كمكهاى اوليه ويژه حج

مشخصات كتاب

عنوان و نام پديدآور : کمکهای اولیه (ویژه حج)/حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج وزیارت

مشخصات نشر : [ بی جا]: مشعر، 1375

مشخصات ظاهری : 127ص

وضعیت فهرست نویسی : در انتظار فهرستنویسی (اطلاعات ثبت)

يادداشت : چاپ اول

شماره کتابشناسی ملی : 3403596

ص:1

اشاره

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

فصل اول: علائم حياتى

علائم حياتى

اشاره

به هنگام برخورد با حادثه و مصدوم، همواره لازم است، ابتدا ارزيابى كلى از مصدومصورت گيرد، در اين مرحله از ارزيابى نيازى به تشخيصصدمه و بيمارى نبوده وصرفاً درصدد بررسى وضع كلى سلامت مصدوم هستيم. چرا كه اين علائم در تعداد بسيارى از بيماريها وصدمات، مى تواند تغيير كند و بهصرف تغيير يك يا دو مورد از آنها نمى توان تشخيص بيمارى خاص را مطرح ساخت.

اين علائم عبارتند از هوشيارى و درجات آن، تنفس، نبض، ضربان قلب، درجه حرارت، فشار خون، رنگ پوست و اندازه مردمك چشمها كه توضيح مختصر هر كدام آمده است:

1- درجه هوشيارى

اولين اقدام در مصدومى كه روى زمين افتاده ارزيابى درجه هوشيارى وى مى باشد. امدادگر بوسيله تكان دادن مصدوم وصدا كردن وى (به اسم يا به هرصورت ممكن) درجه هوشيارى او را بررسى مى كند. فرد در حال طبيعى

ص:10

كاملًا هوشيار بوده و نسبت به محيط خود آگاهى دارد، از زمان ومكان خود اطلاع داشته و به تحريكات (دردناك،صوتى و غيره) پاسخ مى دهد.

هوشيارى درجات گوناگون داشته و از هوشيارى كامل، حواس پرتى مختصر (مثلًا در افراد مست)، خواب آلودگى تا اغما (بى هوشى) كه كاملًا بيهوش هستند و حتى به تحريكات دردناك نيز جواب نمى دهند، متغير است.

2- تنفس

تنفس؛ عبارت است از وارد كردن هوا به داخل ششها (دم) و خارج كردن آن ا ز ششها (بازدم). پس تنفس از دو مرحله «دم» و «بازدم» تشكيل شده است.

در بررسى تنفس بايد سه مسأله را مشخص ساخت؛ «عمق»، «تعداد» و «نظم تنفس».

تعداد تنفس عبارت است از تعداد دم يا بازدم كه در دقيقه انجام مى شود. اين تعداد در بزرگسالان 20- 12 بار در دقيقه مى باشد؛ يعنى فرد در يك دقيقه 20- 12 بار دم و بازدم انجام مى دهد. در اطفال اين رقم به 24- 20 بار در دقيقه مى رسد.

3- نبض

اشاره

نبض، ضربه اى است كه پس از قرار دادن انگشت روى يك سرخرگ سطحى بدن، احساس مى شود. نبض، چيزى جز انبساط سريع ديواره سرخرگ نيست. آغاز اين انبساط ابتداى سرخرگ آئورت است، وقتى كه بطن منقبض مى شود و خون را با فشار در سرخرگ آئورت مى ريزد و آن را منبسط

ص:11

مى سازد. انبساط و برگشت سريع ديواره آئورت بهصورت موجى با سرعت زياد (در حدود 9 متر بر ثانيه) در تمام طول سرخرگها، سير مى كند و نبض را بوجود مى آورد. (شكل)

عبور خون از داخل سرخرگها باعث ضربه به ديواره سرخرگ مى شود، كه به اين ضربه نبض مى گويند. چون اين نبض يا ضربه همزمان و هم تعداد با ضربان يا انقباض قلب است، بنابر اين با شمارش تعداد نبض مى توان به تعداد ضربان قلب پى برد.

توجه داشته باشيد كه عدم لمس نبض به معناى مرگ نيست ولى وجودآن دليل بى چون و چراى زندگى است.

لمس نبض

نبض در تمامى سرخرگهاى بدن وجود دارد اما ما فقط آنهايى را قادر به لمس هستيم كه تا حدودى سطحى باشند و ثانياً در زير آن بافت سفتى مثل استخوان يا عضله وجود داشته باشد تا سرخرگ را روى آن فشار دهيم.

نُه نقطه براى گرفتن نبض وجود دارد كه سه تا از مهمترين آنها عبارتند از:

شكل (1)- حركت موج نبض- نبض سنج و منحنى آن

ص:12

شكل (2)- مهمترين نقاط گرفتن نبض در بدن انسان

1- سرخرگ زند زبرين (راديال)، رايج ترين محل گرفتن نبض بوده، در سطح داخلى مچ سمت بالاتر از انگشت شست لمس مى شود.

2- سرخرگ گردنى (كاروتيد)، در دو طرف سيب آدم و كمى در عمق

3- سرخرگ لامى (فمودرال)، در كشاله ران

4- نبض در قسمت آرنج براكيال

5- نبض در قسمت گيج گاهى تمپورال

طرز گرفتن نبض سرخرگ زند زبرين:

1- سه انگشت ميانى خود را روى سرخرگ در محل نبض قرار دهيد، بطوريكه انگشت اشاره شما به طرف قلب قرار گيرد (به طرف سمت بالاى دست مصدوم) و انگشت شست شما در سطح زبرين مچ مصدوم قرار گيرد.

توجه داشته باشيد كه با انگشت شست هيچ وقت نبض نگيريد، چرا كه نبض

ص:13

انگشت شست خودتان شما را به اشتباه مى اندازد.

2- بعد از قرار دادن سه انگشت ميانى بر روى سرخرگ زند زبرين و انگشت شست در زير مچ، با انگشتان خود كمى به سرخرگ فشار آوريد تا نبض را لمس كنيد. حال در همين وضعيت يك دقيقه تمام، تعداد نبض ها را بشماريد.

3- اگر نبض مورد بررسى ضعيف باشد يا اصلًا لمس نشود بهتر است كه نبض سرخرگ گردنى را امتحان كنيد. (شكل)

شكل (3)- الف- نبض زند زبرين؛ ب- نحوه گرفتن نبض گردنى

مشخصات نبض عبارتند از: تعداد نبض در يك دقيقه و حجم نبض.

تعداد نبض با توجه به سن و جنس و جثه افراد متغير است. در افراد بالغ و سالم 80- 60 بار در دقيقه و در اطفال 100- 80 بار در دقيقه معمولًا طبيعى در نظر گرفته مى شود.

ص:14

4- ضربان قلب

قلب با هر انقباض و انبساط خود ضربه را به ديواره جلويى قفسه سينه وارد مى كند كه با قرار دادن كف دست بر روى اين ناحيه مى توان اين ضربات را لمس و آنها را شمرد كه باضربان قلب مساوى خواهد بود. همچنين با قرار دادن گوشى پزشكى يا قرار دادن گوش در روى قفسه سينه مى توانصداى قلب را شنيد و از ضربان آن مطمئن شد. «عدم احساس ضربان قلب دليل مرگ نيست».

تعداد ضربان قلب نوزادان 140 تا 150 بار در دقيقه، افراد بالغ 75 بار در دقيقه، پيرها 80 تا 85 بار در دقيقه مى باشد.

5- درجه حرارت بدن

درجه حرارت بدن همواره در حد معينى بين 5/ 37- 8/ 36 درجه سانتى گراد تنظيم مى شود. حفظ اين درجه حرارت براى انجام اعمال طبيعى بدن الزامى است. در جريان بعضى بيماريها اين تنظيم بهم خورده و حرارت بدن بالاتر (تب) و يا پايين تر مى رود. كاهش درجه حرارت بدن در مواردى مثل سوء تغذيه، سرماخوردگى و شوك ديده شده و افزايش آن (تب) در موارد مثل بيماريهاى عفونى و گرمازدگى ديده مى شود.

نكته: توجه داشته باشيد كه افزايش درجه حرارت بدن معمولًا با افزايش تعداد نبض و تنفس همراه است. اين بدان معنا است كه با پايين آمدن تب بايد تعداد نبض و تنفس نيز كاهش يابند، در غير اينصورت پايين آوردن درجه حرارت بدن به تنهايى ممكن است تغيير مطلوبى نباشد.

ص:15

6- فشار خون

خونى كه از داخل سرخرگها عبور مى كند به ديواره آن فشارى وارد مى كند كه اين فشار را «فشار خون» گويند. در حقيقت فشار خون نشانگر فشار و قدرتى است كه خون توسط آن به جلو رانده مى شود.

فشار خون داراى يك ميزان ماكزيمم (حداكثر) و يك ميزان مى نيمم (حداقل) مى باشد. در هنگام تعيين و گزارش فشار خون هر دو ميزان بايد ذكر شوند. اين ميزانها بر حسب ميلى متر جيوه (م. م. ج) سانتى متر جيوه (س. م. ج) بوده و مى توان از هر كدام از واحدهاى فوق استفاده كرد. فقط بايد توجه داشت كه هر دو ميزان با يك واحد گزارش شوند. گزارش فشار خون بهصورت عدد كسرى است كهصورت آن فشار خون «ماكزيمم» و مخرج آن فشار خون «مى نيمم» مى باشد، بدينصورت مى نيمم ماكزيمم و آن را بهصورت «ماكزيمم روى مى نيمم» مى خوانند. بطور مثال:

كسيكه فشار خون ماكزيمم وى 120 (م. م. ج) و فشار خون مى نيمم وى 80 (م. م. ج) است بدينصورت نوشته شده 12080 م. م. ج يا 128 س. م. ج و بدينصورت خوانده مى شود «120 روى 80» يا «12 روى 8». (شكل)

شكل (4)- اندازه گيرى فشارخون

ص:16

روش تعيين فشار خون در كتاب آموزش امدادگران آمده است.

7- رنگ پوست

رنگ پوست به مقدار خونى كه از آن مى گذرد و همچنين رنگدانه هايى كه در ضخامت پوست قرار دارند بستگى دارد. تغيير رنگ مهم پوست شامل رنگ پريدگى و آبى و كبود يا سيانوزه مى باشد. پوست سفيد يا رنگ پريده در جريان شوك، غش، حمله قلبى و ترس و پوست كبود در موارد خفگى يا بعضى از مسموميتها و كمبود اكسيژن ديده مى شود.

توجه داشته باشيد كه خون مردگى جزء سيانوز محسوب نمى شود.

8- مردمك چشم

مردمكها در افراد سالم، در حال طبيعى داراى حدود مرتب و اندازه كاملًا مساوى هستند. مردمكها با نور زياد تنگ و با نور كم گشاد مى شوند (انعكاس مردمك) تا ميزان نورى كه وارد چشم مى شود را تنظيم كنند. تغيير در اندازه مردمك يك يا دو چشم در هنگام فوريتها بسيار مهم است.

مردمك منقبض يا نقطه اى نشانگر اغماء يا مسموميت يا مواد مخدر مى باشد.

بعد از مرگ مردمك كاملًا گشاد شده و در برابر نور منقبض نمى شود.

ص:17

فصل دوم: گرمازدگى در ايام حج

گرما زدگى در ايام حج

چون سرزمين عربستان داراى آب و هوايى خشك و سوزان مى باشد و هر ساله به علت بى احتياطى، تعداد زيادى از حجاج دچار گرما زدگى مى شوند؛ بخصوص در ايام تشريق كه در اثر دير رسيدن به آنها به علت كهولت سن و يا بعضى از امراض درونى حتى تا سر حد مرگ پيش مى روند. پس بر ما است به عنوان مسؤول يا روحانى گروه، قبل از عزيمت به سفر حج، در كلاسهاى آموزش زائرين، موارد پيشگيرى از گرمازدگى را آموزش داده، انشاء اللَّه بتوانيم با آشنا كردن حجاج به نكات ذيل از موارد فوق بكاهيم:

1- توصيه شود چند هفته قبل از وارد شدن در محيط گرم عربستان، در زير آفتاب در شهر يا روستاى خود راه پيمايى كنند و بدين ترتيب بدن به گرما عادت كرده و از گرمازدگى جلوگيرى خواهد شد.

2- در اين سفر سعى كنيد از حجاج محترم بخواهيد لباس نخى و نازك و رنگ سفيد يا روشن همراه داشته باشند و سعى شود از پوشيدن لباسهاى نايلونى و موادى مشابه پرهيز نمايند.

ص:18

3- به زائرين توصيه نماييد براى زيارت و طواف و خريد بازار، حتى الامكان در روز از رفتن زير اشعه خورشيد پرهيز نمايند و بهتر است در شب و ياصبح زود در هواى خنك انجام شود.

4- افراد چاق بايد وزن اضافى خود را كاهش دهند.

5- نوشيدن آب و مايعات به مقدار فراوان (مصرف آب نوشيدنى خالص بهتر از نوشابه هاى ساختگى است).

6- آب خنك در بعضى از اشخاص ايجاد ناراحتى معده و ايجاد تهوع و استفراغ مى كند بنابر اين نوشيدن آبى كه زياد سرد باشد توصيه نمى شود.

7- هنگام فعاليت در محيط گرم، نوشيدن مكرر آب از گرمازدگى جلوگيرى مى كند.

8- از استحمام با آب گرم پرهيز كنند.

9- بوسيله بادبزن دستى دائماً جريان هوا روى پوست ايجاد كنند تا به تبخير شدن عرق كمك كند.

10- در ايام تشريق آفتاب و گرماى بيش از حد، آن هم در بيرون چادرها و در بين راهى كه تا جمرات و قربانگاه فاصله است عده اى را دچار گرمازدگى و بيمارى مى نمايد و كوچكترين مسامحه و غفلت عواقب سوئى را بدنبال دارد، پس به زائران سفارش شود كه حتى المقدور از چادرها خارج نشوند و هنگامى كه قصد رمى جمرات و رفتن به مسلخ را دارند، با كاروان و بطور گروهى حركت نمايند؛ زيرا گم شدن در منا و پيدا نكردن راه چادرها در محلى كه همه جاى آن پوشيده از چادر مى باشد، كار آسانى نيست و گرما و تابش شديد آفتاب نيز مزيد بر علت بوده و ممكن است خطراتى تا سرحد مرگ را بهمراه داشته باشد.

ص:19

انواع گرمازدگى

اشاره

حرارت بدن توسط سوخت و ساز مواد غذايى ايجاد مى شود. براى اينكه حرارت بدن هميشه در حد تقريباً ثابتى قرار گيرد، بدن حرارت اضافى را به چهار طريق: تنفس، تعريق، تشعشع و هدايت از دست مى دهد. دماى بدن تقريباً هميشه روى 2/ 37 درجه سانتى گراد است و مركز تنظيم حرارت در مغز بوسيله روشهاى فوق مانع از بالا يا پايين رفتن شديد حرارت بدن مى شود.

هرگاه فردى در برابر گرما قرار گيرد، بدن بوسيله افزايش ميزان تعريق و تنفس و همچنين فرستادن خون بيشتر به پوست، سعى در خنك كردن خود مى كند. آسيبهاى حاصل از گرما، بر اساس شدتشان، به سه گروه تقسيم مى شوند:

1- گرما زدگى خفيف

2- گرما زدگى متوسط

3- گرما زدگى شديد

1- گرما زدگى خفيف

اين حالت زمانى پيش مى آيد كه فردى به مدت طولانى در معرض حرارتى نه چندان بالا قرار گيرد. علائم اغلب بهصورت گرفتگى عضلانى، خستگى مفرط و گاهى سرگيجه مى باشد.

كمكهاى اوّليه:

1- مصدوم را به محل خنكى منتقل سازيد.

2- به مصدوم محلول «(1)» يا محلول آب نمك و شكر (1 قاشق


1- -: محلول قندى نمكى استاندارد كه در موارد اسهال به مريض داده مى شود. يك بسته آن را دريك ليتر آب حل كرده و سپس استفاده مى كنند.

ص:20

چايخورى نمك با 8 قاشق چايخورى شكر در يك ليتر آب) بدهيد.

3- عضلات گرفته مريض را ماساژ دهيد.

4- حوله مرطوب روى پيشانى و عضلات مصدوم قرار دهيد.

5- اگر علائم بهبود نيافت يا وخيم تر شد مصدوم را به مركز درمانى منتقل كنيد.

شكل (5)

ص:21

2- گرمازدگى متوسط

اين حالت بدليل قرار گرفتن فرد در معرض گرماى زياد و فعاليت بدنى شديد در اين محيط، پيش مى آيد؛ مثل ملّاحان، كشاورزان، آتش نشانها.

علائم بهصورت سرگيجه و عدم هوشيارى است و بدنبال آن پوست رنگ پريده مى شود. ساير علائم بهصورت تنفس سريع و سطحى، نبض ضعيف، ضعف و تعريق بدن مى باشد. اين نوع گرمازدگى را آفتاب زدگى نيز گويند.

كمكهاى اوليه:

1- ابتدا مصدوم را به محل خنك و سردى منتقل كنيد

2- مصدوم را وادار به دراز كشيدن كنيد و پاهايش را بالا آوريد

3- بوسيله پارچه خيس و بادبزن و يا هر وسيله ديگر مصدوم را خنك كنيد

4- به مصدوم يا محلول آب نمك و شكر بدهيد (اگر هوشيار است و استفراغ نمى كند)

5- اگر لازم شد به مريض تنفس مصنوعى بدهيد

3- گرمازدگى شديد

اشاره

اين حالت بسيار خطرناك است و بيشتر در روزهاى گرم و مرطوب اتفاق مى افتد. به اين حالت آفتاب زدگى نيز مى گويند.

علائم: تنفس مصدوم ابتدا عميق است كه بتدريج سطحى مى شود. نبض وى نيز در ابتدا قوى است كه بعد از مدتى ضعيف مى گردد. پوست مصدوم گرم و خشك بوده، قيافه اش تبدار و درجه حرارت بدن وى افزايش مى يابد. عدم هوشيارى و احتمالًا اغماء و تشنج و انقباضات عضلانى نيز جزء ساير علائم مى باشند.

ص:22

كمكهاى اوليه:

1- مصدوم را به محل خنك منتقل كنيد.

