ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

عاشق همواره در پى خلوت است تا با معشوق خود گفت وگو كند و براى او از سوز درون مثنوى ها بسرايد. راستى بهترين معشوق كيست و بهترين اوقات براى خلوت كردن با او چه زمانى است؟ عبادت و راز و نياز با تنها معبود جهان هستى، آن هم در دل تاريك شب، بهترين فرصت براى ارتباط عاشقانه است كه انسان هاى دلباخته پروردگار در عمر خود تجربه مى كنند و از آن لذت مى برند.

آنان كه به توفيق شب زنده دارى، نائل مى شوند و قطره اى از محبت پروردگار به مشام جانشان مى رسد، تمام دنيا در نظرشان بى ارزش مى شود.

بهره گيرى از فضاى معنوى سحر و راز و نياز با خالق يكتا در قالب نماز شب، تلاوت قرآن و استغفار، از توصيه هاى قرآن كريم به پيامبر و سفارش اولياى خدا به مؤمنانى است كه مى خواهند در ميهمانى هاى ويژه پروردگار حضور يابند و از سفره هاى آسمانى بهره گيرند و مقام محمود را از پروردگار عالم طلب كنند.

ص:12

محقق ارجمند، «حجت الاسلام و المسلمين سيدعباس ميرى خضرى» اين اثر ارزشمند را براى آشنايى بيشتر زائران عزيز با نماز شب و تهجدهاى شبانه در فضاى معنوى مسجدالحرام، مسجدالنبى و مكان هاى زيارتى تدوين كرده است. اميدواريم زائران محترم با مطالعه اين اثر، انگيزه بيشترى براى بهره گيرى از سحرهاى معنوى در سفرهاى زيارتى پيدا كنند. .

انه ولي التوفيق

گروه اخلاق و اسرار

مركز تحقيقات حج

ص:13

ص:14

نسخه درمان آن براى دردمندان آماده تر است.

اين نوشتار در حد توان خود در صدد بيان اهميت و ارزش فرصت بى نظير سحر براى زائران خانه خدا و پيشوايان معصوم (عليهم السلام) است.

ص:15

ص:16

ص:17

ص:18

مى نويسد: «وَالثُّلثُ الأَخِيرِ مِنَ اللّيلِ كُلُّهُ سَحَر»(1)؛ «يك سوم پايان شب، تمامش سحر است» . همچنين تعريف سحر نزد اهل عرفان و تصوف چنين است: «تلألؤ انوار حق، و نيز مقام راز و نياز عبد را سحر گويند» .(2)

ص:19

همچنين علما در تحقق احياى شب، حتى خواندن دو ركعت نماز را كافى مى دانند. همان گونه كه شب زنده دارى به نماز جايز است، به دعا و استغفار نيز جايز است. بنابراين براى كسى كه مى خواهد شب را به عبادت سپرى كند، دعا و استغفار در تمام اوقات شب مستحب است، اما از نيمه شب به بعد اين استحباب مؤكد مى شود. در واقع، با فضليت ترين اوقات براى نماز، دعا، استغفار و. . . سحر است.(1)

ص:20

ازاين رو، بين شب زنده دارى و تهجد، به لحاظ زمان بيدارى و نوع عبادت تفاوت وجود دارد؛ شب زنده دارى شامل تمام يا بيشتر شب مى شود، ولى تهجد به منظور عبادت، اختصاص به نماز شب دارد؛ به بيان ديگر، عبادت غالب در تهجد، نماز شب است، ولى مقيد به شب زنده دارى تمام شب يا بيشتر شب نيست.

ص:21

ص:22

از رواياتى كه بر سيره ائمه (عليهم السلام) دلالت دارد، استفاده مى شود كه آنان بيشتر شب هاى سال را از اول شب تا صبح احيا مى داشتند. از حالات امام زين العابدين (ع) ، امام باقر (ع) و ساير پيشوايان معصوم، به ويژه امام على (ع) اين مطلب استفاده مى شود.(1)

عَنِ الامام الرِّضَا (ع) فِى حَدِيثٍ أَنَّهُ (ع) كَانَ قَلِيلَ النَّوْمِ بِاللَّيْلِ، كَثِيرَ السَّهَرِ، يُحْيِى أَكْثَرَ لَيَالِيهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَى الصُّبْحِ وَ كَانَ كَثِيرَ الصِّيَام.(2)

در حديثى از امام رضا (ع) رسيده است كه حضرت همواره اندكى از شب را مى خوابيد. بسيارى از شب ها بيدار بود. بيشتر شب ها از اول شب تا صبح بيدار بود و بسيار روزه مى گرفت.

افزون بر اين دلايل، فقها به اوصاف شيعيان نيز استدلال كرده اند؛ از جمله در روايات آمده است حضرت على (ع) شبى از مسجد بيرون آمد. جمعيتى را ديد كه به حضرت پيوستند و با حضرت حركت كردند. حضرت از حركت ايستاد. سپس فرمود: «شما كيستيد؟» گفتند: «از شيعيان شماييم» . حضرت با دقت در چهره هاى آنان نگريست. سپس فرمود: «نمى دانم چيست كه سيماى شيعه را در شما نمى بينم!» گفتند: «اى اميرمؤمنان! مگر سيماى شيعه چگونه است؟» حضرت فرمود:

صُفْرُ الْوُجُوهِ مِنَ السَّهَرِ، عُمْشُ الْعُيُونِ مِنَ الْبُكَاءِ حُدْبُ الظُّهُورِ مِنَ الْقِيَامِ خُمُصُ الْبُطُونِ مِنَ الصِّيَامِ ذُبُلُ الشِّفَاهِ مِنَ الدُّعَاءِ عَلَيْهِمْ غَبَرَةُ الخاشِعِين.(3)

ص:23

بر اثر شب زنده دارى زرد چهره اند. بر اثر گريه از خوف خدا چشمانشان به هم خورده است. بر اثر عبادت و شب زنده دارى گوژپشتند. بر اثر روزه شكم هاى آنان لاغر شده است. بر اثر دعا لب هايشان خشكيده است و غبار خشوع كنندگان بر آنان است.

ص:24

افزون بر اين، روايات زيادى درباره ميانه روى در عبادات از ائمه (عليهم السلام) رسيده است كه بيانگر اعتدال در عبادت است، از جمله امام صادق (ع) مى فرمايد:

مَرَّ بِى أَبى وَ اَنا بِالطّواف و اَنا حَدَثٌ وَ قَدْ اِجْتَهَدتُ فِى العِبادَة فرآنى و أنا أَتَصابُّ عَرَقاً فَقالَ لِى يا جَعْفَرُ يا بُنَىَّ اِنَّ اللهَ اِذا اَحَبَّ عبداً أَدْخلهُ الجَنةَ وَ رَضِىَ عَنهُ بِاليَسيرِ.(1)

در جوانى و درحالى كه مشغول طواف بودم، پدرم بر من عبور كرد. در اطاعت خدا سخت كوشش مى كردم. پدرم مرا درحالى كه عرق مى ريختم ديد. فرمود: «اى جعفر! اى فرزندم! خداوند هرگاه بنده اى را دوست بدارد، وارد بهشت مى كند و به اندك از او راضى مى شود» .

و نيز رسول خدا (ص) فرمود:

اِنّ هَذا الدِّينَ مَتينٌ فَأوغِلوا فيه بِرِفْقٍ وَ لاتُكَرِّهُوا عِبادَة اللهِ إلى عِبادِالله.(2)

اين دين استوار و محكم است، با رفق و مدارا با آن رفتار كنيد. عبادت خدا را بر بندگان خدا سخت نگيريد.

و امام صادق (ع) فرمود:

«لاْ تُكَرِّهُوا إلى أَنفُسِكُم العِبادَةَ» (3)؛ «خود را با اكراه به انجام دادن عبادت وادار نسازيد» .

«علامه حلى» نماز در تمام شب را مستحب نمى داند و مى گويد:

نبايد تمام شب را به نماز قيام كرد؛ چون پيامبر (ص) وقتى اطلاع يافت كه شخصى از اصحاب ايشان روزه مى گيرد و افطار

ص:25

نمى كند و تمام شب را نماز مى گزارد و نمى خوابد، فرمود: «نبايد اين گونه عمل كند» .(1)

شايسته است انسان نيمى از شب را بخوابد و يك سوم آن را به نماز بگذراند و يك ششم ديگر نيز بخوابد؛ زيرا پيامبر (ص) فرمود:

اَحبُّ الصَّلاةِ اِلى اللهِ تَعالى صَلاةُ داودَ كَانَ يَنامُ نِصفَ اللَّيلِ وَ يَقوُمُ ثُلثَهُ و يَنامُ سُدْسَهُ.(2)

دوست داشتنى ترين نماز نزد خداوند نماز حضرت داوود است؛ همواره نيمى از شب را مى خوابيد و براى عبادت، يك سوم شب را برمى خاست و يك ششم ديگر را به خواب مى رفت.

فقهاى شافعى و حنبلى، قيام و شب زنده دارى تمام شب هاى سال را به جز شب هاى مخصوص، مكروه دانسته اند و در اين حكم به روايات عايشه استناد كرده اند. عايشه مى گويد:

«ما رَأيتُ رَسُولَ اللهِ صَلّى الله عليه و [آله و] سلم قامَ اللَّيلةَ حَتّى الصَّباحِ»(3)؛ «نديدم رسول خدا [(ص)] شب را تا صبح بيدار باشد» .

و نيز از او روايت شده است:

«كانَ رَسولُ اللهِ [(ص)] يَنامُ اوّلَ اللَّيلِ و يُحيى آخِرَه»(4)؛ «همواره پيامبر [(ص)] اول شب مى خوابيد و آخر شب بيدار بود» .

ص:26

اهميتى كه دارد، حد و اندازه اى در شرع براى آن تعيين شده است. نبايد انسان آن قدر به عبادت، راز و نياز و نماز مشغول شود كه حقوق جسم و بدن خود و ديگران، به ويژه همسر و خانواده را ناديده انگارد و زندگى دنيوى، ارتباطهاى اجتماعى و كار و تلاش را تحت الشعاع قرار دهد و از مرز اعتدال، به افراط و تفريط گرايد.

شبى «سلمان» به ديدار دوستش «ابو دردا» رفت و شب همانجا خوابيد. پاسى از شب گذشت. ابو دردا، خواست برخيزد و مشغول عبادت شود، سلمان به او گفت بخواب. مدتى بعد دوباره خواست برخيزد، ولى سلمان به او گفت بخواب. او نيز خوابيد. تا صبح شد. سلمان به او گفت: «اينك برخيز» . هر دو برخاستند و نماز خواندند. آن گاه سلمان به او گفت: «نفس، جان و بدن تو و نيز ميهمانت، بر تو حقوقى دارند و تو بايد حق هر صاحب حقى را ادا كنى» .

اين بدان سبب بود كه همسر ابو دردا، به سلمان خبر داده بود كه شوهرش شب ها نمى خوابد و پيوسته عبادت مى كند.

سپس سلمان و ابو دردا، هر دو نزد رسول خدا (ص) آمدند و جريان ديشب را نقل كردند. پيامبر اكرم (ص) فرمود: «سلمان درست گفته است» .(1)

شعار اسلام، ميانه روى است. نافله شب نيز كه از بزرگ ترين مستحبات است، اندازه مشخص و محدود دارد.

ص:27

ص:28

ص:29

ص:30

انسان هنگام شب، به دور از مردم و فارغ از شلوغى و كارهاى روزانه، بهتر مى تواند از عالم طبيعت فاصله گيرد و حال خود را دريابد. شب، مناسب ترين فرصت براى خلوت با خداست؛ زيرا انسان متهجد در آن حال مى تواند بدون مزاحمت ديگران، فيض را از خدا دريافت كند(1)؛ چنان كه حافظ شيرازى بارها در ديوان اشعارش تصريح مى كند، من هرچه دارم از سحرخيزى است.(2)

مرو به خواب كه حافظ به بارگاه قبول

آنكه به دردى دچار است، خواب آرام شبانه ندارد و به راحتى نيز به خواب نمى رود. هركه به درد عشق مبتلاست، بخشى از شب بيدار و بى قرار است.

شبى به چشم ندارم زدرد عشق تو خوابى دعا و اشك سحر را خدا كند بپذيرى

قرآن كريم درباره چنين افرادى مى فرمايد: وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ ؛ «اما كسانى كه ايمان آورده اند، محبتشان به خدا شديدتر است» . (بقره:١65)

ص:31

ياد مى كند و همچنين نام سوره اى از قرآن، سوره «ليل» است.

شب در فرهنگ قرآن، ظرف راز و رمزهاى بسيار است و بخش مهمى از بركت و رحمت الهى در شب به انسان ها مى رسد. در اينجا به بعضى عنايات ويژه خداوند اشاره مى كنيم كه به بندگان برگزيده اش در شب ارزانى شده است.

١. چله نشينى حضرت موسى (ع) در شب اتفاق افتاد. خداوند مى فرمايد:

وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً (اعراف: ١4٢)

و ما با موسى، سى شب وعده گذاشتيم. سپس آن را با ده شب [ديگر] تكميل نموديم. به اين ترتيب ميعاد پروردگارش [با او] چهل شب تمام شد.

همچنين خداوند مى فرمايد: وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً (بقره:5١)

در روايات آمده است خداوند به حضرت موسى (ع) فرمود:

قُمْ فِى ظُلْمَةِ اللَّيْلِ اجْعَلْ قَبرَكَ رَوْضَةً مِنْ رِياضِ الجَنان.(1)

در تاريكى شب به پاخيز و با سحرخيزى (مناجات) مدفن خود را باغى از باغ هاى بهشت ساز.

٢. پيامبر (ص) شبانه به آسمان عروج كرد و آيات الهى را در شب مشاهده كرد.

سُبْحانَ الَّذِى أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ

ص:32

الْأَقْصَى الَّذِى بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ (اسراء: ١)

پاك و منزه است آن كس كه بنده اش را در يك شب، از مسجدالحرام به مسجدالاقصى كه گرداگردش را پربركت ساختيم، برد تا برخى از نشانه هاى خود را به او نشان دهيم؛ چرا كه او شنوا و بيناست.

٣. قرآن كريم در شب نازل شد.

خداوند مى فرمايد: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ ؛ «به يقين ما آن قرآن را در شب قدر نازل كرديم» . (قدر: ١)

همچنين مى فرمايد:

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ (دخان: ٣)

ما آن را در شبى پربركت نازل كرديم ما همواره انذاركننده بوده ايم.

گرچه انسان در روز هم در محضر خداست، ولى فيض شب بهره ويژه اى است كه نصيب انسان مى شود. حضور، توجه و تمركز انسان در شب، سبب ازدياد فيض است.

