده میشوند و آنها از اطعمه بودند چون برخواستم و نگاه کردم آن کس را که آنها را پراکنده میکرد گفتم و دانستم که جنّی است باو گفتم فردا نزد پیغمبرت میبرم گفت آیا تعلیم بدهم ترا بکلماتی که اگر آنها را قرائة کنی در شب که در فرانش خود میخوابی حافظی تا به صبح از جانب حق تعالی تو را حفظ کند گفتم بلی گفت بخوان ایة الکرسی را پس من او را رها نمودم صبحش که در نزد حضرت رسول آمدم فرمود اسیر شب گذشته است چه شد من کیفیّت را عرضکردم فرمود راست گفته است بتو اگرچه خودش کذوب است جنّی و فیه ایضا حدثنا ابویوسف السّروجی قال جائت امراة الی رحیل بالمدینه فقالت انّا نزّلنا قریباً منکم فتزوّجنی قال فتزوّجتها ثمّ جائت الیه فقالت قدّحان رجلینا فطلّقنی فکانت تأتیه باللیل فی هیته امرأة قال فبینما هو فی بعض طرق المدینه ادزاها یلتقط حبّاً فقالت له یای عین رأیتنی قال بهذه فاوّممات باصبعها فقالت عینه و قصّة صحابی داهم از گلشن چهل و سیم مناسب مندرجات در این گلشن است مراجعه شود

69 ) - گلشن شصت و نهم

در قبایح اعمال شیطان و اولاد آن از سعادت بی نشان و گلچین از گلبانهای آن چند کلست الشیطان بدانکه سرآمد تمامی اعمال قبیحه شیطان وسوسه او بود آدم و حوّا را در بهشت و ایشانرا از آنجا بیرون آوردن و مخالفت باری تعالی را نمودن در ترک سجده کردن بحضرت آدم در معارج النبوّه از عرایس ثعلبی نقلنموده که خداوند بواسطه این اعمال قبیحه که از شیطان صادر شد او را بده بلا مبتلا گردانید ا- آنکه از مملکت بهشتش معزول ساختند و تمامی رویزمین و خزینه بانی آسمان دنیا او را مسلّم بود و از همه آنها محروم گشت ب- آنکه خداوند او را از جوار خودش مخرج گردانید ج- مسخ صورتش کرد و او را شیطان رجیم گردانید بعد از اینکه فرشته مقرّبی بود د- نام او را تغییر داد اوّل عزازیل بود بابلیس ملقّب شد لا نه ابلس من رحمة الله ای قنط هـ- پیشوا و مقتدای تمام اشقیا گردید و- انکه ملعون ابدش ساخت ن- معرفت را از وی سلب کردند ح- باب توبه بر روی او ببستند ط- او را مرتدّ گردانیدند یعنی خالی از خیر چنانکه ممکن نیست که از وی نیکی در وجود آید ی- او را خطیب اهل دوزخ ساخت تا در دوزخ از برای دوزخیان خطبه بخواند و ایشانرا از رحمت الهی نومید گرداند و ایضاً از عرأیس نقلنموده که آدم را نیز بواسطه آن ترک اولی که از او سر زد مبتلا بده عقوبت نمود اوّل بعتاب الم انهکما عن تلکما الشجرة و اقل لکما انّ الشیطان لکما عدو مبین معاتب ساخت دویّم لباسهای شان از اندامشان منشرع گردانید که فبدت لهماسؤاتهما و علماء را اتفاق است که کشف عورت هم در نظر خود ایشان بود و امّا در نظر ملائکه همچنان مستور بودند بقرینه کلمه لهما سیّم پوست بدن آدم را سست و منطلم گردانید بعد از آنکه سفید و روشن و محکم بود مانند ناخن و از آن نمونه بر سر انگشتان گذاشت چهارم آنکه از جوار خود بیرون فرستاد و ندا در داد که لایجا ورنی من عصانی پنجم انکه فرقت نهاد میان او و حوّا صد سال و بیک روایة دویست سال ششم انکه عداوت نهاد میان شیطان و او و دشمنی اومر فرزندان آدم را تا بقیامت هفتم اجرای اسم عاصی بر او فرمود که وعصی آدم ربّه فغوی هشتم تسلّط شیطان بر اولاد آدم و مشارکت او در اموال و اولاد ایشان که فی مشارکهم فی الاموال والاولاد نهم دنیا را زندان او گردانید و اولاد او را مبتلا ساخت
ص:260

در قبایح اعمال شیطان و اولاد آن
بهت ها و دردها و بیماریها و اختلاف هوا از حرارت و برودت و امثال اینها دهم تعب از برای تحصیل معاش را بر آدم قرار داد که ولایخرجنّکما من الجنّه فتشفی و فقهاء وجوب نفقه زوجه را بر زوج از کتاب خدا از این آیه استنباط کرده اند و ایضاً از آن کتاب نقلنموده که حوارا نیز به سبب وسوسه نمودن او آدم را در خوردن از شجره منهیّه و دختران او را تا بانقراض بنی آدم از دنیا بپانزده عقوبت مبتلا ساخت 1- انکه بخاسة در شکم و فرج او و دخترانش بودیعت نهاد که آن خون حیض و نفاس و استحاضه است 2- ثقل حمل تا مدت نه ماه 3- درد ولادت و هر نوبتی طعم مرگ را چشیدن 4- محنت قدت کشیدن 5- محکوم شوهران بودن 6- زمام طلاق و اختیار آنرا بشوهران باز بستن 7- نقصان میراث 8- نقصان شهادت 9- نقصان عبادت چنانچه در وقت حیض و نفاس 10- نقصان دین 11- محرومی از تحیّه و سلام 12- محرومی از جمعه و جماعت 13- محرومی از پیغامبری 14- محرومی از پادشاهی و سلطنت و حکومت 15- حرمان از جهاد با کفّار و از سفر کردن بی محرمی شیطان در شواهد التنبوه از ابن مسعود نقلنموده که گفت روزی در خدمت رسولخدا صلّی الله علیه و آله به صفا بیرون رفتیم و مشرکان همه آنجا حاضر بودند و ابوجهل نیز در میان آنها بود و آنجا صنمی بود که آنرا می پرستیدند حضرت رسول صلّی الله علیه و آله در میان ایشان درآمده گفت ای معشر قریش بگوئید لا اله الاّ الله ولید بن مغیره بابوجهل گفت که میخواهم امروز محمّد را خجل سازم ابوجهل سوگند داد او را که البتّه چنین کن ولید آن صنم را بر گردن گرفت و گفت ایمحمّد تو میگوئی که خدای من نزدیکتر است بمن از حبل الورید اینک خدای من بر گردن من گو خدای تو تا به بینیم بعد از آن ولید الضنم را بجانهاده قریش وی را سجد کردند و مناجات کردند که ای خداوند ما و سیّد ما ما را مددکاری کن بر قتل محمّد ناگاه از درون آنصنم آوازی برآمد و بیتی چند در مذمّت حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و مذمّت اسلام و اهل آن خواندن گرفت رسولخدا صلّی الله علیه و آله بازگشت ابن مسعود گفت من نیز در عقب رسولخدا روانه شدم گفتم فداک ابی و امّی یا رسول الله شنیدی که آنصنم چه گفت فرمود که بلی یابن مسعود آن شیطانی است که بدرون اصنام درمیآید و مردم را بر قتل انبیاء برمی انگیزاند، هیچ شیطانی زبان به طعن اینبار دراز نکرد مگر انکه خدای او را زود هلاک کند بعد از دو شب یا سه شب پیش رسولخدا نشسته بودیم که ناگاه آینده آمده گفت السّلام علیک یا محمّد کلام وی را می شنیدیم وی را نمیدیدیم رسولخدا صلّی الله علیه و آله پرسید که از اهل آسمانی گفت نه فرمود که از جنّیانی گفت آری فرمود که بچه کار آمده گفت من غائب بودم دیروز مرا خبر کردند که سفر رسولخدای را مذمّت کرده است من در طلب وی بودم تا ویرا نزدیک صفا یافتیم او را به شمشیر زدم و کشتم و شما را از وی رهانیدم یا رسول الله فرد الصباح با دوستان خود در صفا حاضر شو تا بشنوانم ترا آنچه بآن شادمان کردی رسول خدا صلّی الله علیه و آله از وی پرسید که نام تو چیست گفت بحج رسول خدا فرمود که میخواهی تو را نامی ازین بهترینم گفت بلی فرمود که ترا عبدالله نام کردم بعد از آن برفت ابن مسعود میگوید که هرگز بر ما شبی از آن درازتر نگذشت چون بامداد گردیم همراه رسولخدا صلّی الله علیه و آله بصفا بیرون رفتیم مشرکان همه آنجا حاضر بودند رسول بمیان ایشان درآمد و فرمود یا معشر قریش قولوا لا اله الاّ الله قریس برخواستند و نزد آن صنم رفتند و سجده و تضرّع درگرفتند رسول صلّی الله علیه و آله را بهمان آن بود که امروز باز مثل آنروز انجناب را مذمّت می کند ناگاه ارجوف آنصنم آوازی برآمد که محمّد بنی طاهر مطهّر استکه بسوی شما از جانب خدا مبعوث شده است او را تصدیق کرده و متابعت نمائید چون مشرکان آنرا شنیدند آن صنمرا ناسزا گفتند و گفتند
ص:261
هیچ خدائی را بیش از تو بر صفا نپرستیدم سحر محمّد در تو اثر کرد دیروز مذمّت محمّد کردی و امروز او را محمدت میگوئی پس وی را برداشتند و بر زمین زدند و شکستند پس روی برسولخدا آوردند و دستها بوی دراز کردند و جبین مبارکشرا خون آلود کردند ناگاه پیری پیدا شد که عصای سنانداری در دست داشت گفت ای معشر قریش شنیده ام که محمّد قوی است مرا نزدیک وی رسانید تا این عصا را بر شکم وی زنم چون عصا را بلند کرد دست وی خشک شد و رسول از شتر آن بدبخت برست و از آنمکان مراجعت فرمود شیطان در بحار از رئیس المحدّثین و او به سند خود روایة کرده که از حضرت رسول صلّی الله علیه و آله پرسیدند از خال ذوالکفل فرمود او مردی بود از حضرموت و نام او عویدیا و نام پدرش اویم بود و پیغمبرش پیش از او بود که او را البیع مینامیدند روزی البیع گفت که کی خلیفه من میشود که بعد از من هدایت مردم کند بشرط انکه بغضب نیاید و بروایة دیگر بشرط انکه روزها را روزه باشد و شب ها را به عبادت بیدار باشد و از کسی بخشم نیاید پس عویدیا برخواست و گفت من باز البیع اینسخن را اعاده کرد باز آن جوان برخواست و گفت من میکنم پس البیع فوت شد و خدا عویدیا را بعد از او پیغمبر گردانید و او در اوّل روز میان مردم حکم میکرد روزی شیطان با اتباع خود گفت که کیست که او را از عهد خود برگرداند و او را بخشم آورد پس یکی از شیاطین که او را بیض میگفتند گفت من اینکار می کنم ابلیس گفت برو و سعی کن شاید که او را بخشم آوری چون ذوالکفل از حکم میان مردم فارغشد رفت بخانه خود و خوابید که استراحت کند ابیض آمد و فریاد کرد که من مظلومم ذوالکفل گفت بگو خصمت بنزد من بیاید گفت بگفته من نمیآید پس انگشتر خود را باو داد که این نشانه را باو بنما و بگو که بیاید ابیض رفت و ذوالکفل امروز خواب نتوانست بکند و شب هم خواب نکرد روز دیگر چون از قضا فارغشد و رفت که بخوابد ابیض آمد و فریاد کرد که بر من ظلم کرده است کسی و انگشتری را بردم قبول نکردم که بیاید پس دربان ذوالکفل باو گفت که بگذار که استراحت کند که دیروز و دیشب خواب نکرده است ابیض گفت نمیشود من مظلومم میباید که رفع ظلمرا از من بکند پس حاجب رفت و ذوالکفلرا اعلام کرد ذوالکفل نامه نوشت باو داد که برود و خصم خود را حاضر کند امروز نیز خواب نکرد و شب را بعبادت احیا کرد و چون روز سیم از قضا فارغشد برختخواب رفت که بخوابد باز ابیض آمد و فریاد کرد که نامه ترا خصم من قبول نکرد پس انحضرت برخواست از برای او بیرون آمد و دست او را گرفت و همراه او روانه شد در روز بسیار گرمی که اگر گوشت را بآفتاب میگذاشتند بریان میشد چون ابیض این صبر را از انحضرت مشاهده کرد از او ناامید شد دست خود را از دست انحضرت جدا کرد و ناپدید شد پس باین سبب او را ذوالکفل گفتند که متکفّل آنوصیّت شد و بعمل آورد شیطان و ایضاً در بحار از صدوق باسنادش از حضرت صادق علیه السلام روایة نموده که چون آیه والذین اذا فعلوا فاحشة او ظلموا انفسهم ذکروا الله فاستغفروا لذنوبهم بر پیغمبر خدا نازل شد که دلالة بر قبولی توبه گناه کاران دارد شیطان بکوه ثور که از جبال مکّه است برآمد و بآواز بلند عفاریت وابالسه خود را فریاد نمود پس ایشان در نزد او مجتمع شدند و گفتند ای آقای ما چه شده است که تو ما را فریاد زدی شیطان گفت این آیه بر پیغمبر نازلشده پس کیست از شما از برای این آیه یعنی کیست که نگذارد بنی نوع انسان بمفاد آن عمل نماید عفریّ از جای خود برخواسته و گفت من از برای او میباشم بچنین و چنان شیطان گفت نیستی تو اهل آن پس دیگری برخواست و گفت چنین و چنان می کنم شیطان گفت تو نیز اهل آن نیستی تا انکه شیطان وسواس خنّاس برخواسته و گفت منم اهل این آیه شیطان باو گفت چگونه اهل هستی وسواس گفت بنی آدم را وعده داده و بآرزو و میدارم که معصیت خدا را نمایند و چون عصیان کردند توبه نمودن را از یاد
ص:262
آنها میبرم شیطان گفت تو میباشی اهل این آیه پس وسواس را موکّل بر این آیه قرار داد تا روز قیامت شیطان و ایضا در بحار از عطیّه برادر ابی العرام روایة کرده که گفت در خدمت حضرت صادق علیه السلام از اشخاصیکه منکوح درد بر میباشند مذاکره نمودم حضرت فرمودند که نیست خدا را بکسانی که مبتلا نموده است آنها را بر این بلا حاجتی پس فرمودند بدرستیکه دردبرهای این اشخاص رحمهای منکوسه میباشد و حیاردبرهای ایشان مثل حیاء زن است و در وقت انعقاد نطفه ایشان اطبیبی با پدران آنها شرکت نموده که نام او زوال است پس اگر شرکت او در انعقاد نطفه مرد شده یعنی فرزند پسر باشد آن مرد منکوح واقع میشود و اگر فرزند هذن باشد آن زن از زاینات میشود الخبر شیطان و ایضاً در بحار از کتاب کافی از حضرت صادق علیه السلام روایة نموده که فرمود بدرستیکه از برای ابلیس عون و ناصر و یاوری استکه نام آن تمربحیت و چون شب درآید پرمینمایند مابین خافقین را شیطان در کتاب آکام المرجان از ابّی بن کعب روایة نموده(2) که فرموده بدرستیکه از برای وضوء شیطانی استکه نامش دلهان است پس بپرهیزید از وسوسه آب زیاده از قدر حاجت آب استعمال در وضو منمائید شیطان و ایضاً از عثمان بن ابی العاص روایة نموده که گفت خدمت حضرت رسول عرضکردم بدرستیکه شیطان میلی بمن و نماز و قرائت من حائل شده است و مرا در نماز و قرائة به شبهه میاندازد حضرت فرمود آن شیطانی است که نامش ختزب است پس هرگاه احساس کردی وسوسه او را استغاثه بخدا نموده و سه مرتبه آب دهان خود را بسمت چپ بیند از عثمان گوید چون بفرموده انحضرت عمل نمودم آنوسوسه از من رفع شد شیطان و ایضاً در همان کتاب استکه مجاهد گفته که از برای ابلیس پنج نفر اولاد است که هرکدام از ایشان را بر امری موکّل ساخته پس نام آنها را باین نحو بیان نموده 1-بثر و 2- الاعود و 3- مسئوط اومسوط و 4- دائم و 5- زنبور اما بثر پس او صاحب مصیبات است و در آن مواقع امر مینماید مصیبت زده را به بثور و لطم خدود و شقّ جیوب و امّا اعور پس آن صاحب زنا و موکّل برآنست که امر بزنا مینماید و آنرا زینت میدهد در انظار و امبا مسئوط آن صاحب دروغ و موکّل آنست و خبرهای بی اصل را انتشار میدهد باین نحو که خبری را بر قلب القاء میکند پس انکس که خبر در قلبش القاء شده بمردم آن خبر را نقل میکند و میگوید آن را از کسی شنیدم که شخص او را میشناسم اگرچه نامش را نمیدانم و امّا واسم پس آن شیطانی استکه با مرد داخل خانه میشود و عیوب اهل و عیال او را بر او ظاهر میسازد و مرد را بر ایشان غضبناک و بهانه گیر می کند و امّا زنبور پس آن موکّل بر بازار است و علیم خود را در میان بازار استوار نموده شیطان فی البحار رو روی ان الله تعالی قال لابلیس لا اخلق لآدم ذریّة الاّ ذر انت لک مثلها فلیس احد من ولد آدم الاّ وله شیطان قد قرن به و قیل انّ الشیاطین فیهم الذّکور والأناث یتوالدون من ذلک و امّا ابلیس فانّ الله خلق له فی فخذه الیمنی ذکراً و فی الیسری فرجاً فهو ینکح هذه بهذا فیخرج له کلّ یوم عشر بیضات و ذکر مجاهدان من ذریّة ابلیس لعنة الله لاقیس و وَلُها و هو صاحب الطّهارة والصّلوة والهفاف و هو صاحب الضحاری ومرّة به یکّنی و زنبور و هو صاحب الاسواق نرّین اللّغو و الحلف الکاذب و مدح السّلعه و بثر و هو صاحب المصائب نرّین خمش الوجوه و لطم الخدود و شقّ الجیوب و الابیض و هو الذّی یوسوس للانبیاء والاعور و هو صاحب الزّنا ینفخ فی اخلیل الرّجل و عجز المرئة و داسم و هو الذی اذا دخل الرّجل بیته و لم یسلّم و لم یذکر اسم الله دخل معه و وسوس له و القی الشر بینه و بین اوله و مطرس و هو صاحب الاخبار رئاتی بها فیلقیها فی افواه الناس ولا یکون له حقیقة والاقبض و اُمّهم طرطبة و قال النقاس بل هی حاضنتم انتهی اقول و من الشّیاطین شیطان یقال له الدّهار و هو صاحب المنامات
ص:263
گلشن هفتادم
المدهشه کما فی تفسیر القمی فی ذیل آیة انما النجوی من شیطان

70 ) - گلشن هفتادم

در مکافات و مجازات عامل از عملیکه نموده بمثل آن و گلچین از گلبانهای آن چند کلست مکافاة در تفسیر روح البیان است که چون رستم بن زال با اسفند یار مبارزت کرد که با آن شجاعتیکه رستمرا بود مغلوب اسفندیار شد و چندین جمله سان ایشان واقع شد و در هر حمله جراحتی بر رستم از اسفندیار وارد میشد و چون اسفندیار روئین تن بود حملات رستم بر او کارگر نمیشد تا انکه رسمت با پدر خود زال در امر او مشورت نمود زال گفت تو دست بآن نمی یابی مگر باین نحو که تیری را که دو سر داشته باشد تعبیه کنی و چشمان اسفندیار را نشانه آن قرار دهی و آن تیر را رها نموده چشمان او را نابینا سازی پس رستم بفرموده پدر عمل نموده و چشمان اسفندیار را بضرب تیر نابینا ساخت ویرا و ظفر یافت و در سبب اینقضیه چنین حکایة شده استکه اسفندیار در جوانی شاخه درختی در دست داشت و بآن شاخه بر صورت و سر طفل یتیمی که بر او غضب کرده بود میزد قضا را سر آن شاخه بر چشم آن طفل وارد آمده او را نابینا ساخت پس آنطفل بعد از گریه بسیار آن شاخه را بر زمین فرو نشانید و آن درختی قوی گردید و چون زمان مجادله رسم با اسفندیار رسید رستم از آندرخت شاخه شکسته و آنرا تیری تراشیده و همان تیر چشمان اسفندیار را نابینا ساخت وند مئویّد لحدیث کما ثدین تدان و ان کان من الغراز بمکان مکافاة در کتاب طرائق الحقائق از جناب حاجی میرزا تقی آقای قزوینی که از سادات عظام و من ذوی البیوت الکرام است نقل نموده که فرمود عمّ اکرم من حاجی میرزا عبدالکریم را املاک موروثی بود و بواسطه معایت اشرار ضبط دیوان اعلی شد بعلاوه محصّلی شد ید العمل مبلغ گزافی نقد مطالبه مینمود در فضای بیرونی چند درخت انار داشت پای عمّ را بآندرختان بست و از شاخه آبها چوب برپای آن سیّد عالیجناب میزد تا انکه چند کیسه زر که از ذخایر پدری بود مهلتانه گرفت و چون از هستی و مایملک چیزی نماند با کثرت عیال پریشانی حال بکمال رسید بخدمت نوّاب و الاعبدالله میرزا و ارایور خاقان که حاکم زنجان وخمسه بود شتافته ان شهنشاه زاده املاک خالصه دیوانی را به عمّ سپرد اتّفاقاً در قریه معلومه برای ائظام رفتیم وقت مغرب داخل شد و صدای اذان نیامد تحقیق نمودیم نهتند اهل اینقریه نماز میخوانند که محتاج بموذن باشند آدم خود را گفتم اذان بگوید چون صدای تکبیر بلند شد صاحب خانه که در منزل او بودیم و پیرمردی بود دوید و گفت در ده ما اذان نگوئید که آمد برای ما نمی کند تعجّب نمودیم چند درخت انار در انخانه بود پای او را بدان بستند و از شاخهای آندرختان بپاش نواختند بچند کیسه زر خود را از آن عقوبت خلاص نمود چون مهران کیسها را نظر کردیم علی المعنی بود از وی پرسیدند اگر شماستید مستد چرا منکر اذان میباشید گفت حکایتی از کیسه ها و درختان انار دارم در سالهای قبل نوکر دیوان بودم و مأمور بگرفتن سیّد علی و سیّد عبدالکریم نامی شدم در خانه آنها ورود نموده این کیسه ها را بمهلتانه دادند و چون اول هر مماطله نمودند من پای سیّد عبدالکریم را بدرخت اناریکه در فضای منزل او بود بسته و از شاخهای درختان انار دیگر که در آنجا بودند بریده بر پای آنستد میزدم و چون انار باغچه آنها خوب بود چند شاخه بریدم و آوردم در انخانه غرس نمودم حاجی میرزا تقی گوید ارشمندن این کلام از قادر منتقم بسی ترسان شدم و معلومم شد که جز او مکافات عمل است و حق من له الحق رسید فاعتبروا اما اولی الأبصار مکافاة از کتاب خلق الانسان نقلشده استکه مهلتی وزیر گفت پیش از انکه منصب وزارت بمن منفوض بشود از بصره بکشتی سوار شدم که ببغداد بروم جمعی در میان کشتی بودند مردی ظریف با ایشان بود که با او شوخی و مطایبه میکردند روزی بر سبیل مطایبه او را گرفته و هر دو
ص:264

در مکافات عامل از عمل خود بمثل آن
پای او را بسته کردند و مقیّد نموده و کلید را برداشتند بعد از فراغ از شوخی که خخواستند قید را از او بردارند نتوانستند و کلید نیز از ایشان کم شد و هرچند که تدبر کردند فائده نکرد و آن بیچاره مغلول و مقیّد بماند تا انکه ببغداد او رسیدیم اهل کشتی بیرون آمدند و آهنگری را آوردند که غلّرا از او بردارند و آهنگر گفت میترسم که اینمرد دزد باشد باید داروغه شهر بیاید و او را به بیند آنوقت او را باز کنم پس رفتند و داروغه را آوردند جمعیکه با داروغه بودند او را دیدند ناگاه یکی از ایشان فریاد کرد که اینمرد برادر مرا در بصره کشته است و مدّتی استکه من بطلب او میگردم پس کاغذی بیرون آورد مشتمل بر ادّعای خود و صدق آن که خاتم جمعی از اعیان بصره در آن بود و دو نفر شاهد هم اقامه نمود پس مرد مقیّد را بدست او دادند و بقصاص از خون برادر خود او را به قتل رسانید مکافاة در تاریخ مجدی استکه در زمان هرون الرّشید دریاخئه اهواز فوجی از قطّاع الطّریق پیدا شده متعرّض آینده و رونده میشدند این کیفیّت بعرض خلیفه رسیده فرمود که مسرور خادم بآنطرف توجّه نماید و دمار از روزگار ایشان برآورد مسرور بموجب فرموده عمل نموده با جمعی از سپاهیان متوجّه آنصوب شدند و مجموع آنقوم خاکسار را بدار البواز فرستادند و سرهای ایشانرا برداشته متوجّه دارالخلافه شدند و چون ببغداد رسیدند فرمود تا رؤس دزدان را تعداد نمایند بعد از انکه شمردند یک سر کم آمده مسرور اندیشه مند شد زیرا که صاحب برید عدد آن سرها را نوشته و بخلیفه خبر داده بود و بیم آن بود که هرون از آن سر استفسار نماید و عتاب فرماید در اثنای این اندیشه پیری در نظر مسرور در آمد که بر شتری نشسته و طیلسان بر روی افکنده و مصحفی در دست گرفته قران میخواند چون نزدیک مسرور رسد سلام کرد مسرور از او پرسید که چه کسی و از کجا میائی جواب داد که مردی فقیر و قاری قرآنم و از حرم کعبه میآیم مسرور گفت در بشره تو غیر از آثار شرارت امری دیگر مشاهده نمیکنم پس فرمود تا او را گفته گردن زدند و سر او را آورده بعوض سر کم شده در سلک سرهای بریده انتظام دادند و چون لباس او را کاویدند کمند و کلمان و استره های تیز و خنجرهای خونریز و آلات دادوات دزدان و عیاران ظاهر شد و معلوم گردید که کسی از مردم را کشته و مجروح ساخته و چقدر از اموال ایشانرا که برده است مسرور دانستکه در این امر سرّی بود از اسرار قضا و قدر و موجب رسیدن او بود بمکافات و کیفر پس فرمود تا بار دیگر سرها را شماره کردند یکی از شماره که در اول امر بود زیاده آمد مسرور ببغداد او آمده صورت حال را به عرض هرون رسانید هرون مسرور شده گفت من بهلاک اینمرد خوشحال ترم که از فنای آن فوج قطّاع الطّریق چه ایشان دزدان آشکارا بودند و این طرّار پنهان و فساد این یک از ایشان زیاده بود مکافاة در تاریخ نگارستان استکه مقتدر عباسی در بیست و هفتم شهر شوال سال عشرین و ثلثمائه کشته گشت و سببش آن بود که او برادر خود قاهر را محبوس کرده میخواستکه از میان بردارد مردی تبریزی چابک سوار ملازم قاهر بود با یونس الاستاد موضعه داشت روزی در میدان مقتدر مردم را سلحشوری میکرد و مقتدر میخواست بهتر تماشا کند مردم و جانداران را از برابر خود دور کرد تبریزی فرصت غنیمت دانسته در تاخت و حربه که در دست داشت چنان بر سینه مقتدر زد که سرسنان از پشتش سر بیرون کرد و اسب برانگیخت و آهنگ زندان کرد تا قاهر را خلاصی دهد چون ببازار سه شنبه رسید خرواری خار دوچار اسبش گشت و اسبش بدمید قضا را قلّابی از دکان قصّابی بر خلق تبریزی افتاد اسب از زیرش سجبت تبریزی آویزان شد چون کسان مقتدر از عقب رسیدند و او را بدانحال دیدند همان خارها را در زیر پایش برده اتش زدند و کان الله علی کلشیئی مقتدراً مکافاة
ص:265
مکافاة فاضل لبیب معاصر و سخنور ادیب ماهر میرزا حسن جابری در تاریخ اصفهان در ضمن وقایع هزار و سیصد و بیست از هجرت مینویسد قصة غریبة از سه سال قبل حاج سید صالح ابهری بخلاف با امام جمعه منهمّ یوسف ترکمان غلام حضرت امامت که در شهامت بی نظیر بود شبانه روی بسته درب خانه سیّد صالح رفته او را خواسته سیّد بیرون آمده بضربات یوسف شهید گشت بعد از چند روزی هم از جانب امام بغارت خانه اش مأمور شد از جمله منهوبات توله سگی بود که آورده و در خانه خود بانواع نعمت ها پرورده چنانچه شبی یک مرغ با ظرفی طعام باو خورانده و سه سال آن توله سگ در وثاق یوسف عزیزتر از اولادش مانده شبی بحال مستی سگ را در آغوش کشیده و دستی بر بناگوش سگ زده سگ پرید و پستان یوسف را درید که از نگایت آن بیهوش و زندگانی را فراموش نمود تاریخرا نگارنده سرود چون یوسف گشت صالح را بزاری سگش را برد و پرورد و شد استرگ چون شیر آن جرّه سگ درّید پستانش بمرد و خون نخسبید اندرین جرک قصاصش را عزیزی یافت تاریخ سگ صالح گرفته یوسفی گرگ1320 مکافاة ابن بی بی در تاریخ روم آورده که در عهد سلطان غیاث الدّین کیخسرو بن سلطان علاء الدّین کیقباد سلجوقی صاحب شمس الدّین اصفهانی رتبه وزارت یافت و روز بروز احتراماتش بسر حد کمال رسید تا در سنه اربع و اربعین و ستمائه بعد از سلطان غیاث پسرش عزّالدّین کیکاوس و الی انملک گشته صاحب یکبارگی حاکم مطلق العنان گشت امّا نصرت امیر داود و ابوبکر پروانه که از اعیان امرای زمان بوده گاهی با صاحب مضایقه در بعضی امور مینمودند آخر صاحب باستصواب سمش الدین باباطغرای و شرف الدّین محمود حاکم که از آنجا او را بدرگاه خواسته خصمانرا بعالم فنا رسانیدند تا آخر میانه صاحب و شمس الدّین باباطغرای بزیان رفته شرف الدّین محمود چون بیوفائی صاحب را درباره رفیق خود ملاحظه نمود فرار کرده بقلعه کاخ پناه برده صاحب جمعی از امراء را بمحاصره آنجا فرستاد و او را بچنگ آوردند در حینیکه او را بدرگاه میروند بفرموده صاحب وی را بقتل آورده و سر او را در تو بره نهاده در قریه خبوق که خانه عامل آن سر در آنجا بود نزول نموده تو بره را بر میخی که در آنخانه بود درآویخت قضا را بعد از دو سال چون صاحب را در یکی از قلاع به قتل آوردند و سرش را بهمان قلعه فرستادند در آنخانه بر همان میخ درآویختند مکافاة در نگارستان استکه چون سلطان ابوسعید یکمرتبه از دفع چوپانیان را پرداخت قاضی مبارک شاه را نزد شیخ حسن نویان روانه نمود به استدعای طلاق بغداد خاتون را که قتل چوپانیان بواسطه تعشق سلطان سعید باو واقع گردید نمود و شیخ حسن خوانخواهی او را طلاق داده بجرم سلطان فرستاد روزگار کینه گذار نیز مکافات بتقدیم رسانیده و بعد از ارتحال سلطان ابوسعید شیخ حسن دلشاد خاتون بنت دمشق خواجه بن چوپان که محبوبه سلطان بود بعقد خود درآورد شعر چو بد کردی مشو ایمن ز آفات که واجب شد طبیعت را مکافات مکافاة در تاریخ مجدی است که در آنوقت که دولت احمد فرسای روی در ترقی نهاده و روز بروز اعتبارش زیاده میشد تا یعقوب نیست او را با مارت خراسان فرستاد در آنوقت که امیر خراسان بود روزی بشکار رفته خوشحال مراجعة نمود در اثنای طریق نظرش بر مردی افتاد که پسرکی خورد و پاکیزه بر دوش داشت احمد از وی پرسید که این پسر کیست گفت بنده زاده امیر است سئوال نمود که او را چه نام نهاده گفت مظفّر احمد بر زبان راند که نیکونامی است و ما بدین اسم تفّال نموده ایم که بر اعداء مظفّر خواهیم شد و آنکودک را از آنمرد گرفته بوسه بر جبینش زد فرمود که هزار درهم بوی دهند آنمرد سیم استده شادمان بمنزل رفت و تصوّر نمود که این وظیفه او استکه هر سال از دیوان بوی خواهد رسید لاجرم باندک مدّتی آنوجه را هباء منثوراً ساخت و بدستور اوّل کودک را در کنار
ص:266
گرفته بر سر راه احمد بایستاد اتفاقا احمد شکاری نکرده ملول و منغض از صحرا معاودت نموده بود چون آن شخص را با پسر در راه دید دانستکه بطمع آمده است از غایة قساوت قلب اسب را گرم ساخته آن کودک را از کنار پدر در ربوده چنان بر زمینش زد که مرغ روحش از قفس قالب در پرواز آمد و آن بیچاره نوحه کنان پسر خود را گرفته و بمدفن برد و به آب دیده وی را غسل داده در خاک سپرد راوی گوید وهم در آن چند روز عیّاش که یکی از غلامان احمد مذکور بود بهرات تاخت آورده مادر احمد را باسیری برد و احمد بعزم اشقام بآنجا رفته بقتل رسید مکافاة در تاریخ بحیره است که روزی هادی عبّاسی با حضّار نشسته بود و فرّاشی سراپرده او را میزد رو بحضار کرده گفت که چه میگوئید که تیری بر او بزنم که از پشتش آزاد جهد و بیرون آید حضّار گفتند خلیفه میتواند زد امّا نخواهد زدن پس هادی تیری درکشیده چنان بر آن مسکین زد که از پشتش برآمد از این بی رحمی هادی جمیع مردم را بدآمد روز دیگر از این سبب در پای هادی چیزی برآمد هرچه خاریدند بیشتر و بدتر شد تا انکه آن رنج آنرا کشت و بقولی همان ساعت که تیر زد بر آن فرّاش مسکین آنزخم در پای او ظاهر شد مکافاة قال عبدالملک بن عمیر علی مافی الکنز المدفون للسیوطی رأیت فی هذا القصر ای قصر الامارة فی الکوفه رأس الحسین بن علی ترس بین یدی عبیدالله بن زیاد ثمّ رأیت رأس ابن زیاد بین یدی المختار ثم رأیت رأس المختار بین یدی مضعب بن الزّبیر ثم رأیت رأس مصعب بین یدی عبدالملک بن مروان فلاسمع عبدالملک ذلک امر بهدم القصر مکافاة در فارسنامه ناصری استکه در سال هزار و دویست و نود و دو بواسطه نارضامندی پشکاران فارس حسینقلی خان قورت بیکلومیر پنج مأمور بگرفتن حسن علیخان حاکم خشت شد بعد از ورود بخشت بزمی و ملایمت بلکه به سوگند بقرآن مجید او را نزد خود طلبید بعد از ملاقات حکم بگرفتن او نمودند حسینعلیجان مدافعه کرده تیر تفنگی بر ران او آمده او را گرفتند و اموال او را بردند و او را در میانه خشت و کارزان خبه نموده گفتند از زخم گلوله بمرد و در سال دیگر در همانروز در طهران برادرهای حسینقلیجان بگلوله او را در سر میراث کشتند شعر هبد که میکنی تو پندار کان بدی گیتی فرو گذارد و گردون رها کند وامیست کرده های بدت پیش روزگار در هرکدام دور که خواهد ادا کند

71 ) - گلشن هفتاد و یکم

در فهم و دانستن زجر طیور است از بعضی از کسان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است زجر طیر دمیری در حیوة الحیوان از کتاب جلیس و انیس ابوالفرج المعافی بن زکریّا نقل نموده که او گفته استکه ما را عادت چنان بود که روزها در نزد قاضی ابوالحسن میآمدیم و مؤانست مینمودیم روزی برحسب عادت زودتر در منزل او رفتیم و چون درب منزل را هنوز نگشوده بودند در بیرون در نشستیم ناگاه مردی عرب آمده نزد ما نشست و منتظر بیرون آمدن قاضی بود بجهة انجام امری که داشت در این اثناء کلاغی آمده بر بالای درخت خرمائی که در منزل قاضی بود نشست و صدائی نموده بعد از آن پرواز کرد و رفت آنمرد عرب گفت اینکلاغ گفت که صاحب اینمنزل بعد از هفت روز دیگر میمیرد و چون ما اینکلام را از آن عرب شنیدیم او را زجر نموده از نزد ما رفت بعد از آن اذن دخول داده شد چون وارد بر قاضی ابوالحسن شدیم او را متغیّر اللون دیدیم پس از علة آن سئوال کردیم گفت شب گذشته در خواب دیدم که شخصی این بیت را میخواند عربیّة منازل آن عبّادبن زید علی اهلبیک والنّعم السّلام پس از آنوقت قلب من ضیق شده است معافی بن زکریّا گوید با قاضیرا تسلّی داده و دعای خیر و طول عمر در حق او نموده بیرون آمدیم پس چون روز هفتم شد همان طور که عرب خبر داده بود قاضی فوت شد و بخاکش سپردند زجر طیر و ایضاً در حیوة الحیوان است که امیّة بن صلت
ص:267

گلنش هفتاد و یکم
روزی کاسه شراب در دستش بود غرابی بر دیوار نشست دو مرتبه صدا کرد قال بفیک التراب مرتبه دیگر صدا کرد قال بفیک الکثکث ای التراب یعنی خاک بدهنت باد پس روی خود بجانب اهل مجلس نموده و گفت دانستید که اینغراب چه گفت گفتند نه قال زعم انی اشرب هذا الکاس و اموت گفت میگوید تو این کاسه شراب را میخوری و میمیری راست میگوید و خود این کلاغ هم میرود عقب این پشته و استخوان می بلعد و میمیرد فشرب امیّة الکأس فمات من حینه پس امیّه کاسه شراب را اشامیده و بدرگ رفت و آن کلاغ هم در عقب آن پشته که امیّه گفته بود رفته و استخوان در گلویش بند شده هلاکش ساخت و این امیّه ملعون بنابر نقل دمیری در توریّة و انجیل و زبور خوانده بود که در عرب پیغمبری مبعوث میشود طمع داشت که خودش آن نبی باشد لذا چون حضرت محمّدبن عبدالله صلّی الله علیه و آله مبعوث شد حسد برد و ایمان نیاورد و در حق او نازل شد آیه واقل علیهم بناء الذی آتیناه آیاتنا فانسلخ منها زجر طیر در جلد سیّم خیرات حسان است که فاقره از عرب زوجة مرّة الاسدی و قائل اینمثل مشهور است خیر قلیل وفصخت نفسی گویند شوهر مشارالیها بسفر رفته چند سال او را تنها گذاشت او را در آن وقت غلامی بود که مواشی وی را میچرانید و فاقره کمال میلرا باو داشت وقتی شهوات غالب شده قصد صحبت غلام کرد در حال متذکّر شده و گفت یا نفس لاخیر فی السرة فانّها تفضح الجرّة و تحدّث العرّة و از آن قصد گذشت بعد از مدّتی باز میلش بجنبید ایندفعه نیز عنان نفس را کشیده گفت یا نفس موته تریخبرخرمن الفضیحة و رکوب القبیحة و ایّاک والعار ولبوس الثّنار وسوء الشعار ولوم الدثار و ترک هوا نمود بارستیم که اینچنان پیش عاقره آمد او را مقهور کرد با خود اندیشیده گفت ان کانت مرّة فقد تصلح الفاسدة و تکرم العائدة پس مرتکب آن فعل قبیح شد اتفاقاً شوهرش از سفر بازگشته همانوقت وارد منزل میشد و چون از کهانة و عیافه خبری داشت در عرض راه از ناله غرابی دریافت که زوجه اش تا آنشب خیانتی نکرده اما در ایندم آخر مصدر کاری ناشایسته شده مختصر چون بخانه رسید فاقره تازه از عمل فارغ گردیده و نادم گشته از شدّت پشیمانی میگفت خیر قلیل وفصخت نفسی شوهرش اینسخن را شنیده از فرط غضب لرزان شد و داخل خانه گردید فاقره از تاریکی وحالة اغتشاش مرّه را نشناخته گفت از چه میلرزی مرة جوابی داد و فاقره از صدا دانست که شوهر او است و کلام او را شنیده از واهمه زهره اش چاک شده صیحه کشید و بخاک افتاده جان بداد پس از آن مرّه غلام خود را بکشت زجر طیر در تاریخ بحیره استکه یافعی در تاریخ خود گوید که اصل حکایة عبدالمؤمن که در مغرب زمین به سلطنة رسید آنست که در اوان طفولیّت روزی نزد پدر خود علی کاسه گر در خواب بود و پدر او بامر کاسه گری که شیوه او بود مشغول بود بیکبار از آسمان آواز ملائمی شنید چون سر بالا کرد و قطعه ابری دید سیاه که محاذی سر او بپائین میآید تیک درنگریست خیل زنبور عسل بود که نزول نموده تمامی اعضاء جگر گوشه او عبدالمؤمن را فراگرفتند مادر عبدالمؤمن را اضطرابی دست داد خواست که بیتابی کند علی کاسه گر او را مانع آمده پس بی انکه از آنها ضرری بعبدالمؤمن برسد پرواز کردند علی دست از کار برداشته نزد شخصی زاجر رفت و آنصورت را با او در میان نهاد وی گفت دور نیست که نور دیده است در میان اهل مغرب سرور و برگزیده گردد و آخر چنان شد چنانچه در مکشوف چهارم از گلشن بیست و چهارم اجمالی از اینقضیه مذکور افتاد زجر طیّر شاهزاده آزاده مرحوم علیقلی میرزا در کتاب فلک السّعاده از کتاب حروب ابن قتیبه نقل کرده که کثیر غرّه بجهة ملاقات عزّه روانه مصر بود در راه اعرابی از بنی هند او را دید گفت یا ابا صخر عازم کجائی کثیر گفت بجهة ملاقات عزّه بمصر میروم گفت در راه در پیش روی تو خیری آمد گفت ندیدم چیزی مگر غرابی را که از شاخ درخت بآن اویخته بود و بر خود را با منقار میکند گفت چون تو داخل مصر شوی غرّه مرده است کثیر با تغیّر از وی گذشت چون وارد مصر شد مردم از تشییع
ص:268
در فهم زجر الطیر از بعضی کسان
جنازه غرّه مراجعت میکردند گفت شعر و ما اَعیَفَ النهدیّ لله درّه وَاَجرَه للطیر لاغّر ناصرُه زجر طیر و ایضاً در همان کتاب استکه کثیر بعد از فوت غرّه عاشق یکی از دختران همان قبیله شد که او را امّ حوپرث می گفتند خواست او را خطبه نماید او انکار کرده که تو را مکنت و تمولّی نیست و از عهده مخارج من برنمیآیی لکن خود را حبس نموده زوجه دیگری نخواهم شد تا تحصیل مال کنی کثیر ناچار بسوی بعضی از بنی مخزوم رفته چون از مصر خارج شد آهوئی او را با رخ شد برای خود تطیّر زده از او گذشت غرابی دید خاک از زمین کنده بصورت خود میریزد وی را مکروه آمده باز تطیّر نموده تا اینکه داخلشد به بطنی از ازد که او را بنولهب میگفتند سئوال کرد آیا میان شما را خبری هست گفتند بلی او را نزد شیخی برده او قصّه خویش را بیان کرد شیخ گفت تو چون مراجعت بمصر نمائی امّ حویرث مرده باشد و یا زوجه یکی از بنی اعمام خود شده بود این اشعار را گفت تیمّمت لهباً ابتغی العلم عندهم و قد تّد علم العالمین الی لهب بممّت شیخاً منهم ذاامانة بصیراً بزجر الطّیر منحنی الصّلب فقلت له ماذا تری فی بوارح وصوت غرایب یفحس الوجه بالتّرب فقال جری الضبی الریح بنصیها و قال الغراب جد یمنهل سکب فان لم تکن ماتت فقد حال دونها سواک خلیل باطن من بنی کعب ختم ذکره ختم باید دانستکه زجر و عیافه که عرب در جاهلیّت بآنها مولع و در اسلام نیز با وصف منع شارع مقدّس باز ترک نکرده همان تفأّل و تطیّر است نهایة انکه اینها مخصوص بحیوانات است حالاً و محلّا واصواتاً چنانچه آهو چون از همین که جهة مبارکی است بر یسار رفتی او را با رخ گفتندی و تطیّر میزدند و چون از یسار بیمین آمدی به ضدّ اوّل سانح گفتندی و شیخ کفعمی ره روایت فرموده که تفأل بارح و تشأّم سانح عقیده اهل حجاز بود و اهل بخد بخلاف او قائل بودند و از حال طیور و اسامی ایشان مخصوصاً و همچنین از تغییر حالت و حرکت آنها گاه تطیّر نموده و گاه تفأل زده و در ایران نیز اینعمل در نزد بسیاری متداول و متعارف است که چون جغد بآبادانی درآید از اصوات مختلفه او گاه تطیّر و گاه تفأل میزنند و اینمعنی در اصفهان و یزد شیوعی دارد و عرب و عجم را در این خصوص شعرهاست

72 ) - گلشن هفتاد و دویّم

در اقبالهای دنیویّه کسانیکه بخت یار بوده اند و گلچین از گلبانهای آنها چند کل است اقبال در بسیاری از تواریخ مثل کنجدانش و فارسنامه ناصری و تاریخ وصّافست که از غرائب اتفاقیّات قصه ملوک بنی قیس استکه جزیره قیس که یکی از جزائر معتبره خلیج فارس است منسوب بآنها است و آن چنان استکه قیصر نام ناخدای سیرانی وفات یافت که او را سه نفر پسر و زوجه بود پسر بزرگش را قیس میگفتند با برادران موافقت کرده اموال بازمانده پدر را بتاراج حوادث داده پریشانی روی آورده روی از وطن تافته در جزیره کیش که خالی از آبادی بود سایه بانی از خاشاک ساخته توقّف کرده از ماهی گیری گذرانی داشتند و رسم ناخدایان بندر سیراف چنین بود که هرگاه کشتی از بندر سیراف روانه بلاد بعیده میشد برای سلامتی کشتی از دعای اهل سیراف از هر خانه مال التّجاره اگرچه یکمن ریسمان بود میخواستندتا ناخدائی تدارک سفر هندوستان دیده بقاعده معموله درب خانه قیصر آمده از زوجه او که پیره زالی بود مطالبه مال التجاره کرده پیره زال بیچاره گریان شده گفت که پسران قیصر ناخلف کشته اموال او را تلف نموده در جزیره کیش بسختی وبد بحثی میگذرانند ناخدا اصرار نمود که هرچه باشد بیاور پیره زال گفت جز گربه چیزی در خانه ندارم ناخدای همان گربه را بخواست پیره زال باحتمال استهزاء برنجید و ناخدای او را استماعت کرده گربه را گرفته در کشتی گذاشت و روانه مقصد گردید و بعد از چند روزی کشتی در دریا طوفانی شد و بعد از مدّتی بجزیره رسیدند که از اکناف عالم افتاده بر سمپل اتفاق کشتی وارد انجزیره میگشت ناخدا غنیمت دانسته تا انکه کشتی بساحل انجزیره رسید و ناخدای برای تدارک کار از کشتی پیاده گشته وارد جزیره گردید و چندین چیز خوب که داشت بتوسط ترجمان
ص:269

به عنوان هدیّه برای پادشاه انجزیره برد در این بین سفره طعام پادشاهیرا انداختند و چندین نفر با چوبهای باریک پرشاخه ایستادند و چون طبقهای طعام را گذاشتند چندین موش از سوراخها بیرون دویده خود را در سر سفره انداختند و جماعة چوبدار چون موشها را از جانبی دوانیده از طرف دیگر در سفره میآمدند و ناخدا چون ملاحظه نمود با خود گفت گربه زن قیصر در ایندستگاه مرغوب و مطلوب خواهد بود روز دیگر گربه را در قفس کرده در موقع طعام پادشاه از قس در آورد و چون چشم گربه بر موشها بیفتاد به دو سه حمله چندین موش را بکشت و باقی فرار نموده هریکی بسوراخی گریخت و پادشاه و اتباعش از هنر گربه تعجّب نمودند و آنروز طعام را با سراحت خوردند و مال التّجاره کشتی سیراف را از عشور معاف داشته خلعتی بناخدا دادند و ناخدا قصّه زن قیصر و پسران او را بگفت و پادشاه جزیره ترحم کرده کشتی را پر از متاع آنجزیره برای زن قیصر و پسرانش بانعام ببخشید و چون کشتی عود بسیراف نمود اهل بندر سیراف برای اخذ مال خود در کناره بیامدند و ناخدا در اوّل ورود زن قیصر را بخواست و واقعه را باو گفت و کشتی پر از متاعیرا تسلیمش نمود پس زن قیصر کسی را از پی پسران خود بجزیره کیش فرستاد و بعد از انکه حاضر شدند تمامی آنمتاعرا بایشان تسلیم نمود پس قمیس ببرادران خود بگفت که جزیره کیش برای ما میمنت نموده باید آنرا وطن ساخت پس آنچه از لوازم آبادی بود از سیراب خریده حمل جزیره کیش نمودند و باندک زمانی کیش را آباد داشتند و روز بروز بر آبادیش بیفزود و جزیره کیش را بمناسبت قمیس که پسر بزرگ قیصر بود جزیره قمیس گفتند و گار پسران قیصر ناخدای سیرافی بالا گرفت تا انکه اولاد قمیس خود را بلوک بنی قمیس گفتند و سواحل دریای فارس را در تصرّف درآوردند و سالها بر اینمنوال گذشت تا نوبة بملک سلطان بنی قمیس رسید در سال ششصد و بیست و شش اتابک ابوبکر پسر اتابک سعد پسر زنگی سلغری جزیره قمیس را مسخّر داشت و ملک سلطان تقبل رسید و دولت ششصد ساله بنی قمیس سپری گردید اقبال ابن خلکان در ترجمه ابومحمّد مهلّبی که وزیر بالاستقلال معزالدّولة بن بویه بود گوید که ارتفاع قدر و علوّ همّت و کثرت قیض جود او مشهور است علم و ادب و اهل آنرا بغایت دوست داشتی و همیشه همّت عالی نهمت بر موجبات ذکر جمیل مصروف نمودی و پیش از انکه بخدمت معزّالدوله رسد احوال او بسیار پریشان بود تا انکه در یکی از اسفار او را میل بخوردن گوشت شد و قدرت بر بهای یک سیر گوشت نداشت از غایت شدّت محنت خود این اشعار را برشته نظم آورد الاموت بباغ فاشتریه فهذا العیش مالاخیر فیه الاموات لذیذ الطعم فیه یخلّصنی من الموت الکریه اذا ابصرت قبراً من بعید وددت بانّنی ممّا یلیه الارحم المهیمن نفس حرّ تصدّق بالوفات علی اخیه اقبال در گنج دانش استکه سعدالدّین که بانی مدرسه پائین پای مقدّس رضویّه است اموال بسیاری از هند بدست آورده و اینمدرسه با موقوفات آن از آن اموال است و کیفیّه آن بدینقیمتست که سعدالدین در ابتدای ورود بهندوستان چندان بی خبره و بی بصیرت بوده که در کوچها گدائی میکرد روزی پیرمرد هندی او را دیده گفت اگر قبول میکنی که چشمهای ترا بسته بخانه ببرم در آنجا کار کنی اجرت خوب خواص یافت آن فقیر با خود گفت یقین استکه از قبول این تکلیف بدتر از اینکه هستم نخواهد شد و تن در داده پیرمرد هندی چشمهای او را بسته دست او را گرفته عصاکشان از راه های پس کوچه و پرپیچ و خم او را بخانه خود برد آنجا چشم او را گشود وی خود را در فضائی یافت که دیوارهای بلند کشیده انرا احاطه کرده بود هندی مکافی را باو نمود حفر کند چون حفر کرد هندی مسکوکات طلا و نقره بسیاری در آن دفن کرد و این کار روزهای مکرّر بود صبحها سر معبر مخصوص آمده عصای او را کشیده بخانه برای حفر کردن میبرد و عصرها باز بر سر معبر معیّن میآورد و آنچه از چشم دار میخواست بفهمد که از کجا بکجا آمد و شد میکند سر درنمیبرد تا روزی در تنهائی میان روز گربه بدست آورده و او را حقّه نموده و پوست کنده پر از زر مسکوک نموده بهم بسته گربه را توکلت علی الله از دیوار بیرون خانه
ص:270
در اقبالهای دنیویّه دولتمندان
انداخته و صدای افتادن آنرا شنید فهمید که در میان گل و لجن افتاده چه صدای آن مثل صدای افتادن چیزی در میان گل و لجن بود پس وقتی که کارش تمام میشد بهوای تصوّرات چشم کور و دل بینا در کوچها گردش میکرد و به پیدا کردن گربه میپرداخت تا آنکه آن را در میان حوضچه ضرابه در میان گل و لجن یافت و آن را برده پنهان نمود و درست اطراف در و دیوار انخانه را نشان کرد و آنمحلّ را بشناخت از اتفاق چندی نگذشت که آنمرد هندی فوت شد و وره بی خبر آنخانه را هم بجهة تقسیم خواستند بفروشند هرکسی قیمتی گفت سعدالدّین بصیر و مزدور جنیر با همان نفوذ جلد گربه و ذخیره بدست آورده انخانه را بخرید و مالک گنج و نقود مخزونه هندی گردید و جمله را بایران حمل کرد و قسمتی از آن را بمصرف بنای این مدرسه رسانید اقبال در کتاب فرج بعد الشدة مسطور است که عبدالله صوری روایة کرده که جوانی در واسط همسایه من بود که مال موروثی تلف کرده بود و بمحنت فقر و فاقه گرفتار شده روزی او را دیدم که لباسهای فاخر پوشیده و اسباب مرتّب ساخته پرسیدم که این غنا و ثروت را ز کجا یافتی جواب داد که بعد از انکه مجموع اموال پدر را صرف کردم چنانکه در خانه من هیچ باقی نماند شبی زوجه ام بدرد زادن گرفتار شده از من شیرینی خواست و چون بر ترتیب آرزوی او قادر نبودم حیرت بر من استیلا یافت از غایة خجلت از خانه بیرون آمدم و در کوچها میرفتم ناگاه روشنائی بنظرم آمد چون بیشتر رفتم در خانه گشاده دیدم و مردی نشسته یافتم که بطبخ مشغول بود بی اجازت وی درآمده سلام کردم آن مرد گفت در این نیمه شب کجا بودی من حال خود باو گفتم گفت در اینخانه درآی و بیاسای تا فردا که آفتاب درآید در کار تو نظری کنم پس گلیمی بجانب من انداخت و گفت این را در خود پوش من آن گلیم را بر دوش گرفته بخفتم و چون دو پاس از شب برفت دیدم شخصی در آمده سلام کرد و چیزی در پیش او گذاشته گفت اگر طعامی داری بیار که بغایة گرسنه ام صاحبخانه از او سئوال کرد که چرا دیر آمدی آنمرد جواب داد که از دیروز تا امشب در میان هیزم متواری شده بودم و این ساعت فرصت یافته این نقود را آوردم و این بغایت گران است نمیدانم نقره است یا طلا صاحبخانه طعام آورده بعد از آن شراب حاضر کرده اقدام لبریز و پیموده جوان را مست ساخت و تیغ کشیده سرش را از تن جدا کرده نزد من آمده خواست که معلوم کند که من در خوابم یا بیدار چندانکه مرا جنبانید حرکت نکردم پنداشت که من در خوابم چادری گسترده و گشته را در میان آن نهاده آنرا بر دوش گرفته بیرون برد و همان لحظه من همیانرا برداشته و از عقب او بیرون رفتم و بهر طرف میدویدم ناگاه بمسجدی رسیدم و بدرون آن مسجد رفتم و از درون در را بستم و ایمن گشتم و آنمرد تیغ کشیده در کوچها بطلب من میدوید ناگاه صدای پائی شنیدم گوش فرا دادم صدای انمرد را شنیدم که میرفت با خود میگفت که زهی غبن فاحش که نسبت بمن وقوع یافت خون ناحق و حق الناس در گردن ماند و مال را دیگری برد و چون صبح دمید از مسجد بخانه رفتم و آن زرها را شمردم پنجاه هزار مثقال طلا بود اقبال در تاریخ مجدی استکه نوشیروان نوبتی به شکار رفته از حشم و لشکر بتقریبی دور ماند و در اثنای راه نظرش بر پیری خارکش افتاد که پشته خاری بر دوش کشیده شعر لنگ لنگان قدمی بر میداشت*** هر قدم دانه شکری میکاشت ناگاه استخوانی در پای او رفته خون از پایش روان شد پیر بیچاره قدری خاک از جای خشکی برداشت و بر آن ریش ریخت و در رفتار آمد نوشیروان را بر حال او رحم آمده و باو گفت ای پیر تو را وقت راحت و آسایش است نه هنگام مشقت و گذاش پیر جواب داد که ای سپهبد دوران چهار دختر دارم و هر روز پشته خار فراهم آورده ببازار میبرم و بچهار درهم میفروشم و از آنجمله یک درهم را نان میخرم و دو درهم و نیم دیگر را صرف مایحتاج دیگر میکنم و یمزرهم به پشه حصرف می کنم تا دختران جهة خود جامه ترتیب دهند و روزگار من بدینمنوال گذر است و اگر یک روز بصحرا نروم فرزندانم
ص:271
گلشن هفتاد و سیم
بی قوت می مانند نوشیروان از مسکن او پرسید گفت منزل من در این قریه است و اشاره کرد بدهی که در آنحدود بود پادشاه عادل مرحمت گستر بنکوسیر پرتو التفات بر حال آن محنت زده انداخته انگشتری خویش را که گوی زمین در زیر او تعبیه بود بیرون کرده بدست پیر داد و فرمود اینده را با مواشی و مراغی و آنچه متعلق بمن است بتو بخشیدم پیر بآن ده رفته انگشتری را برئیس و مرئوس و امیر و مأمور نمود و ایشان کردن در چنبر او درآوردند و باندک روزگاری چندان نعمت و مال و سامان و جمعیّت در سلسله پیر بهمرسید که مافوق آن متصور نبود و بعد از مدتی از این قضیه نوبت دیگر پادشاه رعیّت پرور با دو سه کس از خواص در اثنای صید بآن ده رسید و از صاحب قریه پرسید که کیست گفتند شهریار سخاوت شعار اینقریه را بفلان پیر خارکس بخشیده است ملکرا از قضیّه او یاد آمده پرسید که منزلش کجاست پادشاه را بدر وثاق پیر آوردند جمعی از ملازمان بنظر پادشاه درآمد که بدرسرای عالی نشسته بودند از ایشان سئوال کرد مهتر شما کجا است گفتند اندک کوفتی باو رسیده بدان سبب صاحب فراش است و امروز بیرون نمی آید پرسید این کوفت از چیست گفتند که در باغ کنیزگان گل بسیار باو زدند بدان سبب صاحب فراش شده نوشیروان متعجب مانده قصّه استخوان که در اثنای راه پای او را مجروح ساخته بود یادش آمده فرمود که او را خبر کنید که مهمانی عزیز رسیده است ملا زمان پیر را خبر نموده و رخصت بار داد پادشاه بدرون خانه رفته او را دید که در میان دیبای زربفت خوابیده و کنیزگان ترک بدلک و مالیدن او اشتغالداشتند چون نظر پیر بر مال پادشاه جهانگیر افتاد او را شناخته برجست و سر در پای مبارکش نهاد پادشاه فرمود که در آنروز استخوانی چنان در پای تو رفته هیچ از آن الم ننایدی و امروز چون استکه بسبب کلی که رعنایان کلندام بجانب تو انداخته صاحب فراش شده پیر گفت ایخداوند مرد باید که در محنت و مشقت مصابرت نماید و در نعمت و راحت رخش تکلّف در میان تنعّم تا زد نوشیروان را از حسن گفتار پیر خوش آمده او را بنواخت اقبال در زهر الرّبیعست که چون تیمور لنگ به سلطنت رسید روزی به شکار میرفت مردی فقیر در صحرا دید که زرع میکرد از او پرسید چه نام داری فقیر گفت تیمور گفت عمر تو چند است گفت فلان مدّت پادشاه دید که عمر و نام او موافق است با عمر و نام خود و هر دو در یکشب متولّد شده اند چون نیکو تأمّل ثمود دید که پای او نیز لنگ است پس مشابهة تمام با هم حاصلشد پادشاه گفت هرگاه این همه مشابهت من و تو هست چگونه تو به فقر و فاقه مبتلا شده و من بپادشاهی رسیده ام فقیر گفت به سبب انکه طالع من وقتی بود که دلو خالی بود پس پادشاه را از اینسخن خوش آمده باو گفت همچنانکه خدایتعالی ترا در نام با ما شریک کرده سزاوار آنستکه در دولت نیز با ما شریک باشی پس او را ندیم خود گردانید اقبال در تاریخ مجدی استکه وقتی هرون الرّشید قران میخواند چون باین آیه رسید که الیس لی ملک مصر و هذه الانهار تجری من تحتی هرون حاجب را طلبید گفت در بغداد و تفحّص نمای و پست ترین مردم را نزد من آر حاجب بعد از شرط تفحص ناگاه مردی را دید در خرابه نشسته و سکانی چند دور او حلقه زده با خود گفت از اینمرد خسیس تر نیست که بمصاحبت گلاب راضی شده است پس او را نزد رشید آورد رشید از او پرسید نام تو چیست گفت طولون گفت پیشه تو چیست گفت سبکبازی گفت یزعم فرعون میخواهم ترا بایالت مصر فرستم میتوانی امور آنجا را انتظام دهی فرمود بلی پس تشریفی فاخر باو پوشانیده و مهماتش ساخته روانه مصرش نمودند و چون وارد مصر شد ارتکاب امور خطیره نموده مدّتی مدید حکومت نمود و احمد بن طولون پسر او است

73 ) - گلشن هفتاد وسیّم

در ادبارهای دهریّه بخت برگشتگان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است ادبار در ریاض السّیاحه استکه در مدّت خلافه مقتدر عباسی که بیست و چهار سال و یازده ماه و
ص:272

در ادبارهای دهریّه بخت برگشتگان
شانزده روز بود سپاهیان دوبار بروی خروج کرده او را خلع نمودند نوبة اول با عبدالله بن مقرّ تبعیت کردند یکی از معاریف حکایت نمود که در آنروز که با ابن معتّز بیعت کردند و رسم انقیاد بجای آوردند من پیش محمد بن جریر طبری صاحب تاریخ رفتم و با وی گفتم که با عبدالله بیعت نمودند و داود بن جراح را وزیر کردند پرسید قاضی که خواهد بود گفتم حسن مشتنی ساعتی تأمّل نموده گفت اینکار باتمام نخواهد رسید و سرانجام نخواهد گرفت گفتم از کجا میگوئی جواب داد که این هر سه در مضبی که بایشان رجوعشده کمال استحقاق را دارند و هر سه ایشان کاردان و کارگذارند امّا روزگار در تنزّل و تراجست و مستحق باید که محروم باشد همچنان شد که او گفته بودو آن منصب یکشب بیش نماند و روزگار ایشان را بگوشه نشاند تا عاقلانرا معلوم شود که هنر در هر زمان باعث حرمان بوده است ادبار در تاریخ نگارستان و سایر کتب سیر و تواریخست که یکی از اکابر بغداد میگوید که سالی در عید اضحی در وقت قربانی نمودن ما زنی بمنزل ما آمد و خواهش نمود که پوست آن قربانی را باو بدهم دیدم مادرم او را بسیار احترام میکند و با او بادب تکلّم مینماید از مادرم پرسیدم که اینزن کیست گفت مادر جعفر برمکی است من برخاستم و به نزد او رفتم دیدم چادر بسیار مندرسی بر سر دارد پرسیدم ایمادر از عجایب روزگار که دیده از برای من نقل نما گفت عجائب بسیار دیده ام لکن از همه اعجب که در احوال خودم تماشا کرده ام این استکه در سال گذشته در مثل چنین روزیکه عید اضحی است هفتصد کنیز داشتم و بر جعفر پسرم خشمگین بودم که در حقّ من تقصیر میکند و آنروز از برای هریک از آن کنیزان گوسفندی قربانی کردم و در این عید بجهة پوستیکه میخواهم بزیر خود بیندازم محتاجم انشخص میگوید دلم به حال او بسیار سوخت او را دلداری داده و بقدر مقدور وجهی بجهة مایحتاج او تقدیم نمودم ادبار فی کنز الفوائد للعلامة الکراجکی ذکروا انّ المتمناة ابنة النعمان بن المنذر دخلت علی بعض ملوک الوقت فقالت انا کنّا ملوک هذه البلدة یحیی الیناخرجها و یطیعنا اهلها فصاح بنا صائح الدّهر فشق عصانا و فرق ملأنا و قد اتیتک فی هذا الیوم اسئلک ما استعین به علی صعوبة الوقت فبکی الملک و امرلها بجائزة حسنة فلمّا اخذتها اقبلت بوجهها علیه فقالت انّی محیّیک بتحیّة کنّا یسخّی بها فاصغی الیها فقالت شکوتک یدا افتقرت بعد غنی ولا ملکتک ید استغنت بعد فقر و اصاب الله بمعروفک مواضعه و قلّدک المنن فی اغناق الرّجال ولا ازل الله عن عبد نعمة الا جعلک السّبب لردّها علیه والسّلام فقال اکتبوها فی دیوان الحکمة ادبار در زهر الربیعست که خلیع شاعر گوید شبی فضل بن یحیی برمکی مرا طلبید و در آنوقت از قوّاد رشید بود پس خوف بر من مستولی شد و خوط استعمال کردم و دل بر مرگ نهادم زیرا که دشمنان سعایت من نزد او کرده بودند که من او را هجو کرده ام چون به منزل او داخلشدم دیدم که در میان صحن خانه نشسته و قریب سیصد زان مغنیّه نزد او بودند پس سلام کردم جواب مرا گفت و بعد از زمانی سر بالا کرد و جواب مرا گفت و گفت یا خلیع ترا نطلبیده ام مگر برای امر چیزی که هست بدانکه امشب از برای ما پسری متولّد شده است و دو مصرع برای او گفته ام آنها را تمام نمیتوانم کرد گفتم آنها را برای من بخوان خواند عربیّة و یفرح بالمولود من آل برمک بغاة النّدی والسّیف والرّمح والفضل یعنی و خوشحال میشوند بمولود از آل برمک کسانیکه میخواهند بخشش و شمشیر و سنان و فضل را پس من فی الفور گفتم و تنبسط الآمال فیه لفضله ولا سیّما انکان والده الفضل و منتشر میشوند آرزوها در آنمولود بسبب فضل او خصوصاً اگر بوده باشد والد او فضل پس او را خوش آمده دوازده هزار درهم بمن بخشید و مرا به نزد برادر خود فرستاد و او مرا مثل این عطا کرد پس نزد پدر فرستاد و او هم دوازده هزار درهم بمن داد پس برگردیدم با سی و شش درهم و چون ایّام برانکه بآخر رسید بمصر رفته بودم روزی بحمّام داخل شدم پسری برای خدمت من آمده پس اینشعرها بخاطر من آمد و آنها را خواندم دیدم که آن پسر بیهوش افتاد او را از سبب
ص:273
بیهوشی پرسیدم گفت از گفتن و خواندن تو این شعرها را بود آیا میدانی که آنها را بکجا گفته بودی گفتم در خانه فضل بن یحیی گفته ام در وقتیکه از برای او پسری متولّد شده بود آن پسر گفت من آنمولودم که تو اینها را بولادت من گفتی پس من از بی اعتباری دنیا بسیار تعجّب نمودم ادبار در تاریخ بحیره استکه مهدی عباسی را خویشی بود به غایة بیطالع مردم در باب او به مهدی سخنان گفتند آخر روزی گفت یاران من در کار او تغافل ندارم و بر شما ظاهر میکنم که اینرا بی طالع آفریده اند پس فرمود که بدره زری بر سر جسد انداختند و او را بکاری فرستادند که او را البته میبایست از جسد گذشت و بر سر بدره قدم نهاده و رفت و آمد و آن زر بنظرش نیامد و آنرا برنداشت گفتند که سبب چه بود که شما اینچنین بدره بر نداشتید مگر آنرا ندیدید گفت چون بر سر جسد رسیدم بخاطرم رسید که آیا از پلی چنین پنهاوری اگر چشم نداشته باشم چگونه میگذرم پس چون در سر جسر رسیدم امتحان چشم خود کرده چشم را بر هم نهادم تا بآخر پل و جسر رسیدم دیگر خبر ندارم که بر سر جسر چه بود حضّار آفرین بر درک خلیفه نمودند ادبار در تاریخ حبیب السیر استکه انکه امیر اسمعیل سامانی بنا بر مبالغه معتضد که کیسه عمروبن لیث را در سینه داشت با ده هزار سوار که رکاب ایشان چوبین بود بجنگ عمر و لیث که ایالّه خراسان و فارس و اصفهان و سیستان را از جانب خلیفه داشت رفته از آب آمویه عبور کردند و عمر و با هفتاد هزار سوار با استعداد در برابر صف آرا می گشته چون آواز نمیزد و صدای کوس حربی برآمد اسب عمروبن لیث آغاز توسّنی کرده او را بی اختیار بصف اعدا رسانید و امیراسمعیل بی استعمال سیف و سنان غالب گشته عمرو را گرفته در خیمه محبوس گردانید نقل است که در آن روز نظر عمرو بر یکی از شاگرد پیشگانش افتاد که براهی میرفت او را طلبیده و از گرسنگی شکایت کرد شاگرد پیشه در حال قطعه گوشت بهمرسانید بنا بر فقدان دیگ آنرا در سطل اسب انداخت و اتش افروخت و بطلب حوائج رفت اتفاقاً سگی آمده سر در سطل کرد دهانش از حرارت شوربا بسوخت بتعجیل سر از سطل خواست که بدرآرد دسته سطل اسب در گردنش افتاد بدوید عمرو از مشاهده اینصورت بدیع بخندید یکی از حارسان بر زبان برآورد که چه جای خنده است عمرو جواب داد که امروز خوانسالار من شکایت میکرد که سیصد دواب مطبخ را بزحمت میبرند و می کشند و حالا ملاحظه میکنم که سگی آنرا بسهولت میبرد فاعتبروا یا اولی الابصار و هم در آنجاستکه عمرو را ببغداد بردند و بحکم خلیفه در محبس افتاد و در نهایة کار او مورّخان اختلاف دارند عقیده زمره انکه معتضد در سکرات موت هر سنگی فرستاد تا او را کشت و مذهب فرقه انکه در وقت فوت معتضد هیچکس یاد عمرو نکرد و او در حبس از گرسنگی بمرد و طائفه گفته اند که معتضد در وقت وفات امیر محبس خانه را به قتل عمرو مأمور گردانید و چون او می دانست که معتضد همان لحظه می میرد دامن عصمت خود را بخوان او ملوّث نساخت و بعد از انکه مکتفی برسند خلافت نشست بنا بر محبّتی که با عمرو داشت پرسید که حال او چیست گفتند در قید حیات است مکتفی اظهار بشاشت نموده قائم که وزیر مکتفی بود دانستکه اگر عمرو زنده ماند منظور نظر خلیفه خواهد شد پس بنا بر عداوتیکه با عمرو داشت قاصد قتل او شده معتمدی را فرستاد ناکارش را باتمام رسانید و با مکتفی گفت که ما می پنداشتیم که عمرو در قید حیات است امّا حالا چنان معلوم شد که مهمّ او از مهمّ گذشته و از دنیا رفته است ادبار در تاریخ نگارستان استکه دولت بنی امیّه بریختن بولی از هم پاشید تبیین اینمقال انکه مروان الحمار که آخرین خلفاء جبابره و فراعنه بنی امیّه است چون در کنار آب زاب در شهور سنته اثنتی و بثشین و مائه با لشکر سفاح عبّاسی مقابل شده در حین تصغه صفوف از اسب فرود آمده بقضا و حاجت نشست اسبش گریخته در میان لشکر اوفتاد مردم را گمان آن شد که مکر او را کشته اند لاجرم چنانکه در تصوّر نمی گنجد دست از هم داده پراکنده و پریشان گشتند مروان حمار که آنحال مشاهده کرد سراسیمه کشته بر زبان
ص:274
آورد اذا تمّت المدّة لم تنتفع العدّة و آن در میان عرب مثل شده ذهبت الدّولة ببولة ادبار و ایضاً در آن کتاب استکه چون ابومسلم مروزی قحطبة بن شبیب طائی را بدفع مروانیّین بعراق فرستاد او با آن جنوده نامعدود متوجه عراق عرب و شام گردید چون به کنار فرات رسید یزید بن مبیره که در آن اوان از قبل مروان حمار و الی عراقین بود با لشکر پیشتر بعزم مدافعه برآمده در برابر آمد شب بود که در هم آویختند قحطبة از اسب خطا شده در آب افتاد فی الفور شعله حیاتش فرو نشست و آب که ماده حیات است او را سبب ممات گشت القصه پیش از انکه مردم بآن اطّلاع یابند یزید بن هبیره را که بشجاعت مشهور بود بشکستند و لشکری چنان را متأصل گردانیدند یفعل الله مایشاء و یحکم مایرید و چون اینخبر بمروان رسید گفت غریقی که لشکر را بشکند دیگر در آن دولت ایندجیر بنا شد ادبار در مستطرف استکه شیخی از طائفه همدان حکایة کرده که در زمان جاهلیّت قوم من مرا با هدایای بسیار در نزد ذی الکلاع حمیری فرستادند مدّت یک ماه معطّل شده و ملاقات او مرا میسّر نشد تا انکه بعد از یکماه روزی سر خود را از روزنه غرفه در او نشسته بود بیرون آورد ناگاه تمام آن کسانی که در زیر آن غرفه بودند بیک بار بر زمین افتاده و از برای او سجده نمودند پس از مدتی او را در بلده حمص دیدم که یک درهم به قصّاب داده گوشت خرید در حالتی که سفره اش را بر عقب دابة خود بسته بود و این اشعار از ذی الکلاع گوشزد اهالی اصقاع است عربیّة افّ للدّنیا اذا کانت کذا انا منها فی بلاء و اذی ان صفاعیش امرء فی صبحها جرّعته فمیا کأس الرّدی ولقد کنت اذا ما قیل من انعم العالم عیشاً قیل ذا ادبار در ریاض السّیاحه استکه چون قاهر بالله عباسی بر او رنگ خلافت جلوس کرد مونس خادم و علیّ بن چابلیق حاجب را بقتل آورد با انکه ایشان در بیعت او اهتمام کرده بودند و حرم برادر خود مقتدر را گرفته مصادره نموده و کنیزان او را شکنجه کرد و بر سر مادر مقتدر چوب زده مجموع اموانش را بستد و او در آن عقوبت بمرد و برادرش احمد را گرفته چهار میخ کشید عاقبت ترکان از او رنجیدند او را گرفته میل کشیدند مدّتی زنده بود و مانند سایر کوران بر در مسجدها گدائی میکرد و می گفت ایّها النّاس صدقه دهید شخصیرا که خلیفه شما بود و بر شما حکم مینمود و تا عهد متّقی خود را خلع نکرد چون با متّقی بیعت کردند متّقی از قاهر رخصة خواست قاهر گفت بجهة این رعایت که تو کردی خود را از خلافت خلع کردم و مدّت خلافتش یکسال و پنجماه و هشت روز بود ادبار در نگارستان است که در اواخر عهد سلطان ملکشاه سلجوقی در شهور سنة اربع و ثمانین و اربعمائه مرغ روح پرفتوح ذو السعادات ابوعلی شرف شاه که از اولاد جعفر طیّار است در فضای عالم قدس پرواز کرد و اولاد امجادش قریب شصت سال بحکومت قزوین اشتغال داشتند و او را ثروتی وافر و مکنتی متکاثر بود و اکثر مواضع و نواحی و باغات و قصبات و مستقلّات شهر از او و اتباع او بوده و حاصل املاک او هر سال ششصد و ششهزار دینار زر سرخ میشد و راتبه مطبخش هر روز سیصد من نان و صد من گوشت بوزن قزوین بوده امّا با وجود این نعمت در لباس تکلّف نکردی و چون وفات یافت و ارثش منحصر بدختری بود جمیع املاک و اسباب باو رسید و آنها باندک وقتی تلف شده آخر کارش بگدائی کشید نظم مکن بمال تفاخر مناز بسیاری بنعمتی که مصون از فناء و زوال ادبار بتوسط یکی از ثقات از والد مرحوم شیخ محمد طاهر دزفولی که از علماء عصر و یکی از اطراف شبهه اعلمیّه بود بعد از رحلت ایة الله مرحوم میرزای شیرازی اعلی الله مقامه نقلشده که والد شیخمرحوم که ظاهراً اقا شیخ محسن نام داشته اند فرمودند که در زمانی که در اصفهان در نزد حاجی کلباسی و حجة الاسلام رشتی قدس الله سرّهما تلمذ مینمودم بعضی از مسائل فقه و اصول بر من مشکلشده و بکرّات در حلّ آنها با آندو بزرگوار صحبت داشته و حلّ اشکالم نشد تا انکه وقتی در هوای بسیار گرم در یکی از محلّات اصفهان بجهة مهمّی که مرا بود میرفتم گذارم
ص:275
گلشن هفتاد و چهارم
بدر کتب خانه افتاد که شخصی معمّم و معمّر چند نفر اطفال را در آنجا تعلیم قرآن و کتب فارسیّه میداد چون بسیار رفته شده بودم و علاوه عادت بکشیدن غلیان داشتم از او اذن گرفته که در نزد او نشسته غلیانی بکشم چون مرا اذن داد و داخل شدم و امر به یکی از آن اطفال نمود که غلیانی از برای من ترنیب دهد من با خود گفتم خوب استکه من میزان فهم اینمرد را بدست آورم بعضی از مسائل نحو و صرف را از او سئوال نمودم آنها را بطریق صواب جواب داد پس بعضی از شاکل بنحو و صرف راندا و سئوال نمودم آنها را بطریق صواب نیز جواب داد پس بعضی از مشکلات معانی و بیان و بدیع و منطق را سئوال کردم باز جواب صواب داد تا آنکه آن مشکلات از فقه و اصول را که با اساتید صحبت میداشتم و جواب صواب نمی شنیدم از او سئوال کردم و تمام آنها را جواب داده رفع اشکال از من نمود و تا غلیانرا حاضر ساختند مرا چنین اعتقاد شد که آن ملّا مکتبی از میان نوع رعیّت اعلم من فی الارض است فی یومنا هذا پس زبان بملامت او گشوده و او را توبیخ نمودم که تو با اینمقام از علم چرا باید مرتکب اینشغل شوی گفت مرا ملامت مکن چه من بخت خود را آزموده ام پدر من از جمله متمولین بود بواسطه اعتناء بامر تحصیل از اموال او ننموده از دست رفت و با کمال مفلوکی در فلان مدرسه بودم وقتی مروی از تأمل انمحلّه بمکّه معظّمه رفته از برای ختم انعام طلّاب آنمدرسه را دعوت نمودند و از من دعوت نکردند من بی دعوت رفتم چون بدرخانه آنحاجی رسیدم از هیچیک از طلّاب جلوگیری نکردند مگر از من من از چنگ ملازم درب خانه گریخته داخل شدم بعد از خواندن ختم بهر یک یک اشرفی داده و بمن ندادند بالاخره دو قران کهنه بمن دادند وقت بیرون آمدن آن ملازم دامن قبای مرا گرفته بفرق من میزد تا بالاخره دامن قبایم را با جیبی که آندو قران در آن بود بکارد برید و من لت خورده و محروم بیرون آمدم آن ثقه از شیخ نقل کرد که فرمود من بعد از آمدن بدزفول سه مرتبه وجهی نقد با بعضی از اجناس از برای انشخص بعنوان هدیّه فرستادم و در هر سه مرتبه قافله که آن هدیّها با او بود در میان دزفول و اصفهان است درخوان گرفتار شد

74 ) - گلشن هفتاد و چهارم

در قتیلان در راه محبوب و غیر آن و گلچین از گلبانهای آن چند کل است قتیل در عقول عشره استکه در قصبه لکنهو از توابع هندجونی بود سیّد زاده ناگاه درگذری نگاهش بر هندوزنی افتاد و در نخستین دیدار دل از دست داد و شیفته و مبتلای او گردید از آنجا که مشک و عشقرا نتوان نهفت این گفتگو را فواه عوام افتاد و رفته رفته ما چرا بگوش مادر معشوقه رسید از غیرت و رقابت که لازمه عشق است او را در پرده مماسعت و در جلباب احقاء درکشید و کار بر عاشق بیچاره تنگ ترازویده مور و ضیق تراز دل بخیل گردید و آن دلشده ناتوان شدت فراق را نتوانست تحمّل نمود ناچار گشاد کار و بسط کردار خود در جان دادن یافت و مردانه و کریمانه مانند مقامران جان درباخت اکسر محتبس رمس قلب معشوقه را نیز طلای ساخته چون خبر جاندادن عاشق بگوش حریفش برخورد ببهانه از کنج بیت الاحزان برآمده در جرکه تماشابیان برکشته خویش رفته و بدو گفت بیت خوش انکه شب کشی و روز آئیم بر سر*** که آه اینچه کس است و که کشته است اینرا پروانه صفت روبروی شمع مجلس الفت خویش*** نهاده فی الفور جان بحق تسلیم کرد قیل و ایضاً در همان کتاب استکه در یکی از بلاد هند قاضی زاده بود بکمال علم و فضل آراسته قضا را بر سر چاهی نگاهی بهندوزنی کرد و بیک دیدن هندوی او شده و یوماً قیومما آتش عشق او زبانه کشیدن آغاز نهاد و دود ابتلای عشق سر و پای عاشق تا فرو گرفت و چون سر و آرا دکان با کسی الفتش نماند و از روی حیرت خاموشی بر آل غالب آمد و ازکار جهان و جهانیان رفت القصه بدر واقربأ او علاجش را در این یافتند که نوبتی بطریقی او را بنمانند شاید که مزاجش بحال اصلی بازآید چون راه دیگر نیافتند کار منحصر در این دیدند که پیش شوهرش بروند و صداقت و پاکی عشق پسر و بی گناهی دلبر را
ص:276

در قتیلان در راه محبوب و غیر آن
نمایند و برخصت یک دیدار منّت بر خود نهند شاید که شفقت کند و اجازه نگاه واحدی بدهد و چنین کردند چون شوهر زن را یقین حاصل شد که دامان محبّت آن دلداده از اغراض نفسانی پاک است از سر مرحمت اذن دیدن دیدار داد و آن جان ستان آمده در برابر گرفتار خویش نشست و از روی مهربانی حرف زدن اغاز نهاد زمانی که او از دلبر بگوش آن دلداده در خورد چشم بگشود و عجز و مشاهده اش کاری کردند که او را ره سپار سرای باقی نمودند محبوبه او هم که ناوک محبّت اینقاضی زاده بر قلبش خورده و زخم نهانی کاری داشت مرهم ناسور خود را در این یافت که جان شیرین بر فرهاد خود بدهد و از طعنه رقبا و گفتگوی اقربا وارهد پس فی الفور آمده سر آبخوان را در زمین برداشته بر زانوی خود گذاشت و روبرویش نهاده جان بمالکان و داد تسلیم نمود و فریاد و غریو از خلق برخواست قتیل و ایضاً گفته استکه در زمان صاحبقران ثانی شاه جهان پادشاه گورکانی فی شهور سنة سبع و اربعین بعد الألف در قصئه کورّه ا توابع صوبه الله آباد هند هیبت الله نام که از دوستان مؤلف بود و در آن محفل قیام داشته گفت که زنی سیّده رو پوشیده و دست بر دست مادر خود گذاشته در دربار عالم حاکم آنجا استغاثه نمود که شوهر مرا هندوان همسایه به تهمتی ناحق شلاق زده اند و سیّد بیچاره نزدیک بمردن است بجهة رضای خدا بداد او برسید در همین گفتگو شخصی در رسید و گفت ای سیّده چه ایستاده شوهرت بمرد و آن سیّد مرده بود ان سیّده بمحض شنیدن اینحرف کف دست بر ران خود زده افتاد و نقد جان را بوالیان اتّحاد سپرد حاکم که به نزد او بداوری رفته بودند گفت مگر این زن مکری ورزیده باشد هرچند تفحّص کردند اثری از مکر و عذر ظاهر نشد و آن سیّده مرده بود پس غوغا از حاضران و تماشائیان بلند شده و هر دو انزن و شوهر را بخاک سپردند سبحانه ما اعظم شانه قتیل صاحب بستان السّیاحه در ضمن ترجمه شهر بنارس نوشته است که اکابر و اعاظم هندوان و معارف و اعیان مسلمانان بالاتفاق برای فقیر بیان نموده اند که در زمان او رنگ زیب بن شاه جهان تاجری از خراسان با مال فراوان بکشور هندوستان آمده بشهر بنارس وارد شده بدختر هندونی دل داده در پی دل فتاده چهلشبانه روز گرد کوی معشوقه گردید و در آنمدت نه گفت و نه شنید پدر معشوقه از مشاهده آنحال اندیشه نموده در دفع عاشق بیچاره چاره جوی گردید و پیره زنی را احضار کرده گفت نظم خانه دل ما را از کرم عمارت کن*** پیش از انکه اینخانه رو نهد بویرانی عجوزه گفت دلخوشدار و خاطر رنجه مداد که این درد را چاره نمایم و ترا از این اندیشه فارغ گردانم آنگاه جلوابی پرست داده نزد آن تلخکام نهاده گفت که مرگت مبارک باد مایه زندگانی تو درگذشت عاشق بیچاره از استماع اینخبر از کوی دلبر آواره گشت و چون معشوقه بقاعده هر روز از جهة غسل عبادت بیرون خرامید دلداده خویش را ندید از نزدیکان خود احوال آندو رافتاده را پرسید که آن بلا را چه شد و بر سرش چه آمد گفتند آن درد را از سر تو دور گردیم و از قرب تو مهجور نمودیم تا غبار ننگ آن بر آیینه خاطر تو نشیند و گرد بدنامی ضمیر تو را مکدّر نسازد معشوقه از استماع اینخبر کدورت اثر خاطرش تیره گشت امّا بظاهر گفت خوب گردید آنچه گردید و در باطن چندان متأثر گردید که کل رخسار او مانند کهربا گشت و هم در اینچندروز از غم عاشق از اینعالم در گذشت مادر و پدر آن دلبر از مشاهده آنحالت صدای آه و ناله برآورده گریه و زاری کرده بالاخره موافق کیش خویش با عود و صندل در محلّ مردگان آن نازنین را سوختند چونروز دیگر آن هنگام رسید که معشوقه را سوخته بودند شعله عظیم از آنمحل ظاهر شد و از جوانب انمکان جولان نموده قرب دو سه ساعة در گردش
ص:276
بود مانند کسی که جویای کسی باشد گاهی سر ببالا کشیدی و گاهی بچپ و راست دراز شدی چون اینخبر عبرت از بگوش دور و نزدیک رسید جمله در بحر حیرت افتادند و بخدمت او رنگ زیب این این امر غریب را معروضداشتند آن شهریار چند کس از عقلای هر دیار جهة تحقیق آنکار از سال داشت و ایشان بموجب فرموده عمل نموده بشهر بنارس آمده آن امر عجیب را مشاهده کردند مدّت دو ماه بطریق استمرار همان وقت آن شعله ظاهر شدی و قرب دو سه ساعت جولان نموده منطقی گشتی از جهة سیر و تماشای آن امر غریب هر روز ازدحام تمام در آنمقام روی نمودی تا اینکه از اتفاقات یا اینکه بجذبه معشوقه همان هنگام عاشق ناکام که در آنمدت بصحرا و جنگل بسر بردی و روز و شب را بیاد معشوقه برآوردی منیل بعمارات و آبادای کرده بآن هنگامه گذر نمود و آن شعله را به نظر درآورد و بمجرّد مشاهده روی بشعله کرد و شعله نیز متوجه عاشق گشت حضّار هرچند سعی نمودند که عاشق را از چنگ شعله برهانند میسّر نشد عاقبت شعله عاشق را بسوی خود کشید و عاشق نیز طرف شعله دوید عاشق و معشوقه هر دو ناپدید شده بعد از آن کسی از آن شعله خبری و از وجود عاشق اثری ندید نعمت الله خان عالی که ناظر سرکار او رنگ زیب بوده و از دانشمندان و شیعی مذهب و شاعر نیز دوره این حکایت را بسلک نظم کشیده قتیل و ایضاً در آن کتاب استکه جمعی کثیر از عقلاء معرفت مصیر برای فقیر در آن شهر دلپذیر حکایظ نمودند که در زمان دولت شجاع الدولة ابن صفدر جنگ شخصی از آدمیزادگان ایران در شهر بنارس بدختر هندوئی صراف که از ارباب دولت بود دلداد و جان در هوای آندختر نهاد و در اندک زمانی از عشق آندختر بی پا و سر شد پدر آن دلارام از انامی بترسید و چند روزی از بیرون آمدن و غسل کردن بآب گنگ معشوقه را منع نمود چون عاشق صادق معشوقه خود را چند گاه مشاهده ننمود و از نزدیکان آن دیر آشنا در مقام استفسار آمده ایشان جواب گفتند که آن گوهر یکتا در بحر کنک فرو شد عاشق جانباز از شنیدن اینسخن برآشفت و روی باتشان کرده گفت در کدام محل و در چه مقام آن آفتاب کشور دلبری فرو رفت آربی خردان جائی را نشان دادند آنفاسق جان باز از پی دلنواز خود را در همانجا انداخت و خویشتن را بیاد معشوقه غرق ساخت و چون نزدیکان معشوقه بمنزل خویش مراجعت کردند جهة خورسندی و خوشنودی دلبر چگونگیرا تقریر نمودند آندلبر وفاکیش بظاهر خرّمی نموده و گفت خوب کردد که آن اتش ننگ را بآب گنگ غرق ساختید و در چه مقام آن مدّعی نزدیک را دور انداختید ایشان جائی معیّن را بنظر انخورشید منظر جلوه دادند معشوقه بعد از استعلام دیتین خود را جمع نموده و در همان مکان که نشان داده بودند انداخت و بیاد عاشق وفا اندیش خود را غریق بحر فنا ساخت همکنان از مشاهده اینغریق ببحر حیرت افتاده پدر معشوقه را اعلام نمودند پدر دلبرزار و نالان بدانمکان آمده غوّاصان جمعشده آندو گوهر عشق را که دست در گردن یکدیگر نموده بودند بیرون آورده و هرچه سعی کردند که از یکدیگر جدا کنند میسّر نشد و آخرالأمر بفرموده حاکم که مرد شیعه بود در یکمقام دفن کردند و گنبدی بر سر قبر ایشان برآوردند قتیل در تاریخ بحیره استکه بزرگی نقل کرد که در دیر هرقل بودم بتفرّج رفتم جوان خوب صورتی را دیدم که دست و پا مقیّد و مسلسل پشت بر ستون داده با خود ترنّمی داشت سلام کردم جواب داد و گفت عربیّة سجن و عشق و اغتراب و فرقه و صبر جبیب اَدیهُنَ عظیم وکلّ امرء وافی مواثیق عهده علی کل هذا انّه الکریم گفتم از کجائی گفت از سرّ من رأی گفتم ترا چه افتاده است که در بند گرفتاری و چنین ضعیفه و نزاری گفت عاشقی مظلومم و ببلای غربت مأخوذ و از مشاهده احباب محروم مرا صحبت او خوش افتاده ساعتی نزد او بصحبت نشستم و در احوال او تأملی
ص:277
کردم گفت شما را باور شد که من گفتم مظلومم گفتم الله اعلم سگی بنزدیک او بود در ربود که بر من زند بگریختم بخندید و دست بازکشید و گفت شکایت کردن بر کسی که بر تو رحمت نکند ثمره جز شدّت محنت ندهد گفتم حبیب تو مرد و جان بتو سپرد تیزتیز در من نگریست و گفت حقّ است آنچه میگوئی گفتم حق است گفت اکنون چه میگوئی من نیز بمیرم گفتم اگر در محبّت دمی داری و در وفا ثابت قدمی بمیر فی الحال سر بر سنگ زد و لب فرو بست پیش رفتم و سرش برداشتم جان را بمرافقة جانان فرستاده بود قتیل و ایضاً در انجاستکه در تاریخ اهل هند آمده که در زمان سلیمان افغان در یکی از قصبات هند زنی با شوهر خود براهی میرفت نوعی که عادت آنمردم است و نام آن زن برده بود در اینوقت برّه را نظر بر مردی من یار افتاد و من یار در اصطلاح اهل هند کسی را گویند که از لاک سوارود برنجین و دستبنه بساز و برای عورات برّه دردم نزد من یار آمده دست خود را پیش او بداشت که سواری موافق دست من بساز من یار نظر بر صورت و ساعد او کرد عاشق تر از مجنون شد بر لیلی پس او را به نهاد دست برنجن در دست کردن مدّتی نگاهداشت آخر شوهر برّه را طلب نمود بربه برآمده با شوهر خود روان شد امّا مرد من یار که نامش سَبَد بود بیطاقت شده بر درخت بلندی برآمده از عقب ایشان نظاره میکرد و تا مطلوب مینمود بر درخت بود چون برّه از نظرش غائب شد از درخت در افتاد و بمرد او را دفن کردند بعد از چند روز برّه را با شوهر گذار بران قبر افتاد برّه گفت ما از اینموضع که پیش گذشتیم این قبر نبود اینقبر کیست برادر بَسَد حاضر بود گفت ای نازنین پیش از این بدو سه روز زنی با شوهر خود از اینمکان میگذشت نظرش بر برادر من بَسَد اعتماد پیش آمده یصار شد دری ساعد مسعود خود را باو نموده التماس دستبنه نمود بیک دیدن بَسَد بر او عاشق شد پس ایزن بعد از نیل مقصود روان شد برادرم بر ایندرخت برآمده اندام معشوقرا از دور میدید چون محبوب از نظرش غائب شد مُرده از درخت بیفتاد برّه دانستکه بَسَید در وفای او مرده به سر سَبَد آمده او را اواز بلند بنام خواند ناگاه نعره عظیمی از قبر بر آمد و قبر شکافته شد و برّه قدم در قبر نهاده و داخل قبر شد و باز دهن قبر بهم آمد شوهر برّه بیطاقت شده قبر را بشکافت و برّه را ندید در قبر امّا چون نیک ملاحظه کرد جمیع علامات و اثار برّه را در بَسَد دید حضار تعجّب نموده و قبر را بستند قتیل و ایضا از بزرگی نقلکرده که جوانی را در بازار بغداد هزار تازیانه زدند و نفس نکشید پس از آن بزندانش بردند من بر عقبش رفتم چون ازدحام کمتر شد گفمش ما همه عذاب چگونه صبر کردی گفت عاشقم و عاشق باید صابر باشد و چون محبوبم حاضر بود آه نزدم و نفس نکشیدم چه احساس درد نمیکردم گفتم ترا عشق مجازی باینحال دارد اگر حقیقی باشد حال ون شود نعره بزد و بیفتاد چون بالینش رفتم جوان مرده بود قتیل در مجالس المؤمنین از تاریخ جهان آوا نقلنموده که سیف الدوله صدقة بن منصور که بناء شهر حلّه از او است از شیعیان بود وقتی میرخاب بن کیخسرو دیلمی صاحب آوه در خدمت سلطان ملکشاه گناهی کرده بنا بر مشارکت در تشیع پناه بر صدقه آورده هرچند سلطان او از حلبداشت وی نداد مهمّ تقبال رسید سیف الدّوله با پنجاه هزار سوار و پیاده در برابر سپاه سلطان ملک شاه آمده در نهم رجب سال پانصد و یک در آنمعرکه در راه سرخاب ابن کیخسرو کشته گردید قتیل در زهر الرّبیع استکه یکی از مساجد منبر بسوخت مسلمانان بگمان اینکه نصاری اینکار را کرده اند کاروانسرای ایشان را اتش زدند و سوختند اینخبر بپادشاه رسید امر کرد که مسلمانان را گرفته بعد و ایشان رقعها بریده و برُقعه ها کشتن و دست بریدن و تازیانه زدن نوشتند بر مسلمانان پاشیدند هرکس را که رقعه بر او افتاده بود بموجب آنچه در آن نوشته بود عقوبت میکردند یکی از مسلمانان که رقعه قتل بر او افتاده
ص:278
بود میگفت مرا از کشته شدن پروائی نیست مگر انکه مادری پیر دارم که بیکس میماند یکی که بجانب او نشسته بود گفت مرا رقعه افتاده است که در آن تازیانه نوشته اند تو رقعه قتل خود را بمن بده و رقعه مرا که در آن تازیانه است بگیر پس رقعه را باو داد و رقعه قتل را از او گرفت پس انکس را که مادر داشت بموجب رقعه اش تازیانه زدند و آنمرد را بقتلرسانیدند