2- تمام لباسهاى مصدوم را در آورده و او را در حوله يا پارچه خيس قرار دهيد. مى توان مصدوم را داخل وان (لگن) آب سرد قرار داد. (مواظب باشيد مصدوم غرق نشود) همچنين مى توان از قرار دادن كيسه هاى يخ در كشاله ران، زير بغل، زانو، مچ دست و پا نيز استفاده كرد، (شكل)

3- اگر مريض دچار شوك است شوك را درمان كنيد.

شوك

تعريف: ناتوانى دستگاه گردش خون در رساندن خون كافى به تمامى اعضاى بدن را شوك گويند. در اين حالت چون خون كافى به اعضاى بدن نمى رسد، بدن شروع به مقابله با وضع موجود (كاهش خون رسانى) مى كند.

دفاع بدن در اين حالت بصورتى است كه بايد حداكثر خون به اعضاى حياتى مثل مغز و قلب رسيده و در مقابل به اعضاى كم اهميت تر مثل پوست روده و عضلات خون كمترى برسد زيرا كه سلامت قلب و مغز ضرورى تر است و در حقيقت «شوك دفاع بدن در برابر اين كاهش خونرسانى است.» شوك به سه دليل مى تواند بروز و يا پيشرفت كند:

1- كاهش قدرت قلب 2- گشاد شدن رگها 3- كاهش حجم خون

انواع شوك

انواع شوك را بر اساس علت آن تقسيم بندى مى كنند كه عبارتند از:

1- شوك قلبى مثل موارد سكته قلبى

ص:23

2- شوك ناشى از كاهش حجم خون مثل موارد خونريزى شديد يا سوختگى شديد

3- شوك عصبى مثل قطع نخاع

4- شوك روانى مثل شنيدن خبر بد

5- شوك حساسيتى، مثل تزريق دارويى كه فرد به آن حساسيت دارد

6- شوك عفونى و ...

شكل (6)- مراحل پيشرفت شوك

ص:24

علائم:

شوك و علام آن بتدريج پيشرفت مى كنند. علائم آن را به سه مرحله تقسيم مى كنيم كه عبارتند از:

مرحله اول: افزايش تعداد نبض و تنفس، اضطراب و ترس

مرحله دوم: رنگ پريدگى، نبض سريع و ضعيف، تنفس مشكل، ضعف و تشنگى و گاهى تهوع

مرحله سوم: كاهش سطح هوشيارى، كاهش فشار خون، نبض و تنفس ضعيف

مصدوم اغلب قدرت سرپا ايستادن نداشته و روى زمين مى افتد.

مردمكهايش گشاد شده و چشمهايش حالت خمارى دارد. (شكل- 6)

كمكهاى اوليه:

بهترين درمان شوك پيشگيرى از آن است. بنابر اين اگر براى كسى حادثه اى اتفاق افتاده (مثلًا تصادف كرده) كه احتمال مى دهيد دچار شوك شود ولى هنوز علائم شوك را نشان نمى دهد، با اين حال اقدامات درمانى شوك را در مورد وى اجرا كنيد تا دچار شوك نشود.

اين اقدامات عبارتند از:

1- كنترل راههاى هوايى مصدوم و جلوگيرى از آسپيره كردن مواد استفراغى

2- دادن اكسيژن

3- كنترل خونريزى

4- آتل بندى محل شكستگى

5- مريض را به پشت دراز كرده و پاهايش را حدود 30- 20 سانتى متر بلند كنيد. نكته مهم اين كه اگر با اينكار تنفس مصدوم مشكل شد فوراً پاها را

ص:25

پايين بياوريد و يا اگر احتمال شكستگى پا يا ستون فقرات مى رود پاها را بلند نكنيد. (شكل- 7)

شكل (7)- وضعيت شوك

6- جلوگيرى از دفع حرارت بدن مصدوم بوسيله پيچيدن وى درون پتو يا لحاف يا هر چيز مشابه آن، توجه داشته باشيد كه با حرارت خارجى (بخارى) مصدوم را گرم نكنيد.

7- درصورتى كه مصدوم بيهوش نبوده يا استفراغ ندارد به او مايعات بدهيد.

8- كنترل علائم حياتى را هر 5 دقيقه يكبار بعمل آوريد.

ص:26

فصل سوم: مسموميت

مسموميت در حج

بهداشت، مجموع قواعد و مقرراتى است كه براى حفظ تندرستى آدمى مراعات مى شود. بهداشت امروزتمام همتشصرف جلوگيرى از سرايت امراض و مبارزه با انواع ميكربهاست.

با توجه به اين كه مسموميت ممكن است غذايى، دارويى، تنفسى، تماسى و يا تزريقى باشد. براى كاهش مسموميت در ايام حج، اگر مسائل بهداشتى رعايت و نكات ذيل مورد توجه قرار گيرد تا حد زيادى از مسموميت كاسته مى شود.

پس بر روحانيون عاليقدر و مسؤولين كاروان فرض است مرتباً به خدمه و زائرين هشدار و تذكر دهند كه مسائل ذيل را رعايت نموده و بكار بندند:

1- تمام خدمه و آشپزها و آبدارها بايد داراى كارت معاينه پزشكى باشند.

2- كاركنان پيش پرواز كه جهت تحويل منازل مى روند، بايد به نكات ذيل توجه كافى مبذول دارند:

ص:27

الف- بازديد مخازن آب، اگر لوله كشى شهرى نباشد (آب راكد در مخازن نباشد و آب از هر لحاظ بهداشتى باشد- مخازن كاملًا تميز و بهداشتى باشد- آب بايد بطور مرتب ضد عفونى گردد)

ب- بازديد از محل فاضلاب ها: قسمت اعظم آب هاى مصرفى پس از استفاده بهصورت فاضلاب درمى آيد. منابع توليد فاضلاب در محل اسكان شامل حمام، توالت، آشپزخانه، دستشويى و غيره است از آنجا كه فاضلاب مى تواند منشاء مناسبى براى انتشار انواع بيمارى باشد، دفعصحيح آن يكى از مسائل اساسى و مهم بهداشتى است.

ج- دستشويى و توالت ها مورد بازديد قرار گيرد كه داراى مخزن شستشو دهنده (سيفون فشارى) باشد. درب و پنجره ها كاملًا سالم و از ورود حشرات بخصوص مگس و سوسك به داخل توالت جلوگيرى نماييد و در محوطه توالت و دستشويىصابون به مقدار كافى وجود داشته باشد.

ه- تمام پنجره ها بخصوص توالت و آشپزخانه و آبدارخانه با تورى پوشيده شده باشد.

3- دستهاى خود را روزى چند بار با آب وصابون بشويند.

4- ناخنهاى خود را كوتاه نگهدارند بخصوص كاركنان كاروان.

5- كلّيه كاركنان بايد حداقل 2 دست لباس كار داشته باشند كه در موقع تهيّه و توزيع غذا، از آن استفاده كنند.

6- وجود يخچال و فريزر فقط براى مواد غذايى فاسد شدنى؛ از قبيل گوشت، تخم مرغ، كره، شير و غيره مى باشد و از قرار دادن غذاهاى مانده و پخته شده در آن خوددارى شود و هميشه اين وسايل بايد مرتباً نظافت شود.

7- حتى الامكان از غذاهاى خارج از كاروان استفاده ننماييد چون به هيچ وجه قابل اطمينان نيست.

ص:28

8- از انداختن آب دهان و بينى در معابر عمومى خوددارى فرماييد.

9- به علت عرق كردن بيش از حد دستها وصورت بهتر است افراد بيمار از دست دادن وبوسيدن دوستان خوددارى نمايند.

10- هميشه چند عدد دستمال نازك همراه داشته باشند تا هنگام عبور از خيابانها و مواجه شدن با گرد و غبار و هواى آلوده و زمان سم پاشى در مكه ومدينه جلوى دهان و بينى خود را بپوشانند.

11- جمع آورى و دفع زباله كمال اهميت را دارد. پس بايد به مقدار كافى زباله دان درب دار و پلاستيكى قابل شستشو كه در مقابل آب نفوذ ناپذير باشد در كليه اطاقها، راهروها، سالن ها، و آشپزخانه و ساير محل اسكان وجود داشته باشد و كسيه هاى زباله داخل سطل ها و زباله ها بطور مرتب و روزانه جمع آورى و پس از تخليه سطل ها شستشو و تميز شوند.

12- از پرخورى پرهيز كنيد؛ زيرا اگر تغيير محيط زيست با پرخورى توأم باشد از نظر گوارش مشكلاتى را بوجود خواهد آورد.

13- كليه حمام، دستشويى و توالت هاى ساختمانها هر روز بايد نظافت شود و بوسيله پركلرين و دتول ضد عفونى گردد. در ضمن وسائل خواب خود را هميشه تميز نگهداريد و از كاركنان گروه بخواهيد كه هفته اى چند بار ملحفه ها را تعويض نمايند.

14- اگر طرز استفاده از توالت فرنگى را نمى دانند، حتماً از يكى از كاركنان مطلع، نحوه استفاده از آنها را بپرسند.

15- براى تراشيدن موى سر در منا، از وسائل تميز و بهداشتى شخصى استفاده نمايند و اجازه ندهند سلمانيهاى دوره گرد با آن وسائل كثيف و آلوده سر آنها را بتراشند. در ضمن هر زائر براى جمع آورى موهاى سر خود كيسه فريزر كوچكى همراه داشته باشد تا از پراكندگى موى سر جلوگيرى شود.

ص:29

16- از استعمال دخانيات در محيطهاى سربسته و اماكن مقدسه، جداً خوددارى نمايند.

مسموميت

مسموميتهاشاخه اى از اورژانسهاى طبى را تشكيل مى دهندكه گاه تأخير چند دقيقه اى در مداواى آنها، ممكن است عواقب وخيمى را در پى داشته باشد. لذا اقدامات سريع و فورى را جهت نجات جان بيمار ايجاب مى نمايد.

تعريف سم و مسموميت

سم: هر ماده اى كه به هنگام ورود به بدن و تماس با پوست، موجب اختلال در سلامتى يا مرگ شود را سم گويند.

مسموميت؛ عبارت است از اختلالات و آسيبهايى كه توسط مواد سمى در دستگاههاى مختلف بدن بوجود مى آيد كه ممكن است بطور تصادفى و در اثر بى احتياطى و يا موارد اقدام به خودكشى بوسيله مواد سمى ايجاد گردد. لازم به ذكر است كه علاوه بر موادى كه ذاتاً براى بدن زيان آور هستند، عناصر مفيد براى بدن نيز درصورت مصرف بيش از حد و نادرست تبديل به مواد مسموم كننده و زيان آور براى بدن مى شوند؛ بعنوان مثال آب از ضرورى ترين مواد مورد نياز بدن است كه درصورت استفاده بيش از حد، ايجاد اختلالى بنام مسموميت با آب را مى كند.

راههاى ورود سموم به بدن

اشاره

انواع سمها با توجه به حالتشان از راههاى مختلف وارد بدن مى شوند.

ص:30

بطور كلى راههاى ورود سم به بدن عبارتند از:

1- گوارش

2- تنفس

3- جذب پوستى

4- تزريق

شكل (8)- مواد و حشراتى كه از راههاى مختلف موجب مسموميت مى شوند

ص:31

حال بطور خلاصه به بررسى هر كدام از اين مسموميتها و كمكهاى اوليه مورد نياز مى پردازيم:

1- مسموميت گوارشى

وقتى ماده سمى، از راه دهان خورده مى شود، بسته به قدرت و نوع سم خورده شده، بعد از مدتى شروع به ايجاد علائم و نشانه هايى در شخص مى كند كه اين علائم با توجه به نوع سم، نسبت سم خورده شده به جثه شخص و طول مدتى كه سم خورده شده متغير است. در محيط ما مواد بسيارى وجود دارند كه مى توانند موجبات مسموميت از راه گوارشى شوند. لذا اين مواد را به پنج دسته تقسيم مى كنيم كه عبارتند از:

الف- مسموميت غذايى

ب- مواد شيميايى

ج- داروها

د- مواد نفتى

ه- گياهان سمى

در مواقع مسموميت با هر كدام از اين مواد، علائم خاص آن ظاهر مى شود. مى توانيم تا حدودى نوع سم را از روى علائم تشخيص دهيم. لازم به تذكر است كه بيشترين موارد مسموميت گوارشى. بوسيله داروهاى موجود در خانه و نيز مواد نفتى ايجاد مى شود، به همين علت بايد در مورد نگهدارى اين مواد دقت زيادى مبذول داشت.

ص:32

شكل (9)- مسموميت كودكان با داروهاى موجود در منزل

كمكهاى اوليه:

اصول كلى اين اقدامات بر اساس باز كردن راههاى هوايى و برقرار نگهداشتن تنفس و گردش خون و رقيق كردن سم بدون تلف كردن وقت و رساندن مريض به مركز پزشكى مجهز مى باشد. البته چگونگى انجام اين موارد در حالتهاى مختلف فرق مى كند. به عنوان مثال كمكهاى اوليه براى شخصى كه هوشيار است و با ما همكارى لازم را دارد با كسى كه غير هوشيار است فرق مى كند و ما نمى توانيم همان كارى را كه براى فرد هوشيار انجام مى دهيم براى فرد غير هوشيار نيز انجام دهيم. براى اختصار مطلب در اينجا فقط طريقه برخورد با «مسموم هوشيار» را فهرست وار مى آوريم:

1- باز كردن و نگهدارى راه هوايى باز براى تأمين تنفس

2- بوسيله وادار كردن مسموم به خوردن مقدارى آب يا شير سم را

ص:33

رقيق مى كنيم.

3- مريض را وادار به استفراغ مى كنيم. البته توجه داشته باشيد كه اين كار را در مواقع مسموميت با نفت و مواد اسيدى و قليايى انجام نمى دهيم.

4- وضعيت بيمار بايد بگونه اى باشد كه از برگشت مواد استفراغ شده به داخل ريه ها جلوگيرى كند.

مجدداً اين نكته را يادآورى مى كنيم كه موارد ذكر شده براى «مسموم هوشيار» است و در ساير موارد بطريق ديگر انجام مى گيرد كه در كتاب آموزش امدادگران آمده است.

الف- خوراندن آب ب- خوراندن شربت اپيكا

ج- وادار به استفراغ كردن د- جمع آورى مواد استفراع شده جهت تشخيص سم

شكل (10)- مراحل برخورد با مسموميت گوارشى

ص:34

2- مسموميتهاى تنفسى

گازهاى سمى اساساً منو اكسيد كربن و بخارات ناشى از مايعات فرّار (نفت، بنزين، مايعات سبك، سريشهاى پلاستيكى، سقز و رنگها) مى باشند كه سالانه مرگ و مير زيادى در اثر مسموميت با اين گازها وجود دارد. اين گازها مى توانند از منابع مختلف توليد شده و موجب مسموميت را فراهم سازند به عنوان مثال:

1- منواكسيدكربن و دى اكسيدكربن ناشى از سوختن ذغال (در كرسى و بخارى) و يا اگزوز ماشينها.

2- گازهايى مثل آمونياك و سولفور دى اكسيد و كلر مورد مصرف در يخ سازيها و تصفيه آب.

3- گازهاى بيهوشى دهنده؛ مثل اتر، كلروفرم، اكسيد نيترو و غيره ...

كه هر كدام از اين موارد با توجه به نوع و مقدار موجب ايجاد علائم خاصى مى شوند بخصوص سوزش چشم و گلو از مشخصات بارز بعضى از اين سمها است.

كمكهاى اوليه:

كمكهاى اوليه اى كه براى اين مسموميتها انجام مى گيرد بر اساس دور كردن مسموم از منبع سم و در نتيجه كاهش غلظت سم و نيز برقرارى راه تنفسى و شل كردن لباسهاى شخص مسموم انجام مى گيرد در اين مورد نيز بايد بعد از اقدامات اوليه مسموم را هر چه سريع تر به مركز درمانى مجهزتر انتقال داد.

ص:35

الف- دور كردن از منبع سم ب- برقرارى تنفس

ج- شل كردن لباسهاى مسموم

شكل (11)- مراحل برخورد با مسموميت تنفسى

ص:36

3- مسموميتهاى تماسى

سمهاى جذب شونده از طريق پوست معمولًا موجب تحريك يا آسيب محل جذب مى شوند. هر چند در بعضى موارد سم ممكن است با آسيب كم يا بدون آسيب جذب پوست شود اما چنين مواردى نادر است. براى تعيين نوع سم مى توان از خود مسموم كمك گرفت و يا وسايل موجود در اطراف مريض را جهت يافتن نوع سم مشاهده كرد. در برخورد با چنين مسمومى، فرد را از منشأ سم دور مى كنيم و بعد محل را با استفاده از آب شستشو مى دهيم سپس لباسهاى آلوده را از بدن خارج كرده و بعد از شستشوى دوباره، مسموم را به مركز درمانى مى رسانيم.

4- مسموميتهاى تزريقى

اشاره

شايعترين و بيشترين نوع مسموميت، تزريقى و گزندگى توسط حشرات و خزندگان مى باشد كه موجب مسموميتهاى خفيف و شديد در افراد مى شود. بخصوص در كشور ما كه با وضع جغرافيايى خاص خود و اختلاف آب و هوايى داراى جانواران سمى فراوان و گوناگونى است كه شناسايى آنها براى پيشگيرى و درمان ضرورى است. انواع حيوانات مثل عنكبوتها، مارها، كرمها و حشرات مختلف مى توانند سم ترشح كنند كه البته در بسيارى موارد، بخصوص در مورد گزش چندان خطرناك نيستند با وجود اين در بعضى موارد ممكن است موجب عوارض خاص شوند. يك امدادگر در برخورد با فردى كه مورد گزش حشره يا خزنده اى قرار گرفته است ابتدا بايد برآوردى از وضعيت و علائم ايجاد شده در شخص كند و ميزان شدّت و حدّت آن را حدس بزند تا بتواند اقداماتى را كه براى فرد لازم است انجام دهد.

ص:37

شكل (12)- نمونه هايى از مارها و حشرات سمى

الف- گزش حشرات

چون معمولًا علائم عادى را ايجاد نمى كند و فقط موجب قرمزى، خارش، سوزش و تورم محل گزش بطور جزئى مى گردد، لذا اقدامات ما فقط منحصر به درآوردن نيش حشره اگر در محل گزش مانده باشد و گذاشتن يك كيسه يخ روى محل گزش است تا از درد و التهاب آن كاسته شود. درصورت شديد بودن علائم، فرد را هرچه سريع تر بايد به پزشك يا مركز درمانى مجهز رساند. البته لازم به تذكر است كه در مورد حشرات خطرناك مثل رتيل و عقرب بايد همچون مارگزيدگى كه توضيح آن در پى مى آيد برخورد كرد.

