که بعضي از قسمتهاي آن ترجمه شده است به نام امام مهدي قبل از ظهور و پس از ظهور در دو جلو مجزا است، ايشان يک احتمال معقول و منطقي درباره دجال دادند که آن يک چشم بودن دجال گفته شده است چه بسا اشاره به جريان فرهنگي فاسد در آخرالزمان است که فقط به چشم مادي و دنيا بين دارد و چشم ملکوتي و خدابين ندارد. چون بحث ما علائم ظهور نيست بهتر است بيشتر از اين به آن نپردازيم. منتها آن تعبير سارقين دين که تعبير زيبايي است. البته من درباره اينکه دجال يا سفياني سارق دين هستند، روايتي نديدم، اما اين تعبير سارق دين در روايات به گونه اي ديگر آمده است. از پيغمبر اسلام نقل شده است که غارت زده و دزد زده آن کسي است که دينش را دزد برده است يعني آنقدر که آدم دقت مي کند نسبت به اموالش که مورد سرقت نگيرد، نسبت به دين دقت نمي کند و به تعبير پيغمبر غارت زده واقعي چنين کسي است که دستش خالي شده است. در رابطه با سارقان دين از مباحث مهم اين موضوع دينداري در آخرالزمان است. ابتدا من يک نکته اي را عرض کنم. همانطور که ما نسبت به يک بيماري خطرناک و جديد وارد کشور مي شود، براي خودمان و عزيزان احساس خطر مي کنيم و سعي مي کنيم آن بيماري را بشناسيم و علل بيماري و علائم ان را بشناسيم و راههاي پيشگيري و درمان آن چيه؟ همينطور حتي دقيقتر و حساستر نسبت به آن چيزهايي که دين ما را مورد خطر و تهديد

ص: 2

قرار مي دهد آن آسيبها و آفات هايي که دين ما را مورد خطر قرار مي دهد، باشيم. بايد اين را در نظر بگيريم به تعبير حضرت امير المومنين (ع) که فرمود: بزرگترين مصيبت، مصيبتي است که بر دين آدم وارد مي شود و زندگي ابدي را دچار خسران و تباهي مي کند. انصافاً بايد دنبال اين بحث باشيم با سوال و دنيال کردن بتوانيم اين بحث را کاملاً به سرانجام برسانيم و براي خودمان جا بندازيم و به آن عمل کنيم. مهمترين چيز براي اولياء دين و معصومين ما سلامتي دينشان بود. حتماً آن روايت معروف را شنيده ايد که پيغمبر در آخرين هفته در جمعه ماه شعبان که در آستانه ماه مبارک رمضان بود، خطبه اي براي مردم خواندند. از فضايل ماه رمضان و وظايفي که مومنين در رمضان بايد داشته باشند، گفتند. اميرالمومنين (ع) در بين جمعيت بود بلند شد و سوال کرد، يا رسول الله، بالاترين عمل در ماه رمضان چيست؟ پيغمبر (ص) فرمودند: اينکه از محرمات خدا دوري کنيد: الورع المحارم الله. بعد پيغمبر شروع به گريه کرد. همه تعجب کردند. حضرت امير (ع) سوال کردند: چرا گريه مي کنيد؟ پيغمبر (ص) فرمودند: يا علي از آن حادثه اي که در اين ماه براي تو رُخ خواهد داد و شقي ترين آدمها تو را در اين ماه تو را به شهادت مي رساند. وقتي اميرالمومنين (ع) خبر شهادت را شنيدند، اولين سوالي که کردند اين بود که دينم سالم است؟ وقتي پيامبر (ص) بشارت دادند که شما در موقع شهادت دينتان سالم خواهد بود. اميرالمومنين (ع) فرمود: جاي شکر دارد

ص: 3

که من با دين سالم از دنيا مي روم. ببينيد مهمترين چيز برايشان اين بوده است. يکي از اصحاب امام صادق (ع) که پيش حضرت رفت و آمد مي کرد يک چند روز نيامد. از رفقاي آن صحابي خدمت امام صادق (ع) آمد. امام (ع) پرسيد: فلاني چند روز است که نيامده، چکار مي کند؟ رفيق آن فرد چون آن دچار فقر مالي و ورشکستگي شده بود، براي اينکه امام ناراحت نشود، به ايشان نگفت. حضرت فرمود: دينش برقرار است؟ رفيق آن فرد گفت: دينش سالم است. حضرت فرمود: به خدا قسم او داراست. متاسفانه بعضي از ما و خانواده ها آنقدر که فکر معيشت عزيزان خودشان هستند، فکر فرايض و اخلاقيات آنها نيستند چون اهميت و ضرورت آن را حس نمي کنيم. پيغمبر اکرم (ص) يک جمله تکان دهنده اي دارند، فرمودند من تاسف بخورم از بچه هاي آخرالزمان به خاطر بزرگترهايشان. اصحاب گفتند: از پدر و مادر مشرکشان. فرمودند: از پدر و مادر مومن و باايمان، آنها وظايف خود را انجام نمي دهند و به يادگيري فرايض ديني و احکام و عمل به آنها اهميت نمي دهند. اين نشاندهنده اين است که پيغمبر نگران بودند که در آخرالزمان مومنين و مسلمين آن اهميت لازم را نسبت به آسيب هاي ديني ندهند. در رابطه با سارقين و راهزنان دين بخش کوچک آن مي تواند شخص باشد و ممکن است به صورت پنهاني وارد زندگي ما بشود و خودمان نمي فهميم و خطرش همين است که بايد حساس باشيم. درد اين بيماري و آفت مشخص و روشن نيست و زماني مي فهميم که خيلي چيزها

ص: 4

از دست ما رفته است. عواملي که باعث دين گريزي و تضعيف دين مي شود، دو دسته هستند: عوامل دروني که ريشه در درون ما دارند، مثل هوا و هوسهاي کنترل نشده که انسان را نهايتاً به گناه مي کشانند و اين منجر به بي ديني مي شود. دنيازدگي و تشريفات و لوکس دنيا شدن ريشه در درون ما دارد. عوامل بيروني که از بيرون به ما تحميل مي شود و دين و اعتقادات ما را مورد حمله قرار مي دهد. يراي مثال محيط آلوده و فاسد از جهت اخلاقي و فرهنگي مي تواند انسان را از بيرون مورد خطر قرار بدهد يا تبليغات و عملکرد دشمنان دين که اين را نبايد از نظر دور داشت. حملات در آخرالزمان از سمت دشمنان دين که در راس آن شيطان است، بسيار زياد خواهد شد. فقر مي تواند ناشي از عوامل بيروني و هم دروني باشد. اگر دروني باشد که ريشه اش در بي مسئوليتها و تنبلي و راحت طلبي و در بعضي افکار و خصلت هاي ناپسند درون خود من باشد و يا در بيرون من باشد مانند ضعف مديريت ها و سوء مديريت ها و ظلمهاي اجتماعي و بي توجهي ها و اصل آن آفت دين مي تواند باشدکه روايات ما بسيار تکيه شده است. يک نکته اينکه همه آفات را نمي توانيم در اينجا توضيح بدهيم، بلکه اهم آنها که بيشتر در زندگي ما مي تواند نقش داشته باشد، آنها را و مقابله با آنها را مي پردازيم. گناهان و هواهاي سرکش و فقر فقط آخرالزمان دين را تهديد نمي کنند، بلکه هميشه بوده

ص: 5

است، منتها اينها در آخرالزمان تشديد مي شود. يکي از سنگين ترين و خطرناکترين عوامل که خيلي هم رايج است، بحث هواها و هوسها و سرکشي هاي نفس است که انسان را دچار گناهان و در نهايت باعث تضعيف و سستي و بي ديني خواهد شد. در ابتدا که نفس انسان تربيت نشده است، سرکشي ها و چموشي هايي دارد مثل يک اسب سرکش مي ماند و نمي خواهد تحت برنامه اي در بيايد و اصلاً با هر برنامه اي مخالف است و آزادي مطلق مي خواهد. چشم مي خواهد هر چيزي را که دلش مي خواهد، ببيند و لذت ببرد و حلال و حرام براي او مهم نيست. زبان هرچه دلش مي خواهد بگويد و گوش هر چه مي خواهد بشنود و شکم هر چه دلش مي خواهد بخورد و لذت هاي او را تامين کند. امام سجاد در مناجات شاکين در خمسه عشر تعبيري دارد که من توصيه مي کنم که خمس عشر که 15 تا مناجات است را بخصوص در ماه رجب بخوانند، به خدا از نفس شکايت مي کند: خدايا من شکايت دارم از نفسي که خيلي امر به بدي مي کند و خيلي به سمت گناهان حرص دارد و مرا به آن سمت مي خواهد ببرد. واقعاً ريشه بسياري از بديها و مشکلات در نفس مهار نشده و تربيت نشده است و به تعبير مولوي مادر بتها، بت نفس شماست. بت اصلي اوست که در درون ماست و شکستن آن خيلي سخت است. مولوي يک تمثيل زيبايي دارد، کسي مادرش را کشت. از او سوال کردند که چرا مادرت را

ص: 6

کشتي؟ گفت: من اين را ديدم با يک مرد غريبه اي مي گشت و رگ غيرتم به جوش آمد و ديدم نصيحت فايده ندارد، زدم او را کشتم. به او گفتم: خوب آن مرد را مي کشتي، چرا مادرت را کشتي؟ گفت: من چند تا مرد را بکشم، من اين را مي بينم هر روز با کسي است من ام الفساد را قطع کردم. مولوي مي گويد اين ام الفساد نفس ماست که هر روز با يک شيطان دوستي مي کند و ما را بيچاره مي کند. مارگيري تمثيل بسيار زيبايي از سرکشي نفس است. مولوي مي گويد مارگيري ماري را بسيار عظيم الجثه در کوهستانهاي برفي ديد، آن مار يخ زده بود و خيال کرد مرده است. اين مار را در بند کرد و خيلي خوشحال که در شهر مي توانم با اين مار يک بساط راه بياندازم و پولي به جيب بزنم. با يک مکافاتي آن را به شهر بغداد آورد و افراد را دور خودش جمع کرد. مردم جمع شدند و آرام آرام آفتاب بالا آمد و خورشيد بر اين مار شروع به تابيدن کرد و يخ زدگي آن شروع به آب شدن کرد و اين از کرختي در آمد و حمله کرد و اولين کسي را که بلعيد مارگير بود که در حالت بهت بود و بعد يک عده ديگر را زخمي کرد. مولوي درس زيبايي مي دهد: اژدها را دار در برف فراق، هين مکش او را به خورشيد عراق، نفست اژدرهاست او کي مرده است، از غم و بي آلتي افسرده است. اين نفس را در برف فراق از

ص: 7

دنيا نگهدار و نگذار گرمي هاي شهوتها و لذتهاي دنيا اورا تحريک کند که اژدهايي مي شود که اولين کسي را که مي بلعد خود تو هستي. البته توصيه مولوي بر او نقدي است چون او مي گويد اژدها را دار در برف فراق، هميشه او را از دنيا دور بدار. آن چيزي که توصيه ديني است اين است که نفس را تربيت اش کن. به قول شهيد مطهري نمي شود هميشه تقواي گريز را توصيه کرد اين براي مبتدي ها و اوائل کار است که توصيه مي کنيم از دنيا دور باشيد، ولي توصيه اصلي اين است که تربيت اش کن و سرکشي را از بگير. از پيغمبر (ص) سوال کردند يا رسول الله شما هم شيطاني داريد؟ حضرت فرمود: بله ولي شيطان من به دست من رام شده است. اين نفس در درون زمينه را براي شيطان برون آماده مي کند. بنابراين اين هواها و سرکشي هاي نفساني که حد نمي شناسد، انسان را به سوي گناه مي کشاند و بدترين نتيجه گناه قطع رابطه با خداست. روايات زيادي داريم کسي که گناه مي کند، در هنگام گناه، ارتباطش با خدا قطع مي شود. پيغمبر در يک روايتي فرمود: شخص در حال زنا مومن نيست و قطع رابطه با خدا صورت مي گيرد در حال سرقت و گناه نيز همينطور است. لذا در آيه توبه تعبيري است که بعضي از مفسرين خيلي ظريف استفاده کردند تابه و آمنو و عملوالصالحات مگر کسي که توبه کند و ايمان بياورد که نشان مي دهد که گناه ارتباط را قطع کرده بود و احتياج به يک

ص: 8

ايمان دارد و توبه و برگشتن به خدا آن قطع ارتباط را ترميم و جبران مي کند.

سوال: مشخص شد هواهاي نفس از مهمترين منشاء گرفتاريهاي ماست، راه درمان آن پيست؟

پاسخ: اگر ما اين عامل را يک عامل ضربه زننده به اعتقادات و دين و سست کننده دين است و باعث قطع ارتباط با خدا مي کند. شخص در هنگام ارتکاب در ولايت شيطان است و ولايت خدا نيست و تحت سرپرستي خدا قرار نگرفته است. لذا امام باقر (ع) فرمود: آدمي که گناه مي کند يک نقطه سياهي در دلش حک مي شود، اين نقطه سياه شروع ولايت ابليس بر جان و روح ماست چون سرپرستي ابليس تاريکي و ظلمت مي آورد. يخرجونهم من النور الي ظلمات (سوره بقره-آيه 257). اگر چنين است و فرد آرام آرام ارتباطش با خدا کم مي شود و اگر اهل تکاليف و دين بوده، کم کم به آنها بي رغبت و بي ميل مي شود. وقتي ارتباط با خدا قطع مي شود عبادت براي او سنگين مي شود و اگر انجام هم بدهد با بي رغبتي است. اولين چيزي که فرد بايد بداند که بيمار شده، بي اشتهايي نسبت به مسائل ديني و معنوي است. ممکن است نماز بخواند ولي با بي ميلي و همين ها مي گويند که دينداري سخت است. اين گناه باعث مي شود که شيريني و لذت نبريد بخصوص که گناه تکرار شود و جزء عادت شود. اگر نماز مي خوانم و روزه مي گيريم، صرفاً براي رفع تکليف است و ديگر ميل ندارم و چه بسا سال تا سال مي

ص: 9

گذرد و من حال ندارم که يک مفاتيح باز کنم و دعا بخوانم، اشک و ناله ندارم. بر دهان و بر دلش قفل است و بند، تا ننالد با خدا وقت گزند. دلي که به گناهان عادت کرده ني يک صفا مي ماندش و ني لطف و فر، ني به سوي آسمان راه سفر. پس اولين علامت بي اشتهايي و بي ميلي است و اگر کسي خودش را مداوا نکرد دومين علامت سستي دين مي آيد، نسبت به بعضي از باورها و آموزهاي ديني دچار شک مي شود. آرام آرام بندهاي دين در اينجا قطع مي شود. علامت سوم سوء ظن است. نسبت به بعضي از مسائل ديني دچار سوء ظن مي شود. اي په بسا مي گويد بعضي از اين مسايل ديني معلوم و راست نيست، اينها را از خودشان در آوردند و به ما گفتند. علامت چهارم دلمردگي است که دل مي ميرد. در مجلس يزيد، وقتي يزيد شروع به گفتن اشعار کفرآميز کرد. حضرت زينب (س) به يزيد فرمود: آيه سوره روم-آيه 10 را خواند: ثم کان عاقبه الذين اساؤا السوآي ان کذبوا بايات الله وکانوا بهايستهزؤن: عاقبت گناه تکذيب آيات خدا و تمسخرآنها است. دلمردگي به جايي مي رسد که مُهر مي خورد: ختم الله علي قلوبهم و علي سمعهم و علي ابصارهم غشاوه و لهم عذاب عظيم (سوره بقره-آيه 7). راه درمان آن سه چيز است که از روايات براي مقابله با گناه گرفته شده است. انشاءالله در آينده عواملي که باعث تقويت دين و غفلت زدايي مي کند صحبت مي کنيم. اولين مطلب عزم جزم کند که گناه را

ص: 10

ترک کند و از گناه بدش بيايد و به گناه افتخار نکند. در روايت داريم که علامت مومن اين است که از گناه بدش مي آيد. آدم مومن ذاتش پاک است و با گناه سنخيت ندارد و لذا وقتي گناهي را انجام مي دهد احساس خوبي ندارد. از امام موسي بن جعفر (ع) پرسيدند که شيعه شما گناه هم مي کند؟ حضرت فرمود: بله. سوال کردند مي توانيم از آنها تبري بجويم؟ فرمودند: نه چون ذات او خوب و پاک است و از طينت ما اهل بيت است، ولي عمل اش بد است و از عمل او تبري بجوييد. سوال کردند: مي توانيم به آنها بگوييم فاسق. حضرت فرمود: فاسق العمل، ولي طيب الروح است مثل يک الماسي است که در لجن افتاده است. الماس ذاتش ارزشمند است، ولي ظاهرش آلوده است. او مي تواند خودش را پاک و رها کند. پس اين مرحله خيلي مهم است و به تعبير آقاي بهجت ذکر عملي اين است. ايشان يک تعبير زيبايي دارد. مي فرمايند بعضي مي آيند از ما ذکر مي خواهند و بالاترين ذکر، ذکر عملي است که شما تصميم بگيريد گناه را ترک کنيد. اگر اين را هر مومني در نظر بگيرد که اگر در حين گناه از دنيا برود، موقعي است که رابطه اش با خدا قطع است. اين را اگر آدم در نظر بگيرد، به صورت جدي تصميم مي گيرد که دنبال گناهان نرود. نکته دوم و مرحله اي که بايد شخص بعد از عزم و تصميم انجام بدهد، مراقبه کوتاه مدت است.

سوال: شما در اين برنامه از دينداري در

ص: 11

آخرالزمان و شرايط و سارقان آن مي گوييد، اما من مي خواهم به تکاليفم عمل کنم پيش خودم مي گويم امام زمان (ع) که 313 يار که بيشتر يار ندارد، با وجود اين همه آدم خوب کي نوبت ما خواهد رسيد که مورد توجه امام زمان (ع) قرار بگيريم.

پاسخ: اين سوال بسياري از افراد است و بايد گفت که به هيچ وجه اينطور نيست که ياران امام زمان (ع) منحصر به 313 شود. آن 313 نفر اولين ياران حضرت و هسته مرکزي ياران حضرت که در واقع حکوکت امام را در جهان اداره مي کنند و به تعبير امروز کابينه امام را تشکيل مي دهند. در روايت داريم که اينها حکام و کارگزاران خدا در زمين هستند. ما مي توانيم جزء آن 313 نفر باشيم، ولي ياران امام منحصر به آنها نيستند. اتفاقاً کسي که مي خواهد جزء منتظران حضرت باشد، همت اش را بلند کند و جزء بهترين ياران حضرت باشد و جزء کساني باشد که بار بيشتري از دوش امام برمي دارند. در روايتي از امام صادق (ع) است که از ايشان سوال کردند که کي حضرت خروج مي کند؟ امام فرمود: خروج نمي کند مگر آنوقت که عدد تکميل شود. سوال کردند آن عدد چقدر است براي شروع نهضت؟ امام فرمود: ده هزار نفر يعني ابتدايي که حضرت ظهور مي کند آن 313 نفر اطراف امام را مي گيرند و اولين کساني هستند که با امام بيعت مي کنند. در روايتي از امام محمد باقر (ع) است که اولين کسي که با امام زمان (ع) بيعت مي کند جبرئيل است

ص: 12

وبعد 313 نفر است، ولي شروع نهضت زماني است که ان ده هزار نفر جمع شوند. در روايت ديگر اين تعداد را 15 هزار نفر قيد کردند و در روايت ديگر توده هاي مردم ذکر کرده است و اينها هيچ با هم منافات ندارند، اينها سير تکاملي ياران حضرت هستند که پيوسته به حضرت (ع) براي ياري دادن مي پيوندند. پس يک مومن با تلاش و همت خودش مي تواند جزء 313 نفر شود.

سوال: در ماه رجب چکار کنيم که امام زمان (ع) از ما خشنود شوند؟

پاسخ: در ماه رجب هستيم و در سه ماه رجب، شعبان و رمضان انسان مي تواند خودش را در رديف ياران امام زمان (ع) و حتي ياران خاص حضرت قرار دهد. بايد در اين ماهها با امام زمان (ع) سنخيت پيدا کرد. خيلي ها بودند که امام علي (ع) و معصومين را مي ديدند، ولي در دل آنها جا نداشتند و يار نبودند، بلکه به تعبير امام علي (ع) در نهج البلاغه خاري جلوي پاي او بودند. از مرحوم بهلول کسي سوال کرد آيا مي شود امام زمان (ع) را ديد؟ بهلول گفت: بله، ولي مهمتر از اينکه حضرت را ببينيد و توي چشم حضرت جا داشته باشيد، اين است که در دل حضرت جا داشته باشيد. اين ماهها براي اينکار است که پاک شويم و هم سنخ امام زمان (ع) شويم. ماه رجب مقدمه اي است که شخص براي شعبان و رمضان و درک شبهاي قدر آماده شود. در دعاي روز اول ماه رجب در موقع ديدن هلال ماه مي گوييد: خدايا مرا موفق

ص: 13

به اعمال اين ماه بکن تا بتوانم به ماه رمضان برسم. در اين ماه چکار کنيم؟ مهمترين سوال اين است که چه نکنيم؟ ما در زندگي امان کارهاي خوب زياد مي کنيم. براي مثال يک نماز جماعت که از ده نفر بالاتر باشد، ثواب آن را جن و انس نمي توانند بنويسند و ما از اين جماعت ها زياد خوانديم. در روايت است که پيغمبر (ص) فرمود: در ماه رمضان خوابتان عبادت است و نفس هايتان ذکر و تسبيح است و يک خط قرآن خواندن به اندازه ختم قرآن است. ما از اين کارها زياد کرديم، ولي چرا بالا نمي رويم؟ چون کارهايي مي کنيم که نبايد انجام بدهيم. معصوميت درست گفتند اين ثوابها براي اين اعمال است، ولي به شرطي که آنها را حفظ کنيم و نسوزانيم. پيامبر (ص) فرمود: اگر سعي ما باشد که در ماه رجب و حتي شعبان و رمضان اين خرابکاريها را نداشته باشيم، بسيار ارزنده است. لذا از اعمال رجب استغفار و پاک کردن است و خرابات را شستشو مي کند. در روز 70 مرتبه و يا در بعضي روايات صد مرتبه استغفار کند. اگر اين ذکر را با توجه بگويد و عزم و تصميم به ترک گناه داشته باشد و از گناه بدش بيايد، اين خودش يک رشد است که در ماه رجب است. يکي ديگر از اعمال ماه رجب زيارت امام رضا (ع) از دور و نزديک است.

از خدا توفيق مي خواهيم که در اين ماه و ماههايي که در پيش داريم، به ما کمک کند براي دور شدن از گناهان و انجام دادن آن

ص: 14

ذکر عملي، تا اين مقدمه اي شود براي ياري امام زمان (ع) و اينکه جزء ياران امام زمان (ع) قرار بگيريم.

گفت قطعه گمشده از پر پرواز کم است، يازده بار شمرديم ولي باز کم است، اين همه آب نه از جاري اقيانوس است، عرق شرم زمين است که سرباز کم است.

ايمان منجر شود. مرحله اول بي ميلي و بي اشتهايي نسبت به مسائل ديني و معنوي بود. انسان در اثر گناه، ديگر نسبت به اعمال عبادي رغبت ندارد و سرد مي شود و اگر انجام بدهد با بي رغبتي است. ممکن است در زندگي يکبار و دوبار بي حال باشد، ولي دائم بي رغبت و سرد نسبت به دعا و نماز و روزه و به قرآن باشد، اين خطرناک است. در يک حديث قدسي، امام صادق (ع) فرمود: خداوند متعال فرمود که کمترين عقوبت از کسي که هواهاي نفساني را بر خواست و اراده من ترجيح مي دهد، اين است که لذت مناجات را از او مي گيرم يعني گناه ها اينکار را مي کند. بعد مرحله دوم که پيشرفت اين بيماري و آسيب در انسان است و اگر درمان نکند، دچار شک شک در اعتقادات و باورها مي شود و اي چه بسا از قيامت و قبر بشنود، پذيرش آن برايش سخت است و نمي تواند بپذيرد. القاء شيطان الزاماً در اين مراحل نيست، اين بحث شک چيزي فراتر از القاء شيطان است و در باورهاي ديني اش نمي تواند بپذيرد و دچار ترديد مي شود. اين مرحله دوم است که بجاي تسليم، شک مي آيد. بعد اگر پيشرفت بيشتري داشته باشد در مرحله سوم بدگماني و سوء ظن است و گمان مي کنند خيلي از اينها دروغ است. بدگمان به اين باورها مي شوند. مرحله چهارم دلمردگي به حدي است که انسان اصلاً تکذيب مي کند و در حد کفر است. ثم کان عاقبه الذين اساؤا السوآي ان کذبوا بايات الله وکانوا بهايستهزؤن

ص: 16

(سوره روم-آيه 10): عاقبت گناه بخصوص آنها که عادت بر گناه دارند، تکذيب آيات خدا و حق است. با توجه به روايات اين مراحل تضعيف دين است.

سوال: من تمام علائمي را که در برنامه قبل شما گفتيد در خودم ديدم، البته غير از علامت چهارم که کافر شدن است و مشکرم که مرا آگاه کرديد، ولي حرفهاي شما باعث شد که آبروي من جلوي خانواده ام برود چون آنها هم بيننده برنامه شما بودند و اين علائم نه قابل پنهان کردن است و نه قابل انکار کردن. حالا من چکار کنم؟

پاسخ: ما که بحث آسيب در دينداري را مي کنيم، براي اين است که متدين حساس شوند و متدين علائم را جدي بگيرند. اين علائمي که مي گويم حتماً در بعضي افراد بوده که بيان شده است و عواملي است که در آخرالزمان رُخ خواهد داد. اين جوان گفت قابل انکار نيست، ولي قابل درمان است بخصوص در اين سن. البته نمي خواهم اين را بگويم که هر کس من در مرحله دوم سقوط هستند. شک گاهي بطور موردي پيش مي آيد و به تعبير شهيد مطهري اگر يک شکي باشد که انسان را تحريک کند و برود دنبال کند و اين باور و اعتقادي که دچار شک شده سوال کند و از آن کارشناسي که مي تواند براي حل کند و يا با مطالعه اين شک اش را برطرف کند و به يک ايمان قوي تر تبديل کند، اين شک پيش برنده است، اما اگر در شک بماند آنهمه نه صورت يک مورد ديني، بلکه در تمام اعتقاداتش حس کند

ص: 17

اين شک سرايت کرده است و باورش به مسائل ديني سخت شده است. اين علامتي است که بايد پي گيري کند، البته خانواده ها در اين مواقع به جوانان خودشان کمک بدهند و اگر سوالي و مشکلي براي آنها ايجاد مي شود، دستگيري کنند. خداي ناکرده اينطور نباشد که با تيکه انداختن، درد او را مضاعف کنند. بنابر اين ما در اينجا چيزي که مي خواهيم بحث کنيم، اصلاً درمان اينها است. اين خيلي خوب است که اين برادر يا خواهر بزرگوار متوجه اين مسئله شدند و حساس شدند و اين درمان دارد.

سوال: راههاي درمان اين مراحل که باعث تضعيف دين مي شود، چيست؟

پاسخ: اين بحث، بحث توبه نيست چون بحث توبه زماني است که فرد مرتکب گناه شده و مي خواهد جبران کند. اين مراحل آثار گناهان است که در واقع بيماري بروز مي کند و علائمي است که آن گناه در ما بطور قهري بوجود خواهد آورد. کسي که عادت به گناه مي کند بخواهد و نخواهد بي ميلي، شک، سوءظن و تکذيب براي او ايجاد مي شود. ما مي خواهيم کاري کنيم که اصلاً از اول مرتکب نشويم. سه تا کار را براي درمان انجام بدهيم اولين کار عزم و تصميم جدي بر ترک گناه است. واقعاً نخواهيم گناه در زندگي امان باشد. اين نشانه خيلي خوبي است، اگر اين تصميم را بگيرد و همين يک مرحله است در روايتي از پيغمبر (ص) داريم که اين علامت مومن بودن است که از گناه بدش آمده است. در روايت زياد داريم که اين مسئله را گفته اند و نشانه

ص: 18

زنده بودن دل است. ما اگر بدانيم که گناهان چه بلايي به سر ما مي آورد و چه آثاري در دنيا و آخرت ما دارد و چگونه قلب و روح ما را ساقط کند. اميرالمومنين (ع) در يک روايتي فرمود: فاسدتر از فاسدکننده تر از گناه براي قلب چيزي نيست. چيزي بدتر از گناه قلب را فاسد نمي کند. طبق روايات اگر بدانيم گناه رابطه امان را با خدا قطع مي کند و شخص در هنگام گناه تحت سلطه و سيطره شيطان است يعني در ولايت ابليس قرار گرفته است. يک لحظه امکان دارد هوسراني داشته باشد، ولي عواقب سنگين بدنبال داشته باشد و چه بسا قرنها در قبر معطل شود. در روايتي از پيغمبر (ص) داريم که مرحوم فيض کاشاني در کتاب اعمال اليقين آورده است که بعضي از اشخاص در عالم آخرت قرنها اسم پيغمبر را فراموش مي کنند. آن کسي که بايد به او توسل کنند و آنها را کمک کند. در سفر برمي گشتم يک تصادف شده بود، اگر فرد تمام مسير بيدار و هوشيار بوده است، ولي يک لحظه خواب آلودگي باعث مي شود يک عمر پشيمان شود. يا در دعوا يک چاقو در چشم کسي زده شود، يک لحظه فقط چاقو خورده، ولي يک عمر او کور است. يک لحظه کسي يک سيلي به بچه مي زند، ولي آن بچه يک عمر در قلب اش رنجش باشد. پس عمل يک لحظه است، ولي اثر طولاني است. ما خيلي نمي دانيم که اين آثار گناه چقدر جلوي رشد ما را مي گيرد. مرحوم ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي که استاد

ص: 19

اخلاق امام راحل بودند، ايشان در يک جلسه که يک شبهه غيبت شد، با اينکه وظيفه اش را انجام داد و از آن جلسه بيرون آمد فرمود: اين مجلس چهل روز مرا عقب انداخت. همين ها است که آخرت ما را تباه مي کند. بهشت و جهنم را از جاي ديگر براي ما نمي آورند، بلکه ما از اينجا با خودمان مي بريم. مار و عقرب در واقع خود اعمال ماست. به قول قرآن انما تجزون ما کنتم تعلمون (سوره تحريم-آيه 7). اگر بار خارست خود کشته اي، و گر پرنيانست خود رشته اي ( شاهنامه فردوسي). بنابر اين مرحله اول که از گناه بدش بيايد و تصميم جدي بر ترکش بگيرد. هر فکري از درون و يا بيرون ما را در اين تصميم سرد کرد، بداند از شيطان است. مثلاً من که غرق در اين گناه هستم و عادات و اعتياد پيدا کردم و ديگر نمي توانم ترک کنم، اين وسوسه شيطان است. يا از بيرون کسي متلک بياندازد، مثلاً کسي نماز اول وقت مي خواند، بگويند حالا چه بچه مثبت شده يا چقدر مقدس شده است و يا دختر خانمي مي خواهد حجاب کامل داشته باشد، با نامحرم رعايت حريمها را کند، ديگر بي خود بگو و بخند نداشته باشد، به او بگويند اين خشک مقدسي ها را بگذار کنار. اينها نبايد آدم را سرد کند. همه خوبان و انبياء و اولياء از اين متلک ها و دست انداختن ها زياد داشتند. اگر آدم بخواهد دينداريش را منوط به دلبخواه اين و آن بکند، اين دينداري نخواهد ماند. آدم فقط بايد خشنودي يک نفر را

ص: 20

جلب کند و آن رضايت پروردگار عالم است. در روايت داريم که خدا فرمود: دلها دست من است تو دنبال راضي کردن دلهايي ديگر نرو، اگر تو مرا خشنود کني، من کاري مي کنم که آن دلها به طرف تو متمايل شود و آبروي تو محفوظ بماند. بنابر اين چيزي ما را سرد نکند. شهيد بهشتي سنگين ترين متلک ها و آماج ها به سمت اش بود، هر چه به ايشان مي گفتند از خودت دفاع کن. ايشان يک آيه را مي خواند: ان الله يدافع عن الذين آمنوا (سوره حج-آيه 38): خدا از مومنين دفاع مي کند، وظيفه ما اين است که مومن باشيم، دفاع دست خداست. اين خيلي زيباست. يعني ما تکليف امان را انجام بدهيم، خدا خودش مي داند چکار کند. مرحله دوم مراقبت هاي کوچک از خودمان داشته باشيم. ما نبايد تواقع زيادي از خودمان داشته باشيم. ما آن امامزاده اي هستيم که معجزه اش کوچک است. کسي در روستايي بود الاغش که وسيله کارش بود، گم شده بود. به امامزاده محل رفت و شروع به توسل کرد که اين وسيله کار و درآمد ما بود و شروع به گريه کرد. خادم امامزاده گفت: اينجا چرا توسل مي کني؟ برو آن ده بالايي امامزاده اي که قبه اش بزرگ است. گفت: چه فرق مي کند هر دو امامزاده هستند. گفت: نه اين گنبدش کوچک است و چيزهاي کوچکي که گم مي شود مثل چاقو، قيچي و کليد را اينجا پيدا مي کند و چيزهاي بزرگ آن امامزاده پيدا مي کند. حالا ما آن امامزاده ي هستيم که گنبدمان کوچک است و

ص: 21

معجزه بزرگ از خودمان نداريم که تواقع بزرگ از خودمان داشته باشيم. يک وزنه بردار روز اول 200 کيلو وزنه را بالا نمي برد و با کم شروع مي کند. اين راهش است و گاهي شيطان مي آيد چيزهاي بزرگ را روي دوش آدم مي گذارد چون مي داند اين نمي تواند انجام بدهد، اما اگر از کم شروع کند مثلاً ما يک روز خودمان را نگه داريم نسبت به يک عضو که زياد از آن زمين مي خوريم. کسي که حس مي کند زبانش خيلي خرابکاري دارد و يا کسي که حس مي کند چشمش خيلي خرابکاري دارد و دست خودش نيست. يک روز با خودمان تصميم بگيريم، اين عضو را مراقب باشيم، حتي اگر زورمان به اين مقدار هم نمي رسد، مي توانيم يک نذر مجازات کوچک کنيم. شهيد رجايي با خودش نذر کرده بود که اگر يکبار اول وقت به جاي نماز، غذا بخورد، يک روز روزه بگيرد. آيت الله بروجردي نذر کرده بود که اگر يک جا بيجا عصباني شود، روزه را به خودش نذر کرده بود. اگر در اين روزه چشمم عمداً و يا زبانم گناه مرتکب شد، خودم را مجازات کنم. اين مراقبه کوچک را انجام بدهيد اعتماد به نفس پيدا مي کند. يک روز که انجام دادي، آن را به دو روز تبديل کن و بعد چهار روز و بعد يک هفته و اگر بتواني خودت را تا چهل روز برساني، در روايت است که زمان تکامل نفس چهل روزه است، ديگه زورت به اين عضو مي رسد. پس آدم از کم شروع کند از يک عضو، بعد

ص: 22

به سراغ عضو ديگر برود. سومين مرحله که بسيار مهم است، پيشگيري از گناه است. همه ما شنيديم که بهترين درمان پيشگيري است. سعي کنيم در فضاي گناه و تحريک و توفاني شدن غرايز و هواها قرار نگيريم. من نمي توانم بگويم من در فضاي غرايز قرار مي گيرم و خودم را کنترل مي کنم. در جلسه اي که غيبت در آن راحت صورت مي گيرد، کمتر کسي است که مي تواند خودش را کنترل کند. کمتر کسي است که در خلوت با نامحرم قرار مي گيرد و دست از پا خطا نمي کند. کمتر کسي است که در خانه اش ماهواره با شبکه هاي باز است بخصوص جوان و تحريک نشود. ما نبايد در فضاي گناه قرار بگيريم که تحريک بشويم. توجه کنيد من اگر لبه پرتگاه بروم، توقع نداشته باشم سقوط نکنم. سعي کنم کمتر لبه پرتگاه بروم و عواملي که باعث گناه ما مي شود را از خودمان دور کنيم و خودمان را در موقعيت گناه قرار ندهيم. بعضي محيط يا دوست روي آنها تاثير دارد و يا اگر با خودشان خلوت کنند، خطرناک است. بعضي موقعيت خلوت با نامحرم در دسترس اشان است. در بعضي از شغل ها دو تا نامحرم ساعتها در خلوت در کنار هم هستند، اينجا توجيه پذير نيست و تعارف بردار نيست که ما به خودمان مطمئن هستيم. در خلوت يوسف صديق با زليخا، خداوند مي فرمايد ولقد همت به و هم بها لولا أن رأى برهان ربه (سوره يوسف-آيه 24): يوسف ميل پيدا مي کرد اگر آن نشانه خدا را نمي ديد. اميرالمومنين (ع) مي فرمايد:

ص: 23

من به زنان و دختران جوان سلام نمي کنم مبادا صداي آنها روي من تاثير بگذارد. آيا ما از اميرالمومنين (ع) محکم تر هستيم و هيچ تاثيري روي ما نمي گذارد؟ از مرحوم مقدس اردبيلي که در رفاقت با حضرت ولي عصر (ع) معروف است و تقدس و زهد او زياد است. از ايشان سوال کردند که اگر خلوت با نامحرم قرار بگيريد چکار مي کنيد؟ گفت: به خدا پناه مي برم. جايي که برق عصيان بر آدم صفي زد، ما را چگونه زيبد دعوي بي گناهي (حافظ). بنابر اين هم در محيط هاي حقيقي گناه نبايد قرار بگيريم و هم بايد مراقب محيط هاي مجازي نيز بود. اگر کسي مي بيند وارد اينترنت مي شود، تحريک مي شود که به بعضي سايت هاي غير اخلاقي برود، اين صلاح نيست تا قوت روح پيدا نکرده، به اينترنت سر بزند و شيطان هم دائم وسوسه مي کند و اصلاً کارش همين است. بله آدمهايي که سالها با خودشان کار کردند و مراقبه داشتند و حالا آن نهال ضعيف که با هر بادي جابجا مي شود، تبديل به درخت تنومندي شده که در هر محيطي قرار بگيرد، ديگر نمي لغزد. اما ما براي شروع بايد اين سه کار را انجام بدهيم، عزم و تصميم بر ترک گناه، مراقبه هاي کوچک و پيشگيري از محيط و موقعيت گناه.

روايتي از امام صادق (ع): عبدالله بن سنان از ياران امام صادق (ع) نقل مي کند که روزي آن حضرت خطاب به ما فرمود بزودي به شبهه اي گرفتار خواهيد شد که نه نشانه اي براي پيدا کردن راه خواهيد

ص: 24

ديد و نه پيشوايي که هدايتتان کند. از آن شبهه تنها آن کساني رهايي مي يابد که دعاي غريق را بخواند. عرض کردم دعاي غريق چگونه است؟ فرمود: مي گوي يا الله يا رحمان يا رحيم يا مقلب القلوب ثبت قلبي علي دينک: خدايا، بخششگرا، مهربانا، اي دگرگون کننده دلها، دل مرا بر دينت استوار و پابرجا دار.

سوال: من صحبت هاي شما را در باره عوامل موثر بر تضعيف دينداري و راههاي تقويت آن شنيدم. من بعضي وقتي که مي خواهم براي ظهور امام زمان (ع) دعا کنم احساس مي کنم که دعايم از ته دل نيست. واقعيت اش اين است که من خيلي دوست ندارم در زمان ظهور باشم زيرا من در خيلي جاها خواندم که اگر امام زمان (ع) بيايد با ظالمان و گناهکاران مبارزه مي کند و حتي آنها را به قتل مي رساند. فکر مي کنم واقعاً با اين وضع من وضعيت خوبي در مواجه با امام زمان (ع) ندارم من چگونه براي ظهور ايشان دعا کنم و چکارکنم؟

پاسخ: اين سوال بسياري از افراد است چون من يک آماري ديده بودم که در مجله اي يک و دو سال قبل بود که از بعضي از جوانان به صورت تصادفي از قشرهاي مختلفي آمار گرفته بودند که چقدر ظهور را دوست داريد؟ يک تعدادي گفته بودند ما حضرت را دوست داريم، منتها از آمدن حضرت مي ترسيم و حس مي کنيم آماده نيستيم چون امام با بديها و ظلمها مبارزه مي کند و در ما هم بديهايي است و طبيعتاً يکي از آنها هم ما هستيم. گاهي هم

ص: 25

شوخي مي کنند که بيا پشت گردنت را ببوسم که جاي شمشير حضرت است. اينها باعث دامن زدن اين افکار مي شود. مشکل ما در اين مسئله اين است که اين کريمان و پاکان را مثل خودمان مقايسه مي کنيم. ما بدي را خيبي اوقات با بدي جواب مي دهيم يعني مقابله به مثل مي کنيم، اما اخلاق الهي اين نيست و بدي را با خوبي جواب مي دهند. خداوند در دعاي ابوحمزه ثمالي امام سجاد (ع) عرض مي کند خدايا تو نعمتهايت بر ما سرازير است اما ما جوابت را با گناه مي دهيم و خوبيت را با بدي جواب مي دهيم. خيرت به سمت ما سرريز است، ولي شر ما به سمت تو بالا مي آيد. با اين وجود تو دست بردار نيستي و خوبي مي کني، خدا اخلاقش اين است و بدي را با خوبي جواب مي دهد و اين اخلاق خود پروردگار عالم است. در يک روايت عجيبي در کتاب علل الشرايع مرحوم صدوق از امام رضا (ع) دارد که وقتي فرعون داشت غرق مي شد آن لحظه آخري که در آب بود از حضرت موسي کمک خواست و استغاثه کرد و حضرت موسي سرش را برگرداند و جواب نداد و او غرق شد. خطاب از خدا رسيد که اي موسي تو جواب فرعون را ندادي چون تو خالقش نبودي و اگر از من کمک مي خواست من کمکش مي کردم. فرعون مظهر بديها و سمبل فساد، ولي خدا فرمود اگر از من کمک مي خواست، ردش نمي کردم، اين اخلاق خداست. اولياء خدا هم همينطور هستند. در داستان حضرت يوسف،

ص: 26

وقتي برادران حضرت يوسف براي عذرخواهي آمدند و گفتند: ما خطاکاريم و اشتباه کرديم. يوسف اين ولي خدا گويا نمي خواهد شرمندگي برادرانش را ببيند، فوري برگشت و گفت: اصلاً ملامتي هم بر شما نيست، بريد از شما هم گذشتم. ببينيد کساني که باعث چهل سال فراق يوسف شدند و چشم پدرشان يعقوب کور شد، اينهمه سختي کشيد، يوسف در جواب آنها گفت: سرزنشتان هم نمي کنم، اين حق من، خدا هم انشاءالله مي بخشد. اين اولياي خدا هستند، بدي را با بدي جواب نمي دهند. پيغمبر اکرم (ص) دور از مدينه زير سايه درختي خوابيده بود و يکي از دشمنان پيغمبر از مشرکين ديد و گفت: اينجا جايش است که من ضربه را به پيغمبر بزنم و با شمشير کشيده بر بالين پيغمبر رفت. پيغمبر چشمهايش را باز کرد و اين را ديد و گفت: يا محمد چه کسي مي تواند تو را از دست من نجات بدهد؟ پيغمبر (ص) با آرامش رو به آسمان کرد و گفت خداي من. او با ناراحتي گفت خدا کيه؟ و شمشيرش را بلند کرد و يک سنگي از زير پايش لغزيد و زمين خورد و شمشيرش افتاد. پيامبر سريع بلند شد و شمشيرش را برداشت و بالاي سر او گفت: حالا چه کسي تو را از دست من نجات مي دهد؟ گفت: لطف و کرم تو. پيامبر (ص) فرمود: پاشو برو. بعداً اين فرد مسلمان شد. امام زمان (ع) عصاره و چکيده تمام خوبان گذشته و تمام انبياء است. به تعبير بزرگي شيشه عطري است که عصاره همه گلهاي قبلي در آن است. تعبير رحمت العالمين براي

ص: 27

دو نفر است يکي پيغمبر (ص) که در قرآن آمده است و يکي در حديث لوح فاطمه (س) راجع به امام زمان (ع). در روايت است که وقتي امام بزرگوار مي آيد، خدا مي فرمايد به واسطه او زمين را پر از مهرباني و رحمت و عدالت مي کنم بعد از اينکه از شقاوت، بدي و پستي و طلم و جور پر شده است. امام براي گسترش رحمت مي آيد. سيد بن طاووس در بحارالانوار نقل مي کند وارد سرداب مقدس امام زمان (ع) در سامرا شدم که خيلي ها مشرف شدند، وقتي به اين سرداب مقدس مي خواهيم وارد شويم، پله هايش پيچ مي خورد يعني اگر کسي روي پله هاي اول است آن انتها را نمي بيند. سيد بن طاووس مي گويد من روي پله اول و دوم بودم ديدم صداي مناجات از سرداب مي آيد. گوش کردم ديدم صداي امام زمان (ع) است. اين خيلي ارزشمند است که از صدا تشخيص بدهند که امام زمان (ع) است. مي گويد همانجا نشستم. ديدم حضرت دعا مي کند، خدايا شيعيان ما از ما هستند، خدايا گناهاني مرتکب شده اند. خدايا آنها را ببخش، اگر گناهشان حق الله ي بوده تو آنها را ببخش، اگر حق الناسي بوده، ازهم راضي اشان کن. ديدم براي ما دعا مي کندو براي گناهان ما اشک مي ريزد. شمشير امام زمان (ع) شمشير ظلم نيست، بلکه شمشير رحمت و عدالت است که علفهاي هرز بشريت را قطع مي کند يعني آن کساني که وقتي حضرت تشريف آوردند، با وجود اين همه استدلال، معجزه، رحمت و رأفت، دوباره لجوجانه و

ص: 28

عنادانه در مقابل حضرت بيايستند. اين افرادي که تخم گناه را در دنيا پاشندند و براي گناه زيرسازي و فرهنگ سازي کردند. نه تو عزيزي که در اثر چيزي که آن سران گناه در اين عالم آلوده کردند، مبتلا به ويروس گناه شدي. حضرت مي آيد دست عنايت روي اين عزيزان مي کشد و اينها پاک مي شوند. در متن روايت است که کساني که تاکنون دين را نمي شناختند و کافر بودند و لجاجتي هم نداشتند، اينها دين را قبول مي کنند و ايمان مي آورند و گناهکاري هم نيست، مگر اينکه صالح مي شود چون زمينه پاکي ها فراهم مي شود و دست تربيت امام زمان (ع) مربي خواهد بود. بنابر اين به هيچوجه کسي اين گمانش هم نيايد که ترسي از آمدن امام زمان (ع) داشته باشد. روايت زيبايي از امام زمان (ع) است. جواناني که رفيق مي خواهيد و رفقايتان به شما جفا کردند، امام رضا (ع) مي فرمايد: رفيق مي خواهيد، امام زمان (ع) مونس و رفيقتان است و پدر مهربان است و مثل برادر صميمي است و مثل مادر مهربان براي بچه کوچکش است. اين تعبير بسيار عجيب است بچه ايي که شيرخوار است، اگر يک چنگي تو صورت مادر بياندازد، مادر آن را طرد نمي کند و به سينه اش مي چسباند يعني چنگ اش را هم خريدار است. امام زمان (ع) مثل مادر مهربان براي طفل کوچکش است. بنابر اين تو مگو ما را بدان شه بار نيست، با کريمان کارها دشوار نيست (مولوي).

سوال: وقتي امام زمان (ع) ظهور مي کنند، دوران حکومتشان آنقدر است

ص: 29

که ما بتوانيم کاملاً درکشان کنيم. بعضي مي گويند امام زمان (ع) که ظهور کند چون آخرالزمان است، ديگر دنيا تمام مي شود و هيچ اتفاقي نمي افتد.

پاسخ: يک تعبير زيبايي مقام معظم رهبري داشتند. ايشان فرمودند که زماني که حضرت ظهور مي کند تازه شروع يک زندگي انساني است و يک دوره ديگر بشريت است که انسانيت انسان بخواهد بروز کند. واقعاً همينطور است تا قبل از حضرت ما مي بينيم فرهنگ و تمدن بشري تحت ولايت خدا و اولياي خدا شکل نگرفته است و متاسفانه بعضي جاهايش ظلم و جور حاکم بوده است و از اين جهت تربيت انساني صورت نگرفته است و آنموقع تازه شروع زندگي انساني است. آنموقع حيات طيبه انساني است که تازه براي انسان رُخ مي دهد و تمام استعدادهاي انسان بروز پيدا مي کند و بهشتي قبل از آن بهشت در اين دنيا، بهشت مهدوي خواهد بود. کرامات و بزرگي هايي که از اولياي خدا مي شنويم، آنموقع براي مردم معمولي خواهد بود چون مردم معمولي آنموقع، مردم رشد يافته هستند. اخلاق، عقول و علمشان وصل به کُر هستند و ديگر آلودگيها از ان رخت برمي بندد. از اين جهت يک دوره طولاني زندگي انساني و پاک و با عدالت است و يک دوران جديد شروع مي شود. آن اعتراضي که ملائک مي کردند که خدايا کساني را مي خواهي خلق کني که ظلم و خونريزي مي کنند. آنموقع جوابش داده مي شود که عالم را براي اينها خلق کردم که در راس آن معصوم و ولي خداست و بعد دست پرورده هاي اوست که گلهاي

ص: 30

اين گلستان و باغبان است و آنموقع است که ظهور مي کند.

سوال: خيلي ها دوست دارند با امام زمان (ع) دوست باشند، چگونه مي شود اين دوستي ها حاصل شود. خيلي اتفاق خوبي است که آدم آنقدر به امام زمان (ع) آنقدر نزديک شود که اين حاصل نمي شود مگر اينکه يک معرفت خاصي ما به امام زمان (ع) پيدا کنيم. چکار کنيم اين رفاقت حاصل شود.

پاسخ: در روايات داريم که امام زمان (ع) روزي صد مرتبه به مومنين دعاي خاص مي کند. بيايم يک کاري بکنيم در ازاي اين صد بار که حضرت بطور خاص عنايت مي کند، صد بار صلوات با عجل فرجهم روزانه به حضرت هديه کنيم. آقا تو که صد بار ما را در روز دعا مي کني و به ما نگاه خاص داري، وگرنه او به همه عالم نگاه دارد، ولي به مومنين نگاه خاص دارد که خودش فرمود: اگر دعاي من براي مومنين نبود بلاها آنها را در هم مي پيچيد. ما پشت صحنه را نمي بينيم که چه بلاهايي هست و در آن عالم نشان دادند که چه خبر بود، آنوقت شرمنده مي شويم که چرا آنروز غافل بوديم از کسي که اينقدر به ياد ما بوده است. من توصيه مي کنم اين صد صلوات را در روز تقسيم کنيد يعني هر دو ساعت 10 تا که دائم به ياد حضرت باشيم. کار ديگر که شايد مهمترين کار باشد، سعي در ترک گناه است. پاک کن ديده و پس ديده خاک انداز. وقتي خانه يکي از دوستان مي رويد و مي دانيد او از

ص: 31

شلغم بدش مي آيد، ولي براي او دو کيلو شلغم هديه مي بريد. دوستت مي گويد من از اين بدم مي آيد و تو اين را براي من آوردي. من وقتي آلودگي و گناه دارم، براي حضرت اين را هديه نبريد. وقتي گناه مي بريد حضرت گريه مي کند و او پيش خدا شرمنده مي شود. آخر سال پدر مي رود کارنامه بچه اش را بگيرد، اگر کارنامه تجديدي و يا مردودي را به دست بچه بدهند شايد خيلي غصه نخورد، اولين کسي که شرمنده مي شود پدر است. اگر ما پيش خدا، مدير عالم، گناهي بکنيم اولين کسي که شرمنده شود امام ماست که پدر اين امت است. نامه اعمالمان به خدمت ايشان مي رسد و ايشان اولين کس است که اشک مي ريزد. او انيس و رفيق است و مي گويد: رفيق، اين رسم رفاقت بود با همديگر. پس مهمترين کار اين است که آنچه که او دوست ندارد در زندگي ما نباشد.

گفتيد پلک زدن غافل از آن ماه نباشم شايد که نگاهي کند آگاه نباشم

يک نکته اي عرض کنم ما مراحل ترک گناه را گفتيم که زمينه تقويت دين و مقابله با آسيب ديني است. خدا در ترک آلودگي ها مشتاق تر از ما به ماست و امدادهاي خدا مي رسد. در روايت است که تو يک قدم بيا من دو قدم مي آيم يعني دو برابر. در کتاب المراقبه مرحوم ملکي تبريزي آمده که خدا مي فرمايد: اگر آنهايي که به من پشت کردند بدانند که من چقدر مشتاق آنها هستم. شب جمعه بود يک آلوده اي

ص: 32

از کنار مسجد جامع تهران رد مي شد، يک اهل نفسي روي منبر صحبت مي کرد و مي گفت: گناهکارها بگوييد الهي العفو، انگار يک برق او را گرفت بيرون مسجد بود، صدا به او رسيد. اين برق همان برقي است که حافظ مي گويد برق عشق آتش غم ز دل حافظ زد و سوخت، يار ديرينه ببينيد که با يار چه کرد. به مسجد امام در آن نزديکي رفت و زير گنبد دامنش را تکان داد و گفت: خدايا شتر ديدي نديدي، تمام شد.

دعا مي کنيم براي آمدنش، آمدن همان کسي که مژده باران سبز شالي هاست، خدا کند که بيايد، همين حوالي هاست.

