ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

تاريخ انديشه اسلامى همراه فراز و فرودها و آكنده از تحول و دگرگونى ها و تنوع برداشت ها و نظريه هاست. در اين تاريخ پرتحول، فرقه ها و مذاهب گوناگون و با انگيزه ها و مبانى مختلفى ظهور نموده و برخى از آنان پس از چندى به فراموشى سپرده شده اند و برخى نيز با سير تحول همچنان در جوامع اسلامى نقش آفرينند. اما در اين ميان، فرقه وهابيت را سير و سرّ ديگرى است؛ زيرا اين فرقه با آنكه از انديشه استوارى در ميان صاحب نظران اسلامى برخوردار نيست، بر آن است تا انديشه هاى نااستوار و متحجرانه خويش را به ساير مسلمانان تحميل نموده و خود را تنها ميدان دار انديشه و تفكر اسلامى بقبولاند.

از اين رو، شناخت راز و رمزها و سير تحول و انديشه هاى اين فرقه كارى است بايستۀ تحقيق كه استاد ارجمند جناب آقاى على اصغر رضوانى با تلاش پيگير و درخور تقدير به زواياى پيدا و پنهان اين تفكر پرداخته و با بهرهِ مندى از منابع تحقيقاتى فراوان به واكاوى انديشه ها و نگرش هاى اين

ص:16

فرقه پرداخته است.

ضمن تقدير و تشكر از زحمات ايشان، اميد است اين سلسله تحقيقات موجب آشنايى بيشتر با اين فرقه انحرافى گرديده و با بهره گيرى از ديدگاه هاى انديشمندان و صاحب نظران در چاپ هاى بعدى بر ارتقاى كيفى اين مجموعه افزوده شود.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه كلام و معارف

ص:17

ص:18

سنين عديدة. ومن المعلوم انّ المقتول وغيره من الموتي إذا فعل مثل ذلك بهم عقب موتهم كان ذلك ممّا حرّمه الله ورسوله. . .(1)

از جمله حماقت هاى آنان برپايى مراسم عزادارى ونوحه خوانى بر كسى است كه سال هاى پيش كشته شده است ومعلوم است كه مقتول وغير او از مردگان اگر بعد از مرگشان اين كارها برايشان انجام شود اينها از جمله چيزهايى است كه خدا ورسولش حرام كرده است. . .

گروه دائمى افتاء وهابيان مى گويند:

لايجوز الاحتفال بمن مات من الأنبياء و الصالحين. . . (2)

برپايى مراسم براى كسى كه از انبيا و صالحان فوت كرده جايز نيست.

به خاطر اهميت اين موضوع در اينجا به بررسى آن مى پردازيم.

ص:19

ص:20

باشد جزء شعائر است. . . و شعار قوم در جنگ، علامت آنان است تا برخى، برخى ديگر را بشناسند. . . «واشعرته فشعر» يعنى او را فهماندم، او نيز فهميد.(1)

٣. فيروزآبادى مى گويد: «اشعره الأمر» يعنى امر را به او اعلام كرد. . . و شعار حجّ عبارت است از مناسك و علامات حجّ. . .(2)

4. ابن فارس مى گويد: «اشعار به معناى اعلام از طريق حسّ است. و مشاعر به معناى معالم و مفرد آن مشعر است، به معناى مواضعى كه توسط علاماتى معلوم شده است» .(3)

5. قرطبى مى گويد:

هر چيزى كه براى خداوند متعال است و در آن امرى است كه نشانگر اعلام و اشعار مى باشد به آن شعار يا شعائر مى گويند. و شعار يعنى علامت و «اشعرت» يعنى اعلام كردم، و «شعيره» به معناى علامت و شعائر خدا به معناى عَلَم هاى دين خداست.(4)

از مجموع اين توضيحات استفاده مى شود كه لفظ «شعائر» هم در موارد اعلام حسّى به كار مى رود كه در آن جنبه اعلامى است، و هم مطابق استعمال قرآنى در جنبه اعلام دينى و نشر دين و گسترش نور خداوند به كار مى رود.

در اين كلمه جنبه ديگرى نيز وجود دارد كه همان بُعد بزرگ نمايى و

ص:21

سرافرازى است. اين بُعد گرچه در ماهيت كلمه (شعائر) يافت نمى شود، ولى در ماهيّت متعلّق شعائر وجود دارد.

نتيجه اينكه: شعائر همان نُسك و اعمال حج، من حيث هو نيست، آرى نُسك و اعمال حجّ را مشاعر گويند زيرا در آنها جنبه اعلامى وجود دارد. و به تعبير ديگر، شعائر دين خدا نيستند، بلكه شعائر، اشاره به جنبه اعلامى دين خدا دارند.

ص:22

مكان ها حاضر شده، از آنها تبرّك جوييم.

5. برپايى شعائر حسينى (ع) و اقامه مجالس عزا و روضه خوانى در يادبود اولياى الهى و ذكر مصائب آنان.

6. خواندن دعاها و وردهاى دسته جمعى و به صورت مشترك، به نيّت برپايى شعائر دينى.

وهابيان همه اين اقسام را بدعت تلقى نموده و جايز نمى دانند.

ص:23

٢. ( ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ) (حج:٣٢)

اين است [مناسك حج]؛ و هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دل هاست.

اين آيه از واضح ترين آيات براى اثبات رجحان برپايى مراسم است، زيرا به طور صريح دلالت بر محبوبيّت و رجحان تعظيم شعائر الهى به طور عموم دارد.

٣. ( وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللهِ لَكُمْ فِيها خَيْرٌ) (حج: ٣6)

و شترهاى چاق و فربه را [در مراسم حج] براى شما از شعائر الهى قرار داديم؛ در آنها براى شما خير و بركت است.

در اين آيه «من» تبعيضيه به كار رفته است كه دلالت دارد بر اينكه شترهاى قربانى در ايام حج نيز از جمله شعائر الهى به حساب مى آيد.

4. ( إِنّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما) (بقره: ١5٨)

صفا و مروه از شعائر [و نشانه هاى] خداست؛ بنابراين، كسانى كه حج خانه خدا و يا عمره انجام مى دهند، مانعى نيست كه بر آن دو طواف كنند؛ [و سعى صفا و مروه انجام دهند. و هرگز اعمال بى رويه مشركان، كه بت هايى بر اين دو كوه نصب كرده بودند، از

موقعيّت اين دو مكان مقدس نمى كاهد].

5. ( فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ) (بقره: ١٩٨)

و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد خدا را نزد مشعرالحرام ياد كنيد.

ص:24

اين آيه نيز درصدد بيان شعائر دينى با لفظ «مشعر» شده است؛ زيرا ريشۀ آن از مادۀ شعور و شعار است و اصل اين معنا در اينجا لحاظ مى شود.

از مجموع اين آيات استفاده مى شود تعظيم شعائر واجب و هتك حرمت آنها حرام مى باشد.

ص:25

اعتبارى است.

در مورد كلمه «شعائر» كه به خدا يا دين اسلام اضافه مى شود نيز مطلب از اين قرار است؛ زيرا معناى حقيقى و اصلى كه در كلمه «شعائر» اخذ شده همان اعلام و انتشار است. و از آنجا كه شارع، مصداق خاصى براى آن به طور خصوص تعيين نكرده است. لذا آن را در زمينه اوّل و دوّم به حال خود باقى مى گذاريم، يعنى بر معناى عرفى باقى گذاشته و درباره كيفيت وجود آن در خارج به عرف متشرعه واگذار مى كنيم.

در نتيجه: اين امر اعتبارى كه شارع در بيان مصداق آن در خارج دخالتى نكرده به عرف متشرعه واگذار شده است.

خلاصه اينكه: هر موردى را كه شارع مقدّس به عنوان شعائر دينى معيّن كرده است آن را اخذ كرده و آن را به عنوان يكى از مصاديق شعائر دينى گرامى مى داريم. ولى به مرور زمان مصاديقى پيدا مى شود كه ممكن است عرف متشرعه و عقلا آن را از مصاديق شعائر دينى به حساب آورند، و در عمل به آن هيچ محذورى نبينند، آنها نيز به طور قطع داخل در عموم ادله تعظيم شعائر الهى خواهند بود.

ص:26

ص:27

ص:28

برپايى مراسم در ميلاد پيامبر (ص) و غير او جايز نيست؛ چرا كه اين عمل از بدعت هايى است كه در دين حادث شده است. . .

٣. گروه دائمى فتواى وهابيان مى گويند:

لايجوز الاحتفال بمن مات من الأنبياء و الصالحين ولا احياء ذكراهم بالموالد و رفع الأعلام. . . لانّ جميع ذلك من البدع المحدثة في الدين. . .(1)

برپايى مراسم براى انبيا و صالحانى كه از دنيا رحلت كرده اند و نيز زنده داشتن ياد آنها در ميلادها و بالا بردن پرچم ها. . . جايز نيست؛ چرا كه تمام اين امور از بدعت هايى است كه در دين حادث شده است. . .

4. صالح بن فوزان مى نويسد:

البدع المعاصرة كثيرة بحكم تأخر الزمن و قلّة العلم و كثرة الدعاة إلي البدع و المخالفات و سريان التشبه بالكفار في عاداتهم. . . فمن هذه البدع. . . الاحتفال بمناسبة المولد

النبوي في ربيع الأول. . .(2)

بدعت هاى در زمان معاصر به جهت تأخر زمان، و كمى علم و زياد شدن دعوت كنندگان به بدعت ها و مخالفت ها و جريان تشبه به كفار در عادات آنها، بسيار است. . . كه از جمله آنها. . . برپايى مراسم در ميلاد پيامبر (ص) در ماه ربيع الاول است. . .

5. ابن عثيمين مى نويسد:

انّ الاحتفال بعيد الميلاد للطفل فيه تشبّهاً بأعداء الله، فانّ هذه العادة ليست من عادات المسلمين، و انّما ورثت من غيرهم، و

ص:29

قد ثبت عنه (ص) انّ من تشبه بقوم فهو منهم. . . .(1)

همانا برپايى مراسم در روز تولد كودك تشبّه به دشمنان خداست؛ زيرا اين عمل از عادات مسلمانان نبوده، بلكه از ديگران به ارث گذاشته شده است. و از پيامبر (ص) ثابت شده كه فرمود: هركس به قومى تشبّه جويد از جمله آنان است. . . .

ص:30

اهل بيت عليهم السلام، شامل تمام بستگان نسبى وسببى ايشان نمى شود.

راغب اصفهانى در مفردات مى گويد: «اهل انسان، نزديك ترين مردم است به انسان، وبه كسانى كه آنان را نسب يا دين جمع مى كند گفته مى شود» .(1)

در قرآن وروايات، اهل بيت در مورد افراد خاصى به كار رفته كه همان رسول خدا (ص) وامام على وفاطمه زهرا وحسن وحسين عليهم السلام است. وبقيه ذريه پاك ومعصوم پيامبر (ص) ، كه همان نُه امام معصوم از فرزندان امام حسين عليهم السلام هستند نيز به آنان ملحقند.

ام سلمه مى گويد:

هنگامى كه آيه ( إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) بر پيامبر (ص) نازل شد، آن حضرت، على وفاطمه وحسن وحسين عليهم السلام را احضار كرده وفرمود: «اينان اهل بيت منند» .(2)

و امام حسين (ع) فرمود:

« انّا اهل بيت النبوة»(3)؛ «ما اهل بيت نبوّتيم» .

مسلم به سند خود از عايشه نقل مى كند:

خرج النبى (ص) غداة وعليه مرط مرجّل من شعر اسود، فجاء الحسن بن على فادخله ثم جاء الحسين فدخل معه، ثم جاءت فاطمة فادخلها، ثم جاء على فادخله ثم قال: (إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً) .(4)

ص:31

هنگام صبح پيامبر (ص) از منزل خارج شد، در حالى كه بر دوش او پارچه اى بافته شده از موى سياه به نام «كسا» بود، حسن بن على عليهما السلام بر او وارد شد او را داخل آن كسا نمود. آن گاه حسين (ع) وارد شد او را نيز داخل آن كرد. سپس فاطمه عليها السلام آمد او را نيز داخل كسا كرد، بعد على (ع) وارد شد او را نيز داخل نمود. آن گاه اين آيه را قرائت نمود: إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً .

احمد بن حنبل مى گويد:

لمّا نزلت هذه الآية (نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ) ، دعا رسول الله (ص) علياً وفاطمة وحسناً وحسيناً رضوان الله عليهم اجمعين فقال: اللّهم هؤلاء اهلي.(1)

هنگامى كه آيه مباهله بر پيامبر (ص) نازل شد، حضرت؛ على وفاطمه وحسن وحسين عليهم السلام را خواست، آن گاه عرض كرد: بار خدايا! اينان اهل بيت من هستند.

ص:32

وحديث وتاريخ، نزول آن در حق اهل بيت عليهم السلام دانسته شده است.

سيوطى در تفسير اين آيه به اسناد خود از ابن عباس نقل مى كند: هنگامى كه اين آيه: قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي بر پيامبر (ص) نازل شد، صحابه عرض كردند: اى رسول خدا! خويشاوندان تو كيانند كه مودت آنان بر ما واجب است؟ حضرت (ص) فرمود: «على وفاطمه و دو فرزندان آنها» .(1)

و در خطبه اى كه امام حسن (ع) بعد از شهادت اميرالمؤمنين (ع) ايراد كردند، بعد از حمد وثناى الهى فرمود:

. . . و أنا من أهل البيت الذي افترض الله مودّتهم علي كلّ مسلم، فقال تبارك وتعالي: ( قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً) فاقتراف الحسنة مودّتنا أهل البيت.(2)

. . . و من از اهل بيتى هستم كه خداوند مودّت آنان را بر هر مسلمانى واجب نموده است، پس خداوند تبارك وتعالى فرمود: ( قُلْ لاأَسْأَلُكُمْ. . . .) ، پس انجام كار نيك مودت ما اهل بيت است.

در روايات شيعه نيز آمده كه امام صادق (ع) به ابوجعفر احول فرمود:

ما يقول أهل البصرة في هذه الآية: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي ؟ قلت: جعلت فداك إنهم يقولون: إنها

ص:33

لا قارب رسول الله (ص) ، فقال:

كذبوا إنّما نزلت فينا خاصّة في أهل البيت في علي وفاطمة والحسن والحسين أصحاب الكساء عليهم السلام.

(1)

اهل بصره دربارۀ اين آيه: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي چه مى گويند؟ عرض كردم: فدايت گردم، آنان مى گويند: اين آيه در شأن خويشاوندان رسول خدا (ص) است. حضرت فرمود: دروغ مى گويند، تنها در حق ما اهل بيت، على وفاطمه وحسن وحسين، اصحاب كسا عليهم السلام نازل شده است.

و ما مى دانيم كه حصر در اين روايات، اضافى است نه حقيقى، ولذا شامل بقيه امامان نيز مى شود.

ص:34

ص:35

ص:36

دوست داشتنى تر نزد او از خودش باشم، ونيز اهل بيتم از اهلش محبوب تر، و عترتم از عترتش دوست داشتنى تر وذاتم از ذاتش محبوب تر باشد.

ص:37

نعمت چيست؟ فرمود: پاكى ولادت، زيرا ما را دوست ندارد، مگر كسى كه ولادتش پاك است.

ص:38

ص:39

ص:40

را دوست مي دارم. بار خدايا! تو نيز آنان وهر كس كه آنان را دوست دارد، دوست بدار.

و نيز فرمود:

« الحسن والحسين ريحانتاي»(1) ؛ «حسن وحسين دو دسته گل من هستند» .

ص:41

٨. بوسيدن آنچه به او مرتبط است؛

٩. شادى در شادى محبوب؛

١٠. حزن و اندوه در فراق و رنج محبوب.

نتيجه اينكه اقامه عزادارى براى اهل بيت عليهم السلام و برپايى جشن به مناسبت تولد آنان از لوازم ومظاهر حبّ اهل بيت عليهم السلام است.

ص:42

على (ع) سؤال مى شود» .(1)

5. معصومين عليهم السلام عِدل كتاب الهى اند؛ همان طور كه پيامبر (ص) در حديث «ثقلين» به آن اشاره فرمود:

« إنّي تارك فيكم الثقلين كتاب الله وعترتي» همانا در بين شما دو چيز گرانبها مى گذارم كتاب خدا و عترتم.

6. محبّت به اهل بيت عليهم السلام شرط ايمان است؛ زيرا در احاديث صحيح از طريق شيعه وسنى وارد شده است كه پيامبر (ص) خطاب به على (ع) فرمود:

لايحبّك إلاّ مؤمن ولايبغضك إلاّ منافق.(2)

اى على! دوست ندارد تو را مگر مؤمن ودشمن ندارد تو را مگر منافق.

٧. اهل بيت عليهم السلام كشتى نجات امّتند؛ چنان كه پيامبر (ص) فرمود:

مثل أهل بيتي فيكم مثل سفينة نوح من

ركبها نجي، ومن تخلّف عنها زخّ في النار.(3)

مثل اهل بيتم در ميان شما همانند كشتى نوح است، هر كس سوار بر آن شد، نجات يافته وهر كس از آن تخلف كرد، غرق شده است.

٨. حبّ اهل بيت عليهم السلام، شرط قبولى اعمال وعبادات است؛ زيرا پيامبر (ص) خطاب به على (ع) فرمود:

اگر امّت من آن قدر روزه بدارند كه كمرشان مانند كمان خم شده

ص:43

ودل ها فرو رود وآن قدر نماز بدارند به حدّى كه مانند تارها گردند، ولى تو را دشمن بدارند، خداوند آنان را به رو در آتش جهنّم مى اندازد.(1)

٩. اهل بيت عليهم السلام امان اهل زمينند؛ همان گونه كه پيامبر (ص) فرمود:

النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتي أمان لأمّتي من الأختلاف، فإذا خالفتها قبيلة من العرب إختلفوا فصاروا حزب إبليس.(2)

ستارگان امان براى اهالى آسمانند واهل بيت من امان براى امت من از اختلاف مى باشند. پس هر گاه قبيله اى از عرب با اهل بيتم مخالفت كنند بين خودشان اختلاف مى افتد ودر نتيجه از حزب

ابليس مى گردند.

از اين روايات و عواملى كه ذكر شد استفاده مى شود كه بايد اهل بيت پيامبر عليهم السلام را دوست بداريم.

