ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 8

ص: 9

ص: 10

اى ابوعبدالله! حميده سرور كنيزان، پيراسته از آلودگى ها [و] پاك و خالص از پليدى هاست؛ بسان شمش طلا.

لؤلؤة (مرواريد): اين نام شريف، لقب ديگر حميده خاتون است. (1) شگفت آنكه ابن شهر آشوب اين نام را كنيه ايشان دانسته، گفته است: «حَمِيدَةُ المُصَفّاة ... تُكَنّي لُؤلُؤة». (2) نباتة (3): اين نام ظاهراً به معناى ثمره و ميوه است.

امّ محمد (4): اين نام شريف، كنيه آن بانوست.

بر پايه آنچه مطرح شد، اسامى اين بانوى بزرگ عبارت است از:

1. حميدة؛ 2. مصفاة؛ 3. سيدة الاماء؛ 4. مهذبة؛ 5. لؤلؤة؛ 6. نباتة؛ 7. امّ محمد.

مى توان عناوين زير را نيز كه گوياى تبار و زادگاه ايشان است، به نام هاى پيشين افزود:

7. حميده مغربيه (5)؛ 8. حميده بربريه؛ 9. حميده اندلسيه. (6)

ص: 11

را جزو اشراف عجم دانسته است، تنها به عجم بودن ايشان اشاره كرده اند. (1) يافته هاى ما درباره پدر و خانواده حميده خاتون بسيار اندك است. در منابع تاريخى نام پدر ايشان صاعد بربرى و نام برادرش صالح بربرى ذكر شده است. آنچه محققان و نويسندگان شرح حال ها در اين زمينه گفته اند، به شرح زير است:

- أمُّهُ (أى الكاظِم (ع)) حَميدَةُ بِنتُ صاعِدٍ الْبَربَري؛ (2)

- أمُّهُ حَميدَةُ المُصَفّاةُ ابنَةُ صاعِدٍ البَربَري وَ يُقالُ انَّها اندُلُسيّةٌ؛ (3)

- وَ امُّهُ حَميدَةُ البَربَريّةُ وَ يُقالُ الاندُلُسيّةٌ وَ البَربَريَّةُ اصَحّ؛ (4)

- وَ امُّهُ جاريَةٌ امّ وَلَد اسمُها حَميدَةُ الاندُلُسيّة وَ يُقالُ بَربَريّةٌ وَ ذُكِرَ انَّها رُومِيَّةٌ وَ الأرجَحُ انّها اندُلُسيّة؛ (5)

- امُّهُ حَمِيدَة بِنتُ صاعِدٍ الاندُلُسيَّة وَ قيلَ البَربَريَّة؛ (6)

- اسمُ امِّهِ حَميدَةُ الاندُلُسيّةَ؛ (7)

- وَ امُّهُ حَميدَةُ البَربَريّة اختُ صالِحٍ البَربَري. (8)

ص: 12

ص: 13

مدتى از اين گفت وگو گذشت. ابن عكاشه مى گويد: روزى خدمت امام باقر (ع) شرفياب شديم. فرمود: آيا نمى خواهيد درباره آن برده فروش كه پيرامون او برايتان سخن گفتم، گزارش دهم؟ او آمده است. برويد و با اين كيسه پول جاريه اى بخريد.

ما نزد برده فروش رفتيم. او گفت: هر چه داشته ام، فروخته ام جز دو جاريه كه ناخوش مى باشند كه البته يكى از ديگرى بهتر است.

گفتيم: آنها را بياور تا ببينيم.

هنگامى كه آورد، گفتيم: اين فرد بهتر را به چه قيمتى مى فروشى؟

گفت: به هفتاد دينار.

گفتيم: نيكى كن.

گفت: كمتر از هفتاد دينار قبول نمى كنم.

گفتيم: او را در مقابل اين كيسه پول- هر چه باشد- مى خريم در حالى كه نمى دانيم چقدر پول در آن است.

در كنار برده فروش، فردى بود كه سر و ريش سپيد داشت. او گفت: كيسه را گشوده، بشماريد.

برده فروش گفت: كيسه را نگشاييد؛ چرا كه اگر در آن يك حبه كمتر از هفتاد دينار باشد، نمى پذيرم.

پيرمرد گفت: نزديك آييد.