75 ) - گلشن هفتاد و پنجم

در بیان قبور معاریف از مردمان جهان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است قبر در بستان السّیاحه در ذیل بیان آفسو مینویسد که نام دو موضعست یکی از بلاد شیروانست که وی را نیز شماخیّ گویند و دیگر نام یکی از مدائن چین که داخل بلاد ترکستان است تا انکه میگوید شنیده شده است که قبر امام جعفر صادق علیه السلام را در قرب آندیار نشان میدهند و گروه انبوه هر سال به زیارت انحضرت میروند و خدمات پسندیده نسبت بدان تربت می کنند چنانچه قبر حضرت امام محمّد باقر را در نواحی شهراند خوندمن بلاد طخارستان و قبر جناب ولایة مآب علی بن ابیطالب در بلخ از آن مشهورتر است که کسی تواند انکار نمود ع چشم گشا قدرت یزدان ببین یریدون لیطفؤوا نورالله بافواههم والله متمّ نوره ولو کره الکافرون این ناچیز گوید که در کتاب خزینة الجواهر بعد از نقل کیفیّت ظهور مزار شریف که در قریه خواجه خیران که از قبرای بلخست و نسبت دادن آن قبر را بحضرت امیر علیه السلام با انکه قبر آن بزرگوار در نجف اشرف بودنش اظهر من الشمس است چنانچه مرقدو قبرا مامین همامین صادقین در مدینه بودن آنها ابین من الامس است بیانی در سرّ ظهور خوارق عادات از مکانهای منسوبه بآن سادات کائنات نموده ام هرکه خواهد بآنجا رجوع کن که مناسب اینمقام است قبر در مجالس المؤمنین است که ابوایّوب انصاری که یکی از بزرگان صحابه است در زمان معویه با لشکر اسلام بغرّای روم رفت و در اثنای وصول بآن دیار بیمار گردید و چون وفات یافت وصیّت نمود که هرجا که با لشکر خصم ملاقات شود او را دفن کنند بنابراین در ظاهر استنبول نزدیک بسور آن بلده او را مدفون ساختند و مرقد منوّر او محلّ دعای استسقای مسلمانان و نصاری است صاحب استیعاب در باب کنی آورده که چون اهل روم از حرب فارغشدند قصد آن کردند که نبش قبر او نمایند مقارن آنحال باران بسیار که یاد از قهر پروردگار میداد برایشان واقع شد و ایشان متشبّه شده دست از آن بداشتند کلکار این گلزار بنده خاکسار العبد المحتاج و اقلّ الحاج امیدوار بفضل و کرم حضرت خداوندی علی اکبر بن حسین نهاوندی بعرض برادران ایمانی و اخلّاء روحانی میرساند که این قبر شریف و مرقد منیف بنیانش منطمس و اثرش مندرس شده و بمرور دهور نسیّاً منیّا بل کان لم یکن شیثا بود تا انکه در سال هشتصد و پنجاه و هفت هجری سلطانمحمدخان ثانی عثمان اسلامبول را فتح نمود و دارالخلافه قرار داد و بتوجّه آق شمس الدّین که از اولیاء الله و بکرامة و کشف معروف بین الخواص والعوام بود آن قبر شریف پیدا شد چنانچه این کیفیّت را اینداعی از تاریخ فتح اسلامبول مفصّلا در عنوان هفتم از جلد سیّم کتاب الجنّة العالیه و جتبه الغالیه نقلنموده ام و در وقت عبور از اسلامبول بقصد زیارت مکّه معظّمة و مدینة الرّسول در یکی از ایّام عشره اخری ماه رمضان المبارک سال هزار و سیصد و سی و دو از هجرت سیّد الأنام بر زیارت آن قبر شریف مشرّف شده و فیوضات کامله برده اللهمّ تقبّل متا بقبول حسن و سبّب لنا العود بوجه مستحسن قبر سیّد سند جزائری در جلد دویّم زهر الرّبیع از شیخ اجل شیخ حسین بن عبدالصّمد عاملی والد شیخنا البهائی ره نقل فرموده که در دفعه اولی که شیخ زین الدّین طاب ثراه که معروف بشهید ثانی است باسلامبول رفتند من با ایشان بودم روزی در خارج اسلامبول بمکانی
ص:279

در قبور معاریف از مردمان جهان
رسیدیم شهید مرحوم ایستاده و فرمود زود استکه کشته گردد در همین مکان کسی که از برای او شأن و رتبه جلیله است پس در مرتبه دویّم که شهید را باسلامبول بردند از برای کشتن در همان مکان شیخ شهید بقتلرسید والآن بر قبر منوبر او قبّه بنا نموده و مزار و مطاف مردم اندیار است و باسم مزار زین الدّین ولی کالشمس فی رائعة النّهار اشتهار دارد رحمة الله علیه قبر در کتاب تحفة العالم و زهر الزّبیع و بسیاری از کتب سیر و تواریخ استکه چون ابوموسی اشعری در سال نوزدهم از هجرت که سال هفتم از خلافت خلیفه ثانی بود شهر شوشتر را فتح نمود و داخل شهر شده و در خانهای شاپور که والی آنجا بود از جانب یزدجرد و او را کشته بود داخل شده و در خزائنش گردش میکرد و آنها را مضبوط میساخت بخانه رسیدند که دری محکم داشت ابوموسی گفت در اینخانه چیست گفتند چیزیکه بکار آید نیست گفت لابد باید این را زرا مکشوف کرد پس امر کرد در آنخانه را گشودند درون خانه سنگی بزرگ گذاشته دید که جسد مرده روی آن گذاشته و با پارچهای زر تار وصوف او را کفن نموده سر او را برهنه گذاشته اند که تا گردن سر و صورتش باز است و قامتش قامت مردی طویل تر از حدّ مردان بلند آن عصر بود بنحوی که مایه حیرت شد ابوموسی از اهالی شوش پرسید که این کیست گفتند بدن سروی است مستجاب الدّعوة و در بابل وقتی گرانی و قحطی میشده مردم باو پناه برده ملتجی میشدند و او دعا میکرده باران میآمده و کشاکش میشده تا وقتی مردم اینشهر مبتلا به قحطی شدند آنچه بمصلّاء از برای دعا رفتند که بلکه بارش بیاید اثری ندیدند تا آنکه رسولی ببابل فرستادند و اینمرد را خواستند اهالی بابل نگذاشتند که از میان ایشان بیرون آید لابد پنجاه نفر از اهالی شوشرا ببابل بعنوان رهن فرستادند تا اینمرد باینشهر آمد و بدعای او خداوند رحمت کرده باران فرستاد بعد از آن اهالی شوش بمراجعت او راضی نشدند و از ان پنجاه نفر مرهون گذشتند و او در اینشهر بود تا از دنیا رفت و او را در اینخانه با صورت گشاده گذاشته اند که ببرکت او همیشه این نواحی در خصب در وهیبة باشد ابوموسی صورت اینحال را بعمر نگاشت عمر از اصحاب جویای اینمطلب شد کسی ندانست جز حضرت امیر که فرمودند آن دانیال نبی است و قصّه دانیال را با بخت النّصر و اسیری او از بیت المقدّس ببابل را بیان فرمودند و بعمر فرمودند صواب آنست که بابو موسی امر شود که آن جسد را از دخمه بیرون آورده بر او نماز گذارده و لوازم دفن و کفن او را بجای آورده در مکانی که دست مردم شوش بدان نرسند دفن کنند بحسب فرمان حضرت امیر، عمر بابو موسی نوشت بهمان دستورات از دخمه بیرون آورده کفنی بر بالای کفن اوّل پوشانیده نماز گذاردند آنگاه آب رودخانه شوشتر را گردانیده در گذرگاه آب قبری حفر کرده بآهک و سنگ و ساروج محکم ساخته او را دفن نمودند و سر قبر را با سنگهای بزرگ محکم پوشیده آب را بمجرای خود جاری نمودند و الحال آب از روی آن قبر میگذرد قبر در کنج دانش استکه فی تکریس که ملکه بابل بوده مقبره از برای خودش در بیرون یکی از دروازه های بابل بنا نمود و بر روی سنگی که می بایستی بر روی قبر نصب کرد اینعبارت را رسم کرده بود هریک از سلاطین بابل که بعد از من پادشاه کنند وقتی مستأصل و بی پولی شوید قبر مرا بشکافند آنچه لازم دارند از آنجا مییابند ولی در صورتیکه کمال احتیاج داشته باشند این کار را مرتکب شوند و الاّ مورث شومی و بدبختی ایشان میشود سالها از اینمقدّمه گذشت تا آنکه پادشاهی ایران بداریوش رسید روزی از این دروازه بابل عبور میکرد مقبره در نظرش آمد پرسید این قبر کیست یکی از اهالی آنشهر کیفیّة را بیان کرد او حکم بکندن و نبش آن قبر نمود چون قبر را کندند استخوان پوسیده بی مکر پس آنجا دیده شد و نیز لوحی یافتند که بر آن رسم بود اگر تو حریص ترین مردم بمال دنیا نبودی بکمان مالی که خسیس است فی خذواته مایل نمیشدی که نبش قبر من نمائی و مزار مرا بکاوی و زیر و رو کنی داریوش بسیار خجل شده
ص:280
از کرده نادم و پشیمان شد قبر در سرّ الاسرار عالم جلیل القدر الشیخ عبدالرّحیم الکرمانشاهانی طاب الله ثراه از جابر جعفی از حضرت باقر علیه السلام روایة نموده که در زمان خلافت عمر خلیفه عاملی را بسوی یکی از بلاد شام فرستاد انشخص خواست مسجدی در آنجا بنا کند پس اساسئه آن مسجد را حفر نموده و آنرا بنا نمودند چون باتمام رسید خراب شد ثانیاً او را بنا کردند باز خراب شد تا سه مرتبه آنعامل کیفیّت و چگونگی را بعمر نوشت از هریک از اصحاب رسولخدا علاج پرسیدند کسی چیزی نگفت متحیّر مانده خدمت حلّال مشکلات حضرت امیرالمؤمنین عرض کرد انجناب فرمود جسد پیغمبری در آنجاستکه قومش او را کشته و بخون خودش آغشته نموده در آنجا دفن کرده اند بعامل خود بنویس که آ«محل را نبش کنند و او را در فلان موضع دفن نمایند بعد از آن مسجد را بنا کنند که دیگر خراب نشود پس بفرموده آنحضرت عمل نموده مسجد را بنا کردند بر حال خود باقی ماند و در روایة دیگر استکه آنجناب فرمود چون طرف راست مسجد را بجهة اساسئه آن حفر کنند او را خواهند دید نشسته و دست بر بینی نهاده و او پیغمبر اصحاب اخدود است و قریب بهمین مضمون در باب اصحاب اخدود از جلد پنجم بحارالأنوار است قبر فی کنز الکراجکی قدّس سرّه روی عبدالرّحمن بن زیاد الأفریقی قال خرجت بافریقیّه مع عمّ لی الی مزروع لنا قال محفر نا موضعاً فاصینا تراباً هشا فطمعنا فیه فحفرنا عامّة یومنا حتی انتهینا الی بیت کهیئة الازج فاذا فیه شیخ مسجّی و اذا عند رأسه کتابة فقرأتها فاذا هی انا حسان بن سنان الاوزاعی رسول شعیب النّبی الی اهل هذه البلاد دعوتهم الی الایمان بالله فکذّبونی و فی هذا الحفیر الی ان یبعثنی الله فاخاصمهم الیه یوم القیامه قبر و فیه ایضاً عن صارم الأعرج مولی بنی زریق قال حفرنا بئراً فی دوربینی رزیق فرأینا اثر حفر قدیم فعلمنا انه حفر قدیم مستأثر فحفرناه فا فاضینا الی صخرة عظیمة فقلّبناها فاذا تحتها رجل قاعد کانه یتکلّم فاذا هو لایشبه الأموات فاصبنا فوق رأسه کتابة فیها انا قادم بن اسمعیل بن ابراهیم خلیل الرّحمن هربت بدین الحق من اتیملک الکافرو انا اشهد ان الله حقّ و وعده حقّ لااشرک به شیئا ولا اتّخذ من دونه ولیّا مرشدا قبر و فیه ایضاً عن عبدالله بن الموهّب قال اصاب بعض عمّال معویّه محضراً بمصر احتفره بعض اهلها لحاجتهم فافضی بهم ذلک الی مخضب عظیم مطبق فظنّوه مالاً فبعث العامل الیه امنائه لیحفروا ما فیه فلمّا فتحوا اصابوا شابّاً علیه جبّة صوف و کساء صوف وخفّ الی نصف ساقه و اصابوا عند رأسه کتاباً بالعبرانیّه فیه انا حبیب بن نوباجر صاحب رسول الله موسی بن عمران من احبّ ان یأخذ بالنّاموس الأکبر فلیخالف بنی اسرائیل فانهم قدتوا کلوا الحکم و عملوا بالهوی و باعو الرّضاء و ترکوا المنهاج الّذی اخذ علیه میثاقهم قبر در منابع الحکم که تالیف یکی از فضلاء معاصرین است چنین آورده که مروان حمار از خلفای بنی امیّه در شام بتخریب شهری امر کرد در انجا خانه یافتند که دختری بپا ایستاده مانند آفتاب قامت و گردن بلندی داشت و در پیش او لوحی بود که در آن نوشته شده بود انا بلقیس صاحبة سلیمان بن داود ضرب الله ملک من یخرب بیتی قبر در اخبار الدّول است که قبر سام بن نوح در قریه نوی است که از اعمال دمشق است و هم قبر محی الدّین نووی مصحّح مذهب شافعی در آنجاست قبر و هم در آن کتاب است که قبر عزیز نبی در میان استکه در میان بصره و واسط است و آنرا مدینة الیهود گویند قبر و ایضاً در آنجاستکه قبر لوط علیه السلام در قریه کفر بر یک است که نزدیک بحبرون مدینه ابر آیمست و قبر صفورا دختر شعیب در کفر هنده استکه یکی از قرای اردن و واقع در میان طبریّه و عکّاست قبر و هم قبر جعفر بن ابیطالب را در گرگ الشویک ضبط کرده که در طرف اراضی بلقاء است قبر و قبر حضرت نوح را در قریه کرک ضبط نموده که در ذیل جبل لبنان واقع شده است قبر و هم گفته استکه قبر ابوالحسن خرقانی که از کبراء عرفاء است در قارص است که از بلاد شرقی مملکت روم است
ص:281
قبر و نقلنموده که قبر افلاطون در قونیه استکه کرسی بلاد قرمان است قبر و هم نقل نموده که قبر بنی هاشم بن عبد مناف عبد پیغمبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در غزّه استکه در میان شام و مصر واقع شده و در آنجا از جهة تجارت رفته اجلش رسید و همانجا دفن شد قبر و قبر حضرت ابراهیم را در حیرون نوشته که نزدیک بیت المقدّس است قبر و قبر شعیب را در حطین که قریه است واقع در میان طبریّه و عکّا ضبط کرده قبر و هم قبر سلیمان بن داود را در بعلبک ثبت نموده است قبر و ایضاً قبر حبیب سخّار را در انطاکیه که در قرب حلب است ضبط کرده قبر در بستان السّیاحه است که قیدار اسم فرزند اسمعیل است و قبرش در قریه قیدار که یکمنزلی زنجان است واقع شده قبر در ینابیع المودّة قبر عمر بن علی را در نهاوند نوشته

76 ) - گلشن هفتاد و شم

در کتب نفسیّه علماء اسلامیان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است کتاب بدانکه یکی از کتابهای نفیسه کتاب تحریر شیخ زاهد عارف ابوالعبّاس احمد بن فهد حلی است که از شاگردهای شیخ جلیل علی بن خازن حاری و ایشان از تلامذه شیخ سعید شهید محمد بن مکی بوده اند و جهة تالیف انکتاب از انجناب بنابر انچه قاضی در مجالس خود ذکر نموده این استکه جناب شیخ مذکور در یکی از رؤیای صالحه خود دید که سیّد اجلّ مقتد امیر مرتضی علم الهدی دست خود را بر دست حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نهاده و با همدیگر در آستانه حضرت امام حسین علیه السلام براه میروند و لباهاس حریر سبز در بر دارند شیخ پیشرفت و سلام کرد و جواب شنید آنگاه سیّد مرتضی باو گفت اهلا بناصر اهل البیت یعنی خوش آمدی ای یاری دهنده ما که خاندان رسولهم آنگاه از مضیفّات شیخ پرسید و شیخ اسامی آنها را مذکور ساخت پس سیّد باو گفت کتابی نضیف کن که در آن تحریر مسائل و تسهیل طرق و دلائل آن بنمائی و در اوّل آن بگوی و بنویس بسم الله الرّحمن الرّحیم الحمد لله المتقدس بکماله عن مشابهة المخلوقات و چون جناب شیخ بیدار شد بموجب فرموده عملنموده خطبه را تمام کرد تحریر را نوشت کتاب از کتب نفیسه است کتاب کمال الدین و تمام النّعمه شیخ صدوق که مشهور برئیس المحدّثین است و در قصص العلماء استکه آن کتاب را بامر خود حضرت صاحب الأمر عجّل الله فرجه تألیف فرموده چه انکه حضرت امام علیه السّلام را در مکّه در خواب دید که باو امر فرمود که کتابی در غیبة ما تصنیف کرده و عمر معمّرین را در آنجا نوشته باش پس آنکتاب را نوشت و بکمال الدّین و تمام النعمة نام نهاد کتاب و از کتب نفیسه کتاب لمئه و مشقیّه استکه از مصنفات شهید سعید محمّد بن مکّی است که آنرا از برای شیعیان خراسان نوشت که بناء اعمال شرعیّه خود را بر طبق آن قرار دهند چنانکه قاضی در مجالس مرقوم داشته که چون سلطان علی مؤیّد که آخرین سلطان از طایفه سربداریّه و بغایت کریم و متّقی و پرهیزکار و مروّج مذاهب حق بود بسریر سلطنت نشست میانه او و شیخ شهید قدّس سرّه که از اعاظم مجتهدان شیعه است و در شام میبود مکاتبه و مراسله بود تا آنکه میر شمس الدّین محمّد را که یکی از اعیان ملک بود باستحفهای لایق و کتابتی مشتمل بر اظهار نیازمندی خود و جمیع شیعه خراسان بطلب خدمت شیخ بشام فرستاد و در کتابت خود حجّتها به شیخ گرفته اظهار آن نمود که در خراسان کسی نیست که مردم در احکام شرعیّه بفتوای او عمل نمایند و بر شما واجب است که متوجّه ایندیار شوید و اهل ایندیار را ارشاد فرمائید و الاّ فردای قیامت من و جمیع شیعه خراسان در خدمت حضرت پیغمبر صلّی الله علیه و آله و ائمّه هدی صلوات الله علیهم از تو شکایة خواهیم نمود چون خدمت شیخ بر مضمون کتابت مطّلع شد بر توجّه جانب خراسان اقبال ننمود امّا کتاب لمئه و مشقیه را
ص:282

باسم سلطان تألیف نموده مصحوب میر شمس الدّین بخراسان فرستاد و در جواب احتجاج سلطان نوشت که از همین کتاب که مشتمل بر فتاوی منست اعمال شرعیّه شیعه انتظام می یابد و وجوب توجّه من بانجا ساقط میشود معذور خواهند داشت انتهی و شهید ثانی در شرح لمعه در شرح قول مصنّف که فرموده اجابة لبعض الدّیانین چنین مرقومداشته که آن بعض شمس الدّین محمداوی بوده که از اصحاب سلطانعلی مؤیّد ملک خراسان و ما والاها در آنوقت بوده و بعد از آن مکاتبه سلطانرا با شیخ شهید نقل نموده تا انکه میگوید پسر شهید ابوطالب محمّد فرموده است که لمعه را والدم در هفت روزنه بیشتر تألیف فرمود پس شمس الدّین آوی ان نسخه اصلرا گرفت و هیچکس قدرت نداشت که آنرا نسخه کند زیرا که رسول بآن بخل میورزید و آنرا نسخه گرفت بعضی از طلبه و حال اینکه آن نسخه در دست رسول بود از بابت تعظیم و رسول آن نسخه را بهمراه خود برده پیش از انکه مقابله شود پس به سبب آن خلل در آن نسخه حاصل گشت پس از آن مصنّف آنرا بحسب مقام اصلاح فرمود و بسا اتّفاق افتاد که مخالف و مغایر نسخه اصل شد و صاحب لؤلوء فرموده است از این نقل شهید شارح چنین استفاده میشود که آنچه در اهل الآمل گفته که تصنیف لمعه در هفت روز در ایّام حبس شیخ شهید محمّد بن مکّی در قلعه دمشق واقعشده بی اصل خواهد بود این ناچیز گوید که در وقت تصنیف این کتاب شریف خوارق عاداتی ظاهر شده که کاشف از قبولی اینخدمت است از انوجود مقدس نسبت بساحة قدس شرع اقدس اوّل انکه این کتاب را در مدّت هفت روز تألیف فرموده چنانکه از خلف با شرفش نقلشد و این از اجلّ کرامات است چه انکه فقط مسائل مهمّه عبادات را بحسب فتوی با ملاحظه تمشیت امور ضروریّه تعیثیّه نتوان در هفت روز نوشت بلکه مسائل طهارت و صلوة را در هفت روز نتوان انجام داد بلکه کتابت لمعه را در هفت روز بسیار مشکلست که کسی بتواند چه جای تصنیف آن دویم انکه بنا بر نقل صاحب قصص العلماء در حین تالیف لمعه بغیر از کتاب مختصر نافع محقق مرحوم کتابی دیگر در نزد انجناب وجود نداشته و این را در قصص از علماء نقل نموده که چنین فرموده اند و این نیز از اجلّ کرامات است چنانچه کرامة بودن این در نزد فقیه مستنبط از جمله واضحات است سیّم انکه شهید شارح در شرح و در قصص از علماء نقل نموده اند که علماء عامه هر روز در دمشق در خدمت شهید مراوده مینمودند پس چون شروع بتألیف لمعه نمود ترسید که مبادا علماء عامّه بنزد او آیند و از اعتقاد او مطّلع شوند پس چنان اتّفاق افتاد که در آن هفت روز که بتألیف لمعه اشتغال داشت احدی از عامّه بنزد آن بزرگوار تردّد ننمودند و این از الطاف خفیّه ربّ الارباب و از کرامات آنجناب شهادت مآب است و اگر نقل صاحب امل الآمل هم اصلی داشته باشد که آنرا در حبس تألیف فرموده آن نیز از جمله کرامات باهره او است که کسی را برای قتل حبس نمایند و او در محبس فقه را از طهارت تاویات با کمال اغتشاش حواس باین تنقیح و تهذیب تصنیف نماید و از جمله خصائص شیخ شهید بنا بر نقل اقامیرحسین بن سیّد حیدر کرکی که دختر زاده محقق ثانی شیخعلی بن عبدالعالی کرکی و پسر خاله مرحوم میرداماد است در رساله که در صلوة جمعه تألیف فرموده اینست که آن بزرگوار یعنی شهید اوّل از هزار نفر از فقهاء اجازه دارد و این موهبتی استکه مخصوص بخود آنجناب است و در احدی از فقهاء تحقق نیافته کتاب سیبد سند در روضات الجنّات بعد از اینکه کتاب نهایة شیخ الطائفه را از کتب نفیسه شمرده و فصلی مشبع در تمجید آن کتاب مستطاب تسطیر فرموده کرامتی از شیخ مرحوم نسبة بآنکتاب از حدائق المقرّبین آقامیرمحمد صالح خواتون آبادی نقل نموده که محصّل آن اینست که جماعتی از ثقاة نقل کرده اند که جمعی از اجلّاه شیعه مثل حمدانی قزوینی و عبدالجبار
ص:283
در کتب نفیسه علماء اسلامیان
بن عبدالله المقری الرّازی و حسن بن بابویه مشهور بحسکا در بغداد بودند و نسبة به کتاب نهایة شیخ طوسی تعرضاتی داشتند که آن کتاب ابواب و فصولش غیر مرتّب و مسائل آن خالی از خلل و قصور نیست و اتفاقا هر سه آنها به نجف اشرف جهة زیارت مشرف شدند و این در زمان حیات شیخ بود و در آنجا هم لسان اعتراض را بر آن کتاب گشوده و آنچه را که در بغداد درباره آن گفته بودند مجدّداً سرودند پس با خود قرار دادند که سه روز روزه گرفته و شب جمعه را غسل نموده داخل حرم مطهّر شوند و در انمکان شریف مشغول نماز و عبادت باشند و انکشاف حال انکتاب را مسئلت نمایند و چون چنین کردند هریک از آنها حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را در خواب دیدند که بآنها فرمود در فقه اهلبیت طاهرین کتابی که بر او اعتماد توان نمود و رجوع و اقتداء را شاید مثل کتاب نهایه شیخ که شما در حال او تردّد دارید نوشته نشده است چه انکه مصنّف او در این تصنیف قصد خود را وِجهَةُ الرّب قرار داده و آنرا خالصاً لوجه الله تصنیف نموده پس در صحّة آن شک نداشته و عمل خود را بر طبق او قرار داده و فتاوی مندرجه در آنرا نشر دهید زیرا که آن بی نیاز کننده است عاملرا از جهة حسن ترتیب و اتقان و تهذیب از سائر کتب پس چون از خواب بیدار شدند هریک خواب خود را نوشته و اظهار داشتکه من خوابی در صحت مطالب کتاب نهایه دیده ام و چون نوشته های خود را مقابله و موازنه نمودند هر سه خواب مطابق بود پس مسرور شده و مجتمعاً خدمت شیخ مشرّف شدند پس لدی الورود شیخ بآنها فرمودم که کفایة نکرد شما را آنچه من میگفتم در فضل کتاب نهایه تا انکه فضل و صحّة او را از امیرالمؤمنین شنیدید پس این باعث شد که علماء شیعه عمل بر فتاوی نهایه نموده و اعصار متمادیه او را مرجع احکام قرار دادند حتی اینکه جماعتی از علماء ذکر نموده اند که شیعه در میان ایشان مجتهدی نبود از بعد از قوت شیخ تا مدّت هشتاد سال و در اینمدت عمل آنها بر طبق فتاوی مندرجه در نهایه بود کتاب در قصص العلماء استکه از جمله کتب نفیسه کتاب عناوین مرحوم آمیرفتاح بن علیّ مراغی است و او از شاگردان شیخ موسی و شیخعلی ولدان فقیه اکبرالشیخ جعفر بوده است و کتابش مقصور بر تأسیس قواعد کلیّه فقهیه است و تسجیل نمودن آنها است بادلّه و بیان مواقع جریان آنها و تفریع فروع و آنکتاب بهتر از قواعد شیخ شهید است چه قواعد شهید دارای قواعد کلیّه و تفریعست لیکن قواعد را بادلّه اثبات نکرده بلکه بحکم و مصالح انجام داده و بهتر است نیز از کتاب عوائد مرحوم حاجی ملااحمد نراقی قدّس سره چه انکه ان کتاب هم اگرچه دارای قواعد کلیّه است امّا چند منقصت دارد اوّل اینکه تفریع فروع در این کتاب قلیل است و چندان فروع ندارد دویّم انکه جمیع قواعد را متعرّض نشده بلکه قریب بنصف قواعدیکه در عناوین است زیادتر ندارد سیّم انکه بسیار دقایق حکمیّه و فلسفیّه در آن کتاب است و اکثر قواعد معروفه مسلمّة فقاهیّه را که موروثه از اسلاف اشراف فقهاء است بندقیقات فلسفیّه از دلالت انداخته و از مذاق فقاهت و فهم عرفی دور افتاده مجملا کتاب عناوین در اینباب امتیاز از کتب اتراب دارد چه انکه قاعده بسیار ذکر کرده و استحکام آن قواعد را بادلّه بسیار نموده و تفریع فروع بیشماند کرده و از مذاق فقاهت و فهم عرف در ادلّه لفظیّه تجاوز نکرده و دور نیفتاده است و اکثر تحقیقات انکتاب از مرحوم شیخ علی بن شیخ جعفر و برخی از شیخ موسی برادر او است چنانکه صاحب عناوین بهمین مضمون اعتراف دارد کتاب و از جمله کتب نفیسه تفسیر کشاف زمخشری است که علاوه بر حسن اسلوب و اتقان وضع باعث تشیّع و هدایت قاضی زاده تته که مرحوم شیخ احمد بن نصرالله دبیلی تتوی سندی است گردید و مجمل اینقضیه بنا بر نقل قاضی در مجالس المؤمنین این استکه در ایّام جوانی شیخ احمد مردی عرب از
ص:284
گلشن هفتاد و هفتم
اهل عراق بولایة تته رفته و رفته رفته شیخ احمد با او انس گرفته و عادت اهالی عراق و مذاهب آنها را از او پرسیده و آنعرب اظهار داشته که مذهب اهالی آنجا تشیّع و اثبات امامت بلافصل امیرالمؤمنین است و امامت یازده فرزند او و این را اثبات نموده اند بادلّه عقلیّه و نقلیّه از قرآن و حدیث چون شیخ احمد این را از آنعرب شنیده دغدغه و تردّد بخاطرش افتاده سر در وادی تحقیق مذهب شیعه نهاد و در این بین شبی در خواب دید که حضرت امیر علیه السلام نسخه از کتاب تفسیر کشّاف را بدست مبارک گشاده اند و باو میگویند که بیا و تفسیر این آیه را که انّما ولیّکم الله و رسوله والّذین آمنوا تا آخر مطالعه نمای چون ملااحمد از خواب بیدار شد اضطرابش بیش از پیش شد در مقام تحصیل کشّاف برآمد اتّفاقاً در آن ایام شخصی از بزرگ زادگان عراق که میرزاحسن نام داشت از راه مرموز و تته متوجه ولایت هند شده چون به بلده هرموز رسید شبی حضرت امیر علیه السلام را بخواب دید که با او میگوید که پسر قاضی تته از محبّان ماست و آرزوی مطالعه کشّاف را دارد باید که چون بآنجا رسی نسخه که نزد تو است باو بدهی میرزا حسن از خواب بیدار شده واقعه را در پشت کشّاف نوشت و متوجّه تته گردیده چون به ظاهر تته رسید یکی از خادمان خود را رقعه داده و پیغام داد بشیخ احمد که ما را آرزوی ملاقات تو است پس خادم منزل قاضی تته را پیدا کرده رقعه و پیغام را رسانیده شیخ احمد با جمعی از طلّاب باستقبال او بیرون رفتند چون بخدمت میرزا رسید فی الفور کشّاف را باو داده و واقعه که در پشت آن نوشته بود نشان داد پس استکشاف بعضی از مقاصد امامیّه را از میرزا حسن نموده و بعد از آن مطالعه کشّاف را که مشتمل بر تحقیق بسیاری از اصول عقاید شعه است نموده مستبصر بحق گردید

77 ) - گلشن هفتاد و هفتم

در معدلتهای امراء و پادشاهان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است معدلة در تاریخ مجدیست که در قدیم الایّام در کنیات که از اعمال مجرات است جمعی مسلمانان متوطن شده مسجدی و مناره ساخته بودند و کفار هند به سببی از اسباب با مسلمانان حرب کردند و آنمسجد را سوخته و مناره را خراب کردند و هشتاد مرد مسلمانرا شهید ساختند و خطیب علی نام که واعظ و خطیب مسلمانان بود گریخته تظلّم بدرگاه رای برد ارکان دولت بجهة موافقت مذهب جانب کافران را گرفته سخن او را بر رای عرض نکردند خطیب بر سر راه رامی در عقب درختی پنهان شده چون رای بانجا رسید بیرون آمده او را سوگند داد که فیل خود را بازدار و سخن من استماع تمامی رای ایستاده خطیب صورت حال را که در قصیده که بر زبان هندی پرداخته بود برای رامی خواند رامی او را بخواص خویش سپرده چون بقصر خود رسید با وزیر گفت من میخواهم که سه روز از حرم بیرون نیایم باید که امور ملک را مضبوط داری و چون شب درآمد رای بر جمّازه نشسته در یک شبانه روز چهل فرسخ طی کرده از هزاوله بکنبایت رفت و در لباس سوداگران ببازار درآمده از مردم قصبه مذکوره استفسار نمود و از هرکه پرسید جواب داد که بر مسلمانان ظلم کرده اند و بی گناه ایشانرا به قتل آوردند رای مطهره از آب دریا پر کرده بازگشت و در روز سیّم شب هنگام بهزاوله رسیده روز دیگر بارداد و ارکان دولت را حاضر بباخت و فرمود تا خطیب که تظلّم نموده بیاورند چون خطیب را حاضر ساختند و سخن تمام کرد جماعة کفّار خواستند که بهانه کنند و سخن او را باطل سازند رأی آبدار خود را گفت که مطهره مرا باینجماعت ده تا آب خورند هرکه از آن آب چشید دانستکه آب دریاست پس رأی گفت چون مرا با کسی اعتمادی نماند چه اختلاف دین وقت در میان بود پس من خواستم که خود تحقیق اینقضیّه کنم بنفس خود رفتم و معلوم کردم که بر مسلمانان ظلم کرده اند و نباید که در ملک من چنین حیفی بر جماعتی واقعشود که در ظلّ امان من باشند و امر کرد که تا هر صنفی از اصناف کفار مثل برهمنان و پارسایان و مهان و واله و سوده و مغان دو نفر از سرداران ایشانرا سیاست کردند و یک تنگه
ص:285

در معدلتهای امرا و پادشاهان
زر به خطیب داد تا مسجد و منا را عمارت کند معدلة و هم در آنجاستکه از خواجه عبدالحمید مرویست که در عهد سلطانمحمود سبکتکین یکی از حجاب بارگاه سلطان که از بلاد خراسان بغزنین میرفت در عرض راه بخسرو آباد رسید بالاغی محتاج بود درازگوش روستائی را گرفته بی اذن صاحبش بار کرده بمنزل دیگر برد صاحب اخبار اینمعنی را بپادشاه نوشت و چون حاجب بغزنین رسید ببارگاه درآمد با سلاح بجای خود ایستاد سلطان مهترقرنفلرا طلبیده گفت با اینمرد بکوی که مادام که من بر تخت سلطنت متمکّن باشم امثال ترا چه زهره دیارا که بارکش رعیّت را بالاغ گیرند او را بخسروآباد برده بفرمای تا مردم جمعشوند و در برابر خلایق او را بدو نیم زن و بگو که جریمه او این استکه درازگوش رعایا را به الاغ گرفته است معدلة و ایضاً در آن کتاب استکه در بعضی از تواریخ مسطور است که در وقتیکه رکاب سلطان سعید سنجر به طرف طالقان حرکت فرمود کودکی از طالقان بیرون آمده بر سر تلّی ایستاده بود سلطان پنداشت که زاغی است کمان از سلاحدار بستد و تیر در کمان نهاده چون مرغ چهار پر تیر از آشیان کنان پرواز کرد کبوتر روح کودک قفس قالب را وداع کرد شعر چو بوسید پیکان سر انگشت او*** گذر کرد از مهره پشت او سلطان فرمود تا مشاهده نمایند که از چه جنس مرغ بود سواران تاختند و آن کودک را بر سپری خوابانده نزد پادشاه آوردند سلطان چون کودک را بآنحال دید سلک مروارید بالماس مژه از بهم بگسست و فرمود تا هم آنجا سراپرده بزدند و مثال داد تا اولیای او را بطلبیدند پدری درویش داشت که بمحنت فقر و فاقه درمانده بود سلطان فرمود تا طشتی پر زر حاضر کرده شمشیری بر زبر آن نهادند و بآنمرد خطاب کرد که بخطا و غلطه فرزند ترا کشته ایم اینک تیغ و سر و اینک طشت زو هرکدام که اختیار کنی فرمان تر است که مرا طاقت عذاب قیامت نیست انمرد زمین بوسیده گفت هزار جان مقدس فدای شاه باو کلاه گوشه ترا باید که نقصان نباشد اگر عمّامه خورشید پریشان کرد و چه زیان سلطان فرمود تا زر را تسلیم او کردند و آنمرد از ارباب ثروت شد معدلة در زهرالرّبیع استکه وقتی مردی گریه کنان نزد ملک شاه آمد و گفت خربزه خریده بودم یکی از خدمتکاران شما آنرا بجبر از من گرفته است ملک شاه هیچ نگفت بعد از اندک زمانی از مجلس برخواست و اظهار بیماری مینمود و سراغ خربزه میگرفت و بغلامان گفت هرجا که خربزه به بینید برای من بیاورید یکدانه خربزه بدست شخصی دیدند او را با خربزه نزد پادشاه آوردند و او یکی از امراء بود پادشاه باو گفت هنوز موسم اوّل خربزه است این را از کجا بدست آوردی امیر گفت غلامان من برای من آورده اند پادشاه فرمود باید غلامان را نزد من بیاوری پس امیر مطلب پادشاه را یافت و غلامانرا پنهان ساخت و بپادشاه گفت از ترس گریخته اند پادشاه صاحب خربزه را طلبید و گفت این امیر را بغلامی تو دادیم بخدا قسم اگر ادرا مرخّص کردی ترا خواهم کشت پس انشخص دست اسیر را گرفته از مجلس بیرون آورد امیر سیصد اشرفی باو داد و خود را خرید پس آنمرد نزد سلطان آمده گفت غلام خود را برضای خود فروختم پادشاه گفت خوب کردی بسلامت برد معدلة در تاریخ حافظ ابرو آمده که عمرو بن لیث وقتی در زمستان سخت با لشکریان بسیار به نیشابور درآمد و لشکر او در خانهای مردم نزول کردند از آنجمله پیره زالی پنجدست عمارت خوب داشت در همه نزول کردند و آن پیره زال شکایت بیکی از امراء عمرو برد او گفت وقتی که من در نزد عمرو لیث باشم تو شکایت نمائی پیره زال زنی بود رابعه وقت خود قران دادن و قران خواندن نزد عمرو لیث شکایت نمود و گفت من پیره زالی هستم در اینملک پنجدست عمارت دارم همه را ملازمان تو نزول کرده اند یکخانه زان نشسته ام
ص:286
با پنج دختر و عروس و مناسب نیست ایشان با لشکریان تو در یکمنزل باشند عمرو گفت پس مردم یا در این سرما بکجا روند و چه کنند راست بوده استکه زنانرا عقل نبوده است دور شو چون از نظر اورد رشد آن امیر گفت این زنی است صالحه و عابده اگر در حق او ترحّمی رود بجای خود است عمرو بن لیث فرمود او را بخوانند چون خواندند گفت قران میدانی گفت بلی گفت این آیه را در مصحف خوانده که ان الملوک اذا دخلوا قریة افسدوها و جعلوا اعزّة اهلها اذلّة و کذلک یفعلون پیره زال گفت بلی امیر سلامت باشد خوانده ام چنین است اما عجیب است از ملک که آیه بعد از این را نخوانده آنجا که خداوند عالم به پیغمبر فرموده فتلک بیوتهم خاویة بما ظلموا ان فی ذلک لآیات لقوم یعلمون اینسخن بسیار در عمرو لیث اثر کرد و رقّت نمود و فرمود ایما در هر پنجمنزل خود را صاحب شو که بعد از این مردم من در شهر نخواهند بود و فرمود دمنای کردند که بعد از سه ساعة هرکه را در شهر یا در منزل رعیّت به بیند بکشند و شادیاخ که الحال در شهر نیشابور باغی است انجا لشکرگاه شد و جمیع لشکر او در آن زمستان انجا خیمه زدند و این از جمله عدالتهای او بود معدلة در تاریخ بحیره استکه چون بفرموده المعتضد بالله امیر احمد سامانی بر سر عمرو لیث لشکر از بخارا برآورد چون از کوچه باغ بخارا میگذشت نظرش از دیوار باغ بشاخ میوه داری افتاد و خواجه نظام الملک در سیر الملوک نقل میکند که در دل امیر احمد گذشت که اگر سپاه عدالة مرا منظور داشته اینشاخ میوه را نه شکستند من بر عمرو لیث ظفر مییابم و اگر شکستند برمیگردم و نمیروم بخراسان پس شخصیرا از معتمدان خود موکّل کرده گفت حاضر باش و هرکه این شاخ را بشکند نزد من آر دوازده هزار سپاهی از آنجا گذشتند و هیچیک از بیم عدالت امیر احمد نکاه بر انشاخ نکردند آن شخص آمده بعرض رسانید قصّه را امیر سر بر زمین آورده سجده شکر کرد پس نتیجه اش آن بود که در روز جنگ که عمرو لیث با هفتاد هزار کس در برابر او آمده اسب عمر تندی نموده عمرو را در ربود و بخدمت امیر احمد آورد و دستگیر شد معدلة در مجالس المؤمنین در ترجمه مجدالملک قمی که وزیر سلطان برکیارق بن ملک شاه و از شیعیان حضرت ولایة پناه حضرت امیرالمؤمنین و بانی قبّه حسن بن علی علیه السلام در بقیع که زین العابدین و محمّدباقر و جعفر صادق علیهم السّلام و عباس بن عبدالمطلّب در انجا مدفونند بوده و همچنین چهار طاقی عثمان بن مظعون و مشهد امام موسی و امام جواد در مقابر قریش بغداد و مشهد سیّد واجب التّعظیم حضرت عبدالعظیم علیه السلام در ری از اثار او است چنانکه نگاشته که سیّد سعید فخرالدین شمس الاسلام الحسنی روایة فرموده که روزی در خدمت مجدالملک بودم بازرگانانی غریب درآمدند یکی حلبی شیعی علی نام و دیگری ماوراءالنهری سنّی عمر نام بود و هر دو بر سلطان مبلغی داشتند مجدالملک بفرمود تا ماوراءالنهری را که عمر نم بود از خزانه زرنقد بدادند و علی حلبی را به یکی از شهرها حواله ساختند مردی فراش حاضر بود گفت ای خداوند این عجب است که عمر را نقد میدهی و علی را نسیه گفت میدانم اما اینکار برای آن کردم که جوانیان بدانند که در پادشاهی معامله تعصب مذهب روانباشد و لهذا رعایت او سنبازه نیز شامل بود و ایشانرا نیز مراعات نمودی معدلة در ریاض السّیاحه استکه شاهزاده عباس میرزا بن خاقان فتحعلیشاه قاجار امیری معدلت مدار بود و از معدلتهای او انکه وقتی پیره زنی از مردی لشکری نزد ان جناب شکایت نموده و عرضکرد که یکی از لشکریان شاه زاده کاسه ماست این بیچاره را خورده آن شهریار با حضار ان لشکری فرمانداد و بعد از استفسار لشکری از ترس و خوف پای در دادی انکار نهاد و آن شهریار بعد از تأمل بسیار بآن پیره زن فرمود ما شکم این لشکری را پاره کنیم اگر خلاف عرضکرده باشی تو را اجاره کنیم انگاه فرمانداد که شکم او را چاک و وجود انظالمرا از لوح هستی پاک کنند چون آن لشکری شکم چاک
ص:287
شد معلوم شد که گناه از لشکری بوده و بران پیره زن بیچاره ستم نموده بیک سیاست سطوة و مهابت آن شهریار در دلها قرار گرفت و ظلم و جور به بیعوله عدم شتافت بیست قهر و لطفی از برای خاص و عام شرع میدارد روابگذار کام ختم ذکره ختم من تاریخ الاثار البافیه عن القرون الخالیه تألیف الحکیم العالم نادرة الفلک اعجوبة العالم محمّد بن احمد المسکّنی بابی الرّیحان السیرونی الخوارزمی انواع الملوک بالألقاب الواقعة علی اشخاص تلک الأنواع ملوک الفرس الساسیانه شاهنشاه و کسری ملوک الثاس تدن ملوک الرّوم باسیلی و هو قیصر ملوک الأسکندریه بطلیموس ملوک الیمن تعّ ملوک الترک الخزرج والفزغرخاقان ملوک الترک الغزیّه حتوبة ملوک الصّین پغپور ملوک الهند بلهرا ملوک قنوج رابی ملوک الجثه النجاشی ملوک النوبه کابیل ملوک جزائر البحر الشرقی مهراج ملوک جبال طبرستان اصفبند ملوک دنباوند مصمغان ملوک غرجستان شار ملوک مرو ماهویه ملوک نیسابور گنبار ملوک سمرقند طرخون ملوک السّریر الحجّاج ملوک دهستان صول ملوک جرجان اناهند ملوک الصّقالبه قبّار ملوک السّریانین نمرود ملوک القبط فرعون ملوک بامیان شیربامیان ملوک مصر العزیز ملوک کابل کابلشاه ملوک الترمذ ترمذشاه ملوک خوارزم خوارزمشاه ملوک سرخس زاذویه ملوک نساء وابیورد بهمنه ملوک کش یندون ملوک فرغانه اخشید ملوک شیروان شیروان شاه ملوک بخارا بخار خداه ملوک کوزکانان کوزکان خداه ملوک اسروشنه افشین و باید دانست که جوزجانان معرب کوزکانان که در حوالی بلخ واقع است و در عهد سلاطین سامانی و غزنوی مقر سلطنت آل فریغون بوده و قبر شریف یحیی بن زید بن علی بن الحسین در آنجاست

78 ) - گلشن هفتاد و هشتم

در کفایتهای نیکوی وزیران و گلچین از گلبانهای آن چند کل است کفایة در بحیره استکه گودرز عجمی وزیر نرسی بن هرمز بود مشهور استکه چون دولت ساسانیان به نرسی بن هرمز رسید سلسله اشکانیانرا برانداخت امّا از ایشان دختر برادر حرم خود برسم زنی نگاه داشت شبی بر سرمستی بر آندختر خشم گرفت دختر را بگودرز وزیر داد که همین دم سرش را بردار چون گودرز او را برآورد دختر را جامد یافت هماندم قطع الت رجولیّت خود کرده آلة مقطوعه را در صندوقچه نهاد بمهر پادشاه رسانید و بخزانه دار سپرد و دختر را در خانه که در زیرزمین بود مخفی داشت و سر کنیزکی را بعوض سر دختر بنرسی نمود و از آن دختر بعد از چند گاه پسری آمد که موسوم به شاپور شد و در اخر ایّام حیات روزی پادشاه آرزوی فرزندی کرد گودرز پیش آمده قضیّه را نقل کرد بعد از امتحان بسیار چون نرسی را صدق گفتار وزیر بتعین پیوست وزارت ایرانرا بر فرزندان او مقرّر کرده و لغت نامه کرد و تولیت نوبهار بلخ که عبارت از بتخانه بزرگ باشد بر او مقرّر کرد و آن تولیت بر اولاد او متقرّر بود تا زمان سلیمان بن عبدالملک که جعفر و خالد را طلب فرموده از بلخ بواسطه امر وزارت و برانکه از اولاد گودرز وزیراند کفایة خالد پدر جعفر برمکی چنانکه در تواریخست وزیر منصور دوانقی بود و منصور در ابتداء خلافة خواست که مداین را ویران سازد و بغداد را بنا کند از اینمعنی در خلوت با خالد سخن راند خالد او را از اینعمل منع کرد که بعد از نی بقرنها پادشاهان گویند که پادشاهی خواست عمارتی کند تا عمارت دیگر را ویران نکرد او را این آرزو میسر نشد ابوجعفر گوش بر قول او نکرد و
ص:288

گفت شما هنوز جانب مجوس را نگاه میدارید گویند تا مدت مدید چندین هزار کس کار کردند و چندین هزار دینار خرج شد اندکی از آنعمارت ویران شد خلیفه از آن عمل پشیمان شد باز در خلوت با خالد از آن عمل سخن کرد که ویرانی اینعمارت مشکلست توچه میگوئی این نوبت خالد برعکس گفت که خلیفه را نبایست خراب کردن او را چون این کار نمود البته تمام کند که مبادا پادشاهان گویند که پادشاهی ساخت و پادشاهی نه توانست خراب کند البته خلیفه مدائن را ویران کند و ایوان او را که عبارت از طاق کسری باشد باید نهاد زیرا که آن اثر عظیمی است بر نبوت عمرّاده ات محمد مصطفی علیه السلام که در شب ولادت آنجناب اینعمارت شکافته شده است ابوجعفر باینحرف نیز التفات نکرد کفایة در بحیره استکه معویة بن عبدالله اشعری وزیر مهدی عبّاسی بود و پدر او عبدالله بنده سفّاح بود و بمیراث بمنصور رسید و بواسطه فضل و هنری که داشت منصور او را آزاد ساخته و وزارتش داد و اینمعاویه بس با امانت و دیانت بود از انجمله یکی آنستکه گفت روزی بخدمت مهدی رسیدم او را غضبناک دیدم از او پرسیدم که سبب غضب خلیفه چیست گفت بواسطه عبدالله بن الحسن استکه سه بار خروج کرد و فتنه انگیخت و من اغماض فرمودم و بهیچ نوع ترک فتنه نمی کند و از من شرم نمی دارد اینساعت فرموده ام که او را بیاورند و در پیش من سیاست کنند تا دیگر از اعبرت شود معویه گوید که من چندان صبر کردم که او از خشم فرود آمد آنگاه گفتم چون خلیفه اینحکایت به بنده گفت اگر آنچه صلاح دین و دنیای او باشد نکویم خیانت کرده باشم از آنروز که خلیفه بر تخت خلافت متمکن شده هیچ علوی را در پیش او نگشته اند و هیچکس در حبس ملاک نگشته و امراء و عمّالی که در سرحدّها هستند به هیچکس چنین حکمی نشده و این نام بزرگیست مر خلیفه را و سعادت شگرف که در دنیا موجب ثنای جمیلست و در عقبی وسیله ثواب جزیل التشبه انقسیم سخنان بر زبان نباید آورد و سیرت بدلّ نباید کرد که امروز میگذرد فردا مبادا در خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام باعث شرمندگی شود چون اینفضول گفتم آب در چشم مهدی گشت و مرا گفت حق یار و یاور تو باد که نیکو نصیحتی کردی که باین ارشاد تو خشم از من بتمامت دور شد و اگر تو نمی آمدی هر آینه من عبدالله را سیاست میکردم و پشیمانی سود نمیداشت در اینسخن بودیم که عبدالله درآمد چون ظر مهدی بر وی افتاد گفت مرا چرا رنجه میداری و در خون خویش سعی میکنی عبدالله گفت خلیفه راست میگوید من بعد توبه میکنم اگر عفو فرمانی جز طریق اخلاص سلوک نمیدارم مهدی فرمود که او را باز برید تا در کار او تامّل کنم چون مهدی آنشب بخفت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را در خواب دید که او را در کنار میگرفت و میفرمود تو آن کسی که فرزندان من از شر او ایمنند پس دست مهدی بگرفته و بر سینه خود میمالید و می گفت که این آن دست استکه فرزندان من از شر او ایمنند چونمهدی از خواب درآمد فی الفور فرمود که عبدالله را حاضر کردند عبدالله از خوف دست از جان شسته بود چون پیش مهدی رسید گفت انعم زاده ترک فتنه بکوی و اگر سوگند خوری که دیگر فتنه نکنی ترا چندان مال بدهم که دیگر محتاج نگردی عبدالله سوگند یاد کرد مهدی فرمود که او را پیش آوردند و بر روی او بوسه داد و فرمود که از بیت امال او را سیصد هزار دینار بدهند و چندان ضیاع که حاصل آن در سالی دوازده هزار دینار میشد و همچنین چندان از دیگر چیزها که او معمور شد کفایة و هم در آن کتاب استکه ابوعبدالله یعقوب بن طحّان او نیز وزیر مهدی عباسی بود او را تشیّع وحبّ علوّیین نسبت کردند مهدی بر او متغیّر شد و بجهة امتحان یکی از علویان را بدو داد تا بکشد یعقوب علوی را امان داده و پنهانی بجانب بصره روان کرد مهدی فهمیده کس فرستاد و او علویرا از راه بگرفت و پنهان کرد و احوال او را از یعقوب تفحص کرد گفت کشتم او را بسر خود سوگند داد او برگشتن اصرار نمود مهدی علوی بدو نمود و او را از وزارت عزل کرد
ص:289
در کفایتهای نیکوی وزیران
و محبوس ساخت یعقوب تا عهد هارون در حبس بود هارون او را خلاص کرد یعقوب رخصت مکه گرفته بمکه رفت و مجاور شد کفایة بدانکه سه نفر موسوم به فضل باختلاف بوزارت هرون الرّشید و محمّدامین و عبدالله مأمون نائل شدند اوّل فضل بن یحیی برمکی که دو سال در زمان حیات یحیی پدرش که وزارت هرونرا داشت بالنیابه از پدرش وزارت نمود و بعد از پدر بالأستقلال وزیر شد دویّم فضل بن ربیع بن الایمان که بعد از برامکه وزارت هرون را یافت و چون هرون الرّشید در طوس درگذشت تمام خزائن را برداشته و ببغداد نزد محمّدامین رفت تا انکه محمّد امین کشته گشت سیّم فضل بن سهل که وزیر مأمون بود در تاریخ گزیده استکه اصل فضل بن سهل از اکاسره بود و در اوائل دین کسری را داشت بر دست یحیی برمکی مسلمان شد و در آنروز که مسلمان میشد غسل کرده جامه پاک پوشید و بر سجّاده نشست سرود کبری میگفت او را گفتند چون مسلمان شدی نغمه کبری چیست گفت برخود روا نمیدارم که زمانی گذرانم که مقلّد دینی نباشم و مأمون امور کلّی و جزئی مملکة را در دست اینفضل نهاد و او را ذوالرّیاستین لقب داد چنانچه علّت این تلقّب در اوّل گلشن هفدهم گذشت و اگر در مملکت فتنه تولید میشد فضل آنرا مخفی میداشت تا رفع آن میکرد قدر و منزلتی که این فضل بر درگاه مأمون داشت کم کسی از وزراء را آن قدر قدر و منزلت او را دست داده چنانکه بنا بر نقل صاحب تاریخ بحیره و دیگران مأمونرا خادمی بود که ریحان نام داشت و مردی بود سخت پارسا و نیکو اعتقاد و دروغ کم گفتی روزی مأمون با عبدالله سهل هاشمی در خلوت شطرنج میباخت و فرموده بود که کسی را بدرون نگذارند بیاید و فضل بن سهلرا از این مقدّمه خبر نکنند و اگر کسی بگوید او را سیاسة کنم پس فضل بن سهل بر در سرای آمد ریحان خادم را دید پرسید که خلیفه چه میکند گفت شطرنج میبازد پس فضل بن سهل درآمد و به نزدیک مأمون رفت و شطرنج از پیش او برداشت و گفت اینخلیفه وقت شطرنج بازی نیست وقت نماز است و این پسندیده نباشد که من با مردمان بگویم که خلیفه در نماز است و اوراد میخواند و تو در بازی شطرنج باشی مأمون گفت روا نداری که لحظه خرّم باشم گفت روا دارم که خلیفه همه عمر خرّم باشد امّا اینکار که در پیش گرفته ایم مهمل ماند مأمون او را گفت و گفت زهی وزیر دانا و زهی کاردان مردا که توئی روز دیگر مأمون خدّام را جمع کرده در مقام تفحص شد که دیروز فضلرا از لعب ما که خبر کرد ریحان آنجا حاضر بود مأمون از او نیز پرسید گفت من گفتم گفت چرا گفتی گفت او از من پرسید و من هرگز دروغ نگفته ام آنچه راست بود لاجرم گفتم مأمون گفت نیکو کردی که صلاح دولت ما در آن بود و ریحانرا صد هزار دینار بجهة راستگوئیش انعام بخشید کفایة علی بن عیسی صاحب کتاب کشف الغمه از وزرای المقتدر بالله عباسی بوده در بحیره استکه او پس فاضل و دانا بود و در هیچ حال جانب دینداری را فرو نگذاشتی و رضای حق را بر رضای مخدوم مقدّم داشتی آورده اند که او را بمهمی بمکّه معظّمه فرستادند بوسهل زیاد میگوید که من در خدمت او بودم و فصل تابستان بود و مو در غابت حرارت روزی میگفت من از حضرت پروردگار یکشربت آب یخ آرزو دارم گفتم در اینمواضع این آرزو از جمله محالات است تا مادر این سخن بودیم ابری برآمد و روی هوا را پوشید و بارانی عظیم آمد و در اثنای آن تگرگی باریدن گرفت چنانکه خلق از کثرت ژاله در ناله آمدند و من غلامان را گفتم تا سبوها را پر از ژاله نموده و علی بن عیسی صائم بود آنروزان تگرگ را نگاهداشتم تا وقت افطار در رسید آنرا پیش بردم چون آنرا دید فرمود که شربتها بسازند و در مسجدالحرام آمد و بدست خود بسادات و مجاورین داده و خود از آن تجرّع ننمود و و گفت پشیمانم که چرا از حضرت پروردگار مغفرت التماس ننمودم و او را در مکّه معظّمه اجل در رسید و در آثار البلاد آورده
ص:290
گلشن هفتاد و نهم
که علی بن عیسی روزی با کوکیه تمام برنشسته بود غربا او را پرسیدند که این کیست پیرزنی میگذشت گفت افتاده است از نظر خدا که مبتلا شده باین بلا وزیر شنیده در دم استعفا نمود و بمکه رفته مجاور شد تا از دنیا در گذشت کفایة در کفایة صاحب بن عبّاد که در اوّل وزیر مؤیّدالدوله دیلمی و بعد از آن وزیر فخرالدّوله شد بنا بر نقل صاحب بحیره چنین آورده اند که وقتی در زمان فخرالدّوله صاحب تا چند روز آزرده بود و کم بخدمت میآمد فخرالدّوله کس بخدمت او فرستاده تحقیق نمود که باعث آزردگی وزیر چیست اگر از جانب ما است به تدارک مشغول شویم و اگر از جانب دیگر است وزیر اعللام کند تا تلافی آن کرده شود صاحب گفت معاذالله که بنده را از خداوند ملامتی باشد و آن آزردگی از ممّر مملکة باشد بد دلت خداوندگار مملکت بر نظام است پس چون صاحب را تنها یافت گفت چه حال بوده است وزیر عرضکرد که منهیان من نوشته بودند که خاقان چین با فلان سپه سالار سخنی گفت و من ندانستم که چه گفت مرا ظن آن در گلو پیچید که چرا خاقان سخنی گوید با یکی که ما ندانیم امروز کاغذ دیگر رسید که منهی نوشته بود که آنسخن چه بوده است پس رفع آن ملال از من شد و خاطر از دغدغه لشگر فارغ گشت کفایة در حالات خواجه ابومنصور ریابی که وزیر طغرل بیک سلجوقی بوده چنین نوشته اند که او بسیار متدیّن و خداترس بود و یکی از عادات حمیده او این بود که هر بامداد که نماز سبحرا ادا کردی بر سر سجّاده نشسته مشغول اوراد بودی تا آفتاب طلوع کردی انگاه بخدمت سلطان رفتی وقتی مهمّی افتاده بود سلطان او را خواست او بر سر سجّاده بود و اوراد میخواند و هیچ بدان امر التفات نفرمود دشمنان وقت یافته در سعابتش کوشیدند چون خواجه حضور آمد سلطان بانک بروی زد که چرا دیر آمدی گفت ای سلطان من بنده خدایم و نوکر تو تا از بندگی خدا فارغ نشوم نمی توانم بخدمت تو آمد سلطانرا از آن دلیری او خوش آمده محمد بیش گفت و فرمود خدایرا همیشه بندگی میکرده باش تا به برکات طاعات تو اسباب و دولت ما منظّم گردد دریاب بر وزن کتاب از قرای خبابذاست این ناچیز گوید که نقطه مقابل خواجه ابومنصور ابوالمحاسن خواجه عبدالرزاقست که برادرزاده نظام الملک وزیر بوده چه او از فحول علماء و اکابر فضلاء زمان خود بوده و بنا بر نقل صاحب بحیره سلطان سنجر فرمود تا او را از مدرسه و محراب بمسند وزارت آوردند و تمام امور مملکة باو مفوّض گشت و در زمان وزارتش لباس زهد و ورع را تغییر داد و افعال ناپسندیده پیش گرفت و بر درگاه سلطان شراب خوردن آغاز کرد هم با آن افعال ناپسند از دنیا رفت

79 ) - گلشن هفتاد و نهم

در قضاوتهای معجبّه قاضیان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است قضاوة ابن جوزی در کتاب ازکیاء از شعبی روایة نموده که زنی نزد خلیفه ثانی آمده گفت شکوه مینمایم بسوی تو از بهترین اهل دنیا مگر کسی که از او در عمل خیر سبقت گیرنده و یا انکه عملش مثل عمل او است و انشخص که گفتم وصف او را شب را تا به صبح بیدار و مشغول بعبادت پروردگار است و روز را تا به شام به صیام اقدام دارد پس از آن آنزن را حیا عارض شده عرض کرد اقلنی خلیفه در جوابش گفت جزاکِ الله خیرا بتحقیق که ثناء جمیل نمودی چون آنزن از مجلس انصراف نمود کعب بن سور که حاضر محضر خلیفه بود گفت اینخلیفه این زن در شکوای خود مبالغه را از حدّ گذرانید عمر پرسید از چه کس شکوه نمود کعب گفت از شوهر خود که با او مباشرتی ندارد پس خلیفه امر با حضّار او و شوهرش کرد چون حاضر شدند بکعب گفت میان اینها حکم کن کعب گفت آیا من حکم کنم و تو شاهد و حاضر باشی عمر گفت تو متفطّن شدی در امر اینها آنچه را که من متفطن نشدم پس لابد حاکم قضیه هم باید تو باشی پس کعب رو بشوهر آنزن نموده گفت خداوند تبارک و تعالی در قرآن میفرماید
ص:291

در قضاوتهای معجبه قاضیان
فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع روزه بگیر ایمرد سه روز را و در روز چهارم نزد زنت افطار کن و شبها را هم توزیع نموده سه شب را بعبادت بگذران و شب چهارم را نزد زوجه ات بیتوته نما خلیفه گفت ای کعب حکم تو درباره اینها عجیب تر از تفطّن تو بود بدعوی آنزن پس خلیفه دابّه بکعب داده قاضی بصره قرار داده و بآنجایش فرستاد قضاوة و ایضاً از ابن لیث روایة نموده که مردی از اهل خراسان شتران چند بمرزبان مجوسی که وکیل ام جعفر بود سی هزار درهم فروخته بود و مرزبانی در اداء ثمن مماطله میکرد تا انکه آن خراسانی به تنگ آمده کیفیت را به یکی از اصحاب حفص بن غیاث قاضی اظهار داشت آنمرد گفت نزد مرزبان رفته هزار درهم از ثمن شترانت را گرفته و بگو مرا قصد رفتن بخراسان است بالقی وجه را بدیگری حواله میکنم که باو بدهی و چون هزار درهم را از او گرفتی نزد من آمده تا چاره کنم آنمرد چنان کرد و چون نزد آن کسیکه از اصحاب حفض بود آمد باو گفت چاره اینستکه بمرزبان بگوئی شما فردا که سوار میشوید و اراده رفتن بسرای ام جعفر را دارید چون راه شما از درسرای قاضی است زحمت کشیده آنجا فرود آئید تا من در حضور قاضی شخصی را از جهة گرفتن مابقی ثمن شترانرا از شما وکیل نمایم و قاضی هم مستحضر از این امر باشد و چون نزد قاضی حاضر شد ادّعای مابقی ثمن شتران خود را از او بنما که قاضی خواهد حکم بتأدیه آن وجه نمود چون آنمرد چنین کرد قاضی مرزبان را حکم به حبس نمود و این خبر بامّ جعفر رسید نزد خلیفه هرون الرّشید رفت و از حفص بن غیاث شکایت کرد که وکیل مرا امر بحبس نموده خلیفه تمثانی نوشته مضمونش انکه در حکم نمودن بر مدیونی و اداء دین مرزبان مماطه نماید و آن تمثال را بخادمی داده که نزد قاضی برد وقتی خادم وارد شد که آنمرد خراسانی شهود اقامه نموده و حفیص مشغول نوشتن سجّل و حکم بر مرزبان بود خادم خوواست تمثال خلیفه را باو بدهد قاضی گفت تأمّل و صبر کن با این سجلّرا بنویسم چون سجّل نوشته شد و حکیم بدادن وجه کرد آنگاه تمثال خلیفه را گرفته مطالعه نمود چون بر مضمونش مطّلع شد بخادم گفت بخلیفه بگو که این تمثال اگر قبل از حکم و نوشتن سجّل بود فائده از برای مرزبان داشت اما انحال که حکم صادر شده و سجّل نوشته شده فائده از برای او ندارد پس مرزبان تا تمام وجه شتران آنخراسانی را در محضر قاضی رد ننمود خلاصی پیدا نکرد قضاوة و ایضاً در اذکیاء ابن جوزی استکه مردی نزد ابن حازم آمده گفت که شیطان مرا وسوسه مینماید و بشک می اندازد که تو زن خود را طلاق داده و مباشرت تو با آنزن حرام است ابوحازم گفت مگر او را طلاق نداده گفت نه ابوحازم گفت تو در روز گذشته نزد من آمده و زن خود را مطلّقه نمودی والحال انکار مینمائی آنمرد چون این را از ابوحازم شنیده گفت قسم بخدا که من تا امروز نزد تو نیامده ام و زن خود را بهیجوجه طلاق نگفته ام ابوحازم گفت چون شیطان تو را در طلاق زوجه ات وسوسه کند بهمین نحو از برای او قسم یاد کن و در حلیّت زوجه است دغدغه بخاطر راه مده قضاوة در کتاب ثمرات الاوراق استکه مردی زن جمیله داشت و او را بسیار دوست میداشت و برعکس آنزن را از او بسیار بد می آمد و بدین واسطه مدتی متمادی در میان ایشان تشاجر و تشاخ بود تا انکه روزی آنمرد از شدّت انزجاریکه از آنزن پیدا کرده بود باو گفت تو سه طلاقه اگر مرا مخاطب نمائی بکلامی و من مثل آنرا در جواب آنزن سکوت کرد و متحیّر شد که چه بگوید زیرا که اگر همین کلمات را در جواب او می گفت چنانچه مقتضای قسم او بود آنزن مطلّقه میشد پس نزد قاضی ابی جعفر طیری فرستاده و از ایشان طریق چاره را مسئلت نمود قاضی گفت در جواب او بگو انت طالق ثلاثا بتاتا ان انا طلّقتک چه اگر اینکلام را بگوئی هم جواب او را بهمان الفاظیکه او گفته است
ص:292
داده و هم وفای به قسم خود نموده و این نحو از طلاق مبتنی بر مذهب عامة است کمالا یخفی قضاوة در کتاب اذکیاء است که وقتی رئیس دزدان با جماعتی که تابع او بودند وارد منزل شخصی شده و او را گرفته خواستند که به قتلش برسانند و اموال او را سرقت کنند بالأخره بشفاعت بعضی از آنها رئیس از قتلش درگذشت بشرط انکه بطلاق ثلث و بقرآن قسم یاد کند که کسی را از ایشان اسم نبرد که دزد او است و ایشانرا بمردم نشناساند پس تمام اموال او را در حضورش بردند و در میان بازارها متاع و اثاث البیت خود را میدید که دزدان میفروشند و از خوف زن طلاق بودن و حنث قسم نمودن قادر بر اظهار نبود تا انکه کیفیّت را بابوحنیفه اظهار داشت ابوحنیفه گفت بزرگان قوم خود و متدّینین آنها و امام جماعة ایشانرا نزد من حاضر نما چون حاضر شدند ابوحنیفه بایشان گفت آیا دوست میدارید که خداوند اموال اینمردرا باو برگرداند تماماً گفتند بلی دوست داریم پس امر نمود که: جمیع جوانان و اجلاف آنطائفه در مسجد جامع اجتماع نمایند چون جمع شدند بآنمرد گفت یک یک که از میان جامع میخواهند بیرون بروند من سئوال میکنم که این دزد تو است یا نه اگر دزد نیست در جواب بگو دزد من نیست و اگر دزد تو بود ساکت باش و چیزی مگو چون چنین کردند دزدان معلوم شده و اموال آنمرد مسترد گردید قضاوة و ایضاً در انکتاب استکه وقتی شریک بن عبدالله قاضی وارد شد بر مهدی عبّاسی مهدی از جهة تشریفات او بخادم خود گفت احقر للقاضی عود او غرض خلیفه از عود عود بخور بوده خادم بیرون رفته عودیکه از آلات لهو است حاضر نموده و در دامان شریک گذاشت شریک مضطرب شده گفت یا امیرالمؤمنین این چه چیز است مهدی بخطای خادم ملتفت شده گفت ایّها القاضی این عود را صاحب عس در شب گذشته از دست کسی گرفته است و ما خوشداشتیم که او بدست قاضی شکسته گردد شریک گفت جزاک الله خیرا یا امیرالمؤمنین پس شریک عود را شکسته مشغول صحبت با خلیفه شد چون مدتی گذشت خلیفه از شریک سئوال نمود که اگر کسی امر نماید وکیل خود را بآوردن چیزی مقین و آن وکیل غیر آنرا بیاورد و آن تلف شود حکم چیست شریک گفت البنة ضامن است انوکیل پس خلیفه رو بخادم نموده گفت ضامن شو غرامة آنچه را که تلف شد قضاوة در تاریخ مجدی استکه یحیی بن اکتم که قاضی القضاة بغداد بود یکی از علماء را قضاء ناحیه از نواحی اسلام داده خواست که او را امتحان نماید که در علم قضامهاتی دارد یا نی پس از وی سئوال نمود که اگر در آنولایة دو نفر ما در یکدیگر را بحباله نکاح و زوجیّت درآورند و از تو استفسار نمایند که قرابة میان اولاد ایشان چگونه است بجهة حکم میراث تو در جواب چه خواهی گفت ان عالم از جواب عاجز فرو ماند یحی بن اکثم گفت هر دو پسر عم یکدیگر باشند قضاوة و هم در آن کتاب است که مردی خدمت عبدالملک مروان رفته عرض کرد که من زنی خواسته ام و پسری از من مادر زن مرا در حباله نکاح آورده و از مال دنیا چیزی نداریم ما را عطائی فرمای تا در مصالح خود صرف نمائیم و میان اقربای خود مراجعت کنیم عبدالملک گفت اگر از پسر تو و مادر زنت فرزندی متولد شود و از تو نیز ولدی تولّد نماید ایشانرا با یک دیگر چه قسم قرابتی باشد اگر جواب من بگوئی عطائی گرامند نبود هم آنمرد گفت ای خلیفه اینمسئله را از نائب خود که زمام مصالح جمهور را باو تفویض نموده سئوال کن اگر او جواب گوید من چیزی نخواهم والأمر بنعاصی ده عبدالملک از تا شب خود پرسید وی لحظه تأمّل نموده عاقبت بعجز خود اعتراف نمود شخصی از اهل عراق که در انمجلس حاضر بود گفت اگر من جواب این مسئله را بگویم آنچه مطلوب منست بمن رسانی عبدالملک گفت بلی انشخص گفت پسر پدر پسر پسر را عم باشد و پسر پسر خال پسر پدر باشد عبدالملک او را تحسین نموده و حاجت او را روا کرد قضاوة و در همان کتاب اینقضیه را در ضمن نوادر احکام و قضایای صادره از ائمه
ص:293
و قضّات نوشته است که از یکی از ثقات مرویست که گفت فاضلی در مدرسه از مدارس بخارا بدرس اشتغال داشت مردی آمده گفت ایمان قابل زیاده و نقصان است یانی انفاضل جواب داد که نه انشخص گفت پس لازم آید که ایمان من با ایمان حیدر کرّار برابر باشد و او را بر من فضیلتی نبود فاضل جواب داد که آفتاب در فصل تابستان چون به برج آید حرارت در اقالیم سبعه بدرجه کمال رسد بلکه در بعضی از کره ارض که در غایة انخفاظ است حرارت بمرتبه رسد که از زیر بگدازد و چون خورشید بنقطه جدی آید برودت در مواضعی که از کره مرتفع است بحدّی رسد که هیچ حیوان در آنمحل تعیّش نتواند کرد و با وجود اینحال هیچ تغییری در ذات آفتاب ظاهر نشده است بلکه تفاوت در بروج است همچنین ایمان آفتاب که از برج ذات امیرالمؤمنین حیدر تابد چنانست که آفتاب ظاهری از نقطه اسد میتابد و چون از بروج ذوات اقران من و تو پرتو افکند همچنان بود که از نقطه جدی بود ودلو میتابد پس ترقّی ایمان بواسطه استعداد ماده است و تنزّل آن بجهة استعداد آن قضاوة بدانکه قضاوتهای غریبه ائمه معصومین ولایما حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام زیاده از حدّ و خارج از حد است ولکن لکوت المسک فی الحتام به بیان یکی از آنها در اینمقام ختم مینمائیم کلام را از تفسیر کاذر نقلشده که در زمان حضرت امیر علیه السلام مردی چوبی بر سر مردی زد انمضروب دعوی کرد که از این چوب روشنائی چشم من و شنوائی گوش و گویائی زبان و بویائی بینی از من تباه شده پس بحکومته نزد حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند حضرت یضارب فرمود راضی هستی که او را سوگند دهم و تو چهار دیه بدهی عرضکرد راضی نباشم چه او سوگند بدروغ خورد و دیه بستاند باید من بدانم که این جنایت لازم است امیر علیه السلام آنمرد مضروب را وعظ گفت و بخدای ترسایند و گفت اگر خلاف میگوئی رجوع کن آنمرد اصرار کرد و طریقی نبود بصدق و کذب او حضرت فرمود ظنّ من آنست که او خلاف میگوید و دروغ و لکن من حکمی کنم که دروغ از راست ممیّز گردد آنگاه فرمود که اینمرد را به برید و در برابر قرص آفتاب بدارید اگر چشم باز کرده در قرص آفتاب نگرد و چشم برهم نزند و از چشمش آب نریزد راست میگوید و اگر نه دروغ گوید و ناگاه آواز بلند در گوشش زنید اگر بهراسد دروغ گوید و اگر نهراسد راست گوید که گوشش را آفت رسیده و در زبانش سوزنی بزنید اگر خون سیاه برآید راست میگوید و اگر سرخ آید دروغ و پاره پنبه را در اتش نهید و در زیر بینی او بدارید اگر عطسه دهد دروغ میگوید و اگر نه راست گوید همچنان کردند مرد دروغزن بود امیر علیه السلام بفرمود تا او را ادب نمودند و گفت ترا بیش از این نیست که چوبی بر سر او زنی و در جراحت هائی که خطر نفس در آنها باشد قصاص نشابد کردن و دندانی که در مقادیم باشد دیه هر یکی پنجاه دینار است و آنچه در مؤاخر بود بیست و پنجدینار آنگاه فرمود که هر که صدقه کند قصاص بادیه را یا آنچه او را واجب باشد در شرع آن کفارتی باشد او را چنانچه رسولخدا فرموده که هرکه از تن خود چیزی بصدقه کند خدا او را کفاره گناهانش کند

80 ) - گلشن هشتادم

در تأثیرات احترام و اهانة ما از عزائم ملک مئان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است احترام در تفسیر روح البیان استکه سبب نائلشدن عثمان بیک جدّ سلاطین آن عثمان بمقام منیع خلافت و سلطنت این بود که وقتی در قریه وارد شده شب را در خانه یکی از اهل آنقریه منزل نمود قضا را در انحجره که او منزل داشت مصحفی بود بر دیوار آویزان شده او را برداشت و بر طاق گذاشت پس از آن با خود گفت من چگونه در حجره که مصحف و کلام الله مجید در آنست بخوابم و پاهای خود را دراز کنم پس انشب را تا به صبح با وجود کثرت تعب و خسته گی مسافرت که داشت احتراماً للقران نخوابید و بدو زانوی ادب در ان حجره نشست و از فردای انشب ابواب فتح و فیروزی بر روی او مفتوح گردیده تا انکه رشید بآنمقامی که رسید اهانة در تاریخ نگارستانست که ابن جوزی گوید که در سنه ثلث و عشره و اربعمائه در موسم حج در
ص:294

گلشن هشتادم
حینی که هنوز حجّاج از منی رجعت نکرده بودند شخصی از مردم مصر اشقر چشم میل استلام حجرالاسود نموده نگاه بکرزی که در دست داشت سه ضربت متوالی بر حجر زده گفت تا کی سنگیرا عبادت کنم نه محمد و نه علی مرا از این منع کنند حاضران را از انحرکت شنیع وحشتی دست داده از او کناره کردند چرا که از رفقای او ده سوار بر در مسجد الحرام ایستاده بودند بیک بار شخصی از یمن آن شقی را به خنجر زده مسلمانان هجوم نمودند و او را به قتل آوردند و بسوختند بعد از آن چهار نفر دیگر از رفقای او بدست افتاده معترف شدند که ما چند نفریم که بر این اتفاق نموده بودیم ایشانرا نیز از عقب آن ملعون روانه جهنم گردابندند و در حجر سه سوراخ بقدر سرسوزن شده ریزه های او را بمشک و گلاب آکنده کردند و آنرا بجای خود نهادند این ناچیز گوید که این قضیّه ربطی به قضیّه قرامطه ندارد که حجرالاسود را از محلّ خود کنده و به بحرین بردند چه تاریخ آوردن آنرا از بحرین بمکّه معظّمه سال سیصد و سی و نه در زمان مطیع عباسی ضبط نموده اند احترام در تاریخ مجدی و دیگر کتب استکه سبب قرب بشرحافی بدرگاه آله آن شد که نوبتی براهی میرفت کاغذ پاره بنظرش درآمد که بر آن نوشته بود بسم الله الرّحمن الرّحیم آنرا از خاک برداشته خاک از او دور کرد و اوردم مطیّب ساخته در شکاف دیواری نهاد در خواب دید که بجزای انکه نام خدای را مطیّب گردانیدی خداوند ذوالجلال ترا در دنیا و اخرت مطیّب ساخت تا کارش بجائی رسید تا زنده بود حیوانات بجهة احترام او که پایش برهنه بود روث در طرق و شوارع بغداد نمی انداختند که مبادا پای او بروث آنها ملوت شود چنانچه در اثر چهارم از گلشن چهل و یکم مرقوم افتاد اهانة در تذکره الاولیاء است که شیخ ابوالخیر اقطع گفته استکه وقتی در کوه لبنان بودم سلطان میآمد و هرکه را میدید یکدینار بر دست مینهاد و یک دینار هم بمن داد و من بدست خود گرفته در کنار رفیقم انداختم پس بشهر آمد چنان اتفاق افتاد که بی وضو مصحف برگرفتم چون بمیان بازار رسیدم قومی دزدی کرده بودند و گریخته و خلق بهم برآمده در زاهدان و عرفاء اویختند شیخ گفت من مهتر ایاشنم ایشانرا خلاصی دهید و مرا اخذ کنید پس با مریدان گفت هرچه با من کنند هیچ مگوئید عاقبت شیخرا بردند و باتهام دزدی دستش ببریدند چون ایشانرا معلوم شد از حال شیخ بسی تشویر خوردند و عذرها خواستند پس چون بخانه رفت عیالش فریاد برآورد گفت ایزن خاموش که جای تهنیت است نه جای تعزیت که اگر دست ما نه بریدندی دل ما ببریدندی از انکه این دست خیانت کرد و بی وضو مصحف برگرفته و سیم لشکری در کنار رفیق انداخت احترام در معارج النّبوة و شرح صلوات و سائر از کتب بابرکات چنین آورده اند که تاجری در بلخ دو پسر داشت و از جمله میراث او سه تار از موی مبارک رسولخدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بود چون آن دو برادر خواستند که میراث را تقسیم نمایند هریک یکتار موی را برداشتند برادر بزرگ گفت که آن تار موی دیگر را بدو نیم کنیم و هریک نصفی از آنرا برمیداریم برادر کوچک گفت که قطع کردن موی مبارک انحضرت از ادب دو است برادر بزرگ گفت که چون به قطع آن راضی نمی شوی آنرا تو بردار و در مقابل مقداری از مال بمن بگذار برادر کوچک گفت که من هر دو تار موی مبارک را برمیدارم و تمام میراث را بتو میگذارم که مرا موئی از آن بجهانی می ارزد برادر بزرگ راضی شده موها را به برادر کوچک داده تمام ترکه را در تصرّف آورد و آن صاحب دولت موها را در حقّه پاکیزه قرار داده در گریبان جان نهاده و پیوسته آنها را بیرون آورده میبوسید و بر رسولخدا صلّی الله علیه و آله و سلّم صلوات میفرستاد و بسی برنیامد که غبار ادبار بر صفحه روزگار برادر بزرگ نشست و اموالش تلف گشت و برادر کوچک را مراد از شاخسار اقبال شکفت و بر اقران و امثال برتری بهم رسانید و چون وفات نمود یکی از اولیاء بلخ رسولخدا را صلّی الله علیه و آله و سلّم در خواب دید و باو فرمود که بمردمان بگو که هرکه را
ص:296
در تأثیرات احترام و اهانة از عزائم ملک منّان
حاجتی باشد بسر قبر فلانرفته دعا کند تا حاجتش برآورده شود آن شخص عرض کرد یا رسول الله سبب این کرامة چیست فرمود که در تعظیم موی من مبالغه نمود لهذا در زمان حیات بخوشی گذرانید و بعد از وفات قبر او محل استجابت دعا گردید و نیز بر من صلوات بسیار میفرستاد اهانة ثالث الطبرسیین استاد بالمحدّث الحاج میرزا حسین النّوری البّه الله من حلل النّور و اسکنه بحبوحة دارالسرور در کتاب دارالسلام نقل فرموده که یکی از برادران من وارد منزل والده ام شده بود در حاتیکه در جیب پائین قبایش مهری از تربة حضرت سیدالشهداء علیه السّلام بود پس والده ام او را رجز نموده و گفت تربت را در این جیب نهادن بی ادبی است و موجب استحفاف است و شاید در زیر رانت واقع شود و شکسته گردد اخوی عرض نموده بود که تابحال دو مهر تربت در زیر رانهای من واقعشده و شکسته گردیده پس متعهّد شده بود که بعد از این مهر تربت را در آن جیب نگذارد پس والد علّامه ام بعد از چند روز دیگر در حالتیکه اطلاع از این قضیّه نداشت در عالم واقعه چنین دیده بود که حضرت سیدالشهدا سلام الله علیه در کتابخانه ایاشن وارد شده و در نزد او نشسته و اظهار ملاطفت بسیاری با ایشان نموده و فرمود که پسران خود را بطلب تا ایشانرا جایزه و خلعت دهم و والد را پنج پسر بود پس همه را حاضر ساخته و در جلو آن حجره که حضرت تشریف داشت ایستادند و در نزد انحضرت پارچه ها گذاشته شده پس یک یک را حضرت میطلبید و پارچه بعنوان خلعت باو میداد چون نوبة بآن برادرم که مهر تربت در جیب پهلوی قبایش گذارده بود رسیده ان بزرگوار نظری غضب آلود باو نموده و رو بجانب والد نموده فرموده بود که این پسر دو مهر از تربت قبر مرا در زیر رانش گذارده و شکسته پس آنحضرت آنرا مثل سایر برادرانش در اندرون حجره نطلبیده و خلعتش را نیز بخوبی خلعت دیگر از برادران نداده بلکه قاب شانه از ترمه در بیرون حجره از برای او انداخته پس والدم از خواب بیدار شده و خواب خود را برای والده ام نقلنموده والده قضیّه خود را بآن برادرم از برای ایشان ذکر کرده پس والد در صدق رؤیای خود تعجّب بسیار نموده و اهانة موسی بن عیسای غدّار نسبت به تربت این امام والاتبار و باعث شدن آن اهانة تعجیل قرارش را در دارالبوار مذکور در اواخر جلد عاشر از بحارالانوار است هرکس بخواهد نابهنجار حوع کند احترام در کتاب مختصر رونق المجالس که اصل آن از ابوحفص عمر بن حسن نیشابوری و مختصرش از عثمان بن یحیی المیری است چنین آورده که مردی مجوسی در یکی از ایّام ماه رمضان با پسرش که صغیر بود در میان بازار مسلمانان عبور مینمودند پس آنطفل چیزی از خوردنی را که همراه داشت خواستکه بخورد پدرش منعش از خوردن نمود و گفت آیا نمیدانیکه اینماه رمضان است پسر گفت میدانم و لیکن روزه آن بر مسلمانان واجب است نه بر ما مجوسی گفت ای پسر چنین است که میگوئی امّا ما هم باید از این ماه احترام نمائیم و آنرا توقیر کنیم پس چیزی نگذشت که باریتعالی آنوالد و ولد را بواسطه این احترام هدایة نموده و بشرف اسلام مشرّف ساخت و از نیکان شدند(2) اهانة قرمانی در تاریخ اخبارالّدول از محمّدبن ربیع بن سلیمان نقل نموده که من در آنسال که قرامطه در مکّه معظّمه داخلشده و حجرالاسود را از جای خود کنده و ببحرین و هجر بردند در مکّه بودم و در مسجدالحرام ایستاده بودم ناگاه دیدم مردی از قرامطه که بر بالای بام کعبه برآمده و قصد کندن میزاب را داشت پس من طاقتم طاقشد و عرض کردم بار خدایا من نمیتوانم این کیفیت را مشاهده کنم پس آنمرد چون خم شد که ناودان را بکند ناگاه بمغز سر او بالانی پشت بام در میان حجر اسمعیل افتاده و فی الفور جان بمالکان دوزخ داد احترام مشمول عنایات حضرت باری حسن الشیعی السبزواری در کتاب مرغوب محبوب خود که موسوم بمصابیح القلوب است چنین آورده که در بغداد مردی زنی را دوست میداشت و مدّتی در آن محنت و مشقت و خواری بود همچنین است که والله عبدالشهوة اذلّ من عبدالرّق یعنی بنده شهوت از بنده درم خریده بدتر است آنمرد بر مراد قادر
2- و احترام ساحران فرعون از حضرت موسی مشهور و در قران حمید مذکور است مشهره
ص:297
گلشن هشتاد و یکم
نمیشد تا اتفاق افتاد که در شب برات یعنی شب نیمه ماه شعبان بهمرسیدند مرد خواستکه مراد خود حاصل کند زن گفت امشب همه مردم آشنای با خدای باشند و ما بیگانه این نه رواست مرد گفت مرا نیز اینمعنی در خاطر است راست گفتی احسنت بر زنیکه هنگام مراد نفس خود از خدایا کند یاد کردن همه آن نیست که گوئی الله بلکه هنگام گناه خدای را نگاه کند و از وی به ترسد و آن گناه را نکند القصّه هر دو پای بر سر نفس امّاره نهادند و آن هوا را از دل بدر بردند و از جهة احترام آنشب از هم جدا شدند و روی بحضرت حق آوردند و تا روز بطاعت و عبادت بسر بردند بامداد پدر دختر دست او را گرفته و پیش آنمرد آورد و گفت دوش حضرت مصطفی را صلی الله علیه و آله بخواب دیدم که مرا فرمود دختر خود را پیش فلان کس برده و عقد شرعی کن و بوی ده تا بدانی که هرکه برای رضای خدا از هوای نفس خود برخیزد و بخدا گریزد و احترام عزائم آلهیة را نگاه دارد حق تعالی آنحرام را بجلال مبدلّ گرداند اهانة سیّد جلیل و عالم نبیل شمس الدّین محمّدبن بدیع الرّضوی که از سدنه روضه رضویّه و از علماء زمان شاه طهماسب ثانی از سلاطین صفویّه است در کتاب جعل المتین که در معاجز بعد از دفن امیرالمؤمنین است و استاد بالمحدّث النّوری نورالله مرقده در دارالسّلام از آن کتاب نقل فرموده و فصلی فصیل مؤلّف و مؤلّف را در آنکتاب ستوده است از ابن طاوس نقل کرده که اسمعیل عبّاسی نقل کرده که با عمّ خود داود در کوفه در عصر روز جمعه حاضر بودم بمن گفت تو و جمعی از عبّاسیین شب نزد من حاضر شوید چون شب شد بخدمت عمّ خود رفتم دیدم که انتظار ما را می کشد و غلام حبشی پیش او حاضر بود گفت با اینغلام جمعی از عمله برداشته به نجف اشرف بروید و آنجا قبری هست میگویند که قبر علی بن ابیطالب است آنرا کنده و آنچه آنجا باشد نزد من بیاورید ما روانه نجف شدیم چون بدانموضع رسیدیم و آن قبر را دیدیم ما بگوشه نشسته عمله شروع در کندن قبر نمودند و می گفتند لاحول ولا قوّة الاّ بالله العلیّ العظیم تا بقدر پنج و شش ذرع کندند سنگی عظیم پیدا شد و هرچه سعی مینمودند سنگ شکسته نمی شد آخرالامر غلام حبشی پیش رفته کلنگی گرفته بر آن سنگ زد صدائی عظیم برآمد نوبت تأنی زد باز همان صدا برآمد نوبت ثالث غلام نعره زده بیهوش شد دیدم که زبانش بند شده و خون از مرفقش تا ناخنهای دست راست اش میرفت و استغاثه میکرد و حرف نمیتوانست بزند او را بر استری حمل کرده بسرعة روانه کوفه شدیم و در راه گوشتهای بدن او بریخت چون بکوفه رسیدیم غلام مرد و ما به نزد داود آمدیم و احوال را گفتیم داود روی به قبله کرده توبه دانا به نمود و روز دیگر بزیارت آن قبر مطهّر رفته و ان قبر را تعمیر نموده و صندوق را ساخت این ناچیز گوید قضیّه ابراهیم دیزجی و اهانة قبر سیدالشّهداء مشهور و دیدن طائفه روسیّه آثار اهانة بمرقد ثامن الحجج والائمه علیهم السلام را کالنّور علی الطّور است

81 ) - گلشن هشتاد و یکم

در مطایبات ظرفاء و خوش طبعان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است مطایبه در کتاب زنبیل است که ناپلیون اول بناپارت روزی با حکیم باشی خود مسمّی بگورویزار که حکیم دانشمندی بود صحبت میکرد در اثنای صحبت باو گفتند که بطبیعت از یک نفر چند اولاد بعمل میآید و آنچه تجربه شده است چیست چون در فرنگستان بمذهب عیسوی یک زن جائز است و غالباً در زمان کهولت زن اختیار می کنند که در سنّ کهولت زن جوان داشته باشند کورویزار عرض کرد انچه تجربه شده و اغلب بر اینست در سنّ بیست سالگی تا پنجاه سالگی ممکنست که ده دوازده اولاد از یکمرد بعمل آید و از سنّ پنجاه سالگی تا شصت سالگی چهار پنج شش نفر اولاد ممکن است که بعمل بیاید و از سن شصت سالگی که گذشت زن آدمی هر ساله توأم میزاید ناپلیون بسیار خندیدند و باو انعام وافر مرحمت کرد و منظور حکیمباشی آن بود که در سنّ شصت سالگی شمسی و بالاتر دیگر از شخص اولاد بعمل نمیآید و زن او از جای
ص:298