اين نكته قابل توجّه است كه محبّت به مثابه نيروى محركه اى است كه قواى انسان را تحريك كرده تا به سوى محبوب واقتداى به او پركشد.

در جمع بندى از اين مطالب به اين نتيجه مى رسيم كه برپايى مراسم، جلوه اى از جلوه هاى محبّت نسبت به محبوب است؛ زيرا از طرفى مى دانيم كه مردم در درجات محبّت مختلفند واز طرفى ديگر اثر محبّت تنها اقبال نفس وتحريك نفسانى نيست، بلكه ظهور وبروز داشته ودر رفتارهاى خارجى هم مؤثر است. البته اثر بيرونى آن هم تنها اطاعت

ص:44

وانقياد از محبوب نيست -همان گونه كه برخى مى گويند- بلكه آثار وجلوه هاى ديگرى نيز دارد كه اطلاق ادله لزوم محبّت تمام آنها را شامل مى شود، مگر آنكه با ادله ديگر معارضه داشته باشد؛ مثل كشتن خود به خاطر محبوب.

ص:45

ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام خانه خدا را مى ساختند، هنگام ساختن خانه خدا، اسماعيل سنگ مى آورد وابراهيم نيز خانه را بنا مى نمود، تا آنكه ساختمان بالا رفت، اين سنگ را آوردند وابراهيم بالاى آن رفت ابراهيم مى ساخت و اسماعيل سنگ به او مى داد، [وهر دو با اين حالت ساختمان خانه خدا را به اتمام رساندند].

دو - صفا ومروه

خداوند متعال مى فرمايد:

( إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما) (بقره: ١5٨)

صفا و مروه از شعائر [و نشانه هاى] خداست! بنابراين، كسانى كه حجِ خانۀ خدا و يا عمره انجام مى دهند مانعى نيست كه بر آن دو طواف كنند [و سعى صفا و مروه انجام دهند و هرگز اعمال بى رويّۀ مشركان، كه بت هايى بر اين دو كوه نصب كرده بودند، از موقعيت اين دو مكان نمى كاهد].

خداوند متعال سعى بين صفا ومروه را از مناسك حج قرار داد تا كوشش هاجر، بين صفا ومروه در خاطره ها زنده بماند.

بخارى از ابن عباس نقل مى كند:

ابراهيم (ع) هنگامى كه هاجر وفرزندش اسماعيل را در سرزمين مكه رها نمود، آب تمام شد وعطش شديدى بر هر دو غلبه نمود، فرزند از شدت عطش به خود مى پيچيد. هاجر به طرف كوه صفا رفت تا اين وضعيت فرزند را نبيند ودر ضمن سعى كند تا كسى را پيدا نموده واز او آب طلب نمايد، ولى مأيوس از كوه پايين آمد

ص:46

وبا شتاب به طرف كوه مروه رفت، از كوه بالا رفت تا شايد شخصى را مشاهده نموده واز او آب طلب كند، ولى در اين مكان نيز كسى را مشاهده ننمود. اين عمل هفت بار تكرار شد. ابن عباس از پيامبر (ص) نقل مى كند كه فرمود: به اين جهت است كه حجاج (هفت بار) بين صفا ومروه را طواف مى نمايند.(1)

سه - فديه

خداوند متعال مى فرمايد:

( فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ * فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرِينَ * فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِينِ * وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيا إِنَّا كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ * إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِينُ * وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ) (صافات: ١٠١ - ١٠٧)

ما او [ابراهيم] را به نوجوانى بردبار و صبور بشارت داديم؛ هنگامى كه با او به مقام سعى و كوشش رسيد، گفت: پسرم! من در خواب ديدم كه تو را ذبح مى كنم، نظر تو چيست؟ گفت: پدرم! هر چه دستور دارى اجرا كن، به خواست خدا مرا از صابران خواهى يافت. هنگامى كه هر دو تسليم شدند و ابراهيم جبين او را بر خاك نهاد او را ندا داديم كه اى ابراهيم! آن رؤيا را تحقق بخشيدى [و به مأموريت خود عمل كردى] ما اين گونه، نيكوكاران را جزا

ص:47

مى دهيم. اين مسلماً همان امتحان آشكار است. ما ذبحى عظيم را فداى او كرديم.

خداوند متعال به پاس اين فداكارى، حاجيان را امر نموده تا در منا به

حضرت ابراهيم (ع) اقتدا كرده وبه يادبود آن عمل عظيم وامتحان بزرگ، گوسفندى را در سرزمين منا قربانى نمايند.

چهار - رمى جمرات

احمدبنِ حنبل وطيالسى در مسندهاى خود از پيامبر (ص) چنين نقل مى كنند:

انّ جبرئيل ذهب بابراهيم إلي جمرة العقبة، فعرض له الشيطان فرماه بسبع حصيات فساخ، ثم أتي الجمرة الوسطي، فعرض له الشيطان فرماه بسبع حصيات، فساخ، ثم أتي الجمرة القصوي، فعرض له الشيطان، فرماه بسبع حصيات فساخ.(1)

جبرئيل ابراهيم را به سوى جمره عقبه برد، در آن هنگام شيطان بر او نمايان گشت، ابراهيم هفت سنگ به او پرتاب نمود كه صداى شيطان از آن بلند شد. سپس نزد جمره وسطى آمد، باز شيطان بر او ظاهر شد، در آن هنگام نيز هفت سنگ بر او پرتاب نمود كه صداى او بلند شد. آن گاه به سوى جمره قصوى آمد، باز هم شيطان بر او ظاهر شد وحضرت ابراهيم او را با هفت سنگ رمى نمود، به حدّى كه صدايش درآمد.

مشاهده مي نماييم كه چگونه خداوند متعال به خاطر يادبود اين قضيه، آن عمل را براى حجاج واجب كرده تا ياد آن واقعه، زنده بماند.

ص:48

ص:49

بنابراين با برپايى مراسم مولودى اهل بيت پيامبر عليهم السلام وذوى القربى ويادبود آنها، مقدارى از اجر رسالت نبوى را ادا كرده ايم.

ص:50

( فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) (اعراف: ١5٧)

پس كسانى كه به او ايمان آوردند و بزرگش داشتند و حمايت و ياريش كردند و از نورى كه با او نازل شده پيروى نمودند آنان رستگارند.

خداوند متعال در اين آيه شريفه، يارى كنندگان وتعظيم كنندگان پيامبر (ص) را ستوده وبه رستگارى بشارت داده است. حال آيا برپايى مراسم در روز ميلاد پيامبر (ص) يا مبعث او از مصاديق تكريم وتعظيم پيامبر اكرم (ص) نيست؟

ص:51

ص:52

خبرهاى پيامبر (ص) است كه با يادآورى آنها، قلوب مؤمنين تثبيت خواهد شد. لذا اين آيه دلالت دارد بر مطلوبيّت تكرار يادبود مولد پيامبر (ص) وعنايت داشتن به آن.

ترمذى و ديگران از ابن عباس نقل كرده اند كه گفت:

جلس ناس من اصحاب رسول الله (ص) ، فخرج حتّي إذا دنا منهم سمعهم يتذاكرون. قال بعضهم: انّ الله اتخذ ابراهيم خليلا. و قال آخر: موسي كلّمه تكليماً. و قال آخر: فعيسى كلمة الله و روحه. و قال آخر: آدم اصطفاه الله. فخرج عليهم رسول الله (ص) و قال: قدسمعت كلامكم و عجبكم، انّ ابراهيم خليل الله و هو كذلك، و موسي نجّي الله و هو كذلك، و عيسي روحه و كلمته و هو

كذلك، و آدم اصطفاه الله و هو كذلك، ألا و أنا حبيب الله ولافخر، و أنا حامل لواء الحمد يوم القيامة، تحته آدم فمن دونه ولافخر، و أنا اوّل شافع و أوّل مشفّع يوم القيامة ولافخر، و أنا أوّل من يحرّك حلق الجنّة فيفتح الله لي فيدخلنيها و معي فقراء المؤمنين ولافخر، و أنا أكرم الأوّلين و الآخرين علي الله و لافخر.(1)(و هذا حديث قوي و له شواهد ذكرها البيهقي في دلائل النبوّة) .(2)

جماعتى از اصحاب رسول خدا (ص) نشسته بودند كه پيامبر (ص) از منزل خارج شد و هنگامى كه به آنان نزديك شد شنيد كه با يكديگر گفت وگو مى كنند. برخى مى گفتند: همانا خداوند ابراهيم را

ص:53

دوست خود قرار داده است. ديگرى گفت: خداوند با موسى سخن گفت. ديگرى گفت: عيسى كلمه خدا و روح اوست. ديگرى گفت: خداوند آدم را برگزيد. رسول خدا (ص) بر آنان وارد شد و فرمود: سخن شما را شنيدم و تعجب شما را از اينكه ابراهيم دوست خداست كه همين طور است، و موسى با خدا نجوا كرده كه همين طور است، و عيسى روح و كلمه او است كه همين طور است،

و آدم كه خداوند او را برگزيد كه همين طور است، آگاه باشيد كه من محبوب خدا هستم ولى فخرفروشى نيست و من حمل كننده پرچم حمد روز قيامتم كه زير آن آدم و افراد پايين تر از اوست، ولى فخرفروشى نيست. و من اولين شفاعت كننده و اولين شفاعت شده در روز قيامتم، و فخرفروشى نيست و من اولين كسى هستم كه حلقه هاى بهشت را به حركت درمى آورد و خداوند مرا داخل آن مى كند درحالى كه همراه من فقراى مؤمنين است، و فخرفروشى نيست. و من كريم ترين اولين و آخرينم، و فخرفروشى نيست. (و اين حديثى است قوى و شواهدى نيز دارد كه بيهقى در كتاب دلائل النبوة آن را ذكر كرده است) .

مطابق اين حديث پيامبر (ص) اسلام عملكرد صحابه را در يادبود پيامبران تأييد كرده و خودش نيز در اين عمل نيك مشاركت نموده است.

ص:54

خداوند در اين آيه شادى را به واسطه رسيدن رحمت الهى امر نموده و در آيه ديگر رسول خدا (ص) را مصداق رحمت الهى دانسته است و در شأن پيامبر (ص) مى فرمايد: ( وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ) ؛ «ما تو را جز براى رحمت جهانيان نفرستاديم» . (انبياء: ١٠٧)

سيوطى در «درّ المنثور» از ابن عباس درباره اين آيه چنين نقل مى كند:

مقصود از فضل خدا علم، ومراد از رحمتش، وجود پيامبر (ص) است.(1)

آلوسى نيز در ذيل آيه شريفه مى گويد: يكى از صفات مشهور پيامبر (ص) رحمت است.(2)

با جمع بين اين دو آيه به اين نتيجه مى رسيم كه بايد در روزهايى كه متعلق به پيامبر اكرم (ص) است؛ مانند ميلاد ومبعث آن حضرت، با برپايى مراسم جشن، شادى نماييم. البته مى توان با همين ادلّه وملاك ها حكم برپايى مجالس بزرگداشت را به ساير اولياى الهى نيز تعميم داد.

ص:55

سؤال شد؟ فرمود: بدان جهت است كه من در آن روز متولد شده ودر آن روز، قرآن بر من نازل گشت.

٢. مسلم همچنين از ابن عباس نقل مى كند:

لمّا قدم النبيّ (ص) المدينة وجد اليهود

يصومون يوم عاشوراء، فسألوا عن ذلك، فقالوا: هو اليوم الّذي أظفر الله موسي و بني اسرائيل علي فرعون، ونحن نصوم تعظيماً له. فقال رسول الله (ص) : نحن أولي بموسي. وأمر بصومه.(1)

هنگامى كه پيامبر (ص) وارد مدينه شد مشاهده نمود كه يهوديان روز عاشورا را روزه مى گيرند، از علت آن سؤال نمود؟ گفتند: اين روزى است كه خداوند موسى وبنى اسرائيل را بر فرعون پيروز گردانيد. لذا آن روز را تعظيم مى دارند. پيامبر (ص) فرمود: ما سزاوارتر به اين عمل هستيم. بنابراين دستور داد تا روز عاشورا را روزه بدارند.

ابن حجر عسقلانى بنابر نقل سيوطى بدين حديث بر مشروعيت برپايى مراسم گرامى داشت ولادت پيامبر (ص) استدلال نموده است.(2)

سيوطى مى گويد:

فيستفاد منه فعل الشكرلله علي ما منّ به في يوم معيّن من إسداء نعمة أو دفع نقمة. و يعاد ذلك في نظير ذلك اليوم في كلّ سنة. و الشكرلله يحصل بأنواع العبادة كالسجود و الصيام و

الصدقة و التلاوة و أي نعمة أعظم من النعمة ببروز هذا النبي (ص) ، نبي

ص:56

الرحمة في ذلك اليوم.(1)

از اين حديث استفاده مى شود شكرگزارى براى خدا در روز معين به جهت منّتى كه خداوند از دادن نعمت يا دفع ضرر به انسان نموده جايز است، و اين شكرگزارى در نظير آن روز در هر سال اعاده مى شود. و شكرگزارى براى خدا با انواع عبادت حاصل مى شود؛ همانند سجده، روزه و صدقه و تلاوت قرآن. و كدامين نعمت از نعمت بروز و ظهور اين پيامبر رحمت در آن روز بزرگ تر است.

٣. حافظ بن ناصرالدين دمشقى مى گويد:

قد صحّ أنّ أبالهب يخفّف عنه العذاب في مثل يوم الإثنين، لإعتاقه ثويبة سروراً بميلاد النبيّ (ص) . . .(2)

به نقل صحيح وارد شده كه در روز دوشنبه به ابولهب تخفيف عذاب داده مى شود، به جهت آنكه كنيزش ثويبۀ را در ميلاد پيامبر (ص) از روى خوشحالى آزاد كرد.

از اين مورد به طريق اولويت استفاده مى كنيم كه برپايى مراسم در مولد پيامبر (ص) ويادبود آن حضرت از طرف يك مؤمن ارزش عظيمى دارد.

4. بيهقى از انس نقل مى كند:

إنّ النبيّ (ص) عقّ عن نفسه بعد النبوّة،

مع إنّه قد ورد إنّ جدّه عبدالمطلب عقّ عنه في سابع ولادته.(3)

پيامبر (ص) بعد از نبوّتش از طرف خود گوسفندى را عقيقه نمود، با

ص:57

آنكه در روايات وارد شده كه ابوطالب براى پيامبر (ص) در روز هفتم ولادتش گوسفندى را عقيقه كرده بود.

سيوطى در كتاب «حسن المقصد» مى گويد:

والعقيقة لاتعاد مرّة ثانية فيحمل ذلك علي انّ الذي فعله النبي (ص) ، إظهار للشكر علي ايجاد الله ايّاه رحمة للعالمين، و تشريع لأمّته، كما كان يصلّي علي نفسه. لذلك فيستحبّ لنا أيضاً إظهار الشكر بمولده بالإجتماع و إطعام الطعام و نحو ذلك من وجوه القربات، و إظهار المسرّات. (1)

عقيقه هيچ گاه دو بار تكرار نمي شود، لذا بايد اين عمل پيامبر (ص) را بر اين حمل كنيم كه پيامبر (ص) به جهت اظهار شكر از اينكه خداوند او را آفريده ورحمت براى عالميان قرار داده است، عقيقه نمود؛ همان گونه كه آن حضرت بر خود درود مى فرستاد وبه همين جهت مستحب است كه ما هم به جهت شكرگزارى به درگاه الهى، در روز ولادتش اجتماع نموده وبا اطعام دادن وامثال اين امور كه

جنبه تقرّبى دارد، شكر خدا را اظهار نماييم.

5. ترمذى از پيامبر (ص) نقل مى كند كه درباره فضيلت روز جمعه فرمود:

« وفيه خلق آدم» (2)؛ «در آن روز است كه آدم خلق شد» .

از اين حديث استفاده مى شود كه برخى از ايام به جهت اتفاق خاص ومباركى كه در آن رخ داده، فضيلت دارد؛ چه رسد به روزى كه در آن روز، ميلاد پيامبر اسلام (ص) باشد.

ص:58

6. احمد بن حنبل وديگران از اسود بن سريع نقل كرده اند كه گفت: به پيامبر (ص) عرض كردم:

يا رسول الله! مدحت الله بمدحة ومدحتك بمدحة؟ قال رسول الله (ص) : هات وابدأ بمدحة الله.(1)

اى رسول خدا! من مديحه اى براى خدا و مديحه اى براى شما سروده ام. پيامبر (ص) فرمود: بياور و اول مدح خدا را بخوان.

پيامبر (ص) نفرمود: مرا مدح نكن، بلكه فرمود: «مدح را از خدا شروع نما» . در مراسم گراميداشت پيامبر (ص) نيز مسلمانان براى پيامبر مديحه مى سرايند.

ص:59

وبه مردم اطعام داده وبه انواع صدقات، مستمندان را يارى مى دهند وبا اظهار سرور وتوجه به قرائت مولودى آن حضرت به او اظهار ارادت مى نمايند. . . خداوند رحمت كند كسانى را كه در شب ميلاد مباركش جشن مى گيرند و به اين عمل عظيم دست مى زنند.

دياربكرى نيز عين همين سخنان را بيان نموده است.(1)

٢. ابن عباد مى گويد:

. . . و أمّا المولد فالذي يظهر لي: أنّه عيد من أعياد المسلمين، وموسم من مواسمهم، و كلّ مايفعل فيه ممّا يقتضيه

وجود الفرح والسرور بذلك المولد المبارك، من ايقاد الشمع، وإمتاع البصر والسمع، و التزيّن بلباس فاخر الثياب، و ركوب فاره الدواب، أمرٌ مباح لاينكر علي أحد.(2)

به نظر من مولود نبوى از اعياد مسلمانان است وهر چيزى در آن روز از شادى وسرور با پوشيدن لباس فاخر وچراغانى و شادى ابراز شود، امرى مباح انجام گرفته است.