عاشقى را كه چنين باده شبگير دهند كافر عشق بود گر نشود باده پرست(1)

ص:33

١. نَجَّيْناهُمْ بِسَحَرٍ ؛ «سحرگاهان نجاتشان داديم» . (قمر: ٣4)

٢. الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ ؛ «و در سحرگاهان از خداوند آمرزش مى طلبند» . (آل عمران: ١٧)

٣. وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ؛ «و در سحرگاهان استغفار مى كردند» . (ذاريات: ١٨)

قرآن به سحرخيزى از ابعاد گوناگونى، چون برترى زمان سحر، مقدار شب زنده دارى، شكوه سحرخيزى، مقام و جايگاه سحرخيزان و نكات ديگر توجه ويژه كرده است. اين خود بيانگر ارزش و اهميت سحرخيزى و شب زنده دارى و آثار مفيد و سودمند معنوى آن است. پاره اى از آيات مربوط به شب زنده دارى خطاب به پيامبر (ص) است و پيروان مكتب اسلام هم به انجام دادن آن فراخوانده شده اند. از جمله آياتى كه به پيامبر (ص) خطاب مى كند، آيات سوره مزمل است. خداوند متعال مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً * إِنَّا سَنُلْقِى عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً * إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً * إِنَّ لَكَ فِى النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلاً * وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلاً (مزمل:١ - ٨)

اى جامه به خود پيچيده! شب را جز كمى به پاخيز. نيمى از شب را يا كمى از آن كم كن يا بر نصف آن بيفزا و قرآن را با تأمل و دقت بخوان. چرا كه ما به زودى سخنى سنگين به تو القا خواهيم كرد. به يقين نماز و عبادت شبانه گامى استوارتر و گفتارى پايدارتر است؛ زيرا تو در روز تلاش مستمر و طولانى

ص:34

خواهى داشت [و عبادت شبانه به تو نيرو مى بخشد]. نام پروردگارت را ياد كن و تنها به او دل ببند.

امام باقر (ع) و امام صادق (ع) فرمودند كه مقصود از اين آيات، سحرخيزى براى نماز شب است. و نماز شب بسيار عمل سنگين و پرمشقت است؛ زيرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادى در آن زحمت دارد.(1)

هنگام روز كارهاى انسان زياد است: إِنَّ لَكَ فِى النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلاً (مزمل: ٧) رفت و آمد، گفت وگو، ديد و بازديد در روز زياد است. اما سحر وقت آرامش است. ارتباط با ديگران قطع است و كسى مزاحم نيست. مى توان با پروردگارى كه لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ است، به تنهايى گفت وگو كرد.

البته اين در صورتى است كه در روز مزاحم ها را به درون خود راه ندهيم. آن قدر واردات به دل نسپاريم كه اگر سحر خواستيم با خدا سخن بگوييم همه اينها سر برآورند. بنابراين بايد در روز اسباب آمادگى نماز شب و سحرخيزى را فراهم ساخت.

حضرت على (ع) فرمود:

تَعَطَّروُا بِالاِستِغفارِ لاتَفْضَحْكُمْ رَوائِحُ الذُّنُوبِ.(2)

با طلب آمرزش خود را عطرآگين سازيد. تا بوى بد گناهان، شما را رسوا نسازد.

در قرآن كريم آيات زيادى به گونه مستقيم و غير مستقيم اهل ايمان را به شب زنده دارى، تهجد، ذكر، دعا و ارتباط با خدا دعوت مى كند و براى

ص:35

كسب درجات معنوى و پاداش هاى اخروى بشارت مى دهد. خداوند در توصيف مؤمنان واقعى مى فرمايد:

تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ * فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (سجده: ١6 و ١٧)

پهلوهايشان از بسترها دور مى شود [و شبانگاه به پا مى خيزند و رو به درگاه خدا مى آورند] و پروردگار خود را با بيم و اميد مى خوانند و از آنچه به آنان روزى داده ايم، انفاق مى كنند. هيچ كس نمى داند چه پاداش هاى مهمى كه مايه روشنى چشم هاست، براى آنها نهفته شده، به پاداش كارهايى كه انجام مى دادند.

خداوند در اين آيه براى كسانى كه لذت معنوى را بر لذت مادى خواب و آسايش ترجيح مى دهند و در دل شب با تهجد و تضرع به گناه اقرار مى كنند و از خداوند آمرزش مى طلبند، پاداش هاى مهم و با ارزشى در نظر گرفته است.

خداوند در بيان علت بهره مندى پرهيزكاران از نعمت هاى بهشتى مى فرمايد:

إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ * آخِذِينَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ * كانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ (ذاريات: ١5- ١٨)

به يقين پرهيزكاران در باغ هاى بهشتى و ميان چشمه ها قرار دارند و آنچه پروردگارشان به آنها بخشيده، دريافت مى دارند؛ زيرا پيش از آن [در سراى دنيا] از نيكوكاران بودند. آنان كمى از شب را مى خوابيدند و در سحرگاهان استغفار مى كردند.

ص:36

امام صادق (ع) در تفسير بخشى از آيه شريفه كانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ مى فرمايد:

كانُوا اَقَلَّ اللَّيالى تَفُوتُهُم لايَقُومُونَ فِيهَا.(1)

اهل بهشت در دنيا كمتر شبى بر آنان مى گذشت كه بيدار نشوند و عبادت نكنند.

مرحبا قومى كه داد بندگى را داده اند

همچنين حضرت امام صادق (ع) فرمود:

اِنَّ مَنِ اسْتَغْفَرَ فِى وَقْتِ السَّحَرِ فَهُوَ مِنْ اَهْلِ هذِهِ الآيَهِ.(2)

هركس هنگام سحر استغفار كند، از اهل آيه وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ به شمار مى آيد.

و نيز از ائمه (عليهم السلام) روايت شده است:

اَلا صَلَواتُ اللهِ عَلَى المُتَسَحِّرينَ وَ المُستَغْفِرينَ بِالأَسْحارِ.(3)

آگاه باشيد درودهاى خداوند شامل حال اهل سحر و استغفاركنندگان در سحر است.

همچنين در روايت است:

اِنَّ اللهَ يُحِبُّ صَوْتَ الَّذينَ يَسْتَغْفِرُون بِالأَسْحارِ.(4)

همانا خداوند متعال دوست مى دارد صداى (ناله) كسانى را كه سحرگاهان استغفار مى كنند.

ص:37

رسول خدا (ص) درباره كسانى كه از گزند وسوسه شيطان در امان اند، فرمود:

ثَلاثَةٌ مَعْصُومُونَ مِنْ اِبْليِسَ وَ جُنُودِهِ الذّاكِرُونَ للهِ وَ الْباكُونَ مِنْ خَشْيَةِ اللهِ وَ المُسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحارِ.(1)

سه گروه از [وسوسه هاى] ابليس و لشكريانش در امان اند: آنان كه خداوند را ياد مى كنند، و آنان كه از بيم [عذاب] خداوند گريه دارند و كسانى كه سحرگاهان استغفار مى كنند.

در اهتمام قرآن به شب زنده دارى همين بس كه خداوند، بيدارى بخشى از شب را بر پيامبر (ص) واجب فرموده و «مقام محمود» وى را به بيدارى اين بخش از شب پيوند داده است. خداوند خطاب به پيامبر گرامى (ص) مى فرمايد:

(وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً) (اسراء: ٧٩)

و پاسى از شب را از خواب برخيز و قرآن [و نماز] بخوان. اين يك وظيفه اضافى براى توست. اميد است پروردگارت تو را به مقامى درخور ستايش برساند.

از ويژگى هاى پيامبر (ص) وجوب نماز شب بر ايشان است. از اين وجوب استفاده مى شود كه كسب مقام محمود نزد پروردگار با شب زنده دارى و عبادت نيمه شب ارتباط دارد. اين مقام در صورتى به پيامبر (ص) عطا مى شود كه حضرت بر تهجد و شب زنده دارى مداومت داشته باشد. مراتبى از اين موقعيت و مقام نيز براى امت پيامبر (ص) كه

ص:38

شب زنده دار و متهجدند، محفوظ است كه مى توانند به نسبت خود به مقام محمود دست يابند.

تمامى مفسران معتقدند كه اين آيه درباره پيامبر اسلام (ص) نازل شده است. از امام صادق (ع) روايت شده است كه نماز شب بر رسول خدا (ص) واجب بود.(1)

بر اساس آيه شريفه، اخبار و اجماع مفسران، اقامه نماز شب بر پيامبر (ص) واجب بوده است.

پيروان حضرت به صريح آيه شريفه لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ (احزاب: ٢١) بايد به سنت پيامبر (ص) اقتدا كنند و سحرخيزى را از پيامبر (ص) الگو بگيرند.

با فرمان شب خيزى به پيامبر (ص) در سوره مزمل و امر به آن حضرت به سجده و تسبيح شبانه در سوره دهر، وظيفه مؤمنان هم در راه تقرب به پروردگار مشخص مى شود. نمازشب براى مؤمنان يادآورى مهم ترين لحظه هاى پرواز به ملكوت دانسته شده است.(2)

خداوند مى فرمايد:

( إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلاً ) (مزمل: ١٩)

اين هشدار و تذكرى است. پس هركس بخواهد راهى به سوى پروردگارش برمى گزيند.

همچنين مى فرمايد:

(إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَى اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ

ص:39

طائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ) (مزمل: ٢٠)

پروردگارت مى داند كه تو و گروهى از آنان كه با تواند، نزديك دو سوم از شب يا نصف يا يك سوم آن را به پا مى خيزيد [و به عبادت مى پردازيد].

همچنين خداوند مى فرمايد:

(أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ) (زمر: ٩)

آيا [چنين كسى با ارزش است يا] كسى كه در ساعات شب در حال سجده و قيام به عبادت مشغول است و از عذاب آخرت مى هراسد و به رحمت پروردگارش اميدوار است.

در اين آيه خداوند با مقايسه بين انسان گمراه و انسانى بيداردل و نورانى كه در دل شب پيشانى به آستانه حق مى سايد، به ستايش انسان هايى مى پردازد كه شب زنده دارند، و در واقع، جايگاه با فضيلت شب زنده دارى را بيان مى كند. همچنين خداوند استغفار در سحر را از اوصاف پرهيزكاران مى شمارد و مى فرمايد:

الصَّابِرِينَ وَ الصَّادِقِينَ وَ الْقانِتِينَ وَ الْمُنْفِقِينَ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ (آل عمران: ١٧)

آنها [در مسير اطاعت و ترك گناه] استقامت مى ورزند، راستگويند، [در برابر خدا] خضوع، و [در راه او] انفاق مى كنند و در سحرگاهان از خداوند آمرزش مى طلبند.

در اين آيه خداوند به پنج ويژگى اهل ايمان و تقوا اشاره مى كند كه يكى از آنها مى تواند زمينه ساير اوصاف باشد.

ص:40

پروردگار در آيات قرآن، پيامبر را به زنده نگهداشتن شب به قيام، تسبيح، تقديس و سجده فرا مى خواند و مى فرمايد:

فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضى (طه: ١٣٠)

پس در برابر آنچه مى گويند صبر كن و پيش از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن تسبيح و حمد پروردگارت را به جا آور و در ساعاتى از شب و اطراف روز [پروردگارت را] تسبيح گوى؛ باشد كه [از الطاف الهى] خشنود باشى.

همچنين خداوند مى فرمايد: سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ ؛ «و هنگامى كه برمى خيزى، پروردگارت را تسبيح و حمد گوى» . (طور: 4٨)

برخى از مفسران، تسبيح و حمد را در اين آيه، همان نماز شب دانسته اند. (1)در آيات ديگر قرآن چنين مى خوانيم:

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ (طور: 4٩)

همچنين به هنگام شب او را تسبيح گوى و نيز به هنگام پشت كردن ستارگان [و طلوع صبح].

همچنين مى فرمايد: وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ ؛ «و در بخشى از شب او را تسبيح كن و بعد از سجده ها» . (ق: 4٠)

امام صادق (ع) فرمود: «منظور از اين آيه نماز وتر است كه در آخر شب قرار دارد» .(2)

ص:41

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً (دهر: ٢6)

پاسى از شب را براى او سجده كن و مقدارى طولانى از شب، او را تسبيح گوى.

همچنين خداوند بندگان خود را چنين توصيف مى كند: وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً ؛ «كسانى كه شبانگاه براى پروردگارشان سجده و قيام مى كنند» . (فرقان: 64)

همچنين خداوند مى فرمايد:

لَيْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ يَتْلُونَ آياتِ اللهِ آناءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُونَ (آل عمران: ١١٣)

آنها يكسان نيستند؛ [زيرا] گروهى از اهل كتاب [به حق و ايمان] قيام مى كنند و پيوسته در اوقات شب، آيات خدا را مى خوانند. درحالى كه سجده مى كنند.

مقصود از اهل كتاب كسانى اند كه به اسلام ره يافتند و در سحر تهجد دارند و كتاب خدا را مى خوانند و سجده مى كنند؛ يعنى به نماز شب مى ايستند.

ص:42

آورد و راه بيابان گرفت و يك نفس آرام نيافت. چون روز شد گفتمش: آن چه حالت بود. گفت: بلبلان را ديدم كه به نالش در آمده بودند از درخت و كبكان از كوه و غوكان در آب و بهايم از بيشه. انديشه كردم كه مروت نباشد همه در تسبيح و من به غفلت خفته.

عالمى هست به تسبيح و نماز ما همه غافل و در خواب ناز

خداوند مى فرمايد: ( يُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ ) ؛ «آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است همواره تسبيح خدا مى گويند» . (جمعه:١)

ما سميعيم و بصيريم و هشيم با شما نامحرمان ما خامشيم

اگر انسان نيز ارزش و جايگاه خود را بداند، مى تواند به مقامى برسد كه با تمامى موجودات، در تقديس و تسبيح خدا هماهنگ شود.

براساس فرمايش على (ع) اعضا، جوارح حتى لباس نمازگزار حقيقى با او تسبيح مى گويند. حضرت فرمود:

اِنَّ الْإِنسانَ اِذَا كَانَ فِى الصَّلاةِ فِانَّ جَسَدَه وَ ثِيابَه وَ كُلَّ شىء حَوْلَهُ يُسَبِّحُ.

انسان وقتى در حال نماز به سر مى برد، بدن، لباس و هر آنچه اطراف اويند، تسبيح گوى خدايند.