ص:38

ب- مارگزيدگى

مارگزيدگى از مواردى است كه خيلى بايد در مورد آن هوشيارانه و با دقت عمل كرد چرا كه هرگونه غفلت از آن ممكن است منجر به عوارض خطرناكى براى فرد مسموم شود. همانطور كه مى دانيد مارها همگى سمى نبوده و در واقع به دو دسته سمى و غير سمى تقسيم مى شوند. مارهاى سمى نيز از نظر سمى بودنشان يكسان نبوده و با هم فرق دارند. از نظر شكل ظاهر نيز مارهاى سمى يك سرى تفاوتهايى با مارهاى غير سمى دارند كه در جدول آورده شده است، هر چند شايد اين جدول كامل و جامع نباشد ولى تا حدى كمك كننده است.

جدول 1- اختلافات بين مارهاى سمى و غيرسمى

مشخصه/ نوع مارمارهاى سمى مارهاى غيرسمى

حفره بين چشم و بينى دارندندارند

مردمك چشم بيضوى شكل گرد

شكل سرمثلث شكل و پوشيده از پولكهاى ريز

داندان نيش و پيش بلندكوتاه

شكل (13)- فرق بين مار سمى و غير سمى

ص:39

وقتى كه فردى توسط مار سمى مورد گزش قرار مى گيرد، علائمى در او ظاهر مى شود كه نسبت نوع سم و ميزان ورود آن به بدن به دو بخش «خفيف» و «شديد» تقسيم مى شود:

نوع علائم خفيف تورم، تغيير رنگ، درد كم، احساس قلقلك، ضربان سريع، ضعف عمومى، تهوع، استفراغ، اختلال ديدشديدتورم سريع و كرختى، درد، مردمك سنجاقى، به خود پيچيدن، هذيان، شوك، تشنج، فلج، عدم وجود نبض جدول 2- نوع گزش و علائم ناشى از مارگزيدگى

فردى را كه بوسيله مار، گزيده شده است، بايد هر چه سريعتر به مركز درمانى رساند و در ضمن مى توان كارهاى زير را انجام داد:

1- از حركت مسموم جلوگيرى كرده و فرد را آرام مى كنيم.

2- اندام آسيب ديده را بى حركت كرده و پايين تر از سطح قلب قرار مى دهيم.

درصورتى كه رساندن مريض به پزشك بيش از 5- 4 ساعت طول بكشد موارد زير را انجام مى دهيم:

1- بالاتر از محل گزش را بوسيله باند مى بنديم.

2- درصورت شدت علائم، برروى پوست محل گزيدگى برش طولى مى دهيم سپس شروع به مكيدن آن مى كنيم تا از غلظت سم كاسته شود، توجه داشته باشيد كه ضرورى ترين كار رساندن مسموم به پزشك است.

ص:40

لازم به تذكر است كه آنچه در اين بخش آورده شده، تنها قسمتى از مطالب و اقداماتى است كه فرد امدادگر بايد در برخورد با شخص مسموم انجام دهد و شرح كاملتر آن در كتاب آموزش امدادگران آمده است.

شكل (14)- فرق بين محل نيش مار سمى و غير سمى

شكل (15)- بستن باند بالاتر از محل مارگزيدگى

ص:41

فصل چهارم: خفگى و ايست قلب

اشاره

بر كسى پوشيده نيست كه حجاج بيشتر در سنين بالا هستند و در بين آنها كسانى يافت مى شوند كه داراى بيمارى قند، چربى هاى خونى و اعتياد به سيگارند كه اينها علل بيمارهايى مانند كم خونى عضله قلب، سكته قلبى، سكته مغزى، نارسايى قلب، كم خونى مغز و ... مى باشند و علل ديگر اين بيماريها؛ عصبانيت، اضطراب، حالت هيجانى، ارث، جنس مذكر و بالا بودن فشار خون شريانى و عدم تحرك كافى در طول شبانه روز و ضربه مغزى مى باشند.

پس رعايت نكات ذيل براى كاهش اين بيمارى ضرورى مى باشد:

1- رعايت حال زائرين مسن در همه مكانها و زمانها.

2- از خوردن غذاهاى چرب پرهيز نمايند.

3- از خوردن غذاهاى پرنمك پرهيز كنند و سعى شود غذاى آنها كم نمك يا بى نمك باشد.

4- كارهاى سنگين مخصوصاً در گرماى آفتاب انجام ندهند.

5- مايعات به مقدار فراوان بياشامند.

6- از استعمال دخانيات پرهيز كنند.

7- از كارهايى كه باعث هيجان و اضطراب و يا عصبانيت آنها مى شود دورى نمايند.

ص:42

ساختمان دستگاه تنفس

دستگاه تنفس بدن از دو قسمت «مجارى تنفس» و «شش ها» تشكيل شده است. مجارى تنفسى مسؤول انتقال هوا از خارج بدن به شش ها مى باشند و شش ها مسؤول عمل تبادل و معاوضه گازهاى مضر دفعى به خارج و گازهاى مفيد مصرف به داخل بدن مى باشد.

راههاى هوايى به قرار زير است:

1- بينى

2- حلق

3- ناى

4- نايژه هاى اصلى

شكل (16)- ساختمان دستگاه تنفس

ص:43

خفگى

هرگاه به دليلى هواى اكسيژن دار نتواند وارد ريه ها شود و در نتيجه اكسيژن كافى به بدن نرسد خفگى حاصل مى شود. دلايل خفگى بسيار است كه مواردى از آنها عبارتند از:

الف- برق گرفتگى- مسموميت دارويى

ب- غرق شدگى- كوه گرفتگى- گير كردن اجسام در مجراى تنفسى

علائم خفگى نيز بسيار است ولى علائم اصلى عبارتند از:

كاهش حركات قفسه سينه- عدم توانايى درصحبت كردن- كبودى پوست و ناخن ها- از دست دادن هوشيارى به درجات مختلف.

كمكهاى اوليه در خفگى:

دو هدف اصلى در اين مرحله عبارتند از:

1- باز كردن راههاى هوايى مصدوم

2- تنفس مصنوعى

يك- باز كردن راههاى هوايى:

باز كردن راههاى هوايى خود شامل دو قسمت مى باشد:

1- 1: خارج كردن جسم خارجى كه باعث انسداد راههاى هوايى شده است.

2- 1: قرار دادن سر در وضعيتى كه راههاى تنفس باز باشند.

1- 1) روش هاى مختلف خارج نمودن جسم خارجى از دهان و گلو:

الف- خارج كردن دندان مصنوعى و اجسام خارجى از دهان. (مطابق شكل 14)

ب- ضربات به پشت جهت خارج كردن جسم خارجى از مجراى

ص:44

تنفس پايين تر (شكل 16)

ج- روش هايم ليخ (شكل 17)

شكل (17)- روش خارج كردن جسم خارجى از دهان

شكل (18) شكل (19)- روش هايم ليخ

ص:45

2- 1) روش هاى مختلف قرار دادن سر در وضعيتى كه راههاى تنفسى باز باشد.

الف- خم كردن سر به عقب و بالا بردن گردن (شكل 18)

ب- خم كردن سر به عقب و بالا آوردن چانه (شكل)

ج- بلند نمودن فك تحتانى (شكل)

الف- راه هوايى بسته مى باشد

شكل (20)- روش هاى باز كردن راه هوايى

ب، ج و د- سه روش توضيح داده شده در بالا

ص:46

تنفس مصنوعى

اشاره

تنفس مصنوعى به كليه اعمالى اطلاق مى شود كه باعث رساندن اكسيژن به مريض مى گردد تا تنفس وى دوباره برقرار شود.

قابل توجه است كه اگر ما بتوانيم در طى چند دقيقه (حد اكثر 6 دقيقه) عمل تنفس مريض را برقرار سازيم، زندگى مجددى را براى مصدوم مهيا كرده ايم كه اين نشانگر عمق ظرافت، لطافت، اهميت و در عين حال سادگى كار مى باشد.

اگر علائم زير را ديديد بلافاصله اقدام به تنفس مصنوعى نماييد:

1- بيهوشى

2- عدم احساس و لمس حركات تنفس در فرد مصدوم

3- كبودى لب ها و انگشتان

4- گشادى مردمك ها

در عمل تنفس مصنوعى كه پس از باز كردن راههاى هوايى انجام مى گيرد، تعداد 15- 12 تنفس در هر دقيقه انجام مى دهيم.

روشهاى تنفس مصنوعى:

روش هاى تنفس مصنوعى متنوع مى باشد كه در اين جا به 4 نوع مهم آن اشاره مى كنيم:

1- تنفس دهان به دهان

2- تنفس دهان به بينى

3- تنفس دهان به دهان و بينى

4- تنفس مصنوعى سيلوستر

تنفس مصنوعى دهان به دهان

روش بسيار مؤثر و كارآمد مى باشدو در هر شرايطى؛ مثل داخل آب و

ص:47

روى زمين و قايق و غيره قابل استفاده است. در اين روش بايد نكات زير را رعايت نمود:

الف- ابتدا بايد راههاى تنفسى مصدوم را باز كنيد.

ب- كف دست را روى پيشانى مريض گذاشته و با انگشتان شست و نشانه، سوراخهاى بينى مصدوم را بگيريد.

ج- در حالى كه راههاى هوايى مريض را توسط خم كردن سر وى به عقب باز كرده ايد، دهان خود را دور دهان مصدوم قرار دهيد، بطورى كه از خروج هوا جلوگيرى كند و با قدرت در آن بدميد. سپس دهان خود را دور كنيد تا هوا خارج شود. اينكار را به دفعات مورد لزوم (بطور متوسط 12 بار) انجام دهيد. اين عمل بايد منظم و به نرمى انجام گيرد عجله و خشونت بخرج ندهيد. در حين دميدن در دهان مريض به حركات سينه مصدوم توجه كنيد تا از باز بودن راههاى هوايى ورود هوا به داخل ششها مطمئن شويد. (شكل)

شكل (21)- الف- گرفتن سوراخ بينى با انگشتان ب- دميدن ج- كنار كشيدن سر

ص:48

تنفس دهان به بينى

اين روش در مواردى بكار مى رود كه بدليل ضايعات دهانى و يا به دليل عدم توانايى و بازكردن دهان مصدوم، نتوانيم از دهان به مصدوم تنفس مصنوعى بدهيم. در اين روش نيز بعد از آماده كردن وضعيت مصدوم از نظر راههاى هوايى، دهان مصدوم را توسط پارچه و يا هر وسيله ديگرى كه روى آن مى گذاريم بسته و سپس دهان خود را دور بينى مصدوم قرار داده و به قدرت مى دميم (ضمناً با چشم به حركات قفسه سينه نيز در اين حين توجه داريم) سپس دهان خود را از بينى مصدوم جدا مى كنيم تا هوا خارج شود. اين كارنيزمثل تنفس دهان به دهان بايد به تعدادى كه گفته شده انجام گيرد. (شكل)

شكل (22)- تنفس دهان به بينى

الف- بستن دهان توسط دست ب- دميدن ج- كنار كشيدن

تنفس دهان به دهان و بينى

اين تنفس معمولًا در بچه ها و نوزادان استفاده مى شود. طريقه آن

ص:49

بدينصورت است كه بعد از قرار دادن سر مصدوم در وضعيت مناسب از نظر راههاى هوايى، دهان خود را از روى دهان و بينى طفل گذاشته و فقط با هوايى كه در دهان داريد به آرامى فوت كنيد (از بكار بردن هواى زياد و با فشار زياد خوددارى كنيد چرا كه طفل تحمل آن را ندارد) باز به حركات قفسه سينه توجه داشته باشيد. سپس سر خود را كنار ببريد و به هوا اجازه خروج از ششهاى مصدوم را بدهيد. اين كار را به دفعات گفته شده انجام دهيد (شكل)

شكل (23)- تنفس دهان به دهان و بينى

تنفس مصنوعى سيلوستر

از اين روش كمتر استفاده مى شود. اقدام به اينصورت است كه مصدوم را به پشت خوابانيده و در پشتش وسط دو كتف بالش يا ملحفه تا شده را قرار مى دهيم تا سر مصدوم به عقب خم شود. سپس بالاى سر مصدوم زانو زده و دستهاى وى را روى سينه اش آورده و با كمك وزن خود آنها را روى سينه اش فشار مى دهيم. سپس با حركت دستها به سمت بالا و عقب و

ص:50

طرفين، باعث كشيده شدن هوا به سمت ششهاى مصدوم مى شويم سپس به سرعت دستهاى مصدوم را روى سينه اش قرار داده و عمل را دوباره تكرار مى كنيم. اين روش نيز بايد به تعداد كافى كه در جدول آمده است انجام گيرد.

اگر امدادگر ديگرى درصحنه حضور دارد بهتر است كه سر مريض را نگه دارد.

(شكل)

در پايان مزاياى تنفس مصنوعى دهان به دهان را متذكر مى شويم:

1- ايجاد تنفس بهتر

2- امكان دادن به امدادگر كه در مورد حجم، فشار و مدت زمان دميدن در ششهاى مصدوم اطلاعاتى بدست آورد.

3- عدم وجود راه هوايى هميشه باز در روش هاى ديگر

احياكننده نسبت ماساژ به تنفس تعداد ماساژ

1 15 به 802 در دقيقه

52 به 601 در دقيقه

شكل (24)- تنفس سيلوستر

الف- وضعيتصحيح ب- مرحله فشار دادن

ص:51

ج- عقب كشيدن دستهاد- نگاه داشتن سر، وسط امدادگر كمك

ايست قلبى

يكى از اورژانس هاى پزشكى و امدادى مى باشد كه در آن ضربان قلب، مى ايستد و نبض گردنى شخص محو مى گردد. مى تواند به دليل ضربات قلبى، داروها، خونريزى ها و شوك باشد.

كمكهاى اوليه:

كمكهاى اوليه در مصدومى كه دچار ايست قلبى شده، ماساژ قلبى است كه در زير به شرح آن مى پردازيم:

ص:52

ماساژ قلب

اشاره

تعريف: عبارت است از فشار منظم و موزونى كه بوسيله دست يا دو انگشت (در كودكان) يا هر دو دست (در بزرگسالان) روى ديواره جلويى سينه وارد مى شود.

هدف: هدف از ماساژ قلبى بر قرارى مجدد گردش خون است.

نحوه انجام عمليات:

در ايست قلبى، در لحظات ابتدايى مى توان با كناره دست فاصله 30- 25 سانتيمترى يك مشت محكم بر روى استخوان جناغ كوبيد كه اگر قلب مصدوم با اين عمل، كار نكرد ماساژ را شروع مى كنيم. اين كار در كودكان ممنوع است. (شكل)

شكل (25)- ماساژ قلب

ص:53

سپس بايد مصدوم را سريعاً روى سطح سفتى قرار داده و لباسهاى ناحيه سينه را بكنيد تا كاملًا لخت شود. آنگاه با دو انگشت سبابه و نشانه از كناره لبه دنده اى بطرف خط وسط لمس مى كنيم و نزديك مى شويم تا به خط وسط برسيم. اينجا محل زائده خنجرى استخوان جناغ مى باشد. محل ماساژ قلبى به اندازه پهناى دو انگشت بالاتر از اين زائده (يا وسط يك سوم تحتانى و يك سوم ميانى استخوان جناغ مى باشد) بعد از مشخص كردن محل ماساژ به ترتيبى كه ذكر شد پاشده يك دست راست را روى جناغ گذاشته و بعد پاشنه دست ديگر را روى آن قرار دهيد و انگشتها را در هم فرو برده و قلاب كنيد.

سعى كنيد انگشتان با سينه تماس نداشته باشد. بعد در حالى كه در كنار مصدوم زانو زده ايد روى وى خم شويد ولى دستهايتانصاف بوده و سپس با نيروى وزن خود ناگهان روى جناغ فشار مى آوريد تا حدودى كه چند سانتيمتر سينه فرو رود و سپس دستها را شل مى كنيد تا سينه به وضعيت قبلى برگردد.

در اين وضعيت سعى كنيد كه كوچكترين فشار روى سينه وارد نشود تا خون از سياهرگها به قلب بازگردد. بعد از مدتى مكث اين كار را دوباره تكرار مى كنيد.

در كل هر بار قانون 50: 50 رعايت مى شود؛ يعنى نصف زمان ماساژ فشار و نصف زمان استراحت مى باشد. تعداد ماساژ قلبى بطور متوسط حدود 80- 72 بار در دقيقه مى باشد.

ص:54

شكل (26)- روش پيدا كردن محل ماساژ قلب

شكل (27)- روش انجام ماساژ قلب

ص:55

در ادامه كمكهاى اوليه در ايست قلبى، چنانچه دستگاه تنفس و قلب هر دو از كار افتاده باشند بايد احياى قلب و ريه را انجام داد كه بهصورت يك نفرى و دو نفرى است. نحوه انجام احياى قلب و ريه به شرح زير مى باشد:

1- احياى قلبى تنفس توسط يك نفر

در اين وضعيت امدادگر ابتدا طبق اصول و روشهايى كه قبلًا ذكر شد، سريعاً راههاى هوايى مصدوم را باز كرده و سپس دو دم عميق خود را پشت سر هم و بدون اين كه به مصدوم اجازه بازدم دهد در ريه هاى مصدوم مى دمد (ضمن توجه به حركات قفسه سينه) وسپس شروع به احياى قلب وريه مى كند.

بدينصورت كه 15 بار متوالى ماساژ قلبى داده و دوبار متوالى تنفس مصنوعى و باز به اين ترتيب ادامه مى دهد. بايد توجه داشت كه در تنفس دوم امدادگر منتظر بازدم مصدوم نمى شود و ماساژ را شروع مى كند.