٣. شيخ عبدالله هروى معروف به «حبشى» مى گويد:

برپايى مراسم ويادبود پيامبر اكرم (ص) از كارهاى نيكوست، ودليلى بر انكار آن وجود ندارد، بلكه سزاوار است كه آن را سنّت حسنه بناميم.(3)

4. ابوشامه مقدسى مى گويد:

ص:60

ومن احسن ما إبتدع في زماننا مايفعل في اليوم الموافق ليوم مولده (ص) من الصدقات و المعروف بإظهار الزينة و السرور، فانّ في ذلك مع ما فيه من الإحسان للفقراء، شعاراً لمحبّته(1)

و از جمله كارهاى خوبى كه در زمان ما پيدا شده، عملى است كه در روز موافق با روز ولادت پيامبر (ص) از قبيل صدقات وكارهاى خير به ظاهر كردن زينت واظهار سرور، انجام مى دهند. اين كارها علاوه بر اينكه در آن احسان ونيكى به فقراست، شعار واعلان محبت به ايشان نيز مى باشد.

5. احمد على محدث سهارنفورى حنفى شاگرد شاه محمّد اسحاق دهلوى است در ردّ عقيده وهابيان به حرمت مولودي خوانى مى گويد:

انّ ذكر الولادة الشريفة لسيّدنا رسول الله (ص) بروايات صحيحة في اوقات خالية عن وظائف العبادات الواجبات و بكيفيات لم تكن مخالفة عن طريقة الصحابة و اهل القرون الثلاثة المشهود لها بالخير و بالإعتقادات التي لم تكن موهمة بالشرك و البدعة و بالآداب التي لم تكن مخالفة عن سيرة الصحابة التي هي مصداق قوله (ص) : (ما أنا عليه و اصحابي) و في مجالس خالية عن المنكرات الشرعية، موجب للخير و البركة. . .(2)

همانا يادآورى ولادت شريف آقاى ما رسول خدا (ص) همراه با

روايات صحيح، در اوقاتى كه خالى از وظايف عبادات واجب و با روشى كه مخالف روش صحابه و اهل سه قرن اول كه شهادت به

ص:61

خير آنها داده شده و همراه با اعتقاداتى كه موهم شرك و بدعت نباشد و نيز آدابى كه مخالف با سيره صحابه كه مصداق گفتار رسول خدا (ص) است كه فرمود: (آنچه من و اصحابم بر آن است) و نيز در مجالسى كه خالى از منكرات شرعى است، موجب خير و بركت مى باشد. . .

6. رفاعى مى گويد:

ادله جواز جشن وبرپايى مراسم در ميلاد پيامبر (ص) بسيار است؛ مهم ترين آنها عبارت است از:

الف) برپايى مراسم در ميلاد شريف، تعبيرى از شادى وسرور به مصطفى (ص) است.

ب) خود حضرت، روز ميلاد خود را بزرگ داشته وخدا را در آن روز بر نعمت بزرگش وتفضّلش به جهت به وجود آمدنش شكر كرده است. . . .

ج) شادى در ميلاد حضرت به امر قرآن كريم مطلوب است؛ زيرا خداوند مى فرمايد: ( قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا) . خداوند ما را امر كرده كه در رحمتش شادى كنيم، وپيامبر (ص) بزرگ ترين رحمت خداست. قرآن مى فرمايد: ( وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ) .

د) پيامبر (ص) هميشه به حوادث دينى مهم كه وقتش گذشته

ومنقضى شده بود، اهتمام مى ورزيد. لذا هرگاه وقت آن مى رسيد، مناسب مى ديد تا يادى از آن روز كرده وبا انجام طاعتى از طاعات، آن را تعظيم كند. . .

ص:62

ه) در وقت ولادت شريف حضرت (ص) مناسبت وفرصتى است تا انسان درود وسلام بسيارى براى پيامبر (ص) بفرستد. كارى كه مطلوب خداست؛ آنجا كه مى فرمايد: ( يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً) .

و) در وقت ولادت حضرت (ص) ، انسان يادى از شمايل ومعجزات وسيره ايشان مى كند، امرى كه خداوند متعال ما را به شناخت آن سفارش كرده است، آنجا كه مى فرمايد: (لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللهَ وَ الْيَوْمَ الآخِرَ) ؛ «مسلماً براى شما در زندگى رسول خدا (ص) سرمشق نيكويى بود. براى آنها كه اميد به رحمت خدا و روز رستاخيز دارند» . (احزاب: ٢١)

ز) برپايى مراسم فرصتى است براى اداى برخى از حقوق بزرگ آن حضرت كه بر گردن ماست؛ زيرا خداوند متعال ما را به واسطه او هدايت كرده واز آتش دوزخ نجات داده واز تاريكى ها به نور هدايت كرده است. . .

ح) پيامبر (ص) در مورد فضيلت روز جمعه ومزاياى آن فرمود: «در آن روز آدم متولد شد» . از اينجا استفاده مى شود، زمانى كه پيامبر اسلام (ص) متولد شده به طريق اولى شريف است. . . .

ط) علما ومسلمانان از گذشته وحال در تمام شهرها ومناطق، اين

عمل را نيكو شمرده وآن را انجام داده اند؛ لذا بدين جهت شرعاً مطلوب است؛ زيرا ابن مسعود نقل كرده:

« ما رآه المسلمون حسناً فهو عند الله حسن، وما رآه المسلمون قبيحاً فهو عندالله قبيح» ؛ «آنچه را مسلمانان نيكو شمرده اند آن عمل نزد خداوند نيكو است

ص:63

وآنچه را كه مسلمانان ناپسند شمرده اند آن عمل نزد خداوند نيز ناپسند است» .

ى) مراسم جشن در حقيقت اجتماع به جهت زنده كردن ياد مصطفى (ص) است، واين امرى مشروع در اسلام است، همان گونه كه اعمال حج، زنده كردن كارهاى پسنديده است. . .

ك) خداوند تبارك وتعالى مى فرمايد: ( وَ كُلاًّ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْباءِ الرُّسُلِ ما نُثَبِّتُ بِهِ فُؤادَكَ) . از اين آيه استفاده مى شود كه حكمت در قصه گويى خبرهاى رسولان بر پيامبر (ص) به جهت تثبيت قلب شريف حضرت رسول (ص) است. وشكى نيست كه ما نيز امروز به اين مسأله احتياج داريم تا با قرائت سيره معطّر وجهاد او و. . . قلوب خود را با ايمان به آن حضرت تثبيت نماييم. وبرپايى مراسم نيز در راستاى همين هدف است. . . .

ل) هر كارى را كه پيشينيان انجام نداده اند ودر صدر اول نبوده دليل بر آن نيست كه بدعت زشت وحرام است، بلكه لازم است كه هر چه را حادث مى شود بر ادله شرع عرضه نمود، آنچه را كه مشتمل بر مصلحت است جايز مى باشد. . . .

م) علما رحمه الله حديث

« وكلّ بدعة ضلالة» ؛ «وهر بدعتى ضلالت است» را مقيّد به بدعت سيّئه كرده اند. ودليل بر اين تقييد، چيزى است كه از بزرگان صحابه وتابعين از امور حادث صادر شده كه در زمان رسول خدا (ص) نبوده است. . . .

ن) ونيز هر نوآورى، بدعت حرام نيست، واگر چنين بود بايد كار ابوبكر وعمر وزيد بن ثابت هم حرام باشد كه دستور دادند قرآن،

ص:64

جمع وتدوين شود تا با مرگ صحابه قارى آيات خدا از بين نرود! ونيز جمع وتدوين حديث شريف دركتب صحاح وسنن وديگر مصادر، صحيح نباشد. ونيز بايد علم فقه وتجويد وتوحيد وديگر علوم از علوم شرعى كه بعد از عهد نبوى شريف، تصنيف وابتكار شد بدعت باشد.

ودر آخر اينكه: تسامح دينى نشانه دين حنيف ماست كه به آن امر شده ايم تا در حال صلح وجنگ، وهنگام مجادله ومناقشه ومخاطبه به آن رجوع نماييم.(1)

ص:65

برخى از مردم آن را انجام داده و براى آنها در اين كار اجر بزرگى است؛ چرا كه قصد آنها نيك بوده و موجب تعظيم رسول خدا (ص) است.

وى همچنين مى گويد:

وكذلك مايحدثه بعض الناس، امّا مضاهاة للنصاري في ميلاد عيسي (ع) ، و امّا محبة للنبي (ص) و تعظيماً له، والله قديثيبهم علي هذه المحبة و الإجتهاد.(1)

و نيز آنچه را كه برخى از مردم به جهت مشابهت با مسيحيان در ميلاد عيسى (ع) و يا به جهت محبت پيامبر (ص) و تعظيم نسبت به او انجام مى دهند، خداوند بر اين محبت و كوشش، آنها را ثواب خواهد داد.

او نيز مى گويد:

واكثر هؤلاء الذين تجدونهم حرصاء علي امثال هذه البدع مع مالهم فيها من حسن القصد و الاجتهاد الذي يرجي لهم المثوبة. . .(2)

و بيشتر اين افرادى را كه حريص بر امثال اين بدعت ها مى بينى با آنكه آنان در اين كارها قصد نيك داشته و كوششى دارند كه اميد ثواب بر آنها مى رود. . .

مشاهده مى شود كه چگونه با تصريح به بدعت بودن برپايى مراسم جشن براى آن ثواب و اجر مترتب كرده است.

ص:66

ص:67

ص:68

هر زمان باشد.

٢. اجتماعات در مولودي خوانى وسيله اى است براى دعوت به خداوند.

٣. درود فرستادن بر پيامبر (ص) فائده هاى نبوى و امداداتى محمدى را عائد انسان مى كند، فوائدى كه قلم در محراب بيان، عاجز از شمارش آثار و مظاهر انوار آن است.

4. در اين كار پاداش دهى است در برابر برخى از حقوقى كه

رسول خدا (ص) به گردن ما دارد، به اينكه اوصاف كامل و اخلاق فاضل او را بيان كنيم.

5. اگر بر چيزى از مدايحى كه ذكر محبوب (ص) و فضل و جهاد و خصايص او در آن است جمع شويم ولى قصه ولادت پيامبر (ص) را كه عرف مردم مى خوانند و اصطلاحى براى آنها شده را نخوانيم و تنها به آنچه حديث گويان از مواعظ و ارشادات القا مى كنند، و به آنچه كه قارى از آيات قرآن تلاوت مى كند، گوش فرا دهيم، من مى گويم: اگر اين گونه كنيم اين كار داخل در مولد پيامبر شريف (ص) است و به وسيله آن معناى برپايى مراسم در ولادت پيامبر شريف (ص) تحقق مى يابد. و گمان مى كنم كه در اين معنا حتى دو نفر هم با هم اختلاف نداشته باشند و دو بز بر يكديگر شاخ نزنند.

6. از سيره پيامبر (ص) اين بود كه هر كه بر او وارد مى شد برايش قيام مى نمود و با او الفت و انس برقرار مى كرد، همان گونه كه براى دخترش فاطمه قيام نمود و بر او تعظيم كرد، و انصار را دستور داد تا به احترام بزرگان خود قيام نمايند، و اين دلالت بر مشروعيت

ص:69

قيام دارد، و او سزاوارتر از ديگران براى تعظيم است.

٧. گاهى گفته مى شود: اين كارها در حال حيات و حضور پيامبر (ص) درست است ولى او هنگام برپايى مراسم ولادت، حاضر نيست؟ !

جواب اين است كه قارى مولودي خوان شريف، او را با مشخص ساختن ذات شريفش نزد خود حاضر مى كند، و لذا او در اين حال

از عالم نورانى قبل از اين وقت به زمان ولادت شريفش به عالم جسمانى وارد شده و نزد مولودي خوان حاضر مى گردد، و او با حضور ظلّى حاضر مى شود كه از حضور اصلى او نزديك تر است.

مؤيّد اين حضور شخصى و حضور روحانى اينكه پيامبر - كه درود و سلام بر او باد - متخلّق به اخلاق پروردگارش مى باشد. رسول خدا (ص) در حديث قدسى از طرف خدا فرمود: (من همنشين كسى هستم كه مرا ياد كند) . و در روايت ديگر آمده است: (من با كسى هستم كه مرا ياد نمايد) . پس مقتضاى تأسى پيامبر (ص) و تخلّق او به اخلاق پروردگارش اين است كه پيامبر (ص) با يادكننده او در هر مقامى كه ياد او با روح شريفش مى شود حاضر باشد، و حاضر كردن ذاكر، پيامبر (ص) را نزد خود موجب زيادتى در تعظيم او خواهد شد.(1)

ص:70

ص:71

ص:72

عصر خويش) برترى بخشيديم؛ ودلايل روشنى از امر نبّوت وشريعت در اختيارشان قرار داديم؛ آنها اختلاف نكردند مگر بعد از علم وآگاهى؛ واين اختلاف به خاطر ستم وبرتري جويى آنان بود؛ امّا پروردگارت روز قيامت در ميان آنها در آنچه اختلاف داشتند داورى مى كند. سپس تو را بر شريعت وآيين حقّى قرار داديم؛ از آن پيروى كن واز هوس هاى كسانى كه آگاهى ندارند پيروى مكن! آنها هرگز نمى توانند تو را در برابر خداوند بى نياز كنند (و از عذابش برهانند) ؛ وظالمان يار وياور يكديگرند، امّا خداوند يار وياور پرهيزكاران است!

گفته شده: خداوند متعال دستور به پيروى از شريعت اسلام كرده و از پيروى هواهاى نفسانى اهل كتاب كه برپايى مراسم از جملۀ آنهاست، نهى نموده است.

ص:73

است كه موجب زير سلطه رفتن آنان باشد، همان گونه كه از انتهاى آيات مذكور استفاده مى شود.

ص:74

ص:75

سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ) (اعراف: ١4٢)

وموسى به برادرش هارون گفت: جانشين من در ميان قومم باش. و (آنها) را اصلاح كن! واز روش مفسدان، پيروى منما.

خداوند متعال مى فرمايد:

( وَ مَنْ يُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدى وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً) (نساء:١١5)

كسى كه بعد از آشكار شدن حق، با پيامبر مخالفت كند، واز راهى جز راه مؤمنان پيروى نمايد، ما او را به همان راه كه مى رود

مى بريم؛ وبه دوزخ داخل مى كنيم؛ وجايگاه بدى دارد.

گفته شده: برپايى مراسم مولودي خوانى مصداق پيروى از راه مفسدان و نصاراست و نيز مصداق غير راه مؤمنان است.

ص:76

ص:77

لذا خداوند متعال، مؤمنان را مأمور كرد كه به جاى آن جمله «انْظُرْنا» بگويند.

ص:78

چون رسول خدا (ص) به مدينه هجرت نمود كه اكثر اهل آن يهودى بودند، خداوند عزّوجلّ او را دستور داد تا رو به بيت المقدس نماز گزارد. يهود خوشحال شدند. رسول خدا (ص) شانزده ماه رو به آن نماز به جاى آورد، ولى قبله ابراهيم را دوست داشت، لذا از خدا

مى خواست وبه آسمان نظر مى كرد تا اينكه اين آيه نازل شد. . .

ثانياً: اين آيه با شأن نزول آن ربطى به مسأله برپايى مراسم جشن وميلاد ندارد. وبر فرض دلالت، دلالت بر دورى از شعارهاى اصلى يهود دارد، نه هر كارى، گرچه جنبه شعاريت براى آنان نداشته باشد.

ص:79

نماز مطلع سازد، حضرت اين پيشنهاد را نيز نپذيرفت وفرمود: اين از امر يهود است. برخى ديگر پيشنهاد ناقوس را به حضرت دادند، حضرت فرمود: آن از اعمال نصاراست. . .

گفته شده: برپايى مولودي خوانى از آن جهت كه تشبه به نصاراست نيز حرام و منهى مى باشد.

ص:80

نمى كنند) ؛ وهنگامى كه با لغو وبيهودگى برخورد كنند، بزرگوارانه از آن مى گذرند.

از مجاهد نقل شده كه مقصود از «زور» اعياد مشركين است.(1)بنابراين بايد از برپايى مراسم جشن و عيد پرهيز نمود.

ص:81

١. امر به رنگ كردن محاسن؛ زيرا يهود ونصارا چنين نمى كنند؛

٢. امر به بلند گذاشتن لحيه وگرفتن سِبيل به عنوان مخالفت با مشركان ومجوس؛

٣. امر به سحرى خوردن به جهت مخالفت با يهود؛

4. امر به تعجيل افطارى به جهت مخالفت با اهل كتاب؛

5. نهى از صوم وصال مثل نصارى؛

6. امر به هم غذا شدن با حائض واجتماع با او در اتاق به جهت مخالفت با يهود؛

٧. نهى از بر صورت زدن و جامه دريدن در عزا و خواندن به نحو جاهليت؛

٨. نهى از رفع قبور همچون يهود ونصارا؛

٩. نهى از اختصار در نماز همچون يهود؛

١٠. نهى از تشبه به يهود ونصارا در اشاره به سلام.(1)

ص:82

شده كه فرمود: « بُعِثْتُ لأُتَمِّمَ مَكارِمَ الأخْلاقِ»(1)؛ «من به جهت تتميم مكارم اخلاق مبعوث شده ام» .

ونيز در قرآن كريم مى خوانيم:

( كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ) (بقره: ١٨٣)

روزه بر شما نوشته شده، همان گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد؛ تا پرهيزكار شويد.

ما مى دانيم كه در بسيارى از احكام ودستورات، دين اسلام با دين وآيين يهود مشتركند، ودر موارد استثنايى وخارج شده -بر فرض صحت آنها - دست بر مى داريم ودر موارد ديگر حكم به اشتراك مى نماييم.

ص:83

ولم ينج منها إلاّ نجد و الحجاز فيما نعلم بفضل الله، ثم بفضل آل سعود الذين قاموا بحماية دعوة الشيخ محمّد بن عبدالوهاب.(1)

اين چيزى كه امروز مردم آن را (موالد و ذكريات) مى نامند و به اسم اوليا تمام كشورها را پر كرده و فرا گرفته است، نوعى از عبادت اوليا و تعظيم آنها به حساب مى آيد. . .

كشورهاى اسلامى به اين يادبودها پرشده و مصيبت فراگير شده است، و به اين طريق جاهليت به كشورهاى اسلامى بازگشته است، و حول و قوه اى جز به خدا نيست، و آن گونه كه مى دانم به فضل خدا تنها نجد و حجاز از آن در امان مانده است. سپس به فضل آل سعود كه به حمايت از دعوت شيخ محمد بن عبدالوهاب قيام كردند اين امر ادامه يافت.