مى گويند هنگامى كه «ميرفندرسكى» نيمه هاى شب به ذكر لااله الّا الله مى پرداخت با گفتن لااله و نفى معبود، تاريكى، فضاى اطاقش را مى گرفت و چون الّا الله مى گفت و اثبات معبود مى كرد، فضاى اطاقش نورانى مى شد.(1)

ص:43

ص:44

كن، ولى بدان جزاى اعمالت را خواهى ديد، و بدان كه شرف هر كس به سحرخيزى و عزتش در بى نيازى او از مردم است.

گويند كسى از مردان خدا با همراهانش در يكى از منزل هاى ميان راه مكه، نزديك منا، اتراق كرده بود. چون پاسى از شب گذشت براى نماز سحرى از خواب برخاست. ديد همه خوابند. آنان را آواز داد: اى راهگذاران كه براى آسودن كوتاه، درنگ كرده و دم گرفته ايد! آيا برآنيد كه همه شب را در خواب بمانيد؟ پس چگونه كوچ مى كنيد و از اين منزل مى گذريد؟ از بانگ او همه از خواب بيدار شدند، وضو گرفتند و به نماز ايستادند و بر رحمت خدايى دست رساندند. و چون سپيده سر برآورد گفت: «صبح هنگام، شبروان ستايش مى شوند» .(1)

امام حسن عسكرى (ع) مى فرمايد:

اِنَّ الْوُصُولَ اِلىَ اللهِ سَفَرٌ لا يُدرَكُ اِلّا بِامْتِطاءِ اللَّيِل.(2)

سير الى الله و وصول به خداى سبحان، سفرى است كه مركوب راهوار آن، شب زنده دارى است.

پيامبر (ص) مى فرمايد:

يا عَلىُّ، ثَلاثٌ فَرَحاتٌ لِلْمُؤمِنِ في الدُّنيا: لِقاءُ الاِخْوانِ، وَ الْاِفطارُ مِنَ الصِّيامِ، وَ التَّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّيلِ. ٣

يا على (ع) شادمانى ويژه مؤمنان در دنيا سه چيز است: ١. ديدار با برادران دينى؛ ٢. روزه دار را ميهمان كردن؛(3). سحرخيزى و عبادت در آخر شب.

ص:45

على (ع) مى فرمايد:

«اَفْضَلُ الْعِبادَةِ سَهَرُ الْعيُونِ بِذِكْرِ اللهِ سُبْحانَه»(1)؛ «برترين عبادت، شب زنده دارى به ياد خداى سبحان است» .

نيز على (ع) مى فرمايد:

«السَّهَرُ رَوضَةُ المُشتاقِينَ»(2)؛ «شب زنده دارى، بهشت و گلزار آرزومندان است» .

نيز على (ع) مى فرمايد:

سَهَرُ الْعُيوُنِ بِذِكر اللهِ فُرصَةُ السُّعَداءِ وَ نُزْهَةُ الْأَولياءِ.(3)

شب زنده دارى و به ياد خدا مشغول بودن فرصتى براى سعادتمندان و تفريح اولياى خداست.

همچنين حضرت على (ع) مى فرمايد:

قِيَامُ اللَّيْلِ مَصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ و مَرْضاةٌ لِلرَّبِّ عزَّوَجلَّ وتَعَرُّضٌ لِلرَّحْمَةِ وَ تَمَسُّكٌ بِاَخلاقِ النَّبِيِّين.(4)

سحرخيزى، صحت بخش بدن و موجب خشنودى پروردگار عزوجل و قرارگرفتن در مسير رحمت خدا و چنگ آويختن به اخلاق پيامبران است.

حضرت در كلامى ديگر مى فرمايد

:

نَبِّه بِالتَّفَكُّرِ قَلْبَكَ وَ جَافِ عَنِ النَّوْمِ جَنْبَكَ وَ اتَّقِ اللهَ رَبَّكَ.(5)

دلت را با تفكر بيدار كن و شبانگاه براى نماز شب برخيز و از [عذاب] خداى خويش بترس.

ص:46

ص:47

دلشان را باز كنم، عاقبت، خود را در برابر ديدگانشان تمثل دهم و آنان از راه مشاهده (دل) مرا خطاب كنند و از سر حضور با من به سخن مى نشينند. اى پسر عمران! در تاريكى شب، از قلبت خشوع، از كالبدت فروتنى و از ديدگانت اشك را به من ببخش و مرا بخوان كه مرا نزديك و پاسخگو خواهى يافت.(1)

ص:48

ص:49

صالحان پيش از شما بوده است و شب زنده دارى مايه تقرب به خدا و بازداشتن از گناه است.

ص:50

ص:51

ص:52

يكى از نزديكان «حجت الاسلام شفتى» نقل مى كند كه با ايشان همسفر بودم. وقتى شب گذشت، براى خواب آماده شديم. وى چون گمان كرد من خوابيده ام، برخاست و به نماز ايستاد و گريه سرداد. چونان كه بندبند كالبدش مرتعش بود و دو فكش به هم مى خورد و نمى توانست كلمات نماز را صحيح ادا كند.

به گواهى بزرگان او هر سحرگاه در خانه و كتابخانه اش سخت مى گريست. گاه از گريه او همسايگان با خبر و بيدار مى شدند.(1)

«استاد شهيد مرتضى مطهرى» از سحرخيزى پدر بزرگوارشان در زمانى كه هر دو در قيد حيات بودند، چنين ياد مى كند:

هيچ وقت پدرم نمى گذاشت كه وقت خوابش از سه ساعت از شب بگذرد و تأخير بيفتد. شام را سر شب مى خورد و سه ساعت از شب مى خوابيد و حداقل دو ساعت به طلوع فجر مانده بيدار مى شد. حداقل قرآنى كه تلاوت مى كرد يك جزء بود. و با چه فراغت و آرامشى نماز شب مى خواند. حالا تقريباً صد سال از عمرش مى گذرد. هيچ وقت نمى بينم كه يك خواب ناآرام داشته باشد.

اينها دل را زنده مى كند. آدمى كه مى خواهد از چنين لذتى بهره مند شود، بايد كمتر از لذت هاى مادى استفاده كند تا بتواند به آن لذت عميق تر الهى برسد.(2)

حضرت امام خمينى (رحمة الله) در اهميت شب زنده دارى و نمازشب و توصيه

ص:53

به آن مى نويسد: «سيره ائمه (عليهم السلام) و مشايخ عظام و علما، مواظبت بر اين عمل بوده است. بلكه قطع نظر از عبادت، به بيدارى در آخر شب اهميت مى دادند» .(1)و نيز مى نويسد: «اگر نمى توانى مخلص شوى، لااقل براى آن «قرة العين»(2)بكوش كه حق تعالى مخفى فرموده است» .(3)

رهبر انقلاب مى فرمايد:

مرحوم مطهرى يك مرد اهل عبادت، سحرخيزى و تهجد بود. يك شب ايشان منزل ما بودند. نصف شب از صداى گريه ايشان خانواده از خواب پريده بودند. البته اول ملتفت نشده بودند، صداى كيست. اما بعد فهميدند كه صداى آقاى مطهرى است. ايشان نصف شب نماز مى خواند همراه با گريه با صدايى كه از آن اتاق مى شد آن را شنيد. (4)

«شيخ جعفر كاشف الغطا» ، از علماى برجسته شيعه، در عبادت، صفاى باطن، حالت تضرع، تهجد، سحرخيزى، دعا و مناجات از خواص روزگار بود. «ملا محمد تقى برغانى قزوينى» مى گويد:

روزى شيخ جعفر كاشف الغطا وارد قزوين شد و در منزل يكى از بزرگان اقامت كرد. در منزل باغى وجود داشت. وقت خواب همه خوابيدند. من هم در گوشه اى از باغ خوابيدم. چون پاسى از شب گذشت شنيدم شيخ جعفر كاشف الغطا مرا صدا مى زند. مى گويد: «برخيز نماز شب به جاى آور» پس از پاسخ، دوباره به

ص:54

خواب رفتم. ناگهان صدايى به گوشم رسيد. به دنبال آن روانه شدم وقتى نزديك جايى كه سر و صدا مى آمد رسيدم ديدم جناب شيخ به تضرع و گريستن و مناجات مشغول است. صداى ايشان چنان بر من اثر گذاشت كه از آن شب تاكنون ٢5 سال مى گذرد و هر شب برمى خيزم و به مناجات مشغول مى شوم.(1)

ملاهادى سبزوارى در تمام عمر يك سوم آخر شب را بيدار مى شد و به راز و نياز و خواندن دعاى جوشن كبير و نماز شب سرگرم بود و با ناله و مناجات هاى نيمه شب، خانواده وى كه در حجره هاى بالاى خانه در خواب بودند، از خواب بيدار مى شدند و صداى حكيم را مى شنيدند. در تمام مدت تدريس ممكن نشد بانگ مؤذن بلند شود و ايشان درسى را قطع نكند و به سخنان خود پايان ندهد و صدايشان به اذان بلند نشود.(2)

ص:55

ص:56

ص:57

ص:58

العَرْشَ يَهْتَزُّ فِى الأَسْحَارِ.(1)

حضرت داود نبى (ع) از جبرئيل امين پرسيد: «برترين لحظه ها كدام است؟» جبرئيل گفت: «نمى دانم جز به اين مقدار كه عرش خداوند هنگام سحر به جنبش درمى آيد» .

پيشوايان دين درباره ويژگى هاى سحر، مطالب بسيارى فرموده اند؛ از جمله:

ص:59

است. دعا همراه عمل، بهترين ارتباط با خدا و بندگى است. سحر بهترين وقت براى خواستن است. دعا بعد از عمل، كليد درهاى بسته است. البته درها به روى ما بسته نيست، ما دست و پا بسته ايم. نبايد از دعا كردن نااميد شد كه شيطان پس از امر به هبوط و خروج، دعا كرد و دعايش به اجابت رسيد:

(قالَ أَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ* قالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ) (اعراف:١4و١5)

گفت مرا تا روزى كه [مردم] برانگيخته مى شوند مهلت ده. فرمود تو از مهلت داده شدگانى.

دوستان را كجا كنى محروم تو كه با دشمنان نظر دارى

پيامبر (ص) مى فرمايد:

خَيرُ وَقتٍ دَعَوتُمُ اللهَ فيه الاَسحارُ.(1)

بهترين هنگامى كه مى توانيد در آن خداوند را بخوانيد، اوقات سحر است.

همچنين مى فرمايد:

اِذا كانَ آخِرُ اللَّيلِ يَقولُ الله سُبحانَهُ، هَلْ مِن داعٍ فَاُجيبَهُ؟ هَل مِنْ سائِلٍ فاُعطيه سُؤْلَه؟ هَلْ مِنَ مُستَغْفِرٍ فَاَغْفِرَ لَه؟ هَلْ مِنْ تائِبٍ فَاَتُوبَ عَلَيهِ؟(2)

هرگاه پايان شب فرا مى رسد خداى سبحان مى فرمايد: «آيا دعاكننده اى هست [كه مرا بخواند] تا جوابش دهم؟ آيا تقاضاكننده اى هست [كه از من بخواهد] تا عطايش كنم؟ آيا

ص:60

آمرزش خواهى هست [كه از من آمرزش طلب كند] تا او را بيامرزم؟ آيا توبه كننده اى هست تا توبه اش را بپذيرم» .

پيامبر (ص) به على (ع) مى فرمايد:

يا عَلىُّ صَلِّ مِنَ اللَّيلِ وَلَو قَدْرَ حَلبِ شَاةٍ و بالْأَسْحارِ فَادْعُ فَاِنَّ عِندَ ذَلِكَ لاتُرَدُّ دَعَوةٌ.(1)

يا على بخشى از شب را به نماز بايست هرچند به اندازه دوشيدن گوسفند باشد و در هر سحر از خدا بخواه كه در آن لحظات، دعايى رد نشود.

دلا بسوز كه سوز تو كارها بكند

امام صادق (ع) مى فرمايد:

در شب، لحظه اى است كه ممكن نيست بنده مؤمن در آن به پاخيزد، دو ركعت نماز به پا دارد و خداوند را بخواند و حضرت حق خواسته هايش را به اجابت نرساند.

راوى مى گويد: «از امام پرسيدم آن چه لحظه اى است؟» امام (ع) فرمود: «يك ششم از نيمه دوم شب» .(2)

گر عاشقى بى سيم و زر

در راه او شام و سحر

ز آه دل و خون جگر

بر گير زاد و راحله(3)

سوز دل، اشك روان، آه سحر ناله شب اين همه از نظر لطف شما مى بينم (4)

ص:61

از مرحوم مجلسى اول ( محمدتقى مجلسى) پدر مرحوم علامه محمد باقر مجلسى نقل شده كه گفته است:

در يكى از شبانگاهان به هنگام سحر، حال خوشى داشتم. دريافتم كه در اين حال هرچه از حق تعالى بخواهم به من عطا خواهد كرد. پس در اين انديشه شدم كه چه چيزى از آن عزيز طلب كنم كه ناگهان محمدباقر در گهواره اش گريه سر داد. من نيز بى درنگ عرضه داشتم: «بار خدايا! به محمد و آل محمد، پسرم محمد باقر را در رواج و نشر احكام بزرگ پيامبر يارى فرما و توفيق بى كرانش عطا فرما» .(1)

ما ملك نيم روز به يك جو نمى خريم تا وام ماست ناله و نجواى نيمه شب

ص:62

كنند، دوست مى دارد. پس همواره از سحر تا طلوع خورشيد دعا كنيد؛ زيرا در اين لحظات درهاى آسمان گشوده و روزى ها قسمت و حاجت هاى بزرگ برآورده مى شود.

گويا عشق حقيقى از دامن سحر زاده مى شود و در عشق، رازى نهفته است كه با كليد سحر گشوده مى شود. بى علت نيست كه ماه مبارك رمضان از تمام ماه هاى سال ممتاز است؛ چون در اين ماه، دعا، راز و نياز، تهجد، نماز شب و تلاوت قرآن در سحرها انجام مى يابد و درون از گناه پاك مى شود و با اين تلاش هاى مؤمنان، باد صبا در سحر بوى بهشت را به مشام دلدادگان مى رساند.

ص:63

ص:64

ص:65

ص:66

به شب زنده دارى برخى از شب هاى دهه اول ذيحجه، به طور ويژه توصيه شده است؛ از جمله:

ص:67

بگذراند. سپس روانه عرفات شود.

احتياط آن است تا پس از طلوع آفتاب از وادى «محسّر» نگذرد. بنابراين گذشتن از وادى محسّر پيش از صبح مكروه و خلاف احتياط است.