در مطایبات ظرفاء و خوش طبعان
دیگر حمل میگیرد که بگردن انمرد بگذارد و بجهة دلخوشی آنمرد ممکن استکه هر سال توأم بزاید کنایه از اینکه تو سپر نشده و آنمرد پیر هم بر خود قبول میکند که از قوه رجولیّت نیفتاده ام سهل است زن من هر سال توأم میزاید مطایبه و ایضا در همان کتاب است که ناپلیون اوّل غالباً شبها به تغییر لباس در میان اردوهای خود میگشت و از احوال صالدات های خود جویا میشد در یکی از اسفار یکی از صاحب منصب ها یکنفر از سرباز کسر داشت یکنفر از اهالی جرمن را اجیر کرده بجای آن سرباز فرانسه گذاشته بود چون از حالت ناپلیون خبر داشت احتیاطاً بان سرباز بدل گفته بود اگر شخصی نزد تو آمد و از تو جویا شد چنین جواب بده و آن سرباز هیچ زبان فرانسه نمیدانست به تعلیم همینقدر یاد داده بود اوّل بگو از فلانشهر ثانی بگو بیست ثالث بگو دو سال و رابع بگو هر دو و ناپلیون غالباً همین چهار کلمه را می پرسید که از کدام ولایة هستی صالدات میگفت از فلان شهر ثانی جویا میشدند چند سال عمر داری ثالث میپرسیدند چند سال است که داخل نظام شده رابع میپرسیدند بتو مواجب چه رسیده برحسب اتفاق شبی در گردش بآن فوج رسید و اتفاقاً قراولی با آن سرباز بدل بود و آن سرباز از زبان فرانسه بجز آن چند کلمه چیز دیگر نمیدانست ناپلیون که باو رسید در سئوال تقدیم و تأخیر شد اوّل جویا شد که از کدام شهری گفت فلان شهر ثانی پرسید که چند سال است نوکری میکنی گفت بیست سال ثالث پرسید که چند سال از عمرت گذشته است گفت دو سال ناپلیون خندید دانست که این بدل است رابع پرسید من دیوانه ام یا تو گفت هر دو و خیلی بر خنده او افزود و هیچ حرف نزد فرد آنصاحب منصب را خواست و معلوم شد که بدل بوده است گفت بحرف آخری که آن سرباز زد از تقصیر تو گذشتم مطایبه و ایضاً در آن کتاب است که زحر بن قیس جعفی با فتح زاء معجمة و سکون حاءحظی آن شخصی استکه رؤس مبارک شهداء کربلا را بشام بدرگاه یزید بن معویه برد و توفع انعام و احسان داشت و یزید هیچ باو جایزه نداد بغلط همه روضه خوانها زجر با جیم میخوانند و بعد از انکه عبارت سبط ابن جوزی را در اینخصوص نقل میکند میفرماید وقتی به یکی از روضه خوانها که فی الجمله ادّعای سواد میکرد تعلیم کردم که بعد از این زجر باجیم نخواند قبول نکرد و بالای منبر روایت دیگر هم کرد که اهل بیت را بر قبّه های شتر سوار کردند دانستم که برقبتهای شتر بوده و معنی انرا ندانست قبّها را قبّها خوانده است دیگر دم درکشیدم و چنین میدانست که اگر رجز اسم باشد در آن زجر و عذابی متصوّر است که در ررضر بجاه نیست مطایبه و ایضاً در همانکتاب است که وگیره طعامی استکه در بناء جدید داده میشود چنانچه شاعر گفته مشعر قرار دادم اگر خانه کنم بنیاد*** و گیره بتو از خایه ریز خواهم داد و خایه ریز عبارت است از خاگینه که از تخم مرغ و روغنست آقا جلال خانه خریده بنائی نموده بود شاهزاده اعتضاد السّلطنه فرمودند آقا جلال وگیره ما را نمیدهی او عرضکرد وگونه میفرمائید بدهم حاضر است معنی وگیره را ندانست حمل بفارسی کرد در هر حال آقا جلال جواب خوبی داد مطایبه در بسیاری از کتب معتبره مثل مشکول و غیره است که در بغداد عابدی بود رویم نام تکلیف قضا باو کردند قبول کرد روزی جنید باو رسید و گفت کسی که خواهد امانتی به کسی سپارد در خفیه که هیچکس مطّلع نشود باید که بسپارد برویم بجهة انکه پنهان کرد خواهش و دوستی دنیا را چهلسال تا دست یافت بر دنیا مطایبه از کلام بعضی از ظرفاء استکه کسی که نقل کند برای تو اینکه دیدم مکّاری خوشخُلق و قوّادی بدخُلق و مهتریکه چو حیوانرا نمیدزدید یا خطّاطی که از انچه که باو میدهند بدوزد نمی دزدید یا معلّم اطفالیکه کم عقل نبود پیری بر خری سوار بود و خود را بسیار حرکت میداد و می جنبانید گویا تندتر از آن خر میخواست برود برخورد به بعضی از ظرفاء و پرسید که تا فلان قریه چقدر راه مانده مرد ظریف گفت سه فرسخ پیر پرسید که چه وقت میرسم بآن ده
ص:299
گلشن هشتاد و یکم
مرد ظریف گفت امّا تو بعد از یکساعت و امّا خری که سواری بعد از دو روز دیگر مطایبه فی کتاب احبار الأوّل فی تاریخ المصر والقاهرة نقلاً عن کتاب النّوادر اللّطیفة مات مأبون یقال له قرنفل فراه شخص فی المنام فقال ایش حالک یا قرنفل قال لاتسئلنی عن شیئی قال الی این صرت باقر نفل قال الی جهنّم قال ویحک و من یلوط بک فی جهنم قال یزید بن معویه مطایبه در محاضرات راغب اصفهانی است که مرد شیعه در بغداد دید کدام کوری را که می گفت کسی که فلسی بمن دهد خدای تعالی تو را سیراب کند از دست معویه مرد شیعی گوید من همراه آن گدا رفتم تا انکه بمکانی خلوت رسیدم پس سیلی بر آن گدا زدم و گفتم حضرت امیرالمؤمنین را معزول کردی از سقایة حوض کوثر گدا گفت میخواهی که خدایتعالی سیراب کند اینمردم را بیک فلس از دست علیّ بن ابیطالب نه والله چنین نیست مطایبه در کتاب عقول عشره که از تالیفات یکی از دانشمندان هند است چنین آورده که شخصی صراحی تهی در دست داشت محتسب دید او را شک گرفت شخصی پرسید که از برای چه اینمرد را تنگ گرفته محتسب گفت این آلت شراب در دست دارد پرسنده گفت من که آلت زنا در ازار دارم چرا مرا از آن نمی پرسی محتسب بخندید و از او درگذشت مطایبه و هم در آن کتاب است که مردی لاابالی و بی قید در مجلس ملّائی وارد شد اتفاقاً وقت نماز رسید آنمرد عالم با جمعی از طلاب برای نماز برخواستند بی قید بدستور نشسته ماند آنعالم بعد از فراغ از نمار رو به بی قید آورده و به تهدید مشروعکرد که چرا نماز ادا نکردی بی قید گفت خدایتعالی در قرآن نماز را منع کرده است آنعالم گفت استغفرالله کجا چنین است که در قرآن نماز منع شده باشد بی قید گفت پس لاتقربوا الصّلوة چیست آنعالم گفت تمام آیه را برخوان بی قید گفت بر تمام مصحف که عمل کرده است من بر همینقدر عمل میکنم مطایبه و هم در آن کتاب استکه شاه جهان پادشاه گورکان بسعدالله خان وزیر اعظم خود گفت که در مردم وظیفه خور تقلّب بسیار است شما بغور این برسید وزیر بعرض رسانید بنحویکه ارشاد شود بعمل آوریم حکم شد که از هرکس که وظیفه خوراست سندهای آنها را گرفته و نصف آنچه در سندش نوشته است در حق او مجری دارند تا انکه وقتی مردی طالب علم حاضر شد که از جمله وظیفه خوران بود سعدالله خان پرسید که تو کیستی گفت از جمله طلّاب خان از او سئوال کرد که بنای مسلمانی بر چند چیز است او گفت بر ده چیز خان متعجب شد که مردی طالب علم باشد و چنین سخنی نگوید سعدالله خان اعاده سخن کرد و گفت فهمیده بگو آن مرد باز همان سخن گف که فهمیده میگویم خان گفت که تو خود را عالم میخوانی و چنین سخن میگوئی او گفت که نوّاب هرچه از وظیفه هرکس دارد بالمناصفه میکند ترسیدم که از چیزهای دیگر هم نصف کسر نماید و اگر من بنای مسلمانی را بر پنچ چیز می گفتم و شما آن را بالمناصفه میفرمودید در اصل ایمان من نقصان میشد مضاعف از برای آن گفتم که اگر نوّاب بالمناصفه میفرمودید در اصل ایمان من قصور و فتور واقع نشود خان بسیار محظوظ شد و آنچه وظیفه داشت مضاعف فرمود مطایبه در مجالس المؤمنین از تاریخ ابن کثیر شامی نقلنموده که محمّد بن زید که والی گیلان بود فاضل دیندار نیکوسیرت بود و مذهب شیعه داشت روزی دو کس پیش او بمخاصمت رفتند که یکیرا نام معویه بود و دیگریرا نام علیمحمد چون نام ایشانرا شنید گفت حکم میان شما ظاهر است پس انکه نام معویه داشت گفت ایّها الامیر بنام ما مغرور مشو پدر من از اکابر شیعه بود و بواسطه انکه در بلاد اهل سنّت میبود از روی تقیّه نام من معویه نهاده بود و اینمرد را پدر او از کنار نواصب بود و از ترس شما نام پسر خود علی نهاد پس محمد تبسّم نموده یا او احسان فرمود مطایبه و هم در آن کتاب استکه روزی علوی بی قید را با شخصی نزاعی شد و در آن اثناء علوی با وی گفت که ترا میرسد که بر من اعتراض کنی و حال آنکه از آن پیغمبرم و ترا در هر نماز صلوات بر من باید فرستاد انشخص گفت صلوات بر آل میفرستم و امّا من الطّیبین والطّاهرین نیز میگویم مطایبه و هم در آن کتاب استکه
ص:300
بعد از اینکه سفّاح تبحر یک سدیف بن میمون الکوفی بنی امیّه را در یک مجلس حاضر ساخته و تمام را هلاک ساخت و فرش بالای انکشتان انداخته و سفّاح با اتباع خود بطعام چاشت اشتغال نمود در میان غذا خوردن نظر سفّاح بسدیف افتاد دید که بدستی نان میخورد و دست دیگرش را در پس پشت خود بر زمین میمالد سفّاح گفت یا سدیف چه میکنی گفت از این ملعونان یکی نیم کشته بود گلوی او را می افشارم تا بمیرد سفّاح بخنید و او را نوازش فرمود و اخرالأمر سدیف از عبّاسیان برگشته بابراهیم بن عبدالله بن الحسن ملحق شد و ذمّ عباسیان مینمود تا انکه ابراهیم کشته شد و بعد از کشتن او سدیف بگریخت و مدتها پنهان بود آخر پیدا و بفرموده منصور بر دست عمّ او کشته شد و بعضی گفته انند او را نزد منصور فرستاد و منصور فرمود تا او را زنده در گور نهادند مطایبه در ریاض السّیاحه استکه چون شیخ نجم الدین الدّابه در فتنه چنگیزیّه از خوارزم بیرون آمده بردم رفت و در قونیه با شیخ صدرالدّین قونیوی و جلال الدّین رومی او را اتّفاق صحبت افتاد روزی در یکمجلس جمعبودند نماز شام رسیده از وی التماس امامة نمودند و او در هر دو رکعت سوره قل یا ایّها الکافرون را خواند و چون نماز بآخر رسید مولانا جلال الدّین با شیخ صدرالدّین بمطایبه گفت یکبار برای شما خواند و یکبار برای ما مطایبه در گنج دانش بعد از اینکه شرحی در خصوص مدرسه فاضلیّه که از مدارس مشهد مقدّس رضویّه علی مشرفه الف سلام و تجیّه است می نگارد می گوید بانی اینمدرسه شروطی جهة سکنای در آن قرار داده و آنرا بر روی سنگی رسم و در محلّیکه در مدّنظر است نصیب نموده و از جمله این استکه سه طایفه نباید در اینمدرسه منزل نمایند هندی و مازندرانی و عرب چه هندیها بی حقیقت و دروغگو میباشند و مازندرانیها جنگی و شرورند و اعراب ناتمیز و کثیف اند وقتی یکی از طلّاب عرب بمشهد مقدّس علی مشرّفه السّلام آمده خواست در مدرسه فاضلخان ساکن شود متولی و رئیس مدرسه باو گفت باینجهة که در این سنگ رسم شده ممکن نیست که تو را اذن داده باینمدرسه داخل شوی عرب همینکه وقفنامه را خواند دستهای خود را بلند نموده سر بجانب آسمان کرد و گفت ای فاضلخان خدا ترا رحمت کند که حرف راستی زده و حقیقت را برخورده گفته

82 ) - گلشن هشتاد و دویّم

در موادّ تاریخ امور نمایان و گلچین از گلبانهای آن چند کل است تاریخ تاریخی است که جناب سلالظ الأطیاب الاقا سیّد مهدی الواعظ الیزدی الاصل والحائری الجوار در فوت مرحوم حجّة الأسلام آقای حاجی سیدحسین کوه کمری اعلی الله مقامه انشاء فرموده است من لاعقب له ولا ولد قد مات فارّخ دخل الخلد1299 تاریخ و ایضاً در تاریخ فوت مرحوم آیة الله الحاج میرزا محمّدحسن الشّیرازی نورّالله مضجعه انشاء نموده است چونکه از داعی حق آمد صوت گفت لبّیک و نصیبش شد موت هاتفی از پی تاریخش گفت شده میرزا حسن اعلم فوت1312 تاریخ و ایضاً در تاریخ فوت مرحوم حجّة الله فی زمانه علی الأنام و مقتدی الخواص والعوام الحاج شیخ زین العابدین المازندرانی الحائری اعلی الله مقامه انشاء فرموده است قدمات من کان علوّا الهمّة تاریخه قضی حلیة الرّحمة1309 تاریخ و ایضاً در تاریخ فوت مرحوم حجّة الأسلام الحاج میرزا محمّدحسین الشهرستانی الحائری اعلی الله مقامه انشاء فرموده است من فقده رکن الشریعة منهدم*** والعالم النّحریر فینا مغدم لمّا قضی کهف الور از حبة*** الآن شهرستان علم قدهدم1315 تاریخ و ایضاً تاریخی دیگر است از آنجناب از برای اینعالم غائب در تراب و چون یک عدد از آن ناقص وکم است استعانت بفرد جسته و فرموده است مات من کان عدیماً فی المثال ایة الله الکبیر المتعال استعن بالفرد فی تاریخه این شهرستان 1315 علم و کمال تاریخ و ایضاً در تاریخ فوت والد ماجد خود و هو انجناب المستطاب البحر الزّاخر الحاج سید محمد باقر الیزدی الشارح للفرائد لشیخ مشایخنا التستری اعلی الله مقامهما فرموده است عن موته اخبر اخوان الصّفا
ص:301

گلشن هشتاد و دویّم
تاریخه فضی علی الدنیا العفا1298 تاریخ و ایضاً در تاریخ فوت عمّ ماجد خود السیّد السّند المبرء من کلّ شین الحاجّ سیّد حسین الواعظ الیزدی صاحب کتاب الرّق المنثور البسّه الله فی الجنان من حلل النّور فرموده است سرودم از پی تاریخ فوت آنسرو از اینجهان بجنان رفت صاحب منبر1307 تاریخ و ایضاً در تاریخ تذهیب سرهای گلدسته حضرت ابی الفضل العبّاس بن امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است زهی تاریخ شایسته مطلّا کشت گلدسته1319 تاریخ و ایضاً در تاریخ آینه نمودن شاهزاده شعاع السّلطنه ابن المرحوم مظفرالدّین شاه القاجار حرم محترم شاهزاده آزاده السّلطان سیّد احمد بن الامام موسی بن جعفر صلوات الله علیهما را که واقع در بلده مینوطراز شیراز و معروف بشاه چراغ است انشاء فرموده مرقد من زادت کراماته رجائنا منه عنایاته زیّن بالمرآة تاریخه و من شعاع الحقّ مرآته تاریخ و ایضاً در تاریخ آن بفارسی انشاء نموده ای شاه چراغ فارس وی میرسطاع و من ای بقعه تو جلوه کنان بین بقاع1322 در آینه های حرم محترمت تاریخ ظریف گفته ام تافت شعاع1322 تاریخ عالم ممجّد آقا میرزا محمّد همدانی که مجاور بلده طیّبه کاظمین و ملقّب بامام الحرمین بود در تاریخ وفات حجّة البرایا من الله البارئ شیخ مرتضی بن محمّدامین الأنصاری طاب ثراه فرموده است قضی المرتضی مأوی الشریعة جنة و انّ بحار العلم من موته غاضت وکم لیدیه من ید عند ذی طوی و کم سحب جد واه علی الخلق قد فاضت وکم لجج قدحار غوّاص فکرة بساحلهایتّها و افکاره خاضت و مال عن الدّنیا و عن زهواتها فللّه من نفس اتبهّن وارتاضت ولمّا اطمأنّت نفسه و زکت الی رضی ربّها مرضیة ارّخوا فاضت1281 تاریخ و ایضاً در این خصوص انشاء فرموده انّ الأمام المرتضی و من استقام به الرّشاد مذغاب عنّا قلت فی تاریخه ظهر الفساد و ایضاً فرموده اعلمت یوم المرتضی عنّا ترجّل والرّشاد فی البّر والبحر اقتضی تاریخه ظهر الفساد و ایضاً در کتاب یواقیت الفصوص خود فرموده مدّت زندگانی مرحوم شیخ انصاری در دار دنیا شصت و هفت سال بوده و من الأتفاق انکه جمل شصت و هفت مطابق با وفات آنمرحوم است و در اینباب این اشعار را انشا فرموده است انکه از آباء سبع و امّهات اربعه دیر دیر آید چه او اندر جهانی زود رفت عالمی کاین نه صدف را یکدر شهوار بود کرد عالمرا یتیم واندر منضود رفت با هزاران همّ و غم بعد از وفاتش گفتمی روز عمر شیخ و تاریخ وفاتش شصت و هفت1281 تاریخ و ایضاً در تاریخ جلوس سلطان عبدالعزیز خان عثمانی بر سریر سلطنت انشاء نموده است وهب العزیز لعبده عزّاله خضع العلی و علی سریر خلافة کانت له قدر اعلی سجدالوری شکراله شکراله سجد الوری و ابوالمحاسن قام بعد (کنیه نام الحرمین است) جلوسه نیشئ الثّناء و یقول فی تاریخه ملک علی العرش استوی و درفصوص الیواقیت است که چون سلطان از انشاء این تاریخ باخبر شد مکتوبی از برای من از اسلامبول مرقوم داشته فرستاد و در آن ثناء بر تاریخ و مؤرّخ بود و در ضمن این دو بیت را مرقوم فرموده بود وجب الحق علی کل فتی مستقیم فی الجوار الکاظمین ان یراه دائما مقتدیاً بابن داود امام الحرمین تاریخ و ایضاً در تاریخ وفات مرحوم مغفرت لزوم عالم جلیل مبرّء از کلّ شین الحاج شیخ عبدالحسین الطّهرانی المشهور بشیخ العراقین انشاء نموده وحین دعی الحسین الیه عبدا سری مستقیاً شوقا لرفده و زال من الهدی اقصاه ارّخ فسبحان الّذی اسری بعبده1286 تاریخ و ایضاً قال فی الفصوص و من حقائق التواریخ یا قلناه نی وفات الحسن الحسینی بن خلیل الله المحلّاتی الشّهیر بآقاخان الموت لایفوته انسان یدرک کل النّاس این کانوا لاینج منه ملک مقرّب ولارعیّت ولا سلطان فی کلّ یوم خبر یأتینا مضی فلان
ص:302
در مواد تاریخ امور نمایان
و قضی فلان کما اتی ناع من الهندنعی مورّخا قدمات آقاخان تاریخ و ایضاً در تاریخ تذهیب قبّةً شامخةً عسکرّین علیهما السّلام از جانب سنتی الجوانب سلطان ایران ناصرالدّین شاه قاجار انشاء فرموده است لله قبّةً سمت علی السما المکوکبة العسکریّین سلیلی سادة منتجبة نور هدی سخّاله نار قری مُلتهبة قد صاغها من ذهب ذوهمم مهذبة من جعل الله له السلطان والنصر هبه و من بعد له عذت ایرانها معشوشبة ناصر دینه الّذی حمی بسیف مذهبه ندشاوها من ذهب ارّخت عرض ذهبّة1282 تاریخ و ایضاً در تاریخ تباه شاهزاده آزاده مرحوم معتمدالدوله حاج فرهاد میرزا غفرالله له صحن شریف کاظمین علیهما السّلام را انشاء نموده لمّا بناسبط ملوک الفرس صحنا یضیئ نوره للکرسی لنور عرش الله موسی الکاظم وسبطه الجواد للمکارم فاق علی الفردوس و القصور قلت مورّخا ریاض النّور1298 حسن عقیدة و خلوص نیّة از یکی از علماء دارالخلافه طهران که با این شاهزاده والاشان کمال خخلطه و آمیزش را داشته مسموع شد که وقتی در مجتمعی سترگ و مجلسی بس عالی و بزرگ که اعاظم شاه زادگان در آن مجلس حضور داشته مذاکره از ذخایر و اندوختهای خود مینمایند و هریک اظهار میدارد که مرا در فلان بانک چقدر ذخیره و اندوخته میباشد تا انکه نوبت بشاه زاده فرهاد میرزا غفرالله له میرسد که انجناب نیز از حاضرین در انمجلس بوده پس ایشان چیزی نمی فرمایند جمعی از حضّار بایشان عرض میکند که حضرت والا ذخائر خود را بیان فرمایند شاهزاده مرحوم میفرمایند مرا دو ذخیره است درد و بانک که مقدار و مبلغ یکی از آنها را میدانم و از تعیین دیگری عاجزم امّا آن ذخیره که مقدار آن معیّن است یکصد هزار تومان است که در بانک امامین همامین کاظمین است و غرضش از این فرمایش مصارف عمارت صحن مقدّس آن دو امام انام است و امّا آن ذخیره که قدر آن معیّن نیست ذخیره استکه در بانک امام السعداء و سیّد الشّهداء حضرت حسین بن علی علیهما السلام دارم و تعیین آن موکول بنظر کیمیا اثر آنسرور است و مقصودش از این ذخیره زحماتی استکه در تألیف کتاب قمقام که در بیان مصائب آن امام انام و در میان کتب مراثی کالبدر التّمام است کشیده و مصارفی استکه از جهة طبع و انتشار آن مصروف فرموده تاریخ در مآثر والآثار از کتاب موائد مرحوم حجة الاسلام حاج میرزا محمدحسین شهرستانی علی الله مقامه نقل نموده که در اوصاف خلقیه و خلقیه مرحوم شیخ مشائحنا التستری صاحب کتاب فرائد الأصول و مکاسب در فقه و غیرهما من التألیف چنین فرموده استکه وی مردی بلند بالا ریش سرخ آبله رو بود ولی نورانی و ملیح و خوش محاوره و شوخ برادرش شیخ منصور در تاریخ او گفته است که غدیر سال 1214 ولادت فراغ سال وفات و حقیر گفته ام که بالواحد الفرد استعنت مورّخاً علم الهدی فی الخلد حیّ یرزق تاریخ و ایضاً از موائد نقلنموده که در ترجمه استادش فاضل اردکانی از واردات خاطر شریفش این تاریخرا در فوت وی نوشته که زبس آه بر شد زماهی بماه*** نهان گشت تاریخ در زیر آه آنگاه در موائد مینویسد که مراد تکرار عدد آه است که شش ماهشد دویست و هفده مرتبه که عدد زیر است تاریخ و ایضاً در مآثر والآثار در ذیل ترجمه حجة الاسلام مرحوم حاجی ملّاعلی کنی ساکن دارالخلافه طهران مرقوم داشته که فوتش در بامداد پنجشنبه بیست و هفتم محرّم الحرام سنه یکهزار و سیصد و شش هجری بسنّ هشتاد و شش تقریباً در طهران اتفاق افتاد و از این رهگذر تلمه غیرمسدود در اسلام پدید آمد و در تاریخ این سانحه گفته اند که زجنّت شد یکی حورا برون باجلوه وکفا*** علی در جنّة المأوی علی را میهمان دارد تاریخ و ایضاً از مرحوم میرزا حیدرعلی ملقّب بمجد الادباء بمتخلّص بثریّا نقلنموده که در تاریخ اینسانحه گفته استکه سرود مرتجلا مجد بهر تاریخش*** علی بنزد محمّد بخلد کرد سفام تاریخ و ایضاً
ص:303
گلشن هشتاد و سیّم
از مجدالأدباء در تاریخ این شیخ العلماء نقل نموده که گفته است ثریّا با یکی گفت بتاریخ وفات او بمرگ حجّة الاسلام هم دین مرد هم دنیا 1306 تاریخ و ایضاً در آن کتاب استکه ثریّا در تاریخ فوت سیّدالمجتهدین اقاسیّد صادق طباطبائی همدانی الأصل طهرانی المسکن ساخته که آن مصیبت را ثریّا از پی تاریخ گفت دین یتیم از مرگ آن محیّی دین شد آه آه تاریخ و نیز از ثریّا در اینخصوص نقل کرده که گفته است سیّدصادق عماد دین احمد شد بخلد*** از جهان آن سیّد راد مؤیّد شد بخلد پس ثریّا در میان پای ادب بنهاد و گفت جایگاه صادق آل محمّد شد بخلد1300 تاریخ در مآثر والآثار این تاریخرا در وفات خلد الشیان آقا سیّداسمعیل بهبهانی الاصل و طهرانی المسکن از ثریّا نقلنموده که گفته است بخواستم سنه فوتش از ثریّا گفت فقه آل محمّد بخلد کرد مکان تاریخ و ایضاً در اینخصوص از ثریّا استکه گفته پای ناله در میان آورد و گفت*** کوه علم و حلم پنهان شد بخاک1295 تاریخ و نیز در آثار این تاریخرا از ثریّا در وفات مرحوم آقامیرزا صالح عرب مشهور بداماد نقل نموده که گفته است صالح داماد کاهل علمرا بود از رؤس*** از جهان در حجله جنّت بعشرت کوفت کوس بهر تاریخش ثریّا بی توانی برنگاشت*** صالح داماد را گرویده حور عین عروس1303 تاریخ و ایضاً از ثریّا نقل کرده که این تاریخرا در وفات مرحوم حاج میرزا حسین مشهور بداماد که اخوی مرحوم آقامیرزا صالح عرب بوده و در کربلا یمعلی فوت نموده سروده است بهر تاریخش ثریّا بی تأمل باز گفت*** شد حسین بن حسن لاحق بشاه کربلا1303 تاریخ و ایضاً در اینخصوص از او نقل نموده که گفته اشک ریزان مجد پای اندر میان بنهاد و گفت*** واحسینا شد بلند از مرد و زن در کربلا1303 تاریخ و نیز از ثریا در تاریخ وفات مرحوم حاج شیخ محمّد حاج شیخ رضائی و نصب فرزندش اقاشیخ جعفر سلطان العلماء بجای پدر نقلنموده که گفته است سربرآورد از پی تاریخ او مجد و سرود*** از محمّد مسجد و محراب ابر جعفر رسید تاریخ و نیز از برای تاریخ وفات مرحوم اقامیرزا مرتضی صدرالعلماء طهران سروده استکه کلک مجدالادباء از پی تاریخ نگاشت*** صدر فردوس بدانمجلس صدر العلماء1301 ختم ذکره حتم در سال هزار و سیصد و بیست و دو که داعی دو سال بود از نجف اشرف معاودت نموده و در بلده نهاوند بجهة صله اقارب و ارحام پای بند بودم مکتوبی از شیراز از آقائی رسید و در آن فوت مرحوم حجة الاسلام فاضل شرابیانی مسطور و تاریخی نیز از آن آقا در اینخصوص مزبور بود و آن اینست عالم متصف بالعادل*** فاضل ما مثله من کامل غاب عنّا قلت فی تاریخه*** یرحم الله جناب الفاضل داعی حسب الوظیفه مکتوبش را جواب و این تاریخرا در این باب گفتم قد نقل من بیننا الی الرّضوان*** عالم کان حقّا فرید الزّمان قلت فی تاریخه مع کثرة الهمّ یومن الشرع بعد شرابیانی1322

83 ) - گلشن هشتاد و سیّم

در معالجه غریبه طبیبان و گلچین از گلبانهای آن چند کلست معالجة در تاریخ بحیره المجمع النّوادر نقل کرده که در زمان سلطان ملک شاه سلجوقی در هرات طبیبی بود که مشهور بود باسمعیل حکیم و بس ادیب و حاذق بود روزی در بازار میگذشت ملاحظه نمود که جوان قصّابی گوسفندی کشته و از پیه کرم او پاره را برآورد و خورد حکیم را از اینصورت کراهة آمد بقّالی همسایه آن قصّاب بود او را طلب نمود و گفت هرگاه اینجوانرا عارضه دست دهد مرا خبر کن ناگاه روزی آوازه افتاد که فلان قصّاب فجائه شد بقّالرا سخن حکیم بیاد آمد دویده حکیم را خبر کرد چون بر سر او آمد فرمود که فلان رگ را بگشایند بمجرّد گشودن خون سیلان کرد آنقدر که حکیمرا مقصد بود و در ساعة جوان برخواسته بحال خود آمد و به دکّان خود رفت معالجة و ایضا در بحیره استکه شیخ الأسلام عبدالله انصاری با اینحکیم بزرگ پیوسته در تعصّب بودی و او را قصد میفرمودی و کتابهای او را میسوختی و این از تعصّبی بود که مردم نسبت باین حکیم
ص:304

در معالجات غریبه طبیبان
اعتقاد تمام پیدا کرده بودند که او مرده زنده می کند تا انکه شیخرا مرض فواق پیدا شد اطبّاء هرچند علاج کردند سود نداشت و ناامید شدند قاروره شیخرا بدو فرستادند و از وی علاج خواستند بر نام غیری چون حکیم اسمعیل آن قاروره را بدید گت این قاروره فلان است و فواقش پدید آمده و در آن عاجز شده اند او را بگوئید تا یکسیر پوست پسته با یک سیر شکّر عسکری بکوبند و او را دهند تا بازخورد و برهد و بگوئید که علم بباید آموخت پس از آندو چیز سفوفی ساختند و بیمار بخورد و از فواق برست معالجة و ایضاً در آنجاستکه وقتی شخصیرا مالیخولیا بر آن داشته بود که ماری بحلق او رفته و روز بروز از این بیم میکاهید ناکار آن شخص بهلاکت رسید خویشان قصه را بخدمت محمّد بن زکریّای رازی که سرآمد اطبّاء دوران و کتب او ناسخ کتب طیّه پیشینیان است عرضکردند که فلانی میگوید که من دیدم که ماری باین رنگ و این قسم بدرون من رفت حکیم فرمود که مثل آنماری گرفته بیاورند آوردند و بر سر آن شخص رفته گفت ترا امروز به میکنم و چیزی مقیتی باو داده و چشم او را فرمود بستند بعد از آن که چیزها را از گلویش به طشت ریخت اشاره کرد که مار را در طشت افکندند و چشم او را گشودند آن شخص چون آن مار را در طشت دید صحّت یافت و بحال خود عود نمود معالجة و هم در آن کتاب استکه گویند ابتدای ظهور تریاق فاروق آنست که روزی اندروتاخس که از بزرگان اطبّای یونان است در سنّ بیست سالگی بسفری میرفت در اثناء راه بموضعی رسید که درخت خار در آنجا بود و هنوز از آنجا نگذشته بود که نظرش بر پسری افتاد که در پنج دیواری بول میکرد افعی پای او را گزید پسر آن افعی را به سنگ گشت و متوجّه درخت خار شده قدری از آن درخت بدهان گرفت و بسرعت آنرا خورده راهی شد اندروتاخس از مشاهده آن متعجّب نموده بجانب پسر توجّه نموده از او پرسید که ای پسر مار ترا گزید و تو هیچ آزار نیافتی جهة چیست پسر گفت به برکت حبّ الفار اگر حبّ الفار را نمیخوردم هلاک میشدم حکیم از او پرسید که تو اینحکمت از که آموختی گفت از پدر خود چه هرگاه او را مثل اینحالت پیش آمدی حبّ الفار را با عسل خوردی و شفا یافتی پس اندروتاخس تتبّع کرده او را بدرجه اعلی رسانید تا انکه اندروتاخس دویّم لحوم افاعی در آن دخالت داد چه بعضی از کتب محققین از اطبّاء چنین استظهار کرده اند که تریاق فاروق به سعی نه نفر از حکماء کبار در مدّت هزار و چهارصد و شصت سال باتمام و انجام رسید معالجة و هم از ابن الصّدور نقلنموده که گفت مرا غلامی بود که ممد من میکرد در جمیع امور و امید من بدو بود و مردی جلد و معتمد بود وقتی چنان اتفاق افتاد که در آلت او علّتی پیدا شد و آناسی در او ظاهر شد هرچند اطبّاء علاج کردند مفید نیفتاد وقتی با طبیبی آشنا بود طبیب او را ضیافت نمود و او حال با طبیب بیان کرد طبیب سبب حدوث انعلّت را از او پرسید غلام گفت بگویم بشرط انکه مرا نصیحت نکنی بدانکه من روز در صحرا بودم ناگاه شهوت شدید بر من غلبه نمود و تار بچّه سوراخی طلبیدن گرفت ناگاه درازگوشی در آن صحرا در چریدن بود بمقتضای قضا بآن درازگوش نزدیکی کردم و باین بلا مبتلا کشم طبیب گفت مرض معلوم شد در ساعت غلامانرا گفت که دست او را محکم بگیرند پس آلت او را چرب کرد و قدری روغن در منفذ ذکر نیز بریخت و آهسته آهسته میمالید تا بانجا که آماس بیشتر بود رسید و بزور مالید چنانکه غلام بفریاد آمد ناگاه زور سختی بکرد جو دانه از منفذ ذکر بیرون افتاد و چنانکه پر باد شده و دو برابر جو شده بود پس اندک چرک و خونی از آن موضع برآمده و باندک زمانی صحّت یافت طبیب گفت ترا آفریدگار از این علّت صحّت داد باید که دیگر کرد این امور نکردی آن غلام از آن کار توبه کرد و از نیکان شد معالجة در فرج بعد الشدّة نقلنموده که در مصر طبیبی بود قطیع نام وقتی مردی از معارف مصر بسکته گرفتار شد ببیان هرچند در آن باب معالجات کردند فائده بر آن مترتّب نگشت اولیای او باسباب تجهیز او مشغول گشتند قطیع گفت شما خود دل از حیات او برداشته اید مرا تدبیری بخاطر رسیده بدانعمل نمایم اگر از حیات ما چیزی باقی باشد شفا یابد و الاّ
ص:305
ضرری بوی نرسد قطیع تازیانه بدست گرفته برخواست و ده تازیانه به قوبت تمام بروی زد و نبض او را احتیاط کرده حرکتی در او نیافت غلامرا فرمود تا ده تازیانه دیگر بقوّت هرچه تمامتر بر مسکوت زد هم اثر نکرد ده تازیانه فرمود تا بروی زدند چون ملاحظه نمود اندک حرکتی در نبض او پدید آمد قطیع اطبّاء را گفت که نبض مرده حرکت میکند گفتند نه آنگاه فرمود که تازیانه بروی میزدند تا نالیدن آغاز کرده چشم بمالید و بنشست از او پرسیدند که ترا چه حالت پیش آمده و خود را چگونه مییافتی گفت مرا خوابی برده بود که هرگز خوابی چنان نکرده ام قطیع غذائی موافق باو داده صحّت یافت اطبّاء از قطیع پرسیدند که باینمعالجه چگونه متفطّن شدی جواب داد که نوبتی بسفر حجاز میرفتم و جمعی از اعراب را ببدرقه گرفته بودم یکی از انطائفه از شتر افتاد و سکته شد پیری هم از رفقای ایشان تازیانه بر وی میزد تا سکوت برخواست من دانستم که بضرب تازیانه حرارت غریزی در بدن او اعادت کرده او را برافروخته گردانید معالجة در کتاب اذکیاء ابن جوزی استکه ابومنصور بن ماریه که از رؤساء بصره بود حکایت نمود از بعض از شیوخ آنجا که گفت یکی از بستگان ما را مرض استسقاء به نحوی عارض شده بود که او را بیحال نموده و از حیوة او مأیوس شده ببغدادش بردند و هرچند اطبّاء معالجه فرمودند مفید نشد و آن بیچاره دست از جان شسته ترک استعلاج نمود و هرچه آرزو می کرد میخورد تا انکه روزی بر در خانه نشسته بود دید که مردی ملخ بریان میفروخت مستسقی دور طل از آن ملخ خریده بخورد بعد از لحظه اسهالی شدید در طبیعت او حادث شده قریب دویست مجلس او را اطلاق واقعشد روز دیگر علّت استسقاء بالتّمام از او زایلشده صحّت یافت طبیبی اورا دیده از کیفیّت صحّت او استفسار نموده مرد صورت حال باز نمود طبیب گفت آن ملخ فروش را میشناسی گفت هر روز از در خانه من میگذرد طبیب از او التماس نمود که او را بمن نمای روز دیگر ملخ فروش را پیش طبیب برده طبیب از وی سئوال نمود که ملخرا از کسی میخری یا خود صید میکنی گفت که خودم صید میکنم طبیب از او درخواست کرد که آنزمین را که از آنجا ملخ صید میکنی بمن نمای ملخ فروش طبیب را بموضعی برد که آن ملخها را از آنجا گرفته بود طبیب ملاحظه کرد دید که مار زبون در آنموضع بسیار رسته بود گفت ملخ از ایندوا خورده بوده است لاجرم آنخاصیت از او ظاهر شده چه اگر یکمثقال مار زبون به مستسقی دهند مجموع مواد باسهال دفع کند امّا در استعمال آن خطری عظیم است و چون در ملخ سورت آن شکسته بود ضرری بآن شخص نرسید معالجة و هم در کتاب اذکیاء است که ابوبکر جفانی گوید روزی وارد شدم بر مجلس قاضی حسین بن ابی عمرو که قاضی القضاة بغداد بود پس او را غمگین یافتم پرسیدم که باعث بر حزن مولانا چیست جواب داد که یزید مائی که از حذّاق اطبّاء بود امروز از دنیا رفته است من گفتم مولانا را بقاء باد یزید مائی چه کسست که در فوت او مولانا که قاضی القضّاة بغداد است محزون گردد قاضی گفت او در علم طبّ مهارتی کامل داشت که اگر در اینشهر کسی را مرض حادث گردد و مانند او کسی نباشد که در معالجه او سعی نماید کار دشوار شود انگاه گفت در جوار من یکی از مخدّرات را دروی عظیم در رحم پیدا شده از حیات مأیوس شد یزید مائی را حاضر کردند و صورت واقعه را باو گفتند بعد از تفحص بزبان آورد که اگر موضع علّت را بمن نمائید و بگذارید که من دست در آن محلّ برم علاج میسّر گردد و الاّ فلا و چون مائی مردی پیر بود و رخصت شرعی هم در اینباب وارد است بآن رضا دادند مائی فرمود تا آن مخدّره را بخانه تاریک بردند و جمعی زنان او را محکم بگرفتند مائی دست در فرج وی کرده بعد از لحظه جانوری مثل دیوچه از آنجا بیرون آورد و گفت اینجا نور باعث آنوجع بود گفتند تو اینمعنی را از کجا دانستی گفت که چون از مبادی مرض سئوال کردم گفت که من روزی در حجره که طالاب بقر را در آنجا می نهند که در میان باغی بود نشستم و از آنروز تاکنون باینعلت مبتلا شدم پس من دانستم که یکی از شپشهای گاو در فرج او رفته و بر سر رحمش مستحکم شده گوشت آن موضعرا میخورد و آن محلّ جراحت شده و جمعی
ص:306
در معالجات غریبه طبیبان
مفرط بدانجهة بروی مستولی کشته بود و در کتاب فرج بعد الشدة اینقضیه را با فی الجمله اخلافی بانقل این جوری ایراد نموده است معالجة در تاریخ مجدی استکه آورده اند که مردی را مخرج اسفل مقعدش مسدود شده ورم کرده بود و هر چه میخورد طبیعت آنرا از طرف بالا دفع میکرد اطباء از معالجه آن عاجز ماندند مریض بخدمت محمد بن زکریا رفت حکیم فرمود که دو مثقال سیماب بخور مریض چون بخورد فی الفور مجرای دبر کشاده شده آن ورم برطرف کشت از محمد زکریا پرسیدند که بیان فرمای که حکمت درو آن سیماب چه بود کفت که روده آن منکوس شده بود و قوت سیماب او را بحال طبیعی برد معالجة در مستطرف استکه وقتی که مأمون الرشید در بلده طرطوس بود او را صداعی شدید عارض شده که بمعالجه اطباء علاج پذیر نشد چون خبر اینمرض به قیصر روم رسید کلاهی را نزد مأمون فرستاده که بر سر کذارد تا صداع او رفعشود چون کلاه را آوردند مأمون ترسید که مبادا آن مسموم باشد واین مکیدنی از قیصر باشد پس آنرا بر سر آورنده آن نهاد دید که اثری ظاهر نشد پس کسیرا که مبتلا بصداع بود طلبیده و آن کلاه را بر سر او نهاده فی الفور صداع او زائلشد پس از آن انکلاه را کشاده در لحمه آن رقعه دیدند که درآن نوشته بود بسم الله الرحمن الرحیم کم من نعمة للیه تعالی فی عرق ساکن و غیر ساکن جمعسق لا یصدعون عنها و لا ینزفون من کلام الرحمن خمدت النیران و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم تدنیلٌ فی المقام دخیل بدانکه شش چیز از برای حیات انسانی بلکه از جهة کلیه صاحبان روح جوانی از جمله ضروریات است و مراعات آنها فائده عظیمه در حفظ صحت دارد اول لطافت هوای محیط که محتاج است انسانی بآن برای ترویح قلب و تعدیل روح دویّم مأکول و مشروب چه انکه هر غذا که لطیف تر است کثیر التغذیه وجید الکیموس باشد که ازآن خون صالح تولید و پیدا شود و غذا کثیف برخلاف اینست و آب اکر چه تغذیه بدن نکند و لیکن بدرقه غذاست و بهترین آنها آبی استکه چشمه اش بمشرق روان باشد و منبعش دورتر بود سیم نوم و یقظه است و نوم مبّر و ظاهر بدن و مسخن بدن باطن او است و تعیظه بضد آن است و مدت خواب کمتر از شش ساعت و زیادتر از ده ساعة نباید باشد و کثرت بیداری مضرّ دماغ و مفسد هضم است چهارم حرکت و سکون است حرکت مسخن بدن و سکون مبرّد آن پنجم استفراغ و احتباس است استفراغ مثل استعمال فصدوقی و مسهل و جماع و حیض و احتباس ضد اینهاست و هر دو باید معتدل باشند ششم اعراض نفسانی است مثل غضب و فرح و خوف و غم و خجالت و بدا منت رسته ضروریه عبارت است از اینها ختمٌ شل عن ارسطا طالیس عن الدم قال عبدک و ربما قتل العبد مولاه قیل فما تقول فی السّوداء قال لص حاذق یجول فی بیتک فیسرق اجلّ ما فی منزلک یعنی العقل قیل فما تقول فی الصفرا قال کلب عفو یغضب بلا شیئ و یرضی عن لا شیئ قیل فما تقول فی البلغم قال سلطان جائراذه غضب لا یرضی دون ان یقطع بدا او رجلا

84 ) - گلشن هشتاد و چهارم

درادویه نافعه از برای بیماران و کلچین از کلبانهای آن چند کل است دواءٌ در مشکولیکه بخطّ مؤلفش بود و در آن هم خطّ شریف شیخنا البهائی زاد الله بهائی فی الجنة بود این دواء را از برای بواسیر نوشته و فرموده بسیار نافع است صبر زرد مصط کی پوست ملیله زرد ملیله سیاه کل سرخ مقل ازرق مقل را یک شبانه روز در آب خیسانیده خوب حل کند و سائر دواها را خوب کوبیده با مقل خمیر نمایند و بقدر بخود حب هائی ساخته یک شب در میان در وقت خوابیدن ده عدد میل کند نفع عظیم دارد و باید از خوردن ترشی و لبنیات اجتناب نماید دواء در زنبیل معتمدی نوشته است دوای درد دل که مجرب است پوند کندم تباشیر عرق نعناع شرین نبات سفید و اکر بتاشیر نباشد مفیثا بدل او است آب صاف جوهر تریاک قطره خوب مخلوط و ممزوج کرده هر خمیاعست نیم فنجان قهوه خوری بنوشند دواء و هم در آنجاستکه کنه کنه پانزده کندم در میان دو سیر آب که مثقال است ریخته دو سه
ص: 307

گلشن هشتاد و چهارم
قطره جوهر کوکرد ملایم نیز ریخته بخورند که اثر او در قطع تب و نوبه بیشتر است دواء در مشکول سابق الذکر است که ایندواء برای دردپا در صورت نداشتن بواسیر بسیار نافع است صبر زرد پوست هلیله زرد صولنجان هر سه را نرم کوبیده و مخلوط ساخته حبّ کنند و قدر خوراک از شش نخود تا نیم مثقال باقتضاء مزاج است دواء در تریاق اربعه ایندو شعر کفته شده است جنطیانا و مرو حب الفار پس از راوند و هر چه هست درآن هست تریاق اربعه اینها جمله اخلاط را برابر دان دواء سفوف ارسطو از قرابادین شفائی نقلشده که اینسفوف از برای هضم غذا و خوشبوئی دهان بهترین سفوفهاست دو قاشق سه قاشق یک و دو ساعت بعد از خوردن غذا میل نمایند قرفه ساذج عود هیل سارون مصطکی هلیله کابلی فرنجمشک تارمشک زیره کرمانی دارچینی اشنه فلفل دار فلفل زنجبیل قرنفل اناردانه جوزبوا کافور قاقله کبار عنبر مشک نبات سفید شش مقابل ادویه فوق دواء در زنبیل معتمدیست که نسخه تجربه فاضل تحریر کامل و طبیب ماهر عبدالحسین خان که برای خاقان مغفور در ایامی که نظارت آن پادشاه را متصدی بوده و از برای تخلیل غذای او ترتیب میداده اینست قرفه ساذج عود هیل سارون مصطکی پوست هلیله کابلی فرنجمشک زرنب زیره کرمانی عنبر دارچینی دواله دار فلفل فلفل قرنقل اناردانه جوزبوا قاقله کبار وج زردنباد زنجبیل طباشیر سنبل الطیب نیمدرم نبات سه ورم مروارید دواء در خرقه مرتضی قلی شاملو که از برای حفظ الصحه نادرشاه نوشته است حب مسهل که بجهة جمیع امراض نافع و بهر مزاجی سازکار و بدل ایارجات شب هم میتوان داد و روز نافع تر است پوست هلیله زرد سورنجان مصری صبرسیاه ده مثقال هر سه مساوی و از یکمثقال تا چهار مثقال خوراک آن باشد دواء و هم در آنجاستکه علاج حبس البول هرکاه پول ببندد و نیاید باید اول مغز تخم خیار مغز تخم کدو مغز تخم خربزه همه را کوبیده شیره کشیده تخم کاکنج سه مثقال قند یک مثقال شربت کرده بنوشند و در میان روز همین شربت را بخورد و غذا آب لوبیا و خروس بچه و اسفناج نافعست نوع دیکر برک سیب و نعناع کوفته و پخته بکلاب ضماد کند و تخم سداب کوبیده و جوشانیده در او نشیند نوع دیکر مشک طرامشیع و نشاسته نرم کوبیده و بکلاب ضماد کنند نوعدیکر نفت سیاه را نیم کرم کرده ذکر را در آنجا نهند کشاده کردد نوعدیکر ده مثقال مسکه با نبات داخل کرده بخورند پول بکشاید نوعدیکر جدواخطائی را بسایند یک قطره در احلیل چکانند و برزهار طلایه نمایند پول بکشایند نوعدیکر شیره تخم کدو و شیره تخم خشخاش با یک دانک و نیم حجر الیهود بخورد دواءٌ فی الکنز المدفون للسیوطی لمنع نزف الدم یؤخذ کراث المائده و یخرط مثل الملوخلیه و نعمیر بالماء و یطبخ حتی یستوی ثم یصفی مائه و یبرد و یسقی منه المنزوف و یتحمل فی فرجها بالتفل فانه ینقطع عنها باذن الله مجرّب مراراً عدیده عن الشیخ موسی السقطی و الله اعلم دواء در کتاب درة المنتخبه فی الادویة المجربه است که صاحب صداع و دردسر هرکاه استشمام کلاب نماید و یا آنرا بر سرو جبهه طلی نماید فی الفور صداعش ساکن شود وهم چنین کبابه را هرکاه کوبیده و با کلاب خمیر نموده بر پیشانی صاحب صداع بندند صداع او ساکن شود و همچنین هسته شفتالو را هرکاه کوفته و در آب ریخته و آنرا بر سرو جبهه طلایه کنند نافع صداع است و همچنین ثمرحناه را هرکاه کوبیده و با کلاب یا آب مخلوط کرده و سر را بآن طلایه کنند از برای صداع و رفع آن نفع عظیم دارد دواءٌ ریحان سفید فارسی را چون بسیار استشمام
کنند
ص: 308
در ادویه نافعه از برای بیماران
کنند نافع از برای زکام است و همچنین کاغذ کهنه قدیمی را هرکاه سوخته و مزکوم را بآن بخور دهند نافع است و همچنین مشک و عنبر را هرکاه در میان روغن باز شده ریخته و آنرا بالای اتش کذاشته تا نیم کرم شده پس از آن سر را بآن تدهین نمایند رفع زکام میکند و همچنین هرکاه مزکوم که از پیران باشد چون دماغ خود را تدهین نموده و قدری قرنفل سائیده را سعوط نماید نافع از برای زکام او است دواءٌ از برای عطسه نمودن که کاهی مزکوم را در نزد تعذر خروج نفس را بینی بواسطه سدّ مجاری آن حاجت میافتد و هم چنین اسباب سکته و حوامل در نزد تعلّق مشیمه بآن محتاج میشوند کهنه سفید رنک را سوزانیده و نرم نموده و قدر قلیلی از آنرا در دماغ نفخ نموده باعث فتح عطسه میشود و باید مواظبت نمایند که در دهان داخل نشود که موجب اسهال میشود و در تعطیس کندر و زنجبیل و عاقر قرحاً اثر عظیم دارند دواء از برای تنویم و کثرت خواب که احیاناً مریض و غیر او را بآن احتیاج میافتد زیاد بوئیدن سیب جالب نوم و اثر عظیم دارد دواء و همچنین خشخاش سفید را در میان خرقه نموده و کسی که مبتلای به بیخوابی شده آنرا ببوید خوابش برد و همچنین اکر قدری از چرک کوش الاغ را در میان شربتی حل نموده و بخورد بیخواب دهند خوابش دست دهد چرک کوش آدمی هم همین اثر را دارد دواءٌ از برای آرامی طفلیکه بی آرامی میکند و در خواب میترسد هرکاه مرقشیشا را معلّق بآن طفل نمایند آرام میشود و همچنین هرکاه از موی مادر طفلیکه بیقرار است فتیله ترتیب داده و بآن طفل معلق کنند آرام کیرد دواءٌ نیل الصباغرا بمقدار چهار شعیر اکر در آب ریخته و بعاشق دهند عشقش زایل شود و همچنین کنه شتر را هرکاه در آستین عاشق به بندند بنحویکه نداند مزیل عشق او میشود و همچنین استخوان لق لق را هرکاه بر عاشق معلق کنند مزیل عشق او است و همچنین هرکاه قدری از سنک تاریخ قبر حک نموده و در میان آب ریخته بعاشق بدهند زوال عشق او است دواءٌ کف مریم و آن کیا ایست که شبیه به کف انسانی است هرکاه کفی از آنرا در خانه معلق نمایند درآنخانه کس مصروع نکردد و روغن بندق را هرکاه مصروع سعوط کند افاقه حاصل کند و جند بیدستر را هرکاه بر سر مصروع طی نمایند او را نفع عظیم بخشد و همچنین سنک چینه دان خروس از برای رفع صرع و جنون بسیار نافع است دواءٌ هرکاه فلفل سیاه را کوبیده و در میان روغن زیتون جوشانیده و آنرا بر مفلوج بمالند باعث رفع فلج او خواهد شد و هم چنین هرکاه روزی بوزن یک درهم سداب را ناشتا بخورند نافع است از برای رعشه و تشنّج دواءٌ صمغ عربی را هرکاه با کلاب سائیده در چشم چکانند نافع از برای درد او است و همچنین شیر زن را هرکاه در حالتیکه تازه دوشیده شده از پستان و هنوز کرم است در چشم چکانند نافع از برای درد آنست و همچنین هرکاه ذبابی را کرفته درخرقه از کتان سفید بسته بنحویکه آن ذباب بآن بسته شدن نمیرد یعنی آن خرقه کتان را وسیع به بندند و در کردن کسی که چشم او درد می کند معلق کنند بالخاصیه درد آن ساکن کردد دواءٌ هرکاه چرک کوش انسانی را بر میل آلوده کرده و در چشم کسی که شب کور است بکشند رفع شبکوری او شود و باید اینعملرا سه شب متوالی بجای آورند دواءٌ هرکاه فجلرا کرفته و سر او را خالی کرده و شیر او را بیرون آورده و در عوض روغن کل ریخته و در بالای اتش کذارده تا کرم شود پس دو سه قطره از آنرا در کوشیکه درد می کند بچکانند موجب تسکین درد او خواهد شد و همچنین خب حدید را هرکاه در میان سرکه که از شراب انقلاب شده سائیده و آن سرکه را بقوام افتاده و بر کوشیکه چرک و قبح از آن میآید بمالند باعث قطع چرک و قیح آن میشود دواءٌ هرکاه بوزن دو شعیر کافور را در میان شب نم نخود ریخته و صاحب رعاف بآن سعوط کند خون دماغش ایستاده و بسته میشود و هم چنین هرکاه سداب را چه تر باشد و چه خشک با سرکه مخلوط ساخته و بر سر صاحب رعاف به بندند رعاف او قطع کرد و همچنین پوست تخم مرغرا هرکاه سوزانیده و نرم نموده و در بینی سعوط نمایند باعث قطع رعاف است
همچنین
ص: 309
گلشن هشتاد و پنجم
و همچنین کمون را هرکاه در میان سرکه سائیده و آنرا صاحب رعاف استشمام کند رعافش بسته کردد دواءٌ هرکاه سیر را بدندانیکه از سردی بدرد آمده شد بمالند دردش را ساکن کند و هرکاه قطره از قطران در سوراخ دندانیکه او را کرم خورده بریزند فی الفور درد او را ساکن سازد و هرکاه قدری از تنکار را در سوراخ دندان کرم خورده که درد کرفته بکذارند دردش آرام شود و هرکاه دندان ناب سک یا دندانی ازروباه را بر طفلی که هنوز دندان دریناورده معلّق نمایند و بیاویزند دندانش باسانی بیرون بیاید دواءٌ هرکاه غاریقون را در میان ربّ انکور جوشانیده و بآن غرغره نمایند و یا قدری از آن را در دهان نکاهداشته و آب آنرا فرو برند از برای ورم خلق نفع عظیم بخشد و هرکاه زالو در حلق چسبیده باشد اکر بقدری انقوزه غرغره نمایند خارج شود و همچنین دود کوکرد باعث اخراج زالو از حلق است و کیفیت ورودش در حلق باین نحو است که کبریت را در اتش کذاشته ونئی را در دست کرفته یک سر او را در بالای کبریت کذارد و سر دیکرش را در حلق فرو برد که دود کبریت از میان آن نی بحلق رسد دواءٌ هرکاه عطش مفرط داشته باشد سنک کوچکی که در چینه دان مرغست سائیده در میان آب و آن آب را بیاشامد رفع عطش او خواهد شد و همچنین هرکاه دو حبة از کبابه چینی را صاحب عطش مفرط در دهان خود بکیرد و آب دهانرا فرو برد عطش او ساکن کردد و تباشیر هم مشهور النفع است در رفع عطش دواءٌ هرکاه خولنجان را صاحب نفخ معده در دهان بکیرد و آبش را فرو برد نافع است از برای آن و همچنین هرکاه نانخواه را کوبیده با عسل مخلوط نماید و بخورد همین اثر را دارد دواءٌ هرکاه مقدار ربع رطل از روغن نارجیل را صاحب کرم معده بخورد کرم را باسهال دفع نماید و خوردن سیر هم در اخراج کرم از معده همین اثر را دارد و خوردن نانخواه را هر روز بقدر درهمی و پس از آن آب بالای آن اشامیدن از برای اخراج کرم از معده مجرب است دواءٌ هرکاه زن حامله را خود کهرباً بیاویزد از سقط حمل ایمن کردد و هرکاه عقرب مرده را در میان خرقه کذارند و بر زن حامله بیاویزند همین اثر را بخشد اکر چه عادت او سقط جنین باشد و تعلیق مرجان بر حامله نیز همین خاصیته را دارد و تعلیق آن بر اطفال باعث حفظ آنهاست از عاهات دواءٌ دواء هرکاه زنی بسختی بزاید بقدر درهمی از زعفران را چون بخورد فی الفور بار بکذارد و باید اینعمل بعد از مأیوسی از زائیدن باشد و هرکاه شیشه را بر دست کرفته و بقوت تمام در آن نفخ کند موجب سهل زائیدن او باشد دواءٌ الزنبار و هو عروق الکافور اذا دقّ و عجن بماء و هی بمقدار الخرزة و ترکت یجفّ و علق علی حقو المنقطع من النکاح من علة فانّه یعود الیه کما کان علیه و یزید فی الامغاظ النرجس اذا اخذ منه ثلث دراهم و نقع فی الحلیب یوماً و لیله و اخرجت و سحقت و طلی به الذکر دون رأسه فعلاً عجیباً خصوصاً للغینین

85 ) - گلشن هشتاد و پنجم

در زنان صحابیه و راویه احادیث و اخبار از امامان و کلچین از کلبانهای آن چند کلست صحابیة ابن حجر در اصابه از تاریخ اصفهان که از تالیفات ابن منده است از سلمان فارسی رضی الله عنه نقل نموده که کفت چون من وارد مدینه منوره شدم زنی اصفهانیه را دیدم که پیش از من بشرف حضور حضرت رسول مشرف شده و اسلام آورده بود و او مرا بسوی آنحضرت دلاله و راه نمائی کرد و نام او ام الفارسیه بود صحابیه زِیزه بکسر زاء و تشدید نون و یاء دو نقطه و بعضی بباء موحّده مثل عنبره کفته اند از نسوان عصر سعادت نشان حضرت خواجه کائنات و جاریه رومیة الاصل بوده و بنابر مسطور است ابن اثیر و مسفورات ابن حجر ابتدا در تحت تملک یکی از پسران عبدالدار از کفار بنی مخزوم بود و بعد از آن بحضرت رسول ایمان آورده بشرف اسلام مشرّف کشت چونمالک او از اسلامش آکاه شد اصرار در ارتداد او نمود و از آنجا که او قبول ارتداد نمیکرد همیشه او را عذاب مینمود تا انکه ابوبکر از حال او خبردار شده وی را بخرید و آزاد کرد و بعد از اینکه زینره قبول دین اسلام کرد چشمان او کور شد مشرکین کفتند چون زنزه از لات و عزی بیزاری جسته بایندرد
کرفتار
ص: 310

در زنان صحابیه و راویه اخبار امامان
کرفتار کردیده است او در جواب کفت لات و عزی از حال پرستندکان خود بیخبراند قضای آسمانی مرا باینروز نشانیده وخالق من میتواند دوباره بینائی دهد و صباح روز دیکر با دیده های بینا از خواب برخواست کفره قریش با هم کفتند این نیز از سحرهای محمد است صلی الله علیه وآله صحابیه در مسامرات محیی الدینست که زینب بنت حجش که از نسوان طاهرات حضرت سید کائنات است ده حدیث از انحضرت روایة نموده و در اصابه ازنزه بنت رافع روایة نموده که چون وقت عطا دادن عمر شد دوازده هزار درهم بزینب عطا داد بره کوید بمن کفت ثوبی را به بالای ایند را هم بیفکن چون افکندم کفت دست زیر ثوب نما و مشت خود را پر نموده به بنی فلان بده و همچنین قبضه قبضه انمال را بارحام و ایتام قسمت کرد و اینفعل را بمرد و منظر عمر بجای آورد پس بره باو کفت غفرالله لکِ یا ام المؤمنین قسم بخدا که ما را هم در اینمال حقی است پس زینب فرمود آنچه در زیر ثوب باقی مانده حق شما است برّه کوید چون ثوب را برداشتیم در زیر آن نبود مکر هشتاد و پنجدرهم پس زینب بعد از تفریق این عطا دست بجانب آسمان بلند نموده عرض کرد اللهم لا یدرکنی عطاء عمر بعد عامی هذا بار خدایا عطای عمر جز اینسال که مرا درک کرده در دیکر سال درک نکند و او در بین سال دویم وفات کرد و درک زمان عطا و اعطاء نمود صحابیه در اصابه استکه ضباغه نسبت عامرین قرط از زنان استکه در عصر حضرت رسول بشرف اسلام مشرف کشته و از صحابیات بشمار آمده است و او از اجمل نساء عرب و از حیثیت جثه اعظم آنها بوده و هر جا که می نشست مبلغی جای را میکرفت معذلک موئی وافر داشت که بدن خود را بدان می پوشانید قبل از اسلام ضباعه در تحت هودة بن علی الحنفی بود چون هوذه در کذشت عبدالله بن جدعان از اسخیا واشخاص صاحب شان او را تزویج کرد اما چون او میل و رغبتی بعبدالله بن جدعان نداشت رهائی و طلاق خود را درخواست مینمود عبدالله بن جدعان کفت ترا از قید اینمزاوجت رها مینمایم بشرط اینکه هشام بن مغیره مخزومی شوهر نکنی و اکر کنی بموجب سوکند و عهد سه یکی انکه صد شتر قربانی کنی دیکر انکه بکوئی در مسافت ما بین اخشبان که دو کوه از کوههای مکه معظمه است طنابی پاینده امتداد دهند سیم آنکه عریان و بدون ساتر به طواف خانه کعبه اجلّها الله پردازی بعد از انکه باین شرایط عبدالله او را رها کرد هشام بن مغیره او را بکرفت و اولا از طرف خود یکصد نفر شتر قربانی نمود ثانیا زنان بنی مغیره را برآن داشت که طنابی تابیده در میان دو کوه اخشبان امتداد دهند ثالثاً بیت الله را حکم کرد بمشار الیها واکذارند تا در خلوت عریاناً طواف کند مطلب بن ابی واقعه السهمی کوید صنباعه عامریه با حضرت رسول ص همسال بود و من در وقتیکه او خانه کعبه را عریان طواف میکرد کوچک بودم و مرا در شمار اطفال میکرفتند بنابراین از مطاف خارج نساختند و طواف صنباعه را مشاهده مینمودم او لباس خود را بیرون میآورد و میکفت الیوم یبدو بعضه او کلّه و مابدا منه فلا احلّه و با موهای خود عورتین خود را میپوشاند و در هنکام طواف جوانب و اطراف او دیده نمی شد بالجمله چندی در تحت ازدواج هشام بن مغیره مخزومی بماند تا او درکذشت و صنباعه را شرف اسلام نصیب آمد و بمدینه منوره مهاجرت کرد حضرت رسول صلی الله علیه و آله به تزویج او میل فرمودند و مطلب را به پسر سلمة بن هشام اظهار نمودند اما چون حضرت را از کبر سن او خبر دادند رأی مبارک انجناب منحرف شد صحابیه در خیرات حسان عاتکه بنت زید بن عمر و بن نفیل که عمزاده عمر و خواهر سعید بن زید که از عشره مبشره است از صحابیات بشمار آورده و کفته استکه بجمال و دانش مشهور بوده اول عبدالله بن ابوبکر بعد ازآن عمر بعد ازآن زبیر بعد حضرت امام حسین او را تزویج کرده و در وقعه کربلا در مرثیه آنحضرت کفته است مرثیه و حسینا و لا نسیت حسینا اقصدته اسنة الاعداء خادرده بکربلا صریعاً جادت المزن فی ذری کربلاء کویند عبدالله بن ابوبکر طوری مفتون عاتکه بود که بهیچ کاز اقبال نمی نمود حتی یک نماز جمعه را ترک کرد لهذا ابوبکر حکم کرد که او را طلاق
دهد
ص: 311
دهد پس از جدائی حالت آشفتگی بهمرسانید ابوبکر باو رحم نمود اذن رجوعداد بعد از انکه عبدالله در محاربه طائف بزخم تیری درگذشت عمر او را بزنی گرفت و بعد از عمر در تحت ازدواج زبیر که از عشره مبشّره است بنا بر اعتقاد عامّه بیرون آمد چون او نیز در وقعه جمل در وادی سباع در حالتکه در زیر درختی خفته بود بدست عمرو بن جرموز کشته گشت بشرف ازدواج حضرت سیدالشّهداء نائل گردید و معروف شده بود که هرکس عاتکه را بزنی گیرد مقتول و شهید خواهد شد چنانکه اینچهار نفر شوهر او همگی مقتول شدند صحابیّة در اصابه عاتکه نسبت عبدالمطلّب را که از عمّات حضرت ختمی مرتبت است از صحابیّات شمرده و از ابن سعد روایة کرده که او در مکّه اسلام آورده و بمدینه هجرت نمود اگرچه در خیرات خسان فاضل معاصر استکه از شش دختر عبدالمطلّب جز صفیّه ظاهراً هیچیک بشرف اسلام مشرف نشده اند و در اصابه خوابی غریب از او نقل کرده و آن بنا بر ترجمه خیرات حسان اینست که بعد از وقوع هجرت عاتکه بنت عبدالمطلّب در مکّه خواب دید شتر سواری بمکّه آمد و ندا کرد که ای جماعت بیوفا تا سه روز دیگر بمحلّ محاربه و جائیکه در آنجا خواهید افتاد و مرد برسید بعد در بالای کعبه و پس از آن در ذروه کوه ابوقبیس این ندا را تکرار کرد و سنگی بزرگ برداشته بپائین انداخت آن سنگ قطعه قطعه شده هر قطعه بخانه افتاد عاتکه از اینخواب چنین استنباط کرد که به قریش یعنی باهالی مکّه که هنوز در کفر و شرک بودند بلائی نازل خواهد شد آنخواب را برای برادر خود عبّاس نقل کرد و تعبیر آن فی الحقیقه جنگ بدر بود و در اصابه استکه اگرچه عاتکه خواب خود را پنهانی بعباس گفت امّا پوشیده نماند و منتشر شد ابوجهل شنید و بعبّاس بطور استهزاء گفت گویا نبوّت بزنان شما هم سرایت کرده خلاصه سه روز از آنخواب گذشت که خبر مقدّمه جنگ که در آن تدمیر مکّیان بود بمکة معظّمه رسید صحابیّة در خیرات حسان استکه در وی بنت الحارث بن عبدالمطلب از بنات عمّ حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم و از صحابیّات بشمار آید و در تاریخ ابوالفداء در بیان حلم معاویه حکایتی از انیزان بشرح ذیل مسطور است روزی اروی بحضور معاویه آمد و مشارالیها در آنوقت زیاد پیر شده بود معاویه اظهار ملاطفة کرده باو گفت مرحبا بک یا خالة حال تو چگونه است اروی در جواب گفت ای همشیره زاده حالم خوب است امّا از آنجا که تو کفران نعمت کردی و با ابن عمّ خود بدرفتاری نموده بخلاف برخواستی و در صورتیکه حق تو نبود خود را خلیفه نامیدی و عضب اینحق را روا داشتی ما که از این خاندانیم بیشتر از همه کس به بلیّات مبتلا هستیم از وقتیکه حضرت رسول فرمودند یتم و عدّی و امّیر به غصب حق ما پرداختند و ما را از حقوق خود محروم ساختند حکم شما را شد و ما در میان شما شدیم مثل بنی اسرائیل در میان قبطیان و تابعین فرعون و حضرت علیّ بن ابیطالب علیه السلام مانند هرون شد پس از حضرت موسی عمرو بن العاص که حاضر محاضر بود از مقاله اروی متغیّر شده گفت ایعجوز کوتاه کن عقل تو تمام شده است اروی گفت یابن النابغة تو بچه رو سخن گوئی و حال انکه مادرت در مکّه فاجره شد مشهوره که باجرت قلیلی مردم را متمتّع میساخت در وقتیکه تو متولّد شدی پنجنفر مدّعی پدری تو شدند چون از مادرت حقیقت حال را پرسیدند گفت این پنجنفر همه با من مقاربت کرده اند این مولود در هرکدام شبیه تر است از او است واربخار که تو به عاص بیشتر شباهت داشتی تو را باو الحاق نمودند معاویه گفت عفی الله عمّا سلف ای اروی حاجتی که داری بگوی اروی گفت دو هزار دینار میخواهم که با آن برای بنی الحارث در دشت همواری آبی جاری ابتیاع نمایم و دو هزار دینار دیگر برای تهیّه مزاوجت جوانان فقیر از بنی الحارث و دو هزار دینار هم برای رفع بعضی شداید و سختی ها معاویه ششهزار دینار باو تقدیم نمود اینست آنچه در تاریخ ابوالفداء نوشته شده و اینقضیّه را بنحوی البسط در خیرات حسان از لبیب افندی در کتاب جواهر ملتقطه اش نقلنموده هرکه طالب باشد بانجا رجوع کند صحابیّة در اصابه ام شریک را در عداد صحابیّات بشمار آورده و از زنانیکه
ص:312
از مکه بمدینه هجرت نموده اند و قضیّه از او نقل کرده که ترجمه صاحب کتاب مصابیح القلوب ملحّفش اینست که او از مکّه روی بمدینه نهاد تا بخدمت حضرت رسول آید چون اسلام آورده و متمکن از اظهار آن در آنجا نبود پس در راه یهودی همراه وی افتاد پرسید کجا میروی گفت بزیارت پیغمبر خدا میروم جود را سخت آمد هیچ نگفت پاره ماهی شور بامّ شریک داد بخورد چون روز گرم شد تشنه گی بر آن ضعیفه غالب شد از آن جهود آب خواست گفت ندهم تا بمحمّد کافر نشوی امّ شریک گفت معاذالله و این هرگز نباشد جهود فرود آمد و مطهر در زیر سرنهاد و بخفت امّ شریک بجانبی دیگر رفت و بنشست چون ساعتی برآمد کوزه دید از هوا فروگذاشته فراگرفت و آب بیاشامید و بنهاد جهود از خواب بیدار شد و گفت دانم که بغایت تشنه شده باشی اگر میخواهی که آبت و هم بمحمد کافر شو امّ شریک گفت من بیزارم از تو و از آب تو اینک مرا آب فرستادند جهود نگاه کرد کوزه آبی دید گفت خدائی که کسیکه قصد زیارت رسول او را می کند او را تشنه نمیگذارد دین او که بر رسولش فرستاده بر حق است و این رسول بر حق پس در حال کلمه شهادتین بر زبان آورد و مسلمان شد پس امّ شریک چون به نزدیک مدینه رسید جبرئیل آمد که یا رسول الله خداوند عالم میفرماید که امّ شریک بزیارت تو میآید استقبال وی کن زهی سعادت و دولت زهی حلال و جلال*** که شاه هر دو جهان آمدش باستقبال پس خواجه باستقبال وی بیرون رفت امّ شریک را چون چشم بر جمال با کمال مصطفی افتاد و در دست و پای آن یگانه هر دو سرا افتاد و گفت یا رسول الله اگر همه دنیا و هرچه در او است مال و ملک من بودی فدای خادمی از خادمان حضرت تو کردمی ولیکن مرا چیزی نیست جز این نفس که دارم این را بخشیدم مرا قبول کن خواجه توقف کرد جبرئیل آمد که حق تعالی میفرماید که وی را قبول نما و اینخاص تو است که زنی بی مهر خود را بتو بخشد تو را حلال بود و این آیه آورد وامرته مؤمنة ان وهبت نفسها للنّبی ان اراد النّبی ان یستنکحها خالصة لک من دون المؤمنین صحابیّةٌ خوله بنت ثعلبه زوجه اوس بن صامت صحابی از جمله زنان صحابیّه است که عندالله بسیار قدر و منزلت داشته که قصّه ظهار اوس او را باعث تشریع حکمی از احکام الهی شد چنانچه در تفاسیر در تفسیر آیه قد سمع الله قول الّتی تجادلک فی زوجها و تشتکی الی الله الآیه مذکور است در خیرات حسان استکه گویند عمر در ایّام خلافت خود روزی با چند نفر به پیرزنی برخورد مدّتی متمادی ایستاده با مشّارالیها گفتگو کرد و همراهان او ایستاده منتظر بودند یکی از همراهان بعمر گفت بجهة پیرزنی جمعیرا معطل مینمائی عمر گفت آیا میدانی اینزن کیست این همان خاتون جلیل القدری است که شکایت بدرگاه پروردگار برد و حق جلّ وعلاایه شریفه قد سمع الله را در حق او نازل فرمود والله اگر تا شام میایستاد و با من تکلّم میکرد می ایستادم و جز برای نماز سخن او را قطع نمیکردم و نمیرفتم و برای نماز هم که میرفتم اگر او باز طالب گفتگو بود معاودت مینمودم صحابیّة در اصابه استکه ام ورقة بنت حمزة بن عبدالمطلب که از صحابیّات است در وقت غزوه بدر از حضرت رسالت مسئلت نمود که با انجناب بآن غزوه رود از برای مداوای مرضی و مواظیت جرحی و امید رسیدنش بدرجه رفیعه شهادت حضرت باو فرمود یا امّ ورقه تو در منزل خویش آسوده بنشین که زود استکه خداوند هدیه میفرستد شهادت را از برای تو در منزل خودت تا انکه در زمان خلافت عمر امّ ورقه غلام و کنیزی داشت که آنها را تدبیر نموده و مدبّر و مدبّره قرار داده بود شبی آنها امّ ورقه را خبه کردند و او را در قطیفه پیچیده در کنار حجره گذاشته فرار کردند صبح آنروز عمر گفت چه شده استکه من صدای قرائت امّ ورقه خاله خود را دیشب نشنیدم پس داخل منزل امّ ورقه شد دید که او را خبه نموده و در قطیفه پیچیده و در کنار حجره گذاشته اند عمر گفت صدق الله و رسوله و بادش از فرمایش پیغمبر آمد که فرموده بود بامّ ورقه که خدا شهادت را بعنوان هدیه در منزلت میفرستد پس بمنبر بر
ص:313
آمده و مردم را از آن کیفیت خبر داد وزیر باحضار غلام و کنیز امّ ورقه نمود آنها را پیدا کرده نزدش حاضر ساختند پس از آنها سئوال نمود و ایشان اقرار به قتل امّ وقه نمودند عمر بعد از اقرار امر نمود که هر دو را بدار آویختند و آنها اوّل مصلوب بودند که در زمان اسلام در مدینه مصلوب شدند تدنیل ذکره فی المقام دخیل مولانا محمّد که معروف بشاه قاضی و از علماء جلیل هند است که معاصر با قطب شاه هندی شیعی بوده اند در مجموعه خود چنین آورده که من روی عن رسول الله من النساء فاطمه بنت رسول الله و امّ سلمه زوج النبی و امّ ایمن مولاة رسول الله و زینب العطّارة الخولاء و عایشه بنت ابوبکر و امّ هانی بنت ابیطالب و میمونه زوج النبی و صفیّه بنت عبدالمطلب و من روی من النّساء عن امیرالمؤمنین حبّابة الوالبیه و نصرة الا زدتّه زوت انّ علیّاً قال ما رَمَدَت عینی منذ نقل رسول الله من روی من النساء عن الحسن حبابة الوالبیه و من روی من النساء عن الحسین فاطمه بنت علیّ و حبّابة الوالبیّه و من روی من النّساء عن علیّ بن الحسین حبّابة الوالبیّه و امّ البراء و من روی من النّساء عن ابی جعفر خدیجه بنت عمر بن علیّ بن الحسین و حبّابة الوالبیّه و من روی من النّساء عن ابی عبدالله امّ فروه و فاطمه انبتا ابیعبدالله و امّ بکر سلمی مولاة ابی عبدالله و کلثم بنت یوسف بن عمران میثم و ام سعید الاحمعیّه وَسعرة ومیّه اختا محمّد بن ابی عمیر و امّ البد اقنوا بنت رشید الزّیات امرئة داود الرّقی و سلمة مولاة ابی عبدالله و حبّابة من روی من النساء عن الکاظم ابی ابراهیم حبابه و جویریّه امرئة عیسی بن موسی الهاشمی و مرینة البارقیه من روی من النساء عن ابی الحسن حلیمه بنت موسی من روی من النساء عن الجواد زینب بنت محمّد بن یحیی من روی عن الهادی کلثم الکرخیّه روی عنها ابوعبدالرحمن الشعیری و ابواحمد بن داود بن کلثم رحمه الله

86 ) - گلشن هشتاد و ششم

در بیان دانشمندان از طائفه نسوان و گلچین از گلبانهای آن چند کلست امرأة در قصص العلماء از مقابیس مرحوم شیخ اجلّ شیخ اسدالله کاظمینی نقل نموده که شیخ شهید محمّد بن مکی المعروف بالشهید الاوّل رضوان الله علیه در اغلب اجازات اجازه میگرفت برای خود و برای دو فرزندش محمّد و علی و همچنین اجازه میگرفت برای دو دخترش و دو دخترش هرکدام انها فقیه و صاحب اجازه بودند و یکی از آنها فاطمه نام داشت و او راست المشایخ می گفتند یعنی سیّده مشایخ و بنا بر بعضی از نسخ بنت المشایخش میگفتند و کنیه او امّ الحسن بود و او عالمة و فقیهه و صالحه و عابده بود و پدرش بر او ثناء میفرستاد و زنان را امر میکرد که باو اقتداء نمایند و در احکام باو رجوع کنند و همچنین شهید ثناء میفرستاد بر زوجه خود که مکثاة بامّ علی بود و او فاضله و پرهیزکار و فقیهه و عابده بود امرأة در خیرات حسان استکه امام سیوطی در اواخر مزهر از اهالی قالی نقل کرده گوید امّ الهیثم عجوزی بوده است از بنی منقر که از فصحای نسوان بشمار میآید وقتی بیمار شد از علّت مرض او استفسار نمودند گفت کنت وحمی بالدکّة فشهدت ماء دبَّه فاکلت حجبته من ضعیف تلعه فاعترتنی زلخّه گفتند اینچگونه گفتار است گفت مگر گفتار اقسام داد نهایة من بعربی فصیح با شما سخن گفتم پوشیده نباشد که جبجنه بضم هر دو جیم شکنبه گوسفند است که عربهای بدوی آنرا پاک کرده و از گوشت قورمه شده پرمینمایند و ضعیف گوشتهائی است که برای بریان شدن روی اتش میگذارند و بلعه بکسرها و فتح لام مشدّد و بزغاله ماده است و زُلَّخه بضمّ زاء و فتح لام مشدّد وجعی است که به پشت انسان عارض میشود و در وقت شدت مریضی که باینوجع مبتلا شده نمیتواند حرکت کند بنابراین معنی کلام الهّیثم اینست که من درد که آش میخورم بعد به ضیافتی حاضر شدم و شکنبه بزغاله ماده که پر از گوشت قارورمه بود خوردم و مبتلا بدرد پشت شدم امرأة و هم در آن کتاب استکه از مسطورات اشخاصی که وقایع غربیه عالمرا نوشته اند چنین مستفاد
ص:314

در دانشمندان از طایفه نسوان
میگردد که بنت خدا ویروی در سال ششصد و بیست و چهار در اسکندریّه ظاهر شده و خلقتاً بازو نداشته و پستان های او مثل پستان مرد بود با پای خود قلم میگرفت و مینوشت و بخوبی از عهده تحریر مقصود و مرام خود برمیآمد یکی از وزراء مصر او را احضار کرد و هنر او را معاینه نمود و وظیفه برای او قرار داد گویند مقبره مشارالیها هنوز در اسکندریّه هست و موقوفه دارد امرأةٌ و هم در آن کتاب استکه جانان بیگم از زنهای مملکة هندوستان و پدرس عبدالرحمیخان بن بیرامخان که ملقب بخان خانان بوده خود از علم و فضل بهره وافری داشته و تفسیری بر قرآن کریم نگاشته جهانگیر پادشاه از سلاطین هندصیت حسن صوری و فضائل معنوی او را شنیده بخواستگاری او فرستاد او دندانهای خود را کنده و گیسوان خود را بریده در جعبه گذاشته نزد پادشاه فرستاد و پادشاه اینحرکت را دلیل عفّت او دانسته تحسین کرد مشارالیها در سال هزار و هفتاد درگذشت و اینشعر از اوست شعر عاشق زخلق عشق تو پنهان چسان کند*** پیداست از دو چشم ترش خون گریستن امرأةٌ و هم در آنجاستکه جهان خاتون شاعره بوده است شیرازیّه و مالدار معاصر با عبید زاکانی شعرا و ظرفا غالباً در مجلس او حاضر میشده و کمال احترام را باو مینموده اند اینشعر رشیق از اوست شعر مصوّری است که صورت زآب میسازد*** ز ذرّه ذرّه خاک آفتاب می سازد امرأةٌ و هم در آن کتاب است که صفیّه دختر جمال خلوتی استکه از اکابر خلوتیه بوده در عصر سلطان بایزیدخان ثانی سلطان عثمانی جمال خلوتی از بزرگواران زمان خود بشمار آمده و چون در ان اوان در اسلامبول متوالیاً زلزله میشد و طاعون مردم را هلاک مینمود جمال خلوتی از جانب شخص سلطان و قاطبه علماء و صلحاء مأمور شد که بمدینه منوّره رود و بروضه مقدسه نبویّه متوسّل شود و دفع آن بلیّات را ملتمس گردد و همانروز که مشارالیه عازم شد و باسکدار قدم گذاشت همه بلاها رفعشد و دیگر کسی آسیبی ندید و ایندلیل بزرگواری و ترفّع مقام جمال خلوتی است امّا خود از آن سیرت نیک و فروتنی که داشت گفت من چقدر مستوجب عقوبت و سخط بوده ام و معلوم میشود صدماتی که مردم اسلامبول می کشیده اند بواسطه بودن من در میان آنها بوده چه تا پای من از میان آنها بیرون آمد بکلّی آسوده شدند رحمت بر آن نهاد پاک باد خلاصه او ترک عزیمه نکرد و قصد حجّ و زیارت خانه خدا نمود و در حوالی حجاز راه سرای قرب را پیش گرفت و تزویج صفیّه دخترش به سنبل افندی برحسب وصیّت او شد و سنبل افندی از اخصّ خلفای جمال خلوتی بوده است امرأةٌ و ایضاً در آن کتاب استکه عایشه دختر یک نفر چری باشی بوده از اعیان شام در تاریخ یغما سال هزار و شش هجری میگوید عایشه مذکوره که انوقت زوجه بگری بیک آلای بیکی شام بود با حمل سه ماهه دو پسر آمد و پس از آن جرابی انداخته چون او منشق شد چهارده طفل تمام الاعضاء در آن دیدند که دو از آنها ذکور و باقی اناث بودند و هنوز حیات در آنها سرایت نکرده بود و حکماء این را غلط طبیعت گویند و این هم مناسب با مندرجات گلشن صد و یکم است که در غرایب تولیدیّه است کما لایخفی امرأةٌ و هم در آنکتاب بعد از اینکه فصلی مشبع در جلالت شأن و بنالة قدر زبیده خاتون زوجه هرون الرّشید نوشته گوید که زبیده علاوه بر کمالات نفسانی در ادبیات و انشاء اشعار مرتبتی عالی داشته است و از بزرگواریهای زبیده اینکه روزی غربی او را مخاطب نموده ایندو شعر بگفت غربیّة از بیدة انبة جعفر*** طوبی لسائلک المثاب تعطین من رجلیک ما*** تعطی الاّ کفّ من الرّغاب کسانیکه در خدمت زبیده بودند خواستند عرب را اذیت کنند او خود مانع شد و گفت قصد این بیچاره مدح بوده از عهده ادای آن برنیامده شنیده استکه گفته اند شمالک اندی من یمین غیرک خواسته است نظیر اینمضمون را به نظم آرد قصور خیال او را از دقیقه دیگر غافل نموده بعد از آن امر کرد جائزه باو بدهند و او را بر لغزشی در شعر اتفاق افتاده واقف سازند تا منتشر نسازد
ص:315
امرأةٌ در روض الرّیاحین یافعی و نفحات جامی استکه شیخ ابوالرّبیع مالقی گفته است که شنیدم حال زنی از صالحات را در بعضی دیها مراد اعیه زیارت وی شد از برای اطلاع بر کرامتیکه از وی شهرت گرفته بود و آنزن را فضّه میخواندند چون بآن دیه که آنزن انجا بود رسیدیم حکایت کردند که گوسفندی دارد که از وی شیر و عسل می دوشد ما قدحی نو خریدیم و بیامدیم پیش آنزن و بر وی سلام کردیم پس گفتیم که میخواهیم به بینیم آنچه میگویند از گوسفند شما گوسفند را حاضر آوردند بدوشیدیم در آن قدح و بیاشامیدیم شیر بود و عسل از قصّه وی پرسیدیم گفت ما را گوسفندی بود و ما قومی فقیریم روز عید شوهر من گفت وی مردی صالح بود که ما امروز این گوسفند را قربان می کنیم گفتم نه که ما را رخصت است در ترک قربان و خدایتعالی احتیاج ما را میداند باین گوسفند اتفاقا در آنروز مهمانی رشید شوهر را گفتم ما باکرام ضیف مأموریم برخیز و آنرا بکش امّا جائیکه طفلکان ما نه بینند که برگشتن او گریه کنند آنرا بیرون برد که در پس دیوار قربان کند ناگاه دیدم که گوسفندی از دیوار خانه برجست و بخانه فرود آمد من گفتم مگر آن گوسفند از شوهر من گریخته است بیرون رفتم دیدم که آنرا پوست میکند در تعجّب ماندم و قصّه را گفتم گفت که شاید که خدایتعالی عوض داده باشد بهتر از آن که مهمانرا گرامی داشتیم بعد از آن گفت ای فرزند بدرستیکه این گوسفند در دلهای مریدان چرا میکند چون دلهای ایشان خوش است شیر او خوش است و اگر متغیّر است شیر او نیز متغیّر است پس شما دلها خوش گردانید یافعی میگوید که مراد از مریدان که آنزن گفت وی و شوهر وی است ولیکن عام ذکر کرد از برای ذکر و تلبیس و از برای تحریص مریدان بر طیب قلوب و معنی آن استکه چون خوش است دلهای ما خوش است آنچه نزد ما است پس شما نیز خوش گردانید دلهای خود را تا خوش شود انچه نزد شماست امرأةٌ و هم در نفخات استکه شیخ نجیب الدّین علی برغش گفته است وقتی زنی از شهر گلپایگان بشیراز آمده بود وقتها بخانه ما میآمد و زنی باخبر بود وقتی چند روز در خانه ما میبود و مرا دست تنگی روی نموده بود و وی میدانست ان حالرا و ظرفی چند در خانه بود که اگر وقتی حقتعالی از حبوبات مثل گندم و جو چیزی فرستادی در آنظرف کردی و ان ظرفها تهی بود و سرهای آنها پوشیده بودیم تا پاک بماند تا وقت حاجت آن زن پنداشت که مگر چیزی در آن ظرفها است مرا گفت چون دست تنگی روی نموده است چرا انچه در اینظروف است قوت نسازی گفتم انها تهی است گفت چون تهی است که سرهای آنها پوشیده است گفتم سر آنها را پوشیده ام تا پاک بماند آنزن برخواست و سرهای آنها را برگرفت و گشاده گذاشت و گفت از ان تهی است که دهن برهم نهاده است چون سر آن گشاده باشد همچون دهنی باشد که باز کرده باشد و گرسنه باشد حقتعالی او را قوت فرستد هر چیزی مناسب آنچیز برساند در وقت حاجة پس قوت اینظروف غلّه است چون تهی شکمی وی ظاهر گردد پرغلّه و حبوب گردانند پس چون آنزن این تصرّف بکرد در حال حقتعالی چندان گندم فرستاد که آن ظروف پرکرده شد و آن زن از اولیای خدایتعالی بود امرأةٌ در سامرات محیی الدّین استکه غانمه بنت عامر از فصحای زنان بنی هاشم بوده و چون کار بنی امیّه بالا گرفت و بنای تحقیر هاشمیان را گذاشتند و با امویها از جانب هاشمیها مفاخره کرده است و صورت مفاخره او بدین نحواست غانمه گفته است هاشمیان در شان و مجد و معاد اصل و کریمترین خلق بودند و از حیثیّت علم و حلم بزرگوارتر عبد مناف که شاعر در حق او میگوید شعر کانت قریش مضیّه فتقلّفت*** فالمدح خالصة لعبد مناف از ما هاشمی هاست هاشم پسرش که عمرو نام داشت و هر وقت کاروان قریش در تابستان شام و در زمستان بیمین میرفتند ترتیب تزید برای آنها میداد و باینجهة هاشم نامیده شد و شاعر در حق او گفته است مروالعلا هستم الثرید لقومه*** و رجال مکّة مستنون عجاف نیز از ما است عبدالمطّلب باعث فیض و برکت قریش و اسباب نزول
ص:316
در دانشمندان از طایفه نسوان
رحمت بر آنها که شاعر در مدح او گفته است و نحن سنی المحل قام شفیعنا بمکة مدعود المیاه تفور هم از ما است ابوطالب پسرش بزرگ قوم که شاعر او را اینطور ستوده آتیة ملکا فقام بحاجتی باز از ما است پسر دیگر او عباس بن عبدالمطلب که سیّدعالمیان او را بر مرکب خود سوار کرده و از مال خود باو بذل فرموده و شاعر در ثنای او گفته است ردیف رسول الله لم ترمثله ولامثله حتّی القیامة یولد ایضاً از ماست حمزه که در حق او گفته‌اند ابا یعلی بک الارکان مدت و انت الماجد البر الوسول هم از ماست جعفر ذوالجناحین که اجمل و اکمل ناس است نه غدّار است و نه جبّار و در عوض دو دست او دو بال عطا شده است که در بهشت برین با آنها پرواز کند و شاعر در حق او گفته است هاتو اکجعفرنا و مثل علینا انا اعز النّاس عند الخالق از ما است حضرت ابوالحسن علی بن ابیطالب علیه‌السلام که مختار بنی هاشم است و فارس یکه تاز و از همه کریمتر و شاعر در ثنای او میگوید علی الف الفرقان صحفا و والی المصطفی طفلا مبیا از ماست به سبط نبی حضرت حسن بن علی علیهماالسلام که سیدجوانان بهشت است و شاعر در مدح او گفته یا اجل الانام یابن الوصّی انت سبط النبی و ابن علی از ماست
حضرت حسین بن علی علیهماالسلام که جبرئیل او را بر دوش گرفته و شاعر حضرتش را چنین ستوده حبّ الحسین ذخیره لمحبّه یا رب فاحشرنی خدا فی حزبه از ما است و هر کس را همینقدر شرف و شرافت کافی و وافی است امراة در خیرات حسان استکه عبادیه کنیزکی بوده است که مجاهد حامری او را به عباد پدر معتمد امیر اشبیلیه تقدیم کرده و منسوب باو شده از اینجهت وی را عبادة گفته‌اند و چون ظرافت طبع و فضل و کمالی داشته و در نظم و شعر و کتابت ماهر بوده از ادیبه‌های اندس بشمار آمده است محفوظات او را در مفردات لغة زیاد گفته‌اند صاحب نفخ الطیب از این علیم شارح کتاب ادب الکاتب ابن قتیبه نقل کرده گوید عبادیّه از افاده‌ها که در محضر علمای عصر خود کرده اینست که گفته است حالتیکه در هنگام خنده در صورت بعضی جوانان پیدا میشود اگر در زنخندان است آنرا نونه گوبند و اگر در صورت است فحصه و این در آن وقت از غرائب اطلاعات ادبیّه بود و از علمای اشبیلیه کسی نمیدانست و در قوّت و قدرت طبع عبادیّه گویند شبی در فراش مولای خود عباد خوابیده بود عباد بیخیالی دچار بیخوابی شده برخاست و نشست و اشاره بعبادیه که در خواب بود کرده و گفت تنام و مدتها یسر و تصبرعنه و لا یصبر عبادیّه بیدار شده و فوراً گفت لئن دام هذا و هذاله سیهلک و جداً و لا یشعر و این منتهای قدرت طبع است. امراة و هم در آن کتاب است که فاطمة الفقیهه و حشر علاءالدین محمدبن احمد السمرقندی مؤلف کتاب معتبر مشهور تحفة الفقهاء است پدرش او را به بمولانا علاءالدین کاشانی با زوجه و پدر زن هر سه در کاشان در یکخانه منزل داشتند و باهالی فتوی میدادند و هر مسئله که علاءالدین را شبهه حاصل شدی او را بزوجه‌اش عرضه داشته حل مینمود بعد ازچندی بحلب رفته سکنی گرفتند و بعد از مدّتی زوجه او هوای کاشان نمود مولانا رعایة میل او را مصّمم شد که بکاشان برگردد سلطان نورالدین از اینفرم مستحضر و واقف شده علاءالدین را احضار کرد و خواهش ماندن حلب را نمود مولانا گفت اینمیل بکاشان رفتن از جانب عیال منست و چون او دختر استاد من است متابعتش را بر خود لازم میشمارم سلطان با مولانا قرارداد خواجة از طرف خود نزد فاطمه الفییهه فرستاد توقف در حلب را از او خواهش کند پس چنین کرده یعنی خواجه بر در خانة فاطمه آمده اذن دخول طلبید فاطمه بتوسط همان خواجه بشوهر خود پیغام داد که آیا شما اینقدر از عالم فقا است دور افتاده‌اید که نمیدانید نظر کردن من باینخواجه همانطور حرام است که نظر کردن بسایر مردان چون خواجه در حضور سلطان پیغام فقهیه ربا
ص: 317
بشوهر رسانید سلطان نامة مخصوصی نوشته مطلب را در آن درج ساخته و بتوسط خاتونی آنرا برای فاطمه فرستاد فاطمه خواهش سلطانرا قبول کرد و در حلب بماند تا آنکه از دنیا برفت و در مقبرة قبور الصالحین دفن شد چندی بعد از آن هم علاءالدین در گذشت و در پهلوی قبر فاطمه بخاک سپرده شد و عواب حلب قبور رانیزن و شوهر را قبر المرئة و زوجها گفته‌اند و در تذکرة الخطاطین است که مستفیتن نزد فاطمه رفته او فتوی نوشته بعد از آن پدر و شوهر آنرا امضا مینمودند امراة فی زنبیل المعتمدی لما ارادت سکینه بنت الحسین بن علی علیهماالسلام الرحیل من الکوفه الی المدینه بعد قتل زوجها المصعب حف بها اهل الکوفه و قالوا احسن الله صحابتک یا ابنة رسول الله(ص) فقالت لاجزاکم الله خیراً من قوم و لا احسن الخلافة علیکم قتلتم ابی و جدی و اخی و عمی و زوجی اتمیموئی صغیرة و ارملتمونی کبیرة امراة و هم در آنجاستکه اصمعی گفته است که در میان زنان اعراق الناس فی الخلافه عائکه دختر یزید بن معاویه است که پدرش و جدش خلیفه است و برادرش معاویة بن یزید هم خلیفه است و شوهرش عبدالملک بن مروان خلیفه است و اولاد او ولید و سلیمان و هشام خلفاء هستند محرر گوید عجب است که نگفته است که اعرق الناس فی الامامه فاطمه دختر حسن بن علی علیهماالسلام است که پدرش و جدش امام است و عمّش حسین بن علی (ع) امام است و شوهرش علی بن الحسین(ع) امام است و پسرش امام محمّد باقر(ع) امام است و امّ الائمة نیز او است

87 ) - گلشن هشتاد و هفتم

در معارضة دلیل و خجة المثل آنست و گلچین از گلبانهای آن چند گل است معارضة فی الکتب المعتبرة مثلا کنز الکراجکی و مشکول القزوینی و غیر همان الشیخ المفید ابا عبدالله محمدبن النعمان قدس الله روحه العزیز دخل مجلس و قاضی بغداد فسال القاضی رجل من اهل المجلس سمعنا ان النبی(ص) نقل علی علی بن ابیطاب(ع) یوم الغدیر فکیف قعود الخلفاء مجلس الخلافه فقال القاضی لا ترک الدرایة ای قعودهم فی المجلس الخلافة بالروایة هی نص غدیر خم فلما سمع المفید هذا جلس حتی خرج کل من فی المجلس و التفت قاضی الیه و کان صبیا فقال مالک یا صبی فقال المفید سمعنا عایشه و طلحه و زبیر خرجوا علی علی بن ابیطالب(ع) بالبصرة فما قول القاضی فیهم فقال القاضی خرجوا ولکن تابوا عن ذلک فقال المفید الحرب درایة و التوبة روایة و العاقل لا یترک الدرایّة بالروایة فقال القاضی من انت یا صبی فقال انا محمدبن محمد بن النعمان فقال القاضی انت المفید حقا انت المفید حقا قلقب بالمفید اقول فقلبته من کتاب المشکول الذی هو بخط مؤلفه المولی کمال الدین حاجی بابا القزوینی من تلامذة الشیخ الجلیل البهائی و علیه خط الشیخ المزبور البه الله من حلل النور معارضة در تاریخ گزیده استکه معویه در دمشق منتصف رجب سنة سنتین از هجرت بمرد گویند بوقت وفات با یکی از خواص گفت بر خود از این سه کار بزرگتر نمیدانم اول آنکه در حق البیت طمع کردم و به تغلب بردم دوم آنکه زن حسن را بفریفتم تا او را از هر دادتیم آنکه یزید را ولیعهد کردم و در همه نظر رواج کار یزید بود. مخفی نماناد که افرار معاویه به تغلب خودش و اقرار نبیره‌اش یعنی معاویة بن یزید بتغلب پدر و جدش باطل مینماید ان تاویلی را که مریدان معاویه در حق او کرده‌اند که جنگ او را امیرالمؤمنین علی با جتهاد بود چه انکار ایشان بعد از آنکه خودش اقرار به تغلب و غاصبیت نماید ثمر ندارد و هم رد میکند این تاویل را آنچه که مولی یعقوب بینانی لاهوربی در شرح تهذیب ملاسعدالدین گفته است چه آنکه ملاسعد در مبحث امامیه ان کتاب از فعل معویه باینعبارت عذر خواسیته که والحق تعظیم جمیع الصحابه و الکف عن الطعن فیهم حتی عن معویة بن سفیان فانه و ان بغی علی علی الا مان جهه صحبه للنبی ینبغی ان یراعی ایضاً فهوذ و اعتبارین فبا علبا رفیه جهة الطعن و باعتبار یوجد فیه جهه التعظیم فلا ینبغی ان یترک جهة التعظیم للنبی بوجود الطعن للمولی فمعارض بخالدبن ولیدبن عقبة کان اخاعثمان لام فانه فارغ علیا علیه‌السلام فی حیوة رسول الله و شاهده و قال له انا اشبت منک جنانا واحد اسنانا فقال له علی اسکت یا فاسق فانزل الله فیها افمن کان مؤمناً کمن کان فاسقاً لا یستون
ص:318