که است در آخرالزمان، زمينه و شرايط براي گناهان بسيار فراهم تر است يعني به گونه اي خواهد شد که گناه سهل مي شود و شرايط دينداري سخت تر مي شود يعني موانع دين و دينداري بيشتر مي شود. دليلش هم اين است که در آخرالزمان يک فرهنگ مادي سربلند مي کند و به يک اوجي مي رسد و قبلاً گفتيم شايد آن دجال فتنه گر که در آخرالزمان ظهور مي کند و فساد را گسترش مي دهد، همين فرهنگ يک چشمي باشد که فقط نگاهش به دنيا و ماديات است. در آخرالزمان اين فرهنگ و ابزارهاي قوي و جذابي که در اختيار دارد، آنچنان فساد را گسترش مي دهد که قپح و زشتي گناه و منکرات ريخته مي شود و حساسيت افراد نسبت به گناهان کم مي شود. همان چيزي که پيامبر اسلام (ص) فرمود در آخرالزمان جاي منکر با معروف عوض مي شود. اين فرهنگ دجال منش کاري مي کند که گناه در ذائقه ها تلخ نيايد، بلکه برعکس با تزئين و بزک کردن و تبليغات فراوان و جذابيت هايي که دارد، گناه را در ذائقه ها شيرين جلوه مي دهد و برعکس کارهاي خوب و معروف و ارزشهاي ديني و اخلاقي را منفور جلوه مي دهد. در يکي از کشورهاي اروپايي يکي پيش من آمد و گفت: حاج آقا خانواده من نجيب و متدين هستند، يک دفعه دختر من که در دبيرستان درس مي خواند معلم اش مرا خواست و گفت: دختر شما بيماريي دارد و مشکل و افسردگي دارد؟ گفتم چطور؟ گفت: چرا او با پسرها ارتباط ندارد، چرا همه دوست

ص: 34

پسر دارند و او ندارد. يعني آنجا طوري شده که دختري بخواهد نجيب و عفيف زندگي کند، اين را بيمار مي دانند. يعني همان چيزي که پيغمبر (ص) فرمود معروف، عفت و نجابت مثل اينکه يک منکري شده و اصل بر بي بند و باري است. يکي از اساتيدي که در فيلادلفيا يکي از ايلات آمريکا زندگي مي کند براي يکي از اساتيد برجسته کشور ما نقل مي کرد من نمي بخشم کسي را که من را آورد که اينجا زندگي کنم. سوال کرد مگر چه اتفاقي افتاده است؟ گفت چند روز پيش شب دير وقت بود خانه برگشته بودم، اتاق دخترم روشن بود، گمان کردم بيمار است. رفتم در زدم و در را باز کردم ديدم متاسفانه کنار يک مرد امريکايي است. من عذرخواهي کردم و در را بستم. دخترم با پرخاش آمد و هر چه از دهانش در آمد به من گفت و بعد گفت تو چه حقي داشتي که در را باز کردي. گفتم من نگرانت شدم، فکر کردم مريض هستي. گفت: اگر يکبار ديگر در را باز کني من به پليس زنگ مي زنم که پدرم مرا اذيت مي کند. يعني چه اتفاقي دارد رُخ مي دهد که او بجاي اينکه عذرخواهي کند، پدر را که نگرانش بوده، وادار به عذرخواهي مي يکند و تازه طلبکار هم هست. اين جابجا شدن همان ارزشهاست. هم جنس گرايي تا چند مدت پيش فحش محسوب مي شد، اما الان قپح اش ريخته و در بعضي ايالات قانوني شدن و نشاندهنده اُپن و روشنفکر بودن است و حتي با تظاهرات خيابانب حقوقشان را مطالبه مي

ص: 35

کنند. تازه کشوري مثل ايران را محکوم مي کند که چرا در آن ممنوع است و چرا خط قرمزهايي دارد که اين پديده در آن رواج ندارد و آزاد نيست. اين همان مسئله اي است که در آخرالزمان اين فرهنگ مادي آنچنان به ارزشهاي الهي و انساني حمله مي کند که عفت و حجاب و پاکدامني و احترام به والدين و پاي بند بودن به ارزشها و خانواده، همه زير سوال مي رود و از اين جهت است که زمينه براي گناهان فراهم تر از هر زماني است. دوباره تکرار مي کنم آن حديث پيامبر (ص) را که عجيب است، وقتي ارزشها وارونه شود و معروف و منکر جايش عوض شود، طبيعتاً ساده ترين زمان براي گناه کردن است و موانع دينداري از هر زماني بيشتر مي شود.

سوال: حالا که شرايط گناه کردن فراهم تر است و موانع دينداري سر راهمان قرار مي گيرد و دينداري سخت تر است مثلاً خيلي وقتها در دوره زمانه اي که ما در آن زندگي مي کنيم روابط نامحرم بسيار شايد عادي جلوه کند و برخي از گناهان که قبح اش ريخته شده است. يکسري هستند که در مقابل اين موانع مي ايستند و سعي مي کنند در دينشان ثابت قدم باشند و اين موانع را به سلامت پشت سر بگذارند و دينشان را از دست ندهند، اينها که شايد يک وقتهايي مورد تمسخر اطرافيان قرار بگيرند به خاطر جابجايي معروف و منکر، ولي به خاطر خدا و حفظ دينشان همه اينها را تحمل مي کنند. اينها چه جايگاهي پيش خداوند متعال دارند و خدا با اينها

ص: 36

چگونه برخورد مي کند؟

پاسخ: هنر دينداري در آخرالزمان خودش را نشان مي دهد و به تعبير روايات دين عاريه اي از دين پايدار و مستقر جدا مي شود. در روايات ما است که ايمان دو جور است بعضي از ايمانها عاريه اي است و ايمانهاي سستي است و مثل امانتي است که از اين دست مي گيريد و دوباره با همان دست برمي گردانيد و چه بسا ايمان فصلي و جوي است يعني در شدايد اين ايمان شايد از دست برود. ايمان سطحي است و عميق و پايدار نيست و اگر مورد طعنه و مسخره قرار گيرد، مقاومت نمي کند و اين را از دست مي دهد. در آخرالزمان کساني که ايمانهاي پايدار و مستقر دارند، آنها باقي مي مانند و بايد به همين سمت برويم. هنر دينداري در آخرالزمان است و هنر دينداري استقامت در دينداري است. إن الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا (سوره فصلت-آيه 30): کساني که گفتند الله و پاي آن ايستادند. هنر دينداري اين است. هنر اين است که آن زماني که من شرايط برايم فراهم است و در محيطي هستم که اگر گناه کنم کسي مرا نمي بيند و يا اگر ببيند تشويقم هم مي کند. در شرايطي هستم که اي چه بسا پاک بودن و پاک زيستن و پاک کاسبي کردن در داخل کشور يا در خارج کشور، در خانه، مدرسه يا محيط کار، باعث طعنه و مسخره شود، اينجا ايستادگي کردن هنر است. قرآن را ببينيد، يکي از داستانهاي طولاني قرآن داستان حضرت يوسف است. معمولاً قرآن داستانهايي که نقل مي کند کوتاه است، ولي

ص: 37

اين داستان را طولاني در يک سوره به همين نام آورده است و اين را به عنوان بهترين داستانها ياد کرده است، چرا؟ چون يکي از دلايل اش اين است که در اين داستان قرآن مي خواهد هنر انسانيت و اراده انسان را نشان بدهد و هنرمند بودن يک ديندار را نشان دهد که يک ديندار در جايي که کسي گناه او را نمي بيند و شرايط در خلوت از هر لحاظ با نامحرم براي او فراهم است، اما در عين حال اراده او مقاومت مي کند و فايق مي آيد. البته يکي شايد بيايد بگويد او پيغمبر بود. اين حرف درستي نيست، در عين اينکه پيغمبر بود ولي غرايز بشري داشت، ولي مقاومت کرد و ثانياً فقط مخصوص حضرت يوسف نيست در قرآن زن فرعون را هم به عنوان يک نمونه ذکر کرده است که در خانه فرعون يعني خانه ام الفساد، کاخ محيطي که آلودگيها در آن فراهم است و محيط اشرافي که معمولاً زمينه همه نوع گناهان فراهم است، اما در آنجا ايستادگي کرد. آسيه زن فرعون نه پيغمبر نه امام و نه امامزاده بود، ولي ايستادگي کرد و قرآن او را به عنوان ضرب المثل و الگو براي مومنين معرفي مي کند. ضرب الله مثلا للذين آمنوا امرأة فرعون (سوره تحريم-آيه 11). لطافت قرآن را هم ببينيد اسم هم نمي برد که آسيه، بلکه مي فرمايد زن فرعون که فرعون به چشم بيايد که من خدا کسي را الگوي پاکي معرفي مي کنم که در کنار سمبل ناپاکي خودش را توانست حفظ کند. هنر دينداري همين است. من در تاريکي ها

ص: 38

بدرخشم و از کوير آب در آورم هنر است و الا آن زماني که همه چيزم فراهم باشد و پايم را روي پا انداختم و زير باد کولر نشستم، آنجا دينداري خوب است، ولي هنر نيست. لذا خدا هم خريدار اين افراد است. خدا به اين بنده ها مباهات مي کند. اتفاقاً در روايات همين مضمون را داريم. اولاً در روايات است که افضل الاعمال احمزها: بهترين اعمال عملي است که سخت تر است و زحمت اش بيشتر است. همين باعث مي شود که پيغمبر اکرم (ص) مشتاق مي شود که آخرالزماني ها را ببيند و آه بکشد که من برادرانم کساني هستند که در آخرالزمان با شدايد و سختي ها دست و پنجه نرم مي کنند و دين خودشان را حفظ مي کنند. در يک روايتي که اين روايت خيلي فوق العاده است که در حکمت هاي نهج البلاغه است. اميرالمومنين (ع) مي فرمايد: اجر آن کسي که مجاهده کرده و در راه خدا به شهادت رسيده، بيشتر نيست از آن کسي که قدرت آلودگي و گناه دارد، اما عفيفانه خودش را حفظ مي کند و مقاومت مي کند و اجر شهيد هم از اين بالاتر نيست و يا اجر اين فرد کمتر از اجر يک شهيد نيست، چرا؟ چون هم مجاهدت دارد و جهاد با نفس دارد و همانطور که شهيد از خودش به خاطر خدا گذشت، اينهم پا روي هوسهاي خودش در سخت ترين شرايط مي گذارد، لذا اجرش کمتر از شهيد نيست. فرمود: اين شخص هم افق و هم شان ملائکه شده که پاک زندگي مي کند. مرحوم شيخ رجبعلي خياط

ص: 39

که از خوبان تهران بود و خدا به او خيلي چيزها داده بود و آن خروارها رحمتي که خدا در دامنش ريخته بود محصول هنرنمايي در اين سختي ها بود و مقاومت کرد و دينش را حفظ کرد يعني در يک امتحاني در 23 سالگي بحبوبه جواني شبيه امتحان حضرت يوسف در يک خانه تنهايي و از او تقاضاي عمل حرام هم شد، ايشان مي گويد همان موقع در دلم گفتم: فلاني خدا در زندگي تو را خيلي امتحان کرده و يکبار هم تو بيا خدا را امتحان کن و همانجا گفتم: خدايا من به خاطر تو از اين لذت حرام مي گذرم، تو هم مرا به خاطر خودت تربيتم کن و از آنجا فرار کردم. از آن به بعد بود که "نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت، به غمزه مسئلت آموز صد مدرس شد" خدا در دامنش رحمتهايي در دامنش ريخت و چشمش را باز کرد. مقصود من اين است که اين کوره ها است که ناخالصي ها را دوب مي کند و اگر انسان بتواند بر دينداري خودش مقاومت کند، اين انسان را خدا به طور خاص خريدارش مي شود. عفت که اينجا عرض مي کنيم فقط عفت جنسي نيست، عفت مالي اينکه انسان در شغل خودش آن کسبي که در مي آورد و خودش و زن و بچه اش را ارتزاق مي کند و بتواند شکمها را پاک نگه دارد. بعضي شغلها حرام است و يا کنارش يک حرامي سر بزند و يک بي انصافي، احتکار و گرانفروشي باشد و کنارش خمس و زکات ندادن باشد و اختلاط گناه

ص: 40

آلود با نامحرم باشد. جواني به من گفت من در مغازه اي کار مي کنم دائم در گناهم. گفتم در قسمت ديگر فروشگاه برو، کار کن. گفت: نمي شود. گفتم: کارت را عوض کن. گفت: من شغلم را عوض کنم، چکار کنم؟ گفتم: عزيز من اينقدر به خدا اعتماد نداري، خداي که کافر را رزق مي دهد و مومني که مي خواهد قدمي براي دين خودش بردارد، خدا دست او را خالي مي گذارد، خودش در قرآن وعده داده است: و من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لايحتسب (سوره طلاق-آيه 2): نترس از آنجايي که گمان نمي کني برايت مي فرستد. گفت: نه. پس اگر ما چوبي در زندگي خورديم و دعايمان مستجاب نمي شود و يا حال دعا نداريم و بي برکتي در زندگي امان است، چون در مسائل مادي عفت نيست. در يک شب قدر در يکي از کشورهاي خارجي کسي آمد به من گفت من در سوپري کار مي کنم که جنس حلال و حرام با هم فروخته مي شود و يک دخل هم بيشتر ندارد و همانجا به من حقوق مي دهند، مي توانم آنجا بمانم؟ گفتم: مسئله شرعي اش اين است که صندوق حلال و حرام که قابل جدا شدن که نيست، پس نمي توانيد. گفت: پس من رفتم شغلم را عوض کنم. گفتم: خدا به تو جزاي خير بدهد. دينداري يعني همين. إن الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا (سوره فصلت-آيه 30) و هنر دينداري همين است.

داستانکي مي خواندم، مي گويند مجاهد في سبيل الله است کسي که عفت پيشه مي کند و

ص: 41

جهاد با نفس مي کند. بعد از پذيرش قطع نامه، با چهره گرفته خانه آمد، بالاخره هشت سال در جبهه بوده. بچه اش گفت خدا را شکر پدر جان جنگ تمام شد. گفت: نه دوباره جنگ شروع شده. بچه با کنجکاوي گفت کجا؟ اشاره به سينه اش کرد گفت: اينجا، جهاد با نفس.

روايتي از امام صادق (ع): عبدالله بن سنان از ياران امام صادق (ع) نقل مي کند که روزي آن حضرت خطاب به ما فرمود بزودي به شبهه اي گرفتار خواهيد شد که نه نشانه اي براي پيدا کردن راه خواهيد ديد و نه پيشوايي که هدايتتان کند. از آن شبهه تنها آن کساني رهايي مي يابد که دعاي غريق را بخواند. عرض کردم دعاي غريق چگونه است؟ فرمود: مي گوي يا الله يا رحمان يا رحيم يا مقلب القلوب، ثبت قلبي علي دينک.

يک روايت زيبا از امام علي (ع): چون بلايي براي جانتان فرا رسد مالهايتان را سپر جانهايتان کنيد و چون حادثه اي براي دينتان پيش آيد جانهايتان را فداي دينتان کنيد و بدانيد هلاک گشته کسي است که دينش هلاک شده باشد و غارت زده کسي است که دينش به غارت رفته باشد.

سوال: حرفهاي شما را در مورد دين زدگي و عوامل ايجاد آن و راههاي پيشگيري آن را شنيدم و خيلي به حرفهايتان فکر کردم، اما خواهش مي کنم شما هم به حرفهاي ما گوش کنيد. نمي خواهم بگويم آدم خيلي درست و بي گناهي هستم، اما فکر نمي کنم آنچه که شما فرموديد همه عوامل باشد. يک وقتهايي آدم مي بيند که خدا

ص: 42

اصلاً به حرفهايش گوش نمي دهد به وجودش شک مي کند. وقتي مي بيند خيلي از آدمها همينجور گناه مي کنند و دلشکسته ها را آزار مي دهند، ولي برعکس همه جوره موفقتر و زندگي اشان روبرا است و هيچ عقوبت و بدي نمي بيند به عدالت خدا شک مي کنم. وقتي مي بيني آدمهاي گناهکار همه چيز دارند و يکي مثل من همه حواسش که خدا از او ناراحت نباشد، ولي يکبار هم به صداي خدا خدا گفتنش جواب نمي دهد مي گويد حتماً خدايي وجود ندارد و بد بودن بهتر است چون هر کي هر کيه. وقتي که با تمام وجود به ائمه متوسل مي شوي، اما گره اي از کارت باز نمي شود، خوب آدم دلش مي گيرد. همين الان که دارم اين نامه را براي شما مي نويسم، بغض گلويم را گرفته، ياد همه وقتهايي که عاجزانه از خدا خواستم که نگاهم کند و گره از کار پيچ خورده ام باز کند، ولي جوابي نگرفتم، افتادم. شايد الان با خودتان مي گوييد اين آدم ديگر با اين حرفهايش جهنمي است و کارش ديگر تمام است، ولي اي کاش شما هم جاي من بوديد تا مي فهميديد چي مي گويم. همه سمت خداييها که دلشان محکم است خواهش مي کنم به حق اين روزهاي عزيز و اين شبهايي که مي گويند خيلي عزيز و با برکت است براي مني که کارش تمام است و حسابي نااميد است، دعا کنند. خواهش مي کنم دعا کنيد کارم بدجوري گير است و احوالم بدجوري بهم ريخته است. اميدوارم نامه ام را بخوانيد و منتظر جواب

ص: 43

شما هستم.

پاسخ: اينطور که خواهر يا برادر گرامي مي گويد که ما او را جهنمي مي دانيم، به هيچوجه اينجور نمي دانيم و از انتهاي سوالاشان که به حق اين شب و روز عزيز درخواست دعا کرده بودند، ما مي فهميم که به خاطر مشکلي که پيش آمده، يک دلخوري پيدا کرده است و ايشان از دين و خداوند و اهل بيت عصباني و دلگير شده استف ولي مطمئن هستيم که لايه هاي دروني ايشان جور ديگري فرياد مي کند. من مي خواهم به بهانه اين سوال چند نکته عرض کنم. نکته اول اينکه يکي از عواملي که مي تواند باعث تضعيف دين مي شود و از عوامل بيروني است که مي تواند دين را ضربه زند و آنها را در دينداري دلسرد کند، اطلاعات ناکافي و معارف ناقص از دين داشتن است، بد فهميدن دين و يا اطلاعات کم داشتن از دين باعث مي شود تواقعات آدم تعادل نداشته باشد و چه بسا در شدايد و ايجاد شبهات بدليل اطلاغات کم و بي حوصلگي براي تحقيق باعث شک و ترديد و سردي در خودشان مي شوند. ائمه اطهار و اولياي دين بسيار توصيه کردند که دينداري اتان را عميق کنيد و به تعبير روايات بسيار زياد ما تفقه در دين پيدا کنيم و دينداري اتان را عميق کنيد. اين به آن معني نيست که همه حوزه بروند و مجتهد شوند، بلکه در آن مسائل مورد نياز و اعتقاداتش تفقه پيدا کند. پيغمبر (ص) در يک روايت فرمود واي بر هر مسلماني که در هر هفته يک جلسه ندارد که تفقه در دين

ص: 44

پيدا کند. من يک توصيه مي کنم اين هيئت هاي خانگي و محلي که از قديم الايام در ما رواج داشته، يکي از بهترين راهکارها است. جمعي فاميلي يک هئيت خانگي هفتگي تشکيل دهند که مجموعاً 5/1-1 ساعت طول مي کشد، فردي که آشنا به معارف ديني است، دعوت کنند و درباره مسائل مورد ابتلا صحبت کند و سوالاتي مطرح شود. اين در صورتي است که دين را جدي بگيريم. در روايات داريم که اين استخاف به دين و کوچک شمردن دين است که انسان به همه کارهايش بپردازد و به دينش نه. به تعبيري در روايتي از اميرالمومنين (ع) که شما خوانديد غارت زده کسي است که دينش غارت شود، به جانش و مالش حمله شود، دفاع مي کند، اما به دينش حمله مي شود، دفاع نمي کند. چقدر خوب است که هر مسلماني با يک اسلام شناس در ارتباط باشد و هر مسئله اي که لازم است با او چک کند. دوستان ائمه اين رسم قشنگ را داشتند که هر چند مدت ايمان خود را به ائمه عرضه مي کردند. نکته دوم اينکه مشکل بسياري از ما اين است که ربوبيت و مديريت خدا را در اين عالم نفهميديم، لذا راضي نيستيم چون تقديرات الهي را خوب نگرفتيم و به مديريت خدا راضي نيستيم. کسي که مديريت خدا و تقديرات الهي را خوب فهميده، او اين اشکال را ندارد. به قول حافظ: پير ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت، آفرين بر نظر پاک خطاپوشش باد. او خطا نمي بيند و همه چيز را زيبا مي بيند. حضرت زينب در دل بلاها و

ص: 45

سنگين ترين مصيبت ها زيباي مي ديد و مديريت خدا را نقص نمي ديد. البته وحشي گريها و ظلمهايشان را تقبيح مي کرد، اما اين مربوط به مديريت خدا نيست. ما نارسايي ها، ظلمها و کجي هاي ديگران را پاي خدا ننويسيم. کم کاريهاي خودمان را پاي خدا ننويسيم. اگر بخواهيم آن ربوبيت و تقديرات الهي و تدبير و مديريت خدا را راضي باشيم اولاً نعمت هاي خدا را ببينيم، وفور نعمت هايي که در آن غرق هستيم را گاهي به آن توجه نداريم مثل ماهي در آب. خود ديدن اين نعمتها پايه اولي است که مديريت خدا را ببيند و به آن راضي شود. ديدن نعمتها لطافت مي خواهد و متاسفانه ما نيمه خالي ليوان را زياد مي بينيم و گله و شکايت زياد داريم، ولي وفور نعمتها را نمي بينيم. من يک مرتبه خدمت مرحوم آيت الله اراکي رفتم باور مي کنيد که ايشان اشک مي ريخت و از نعمتهايي مي گفت و شکر مي گفت، ببين اين ابروهايت بالاي چشم توست، اگر زير چشمهايت بود چقدر زشت بود. ببين انگشتهايت مساوي نيست و اگر مساوي بود يک دکمه ات را نمي توانستي، ببندي. اين نعمتها اصلاً به چشم ما مي آيد. امام کاظم (ع) يک دعايي به نام دعاي جوشن صغير در مفاتيح دارد که معمولاً کمتر خوانده مي شود. در اين دعا راه شاکر شدن و ديدن نعمتها را ياد داده است. امام در آنجا فرموده: خدايا يک عده الان در بيماري هستند و ما به تعداد بيماريها سالم هستيم، خدايا خيلي ها در رنج و درد هستند که لذت طعام

ص: 46

را نمي برند، خدايا يکعده الان در غربت هستند و در وطن نيستند و چشم براه عزيزانشان هستند، ولي اطراف من زيادند، يک عده الان در درد و شکنجه اسيرند و من در عافيت و سلامتي ام. ببينيد نقص ها را مي بيند و به تعداد آن نقص ها، کمال را مي بيند، بيماريها را مي بيند و به تعداد بيماريها، راحتي است، گرفتاريها را مي بيند و به تعداد گرفتاريها، عافيت است، ناامني ها را مي بيند و به تعداد ناامني ها در امنيت است. اين باعث مي شود که ما خجل شويم و اين خدايي که اينهمه نعمت داده است و عجيب اينجاست که اين سرمايه را که داده براي خودش نيست، بلکه سرمايه را داده و گفته سودش هم براي خودت باشد. ما خيال مي کنيم خدا مانند يک کارفرمايي است که ما صبح تا شب پيش او کار مي کنيم و شب بايد طلبکار باشيم و اگر نداد گله کنيم. حالا با اين سرمايه ها چه کرديم، بيايم منصفانه ببينيم آيا به اندازه اين سرمايه ها از او تشکر کرديم. بسياري از اين سرمايه ها را ما سوزانديم و فرصت سوزي کرديم، اما با اين وجود منع نکرده است که در دعاي ماه رجب است: يا من يعطي من لم يسئله: اي کسي که از او چيزي نخواسته، دوباره به او داده است. ما نبوديم تقاضامان نبود، لطف حق ناگفته ما مي شنود (مولوي). باز به ما داده و منع نکرده است. ببينيد اين نکته دوم يعني سرمايه سوزي خودمان را ببينيم. نکته سوم اينکه عالم فرمول دارد و به صرف

ص: 47

اينکه من ادعا مي کنم مذهبي هستم، ولي اگر آن کارهايي که لازم است براي گرفتن بعضي از عطاهاي الهي و جواب گرفتن نکرده باشم، به من نمي دهند. يک کسي را که ما گناهکار مي دانيم، اگر آن فرمول را عمل کرده باشد و طبق يک برنامه تلاش کرده باشد و منظم جلو رفته است، به او مي دهند. البته دنيا اينطور است و حساب آخرت فرق مي کند. عالم دنيا يک فرمول دارد، اصلاً آن کافر نظم و تلاش و برنامه ريزي دارد و از کار کم نمي گذارد و به نتيجه مي رسد و يک کسي که ادعاي ايمان دارد، نطم ندارد و تلاشگر نيست و تنبلي مي کند و کارها را به خدا مي سپارد، جواب به او داده نمي شود. بايد از خودش گله کند. خداوند گاهي جواب خوبان را نداده است. در روايت داريم که حضرت موسي مريض شد، دنبال داروي گياهي نرفت و گفت خدايا توکل مي کنم به تو. مدتي گذشت شفا نيامد. گفت خدايا من درخواست شفا کردم، شفا نيامد. خطاب رسيد يا موسي تو مي خواهي با توکل خودت، حکمت ما را زير سوال ببري. ما حکيمانه آن گياه را خلق کرديم و خاصيت دارويي در آن گذاشتيم. عالم، عالم اسباب است و بايد به سراغش بروي و اگر نروي، طبق فرمول اين عالم عمل نکردي. تويي که موسي هستي جوابت داده نمي شود. خداوند ابا دارد که امور در آن مجراي خودش قرار نگيرد. آن بهشت است که تو هر چه بخواهي، در آن است. عالم دنيا فرمول خودش را دارد و بايد طبق

ص: 48

اسباب پيش برود. گاهي موقع ها داده نمي شود و يا با تاخير داده مي شود. موسي و هارون دعا کردند قرآن مي فرمايد دعايتان مستجاب شد ولي در روايت است که 50 سال طول کشيد تا مستجاب شد. نکته بعدي بحث دعا است که نمي رسيم بحث کنيم. من فقط بگويم ما بايد بندگي را بدانيم. بندگي آن است که او خدا باشد و تو بنده و بندگي آن است که عملاً بگوييم چشم و مطيع هستيم. اگر تا آنجا که به ميل ما همه چيز بخواهيم بيايد و او بگويد چشم و آنجا که به ميل ما نبود ما اعتراض کنيم. اين بندگي عملي اش کجاست؟ در واقع ما مي خواهيم خدايي کنيم و او را مطيع مي خواهيم.

سوال: يک نکته هم درباره توسل به اهل بيت در سوال قبل گفته بودند که به ائمه متوسل مي شوم، ولي باز هم جواب نمي گيرم. با روايتي که هفته پيش شما خوانيديد منافات دارد که امام مهربان و شفيق و رفيق است.

پاسخ: اين گله مندي که ايشان دارد، بدانيد که امامان ما پدران امت هستند. امام زمان (ع) روايتي که هفته قبل از امام رضا (ع) خواندم که امام زمان (ع) مونس و رفيقتان است و پدر مهربان است و مثل برادر صميمي است و مثل مادر مهربان براي بچه کوچکش است. يک همچنين کسي و رفيقي، شما مطمئن باشيد اگر عوامل از طرف شما کوتاهي نشده باشد و آن فرمول را عمل کرديد و دوباره به شما داده نشده است مطمئن باشيد بجاي او، بهتر از آن براي شما

ص: 49

قرار خواهد داد. شما عملاً نشان بدهيد: چشم و آنچه شما مي گوييد به مصلحت است.

به حق آن رفيق مي خواهم که رسم رفاقت را خدايا به ما ياد بده.

دعا مي کنيم براي آمدن آن روزي که آسمان در حسرت ستاره نباشد، روزي که آرزوي چنين روزي معتاج استعاره نباشد.

به آن مي وزد از آن آهنگي بوجود مي آيد که تابحال به گوش کسي نخورده است و نغمه ي مست کننده دارد. اين نغمه ي بهشتي به گوش کسي مي خورد که از شنيدن موسيقي هاي حرام در دنيا پرهيز کرده باشد. پيامبر فرمود: کسي که شراب را در دنيا ترک کرده است در بهشت به او شراب بهشتي نوشانده مي شود. کسي که صبر مي کند شاخه نبات هم بدست مي آورد. اين خصوصيات بهشت اصحاب يمين است. بيشتر توصيفاتي که از بهشت شده است از لذت هاي جسماني است. بيشتر توصيفاتي هم که از جهنم شده است از عذاب هاي جسماني است و از عذاب هاي روحاني کمتر صحبت شده است. روايت داريم که اگر يک لباس بهشتي به دنيا بيايد اهل دنيا نمي توانند آنرا تحمل کنند. يکي از اهل معرفت مي گويد که من در سحر بلند شدم و بدون مناجات خوابيدم، در خواب صورتي از بهشتيان را به من نشان دادند و گفتند که ما اشک هاي سحر تو هستيم، اگر مي خواهي به ما برسي نبايد تنبلي کني، از شوق اين خواب بيدارشدم و تا مدتي خواب نداشتم. مرحوم آيت الله اراکي مي فرمودند که آيت الله حائري خيلي خوش مجلس بودند، ما فهميديم که امام حسين (ع) مشتي نقل به ايشان داده بود و اين شيريني کلام براي خوردن آن نُقل ها بود. شيخ جعفر شوشتري با اينکه مجتهد و مرجع تقليد بودند، دوست داشتند که روضه براي امام حسين (ع) بخوانند ولي نمي توانستند. ايشان شبي در خواب ديدند که در روز عاشورا در خيمه ي

ص: 51

امام حسين(ع) هستند و شنيدند که امام به حبيب فرمود که ما آبي نداريم که از شيخ پذيرايي کنيم، حلوايي درست کن و به او بده. ايشان آن حلوا را خوردند و بعد که از خواب بيدار شدند عاشورا را طوري ديگري مي فهميدند. ايشان اسراري از عاشورا را مي دانستند که ديگران چنين فهم هايي ندارند. در لذت هاي جسماني بهشت معرفت هايي وجود دارد. امام صادق (ع) مي فرمايد: نوشيدني که به بهشتي مي دهند علاوه براينکه از غير خدا کنده مي شود محبتش به خدا بيشتر مي شود. و همه ي آنها کمال است.

دسته ي ديگر اصحاب شمال مي باشند که اهل جهنم هستند. در سوره واقعه مي فرمايد: اصحاب شمال چه کساني هستند؟ در بين بادهاي بسيار داغ قرار گرفته اند و تشنگي شديد دارند و به آنها آب هاي داغ و گداخته مي دهند.(در روايت داريم: وقتي موهاي گوسفند را روي آتش مي سوزانند دندان هايشان بيرون مي آيد و جهنميان هم اين طور سوخته مي شوند.)از دور به سمت ابر مي روند و اين سايه دود غليظ است که نه خنکي دارد و نه منفعتي دارد. در سوره اعلي داريم : جهنميان نه مي مي ميرند که راحت بشوند و نه مي توانند زندگي کنند. در سوره مدثر داريم :آتش جهنم انسان را رها نمي کند. پيامبر دعاي مجير را براي رفع غم و شفاعت بيمار مي خواندند. در اين دعا 86 بار از آتش جهنم به خدا پناه مي بريم. در جهنم مرگ وجود ندارد. در سوره واقعه سه علت جهنمي شدن افراد را گفته است.

ص: 52

قرآن مي فرمايد: جهنميان در دنيا خوش گذران بودند، به حلال و حرام کاري نداشتند (حضرت عيسي با حواريون از محلي رد مي شدند که عذابي به آنها رسيده بود. حضرت عيسي يکي از آنها را زنده کرد و او گفت که ما افراد خوش گذراني بوديم و رعايت حق همديگر را نمي کرديم و حاکم ظالمي داشتيم که براي ما مهم نبود و از طاغوت تبعيت مي کرديم، بخاطر همين دچار عذاب شديم.)،اصرار بر گناهان بزرگ داشتند و آخرت را تکذيب مي کردند. اينها علت هايي است که عده اي جهنمي شده اند. در سوره واقعه علت جهنمي شدن را گفته است ولي علت بهشتي شدن را نگفته است، درست است که زمينه ساز بهشت اعمال ماست ولي بيشتر لطف خداست. اگر اعمال ما همراه با تفضل خدا باشد، بهشتي مي شويم. مثلا اگر نماز ما را پيش نماز امام علي(ع) بگذارند، ما بايد استغفار کنيم. روايت داريم که بعد از نمازهاي واجب سه بار استغفار کنيد و بگوييد: استغفرالله الذي لااله الاهوالحي القيوم ذوالجلال والاکرام واتوب اليه. احتمالا اين استغفار براي اين است که ما دچار عجب وغرور نشويم. روايت داريم که قسم به کسي که جانم در دست اوست، احدي به صرف عمل، وارد بهشت نمي شود مگر اينکه کرم خدا ضميمه آن بشود. اصحاب پرسيدند حتي شما؟ پيامبر فرمود: بله، حتي من. مگر اينکه رحمت و فضل خدا شامل من بشود. يکي از عابدين بني اسرائيل مقامي نزد خدا نداشت و فرشته ها از خدا پرسيدند که اين بنده با اينکه اين قدر عبادت مي کند چرا مقامي ندارد. خدا به

ص: 53

او پيام داد که من مي خواهم با فضل خودم با تو برخورد بکنم نه با عدل خودم. عابد گفت :من نيازي به فضل خدا ندارم، به خدا بگوييد که با عدلش با من برخورد بکند. سهم من در روز يک قرص نان و يک انار بود. خدا به ملائک گفت که يک قرص نان و انار را با او حساب کنيد. همه ي عبادت او به اندازه ي يک حبه انار شد. ما بايد عمل خودمان را انجام بدهيم تا فضل خدا هم شامل حال ما بشود. يکي از برادران امام رضا(ع) بنام زيدُالنارعده اي را در مسجد مرو جمع کرده بود و از خودش تعريف مي کرد. امام فرمود: زيد چه مي گويي؟ اگر خدا بي عمل براي تو اين همه حساب باز کرده است پس وضع تو از پدرت موسي بن جعفر بهتر است زيرا پدرت اين همه زنداني کشيد و خدا به او چيزي داد و تو بدون عمل اينها را بدست آورده اي؟ مردم را فريب نده. در دعاي ابوحمزه داريم :خدايا، در نجات از جهنم به اعمال مان تکيه نمي کنيم بلکه به فضل تو تکيه مي کنيم. اگر انسان در مقابل خدا شکسته بشود فضل خدا شامل حال او خواهد شد.

سوال – صفحه 115 قرآن را توضيح بفرماييد.

پاسخ – در آيه 45 مي فرمايد :اگر کسي جان کسي را بگيرد بايد قصاص بشود و جانش گرفته بشود و گوش در مقابل گوش و چشم در مقابل چشم و... گرفته مي شود. کسي که اين قصاص را صدقه (گذشتن از حق)بدهد، اين صدقه کفاره ي

ص: 54

گناهانش مي شود.

براي دست يابي به تفسير سوره واقعه مي توانيد به کتاب سراي ديگر نوشته شهيد آيت الله دستغيب مراجعه کنيد.

ديد ولي پيامبر به فوق ملکوت رفت. پس معراج مشاهده از غيب عالم است. بخشي از مشاهده اي غيب، مشاهده ي بهشت و جهنم و بخشي مشاهده ي ملائک و بخشي مشاهده ي پيامبران بود. در سوره اسرا و نجم، بطور تصريح به معراج پيامبراشاره شده است. امام صادق (ع) مي فرمايد: اگر کسي سه چيز را انکار کند از شيعيان ما نيست، معراج، سوال و جواب در قبر و شفاعت. امام صادق(ع) مي فرمايد: براي پيامبر صد و بيست مرتبه معراج اتفاق افتاده است که يکي از معراج هاي پيامبر استثنائي است و در قرآن به اين معراج اشاره شده است.

خصوصيات معراج ايشان اين بود که علاوه بر اينکه روح پيامبر به معراج رفت بود جسم پيامبر هم همراه پيامبر بود. معراج هاي ديگر پيامبر روحي بوده است يعني جسم پيامبر در همين عالم بوده است و روح پيامبر به بالا مي رفته است، مثل خواب. ما با بدن مثالي مان خواب مي بينيم. اين معراج پيامبر در سال سوم نبوت اتفاق افتاده است. اين سير و سفر پيامبر( معراج) سه تا سفر بوده است: سفر زميني (پيامبر از مسجد الحرام تا مسجد الاقصي رفتند و در مسجد الاقصي نماز خواندند )،از مسجدالاقصي تا ملکوت(سير دوم از عالم دنيا خارج مي شود. پيامبر تا مرز عالم ملکوت رفتند که جبرئيل با او همسفر بود) و فوق ملکوت. ( در اين سفر احدي با پيامبر نبود و پيامبر با خدا تنها بود. حتي پيامبران هم تا قسمت دوم سفر را رفته اند. بخش سوم سفر پيامبر، عالم امکان بود و هيچ مخلوقي از

ص: 56

آنجا بالاتر نرفته بود. اين از افتخارات ماست. امام سجاد (ع)مي فرمايد: من فرزند کسي هستم که آنقدر بالا رفت که از عالم ملکوت هم گذشت و خيلي به خداي خودش نزديک شد. اين سفر سوم فقط براي پيامبر اتفاق افتاده است. وقتي پيامبر با جبرئيل به مرزعالم ملکوت رسيدند،جبرئيل گفت که پيامبر قبلي از اينجا جلوتر نمي رفتند ولي تو از اينجا رد مي شوي ولي من نمي توانم با تو بيايم. )

اين سفر معراج پيامبر غيرعادي است ولي چيزهاي غير عادي مثل معجزات اتفاق مي افتد. پس انسان مي تواند مسيري بالاتر از فرشته ها را طي کند. تنها عامل سير براي پيامبر بندگي پيامبر بود. خالصانه بندگي کردن و تسليم بودن پيامبر در برابر خدا باعث اين سفر عجيب شد. در سوره اسرا داريم: منزه است خدايي که عبدش را به مسجدالاقصي برد. اين سير با قدم عبوديت بوده است و اين درس بزرگي براي ما است. اين معراج در توان پيامبر است ولي در مرتبه پايين تر، اين معراج براي انسانها امکان پذير است. قرآن مي فرمايد: آيا به ملکوت آسمانها و زمين نمي نگرند؟ اين معراج فقط با قدم بندگي امکان پذير است.

روايت داريم: کسي که متواضع است، خدا او را بالا مي برد ولي فرد متکبر به بالا نمي رود زيرا سنگين است و سقوط مي کند.علامه طباطبايي را در مسجد سهله به عالم ملکوت بردند (البته اين سفر روحي بوده است) تا جايي که جسم خودش را مي ديد و حقيقت ص را به او نشان دادند. ص نهري در بهشت است. آيت الله

ص: 57

طباطبايي مي فرمودند که در تعقيبات نماز صبح ديدم که برادرم با حضرت ادريس آمدند يعني ايشان هم بهشت وهم بهشتي ها را مي ديد. حضرت ادريس معارفي را به من گفتند. آيت الله طباطبايي مي فرمودند که استادم مرحوم قاضي فرموده بودند که اگر در سحر چيزهايي را ديديد به آن توجه نکنيد. روزي من در سحر مشغول نماز بودم که حوريه بهشتي آمد و به من قدحي تعارف کرد ولي من توجهي نکردم. علامه طباطبايي فرد مهربان و با تقوايي بود و نسبت به اهل بيت محب بود، اهل عمل و فوق العاده متواضع بود. مرحوم ميرزا آقاي تهراني مرگ اختياري داشت. ايشان به اختيار خودشان روح را خارج مي کردند و بر مي گرداند. ايشان فوق العاده مراقب بود که به هيچ کس يا چيزي ظلم نکند. ايشان شبي دير به منزل رسيدند و تا صبح پشت در ايستادند ولي در نزدند که اهالي خانه را بيدار کنند. اين افراد بندگي خدا را کردند و به مقاماتي رسيدند.

پيامبر دراين معراج چيزهايي ديدند. خدا مي فرمايد: ما او را بالا برديم تا آيات الهي و اسرار را به او نشان بدهيم. در سوره نجم داريم:آيات بزرگ خدا را به پيامبر نشان داديم.

در روايت داريم که اين معراج يک سوم شب(سه ساعت) طول کشيده است. در سفر زميني پيامبر توسط جبرئيل با مرکب بهشتي به مسجدالاقصي رفتند. از مسجدالاقصي با مرکب ديگري رفت و از ملکوت به فوق ملکوت با امداد الهي پيش مي رفت. ما بسياري از جزئيات معراج را خبر نداريم. يکي از مشاهدات پيامبر در آسمانها، ديدن

ص: 58

انبياء بود. پيامبر در آسمان اول حضرت آدم، در آسمان دوم حضرت عيسي، در آسمان ششم حضرت موسي و آسمان هفتم حضرت ابراهيم را ديد. وقتي پيامبر به هر کدام از پيامبران مي رسيد آنها اظهار ارادت مي کردند و خوش آمد مي گفتند. معصومين در برزخ نيستند و جايگاه بهشتي آنها بالاتر از برزخ است. برزخ در احاطه ي آنها است. يکي از هديه هايي که به پيامبر داده شده نماز است. پيامبر در معراج کيفيت نماز را گرفتند يعني نماز خواندن و وضو گرفتن را در معراج ياد گرفتند، و پيامبر خيلي از اسرار نماز را دريافت کردند. روايت نماز معراج پيامبر در علل الشرايع شيخ صدوق آورده شده است. کتاب اسرار الصلاة مرحوم ملکي تبريزي هم از همين نماز معراج پيامبر گرفته شده است. روايت داريم که خدا فرمود: يا احمد، همانطور که من بر پيامبر و امت هاي گذشته پنجاه بار نماز را واجب کردم، به تو و امت تو پنجاه بار نماز را واجب مي کنم. حضرت موسي به پيامبر گفت که امت تو ضعيف است، پس از خدا بخواه که در نماز تو تخفيف دهد. پيامبر از خدا اين را خواست و خدا پنجاه نماز را به اندازه ي پنج نماز تخفيف داد. منت خدا بر پيامبر، کم شدن بعضي فريضه هاست. انسان بايد خيلي تنبل باشد که اين پنج نوبت نماز را نخواند يا آنرا سبک بشمارد. يکي ديگر از مشاهدات پيامبر انواع ملائک بود. پيامبر يکي از فرشتگان را ديد که داراي تعداد زيادي انگشت است و در حال محاسبه است. پيامبر از جبرئيل سوال کرد که

ص: 59

اين کيست؟ جبرئيل گفت: اين ملک، حساب تمام قطرات باراني که ريخته مي شود را دارد. پس يک قطره ي باران بي حساب نيست. پيامبر با آن ملک صحبت کرد و سوال کرد که شما حساب تمام قطرات باران را داريد؟ ملک گفت که من حساب تمام قطرات باراني که در روي درياها يا صحراها ريخته مي شود را هم دارم. ولي حساب يک چيز از دست من در رفته است و آن حساب کسي است که بر تو صلوات بفرستد. پيامبر ديد که يکي از ملائک حالت عبوس دارد و خيلي با ابهت بود. پيامبر پرسيد که او کيست که انسان از او مي ترسد؟ جبرئيل گفت: او مالک، نگهبان جهنم است. از وقتي خدا او را خلق کرده است و مالک جهنم کرده است اصلا يک لبخند هم نزده است. پيامبر به مالک نزديک شد و او بشارت بهشت را به پيامبر داد. اسم نگهبان جهنم مالک و اسم نگهبان بهشت رضوان است. بهشت مظهر رضايت خداست و بخاطر همين اسم نگهبان بهشت رضوان است. جهنم جاي افراد متکبر هستند و در آنجا خدا به آنها مي فهماند که مالک کيست و بخاطر همين اسم نگهبان جهنم مالک است. پيامبر مشاهدات ديگري هم داشتند.

سوال – صفحه 122 قرآن را توضيح بفرماييد.

پاسخ – آيه 87 سوره مائده مي فرمايد: چيزهايي که خدا بر شما حلال کرده است بر خودتان حرام نکنيد.به حدودي که خدا براي شما مقرر کرده است تجاز نکنيد. خدا اين افراد را دوست ندارد.

ما بايد از لذت هاي حلال استفاده کنيم تا بتوانيم جلوي لذت

ص: 60

هاي حرام را بگيريم. روايت داريم که خدا دوست دارد از رخصت هاي خدا استفاده کنيد. اگر کسي حال کار مستحبي را ندارد بگويد: خدايا چون تو اجازه دادي من اين مستحب را ترک مي کنم، براي اين فرد ثواب مي نويسند. محدث بهرامي در کتاب سير به سوي خدا دارد که اگر کسي مي خواهد مستحبي را ترک کند، به نيت اين که خدا به او اجازه داده است، خدا به او ثواب مي دهد زيرا فرد اين کار را در چارچوب بندگي انجام مي دهد. از رخصت هاي خدا و محدوده ي هاي باز خدا استفاده کنيد.

نور و نوشته اي بود که آنها را نگاه مي کرد و مشغول کار خودش بود و به چپ و راست نگاه نمي کرد. و اين ملک چهره ي محزوني داشت. پيامبر پرسيد که او کيست؟ جبرئيل گفت که او عزرائيل است که دائما مشغول است و جان ها را قبض مي کند. پيامبر نزديکتر رفت و جبرئيل پيامبر را به عزرائيل معرفي کرد. حضرت عزرائيل خوش آمد گفت و خصوصيات امت او را گفت. جبرئيل گفت که پرکارترين ملک، عزرائيل است. پيامبر پرسيد: آيا تمام کساني که تا بحال مرده اند يا در آينده خواهند بوسيله ي عزرائيل قبض روح مي شوند؟ جبرئيل گفت: بله. پيامبر سوال کرد: آيا او در همه جا هست؟ جبرئيل گفت: بله او در همه جا هست. حضرت عزرائيل گفت: تمام دنيا در دست من، مثل سکه اي در دست شما انسانهاست و به همه جا احاطه دارم. هيچ خانه اي نيست مگر اينکه من هر روز پنج مرتبه به آنجا سرکشي نکنم. وقتي يکي فوت مي کند و ديگران براي او گريه مي کنند، به آنها مي گويم که گريه نکنيد نوبت شما هم مي رسد. من اين قدر مي آيم و شما را قبض روح مي کنم تا احدي از شما در اين عالم باقي نماند. شديدترين حادثه مرگ است. جبرئيل گفت: حادثه هاي بعد از مرگ شديدتر از خود مرگ است. يکي ديگر از هديه هايي که پيامبر در معراج دريافت کرد، خمير مايه حضرت زهرا (س)بود. هديه به اندازه ي شأن هديه دهنده است و خدا حضرت زهرا، ادامه دهنده ي نسل پيامبر را به

ص: 62

حضرت هديه داد. در زيارت داريم که سلام بر بتول( يکي از اسامي حضرت زهرا) هديه پيشکش الهي به پيامبر. پيامبر به درخت طوبي رسيد، سيبي از آن برداشت که بسيار معطر بود و سيب را به دو نيم کرد و نوري از آن ساطعه شد که پيامبر تعجب کرد و جبرئيل گفت که اين نور فاطمه در زمين است که در آسمان به آن منصوره مي گويند. پيامبر پرسيد که چرا او در آسمان به منصوره و در زمين به فاطمه معروف است؟ جبرئيل گفت: کساني که در دنيا پيرو فاطمه هستند در قيامت آنها را از آتش جهنم جدا مي کند. پس فاطمه يک لفظ يا اسم نيست بلکه اين حاکي از حقيقتي است. الفاظ آسماني که براي ائمه انتخاب شده است يک مقام و شأن است. مثلا باقر يعني کسي که کارش شکافنده ي علوم خواهد بود يا رضا يعني کسي درمقام رضا به نهايت رسيده است. مهدي يعني کسي که از طرف خدا هدايت خاصي شده است و ديگران را هم دستگيري مي کند. فاطمه يعني کسي که پيروانش را از جهنم قطع مي کنند. چون خدا فاطمه را براي شفاعت نصرت و ياري مي کند، در آسمان به ايشان منصوره مي گويند. در کتاب کامل الزيارات از شفاعت گسترده ي اباعبدالله و حضرت فاطمه (س)صحبت مي کند. در روايات داريم که حضرت زهرا بقدري شفاعت خواهند داشت که به جز يک عده کافر هرز،در جهنم باقي نمي مانند. هر کس نوري در وجودش داشته باشد مورد شفاعت آن حضرت قرار مي گيرد. در آن روز همه ي کافران آرزو مي

ص: 63

کنند که اي کاش ما فاطمي بوديم. پيامبر سيب بهشتي را خوردند و محصول اين سفر آسماني تولد حضرت زهرا بود. پيامبر مي فرمود: من هر وقت مشتاق بهشت مي شوم او را بو مي کنم. در زيارت نامه حضرت زهرا داريم که حضرت ميوه ي بهشتي است.

يکي ديگر از هديه هاي که پيامبر از خدا گرفتند احاديث معراج است که به آن احاديث قدسي مي گويند. قرآن کلام خداست و توسط جبرئيل بر پيامبر نازل شده است ولي در معراج، زماني که پيامبر در فوق ملکوت بود با خدا گفتگوهايي داشت و پيامبر آن گفتگوها را نقل مي کرد. بسياري از احاديث قدسي از پيامبر است. علامه ي مجلسي تعدادي از اين احاديث را جمع آوري کرده است. درجلد 77 بحاراالنوار داريم: اي احمد( خدا در معراج پيامبررا احمد ناميده است. در زمين نام پيامبر محمد يعني پسنديده است، رفتار و منش پيامبر آنقدر پسنديده بود که به او محمد مي گويند. وقتي باطن پيامبر در ملکوت ظهور پيدا مي کنيد، پيامبر علاوه بر محمد پسنديده ترين يا دلپذيرترين يعني احمد نام مي گيرد)آيا مي داني چه زماني بنده ي من به عبوديت مي رسد؟ پيامبر فرمود: پروردگارا، من نمي دانم. خدا فرمود: کسي که هفت صفت در او جمع بشود، عبد من است، يکي تقوا از گناهان. انسان بايد خودش را با گذشته مقايسه کند و ببيند که حساسيتش به گناه بيشتر شده است يا خير. تعظيم در مقابل خدا همان تقوا است. ما بايد در مقابل گناهان پيش خدا خاضع باشيم و اگر گناه هم بکنيم، نبايد افتخار کنيمو سريع

ص: 64

توبه مي کنيم. عالمي در مکاشفه ديد که فردي که مرد متين و متديني بود، دو سر دارد يکي سر حالت بالا و يکي سر حالت پايين. او سِّر اين کاشفه را نفهميد. هنگام مرگ اين فرد عده اي از علما دور او جمع بودند واو گفت که خدايا شاهدي که از وقتي که من خودم را شناختم گناهي نکردم. بعد اين عالم سِّرمکاشفه را فهميد که اين فرد در باطن پيش خدا سر فرود آورده است و او عبد خدا بود.ما بايد در مقابل خدا سر به زير باشيم و قلب مان تسليم خدا باشيم. عبد واقعي کسي است که باطنش خضوع کرده است و به سجده افتاده است. دوم داشتن سکوت و نزدن حرف هاي بيهوده. کساني که زياد صحبت مي کنند اشتباه هم زياد دارند. بعضي ها حرفهاي بيهوده مي زنند و نمي توانند جلوي خودشان را بگيرند. پس عبد کسي است که زبانش دست خودش باشد. سوم اينکه خدا ترسي داشته باشد که هر روز اشک و سوزش بيشتر باشد. ترس از خدا به چه معناست؟ در دعاي جوشن داريم: اي کسي که ترسي از او نيست مگر از عدالتش يعني بايد از عدالت خدا ترسيد. عدالت خدا اقتضا مي کند که اگر توجرمي وخطايي بکني، دامن تو را بگيرد. ما مي ترسيم که نکند مرتکب اشتباهي بشويم و عدالت خدا گردن ما را بگيرد. ترس ازخدا، به ترس از خودمان بر مي گردد. امام سجاد (ع) در دعاي ابوحمزه ثمالي مي فرمايد: وقتي گناهانم را مي بينم به ترس و اضطراب مي افتم. خوف از عدالت خدا يعني خوف از

ص: 65

اينکه من گناهي بکنم تا گير عدالت خدا بيفتم. کساني هم که گناه ندارند در مقابل عظمت خدا خشيت وخوف دارند و خودشان را نمي بينند. معصومين از اين سنخ خشيت ها و دلهره داشته اند. مرحوم آخوند کاشي از شدت خشيت خدا درنمازش آنچنان مي لرزيد که براي بعضي از شاگردانش اين سوال پيش آمده بود که نماز ايشان با اين لرزش ها درست است يا خي؟ آيت الله بهجت در نمازهاي شب جمعه وقتي به سوره اعلي مي رسيدند که مي فرمايد: انسانهايي که خشيت دارند حرف خدا را مي پذيرند و افراد شقي هستند حرف خدا را نمي پذيرند و به جهنم مي روند و جهنمي ها نه مرگ دارند که از عذاب خلاص بشود نه زندگي دارند و...، ديگر صداي ايشان شنيده نمي شد.

سوال – صفحه 129 قرآن کريم را توضيح بفرماييد.

پاسخ – آيه ده سوره انعام مي فرمايد: اي پيامبر، انبياء قبلي را ههم مسخره مي کردند نگران نباش. بدان که استهزاي افراد مسخره کننده به خودشان بر مي گردد و باعث عذاب و نکبت دردنيا و آخرت آنها مي شود. کساني که براي دين داري خودشان و ديگران تلاش مي کنند با شنيدن متلک يا مسخره کردن ديگران، کنار نکشند.

کتاب معراج پيامبر که توسط آقاي زکي زاده جمع آوري شده است کتاب جامع و خوبي است.

سوال – در مورد ادامه ي مشاهدات پيامبر در معراج توضيحاتي بفرماييد.

پاسخ – چهارمين خصوصيات عبد اين است که مهار شکمش را در دست داشته باشد و هر چيزي نخورد و به اندازه ي

ص: 66

ضرورت بخورد. کسي که زياد مي خورد و دير مي خوابد، نمي تواند براي نماز صبح بيدار بشود. حضرت يحيي شيطان را تمثلي ديد و سوال کرد که چه زماني از من خوشت مي آيد؟ شيطان گفت: زماني که غذاي سنگيني مي خوري و مي خواهي صبح بلند بشوي. حضرت يحيي عهد بست که ديگر غذاي سنگين نخورم و شيطان هم گفت که من عهد مي بندم ديگر مومني را نصيحت نکند. يکي ديگر از ويژگي هاي بنده اين است که از دنيا بدش بيايد چون خدا بدش مي آيد و از خوبان خوشش بيايد چون خدا خوشش مي آيد يعني حب و بغض بنده تابع خدا باشد. منظور از دنيا يعني کسي که ظواهر دنيا را هدف قرار بدهد و در اين دنيا گير کند و ِالا اگر انسان از لذت هاي حلال خدا براي بندگي استفاده کند اشکالي ندارد و نبايد دلبستگي و وابستگي به دنيا نداشته باشد. پنجمين ويژگي هاي بنده، داشتن حيا است.

سلام چشمي که جزء آمدنت را اميد ندارد، سلام دلخسته ي اميدوار، سلام درمانده ي منتظر، سلام سلام کننده اي که خداحافظي نمي کند با تو که هميشه هستي و هيچگاه غايب نبوده اي، اي صاحب سلام، و سلام مخصوص و ويژه به مردم سرزميني که دعاي اللهم عجل لوليک الفرج روي زبانشان است.