ص:68

صداهاى مؤمنان بسته نمى شود. برايشان همهمه اى است همچون همهمه زنبوران عسل. خداوند متعال مى فرمايد: «من پروردگار شمايم و شما بندگان من. حق مرا ادا كرديد پس بر من حق است كه دعايتان را مستجاب كنم» . در آن شب خداوند گناهان هر كس را بخواهد مى آمرزد و هر كسى را بخواهد مى بخشايد.

على (ع) از افرادى متعجب بود كه نسبت به چنين شب هاى بافضيلتى از سال بى تفاوت بودند. در روايتى چنين آمده است:

كَانَ يُعْجِبُهُ اَنْ يُفَرِّغَ نَفْسَه اَربعَ لَيالٍ مِنَ السَّنَةِ: اَوّلَ لَيْلَةٍ مِنْ رَجَبٍ وَ لَيلةَ الْنَّحرِ. و لَيلَةَ الفِطْر ولَيلَةَ النِّصْفِ من شعبان.(1)

آن حضرت از اينكه كسى چهار شب از شب هاى سال را با بى تفاوتى بگذراند، متعجب مى شد: شب اول ماه رجب، شب عيد قربان، شب عيد فطر و شب نيمه شعبان.

فقهاى اهل سنت نيز بر استحباب شب زنده دارى شب عيد فطر و عيد قربان اتفاق نظر دارند(2)و بر اين ديدگاه به روايت امام على (ع) استناد جسته اند:

مَنْ قَامَ لَيلَتَيِ العيْدِ مُحْتَسِباً لَمْ يَمُتْ قَلبُهُ حين تَموُتُ القُلوُب.(3)

كسى كه دو شب عيد فطر و قربان را به عبادت (تفكر، ذكر خدا، نماز و. . .) سپرى كند هنگامى كه دل ها مى ميرند، دل او نمى ميرد.

ص:69

ص:70

دارد.(1)بيشتر علماى اهل سنت نيز بيتوته اين ايام را در منا واجب، و شمارى از آنان مستحب شمرده اند.(2)

ص:71

فقهاى شيعه و اهل سنت بر استجاب احياى شب هاى با فضيلتى كه در طول سال وجود دارد و نص و رواياتى در شأن و منزلت آنها وارد شده است، اتفاق نظر دارند؛ شب هايى كه در روايات، سنت و سيره پيشوايان دين، شب هايى ارزشمند، با بركت و با فضيلت شمرده شده اند و به احيا و شب زنده دارى آنها توصيه و ترغيب شده است. بر اين اساس فقهاى شيعه و اهل سنت، آنها را مستحب دانسته اند؛ به ويژه در ماه هاى رجب، شعبان و رمضان كه هم عمره آن سفارش شده است و هم شب هاى بسيار ارزشمندى در اين ايام وجود دارد كه شيعه و سنى، به شب زنده دارى آنها تأكيد دارند. اين شب ها عبارت اند از:

ص:72

خداوند از بندگانش خواسته است تا در اين شب او را اطاعت و عبادت كنند و از او درخواست سعادت و نجات و فيض و رحمت داشته باشند. (1)

همچنين درباره عظمت اين شب روايت شده است:

اِنَّهُ كَانَ يُعْجِبُهُ اَنْ يُفَرِّغَ نَفْسَهُ اَرْبعَ لَيالٍ مِنَ السَّنةِ: اَوّلَ لَيلَةٍ مِنْ رَجَبٍ و. . . . (2)

على (ع) متعجب بود از اينكه انسان نسبت به چهار شب از سال بى تفاوت باشد: شب اول رجب، و. . . .

اهل سنت (حنفى و حنبلى) نيز شب اول ماه رجب را در شمار شب هايى آورده اند كه شب زنده دارى آن مستحب است و گفته اند از شب هاى پنج گانه اى است كه دعا در آن شب رد نمى شود و به استجابت مى رسد. آن پنج شب عبارت اند از شب جمعه، شب اول ماه رجب، شب نيمه شعبان، شب عيد فطر و عيد قربان.(3)

كسانى كه توفيق انجام دادن عمره در ماه رجب را دارند، نبايد از اين شب هاى پربركت غافل شوند تا بتوانند از اين فرصت، نهايت بهره معنوى را ببرند.

ص:73

سيدبن طاووس و برخى ديگر از علما، شب زنده دارى آن شب را سزاوار دانسته اند به علت روايتى كه از پيامبر (ص) درباره آثار و بركات آن رسيده است.

ص:74

آورده است. (1)روايات متعددى بر استحباب احياى اين شب دلالت دارد؛ از جمله پيامبر اكرم (ص) فرمود:

كُنْتُ نَائِماً لَيْلَة النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَاتَانِى جَبْرَئِيل (ع) فَقَالَ: يَا مُحَمّدُ أَتَنَامُ فِى هَذِهِ اللّيْلَةِ؟ . . . يَا مُحَمّدُ مَنْ اَحْياهَا بِتَسْبِيحٍ وَ تَهْلِيلٍ وَ تَكْبِيرٍ وَ دُعَاءٍ وَصَلاةٍ وَقِرْاءَةٍ وَ تَطَوُّعٍ وَ اسْتِغْفارٍ كانَتِ الجَنَّةُ لَهُ مَنْزِلاً وَ مَقِيلاً وَ غَفَرَاللهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِه وَ مَا تَأخَّر. . . فَاَحْيِها يَا مُحمّدُ وَ أمُرْ اُمَّتَكَ بِاِحْيائِها وَالتَّقَرُّبِ اِلى اللهِ تعالى بِالعَمَل فِيهَا فِانَّهَا لَيْلَةٌ شَرِيفَةٌ. . . .(2)

در شب نيمه شعبان خواب بودم. جبرئيل نازل شد. گفت: «اى محمد (ص) چنين شبى را مى خوابى؟ اى محمد! كسى كه اين شب را به تسبيح، تهليل، تكبير، دعا، قرائت قرآن، اعمال مستحبى و طلب آمرزش به سر برد، بهشت جايگاه او خواهد بود و خداوند گناهان گذشته و آينده او را مى آمرزد. اى محمد! اين شب را بيدار بمان و امت خود را به شب زنده دارى آن و تقرب به خدا با اعمال دستور ده كه اين شب شريفى است» .

همچنين در روايت چنين آمده است:

اِنَّ اَميرَالمُؤمِنين (ع) لم يكن يَنامُ فيها مُحيِياً لِعبادة الله عَزَّوَجَلَّ بِالصَّلاةِ وَالدُّعاءِ وَ تَلاوةِ الْقُرآنِ.(3)

على (ع) [شب نيمه شعبان] را به عبادت خداوند عزوجل و نماز و دعا و تلاوت قرآن بيدار بود.

ص:75

شب زنده دارى شب نيمه ماه شعبان به طور ويژه در سيره و برنامه شب زنده دارى هاى امام سجاد (ع) بود. آن حضرت اين شب را به نماز، دعا، تلاوت قرآن و استغفار سپرى مى كرد.

زيدبن على (فرزند امام سجاد (ع)) مى گويد:

كَانَ عَلىُّ بنُ الحُسَين (ع) يَجْمَعُنَا جَمِيعاً لَيْلَةَ النِّصفِ مِنْ شَعْبَانَ. ثُمَّ يُجَزِّئُ اللَّيلَ أَجْزاءً ثَلاثَةً فَيُصَلِّى بِنَا جُزءاً ثُمّ يَدْعُو فَنُؤَمِّنُ عَلىَ دُعائِهِ ثُمَّ يَستَغفِرُ اللهَ وَ نَستَغْفِرُه وَ نَسألُهُ الجَنَّةَ حَتَّى يَنْفَجِرَ الْفَجرُ.(1)

همواره امام زين العابدين همه ما را در شب نيمه شعبان جمع مى كرد و شب را سه قسمت مى كرد و يك سوم شب را با ما نماز مى خواند، يك قسمت را دعا مى كرد و ما آمين مى گفتيم. سپس طلب آمرزش مى كرد. ما هم طلب آمرزش مى كرديم و از خداوند طلب بهشت مى كرديم تا طلوع فجر.

جمهور علماى اهل سنت به استناد روايت امام على (ع) و روايات ديگر، احياى شب نيمه شعبان را مستحب دانسته اند. آن حضرت در روايتى به نقل از پيامبر (ص) مى فرمايد:

اِذا كَانَت لَيْلَةُ النِّصفِ مِن شَعْبانَ فَقُومُوا لَيلَها وَ صُومُوا نَهارَها، فَاِنَّ اللهَ يَنْزِلُ فِيهَا لِغُروبِ الشَّمْسِ اِلى سَماءِ الدُّنيا فَيَقُولُ: ألا مِنْ مُسْتَغفِرٍ فَاَغْفِرَ لَهُ، اَلا مُستَرزِقٍ فَاَرْزُقه ألاَ مُبتَلىٍ فَاَعَافِيه. . . كذا. . . كذا. . . حَتّى يَطلُعَ الفَجر.(2)

هرگاه شب نيمه شعبان فرا رسد، آن شب را به عبادت قيام كنيد

ص:76

و روزش را روزه بگيريد. همانا خداوند هنگام غروب خورشيد از آسمان دنيا فرود مى آيد [رحمت الهى نازل مى شود] و مى فرمايد آيا كسى هست كه از من آمرزش بخواهد تا او را بيامرزم، طلب روزى كند تا به او روزى دهم. اگر گرفتار باشد او را رهايى دهم. [اين جريان ادامه دارد] تا فجر طلوع كند.

پيامبر گرامى اسلام (ص) درباره اهميت شب نيمه شعبان و جايگاه دعا و مناجات در اين شب مى فرمايد:

يَنزِلُ اللهُ تَعالىَ لَيْلَةَ النِّصفِ مِنْ شَعبانَ اِلىَ سماءِ الدُّنيا فَيَغفِرُ لِأَكْثرَ مِن عَدَدِ شَعْرِ غَنَمٍ.(1)

در شب نيمه شعبان خير و بركت خدا به آسمان پايين نازل شود. پس بيش از شماره موهاى گوسفند، از بندگانش را مى آمرزد.

ص:77

به روايات زيادى استناد كرده اند كه براى ترغيب شب زنده دارى و سحرخيزى شب جمعه رسيده است؛ از جمله: امام صادق (ع) مى فرمايد:

براى جمعه حق و حرمتى است و مبادا به چيزى كه اسباب تقرب به خدا و عمل صالح است و موجب اجتناب از تمامى محرمات مى شود، تضييع و تقصيرى صورت گيرد. همانا خداوند در جمعه، اعمال نيك را دو چندان كند و گناهان را محو سازد و بر درجات بندگان بيفزايد. . . بدان كه روز جمعه هم مثل شب آن است. اگر توانستى روز آن را به نماز و دعا سپرى كنى؛ سپرى كن، زيرا رحمت خدا در شب و روز جمعه بر بندگانش نازل مى شود و كارهاى نيك را چند برابر و گناهان را محو و نابود مى سازد. همانا رحمت و كرم خدا گسترده است. (1)

محدثان و فقها براى شب جمعه اعمال مستحبى زيادى برشمرده اند، از جمله احياى شب جمعه به عبادت.

عَنْ اَبِى جَعْفَر (ع) اِنَّهُ قَالَ اِنَّ اللهَ تَعالى لَيُنادى كُلَّ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوقِ عَرْشِهِ مِنْ اَوَّلِ اللَّيلِ اِلىَ آخِرهِ: اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ يَدْعُونى لآِخِرَتِه وَ دُنْياهُ قَبْلَ طُلُوعِ اْلفَجر فَأُجِيْبَه اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ يَتُوبُ اِلىَّ مِنْ ذُنُوبِه قَبْلَ طُلوعِ الْفَجْرِ فَأَتوبَ عَلَيْه اَلاَ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَدْ قَتَّرتُ عَليه رِزْقَهُ فَيَسألَنِى الزِّيادَةَ فىِ رِزْقِهِ قَبلَ طُلوعِ الفَجْرِ فَأزِيدَهُ وَ أُوَسّعَ عَلَيهِ أَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ سَقيمٌ يَسأَلنُى أنْ أَشْفِيَهُ قَبْلَ طُلُوعِ ألفَجْرِ فَأُعافِيَه ألا عَبدٌ مُؤمِنٌ مَحْبُوسٌ مَغمُومٌ يَسْألُنى أَنْ أُطْلِقَهُ مِنْ حَبْسِهِ وَ أخَلِّيَ سَرْبَه أَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ مَظْلُومٌ

ص:78

يَسَألُنى أَنْ آخُذَ لَهُ بِظُلامَتِه قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاَنْتَصِرَ لَهُ وَآخُذَ لَهُ بِظُلامَتِه قالَ: فَمَا يَزَالُ يُنادِى بِهَذا حَتَّى يَطْلُعَ الفَجْرُ.(1)

امام باقر (ع) مى فرمايد: همانا خداى تعالى در هر شب جمعه از سر شب تا پايان شب، از بالاى عرش ندا مى كند: آيا بنده مؤمنى هست كه پيش از طلوع فجر مرا براى آخرت و دنيايش بخواند تا من دعاى او را مستجاب كنم. آيا بنده مؤمنى هست كه پيش از طلوع صبح از گناه خود توبه كند پس من توبه او را قبول كنم. آيا بنده مؤمنى هست كه من روزى او را تنگ كرده باشم و از من پيش از طلوع صبح در خواست كند كه روزى او را زياد گردانم پس روزى او را گشاده گردانم.

آيا بنده مؤمن بيمارى هست كه پيش از طلوع صبح از من درخواست كند كه او را شفا دهم پس او را عافيت كرامت كنم. آيا بنده مؤمن غمگين محبوسى هست كه پيش از طلوع صبح از من درخواست كند كه او را از زندان رها كنم و غمش را برطرف سازم پس دعايش را مستجاب گردانم.

آيا بنده اى كه به او ستم شده باشد هست كه پيش از صبح از من درخواست كند براى رفع ستم تا انتقام او را از ستمگر بستانم و حقش را به او بازگردانم. پيوسته اين ندا را تا طلوع صبح سر مى دهد.

ص:79

و مى پيوند، از عظمت ويژه اى برخوردار است. فقيه برجسته شيعه شيخ مفيد (رحمة الله) مى نويسد:

خداوند متعال شب هايى از سال، مثل شب هاى قدر را به دليل خاص بر تمام شب هاى سال شرافت داده است و در آن اعمال زيادى، مستحب شمرده شده است.(1)

آياتى كه در شأن و منزلت شب قدر نازل شده است به تنهايى براى حكم به استحباب احيا، شب زنده دارى، عبادت، استغفار، قرائت قرآن، مناجات با پروردگار و. . . كفايت مى كند. افزون بر آن، روايات بسيارى بر استحباب احياى شب قدر دلالت دارد، از جمله پيامبر (ص) فرمود:

اِنَّ اللهَ عَزَّوَجلَّ اخْتارَ مِنَ الاَيّامِ الجُمعَةَ وَ مِنَ الشُّهوُرِ شَهرَ رَمضانَ وَمِنَ اللَّيالى لَيْلَةَ الْقدر.(2)

خداوند عزّوجلّ جمعه را از ميان روزها، ماه رمضان را از ميان ماه ها و شب قدر را از ميان شب ها برگزيد.