قسماه الله مع فاسقا مع انه کان صحابیتاً فترک فیه جهة التعظیم النبی بوجود اطعن للولی و در کشاف مسبب نزول این آیة شریفه را همین منابذه بیان نموده و صاحب استیعاب هم در ترجمة ولید مزبور را همین را گفته و ابن ابی الحدید در شرح نهج از شیخ خود ابی القاسم البلخی همین را نقل نموده و از محب طبری در ریاض النضره فی فضائل العتره در ذکر آیاتی که دربارة امیرالمؤمنین نازل شده همین استفاده میشود و در تاویل نمایندگان فعل معویه زیاده از ده وجه است و چون این گلزار نه معد از برای اینگونه از کار است به همینقدر قناعت شد معارضة در طبقات النجاة سیوطی استکه روزی عضدالدوله بویهی در میان سواری از ابوعلی فارسی نحوی که از معاصرین و مخصوصین او بود پرسید که نصب مستثنی بچه چیز است گفت بقدیر استثنی عضدالدوله گفت سبب تقدیر استثنی چیست و چرا امتنفع نکنند ما مرفوع شود ابوعلی عاجز شده گفت اینجواب میدانی بود که گفتم بعد از این رجوعه و تامل نموده جواب متنفع نکنند ما مرفوع شود ابوعلی عاجز شده گفت اینجواب میدانی بود که گفتم بعد از این رجوع و تامل نموده جوال مفتح بعرض رسانم. معارضه در مجالس المؤمنین استکه قاضی عضد در شرح مختصر الاصول در مقام بیان اختلافیکه اصولیین دارند در انکه واو عطف از برای جمع مطلب است یا از برای ترتیب بحسب زمان از جانب قائل بترتیب ایندلیلرا ذکر نموده که شخصی نزد پیغمبر(ص) خطابت میکرد در اثنای خطبه فرمودند که بئس الخطیب القوم انت قل و من عصی الله و رسوله بئس اکر ذاو از برای ترتیب نبودی بایستی که در میان آندو عبارت فرق نبودی و رد و لمقین پیغمبر موجه بودی و مولانها شمس الدین محمد آملی صاحب کتاب نفایس الفنون در شرحیکه بر مختصر الاصول نوشته فرموده است اولاً میتوان گفت که واو از برای مطلق جمع است و معذلک میان اندو عبارت فرق بسیاری است زیرا که در جد اذکر کردن خدای تعظیمی هست که در ضم او با غیر بطریق تشینه آن تعظیم نیست و میتواند بود که رد پیغمبر بر آن خطیب از برای آن باشد که تعظیمی را که بجد اذکر کردن خدایتعالی از او حاصل میشد ترک نموده و ثانیاً با آنکه خود قاضی در دو سه کلمه پیشین از این گفته که ذکر خدا و رسول به صیغه تشینه منافی تعظیم و مردود رسول کریم است و در مرتبة تقویه جواب بلافاصله مخالفت آنرا نموده و در چند موضع از کلام خود جمع میان خدا و رسول بضمیر واحد نموده چنانکه ناظر بر عبارت او مشاهد و محسوس است و اینعمتی با آنکه عصیان است با خدا و رسول مشعر است بسوء ادب و حماقة و ذهول معارضة در منابع الحکم استکه زیادبن سمیه وقتی بسائلی یک درهم داد سائل گفت والی عراقین را نزیبد که در مقابل سئوال من درهمی عطا نماید زیاد گفت بسا هست خداوندی که مالک خزائن زمین و آسمان است باخص عباد خود یک لقمه و یا یک خرما رزق میدهد و ما یکبر عندی ان اصل رجلاً بمأة الف درهم و لا یصغر عندی ان اعطی سائلاً زغیفا اذا کان رب العالمین یفعل ذلک معارضة در مجالس قاضی استکه شهر زوری در تاریخ الحکماء آورده که شیخ ابوعلی سینا به مجلس درس علی بن مسکویه صاحب کتاب طهارة الاعراق فی حلم الاخلاق درآمد و تلامذه را در اطراف او نشسته دید و چون شیوة او امتحان فضلاء و اظهار مزیت با اکابر علماء بود لاجرم خوری بابی علی مسکویه داد و گفت بیان مساحت اینجور را بشعیر است تحدید کن ابن سکویه هم جزوی را که در علم اخلاق بود باو انداخت و گفت که اصلاح اخلاق خود بکن تا من استخراج مساحت خود نمایم. معارضه و هم در آنجاستکه در زمانی که شاه اسمعیل ثانی رحم الله اسلافه از زندان قلعه قهفهه خلاصی یافته پادشاه شده و بواسطة خیر از در تناول افیون و استمرار عادت بحبس و سکوم از حرکت کردن و سواری عاجز و زبون شده بنابر آن میخواست که دفع منازعه پادشاه روم و اوزبکان باظهار موافقت در مذهب نماید تا او را در مدافعة ایشان حرکت نماید که میرزا محمد ذم شریفی و ملامیرزا جان باغنوی عمری و ابوحامد پسر شیخ نصرالبیان شیرازی
ص:319
گول خورده بودند و او را راستی کمان برده بودند و بنابراین همواره با خواجه افضل الدین محمد ترکه اصفهانی که در آن زمان از اذکیای فضلای امامیه و صاحب ذوق در مطالب صوفیه بود مناظره و مشاجره مینمودند و چون در مناظرة او همیشه عزم و مبهوت و پایمال بودند روزی انفاق نمودند بر ایراد این سئوال که دفع آن در نظر ایشان ملح ق بمجال بود و بجناب خواجه گفتند که شما مقاصد صوفیة را حق میدانید و حال آنکه ایشان در مسئله خلق که از امعات مسائل علم کلام است با متکلمان مذهب شما مخالفند و با اشاعره و اهل سنت موافق زیرا که هر یک از صوفیه و اشاعره افعال خود را بخدایتعالی نسبت می‌کنند و لامؤثر فی الوجود غیر الله میگویند جناب خواجه در بدیهه جواب داد که شما را در اینباب اشتباهی واقعشده بلکه صوفیه با شیعة امامیّه در اینمسئله موافقند زیرا که حاصل سخن هر یک از ایندو طائفه آنست که فعل ما غیر از ما و مباین ما صادر نمیشود اما آنکه سخن امامیه اینست بغایت ظاهر است و اما صوفیه بنابر انکه قائلند بوحدت وجود و مباین و غیر در نظر شهود ایشان مفقود میباشد. معارضه فی کنزالفوائد للعلامة الکراجکی قدس سره وجدت فی مالی شیخنا المفید قدس الله نفسه ان ابالحسن علی بن میثم رضی الله عنه دخل علی الحسن بن سهل والی جانبه لمجدقد عظیمه الناس و حوله فقال له قدرایت عجبا قال و ما هو قال رایت سفینته تعبر الناس من جانب الی جانب بغیر ملاح و لاناصر قال فقال له الملحد ان هذا اصلحک الله لمجنون قال و کیف قال لاثه یذکر عن خشب جماد الاحیلة له و لا قوه و لا حیوة فیه و لا عقل انه یغیر الناس و یفعل فعل الانسان کیف یصح هذا فقال له ابوالحسن فایما اعجب هذا او هذا المائ الذی یجری علی وجه الارض یمینة و یسرة بلاروح ولا حیلة و لا قوی و هذا النبات الذی یخرج من الارض و المطر الذی ینزل من المساء کیف یصح ما ترجمه من ان لا مدبر له کله و انت تنکران تکون سفینة متحرک بلا مدبر و تغیر الناس بلا ملاح قال فبهت الملحد معارضة در طرایق استحایق است که بعد از اینکه سیدبرهان الدین خیلیل الله بن سید نعمة الله کهنبانی بعد از پدر بمسند ارشاد نشست و از هر دیار روی توجه بصوب او می‌شد حاکم کرمان را بار شاهرخ میرزا که سلطان وقت بود عریضه کرد و از قبول عامة آنجناب و دولت و ثروت او شرحی نگاشت و سلطان او را بنابر مصلحت مملکت بهرات طلبید هر وقت که سیدبرهان الدین بدربار سلطان میرفت با محفه و پالکی میرفت و با پادشاه بر یک مسند جلوس میفرمود حامیدین غرض خود را بلباس دولتخواهی هر قدر بحضور شاهی جلوه میدادند شاهرخ التفات نمیفرمود تا آنکه روزی امیر فیروزشاه که از امرای بزرگ دولت شاهرخی بود در محضر شاه بسید برهان الدین گفت بر شما اعتراض وارد است. اول آنکه حضرت سلطان برحسب شرع اولاالامر است و احترام ظل اللهی فرض عین شما هر وقت بحضور میآئید بمحفه چرا می‌نشینید اگر پیاده نباید آمد بر اسب سوار شوید و در حوالی عمارت پیاده گردید بحضور بیائید. دویم آنکه چرا در پهلوی سلطان می‌نشینید سیم آنکه چرا اخراج املاک کرمانرا بحاکم مملکة نمیدهید سیدبرهان الدین جواب داد که سلطان از حضرت صاحبقران بزرگتر نخواهد بود و پدر من با مخفه نزدش میآید و وقتی بحضور امیرکبیر این بیت را خواند ملک من عالمیت بی پایان ملک تو از ختابست تا شیراز و من از پدر خود شنیدم که از حضرت رسالت(ص) روایت نمود که فرموده است که هر که خواهد فرزندان من در پیش او بایستند به تحقیق که حرامزاده است و من یقین میدانم که اه زحشاه حلال زاده است و اگر شما را دغدغه ایست نمیدانم اما خراج نه دادن سبب منازعة یزید و جدم حسین بن علی(ع) نیز همین بوده است هر چه شما از من میطلبید واگذاشتم برو و تصرف کن چون سخن باینجا رسید شاهرخ شاه بامیر فیروز فرمود تو را با این فضولیها چه کار و از سید عذرخواهی نمود معارضه و ایضاً در همان کتاب است که در وقتی که شاه طاهر دکنی که ترجمة حال او در مجلس حکمای از مجالس المؤمنین است بطرف رسالت از جانب برهانشاه باحمدآباد بید رفت همگی طالب علمان بزیارت وی رفته بکریکی از علمای دکن که خود را
ص:320
اعلم علمای عصر میدانست از کمال غرور بمنزل وی نرفت بعد از چند کاه طرح ضیافت افکنده خواست که شاه طهماسب را بمنزل خویش آورد پس یکیرا در طلب وی فرستاده اینسطر را نوشته با وی بنمود قال النبی(ص) الاجابة سنة موکده شاه طاهر در تحت آن نوشت کزیارة القادم فادالعارضا تساقطا آن فاضل هندی از اینجواب دانشمندی شاهرا فهمیده بدیدن وی رفت و خود را قطرة دید در جنب بحر ز خار پس خجل شده معذرت خواست

88 ) - گلشن هشتاد و هشتم

در محاکمة میان اقوال قائلان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است محاکمه بدانکه صلوات فرستادن بر حضرت رسول(ص) و آل آنسرور تعظیم و تسجیل آن بزرگواران است در دنیا با علاء کلمة ایشان و بقاء شریعت و احکام آنها و در آخرت بمضاعف شدن مثوبات و ارتفاع درجات ایشان و بعضی گفته‌اند که فائده و ثمرة صلوات عائد صلوات فرستنده میگردد لان الله قد اعطاهم من اعلاء الکلمة و علو الدرجة و رفع المنزلة ما لا یؤثر فیه صلوات مصل ولا دعاء داع چنانچه فوائد و عوائد گریه کنندگان بر حضرت ابیعبدالله الحسین عاید بخود با کیان است نظر بمفاد و اخبار کثیره چه انکه حقتعالی عطا فرموده بآن سرور و آل او مقام و درجه و مرتبة را که اثر نمیکند در آن صلوات هیچ صلوات فرستنده چنانچه عطا فرموده است بجناب سیدالشهدا مقام و مرتبة را که اثر نمیکند در آن گریه هیچ گریه کننده و قیل بل غایه الصلوات و فائدتها طلب زیاده کما لهم و قربهم من الله تعالی اذ مراتب استحقاق نعم الله تعالی غیر متنامیّه و حکیم سبزواری در میان قائلین ایندو قول چنین محاکمه نموده که چون امّت مرحومه اوراق اعضان درخت وجودات مقدسة آنها میباشند پس عود فائدة صلوات بآنها عود بآن ذوات مقدسه است و بالعکس زیرا که اوراق از ناحیه شجره است چه جای شاخ‌ها محاکمة در بسیاری از کتب معتبرة مقاتل است که حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام در وقت رفتن حضرت علی اکبر بجانب میدان و قربانگاه رفع شیبه نحو السماء و قال اللهم اشهد علی هولاء القوم الخ یعنی آن بزرگوار محاسن شریف خود را بروی دست گرفته و بجانب آسمان بلند نمود و عالم جلیل معاصر و الواصل الی رحمة الله الملک الغافر الحاج میرزا محمدالقمی حشرة الله مع النبی الامی در کتاب اربعین الحسینیه فرموده و از نغمات زایدة غلطی است که در بعض مؤلفات همدیده واقع شده که لشکریان چون مشاهدة جمال شاهزاده را نمودند گفتند ما با پیغمبر جنگ نکنیم و از اینقبیل انحرافات در السنه و افواه شیعه بسیار شده و علمای مذهب همه مبرای از اینگونه کلمات داهیه هستند و از این قبیل است عبارت و رفع سبابته الی السماء و قال اللهم اشهد علی هولاء القوم که در زبان اهل مرثیه شیبه خوانده شده و در نسخ مصحفه هم شیبته نوشته شده و بر اهل بصیرت مخفی نیست که عبارت سبابته بوده و در نسخه معتمدة قدیمه نیز موجود است و این هیئت حال شخصی است که خدا ربا بگواهی طلبید و معهود نیست که در مقام تظلم کسی محاسن خود را بآسمان بلند کند انتهی محل الحاجة من عبادته این ناچیز گوید آنچه را که از قول لشکریان نسبت بخرافات افواه و السنة شیعه داده کلامی است متین و دری است ثمین و اما آنچه را که از نسخ مقاتل که این رو سیاه انام و موسفید ایام در فقرة ثانیه از کلام آن جز علام که متعلق ینفرین اماهم اسبت در وقت میدان رفتن علی تشنه کلام دیده‌ام چه از خطیة و قلمی و چه از مطبوعه و مبسومی که علامت صحت از اغبلی از آنها لاشح بود کلمة شیبته ضبط نموده‌اند و تصحیف تمامی این نسخ در ضبط این کلمه از مستبعدات است و اینکه فرموده است که معهود نست که در مقام تظلم کسی محاسن خود را بآسمان بلند کند خلاف مشاهد و محسوس است زیرا که اولاً رفع محاسن بآسمان در وقت تظلم نمودن بساحة قدس خداوند سبحان از جور و کین اهل بغی و عدو ان از حضرات مشایخ و پیران از جملة محسوسات بالعیان است و نظر بفرمودة حضرت خاتم الانبیاء که فرموداه اکثر اعمار امتی بین استین و اسبعین حضرت سیدالشهداء که در آنوقت پنجاه و هشت سال از عمر مبارکش گذشته بود
ص:321

از جمله پیرمردان است و چنین فعل در چنین سن و در چنین وقت داب و دیدن ایشان است و همانا اینفعل از آنجناب اشاره است بآخر رسیدن عمر آنحضرت و امکان عادی نداشتن در چنین وقتی که محاسنش سفید شده تولید چنین جوانی از نسل مبارکش نظیر زکریا که در وقت طلب فرزند نمودن از حق الله رهب انی و من العظم منی و اشتعل الراس شیبا گفت و ثانیاً آنکه مجرد معهود نبودن رفع شیبه بآسمان در وقت دیدن تعدی و عدوان باعث غلط بودن لفظ شیبیه نمیشود در السنه و افواد مرثیه خوانان زیرا که بسا از آداب و رسوم که قبل از بجا آوردن آنرا معصوم وجودش غیر معهود و جوازش در حکم شرع محجود بوده و بعد از دیدن آنرا از ارباب عصمت فعلش سنة سنیة بین رعبت گردیده و اگر نه چنین باشد فعل معصوم بحجیته کجا قرین باشد استدراک ارفع من ساک بلی قول ایشان که در وقت گواهی طلبیدن حضرت عزّت را معهود و متعارف رفع انگشت سبابه و شهادت است بسمت آسمان کلامی است عالی و جوهری است خالی و همچنین در وقت اظهار شهادت بتوحید هم رفع سبابه بجانب آسمان معهود و مشهود از موحد فرید است و اینعبد خاسر غائب علة رفع آنرا درا بند و مقام در کتاب لیلة الرغائب فی نکات اخبار المصائب ذکر نموده‌ام ولیکن این امر باعث غلط بودن کلمه شیبته فی رفع شیبته نحو السماء و موجب مصحف بودنش در کتب کثیرة ازحذاق علماء نخواهد شد و ممکن است که این اختلاف نسخ و اقوال که در لفظ رفع شیبته نحو السماء است ناشی باشد از اختلاف رویه ناظرین که ناقل اینقضیه‌اند چه آنکه از الفاظ معصوم بودن اینفقره غیرمعلوم است پس توان محاکمه باین نحو نمود که شاید آنحضرت در وقت اشاره فرمودنش بجانب آسمان بانگشت مبارک سبابه‌اش اشاره فرموده باشد ولی این رفع ید و انگشت از نزدیک ذقن شریفش بوده که قهراً شیبة مبارکه‌اش هم بلند شده باشد پس بعضی در مقام نقل هم.ان رفع شیبته را که در مرائی و منظر ظاهر و هویدا بوده است دیده پس و رفع شبیبته نحو السماء نقل نموده و بعضی رفع دست مبارک و انگشت سبابه‌اش را دیده و منفعت برفع تبعی شبیبه مبارکة آنحضرت نشده است پس در مقام نقل و رفع سبابته نحو السماء نقل نموده باشد و الله العالم محاکمة بدانکه مقام محبت عبد بساحة قدس باریتعالی بالاترین مقامات و شامخترین درجات است چه آنکه ماوراء عبادان قریة ولابعد موطن الیهولی نموطن ارفع از اینمقام کدام است و اعلی از اینمدرجه را چه نام و انمقام که حاصل شد بلحاظ منشاءاش متدرج بدو درجه و متنوع بدو نوع میشود چه اگر از اعمال اعمال فرضیه حاصل شد آنرا قرب فرائض خوانند و اقصی کمال آن انستکه دربارة اینچنین محب صادق آید عین الله الناظره و یده الباسطه و ادیه الواعید و خبیبه المکین چنانچه در زیارت امیر(ع) وارد شده است و ملحفش آنست که بنده چشم و گوش و دست خدا کرد دو اگر از اعمال اعمال نقلیه حاصل شد فضلاً عن الفرائض آنرا قریب نوافل نامند و منتهای معراج آن آنستکه در وصف این چنین محب صادق آید حدیث قدسی معروف که در ضمن روایة کافی است که لایزال بعب تیقرب الی بالنوافل حتی احبه فاذا احببته کنت سمع الذی سمیع به وبصره الذی دیده التی یبطش بها و برحله التی یمشسی بها ان دعا فی احببته و ان سالنی اعطیته و ملحفش آنست که خدا گوش و چشم و دست بنده شود بآن بیا تا اینکه در توحید هر یک از فقرات زیارت امیر(ع) و اینحدیث شریف شده است که علامة مجلسی (ره) بعضی از آنها را در مرآة العقول نقل فرموده است و بالجمله اولی مقام قرب خلق است بحق و ثانی مقام قرب حق است بخلق و کیفکان البته عبادتیکه از اهل مقام محبت صادر شود و بهترین عبادات است چنانکه در کافی بسند حسن از حضرت صادق(ع) روایت نموده استکه فرمود القباد ثلثه قوم عبدو الله خوفا من النار فتلک عبادة العبید و قوم عبدو الله شوقا الی الجنة فتلک عبادة الاجراء و قوم عبدو الله جتاله فتلک عبادة الاحرار
ص:322
وای افضل العبادة چه آنکه آن بزرگوار عبادتی را که ناشی از حب پروردگار باشد بهترین عبادت فرموده و در حدیث نبوی است که عبدالله فی الرضا فان لم تستطع ففی الصبر خیر کثیر زیرا که عبادت در مقام رضا بهترین عبادات است و اولاً و بالذاتم او مکلف به است و اگر ممکن نشد انوقت تکلیف بعبادتی دارد که ناشی از مقام صبر باشد و باید دانستکه عبادت مقام صبر همان عبادت بقصد فرار از نار و یا قرار در جنات تجری من تحتها الانهار است چنانچه عبادت مقام رضا همان عبادت در مقام محبت است زیرا که رضا اول اثری است از محبت و در میان علماء اثناعشریه بلکه فقهاء سنیئه عمریه هم خلاف استکه عبادت در مقام صبر یعنی عبادتیکه قصد عابد از آن فرار از اتش و یا قرار در بهشت و قرین با حوران ماه‌وش باشد آیا شرعاً صحیح و مسقط تکلیف است یا نه جمال الصالحین سیدبن طاوس عطرالله مرقده الشریف اصراری بلیغ در بطانش نموده و شهید اول نورالله مضجعه المنیف در قواعد شهرة در فسادش دعوی فرموده و فخر رازی از عامّه در تفسیر خود در ذیل تفسیر آیة یدعوه خوفاً و طمعاً اجماع متکلمین را در عدک اجزاء اقامه ساخته و راه نظر ایشان اینست که اینعبادت محض و خالص از برای خدا نیست بلکه در آن جلب نفع و دفع ضرر ملحوظ شده است چنانچه اگر کسی مدح و ثنا کند و یکی را بجهة طمعی که در نعمت آن دارد و یا بجهته خوفی که از سطوات او دارد مدح و ثنای او را خالص نمیدانند چه البته سلطان خواه غیر آب و نان خواه است آنکه آب و نان خواهد سلطان نخواهد و اینکه سلطان خواهد آب و نان نخواهد ولیکن با همه این تفاصیل حق آنستکه اینچنین عبادتی صحیح و فجری و مسقط تکلیف است بادلة اربعه از کتاب و سنه و عقل و عادت چنانچه دلالت اینها را بر صحة ان مشروحا در کتاب بیان رفیع در حالات خواجه ربیع بیان نموده‌ام هر کس که بخواهد بآن کتاب رجوع کند و جواب از اشکال اینکه اینعبادت محض خدا نیست و ممحض بودنش از جهه باریتعالی جایش خالی است چنانچه راه نظر مانعین از صحة هم همین است آنستکه عبادت خالصة لوجه الله آن عبادتی است که عابد در بجای آوردن آن نظر بخلق نداشته باشد که منجر بر یاء شود و اما آنچه که از ناحیة مقدسة خالق است مثل فرار از عذاب و نسیته بودن از رب الارباب را قصد نمودن پس غیر مضر بصحة عبادت و غیر محل بخلوص اطاعت است و بالجمله اینعبادت خالص نیست چون قصد غیر از خدا هم در آن دخیل استکه آن قصد فرار از نار و یا سکون دردارالقرار است و خالص است چون قصد غیر خدا و آنچه از غیر خدا او است در آن نیست و توان محاکمه نمود میان قول مانعین در صحه و مشهور که قائل بصحته‌اند باینکه واحد مقام محبت باشد که تکلیفش در آن مقام عبادت حب اللهی است اگر حسنات الابرار سیئات المقرتین تکلیف آن همان عبادت مقام رضا و حب الله است نه غیر آن و کسیکه فاقد آنمقام و در مقام صبر متمکن و مستدام است عبادتش ولو بلحاظ آن قصود باشد صحیح و مجزی و مستحق ثواب است از خداوند منتسب بکلی و جزئی خذ هذا واغتنمه فانه لم یسبقنی الیه احد فیما اعلم و بعبارة واضحة ان اجمارع و شهرت که سید و شهید و فخر رازی بر بطلان اینچنین عبادت دعوی نموده‌اند منزلند بر اینمورد خاص از قصد فرار از نارونیة دخول در جنات تجری من تجتها الانهار که میتواند عباده بمقام رضا و حب الله را بجای بیاورد و عمد این قصدها را مینماید و خود را از مقام رفیعی که در عبادت دارد تنزل میدهد نه در تمام موارد این قصود فتایل و تبصر محاکمه من المحاکمات الجیده محاکمه شیخنا الجلیل البهائی فی الاربعین بین المتأخرین و العلامة فی الکعبین فی آیه الوضوء فانهما عند اکثر العامة العظمان النایتان عن یمین القدم و شماله و اما عند اصحابنا فالذی ذکره متأخر و هم انهما النایتان فی ظهر القدمین بین المفصل و المشط و موصلابة ظهر القدام و ظاهر عبارات اکثر علمائنا
ص:323
بظاهرها مشعرة بذلک و ذهب العلامة قده الی ان الکعب هوالمفصل بین الساق و القدم قائلان هذا هو مذهب اصحابنا و نسب من فهم من کلام الاصحاب غیر هذا الی عدم لتحصیل کما فی المختلف و المنتهی ثم ان جمیع من تأخر عن العلامة من اعیان علمائنا انکر و اهذا القول و شنعوا علیه فی نسبته هذا القول الی علمائنا تشینعا بلیغا و ادعوا انه احداث قول ثالث و ممن شنع علیه الشهیدان و المحقق الکرکی و عباراتهم مذکورة فی الاربعین الشیخ الجلیل البهائی نقل عبارات اللغومین و ارباب التشریح ان من معانی الاربعة للکعب هو العظم الناتی فی القدم الداخل طرفاه فی جفرتی عظم الساق و کثیراً یعبرعنه بالمفصل ایضا و قال هذا هو الکعب عند العلامة لانفس المفصل فانه لا ینکران للکعین عظامان مایتان فی القدمین خایة الامر ان المتبادر من الناتی ما کان نتوه محسوساً و هو ما قال به المتأخرین و غلطوا من قال بانهما المفصلان لانه لانتو فیهما و غفلوا عن لعظمین النابتین فیها الآن القوّة الباصرة عن ادراک نتوهما قاصرة و من اراد تنقیح المسئلة کما هی فعلیه باربعین البهائی محاکمة قال شیخنا الطریحی فی المجمع نقل عن ابن سینا ثبهة فی بخث علمه بالمعلومات عجز من جوابها و هو ان علمه فی الازل متعلق بکل مفهوم فلاا بدللمفهومات من وجود خارجی اذ دمنی و علی التقدیرین هی قائمة بانفسها او بغیرها و علی تقدیر قیامها بغیرها فهی قائمة بذاته او بغیره و الکل محال و یمکن ان یق ان منشاء هذه الشبهته من الحصر المذکور فی قوله لابد للمفهومات من وجود خارجی اذ دهنی و هذا الحصیر ان ثبت فی حق المخلوق لکن لا یلزم ثبوت مسئله فی حق الخالق الله هذا و قد نقل عن صاحب المحاکمات احتمال با وجود الذهنی من غیر قیام الوجود الذهنی بشی انتهی بعین عباراته

89 ) - گلشن هشتاد و نهم

در جوابهای مسکته که از مکابران داده شده است و گل چین از گلبانهای آنها چند گلست جواب در مجالس المؤمنین است که روزی کثیر شاعر که از موالیان البیت بوده سواره بر راهی میگذشت و حضرت امام محمد باقر(ع) پیاده میآمد و کثیر آن حضرت را نمیدید یا در عدم رعایة ادب و پیاده شدن تقیّه میورزید در آن اثنا شخصی باو گفت که آیا تو سواره میروی و حضرت امام پیاده میرود و کثیبر در جواب گفت که آنحصرت مرا بسواری امر کرده و حال من به سبب طاعة و فرمان برداری امام در سواری افضل است از حال مخالفت او در پیادکی و اینجواب را سیدمرتضی رحمة الله علیه در سلک جوابات حاضره تنظیم ساخته است جواب دائم در آن کتاب استکه سلطان محسن بن سیدمحمد که ولایة جزائر را داشت روزی یکی از افاضل سادات فارس که ندیم او بود و بطریق سادات مشعشع جامة هاشمی استین فراخی میپوشید در مجلس او حاضر بود در آن اثنا یکی طبقی بزرگ پر از نارنج برسم تحفه بخدمت سلطان آورد سلطان از روی ظرافت آن نارنجها را یکی یکی در آستین جامه سید مذکور انداخت تا تمام نارنجها در آن گنجیده هیاتی عجیب و ثقلی غریب سید را بهمرسید آنگاه بسید فرمود برخیز برو و چون سید دانست که حمل آن نارنجها نمی‌تواند نمود و معهذا اطمع در اسب و زین مرصع آن که همیشه در برابر دیوان سلطان قیمها بود نموده فی الفور در مقام جواب برآمده و مثل مشهور را که لا یحمل عطایا کم الا مطایاکم است بر زبان راند پس سلطانرا آنجواب خوش آمده آن اسبرا با زین مرّصع باو بخشید و امر فرمود که آن نارنجها را بر آن اسب محمول ساخته بمنزل سید مذکور رسانند. جواب و ایضاً در آن کتاب است ملک اسپندار فخرالدوله نام آور بن شهیراکم المقلب بشاه غازی در ترغیب رعیت بطاعة و عبادت ساعی بود تا بحدیکه در روز جمعه امر نموده بود که هیچ آفریده بهیچ کاری نپردازد و در مسجد جامع رفته بگذاردن نماز قیام نماید و جمعی از ضعفاء مشاع و متحرفه بدرگاه شاه رفته معروض داشتند که بجهته کثرت عیال و اطفال ما را در تمام روز بمهم خود باید مشغول بود تا وجه معیشت بهمرسد و اگر حسب الحکم در مسجد نیائیم از خدام پادشاهی اذیة و ایذاء بیابیم حکم چیست شاه غازی حکم نمود که جهة مردم ضعیف وظیفه معین سازند تا بجهة نفقة عیال در روز جمعه از
ص:324

عبادت اهمال نورزند تا آنکه وقتی محبتی را معلوم شد که مردی بی وضو نماز نمیگذارد و تبأدیب او مشعول گردیدن شخص گفت چرا مرا اذیت مینمائی گفت وظیفه میخوری و نماز بی وضو بجای میآوری انمرد گفت آنچه سلطان بمن عنایت فرموده اجرت گذاردن نماز است اگر شما میخواهید که وضو سازم باید چیز دیگر برای مزد اینکار مقرر نمائید و این قیل و قال به سمع شاه غازی رسیده او را از اینجواب خوش آمده آنچه جهة نماز گذاردن آنمرد فرموده بودند ثلث دیگر بر او افزودند جواب قرمانی در تاریخ اخبار الدول آورده استکه روزی ابان با هرون الرشید بر سر سفرة نشسته بودند که در آن ظرف هریسه بود و در وسط آن روغن مرغ ریحشه شده بود ابان گوید من میل بان روغن نموده و سم را بجانب آن ظرف هریسه برده خواستم که قدری از آن روغن را بجانب خود بیاورم تا کل تمام آنروغن که در وسط بود بواسطة انعمامس دست من در آنظرف بجانب من توجّه نمود هرون چون اینرا مشاهده نمود گفت یا ابان اخترقتها التعرق اهلها من در جواب گفتم نه چنین است یا امیرالمؤمنین بلکه ستفساه الی بلدمیت پس هرونرا از جواب من بسیار خوش آمد جواب و هم در آنکتاب استکه شبی هرون الرشید امر باحضار ابویوسف قاضی نموده حاضر شد باو گفت یا ابا یوسف من کنیزی را تازه خریده‌ام و میخواهم الآن با او هم بستر شوم پیش از انکه استبراء بشود آیا حیله و علاجی در نزد تو از برای اینکار هست ابویوسف گفت بلی او را به یکی از اولاد خود ببخش پس از آن او را تزویج نما چه در اینصورت استبراء ساقط میشود پس هرون امر نمود که صد هزار درهم باو بدهند ابویوسف گفت اگر خلیفه مصلحت میداند امر بفرماید که الآن انوجه را حاضر کنند هرون گفت الان آنوجه را حاضر سازید پس بعضی از غلامان عرض کردند که الحال خزانه دار در منزل خود آرمیده و در خزانه قفل است ابویوسف گفت مگر در خانه بسته نبود که از عقب من آمدید پس با اینکه در بسته بود باز شد غلامان از جواب عاجز مانده اندکی نگذشت که صد هزار درهم را حاضر نمودند پس ابویوسف آنوجه را قبض نموده بمنزل خود مراجعه نمود. جواب در مکتوب پنجاه و چهارم از مکتوبات شیخ شرف الدین یحیی منیری استکه مردی نزد حاتم اصم آمده او را گفت بچه روزگار میگذرانی که دخلی و خرجی نداری حاتم گفت ازخزانة حق آنمرد گفت نان از آسمان بتو میآید گفت اگر زمین از آن او نبودی از آسمان فرستادی آنمرد گفت شما مردمانرا بسخن بسته می‌کنید گفت زیرا که از آسمان جز سخن نیامده است آنمرد گفت من با توسججة برنیایم حاتم گفت هر آینه باطل با حق در نیاید. جواب و هم در مکتوب هشتاد و دوم از آن کتاب استکه وقتی شبلی بیمار شد طبیبی نزدیک وی آمد و گفت پرهیز باید کرد شبلی گفت از چه چیز از چیزی که روزی منست یا از چیزیکه روزی من نیست اگر پرهیز از روزی من میگوئی نتوانم کرد اگر پرهیز از غیر روزی من میگوئی خود آن بمن نمیدهند پس بگو پرهیز از چه کنم طبیب حیران بماند. جواب در بسیاری از کتب تواریخ و مجالس قاضی استکه مجدالدوله ابوطالب ستم بن فخرالدوله بویهی بعد از پدر پادشاه ری و نواحی آن شد و مادرش سیده دختر شیروته بن مرزبان والی مازندران صاحب اختیار بود و در کار ملک شرایط معتدلت بتقدیم میرسانید و قواعد جهانداری ممهد میکرد روز بادر پس پردة رقیق نشستی و با وزیر و شخص عارض سخن گفتی و چون رسل از اطراف آمدی بی تقلین کسی جواب بسزا گفتی از جمله سلطانمحمود غزنوی پیغام فرستاد که باید سکه و خطبه بنام من کنی و خراج فرستی و الا جنگ را آماده باش سیده جواب داد که تا شوهرم فخرالدوله در حیات بود من از اینمعنی اندیشناک بودم که اگر سلطان چنین فرماید تدبیر چیست اما اکنون از آن فارغم جهة آنکه سلطانمحمود پادشاه عادل عاقلیست و داند که کار حرب در غیب است اگر بجنگ من آید و مرا قهری کند نامی نباشد که بر زنی بیوه قادر شود و اکر شکست یابد این ننگ تا قیامت از روی دولت او محروم
ص:325
نشود و برنخیزد و میدانم که سلطان بدینجهة به چنین مختصر ولایت نشود و باینجواب مسکت پادشاهی چنانرا از جنگ بازداشت جواب قاضی در مجالس از تاریخ ابن کثیر شامی نقل فرموده که یکی از شعرا در مدح حسن بن زید که والی گیلان بود و از سادات جلیل القدر علوی بود قصیدة گفت که اولش اینست لاتقل بشری ولاکن بشرمان *** عزة الداعی وعید المهرجان حسن گفت که اگر مصرع ثانی را بر اوّل مقدم مینمودی بهتر خواستی بود و باید که دیگر در اوّل شعر خود لفظ لانیاوری انشاعر عرض کرد که چگونه ابتدا بحرف لا نیکو نباشد و حال آنکه بزرگترین کلمات قول لا اله الا الله است چون حسن آن بشنید او را مستحسن اتاد و جائزه نیکو داد و هم ابن کثیر نقل نموده که از جمله تواضع او این بود که وقتی شاعری در مدح او قصیدة گفت که یکمصرعش اینست الله فردوابن فردزید حسن چون آنمصراع شنید بر او متغیر گردید و گفت چرا نگفتی الله فردو ابن زید عبد بعد از آن از سریر فرود آمده سر بسجده نهاد و رخسارمة خود را بخاک مالید و انشاعر را چیزی نداد جواب در روضات الجنات در ذیل ترجمة میرغیاث الدین منصور دشتکی شیرازی چنین آورده که وقتی قیصر روم کتابتی بپادشاه مغفور شاه طهماسب اول فرستاد و در آنجا اعتراض کرده بود که چرا فلان و فلان و فلان را لعن و دشنام می‌کنید و چرا مردم شما را سجده می‌کنند و حال آنکه سجدة غیر خدایتعالی کفر است و چون حضرت پادشاه بجانب میر اشاره فرمودند که جواب آنرا مختصر و شاعرانه بنویسد میر در جواب مسئلة اوّل نوشت که آن سه نفر از خادمان جد بزرگوار مااند شما را با این وکالت فضولی چه کار است و در جواب مسئله دویم نوشت که مردم سجدة ما نمی‌کنند بلکه در وقت ملاقات ما از غایة مسرّت سجدة شکر خدای تعالی کرده که اینچنین پادشاه شیعی نواز دشمن گداز را پشت و پناه دین ما ساخته است و جواب را نزد قیصر فرستاده قصیر لا جواب ماند جواب در مجالس المؤمنین استکه چون خواجه نصیرالدین طوسی در حله سیفیه در مجلس شیخ المحققین الشیخ ابوالقاسم صاحب کتاب شرائع الاسلام تشریف بردند در اثنای درس کتاب شرائع بود و اتفاقاً مبحث قبله در میان بود و چون طرفین از اظهار شوق و عزام فارغ شدند خدمت خواجه از حضرت شیخ التماس نمود که بافاده مشغول شوند پس قاری درس اینعبارت را که در بیان قبله اهل عراق واقع است بخواند که وستجیب لهم التیاسر خدمت خواجه در بدیهه عرض نمود که هر ادنیاسرا از قبله است یا بسوی قبله اول حرام و ثانی واجب پس استیجاب تیاسر چه معنی دارد حضرت شیخ فی الفور مذکور داشتند جوابیکه مستحسن طبع خواجه افتداد و آن جواب اینست که فرمود التیاسر من القبله الی القبلة منه غفر له الی و بعد از مراجعه خواجه بجانب بغداد شیخ رسالة در آن باب مشتمل بر اجوبة متعدّده ترتیب داده بخدمت خواجه فرستاد و آن رساله در میان فضلای این طایفه مشهور است جواب در منابع الحکم استکه هبته الدین الحسینی الشهرستانی چندی قبل جواب سؤال ذیل را توسط حجلة العلم منطبعة نجف اشرف از علماء و فضلای اسلام استعلام تنمود. س لم سقطنا و یم نرتقی از اطراف عالم جوابها نوشتند از آنجمله السید محمدعلی محرر مجلة روضة المعارف در جواب سئوال اول بطریق ایجانه نوشت ترکنا کتاب الله و سنن بینه یعنی ترک العمل بهما و در جواب سئوال دویم نوشت باتباعهما یعنی عمل نمودن به کتاب و سنة موجب ترقی دین و دولت است و الحق جوابی متین و گوهری ثمین است. جواب در معارج النبوة است که روزی درویشی با جامة شوخکین بنزد پادشاهی درآمد پادشاه از آمدن درویش روی در هم کشید یکی از ندمای پادشاه گفت ای بی ادب اینمقدار ندانستة که با جامة شوخکین پیش پادشاهان آمدن عیب است درویش مردی عارف بود گفت با جامة شوخکین پیش پادشاهان آمدن عیب نیست اما با جامه شوخکین از پیش پادشاهان
ص:326
بیروتن آمدن عیب است پادشاه را اینسخن خوش آمد و آندرویشرا بخلقه وافرة فاخره مخصوص گردانید. الهی درویشی با جامة شوهگین بدرگاه پادشاه مجازی میرود خلعت مییابد مدت پنجاه و شصت سال میشود که با جامة وجود آلوده بمعاصی و زلات شبانه روزی بینجبار بدرگاه تو میائیم به کرم خود ما را بخلعة رحمت و مغفرت خود مخصوص گردان. جواب در تاریخ گزیده استکه بوعلی سینا با کوکبة وزارت در گذر بود ناگاه شنید که کناسی از قعر چجاه مبال اینشعر را میخواند گرامی داشتم ای نفس از آنت که آسان بگذرد بر دل جهانت شیخ بر سبیل استهزاء گفت کجایش گرامی داشتی که بمذلت کناسی گرفتارش کردة کناس گفت از انکه بنزد همت مردذی نان از کناسی خوردن بهتر که از چون نوئی خواستن و دیگر آنکه بوقت رحیل کناس را از محنت کناسی مردن نیک و آسان بود اما دنیادار را در خود شناسی و کوکبه و طنطنه ناشناسی مردن سخت دشوار باشد شیخ اینجواب صدق و حق را شنیده ساکت شد. جواب در تاریخ اخبار الدول قرمانی استکه بعد از آنکه قرامطبه بتوسط شنبر بن حسنت قرمطی حجرالاسود را که مدت بیست و دو سال الا چهار روز در نزد ایشان بود بمکه معظمة عودت دادند یکی از قرامه به یکی از علماء گفت من از قلة عفول شما مسلمین متعجبم که چگونه تصدیق مینمائید که این همان سنگ است که ما برده‌ایم شاید که غیر از آن باشد عالم گفت حجرالاسود علامتی دارد و آن این استکه در زیر آب فرو نمیرود و مثل چوب در روی آب میایستد چون تجربه کردند چنان بود که انعام گفه بود.

90 ) - گلشن نودم

در الهامات غیبیه در مقام جواب از خصمان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است. الهام در مجالس المؤمنین استکه بعضی از مخالفان بعرض خلیفة عباسی که معاصر شیخ ابوجعفر طوسی معروف به شیخ الطایفه بود رسانیدند که او و اصحاب او از شیعة امامیّه سبّ صحابه میکنند و کتاب مصباح که دستور اعمال و ادعیة سنة متهجدان ایشان است بر آن گواهی میدهند زیرا که در دعای روز عاشورا از انکتاب واقعست استکه اللهم خص انت اول ظالم باللعن منی و ابدا به اولاً ثم الثانی ثم الثالث ثم الرابع و العن یزیدبن معاویة خامسا پس خلیفه بطلب شیخ و کتاب مصباح فرستاد و چون با کتاب حاضر شد و باعث طلب او مذکور گردید منکر شد و چون کتاب را گشودند و دعای مذکور را باو نمودند و گفتند اینرا چه عذر خواهید گفت شیخ در بدیهه گفت یا امیرالمؤمنین مراد از آن عبارت نه آنستکه غمازان گمان برده‌اند بلکه مراد باول ظالم قابیل قاتل هابیل است که بنیاد قتل در دنیا نهاد و ابواب لعن بر روی خود گشاد و مراد بشانی عاقر ناقه صالح است و اسم عاقر قید اربن سالف بود و مراد بثالث قاتل یحیی بن زکریاست که به سبب بغیه از بقایای بنی اسرائیل اقدام بر قتل انمعصوم نمود و مراد برابع عبدالرحمن بن ملجم است لعنه الله که اقدام بر قتل علی بن ابیطالب کرد خلیفه چون آن تأویل را شنید تصدیق او نمود و او را انعام داد و از ساعی و غماز انتقام کشید. الهام فی کتاب زهرالربیع عن محا ضرات الراغب الاصبهانی قال یحیی بن اکثم شیخ بالبصره بمن اقتدیت فی جواز المتعة قال بخلیفة الثانی فقال کیف هذا و هو کان اشد منعا فیها قال لان الخبر الصحیح قداتی انه صعد المنبر فقال ان الله و رسوله اجلا لکم متعتین و انا احرامهما علیکم و اعاقب علیهما فقبلنا شهادته و لم نقبل تحریمه الهام و هم در الکتاب است که وقتی سیدرضی اعلی الله مقامه در نزد خلیفه نشسته و محاسن خود را بلند نموده بدماغ خود میرسانید خلیفه باو گفت گمانم آنستکه از آن رائحة خلافه استشمام میکنی سید فرمود چنین است بلکه بوی نبوت استثمام میکنم الهام در مجالس قاضی نورالله مرقده استکه از جمله علمای اهل خلاف که
ص:327

در دست شیخ مفید عاجز و مبهوت و پایمال بودند قاضی ابوبکر باقلانی است که روزی در مناظرة شیخ چون مرغ رسیده از شاخی بشاخی میپرید و مانند غریق بجان رسیده از خشیشی به حشیشی متشبث و متوسل میگردید و چون شیخ راه پرواز از او را بست و وسائل او را در هم شکست باقلانی خواستکه شیخرا خوش آمدی گوید که موجب تسکین شیخ شده در الزام مبالغه و استقصا ننماید و او را در نظر حاضران شرمنده و رسوا نسازد لاجرم اعتراف به قدرت شیخ در فنون علم نموده گفت الک فی کل قدر معرفة یعنی آیاترا در هر دیکی کفکیری است شیخ در جواب فرمود نعمو ما تمثلث بادوات ابیک یعنی خوب کردی که بدیک و کفکیر که از ادوات پدر باقلا پر تو است تمثیل نمودی باقلانی ملزم شده خجل گردید و اهل مجلس بر او بخندیدند الهام و هم در آن کتاب است که کسی از ابوالحسن علی به اسمعیل بن شعیب بن میثم بن یحیی التمار الاسدی که از اکابر متکلمین از امامیّه است پرسید که چرا حضرت امیر(ع) خلف فلان و قامت ما بر از او نماز میکرد گفت چون امام حقیقی آن قبلة اهلا راز بود قامت دراز او را در محراب نماز بمنزلة ستون مسجد داشته بود. الهام در زهر الربیع آورده که متوکل تیری به گنجشکی بینداخت تیرش خطا کرد وزیرش باو گفت احسنت متوکل گفت مرا استهزاء میکنی وزیر عرضکرد مقصود من آنست که به گنجشک احسان کردی. الهام و هم در آنجا است که روزی شریک بن اعور نزد معاویه بود معاویه باو گفت تو شریک نام داری و خدا را شریک نیست و پدر تو اعور است و صحیح از اعور بهتر است پس چگونه بزرگ قوم خود گردیدی شریک گفت نام تو معاویه است و نیست معاویه مگر سک مادة که فریاد می‌کند و سگان را بفریاد میاورد و تو پسر صخری یعنی کوه و زمین هموار از کوه بهتر است و پدر تو حرب است و صلح از حرب بهتر است و مادر تو امه امت یعنی کنیز پس او را تصغیر نموده امیّه گفتند پس چگونه امیر ما شدی پس از مجلس بیرونرفت و می‌گفت ایشمنی معاویه بن حرب و سیفی صارمی و معنی لسانی یعنی آیا مرا دشنام میدهد معاویه پسر حرب و حال آنکه شمشیر من تیغ منست و زبان من با من است الهام و ایضاً در انکتاب استکه ناصبی به یکی از شیعه گفت آیا ام المؤمنین عایشه را دوست میداری شیعه گفت نه ناصبی گفت چرا شیعه گفت به سبب آنکه پیغمبر بمن خواهد گفت که زن دگر نبود که دوست بداری بغیر از زن من آیا تو راضی میشوی که کسی زن تو را دوست بدارد الهام در جلد دویم از کتاب سابق الذکر استکه یکی از دوستان من در نجف اشرف حکایة نمود که من در بعضی از باغات بغداد مشغول وضو ساختن بودم و گمانم این بود که کسی از اهل خلاف بر حالم مطلع نیست پس بطریق شیعه وضو ساخته و پاهای خود را مسح نمودم چون سر بلند ساختم ناگاه یکی از بزرگان مخالفین را دیدم که بر عمل من مطلع شده فی الفور پاهای خود را شستم پس بمن گفت این چگونه وضوئی بود که اولاً پاهای خود را مسح کرده و بعد از آن آنها را شستی گفتم بلی اعزک الله در اینمسئله میان خداوند عالم و ابوحنیفه خلاف واقع شده چه خداوند در کتاب خود امر بمسیح رجلین نموده و فرموده فامسحوا برؤسکم و ارجلکم و ابوحنیفه حکم بغسل آنها کرده پس من از خوف خداوند پاهای خود را مسح نمودم و از خوف سلطان که بر مذهب ابوحنیفه است آنها را شستم پس آنمرد تبسّم نموده و از من درگذشت الهام و هم در آن کتاب استکه درنزد سلطان بصره مردی شیعی بود که در نزد سلطان موجّه بود و حوائج مؤمنین را در نزد او عرضه میداشت و واسطة در انجاح آنها میشد سیدجزائری قدسّ سرّه میفرماید من آنمرد را دیده بودم روزی من با سلطان و علماء بصره که از اهل سنّة و جماعة بودند در منزل او بودیم پس سلطان از او پرسید عایشه افضل است یا فاطمه آنمرد شیعی گفت عایشه سلطان از گفتة او تعجّب نمود چه این گفتار خلاف مذهب او بود پس سلطان گفت سبب افضلیّت عایشه چیست آنمرد گفت بجهة
ص:328
چیست آنمرد گفت بجهتة اینکه خداوند تفضیل داده است مجاهدین را بر اعدین و عایشه در حرب بصره مجاهده نمود و فاطمه از خانة خود پای بعزم جهاد بیرون ننهاد سلطان چون اینرا شنید گفت هذا تشنیع لطیف الهام و هم در آنکتاب است که مردی را نزد معاویه حدثی صادر شده و بمعاویه التماس نمود که آنرا از مردم پنهان بدارد چون مردم جمعشدند معاویه بایشان گفت بدانید که از فلان کس ضرطة سر زده است پس آنمرد گفت کسیکه به یک ضر طه بمردم محرم و امین نشود چگونه بامور امّت امین خواهد بود الهام در تاریخ مجدی استکه آورده‌اند که چون عبدالرحمنه بن محمد اشعث بر حجّاج خروج کرده شکست یافت جمعی کثیر از مردم او را اسیر کردند و از جمله زن یکی از امراء گرفتار شد چون او را نزد حجّاج بردند حجّاج با او عتاب آغاز کرده سخنان درشت میگفت و آنزن سر پیش انداخته و نظر بر زمین دوخته بود و نه نظر بر روی او میکرد و نه جواب او را میداد حاجب گفت ای زن امیر با تو سخن میگوید و تو در او نظر نمیکنی زن جواب داد که من شرم میدارم که در شخصی نظر کنم که خداوند جلّ ذکره نظر خود را از او برداشته و در او نظر نکند حجّاج گفت اینمعنی از کجا بر تو ظاهر شده زن جوابداد که اگر خداوند بتو نظری داشتی تو را به ظلم کردن نگذاشتی حجّاج انصاف داده و گفت راست میگوید پس هزار درم بوی داده و بمسکنش فرستاد الهام و هم در آن کتاب استکه روزی یحیی بن سعید بن العاص بمجلس حجّاج آمده حجّاج خواستکه انفعالی باو رساند گفت ای یحیی عبدالله بن هلال میگوید که یحیی بابلیس مویماند یحیی گفت تو منکر اینسخن مباش که بزرگان مشابه بزرگان باشند من بزرگ انسم و ابلیس بزرگ جن پس بعید نبود اگر باو مانم و این عبدالله بن هلال مردی مشعبد بود که می‌گفت من شیطانرا می‌بینم و استاد منست حجّاج از اینجواب در تعجب ماند چه یحیی آن سخن را چنان تاویل نمود که انفعالی باو ملحق نگشت. الهام در تاریخ ابن اعشم مسطور استکه چون معاویه بمدینة طیبة آمد بمنبر رفته خطبه خوانده در اثنای خطبه سخنرا بذکر حضرت امیرالمؤمنهین علی علیه‌السلام راند و آنحضرت را ببدی یاد کرد و زبان نکوهش اسدالله الغالب دراز کرد حضرت حسن سلام الله علیه در آن مجلس حاضر بود برخواست و فرمود ایزد شما هیچ پیغمبری و هیچ وصیّ را نفرستاد الاّ مجرمان و فاسقان بعد اوت او برخواستند قوله و کذلک جعلنا لکل شی عدوا من المجرمین بعد از آن فرمود من پسر علی ام و تو پسر صحری و مادر تو مد است و مادر من فاطمه بنت رسول الله و جدّة من خدیجه کبری است و جدّة تو فتیله است میان ما دو نفر لعنة خدای بر آن کس باد که سرشت او نکوهیده‌تر و نسب او خسیس‌تر و نفاق او بیشتر است اهل مجلس آمین گفتند و سخن معاویه انقطاع یافته خوار و خفیف از منبر فرود آمد. الهام در تاریخ مجدی استکه چون حجامة ملحد را گرفته نزد هرون الرشید بردند هارون با او گفت یا عدوالله تو از نادقة کباری حجّامه گفت چگونه زندیق باشم که فریضه گذارده‌ام و سنت بجای آورده‌ام هارون گفت ترا تیغ زنم تا افترا نمائی حجامه جواب داد که اگر چنین کنی رسول خدا را خلاف کرده باشی هارون پرسید که چگونه گفت آنحضرت تیغ میزد که بمسلمانی اقرار کنند و تو تیغ میزنی که بکفر اعتراف نمایند پس هارون از اینجواب متحیّر مانده و او را رها کرد الهام و ایضاً در همان کتاب استکه هشام بن عبدالملک مردی از ندما را در معرض خطاب و عتاب آورده بود و آن شخص خود سخنان دلپذیر بیان مینمود هشام بانک بر او زد که با وجود آنکه در معرض عقوبت من ایستادة هنوز فصاحت عرضه میداری آنمرد گفت خداوند جلّ ذکره با وجود عظمت و کبریای خویش و کمال نقصان و جرائم عباد میفرماید که در روز قیامت گناه کارانرا باید که سخن خود را مستوفی عرضه داشت نمایند و آنئچه را که از حجّت و برهان توانند ادا نمایند چونحال بر اینمنوال باشد چرا با تو سخن نتوان
ص:329
گفت هشام از این کلام متأثر شده از جریمة او درگذشت الهام و هم در آنجاستکه عبدالملک بن مروان عتبه را طلبیده گفت میخواهم که امارت مصر را بتو تفویض نمایم گفت این مهم از من برنمی‌اید عبدالملک در غضب رفته او را دشنام داده گفت عملیکه دیگران بآرزو میخواهند بتو میدهم و تو منّت نمیداری عتبه جواب داد که آفریدگار تبارک و تعالی در قرآن میفرماید انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنا و اشفقن عنها و حملها الانسان انه کان ظلوماً جهولا آفریدگار جلّ ذکره با کمال بزرگی و قدرت خود امانت خویش را بر آسمان و زمین عرضکرد آنها قبول ننمودند قادر مختار و منتقم جبّار خشم و غضب نفرمود پس اگر تو عمل مصر بمن عرض کنی و من قبول نکنم چرا خشم گیری عبدالملک او را تحسین نموده تشریفی فاخر داد الهام و ایضاً گوید که ابراهیم بن مهدی گوید روزی در نزد معتصم نشسته بودم پسر صغیر مأمون که دو ساله بود درآمد و من انگشتری یاقوت در انگشت داشتم آنرا بیرون آورده میکرد ایندم پرسید که این چیست گفتم که این انگشتری است که در زمان دولت پدرت ساخته بودم و اکنون در زمان خلافت عمّت از کرو بیرون آورده‌ام برفور گفت همچنانکه شکر پدرم که ترا تا الحال زنده گذاشت نمیگذاری شکر عمّم که بدولة و انگشتری از کرو بیرون آورده نخواهی گذاردن من بغایة خجلشدم و اهل مجلس او در تعجّب شدند الهام مردیرا گفتند که هیئتی زشت داری جوابداد که آن زشتی مرا زیان ندارد زیرا که صورت خود را نمی‌بینم الهام وقتی نادرشاه خواست پنجة طلایی بالای قبة نجف اشرف نصیب کند گفتند چیزی هم باین نپجه بنویسند هر کس چیزی گفت نه پسندیدند نادر شاه خودش گفت بنویسید یدالله فوق ایدیهم پس همه تحسین کردند میرزا مهدیخان گفت ان کلام را خدا بزبانش جاری کرد او معنی اینکلام را نمیفهمد عوام است بروید بپرسید به ببینید دو دفعه میگوید آمدند پرسیدند شما چه فرمودید بنویسند ما فراموش کردیم آنرا گفت همانچه گفتم معلوم شد حرف زن دیگری بوده که او اینحرف را بر نادر شاه الهام کرده نه آنکه خودش میدانست

91 ) - گلشن نود و یکم

در اصلاح امور مشکله و انجال مارب معضله بتدبیر تدبران و گلچین از گلبانهای آن چند گل است تدبیر در تاریخ کامل ابن اثیر استکه علی بن محمّد احدب مزوّر خطوط بود و شیبه بخطوط مردم را چنان مینوشت که اگر با اصل آن خطوط موازنه مینمودند هیچ کس اصل و شبیه را فرقی نمیگذاشت و او از خاصان عضدالدوله دیلمی بود و اگر عضدالدوله میخواست فتنة در میان دو نفر اندازد علی بن محمد احدب را میگفت که نوشته بخط یکی از آندو نفر مینوشت و عضدالدوله آنرا برای دیگری میفرستاد و با آن فتنه آندو نفر را بخصومت می‌انداخت و در غیر وقت حاجة دست احدب را در کیسته کرده مهر مینمودند و احدب کسی را گویند که استخوان پشتش برآمده و استخوان سینه‌اش فرو رفته باشد و در لسان اغلب ایرانیان آنرا قوزی گویند و از جملة تدابیر حسنة عضدالدوله که بآن قیصر روم را مرعوب نموده و بدانواسطه چندین سال رشتة مجبة و مودّت قیصر با او استوار بود اینستکه تاجری را بخواست و مال فراوان باو داده روانة مملکة رومش نمود و بعد از ورود خدمت امنای دولة رسید و تحفه و هدیه برای هر یک بفرستاد و خود را تاجر نصرانی بگفت و باینوسیله با تمامت اعیان مراوده و دوستی کرده از مقربان درگاه قیصرگردید و بعد از مدتی اظهار نمود که بعد از تفحض در ملت مسلمانی میلی تمام بمسلمانان یافته‌ام میخواهم خرابة که در نزدیکی منزل منست او را مسجد مسلمانی کنیم او را اذن دادند و بعد از حفر زمین برای اساسة عمارت صندوقی ظاهر شد که اثار کهنه‌گی داشت و قفلی بر او بود صندوق را بمجلس قیصر بردند و قفل آنرا شکستند طوماری در صندوق دیدند همه گفتند گنجنامة علا شد که خداوند نصیب قیصر نموده چون طومار را باز کردند در او نوشته بو.د که در سال سیصد و سی و
ص:330

هشت هجری پادشاهی در مملکة فارس بر سریر سلطنت نشیند و چندین نشانه و علامة الز عضدالدوله در آن نوشته بود و آن پادشاه را شاهنشاهی روی زمین روزی شود و تمامی سرکشان در چنبر اطاعة او درآیند قیصر از تاجر پرسید تو بمملکت فارس رفته و پادشاه آنجا را دیدة تاجر گفت مدتها در فارس بوده‌ام و با پادشاه معامله داشتم و فلان نشان و فلان نشان با او بود و با من کمال مهربانی را میفرمود چون مقالات تاجر را با نوشتة طومار موافق یافتند قیصر تاجر را خواسته تحفه و هدیة مناسب برای عضدالدوله روانه داشت و خود را از مقرّبین و دوستان صمیمی عضدوالدوله قرار داد تاجر عود بفارس نمود و قصة صندوق که از عضدالدوله همراه برده بود بعرض رسانید و آن طومار بخطّ احدب و املاء عضدالدوله بود و آنرا چنان شبیه بخطّ رومیان نوشته بود که قیصر و امناء دولتش نفهمیدند و باین تدبیر مادام ابخوه عضدالّدوله از جانب قیصر آسوده خاطر و فارغ البال بود تدبیر فی روضان الجنّات ان بهلولا کان بجمیع نایومب له عند مولاة من کندة و کانت له کالام و ربّما اخفی عنها شبئا و ذفنه فجاء یوما بعشرة دراهم کانت معه الی حربة فدفنها و رآه رجل فلمّا خرج ذهب الرّجل و اخذ الدارهم و عاد بهلول فلم بجدها و کان قدرای الرجل یوم دفنها فعلم انه اخذها فجاء الیه و قال یا احی ان لی دراهم مدفونة فی مواضع کثیرة متفرقه و اریدان اجمعها فی موضع دفنت فیه هذه الایّام عشرة دراهم فانّه احزر من کلّ موضع فاحب کم نهبلع جملتها قال الرجل هات قل خذ عشرین درهما فی موضع کذا و خمسین فی موضع کذا حتی طرح علیه مقدار ثلمثاته درهم و قام من بمن یدیه وفی فقال الرجل فی نفسه الصّواب ان ارّد العشرة الی موضعها حتی یجمع الیها هذه الجمله ثم اخذها کلما فردها وجبت بهلول فدخل الخربة و اخذ الدراهم و ضره مکانها و عطاها بالتراب و مر و کان الرجل یترحتد البلول وقت دخوله و خروجه فلمّا خرج مرّ بعجبلة فکشف عن المواضع فتلوثت یده بالخره و لم یجد شیئا فقلن بخیلیة بهلول علیه ثم انّ بهلول عاد الیه بعد ایّام فقال احسب یا سیّدی عشرین درهما و حمت عشر دراهم و شم بدیک فوشب الرجل لیضربه فعدی بهلول تدبیر در مجالس المؤمنین در ترجمه ملک الکلام بتداریه از سی استکه در وجه اشتهار او به بند ار چنین گفته‌اند که او در اوائل حال بغایت مفلس بود و چون گنجینة ول او از محبت البیت مملو بود در ان ایّام پریشانی کنجی شایگان باو نمودند و او در تصرف آن بسیار تامل کرد و با زن خود گفت که از انعامات شاه ولایت کنجی حوالة من شده امّا در اندیشه‌ام که چون فقر و اختلال ما به سبب تصرّف در اینمال یکباره به ثروت و غنا استدلال یابد اهل روزگار بسر وقت یافتند و از روی حسد در مقام استعلام حال ما شوند و کار بر ما دشوار سازند اکنون بخاطر میرسد که چند شب از آن گنجها داغهای زر برداشته در خانه‌های اهل ری و کوچهای ایشان نثار کنم تا مردم بسیار از آن بهره‌مند شوند آنگاه بغیر اغیال بقیّة آنمال را متصرّف شویم که اگر در اینمرتبه مردم شهر ما رازدار و صاحب ثروت بسیار یابند پندارند که از آنزرها که شب‌ها نثار میشد نصیبی بما رسیده و از سر وقت ما دور افتند و از شرّ ایشان ایمن گردیم آخر پندار باین تدبیر آن گنجرا متصرّف شد و بهمان مال کیسه دار بندار شهر خودذ گردید و تخلص شعر خود را هم همان لقب بندار قرار داد تدبیر و هم در آن کتاب استکه ابن منیر شاعر که ضمیرش از حب اهلبیت منوّر بود بنابر تصدیق یافعی و این خلکان و غیر هما غلامی داشت تر نام و او را زیاده از حدّ وصف دوست میداشت وقتی ابوالرضا که نقیب اشراف بود و هم مرجع شیعیان اطراف بنقریبی آن غلام را در نزد خود نگاهداشته بود و باو نمیداد پس ابن منیر قصیدة بنظم درآورده و در آنجا تخویف سیّد مذکور نمود به انکه اگر غلام او را ردّ نماید از مذهب تشیّع بمذاهب اهل سنة انتقال خواهد نمود و چون آن قصیده به سیّدنقیب رسید بوکلای خود گفت که غلام او را باو ردّ کنید که مبادا
ص:331
از اسلام بکفر انتقال نماید و الحق که آن قصیده در اعلا درجة از فصاحة و بلاغت است هر کسیکه بخواهد بمجالس رجوع کند و ایضاً فرموده استکه مانند اینحکایت است در نخویف بانتقال از مذهب شیعه بمذهب اهل سنّت انکه شبریف حسن بن زید شهید رضی وزیر خود را بنابر تقصیریکه از او واقعشده بود اموال او را گرفته و او را حبس نمود وزیر این ابیات از مخبس نوشته بخدمت شریف فرستاد و موجب استخلاص خود را باین تدبیر فراهم آورد و آن ابیات این است اشکوالی الله مالقیت *** اجبیت قومابهم بلیت *** لاانتم الصالحین جهراً *** و ما تشیعت مابقیت *** امسح حقی ببطن کفی *** ولو حلی جینفه وضیت *** و قاضی این هر دو قضیه را از تذکرة ابن عراق نقل فرموده تدبیر در ریاض السیاحه استکه از معلمات وقایع زمان مکفی عباسی خروج ذکروّیه بود و او دو پسر داشت یحیی و حسن اما حسن خال بزرگ سیاهی بر روی داشت میگفت این علامت امامة است و خود را صاحب الشامة السوداء خواندی در بادیه طابقة نبی کلاب را دعوت کرده ایشان متابعت وی نمودند و صاحب الشامه بشام رفته دمشق و حمص را گرفته قتل عام کرد چون بگفتی اینخبر را شنید با لشکر فراوان بدرقه رفته محمدبن سلیمانرا با بیست هزار سوار در مقدّمه فرستاد چون بخوارج نزدیک شدند کسان محمّد هزار من نفت آورده در گوشة میدان ریختند آنگاه بر آنها حمله کردند بعد از لحظة از میدان گریختند و خوارج ایشانرا تعاقب کردند محمد فرمود نفت را آتش زدند شعلات نار بالا گرفت و خوارج را فرو گرفت محمّد عنان بگردانید و هر که را که از شر آتش خلاصی یافته بود بقتل رسانید و صاحب الشامّه با هر دو پسرش گرفتار شدند. تدبیر در مجالس المؤمنین استکه صاحب لطائف الطوائف آورده که چون ابراهیم بن مالک اشتر بحرب ابن زیاد ملعون میرفت در خلوت چند کبوتر سفید دست آموز بمجرمی که باو اعتماد کلّی داشت سپرد و گفت چون مشاهده کنی که لشکر من روی به ضعف نهاد و لشکر خصمان غاللبه کرد این کبوتران را در لشکرگاه سر داده چنانچه هیچ احدی بر آن مطلّع نشود پس بلشکریان خود گفت که در کتب آسمانی خوانده‌ام که در این محاربه ما را ملائکه عصاب مدد خواهند نمود و در صورت کبوتران سفید از آسمان بنصرت ما نزول خواهند فرمود و اهل لشکر بآن اشارت قویدل بودند و خوشدلی مینمودند تا وقتیکه تنور حرب تهافت و ضعف به لشکر ابراهیم راه یافت و نزدیک شد که شکست بر مردم ابراهیم آید و لشکر وی روی به گریز نهند آن محرم چون حال چنان دید کبوتران را پنهانی سر داد و ایشان بر بالای سر آن دو لشکر به پرواز آمدند چون لشکر ابراهیم آن صورت مشاهده کردند بیکبار به تکبیر گفتند و لشکر خصمرا بشکستند و سر ابن زیاد ملعونرا برداشتند تدبیر و هم در انکتاب از کتاب حقایق الانوار فخرالدین رازی نقل نموده که چون ابومسلم مروزی از جانب ابراهیم را بگرفت و محبوس کرد چون ابومسلم شنید ترسید که مروان او را بکشد حیلة ساخت و مردی بازرگانرا پیش مروان حمار فرستاد و آنمرد مروانرا گفت یا امیرالمؤمنین من مردی تاجرم و مالیکه داشتم بابراهیم داده‌ام و تو او را محبوس گردانیدة مال من ضایع خواهد شد مرا می‌باید که او را به بینم تا مال من بر که حواله میکند مروان آنمردا را پیش ابراهیم فرستاد چون ابراهیم را دید گفت ای بندة خدای مال مرا بر که حواله میکنی و مال مرا بکه تسلیم میگردانی گفت به پسر حارثه یعنی ابوالعباس سفّاح و او برادر او بوده و ما در سفّاح ریطه بنت عبدالله بن عبیدبن عبدالملک حارثی بود این ناچیز گوید که مراد از مالیکه آن تاجر گفت خلافة است یعنی چون تو گرفتاری خلافة را بکه حواله مینمائی و چون او ابوالعباس سفّاح را معین نمود این بود که ابومسلم هم دعوت از برای او نمود تا آنکه آن امر چنانکه در کتب تواریخ
ص:332
است بر سفّاح مستقر شد تدبیر در تاریخ روضة الصفاست که در سنه 779 که شاه شجاع مصر در قصر زر منزل داشت امیر سیدشریف جرجانی بار دو رسیده خواست که با پادشاه ملاقات نماید و او را بدون واسطه بحال خود آگاه گرداند در آن اثنا مولا اسعدالدّین انسی صدر را دید که بخدمت شاه شجاع میرود و خود را در لباسهای لشکریان بوی نمود و گفت مردی غریب تیر اندازم و از ولایت مازندران بآنداعیه آمده‌ام که در نظر پادشاغه سه چوبة تیر اندازم امید آنکه بهنگام فرصت ملمتس مرا بعرض رسانی و در رکاب مولانا سید با مولانا سعدالدین تا بدرگاه بیامد مولانا بوی گفت تو در همین موضع توقف نمای تا رخصت دخول حاصل کنم مولانها بشرف ملاقات پادشاه فایز شد و سخن تیراندازی غریب را بعرض رسانید فی الحال او را طلبیدند و میرسید شریف ببارگاه درآمد و چون از کیفیة تیراندازی پرسیدند جزویکه از نتائج طبع شریف او مشتمل بر اعترضاعات ارباب تصانیف بود از بغل بیرون آورد بدستع شاه داد شاه شجاع از مطالعة آن صحیفه بحال میترسید شریف دانا شد و مراسم تعظیم و تکریم بتقدیم رسانید و نقد و جنس بسیار انعام فرموده آنجناب را به شیراز آورد و منصب تدریس دارالشفای خود را بان سیّد فضیلت انتما تفویض نمود. تدبیر صاحب تاریخ قوام الملکی آورده که روزی هادی و مهدی در ایّام حکومت و خلافت بر خری سوار بودند و سیر باغچة خاص خود میکردند در این اثنا شخصیرا که بر مهدی خروج کرده بود گرفته آوردندان باغای طاغی چون خلیفه را باخصار بی سلاح دید دست خود را خلاص کرد و شمشیر از میان یکی کشیده رو بخلیفه دوید نوعیکه جمیع ملازمانش گریختند و خلیفه را مجال گریز نماند خلیفه چون حال را چنان دید در ساعَة تدبیری کرده و گفت بزن کردن اینطاغی را طاغی عقب نگریست که مبادا کمی او را زخم بزند خلیفه او را د ر بغل گرفت جامدار رسید و او را کشتند تدبیر در بحیره استکه مسلم بن عبدالملک چون برای فتح روم بآنجا رفت قلعة عظیم را در محاصره انداخت فتحش ممکن نشد تا آنکه شبی سگ سیاهی را نزد خیمة خود دید و فردا او را بالای برج دید دانسته شد که رخنة هست پس از انبانی را براز آرد کرد و چرب نمود و سوراخش کرد سگ آنرا برد بر اثر آن رفتند رخنة را یافته فتح القلعه شد

92 ) - گلشن نود و دویم

در کنایات ملیحة که از کنایه گویان صادر شده است و گلچین از گلبانهای آن چند گل است کنایة در فارسنامة ناصری استکه سلطان ایران ناصرالدین شاه قاجار در روز بیستم از ماه جمادی دویم سال هزار و دویست و هشتاد و هفت از دارالخلافه طهرانه بعزم زیارت ائمة عراق حرکت نموده و روز سیزدهم ماه رجب اینسال شهر همدان را از فر قدوم مزیّن کردند و از غرائب اتفاقات که نوّاب اشرف و الاحتشانم الدوله سلطان اویس میرزا حکمران همدان فرمودند آنستکه پیش از ورود موکب همایون مرد تاجر شوشتری در همدان وفات یافت و به تقریبی قاضی همدان اموال او را تصاحب نمود و وارث او را محروم داشت و چون از جانب حکومت مطالبة ایضال مالیه بوارث شد جناب قاضی بعد روزهای غیرموجه متعذّر گردید و چون موکب اعلا تشریف فرمای همدان شدند و دو سه روزی گذشت روز پانزدهم این ماه علماء و اشراف همدان شرفیاب حضور مبارک شدند و چون نوبة معرّفی از جناب قاضی رسید اعلیحضرت شهریاری فرمودند قاضی همدان ایشانند و این کنایه از حکایتی است که شیخ سعدی در کتاب گلستان فرموده است که قاضی همدانرا حکایت کنند که با تعلبند پسری سرخوش بود و نعل دلش در آتش روزگاری متلهف و پوثان و مترّصد و جویان و برحسب واقعه گویان از یاد تو غافل نتوان گرد هیچم سر کوفتة ام نتوانم که نه پیچم چون اینمعامله به سمعش رسیده زائد الوصف رنجیده دشنام بی تحانشی دادن گرفته و سقط گفتن سنگ برداشت و تسبیح از بحرمتی فرو نگذاشت قاضی با خود گفت همانا از وقاحتش بوی سماجت
ص:333

میباید پادشاهان سخن بصلابت گویند و باشد که در نهان صلح جویند. انگور نو آورده ترش طعم بود روز داو سه صبر کن که شیرین گردد این بگفت و بمسند قضا باز آمد الی آخر حکایت و چون شب شد جناب قاضی بپای خود بمنزل من آمد و از فرمایش اعلیحضرت شهریاری سئوال نمود باو گفتم گویا کیفیت معاملة شما با مالیة تاجر شوشتری بعرض همایونی رسیده باشد و ارادة انتقام را دارند قاضی از این سئوال و جواب سخت بترسید و روز دیگر اموال تاجر را بوارث او بداد. کنایة در مجالس المؤمنین آورده که روزی حضرت امیرالمؤمنین در میان آندونفر که بلند بالا بودند ایستاده و چون انجناب میانه بالا و کوتاه‌تر از آنها بود یکی از ایشان بحضرت عرضکرد که تو در میانه ما مانند حرف نونی در میان کلمة لنا آنحضرت فرمودند که لولا انکا لکنتما لا یعنی اگر من نباشم شما لا میشوید یعنی باطل و هلاک میشوید چنانچه قضیة لولا علی اه معروف و مشهور است کنایة و هم در آن کتاب از تذکرة عبدالله بن متعّز نقل نموده که یکی از آشنایان ابو تمام طائی که شاعری معروف است گفت که نزد ابی تمام در وقتیکه در قزوین بود رفتم و در حوالی او از دفاتر انقدر مرتب دیدم که در میان آنها ناپیدا بود و کسیرا نمیدید پس ساعتی توقف کردم و او بواسطه استغراق در میان آن کتب و اشتغال بمطالعة آنها از آمدن من خبردار نشده بود و بعد از ساعتی سر برداشت و چون مرا دید سلام کرد پس من گفتم ای اباتمام زحمت بسیار در مطالعه میکنی و صبر و طاقت بسیار در اینحنت بکار میبری گفت بخدا سوگند که مرا بغیر کتب الفتی نیست و لذّتی از غیر آن حاصل نمیشود و نزدیک است که اگر یکساعت بیمطالعه بنشینم دیوانه شوم گفتم که از لاین کتب که در اطراف تو چیده شده الحال بکدام عنایت و اهتمام داری گفت اینکه در یمین منست هاروت است و اینکه در یسار منست ماروت است و من از ایشان سحر میآموزم پس من نگاه کردم دیدم که آنچه در طرف یمین او است شعر مسلم بن صریح الفوانی است و آنچه در یسار او است شضعر ابی نواس است. کنایة و هم در آن کتاب است که کثیر عزه از موالیان اهل بیت بود و معذلک با بنی امیه مصاحبت مینمودذ و بنحوی معروف به تشیع بود که هرگاه عبدالملک بن مروان از او چیزی میپرسید یا شعری میطلبید باو میگفت بحق علی بن ابیطالب که از فلان چیز مرا خبر ده یا فلان شعر را بر من بخوان روایة است که در وقتی بحب ضرورت عبدالملک بن مروان را مدحی گفته بود پس حضرت امام محمد باقر(ع) از روی استبعاد باو فرمودند که ای کثیر چگونه طبع تو اقبال نمود بانکه دشمن ما را مدح گوئی در جواب عرض کرد که ای مولای من او را من در آنمدح که امام المهدی نگفته‌ام بلکه او را شجاع گفته‌ام که نام مار هم آمده است و اسد گفته‌ام که بمعنی کلب است پس آنجناب از گفته او تبسّم فرمودند کنایة و هم در آن کتاب استکه یکی از افاضل زمان بصاحب بن عبّاد وزیر مکتوبی نوشت در غایة عذوبت و لطافت و بسی آثار فصاحت و بلاغت از آن ظاهر بود چون صاحب بن عبّاد آنرا مطالعه کرد دید که اکثر آن منشآت خاصّة او است که آن فاضل در آنمکتوب درج کرده در جواب او این آیه را نوشت که هذه بضاعتنا ردّت الینا این کالای است که بسوی ما باز گردانیده شده و جهة ملقب شدنش بصاحب آنستکه چون از مخصوصین ابن عمید وزیر رکن‌الدوله بن بویه بود و بیشتر از اوقات در مصاحبت او بود لذا ملقب بصاحب گردید کنایة در جلد دویم از کتاب زهرالربع سیّد سند جزائری استکه وقتی علماء شیراز چهار حدیث از احادیث مشکلة اصول کافی نوشته خدمت شیخنا الاجل بهاءالدین فرستاده که منت بر ما گذاشته این احادیث را توضیح فرمائید جناب شیخ در جواب ایشان مرقوم داشت که ظاهر از مکتوب شما اینست که تمام احادیث آن کتاب را فهمیده‌اند مگر همین چهار حدیث پس بر ما منت نهاده توضیح باقی اخباریکه در آن کتاب است برای
ص:334
ما نوشته بفرستید چه تمام احادیث آنکتاب در نزد من از مشکلات احادیث است کنایة فاضل سیوطی در طبقات النجاة بعد از اینکه عضدالدولة دیلمی را در عداد علماء ادبیّه و عربیّت شمرده و گفته است که ابن هشام خود راوی در کتاب افصاح از او سخنان عالی رتبه نقل نموده ذکر کرده که چون ابوعلی فارسی نحوی کتاب ایضاح النحور التصنیف نموده بنظر او رسانید عضدالّدوله آنرا نه پسندید و گفت این از برای تعلیم کودکان جونست و در آن چیزی زیاده بر معلومات من که در وقت صبی کسب کرده‌ام نیست پس ابوعلی کتاب تکمله را تضنیف نموده بخدمت او برد عضدالدوله مطالعة او نموده فرمود که ابوعلی از آن سخن که ما دربارة کتاب ایضاح او گفته بودیم به تقلید افتاده همان مسائل را در لباس الفاظی آورده که نه ما آنرا می‌فهمیم و نه خودش میفهمد کنایة شیخ فاضل حسن بن محمّدبن الحسن الاستر آبادی النجفی در کتاب آیات الاحکام خود در تفسیر آیة ولا تؤتوا السفهاء اموالکم بنابر نقل قاضی در مجالس گفته است که حکایة کرد مرا پدر من که اسکند استرآبادی عالمی متبحّر بود که از غایة همّت و استغنای از خلق بتجارت امور معاشیة خود را میگذراند روزی میرسید شریف جرجانی او را در دمشق دید که بیاض لحیه اش از غبار نیل که در فروختن او بلحیة او رسیده بود نیلگون شده پس او را ملامت کرد اسکند از روی تعرّض بخدمت میر گفت که این پیش من بهتر از آنست که غبار درگاه ملوک بر آن نشیند و بسبب صلات و عطایای ایشان معتکف درگاه ایشان باشم و هر تصنیفی که کرده‌ام در آن نیز عمری ضایع کرده‌ام و کمان چنان استکه در آن معایب معاقب باشم این ناچیز گوید که اسکندر در ایندو فقره که یکی ملازمت سلطان و دیگری کثرت اثاریة بنان است تعریضی ملیح فرموده است تا بغالم جرجان چه اشتهار او در مولع بودنش باین دو فقره غنّی است از بیان کنادیة در کتاب لطائف الطوائف که از تالیفات فخرالدّین علی بن حسین کاشفی است چنین نقل کرده که قاضی عضد بسیار عظیم و ضخیم و فربه و جیم بوده است روزی با یکی از علماء شیراز که مولانا پادشاه نام داشت و از دانشمندانم مقرر شیراز بود و بغایت حقیرالجثه و ضعیف و لاغر بوده مباحثه در میان داشته و مبحث ایشان بغلظت و خشونة انجامیده و اتفاقاً در پیش مولانا پادشاه دوات و علمی بوده است قاضی بر سبیل تعرض گفت که از پس آن دوات آوازی میآید به بینید کیست و چه چیز است و باین کنایه مولانا را نسبت بحقارت جثّه نمود مولانا در جواب قاضی گفت که از یک نطفه بیشتر از این متکّون نمیشود قاضی از آنجواب خجل گردید و از گفته خویش نادم و خجل گشت این ناچیز گوید که مولانا پادشاه همانا کلام ملوکانة فرموده زیرا که قاضی عضد در زمان خود معروف بوده استکه مادرش غیر را بر فراش پدرش داخل مینموده چنانچه در کلمات بعضی از معاصرین او و مجالس المؤمنین شهید سعید تصریح باینمطلب شده است کنایة در اخبار الدول استکه بعضی از فضلاء گوید در بلدة قدموس کدزم بر قبری افتاد که بر سنگ آن منقور بود متنم پسر کسیکه باد در فرمان و باود هر وقت میخواست و را حبس مینمود و هر وقت میخواست او را رها میکرد این امر بر من عظیم آمد پس نگاه کردم در مقابل آن قبری دیگر دیدم که بر سنگ آن منقور بود که بر قول صاحب آن قبر مغرور مباش چه پدر آن مردی آهنگر بود که با درادردم آهنگری حبس میکرد و هر وقت که میخواست میدمید و آنرا رها مینمود کنایة در تاریخ حبیب السّیر استکه روزی شاه شجاع که والی شیراز و معاصر با خواجه حافظ بوده بزبان اعتراض خواجه را مخاطب ساخته گفت ابیات هیچیک از غزلیّات شما از مطلع تا مقطع بر یک منوال واقع نشده بلکه از هر غزل چهار بیت در تعریف شراب است و دو بیت در تعریف عشق و یک دو بیت در صفت محبوب و تلون در یکغزل خلاف طریقة بلغاست خواجه حافظ گفت آنچه بر زبان شاه میگذرد عین صدق و محض صواب است
ص:335
امّا معهذا شعر حافظ در اطراف آفاق اشتهار تمام دارد و نظم حریفان دیگر پای از دروازه شیراز بیرون نمی‌نهد بنابراین کنایه شاه شجاع در مقام ایذای خواجه حافظ شده بحسب اتفاق در آن ایّام آنجناب غزلی در سلک نظم کشیده که مقطعش اینست که مسلمانی از این استکه حافظ دارد *** وای اگر از پی امروز بود فردائی *** شاه شجاع این بیت را شنیده گفت از مضمون این بیت مستفاد میگردد که حافظ به قیام قیامت قائل نیست و بعضی از فقهای حسود قصد نمودند که فتوی نویسند که شک در وقوع روز جزا کفر است و از این بیت مستفاد میگردد خواجه حافظ مضطرب گشته نزد مولانا زین العابدین ابوبکر تایبادی که در آن ایام عازم حچاز بود و در شهر شیراز تشریف داشته رفته و کیفیت حال را بدیشان عرض نمود مولانها فرمودند مناسب آنست که بیت دیگر مقدم بر این مقطع درج کنی مشعر بدینمعنی که فلانی چنین گفت تا بمقتضای اینمقدمة مشهوره که نقل کفر کفر نیست از این تهمت نجات یابی بنابراین خواجه حافظ این بیت را گفته پیش از مقطع در آن غزل درج نمود بیت اینحدیثم چه خوش آمد که سحر که میگفت بر در میکدة با دف و نی ترسائی و بدینواسطه از آندغه نجات یافت و در مجالس المؤمنین بعد از اینکه آنچه را که ما از جبیب السّیر نقل نمودیم ذکر کرده فرموده استکه ظاهر مرا و خواجه حافظ از حریفان دیگر نه شاه شجاع بود بلکه عماد فقیه کرمانی که شاه شجاع معتقد او بود نیز بود بعد از آن کیفیة نماز او را و غزلیکه خواجه در تعریض بآن انشاء کرده که یک شعر او اینست شعر ای کبک خوشخرام کجا میروی بایست غرّه مشو که کربة عابد نماز کرد بیان فرموده کنایة نقل فی الزنبیل عن کتاب جامع صفوی روی الشیخ الجلیل الفقیه محمّدبن شهر آشوب فی کتاب المثالب ان الصادق(ع) مثل عن فلان و فلان فقال کانا امامین قاسطین عادلین کانا علی الحق و ما تا علی الحق فرحمة الله علیهما یوم القیمة فلمّا خلا المجلس قال له بعض اصحابه کیف قلت یابن رسول الله(ص) فقال نعم امّا قولی کانا امامین فهو مأخوذ من قوله الله و جعلنا هم ائمة یدعون الی النّار و اما قولی قاسطین فهو مأخوذ من قول الله و امّا القاسطون فکانوا بجهنم حطبا و امّا قولی عادلین فهو مأخوذین قوله الله و الذّین کفروا بربّهم یعدلون و امّا قولی کانا علی الحق فالحق علی(ع) و امّا قولی و ماتا علیه قالمراد و انّهما ماتا علی ظلمها ایاه و امّا قولی فرحمة الله الخ فالمراد ان الرّسول ینصف له منهما اخذ من قول الله و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین

93 ) - گلشن نود و سیّم

در بناهای ممتازة در اقالیم جهان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است بناء در ریاض السیاحه در ذیل بیان با میان که از ولایت طخارستان است چنین مرقوم داشته که در قدم الزمان درجبال انمکان عمارات خوب بر وضع مرغوب کنده‌اند و بر فقیر معلوم نشد که از بناهای کیست از هر کس سئوال نمودم گفتند بانی آن معلوم نیست در آن دیار چنان اشتهار دارد که آن عمارات ششهزار خانه است و بر خردمندان مخفی نخواهد بود که ششهزار خانه بوضع سراهای ارباب دولت از کوه تراشیدن و مانند آنعمارات اصحاب قدرت اتمام کرد ایندن در غایت صعوبت و در کمال اشکالست و چند صورت دیگر به شکل انسان تراشیده منجمله دو هیکل بزرگ که صورت مذکر و مؤنث آنرا ظاهر گردانیده‌اند مذکّر آن موسوم به صلصال و مؤنّث به شما سه طول هر یک شصت ذرع و عرض آن شانزده ذرع جمیع ابدان آن دو صورت را نموده‌اند و پشت آنها را بکوه داده‌اند و کمال صنعت را ظاهر کرده‌اند در السنه و افواه به بیت مذکوراند و در کتب لغة بت با میان مسطور است و در زیر تبان خاری است طولانی بیش باریک و بغایت ظلمانی آثار عمارت و سکونت در آنغار نبود فقیر نهایت آن غار را معلوم نتوانست نمود و حقیقت آن نیز معلوم نگشت بناء و هم در آن کتاب استکه در سمت شرقی با میان بمسافت چهار فرسخ غاری اتفاق افتاده که سیّاحان جهان و مسّاحان زمان در هیچ مکان چنان غاری نشان
ص:336

نداده‌اند راقم دفتر احوال آنغار را در هیچ تاریخی ندیده و از هیچکس حقیقت آنرا نشنیده آنچه برای برای العینو مشاهده کرده از هزار یک و از بسیار اندک مینماید در شهور سنه هزار و دویست و بیست و یک برفاقت حاکم آن نواحی با شانزذده نفر ملازم چهار نفر آنها کاه برداشته که وقت رفتن بریزند تا هنگام مراجعة راه کم نشود و هشت نفر آذوقه حملنموده و دو نفر هیزم و دو نفر دیگر روغن و چراغ با سامان تمام داخل غار شدیم و مدت سه روز گردیدیم تمامی آنغار را ندیده بیرون آمدیم آنچه مشاهده شد قریب دوازده هزار خانه و هزار باب دکّان و مشتمل بر چندین چهارسوقهای رفیع و صفهای منیع همگی بطرز بدیع و بطور غریب بسیار خوشن و بغایت دلکش مرتّب و منظم گردانیده‌اند که فی الفور خرد خورده گیر از دیدن غار چنان در سنگلاخ از حیرت مدهوش و عقل دقیقه تاب از شنیدن چنین آثار در وادی عبرت بیهوش عجب تر آنکه انغار بغایت مظلم و تار و مغربش بدورة آن حصار است اکنون بین الجمهور بغار ضحاک مشهور و الله اعلم بحقایق الامور بناء بدانکه از انبیة معظمة دنیا کعبة معظّمه است زادها الله شرفا و تعظیماً دان علی اختلاف الاوقات ده مرتبه خراب و بنا شده چنانچه در مقامع الفضل فقیه المعی اقامحمدعلی بن الوحید البهبهانی و در عقول عشرة که از مؤلفات یکی از دانش‌مندان هند است متعرضند اول ملائکه زمین بقرمودة حضرت ربّ العالمین در محاذی بیت المعمول خانة ساختند که هرگاه ملائکه آسمان بیت المعمور را طواف کنند ملائکه زمین هم در بیت الحرام طواف بجای آورند و مدت بنای بیت الحرام بعد از بنای بینت المعمور چهلسال بوده دویم از حضرت آدم بود که بتعلیم جبرئیل(ع) آدم و حوا حفر زمین آنرا نموده و خانه را از گل ساختند سیم بنای اولاد آدم است که در زمات شبث خانة) از گل و سنگ مرتب نمودند چهارم بنای ابراهیم(ع) است پنجم بعد از انهدام بنای ابراهیم اول کسیکه وضع آن نمود الیاس بن نزار بن معدبن عذمان بود ششم بنای جرهم و عمالقه است هفتم بنای قصی بن کلاب بوده که جدّ سرور کائنات محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلّم است هشتم بنای قریش است و ایشان ارتفاع خانة کعبه را نه ذرع از بنای سابق بر آن بلندتر گردانیده و بیست و هشت ذرع ساخته بودند و سبب بنای قریش را چنین گویند که خانه کعبه سنگی چند بر هم نهاده و بدون سقف بود و قریش خزانة خود را در وی نهادندی اتفاقاً شبی خزانه بدزدی رفت لاجرم قریش انجا را بلند و مسقف نمودند و بروایتی انکه نوبتی از سیل دیوار خانة کعبه فرو نشست و قریش بتعمیر آن قیام ورزیدند و در آنوقت رسولخدا(ص) بیست و پنجساله و بقولی سی و پنجساله بود و آنحضرت حجرالاسود را در روز دوشنبه بدست مبارک خود بجایش نصب فرمودند نهم بنای عبدالله بن زبیر است که چون در حین محاصره نمودن حصین بن نمیر با مریزید پلید مرعبدالله را بواسطة رسیدن سنگ منخبیق در حدّ انهدام بود پس عبدالله بن زبیر بعد از هلاکة یزید انخانه را ویران ساخته بطریقیکه خلیل الرحمن وضع کرده بود بنا نهاد نظر بحدیثی که از عایشه از قول حضرت رسول خدا باو رسیده بود که کعبه را خراب کنند و بر قواعد ابراهیم(ع) بسازند و بنای قریش را که برخلاف بنای ابراهیمست بکنند دهم بنای حجاج است و آنملعون چون ابن زبیر را به قتل رسانید بعبدالملک در جواب نوشت که هر نوع در جاهلیت بوده چنان نمای پس حجّاج در سنة هفتاد و چهار از هجرت خانه را خراب ساخته و آنچه را که ابن زبیر داخل کرده بود بیرون کرده و باقی را چنانچه بود واگذاشت معروف چنان است که هرون الرشید خواست که بنای حجّاج را براندازد و مثال ابن زبیر اساسه نهد در اینباب با مالک مشورت کرد مالک گفت بگذار خانه
ص:337
کعبه را تا ملعبة ملوک نگردد و خصوصیات این بناء شریف بسیار و مزایای آن بیشمار است و این عجاله را گنجایش ذکر آنها نیست پس به همینقدر اقتضا رفت بناء در عقول عشره استکه قصر عمدان از غرائب عمارات است بیمن که ضحّاک برای تسخیر زهره بنا نهاده بود ارکانش را از سنگ الوان بنا نهاده که هر طرفی از آن برنگی ظاهر می‌گشت و در میان حقیقتی قصر خانة بود که سقف آن را از یک تخته سنگ رخام پوشیده بودند و بر هر رنگش صورت شیری ترتیب داده بودند که چون باد در آنجا رسیدی از آن تمثالها آواز شیری برمیآمدی و بلندی آن چندان بود که در وقت طلوع آفتاب سایه‌اش سه میل راه رفتی و در بحیره استکه در زمان خلافت عثمان شبی بیدار شد چنان به نظرش درآمد که مگر ستاره صبح طالع شده بمسجد رفت و از سنن و فرائض فارغ شد و هنوز صبح حقیقی نشده بود چنانکه بعد از ساعتی صبح شد و اصحاب جمع آمدند عثمان قضیه را با اصحاب بیان نمود همه گواهی دادند که چراغ قصر غمدان خواهد بود که از جانب یمن تابیده است چون شب دیگر امتحان کردند چنان بود پس بوالی یمن فرمانداد در خرابی آن قصر و انعمارت را ویران کردند و مال بیقیاس از انمحل یافتند و آن اموالرا به بیت المال نقل کردند و در عقول عشره استکه بر آن قصر نوشته بودند که هادم آن یک سال بیشتر زندگانی نیامد و چنان بود چه عثمانرا در همان سال به قتل رسانیدند بناء قصر خورنق و سدیر ار انبیة ممتازة جهان بود و در عقول عشره آورده که بهرام گور سنمار نام مهندسرا که ماهر بود فرمود تا برای او دو قصر بنا نهد یکی خورزوق و آن معرب خوردنکاه است و دیگر سدیر و آن عمارت مشتمل بر سه گنبد بوده و گویند که عمارت مذکور صبح ارزق بودی و هنگام ظهر سفید و بعد از آن زرد و چون باتمام رسید بهرام سنما را نعمت فراوان داد سنّمار گفت اگر دانستی که با من اینچنین احسان میکنی عمارت از این بدتبیر ساختمی بهرام از خوف آنکه مبادا برای دیگری از آن بهتر بنا نماید او را از بام انعمارت انداخت و هلاک ساخت و جزای سنما ضرب المثل شد و بعقبتی گویند نعمان بن منذر ساخت در وقتیکه بهرام را به حیره برد بناء در کتب تواریخ است که سلطان خدابنده در سلطانیة قزوین گنبدی برای خود ساخته که قطرش صد کز است و ارتفاعش صد و بیست کز اینعمارت با چنین تکلّف در عرض چهلروز اتمام پذیرفت بناء در ریاض السیاحه در ذیل بیان جعفرا فی بندر بادکوبه چنین نگاشته که از حیرت افزای روزگار یکی آتشکدة آن دیار است که سمت قرقی بندر مذکور مقدار سه فرسخ دور واقع است طابقه هنود از اقصی بلاد هند آمده بروش کیش خویش پرستش بجا میآورند و راه و رسم عبودیّت در انمحل میسپارند و قاعدة روشن کردن آتشکده مذکوره چنانست استکه چون خواهند آتشی مشتعل شود نخست زمین را قلیلی حفر نموده نموده شعلة از خارج بر آنزمین مینمایند پس فی الفور مشتعل میگردد و اگر اراضی آن کشت و زار بود زراعت سوخته و معدوم میشود و چون خواهند که منطفی شود قدری خاک بر آن آتش مشتعل ریخته انطفاء می‌پذیرد عجب تر آنکه اگر اراده نمایند که آن آتش را بجائی دیگر نقل کننده زمینی امثای نیم ذرع حفر نموده ابنائی را محاذی محفور دارند چون آن انبان پر باد گردد سر آنرا محکم سازند و هر کجا که خواهند حمل و نقل نمایند و چون اراده کنند که مشتعل گردد لوله آهنی بر لب ابنانت گذارند و شعله از خارج بر لب دیگر لولة مذکوره گذارند مادامیکه باد در انبان بر لوله برسد مانند چراغ که روشن کنند روشن خواهد شد. بناء در فارسنامة ناصری استکه از آثار قدیمه در بلوک خضر بقعة قبر حضرت جاناسب حکیم است در پهلوی مشرقی قریة کراده یک فرسخ میان جنوب و مغرب شهر خضر عمارتی چار گوشه بی روزنه درگاه ارسنگ تراش و کج به ارتفاعه پنجذرع یا کمتر و درازی هر ضلعی از آن شش ذرع یا بیشتر بر قبر جا ماسب ساخته شده و معلوم میشود که اینعمارت بی رخنه و درگاه در زمان مسلمانان بر آن قبر ساخته‌اند و بر سنگها در دورة بالای آنعمارت نجلیکه
ص:338
میانة ثلث و کوفی است نوشته‌اند استعمر طبا نجریل الثواب واتقن امنا من الیم العذاب فی ز من الملک العادل المجد لموک الاسلام الفخر لسلاطین العجم صاحب السیف و القم غیاث الحق و الدنیا و الدین کیخسرو زید معدله حسام الملک حسن الدماوندی بقتبل الله منه الحسنات و یعف عنه السیئات العمارة التی کانت منسوبة الی الحکیم القدیم الحکامء المحققین الخسروایینین الواقعة فی قریة خاو من ولایة خفر زیاده بر این ناخوانده بماند در فارس مشهور است هر فرمانفرمائی از برابر اینقبر بگذرد و از اسب پیاده نگردد در آنسال معزول گردد حضرت اشرف والا خاج فرهاد میرزا فرمودند من این تجربه را کرده پیاده نگشته در سنة 1258 از آنجا گذشتم و در همان نزدیکی از ایالت فارس معزول شدم بناء ایضاً در فارسنامة ناصری در ضمن بیان بلوک داراب که از بلوکات فارس است چنین نگاشته که از غرائب داراب خانه ایست سرپوشیده دو فرسخ کمتر مشرقی شهر داراب سینة کوهی چسبیده بزمین تراشیده و در کاه بزرگی فلکی و خانة که درازی داخلی آن نزدیک بده دوازده ذرع در این او مابین اندازه پهنا و شش هفت ذرع بلندی از اینکوه درآورده و چندین ستون سنگی که سر آنها به سقف خانه و پای آنها بحصن خانه چسبیده درآورده و میان سقف اینخانه را برای روشنائی سوراخ کرده‌اند و این خانه پیش از مسلمانی اهل فارس یا بتکده و یا عبادتخانه مجوس بوده و بعد از استیلای دولت اسلام اینخانه را مسجد مسلمانی نمودند و محرابی رو بقبله برای آن از سنگ درآوردند و در کنار محراب بخط ثلث نوشته‌اند بفرمان پادشاه زمان اتابک ابوالمظفر ابوبکربن اتابک سعدبن زنگی سلغری در ماه رمضان المبارک سال ششصد و پنجاه و دو این محراب ساخته و اینخط پرداخته گردید و این از عجائب است بناء در زنبیل معتمدی استکه کشی درل یعنی کلیسای اعظم سنت پطرز که در شهر روما در مملکة ابطابی واقع است از ابنیة غریبة عظیمة دنیا است در کل ممالک عیسویون از او بزرگتر بنائی نیست طول 8400 فوت عرض 725 فوت ارتفاع گنبد تا سر خاچ 500 فوت و دور آن کلیسا 2465 فوت است و در مدت یکصد و پنجاه سال انکلیسا تمام شده و مخارج آن کشتی درل آنچه معلوم شده دوازده ملیان پوند شده است و در بالای گنبد منارة ساخته‌اند که بالای مناره شکل کرة تعبیه شده که بحوف آن کره شانزده نفر آدم قرار میگیرد و هر فوت دوازده اینچ است هر اینچ سه شعیر است که به طول به یکدیگر ملصف باشد و هر سه فوت یک یارد انگلیس است که در معنی هر یارد یک ذرع آنهاست و هر ملیان دو کرور است و هر پوند دو تومان و دو ریال رایج ایران است و در اینزمان که تفاوت در عیار بهمرسیده هر پوند دو تومان و هفتهزار دینار است.