شكل (28)- روش احياى قلب و ريه توسط يك نفر

ص:56

2- احياى قلبى ريوى توسط دو نفر

در اين وضعيت يكى از امدادگران مسؤول ماساژ قلبى و ديگرى مسؤول تنفس مصنوعى خواهند بود. در اين حالت نيز بلافاصله بايد راههاى هوايى را باز كرده و 2 دم عميق خود را بدون فاصله در ريه هاى مصدوم دميده و سپس شروع به دادن تنفس مصنوعى و ماساژ قلبى بطور همزمان كرد. در اين جا نيز به ازاء هر 5 ماساژ قلبى يك تنفس مصنوعى مى دهند و براى اين كه كارشان منظم باشد، امدادگرى كه مسؤول ماساژ قلبى است، با هر بار ماساژ مى شمرد: (1- 2- 3- 4- 5) (1- 2- 3- 4- 5) (1- 2- 3- 4- 5) (1- 2- ...) و هر بار كه به شماره 5 مى رسد دستهايش را برداشته و امدادگر ديگر تنفس مصنوعى مى دهد. براى راحتى كار و تعويض هايى كه در حين عمل بين اين دو نفر بايدصورت گيرد بهتر است هر دو امدادگر در يك سمت مصدوم (طرف چپ مناسب تر است) قرار گيرند. بعد از هر چهار دور تنفس مصنوعى و ماساژ قلبى امدادگرى كه مسؤول تنفس مصنوعى است با گرفتن نبض كاروئيد (گردنى) وجود يا عدم وجود نبض را كنترل مى كند. در ضمن بعد از چند دور اقدام احياء قلبى و ريوى جهت جلوگيرى از خستگى امدادگران بهتر است كه اين دو، محل خود را سريعاً تعويض كنند. اين كار بايد همراه با 10- 8 تنفس در دقيقه و 70- 60 ماساژ در دقيقه باشد.

شكل (29)- روش انجام احياى قلب و ريه توسط دو نفر

ص:57

سلسله اقدامات امدادى در برخورد با فردى كه دچار نارسايى

يا وقفه قلبى- تنفسى شده است.

ص:58

فصل پنجم: خونريزى ها و شكستگى ها

اشاره

خونريزى ها و شكستگى ها در ايام حج

بهتر نيست تلاشى را كهصرف مداواى بيماران مى كنيمصرف تدابيرى كنيم كه نگذاريم مردم بيمار شوند؟

در ايام حج، تصادفات بيشترين عامل خونريزى ها و شكستگى ها مى باشد كه با تيز هوشى و دقت نظر كاركنان كاروان از تصادفات كاسته و تا حدودى از حوادث جلوگيرى مى شود. بهتر است بعضى از تصادفات كه در اثر بى احتياطى، بهترين زائرين ما را به كام مرگ كشيده شرح دهيم:

الف- در سال 1370 يكى از اتوبوسهاى كاروان زباندانان حج كه در اثر بى احتياطى راننده منجر به لقاءاللَّه پيوستن 8 نفر و زخمى شدن تعداد بسيارى از بهترين هاى ما در لباس احرام شد، بدينصورت بوده كه در اتوبان بين مدينه و مكّه (نقابه) راننده اتوبوس وقتى كه مى بيند دوستانش در قهوه خانه بين راه توقف كرده اند تصميم به ايستادن مى گيرد و چون حدود 100 متر از قهوه خانه دور شده بود مجبور بود عقب، عقب بيايد، وقتى كه شروع به عقب آمدن مى كند ماشينى كه با سرعت مسير خود را در اتوبان طى مى كرده از پشت به ماشين فوق برخورد مى كند و آن فاجعه ناگوار را بوجود مى آورد.

ص:59

ب- در ايام حج بيشتر تصادفها در اثر بى خوابى راننده ها است؛ چون راننده ها بطور دائم مشغول سرويس دهى حجاج مى باشند، در اثر همين بى خوابى است كه يا از جاده منحرف مى شوند و باعث تصادف مى گردند و يا خود تصادف مى كنند.

ج- بعضى از زائران به علت بى احتياطى و عبورنكردن از مسير عابر پياده، دچار سانحه مى شوند كه از اين مورد زياد داشته ايم كه حتى منجر به مرگ آنان شده است.

براى كاستن از موارد فوق بايد به نكات ذيل توجه بيشترى مبذول داريم:

1- قبل از رفتن به حج در كلاسهاى آموزشى، زائرين را با قوانين رانندگى و عبور از مسير عابر پياده آشنا كرده و عواقب وخيم رعايت نكردن موارد فوق را به اطلاع آنان برسانيم.

2- مسؤولين كاروان بايد براى هر ماشين 2 خدمه با تجربه انتخاب و اگر در بين زائرين راننده اى بود آن را در طول مسافرت درصندلى كنار راننده قرار دهند تا مراقب باشد كه راننده نخوابد و اگر مراعات قوانين رانندگى را نكرد به او تذكر دهد، تا اينكه حوادثى ناگوار پيش نيايد.

3- در هر ماشين سعى كنيد وسايل كمكهاى اوليّه شامل باند، الكل، چسب زخم، قيچى جراحى، بتادين و ساولن و قرص مسكن براى مواقع ضرورى داشته باشيد.

4- در مواقع تحويل چادرها در عرفات و منا سعى شود كه طنابهاى اضافى جمع آورى گردد و همچنين ميخ هاى طناب چادرها از زمين خارج نگردد و تا حد ممكن در زير خاك پنهان باشد و روى آنها علامت گذارى گردد كه باعثصدمه زدن به حجاج نباشد.

ص:60

5- براى سر تراشيدن حتماً از چند تيغ نو و مصرف نشده استفاده شود تا پوست سر را از بين نبرد.

6- اگر ماشين دچار نقص فنى و يا پنچرى شد در فاصله 100 مترى علامت مشخصه و يا اگر شب بود حتماً آتش روشن كنند تا دچار سانحه نشود.

خونريزى ها

دستگاه گردش خون از مهمترين سيستمهاى بدن است و از سه جزء اصلى زير تشكيل يافته است:

1- قلب 2- رگ ها 3- خون

شكل (30)- ساختمان قلب و گردش بزرگ و كوچك خون

ص:61

تعريف خونريزى

پارگى رگ هاى خونى بدن كه همواره با تغيير مسير جريان خون از داخل دستگاه، گردش خون به خارج آن باشد را خونريزى مى گويند كه به دو دسته خونريزى خارجى و خونريزى داخلى تقسيم مى گردد.

الف- خونريزى خارجى: چنانچه خون پس از خروج از رگ از سطوح قابل مشاهده بدن، به بيرون بريزد، خونريزى خارجى گويند كه به سه شكل مى باشد.

1- خونريزى سرخرگى (شريانى)؛ علت اينگونه خونريزيها پارگى سرخرگ ها مى باشد و به همين علت خون به شدت و سرعت و منقطع خارج مى شود و حاوى خون روشن مى باشد. اينگونه خونريزى به دليل كنترل شكل آن به شدت خطرناك مى باشد.

2- خونريزى سياهرگى (وريدى)؛ علت اينگونه خونريزى ها پارگى سياهرگ ها (وريدها) مى باشد. حاوى خون سياهرگى است چنانچه پارگى در سياهرگ بزرگ باشد خطرناك است.

3- خونريزى مويرگى: پارگى مويرگها باعث خونريزى خفيف مى شود.

در اين خونريزى مشكل اصلى عفونت زخم است نه هدر رفتن خون.

شكل (31)- انواع خونريزيها

ص:62

كمكهاى اوليه در خونريزى خارجى

اشاره

جهت كنترل خونريزى خارجى چهار مورد اساسى زير را بايد به ترتيب و به سرعت انجام داد:

1- فشار مستقيم

2- بالا نگه داشتن عضو خونريزى دهنده (درصورت امكان)

3- فشار بر نقاط فشار

4- استفاده از تورنيكت يا كيسه هوايى

1- فشار مستقيم

مؤثرترين روش در اولين مرحله كنترل خونريزى است به يكى از دو روش زير:

الف- گاز استريل (يا تكه پارچه تميز) را روى محل خونريزى گذاشته و با دست روى آن فشار وارد مى كنيم تا خونريزى قطع گردد.

ب- قطعه اى گاز استريل را روى محل خونريزى گذاشته و بوسيله بانداژ محكم آن را مى بنديم تا خونريزى كنترل گردد.

شكل (32)- روش كنترل خونريزى با فشار مستقيم

ص:63

2- بلند كردن عضو دچار خونريزى

در مورد خونريزى در بخش هايى از بدن، كه امكان بلند كردن آنها وجود دارد (مثل اندام) از اين روش استفاده مى كنيم در واقع به علت نيروى ثقل فشار خونريزى كمتر مى شود.

شكل (33)- فشار مستقيم همراه

با بلند كردن عضو خونريزى دهنده

3- فشار بر نقاط فشار

اگر با فشار مستقيم و بلند كردن عضو، نتوانستيم خونريزى را كنترل كنيم، از فشار دادن بر نقاط فشار استفاده مى كنيم.

نقاط فشار؛ قسمتهايى از بدن كه شريانهاى اصلى بدن از نزديك سطح بدن روى استخوانها عبور مى كند كه تعدادى از آنها عبارتند از:

1- شريان بازويى 2- شريان رانى 3- شريان سباتى (كاروتيد)

ص:64

شكل (34)- نقاط فشار

نكته: چنانچه در اين محل ها شكستگى استخوان داشته باشيم در استفاده از اين روش محدوديت داريم.

شكل (35)- كنترل خونريزى با فشار بر نقاط فشار

ص:65

4- استفاده از تورنيكت يا كيسه هوايى؛ اين روش تنها زمانى انجام مى شود كه كوششهاى قبلى جهت كنترل فشار خون نتواند مثمر ثمر واقع شود و يا در مواقعى كه اندامى قطع گرديده و نگران از بين رفتن بافتهاى پايين تر از محل بستن تورنيكت نيستيم.

شكل (36)- روشصحيح بستن تورنيكت

توضيح شكل:

1- گاز با دستمال بر روى بازو قرار دهيم كه علاوه بر نقش حفاظتى باعث افزايش فشار در آن نقطه مى گردد.

2- توسط مقدارى باند نوارى دستمال فوق را به روى محل توسط گره اى ثابت مى كنيم و سپس اهرمى مثل يك تكه چوب يا لوله يا حتى خودكار را روى آن قرار مى دهيم و باند را بعد از قرار دادن آن گره ديگرى مى زنيم.

3- اهرم را به حول مركز گره، تا اندازه اى مى چرخانيم كه خون ريزى قطع شود در اين حال اهرام را بوسيله گره ثابت مى كنيم.

4- زمان بستن تورنيكت را در مكانى كه قابل رويت باشد و خوب در

ص:66

ميدانِ ديد باشد مى نويسيم. به جهت اين كه بستن شريان توسط تورنيكت باعث مى شود كه خون تمام بافتهاى آن ناحيه قطع گردد. چنانچه اين بسته شدن بيشتر از 30 دقيقه طول بكشد براى بافتهاى آن ناحيه كشنده مى باشد.

پس وظيفه يك امدادگر پس از بستن تورنيكت كنترل آن مى باشد كه حداكثر هر 30 دقيقه بايد تورنيكت را براى مدتى شل كند و دوباره محكم نمايد.

نكته:

1- اندامى كه با تورنيكت بسته شده حتماً بايد در ديدگاه باشد.

2- حتى در زخمهاى ران و بازو تورنيكت حداقل بايد 2 اينچ بالاتر از آن بسته شود.

عده اى از پزشكان استفاده از كيسه هوايى دستگاه فشار خون با فشار حدود 150 را پيشنهاد مى كنند كه عملًا اگر امكان پذير باشد راه ايمن ترى است. در دهه هاى اخير استفاده از وسيله اى به نام آتل هاى بادى پيشنهاد شده كه كيسه هاى پلاستيكى با حفره ميانى خالى هستند كه مانند جوراب پوشيده شده و سپس باد مى كنند. اين وسيله علاوه بر اينكه مى تواند بعنوان يك آتل مصرف شود در موارد خونريزيها نيز بعنوان كمك دهنده در جلوگيرى از خونريزى يا در موارد شوك حاصل از خونريزى، بعنوان كمك در كاهش جريان خون اندامها مورد استفاده قرار مى گيرد.

شكل (37)- كنترل خونريزى با استفاده از آتل هاى بادى

ص:67

كنترل بوسيله سرما

در موارد شكستگى، سوختگى و خونريزيهاى خفيف، مى توان با استفاده از موادى مثل كيسه هاى حاوى يخ در محل ضايعه، علاوه بر كاهش درد و تورم، باعث كاهش خونريزى نيز شد. ولى قابل ذكر است كه كيسه هاى سرما به تنهايى نمى توانند در كنترل خونريزى مؤثر باشند و بايد همواره با ديگر اقدامات انجام گيرد.

نكته: جهت جلوگيرى از سرمازدگى همان ناحيه كمپرس سرما را بيش از 20 دقيقه نمى توانيم نگه داريم.

در پايان بهتر ديديم كه على رغم شرح كامل كمكهاى اوليه خونريزى، روش برخورد با بيمار را بار ديگر يادآور شويم:

1- محل خونريزى را مشخص كنيد.

2- نوع خونريزى را مشخص كنيد.

3- خونريزى را كنترل كنيد (بايد از حداقل امكانات حداكثر استفاده را كرد).

4- اگر جهت كنترل تورنيكت بسته ايد رمان تورنيكت را در جايى كه زياد در ميدان بينايى باشد مثلًا در سينه يا پيشانى بيمار بچسبانيد.

5- بيمار را جهت پيگيرىصدمات وارد شده كنترل كنيد.

فراموش نكنيد كه تمامى اين عمليات را زمانى مى توان انجام داد كه اول وضع تنفس بيمار كنترل شده باشد.

ب- خونريزى داخلى

تعريف: چنانچه خون پس از خروج از رگ در داخل حفره اى از بدن ريخته شود كه محل خونريزى ديده نشود را خونريزى داخلى گويند؛ مثلًا خونريزى در داخل جمجمه و يا خونريزى در مجارى گوارشى.

ص:68

كمكهاى اوليه در خونريزيهاى داخلى

در مورد خونريزيهاى داخلى مى توان گفت كه مهمترين كار رساندن بيمار به مركز درمانى است و مهمترين اقداماتى كه مى توان كرد:

1- كنترل علائم حياتى

2- كنترل راههاى هوايى

3- بيمار را در بهترين موقعيت جسمى قرار دادن

مثلًا اگر بيمار دچار تهوع و استفراغ هاى مكرر است، به پهلو بخوابانيد و اگر مبتلا به خونريزى داخلى اندام هاست اندام را بالا نگه داريد.

4- بيمار اگر در شوك است كمكهاى اوليه را انجام دهيد.

5- درصورت امكان بيمار را در معرض اكسيژن قرار داده و به او هيچ چيز نخورانيد.

6- در اولين فرصت ممكن بيمار را به مركز درمانى انتقال دهيد.

نكته 1: درصورت ضربه به سر- استفراغ هاى مكرر زنگ خطر بزرگى جهت اعلام فاجعه خونريزى- داخلى مغز و باعث مرگ مصدوم خواهد شد.

نكته 2: درصورت ضربه به شكم- دل درد شديد زنگ خطر بزرگ جهت اعلام فاجعه خونريزى داخل شكم و درصورت عدم توجه، باعث مرگ مصدوم خواهد شد.

كمكهاى اوليه مصدوم در زخمهاى باز

زخمهاى باز چون در اكثر موارد خونريزى مى كنند و همچنين به علت باز بودن آنها و احتمال عفونى شدنشان نياز به پانسمان و بانداژ دارند. ابتدا توضيحى در مورد پانسمان و بانداژ ارائه مى شود سپس طريقه برخورد با زخم

ص:69

بيان مى گردد.

پانسمان؛ هر وسيله اى را كه براى پوشاندن زخم و جلوگيرى از خونريزى بكار مى بريم شامل مى شود كه اين وسيله پوشاننده بايد استريل باشد. اين وسيله مى تواند پانسمانهاى استريل آماده و يا دستمال و حوله تميز و غيره باشد.

باند: هر وسيله اى كه براى سفت كردن پانسمان در محلش مورد استفاده قرار مى گيرد باند ناميده مى شود. باندها در انواع مختلف ساخته مى شوند كه از آن مى توان باندهاى چسبدار سه گوش و كشى را نام برد. از نوار لباس نيز مى توان براى اين منظور استفاده جست.

شكل (38)- انواع پانسمان و بانداژ

ص:70

نكات مهم در پانسمان و بانداژ:

در بستن هر نوع زخمى بايد يك سرى از اصول كلى را رعايت نمود تا زخم به خوبى پوشانده شده ومحافظت شود. بطور خلاصه اين موارد عبارتند از:

1- از پانسمان استريل يا خيلى تميز استفاده شود.

2- سطح زخم توسط پانسمان بطور كامل پوشانده شود.

3- قبل از بستن زخم توسط باند، بايد خونريزى را توسط پانسمان كنترل نموده و سپس بانداژ را انجام داد

4- جابجا نكردن پانسمان از محل اوليه قرار داده شده تا دوباره موجب خونريزى نشود.

5- بانداژ را نبايد بيش از حد شل و سفت بست.

6- نوك انگشتان دستها و پاها را بايد آزاد گذاشت.

شكل (39)- نكات مهم كه در بانداژ كردن بايد رعايت شوند.

ص:71

حال بعد از آشنا شدن با انواع زخمها و نيز نكات مهم در پانسمان و بانداژ بطور گذرا چگونگى برخورد با زخم را در هنگام مواجه با فرد زخمى مرور مى كنيم. براى اين كه در برخورد با زخم، كليه اقدامات لازم را انجام دهيم و نيز بى نظمى در كار وجود نداشته باشد لازم است اقدامات زير را تا حد ممكن به ترتيب انجام دهيم:

الف- ابتدا سطح زخم را تا حد ممكن قابل ديد مى كنيم

ب- سطح زخم را توسط يك گاز استريل يا دستمال تميز به آهستگى تميز مى كنيم

ج- خونريزى را به طريق گفته شده در فصل خون و خونريزى كنترل مى كنيم

د- با پوشاندن آن از آلودگيهاى بعدى جلوگيرى مى كنيم

توجه: منظور از پوشاندن زخم، پانسمان و بانداژ كردن آن است، با رعايت اصول ذكر شده.