ص:84

الأعياد التي يسميها أهل العصر «الموالد» : أو يسمّيها «الذكريّات» لمعظميهم من موتي الأولياء و غيرهم. . . و كلّ ذلك انّما هو إحياء لسنن الجاهلية و إماتة لشرائع الإسلام من قلوبهم، و إن كان أكثر الناس لايشعرون بذلك لشدة إستحكام ظُلمة الجاهلية علي قلوبهم، ولاينفعهم ذلك الجهل عذراً، بل هو الجريمة كلّ الجريمة التي تولّد عنها الجرائم من الكفر و الفسوق و العصيان.(1)

كسانى كه امور بشر و آنچه بر آنها از پيشرفت هاى خوب و بد

عارض مى شود را دنبال مى كنند حقيقت اين عيدهاى جاهلى را كه امروز به اسم عيد مولودي خوانى ها يا يادبودها براى بزرگان خود و ديگران مى نامند مى دانند. . . همگى اينها در حقيقت زنده كردن سنت هاى جاهليت و از بين بردن و نابود كردن شرايع اسلام از قلوب مردم است، گرچه بيشتر مردم اين مطلب را درك نمى كنند؛ زيرا ظلمت و تاريكى جاهليت در قلوبشان محكم شده است. و اين جهل نمى تواند براى آنها عذرى باشد، بلكه جرمى است كه تمام جرم ها از آن سرچشمه مى گيرد، جرمى كه جرم ها از قبيل كفر و فسوق و عصيان به آن بازمى گردد.

ص:85

اسلام آن را ابطال كرده است؟

ثالثاً: با توجه به ادله اى كه ذكر شد، اسلام نه تنها نكوداشت را امضا كرده بلكه برآن تشويق نموده است.

ص:86

انّ التحريم فيه انّما جاء من قبل هذه الأشياء المحرّمة التي ضمّنت إليه، لامن حيث الإجتماع لإظهار شعار المولد، بل لو وقع مثل هذه الأمور في الاجتماع لصلاة الجمعة مثلا لكانت قبيحة شنيعة،

ولايلزم من ذلك ذمّ أصل الاجتماع لصلاة الجمعة، كما هو واضح. . . نقول: أصل الإجتماع لإظهار شعار المولد مندوب و قربة، و ما ضمّ إليه من هذه الأمور مذموم و ممنوع.(1)

همانا تحريم در آن از ناحيه اين امور حرامى است كه به آن ضميمه شده نه به لحاظ اجتماع به جهت اظهار شعار ولادت، بلكه اگر مثل اين امور از باب مثال در اجتماعات نماز جمعه واقع شود نيز قبيح و پست مى باشد و اين باعث مذمت اصل اجتماع براى نماز جمعه نمى شود همان گونه كه اين مطلب واضح است. . . لذا ما مى گوييم: اصل اجتماع براى اظهار شعار مولودي خوانى مستحب و موجب تقرب به خداست گرچه اگر مشتمل بر اين امور ناشايست شود مذموم و ممنوع است.

ص:87

صلوات بفرستيد زيرا كه شما از هر كجا صلوات بفرستيد به من رسانده مى شود.

ابن قيّم به اين حديث بر حرمت برپايى مراسم استدلال كرده است.(1)

ص:88

كه قبر او را محلّ اجتماع قرار مى دهند؛ همچون اعيادى كه مردم قصد اجتماع براى آن به جهت نماز دارند، بلكه قبر او - كه درود خدا بر او باد - را آن گونه كه صحابه زيارت كردند بايد زيارت كرد، آن گونه كه مورد رضايت پيامبر (ص) و خشنودى اوست.

ثانياً: معناى حديث آن است كه خانه خود را همچون قبور تاريك و ظلمانى قرار ندهيد كه نور نماز در آن نباشد و هيچ در خانه نماز نخوانيد و زيارت قبرم را همچون عيد قرار ندهيد كه فقط سالى يكى دوبار مى آيد و شما نيز فقط يكى دوبار به زيارتم بيايد بلكه بايد همواره به زيارتم بياييد.

ص:89

مى دهد، نه بر بدعت هايى كه انجام مى دهند، از اينكه ولادت رسول خدا (ص) را عيد مى گيرند، با اينكه مردم در [زمان] ولادت او اختلاف دارند. . .

او نيز مى گويد:

حتّي أنّ بعض القبور يجتمع عندها القبوريّون في يوم من السنة و يسافرون لإقامة العيد، إمّا في المحرّم، أو رجب، أو شعبان، أو ذي الحجة، أو غيرها. . . (1)

حتّى اينكه قبوري ها در روزى از سال به سوى برخى از قبرها مسافرت كرده و كنار آن اجتماع مى كنند يا در محرم، يا رجب، يا شعبان، يا ذى حجه يا غير اين ماه ها. . .

ابن فوزان مى گويد:

البدع المعاصرة كثيرة بحكم تأخّر الزمن، و قلّة العلم، و كثرة الدعاة

إلي البدع، و المخالفات، و سريان التشبّه بالكفّار في عاداتهم و طقوسهم. . . فمن هذه البدع. . . الاحتفال بمناسبة المولد النبوي في ربيع الأوّل. . .

ومن هذا التشبّه بالنصاري في عمل مايسمّي بالاحتفال بالمولد النبوي. . . يعملون ذلك تشبّها بالنصاري في ابتداعهم الاحتفال بمولد المسيح (ع) . . . (2)

بدعت هايى به حكم گذر زمان و كمى علم، و كثرت دعوت كنندگان به بدعت ها و مخالفت ها و جريان تشبه به كفار در عادات و رسوم

ص:90

مردم. . . كه در اين عصر پديد آمده بسيار است. و از جمله آنها. . . برپايى مراسم به مناسبت ولادت پيامبر (ص) در ماه ربيع الاول است.

و از اين تشبّه به مسيحيان عملى است كه آن را برپايى مراسم ولادت پيامبر (ص) مى نامند. . . و اين كار را با تشبّه به مسيحيان در بدعت گزارى در مراسم ميلاد مسيح (ع) انجام مى دهند. . .

ص:91

بگويند: اى رسول خدا! اين عمل تو تشبّه به كفار است وجايز نيست؟ مگر خداوند متعال در قرآن كريم نفرموده:

( كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ) (بقره: ١٨٣)

بر شما روزه نوشته وحتمى شده؛ همان گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد.

پس مجرد تشابه يك عمل با كردار پيشينيان، دليلى بر بطلان آن نيست.

شيخ شلتوت در كتاب «الفتاوى» در جواب سؤال كسى كه از او درباره كلاه هايى كه از غرب وارد مى شود سؤال نمود، مى گويد:

صحيح نيست كه بگوييم اين كلاه ها زى خاص غيرمسلمانان وشعار غيراسلامى است، بلكه مسلمان وغيرمسلمان در آن مساوى است وآنچه كه مسلمانان به سر مى گذارند به قصد تشبه به غير مسلمانان در خصوصيات دينشان نيست، بلكه به جهت جلوگيرى از حرارت خورشيد يا سرماى زمستان از آن استفاده مى كنند. لذا مشكلى ندارد.(1)

هم او مى گويد:

لايشترط في صحة الصلاة غطاء الرأس، فتصحّ الصلاة برأس مغطاة و برأس مكشوف، و لايشترط في غطائها إذا غطيت نوع خاص من الغطاء. فللمسلم أن يصلّي بعمامة و بقبعة مادامت لاتمنعه من وضع الجبهة علي الأرض. و الإسلام لايعرف زيّاً خاصاً للرأس، و الزي و غطاء الرأس من الأمور التي يتركها

ص:92

الإسلام للعرف الذي يجري عليه الناس.

وليس صحيحاً مايقال: انّ القبعة زي خاصّ بغير المسلمين و شعار غير اسلامى، فالمسلم و غيره في ذلك سواء، و الذين

يلبسون القبعات من المسلمين لايقصدون التشبه بغيرهم فيما هو من خصائص دينهم، و إنّما يلبسونها لتقيهم من حرّ الشمس أو برد الشتاء مثلا أو لأن عُرف بلادهم جري علي ذلك.(1)

در صحت نماز پوشيده بودن سر شرط نيست، لذا نماز چه با پوشيده شدن سر و يا برهنه بودن آن صحيح است. و اگر هم پوشيده مى شود نوع خاصى از پوشش لازم نيست. لذا مسلمان مى تواند با عمامه و شابگاه [كلاه مخصوص غربى] نماز بخواند مادامى كه اين دو مانع از قرار گرفتن پيشانى بر روى زمين نگردد، و اسلام زى خاصى را براى سر معرفى نكرده است، و زى و پوشاندن سر از جمله امورى است كه اسلام آن را به عرفى واگذار كرده كه مردم بر آن عمل مى كنند.

و صحيح نيست كه گفته شود: كلاه شابگاه زى خاصى براى غير مسلمانان و از شعار غير اسلامى است؛ چرا كه مسلمان و غير مسلمان در آن يكسان است، و كسانى كه از مسلمانان كلاه شابگاه به سر مى گذارند قصدشان تشبه به غير خودشان از خصوصيات دينشان نيست، بلكه بدين جهت بر سر مى گذارند تا آنان را از باب مثال از حرارت خورشيد و يا سرماى زمستان نگه دارد، يا بدين جهت كه عرف كشورشان بر اين سبك است.

ثانياً: اساس جواز يك عمل، انطباق آن با كتاب وسنّت است؛

ص:93

خواه شبيه به عمل ديگران باشد يا نه. وما مشروعيت آن را با ادله عام

وخاص ثابت كرديم.

ثالثاً: همان گونه كه از كلام شيخ شلتوت استفاده شد، مقصود از تشبّه به نصارا، تشبّه در اختصاصيات آنان؛ از قبيل صليب وزدن ناقوس است، نه در هر عملى، و اين مطلبى است كه از نصّ يا ظاهر روايات استفاده مى شود.

ترمذى به سندش از عمرو بن شعيب از پدرش از جدش نقل كرده كه رسول خدا (ص) فرمود:

ليس منّا من تشبّه بغيرنا، لاتشبهوا باليهود ولا بالنصاري، فانّ تسليم اليهود الإشارة بالأصابع و تسليم النصاري الإشارة بالأكف.(1)

از ما نيست كسى كه به غير ما شباهت پيدا كند، به يهود و نصارا تشبّه پيدا نكنيد؛ زيرا سلام يهود با اشاره به انگشت و سلام نصارا با اشاره به كف دست است.

ص:94

دلالت بر عدم وجوب وفعل دلالت بر عدم حرمت دارد. پس مجرّد انجام ندادن، دليل بر حرمت وعدم جواز نيست.

ثانياً: سيره وعمل مسلمانان تا عصر ابن تيميه، برپايى مراسم بوده واهل سنّت تصريح دارند كه اجماع، حجّت است.

ثالثاً: اما اينكه گفته شده: محبت سلف صالح نسبت به رسول خدا بيشتر بوده واگر جايز مى بود حتماً اين عمل را انجام مى دادند، اين حرف، خلاف احاديث نبوى است؛ زيرا در روايتى از پيامبر اكرم (ص) خطاب به صحابه آمده: «همانا زود است كه اقوامى بيايند كه از شما محبتشان نسبت به من بيشتر باشد» .(1)

ص:95

الأصل في العبادات أن لايشرع منها إلاّ ما شرّعه الله، و الأصل في العادات أن لايحظر منها إلاّ ما حظره الله، وهذه المواسم المحدثة إنّما نهي عنها لما حدث فيها من الدين الذي يتقرّب به.(1)

اصل در عبادات آن است كه تنها از ناحيه خداوند تشريع شده باشد، و اصل در عادت ها آن است كه ممنوع نشود، مگر كارهايى كه خداوند آنها را منع كرده است. و اين مراسمى كه حادث شده، به اين دليل از آنها نهى شده كه جنبه دينى و تقرّبى به آنها داده شده است.

صالح بن فوزان مى گويد:

انّ عموم الدليل يقتضى أن يكون جميع الأيام بالنسبة للإحتفال سواسية، فتخصيص يوم واحد في جميع البلاد بالإحتفال بدعة، و إن لم يكن أصل العمل بدعة. (2)

همانا عموم دليل اقتضا مى كند كه تمام روزها نسبت به برپايى مراسم مساوى باشد، پس اختصاص دادن يك روز خاص در تمام شهرها به برپايى مراسم بدعت است، گرچه اصل عمل بدعت نيست.

عبدالعزيز بن عبدالله بن باز مى گويد:

لايجوز الإحتفال بمولد الرسول (ص) و لاغيره؛ لانّ ذلك من البدع المحدثة في الدين. . .(3)

برپايى مراسم ولادت پيامبر (ص) و غير او جايز نيست؛ زيرا كه اين عمل از بدعت هاى حادث شده در دين است.

ص:96

گروه دائمى فتواى وهابيان مى گويد:

لايجوز الاحتفال بمن مات من الأنبياء و الصالحين، ولا إحياء ذكراهم بالموالد و رفع الاعلام، و لابوضع السرج و الشموع علي قبورهم، ولا بناء القباب و المساجد علي أضرحتهم أو كسوتها أو نحو ذلك، لأنّ جميع ما ذكر من البدع المستحدثة في الدين، و من وسائل الشرك، فانّ النبي (ص) لم يفعل ذلك بمن سبقه من الأنبياء و الصالحين، ولا فعله الصحابة بالنبي (ص) ولا أحد من أئمة المسلمين في القرون الثلاثة التي شهد لها بأنّها خير القرون من بعده بأحد من الأولياء و الصالحين. . .(1)

برپايى مراسم براى اموات از پيامبران و صالحان و يادبود گرفتن براى ولادت ها و برپا كردن عَلَم ها و قرار دادن چراغ ها و شمع ها بر قبرهاى آنان و ساختن گنبدها و مساجد بر قبور آنها و پوشاندن روى آنها و امثال اين امور جايز نمى باشد؛ زيرا تمام اين امور از بدعت هايى است كه در دين حادث شده و از وسايل شرك است، و پيامبر (ص) اين كارها را نسبت به پيامبران و صالحان انجام نداده و نيز صحابه نسبت به پيامبران و يا يكى از امامان مسلمانان در قرونى كه پيامبر (ص) گواهى به برتر بودن آنها بعد از خود داده نسبت به يكى از اوليا و صالحان انجام نداده اند.

ص:97

به جهت عمل خاصى كه در آن انجام گرفته ارزشمند است؛ همانند شب قدر كه قرآن مى فرمايد: ( إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ) ؛ «ما قرآن را در شب مباركى نازل كرديم» .

پس اگر مراسمى را در وقت خاصى مثل ميلاد پيامبر (ص) يا غدير انجام مى دهيم به جهت مباركى آن زمان خاص است.

ثانياً: اوامر شارع گاهى به شيئى به عنوان عام آن تعلق مى گيرد، كه تطبيقش بر مصاديق بر عهده مكلف است؛ همانند كمك به فقرا، كه حكم بر موضوعى كلّى است (كمك به فقرا) ، ولى تطبيق آن بر مصاديق خاص، به عهده مكلف واگذار شده تا هر نوع كمكى كه فقير لازم دارد ومقدور اوست انجام دهد. در اينجا نيز تطبيق آن بر وقتش به مكلف واگذار شده

تا در هر وقتى كه مناسب مى بيند پياده نمايد.

ص:98

ص:99

ص:100

رسول الله (ص) (1)

هنگامى كه پيامبر (ص) به مدينه بازگشت صداى گريه ونوحه را بر كشته شدگان شنيد. آن گاه چشمان پيامبر (ص) پر از اشك شد وفرمود: ولى حمزه گريه كنندگانى ندارد. با شنيدن اين سخن، زنان بنى عبدالاشهل آمدند وبر عموى رسول خدا (ص) گريستند.

ص:101

١. ابن ابى الحديد از مدائنى نقل مى كند:

لما توفي علي (ع) خرج عبدالله بن العباس بن عبدالمطلب إلي الناس فقال: انّ اميرالمؤمنين (ع) توفّي وقد ترك خلفاً، فان احببتم خرج اليكم وان كرهتم فلا أحد علي أحد. فبكي الناس وقالوا: بل يخرج الينا. فخرج الحسن (ع) فخطبهم فقال: . . . وكان خرج اليهم وعليه ثياب سود. . .(1)

چون على (ع) وفات يافت، عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب نزد مردم آمد وگفت: همانا اميرالمؤمنين (ع) وفات يافت، او كسى را به عنوان جانشين خود قرار داده است، اگر دوست داريد نزد شما مى آيد واگر كراهت داريد كسى بر ديگرى اصرارى ندارد؟ مردم گريستند وگفتند: بلكه به سوى ما بيايد. حسن (ع) در حالى كه لباس مشكى به تن داشت نزد آنان آمد وخطبه اى ايراد كرد. پس فرمود: . . . و خارج شد به سوى ايشان و حال آنكه بر او لباسى سياه بود.

٢. ابى مخنف روايت كرده كه نعمان بن بشير خبر شهادت امام حسين (ع) را به اهل مدينه ابلاغ نمود. . . در مدينه زنى نبود جز آنكه از پشت پرده بيرون آمد ولباس مشكى پوشيده، مشغول عزادارى شد. (2)

٣. عمادالدين ادريس قرشى از ابى نعيم اصفهانى به سندش از امّ سلمه نقل كرده كه:

ص:102

انّها لمّا بلغها مقتل الإمام الحسين بن علي عليهما السلام اضربت قبة سوداء في مسجد رسول الله (ص) ولبست السواد.(1)

چون خبر كشته شدن امام حسين (ع) به او رسيد خيمه اى سياه در مسجد رسول خدا (ص) زد ولباس مشكى به تن نمود.

ص:103

البته من از دورى تو همانند گريه عزيز گم كرده گريه مى كنم» .

ودر فراز آخر دعا مى گويد:

ارحم من رأس ماله الرجاء وسلاحه البكاء.

رحم كن به كسى كه سرمايه اش اميدوارى و اسلحه اش گريه و زارى است.

ص:104

ص:105

ويكتور هوگو، نويسنده معروف غربى مى گويد: «خوشبخت كسى است كه خدا به او دلى بخشيده كه شايسته عشق وسوز وگداز است» .(1)

ص:106

مادامى كه دليلى برخلاف آن يعنى حرمت وجود نداشته باشد. و هيچ دليلى بر حرمت يا كراهت گريستن در سوگ اولياى الهى وجود ندارد، بلكه روايات متعددى وجود دارد كه مى توان بر استحباب ورجحان گريه اقامه نمود. اينك به نمونه هايى از گريستن در سوگ اولياى الهى اشاره مى كنيم:

ص:107

مفارقت نكرد. آن قدر گريست تا اينكه چشمانش كور شد. حسن بصرى مى گويد: به خدا سوگند! در آن روز روى زمين مخلوقى كريم تر بر خدا از يعقوب نبود.