نزديك رفتيم و مهر را گشوده، دينارها را شمرديم؛ هفتاد دينار بود، نه كمتر و نه بيشتر. جاريه را گرفته، نزد امام باقر (ع) آورديم. حضرت صادق (ع) كنار امام ايستاده بود. ماجرا را براى ايشان بازگو كرديم. امام (ع) پس از حمد و ثناى خدا، از جاريه پرسيد: نام تو چيست؟

گفت: حميده.

ص: 14

امام (ع) فرمود: «

حَمِيدَةٌ فِي الدُّنيا مَحمُودَةٌ فِي الآخِرَة

»؛ «در دنيا پسنديده و در آخرت، ستايش شده اى».

به من اطلاع بده كه دخترى يا ...؟

گفت: دختر.

امام (ع) فرمود: چگونه چنين چيزى امكان دارد در حالى كه چيزى در دست برده فروشان قرار نمى گيرد جز اينكه فاسدش مى سازند؟

دختر گفت: گاه نزد من مى آمد و ... امّا خداوند بر او انسانى را كه موها و ريش هايش سپيد بود، چيره مى ساخت و او را مى زد تا از كنار من دور مى شد. برده فروش به طور مكرر چنين اقدامى مى كرد و آن پيرمرد نيز به طور مكرر چنين عكس العملى نشان مى داد.

امام باقر (ع) پس از شنيدن ماجراى آن دختر، به حضرت صادق (ع) فرمود: او را براى خود برگزين. (1)

ص: 15

يا كنيز- كه نشانگر مملوكيت بردگان بوده است- فرا نخوانيد، زيرا همه مملوك خداييم و مالك حقيقى خداست؛ بلكه آنها را به عنوان «فتى» (جوانمرد) يا «فتاة» (جوان زن) خطاب كنيد.

در شريعت اسلام، تمام تسهيلات ممكن براى آزادى بردگان- كه به آزادى كلى آنها منتهى مى شد- فراهم گرديد. (1) از نظر اسلام، بردگى، دوره اى موقت و مقوله اى فرهنگى، آموزشى و پرورشى است نه مقوله اى اقتصادى و دالانى موقتى است براى تربيت اسلامى. (2) در توضيح اين مطلب بايد گفت: در عصرى كه اسلام طلوع كرد، روح جاهليت در ميان بيشتر مردم به ويژه ثروتمندان حاكم بود و داشتن برده و خريد و فروش آن، امرى رايج بود. از آنجايى كه با اين طبقه برخوردهايى غير انسانى مى شد، روح فرمانبردارى بى چون و چرا و ذلت در وجودشان ريشه دوانيده بود و چون به يكباره آزادسازى آنها مشكلات فراوانى به وجود مى آورد، مى بايست به گونه اى تدريجى و پس از بازيابى خود و فراگيرى آموزش هاى لازم، آزاد مى گرديدند.

رهيافت پيش گفته درباره بردگان و افرادى است كه طوق بندگى را به دوش مى كشيدند و با افراد شريفى مانند برخى از مادران ائمه (عليهم السلام) كه در جنگ ها اسير مى شدند (3)، ارتباطى ندارد. (4)

ص: 16

مى توان گفت آن بانو هر چند از اهالى بربر بود، هيچ گاه دچار شرك و كفر و ساير كدورت هاى معنوى نشد و اين ناشى از ويژگى منحصر به فردى است كه تنها در افرادى انگشت شمار همچون مادران اولياى خدا، وجود دارد. تعابيرى چون «مُصَفّاةٌ مِنَ الأرجاسِ كَسَبيكَةِ الذَّهَب»، «ما زالَتِ الملائكةُ تَحرِسُها»، «مُهَذَّبَةٌ مُصَفّاةٌ مِنَ الأرجاسِ»، «ما زالَتِ المَلائِكَةُ تَحرِسُها حَتّي ادِّيَت إلى كِرامَةٍ مِنَ اللهِ لي وَ الحُجَّةِ مِنْ بَعدي» (1) بيانگر همين ويژگى ممتاز است.