سوال: خيلي خوب است که آدم بتواند آن محبوب پنهاني و آن معشوق آسماني را ببيند خيلي ها آرزوي ديدن امام زمان (ع) را دارند در خواب و يا در بيداري. خيلي ها دنبال يک دستور مي گردند آيا ذکر خاصي است و يا عمل خاصي است که ما بتوانيم امام زمانمان را ببينيم و چشممان به جمال او روشن شود. بعضي گفتند چهل شب شما به جمکران برويد و يا چهل شب به مسجد سهله برويد فلان ذکر و دعا و عمل خاص را انجام بدهيد، شما مي توانيد امام زمان (ع) را ببينيد، آيا واقعاً اينطور است يا خير؟

پاسخ: اين سوال رايجي است که متدينين و دوستداران امام زمان (ع) مي پرسند. ابتدا دو نکته را عرض کنم. نکته اول اينکه در عين حال اينکه ديدن امام زمان (ع) و هر کدام از معصومين و اولياء بزرگ الهي يک سعادت بزرگ است و يک آرزوي است که هر مومني دارد و به يقينش مي افزايد، اما در عين حال واقع مطلب اينکه نبايد اين را هدف تلقي کرد و جوري باشد که همه هم و غم ما رويت فيزيکي و ديدن آن بزرگوار باشد. اين را انصافاً در ابتدا بايد در نظر بگيريم. ببينيد در زمان معصومين

ص: 68

خيلي ها بودند که اينها را مي ديدند و در کنار آنها بودند ولي در دل آنها جا نداشتند و از آنطرف کساني هم بودند که دور بودند ولي در دل معصوم جاي داشتند. اويس قرني معروف بود، با اينکه پيغمبر اکرم (ص) را نديد، يکبار از مادرش اجازه گرفت که از يمن براي ديدن پيغمبر بيايد و بدليل مسافرت حضرت، نتوانست در مدت خاصي که به مادرش قول داده بود، ايشان را ببيند. وقتي پيامبر آمد فرمود: بوي خدا را از طرف يمن مي شنوم. ضربالمثل در يمني پيش مني از اينجاست که او در يمن است ولي در دل پيامبر است. مالک اشتر از اميرالمومنين (ع) دور مي شد به سمت مصر مي رفت براي اينه باري از دوش امام بردارد، او در دل اميرالمومنين (ع) جاي داشت. ولي کساني بودند کنار حضرت امير و نه تنها يار نبودند، بلکه خواري جلوي پاي او بودند. پس ديدن فيزيکي حضرت هدف نيست و در روز قيامت نمي پرسند که تو چرا نديدي؟ بازخواست نمي کنند چون ما مامور به اين امر نيستيم، انچه که بازخواست مي کنند کسب رضايت حضرت است، تحت ولايت و سرپرستي او زندگي کردن است و مطيع اوامر او و دين بودن است. اين امور را از او مي پرسند. خلاصه اين نکته را در يک جمله زيباي مرحوم آقاي بهلول که فرمودند بيش از آني که توي چشم حضرت خودت را جا بدهي، خودت را در دل او جا بده. نکته دوم اينکه آن دستورالعملهايي که نقل شده مثل بيتوته چهل هفته در مسجد جمکران يا سهله و يا

ص: 69

بعضي اذکار، بايد بدانيم اينها الزام آور نيست بر حضرت که الزاماً جوري شود که در چنگ ديدار ما بيايد. اصلاً در زمان غيبت کبري مصلحت غيبت اينچنين اقتضاء مي کند که ديدن حضرت به اختيار حضرت است و هر کس هم هر چقدر کارهايي را انجام دهد با اين وجود چه بسا ديدن و ملاقات صلاح نيست. در زمان حضور معصومين شخص خدمت معصوم براي ديدن و يا سوال کردن مي رود مثل الان که خدمت يک عالمي و بزرگي و يا متديني مي رويد، ولي در زمان غيبت اين الزام آور نيست و فرد آن کارها را انجام بدهد و به نتيجه نرسد، گله مند شود. مهمترين ذکري که مي تواند انسان را به ارتباط با حضرت و احياناً ارتباط ديداري مشرف کند، ذکر عملي است يعني واقعاً انسان عامل و متدين باشد و دستورات دين و محکماتي که به عنوان وظيفه بر دوش او است، او را انجام بدهد. دنبال ذکر عجيب و غريب نگرديد و به تعبيري از آيت الله بهجت، بعضي دنبال ذکري هستند که نه خدا، نه پيامبر و نه امام گفته، ولي اگر به او بگوييد که در قرآن آمده اين عمل را انجام بدهيد مي گويد اين را که مي دانستيم و اين را خيلي مهم تلقي نمي کند. اتفاقاً در اينها نکته ها است. بنابر اين مهمترين ذکر، ذکر عملي است. بايد عمل کند و در عمل نشان دهد که به ياد او هستم. پدر آيت الله سيستاني که الان در عراق هستند، پدرشان سيد محمد باقر سيستاني از خوبان مشهد بود. ايشان يک خاطره معروف

ص: 70

دارند. ايشان ختم زيارت عاشورا را در مشهد شروع کرده بود. يکي از چيزهايي که در برآوردن حاجات و از جمله حاجت تشرف موثر است، چله زيارت عاشورا است که يا چهل روز و يا چهل هفته مداومت داشته باشد. ايشان چهل هفته به نيت اين حاجت که به خدمت حضرت برسد، اين زيارت عاشورا را به صورت سيار در مساجد مشهد مي خواند. هفته چهلم بود که اميد داشت خبري شود. ايشان مي گويد من آخرهاي زيارت عاشورا که شد يک چيزي يکي از منازل اطراف حس کردم که نوري است. سريع زيارت عاشورا را تمام کردم و به سمت آن منزل دويدم. نزديک که شدم ديدم صداي شيون و گريه مي آيد متوجه شدم کسي از دنيا رفته، ولي من دنبال آن نور مي گردم. تسليت گفتم و وارد منزل شدم. به يک اتاقي وارد شدم که جنازه متوفي وسط آن اتاق بود و يک پارچه روي آن کشيده بودند و در بين چند نفر ديدم حضرت نشسته و ديگران او را نمي شناختند. من عرض ادبي کردم و نزديک که شدم، من فقط شنيدم که فرمودند فلاني چله گرفتن نمي خواهد مثل اين خانم مسلمان باشيد خودمان سراغتان مي آييم. اين خانم کسي بود که در کشف رضا خان که حجاب را از سر خانمها برداشته بودند، اين خانم هفت سال از منزل اشان بيرون نيامدند و آذوقه اشان را يک جوري تهيه مي کردند و رفت و آمد از داخل خانه از زيرزمينها به خانه هاي ديگر يک راهي باز کرده بودند، انجام مي شد. اين همان ذکر عملي است. اگر

ص: 71

بتواند در کسب و کار، بازار، تحصيل، خانه، خانواده و ارتباطات مسلمان بودن خودش را عملاً نشان بدهد اين مهمترين چيز براي جلب توجه و احياناً در صلاحيت هاي لازم پيدا شدن براي تشرف حضرت است. در مفاتيح اين آمده کس که بخواهد اولياي الهي را ببيند مي تواند فهرست را ببيند و چيزهاي ديگر که صلاحيت هاي لازم پيدا شدن براي تشرف حضرت است، ولي الزام آور براي حضرت نيست مثل چله زيارت عاشورا و مسجد جمکران رفتن و صلوات زياد هديه کردن به حضرت که از چيزهايي است که ذکر محبوب براي معصومين است. اينها اموري است که گفته شده ولي بهترين ذکر همان ذکر عملي است.

سوال: در روايت داريم از پيغمبر اسلام که فرمودند: من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية، هرکس بميرد و امام زمان خودش را نشناسد به مرگ جاهلي مرده است. معرفت يعني چي؟ ايا صرف اينکه ما نسب حضرت را مي دانيم و مي دانيم که امام دوازدهم است و ويژگيهاي حضرت را، معرفت صدق مي کند و يا معرفت يک چيزي وراي اين حرفها است که شايد ما کمتر به آن توجه مي کنيم.

پاسخ: ما يک علم داريم و يک معرفت. علم همان اطلاعات ذهني است که با مطالعه و شنيدن و خواندن تحصيل مي شود، اما معرفت علم قلب است يعني باور و يقين قلبي که انسان از صميم قلب و از ته دل چيزي را قبول داشته باشد. معرفت يک نوع نورانيت در دل است از جنس باور و عقيده است که طريقه بدست آوردن اين معرفت صرفاً مطالعه

ص: 72

کردن و کلاس رفتن نيست، آنها مي تواند مقدمه باشد، ولي عمده چيزي که باعث بدست آوردن اين معرفت مي شود. معرفت امام نه فقط بدانم او فرزند کي است و نه فقط فضايل او را بدانم، بلکه باور داشته باشم او کسي است که در روايتي از امام صادق (ع) است فرمود: پايين ترين معرفت آن است که تو باور داشته باشي که معرفت داشته باشي او مثل پيغمبر اطاعتش واجب است، تسليم او بودن اوحق ولايت و سرپرستي بر ما دارد چون از ما عالمتر به مصالح ماست و از ما مهربانتر است و از اين جهت ولايت را در آنها گذاشته و از اين جهت اولي هستند به خود ما نسبت به ما. آن چيزي که باعث بدست آمدن اين معرفت مي شود آن صرفاً عمل است. ما در روايت داريم و در قرآن هم است: واعبد ربک حتي يأتيک اليقين (سوره حجر-آيه 99) بندگي کن تا به يقين برسي. در روايتي از امام کاظم (ع) که فرمود معرفت از راهي بدست نمي آيد مگر با عمل. مقصود از عمل اين است که دستورات امام زمان (ع) جداي از دستورات معصومين و قرآن که نيست، بنابر اين آن کتابچه دستورات حضرت در دست ماست. قرآن، احکام و اخلاق دين چيزهايي است که در اختيار ماست و بسياري از آنها را ما مي دانيم. ما در يک فرهنگي بزرگ شديم که با ما عجين شده است و انطور نيست که نسبت به خواسته هاي حضرت بيگانه باشيم. اگر همان مقدار از محکمات و مسلمات که مي دانيم، عمل کنيم، آن معرفت را بدست

ص: 73

مي آوريم. ما پاک بودن و پاک زيستن و دستورات و واجبات را انجام دادن را نمي دانيم و از محرمات چشم پوشيدن، همين ها را عمل کنيد، مسلماً آن معرفت بدست خواهد آمد.

امام زمان (ع) فرمود: به راستي علم ما به اوضاع شما احاطه دارد و هيچ چيز از احوال شما بر ما پوشيده نيست و نسبت به لغزشهايي که از شما سر مي زند، شناخت داريم. بعضي از اعمال و رفتارها هستند که حضرت آزرده مي شوند و يک وقت که کار خوب انجام مي دهيم و به سمت عمل مي رويم و يک ديندار واقعي مي شويم حضرت خوشحال مي شوند.

سوال: ما مي دانيم که اعمال صالح باعث خوشنودي امام زمان (ع) مي شود. آيا بطور خاص در بيان آن حضرت از عمل خاصي نام برده شده يا خير؟

پاسخ: بطور عام آن اعمالي که در دين توصيف شده و باعث خوشنودي و رضايت خداوند متعال شده، طبيعتاً و بدون ترديد باعث خوشنودي امام زمان (ع) هم خواهد شد. در تشرف يک از بزرگان که خدمت حضرت رسيده بودف حضرت فرموده بود هر چه بنده تر باشيد ما شما را بيشتر دوست داريم، ما شما را براي خودمان نمي خواهم، بلکه شما را براي خدا مي خواهم. اميرالمومنين (ع) در نهج البلاغه دارند که من شما را براي خدا مي خواهم شما را مي خواهم که مشتري خدا شويد نه مشتري من و اگر هم مي گويم اطاعت من را کنيد چون من حرف از خدا مي زنم. پس هر چه بنده تر باشيد بيشتر حضرت راضي تر و

ص: 74

خشنود مي شود. در يک طوقه اي که وجود مبارک امام زمان (ع) به شيخ مفيد دارند يک تعبير گويايي دارد. امام فرمودند: اگر شيعيان ما يک دل و يک پارچه با همديگر وفا مي کردند به آن عهدي که با ما داشتند، ديدار ما با آنها عقب نمي افتاد، آنچه که ما را محبوس و پنهان کرده است که همان چيزهاي ناپسندي است که ما از شيعيان مي بينيم. اين عهد در زيارت سرداب امام ذکر شده است که آقا من تمام مالم، جانم و خانواده ام و آبرويم و تمام سرمايه هايم در اختيار خاص شما و آنچه که در دستور شماست يعني هيچ چيزي را بر شما و خواسته هاي شما مقدم نکنم و اگر دنبال کار خودم باشم در اولويت دوم است، اول دنبال کار شما باشم. اين عهدي که دارم اين است که امام من بر من مقدم باشد. ببينيد با اين تعبير حضرت بطور عامي آنچيزي که حضرت را خوشحال مي کند وفاي به عهد است. شما هفته قبل سوالي کرديد اهميت نماز را خيلي ها مي دانند اما چکار کنيم بچه هايمان نمازخوان بشوند؟ بطور مسلم اولين قدم براي والدين اين است که خودشان نماز را جدي بگيرند و فضاي خانه را آماده مي کنند مثل کم کردن صداي تلويزيون و يا آن را خاموش مي کنند و همه مي دانند اول وقت يک اتفاقي در خانه ما افتاده است و همه اين را مي فهمند. يا وقتي قطرات اشک را در چشم پدر و مادرش مي بيند در موقعي که دعا مي کند و يا قرآن مي

ص: 75

خواند، اين بزرگترين تربيت براي آن بچه است. بچه هاي ما آن چيزي نمي شوند که ما مي خواهيم، بلکه آن چيزي مي شوند که ما هستيم. بنابر اين اگر ما آموزه هاي دين را جدي بگيريم، همين باعث تربيت بچه ها مي شود و اين چيزي است که امام زمان (ع) را خشنود مي کرد. بطور خاص در روايات داريم آنچيزي که باعث مسرت معصومين مي شود اين است که شما دست يک افتاده اي را بگيريد. اين افتاده، فقط افتاده مالي نيست، بلکه افتاده فکري هم است. مومني که گاهي دچار شک و ترديد مي شود و يک جاهايي شايد در زندگي کم بياورد و تو مي تواني با يک کم وقت گذاشتن و صحبت کردن او را تقويت کني. روايتي است که شخص کشاورزي خدمت امام صادق (ع) رسيد و گفت من مشکل مالي دارم، حاکم اهواز از شيعيان شماست يک توصيه اي کنيد مرا رعايت کند و مالياتي که براي من داده اشتباه است و من اين مقدار را ندارم. امام يک کاغذي نوشت که برادر ديني ات را خوشحال کن، خدا تو را خوشحال مي کند. وقتي اين کشاورز پيش حاکم رفت، کار اين را راه انداخت و خيلي کمکش کرد. يکسال بعد اين کشاورز پيش امام برگشت و شروع به توصيف اينکه حاکم چه خدماتي داد، امام صادق (ع) فوق العاده خوشحال شد. اين کشاورز گفت مثل اينکه شما هم خيلي خوشحال شديد. حضرت فرمود: خدا و رسول را خوشحال کرد و قبل از اينکه تو خوشحال شوي ما خوشحال مي شويم. وقتي شما به يک بچه احترام کنيد

ص: 76

اول پدرش خوشحال مي شود. بنابر اين اگر دست مومنين و افتادگان را بگيريد، فوق العاده موجب مسرت امام زمان (ع) و دعاي امام در حق اين شخص مي شود. طوقه به معني همان نامه است منتها از نظر لغوي به معني پاورقي کتاب و پاي چيزي حاشيه زدن است. اما طوقه به معني خود نامه است و مقصود از طوقعات امام زمان (ع) که حدود 80 تا از نامه اي است که در زمان غيبت صغري و کبري امام به نواب خودشان و يا به بعضي از فقها و بزرگان و علما مثل شيخ مفيد نوشته اند و الان در دسترس است.

از حضرت نقل شده است که فرمود ما در رعايت حال شما کوتاهي نمي کنيم و شما را فراموش نمي کنيم، اگر جزء اين نبود گرفتاريها بر شما فرود مي آمد و شما را ريشه کن مي کرد، پس تقوي خداي بزرگ را پيشه سازيد.

دعا مي کنيم براي آمدنش، آمدن همان کسي که مژده باران سبز شالي هاست، خدا کند که بيايد، همين حوالي هاست.

سوال: خيلي ها اين سوال در ذهنشان مطرح است که حضرت در کجا سکونت دارند؟ صحبت از جزيره خضراء مي شود، آيا اين جزيره محل سکونت حضرت است؟ آيا محل سمونتي براي ايشان بيان شده است يا خير؟

پاسخ: فيض کاشاني مي گويد: گفتم که از که پرسم جانا نشان کويت، گفتا نشان چه پرسي آن کوي بي نشانست. حضرت آنجور نيست که جاي مشخصي داشته باشد. در دعاي ندبه است: ليت شعري اين استقرت بک النوي: اي کاش مي دانستم کجايي؟ واقعيت بحث جزيره

ص: 77

خضراء که بعضي مطرح کردند محل سکونت اولاد و ياران خاصي از حضرت و گاهي خود حضرت است، هيچ سند روايي ندارد و ما در هيچ روايتي اسمي از جزيره اي به نام خضراء که حضرت و اولادش در آن باشند، اصلاً وجود ندارد. جزيره خضراء داستاني است که مرحوم مجلسي هم اين را ذکر کرده است ولي در کتب معتبر نديدم و از قرن هفتم هجري يعني هفتصد سال بعد از معصومين اين داستان وارد کتب ما شده است و آن هم نه در کتب معتبر ما که شخصي به نام علي فاضل مازندراني مي گويد من چند روزي به جزيره رفتم که در اقيانوس اطلس بود و فرزندان حضرت را آنجا يافتم، که اين داستان داراي تناقضات و حتي تحريف قرآن است و بيشتر علماي ما هم آن را نپذيرفتند. فقط يک تعبير زيبا از آيت الله بهجت که خيلي شيرين است که فرمودند خضراء به معني سبز است و جزيره خضراء آن دلي است که به ياد حضرت سبز شود. اگر کسي دائم سعي کند به ياد حضرت فضاي روحي خودش را قرار دهد اين دل سبز و با نشاط مي شود.

سوال: نقش بانوان در شکل گيري حکومت مهدي چقدر موثر است و بانوان کجاي اين حکومت قرار دارند؟

پاسخ: چندين روايت داريم که به عنوان نمونه يکي از آنها را روايت مي کنم از امام محمد باقر (ع) که فرمود: از آن 313 نفر از نخبه هاي عالم 50 نفر از آنها زنان بزرگي هستند که کنار حضرت هستند. ما در صدر اسلام هم داشتيم زناني که کنار پيغمبر

ص: 78

و حتي در جنگهاي بزرگ مثل اُحد نصيبه يکي از زنان بسيار برجسته است و در بعضي روايات است که جزء کساني است که رجعت مي کنند و در زمان ظهور برمي گردند. ام ميموئه نيز جزء کساني است که برمي گردند. نصيبه در جنگ اُحد که بسياري فرار کرده بودند و حضرت امير از جان پيغمبر (ص) دفاع مي کرد، با اينکه براي مداواي مجروحين وارد جنگ شده بود، اما انجا شمشير را برداشت و جلوي پيغمبر از پيغمبر دفاع مي کرد. ما چنين زناني در صدر اسلام داشتيم و در انتها هم چنين زناني هم کمک کار خواهند بود هم جزء ياران خاص و هم جزء ياران عمومي که از زن و مرد متدين است.

سوال: از فضيلت شب نيمه شعبان بگوييد و که از اين شب نهايت استفاده را بکنيم؟

پاسخ: يکي از شبهاي ممتاز در طول سال شب نيمه شعبان است که در روايت از امام صادق (ع) است که شب نيمه شعبان براي ما اهل بيت نقش شب بيست و سوم ماه مبارک رمضان و شب قدر را براي پيغمبر دارد يعني همانطور که شب قدر براي پيغمبر شب نزول قرآن بوده و شب سرنوشت ساز است، شب نيمه شعبان براي ما اهل بيت هم همينجور است. اين خيلي روشن است چون همانطور که شب قدر قرآن بر پيغمبر نازل شده، اين شب هم قرآن ناطق و تجسم قرآن است، بدنيا مي آيد. در زيارت آل ياسين مي خوانيم: السلام عليك تالي كتاب الله و ترجمانه: سلام بر تو اي تلاوت کننده کتاب خدا و تفسير کننده آيات او. شريک

ص: 79

القرآن و حقيقت و تجسم قرآن مي آيد. همچنين که شب قدر شب تقدير و سرنوشت ها است، در شب نيمه شعبان کسي خواهد آمد که سرنوشت بشريت را رقم مي زند و لذا موقع ميلاد حضرت که در سحر شب جمعه سال 255 هجري بود که حکيمه خاتون عمه امام حسن عسگري (ع) در کنار مادر بزرگوار امام زمان (ع) که موقع حملشان بود، نشسته بودند. اضطرابي به ايشان دست داد. امام حسن عسگري (ع) که پشت پرده بودند فرمودند عمه جان سوره قدر را بخوان. بنابر اين شب نيمه شعبان واقعاً يکي از شب هاي است که مثل مرحوم ميرزا ملکي تبريزي که از عرفاي بزرگ ما بودند، يکي از محتملات قدر را آن شب دانسته و احياء بسيار توصيه شده است. در روايت از امام باقر (ع) است که خدا قسم خورده حاجتمندي را آنشب دست خالي برنگرداند و امام صادق (ع) فرمود به ميمنت و برکت اين شب هر کس در اين شب در هر جاي عالم بدنيا مي آيد به نوعي عاقبت به خير مي شود. در زيارت نيمه شعبان در مفاتيح آمده: زمان تولدش بسيار با جلالت است. وقتي زمان تولد آنقدر با جلالت است مولود ديگر چقدر با جلالت است.

سوال: چند تا کتاب معرفي کنيد؟

پاسخ: يک کتاب که بسيار ارزشمند است به نام زن منتظر و منتظر پروري که کتاب برگزيده همايش بين المللي دکترين مهدويت هم شده که خانم پريان معين الاسلام آن را نوشته که بخش زيادي از آن مشترک بين زن و مرد است و همه مي توانند استفاده کنند که وظايف يک

ص: 80

منتظر را مطلع بشوند، ولي يک بخش آن که بسيار جالب است تربيت نسل منتظر است که بخصوص از خواهران بزرگوار که نقش تربيتي اشان نقش ممتاز در خانه است، تقاضا مي کنم اين کتاب را تهيه کنند و استفاده کنند. کتاب دوم کتاب عصر زندگي است که آقاي محمد حکيمي نوشتند که عصر ظهور امام زمان (ع) و خصوصيات و ويژگيهاي آن عصر و اينکه ما چگونه خودمان را نزديک کنيم. وقتي اوصاف ظهور را شنيدم بايد در آن جهت گام برداريم و از اين جهت اين کتاب خيلي ارزشمند است. کتاب سوم کتاب معرفت امام زمان (ع) و تکاليف منتظران نوشته ابراهيم شفيع سروستاني است که هم در مورد معرفت که بحث امروز ما بود درباره حجت الهي و هم بايد و نبايدهاي انتظار را بيان کردند.

سوال: بالاخره وقت آمادن امام زمان (ع) کي است؟

پاسخ: همانطور که خود اهل بيت فرمودند تعيين وقت ظهور از اسرار الهي است که کتمان شده است. فقط چيزي که وظيفه داريم که ظهور را نزديک ببينيم. اين در روايات ما است که هر مومني بايد ظهور را نزديک ببيند که آمادگي خودش را روز افزون کند. شايد اين جمعه بيايد شايد. بلکه زودتر از اين مطلب، امام صادق (ع) فرمود: شب بگو فردا صبح حتي اگر جمعه هم نباشد امروز يکشنبه است، فردا صبح و صبح بگو شب، ظهور را اينجور نزديک ببينيد و واقعش يک مومن بايد به اينصورت ببيند، هم تحمل نداشته باشد تاخير را، هم آمادگي لازم را کسب کند و آنقدر صبر داشته باشد که اگر به مصلحت الهي عقب افتاد

ص: 81

مأيوس و افسرده نشود.

سوال: دعاي ما براي ظهور هم تاثير دارد؟

پاسخ: بدون ترديد. خود امام زمان (ع) مي فرمايد: دعاي را زياد براي تعجيل فرج کنيد. يکي از کارهايي که مومن اگر کند در بحث دينداري در آخرالزمان باعث تثبيت و تقويت دين اشان مي شود، دعا براي فرج امام زمان (ع) است.

اللهم عجل لوليک الفرج

خدايا من از آن زمان که شنيدم محبوبمان ناشناس در ميان ما مي گردد و در همين فضا تنفس مي کند و وقتي ظهور کند همگان مي گويند که ما پيش از اين او را ديده ايم، به همه سلام مي کنم، شايد لااقل که پاسخي هر چند به ناشناس از او بشنوم. خدايا تا کي ما ناشناسا بمانيم و او ناشناخته بماند، عجل لوليک الفرج.

اي که يک گوشه چشمت غم عالم ببرد حيف باشد که تو باشي مرا غم ببرد.

مردم است که البته خوب است ولي حيا الهي اين است که انسان در خلوت گناه نکند و خودش را حفظ کند. حاج شيخ کريم حائري مي فرمودند که اگر من در خواب هم نامحرمي را ببينم چشم فرومي بندم. در زمان هاي ما خلوتگاه هاي زيادي وجود دارد مثل خلوتگاه هاي مجازي اينترنت يا نگاه کردن ماهواره يا کنار هم بودن دوتا نامحرم در ساعت هاي طولاني. ابوبصير که يکي از ياران امام صادق(ع) بودند به خانمي قرآن ياد مي دادند و روزي ايشان با اين خانم شوخي کردند. وقتي ايشان خدمت امام رسيدند امام فرمود: هر کسي در خلوت مرتکب گناهي شود خداوند براي او ارزشي قائل نيست. ابوبصير خجالت کشيد و توبه کرد. پيامبر فرمود: در قيامت گروهي هستند که عذاب سختي دارند و خدا به آنها مي فرمايند شما در خلوت گناهان کبيره انجام مي داديد ولي وقتي با مردم بوديد متواضع بوديد. اين يک کار منافقانه است.اين نشانه ي ضعف ايمان و باور انسان است.معناي اينکار کوچک شمردن خداست. امام صادق (ع) مي فرمايد: اگر کسي خدا را حاضر و ناظر نداند، اين کفر است و اگر خدا را حاضر بداند و باز گناه کند، خدا را کوچک شمرده است.اگر کسي باور قوي داشته باشد دوربين خدا را در همه جا مي بيند. اميرالمومنين از بازار رد مي شدند که ديد فردي قسم مي خورد که قسم به خدايي که در حجاب و آسمانها است. حضرت پرسيد چه کسي در حجاب است ؟ او گفت: خدا. حضرت فرمود: بين خدا و بنده حجابي نيست.اين را بدان که تو هر جا

ص: 83

هستي خدا هم هست. يکي از اهل معرفت مي گفتند که در نيمه شبي بلند شدم و ديدم که دايي ام درحال عبادت است و به او غبطه خوردم.دايي ام به من گفت که تو تا سحر بگو يا حاضر يا ناظر. استادي به شاگردانش گفت که مرغي را در يک محل که کسي آنجا نيست سر ببريد و آنرا بياوريد. همه با خودشان يک مرغ کشته شده آوردند ولي يک نفر با خودش مرغي نياورد و گفت که من جايي را پيدا نکردم که خلوت باشد زيرا در همه جا خدا ناظر براعمال ماست.امام رضا(ع) مي فرمايد: پنج کار نکن و بعد هر کاري مي خواهي بکن، سرسفره ي خدا ننشين، از سلطنت خدا بيرون برو، جايي برو که خدا تو را نبيند و هرچه مي خواهي گناه کن، وقتي عزرائيل مي خواست جان تو را بگيرد او را بران و وقتي مالک نگهبان جهنم مي خواست تو را به جهنم ببرد به او بگو نمي آيم.

ما تا جايي که مي توانيم بايد خلوتگاه هاي مفسده انگيز نداشته باشيم و از خلوت گاه ها فرار کنيم.در ضمن اگر چنين خلوت هايي پيش آمد اهل بيت مي فرمايند که در اين زمان ذکر خدا را زياد بگوييد. پيامبر به يکي از اصحابش فرمود: وقتي در خلوت هستيد ذکر خدا را بکنيد. خوب است که انسان در زمان خلوت، ذکر يا حاضر يا ناظر، يا رقيب يا رفيق را زياد بگويد. وقتي يوسف با زليخا در خلوت بود، زليخا روي مجسمه اش را کشيده بود زيرا از او خجالت مي کشيد و يوسف گفت

ص: 84

که ما بايد از خدا خجالت بکشيم و ذکر خدا را گفت و فرار کرد. شيخ رجبعلي خياط در شبي براي او زمينه ي گناه در خلوتي فراهم شد ولي او با خدا معامله کرد. و به خدا گفت که من از اين لذت حرام مي گذرم، تو هم مرا تربيت کن و از آن موقع چشم و گوش او باز شد و ناديدني ها را مي ديد و ناشنيدني ها را مي شنيد. پس حيا يکي از صفات عبد شدن است.

يکي ديگر از دستاوردهاي بزرگ پيامبر در معراج سفارش به ولايت اميرالمومنين بود. امام صادق(ع) مي فرمايد: پيامبر صد و بيست بار به معراج رفتند وهيچ دفعه اي نبود مگر اينکه خدا سفارش ولايت را به پيامبر کرد. سفارشي که به ولايت اميرالمومنين و فرزندانش شد بيشتر از سفارش به واجبات بود. ابن عباس مي گويد: اولين کسي که علي را اميرالمومنين خطاب کرد يپامبر بود.روزي با پيامبر نشسته بوديم و علي وارد شد و سلام کرد و پيامبر گفت: سلام اميرالمومنين.من تعجب کردم و پيامبر قسم خورد که هيچ چيزي در مورد علي نمي گويم مگر اينکه آنرا ديده ام. پيامبر فرمود: در شب معراج ديدم که در همه ي درهاي بهشت نوشته شده بود که قبل از خلقت آدم، مشيت خدا اين بوده است که علي بن ابيطالب اميرالمومنين بشود. بخاطر احترام ائمه به حضرت علي (ع)، آنها اجازه نمي دادند که کسي آنها را اميرالمومنين خطاب کند. فردي از امام صادق (ع) پرسيد که ما مي توانيم امام آخري يعني مهدي را اميرالمومنين خطاب کنيم؟ امام فرمود: خير. اين

ص: 85

اسم مخصوص جدمان علي است و کسي اين اسم را بر خودش نمي گذارد مگر اينکه کافر باشد. امام فرمود، بگوييد: السلام عليک يا بقيةالله.از پيامبر سوال شد که خدا در معراج با چه زباني با شما صحبت کرد؟ پيامبر فرمود: با صداي علي.پيامبر وقتي اين صدا را شنيد، پرسيد که خدايا تو با من حرف مي زني يا علي؟ خدا خطاب کرد: من ديدم تمام زواياي قلب تو پر از محبت علي است. بنابراين با صداي آشنا با تو صحبت کردم که آرامش بگيري.پيامبر فرمود: من در هر طبقه ي آسمان که مي رفتم ملائک به من خوش آمد مي گفتند. جبرئيل گفت: اي محمد، اگر محبت علي در دل همه ي امت تو بود، خدا جهنم را خلق نمي کرد.خدا به پيامبر فرمود که من يکي از اسامي خودم را براي توانتخاب کردم، من محمود هستم و تو محمد وعلي را بعنوان جانشين تو انتخاب کردم و اسمي از خودم را بر او گذاشتم من اعلي هستم و او علي. خدا فرمود: تو، علي، فاطمه، حسن و حسين از نورالهي خلق شده ايد و اگر کسي به شما ايمان بياورد پيش من مومن است و اگر کسي به شما ايمان نياورد پيش من کافر است.اي احمد، مي خواهي جانشينان خودت را ببيني ؟ پيامبر فرمود: بله. خدا انوار پاک معصومين را نشان داد که بصورت حلقه ي وار دور خدا خضوع کرده بودند.(در زيارت جامعه داريم: اهل بيت وقتي شما درعالم نور بوديد در عرش الهي طواف مي کرديد.) يکي از آنها مثل ستاره مي درخشيد که او مهدي بود. و خدا فرمود

ص: 86

که او از ظلم ها انتقام مي گيرد.اين انتقام شخصي نيست و بخاطر ظلم هايي است که که به مقام ولايت و امامت شده است. پس پيامبر دستور جانشيني را در معراج گرفت و بعد در قرآن داريم که آنچه به تو رسيده است را به مردم بگو.پيامبر به جز روز غدير، در مکانهاي ديگري هم مسئله ي جانشيني را مطرح کرده بود.

يکي ديگر از مشاهدات پيامبر در معراج ديدن بهشت و جهنم و ديدن بهشتي ها بود. معراج در سال سوم بعثت پيامبر بود. پيامبر وجود نوري ائمه را مشاهده کرد ولي بهشت و جهنمي که در عالم ملکوت است را ديد.

سوال – صفحه 106 قرآن کريم را توضيح بفرماييد.

پاسخ – اولين آيه اين صفحه مي فرمايد: انسانهاي با تقوا که در مجلس گناه هستند بشرط اينکه به گناهکاران تذکر بدهند در آنجا بنشينند و با آنها همراه نباشند. دراين صورت مواخده گناهکاران پاي فرد با تقوا نوشته نمي شود.

سوال- در مورد ديدن بهشت و جهنم پيامبر در معراج توضيحاتي بفرماييد.

پاسخ – يکي از دستاوردهاي معراج اين بود که پيامبر بهشت و جهنم و خصوصيات آن را ببيند تا وقتي به مردم بشارت مي دهد يا آنها را مي ترساند، خودش به عين اليقين رسيده باشد. پيامبر فرمود: کساني که پيامبر آنها را در حال عذاب ديدند عبارتند از: رباخوراران، زنان بي مبالات، کساني که مال يتيم خورده اند و عالمان بي عمل.پيامبر عذاب آنها را ديده و توصيف کرده است.پيامبر بهشت و خصوصيات بهشت را هم ديد. پيامبر مي فرمود: بهشت را ديدم

ص: 87

که خالي بود و ملائک داشتند قصري مي ساختند با خشتي از طلا و خشتي از نقره، گاهي اوقات از کار دست مي کشيدند و کار نمي کردند. پيامبر سول کردند که چرا گاهي اوقات کار نمي کنيد؟ آنها گفتند که گاهي اوقات مصالح کار تمام مي شود. يک سبحان الله والحمدلله و... گفتن يا يک ذکر يک خشت است. با ذکر در آخرت به انسان قصر مي دهند ولي دردنيا با اين کلمات هيچ چيز به انسان نمي دهند. پيامبر فرمود: در بهشت قصر زيبايي را ديدم که با ياقوت سرخ درست شده بود و خيلي جذاب بود. از جبرئيل پرسيدم اين قصر براي کيست؟ جبرئيل گفت: براي کساني که کلامش درست باشد، روزه بگيرد، هميشه اطعام کند و هر شب از خواب بلند بشود در حاليکه ديگران خواب هستند.حضرت علي(ع) فرمود: مگر چنين فردي پيدا مي شود؟ پيامبر فرمود: پاکي سخن به اين است که فرد بگويد سبحان الله والحمدلله...و فردي که هميشه روزه است يعني ماه رمضان را روزه بگيرد و کسي که هميشه اطعام مي کند و به ديگران غذا مي دهد، اين همان کسي است که مخارج زن و بچه اش را تامين مي کند و کسي هر شب بلند مي شود و تحجر دارد يعني کسي که بين نماز مغرب و عشا نخوابد.

آقا شيخ عبدالله گلپايگاني را در خواب ديدند و از ايشان پرسند که بعد از مرگ چه اتفاقي براي شما افتاد؟ (روايت داريم وقتي کسي ازدنيا مي رود بازماندگان مي گويند که چه چيزي گذاشت و ملائک مي گويند که چه چيزي با خودش آورده

ص: 88

است؟)ايشان گفتند که از من سوال کردند که چه چيزي با خودت آورده اي و من گفتم که من مشغول درس و تدريس بوده ام، باز سوال کردند ديگر چه چيزي با خودت آورده اي؟ گفتم: اشک، توسل و زيارات و باز سوال کردند که چه چيزي آورده اي؟ ايشان گفت که دستم خالي است. ملائک گفتند که تو گوهر گرانبهايي پيش ما داري.وقتي عده اي از دوستان تو به نجف آمده بودند تو پول نداشتي که آنها را ميهمان کني و گفتي که خدايا چرا بايد وضع مالي ما اين طور باشد ولي بعد پشيمان شدي و الحمدلله گفتي. اين الحمدلله همان گوهري است که پيش ما داري.

خدايا کم ما را بپذير، گناه زياد ما را ببخش.

دين را مورد آسيب قرار مي دهند. يکي از آن عواملي که هم دروني و هم بيروني است، فقر است. حقيقتاً يکي از خطرناکترين و جدي ترين آسيب هاي ديني که اگر مراقبت از آن نشود و با آن برخورد نشود، بسيار خطرناک براي فرد و جامعه مي تواند باشد. ما روايات بسياري داريم که اين عامل چنان مي تواند شخص را دچار لغزش کند که تا سرحد کفر بکشاند و اي چه بسا تجربياتي که در اين عمر کوتاه کرديم و به اين افراد برخورد کرده که دچار مشکلاتي بخاطر فقر و تنگدستي شدندف ديگر نيازي نباشد که ما رواياتي را بخوانيم. آن ضرب المثل معروف را همه دارند که شکم گرسنه ايمان را نمي شناسد و متعارف است که مي گويند فقر از يک در تو بيايد، ايمان از در ديگر بيرون مي رود. شخصي که دچار فقر است اي چه بسا در معرض نااميدي و ياس از رحمت خدا و سوء ظن تقدير الهي قرار مي گيرد، شخصي که در فقر است و ستون فقراتش شکسته، اين چه بسا خط قرمزها و حدود الهي را رعايت نکند و يک جاهايي براي امرار معاش اش خودش را مجبور ببيند مقاومت ديني اش بشکند و خداي ناکرده دچار لغزشها و مفاسدي شود. شخصي که دچار فقر است، آنقدر مشغول و آشفته است که براي پيدا کردن اوليات زندگي به وظايف اوليه خودش شايد نتواند بپردازد، چه برسد به نماز جمعه و جماعت و هئيت و مطالعه و امور مستحبي. لذا روايتي از پيغمبر داريم که فرمود: اگر نان نبود معلوم نبود ما فريضه ها

ص: 90

و واجبات و نماز و روزه امان را انجام بدهيم. اميرالمومنين (ع) به فرزندشان محمد حنفيه فرمود من از تو براي فقر مي ترسم، پس به خدا پناه ببر که فقر مي تواند باعث نقصان دين شود. از يک عالم سني پرسيدند که در گذشته يک عده مردم بودند که ادعاي خدايي و پيغمبري مي کردند، الان چرا ديگر اينجوري نيست؟ گفت: در اين روزگار آنقدر گرسنگي و گرفتاري زياد است که خدا و پيغمبر يادشان نمي آيد. عطار در مصيبت نامه اش آورده که از يک عارفي پرسيدندکه اسم اعظم خدا چيه؟ گفت من مي گويم ولي خيلي جاها نمي توانيد بگوييد. گفتند بگو. گفت: نان. با ناراحتي از او پرسيدند يعني چه؟ من در زمان قحطي از فلان شهر عبور مي کردم نه در مسجدي را باز ديدم و نه بانگ اذاني وقت ظهر شنيدم و تنها ناله اي که شنيدم ناله در خواست نان بود. البته اين مبالغه است چون افراد نيازمندي را داريم که در عين نيازمندي به تعبير قرآن آنقدر آبرومند و عزتمند هستند و اين بلا را با صبر تحمل مي کنند.

سوال: آيا فقر مي تواند يک حجتي براي بي ديني ما بشود. حالا که ما تنگدست هستيم و روايات هم که اين را تاييد کردند، پس ما از خدا فاصله بگيريم.

پاسخ: قطعاً نه. درست است که يک لغزشگاه است و همين يک وظايفي را بعهده ديگران مي آورد که بحث خواهيم کرد. يک لغزشگاه جدي هم است، اما اينجور نيست که الزاماً هر کسي مقاومت خود را در مقابل آن از دست بدهد و سقوط

ص: 91

کند. مثل هر بلا و مصيبتي و امتحان ديگري، شخص مي تواند به صورتي از پس آن بر آيد. انشاءالله ما راههاي کمک به اين افراد را که در روايات آمده است، عرض مي کنيم، ولي به هيچ وجه اين يک حجتي نيست که الزاماً اين فرد سقوط کند. کساني بودند که در عين فقر و تنگدستي شديد، اما توانستند خودشان را حفظ کنند و اين را براي خودشان يک سکوي پرتاب قرار دهند. اين افراد که در فقر تحمل مي کنند ثروتي دارند و آن درونشان است و آن عزتي است که دارند و ارتباطي که سعي کردند با خدا حفظ کنند و به جاي گفتن نان نان، يا رب يا رب اشان را ترک نمي کنند. مرحوم محدث قمي در سفينه النجاه يک نقل زيبا دارد که در زمان پيغمبر اکرم (ص) صفهاي جماعت تا صف اول پر نمي شد، صفهاي بعد نمي نشستند. پيغمبر (ص) نشسته بودند تا نماز شود و صف پر شود. شخص ثروتمندي آمد نشست، يک دفعه متوجه شد که کنار او فقيري با لباس مندرس نشسته است، خودش را جمع کرد. پيغمبر (ص) ديد و فرمود چرا خودت را جمع کردي، ترسيدي از فقر او به تو برسد و يا از ثروت تو به او برسد؟ گفت نه يا رسول الله شيطان مرا گول زد و حاضرم به خاطر اين بي احترامي که به اين فرد کردم، نيمي از ثروتم را به او بدهم. پيغمبر به آن فرد گفت تو حاضري اين پول را دريافت کني؟ گفت نه چون مي ترسم مثل او آنقدر مغرور بشوم که اعتنا

ص: 92

به مردم فقير نکنم. اينجور مردم عزتمند هم داريم. حضرت امام راحل به فرزندشان احمد آقا نقل مي کرد که در زمان رضا خان که عمامه ها را از سر روحانيون برمي داشت، در قم شيخي را ديدم که قرص ناني در دستش است که به من رسيد گفت فلاني گفتند عمامه ها را برداريد، برداشتم و به يک زني که يتيمي را بزرگ مي کرد، دادم تا با پارچه لباسي براي بچه ها درست کند. الان هم با اين نان سير شدم و تا شب هم خدا بزرگ است. امام گفت: احمد به جان تو قسم، روحيه آزادمنش و توکلي که از اين شخص فقير که به اين صورت مي خواستند او را بشکنند و روحيه استغنا و بلند طبعي و توکلي که از او ديدم هنوز در حسرت او هستم. ما اين چنين کساني را داريم که يک گنج دروني يافتند. به قول حافظ که مي گويد: من که ره بردم به گنج حسن بي پايان دوست صد گداي همچو خود را بعد از اين قارون کنم. امام علي (ع) مي فرمايد: چه يسيار فقرايي هستند که از هر ثروتمندي، ثروتمندترند. اينها در درونشان گنجي است. با اين وجود نمي شود واقعيت را نگرفت که از آنطرف کسان زيادي را داريم که به خاطر همين فقر زمين مي خورند و دچار لغزشها و سستي در دين و خداي ناکرده از دست دادن دينشان مي شوند. عامل فقر هم ريشه در درون و هم در بيرون دارد. گاه تقصير خود فرد است که به دينش ضربه مي زند و اين فقر را ايجاد کرده

ص: 93

است و فقر خودساخته است. مثلاً يکي از علل فقر که در روايات هم به آن اشاره شده است اين است که اگر فرد دچار تن پروري و سستي و دنبال کار نرود بخصوص کاري که مشقت دارد و يا کاري را براي خود عار بداند با اينکه کار و حلال و شريفي است. طبيعي است که شخص با چنين ديدگاهي اي چه بسا در اثر اين بيکاري که خودش ساخته است، دچار فقر شود. همين شخص که بعضي از شغل هاي حلال را عار مي داند، اي چه بسا اگر خارج از کشور برود به راحتي اين کار را بدون خجالت انجام مي دهد. حضرت امير (ع) با آن شان عظيم، گاهي براي کارگري مي رفت، بيل و کلنگ مي زد و گِل درست مي کرد و درآمدي در مي آورد. ارزش مرد به اين است که يک شغل شريف و حلال حتي اگر سخت باشد، داشته باشد. پيغمبر اکرم (ص) گاهي فردي را که توانمند بود مي پرسيدند فلاني کار دارد؟ مي گفتند: نه يا رسول الله، بيکار است. مي فرمود: از چشم من افتاد، ارزش يک چيزي است که او دنبالش نرفت. فردي نزد امام صادق (ع) آمد که معلول بود و از ناحيه دست فلج بود و گفت من کسب و تجارت نمي توانم بکنم، چکار کنم؟ شايد مي خواست يک مجوز تکدي گري از امام بگيرد و يا با دعا مي خواست کارش را حل کند. حضرت به او فرمود: برو کار کن و يک چيز را روي سرت حمل کن و دستت را جلوي کسي دراز نکن. البته زمانها

ص: 94

و مکانها فرق مي کند و من همان توصيه را نمي خواهم کنم، ولي وقتي فرد در اين حد تواني دارد، امام نمي گويد کارت را از راه دعا و نه دست دراز کردن پيش کسي حل کن. در اينجور مواقع ائمه دعا را به شدت جلوي آن را مي گيرند که فرد دعا را جاي تلاش و کار و زحمت بکند. کسي پيش امام صادق (ع) آمد گفت: آقا نان در آوردن اين روزها خيلي مشکل است، يک دعايي به ما بکنيد. حضرت فهميد اين مي خواهد از کار در برود، لذا فرمود: برو برگرد کار پيدا کن، من دعا نمي کنم. اصلاً ما در رواياتمان داريم که يک دسته از کساني که دعاي آنها مستجاب نمي شود، آن کساني است که خدا به آنها توان داده است و مي توانند بروند کاري کنند و نشستند و دعا مي کنند رزق به ما برسد. خدا مي فرمايد هرچه دعا کنيد من رزق ات را نمي فرستم چون راه برايش گذاشتم و سبب اش دست خودت است و آن اموري که اسبابش دست خودمان است و ما دنبال نمي کنيم و مي خواهيم دعا را بجاي تلاش جايگزين کنيم، دعا مستجاب نمي شود. به تعبير يکي از بزرگان که حرف قشنگي مي زد مي گفت اينها از امور دعوايي است نه دعايي و اينها مداوا مي خواهد. يکي ديگر از ريشه هاي دروني فقر، اسراف و خرج بي رويه است. سعدي در گلستان نصيحت قشنگي مي کند چو دخلت نيست خرج آهسته تر کن، که مي گويند ملاحان سرودي، اگر باران ب__ک__وه__س__ت__ان ن__ب__ارد، به سالي

ص: 95

دجله گردد خشک رودي. دجله با آن آب زياد اگر پشتيبان آن باران کوهستان را نداشته باشد خشک مي شود. اگر فرد حالا توانمند است، اما خرج زياد و بي رويه و فوق شان موجب فقرش مي شود. گاهي مخارجي انجام مي دهيم براي اينکه کم نياورند براي چشم و هم چشمي، براي اينکه باجناق و برادرش فلان مجلس و خانه و اثاث و ماشين را دارد و من براي اينکه کم نياورم، مخارج سنگيني را متحمل مي شوم و خدا نکند در همچنين وقتي از طرف خانواده هم بر آدم فشار بيايد که تو چرا اينجوري هستي و آنجوري نيستي؟ فشار بياورند و باعث شود آنقدر تلاشش را در زندگي زياد بکند که روزهاي هفته را گم مي کند و حتي ممکن است به حرام کشيده شود. در روايت داريم که پيغمبر اکرم (ص) فرمود هلاک امت من در آخرالزمان گاه بدست خانواده اشان است. پرسيدند: چگونه؟ فرمود: آنقدر سرکوفت فقر را به او مي زنند که تو چي کمتر از او داري، تو چرا اينطوري هستي که او را تحريک مي کنند يا تمام وقتش را بگذارد دنبال کار رفتن و از همه چيز ديگر و از جمله مسادل دينش بماند و يا خداي ناکرده مبتلا به حرام شود. امام علي (ع) فرمود قناعت يک ثروت بي پايان است. اگر کساني قناعت نکنند و با اسراف خودشان را گرفتار قسط کنند، جزء خودشان کسي را ملامت نکنند که حد کفاف را در زندگي اشان رعايت نکردند. ولي گاهي فقر از بيرون به آدم تحميل مي شود، مثلاً گاهي ضعف برنامه هاي اقتصادي در

ص: 96

يک نظام و يا ضعف مديريت مديران اقتصادي، آن کساني که وظيفه تامين معاش زندگي مردم را بعهده دارند و يا حتي سوء نيت ها، باعث مي شود که بعضي افراد دچار فقر و تنگدستي شوند و از اين ناحيه در معرض خطر ديني قرار گيرند. اينجاست که فرياد اميرالمومنين (ع) بر حاکمان و مسئولين و کارگزاران بلند مي شود که الله الله، به داد آن کساني که دستشان به جايي نمي رسد و افتاده هستند، برسيد. اين فرياد امام بر مالک اشتر به عنوان کارگزار حکومت ديني بود. آن مسئول و مدير مي تواند موفق باشد که طعم فقر را چشيده باشد و طعم سختي را کشيده باشد، اين که اميرالمومنين (ع) در کمتر از پنج سال حکومت با وجود جنگهاي زياد و مشکلاتي که بر امير تحميل کرده بودند، حضرت فرمود من کاري کردم که کسي ديگر در کوفه نيست مگر اينکه متنعم است. هيچکس در کوفه نيست که نان گندم نخورد و سرپناه نداشته باشد و از آب سالم براي شرب اش استفاده نکند يعني مشکل مسکن و نان مردم را من حل کردم. او چون خودش طعم گرسنگي را چشيده چه آن زماني که حکومت نداشت و چه آن زماني که حکومت داشت، فقيرانه زندگي مي کرد. فقر ائمه، فقر اختياري بود. ائمه ما مي توانستند ثروتمندگونه زندگي کنند چون توليد درآمدشان بسيار زياد بود. در ناحيه توليد اسلام نگفته اسراف کنيد، بلکه مي گويد تا مي توانيد توليد کنيد و در ناحيه مصرف است که با قناعت زندگي کنيد. در روايت دارد از امام صادق (ع) که اميرالمومنين (ع) هزار

ص: 97

برده را خريد و درآمد غلات امير از زمينهايش 60-40 هزار دينار در سال يعني ميليونهاي تومان به قيمت فعلي بوده، باغستانها و نخلستانها و چاه هاي بسيار زياد که الان هم که اطراف مدينه است که آنها را انفاق و يا وقف مي کرد و خودش فقيرانه زندگي مي کرد. امام صادق (ع) با اينکه در زماني بودند که رشد اقتصادي فراهم شده بود و حضرت در پوشش زندگي مثل بقيه مرفه تر زندگي مي کردند و يک موقع که قحطي در مدينه آمده بود حضرت فوراً به بعضي از کساني که در خانه اشان کار مي کردند فرمودند گندمهايي که در انبار ذخيره داريم، بفروشيد و روزانه گندم آن هم مخلوط با جو تهيه کنيد يعني اين فقر را خودشان انتخاب مي کردند و دوست داشتند در سطح مردم و يا نازلتر زندگي کنند. آنوقت چنين کسي است که طعم مشکلات را چشيده، سر ظهر در گرماي کوفه مي آمد بيرون دارالاماره مي نشست و آن نگهبان در مي گفت يا اميرالمومنين داخل برويد اگر ارباب رجوع که آمد من داخل مي فرستم. حضرت امير (ع) مي فرمود: حالا که بالا کسي نيست من آمدم که اگر نيازمندي کاري داشت به همين مقدار معطل نشود. خدا شهيد رجايي را رحمت کند. در زمان نخست وزيري کسي براي ايشان يک گلابي آوردف گفت اين گلابي را براي همه آوردي. گفت نه نوبرانه است براي شما آورديم. گفت مي دانيد شاه چگونه شاه شد؟ گفت: نه. گفت همينجوري، ابتدا يک امتيازي براي او قائل شدند او خوشش آمد بعد آرام آرام ادامه پيدا کرد تا

ص: 98

اينکه به اشرافگري عادت کرد و خوشش آمد. اگر شما مي خواهيد به من خدمت کنيد به من گوشزد کنيد تو همان دوره گردي بودي که کاسه و بشقاب و قوري مي فروختي و او را به ياد من بياوري که من فراموش نکنم و من همانکس هستم که در زندان نمناک با يک زيرپيراهن بودم و پتويي نداشتم که زيرانداز و رواندازم باشد، الان که به نخست وزيري رسيدم مي خواهم شب که مي خوابم به ياد محرومي بخوابم که طعم گرسنگي و سختي او را من چشيدم. اين که مي بينيد چنين مسئولين کار مي کنند و موفق مي توانند باشند چون خودشان طعمش را کشيدند. حاکمان و مسئولان و کارگزاران حکومت ديني به عنوان يک وظيفه بزرگ ديني که زمينه دينداري را فراهم مي کند وظيفه اشان محروم زدايي و فقرزدايي است، لذا شما در زمان امام زمان (ع) وقتي تشريف مي آورند از جمله اولين کاري که انجام مي دهد مسئله مبارزه با فقر و فقرزدايي است و پس از مدتي آنچنان رفاهي براي مردم مي آورد که ديگر کسي محتاج خمس و زکات نيست. اين همان است که در تعقيبات نماز در ماه مبارک رمضان مي گوييم: اللهم اغني کل فقير اللهم اشبع کل جائع اللهم اکس کل عريان اللهم اقض دين کل مدين: خدايا هر فقيري را غني کن و هر گرسنه اي را سير کن و هر برهنه اي را بپوشان و هر قرض داري را قرضش را ادا کن. اين چيزي است که در زمان مهدويت اتفاق مي افتد. لذا بعضي از بزرگان حرف زيبايي زدند اين

ص: 99

دعاي تعقيبات نماز در ماه مبارک رمضان، دعاي فرج است چون تحقق اين دعا براي آن زمان است يعني با زبان زيبايي داريم مي گوييم اللهم عجل لوليک فرج، آنوقت در همچنين زمينه اي است که امام زمان (ع) وقتي فراهم مي کند که رفاه نسبي و امنيت برقرار است، آنوقت قرآن مي فرمايد يعبدک لايشرک بک شيئا: عبوديت و بندگي تحقق پيدا مي کند که شرک همراهش نيست و در آن زمينه فقر از بين مي رود. عوامل ديگري مثل بحث گناه، خيانت در امانت، دم از نداري زدن و بي توجهي به نيازمندان فقر مي آورد.

سوال: حالا يک عده گرفتار اين فقر هستند و دنبال راهکار هستند که از اين فقر رهايي پيدا کنند و چکار کنند که رزقشان وسعت پيدا کند.

پاسخ: روايات متعددي به عوامل موثر بر توسعه رزق و زياد شدن برکت زندگي و نقطه مقابل عواملي که باعث بي برکتي و کاهش رزق مي شود، اشاره کردند. البته اين عوامل به معني علت تامه يعني به اين معنا که اگر کسي اين را انجام داد صددرصد ثروتمند مي شود، نيست، زمينه ساز است. يکي از چيزهايي که عامل برکت است، اظهار بي نيازي است يعني اگر کسي خدا در حد معمولي به او داده، دائم گله مند باشد و اظهار نياز کند، اين باعث فقرش مي شود. در روايتي پيغمبر (ص) فرمود: اگر کسي اظهار فقر کند او مبتلا مي شود چون کفران نعمت مي کند. در روايت داريم که خدا دوست دارد اثر نعمت را در تو ببيند و نه برعکس کفران بکني. کفران نعمت مبتلايت

ص: 100

مي کند و از آنطرف اظهار بي نيازي کردن و استغناء ورزيدن باعث مي شود که برکت در زندگي بيايد. يکي ديگر از چيزهايي که در روايات ما خيلي به آن اشاره شده است، دائم الوضو بودن است. کسي از پيغمبر اسلام (ص) از کمبود روزي شکايت کرد. پيغمبر (ص) فرمود: مداومت بر طهارت داشته باش، سعي کن دائم الوضو باشي، رزقت زياد مي شود. يکي ديگر از چيزها صدقه است. شخص فقير حتي صدقه کم بدهد. اينجا کميت صدقه مهم نيست اين نشاندهنده اين است که معامله با خدا را فراموش نکرده است بخصوص اگر صدقه اي براي سلامتي امام زمان بدهد و دعاي حضرت پشت آن بيايد. يکي ديگر اينکه در روايات به آن خيلي تاکيد شده است، سحرخيزي است و به تجربه آن کساني که سحرخيز بودند حتي ده دقيقه قبل از اذان صبح که بتواند دو رکعت نماز بخواند. يکي از آثار نماز شب خواندن وسعت رزق است. يکي ديگر از چيزها، قرائت قرآن بخصوص سوره واقعه است. در روايت دارند کسي که در خانه اش زياد قرآن مي خواند، برکت اش زياد مي شود و روايت داريم که کسي که سوره واقعه را بخواند دچار فقر نمي شود. يکي ديگر از عوامل گفتن ذکر لاحول و لا قوه الا بالله در روايات اشاره شده است. امام صادق (ع) فرمود: کسي که اين ذکر را صد مرتبه در روز بگويد باعث وسعت رزق است، البته اگر صد مرتبه هم نگفت فقط اين ذکر را هم مي تواند بگويد. يکي ديگر از عوامل وجود نام خوب در خانه است. خانه اي که

ص: 101

در آن نامهايي چون احمد، محمد، حسن و حسين، علي، فاطمه و عبدالله باشد مايه برکت است. موارد زياد است صله رحم و خوش خلقي و مدارا کردن با مردم از عوامل وسعت رزق و زياد کردن برکت است. يک نکته ذکر کنم که اين عواملي که ذکر شد به معني علت تامه يعني به اين معنا که اگر اين را انجام داديد صددرصد اين بدون هيچ شرطي براي آدم فراهم مي شود، نيست، بلکه اينها زمينه هايي را مي سازد که رزق در زندگي اش زياد شود و ثانياً رزق هميشه به معني پول نيست. علم رزق بزرگي است و يک موقع علم به او مي دهند. گاهي همان مقدار مالي که فرد دارد، با برکت مي شود يعني او به راحتي خودش را اداره مي کند، نه اينکه الزاماًيک کسي به او پول بندازد، بلکه هماني که دارد زندگيش را خوش مي کند. برکت يعني خير مستدام و خيري که دوام داشته باشد. گاهي هم احساس بي نيازي مي کند.