ص:108

ص:109

گرفت و او نيز بر زمين افتاد. اينها را مى گفت در حالى كه چشمانش گريان بود.

ص:110

ص:111

يا عمر! دعهنّ، فانّ العين دامعة، والنفس مصابة والعهد قريب.(1)

اى عمر! آنان را رها كن، زيرا چشم اشك بار ونفس مصيبت ديده و عهد نزديك است.

ص:112

رحمك الله يا عمار! استوجب الحياة والرزق الكريم. . . .(1)

خدا رحمت كند تو را اى عمار! او مستوجب زندگانى ورزق كريم بود. . . .

ص:113

ثمّ انّها اعتزلت القوم ولم تزل تندب رسول الله (ص) وتبكي حتّي لحقت به.(1)

آن گاه فاطمه عليها السلام از مردم كناره گرفت ودائماً بر رسول خدا (ص) ندبه مى كرد و مى گريست تا به آن حضرت ملحق شد.

ص:114

ص:115

او سبقت نگرفته وآيندگان نيز او را درك نخواهند كرد. او هميشه همراه رسول خدا (ص) جهاد مى كرد وبا جان خود از او دفاع مى نمود. رسول خدا (ص) او را با پرچمش راهنمايى مى كرد. جبرئيل در طرف راست او وميكائيل در طرف چپ او بودند، واز جنگ باز نمى گشت تا خداوند پيروزى را بر دستان او قرار مى داد. او در شبى وفات يافت كه عيسى بن مريم به آسمان عروج نمود، ويوشع بن نون وفات يافت. وهيچ زردى وسفيدى (طلا ونقره اى) را بر جاى نگذاشت جز هفتصد درهم از زيادى اموالش كه مى خواست با آن خادمى براى خانواده اش تهيه كند. آن گاه بغض گلوى او را فشرد وگريست ومردم نيز با او گريستند. . .

ص:116

آن گاه بر لشكر حمله كرده، آنان را كنار زد. از اسب پياده شد واو را بر آن سوار كرد وداخل خيمه نمود وبسيار گريست وفرمود: خداوند به جهت من تو را بهترين جزا عنايت فرمايد. . .

ص:117

ص:118

ص:119

بالاحرام. فقلت: مه؟ قالوا: قبض رسول الله (ص) .(1)

وارد مدينه شدم، صداى ضجّه وگريه بلند بود همانند صداى حاجيان به هنگامى كه محرم مى شوند. گفتم: چه خبر شده است؟ گفتند: رسول خدا (ص) از دنيا رحلت كرده است.

ص:120

ص:121

بلال در حالى كه محزون بود بيدار شد وسوار بر مركب شده، به سوى مدينه آمد ومستقيماً به طرف قبر پيامبر (ص) رفت وشروع به گريه كرد وخود را به قبر حضرت ماليد. حسن وحسين عليهما السلام آمدند. بلال آن دو را مى بوسيد وبه خود مى چسباند. آن دو به بلال فرمودند: ما مى خواهيم تو هنگام سحر اذان بگويى. بلال بالاى بام مسجد رفت. چون گفت: «الله اكبر، الله اكبر» . مدينه از گريه مردم بر خود لرزيد. چون گفت: «اشهد أن لا اله الاّ الله» ، شيون اهل مدينه بيشتر شد. چون گفت: «اشهد انّ محمّداً رسول الله» ، زنان از خانه ها بيرون ريختند، وروزى به مانند آن روز ديده نشد كه اين گونه مردان وزنان گريسته باشند.(1)

ص:122

او صدا به شيون بلند نمودند. چون به هوش آمد، گفت: آيا نمى دانيد كه رسول خدا (ص) فرمود:

« انّ الميّت ليعذب ببكاء الحي»(1)؛ «همانا مرده، بر گريه زنده عذاب مى شود» .

ص:123

كند اباعبدالرحمان را، او چيزى را شنيده ولى حفظ نكرده است. روزى جنازه مرد يهودى را از كنار رسول خدا (ص) عبور دادند در حالى كه اهلش بر او مى گريستند. پيامبر (ص) فرمود:

« انتم تبكون وانّه ليعذب»(1)؛ «شما گريه مى كنيد واو عذاب مى شود» .

ثالثاً: قبلاً به روايتى اشاره كرديم كه عمر نزد پيامبر (ص) از گريه زنان بر ميّت منع كرد، ولى رسول خدا (ص) به او فرمود:

دعهنّ يا عمر! فانّ العين دامعة و القلب مصاب والعهد قريب.

اى عمر! آنان را رها كن، زيرا چشم اشك ريزان وقلب مصيبت ديده وعهد قريب است.

رابعاً: اين روايت با ظاهر آيات قرآن سازگارى ندارد؛ زيرا خداوند مى فرمايد: ( وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى) ؛ «هيچ گناهكارى بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد» . (فاطر: ١٨)

ص:124

انّ النائحة إذا لم تتب قبل موتها فانّها تلبس يوم القيامة درعاً من جرب وسربالاً من قطران.(1)

در خبر صحيح از پيامبر (ص) نقل شده كه فرمود: از ما نيست كسى كه بر صورت زند و گريبان چاك داده و حرف هاى جاهليت سر دهد. و در خبر صحيح نيز از او نقل شده كه از سه دسته تبرى جسته است؛ از حالقه كسى كه موهاى سرش را هنگام مصيبت بتراشد، و صالقه؛ كسى كه صدايش را هنگام مصيبت به مصيبت بلند نمايد و شاقه؛ كسى كه گريبان چاك دهد و نيز در خبر صحيح از او نقل شده كه فرمود: همانا نوحه گر اگر قبل از مرگش توبه نكند در روز قيامت بر او زرهى از مرض خوارش دار و لباس قبر بپوشاند.

ص:125

نبوده، امرى كه به طور حتم باطل است.

رابعاً: همان گونه كه قبلاً ذكر كرديم، امام صادق (ع) در مورد امام حسين (ع) و اتفاقى كه براى او افتاده دستور به عزادارى داده و بر نوحه سرايى تشويق كرده است.

خامساً: همان گونه كه قبلاً ذكر شد پيامبر (ص) و ديگران براى امام حسين (ع) نوحه خوانى كرده و بر او اشك ريخته اند.

لذا با اين پاسخ ها مى توان به اين نتيجه رسيد كه نوحه سرايى و سينه زنى و گريستن و. . . در سوگ امام حسين (ع) و اولياى الهى از اين رواياتى كه ابن تيميه به آنها استدلال كرده تخصيص خورده يا تخصصاً از آنها خارج است.

ص:126

جرير از پيامبر (ص) نقل كرده كه فرمود:

انّي قارئ عليكم ( أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ) من بكي فله الجنّة ومن تباكى فله الجنّة.(1)

همانا من بر شما سوره ( أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ) را مى خوانم، هر كس گريست بهشت بر او واجب مى شود وهر كس تباكى هم كرد نيز بر او بهشت واجب است.

شيخ محمّد عبده مى گويد: «تباكى آن است كه انسان خود را با زحمت به گريه وادارد، ولى بدون ريا» .(2)

مير سيد شريف جرجانى مى گويد: اصل در تباكى قول پيامبر (ص) است كه فرمود:

« ان لم تبكوا فتباكوا»(3)؛ «اگر گريه نمى كنيد پس

تباكى كنيد» . مقصود از اين جمله تباكى از كسى است كه مستعدّ گريه است، نه تباكى غافل وكسى كه از روى لهو اين چنين مى كند.

از روايات اهل بيت عليهم السلام استفاده مى شود كه تباكى با توجه، مطلوبيت دارد. امام صادق (ع) فرمود:

« من تباكي فله الجنّة»(4)؛ «هر كس تباكى كند براى او بهشت است» . و نيز فرمود:

. . . و من أنشد في الحسين شعراً فتباكي فله الجنة.(5)

. . . و هر كس درباره حسين (ع) شعرى بخواند وتباكى كند بهشت بر او واجب است.

ص:127

ص:128

ان ابني الحسين يقتل بعدي بارض الطف وجاءني بهذه التربة فاخبرني انّ فيها مضجعه.(1)

حسين بن على (ع) در حالى كه بر رسول خدا (ص) وحى نازل شده بود وارد شد واز كمر او بالا رفت وبر پشت او بازى نمود. جبرئيل به حضرت عرض كرد: اى محمّد! همانا زود است كه امتت بعد از تو فتنه كنند واين فرزندت را به قتل برسانند. آن گاه دست دراز كرد ومشتى از تربت را به او داد وگفت: در اين سرزمين است كه فرزندت كشته خواهد شد، سرزمينى كه اسم آن طفّ است. چون جبرئيل رفت، رسول خدا (ص) در حالى كه آن تربت در دستش بود بر اصحابش وارد شد. در ميان آنان ابوبكر، عمر، على (ع) ، حذيفه، عمار وابوذر بودند. حضرت شروع به گريه كرد. عرض كردند: چه چيز شما را به گريه درآورده است اى رسول خدا (ص) ؟ ! حضرت فرمود: جبرئيل مرا خبر داد كه همانا فرزندم حسين بعد از من در سرزمين طفّ كشته خواهد شد. وبراى من اين تربت را آورد وخبر داد كه در آنجا محلّ دفن او خواهد بود.

ص:129

قال: دخلت علي النبي (ص) ذات يوم وعيناه تفيضان، قلت: يا نبي الله! اغضبك احد، ما شأن عينيك تفيضان؟ قال: بل قام من عندي جبرئيل قبل امد فحدّثني انّ الحسين يقتل بشطّ الفرات. قال: فقال: هل لك إلي ان اشمّك من تربته؟ قال: فقلت: نعم، فمدّ يده فقبض قبضة منه تراب فاعطانيها فلم املك عيني ان فاضتا.(1)

صبر كن اى اباعبدالله! صبر كن اى اباعبدالله در شطّ فرات. راوى مى گويد: عرض كردم: براى چه؟ حضرت فرمود: روزى بر پيامبر وارد شدم در حالى كه دو چشمش گريان بود. عرض كردم: اى پيامبر خدا (ص) ! آيا كسى تو را به غضب درآورده است؟ چه شده كه چشمانتان اشكبار است؟ حضرت فرمود: لحظاتى قبل جبرئيل اينجا بود ومرا خبر داد كه حسين (ع) در كنار شطّ فرات به قتل

خواهد رسيد. جبرئيل گفت: آيا مى خواهى از تربتش به تو دهم تا استشمام نمايى؟ عرض كردم: آرى. آن گاه دست خود را دراز كرده ومشتى از خاك برداشت وبه من عطا نمود. من نتوانستم جلوى خود را بگيرم، لذا اشكم جارى شد.

ص:130

اهل بيتي يذبحون في غداة واحدة أفترون حزنهم يذهب من قلبي ابداً.(1)

از على بن حسين عليهما السلام در مورد كثرت گريستنش سؤال شد؟ حضرت فرمود: مرا ملامت نكنيد؛ زيرا يعقوب (ع) يكى از فرزندانش مفقود شد، آن قدر گريست تا اينكه دو چشمش سفيد شد در حالى كه مى دانست او نمرده است. ولى من به چهارده نفر از اهل بيتم نظر كردم كه در صبح يك روز همگى ذبح شدند، آيا شما مى پنداريد كه حزن آنان از قلبم بيرون رود؟

ص:131

بر قبر حسين (ع) بگذر و به استخوان هاى پاكش بگو:

اى استخوان ها، پيوسته باران (رحمت) بر شما روان و ريزان باد؛

چون به قبر حسين (ع) بگذرى، چون شتر زانو بزن و درنگ كن؛

و برآن پاك نهادى كه فرزند پاك مرد و پاك زنى پيراسته است؛

چون مادر مهربانى كه بر مرگ فرزندى از فرزندان خود مى گريد، گريه كن.

حميرى مى گويد:

مشاهده كردم كه اشك هاى جعفر بن محمّد برگونه هايش سرازير بود، وصداى شيون از خانه حضرت بلند شد، به حدّى كه امام

دستور به خوددارى دادند. آنان نيز ساكت شدند. . .(1)

ص:132

بود، شروع به گريه كرد وگفت: حسين (ع) شبيه ترين مردم به رسول خدا (ص) است.(1)

ص:133

چون خبر قتل حسين (ع) به حسن بصرى رسيد، گريست، به حدّى كه دو گونه هايش پر از اشك شد. آن گاه گفت: ذليل باد قومى كه فرزند دختر پيامبرشان را به قتل رسانده است! . . .

ص:134

ص:135

٢. اين اشك از مصادق تعظيم شعائر الهى است، زيرا با اين عمل در حقيقت شعارهاى آنان را به پا مى داريم.

٣. گريه بر امام حسين (ع) در حقيقت رجوع به تمام خوبى ها است، زيرا گريه بر امام حسين (ع) جهت شخصى ندارد، بلكه به اين دليل است كه او فرزند رسول خدا (ص) وداراى تمام خوبى هاست كه در راه احياى

دين الهى مظلومانه به شهادت رسيده است. پس گريه براى چنين افرادى ارتباط با خوبى هاست. در روايات اسلامى آمده است: هر كس بر امام حسين (ع) گريه كند يا بگرياند يا خود را گريان نشان دهد (تباكى كند) بهشت بر او واجب مى گردد.

4. انسان تا به باطن خود رجوع نكند واز آن طريق با ولى خدا خصوصاً امام حسين (ع) ارتباط پيدا نكند، دلش نمى شكند واشكش جارى نمى گردد. پس گريه بر امام حسين (ع) در حقيقت ارتباط از راه باطن، بين وجودى محدود با وجودى معنوى بى كران ونامحدود است. پر واضح است كه با اين ارتباط، انسان با معنويت محدود نيز نامحدود خواهد شد. همان گونه كه اگر آب محدود در بركه اى باشد وآن را به درياى بى كران متصل ومرتبط نسازيم، در مدت اندكى آب گنديده ويا به دليل شدّت گرمى هوا، نابود خواهد شد، مگر آنكه آن را به درياى بى كران متصل نماييم كه در اين صورت به مانند دريا عاصم ومصون از هر نوع ميكروب وتعفّن ونابودى خواهد شد.

5. گريه بر مظلوم، انسان را احساسى كرده، ومدافع مظلوم و دشمن ظالم خواهد نمود، خصوصاً كسى كه معصوم بوده وامام ووصى وجانشين صاحب شريعت باشد، كه در اين هنگام انسان مدافع شريعت

ص:136

خواهد شد. همچنين با ديدن هر مظلومى به فكر دفاع از او بر خواهد آمد واين مطلبى است كه روان شناسان نيز به آن اشاره كرده اند. از همين رو مى بينيم كه شيعيان به سبب بهره بردارى از اين اكسير اعظم كه همان گريه بر سيدالشهداء (ع) ومظلوميّت اوست همواره در طول تاريخ حامى وپشت و پناه مظلومان و دشمن ظالمان بوده اند.

6. گريه بر ولى خدا خصوصاً امام حسين (ع) آرام بخش قلب هاى سوخته اى است كه به جهت مصايبى كه بر آن حضرت (ع) وارد شده، آتش از آن شعله ور شده وقطره هاى اشك، مرهمى بر دل آنان خواهد بود.

٧. اشك، خصوصاً براى اولياى الهى سبب رقّت قلب شده وقساوت را از انسان دور مى كند وزمينه را براى ورود انوار خداوند در دل انسان فراهم مى سازد، زيرا اشكِ خالصانه، صيقل دهنده زنگار دل است.

٨. اشك بر امام حسين (ع) در حقيقت مبارزه منفى وعملى با حاكمان جائر است، يعنى با اين عمل وانمود مى كنند كه از رفتار آنان بيزارند، همان گونه كه حضرت زهرا عليها السلام بعد از وفات پدرش رسول خدا (ص) وبعد از واقعه «سقيفه» گريه هاى فراوانى كرد، تا به مردم بفهماند كه براى چه دختر رسول خدا (ص) ناراحت است و مى گريد؟ با آنكه اهل بيت عليهم السلام الگوى صبر ومظهر بردبارى واستقامت وشكيبايى اند.

٩. اشك بر اهل بيت عليهم السلام خصوصاً سرور شهيدان، اعلامِ ادامه دادن وزنده نگه داشتن راه آن بزرگواران است؛ همچنين اعلام اين مطلب است كه ما در طول تاريخ مخالف يزيد ويزيديان بوده وموافق وپيرو حسين (ع) و حسينيان وشعارهايشان هستيم.

ص:137

ص:138

نويسنده انگليسى «توماس كارلايل» بعد از آنكه شاهد يكى از عزاداري هاى عاشورا بود درباره آن مى گويد:

لم يكن هناك أي نوع من الوحشية أو الهمجية ولم ينعدم الضبط بين الناس،

فشعرت في تلك اللحظة وخلال تلك الشعائر ومازلت اشعر بانّي توصلت إلي جميع ما هو حسن وممتلئ بالحيوية في الإسلام، وايقنت بانّ الورع الكامن في اولئك الناس والحماسة المتدفقة منهم بوسعهما هزّ العالم هزاً فيما لو وُجّها توجيهاً صالحاً وانتهجا السبل القويمة. ولا غرو فلهؤلاء الناس واقعية فطرية في شئون الدين. (1)

در آنجا هيچ گونه وحشى گرى يا تهاجم نبود ويك لحظه انضباط مردم بر هم نمى خورد. من در آن لحظه ودر بين شعارها فهميدم وتاكنون هم مى فهمم كه به تمام آنچه زيبا ونيكو وپر از زندگى است در اسلام رسيدم ويقين پيدا كردم كه تقوا وورعى كه در نهان مردم نهفته وحماسه اى كه از آنان جوشش دارد در صورتى كه درست توجيه شود وراه محكم وصحيح خود را بپيمايد مى تواند عالم را تكان داده ودر جهان تأثيرگذار باشد و جاى تعجبى نيست؛ زيرا كه براى آن مردم واقعيتى فطرى در شئون دين است.