94 ) - گلشن نود و چهارم

در مخلوقات غریبة الخلیقة خالق منّان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است خلیقة در تاریخ بحیره استکه اهل تاریخ آورده‌اند که سطیح کاهن پسر مسعودبن نمازن بن زیب است و بحصة پیوسته که استخوان اعضاء نداشته مکر عظلام سر و دست و اصابع دکلة و بعضی مورخان بر آنند که روی او در سینه‌اش بوده چون او سطیحی بود از گوشت لاجرم به سطیح ملقب شد هرگاه در غضب رفتی پر باد شدی و بنشستی و مطلقا بر قیام قدرت نداشتی و او را مثل جامه در هم پیچیدندی و بمجالس بردندی و چون از او سخن خواستندی او را مثل مشک دوغ حرکت دادندی بسخن آمدی و سطیح میگفته که یکی از جنیان در حین تکلم حضرت عالم السر و الخفیات با موسی آنچه میگذشته او آنرا می‌شنیده پس مرا بر مغیبات او مطلّع میگردانمد و او سیصد سال بوده از عهد عمروبن ربیعه تا زمان ولادت حضرت خیرالبشر خلقة در کتب معتبره استکه شق نیز در فن کهانت و اخبار ازمغنیبات ثانی اثنین سطیح بوده و اعجوبة دوران خود بوده و بقولی پسر خالة سطیح بوده و ولادت سطیح و شق در یک روز اتفاق افتاده و شق بحسب خلیقة نصف بدن آدمی بوده و یک دست و پا نداشته است
ص:339

خلقة از باب پنجم از کتاب بحرالسعادة نقل شده استکه یأجوج و ماجوج از فرزندان جوهربن یافت بن نوح‌اند و یأجوج بغایت کوتاه قامتند چنانچه قامت هر یکی مقدار یک شبر بیش نیست و ماجوج در غایت درازی چنانچه قامت هر یک بقیاس شصت کزاست و یاجوج از ترکند و ماجوج از دیلم و بهر قدیر با ایشان مخلوقی هستند بسیار و بیرون از وهم و قیاس چنانچه در بحیره از نسخ معتبره نقل نموده که بنی آدم ده جزوند از آنجمله نه جزو امم یاجوجند و یک جزو باقی اهل عالم و همچنین در اخبار آمده استکه ماجوج دو گروهند که هر یک از ایشان بچهارصد فرقه منقسم شوند و هر فریقی چهارصد برابر تمامی امة محمد صلی الله علیه و آله و هر یک از ایشان نمیرد تا هزار نفر از نسل خود نه بیند و تمامی ایشان منحصر در سه صنفند صنف اول جماعتی هستند که هر یک از ایشانرا صد و بیست کز طول قامت بود و عرض کمتر از این باشد و صنف دویم را صد و بیست کز طول و صد و بیست کز عرض و ضعف سیم طایفه باشند که طول و عرض آنها از یک شبر تا چهل ذراع کشد و صنف اخیر را کلیم کوش نامند که کوشهای ایشان با قد ایشان برابری کند و وهب بن منبه گوید که یک کوش ایشان ظاهر و باطن پشم دارد مثال پشم شتر و یک کوش ایشان موئی دارد مثل موئیکه پیش از پر بروید و در گرما و سرما بهر دو محتاجند و بقوت چنان باشند که فیل و کرکدن با ایشان مقاومت نتواند کرد و گویند ضعیف‌ترین ایشانو سنگ صد منی را بسر انگشت بیندازد و از وحوش هر چه بدست ایشان افتد جان نبرد و گویند هر چه در عالم است مرگ خود نداند الا قوم یاجوج و ماجوج که ایشان وقت فوت خود بدانند و وهب بن منسبه گوید که وقت مرگ خود را از آن شناسند که هزار پسر از هر کد ام که در وجود آید که همه سجد تیراندازی رسند و در سواری ماهر شوند مادر و پدر دانند که وت موت ایشان است چون اثر آنرا در ذات خود مشاهده کنند مردان و زنان از هم جدا شوند و ساختگی کار مردن نمایند خلیقة غسق و حشر آدم است و در کافی است که محل نشستن او یکجریب در یکجریب بوده و هر انگشت او را سه کز طول بود و ناخنوهای آن مانند داس بود و اینها کاشف از ضخامت جثه او است و در تفسیر کارز استکه پسر اوعوج را بلندی قامت بیست و سه هزار ذرع و ثلث ذرعی بود و در وقت طوفان آب از بلندترین جبال چهل کز در گذشت و عوج را هنوز بسر زانو نرسیده و در همان تفسیر است که وقتیکه حضرت موسی را با جباران جنگ بود عوج یک لخت کوه بریده بر سر خود برداشت بقصد آنکه بر سر سپاه حضرت موسی اندازد و همه را هلاک کند پروردگار عالم مر غیرا فرمود که بمنقار آن سنگ را سوراخ کرده در گردن او افکند و حضرت موسی بموجب وحی بجنگ او رفته با آنکه قد مبارکش چهل ارش بود چهل ارش دیگر چنین کرد و چهل ارش طول عصای آنحضرت بود سر عصا بر شتالنک او رسید و در افتاده جان بداد مشهور است که استخوان ساق او بر سر دریای نیل افتاده و چندین هزار سال مثل پل بود و مردم مصر و قوافل بیشمار از روی آن آمد و شد میکردند تا آنکه در ظهور ملنت بیضاء اسلام برطرف شد خلیقة در زنجیره استکه و بار شهریست میان صنعا و شجردان موسوم است بوبار بن سام بن نوح و در آن شهر مردم خوب بودند و قبایل بسیار و اموال بیشمار فرمان خداوند نبرداند پس مسخ شدند و نسناس کششد چنانکه یکدست و یک پا و یک چشم دارند و دائم مثل بهائم در کنار دریا چرا کننده خلقة در نگارستان استکه ابن جوزی گوید که در شهور سنه اثنی و حمین و ثلثمانه دو شخص آورده‌اند که معدة ایشان بهم چسبیده بود و دیگر جوارح و اعضاء هر یک علیحدة بود نزد حاکم موصل و مادر ایشان همراه بود یکیرا هوس زنان بود در سر و دیگری را عشق خوش پسران لاله عذار قضا را یکی از این دو مریض شده فوت شد و پس از چند روز متعفن شد و دیگری که در حیوة بود عذاب می‌کشید تا آنکه پس از مدتی این نیز هلاک شد خلیفة در زنجیره استکه در
ص:340
کتب معتبره آمده که حجاج بن یوسف چون از مادر متولد شد مخرج زیرین او بسته بود بمحنت زیاد آن موضع را گشودند اما او شیر از پستان مادر نمیگرفت ابلیس علیه اللعنة بصورت حکیمی حارث بن کلده نام آمده گفت بزغالة را کشتند و خونش را در او مالیدند و حجّاج را در خونش نشاندند و در روز دیگر آدمیرا کشتند و خونش را داده مالیدند و در روز سیم ماری را کشتند و خونش را در او مالیدند و حجاج را در خونش نشاندند پس بعد از این همه آنوقت شیر خورد غرض که در صغرش آنملعون در تمنای خون اینهمه بود و هم از انملعون منقول استکه میگفته هیچ چیز نزد من از خون آدمی ریختن لذیذتر نیست و عبدالله سهل در کتاب اوائل آورده که اول کسی که اختراع محمل کرد و بر او نشست او بود و زندان بی سقف نیز اختراع او است و زنانرا با مردان در یک زنجیر کشیدن اختراع او است گویند چون بمرد پنجاه هزار مظلوم در زندان او بودند آنچه بدست خود گشته بود زیاده از صد و بیست هزار میشد و در جنگها خداوندا خلیقة و ایضاً در همان کتاب استکه گویند خدایتعالی انوری شاعر را پسری داده بود که مقعد او منفذ نداشت زیاده از سه روز نزیست چون به او آمدند انوری میفرمود که یاران یک مقعد درست در عالم درآمد و او نیز نماند و در دنیا زیست ننمود خلیقة و ایضاً گوید که در زمان سلطان ابوسعید چنگکیزی مردی بود در سلطانیه که اصلاً دست نداشت و بر اندام مثل غرس مو داشت و ریشی داست بس طویل و گدائی میکرد و سخنش را کسی فهم نمیکرد و لعنت نمیشد خلقة و هم در آنجاست که ثقة نقل کرد که روزی در کشمیر مردم را به بیگار میگرفتیم شخصی طویسل اللحیه بنظر درآمد که اکثر محاسنش سفید شده بود گفتم اینرا نیز بگیرید برکشته گفت من عورتم چون اعضای باطنی او را مکشوف ساختیم چنان بود که میگفت و راقم الحروف نیز مثل این مشاهده کرده قریب سه اچین در قریة موسوم بکالیاده شبی بموضعی نزول کردیم که نی شکر زراعت کرده بودند تا صبح شخصی بر در خیمة با محافظت زراعت خود میکرد و چون صحبتشد جمعی گواهی دادند که این زنست نه مرد ریشی داشت بس طویل و صورتی داشت بس مردانه اما یقین شد که زن است خلقة و ایضاض گوید که ناصریه قریه ایست نزدیک طبریه و اهل آن قریه مریم را تهمت کرده‌اند بشومی اینعمل تا حال در انملک دختر که میشود بکر نباشد و در آن موضع درختی است که بصورت زنی باشد ثمرة آندرخت و او را دو پستان و دو دست و دو پا باشد و فرج او مفتوح باشد خلقة و ایضاً نوشته است که در غرائب الاسرار آمده که در حدود چین قومی میباشند به شکل آدمی امّا موی ایشان شبیه موی بوزینه است و آن قوم قارند بر پریدن چنانکه از شاخی به شاخی پرواز کنند. خلقة و از ختان بن ثابت نقل نموده که گفت زنی دیدم که اصلاً دست نداشت و هر کاریکه مردم بدست میکردند آنزن بپای خود میکرد خلقة و ایضاً از محمدبن زکرّیا نقل نموده و او از تاریخ یافعی که یافعی میگوید که چون بیمن رسیدم تمثال انسانی دیدم که از پاهان بصورت زنی و از کمر تا فرق دو زن و یک بدن بود و چهار دست و پا داشت و دو سر و هر دو طعام میخوردند و سخن میکردند چنانکه وقتی با یک دیگر جنگ میکردند و وقتی به صلح بودند خلقة و ایضاً از جامع الحکایات نقلنموده که صاحب تاریخ دیالمه میگوید که دو شخص را از دیار ارمن نزد ناصرالدوله آوردند پشت هر دو بهم چسبیده بود قریب به بیست و یک سال از عمر هر دو گذشته بود و اکل و شرب و خواب هر دو مخالف یک دیگر بود خلقة و ایضاً در سجره استکه ثقة از زبان وزیر بحرین نقل کرد که نوبتی در وقت غوص یکی از غوصیان چون سر از آب برآورد آدم آبی بر پایش چسبیده او نیز دستش را گرفت و برآورد ملاحان او را در کشتی افکنده نزد وزیر بحرین آوردند همه چیز او بآدمی شبیه بود الا پوست بدنش که بغایت نرم بود و موی زردی داشت و ناطق نبود و فریادی میکرد مثل حیوانات سه روز آنرا نگاهداشتند هیچ چیز نمیخورد و بمردن نزدیکشد
ص:341
آخر وزیر فرمود که او را بدریا اندازند ملاحان باز او را در کشتی نشانده بدریا بردند با وجود آن ضعف و ناتوانی چون دانستکه در قعر او آب است از بیست کز راه خود را در آب افکند و رفت خلقة در تاریخ مجدی استکه یکی از مورخان در تصنیف خود آورده که در هر موز مردی را دیدم که بیک پای میرفت و بر عصائی تکیه زده آنرا بعوض پای دیگر بر زمین مینهاد و از تهیگاه او یک پای دیگر بیرون آمده بود و از پشت او بالا رفته بمیان دو کتف او رسیده و آتمرد آن پای را هرگاه که میخواست حرکت میداد خلقة و ایضاً در تاریخ مجدی و تاریخ اخبار الاول المعروف بتاریخ الحقی و دیگر از کتب معتبره استکه ابوالعباس که ملقب باحزاب الدوله بود حکایت کرده که از محمدبن سلمه شنیدم که گفت نوبتی نزد یحیی بن اکثم رفتم صندوقی دیدم پیش او نهاده قاضی مرا مخاطب ساخته و گفت سرایضند و قرا گشای چون سر صندوق را گشودم جانوری دیدم که سر از آنجا بیرون آورد سر و روی او بر شکل آدمی و باقی اعضاء او بر شکل مرغی بود که آنرا زاغ گویند لیکن سه پایه نهانداشت و در پیش سینه و آبخور و دو پیله برآمده مانند دو پستان چون آن هیئت عجیبه را مشاهده نمودم حیران شدم و خدای جل و جلاله را بپاکی یاد کردم چون قاضی آثار هراس در بشرة من مشاهده نمود گفت از او سئوال کن که نام تو چیست چون پرسیدم جواب داد شعر انا زاغ ابوالعجوه انا لیث مع اللهوه فلا یرقب فی تحت و لا یحذر فی السطوة انگاه روی بمن آورده گفت ایجوان شعری بخوان من غزلی بر زبان راندم او را دیدم که مدار یک کز از زمین پرواز نموده گفت زاغ زاغ و باز بزمین افتاد من از قاضی سئوال کردم که اینجا نور را از کجا آورده‌اند گفت حاکم بمن اینجا نور را برسم تحفه نزد مأمون فرستاده و در اینباب نامة نوشته که شرح حال در نامه مسطور باشد خلقة و ایضاً در تاریخ مجدی استکه در زمان سلطان شمس الدین ایلتمش در دهلی زنی فرزندی آورده بود که تمامة اعضای او پر موی بود مانند خرس و دندانهای زیرین نداشت و بعضی از اعضای او هم نجرس میمانست و چون دندانهای زیرین او نبود سخنش معلوم نمی‌شد و راست طبع نبود و گاهی پموجی بر خواسته رقص میکرد و از عجایب اتفاقات آنکه دختری از آنمرد متولّد شد که مانند او بود از اهل آنروزگار نقل کردند که مادر او خرسی برده با وی مجامعة کرده و آنعورت بآن جوهر نفیس حامله گشت سلطان املتیش او را بتحفه بدار الخلافه فرستاد خلقة حمدالله مستوفی در نزهة القلوب گوید که گوسالة دیدم در ولایت از آن که چهار چشم داشت و اینصورت در زمان سلطان ابوسعید خدابنده بود و شئومة آن در آن ایام سلطان وفات نمود و دولت او بدودمان هلاکو رسید و در آثار الباقیه استکه حاکم سنجاب بجهته نوح سامانی اسبی فرستاد که دو سر داشت و دو پای و دو بال و بآنها پرواز میکرد

95 ) - گلشن نود و پنجم

در اختراعات بدیعة صناعان و پیشه وران و گلچین از گلبانهای آن چند گل است اختراع در زنبیل معتمدی استکه کلیسیلو که به تلفظ فرانسه کالیله گویند منجّم معروف مشهور است که اقمار مشتری را او پیدا کرد و بدر و هلال زهره را او معین نمود و بعضی بر آنند که واضع دوربین او است اگر قبل از او دوربین بوده ناقص بوده مشارالیه به تکمیل او پرداخت چنانچه دوربین بزرگ را او مخترع شد که یک چیز را هزار مرتبه بزرگ نشان میداد در شهر ییاء که از شهرهای ایتالیاست در سنه 1564 مسیحی مطابق سنه 973 هجری متولد شده و در سنه 1642 مطابق سنه 1051 هجری وفات یافت اختراع در کنزالعلوم و الّلغة است که ساعت آلتی است که بآن وقت شناخته میشود و کثیرة ایشوعست اول مخترع آن اعراب بوده است در خلافة هرون الرشید چه اول آنرا از چوب ترتیب میدادند پس رشید ساعتی بزرگ را هدیه فرستاد از برای شارلمانی امپراطور رومان در اروپا پس دیدن آن اروپائیان را باعث دهشت و تعجب شده پس در صدد تحسین و اتقان این اختراع برآمدند
ص:342

تا اینکه رسید اتقان او بانچه حالیه مشاهده میشود اختراع و فی الکتاب المذکور ادیزون طبیعی امریکی ولد سنه 1874 مسیحی انقطع عن الدراسة صغیر الطلب القوت فاکبّ علی العلم بنفسه حتی بلغ فیه و خصوصاً فی فرع الکهربائیة مبلغا جعل فیه نادرة جیله و کفی انه مخترع فونو غراف اختراع و در همان کتاب است که اسطول لفظ یونانی معرّب معناه مجموع السفن الحربیه و المراکب الحربیه قدیمة برع فیها انفنیقیون فیالقرن الخامس و العشرین قبل المسیح و تلاهم الیونیانیون و کانت تصنع من ابخثب و تسیر ما بشراع و قد اخذها العرب عن الرومان تا آنکه میگوید اول کسیکه کشتی جنگی را در کاربرد در اسلام معاویه بود در زمان عثمان و بواسطة کشتی جنگی در سنة 28 هجری جزیرة قبرص را فتح نمود پس از آن عمل اساطیل رونق گرفته تا آنکه کارخانة از برای او ترتیب دادند و اول کارخانه در تونس نباشد در زمان خلافت عبدالملک مروان پس از آن انشاء دار الصناعة اساطیل شیوع یافت در امریکا و اندلس و مصر و بواسطة سطول و کشتی جنگی سردینیا و سیلیاد کرید و قبرص و غیر اینها از جزائر بحر ابیض فتح شد اختراع و ایضاً قال فی لغة اکادمیا انه اسم کان یطلقه الیوناینون علی حدیقه المرزوعة زیتوناً و غیره و کانت مرسحا للالعاب الریاضیة سمیت باسم مهدیها للجمهورنه و هو اکادیموس و کان الفیلسوف افلاطون تیردد علیها لالقاء دروسه علی تلامذته من هنا اطلق لفظ اکادمیه علی کل مجمع علمی اول من اسس اکادمیة فرنسا ریشلیو 1635 م و کونها من اربعین عضوا و کلفهم تحریر القاموس الفرنسی ثم تلاها اکادمیات اخری للاداب والاثار القدیمة و الصنایع الجمیلة و العلوم الطبیبة و یطلقول علی مجموع علمائها کلها انستیتوا ای ندوة العلماء اختراع امیرالامراء وظیفه ایست که اختراع نمود او را راضی عباسی و سبب این اختراع را در کنزالعلوم و اللغة چنین نوشته که خواست خود را در راحة اندازد از فشار اتراکی که در زمان معتصم بعنوان حراسة از خلیفه معین شدند رفته رفته غالب بر خلفاء شده بنحویکه جز اسم خلفاء بر آنها چیزی نماند پس راضی بالله اختراع نمود امیرالامرائی را باین نحو که یکی از آن اتراک را والی بر دیگران قرار داد که حاکم بر آنها باشد و ایشانرا در تحت نظام درآورد و فی الواقع باینکار سلطنت تامه با تراک داده و نتیجة حاصل نکرد چنانچه در تواریخ خلفاء عباسیه ثبت و ضبط است اختراع و فی کنزالعلوم و اللغة پایان هود و نیس بابان الطبیعی الفرنسی الذی اکتشف قوة منرونه تجار الماء و هی النظریة التی اتبتی علیها اختراع آلالة النجاریة البحریة و قد صنع بنفسه اله تجارایة بحرایة فی الماینا سنه 1707 م و سبب هجرته الی الماینا الاضطهادات الدینیه فی فرنسا فی القرن السابع عشر اختراع و فیه ایضاً فی لغة باسکال ریاضی و طبیعی و فیلسوف فرنسی اختراع و هو ابن ثمانیة عشرة سنة اله للحساب و هو مکشف قوانین ثقل الهواء اختراع و فیه ایضاً البالون هو القبة الطیارة و هی مکونة من خلاف رقیق دو شکل کروی متی ملئت بالهواء الحارصارت اقل ثقلاً من الهواء فتسبح فیه اختراع هذه القبه الطیارة الاخوان ایسین و یوسف مونجلیفر توفی الاول سنه 1799 م و الثانی سنه 1881 و کانا یصنعان الورق فی مدینة الونای بفرنا اختراع و فیه فی لغة بسیکلت هی العجلة التی سماها بعضهم بالدراجه و هی لیست کما قدبنوهم من مخترعات هذا القرن او الذی سبعة فانه یوحبدرسم فی المکتبه الاهلایة بباریس تمثیل رجالاً من الرومان یرتاضون علیها و هی و ان کانت موسسة علی نفس النظریة التی تاسست علیها بسیکتنا الحالیة الا انها کانت غلیظة الترکیب بطیئته السیر اختراع و فیه فی لغة بوصله هی آلة کالساعة بتحرک فی وسطها ابرة محمولة من وسطها تستعمل لمعرفة مواقع الشمال و الجنوب الارضین فی ای نقطة من نقط الارض یقال ان الصینیین هم الذین اخترعوا البوصلة و یقال ان مخترعیها هم العرب اختراع و فیه ایضا فی لغة یومب یطلق هذا الاسم علی کل کرة من المعدن
ص:343
مجوفة و شائله فی جوفها مواد السابیه و هذه المقذوفات یضنع الان من الحدید الزهر و تخشی بمواد سریعة الالتهاب و الفرقفه فنفذف لاحراق المساکن و المعسکرات و جمیع مایاذی الیه العدو و لایعلم من اکتشف هذه الائمة المبیدة فیقال انها کانت معروفة لدی الصنیین من القدم و یقال ان مکنشفها ضابط فرنستی سنه 1403 و همزیزعم ان مخترعها احد اعیان الغرنسیین الی ان قال فعل البوهب فی النفوس مریع فطیع فانه قد تقع الیومیة فتفرقع فهتلک ثلاثین نفساً و روی فی حرب سجری انها وقعت فمحقت مقدم السفینة و اصابت مائة تسمة و قد اکتشف بعد ذلک بومب یحمل فی الجیب و یلقی الیه فیلتهف بمجرد ملامسة للارض اختراع و فیه ایضاً التراموای کلمة انجلیزیة مرکبة من کلمتین ترام بمعنی قضیب منبعج و ویع بمعنی طریق هذه الخطوط الحدبدیة المنبهجة التی یمکن وضعیها فی اوساط الطریق بدون ان تعرقل سیر المارة و لا المرکبات الاخری فیها صنعت فی انجلزه منذ اول الاقرن التاسع عسر و ذلک انتم اولا کانوا اخترعوا عربات علی سطح خشبی لنقل الفحم الججری من شمال انجلزه و کان ذلک سنة 1770 م ثم اخترعوا القضیان تلحدیه البارزه علی نحو ما علیه قضبان استکه الحدیدیة العادیة ثم ابدلت با نقضیان المحفورة التی علی شکل الیمیا زیب علی نحو ما علیه قضبان تراموای القاهرة و کانت تلک اتقضیان معروفة بل ذلک فی امریکا تاسس التراموای فی انجلزة لنقل الناس فی شوراع المدینة منذ سنه 1840 بواسطة ایخول ثم حال دون امامه حائل من القعوبة ثم توجه الیه بطرائق اخری فینج و تاسس شله فی اکثریلا و اوروبا ثم ابدلت قوة ایخول بقوة البخار ثم بقوة الکهرباء کمامو شانه الآن فی القاهرة و قدحدث بسببه فی کل بلد من سهولة الاتصال نااتظمت معه احوال الناس واسعت اعمالهم و کان ذلک سبب ثروت ما ترمی تلک الخطوط الجدیدیة فی کل قفطر اختراع و فیه ایضاً فی نفقه ترسلی هو رجل طببعی ایطالی مخترع یا روستر و یکتشف نوامیس الضعظ اتجوی سنه 1647 مطابق سنه 1068 هجری و قال فی نقه بارومتر مواله نفیاس الضفط الواقع من الهواء علی اجسام الارضیة اختراع و فیه ایضاً التلسکوب هو المنظار الفلکی و هذه الکلمة الاوروبیة آیتة من البونانیه من تیل ای بعید و سکوبیوای اختبر و هو مرکب علی نظریة العدسات البلوریة انظر عدسه و اول تلسکوب ظهر فی اوروبا کان من صنع العالم الهولاندی میتیوس سنة 1609 م ثم ضیع العالم الایکوسی غریغوی تلسکوبا ذامرأته فی سنه 1663 ثم صنع نیوتن الفلکی الانجلیزی تلسکوبا اخر سنه 1666 مشابها للسابق و لم یره ثم جواء الفلکی الالمانی هرشل المنوفی سنه 1822 م قکمل صنع التلسکوب و اعطاء الصورة التی هو علیها الآن من الاتقان و قد وضع تلسکوب فی مرصد باریس سنه 1875 تمن به المرصدان یری القمر علی بعد 30 فرسخا و ذلک لانه یکبر قطر مرثیاته عماتراه و العین المجردة 2400 مرة و لا یزال العلم دائبا علی تحسین هذه آلاله للوقوف علی بدائع السماء اختراع و فیه ایضا تلفراف کلمة ارووبیة مشتقه من المبوبابته من تیل ای بعید و غراف ای اکتب و قد کلفت الامم من اقدم الازمنه بایصال اختبارها باسرع یایمکن تجنباً لخطر اوتهیتوا الطاری حتی ان الیونانیتین الاقدمین کانوا اتیخاطبون عن بعد شاسع یناریسعرونها علی قمم الابراج فیتفاهمون بضوئا لیلاً و بدخانها نهاراً الی ان قال ولکن اختراع التلغراف بمعناه العصری ینسب لکودشاب المهندس الفرنسی فانه اختراع انه تفل الحرکات عن بعد فی الهواء سنه 1793 م ثم اخذ فی بیان تکمیله من الامائده بما لا مرید علیه اختراع و فیه ایضاً التلفون هواله معدة لنقل الکلام الی جهات بعیده و اسمها مشتق من الیونانیه من نقطة تیل ای بعید و فون ای صوت و هو آلة ترکب کآلة التلغراف من عدتین احداهما موجودة فی نقطه الارسال و الاجزی فی نقطة الاستقبال من سلک موصل بینهما و یوجد من هذه الآلة انواع کثیرة علی قرب عهدها اذاوّل تلفون مغناطیسی انشیء
ص:344
کان سنه 1876 م بواسطة بیل الانجریزی ثم شرع فی بیان سرسریان الصوت فی سلک السفلون اختراع و فیه ایضا فی نقه جو تامبرج هو رجل المانی ولد سنه 1400 م و ینب الیه اختراع الطباعة اختراعها اولانجمر حروف کل کتاب یطبع علی الخشب ثم اخذه علی الورق باتفغط فکان یلزم لکل کتاب حفر خاص ثم اخترعت بعده بزمان مدید الحروف المتفرقة اختراع و فیه ایضا اعلم مان المیکروبان اسم علمی یطلق علی البجراثیم الحیوانیه او النبانیه الدقیقة المنشرة فی الهواء و الارض و فی کل مکان و اشکالها مختلفة فهی اما سیدیرة او مستطیلة او غیر ذلک و من خصائصها انها تکاثیر بسرعة مدهشة بمعنی انّ الواحدة منها لووجدت و سطامناسباً قلدفی الساعة الواحدة الوفا من الملامین و قد لا یتجاوز حجم الواحدة منها جزءاً من الالف من المیلیتمر و لکنها زعماً عن هذا الصغر تفعل الاعاجیب فی عالم الطبیعة فهی التی تحلل الاجسام و تحدث التخمر و التعفن و لیس جمیع انواعها ضارا بالانسان بل منها ما هو نافع بل ضروری لحیوته مثل المیکروبات التی فی معدته التی بواسطتها ثم له و ظیفه ایضم الاطعمة و تحلیلها علی ان منها ما هو سبب اکثر الامراض الهائلة کالسل و البرص و غیرهما و مما یساعد علی تمو جمیع اشکال المیکروبات وجود الرطوبة و قلیل من الحرارة و اول من اکتشف المیکروبات العلامة باستور الطبیب الفرنسی الاشهر فخدم الانسانیة بذلک اجل خدمة اذ عرفت بواسطته الآن اسباب الامراض بعضالة و کیفیتة ابادتها و التوقفی منها و لقد کان الطبیب الجراح عقب عمله الجراحی یعنی بالجرح الذی احدثه و لا تیمکن من لامه الا بعد غناء شدید اما الان و قد عرف ان سبب ذلک هجوم المیکروبات علی الجرح و تکاثرها فیه فیقادمونه بالمطهرات من محلول السلیمانی و غیره فلا تمر علیه ایام الا ثلثم اختراع و فیه ایضاً المیکروسکوب هو المنظاهر المعظم للدقائق فیری به ما لا یری بالبصر من الاجسام البالغة حد الصغر و هذه الآلة المرکبة من عدستین زجاجتین کعدستی النظارة العادیة فابعدسته الاولی ترسم المرئی مکترا وئ العدسة الثانیة برسم ذلک الرسم المبتکر تکبر افیکبر عن اصله مآت من المراة فتراه العین فی دقائقه الصغری ختم ذکره حتم و هم در آنکتاب استکه کولومب نام کسی استکه تکشف نیکی دنیا شد اصلاً ایطالیانی ولی مستخدم اساینا بود سه کشتی با جمعیتی از جانب دولت برداشته تا چند ماه روی آب بود تا آنکه همراهانش مایوس شده ارادة قتلش نمودند بعد از اینکه قدری از اراضی آنجا نمودار شد مطمئن شدند پس چند مرتبه آمد و رفت کرد تا آن مملکة را کاملاً کشف کرد وقتی بعضی از نظر او از باب حسد گفتند اینحکیم کاری نکرده چه این اکتشاف را دیگران هم قادر بودند چون کولومب اینرا شنیده از آنها دعوت نموده و دروقت گستردن خوانت امر نمود بهر یک از آنها تخم مرغی داده و گفت التماس من آنست که هر کدام تخم مرغ خود را بر سر خود راست گذارد پس همگی جدّ و جهد نموده نتوانستند پس فرمود که این امریست آسان انگاه سر بیضه را قدری شکستند پهن شد و بالای سر گذاشته ایستاد چون جانشین اینرا دیده گفتند ما هم اینرا میدانستیم گفت پس چرا پیش از من نکردید پس دانشمند که این تعریض بر آنها بود اظهار حجلت از گفته خود نموده و زبان بستند از تنقیض او و این اکتشاف در سال 1493 مسیحی بوده

96 ) - گلشن نود و ششم

در فرجهای بعد از شدت درماندگان و گلچین از گلباغنهای آن چند گل است فرج در کتاب فرج بعد الشده استکه سارخ نام مردی برزگر نقل کرد که وقتی از بصره بیرون آمدم گفتند که در بیراه دزدی است خواستم که برگردم رفیقی بمن دچار شده گفت اندیشه مکن که من حریف دزد هستم لاجرم من همراه او شده و میرفتم تا بمنزلی رسیدیم و بر سر راه فرود آمدیم ناگاه دیدم که آندزد از کمین برآمده حمله آورد و بر رفیق من و اخر او را زبون کرد و خون او را ریخته قصد من نمود من آنچه داشتم پیش او نهادم و تضرع بسیار کردم مفید واقع نشد سپس دستهای مرا بسته روان شد و مرا در ان
ص:345

بیابان افکند من از گرمای آن بیابان مثل ماهی بر خاک میغلطیدم تا آنکه خود را گشودم و بهر طرفی دویدن گرفتم ناگاه چشمم بر سیاه خانة افتاد چون نزدیک بآنخانه شدم اتفاقاً خانة آندزد بود چون مرا دید بدر دوید و شمشیری کشیده قصد من کرد باز من بنیاد تضرّع کردم زنش گفت اینرا در این نزدیکی بکش و دورتر بر او دست مرا گرفته دورتر آورد و بر سر پا نشاند چون دست با شمشیر بلند کرد ناگاه شیری از عقب او برآمده و او را در ربود و من از شرّ او خلاص شده براه خود رفتم فرج در تاریخ بحیره استکه سعدالدّین ابهری که در سلک وزرای سلطان تکش انتظام داشت پیوسته در عیب و بدگوئی طایفة اسماعیلیان بود و سلطان تکش نیز او را بر قلع و استیصال ایشان میگماشت تا انکه ایشان نیز قاصد جان او شدند و یکی از قدائان را بر قتلش نامزد کرده فرستادند فدوی مذکور در حوالی منزلش ساکن شده فرصت میجست اتفاقاً در آنروها وزیر بنا بر عداوتیکه که با صاحب کبیر شهاب الدین مسعود خان خوارزمی و وحیدالدّین عارض داشت در خدمت سلطان ایشانرا بجمیع قبائح منسوب میساخت لاجرم هر دو را سلطان بوزیر داد که آنچه خواهی بکن وزیر چون سالها در این آرزو بود هر دو را دست بسته بدر خانة خود آورد و از وفور غرور فرمود که حمیدالدین را گردن بزنند و صاحب را نیز فرمود که بر سر پا نشانیده گردن زنند هنوز او را نکشته بودند که فدائی فرصت یافته بدرون دویده بقتلش رسانید مردم وزیر فدائی را کشتند و صاحب از میانه جان بسلامت برد فرج در کتاب فرج بعد الشدة از قاضی ابوالقاسم تنوخی نقل کرده که وی گفت روزی در کوفه در مجلس ابوعلی عمروبن تمیمی بودم که غلامی از غلامان او درآمد و فریاد کرد که فلان وکیل ما را در ییشه شیر گرفت و حاضران جملگی بر فوت او اظهار ندامت کردند و تعزیة ابوعلی بجای آوردند وی گفت سبحان الله چند سال قبل از این هم در آن بیشه شیری پدر او را به بیشه درون برد قاضی گوید روز دیگر در مجلس بودیم پیش ابوعلی که وکیل او در آمد از دیدن او ما را حیرت افزود و حقیقت حالرا سئوال کردیم وی گفت چون شیر مرا به بیشه درون برد از غایت خوف مرا بیهوشی دست داد چون بهوش باز آمدم خود را در بیشه تنها دیدم برجستم دیدم که شیر با گرازی در جنگ است من گریزان شدم ناگاه پایم ببدرة درآمد آنرا برداشته در بغل نهادم و بجانب مأمنی شتافتم چون ازمحل خوف و خطر گذشتم سر آنرا گشودم نوشتة دیدم بخطّ پدرم سر آن بمهر از بغل بیرون آورد و پیش قاضی نهاد ابوعلی خطّ پدرش را شناخت و کمال تعجّب باو دست داد فرج در تاریخ بجیره از صاحب طبقات ناصری نقل کرده که گفته است من در سفر هندوستان بخواجة بلخی که از عالم معنی خبری داشت رفیق شدم و از صحبت یکدیگر مخظوظ بودیم تا انکه روزی گفت عجیب قضیة در این روزها در ترمد واقع شد چنانکه پسرکی را مغولی در قتل عام ترمد باسیری برده بود و تربیتش مینمود چنانکه آن کودک محسود اقرباء مغول کشته بود و اقربای آنمغول از ترس او هیچ نمی‌یارستن گفت که بسیار آن پسر را میخواست چون آنمغول فوت کرد جمیع حسّاد آن پسر زبانرا یکی کردند که چون فلان تو را بسیار دوست میداشته در دخمه نیز شما باید با او همراه باشید چه رسم مغول استکه چون کسی از اکابر ایشان بمیرد او را تنها بدخمه نمی‌نهند و نابالغ چندی با او رفیق میکنند زنده پس آن پسر باین راضی شد چون آنمغول را در قبر در آوردند همه رفتند پس آن مسلمانزاده که غسلی برآورده بود و پاکیزه بدخمه درآمده بود در گریه و زاری درآمده گفت ایخداوند من مسلمان زاده‌ام پس چگونه روا باشد که حشر من با کافری چنین شود در اینحالت بود که ناگاه دید دو کس با عمودها درآمدند و بر آنمغول دویدند و بآن پسر گفتند تو کیستی که بوی مسلمانی از تو میآید آن پسر حال اسیری خود را گفت یکی از ایشان عمود خود را بر دیوار زد که شکافته شد پس باو اشارة برآمدن کرد بیرون دویده
ص:346
خود را در صحرای ترمد دید و از آنجا که قبر آن مغول بود تا صحرای ترمد سه ماهه راه بود و از آن شرارها که از عمود ایشان جسته بود برویش اندکی رسیده بود خون از زخمش میچکید و به تمیشد هر چند که مدتی از آن قضیه گذشته بود و از بدایع امور است فرج فی المستطرف لماوجه سلیمان بن عبدالملک محمدبن یزید الی عراق لیطلق اهل السجون و یقیم الاموال گوید چون سلیمان محمدبن یزید را روانة عراق ساخت تا آنکه مجوسین را رها کند و اموالی را که گرفته بودند بصاحبانش تقسیم کند محمد بر یزیدبن ابی مسلم تنگ گرفت تا آنکه خلافت به یزیدبن عبدالملک رسید او یزیدبن ابی مسلم را والی فریقیه نمود و در آنوقت محمدبن یزید در آنجا از جانب سلیمان ولایة داشت چون فهمید که سلیمان مرده و خلافت به یزیدبن عبدالملک رسیده و او یزیدبن ابی مسلمرا والی نموده و فرستاده است او را خوف غلبه کرده پنهان شد و یزیدبن ابی مسلم هم کمال سعی را در پیدا کردن او نمود تا آنکه در یکی از روزهای ماه رمضان نزدیک بمغرب او را پیدا کرده نزد یزیدبن ابی مسلم آوردند یزید خوشة انگور در دست داشت و منتظر دخول وقت افطار بود چون چشمش بر او افتاد گفت یا محمّدبن یزید دیرگاهیست از خدا مسئلت مینمایم که مرا بر تو تسلّط دهد محمّد گفت قسم بخدا که من هم مدتی مدید است که از خداوند مسئلت میکنم که مرا از شرّ و کید تو پناه دهد پس یزید گفت قسم بخدا که این حبّة از انگور آنخورم مگر آنکه ترا بقتل رسانم پس امر نمود کتفهای محمدبن یزید را بسته و بالای قطعش نشاندند و جلّاد هم بالای سر او ایستاده در این اثنا وقت مغرب داخل شده اقامة نماز گفته شد پس یزید آنخوشة انگور را از دست خود گذاشت و از برای نماز برخواست و اهل افریقیه باطناً اجماع بر قتل یزید نموده بودند و در انوقت فرصت یافته یکی از آنها در وقت سر برداشتن از سجده چنان عموئدی بر فرق او زد که فی الفور قالب تهی نمود پس از آن بمحمدبن یزید گفتند هر کجا که میخواهی برو فسجان من قتل الامیرونک الاسیر فرج و فی الکتاب المذکور و قال اسحق بن ابراهیم للموصلی رأیت رسول الله فی النوم و هو یقول اطلق القاتل فارتعت لذلک و دعوت بالتشموع و نظرت فی اوراق السجن فاذا ورقة انسان ادعی علیه بالقتل و اقربه فامرت باحضاره قلما رایته و قد ارناع فقلت له ان صدقتتی اطلقتک فحدثنی انّه کان هو و جماعة من اصحابه یرتکبون کلّ عظیمته و انّ عجوز اجائت لهم بامرأة فلمتا صارت عندهم صاحب الله الله و غشی علیها فلما افاقت ثالت انشدک الله فی امری فان هذه العجوز غربتی و قالت ان فی هذه الدار نساء صالحات و انا شریفة جدی رسول الله (ص) و امی فاطمه و الی الحسین بن علیّ فاحفظوهم فی فقمت و وهنا و فاضلت عنها فاشتد علی واحد من الجماعه و قال لابدمنها و قاتلنی فقتلته و خلصّت الجاریة من یده فقالت سترک الله کما سترتی و سمع الجیران بصیحته فدخولوا علینا فوجدوا الرجل مقتولا و اتسکین بیدی فامسکونی و اتوابی الیک و هذا امری فقال استحق قد وهلتک لله و لرسوله فقال و حق اللذین و هبتنی لهما لا اعود الی معصیته ابدا فرج و فیه ایضاً قال بعض جلساء المعتمد کنابین یدیه لیلة فخفق رأسه بالناس فقال لا ترجوا نعتی اغفی سویته فغفا ساعة ثم افاق جر عامرعو باد قال امضوا الی السجن و أتونی بمنصور الجمال فجاؤا به فقال له کم لک فی السجن قال سنة و نصف قال علی ما ذا قال انا جمّال من اهل الموصل و ضاق علی الکسب ببلدی فاخذت جملی و توجهّت الی بلد غیر بلدی لاعمل علیه فوجدت جماعة من الجند قد ظفر و القوم غیر مستقیمی الحال و هم مقدار عشرة انفیس وجدوهم یقطعون الطریق فدفع واحد منهم شیئا للاعوان فاطلقوة وامسکونی عوضه وخدوا جملی فناشدتهم الله فابوا و سخت انا و القوم فاطلق بعضهم و مات بعضهم و بقیت انا فدفع له المعتمد خیمائة دینار و اجری له ثلاثین دیناراً فی کلّ شهر و قال اجعلوه علی جمالنا ثم قال اتدرون ماسبب فعلی هذا قلنالا
ص:347
قال رایت رسول الله (ص) و هو یقول اطلق منصور الجمال من اتسجن و احسن الیه فرج و فی الکتب المعتبرة من العامّة و الخاصّة مثل المستطرف والبحار و غیرهما ان الولید بن عبدالملک کتب الی صالح بن عبدالله عامله علی المدینة المنورة ان اخرج الحسن بن الحسن بن علی(ع) منت اتسجن و کان مجوساً واضربه فی مسجد رسول الله(ص) خمسمائه سوط و اخرجه من المسجد واجتمع الناس و صعد صالح یقراء علیهم الکتاب ثم نزل یأمر بضربه فبینمایقرء الکتاب اذ جاء علی بن الحسین(ع) فاخرج له الناس حتی الی جنب الحسن فقال یا ابن النعم مالک ادع الله بدعاء الفرج یفرج الله عنک قال ما هو یابن العّم فقال قل لا اله الا الله ایحلم الکریم الی آخر کلمات الفرج ثمّ انصرف عنه و اقبل الحسن یکرّرها فلمّا فزع صالح من قرائة الکتاب و نزل قال اراه فی سجنه مظلوماً اخروه و انا اراجع امیرالمؤمنین فی امره فاطلق بعد ایّام واتاه الفرج من عند الله فرج در مرآة الجنان یافعی استکه عون الدّین بن بیره بغایت تنگ دست شد که مضطّر گردید چون شنیده بود که دعاء بر سر قبر معروف کرجی مستجاب است لذا بدانموضع رفته و دو رکعة نماز کرده و دعاء فرج نمود میگوید که از آنجا برآمده متوجه شهر شدم در یکی از محلات بغداد بمسجدی رسیدم بخاطرم گذشت که در آنجا دو رکعت نماز گذاردم چون وارد شدم شخصی بیمار را دیدم که در حالت نزع بود پیش رفته سر او را بر کنار گرفتم چون این بدید چشم گشود گفتم دلت چه میخواهد گفت به بیرون آمده ردای خود را نزد بقّالی که بیرون مسجد بود گرو گذاشتم و به گرفتم باو دادم پس بمن گفت بوریا را بلند کن چون کردم از زیر خاک کوزة برآمد مملو از زر گفتم هیچ وارثی داری گفت برادری دارم میگویند مرده است الحال از آن تست بردار که بتو قربت کردم واصل من از رصّافه است چون باینجا رسید جان بداد بعد از تکفین و تدفین او آنزرها را شمردم پانصد دینار بود چون به کنار شهر رسیدم ناگاه کسی از روز فی اشاره بمن کرد چون بدانجا رفتم او را بغایت شبیه به شخص مذکور دیدم چون کیفیة حال از وی سئوال کردم معلومم شد که او برادر آن میّت است زرها را نزد او نهادم ویرا حیرت تمام دست داده بر من آویخت هر چند مبالغه کرد که از این زر چیزی قبول کن نکردم در همانروز اینسخن بدار الخلافه رسید اشراف خزانه را بمن حواله کردند آهسته آهسته بپایة بلند وزارت رسیدم فرج در فرج بعد الشده استکه علوی کوفی گوید که از کوفه با جمعی بعزم حج بیرون آمدیم یکی از همراهانرا مرض استسقاء دچار شد در اندک روزی شکمش آماس کرد همه گمان کردیم که او خواهد مرد تا آنکه از سواری باز ماند او را مثل اموات بر شتر بار کردند جمعی از اعراب بادیه در تاخته آن قطار شتر را که آنمرد در آن بود بردند آن مرد گوید چون اعراب بخانهای خود رسیدند و مرا دیدند دورم افکندند من در پس خانهای ایشان افتاده بودم و بگدائی لقمة از آنها یافته میگذراندم و بمرگ خود راضی بودم روزی اعراب از بادیه آمده ماران و افاعی آوردند سره دم افکنده بر اتش کباب کرده میخوردند من یقین کردم که اگر از آنها بخورم میمیرم از ایشان طلبیدم مرا یکی دادند من آنرا خوردم در خود حالتی دیگر یافتم بخوابیدم عرق بسیار کرده بیدار شدم طبیعت مستعّد اطلاق بود در دو شب و دو روز دویست مجلس اطلاق شد چونروز دیگر شد خود را سبک دیدم و آماس رفته بود قدری زاد از آنها گرفته بکوفه آمدم و از آن مرض مهلک نجات یافتم.

97 ) - گلشن نود و هفتم

در زهد سلاطین و خواتین و امیران و گلچین از گلبانهای آن چند گلست زهد در کتاب عدة الداعی مذکور استکه سبب اینکه معاویه بن یزیدبن معاویه ترک خلافة کرد این بود که دو کنیز داشت که یکی صاحب حسن و جمال بود و دیگری صاحب ادب و کمال و آنها وقتی با همدیگر صحبت میداشتند پس آنکنیز با کمال بانکه صاحب حسن و جمال بود گفت همانا که جمال تو
ص:348

بکبر ملوک مبتلا ساخته آنکنیز گفت چه ملکی مقابل ملک حسنت زیرا که آن مالک بر ملوک است و سلاطین مملوک مالک حسن و جمال هستند پس سلطنت حقیقه صاحب حسن و جمال راست کنیزک صاحب کمال گفت چه خوبی در سلطنت و چه خیری در سلطان است چه اگر قائم بحقوق آن باشد و عامل بشکر این نعمة فرمان دهی گردد لذتی از برای آن در سلطنتش ممکن نیست و همیه منعض العیش است و اگر سلطان منقاد و مطیع به شهوات خود شود و لذّات خود را مقدّم بر وظائف سلطنت بدارد و مضیّع حقوق آن گردد و از شکران نعمت اضراب کند و اعراض نماید پس قرارگاه او در آتش جهنّم است پس چه چیزی در سلطنت است که ایندو مخدور بزرگ را داراست معاویة بن یزید بن معاویه چون اینکلام را از آن کنیز شنید متأثر شد بنحویکه خود را از خلافة خلع نمود و در خانة خود رفته در را بر روی خود بست تا آنکه بعد از بیست و پنجروز از دنیا گذشت. زهد محیی الدّین در فتوحات چنین آورده که پادشاهی با خیل خدم و حشم براهی میگذشت خدمت یکی از بزرگان رسید عرضکرد ایّها الشیخ باینجامه و لباسها که من پوشیده‌ام نماز رواست یا نه آن بزرگ تبسّم نموده سلطان از سر تبسّمش سئوال نمود فرمود از کم عقلی تو و نادانیت تعجّب کرده تبسّم نمودم ای سلطان حال تو بحال سگی میماند که در مرداری افتاده باشد و از آن سیر خورده باشد و سر تا پای او از خون و نجاست آلوده شده باشد چون او را بول آید پای خود را از زمین بردارد که قطرات بول و ترشحات آن باو نرسد شکم تو از حرام مملّو است و مظالم عبادالله بر ذمّه است بسیار است و تو از آنها استیحاشی نداری و دغدغه بخاطر راه ندهی امّا از این دغدغه و توحش داری که نماز من در این جامه‌ها رواست یا نه سلطان چون اینکلام از آن بزرگ بشنید از اسب پیاده شد و بگریست و بخاک مذلّت افتاد و ترک سلطنت نمود و ملازم آن شیخ گردید و آن شیخ او را تا سه روز ضیافت نموده بعد از سه روز ریسمانی در نزدش حاضر کرده و گفت ایام ضیافة گذشت برخیز و هیزم از بادیه بدوش آورده و میفروش و صرف معاش خود نما آن سلطنت ریسمانرا گرفته و میرفت و بر سر خود هیزم میآورد از بیابان و در بازار میفروخت و وجهش را صرف معاش خود میکرد و مردم بعد از سلطنة وی چون او را بآنجالت میدیده میگریستند محی‌الدّین بعد از نقل اینقضیه گوید که آن سلطان خالوی من بود و نامش یحیی بن یفان و سلطان تلمسان بود. زهد در ایقاظ الهمم که شرحی است بر حکم ابن عطاءالله اسکندری چنین آورده که یکی از مشایخ نقلنموده که مردی در ناحیة مغرب بود که از زهاد دنیا بشمار میآمد و در عبادت جّدی اکید داشت و معاش او منحصر بود بصید ماهی و آنچه را که صید مینمود قدری از آنرا میخورد و مابقی را تصدیق میداد و او را مریدان بسیار بود وقتی یکی از مریدانش خواستکه بیکی از بلاد مغرب مسافرت کند آن شیخ باو فرمود که چون بفلان بلند رسیدی نزد فلان رو که برادر دسنی منست و او را از جانب من سلام برسان و از قول من از او التماس دعاء بنماء چه آنکه او دوستی از دوستان خدا است آن مرید گوید من در مسافرتم چون بآن بلد رسیدم از منزل انشخص پرسش کردم که او را دیده سلام شیخرا باو برسانم پس مرا دلالت کردند بسرائی ملوکانه چون بآنجا شدم گفتند که او در نزد سلطان رفته است توقّف کن تا بیاید من از دیدن آن سرا و تجمّلات آن و از شنیدن اینکلام در حیرت افتادم که چگونه شیخ در حق اینمرد فرمود که او دوستی است از دوستان خدا و بالجمله چون ساعتی توقف کردم آنمرد از نزد سلطان در سرا آمد در حالتیکه بر اسب ملوکانه سوار و لباس شاهانه در بر داشت و همینت و شوکت او بر من بسیار نمودار گردید تجدیکه سلام آنشیخیرا بخواستم باو برسانم بعد از آن با خود گفتم جواب شیخرا چه بگویم در وقت مراجعت پس لابّد شده نزدیک رفتم و سلام شیخرا باو رساندم چون نام شیخرا شنید گفت چونخدمت ایشان مشرّف شدی سلام مرا باو برسان و بگو
ص:349
برادرت میگوید تابکی مشغول بدنیا میباشی و چه قدر رغبت باو داری بست دنیا داری من از گفتة او متعجب شده که چگونه اینمرد با اینخشمیت دنیوی به شیخ که قوت او از صید ماهی است پیغام میدهد که دست از دنیا داریت بردار پس چون بخدمت شیخ مشرف شدم کیفیة را باو عرضه داشتم شیخ فرمود برادرم راست میگوید زیرا که خداوند دل او را از محبّت دنیا و مال دنیا شست و شو داده و مال دنیا را در دست او قرار داده و من اگرچه خداوند مال دنیا را از دستم گرفته است ولیکن گوشة قلب من هنوز متعلق باو است و محبّت و دوستی آن هنوز از قلبم بیرون نرفته است. زهد یاقوت حموی در معجم البلدان چنین آورده که ابوشعیب براثی اول کسیست که در محلّه براثا سکونت اختیار کرده کوخی از برای خود ترتیب داده و در آنجا مشغول عبادت بود روزی دختری از منشیان بزرگ و صاحب ثروت که در قصور عالیه تربیت شده بود از کنار کوخ او عبور نمود چون نظرش بابو شعیب افتاد از وضع مسکن و حال او خوشش آمده بنحویکه مجذوبه و اسیر محبت او گردید پس نزد ابوشعیب آمده عرضکرد که من میخواهم خادمة شما باشم ابوشعیب فرمود اگر ارادة خدمت من داری و در گفتة خود صادقی باید این زی و هیئت را که الحال داری تغییر بدهی و از این لباسهای ملوکانه بیرون آئی و آنها را از خود سلب کنی تا قابل خدمتگذاری من گردی آندحتر بفرمودة او عمل نمود و از آنچه بود از اموال دنیویه دست کشید و لباس تساک پوشیده نزد ابوشعیب آمد پس ابوشعیب او را از برای خود عقد بست و بزوجیت قبول نمود چون آن دختر داخل در کوخ ابوشعیب شد قطعة حصیر پارة در میان آن کوخ دید که افتاده و ابوشعیب آنرا بجهة حفظ از ضرر رطوبت زمین آنرا در انجا انداخته بود پس آندختر باو عرض نمود که من با تو مصاحبت نمینمایم مگر اینکه این حصیر پاره را از زیر خود بیرون بیندازی چه آنکه من از تو شنیدم که میگفتی زمین میگوید ایفرزند آدم قرار میدهی میان من و خودت حجاب و حال آنکه فردا جای تو در شکم منست پس ابوشعیب آن حصیر پاره را از کوخ بیرون انداخت و مدت مدیدی آنزن با ابوشعیب در آن کوخ مشغول عبادت بودند تا اجل آنها بسر رسید و بر اثا که ابوشعیب مذکور در آنجا سکنی داشته محلة بوده است در سمت قبلی از محلة کرخ بغذاد و چنانچه حموی در معجم البلدان متعرّض است و در آنجا مسجد جامعی بوده است مخصوص بطایفة شیعه زهدت بضرالله بن شهر الله ترمدی در اول باب دوازدهم از کتاب جامعه الحکایات خود چنین آورده که حضرت امیرالمؤمنین در زمان خلافة خود مردی را امارت داده و بشهری فرستاد و ان امیر روانه شد و یک نفر غلام سیاه همراه داشت تا مهار شتر وی بگرفتی و دیگر کسی نداشت چون به نزدیک آن شهر رسیدند مردمان آنجا باستقبال او بیرون آمدند ویرا دیدند که بر شتری سوار شده و غلامی سیاه مهار شترش را گرفته از وی پرسیدند که چه خبر داری از امیریکه میآید غلام گفت امیر اینست که بر شتر نشسته است مردم همه پیاده شده و برسم عجم سر بر زمین نهادند امیر از شتر فرو آمد و سر بزمین نهاد گفتند یا امر تو چرا سجده میکنی گفت شما سجده کردید خدایرا من نیز سجده کردم گفتند ما ترا تواضع نمودیم امر بخروشید گفت پنداشتم که امیرالمؤمین(ع) مرا بامیری فرستاده‌اند ندانستم مرا فرستاده تا به خدائی بگیرند و سجده کنند از آنجا برگشت و بمدینه بخدمت حضرت رفت و مثال عمارت را نزد آنحضرت بر زمین نهاد و گفت مرا بجائی فرستادی که چون خداوند مرا سجده نمایند حضرت امیر(ع) نامة بآنقوم نوشت که اینفعل شما از عادات کبری است باید آنرا از میان بردارید و بغیر از خدا کسیرا سجده ننمائید پس انحضرت دو مرد را از انصار بخواند و بآن شهر بامیری فرستاد چون نزدیک آنشهر رسیدند و بجائی فرود آمدند کسن شهر فرستادند که هیچکس را نخواهیم که باستقبال ما بیرون آید پس آندو مرد بشهر وارد شدند و بجائی فرود آمدند
ص:350
و ساعتی ببودند و جوانی از طعام بیاوردند که بطعامهای الوان آراسته بود و نزد ایشان نهادند چون لقمة از آن طعام بخوردند و کاسه را از پیش ایشان برداشتند گفتند چرا کاسه را بر میگیرید که این طعامی خوش است و ما را هنوز اشتها غالب است بگذارید تا بخوریم گفتند ما دیگر طعام میآوریم برفتند و چند گونه طعام لذید بیاوردند و درنزد ایشان نهادند آنها دست باز گرفتند و در یکدیگر نگریستند و گریستن گرفتند و گفتند که امیرالمؤمنین(ع) ما را باین جایکه فرستاده استکه تا هر طعامیکه نصیب ما در آنجهان خواهد بود ما در اینجهان بخوریم تا ما را در آنجهان نصیبی نباشد برخیز ای برادر تا برویم این دنیا بدان نیرزد که بهشت را بدان بدل کنیم پس برخواستند و رو در راه نهادند تا بخدمت آنحضرت آمدند و منشور امارت خود را نزد آنجناب گذاشتند آنحضرت غمناک شده فرمود ایقوم شما هر یک گوشة گرفته‌اید پس من چگونه اینکار بسر برم روزی چند برآمد دیگری را فرستاد و بنام او نشان بنوشت و باو داد و او را بجانب انشهر روانه فرمود چون بانجا رسید در گوشة فرود آمد خبر در شهر افتاد که امیری دیگر آمده است خلق همگی بیرون آمدند چون نزد وی رفتند سلام کردند و از برای شترش علف بیاوردند نگذاشت و گفت شتر من علف شما را نخورد و بروید خراجی که بر شما واجب شده است بیاورید تا بروم و چند روز در انجا بود و نان ایشانرا نخورد و شترش را از علف ایشان نداد این ناچیز گوید که قضیة سلوک سلمان در امارات مدائن مصدق ایقضیة بصدق مقارن است کمالایخفی علی اولی النهی زهد در مستطرف از عبدالله بن المعلم روایة نموده که گفت وقتی از مدینة منورّه بقصد حجّ بیت الله بیرون آمده در بین راه یکی از بنی هاشم را که از اولاد عبّاس بن عبدالمطلب بود ملاقات نمودم که ترک دنیا نموده و اقبال بسوی دار اخرت کرده بود پس با او مأنوس شدم و باو گفتم میشود که تو با من هم محمل شوی چه انکه مرا راحلهای بسیار است و میتوانم که هم محمل خود را بر یکی از آنرا حلها سوار نمایم آنمرد در جواب گفت جزاک الله خیرا من اگر بخواهم سواری و آسایش را از برای من میسّر است و من باختیار خود ترک آنها را نموده‌ام بعد از آن گفت من مردی از فرزندان عباس بن عبدالمطلب هستم و در بصره ساکن بودم و در اوّل امر بسیار با نعمت و ثروت و صاحب اموال کثیره و مالک غلام و کنیز و صاحب خدم و حشر بودم روزی یکی از خدّام خود را امر نمودم که رختخوابی از حریر از برای من گسترده کند و بالشتی ببرگ گل آکنده از جهة من بگذارد چون رختخواب را گسترانید و من داخل در جامة خواب شدم در بین خواب دیدم که بدنم سوزشی پیدا کرد چون نیک ملاحظه نمودم دانستم که از اثر برگ سبزی است که بر اطراف گل روئیده میشود و خادم غفلت نموده که آنرا از میان جامه خواب بردارد پس خادمرا بسیار زدم و آن برگ سبز را بیرون انداخته دو مرتبه خوابیدم ناگاه مرا خواب در ربود و در عالم واقعه مردی را با هیئت منکره دیدم که بمن گفتن که از این بیهوشیکه داری افاقه پیدا کن و از اینخواب بیدار شو و اینشعر را بمن خواند یا خل انک ان توسیدلینا ***و سدّت بعد الیوم صمّ الجندل *** فامهد لنفسک صالحاً تسعد به *** فلتندمن غداً اذا لم تفعل *** من از وحشت از خواب بیدار شدم و ترک مال و منال و اهل و عیال و ریاسة و اعتبار و شهر و دیار را نموده و بسوی خدای خود گریختیم و اینحال منست که می‌بینی پس مرا وداع نموده و رفت

98 ) - گلشن نود و هشتم

در اوّل کسیکه ابداع نموده است امریرا از امور نمایان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است اول کسی که ابداع تصنیف نمود در اسلام بنابر نقل صاحب کشف الظّنون عبدالملک بن عبدالعزیز بصری است وگرنه ابوسعدبن عروفه وگرنه ربیع بن صبیح است و بنابر نقلی سلمان فارسی اول کسیکه قرآنها را نقطه گذاشت ابوالاسود دئلی است و قال السیوطی فی رسالة الاوائل اول مخلوق خداوند نورمحمّدی است چنانچه مفاد بعضی از اخبار است و
ص:351

گفته شده است که اول مخلوط الهی قلم است اول چیزیکه قلم نوشت اینکلمات است انا التواب اتوب علی من تاب اول چیزیکه خداوند از انسان خلق میفرماید فرج او است اول چیزیکه بعد از مردن از انسان متعفن میشود شکم او است اولا قریة که نباشد در روی زمین بعد از طوفان قریة ثمانین است اول شهریکه بعد از طوفان نباشد مدینة حرّان است اول کسیکه ساعات لیل و نهار را تقسیم بدوازده ساعت نمود نوح بود و بدینواسطه اوقات عبادات ممیز شد اول کسیکه بعد از اسلام بناء مسجد گذاشت که در آن نماز خوانند عمار یاسر بود اول کسیکه بر منبر خطبه خواند حضرت ابراهیم بود اول کسیکه در اسلام منبر ترتیب داد تمیم داری بود که از برای رسولخدا منبر ترتیب داد اول درختیکه نوح بعد از طوفان غرس نمنود درخت آس بود اول آیة که از قرآن نازل شد بسم الله الرحمن الرحیم بود چنانچه منقول از ابن عباس است اول کسی که حضیان را از برای خدمت خاصة خود اخذ کرد معویه بود اول کسی که قرآنرا حفظ نمود ابوالأسود دئلی بود بامر عبدالملک بن مروان و بعضی گفته‌اند حسن بصری است اول کسیکه همزه و تشدید و روم و اشمام را ابداع نمود خلیل بن احمد است اول کسیکه تصنیف غریب القرآن نمود ابوعبیده معمّربن مثتنی است اول کسیکه تضنیف غریب الحدیث نمود ابوعبیدة مذکور است و گفته شده استکه نضربن شمیل است اول کسی که قضاة را چهار قرارداد از برای هر مذهبی از مذاهب اربعه قاضی خاص قاضی القضاة طاهر سیبرس بود اول کسی که در حکام قرآن تصنیف نمود شافعی است اول کسی که تدوین احادیث کرد زهری است اول کسی که احادیث را تنویع بانواع مشهوره نموده است ابن صلاح است اول کسی که مغازی نوشت عروة بن زبیر است اول کسی که در کلام تضنیف نمود واصل بن عطا است اول کسی که در اصول فقه تضنیف نمود شافعی است بالاجماع اول کسی که در فقه تصنیف نمود ابوحنیفه است اول کسی که در امر دین را برای قیاس کرد ابلیس است اول کسیکه زبانش بعربیة گشوده شد اسمعیل است اول کسی که علم نحو را وضع نمود امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام است اول کسیکه علم صرف را وضع نمود معاذ الهراء است اول کسی که وضع نفقه را بر حروف قرار داد خلیل است اول کسی که وضع علم عروض نمود هم خلیل بن احمد است اول کسیکه عنوان قصیده را معنون نمود مهلهل وگرنه امراء القیس است اول کسیکه شعر فارسی گفت ابوالعباس بن الجبود المروزی است وگرنه بهرام گور است که گفت منم آن پیل دمان و منم آن شیر یله نام من بهرام گور و کنیتم بوجبله اول کسیکه در بدیع تصنیف نمود و او را این اسم نهاد عبدالله بن المعزاتست اول کسیکه در معانی و بیان تصنیف نمود عبدالقاهر جرجانی است اول کسیکه احداث فلسفه و حکمة را نمود روم است و این در زمان موسی(ع) شد اول کسیکه منسوب بفلسفه و مشهور بآن شد فلوطرخیس بود در مصر اول کسی که در ریاضیّات تکلّم نمود و او را بصورت علم مصّور کرد اقلیدس است اول کسیکه در هیئت فلک تکلم نمود و علم هندسه را پدیدار کرد بطلیموس بود اول کسیکه علم منطق را اختراع نمود الرسطاطالیس استکه از اهل استخر بوده و در عهد اردشیربن دارا اول کسیکه علم طب را وضع نمود بقراط است اول کسی که تاریخ اسلامیرا از هجرت نبوی قرار داد عمر است بمشورت امیرالمؤمین علی در سال شانزدهم از هجرت اول کسیکه اسم دیوانرا احداث نمود از برای دفتریکه ارباب عطیّه و اهل جیش دارند هم عمر است پس از آن اسم دیوان اتساع حاصل نموده در اطلاقش بر ملوک و اتباع او از امراء و حکام دعوانان اول کسی که در مصر تکلم نمود در مقامات اهل ولایة و ترتیب احوال ذوالنون مصری بود اول کسی که غنا سرو.د
ص:352
شیطان بود اول کسی که دلالت نمود بر ترکیب افلاک و قدر سیر کواکب و کشف کرد از وجوه تأثیرات آنها ادریس بود چنانچه ثعالبی در لطائف المعارف گفته و در اختبار امامیه است که اول کسیکه واضع علم رئل شد و اخبار از ملاحم داد و اختیارات سال را نوشت دانیال نبی بوده است اول کسیکه خطّ کوفیرا بخطّ معهورین زمان تحویلداد که خطّ نسخ است ابوعلی بن مقله وزیر وگرنه برادرش حسن بوده اول کسی که فارسی نوشت طهمورث سیمین پادشاه فرس بود اول کسی که بعد از نوشتن حمد خداوند درکتابت نوشت و اسئله ان یصلیّ علی محمد هرون الرّرشید است اول کسیکه اتخاذ کاغذ کرد یوسف علیه‌السلام است اول کسیکه دفتر محاسبات در دیوان جعل نمود خالد برمکی است اول کسیکه بر اهل دولت در وقت نصب آنها بامارت و ولایتی خلعت داد رشید بود که در وقت وزیر نمودنش جعفر برمکیرا باو خلعت داد اول کسیکه جعلت فداک گفت حضرت امیر(ع) بود که در مجلس پیغمبر(ص) باجنابش مخاطبه میفرمود و جعلت فداک میگفت چنانچه در کشاف است و از طریق عامّه وارد شده استکه ابن عمر بوده اول کسی که خشت را پخت هامان بوده اول کسی که نوروز را تجلیل نموده و جشن گرفت جمشید است اول کسی که مهر جان را اتخاذ کرد فریدون است اول کسیکه در اخر خطبة آیة ان الله یأمر بالعدل و الاحسانرا خواند عمربن عبدالعزیز است اول کسیکه در اخر خطبه ان الله و ملائکة الایه را خواند مهدی عبّاسی است اول کسی که خطبه را نشسته خواند بجهة کثرت لحم و بزرگی شکم معاویه بود اول کسیکه استراحة نمود در خطبة یوم الجمعه عثمان بود و هم او اول کسی است که خطبة یوم عید را پیش از نماز عید خواند و ایضاً اول کیست که اخراج زکوة را تفویض بخود مردمان نمود اول کسی که تمنی موت کرد یوسف بود اول کسیکه کیمیا اخذ کرد قارون است اول کسیکه لباس سرخ پوشیده و لباس را بلند قرار داده که بخاک کشیده قارون بود اول زنیکه پیغمبر اختیار فرمود خدیجه بود اول فرزندیکه از بمرای حضرت آدم متولّد شد قابیل بود اول فتنه که در بنی اسرائیل اتفاق افتاد دربارة زنان بود اول قضیة که از قضاهای رسول خدا(ص) رد شد علانیة دعوت معاویة بود زیاد بن سمیه را به برادری خود و این را ابن عساکر از سعیدبن مسیب نقل کرده و هم از عمروبنم نفجه نقل نموده است که اول ذلتی که بر عرب داخلشد قتل حسین بن علی و ادعاء معاویه بود برادری زیاد را اول هاشمیّه که از هاشمی متولّد شد و متولّد گردید و از او هاشمی فاطمه بنت اسد بود اول کسی که در اسلام بناء زندان گذاشت علی بن ابیطالب(ع) بود و خلفاء پیش از آنجناب مقصّر را در چاهها حبس مینمودند اول زمانیکه خمر پدیدار شد زمان نوح(ع) بود اول کسیکه سگ را از برای حراسة نگاهداشت هم آن بزرگوار بود اول کسی که همسایه بهمسایه و دوست را بدوست گرفت مروان بن حکم بود اول گناهیکه باو معصیت خدای واقعشد حسد است اول کسیکه اخذ سلاح نموده و جهاد کرد و بنده به بندگی گرفت ادریس بود اول کسیکه قتال در راه خدا نمود ابراهیم بود که چون روم لوط را اسیر نمودند او جهاد کرده و لوط را از آنها استقاد کرد اول کسیکه کمان ترتیب داد هم آنجناب است اول کسیکه اسب را مرکوب سواری قرار داد اسمعیل بود و پیش از آن در جزو حیوانات وحشی بودند اول سریکه در اسلام از بلدی ببلدی نقل شد رأس محمّد بن ابی بکر بود اگر صحیح باشد حمل آن بسوی معاویه وگرنه سر عمربن حمق بود اول غزوة که رسولخدا بنفسه تشریف برد غزوة ودان بوده است اول کسیکه سر اویل پوشید حضرت خلیل بود اول کسیکه قبا پوشید حضرت سلیمان بود اول کسیکه عمّامه گذاشت ذوالقرنین بود اول کلمة که ابراهیم در وقت انداختنش باتش گفت حبسی الله و نعم الوکیل بود اول چیزیکه از این امّت برداشته میشود حیا و امانت است
ص:353
اول کسیکه حقة آتشین میپوشید ابلیس است اول کسی که در ظل عرش میایستد کسی استکه مدیون ناداخورده خود را مهلتن دهد اول چیزیکه از زن در روز قیامت سئوال میشود از نماز او است پس از آن از رفتار با شوهرش اول چیزیکه در میزان گذاشته میشود در روز قیامت خلق نیکو است بروایة ام الدراء و بقولی نفقة مرد است بر عیال خود اول چیزیکه از آدمی به تکلم آید دروقت سئوال در قیامت فخذ و کیفیتن است اول کسی که داخل بهشت میشود تاجر راستگو است اول طعامی که اهل بهشت در بهشت میخورند زیادی کبد حوت است تمام شد ترجمة آنچه که فاضل سیوطی در رسالة اوائل خود ذکر نموده با تغییری اندک و در روضات الجّنات استکه ابن شهر آشوب در معالم العلماء فرموده که غزالی گفته استکه اول کتابیکه در اسلام تصنیف شده است کتاب ابن جریح است در آثار پس از آن کتاب محمدبن راشد صنعانی است در یمن پس کتاب موطاء لمالک فی المدینه ثم جامعه سفیان الثوری پس از آن در معالم العلماء فرموده و گفته شده استکه صحیح بلکه مشهور آنست که اوّل کسیکه در اسلام تصنیف نموده امیرالمومنین پس از آن سلمان فارسی پس ابوذر غفّاری پس اصبع بن بنّاته پس عبیدالله بن ابی رافع پس زین العابدین(ع) بوده استکه صحیفة سجادیه را تصنیف فرموده اول کسیکه اختراع کرد علم میزان را جابربن حیّان صوفی بوده اول کسیکه مناظرة در تشیع کرده است کمیت بن زید استکه از شعراء معروفه است اول فقه مصنّف شیعه کتاب علی بن ابی رافع بوده و گفته‌اند کتاب عبیدالله بن علی بن ابی شعبة حلبی است که آنرا بحضرت صادق عرضه داشت و آنجناب او را تحسین فرموده و در وقت خواندن آن فرمود که از برای مخالفین کتاب فقهی مثل این نیست اول کسیکه علم خلاف را موضوعداشت عبدالله بن عمربن عیی الدبوسی است که از تلامذة ابوحنیفه بوده اول کسیکه علم مناظره را انشاء کرد قفال مروزی است اول متکلم بر طبق قانون الحکمة اوائل افلاطون الهی است اول منقح حکمة از زااوید ارسطاطالیس بوده اول واضع علم مجسطی واصطرلاب بطلیموس است اول متکلّم در علم موسیقی فیثاغورس است اول کسیکه حد شرعیرا باطل نمود اولی و گرنه معاویه بود چنانچه در ربیع الابرار است اول واضع طلسمات بلیناس حکیم است اول کسیکه از علماء حکمة و فلسفه اسلام آورد فارابی است که بمعلم ثانی لقب دارد اول حکیمی که شرب خمر نموده و تابع شهوات و ملازم ولاة و حکّام بوده ابوعلی بن سیناست اول کسیکه در تسخیر اجنته تألیف نمود محمدبن احمد طبی صاحب کتاب شامل بوده که در علم تسخیر است اول کسیکه در ملل و نحل تألیف نموده محمد شهرستانی است اول کسی که ابداع تصوّف را نمود ابوهاشم کوفی است اول کسیکه سر تراشیده و اعمال حجّرابجای آورد آدم(ع) بود اول کسیکه از پسران پیغمبران بآن ختنه شد اسحق بن ابراهیم است اول حدوث آبله در قوم فرعون و از برای عذاب ایشان بود اول بیت وضع للناس ببکة مبارکا اول مسجدیکه در رویزمین شد احداث مسجدالحرام است و پس از آن بیت المقدس بعد از مضی چهار سال احداث شد اول موضعی که از رویزمین خداوند در آن عبادت شد نجف است چنانچه گفته‌اند اینمضمون حدیث است اول مدفون بنجف جناب بن الارت است چنانچه در منتهی المقال است اول مخترع نوره سلیمان نبی است اول واضع حمام جمشید است اول بانی مدارس نظام الملک وزیر است اول کسیکه عمامة سبز را نشانة سیادت قرار داد ملک اشرف سلطان مصر است در سنه 773 و بعضی گویند لباس سبز را و مخصوصاً عمامه را مأمون از جهة حضرت رضا ترتیب داده و چون آنجناب پوشید بدیگران از بنی هاشم نیز تعدی نمود و انسب آنست که من بابالملک فی الختام بیان اوائل بنام این امام اختتام پذید قائدة فیها عائدة
ص:354
شیخ مؤمن شبلنجی در نورالابصار گفته که نسل زینب و عبدالله جعفر را فقهاء عنوان کرده و در ده مسئله مطرح انظار قرار داده‌اند و یکی از آنها این استکه آیا جایز است که ایشان خود را بشار سادات که عبارتست از علامت خضراء معلم سازند جواب این شعار سبز را در شرع اصلی نیست نه در کتاب وارد است که ایشان بایست این نشانرا داشته باشند و نه در سنّت همانا دو نوبت سادات را از غیر بنا دات بجامه امتیاز نهادند یکی علامت خضراء بود و دویم عمامة خضراء اما علامة خضراء و شعار اخضر عبارت از پارچه سبز بود که سادات بر طرف دستار قرار میدادند و مردم بآن نشان ایشانرا می‌شتاختند و اصل جامة عمّامه سفید بود و اینشعار نخست درمصر بامر ملک اشرف شعبان بن حسین از طبقة اتراک ایجاد گردید و این در سال 773 بود و امّا عمّامة خضراء و دستار سبز را سیّدمحمّد شریف متولی پاشاهی مصر در سال اربع بعد الالف ایجاد کرد و اشمراف را مقرر داشت که در پیش وی حرکت کنند بر حالیکه هر یک را دستاری سبز بر سر بوده باشد و اینکه از الوان سبز را در شعار اختیار کردند برای آنستکه سیاه شعار بنی عباس بود و زرد شعار یهود و کبود شعار نصاری و سرخ مختلف فیه و در باب این شعار بسی اشعار گفته‌اند از جمله جابربن عبدالله اندسی اعمی گفته جعلوا الابناء الرسول علامة انّ العلامة شأن من لم یشهر نور النبّوة فی و سیم وجوههم یغنی الشریف عن الطراز الاخضر پس چون در اینباب از سنة و کتاب اصلی نداریم که تخصیص یا تعمیم را بر آن اصل بناگذاریم تلبس بنی جعفر را نیز از مجوّزات میشماریم عجیبة در فارسنامة ناصری استکه از اتفاقات نادره روز شنبه اول محرم عید نوروز جلالی و چهاردهم ادار ماه رومی سال هزار و چهارصد و هشتاد و نه اسکندرّیه ماه و آفتاب در اول برج حمل بودند که اول سال عرب و اوّل سال فرسی و اول سال رومی در یک روز بوده است غریبة در زنینل معتمدیست که از غرائب اتفاقات این استکه روز یکشنبه اول محرم الحرام سنه 1271 مطابق با اول میزان بود اول هفته روز یکشنبه اول سال عرب محرم الحرام و اول ماه عرب اول عقد هشتم که هفتاد سال گذشته داخل عقد هشتاد است اول فصل خزان که اوّل میزان است و کمتر اتفاق افتاده که اینطور بشود اول ماه اول سال اول عقد اول فصل اول از شمارة اعداد هفته مطابق بشود تدنیل فی المقام دخیل در کتاب معتبری از کتب احادیث و اخبار که از مؤلفّات یکی از علماء اخیار از تابعین ائمه هست و چهار علیهم صلوات الله الملک الغفار و از مطاوی آن کمال صحّت و اعتبار لاسخ و اشکار بود و بواسطة سقطیکه در اوّل و آخر آن واقعشده بود طریقی از برای دانستنم نام مؤلف و مؤلّف در دست نبود بابی از برای اواخر واقعه در لسان اخبار منعقده نمودته و این احقرشطری از آنها را بالمناسبه در ذیل این گلشن ایراد نمودم آخر چیزیکه پیغمبر بامیرالمؤمنین تعلیم فرمود این بود که یا عغلی اذ اصلیت فصل صلوة اضعف من فی خلفک و لا تتخذن مؤذنا یأخذ علی اذانه اجرا آخر کلمة بنده اگر لا اله الا الله باشد در وقت موت داخل بهشت می‌شود کما فی النّبوی آخر طعمیکه بنده در وقت مردن در دهان خود مییابد طعم انگور است آخر وصایای انبیاء این بوده که حب الاعمال الی الله تعالی الصلوة کما فی الصادقی اخر پیغمبریکه داخل در بهشت میشود سلیمان بن داود است بواسطة سلطنت دنیویة که داشت کما فی الصادقی اخر وصیّت حضرت امیر باولادش وصیت بحسن معاشرت با مردم بود کما فی الباقری اخر کلام آنحضرت در منا بر این بود که میفرمود مارنت مظلومانند قبرض الله نبیه اخر کلام مختصر اگر صلوات بر نبی و آل آن سرور باشد داخل
ص:355
بهشت میشود کما فی العلوی اخر کسی که از آتش جهنم نجات یابد و بیرون بیاید از آن مردی است موسوم بهام کمافی الباقری آخر وصیّتی که خضر بموسی فرمود این بود که کسیرا بر گناهی که ازاو سر زده تمیر و سرزنش منها کما فی السجادی آخر اوصیاء عیسی(ع) حضرت ابوطالب بود کما فی العلوی آخر آیة از قرآن که بر پیغمبر نازلشد آیة الیوم اکملت لکم دینکم الایه بود کما فی الباقری و الرضوی آخر کسی از ائمه(ع) که در زمان رجعت قبض روح شریفش میشود حضرت امیر علیه السلام است کما فی الصادقی آخر اوصیاء حضرت امیر است کما فی البحار علی آخر الاوصیاء و اخر من اخی النبی و آخر من فارقه و آخر من و سده فی قبره و خرج آخر دولتها دولة ائمه طاهرین است کما فی الباقری آخر پیغمبران است حضرت محمد است و آخر شرایع شریعت آنحضرت است و آخر کتاب آسمانی قرآن است کما فی الرضوی آخر کلام حضرت خلیل در وقت انداختن او در آتش حسبنا الله و نعم الوکیل کما عن ابن عباس آخر کلام اهل جهنّم چیزی استکه در قرآن خداوند از ایشان حکایة میفرماید فی قوله ربنا غلبت علینا شقوتنا و کتبا قوماً ضالین الی قوله ظالمون ثم بعد ذلک لهم شهیق کشهیق الحمار کما فی مجمع البیان آخر کسی که از مردم داخل بهشت میشود کسی استکه از غیبت کردن توبه نماید کما فی مجموعة الورام اخر کسیکه در وقت اراده سفر کردن حضرت رسول او را را اسلام میداد و وداع میفرمود حضرت فاطمه بود کما فی الباقری آخر قولیکه جبرئیل در وقت رفتنش از نزد حضرت رسول بآنجناب عرضمیکرد این بود که یا محمد ایّاک و مشارة الناس فانها تکشف العورة و تذهب بالعز کما فی الصادقی آخر چیزی که سزاوار است گفته شود در وقت حرکت نمودن از مجلس سبحان ربّک ربّ العزّة عما یصفون و سلام علی المرسلین و الحمدلله ربّ العالمین کما فی النّبوی و العلی آخر صحیفه زالنییدن اعظم طعامهاست از حیث برکت کما فی النبوی آخر نماز سلام است کما فی الصادقی آخر روز پنجشنبه آخر ماه ازجهة حجامة نمودن بهترین اوقات است کما فی الصادقی آخر کسیکه از صحابه باقی مانده بود جابربن عبدالله انصاری بوده کما فی الصادقی آخر روزیکه بنده میخواهد از دنیا برود مال و اولاد و اعمال او در نزدش ممثل شوند کما فی العلوی آخر کسیکه از اعمام رسولخدا از دنیا رفت عباس بن عبدالمطلب بود کما فی المناقب آخر آیة که در احکام دین نازلشد آیه یستفتونک فی الکلاله آلایه است کما فی جوامع الجامع آخر اشعاریکه سیدحمیری انشاء نموده این اشعار است احب الذی من بات من اهل وده تلقیاه بابشری لدی الموت یضحک الاشعار کما عن المفید نقلاً عن المرزبانی آخر عمر حضرت رسول کتابی مختوم از جانب ربّ العزة در دستورالعمل ائمة در دار دنیا بر آن جناب نازل شد چنانکه در همان کتاب استکه قال ابوعبدالله انّ الله عزّوجلّ انزل علی نبیّه کتاباً قبل وفاته فقال یا محمّد هذه وصیّتک الی الجنة من اهلک قال و ما النجبة یا جبرئیل فقال علیّ بن ابیطالب و ولده و کان علی الکتاب خوانیم من ذهب فدفعه النبی(ص) الی امیرالمؤمنین(ع) و امران یغکّ خاتماً منه و یعمل بما فیه ثم دفعه الی ابنه الحسن ففکّ خاتماً و عمل بمافیه ثم دفعه الی الحسین ففکّ خاتماً فوجد فیه انم اخرج بقوم الی الشهادة فلا شهادة لهم الاّ معک و اشتر نفسک لله عزوجلّ ففعل ثم دفعه الی حلی بن الحسین ففک خاتماً فوجد فیه ان اطرق واصمت و الزم منزلک و اعبید ربک حتی یاتیک الیقین ففعل ثم دفعه الی محمدبن علی ففک خاتماً فوجد فیه حدّث الناس و افتهم ولاتخافن الا الله عزّوجلّ فانّه لا سبیل لاحد علیک فعفل ثمّ دفعه الی ابنه جعفر ففکّ خاتماً فوجد فیه حدث الناس و افتهم و انشر حکوم اهل بیتک و صدّق آبائک الصّادقین الصالحین و لاتخافن الاّ الله عزّوجلّ فانت فی حرز
ص:356
و امان ففعل ثم دفعه الی ابنه موسی و کذلک یدفعه موسی الی الذّی بعده ثم کذلک الی قیام المهدی(ع) آخر بندة که امر کرده میشود ازجانب باریتعالی که او را بجانب آتش ببرند فی الکتاب المذکور عبدالرحمن الحجاج قال قلت لا بیعبد الله حدیث یرویه الناس فیمن یؤمر به آخر الناس الی النار فقال اما انّه لیس کما یقولون قال رسول الله(ص) اخر عبد یؤمر به الی النّار فاذا امر به التفت فیقول الجّبار ردوه فیردوه فیقول له لم التفت الی فیقول فما کان ظنّک بی فیقول یا ربّ کان ظنّی بک ان تغفرلی خطیئتی و تسکنی جنتک قال فیقول الجبار یا ملائکتی لا وعزتی و جلالی و آلائی و علوی و ارتفاع مکانی ما ظن عبدی ساعة من خیر قطّ و لوظنّ بی ساعة من خیر ما زوی عنه بالنّار راجیزواه کذبه و ادخلوه الجنّة ثم قال رسول الله لیس من عبد یظن بالله خیرا الاّ کان عند ظنه به آخر نمازیکه پیغمبر ادا فرمود در ملحفه بود کما روی رزاره عن ابی جعفر انّه قال انّ اخر صلوة صلیها رسول الله بالناس فی ثوب واحد الا اریک الثوب قلت بلی فاخرج ملحفة فذرعتها فکانت سبع اذرع فی ثمانیه اشیار

99 ) - گلشن نود و نهم

در غضب الهی باظهار آیات مدهشه در زمین و آسمان و گلچین ازگلبانهای آن چند گل است مدهشه در تاریخ بجیره استکه گویند در زمان خلافة المعتصم بالله در بغداد تگرگی باریدن گرفت چنانکه اقلش از بیضة شترمرغ بزرگتر بود در یک روز سیصد و هفتاد کس از صدمة آن مردند و اکثر عمارات دارالسّلام خراب شد و در آنروز صوت هائلی بگوش میرسید و گوینده را نمیدیدند و انکس مناجات میکرد و میگفت ارحمک عبادک واعف عن عبادک و اما اثر قدم انشخص پدید بود بدرازی یک گز و پهنای یک وجب و مابین قدم او پنج گز بود مدهشة و ایضا از مترجم ابن جوزی نقلنموده که محمّد هاشمی در تاتریخش آورده که در عهد متوکل سیزده قریه از قرای قیروان از زلزلة زمین فرو رفت چنانکه از ساکنان مواضع زیاده از چهل کس نجات یافتند مدهشة و هم از تاریخ قوام الملکی نقلنموده که از زبان شیخ ابوعلی نقل کرده که روزی در حوالی جوزجان آهن پارة بوزن یکصد و پنجاه من از هوا افتاد بنوعیکه اهالی آنحوالی آواز عظیمی شنیدند چون او را نزد والی جوزجان آوردند سلطان محمود قدری از آن طلب نمود هر چند خواستند که قدری از آن جدا کنند مبسر نشد آخر آهنگران بتدبیرهای پسندیده قطعة از آن جدا ساختند و نزد سلطان بردند هر چند سعی کرد که از آن تیغی بسازد میسر نشد چه اجزای آن اکثر مثل دانهای حاورس بود که بهم اتصال یافته باشد و در غایست صلابت مدهشة و هم صاحب تاریخ قوام الملکی از ابونصر هرمزی نقل میکند که روزی در طبرستان چیزی بهمان وضع از آسمان در افتاد که نه سنگ بود و نه آهن شیخ ابوعلی نیز در شفا نقل میکند که اینحکایت نزد من از روی تواتر بصحت پیوسته و فقیه عبدالله بن عبدالواحدبن محمد جوزجانی مصاحب من بود آنرا برای العین دیده بود و نقل کرد که شمشیرهای تبتی که شعراء آنرا بحدت تعریف کرده‌اند از اینجوهر ساخته‌اند مدهشة و ایضاً در بحیره از ابن جوزی نقلنموده که در سالیکه سلطانمحمود سر ملک عراق آمد و فتح انملک نمود در حوالی ری تگرگی بارید که هر یک بوزن صد من بود و در صد من از انجمله یکیرا بوزن صد رطل یافتند و جائی که فرود آمد موازی یکجریب زمین را فرو برد مدهشة قرمانی در اخبار الدول از ابن عساکر و او از محمّدبن زید حکایت نموده که گفت من بالای کوه ابوقیس بودم در هنگامی که حجّاج منجنیق در آنجا از برای گرفتن عبدالله زبیر که متخصن در مسجد الحرام بود استوار کرده ناگاه دیدم صاعقة از آسمان نازلشده و گویا آن موازی حماری احمر بود و از اصحاب منجنیق پنجاه نفر را تقریباً سوخته و شرارة در پردة کعبه معظمة افتاده و پرده را سوخت و از شرارة آتش پرده بنیان کعبه سست گردید مدهشة و ایضاً در اخبار الدول استکه در زمان متوکّل عبّاسی بادی شدید السموم در عراق وزیدن گرفت که زراعات کوفه و بصره را سوخت و مسافرنرا هلاک ساخت و تا بهمئان متصّل شد و زراعات و مواشی آن بلد را
ص:357

