شد و توفيق انس و مصاحبت با كلام اللّه مجيد را يافتم، قرآنى كه«تبيانا لكل شى ء» است و هرچه را كه در سعادت بشر نقش دارد مطرح كرده و متضمن بهروزى و موفقيت دنيوى و اخروى است. قرآن شفا دهنده آنچه در دلها و افكار است: «و ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنين». مراجعه كننده به قرآن هرگز بدون بهبودى و درمان برنمى گردد بلكه قرآن حقيقتا او را درمان مى كند.

قرآن استوارترين راه هدايت است. «ان هذا القرآن يهدى للتى هي أقوم» بى نيازى است كه پس از آن فقرى نيست و بدون قرآن بى نيازى وجود ندارد.

قال رسول اللّه 6: «القرآن غنى لا فقر بعده و لا غنى دونه». به راستى كه نيكوترين سخن هاست كه بايد در آن انديشه كرد و براستى كه بهار دلهاست. قال على7: «و تعلموا القرآن فإنه أحسن الحديث و تفقهوا فيه فانه ربيع القلوب...»،

به مجلس سوگوارى حضرت صديقه طاهره 3 موفق شده و در ضمن توسل، حالت وجدى در خود ديدم و از آنجا به منزل مراجعت نموده و در عالم رؤيا خدمت ثامن الحجج و حضرت ولى عصر 4 مشرف شده و پس از مذاكراتى كه بين آن دو بزرگوار راجع به زوّار شد، حضرت بعد از عناياتى و ترضيه خاطرى نسبت به حقير و مروّجين دين مرا، امر به نوشتن تفسيرى فرمود و وعده به من دادند. بعد از آنكه از خواب بيدار شدم، صدق رؤياى من ظاهر شده و وعده نصرت حضرتش تحقق يافته و من به نگارش و تأليف اين كتاب، به يارى حضرت رب الارباب و حضرت حجت با تمام كوشش و اهتمام اقدام نمودم و ....

يك مورد هم در مقدمه ذكر كرده اند كه در عالم رؤيا خدمت حضرت ولى عصر مشرف شده اند. در جاى ديگر مؤلف مى فرمايد:

نگارش تفسير را تقريبا از سال 1341 به صورت مداوم شروع كردم، علت نگارش هم سفارش حضرت حجت- ارواحنا فداء- بود كه در عالم رؤيا به حقير داشتند و به بنده امر فرمودند كه اين تفسير را بنگارم...

موارد مذكور و غير مذكور همه و همه مويد آن است كه ارتباط مؤلف (و لو به صورت رؤيا) با سرچشمه و مجارى وحى قابليت تابش نور الهى بر قلب را حاصل كرده چرا كه، «العلم نور يقذفه اللّه فى قلب من يشاء» و يا «وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»

در مواردى صريحاً اعلام مى دارد كه مطالب او الهام يافته از جانب حضرت حق جل و علاست، مثل: «اقول... الان بغتة الهام شد كه

آيات جهاد در مواردى بود كه در نسل آنها مؤمنى پيدا نمى شد و...»

فيض روح القدس ار باز مدد فرمايد ديگران هم بكنند آنچه مسيحا مى كرد. ديوان حافظ

و سئوال و پرسش مؤلف هم با حضرت سليمان 7 در عالم رؤيا كه در جلد 10، صفحه 120 تفسير آمده، شنيدنى است.

مؤلف درباره كسب توفيق الهى مى فرمايد:

«در كسب توفيق، بايد از خدا عاجزانه كمك خواست. توفيق به سادگى به دست نمى آيد. از لابلاى كتابها هم چيزى در اين زمينه عايد نمى شود. سالك قادر منان بايد توجه و كمك كند، در جلب توجه او بايد از وجود مقدس نبى اكرم6 و ائمه معصومين: كمك جست. با توسل به آنان و واسطه قرار دادن اين بزرگان بايد قابليت پذيرش فيض الهى را در خود فراهم ساخت.»