وى همچنين مى گويد:

بهترين درسى كه از تراژدى كربلا مى گيريم اين است كه حسين (ع) ويارانش با همه وجودشان ايمانى استوار به خداوند بزرگ داشتند. اينان با عمل خود به جهانيان ثابت كردند آنجا كه

ص:139

حق با باطل روبه رو مى شود جمعيت زياد مهم نيست؛ زيرا پيروزى حسين (ع) با وجود اقليتى كه داشت باعث شگفتى همه دانايان جهان شد؛ چون نتيجه كار، پيروزى حسين (ع) بود.(1)

خانم «ماربين» فيلسوف معروف آلمانى مى گويد:

مجالس حسينى كه در استانبول تشكيل مى شود را مشاهده كرده ام كه مردم در آن جلسات به يكديگر مى گويند: همانا حسين كه امام وهدايت گر ماست، همان كسى كه پيروى واطاعت از او بر ما واجب است، نخواست كه پيرو يزيد شود. لذا جان ومال واولاد وعيال خود را به جهت حفظ شرف وعظمت مقامش تقديم نمود ودر عوض از خود ياد نيكى در دنيا وشفاعت وقرب و منزلت خداى متعال را در آخرت به جاى گذاشت واين در حالى است كه دشمنان او خسران را در دنيا وآخرت برجاى گذاردند. . . آن گاه ديدم وفهميدم كه آنان به حقيقت مى دانند وبه يكديگر اعلام مى دارند و مى گويند: اگر پيرو حسين (ع) هستيد واهل شرف مى باشيد وداراى روحيه بزرگ منشى هستيد وافتخار را طالب مى باشيد، پس شما نيز بايد پيرو افرادى همچون يزيد نباشيد، وبر شما سزاست كه مرگ با عزت را بر زندگى همراه با خوارى ترجيح دهيد تا جاودانه شده وبه سعادت آخرت نائل آييد. . .

آرى شيعه تمام انواع سعادت وشرف را درك مى كند. وهر كدام از آنان به دنبال عزت وافتخار هم نوعان وهم كيشان خود هستند واين همان حقيقت پيشرفت در بين ملت هاى ترقى خواه مى باشد

ص:140

واين همان تعليمات حقوقى است. . . واين حقيقت مفاهيم ديپلماسى ماست. ما مردم اروپا به مجرد اينكه وضعيت وحركات مذاهب ديگر را با اصول خود در تنافى وتضاد مى بينيم آنها را به جنون ووحشى گرى نسبت مى دهيم، غافل از آنكه اگر مقصود واهداف آنها را دنبال كنيم پى به سياستى عقلايى مى بريم. . .(1)

«فردريك جمس» كه يك شرق شناس است درباره درسى كه از قيام امام حسين (ع) گرفته مى گويد:

درس امام حسين (ع) وهر قهرمان شهيد ديگرى اين است كه در دنيا اصول ابدى عدالت وترحم ومحبت وجود دارد كه تغييرناپذيرند وهمچنين هرگاه كسى براى اين صفات ابدى مقاومت كند وبشر در راه آن استوارى نمايد، آن اصول هميشه در دنيا باقى وپايدار خواهد ماند.(2)

ص:141

دو عنصر عقل واحساس و عاطفه باشد. حال با توجه به قضيه شهادت اولياى الهى خصوصاً سرور و سالار شهيدان، تذكر وتوجه دادن مردم به آن واقعه سبب تحريك احساسات مردم شده و موجب رسوخ آموزه هاى دينى و فرامين الهى كه آنان جان خود را براى آن فدا نمودند در دل و جان مردم مى گردد.

نويسنده مسيحى «انطوان بارا» در اين باره مى گويد:

لم تحظ ملحمة انسانية في التاريخين القديم والحديث بمثل ما حظيت به ملحمة الاستشهاد في كربلاء من اعجاب ودرس وتعاطف.(1)

هيچ حماسه انسانى در تاريخ قديم وجديد به مقدارى كه حماسه شهادت حسين (ع) در كربلا بهره مند شد از اعجاب ودرس وعاطفه بهره مند نشده است.

او در ادامه واقعه كربلا را اين گونه توصيف مى كند:

الأولي والرائدة والوحيدة والخالدة في تاريخ الانسانية مذ وجدت وحتّي تنقضي الدهور؛ اذ هي خالدة خلود الإنسان الذي قامت من اجله. (2)

اين حماسه برترين وپيشتازترين ويگانه وماندگارترين حادثه در تاريخ انسانيت است از روزى كه تحقق يافت وتا نهايت روزگار؛

زيرا اين حماسه تا انسانى وجود دارد، زنده است، انسانى كه آن حماسه به جهت او پديد آمد.

ص:142

او همچنين مى گويد:

قبر حسين شهيد (ع) به مانند عَلَمى كه كهنه نمى شود و اثر خود را در نهان ها قبل از موجوديّت كره زمين گذاشته ودر گذر شبانه روز نه تنها چيزى از آن كم نشده بلكه حقيقت آن در مردم رسوخ پيدا كرده است. وكوشش هاى رؤساى كفر وپيروان ضلالت راه به جايى نبرده وتنها بر ظهور وثبات افزوده وروز به روز بلندمرتبه تر شده است.

چه خوب است كه امروز چشم هاى خود را باز كنيم اگر در تمام اين معجزاتى كه شهادت سيدالشهدا از خود به يادگار گذاشته شك داريم. . . چشم هاى خود را باز كنيم ودر هر كوى ونقطه اى جستجو نماييم كه آيا اثرى از يزيد ويا معاويه ويا شمر وجود دارد، هر چه تفحّص كنيم هيچ گونه اثرى از آنان نمى يابيم، آرى، آثار آنان مندرس شده وياد آنان محو گشته است، واگر هم يادى از آنها مى شود به جهت لعن ونفرين بر آنها به آتش افروخته اى است كه هرگز خاموش نمى شود. . .

حسين (ع) مناره هدايت وبالاتر از هر اقيانوسى است. . . حسين (ع) حلقه نجات ودر برابر هر ظلمى وجود دارد. . . حسين (ع) مشعلى از نور حق، مقابل هر طاغوتى است. . . حسين (ع) نهضتى است كه نه چيزى را باقى مى گذارد ونه چيزى را رها مى كند. او چشم ها وگوش ها را پر كرده واميد كسانى است كه متحيّر شده ومظلومند، وكمك كار مجروحين محزون وشفاى هر درد

اجتماعى واخلاقى است.

خوب است كه الآن مشاهده كنيم، كجايند آن كسانى كه ظلم

ص:143

كردند وقبرهايشان كجاست وچگونه ياد مى شوند؟ . . .

و نيز چه خوب است الآن ببينيم كه چگونه مؤمنان با اختلاف در اديان، حسين (ع) را تكريم مى كنند، وچگونه از نهضت او در قيام وصلحشان ودر كوچك ترين وبزرگ ترين امور دنيوى خود از او الهام مى گيرند. وما خدا را به جهت مهربانى كه به بندگانش دارد تمجيد مى كنيم؛ چرا كه براى مردم راه خلاصى را آماده كرده ودر مقابل چشم هاى تارشان نور فضيلت وحق را در شخصيت حسين شهيد (ع) بلند نموده است.

آرى، نهضت حسين (ع) منشأ عبرت ودرس بزرگى براى نوع بشر است تا چشم هاى خود را نبسته ودرِ گوش هاى خود را از دعوت هاى حق كه خداوند افرادى را براى آن به جهت بالا بردن سطح درك بشر فرستاده، نگيرند. . .

نهضت حسين (ع) همان كشتى است كه رسول كريم آن را قصد كرده است؛ پس هر كس آن را سوار شود نجات يافته وهر كس از سوار شدن بر آن كوتاهى كند غرق خواهد شد.

چه بسيار سزاوار است براى بشريتى كه در اين عصر تاريكى در مورد مسائل اخلاقى واجتماعى وحكومتى مصيبت ها كشيده، به نورانيّت حسين (ع) رو كند تا گمراه نگردد وبه حلقه هاى مبادى او تمسك كند تا غرق نگردد واز شعارهاى او بهره مند شود تا درندگان ضلالت وظالمان وگمراهان از او دور گردند. وچه قدر الآن براى ما بيش از هر وقت ديگر لازم و سزاوار است تا حرارت

شهادت حسين (ع) كه در قلب هايمان برافروخته را شعله ور كنيم، حرارتى كه هرگز سرد وخاموش نخواهد شد، حرارتى كه بسيار

ص:144

گرم بوده ودر قلب هاى ما سكنى خواهد گزيد وجهتى ندارد كه دور از سينه هاى خود آن را جست وجو كنيم، چرا كه ما مؤمنيم. وگفتار رسول كريم «همانا شهادت حسين (ع) حرارتى در قلوب مؤمنين قرار مى دهد كه هرگز خاموش نمى شود» براى ما انگيزه اى است براى درك حقيقتى اساسى، كه مدت ها از آن غافل بوده ايم وآن اينكه حرارت شهادت حسين قلب ما را فتح كرده ودر اشك هاى ما ممزوج شده است. . .(1)

دكتر «ژوزف» فرانسوى در تحقيقى تحت عنوان «شيعه وترقيّات محيّر العقول» مى نويسد:

. . . و از جمله امور طبيعى كه مؤيّد فرقه شيعه شده وتوانسته است در قلب ديگر فرقه ها تأثير گذارد، مسأله اظهار مظلوميت بزرگان دينشان است. واين مسأله از امور طبيعى به شمار مى آيد، زيرا طبع هر كس به نصرت ويارى مظلوم كشش دارد ودوست دارد ضعيف بر قوى غلبه يابد وطبيعت هاى بشرى متمايل به ضعيف است. . .

اين مصنّفان اروپايى كه تفصيل مقاتله حسين (ع) واصحابش وكشته شدن او را مى نويسند با وجود آنكه به آنان اعتقاد ندارند، ولى به ظلم وتعدّى و بى رحمى قاتلين آن حضرت ويارانش اذعان دارند ونام قاتلين آن حضرت را به بدى ياد مى كنند. اين امور طبيعى در مقابلش هيچ چيز نمى تواند بايستد. واين نكته از مؤيّدات

شيعه به شمار مى آيد. . .(2)

ص:145

خانم «ماربين» فيلسوف آلمانى مى گويد:

برخى از نويسندگان ما به جهت بى اطلاعى از كميّت وكيفيت اين شعار مترقيانه يعنى عزادارى حسينى. . . بدون هيچ اطلاعى قلم فرسايى كرده واين عزادارى حسينى را از جنون شيعه مى دانند، ولى در اين مسأله دقت نكرده كه چگونه اين عزادارى شؤون اسلام را تغيير داده است. . .

صد سال پيش شيعيان على وحسين عليهما السلام در هند انگشت شمار بودند در حالى كه امروزه سومين جمعيت بزرگ هند به شمار مى روند واين نسبت در ساير كشورها هم وجود دارد. . .

و چون اين تبليغات را با تبليغات مسيحيان مقايسه كنيم با آن همه اموال و كوشش فراوانى كه در اين راه دارند يك دهم از پيشرفت شيعه را ندارند، با آنكه مبشّران مسيحى مصيبت هاى مسيح را ذكر مى كنند كه تأثير بسزايى در بين مردم دارد ولى نمى توانند به مانند روش شيعيان حسين (ع) ترويج نمايند. وشايد به اين جهت باشد كه مصيبت هاى مسيح به درجه مصيبت هاى حسين (ع) در قلب هاى مردم تأثيرگذار نباشد واگر تاريخ نگاران ما پى به حقيقت شعار وعادات اين اقوام بيگانه ببرند آنان را به جنون نسبت نمى دهند. . .

من به چشم خود پى به صيانت وحفظ قانون محمّدى وپيشرفت مسلمانان ورونق اسلام به سبب كشته شدن حسين (ع) وپديد آمدن اين وقايع به واسطه عزادارى حسينى مى برم، كه چگونه در بين اين

قوم حقيقت سياست تجلّى پيدا كرده است كه عبارت باشد از دورى وتنفر از ظلم وجور، واين صفت نزد حكماى سياسى شريف ترين شعار وبهترين سعادت وزيباترين بهره پسنديده در انسان است،

ص:146

ومادامى كه اين ملكه براى آنان وجود دارد هرگز زير بار خوارى وذلّت نمى روند. . . سزاوار است دقت نظر كنيم كه چه نكات دقيقى به روح زندگى مى وزد كه آنان در مجالس عزاى حسينى به زبان جارى مى سازند وچه معانى را فرا مى گيرند.(1)

«بولس سلامه» شاعر مسيحى مى گويد:

إذا كان التشيع حباً لعلي وأهل البيت الطيبين الاكرمين وثورة علي الظلم وتوجعاً لما حلّ بالحسين وما نزل باولاده من النكبات في مطاوي التاريخ، فانّني شيعي.(2)

اگر تشيع به معناى محبت على واهل بيت پاك وكريم وانقلاب بر ضد ظلم واظهار همدردى با مصائب حسين وآنچه بر اولاد او از گرفتاري هاست كه در طول تاريخ بر آنان وارد شده، پس به طور حتم من شيعه هستم.

«ادوارد براون گرانويل» كه خاورشناسى انگليسى است درباره واقعه عاشورا مى گويد:

آيا اقليتى پيدا مى شود كه وقتى درباره كربلا سخن مى شنود آغشته با

حزن ودرد نگردد؟ حتى غير مسلمانان نيز نمى توانند پاكى روحى را كه اين جنگ اسلامى تحت لواى آن انجام گرفت انكار كنند.(3)

عباس محمود عقاد مى گويد: «همه مسلمانان او را يكتا مايه رستگارى وتنها حافظ عواطف انسانى مى ديده اند» .(4)

ص:147

ص:148

عزادارى از جانب شيعيان است. لذا آنان به نمايندگان واتيكان در سرتاسر عالم دستور دادند تا هر چه كتاب چاپ شده يا خطّى را كه درباره امام حسين (ع) تأليف شده جمع آورى كنند، تا از آنها در نشر وگسترش مسيحيت از طريق نشر مظلوميت مسيح استفاده نمايند؛ زيرا مسيحيان معتقدند كه مسيح همانند حسين (ع) به دار آويخته شده ومظلومانه كشته شده است.(1)

«توفيق ابوعلم» كه رئيس اداره مسجد سيده نفيسه در مصر است درباره امام حسين (ع) مى گويد:

امام حسين (ع) قصد كربلا كرد تا از يك سو دست به قيام بزند واز سوى ديگر از بيعت با يزيد خوددارى نمايد، هر چند كه براى او روشن بود كه اين قيام وامتناع به قتل او منجر خواهد شد؛ زيرا اگر او با يزيد بيعت مى كرد، يزيد درصدد به وجود آوردن تغييرات

اساسى در دين اسلام برمى آمد وبدعت هاى زيادى را بنا مى نهاد. به همين دليل است كه گفته اند: حسين (ع) ، خود وخانواده وفرزندانش را فداى جدش كرد واركان حكومت بنى اميه هم جز با قتل او متزلزل نمى شد. (2)

ص:149

وانسان را به تكامل برساند وباصفا ونورانى گرداند. گريه بر اوليا گريه عشق است وعشق كشش داشته وانسان را به معشوق مى رساند همان گونه كه بسيارى از افراد از اين راه به كمال وسعادت رسيدند و اين حقيقتى است كه از روايات استفاده شده و با تجربه مى توان به آن رسيد.

شيخ عبدالله علائلى كه از علماى اهل سنت لبنان است درباره امام حسين (ع) مى نويسد:

براى همه متفكران مسلمان آن روزگار ثابت شده بود كه يزيد با توجه به اخلاق خاص وتربيت مشخص آنچنانى، وسيله اى است وبراى هيچ مسلمانى سكوت در آن موقعيت هرگز جايز نبوده ووظيفه آنان مخالفت واعتراض آشكار بود. در اين صورت قيام حسين (ع) در حقيقت اعلام نامزدى خود براى حكومت نبود، بلكه ذاتاً وبيش از هر چيز، اعتراض به ولايت يزيد به شمار مى رفت. گواه

اين ادعا گفتار حسين (ع) به وليد است كه چون از او خواست بيعت كند گفت: يزيد فاسقى است كه فسقش براى خدا آشكار مى باشد.(1)

او همچنين مى گويد:

هر كس در زندگى دو روز دارد؛ روز زنده شدن وروز مردن، ولى تو اى حسين (ع) تنها يك روز داشتى؛ روز زنده شدن وحيات؛ زيرا هرگز نمردى وتو جان شيرين خود را بر سر عقيده پاك وهدف بزرگ وآرمان مقدس خويش دادى. به همين دليل تا حق وحقيقت واسلام در جهان زنده است تو هم زنده اى. (2)

ص:150

خالد محمد خالد كه نويسنده مصرى است درباره امام حسين (ع) وواقعه عاشورا مى گويد:

چه كسى مى توانست بهتر از اباعبدالله الحسين (ع) رهبرى آزادگان را برعهده گيرد؟ . . . بهترين فرزند از بهترين پدر. . . برجسته ترين وارث از خانواده فداكارى و قهرمانى و بخشش. . . بنابراين، روزى بايد فرا رسد كه حسين (ع) به وظيفه خود جامه عمل بپوشاند واين روز جز عاشورا، كدامين روز مى تواند باشد؟ پس روز عاشورا روز فداكارى است. اگر امروز روز فداكارى نباشد پس كدام روز، روز فداكارى است؟ !(1)

او همچنين مى گويد:

حقيقت قضيه براى هر فردى روشن بود كه حسين (ع) با بصيرت

كامل، تنها به جنگ شخصى مانند يزيد نمى رفت، بلكه هدفش مبارزه با فكر يزيد بود، همان گونه كه پدر بزرگوارش با فكر معاويه سر جنگ داشت(2)

او همچنين درباره امام حسين (ع) مى گويد:

به عقيده ما، همه عوامل شورش بر ضدّ گمراهى ها در نهاد او موجود بود. . . اين تصميم مولود ادراك صحيح او بود. . . او مى دانست كه براى نگهدارى دين مبين اسلام، احتياج به فداكارى وشايد قربانى شدن دارد. او اين تصميم را براى اين نگرفت كه مردم كوفه از او دعوت كرده بودند تا با وى بيعت كنند وحتى نمايندگانى براى اين منظور