ملا صالح مازندرانى درباره فرشته اى كه حافظ آن بانو بوده، گفته است:

لَعَلَّ الْمَلَكُ الَّذِي كانَ يَحرِسُها هُوَ ابْيَضُ الرَّأسِ وَ اللِّحيَةِ الَّذِي كانَ يَلطَمُ النُّحاسَ وَ كانَ عِندَهُ عِندَ اشتِرائِها وَ اللهُ اعلَم. (2)

احتمالًا فرشته اى كه حميده خاتون را حراست مى كرده است، همان شخص سپيدمو بوده كه نمى گذاشته برده فروش متعرض ايشان شود و همان فردى بوده است كه هنگام خريدن آن حضرت حضور داشته و خداوند داناتر است.

گفتنى است فرشتگان يا برخى از آنها مى توانند به اذن الهى به صورت انسان درآيند كه در ماجراى حضرت مريم (س) به اين موضوع اشاره شده است. (3) نكته ديگر آنكه حتى اگر حدس ملا صالح مازندرانى درست باشد، گوياى تمام حقيقت نيست؛ چرا كه در روايات از «ملائكه» و «املاك» به صيغه جمع، سخن به ميان آمده است نه ملك و اين نشان مى دهد كه نمى توان حراست از بانو حميده را تنها به همان شخص سپيدمو منحصر كرد.

ص: 17

ص: 18

ص: 19

- حميده (خاتون) يكى از زنان با فضيلت به شمار مى آمد؛ زيرا به كار مهم نشر رسالت همت مى گماشت. (1)- (بانو) حميده بربريه ... معارف اسلامى را در بيت رئيس مذهب آموخت، تا جايى كه شايستگى مقام ارشاد و تعليم و تربيت را يافت. (2)- ابوعبدالله الصادق (ع) به بانوان امر مى فرمود كه در احكام به وى رجوع نمايند. (3)- آن بانو چنان فقيه و عالِم به احكام و مسائل شرعى بود كه حضرت صادق (ع) زن ها را امر مى فرمود كه در اخذ مسائل دينى به او رجوع نمايند. (4)- امام صادق (ع) به گونه اى ايشان را پرورش داده بود كه در علم و دانش و پرهيزگارى و ايمان، سرآمد زنان عصر خويش بود. امام (ع) از آن فرزانه خواسته بود عهده دار تدريس فقه و تعليم احكام شرعى براى زنان مسلمان شود. (5)- ظاهراً امام صادق (ع) به زنان فرمان مى دادند براى فراگيرى احكام شرعى به آن بزرگوار رجوع كنند. (6) اظهارات فوق بيانگر سرآمد بودن بانو حميده در عرصه فقه و معارف دينى است. ذكر اين نكته ضرورى است كه آن فرهيخته- بسان ساير مادران امامان معصوم (عليهم السلام)- نه تنها سرآمد زنان عصر خود كه سرآمد زنان همه اعصار و برترين انسان هاى تاريخ بشر به شمار مى آيد.

از جمله دلايلى كه مى توان در اين زمينه مطرح كرد، آن است كه حَسَب و نَسَب ائمة هدى، برترين

حسب و نسب بوده است. در يكى از زيارات جامعه آمده است:

ص: 20

السَّلامُ عَلي مَن لا يَسبِقُهُم احَدٌ في نَسَبٍ وَلايُدانِيهم فِي حَسَب. (1)

سلام بر كسانى كه احدى در شرافت خانوادگى بر آنان پيشى نگرفته است و كسى در نَسَب به پاى آنان نمى رسد.

بر اين اساس، نه تنها پدران آنان كه مادرانشان نيز از ساير مادران برترند. با پذيرش اين موضوع مى توان استنباط كرد كه مقام مادران امامان (عليهم السلام) از مقام جناب آسيه و بلكه حضرت مريم (س) هم برتر بوده است.

ص: 21

ابن حجاج گويد: در سالى كه مجاور مكه بوديم، خواستيم در روز ترويه (1) احرام ببنديم. از امام صادق (ع) پرسيدم: با ما كودكى است كه تازه متولد شده است؛ (چه بايد كرد؟) امام (ع) فرمود: مادر كودك با حميده ملاقات كند و از او بپرسد كه نسبت به كودكش چه بايد بكند.