المدعو بطيب.

كرده است، در صورتى كه (امانى) جمع (امنيه) و به معنى آمال و آرزوهاست و مربوط به آمال و آرزوهايى است كه يهوديان داشتند مانند اينكه بهشت را مخصوص خود مى دانند كه همين آرزوها را مفسر در صفحه 68 ذكر كرده است ولى در ترجمه رعايت ننموده است.

و يا آيه 188«... لِتَأْكُلُوا فَريقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ...» چنين ترجمه شده است: «... براى اينكه قسمتى از اموال مردم را بخوريد...» همان / 344 كه «بالاثم» از ترجمه ساقط شده است.

و همچنين برخى موارد ديگر كه ياد كرد همه آنها از حوصله اين مقال بيرون است و يافتن غفلتها و اشتباهات و سهو القلم ها در ترجمه عالم و دانشمند بزرگوارى چون آيت اللّه طيب، به راستى امرى دشوار است و اگر تكليف نبود و در ترجمه آيات راه بر مسامحه بسته نبود، لب فرو مى بستيم و در اين مورد هيچ اشاره نمى كرديم اما بر همگان است كه درباره قرآن و رساندن معنا و مفهوم واقعى آن از هيچ تلاشى فرو گذار نكنند.

اكتفا نمايم و با رعايت اخبار وارده بر خلاف ظواهر و كلمات بزرگان از محققين و دانشمندان خبره فن، و اگر ظاهر الدلاله نباشد هرگاه خبر معتبرى در تفسير و تأويل و بيان آن يافتم آن خبر را متذكر شده و تشريح نمايم و هرگاه خبر معتبرى نيافتم علمش را به اهلش محول كنم، در صورت اخير اگر چيزى در بيان آيه گفته شود مجرد احتمال است و قصد به مراد و مقصود، منظور نيست.

بر كليه صلوات. بر نافله فجر. اقول: تمام اين اقوال بدون مدرك است و تفسير به رأى است. كلمه «حين تقوم» مطلق است شامل هر قيامى مى شود.

مفسران در مدت مكث حضرت يونس7 در بطن ماهى اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند 7 روز، بعضى 20 روز، بعضى 40 روز و تمام اينها بى مدرك است و در خبر از حضرت باقر7 است كه فرمود: سه روز.

در «فَأَوْحى إِلى عَبْدِهِ ما أَوْحى » مرجع ضمير فاوحى همان شديد القوى است و مفسرين اينجا به دست و پا افتاده اند گفتند.

در آيه «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ» بعضى گفتند مراد نماز مغرب و عشاء است، بعضى گفتند نماز شب است كه بر پيامبر واجب بوده است. اقول: بعيد نيست مراد مطلق عبادات باشد و...

در آيه «وَ النَّجْمِ إِذا هَوى » بعضى گفتند: مراد، قرآن است، بعضى گفتند مراد، ستاره ثريا است، بعضى گفتند مراد، مطلق نجوم است، بعضى گفتند مراد، شهاب است. اقول: آنچه به نظر مى رسد مراد جنس نجم است نه نجم مخصوص.

مؤلف صراحتا در مواردى چند متذكر شده كه مراجعه به آراء مفسران درست نيست و در تفسير قرآن بايد به فرمايشات پيامبر و مبينان قرآن مراجعه كرد.

... كوه مخصوص و آن طور سينا كه خداوند با موسى تكلم فرمود و در آيه شريفه كه وادى مقدس است مى فرمايد: «إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً» و وادى ايمن است كه مى فرمايد: «فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ» و مى فرمايد: «وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ»

در آيه «كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرينَ» مى فرمايد:

همين نحو به ميراث داديم تمام آنها را به قوم ديگر كه بنى اسرائيل باشند چنانچه مى فرمايد: «كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناها بَني إِسْرائيلَ» و ... لذا مؤمنين بهشت مى روند فقط تفضل است استحقاقى ندارند كه مى فرمايد: «الَّذينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فيها خالِدُونَ»

مؤلف به تفسير قرآن به قرآن اهتمام زيادى دارد و مى توان گفت بعد از اخبار و روايات، به آيات رو مى آورد و در تفسير آيات، بعد از آن كه مسايل گوناگونى را مطرح مى كند، اگر آياتى براى تاييد مطلب باشد آورده مى شود، اگرچه معتقد است كه آيات قرآن اخبار را تاييد مى كنند.