ص:151

به سوى حضرتش فرستاده بودند. . . البته مردم كوفه مى خواستند بر ضد يزيد شورش كنند وتحت رهبرى حسين (ع) با حكومت وى مبارزه نمايند. آرى. . . حسين (ع) نمى توانست اجازه دهد كه دين خدا ودنياى مردم بازيچه دست يزيد باشد. او خود را براى مقاومت ومبارزه با حكومت پليدان آماده مى كرد تا ضربت قاطع خود را بزند. . . خواه مردم كوفه او را دعوت كرده يا نكرده باشند، او مسئوليت خود را به خوبى مى دانست وبه نداى وجدان گوش مى داد. . . وهيچ نيروى خارجى هم نبود كه او را تشويق وتحريك كند؛ زيرا احتياج به تشويق و حتى تاييد خارجى هم نداشت. . .(1)

او مى گويد: «درس بزرگ كربلا در واقع فداكارى در راه عقيده است

كه بايد براى هميشه سرمشق مسلمانان باشد ومورد ستايش قرار گيرد» . (2)

ص:152

جهت آنكه اين سرزمين با اسم كربلا ومنزلگاه حسين (ع) مقرون وعجين شده است.(1)

عبدالحميد جوده السحار مى گويد:

علاوه بر اين، حسين (ع) زندگى را از دريچه چشم حقيقت بين خود بررسى نموده وقضاوت مى كرد. افرادى كه حبّ رياست، چشم باطنشان را كور وگوششان را كر نموده نمى توانند عقيده وراه حسين (ع) را درك نموده ودر راه آن قدم بگذارند. در اين نبرد آشتى ناپذير، حتى اهل وعيال امام حسين (ع) را به عنوان خارجى به اسيرى بردند، اما امروز دنيا به حسين (ع) درود مى فرستد ونام جاويدان او با احترام ذكر مى شود، اما نام يزيد وجيره خواران وغلامان حلقه به

گوش او با ننگ وانزجار هميشگى قرين شده است.(2)

عبدالرحمان شرقاوى كه از نويسندگان واديبان وشاعران مصرى است درباره امام حسين (ع) مى گويد:

حسين (ع) شهيد راه دين وآزادگى است نه تنها شيعه بايد به نام حسين (ع) ببالد بلكه تمام آزادمردان دنيا بايد به اين نام شريف افتخار كنند.(3)

ص:153

قيام امام حسين (ع) بر ضد يزيد واجب بود؛ زيرا هنگامى كه حكومت عدل براى پياده كردن دستورات اسلام وجود داشته وحكومت ستمكار آن دستورات را تعطيل كرده باشد بر همه مسلمانان واجب است به حكومت عدل كمك كرده وستمكار را از كار بركنار كنند. از اين جهت قيام امام حسين (ع) فرزند رسول خدا (ص) بر ضدّ پيشواى ظلم وستم كه امور مسلمانان را به دست گرفته بود يعنى يزيد بن معاويه كه خداوند او و كمك كارانش را خوار كند، واجب واز بلند همّتى او بود.(1)

عبدالحميد جودۀ السحار كه نويسنده مصرى است، درباره

امام حسين (ع) مى نويسد:

حسين (ع) نمى توانست با يزيد بيعت كند وبه حكومت او تن دهد؛ زيرا در آن صورت بر فسق وفجور مهر تأييد مى گذاشت واركان ظلم وطغيان را محكم مى ساخت وبر فرمانروايى باطل تمكين مى نمود. امام حسين (ع) به اين كارها راضى نمى شد گرچه اهل وعيالش به اسارت روند وخود ويارانش كشته شوند.(2)

العبيدى كه مفتى شهر موصل بوده درباره فاجعه كربلا مى گويد:

فاجعه كربلا در تاريخ بشر نادره اى است، همچنان كه مسببين آن نيز نادره روزگارند. . . حسين بن على (ع) سنت دفاع از حق مظلوم ومصالح عموم را بنابر فرمان خداوند در قرآن وبه زبان پيامبراكرم (ص) وظيفه خويش ديد، وبدين سبب نيز نزد پروردگار

ص:154

سرور شهيدان محسوب شد ودر طول تاريخ، پيشواى اصلاح طلبان به حساب آمد ودر حقيقت به آنچه خواسته بود بلكه بالاتر از آن دست يافت.(1)

دكتر كليم صديقى كه رئيس پارلمان مسلمانان انگلستان است با الهام از قيام حسينى مى گويد:

نزد اهل تشيع، نخستين گام مؤثر در جهت صحيح، همان اوائل تاريخ آنان برداشته شد ودر قالب ردّ ونفى هرگونه سازش با نظام هاى موجود متجلى گرديد وريشه هاى آن به ردّ حاكميت يزيد از سوى امام حسين (ع) ومتعاقب آن شهادت ايشان در كربلا

بازمى گردد. وبايد اذعان كرد كه در ميان اهل تسنن اين مرحله اصلاحى هنوز آغاز نشده است. (2)

ص:155

حسين (ع) شهيد نمونه وبرجسته مجاهدان راه خدا، مشاهده كرد كه بال وپر حق شكسته وباطل از هر سو راه را بر آن بسته است. خود را ديد كه شاخ درخت نبوت و پسر آن امام شير دلى است كه هرگز از بيم ذلت سر به زير نينداخت.

خود را ديد كه برطرف كردن اين حزن واندوه واز ميان بردن اين تاريكى ها به او حواله داده شده واز او خواسته شده است. صدايى از اعماق وجودش او را ندا مى داد: تو اى پسر پيامبر! براى رفع اين شدائد هستى.

خداوند به واسطه جدّ تو تاريكى ها را برطرف وحق را ظاهر وباطل

را نابود ساخت تا بر او نازل شد ( إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ) ومردم گروه گروه در دين خدا داخل شدند. پدر تو همان شمشير برنده وقاطعى بود كه در نيام نرفت تا گردن هاى مشركان را ذليل توحيد كرد.

برخيز اى اباعبدالله مانند پدر وجدت جهاد كن واز دين خدا حمايت نما وستمكاران را دفع نما وزمين را از پليدى ظلم وستم پاك ساز. . .

چه كسى براى نجات امت قيام مى كند اگر تو قيام نكنى اى پسر على وفاطمه عليهما السلام. گويى حسين (ع) اين صدا را از اعماق وجودش مى شنيد كه به اين ندا صدا مى داد و شب و روز بر او اصرار مى ورزيد. پس حسين (ع) چاره اى جز پاسخ به اين ندا واجابت اين صدا نداشت، وبه كسانى كه او را از قيام باز داشته و مى ترساندند التفاتى نفرمود وشدت وقساوت دشمن وجسارت و بى اعتنايى او به احترام خاندان نبوت او را از جهاد در راه خدا باز نداشت؛ زيرا او

ص:156

مجاهدى بود كه به امر خدا قيام كرد وبراى او تفاوتى نداشت كه به ظاهر مغلوب باشد يا منصور؛ چون هر دو صورت برايش شرافت بود ( هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاَّ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ) . پس او در راه خدا وحق شهيد شد وقاتلانش به لعنت خدا وتمام ملائكه ومردم گرفتار شدند و او به بزرگ ترين درجات در نزد خدايش رستگار شد. ( مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ) (1)آنان همنشينى كسانى خواهد بود كه خدا نعمت خود را برآنان تمام كرده از پيامبران و صدّيقان و شهدا و صالحان و آنها رفيق هاى خوبى هستند.

محمد زغلول پاشا كه يكى از شخصيت هاى مصرى است در سخنرانى خود در حسينيه ايرانى ها مى گويد:

حسين (ع) در اين كار به واجب دينى وسياسى خود قيام كرد واين گونه مجالس عزادارى، روح شهامت را در مردم پرورش مى دهد و مايه قوت اراده آنها در راه حق وحقيقت مى گردد.(2)

احمد اسكندر كه نويسنده اى مصرى است در مقاله اى كه در روزنامه «الجمهوريه» مصر به نام «ثار الله» منتشر كرده مى نويسد:

حسين (ع) كشته شد، ولى كلام او رسالتى بزرگ گرديد. سرش بريده شد ولى براى هميشه رمز شهادت شد. خونش به زمين ريخت ولى در عصر خويش وهمه عصرها فريادى شد كه در گوش مؤمنان ومبارزان فرياد برآورد. . . كه چشمان خود را باز كنيد وبه

ص:157

اشرارى كه شما را محاصره كرده اند بنگريد وعوامل ضعف وترديد وپستى را از درون خويش ريشه كن سازيد.(1)

ص:158

ص:159

عقب موته لكان ذلك من أعظم المنكرات التى حرّمها الله ورسوله فكيف بعد هذه المدة الطويلة.(1)

. . . و اينان به صورت زده و گريبان چاك مى دهند و سخن جاهليت و منكرات ديگر بعد از مرگ او به سال هاى بسيار انجام مى دهند؛ كارهايى كه اگر بعد از مرگ او انجام مى دادند از بزرگ ترين منكرات به حساب مى آيد كه خدا و رسولش آن را حرام نموده است.

از برخى روايات استفاده مى شود كه سينه زدن در سوگ امام حسين (ع) گرچه موجب قرمز شدن سينه شود، اشكالى نداشته، بلكه امرى راجح است. اينك به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

١. ابن كثير نقل كرده كه چون اسيران را بر بدن امام حسين (ع) واصحابش مرور دادند زنان شيون كشيده، به صورت خود زدند، وزينب صدا بلند كرد: « يا محمّداه. . .» . (2)

اين در حالى است كه هرگز امام سجاد (ع) كه همراهشان بود به عمل آنان اعتراض نكرد.

٢. زمانى كه امام حسين (ع) در كربلا چنين رجز خواند:

يا دهر افّ لك من خليل كم لك بالإشراق و الاصيل

صدا به گوش زينب عليها السلام رسيد. در اين هنگام پيراهن خود را چاك داده، بر صورت خود زد وسربرهنه از خيمه بيرون آمد وفرياد برآورد:

« واثكلاه» (3) و امام حسين (ع) كه از نظر اهل سنت از اهل بيت عليهم السلام و از

ص:160

اصحاب محسوب مى گردد بر اين كار او اعتراض ننمود.

٣. از جمله ادله عدم حرمت بر سينه وصورت زدن در سوگ انبيا

واوصيا وفرزندان انبيا، خصوصاً كسانى كه بر روى زمين هيچ كس مثل آنان نبوده است، روايتى است كه احمد وديگران به سند صحيح از عايشه نقل كرده اند كه گفت:

. . . رسول خدا (ص) قبض روح شد [در حالى كه سر او در دامن من قرار داشت] (1)، آن گاه سر او را بر بالشتى قرار دادم. در اين هنگام من با زنان برخواسته وبه خود زده ومن به صورت خود مى زدم. . .(2)

محمّد سليم اسد درباره سند اين حديث مى گويد: «اين سند صحيح است» .(3)

4. عزادارى بر فراق محبوب به ويژه سيدالشهداء از نظر عرف عقلا نيز پسنديده است. جرجى زيدان مى گويد:

لا شك انّ ابن زياد ارتكب بقتل الحسين جريمة كبري لم يحدث أفظع منها فى تاريخ العالم، ولا غرو إذا تظلّم الشيعة لقتل الحسين وبكوه فى كل عام، ومزقوا جيوبهم وقرعوا صدروهم اسفاً عليه؛ لانّه قتل مظلوماً.(4)

شكى نيست كه ابن زياد با كشتن حسين (ع) جرم بزرگى را مرتكب شد كه فجيع تر از آن در تاريخ عالم واقع نشده است. لذا

ص:161

باكى نيست بر شيعه كه به جهت كشته شدن حسين (ع) اظهار تظلم كرده، بر او در هر سال بگريد، وگريبان چاك دهد، وبا اظهار تأسّف بر او به سينه هاى خود زند؛ زيرا او مظلومانه كشته شد.

5. مجرد زدن انسان به خودش در مصيبتى كه به او وارد شده، دليلى بر حرمت آن نيست؛ زيرا احمد بن حنبل به سند خود از ابوهريره نقل كرده كه شخصى اعرابى نزد رسول خدا (ص) آمد وشروع به زدن به صورت خود كرد وموى خود را مى كند و مى گفت: «من خودم را هلاك شده مى بينم» . رسول خدا (ص) به او فرمود: «چه چيز تو را هلاك نموده است؟ ! او گفت من در ماه رمضان با همسر خود جماع كردم!» حضرت به او فرمود: «آيا مى توانى يك بنده آزاد كنى؟»(1)

در اين حديث مشاهده مى كنيم كه پيامبر (ص) بر اين كار او اعتراض نكرد و او را از زدن به صورت وكندن مو نهى ننمود.

٧. ابن عباس قضيه طلاق پيامبر (ص) وهمسران خود را نقل مى كند كه در آن آمده است: عمر گفت: «من بر حفصه وارد شدم در حالى كه ايستاده بود وبه خود مى زد، وهمچنين همسران پيامبر نيز ايستاده وبه خود مى زدند» . من به حفصه گفتم: «آيا پيامبر (ص) تو را طلاق داده است؟ . . .»(2)

ص:162

ليس منّا من لطم الخدود وشقّ الجيوب ودعا بدعوي الجاهلية.(1)

از ما نيست كسى كه به صورت ها سيلى زده، يقه ها چاك دهد ومدّعى دعواى جاهليّت باشد.

برخى به اين حديث تمسّك كرده واز سينه زنى ونوحه سرايى در سوگ اولياى الهى حتى سالار شهيدان اباعبدالله الحسين (ع) منع كرده اند.

ص:163

است، مگر آنكه ادعاى مطالب جاهليت را به گونه اى تفسير كنيم كه موجب كفر شود، مانند تحليل حرام يا عدم تسليم در برابر قضاى الهى، كه در اين صورت، نفى حقيقى است.

مناوى در ذيل اين حديث مى نويسد:

اين تعبير دلالت بر عدم رضايت دارد، وسبب آن چيزى است كه اين اعمال متضمن آن است كه از آن جمله راضى نبودن به قضاى الهى است.(1)

نتيجه اينكه: اين حديث هرگز ناظر بر سينه زنى در روز عاشورا ودر عزاى امام حسين (ع) وديگر اولياى الهى نيست، عملى كه به جهت تعظيم دين وشعائر آن واظهار محبت نسبت به اهل بيت پيامبر عليهم السلام انجام مى گيرد.

ص:164

ص:165

ص:166

ص:167

ص:168

ص:169

چون حسن بن على عليهما السلام از دنيا رحلت نمود. زنان بنى هاشم براى او يك ماه نوحه سرايى كردند.(1)

ص:170

گذشته خواب بدى ديدم. حضرت فرمود: آن خواب چيست؟ عرض كردم، خواب بدى است. حضرت فرمود: چيست؟ عرض كردم: در عالم رؤيا ديدم گويا قسمتى از بدن شما جدا شده و در دامان من قرار گرفت. پيامبر فرمود: خواب خوبى ديده اى. فاطمه (دخترم) اگر خدا بخواهد پسرى به دنيا خواهد آورد كه در دامان تو بزرگ خواهد شد.

ام الفضل مى گويد: فاطمه عليها السلام حسين (ع) را به دنيا آورد واو در دامان من بود، همان گونه كه رسول خدا (ص) فرمود، تا آنكه بر رسول خدا (ص) وارد شدم وحسين (ع) را در دامنش گذاردم. به

حضرت توجه كردم، ناگهان ديدم كه اشك از چشمانش سرازير شد. عرض كردم: اى پيامبر خدا! پدر ومادرم به فدايت، چه شده كه شما را گريان مى بينم؟ حضرت فرمود: جبرئيل بر من نازل شد وخبر داد كه امتم به زودى او را به شهادت مى رسانند. عرض كردم: اين فرزند را؟ حضرت فرمود: آرى. آن گاه قسمتى از تربت خونين آن حضرت را به من داد.

اين حديث را عده اى از علماى اهل سنت نقل كرده اند، از قبيل:

- حاكم نيشابورى.(1)

- خطيب خوارزمى.(2)

- ابن صباغ مالكى.(3)

ص:171

- ابن حجر مكّى.(1)

- بيهقى.(2)

- متقى هندى.(3)

خوارزمى حنفى مى گويد:

ولمّا أتي علي الحسين من ولادته سنة كاملة هبط علي رسول الله (ص) ، اثنا عشر

ملكاً محمّرة وجوههم قد نشروا اجنحتهم وهم يقولون: يا محمد! سينزل بولدك الحسين ما نزل بهابيل من قابيل وسيعطي مثل اجر هابيل ويحمل علي قاتله مثل وزر قابيل. قال: لم يبق في السماء ملك إلاّ و نزل علي النبي يعزّيه بالحسين ويخبره بثواب ما يعطي ويعرض عليه تربته، والنبي يقول: اللّهم اخذل من خذله واقتل من قتله ولاتمتعه بما طلبه.

ولمّا اتت علي الحسين من مولوده سنتان كاملتان خرج النبي في سفر، فلمّا كان في بعض الطريق وقف فاسترجع ودمعت عيناه، فسئل عن ذلك فقال: هذا جبرئيل يخبرني عن ارض بشاطئ الفرات يقال لها: كربلاء، يقتل فيها ولدي الحسين بن فاطمة. فقيل: من يقتله يا رسول الله (ص) ؟ فقال: رجل يقال له يزيد، لابارك الله في نفسه. وكانّي انظر إلي منصرفه ومدفنه بها وقد اهدي رأسه. . . ثم رجع النبي من سفره ذلك مغموماً، فصعد المنبر

ص:172

فخطب ووعظ. . . اللّهم وقد اخبرني جبرئيل بانّ ولدي هذا مقتول مخذول. . .(1)

چون از ولادت امام حسين (ع) يك سال كامل گذشت دوازده ملك در حالى كه صورت هايشان قرمز بود وبال هاى خود را گسترده بودند بر رسول خدا (ص) فرود آمده، گفتند: اى محمد! زود است كه بر فرزندت حسين آنچه از طرف قابيل بر هابيل وارد شد، بيايد وزود است كه همانند اجر هابيل به او داده شود، وبر قاتل او همانند عذاب قابيل داده خواهد شد. آن روز در آسمان ملكى نبود جز آنكه بر پيامبر (ص) نازل شده وبه او در مصيبت حسين (ع) تسليت گفت، واز ثوابى كه به او داده مى شود خبر داد، ونيز تربت امام حسين (ع) را بر پيامبر (ص) عرضه كرد. پيامبر (ص) فرمود: بار خدايا! هر كس او را خوار كند او را خوارگردان، وهر كس او را مى كشد به قتل رسان، وبه آنچه را دنبال مى كند او را بهره مند مساز.