ابن حجاج گويد: مادر، نزد حميده خانم رفت و سؤالش را مطرح كرد. ايشان پاسخ داد: وقتى روز ترويه شد، كودك را عارى از لباس سازيد، همچنان كه مُحرِم از لباس عارى مى شود و او را غسل دهيد. (2) آن گاه او را محرم نماييد. (3) بعد او را به مواقف ببريد. وقتى «يوم النحر» شد، (4) از سوى او رمى جمره كنيد و سرش را بتراشيد. در پى آن كودك را زيارت بيت الله دهيد. آن گاه خدمت گزار خود را ببريد تا طفل را طواف خانه خدا و سعى بين صفا و مروه دهد و اگر قربانى موجود نبود، ولىّ كودك از طرف او روزه بگيرد. اين در صورتى است كه حج، حج تمتع باشد.

در اين روايت ديده مى شود كه امام صادق (ع) پاسخ گويى را به حضرت حميده ارجاع داده است. ظاهراً هدف آن بزرگوار از اين كار دو چيز بوده است؛ نخست آنكه مقام علمى بانو حميده براى ديگران مشخص گردد و دوم آنكه بانوان از علوم ايشان بهره مند گردند. گويى امام صادق (ع) در پى رساندن اين پيام به جامعه اسلامى بوده اند كه بهتر است بانوان در صورت وجود متخصّص و كارشناس زن، سؤالات و مشكلات علمى خود را با او در ميان بگذارند. (5) روايت دوم در ارتباط با واپسين لحظات عمر شريف صادق آل محمد (ع) است. ابوبصير مى گويد: خدمت

بانو حميده رسيدم تا شهادت امام صادق (ع) را به ايشان تسليت گويم. ايشان گريستند. من نيز از گريه آن بانو

ص: 22

گريه ام گرفت. آنگاه فرمود:

يا ابا مُحَمَّد، لَو رَأيتَ ابا عَبدِاللهِ (ع) عِندَ المَوتِ لَرَأيتَ عَجَباً. فَتَحَ عَينَيهِ ثُمَّ قالَ: اجمَعُوا كُلَّ مَن بَيني وَ بَينَهُ قَرابَةٌ. فَما تَرَكنا احَداً إلّا جَمَعناهُ. فَنَظَرَ إلَيهِم ثُمَّ قال: إِنَّ شَفاعَتَنا لا تَنالُ مُستَخِفّاً بِالصَّلاةِ. (1)

ابومحمد! اگر ابا عبدالله (ع) را هنگام وفات مى ديدى، رفتار شگفت آورى مشاهده مى كردى. ايشان چشمانشان را گشوده، فرمودند: هر كس را كه ميان من و او خويشاوندى است، گرد آوريد. ما احدى را وانگذارده، مگر اينكه او را گرد آورديم. امام به آن ها نگريسته، فرمود: به يقين شفاعت ما به سبك شمارنده نماز نمى رسد.

در برخى از گزارش هاى همين روايت آمده است كه امام صادق (ع) در ادامه كلام خويش فرمود:

وَ لَم يَرِد عَلَينا لِلحَوضِ مَن يَشرِبُ بِهذِهِ الأشرِبَةِ، فَقالَ لَهُم بَعْضُهُم: أىُّ اشرِبَةٍ هِي؟ فَقالَ: كُلُّ مُسكِرٍ.

و كسى كه از اين نوشيدنى ها بنوشد در حوض كوثر به حضور ما نمى رسد. برخى از حاضران پرسيدند: و آن، چه نوشيدنى هايى است؟ امام (ع) فرمود: هر نوشيدنى مست كننده.

ص: 23

آن خلد برين كه نامش ابواست مولد مباركش از آنجاست

آن روضه، ميان بلدتين است الحق به مثال جنتين است (1)

ابوبصير مى گويد: در سالى كه «ابوابراهيم (ع)» (2) متولد شد، همراه امام صادق (ع) حج گزارديم. وقتى در منزل معروف به ابواء فرود آمديم، امام (ع) براى ما غذا آورد. (سيره امام اين بود كه غذاى دلپذير و زياد مى آورد.) (3) در حين غذا، ناگهان پيك حميده خاتون آمده، گفت: خانم مى گويد: كارم سخت و دشوار شده است! و دستور داده بوديد كه در هيچ رخدادى نسبت به اين مولود از شما پيشى نگيرم.