رسول اكرم (ص) در كلامى ديگر فرمود:

مَنْ أحْيَا لَيْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَى الْسَّنَةِ الْقابِلة.(3)

كسى كه شب قدر را بيدار بماند، عذاب الهى تا سال آينده از او برداشته مى شود.

امام باقر (ع) مى فرمايد:

مَنْ أحْيا لَيْلَةَ الْقَدرِ غُفِرَتْ لَه ذنُوبُه وَلَوْ كانَتْ ذُنُوبُه عَدَدَ نُجُومِ

ص:80

السَّماءِ وَ مَثاقِيلِ الْجِبالِ وَ مَكَايِيلِ الْبِحارِ.(1)

كسى كه شب قدر را به شب زنده دارى سپرى كند، گناهان او آمرزيده مى شود، گرچه گناهانش به عدد ستارگان آسمان و سنگينى كوه ها و وزن آب درياها باشد.

امام كاظم (ع) فرمود:

مَنِ اغْتَسلَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ اَحْياهَا اِلى طُلُوعِ الْفَجرِ خَرَجَ مِنْ ذُنوُبهِ.(2)

كسى كه شب قدر غسل كند و تا طلوع فجر شب زنده دارى كند، از گناهانش خارج مى شود.

ص:81

امام صادق (ع) مى فرمايد:

كانَ رَسُولُ اللهِ (ص) إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ الاَواخِرُ ضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةُ شَعْرٍ وَشَدَّ الْمِئزَرَ.(1)

هرگاه دهه آخر ماه رمضان فرا مى رسيد، براى پيامبر (ص) جايگاه عبادت فراهم مى كردند و حضرت مهياى عبادت مى شدند.

و نيز مى فرمايد:

كانَ رَسُولُ اللهِ (ص) إِذا دَخَلَ العَشْرُ الاَوَاخِرُ شَدَّ الْمِئزَرَ وَ اجْتَنَبَ النِّساءَ وَ أحْيَا اللَّيْلَ و تَفرَّغَ لِلعِبادةِ.(2)

پيامبر (ص) اين گونه بود كه هرگاه دهه آخر ماه رمضان فرا مى رسيد، مهياى عبادت مى شدند و از زنان پرهيز مى كردند و شب را به احيا مى گذراندند و خود را به طور كامل براى عبادت آماده مى ساختند.

علماى اهل سنت، احيا و شب زنده دارى شب هاى دهه آخر ماه رمضان را به استناد سيره رسول گرامى اسلام (ص) مستحب دانسته اند.(3)در روايت آمده است:

«إِذَا كَانَ الْعَشْرُ الآخِرُ طَوى فِراشَه وَأَيْقَظ أهْلَهُ وَ أَحْيَا لَيْلَهُ» . (4)

پيامبر (ص) تمام ايام ده شب آخر ماه مبارك رمضان را براى درك شب

ص:82

قدر به احيا سپرى مى كرد و مى فرمود: «شب قدر را در شب هاى آخر ماه مبارك رمضان جست وجو كنيد» .(1)

ص:83

سزاوار است بندگان خدا سه شب را نخوابند: شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان، شب عيد فطر و شب عيد قربان.

ص:84

ص:85

ص:86

ص:87

ص:88

ص:89

ص:90

ص:91

رَبِّهِ أَحَداً (كهف: ١١٠)

بگو: من فقط بشرى هستم مثل شما، [ولى] به من وحى مى شود كه معبودتان، تنها معبود يگانه است. پس هركه به لقاى پروردگارش اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد و هيچ كس را در عبادت پروردگار شريك نكند.

سپس بگويد:

اَللَّهُمَّ لاتُؤْمِنّى مَكرَكَ وَ لا تُنسِى ذِكرَكَ وَ لاتَجعَلْنِى مِنَ الغْافِلينَ.(1)

خدايا! مرا از مكر و فريب ايمن مگردان و يادت را فراموشم مكن. خدايا! مرا از غافلان و بى خبران قرار مده.

چون سحر برخاستى، همانند رسول خدا (ص) سر به سجده بگذار. آن حضرت به حكم پروردگار عمل مى كرد كه فرموده است: وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً (انسان: ٢6) .

همچنين در شبانه روز حداقل يك بار گفتن ذكر لا اِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبحَانَكَ إِنى كُنْتُ مِنَ الظَّالِميِن (انبياء: ٨٧) در سجده از سوى پيشوايان دين سفارش شده است.

ص:92

در محضر خدا حس كند تا توفيق سحرخيزى نصيب او شود و به او اجازه راه يافتن به درگاه و آستان قرب الهى عنايت شود. حتى حالات اول شب در توفيق آخر شب بسيار نقش دارد. گفتار و رفتار انسان از قلب نشئت مى گيرد. بنابراين همان گونه كه روز را گذرانده ايم، به انتظار شبمان باشيم كه شب آبستن روز است و روز آبستن شب.

بدان مثل كه شب آبستن روز از تو ستاره مى شمرم تا كه شب چه زايد باز (1)

اگر در روز، خدا را ناظر همه كارهاى خود نبينيم، محرم اسرار شب نخواهيم شد.

نقل شده است «مرحوم آخوند ملا محمد كاشى»(2)به هنگام سحر با سوز و گداز به نماز مى ايستاد. در يكى از روزها طلبه اى پس از پايان درس مرحوم آخوند به حضورشان آمد و گفت: «اين شيخ مى گويد شب گذشته از ديوار، صداى «سُبّوح قدّوس ربّنا و رب الملائكة و الروح» شنيده و به چشم خود شما را به سجده ديده است و اين ذكر را پس از ذكر شما مرتب مى شنيده است» . مرحوم آخوند گفت: «اينكه در و ديوار ذكرى را تكرار كنند، دور نيست. مهم اين است كه او محرم شده است» .(3)

ص:93

معنوى پيداكند. ازاين رو بايد پيش از خواب رفتار روزانه خود را محاسبه كند. اگر بدهكار مادى به كسى است يا آبروى كسى را با نيش زبان، گوشه چشم، تحقير و تمسخر تباه ساخته است، جبران كند. اين گونه امور، با توبه، ذكر، دعا و استغفار جبران نمى شود، بلكه بايد از همه آنان حلاليت بطلبد و اگر هيچ راه عملى براى جبران نيست، استغفار كند.

ص:94

اَلتَّوبَةُ نَدْمٌ بِالْقَلْبِ وَ اسْتِغفارٌ بِاللِّسانِ وَ تَرْكٌ بِالجَوارِحِ وَ اِضمارُ اَنْ لايَعُود.(1)

توبه عبارت است از پشيمانى قلبى، آمرزش خواستن با زبان، ترك كردن گناه و تصميم به اينكه ديگر آن گناه را انجام نمى دهد.

شيخ انصارى در تعريف توبه مى گويد: «توبه به معناى برگشت به راه راست، پس از منحرف شدن از راه راست است» .(2)

گناه و معصيت مهم ترين مانع تقرب به درگاه پروردگار و عامل سلب توفيق است. انسان بايد ابتداى ورود به عرصه سحرخيزى و شب زنده دارى، تصميم و عزم بر دورى از گناه و آلودگى ها بگيرد تا توفيق سحرخيزى و تداوم شب زنده دارى را پيدا كند.

در نخستين گام براى باريابى به مقام واقعى سحر، توبه واقعى لازم است. توبه اى كه بازگشت به گناه در آن نباشد. خداوند مى فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً (تحريم: 66)

از پيامبر (ص) پرسيدند: «توبه نصوح چيست؟» فرمود: «توبه نصوح آن است كه توبه كننده به معصيت برنگردد» . (3)

انسان با توبه گام اول را برمى دارد و زمينه دوستى و ارتباط خالصانه را با خدا ايجاد و نظر پروردگار را به خود جلب مى كند. خداوند مى فرمايد: إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ ؛ «به درستى كه خداوند، توبه كنندگان و پاكان را دوست دارد» . (بقره: ٢٢٢)

ص:95

با توبه كردن، شرايط روحى انسان آماده مى شود تا بتواند با خداى سبحان ارتباط برقرار كند و راز و نياز نمايد. خداوند هم انسان پشيمان را با آغوش باز مى پذيرد.

امام سجاد (ع) مى فرمايد:

اِلهى اَنتَ الَّذى فَتَحتَ لِعبادِك باباً اِلى عَفْوِكَ سَمَّيتَهُ التَّوبةَ فَقُلتَ (تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً) فما عُذرُ مَنْ أغفلَ دُخُولَ الْبابِ بَعدَ فَتحِهِ.(1)

خدايا! تو آن صاحب رحمتى كه بر روى بندگانت درى به سوى آمرزش خود گشودى و نام آن را توبه گذاشتى و فرمودى كه اى بندگان! به سوى پروردگار خود بازگشت كنيد؛ بازگشتى خالصانه. كسى كه از درى كه به روى او گشوده شده است، غفلت ورزد و وارد نشود چه عذرى مى تواند داشته باشد.

ص:96

يكى كن. پس آن چنان كه تو مرا بخوانى و مناجات كنى، من هم همان گونه پاسخ تو را مى دهم.

امام صادق (ع) مى فرمايد:

اِذا اَرادَ اَحَدُكُم اَنْ لايَسألَ رَبَّهُ شَيْئاً اِلَّا أعْطَاهُ فَلْيَيأَسْ مِنَ النّاسِ كُلِّهِم وَ لايَكُونَ لَهُ رَجاءٌ إلّا عِندَ اللهِ فَاِذا عَلِمَ اللهُ عَزَّوجلَّ ذلِكَ مِنْ قَلبِهِ لَمْ يَسْألِ اللهَ شَيئاً الّا أَعطاهُ.(1)

هريك از شما بخواهد دعايش در پيشگاه حق تعالى اجابت شود، بايد خود را از همه مردمان و از كمك ايشان مأيوس و نااميد سازد و تنها دل و اميد خود را به خدا بندد. در چنين حال است كه هركه حاجتى از حضرت پروردگار بخواهد به هدف اجابت مى رسد.

ص:97

پيامبر (ص) مى فرمايد:

«اِنَّ اللهَ يُحِبُ ّ السَّائِلَ اللَّحُوحَ»(1)؛ « خداوند دوست دارد سائلى را كه بر درخواستش اصرار و پافشارى مى كند» .

به هنگام نيايش، رو به قبله كند و دست به سوى آسمان برآورد و با گريه و زارى بر خواسته اش اصرار ورزد و براى جلب توجه بيشتر پروردگار، هر خواسته اش را به درود و صلوات بر اهل بيت (عليهم السلام) مزيّن كند.

شب زنده دارى، دعا و عبادات را با صلوات و درود بر پيامبر (ص) و توسل به اهل بيت (عليهم السلام) درآميزد تا به اجابت نزديك تر شود.

اعتراف به لغزش و گناه، دست نياز بردن به سوى اهل بيت (عليهم السلام) ، واسطه قرار دادن آنان نزد خدا و سوگند دادن به مقام شامخشان، اميد به بخشش را افزون مى كند.

امام صادق (ع) فرمود:

«وَاللهُ ما خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنبٍ الّا بِالْإِقْرارِ»(2)؛ «خداوند بنده را جز با اقرار به گناهش، پاك نمى سازد» .

مرا در اين ظلمات آنكه راهنمايى كرد دعاى نيمه شبى بود و گريه سحرى

ص:98

نقل شده است كه غلام سياهى به نام «برخ» در زمان حضرت موسى زندگى مى كرد و بسيار متعبد بود. حضرت موسى به توسط او طلب باران كرد. خداى بزرگ هم به احترام اين جوان متعبد كه نماز باران خواند، براى مردم باران فرستاد. خداوند متعال خطاب به موسى (ع) فرمود:

برخ بنده بسيار خوب من است و فقط در او يك عيب وجود دارد و آن اينكه در سحرها كه براى عبادت و نماز برمى خيزد، از نسيم سحرگاهى لذت مى برد و به وسيله آن آرامش مى يابد. كسى كه مرا دوست مى دارد، نبايد توجه و آرامش او به چيز ديگرى باشد.(1)

نبايد هيچ گاه خود را براى توفيق طواف بيشتر در عبادت از ديگران برتر بدانيم كه ريا آن را از بين مى برد. بايد عمل نيمه شب را به اخلاص درآميزيم و ذخيره قبر و قيامت كنيم و آن را هديه ماندگار سفر حج قرار دهيم.

بدانيم كه در انجام دادن عمل عبادى، بين صحت فقهى و شرعى تا قبول آن در بارگاه پروردگار فاصله زيادى است. اگر از عبادات، رنگ و بوى اخلاص برود و به ريا آلوده شود، اعمال آنان به جاى قرب، مايه دورى از خدا خواهد شد.

ص:99

ياد كرده است: وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ (فجر: ٣) .

نماز شب نگين عبادات و محبوب ترين عبادات نزد پروردگار است. رسول خدا (ص) مى فرمايد

«اَفضلُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ المَكتوبة، الصَلاةُ فى جَوفِ اللَّيلِ»(1)؛ «برترين نماز پس از نماز واجب، نماز خواندن در دل شب است» .

خداوند در برابر سحرخيزى و تهجد شبانه پيامبر (ص) ، به ايشان وعده مقام محمود را داده است و مى فرمايد:

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً (اسراء: ٧٩)

و پاسى از شب را از خواب برخيز و قرآن [و نماز] بخوان. اين يك وظيفه اضافى براى توست. اميد است پروردگارت، تو را به مقامى درخور ستايش برساند.

بسيارى از مفسران مقصود از ( فَتَهَجَّدْ ) را نافله شب دانسته اند؛ زيرا پيامبر با اين عمل به مقام بسيار برجسته درخور ستايشى خواهد رسيد كه همان مقام شفاعت در دو جهان است.