هنگامى كه دو سال كامل از ولادت امام حسين (ع) گذشت پيامبر (ص) به سفر رفت. در بين راه توقف نمود وكلمه استرجاع إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ را بر زبان جارى ساخت وچشمانش پر از اشك شد. از علت آن سؤال شد؟ حضرت فرمود: اين جبرئيل است كه مرا از سرزمينى در شطّ فرات به نام كربلا خبر مى دهد كه فرزندم حسين پسر فاطمه در آنجا به قتل خواهد رسيد. عرض شد: چه كسى او را به قتل مى رساند؟ فرمود: مردى به نام يزيد، خداوند او را مبارك نگرداند. وگويا نظر

مى كنم به بازگشت ومدفنش در

ص:173

كربلا در حالى كه سرش را هديه مى برند. . . پيامبر (ص) در حالى كه محزون بود از سفر خود بازگشت. بر بالاى منبر رفت وخطبه خواند ومردم را موعظه نمود. . . آن گاه عرض كرد: بار خدايا! مرا جبرئيل خبر داده كه اين فرزندم كشته وخوار خواهد شد. . .

ص:174

زودى خواهند كشت. واگر مى خواهى مكانى را كه در آنجا به قتل مى رسد به تو نشان دهم. فرشته دستى زد واز خاك قرمز آن مكان آورد. ام سلمه آن را برداشته ودر مقنعه اش گذارد. ثابت گفت كه به ما خبر رسيده كه اين خاك كربلاست.

ص:175

وفرمود: اى عايشه! قسم به كسى كه جانم به دست اوست اين امر مرا محزون مى كند. اين چه كسى است از امتم كه بعد از من حسين را به قتل مى رساند؟ !

ص:176

تو را به گريه در آورده است؟ گفت: رسول خدا (ص) را در عالم خواب مشاهده كردم در حالى كه بر سر ومحاسنش خاك نشسته بود. عرض كردم: شما را چه شده اى رسول خدا (ص) ؟ حضرت فرمود: لحظه اى قبل شاهد كشته شدن حسينم بودم.

ص:177

دستش اشاره به مكانى كرد وفرمود: «آنجا محلّ ريختن خون هاى آنان است.(1)

ج) حافظ طبرانى به سند صحيح از شيبان كه عثمانى بود نقل كرده كه گفت: على (ع) هنگامى كه به كربلا رسيد برافروخته شد وفرمود: «در اين

مكان شهدايى هستند كه براى آنان همانندى نيست به جز شهداى بدر» (2)

ص:178

وخدا لعنت كند امتى را كه كشته شدنت را شنيد وبه آن رضايت داد.

ص:179

عبور دادند. چون نگاه زنان به كشته ها افتاد صيحه وشيون كرده وبر صورت خود زدند.

راوى مى گويد: به خدا سوگند! زينب را فراموش نمى كنم كه براى حسين (ع) ندبه مى كرد وبا صوت حزين ودل شكسته ندا مى داد:

يا محمّداه، صلّي عليك مليك السماء، هذا حسينك مرمّل بالدماء، مقطّع الاعضاء، وبناتك سبايا، إلي الله المشتكي، وإلي محمد المصطفي وإلي علي المرتضي وإلي فاطمة الزهراء، وإلي حمزة سيدالشهداء. يا محمّداه، هذا حسين بالعري، تسفي عليه ريح الصبا، قتيل أولاد البغايا، واحزناه، واكرباه عليك يا اباعبدالله، اليوم مات جدي رسول الله، يا اصحاب محمّد! هولاء ذريّة المصطفي يساقون سوق السبايا.

اى محمد! فرشتگان آسمان بر تو درود فرستند، اين حسين توست كه در خون غوطه ور است. اعضايش قطع شده ودختران تو به اسارت رفته اند. به سوى خدا ومحمّد مصطفى وعلى مرتضى وفاطمه زهرا وحمزه سيدالشهدا عليهم السلام شكايت مى كنم. اى محمد! اين حسين است در اين بيابان كه باد صبا بر او مى وزد. او كشته شده به

دست اولاد زناست. امان از حزن تو ومصيبت بر تو اى اباعبدالله! امروز جدم رسول خدا رحلت نمود. اى اصحاب محمد! اينان ذريّه مصطفى مى باشند كه همانند اسيران مى برند.

راوى مى گويد: «به خدا سوگند! در آن هنگام زينب هر دشمن و دوستى را به گريه درآورد» .(1)

ص:180

ص:181

را مشاهده كردم كه ما بين اين دو لب ها را مى بوسيد. آن گاه شروع به گريه كرد.

ص:182

نزديك تر شوند. اينك به نمونه هايى از آن (مرثيه سرايى به شعر) اشاره مى نماييم:

ص:183

فليت قبلك كان الموت صادفنا لمّا نعيت و حالت دونك الكثب

ما تو را از دست داديم آن گونه كه زمين باران را از دست مى دهد و از زمان غيبت تو وحى و كتاب ها از ما غائب شد.

اى كاش قبل از تو مرگ بر ما مى رسيد و چو خبر مرگ تو مى رسيد در برابر تو انبوهى از شن قرار داشت.

ص:184

پس جودكن بر او به اشك ها و فرياد برآور در فقدان كسى كه مثل آن در روزگار يافت نمى شود.

و گذشتگان همانند محمّد را از دست ندادند و نه مثل آن تا روز قيامت از دست داده نمى شود.

ص:185

ستاره ها و ماه در مرگ او گرفتند و به لرزه در آمد تپه هاى دره هاى ابطح.

و به لرزه در آمد تمام كوه هاى يثرب و نخل هاى آن به جهت وارد شدن مصيبت جانسوز.

ص:186

كسى كه ما به واسطۀ او به راه هاى حق هدايت يافتيم درحالى كه ما راه را نمى شناختيم.

ص:187

بعضى آگاه هستند سؤال مى كنى؟

پس آن شخص آگاه گفت كه حمزه به خاك سپرده شد. او وزير رسول خدا بود و خوب وزيرى بود.

صاحب عرش او را به سوى حق دعوت كرد، به سوى بهشتى كه در آن زنده و شادمان است.

و كعب بن مالك در سوگ حمزه مى گويد:

صفيّة قومي ولاتعجزي

صفيه! برخيز و عاجز نشو و زنان را بر مصيبت حمزه بگريان.

و هرگز ملول و خسته مشو از طولانى شدن گريه بر شير خدا در (زمان) حركت.

به طور قطع او عزت يتيمان ما و شير حوادث در ميدان ها بود.

او قصدش به اين كار رضايت احمد و خشنودى صاحب عرش و عزت بود.

ص:188

اى چشم! جود كن و بخل به اشك با حقيقت نكن و كوتاهى مكن.

بر آقايى كه خوف دورى از او كمر ما را شكسته، و حضورى

كريمانه و نفسى كريم داشت.

ص:189

جنگيدند تا كشته شدند ولى خُبيب وهمراه او خود را تسليم كردند. در بين راه همراه او خواست كه بر آنان شمشير بكشد كه او را نيز با سنگ به شهادت رساندند. ودر آخر هم خُبيب را به اهل مكه تسليم نمودند واهل مكه او را به دار آويختند. حسان درباره آنان مى گويد:

صلّي الإله علي الذين تتابعوا

درود خدا بركسانى كه پياپى آمدند در روز رجيع و كريمانه جنگيده و بر زمين افتادند.

سردستۀ آن سريه و اميد آنان مرشد و جلودارشان ابن بكير و خُبيب بود.

و نيز در سوگ آنان گريه كنان مى گويد:

صلّي الإله علي الذين تتابعوا

چه شد چشمانت از اشك ها قطع نمى شود و بر سينه همانند لؤلؤ حركت كنند سرازير است.

بر خبيب، جوانمرد جوان مردان كه آگاه بوده و تا هنگام مرگ كمترين ترس و عجله اى از روى جهل و حماقت نداشتند.

ص:190

يا عين جودي بفيض غير ابساس علي كريم من الفتيان لبّاس

اى چشم سخاوت كن به فيض بدون كُندى بر كريمى از جوانمردان كه لباس به مردم مى پوشانيد.

ص:191

جماعتى را به نجد فرستاد، آنان حركت كرده ودر كنار چاه «معونه» فرود آمدند. نامه رسول خدا (ص) را به عامر بن طفيل دادند، ولى او در آن نظر نكرد، وهم فرستاده را به قتل رسانيد وهم با كمك قبايل ديگر، آن عده از مسلمانان كه به نجد فرستاده شده بودند را كشتند.

عبدالله بن رواحه بر نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى از شهداى اين واقعه گريسته، مى گويد:

رحم الله نافع بن بديل

خدا رحمت كند نافع بن بديل را رحمتى طلب شده از ثواب جهاد.

او صابر، راستگو و وفادار بود و هنگامى كه مردم زياده روى مي كردند او گفتارش درست بود.

حسان بن ثابت گريه كنان درباره آنان مى گويد:

علي قتلى معونة فاستهلّي بدمع العين سحاً غير نزر

بركشتگان معونه با صداى بلند بگرييد همراه با اشك ديده ريزان كه كم نيست.

ص:192

اى چشم سخاوت كن به اشك بدون سنت در مصيبت عثمان بن مظعون.

بر مردى كه درب بهشت رضوان خزينه دار آن است، خوشا به حال كسى كه چنين از دست رفته و دفن شده است.

ص:193

و زمين خوردن ابن خير زيد را مشاهده نمى كردم، او كه چنان در آنجا بر زمين خورد كه از پاى در آمد.

ص:194

سبط بن جوزى از سدّى نقل مى كند كه گفت:

انّ اوّل من رثي الحسين (ع) عقبة بن عمرو العبسي.(1)

اوّل كسى كه در سوگ حسين مرثيه سرايى كرد عقبۀ بن عمرو عبسى بود.

با مرور كتب تاريخى پى مى بريم كه شعرايى بوده اند كه درباره مصيبت امام حسين (ع) شعر سروده اند اينك به برخى از آنان اشاره مى كنيم:

ص:195

تبكي علي آل النبي محّمد ما اكثرت في الدمع لا بل اقلّت

جولان نمود بر ديده ام ابرهايى از روى عبرت و خوب نشد بعد از گريستن تا اين كه با دارو بهبودى يافت.

مى گريد بر آل پيامبر محمد (ص) ، و او زياده روى در گريستن نكرده بلكه كم گريسته است.

ص:196

ذريه و فرزندان عمويم در جايى كه ضايع شدند و عده اى اسير و عده اى در خون غوطه خوردند.

نبود اين پاداش من هنگامى كه شما را نصيحت كردم و نبايد در حق ارحام من اين گونه بدرفتارى مى كرديد.

ص:197

ص:198

و ستارگانى افول كرده و قضايايى كه بدن را مى لرزاند اتفاق افتاد و پرده هايى كه هتك شده و گريبان هايى كه چاك داده شد.

و براى پيكان هاى نيزه ظلم ها و براى نيزه ناله و براى اسب بعد از شيهه شيونى بود.

پس كيست كه از جانب من نامه اى به حسين فرستد گرچه نفس ها و قلب ها از آن كراهت دارد.

كشته شدۀ بدون جرم، گويا لباسش با آب ارغوان رنگ شده و خضاب گشته است.

بر مختار از آل هاشم درود فرستاده مى شود ولى با فرزندانش جنگ مى شود به طور حتم اين امر عجيب است.

اگر گناه من محبت آل محمد است پس اين گناهى است كه از آن توبه نمى كنم.

آنان شفيعان من در روز حشر و موقف من مى باشند و دوستى آنان براى شافعى ظرفيت بزرگى است.

ص:199

بها قتلوا سبط النبي محمد

وبا عوا هذاك الرشد بالمال و المُلك

و ضاعت دماء بالعراق عزيزةُ

مكرمَة اذ كان راما من المسك

فياويل اقوام طغاة تعرّضوا

لتلك الدماء الفاطميّات بالسفك(1)

آشكار شد كربلا درحالى كه پر از اندوه و بلا بود پس برخيزيد همراه من در آن سرزمين و توقف كنيد تا بگرييم.

در آن سرزمين سبط پيامبر (محمد (ص)) را به قتل رساندند و آن انسان كامل را به مال و حكومت فروختند.

در عراق خون هايى گران قدر و مورد احترامى بودند كه ريخته شد؛ زيرا آن (خون ها) مانند گياهى از مُشك بودند.

اى واى بر اقوامى طغيان گر كه متعرض آن خون هاى فاطمى شده و بر زمين ريختند.

ص:200

و چون برخى زندگانى را ذلت برخود ديدند و مرگ با عزت حرام نيست.

امتناع كردند از اينكه زندگى را بچشند درحالى كه ذلّت برآنان وارد شده بود و لذا با مرگى از دنيا رفتند كه مورد مذمت نبود.

ص:201

كيست متكفل يتيمان و عهده دار فقيران كيست بى نياز كننده و كسى كه هر مسكينى را پناه دهد.

به خدا بعد از ازدواج با او باكسى ازدواج نمى كنم تا بين شن و گل دفن شوم.

ص:202

او را گرفتند.

آن گاه از خانه خارج شد وخود را به كربلا رسانيد. نظر بر قتلگاه حسين (ع) وكشته شدگان همراهش انداخت وبر آنان استغفار نمود. سپس به طرف مداين آمد. وى در سوگ شهيدان به خون خفته، در قصيده اى مى گويد:

يقول امير غادر و ابن غادر

مى گويد اميرى پيمان شكن و فرزند پيمان شكن، آگاه باشد من بودم كه به حسين پسر فاطمه چنين گفتم.

و نفسم را به جهت خواركردن و كناره گرفتن از او و بيعت با اين بيعت شكننده سرزنش مى كنم.

من از يارى نكردن حسين پشيمانم و هر كسى كه او را پشتيبانى نكرد پشيمان است.

و من چون از حاميان او نبودم لذا حسرتى مى خورم كه هميشه با من

است.

خداوند سيراب كند ارواح كسانى را كه او را در نصرتش دست به دست هم دادند سيرابى دائمى از آب باران.

ص:203

من بر جسدهاى آنان و محل فرود آنان توقف كردم پس نزديك بود كه روده ها پاره شده و اشك ها ريزان شوند.

از اين بحث گسترده مى توان پاسخ ابن تيميه را به خوبى داد، آنجا كه درباره امام حسين (ع) مى گويد:

. . . ومات وما فعل احد لا من المسلمين ولا غيرهم مأتماً ولا نياحة علي ميت ولا قتيل بعد مدة طويلة من قتله.(1)

. . . و مرد در حالى كه هيچ يك از مسلمانان و ديگران ماتمى بر او نگرفته و بر هيچ مرده و كشته شده اى بعد از مدت طولانى از كشته شدنش نوحه خوانى نكردند.

زيرا همان گونه كه ذكر شد بسيارى از بزرگان صحابه و تابعين در سوگ بزرگان خود و نيز امام حسين (ع) شعر سروده و نوحه سرايى كرده اند.

ص:204

ص:205

ص:206

١٢. حول الاحتفال بذكري المولد النبوي الشريف، محمد بن علوي مالكي، چاپ دهم، قاهره، مطبعة دار جوامع الكلم، ١4١٨ه. ق.

١٣. ذخيرة الدارين، عبدالمجيد بن محمدرضا حسينى حائري، انتشارات تحسين، ١4٢١ه. ق.

١4. روح مجرد، علامه حسينى طهرانى، انتشارات حكمت، ١4١4ه. ق.

١5. سفينة البحار، محدث قمى، بيروت، دار المرتضى.

١6. شرح كرمانى بر صحيح بخاري، دار احياء التراث العربي، ١4٠١ه. ق.

١٧. شرح نهج البلاغة، ابن ابي الحديد، بيروت، دار احياء التراث العربي، ١٣٨٧ه. ق.

١٨. صحاح اللغه، جوهري، دار العلم للملايين.

١٩. عيد الغدير، بولس سلامة، تهران، المؤسسة الثقافية لهيئة انصار الحسين، ١4١٠ه. ق.

٢٠. عيون اخبار الرضا، شيخ صدوق، بيروت، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات، ١4٠4ه. ق.

٢١. فتاوي اللجنة الدائمة، گروه دائمى فتواي وهابيان، رياض، مكتبة المعارف.

٢٢. فتاوي منار الإسلام، محمد بن صالح العثيمين، رياض، دار الوطن.

٢٣. الفتاوي، شيخ محمود شلتوت، چاپ هفدهم، قاهره، دار الهادي، ١4١١ه. ق.

٢4. فتاوي اللجنة للدائمة، شيخ احمد درويش، رياض، دار المؤيد.

٢5. فتح المجيد بشرح عقيدة التوحيد، دارالكتاب العربي، بيروت، لبنان، ١4١٧ه. ق.

ص:207

٢6. فيض القدير، محمد عبدالرئوف مناوي، بيروت، دار الكتب العلمية، ١4٢٢ه. ق.

٢٧. قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حميري، قم، مؤسسة آل البيت.

٢٨. كافى، محمد بن يعقوب كلينى، بيروت، دار الاضواء.

٢٩. الكامل في التاريخ، ابن اثير، بيروت، دار صادر، ١٣٩٩ه. ق.

٣٠. كتاب العين، خليل بن احمد فراهيدي، قم، اسوه.

٣١. لهوف، سيد بن طاوس، مطبعة مهر، ١4١٧ه. ق.

٣٢. مجموع فتاوي و مقالات متنوعه، شيخ عبدالعزيز بن عبدالله بن باز، رياض، الرائسة العالمة لادارات البحوث العلمية و الدعوة و الارشاد.

٣٣. مستدرك الوسائل، حاج حسين نوري، قم، مؤسسة آل البيت.

٣4. المستدرك علي الصحيحين، حاكم نيشابوري، بيروت، دار المعرفة، ١4٠6ه. ق.

٣5. المصنف في الأحاديث والآثار، ابن ابي شيبه، بيروت، دار الفكر، ١4٢٠ه. ق.

٣6. المعجم الكبير، طبرانى، داراحياء التراث العربي، بيروت.

٣٧. منهاج السنة، ابن تيميه، بيروت، دار الكتب العلمية، ١4٢٠ه. ق.

٣٨. وسائل الشيعه شيخ حر عاملى، تهران، دار الكتب الاسلامية.