امام (ع) به محض دريافت پيام، برخاستند و رفتند و پس از مدتى كوتاه بازگشتند. ما به احترام ايشان از جا برخاسته، عرض كرديم: خدا شما را شادمان و ما را فدايتان كند، حميده خانم چه كرد؟

فرمود: خداوند او را تندرست داشت و از او فرزندى به من عنايت فرمود. آن مولود، بهترين كسى است كه خداوند در زمانش آفريده است. حميده نكته اى به من گفت و گمان مى كرد من آن را نمى دانم، در حالى كه من به آن داناترم.

عرض كرديم: در مورد چه چيزى به شما اطلاع داد؟

امام فرمود: او گفت: وقتى نوزاد به دنيا آمد، دست هايش را روى زمين گذاشت و سرش را به سوى آسمان بلند كرد. من به او گفتم: اين نشانه رسول خدا و اميرالمؤمنين و نشانه وصى است كه وقتى به زمين مى آيد، (4) دست هايش را به زمين مى گذارد و سرش را به سوى آسمان بلند مى كند و مى گويد:

اشْهَدُ ان لا إلهَ إلَّا اللهُ وَالمَلائِكَةُ وَ اولُوا الْعِلمِ قائماً بِالقِسطِ لا إلهَ إلّا هُوَ العَزيزُ الحَكِيم.

اما اين سخن را هيچ انسانى نمى شنود. وقتى اين جمله را بگويد، خداوند دانش اوّل و آخر (5) را به او

ص: 24

مى دهد و در شب قدر شايسته زيارت روح (1) مى گردد. (2) هنوز چيزى از ولادت آن نوزاد گرانمايه نگذشته بود كه امام صادق (ع) ابواء را به مقصد مدينه ترك گفتند و در آنجا براى بزرگداشت موسى كاظم (ع) رحل اقامت افكنده، سه روز از مردم پذيرايى نمودند. شيعيان، گروه گروه خدمت حضرت مى رسيدند و ولادت آن بزرگوار را تبريك و تهنيت مى گفتند. (3)

ص: 25

امام موسى بن جعفر (ع) آمده است:

كانَ ابي (ع) يَبعَثُ امّي وَ امَّ فَروَةَ تَقضِيانِ حُقُوقَ اهلِ المَدينَةِ. (1)

پدرم همواره مادرم و ام فروه را اعزام مى فرمود تا حقوق مردم مدينه (2) را پرداخت كنند.

ص: 26

ستم پر شده بود. پس از سخن امام، فردى ايستاده، پرسيد: آيا او از شماست يا از فردى ديگر؟ امام (ع) فرمود: نه، بلكه از من است.

شيخ طوسى در توضيح اين روايت گويد:

منظور اين است كه صاحب الامر (ع) از نسل حميده مادر موسى بن جعفر (ع) است، همچنان كه گفته شده است از نسل فاطمه (س) مى باشد. [چون] در حديث بيان نشده است كه صاحب الامر (ع) از صلب ايشان است نه از نسلشان. (1) هنگامى كه صاحب الامر (ع) به فاطمه (س) نسبت داده مى شود نيز همين گونه است. (2) در گزارش ديگرى از فردى به نام اصطخرى آمده است: امام صادق (ع) فرمود:

كَأنِّي بِابْنِ حَميدَةَ عَلى اعوادِها قَدْ دانَت لَهُ شَرقُ الأرضِ وَ غَربُها. (3)

گويا فرزند حميده را مى بينم كه بر اركان زمين چيره گشته، شرق و غرب جهان در اختيار اوست. (4) آرى حميده خاتون، مادر مولاى ما، مهدى [و آن بزرگوار «ابن حميده» است.

ص: 27

ص: 28

به نظر مى رسد اشرف فضايل و خصايص اين بانوان مقدس، همين ويژگى باشد. از سويى، دانشمندان علم كلام گفته اند كه امام بايد در همه صفات و ويژگى هاى نيك، از ديگران برتر باشد:

يَجِبُ ان يَكُونَ الإمامُ افضَلَ مِنَ الرَّعِيَّةِ فِي جَميعِ المَحامِدِ. (1)

امام بايد در تمامى خصلت هاى نيك و ستوده از مردم برتر باشد.