گفت فقيرم. فرمود: نيستي. گفت: فقيرم دستش را نشان داد که هيچ چيز ندارم. فرمود: نه اصلاً نيستي. گفت: به خدا قسم هيچي ندارم. حضرت فرمود حاضري من صد دينار به تو بدهم و همه جا بروي بگويي از ما متنفري؟ گفت: آقا به خدا قسم چنين کاري نمي کنم. فرمود: هزار دينار چطور؟ گفت: نه. فرمود: ده هزار چطور؟ گفت: اصلاً حرفش را نزنيد. امام صادق (ع) فرمود: تو چطور مي گويي فقيرم در حاليکه چيزي داري که حاضر نيستي به هيچ قيمتي بفروشي و چطور مي گوييد فقيرم در حاليکه

ص: 102

عشق به ما اهل بيت داريد.

سوال: استخاره چقدر حجيت دارد و چقدر ما مي توانيم براساس استخاره اي که مي کنيم عمل کنيم؟ دختري هستم که مدتي پيش با يک آقا پسري آشنا شدم. من به او خيلي وابسته شدم و او از من چند تا عکس خواست و به من گفت اگر عکسها به من ندهي رابطه امان را بهم مي زنم، من هم که نمي خواستم او را از دست بدهم با اينکه مي دانستم اين خلاف شرع است، استخاره کردم و خوب آمد. عکسها را به او دادم و بعدها فهميدم او متاهل است و با اين وجود با هم قرار ازدواج گذاشتيم و بعدها دچار مشکلات زيادي شدم. حالا من ماندم که چرا استخاره خوب آمد. من روي استخاره حساب کرده بودم. راهنمايي ام کنيد؟

پاسخ: اين مدل استخاره براي همه ما پيش مي آيد و وقتي از روي سوال متوجه مي شويم که اصلاً در قبل مورد نداشته و شخص يک استخاره اي کرده و خودش در آن مانده است. واقعاً اين استخاره ها باعث دلخون شدن آدم است. اين همان است که قبلاً بحث شد که يکي از عواملي که مي تواند به دينداري ضربه بزند، اطلاعات ناقص و نادرست از دين است. من وقتي ندانم استخاره به عنوان يک آموزه ديني جايگاهش کجاست و از آن استفاده کنم و نتيجه نگيرم، آنوقت به جاي اينکه به خودم برگردم و خودم را مورد انتقاد قرار بدهم که چرا جايش را نفهميدي، دين را مورد ضربه قرار مي دهم که چرا استخاره اينجوري شد؟ اين خواهر محترم مي

ص: 103

گويد در جايي که از من عکس خواست و من مي دانستم خلاف است، جايي که آدم مي داند خلاف شرع است، ديگر ترديدي برايش مي ماند که محل استخاره باشد. استخاره با قرآن يا تسبيح، در هنگامي است که انسان بر سر دو راهي است و در تحير و سرگرداني مانده است، اصلاً نمي داند چکار کند و هيچ راهي هم ندارد که از اين تحير خارج شود. بنابر اين اگر کسي با فکر و انديشه مي تواند خودش را از تحير درآورد، اصلاً جاي استخاره نيست. اگر کسي با عقل ديگران يعني مشورت با يک عاقلي مي تواند خودش را از تحير درآورد، اصلاً جاي استخاره نيست. اگر دين جايي توصيه و حکم دارد که فلان چيز واجب و فلان چيز حرام است، جاي استخاره نيست. اگر اين موارد امکانپذير نيست و من در کاري در تحير و سردر گمي ماندم و نمي دانم چکار بکنم، آنوقت اينجا به استخاره رجوع مي کند.

انشاءالله خدا ما را به معارف دينمان آشنا و به عمل به آن توفيق عطا کند.

چيست در غوغاي من ربک، بگو من هم ملک بودم پريدن شد فراموشم.

در خصوص مشاهدات حضرت رسول در شب معراج توضيح بفرماييد.

پاسخ – در روايات است که کلاً سفر با عظمت پيامبر اکرم از مسجدالحرام به مسجد الاقصي و سيري که در ملکوت و فوق آن داشتند حدوداً سه يا چهار ساعت طول کشيده است. در برخي جاها آمده که اين سفر به حدي کوتاه بود که زماني که پيامبر رفتند و بازگشتند هنوز بستر ايشان گرم بود. يا زماني که پيامبر به اين سفر مي رفتند بدن ايشان با کوبه ي در برخورد کرد. موقع بازگشت هنوز کوبه ي در درحال تکان خوردن بود. البته اين مسائل سند روايي ندارد. آن چيزي که سند دارد اين است که اين سفر حدوداً از مغرب تا اذان صبح طول کشيده است. سيري که پيامبر در زمين پيمودند با مرکب خاصي بود و به سرعت طي شد. و سيري که ايشان در ملکوت و فوق آن طي کردند خارج از قوانين و فوق زمان بوده است. اصولاً قوانين عالم خواب با بيداري تفاوت دارد. ممکن است ما در عالم خواب مسافت هاي بسيار طولاني را در يک لحظه طي کنيم. شايد براي پيمودن مسافت هايي که در عالم خواب طي مي شود در عالم بيداري ماه ها زمان نياز داشته باشد. مرحوم آيت الله علامه تهراني در کتاب معاد شناسي ذکر کرده اند که روزي يکي از دوستان خوب ايشان براي زيارت به مشهد مشرف شدند. ايشان داخل صحن ايستادند و گفتند که من معرفتي ندارم و همينجا مي ايستم تا زماني که

ص: 105

معرفتي پيدا کنم سپس وارد حرم مي شوم. اين فرد مي گويد همينطور که نشسته بودم خوابم برد. در خواب ديدم که امام رضا (ع) آمدند و با نوک انگشت پاي خود آهسته به من زدند و گفتند که بلند شو کاري انجام بده. تا متوجه شدم که ايشان امام رضا(ع) هستند خم شدم پاي ايشان را ببوسم. حضرت زير بغل من را گرفتند و گفتند چکار مي کني بلند شود. اين فرد مي گويد همان لحظه از خواب بيدار شدم. به صحن گوهرشاد رفتم و وضو گرفتم. چون شب جمعه بود در يکي از ايوان ها نشستم و شروع بخواندن دعاي کميل کردم. در اواسط دعا مجدداً خوابم گرفت. در خواب يک فردي با محاسن زيبا به نزد من آمد و گفت مي خواهي باهم گردش کنيم ؟ گفتم من در خدمت شما هستم. آن فرد من را به مدينه و سپس به کربلا، کاظمين و سامرا براي زيارت برد. بعد از آن در عالم ملکوت بالا رفتيم و ملائک را ديديم. در هنگام سفر آن فرد نکاتي را از جهت معرفتي به من گوشزد مي کرد. بعد از اينکه سفر تمام شد من را به مسجد گوهرشاد بازگرداند. سپس از من پرسيد مي داني اين سفر چقدر طول کشيد ؟ گفتم چقدر ؟ گفت: پنج دقيقه. اين زمان را هم براي اين گفتم که شما وحشت نکنيد، وگرنه در ملکوت زمان و ساعت وجود ندارد. از خواب بيدار شدم و زمان را نگاه کردم ديدم که همان پنج دقيقه گذشته است. مرحوم علامه تهراني مي گويد: اين دوست من سه روز و هر

ص: 106

روز به مدت چهار ساعت خواب خود را نقل مي کرد. ايشان مي فرمايد وقتي اين خواب را براي آيت الله انصاري همداني نقل کردم، فرمودند از خواب هاي بي نظير است و مشخص است که آن فرد بسيار قابل بوده است. البته سفري که براي پيامبر رخ داد که با اين خواب قابل مقايسه نيست. چرا که سفر پيامبر در بيداري رخ داده و با استعداد دريافت ايشان هماهنگ بوده است. پيامبر مطالب را به سرعت دريافت کرده و نيازي به زمان نبوده است. سفر پيامبر معجزه بوده ولي با معجزه هاي ديگر تفاوت داشته است. برخي معجزه ها به گونه اي است که ديگران هم آن را مي بينند. ولي امکان ديدن بعضي معجزه ها براي ديگران وجود ندارد. در روايات است که سفر پيامبر از نظر آسماني و زميني به اندازه ي يک سوم شب طول کشيده است. پيامبر اکرم مي فرمايند که من در اين سفر درهاي بهشت و جهنم را ديدم. در روايت است که پيامبر مي فرمايند: جبرائيل به من گفت که من مأمور هستم بهشت و جهنم را به شما نشان بدهم. وقتي درها را به من نشان داد ديدم که بهشت هشت در دارد و بر روي هرکدام چهار جمله نوشته شده است. سپس درهاي جهنم را به من نشان داد که هفت در بود. بر روي هرکدام از آنها سه جمله نوشته شده بود. همه ي اين جمله ها براي کسي که اهل عمل باشد از دنيا و آنچه که داخل آن است بهتر است. يکي از اصحاب بزرگ پيامبر اکرم فرزند پسري داشت که از

ص: 107

دنيا رفت. به قدري از اين مسئله غصه دار شد که در خانه ي خود محلي براي عبادت و مسجد قرار داد و تصميم گرفت که مدتي از مردم دور باشد. اين خبر به پيامبر رسيد. پيامبر نزد وي رفت و فرمود از طرف خداوند براي ما رهبانيت نوشته نشده است. رهبانيت امت من در جهاد في سبيل الله است. سپس پيامبر فرمودند که بهشت هشت در و جهنم هفت در دارد. تو خوشحال نمي شوي که وقتي وارد يکي از درهاي بهشت شدي پسر خود را آنجا ببيني، دست در دست تو بگذارد و شفاعت بخواهد؟ به اين دليل تعداد درهاي بهشت بيشتر است که راه هايي که انسان را به سمت بهشت مي برد بيشتر است. امام باقر (ع) درروايتي فرمود که نسبت به خدا حسن ظن داشته باشيد چون بهشت هشت در دارد. در برخي روايات نيز هفتاد و يک در براي بهشت ذکر شده است. روايتي در تفسير نورالثقلين آمده است که حضرت امير (ع) فرمودند: بهشت هفتاد و يک در دارد. از هفتاد در شيعيان و اهل بيت من وارد مي شود. يک در مربوط به ديگران است که اهل توحيد و لا اله الا الله بوده اند و با ما دشمني نداشته اند. مرحوم علامه طباطبايي در جلد چهارده بحار الانوار مي پرسند که آيا درهاي بهشت و جهنم مانند درهاي يک حياط است که همه به يک نقطه منتهي مي شود؟ يا اينکه منظور از درهاي بهشت و جهنم عوامل، اسباب و راه هاي ورود بوده و هرکدام انسان را به يک درجه و طبقه مي رساند؟ بنابراين

ص: 108

اينطور نيست که همه ي درها به يک نقطه منتهي شود بلکه هرکدام انسان را به يک طبقه و درجه انسان مي رساند. به تعبيري راه ها و عوامل اصلي ورود به بهشت هشت عدد است. عوامل و اسباب کلي ورود به جهنم نيز هفت عدد است. شايد منظور از هفت در، هفت عضوي باشد که انسان با آنها مرتکب گناه مي شود. زبان، چشم، گوش، دست، پا، شکم و شهوت. شايد هم هفت در جهنم اشاره به هفت ملکه، صفت و خصلتي است که هرکدام ريشه ي گناهان بسياري است. مثلاً شيطنت يک ورودي به يکي از طبقات جهنم است. تند خويي و عصبانيت ورودي ديگر به طبقه ي ديگري از جهنم است. شهوت راني ورودي ديگر به طبقه ي ديگري است. هرکدام از اين صفات ريشه ي گناهان زيادي است. مثلاً کسي که عصباني مزاج و تند خو است مرتکب ده ها گناه ديگر مي شود. بنابراين تعداد درها که در روايات مختلف گفته شده منافاتي با هم ندارد. مرحوم علامه طباطبايي مي فرمايند: درست است که قرآن تأکيدي به اين مسئله ندارد. تنها در يکي از آيات قرآن هفت در جهنم ذکر شده است. علامه طباطبايي مي فرمايند: در سوره ي زمر آيه ي هفتاد و دو يک نکته وجود دارد. در آن آيه مي فرمايد: کفار را دسته دسته به سمت جهنم مي آورند. زماني که کفار به جهنم رسيدند، درها را باز مي کنند. به کفار گفته مي شود که وارد درها شويد. علامه طباطبايي مي گويند که از اين سخن برمي آيد که منظور از درها، طبقه ها است.

ص: 109

اگر منظور درهاي معمولي باشد، نبايد گفت وارد درها شويد، بلکه بايد گفت از درها وارد شويد.در واقع منظور از هر در، سبب و اسبابي است که انسان را وارد يک طبقه و درجه مي کند. در بسياري از روايات به يک کار خير به عنوان يک در بهشت اشاره شده است. مثلاً در روايتي از پيامبر اکرم است که کارهاي خوب يک دري از بهشت است. اگر فردي روزه بگيرد، دستي به سر يتيم بکشد، کار فردي را راه بيندازد و غيره عاملي براي ورود به بهشت است. از پيامبر اکرم است که راست بگوييد که راست گويي، دري از بهشت است. در نهج البلاغه است که جهاد دري از درهاي بهشت است که خدا به روي اولياء و بندگان خود باز کرده است. در بهشت درها نام گذاري دارد. يک در باب الصبر است که براي صابرين است. يک در باب الشکر است براي کساني که شکر مي کنند. يک در باب البلاء است براي کساني که در دنيا بلا کشيده اند. در روايتي از امام رضا (ع) است که بهشت هشت در دارد يکي از آنها متعلق به اهل قم است. منظور از اهل قم صرفاً يک منطقه ي جغرافيايي وشهر نيست. اهل قم در روايات به عنوان يک جريان ناب اهل ولايت، اهل شريعت، اهل فقاهت، اهل دينداري، اهل عبادت و اهل علم است. در روايتي از امام صادق (ع) است که فرمودند: قم معدن شيعيان ما است. درروايتي از امام کاظم (ع) است که خوبان ولايت ما در آنجا جمع هستند. اولين منطقه اي که ولايت اهل بيت را پذيرفتند

ص: 110

قم و اطراف آن بوده است. قم به عنوان يک جريان است و هرکسي در هر کجاي که ايران زندگي کند و اين خصلت ها را داشته باشد قمي است. در روايت است که عده اي از اهل ري به خدمت امام صادق (ع) در مدينه رسيدند و گفتند که ما از اهل ري هستيم. امام فرمودند:مرحبا به برادران قمي ما خوش آمديد. آنها گفتند: ما اهل ري هستيم. امام باز فرمودند: خوش آمدند برادران قمي. براي بار سوم نيز امام همين سخنان را فرمودند. بنابراين معلوم مي شود افرادي که اين جريان و مکتب را پذيرفته اند قمي هستند. سپس حضرت فرمودند: خداي متعال حرمي در مکه دارد. پيامبرحرمي در مدينه دارد، علي ابن ابيطالب (ع) حرمي در کوفه دارد. حرم ما اهل بيت نيز در قم است. بنابراين هشت در اسباب کلي ورود به بهشت است. مثلاً کسي که صبور باشد ده ها خير از او سر مي زند. در روايت است که امام حسين (ع) دري از درهاي بهشت است. اين در بسياري از افراد رابا خدا آشنا کرده و عاملي بسيار بزرگ و با عظمت است. با توجه به اينکه محرم نزديک است، افراد مي توانند آن را به عنوان يک دوره ي اخلاق و سير و سلوک قرار بدهند. با شرکت در مراسم و عزاداري ها مي توان بسياري از آلودگي ها را سوزاند و پاک کرد.

سوال - آيا اندازه ي درهاي بهشت متفاوت است ؟

پاسخ - اصولاً اين درها معمولي نيست و يک راه است. آنگونه نيست که چون جمعيت زياد است درها را زياد

ص: 111

کرده اند. در روايت است که طول هرکدام از اين درها به اندازه ي چهارصد سال راه رفتن است. مقياس هاي عالم آخرت با مقياس هاي دنيا تفاوت دارد. بنابراين تعدد درها به دليل کثرت جمعيت نيست. اينها ورودي ها و اسبابي است که هرکدام از آنها فرد را به يک طبقه مي رساند. در برخي از روايات به اين مسئله تصريح شده که منظور از درهاي بهشت و جهنم، طبقات آن است. در روايتي از پيامبر اکرم است که بهشت هشت و جهنم هفت در دارد و برخي از اين درها بر ديگري برتر است. فردي از اميرالمومنين پرسيد که درهاي بهشت و جهنم مانند درهاي خانه است ؟ حضرت فرمودند نه. سپس هرکدام از دست هاي خود را بالاي ديگري قرار دادند. (يعني طبقه طبقه است ). مرحوم طبرسي در مجمع البيان نقل کرده است که حضرت علي (ع) در رابطه با درهاي جهنم فرمودند: درها، طبقه طبقه ها است، برخي از آنها بالاي ديگري است. بعد حضرت با دست هاي خود طبقه ها را نشان دادند. سپس فرمودند: بهشت را خدا مسطح قرار داده و درجات بهشت در عرض هم هستند. اما جهنم را طبقاتي قرار داده است. شايد به اين خاطر خدا جهنم را طبقه طبقه قرار داده که کسي بيش از حد خود عذاب نبيند. هرچقدر در جهنم پايين تر برويم عذاب شديد تر مي شود. اما در بهشت، آن فردي که در پايين ترين درجه است باز هم به تناسب خود نصيبي از درجات بالاتر دارد. سپس اميرالمومنين هرکدام از طبقات جهنم را اسم بردند. که در قرآن اسم

ص: 112

هاي آن آمده است. اولين طبقه ي جهنم که از قسمت هاي ديگر بهتر است هاويه است هرچقدر پايين تر برود سخت تر مي شود. حضرت مي فرمايند: در جهنم چاهي است که اگر سر آن برداشته شود همه ي دوزخ را شعله ور مي کند. شبي امام صادق (ع) بر سر سفره نشسته بودند و شام مي خوردند. فردي مي گويد که براي حضرت يک ظرف آبگوشت داغ آوردند. زماني که دست حضرت نزديک ظرف شد و داغي آن را حس کردند فرمودند: پناه بر خدا از آتش جهنم.A سپس حضرت فرمودند ما طاقت اين را نداريم تا چه برسد به جهنم.

سوال - در خصوص آيات 119 تا 124 سوره ي انعام توضيح بفرماييد.

پاسخ – در اين سوره خداوند مي فرمايد: از حيواني که موقع ذبح اسم خداوند بر آن برده نشده نخوريد. چرا که اين کار فسق است. شياطين به دوستان خود پيام مي فرستند تا با شما مومنين درگير شوند. اگر شما هم از شياطين اطاعت کنيد مشرک هستيد. از اين آيه برمي آيد که اگر کسي از چيزي که با خدا ارتباط ندارد بخورد، فسق بوده و فرد را آماده ي پذيرش وسوسه هاي شيطان مي کند. همانطور که خداوند متعال و ملائکه وحي و الهاماتي براي دوستان خود دارند. شياطين نيز براي دوستان خود پيغام مي فرستند. آن چيزي که فرد را آماده ي پذيرش پيام هاي شيطان مي کند، لقمه هايي است که رنگ و بوي الهي ندارد.

سوال – منظور از درهاي بهشت و جهنم چيست؟

پاسخ- مقصود از درهاي بهشت و

ص: 113

جهنم، ورودي هاي معمولي نيست بلکه اسباب ورود به بهشت و جهنم است. هرکدام از کارهايي که انسان را بهشتي و يا جهنمي مي کند، او را به يکي از درها و راه هاي بهشت و جهنم مرتبط مي کند. همه ي مباحث مربوط به بهشت و جهنم ما را براي رفتن به اين سفر ابدي آماده تر مي کند. امام سجاد(ع) در دعاي خود فرمودند: خدايا کاري کن که من به دنيا نچسبم، چشمي به عالم آخرت و سراي ابدي خود داشته باشم. جايي که زندگي اصلي ما خواهد بود. آماده ي مرگ شوم قبل از آمدن آن. مبادا در دنيايي که عوامل غفلت در آن خيلي زياد است، زمين گير شويم. آنقدر مشغول دنيا شويم که بدون آمادگي با ملک الموت مواجه شويم. افرادي که دوستان اهل بيت هستند بالاترين نور را دارند. ما بايد با پيروي از آنها نور خود را بدست بياوريم. امام صادق(ع) يک خادمي داشت که هميشه با ايشان به مسجد مي رفت و در بيرون مسجد اسب حضرت را نگه مي داشت. يک روز دم در مسجد ايستاده بود، چند نفر از اهالي خراسان آمدند. يکي از آنها به خادم گفت: حاضر هستي که من کار تو را بپذيرم؟ من تمام اموال خود را که خيلي هم زياد است به تو مي دهم. خادم گفت اجازه مي دهي که من از امام صادق بپرسم. آن فرد قبول کرد. آن غلام خدمت حضرت آمد و گفت اگر خيري خدا براي ما فراهم کرده باشد شما مانع از آن مي شويد؟ امام صادق (ع) فرمودند: خير من مانع اين کار

ص: 114

نمي شوم. غلام گفت: کسي آمده و به من گفته که تمام اموال خود را به من مي دهد تا جاي من را بگيرد. اگر اجازه بدهيد من اين کار را انجام دهم. امام صادق (ع) فرمودند: هرطور که دوست داري عمل کن. زماني که غلام شروع به رفتن کرد، امام فرمودند بازگرد، چون زياد نزد ما بوده اي مي خواهم يک نصيحتي به تو بکنم. روز قيامت زماني که لحظات سخت آن پيش مي آيد پيامبر اکرم به انوار الهي توسل مي جويد. امير المومنين به دامن پيامبر، ما اهل بيت به دامن اميرالمومنين و شيعيان ما نيز دست به دامن ما مي شوند و ما آنها را به بهشت مي بريم. حالا تو هرکاري که مي خواهي انجام بده. غلام از نزد امام بيرون آمد و به آن شخص خراساني گفت: اگر تمام دنيا را به من بدهي دست از غلامي امام صادق (ع) بر نمي دارم.

خدايا ما را براي سفر ابدي آماده کن قبل از اينکه فرا برسد.

کنيم؟ هفته پيش دختري گفتند که آقا پسري به من ابراز علافه کردند و از من چند تا عکس بي حجاب خواست و من با اينکه مي دانستم اين خلاف شرع است، استخاره کردم و خوب آمد و بعدها دچار مشکلات زيادي شدم. حالا من ماندم که چرا استخاره خوب آمد. استخاره چقدر حجيت دارد؟ توضيحات تکميلي را بفرماييد.

پاسخ: جايگاه استخاره بخوبي روشن نشده است و در نتيجه براي افرادي مشکلاتي ايجاد مي شود و تقصير را به عهده استخاره مي گذارند. اولاً ما بطور کلي دو جور استخاره داريم يک استخاره اصلاً دعاست و استخاره به معني معروف استخاره با قرآن و تسبيح نيست و اصلاً طلب خيرکردن و خير خواستن از خداست که به اين معنا، اهل بيت زياد براي کارهايشان استخاره مي کردند و اصلاً بحث شک و ترديد و سردرگمي نيست که آدم سر دو راهي باشد و نداند که چکار بايد کند. مقدمات کاري را آماده کرديد از خدا طلب خير کنيد. در روايتي از امام محمد باقر (ع) فرمود: پدر بزرگوارم امام سجاد (ع) عمره اي مي خواست برود و يا معامله اي انجام بدهد، دو رکعت نماز مي خواند بعد طلب خير از خدا مي کرد: اَسْتَخيرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ خِيَرَةً فى عافِيَةٍ. از خداوند طلب خير را با عافيت و سلامتي مي خواست و اي چه بسا اين جمله دعا را دويست بار تکرار مي کرد. در روايت از امام صادق (ع) است که اگر مي خواهيد کار مهمي را انجام بدهيد با وجودي که همه مقدمات فراهم است، دو رکعت نماز بخوانيد و بعد صدمرتبه از

ص: 116

خدا طلب خير کنيد: استخيرالله، استخيرالله و بعد با بسم الله آن کار را شروع کنيد. در روايت از امام صادق (ع) است که فرمودند هر کاري مي خواهيد کنيد، استخاره کنيد و مطمئن باشيد خدا خير براي شما قرار مي دهد، حتي اگر شما از آن کراهت داشته باشيد. اين حديث درباره استخاره نوع اول است، وگرنه جاي استخاره نوع دوم هرجايي نيست و اصلاً کثرت و عادت کردن و افراط در آن مطلوب نيست. نوع دوم استخاره که غير از اين استخاره دعا است، به معني معروف استخاره با قرآن و تسبيح است و جايي که انسان در تحير و ترديد و ي ماند و واقعاً اسباب ظاهري که در اختيار دارد از جمله فکر و انديشه خودش و يا مشورت گرفتن از ديگران جواب نمي دهد و با اين وجود سر دو راهي مانده و دستوري از شرع هم که الزاماً حرام و يا واجب است، نيامده است، استخاره با قرآن و تسبيح کند که بعضي مراجع استخاره با تسبيح را از نظر سند روايي قوي تر مي دانند و بعضي فرق بين قرآن و تسبيح نمي دانند و اولويتي ندارد. البته با قرآن کسي مي تواند استخاره کند که بتواند بفهمد و خوب و بد بودن مطلب و عمل را در بياورد، وگرنه رجوع به کسي کند که فهم قرآن داشته باشد. استخاره کار هر کس نيست جايي که آيت الله شيخ عبدالکريم حائري يزدي موسس حوزه علميه قو مي فرمود من آيه يسبح لله ما في السموات و الارض را نمي دانم خوب است يا بد. به کساني که عالم

ص: 117

دينند و آشنا به مفاهيم و معارف قرآن هستند رجوع کنيد، وگرنه با تسبيح استخاره کنيد. سه بار صلوات بفرستد و دعاي استخيرالله را سه بار بگويد و بعد يک بخشي از تسبيح را بگيرد و بعد دوتا دوتا بشمارد، اگر آخر آن دوتا آمد بد است و اگر فرد آمد به فرديت خدا براي اينکه در ذهن بماند، خوب است. جاي استخاره بايد باشد و افراط نبايد کرد. بايد از عقل و مشورت استفاده کرد و بعد استخاره کرد و اگر اين موارد را رعايت نکرد و استخاره کرد، بد يا خوب هيچ اعتباري ندارد. خانمي که اين سوال را کرده است خودش مي داند اين کار او خلاف شرع است و اصلاً جاي استخاره نبوده است. مطلب ديگر اين است که استخاره الزام آور نيست يعني اينچنين نيست که اگر خوب آمد واجب باشد من انجام بدهم و جزء ادله شرعي مثل يک آيه قرآن و يک روايت نيست و اگر بد بيايد حرام باشد و ترک آن عمل گناه داشته باشد، منتها احترام به استخاره اين را اقتضا مي کند که از جهت اخلاقي به قرآن يا تسبيح پناه برديد، تسليم باشيد. اگر مجبور شد جايي بر خلاف استخاره عمل کند يک صدقه اي بدهد و مقدراتي عوض شود.

سوال: بعضي ها براي کاري چند بار استخاره مي کنند و آنقدر استخاره مي کنند تا خوب بيايد، اين چطور است؟

پاسخ: اين هم يکي از موارد اشتباه در بحث استخاره است، اصلاً تکرار در استخاره در جايي که هنوز موضوع عوض نشده است. من يک بار از قرآن الهي سوال کردم اين

ص: 118

خوب است يا بد؟ گفت خوب است، تا وقتي آن موضوع است مثلاً من براي يک معامله و يا سفر استخاره کردم و تا موضوع سفر عوض نشده است، حکم استخاره همان اولي است، لدا تکرارها هيچ اعتباري ندارند و بايد به آن اولي عمل کنند. با تکرار استخاره خودشان را بيشتر در تحير مي کند و قرار بود از حيرت در بيايند. قرآن که صفحه سفيد ندارد، خوب و يا بد مي آيد و حتي اگر شما در غير موردش استخاره بگيريد، يک چيزي مي آيد و اين به معناي اين نيست که جواب شماست و مال شماست و شما بي جا زديد و اگر مي خواهيد به آن اولي عمل کنيد.

سوال: من و همسرم هر دو براي ازدواج استخاره کرديم و اتفاقاً هر دو استخاره بد آمد، اما به علت علاقه اي که به هم داشتيم، با هم ازدواج کرديم، وليکن الان زندگي ما در کشمکش است و شوهرم مي گويد ما بايد به استخاره عمل مي کرديم و با هم وصلت نمي کرديم و الان بايد از هم جدا شويم. آيا براي ما راهي به جزء طلاق وجود ندارد؟

پاسخ: اگر واقعاً استخاره گرفتن براي اينها جا داشته يعني تحقيقاشان را در مورد همديگر براي شناخت هم انجام دادند و مشورتشان را کردند و دوباره در تحير بودند و استخاره کردند و اقتضاء مي کرد براي احترام به قرآن، مخالفت به آن نمي کردند و اگر مي خواستند انجام بدهند، صدقه مي دادند. به هر حال الان شرايط خودشان را دارند و بايد ببينند مي توانند با هم سازگار باشند، طبيعتاً

ص: 119

ادامه بدهند و به خاطر آن استخاره بر خودشان الزامي براي جدا شدن و طلاق نبينند. عرض کرديم که استخارره الزام آور که نيست که حالا بودن با همديگر حرام باشد. حالا که ازدواج کرديد به سمت سازش و ايجاد تفاهم حرکت کنيد و اگر آن تفاهم و سازش که لازمه زندگي است با هم نداريد، دوباره نه به خاطر استخاره، جدا شويد. محل استخاره گذشته و انجان نشده و نبايد براي استخاره، دوباره يک اشتباه ديگري کنيد، بلکه دنبال راهکار جديد باشند که توصيه به تفاهم مي شود و اگر نه طلاق.

گاهي استخاره هايي که از ما مي کنند براي پيشگويي و آينده خواني است و اينهم يکي از اشتباهات است. مثلاً فرد قصد دارد معامله و يا امتحاني را انجام بدهد و شک هم ندارد و يا انجام داده و مي خواهيد ببيند قبول مي شود يا نه؟ گاهي در روايت داريم که با قرآن فال نزنيد. گاهي بالاي قرآن خوب و بد نوشته شده است، اين براي مواقعي است که فرد به کسي دسترسي ندارد که او قرآن را بفهمد، مي تواند به همان اعتماد کند، وگرنه اگر فرد عالمي باشد ديگر لازم نيست به آن خوب و بد توجه شود. نکته آخر اينکه خوب و بدي که در استخاره مي آيدالزاماً به اين معني نيست که آن مقصودي که شما از عملتان داريد انجام مي شود يا نمي شود. مثلاً من مي خواهم مسافرت بروم و قصد ديدن يک اقوام را دارم، ولي شک دارم که بروم، استخاره مي کنم خوب مي آيد، معناي خوب اين نيست که تو مي

ص: 120

تواني به مقصودت مي رسي و يا بد آمد تو به مقصودت نمي رسي، بلکه به اين معني است که آن اتفاق مي افتد خير است و خير الزاماً آن مقصود تو نيست و اگر بد مي آيد يک شري به تو مي رسد ولي شر الزاماً اين نيست که تو به مقصودت نمي رسي. کسي خومت امام صادق (ع) رسيده بود گفت آقا يک استخاره اي براي من بکنيد. حضرت استخاره کردند فرمودند: بد است. يک مدت گذشت و آن فرد خدمت آقا آمد و گفت اين چطور بد بود آن سفري که رفتم خيلي هم خوب بود و معامله سودآوري هم بود و به مقصودم هم رسيدم. حضرت فرمود: در آن مسافرت يک نمازت قضا نشد؟ گفت: چرا. فرمود: بديش همين است، شما هر چي هم سود ببريد جاي آن نماز فوت شده را نمي گيرد.

سوال: در جلسه گذشته اشاره کرديد که فقر باعث تضعيف دين مي شود، البته اين مجوز اين نيست که اگر ما فقير شديم بي دين باشيم، اما نکته اينجاست که اگر کسي در معرض فقر قرار گرفته شده باشد و با وجود فقر و مشکلاتي که همه ما از آن مطلع هستيم دين خودش را حفظ کند و به هيچ قيمتي دين خودش را نفروشد آيا دين ما يک نگاه ويژه اي به اين شخص مي کند و يک امتياز ويژه به اين شخص قائل است و به عبارت ديگر اگر کسي در فقر و تنگدستي دين خودش را حفظ کند فرق مي کند با آدمي که در آسايش و نعمت قرار گرفته و دين خودش

ص: 121

را حفظ مي کند و يا نه هيچ فرقي نمي کنند؟

پاسخ: ما رواياتي داريم که اگر فقرايي که از اين امتحان سربلند بيرون بيايند و مقاومت ديني آنها درهم نشکند و بتوانند صبورانه اين بار بلا را تحمل کنند، ارزششان نسبت به کساني که در راحتي و عافيت بودند، البته آنها هم امتحان دارند، ولي به فرض اينکه آنها هم سربلند بيرون بيايند، ارزش آن فقرا از اغنياء فاصله بسيار زياد و باور نکردني است. چند تا روايت عرض کنم. يک روايت است که پيغمبر (ص) فرمود: فقر نزد مردم ممکن است عيب و عار باشد، اما در روز قيامت در نزد خدا زينتي است، البته آن فقري که صبورانه تحمل شده باشد و فرد را به لغزش نکشانده باشد و از پس اين امتحان بتواند بيرون بيايد. بعد پيغمبر (ص) فرمود: فقرا پادشاهان بهشتند و آنجا قدرت و دولتي دارند و شما از اينجا دستي از فقرا براي خودتان پيدا کنيد و از اينجا يک جا پا از فقرا براي خودتان دست و پا کنيد و ارتباط برقرار کنيد پون انها آنجا پادشاهي مي کنند و در روايت است که فقرا 500 سال جلوتر از اغنياء به بهشت مي روند چون فقرا براي محاسبه چيزي ندارند و خدا براي مال حلال اغنياء حساب مي کند. حضرت سليمان آخرين پيامبري است که وارد بهشت مي شود چون ثروت و مکنت او بسيار زياد بود. از امام صادق (ع) و پيغمبر (ص) رسيده که حضرت سليمان چهل سال ديرتر از انبياء ديگر به بهشت مي رود و فقرا اول از همه مي روند و

ص: 122

در روايتي از پيغمبر (ص) است که همه مشتاق بهشتند و بهشت مشتاق فقراست. در يک روايت از امام صادق (ع) است که فوق العاده است، فرمودند فقر مثل شهادت از گنجهايي است که در خزانه هاي خودش نگهداشته و به هر که بخواهد مي دهد. در روايتي از پيغمبر (ص) است که اين کيميا را به انبياء و يا به مومني که کرامتي پيش خدا دارد، مي دهد. در يک روايت فوق العاده که مايه تحير است و هم در اصول کافي و هم در بحارالانوار است که خداوند در روز قيامت از فقرا عذرخواهي مي کند. خداوند متعال در روز قيامت به مومنين فقير نگاه مي کند و گو اينکه مي خواهد عذرخواهي کند و خيال نکنيد که شما را در دنيا فقير کردم به خاطر اينکه شما را حقير مي دانستم به عزت و جلالم از اينکه از چشم افتاده بوديد فقير نکردم، بلکه به شما کيميا دادم که به منزله شهادت است، حالا امروز (قيامت) رفتار مرا با خود مي بيني. بعد خداوند متعال آنچنان به آنها لطف مي کند که فقرا مي گويند با اين عِوضي که خدا به ما داد، ديگر چه زيان که آنها را در دنيا از ما گرفته بود. فقرا چه کسي هستند؟ ما فکر مي کنيم که فقير کسي است که به حدي برسد که درخواست کند، در حاليکه فقير آن کسي است که خرج سال زندگي اش را در حدي که بتواند زيارت برود، پوشش مناسب داشته باشد و مرکب داشته باشد و حتي اگر خدمتکار براي کارش نياز داشته باشد و ضروري زندگي

ص: 123

اش باشد، نداشته باشد و کمتر از اين فقير است و لذا در روايات ما اشاره شده است که اگر شما مي خواهيد به فقرا برسيد، اينطور نباشد که از سر ترحم يک چيز کوچکي به او بدهيد، اين که فقرش را برطرف نمي کند و آنها را به حد غني نمي رساند، اين يک مسکن است و آنچيزي که در روايات توصيه شده است اين است که آنقدر به فقير بدهد که به غنا برسد و در بعضي روايات اين غنا را تعريف مي کنند که فرد پوشش داشته باشد، حج برود و عمره اي انجام بدهد يعني در حد کفاف يعني آن زندگي که در حد رفاه نسبي باشد، نه اينکه خاک نشين باشد و اگر پايين تر از اين باشد فقير است و ديگران بايد او را به اين حد برسانند. گاهي طرف يک ماشين و يک خانه نقلي دارد، منتها دخل و خرجش به هم نمي خواند و آنهايي که مي خواهند کمک کنند مي گويند خانه اش را بفروش، مستاجر شود. اين اشتباه است، ما در دين جايي نداريم که توصيه شده باشد کسي که خانه داشته باشد، غني است و بايد خانه اش را هم بفروشد و خرج اوليه زندگي اش را کند. البته فقير دو نوع است يک نوع فقير به حدي مي رسد که به حد سوال مي رسد که به آن سائل مي گويند و يک نوع فقر پنهان است و صورت خودش را با سيلي سرخ مي کند و اينها در اولويت هستند که به حد سوال نرسند. ما در نگاههاي ديني خودمان داريم آن

ص: 124

کساني که غني و ثروتمند هستند، اموال و حق فقرا در اموال اينها هست. اين خيلي نگاه عجيبي است. در قرآن و در نهج البلاغه اين مسئله ذکر شده است. در سوره زاريات و معارج داريم که در اموال اغنياء حقي معلوم براي فقرا و سائلين است. امام صادق (ع) فرمود: هيچکس گرسنه و برهنه نماند، مگر آنکه ثروتمندان آن وظيفه اشان را انجام ندادند و بايد از سر وظيفه و نه از سر ترحم و منت گذاري اموالشان را بدهند. نگاه دين، نگاه ترحم آميز به فقرا نيست و نگاهي است که بايد از سر وظيفه به او بدهند. اول طلبگي در قم ما با لبخند رد مي شديم، يکي بود که از مردم درخواست مي کرد و تکدي گري مي کرد و با پرخاش مي گفت حق مرا بدهيد. حالا ما مي بينيم واقعاً فقير حقي دارد. اگر خمس و زکات ندهد سرقت و غصب از مال فقرا است. حتي از بعضي روايات بر مي آيد که فقط خمس و زکات نيست و حتي تا آنچيزي است که فقرا را غني کند، حداقل آن فقرايي که مي شناسيم. اگر ما حق او را نمي دهيم و توانمنديم، اين به گونه اي است که غصب کرديم. تعبير روايت اين است که اغنياء توشه فقرا را سرقت کردند. اميرالمومنين (ع) در نهج البلاغه دارد که خدا واجب کرده است. ما اينها را توصيه اخلاقي مي دانيم، در حاليکه اگر کسي به اينها عمل نکند در مسلماني اش کم دارد. طلبه اي نزد آخوند کاشي آمد که از عرفاي اصفهان بود، گفت سلام عليکم. ايشان جواب

ص: 125

دادند: سلام عليکم اي فاسق. او گفت: آقا يعني چي؟ مرحوم کاشي گفت: در همسايگي تو ديشب کسي بود که گرسنه سر بر بالين گذاشت و تو بي خبر بودي. گفت: والله نمي دانستم. گفت: نمي دانستي گفتم يا فاسق، اشکال من اين است که چرا نمي دانستي و بايد مي رفتي و پيدا مي کردي و اگر مي دانستي و عمل نمي کردي، مي گفتم سلام عليکم يا کافر. پس کسي که مي داند و بخل مي ورزد و عمل نمي کند دچار کفر عملي نه کفر اعتقادي شده است.

سوال: شايد ما در زندگي خيلي مشکل نداشته باشيم و کساني را مي شناسند که به نان معتاجند. نکته اي که شما گفتيد که بايد آنقدر کمک کنيد تا آنها غني شوند، آيا اين شائبه پيش نمي آيد که حالا که من نمي توانم اينها را غني کنيم پس اصلاً کمک نکنم؟

پاسخ: بله هر کس در وسع خودش بايد کمک کند و اينچيزي که ما عرض کرديم که تا حدي کمک کند که غني کند، در حد آن توانمندان و اغنياء جامعه است که گاهي خرجهاي اضافه دارند. من شنيدم که در يکي از شهرها فردي که به ظاهر متدين هم بود، 500 ميليون هزينه جهيزيه و ازدواج دخترش شده است. اين شخص مي تواند 100 تا جوان را با جهيزيه و زندگي اشان راه بياندازد. اين چه اسلامي است. نه اقشار متوسط جامعه که خودشان هم اگر قناعت نکنند چه بسا جزء فقرا باشند.

روايتي از امام رضا (ع) است که فرمود هرکس با مسلمان فقير روبرو شود و به او سلامي

ص: 126

متفاوت با سلامي که به ثروتمند مي کند، داشته باشد، روز قيامت خداوند را در حاليکه خداوند خشمگين از او است، ملاقات مي کند.

سوال: چه وظايفي متدينين در قبال فقرا دارند؟ من نوعي با حد بضاعتي که دارم چقدر مي توانم در رفع فقر کساني که در اطراف ما هستند و مي شناسيم موثر باشيم.

پاسخ: ديدي که معارف ديني ما در قبال همه و بخصوص فقرا دارد، عجيب است. آن ديد معروف که همه مي دانيم که دنيا دار امتحان است و ما بايد به فقير به عنوان ماموري که براي امتحان الهي به سمت ما مي آيد، نگاه کنيم. اگر ما او را رد کنيم و يا منت بگذارم و يا تحقير کنم، در واقع خودم در امتحان رد شدم. اگر اخلاص در کار باشد اين مسائل هم پيش نمي آيد. وقتي مواجه با فقير را مواجه با خدا بدانيد، کاري به شخص او نداري و او دست خداست که بطرف شما مي آيد و از شما امتحان مي گيرد. لذا امامان ما وقتي به فقير چيزي مي دادند، دستشان را مي بوسيدند چون مي گفتند در دست خدا قرار گرفته است، حتي توصيه مي کنند که دست خود را بالاي دست فقر قرار ندهيد و زير دست فقير قرار دهيد که او بيايد بردارد. اما يک ديدفوق العاده اي که دين براي ما ايجاد مي کند، در جامعه مومنين ارتباطي که مومنين با همديگر دارند، با آن چيزي که آنها را به هم پيوند مي دهد، آن محبت و ولايت خداوند و اولياي خداست که شعبه اي از آن در

ص: 127

همه است. وقتي شما فقيري را مي بينيد، جلوه اي از امامت را در آن مي بيني مثل يک نخ تسبيح که در تمام دانه ها رفته و آن چيزي که ما را پيوند مي دهد، ولايت است. پس اگر فقيري به سمت تو مي آيد، اگر او را احترام کردي و راه انداختي، به ولايتي که در او است، احترام کردي و اگر به او بي احترامي کردي، در واقع به ولايتي که در اوست، بي احترامي کردي. در روايت ماست که کمک به کساني که در جامعه ايماني کمک بخواهند، اگر انجام دادي، ولايت تو به ما محکم است. امام صادق (ع) به محمد بن خونعيس فرمود: اگر برادر ديني ات آمد و حق او را رعايت نکردي، به همان مقدار که رعايت و احترام نکردي، ولايت خودت با خدا و حق را قطع کردي و اگر اعتنا کردي و اهميت دادي، ولايت خودت را با ما محکم کردي. چرا اهل بيت اين را به ما ياد دادند؟ چون به قضيه به صورت ولايي نگاه کنيد که فقرا جلوه اي از ولي خدا در اوست و احترام بگذاريد تا اخلاق ولي محوري در جامعه مومنين تمرين شود، تا براي آمدن ولي الله و ظهور آماده شود چون وقتي من به شما احترام مي گذارم به خاطر ولي خدا به شما نوعي کمک مي کنند، وقتي خود ولي خدا بيايد قطعاً به او احترام مي گذارند. اگر نگاهمان به هم سرد باشد و هر کس به فکر خودش باشد و نگاه فردگرايانه و بخيلانه داشته باشد اين جامعه خيلي فاصله دارد.

سوال: اغنياء خيلي

ص: 128

ها پولهاي کلاني خرج مي کنند که شايد خيلي ضروري نباشد و گفتمان با اينها متفاوت از کساني است که بضاعت نسبي دارند، شايد ما خيلي از سفرهايي مي رويم و چيزهايي مي خريم که ضروري نباشد. ما چقدر مي توانيم کمک کنيم و چه وظيفه اي به دوش ماست؟

پاسخ: اگر اين نگاه را داشته باشيم، او نيازمند به من نيست بلکه من نيازمند به او هستم، لذا هر مقداري که در توانم است، کمک کنم. گاهي ما خرجهاي اضافه داريم و اي چه بسا فرد پشت سر هم به زيارت مي رود. يک نفر است که اگر تو کمک کني مي تواند يک بار به زيارت برود و تقويت دينش مي شود. ما در حد وسع خودمان کمک کنيم. اگر همه را نمي توانيم يک بخشي که مي توانيم انجام دهيم و خودمان را در مسير آن کساني که ولايتشان را با اين کار تقويت مي کنند، قرار بدهيم.

سوال: يک بار ديگر ذکر استخاره را بگوييد؟

پاسخ: ساده آن استخيروالله است يعني خدايا از تو خير مي خواهم و ادامه آن که در کلام ائمه است اَسْتَخيرُ اللَّهَ بِرَحْمَتِهِ خِيَرَةً فى عافِيَةٍ يعني از رحمت و لطف خداوند خير همراه با عافيت و سلامتي مي خواهيم. که براي طلب خير کردن دو رکعت نماز بخواند و صد مرتبه اين ذکر را بگويد.

اللهم اغني کل فقير اللهم اشبع کل جائع اللهم اشف کل مريض

با فاصله ات سنجيدند، تو بيايي همه ساعت ها و ثانيه ها از همين روز همين لحظه همين دم عيدند.

سوال: عوامل تضعيف دين دو دسته دروني و بيروني هستند و در دسته عوامل دروني به بحث هوا و هوس، دنيازدگي و فهم سطحي از دين اشاره کرديد و يک عاملي که هم دروني و هم بيروني است، فقر است. يک وقت فقر انسان ناشي از اتفاقاتي است که در جامعه رُخ مي دهد و بخشي از آن به حکومت و جامعه برمي گردد و دست ما نيست مثل سيل و زلزله و حوادث غير مترقبه و يک بخش آن به خود ما برمي گردد که چگونه زندگي امان را مديريت کنيم و چه کار کنيم که زندگي امان برکت پيدا کند و يا کارهايي را مرتکب مي شويم که باعث بي برکتي زندگي مي شود. گاهي کارهايي را حتي به صورت ناخواسته مرتکب مي شويم که اين کارها منجر به بي برکتي زندگي ما مي شود و اين رزق و روزي ما را کاهش مي دهد. به اين عوامل اشاره کنيد؟

پاسخ: در روايات ما موارد متعددي داريم که اشاره شده بعضي امور باعث افزايش رزق وروزي مي شود و بعضي امور باعث کاهش و بي برکتي رزق و روزي آدم مي شود. اصلاً رزق يعني چه؟ چون ما تا کلمه رزق را مي شنويم ذهن ما سراغ ثروت و امور مادي زندگي مي رود، در حاليکه روايات را وقتي مي بينيم رزق معناي بسيار وسيعي دارد. همه نعمت ها و همه داشتهاي آدم چه اکتسابي و چه غيراکتسابي که خداوند متعال

ص: 130

مي دهد، رزق است. زيبايي و کمالات و استعدادهايي مثل ذهن و حافظه قوي که خدا به آدم مي دهد، همه رزق است. علم، عقل و ولايت رزق است. شايد فردي از نظر اين موارد پر رزق باشد، ولي از نظر مادي دستش خالي باشد و اين به چشم نمي آيد. يک کسي خدمت اميرالمومنين (ع) آمد سوال کرد چرا عقلها؟ به تجربه معمولاً اينها از فقرا هستند. عالمان و انديشمندان بزرگ در طول تاريخ نوعاً فقير متوسط بودند. فرمود چون خداوند بزرگ قبل از آن که به آنها رزق (ثروت) بدهد يک رزق بزرگتر به آنها داده است، عقل و علم. آن روايت زيبا که شما جلسات قبل خوانديد که کسي خدمت امام صادق (ع) رسيد و گفت من فقيرم. امام گفت فقير نيستي چند بار اين را گفت و اين جواب را شنيد. گفت فقيرم من نان شب ندارم براي زن و بچه ام ببرم. حضرت فرمود از شما يک سوال مي کنم حاضري تمام ثروت دنيا را به تو بدهند ولايت و محبت ما را از تو بگيرند. گفت: نه آقا. فرمود تو فقير نيستي ثروتي داري که با تمام ثروت عالم عوض نمي کني و قدرش را بدان و بالاترين نعمت است. در قرآن که نعيم اسم برده شده ثم لتسئلن يومئذ عن النعيم (سوره تکاثر-آيه 8). نعيم اين نعمت هستي همين محبت به ولايت خدا و اولياي خداست. بنابر اين رزق معني وسيع دارد و فقط او را در يک مصداق مادي نبينيم. وقتي مي گوييم عوامل برکت رزق، همه اين امور مي تواند وسعت پيدا کند و عوامل کاهش

ص: 131

رزق همه اين عوامل مي تواند کاهش پيدا بکند. اين خيلي مهم است که دنبال عوامل برکت و بي برکتي برويم. بعضي آنچنان بضاعت مالي نداشته باشند، ولي خداوند به آنها چشم و دل سير داده است و اين ماديات به چشمشان نمي آيد و انگار همه چيز دارند. خود اين استغناء، عزت و قناعت جزء سرمايه ها و رزقشان است که چه بسا از آن رزق مادي بالاتر است و باعث مي شود خوش و راحت زندگي کند و اي چه بسا ثروتمندي که ثروت مادي دارد ولي خوش و راحت نيست و گرفتار است و فکرش هميشه مشغول است و از زندگي لذت نمي برد. برکت يک معنايي است که خير و گشايش در زندگي بيايد و گره در کارها نيافتد. روال زندگي طوري باشد که در مسير رشد شما به موانعي برخورد نکنيد که پشت آن بمانيد. برکت رزق و افزايش رزق را به اينصورت ببينيم. انشاءالله خدا يک چشم بينا به ما بدهد که اين رزقها را ببينيم. البته خود اين لطافت روحي مي خواهد که انسان بتواند اين چيزهايي که خدا به او داده بتواند ببيند و اگر اين را نبيند و يک چيز کوچک نداشته باشد ناشکري مي کند و مي گويد خدايا ما را اصلاً نگاه نکردي و هيچ چيز به ما ندادي. اي چه بسا همين ناشکري باعث کاهش برکت شود. برعکس اگر آدم ببيند و شکرگذار باشد: لئن شکرتم لازيدنکم (سوره ابراهيم-آيه 7) اين باعث افزايش برکت و رزق و رشد فرد مي شود. يکي از عوامل کاهش رزق و بي برکتي اين است که توکل

ص: 132

به خدا را تبديل به اين کند که چشمش به دست اين و آن باشد و تماماً تکيه اش را به اين و آن قرار دهد. اين به من داد توانستم زندگي ام را اداره کنم و اگر اين به من نداد ديگر ساقط هستم. حافظ توصيه اي مي کند: بر در شاهي گدايي نکته اي در کار کرد، بر سر هر خان که بنشستم خدا رزاق بود. يک فقيري در خانه ثروتمندي رفت و يک نکته و درسي داد و گفت درست است که جلوي خانه ثروتمندي نشستم، ولي چشمم به دست او نيست و رزاق من کس ديگري است. اگر کسي به اين توصيه نگاه نکرد و رزاق را او ديد، طبيعي است که توجه به خداوند کم مي شود گره هاي در زندگي اش وارد مي شود و گشايش از زندگي او خواهد رفت. پروردگار عالم است که سنتها و فرمولهايي در عالم دارد که اصلي ترين و مهمترين آن اين است که تو با خدا باشي. و هو حسب. خدا مدير عالم و سوار بر کار است. اگر تکيه گاهت خدا باشد تو را به گشايش هاي زندگي مي رساند و در نمي مانيد. خدا در قرآن وعده اي داده است: و من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لايحتسب (سوره طلاق-آيات 2و3): از آنجا که گمانت نمي رسد من رزقت را به تو مي رسانم. گاهي بعضي آدمها مي ترسند. شاگردان علامه طباطبايي خدمت ايشان رفتند و گفتند ما مي خواهيم به حج مشرف شويم يک نصيحتي عنايت کنيد. علامه مي فرمايند خدا در قران مي فرمايد:

ص: 133

فاذکروني اذکرکم (سوره بقره-آيه 152): ياد من باشيد تا من ياد شما باشم، مي دانيد يعني چه؟ يعني اگر شما ياد من باشيد مني که غني مطلق و همه کاره عالم هستم و مني که مهربان هستم و هيچ بخلي و عجزي در من نيست، من پشت سر شما هستم، ديگر از چي مي ترسيد. اگر آدم اينجوري خدا را توکل کند. ابوذر را داشتند از مدينه تبعيد مي کردند و گفتند تنها بايد از شهر بيرون بروي. وقتي از مدينه بيرون مي رفت، اميرالمومنين (ع) و امام حسن و حسين (ع) به بدرقه اش آمدند و هر کدام يک جمله اي به او توصيه کردند. ابوذر هم گفت: يا اميرالمومنين اگر مرا جايي بفرستند که وقتي بالا سرم را نگاه مي کنم يک تکه ابر نيست که دلم خوش باشد که اسباب آبم فراهم است و زير پايم را وقتي نگاه مي کنم سرتاسر مس است که دلم خوش نيست گه گندمي برويد و نانم فراهم شود يعني مرا جايي بفرستند که اسباب آب و نان فراهم نيست، ذره اي نگران نيستم که رزقم از کجا مي آيد چون خدا کوير همان خداي چشمه هاست. همان خدايي سر چشمه به من آب مي دهد در کوير هم به من آب مي دهد. خدا در همه جا رزاق است. رزق کافر را مي دهد و رزق توي مسلمان را نمي دهد، بنابراين بايد به خدا تکيه کرد. پس نکته اول به نگاه ما برمي گردد و اينکه بلد نيستيم توکل کنيم و مهم اين است که نترسيم و با خدا معامله کند. گرت هواست که

ص: 134

معشوق نگسلد پيمان، نگه دار سر رشته تا نگه دارد (حافظ): تو سر رشته بندگي ات را نگه داشته باش و نترس، خدا سر رشته خدايش را بلد است و اگر يک جاهايي چالي در زندگي ايجاد شد، بالاخره عالم دنيا است و جاي امتحان بندگي است و اگر قرار باشد در اينجا فقط راحتي ها باشد که توقع بهشت داشتن از دنيا است.