ه- مريض را آرام كرده و به پزشك ارجاع مى دهيم

ج- درصورت شوك و يا احتمال آن درمان شوك را انجام دهيد

زخم بسته

زخم بسته عبارت است ازصدمه و ضايعه ديدن بافتهاى داخلى، بدون اين كه راه ارتباطى به بيرون و سطح بدن داشته باشد. اين زخمها معمولًا نتيجه تحت فشار قرارگرفتن بوسيله اشياء سنگين مى باشد. در اين نوع زخم احتمال دارد اعضاى داخلى نرم و تو خالى پاره شده و يا له شوند و نيز استخوانها دچار شكستگى شوند، بدون اين كه از بيرون قابل ديد باشند. زخم

ص:72

بسته نيز طيف متفاوتى از زخمها را شامل مى شود و از يك كوفتگى زير پوستى ساده تا پارگى و سوراخ شدگى اعضاى داخل بدن متغير است.

كمكهاى اوليه زخمهاى بسته:

كوفتگى شايعترين زخم بسته است كه نياز به كمكهاى اوليه در ميدان عمليات ندارد. ولى اگر اين كوفتگى در نقاط حساس و حياتى بدن همچون گردن، شكم و پهلوها باشد نياز به بررسى بيشتر دارد، چرا كه ممكن است اعضاى نرم زير اين قسمتها دچار آسيب و پارگى شده باشند و خطرات بيشتر و مهمترى فرد را تهديد كند. لذا بهترين اقدام براى اينگونه افراد انتقال آنها به يك مركز درمانى مى باشد تا مورد معاينه كامل قرار گيرند. البته قبل از انتقال درصورت نياز، درمان شوك را براى اين افراد نيز بايد انجام دهيم تا از خطرات شوك جلوگيرى كرده باشيم. به غير از موارد ذكر شده ممكن است فرد در مواجهه با يكصحنه حادثه، موارد خاصى را نيز همچون اعضاى بيرون ريخته از شكم و يا اجسام فرو رفته در بدن مشاهده نمايد كه به علت اختصار مطلب، از آوردن آنها در اين جزوه خوددارى كرده ايم.

عوارض زخم: لازم به ذكر است كه زخمها علاوه بر مسائلى كه همزمان با ايجادشان بوجود مى آورند يك سرى عوارض بعدى نيز مى توانند داشته باشند كه مهمترين آنها عوارض ناشى از خونريزى مثل شوك و عوارض ناشى از عفونت مى باشد كه درصورت عدم كنترل و درمان مى توانند مشكلات فراوانى ايجاد كرده و مصيبت بار باشند.

لذا بايد در مواجه با يك زخم خيلى با احتياط وصحيح عمل كرد.

ص:73

شكل (40)- انواع زخم

شكستگى ها

دستگاه حركتى بدن: از سه جزء تشكيل شده است كه عبارتند از:

1- استخوان 2- مفصل 3- عضله

ص:74

شكل (41)- استخوان بندى بدن انسان

ص:75

شكستگى

تعريف شكستگى: از بين رفتن تداوم استخوانى كه در اثر عوامل مختلف پيش مى آيد را شكستگى گويند.

علل:

1- ضربه 2- انقباض ناگهانى عضله 3- بيماريهاى مختلف بدن

انواع:

الف- شكستگى باز: هر گاه قطعات شكسته استخوان باعث پارگى پوست گشته و به خارج از بدن راه يافته باشد را شكستگى باز گويند.

ب- شكستگى بسته: هرگاه قطعات شكسته شده در داخل بافتهاى بدن محبوس شوند و به خارج از بدن راه نيابند را شكستگى بسته گويند.

شكل (42)- انواع شكستگى باز و بسته

ص:76

علائم شكستگى:

1- درد شديد در محل شكستگى

2- تورم همراه با كبودى از ناحيه شكستگى

3- اختلال عمل عضو آسيب ديده؛ مثل عدم توانايى در حركت دادن

4- تغيير شكل عضو آسيب ديده

عوارض شكستگى:

الف- عمومى: مثل شوك

ب- موضعى: مثل عفونت و سياه شدگى (نكروز استخوان)

توجه: عفونت در شكستگى هاى باز خيلى با اهميت است و مهم تلقى مى گردد به همين دليل جلوگيرى از عفونت در شكستگى ها بسيار ارزشمند مى باشد.

نكته: هرگز قطعه استخوانى كه در شكستگى باز از بدن خارج شده است را به داخل بدن دوباره جايگزين نكنيد.

كمكهاى اوليه در شكستگى ها:

1- در بيماران سانحه ديده، هدف اصلى زنده نگهداشتن بيمار است.

2- در كنترل بيمار مبتلا به شكستگى بايد:

2- 1: بخش هاى شكستگى ابتدا ناحيه سر و جمجمه و سپس ستون فقرات و در انتها اندام ها مورد بررسى قرار گيرند.

2- 2: كمترين حركت در حد ممكن داده شود.

2- 3: از كمترين امكانات بهترين استفاده را جهت ثابت كردن عضو آسيب ديده، به عمل آورد.

2- 4: درصورت امكان محل دچار شكستگى با كيسه هاى يخ خنك شود.

ص:77

2- 5: از استفاده از روشهاى بانداژ و انواع آتل ها و روشهاى آتل بندى كاملًا آگاه بوده و تمرينهاى لازمه انجام شده باشد.

2- 6: از اقدام به هرگونه دستكارى در دررفتگى ها و شكستگى ها جداً خوددارى شود (مگر در موارد ذكر شده.)

2- 7: درمان و انتخاب روش درمانى، به عهده مراكز درمانى و پزشكان باشد. حتماً در اولين فرصت بيمار به مركز درمانى منتقل گردد.

مراحل كلى اقدامات شكستگى:

1- بكار بستن اقدامات، درصورت نياز (توضيح كامل در بخش احيا قلبى و ريوى و خون و خونريزى آمده است.)

2- مشخص كردن محل شكستگى و چگونگى ضربه وارد شده به محل، بدون دانستن محل شكستگى، اقدامات اوليه بدون معنا و بى ارزش مى باشد.

توجه: اگر مصدوم هوشيار نباشد امدادگر وظيفه دارد كه تمامى بدن مصدوم را بخصوص قسمتهايى را كه بيشتر مشكوك به شكستگى است، بررسى كرده و به عدم وجود ضايعه احتمالى مطمئن شود.

تذكر: بايد توجه داشت كه اطلاعات كسب شده از افراد حاضر درصحنه، مى تواند بسيار ارزشمند باشد.

3- كنترل نبض در پايين تر از محل ضايعه

توجه: عدم وجود نبض در پايين تر از محل ضايعه، نشانه بسيار خطرناك است كه بايد امدادگر آن را يك مشكل و خطر بسيار جدى تلقى كند و سريعاً به مركز درمانى انتقال داده شود.

4- آتل بندى و ثابت نمودن عضو سانحه ديده.

5- انتقال به مركز درمانى در اسرع وقت.

ص:78

آتل

آتل وسيله اى است كه براى بى حركت كردن عضو آسيب ديده، استفاده مى گردد كه اين وسيله مى تواند انواع و اشكال گوناگون داشته باشد.

انواع آتل ها

1- آتل خشك؛ مثل يك تكه چوب ياصفحه فلزى

2- آتل نرم؛ مثل بالش يا ملحفه چند لا شده

3- آتل كششى؛ مطابق شكل فوق

4- آتل بادى؛ مطابق شكل.

شكل (43)- آتل كششى و نحوه استفاده از آن

ص:79

شكل مقابل، انواع وسايلى را كه مى توان از آن به عنوان آتل استفاده نمود و انواع آتل ها را نمايش داده است.

شكل (44)- اشكال مختلف آتل ها

ص:80

شكل (45)- انواع وسايلى كه به عنوان آتل مى توان استفاده نمود

قوانين آتل بندى

1- مطمئن شويد اولًا آيا آتل سالم است؟ ثانياً زوائد ايجاد كننده ضايعه (مثل زائده هاى تيز و يا احتمالًا ميخ) نباشد.

2- در آتل بندى از انتهاى اندام به ابتداى آن بانداژ كنيد.

3- قبل و بعد از آتل بندى نبض را چك كنيد تا اگر در طى آتل بندى اختلالى در گردش خون ايجاد شده است مشخص گردد.

ص:81

4- در مورد آتل هاى بادى بطور مداوم فشار هوا را كنترل كنيد چرا كه علاوه بر وجود خطر پارگى در آنها، تغييرات دماى هوا نيز باعث تغيير فشار هواى داخل آن مى گردد و نهايتاً باعث از بين رفتن فشارهاى مطلوب درون آتل مى گردد.

نحوه آتل بندى در شكستگى هاى قسمتهاى مختلف بدن:

1- شكستگى جمجمه: بدليل خطر شديد، پس از اقدامات اوليه سريعاً به مركز درمانى انتقال دهيد.

توجه: در ضربات وارده به جمجمه، مصدوم دچار بيهوشى مى گردد كه در اين شرايط توجه و مراقبت براى حفظ راه هوايى اهميت زيادى دارد.

2- شكستگىصورت: در بخش بانداژها گفته مى شود.

3- شكستگى ستون فقرات: داراى آتل مخصوص به نام آتل هاى ضايعات نخاعى مى باشد و بر اساس تصوير فوق بايد عمل كرد

شكل (46)- آتل بندى ستون فقرات توسط آتل پشتى بلند وروش ثابت كردن پاهاتوسط پتو

ص:82

4- شكستگى دنده و جناغ: با كنترل علائم حياتى و جلوگيرى از ضربات احتمالى اضافى به مركز درمانى منتقل كنيد.

5- شكستگى در اندام فوقانى:

الف- شكستگى ترقوه و شانه را مطابق شكل مقابل بانداژ هشتى شكل مى كنيم.

شكل (47)- بانداژ هشتى شكل در شكستگى استخوان ترقوه

ب- شكستگى بازو و ساعد و مچ دست را مطابق شكل مقابل آتل بندى مى كنيم.

شكل (48)- آتل بندى در شكستگى ساعد با آتل خشك

ص:83

شكل (49)- نمايش طرز كار با آتل بادى

ج- شكستگى انگشت را مطابق شكل مقابل آتل بندى مى كنيم.

شكل (50)- آتل بندى انگشت دست

ص:84

شكل (51)- آتل بندى در پا

شكل (52)- آتل بندى در پا

ص:85

پيچ خوردگى

تعريف- كشش و يا احتمالًا پارگى رباطهاى اطراف مفصل بطورى كه همراه با در رفتگى مفصل نباشد را پيچ خوردگى مى گويند و معمولًا همان دلايلى كه باعث در رفتگى مى گردند، درصورت تخفيف شدن آنها باعث پيچ خوردگى مى شوند.

كمكهاى اوليه:

بلافاصله مفصل دچار پيچ خوردگى را با كيسه هاى يخ خنك كنيد و بدون دستكارى اضافى به مركز درمانى منتقل نماييد.

شكستگى اندام تحتانى

الف- شكستگى لگن را مانند شكستگى ستون فقرات عمل مى نماييم.

شكل (53)- آتل بندى در ساق پا

ص:86

ب- در شكستگى ران هم مى توان از آتل ضايعات نخاعى و هم از آتل خشك و هم از آتل كششى استفاده كرد. مطابق شكل شماره 3 كه شرحش گذشت.

ج- شكستگى ساق پا را مطابق شكل مقابل عمل مى كنيم.

د- شكستگى مچ و كف پا را با استفاده از آتل هاى نرم مطابق شكل مقابل عمل مى كنيم.

دررفتگى

تعريف- عدم جايگزينى درست استخوان ها در محل مفاصل را دررفتگى مى گويند كه بيشتر به دليل حركت ناگهانى در مفصل يا ضربه در حالت غير متناسب به مفصل مى باشد.

كمكهاى اوليه:

بلافاصله مفصل در رفته را با كيسه هاى يخ خنك نماييد و بدون دستكارى به مركز پزشكى منتقل كنيد.

توجه: به هيچ وجه درصدد جا انداختن مفصل دررفته (بخصوص مفاصل زانو، مچ دست، پا، شانه و آرنج هاى دست نباشيد)

سوختگى ها

پوست؛ جزئى از دستگاه محافظ بدن است كه سطح خارجى بدن را پوشانيده و آن را در مقابل عوامل خارجى محافظت مى نمايد.

پوست از سه لايه مطابق شكل تشكيل شده است.

ص:87

عكس (54)- برش ميكروسكوپى پوست

ص:88

ص:89

سوختگى

اشاره

به ضايعاتى كه در اثر: حرارت، مواد شيميايى، جريان برق، مواد راديو اكتيو در بافتهاى مختلف ايجاد مى گردند، سوختگى اطلاق مى شود.

با توجه به عمق و وسعت سوختگى موضع و نسبت سطح سوختگى به سطح كل بدن به سه نوع؛ خطرناك، متوسط، جزئى تقسيم مى گردد.

در ارزيابى كلى مصدوم بايستى اقدامات لازم را با توجه به سن و وضعيت عمومى مصدوم انجام داد. عوارض مهم سوختگى عبارتند از: شوك و عفونت

شوك؛ در سوختگى هاى شديد و عمدتاً به علت كاهش حجم خون اتفاق مى افتد.

عفونت؛ به دنبال سوختگى ها در اثر جايگزينى انواع ميكروب ها در محل زخم سوختگى كه به روش بهداشتى پانسمان نشده باشد اتفاق مى افتد.

كمكهاى اوليه در مورد سوختگى ها شامل:

1- حذف عامل سوختگى

2- ارزيابى بيمار

3- درمان سوختگى

4- انتقال بيمار به مركز درمانى

تعيين درجه وخامت سوختگى ها، بر اساس عضو درگير و عمق و وسعت سطح سوختگى تقسيم مى گردد:

1- سوختگى با آتش

اقدامات امدادى عبارتند از:

الف- حذف عامل سوختگى؛

ص:90

با آب سرد آتش را خفه كنيد. لباس هاى مستعد آتش سوزى را درآوريد. از دويدن شخص در حال سوختن جلوگيرى كنيد.

ب- ارزيابى بيمار؛

علائم حياتى، شوك و ... را كنترل و عمق و وسعت و وخامت سوختگى را بررسى كنيد.

ج- درمان سوختگى؛

1- بيمار را روى سطحى كه سوختگى و جود ندارد يا كمترين سطح سوختگى را دارد دراز كنيد.

2- وسايل آلوده كننده را از بدن مصدوم جدا كنيد.

3- لباسهاى چسبيده به محل زخم را هرگز جدا نكنيد.

4- توسط آب خنك و تميز محل سوختگى را شستشو دهيد.

5- محل زخم را با گاز استريل پانسمان كنيد.

6- اگر بيمار قادر به نوشيدن است و زمان كافى داريد بر اساس جدول زير مايعات به مصدوم بنوشانيد.

بزرگسالان 12 ليوان، بچه هاى 12- 1 سال 14 ليوان، كمتر از يكسال 18

د- درصورت وخامت سوختگى مصدوم را به اولين مركز درمانى منتقل كنيد.

تذكر: در سوختگى با قير، منطقه را بلافاصله با آب سرد خنك كنيد. قير را هرگز برنداريد، سپس اقدامات اوليه بالا را به عمل آوريد.

2- سوختگى با مواد شيميايى

اين نوع سوختگى، از جدى ترين نوع سوختگى ها بوده و در سطح كم و عمق زيادتر بدن را دچار سوختگى مى نمايد.

ص:91

الف- حذف عامل سوختگى: لباسهاى آلوده را درآورده و محل را با آب فراوان شستشو دهيد.

ب- ارزيابى بيمار: علائم حياتى شوك و ... را كنترل و عمق و وسعت و وخامت سوختگى را بررسى كنيد.

ج- درمان سوختگى: توجه كنيد كه شستشوى محل آلوده را حداقل 30 دقيقه ادامه دهيد و سپس اقدامات درمانى شبيه سوختگى با حرارت را به عمل آوريد.

د- محل را با گاز استريل پانسمان و درصورت امكان به اولين مركز درمانى منتقل كنيد.

تذكر: درصورت آلوده شدن چشم با مواد شيميايى بهترين كار شستشو باآب فراوان است.

دقت كنيد تا در موقع شستشو، آب مصرف شده از طرف گوش ها از چشم خارج شود تا چشم مقابل را آلوده نكند. درصورت وجود جسم خارجى در چشم، با نوك دستمال تميز آن را به آرامى از چشم خارج كنيد. بعد از شستشو چشم را با گاز استريل پانسمان و مصدوم را منتقل كنيد.

3- سوختگى با جريان برق

اين نوع سوختگى داراى عمق زيادى است و به بافتهاى داخل بدنصدمه مى زند. اقدامات امدادى شامل:

الف- حذف عامل سوختگى: توسط يك وسيله عايق مصدوم را از جريان برق جدا كنيد.

ب- ارزيابى بيمار: علايم حياتى شوك و ... را كنترل و عمق و وسعت و

ص:92

وخامت سوختگى را بررسى كنيد.

ج- درمان: محل ورود و خروج برق را پانسمان و اقدامات امدادى شبيه سوختگى با حرارت را به عمل آوريد.

د- انتقال: مصدوم را در اسرع وقت به اولين مركز درمانى منتقل كنيد.

توجه نماييد فورى ترين كار در برخورد باچشم آلوده با مواد شيميايى را

سوختگى توسط مواد شيميايى شستشوى با آب فراوان شستشو دهيد

موضع با آب فراوان مى باشد.

شكل (55)- خارج كردن جسم خارجى از چشم توسط پارچه تميز

ص:93

شكل (56)- شستشوى مصدوم سوختگى بوسيله مواد شيميايى با آب فراوان

4- سوختگى ناشى از اشعه

توسط دو نوع اشعه ايجاد مى گردد:

1- اشعه خورشيد

2- تشعشعات اتمى

در مورد تشعشعات اتمى ابتدا محافظت خود امدادگر از تشعشعات و ثانياً رفع آلودگى مصدوم و درصورت امكان، ارائه كمكهاى اوليه سوختگى باحرارت مد نظر قرار مى گيرد و در مرحله آخر انتقال به مركز درمانى.

تذكرات:

1- روش تخمين عمق و وسعت و وخامت سوختگى را به خوبى فرا گيريد.

ص:94

2- بيمار دچار سوختگى وخيم را در اسرع وقت به مركز درمانى منتقل كنيد.

3- اگر لباس به محل زخم چسبيده است لباسهاى اطراف زخم را بريده و درآوريد و به محل زخم دست نزنيد.

4- هرگز براى سرد كردن محل از يخ استفاده نكنيد.

5- به آب مصرفى جهت افزايش سرماى آن نمك اضافه نكنيد.