«عبدالله بن سلام» مى گويد:

به هنگام ورود رسول اكرم (ص) به مدينه، مردم براى استقبال، از مدينه بيرون آمدند و به زيارت حضرت شتافتند. من از جمله كسانى بودم كه به استقبال پيامبر (ص) آمدم. به محض ديدن سيماى مبارك آن حضرت دريافتم كه اين سيما، سيماى دروغين نيست و نخستين سخنى كه از ايشان شنيدم اين بود:

«ايها الناس اَفْشُوا السَّلامَ وَ صِلُوا الْأَرحامَ وَ اَطعِمُوا الطَّعامَ وَ صَلُّوا بِاللَّيلِ وَ النَّاسُ

ص:100

نِيامٌ تَدْخُلُوا الجَنَّةَ بِسَلامٍ» (1)؛ «سلام كردن را بين خودتان گسترش دهيد و عمومى كنيد و با خويشاوندان پيوند برقرار كنيد. به مستمندان غذا دهيد و هنگام شب كه مردم خوابند، به نماز بپردازيد، آن گاه با سلامتى وارد بهشت خواهيد شد.

يكى از خواسته هاى امام سجاد (ع) از خدا، سحرخيزى و عبادت شبانه است.

وَ اعْمُرْ لَيْلي بِإِيقَاظِي فِيهِ لِعِبَادَتِكَ، وَ تَفَرُّدِي بِالتَّهَجُّدِ لَكَ، وَ تَجَرُّدِي بِسُكُونِي إِلَيْكَ، وَ إِنْزَالِ حَوَائِجِي بِك.(2)

بار خدايا! شبم را به بيدارى براى عبادتت، تنهايى شبانه ام را براى نماز شب، و دورى گزيدن از علاقه هاى دنيايى ام را با آرامشى به سوى خويش، و برآورده شدن نيازمندى هاى بايسته ام، آباد گردان.

ص:101

داشت. ايشان را مكرر در فصل زمستان مى ديدند كه در نيمه شب به پشت بام مسجد خود مى رود، درحالى كه به شدت برف مى بارد و ايشان با پوستينى بر دوش و عمامه اى بر سر، مشغول نماز و مناجات است. در حالت ايستاده دست ها را به سوى آسمان بلند مى كرد تا اينكه برف سراسر قامت مباركش را از سر تا نوك پا سفيدپوش مى كرد. سرانجام در يكى از شب ها، به دست فرقه گمراه بابيه، به شهادت رسيد. (1)

ص:102

صورت مفصل آن بايد به كتاب هاى ادعيه، مثل مفاتيح الجنان مراجعه كرد. اما صورت كوتاه و آسان آن چنين است: چهار تا دو ركعتى، مثل نماز صبح به نيت نافله شب كه در مجموع هشت ركعت خوانده مى شود. دو ركعت به نيت نماز «شفع» است كه بهتر است در ركعت اول بعد از حمد، سوره ناس و در ركعت دوم سوره فلق خوانده شود. يك ركعت هم به نيت «وَتْر» است كه اول سوره حمد، بعد سه مرتبه سوره توحيد و بعد هم سوره فلق و ناس خوانده شود. البته مى توان تنها يك سوره بعد از حمد خواند. بعد دست چپ به حالت قنوت، و با دست راست با تسبيح هفت مرتبه مى گويد:

«هذا مَقامُ العَائَذِ بِك مِنَ النَّارِ» .

سپس هفتاد مرتبه

«استغفرالله و اَتُوبُ اِليَه» مى گويد و بعد از آن سيصد مرتبه مى گويد

«العفو» بعد براى چهل مؤمن دعا مى كند به اين صورت

«أَللّهُمَّ اغْفِر لفلان. . .» و به جاى فلان، اسم فرد را مى آورد، مثل

«أَللّهُمَّ اغْفِر لِسَيِّد رضى. . .» بعد يك مرتبه مى گويد:

«رَبِّ اغْفِرلِى وَ ارْحَمْنِى وَتُبْ عَليَّ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ» بعد به ركوع و سجده مى رود و نماز را تمام مى كند.(1)مجموع ركعات نماز شب، يازده ركعت به كيفيت فوق است. گفتنى است كه نماز شب، مانند ديگر نمازهاى مستحبى اذان و اقامه ندارد.

علما فرموده اند سزاوار نيست دو نماز «شفع» و «وتر» كه خداوند به آن دو در قرآن سوگند ياد كرده و از اهميت والايى برخوردار است، ترك شود.

در صورتى كه وقت براى انجام دادن تمام نماز شب نباشد، بهتر است دست كم نماز «شفع» و «وتر» به جا آورده شود.

ص:103

ص:104

با نيايش، تضرع و گريه جبران كنند. پرونده گذشته خود را نزد پروردگار بگشايند و اعتراف به گناه كنند و با توبه آثار گناه را از باطن خود بشويند.

حضرت سجاد (ع) با چشمانى اشك بار، به خداى متعال عرضه مى دارد:

بارالها! مرا به گريه بر حال خودم كمك ده؛ زيرا من با سهل انگارى و آرزو، عمرم را فنا كردم و آن چنان تنزّل يافتم كه از خير خود نااميدم. پس بدحال تر از من كيست اگر بر همين حال به قبرم پاى بگذرام درحالى كه آن را براى خوابيدن و آراميدن، هموار نكردم و با عمل صالح مفروش نساختم. من چرا نگريم در حالى كه نمى دانم بازگشت من به چه سوى خواهد بود و مى بينم نفس [اماره ام] بر من نيرنگ به كار مى برد. روزگار فريبم مى دهد. درحالى كه مرگ بال هايش را بر سرم مى جنباند. پس چرا من نگريم؟(1)

خداوند به حضرت موسى (ع) فرمود:

«اَبْكِ عَلى نَفْسِكَ مَا كُنْتَ فِى الدُّنيا» (2)؛ « اى موسى! تا در دنيايى به حال خود گريه كن

» . و به عيسى (ع) فرمود:

«يَا عِيسى اَبْكِ عَلَى نَفْسِكَ فِى الخَلَوَاتْ» (3)؛ « اى عيسى! در خلوت ها به حال خود گريه كن» .

ص:105

وتر، چهل مؤمن را دعا كند. از آداب دعا كه در سيره ائمه (عليهم السلام) آمده است و به ما آموخته اند اين است كه در دعا فقط شخص خود و نيازها و خواسته هاى خود را در نظر نگيريم، بلكه دعا را تعميم دهيم تا حوائج و مشكلات اجتماعى عموم مردم را شامل شود. بهتر است كه انسان ابتدا، به ديگر مؤمنان، همسايگان، نزديكان و. . . دعا كند، سپس درخواست خود را از درگاه خداوند بخواهد. در واقع، اين نوع دعا به اجابت نزديك تر و كارسازتر است.

امام صادق (ع) از رسول گرامى (ص) نقل مى كند كه فرمود:

اذا دَعا اَحَدُكُم فَلْيَعُمَّ فَاِنَّهُ اَوجَبُ لِلدُّعاءِ.(1)

هرگاه يكى از شما خواست دعا كند، در دعا همه را در نظر بگيرد؛ زيرا كه به اجابت نزديك تر است.

همچنين امام صادق (ع) فرمود:

مَنْ قَدَّمَ فِى دُعَائه اَرْبَعيِنَ مِنَ المُؤْمِنينَ ثُّمَ دَعا لِنَفسِهِ اُسْتُجِيبَ لَه.(2)

كسى كه در دعاى خويش چهل نفر از مؤمنان را مقدّم بدارد، سپس به خود دعا كند، دعايش مستجاب مى شود.

اين سفر روحانى كه پس از سال ها اميد و انتظار نصيب زائر شده است. فرصت بسيار گرانبهايى است كه انسان به خودشناسى بپردازد و رابطه خود را با خداوند از طريق ذكر، دعا، مناجات و تلاوت قرآن تقويت كند. به ويژه در اوقاتى كه قرآن آن را از بهترين لحظه هاى شبانه روز معرفى كرده است؛ لحظه هايى كه در رحمت خود را به روى

ص:106

بندگانش گشوده است. در چنين ميهمانى و سحرگاهى كه كمتر نصيب انسان مى شود، چه خوب است كه انسان به ياد ديگران باشد. به ياد كسانى كه در هويت دينى و شخصيت معنوى و كمالات ما سهم داشته اند، مانند استادان، معلمان، پدر، مادر، برادران، خواهران همسايگان و هر كسى كه حقى بر ما دارد.

بنابراين سهيم كردن ديگران در دعا، مناجات، اعمال عبادى، مانند طواف و. . . نه تنها از ثواب عمل انسان نمى كاهد، بلكه چه بسا سبب استجابت دعا و قبولى اعمال نيز مى گردد.

«على بن ابراهيم» از پدرش (ابراهيم بن هاشم) نقل مى كند:

عبدالله بن جندب را در موقف (عرفات) به حالتى ديدم كه تاكنون نديده بودم. دست ها را به آسمان برداشته بود و يكسره اشك بر چهره اش روان بود و بر زمين مى ريخت. همين كه مردم متفرق شدند، گفتم: «اى ابا محمد! موقفى بهتر از موقف تو نديده بودم» . در پاسخ گفت: «به خدا جز براى برادرانم دعا نكردم؛ زيرا حضرت موسى بن جعفر (ع) مرا خبر داد كه اگر كسى براى برادرش دعا كند وى را از جانب عرش ندا دهند كه صد هزار برابر آنچه خواستى براى تو باد: «ولك مأة الفٍ ضعف مثله» . من دوست نداشتم كه صد هزار برابرى كه تضمين شده است را رها كنم و به دعا براى خود بپردازم كه نمى دانم آيا به اجابت مى رسد يا نه؟» .(1)

بنابراين بايد حاجى حصار خودبينى را فرو ريزد تا به درياى انسان ها بپيوندد و خود نيز در اين دريا از فيض ربوبى بهره مند شود.

ص:107

ص:108

چون مكه مكرمه، مدينه منوره، مساجد و به ويژه مساجدى كه اولياى خدا و ائمه اطهار (عليهم السلام) در آنها به نماز و نيايش مشغول بوده اند، مشاهد مشرفه و كنار مرقدهاى اولياى الهى و كربلا اشاره شده است.

ص:109

حضرت خواسته شد: (يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلاً) . (مزمل: ١ و٢)

بنابراين زائران در اين سفر، در كنار شخصيتى قرار مى گيرند كه سحرخيزى و نمازشب از ويژگى هاى وى بوده است.

ص:110

ص:111

ص:112

شب زنده دارى شمرده شده است.(1)و شايسته دانسته اند در هر دو ركعت از نماز شب، به هر مقدار كه ممكن باشد، تلاوت قرآن هم صورت گيرد. (2)

عده اى هم به دليل آيه شريفه قرآن يَتْلُونَ آياتِ اللهِ آناءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُونَ (آل عمران: ١١٣)(3)، حداقل پنجاه آيه از قرآن را به هنگام تهجد از شرايط شب زنده دارى دانسته اند.(4)

ص:113

ص:114

خدا عذابشان نمى كند» . (انفال: ٣٣)

على (ع) مى فرمايد:

«عَجِبْتُ لِمْن يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الإِسْتِغْفَارُ» (1)؛ «از كسى در شگفتم كه با وجود استغفار، به نااميدى دچار مى شود» .

سحرگاه بهترين وقت طلب آمرزش از لغزش ها معرفى شده است. كسى كه در اين زمان از لذت خواب چشم بپوشد و به عبادت خدا بپردازد، بى شك مورد عنايات پروردگار قرار خواهد گرفت. در موسم حج كه كانون تصفيه جان از گناه است، خداوند پس از آنكه به حج گزاران فرمان مى دهد به سوى سرزمين منا كوچ كنند، به آنان دستور استغفار مى دهد:

ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا (بقره: ١٩٨)

سپس از همان جا كه مردم كوچ مى كنند، [به سوى سرزمين منا] كوچ كنيد و از خداوند طلب آمرزش كنيد.

ص:115

حاضر شود، آنان از احوال او مطلع مى شوند. . . . پس با شفاعت از خداوند حوائج ايشان را طلب مى كنند و از درگاه الهى خواستار آمرزش گناهان ايشان مى شوند. همين سرّ است در ترغيب به زيارت پيامبر (ص) و ائمه (عليهم السلام) .(1)

يكى از آثار و اسرار گران قدر زيارت، جلب توجه ائمه معصوم به زائران است: ( وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ ) .

اهل بيت آبرومندان درگاه الهى و اولياى برگزيده اويند. بنابراين با توسل به آنان و زيارت مراقد پاكشان بايد به شفاعت آنها اميدوار بود و از الطاف بيكرانشان بهره مند گرديد. (2)

از ديدگاه عارف والا مقام، «بهارى همدانى» ، نسيم الطاف ائمه (عليهم السلام) به زائران ايشان مى رسد. پس خوب است زائران به اميد شفاعت براى بخشش گناهان و رسيدن به فيض عظيم، رو به سوى آن بزرگواران كنند.(3)خداوند مى فرمايد: ( وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّاباً رَحِيماً ) (نساء: 64) .

قرآن كريم به كسانى كه گناه كرده و بر خود ستم روا داشته اند توصيه مى كند به حضور پيامبر (ص) بشتابند و از او نزد خدا طلب مغفرت كنند و آن حضرت نيز براى آنان از خداوند آمرزش بطلبد. به يقين، پروردگار را توبه پذير و رحيم خواهند يافت.

زائر بايد اين زمينه آماده را براى رشد معنوى و استغفار قدر بداند و

ص:116

موقعيت خود را بشناسد كه در محضر رسول رحمت و پايگاه مغفرت و بخشش قرارگرفته است. اگر در روز و به طور معمول زيارت را با دوستان و ياران و همسفران انجام مى دهد، سعى كند سحر برخيزد و در خلوت شب به زيارت، دعا، نماز شب در محضر رسول خدا و ائمه اطهار بپردازد. در نماز شب (وتر) به استغفار روى آورد و پيامبر (ص) را واسطه شفاعت قرار دهد تا گناهان و لغزش هايش مورد عفو خداوند واقع شود. از مهم ترين وظايف زائران مدينه، اين است كه از اين درِ رحمت، به ويژه در دل شب كه زمان ويژه انس با خداست، غافل نمانند؛ زيرا به زائران پيامبر (ص) و ائمه معصوم (عليهم السلام) وعده آمرزش از گناهان داده شده است.

پيامبر (ص) در ذيل حديثى به امام حسين (ع) فرمود:

. . . كانَ حَقَاً عَلَىَّ اَنْ اَزورَه يَومَ القِيامَة وُ اُخَلِّصَهُ مِنْ ذُنُوبِه.(1)

[اى فرزند عزيزم! كسى كه مرا، در حال زندگى يا بعد از آن، زيارت كند يا پدرت على بن ابى طالب يا برادرت حسن بن على يا تو را زيارت كند]، بر عهده من است كه او را در روز قيامت ديدار كنم و از گناهانش برهانم.