سوال: بعضي از جوانان که در آستانه ازدواج هستند و يا کساني که ازدواجشان دير شده، وقتي به آنها مي گويند برو ازدواج کن. مي ترسند و واقعاً اين ترس در چهره آنها مشخص است و حتي به زبان مي آورند.

پاسخ: در مورد ازدواج خداوند متعال در قرآن به صورت خصوصي وعده فضل خودش را داده است: ان يکونوا فقراء يغنهم الله من فضله (سوره نور-آيه 32). بنابر اين نبايد ترسيد و بايد اعتماد و تکيه کرد. اگر کسي اينکار را بکند برکت در زندگي اش مي آيد و اگر چشمش به دست اين و آن باشد کم کم به صورت بي برکتي در زندگي اش وارد مي شود. يک شخصي نزد پيغمبر (ص) آمد و به توصيه زنش گفت: يا رسول الله من معتاجم. فرمود: اگر کسي چيزي از ما بخواهد به او مي دهيم، اما اگر از خدا بخواهد و اين طرف و آن طرف اظهار نکند، خدا او را بي نياز مي کند. اين شخص برگشت. زنش گفت: پيغمبر بشر است، نياز ما را نمي داند، دوباره برو بگو. براي بار دوم و سوم اين عمل تکرار شد و پيغمبر همان حرف را تکرار کرد.

ص: 135

اين فرد تکاني خورد و کلنکي از کسي عاريه گرفت و هيزمي کَند و فروخت و در آمدي بدست آورد. بتدريج اين درآمد زياد شد و کم کم لوازم کار را خودش تهيه کرد و صاحب آن زندگي مناسبي که زندگي اش بچرخد، شد. براي تشکر خدمت پيغمبر (ص) آمد ما گفتيم اگر کسي پيش ما بيايد کمکش مي کنيم، ولي اگر از خدا بخواهد بي نيازش مي کند. اين همان نکته اي است که باعث افزودن رزق و روزي مي شود. يک نکته ديگري که اهميت دارد که باعث بي برکتي در زندگي مي شود بحث استخفاف نماز است و اين را در روايات داريم که بسيار باعث بي برکتي مي شود. استخفاف نماز يعني نماز را کوچک شمردن. نه ترک نماز حتي اگر بي اعتنا به نماز باشد و از سر و ته نماز بزند و وقت نماز را خيلي رعايت نمي کند و وقتي نماز مي خواند به سرعت مي خواند و به تعبير بعضي روايات رکوع و سجود او مانند نوک زدن به زمين است. ما اين را بايد بپذيريم که نماز مهره کليدي دين ماست و کليدي است که با آن بسياري از قفلهاي زندگي ما، روحي و جسمي و مادي و معنوي و دنيايي و آخرتي باز مي شود. کسي خدمت پيغمبر (ص) آمد. گفت يا رسول الله فلان جواني است در يک روايت است که اهل خلاف و چشم چران است و در يک روايت ديگر است که جوان سارق است. پيغمبر (ص) فرمود: نماز هم مي خواند گفتند: بله نماز هم مي خواند. پيغمبر (ص) فرمود: اگر

ص: 136

نماز مي خواند همان نماز درستش مي کند. ان الصلاة تنهي عن الفحشاء والمنكر (سوره عنکبوت-آيه 45) يعني از رذايل دورش مي کند. اگر انسان به نماز جدي تر بپردازدف مهره کليدي دين است. حضرت زهرا (س) از پيغمبر (ص) سوال کرد: يا رسول الله اگر کسي نمازش را بي اهميت بشمارد در زندگي دنيايي و آخرت چه عواقب و آثاري دارد؟ پيغمبر (ص) حدود 16-15 آثار شمردند که يکي همين بود که خداوند برکت را از عمر و رزقش مي برد. آقايي با دوستش به مسجد رفت و تا نماز تمام شد بلند شد، دوستش گفتک چرا اينقدر سريع، بشين يک دعايي کن، حيف است که آدم نماز بخواند دعا و تعقيبات نداشته باشد، اصلاً خود تسبيحات حضرت زهرا (س) و تعقيبات بعد از نماز يکي از عوامل وسعت رزق است. آن شخص گفت: مثل اينکه دلت خيلي خوش است، گرفتاري تداري، مگر گرفتاري و چک و سفته مي گذارد ما اينکارها را بکنيم. اتفاقاً چون اينکارها را نکرده، گرفتاريش زياد شده است و چون از نماز کم گذاشته است، از زندگيش کم گذاشته مي شود. بارها گفتيم عالم فرمول دارد. فرمول عالم براي برکت مندشدن اين است که آدم در مقابل خدا و حق خضوع داشته باشد. کسي که خضوع ندارد به هر مقدار که خضوع نداشته باشد، زمين و زمان عليه او لگدپراني مي کنند. لذا شما حتماً شنيده ايد که در زمان امام زمان (ع) در زمان ظهور آسمان و زمين برکات خودش را بدون ضرر مي دهد يعني اگر باران مي فرستد تبديل به سيل نمي شود. پس در آن

ص: 137

زمان زمين و آسمان رام هستند چون بشر در آن زمان عبد و بنده و رام و تسليم خداوند است. همه عالم تسليم او هستند و برکات را در اختيارش مي گذارند. اما اگر لگدپراني کنيم بي برکتي ها را در عالم مي بينيم. در روايت امام رضا (ع) است که هر گناه جديدي براي شما بيماري جديدي مي آورد.، قفلها و گره ها بيشتر مي شود. اينکه شنيديد که خيانت، قطع رحم و دروغ گفتن باعث بي برکتي مي شود. همه اينها از باب تسيلم حق نبودن و آشتي نبودن با پروردگار عالم است. اگر ما تسليم خداوند باشيم زندگيما پربرکت و خير مي شود. اين وعده قرآن است: ولوان اهل القري امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم برکات من السماء و الارض (سوره اعراف-آيه 96): اگر مردم مومن و متقي باشند برکات از زمين و آسمان براي آنها مي بارد.

سوال: کساني هستند که به نمازشان توجه نمي کنند و سبک مي شمرند و عادتشان شده است، ولي در ايام ماه مبارک رمضان نمازشان را جدي مي گيرند. اينها در بقيه سال تکليفشان چيست؟ چکار کنند که بتوانند ادامه دهند؟

پاسخ: البته جاي شکر دارد که همين ماه مبارک رمضان يک ماه ويژه الهي است، احترام مي کنند و به خاطر همين احترام نماز و روزه را بجا مي آورند. اما ما اگر بخواهيم آثار نماز و روزه را ببينيم، نبايد اينکار را انجام بدهيم. مقصود اين است که آن يازده ماه ديگر را اضافه کنيد و نماز بخوانيد. احترام به خداوند براي هميشه است و همه ماه ها ماه خداست و

ص: 138

همه عالم براي خداست. خضوع و تسليم در برابر خداوند در يک زمان و مقطع خاص ندارد و مهمترين نماد خضوع در مقابل خدا و تسليم و شکرگذاري نماز است که مهره کليدي دين است. ما که اين شکرگذاري را براي يک ماه شروع کرديم يازده ماه ديگر را هم ادامه دهيم. مطمئناً آثاري که در زندگي خواهيم ديد، مسلماً خودش را نشان خواهد داد، در صورتيکه آن را کامل بجا بياوريد. اين بستگي به معرفتي که شخص به خداوند دارد يعني معرفت او در اين حد است که خدا را سزاور شگرگذاري مي داند و اين ماه را ماه محترم مي داند. آيا خدا فقط شکرگذاري و احترام و تسليم را دراين ماه خواسته يا هميشه خواسته است؟ اگر شما همين مقدار را شکر گذاري قبول داريد، آن شکرگذاري در بقيه سال سر جاي خودش است. پس آن ناشکري و کفران نعمت و ناسپاسي سزاوار نيست. اگر آن معرفت افزون شود که با توجه به اعمال و مناسک اين ماه، آدم اميد دارد در اين ماه معرفتش افزون شود و اثر افزون شدن معرفت و نتيجه روزه گرفتن بايد اين باشد که آن يازده ماه ديگر آدم را شارژ کند، وگرنه من عملي انجام دادم و بعد آن را کنار گذاشتم نشان مي دهد که ماه رمضان آن خاصيتي که بايد براي من داشته باشد، نداشته است.

سوال: بعضي شايد نماز بخوانند و آن را در زندگي جدي بگيرند، ولي در زندگي ايشان گرفتاريهايي دارند، اينها چطور؟

پاسخ: ما نمي خواهيم بگوييم که ساير اعمال اثر ندارند، بالاخره دين يک مجموعه است.

ص: 139

در جلسات قبل گفتيم که سهولت و شيريني دين و آثار کامل از وعده هاي ديني مثل گشايش و راه افتادن زندگي و برکت در روزي، کسي خواهد ديد که به آن مجموعه عمل کند، حداقل در آن حد که در توانش است و سعي خودش را بکند، والا اگر من به صورت بخشي عمل کنم و هر مقدار که کم گذاشتم از من کم گذاشته مي شود يعني اين اثر قهري مسئله است. اگر شما دارويي را از متخصص روح که تجويز کرده، بخوريد ولي ناپرهيزي بکنيد. شما نماز مي خوانيد ولي بخش ديگر را انجام ندهيد طبيعي است که آثار نماز مترتب نمي شود. اين را من نبايد به پاي دين بگذارم و اين هنوز دين کامل نيست، بخشي از پازل را گذاشتيم و آن شکل قشنگ ديني هنوز ايجاد نشده است. بنابر اين اگر هنوز گرفتاريها برطرف نشده است، اين از جاي ديگر است. البته گاهي اين برمي گردد به نوع نگاه ما که مشکل دارد يعني افزايش رزق ايجاد شده ولي به چشم اين نمي آيد و آن لطافت روح لازم است تا تمام آن رزقي که خدا به او داده و آن سرمايه ها را ببيند. يک بخش ديگر همان بخش عملي است که به مجموعه و توصيه هاي دين، حداقل واجبات و محرمات دين عمل کند. ما به اين اصرار کرديم. درست است دين توصيه هاي زيادي دارد، ولي آن مقدار واجب و حرامش دست و پاگير زندگي نيست و اتفاقاً زندگي با او کاملتر و با نشاط تر مي شود و احياناً ما آن را يک جاهايي نافص

ص: 140

برخورد کرديم و آن آثار در زندگي نيست و گرفتاريهايي در زندگي ايجاد مي شود.

سوال: عوامل بي برکتي در زندگي بايد خيلي زياد باشد و شما به بحث عدم توکل و استخاف در نماز گرديد و قطع رحم را نيز اشاره کرديد. بعضي خانواده ها را من مي شناسم که مقيد به بسياري از آداب هستند، ولي اين اتفاق مي افتد که اينها صله رحم را بجا نمي آورند و با هم قهر هستند و اينها را جدي نمي گيرند و دواي دردشان را يک جا ديگر سراغ مي گيرند.

پاسخ: من تقاضا مي کنم آن نگاهي را که هفته گذشته ما به عنوان يک نگاه ولايي در جامعه مومنين، اهل بيت خواستند که در ما بوجود بيايد و روي اين خيلي تاکيد کردند. آن نگاه را مرور کنيم. اين ارتباطي که بايد بين مومنين باشد بر اساس اين باشد که جلوه خدا و ائمه و اولياي خدا توي همديگر ببينند چون شعبه اي از ولايت و محبت خدا در اين افراد است. احترامشان به همديگر و رعايت حقوق آنها و سر زدن به آنها به اين عنوان باشد. روايتي است خداوند به حضرت موسي فرمود: موسي من مريض بودم چرا به عيادتم نيامدي؟ حضرت موسي با تعجب پرسيد مگر شما مريض مي شويد؟ پروردگار عالم فرمود: آن مومن مريض بود. او چون جلوه اي از خدا در آن است، اينطور تعبير کرد. اگر نگاه صميمانه و گرم بين مومنين داشته باشند و حتي فراتر از رحم و خويشاوند، مومنيني که غريبه هستند، خداوند نمي پسندد که نگاه سرد و بي اعتنا

ص: 141

بهمديگر داشته باشند. اين چنين جامعه اصلاً آمادگي آمدن ولي خدا را ندارد. جامعه اي که ارتباطشان ارتباط صميمانه نيست. در جايي که پيامبر اکرم (ص) فرمود صلوا ارحامکم ولو بسلام، حتي از سلام هم دريغ کنند. البته صله رحم به حسب فاميل وخويشان مراتب دارد، ولي اگر جوري برخورد کند که گويي قهر است و ارتباطش قطع است و اين بي برکتي ها و مشکلات و گره ها را در زندگي ايجاد مي کند و با آن نگاه ولايي همچنين فردي و جامعه سرد هنوز آماده آمدن ولي خدا نيستند.

سوال: به غير از عوامل ذکر شده براي بي برکتي در زندگي، آيا عوامل ديگري هم است؟

پاسخ: عوامل بسيار زياد است. از جمله عوامل بي برکتي منع زکات و وجوهات مالي که بعهده يک مسلمان است. پرداخت صدقات مستحبه، خمس و زکات باعث افزون شدن رزق مي شود. در روايت داريم اگر کسي منع زکات کند زمين هم برکاتش را به او منع مي کند و برکتش کم مي شود. يکي ديگر از عواملي که باعث کاهش رزق و بي برکتي مي شود گناهان است که از عوامل جدي است. ظهر الفساد في البر والبحر بما كسبت أيدي الناس (سوره روم-آيه 41) که مشکلات را از زمين و آسمان براي آدم مي آورد و طبيعتاً يکي از مشکلات در رزق و روزي است که باعث تنگ شدن مي شود.

سوال: من کاري کرده ام که هميشه به خاطر آن خود را سرزنش مي کنم و از خدا خجالت مي کشم. شايد گناهم در نظر مردم بزرگ نباشد، ولي فکر مي

ص: 142

کنم پيش خدا خيلي بزرگ است. 18 سال سن دارم و به خاطر خجالت از خدا نمازم را ترک کردم و الان هم روزه نمي گيرم. کمکم کنيد از اين حالت فاصله بگيرم. چکار بايد بکنم؟

پاسخ: بدون ترديد آن مقدار که باعث سوزشي در دلش نسبت به يک گناهي که مرتکب شده، مي شود خوب است. پشيمان شدن و شکستن دل به خاطر کاري که کرده و گناه را کوچک نشمردن خوب است. درست است که گناه صغيره را در مقايسه با گناه کبيره مي گوييم، ولي هر گناهي تمردد خداست و بزرگ است. بنابر اين تا اين مقدار درست است که خجالت کشيدن، سوختن و پشيمان شدن است، ولي اثري که براين محقق شود نه اينکه يک خطاي بزرگتر مرتکب شود و از خدا فاصله بگيرد. اين بايد تازيانه باشد که آدم راه بيفتد. همان خدايي که در قرآن يا در ادله ديني ما بحث حرمت گناهان طرح مي کند خودش وعده مي دهد: ان الله يحب التوابين (سوره بقره-آيه 222): خدا کساني که خيلي توبه مي کنند خيلي دوست دارد. در روايت داريم خدا آن کسي را که زمين مي خورد ولي خيلي زود هم برمي گردد، دوست دارد. پس آن خجالتي که باعث شود نماز و روزه را ترک کند، آن از چاله به چاه افتادن است و يک گناه بزرگ مرتکب شدن است، لذا شما بيايد آن وعده هاي که خداوند داده جدي بگيريد. شيطان مي خواهد اين بلا را بر سر بعضي در بياورد، آب که از سر گذشت، چه يک وجب چه صد وجب. اين اشتباه است

ص: 143

شما هر موقعي که بر گرديد و اصلاً آن خجالت شما پشيماني و توبه است. اصل توبه همان سوزش و شکستن دل است و اينکه از گناه بدتان آمده است. اين نشان مي دهد که ذات شما خوب است. علامت شيعه بودن اين است که از گناه بدش بيايد. خود خدا گفته گناهتان هر چقدر است، بسوي من بيايد. ان الله يغفر الذنوب جميعا (سوره زمر-آيه 53): خدا تمام گناهان را مي بخشد يعني هيچ گناهي نيست که بخشيده نشود و اگر در قرآن همه را بجز شرک مي فرمايد، شرک در جايي است که شخص توبه نکند، وگرنه اگر در دنيا توبه کند آنهم بخشيده مي شود. خود نااميدي و در جا زدن خودش از چاله در آمدن و به چاه افتادن است.

سوال: من قبلاً گناهي مرتکب شدم که اگر فاش شود زندگي و آبرويم تباه مي شود. چهار ماه است که از خدا معذرت مي خواهم و مي خواهم مرا ببخشد و آبرويم را حفظ کند و بعضي اخلاقياتم را عوض کردم شايد خدا مرا ببخشد، اما ته دلم مي گويد خدا تو را نبخشيده است. ترس از خشم خدا و بي آبرويي زندگي ام را تلخ کرده است. من چکار کنم؟ راهنمايي ام کنيد.

پاسخ: بطور کلي يکي از چيزهايي که در دعاها از جمله براي بخشش و مغفرت، بشدت به ما توصيه کردند که حسن ظن داشته باشيد يعني اميدوارانه بخواهيد. روايت داريم که وقتي چيزي مي خواهيد اميد داشته باشيد همين جاست و حاجتتان داده مي شود. اگر با ترديد و سوء ظن باشيد از القائات شيطان

ص: 144

است که هميشه کام انسان تلخ باشد و فکر کند از رحمت خدا دور افتاده است يعني اگر مردانه پشيمان شدند و به سمت خدا برگشتند به اين القائات توجه نکنند. توجه کردن به اينها يعني کم ديدن رحمت خدا. هرچه شما بيشتر حسن ظن داشته باشيد خدا به همان صورت با تو رفتار مي کند. اگر حسن ظن داشته باشي: خدايا تو که ستار هستي آبروي مرا حفظ مي کني و مي پوشاني، خدايا من گناهي کردم تو جبران مي کني چون از آن پشيمان شدم. اگر واقعاً اميدوارانه دعا کند که بايد اينطور باشد، خدايي که اينطور به ما مشتاق است روايت است اگر بدانند آنهايي که به من پشت کردند، من چقدر مشتاق آنها هستم از شوق مي ميرند. شما که پشت نکرديد. پس شما مشتاقانه و اميدوارانه بخواهيد و مطمئن باشيد اگر صميمانه پشيمان شديد آن گناه بخشيده شده است.

سوال: من يک بنده گناهکار هستم که تا يک روز قبل از ماه رمضان هم به گناهم ادامه دادم، اما الان توبه کردم و روزه ام. اما به نظرم توبه ام از ته دل نبوده و بعضي وقتها وسوسه مي شوم به طرف آن گناه برگردم. به نظر شما عبادت من در درگاه خداوند قبول مي شود يا خير؟

پاسخ: مسلماً آن توبه قبول بوده و اين وسوسه است شما را به همان گناه برمي گرداند. هر چيزي که آثارش دور شدن از خدا باشد، از القائات شيطاني است. وقتي واقعاً آدم پشيمان شده است و آدم مي فهمد که پشيمان است و مي بيند که از آن کار

ص: 145

بدش آمده است همين توبه است. امام محمد باقر (ع) مي فرمايد: التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لَا ذَنْبَ لَهُ : توبه کننده از گناه همانند کسي است که گناه ندارد. کسي که پشيمان مي شود نشان مي دهد که ذات پاکي دارد که گناه و آلودگي با او سنخيت ندارد و از گناه بدش مي آيد. اين را به فال نيک بگيريد که شما الماسي هستيد که داخل گِلي افتاديد و وقتي پشيمان شديد و با توبه شستشو داديد، ديگر آلودگي ها برطرف شده و ديگر برنگرديد. برگشت و شک کردن، سوء ظن است.

کنند چون مي دانستند چه شب حساس و سرنوشت سازي است. به يک معنا شب قدر، مزد است مزد کسي که آمادگيهايي در خودش ايجاد کرده باشد، البته اين معنايش اين نيست که کسي که در دم آخر رسيده باشد، راهش نمي دهند، اما با اين وجود فرق مي کند اين کس با آن فردي که از مدتها قبل سعي کرده حداقل از اول ماه مبارک رمضان مراقبت هايي براي خودش کسب کرده که بتواند اين شب را درک کند مثل شب قدر، مزد است، نماز با حضور قلب يک نوع مزدي است که اگر کسي روز خوبي و گذشته قبل از نماز خوبي داشته باشد، نماز خوبي دارد و زيارت يک مزد است. يکسري اين چيزها است که مجاني و ساده به کسي نمي دهند و به آن کسي مي دهند که آمادگي هايي در خودش کسب کرده باشد. اين شب با عظمتي است که وقتي قرآن مي خواهد از آن تعبير کند: وما ادراک ما ليله القدر: پيغمبر تو چه مي داني شب قدر چه شبي است؟ وقتي خدا اين تعبير را مي کند کنايه از عظمت اين شب است. تعبير قرآن اين است که ليله خير من الف شهر: اين شب بهتر از هزار ماه است يعني حدود 83 سال يعني يک عمر بندگي بدون معصيت اگر در يک کفه ترازو بگذارند اين شب قدر را در يک کفه ديگر ترازو بگذارند تعبير قرآن اين است که ليله خير من الف شهر، اين از يک عمر بندگي بالاتر است البته به شرط اينکه کسي آن را بتواند درک کند و درک شب

ص: 147

قدر شرط دارد که عرض مي کنم. بيدار بودن و احياء يکي از زمينه هاي درک است ولي هنوز آن شرط اصلي براي درک شب قدر چيز ديگر است. قرآن اين تعبير را دارد که شب قدر از يک عمر بندگي بهتر است که نشان مي دهد که يک زمينه و بستري در شب قدر آماده است که اعمال انسان مي تواند او را به اندازه يک عمر بندگي رشد بدهد. همينجور هم است در روايت از امام باقر (ع) دارد که وقتي درباره شب قدر پرسيدند، فرمود: عمل صالح و اعمالي که در اين شب موفق مي شود انجام بدهد نمازي مي خواند و صدقه اي مي دهد و وجوهات را مي پردازد و بعضي ها سال خمسي اش را يک روز قبل از قدر مي گذارند تا اينجا اموالشان را تطهير کنند. به هر حال هر کار خيري که در اين شب ها و حتي روز قدر که به منزله قدر است، انجام مي دهند، امام فرمود از يک عمر که شب قدر نيست بالاتر است چون از امدادها و تفضلات خاص خداست که بندگان بتوانند خرج و توشه ابدي را کسب کنند. ابديت و عوالمي که بعد از مرگ در پيش داريم چيزي نيست که بتوان با اعمال کم و ناقص و با اين عمرهاي کوتاه خرج آن طرف را در آورد. خدا يک بستري در شب قدر آماده کرده که شما بتوانيد به صورت جهشي يک شب را به اندازه يک عمر کار بکنيد. عمر ما خيلي کوتاه است، خرج آخرت با اين عمر کوتاه درست در نمي آيد. در واقع

ص: 148

يکجور تفضل، ارفاق و لطف خاص است. يک چيزي را توجه کنيد که اين شبهاي قدر اگر شما امسال شب قدر را درک کنيد و آن شرايط را در خودتان مهيا کنيد مي توانيد يک گام قرب به سمت خدا به اندازه يک عمر بندگي برداريد. اين شب قدر تکرار مي شود يعني شما به اندازه يک عمر بندگي را رشد کرديد و کلاس ات بالا رفت، در طول سال در آن کلاس با آن درک و معرفت هستي، تا سال بعد اگر شما بتوانيد شب قدر را درک بکنيد يک گام جهشي ديگر به اندازه يک عمر بندگي برمي داريد و کلاس بالاتر مي رود يعني اگر کسي در طول عمرش 40 شب قدر را بتواند درک کند گويي چهل عمر کرده است يعني چهل بار آمده يعني چهل تا 83 سال در اين عالم بندگي کرده است و رشد کرده است. مسير آخرت مسيري است که احتياج به توشه هاي بزرگ دارد. شما وقتي يک شب را به اندازه يک عمر درک کردي و يک کلاس بالا مي رود و به اندازه 83 سال بندگي رشد مي کني، اما اگر سال بعد را درک کردي، به اندازه دو عمر رشد مي کني. اين درک شبهاي قدر مختلف لازم است و به کم نبايد قانع شد. حتي حضرت سلمان هم نياز به رشد دارد و اينطور نيست که او به جايي رسيده است که ديگر بيشتر از اين نياز ندارد. هر چه شخص جلوتر برود و توشه هاي بيشتري براي خودش کسب کند هم براي دنياي خودش و هم براي سفر ابدي و بي

ص: 149

نهايت آخرتي خودش جا دارد. اين شبهاي قدر را براي ما گذاشته اند که اين رشدهاي جهشي و گامهاي بلند را برمي داريم. منتها سوال اينجاست که شرط درک شب قدر چيست که اين رشدهاي عجيب را به صورت جهشي انجام داد؟ به تعبير زيبايي که حافظ اين سوال را کرده: آن شب قدري که گويند اهل خلوت امشب است، يا رب اين تاثير دولت از کدامين کوکب است. اين شب قدر چرا شب قدر شده، اگر بفهميم شرط درکش را هم مي فهميم و مي فهميم که چه کسي مي تواند شب قدر را درک کند؟ شب قدر را چه کسي شب قدر کرده است؟ چه کسي اين بستر را فراهم کرده که انسان اينگونه در آن رشد مي کند. از روايات بر مي آيد که شب قدر شب ولي الله و معصوم (ع) است و شبي است که خداوند متعال با او يک فرار خصوصي دارد و يک مهماني ويژه دارد و سفره اي براي او پهن مي شود که به برکت او و آن مهماني که براي او ترتيب داده مي شود و مهمان اصلي خدا اوست و ديگراني که هم ارتباطي با ولي معصوم الهي (ع) دارند، چيزي نصيب اشان مي شود. در روايات داريم که سوره قدر را در نماز هاي خود زياد بخوانيد که سوره ما اهل بيت است و با اين سوره مي توان استدلال به وجود معصوم در عالم کرد. شما در اين سوره آيه 4 داريد که: تنزل الملائکه و الروح فيها باذن ربهم من کل امر تمام ملائکه و روح که در روايت امام صادق

ص: 150

(ع) است که مخلوقي اعظم از ملائکه است، رئيس ملائکه پايين مي آيند. ملائکه که از عالم ملکوت و بالا پايين مي آيند کجا فرود مي آيند؟ ملائک که موجودات مادي نيستند که روي زمين بيايند، فرودگاه ملک بايد سنخيت با خودش داشته باشد، موجود مجرد فرودگاهش هم مجرد است، آنها بر روح و قلب و دل وارد مي شوند: نزل به الروح الامين على قلبك (سوره شعراء-آيه 193). چه روحي تحمل اين همه ملائک را دارد که تعدادشان واقعاً بي نهايت است. مگر هر فاسقي امکان اين را دارد که اين همه ملائک از جمله ملائک مقرب و روح بر او وارد شوند اين نشاندهنده اين است که معصومي در عالم در کار است. زمانيکه خود پيغمبر اکرم (ص) بود بر او وارد مي شدند و مقدرات را يا آن طرح و برنامه اي که براي هر فردي از افراد دارد که اينها واسطه فيض هستند که شامل رزق، صحت و سلامتي، بيماري، حيات و مرگ و خصوصياتي که در طول سال براي فرد پيش مي آيد، اين مقدرات از خوب و بد را به تناسب لياقتها و اعمالي که افراد انجام داده اند، بر ولي خدا وارد مي شود. بعد از پيغمبر اکرم (ص) چه کسي است؟ در سوره قدر فعل تنزل آورده است که صيغه مضارع است يعني نزول ملائکه تا قيامت استمرار دارد، پس نشان مي دهد که يک ولي معصوم که جانشين پيغمبر است در عالم وجود دارد و در زمان ما وجود مقدس حجه بن الحسن (ع) که اين ملائکه بر او وارد مي شوند و امور تمام بندگان

ص: 151

را بر او ارائه مي دهند، البته آن مهماني که خدا با ولي معصوم دارد معلوم نيست که فقط اين باشد ما نمي دانيم آن چيست؟ يکي از اين برنامه هاي تنزل ملائکه ارائه کردن مقدرات بر اوست.

سوال: اگر من يکسال هر جور خواستم زندگي بکنم و بعد يک شب بيدار مي مانم کارهايي که گفتند انجام مي دهم مقدرات خوب را يکسال براي من رقم مي خورد. اين درست است؟

پاسخ: البته از تفضل الهي همين انتظار را بايد داشته باشيم که اگر کسي عقب مانده و نتوانستي در طول سال گذشته آن آمادگي هاي لازم را براي اينکه همه مقدرات اش را خوش رقم بخورد و نتوانسته در خودش ايجاد کند و فقط شب امتحان رسيده است و ما از تفضل الهي اين را بعيد نمي دانيم که اگر کسي همين يک شب را خالصانه تضرع کند و صادقانه در خانه خدا برود و از گذشته اش توبه کند، قلم عفو بر گذشته ها کشيده مي شود و مقدرات را خوب مي نويسد. درست است که اعمال گذشته و اعمال بد طول سالش باعث مي شود که مقدرات بدي براي او رقم بخورد مثلاً صله رحم نکرده و با فاميل قهر بوده و اي چه بسا عمر کوتاهي در انتظارش باشد، اما اين شب با دعا و استغفار مي تواند آنها را عوض کند و مقدرات را برگرداند و تبديل به مقدرات خوب کند. بنابر اين شما اين را در نظر بگيريد که شب قدر را ولي معصوم الهي در واقع درست مي کند يعني به اين معني که اين بستر

ص: 152

را آماده مي کند تا اين ملائکه که هيچ گناهي ندارند به عالم پايين وارد شوند و بر روح معصوم و با خودشان رحمت بي نهايتي را بياورند که کساني که آن شب بيدار هستند و در محيط و شعاع ولي معصوم هستند يعني معصومي که اين سفره را پهن کرده و اين ريزشي دارد اين ريزش به کساني که تمسک به معصوم دارند، خواهد رسيد و لذا از اعمال ما در شب قدر شب زنده داري و به سر گذاشتن قرآن است و بک يا الله و به ترتيب معصومين را مي گوييم يعني مي خواهيم بگوييم خدايا ما هم در پناه قرآن هستيم و هم در شعاع ولايت معصوم و متوسل به او هستيم. شرط اصلي درک شب قدر همين است. علاوه بر بيدار بودن، توسل به قرآن و ولي خدا که صاحب آن شب است و آن بستر رشد را آماده کرده است. دليل آن هم روشن است که قرب ما به خداوند متعال از هر راهي نيست و صراطي دارد که بيشتر از يکي نيست. پيغمبر اکرم (ص) در يک جمعي نشسته بودند و يک خطوط کج و ماوجي کشيدند و در بين اين خطوط کج يک خط راست کشيدند و فرمودند صراط يکي بيشتر نيست. اگر صراط يکي بيشتر نيست ما در آموزه هاي ديني امان داريم که هر کس که خدا را مي خواهد بايد از طريق شما انسانهاي کامل که باب الله هستيد، وارد شود. شيطان را گفتند در مقابل انسان کامل و ولي خدا خضوع کن. اينکار را نکرد و گفت خدايا من را از اين سجده

ص: 153

معاف کن تو را چنان عبادتي کنم که احدي تو را عبادت نکرده است. خدا فرمود من آن عبادت تو را نمي خواهم، من آن مسيري را مي خواهم که خودم تعيين کردم و از اين مسير بايد به من برسي و اين مسير، مسير خضوع و تسليم در برابر خداست. بنابر اين شرط درک شب قدر اين است که کسي در محيط ولايت معصوم باشد و او را قبول داشته باشد و معرفت آنها در دلش داشته باشد وآن شب توسل به آنها هم داشته باشد، علاوه بر اينکه در پناه قرآن است و بعد نشانه دارد که شب قدر را درک کرده است. اي چه بسا کسي پنجاه سال از عمرش برود حتي يک شب قدر را نتوانسته باشد درک کند و يا دو تا شب قدر را درک کرده است با اينکه هر سال هم بيدار بوده است. يک نشانه دارد که ما روز قدر که فرداي آن است تغييري در خودمان حس کنيم. چطور مي شود که من شب قدر را درک کردم به اندازه يک عمر بندگي رشد کردم، اما فرداي آن روز دوباره همان اخلاقيات و روحيات و کارها را دارم و هيچ تغييري در من پيدا نشده است. پس اين نشان مي دهد که من شب قدر را درک نکردم. اگر حس کرديم تحولي در ما ايجاد شده و به ولي معصوم يک گام نزديکتر شديم و نسبت به او غفلت ما کمتر شده و بيشتر به ياد او هستيم و دوستي ما با او بيشتر شده و طبيعتاً دوستي و قرب ما به خداوند متعال بيشتر شده

ص: 154

و سعي مي کنيم اعمال خود را عوض کنيم و براي آينده خود را تغيير بدهيم، اينها نشانه اين است که شب قدر را درک کرديم.

سوال: شايد بعضي با عذر و يا بدون عذر نتوانستند روزه بگيرند، آيا مي توانند شب قدر را درک کنند؟

پاسخ: کاملاً. اولاً آن کسي که براي روزه نگرفتن عذر دارد، در مسير بندگي است و اصلاً خود به او گفته روزه نگيريد. روزه گرفتن و يا نگرفتن موضوعيت ندارد، بلکه بندگي موضوعيت دارد اينکه تسليم باشيم. کسي که جايي نبايد روزه بگيرد و بگويد من روزه مي گيرم، اين خلاف بندگي است و خدا آن را از تو نخواسته است. اگر شب قدر پيش آمدف شرط شب قدر روزه نيست. حتي اگر کسي عمداً و از روي معصيت و بدون عذر روزه نگرفته، اما نبايد اين فکر را کند که نمي تواند خودش را به شب قدر برساند. ذلک فضل الله يوتيه من يشاء (سوره فجر-آيه 4 و سوره مائده –آيه 54) فضل الهي درست است که براي آنهايي که آمادگي پيدا کردند و يکسال درس خواندند و موقع امتحان بهتر مي توانند امتحان بدهند، اما ان کسي که شب آخر امتحان آمده، اي چه بسا بتواند موفق شود. اصلاً از رحمت و فضل الهي نبايد نااميد بود. بايد وسط بيايد. پس شرط درک شب قدر روزه نيست. چون شب قدر را در زمان ما امام زمان (ع) بسترش را فراهم مي کند و اوست که ملائکه را پايين مي کشد، اگر ما بتوانيم خودمان را به او نزديک کنيم يک گام بلند را در درک

ص: 155

شب قدر برداشتيم. لذا از اعمال شب قدر خواندن دعاي فرج است. اصلاً از اول ماه مبارک خواسته اند که ما را به امام زمان (ع) نزديک کنند. يک چهارم دعاي افتتاح راجع به امام زمان (ع) است. بخشي از دعاي حج است که خدايا شهادت در راهت را زير پرچم امام زمان (ع) به ما توفيق عنايت کن. دعاي تعقيبات نمازها به يک بياني دعاي فرج امام زمان (ع) است که خدايا همه فقيرها را سير کن و... و همه اين اتفاقات که در زمان ظهور رُخ مي دهد، برسان. با همه اينها خاستند به ما نشان بدهند که بايد خودتان را در اين ماه مبارک رمضان به ولي معصوم نزديک کنيد و اگر شب قدر ما بتوانيم اين قرب را به جايي برسانيم که امام زمان (ع) امضاء کند که ما او را در دستگاه خودمان براي سال آينده يک قدم نزديکتر پذيرفتيم و سربازي ما را قبول کند. قرب ما به خدا تابع قرب ما به ولي خداست چون او باب الهي است. بنابر اين اگر او اين را قبول کند که يک گام به او نزديکتر شويم، آن گام جهشي به اندازه هزار ماه بندگي را توانستيم طي کنيم.

سوال: من يکسال است که توبه کردم و ديگر گناهي نکردم، اما احساس مي کنم خدا مرا نپذيرفته است و دنبال يک اميد در زندگي ام هستم، اما نيست. خيلي خسته ام. به شبهاي قدر نزديک مي شويم من به چه چيزي دل ببندم؟

پاسخ: به اين خواهر يا برادر عرض مي کنم که در شما يک نشانه اي است

ص: 156

که آن بهترين نقطه اميد است و آن دستوري و تعارفي نيست و خودتان مي توانيد حس کنيد. چون شبيه اين سوال خيلي مي شود که فرد حس مي کند که بخشيده نمي شود و يا بخشيده نشده است و يک حالت نااميدي در او القاء مي شود، اين را عرض مي کنم و جزء محکمات دين خود قرار بدهيد که اين در قرآن و روايات است که اگر کسي پشيمان شده است و از گناه بدش آمده است و احساس دل گرفتگي از آن شده، اگر اين سوزش در فرد بوجود بيايد، ما در قرآن و از روايات بخصوص از دعاها اين برمي آيد که اين سوزش از طرف خدا در دل شما انداخته شده است يعني چون او شما را دوست دارد اين را در دلت انداخته است که توفيق توبه پيدا کنيد. تعبير قرآن اين است: ثم تاب عليهم ليتوبوا (سوره توبه-ايه 118) اول توبه از طرف خدا شروع مي شود، توبه يعني رجوع يعني خدا اول به صورت لطف و عنايت به عبدش رجوع مي کند تا بنده به خدا برگردد. اصلاً اگر خدا نمي خواست اين حالت در بنده ايجاد نمي شد و توفيق توبه پيدا نمي کرد. چون خدا خواهد که مان ياري کند، ميل او را جانب زاري کند (مولوي). اين زاري و سوزشي که در ما است و اين طلب ما که پاکي ها را دوست داريم و نمي خواهيم اينجوري باشيم و دوست داريم به سمت خدا برويم، اين طلب از طرف خدا آورده شده است.

سوال: اگر اين پشيماني يک ماه باشد و شيطان دوباره

ص: 157

گول بزند و رغبتي به آن گناه پيدا کند، آنوقت چي مي شود؟

پاسخ: آن گناهان گذشته با اين توبه تمام مي شود، اگر دوباره گناه کند، حرف تازه اي است و توبه جديد مي خواهد. در ما يک نشانه است که اين طلب و ميل و اين سوزش دل در ما بوجود آمده است که از آن آلودگي دور شويم . گاه ممکن است زور کسي به آن نرسد و اراده اش را ضعيف ببيند، ولي از آن عمل بدش مي آيد. اين نشانه خوب است و اين اصل توبه است. حقيقت توبه همين پشيماني است، ندم ذنب توبه. اين ضرب المثلي است که گاهي بين مردم وقتي به زيارت مي روند مي گويند آقا ما را طلبيده، حرف درستي است، طلب اول از آن طرف است. اول از عالم بالا مي طلبند، تا تو طالب مي شوي. اگر کسي طالب خدا نباشد، معلوم است که او را نطلبيدند. تو که طالب هستي و در دلت پشيمان شدي، معلوم است که طلبيده شدي و اين نشانه بسيار مناسبي است. در دعاي صباح معصوم همين را مي گويد: خدايا اگر تو شروع به رحمت نکني و توفيق به من ندهي، چه کسي مي تواند مرا راه بياندازد. مولوي در دفتر سوم مثنوي يک داستاني نقل کرده است که خيلي زيباست، مي گويد يک فردي عابدي بود و دعا مي کرد و دعاي او مستجاب نمي شد. اشک مي ريخت و زاري مي کرد. شيطان آمد او را وسوسه کرد که خدا به تو نظر ندارد، چيه دائم دعا مي کني، اگر نظر داشت دعاي تو

ص: 158

مستجاب مي شد. او دعا را آرام آرام ترک کرد. در خواب حضرت خضر را ديد. حضرت گفت چرا ديگر دعا نمي کني؟ او گفت: براي چي دعا کنم جوابي که داده نمي شود و خدا به من نظري ندارد. حضرت خضر گفت: اگر نظر نداشت آن زاري و اشک را به تو نمي داد و آن سوزش را نداشتي. گفت آن الله تو لبيک ماست و آن درد و سوزت پيک ماست، حيله ها و چاره جوييهاى تو جذب ما بود و گشاد اين پاى تو. همين نشانه خوب است که خدا خريدار ماست. اين را عرض کنم که خدا خيلي زود خريدار مي شود يا من يقبل اليسير (دعاي سحر) خدا آسان مي گيرد و گاهي با عمل کوچکي که به چشم ما نمي آيد، خدا مي بيند و خريدار مي شود. زنون مصري يکي از همسايه هاي يهوديش را ديد که در زمستان دانه روي برف مي پاشد. از او سوال کرد که براي چي الان داري دانه مي پاشي؟ گفت: در زمستان سخت غالباً براي پرندگان غذا گير آوردن سخت است، اين دانه براي آنهاست. با يک خنده و نگاه عاقل اندر سفيه گفت: براي کي اين کار را مي کني؟ گفت: انشاءالله براي خدا. گفت: خدا از تو قبول نمي کند، انما يتقبل الله من المتقين (سوره مائده-آيه 27). او گفت: خدا قبول کند يا نکند، پرندگان غذا گيرشان مي آيد. بعد از يک مدت زنون در حال طواف بود، يک دفعه در بين جمعيت آن يهودي را ديد که با چه اشکي به دور خانه خدا طواف مي کند.

ص: 159

خودش را به او رساند و گفت شما چرا اينجا آمديد؟ گفت: جناب زنون دانه اي که من پاشيده ام، خدا هم ديد و هم پسنديد. خدا آسان مي گيرد و زود توفيق مي دهد و نشانه اش در خود شماست. اين سوزش پيک دعوت الهي است، اين را رد نکن و حسن ظن داشته باش. اينکه شما سوال کرديد و بسيار افراد آن را سوال مي کنند که چطور مي شود که ما گناه را تکرار مي کنيم. از امام باقر (ع) سوال کردند اگر کسي گناه را تکرار کند، و دائم توبه مي کند. امام (ع) فرمود: هر موقعي يک مومني به سمت خدا برگردد، خدا او را مي پذيرد. بعد امام فرمود: تو باور مي کني کسي در خانه خدا برود و صادقانه از عمل اش پشيمان باشد، خدا قبولش نکند، امکان ندارد و مسلم است که خدا قبول مي کند و اگر گناه هم تکرار شود با تکرار توبه خدا قبول مي کند. در نهج البلاغه است که امام علي (ع) فرمود: اگر خدا بنا نبود توبه ات را بپذيرد، اصلاً اجازه توبه به تو نمي داد. در دعا و روايات و تعبير قرآن که خدا تواب است، تواب به تعبير علامه طباطبايي يک توبه ما در دو توبه خدا پيچيده شده است يعني اول خدا توبه مي کند و ما به سمت او مي رويم و سپس او مي پذيرد. اگر ما تائب هستيم او تواب است.

سوال: من از زماني که بالغ شدم تاکنون هيچ نمازي نخواندم، مي خواستم بدانم قضاي نمازهايي که چند ساله ام را چگونه

ص: 160

بجا بياورم، آيا با انجام دستورات صد رکعتي در شبهاي قدر نمازهاي نخواندم جبران مي شود؟ من خيلي نگران اعمال گذشته ام هستم و از اينکه بايد چند سال نماز قضا بخوانم، واهمه دارم. لطفاً مرا راهنمايي کنيد.

پاسخ: اين ترس مقدسي است که در اين خواهر يا برادر بزرگوار افتاده و گذشته خود را مي خواهد به گونه اي جبران کند. اتفاقاً توبه کامل همين است که انسان شروع کند و آن مقدار که از دستش برمي آيد، جبران کند. مهم شروع است، انتها و تمام کردن با خداست. وطيفه ما اين است که بي اهميت و بي توجه به گذشته هايمان نباشيم. تا وقتي انسان در دنيا است مي تواند اعمال گذشته اش را به هر مقدار که مي تواند جبران کند. اگر اين خواهر يا برادر بزرگوار، اين شبهاي قدر را نقطه شروع جبران بگذارد. اگر نمازي از گذشته او فوت شده است به هر مقدار که توان دارد، شروع به خواندن کند. يک شب بخواهد شب قدر را درک کند که اجر و رشد هزار ماه را دارد و جاي آن اعمال را بگيرد، اين متفاوت است و چيزي جاي اعمال فوت شده را نمي گيرد. گذشته اي که جبران نشده بايد پر شود و چيزي جاي او را نمي گيرد و بايد تکليف امان را انجام بدهيم. اگر ثواب هايي از بعضي اعمال به ما مي دهند و از جهتي رشد مي کند، هنوز از آن جهت اعمال فوت شده کمبود دارد. پس بياييم شروع کنيم و مهم اين سعي است ليس للانسان الا ما سعي (سوره نجم-آيه 39): خدا

ص: 161

تو را در سعي و تلاش ببيند و لازم نيست که همه کارهايش را کنار بگذارد. در رساله ها هم است که قضاي روزه و نماز فوري نيست که همه کارهايش را کنار بگذارد و به اينها بپردازد. مهم اين است که شما شروع کنيد، شما هر روز يک نماز صبح يا ظهر را بخوانيد، هر مقدار که مي توانيد در اين مسير قرار گيرند و خداوند به تفضل خودش کمک مي کند و به اين افراد عنايت مي کند و رحمت خاص خودش را براي اينها مي فرستد که سعي در جبران دارند. اتفاقاً اين افراد پيش خدا خيلي عزيز مي شود. ما در روايت داريم که اي داوود به گناهکاران بشارت بده و آن عابدان را بترسان. داوود گفت: چطور به گناهکاران بشارت بدهم؟ گفت بله چون گناهکاران دل شکسته دارند و اين ارزشمند است. در کوي ما شکسته دلي مي خرند و بس (حافظ).

ما در روايت داريم که رحمت خدا را وسيع بدانيد و همانجور که شما فرموديد براي همه مومنين و همه انسانها براي اينکه در مسير انسانيت و الهي قرار گيرند، دعا کنيد و خدا رحمتش را بيشتر از فردي که بخيلانه دعا نمي کند، مي فرستد.

تو جواب همه ي مسئله هاست.

سوال: من چند سال پيش ازدواج کردم. در آن موقع من حجاب درستي نداشتم، اما نمازم را سروقت و با اخلاص مي خواندم و به درخواست همسرم با حجاب شدم و با او ازدواج کردم، اما بعد از ازدواج فهميدم او از اسلام فقط حجاب و عزاداري امام حسين (ع) را مي داند. او نماز نمي خواند و فيلمهاي خلاف اخلاق نگاه مي کند و به راحتي دروغ مي گويد و هزار خلاف ديگر. حالا با اين رفتار شوهرم من خيلي عوض شدم و ديگر آن حال و روز و اخلاص سابق را به هنگام خواندن نماز ندارم و بعضي وقتها حتي نمازم هم قضا مي شود. احساس مي کنم زندگي ام بيهوده در حال سپري شدن است. لطفاً کمکم کنيد.

پاسخ: متاسفانه گاهي اوقات کساني که به گونه اي مدعي دينداري هستند، وقتي وارد زندگي آنها مي شويم، مي بينيم آنچنان به دين عمل نمي کنند و به واسطه اين عملکردشان ضربه زيادي به ديگراني که به نوعي آنها را الگو مي دانستند. اصلاً يکي از عوامل بيروني تضعيف دين که باعث سرد و سست شدن و از دست دادن دين شود، عملکرد ضعيف و نادرست بعضي از منسوبين و مدعيان به دين و الگوهاي ديني است. همانطور که عمل خوب بعضي از افراد، الگوي مثبتي مي تواند براي تدين مردم باشد. ما در صدر اسلام وجود مقدس پيغمبر اکرم (ص)، ائمه دين و اولياي الهي باعث شدند که دين به شدت در جزيره العرب و جهان پيشرفت کند. عمده اين نبوده که سخنراني و نصحيت کنند،

ص: 163

بلکه به واسطه عملش بود. خودشان مجسمه فضيلت و اخلاق و پاکي بودند. قبل از اينکه حرف بزنند، عمل مي کردند و اين باعث گسترش دين شد. به قول شهيد مطهري که تعبير زيبايي دارد مي گويد اينکه شما مي بينيد انبياء و معصوم الهي اين همه افراد را جذب کردند و فدايي براي دين درست کردند که از مال و جان خود بگذرند، ولي فلاسفه و حکما نتوانستند اينهمه طرفدار پيدا کنند چون فلاسفه و حکما نوعاً حرف مي زنند و تئوري مي دهند و کتاب مي نويسند و مکتب درست مي کنند و فرضيه دارند، ولي انبياء عمل مي کنند حتي نه اينکه اول حرف بزنند بعد عمل کنند، بلکه اول عمل مي کنند بعد حرف مي زنند. اميرالمومنين (ع) دارد که من هر چيزي که به شما توصيه کردم، خودم عمل کردم و هر چيزي که شما را از آن نهي کردم، خودم ترک کردم. خودشان اينطور بودند، لذا فدايي درست مي کردند. شهيد مطهري نقل کرده که يک بار بوعلي سينا که فيلسوف بزرگي بود کنار بهمنيار بزرگترين شاگردش نشسته بود. بهمينار به او گفت: جناب استاد شما آنقدر نبوغ داريد که اگر ادعاي پيغمبري کنيد ما قبولت مي کنيم. ابوعلي سينا گفت: اين چه حرفي است که مي زني. گذشت تا يک شب بسيار سردي در زمستان سفري رفته بودند و در اتاقي کنار هم زير لحاف خوابيده بودند. ابوعلي سينا موقع اذان صبح بيدار شد و موذن داشت اذان مي گفت و به بهمنيار گفت از آن کوزه که آنطرف است براي من آب بيار. براي بهمنيار که خيلي

ص: 164

سخت بود از زير لحاف گرم بيرون بيايد گفت جناب خود شما طبيب هستيد مي دانيد التهاب معده اي که الان است با آب سرد مشکل پيدا مي کند. گفت: من استاد هستم تو به من ياد مي دهي، برو آب بيار. بهمنيار دوباره شروع به بهانه کرد. حقيقت اش من آب نمي خواستم، فقط خواستم به تو بگويم تو که به من گفتي براي پيغمبري مدعي شو، ببين پيغمبر کسي بود که چنين نيروي درست کرد که الان روي مناره در اين سرما يک نفر رفته اذان مي گويد و تو که شاگرد من هستي از جايت تکان نمي خوري. انبياء و اولياي الهي با عمل و پاکي اشان اين فدايي ها را درست مي کردند. معروف است که يهودي که روي سر پيغمبر زباله مي ريخت وقتي از کوچه عبور مي کرد، مريض شد. يک روز پيغمبر رد شد و ديد زباله روي سرش نمي ريزند، سوال کرد اين رفيق ما کجاست؟ گفتند: مريض است و در بستر احتضار است. حضرت با تعدادي اصحاب به عيادت او رفتند. تا فهميد حضرت آمده، سرش را از شرم و خجالت زير پتو برد و بعد گفت يا رسول الله وقتي من اين پتو را کنار مي زنم که طريقه مسلمان شدن را به من آموخته باشيد. يعني او فکر نمي کرد پيغمبر با آن جفايي که او کرده، با او خوبي کند. همانطور که عمل خوب ديندار و متدين درست مي کند، از آنطرف الگوي منفي و عمل زشت از آن کساني که منسوب به دين و مدعيان دينداري و الگوهاي دين هستند و هر

ص: 165

چه بالاتر باشند و تدين آنها ضعيف تر باشد، ضربه او به دين مردم بيشتر است. عالم دين، مداح اهل بيت، قاري قرآن، خانم جلسه اي، مسجدي، مربي تربيتي، بسيجي و پاسدار که به گونه اي منسوبين به دين هستند و يا هر کسي که الگويي براي ديگري پيدا کرده يعني ظاهرش ديندار است مثل همين خانمي که مي گويد من از شوهرم براي حجاب تاثير پذيرفتم. اين نشان مي دهد که شوهر حالت الگويي داشته و آنوقت اگر آنها ضعيف از آب در بيايند به شدت مي توانند به دين مردم ضربه بزنند. نوع مردم بين دين و ديندار نمي توانند جدايي بياندازند و بگويند اين ديندار اشتباه و خطا کرده و ربطي به دين ندارد و همه را به پاي دين مي گذارند و مي گويند اگر دين، دين کاملي بود اين را درست مي کرد و خود اينکه ادعا مي کند، عمل مي کرد. در تاريخ مسيحيت يک دوره اي را به نام ارتداد نام مي برند که از رنسانس شروع شد و تا زمان ما ادامه دارد يعني حدود 6-5 قرن است. يکي از مهمترين عواملي که باعث شد مردم آن زمان در کشورهاي مسيحي از دين زده شوند، عملکرد بد روحانيون کليسا بود. عملکرد خشن و بي منطق که گاهي خودشان فسادهاي اخلاقي داشتند، اينها مردم را زده کرد. اينکه ما مي بينيم اهل بيت اين همه مي فرمايند که لغزش عالِم، لغزش عالَم است. افرادي که عنوان هاي ديني دارند مثل آنهايي که اسم بردم، فقط گناهشان به پاي شخص خودشان نيست، شخصي نيست، بلکه يک گناه اجتماعي هم

ص: 166

دارند چون به دين مردم ضربه مي زنند و نمي توانند بگويند به ما چه. نخير شما يک عنوان داريد. قرآن در سوره احزاب- آيه 32 به زنان پيغمبر (ص) خطاب مي کند: يا نساء النبي لستن كأحد من النساء ان اتقيتن: شما زنان پيغمبر هستيد، همانطور که کار خوب کنيد ثواب آن دو برابر است، اگر خطايي هم کنيد کيفرش دوبرابر است چون شما يک عنوان ديني هم داريد ضربه به دين مردم مي زنيد. در ضمن افرادي که منسوب به دين و الگوهاي ديني هستند، نه فقط بايد خودشان را مراقب باشند، وابستگان خودشان را هم مراقب باشند بخصوص خانواده درجه يک چون مي گويند اين خوب بود خانواده اش را درست مي کرد. در اين آيه به زنان پيغمبر گفته مي شود که پيغمبر به خانمهايت بگو اگر مي خواهيد با من باشيد، بايد رعايت خيلي چيزها را بکنيد، اما اگر مي خواهيد دنبال دنيا باشيد، از من جدا شويد و اين عنوان را نداشته باشيد. البته در بين اولياء و انبياء کساني بوده اند که وابستگان درجه يک مانند فرزند و همسرشان بد مي شدند، به هر حال استثناء هم دارد. انسان مالک انسان ديگري نيست، آنها تمام عوامل را رعايت مي کردند، ولي آن فرد ناصالح در مي آمد، اما آنجا که مي ديدند که ديگر نمي تواند روي اينها کاري کرد، حداقل اولين کسي بودند که مزمت مي کردند و به همه نشان مي دادند که حساب ما جداست و ما عمل اين را قبول نداريم. امام رضا (ع) برادري به نام زيد داشت که معروف به زيد نار

ص: 167

است که آدم خوبي نبود و خود امام رضا (ع) با او برخورد مي کرد و وقتي مي خواست افرادي را جمع کند، حضرت در مقابل او مي ايستاد. من توصيه ام به متدين بزرگوار اين است که اولاً سعي کنيد معيارهاي دين را خودتان بگيريد. وقتي مي بيند دين حقي است و به تعبير اميرالمومنين در يک مسيري که بطرف قله مي رود، اگر ديديد راهروان آن کم هستند ديگر نمي ترسد چون مي داند مسير حقي است. ثانياً اگر هم کسي را مي خواهيد الگو قرار دهيد الگوهايي که حجت ديني هستند انتخاب کنند مثل پيغمبر، ائمه دين و حجت هايي که ائمه قرار دادند مثل مراجع بزرگ يا ولي فقيه که ما به عنوان نائب امام زمان (ع) مي شناسيم که اگر خداوند متعال از ما سوال کردند که چرا فلان کار را کردي مي گوييم چون او گفت و اين مي تواند حجت و دليل خدا پسند باشد، اما براي افراد ديگر آنقدر حساب باز نکنيد و به اندازه ظرف او حساب باز کنند. به اين خواهر محترم توصيه مي کنم شما دردينداري خودتان کم نياوريد، شما ديديد دين حق و پاک است و با عقل و فطرت جور در مي آيد به آن تمسک کنيد و شما سعي کنيد جلوي ضعف و لغزشهاي همسرتان را بگيريد و اگر نمي توانيد، حداقل خودتان تاثير نپذيريد و از آن الگوهاي اصلي دين تاثير را بگيريد، آنها که ضعف نداشتند و ضعف در اين افراد است که عمل نکردند. پس عملکرد ضعيف دينداران مانند بحث فقر توجيهي براي عملکرد ضعيف خودمان نمي شود.