6- جهت ضد عفونى، از پنبه استفاده نكنيد.

7- كمكهاى اوليه در مورد سوختگى هاى شديد، بايستى سريعاً انجام گيرد.

8- نارسايى تنفسى و شوك احتمالى را سريعاً كنترل نماييد؛ به خصوص در سوختگى هاى بوسيله برق.

9- در سوختگى با مواد شيميايى استفاده از ماده خنثى كننده هيچ ارجحيتى به شستشوى با آب فراوان ندارد. لذا ازاستفاده از آنها خوددارى كنيد و حتماً از آب تميز استفاده كنيد.

10- مدت زمان شستشو را در سوختگى با مواد شيميايى را با توجه به نوع ماده تنظيم كنيد.

شكل (57)- انواع سوزنده ها

ص:95

ص:96

ص:97

فصل ششم: آتش نشانى

اشاره

بسمه تعالى

آنگاه كه آتش براى بشر كشف و شناخته شد و راههاى استفاده از آن معلوم گرديد، مهمترين نقش را در تمدن و پيشرفت جامعه ها به وجود آورد و منشأ آثار ارزشمند گرديد. بنابر اين بايد گفت كه آتش نيز نعمتى است از نعمتهاى الهى، اگر راههاى درست استفاده كردن و كنترل نمودن آن را خوب بشناسيم و بى احتياطى را از دست ندهيم. بسيار ديده مى شود كه به علت بى احتياطى و رعايت نكردن اصول علمى در جلوگيرى از آتش سوزى، دچار ضرر و زيان جانى و اقتصادى، بخصوص در ايام حج مى شويم.

براى جلوگيرى از آتش سوزى، كه از حوادث تلخ اين سفر عبادى، سياسى و اجتماعى است، بايد همه خدمتگزاران حج روش آن را بياموزند و با به كار بردن اصول علمى، بتوانند آتش را خاموش و يا از بروز آن جلوگيرى كنند.

در ايام حج ممكن است در سه مكان با اين فاجعه روبروى شويم:

1) محل اقامت در مكه مكرمه و مدينه منوره

2) منا و عرفات

3) انبار

ص:98

اگر نكات ذيل را رعايت نماييم، مى توانيم از اين معضل شوم جلوگيرى كنيم:

1- برادران خدمه پيش پرواز، جهت تحويل مكان اسكان زائرين، حتماً كپسولهاى آتش خاموش كن را در آبدارخانه و آشپزخانه تمام طبقات بررسى نموده، از سالم بودن آنها اطمينان حاصل نمايند و اگر با كمبود كپسول آتش نشانى روبرو شدند، ازصاحب هتل و مكان اسكان درخواست نمايند.

همچنين آشپزخانه و آبدارخانه بايد داراى دستگاه تهويه باشد.

2- آبدار و آشپز بايد وسائل ذيل را، قبل از استفاده مورد بررسى قرار دهند:

الف) شلنگهاى گاز، تركيدگى و يا پوسيدگى نداشته باشد. حتى المقدور چند متر شلنگِ گاز از ايران همراه ببرند تا بتوانند شلنگهايى را كه از انبار تحويل مى گيرند، تعويض نمايند.

ب) پيچ سيلندر كپسول گاز شل نباشد.

ج) ژيگلاتور سالم باشد.

د) از سالم بودن پلوپزها اطمينان حاصل شود.

و) سر همه اتصالات، بستِ فلزى داشته، و محكم بسته شود.

3- چون مواد سوختنى (موادى كه زود آتش مى گيرد) در اثر داغ شدن، آتش مى گيرند، برادران آبدار و آشپز و كمكهاى آنها بايد مواظبت بيشترى كنند.

الف) از پارچه هايى كه داراى مواد نفتى (پلاستيكى)، روغنى و پشمى هستند، هرگز نبايد به عنوان آسترى و يا لباس كار استفاده شود.

ب) هرگز نبايد آشغال و مانند آن را نزديك اجاق گاز جمع كرد.

ج) براى اطمينان حاصل كردن از سيلندر كپسول گاز و شلنگ و ... از

ص:99

كف صابون استفاده شود واز زدن كبريت وياشمع، قبل از اطمينان خوددارى شود.

د) اجاق گاز در مكانى قرار داده شود كه از حصارهاى چوبى ساختمان دور باشد.

ه) قبل از استفاده از اجاق گاز، ابتدا كبريت را روشن نموده و سپس پيچ گاز را باز كنيد و گاز را روشن نماييد و سپس كبريت افروخته را پس از خاموش كردن دو نيمه كنيد.

4- آشپز قبل و بعد از قرمز كردن هر نوع غذا، آب را به هيچ وجه نبايد در ظرف روغن داغ بريزد چون خطر مُشتعل شدن دارد و باعث آتش سوزى مى شود.

5- زمانى كه اجاقها روشن است آبدار و آشپز نبايد مكان خدمت را ترك نمايند، مگر اين كه كمك خود را جايگزين نمايند و پس از خاتمه كار و ترك آبدارخانه يا آشپزخانه، حتماً از بسته شدن پيچ سيلندر كپسولهاى گاز و خاموش شدن اجاقها، اطمينان حاصل كنند و پس از آن محل را ترك نمايند.

6- به زائران يادآورى شود كه مواظب ته سيگار خود باشند و پس از خاموش نمودن در زير سيگاريهاى فلزى يا چينى قرار دهند. در غير اينصورت ممكن است به آتش سوزى بزرگى منجر شود.

آتش سوزى در عرفات ومنا

ايام تشريق سرزمين عرفات و منا زير پوشش هزارها چادر به هم چسبيده است كه با يك بى احتياطى و غفلت از طرف خدمتگزاران حج و يا زائران، در كمتر از چند دقيقه، ممكن است جهنمى از آتش بوجود آيد كه مهار آن حتى با پيشرفته ترين امكانات آتش نشانى، مشكل و يا غير ممكن باشد و

ص:100

نمود عينى آن آتش سوزى در سال 1354 در منا كه خسارات جانى و مالى فراوانى را در پى داشت. و در حج 1374 قبل از آمدن زائران به سرزمين عرفات و منا آتش سوزى مهيبى رخ داد كه خسارات مالى فراوان وارد شد.

پس بر ما فرض و واجب است براى پيشگيرى از آتش سوزى به موارد زير توجه كافى داشته باشيم:

1- به توصيه هاى ايمنى مأمورين به دقت توجه نموده و از بردن هر گونه وسائل آتش زا در چادرهاى منا و عرفات جداً خوددارى نماييد. و براى آوردن آب جوش جهت چاى، حتماً از مكانهاى تعيين شده مطوّف استفاده كنيد.

2- قبل از ايام تشريق، وقتى وسائل و مواد مورد نياز حجاج، جهت آسايش آنها به منا و عرفات برده مى شود، سعى گردد موادى كه احتراق بوجود مى آورد در چادرها روى هم انباشته نشود. چون در اثر گرماى زياد، شعله ور شده و فاجعه مى آفرينند.

3- به زائران و خدمه سيگارى، تذكر داده شود كه به هيچ عنوان حق ندارند، در چادرهاى منا و عرفات سيگار روشن بگذارند، حتماً از زير سيگاريهاى فلزى يا چينى استفاده نمايند و پس از تمام شدن سيگار، باقى مانده آن را خاموش كرده و زير خاك و شِن دفن نمايند.

4- اگر خداى ناخواسته در منا و عرفات آتش سوزى رخ داد، قبل از هر اقدامى خونسردى خود را حفظ نموده و پس از تخليه چادرها از زائران، سعى كنيد چادرها را بخوابانيد و پس از آن آب روى آنها بريزيد و درصورت خطرناك بودن، محل را به سوى بلندى ترك نماييد.

در همه حال، رعايت حال مُسن ترها و بيماران و خانمها و ... در اولويت قرار دارد.

ص:101

آتش سوزى در انبار

براى اين كه از سوختن وسائل و اثاثيه انبار بكاهيم، رعايت موارد ذيل ضرورى است:

1- هنگام تحويل اثاثيه از انبار يا تداركات، اصول ايمنى رعايت شده و از كشيدن سيگار در انبار خوددارى گردد.

2- به هنگام تحويل دادن اثاثيه، حتماً از خالى بودن كپسولهاى گاز اطمينان حاصل شود.

در ضمن خالى كردن كپسولهاى گاز، حتماً در محيطى باز و دور از مواد آتش زا و گرما باشد.

3- در بسته بندى اثاثيه، جهت تحويل به انبار، دقت كافى مبذول شود كه پس از تميز كردن آنها، موادى كه احتراق خود به خود بوجود مى آورند، روى هم انباشته نشود و حتى المقدور در بسته هاى فلزى سرپوشيده قرار گيرد.

«تئورى حريق»

مثلث آتش:

خواص آتش 99% به نفع اقتصاد وصنعت مى باشد، لذا جبران 1% خسارتهاى احتمالى آتش سوزيها كه بوجود مى آيد غيرقابل جبران بوده و بدين منظور؛ يعنى براى جلوگيرى از 1% خسارت آتش سوزيهاى غير ارادى، دستگاههايى بنام «آتش نشانى» در شهرها دائر شده كه زندگى و جان و مال مردم را از خطر سوختن حفظ و حراست نمايد.

سازمان آتش نشانى تاكنون تعداد زيادى از افراد كارخانه ها، سينماها، ادارات و انبارها را آموزش داده تا قبل از رسيدن مأموران آتش نشانى اقدامات اوّليه انجام و از توسعه آتش سوزى جلوگيرى نمايند.

ص:102

امروزه در تمام دنياى متمدن براى تبادل اعمال و افكار در خصوص آتش نشانى رابطه كامل موجود است و آرم مخصوص آتش نشانى كه عبارت از يك مثلث مى باشد براى كليه آتش نشانيها شناخته شده و تقريباً بصورت آرم بين المللى در آمده است.

با توجه به مثلث فوق، نتيجه مى گيريم كه آتش تركيبى است از:

الف) يك جسم يا ماده قابل اشتعال ب) حرارت ج) هوا (اكسيژن) ما مى توانيم اين سه عامل اصلى را در كنار همديگر طبق شكل قرار دهيم و بنام مثلث آتش بشناسيم، هرگاه يكى از سه عامل را، كه تشكيل دهنده مثلث آتش و ضرورى براى انجام عمل احتراق است، از ميان برداريم، مثلث آتش ناقص شده و فرو مى ريزد و عمل احتراق متوقف مى گردد.

اين عمل را مى توانيم با برداشتن يا كم كردن مواد قابل سوخت؛ يعنى جلوگيرى از تغذيه حريق و يا جلوگيرى از رسيدن اكسيژن به آتش سوزى، با استفاده از مواد شيميايى، گازهاى خنثى و يا تقليل درجه حرارت با استفاده از آب انجام دهيم، در هر سهصورت آتش سوزى كنترل و متوقف خواهد شد.

مواد قابل اشتعال را مى توان به حالت جامد، مايع و يا بخار (گاز) در طبيعت يافت و معمولًا سوختن هر ماده قابل اشتعال، به استثناى كربن، با

ص:103

شعله همراه است و شعله نيز در اثر سوختن يك گاز يا بخار گازِ قابلِ اشتعال بوجود مى آيد. از اين رو كليه مواد قابل اشتعال بحالت جامد يا مايع، مى بايست با دريافت حرارت، به گاز قابل اشتعال تبديل شوند تا احتراق بوجود آيد و آتش سوزى ادامه پيدا كند، البته بعضى از مايعات قابل اشتعال؛ مانند بنزين، بدون دريافت حرارت و در شرايط محيط، از خود گازهاى قابل اشتعال متصاعد مى نمايد.

«آتش»

آتش نتيجه يك عمل شيميايى است كه از تركيب اكسيژن، حرارت و يك ماده قابل اشتعال بدست مى آيد؛ بدين سان كه اكسيژن با كربن اجسام تركيب شده و توليد ائيدرئيد كربنيك مى كند. گاهى هم توليد اكسيد كربن نموده و در اثر اين فعل و انفعال، شعله و حرارت توليد مى نمايد.

تجربه نشان داده است كه هر جسم در مقابل حرارت و موقعيت بخصوص قابل اشتعال است.

مثال: براى اشتعال مايعات لازم است كه سه شرط رعايت گردد:

1- در حال بخار باشند.

2- اكسيژن به اندازه كافى موجود باشد كه مخلوط قابل اشتعال گردد.

3- حرارت به اندازه و به درجه احتراق رسيده باشد.

در جامدان حرارت كه بوسيله شعله ايجاد مى گردد، در تمام جسم منتشر شده و وسيله سوختن كليه اجسام را فراهم مى نمايد و هر اندازه كه به حرارت مواد سوختنى اضافه شود سرعت و شدت اشتعال بيشتر مى گردد و بطور كلى شعله عبارت است از همان سوختن گازهاى متصاعد.

ص:104

«احتراق»

احتراق عبارت است از يك فعل و انفعال شيميايى كه توليد نور و حرارت نمايد.

درجه احتراق؛ درجه حرارتى كه لازم است تا احتراق حاصل شود را «درجه حرارت سوخت» مى گويند و به سه گروه مختلف به قرار زير تقسيم مى گردد:

الف- نقطه اشتعال؛ كمترين درجه حرارتى كه يك جسم مى تواند آنقدر بخار قابل اشتعال متصاعد نمايد كه با دريافت شعله، يك احتراق موقّتى و كوتاه بوجود آورد و عمل احتراق ادامه نيابد.

ب- نقطه آتش؛ كمترين درجه حرارتى است كه قادر است از حرارت حاصل از احتراق گازهاى متصاعده، آنقدر بخار قابل اشتعال توليد نمايد كه عمل احتراق ادامه يابد، بطورى كه ملاحظه مى شود اختلاف بين نقطه آتش و نقطه اشتعال در اين است كه درجه حرارت مورد لزوم در نقطه اشتعال فقط براى يك احتراق موقتى است درصورتى كه در نقطه آتش درجه حرارت بايد آنقدر بالا باشد كه بتواند احتراق ادامه يابد. در نتيجه حرارت نقطه آتش از درجه حرارت نقطه اشتعال بالاتر خواهد بود.

ج- درجه حرارت خود سوزى؛ كمترين درجه حرارتى كه يك جسم بتواند خود بخود بسوزد. اين را «درجه حرارت خود سوزى» گويند و تقريباً با درجه احتراق يكى بوده و تفاوتى ندارد.

«اطفاء يا خاموش كردن آتش» به سه طريق مى توان آتش سوزى را خاموش كرد:

1- سرد كردن

ص:105

2- قطع كردن هوا يا اكسيژن (خفه كردن) 3- قطع يا دور ساختن مواد سوختنى توضيح:

1- سرد كردن يا پايين آوردن درجه حرارت؛ اين عمل معمولًا بوسيله آب انجام مى شود؛ مثلًا وقتى آتش چوب را با آب خاموش مى كنيم، با اين عمل درجه حرارت پايين آمده و آتش خاموش مى شود.

2- قطع هوا (خفه كردن)؛ اين عمل معمولًا بوسيله گازهاى غير قابل اشتعال و سنگين تر از هوا؛ مانند گاز كربنيك و ئيدروكربورهاى هالوژنه مانند كربن تتراكلريد و يا متيل بروميد و يا راندن سريع هوا بوسيله پودرهاى شيميايى و يا پوشاندن سطح آتش بوسيله كفهاى شيميايى و يا كف مكانيكى (سبك و سنگين) و در بعضى از موارد حتى با يك عدد پتوى خيس و يا مقدارى خاك يا ماسه انجام مى شود.

3- قطع يا دور ساختن موادسوختنى؛ در بعضى از آتش سوزيها؛ مانند آتش سوزى گازها و مايعات، بهترين روش، قطع يا دور ساختن مواد سوختنى مى باشد؛ مثلًا اگر يك سيلندر گاز آتش بگيرد، در مرحله اوّل بهتر است كه شير آن را ببنديم و جريان گاز را قطع نماييم و سپس اقدام به خنك نمودن آن كرده و همچنين در آتش سوزى مايعات مانند نفت و بنزين، علاوه بر اقدامات اطفائى، بايد منابع سوخت را نيز از محل دور كنيم و يا اگر در محلى با آتش سوزى مواجه شديم و هيچ وسيله اطفائى نداشتيم حداقل كارى كه مى توانيم انجام دهيم دور كردن وسائلى است كه آتش به آنها نرسيده است.

«راههاى مختلف انتقال حرارت» اين عمل به سه طريق امكان پذير است:

ص:106

1- انتقال حرارت به طريق هدايت 2- انتقال حرارت به طريق جابجايى 3- انتقال حرارت به طريق تشعشعى 1- انتقال حرارت به طريق هدايت؛ همانطور كه مى دانيم، حرارت از جسمى كه داراى حرارت بالاترى است، به يك جسم كه داراى درجه حرارت پايين تر است منتقل مى گردد. وحتّى در يك جسم، از نقطه گرمتر به نقطه سردتر نيز حركت مى كند كه در اينصورت حرارت از يك ذرّه جسم به ذرّه ديگر در همان جسم جريان مى يابد، مانند هدايت جريان برق در يك جسم هادى، با اين تفاوت كه حرارت خيلى كندتر حركت مى كند. پس انتقال حرارت از طريق هدايت در آتش سوزيها باعث مى گردد كه حرارت از طريق ميله هاى فلزى در سقف يا پايه ساختمانها، از اتاقى به اتاق ديگر گسترش يابد، مگر اين كه اين ستونهاى فلزى از ميان ديوارهاى مقاوم در برابر حريق گذشته باشد.

2- انتقال حرارت به طريق جابجايى؛ در آتش سوزيها، اينگونه جريانات به علت احتراق و گرم شدن گازها بوجود مى آيد و باعث مى شود كه گازهاى گرم به طرف بالا از طريق پله كانها و كانال و آسانسورها حركت كرده و باعث گسترش حريق در طبقات مختلف ساختمان گردد و به همين دليل هواى سرد به طرف محل آتش سوزى جريان مى يابد كه با تغذيه حريق و تأمين اكسيژن كافى آتش سوزى ادامه مى يابد.

ص:107

3- انتقال حرارت به طريق تشعشعى؛ در اين آتش سوزى، امواج حرارتى با عبور از فضا به ساير اجسام برخورد كرده و حرارت را به آن جسم منتقل مى نمايد. هنگامى كه يك موج حرارتى به سطح يك جسم برخورد كند، سهصورت پيدا مى كند؛ يا اين اجسام منعكس مى گردند مانند جسمصيقلى، يا از آنها عبور مى نمايد مانند شيشه و يا بوسيله آن جسم جذب مى گردد مانند لباسهاى تيره يا لباس نزديك بخارى روشن.