نیز بسوخت و از انجا به موصل و سنجار رسیده و مردم را از معاش بازداشت و اسواق معطل و شوارع و طرق مهمل گردید و آن باد تا پنجاه و پنجروز مستمر بود هدهشة و ایضاً نقلنموده در زمان متول زلزلة مهمولة در دمشق حادث شده که چندین خانه را خراب و خلق بسیاری در زیر مانده هلاک شدند و هم گوید که در زمان آنملعون زلزلة عظیمة در دامغان شده که بنقلی چهل و پنجهزار کس بآن هلاک شدند و دو دانگ بسطان خراب شد و قم و اصفهان و کاشان و جرجان و نیشابور جملگی در یک روز خراب شدند و هم در حفر موت زلزلة شد که مزرعة را از جای کنده بمزرعة دیگر انداخت که قریب دو فرسنگ مسافت مابین آنها بود و اصلاً خلل در آنمزرعه راه نیافت و هم. در انطاکیه کوهی از زلزله کنده شده در دریا افتاد و از صدای افتادن آن در دریا مردم بسیار هلاک شدند مدهشة در بحیره آورده که در عهد متوکل عباسی در قریة از قرای مصر سنگ بارید چنانکه بوزن هر یک ده رطل از آنجمله یکی بر خیمة اعرابی فرود آمده آتشی از آن جنة جملة آنمکان را بسوخت و از محمّدبن زکرّیا در نسخة که در غرائب ربع مسکون نوشته نقلنموده که وقتی ابری غلیظ واقع شد در میان اصفهان و خوزستان و از او آوازی معلوم می‌شد مثل آواز نحل و چنان بارانی بارزید که بیم بود عالم عرق شود و ضفادع بسیار از آن ابر بزیر افتاد و هم از آن ابر ماهی بسیار بزیر افتاد و از آنماهی مردم گرفتند و نمک سود کردند و آنماهی بود بسیار لذیذ و خوش طعم و نمک سود شده و بقدر یک ذراع بود در طول و مردم بسیار از آن ذخیره کردند مدهشة در اخبار الدول آورده که در سال دویست و هشتاد و پنج در زمان خلافت معتضد بالله مکتوبی از دبیل باو رسید که ماه در شوال منحنف شد بنحویکه تا روز دیگر عصر هو ظلمانی و تاریک بود پس از آن باد سیاهی وزیدن گرفته و تا ثلث شب طول کشید وزیدن آن و در عقب آن زلزلة عظیمة حادث شده که عامة بلد را خراب کرد و عدة کسانی که از تحت ردم بیرون آوردند بصد و پنجاه هزار نفر رسید و در همانسال در بصره اول بادی زرد وزیدن گرفت پس از آن بادی سبز و در عقب آن بادی سیاه حادث شد و در عقب این بادها تگرگ باریدن گرفت که وزن هر یک از آنها بصد و پنجاه درهم موازنه شد و ششصد نخله را باد از ریشه برآورده و در یکی از قرانیک سیاه و سنگ سفید از آسمان باریدن گرفت و جماعتی از مردم و مواشنی هلاک شدند مدهشة و ایضاً از کتاب شذورابن جزری که در تاریخست نقلنموده که در سال سیصد و چهل و شش آب دریا رو بنقصان گذاشت بنحویکه هشتاد ذراع پائین افتاد پس کوهها و جزیره‌ها و سایر چیزهائی که دیدن آنها در دریا معهود نبود دیده شد و در ری و نواحی آن زلازل شدیده نمودار شد و شهر طالقانه بزمین فرو رفت و پیش از سی نفر از ساکنین آن زنده نماندند و یکصد و پنجاه قریه از قرای ری بزمین فرو رفت و زلزلفه تا حلوان اتصال یافته و اکثر مزارع و قری بزمین فرو رفتند و استخوانهای اموات از قبور بیرون افتاده و آبها از شکافها که در زمین از شدّت زلزله پیدا شده بود در روی زمین جاری شد و در ری کوهی از جای خود کنده شد و قریة از جا کنده شد و نصف روز میان زمین و آسمان با ساکنین معلّق بود پس از آن افتاده بر زمین فرو رفت و از شکافهای زمین آبهای متعفّن و دودهای غلیظ نمودار گردید مدهشة و ایضاً از تاریخ فاضل سیوطی نقلنموده که در زمان خلافة راشد بالله ابری در بالای بلدة موصل نمودار گردید و آتش از آن باریدن گرذفت و چندین موضع از آن بلده سوخته شد و هم در بغداد عقاربی طیّاره ظاهر شده که جماعتی از اطفال را هلاک ساخته و مردم باضطرابی شدید افتادند و این تا مدتی باقی بود و هم در یمن خون از آسمان باریدن گرفت و اراضی و ثیاب از آن رنگین شدند مدهشة و ایضاً از تاریخ شذور الذهب نقلنموده که در سال پانصد و سی و یک اهل بغداد ماه رمضانرا که سی روز تمام بود
ص:358
روزه گرفتند و در شب سیم و یکم با آنکه هوا صاف و ذرة گرفتگی و ابر در آسمان نبود هر چه تفحص کردند ماه در افق دیده نتشد و در سال پانصد و سی و سه در جزیرة زلزلة عظیمه حادث شد در مساحة ده فرسخ در ده فرسخ و خلق بسیاری از آن هلاک شده پس از آن انمکان بزمین خف شد و در انمکان آبی سیاه ظاهر گردید و در همان سال در جلب در یکشب هشتاد و یکمرتبه زلزله واقعشد و همچنین در شیزر و حماة و مقره و طزاس و انطاکیه و حلب زلازل عظیمه شد بنحویکه اهل شیزر بالتمام هلاک شدند و باقی نماند از ایشان مگر یک زن و یک خادم و از اهل کفر طاب یک نفر نجات نیافت و تل حرانرا زلزله دو نیمه کرد مدهشة و ایضاً نقلنموده که در سال هشتصد و پنجاه و یک شهر قرقص که از توابع فیوم است که از بلاد مصریه است ظاهر گردید در حالتیکه مدتها بود که آن شهر با قرائی که از توابع آن بودند در نیل غرق شده بودند و در اینشهر جامعی است و از خصوصیات آنجامع اینست که هر کس در داخل آن بخوابد چون بیدار شود خود را در خارج آن می‌بیند و در شبهای جمعه نوری از آن ساطع میشود و در میان آن نور مردی عظیم ایستاده و مشغول به تسبیح و تحمید باریتعالی است و تاکنون حال بدینمنوال است و اگر حائفن یا جنب در آن داخلشود در برویش بسته گردد و شخصیکه مقداری افیون همراه داشته خواسته بود که داخل آن گردد هر چند تفحص نموده در آن جامعه را پیدا نکرده بود و چون افیونرا از خود انداخته بود در نمودار گردیده بود مدهشة در عقول عشره استکه در سال هزار و هشتاد هجری نزدیک میدنی پور از اعمال بنگاله بر سر راه سلطانی سرائی بود در آن منزل بادی ثمبابة سخت وزید که مردم سر او مترددین که در آن سرا بیتوتت داشتند از شدت آن سه میل و چهار میل بریده بودند و افتاده بعضی را پا و بعضیرا سر و بعضی از کمر از هم جدا شده بودند گویا که از شمشیر قطع کرده‌اند و هم گوید که متوکل عباسی را خزانه بود که آنرا بیت المال شمال گفتندی چه هر گاه باد شمال وزیدی هزار دینار از آن تصدق کردی مدهشة از جملة آیات مدهشه نارخالدبن نسان عنی است و کیفیة آن بنابر آنچه علامة مجلسی ره در بحار از حضرت امام محمدباقر و امام جعفر صادق سلام الله علیهما روایة نموده این استکه روزی حضرت رسالت پناه نشسته بود که ناگاه زنی بخدمت انحضرت آمد پس آنحضرت او را مرحبا فرمود و دستش را گرفت و او را بر روی ردای خود در پهلوی خود نشانید و فرمود این دختر پیغمبری است که قومش او را ضایع کردند و او خالدبن سنان نام داشت و عنسی بود و ایشانرا بسوی خدا خواند و باو ایمان نیاوردند و آتشی هر سال در میان ایشان بهم میرسید و بعضی از ایشانرا میسوخت و بروایت دیگر هر روز بیرون میآمد و هر چیز که نزدیک آن بود از حیوانات ایشان و غیر آن میسوخت و آن آتش را نار الحزین میگفتند و در وقت معینی بیرون میآمد از غاریکه نزدیک ایشان بود پس خالد بایشان گفت که اگر من آتش را از شما برگردانم بمنت ایمان خواهید آورد گفتند بلی و چون آتش پیدا شد آنحضرت استقبال آن نمود و آتش را بقوت تمام برگردانید و از پی آن رفت تا داخل آنغار شد با آتش و قوم او بردر غار نشستند و گمان بردند که آتش او را سوخته است و بیرون نخواهد آمد پس بعد از ساعتی بیرون آمد از غار و سخنی می‌گفت که مضمونش اینست که اینست کار من و امر من و آنچه می‌کنم از جانب خداست و بقدرت او است و بنوعس یعنی قبیلة او گمان کردند که من بیرون نخواهم آمد اینک بیرون آمدم و از جبین من غرق میریزد پس گفت که اکنون ایمان میآورید بمن گفتند نه آتشی بود که بیرون میآمد و برگشت پس گفت در فلانروز خواهم مرد و چون بمیرم مرا دفن کنید و بعد از چند روز گلة از کوره خر بر سر قبر من خواهند آمد و در پیش ایشان کوره خردم بریدة خواهد بود و بر سر قبر من خواهند ایستاد پس در آنوقت قبر مرا بشکافید و مرا بیرون آورید و هر چه خواهید از من بپرسید که خیرخواهم داد شما را از آنچه بوده و خواهد بود تا روز قیامت و چون انحضرت فوت شد او را دفن
ص:359
کرده پس رسید روز وعدة که او کرده بود و بهمان نحو که فرموده بود کلة کوره خر آمدند و بر سر قبرش ایستادند قوم او خواستند که او را از قبر بیرون آورند پس بعضی گفتند در حیات او ایمان نیاوردید پس از فوت او چگونه ایمان میآورید و اگر او را از قبر بیرون آورید در میان عرب ننگی خواهد بود برای شما پس او را بحال خود گذاشته برگشتند و او در میان زمان عیسی و حضرت محمد بود و نام دخترش محیاة بود این ناچیز گوید که از جملة آیات مدهشه نار مدینة منوّره استکه در ملحمة هفتم از گلشن بیست و سیم مذکور شده است مدهشة در عقول عشره از اکبرنامه نقلنموده که در سال هفتصد و دوازده در کشمیر زلزلة عظیم روی داد چنانکه اکثر قری و بلذاد رو بخرابی آوردند و دو قریه که جهلاو پاره و آدم یونس نام آنها بود با عمارات و اشجار از اینطرف دریای بهست انتقال نموده بآن کنار بهست ظاهر گردیدند و در مواضعی که کنار کوه و جبال بودند از افتادن کوه و سنگ قریب شصت هزار نفر بدار بقاء شتافتند مدهشة فی الاحتجاج روی عن علی بن یقطین انه قال امر ابوجعفر الدوانیقی یقطین ان یحفریئرا یقصر عبادی فلم یزل یقطین فی حفرها حتی مات ابوجعفر و لم یستنبط منها الماء و اخبر المهدی بذلک فقال له احفر ابدا حتی یستنبط الماء و لو انفقست علیها جمیع ما فی بیت المال قال فوجه یقطین اخاه ابا موسی فی حفرها فلم یزل یحفر حتی ثقبو اثقبا فی اسفل الارض فخرجت منه الریح قال فهالهم ذلک فاجزوابه اما موسی فقال انزلونی قال فانزل و کان راس البر اربعین ذراعاً فاجلس فی شق محمل و دلی فی البر فلما صار فی قعرها نظر الی هول و سمع دوی الریح فی اسفل ذلک فامرهم ان یوسعوا الخرق فجعلوه شبه الباب العظیم ثم ولی فیه رجلان فی شق مجمل فقال ایتونی بخبر هذا ما هو قال فنزلا فی شق محمل فمکشا ملیسا ثم حرکاالحیل فاصعد قال لهما موا رایتما قالا امر عظیماً رجالا و نساء و بیوتا و آتیة و متاعاً کله ممسوخ من حجارة فامّا الرجال و النباء فعلیهم شایبهم فمن بین قاعد و مصطجع و متکی فلما مسناهم اذا ثیابهم تتعثا شبه الهباء و منازل قائمة قال فکتب بذلک ابوموسی الی المهدی فکتب المهدی الی مدینه الی موسی بن جعفر یسئله ان یقدّم علیه فقدم علیه فاجز فبکا بکاء شدیداً و قال یا امیرالمؤمین هؤلاء بقیة قوم عاد غضب الله علیهم فساخت بهم منازلهم هؤلاء الاصحاب الاحقاف قال فقال له المهدی یا ابالحسن و ما الاحقاف قال الرمل مدهشة در سال هزار و سیصد و یازده در شب دوشنبه هشتم جمادی الاولی دو سابقه و نیم از شب گذشته در مشهد مقدس رضوی زلزلة عظیمی شده و طول نکشید بازدر ساعت هشت از آن شب زلزله شد و باهای ارض فیض قرین ضرری نرسیده اما در قوچان چنان زلزله شدید بوده که تمام شهرش از زلزله خراب شد و قریب یک ربع از نفوس سکنة آن بوادی عدم شتافتند و عمارات شجاع الدوله و تلکرا فخانه منهدم شد که گویا از اصل نبودند و یک قطعه از کوه در صحرا غلطید و چند قلعة دیگر خراب شد و منارهای امامزادة مدفون در آنجا شکست یافت و در همان شب در قوچان قریب هفتاد مرتبه زلزله واقعشد مدهشة و در سنة هزار و سیصد و چهل و یک از قریب بطلوع فجر روز شنبه نهم شهر شوال المکرم تا آخر آنروز در تربت حیدریه و نواحی آن بغتته از این زلزله هلاک شدند و تا روز بیست و سیم آنماه زلزله باقی بود الله الحافظ

100 ) - گلشن صدم

در کشف از نسبی که مخفی است انتساب منسوب بسوی آن و گلچین از گلبانهای آن چند گل است نسب فی روضات الجنّات عند ترجمة لاحمد بن حنبل احد ائمة الاربعة لاهل الخطل ما هذا الفظه رابع اربعة الناس و سابع سبعة لیس یکون بواحد منهم القیاس الامام عزّالدّین ابوعبدالله احمدبن محمد بن حنبل بن
ص:360

هلال بن اسد انشیبانی السل المروزی الاصل البغدادی المنشاء و المسکن و الخاتمة ینتهی نسبه الغیر المیمون ذی الشدیة الملعون رئیس الخوارج علی امیرالمؤمنین و لهذا اشتهر کونه منحرفا عن الولاء له بالشدة مع انهع من کبار ائمة لاهل السنة و الجماعة القائلین بخلافته و فرض اتباعه و موالاته ولو بعد الثلثة لا محاله بل یروی عنه انه قال احفظ واحدث مما قدرویته بالاسناد عن النبی(ص) ثلثین الف حدیث فی فضائل علی بن ابیطالب و عن الامام الثعلبی انه ینقل عن احمدبن حنبل المذکور انه قال ما جاء لاحد من اصحاب رسول الله ما جاء لعلی(ع) من الفضائل و عن مناقب ابن شهر آشوب المازندرانی نقلاً عن صاحب کتاب مغرقة الرجال انه قال کانت عداوة احمدبن جنبل لامیرالمؤمنین(ع) ان جدّه ذی التشدیه قتله امیرالمؤمنین یوم نهروان التی و فی وفیات الأعیان لابن خلکان ما یقرب من ترجمة بهذا البیان نسب و فیه ایضاً عند ترجمة ولابی نعیم الاصفهانی صاحب کتاب حلیة الاولیاء نقلاً عن السّید الجلیل الامیر محمدحسین الخاتون آبادی من اسباط علامة المجلسی(ره) قال و ممن اطلعت علی تشیّعه من مشاهیر العلماء العامّة هو الحاغظ ابونعیم المحدث باصفهان صاحب کتاب حلیة الاولیاء و هو من اجداد جدّی اعلامة ضاعف الله انعامه و قد نقل جدی تشیعة عن والده عن ابیه عن آبائه حتی انتهی الیه قال قال و هو من مشاهیر محدثی العامة ظاهرا الا انه من خلص الشیعة فی باطن امره و کان یتقی ظاهراً علی وفق مااقتضته الحالو لذا تری کتابه المسمی بحلیة الاولیاء تحوی علی احادیث مناقب امیرالمؤمنین(ع) مالایوجد فی سائر الکتب و مدار علمائنا فی الاستدلال باخبار المخالفین علی استخراج الاحادیث من کتابه ثم قال و لما کان الوالد اعرف بمذهب الوالد من کل احد لم یبق شک فی تشیعه فرجمه الله و قدس سره و انعم علیه فی الجنان ما ارضاه و سره انتهی و قال صاحب ریاض العلماء ان ابانعیم هذا کان من الاجداد العالیة لمولانا محمدتقی المجلسی (ره) و ولده الاستاد الاستناد و المعروف انّه کان من محدثی لعلماً العامة ولکن سماعی من الاستاد المشارالیه انّ الظّاهر کونه من علماء اصحابنا و القائه عن المخالفین کما هو الغالب من احوال ذلک الزمان و الله العالم بحقیقة الحال نسب و فیه عند ترجمة لاحمد الجامی المعروف بزنده پیل ما هذا الفظه الشیخ ابونصراحمدبن ابی الحسن بن محمّدبن جریر بن عبدالله بن لیث بن جریربن عبدالله التجلی الصّحابی الشّیعی هو الجامی الخراسانی المعروف بزنده پیل احمد جام کان من اعاظم ائمة الصوفیّه و کابر مشا یخهم الکشفیه و ینتهی نسبه الی اسمیعیل بن ابراهیم الخلیل بخمسة و ثلثین واسطة کما نقل عن کتابخلاصة المقامات الذی الفه فی بیان احواله المولی ابوالمکارم بن علاءالملک الجامی و در مجالس المؤمنین استکه در بیست و دو سالگی جذبة از جذبات الهی که لجذبة من جذبات الرحمن یوازی عمل الثقلین بوی رسیده بکوه نامق که ارمحال ترشیز است شتافت و در آنجا بخدمت خضر رسیده تلقین ذکر یافت و هیجده سال درکوه بریاضت و عبادت مشعول بود در سالچهارصد و هشتاد که عمرش بچهل رسیده بود بنابر اشارت غیبی از کوه متوجّه ولایة جام شد و پادشا عباد مشغول گردید و ششصد هزار مرد بیگانه بدست آنمرد یگانه توبه یافتند تا انکه مینویسند که شاه اسمعیل امتحان حال او را در تشیّع و تسنّن بردیوان اشعار او نهاد و از آن فال حالش را گرفت دذر اول صفحه این قطعه را دید که مشتملست بر مناقب ائمه طاهرین و اعتراف بحقیقت مذهب جعفری و اختصاص بغلامی سدة سنیه حیدری و شعر اول از آن قطعه این است ای ز مهر حیدرم هر لحظه دردل صد صفا است از پی حیدر حسن ما را امامی رهنما است الخ نسب و فیه ایضاً عند ترجمة ابن حلکان الموّرخ المشهور ما هذا لفظه الشیخ المقتدی الامام و العالم العلم العّلام قاضی القضاة و زین الحکام شمس الدین ابوالعبّاس احمدبن محمدبن ابراهیم بن ابی بکر بن خلکان المکّارلی اللاریلی البرمکی الشافعی الاشعری الی ان قال و اما البرمکی فهو نسبته منه الی
ص:361
البرامکة الوزراء المشهورین لنبی العباس و ذلک لان نسبه ینتهی بست وسائط مذکورة فی مواقها الی یحیی بن خالد البرمکی وزیر هرون الرشید و قال فی وجه تسمیه جدّه تجلکان قیل انه افتخریوما فی مجلس کان له علی بعض قرنائه بمفاخر آبائه الذینهم آل البرامکه الوزراء المشهورون فقیل له فی ذلک خلّ کان بمعنی دغ کان ابی کذا و جّدی کذا و نسبی کذا و حدثنا عمّا یکون فی نفسک الان کما یقول فی ذلک الشاعر انّ الفتی من یقول ها اذا لیس الفتی من یقول کان ابی نسب و فیه ایضاً عند ترجمة لوالد الشیخ الجلیل بهاء الملة و الّدین محمد العاملی(ره) ما هذا الفظه الشیخ الورع البارع عزالّدین حسین بن عبدالصّمد بن شمس الدین محمّدبن علی بن حسین بن صالح الجبعی العاملی الحارثی المهدانی والد شیخنا البهائی ره نینتهی نسبه الشریف کما استفید لنا من مواضعه الی الحارث بن عبدالله بن الاعور المهدانی المشهور الذی هو من خواص اصحاب امیرالمؤمنین ولد الیه هذه الأشعار کما فی مجمع البیان و غیره نقلا عن روایة الامامّیة یا حار همدان من یمت یرنی من مؤمن او منافق قبا الی آخر الاشعار نسب و فیه ایضاً عند ترجمة للسّید الجلیل ابن زهرة الجلی ما هذا الفظه السّید الجلیل المتفقه البنیه عزّالّدین ابوالمکارم حمزة بن علی بن ابی المحاسن زهرة بن الحسن بن زهرة الحسین الامامی المعروف بالسیدبن زهرة الجلی نیهتی نسبه الهمام الی الامام الجعفر بن محمد الصادق باثنتی عشرة وسائط وسادات اجلاء و هو نفسه من کبار فقهائنا الاصفیاء النبیلاء و کذا ابوه الکامل الّذی یروی هو عنه و جّده السّید ابوالمحاسن و اخوه الفقیه الکامل الادیب السّید ابوالقاسم عبدالله ثم ذکر جملة من اولاده و احفاده و بنی عمومته بالجلالة و النبالة فارجع نسب و فیه ایضا عند ترجمة للشیخ عبدالقادر الجیلانی المدفون ببغداد نقلا عن نصّ انشیخ المذکور فی فاتحه کتابه الموسوم بالمواهب الرحمانیه و الضوخ الربانیه ما هذا لفظه یقول الغوث الاعظم و باز الله الاشهب الافخم ابومحمد محیی الدین عبدالقادر بن السید ابوصالح المقلب بجنگی دوست ابن موسی بن عبدالله بن یحیی الزاهد ابن محمد بن داود بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن الحسن المثنی ابن الامام الهمام الحسن بن علی بن ابیطالب و قال انسیه السند فی الروضات بعد جملة کلام فی ترجمة الرّجل و بیان حاله و دعاویه الواهیة فی مقاله تمة قال صاحب کتاب شجرة الاولیاء و هو السید الفاضل المتبجر النسابه احمدبن المحمد الحسینی عند عدّه لموسی بن الجون ابن عبدالله المحض من شجرة الحسن المثنی ابن مولانا الحسن المجتبی ما یکون نصّه بعدا الترجمة هکذا اعلم انّ معتقد بعض الناس ان عبد القادر الجیلانی الذی هو مدفون ببغداد و العامّة نیرعمونه صاحب مقامات و کرامات بل من جملة الواصلین الی الحق و اشتهر عندهم بعلم الشرق قد کان من جملة اولاد محمدبن داود بن موسی بن عبدالله بن موسی الجون مستدلا علیب ذلک بیت شعر یرویه عنه رجل یضرانی و مضمون ذلک البیت انا من ولد خیر الحسنین و قد انکره جمهور علمآء الانساب و قالوا لم یصح عن احد النقل بکون الرّجل من جملة السّادات بل قال بعضهم انّ الرجل نفسه ایضا لم یدّع ذلک و الا ادّعاه بالنبیه الیه احد غیره مدّة حیوته و انّ اوّل من اظهر هذه الدعوی الباطلة هو نصربن ابی‌بکر بن الشیخ عبدالقادر المذکور انتهی و قال السید الاجلّ الا فضل فی هذه الصناعة احمدبن علی بن الحسین الحسینی فی کتابه الموسوم بعمدة الطّالب فی انساب آل ابیطالب فی طی ذکره بعقب عبدالله بن المحض ابن الحسن المثنی الشیخ الجلیل البارز الاشهب صاحب الخطرات محیی‌الدّین عبدالقادر الگیلانی فقالو هو عبدالقادر محمّدبن جنکی دوست بن عبدالله بن محمد للمقلب بالواردلم یدع الشیخ عبدالقادر هذه النیة ولا احمد من اولاده و انما ابتدء بها ولد ولده القاضی ابوصالح نصربن ابی بکر بن عبدالقادر و لم یقیم علیها بنة ولاعرفها له احد علی انّ عبدالله بن یحیی رجل حجازی لم یخرج
ص:362
من الجاز و هذا الاسم اعمی جنکی دوست اعجمی صریح کمانراه و مع ذلک فلا طریق فی اثبات هذا النسب الا بالنینه العادلة و قد اعجزت القاضی ابا مصالح عنها و اقترن بها عدم موافقة جدّه الشیخ عبدالقادر و لا اولاده له و الله علم فلیتفطن و لا تعفل ثم اعلم ان من تصریح هذین العلمین من انّ الشیخ المذکور لم یدّع هذا النسب لنفسه فی ایام حیوته یظهر ما فی کلام السید السند من المساقجه فی نسبه فاتحه کتاب مواهب الرّحمانیه الی الشیخ المذکور بل من سوق العبارة و هذا التّصریح یعلم انّه من منسوجات غیره کما لا یخفی علی اولی النهی نسب در مجالس المؤمنین نسب سیّد محمدبن سید فلاح مشعشعی را که رئیس سادات مشعشع بوده است که مدتی در خوزستان ولایت داشته‌اند چنین آورده که سیّدمحمدبن سیّد فلاح بن هیبة الله بن حسن بن علی المرتضی بن سیدعبدالحمید نسابة بن ابوعلی فخاربن احمدبن ابوالغنائم بن ابوعبدالله الحسین بن محمّدبن براهیم المجاب بن محمّد صالح بن امام الموسی الکاظم(ع) پس از آن نوشته که مسقط الراس او واسطه و در سلک تلامذة شیخ احمدبن فهد که از اکابر صوفیه و از اعاظم مجتهد انم شیعة اثنی عشریه الست منخرط بود جناب شیخ کتابی در علوم غریبه داشت در حین اختصار آنرا به یکی از خدمه داد که در فرات اندازد و سید بجیله آنرا از او گرفته و از ریکدر علوم غریبه اعراب حدود خوزستانرا مرید خود ساخت و ایشانرا ذکری مشتمل بر اسم علی تعلیم نمود که مقارن خواندن این کیفیت تشیع دست داده بدن ایشان متحجر میشد و مرتکب امور خطیره چون شمشیر تیز بر شکم نهادن و آنرا زخم کردن و دیگر اشیاء عجیبه میشدند و روزگار او بالا گرفت خود را ملقب بمهدی ساخته و در سال 828 ظهور کرد و بر تمامی خوزستان چون شوشتر و دزفول و حویزه استیلا یافت تا آخر آنچه که از حالش در انکتاب است نسب فی الروضات عند ترجمة لابن جوزی الواعظ صاحب مؤلفّات کثیرة ما هذا الفظه الشیخ الحافظ الواعظ المتفنین المفضال جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمدبن علی الحنبلی البغدادی الصدیقی المقلب بابن الجوزی بفتح الجیم نسبته الی فرضته الجوز الذی هو موضع مشخور فی بغداد و قیل الی مشرعة الجوز الذی هو مکان منها کان یسکنه بعض اجداده ینتهی نسبه بست عشرة واسطة الی قاسم بن محمد ابی‌بکر نسب در مجالس المؤمنین در ترجمة شیخ شهاب‌الدین سهروردی چنین مرقوم داشته الشیخ المؤیّد با نفیض السرمدی شهاب الدین السهروردی اگرچه کنیتش ابوحفض و نامش عمر است لیکن از اولاد محمّدبن ابی‌بکر است و صورت سلسلة نسب او تا محمّد بر این وجهست که شهاب الدین ابوحفض عمربن محمّدبن السهروردی بن نصیربن قاسم بن عبدالله بن عبدالرحمن بن قلاسم بن محمدبن ابی‌بکر انتهی و در ندرة منبریه اول از گلشن چهل و هشتم قضیة از او نقلنموده‌ایم مراجعه شود نسب و ایضاض از کتاب خلاصة المناقب که از تالیفات نورالدین جعفر بدخشی که از افاضل تلامذة آمیرسیدعلی همدانی است نسب سید مزبور را بدینوجه نقلنموده که علی بن شهاب الدین بن محمدبن علی بن یوسف بن محب بن محمدبن جعفربن عبدالله بن محمدبن علی بن حسن بن حسین بن علی زین‌العابدین بن حسین الشهید علیهماالسلام نسب و ایضاً در ترجمة قطب الدین محمد رازی نوشته است که نسب شریفش بر وجهیکه عمدة المجتهدین شیخعلی بن عبدالقال قدس سره در اجازة که جهة عم بزرگوار اینخاکسار نوشته بسلسلة ال بویه میرسد و در ترجمة جلال الدین محمد دوانی فرموده که نسب شریفش منتهی میشود بمحمدبن ابی‌بکر و تلمذش را در مبدا امر در نزد تلامحی الدین انصاری که از اولاد سعدبن عبادة صحابی و از افاضل تلامذة سیدالمحققین میرسد شریف است مرقوم داشته و ظاهراً ملامحیی الدین والد قطب‌الدین صاحب کتاب مکاتب معروف است.

101 ) - گلشن صد و یکم

ص:363

در غرائب تولیدیّه و امور عجیبة دیگر از قبیل آن و گل چین از گلبانهای آن چند گل است غریبة غریب‌ترین امور تولیدیه تولد دجال ملعون است و بنابر نقل صاحب بحیره و دیگر از کتب معتبره والدین آن ملعون یهودی و در قریة میبودند که موسوم است به مجمع الاکبر و بقولی مجمع السیول که مزرعة شعب بن حارث بود نام پدر او قطنی بود یا صائد و بروایة صاحب مصابیح صیاد بود و اسم مادر او حارسه و بقول جهودان کیاهنه و نام دجّال یوشن بود و والدین او ساحر بودند و یهودیّ الاصل بودند و مادر دجّال را سی سال بود که فرزند نشده بود روز چهارشنبه ولادت او شده وقت طلوع شمس و با محاسن از مادر زاد و چون متولد شد فی الفور بسخن درآمد و خود را باد کردن گرفت و زود زود میبالید و چشم راست او چون دانة انگوری که پر باد باشد بود و چشم چپ او ممسوح بود و بروایتی انکه چشم راست آن ممسوح و چشم چپ وی سبز و بیرون آمده و این اعجوبه را مادر نام دجّال کرد و پدر ویرا مسیح لقبکرد و کنیتش را ابوجوشن نهادند و چون باد برخواست و روان شد و مردم را از امور گذشته خبر داد و بر پیشانی او نوشته بود که هو الکافر بالله عقیلرا خبر شد از ولادت او و بقولی عبدالله مسعود و محمدبن مسلمه بکفایة مهمی رفته بودند چون بمجمع السول رسیدند مردم قصّة دجّال را گفتند هر دو نزد آن لعین آمدند بر پیشانی او به نقش صنع یزدانی هو الکافر بالله دیدند پس از اینمشاهده بخدمت خیرالبریه آمدند اندوهگین و از آنچه دیده بودند آنسرور را آگاه ساختند حضرت فرمود لعنه الله هذا دجّال تا انکه آنجناب بآن قریة تشریف بردند از جهة دیدن او بتفضیلیکه در کتب معتبرة اخبار و تواریخست غریبة یکی از جملة غرائب تولیدیه تولد نجمان بن پنجاس استکه در حین تولّد مرموزاتی گفت که دلالة بر مطالب آتیه میکرد از قبیل بعثت خاتم الانبیاء و قضصیة جانگداز کربلا و غیر اینها و مرموزات آن در میان یهود معروف به نبوت هیلد استکه بلسان فارسی بمعنی وحی کودک است و در مفتاح النبوه است که چون غرض از آن وحی مبارک بشارت بظهور حضرت خاتم النبیین و ذکر اوصاف حمیدة آنجناب و اخبار بوقایعی است که بعد از انحضرت تا زمان ظهور مهدی آل محمد(ص) و مبسوط حضرت عیسی(ع) بن مریم و زنده شدن مردگان اتفّاق خواهد افتاد و هر چند بسیاری از الفاظ آنوحی غیرمفهوم است زیرا که با خبر از وماقعة ایست که هنوز وقوع نیافته یا خبر آن بما نرسیده نهایة بسیاری از آن عبارات ظاهر استکه معنی دارد و هرگاه علماء یهود در آن توغل مینمودند و آنرا مثل سائر کتب خود تفسیر نمیکردند چارة بغیر از این نداشتند که ترک دین آباء و اجداد خود نموده طریقة حقة محمدی(ص) اختیار کنند و این بامزاج ایشان که مجبول بمر عصبیت و لجاجة است مطلقا موافقت نداشت فلهذا بقدر وسع و طاقت سعی در اخفاء کتاب مذکور نمودند و چنان کردند که نشان آن در صفحة روزگار نمانده کسی از آن خبر نداشته باشد امّا چون امور عالم منوط بمشیت دیگری است نسخة در کنف حفظ الهی محفوظ تا چندی قبل از این که کتابی از کتب بنی اسرائیل را که موسوم است بتاکیده و مصوه بقالبخانه برده بودند که بقالب رسانند و نسخة مذکوره با آن کتاب در یکجلد بوده بقالب رسیده علماء بر صحت آن شهادت دادند زیرا که بنمای امر قالبخانه بر اینستکه تا کتابی صحت نه پیوندد و علماء بر خوبی و درستی آن شهادت ندهند و سجّل ننویسند آن را بقالب نمیزنند لاجرم چون کتاب مزبور بقالب رسیده فی انجمله نسخة آن در عالم انتشاری بهمرسانده یکی از آن نسخ در دارالعبادة یزد بنظر مولانا اسمعیل که فی الحقیقه اعلم از جمیع علمای عصر خود بوده رسیده آنجناب در معانی آن تأمل فرموده بسیاری از آنرا بنحویکه یقیناً جزم حاصلست که مراد از اینعبارت همان بوده تفسیر نموده‌اند و پارة دیگر در پردة ابهام مانده و بعد از آنکه آنمرحوم بجوار رحمت ایزدی رفته مولانا حاجی بابا فرزند ارجمند
ص:364
وی نیز در آن توغل و تأمل نموده برخی از فقرات آنرا ضمیمة افکار والد خود فرموده و کیفیت تولّد نجمان بنابر آنچه در کتاب مفتاح النبّوه متعرض است چنان استکه یکی از علماء یهود که او را پنجاس میگفتند و مستجاب الدعوه بود زوجة داشت راحیل نام و آن ضعیفه بسیار خدا ترس بود و مطیع و فرمانبردار شوهر و صاحب حسن و وجاهة تمام بود و پیوسته از خدا مسئلت مینمود که او را فرزندی کرامت فرماید و در اینمسئلت تضرّع و گریه و زاری بسیار میکرد تا اینکه نوبتی پنجاس بقریبی گریه و زاری راحیلرا شنید و عجز و تضرّع او را در طلب فرزند دید دلش بران ضعیفه سوخته و در طلب فرزند با آنزن همداستان گردید و تیر دعای ایشان بهدف اجابت رسید و اثر حمل در راحیل ظاهر شد و بعد از ششماه از ابتدای حمل پسری نیکو سیرت و پاکیزه صورت قدم بعرصة عالم نهاد و تولّد آن مولود در روز پنجشنبه اول تشرین اول ارسال چهارصد و بیست از خرابی بیت المقدس و در مرتبة ثانیه بود و این تاریخ سی و چهار سال مقدّم است بر تاریخ ولادت با سعادت خاتم الانبیاء محمد(ص) و اینمولودر انجمان نام کردند و چون متولد شد بسجده افتاد و بعد از سر برداشتن گفت که این پردة آسمان که شما می‌بیند نهصد و پنجاه و پنج پردة دیگر هست و بر بالای آن پرده‌ها چهار حیوان است و بر بالای حیوانات کرسی بلند پایة هست و بر بالای آن کرسی آتش سوزاننده و خدمتکاران آن کرسی و کرسی تمام از آتش است چون پنچاس اینسخنانرا از فرزند خود شنید او را از سخن گفتن منع بلیغ نمود با تندی باو گفت که خاموش باش پس نجمان خاموش شد و تا دوازده سال دیگر سخن نگفت و راحیل پیوسته گریه و زاری میکرد و می‌گفت که کاش ما را فرزندی نبود که عاقبت فرزند ما لال و بیزبان شد روزی پنجاس از مدرس خود بازگشته داخل خانه شد و راحیل بطریقة که حادث او بود بخدمت پنحاس دعا کند تا خداوند عالم او را گویا گرداند یا او را از ایشان بگیرد پنحاس گفت تو خواهشمندیکه نجمان سخن گوید اما چون گویا گردد مردم از آن خوف بردارند راحیل التماس کرد که دعا کن که خدا او را گویا گرداند و سخنان مخفی و مجمل گوید پنحاس دهن بر دهن نجمان گذاشته او را قسم داد که سخن نگوید مگر سخن مجملی که کسی نفهمد مگر در وقتیکه آن سخنان بعمل آید و باینشرط او را رخصت سخن گفتن داد چون آن کودک گویا شد پنج وحی مطابق و موافق حروف ابجد گفت که تمام آنها اخبار رموز آینده است و خبر داد که شما مرا بدست خود دفن خواهید کرد و بعد از چندی آنمولود مسعود جانرا بجهان آفرین سپرد و او را در قریة کفربرعم که از قرای بیت المقدس است در مقامیکه چهل نفر از علماء یهود دفن بودند دفن کردند. غریبة یکی از غرائب تولدات قضیّة آلان قواء و تولید او است سه پسر توأم با همدیگر را بدون مساسه بشر چنانکه در تاریخ نجیره از جمیع کتب معتبرة تواریخ نقل نموده که در زمان ابومسلم مروزی در قبائل مغول قضیة عجیب واقعشد چنانکه دیون نویان نام مغولی که در آن اوان فرمان فرمای قبائل بود وفات یافته مادر فرزندانش الآن قواء که دخشر جوسته بن سلدوز بن مشکلی خواجه که از نسل فتیان خان بود و خانزادة آن دودمان بود از قبل پسران خود که یکی بکدی و دیگری بکیده نام داشتند بسر و روی آن قبیله قیام مینمودند اتفاقاً بعد از انکه این زن سه فرزند آورده بود بقول روات و العدة علیهم فی دفعه الاعتراضات شبی در خلوت خود خوابیده بود ناگاه قبة بارگاه دریده شد و نوری فرود آمده داخل وجود الآن قواء شد و این نور چند شب متواتر از سر شب تا صبح صعود و نزول میکرد تا آنکه پس از چند روز آثار آبستنی بر او ظاهر شد برادران و پسران او را از اینمعنی آگاه شدند و با او عتاب کردن آغازیدند که اینچه عملست که کردة در تو آثار آبستنی از وجه زنا عارض شده این چه حالتست که ما را پیش آمده و ما را در میان شعب و قبائل مغول فضیحت شدیم چون آلان قواء
ص:365
مبالغة ایشانرا در اینمرتبه دید گفت از امشب تا چند شب مرا امتحان کنید تا شما را معلوم شود عمل من برادران انشب بدر خرگاه او بسر بردند و آن نور که ساعة بساعة زیاده میشد و داخل وجود آلان قوامی گشت معاینه دیدند و مشاهده نمودند چونروز شد دست تعرّض از دامان او کوتاه کردند و در تعظیم او کوشیدند تا انکه آلان قواء پس از چند گاه سه پسر آورد بیک شکم که یکی از آنجمله پور بحرخان است که جدنهم امیر چنگیز است و جد چهاردهم امیر تیمور و از آن دو پسر دیگر نیز فرزندان شدند که تا حال در میان قبائل از نسل ایشان هستند و معتبراند این ناچیز گوید که از شهود اینقضیه میتوان تصدیق آنرا نمود چه مثلی است معروف که بروباه گفتند شاهد تو کیست گفتن دم من و لعمری ان هذا توطئة عن الا ولاد و الاخوان فی رفع الفضیحة عن هذه الست النسوان فتدبر غریبة قاضی میبدی در شرح دیوان مرتضوی علیه‌السلام چنین آورده که طفلی در یزد متولد شد و انواع سخنان بفصاحت و بلاغة تمام می‌گفت و قرآن میخواند و اشعار بلند عربی میخواند و از امور غیبی خبر میداد و سر بزرگی داشت و چون دو ساله شد فوت کرد غریبه قطب‌الدین علاّمه در شرح کلیات قانون آورده که از ملک العلماء دوران و قدوة الحکماء زمان جمال الملة والدین صاعدبن نجم الدین بن مصدق الکاشفری المعروف بکمال الدین ترکستانی شنیدم که از دختر نجم‌الدین حفض که یکی از فخول علماء و اعظم فضلای خوارزم بود مولانا را خداوند فرزندی داد سرش مثل سر آدمی و باقی بدن مثل مار دمبدم نزد مادر آمده شیر میخوردی و برکة در آنجا بود بعد از شیر خوردن خود را در آن برکه انداختی و باز بیرون آمده میآمد و شیر میخورد و اینچنین تا مدت دو ماه زنده بود و آخر واو را بفتوی فقهای آنعصر بقتل آوردند غریبة در عجایب المخلوقات آورده که در بلخ زنی بچة آورد در سال اول که زائید بچه او مثل آدم دو نیمه کرده از سر تا بپای و در سال دویم فرزندی آورد بر یک تن دو سر و بر هر سری آنچه لازمة سر باشد هر کدام از آن دو سر بوقتی میل طعام کردندی و بوقت خاص میل خواب رفتن غریبة در عجایب المخلوقات از تاریخ بافعی نقل کرده که گفت در ولایة یمن زنی را دیدم که بچة آورد و بزرگ شد نیمة زیرین او بر هیات دیگر زنان و بالا تنة از آن بر صورت دو زن و مثل دو زن کار میکرد غریبة در بحیره استکه بتاریخ نهصد و هشتاد و دو در ملک بنگاله زنی بیک شکم ماری و پسری آورد و روز بروز هر دو بزرگ میشدند تا اینکه اینمار روزی در تنور خفته بود ندانسته آتش در تنور ریختند مار بسوخت و پسر هم در بیرون بمرد و از ثقة شنیده شد که مثل اینماری وقتی در تنور سوخته بود وجود آنمار طلا شده بود و آن قسم طلا را بغایت اعتبار میکنند و الله العالم غریبة و هم در آن کتاب استکه آنچه را که این راقم حروف را مشاهده افتاد از این قسم آنست که در سلطان پور که یکی از قصبات لاهور است در وقتیکه در نزد میرزای لشکری صفدرخان بود عورتی که در خدمت ایشان بامر کارزی قیام مینمود فرزندی آورد بصورت مار و مثل اطفال او را روز بروز شیر میداد و بزرگ میکرد و همه روزه او را بکازرکاه میبرد تا چند سال گذشت روزی اینمار بدستور معهود در میان رخوتی که مادر برای شستن برده بود خوابیده و الغورت از آندور بود ناگاه شخصی آمد که رخت به شستن دهد ما را دید کینة دیرینه در حرکت آمده و سنگی برداشته و مار را کشت مادرش از اینقضیة آگاه شد در او در آویخته او را نزد قاضی برد و دعوی خون فرزند خود کرد قاضی فتوی نداد گفت حسب الشرع چیزی بر او لازم نمی‌آید چه او مار کشته نه آدم که خون بها باید داد و بهمین قطع شد غریبة در اخبار الاول که تاریخ مصر و قاهره است و هم در
ص:366
تاریخ بحیره استکه حکیم مصری که یکی از ثقات است نقل کرده که در مصر بهنگام ولادت خریطة افتاد که قریب به چهل فرزند در او بود حکیم مزبور فرمود که هر چهل پسر شدند و بحد بلوغ رسیدند که من از مصر برآمدم و پس از چند سال در سفر هندوستان احوال ایشانرا تحقیق نمودم گفتند اکثری کدخدا شدند و هر چهل برادر سلامت‌اند و العدة علی الراوی غریبة و ایضاً در بحیره استکه بتاریخ هزار و هیجده که راقم حروف در سفر پر خطر هند بود مشاهده نمود که یکی از سادات مشهد مقدس را خداوند عالم پسری کرامت فرمود که در عظیم جثه زیاده از یک انگشت خضر نبود و از کوچکی دهانش سر پستان مادر بدهنش نمیرفت و قطره قطره شیر بدهانش می‌چکانیدند و در سال دویم از ولادتش چنان ترقی کرد که جثه‌اش برابر بطفل دو ساله بود از والد او سبب ترقیرا سئوال کردم گفت هر شبه لته چربی بر فرقش مینهادیم و این بالیدن از او است غریبة و ایضاض در آنکتاب از عجائب الدنیا نقلنموده که در ملک روم فرزندی از مادر متولد شد بر یک گردن دو سر داشت و هشت دست و هم از کتاب عجائب الدنیا نقل کرده که در ولایت دهستان شتری بچة آورد مرکب الاعضاء چنانکه در روی داشت یک روی آن بصورت شتر و روی دیگر بصورت عورتی و یک چشم درمیانه سر داشت و چهار دست و پا داشت و اعضای درونش تمام دورو بود از یکطرف میل شیر میکرد و از یکطرف میل علف غریبة و ایضاً در بحیره استکه اعجوبه‌ترین اینفسم اخبار قصة سلامان و ابسال استکه رئیس الحکماء شیخ ابوعلی سینادر شفاء آورده‌اند و آخوند ملاعبدالرحمن جامی در سلامان و ابسال در نسخة هفت اورنگ ذکر کرده‌اند و اینقضیة بوالعجب چنان استکه گویند پادشاهی بود پیش از این وانلک دغدغه کرد که آیا بی وجود زنان ترکیب بندی نطفه میشود یا نه حکیمی در خدمت آن پادشاه بود او بر آن برفت که تواند بود و حضّار سخت نقیض گرفتند تا آنکه حکیم را واجب شد که صدق گفته خود را ادا نماید فرمود که قدری از کل فخار آوردند و از آن کل مثل حبی ساخت و در گرمابه معتدلی چهلشبانه روز نهاد و آنچه خواست دیگر از ادویة نافعه باویار کرد و نطفة را بر جمیع اعضاء انصورت مالید پس از چهلروز بقدرت پروردگار آن ترکیب بحرکت آمد و لایق غذا شد دایة را که موسوم بود بابسال آوردند در مقام تربیت انطفل شد رفته رفته بسر حد تمیز رسید و بر مادر خود ابسال عاشق شد و اینقضیة است بس دور و دراز اگر از این زیاده خواهند به نسیختن مذکورتین رجوع نمایند این ناچیز گوید که قضیة سلامان و ابسال را بدوتخو ذکر نموده‌اند و از برای هر یک از آنها تأویلی بیان کرده‌اند و ما یکی از آنها را در جزء اوّل از کتاب الجنة العالیه ذکر نموده‌ایم طالب آن بآنجا رجوع نماید غریبة و هم در آن کتاب از تاریخ بهادر شاهی نقلنموده که سلطانمحمود خلجی که پادشاه مالوه بود در سنه اربعین و ثمانمائه که به تسخیر سرکجه رفته بود و آنرا مسخّر کرده در آنجا جمعی کثیر آمده نزد سلطان گواهی دادند که در این ایّام امر عجیبی در اینجا واقعشده و ان چنانست که عوریترا بشوهر دادند و او در خانة شوهر چهار فرزند آورد روزی جوکی نزد آنعورت آمده قصد زنا کرد عورت او را دشنام داده از او دور شد جوکی گفت تو مرد خواهی شدن بعد از چند روز فرج آنعورت بنیاد درد کرد چنانکه آنعورت از درد بیشعور شد آنگاه از سوراخ فرج او ذکری برآمد باد و خصیه و آنزن مرد شد و بعد از آن شهوت مردی بر آن غلبه کرد زنی بخواست و او را از آن چهار فرزند شد حالا هر هشت فرزند هشتصد سلطان با حضار بغایت متعجب شدند و چندین مورد را مؤلّفین در تألیفات خود از ایننقیل نقلنموده‌اند که صاحب آلة انوشیه بعد از گذشتن مدتی از عمر او دارای آلت ذکوریّة شده است غریبة در جیب السیر از تاریخ یافعی نقلکرده که مالک دنیا روزی در مسجدی بود شخصی آمده گفت یا شیخ دعاء نمادر
ص:367
حق کسیکه چهار رسالت که حامله است و الحال بشدّت کربة گرفتار است شیخ دعا کرد بعد از زمانی آن شخص آمد با پسرم چهار سالة که دندان برآورده بود و در تفسیر کارزاست که هرم بن حیّان زاهد نیز تولدش چنین بوده

102 ) - گلشن صد و دوم

در نجات از غرق و حرق و لسع و هدم بنیان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست نجات در کتاب فرج بعد الشدة استکه نسیم بن ابراهیم الکردی حکایة کرده که در دیار آذربایجان رودی است که آنرا کر خوانند و از سرعت رفتن آن آب بکشی از وی گذر تنوان کرد و قعری عمیق دارد و کنار آن سنگ مسلمان است و آنرا مشارعی نباشد و عمیق احراف و خشونت اطراف آن بغایت هایل و آنرا پلی است که ممّر راه گذریان بدان پل بود وقتی من با لشکر خود از آن پل میگذشتم چون بمیان پل رسیدم عورتی را دیدم که طفل شیرخوارة را در قماطی سرخ پیچیده و در آغوش کشیده میرفت اشتری با بار میگذشت دوش بدانعورت زد و عورت بمیان پل از پای درآمد و بچه‌اش از دستش رها شد و در آب افتاد و آن پل بغایت بلند بود و از سقف پل تا سطح آب بعد بسیار بود و در میان آن سنگهای بزرگ بود لهذا احدی در هلاک آن کودک شک نکرد و از جزع مادرش و لوله در لشکر افتاد و چون کودک از دست رها شد من ملاحظه کردم چون بآب رسید غوطه بخورد و در حال بر سر آب آمد و در حوالی آن پل ورود بر پهنای آن رود عقابان بسیار آشیانه نهاده بودند اتفاقاً در آن ساعت که کودک در آب افتاد عقابی بر سر آن آب در پرواز بود چون کودک را دید که بر سر آب آمد سرخی قماط را کمان کرد که گوشت است از هوا فرود آمده مخالب در قماط آن کودک استوار کرد و او را از سطح آب در ربود و هنجار صحرا و خشکی پیش گرفت و مرا در خلاص انطفل طمع افتاد و سواران را بفرمودم تاا بر صوبی که عقاب قصد آنموشعرا داشت بتاختند و من نیز موافقت کردم و چون عقاب کودک را بر زمین نهاد به تمیزیق قماط ابتدا کرد پیش از آنکه مخلب و منقار او بطفل رسد سواران بدو رسیدند و او را از جوانب به صیحه و تنویح از سر آن طفل فراری کردند چنانکه از حیرت و دهشت باستیلا بر طفل نپرداخت و آنطفل را همچنان در قماط آنجا رها کرد و ببرید چون طفرا برگرفتند بسلامت بود و هیچ زخمی و جراحتی و آسیبی بدو نرسیده بود پس طفلرا نکونسار کردند تا آبی که در گلوی او از رود رفته بود از جوفش بیرون آمد و او بسلامت از قعر دریا و جو هو او چنگال عقاب بما دررسید نجات سید سند جزائری در انوار العمانیه فرموده در زمانیکه من در طریق دریا بجهة طلب علم مسافرت مینمودم ناخدائی از برای من نقل کرد که روزی از روزها باد زیادی میوزید و دریا در کثرت تموّج بود و ما کشتی خود را میراندیم در این اثنا یکی از جاسین کشتی بر لب کشتی بجهة قضاء حاجة آمده بود که ناگاه باد شدت نموده و او را در میان دریا انداخت و بزیر آب رفت یکی از اهل کشتی دست در آنموضعیکه او افتاده بود فرو برد بامید انکه او را بیرون بیاورد ناگاه دست شخصی بر دستش خورده آنرا گرفت و از میان آب بیرون آورد و چون هوا سرد بود بلاتأمّل لحافی بر او پیچیده و تا چند ساعت بسروقت او نرفتند چون بعد از چند ساعت او را از زیر لحاف بیرون آوردند و شروع بحرف زدن نمود دیدند که این آنمردی نیست که از ایشان در دریا افتاده پس از او سئوال نمودند که تو کیستی و باعث بر غرق تو چیست آنمرد گفت هفت روز است که کشتی ما شکسته و من بر تختة چسبیده شنا می‌کردم تا بلکه خلاف از غرض بشوم و امروز بواسطة تعب و گرسنگی از امساک آن تخته عاجز شده تخته از چنگم رها شد و ساعتی در بالای آب بودم پس از آن بیهوش شده حالت خود را نفهمیدم مگر الان که در اینمرکب با شما هستم پس آنمرد رفیق ایشان غرق شد و اینعریق نجات یافت نجاة حقیر که
ص:368

مؤلف این کتاب است در سال هزار و سیصد وچهارده از نجف اشرف بعزم درک زیارت مخصوصة اربعین سید الشهداء و امام الشهدا علیه‌السلامن با جماعتی از آقایان طلاب و اهل علم بیرون آمدیم و شب را در کاروانسرای میرزا بسر برده که تقریباً از نجف اشرف سه فرسخ است تا آنجا و چون صبحشد بعد از اداء فریضه بعزم خان شور حرکت نمودیم و هر کدام الاغی از مکّاری کرایه کرده سوار بودیم و آنروز هم قدری هوار برودت داشت و باد شدیدی روبروی ما میوزید تا آنکه تقریباً نصف مسافت میان خان میرزا و خان شورا را طی نمودیم ناگاه حقیر دیدم که یکی از طلاب ترک که با ما همراه بود تمام لباسهای او آتش گرفته و فریاد سوختم سوختم از او بلند است و سر در بیابان گذارده و آب چندانی هم در میان قافله نبود که بر بدن او بریزند پس تمام اهل قافله قطع ب/ر هلاک او نمودند و چارة هم از برای خاموش کردن جان او نداشتند و آن بیچاره فریاد زنان در میان آن بیابان میدوید که در این اثناء غدیری را مشاهده میکند که بواسطة بالا گرفتن آب شطّ فرات آن غدیر پر از آب گردیده و الحال که آب شط پائین افتاده آن غدیر در آن بیابان ممّلو از آب است پس خود را در میان آنغدیر انداخت و آتشها خاموش شده بود که با رسیدیم و اگرچه بحمدالله از غرق نجات یافت ولیکن بسیاری از بدن او مجروح شده بود بعد از آن از کیفیت سوختن لباس و آتش گرفتن او سئوال نمودیم رفقای او گفتند که در این باد شدیدی که روبروی ما میآمید این آقا میل بیغاره کرده ما هر چند او را منع کردیم ممتنع نشد تا آنکه بعد از تلف نمودن کبریت‌های زیاد از برای آتش زدن بیغاره بیغاره‌اش را آتش افتاده و او ملتفت نشده بود تا اینکه بوی کهنه سوخته بلند شد و تا خواستیم که آن آتش را خاموش سازیم باد شدت نموده رفته رفته تمام لباسهای تن او در گرفت بنحویکه مشاهده نمودید نجات در فرج بعد الشدة استکه ابن ابی سلمة العسکری گوید که به چشم خویش دیدم که مردی اصفهانی ازمشاهبر ارباب نعم مطوج شده بود و تمامت اعضاء و جوارج او از حرکت باز مانده و زبانش گران گشته و در عسکر طبیعی حاذق بود که از اطراف اصحاب امراض و ارباب علل را نزد او میآوردند و او معالجه میفرمود و آن مفلوجرا غلمان و حواشی او مکرّم و محرّم بر امید نداد ایعکسر آوردند و روز بیگاه بود که بمقصد رسیدند در حوالی شهر کاروان سرائی بود که از بسیاری عقاب جراره که در آنجا بود آنرا خالی گذاشته بودند و هیچکس در آنجا نزول نکردی ایشان از انوجه که الغریب کالاعمی بودند در آن خان نزول کردند تا روز دیگر منزل طلب کنند و تمامت غلمان و خهدم او که با آن ملفوج بودند بر بام رفتند و او را در صحن سرای گذاشتند بدان سبب که در زعم ایشان بود که نشاید مفلوج را بر بام در شب نم بخوابانند و چونروز دیگر از بام فرود آمدند مفلوجرا دیدند که نشسته بود و پیش از آن کسی بایستی که از او از این پهلو بآن پهلو گردانیدی و بزبان فصیح سخن میگفت و حال آنکه در مدّت ایّام افلاج جز بر موز و اشارت مراد خویش تفهیم نتوانستی کرد و همانروز بپای خویش از کاروانسرای بیرون بشهر آمد و عجب‌تر آنکه نه او و اصحاب او هیچکس سبب صحّت را ندانستند طبیب را حاضر کردند و کیفیّت حال را باو شرح دادند و بیان موجب شفاء را التماس کردند طبیب حاذق در تمامت اعضاء او تأمّل کرد اثر گزیدن کژدمی بر انگشتی از انگشتان پای او دید او را گفت در حال از این کاروانسرا نقل کن که اینموضع جراران است و هر کژدم جرارة که شخصیرا نیش بزند در حال هلاک کند و تو بچیزی شفا یافته که هزار کس بدان مرده‌اند و سبب این آن بوده که حرارت زهر آن جرارة بروت فالجر دفع کرده است و برودت فالج با حرارت زهر مقاومت نموده و چون از هر دو یکی غالب
ص:369
نشده است مضرّت یک دیگر را دفع کرده‌اند و تو شفاء یافته امّا بعد از این حدّت حرارت جرّاره در اندرون تو اثر خواهد کرد و من به شربتی مبرّد آنرا دوا کنم و تمام صحّت حاصل کرد و چنان شد که او کیفت که بعد از چندی حرارتی وافر بردی مستولی شد و بیک دو شربت تسکین یافت و آنمرد خوشدل و تن درست بولایت خود رفت نجات و ایضاً در آن کتاب استکه جمعی از نقلة اخبار و حملة آثار چنین حکایت کرده‌اند که از وفود اعراب مردی در ایام خلافت هشام بن عبدالملک روزی به نزد وی آمد و گفت یا امیرالمؤمنین در اینراه که میآمدم عجائبی دیدم که جنس آنرا ندیده بودم و مثل آن از کسی نشنیده بودم هشام پرسید که آن چیست گفت چون من متوجه حضرت امیرالمؤمنین گشتم و بمیان دو کوه طی رسیدم از طرف دست راست نگاه کردم شیری دیدم میآمد مثل فیلی و از جانب دست چپ نگریستم ثعانی قصد من داشت چون میلی من در میان دو خصم قوی و دو دشمن سهمناک متحیر فرو ماندم و بزاری و بیچارگی خدایرا میخواندم و دست برداشتم و سر سوی آسمان کردم و ایندو بیت بطریق مناجات خواندم غریبه یا دافع المکروه قدتراهما *** فنجنی یا رب عن اذا هما و من اذتی من کادنی سواهما لاتجعلن بدادی من قراهما ترجمة یا دافع رنج و بلا بینی که شیر و اژدها دارند قصد این کذا زیشان رهائی ده مرا وز غیر ایشان نیز هم مپسند کز جور و ستم این هر دو اصل رنج و غم خایند عضوم ناشتا چون اینمناجات بخواندم آن شیر و اژدها هر یکی از طرفی فرود آمدند و من چون مردة که در وی هیچ حرکتی نبود و رمقی او را نمانده باشد بر جای بماندم و ایشان آمده مرا ببوئیدند و بازگشتند نجات سید جزائری در انوار النعمانیه فرموده که جماعتی از دزدان وارد منزلی شدند در شب تا متاع صاحب منزل را سرقت کنند چون وارد منزل شدند دیدند صاحب منزل طفل شیر خوارة دارد که گهواره‌اش در حجرة که پدر و مادرش خوابیده و اثاث البیت آنها در آنجا است بسته شده با خود گفتند خوب است که اول گهوارة اینطفرا گشوده او را در میان صحن منزل بریم چه شاید که بیدار شود و گریه کند و پدر و مادرش از گریة او بیدار شوند و ما را دستگیر کنند پس گهوارة آن طفلرا در میان صحت آوردند و بعد از آن اثالث البیت را جمع نموده رفته رفته در میان صحن منزل کذا ششدزدان گفتند اگر چه ما تمامت اثاث البیت را بیرون آورده‌ایم ولیکن احتیاطاً خوب است بحجره برگردیم و تفحص کنیم که شاید چیزی باقی مانده باشد چون وارد حجره شدند مادر الطفل بیدار شده گهوارة طفل خود را ندید پس شوهر را بیدار کرده و مضطربانه از حجره در طلب طفل خود بیرون آمدند چون وارد صحن منزل شدند فی الفور حجره بر سر دزدان خراب شد و آنها چون اثالث البیت و طفل خود را با گهواره‌اش در صحن منزل دیدند متعجب شدند و علت آنرا ندانستند تا وقتی که صبحشد و خاکهای حجره را خواستند بیرون بریزند ناگاه جنازه‌های دزدان نمودار شد که تماماً مرده بودند نجات و ایضاً فرموده استکه عالمی از علماء شوشتر که از اصدقاء من بود منزلی در کنار رودخانة که از میان شهر می‌گذرد داشت شبی سفره گسترده و خود با اهل و عیالش بر کنار سفره نشسته میخواستند که غذا تناول نمایند اتفاقاً از آوردن نمک که در وقت غذا خوردن مستحب است ابتدا بآن غفلت کرده بودند پس بزن خود فرموده بود که برو نمک بیاورد آنزن از جای برخاسته رفت که نمک بیاورد قدری آمدنش تأخیر شد پس پسرش رفت آن هم آمدنش تأخیر شد پس از آن دخترش را فرستاد آمدن آن نیز طول کشید از عقب خادمة را که داشتند فرستاد و تمامت آنها در حجرة تحتانی رفته و جستجوی نمک مینمودند چون
ص:370
آمدن آنها بسیار بطول انجامید و کسی در آن حجرة فوقانی باقی نمانده بود مگر خود انعالم ناچار آن هم از جای برخواسته و بطلب ایشان در حجرة آمد و بمجرد رسیدن بآنجا آن حجرة فوقانی که مسکن آنها بود و خوان طعام دران گسترده بودند با هر چه از اثالث البیت که در آن بود بیک مرتبه خراب شده و در میان شطّ افتاد و بقدرت الهیه آن عالم و اهلبیت او از هدم و پس از آن از غرق نجات یافتند و بعد از نقل این قضیّه سیّد در انوار میفرماید که در این تاریخ که من مشغول تألیف این کتاب میباشم بعضی از آنها در بلدة شیراز موجود و در قید حیات‌اند ختم در تاریخ نگارستان از آثار البلاد نقلنموده که یکی از فقیران نخجوان نقل کرده که روزی در کنار آب ارس با جمعی نظاره می‌کردیم ناگاه دیدیم که شخصیرا آب میبرد مردم مدد نموده او را بیرون آوردند اندک رمقی داشت بقدر لمحة که با خود آمد اط او پرسیدند که از کجا در آب افتادی موضعیرا نام برد که از آنجا تا نخجوان پنجروزه راه بود پس اندکی طعام طلبیده شخصی که بجهة طعام رفت تا آمد که ناگاه دیواری بر او که از غرق نجات یافته افتاده درگذشت ممکنان بر آن مدارا و بر این مفاجا تعجب کردند

103 ) - گلشن صد و سیم

در مجالس المؤمنین استکه جمال الدین خلیعی موصلی پدر او حاکم موصل و ناصبی و دشمن خاندان نبوت بود و چون مادر او را که ایضاً ناصبتیه بود پسر متولد نمیشد به مقتضای عقیدة فاسدة شوم خود نذر کرده بود که اگر خدایتعالی او را پسری روزی کند بشکرانة آن او را بر آن دارد که همیشه زائران امام حسین(ع) که از بلاد شام و جبل عامل میآیند و عبور می‌کنند از موصل قتل نماید و چون لطف نامتناهی الهی متعلق بهدایت آن گروه شده بود بعد از اندک مدتی حمال الدین متولد شده و چون بمرتبة رجال رسید مادر او را از مضمون نذر خود آگاه ساخت لاجرم او بفرمودة مادر در غقب جماعتی از زوار کربلا رفت که در آن اوقات از موصل عبور نموده بودند و چون بمسیب که موضعی است نزدیک کربلا رسید و غبار آنسرزمین بمشام او درآمد و دید که زوّار از آب فرات عبور نموده‌اند همانجا توقف کرد تا در وقت معاودت زوّار ایشانرا بکشد و در آنجا ببرکت وصول غبار آنخاک پاک در خواب دید که قیامت قائم شده و او را بدوزخ م.یبرند و چون بدوزخ بردند آتش دوزخ در تصرّف نمودن در او متوقف شد و مالک دوزخ باتش خطاب کرد که چرا از مؤاخذة او توقّف می‌کنی در جواب گفت که غبار کربلا بر او نشسته و در اندرون او جا کرده اگر او را بشویند من در آن تصرّف خواهم کرد لاجرم به شستن او مبادرت نمودند و بارادة الهی آن غبار بتمامی از او دور نشد در اینمرتبه چون آتش در او نیز تصربف ننمود دیگر باره مالک بآتش عتاب و خطاب کرد او همانجواب سابق را بگفت آخر جمال‌الدین در آن اثناء از هول عتاب مالک از خواب بیدار شد و از عقیدة نمصب و بغض خاندان برگشت و مؤمن گردید و خلع لباس ظاهر نموده مجاور آستان ملائک پاسبان امام حسین(ع) شد و چون طبع او قدرت تمام بر شعر داشت بمداحی اهلبیت اشتغال نمود این ناچیز گوید که شهرتی عظیمه دارد که خلیعی همانوقت که از خواب بیدار شد فی الفور کیفیّت خواب خود را بایندو و شعر برشتة نظم درآورد اذا رمت النجاة فرزحیینا لکی تلقی الالد فریرغین فان النار لیس تمس جسما علیه غبار زوّار الحسین سوء خاتمة در مجالس المؤمنین بعد از نقل روایة معروفه نبّویه که بحان بن ثابت فرمودند لازلت یا حسان مؤیّد ابروح القدس ما نصرتنا بلسانک میفرماید مخفی نماند که حضرت رسالت دعای حسّانرا بنابر آن مشروط ساخت که سوء عاقبت او را درمخالفت امیرالمؤمنین(ع) میداشت و اگر نه این بودی آنحضرت دعای او را بر
ص:371

سبیل اطلاق نمودی و مانند اینست آنکه خدایتعالی در قرآن مجید مدح ازواج حضرت پیغمبر را مشروطه ساخته بواسطة علم به تغییر مآل بعضی از ایشان بعد از صلاح احوال او ظاهراً در آنجا که فرموده یا نساء النبی لستن کاحد من النساء الآیه و در مقام مدح اهل بیت و اکرام ایشان در ایثار ایشان مسکین و یتیم و اسیر را بر خود جزم و قطع بجزای ایشان فرموده و بنا بر علم ازلی باستقامت احوال ایشان آنرا مشروط بشرطی و موقت بوقتی ننموده چنانکه میفرماید و یطعمون الطعام علی حبه مسکیناً و یتیماً و اسیراً انما نطعمکم بوجه الله لا یرید مسکنم جزاء و لا شکورا اثا نخاف من ربنا یوماً عبوساً قمطریرا فوقهیم الله شر ذلک الیوم ولقیهم نضرة و سروراً این ناچیز گوید که از جملة مقاماتیکه حسّان اظهار کفر باطنی و ابراز انحراف خود را از امیرالمؤمنین علی نمود وقتی بود که حضرت امیر(ع) قیس بن سعدبن عبّاده را از حکومت و ایالة مصر معزول نموده بواسطة بدگمان شدنش از او و این بدگمانی انجناب از فیتس بتحریک و تدبیر معویه بود چه نامه‌ها به قیس نوشت که او را از ولاء حضرت امیر منحرف کند و اثری ببخشید پس در مجالس میگفت که هر چند قیس دم از ولای علی میزند امّا در سرّ مکتوب بمن مینویسد و شرایطاخلاص بجای میآورد نسبت بما و اینکلمات آن ملعون باعث شده که حضرت دربارة قیس بدگمان شده و او را از ایالت مصر معزول نمود و محمدبن ابی بکر را بجای او نصبفرمود چنانچه در روضة الصّفا متعرّض است و هم در آنجاستکه چون قیس بمدینه آمد ملول و محزون بود از آنچه نسبت باو واقع شده بود پس در آن اوان حسّان بن ثابت که نقاری از حضرت امیر در ضمیر داشت با قیس گفت که در قتل خلیفة سیم سعی نمودیو حضرت امپراتور معزول گردانید و آن جرم عظیمک در گردن تو ماند الحال بیا و نصیحت من بشنو و نزد معویه برو که از او عزّت و جاه تمام خواهی یافت قیس با وی خطاب کرد که یا اعمی القلب و البصر از مجلس من بیرون رو بخدا سوگند که اگر اندیشه نداشتم که میان قبیلة من و قبیلة تو محاربه و مقاتله روی نماید از بار سرو کردن ترا سبکبار میکردم و مروان نیز از اینمقوله سخن با قیس گفت قیس علی‌رغم ایشان از سر قدم ساخته هم عنان سعادت و اقبال بجانب آن کعبة آمال متوجّه بصّفین شد و جناب امیر(ع) هم در تعظیم و تکریم او مبالغه فرمود حسن عاقبة فی البحار و المجلد الثانی من زهر الربیع عن الامام زین‌العابدین قال کان فی بنی اسرائیل رجل ینبس القبور فاعتل جارله فخاف الموت فبعث الی النباش فقال له کیف کان جواری لک قال حسن جوار قال ان لی الیک حاجة قال قضیت حاجتک و قال(ع) فاخرج الیه کفنین فقال اجبّ ان تأخذ اجتهما الیک فاذا ادفنت فلا تنشبنی فاتنع النبانش من ذلک و ابی ان یأخذه فلم یزل متی اخذ اجتهما الیه و مات الرجل فلما دفن قال النباش هذا قد دفن فما علمه بانی ترکت کفنه او اخذته لأخذنه فاتی قبره فنبشه فسمع صائحاً یقول و یصیح به لا تفعل ففزع النباش من ذلک و ترکه و ترک ما کان علیه و قال لولده ایّ اب کنت لکم قالوا انعم الاب کنت لبنا قال فان لی حاجة الیکم قالوا قل ما شئت قال احبّ اذا امامت ان تأخذونی فتحرقونی بالنار فاذا صرت رماد افدقونی ثم تعمّد و ابی ریحاً عاصفا فذر و انصفی فی البّر و نصفی فی البحر قالوا نفعل فلمّا مات فعل به ولده ما اوصاهم به فلمّا ذروه قال الله جلّ جلاله للبّر اجمع ما فیک و قال للبحر اجمع ما فیک فاجتمع الجمیع فاذا الرّجل قام بین یدی الله جل جلاله فقال الله سبحانه ما حملک علی ما اوصیت به ولدک ان یفعلوا بک قال حملنی علی ذلک و عزّتک خوفک فقال الله جل جلاله فانی سارضی خصومک و قد امینت خوفک و غفرت لک سوء خاتمة فی البحار و الجلد الاّول من کتاب نزهة المجالس للشیخ
ص: 372
عبدالرحمن الصّفوری الشّافعی کان رجل یخدم موسی(ع) و یقول حدثنی موسی کلیم الله حدثنی موسی بختی الله ثم افتقدة موسی ایاماً فسأل عنه فجاء رجل یقود خنزیراً فسأل عنه الرجل فقال هو هذا الخنزیر فدعا موسی ربّه ان یردّه الی حاله فاوحی الله الیه یا موسی لودعوتنی بما دعا به آدم(ع) فمن دونه ما اجبتک ولاکن بخیرک بما صنع انّه کان یأکل الدنیا بالدین و قال النبی(ص) من طلب الدّنیا بعمل الآخرة طمس وجهه و محق ذکره و ابنت اسمه فی النار رواه الطّبرانی حسن عاقبة در السنه وافواه علماء اخبار مشهور و در کتاب قصص العلماء تنکابنی مسطور است که در اوقاتی که مرحوم سید بحرالعلوم در مکّه معظّمه مجاورت داشت امام جمعة از اهل سنّت در آنجا بود که از مدبانش و اشهر مردمان بود و در همانروزهای جمعه میآمد و اقامة نماز جمعه میکرد و میرفت و در میان راه با احدی سخن نمیگفت و بجای دیگر هم نمیرفت و از مسلمین و مشاهیر علمای آن مکان شریف بود پس روزی مرحوم بحرالعلوم از آن امام جماعت سئوال نمود بعد از اینکه در عقب او نماز خوانده و همراهش رفته تا وارد منزلش شد و دید کتابخانه دارد ممّلو از کتب علمیه که در میان کتابخانة شما چه کتاب است آن شخص در جواب گفت که فیها ما تشهیة الانفس و تلذ الاعین یعنی در کتابخانة من است هر چه نفس را بآن اشتها و چشم از آن لذت میبرد و مقصودش آن بود که همة کتابها در کتابخانة من موجود است پس بحرالعلوم مرحوم در مقام نقض همین سخن برآمده چند کتاب ازکتب عامّه را اسم برده و گفت اینها در کتابخانة شما موجود است گفت این کتب که گفتی در اینجا نیست پس بحرالعلوم فرمود که ابوحینفه کتابی در رجال تألیف نموده آیا آنکتاب در اینجا وجود دارد آن شخص گفت که آنرا ندارم لیکن آن کتاب بنظرم رسیده و آنرا دیده‌ام سیّد فرمود در آنکتاب در وصف جعفربن محمّد الصّادق گفته استکه من در نزد او تلمذ مینمودم و هر روزی مسقطات او بالنسبه بمن هفتاد مسئله بودس سیّد خودش در مقام تعجّب برآمده و گفت که جعفربن محمد آیا چقدر علم داشته که مثل ابوحنیفه عالم متبحری که وحید اعصار بود روزی هفتاد مسئله ازاو اخذ مینمود و جعفربن محمد الصادق را تلامذة بسیار بود که اکثر علماء و فضلا بودند و در خدمت او استفادة تلمّذ می‌نمودند آیا مسقطات جعفربن محمّد بهر یک از آنها چه قدر بوده و آیا مثبتاتاو که بکسی تعلیم نمیکرد و خودش آنها را میدانست لاغیر چقدر بوده است و آیا جعفربن محمّد چگونه کسی باشد که مانند ابوحنیفه اینقدر او را توصیف و تعظیم نموده و امام جمعه تمام اینها را شنیده و سکوت داشت پس سیّد مرحوم از جای خود برخاست که بمنزل خود معاودت نماید امام جمعه نیز با سید برخاست و آنجناب را تا بدرخانه‌اش مشایعت نمود و همراه سیّد رفت تا بدر منزل سیّد رسیدند پس سیّد مرحوم باو تکلیف فرمود که شما باندرون منزل ما نزول فرموده زمانی استراحت نمائید امام جمعه گفت من نمی‌نشینم و مقصودم این بود که منزل شما را دانسته باشم پس از مراجعت تقریباً یکسال از آن تاریخ گذشت پس روزی امام جمعه سید را بنزد خود احضار نمود چون سیّد مرحوم بمنزل او تشریف فرما شد دید که امامجمعه در حالت احتضار است پس آنمرد منزل خود را خلوت کرده بسیّد عرضه داشت که از آنروزیکه شما تعریف و توصیف از جعفربن محمّد الصادق فرمودید من شیعه شده‌ام ولیکن تقیه می نمودم و کسی را اطلاع از احوال من نیست اکنونه که مرا عمر بآخر رسیده تو را وصّی خود ساختم مرا شیعه تغسیل و تکفین نموده و نماز خوانده دفن فرما این را گفته و روحش بآشیان قدس پرواز نمود و بحرالعلوم حسب الوصیّة او را بمذهب شیعه غسل داده و کفن نموده و نماز خوانده و دفن فرمود سوء خاتمه عمربن حسن نیشابوری در کتاب رونق المجالس از ابی نصر سمرقندی روایت
ص:373
نموده که گفت در شهر بلخ مردی بود که او را ابوصالح مؤذن می‌گفتند و مدّت چهلسال در مسجد بلخ مؤذّن بود و اذان می‌گفت روزی بالای مأذنه مشغول اذان بود ناگاه نظرش بخانة مجوسی افتاد دید دختری در نهایت حسن و جمال در صحن آنخانه راه میرود پس مفتون آندختر گردیده از مأذنه فرود آمد و بر در سرای انمجوسی رفت و آندختر را از آنمجوسی خواستگار شد مجوسی گفت ما را در تزویج ایندختر شرطی است هر کس که آن شرط را بجای آورد من دختر خود را باو تزویج میکنم ابوصالح مؤذّن گفت آن شرط چیست مجوسی گفت آنشرط آنست که در کیس مجوسیته درآمده و شرب خمر نماید ابوصالح قبول دین مجوسیّته را نموده و فی الفور خمر طلبیده آشامید پس آندختر را باو تزویج نمودند چون خواست که بحجله گاه درآید از بالای سریری که از برای داماد و عروس مهیا نموده بودند بروی زمین افتاد بواسطة لغزشی که در پای او پدیدار شد و فی الفور گردنش خورد شده و جان بمالک دوزخ سپرد پس آنمجوسی جسد نحس او را در نمد کهنه پیچیده و بیرون آورد در میان خرابة که قریب بمنزل او بود انداخت مردم چون ابوصالحرا ندیدند در طلب و جستجوی او برآمدند و بعد از سه روز بدن نحس او را در میان آنخرابه یافتند به کیفیتی که ذکر شد پس آنمجوسی را گرفته و مطالبة دیة او را از او نمودند مجوسی کیفیت را از برای ایشان بیان نمود پس آنها را یقین حاصلشد که ابوصالح از دین اسلام بیرونرفته و مرتّد شده است پس آنمجوسی را امر نمودند که جسد نحس او را برداشته و در ناوس مجوسیان و قبرستان آنها برده دفن نمود و این عاقبت امر بود بعد از اینکه چهلسال از برای مسلمانان مؤذتی کرد نتجیر بالله من سوء الخاتمه قال الله تعالی و نقلّب افئدتهم و ابصارهم کمالم یؤمنوا به اوّل مرة حسن عاقبة و سوء خاتمه فی حیوة الحیوان و الجلد الاوّل من نزهة المجالس و اللفظ للثانی کان ببلاد الکفر راهبان یخدمها اسیر مسلم و کان الاسیر کثیر التلاوة للقران فحفظا منه آیتین الاولی و اسئلو الله من فضله و الثانیة و قال ربکّم ادعونی استجب لکم فاکلا طعاماً فی بعض الایّام فغصّ احدهما بلقمة فناوله الأسیر خمر افلم ینتفع به فقال فی نفسه یا ربّ انت قلت و اسئژلو الله من فضله و انت قلت ادعونی استجب لکم فان کان حقاً فاستفنی ماء فخرج ماء من صخرة هناک فشرب منه فذهب غصّة و کان ذلک سبئبا لا سلامهما و امّا الاسیر فانّه مات کافراً

104 ) - گلشن صد و چهارم

در رؤیة مردمان ابرار در لباس اشرار و عکس آن و گلچین از گلبانهای آن چند گل است رویة قاضی در مجالس از رجال کشی نقلنموده که حضرت امام موسی(ع) بعراق آمدند علیّ بن یقطین که از محبّان خاندان بود و در سلک وزراء و مقرّبان خلفای عباسّی انتظام داشت بخدمت آنحضرت رفت و اظهار ملالت ازگرفتاری خود در خدمت بنی العبّاس نمود پس آنحضرت در جواب او فرمودند که یا علی ان الله اولیاء مع اولیاء الظّلمه لیدفع بهم عن اولیائه و انت منهم یا علی یعنی بدرستیکه از برای خدا دوستانی است که در میان اولیاء ظالمان و در لباس ایشان‌اند و این برای آنستکه بواسطة بودن ایشان در میان اولیاء ظلمه ظلم و ستم از اولیاء الله دفع شود یعنی آنها اعانة مینمایند دوستان خدا را ولو در آن لباس و در میان آنطائفه‌اند و تو یا علی یکی از ایشان هستی رویة و هم در آنجاستکه در اخبار وارد شده که روزی یکی از مسلمانان و موالی اهلبیت بخدمت حضرت امام همام جعفربن محمّد الصادق علیه‌السّلام آمد و گفت یابن رسول الله مرا مهمّی است پیش سلطان وقت و وسیلة در آندرگاه ندارم بخدمت تو آمدم تا تدبیری در آنباب فرمائی حضرت امام فرمود برخیز و بدرگاه سلطان رو و فرصت نگاهدار تا مردی چنان و چنین بینی که از جملة حجّاب خاصّ سلطان است و سعی کن تا در خلوت خود را باو برسانی آنگاه باو بگوی که امام جعفر(ع) مرا نزد تو فرستاد و نشان بتو داد تا کاریکه در ایندرگاه دارم بسازی و چون آنشخص خود را
ص:374

باو رساند و پیغام. حضرت امام را ادا نمود آنحاجب امتثال اشارت علیّه نموده در انجام آن مرام اهتمام تمام بجای آورده و چون آنشخص مقضی المرام بخدمت حضرت امام علیه‌السلام مراجعت نمود گفت یابن رسول الله آنحاجبی که تو مرا پیش او فرستادی چون نام ترا شنید از فرح و نشاط نزدیک بود بیهوش شود و در حال پیش آنجبّار رفت و چنانکه مطلوب من بود مثال حکم حاصل کرد و دوستی چنان بر درگاه دشمنان چه کار دارد حضرت فرمود که حقتعالی ما را ابن کرامت فرموده که هیچ حاکمی و سلطانی نباشد الاّ که بعضی از موالیان ما بر درگاه ملازم و مقرب باشد تا چون بعضی دیگر از موالیان ما را آنجا مصلحّی‌ها یل حادث شود بنشیمنت آن قیام نمایند رویة سید جلیل جزائری در انوار النعمانیّه فرموده استکه نقل نمودند از برای من که جماعتی ازمؤمنین اهل عراق قصد شام نمودند بجهة تجارت و انجاح مرام خود پس در بعضی از سراهای شام داخلشدند و منزل نمودند و در شبی از شب‌ها در سحر بیرون آمدند بجهة رفتن بحمام یا بمسجد پس غلامان عسس ایشانرال گرفته و در نزد او آوردند و در آن اوقات اتفاقاً در شام دزدهای زیاد پیدا شده بود چون آنها را پیش روی عسس نگاهداشتند و گفتند اینها دزدند آن شخص سر خود بالا نمود در حالتیکه غضبناک و عظیم الهیبته بود و لباسی رومی پوشیده بود پس از آنها سئوال نمود از بلد آنها گفتند ما از اهل عراق هستیم پس شناخت که آنها از شیعیان امیرالمؤمنین میباشند گفت اینها دزد رافضی مذهب اند و قسم یاد نمود که آنها را بانواع سیاسات اذیة و آزار رساند پس حکم نمود که آنها را بمنزل او ببرند تا خودش که بمنزل رفته ایشانرا به قتل رساند پس غلامان ایشانرا بمنزل آن عسس بردند و حبس نمودند چون صبح نزدیک شد عسس بمنزل خود آمد و آن مؤمنین یقین به قتل خود نمودند پس امر نمود که غلامان و اعوان او متفرّق شدند پس در خانه را بسته و بعضی از خدّام منزل او لباس سفیدی از برای او حاضر ساخته آن لباس رومیرا از تن بیرون آورد و لباسهای سفید را در تن نمود و مصلاّئی از برای او در بالای زمین گستردند که در میان او مهر و سبحة و قرآنی و صحیفة بود پس وضوء بوفق مذهب شیعه ساخته و در بالای آنمصلی بکمال تضرّع مشغول نماز شد چون از تعقیبات فارغ گردید امر نمود باحضار آن مؤمنین و گفت بایشان که خوف منمائید که من هم مثل شما شیعی مذهب میباشم و املاک زیاد دارم که غلة آنها از مخارج و مصارف من زیادتر است و اصلاً و ابداً احتیاج باینمنصب ندارم و معذلک هر سال مبلغی خطیر بسلطان داده و اینمنصب را از برای خود مقرّر مینمایم و نیست اینفعل مگر بجهة خوف برامثال شما شیعیان که مبادا ضرری بر یکی از شماها وارد گردد چه آنکه عسسالی که پیش از من متصّدی اینعمل بودند شیعیانرا که می‌یافتند بانواع و اقسام بلاها مبتلا مینمودند پس امور آنها را تمشیّت داده و مخفیانه ایشانرا از شام بعراق روانه نمود رحمة الله علیه و علی امثاله رویة فی الجلد الثانی من زهر الربیع روی الصّدوق طالب ثراه باسناده الی عبایة بن ربعی قال ان شابّا من الانصار کان یأتی عبدالله بن العباس و کان عبدالله یکرّمه و یدینه فقیل له انکّ نکرّم هذا الشباب و تدنیه و هو شابّ سوء یأتی القبور و ینبشها باللیالی فقال ابن عباس اذا کان ذلک فاعلمونی قال فخرج الشباب فی بعض اللّیالی یتخللّ القبور فاعلم عبدالله بن عباس بذلک فخرج ینظر ما یکون من امره و وقف باحیته ینظر الیه من حیث لا یراه الشباب قال فدخل قبراً قد حفر ثم اضطجع فی اللّحد و مادی با علی صوته یا ویحی اذا دخلت لجدی وحدی و نطقت الارض من تحتی فقالت لامرحبابک و لا اهلا قد کنت ابفضک و انت علی ظهری فکیف و قد صرت فی بطنی بل و یحیی اذا نظرت الی الانبیاء و قوفاً و الملائکة صفوفاً فمن عدلک عذا من یخلصنی و من المظلومین من یستنفذنی و من عذاب النار من یجیرنی عصیت من لیس باهل ان یعصی عاهدت ربی مرة بعد اخری فلم یجد عندی صدقاً و لاوفاء و جعل یردد هذا الکلام و یبکی فلمّا خرج من القبر الرمة ابن
ص:375
عباس و عانقه ثم قال له نعم النباش نعم النباش ما ابنشک للذنوب و الخطایا ثم تفرّقا قال السّید بعد نقل هذه الرّوایة ماقوال ما فعله الشباب هو احد معانی ماورد من قوله (ص) موتوا انفسکم قبل ان تموتواه قال(ص) اذا اعّد الرجل کفنه کان مأجوراً کلمّا نظر الیه اقول و هذا ایضاً معنی ثانی بموتوا انفسکم رویة در تاریخ بحیره از خواجه عبدالله انصاری روایة نموده که گفته است دو سال پیش از آنکه سبکتکین هرات را بگیرد یکی از لشکریان او از روستائی خرواری همیه خرید و گفت هر روز همیة خود را بما بفروش و او را تسلّی نمود روستائی را پدری بود پیش وی و با هم دوستی کردند و صحبت ایشانرا با هم دست داد پس روز عرفه عید قربان بود سپاهی گفت امروز چه نیک روزی است که حاجیان در حجّ‌اند روستائی گفت بلی این چنین است به از این روزی نمیباشدخوشوقت کسیکه بآن سعادت برسد سپاهی گفت اگر خواهی مکّه را بتو بنمایم روستائی گفت چه چیز به از این اگر به از این اگر میسّر شود گفت باین شرزط که با کس نگوئی گفت نگویم آنگاه دست او را گرفته مکّه را باو نمود چنانکه بر قلیل و کثیر مکّه اطّلااع یافت بازش بجای خود برآورد روستائی گفت عجب است که با اینحالت شما در میان اینمردم جندی و سپاهی میباشید گفت اگر در میان اینمردم من نباشم که تو را رضا کند که زن و فرزند مسلمانان را ازعوا نان خلاص کند آنگاه روستائی دعای خیر در حق او کرده روان شد رویة در جامع النورین واعظ سبزواری و بعضی دیگر از مجامیع معتبره استکه پوریای ولی مردی بود پهلوان که آینه بر زانویش بسته بود و آن کنایه از آنستکه این پهلوان تا بحال از کسی زمین نخورده و الاّ این آینه‌ها که در سر تنکه بسته شکسته میشد وقتی اصفهان آمده و با تمام پهلوانهای آنجا کشتی گرفته و تمامی آنها را بزمین زد و گفت همة پهلوانها باید بازوی مرا مهر کنند چنانچه مرسوم در میان اینطایفه است و همگی هم بازوی او را مهر نمودند مگر پهلوان پای تخت سلطنتی که گفت من با او کشتی میگیرم اگر او مرا بزمین زد انوقت بازویشرا مهر میکنم پس قرار گذاشتند در روز جمعة در میدان عتیق اصفهان با یکدیگر کشتی بگیرند و از جانب سلطان مردم را از برای حضور در آنجا در روز موعود اعلام نمودند پس چون شب جمعه رسید دید پیره زنی ظرفی از حلوا در دست دارد و بمردم میدهد و میگوید مرا حاجتی است دعا کنید که حاجة من برآورده شود چون بدر حجرة پوریا رسید که یکی از جرات آن میدان بود قدری از آن حلوا را بپوریا داده و از او التماس دعا در آنجاح حاجة خود نمو د پوریا که دلش بحال او سوخته پرسید چه حاجة داری پیره زال گفت پسر من پهلوان پای تخت سلطان است ما جمعی بیچاره هستیم که کفالت ما با او استو او از مواجبی که از سلطان دارد معاش ما را متعهّد است و چنین قرار شده است که فردا با این پهلوانی که تازه باین شهر آمده و تمام پهلوانها را بزمین زده مصارعه کند وکشتی بگیرد و اگر از دست او بزمین خورد و مغلوب گردد مواجب او قطع و نان ماها تماماً بریده میشود لذا من اینحلوا را پخته بمردم میدهم که دعا کنند که پسر من مغلوب نگردد چونروز جمعه شد سلطان با تمامت امراء و ارکان و سائر مردمان در میدان عتیق اصفهان از برای تماشای آن پهلوان جمعشدند پس آندو پهلوان برهنه شده و لباس مصارعة بر تن استوار کرده در وسط میدان آمدند چون دست بهم دادند چنانچه مرسوم آنها است که در اوّل مصارعة دست بهم دیگر میدهند پوریا دید که لقمة زیر دست او است این پهلوان و در نزد او وقعی ندارد و همان نحو که ایستاده میتواند که او را بزمین زند و احتیاج نیست که خود را زجر دهد در زمین زدن او لکن در آنحال حاجت آن پیره زن بخاطرش آمده با خود گفت پوریا تو تمام پهلوانها را زمین زدة و این پهلوان هم که زمین خوردة تو هست اگر امروز این پهلوانرا بزمین زدی با آه آن پیره زن چه خواهی کرد خدا را خوش نیاید
ص:376
که باعث قطع نان جماعتی گردی اگر مردی در اینجا خودت را بزمین بزن پس شروع نمود بمصارعه و در این اثناء خودش را بزمین انداخت و آن پهلوان پایتخت بدو کندة زانو روی سینه‌اش نشست پس بواسطة اینعمل گویند در آنحال حالت مکاشفه از برای او حاصل گردیده و یکی از اولیاء حق شد و در ریاض العارفین ترجمة از برای پوریا بعنوان قتالی خوارزمی منعقد است هر که خواهد بآنجا رجوع کند رویة و ایضاً در همان کتاب است که در زمان منوچهرخان کرجی معتمدالّدوله که در اصفهان حکومت داشت جوانی ارمنی از ارامنة جلفای اصفهان پنج حلقه انگشتری که قیمتهای گزاف داشتند خریده رو بجانب جلفا رفا چون بانجا که منزل او بود رسید دید انگشتریها نیست و آنها را کم کرده پس خدمت منوچهر خان آمده کیفیت را عرض نمود و مستدعی شد که ایشان امر کنند که جارچی جار زند که هر کس آنها را پیدا کرده بارمنی برساند مبلغ یکصد تومان صاحب انگشتریها باو خواهد داد و بر اینمضمون هم جار کشیده شد تا آنکه روز جمعه دروقت عصر که معتمدالّدوله با چند نفر از علماء که در آنوقت در محضرش حاضر میشدند از برای خواندن دعای شریف سمات چنانچه رسم او بر این جا ریشده بود نشسته بودند و مشغول خواندن آن دعاء مبارک بودند در این اثنا مردی باز از خواب و سرد مدار که لباسش منحصر بیک کلیجه نمد و پیراهن در تن نداشت حاضر شده بملازمان گفت میخواهم خدمت خان مشرّف شوم هر چند که گفتند الحال وقت تشرّف نیست قبول نکرده و گفت کارلازمی دارم چون خبرنجان دادند فرمودکه بیاید چون وارد آن مجمع شد سلام نموده و عرضکرد من انگشتریهای آنمرد را یافته و آورده‌اند حاجی معتمدالدوله باو گفت روزی چقدر اجرت بتو میدهند گفت دو عبّاسی معتمدالدوله فرمود بدبخت میخواستی این انگشتریها را در بغداد مثلاً برده و یقیمت گزاف میفروختی آنمرد عرض کرد من شما را مردی عارف میدانستم اگر من این انگشتریها را بمردارمنی نمیدادم روز قیامت عیسی(ع) به پیغمبر ما می‌گفت که امّت تو مال امّت مرا در دنیا خورد آنوقت پیغمبر ما حجالت میکشید من نخواستم که اینحرف را عیسی برسول ما بگوید پس انگشتریها را بارمنی رو نمودند و آنهم بوعدة دادن مبلغ صد تومان وفا نمود رویة و امّا دیدن اشرار را بلباس اخیار چون فوق حد احصاء و خارج از استقصاء بود لذا ببیان همین حدت اقتضا رفت در بسیاری ازکتب معتبره استکه شبی اجنع عرضکرد از برکة وجود شریف علوی عبّاد و زهّاد بسیار شده حضرت فرمود بلی در این اثناء صدای او بقرائة آیة امن هو قانت آناء الیّل آلا بلند شد اصیغ گفت دلم میخواهد که صاحب این تعجّد و تلاوت را بشناسم حضرت فرمود همین متهجّد قاتل منست یعنی ابن ملجم است رجوعه بحالاتش مناسب است

105 ) - گلشن صد و پنجم

در رسوم خاصّه و آداب مخصوصة بلاد و مردمان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست رسم در زنبیل معتمدیست که در کاشان رسم ولایت است که اگر اخیانامیان دو محلّه نزاعی واقعشود یا دو نفر از اعیان با یکدیگر جدائی نمایند هر که بکمک و اعانة برود فانوس روشن کرده میرود و گاهی شده است که روز روشن چندین فانوس از طرفین روشن کرده‌اند و این اقتباس از آتش حرب است و تا آن نزاع بر پا است آن فانوسها مشتعل است. رسم ایضاً درکتاب مذکور بعد از اینکه فصلی فصیل در اوضاع مملکت برمان و کیفیّات و گزارشات آنها نوشته میگوید در واقعات احکام غریبه دارند و قرارشان در اثبات حقّ اینطور است یکی آنکه مدّعی و مدّعی علیه بدهنشان برنج میگیرند بقدر معلومی هر کدام که زودتر آنرا جاوید و خورد کرد او در ادعای خود صادقست یکی آنکه مدّعی و مدّعی علیه هر یکی شمعی بقدر معلومی بدست میگیرد و روشن میکند شمع هر که
ص:377