جهت، حتى مجمع البيان و تفسير شيخ ابو الفتوح رازى و نمونه، به پاى آن نمى رسند. اگر چه مرحوم طيّب قصد ندارد همه احكام را مشروحا توضيح دهد، چنانكه خود مى فرمايد:... ما ناچاريم كه در ضمن تفسير به يك يك آنها (احكام) شرح مقدار لازم دهيم و تفصيل آن را حواله به كتب فقهى دهيم.

اطيب البيان در تفسير آيه «و يقيمون الصلوة...» 60 صفحه توضيح داده از معناى اقامه، صلوة، فضيلت و اهميت صلوة, و روايات متعددى در رابطه با حقيقت نماز، شرايط نماز، اجزاى نماز، اقوال نماز، قرائت، معنى تشهد، معنى لا إله إلا اللّه ارايه داده و تمام زواياى مطلب را روشن كرده است، در صورتى كه مجمع البيان، نزديك يك صفحه، به اختصار بيان كرده و تنها معنى مختصرى از صلوة، شان نزول و قرائت ارايه داده است.

تفسير شيخ ابو الفتوح رازى هم نزديك نيم صفحه به اين موضوع اختصاص داده است: معنى صلوة و استشهاد به چند شعر و معنى آن در شرع و اينكه مراد از صلوة، نماز پنجگانه است.

تفسير نمونه فقط به معنى تحت اللفظى و يك مطلب يك صفحه اى تحت عنوان (ارتباط با خدا- اقامه نماز) پرداخته است.

و المصدقات) مى فرمايد: بعضى قراء بدون تشديد قرائت كردند به معنى تصديق كنندگان كه مرادف با ايمان است، ليكن مكرر گفته ايم كه معتبر همان سياهى قرآن است و همين تواتر است و مدركى بر صحت قرائت قراء برخلاف آن نداريم.

حتى خبرى را كه از طريق شيعه از ائمه هدى رسيده كه فرمودند: اقرؤا القرآن كما يقرء الناس و ادعا كرده اند كه مراد از ناس در اين خبر قراء سبعه است اين ادعا هم بدون دليل و باطل است.

تفسير جامع (حاج سيد ابراهيم بروجردى)، از جمله تفاسيرى است كه با اطيب البيان در اين مورد هماهنگ است.

الطيب» زده اند تا بتواند جوابى باشد در برابر شبهات و...

اين گونه مباحث را هم مفصّل توضيح مى دهد كه يك نمونه را در مقايسه با تفاسير ديگر ارايه مى دهيم: در ذيل آيه «وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ»، مجمع البيان صرفا بحث اجمالى لغوى كرده است. و تفسير ابو الفتوح رازى در اين رابطه مى گويد: «ايشان را عذابى بود بزرگ در دنيا و كشتن و اسير گرفتن و در آخرت به دوزخ و عذاب استمرار الم بود بر معذب و عذوبه آب براى روندگى او بود، در حلق و سر زبان را عذبه بر اين خوانند بر سخن گفتن مستمر بود و عظيم در اصل بزرگى شخص بود پس در عظم شان به كار دارند.» و تفسير نمونه هم فقط ترجمه تحت اللفظى كرده است. تفسير نمونه، ذيل آيه

اين در حالى است كه اطيب البيان معناى لغوى عذاب را مفصلا بيان كرده و سپس اصل عذاب و خلود را ثابت نموده و نزديك 40 آيه از قرآن درباره عذاب آورده و ترجمه و شرح كرده است. بعد به سراغ اخبار و روايات رفته، و شواهدى مى آورد. سپس دليل عقل بر اثبات عذاب و دليل اجماع و نظريات منكرين عذاب و خلود را آورده و تحت عنوان سئوال و جواب، به گونه مبسوط جواب داده است كه مجموعا به 20 صفحه مى رسد.