چون شرافت نسب و والدين هم در زمره ويژگى هاى نيك و ستوده است، نتيجه مى گيريم كه مادران بيت ولايت، برتر از مادران ديگر اولياى خدا بوده اند.

ص: 29

ص: 30

ص: 31

در زيارت حضرت فاطمه بنت اسد آمده است:

... السَّلامُ عَلَيكِ ايَّتُهَا الصِّدِّيقَةُ المَرضِيَّة، السَّلامُ عَلَيكِ ايَّتُهَا التّقِيَّةُ، السَّلامُ عَلَيكِ ايَّتُهَا الكَرِيمَةُ الرَّضِيَّةُ ... السَّلامُ عَلَيكِ يا مَن تَربِيَتُها لِوَلِي اللهِ الامينِ، السَّلامُ عَلَيكِ وَ عَلي رُوحِكِ وَ بَدَنِكِ الطاهِر ... اشهَدُ انَّكِ احسَنتِ الكَفالَةَ وَ ادَّيتِ الامانَةَ وَاجتَهَدتِ فِي مَرضاةِ الله ... اشْهَدُ انَّكِ مَضَيتِ عَلَي الإيمانِ وَالتَّمَسُّكِ بِأشرَفِ الأديانِ، راضِيَةً مَرضِيَّةً طاهِرَةً زَكِيَّةً تَقِيَّةً نَقِيَّةً فَرَضِي اللهُ عَنكِ وَ ارضاكِ وَ جَعَلَ الجَنَّةَ مَنزِلَكِ وَ مَأواكِ .... (1)

سلام بر تو اى صديقه مرضيه. سلام بر تو اى پرهيزگار خويشتن دار. سلام بر تو اى كريمه رضيه. سلام بر تو اى آنكه تربيت او نسبت به ولى امين خداوند بود. سلام بر تو و بر روح و بدن پاك تو. گواهى مى دهم كه به خوبى سرپرستى كردى و امانت را ادا نمودى و براى خشنودى خدا مجاهده و كوشش كردى. گواهى مى دهم كه با ايمان از دنيا رفتى و به باشرافت ترين دين ها چنگ زدى. راضيه، مرضيه، طاهره، زكيه، تقيه و نقيه بوده اى. خدا از تو خشنود باشد و خشنودت سازد و بهشت را منزل و مأوايت قرار دهد.

در زيارت مادر حضرت مهدى صاحب الزمان (عج) نيز آمده است:

... السَّلامُ عَلى والِدَةِ الإمامِ وَ المُودَعَةِ اسرارَ المَلِكِ العَلّامِ وَ الحامِلَةِ لأشرَفِ الأنامِ، السَّلامُ عَلَيكِ ايَّتُهَا الصِّدّيقَةُ المَرضِيَّة ... السَّلامُ عَلَيكِ ايَّتُهَا التَّقِيَّةُ النَّقيَّةُ السَّلامُ عَلَيكِ ايَّتُهَا الرَّضِيَّةُ المَرضِيَّةُ ... السَّلامُ عَلَيكِ ايَّتُهَا ... المُستَودَعَةُ اسرارَ رَبِّ العالَمينَ ... السَّلامُ عَلَيكِ وَ عَلي بَعلِكِ وَ وُلدِكِ، السَّلامُ عَلَيكِ وَ عَلي رُوحِكِ وَ بَدَنِكِ الطّاهِرِ، اشهَدُ انَّكِ احسَنتِ الكَفالَةَ وَ ادَّيتِ الأمانَةَ وَاجتَهَدتِ فِى مَرضاةِ اللهِ وَ صَبَرتِ في ذاتِ اللهِ وَ حَفِظْتِ سِرَّ اللهِ وَ حَمَلتِ وَلي اللهِ وَ بالَغتِ في حِفظِ حُجَّةِ اللهِ ... وَ اشهَدُ انَّكِ مَضَيتِ عَلي بَصيرةٍ مِن امرِكِ مُقتَدِيَةٍ بِالصّالِحينَ، راضِيةً مَرضِيَّةً، تَقِيَّةً نَقِيَّةً زَكِيَّةً، فَرَضِي اللهُ عَنكِ وَ ارضاكِ وَ