زودتر خاموش شود او بر باطلست یکی آنکه در جائی مغاک کودی دارند که بقدر دو نیزه آب دارد و بدست مدّعی و مدّعی علیه چوب معیّنی میدهند هر که زودتر بعمق آب فرو رفت و چون را در زمین نصب کرد و بالا آمد او بر حقّ است و در سیاسات مخصوص پادشاه گردن میزنند با چوب هم میکشند و اگر دزدی بشود کاهی سیاست میکنند در خیانت دولت و پادشاه نمی‌کشند بلکه ریسمان ببازوی شخص بسته میان کوچه و بازار میگردانند و در سر هر گذرنگاه میدارند و زنگ میزنند که مردم خبر شوند و خیانت او را بدانند که عبرت دیگران بشود تا آنکه مینویسد پادشاه برمان در اوائل ربیع الأول سال هزار و دویست و نود و شش وفات یافت و پسرش که پادشاه شد همانروز هفتاد و چهار نفر از برادر و اقارب خود از زن و مرد و بچهای صغیر کشت و چند نفر را زنده بچاه انداختند و چند نفر را زهر دادند رسم در ریاض السّیاحه استکه مستنصر عبّاسی که اولاد سی و هفتمی از عبّاس بن عبدالمطّلب و آخر خلفاء عبّاسیّه بود که بدست هلاکوخان مغول مقتول گشته بکثرت سیم و زر و وفور در و جواهر و بسیاری نخوت و تکبّر از سایر خلفاء ممتاز بود و از سلاطین اطراف و خوانین اکناف هیچکس را در حضرت او بار نبودا در آستانة دارالخلافه سنگی برنگ حجرالاسود انداخته و از پیش طاق قصر استینی از اطلس سیاه آویخته بود هر که بدانجا میرسید آن سنگ را میبوسید و آن آستین را مانند جامة کعبه بر دیده می‌مالید و چون سوار شدی طبلسان سیاه بر سر کشیدی و مردم بر گذرگاه او غرفه‌ها و منظره‌ها ساخته بودند و در روز سواری او آنها را کرایه مینمودند نوبتی کرایة آنها را حساب کردند هزار مثقال طلا برآمد رسم در فارسنامة ناصری در ذیل ترجمة شیخ محمّد لاهیجی نوربخشی که یکی از شرّاح گلشن راز شیخ محمود شبستری است چنین آورده که وقتی شاهنشاه جهان شاه اسمعیل صفوی طاب ثراه در شیراز از آنجناب پرسید چرا لباس دائمی خود را سیاه و پیروانت را به سیاه پوشی امر نمودة در جواب گفت برای مصیبت جناب سیّدالشهداء امام حسین مظلوم پس شاهنشاه فرمود در ایّام عاشورا کفایة است در جواب گفت در تمام عمر هم کم است رسم در گنج دانش است که هنود فرق و طرق بسیارند و مذاهب و عقاید مختلفه دارند جهة امتیاز فرق و بطواف هر یک بر پیشانی جداگانه و طرحی دیگر صندل و زعفران مانند تا از هم تفاوت پیدا کنند و همه را درگردن سجه مانند از چوب چیزهای بزرگ و کوچک تراشیده دارند که زنّار عبارت از آنست و آفتاب و مهتاب و آبهای آنها و اکثری از حیوانات بزرگ و کوچک و متوسّط چون فیل و گاو و میمون و درختهای بزرگ و جانوران دیگر همه را پرستش کنند و هر فرقة خدائی جداگانه دارند خاصّه کاو را که عظیم حرمت کنند و بول و براز آنرا تیمناً و تبّرکاً ضماداً بکار برند و در جائیکه مسلمانان گاو کشند آنزمین را از طبقات جهنّم دانند و از آنراه عبور نکنند و هیچ فرقه طعام فرقة دیگر را نخورند حتی زن و مرد اگر از دو طایفه باشند هر کدام علیحدة بجهة خود طعام میپزند بعد از آن کیفیت طعام خوردن آنها را ذکر نموده که خالی از غرابة نیست هر که خواهد بآنجا رجوع کند رسم و هم او نقل کرده که اهل ریاضتش چنان بوده که رودخانة عظیمی را دارد در نهایت بزرگی از کوههای سند خیزد و آبهای زیاد نیز بر او ملحق گردد و بحدی تند بر صخور و جبال گذرد که از مشاهدة آن به شدّت خوف بر انسان مستولی گردد و قریب به منبع آن جائی است که در فراز کوه مشرف برودخانه که از فراز قلّة کوه تا محاذی آبمسافة زیادی است پر از اشجار بلند و بسیار و بر تمام شاخهای آندرختها از قلة الی پائین لب آب همه خنجر و شمشیر و آلات قاطعه و برنده چون الماس بسته و نصب نموده‌اند و مرتاضین جهة تحصیل ثواب و پاک شدن از گناهان و دوباره آمدن روحشان بحید یکی از رایان بنشو و نمای دنیا لباسهای فاخر و نو پوشیده و خود را از آرایش و روغن آلات و عطرّیات مالیده خود را
ص:378
از بالای آنکوه بزیر اندازند تا در راه بدن ایشان بنوک آنحربه‌های آبدار و الماسکون تابلب رودخانه رسیده پاره پاره و قطعه قطعه گشته هر ذرة از گوشت و پوست بدنشان سر نی‌ها و نوک نهان و تیرها و نیش خنجرها مانده تا بآب غرق و فنای محض و معدوم گردند رسم و گروهی از مرتاضین ایشان چنانچه در همانکتاب است از پادشاه اذن گرفته جهة سوزاندن خود در خارج شهر جائی آتش عظیمی برافروزند و ندا در دهند که فلان در روز فلان بتحصیل مثوبات اخروی در فلانجا خود را در آتش اندازد و خلایق بر در خانة او و حوالی آتش جمعیّت کنند و شوری عظیم در آنشهر بر پا کنند و او از خانة خود بیرون آید و رخوت فاخره پوشیده و تمامی بدن و لباس خود را ذهیات و عطریّات مالیده و لفظ بسیاری بروی خود ریخته و کبریت و سندروس بر خود و لباس خود آلوده و مجمرة آهنی پر از آتش افروخته بر سر نهاده و دسته‌های گل بر اطراف خود بند کرده اقوام و خویشان بر آن مجمره کبریت و سندروس بخور کنند و از پس و پیش سازنده و مطرب و بازیگر با ساز و نواز و رقص در کمال بشاشت و خوشوقتی از کوچه و بازار عبور نموده بهر یک از دوستان و آشنایان که بر خورد شاخة از گل و ریحان داده و او در حقّش دعا کند تا از شهر بیرون آیند تا آنکه بحوالی آتش رسید پس بعضی از آنها چون بنزدیک آتش رسد اعضاء خود را با خنجر پاره پاره کند و اگر بتواند خودش آنها را در آتش اندازد و بعضی دیگر شکم خود را پاره کنند و دیگرانش در آتش اندازند. رسم قال شیخنا الکر احکی فی کتاب التعجب و من عجیب ما سمعت انّهم فی المغرب بمدینة قرطبة یأخذون فی لیلة العاشوراء رأس بقرة تیته و یجعلونه علی عصا و یحمل و یطاف به الشوارع و الأسواق و قد اجتمع حوله الصیان یصفقون و یلعبون و یقفون به علی ابواب البیوت و یقولون یا مسی المروسة اطعمینا المطنسفه یعنون القطائف و انها تقدمهم و یکرمون و تیبرکون بما یفعلون و حدثنی شیخ بالقاهرة من اهل الغرب کان یخدم القاضی ابا سعیدبن العارفی (ره) انّه کان ممّن یحمل هذا الرأس فی المغرب و هو صغیر فی لیلة عاشوراء فرأی هذا من فرط المجته لأهل البیت و شدة التفضیل لهم علی الأمام و قد سمع هذه الحکایة بعض المتعصبین لهم فتعجب منها و انکرها و قال ما یستخبر مؤمن ان یفعلها فقلت اعجب منها حمل رأس الحسین(ع) علی رمح عال و خلفه زین العابدین ثم ذکر رحمة الله کیفیة اسد آل الله من القوم الذین یظهرون الأسلام و یقرؤن القرآن علی جذو ما ذکر فی کتب المرائی رسم در اخبار الّدول استکه خطلخ قومی از ترک‌اند و شوکت آنها از همة اتراک زیادتر است خواهران خود را بزنیة گیرند و زنی بیش از یک شوی نگیرد و اگر شوهرشمرد شوهر نکند و زانی و زایند را میسوزانند و مهر زنها تمام دارائی شوهر است و سلطان ایشان نباید زن بگیرد که اگر زن گرفت او را بکشند رسم و هم گفته استکه مردم بلاد خرز را رسم این استکه وقتی سلطان ایشان بسنّ چهلساه رسید او را میکشند و میگویند عقلش ناقص شده و قابل سلطنت نیست

106 ) - گلشن صد و ششم

در خواص احجار و جواهر غالیة الاثمان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست خاصیة در نفایس الفنون استکه حجرالیهود سینگی است دریائی و گویند در دریا نرم باشد باد بر او جهد سخت شود و او را از جانب مغرب آرند و او میل بکبودی دارد و در افشان بود و اغلب او کرد بود بقدر جوزی خورد و بر او خطها باشد گویند سنگ مثانه را پاک کند و خون از مقعد باز دارد امّا معده را بغایت مضرّ بود و در بحیره استکه او در همة روزها متحرک باشد الاّ روز شنبه که ساکن است و از اینسبب یهودش گویند سبک گزیده و عسرالبول را مفید است و اگر چیزی از آن در ظرفی کنند و چند روز بگذارند در عدد بیفزاید خاصیة در عجائب المخلوقات است که یکی از تجار که بجهة سود بسیار تحمّل خطا بر بحار مینمود و پیوسته بسفر دریا مشغول بود حکایت کرد که نوبتی بدریایی
ص:379

سراندیب رفتم و در آن شهر پادشاهی بود دانا و اگرچه کافر و بت پرست بود امّا علماء و تجار را تربیت میکرد و ایندو طایفه را بغایت خویش مخصوص میساخت و من در آنمدت گاه گاه نزد او تردّد میکردم و او از من سیر سلوک عجبم و احوال ملوک ماضی را استفسار مینمود و من از آنمقوله سخنان میگفتم و بتدریج میان من ورای اتحاد تمام روی نمود چون عزیمت سفر کردم رای با من گفت که اگر بچیزی احتیاج داری بیان نمای تا از خزانه تسلیم نمایند گفتم شنیده‌ام که در خزانة ملک روغنی استکه چون آنروغن را در بدن خود بمالند تیر و شمشیر در آدمی کار نکند و کارد و خنجر در بدنش نفوذ ننماید اگر ازوی عنایت و کرم فرمائی بعید نباشد رای اشاره کرد تا از خزانة او دو پاره سنگ بیاورند هر یک مقدار بیضة کبوتری که بعضی نقطهای سیاه داشتند گفت چون این سنگها را در روغن بجوشانند هر کس که از آنروغن در اندام مالد تیر و تیغ در بدنش کارگر نباشد تا آنوقت که اندامشرا بشویاد و خوردن آنروغن هم همین خاصیت را دارد راوی گوید که در راه غلام آن سنگها را در روغن انداخته بجوشانید و از آنروغن قدری بخورد هر چند که شمشیر بروی زدند نبرید و متألّم نشد و تیغ کند گردید خاصیةدر بحیره استکه مقناطیس سنگی است که آهنرا بخود جذب کند و چون بوی سیر و پیاز بوی رسد از آنحالت باز ماند و چون بسرکه و خون میش بشویند باز باصلاح آید و در نفایس الفنون استکه معدن آن در دریای فلزم است و گویند که در آن دریا آهن بر کشتی نزنند و لنگر از سرب سازند و شیخ ابوعلی سینا گفته است اگر کسی مغناطیس حل کرده در دست مالد و بگذارد تا خشک شود آندست بر هر قفل بسته که مالد باز شود و در تاریخ مجدی استکه مؤلّف جامع الحکایات آورده که نوبتی در کشته نشسته بودم و از هند بطرف کعبة معظّمه میرفتم ناگاه بادی صعب برخواسته و ابری سیاه و مظلم بر روی هوا متراکم گشت و افواج امواج متلاطم شد دریا در جوش و اهل کشتی در خروش آمدند معلم که دلیل و راهبر کشتی است راه گم کرد فی الفور آهنی مجوف بهنیت ماهی بیرون آورده سنگی سیاه برداشته بقوت بر آن آهن مالید و آن آهن را بر طاس آبی انداخته بگردانید آن آهن بر سمت قبله ساکن شد و معلوم عنان کشتی بدانصوب انعطاف داد من از مشاهدة آنحال متحیّر گشته تصرّف آنصورت نمودم گفت آن سنگ که بر آهن مالیدم سنگ مغناطیس است و خاصیة مغناطیس آنستکه چون او را بقوّت بر آهن مالند چنانکه اثر آن بر آهن بماند آن آهن جز به سمت قبله نایستد و چون اینمعنی را امتحان کردم چنان بود که او گفته بود خاصیة سنگ یرقان سنگی است خورد و کسی که او را یرقان باشد اگر آن سنگ را با خود دارد و بر او نگردد صحت یابد چنانچه در نفایس است و در تاریخ مجدی آورده که یکی از ملوک فرس را پسری بود و او را با آن پسر محبتی عظیم و دوستی مفرط بود ناگاه آن پسر معلول بعلت یرقان شد هر چند اطباء حاذق و حکیمان برجنس فائق معالجه نمودند و در آن باب سعی بلیغ کردند آثار صحت بظهور نه پیوست و پادشاه از اینمعنی بغایت متألّم شد یکی از طبیبان بر زبان راند که سنگ یرقان باید بدست آورد شاید که بخاصیت آن حجر اینمرض مندفع شود ملک بتفحص آنسنگ برآمد طبیب گفت که پرستوک معدن آن سنگ را میداند و آنرا از معدن آورداه در آشیانة خود نهد پس بدستور آن طبیب بچهای پرستوکی را زعفرانی کرده بعد از چند روز حجر یرقان را در آشیانه پرستوک یافتند و قدری از آن را بر دست پسر بستند و در آب انداخته آب آنرا خورد و باندک روزی مرض بکلی زایلشد و عقل در اینمعنی حیرات است که اینجوان بی فهم و عقل اینعلم را در کدام کتاب خوانده و از چه استاد شنیده است. خاصیة گویند در دیار مصر سنگی است که هر کس او را با خود دارد اگر سنگ مثانه داشته باشد سنگ مثانه‌اش ریزه ریزه گردد و از مخرج بول بیرون آید محمد عوفی در جامع الحکایات آورده که از شخصی شنیدم که وقتی علت ریگ مثانه بر من
ص:380
استیلا یافت و هر چند اطّباء معالجه کردند مفید نیفتاد نوبتی پیری که مسافرت بسیار کرده بود بر حال من وقوف یافت گفت در ملک مصر سنگی است که چون آنسنگ را حرکت دهند آوازی از میان سنگ مسموع گردد و چون آنرا بشکند سنگی فاخته گون از میان آن بیرون آید و خاصیت آن حجر آنست که هر که آن سنگ را با خود دارد سنگ مثانه اشرا ریزه ریزه کند و از مخرج بول بیرون آید پس طلب شفاء مرا بر آن واداشت که تا بمصر رفتم و آن سنگ را بدست آوردم و بخاصیة آن حجر از آن مرض خلاص شدم. خاصیة در تاریخ مجدی استکه در کتب تواریخ مسطور است که چون متوکّل عباسی بختیشوع طبیب را گرفته بقتل رسانید و اموال او را بخزانه فرستاد در میان صندوقهای جواهر و نقایس او صندوقچة یافتند که به تکلّف مهری بر آن نهاده متوکّل گمان برد که در آنجا جوهری بغایت نفیس باشد چون سر آنرا گشادند سنگی دیدند متوکل غلام بختشیو غرا که محرم اسرار او بود و در علم طبّ و حکمت مهارتی تمام داشت طلبیده از وی سئوال نمود که این سنگ چیست و خاصیّت او چه چیز است غلام گفت که اگر خلیفه عهد کند که مرا آزاد ساخته بدرقه همراه کند تا برُوم رَوَم خاصیّت اینسنگ را می‌گویم والاّ فلا متوکل بر آنجمله پیمان بسته غلام گفت چون این سنگ را بر موی مالند موی را حلق کند و آدمی را از زحمت اسیره و محنت نوره خلاص کند متوکل خوشحال شده امر کرد که مردیرا که موی بسیار در پای وی بود حاضر ساخته باستعمال آن عمل اشتغال نمودند مجموع مویهای او را پاک ساخت متوکل فرمانداد تا غلام را بولایت روم برند غلام گفت چون خلیفه دربارة من این لطف فرمود واجب است بر من که تمامت اینعمنی را در خدمت او عرض کنم که خاصیت این سنگ چیست متوکل گفت بگوی غلام بر زبان آورد که هر سال بوقت طلوع شعری او را باید در خون میش انداخت تا خصیة او بماند و چون فصل تابستان برآمد متوکّل او را در خون میش انداخت آن خاصیت باطلشد و چونغلام رفته بودا متوکل متأسف و متحیر گشته مدّتی محزون میبود. خاصیة یاقوت معدن آنو درجدود سر اندیب باشد و گویند در حدود زبکنار کوهیست که آنرا کوه برف نامند و در زیر آن کوه یاقوت سرخ باشد و آن بر چند قسم و چندین رنگ است و بنابر نقل صاحب نفایس الفنون از خواص او آنستکه اگر کسی آنرا با خود دارد از طاعون ایمن باشد و اگر در دهان نهند قوت دل دهد و غم و اندوه را ببرد و تشنگی را بنشاند و بعضی گویند انوشیروانرا یاقوتی بود شب افروز که آنرا کوکبی خوانند بشب چون چراغ برافروختی و گوهر شب چراغ عبارت از آنست و اینمعنی مستبعد نیست چه یاقوترا این خاصیت است که چون اخگر درخشد در تاریخ آمده استکه سلطان ملک شاه قاصدی پیش سلطان ابراهیم که از فرزندان سلطانمحمود بود فرستاد قاصد چون پیش سلطان رفت زمستان بود دید که آتشدان زرّینی نزد او بود و اخگری که در آنجا بود از آتش سرختر نمودی و همچون آتش درخشدی قاصد از آن در حیرت آمد سلطان ابراهیم قدری از آن آتش بکفچة زرّین برداشت و گفت دست بیار که بدین آتش دست نسوزد و بر دست او ریخت او ندانست که آن یاقوت است و ابوریحان گفته است که نیم مثقال یاقوت سرخ پاک و صافی که سوراخ و عیب نداشته باشد و ممسوح و طولانی بود هزار هزار ارزد. و فی اخبار الدول للقرمانی ابن برمک جد یحیی بن خالد البرمکی کان جالساً مع ملک الهند فی قصر مشرف علی البحر و فی ید الملک خاتم یاقوت احمر یغلب نوره نور الشمس قد الضاء المجلس منه فلم ازل انظر الیه فلمّا رآنی فعل ذلک نزعه من اصبعه در ماه فی البحر فاستجیب منه و طننت انی جنیت جنایة فلمّا رآنی ضحک و دعا بسقط فاخرج منه سمکته فی فضبة فی رقبتها سلسلة طویلة فالقاها فی البحر فغاصت ثم ظهرت بالخاتم فی فیها فجذیها و اخذ الخاتم وردة الی اصیعه فتحرت
ص:381
و لم اعرف سببه و فیه عنه ایضاً ثم قال خرجت و اتیت دمشق و یقت هشام بن عبدالملک فاکرمنی و سئلنی عن خبری فاخبرته فامرنی ان اتخذ له معجوناً فتشاغلت بعلمه فانا فی بعض الایام فی منزلی مشغولاً بدق اجزاء المعجون الذی امرنی به و اذا بغلمانه مجموا علی و قالوا امیرالمؤمنین یطلبک فلمّا حضرت مجلسه و دخلت من الباب قال اترکوه اذهب لا تقربنی انّ معک سمّاً فاخرجونی و عدت الی منزلی و انا متحیّر فاغتسلت و لبست ثیابی و رجعت الیه و سألته عمّا کان فقال کان معک ثم او عبثت بشیء من السموم فقلت لا والله یا امیرالمؤمنین الا انی کنت ادّق الأفیون و هو من جملة اجزاء المعجون و هو سمّ فقلت فکیف علم امیرالمؤمنین ذلک فقال لیف ی عضدی کبشان من الیاقوت اذ القینی انسان معه سم انتطجا فلمّا وقعت عینی علیک انتطح الکبشان فعلمت انّ فی یدک شیئا من السّموم خاصیة در نفایس الفنون استکه زمرّد معدن آن درولایت سودان مغرب است و در بربر بالای صعید مصر هم گویند و آنرا اقسامی است و از خواصّ او آنست که هر که زمرّد با خود دارد خواب بد نه‌بیند و قوّت دل دهد و از صرع ایمن باشد و خون شکم و اسهال باز دارد و در بعضی از کتب تواریخ آمده است که در قدیم یک قطعه زمرّد بوزن دوازده درم بدوازده هزار دینار زر مغربی فروخته‌اند و در اخبار الدّول است که هدیّه فرستاد سلطان هند از برای هرون الرشید قضیب زمّردی را که طول آن زیاده از یک ذراع بود و بر سر آن قضیب صورت طائری بود که از یاقوت احمر مصوّر شده بود و قیمت شد آن طائر از یاقوت بتنهائی قطع نظر از قضیب نموده بصد هزار دینار. خاصیة یکی از جواهر غالیه الماس است و معدن او را در هندوستان نوشته‌اند و از خواصّ او آنست که اگر ریزة از آنرا بخورد جگر او را پاره پاره کند و اگر فی الفور جگر گوسفند بلغ کند خورندة او آن الماس که خورده در آن جگر گوسفند مخلوط شده براه قی بیرون آید و ریزة از او بر سر مشقب بنشانند و بدان سنگهای سخت را سوراخ نمایند در بحیره آورده که از ثقاب شنیده شده که در جبال جنوبی هند راجة میباشد که هرگز هیچیک از ملوک ملایمت نکرده و دشمنرا بر او دست نیست چه از هیچ طرف بیگانة به ملک او نتواند درآمد و در ملک او نیز معدن الماس میباشد بدین نوع که در سالی یک هفته و زمینی که همه سال در او الماس یافته‌اند مردم خود را بر آن زمین تعیین کند البته الماس یافته شود و جمیع مردم الماس بخدمت او آورند و این از همه عجیب‌تر که هیچکس الماس را نتواند از او پنهان کرد چه شب در عالم خواب البته او را معلوم میشود شخصی که بآنملک رسیده بود نقل کرد که مرا اینحال واقعشد از آنزمین التماس یافتم چونروز دیگر خواستم که برآیم گماشتگان را چه مرا نزد راجه بردند راجه گفت مرا دوش چنین گفتند که تو الماس یافته بدین شکل و این اندام چونراست می‌گفت من عاجز شده الماس را برآوردم و تسلیم کردم گویند در آن فصل مرغان الز کوه خطابآن حدود میآیند و آب و هوای آنرا هر اینجا ممیت است که اگر آن مرغان اگر الماس در مخلب نداشته باشند زنده نمانند و قول دیگر آنکه هر سال مرغان آنملک را علتی دست میدهد که الماس علاج آن میکند پس بمعدن الماس رفته الماس میآورند. خاصیة مرقشیشا در ساحل بحر مغرب است و از خاصیت او استکه هر کس آنرا ببیندا چندان بخندد که از خنده هلاک شود در بحیره است که چون اسکندر از دریایمغرب گذشت سپاه او بجائی رسیدند که هر کرا چشم برانمکان افتاد از خنده هلاک شد کیفیت را با حشر شناسان گفتند ایشان گفتند شک مرقشیشاد در اینجاست پس تمام سنگها را جمعکرده بکرباس بسته حصاری برآوردند و روی آن کچ نمودند اگر نادراً مسافری از نردبان آنحصار رفته بدرون آن بنگرد از خنده بمیرد گویند ملک زادة اینقول را استوار نداشت چون بآن
ص:382
موضع رفته امتحان کرد قبول نمود

107 ) - گلشن صد و هفتم

در فوائد نباتات و اجزاء هر فرو فروان حیوان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست فائدة در خریدة العجائب ابن وردی است که درخت خرما اوّل درختی است که بر روی زمین استقرار یافته و پیغمبر(ص) فرموده است گرامی دارید نخله را که عمته شما است و آنرا عمته انسانی فرموده بجهة آنست که از فاضل طبنته آدم خلقت شده و هم بجهه اینکه از چندین جهة شبیه بانسانست اول از حیث استقامت قامت دویم از حیث طول قامت سیم از حیثت امتیاز نخلة ذکر از میان نخلهای ماده چهارم از حیثیت اختصاص آن بلفاح و آبستن شدن پنجم آنکه بوی طلع آن مثل بوی منی انسان است ششم آنکه از برای ثمرة آن غلافی است مثل مشیمة انسان و بچة دان آن هفتم آنکه چون سرش قطع کنند مثل انسان بمیرد هشتم آنکه پیه اندرخت را اگر آفتی رسد نابود شود چه پیه آن مانند مخ انسان است نهم آنکه هرگاه نخلة ذکر بانثی نزدیک باشد نخلة انثی زیاد بارور شود دهم اگر نخلة انثی را قطع الفت شود از ذکر یا بالعکس انثی بارور نشود از الم فراق یازدهم اگر زیاد آب بخورد فاسد شود دوازدهم آنکه اگر آب از سرش بگذرد بار ندهد مثل انسان غریق باشد و او را مثل امراض انوسانی امراضی باشد از جملة انکه مثل انسان مغموم شود و علاجش آنست که بقدر دو ذراع ازاسفل او را قطع کرده و در خلال آن آهن گذارند و از جمله آنکه عاشق گردد و علامت آن آنستکه بدرخت دیگر میل کند و بارش کم شود و علاجش آنست که میان آن نخله و معشوق او که باو متمایل شده ریسمانی به بندند یا از آن معشوق سعفة بر این عاشقمعلق کنند و یا از طلع آن معشوق بر او ریزند و از جملة منع ثمره است و علاجش آنستکه صاحب نخله طبری بر دست گرفته و با یک نفر دیگر نزد آن نخله رفته و بان همراه خود بگوید که میخواهم باین طبر این نخله را قطع کنم چه آنکه بار نمیدهد پس آنمرد همراه بگوید که او را قطع نکن چه امسال بار میدهد و صاحب تخله اصرار بر قطع آن کند و آن همراه شفاعة کرده مانع شود پس صاحب نخله طبری که دردست دارد سه ضربة از پشت طبر بر او بزند که آنسال بارور شود و ثمرة کثیر دهد و از جمله آنکه ثمره‌اش را بانتها نرساند و مثل زنیکه بچه سقط کند بارش را قبل از تکمیل بریزد و علاجش آنکه کمربندی از سرب ترتیب داده بر میانش بندند که دیگر ثمره‌اشرا سقط نکند و بعضی از فوائد آن از این مکاتبة بعضی از ملوک روم بخلیفة ثانی معلوم میشود که نوشت بخلیفه که شنیده‌ام در بلاد تو درختی استکه ثمره میدهد که شبیه بگوشهای حمار وحشی است و پس از آن منشق میشود از چیزیکه مثال لؤلؤ منظوم است پس سبز میشود مانند زمرد پس سرخ و زرد میشود و مثل ریزهای طلا و قطعهای یاقوت پس میرسد و بمانند بهترین فانودجها میشود پس خشک میشود و از جملة قوت قرار داده مویشود و ذخیره کرده میشود از برای مؤنه فللّه درّها شجرة و اگر گوینده بمن راست گفته باشد پس چنین درخت از درختان بهشت است چون این نامه بعمر رسید در جواب او نوشت که کوبنده بتور است گفته است و این همان درخت است که مسیح در زیر آن تولد یافته و گفته است انی عبدالله اتا فی الکتاب فائدة و ایضاً در جزیده استکه زیتون بر دو قسم است بنسانی و تری و بری آن اسود است و زیتون درخت مبارکیست و روئیده نمیشود مگر در بقاع شریفة طاهرة مطهرّه و از حضرت رسول(ص) روایت شده که خون آدم در دار دنیا آمد او را درد شکم عارضشد و ضربانی در بدن پیدار گردید پس بسوی باریتعالی از مرض خود شکوه نمود جبرئیل از جانب حقتعالی بر او نازل شده و درختی از زیتون همراه داشت پس آنرا بآدم داده و عرض کرد او را غرس کن و چون به ثمر آید از ثمرة آن گرفته فشار ده و روغن آنرا بگیرد و بر تن خود استعمال نما چه آنکه روغن
ص:383

آن شفاء از تمامت دردها است مگر از داء سام و مرض و موت و گفته‌اند که درخت زیتون تا سه هزار سال عمر میکند و از خواص آندرخت اینست که بر تشنه‌گی صابر است مثل نخله و چوب آن در وقت سوزانیدش دود ندارد و روغنش هم دود ندارد و اگر شخصی جنب ثمرة آن بخشیند فاسد میشود و قلبل الخمل میگردد و باید در شهرهائی غرس شود که تردد در کنارش زیاد شود که گرد و غبار از کثرت ماره بالا گیرد و ثمره‌اش نشیند که این باعث زیادی نضج و کثرت و سوته او میگردد و هرگاه چند میخ از چوب بلوط در اطراف آن بزمین کوفته شود باعث کثرت ثمرة او میگردد و اگر کسیرا از هوّام الارض گزیده باشد چون قدری از ریشة درخت زیتون را بر جای گزیده شده بگذارند فی الفور برء حاصل شود و خاکستر برگ درخت زیتونرا بجای توتیا در چشم کار برند و صمغ آن از برای بواسیر نافع است و اگر برگ آنرا در میان آب خیسانیده و در آن آب قدری نانم ریخته بخورد مار دهنده فوراً هلاک شود و فوائد دیگر هم از برای اوست و بهمین قدر اختصار شد. فائدة در خاصیّت زرد آلو در بحار و کتاب سابق الذکر از حضرت رسولخدا(ع) روایة نموده که خداوند پیغمبری را بقومی مبعوث فرمود و آنها را در هر سال روز عیدی بود که در آنروز اجتماع مینمودند پس آن پیغمبر در آنروز به نزد ایشان آمده و آنها را بسوی ایمان بخدا دعوت فرمود آنجماعت گفتند اگر تو در دعوی خود صادقی که از جانب خداوند بما مبعوث شدة پس خدای را بخوان تا از اینچوب خشک که در اینجا افتاده ثمرة ایجاد فرماید که بر رنگ لباسهای ما باشد و الوان البسة ایشان در آنوقت زعفرانی رنگ بود تا ما بتو ایمان بیاوریم پس آنجناب خدای را خوانده آنچوب سبز شد و برگ و ثمر بیرون آورد و ثمرة آن زردآلو بود و برگ آنرا هرگاه صاحب درد دندان مضنع کند وجع دندان او برطرف گردد و آن تر و سرد است و سریع العفونه و خوردن آن باعث تبرید معده است و مفسد طعام است حکایت شده استکه وقتی طبیبی گذشت بر کسیکه درخت زرد آلو غرس میکرد پس از آنغارس پرسید که چه میکنی آن مرد گفت از برای خودم و برای شما کار میکنم طبیب گفت چگونه از برای من کار میکنی آنمرد گفت درخت زردآلو میکارم چه من بثمره و پول آن انتفاع میبرم و شما بمرض کسیکه از آن بخورد منتفع میشوید از گرفتنم حق الطبابة از او. فایدة در سمأ و العالم از حضرت باقر و آنجناب از حضرت امیرالمؤمنین(ع) روایة نموده که فرمود بخورید انجیر را زیرا که آن نافع قولنج است و کم نمائید خوردن ماهی را چه گوشت ماهی موجب دبول بدن و باعث کثرت بلغم و سبب غلظت نفس است و ایضاً بسند صحیح از حضرت امام رضا(ع) روایة نموده که انجیر کند ردهانرا برطرف میکند و استخوانرا سخت میکند و مو را میرویاند و دردها را میبرد که با آن بدواتی دیگر حاجت نیست و شبیه‌ترین میوه‌هاست بمیوه‌های بهشت و هم از حضرت رسول(ص) روایة نموده که خوردن انجیر دفع میکند نقرس و بواسیر را و قوت مجامعت را می‌افزاید و از حضرت ابی جعفر علیه‌السلام روایت نموده که چون ملک قبطیان بعزم خراب کردن بیتالمقدس با سپاه خود بیرون آمد مردم در نزد جبریل پیغمبر اجتماع نموده و شکوه کردند از این امر خرقیل گفت شاید من امشب با خدایتعالی در اینخصوص مناجات کنم پس چون شب در رسید با خداوند مناجات نمود خداوند باو وحی فرمود که من کفایة شر آنها را از شما خواهم فرمود پس به منلکم موکّل بهوا امر شد که نفسهای قبطیان را گرفته تماماً هلاک شدند پس چون روز شد خرقیل قوم خود را از هلاکت ایشان خبر داده بیرون آمدند و قبطیانرا مرده دیدند پس خرقیلرا از مردن آنها بدعای او چیزی در قلب خلجان نموده و با خود گفت که فضیلت سلیمان پیغمبر بر من چیست که من نیز مثل آنچه را که او کرده است نمودم پس بمکافات این خلجان قرحة برجگرد پدیدار شده او را بسیار
ص:384
اذیة میکرد تا آنکه تذلل و تجشع از برای خدایتعالی نموده و در میان خاکستر نشست پس از جانب خداوند جل و علا باو وحی شد که بگیر شیر انجیر را و از ظاهر بدن خود آنرا بسینه‌ات بمال تا رفع مرضت گردد چون خرقیل چنان کرد مرض او رفعشد. فائدة در بحارالأنوار از حضرت امام رضا(ع) روایة نموده که بخورید خربزه را که در آن ده خصلت است و دردی و فسادی ندارد و خوردنی است و آشامیدنی است و گلست و آشنانست که دهانرا پاک میکندا و تا نخورش و قوّت جماعرا زیاد می‌کند و مثانه را میشوید و ادرار بول می‌کند در یک مثانه را دفع می‌کند و ایضاً در بحار از کتاب روضه از حضرت امام رضا(ع) نقل نموده که این اشعار را در توصیف بطیخ انشاء فرموده است عربیة اهدت لنا الاّیام بطنیحة من حلل الارض و دارالسلام تجمع اوصافاً عظاماً و قد عددتها موضوفة بانظام کذاک قال المصطفی المحتبی محمد جدی علیه‌السلام ماء و حلوآء و ریحانة فاکهة و من طعام ادام تنقی المثانة و تصفی الوجوه تطیب النکهة عشر تمام فائدة در بحارالانوار از حضرت صادق روایت نموده که فرمود کاسنی بهترین سبزیها است و فرزندان را بسیار نیکو میکند و پسر می‌آورد و ایضاً فرموده که با دروج فتج شده میکمند و اشتهای طعام را زیاد میکند و سل را میبرد و آروق را خوشبو میکند و امان است از خوره و چون در شکم ساکن شود همه دردها را زایل کند و از حضرت صادق(ع) روایة نموده که فرمود بخور تره را که در آن چهار خصلت است کند دهانرا برطرف می‌کند و بادها را دفع می‌کند و بواسیر را قطع میکند و هر که بد او مبت کند بر آن از خوره ایمن است و از حضرت صادق و آنجناب از جدّش رسول خدا روایت نموده که فرمود بر شما باد بخوردن کرفس که خوراک حضرت الیاس و یسع و یوشع بن نون است و از حضرت امام موسی(ع) روایت نموده که خوردن سیب ترش و گشنیز مورث فراموشی است و از حضرت امام جعفر مرویست که بر روی زمین سبزی شریف‌تر و نافع‌تر از برگ خرفه نیست و آن سبزی حضرت فاطمه است و در حدیث دیگر فرمود که بر شما باد بخوردن کاهو که خونرا صاف می‌کند و از حضرت صادق منقول است که هر که تره تیزک را بعد از نماز خفتم سیر بخورد تا صبح نفس او بو را کشد بسوی خوره و در حدیث دیگر فرمود که کاسنی و بادروج از ما است و ترتیزک از بنی امیه است و از حضرت صادق(ع) مرویست که خدایتعالی دفع کرد از یهودان خوره را بخوردن چغندر و بیرون آوردن رگهای گوشت و از حضرت امامن موسی(ع) مرویست که جناب رسولخدا(ص) وصیت نمود بحضرت امیرالمؤمنین(ع) که با علی بر تو باد بخوردن کدو که داماغ و عقلرا زیاد می‌کند و آنجناب امر میفرمود زنان خود را که کدو در طعام زیاد کنند و از حضرت صادق مرویست که در ترب سه خصلت هست تخم او طعام را هضم می‌کند و ریشه‌ام قطع بلغم میکند و برگش مورث ادرار بول است و از حضرت صادق مرویست که خوردن کزر قوت جماعرا زیاد می‌کند و امان میدهد از قولنج و دفع بواسیر می‌کند و در چهار حدیث معتبر وارد شده استکه بخورید شلغم را که هیچکس نیست مگر آنکه در اورک خوره هست و شلغم آن رگ را می‌گدازد و از حضرت صادق منقولیست که بخورید بادنجان را که درد را میبرد و بآن درد نیست و از حضرت صادق منقول است بچیدین سند که پیاز کند دهنرا میبرد و بلغمرا زایل میکند و سستی و واماندگی را برطرف میکند و پیهای بدن را محکم میکند و بن دندان را سخت میکند و قوّت مجامعت را می‌افزاید و نسلرا زیادمی‌کند و تب را میبرد و بدن را نازک میکند
ص:385
و احادیث بسیار در مدح ارشم وارد شده استکه تقویت معده می‌کند و اگر در صبح ناشتا سفوف کرده بخورد رطوبت معده را دفع میکند فائدة در حیوة الحیوان استکه نشستن در بالای پوست شیر بواسیر را میبرد و نقرس را زائل میکند و اگر پیه پیشانی آنرا روغن کل مخلوط نموده و بصورت مالند بلوک و جمیع مردم از او در هیبة افتند و کنة شتر را اگر بر آستین شخص عاشق ببندند عشقش زایل شود و مخ ساق آن را هرگاه در پنبه گذارده و زن عقیم آنرا بردارد تا سه روز و بعد از آن با او مجامعت نمایند حامله شود و خصیة هرگوش را هرگاه بر موضعیکه مار و عقرب گزیده بمالند فی الفور برء حاصل شود و هرگاه شاخ و سمّ بز کوهی را کوبیده و در میان روغن ریخته کسی که بسیار راه میرود بر ساق و بدن خود از آنروغن بمالد خستگی نه بیند و هرگاه بخون افعی اکتحال کنند باعث جلای بصر میشود و اگر دل آنرا خشکانیده با خود دارند سحر بر ایشان کارگر نشود و خصیة بط را هرگاه برشته نموده و مرد آن را بخورد و فوراً با زن خود جمع شود آنزن حامله گردد باذن الله و اگر از اجزاء گوزن با کسی باشد آنرا خواب نبرد تا آنکه او را از خود دور نماید و آشامیدن خون گوزن موجب تفتت سنگ مثانه است و زهرة ببر را هرگاه در آب ریخته و بر سر صاحب سرسام و برسام بمالند موجب صحّت او گردد و زهرة طوطی را هرگاه کسی بخورد فصیح للسان و جزی الکلام گردد و زبل قاطر را هرگاه زنیکه بچه در رحمش مرده باشد بخورد بچة او سقط شود و زبل خشکیدة آنرا اگر صاحب خون دماغ در دماغ خود فرو برد رعاف او حبس شود و زبل گاو را هر گاه سوزانیده و زن حامله با بآن دود دهند بجه او چه زنده باشد و چه مرده از او جدا شود و هرگاه صاحب مرض صرع خاتمی ترتیب داده و فصّ آنرا از سمّ الاغ قرار دهد ایمن از صرع گردد و هرگاه بگیرد دو چشم مرغ سیاه بسیار سیاه را با دو چشم گرنه سیاه و آنها را خشکانیده و سحق نموده و بدیده کشد روحانیتن در نظر او بیایند و هر چه را که از ایشان سئوال کند جوابشرا خواهند داد. فائدة دمیری در حیوة الحیوان آورده که اکتحال بآنچه در جوف خفاء است باعث زوال رطوبة چشم و موجب رفع پردة است بگذارند فوراً برء حاصل شود. فائدة فی الجلد الاول من نزهة المجالس بعد الرّحمن الصفوری الشافعی رای رجل خنفاء فقال ما اراد الله بخلقها لا صورة خسته و لا رایحة طیبه فابلاه الله بقرحة عجز عنها الاطباء فحضر طبیب و قال ائتونی بخفساء فاحرقها و جعل رمادها علی القرحه فبرأ باذن الله فقال صاحب الفرحة اراد الله ان یعرفنی انّ اقبخ الحیوانات اعزّ الادوّیة عندی قائدة در زنبیل معتمدی استکه در نمرة چهاردهم روزنامة اختر که بتاریخ 12 محرم سنه 1303 در اسلامبول طبع شده در باب مکس و منافع آن مینویسد که در باب منافع اینحیوان ضعیف برای بنی نوع انسان روز نامة صحّت تفصیلی نوشته بود ترجمة آنرا خالی از مناسبتی ندیده ذیلاً مینگاریم این یکی معلوم است که بمناسبت تغییر موسم و درآمدن تابستان اینحیوان بکثرت ظاهر میشود اگرچه در ظاهر مردم را اذّیت می‌کننتد ولی باطناً فوائد بسیار برای حفظ صحت بنی نوع بشر از وجود آنها حاصل میشود چنانکه مرسن نام حکیم که از اطبّای حاذقه انگلستان است میگوید با وجود اذّیتی که از نوع مگس بآدمیان میرسد نباید او را مانند حیوان موذی نگاه نمود چه نوع مگس برای بنی نوع انسان از حیوانات بسیار خیرخواه است وظائف سودمندی که دربارة حفظ صحّت آدمیان از آنها بظهور میرسد مستحّق انواع احترامند که در آنباب لازم است برای اثبات مدّعا شرح و بسطی داده شود که همه کس را
ص:386
از کمال خیرخواهی و درجة منافع اینجوان ضعیف در خصوص نگاهداری صحّت بنی آدم آگاهی حاصل آید در حالتیکه مگس از پرواز مانده جائی می‌نشیند خواهید دید که بمحض نشستن پاهایشرا بهمدیگر مالیده پس از روی پرهای خود گذرانیده بعد از آن دستهای خود را بلند نموده بسر و صورتش بهمدیگر خیلی مالیده آنگاه با خرطوم خود تا هر جائی که میرسد بدنش را می‌لیسد تماشا کننده چنین می‌پندارد که اینعملیات محض تجهه طهارت است و حال آنکه مطلب غیر اینست طبیب موحی الیه بمناسبت تجربه و تحقیقی که خود بعمل آورده است میگوید اینعلیمات که از مگس مشاهده می‌شود برای طهارت نیست بلکه برای تلف کردن هوا م بسیار کوچکی است میکروب نامی است که مخلوط هوا و محل صحّت و با ذرّه‌بین در صورتیکه بدقت نگاه کرده میشود مشهود میگردد هوام مذکور در حالت طیران مگس روز بال و پر آن جمع میشود اینو است که مگس پس از فراغت از پرواز جائی که نشسته است بواسطة دست و پا و خرطوم هوام مذکوره را که بوحوش نشسته جمعکرده فرو میبرد طبیعت مومی الیه نخست چنین گمان کرده بوده است که مگسها تخم خودشانرلا میخورند روزی در روی کاغذیکه مگسها نشسته مجلس مهمانی غریبی داشته‌اند بواسطة ذره‌بین نگاه کرده دیده است خیلی هوام سفید صغیر الجّثه روی کاغذ جمع است و مگسها آن را طعمة خود می‌کنند سپس همان کاغذ را جائی پاک کرده نگاه میدارد پس از اندک زمانی کاغذ را معاینه میکند که باز هوام مذکوره روی آن جمعشده و از این بکی دریافته بوده استکه خوراک مگسها پیوسته همین هوام میکروب نام بوده است نه تخم خودشان طبیب مومی الیه میگوید این هوام برای حفظ صحت خیلی مضّر است بعلت اینتکه تولید آن از کثافت است چنهانکه در هر جا که موادکثیفه است هوام مذکوره بیشتر پدید آمده مگسها نیز برای صید آنها آنجا جمع میشوند و این یکی واضحست نوع مگس در جائیکه تمیز و پاک است کمتر یافت شده و آنکه هست ضعیف و خفیف است ولی بخلاف جای کثیف که مگس در آنجا هم فراوان و هم فربه و چاق‌تر است.

108 ) - گلشن صد و هشتم

در منافع اعضاء ظاهره و باطنة انسان و گلچین از گلبانهای آن چند گل است منفعة در حیوة الحیوان از ابن بختیشوع طبیب نقل نموده که از چیزهائی که ذکر شده از خواص و منافع اجزاء انسان و تجربه نیز بر آن شاهد است چیزهائی است که حکیم جالینوس گفته است و از آنجمله این است که هرگاه موی آدمی را سوزانیده و با گلاب داخل کرده و بر سر زنی که درد مخاصّ دارد بگذارند ولادت بر آن آسان گردد. منفعة و هرگاه منی آدمی را بر موضع برص بمالند آنرا زایل کند و اگر منی آدمی در جرة ریخته شود هر چه کیک در آن حجره باشد بر آن منی جمعشوند و در آن حجره بغیر از آن موضع کیک یافت نمی‌شود. منفعة و هرگاه آب دهن آدمی تا سه مرتبه بر دهان مار افتد باعث هلاک آن گردد. منفعة و اگر در شبی که باد بسیار در آن میوزد چراغی از روغن آدمی روشن کنند باد ساکن شود و اگر موی گیس زن را بآن طولانی که هست بریده و در دریا اندازند بنحویکه از دریا بیرون نیاید مار آبی گردد و باذن الله منفعة و هرگاه کسی که در چشم آن سفیدی باشد و بیشتر پستان زن باشکر طبر زد اکتحال نماید باعث رفع آن سفیدی کرده و هرگاه طفل شیر خوارة را که کبود چشم باشد چهلروز از شیر جاریة جثیه شیر دهند چشم آن سیاه گردد. منفعة و هرگاه بول صبتی را گرفته و قدری خاکستر درخت انگور را در آن ریزند و بر بالای ریش و قرحه گذارند آنرا مندمل کند و هرگاه اول دندانیکه از طفل میافتد بر زنی آویزان باشد حامله نگردد تا آن دندان با او است منفعة و هرگاه بزهرة آدمی اکتحال نمایند از برای سفیدی چشم نافع است و جالینوس و این ماویشه گفته‌اند
ص:387

که زهرة آدمی ستم قاتل است منفعة و هرگاه استخوان آدمیرا سوزانیده و نرم نموده و قدری صبر زرد در آن داخل کرده در بینی کشند که مرض باسور دارد بهبودی حاصل گردد و باسور مرضی استکه در مقعده و بینی حادث میشود و جمع آن بواسیر است چنانکه در کتاب کنزاللغه مرقوم داشته منفعة و هرگاه کرمهائیکه از آدمی دفع میشود گرفته شود و خشک کرده آنرا نرم نمایند و در چشم کسی که سفیدی در چشمش افتاده باشد بکشند سفیدی آن زائل شود و اگر فضلة آدمی را خشکانیده نرم بکوبند و بپزند و با سرکه عجین کنند در حالتیکه در آن سرکه قدری عسل هم مخلوط کرده باشند و محلیرا که آکله دارد بآن طلی نمایند رفع آکلة آن شود باذن الله و همچنین هرگاه بآن خناقیکه در گلو حادث میشود طلی نمایند برء حاصل گردد منفعة و هرگاه موی آدمی را معلق بدارد کسیکه او را درد شقیقه است دردش ساکن شود و اگر موی آدمی را بسرکه تر نموده و بر موضعیکه آنرا سک نیش زده باشد بگذارند برء حاصلشود و اگر خون آدمیرا با آرد حلبه و آب سداب عجین نموده و بر بالای هر جراحتی که در بدن باشد بگذارند برء حاصل کند منفعة و هرگاه خون حیض دختر باکره باثیبة جوانرا گرفته و اندکی شراب کهنه در آن ریخته و صاحب سفیدی چشم بآن اکتحال کند سفیدی چشمش زائل شود و خرقه حیض زنان را هرگاه بر دنبال کشتی آویزان کنند از صدمة باد ایمن گردد و هرگاه زنی را درد ناف باشد خرفة حیض رال سوزانیده بنحویکه خاکستر گردد پس قدری از آن خاکستر را با اندکی گشنیز بآب نیم گرم ریخته بنحویکه مثل خمیر نشود و بآن اطراف ناف را طلایه نموده باذن الله از درد ناف برء حاصل کند و همچنین در وقت نفاس هم اگر ناف را درد بگیرد علاج اینست. منفعة و هرگاه رجیع طفلرا که در وقت ولادت از او جدا میشود گرفته و خشکانیده و نرم کوفته و در چشمیکه سفیدی دارد بکشند سفیدیش زایل گردد و اگر مقدار نخودی از رجیع خشک آدمی را نرم کوبیده و در میان آب نیم گرم بریزند و بصاحب قولنج بیاشامند باذن الله تعالی او را از آنمرض برء حاصل گردد و هرگاه در میان سرکه ریخته باشند در رفع قولنج مؤثرتر باشد و هرگاه رجیع آدمی را که تازه دفع میشود و هنوز گرم است گرفته و در شراب کهنه ریخته بحیوانی که دلش درد گرفته بدهند موجب افاقه آن میگردد. منفعة و هرگاه دستها و پاهای انسانی را در میان طشتی شسته و آب آنرا هر کس بخورد چنان محبتی دربارة کسی که دست و پای او شسته شده است پیدا کند که طاقت مفارقت او را نداشته باشد و این سرّی است عجیب و مجرّب منفعة و هرگاه کسیرا مرض لقوه و فلج باشد اگر از شیر زن سیاه یا حبشیة با روغن زنبق مخلوط نمودن سعوط نماید او را باذن الله برء حاصل گردد و مقدار سعوط از آن از برای انسان کامل اسن و العمر یک قراط است و از برای طفل یکحبه است و اگر در آن قدری از انزروت داخل کرده و بچشمیکه در آن سرخی باشد بکشند او را نافع باشد. منفعة و هرگاه انجدان را نرم کوبیده و در میان بول کودک نابالغ ریخته و به حیوانی که آفت از غولان پیدا کرده بخورانند او را برء حاصل گردد و هرگاه بخواهند که زن مایل بمفارقت غیر از او نباشد قدری ازموی آنزن را گرفته و سوزانیده و خاکستر آنرا در وقت مجانمعت بر سر احلیل گذارده و با او مجامعة کند که دیگر آن زن قبول مجامعت غیر او را ننماید و اینسّری است عجیب منفعة و هرگاه جزئی از منی آدمی را گرفته و جزئی زنبق را در آن داخل کرده و صاحل لقوه از آن سه روز سعوط نموده او رد صحّت و برء حاصل گردد باذن الله تعالی و هرگاه بول طفلی نابالغ را گرفته و در ظرفی نموده بالای آتش بگذارد تا گرم شود ولتة را در آن انداخته تا تر شود پس از آن بر چشمیکه ورم نموده و یا سرخ شده باشد بگذارند او را برء حاصل گردد باذن الله منفعة و هرگاه منی آدمی
ص:388
را در حالتیکه تازه از احلیل بیرون آمده و گرم باشد گرفته و بر موضعی که مبر وصست طلایه کنند رنگ آن موضعرا تغییر میدهد و برنگ بدن مینماید باذن الله تعالی و هرگاه بخواهند که پستانهای دختر تا سن کهولت شکسته نشود بگیرند از خون اول حیضی که آندرختر می‌بیند و از آن سر پستانهای او را رنگین کنند و طلایه نمایند که پستانهای او هیچوقت شکسته نگردد و اینسریست عجیب و مجرّب منفعة و هرگاه گرفته شود خون حیض در حالتیکه گرم و تازه باشد و بآن چشمیرا که نقطه افتاده و یا ورم کرده ملطع کنند باعث زوال نقطه و ورم آن گردد منفعة و هرگاه بخواهند که بدن انسانی فربه گردد بگیرند پیه مرغابی ماده را و آنرا کوبیده با قدری از بورق و کمون کرمانی و آدر جلسه پس از آن بندقه و کلولها از آن ترتیب داده و تا هفت روز آنها را بمرغ سیاهی داده تا بلغ کند و آن هفت روز باید متوالی باشد پس بعد از هفت روز آنمرغرا ذبح نموده و از آن آبگوشت ترتیب داده هر کس که از آن بخورد چه زن باشد و چه مرد چنان فربه شود که گوشت و پیه بدنش بحد غلبه و افراط رسد و هرگاه از برای فربهی عملی ابلغ از آنچه ذکر شد بخواهند بگیرند زهره آدمی را و با اندکی از آب داخل کرده و آنچه ممکن است که خیسیده شود در آن از گندم در آن ریزند و صبر کنند تا گندمها باد کند و خیسیده شود پس آنها را در نزد مرغی سیاه ریخته تا هفت روز متوالی تا آنها را بخورد پس آنمرغرا ذبح نموده و بدستور سابق بخورند که در فربهی اثری عظیم دارد. منفعة و هرگاه بخواهند که شیر زن بند شود و قطع گردد بگیرند جلسدا و آنرا نرم کوبیده و با آب خمیر کرده و بر سر پستانهای زن طلایه نمایند که شیر پستان او باذن الله قطع خواهد شد و اگر بخواهند که شیر زن زیاد شود بگیرند یک دانه خنطرا و آنرا نرم کوبیده در میان روغن زیت بریزند پس از آن قطعة کبودی بر سر چوبی بسته و در میان آن زیت داخل کرده و بزیت آلوده نموده و بآن سر پستان زنرا طلایه نمایند که شیر آنزن باذن الله و اجازته زیاد خواهد شد و هر دو اینعملها صحیح و مجرب‌اند. منفعة و هرگاه صورت کودکی صبیح المنظر را مصوّر نموده و در وقت جماع در مقابل نظر زن گذاشته شود اگر حامله گردد فرزندی بزاید که در اکثر اعضا و جوارج شبیه بآنصورت باشد تایید فیه تسدید این ناچیز گوید که تائید مینماید اینرا آنچه در زهر الرّبیع سید سند جزائری است چه آنجناب در آن کتاب از حضرت امام رضا(ع) روایت نموده که پادشاه بخت النصر بدانیال پیغمبر عرضکرد میخواهم مرا پسری مثل تو بهمرسد دانیال فرمود قدر و منزلت من در دل تو چقدر است پادشاه گفت بزرگتر قدری و عظیم‌تر محلی دانیال فرمود پس در وقت مجامعت مرا در نظر آورده و دل خود را متوجه من کن بخت النصر بموجب سخن دانیال عملنموده پس برای او متولد شد پسریکه اشبه خلق بود بحضرت دانیال علیه‌السلام منفعة و هرگاه استخوان جناح راست هدهد را بادندان آدمی در زیر سر کسی که در خواب است بگذارند از خواب بیدار نشود مگر وقتیکه آنها را از زیر سر آن بیرون آورند و هرگاه دتلان انسان مرده را بر کسیکه درد دندان دارد معلق نمایند درد دندانش ساکن گردد و آب دهن آدمی را در وقتی که ناشتا باشد اگر با ثالول بمالند آنرا برطرف کند و شیر زن را هرگاه قدری عسل در آن داخل کرده بخورند از برای تفتت و ریز ربیز نمودن ریگ مثانه بسیار نافع است. منفعة و هرگاه بول آدمی را بر جای سگ گزیده بمالند آنرا نفع بین بخشد و طائفه گفته‌اند اگر مکلوب و سگ دیوانه گزیده را قدری از خون انسانی شریف و حسیب بدهند فی الفور او را برء حاصلشود و قول شاعر را بر این امر شاهد آورده‌اند که گفته غریبه احلامکن لسقامو الجهل شافیة کما دمائکم تبری من الکلب و قلامة ناخن آدمی را هرگاه آدمی دیگر بخورد در حالتیکه آنرا سوخته باشند آن کسیکه آنمرا خورده چنان شیفته
ص:389
صاحب قلامه گردد که نخواهد آنی از او جدا شود منفعة و هرگاه لعاب انسان روزه دار بگوشی که کرم داشته باشد بریزد باعث خروج کرم آن گردد و اگر با لعاب روزه دار قدری رزاوند داخل نموده و بر بواسیر بگذارند موجب بهبودی آن گردد و بریدة ناف کودک را گرفته و قدری از آنرا در زیر نگین انگشتری بگذارند هر کس که آن انگشتری را در دست کند از قولنج ایمن باشد و هرگاه زن عورت خود را بموی آدمی بخور دهد از تمامت دردهای رحم ایمن گردد منفعة و هرگاه زن پستانهای خود را بخون نفاس طلایه نماید تا زنده است دیگر حامله نگردد بشر آنکه آن خون از خون نفاس اول خودش باشد و اگر اول دندانیکه از طفل میافتد پیش از آنکه بر زمین برسد برداشته شود و آنرا نگین انگشتری قرار داده و بر زن معلق بدارند هم باعث حامله نشدن او گردد. منفعة و هرگاه صاحب جرب بعرق بدن زن طلایه نماید موضع جرب خود را برء حاصل کند و هرگاه خاکستر درخت انگور را داخل در بول آدمی نموده و تمجلتیکه خون از آن میآید بگذارند باعث قطع خون آن گردد و هرگاه بول طفلیکه به بیست سال نرسیده باشد گرفته شود در ظرفی و از آن مبروص بیاشامد او را برء حاصل گردد باذن الله و اجازته منفعة و هرگاه خون بکارت را در وقت افتضاض آن بر پستان دختر مالند پستانش بزرگ نشود و هرگاه بریدة از ناف طفلرا زنیکه درد دست دارد بر دست خود ببندد و درد دستش ساکن شود منفعة و هرگاه پوست ختنه گاه طفلرا که بریده میشود بگیرند و خشک نموده بسایند و قدری از مشک را در آن خلط نموده و در میان گلاب بریزند و آن گلاب را مبروص بیاشامد از مرض برص نجات یابد و اگر مجذوم هم آنرا بیاشامد برء حاصل کند. منفعة و هرگاه که بخواهد کسی او را دوست داشته گریبان پیراهن خود را شسته و آب آنرا ندانسته بخورد آنکس دهد که در عمل محبت اثر عظیم دارد. منفعة و هرگاه عرق آدمی را گرفته و قدری از گرد و غبار سنگ آسیا در آن ریزند و بر بالای پستانیکه ورم نموده باشد بگذارند ورم آن برطرف شود و همچنین از برای قطع شیر از پستان بعد از ولادت طفل نفع کامل بخشد یعنی باعث او را رشیر گردد. حتام نفعه عام و ایضاً در حیوة الحیوان استکه اطبّاء گفته‌اند هرگاه بخواهیکه بدانی زن ولود است یا نه او را امر کن که سیری را در میان پنبه گذارده و آنرا بخود بردارد و هفت ساعت درنگ کند و پس از گذشتن هفت ساعت آنرا بیرون بیاورد پس دهان او را ببوی اگر بوی سیز از دهانش بیاید آنرا معالجه کن که وبود است و اگرنه پس نخواهد بچه آورد و از رازی نقل نموده که این مجرّب است.

109 ) - گلشن صد و نهم

در نوادر از اخبار واردة از سیّد المرسلین(ص) و ائمة طاهرین(ع) و گلچین از گلبانهای آن چند گل است نادرة فی لفائف الاثار و جواهر الاخبار للشیخ سلیمان بن محمّد العاملی المعاصر للّشیخ الجلیل البحر و المترجم فی امل آبله فی ذیل قوله آلم غلبت الروم قرء فی الشواد غلبت بفتح و سینغلبون بانضم و علیه بناء ما فی الاستغاثه لابن میثم ره قال لقدروینا من طریق اهل البیت فی اسرارهم و علومهم و التی خرجت منهم الی علماء شیعتهم ان قویاینبون من قریش ولایسوا حقیقة منها و هذا مما لا یعرفه الا معدن النبوة و ورثه علم الرسالة و ذلک مثل بنی امیّه ذکر و انه لیسوا من قریش و انّ اصلهم من الروم و فیهم تاویل هذه الایة الم غلبت الروم معناه اتهنم غلبوا علی الملک و سینعلبهم علی ذلک بنوا العباس نادرة در کتاب مشکول که بخطّ مؤلفش بود و بر آن خطّ شیخنا الجلیل البهائی بود از حضرت رسول(ص) روایت نموده که هرگاه در خانة مؤمنی هزار لقمة حلال باشد و در میان آنهها یک لقمة حرام باشد موکّل می‌کند
ص:390

خدایتعالی ملکیرا که نگاهدارد اینلقمة حرام را تا بیاید فاسقی و بخورد آن لقمة حرام را و هرگاه بوده باشد در خانه فاسقی هزار لقمة حرام و در میان آنها یک لقمة حلال باشد موکل میکند خدایتعالی ملکی را که نگاهدارد آن لقمة حلالرا تا بیاید مؤمنی و بخورد او را این ناچیز گوید که مؤید است این روایة را قضیة سید نعمة الله کهنبانی با شاهرخ بن امیر تیمور که ما آنرا در نمایش ششم از گلشن پنجاه و هفتم نقل نموده‌ایم نادرة در مجموعة مرحوم حاج معتمد الدوله فرهاد میرزا از مجالس امیر کمال الدین حسین فنائی نقلنموده که حضرت صادق از ام جابر پرسید که در چه کاری عرضکرد که میخواهم که تحقیق کنم که از چرنده و پرنده کدام بیضه می‌نهند و کدام بچه میآورند فرمود که احتیاج باینمقدار از فکر نیست بنویس که گوش هر حیوانیکه مرتفعست بچه میاورد و هر کدام که متحصص است بیضه مینهد ذلک تقدیر العزیز العلم باز با آنکه چرنده است و گو او منخض و بسر او چسبیده بیضه مینهد و سلحاة که چرنده است چون بدینمنوال است بیضه می‌نهد و گوش خفاش چون مرتفعست و بسر او چیده نیست بچه میآورد نادرة و فیها ایضاً قال الصادق(ع) لمن ساله عن الکیمیا هل لها وجود امرلا انما سالتمونی عن اخت النبوه و عصمه المروة و الله لبقد کان و انه لکائن و لاف ی الارض شجرة و لا ندرة و لا شینی الا و فیه منه اصل و فصل نادرة فی المشکول الذی سبق ذکره قال النبی صلی الله علیه و آله من قتبل غلاماً بشهوة عذبه الله تعالی فی نار جهنم و انکان ابراهیم خلیل الله و موسی کلیم الله و عیسی روح الله و عنه اذا غتسیل الواطی بماء البحر لم یحشر یوم القیامه الا جبنا نادرة فی روضات الجنات و مجالس القاضی التتری قدذس الله سر هما نقلاً عن شیخنا اللموسی فی مجالسه انّ الامام علی بن محمد النقی صاحب العسکر قال لابی السری سهل بن یعقوب بن اسحاق المقلب بابی نواس لکثرة ما کان ینخالع و یطائب معه الناس توطئة الاهار تشیعه علی الطیبة یا ابا الستری انت ابونواس الحق و من تقدمک ابونواس الباطل اقول یظهر من هذه الراویة ذم ابی نواس الشاعر الموسوم بالحسن بن هانی المعاصر للامام علی بن موسی الرضا علیه‌السلام و المادح لجنابه فی بعض الاحیان دان ورد فی حقه احادیث المدح ایضاً و احتمل السید السند فی الروضات بعد ان ذکر جمله منها تبشعه فی آخر حاله فقال و فی کل ما ذکر من الروایات ایضاض من الدلالة علی حسن حال الرجل و خیریة ماله و امامیة مذهبه ما لا یخفی و ظاهر انّ اصحاب المعرفة و العلم و العقل لا یموتون الاّ و هم راجعون الی هذا الامر انشاء الله و تفصیل القول فی الکتابین ثمّ اقول تحمیل قویاً ان یکون المراد بالحقّ و الباطل فی کلام الامام نلاظراً الی الخلاصة و المجون لان ابی نواس الشاعر ایضاً فیه خلاعة کما فی تراجمه لا ناظرا الی مذهبهما فافهم نادرة در جلد دویم از زهر الربیع استکه در اخبار وارد شده که هرگاه کسی بخواهد بر خود قرار دهد و ملتزم شود که طاعتی از طاعات یا عمل صالحی را بجای آورد پس آنرا بر خود بواسطة عهد و نذر و قسم واجب نکند چه آنکه در آنوقت شیطان او را بوسوسه میاندازد تا آنکه خلاف آنها را بنماید و کفارة بر او واجب شود و در حدیث وارد است که اگر ابن آدم با خدا عهد نماید که سر خود را بدیوار نزند هر آینه شیطان او را وسوسه کند تا آنکه مخالفت کرده سر خود را بدیوار زند نادرة و فیه ایضاً عنه صلّی الله علیه و آله انّه قال انّ الله فرح بتوبة العبد المؤمن من المضلّ الواجد و من ایعتصم الوالد و من الظمأن الوارد نادرة و فیه ایضاً قال رجل من اصحاب امیرالمؤمنین صلیت خلفه(ع) صلوة الصبح فلما فزع من الصلوة اقبل علینا بوجهه و قد غلبته کاتبه تدلّ علی طول خرنه فلم یزل کذلک حتی طلعت الشمس فبداء تقلیب کفیه بطناً و ظهراً و قال انی رایت اصحاب محمد غیر مارانیکم کانوا
ص:391
یصبحون صفرا قد باتو الله او قیاماً ینسلون آیات الله و یتنعمون بذکره تارة علی اقدامهم و تارة علی جباهم فان ذکر جلت قدرته مادواکمامید الشجر یوم الریح العاصف و اراکم قد اصبحتم غافلین نادرة در اخبار الدول در ذیل عنوان بلاد بربر که در اراضی غرب است از انس بن مالک از حضرت رسول(ص) روایت کرده که چون در محضر مبارک آنجناب وارد شدم و با من غلاموی بود از اهل بربر حضرت فرمود او را بفروش اگر چه بیکدینارش بیع نمائی عرضکردم جهتش چیست یا رسول الله فرمود ایشان امتی هستند که خداوند پیغمبری را بر ایشان مبعوث فرمود پس او را ذبح کرده و پخته و گوشت پخته او را مردان ایشان خوردند و آبگوشت آنرا از برای زنان خود فرستادند خداوند قسم یاد فرموده است که نه از اینطایفه پیغمبر قرار دهد و نه بسوی ایشان رسول فرستد. نادرة فی کنز الکبر اجکی و من کلام النبی صلی الله علیه و آله انکم فی زمان من ترک عشر ما امر به هلک و سیاتی علی الناس زمان من عمل بعشر ما امر به نجی نادرة فی المجلد الثانی من زهر الربیع جاء فی الحدیث انّ علیّا علیه‌السلام قال یوما لفاطمة انّ لی معک صبحة عشرتین ما اکلت معک لقمة طیبة فبکت فاطمة علیهاالسلام و لما خرج من الدار اتت الی ابیها و حکت له قول ابن عمها و شکست الیه الفقر فقال لها رسول الله اذا اطبخبت له شیئا فدبریه و طیبته فبکت و قالت یا رسول الله اذا لم یکن فی البیت شیء فبماذا اطیب الطبیخ و افخر طبیخنا کف دقیق شعیر غیر منخولا علی ماء حار من غیر دسم فما تصنع فاطمة بذلک فهبط جبرئیل و قال یا رسول الله لا ذنب لفاطمه و صدق علی(ع) لانها ما نغصت علیه الزاد والدی نغض لذة القوت علیه قوله تعالی کل نفس ذائقة الموت فاذا ارفع اللقمة الی فیه ذکر الموت فافتکر فیه و ذکر القبر و السوال و العرص و الا هوال فلا یجد لها طعماً انّ علیا فی وادی و فاطمة فی وادی نادرة من کتاب المیزان للشیخ عبد الوهّاب بن احمد الشعرانی قال علی علیه‌السلام لو شئت لا و قرت لکم ثمانین بغیر امن علوم النقطه التی تحت الباء نادرة قاضی در مجالس المؤمنین فرموده است که عبدالله بن طاوس از اصحاب امام رضا(ع) و باخبار آنحضرت عمر او بسیصد سال رسید در کتاب مختار کشی از عبدالله روایت نموده که گفت بخدمت حضرت امام رضا(ع) عرض نمودم که دختر خود را به برادر زادة خود عقد نموده‌ام و او شراب میخورد و حرف طلاق بسیار بر زبان میآرد آنحضرت فرمودند که اگر او از برادران تو است یعنی امامی مذهب است بر او چیزی متوجه نیست و اگر از آنجماعة یعنی اهل سنت و جماعت باشد پس دختر را از او جدا ساز که قصد او از صیغة طلاق جدائی است پس گفتم از پدرذان تو بمن رسیده که فرموده ایّاکم و المطلّقات ثلاثا فی مجلس واحد فانهن ذوات ازواج آنحضرت فرمودند که هذا فی اخوانکم لافیهم لان من دان بدین قوم لزمه احکامهم نادرة و ایضاً از عبداله مزبور روایة نموده که گفت از آنحضرت پرسیدم که یحیی بن خالد پدرتر از هر داد یعنی موسی بن جعفر را فرمود آری او را زهر داد درسی رطب گفتم آنحضرت میدانست که آن رطبها زهرناکند گفت در آنوقت محدث از پیش او غائب شده بود گفتم محدث کیست فرمود او ملکی است اعظم از جبرئیل و میکائیل که با حضرت رسول میبود و او با ائمه میباشد و چنین نیست که هر چه طلبند یابند مؤلف گوید که از اینجاست که گفته‌اند مشاهدة الابرار بین التنجلیس و الاستار و قال العارف الشیرازی مثنوی یکی پرسید از آن گم گشته فرزند که ای روشن کهر پیر خردمند رمصرش بوی پیراهن شنیدی چرا در چاه کنعانش ندیدی بگفت احوال ما برق چمان است دمی پیدا و دیگر دم نهان است گهی بر
ص:392
طارم اعلا نشینم گهی شت پای خود نه بینم اگر درویش بور یکحال هاندی سر دست از دو عالم بر نشاندی نادرة در رجال کشی استکه احمدبن ابی نصر بزنطی روایة نموده که وقتی که حضرت امام علیّ بن موسی الرضا را بفرمودة مأمون از مدینه میآوردند و او را بجانب بصره بردند و بکوفه درنیاوردند من در آنوقت بقاسه بودم پس آنحضرت مصحفی نزد من فرستاد و چون مصحف را بگشودم در آنجا سورة دیدم که اطول و کثیر بود از آنچه در میان مردم است و از آنچا چند آیه حفظ کردم تا آنکه مسافر مولای آنحضرت آمد و مصحف را از من بستد و در مندیلی نهاد و آنرا مهر کرد پس آنچه را که از آن مصحف حفظ کرده بودم فراموشم شد و هر چند جهد کردم که مرا یک کلمه از آن یاد آید میسر نشد. نادرة فی الجواهر و الوافی مرسلا عن ابان قال امیرالمؤمنین فی بریرة ثلث من اتسنن حین اعتقت فی التخییر و فی الصدقة و فی الولاء اقول یوضح و سنین هذا الخبر ما رواه فی الفقیه عن الحلبی عن ابیعد الله انّه ذکر ان بریرة کانت عند زوگ لها و هی مملوکة فاشترتها عایشه فاعتقتها فخیزها رسول الله و قال ان شائت تقر عند زوجها و ان شائت فارقته و کان موالیها الذین باعوها اشترطوا علی عایشه ان لهم ولائها فقال رسول الله(ص) الولاء لمن اعتق و تصدق علی بریرة ملجم. قاهدتهه الی رسول الله فقلقته عایشه و قالت ان رسول الله لاماکل لحم الصدقه فجاه رسول الله و اللحم معلق فقال ماشان هذا اللحم لم تطنج فقالت یا رسول الله صدق به علی بریره و انت لا تأکل الصدقه فقال هولها صدقه و لیاهدیة ثم امر بطیحه فجاء فیها ثلاث من السنن قال فی الوافی بعد یقله الروایة بیان آنسته الاولی تخیر المعقه فی فسخ نکاحها و الثانیة ان الولاء لمن اعتق و ان اشترط البابی لنفسه و الثالثه جل الصدقه لبنی هاشم اذا اهداها لهم المصدق علیه لانها لیست لهم بصدقه ثم اقول مضی قوله جاء فیها ثلث سنن ای انها الباعث علی اظهار هذه الاحکام و السبب بعیانها کما لا یخفی نادرة در کنزاللغه است که نماصف بمعنی خدمتکار است و جمع آن نصف است و در حاشیة اینمقام بعضی از فضلاء مرقوم داشته که گویا از اینجا باشد که در السنه مذکور است که مظلومة النساء جناب زینب خاتون سلام الله علیها فرموده‌اندا ما رأیت کافراً نصف من یزید یعنی ندیدم هیچ کافر را با خدم و حشم ترا از یزید پلید لعنة الله نادرة در جاشیة کنز اللغة گفته است یکی از معانی تولید تربیه نمودنه میباشد و حدیث قدسی یا عیسی است نبی و اما ولدتک محمول بر همین معنی است ای انا ربتک و صاحب اوقیانوس هم همین معنی را در اینحدیث اختیار نموده نادرة فی المجلد الثانی من زهر الربیع روی عن رسول الله(ص) من دعا لظالم بالسقا فقد احب ان یعضی الله فی ارضه و عنه (ص) من اعان ظالماً و لو بخطّ حرف او شطر کلمة لتی الله و هو علیه عصیان و عنه(ص) من جبی الظالم در همااکتبه الله علی منجربه فی النار و عنه یحصل لا عوان الظلمه فی جهنم اظافر من حدید من نار فیحکتون بهاحتی بتدوا افئدتهم فیقولون بارتبا الم نکن نعبدک فیقول بلی ولکنکم کنتم للظالمین اعوانا و عنه المعین للظالم کامعین للفرعون علی موسی قال السید السند الجزائری بعد نقل هذه الختار اقول الظالم یطلق نارة علی الکافر و اخری علی من یظلم النماس حفوقهم و ثائلا علی الفاسق لانه ظلم نفسه و الظاهر هناتنا و لها کلها نادرة و هم در آنکتاب استکه از لقمان بن بشیر روایت شده که گفت پدرم تصدق علی ببعض قدری از مال خود را بمن داده نزد حضرت رسول مشرف شده که آنجنا/ب را شاهد بر این صدقه قرار دهد آنجناب از پدرم پرسید که نسبت پیام اولات اینعمل را نموده یا مخصوص بنعمان است پدرم گفت این مخصوص بنعمان است و دمکران از اولادم را
ص:393
در اختصاص بچیزی منظور نداشته‌ام حضرت فرمود به پرهیزید و عدالة بورزید در اولاد خودتان پس چون پدرم معاودت بمنزل نمود آنچه را که بمن داده بود از من گرفت سید بعد از نقل این روایت فرموده اسنتکه آن محمول بر کراهت است در نزد اصحاب مگر انکه ترجیح داغده شود فرزند به فضیلتی اخرویة مثل علم و صلاح و کثرت عیال و شدت حاجة و مثل اینها چه در اینصورت ترجیح جایز است بدون کراهة نادرة در اصحابة ابن حجر در ترجمة اخضر بن ابی الاخضر از طریق حارث بن حصیره از جابر جعفی از محمدبن علی بن الحسین عن ابیه از اخضر بن ابی الاخضر روایت نموده که گفت قال رسول الله انا اقاتل علی تنزیل القران و علی یقاتل علی تاویله نادرة در جامع کرامات الاولیا از حلیة الاولیاء ابونعیم اصفهانی نقلنموده که او از حارث بن عمر روایة کرده قال انطلقت فاتیت المدائن فاذا انا برجل علیه بباث رثه و معه ادیم احمر یعرکه فاتقت فرانی فقال مکانک یا عبدالله فقلت لکمن کان عنبدی من هذا الرجل فقال سلمان الفارسی فدخل بیته فبیس ثیاباً بیضاء ثم اقیل و اخذ بیدی و صافحنی و سألنی فقلت یا ابا عبدالله مازایتنی فیما مضی و لائرایتک و لا عرفتنی و لا عرفک فقال بلی و الذی نفسی بیده لقد عرفت روحی روحک حین رایتک الست الحارث بن عمیر قلت بلی قال سمعت رسول الله یقول الارواح جنود مجندة فما تعارف منها ائتلف و ما تناکرمنها اختلف نادرة در اصابه از ابولیلی غفاری روایت نموده که گفت از حضرت رسول خدا(ص) و آله شنیدم که فرمود سیبکون من بعدی فتنة فاذا کان ذلک فالزموا علی بن ابیطالب فانه اول من آمن بی و اوّل من یصافحنی یوم القیمة و هو الصدیق الاکبر و هو فاروق هذه الامة و هو یعسوب المؤمنین و المال یعسوب المنافقین اقول الحمدالله الذی اظهر الحق علی السنته المخالفین و اقلاقهم حتی نقل مثل ابن حجر الذی قالوا فی کتبهم عبد ذکر اسمه هو شیخ الاسلام و علم الاعلام اما الحفاظ فی زمانه قاضی الفضاة فی اوانه هذا الخبر و اضرابه فی حق علی(ع) فی کتابه نادرة و هم در اصابه است که عمره نسبت برساء از حضرت رسول(ص) روایة نموده که فرمود الدنیا خضرة علوة فمن اصاب منها من شیء من حله بورک له فیه و رب متخوض فی مال الله و مال رسوله له النار یوم القیامة نادرة فی الفقیه فی جملة حدیث ذکر فیه بناء الکعبة من ابراهیم الخلیل فلما هم ای ابراهیم بنبائه قعد علی رکن ثم نادی هلم الی الحج فلو نادا هم هلمو الی الجیح لم یخج الا من کان یومئذ انسیا مخلوقا ولکنه نادی هلم الی الحج فلنی الناس فی اصلاب الرجال و ارجان النساء لبیک داعی الله لبیک داعی الله فمن لتی مرة حج حجة و من لبی عشرا حج عشر حجج و من لم یلب لم یجج الحدیث فی الوافی بیان اهلم الی الحج ماوی جنس الانس بلفظ المفرد و لذا اعهمو تدذاؤ الموجودین و المعدومین ولو نادی الافراد بلفظ الجمع لم یشمل المعدومین بل اختص بالموجودین و ذلک لان حقیقه الانسان موجوده بوچود فرو ما و تمثل جمیع الافراد وجدت اولم نوجد و اما بالفرد الخاص منه فلابصیر فرد اخاصا جزئینانند ما لم یوجد و هذا من لطائف المعانی نطق به الامام لمن وفق لفهمه و قال فی المجمع البحرین قیل لفظ ملم خطاب لمن یصلح ان یحیب و ان لم یکن حاضراً و لفظ مملوا موضوع للموجودین الحاضرین و یفسره الحدیث ملهم الی الحج فلو مادی سلموا الی الحج لم یحج یومئذ الا من کان نستا مخلوقا نادرة فی المجمعه فی لغة علل فی الحدیث اعیان نبی الام احق بالمیراث من ولد نبی العلاّت بنوالعلاّت اولاد الرّجل من افهات شتی سمیت بذلک لانّ الذی تزوجها علیها کانت ناهلا ثم عل من هذه مثاله لو ترک اختالاب فالمال کله للاخت للاب و اللام النصف بسمیته
ص:394
و الباقی ردا او العلل الشرب الثانی یقال علل بعد نهل نادرة فی الکافی العدة عن البرقی رفعه ان امیر المؤمنین قضی فی رجل و امراة تا ما جمیعاً فی الطاعون ما تا علی فراش واحد دید الرجل و رجله علی المرأة فجعل الیراث للّرجل و قال انّه مات بعدها نادرة فی الفقه قال الصادق(ع) انّ الله تعالی آجی بین الارواج فی الاظلة قبل ان یخلق الاحباء مابقی عام فلوقد قام قائمنا اهل البیت ورث الاخ الدنی آخی بینهما فی الاظلة و لم یورث الاخ فی الولاده نادرة فی التهذیب المفید عن ابن قولویه عن ابیه عنو سعدعن احمد عن ابی اشیم عن یونس قال سألت الرضا عن الرجل یکون له الجاریة الیهودیة و النصرانیة فیواقها فتجمل ثم یدعوها الی ان تستلم فتائبا علیه فدنا ولادتها فماتت و هی تطلق و الولد فی بطنها و مات الولدا یدفن معها علی النصرانیة او یخرج منها و بدفن علی فطرة الاسلام فکتب یدفن معها نادرة فی الکافی علی بن مهزیار رعن فضاله عن موسی بن یکرعن زراره عن ایجعفر(ع) قال الحیوة و الموت خلقان من خلق الله فاذا جاء الموت تدخل فی الانسان لم یدخل فی شبی الاّ و قد خرجت منه الحیوة نادرة فی الفقیه و قال الصادق اکبر ما یکون الانسان یوم لولد و اصغر ما یکون یوم یموت قال فی اوافی فی بیانه لغل ذلک لاقبال روحه علی بدنه یوم ولادته لتربیته فکانها بتخدمعه غایة الاتحاد کانها هو فیکبر بذلک اشد الکبر رتبه دمعنی لانّ الروح من عالم الامر الدی هو اعلی و اشرف من عالم اخاق و من اجل ذلک یحبه اهله و یضمونه الی صدورهم و یضعنونه و حجورهم و یقربونه الی انفسهم و یوم موته یدبر روحه عن جسده لتبانیه و یخرج منه لاقبالها علی نشاة اخری و عالم اخر و لا یبقی منها فی البدن الاحشاشة فیبقی انجسد کانه لا شیئ فیصغر اشد الصغر رتبة و معنی و لذا الا یحبوئنه بل بوارونه فی التراب و یتأذّون بقربه نادرة فی الکافی و الفقیه و التهذیب ابن ابی اعمیر عن جماد عن اببعبد الله قال اوصی رجل ثبلثین دینار الولد فاطمة(ع) فاتی به الرجل ابا عبدالله فقال ابوعبدالله(ع) ادفعها الی فلان شیخ من ولد فاطمه(ع) و کان معیلا مقلا فقال له الرجل انما اوصی بها الرجل لولد فاطمه فقال ابوعبدالله(ع) انها لاتقع من ولد فاطمه و هی تقع من هذا الرّجل وله عیال قال فی الوافی فی بیانه یعنی لا تسعهم جمیعاً ولایمکن ایصالها الیهم قاطبة و انما نمکن اعطائها بعضهم فادفعها الی الشیخ المعیل منهم نادرة فی الکافی و الفقیه عن محمد محمدبن الحسین عن محمدبن قیس عمن رواه عن اسعید الله(ع) قال فی رجل مات و اوصی الی رجل و له ابن صغیر فادرک الغلام و ذهب الی الوصّی فقال له ردّ علّی مالی لاتزوج فابی علیه حتی زنی قال(ع) یلزم ثلثی اثم زما هذا الرجل ذلک الوصّی الذی منعه المال و لم یعظه فکان تیزوج نادرة فی الفقیه سأل رجل النبی فقال ما بالنجانجد باولادنا ما لا یجدون بنا قال(ص) لانهم منکم وتسم منهم و فی الوافی قال فی بیانه بخدمن الوجد بمعنی تغیر القلب و تأثّره بالجنة نادرة در علل در ذیل روایتی باقری استکه بمحمدبن مسلم فرود و احسن فانی لم ارشیئاقط اشدّ طلبا و لا اسرع در کامن خسته محدثه لذنب قدیم در مجمع البحرین در لغة حدث این فقره را باین نحو معنی نموده است که انّ الحسنة المحدثة تدرک الذنب و تطلبه ولا تبیقیه یعنی حسنه محدثه طلب گناه قدیم را می‌کند و او را باقی نمیگذارد پس معنی فقره استکه خسارت گناهان را تمام می‌کند و بجای او قرار میگیرد و بعضی در معنی اینفقره چنین گفته‌اند که از امام مأثور استکه ایاکم و محدثات الامور و محدثات امور معروفی استکه از کتاب و سنة و اجماع بر طبق آن دلیلی نباشد چه حال که چنین شد منهیّ عنه است پس اینحسنة محدثه بدعة است و طلب مینماید گناه قدیم را یعنی از این گناه تازه گناه قدیم را که کردة میکند و طلبمینماید و هرگناهی نسبت باین حسنه محدثه قدیم و اینفقره احسان
ص:395
نیست پس از معنی اوّل که صاحب مجمع فرموده مدح معلوم میشود و از معنی این بعض ذم مفهوم میگردد و انصاف این استکه معنی صاحب مجمع اظهر است کما لا یخفی نادرة فی الفقیطه عبدالله بن جعفر الحمیری عن الحسن بن مالک قال کتبت الی ابن اللحسن(ع) رجل زوّج ابنته من رجل فرغب فیه ثم زهد فیه بعد ذلک و احب ان یفرق بینه و بین ابنته و ابی الخن ذلک و لم یجب الی طلاق فاخذه بمهرانیته لیجیب الی الطّلاق و مذهب الاب التخلص منه فلما اخذ بالمهر اجاب الی الطّلاق فکتب علیه السلام ان کان الزهد من طریق الدین فلیعمد الی التخلص منه فلما اخذ بالمهراجاب الی الطّلاق فکتب علیه‌السلام ان کان الزهد من طریق الدین فلیعمد الی التخلص و انکان غیره فلا یتعرّض لذلک نادرة و فیه ایضاً حماد عن الجلی عن اسعد الله قال سألته عن قول الله عزوجل فابعثوا حکما من اهله و حکما من اهلها قال لیس للحکمین ان یفرقا حتی تسأمرا الرجل و المراة و یشترطا علیهما ان شئنا جمعنا و ان شئنا فرقنا فان فرقا فجائروان جمعا فجائز ثم قال الصدوق لما بلغت هذا الموضّع ذکرت فضلاً الهشام بن الحکم مع بعض المخالفین فی الحکمین بصفین عمروبن العاص و ابی الموسی فاجبیت ایراده و ان لم یکن من جنس ما وضعت له الباب قال المخالف ان الحکمین بقبولهما الحکم کانا مریدین صلاح بین الطائفتین فقال هشام بل کانا غیر مدیدین للاصلاح بین الطافیتن فقال المخالف من این قلت هذا قال هشام من قوله الله عزوجل فی الحکمین حیث یقول ان یرید اصلای یوفق الله بینهما فلما اختلفا و لم یکن بینهما اتفا علی امر واحد و لم یوفق الله بینهما علمنا انهما لم یرید الاصلاح روی ذلک محمدبن ابی عمیر عن هشام بن الحکم نادرة فی الفقیه السکونی عن جعفر عن ابیه عن آبائه علیهم‌السلام قال قال رسول الله (ص) لامراة سألته انّ لی زوجاً و به علیّ غلطة و انی صنعت شیئا لا عظفه علی فقال رسول الله(ص) اف لک کدّرت البحار کدّرت الطّین و لعنتک الملائکة الاخبار و ملائکة السّموات و الأرض قال(ع) فصامت المراة نهارها و قامت لیلها و حلقت رأسها و لببست المسوح فلبغ من قبیل السحر و الساحر حدّه القتل و لذلک قال لا یقبل منها یعنی فی الظاهر و انکانت توبتها مقبوله بینها و بین الله و المسوح جمع مسح بالکسر و هی البلاس نادرة و فی الکتاب المذکور روی عن العالم انّه قال اعمل لدیناک کانکّ تعیّش ابداً و اعمل لآخرتک کانک تموت غدا قال فی الوافی فی بیانه هذا الحدیث رواه العّامة عن النبی(ص) وود ابدل اعمل احرث فی الموضعین و المراد به احد معینین الاول الحث علی احکام اعمال الدنیا و الحرث علی الکب لها ینتفع بها من یجی بعده کما انتفع هو بعمل من کان قبله و الحث علی الخلاص النیة فی العبادات و احضار القلب فیها و الاکثار منها کما ورد فی حدیث احرّ صلّ صلوة مودّع و الثانی تقدیم امر الآخرة و اعمالها خدا را تفوت بالموت علی عمل الدّنیا و تاخیر امر الدّنیا کراهیة الاشتغال بها عن الآخرة قال من علم انّه بعیش ابداً قل حرصه یقول ان فاتنی الیوم ادرکته غدا فان اعیش ابدا و یرحج الأول ظاهر مفهوم اللّفظ و الثانی قرینة التقابل و ظاهر حاله علیه‌السلام اذیبعد منه الحّث علی الحرص فی الدّنیا فان دابه علیه الصلوة و السلام الترهید فیها اقول فهذه اربعون حدیثا من احادیث ساداتنا الاطیبین کتبتها رجاء لدخولی فی عنوان حدیث من حفظ علی امتی اربعین تدتتیل جلیل بدانکه درکتاب مستطاب کافی از حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام مرویست که آنجناب فرمودند اذا حدّ شتم بحدیث اسندوه الی الذی حدثکم به فانکان حق فعلیکم و انکان کذب فعلیه یعنی چون حدیث میگوئید آنرا نسبت بدانید بکسی که آنرا بشما خیر داد و از برای شما حدیث نمود پس اگر حقّ است پس ثوابش برای شما است و اگر دروغ است برای
ص:396
او است عقابش و ایضاً در باب عقل و جهل از کتاب مذکور از حضرت صادق(ع) روایت نموده که فرمودند ایّاکم و الکذب المفترع قیل و ما الکذب المقرع قال(ع) من یحّدثک الرّجل بالحدیث فتترکه و ترویه عن الذی حدیث عنه یعنی از کذب مفترع بپرهیزید عرضکردند آن کدام است فرمودند کسی از برای تو حدیثی میگوید و تو از آن حدیث کننده آنرا روایة نمیکن بلکه از آنکه آنحدیث کننده آنحدیث را از او روایة نموده است روایت مینمائی و مرحوم عالم فالح جناب ملاصالح در شرح اینحدیث چنین فرموده که شاید مفترع از فرع باشد که بمعنی علو است و در کتاب نهایة استکه فرع کلشیئ اعلاه و الفراع ما علی من الارض و ارتفع یعنی راوی میخواهد از محدّث اعلا رواة کند و محّدث خود را بگذارد و اظهار ندارد که آن واسطة میان او و محدّث اعلا است و آن دروغ بلند است و علاّمه مجلسی قدّس سرّه القدوسی در جلد اول بحار در معنی کذب مفترع چنین فرموده است که فرع بمعنی حاجز است و چون اینگونه کذب و دروغ حایل و حاجز بین گوینده و قبول روایت میشود و نمی‌گذارد که روایة آنرا قبول کرد لذا بدینم اسم موسوم گردید و یا آنکه از فرع بمعنی ازاله است یعنی برمیدارد و زایل میکند چیزی را که موجب قبول روایة راوی است و ایضاً در کتاب مستاب کافی استکه زید شحام از حضرت اباجعفر یا حضرت صادق علیهما السّلام سؤال نمود از معنی این آیة مبارکه فلینظر الانسان الی طعامه که مراد از طعام که در این آیه است چیست حضرت فرمودند آن علم انسان است که باید بداند که آنرا از که اخذ مینماید و از چه کس فرا می‌گیرد.