ص: 168

آنهايي که در مواجه با اين افراد هستند براي اينکه کمتر ضربه بخورند، سطح معرفت ديني اشان را بالا بياورند که اگر کساني حتي اسم و عنوان داشتند، در کنارشان دچار سقوط و لغزش شدند، اينها نلغزند و مسير حق را طي کنند و حق را بشناسند.

سوال: جوان 20 ساله هستم و از اول ماه رمضان تصميم گرفتم از کارهاي گذشته ام توبه کنم و توبه هم کرده ام، ولي هميشه دلهره دارم، اول اينکه اطرافيانم باور ندارند و هميشه سرکوفت مي زنند و دوم اينکه اعمال گذشته ام هر ثانيه در مقابل چشمهايم مي آيد و نااميد مي شود و با خودم مي گوييم ديگر توبه از گناهانم فايده ندارد. راهنماييم کنيد.

پاسخ: در جلسات قبل گفتيم براي اينکه اين نااميدي نيايد يک نشانه محکم در وجود خودتان هست. اگر از آن گناه گذشته بدتان آمده است، اين بد آمدن و تنفر و اينکه انسان پشيمان شده، اين نشانه خوبي است که خداوند متعال طالب تو شده که تو ميل به او داري.، پس خداي ناکرده دوباره دچار سوء ظن به رحمت خدا نشود آن در هم در سن 20 ساله، مسئله را اينجوري نبيند. در روايات داريم که حسن ظن به رحمت الهي داشته باشيد. در روايت داريم که بقدري رحمت خدا در قيامت جلوه مي کند که حتي شيطان طمع مي کند که شايد ما را هم ببخشند. پس با توجه به وسعت رحمت الهي چرا کسي حالتي پيدا کند که نااميدي براي او بيايد. خود نااميدي باعث مي شود که ديگر به سمت خدا نرود و اين خيلي خطرناک

ص: 169

است. بنابر اين به هيچ وجه اينطور نبينيد. البته اطرافيان هم جداً مراقب باشند اين سرکوفت زدن کار بسيار اشتباهي است. پيغمبر اسلام (ص) فرمود خوشا به حال آن کسي که عيب خودش او را نگهداشته از اينکه عيب ديگران را بپردازد. اين سرکوفت زدن هيچ توجيهي ندارد. فرازي ناب از امام علي (ع) است که فرمود: اي مالک، اگر ديدي کسي مرتکب گناهي شده، فردا به او به آن چشم نگاه نکن چون شايد شب توبه کرده باشد. وقتي ديگران اينطور برخورد مي کنند باعث مي شود دلهره بر اين جوان بيشتر سايه بياندازد، اما خودش بايد شروع کند و اعتماد را در ديگران ايجاد کند. اعتماد به خدا داشته باشيد و نشانه رحمت در خودتان است و اينکه از گناه بدتان آمده به فال نيک بگيريد و اعمالتان را به صحت و پاکي از نو شروع کنيد که هنوز جوانيد و راه خيلي طولاني است.

سوال: مادر دختر 20 ساله هستم و از دخترم از هر لحاظ راضي هستم، ولي او نماز نمي خواند، وقتي به او با مهرباني تذکر مي دهم مي گويد من با روش خودم با خدا ارتباط برقرار مي کنم. به نظر شما من چکار کنم و به او چي بگويم؟

پاسخ: ما از گذشته اين دختر خانم خبر نداريم که آيا والدين ايشان از کودکي مسائل ديني را براي او شروع کردند و يا تا 20 سالگي گذاشتند چون در توصيه هاي ديني داريم که تربيت ديني را از کودکي شروع مي کنند و چه بسا بعضي دير شروع مي کنند و متوجه مي شوند که شخصيت

ص: 170

شخص شکل گرفته است و کار سختتر مي شود. طبيعي است که در اين سن با دعوا هيچ کاري پيش نمي رود و با لجاجت همراه مي شود. اينجا چند تا کار مي توان کرد، اولاً با لحن مهرباني بگويد که دين و دستورات ديني يک دستورالعملي از طرف خداست که سازنده ماست. بنابر اين براي اينکه ببينيم که اين دستگاه چگونه به بهره برداري مي رسد بايد ببينيم آن سازنده اش چي گفته است. خود پروردگار عالم نماز و روزه و دستورات ديني را قرار داده است. شيطان با اصل عبادت خدا مخالف نبود وقتي فرمود که بر آدم سجده کن. شيطان گفت مرا از اين معاف کن، من تو را طوري عبادت مي کنم که احدي تو را آنطور عبادت نکرده است. خدا فرمود: من به عبادت تو احتياجي ندارم من از آن راهي که مي گويم مي خواهم تو مرا عبادت کني يعني روش عبادت را از من بگيريد. شيطان با روش عبادت مخالف بود و مي خواست خودش يک روش از خودش در بياورد و خدا لعنت اش کرد و از درگاه خودش راند. اين مورد را خيلي بايد مواظب باشيم. خداوند متعال که سازنده ماست مي داند که از چه راهي ما رشد مي کنيم. لذا والدين با مهرباني همين مثالي که زدم را براي او بيان کنند. مطلب ديگر اين است که اگر در خانه زمينه هاي معنوي را زياد کند. گاهي يک جلسه روضه و دعا در خانه بگيرند و يا ايام شهادت معصومين حداقل يک سياهي بزنند و يا براي جشن يک پرچمي براي علامت بزنند. اينها

ص: 171

فضاسازي است و خيلي موثر است. سوم خود شما مادر بزرگوار الگوي عملي باشيد که آثار عملي نماز را به اين دختر خانم نشان دهيد که نماز باعث مهرباني و اخلاق خوش و آرامش و راستگويي شماست. چهارم خالصانه براي او دعا کنيد. همه چيز دست ما والدين نيست تا يک جايي ما مي توانيم پيش برويم، حتي بعضي از فرزندان انبياء و اولياء بودند. پس آنچه از دست ما برمي آيد انجام دهيم و بقيه را خالصانه تضرع کنيم و از خدا بخواهيم که او را هدايت کند. انشاءالله دعاي مادر در حق فرزند مستجاب خواهد شد.

سوال: من خانمي هستم که اصلاً به دنيا و زرق و برق آن اهميت نمي دهم، ولي دوستدار اهل بيت هستم. گاهي دلم هواي زيارت مي کند و مي شکند و مي گويم اي کاش از مال دنيا چيزي داشتم. آيا اين دنيادوستي است؟

پاسخ: شخصي از امام صادق (ع) سوال و درد دل کرد و گفت من خيلي دنيا طلب شدم. حضرت فرمود: مال دنيا را براي چي مي خواهي؟ گفت: به زن و بچه ام برسم و صله رحم کنم و به حج بروم و به ديگران کمک کنم. امام فرمود: اين عين آخرت است، اين دنياطلبي نيست. آن چيزي که بد است اين است که خود اين دنيا را هدف قرار بدهد و در اين بماند، ولي اگر آن را ابزار براي کارهاي خير قرار دهد، اين ديگر دنيا نيست. شما آرزوي اين را داريد که مالي نصيب اتان شود که به زيارت برويد. البته من اينجا توصيه مي کنم به دينداراني

ص: 172

که دستش مي رسد و بارها به زيارت رفته اند، ولي يک نفري از آشنايان حسرت همان يک بار را دارد شما کمکي که به او مي کنيد پيش از آن زيارت به شما داده مي شود.

سوال: آيا دعاها و ذکرهايي که براي رزق و روزي توسط خانم خانه که نان آور نيست، خوانده مي شود، تاثيرگذار است و يا بايد مرد اين اذکار را بخواند، اگر زن اهل ايمان باشد و مرد سست ايمان باشد، چطور؟

پاسخ: در روايات ما است که خود وجود زن در خانه باعث برکت است. روايتي از پيغمبر اکرم (ص) است که فرمودند: ازدواج بکنيد چون خود خانمهايي که وارد خانه مي شوند سهمي از برکت را با خودشان مي آورند. بنابر اين اينطور نيست که اين دعا اختصاصي باشد و کارهايي که براي وسعت رزق انجام مي شود اختصاصي براي کاسب و نان آور خانه باشد. در روايت است در خانه اي که قرآن خوانده شود رزق وسعت پيدا مي کند. اصلاً وسعت رزق براي خانه است و تمام اهل خانه دخيل هستند. يک بار مي گوييم وسعت عمر کسي و يا برکت علم کسي، اين مربوط خود شخص است، ولي اين برکت خانه است. بنابراين تمام اهالي خانه براي اين وسعت رزق دخيل هستند.

سوال: در ماه رمضان درهاي جهنم بسته مي شود و شيطان در غل و زنجير است. پس ما نبايد مرتکب گناه بشويم و يک ماه را پاک پاک سپري کنيم، ولي گاهگاهي ديده مي شود گناهان کوچک و بزرگ را انجام مي دهيم. اين سوال پيش مي آيد شيطان که در غل

ص: 173

و زنجير بود، پس اين گناهان از کجا نشات مي گيرد و اين وحشتناک مي شود که شايد اين از طرف خودمان است. اين چگونه است؟

پاسخ: بزرگي مي گفت شياطين در غل و زنجير هستند به شرطي که ما نرويم آنها را باز کنيم. يکي از عوامل گناه شيطان است که عامل بيروني است، اما يکي از مهمترين عوامل گناه نفس خود ماست که اصلاً شيطان مي تواند روي ما تاثير بگذارد بخاطر اين است که اين نفس اماره او را راه مي دهد. اين عامل گناهي است که حتي در ماه رمضان مرتکب معصيت ها و خطاهايي بشويم. مهم اين است که يک جا جلوي آن را بگيرد و ماه رمضان ماه خوبي است که افسارگسيختگي نفس را بگيرد و آن را رام کند. اگرچه بيشتر ماه رمضان گذشته است، ولي 5-4 روز باقي مانده است و اگر کسي بخواهد تحولي در خودش ايجاد کند اين چند روز غنيمت است و مي تواند کاري کند.

سوال: بهترين کاري که در اين چند روز باقيمانده از ماه رمضان مي توانيم انجام دهيم، چيست؟

پاسخ: همانطور که از اول ماه رمضان اين را گفتيم از کلام پيغمبر اکرم (ص) که فرمود بهترين اعمال پرهيز از گناهان است. بهترين وقت براي اين تمرين در ماه رمضان است. در اين چند روز باقيمانده، اگر کسي بطور جدي اين مراقبه را از گناه داشته باشد، بخصوص آن اعضاء و جوارحي که حس مي کند از آن ناحيه مرتکب مي شود. مثلاً بعضي حس مي کنند چشمهايشان خطاي بيشتري دارد، سعي کنند صبح تا شب و شب تا صبح

ص: 174

نگاه آلوده اي به عمد نداشته باشند. اگر بخشي از ماه رمضان را در اين تمرين بگذرانيم، اين بهترين عمل است. در مرحله بعدي تصميم براي جبران خطاهايي که از ما سرزده و قابل جبران است، بگيريم و آنهايي که قابل جبران نيست، چاره اي جز استغفار نداريم و خداوند به کرمش مي بخشد. کسي که صادقانه از خدا بخواهد، ترديدي نيست که آن گناهاني که قابل جبران نيست مي بخشد. ولي آنهايي که قابل جبران است براي مثال من حق مالي يا حيثيتي و آبرويي کسي را ضايع کردم، بروم و حلاليت بطلبم. همين حلاليت را با يک تماس گرفتن و ارتباط برقرار کردن چقدر رحمت پروردگار را براي خودمان در اين ماه جذب مي کنيم. اگر نماز و روزه اي از ما قضا شده، شروع کنيم. اگر ما اين کارهاي خير را که هر کدام بند بسيار بزرگ زندگي ما از روح ما باز مي کند، اگر در اين ماه که زمينه اش فراهم تر است و در اين اواخر ماه رمضان حس مي کند که باورهاي ديني اش تقويت شده چون بيست و چند روز به خاطر خدا روزه گرفته و نمازهايش را بجا آورده است. ما همين را تصميم بگيريم در يازده ماه بعدي اين تمرين را ادامه بدهيم و واقعاً هم از خداوند متعال کمک بگيريم تا شب آخر ماه. ما روايت داريم که امام سجاد (ع) فرمود: شب آخر ماه رمضان يعني اصلاً شب عيد فطر کمتر از شب قدر نيست و خدا به قدري که در طول ماه از بندگانش گذشته و مغفرت شامل افراد شده تا آن

ص: 175

لحظه آخر هم اين مغفرت و رحمت شامل حال مي شود. بنابر اين بدون ذره اي خستگي و نااميدي براي دوري از گناه تمريني بکنيم و شروعي داشته باشيم که زندگي امان را حتي براي يک روز و براي مدت کوتاهي با بندگي همراه کنيم که در ماه رمضان بهترين جا براي شروع است چون اراده قوي است. اگر اين را انجام بدهيد و خالصانه از خدا بخواهيد در طول يازده ماه بعدي مي توانيد انشاءالله ادامه بدهيد و زندگي را با بندگي سپري کنيم.

سوال: بعضي از همين حالا مي ترسند و ترسشان هم جا داشته باشد چون يک ماه تمرين بندگي کردند و سحر خيز بودند و اين حس خوب سحر و دعاي مستجاب وقت افطار لحظات بسيار نوراني است که وقتي به لحظات آخر ماه مبارک مي رسيم واقعاً دلتنگ اين لحظات مي شويم، ولي بعضي ها بودند که حالات خوش آنها منحصر به يک ماه بود که پنج روز ديگر تمام مي شود. حالا خيلي مشتاقم که بدانم چکار مي شود کرد که اين حالات استمرار داشته باشد.

پاسخ: در قسمت اول سوال که گفتيد حسرت اين ماه است، کاملاً درست است. شما اگر دعاي 45 صحيفه سجاديه که وداع امام سجاد (ع) با ماه رمضان را بخوانيد که با چه عزيزي وداع مي کند و حضرت چه تعبيراتي دارد که در اين ماه، خدا براي ما چه کردي؟ چه پاکي هايي آوردي، چه زمينه هايي فراهم کردي، شب قدري بود که تو آمدي و دست عنايت خودت را روي سر ما کشيدي. يک خداحافظي مي کند که از عزيزترين کس

ص: 176

اش خداحافظي مي کند. اين حسرت و سوز خيلي ارزش دارد و اينها در نزد خدا جزء اعمال حساب مي شود. منتها در مورد بقيه ماه، اينها چيزي نيست که با دعا و ذکر حل شوند، اينها امور دوايي است نه دعايي يعني بايد خودش را مداوا کند. همين شيوه اي که در ماه پيش گرفت و به او نتيجه داد و حسي در خودش ايجاد کرد، حس تنفر از آلودگي ها و بديها، حس همراه شدن با پاکي ها و حس نزديک شدن بيشتر به خدا. اگر همين مسير را ادامه دهد اين نتايج براي او پررنگ مي شود راه همين است و مهم استقامت در اين مسير است که بستگي به اراده خودمان دارد. البته در جلسات آينده بحث عوامل تقويت دين را مطرح مي کنيم و سعي مي کنيم آن امور کمکي را بگوييم ولي مهمترين چيز اراده خود شخص براي ادامه مسير است.

سوال: فقط يک دعاي من مستجاب مي شود و آن اينکه در حال عصبانيت مي گويم هيچي از تو نمي خواهم. به نظر شما درخواست يک همسر مومن و صالح براي کسي که سن ازدواجش دارد مي گذرد، مصلحت نيست. مي خواهم يک جمله کفرآميز بگويم به نظر من خود خدا موجبات نااميدي را فراهم مي کند، وگرنه چرا به هر دري مي زنيم به خواسته امان نمي رسيم.

پاسخ: البته راههايي که گفتند براي کساني که مبتلا به اين مشکل هستند مثلاً اگر کسي آيه صخره که آيات 54 تا 56 سوره اعراف است، بخواند بخصوص 70 مرتبه، زمينه براي حاجت خيلي براي او فراهم مي

ص: 177

شود و يا توسل به امام جواد (ع) و آيت الکرسي براي اين حاجت گفته شده است، اما با همه اين وجود من تقاضايم اين است که جايي براي تسليم خدا در سختيها باز کنيد. ما بايد اين را بپذيريم که قرار نيست اگر همه چيز ما سر جاي خودش بود، ما بندگي کنيم و اگر يک چيزي داده نشد، زير بندگي بزنيم و با خدا کفرآميز حرف بزنيم. قرار نيست خدا تسليم ما باشد و هر چه ما بگوييم او بگويد چشم، بلکه قرار بود او خدا باشد و ما چشم بگوييم و بخصوص آن چشم گفتني ارزشمند است که در سختيها باشد. واقعاً اميدوارانه به اين شيوه خداوند متعال دري را باز کند. در قرآن مي فرمايد: و من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لايحتسب (سوره طلاق-آيه 3): از آنجايي که به گمان شخص نمي رسد براي او روزيش را بفرستد. فقط تکيه اش را از خدا قطع نکند.

سوال: چگونه مي توان جلوي افکار بد را گرفت. چند وقتي است که افکار زشت و ناپسندي در ذهنم مي آيد که پشت سر هم تکرار مي شود. برخي از اين افکار در وجود خدا و اهل بيت پيامبر است و فکر اينکه خدا به خاطر اين افکار از من نمي گذرد باعث تشديد اين افکار مي شود. مي خواستم بدانم من چکار مي توانم کن و آيا افکارم گناه است.

پاسخ: مهمترين چيز اين است که خيلي به اين افکار اعتنا نکنيد. اين افکار گاه به شکل يک وسوسه در مي آيد در رابطه با خدا و دين و

ص: 178

گاهي افکار منفي هم است يعني اينها مثل پارازيت هايي هستند که ناخوداگاه در ذهن آدم خطور مي کند، اينها اصلاً گناه نوشته نمي شود. در روايت از پيغمبر اکرم (ص) متعدد است که فرمود: از امتم نه چيز برداشته شده و آنها را خدا مواخذه نمي کند يکي از آنها اين وسوسه هايي است که در مورد خلقت و خدا به ذهن خطور مي کند، اينها گناه نوشته نمي شود. اينها گاهي دست آدم نيست و ناخوداگاه مي آيد و حتي براي بعضي اينطور القاء مي شود و دلهره بوجود مي آيد که اگر من در اين حالت از دنيا بروم، شايد بي ايمان از دنيا بروم، اصلاً اينطور نيست، اين دست خود اين فرد نيست. هر چه حساستر شود و اعتنا کند، چه بسا شيطان اين وسواس فکري را بيشتر کند. البته در روايات ما توصيه شده که اين افراد براي دفع وسواس فکري و عملي لااله الا الله زياد بگويند و به خدا پناه ببرند و عملاً خودشان را به خدا بسپارند. شيطان ضعيف تر از آن است که به قلعه الهي بتواند نفوذ کند، اگر کسي خودش را به خدا بسپارد به قلعه خدا وارد شده است. خود را به خدا بسپاريد، نه با لفظ و لق لق زبان، واقعاً با صميم قلب بگوييد اعوذ بالله من الشيطان الرجيم: خدايا من خودم را به تو سپردم. خيلي ها به اين افکار اعتنا نکنيد. خود اعتنا کردن باعث مي شود که شيطان فکر کند که اين نقطه ضعف اين فرد است و از همين جا وارد شود و اين افکار را زياد

ص: 179

کند و او را از نظر فکري و رواني بهم بريزد و دچار يک تشويش و دلهره کند که تعادل روحي اش را از دست بدهد. گاهي يک سوال و شبهه اي درباره خدا و دين است و آدم مي پرسد و يا مطالعه مي کند، اما گاهي اين خطورات ناخودآگاه است که براي اينها دلهره نداشته باشند و بي اعتنا باشند و کار خودشان را ادامه دهند، وقتي بي اعتنا شويد شيطان هم به سراغ شما نمي آيد. گاهي من عمداً خيالبافي ها را انجام مي دهم، اين دست خودم است. من نبايد اين رشته را دنبال کنم.

دروني و هم بيروني است مثل فقر. امروز هم به يکي از آفات بيروني دين مي پردازيم که از مهمترين آفات و آسيب هاي ديني، بحث شيطان است که يکي از خطرناکترين راهزنان و سارقان دين که در قرآن و روايات ما به شدت ما را نسبت به او حساس کرده اند که توجه داشته باشيد به اين دشمن خطرناک قسم خورده اي که به تعبير امام کاظم (ع) اين دشمن دشمنان ديگر را هم عليه ما تحريک مي کند و باعث مي شود همه به سمت ديانت ما نشانه بروند.

سوال: آيا شيطان وجود و حقيقت خارجي دارد يعني آيا موجود است يا يک نماد و سمبل شر است؟

پاسخ: اين نکته مهمي براي شروع بحث است که واقعاً بدانيم که شيطان چه موجودي است؟ بعضي که متاسفانه با معارف ديني آنچنان آشنا نيستند، شيطان را صرفاً يک موجود تخيلي و يا موجود سمبل شرارت مي دانند ولي يک موجود واقعي بيروني نيست و يا سمبل هوا و هوس است.ولي وقتي با قرآن و معارف دين آشنا مي شويم به هيچوجه اينطور نيست و شيطان يک موجود واقعي است، تعبير قرآن در سوره کهف-آيه 50 اينطور است: كان من الجن ففسق عن امر ربه: شيطان موجودي است که از سنخ جن است و ذريه و فرزنداني دارد که در قرآن به آن اشاره شده است: افتتخذونه و ذريته اولياء من دونى (سوره کهف-آيه 50): آيا شيطان و فرزندان او را به عنوان سرپرست و مدير زندگي خودتان قرار مي دهيد. در سوره شعراء-آيه 95 جنود و لشگرياني براي او تصوير شده است: و

ص: 181

جنود ابليس اجمعون. نقشه و طرح و برنامه او در قرآن و روايات آمده و راههاي مقابله با او اشاره شده است. تمام اين حساسيت ها با اين طول و تفسير که قرآن و روايات به آن مي پردازند و با لحن هاي مختلف نشان مي دهند که يک موجود واقعي و جدي است که يک زماني از زندگي اش عبادت مي کرده و شيطنت نداشته و در برهه ديگري از زندگي به انحراف کشيده مي شود بر اثر آن آلودگي هاي دروني و ار عالم قدس رانده مي شود و رجيم مي شود و از آن به بعد قسم مي خورد که انسانها را از صراط مستقيم منحرف بکند و باعث دوري آنها از مسير بندگي بشود. اينها مجموعاً نشاندهنده اين است که يک موجود جدي و واقعي است که نقشه اي در اين عالم دارد و با کسي شوخي هم ندارد و خداوند متعال هم بشدت در قرآن تاکيد مي کند که إن الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا (سوره فاطر-آيه 6): شيطان دشمن است او را دشمن بگيريد. ممکن است دشمني باشد که خيلي با ما کاري ندارد ولي اينکه قرآن با اين تاکيد مي گويد يعني در مقابل او حساس باشيد. به تعبيري که ملاصدرا يک بحث تفسيري اش فرموده تعبير زيبايي است. ايشان مي گويد: شيطان براي حضرت آدم و حوا قسم خورد که مي خواهد نصحيت اشان کند، فريب اشان داد، براي ما که قسم خورده که فريب امان بدهد، ديگر چکار مي کند. چون شيطان در عالم بالا بوده که در روايت امام صادق (ع) است که ملائکه گمان

ص: 182

مي کردند که او از خودشان است يعني بر اثر عبادتهاي ممتدي که انجام داده و حضرت اميرالمومنين (ع) در نهج البلاغه به آناشاره کرده است که سالهاي متمادي عبادت خدا را انجام داد، مقامي به او داده شد که در رديف بعضي از ملائکه بود که ملائکه فکر مي کردند از خودشان است. بخاطر آن انحراف که در او ايجاد شد، از بهشت رانده شد. عالم قدس را مي شناسد، ولو اينکه قدسي و مقدس نيست و راههاي انحراف آن را هم خوبمي شناسد. همه بي راهها و راه گمراه کردنها را بلد است و عمر طولاني هم در مقابل عبادتهاي زيادش به او داده شده است. پس موجودي با طرح و برنامه و نقشه جدي است. شيخ محمد زاهد از بزرگان تهران بودند و نمازهاي با حضور قلب و معنويت مي خواندند و زاهد برجسته بودند که حضرت امام راحل نير با ايشان ارتباط داشتند. ايشان با وجود آن حضور قلبي که داشتند، بعضي قسمتهايي که نماز را باطل نمي کند را فراموش مي کردند و بعد از نماز هم که سخنراني مي کردند افراد ديدند که بصورت پراکنده صحبت مي کند و نظم سابق را ندارد و حتي در موقع حرکت در خيابان يکي و دو جا نزديک بود ماشين او را بزند. يکي از دوستان پرسيد آقا دو سه روز است که حواستون سرجايش نيست. گفتند بله که پريشان هستم يک روايت دو سه روز پيش خواندم که آن روايت پريشانم کرده است چون اهل يقين و باور بود، روايات اهل بيت را هم باور داشت. اين روايت اين است که

ص: 183

پيغمبر اکرم (ص) به امام علي (ع) فرمودند: يا علي به تعدادي که تو از راههاي هدايت و خوبي بلدي، شيطان هم از راههاي ضلالت و بدي بلد است. حالا من با اين موجودي که به جان من افتاده و استاد گمراه کردن است، من چه کنم و نمي خواهي پريشان باشم. چنين موجودي در عالم فعاليت مي کند و خستگي ناپذير است. کلاً جن خوب و بد دارد و مثل انسان مکلف هستند و به جن هاي شرور شياطين مي گويند که بزرگترين آنها ابليس است که همان شيطان معروف است که آدم و حوا را در بهشت فريفت و باعث رانده شدن آنها شد و خودش هم رانده شد.

سوال: فلسفه وجودي شيطان چيست؟

پاسخ: نکته اي علامه طباطبايي در الميزان دارند که نظام عالم، نظام سلسله وار و زنجيره اي است که اگر يکي از حلقه ها کم شود، کل آن نظام بهم مي خورد و گويي لغو مي شود يعني اين نظام با تمام حلقه هايش معنا پيدا مي کند و ساخته مي شود و از جمله شيطان يعني شيطان که يکي از حلقه هاي اين نظام است، نباشد، اصلاً نظام خلقت لغو مي شود. وقتي اين را مي شنويم عجيب مي ايد. توضيح مطلبي که خود ايشان فرمودند اين است که خداوند متعال عالم را خلق کرد براي اينکه انسان که گل سرسبد عالم آفرينش است، بوجود بيايد و انسان براي اين خلق شد که تکامل و رشد پيدا کند و به اهدافي که خدا انتظار دارد، برسد. تکامل انسان وقتي است که از بين خير و شر و

ص: 184

از دو راهي خوب و بد، خوب را انتخاب کند و نه اجباراً در مسير خوبي برود. کارهاي غيراختياري براي انسان رشد نمي آورد. الان فرض کنيد ما تنفس انجام مي دهيم و ضربان قلبمان مي زند، اين باعث رشد ما نمي شود چون در اختيار ما نيست. بنابر اين ارزش کار انسان زماني است از بين خوب و بد، خوب را انتخاب کند. شيطان آن کسي است که شر را درست مي کند و از آنطرف انبياء خير را درست مي کنند، پس دو راه در اين عالم انداختند که اين دو راهي درست شود و انسان از اين دو راهي انتخاب کند. البته همه خير و خوبي را انتخاب نمي کنند. اما در عين حال براي نظام تکاملي انسان لازم است که اين دو راهي باشد. پس فلسفه خلقت شيطان همين است که امتحاني فراهم مي کند و يک دو راهي درست مي کند. اين تعبير قرآن است که ليجعل مايلقي الشيطان فتنه (سوره حج-آيه 53): خدا القائات شيطان را وسيله امتحان قرار داده است پس او مامور الهي است، اگرچه خودش دچار خسارت شده است، اما براي انسان اين زمينه را فراهم مي کند. نظام خلقت که براي تکامل انسان است با وجود شيطان معنا مي دهد که آن دو راهي درست شود. به تعبير مولوي: دو علم افراخت اسپيد و سياه، آن يکي آدم دگر ابليس راه. اين دو تا علم بايد باشدکه انسانها زير يکي از آنها بروند و اظهار وجود کنند و شيطان يکي از آن علمها را بلند کرده است. همين که فلسفه وجودش است، فلسفه بقايش هم

ص: 185

هست. اين مهلتي که خدا به او داد، بالاخره انسانها بايد تکامل پيدا کنند و در همه زمانها اين دو راهي بايد باشد. البته جهت ديگرش هم اين است که شيطان از اولش شيطان نبود، بلکه عابدي بود و خداوند او را موجودي خلق کرد که مي توانست خوب باشد يا بد و او بد را انتخاب کرد و رانده شد، ولي براي انسانها در کل نظام احسنت الهي چيزي است که مايه رشد و تکامل باشد.

سوال: راههاي نفوذ شيطان را توضيحاتي بفرماييد.

پاسخ: يکي از مباحث بسيار مهم بحث شيطان شناسي است و شايد گفت هيچ کتاب آسماني مثل قرآن به اينصورت راههاي نفوذ شيطان را بيان نکرده است. اصل کار شيطان وسوسه است و اصلي ترين کار شيطان دعوت به شر و انحراف است که انسان در صراط مستيقيم نرود. همانکه خودش گفت: قال فبما أغويتني لأقعدن لهم صراطك المستقيم: من بر صراط مستقيم مي نشينم و توري پهن مي کنم که آنها را بتوانم خارج کنم و در جاي ديگر قسم خورد که فبعزتك لأغوينهم أجمعين (سوره ص-آيه 82): پس به عزت تو سوگند كه همگى را فريب مي دهم. منتها فريب انسانها توسط شيطان از طريق وسوسه و دعوت است و به زور کسي را به بيراه نمي برد. بعضي افراد آنقدر هواي نفساني در آنها قوي است که شيطان خيلي نياز ندارد براي آن فرد هزينه کند، وگرنه شيطان براي همه تور پهن مي کند منتها براي همه نياز نيست که رئيس وارد عمل شود و اي چه بسا يک فرد ضعيفي را از شياطين را براي وسوسه او

ص: 186

مي فرستد. کار شيطان دعوت است و به تعبير ديگر شيطان از ديوار و پنجره وارد نمي شود بلکه در مي زند و آن کسي که در را به روي او باز کندف بر او وارد مي شود. به تعبير ديگر به زور خودش را وارد نمي کند و شيطان يک نقطه ضعف مي بيند و سنخيتي از نظر آلودگي ها مي بيند. مثل ميکروبي که وقتي وارد بدن مي شود که بدن ضعيف شده باشد. يک بدني که بنيه قوي داشته باشد و تمام راههاي ورود ميکروب را سد مي کنند و سالم مي مانند. شيطان که وسوسه و دعوت مي کند که در قرآن اين دو آمده است: الا ان دعوتكم فاستجبتم لي (سوره ابراهيم-آيه 22): من دعوتتان کردم خودتان اجابتم کرديد، چرا مرا ملامت مي کنيد. فلا تلوموني ولوموا انفسكم (سوره ابراهيم-آيه 22): خودتان را ملامت کنيد که من را به خانه اتان راه داديد. شيطان براي اينکه دعوتش مورد پذيرش قرار بگيرد راهها و ترفند دارد. يکي از راههاي ورود وسوسه به جان و دل ما اين است که او مي آيد گناهان و آلودگيها را زينت مي دهد. شيطان باطل را چهره حق مي دهد و زشت را زيبا نشان مي دهد که انسان سراغ آن زشتي برود چون شيطان اين را مي داند که انسانها فطرتاً از زشتي ها بدشان مي آيد، لذا چهره آن را زينت مي دهد و مي پوشاند تا انسان به سمتش برود. مثلاً در بين خودمان اين توجيهات هم نفسمان و هم شيطان القاء مي کند که براي آلودگيها کلاه شرعي مي گذارد. مثلاً

ص: 187

از کسي مي خواهد غيبت کند مي گويد غيبت اش نشود. با اين جمله مي خواهد گناهش را سبک کند که بتواند انجام بدهد. يا ابتدا مي خواهد غيبت و يا عيب کسي را بگويد، مي گويد آدم خوبي است من هم دوستش دارم، اما اين عيب را دارد، من به خودش هم گفته ام و يا جلوي خودش هم مي گويم. اينها همه کلاه شرعي است. توجيهات زينت دادن يک گناه و موجه کردن آن است که آدم قانع شود آن را عمل کند. فرض کنيد دختر و پسر نامحرمي هستند و مي خواهند ارتباط با هم داشته باشند، يک کلاه شرعي سر خودش مي گذارند که ما براي آشنايي است تا ببينيم که بدرد هم مي خوريم و ازدواج کنيم، در حاليکه به اينها بگوييد به بزرگترها بگوييد. مي گويندک نه لازم نيست آنها بدانند. اين يک موجه کردن گناه است که شيطان از بيرون و نفس از درون توجيه و تزئين مي کند. يکي ديگر را از راههايي که شيطان انجام مي دهد تحقير گناه است يعني بعضي از گناهان صغيره را مي گوييد اين که چيزي نيست. مثلاً يک فيلم و موسيقي حرام که چيزي است. يک نگاه يا يک دروغ کوچک به کجا برمي خورد. اين تحقير کردن گناه يکي از کارهاي شيطان است که اين پله اول اوست و قطعاً اگر اين پله را برود گناهان بزرگتر را جلوي راه آدم مي آورد. آن ضرب المثل تخم مرغ دزد عاقبت شتردزد مي شود. يکي ديگر از ترفندهاي شيطان که در قرآن اشاره شده است، سياست گام به گام و

ص: 188

تدريج و آهسته آهسته نفوذ کردن در دل و جان است. در چند جاي قرآن آمده لا تتبعوا خطوات الشيطان إنه لكم عدو مبين (سوره بقره-آيات 168و 208). خطوه آن گامهاي کوچک و پنهان و آهسته مثل دزد که شب جايي مي رود. در بحارالانوار مجلسي نقل شده است که يک عده اصحاب پيغمبر اکرم (ص) در مجلسي خدمت حضرت آمدند. گفتند يا رسول الله وقتي پيش شما هستيم حس مي کنيم خيلي حال خوش داريم، اصلاً گويي بهشت و جهنم را مي بينيم، ولي از خدمت شما بيرون رفتيم و وارد زندگي معمولي و کار و کاسبي شديم، حالمان دوباره سرجاي اولش برمي گردد و مي ترسيم اين نفاق باشد. پيغمبر (ص) فرمود: نه اين نفاق نيست اين از خطوات شيطان است. اين رد پاي شيطان است که آرام آرام مي آيد تا وقتي در کنار من هستيد در مجلس پيغمبر دست شيطان به آنها نمي رسد. مثل ماه رمضان که شياطين در قل و زنجير هستند، ولي آنها در بيرون مجلس پيغمبر و يا براي ما بيرون از ماه رمضان در کمين هستند. پيغمبر (ص) مي فرمايد: آرام آرام شياطين مي آيند از حالات خودتان پي ببريد و مواظب سقوط و صعودتان باشيد که شيطان دارد نفوذ مي کند. او ناشناخته وارد مي شود. قبلاً گفتم علائمي در ما است که تدريجاً ما عقب گرد مي کنيم. ابتداً شيطان که در او نفوذ پيدا مي کند، نسبت به معنويت مثل دعا و نماز بي اشتها مي شود و حال ندارد و به زور تکليف را انجام مي دهد. اگر خودش را مداوا نکرد

ص: 189

بي شک در بعضي از مسائل و معارف ديني دچار شک مي شود و اگر در اين مرحله خودش را مداوا نکرد دچار سوء ظن و بدگماني مي شود که نکند اينها دروغ باشد و اگر اين را هم مداوا نکرد مرحله آخر مرگ روح است يعني کفر و اين در بعضي دعاها است که خدايا ما را طوري کن که نه دچار شک و نه دچار ريب و بدگماني و سوء ظن و نه دچار کفر شويم. اين علائمي است که شيطان بتدريج در انسان درست مي کند و آن گام به گامش انسان را تا حد کفر و بي ديني مي برد.

سوال: چکار کنيم که راههاي نفوذ شيطان را سد کنيم. چگونه با او مقابله کنيم، آيا واقعاً توان مقابله با شيطان را داريم يا نداريم؟ آيا شيطان خيلي قوي است و ما ضعيف هستيم و يا در قرآن اشاره شده است که کيد شيطان ضعيف است و ما ضعيف هستيم که شيطان بر ما تسلط دارد. مي خواهيم راههاي سلط او را ببنديم.

پاسخ: هيچوقت خداوند متعال موجودي را خلق نمي کند که انسان را به شرارت بکشد و دستش آنقدر باز باشد و از آنطرف دست انبياء خودش که نقطه مقابل رو به خير دعوت مي کنند بسته باشد و در عين حال اينکه رحمت خدا بر غضب اش سبقت دارد. اولاً اين را بدانيد که در مصاف با شيطان ما تنها نيستيم و کمکي هاي زيادي داريم و مهمترين کمکي ها خود خداوند متعال است. ان الله يدافع عن الذين امنوا (سوره حج-آيه 38): خدا مدافع آن کساني

ص: 190

است که ايمان دارند و در مسير بندگي هستند، ولي شرط اينکه خداوند بزرگ کمک بدهد و شيطان را رد کند، اين است که انسان در مسير بندگي قرار گيرد. اين را به خود شيطان هم گفته شده است. در قرآن به شيطان ذکر شده است که تو سلطه اي بر بندگان من نداري: إن عبادي ليس لك عليهم سلطان إلا من اتبعك من الغاوين (سوره حجر-آيه 42): مگر آن گمراهاني که خودشان بدنبال تو افتادند. آن کساني که مسير و جهت درستي را ندارند و گمراه هستند، مثل کساني که در بيابان تاريکي هستند و نمي دانند کجا بروند و با هر صدايي به سمت اش مي روند. اما کسي که مسير را مي داند و خدا را مي شناسد و به سمت او مي خواهد گام بردارد، حتي اگر يک جاهايي ممکن است لغزش داشته باشد، دستش گرفته مي شود. به تعبير بعضي از روايات ما که در بحارالانوار جلد 60 آمده که وقتي شيطان گفت من از چهار طرف به سمت انسان مي روم و او را فريب مي دادم (سوره اعراب-آيه 16) يعني از پيشرو يعني آمال و آرزوها و از پشت سر يعني دنيا که بعد از مرگ او را پشت سر مي گذارد، از سمت راست يعني از سمت خوبيها و عبادات و از سمت چپ که از طريق گناهان است. ملائک به خداوند گفتند: شيطان از چهار طرف حمله مي کند، انسان چي؟ خداوند متعال فرمود: دو راه براي انسان باز است: بالا و پايين، دعا و کمک از آسمان خواستن و سجده. کسي که دستي بر آسمان

ص: 191

بلند کند و يا سري بر زمين در مقابل خداوند متعال فرود بياورد، اين تنها نمي ماند. اين را بايد در نظر بگيريم. بعضي از عرفا حرف قشنگي دارند مي گويند شيطان سگ آموزش ديده خداست. سگ نگهبان براي غريبه ها پارس مي کنند و براي آنها که آشناي خانه هستند پارس نمي کنند. اگر کسي آشناي ولايت خدا و خانه خدا و مسير بندگي باشد و پناه ببرد، قطعاً دست شيطان به ولايت خدا نمي رسد. شيطان به سمت کساني مي رود که گمراه هستند و از شيطان تبعيت مي کنند. لذا شما تمام راههايي که در روايات و قرآن به آن اشاره شده است به نوعي پناه بردن به خداست و رفتن به حريم الهي است. گفته شده که هر جا که شيطان مي خواهد وسوسه کند، أعوذ بالله من الشيطان الرجيم بگوييد استعاذه، اين استعاذه فقط يک لفظ نيست بلکه با گفتن اين پناه به او مي برد. يک ديگر از راههاي مقابله گفتن بسم الله الرحمن الرحيم در هرکاري است که شيطان شريک نشود. در روايت داريم که در موقع غذا خوردن فرشتگان اگر مي بينند که شخص با توجه به خدا ذکر را مي گويد به شيطان مي گويند دور شو، اين سفره، سفره با برکتي است و ذکر خدا در آن شده است. اگر اينکار را نکردند به او مي گويند خبيث، با او شريک شو. يعني آن نيروي که مي خواهد از اين غذا بگيرد در راه شيطان بکار گرفته مي شود. در قرآن به شيطان گفته شده است: و شارکهم في الاموال و الاولاد (سوره اسرا-آيه 64)

ص: 192

که شريک اموال و اولاد آنها شو. آن کساني که بي توجه به خداوند متعال هستند شيطان از اموال و اولاد و متعلقات آنها در مسير خودش بهره مي گيرد، ولي کساني که توجه به خدا دارند، اينطور نيست. يکي ديگر از چيزها نماز است که شيطان در مواقع نماز به نماز افراد را نگاه مي کند و آنکه مواظب مواقع نمازهايش است و حساسيت به نمازهايش دارد. شيطان مي بيند که او سنخيت با خودش ندارد چون خودش که بنده نيست. در روايتي از پيغمبر اکرم (ص) وارد شده که مجلسي در کتاب بحارالانوار جلد 82 دارد که فرمود: شيطان تا وقتي انساني بر نمازهاي پنجگانه اشان مراقبت دارد از او مي ترسد ولي همينکه نماز را ضايع کرد بر آن شخص جرات پيدا مي کند و او را به گناهان بزرگ مي اندازد. شخصي از امام صادق (ع) پرسيد: کي استخاره کنيم؟ امام فرمود: بهترين وقت استخاره وقتي است که در نماز به سمت خدا ايستاده ايد. دورترين وقت شيطان به انسان وقتي است که در نماز است.

يک نقطه بيش فرق رحيم و رجيم نيست، از نقطه اي بترس که شيطاني ات کنند

مي رسد . در قرآن داريم كه وقتي شيطان از بهشت رانده شد ، از خدا خواست كه تا قيامت به او مهلت بدهد . خدا فرمود : من تا وقت معلومي به تو مهلت مي دهم . در بعضي از روايات وقت معلوم را زمان ظهور دانسته اند و آن زمان وقت شيطان تمام مي شود . موقع ظهور و رجعت ائمه كه دين گسترش پيدا مي كند ، موانع دين كه يكي شيطان است كم مي شود . بعد از شيطان هنوز هواي نفس است كه باعث تحريك انسان به گناه بشود. البته گناهاني كه بطور فراگيري ظلمي را بوجود نياورند . زيرا آن زمان ، زمان عدل است . شيطان بعنوان يك عامل بيروني كه براي انسان دو راهي خير و شر درست مي كرد ، وقتي خود انسانها خير و عبوديت را انتخاب كردند فلسفه ي وجودي شيطان از بين مي رود . شيطان در آخر الزمان تمام دست و پاهاي آخر خودش را خواهد زد و هر چه تير دارد رها مي كند . اصلي ترين كار شيطان وسوسه و دعوت به شر ، آلودگي ها ، انحراف از دين و ديانت است منتها براي اينكه اين دعوت شيطان مورد پذيرش قرار بگيرد و انسانها او را به خانه ي خودشان راه بدهند شيوه ها و ترفندهايي دارد .او مي داند كه انسانها براحتي شر را قبول نمي كنند بنابراين ترفندهايي دارد كه زشتي ها را بقبولاند و وارد زندگي مردم بكند . يكي از شيوه هاي شيطان تزيين است . يعني زشت را زيبا جلوه دادن ، بدي و

ص: 194

آلودگي را خوب نشان دادن تا انسانها آنرا قبول بكنند زيرا انسانها فطرتا از زشتي ها بدشان مي آيد . وقتي شيطان بدي را به شكل خوبي ها جلوه داد و منكر را به شكل معروف جلوه داد ، چه بسا با توجيحي كه براي انسان در مورد كار زشت صورت مي گيرد موجه مي شود و كار را انجام مي دهد . يكي ديگر از ترفندهاي شيطان تحقير كردن و كوچك شمردن گناه است . يعني شيطان وسوسه مي كند كه اين گناه چيزي نيست . يكي ديگر از ترفندهاي شيطان سياست گام به گام و تدريجي جلو آمدن است كه در قرآن به خطوات تعبير شده است . شيطان در به انحراف كشاندن انسان خيلي صبور است . اميرالمومنين فرمود : شيطان دين شما را گره گره باز مي كند. خيلي آرام و آهسته نفوذ پيدا مي كند . كساني كه در اعمال خودشان مواظبت ندارند ممكن است كه سرباز و اسير شيطان بشوند . شيطان كسي را نمي كشد بلكه اسير مي گيرد . شيطان مي خواهد يار درست كند . شيطان درابتداي كار كسي را دعوت به بت پرستي يا فحشا يا دزدي نمي كند . مخصوصا در انسانهاي متدين مي داند كه اين دعوت ها جا نمي افتد . او ابتدا يك زاويه انحراف كوچكي در زندگي درست مي كند . مثلا شيطان انسان را نسبت به امور شبه ناك بي اعتنا مي كند . مثلا اين غذاي شبه ناك چيزي نيست يا اين حرف نمي دانم غيبت است يا نه ولي چيزي نيست . احتياط نكردن و لبه ي

ص: 195

پرتگاه راه رفتن ، اگر كسي به بي قيدي به مشتبهات و لبه پرتگاه راه رفتن عادت بكند ، شيطان يك قدم جلو مي آيد . در قدم بعدي شيطان گناهان صغيره را كوچك مي كند . مثلا يك شب كه هزار شب نمي شود و اين كار به كسي ضرر نمي زند و بعد كم كم انسان بزرگترين گناهان را انحام مي دهد . ما در تاريخ مي بينيم كه بعضي انسانها، افراد بدي نبوده اند ولي از جنايت كارترين انسانها شده اند . مثلا عبدالملك مروان كه از خلفاي بني اميه بود زماني به كبوتر مسجد معروف بود. او وقتي به خلافت رسيد خيلي كشتار كرد . او مي گفت : زماني اگر من مورچه اي را مي كشتم وجدانم آسوده نبود ولي الان آدم مي كشم و اصلا ناراحت نيستم . او در عرض يك شب به اين مرحله نرسيده است . اين افراد درونشان كم كم پوك شد و شيطان در آن جاي گرفت . شمر زماني جزو سربازان اميرالمومنين بود . شمر در جنگ صفين زخمي شد . چه اتفاقي افتاد كه او آنقدر سقوط كرد كه جزو جلادهاي كربلا شد؟ اين اتفاق تدريج مي افتد . انسانها در اول خوب بدنيا مي آيند ولي بتدريج قاتل مي شوند . اميرالمومنين در خطبه ي 7 نهج البلاغه مي فرمايد: شيطان در بعضي افراد تخم گذاري مي كند . جوجه هايش را پروزش مي دهد و آرام آرام آنها را بزرگ مي كند . در حدي كه اين افراد بلند گو و ديده بان شيطان مي شوند. يعني شيطان در او

ص: 196

نفوذ كرده است . يكي ديگر از راههاي شيطان اين است كه به تناسب روحيات هر كس در او نفوذ مي كند . او روانشناس بسيار ماهري است . او از نقاط ضعف انسانها وارد مي شود و كار خودش را انجام مي دهد . سوره ي اعراف آيه 16 مي فرمايد : شيطان از چهار طرف مي آيد . اين چهار طرف ، جهت جغرافيايي نيست . شيطان وارد روح و جان انسان مي شود و روح انسان مجرد است . اين چهار جهت كنايه است . اينكه شيطان از جلو مي آيد يعني آخرت كه در جلوي ما است را كوچك نشان مي دهد . مثلا اگر فرد گناهي انجام داد مي گويد : بعدا توبه مي كني . يعني آخرت را نسيه مي بيند و فكر مي كند كه خيلي فرصت دارد . علامه طباطبايي در تفسير الميزان مي فرمايد شايد معناي از جلوي اين باشد كه شيطان در آرزوهاي انسان تصرف مي كند . يعني آرزوها را در انسان بزرگ مي كند و انسان براي رسيدن به اين آرزوها دست به هر كاري مي زند . شيطان براي بعضي ها از راه پشت سر مي آيد يعني از راه دنيا كه انسان بعد از مرگ آنها را پشت سر مي گذارد مثل مال دنيا و فرزند . اينكه شيطان از سمت راست و چپ مي آيد كنايه از خوبي ها و سعادت است و سمت چپ كنايه از بدي هاست . شيطان براي بعضي ها از راه عبادات و خوبي ها وارد مي شود. شيطان بعضي ها را وسوسه مي كند

ص: 197

كه در عبادات زياده روي كنند و وقي انسان فوق حد ظرفيت خودش كار كند زده مي شود. يا انسان دچار عُجب مي شود. گاهي شيطان از راه تدين وارد مي شود و فرد را دچار وسواس در طهارت و عبادات ديني مي كند . گاهي شيطان هواها را بصورت دين قالب مي كند . اينها شيوه هاي نفوذ شيطان است .

سوال – ما چكار كنيم كه نقطه ضعف هاي ما راه نفوذ شيطان نباشد ؟

پاسخ – كسي كه لجاجت ، حسادت ، تكبر ،سوء ظن و ... دارد ،اينها نقطه ضعف است . شيطان حس مي كند كه از طريق اين نقطه ضعف ها مي تواند وارد بشود . شيطان فردي كه در عالم قدس مسيري را گذرانده است و بر افراد احاطه دارد . البته شيطان روي انسان تسلط ندارد كه كسي را به زور به راهي ببرد . شيطان در مي زند و خودش را دعوت مي كند ولي ما در را به روي او باز مي كنيم . وقتي ما در را باز مي كنيم در واقع همان نقطه ضعف هاي ماست . انسان وقتي خشمگين مي شود عقلش كار نمي كند و هر كاري مي كند و شيطان از همين جا وارد مي شود . يكي از ياران خوب امام رضا (ع) به امام گفت : من مدتها از خدا حاجتي مي خواهم كه به تاخير افتاده است و در دلم از خدا گله مند هستم . امام : فرمود : مواظب باش كه شيطان از اين طريق وارد نشود و تو را از رحمت خدا مايوس نكند

ص: 198

. اين صفت جاپاي شيطان است . شيطان به حضرت نوح گفت كه من در سه جا به انسان خيلي نزديك مي شوم : وقتي كه انسان دچار خشم و غضب مي شود ، جايي كه انسان قضاوت مي كند و زماني كه با نامحرمي تنها قرار مي گيرد . اين نقطه ضعف هايي است كه ما مي توانيم در اختيار شيطان قرار بدهيم . ما بايد سعي كنيم كه اين نقطه ضعف ها را معالجه كنيم . اگر انسان خودش را زير ذره بين بگذارد بدي هاي خودش را مي فهمد . انسان ممكن است كه بيماري خودش را نداند ولي علائم آنرا مي بيند و مي فهمد كه تعادل جسمي ندارد . بيماري هاي روحي هم همين طور است . هفتاد صفت بعنوان جنود شيطان در انسان وجود دارد مثل حسد، كينه ،خشم و ... كتاب شرح حديث جنود عقل و جهل نوشته ي امام خميني است ( هشتاد صفحه ي اول را نخوانيد ) . كتاب قلب سليم نوشته ي شهيد دستغيب است . ما مي توانيم كتاب هاي اخلاقي را كم كم بخوانيم و به آن عمل كنيم تا اين خصوصيات در وجود ما جا بيفتد . ما بايد نقطه ضعف هاي مان را از بين ببريم تا شيطان از آن راه وارد نشود .

سوال – آيا درست است كه شيطان هنگام مرگ و احتضار مي خواهد دين انسان را از او بگيرد . راهنمايي بفرماييد .

پاسخ – آخريم مرحله اي كه شيطان مي داند انسان از دست او خارج مي شود هنگام مرگ است . بعد از

ص: 199

مرگ دست شيطان به آنجا نمي رسد . شيطان درآن لحظه ي حساس همه ي سعي خودش را مي كند . در هنگام مرگ براي انسان وحشتي بوجود مي آيد زيرا انسان مي خواهد به دنيايي قدم بگذارد كه به كارهاي او رسيدگي مي كنند و از طرفي در اين هنگام براي انسان حسرتي وجود دارد زيرا دارد تعلقات خودش را از دست مي دهد . از طرفي بخاطر ناشناخته بودن مسير يك سردرگمي براي او وجود دارد . اين اتفاقات براي كساني مي افتد كه از قبل خودشان را آماده نكرده بودند . قرآن لحظه ي آخر زندگي انسان را سكرات موت ( حالت مستي و گيجي )مي گويد . شيطان در اين حالت وارد مي شود و مي خواهد يك جوري كفر او را در بياورد و كفر را به زبان يا دل انسان جاري بكند . شيطان تعلقات انسان را جلوي چشمش جلوه مي دهد . شيطان مي خواهد كاري بكند كه شخص ناراضي بشود . در آميزه هاي ديني داريم كه كساني كه در اطراف فرد محتضر هستند عقايد را به او تلقين بكنند . امام صادق (ع) مي فرمايد : شيطان در هنگام مرگ انسان ياران خودش را مي آورد كه در دل فرد شك بيندازد و او رابه كفر بكشاند . وقتي شما در كنار محتضر قرار گرفتيد شهادتين را تلقين كنيد تا از دنيا برود . اين نشان دهنده ي اين است كه در آن هنگام حتي بديهيات دين هم مورد حمله ي شيطان قرار مي گيرد . كسي كه با خدا و دين نداشته و جاپا براي

ص: 200

شيطان گذاشته است،سعي شيطان در اين است كه ايمان آنها را بگيرد.همه ي انسانها مي خواهند به بهشت بروند ولي در لحظه ي آخر هست كه شيطان خوب و بد را از هم جدا مي كند و نشان مي دهد كه عقايد چه كسي واقعي است . كساني كه يك عمر در مسير بندگي بوده اند و حتي ممكن است كه اشتباهاتي را داشته اند ولي در لحظه ي آخر دست آنها گرفته مي شود . در وسائل الشيعه داريم كه حضرت عزرائيل مي گويد كه من پنج نوبت نماز آنها را مي بينم اگر آنها مواظب نمازهاي پنج گانه شان بوده اند من خودم براي آنها تلقين مي خوانم . امام صادق (ع) مي فرمايد : شيطان هنگام مرگ نزد دوستان ما مي آيد كساني كه در مسير بندگي بوده اند و مي خواهد آنها را فريب بدهد تا دين آنها را بگيرد . خدا جلوي او را مي گيرد . اين همان كلام خداست كه خدا با يك گفتار محكم در دنيا و آخرت او را نگه مي دارد . فرزند علامه ي حلي توصيه ي زيبايي دارد . فخر المحققين مي گويد كه يك با ر صادقانه اعتقادات خودتان را در نظر بياوريد و به خدا بسپاريد . خدايا من اعتقاد دارم كه تو يكي هستي و پيامبر توآخريم است و ... من اينها را امانت پيش تو مي گذارم ، اينها را در هنگام مرگ به من برگردان .اين دعاي عديله اي است كه در مفاتيح آمده است . سعي كنيد كه يك بار اين دعا را بخوانيد . در آخر

ص: 201

اين دعا اعتقادات را به خدا بسپاريد كه او هنگام مرگ به شما برگرداند . فردي نزد امام صادق (ع) آمد و گفت كه ياران شما مي گويند : ايمان دو جور است يكي ايمان ثابت و ايمان هاي ظاهري (ع) كه زايل مي شود . آن فرد سوال كرد كه من چكار كنم كه ايمان من ثابت بماند حتي لحظه ي مرگ .امام فرمود اين دعا را زياد بخوان : رضيت بالله ربا ... كه تعقيبات مشتركه ي نماز است . اميرالمومنين مي فرمايد : براي دفع شك و تثبيت ايمان و بدست آوردن اطمينان و يقين آيه 54 تا 56 سوره ي اعراف را هفتاد مرتبه بخوانيد . مرگ هر كسي همرنگ خودش است . اگر مرگ من زشت بودم خودم زشت هستم .