ص: 32

جَعَلَ الجَنَّةَ مَنزِلَكِ وَ مَأواكِ، فَلَقَد اولاكِ مِنَ الخَيراتِ ما اولاكِ وَ اعطاكِ مِنَ الشَّرَفِ ما بِهِ اغناكِ .... (1) سلام بر تو اى صديقة مرضيه، سلام بر تو اى تقيه نقيه، سلام بر تو اى رضيه مرضيه، سلام بر تو اى شخصيتى كه اسرار خداوند عالمين نزد او به وديعت نهاده شده است، سلام بر تو و بر همسر و فرزندت، سلام بر تو و بر روح و بدن طاهرت، گواهى مى دهم كه خوب سرپرستى كردى و امانت را ادا نمودى و براى خشنودى خدا مجاهده كردى. در ذات خداوند صبر نموده، راز الهى را نگهدارى نمودى و ولى خداوند را حمل كردى و در حفظ حجت خداوند مبالغه فرمودى و گواهى مى دهم تو نسبت به امر خود، بينايى. در حالى كه به صالحان اقتدا نموده اى، راضيه، مرضيه، تقيه، نقيه و زكيه بوده اى. خدا از تو خشنود باشد و خشنودت سازد و بهشت را منزل و مأوايت قرار دهد. تو را در آن حدّ والا شايسته خيرات نمود و به اندازه اى داراى شرافت نمود كه بى نياز گرديدى.

ويژگى ها و صفات ياد شده در اين دو زيارت نمايانگر شأن و مقام عظيم و سترگ اين بانوان باشكوه و مقدس است؛ فرهيختگانى كه درك سعه وجودى آنان براى كسى جز اولياى خدا ممكن نيست.

ظاهراً نكته هاى ياد شده در زيارت هاى اين دو بزرگوار را مى توان نسبت به ديگر مادران ائمه اطهار نيز اظهار كرد و بدين طريق با آنان سخن گفت. از اين رو شايسته است كه شيعيان و دوستان ولايت، براى رفع نيازهاى دنيوى و اخروى خود به اين اولياء مقدس از دور و نزديك متوسل شوند و آنان را واسطه قرار دهند تا به گونه اى بهتر مشمول رحمت هاى الهى گردند.

ص: 33

ص: 34

ص: 35

ابتدا به قبا بيا و در آن نماز بگزار و زياد باشد ...

سپس به مشربه ام ابراهيم آمده، در آن جا نماز به پا دار؛ زيرا محل اسكان و مصلاى رسول الله (ص) بود. (1) فيروزآبادى از مشربه ام ابراهيم به عنوان مسجد ياد كرده (2) و درباره موقعيت جغرافيايى و محدوده اين محل شريف گفته است: مسجد ام ابراهيم كه به آن مشربه ام ابراهيم گويند، مسجدى در منطقه قبا در شمال مسجد بنى قريظه بود. اين مسجد، ديوار و بنا نداشت؛ تنها فضاى كوچكى بود به طول 10 و عرض 9 ذرع و ميان درختان خرما قرار داشت. (3) ظاهراً مشربه (غرفه) ام ابراهيم تا زمان امام صادق (ع) دست نخورده باقى مانده بود. حلبى گويد: ابوعبدالله (ع) (4) فرمود: «آيا به مسجد قبا يا مسجد فضيح يا مشربه ام ابراهيم مى آييد؟»

گفتم: آرى.

امام (ع) فرمود: اما از آثار مربوط به رسول خدا (ص) چيزى باقى نمانده جز آنكه تغيير يافته است، مگر اينها. (5)

ص: 36

ص: 37

الخرائج و الجرائح، قطب الدين راوندى، قم، مؤسسه امام المهدي.

25. الخصال، محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق غفارى، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم.

26. الدروس الشرعيه، محمد بن مكى عاملى (شهيد اول)، چاپ اول، قم، تحقيق و نشر مؤسسه نشر اسلامى، 1412 ه. ق.

27. دعائم الاسلام، نعمان بن محمد التميمى المغربى، تحقيق فيضى، مصر، دار المعارف، 1383 ه. ق.

28. دلائل الامامه، محمد بن جرير طبرى (الشيعى)، قم، تحقيق و نشر مؤسسه بعثت، 1412 ه. ق.

29. سبل الهدي، محمد بن يوسف صالحى شامى، تحقيق عبدالموجود، چاپ اول، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414 ه. ق.