البيان از اين نظر به پاى مجمع نمى رسد.

تفسير مجمع البيان يك تفسير درسى است، به خلاف اطيب كه يك تفسير همه جانبه است و عامه مردم از آن كما بيش بهره مى گيرند، نثر روان و ساده اى دارد. همچون دريايى مواج كه هر كس مى تواند بدون سر و صدا به فراخور حالش از آن آب بردارد. علت هم معلوم است، مرحوم طيب يك واعظ منبرى بوده و با اين روش مانوس است و تفسيرى براى همه افراد جامعه حتى كم سواد نوشته، و پيچيدگى در كلماتش مشاهده نمى شود، با اين حال هر جا كه مناسبت داشته باشد، به معناى لغات مى پردازد

مؤمنين و تفتيش از عيوب آنان، سرزنش، غيبت، بهتان، نمّامى، سوء ظن، ترك نصيحت مؤمنين، ترك اعانت كردن مؤمنين، عداوت مؤمن و... همراه با آيات مربوطه متجاوز از 60 صفحه توضيح و شرح مى دهد.

خواص القرآن از پيامبر و از حضرت باقر 7 نقل كرده اند، صرف نظر كرده ايم چون سند نداشت.

در مواردى كه اختلاف نظر پيش مى آيد، نظر مستند به معصومين : را انتخاب مى كند.از باب نمونه نك به: 12 / 48, 13 / 167, 11 / 194 و..

و بعضا رواياتى از اهل سنت نقل مى كند ولى هدفش رد آنهاست و به خود كتابهاى اهل سنت اشاره دارد، براى مثال درباره روايت (اصحابى كالنجوم بايهم اقتديتم اهتديتهم) كه از اهل سنت روايت است كه اصحاب پيامبر، همه عدول بوده اند، اين روايت را به شش وجه مردود مى شمارد و براى اثبات نظر خود به صحيح بخارى و مسند احمد بن حنبل، استشهاد مى كند.

و نهايتا مى گويد: بر فرض صحت حديث، منع مى كنم صدق اصحاب را بر كسانى كه مسلك على7 را نپيموده اند، زيرا طبق حديث مسلّم كه از ام سلمه روايت شده كه رسول خدا 6 به عمار فرمود: «يابن سميه، لا تقتلك اصحابى لكن تقتلك الفئة الباغية» و اين حديث بقدرى معروف بود كه معاويه و عمر و عاص نتوانستند انكار كنند، پيامبر مخالفين على 7 را از زمره اصحاب خود خارج كرد.

به طور خلاصه طرز فكر مفسر بزرگوار، بر اساس اخبار صحيح و درك اعتقادى وى از اسلام مى باشد، چنانكه خود فرموده است:

مدرك اخبار اهل بيت نزد شيعه كه حاوى اخبار است، كتب اربعه متقدمين: كافى، من لا يحضره الفقيه، تهذيب و استبصار و كتب اربعه متاخرين: وافى، بحار و مرآت العقول و ساير كتب اخبار.

تنبيه: اين علما اخبار، تمام همّ آنها بر جمع آورى اخبار بوده كه از اصول

اربعمائه اصحاب ائمه اخذ كرده و مُبوب فرموده اند، و اما تمييز بين صحيح و موثق و مرسل و مقطوع و ضعيف در عهده مجتهدين خود و علماء شيعه را بدانيد كه چه اندازه زحمت كشيده و اينها را در دسترس شيعه قرار داده و چه اندازه عمر عزيز خود را صرف اين قسمتها نموده. شكر اللّه سعيهم...