ص:117

ص:118

ص:119

ص:120

شبانه آرامش بخشد، بسيارى از ناراحتى هاى خود را ريشه كن كرده است. چنانچه روح و روان آدمى به پشتوانه و تكيه گاه مطمئن و مستحكم متكى باشد، هيچ يك از عوامل اضطراب و نگرانى در او تأثير نخواهد داشت. اين مطلب در آيه شريفه به صراحت بيان شده است: أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ؛ «تنها با ياد خدا، دل ها آرام مى گيرد» . (رعد: ٢٨)

ص:121

با پروردگار است. امام رضا (ع) مى فرمايد:

از امام على بن الحسين (ع) پرسيده شد:

«مَا بالَ المُتَهَجِّدِينَ بِاللَّيلِ مِنْ اَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً؟ قالَ لاِنَّهُمْ خَلُّوا بِرَبِّهم - بِالله - فَكَساهُمُ اللهُ مِنْ نوُرِهِ»(1)؛ «چرا چهره سحرخيزان از همه مردم زيباتر و درخشنده تر است؟» امام (ع) فرمود: «زيرا آنان با خداوند خلوت مى كنند و خداوند از نور خود بر قامتشان مى پوشاند» .

امام صادق (ع) مى فرمايد: «نماز شب روى را سفيد مى كند» .(2)

و نيز فرمود:

نماز شب باعث زيبايى سيما، نيكويى اخلاق، خوشبويى بدن، فراوانى رزق، ادا شدن قرض، از بين رفتن غم و باعث تقويت نور چشم است.(3)

آن را كه نشان ضرب عشق است از چهره او چو نور پيداست

ص:122

النُّورَ الدّائِمَ مِنْ اَجْلِ اِنَّهُم قامُوا فِى ظُلْمَةِ اللَّيلِ.(1)

شما را سخنى راست و درست گويم: سعادتمند آنان اند كه سحرخيزند. آنها كسانى اند كه نور ماندگار را به ارث مى برند؛ زيرا در تاريكى شب برمى خيزند.(2)

خانواده «حاج آخوند ملاعباس تربتى» از عالمان عامل، درباره نورانى شدن پيكر مقدس وى پيش از فوتش چنين مى گويند:

بعد از نماز صبح رو به قبله خوابيد و عبايش را روى چهره اش كشيد. ناگهان مانند آفتابى كه از روزنه اى بر جايى بتابد يا نورافكنى را متوجه جايى كنند، روى پيكرش از سر تا پا روشن شد و رنگ چهره اش كه به سبب بيمارى زرد گشته بود، شفاف گرديد. چنان كه زير عباى نازك كه بر رخ كشيده بود ديده مى شد. آن گاه تكانى خورد و گفت:

سَلامٌ عَلَيْكُمَ يَا رَسُولَ اللهِ، شما به ديدن اين بنده بى مقدار آمديد. پس از آن بر حضرت اميرمؤمنان على (ع) و هر يك از ائمه تا امام دوازدهم سلام كرد و از آمدن آنها اظهار تشكر كرد. پس بر حضرت فاطمه (عليها السلام) سلام كرد. سپس بر حضرت زينب سلام كرد و بسيار گريست و گفت: «بى بى من براى شما خيلى گريه كرده ام» . پس بر مادر خودش سلام كرد و گفت: «مادر از تو ممنونم، به من شير پاكى دادى» . اين حالت تا دو ساعت طول كشيد.

مرحوم راشد فرزند ايشان درباره پديد آمدن اين حالت با اصرار

ص:123

از پدر مى پرسد. پدر ابتدا سكوت مى كند. اين پرسش با عبارت هاى گوناگون چندين بار ديگر تكرار مى شود و پدر سكوت مى كند. مرحوم راشد مى گويد: بار چهارم يا پنجم بود كه پدر گفت: «اذيتم نكن حسينعلى» گفتم: «قصد من اين بود كه چيزى بفهمم» . گفت: «من نمى توانم به تو بفهمانم. خودت برو بفهم» . راشد مى گويد: «اين حالت براى من، مادر، برادر، خواهر و عمويم همچنان مبهم باقى ماند» .(1)

گرچه راهى است پر از بيم ز ما تا بر دوست رفتن آسان بود ار واقف منزل باشى(2)

عارف ربانى آيت الله حاجى ميرزا جواد انصارى همدانى (رحمة الله) بارها از فرد بى سوادى ياد مى كرد كه شبى براى تهجد بپا خواست و در حال اداى نماز شب، نورهايى از برخى از خانه هاى همدان و علاوه بر آن ستونى از تابش نور را مشاهده كرد كه از زمين به آسمان شهر سر برآورده اند. او مكاشفانه دريافت كه اهل اين خانه ها به نماز شب ايستاده اند و اين ستون نورانى و درخشنده از نماز شب حضرت حجت در آن محل است.(3)

شبى در خرقه رندآسا گذر كردم به ميخانه ز عشرت مى پرستان را منوّر بود كاشانه(4)

اينكه تهجد، شب زنده دارى و دعا از اسباب تحصيل دانش شمرده شده است، براى آن است كه علم، نور است و با قلب نورانى شده از تهجد، تلاوت قرآن و نماز شب تناسب دارد. در روايت آمده است:

ص:124

اَلْعِلُمُ نُورٌ يَقذِفهُ اللهُ فِى قَلبِ مَنْ يَشاءُ.(1)

دانش نورى است كه خداوند آن را در قلب هركس بخواهد مى افكند.

«قلب من يشاء» همان قلبى است كه به نور ذكر و ياد خدا، تهجد و شب زنده دارى و دعا انس گرفته و شايستگى فهم و درك مطالب حق را پيدا كرده است. وقتى انسان با چراغ حركت كند، همه چيز براى او روشن خواهد شد. كسانى كه اهل سحرخيزى و شب زنده دارى اند، ره صد ساله را يك شبه طى مى كنند.

مرحوم آخوند ملا حسين قلى همدانى مى گويد: «كسانى كه در مقامات دين به جايى رسيده اند، همه از شب خيزى ها بوده است و از غير آنها ديده نشده است» .(2)

مشايخ همه شب دعا خوانده اند سحرگاه سجاده افشانده اند (3)

همچنين مى گويد:

شيخ و پيشواى من در علوم حقه برايم حكايت كرد كه هيچ كس از طالبان آخرت، به مقامى از مقامات دين نرسيد، مگر آنان كه اهل تهجد و شب زنده دارى بود.(4)

نيز گفته اند:

شما هيچ عارف و انسان بلند مرتبه اى را در اين عالم نمى يابيد كه آنچه به دست آورده است، از دولت بيدارى شب ها نبوده باشد؛

ص:125

چه پارسايان مسلمان و چه غير مسلمان. شب خيزى در همه اديان جزء سنن پسنديده است.(1)

حافظا در كنج فقر و خلوت شب هاى تار تا بود وِردت دعا و درس قرآن غم مخور(2)

ص:126

نُورُ الْكَوَاكِبِ لأِهلِ الأَرْضِ.(1)

خانه هايى كه در آنها نماز شب خوانده مى شود، براى اهل آسمان مى درخشند؛ همان گونه كه ستاره ها براى اهل زمين مى درخشند.

همچنين مى فرمايد:

خانه هايى كه در آن نماز شب به پا داشته و قرآن خوانده مى شود، براى اهل آسمان نورافشانى مى كنند؛ چنان كه ستارگان براى اهل زمين.(2)

ص:127

امام صادق (ع) فرمود: «دروغ مى گويد كسى كه مدعى است نماز شب مى خواند، ولى در روز گرسنه است؛ زيرا خداوند ضامن روزى نماز شب خوانان شده است» .(1)امام صادق (ع) فرمود:

اِنَّ الرَّجُلَ لَيَكذِبُ الكَذِبَةَ فَيُحْرَمُ بِها صَلاةَ اللَّيْلِ فَاِذَا حُرِمَ صَلاةَ اللَّيلِ حُرِمَ بِهَا الرِّزقَ.(2)

گاهى شخصى دروغى مى گويد و از نماز شب به علت آن محروم مى شود. وقتى از نماز شب محروم شد، از روزى هم محروم مى شود.

امام صادق (ع) در حديثى ديگر مى فرمايد: «نماز شب، روزى را جلب مى كند (باعث گسترش روزى است)» . (3)

ص:128

رسول خدا (ص) مى فرمايد:

خداى متعال به دنيا دستور داد كه هر كس بنده تو باشد، او را رنجور دار و آنكه تو را رها سازد، در خدمت او باش. هرگاه بنده اى در دل شب و دور از چشمان ديگران با خداى خود به مناجات بنشيند، حضرتش نور را در قلب او ماندگار سازد و چون يا رب گويد، از سوى خداوند خطاب رسد لبيك بنده من، هرچه خواهى طلب كن تا به تو بخشم و كارهايت را به من واگذار تا كفايت كنم. سپس به فرشتگان مى فرمايد: «اى فرشتگان من! بنده ام را بنگريد كه در دل شب تيره با من به خلوت نشسته است درحالى كه ديگران به بطالت سرگرم و به غفلت خوابند. اى فرشتگان من! گواه باشيد كه من از او درگذشتم» . (1)

ص:129

پيش مى آمد [براى رفع آن] رسول خدا (ص) مى فرمود:

اى مردم هيچ كس از شما نيست مگر اينكه گرفتارى ها همچون كمربندى او را محاصره كرده است. پس زمانى كه دو سوم از شب گذشت و يك سوم باقى ماند، مَلكى بر او وارد مى شود و به او مى گويد: «برخيز ذكر خدا بگو كه صبح نزديك است» . پس چنانچه او حركت كرد و ذكر خدا را گفت، يك گره از گرفتارى هايش گشوده مى شود و اگر او بلند شد و وضو ساخت و نماز شب خواند، همه گره هاى گرفتارى، از او گشوده مى شود. پس صبح مى كند درحالى كه همچون مردمك چشم (روشن و پاكيزه) شده است.(1)

ص:130

و در حال ركوع و سجود و يادآور ياد خدا باشد، به قدرى به او اجر داده مى شود كه كمترين مقدارش آن است كه گناهانش بريزد و پاك شود مانند روزى كه از مادر متولد شده است.

ص:131

«جابر بن اسماعيل» از امام صادق (ع) از پدر بزرگوارش على (ع) نقل مى كند كه فرمود:

. . . هر فردى كه يك هفتم شب را نماز بخواند، با چهره نورانى چون ماه شب چهارده از قبر خود خارج مى شود تا از صراط با جماعتى كه در امان اند عبور كند. . . .(1)

سرنوشت ابدى انسان، در دنيا رقم مى خورد؛ يعنى هر آنچه در سراى واپسين درو مى كند، محصول بذرى است كه در دنيا كاشته است. كسانى كه با نور تهجد و شب زنده دارى و با تضرع و زارى، خود را به درياى بيكران توحيد و قرب حق وصل مى كنند، به منبع نور چنگ مى زنند و نور معنوى كسب مى كنند، اشك پشيمانى و ترس از عقاب خدا و نيز اشك شوق به حق در نيمه شب مى ريزند. در روزى كه چشم هاى لذت طلبان اشك ريزان است، در امان الهى خوشحال و مسرور زندگى مى كنند.

كُلُّ عَيْنٍ باكِيةٌ يَومَ الْقِيامَةِ اِلّا ثَلاثَة اَعْينٍ. عَيْنٌ غَضَّت عَنْ مَحارِمِ اللهِ وَ عَيْنٌ سَهَرتْ فِى طاعَةِ الله وَ عَيْنٌ بَكَتْ فِى جَوْفِ اللَّيلِ مِنْ خَشْيَةِ الله.(2)

در روز قيامت تمام چشم ها گريان است مگر سه چشم: چشمى كه از محرمات الهى خود را پوشانده است و چشمى كه در طاعت خدا بيدار بوده است و چشمى كه در دل شب از خوف الهى گريه كرده است.

ص:132

ص:133

كه به فكر و قلب كسى خطور نكرده است. اين همه غير از پاداش هايى است كه نزد خود برايش مهيّا كرده ام كه كرامت هاى بى شمار، نعمت هاى بسيار و قرب و نزديكى به خودم» .

امام حسين (ع) از رسول خدا (ص) نقل مى كند: «آن كه عمرش را با شب خيزى و بندگى خداوند به پايان رساند، اهل بهشت خواهد بود» .(1)

رسول خدا (ص) مى فرمايد:

در روز واپسين بعد از آنكه پروردگار همه انسان ها را گردهم آورد، ندايى به گوش مى رسد كه مى گويد: «آنان كه در دل شب از بستر خوابشان كناره گرفتند، خدا را خواندند و از خشم او در هراس بودند، گام پيش نهند. سپس گروهى قدم بر مى دارند و پيش از ديگران به مقام خويش وارد مى شوند. پس از آن به حساب مردم رسيدگى مى شود» .(2)

در روايتى پيامبر اكرم (ص) آثار زيادى را براى نماز شب بيان مى كند. حضرت در اين روايت مى فرمايد:

نماز شب سبب خشنودى خدا، محبت ملائكه، سنت انبيا، نور معرفت، اصل ايمان، آسايش به نهايت، ناراحتى شيطان، سلاح عليه دشمنان، اجابت دعا، قبولى اعمال، بركت روزى، شفاعت بين صاحبش و ملك الموت، بسترى مناسب براى هنگام ورود به قبر، چراغ روشنى بخش قبر، پاسخ نكير و منكر، مونس انسان

ص:134

در قبر، امان نامه قيامت، سايبانى محافظ بر سر او در قيامت، تاجى بر سر و پوششى در تن در قيامت، نورى كه بين او و آتش فاصله ايجاد مى كند، حجت مؤمن در پيشگاه پروردگار، سنگين كننده ميزان، مجوز عبور از پل صراط و كليد ورود به بهشت است.(1)

ص:135

ص:136

ص:137

ص:138

عمر هم موفق به شب زنده دارى، تهجد، دعا و تلاوت قرآن، به ويژه نماز شب نمى شوند. افراد بسيارى مايل اند كه سحر برخيزند و نماز شب بخوانند، اما توفيق پيدا نمى كنند.

ص:139

صَاحِبهِ مِنَ السِّكّينِ فِي اللَّحْمِ.(1)

شخص گناه مى كند در نتيجه از نماز شب محروم مى شود. همانا اثر گناه در گناهكار از اثر كارد در گوشت سريع تر است.

حتى ممكن است گناهى كه به نظر ما خيلى كوچك است، باعث محروم شدن از فيض عظيم شب زنده دارى و نماز شب شود.

در روايت ديگر مى خوانيم كه شخصى نزد اميرمؤمنان (ع) آمد و عرض كرد: «من از نماز شب محروم مى شوم و توفيق آن را پيدا نمى كنم» . امام (ع) فرمود: «

قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُكَ »(2)؛ «گناهانت تو را از نماز شب محروم كرده است» .