30. سيره رسول الله و اهل بيته، مؤسسه البلاغ، مجمع جهانى اهل بيت، 1414 ه. ق.

31. شاگردان مكتب اهل بيت:، عالمى دامغانى، ناشر: مؤلف، 1371 ه. ش.

32. شرح اصول كافى، محمد صالح مازندرانى، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1412 ه. ق.

33. طرائف المقال، جابلقى بروجردى، تحقيق رجايى، چاپ اول، قم، كتابخانه آيت الله نجفى، 1410 ه. ق.

34. عمده الطالب، احمد بن على الحسينى (ابن عنبه)، تحقيق آل طالقانى، چاپ سوم، نجف اشرف، المكتبه الحيدريه و مطبعتها، 1380 ه. ق.

35. عوالم، علامه بحرانى، قم، تحقيق و نشر الامام المهدي، 1409 ه. ق.

36. عيون اخبار الرضا (ع)، محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق اعلمى، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، بيروت، اول، 1404 ه. ق.

37. الغيبه، ابوجعفر محمد بن حسن (شيخ طوسى)، تحقيق طهرانى و ناصح، چاپ اول، قم، مؤسسه المعارف الاسلاميه، 1411 ه. ق.

38. الكافى، محمد بن يعقوب كلينى، تحقيق غفارى، چاپ سوم، دار الكتب الاسلاميه، 1388 ه. ق.

39. كامل الزيارات، جعفر بن محمد بن قولويه، تحقيق قيومى و لجنه التحقيق، چاپ اول، مؤسسه نشر الفقاهه، 1417 ه. ق.

40. كشف الغمه، على بن عيسى اربلى، بيروت، دارالكتب الاسلاميه.

41. كمال الدين و تمام النعمه، محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق غفارى، قم، مؤسسه نشر اسلامى،

42.

ص: 38

1405 ه. ق.

43. مجمع البحرين، فخرالدين طريحى، تحقيق حسينى، چاپ دوم، مكتب نشر الثقافه الاسلاميه، 1408 ه. ق.

44. مجموعه نفيسه فى تاريخ الائمه، عده من علماء الشيعه، قم، كتابخانه آيت الله نجفى، 1406 ه. ق.

45. مجموعه آثار، مرتضى مطهرى.

46. المحاسن، احمد بن محمد البرقى، تحقيق حسينى، دار الكتب الاسلاميه.

47. محدثات شيعه، نهلا غروى، دانشگاه تربيت مدرس، 1375 ه. ش.

48. المزار الكبير، محمد بن المشهدي، تحقيق قيومى، چاپ اول، مؤسسه نشر اسلامى، 1419 ه. ق.

49. مستدرك سفينه البحار، على نمازى، تحقيق حسن نمازى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، 1419 ه. ق.

50. المسترشد فى امامه اميرالمؤمنين (ع)، محمد بن جرير طبرى (شيعى)، تحقيق محمودى، چاپ اول، قم، مؤسسه الثقافه الاسلاميه لكوشان پور.

51. مصباح المتهجد، محمد بن حسن الطوسى، چاپ اول، بيروت، مؤسسه فقه الشيعه، 1411 ه. ق.

52. معانى الاخبار، محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق غفارى، انتشارات اسلامى، 1361 ه. ش.

53. معجم رجال الحديث، ابوالقاسم خويى، تحقيق لجنه التحقيق، چاپ پنجم، 1413 ه. ق.

54. من لا يحضره الفقيه، محمد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق غفارى، قم، چاپ دوم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1404 ه. ق.

55. مناقب آل ابى طالب، محمد بن على بن شهر آشوب، تحقيق لجنه من اساتذه النجف الاشرف، نجف اشرف، المكتبه و المطبعه الحيدريه، 1376 ه. ق.

56. منتهى الآمال، شيخ عباس قمى، قم، انتشارات هجرت.

57. الهدايه الكبري، خصيبى، چاپ چهارم، بيروت، مؤسسه البلاغ، 1411 ه. ق.

58. هدايتگر راه نور، آيت الله مدرس، نشر بقيع، 1375 ه. ش.

59. وسائل الشيعه، محمد بن حسن الحر عاملى، تحقيق ربانى شيرازى، بيروت، دار احياء التراث العربى.