سوال – در مورد راههاي مقابله با شيطان توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – تنها راه مقابله با شيطان استعاذه ي عملي است يعني انسان به خدا پناه ببرد . اگر درنده اي در بيابان به شما حمله كند اگر شما بايستيد و هزار بار بگوييد كه به قلعه پناه مي برم فايده اي ندارد شما بايد عملي اين كار را انجام بدهيد . پناه بردن به خدا اين طور است كه اولا ما بايد از نقطه ضعف ها را كنار بگذاريم و خودمان را معالجه بكنيم و ثانيا به دين خدا پناه ببريم . اول نماز و عبادات اعوذ بالله بگوييم ، بسم الله الرحمن الرحيم و الله اكبر ذكر بزرگ خداست كه شيطان را طرد مي كند . كساني كه نماز را سبك مي شمارند شيطان بر آنها

ص: 202

چيره مي شود . مهمترين كار استعاذه ي عملي است و در كنار آن ذكرها و خواندن صلوات و دادن صدقه است .

ظاهر مي شده است مخصوصا در مورد حضرت يحيي اين طور بوده است . البته هيچ كدام از وسوسه هاي شيطان اثر روي آنها نمي كرده است ولي گفتگوهايي بين آنها صورت مي گرفته است . ) پيامبر پرسيد كه چرا اين قدر رنگ پريده و رنجور هستي ؟ شيطان گفت : چند خصلت در امت تو مرا به جان آورده است و نمي توانم اين خلق و خوي را از آنها بگيرم . يكي اينكه وقتي به يكديگر مي رسند سلام مي كنند و سلام يكي از نام هاي خداست و هر كس كه سلام كند از رنج دور مي ماند و كسي كه جواب سلام را مي دهد رحمت حق شامل او مي گردد . ديگر اينكه وقتي با هم ملاقات مي كنند با هم دست مي دهند و مصافحه مي كنند و داريم تا وقتي اين دو نفر دستشان را از هم رها نكرده اند رحمت خدا شامل آنها مي شود كه اين باعث تضعيف شيطان مي شود. ديگر اينكه وقت غذا خوردن و شروع كارها بسم الله الرحمن الرحيم مي گويند . در روايت داريم كسي كه بسم الله مي گويد خدا را در كار خودش شريك مي كند . مثلا اگر هنگام غذا خوردن بسم الله گفته بشود انرژي حاصل از اين غذا در خدمت اهداف شيطاني قرار نمي گيرد . ديگر اينكه وقتي سخن مي گويند انشاءالله مي گويند و به رضاي خدا راضي مي شوند.آنها زحمتهاي من را با همين ضايع مي كنند . ديگر اينكه من از صبح تا شب زحمت مي كشم تا آنها را به

ص: 204

گناه وادار كنم ولي بعد آنها توبه مي كنند . ديگر اينكه تا نام تو را مي شنوند صلوات مي فرستند و من چون ثواب صلوات را مي دانم فرار مي كنم زيرا طاقت آن درجات را ندارم . ديگراينكه وقتي اهل بيت تو را مي بينند به آنها محبت دارند . پيامبر به حاضرين گفت كه هركس اين خصلت ها را داشته باشد ، اهل بهشت است .

سوال – ما چكار كنيم كه دين دار واقعي باشيم و دين خودمان را حفظ كنيم ؟

پاسخ – ما بايد عوامل ديني را تقويت بكنيم تا بتوانيم در لغزش گاهها مقاومت كنيم . نقطه قوت هايي است كه دين و باورهاي ديني ما را شارژ مي كند .

براي كساني كه مي خواهند مسير بندگي را طي بكنند و اين بار را درست به مقصد برسانند و سعادت دنيا و آخرت را شامل حال خودشان بكنند اولين كار اين است كه آنها همت بلند داشته باشند . يعني انساني باشد كه خيلي زود خسته نشود . شيطان به افرادي كه منحرف هستند كاري ندارد ولي براي افرادي كه مي خواهند مسير الهي را بروند دام پهن مي كند و وسوسه هايش را به سمت آنها مي برد. در قرآن داريم كه شيطان مي گويد من بر صراط مستقيم مي نشينم و مانع مي شوم و فريب مي دهم . پس كساني كه از صراط خارج هستند ، شيطان كاري به آنها ندارد . چنين فردي بايد همت بلند داشته باشد و براي هر كاري نتيجه ي زود نخواهد . خدا و دين ما ، افرادي

ص: 205

را كه همت بلند دارند دوست دارد . امام حسين (ع) مي فرمايد : خدا آن همت هاي بلند را دوست دارد و از كساني كه دون همت هستند خوشش نمي آيد . در روضه كافي داريم فردي نزد پيامبر رفت و گفت كه من اهل طائف هستم . و زماني كه در جاهليت مردم شما را نمي خواستند من به شما پناه دادم . پيامبر به او گفت كه بخاطر زحماتي كه كشيدي از ما چيزي بخواه . فرد گفت : دويست تا گوسفند و يك چوپان . پيامبر اينها را براي او تهيه كردند . پيامبر گفت كه اين مرد چرا اينقدر كم همت بود؟ چرا هم آن پيرزن بني اسرائيل را نداشت ؟ پيامبر فرمود :در زمان حضرت موسي به موسي خطاب رسيد كه از مصر به فلسطين برو و با خودت جنازه ي يوسف را هم ببر . موسي گفت كه من نميدانم جنازه ي يوسف كجاست ؟ ندا آمد : پير زني هست كه مي داند . موسي پيرزن را پيدا كرد و سوال كرد . پيرزن گفت كه من مي دانم قبريوسف كجاست ولي يك شرطي دارد . ندا آمد كه قبول كن . پيرزن گفت : من مي خواهم در بهشت با توهمنشين باشم . موسي متوجه شد كه اين پيرزن خيلي با همت است. ما سعي كنيم در مسير الهي كم همت نباشيم . امام خميني كه پانزده سال در نجف بودند هر شب به حرم اميرالمومنين مي رفتند و زيارت جامعه كبيره را مي خواندند . يك شب هوا خوب نبود وپسر بزرگايشان گفتند كه امشب

ص: 206

از همين جا به امام سلام بده . امام فرمودند : اين روحيه را از من نگير ، من كه مي توان به حرم بروم چرا از اينجا سلام بدهم . چرا انسان به كم قانع باشد ؟ وقتي انسان مي تواند چيز بلندتري را بدست بياورد چرا بايد به كم قانع باشد ؟ پس نكته ي اول بلند همت بودن است . نكته ي بعدي اين است كه مشكل بسياري از ما ندانستن معارف ديني نيست . ما مي دانيم خدا همه جا هست ولي باز در مقابل خدا گناه مي كنيم . ما بعضي از گناهان را در مقابل بچه ي كوچك انجام نمي دهيم و حيا مي كنيم ولي در محضر خدا گناه مي كنيم . ما همه مي دانيم مرگي در راه است و آن طرف از ما حساب مي كشند ولي جوري زندگي مي كنيم مثل اينكه مرگي در كار نيست . مشكل ما اين است كه باورها و ايمان هاي ما ضعيف است . بقول آيت الله بهجت ماعلم داريم ولي علم ما اثر نمي گذارد. بين باور و عمل نسبت مستقيم است ولي انسان مي تواند علم داشته باشد ولي ايمان نداشته باشد .شيطان مي داند كه خدا خالق است . داريم كه شيطان مي گويد : تو من را از آتش خلق كردي و انسان را از خاك آفريدي . شيطان مي داند كه قيامتي هست و از خدا خواست كه تا قيامت او را مهلت بدهد و به عزت خدا قسم خورد .پس صفات خدا را هم مي دانست . اما شيطان ايمان ندارد . پس

ص: 207

ما بايد باورهاي مان را تقويت كنيم . بعضي ها با اينكه علم شان كم بود ولي باورهاي شان زياد بود و توانستند به سعادت برسند . اگر ما همان دانسته هاي ديني كم خود را باور بكنيم و به آن تسليم باشيم و بر آن عمل كنيم كافي است .اگر يك آيه ي قرآن بر جان انسانها بنشيند او را به رشدها مي رساند . فردي نزد پيامبر به مسجد آمد و گفت كه من مي خواهم قرآن ياد بگيرم . پيامبر به يكي از اصحاب گفت كه به او قرآن ياد بده . چند دقيقه بعد آن فرد از مسجد بيرون رفت و صحابي پيش پيامبر آمد . گفت : اين شاگرد خيلي كم حوصله بود . با خواندن چند آيه كوچك او بلند شد و رفت . من سوره ي زلزال را با او كار كردم . وقتي به آيه آخر رسيدم كه اگر كسي يك ذره كار خوب انجام بدهد آنرا خواهد ديد و اگر كسي به اندازه ي ذره اي كار بد انجام بدهد آنرا خواهد ديد . او بلند شد و رفت . پيامبر فرمود : او فقيه رفت . او به يك عمق رسيد .يك آيه در جان او شكوفا شد . پس ما بايد باورهاي مان را تقويت كنيم .

سوال – چه عواملي مي تواند باورهاي ما را تقويت بكند ؟

پاسخ – يكي ازعوامل مهم كه باعث تقويت باورهاي ديني ما مي شود نماز است . در روايات و قرآن هم به نماز تاكيد شده است . بيشترين تاكيد قرآن در اعمال عبادي بر نماز

ص: 208

است . داريم : نماز معراج مومن است ، نماز وسيله ي قرب به خداوند متعال است ، نماز جلوي فحشا و منكرات را مي گيرد . سيد بحرالعلوم مي فرمايد كه من اين اثر نماز را بالاتر از اثر عروج مي دانم . اينكه نماز جلوي فحشا و منكر را مي گيرد يعني انسان را به درجه ي عصمت است . نماز ستون دين است .اين آثاري است كه براي نماز گفته شده است . ما در اذان به نماز خير العمل ( بهترين عمل )مي گوييم . نماز انسان را به خضوع و خشوع مي رساند . همسر امام صادق (ع) مي فرمايد : زماني كه امام داشتند از دنيا مي رفتند ، حضرت فرمودند : شفاعت ما به كسي كه نماز را سبك بشمارد نمي رسد . سبك شمردن نماز يعني اينكه گاهي نماز را بخواند و گاهي نخواند يا عادت دارد كه در اول وقت به نماز بي توجهي كند .يك وقت انسان به خواندن نماز در اول وقت مقيد است و يكي دوبار عذر دارد . يك وقت انسان نسبت به نماز اول وقت خواندن بي توجه است . اين درجه اي از سبك شمردن نماز است كه قرآن آنرا سرزنش كرده است . اين افراد نماز مي خوانند ولي نسبت به نماز سهل انگار هستند، صلاتهم ساهون . نمازي كه قرآن مي گويد همان نمازي است كه آن آثار را دارد. يعني نمازي كه روح دارد ، حضور قلب دارد و اين يك نماز واقعي است و انسان را از فحشا و منكر باز مي دارد . چنين نمازي

ص: 209

سنگين است . پس نماز ظاهري سنگين نيست . ما يك صورت نماز داريم كه انسان را بالا نمي برد البته همين نماز با بي نمازي خيلي فرق مي كند . كسي كه نماز نمي خواند در قيامت عقاب مي شود و شفاعت اهل بيت به آنها نمي رسد . حتي ظاهر نماز هم ارزشمند است . اگر انسان بخواهد درجاتي بدست بيارود بايدهمت بلندتري داشته باشد و نمازش را با روحش انجام بدهد . متدينين از اين استاد پنج وقت يعني نماز استفاده كنند. ما همه دنبال استاد مي گرديم . استادي كه باعث رشد و تقرب شما مي شود همين نماز است . اما بشرط اينكه بتوانيم اين نماز را با حضور قلب انجام بدهيم .

سوال - براي حضور قلب در نماز بايد چكار كرد ؟

پاسخ – يكي از چيزهايي كه انسان را به حضور قلب مي كشاند خواندن نماز در اول وقت است . اين كار يعني اينكه من نماز را مهم مي دانم . مرحوم ملكي تبريزي در كتاب اسرارالصلاة دارد : اگر كسي نمازش را در اول وقت بخواند ملائك براي نماز صبح او را صدا مي كنند . ايشان قسم مي خورند كه عده اي صداي آن ملك را شنيده اند كه احتمالا ايشان خودشان بوده اند كه صداي ملك را شنيده اند . رعايت كردن آداب ظاهر نماز باعث حضور قلب مي شود مثل نماز خواندن در مسجد ، جماعت خواندن ، پاكيزگي و طهارت را رعايت كردن ، انگشتر دست كردن وعطر زدن .

دينداري مي شود؟

پاسخ: ما از مهمترين عوامل تقويت دين و باورهاي ديني معرفت به خدا، معرفت به نبوت، و آخرت را گفتيم، اگر اين باورها بخواهد رشد بکند، پرورش پيدا بکند و تقويت بشود، از مهمترين عواملش نماز است. چرا؟ قرآن مي فرمايد: واعبد ربك حتى يأتيك اليقين (سوره حجر-آيه 99): اگر مي خواهيد داراي يقين بشويد يعني همان باور محکم و ثابت که در فتنه ها دچار سستي و کاستي نشويد، در مسير عبوديت عمل داشته باشيد. بايد بندگي داشته باشيد. مهمترين نماد بندگي و علامت بندگي که خضوع و خشوع در برابر حق در آن پيدا است، بي ترديد نماز است. در قرآن بيشترين تاکيد را در بين اعمال صالح بر نماز کرده است. در قرآن 114 بار از نماز ياد شده است. در کتب معتبر روايي ما در مورد نماز خصوصيات زيادي گقته شده است که قابل تأمل است. امام کاظم (ع) فرمودند: افضل اعمال بعد از معرفت خدا، نماز است. در روايت داريم بالاترين عمل بعد از پذيرفتن دين نماز است. ما مکرر از پيامبر و ائمه معصومين داريم که از اولين چيزي که در آخرت از آن سوال مي شود نماز است که اگر نماز پذيرفته شد بقيه اعمال هم پذيرفته مي شود. چرا؟ يک درختي که خشکيده و ريشه اي در زمين ندارد، شما هر مقداري که به آن آب و کود بدهيد و نور آفتاب را به آن برسانيد آن رشد نمي کند چون حيات ندارد. اما درختي که متصل به زمين است، ريشه هايش در زمين تنيده است، اگر به آن آب و کود و

ص: 211

نور برسانيد، پرورش پيدا مي کند. نماز مثل ريشه اي براي انسان است و او را به خدا و حقيقت هستي متصل مي کند. اگر نماز را از يک انسان بگيريد، اين انسان ديگر حيات معنوي ندارد و اعمال صالح ديگر براي او نفعي ندارد. اما اگر نماز را داشته باشد او متصل به حقيقت هستي است و ريشه دار است و آن وقت اعمال صالح براي او فايده دارد. اولين سوالي که در آخرت از انسان مي شود نماز است. اگر نماز پذيرفته شد، او حيات دارد و مي شود به بقيه اعمال نگاه کرد. اما اگر نماز پذيرفته نشد، او اصلاً حيات ندارد و بقيه اعمال نمي تواند او را رشد بدهد. روح معنوي و زنده بودن قلب ما با نماز است که اگر اين نبود نمي تواند ساير اعمال را پرورش بدهد. لذا شما مي توانيد از اين حديث اهميت نماز را دريافت کنيد. در اذان و اقامه ما مي گوييم: حي علي خير العمل يعني از بهترين اعمال. يکي از آشناسان علامه طباطبايي مي خواست به مشهد مشرف بشود و از ايشان پرسيد در بهترين مکان چه عملي در زيارت چيست؟ ايشان گفتند: بهترين عمل که نماز است. حاج آقا تهراني گفته بودند که اگر کسي بعد از مرگ خواست براي من هديه اي بعد از مرگم بفرست دو رکعت نماز برايم بخواند. اين بهترين تحفه است که مي تواند به من برسد. آيت الله بهجت از استادشان آقاي قاضي نقل مي کردند که اگر کسي نمازهاي پنج گانه واجبش را در اول وقت بخواند، به تمام مقامات معنوي مي رسد

ص: 212

و اگر نرسيد من را لعنت کند. اين از آيه قرآن مي آيد: أقِم الصّلاة انّ الصّلاة تنهى عن الفحشاء و المنکر (سوره عنکبوت-آيه 54): که نماز شما را از همه آلودگي ها را پاک مي کند. بحرالعلوم فرمودند که خواندن نماز عصمت را بدنبال دارد و ذکر خدا بالاتر از نماز است. مراتبي دارد که چه بسا در وهم ما نمي گنجد.

سوال: پدرها و مادرها از نماز نخواندن فرزندان گله دارند و فرزندان هم از والدين گله دارند که آنها به نماز اهميت نمي دادند که باعث شده اين ها نماز نمي خوانند. اين ها چکار بايد بکنند؟

پاسخ: يکي از عوامل سستي و کاهلي در نماز سبک شمردن نماز يا ترک نماز است و متاسفانه بايد گفت عدم توجه والدين يه اين امر خطير است. پايه ي هر تربيتي از خانواده است و اولين الگوها و مربيان تربيتي فرزندان، پدرها و مادرها هستند. فرزند وقتي چشم باز مي کند، آنها را مي بيند. الگو را اين ها قرار مي دهند و سعي مي کنند با والدين شان همانند سازي بکنند و اگر کسي در خانه تربيت لازم را نگيرد، در معرض خطر بسيار جدي نسبت به تمام ارزش هاي انساني است. در پروتکل هاي صهيون اين است که شما بچه ها را از خانه به خيابان ها بکشيد ما خودمان آنها را تربيت مي کنيم چون بچه اي که در خانواده تربيت نشود، بارکش غول بيابان شود و از جهت تربيتي در معرض خطر است. در بحث نماز هم همين جور است و در تحقيقات ميداني که از جوانان سوال

ص: 213

شده، مي گويند که ما در خانه چيزي نديديم، نماز را نديديم و احياناً اگر نماز را ديديدم، آثار نماز را نديديم. ممکن است بعضي از خانواده ها نمازي بخوانند ولي اخلاق خوشي ندارند. از طرفي زمينه ي رشد بچه ها را فراهم نمي کنند و حقوق آنها را رعايت نمي کنند. در خانه اي که پدر و مادر نماز نمي خواند يا زمينه هاي معصيت را در خانه فراهم مي کنند طوري که فرزند از سنين نوجواني خودش را با صحنه هاي محرک و فساد آلود را مواجه ديده است. بهر حال آثار نماز را نمي بينند. مي بينند که پدر و مادر به دنياي آنها اهميت مي دهند، مثلاً وسيله اي مي خواهند، فوري برايشان فراهم مي کنند، حاضرند پول بدهند اگر بيماري جسمي ببينند فوري اقدام مي کنند اما در مسائل معنوي و ديني شان اهميتي نمي دهند. اين همان حديث پيامبر است که فرمود: واي بر فرزنداني که در آخر الزمان بدنيا مي آيند از دست پدر و مادرشان. اصحاب فرمودند: از دست پدر و مادرهايي که مشرک هستند؟ فرمود: پدر و مادرهاي آنان مسلمان هستند، به امر دنياي بچه ها اهميت مي دهند ولي به آخرتشان اهميت نمي دهند. آيه 6 سوره ي تحريم مي فرمايد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا: اي مومنين خودتان و خانواده تان را از آتش جهنم نگاه داريد. وقتي شما از پرتگاه ي عبور مي کنيد که خيلي خطرناک است، سعي مي کنيد که آن بچه را به خودتان بچسبانيد، مواظب هستيد که پرت نشود. بايد مواظب باشيد

ص: 214

در جهنم، در آن پرتگاه نلغزد. يکي از صحابه ي پيامبر وقتي اين آيه نازل شد نزد پيامبر آمد و گفت: اينکه ما خودمان را از آتش جهنم حفظ کنيم مي دانيم، اينکه انسان واجباتش را انجام بدهد، پرهيز از محرمات داشته باشد اما اينکه بچه ها و همسرمان را از آتش جهنم حفظ بکنيم يعني چه؟ پيامبر فرمود: چهار تا کار بکنيد. يکي اينکه خودتان اهل خير باشيد. خودتان در اعمال خير جدي باشيد. طبيعي است من که خودم نمازم را آخر وقت مي خوانم و به نماز اهميتي نمي دهم و يک نماز با دستپاچگي مي خوانم، با سرعت مي خوانم بدون تعقيبات با عجله، شتاب و معلوم نيست که دارم چکار مي کنم، انجام مي دهم، چه توقعي دارم که فرزندم نمازش را اول وقت بخواند و سالم بماند. مادري که به حجاب و عفت خودش آنچنان که بايد اهميت نمي دهد و با پوشش نامناسب بيرون مي آيد، چه توقعي دارد که دختري که او را الگوي خودش قرار داده، او با پوشش مناسب بيرون بيايد. نکته بعدي اينکه خوبي ها را به آنها بگوييد و بدي ها را از آنها نهي کرد. نمي شود به بچه در اين دنياي پر تلاطم بي توجهي کرد. اينکه با چه کسي مي گردد توجهي نکرد، چه وقت مي آيد و چه وقت مي رود، توجهي نکرد. البته منظور از امر به معروف و نهي از منکر روش خشونت نيست. به همان روش مناسب خودش بايد باشد. آقاي جواني مي گفت: دير وقت بود و جايي جلسه داشتيم و ديدم که مزاحم خانواده مي

ص: 215

شوم بنابر اين خانه نرفتم. به يک واسطه اي هم گفتم که به خانه ما زنگ بزند و خبر بدهد. واسطه خبر را نرساند و فردا وقتي به منزل رفتم پدرم گفت: فلاني اين رسم رفاقت نبود. ما ديشب خيلي ناراحت بوديم، خيلي اذيت شديم که تو نيامدي. اين پسر مي گفت که وقتي فهميدم که واسطه خبر را نرسانده است و پدرم اين جوري به من گفت، ديگر تکرار نکردم. ببينيد چه طرز برخورد قشنگي. آقايي مي گفت که من سيگاري شده بودم ولي از پدرم پنهان نگه مي داشتم. شبي سيگار را زير تشک پنهان کرده بودم و پاي او خورد و متوجه سيگار شد. پدرم نگاهي کرد و رو به قبله نشست و گفت: خدايا اگر اين سيگار اول انحراف بچه ي من هست، من بچه ام را نمي خواهم، من را از دنيا ببر. اين دعاي پدرم که از صميم قلب و سوز بود به قدري در من تاثير گذاشت که سيگار را کنار گذاشتم. اين نهي از منکرها خيلي قشنگ است. نکته بعدي اينکه فضاي ذکر براي آنها درست کنيد. نه اينکه بنشيند و هزار بار ذکر بگوييد بلکه وقتي مي خواهيد به مسجد برويد بچه ها را در سنين پايين با خودتان ببريد و در ايام محرم و ايام عزاداري پرچمي بزنيد و يا سياه پوش بکنيد. تا بچه حفظ شعائر اسلامي را ياد بگيرد. مي توانيد وقتي که سر سفره نشسته ايد بلند بسم الله بگوييد. مي توانيد نعمتهاي خدا را به ياد او بيندازيد. اينها مصاديق ذکر خداست. پس اول اين عمل ها را انجام بدهيم و

ص: 216

بعد توصيه و نصيحت بکنيد. حالا اگر پدر و مادرها اينکار را نکردند، تکليف از دوش جوان برداشته نخواهد شد. خود او يک تکليفي دارد. خدا به او حجت درون داده، عقل داده، از بيرون هم قرآن و انبياء و اولياء الهي هدايت هايي کرده است. پدر و مادري که به تربيت بچه توجهي ندارند کار بچه را سخت مي کنند. گاهي اوقات زمان تاثير پذيري بچه و آن فرصت را از دست مي دهند و زماني که بچه رشد کرد و الگوهاي ديگري در زندگي او شکل گرفت. جوامع الان جوامع باز هستند که محدود به پدر و مادر نمي شود و از بسياري از جاها اطلاعات مي گيرد و الگو پذيري خواهد داشت. ولي اگر ما آن فرصت را از دست بدهيم کار تربيت سخت مي شود. لذا اين فرصت هاي کودکي و نوجواني از دست ندهيم.

سوال: از آثار و برکات نماز بگوييد.

پاسخ: روايتي را مي گويم که هم آثار نماز را مي فهميم و هم آثار سبک شمردن نماز را مي فهميم. اين روايت را حضرت زهرا (س) از پدرشان نقل کرده اند و در وسايل الشيعه جلد سوم نقل شده است. حضرت فاطمه (س) سوال فرمودند که پدر جان سزاي آن مرد و زني که نماز خود را سبک شمرده است چيست؟ يکي از موارد سبک شمردن نماز اين است که نماز را بدون عذر به آخر وقت مي اندازيم. ترک کردن که تارک نماز است. مقصود عقب انداختن نماز و بي اعتنايي به نماز است. پيامبر فرمودند: هر مرد و زني که نماز را سبک بشمارد

ص: 217

و به آن بي اعتنا باشد، خدا او را به پانزده خصلت مبتلا مي کند که شش تا از آن کيفرها در دنيا، سه تاي آن هنگام مرگ، سه تا در قيامت و سه تا در قبر. اما شش خصلتي که در دنيا به آن مبتلا مي شوند، يکي اينکه برکت از عمرش مي رود. يک عمر در دنيا خواهد بود ولي اثر مثبتي نداشته است. بودن با نبودنش خيلي تفاوت نمي کند. يکي اينکه برکت از رزقش مي رود. يکي ديگر اينکه سيماي صالحين را از صورت او محو خواهد کرد. يکي ديگر اينکه هر عملي که انجام مي دهد اجر و پاداشي انجام نمي دهد. وقتي نماز، نماز نباشد و به انسان روح ندهد و انسان مرده اي باشد، اعمال ديگر بالا نمي رود و اجر چنداني گيرش نمي آيد. يکي ديگر اينکه دعايش به بالا نمي رود. کسي که خيلي مراعات خدا را نکرده، صدايش پيش ملکوتي ها خيلي ارزش ندارد. يکي ديگر اينکه وقتي صالحين دعا مي کنند او بهره اي ندارد. سه تا از آن خصلت هاي که هنگام مرگ پيش مي آيد، يکي اينکه با ذلت از دنيا خواهد رفت. يکي اينکه دچار تشنگي و گرسنگي مي شود. دنباله ي همان خواري است. هرکس نماز اول وقت بخواند من راحت از دنيا رفتن را براي او تضمين مي کنم. سه خصلت در عالم قبر، يکي اينکه در برزخ خدا او را ملکي مي گمارد که در قبر دچار اذيت مي شود. يکي ديگر اينکه عالم قبر و برزخ بر او تنگ مي شود. اين بازتاب دنياست. کسي که در

ص: 218

دنيا ياد خدا نمي کند، در دنيا زندگي تنگي دارد و در آخرت روح کوچک دارد، سعه ي روح و سعه صدر پيدا نکرده است. يکي ديگر اينکه در قبرش ظلمت خواهد بود. چون بايد آن نور را از نماز مي گرفت و او از نماز استفاده نکرد. آن سه چيزي که در قيامت است. يکي اينکه خداوند او را با خواري وارد صحنه ي قيامت مي کند و ديگري اينکه حساب سخت از آن مي کنند. يکي ديگر اينکه خدا به او نگاه نمي کند. بالاترين غربت در قيامت اين است که خدا به کسي نگاه نکند.

سوال: صفحه ي 14 سوره بقره آيات 93-89 را توضيح بدهيد؟

پاسخ: نکته اي در اولين آيه اين صفحه را مي گويم. در شأن نزول اين آيه از امام صادق (ع) اين جوري گفته شده است. يهودي ها چون مي دانست که پيامبري خواهد آمد و کتاب قبلي را تصديق مي کند، در منطقه ي حجاز سکونت کردند، در منطقه ي فدک، خيبر، اطراف مدينه و مکه. وقتي پيامبر آمد، آنها گمان شان اين بود که پيامبر از بني اسرائيل است و قوم آنها را به آقايي مي رساند يعني يک ديد نژادي داشتند و پيامبر را خود خواهانه مي ديدند. منتظر ولي الله بودند ولي ولي اللهي که با تخيلاتشان درست کرده بودند. وقتي پيامبر مبعوث شد و دعوت فراگيري کرد نه نژادي، آنها آن پيامبر را مي شناختند و مي دانستند که چه کسي است ولي انکار کردند و خداوند آنها را لعنت کرد. يعني کسي از انتظار فقط تخيلات خودش را و

ص: 219

خودخواهي هاي خودش را مورد انتظار قرار بدهد، منتظر فرج که هست، منتظر کار خودش است که خودش به نوايي برسد. اين انسان چه بسا در مقابل ولي خدا بايستد. اينکه شما مي بينيد عده اي از مسلمانان در زمان ظهور ولي عصر در مقابل او مي ايستند، همين پديده است که خود خواهانه منتظر ولي خدا بودند نه خدا خواهانه. ما وقتي ظهور فرج را مي خواهيم مي گوييم وعجل فرجهم نه فرجي. فرج خودم را نمي خواهم، فرج آنها را مي خواهم و در واقع گشايش در کار دين خداست. البته با فرج آنها گشايش در کار من هم درست مي شود ولي مهم اين است که نگاه من خودخواهانه نباشد که باعث مي شود يک انتظار واقعي باشد نه تخيلي و موهوم.

سوال: چکار کنيم که شيريني و لذت نماز براي ما بوجود بيايد و بماند؟

پاسخ: اينکه از نماز لذت نمي بريم خيلي فراگير است. از آيت الله بهجت پرسيدند که چه کنيم که در نمازمان حال داشته باشيم؟ ايشان گفت: من هم مثل تو هستم. البته ايشان نمازهايشان خاص و زبانزد بود. ما گفتيم که درک شب قدر مزد است. مزد تلاش و مراقبت هايي است که در ماه مبارک و قبل از آن انجام داده ايم. نماز با حال خواندن مزد است. مزد مراقبتي است که قبل از نماز انجام مي دهيم. زيارت با معرفت رفتن مزد است و نماز شب خواندن مزد است. بعضي از اينها مزد است که انسان بايد قبلش کاري را انجام بدهد. من وقتي قبل از نماز هر کاري دلم مي خواهد

ص: 220

کردم و دلم انس دارد با دلبرهاي ديگر، طبيعتاً وقتي به نماز وارد مي شوم، نمي توانم با نماز انس بگيرم و نمي توانم لذت ببرم. هر چقدر هم که بخواهم حواسم را نگه دارم، وسط نماز دنبال دلبرش مي رود. حالا اگر کسي از قبل از نماز مراقبت هاي خودش را داشته باشد، در مسير بندگي خدا قدم بگذارد، سعي بکند انس خود را با خدا حفظ بکند يعني در واقع احتياج به زير سازي دارد. در دعاي ابوحمزه امام سجاد (ع) دارد که اگر قبل از نماز خوبي داشته باشم نماز خوبي دارم و اگر قبل از نمازم را خراب کردم، نماز را هم خراب مي کنم. حساب تفضلات الهي چيز ديگري است. اگر مي خواهيم نماز خوبي داشته باشيم قبل از نماز حواسمان باشد. حفظ کردن آداب ظاهري نماز خيلي کمک مي کند در اينکه انسان لذت ببرد. يکي از همان چيزها، اول وقت بودن است. امام رضا (ع) در جلسه ي مأمون مناظره اي داشتند. عمران صابي که صابئي مذهب بود با امام بحث مي کرد و هنگام اذان، امام بلند شد. او گفت: ممکن است من مسلمان بشوم ولي ايشان گفتند: وقت نماز است و نماز خواندند. در آخر او هم مسلمان شد.

برکنم از گور، در حادثه موسي اي بهوش آمده ماييم، سبحانک يا نورتر از نورتر از نور.

ميلاد مبارک امام رضا (ع) مبارک.

سوال: چکار کنيم که حال خوشي که از نماز و عبادت بدست مي آيد، استمرار پيدا کند؟

پاسخ: اين سوال براي خيلي از متدينين مطرح است يک آرزويي که حالات خوش استمرار پيدا کند و چرا بعضي مواقع کم رنگ مي شود و اين واقعيتي است. من در جلسه ي قبل اشاره کردم که نماز من و بسياري از عبادات ديگر من مثل زيارت ها و شب قدرها، بگونه اي بازتاب اعمال ما هستند. اينها مزدي هستند که از اعمال خوبمان مي گيريم يا کيفري هستند که از اعمال بدمان بدستمان خواهد آمد. اگر کسي روز خوبي داشته باشد، شب خوب و سحر خوبي هم دارد. اگر کسي قبل از نماز خوبي داشته باشد، نماز خوبي هم دارد. ما هر قدر به نماز و اعمال عبادي اهميت بدهيم، نماز و عبادات هم به ما اهميت مي دهد و آن آثار خودش را در زندگي ما جاري مي کند. بخصوص که الان که در بحث نماز هستيم عرض کردم که نماز حقيقتاً يک مهره کليدي و ويژه در دين است. يک سفره عظيم و پُربرکتي است که خدا در دين تعبيه کرده است. خدا يک استاد تمام وقت در اختيار ما گذاشته است. حالا پنج وقتش که واجب است ولي وقتهاي ديگري هم در اختيار ماست که مي توانيم انجام بدهيم. بزرگان دين مي گويند که نماز انسان را به عالي ترين مقام معنوي مي رساند، چرا ما از اين

ص: 222

استاد درست استفاده نمي کنيم و بهره نمي بريم؟ اين نکته خيلي قابل تامل هست که ما قبل از نماز است که اگر آنجا دلمان را درست بکنيم و دلبرمان را خدا قرار بدهيم، در نماز هم دلبرمان خداست و از او جدا نمي شويم. پيامبراکرم (ص) فرمودند: هر کس با محبوب و دلبرش همراه است. اگر ما در نماز دلبرمان خدا باشد، با او همراه هستيم. اگر جوري باشد که از قبل دلبرمان را کس ديگري گرفته باشيم، ما گاهي قبل از نماز صدها دلبر براي خودمان درست کرده ايم، خوب طبيعي است که در نماز هر چقدر زور مي زنيم دلمان پيش دلبرش مي رود. اين نماز ثمره اش رفع تکليف مي شود. درست است که همين نماز هم که در آن حضور قلب نيست بي ثمر نيست. ثمرش اين است که روز قيامت عقاب نمي شود. رشد و برکات را نمازي خواهد داشت که وارد جان انسان بشود. امام سجاد (ع) در فرازي از دعاي ابو حمزه تحليلي دارد که چرا انسان بعضي مواقع دچار بي حالي مي شود و عواملي را براي آن ذکر مي کند. حدوداً پنج صفحه است آن را بخوانيد و تامل کنيد. ايشان اين تعبير را دارند: خدايا من پيش خودم هر وقت مي گويم که براي مناجات آماده هستم و يک نماز آنچناني بخوانم، يک دفعه يک بي حالي بر من عارض مي شود که آن حال مناجات دعا را از من مي گيرد و بي حال مي شوم. بعد حضرت عوامل آن را ذکر مي کند. خدايا شايد ديدي که من حق تو را سبک

ص: 223

مي شمارم و از اين جهت من را دور کردي. شايد ديدي که وقتي من نوبت به کارهاي ديگر مي رسد اهميت مي دهم ولي وقتي نوبت به کار تو مي رسد انگيزه ندارم. بعضي ها هستند که شش روز هفته را صبح زود و در تاريکي از خواب بلند مي شوند تا به اداره برسند ولي روز جمعه که مي شود، نمازشان قضا مي شود يعني نوبت به خدا که مي رسد برايشان سنگين است. به تعبير قرآن به زمين چسبيده و کار برايش سنگين است. رجبعلي خياط تعبيري دارد که مي گويد که من دلم براي خدا خيلي مي سوزد چون مشتري او خيلي کم است ولي مشتري امام حسين (ع) خيلي زياد است. ماه محرم که مي رسد شلوغ است و گاهي تا نيمه شب روضه است ولي در مسجد خلوت است و اگر کسي به مسجد مي آيد نمازي مي خواند و فوري مي رود. وقتي من اهميت ندهم خدا من را دور مي کنم يعني در واقع من با کارم، خودم را دور مي کنم و گرنه خدا دوست دارد که همه نزديکش بشوند. خودم کاري مي کنم که آثار و برکات را نگيرم. پس يک دليل آن سبک شمردن و ضايع کردن حق خداست. خدايا شايد ديدي که من نه تنها حقت را سبک مي شمارم بلکه اصلاً به تو پشت مي کنم. يعني بدتر از سبک شمردن. پشت کردن به خدا چه وقت است؟ وقتي که گناه مي کنيم. وقتي ما گناه مي کنيم رو به خدا نداريم، آن موقع پشت به خدا و رو به شيطان داريم.

ص: 224

شخص وقتي گناه مي کند ارتباطش با خدا قطع است. يعني از تحت ولايت خدا بيرون مي آيد و تحت ولايت شيطان قرار مي گيرد. روايت از پيامبر (ص) است که در هنگام گناه و فحشا ايمان از انسان سلب مي شود که موقع خطرناکي است. در آن هنگام يک نَه به خدا و يک آري به شيطان مي گويد چون خدا مي گويد: معصيت نکن و من مي گويم: نه. شيطان که مي گويد: گناه بکن، من مي گويم: آري. اين پشت کردن به خدا است و تحت ولايت ابليس رفتن است. امام باقر (ع) در اصول کافي فرمود: شخص وقتي گناه مي کند در قلبش يک نقطه ي سياه حک مي شود که اگر با توبه پاک کرد که هيچ وگرنه گناه دوم نقطه دوم. اين نقطه ي سياه که امام مي گويد، توسعه ي ولايت ابليس در روح انسان است زيرا ولايت ابليس تاريکي است. يخرجونهم من النور الي الظلمات. پس اين پشت کردن، گناه است و بخصوص گناهاني که عادت شده است. اينها خيلي خطرناک است. مثلاً دروغ گو بودن، غيبت کردن، پشت سر ديگران حرف زدن، فحاشي کردن، بددهان بودن و چشم چران بودن که باطن انسان را بگونه اي ديگر رقم مي زند و چهره نگاري مي کند چهره هايي که چه بسا مناسب با چهره هاي انساني نيست. اولين اثر اين گناهان اين است که اشتها انسان نسبت به مسائل معنوي کم مي شود، حال عبادت را از ما سلب مي کند. حديث قدسي داريم که خدا مي فرمايد: آن کسي که نفس خودش را بر خواست و

ص: 225

اراده ي و فرمان من ترجيح مي دهد، اولين عقوبتي که او را مي دهم اين است که لذت مناجات را از او مي گيرم. حال براي مناجات و دعا ندارد مگر اينکه مجبور بشود مثل شب قدر ولي لذت چنداني نمي برد و کم کم باورش نمي شود که چنين لذت هايي هم در اين عبادات هست. يکي از علماي بزرگوار مي گفت که من باورم نمي شد که اويس قرني يک شب را در رکوع و يک شب را در سجده بود. مقداري برايم شُبهه بود. يکبار از خدا خواستم که اين لذت را به من بچشاند. ايشان مي گويد که رکوعي انجام دادم و ذکري گفتم، بقدري لذت بردم که اين لذت چيز ديگري بود. دومي را گفتم و ديدم لذتم بيشتر شد و ديگر نفهميدم چقدر طول کشيد ولي اين قدر تکرار کردم که فکر مي کردم ساعتي در رکوع ايستاده ام. اين لذت ها براي آن کساني است که پشت به خدا ندارند، مال کساني هست که دچار غضب الهي نشده اند. امام مي گويد که شايد من به تو پشت کردم و من را مورد غضب قرار داده اي. خدايا شايد من دارم دروغ مي گويم. مي گويم دوستت دارم، اهل بيت تو را دوست دارم و قرآن را دوست دارم اما کارهايم، کارهاي يک مُحب نيست. آثار آن خيلي در زندگي ام نيست. امام مي فرمايد: شايد دارم دروغ مي گويم و من را رها کردي. خدايا شايد ديدي که من شکر نعمت تو را نمي کنم و من را محروم کردي. متاسفانه بعضي از ما انسان ها

ص: 226

يا آنقدر پرتوقع شده ايم که داده هاي خدا را نمي بينيم، سرمايه هايي که به ما داده نمي بينيم مثل ماهي درون آب، آب را نمي بينيم، دائم نيمه ي خالي ليوان و نداده ها را مي بينيم و گله مند هستيم، زبان شکر کم است و يا اگر هم داده هاي خدا را مي بينيم عملاً شاکر نيستيم که در راه خودش خرج کنيم. در راه خودش مي ترسيم که خرج بکنيم که اين باعث قساوت هايي خواهد بود. در همين زمان هاي نزديک ما تاجر ثروتمندي حرم امام رضا (ع) مشرف شده بود. چند روزي زيارت رفته بود. دريغ از يک قطره اشک، انواع زيارت ها را مي خواند ولي مي ديد خبري نيست و حالي در آن نيست. ديد که فايده ندارد. بليط براي برگشت گرفت. چند ساعت به پرواز مانده بود و داشت در خيابان مي رفت. پيرمردي را ديد که گاري دستي در دستش است و بارش خيلي سنگين است و نمي تواند آن را ببرد. جلو رفت و به او کمک کرد و گفت: کمتر بار بزن که بتواني ببري. گفت: اي آقا من دختر دم بخت در خانه دارم و منتظر جهيزيه است و خانمم گفته تا پول جهيزيه را نياوردي به خانه برنگرد، مجبورم کار بکنم. در ذهن تاجر جرقه اي زد و گفت مي شود که من دنبالت بيايم. بار را خالي کردند و به خانه ي پيرمرد رفتند و ديد که او راست مي گويد و زير بار زندگي خم شده است. يک چک کشيد و پول جهيزيه ي آن دختر را داد و

ص: 227

مقداري هم به او داد تا سرمايه پيرمرد بشود. وقتي او از خانه بيرون مي آمد اشک هايي بود که بدرقه اش مي کرد. پيرمرد گفت: من چيزي ندارم که به تو بدهم، اميدوارم امام رضا (ع) به تو جزاي خير بدهد و عاقبتت بخير بشود. او رفت که آخرين زيارت وداع را بکند. وقتي به زيارت آمد چشمانش مثل چشمه جوشيد و طعم زيارت با معرفت را چشيد. وقتي سرمايه ها را در راه خدا خرج کردي و اين نتيجه را هم مي گيري که زيارت با معرفت هم نصيب تو مي شود. خدايا شايد من را شاکر نعمتهايت نديدي و از اين جهت بود که من را محروم کردي. خدايا شايد من را با علما نديدي که نشست و برخاست بکنم و از اين جهت من را محروم کردي. بحث نشست و برخاست با علما که اهل بيت براي آنها مشخصاتي گفته اند مهم است. علمايي که وقتي با آنها مي نشيني ياد خدا مي افتي، علمشان، علم ما را زياد مي کند و ما را به آخرت ترغيب مي کنند وقتي نيم ساعت با آنها مي نشيني حس مي کني شارژ شده اي، با اينها نشست و برخاست داشته باشيم. سعي کنيم که از مجالس شان استفاده کنيم. بعضي مواقع يک جمله از آنها مسير زندگي را عوض مي کند. امام عسگري (ع) در بحارالانوار مي فرمايد: در زمان غيبت که همان دوره ي فتنه هاست و دينداري سخت است، علما هستند که شيعياني که ضعيف هستند، استدلال ندارند و ابزار در مقابل شيطان ندارند را تجهيز مي کنند، کمک مي کنند

ص: 228

و آنها را از دام هاي شيطان مي رهانند. اينها برترين ها نزد خدا هستند. اگر انسان خودش را از چنين کساني محروم بکند، خودش محروم مي شود. سعي کنيم آدرس و تلفن يک عالم برجسته و بزرگواري را داشته باشيم نه براي اينکه استخاره بگيرم و يا برايمان خواب تعبير کند، براي اينکه مشکلات زندگي و مسائل را با او در ميان بگذاريم و با او معاشرت بکنيم. اخلاق خيلي گفتني نيست، ديدني است. من هرچقدر از آب شيرين بگويم ولي به شما آب شور بدهم، تشنگي شما برطرف نمي شود. خوش به حال کسي که در تمام عمرش بگردد يک نفر را پيدا کند که باور و يقيني در آن شکل گرفته و فضيلت ها در او تجسم پيدا کرده است. وقتي حضرت موسي را دنبال خضر فرستادند، در قرآن هست که گفت: يا او را پيدا مي کنم يا هشتاد سال دنبال او مي گردم يعني يک عمر شده دنبالش مي گردم. چون اگر او را پيدا کني، يک عمر رشد کرده اي. خدايا شايد من را ديدي که با انسانهايي که عمرشان را به بطالت مي گذرانند نشست و برخاست کرده ام. يعني افرادي که برنامه ي درستي در زندگي شان ندارند، از عمرشان استفاده نمي کنند و شيطان از اعضا و جوارح آنها استفاده مي کند يعني زحمت ها، تلاش ها و انرژي شان خرج خدا و دين نمي شود، خرج شيطان مي شود. اينها زندگي شان را به لغو و بيهودگي مي گذرانند. من اگر بخواهم با آنها نشست و برخاست بکنم طبيعي است که آن حال عبادت از

ص: 229

من سلب مي شود. بالاخره حالت سرايت مي کند همانطور که از علما هم حالي سرايت مي کند. خدايا شايد نخواستي که صداي من را بشنوي و من را دور کردي و ما از اين حالت به خدا پناه مي بريم. خدايا شايد حس کردي که صداي من بوي ريا، خود خواهي، تکبر و طمع مي دهد و از اين جهت من را دور کردي. يعني همين که از چشم خدا افتاده باشيم. اين عواملي که امام سجاد (ع) مي گويد براي درون نماز نيست، براي بيرون نماز است. قبل از عبادات اين حالت ها براي انسان رخ مي دهد اما خودش را در عبادات بصورت کسالت و بي حالي نشان مي دهد. در آخر هم امام مي گويد: خدايا آخرش هم بايد به سمت تو برگردم و بگويم العفو. امام سجاد (ع) بي حالي هايش را پيش خدا مي برد. از بي حالي هايمان نزد خدا پناه ببريم.

سوال:کتاب در مورد آداب نماز خواندن معرفي کنيد؟

پاسخ: کتاب هزار و يک نکته درباره ي نماز، نوشته ي آقاي ديلمي است و کتاب بسيار روان است و مستند جمع آوري شده است. اين کتاب براي کساني که مي خواهند شروع کنند، خيلي ارزنده است و کسانيکه اسرار نماز و مفاهيم عميق تر نماز را مي خواهند، کتاب اسرار صلاة مرحوم جواد ملکي تبريزي را بخوانند. اين فقط اسرار نماز نيست نکاتي درباره ي عبادات هست که اگر اين ها در زندگي عملي بشود انسان بعد از يک مدت حس مي کند که تغيير پيدا کرده است. اين را بصورت يک الگو قرار بدهند

ص: 230

و به آن عمل کند.

سوال: صفحه 21 سوره بقره آيات 135-141را توضيح بدهيد؟

پاسخ: آيه 138 مي فرمايد که رنگ خدايي به خودتان بگيرد که بهترين رنگ است. شأن نزول آن اين بوده است که مسحيان و يهوديان وقتي بچه اي بدنيا مي آيد آب زرد رنگي به بدن بچه مي زنند و غسل تعميد انجام مي دهند و مي دانند که بچه رنگ مسيحيت يا يهوديت به خود گرفته است، خدا مي فرمايد که رنگ خدايي بگيريد. رنگ خدا بي رنگي است. رنگ خدا خلوص و پاکي است. انسان وقتي کاري را انجام مي دهد براي خدا انجام بدهد و او خودش مهر خلوص را مي زند. خدا بايد اين جوري رنگ آميزي بکند. يکي از علما مي گفت که حرفهاي يک نفت فروش من را خيلي تکان داد. اوايل که در تهران گاز کشي شده بود ولي هنوز نفت هم بود، نفت فروش محله با گاري اش گالن هاي نفت را مي برد، به من سلامي کرد و من جوابش را دادم و داشتم توي خانه مي رفتم. گفت: حاجي آقا بيست روز است که سلام و عليک شما با ما عوض شده است. بيست روزي است که فرق کرده اي، بالاخره خانه گاز کشي شده و خانه ي شما هم گاز کشي شده، شما قبل از گازکشي ها، وقتي به من سلام مي کردي با لبخند همراه بود و احوال خانواده را هم از من مي پرسيدي ولي از وقتي گاز به خانه ات آمده، ما را تحويل نمي گيري. حاج آقا مي داني که سلام هايت بوي نفت

ص: 231

مي داد. شايد آن موقع هم که به قصابي و نانوايي مي رفتي، سلام هايت بوي نفت، نان و گوشت مي داد. بنده خدا گفت: تکاني خوردم و ياد اين آيه صبغة الله و من أحسن من الله صبغة و نحن له عابدون (سوره بقره-آيه 138) افتادم به خودم گفتم: واي اگر از پس امروز بود فردايي و در آخرت به من بگويند که عبادات و اعمالت بوي طمع مي داد، بوي خدا نمي داد، کارهايت رنگ خدايي نداشت و تاييد خدا روي آن نداشت چه چيزي بايد بگويم؟ و اين ارتباط مستقيم با نيت ما دارد و عمل مان طبق دستور بودن است.

سوال: با اطرافيان که به نماز بي توجهي مي کنند چکار کنيم تا حال خوش عبادت به آنها هم برگردد؟

پاسخ: ممکن است اطرافيان شما چنان که شما مسائل عبادي را جدي مي گيريد، جدي نگيرند، من از شما تقاضا مي کنم که شما الگوي عملي باشيد. در قرآن مي گوييم: واجعل المتقين لنا إمام (سوره فرقان-آيه 74): خدايا ما را الگو قرار بده. شما سعي بکنيد که الگوي آنها باشيد. شما آنها را گرم بکنيد نه اينکه آنها شما را سرد بکنند. همين راه هايي که از امام سجاد (ع) گفته شد سعي کنيد آنرا براي ديگران و اعضاي خانواده ي خود هم پياده کنيد. مثلاً در بحث نشست و برخاست با علما سعي کنيد که نشست و برخاست خانواده ي خود را هم با علما فراهم بکنيد. براي خانواده تان کاري بکنيد که با غافلين و بطالت کننده ها نشست و برخاست نکنند و يا رابطه ي

ص: 232

آنها کم بشود. اين عوامل را مي دانيد پس کاري بکنيد که ديگران را هم از اين بيحالي در بيايند. اگر شما جدي باشيد و سرد نشويد و اگر آثار و برکات نماز را در زندگي شما ببينند که جاري شده يعني مهربان و خوش برخورد و سخي شده ايد قطعاً بدانيد دير يا زود شما با اين کارتان آنها را راه مي اندازيد بالاخره مومنيني در اطراف شما هستند، دشمنان خدا که نيستند. ممکن است غفلتي بر آنها عارض شده باشد. اگر شما بتوانيد در اين مدت يک نفر را تحت تاثير قرار بدهيد خير دنيا و آخرت به تعبير پيامبر نصيب شما خواهد شد و از آنچه که خورشيد بر آن بتابد بيشتر بر شما خواهد رسيد. ببينيد خورشيد در روز چقدر مي تابد ؟ خيراتي که نصيب شما خواهد شد به اين وسعت است.

سوال: راه کاري براي حضور قلب در نماز بگوييد تا آثار نماز هم شامل حال ما بشود.

پاسخ: راه کار اصلي که شايد دراز مدت باشد بايد قبل از نماز باشد. حالا چند تا کار هست که در خود نماز بايد انجام بدهيم. يکي اينکه يک مرتبه وارد نماز نشويم. با مقدمه و با مؤخره. از هنگام وضو شروع به توجه بکنيد. بعضي ها وقتي وضو مي گيرند با ديگران حرف مي زنند. اولاً موقع وضو دعاهايي وارد شده است اگر آن دعاها را حفظ نيستيد صلوات بفرست. يعني موقع وضو با غفلت نباشي. ائمه ما از هنگام وضو حالشان عوض مي شد. امام حسن مجتبي (ع) از هنگام وضو منقلب مي شد. اين ها مهيا

ص: 233

شدن براي گفتگو با خداست. به ما اذان و اقامه سفارش شده است. روايت است که کسي که اذان و اقامه مي گويد، دو صف فرشته پشت سر او صف مي بندند که خيلي از بزرگان آنها را مي ديدند. هواپيما وقتي مي خواهد اوج بگيرد که يک مرتبه اوج نمي گيرد ابتدا مقداري روي زمين مي رود و آماده مي شود و بعد اوج مي گيرد. شما قبل از نماز که مي خواهيد اوج بگيريد و پرواز بکنيد يک مقدار قبل بايد آمادگي هايي درست بکنيد. بعد از نماز هم يک مرتبه نماز را ترک نکنيد. بعد از نماز احترام نماز اقتضا مي کند که دعايي بکنيم، تعقيباتي بخوانيم مخصوصاً تسبيحات اربعه و روايت داريم که شما بعد از نماز يک دعاي مستجاب داريد. حيف نيست که اين دعاي مستجاب را نکنيد و برويد. از امام صادق (ع) نقل است که قبل از ورود به نماز يک توسلي به يکي از ائمه بکنيم. يک لحظه امام حسين (ع) را در نظر بگير، طول نمي کشد. يا ابا عبدالله شما نماز را بپا داشتي، کاري کن که من هم بتوانم نمازم را خوب بخوانم. يکي ديگر اينکه در نماز هر جمله اي را که مي خواهيم بخوانيم معني اش را به ذهن بياوريم. از آيت الله بهجت به تواتر رسيده است که هر جا در نماز حواستان پرت شد اشکالي ندارد اين به درد شيطان نمي خورد، عمدي بيرون نرويد، سهوي بيرون رفتن از نماز به درد شيطان نمي خورد. آنجايي که حواستان هست و مي فهميد که داريد بيرون مي رويد، برگرديد. اگر سهواً

ص: 234

حواستان مي رود اشکالي ندارد. شيطان مي خواهد که کسي عمداً دنبالش راه بيفتد، راه افتادن سهويي به دردش نمي خورد .