«طبقه بندى آتش سوزيها»

اشاره

آتش سوزيها را از نظر نوع و طريقه مبارزه با آن، به شش طبقه تقسيم مى نمايند:

1- خشك. 2- مايعات. 3- گازها. 4- الكتريسته.

5- فلزات قابل اشتعال. 6- مواد منفجره.

طبقه اوّل: آتش سوزيهاى خشك

اشاره

اين طبقه از آتش سوزيها به مواردى گفته مى شود كه پس از سوختن، از خود خاكستر باقى مى گذارد؛ مانند فرآورده هاى چوبى، پنبه اى، پشمى، لاستيكى، پلاستيكى و انواع مختلف پارچه هاى مصنوعى و حبوبات و غلات و غيره. بهترين راه براى خاموش كردن اين نوع آتش سوزيها، «سرد كردن» و مؤثرترين وسيله «آب» مى باشد.

ص:108

مطالب شرايط كلى و نحوه سوختن بعضى از مواد سوختنى، مى تواند براى ما آموزنده باشد؛ براى مثال چوب را به عنوان يك ماده جامد سوختنى مورد مطالعه قرار مى دهيم، هرگاه مطلب را از ديد يك آتش نشان بنگريم ملاحظه خواهيم كرد كه چوب يكى از مهمترين مواد سوختنى مى باشد.

نحوه آتش گيرى و ادامه گسترش و اطفاى حريق، رابطه مستقيم با خواص و مشخصات چوبهاى در حال سوخت دارد. چوب با دريافت حرارت كافى مى سوزد و درصورت عدم دريافت هواى كافى، تبديل به ذغال چوب گشته و يا تجزيه مى شود. چوب به مقدار زياد بخصوص در كشورهايى كه داراى اين ثروت هستند در مصالح ساختمانى مصرف دارد. گرچه اطلاعات كمى در مورد انواع چوبها وجود دارد ليكن بخوبى مى دانيم كه عكس العمل چوب در مقابل آتش، با توجه به نوع آن فر ق مى كند، همانطور كه مى دانيم، حتّى در چوب خشك نيز مقدارى رطوبت وجود دارد و قبل از آن كه چوب بتواند بسوزد باد رطوبت آن خارج شود. چوبهاى سبز كه مقدار قابل ملاحظه اى رطوبت دارند در مقابل درجات حرارت خيلى بالا نيز مقاومت مى نمايند، وجود رطوبت در چوبهاى مختلف و به مقادير متفاوت از نظر آتش سوزى نهايت اهميت را دارد، چون مقدار قابل ملاحظه اى حرارت لازم است تا رطوبت موجود در چوب را تبخير نمايد و اين مقدار حرارت را حرارت «نهان تبخير» مى نامند، تمام اين حرارت، بدون آن كه درجه حرارت چوب بالا رود يا آتش سوزى حاصل شود جذب مى گردد.

مقدار گازهاى فرّار و قابل سوخت، كه از سوختن چوب بدست مى آيد، با توجه به نوع چوب فرق مى كند. هرگاه مقدار هوايى را كه براى سوخت لازم است مأخذ مقايسه قرار دهيم، مقدار گازهاى متصاعده از ذغال كمتر از 40 درصد وزن اصلى آن مى باشد، درصورتى كه در مورد چوب 63% تا 78%

ص:109

مى باشد و نظر به اين كه گازهاى فرّار و قابل سوخت بايد براى يافتن اكسيژن حركت نمايند به همين دليل آتش سوزيهاى چوبى با شعله هاى بلند مى سوزند كه اين خود يكى از عوامل گسترش حريق است.

مقدار خاكستر موجود در چوب بسيار كم است و معمولًا يك تركيب الكلى مى باشد كه اين تركيب در تشديد فعل و انفعال شيميايى و تبديل كربن به گازهاى قابل اشتعال مؤثر است، بطورى كه از خواص چوب استنباط گرديد با خروج رطوبت از داخل چوب و به وجود آمدن شعله هاى سوزان و مرتفع حريق گسترش مى يابد و به همين دليل است كه در آتش سوزيهايى كه چوب زيادى وجود دارد، سرعت آتش سوزى زياد و گسترش حريق فورى مى باشد.

خاصيت آتش گيرى چوبهاى خشك آنقدر مهم است كه منجر به تحقيق جهت تهيه مواد و روشهايى براى مقاوم ساختن چوب در برابر حريق گرديده است بهترين روش براى نيل به اين مقصود، رنگ آميزى چوب با مواد ضد حريق است كه اين رنگهاى ضد حريق را از مواد شيميايى فسفاتها، سولفاتها و نمك آمونياك تهيه مى كنند.

«اطلاعاتى در مورد آب»

همانطور كه قبلًا توضيح داده شد، براى خاموش كردن آتش سوزيهاى خشك، بهترين طريقه «سرد كردن» و مؤثرترين وسيله «آب» مى باشد كه اينك به شرح اين تركيب مى پردازيم:

آب تركيبى بسيار پايدار، از اكسيژن و ئيدروژن است. نيروى كشش سطحى آن بسيار و پس از جيوه، از كليه مايعات عادى ديگر بيشتر است.

خاصيت چسبندگى آن زياد است. قدرت نفوذ كافى دارد. هادى الكتريسيته است. خاصيت حل كردن مواد در آن زياد است و هر چه درجه

ص:110

حرارتش پايين تر باشد، گاز بيشترى در خود نگاه مى دارد؛ بطورى كه در يخ ميزان گاز محلول با هوا بيشتر است تا در آب معمولى و به همين دليل يخ وزن كمتر و حجم بيشتر قريب 19 از آب معمولى داراست، در درجه فشار عادى درصورت تبخير 1700 مرتبه بر حجمش افزوده مى شود (انفجار ديگهاى بخار و پرتاب شدن آن به مسافتهاى نسبتاً دور، روى اين اصل است).

قدرت جذب حرارت يك گالن آب برابر با 7 گالن كف شيميايى است.

قدرت خنك كردن آب شور (آب دريا) كمتر از آب معمولى است.

«سود آب از نقطه نظر آتش نشانى»

ارزانى و فراوانى آب موجب شده است كه دسترسى به آن، به سهولت ممكن باشد. قدرت بسيار سيلان آب در انواع لوله هاى فلزى و لاستيكى و برزنتى، كه انتقال آب را از فواصل دور به كانون حريق ميسر مى سازد، وقتى توسط سر لوله هاى مخصوص حريق، بصورت گرد روى حريق يا در فضاى داغ پاشيده شود، به حداكثر خاصيت سردكنندگى آن مى رسيم و درصورتى كه به شكل قطرات درشت پخش گردد، به همان نسبت از اين خاصيت كاسته شده و قسمتى از آب بدون تبخير، در كف محل حريق روان مى شود و هرگاه آب را بهصورت فوران پر روى حريق بريزيم بيش از 10 الى 15 درصد آن تبخير نگشته و قسمت اعظمش، نه تنها به هدر مى رود كه ممكن است خود بر اثر فشار زيادى كه به در و ديوار كانون حريق يا محتويات محل وارد مى سازد، بر خسارت ناشى از حريق بيافزايد. وقتى آب زياد بدين ترتيب بپاشند كف طبقات بناى مورد حريق، از آب پر شده به ديوارها و كف و سقف و اثاث منقول و غير منقول اماكن مختلف خسارت بسيار وارد مى آورد، حتى فشار زياد آب كه بوسيله پمپهاى اتومبيلهاى آتش نشانى، با لوله هاى قوى به

ص:111

ديوارها روانه مى سازند، كم كم روكش و ملات مصالح ساختمانى را از بين برده و موجب در هم ريختن آن مى گردد.

با تمامى اين احوال، چگونگى استفاده از قدرت سردكنندگى آب اغلب بدست ما نيست و وضع خاص حريق به ما تحميل مى سازد؛ مثلًا در حريقهاى بزرگ چنانچه آب بهصورت گرد به كار رود، حرارت زياد فضا و جريان شديدصعودى هواى داغ، اين نوع آب را قبل از رسيدن به كانون حريق تبخير نموده و توأم با جريانصعودى هوا به خارج مى راند. از طرف ديگر در حريقهاى بزرگ به علت حرارت زياد، نمى توان به كانون حريق نزديك شد و ناچار از فاصله دور بايد به خاموش كردن آن پرداخت و چون هر قدر آب با قطرات ريزتر پرتاب گردد، از بَرد و سردى آب به نسبت زيادى كاسته مى شود، لذا ناچار بايد از فوران پر در اين مورد استفاده كرد، با آن كه خود مى دانيم، در اينصورت قسمت اعظم آب به هدر مى رود.

در اينگونه موارد نيز چنانچه از هر دو شكل آب در آن واحد استفاده شود. به مراتب زودتر به نتيجه اصلى كه خاموش كردن كانون حريق است مى رسيم؛ بدين ترتيب كه در آن واحد از فوران پر، جهت حمله به منشأ حريق از فواصل دور و از آب گرد براى سرد كردن فضاى داغ، مانند سپر پيشروى استفاده كنيم. در اينصورت بديهى است به سرعت مى توان به كانون اصلى حريق نزديك شد، بدون آن كه هواى داغ محل بتواند مانع كار گشته يا به مأمورانصدمه بزند.

بنابر اين آب گرد را تنها در كانونهاى كوچك حريق يا براى سرد كردن فضاى داغ و سپر پيشروى در حريقهاى بزرگ مى توان بكار برد.

مقدار كل آب تبخيرى مورد نياز جهت خاموش كردن يك حريق، نسبت معكوس دارد با سرعت آب پاشى، بدين معنا كه هر چه ملايمتر آب بر

ص:112

روى حريق بپاشيم مقدار كل آب مورد نياز براى خاموشى كامل بيشتر خواهد بود.

«زيانهاى آب از نقطه نظر آتش نشانى»

آب نسبتاً سنگين وزن است، يك متر مكعب آن قريب يك تن وزن دارد، در نتيجه حمل و نقل آن دشوار است و چون هادى الكتريسيته است، لذا در محلهايى كه احتمال برخورد آب با سيم هاى برق يا آلات و ادوات و دستگاههاى الكتريكى مى رود، خطر برق گرفتگى براى آتش نشان وجود دارد.

خسارت از ناحيه آب زيادِ پر فشار به اماكن، گاه از خود حريق كمتر نيست و چون منظور اصلى از آتش نشانى تقليل خسارت است، بايد نكات فراوانى را با نهايت دقت رعايت نمود:

رسيدن آب به بعضى از مواد شيميايى، مايعات قابل اشتعال يا فلزات و مواد قابل احتراق، نه تنها اثر خاموش كننده ندارد، كه گاه بر شدت احتراق و دامنه دار شدن حريق مى افزايد و نيز ممكن است موجب انفجارهاى شديد گردد.

رسيدن آب به هر گونه دارو، بفرض آن كه آنها را تجزيه نكرده و گازهاى قابل اشتعال توليد نكند، يا اغلب آنها را در خود حل مى كند يا غير قابل استفاده مى سازد.

درصورت رسيدن آب به موادى؛ مانند كاربيت، بلافاصله گاز بسيار خطرناك استيلن در هوا پخش شده و محيط را انفجارى مى نمايد. يا بعض از فلزات؛ مانند سديم، پتاسيم و غيره كه واكنشهاى انفجارى دارد.

چون از بيشتر مايعات قابل اشتعال، مانند فرآورده هاى نفتى سنگينتر مى باشد لذا در آنها فرو رفته و به محض آن كه قشر داغ اين قبيل مايعاتِ

ص:113

مشتعل به آن رسيد يكباره تبخير گشته 1700 بار بر حجمش اضافه شده و در نتيجه قسمت اعظم مايع مشتعل، يكباره به خارج پرتاب و بصورت نهرهاى مشتعل جريان يافته و بر دامنه حريق و خسارات به مراتب مى افزايد.

در بعضى از مايعات قابل اشتعال؛ مانند الكل حل مى شود لذا اطفاى حريق اينگونه مايعات، تنها درصورتى امكان پذير خواهد بود كه آب بسيار فراوان به كار رود (نسبت به مقدار حريق) تا مايع مشتعل بسيار رقيق گشته و حالت اشتعال را از دست بدهد.

به علت قدرت زياد كشش سطحى در اطفاى حريق، بعضى از مواد؛ مانند خاك اره، ذغال سنگ و از اين قبيل، چندان مؤثر نيست زيرا فقط مانند پوشش روى آنها را مى گيرد و خاموشى سطحى ايجاد مى كند در حالى كه حريق در درون مواد ادامه داشته موجب تبخير سريع آب سطحى گشته و دوباره شعله ور مى گردد. مصرف آب در آتش نشانى نسبت به نوع حريق و چگونگى دستيابى، بسيار متفاوت است.

آب را به صورت فوران مستقيم يا دوش، «قطراتى» يا «گردى» از طريق لوله هاى آتش نشانى، به اندازه هاى مختلف دستگاههاى خاموش كننده دستى يا لوله كشيهاى ثابت؛ مانند آب پاشهاى سقفى و يا توسط هليكوپتر يا هواپيما روانه كانون حريق مى سازند.

طبقه دوم: مايعات قابل اشتعال

نقطه اشتعال: خطر آتش سوزى مايعات قابل اشتعال، بستگى مستقيم به خاصيت تبخير شدن اين مايعات دارد كه در اثر دريافت حرارت از محيط يا يك منبع ديگر و توليد گاز كافى براى اختلاط با هوا، توليد مخلوط قابل انفجار مى نمايد.

ص:114

درجه حرارت نقطه اشتعال مايعات مختلف، مى تواند يك راهنماى مفيد براى اين ارزيابى باشد. دستگاههايى كه براى اندازه گيرى نقطه قابل اشتعال به كار مى رود، متفاوت بوده ولى اصول كار آنها يكى است. نمونه اى از مايع مورد آزمايش را در بك فنجان يا ظرف سربسته يا سرباز قرار مى دهند و سپس اين ظرف را به آرامى حرارت داده و درجه حرارت آن را بالا مى برند و در فواصل معين شعله را به آن نزديك مى كنند. در درجه حرارتى كه مايع مورد آزمايش آنقدر گاز از خود توليد كند كه با دريافت شعله در سطح مايع، براى يك لحظه كوتاه شعله ايجاد كند و ادامه نيابد، آن درجه حرارت موجود در مايع را «نقطه اشتعال» گويند.

در مورد بعضى از مواد نفتى، براى تعيين نقطه اشتعال، مى بايست حرارت كافى به آنها داده شود و در مورد بعضى از مواد ئيدروكربورها، مانند بنزين حتى اگر درجه حرارت محيط، از نقطه انجماد آب پايين تر باشد، احتراق انجام مى گيرد. دانستن نقطه اشتعال مايعات مختلف از نظر ايمنى در امر نگهدارى و انبار كردن آنها كمال اهميت را دارد.

نقطه خود سوزى: خاصيت سوختن روغن گرم هنگام تماس با اكسيژن، يكى از نكات مهم و قابل بررسى است و از همين خاصيت است كه در موتورهاى ديزل استفاده شده است. درجه حرارتى كه روغن در برابر اكسيژن، هوا و حرارت مى سوزد را «درجه حرارت خود سوزى» گويند بدينصورت مى توان آن را اندازه گيرى كرد:

يك محفظه فلزى را به آرامى حرارت داده از داخل آن اكسيژن عبور مى دهيم آنگاه در فواصل معلوم قطره اى روغن به داخل اين محفظه مى ريزيم، در كمترين درجه حرارت كه قطرات روغن شعله ور گردد آن درجه را درجه حرارت خود سوزى گويند.

ص:115

مايعات را از نظر قابل اشتعال بودن به دو دسته تقسيم مى كنند:

1- سريع الاشتعال. 2- كند اشتعال.

- سريع الاشتعال به مايعاتى گفته مى شود كه نقطه تبخير آنها پايين باشد؛ مانند بنزين.

- كُند اشتعال به مايعاتى گفته مى شود كه نقطه تبخير آنها بالا باشد؛ مانند نفت، روغن هاى حيوانى و ....

مايعات را از نظر حل شدن در آب به دو دسته تقسيم مى كنند:

1- مايعاتى كه درآب حل مى شوند؛ مانند الكلها.

2- مايعاتى كه در آب حل نمى شوند؛ مانند فرآورده هاى نفتى، روغنى و ....

در مايعات، ظرف هر چه بيشتر خالى باشد، خطر انفجار بيشتر است (بشكه يا تانكرهاى بنزين و نفت) و بايد توجه داشته باشيم كه در آتش سوزى مايعات، شدت آتش سوزى به سطع مايع بستگى دارد، بنابر اين در اين نوع از آتش سوزيها بايد از پخش شدن مايعات و جارى شدن آنها جلوگيرى نمود و بهترين خاموش كننده، اگر در سطح كوچكترى باشند، پودرهاى شيميايى و اگر در سطح بزرگترى باشند كف مكانيكى است.

ص:116

طبقه سوم: گازها

اشاره

هر گازى مى تواند خطرناك باشد، حتى هواى فشرده داخل سيلندرها؛ زيرا اگر حرارت به سيلندر برسد، فشار بالا رفته و ممكن است آن را منفجر نمايد.

گازهاى قابل اشتعال از نظر وزن مخصوص به دو دسته تقسيم مى گردند:

1- گازهايى كه از هوا سبكترند، مانند ئيدروژن.

2- گازهايى كه از هوا سنگين ترند، مانند بوتان و پروپان.

گازهاى قابل اشتعال عبارتند از ئيدرو كربورهاى سير شده يا سير نشده كه از نفت گرفته مى شوند.