گناه و معصيتى كه باعث جاماندن انسان از قافله سحرخيزان است، لزوماً گناه كبيره يا نخواندن نماز يا ترك واجبات و انجام محرمات نيست. گناهى كه باعث اين محروميت مى شود، مفهوم عامى دارد و همه گناهان كبيره و صغيره، حتى برخى مكروهات، ترك اولى و رفتار ناشايست را نيز شامل مى شود. با توجه به درجه معرفت، موقعيت افراد و موضوع گناه، درجه مانع بودن آن متفاوت است؛ به ويژه افرادى كه با مردم در ارتباطاند ممكن است يك نگاه تحقيرآميز به بنده اى از بندگان خدا، موجب محروم شدن از شب زنده دارى شود.

ص:140

حق تعالى، بايد از رذايل اخلاقى به ويژه تكبر، عجب، ريا و. . . بپرهيزيم و مانع فيض و رحمت حق در دل شب را برداريم. تا مرض عجب، خودبينى، تكبر در درون ما جا دارد، عبادت و شب زنده دارى، كارهاى نيك و عمل صالح بر ما مؤثر نخواهد بود؛ زيرا اگر اخلاق رذيله، عادت و ملكه انسان شوند، علاج آن بسيار مشكل است.

بنابراين بايد سعى كنيم رذايل اخلاقى، مانند عجب، تكبر، خودبينى، حسد و كينه توزى را از خود دور كنيم تا توفيق باريابى به پيشگاه حضرت حق تعالى در لحظه هاى ويژه را داشته باشيم.

كسى كه به سبب اعمال خويش، از خود راضى است و مى پندارد هيچ نقص و كاستى در انجام دادن وظايف و تكاليف الهى ندارد و درجات كمال و فضيلت را پيموده است، از فيض شب زنده دارى محروم مى ماند؛ زيرا خودپسندى انسان را از خدا دور مى كند. كسى كه هيچ وقت توفيق شب زنده دارى پيدا نكرده است، اما به نفس خود بدبين است، از كسى كه شب را به عبادت بگذراند، اما در دام خودپسندى گرفتار باشد، به مراتب بهتر و اميد به نجات او بيشتر است.

در فرهنگ اسلامى و روايات دينى، از نكوهش خودپسندى و عوارض آن، از جمله محروميت از شب زنده دارى، بسيار سخن گفته اند. در حديث قدسى آمده است:

اِنَّ مِنْ عِبادِىَ المُؤْمِنين لَمَنْ يَساَلنُى الشَّيءَ مِنْ طاعَتِى فَأَصْرِفُهُ عَنْه مَخافَةَ الاِعْجابِ.(1)

برخى از بندگان مؤمنم كسانى اند كه از من چيزى از عباداتم را

ص:141

طلب مى كنند، اما من توفيق عبادت را به او نمى دهم به سبب ترس از خودبينى و عجب.

در روايت ديگر چنين آمده است:

شخصى از بنى اسرائيل به هنگام شب خوابيد به گونه اى كه موفق به نماز شب نشد. هنگامى كه بيدار شد خود را ملامت كرد و در خطاب به نفس خويش گفت: «اين محروميت از نماز شب به سبب كوتاهى تو بوده است» . خداوند به موسى (ع) وحى كرد كه به اين بنده من بگو به سبب سرزنشى كه به خودت كردى، ثواب صد سال [كار خير يا نماز شب] را براى تو قرار دادم.(1)

ازاين رو گاهى انسان خود را براى بيدارى سحر مهيّا مى سازد، ولى باز خواب مى ماند. در واقع، اين لطفى از جانب پروردگار نسبت به بنده است؛ چون به اين وسيله او را از رذيله عجب باز مى دارد و چه بسا خداوند براى تأسف شديد او به سبب از دست رفتن تهجد و شب زنده دارى، اجر بيشترى به او عنايت كند.

در روايت ديگر آمده است: «گاهى فردى مرتكب گناه مى شود خداوند او را از نماز شب محروم مى سازد تا به خود آيد و از گناه دورى گزيند» .(2)

ص:142

لذت هاى آن در حد افراط و دلبستگى به خوشى، راحتى، خواب و غذاهاى مورد خواهش نفس و. . . از عوامل بسيار مهم در سلب توفيق و محروميت از سحرخيزى و شب زنده دارى است. وقتى انسان به راحت طلبى و خوش گذرانى دل بپردازد، بدون شك لذت هاى معنوى، مثل تهجد، نيايش و شب زنده دارى را از دست خواهد داد. كسى كه به خواب، تفريح هاى تا نيمه شب، استراحت و خوش گذرانى و شب نشينى وابسته است، نمى تواند سير و سلوك معنوى در دل شب داشته باشد؛ زيرا ساختار روحى روانى انسان به گونه اى تنظيم شده است كه افراط در شهوت هاى نفسانى، با كمالات معنوى و ارتقاى درجات معنوى سازگار نيست. قرآن كريم بهشت را جايگاه كسانى مى داند كه از هواهاى نفسانى دورى كنند و در سر هواى پروردگار داشته باشند.

(وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى) (نازعات: 4٠ و 4١)

و آن كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوا باز دارد به يقين بهشت جايگاه اوست.

ص:143

شب زنده دارى از انسان مى كند.

گر مسلمانى به اين است كه حافظ دارد واى اگر از پس امروز بود فردايى(1)

ص:144

مى رود و زبان از بيان حكمت باز مى ماند و بدن از عبادت ناتوان مى شود.

ص:145

حاجيان بر سبد سوغات سفر حج و زيارت، يادگار ماندگار سحرخيزى و عبادات و مناجات شبانه نماز شب را بيفزايند كه مهم ترين و ارزنده ترين هديه سفر خواهد بود.

ص:146

مكانى ويژه حج و عمره توجه دارند، وقت شناس اند و به صيد لحظه هاى حساس شبانه روز مى پردازند. سحرخيزى و شب زنده دارى كه شيوه انبيا و اولياى خداست را از ياد نمى برند. سعى مى كنند وقتى ديگران در بستر خواب آرميده اند، از نسيم ملكوتى سحر استفاده كنند و سحرگاهان را به نماز شب، تلاوت قرآن، تهجد، استغفار، ذكر، دعا و. . . سپرى كنند و از مهمانى الهى بهره بيشترى ببرند. حاجى پرواز واقعى به سوى ملكوت را در سحر تجربه مى كند؛ لحظه هاى عطرآگين بهشتى كه انسان را بدون مانع بالا مى برد و يك شبه، ره صد ساله را طى مى كند.

ص:147

ص:148

٩. تحرير الوسيله، روح الله خمينى (امام خمينى) ، اسماعيليان.

١٠. تحف العقول عن آل الرسول (ص) ، حسن بن على ابن شعبه حرانى، قم، مؤسسه انتشارات اسلامى، ١4٠4ه. ق.

١١. تذكرة الفقهاء، حسن بن يوسف حلى (علامه حلى) ، تبريز، مكتبة المرتضوية لاحياء.

١٢. تفسير صافى، ملا محسن فيض كاشانى، قم، دارالمرتضى للنشر، ١٣٩٩ه. ق.

١٣. تفسير عياشى، محمد بن مسعود عياشى، تهران، چاپخانه علميه، ١٣٨٠ه. ق.

١4. تفسير قرطبى، محمدبن احمد انصارى، قرطبى، چاپ داراحياء التراث العربى.

١5. تفسير قمى، على بن ابراهيم بن هاشم قمى، قم، مؤسسه دارالكتب، ١4٠4ه. ق.

١6. تفسير نمونه، جمعى از نويسندگان، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ١٣54ه. ش.

١٧. تهذيب الاحكام، محمدبن حسن طوسى ( شيخ طوسى) ، چاپ دارالكتب الاسلاميه.

١٨. ثواب الاعمال، شيخ صدوق، قم، شريف رضى، ١٣64ه. ش.

١٩. جامع السعادات، ملامهدى نراقى، قم، دارالتفسير، ١4١٧ه. ق.

٢٠. الجامع الصغير، جلال الدين سيوطى، بيروت، دارالفكر، ١4٠١ه. ق.

٢١. جمال الاسبوع، سيد بن طاووس، قم، رضى.

٢٢. جواهر الكلام، محمدحسن نجفى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ١٣6٧ه. ش.

ص:149

٢٣. حاشيه، ابن عابدين، دار احياء التراث العربى.

٢4. حكمت عبادت، عبدالله جوادى آملى، قم، نشر اسراء، ١٣٧٨ه. ش.

٢5. داستان هاى شيرين از نماز شب، سيدعبدالله حسينى، چاپ اول، قم، انتشارات مهدى يار، ١٣٧٩ه. ش.

٢6. الدروس الشرعيه، شمس الدين محمد بن مكى عاملى (شهيد اول) ، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ١4١4ه. ق.

٢٧. ديوان حافظ، شمس الدين حافظ شيرازى، به كوشش: محمد قزوينى و قاسم غنى، چاپ سوم، تهران، نشر مهرداد، ١٣٨6ه. ق.

٢٨. رساله لقاء الله، ميرزا جواد آقاى ملكى تبريزى، مقدمه سيد احمد فهرى، تهران، نشر نهضت زنان مسلمان، ١٣6٠ه. ش.

٢٩. السرائر الحاوى لتحرير الفتاوى، محمدبن ادريس حلى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ١4١٠ه. ق.

٣٠. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، چاپ اول، مشهد، بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، ١4١6ه. ق.

٣١. سنن ابن ماجه، محمد بن يزيد قزوينى، دار احياء التراث.

٣٢. سنن ترمذى، محمد بن عيسى ترمذى، بيروت، دارالفكر، ١4٠٣ه. ق.

٣٣. سنن نسائى، احمد بن شعيب نسائى، چاپ اول، دارالفكر، ١٣4٨.

٣4. سيماى فرزانگان، رضا مختارى، قم، دفتر تبليغات اسلامى.

٣5. شب مردان خدا، سيدمحمد ضياء آبادى، چاپ دوم، تهران، واحد تحقيقات بنياد بعثت، ١٣6٧ه. ش.

٣6. شرح اسماء الحسنى، ملا هادى سبزوارى، تحقيق نجف قلى حبيبى، انتشارات دانشگاه تهران، ١٣٧٣ه. ق.

ص:150

٣٧. عدة الداعى و نجاح الساعى، احمد بن فهدحلى، دارالكتاب الاسلاميه، ١4٠٧ه. ق.

٣٨. علل الشرايع، شيخ صدوق، قم، مكتبة الداورى، بى تا.

٣٩. العين، خليل بن احمد فراهيدى، چاپ اسوه.

4٠. غرر الحكم و درر الكلم، عبدالواحد بن محمد آمدى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، ١٣66ه. ق.

4١. فتح البارى، شرح صحيح بخارى، ابن حجر عسقلانى، بيروت، دارالمعرفة للطباعة، بى تا.

4٢. فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبيرات عرفانى، سيد جعفر سجادى.

4٣. فرهنگ معين، محمدحسين معين، چاپ دهم، چاپخانه پورتهران، ١٣٧5ه. ش.

44. فضيلت هاى فراموش شده، جلال رفيع، مؤسسه اطلاعات.

45. قصص العلماء، محمدسليمانى تنكابنى، علميه اسلاميه، بى تا.

46. قصه هاى نماز، عباس عزيزى، چاپ سوم، قم، انتشارات معصومين، ١٣٨٢ه. ش.

4٧. كشف الغطاء، شيخ جعفر كاشف الغطا، چاپ انتشارات مهدوى.

4٨. كشف الغمه، على بن عيسى اربلى، تبريز، مكتبة بنى هاشم، ١٣٨١ه. ق

4٩. كليات شمس تبريزى، مولوى، تهران، انتشارات جاويدان، ١٣5٢ه. ش.

5٠. كنز العرفان، مقداد بن عبدالله سيورى (فاضل مقداد) ، مكتبة رضويه.

5١. كنز العمال، على بن حسام الدين متقى، بيروت، مؤسسة الرساله، بى تا.

5٢. گلستان سعدى، مصلح الدين سعدى شيرازى، تصحيح غلامحسين يوسفى، چاپ اول، تهران، انتشارات خوارزمى، ١٣6٨ه. ش.

ص:151

5٣. مجمع البحرين، فخر الدين طريحى، تهران، مكتبة المرتضويه، ١٣65ه. ش.

54. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بيروت، ابن حجر هيثمى، دار الكتب العلميه، ١4٠٨ه. ق.

55. المجموع، نووى، دارالفكر.

56. محجة البيضاء، مولى محسن فيض كاشانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى.

5٧. مستدرك الوسائل، حسين بن محمدتقى نورى، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ١4٠٨ه. ق.

5٨. مشارق الشموس، آقا حسين بن محمد خوانسارى (محقق خوانسارى) ، چاپ مؤسسه آل البيت.

5٩. مصباح المتهجد، محمدحسن طوسى (شيخ طوسى) ، بيروت، موسسه فقه الشيعه، ١4١١ه. ق.

6٠. المعجم الكبير، سليمان بن احمدبن ايوب اللخمى، قاهره، مكتبة ابن تيميه.

6١. معراج السعادة، ملا احمد نراقى، انتشارات رشيد.

6٢. مغنى المحتاج، محمد شربينى، داراحياء التراث العربى.

6٣. مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى.

64. مفردات، حسين بن محمد (راغب اصفهانى) تهران، مكتبة مرتضويه.

65. المقنعة، محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد) ، مؤسسه انتشارات جامعه مدرسين.

66. من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق، قم، جامعه مدرسين، ١4١٣ه. ق.

6٧. مناسك حج، محشا.

6٨. ميزان الحكمة، محمد محمدى رى شهرى، چاپ اول، دارالحديث، ١٣١6ه. ق.

ص:152

6٩. الميزان، محمدحسين طباطبايى، ترجمه: سيدمحمد باقر موسوى همدانى، دفتر انتشارات اسلامى.

٧٠. النهاية، محمد بن الحسن طوسى (شيخ طوسى) ، دارالكتب العربيه.

٧١. نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاينده، اصفهان، خاتم الانبياء، ١٣٨5.

٧٢. نيل الاوطار، شوكانى، مكتبة دارالتراث.

٧٣. وافى، ملامحسن فيض كاشانى، قم، مكتبة المرعشى النجفى، ١4٠4ه. ق.

٧4. وسائل الشيعه الى تحصيل الشريعة، محمد بن الحسن حرّ عاملى، تصحيح و تحقيق: عبدالرحيم ربانى شيرازى، آل البيت.

٧5. الهداية، شيخ صدوق، قم، مؤسسة امام الهادى (ع) ، ١4١٨ه. ق.