110 ) - گلشن صد و دهم

در خصائص حالات شریفه و اوضاع منیفة انبیاء و امامان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست خاصّة در اخبار الدول از کتاب بجر الوقوف فی علم الحروف که از مؤلفّات بونی است نقلنموده که حروفات هر اسمی از برای آدم(ع) در وقت اراده نمودن او مسمّیات آنها را مشکل میشدند بقوالبی نورانیّه و اینخاصیتی است که خداوند آدم را بآن مخصوص گردانیده است. خاصّة و هم در اخبار الدول استکه شیث در رحم حوا مکث نمود تا آنکه دندانهایش بروئیده شد و چون حوّا او را زائید ملائکه او را گرفته در نزد خود بردند و تا چهلروز در نزد ایشان بود پس از آن او را بحوّا مراجعت دادند و لغات خود را به شیث تعلیم دادند. خاصّة و ایضاً در آنکتاب از عجائب الدّنیا که از مؤلفات مسعودی است نقلنموده که ادریس را مثلّث گویند چه او جمع نموده بود میان نبوت و سلطنهت و حکمت و کتاب سرّالملکوت که زرائیل ملک آنرا بآدم(ع) تعلیم داده و باو سپرده بود درنزد ادریس بود و آن کتابی بود که یدابید از آدم باو رسید و آن از مواریث و بعد از شیث نگشود او را مگر ادریس. خاصّة در دعوات راوندی است که چون نوح در سفینه قرار گرفت امتناع ورزید از داخل کردن عقرب را در سفینه پس عقرب باو عرضکرد که عهد کردم تو را که لسع ننمایم و نیش نزنم کسیرا که بگوید سلام علی محمد و آل محمّد و علی نوح فی العالمین خاصة در اخبار الدّول استکه از خصائص هود پیغمبر این بود که پشم و کرک گوسفندان قوم او تماماً ابریشم بودند و این معجزه از انحضرت بود و انجناب برعادیان مبعوث بوده و هلاکة عادیان در مدهشه هیجدهم از گلشن نود و نهم سمت تحریر یافت. خاصة و ایضاً در آنکتاب از تاریخ مرآت الرّمان از مقاتل نقلنموده که در میان قوم صالح جمعی از بقایای عادیان بودند که بتی داشتند که شیطان سالی یکمرتبه در جوف آن رفته و با ایشان تکلّم مینمود و پدر صالح که موحّد بود سادان‌ان بود پس سالی شیطان از جوف آن بیت ندا کرد بکشید سادان مرا که موحّد است پس عادیان او را کشته در مغازة افکندند عیال او بعد از مدّتی از قتلش در آنمغازه رفته و بر او گریه نمود پس خداوند او را زنده نموده با او
ص:397

مواقعه نموده و نطفه صالح در آنوقت منعقد گردیده و پدرش بحالت موت معاودت کرده و صالح متولّد شده چون مراهق شد از جانب باری تعالی بر آنقوم مبعوث شد خاصّة و ایضاض در آنکتابست که حضرت ابراهیم اوّل کسی است که موی محاسن او سفید شده و جهتش این بود که چونخداوند متعال بعد از یکصد و پنجاه سال از عمر او اسحق را از بطن ساره باو مرحمت فرمود کنعانیّون گفتند آیا تعجّب نمیکنید از این شیخ و عجوز که چگونه پسریرا برداشته و او را تبنّی نموده و پسر خود خوانده‌اند پس خداوند اسحق را مصّور بصورت ابراهیم نمود و بنحوی بیکدیگر شبیه بودند که احدی در میان آندو نفر فرق میگذاشت پس خداوند موی محاسن ابراهیم را سفید گردانید تا میان پدر و پسر فارق باشد. خاصّة و ایضاً در آنکتاب از ثعلبی نقل نموده که لوط را لوط گویند بجهة این است که لیط حبّه‌ای تعلّق و لقص بقلب ابراهیم چه او پسر برادر و بقولی پسر خالة ابراهیم بود و رومیان او را اسیر نموده پس ابراهیم با رومیان غزا نموده و او را از اسیری نجات داد. خاصّة و ایضاً در آنکتاب از مرأت الزّمان و غیره نقلنموده که اسمعیل در اوقات توقفّش در مکّه معظّمه از گرمی آنجا بخداوند متعال شکوه نموده پس خداوند بملکی از ملائکه وحی فرمود که دری از بهشت را بسمت مکّه بگشاید که از باد بهشت بمکّه وزیده شود و آندر باز است تا روز قیامت. خاصّة و ایضاً در آنکتاب است که چون یوسف از دنیا رفت اهل مصر در محل دفنش تشاجر کردند چه اهل هر محلّة میخواستند که یوسف در آنمحّله دفن شود که موجب فخر ایشان گردد و نزدیک بود که خونها ریخته شود پس رای تمامی ایشان بر این قرار گرفت که او را در میان نیل دفن کنند تا آب از بالای قبرش روان گردد و چون تمام مصریان از آن آب استعمال کنند و دیگر فخری از برای اهل محلة خاصّة نماند و جمیع آنها در آن شریک باشند پس تابوتی از سنگ خارا ترتیب داده و بدن یوسف را در آن گذارده بر صاص آنرا بسته و و اهائیکه مانع از نفوذ هوا و وصول ما بجوف آن تابوت بود طلایه نموده و آن تابوت را در وسط رود نیل گذاشتند و آن ببود تا وقتیکه موسی بعد از غرق فرعون خواست از مصر بیرون آید با بنی اسرائیل پس آن تابوت را همراه برداشتند و بردند و در مدّت توقفّ او با بنی اسرائیل در تیه آن تابوت همراه ایشان بود تا آنکه موسی فوت شد و یوشع نبی آنرا آورده در تابلس و بقولی در نزد قبر خلیل الرّحمن دفن نمود و پس از فوت یعقوب و یوسف اسباط بنی اسرائیل طغیان نموده و فساد در ارمض نمودند و در میان ایشان سحر و کهانته شیوع پیدا کرد پس خداوند موسی بن میثابن یوسف صدّیق بایشان مبعوث کرده و این دویست سال قبل از تولّد موسی بن عمران بود و اهل توریته را عقیده این است که موسی صاحب خضر این موسی است نه موسی بن عمران و الله یعلم خاصّة در تاریخ مجدیست که حضرت موسی بن عمران مدکلة از زر و صوف و کتان ساخته بود و در نسخ آن از جواهر نفیسه تعبیه کرده و سه سطر نوشته بود و هر سطری ملّون بلونی و اسماء ابراهیم و اسحق و اسباط را بر آنجا نقش کرده و بسبب این اسامی حروف تهجّی در آنجا ثبت شده بود و چون در میان بنی اسرائیل مهمّی حادث شدی و کیفیّت علاج آنرا ندانستندی نزد امام اعظم هارون آمدندی و بایستادندی تا امام آنجامة آن خاصّة او بود پوشیدی و آندکلمه را که بریته الحکم نام داشت بر بالای آن ثباب در بر افکندی بعد از آنکه آن حادثه را بر وی شرح کردند همان لحظه از بریته الحکم جواب شنیدندی و اگر سخن بسیار بودی کیفیت آنصورت از حروف تهجی بدانمحل ظاهر گشتی و از ترکیب حروف چگونگی حالات متکشف گشتی و ایندکله تا هزار سال در میان بنی اسرائیل باقی بود گویند که در زمان یوشع بن نون شخصی مبلغ خطیر بدزدید و بهیچ گونه راه بدان نمی‌بردند تا بردند و یوشع بدان و تیره عمل نمود و نام سارق را پیدا کرد و به استیصال او امر نمود. خاصّة و هم در آنکتاب است که از جملة خاصّهای موسی این بود که حوضی پر آبکرده بود و قفل و بند او را بدست هارون داده چونمردیرا نسبت بمکنوجه خودشکی در خاطر افتادی و دربارة وی گمان بردی نزد هارون رفته آنحال عرض کردی هارون قدری آب آنحوض در کوزة کرده و مقداری خاک بر سر انگشت برداشته در آن آب افشاندی و دعا بر آن خواندی و دمیدی و صورت حال را
ص:398
با نام زن برخواندی و آب بزن دادی تا بخوردی پس اگر زاینه بودی فی الحال سیاه گشته بترکیدی و همان لحظه هلاک شدی و اگر صالحه بودی هیچ مضرّت باو نرسیدی و هم در آنسال از شوهر بفرزند رشیدی حامله شدی اگر چه آنزن عقیم بودی و اینمعجزه نیز در میان بنی اسرائیل تا هزار سال باقی بود نقلست که در آنزمان دو خواهر بودند شبیه بیکدیگر چنانکه بیننده قرق میان ایشان بدشواری نمودی شوهریکیرا نسبت بمنکوحة خود گمان واقعشده صورت حالرا بآئینه دل هارون عرض کرد و ایشان بطلب زن فرستادند و آنعورت مکر کرده خواهر خویشرا فرستاد و آنعورت آب معمول را خورده و چونعمل قبیح نکرده بود و چیزی از او صادر نشده بود آسیبی بدو نرسیده و بعد از آنکه آنضعیفه بخانه باز آمد خواهر او را استقبال نمود و در کنار گرفت چون نفس اینصالحه که از آن آب خورده بود بدماغ خواهر زاینه‌اش رسید فی‌الحال سیاه شده ورم کرده بترکید. خاصّة و من جمله خاصّة سلیمان(ع) بساط قال صاحب العرایس مما انعم الله علی سلیمان ان نسجت له الشیاطین بساطاً من ذهب فی حریر طوله فرسخان عرض فرسخ و کان ینصب فی صدر البساط بنرامن ذهب خالص فجلس علیه سلیمان(ع) و یوضع عن یمینه الف کرسّی من ذهب و عن شماله کذالک من فضة فجلس علیها علماء بنی اسرائیل و یخلس حول الکرسی الانس و خلف الانس الجن و من خلف الجّن الشیاطین و الطّیور تظّلهم باخیتها من حر الشمس فاذا اراد المیرالی الغرور و غیره رکب البساط و معه اهله و خدمه و جنوده بآلة الحرب الدواب و مایحتاجون الیه من ماکول و مشروب و معه مخابز و تنایز من عدید و قدور عظام کلّ قدر منها یطبح فیه تسع عشرة جزو رامن الابل واتخذ علی البساط اصطبلات للدواب و اماکن الطّاغین و الخّبازین و کان له علی البساط قصر عجیب تخذّه ضخر الجّنی من صفاء القوار یریکاد البصر لا یدرکه من شدّة لمعانه یری من ماوراء ظهره و سقوفه و ابوابه ایضاً من القواریر ادله خمسة آلاف ذراع و عرضه مثله و جعل فیه بیوتا و مجالس و غرفا للّرجال مفرداً و للنساء مفرداً فاذا اراد المسیرالی جهة من الجهات امر الرّیح الرخاء فتدخل تحت البساط و ترفعه بما علیه باذن الله(ص) بین السماء و الارض و یسیر بغیر انزعاج فتمر بالرزع و لم تحرکه و کان غدّوهاشهر و رواحها شهر و لا یقف علی مدینة الا فتحها فاذا کان وقت الغذاء نزل البساط علی موضع انما و تعذی و علامة نزول البساط کان سلیمان(ع) اذا رفع رأسه الی الطیر ضمّت اجتها و سکنت الرّیح و یدور البساط رویداختی یصیر الی الارض و کان اذا تکلّم احد جائت به الرّیح الیه فتجزه بذلک خاصّة از جملة خاصّة و او در زنجیر عدل بود که از آسمان تا مقابل صومعة او آویخته شده بود در تاریخ مجدیست که آورده‌اند که حضرت قادر مختار سلسلة بداود(ع) عنایت فرموده بود که یکطرف آن بمجره که عوام او را کهکشان گویند اتصّال داشت و جانب دیگرش قریب بصومعة جناب نبوی بود که دست مردم بدان میرسید و انسلسله بشدّت آهن و رنگ آتش بنظر میآمد و هرگاه که حادثة نازلشدی آنزنجیر در حرکت آمده آوازی از وی صادر گشتی و بسمع داود رسیدی و آنحضرت واقعه را اعلام نمودی و هر صاحب مرضی که دست بر آن زدی از رنج و الم شفا یافتی و بعد از نقل آنحضرت بسرای آخرت بنواسرائیل سلسله را حکم ساخته قطع دعاوی بتوسّط آن میساختند و چون صاحب صدق و حقّ دست بر آن دراز کردی بقبضة آن درآمدی و ظالم و کاذب را دست بر او نرسیدی زیرا که سلسله میل ببالا کردی لاجرم بمساغس آن فائر نمیشدند و مدّتها یهود بدان شیوه عمل نمودندی تا شخصی مکری اندیشیده سشلسله از میان مرتفع شد و صورت حال چنان بود که یکی از عظماء بنی اسرائیل جوهر قیمتی بامینی سپرده بود و عندالمطالبه انکار نمود صاحب و ودیعه گفت محاکمه بسلسله بریم امین مهلت خواسته جوهر را در عصای مجوّف تعبیه کرده روز موعود مدّعی و مدّعی علیه با اشراف و اسباط نزد سلسله حاضر شدند و صاحب ودیعه دست دراز کرده سلسله را گرفت همه را معلوم شد که او در دعوی خود محق است آنگاه مداعی علیه عصای مذکور را بمدّعی داد که اینرا نگاهدار تا من نیز دست در آن زنم صاحب امانته عصا را گرفته مکّار نزد سلسله رفت و گفت یا ربّ اگر تو میدانیکه آنچه اینمرد بمن سپرده بود تسلیمش کرده‌ام دست مرا بسلسله برسان اینسخن گفته و دست دراز کرده سلسله را بگرفت مردم در شگفت شدند و کسی بآنحیله وقوف نیافت پس شخص امین عصا را گرفته بدین تذویر جوهر ثمین را
ص:399
ببرد و چون نصباح شد و یهودان سر از خواب برداشته دیگر سلسله را ندیدند خاصّة قال المحقق فی الشرایع خصایص نبینه و آله خمس عشرة و خصلته منها ما هو فی النّکاح و هو تجاور الا ربع ما بعقد و ربما کان الموجبته الوثوق بعد بینتهن دونه غیره و العقد بلفظ البهة ثم لا یلزم بهامهراً ابتداءً و لا انتهاء و وجوب التخییر لنسائه بین ارادته و مفارقته و تحریم نکاح الأماء بالعقد و استدلال بنسائه و الزیادة علیهن حتی نسخ ذلک بقوله (ص) انا اعلنا لک ازواجک الایه و منها ما هو خارج عن النکّاحو هو وجوب السواک و الوتر و الاضحیة و قیام الیل و تحریک الصّدقة الواجبة و فی المندوبة فی حقّه خلاف و خائته الاعین اقول ای تحریم غائنته الاعین و هو الغمرتها قال(ع) ما کان النبی ان یکون له خائنته الاعین کما فی المسالک وانچ له الوصال فی الصّوم و خصّ بانه تنام غیره لا ینام قلبه و یبصر و رائه کما یبصر امامه و ذکر اشیاء غیر ذلک من خصایصه هذه اظهرها و فی الجواهر و المسالک عند شرحهما بقوله و ذکر اشیاء غیر ذلک قد ذکر العلماء له خصایص کثیرة غیر ما ذکره المصنف حتی افردها بعضهم بالتصنیف فی کتاب ضخم و العلامة فی التذکرة ذکرهنا ما یزید علی سبعین فمنها انّه اذا رغب فی نکاح امراة فان کانت غلیة وجبت علیه الاجابة و حرم علی غیره خطبتها و انکانت ذات زوج وجب علیه طلاقها لیحکها کقضیة زید و منها وجوب انکار المنکر اذا رآه و اظهاره و مشاورة اصحابه فی الامر و تحریم الحظّ و الشعر علیه واختلف فی انّه کان یخهما امم لا و انّه کان اذا لبس لامّة الحرب یحرک علیه نرغها حتی یلقی عددة و یقاتل و ان یمدغیه الی ما متع الکربه الناس و ایچ له دخول مکة من غیر احرام خلافاً لامّته و ان یاخذ الطعام و الشراب من المالک و ان اضطّر الیهما و تفضیل زوجاته علی غیر من بان جعل ثوابهّن و عقابّهن علی الضعف اقول و کذلک الحال فی التادات من ذریته علی مارواه السید السند التوبلی البحرینی فی معالم الزلفی فارجع و جعلهن ای زوجاته(ص) امهات المؤمنین و حرم مان یسألهن شیئاً الا من و راحجاب بانه خاتم النبیین(ص) و امته خیر الامم و نسخ شریعته سایر الشرایع و جعلها مؤبدة و بعثه الی الکافة و جعل کتابه معجزاً و معجزة یا قیة مخوظا ابداً و مصوناً عنو التبدیل و التغیر و نصره بالرعب علی سیرة شهر و شفعه فی اهل الکبائر من امّة علی العموم و جعله اول شافع و شفع و سیّد ولد آدم الی یوم القیامة و اول من تنشق الارض عنه و اول من یضرع باب الجنة و اکثر الانبیاء تبعاً و جعل تطوعه قاعد اکتطوعة قائماً من غیر عذر و بحرم علی غیره رفع صوته علیه و مناداته من وراء الحجرات و یخاطبه المصّلی بقوله السّلام علیک ایّها النّبی و رحمة الله و برکاته الی غیر ذلک من الخصایص و عد المحقق من خصایصه تحریم زوجاته بعد موته علی غیره و نقل عن بعض الفقها انّه لا یجب علیه القسمه تین ازواجه و انّ هذا من خصایصه و ان نسبه الی الضعف و الشذود تمیتم نفعه عمیم عالم جلیل معاصر مرحوم حاجی ملاّ باقر طهرانی درکتاب خبة النعیم که در ترجمة حالات حضرت عبدالعظیم است بعد از اینکه فصلی مشبع از خصایص ائمه طاهرین را در ضمن حالات هر یک مگاشته در آخر چنین مرقوم داشته که از کتابهای عامه و خاصه هر آنکس بخواند از فواضل و فضایل این بزرگواران آگاه میشود عجالتة بنحو اجمال خصایصی که ائمه طاهرین با حضرت خاتم النبیین(ص) از صفات ثبوتیه و سبلیة شریک بوده‌اند و کسی جز ایشان اختصاص نیافت در این اوراق اشاره منماید اول انوار ایشان از نور حضرت رسول منشق شد و ایشان با نور نبوی متحد بودند و علته غائبة موجودات و کائنات‌اند با سرها دویم طینت ائمه اطهار از اعلی علیین است و طینات تمام انبیاء و اولیاء از فاضل طینة ایشان خلق شده است و احادیق صحیحه اصول کافی برای طایفه امامیه کافی است سیم نطفه‌های ائمه اطهار را از کوثر است یا از نهر جاری از دو طرف عرش است پس ملکی قطرة میآود و بپدر ایشان میخوراندا و نطفة طاهره در ارحام مطهره منعقد میگردد چهارم چون نطفه‌های ائمه اظهار در رحمهای مادرهای ایشان قرار گرفت در عالم غیب و شهادت علائم خاصة ظاهر میشود و آثار دیگر پدیدار میگردد و چون چهل روز بگذرد هر چیز را میدانند و میشوند پنجم نطفه‌های ایشان غیر از مشیمه رحم محل خاص و مستقر مخصوص دارند و آنها را ادعیه و ظروف مختصه است و غذاهای ایشان غیر از دم طمث است بعکس سایرین ششم در ارحام امهّات بطرف دست راست متوقفند و سنگینی ندارند هفتم ائمه اطهار در ارحام و امهّات متذکرند و حدیث میگویند هشتم ائمّمه اطهار از
ص:400
مسلک معروف متعارف متولّد نمیشوند بلکه طرف ایمن ارزان راست شکافته میشود و متولد میگردند بدون اینکه صدمه زنند نهم ائمه اطهار با بدنهای مهذّب و مطّهر از جناثت متولد میشوند دهم نمو ائمه اطهار برخلاف دیگران بوده است یازدهم در ایشان پنج روح است روح القدس و روح ایمان و روح قوة و روح بدرخ و روح شهوة و سائرین چهار روحست یا سه روح دوازدهم ائمة اطهار در تمام اعضاء و اجزاء و ابدان شریفة ایشان از رؤس و شعور و عروق و لحوم و عظام و جلود و اظفار و صدور قلوب و اعین و ابصار و اسماع و مشام و لمن ذوق آثار و خواصی بوده است با آنکه مبشر بوده‌اند فرموده‌اند اا انهم اسرار الله المودعة فی هیاکل البشریة سیزدهم ابدا من عنصریه ائمة اطهار لطف از ابداان دیگر انست و هر چند بغاصر اربعه مختلط اما اثقال و کثافات عنصریات را نداشتند چهاردهم ائمه اطهار می‌بینند آنچه را که سائرین نمی‌بینند پس در خواب میدیدند آنچه را که در بیدار میدیدند و همچنین در تاریکی آنچه را که در روشنائی بود و در آسمانها و آنچه در زمینهاست بلکه حرکت هر ذرّة در هخوا و مشی هر در نمو صخره حتی به نظر شهود و یقین از ایشان مخفی نبود حتی اعمال خیر و شر از هر تر و فاجر بر ایشان پنهان نبود و آیة کریمه قل اع8ملوا فیری الله عملکم و رسوله و المؤمنون شاهد و گواه متقی است پانزدهم ائمة اطهار بقوه سماع شریفه خودشان هر صوتی و کلامی را میشنیدند چه از ملائکه و چه جن و چه شیاطین و چه حیوانات از وحوش و طیور و جنیان و چه صریر و جریر فلکیّات و تهلیل مکلیّات و حرکات آنها و معتمد شیرها در بیشه‌ها و قعقعه سلاحها در جنگ و خفقان ریاح و جریان سیاه و همهمة تمام کائنات در عوالم ظاهرة و باطنة و غیب و شهادة بلکه غنا و مغنیات جنات و تسبیحات مسجین و اذکار ذاکرین چه بعید و چه قریب شانزدهم ائمة طاهرین طبقه و سجیة داشتند که از اخلاط روّیه و اوصاف مرویه مثل بخل و حسد و جبن و صفات و میمة دیگر منزّه بوده‌اند هفدهم ائمة طاهرین هیچ یک از صفات حسنة ممدوحه نبوده‌اند از شجاعت و سخاوت و امثال اینها پس کمال هر صفات حسنه در ایشان بوده است هجدهم ائمة مکرمین از بطون اردلین نیامده‌اند و مطعون النسب و الحسب مانند مخالفین ایشان نبوده‌اند نوزدهم ائمة طاهرین بهر لسان و لغتی که میخواستند بارادة خدا تکلم مینمودند از لعات ملائکه و جنّ و اختلاف لغات انس و وحوش و طیور چنانچه اخبار کثیرة در اینخصوص است بیستم در شامة و لامسه و ذائقة ائمة طاهرین کیفیّت دیگر است و ایشانرا مانند شمائم جسمانیّه شمائم و تفحات روحانیة است و ناچار هر چیزیکه در عالم وجود موجود است او را رایحه است چه طیبّه و چه منتننه چه ملیحه و چه قیچه پس برحسب اختلافات وجود است در آنها روایحی است و قوای شامّة هم مختلف است بعضی از دور استشمام میکنند و برخی از نزدیک و ائمة اطهار اگر بخواهند بعید از برای ایشان قریب است حتی رایحة کفر و ایمان و اطاعت و معصیت را استشمام میکنند و حدیث آنی اشم رایحة الرحمن من طرف الیمن معتبر است و البته جسم رایحة روح را استثمام نمیکند برای مبانیت ظاهر با باطن و مبانیت اهل باطن با اهل حقیقت و همین طریقست قوة لامسة ایشان با مملوسات و سایر قوای آنها علیهم السلام بیست و یکم زمین بدون وجود هیچ یک از ایشان بر پای نیست اگر چه ظاهر نشوند و مستور باشند چنانکه در هر زمانی پیغمبری لازم است اما هم بمنزلة اوست و قرآن وی الهام است و هو امان لاهل الارض بیست و دوم خداوند آثار ائمه را از دنیا محو نمینماید و زمین و سباع و هوّام و دیدان لحوم و عظام ایشانرا نمیخورند و اینفقره منصوص است و کرامتی مخصوص بیست و سیم فیوضات و افاضات ائمة طاهرین از خلق منقطع نمیشود ولو از ناحیة مقابر شریفة ایشان چنانکه مریست افاصة آفتاب بغائب شدن منقطع نمیگردد بیست و چهارم اجساد شریفة ایشان بعد ازحیوة متغیر و مختلف نمیشود و نکهة و رایحة غیر حسنه از ایشان استشمام نمینمایند بلکه بمجرد و توجّه ایشان اجساد رعیّت هم بدینمثابه رسند چنانچه قضیة غلام سیاه که حضرت سیدالشهدا(ع) دربارة او فرمود اللهم بیض وجهة و طیبّ ریحه مشهور است بیست و پنجم خداوند منّان بائمة طاهرین چنان قدرتی کرامت فرموده که هر کدام برحسب اراده هر وقت میخواستند در آن واحد با منکنه بمدیده
ص:401
حاضر میشدند و احادیثی که در اصول کافی است دلالت دارند که ایشان در بالین موتی و احیاء حاضر میشدند از روی حقیقت نه مجاز نه خیالی نه تخیلی بامثال و تصوری و حدیث وقعة جمل که یکی میگفت جرحتی علی و دیگری میگفت اسرنی علی و ثالثی میگفت هرمنهی علی و اسرنی علی معروف است و اخبار معراج و حدیث بساط و حضور هر یک در بالین اموات نزدیک بقطع است بیست و ششم خداوند ائمه اطهار را در اختیار احکام مفّوض فرموده و تفویض بر سه قسمت یکی در امر رزق و خلق و احیاء و اماته است اینمذهب باطل و برخلاف حقّ است و کسانیکه اعتقاد باینمذهب سخیف نمایند از غلاط و طغاة و خارعین از مذهب جعفری و مله محمدی میباشند دوّم تفویض امور اخرویه است از حساب و کتاب و ادخال در جنّت و نار و امثال اینها و این قسم از تفویض از برای ایشان از اخبار استفاده میشود لیکن اختبار را از خداوند در دنیا و آخرت نمی‌توان سلب نمود و کمال ائمة انام شفاعت و وساطت ایشان است با علوّ درجات خاصّه سیم تفویض در احکام است و آن نیز سه قسم است اول حکمی است که خداوند بطریق عموم یا خصوص از نفی و اثبات فرمودة است البته ائمه حکم الله را نتوانند تغییر دهند در اینصورت دوم حکمی است که حضرت رسول(ع) عموماً او خصوصاً اثباتاً او نفیاً فرموده است و خداوند او را امضاء داشته البته خلاف آنرا ائمه ننمایند و تغییر آن محال است سیم قضیه ایست که از خدا و رسول حکمی ایجاباً و سلباً وارد نشده و در این قسم ائمه هر آنچه حکم نمایند حکم الله و حکم النبی و الرسول است و در کافی است قال الصادق(ع) وضع عدی رسول الله دیة العین و دیة النفس و حرم النپند و کل مسکر فقال له رجل وضع رسول الله من غیر ان یکون جاء فیه شی قال نعم یعملم من یطیع الرسول و من بعصیه بعد فرمود هر آنچه خداوند به پیغمبر تفویض فرمود بما تفویض کرده است قال الله تعالی هذا اعطاء نافلامنن او امسک بغیر حساب اول در بحر المعارف فصلی از برای تفویض احکام بائمه طاهرین منعقد است و اخبار کثیره از کافی و بصائر الدرجات و غیر اینها در آن ذکر شده است طالب آنها بآنجا رجوعه کند بیست و هفتم ائمه طاهرین پیش از قیامت باین ابدان عنصریه بدنیا رجوع نمایند برای تصرّف و تملیک حق خود چنانچه مفاد اخبار رجعت است بیست و هشتم ائمه طاهرین صاحبان علوم لدنیه‌اند که خداوند در طینتهای ایشان قرار داده بیست و نهم هیچ یک از ائمه در خلق زائد الخلقه و ناقص الخلقه نبوده‌اند چه این موجب تنفر طباع است سی‌ام آنکه ایشان مشرک و کافر و فاسق و عابد وشن و شار خمور و فاعل ملاهی نبوده‌اند انتهی باصفامتنی

111 ) - گلشن صد و یازدهم

در جواب اشکالات و ایرادات بر حیات و وجود امام زمان عجل الله فرجه و گلچین از گلبانهای آن چند گل است اشکال در تذکرة الائمه است که بدانکه جمیع طوایف امم از بنی آدم خاصّه اهل کتاب که عبارت است از یهود و نصاری و مجوس و از کافران حربی و مرتاضان هندوغان و اهل خطا و صرصر و براهمه و سنیان وحکما و دانایان و اهل یخوم و جمهور ق اسلام از هفتاد سه فرقه بوجود شریف حضرت مهدی(ص) صاحب الزمان قائلند الا قلیلی از نصاری و فرقة از فرنگیان که در خصوصّیات آن اختلاف کرده‌اند تا آنکه میگوید و اکثر سنیان که انکار غیبت و ولادت آنحضرت کرده‌اند بشهبه این است که اگر غائب بود در این مدت مدید دیده میگردید و آنکه طول عمر در این امد مدید دور و بعید است و جواب آن این است که شما قائلید که بسیار از نیکان و بدان در دنیا و غیر دنیا زنده‌اند و عمر طویل از چهار هزار سال و پنجهزار سال کرده‌اند مانند حضرت ادریس که در آسمان چهارم است و حضرت خضر که زنده است و در بیابانها است و مانند الباس که در دریاها است و مانند رجال الغیب که چهل نفرند و در دو جهان میگردند و از بدان مانند دجال که صاعدبن عبید است و زنده است و در جزیرة دریای طبرستان مجوس است و مانند ضحّاک مار بدوش که میگویند در چاه دماوند بند است و دیگر هاروت و ماروت است که گویند در چجاه بابل بهیکل بشر معلق آویخته‌اند و دیگر مسیحا است که سامری باشد و گویند که خداوند بموسی وحی فرمود که او را مکش و هنوز در بیابانها میگردد و دیگر شمر ملعون است که بعضی میگویند که مسخ بصورت سگی شده و در بیابانها تشنه میگردد و دیگر سیمرغ است که بدعای حنظلة بن صفوان او را غائب میدانند و عنقای معربش خوانند و دیگر شتریست که باعتقاد
ص:402

ایشان جنازة امیرالمؤمنین بر آن بار شده و هنوز در بیابان نجف میگردد و دیگر بچة ناقة صالح است که میگویند هنوز در کوههای شام میباشد و ناله میکند و قافلة جاح که بآنکوهها میرسند و از آنراه میروند سازها میزنند و نعره و آواز میدارند که شتر آن ایشان صدای آن بچه ناقه را نشوند که اگر شوند همة آنها بمیرند تمام شد ملحضاً اشکال بدانکه از جمله اشکالاتیکه بر وجود و حیات حضرت امام زمان عجل الله فرجه نموده‌اند این است که شما طائفه شیعه قائلید که آنحضرت در سال دویست و پنجاه و شش متولد گردیده که مطابق است با جمل لفظ نور و تاکنون که سنین بهرت بیکهزار و سیصد و چهل و چهار رسیده یکهزار و هشتاد و هشت سال از عمر آن بزرگوار گذشته است و این بینة آدمی با کمال ضعف و ناتوانی آن چگونه استعداد بقاء تا اینمدّت را دارد و بدیهی است که بنیّه از سنگ سخت‌تر نیست و ما می‌بینیم که سنگ با آنصلابت و دوام اینگونه بقاء را ندارد چه آن بمرور و هور کرد را عوام و شهور متفتت و ریز ریز میشود جواب از این اشکال بر دو وجه است اول آنکه سنگ بدل ما تحلیل ندارد و آنچه که از او تحلیل میرود و عوض بجایش نمیآید و لذا می‌بینی در مدت قلیلة تفاوت فاحشی در حجم آن پیدا میشود بلکه بساهت که بالکلیه مضحل میگردد بخلاف بنیة آدمی چه او بدل ما تحلیل دارد و آنچه را که حرارت غریزیه او تحلیل میرود فی الفور غذا و مأکول جزر بدنش شده و تدارک آن تحلیل را مینماید و این باعث دوام و بقاء بنیه اوست الی ما شاء البته و بعد از حسی بودن این امر در حیوان و انسان دیگر مجالی از برای اشکال مزبور نمیماند و شاهد برب مدعا نمو نمودن گوشت بدنست در صورت مجروح شدنش و هوذ نمودن نماخنست بعد از افتادنش و هکذا دوم جوابی است که از صاحب بستان السیاحه استفاده میشود چه بعد از آنکه در آنکتاب ترجمه مختصری از حضرت قطب الوقت و حدث الزمان حضرت حجة بن الحسن علیهماالسلام نموده فرموده است که راقم گوید که عجب است از اشخاصی که قائلند بر اینکه خواجة خضر و الیاس از انبیاء و شیطان و دجال از اعدا در قید حیاتند و آنگاه دارند در وجود ذیجود صاحب الزمان(عج) و حال آنکه آنحضرت افضل است از انبیاء سلف و اوست ولد صاحب نبوة مطلقه ولایة کلیة عجب‌تر آنکه بعضی از متصوفه که خود را از اهل دانش شمارند و از ارباب بینش پندارند قائلند بر اینکه در ملک هندوستان در میان برهمنان وجود کیان مرتاضان ریاضت کشان میباشند که بسبب حبس نفس و قلت اکل چند هزار سال عمر کرده و میکنند و با وجود این منکر وجود آنحضرتند فقیر گوید انکار وجود آنحضرت در حقیقة انکار قدرت باری تعالی است منت خدایرا که فقیر را همچون آفتاب روشن که کیمیاگر از اجزای متفرقة اکسیری ساخته هر نقره طرح میکند و ان نقره را طلای حمر میسازد و حال آنکه نقره در اندک زمانی پوسیده و نابود میشود و طلا برعکس آن چند هزار سال بر یک منوال است و نابود نمیشود پس اگر ولی خدا مانند آن کیمیاگر از اکسیر التفات خویش بدن خود را همرنگ روح گرداند و باقی و دائم سازد و بعید نخواهد بود آنانکه منکر وجود آنحضرتند و لفظ مهدای و صاحب الزمان را تاویل میکنند از کوردلی ایشان است و الاّ باندک شعوری چه جای انکار است و الله یعدی منت یشار الی صراط مستقیم اشکال بدانکه از جمله ایراد اینکه مخالفین بر شیعه و خصوصاً بر علمای آنها نموده‌اند در خصوص امام عصر(ع) این است که شما که طایفه شیعه هستید وجوب نصب امام را ائلید از روی قاعدة وجوب لطف که بدون آن تکلیف را قبیح میدانید بمعنی آنکه شرط صحّت تکلیف عباد را مبتنی بر قاعدة لطف میدانید که تکلیف بدون رئیس منصوب من الله که مقرّب بسوی طاعت و مبعد از معصیت باشد قبیح است پس لازم خواهد آید با فقدان آن رئیس منصوب من الله و عدم تصرّف او در امر عباد از امر و نهی و تقریبو تبعید سقوط تکلیف از عباد چه آنکه شرط صحّت تکلیف وجوب لطف بمعنی مذکور است فاذا فقد التشرط فقد المشروط و حال آنکه بضرورت مذهب اسلام تکلیف باقی است با آنکه در نزد شما امامیّه شرط تکلیف مفقود است و جواب از این ایراد را سیّدمرتضی و شیخ طوسی اعلی الله مقامها باین نحو فرموده‌اند که امام و رئیس من الله اصل وجود او لطزف است و تصرف او و بیط ید او لطف دیگر است که منع آن هستند بتقصیر مکلفین است قال السید وجود لطف و تصرّفه لطف آخر و عدمه متناء اگر مکلفّین
ص:403
ازاله و رفع مانع نمایند منتفع میشوند از آن رئیس منصوب من الله تعالی و چون او را از تصرّف منع نمودند و تمکینش ندادند پس خودشان سبب انقطاع لطف از خود گردیدند و ایراد علامة مجلسی(ره) باینجواب باینکه لازمة آن این است که تمام افراد و آحاد امت فاسق باشند چه تقصیری که در زمان غیبت راجع بآنهاست که مانع از ظهور امام است یا کبیره است پس واضح است و یا صغیره است پس بجهة اصرار بر آن فاسق هستند مندفع است باینکه منع از تصرّف امام بسبب طغاة و ظالمین و فقه و اهل فجور از امت است نه تمام آنها و غیر اینجماعت بواسطة ظلم اینجماعت ممنوع از لطف شدند پس لازم نیست که هر یک یک از امت ظالم و مانع از ظهور حق باشند تا آنکه منع ایشان از ظهور باعث عدم عدالت بلکه موجب فسق ایشان گردد بلی آنچه بر سیّد و شیخ وارد است این است که لطف بمعنی مذکور را که ایشان مسلم داشته‌اند منع مینمائیم بلکه کلیة وجوب لطف ممنوع میباشد مگر در جائیکه ترک لطف مؤدی بنقص غرضی یا بسایر قبایح عقلیه شود و چنانچه در محل خود اینمطلب مبرهن است فنباء علی هذا جواب از اصل ایراد مخالفین آنست که لطف باینمعنی که گفتند از شرائط تکلیف نخواهد بود بلکه تقریب بسوی طاعات و تبعید از معاصی نظیر امر بمعروف و نهی از منکر مشروط بعدم مفسده است از اضرار بنفس و عرض از قتل بنی یا وصی یا القاء مؤمنین در مهلکة بخوان و از اینجهت بود که انبیا نیز در بسیاری از اوقات ممنوع از ارشاد بودند بلکه ممنوع بودند از بیان معارف و دعوت خلایق بسوی معرفت المله از جهة حبس و تهدید و ضرب و شتم و لهذا ساقط نخواهد شد ا خلق و جوب تحصیل معرفة الله اگر کسی فرضاً سبب شود از برای حبس بنی و قتل او واجب است بر همه ایشان همه تکالیف از اصول و فروع و حال امام بالاتر از حال رسول نخواهد بود از این حیثیت پس ایراد مذکور از مخالفین ظاهر الاندفاع بلکه بین الاندفاع است اشکال و از جملة اشکالات مخالفین در خصوص .جود امام عصر(عج) لزوم لغویة وجود اوست العیاذ بالله در زمان غیبت چه آنکه فوائد وجودیه آنجناب بالمرّه مسلوب است زیرا که ثمرة وجودیه او انتفاع خلق است از او از او و امر و نواهی و تقریب ایشان بسوی طاعات و تبعید از معاصی و اغاثة مظلومین و اعانة ملهوفین و اجرا و حدود و احقاق حقوق و بیان احکام و حفظ و ضبط آن و در حال غیبت او فرقی نخواهد بود بین وجود و حیات او غائباً و بین عدم وجود و موت او و جواب از این اشکال بدو وجه است اول جواب نقضی باین بیان که کثری از انبیاء بر همه از زمان از قوم خود غیبت گزیدند چونموسی بن عمران که از بنی اسرائیل تا مدت ده سال غیبت گزید و چون ابراهیم و دانیال و سلیمان و عیسی و غیر ایشان که خداوند از غیبت ایشان خبر داده بلکه نفس مقدّس خاتم الانبیاء نیزچنانچه قریب چهار سال در شعب ابیطالب بعد از بعثتش عیبت نمود و همچنین غیبت او از مسلمین در وقت هجرتش از مکه که در نماز بود هر حسب مخالفین در غیبت این بزرگواران جواب میگویند بعینه همان جواب شیعه است از غیبت امام زمان(عج) چه در غیبت آن بزرگواران هم بنابرغم فاسد مخالفین لغویة وجودو مسلوب بودن فوائد وجودّیة ایشان لازم میآید دوم جواب علی به بیان اینکه عمدة فایدة وجودیه نبی یا وصیّ لازم بودن اتمام حجة است بر بندگان از جانب حق تعالی تا آنکه لسان معذرت ایشان منقطع گردد و بر تقدیر عصیان آنها و مخالفت نمودنشان از اوامر و نوامیه الهیه صحیح باشد عقاب کردن ایشان والا عقاب ایاشن قبیح خواهد بود و میتوانند بگویند که ما حجتی از جانب تو بار خدایا نداشتیم که بیان اوامر و نواهی از برای ما نماید پس باید عذر ایشان را قطع نمود در همه اوقات باینکه حقتعالی بفرماید که من جعل حجة از برای شما نمودم ولیکن شما سخنان او را استماع نکردید و با بظلم و ستم او را محبوس و یا غائب نمودید از انظار و حال آنکه بر شما لازم بود که از او تمکین نمائید و این انقطاع عذر و صحّت تکلیف مبتنی بر وجود ظاهری حجة نیست بلکه در قطع عذر وجود او کافی است اگر چه غائب باشد بغیبتی که از جانب مکلفین بسبب آن شده باشد کما لا یخفی با انکه بمذهب حق شیعه اثنی عشریه علاوه بر آنکه ذکر شد فوائد لاتعدّی است بر وجود امام عصر و از جمله مبرهن در نزد ایشان است که امام قطب عالم امکان و واسطة فیوضات الهیه است به بندگان و بقاء زمین و آسمان منوط بوجود آن جان جهان است
ص:404
که بمنیه رزق الوری و بوجوده ثتبت الارض و السماء و اذا جمله فوائد وجود امام(ع) در حال غیبت انتظار ظهور و فرج اوست که چه قدر از ثوابها که مؤمنین بهمین حرف انتظار فرج درک مینمایند چنانچه اینمطلب مضمون اخبار کثیره است چنانچه صدوق علیه الرّحمه در غیون باسناد خود ازحضرت علیّ بن موسی الرّضا علیهماالسّلام روایت نموده که آنحضرت فرموده که رسول خدا صّلی الله علیه و آله فرموده است که افضل اعمال امّت من در زمان غیبت انتظار فرج است از جانب حق تعالی و نیز بسنده خود از عمر و بن ثابت روایت کرده که حضرت سجاد فرمود که هر کس در زمان غیبت قائم در ولایت و دوستی ما ثابت قدم باشد هر آینه خدایتعالی عطا میفرماید باو اجر هزار شهید که مانند شهیدان بدر و احد باشند و غیر اینها از اخباریکه بدینمضمونند و از جمله فوائد وجودیّة امام در زمان غیبت دعا و استغفار آن نور الهی است از برای شیعیان خود و رفع هموم و کشف کربات ایشان است در وقتیکه بخلوص نیّت و رسوخ عقیدت بآن بزرگوار متوسّل گردند و از جملة فوائد وجودّیة آن بزرگوار در حال غیبت مرتدع شدن شیعیان اوست از معاصی زیرا که بسا میشود که در مجمع ایشان حاضر شود و نشناسند آن حضرترا و باحتمال آنکه نقل آن بزرگوار ناظر بحال ایشان باشد مرتدع و ممنوع میشوند از ارتکاب بسیاری از قبایح اعمال و شنائع افعال و بالجمله تمام عالم امکان هر یک بقدر استعداد و قابلیّت خود از وجود مقدّس ولیّ عسر و امام زمان عجل الله فرجه در زمان غیبت آن بزرگوار منتفع میشوند حتّی مخالفینی که مورد و متشکل میباشند و کلمة جامعه در فوائد وجودّیة آن بزرگوار در حال غیبت همان کلمه ایست که وجود مبارک خودش در توقیعی که برای اسحق بن یعقوب مرقوم داشته فرموده است و آن این است و اما وجه الانتفاع بی فی غیبتی و کاالانتفاع بالشمس اذا غیبها عن الابصار السّحاب و انّی امان لاهل الارض کما انّ النّجوم امان لائل السّماء فاغلقوا ابواب السؤال عمّا لا یعینکم و لا تتکلفّوا اعلم ما کفیتم و اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج اللهم عجل فرجه. اشکال و از جملة اشکالات مخالفین در خصوص وجود امام عصر(ع) این است که طول غیبت و استمرار آن بنحویکه سبب شود از برای انکار وجود و نفی ولادت آنحضرت عاری از حکمت است و چرا او نیز مانند پدران بزرگوار خود در میان خلق ظاهر نشد که داعی بسوی نفس خود نباشد تا آنکه ممکن نشود از برای احدی انکار وجود او و جواب از این اشکال بر چند وجه است. اوّل آنکه این اشکال منتقض است بغیبة سائر انبیاء و حج چنانچه غیبت جلّی از ایشان مصرّح به اخبار و قرآن است و همین اشکال هم در حقّ آنها جاریست و آنچه را که مخالفین در جواب شبهة مذکوره بالنبیة بغیبة انبیاء میگویند همان بعینه جواب امامیّه است در غیبة امام عصر (عج) دوم آنکه بعد از اینکه ما ببرهان عقل و شرع ثابت کردیم ولادت و حیوة امامت و عصمت آن بزرگوار را چنانکه تمامت اینها دربارة آنحضرت ثابت شده است ببیاناتیکه در کتب مفصّلذة امامیّه است پس محقّق بودن سرّ و حکمت غیبة او و غائب بودن از انظار ما مضّر بحال ما نخواهد بود چه آنکه غبة آنحضرت بامر الهی مو حکمت ربّانی است و این سئوال بر اینوجه نظیر سئوال بلیس و خالی دانستن امر بسجدة آدم نمودن باری را از غلّت و سرّ و عاری از حکمت فهمیدن آنست از آن حیث پرتلیسّ سیّم آنکه سبب غیبة آنحضرت خوف او بود بر نفس مقدّس خود که اعادی دین و دشمنان او از فقه و سلاطین جبابرة زمانم او در مقام قتل نفس مقدّسص او بودند و لیلاً و نههاراً تفحّص و تجسّس از حال او مینمودند که او را بدست آورده هلاک کنند چه از مجزین صادقین معلوم بر آنها شده بود که آن بزرگوار مفحّل کنندة دول باطله و قمع کنندة و جبابره و قلع کنندة مذاهب باطله است فان قلت که همین خوف از اعادیرا نیز آباء طاهرین آنسرور داشتند چنانکه نیمة ایشان بالاخره مقتولاً یا مسموماً هم شهید شدند و مع ذلک غائب نشدند و تحمّل مشتاق نموده و احکام الهی را بمردمان رسانیدند پس چا حال آنجناب مثل حال ایشان نباشد قلت میان آنجناب و آباء اعظامش فرقی است بیّن چه آنها از جانب خدا و رسول عالم بودند که از برای هر یک از ایشان خلف معصومی نیست که بعد از او بامر امامیة قیام نماید تا حجة الهّیه منقطع نشود اما آنحضرت را قائم مقامی
ص:405
مخصوص نبوده و نیست پس خوف او از قتل اهّم از خوف آباء گرامش بوده

112 ) - گلشن صد و دوازدهم

در امارات و علائم ظهور آنجان جهان اعنی حضرت صاحب الزّمان است و گلچین از گلبانهای آن چند گل است علامت بدانکه بنابر آننچه که از اخبار استفاده میشود علائم ظهور حضرت بقیة الله بر چند قسمست قسمی از آنها علایم خاصّه است که مخصوص بخود آن بزرگوار است و آنها را خداوند علامت قرار داده است از برای آنحضرت که بآنها میفهمد که خداوند اذن ظهور بآن بزرگوار مرحمت فرموده است و از جملة آنها شمشیر آنحضرت است چنانکه شیخ صدوق (ره) بسند خود از حضرت امام محمد تقی(ع) و او از پدران خود روایت کرده است که رسولخدا(ص) بیان فرمود اوصاف حضرت قائم عجّل الله فرجه را که خداوند در صلب حضرت امام حسن عسکری(ع) نطفة طیبّة طاهرة قرار داده که او امام هدایت کننده است و با عدالت حکم مینماید و خلایق را بعدل امر میکند و از تهامه خروج میکند در وقتیکه علائم خروج از برای او ظاهر گردد ابی بن کعب عرض کرد یا رسول الله علایم و دلائل او کدام است فرمود شمشیر اوست که در غلافت چونزمان خروجش نزدیک شود آنشمشیر از غلاف بیرون میآید و خداوند او را بسخن درمیآورد و سخن میگوید و ندا میکند آنحضرترا که یا ولیّ الله هروج نما و دشمنان خدا را هلاک کن و از بعضی از اخبار استفاده میشود که آنجناب را بیرقهای متعددّه است و به بعضی از نوشته است لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله و خلیفته و الحسن و الحسین(ع) و التعة من ولد الحسین(ع) اوصیائه علامت و قسمتی دیگر از علایم ظهور آنحضرت علائم عامّه است که اختصاص بخود آن بزرگوار ندارد بلکه علامت ظهور برای غیر آنحضرت هم خواهد بود خواه از برای عموم ناس و یا از برای بعضی از طوایف و این نیز بر دو قسم است قسمی از آنها علایم حتمیه است و قسمی معلقه و مراد بعلایم حتمیّه آن است که البته واقع خواهد شد باراده حتمیه الهیّه که تخلفّ در او راه ندارد و آنچه را که از آنها در کتب غیبة ذکر نموده‌اند علامتست اوّل خروج دجّال است و خروج آنملعون مقارن با ظهور آن نور الهی است و خروج دجال و از علائم حتمیة است که در اخبار بسیار اعلام بآن فرموده‌اند و البته باید خروج کند بجهة ابتلا و بندگان خدا و چنان فتنه و فسادی در اینعالم بنیاد نماید که از زمان هبوط آدم الی زمان خروج او چنن فسادی در زمین واقع نشده باشد و آنملعون در ابتدا دعوی نبوّت خواهد نمود و بعد از آن ادّعا و الوهّیت و ربوبیّت مینماید و بوجود نحس او هرج و مرج و خونریزی و فتنه در عالم واقع خواهد شد چنانچه کیفیّت خروج او و اشکالاتیکه بر دعوی الوهیّة آن وارد است با جواب از آنها را این ناچیز در کتاب الجنّة العالیه ذکر نموده‌ام هر کس که بخواهد بآنکتاب رجوع کند دوّم صیحه و ندا آسمان است که بمقتضای اخبار کثیرة حتماً باید واقع شود به تفصیلی که در کتب غیبة مذکور است و بعضی ندا و دیگر آسمان را نیز از علائم حتمیة شمرده‌اند و آن ندائی است که در شب بیست و سیّم ماه رمضان از آسمان شنیده میشود که همة ساکنین زمین آنرا میشوند و آنمنادی جبرئیل است که باواز بلند میگوید استحق مع علی و شیعته و در عقب آن شیطان ندا کند که الحق مع عثمان و شیقه و این صیحه قبل از ظهور آنحضرت است چنانچه صیحه اولی در روز ظهور آنحضرت است بعد از اینکه آفتاب بلند شده باشد سیّم خروج سفیانی است از وادی یابس که در میان مکّه و شام است بتفضیلی که در کتب مفصّلة غیبة است چهارم فرو رفتن لشکر سفانین است در بیدا که حضرت صادق فرموده که فرو رفتن لشکر سفیان در بیدا از مختومات است و تغییر و تبدیل در آن راه ندارد پنجم قتل نفس رکیّه است که حضرت
ص:406

صادق(ع) فرمود یکی از علامات ظهور کشته شدن پسری از آل محمد است در میان رکن و مقام که نام او محمّدبن حسن نفس زکیّه است ششم خروج سیّد حسنی است و آنجوان خوشصورتی است که از طرف دیلم و قزوین خروج نماید و بآواز بلند فریاد کند که بفریاد برسید که آل محمد را که از شما یاری میطلبد و آن از اولاد امام حسن مجتبی است و این در وقتی است که حضرت حجة از مدینه بکوفه تشریف آورده باشد پس آنسیّد حسنی هم از جای خود تا کوفه زمین را از لوث وجود کافران و ظالمان پاک میکند و در کوفه خدمت حضرت بقیة الله مشر]ّف شده و با اصحابش با آنحضرت بیعت میکنند چنانکه در کتب مفصّله غیبة است هفتم ظاهر شدن کف دستی است که بروایتی در آسمان پیدا میشود و در روایت صورت و سینه و کف دستی در نزد چشمة خورشید ظاهر شود و بعضی از علماء گفته و شاید مراد کف دست امیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب(ع) باشد و یا ستارة باشد بشکل کف دست که از آسمان طلوع خواهد نمود هشتم کسوف آفتابست در نیمة ماه مبارک رمضان و خسوف قمر در آخر آن چنانچه از غیبت شیخ طوسی نقل شده است که حضرت امام محمّدباقر (ع) فرمود که پیش از قیام قائم دو علامت ظاهر میشود که مانند آنها از وقت هیوط آدم(ع) بر روی زمین تا آنزمان واقع نشده یکی کسوف شمس در نیمه رمضاغن و دیگری خسوف قمر در آخر آن در آنحال مردی عرض کرد یابن رسول الله قاعده چنان است که آفتاب در آخر ماه و ماه در نیمه آن گرفته شود فرمود بآنچه مگوئی دانا هستم ولی اینها دو علامت و آیتی هستند که از وقت فرود آمدن آدم بر روی زمین تا بانوقت واقع نشده است نهم آیات و علاماتی است که در ماه رجب ظاهر میشود چنانکه شیخ صدوق در اکمال از حضرت امام رضا(ع) روایت کرده که فرمودتا ناچار است شیعیانرا از فتنة عظیمی و آنوقتی است که امام ایشان غائب باشد و اهل آسمان و زمین بر او بگریند و چونظهور را و نزدیک شود در ماه رجب سه ندا از آسمان بگوش مردم برسد که همة خلق و را بشنوند ای اوّل الا لعنة الله علی الظالمین نداء دوّم از فتا الآزفة است یعنی نزدیکشد امری که روز بروز و وقت بوقت میرسد ندای سیّم آنکه بدنی پیش روی آفتاب ظاهر شود و ندائی رسد که این است امیرالمؤمنین که بدنیا برگشته است برای هلاک کردن ستمکاران پس آنوقت فرج مؤمنان برسد و همّ اختلاف بنی عبّاس و انقراض دولت آنها است که در اخبار بآن اعلام شده است و آنکه ایشان قبل از ظخور قائم مختلف و منقرض خواهند شد از سمت خراسان و انعلامت بحمدالله واقع شده چه کیفیّت هلاکت ایشان بدست هلاکوخان که از سمت خراسان حرکت کرده بود باعانة خواجه نصیرالدّین طوسی علیه الرّحمه زینت افزای کتب تواریخ و سیر است علامة بدانکه سیّد جلیل معاصر الواصل الی رحمة الله الملک الغافر الاقا سید اسمعیل بعقلی النوری نورالله مرقده در کتاب مستطاف کفایة الموحّدین بست و سه علامت از علائم معلقه یعنی از علائم غیر حتمیه که در منصة ظهور و بروز بیرون آمده‌اند و در خارج وقوع پیدا کرده‌اند از علائم ظهور نور موفور السرور حضرت حجة بن الحسن(ع) ذکر نموده و این ناچیز آنها را بطریق اختصار وراینکزا نقلنموده و تفضیل آنها را موکول بمراجعة آنکتاب مینمایم پس میگوئیم که آنجناب فرموده اول از آن علائم واقعه علائم عامّه است که در اکثر زمان مردم مبتلای بآن امور شدند پس روایت طولانی که چندین از آنعلائم در آنمندرجست از نقل از مرحوم مجلسی از روضة کافی در اینخصوص ذکر نموده و بهتر این بود که آنمرحوم تعداد نماید علائم مذکورة در آن روایة را چنانکه بعضی از صلحا و از ابناء علماء دار الخلافة طهران در سال هزار و سیصد و بیست و پنج آنروایة را در ورقه بطبع رسانیده و علایم مذکورة در آنرا بصد و چهل و چهار تعداد نموده است. دوم ظاهر شدن شصت نفر که مدّعی نبوّت میشوند بدروغ و اینعلامة بنا بفرمودة ایشان واقع گردیده چنانکه بعد از تصریح بوقوعش میفرماید خصوصاً در این ازمنه که طایفة ضالة بابیه دعوی نبوّت بلکه بعضی از ایشان دعوی الوهیّة کردند و اینطایفه نبوّترا نوعی میدانند و ظاهراً آنکه از اینعدد زیادتر دعوی نبوّت کرده‌اند اگرچه بعضی از ایشان ظهور و بروز نداشته و احتمال دارد که بعد از این هم پیدا شوند سیّم ظاهر شدن دوازده نفر از سادات است که مدّعی امامة شوند و جمعی در ازمنة سابقه و در زمان ائمّة ایندعویرا نمودند و در این زمان سیدعلی محمّد باب دعوی مهدّویة و امامت نمود بلکه بسیاری از تابعینش الی زمانناهذا
ص:407
ایندعوی باطل نمودند زیرا که امامت را نوعی میدانند چهارم بستن جسر بغداد است بمحلّه کرخ که از بغداد نو بجانب بغداد کهنه باشد و اینعلامت ظاهر و واقع شد بلکه در این زمان جسرهای عدیده کشیده شده است و علاوه بر آن جسریکه در زمان سابق متداول بود و از جانب یمین بغداد بکاظمین جسر بزرگی کشیده شده که معبر زوّار و قوافل است پنجم مسجد نمودن قبرستانهاست چنانکه در ضمن حدیث مطرح حسن بن سلیمان در کتابمختصر بصائر الدّرجات از حضرت رسول(ص) روایة که از جملة فرمایشات الهی بعد از ذکر اوصیاء من و غیبة ولیّ عصر و علائمی از برای ظهور او فرمودند یا محمّد و بگیرند امّت تو قبور را مساجد و در اینمجز و از زمان بسیار متداول شده اینعلامت که قبرستان را مساجد و مدارس نمودند و امواترا از قبور بیرون کشیدند و عظام آنها را پراکنده کردند و مع هذا آنجاها را محّل عبادت خود قرار دادند ششم خراب شدن بغداد است بعد از اینکه در کمال آبادی شده باشد و فرموده است ظاهر آنکه مراد شهر بغداد کهنه باشد که محّل سلطنت عباسّیان بوده است و هنوز هم بخرابی باقی است و اینخرابی در زمان هلاکو واقع شده و حضرت امیر هم در ضمن خطبه‌اش که فرموده ویل لک یا بغداد لدارک العامرة الح خز از اینخرابی و فتنة هلاکو داده است هفتم خراب شدن دیوار مسجد کوفه است و ظاهر اینکه اینعلامت نیز ظاهر شده است و ایندیواریکه فعلاً در مسجد کوفه برپاست از بناهای جدیده است هشتم جاریشدن نهریست از شطّ فرات در کوچه‌های کوفه و اینعلامت نیز واقع و محقّق شده چه آنکه الآن اکثر شطّ در میان شهر کوفه عبور میکند و نهرها از آن در باغات و مزارع کوفه جاریست نهّم آباد شدن کوفه است بعد از خراب شدن‌اش و این نیز واقع شده که یوماً فیوماً آبادی آن در تزاید است دهم آن برآوردن دریای نجف است و این هم واقع شده که در زمان ائمّه و بعد از آن از ازمنة سابقه خشک بود و بعد از آن پر آب شده بنحویکه کشتیها در آن جاریست یازدهم جاریشدن نهریست از فرات بعزی که نجف باشد و آن آب از نجف داخل دریا شود و بر روی آن نهر آسیا ساخهته شود و اینعلامت در این سنوات واقع شد از همّت عالیة مرحوم سیّد جلیل حاج سیّد اسدالله بن الحجة الاسلام الرشتی الاصفهانی دوازدهم بنا شدن قبّة حمراء است و ظاهر مراد قبّة طلای هر یک از مشاهد ائّمه باشد که سلاطین شیعه آنها را بنا کرده‌اند و عبارتیکه مجلسی مرحوم در اینخصوص نقل کرده این است که امیر(ع) بعد از اینکه در خبری جملة از علایم ظهور را بیان میکند میفرماید که قبة خاکستری رنگ در بیابان بنا نهاده میشود سرخ رنگ و در عقب اینها قائم ظهور میکند و سید معاصر در کتاب مزبور فرموده که احتمال قریب دارد که مراد از این قبه قبة عسکریین باشد که در میان بیابان واقع شده چه سر من رامی از اطراف آن تا چند فرسخ بیابانست و رنگ آن قبّه چنانکه قبل از تذهیب دیدم کاشی بود خاکستری رنگ پس از آن آنرا مرحوم شیخ العراقین شیخ عبدالحسین طهرانی از جانب سلطان ایران ناصرالدّین شاه قاجار مرمّت و تذهیب نمود سیزدهم ظاهر شدن ستارة دنباله دار است در نزدیکی ستارة جدی و فرموده که این در چند سال قبل اهر شد و زمانی هم طول کشید و در خطبة لؤلؤة حضرت امیر(ع) اینرا از جملة آنده علامت که در آن خطبه است ذکر فرموده چهاردهّم ظاهر شدن قحطی شدید است قبل از ظهور و در بعضی از اخبار اینرا از علائم حتمیه شمرده است و ظاهراً بلکه محققاً اینعلامت نیز واقع شده خصوصاً در با و عجم در بین هشتاد و نود بعد از هزار و دویست از هجرت پانزدهّوم وقوع زلزله و طاعون شدید است دبر کثیری از بلاد و ظاهر آنکه محقق الوقوع باشد چنانکه زلزلة قدیمة را که از شیراز نقل نمودند بقسمی بوده که اکثر بناها و عماراترا خراب نموده و همچنین طاعون که قریب شصت سال قبل از تالیف اینکتاب که 1347 میشود که کلمة غرمز تاریخ آن است واقع شده که دو ثلث از هر خانوادة رهسپار عدم شدند شانزدهّم آمدن ملخ است و این واقع شده و خود بعضی از اوقات در عتبات دیدم که ملخ بقسمی زیاد میشد که مانند ابر آفتاب را میپوشانید هفدهم خراب شدن بصره است بدست سیّدی که ملقب بصاحب الریح و اینهم در زمان خلفاء عباسّه واقع شده چنانکه در کتب تواریخ است هیجدهم قتل بیوح یعنی وقوع قتل بسیار در میان مردم است و اینواقع است چنانچه مشهور است نوزدهم فرو گرفتن ظلمت کفر و فسوق و مناهی است تمام عالمرا و وقوع
ص:408
این نیز مشهود است بیستم تحلیة مصاحف و زخرفه مساجد و تطویل مناراتست و این نیز واقعشده بیست و یکم قراین بعضی کواکب است که منجمّین بآن اعلام نموده‌اند بیست و دوّم خرابشدن مسجد براثا است که میان بغداد و کاظمین است و این هم بسبب کشیدن راه آهن آنجا واقع شده بیست و سیّم انهدام کعبه است و حمل حجرالاسود بسوی کوفه و این نیز در وقعة قرامطه واقعشده چنانکه در ملحه ششم از گلشن بیست و سیّم اینکیفیّت بتفصیل تمام بیان گردید و هر کس زیادتر از اینها از علائم ظهور بخواهد رجوع بکتاب کفایة الموحّدین و بحار و غیر اینها بنماید

113 ) - گلشن صد و سیزدهم

در گزارشات زمان ظهور و رجعة ائمّه طاهرین(ع) در اینخاکدان و گلچین از گلبانهای آن چند گلست گزارش در کتاب کفایة الموحّدین است که از جملة گزارشات زمان ظهور آنحضرت این است که آنجناب در ابتدا ظهور بر طریقة رسول خدا با مردم رفتار میکند و متعرّض اعمال قبیحه و افعال شنیعة مردم که قبل از ظهور آنحضرت واقعشده نمیگردد و از ایشان از آنها مؤاخذه نمیکند بلکه هر کس مؤمن بالله و رسوله و مصّدق آن بزرگوار است یعنی از اصمیام قلب و از روی واقع تصدیقنماید آن بزرگوار رادر نعمت و راحت خواهدا بودا و هر که فاجر و منافق و هل خدعه و مکر ست بشمشیر و غضب حجة الله گرفتر خوهد شد چنانکه رسولخدا(ص) نیز از اعمال و افعال زمان جاهلیّت مؤاخذه نمیفرمود مجلسی(ره) از تهذیب از حضرت امام محمّد باقر(ع) روایت کرده که راوی خدمت آنحضرت عرض کرد که چونحضرت قائم عجّل الله فرجه قیام نماید بکدام طریقه در میان خلایق رفتار میکند فرمود بسیره و طریقة رسولخدا(ص) که احکام ایّام جاهلیة رباطل نمود و با عدالة با خلایق رفتار نمیکرد همچنین است رفتار حضرتمقائم علیه صلوات الله الملک الدائم کذا وش و هم در آنکتابست که آن بزرگوار اگرچه مواخذه از اعمال قبل از ظهور نمینماید ولی بعد از ظهور بحکم داودی در میان خلایق حکم میفرماید یعنی بعلم واقعی و حکم نفس الامری خود حکم میکند که تدلیس و مکر و حیله و اشتباهکاری با او نمیشود با او راه رفت زیرا که همه چیز در نزد او هویدا و آشکار است و امور خفیّه در نزد او معلوم بالعیان است و گرگان عالم که بلباس شیادی اظهار قدس و ورع میکنند بجهة تدلیس و اشتباه امور نمیتوانند خود را در خدمتش مقرّب نمایند و در بعضی از اخبار است که بسا باشد که اشخاصی که مشغول بخدمات آنحضرت و در رکابش شمشیر میزنند حکم میکنند که او را برگردانید و گردنش را بزنید و این بجهة آنست که آنحضرت عالمست بآنچه در قلب اوست از مکر و نفاق و خیالات فاسده و افکار باطله و از کتاب بصائر الدرجّات چنین نقلشده که حضرت صادق(ع) فرمود دنیا تمام نمیشود تا آنکه مردی از ما اهلبیت خروج نماید و در میان خلایق بحکم داوری و آل داود حکم میکند و شاهد و بیّنه نمیطلبد و بهزدی نفی حکمی که متعلق باوست در واقع و نفس الامرانرا بیان میکند گزارش در بحار بنا بروایة زید کوفی از حضرت صادق(ع) آنست که فرمود از فرزندم صاحب الامر هفت نفر معجزه میخواهند اول یکنفر از ماوراء النهر معجزة الیاس میخواهد امام و من یتوکّل علی الله فهو حسبه گفته و بر روی آب رود و موزه‌اش تر نشود آنمرد گوید که سحر کرد حضرت امر بآب کرده او را بگیر و تا هفت روز در آب زنده بماند و گوید اینجزای کسی است که امام زمانرا انکار کند دویّم مردی از اهل اصفهان از آنجناب معجزه ابراهیم خواهد آنحضرت فسبحان الذی بیده ملکوت کلشی گفته و داخل در آتش شود و بیرون آید آنمرد گوید سحر کرد پس آتش آنمرد را بگیرد اینجزای انکست که امام خود را انکار کند سیم مردی از فارس معجزة حضرت موسی را خواهد از آنحضرت امام و القی عصاه فاذا هی ثعبان مبین خوانده و عصای خود را انداخته اژدها شود آنمرد گوید سحر کرد و پس عصا او را بگیبرد و فرو برد و سرگردان او بیرون مانده گوید اینجزای ان کس است که امام خود را انکار کند چهارم مردی از آذربایجان استخوان بدست گرفته معجزة عیسی را از آنجناب خواهد امام استخوانرا بسخن آورده گوید هزار سال است که در عذابم و از تو چشم شفاعت دارم آنمرد گوید سحر کرده پس او را بدار زنند و تا هفت روز فریاد زند که اینجزای کسی است که امام خود را انکار کند پنجم مردی از اهل عراق معجزة داود از آنحضرت خواهد چون امام آهن را نرم کند گوید سحر است امام از آهن نرم شده طوقی بگردنش اندازد و با آنطوق گردنش کند و گوید این است جزای آنکه امام خود را انکار کند ششم مردی از اتراک گوید که کارد بر گلوی اسمعیل کار نکرد امام کاردی باو میدهد که بر گلوی پسر خود
ص:409

کشد و تا هفتاد مرتبه آنکارد را بر گلوی پسرش کشیده وگلویشرا نبرد پس گوید سحر است و آنکارد را بر زمین زند کار برجسته گلوی آن مرد را ببرد هفتم مردی از عرب معجزة جدش رسولخدا را از آنحضرت طلبکند آنحضرت شیری را خواسته شهادت بر امامت آنجناب دهد پس گوید سحر است آنگاه آنشیر اعرابی منکر را دنبال کند اعرابی فریاد کند که این است جزای آنکه امامش را منکر شود این را گوید و فرار کند و آنشیر او را تعاقب نماید تا آنکه او را گرفته پاره پاره نماید. گزارش در کفایة الموحّدین است که مؤمنان در زمان ظهور آنحضرت مستعد میشوند از برای فهم و دانش و در کمال عقل و دانائی و معرفت خواهند بود و از انمنبع فیوضات ربّانی اقتباس جمیعه اقسام علوم ظاهره و باطنه مینمایند و همة علوم انبیاء سلف از برای خواص از شیعیان و ازکیاء ایشان ببرکت آن بزرگوار منکشف خواهد شد و حصول این امر از برای ایشان از یمن دست مبارک آنحضرتست که از روی رافت و مهربانی بر سر دوستان خود میکشد علامة مجلسی(ره) در بحار از کمال الدین شیخ صدوق علیه الرّحمه روایت نموده که حضرت امام محمد باقر(ع) فرمود که چونقائم ما قیبام نماید دست مبارک خود را بر سر بندگان خدا میکشد از یمن دست مبارک آن بزرگوار عقلهای ایشان بر سرهای ایشان جمع میشود و بروایت دیگر از کلینی علیه الرّحمه آنکه دست مبارک خود را بر سر ایشان میکشد و بآندست کشیدن عقلهای ایضشانرا بر سر ایشان جمع و اخلاق ایشانرا کامل میگرداند و بروایت دیگر از حضرت صادق(ع) آنکه علم بیست و هفت حرفست و همة آنچه پیغمبران آوردند و حرفست پس وقتیکه قائم قیام کند آن بیست و پنج حرف دیگر را بیرون میآورد و در میان خلایق منتشر میکند گزارش و در بحار و در سائر کتب غیبة است که چونوقت ظهور امام شود و آنجناب ظاهر گردد و تغییر میدهد بنا کعبه را و بنیان و بنائ او را بنوعیکه حضرت ابراهیم هلیل و پسرش اسمعیل علیهماالسلام بنا نموده بودند بنا خواهدا کرد و امر میفرماید که دستهای بنی شیبه را که کلید داران کعبه‌اند قطع نمایند و ایشانرا در کوچه‌ها بگردانند و ندا نمایند که ایشانند دزدان کعبه و بروایة دیگر دستهای ایشانرا بدر کعبه میآویزد و بر دیوار کعبه مینویسد که اینطایفه از دزدان کعبه‌اند و بروایة دیگر آنها بآواز بلند میگویند که ما دزدان کعبه بودیم و اخبار در اینخصوص بسیار است. گزارش ایضاً در انکتب است که در وقت ظهور آنحضرت امر میفرماید که مشارها و قصرها و نقشها که در مساجد بنا کرده‌اند و معمول بوده همه را خراب کنند و دوباره آنها را بنا کنند بنحویکه رسولخدا(ص) آنرا تشریع فرموده است و از غیبة شیخ طوسی نقلشده که حضرت امام حسن عسگری(ع) فرمود وقتیکه قائم ما قیام کند امر مینماید بخراب کردن منارها و قصرها که در مساجد ساخته شده راوی گوید که در دلم خطور کرد که بچه سبب آنها را خراب خواهد نمود پس آنحضرت بجانب من ملتفت شد و فرمود که خراب کردن آنها از اینراهست که احداث آنها بدعتست نه پیغمبر آنها را ساخته است نه امام و بروایة دیگر هر مسجدیکه در سر راهها است آنرا خراب میکند و روزنه‌ها و پنجره‌ها و ناودانها که بر سر راهها میباشند همه را بر هم میزند و شوارع و طرق را چنان وسیع میکند که عرض آنها شست ذراع میشوند و الله الهادی گزارش در کفایه است که بروایة جمعی از مشایخ اصحاب حدیث چونصدوق و نعمانی و غیر ایشان از حضرت صادق(ع) روایت کرده‌اند که آنحضرت فرمود چونقائم آل محمّد ظاهر شود گویا می‌بینیم که آنحضرت در نجف اشرف زره رسولخدا را پوشیده باشد و بر اسب سیاهی که پیشانی او سفید باشد سوار شده باشد و بروایة دیگر که در دارالسّلام عراقی است آنحضرت فرمود که قائم بر اسب پیشانی سفید سوار شود و آن اسب بنوعهی میجهد در زیر آنحضرت که شهری نماند مگر آنکه نور پیشانی اسب بر اهل آن بتابد و اینخود آیتی است از آیات آنجناب و در کفایه است که بروایة دیگر شمشیر خود را بر دست گرفته و اسب خود را بحرکت درآورده بنحویکه باعجاز آنحضرت مردم جمیع شهرها و قریه‌ها و دریاها و صحراها و بلندیها و پستیها و بادیه نشینها آنحضرترا به بینند و چنان پندارند که آنحضرت در میان ایشان و در شهر و مکان ایشان میباشد مثل چشمة خورشید و قرص ماه که بوسط السّماء میرسد و بنور انور خود جمیع عالم را منوّر خواهد نمود و اینمعجزه از معجزات مخصوصة آنحضرتست اگرچه سائر ائمه طاهرین نیز قادر باتیان چنین معجزة بودند ولیکن ظهور ایمعجزه بدست آنحضرت خواهد بود تمام شد عبارت کفایة الموحّدین و در دارالسّلام عراقی است که در روایة ابوبصیر از حضرت صادق(ع) مرویس که فرمود خداوند بلندی و پستیهای زمین را یکسان کند بطوریکه هر کس از اماکن بعیده نظر کند مولای خود را به بیند و در روایت ربیع
ص:410
شامی صادق(ع) فرمود که چونقائم قیام کند خداوند بچشمها و گوشهای شیعیان ما قوبتی دهد که آنقوّه در میان ایشان و قائم پیک و قاصد باشد چون آنحضرت با او سخن گوید بشنوند و ایشان آنحضرترا از هر جا که خواهند نظر کنند و به بینند و بروایت ابن مکان از آنجابست که فرمود اگر در زمان قائم مؤمنی در مشرق باشد برادر دینی خود را در مغرب خواهد دید این ناچیز گوید که از این روایات شریفه بابی از علم منفتح میگردد که از آن هزار باب دیگر مفتوح خواهد گردید و از جمله رفع استبعاد از حضور ائّمة طاهر نیست در بالین مختضر که ضروری مذهب شیعه گردیده است وجهة استبعاد از این امر را حصول جسم و اد را در آن واحد در رامکنه متعدّده دانسته‌اند که این غیر ممکن بلکه محالست چه بعد از اینکه در زمان ظهور حال رؤیة امام را از اهالی اطراف و اکناف عالم بنا بصریح این روایات دانشمند که همة آنها در هر کجا باشند آنحضرترا بشخصه می بیند بلکه از امام گذشته مؤمن واقع در مشرق مؤمن مغربی را خواهد دید نباید استبعاد کنند از دیدن محتضرین در آن واحد آن بزرگوارنرا و همچنین نباید مستبعد شمرند مهمانی حضرت امیر را در بکشب در چهل مورد و نباید تاویل و توجیه نمایند این روایاترا و بعید بدانند قول منهزمین از واقعة جملرا که یکی میگفت قتلی علی و دیگری میگفت شربنی علی و هکذا چنانچه در خاصة بیست و پنجم از خواص ائمّة که در ذیل گلشن صد و دهمست ذکر شد و این در نزد عارف بشونات و مقامات ائمة طاهرین کالنّار علی المنار واضح و آشکار است و الله الهادی گزارش در حدیث مفصّل مفضّل بن عمر است که مفضّل بصادق(ع) عرضکرد آیا ملائکه و جن در آنزمان بر مردم ظاهر خواهند شد که ایشانرا به بینند و ملائکة جنّ با او بروند حضرت فرمود بلای و الله بمفضل و با ایشان گفتگو خواهند کرد مثل اینکه مردی با یاران و با اهل خود صحبت دارد و آنگروه ملائکه و جنّ با او فرود آیند بربین هجرت مابین نجف و کوفه و لشکر او در آنوقت چهل و ششهزار از جنّ و بروایة دیگر چهل و ششهزار از ملائکه باشد و خدا باین لشکر آنحضرترا نصرت خواهد داد و در کاشف الاسرار بعد از ذکر اینفقرة از حدیث مذکور میفرماید دیدن ملائکه و جن قبل از آنزمان مخصوص ائمّه و پیغمبر است و شاید بعضی از خواصّ نیز به بیند پس به بیند کمال آنزمان و کمال اهل آنزمان را که این هر سه طایفه در آنزمان مانند نسل مکیپدر و مادر و اهل یکخانه با هم مأنوس و همجنس باشند پس آنزمان شبیه است باهل آخرت و رتبة ایشان قریب است برتبة نبوّت راوی بامام عرض کرد تا در خدمت شمایم اهل آخرتم وارد دنیا عاقلم و چون از خدمت شما جدا میشوم طور دیگر میشوم فرمود اگر بهمانحالت بمانی ملائکه را معاینه بینی و با ایشان نشینی و اینحدیث را ظاهراً در جلد موعظة بحار دیده‌ام انتهی گزارش در بحار از حضرت صادق(ع) روایت شده است که فرمود چونمقام ظهور کند در هر اقلیم از اقالیم زمین مردی نصب کند و باو بفرماید که کف دست تو دستورالعمل و عهدنامه است از من در نزد تو پس هر وقت که مسئله بر تو مشکل شود و ندانی و نفهمی در آنحال بکف دست خود نگاه کن و هر چه در آن بینی عمل نما و کاشف الاسرار بعد از نقل اینحدیث گفته است که شاید مثل معروف که کف دست بو نکرده‌ام از اینحکایت اخذ شده باشد و العلم عندالله گزارش در بحا از حضرت صادق(ع) روایتکرده که اصحاب قائم سیصد و سیزده نفرند از اولاد عجم بعضی از ایشان کسانی هستند که از تیان رختخواب خود مفقود میشوند ناگاه ایشانرا در مکّه در غیر موسم حجّ می‌بینند و بعضی از ایشان در روز بروی ابر می‌نشینند و با نامش و با نام پدرش و صفتن و نبش شناخته می شوند و اخبار بسیار باینمضمون بسیار است و از جمله آنها روایتی است که حضرت صادق(ع) فرمود آنسیصد و سیزده نفر که اصحاب قائمند شمشیرها بگردنهای خود حمایل میکنند در هر یکی از آن شمشیرها کلمة نوشته شده که از آنمکلمه هزار کلمه فهمیده میشود و در حدیث دیگر است که هر کلمة از آنها کلید هزار کلمه است در کاشف گوید و اعجباه که این اخبار شبیه است بآنچه حضرت امیر فرمود که رسولخدا(ص) بمن هزار باب از علم تعلیم نمود که از هر بابی هزار باب دیگر مفتوح میشود و در جای دیگر از کاشف الاسرار است که شاید جمعیرا گمان این باشد که این سیصد و سیزده نفر هم اهل آنزمان نیستند بلکه بعضی با اکثرشان از مردگانند و در آنوقت زنده میشوند و رجعة میکنند و چنین نیست بلکه همگی از اهل آنزمانند و در روی زمین زنده و در اطراف عالم پراکنده‌اند بچیند دلیل اوّل آنکه بالید تهیه قبل از چهارده معصوم احدیرا رجعتی و بازگشتی بدنیا نیست و دوّم آنکه رجعة مدّتی بعد از زمان ظهور خواهد بود و اینجماعة همان شب اوّل ظهور در مکّه بخدمت قائم مشرّف میشوند سیّم احادیث بسیار است که بر طبق اینمدّعی است پس از آن چندین خبر که مضمون آن مطابق
ص:411
بامضمون خبر اوّل که در اول اینگزارش است نقلنموده طالب آنها بآنکتاب و سایر کتب غیبة مراجعه کند ایقاظ من الجعته النوم و انماض الی الرجعة علاّمة مجلسی(ره) در حقّ الیقین میفرماید بدانکه از جمله اجماعیّات شیعه بلکه ضروریّات مذهب فرقه حقّه حقیت رجعة است و اکثر علمای امامیّه دعوی اجماع بر حقیقت رجعة کرده‌اند مانند محمّدابن بابویه در رسالة اعتقادات و شیخ مفید و شیخ مرتضی و شیخ طبرسی و سیدبن طاوس و غیر ایشان از اکابر علمای امامیه و این حقیر در کتاب بحارالانوار زیاده از دویست حدیث از زیاده از چهل نفر از مضیفن علمای امامیّه که در پنجاه اصل معتبر ایراد نموده‌اند بران نوشته‌ام هر کرا شکّی باشد بانکتاب رجوع کند انتهی و مراد از رجعة آن است که در زمان قائم و پیش از قیام قیامت جمعی از نیکان و جمعی از بدان را خداوند زنده میگرداند و بدنیا میآورد که از جملة نیکان ائمّه معصومین بلکه تمام انبیاء و مرسلین‌اند چنانچه مجلسی(ره) در کتاب حق الیقین از کتاب بصائر الدرجات در ضمن حدیثی از حضرت صادق(ع) روایت نموده که فرمود بخدا سوگند که هر پیغمبریکه خدا مبعوث گردانیده است از آدم و هر که بعد از اوست جمیع ایشانرا برمیگردانند بدنیا تا قتال و جدال کنند در پیش روی حضرت امیرالمؤمنین(ع) و اخبار باینمضمون بسیار است و تفاصیل رجوع آن بزرگواران موکل بکتب مفصّله است.

114 ) - گلشن صد و چهاردهم

در اوضاعه برزخ و قیامت وسعة رحمت خداوند عالمیان و گلچین از گلبانهای آن چند گل اتست وضع علامة مجلسی در حق الیقین میفرمواید باید تصدیق کرد بعالم برزخ و ثواب و عقاب آن و باقی بودن روح بعد از مفارقت از بدن و سئوال قبر و منکر و نکیر و پس از ذکر این فرموده بدانکه برزخ مابین موت را میگویند تا قیامت و چون میّت را در قبر گذارند و ملک میآیند از برای سئوال و حقتعالی روح را باو برمیگرداند از سر تا کمر و او را مینشانند و از او سئوال میکنند پس جمعی را که از او سئوال میکنند بعضی از ایشان بعد از سئوال و راحت و نعمتند و بعضی در عذاب و شدّت و سئوال وضعطه و فشار قبر در این بدن است پس فرموده است که در احادیث بسیار از طرق خاصّه و عامّه مذکور است که روح بعد از مفارقت از بدن تعلّق میگیرد و ببدن لطیفی مثل بدن دنیا که در لطافت مثل اجسام ملائکه و جنّ است و بآن بدن حرکت میکند و پرواز میکند و حضرت صادق براوی فرمود مردم چه میگوئید در ارواح مؤمنان بعد از مرگ ایشان عرض کرد میگویند که در حوصلة مرعان سبز میباشند فرمود سبحان الله مؤمن گرامی‌تر است نزد خدا از این بعد فرمود چون وقت مرگ او میشود میآید بنزد او حضرت رسولخدا(ص) و علی و فاطمه و حسن و حسین و با ایشان ملائکه مقربان خدا هستند تا آنکه فرمود چون حقتعالی قبض روح او نمود میبرد این روح را بسوی بهشت در صورتی مثل این اینصورت که در دنیا داشته میخورد و میآشامد پس مردة تازه که بنزد ایشان برود میشناسد ایشان را بآنصورتیکه در دنیا داشته‌اند و هم در آنکتاب از کتاب محضر حسن بن سلیمان حلی که از افاضل تلامذة شیخ شهید مکی است و آنکتاب را در خصوص حضور ائمّه علیهم السّلام در بالین مختصرین تالیف فرموده که آن بزرگواران باغیانهم و اشخاصهم حاضر میشوند و لذا آن را بکتاب محتصر موسوم نموده و کثیرا ما این امر بر خواص از اهل علم مشتبه شده و آنرا مختصر با الخاء و الصّاد المهمله میخوانند و چنین گمان کنند که آن محضر کتاب بصائر الدرّجات است که آن نیز از تألیفات آن بزرگوار است و نه چنین است بلکه هرگاه از آن نقل کنند از او تعبیر بمختصر البصائر نمایند و بالجملة از آنکتاب نقل فرموده که از فضل بن شاذان باسناد خود از اصبغ بن نیاته روایت کرده که گفت وقتی یا امیرالمؤمنین و قنبر غلام آن حضرت در پشت کوفه رفته بودیم پس آن حضرت بر بالای خاک نشسته و در زیر آن جناب ثیاب و پلاسی نبود پس قبر بآن حضرت عرض کرد که ثوب خود را در زیر پای مبارکت بیندازم حضرت فرمودند نه نیست اینجا مگر تربت مؤمنی یا مزاحمة در مجلس مؤمنی اصبغ گوید گفتم یا امیرالمؤمنین تربته مؤمن را دانستم مزاحمة در مجلس آن کدام است حضرت فرمودند یابن نباته اگر پرده از چشمهای شما برداشته شود هما می‌بینید ارواح مؤمنین را در این پشت حلقه حلقه که بزیارت
ص:412

همدیگر بروند و با یکدیگر صحبت میدارند بدرستیکه در این پشت کوفه است روح تمام مؤمنان مورد ادعا برهوت است روح تمام کافران این ناچیز گوید که اخبار و احادطث در باب ارواح مؤمنین و تنعّم ایشان بعدا از موت در وادی السّلام و در جنّت و ارواج کفّار و من تبعهنهم و لحقهم در وادی برهوت و جهنّم دنیا و معذّب بودن ایشان زیاده از حدّ احصا است چنانکه در کتب مفصّلة عقاید نقل نموده‌اند و آنچه که در این مقام محتاج به تنبیه و اشاره بسوی اوست آن است که تیغم و تعذیب ابدان مشالیه و قوالب و اجساد برزخیه که بعد از موت روح بآن تعلق میگیرد چه صورت دارد بلکه بعضی شبهة ابدا نموده و گفته است که تعذیب ارواح در قوالب مشالیه که آلات و ادوات روح انسان در دنیا نبوده‌اند و بهیچ وجه بلوث معاصی ملوث نشده‌اند چگونه با عدل الهی موافق‌اید و از این شبهه بیکی از سه وجه جواب داده شده است و این احقر آنها را در کتاب خزینته الجواهر نقل نموده‌ام هر کس که طالب باشد بانکتاب رجوع کند و ملخص وجه اوّل از آنها این است که محمل است که آنچه منعم و معذّب باشد در عالم برزخ روح فقط باشد لیکن در حالتی که بهیبت و صورت بدن دنمیائی مجسم و مقصور شده است و ملحضّ وجه دوّم آن است که آن ابدان میباشد که ارواج بآنها تعلق میگیرد و بعد از موت از تبعه و اظلال اجساد اصلیة عنصرّیه است که از برای ارواح تعلّقی بآنها خواهد بود در دار دنیا در عالم رؤیا و نحو آن پس بجهة علاقه مذکوره جایز است عقلاً بتعمیم و تعذیب ارواح در آنقوالب و این را مجلسی(ره) در بحار اختیار فرموده نظر باختباری که در وجود و خلقة ابدان مشالیه وارد شده است و بنابر اینوجه بدیهی است که خلقة ابدان مشالیه قبل از موت و ورود به نشاة برزخیه است وجه سیّم آن است که تعلّق ارواح در برزخ با بدان و اجسام مشالیه است که حق تعالی آنها را از زواید یا از اجزاء اصلیه بدن دنیوی ست که بعد از مردنش خلقت میفرماید و خداوند بر هر شیء قادر است و از برای هر یک از اینوجوه شواهدی از اخبار ائمة اطهار است فارجع وضع بدانکه یکی از اوضاع برزخ فشار قبر است که از آن در اخبار تعبیر بضعظة قبر شده است مجلسی(ره) در بحار و حق الیقین میفرماید که ضعطه قبر و عذاب و ثواب قبر فی الجمله اجماعی مسلمانان است و از احادیث معتبره ظاهر میشود که ضعطه قبر در بدن اصلی است و عام نیست و تابع سئوال قبر است و کسی را که سئوال نکند او را ضعطه نمیباشد و بسند معتبر از ابوبصیر روایت کرده که گفت از صادق(ع) سئوال کردم که آیا از خنغطه قبر کسی نجات مییآبد فرمود پناه بخدا میبرم از آنچه بسیار کم است کسیکه از آن رهائی یابد بدرستیکه قبر را چون عثمان شهید کرد رسول خدا بر قبر او ایستاد پس گفت خداوندا رقیة را بمن به بخش از فشار قبر پس خدا آنمظلومة شهید را به آنحضرت بخشیدا پس از آن در حقّ الیقین روایت سعدبن معاذ که دلالت دارد بر فشار دادن قبرش او را و روایت دعا نمودن پیغمبر را در برداشتن ضغطه قبر را از فاطمه بنت اسد مادر امیرالمؤمنین(ع) را نقل نموده با روایات چندیکه دلالة دارند بر اینکه از برای مؤمن نیز فشار قبر میباشد چنانکه از برای کافر و منافق میباشد و در آخر باب فرموده که از بسیاری از اخبار معتبره ظاهر میشود که مؤمن را ضغطة نمیباشد پس از آنجمله خبری از کافی در اینخصوص نقل کرده که چون ابوبصیر از خالات مؤمن سوال میکند در وقت گذاشتنش در قبر و حضرت او را جواب میدهد که روح او را باعالی بدنش برمیگردانند و از او از عقائد حقه‌اش سئوال می‌کنند و چون سئوال از او تمام شد دری از بهشت بقبر او باز میکنند ابوبصیر تعجب نموده چنین گوید که گفتم یا سیّدی فدای تو شوم پس کجاست ضغطة قبر فرمود هیهات بر مؤمنان از ضعظه چیزی نیست الجز پس فرموده است که جمع میان اخبار در غایة اشکال است و مؤمن را حمل بر مؤمن کامل اگر کنیم کاملتر از فاطمه بنت اسد و رقیّه و سعدبن معاذکم بهم میرسد مگر آنکه فاطمه و رقیه را حمل کنیم که از باب احتیاط و اطمینان و خوابیدن و دعا بعمل آمده باشد و گوئیم که مراد از مؤمن معصوم است و کسی که تالی مرتبة عصمت باشد مانند مسلمان و ابوذر و امثال ایشان و ممکن است که احادیث عدم ضغطة مؤمن محمول باشد بر عدم ضغطه شدید و منافات باضغطه خفیفه
ص:413
معاذ اشعار بخفت آن هست یا آنکه حمل کنیم بر عدم ضعطة که بر وجه غضب باشد و ضعطة مؤمن بر وجه لطف است از برای آنکه قابل دخول بهشت گردد چنانکه ابتلای او ببلاهای دنیا از اینجهة است یا آنکه گوئیم در صدر اسلام چنین بود که از برای غیر معصومین بر وجه عموم بود و بعد از آن بشفاعت رسول خدا(ص) و ائمّه هدی از مؤمنان رفع شد و اینوجه قریب است اگر چه بعضی اخبار بعد دارد وضع در کافی بسند صحیح از ضریس کناسی وایت کرده که گفت از حضرت امام محمّد باقر سئوال کردم که مردم میگویند که فرات ما از بهشت بیرون میآید و این چگونه است و حال آنکه فرات از جانب مغرب بیرون میآید و چشمه‌ها و رودها در آن میریزد حضرت فرمود که خدا را بهشتی است که آنرا خلق کرده است در مغرب و آب فرات شما از آنجا بیرون میآید و بسوی آن بهشت میروند ارواح مؤمنان از قبرهای خود هر وقت شام و از میوه‌های آن میخورند و متنعّم میشوند و با یکدیگر ملاقات میکنند و یکدیگر را میشناسند و چوبضح طالع شد از بهشت بیرون میآیند و در هوا مابین آسمان و زمین پرواز میکنند و میآیند و میروند و چون آفتاب طالع شد رجوع بقبرهای خود مینمایند و خبر از هم میگیرند و در هوا با یکدیگر ملاقات میکنند و با هم آشنائی میکنند و یکدیگر را میشناسند و فرمود که خدا را آتشی هست که در مشرق خلق کرده است از برای آنکه ارواح کافران در آن ساکن شوند و میخورند از طعام زقّوم آن و میآشامند از حمیم آن در هر شب و چون صبح طالع میشود از آنجا میروند بوادی که در یمن است و آنرا برهوت مینامند و از جمیع آتشهای دنیا گرم‌تر است و در آنجا میباشد و با یکدیگر ملاقات میکنند و یکدیگر را میشناسند و چون شام میشود باز بآتش برمیگردانند ایشانرا و حال ایشان چنان است تا روز قیامت الحدیث وضع در بحار و حقّ الیقین از حضرت کاظم روایت نموده که در جواب اسحق که گفت آیا میّت بزیارت اهل خود میآید فرمود بلیگفت در چند مدّت فرمود در هفته یا ماهی یا سالی یکبار بقدر منزلت خود گفت بچه صورت میآید فرمود بصورت مرغ لطیفی بر دیوار ایشان نشیند و بر ایشان مشرّف میشود اگر ایاشن را بخیر و خوبی بیند شاد میشود و اگر بشرّ و پریشانی بیند محزون و غمگین میگردد و بروایت دیگر فرمود بقدر فضایل خود بعضی هر روز و بعضی در هر دو روز و بعضی هر سه روز و کمتر ایشان در هر هفته در وقت زوال شمس یا مثل آن بصورت گنجشک یا کوچکتر و با او ملکی میآید و باو میماید آنچه را که باعث سرور اوست و از او میپوشاند آنچه را که باعث اندوه اوست و برمیگردد با شادی و خوشحال و اخبار باینمضمون بسیار است. وضع در حقّ الیقین است که زید نرسی در کتاب خود روایت کرده است که حضرت صادق(ع) فرمود که چونروز جمعه و روزهای عید میشود حقتعالی امر میکند رضوان خازن بهشترا که ندا کند در میان ارواح مؤمنان و ایشان در غرفه‌های بهشت‌ها ساکنند که خداوند عالم رخصت داده است که بزیارت اهالی و یاران و برادران خود بروید از اهل دنیا پس خداوند منّان امر میکند رضوانرا که از برای هر روحی ناقة از ناقه‌های بهشت بیاورد که بر آن ناقه قبّة از زبرجد سبز بسته باشند که پردة آن از یاقوت زرد باشد و بر ناقه‌ها جلّه‌ها و پرده‌ها و رقعها از سندس و استبرق بهشت پوشانیده باشند پس سوار میشوند بر آن ناقه‌ها با زینت تمام و حله‌های بهشت و تاجها از مروارید تر بر سر که آن تاجها به سر ایشان نور بخشد و درخشند مانند ستارها که در آسمان از نزدیک و دور میدرخشند پس ارواح مؤمنان در عرصة بهشت جمع میشوند پس خداوند جلیل امر کند جبرئیل را که و ملائکه آسمانها را باستقبال ایشان فرستد پس ملائکه هفت آسمان استقبال کنند و تا آسمان پائین ایشان را مشایعت کنند تا فرود آیند بوادی السّلام و آنصحرائی است در پشت کوفه یعنی صحرای نجف اشرف پس متفّرق شوند در شهرها و قریه‌ها تا زیارت کنند اهالی خود را که در دنیا با ایشان بوده‌اند و با هر یک ملکی است که بدی اهالی آنها را بواسطة گردانیدن رویهای امواترا از ایشان پنهان میکنند و خوبی آنها را بایشان مینمایند و بزیارت قبرها که بدنهای اصلی ایشان در آنها است میروند و چونمردم از نماز جمعه و عید فارغ شوند ندا میکند جبرئیل در میان ایشان که برگردید بسوی غرفه‌های بهشت پس برمیگردند و در ذیل اینحدیث
ص:414
چونراوی از خاک کفّار سوال میکند میفرماید در دادی برهوتند و معذبند و مانند کسی که خوابهای هولناک ببیند و پیوسته خائف و ترسانند تا آنکه قائم ظهور کند پس ارواح خبیثه آنها را با بدان پلیده آنها بر میگردانند و حضرت قائم گردن ایشان را میزنند و میروند بسوی آتش و در قیامت بجهنم میروند و ابدالآ دور آنجا معذّب اند و در آن کتاب بعد از نقل این حدیث فرموده که از این حدیث ظاهر میشود که ارواح مونان در عالم برزخ در بهشت خلدند که در آن آسمان است و از احادیث سابقه ظاهر میشود که در بهشت زمین می باشند و آن احادیث گذشته معتبرتر است و این ممکن است که مخصوص بعضی از مفربّان باشد " خاممة فی وضع من اوضاع القیامة"در سجا رازا مالی و مشاورة المصطفی از حضرت صادق روایت که فرموده چون روز قیامت شود و حق تعالی جمع کند اولین و آخرین را در یک زمین پس تاریکی و ظلمت شدیدی ایشان را فراگیرد که همه به ناله و فغان آیند گویند پروردگارا بگشا از ما این ظلمت را پس و به محشر آورند کرد همینکه روی نورانی ایشان زمین قیامت را روشن کند پس اهل محشر گویند اینها همه پیغمبران خدایند از جانب خدا ندا آید که ایشان پیغمبران نیستند باز پرسند که ایشان ملائکه اند ندا رسد که ملائکه نیستند باز پرسند که ایشان شهیدانند ندا رسد که شهیدان نیستند گویند پس کیستند ندا رسد که ای اهل محشر از ایشان بپرسید که کیستند شما چون پرسند گویند مائیم ذریه رسول الله ماییم اولاد علی ولّی الله ماییم مخصوص به کرامت خدا ماییم امینان و مطمئنان پس ندا از جانب حق جل و علا به ایشان رسد شفاعت کنید در محبّان خود و اهل مودّت خود پس ایشان شفاعت کنند و شفاعت ایشان رو گردد رعلل از حضرت صادق روایت نموده که فرمود شیعیان ما از نوز خدا خلق شده اند و بسوی او برمی گردند و هیچ یک از ایشان نیست مگر آنکه از برای او ظاهر خواهد شد در روز قیامت آتشی از جانب چپ او و بهشتی از جانب راست او پس دوستان خود را داخل بهشت میکنند و دشمنان خود را داخل جهنم میسازند و باقی اوضاع قیامت موکول به مراجعه کتب مفصله است التقرب الیه و الانقطاع به نبتّل الی سعة رحمة الغفار ونفال من مؤلف هذا الگلزار بدان که سعة و رحمة حضرت پروردگار بنابر مضامین احادیث و اخبار صادره از ائمه اطهار و حضرت رسول مختار علیهم صلوات الله املک الغفّار بمثابه ایست که ابلیس نابکار خود را با مرحومین از جانب حضرتش همقطار دانسته در انجا که فرموده است ورحمتی وسعت کلّ شئ در مجمع البیان است چون این آیه نازل شد آن لعین گفت من نیز آتشی هستم که رحمة در قرآن تو بار خدایا او را فراگرفته است پس خداوند او را بقوله فماکتبها للّذین یتقّون رد فرمود از جمله رحمتهای او سجا نه نعمت وجود و لوازم وجودیّه است و از جمله بسط ارزاق و عدم انقطاع هوا و آنها است از هر مخلوقی سجیال وجهه اگرچه آنها منقطع از طاعت حضرتش کردند و از جمله طرق هدایات بسوی فوز و زلفای اوست از کتب منزله و رسل مرسله و اسبغ و اکمل و اوسع و افضل از تمامةرحمتهای او جلّ شانه وجودات مقدسه در ذات قدسیّه حضرت خاتم النبیّین و الطاهرین آن بزرگوار است که سراسر وجود و تمامت نمود این بزرگواران از بدو خلقت ممکنات الی بقاء الحیم الجنات عین الرحمة الهی و رحمة عین خدائی وده هستند و خواهند بود و از انحار این رحمة است شفاعت آن بزرگواران از مذنبین و گناهکاران در روز رستاخیز و طلب عفو کردن از ایشان است از خداوند ملک عزیز اللهم اجعل لی نصیباً من رحمتک الواسعة و احفظنی من الآهوال اذا وقعت الواقعة قدتم هذا اگلزار بعون الملک الغفار علی ید مؤلفه العبد المذنب الاحفرابن محمد حسین النهاوندی (علی اکبر) امنها الله من فرغ یوم المحشر و رزقهما شفاعة ساداتهما الاربعة عشر فی یوم العشرین من جمادی الاخرة 1344 الذی تولّدت فیه مولاتنا الصدیقة الطاهرة من عام اربع و اربعین و ثلثمائة بعد الف و وقع تالیفه فی المشهد المقدس الرضویه و دارالمجرة العلویة فی تجا قبة المبارکة السنیة و البقعة المنورة الهیة و هذه نسخة الاقسل مبضیة و مسودة التی نعم الله علی بها نعمة علّی بها بنعمة الممتدة تمت
در مطبعه علمیه جناب مستطاب اشرف الحاج حاجی حاجی آقا مدیر کتابخانه علمیّه و امت شوکبة طبع المسود الشیخ الکتاب نجفعلی تشرقوی
بدستیاری استاد الکامل آقا مشهدی اسمعیر طبع گردید 1352
ص:415
بسم الله الرحمن الرحیم
مده تاریخ گلزار اکبری و لانه زار منبری
طوطی خوشمقال شکر خوار اکبـــری *** شکر شکن ز کلک کهر باراکـــبری
ماچین وچین نهد وختا و ختن هــــمه *** پر عطر شد زنافه تــا تار اکــــــبری
ای بوالهوس کلافه فکرت بدست آرهمه *** میشو عجوزه وار خریدار اکـــــبری
گلچین کجاستی قدمی نه در این چمن *** هر نوع گل بچین تو ز گلزار اکبری
جنت که هست عالیه بنیان آور فیع *** جاری شده ز تحت وی انهار اکبری
اندر خزینه اش کلمات جواهری *** یاقوت احمرش در شهوار اکــــبری
لیل رغائب از در احسان اونجات *** یابد بهر وسیله کژ رفتار اکـــــبری
بهر قلوب رشح ندایش مفرح است *** در راحت است روح ز تیمار اکبری
بمعاب و نور وصل و سائل عبید را *** سینا و طور مطلع انوار اکبری
از عائد فواید کوفیه عنبر ش *** ریزد ز ظرف منبر و گفتار اکبری
تائب بگفت این غزل آمد چو نوبت *** تاریخ سال این کل بی خار اکبری
ان جنتان که حاوی مدها متان بود " سید چو گل شکفت بتاریخ او بگفت هر نوع گل ببین تو بگلزار اکبری 1340" حضرت دهد بمنبری اشجار اکبری
مخفی نما ناد که چون سید سند و رکن معتمد لسان الواعظین و ترجمان الحافظین الآقا سید مهدی ایزدی سلّمه الله تعالی و ایده ماده تاریخ سال تالیف این کتاب مستطاب زبدة الاخیار و عمدة الابرار الصفی الصالح و الوفی الفاتح المؤید بتاییدات الملک التبجیل الآقا میرزا اسمعیل التبریزی الاصل و المشهد المقدس الرضوی الجوار المتخلص بالتائب این غزل را سروده و شعر سید سند مزبور را تمامش فرموده و در این اشعار آبدار تألیفات مؤلف این گلزار من باب البراعة والامتهلال اشاره فرموده است بنحورمز و احمال و صورت اسامی آنها بنحو تفضیل مطابق این اشعار خیریة دلیل بدینقرار است و
گلزار اکبری و لاله زار منبری *** جنة العالیه و جعبة العالیه در طهران بطبع رسیده *** بنیان رفیع در حالات خواجه ربیع در طهران بطبع رسیده
انهار النوائب المقلب بمبیلة الرغائب فی نکت اخبار المصائب *** خزینة الحواهر فی زینته المنابر *** جواهر الکلمات فی النوادر والمتفرقات
یاقوت الاحمر حمین رای الجنه المنتظر *** وسیله النجات فی شرح دعاء السمات در مشهد مقدس بطبع رسیده *** رشحع اتندی فی مسئلة البداء
مصرح القلوب و مفرج الکروب فی الحکایات المحبوب المرغوب *** راحة الروح فی شرح مثل البیتی کمثل سفینة روح *** لمعات الانوار فی حل مشکلات الایات و الأخبار
وسائل تعبید الی مراحل التوحید *** طور سیناء فی شرح حدیث الکساء *** انوار المواهب فی نکت اخبار المناقب
فوائد الکوفیه فی مکائد الصوفیه *** نفخات المعتبریة فی بیانات المعتبریه *** جنتان مدها متان فیها فاکهة و نخل و رمان من العقاید و الأخلاق و الفرمان
ص:416

درباره مركز

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».