1- ئيدرو كربورهاى سير شده؛ مانند متان (4) اتان (6 2) پروپان (8 3) بوتان (10 4)

2- ئيدروكربورهاى سير نشده؛ مانند اتيلن (4 2) استيلن (2 2)

گازى كه براى سوخت منازل به كار مى رود و به وسيله سيلندر و با نامهاى مختلف؛ از قبيل «ايران گاز»، «پرسى گاز» و ... حمل و نقل مى شود، چنانچه توأم با احتياطهاى لازم مصرف و حمل و نقل نشود، خطرناك بوده درصورت تنفس باعث بيهوشى و درصورت اختلاط با هوا به نسبتهاى معين با شعله كبريت يا هر شعله ديگر يا جرقه كليد چراغ برق يا جرقه حاصل از قطع و وصل يخچال برقى و يا جرقه هر وسيله برقى ديگر، مشتعل و منفجر و باعث وارد آمدن زيانهاى جانى و مالى مى گردد. اين گاز مخلوطى از پروپان و بوتان مى باشد كه درصد اختلاط آن در فصلهاى مختلف متفاوت مى باشد.

ص:117

جدول نسبت اختلاط گاز در فصول مختلف

درصد اختلاط

فصل پروپان بوتان بهار 30% 70% تابستان 10% 90% پاييز 30% 70% زمستان 50% 50%

«خطرات گازها و طريقه مبارزه»

بطوركلى در مورد مواجه شدن با خطرات گازها دو حالت مختلف وجود دارد:

1- مرحله اى كه آتش سوزى ناشى از گاز بوجود آمده باشد.

2- مرحله اى كه گاز در ساختمان پخش شده و آتش نگرفته باشد.

براى مبارزه در مرحله اوّل؛ يعنى آتش سوزيهاى ناشى از گاز در محلهاى سرپوشيده، لازم است ابتدا اطراف مخازن گاز را با توجه به نوع

ص:118

آتش سوزى خاموش نماييم، درصورتى خودِ گاز را خاموش مى نماييم كه مخزن گاز قابل حمل به بيرون يا شير كنترل آن سالم باشد تا بتوانيم پس از خاموش كردن، بلا فاصله مخزن را به خارج از ساختمان منتقل و يا با بستن شير كنترل از خروج گاز جلوگيرى نماييم.

درصورتى كه مخزن قابل انتقال نباشد و يا به عللى نتوانيم از خروج گاز جلوگيرى كنيم، بايد از خاموش كردن خود سيلندر گاز پس از خاموش كردن اطراف خوددارى نماييم و مرتباً بوسيله آب مخزن را از تمام نقاط و بيشتر از قسمت بالا خنك نموده از سرايت آتش به اطراف جلوگيرى كنيم تا زمانى كه وسائل انتقال مخزن و يا جلوگيرى از خروج گاز آماده گردد.

يادآورى: علت اين كه بايد از خاموش كردن گاز درصورت عدم انتقال مخزن يا جلوگيرى از خروج گاز در جاهاى سر پوشيده خوددارى نماييم، اين است كه امكان دارد در اطراف سيلندر گاز خاموش نشده باشد و جرقه اى در زير جعبه ها، داخل كشوها و يا بطور كلى در محلى خارج از ديد آتش نشان، باقى بماند، از طرفى گاز را كه خاموش ساختيم نتوانيم آن را كنترل كنيم كه در نتيجه گاز رها شده مخلوط با هوا، فضا را پر مى كند و با باقى مانده جرقه آتش، توليد انفجار مى كند كه هم امكان تلف شدن افراد وجود دارد و هم خسارات ناشى از انفجار به مراتب بيشتر از آتش سوزى اوّليه خواهد بود.

براى خاموش نمودن آتش سوزى گازها، بايد هر سه طريق اطفاى مثلثِ آتش را انجام دهيم:

1- سيلندر را به وسيله آب خنك مى كنيم (پايين آوردن درجه حرارت).

2- آتش را بوسيله مواد خفه كننده، پودرهاى شيميايى و گاز كربنيك و غيره خاموش مى سازيم (خفه كردن).

3- جريان گاز را قطع مى كنيم (دور ساختن مواد سوختنى).

ص:119

مرحله دوّم؛ زمانى كه گاز در ساختمان پخش شده و آتش نگرفته باشد (مرحله خطر) در اين حالت لازم است كه براى جلوگيرى از انفجار و آتش سوزى اقدامات زير انجام شود:

1- خاموش كردن تمام منابع حرارتى؛ از قبيل بخارى و چراغهاى خوراك پزى و غيره.

2- از قطع و وصل نمودن كليدهاى برق خوددارى شود؛ يعنى اگر حتى يك لامپ روشن بود آن را بوسيله كليد خاموش نكنيم چون خود كليد توليد جرقه مى نمايد البته در مواردى كه فيوز برق در خارج از ساختمان قرار دارد مى توانيم فيوز كنتور را باز كنيم تا جريان برق در داخل ساختمان بدون ايجاد جرقه قطع شود ولى اگر فيوز در محل پخش شدن گاز باشد به هيچ عنوان آن را باز نمى كنيم.

3- جلوگيرى از خروج گاز بوسيله بستن شير كنترل.

4- باز كردن تمام دربها و پنجره هاى ساختمان.

5- خارج كردن گاز داخل ساختمان بوسيله ايجاد باد و براى اين كار بايد از وسائلى استفاده شود كه توليد الكتريسيته ساكن يا جرقه ننمايد و وسائل مناسب عبارتند از يك مقواى بزرگ يا قطعه اى گونى يا پارچه هاى نخى و غيره. مطمئن تر آن است كه پارچه يا گونى را خيس نماييم.

6- بهتر است از دستكش يا يك تكه پارچه مرطوب براى باز و بسته كردن دربها استفاده شود چون حركت در روى موكت ها، در بدن توليد الكتريسيته ساكن مى كند.

7- براى داخل شدن به محل بهتر است از دستگاه تنفس استفاده كنيم يا قطعه اى پارچه در جلوى دهان قرار دهيم و درصورت امكان چيزى باشد كهصورت را بپوشاند تا در زمان بروز آتش سوزى ريه و مجارى دچار

ص:120

سوختگى نشود.

يادآورى: در طول اقدامات فوق، بايد از تمام جهات احتياطهاى لازم به عمل آيد و از پوشيدن كفشهاى ميخدار و پوشيدن يا درآوردن لباس در داخل ساختمان خوددارى شود و اگر به عنوان نيروى آتش نشانى به چنين محلى مى رويد بهتر است يك يا دو سر لوله آب را قبلًا در محل آماده كنيد تا اگر آتش سوزى ايجاد شد بتوانيد به موقع اقدام نماييد و به نجات افراد آسيب ديده بشتابيد و همچنين هنگام عمليات از اجتماع افراد در اطراف ساختمان جلوگيرى نموده و از حداقلّ افراد، براى داخل شدن به ساختمان استفاده شود.

توجه: اين مخلوط چنانچه از 1% الى 10% با هواى آشپزخانه يا مكان بسته اى اختلاط پيدا كند قابل انفجار خواهد بود.

«گاز طبيعى» گاز طبيعى؛ مانند ذغال سنگ و نفت منشأ آلى داشته و اغلب با نفت همراه است و از چاههاى نفتى بدست مى آيد تركيبهايش نسبت به محل فرق مى كند ولى بيشتر از متان و اتيلن تركيب يافته و چند درصدى نيتروژن آزاد دارد و گاه 99% آن متان است.

گاز طبيعى سوخت تميز و راحتى است زيرا داراى بو و دود نبوده و خاكستر بجاى نمى گذارد، لذا سوختى ممتاز شناخته شده و در بعضى از كشورها اين گاز را بصورت مايع در آورده و در انبارهاى خاص نگاه مى دارند تا حمل و نقل آن به آسانىصورت گيرد.

اين گاز سبكتر از هوا است، چنانچه از 5% الى 15% با هواى آشپزخانه يا محيط سربسته اى اختلاط پيدا كند، قابل انفجار خواهد بود.

تجربه و آمار نشان مى دهد كه اغلب حوادث ناشى از گاز، در اثر عدم

ص:121

آشنايى مصرف كنندگان گاز به اصول ايمنى بوده است ولى با رعايت اصول ايمنى مطمئناً هيچ گونه خطرى بوجود نخواهد آمد.

«راهنماى ايمنى براى مصرف كنندگان گاز طبيعى» 1- ركولاتور و كنتور گاز توسط شركت ملى گاز ايران، با رعايت تمام نكات فنى و ايمنى در محل مناسب نصب مى گردد. بنابر اين درصورت لزوم فقط شركت ملى گاز ايران مجاز است محل آنها را تغيير دهد.

2- درصورت بروز هر نوع آتش سوزى در ساختمان، چون وجود گاز در لوله ها باعث تشديد آتش سوزى و خطرات بيشترى خواهد شد، به سرعت شير اصلى ورود گاز به ساختمان را كه نزديك كنتور قرار دارد ببنديد تا جريان گاز به داخل ساختمان قطع گردد.

3- به علل مختلف، گاهى لازم مى شود كه تغييراتى در لوله كشى گاز منازل ايجاد شود يا به علت نقص فنى در سيستم لوله كشى، پاره اى تعميرات لازم مى گردد. اين تغييرات هرچند كه بظاهر كاملًا ساده باشد، بايد توسط اشخاص مجاز يا مؤسساتصلاحيت دار انجام گيرد.

4- لوله گاز مربوط به هر دستگاه گاز سوز، بايد به يك شير مصرف مجهز باشد تا در موقع ضرورت بتوان با بستن اين شير از ورود گاز به دستگاه معيوب جلوگيرى كرد.

5- چون لوله هاى لاستيكى معمولى، در برابر مواد نفتى و گازى به سرعت فاسد مى شوند لذا براى اتصال وسائل گازسوز خانگىِ كوچك، به سيستم لوله كشى گاز، مى توان از لوله هاى پلاستيكى و لاستيكى مصنوعى تقويت شده استفاده كرد، طول لوله هاى ذكر شده نبايد از يك متر و نيم بيشتر باشد.

ص:122

6- نصب آبگرمكن گازى در حمام يا اتاقى كه بطور عادى در آن جريان هوا وجود ندارد، باعث كمبود اكسيژن شده احتمالًا ايجاد خفگى مى نمايد.

7- از فرود آوردن ضربه به وسيله ديگ و ساير ظروف سنگين بر روى اجاق گاز، بايد خوددارى شود؛ زيرا اين عمل باعث سست شدن اتصالهاى نشت گاز خواهد گرديد.

دقت: براى روشن نمودن گاز ابتدا كبريت را روشن و سپس شير گاز را باز كنيد.

طبقه چهارم: الكتريسيته

مانند ژنراتورهاى مولد برق، دينام ها، كابلها و سيمهايى كه داراى انرژى الكتريسيته هستند، بايد قبل از هر اقدامى جريان برق قطع گردد و بعد از آن، با توجه به نوع آتش سوزى در اطراف وسائل برقى، از خاموش كننده مناسب استفاده كنيم.

طبقه پنجم: فلزات قابل اشتعال

بعضى از فلزات، مانند سديم، پتاسيم، كلسيم، آلومينيم، منيزيم و باريم داراى خاصيت اشتعال شديد مى باشند و در موقع آتش سوزى با نور خيره كننده اى مى سوزند و بهترين وسيله براى خاموش كردن اين فلزات، ماسهصد درصد خشك و پودر شيميايى مى باشد و براى مثال سديم را شرح مى دهيم:

مشخصات سديم: فلزى نرم، رنگ نقره اى، روى آب شناور باقى مانده و با آن شديداً فعل و انفعال شيميايى همراه با شعله انجام مى دهد، بخارات آن شديداً تحريك كننده است.

نحوه نگهدارى: اين فلز را در ظروف شيشه اى در حالى كه در زير

ص:123

مواد نفتى قرار گرفته است، نگهدارى و حمل و نقل مى كنند.

خطرات: سديم در تماس با رطوبت و هوا، باعث تجزيه آنها گرديده و توليد گاز ئيدروژن و حرارت كافى براى شعله ور شدن آن مى نمايد.

آتش سوزى: از دستگاه تنفس و البسه كاملًا استحفاظى، براى جلوگيرى از هر گونه تماس با اين فلز، استفاده شود. از آب و هر گونه ماده اكسيژن دار نبايد استفاده كرد. براى اطفا و خاموش كردن از ماسه صد درصد خشك و پودر شيميايى استفاده گردد.

كمكهاى اوليه: بخارهاى حاصل از سوختن سديم در هوا كه محتوى اكسيد سديم مى باشد. براى چشم، بينى و گلو شديداً تحريك كننده مى باشد و تماس ذرات ذوب شده اين فلز با بدن، توليد سوختگى عميق مى نمايد. هر گونه آلودگى را خيلى سريع پاك كرده و محل سوختگى حاصله را با محلول اسيد استيك خنثى نماييد و فوراً او را به بيمارستان برسانيد.

طبقه ششم: مواد منفجره

اشاره

منظور از مواد منفجره در اين بحث مواد منفجره از نوع سبك يا تجارى مى باشد؛ مانند انواع باروتها، ديناميت، چاشنى و ... اگر در اين گونه مواد منفجره، آتش سوزى رخ دهد بلافاصله تمام مواد در يك لحظه توأم با انفجار از بين مى رود و قدرت پرتاب تكه هاى ناشى از انفجار در اين گونه مواد تا شعاع 200 متر مى باشد. بنابر اين مبارزه با اين مواد منفجره، زمانى آغاز مى شود كه آتش سوزى به آنها نرسيده باشد و بايد از سرايت آتش به اين مواد جلوگيرى شود و براى مبارزه بايد به موارد زير توجه كرد.

1- افراد آتش نشان و وسائل مربوط به آن، بايد دور از شعاع خطر؛ يعنى به فاصله 200 متر يا در پشت پناهگاهى مستقر شوند.

ص:124

2- شعاع خطر بايد از نوع درجه يك «منطقه خطر» اعلام گردد تا از ورود افراد متفرقه جلوگيرى شود.

3- اطلاع به مقامات انتظامى و احضار كارشناس مربوطه.

4- بايد از حداقل افراد براى نزديك شدن به محل مواد منفجره استفاده كرد و افراد منتخب براى نزديك شدن به محل بايد از حفاظ استفاده نمايند و ضمناً بايد داراى اطلاعات زير باشند:

الف) آشنايى به موقعيت محل

ب) آشنايى با محل دقيق مواد منفجره

پ) عكس العمل مواد منفجره در برابر حرارت

ج) نوع و مقدار مواد منفجره

افراد آتش نشان بايد سعى نمايند از سرايت آتش به مواد منفجره جلوگيرى كنند و ضمن خاموش كردن آتش (با توجه به نوع آتش سوزى) به وسيله آب مواد منفجره را خيس نمايند تا خاصيت انفجار آنها از بين برود.

درصورت عدم امكان جلوگيرى از سرايت آتش به مواد منفجره، آتش نشان بايد بلافاصله از محل دور شده و درصورت انفجار به حالت درازكش بر روى زمين قرار گيرد.

«انواع انفجارات»
اشاره

انفجاراتى كه ممكن است در آتش سوزى با آن مواجه شويم را به سه دسته تقسيم مى كنند ولى انفجار بطور كلى به چهار گروه تقسيم مى شود:

1- انفجار ناشى از احتراق (اكسيداسيون).

2- انفجار ناشى از فشار.

2- انفجار ناشى از تجزيه.

ص:125

4- انفجارات هسته اى.

1- انفجار ناشى از احتراق (اكسيد اسيون):

اگر بخار مايعات قابل اشتعال و يا گاز قابل اشتعال با هوا مخلوط گردد، اختلاط قابل انفجارى بوجود مى آورند كه اين اختلاط در اثر رسيدن جرقه و يا شعله بروز مى كند.

2- انفجار ناشى از فشار:

ظروف در بسته مايعات يا ظروف تحت فشار گازها، هرگاه در معرض حرارت قرار گيرند در اثر تبخير مايع و انبساط حجمى گازها فشار داخل ظرف بالا مى رود و همچنين از مقاومت بدنه ظرف در اثر حرارت كاسته مى شود.

زمانى كه فشار داخل ظرف به بيشتر از مقاومت بدنه ظرف برسد، مى تركد و اگر داخل اينگونه ظروف، مايع و يا گاز قابل اشتعال باشد، علاوه بر اين كه انفجار دومى، ناشى از احتراق ايجاد مى شود. آتش سوزى در يك لحظه تا شعاع بيست متر در اثر پرتاب مايع توسعه پيدا مى كند، براى جلوگيرى از اين قبيل انفجارها بايد از آب بصورت گردى جهت خنك كردن بدنه ظرف استفاده كرد و بايد توجه داشت كه تمام بدنه ظرف بطور يكنواخت خنك شود و از زدن آب به يك نقطه خوددارى كرد.

3- انفجارات ناشى از تجزيه:
اشاره

اين انفجارها شامل تمام مواد منفجره مى گردد و براى جلوگيرى از انفجارشان، از همان روش كه در آتش سوزيهاى مواد منفجره گفته شد استفاده

ص:126

مى گردد.

«عوامل گسترش آتش سوزى»

آتش سوزى بدو طريق گسترش مى يابد: 1- افقى. 2- عمودى.

* عوامل گسترش آتش سوزى بصورت افقى عبارتند از:

1- باد

2- انتقال حرارت بهصورت تشعشعى

3- ريختن مايعات قابل اشتعال و جارى شدن آنها

4- انفجارات ناشى از احتراق يا فشار

5- سرعت انتقال آتش در موارد مختلف* عوامل توسعه آتش سوزى بصورت عمودى:

آتش سوزى بهصورت عمودى سريعتر از افقىصورت مى گيرد و عوامل آن عبارتنداز:

1- راهروها و پله ها

2- كانال آسانسورها

3- پنجره ها

4- روزنه و منافذ سقف هاى كاذب

5- كانال كابلهاى برق، كولر و تهويه

6- انفجارات ناشى از احتراق يا فشار

«طريقه ايجاد حرارت»

ايجاد حرارت به سه طريق امكان دارد: 1- شيميايى 2- مكانيكى 3- الكتريسيته

ص:127

1- طريقه شيميايى: تعدادى از عناصر و مواد شيميايى در شرايطى خود بخود حرارت توليد نموده و سبب آتش سوزى مى گردد؛ مانند آلوده شدن پارچه و چوب به اسيد نيتريك و مخلوط گليسيرين و پرمنگنات در معرض نور شديد.

2- طريقه مكانيكى: در اين طريقه، بر اثر اصطكاك و يا تحت فشار قرار گرفتن گازها، حرارت توليد شده و سبب آتش سوزى مى گردد.

3- طريقه الكتريسيته: هرگاه جريان برقى را از مقاومتى عبور دهيم، در آن مقاومت حرارت توليد مى شود؛ مانند اتوى برقى و اجاق برقى.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109