كردند ، زراره از سختي هاي آن دوره ترسيد و پرسيد كه اگر من آن زمان را درك كردم چكار بكنم ؟ امام فرمودند : با اين دعا ملازم باش . اين دعا در جلد 52 بحارالانوار است و در مفاتيح كه دعاي غيبت امام زمان است با كمي تفاوت شيخ عباس قمي نقل كرده است . دعاي اما زمان است كه محدث قمي نقل كرده است . بعد از دعاي عاليه المضامين است . مومنين از اين دعا غفلت نكنند بخصوص بعد از زيارت معصومين مثلا بعد از زيارت امام رضا (ع) كه مشرف شدند دعاي عاليه المضامين خوانده ميشود ، بعد دعاي غيبت است كه فرموده اند كه در عصر جمعه اگر كار ضروري نداشتيد اين دعا را حتما بخوانيد. كه در اين دعا ما سه تا معرفت از خدا مي خواهيم . يكي معرفت به خودش ، يكي به پيامبر و يكي معرفت به امام كه اين سه معرفت را از خدا مي خواهيم . معرفت صنع خداست ما بايد زمينه هايش را در خودمان ايجاد بكنيم كه آن معرفت عطا بشود . امام فرموند كه اين دعا را ملازم باشد . دعا يعني يك درخواست واقعي يعني دنبال آن سه تا معرفت باش كه اگر اين سه معرفت را پيدا كني نوري در قلب تو پديد مي آيد كه اين نور الهي است و در فتنه هاي آخر الزمان تو را هدايت ميكند .

سوال – در حديثي مي فرمايد : هركس بميرد و امام زمان خودش را نشناسد به مرگ جاهليت مرده است . منظور از مرگ جاهليت چيست ؟

ص: 236

معرفت به امام زمان (عج) چگونه حاصل ميشود ؟

پاسخ – يكي از سوالهاي مهم در باب امامت و مهدويت همين سوال است . حديث بالا هم متواتر است . مرگ هر كسي زندگي و حيات اوست . مرگ هر كسي تابع زندگي اوست بنا به روايت هر جوري كه زندگي كرده اي همان جور هم مي ميري . اگر زندگي در هدايت بوده ،استعدادهاي انساني شكوفا شده ، نوري در وجودش شكل گرفته و در صراط مستقيم الهي حركت مي كرده ، مرگش هم يك مرگ طيب و طاهري است. يك مرگ با معرفتي است كه در انتقال از عالم دنيا به آخرت از او استقبال ميكنند ، يك مرگي است كه رشد ندارد يعني انتقال از يك كلاسي به كلاس خيلي بالاتر رفتن است و رشدي بدنبال دارد . مرگ جاهلي دنبال حيات جاهلي است . اگر كسي زندگي جاهلانه اي داشته باشد، در تاريكي قدم برمي داشته ، استعدادهاي انساني او رشد پيدا نكرده ، ضلالت و گمراهي از راه حق مثل كفر ، شرك و عناد با خدا داشته و يا زندگي حيواني داشته است در مقابل خدا نبوده است كه بقول قرآن پايين تر از از زندگي حيواني است. حيوانات استعداد رشد نداشتند ولي من داشتم و خرابش كردم. از اين جهت اين شخص از حيوان پايين تر است . طبيعتا در مرگ او هم رشدي نيست . مرگ جاهلي است ، مرگي است كه در آن سقوط است ، سقوط به قهر خداي متعال و در وادي غضب خدا وارد شدن است . اين مال كسي است كه به

ص: 237

هدايت امام ، نتوانسته صراط را پيدا كند . صراط يك راه بيشتر نيست و اين فقط توسط كسي ميتواند به صراط مستقيم برسد كه آن فرد را ه را رفته است . بنابر اين اگر كسي بدون امام باشد، بدون هدايت و نورانيت او باشد ، در كفر و گمراهي خواهد ماند . در همان دعا هست كه خدايا اگر حجتت را به من معرفي نكني من دينم را بدست نخواهم آورد و كسي كه گمراه از صراط بشود رشد نمي كند و با همان تاريكي از دنيا خواهد رفت ، اين معرفتي كه در اين روايت اشاره كرده است كه بايد به امام پيدا بكنيم . اين معرفت يك شناخت نَسَبي امام نيست . اين خوب است كه بدانيم پدرانشان چه كساني بودند و حتي فضايل آنها را هم بدانيم اما اينها آن معرفتي كه مانع از مرگ جاهليت بشود نيست . اينها را چه بسا دشمنان اهل بيت هم مي دانستند . آنها هم پدر و مادر اهل بيت را مي شناختند و مي دانستند كه چه فضايلي دارند . آن معرفتي كه انسان را از مرگ جاهلي نجات مي دهد اين است كه انسان يك باور قلبي داشته باشد نه فقط شناخت هاي ذهني و علمي كه دل هنوز باور نكرده است . معرفت يعني اينكه ولايت و سرپرستي او را بر خودم قبول داشته باشم و همچنين اولويت او را بر خودم قبول داشته باشم . همان كه پيامبر در غديرخم به مردم فرمود : مردم من نسبت به شما بر خودتان تقدم ندارم ؟ و صاحب اختيارتر از خودتان

ص: 238

نيستم ؟ همه تصديق كردند . معصوم ، پيغمبر و امام كسي است كه هم علم بي خطا دارد هم عمل بي خطا و هم عصمت دارد . امام عطوفت سرشار و بسياري دارد كه كاملا دلسوزتر به من از خود من است و آگاه تر از مسائل من به خود من است . من بايد خودم را در اختيار چنين كسي قرار بدهم . عقل اين را اقتضا مي كند . اين تقليد كوركورانه نيست ، كمال عقل است كه انسان خودش را به كسي كه از من به من مهربانتر و به مصالح من به خودم آگاه تر است بسپارد . اين همان صراطي است كه انسان را رشد مي دهد و استعدادها را شكوفا ميكند . من با امام همان صراط را طي ميكنم . اين همان نوري است كه غير از او هيچ نور ديگري نيست . امام باقر(ع) با قسم به شاگردش ابا خالد مي فرمايد : اهل بيت نور زمين و آسمان هستند . در جاي ديگر مي فرمايد : نور امام در قلب مومنين كه باعث هدايتشان مي شود از نور خورشيد روشن تر است . اين نور جوري آشكار است و انسان را جلو مي برد . ما به امام زمان (عج) اين جوري سلام مي دهيم : السلام عليك يا نورالله ....اي نور الهي كه هدايت ميكني . معرفت آن باور قلبي است . معرفت آن نوري است كه در قلب تابيده و روشن شده نه اينكه فقط ذهن روشن شده باشد . اين باطن شفاعتي است كه روز قيامت به آن محتاج هستيم . خلق

ص: 239

اولين و آخرين حتي انبياء محتاج شفاعت پيامبر اكرم و آل او هستند . چون شفاعت فقط بخشش از گناهان نيست . شفاعت فقط در اين نيست كه آنها واسطه ي شفاعت بشود كه گناهان بخشيده بشود . شفاعت براي اين است كه آنها باعث بشوند درجاتي بدست بيايد و هيچ درجه اي در قرب الهي طي نميشود مگر با وساطت اين ها . آن شفاعت عظيم از همين دنيا شروع ميشود ، از اينكه دست مان را به آنها بدهيم . اگر ما تابع آنها بشويم ،تبعيت بكنيم همين مسير منتهي ميشود به اينكه در آخرت اگر مشكلي در دنيا باعث مشكلاتي در آخرت ميشود آنها كمك مي دهند . شفاعت ياري دادن به كسي است كه خودش دستش را داده . اينكه ائمه فرموده اند كه شفاعت شان شامل بعضي ها نميشود مثل آنهايي كه كاري با نماز و اهل بيت نداشتند ، آنهايي كه ظلم هاي زيادي داشتند بگونه اي كه ارتباط شان با اهل بيت قطع شده است ، از آنها تبعيتي نداشتند وقتي در دنيا تبعيتي نداشتند و شباهتي نداشتند طبيعي است كه شفاعتي هم شامل حال اين ها نمي شود . بزرگواري مي فرمود كه امام زمان (عج) در جايي فرموده : ما بايد شما مومنين را ببريم ، با ايمان و تقواي خودتان به ما كمك بدهيد . اگر كسي اهل گناهي باشد كه او را از ولايت اهل بيت خارج نكرده باشد يعني در حالي كه شيعه ي اهل بيت است گناهاني را مرتكب بشود ، كار شفاعت را بر اهل بيت سخت مي كند . چه

ص: 240

بسا اهل بيت بايد از طرف خداوند به او بلايي بدهند كه پاك بشود . ممكن است بيست سال زمين گير بشود و در اين بلا اولين كساني كه غصه مي خورند خود ائمه هستند . مثل امير المومنين در نهج البلاغه فرمود : من كه دارم شما را مي برم به من كمك بدهيد و خودتان بياييد . معرفت با تسليم و تبعيت بدست مي آيد . حالا سوال اين است كه اگر ما قرآني را بخوانيم و ثواب آن را به امام زمان (عج) هديه كنيم آيا در قبال اين اهداء امام به ما تفضل مي كند ؟ بله - آن خيري كه توفيق پيدا شده كه ما به خود اهل بيت هديه كنيم اين توفيق را خداوند متعال به وساطت واسطه ي فيضش به ما داده است . چون هر توفيقي كه براي انسان حاصل ميشود به واسطه ي فيضي است كه خداوند به ما كرده است و به ما داده است . پس او عنايتش قبل از كاري است كه ما كرديم حالا چه برسد به بعدا وقتي كسي اين لطف را از خدا دريافت كند و آن را خرج امام زمان (ع) بكند . مثلا قرآن مي خواند و ثوابش را به حضرت مي داده كه در روايت دارد كه قرآني كه به معصومين هديه بشود ثوابش را نفس ها نمي تواند بشمارد . اين ثواب يك چيز بيرون از ما نيست كه بگوييم فلان كار را مي كنيم ثواب ميبريم . اين ثواب درجاتي پيدا مي كنيم . اين يك كيسه ي بيروني نيست كه ذخيره بشود. ثواب درجاتي

ص: 241

است كه در خود ما اتفاق مي افتد خود ما هستيم كه رشد ميكنيم . اگر كسي اين ثواب ها را به حضرت هديه بكند اين ثواب هاي عجيب را به او مي دهند يا به نيابت امام زمان (عج) زيارتي برود يا صدقه اي براي سلامتي حضرت بدهد يا كاري را انجام بدهند و به مادر بزرگوارشان هديه بكنند كه من توصيه مي كنم كه حتما اين كار را بكنند مثلا در نذرهايشان ثواب سوره اي از قرآن را به مادر حضرت هديه كنند و كسي كه به مادر ايشان عنايت كند ببينيد كه فرزند چه عنايتي خواهد كرد . در مقابل اين كار ، كارهايي كه حضرت براي ما مي كند فوق العاده است . حضرت خضر با اينكه پنهان و ناشناس است كاملا فعال است . او را نمي شناسند ولي در اجتماع حضور دارد از حوادثي كه رخ مي دهد آگاه هست و به مصالح افرادي كه در اطرافش است آگاه است . فعاليت هايي را به نفع مومنين و ضعفا انجام ميدهد . در عين حال هدايت هايي را براي كسي كه قابليت هدايت دارد تعليمات و تربيت هايي بر او انجام ميدهد . يك ولي خدا بصورت پنهان و ناشناخته كارهايي را بصورت كاملا فعالانه انجام مي دهد و تصرفات ولايي ميكند . وجود حضرت امام زمان (عج) ناشناس و ناشناخته در اين عالم كاملا فعال است . چنين نيست كه ما فكر كنيم كه زمان غيبت زنگ تفريحي است كه امام زمان (عج) كنار است . الان فقط حكومت ندارد . بقيه ي شئونات امامت مثل هدايتها ،

ص: 242

دستگيريها و الطاف برقرار است . اولا مثل پدري مهربان مراقب است . كسي كه ياد حضرت باشد يك جور ديگر به او نگاه مي كند . البته اين شان براي همه ي ائمه بوده است ولي در حال حاضر اين حجت الهي است. اين روايت در اصول كافي است كسي پيش امام رضا (ع) آمد و گفت كه براي خانواده ام دعا كنيد . اما گفت كه من اينكار را نمي كنم يك پدر دائم دعا گوي بچه اش است . اين بزرگواران اين چنين ناظر و حامي هستند كه اگر كسي از مومنين مريض بشود آنها هم مريض مي شوند ، اگر كسي از مومنين غمناك بشود آنها هم غمناك ميشوند ، اگر كسي از مومنين مسرور بشود آنها هم مسرور مي شوند چون با هم سنخيت دارند . اگر كسي دعا كند آنها برايش آمين ميگويند و اگر كسي سكوت كند باز هم برايش دعا ميكنند . يكي از ياران حضرت علي (ع) بنام رُمَيِه تب داشت و گفت : روز جمعه به نماز جمعه در مسجد كوفه رفتم . در اين ميان تب من زياد شد و تحمل كردم تا نماز تمام بشود و وقتي بيرون رفتم درد داشتم . امام فرمود : چه شده ؟ درد مي كشيدي و فرمود كه هيچ مومني نيست كه مريض بشود و ما مريض نشويم و هيچ مومني نيست كه محزون بشود و ما محزون نشويم و فرمود : هيچ مومني دعا نميكند مگر اينكه ما براي او آمين بگوييم . بعد رُميه گفت كه شما با همه اين جوري هستيد؟ ايشان فرمودند :

ص: 243

بله هر كس در مشرق و مغرب عالم باشد . پدر مهربان همه جا حامي و ناظر بچه هايش است . علامه مجلسي در جلد 53 بحار نقل كرده است كه سيد بن طاووس مي گويد : به سرداب امام زمان (عج) رفتم . روي پله هاي اول بودم و انتها را نمي ديدم . و شنيدم صداي مناجاتي از زير زمين سرداب مي آيد . دقت كردم ديدم صداي امام زمان (عج) است. ديدم حضرت بر شيعيانش دعا ميكند كه خدايا شيعيان ما با ما سنخيت دارند اگر گناه حق اللهي انجام داده اند تو از آنها بگذر و اگر حق الناسي بوده از حق ما اهل بيت به آنها بده تا از همديگر بگذرند تا از هم راضي بشوند . آنجا كه افتاده ايم دستگيري ميكند خيلي از دستگيري ها را ما متوجه نمي شويم . بزرگواري ميگفت كه حاجتي داشتم و به امام زمان (عج) گفتم كه شما متوجه ما نيستي و گفت كه در حالتي به من گفتند كه فلاني تو نبودي كه بچه بودي در خطر افتادي و ما نجاتت داديم و در دلت انداختيم كه عالم دين بشوي و گفت كه اين قدر شرمنده شدم كه ديدم آقا همه جا دستش بر سر من بوده و من متوجه نبوده ام . فرموده اند : ما شما را رها نكرده ايم اگر توجهات ما نبود بلاها شما را از بين برده بودند .

سوال – چطور ميشود در دل امام زمان (عج) جا بازكرد ؟

پاسخ – آن چيزي كه بطور خاص براي امام زمان (عج) مهم است اين است

ص: 244

كه بر عهدمان با ائمه كه همان عهد الهي است باقي بمانيم . عالمي در مشهد حدود 40 سال پيش فرمود كه راننده كاميوني اين را براي من نقل كرده است . من باري براي مقصد دوري در زمستان زده بود . مقداري كه از مشهد گذشتم ديدم كه جاده پر از برف است ماشين را كنار زدم ولي ماشين را روشن نگه داشتم كه در گرماي اتاقك ماشين باشم. چند لحظه ماشين خاموش شد و هر كاري كردم ماشين روشن نشد. خيلي ترسيدم كه نكند من دراين هوا يخ بزنم . داشت خوابم مي گرفت و فهميدم كه اگر بخوابم يخ مي زنم. يادم آمد كه بگويم يا امام زمان (عج) كمك كن. خجالت ميكشيدم كه با خدا حرف بزنم زيرا نمازهايم را درست نمي خواندم و معصيتي را مرتكب مي شدم . در اينجا با خدا عهد بستم كه اگر نجات پيد كنم نمازهايم را اول وقت بخوانم و آن معصيت را ترك كنم . فردي را ديدم كه آچاري دستش بود . فكر كردم اين هم راننده اي است كه ماشينش خراب شده است . كنار ماشين آمد . گفت چه شده و برايش توضيح دادم و گفت كه كاپوت را بالا بزن و هر وقت كه گفتم ماشين را روشن كن و خلاصه ماشين روشن شد و گفت : خدا تو را به مقصد مي رساند و به او گفتم كه حالا برويم ماشين شما را درست كنيم . گفت : نه من كمك نميخواهم . گفتم به شما پول بدهم گفت : من احتياج ندارم . گفتم : اين نامردي

ص: 245

است . گفت : مردي چيست ؟ گفتم : اينكه اگر كسي كمك كرد ما هم به او كمك كنيم . گفت كه اگر تو مرد هستي به عهدي كه بستي عمل كن . گفتم : كدام عهد ؟ گفت : همان عهدي كه با خدا بسته بودي كه نمازت را اول وقت بخواني و معصيتي را ترك بكني . پيش خودم گفتم كه من اين را به كسي نگفته بودم . فهميدم كه استغاثه ام قبول شده است . چيزي كه ما را به خدا نزديك مي كند همان عهدمان است . ما با خدا عهد داريم . با امام زمان (ع) عهد داريم . اي امام زمان (ع) عهد من اين است كه كار شما را بر كار خودم مقدم بدارم و به كار شما اهميت بدهم. هر مقداري كه مي توانم خودم و ديگران را به اين راه بياورم .

سوال – بازخورد برنامه ي سمت خدا را چطور ارزيابي مي كنيد؟

پاسخ – من اين برنامه را خيلي مناسب ديدم از روي سوالات و پيام هايي كه از متدينين براي ما فرستاده شده است فهميديم كه اين برنامه توانسته جايگاه خوبي پيدا كند . انشاءاله باز هم توفيق داشته باشيم خادم معارف اهل بيت باشيم . يادگاري از من به شما اين است كه وقتي پيامبر از معراج برگشت يك يادگاري براي ما گذاشت و آن نماز است . نماز عهد ما با خداست . نماز را محكم بگيرد .

بيشتر براي گله كردن و بدست آوردن حاجات دنيوي در حرم ها ارتباط برقرار مي كنيم و غصه ها را پيش آنها مي بريم . حاج آقا دولابي مي فرمودند كه امام رضا (ع) حق دارد كه گله كند كه چرا هروقت پيش من مي آييد گريه هايتان را پيش من مي آوريد ؟ خنده هايتان را هم بياوريد. من مي خواهم خوشي ها و خنده هايتان را هم ببينم . اين واقعيتي است كه ما معمولا در گرفتاري هاي مان به اين بزرگواران متوسل مي شويم و حاجت مي خواهيم . اين اشكالي ندارد زيرا خودشان توصيه كرده اند زيرا ما در خانه ي غريبه نمي رويم در خانه ي خدا مي رويم . و حاجت را پيش كس ديگري نمي بريم. در روايات ديني داريم كه مي فرمايند : احتياحات تان را تا جايي كه مي شود بهمديگر نگوييد ، از مشكلات و گرفتاري نگوييد شايد يك جاهايي براي مومن ذلتي پيش بياورد .حالا يك جايي گرفتاري انسان طوري است كه مي تواند به او كمك فكري بشود آن حرف ديگري است . اگر پيش خدا يا واسطه هاي الهي كه همان اهل بيت هستند ببريم اشكالي ندارد چون خودشان گفته اند .در روايتي داريم كه خدا به موسي ميگويد كه نمك غذايت را هم از ما بخواه . يعني براي ريزترين مايحتاج زندگي ات هم در خانه ي ما بيا . تند تند در خانه ي خدا برويم بلكه گرفتار خودش بشويم . خود مراجعه باعث ميشود كه انسان خود خدا را بخواهد . خود معرفت اهل بيت را بخواهد . آنها

ص: 247

را براي چيز ديگري وسيله نكند ، خود آنها هدف هستند . خود معرفت خدا و اهل بيت كه همان معرفت خداست هدف است . به ما گفته اند كه بياييد و آشنا با درگاه خدا آشنا بشويد و كم كم شيريني هايي بچشيم كه در دام خودش بيفتيم . گفت : بهر نان شخصي سوي نانوا دويد ، داد جان چون حُسن نانوا را بديد . رفت موسي كآتشي آرد بدست ، آتشي او ديد كه از آتش برست . موسي در شب دنبال آتش رفت كه گرم بشود و نور نبوت را بدست آورد . گاهي انسان بخاطر حاجت هاي كوچك يك چيز بزرگتري گيرش مي آيد . اين ها خوب است ولي كلاس اين ها كلاس بالايي نيست . انسان بايد خودش را عادت بدهد كه كم كم همت خودش را بالا ببرد و كم كم خودش را عادت بدهد كه از آنها آخرت را بخواهد . خداوند كساني را دوست دارد كه همت بلند دارند .حالا كه به ما راه داده اند و زبان داريم كه دعا كنيم ممكن است لحظه اي پيش بيايد كه ديگر نتوانيم اين زبان را بچرخانيم . زماني ميشود كه محتاج يك ثانيه حرف زدن با خدا هستيم. پس حالا كه زبان در دهان است بلندترين چيزها را بخواهيم و به كم اكتفا نكنيم . حتي نه فقط آخرت را بخواهد بلكه خود اهل بيت را بخواهد . رندي براي زيارت امام رضا (ع) رفته بود و مي گفت كه شنيده ام كه مشهور است كه هر كس اولين زيارتش باشد حضرت سه چيز به اوميدهيد

ص: 248

مثل خانه ي خدا كه هركس اولين بار چشمش به آن بيفتد سه چيز نصيبش ميشود ، گفت كه من هم سه چيز مي خواهم اول خودت را مي خواهم و دوم هم خودت را مي خواهم و خواسته ي سوم هم خودت هستي . اين خيلي زرنگي است زيرا اگر او باشد همه چيز گير مي آيد . چون كه صد آيد نود هم پيش ماست . كتاب كاملُ الزيارات كه از كتب معتبر شيعه است و نكات بسيار ارزنده اي درباره ي زيات در آن هست و شيخ مفيد آنرا نوشته است را تهيه كنيد و بخوانيد . در اين كتاب روايتي نقل شده است كه در صحنه ي محشر روز قيامت كه خلق اولي و آخري جمع هستند ، يك عده دوره ي امام حسين (ع) جمع هستند و مثل پروانه دور شمع وجود او مي چرخند . خبر مي رسد كه بهشت آماده ي شماست ولي آنها توجهي ندارند و دور امام مي چرخند و فرشته ها گله مي كنند كه خدايا اين ها اصلا به ما توجهي ندارند . ببينيد آنها لذتي گير آورده اند از كسانيكه بهشت آفرين هستند كه ديگر بهشت ، سيب و گلابي پيش شان چيزي نيست و به چشمشان نمي آيد . اين ها همتهاي بلند هستند . انشاء الله بتوانيم كم كم اين حاجت هاي بلند را هم طالب بشويم . ممكن است كه سوال كنند كه آنها كه مشكلات ما را مي دانند ديگر چه نيازي به اظهار مشكلات هست ؟ اين سوال در مورد خود خدا هم مطرح است . خدا هم

ص: 249

كه از ضمير و باطن انسانها خبر دارد ولي با اين وجود خودش گفته كه من را بخوانيد . خواستن براي انسان يك ظرفيتي ايجاد ميكند با همين اظهار كردن براي انسان، يك ظرفيت و استحقاق جديد پيدا مي شود . خداوند هر كسي را كه نيازمند او باشد كه البته تمام مخلوقات محتاج خدا هستند ، خدا نيازهاي او را مي دهد اين همان رحمت عام خداست . كه چه او را بخوانند و چه نخوانند ، چه او را بشناسند و چه نشناسند همانطور كه دردعاي ماه رجب مي خوانيم كه آنكسي كه از تو چيزي خواسته و نه اصلا تو را مي شناسد از باب رحمت به او مي دهي ، اين رحمت عام خداست كه روي آن فقر ذاتي كه بندگان دارند به آنها ميدهد و اين رحمت عام است . خدا يك رحمت ويژه و خاص دارد و آن براي بندگاني است كه ظرف بزرگتري بياورند يعني ظرفيتي بزرگتري در نياز و فقر بياورند . آن كسي كه دعا ميكند و چيزي ميخواهد فقر يكپارچه خودش را اظهار مي كند . هم باطنش فقير است و هم ظاهرش مي گويد كه من فقير هستم ، يكپارچه نياز است بنابراين لياقت بيشتري پيدا ميكند تا آن كسي كه خودش باطنا ً فقر دارد ولي خودش اظهار نياز نمي كند . كسي كه يكپارچه فقر و نياز است مورد رحمت ويژه خداوند قرار مي گيرد . امام صادق (ع) مي فرمايد : خدا مي داند آنچه كه بنده اش مي خواهد ولي خدا دوست دارد حوائج را دانه دانه شرح بدهيد .

ص: 250

مثل يك مريض كه پيش طبيب رفته و مشكلات را دانه دانه ميگويد . وقتي ميخواهي دعا كني حاجاتت را بخواه . در دعا فقر در انسان بيشتر ميشود لذا گفته اند كه در هنگام دعا دستهايتان را بالا ببريد چون حالت تضرع را بيشتر مي رساند . هرچه ظرف انسان در فقر و نياز بيشتر بشود ، رحمت بيشتري را كسب مي كند البته رحمت بي نهايت هست . حالا مي گويند كه خدا آنچه به مصلحت ما نيست به ما نمي دهد پس چرا آنچه را كه به ما نداده بايد از او بخواهيم ؟ آيا ميشود چيزي به مصلحت ما نباشد و خدا به ما بدهد ؟ گاهي اصلا چيزي به مصلحت ما نيست . حتي بعضي از اولياء خدا هم چيزي از خدا خواسته اند و به مصلحتشان نبوده و خدا به آنهانداده است . فكر نكنيم تا خدا چيزي را به كسي نداد از چشم خدا افتاده است . انبيائي بوده اند كه از خدا چيزي مي خواستند و به مصلحت آنها نبوده و خدا به آنها نمي داده . در قرآن آمده است كه حضرت نوح براي فرزندش كه در آب افتاده بود دعا كرد تا خدا نجاتش بدهد و گفت كه او از اهل من است . خدا فرمود كه او از اهل تو نيست و غير صالح است ، از من چيزي نخواه كه به آن علم نداري . فكر نكنيد تا خدا چيزي را به شما نداد آدم بدي هستيد ، گاهي اوقات به مصلحت نيست و نمي دهد . همين جا هم كه به مصلحت

ص: 251

نيست عوضش را مي دهد . پس همين دعا كردن هم فايده دارد . خدا به انسان چيزي را بعوض اين دعا مي دهد كه وقتي انسان بعدا مي فهمد خدا را شكر مي كند و خدا چيزي بالاتر از آن را مي دهد . خود خواستن ثمره دارد حتي اگر به مصلحت شما نباشد . هيچ دستي كه بر در خانه ي خدا بلند ميشود ، خالي برنمي گردد . امام صادق (ع) مي فرمايد : هر دستي كه به طرف خدا بلند ميشود خدا حيا مي كند كه آن را خالي برگرداند . مي گويند كه وقتي دست تان را بالا برديد به صورتتان بكشيد چون خدا در اين دست شما چيز گذاشته است و دست شما خالي برنگشته است . گاهي موقع مصلحت است ولي زمانش الان نيست . حضرت موسي و هارون هلاكت فرعون را از خدا خواستند و خدا گفت كه دعايتان مستجاب شد و چهل سال بعد دعايشان مستجاب شد . خدا دعايشان را با تاخير مستجاب كرد . گاهي دعاي ما تاخيرش به صلاح ما نيست و الان بايد اجابت شود يعني في نفسه خوب است مثل اينكه مي گوييم خدايا اين نماز را از ما قبول كن . مثلا مي خواهي زيارت بروي و از خدايا زيارت با معرفت را طلب مي كني اين خوب است . خواسته چيز خوبي است ولي ممكن است كه من راهش را نرفته ام و ظرفيتش را ندارم . اگر من قبل از نماز تلاشي براي آن نكرده ام به همان ميزان مزد من است . من هر كاري دلم خواسته

ص: 252

بيرون از نماز كرده ام و حالا نمازي مي خواهم كه با حضور قلب باشد و درحد اولياءالهي باشد ، خدا مي فرمايد كه اين عدل است كه من به تو بدهم كه كاري نكردي و به كسي هم كه زحمت كشيده باز اين را بدهم . اينجا خواسته چيز خوبي است ولي من بايد ظرفيت آنرا از قبل از نمازم پيدا كنم ، بايد كارهايي كرده باشم و مراقبت هايي داشته باشم . خواسته خوب است ولي راهش اين نيست . تلاشي بايد صورت بگيرد . عالم براي رسيدن به مقاصدش فرمول دارد و اگر انسان از راه آن فرمول نرود و آن سعي كه وظيفه اش بوده انجام ندهد و بخواهد مجاني چيزي گيرش بيايد اين امكان ندارد . حضرت موسي مريض شد . گفتند كه فلان گياه اين بيماري را برطرف مي كند . موسي گفت كه من دعا مي كنم و شفا پيدا مي كنم . مدتي گذشت و شفا پيدا نكرد . خطاب رسيد كه اي موسي تو مي خواهي با توكل خودت حكمت ما را باطل كني . ما آن گياه را حكيمانه خلق كرده ايم . بايد از اين مسير شفا را پيدا بكني . بدون طي كردن مسير اين را از ما ميخواهي ، فرمول عالم را انجام نداده اي . شتر فردي مرض پوستي گرفته بود و به حضرت امير گفت دعا كن و حضرت گفت كه كنار دعا دارويي هم بزن . دلايلي هست كه دعاي بعضي ها مستجاب نميشود با اينكه آدمهاي خوبي هستند . مثلا كسي در خانه اش نشسته باشد و بگويد

ص: 253

كه خدايا رزق من را بده . كسي احيانا همسايه ي بدي دارد و دائم نفرين مي كند ، اين مستجاب نميشود . راه دارد و مي تواني كارهايي انجام بدهي و دست خودت است . يكي توسعه ي رزقش را مي خواهد در حالي كه اسراف كرده و آن چيزها را از دست داده است . آن فرمول را انجام نداده و آن وظيفه اي كه بايد انجام ميداد و تلاشي كه از او خواسته بودند نكرده و مي خواهد نتيجه گيرش بيايد . مثلا براي درمان شهوات اگر براي جوان باشد كه ما به دستور دين مان كه ازدواج است عمل نكرده ايم و كار را سخت كرديم . اگر بفرض اين درمان برايش فراهم نبود مُسَكن هايي براي آن هست كه مي تواند استفاده بكند . اگر شخصي از محيط هاي تحريك آلود دوري بكند و چشم را كه او را تحريك ميكند دائما حفظ بكند حتي كاري بكند كه جلوي تخيلاتش را هم بگيرد مثلا خودش را مشغول كاري بكند . گاهي افراد مراقب چشم خودشان هستند ولي تخيلاتشان دائم كار مي كند و آنها را تحريك ميكند . اينها مُسكن هايي است تا آن درمان كه ازدواج هستآقاي عالي 9/8/89

سوال – آيا اين درست است كه ما فقط براي مسائل مادي و دنيوي سراغ اهل بيت برويم ؟ ما معمولا بيشتر براي گله كردن و بدست آوردن حاجات دنيوي در حرم ها ارتباط برقرار مي كنيم و غصه ها را پيش آنها مي بريم . حاج آقا دولابي مي فرمودند كه امام رضا (ع) حق دارد كه گله كند

ص: 254

كه چرا هروقت پيش من مي آييد گريه هايتان را پيش من مي آوريد ؟ خنده هايتان را هم بياوريد. من مي خواهم خوشي ها و خنده هايتان را هم ببينم . اين واقعيتي است كه ما معمولا در گرفتاري هاي مان به اين بزرگواران متوسل مي شويم و حاجت مي خواهيم . اين اشكالي ندارد زيرا خودشان توصيه كرده اند زيرا ما در خانه ي غريبه نمي رويم در خانه ي خدا مي رويم . و حاجت را پيش كس ديگري نمي بريم. در روايات ديني داريم كه مي فرمايند : احتياحات تان را تا جايي كه مي شود بهمديگر نگوييد ، از مشكلات و گرفتاري نگوييد شايد يك جاهايي براي مومن ذلتي پيش بياورد .حالا يك جايي گرفتاري انسان طوري است كه مي تواند به او كمك فكري بشود آن حرف ديگري است . اگر پيش خدا يا واسطه هاي الهي كه همان اهل بيت هستند ببريم اشكالي ندارد چون خودشان گفته اند .در روايتي داريم كه خدا به موسي ميگويد كه نمك غذايت را هم از ما بخواه . يعني براي ريزترين مايحتاج زندگي ات هم در خانه ي ما بيا . تند تند در خانه ي خدا برويم بلكه گرفتار خودش بشويم . خود مراجعه باعث ميشود كه انسان خود خدا را بخواهد . خود معرفت اهل بيت را بخواهد . آنها را براي چيز ديگري وسيله نكند ، خود آنها هدف هستند . خود معرفت خدا و اهل بيت كه همان معرفت خداست هدف است . به ما گفته اند كه بياييد و آشنا با درگاه خدا آشنا بشويد و

ص: 255

كم كم شيريني هايي بچشيم كه در دام خودش بيفتيم . گفت : بهر نان شخصي سوي نانوا دويد ، داد جان چون حُسن نانوا را بديد . رفت موسي كآتشي آرد بدست ، آتشي او ديد كه از آتش برست . موسي در شب دنبال آتش رفت كه گرم بشود و نور نبوت را بدست آورد . گاهي انسان بخاطر حاجت هاي كوچك يك چيز بزرگتري گيرش مي آيد . اين ها خوب است ولي كلاس اين ها كلاس بالايي نيست . انسان بايد خودش را عادت بدهد كه كم كم همت خودش را بالا ببرد و كم كم خودش را عادت بدهد كه از آنها آخرت را بخواهد . خداوند كساني را دوست دارد كه همت بلند دارند .حالا كه به ما راه داده اند و زبان داريم كه دعا كنيم ممكن است لحظه اي پيش بيايد كه ديگر نتوانيم اين زبان را بچرخانيم . زماني ميشود كه محتاج يك ثانيه حرف زدن با خدا هستيم. پس حالا كه زبان در دهان است بلندترين چيزها را بخواهيم و به كم اكتفا نكنيم . حتي نه فقط آخرت را بخواهد بلكه خود اهل بيت را بخواهد . رندي براي زيارت امام رضا (ع) رفته بود و مي گفت كه شنيده ام كه مشهور است كه هر كس اولين زيارتش باشد حضرت سه چيز به اوميدهيد مثل خانه ي خدا كه هركس اولين بار چشمش به آن بيفتد سه چيز نصيبش ميشود ، گفت كه من هم سه چيز مي خواهم اول خودت را مي خواهم و دوم هم خودت را مي خواهم و خواسته

ص: 256

ي سوم هم خودت هستي . اين خيلي زرنگي است زيرا اگر او باشد همه چيز گير مي آيد . چون كه صد آيد نود هم پيش ماست . كتاب كاملُ الزيارات كه از كتب معتبر شيعه است و نكات بسيار ارزنده اي درباره ي زيات در آن هست و شيخ مفيد آنرا نوشته است را تهيه كنيد و بخوانيد . در اين كتاب روايتي نقل شده است كه در صحنه ي محشر روز قيامت كه خلق اولي و آخري جمع هستند ، يك عده دوره ي امام حسين (ع) جمع هستند و مثل پروانه دور شمع وجود او مي چرخند . خبر مي رسد كه بهشت آماده ي شماست ولي آنها توجهي ندارند و دور امام مي چرخند و فرشته ها گله مي كنند كه خدايا اين ها اصلا به ما توجهي ندارند . ببينيد آنها لذتي گير آورده اند از كسانيكه بهشت آفرين هستند كه ديگر بهشت ، سيب و گلابي پيش شان چيزي نيست و به چشمشان نمي آيد . اين ها همتهاي بلند هستند . انشاء الله بتوانيم كم كم اين حاجت هاي بلند را هم طالب بشويم . ممكن است كه سوال كنند كه آنها كه مشكلات ما را مي دانند ديگر چه نيازي به اظهار مشكلات هست ؟ اين سوال در مورد خود خدا هم مطرح است . خدا هم كه از ضمير و باطن انسانها خبر دارد ولي با اين وجود خودش گفته كه من را بخوانيد . خواستن براي انسان يك ظرفيتي ايجاد ميكند با همين اظهار كردن براي انسان، يك ظرفيت و استحقاق جديد پيدا مي

ص: 257

شود . خداوند هر كسي را كه نيازمند او باشد كه البته تمام مخلوقات محتاج خدا هستند ، خدا نيازهاي او را مي دهد اين همان رحمت عام خداست . كه چه او را بخوانند و چه نخوانند ، چه او را بشناسند و چه نشناسند همانطور كه دردعاي ماه رجب مي خوانيم كه آنكسي كه از تو چيزي خواسته و نه اصلا تو را مي شناسد از باب رحمت به او مي دهي ، اين رحمت عام خداست كه روي آن فقر ذاتي كه بندگان دارند به آنها ميدهد و اين رحمت عام است . خدا يك رحمت ويژه و خاص دارد و آن براي بندگاني است كه ظرف بزرگتري بياورند يعني ظرفيتي بزرگتري در نياز و فقر بياورند . آن كسي كه دعا ميكند و چيزي ميخواهد فقر يكپارچه خودش را اظهار مي كند . هم باطنش فقير است و هم ظاهرش مي گويد كه من فقير هستم ، يكپارچه نياز است بنابراين لياقت بيشتري پيدا ميكند تا آن كسي كه خودش باطنا ً فقر دارد ولي خودش اظهار نياز نمي كند . كسي كه يكپارچه فقر و نياز است مورد رحمت ويژه خداوند قرار مي گيرد . امام صادق (ع) مي فرمايد : خدا مي داند آنچه كه بنده اش مي خواهد ولي خدا دوست دارد حوائج را دانه دانه شرح بدهيد . مثل يك مريض كه پيش طبيب رفته و مشكلات را دانه دانه ميگويد . وقتي ميخواهي دعا كني حاجاتت را بخواه . در دعا فقر در انسان بيشتر ميشود لذا گفته اند كه در هنگام دعا دستهايتان را بالا

ص: 258

ببريد چون حالت تضرع را بيشتر مي رساند . هرچه ظرف انسان در فقر و نياز بيشتر بشود ، رحمت بيشتري را كسب مي كند البته رحمت بي نهايت هست . حالا مي گويند كه خدا آنچه به مصلحت ما نيست به ما نمي دهد پس چرا آنچه را كه به ما نداده بايد از او بخواهيم ؟ آيا ميشود چيزي به مصلحت ما نباشد و خدا به ما بدهد ؟ گاهي اصلا چيزي به مصلحت ما نيست . حتي بعضي از اولياء خدا هم چيزي از خدا خواسته اند و به مصلحتشان نبوده و خدا به آنهانداده است . فكر نكنيم تا خدا چيزي را به كسي نداد از چشم خدا افتاده است . انبيائي بوده اند كه از خدا چيزي مي خواستند و به مصلحت آنها نبوده و خدا به آنها نمي داده . در قرآن آمده است كه حضرت نوح براي فرزندش كه در آب افتاده بود دعا كرد تا خدا نجاتش بدهد و گفت كه او از اهل من است . خدا فرمود كه او از اهل تو نيست و غير صالح است ، از من چيزي نخواه كه به آن علم نداري . فكر نكنيد تا خدا چيزي را به شما نداد آدم بدي هستيد ، گاهي اوقات به مصلحت نيست و نمي دهد . همين جا هم كه به مصلحت نيست عوضش را مي دهد . پس همين دعا كردن هم فايده دارد . خدا به انسان چيزي را بعوض اين دعا مي دهد كه وقتي انسان بعدا مي فهمد خدا را شكر مي كند و خدا چيزي بالاتر

ص: 259

از آن را مي دهد . خود خواستن ثمره دارد حتي اگر به مصلحت شما نباشد . هيچ دستي كه بر در خانه ي خدا بلند ميشود ، خالي برنمي گردد . امام صادق (ع) مي فرمايد : هر دستي كه به طرف خدا بلند ميشود خدا حيا مي كند كه آن را خالي برگرداند . مي گويند كه وقتي دست تان را بالا برديد به صورتتان بكشيد چون خدا در اين دست شما چيز گذاشته است و دست شما خالي برنگشته است . گاهي موقع مصلحت است ولي زمانش الان نيست . حضرت موسي و هارون هلاكت فرعون را از خدا خواستند و خدا گفت كه دعايتان مستجاب شد و چهل سال بعد دعايشان مستجاب شد . خدا دعايشان را با تاخير مستجاب كرد . گاهي دعاي ما تاخيرش به صلاح ما نيست و الان بايد اجابت شود يعني في نفسه خوب است مثل اينكه مي گوييم خدايا اين نماز را از ما قبول كن . مثلا مي خواهي زيارت بروي و از خدايا زيارت با معرفت را طلب مي كني اين خوب است . خواسته چيز خوبي است ولي ممكن است كه من راهش را نرفته ام و ظرفيتش را ندارم . اگر من قبل از نماز تلاشي براي آن نكرده ام به همان ميزان مزد من است . من هر كاري دلم خواسته بيرون از نماز كرده ام و حالا نمازي مي خواهم كه با حضور قلب باشد و درحد اولياءالهي باشد ، خدا مي فرمايد كه اين عدل است كه من به تو بدهم كه كاري نكردي و به كسي هم

ص: 260

كه زحمت كشيده باز اين را بدهم . اينجا خواسته چيز خوبي است ولي من بايد ظرفيت آنرا از قبل از نمازم پيدا كنم ، بايد كارهايي كرده باشم و مراقبت هايي داشته باشم . خواسته خوب است ولي راهش اين نيست . تلاشي بايد صورت بگيرد . عالم براي رسيدن به مقاصدش فرمول دارد و اگر انسان از راه آن فرمول نرود و آن سعي كه وظيفه اش بوده انجام ندهد و بخواهد مجاني چيزي گيرش بيايد اين امكان ندارد . حضرت موسي مريض شد . گفتند كه فلان گياه اين بيماري را برطرف مي كند . موسي گفت كه من دعا مي كنم و شفا پيدا مي كنم . مدتي گذشت و شفا پيدا نكرد . خطاب رسيد كه اي موسي تو مي خواهي با توكل خودت حكمت ما را باطل كني . ما آن گياه را حكيمانه خلق كرده ايم . بايد از اين مسير شفا را پيدا بكني . بدون طي كردن مسير اين را از ما ميخواهي ، فرمول عالم را انجام نداده اي . شتر فردي مرض پوستي گرفته بود و به حضرت امير گفت دعا كن و حضرت گفت كه كنار دعا دارويي هم بزن . دلايلي هست كه دعاي بعضي ها مستجاب نميشود با اينكه آدمهاي خوبي هستند . مثلا كسي در خانه اش نشسته باشد و بگويد كه خدايا رزق من را بده . كسي احيانا همسايه ي بدي دارد و دائم نفرين مي كند ، اين مستجاب نميشود . راه دارد و مي تواني كارهايي انجام بدهي و دست خودت است . يكي توسعه ي

ص: 261

رزقش را مي خواهد در حالي كه اسراف كرده و آن چيزها را از دست داده است . آن فرمول را انجام نداده و آن وظيفه اي كه بايد انجام ميداد و تلاشي كه از او خواسته بودند نكرده و مي خواهد نتيجه گيرش بيايد . مثلا براي درمان شهوات اگر براي جوان باشد كه ما به دستور دين مان كه ازدواج است عمل نكرده ايم و كار را سخت كرديم . اگر بفرض اين درمان برايش فراهم نبود مُسَكن هايي براي آن هست كه مي تواند استفاده بكند . اگر شخصي از محيط هاي تحريك آلود دوري بكند و چشم را كه او را تحريك ميكند دائما حفظ بكند حتي كاري بكند كه جلوي تخيلاتش را هم بگيرد مثلا خودش را مشغول كاري بكند . گاهي افراد مراقب چشم خودشان هستند ولي تخيلاتشان دائم كار مي كند و آنها را تحريك ميكند . اينها مُسكن هايي است تا آن درمان كه ازدواج هست برايش فراهم بشود . حالا كسي كه اين مراقبت ها را انجام نمي دهد و روي خودش آتش مي ريزد و بعد از خدا گله ميكند كه چرا من از تو مي خواهم و نمي شود . حالا در دعا كردن ما بايد اصرار بكنيم يا نه ؟ در روايت داريم كه خدا كسي كه در دعا اصرار مي كند دوست دارد . اصرا در دعا داشتن به اين معناست كه انسان براي خواسته اش زياد در خانه ي خدا برود اما خواسته اي را بر خدا تحميل نكند . بزور براي خدا تعيين تكليف نكند مثلا خدايا حتما بايد به

ص: 262

من پسر بدهي . خدا خواستن را گفته نه خواسته را . مصداق را براي خدا تعيين تكليف نكنيم . اين خوب است كه انسان از خدا خيرش را بخواهد و اصرار كند يعني آنچه كه خير من هست در فرزند ، رزق ، ازدواج و شغل را بده ولي بگوييم حتما بايد فلان جا بايد استخدام بشوم . گاهي براي خدا خط نشان مي كشند و تعيين تكليف ميكنند . اگر خيرش در اين است او را شفا بده ، ما واقعا اين را مي خواهيم . وقتي خدا چيزي را به ما نداد گله مند نشويم و اين نشانه ي اين است كه ما براي خدا تعيين تكليف نكرده ايم . كارها را به خدا بسپاريم . در شان نزول آيه 75 سوره توبه آمده است كه شخصي نزد پيامبر آمد و گفت كه من مي خواهم پولدار بشوم و گوسفنداني داشته باشم . پيامبر فرمود كه اين فقر با شُكر براي تو بهتراست . اصرا كرد و پيامبر هم براي او دعا كرد . او پولدار شد و نمي توانست در تمام نمازهاي جماعت شركت كند و كم كم اصلا مسجد نيامد . زمان جمع آوري زكات فرا رسيد و پيامبر فردي را فرستاد تا از او زكات بگيرد و او مانع زكات شد . پيامبر گفت واي بر او . در طلب خير دعا بكنيم و اصرار بكنيم ولي تعيين تكليف براي خدا نكنيم .

سوال – آيات 224-220 سوره بقره را توضيح بدهيد . پاسخ – در شان نزول آخرين آيه اين سوره آمده است كه يكي از اصحاب پيامبر

ص: 263

عبدالله بن رواحه يك اختلافي بين داماد و دخترش اتفاق افتاده بود . قسم خورد كه وارد زندگي اين ها نشود و كاري نداشته باشد كه اين آيه نازل شد كه براي اصلاح خير بين مردم قسم به خدا را مانع قرار ندهيد . خدا را دست آويز نكنيد كه جلوي خيرات گرفته بشود . گاهي ما از راه مقدسات وارد كار خير نمي شويم . وقتي شما مي خواهيد يك كار خوب را ترك بكنيد اين رجحاني ندارد كه اين قسم نافذ باشد و انسان پايبند آن باشد .

سوال – دعاي اداي قرض را بگوييد .

پاسخ – شيخ بهايي در كتاب اربعين نقل كرده است و در كتاب بحار هم وجود دارد كه پيامبر فرمود : اگر كسي بدهي و قرضي داشته باشد ايندعا را بخواند : اللهم اَغنني بحلالك عن حرامك و بطاعتك عن معصيتك و بفضلك عن مَن سِواك .

سوال – توسل به امام زمان (عج) چه خصوصياتي دارد ؟

پاسخ – امام زمان (عج) الان امام حي ماست و تمام الطاف الهي و رحمتهاي الهي و فيض هايي كه از طرف خدا به ما مي رسد ، فيض هدايت علم شفا عنايت ، طبق آثار ديني ما از كانال حجت خدا و اما زمان (عج) به ما مي رسد حتي اگر ما به امامزاده اي متوسل مي شويم از كانال امام زمان (عج) به ما ميرسد بدون اينكه ما توجه داشته باشيم . يعني شما به امام حسين (ع) توسل كرده ايد اما از كانال امام زمان (عج) داده ميشود. يعني آنها از اين امام كه

ص: 264

واسطه ي فيض اين زمان هستند لذا حساب ويژه اي دارند و از اين جهت ما ميگوييم بايد نسبت به اين بزرگوار يك ارتباط خاص پيدا بكنند . سلام روزانه به امام زمان (عج) را فراموش نكنيم . اگر برايتان مقدور است دعاي عهد را بخوانيد و اگر مقدورنيست بعد از دعاي ندبه هم سلامي هست و اگراين هم نشد با زبان خودمان سلام كنيم و بگوييم به ما كمك كن كه در عهد مان با شما ثابت قدم باشيم . حالا چطور معرفت مان را بيشتر كنيم ؟ معرفت چيزي است كه بايد از طرف خدا داده بشود . دعايي از امام صادق است كه در زمان غيبت بخوانيد كه در دعاي غيبت آمده است و از خدا معرفت بخواهيد و ما بايد زمينه اش را فراهم كنيم و بر عهد خودمان پا برجا باشيم و اعمال مورد رضايت آن بزرگوار را انجام بدهيم .

سوال – آيا توسل به غير از معصومين اشكال دارد ؟

پاسخ – ما روايات زيادي داريم كه مي گويند كه به غير از معصومين بزرگاني هستند كه ميتوانند شفاعت بكنند . كسانيكه در دنيا سبب خير بوده اند چون تا كسي در اينجا سبب خير نباشد در آن دنيا نمي تواند شفاعت كند مثل علما ، شهدا ، پدر و مادرمومن ، اين ها كساني هستند كه ميتوانند شفيعان روز قيامت باشند . آقاي شيخ آملي مي فرمودند كه گاهي من مشهد مي روم حاجتم آنجا داده نميشود و به حضرت عبد العظيم حواله ميشود و اينجا استجابت ميشود . براي اينكه امام زاده ها احيا بشوند ،

ص: 265

اين بزرگواران گاهي اوقات شفا دادن را به زير دستانشان مي دهند كه از اين راه مردم نذرشان را بگيرند . برايش فراهم بشود . حالا كسي كه اين مراقبت ها را انجام نمي دهد و روي خودش آتش مي ريزد و بعد از خدا گله ميكند كه چرا من از تو مي خواهم و نمي شود . حالا در دعا كردن ما بايد اصرار بكنيم يا نه ؟ در روايت داريم كه خدا كسي كه در دعا اصرار مي كند دوست دارد . اصرا در دعا داشتن به اين معناست كه انسان براي خواسته اش زياد در خانه ي خدا برود اما خواسته اي را بر خدا تحميل نكند . بزور براي خدا تعيين تكليف نكند مثلا خدايا حتما بايد به من پسر بدهي . خدا خواستن را گفته نه خواسته را . مصداق را براي خدا تعيين تكليف نكنيم . اين خوب است كه انسان از خدا خيرش را بخواهد و اصرار كند يعني آنچه كه خير من هست در فرزند ، رزق ، ازدواج و شغل را بده ولي بگوييم حتما بايد فلان جا بايد استخدام بشوم . گاهي براي خدا خط نشان مي كشند و تعيين تكليف ميكنند . اگر خيرش در اين است او را شفا بده ، ما واقعا اين را مي خواهيم . وقتي خدا چيزي را به ما نداد گله مند نشويم و اين نشانه ي اين است كه ما براي خدا تعيين تكليف نكرده ايم . كارها را به خدا بسپاريم . در شان نزول آيه 75 سوره توبه آمده است كه شخصي نزد پيامبر آمد

ص: 266

و گفت كه من مي خواهم پولدار بشوم و گوسفنداني داشته باشم . پيامبر فرمود كه اين فقر با شُكر براي تو بهتراست . اصرا كرد و پيامبر هم براي او دعا كرد . او پولدار شد و نمي توانست در تمام نمازهاي جماعت شركت كند و كم كم اصلا مسجد نيامد . زمان جمع آوري زكات فرا رسيد و پيامبر فردي را فرستاد تا از او زكات بگيرد و او مانع زكات شد . پيامبر گفت واي بر او . در طلب خير دعا بكنيم و اصرار بكنيم ولي تعيين تكليف براي خدا نكنيم .

سوال – آيات 224-220 سوره بقره را توضيح بدهيد . پاسخ – در شان نزول آخرين آيه اين سوره آمده است كه يكي از اصحاب پيامبر عبدالله بن رواحه يك اختلافي بين داماد و دخترش اتفاق افتاده بود . قسم خورد كه وارد زندگي اين ها نشود و كاري نداشته باشد كه اين آيه نازل شد كه براي اصلاح خير بين مردم قسم به خدا را مانع قرار ندهيد . خدا را دست آويز نكنيد كه جلوي خيرات گرفته بشود . گاهي ما از راه مقدسات وارد كار خير نمي شويم . وقتي شما مي خواهيد يك كار خوب را ترك بكنيد اين رجحاني ندارد كه اين قسم نافذ باشد و انسان پايبند آن باشد .

سوال – دعاي اداي قرض را بگوييد .

پاسخ – شيخ بهايي در كتاب اربعين نقل كرده است و در كتاب بحار هم وجود دارد كه پيامبر فرمود : اگر كسي بدهي و قرضي داشته باشد ايندعا را بخواند : اللهم اَغنني بحلالك

ص: 267

عن حرامك و بطاعتك عن معصيتك و بفضلك عن مَن سِواك .

سوال – توسل به امام زمان (عج) چه خصوصياتي دارد ؟ پاسخ – امام زمان (عج) الان امام حي ماست و تمام الطاف الهي و رحمتهاي الهي و فيض هايي كه از طرف خدا به ما مي رسد ، فيض هدايت علم شفا عنايت ، طبق آثار ديني ما از كانال حجت خدا و اما زمان (عج) به ما مي رسد حتي اگر ما به امامزاده اي متوسل مي شويم از كانال امام زمان (عج) به ما ميرسد بدون اينكه ما توجه داشته باشيم . يعني شما به امام حسين (ع) توسل كرده ايد اما از كانال امام زمان (عج) داده ميشود. يعني آنها از اين امام كه واسطه ي فيض اين زمان هستند لذا حساب ويژه اي دارند و از اين جهت ما ميگوييم بايد نسبت به اين بزرگوار يك ارتباط خاص پيدا بكنند . سلام روزانه به امام زمان (عج) را فراموش نكنيم . اگر برايتان مقدور است دعاي عهد را بخوانيد و اگر مقدورنيست بعد از دعاي ندبه هم سلامي هست و اگراين هم نشد با زبان خودمان سلام كنيم و بگوييم به ما كمك كن كه در عهد مان با شما ثابت قدم باشيم . حالا چطور معرفت مان را بيشتر كنيم ؟ معرفت چيزي است كه بايد از طرف خدا داده بشود . دعايي از امام صادق است كه در زمان غيبت بخوانيد كه در دعاي غيبت آمده است و از خدا معرفت بخواهيد و ما بايد زمينه اش را فراهم كنيم و بر عهد خودمان پا برجا

ص: 268

باشيم و اعمال مورد رضايت آن بزرگوار را انجام بدهيم .

سوال – آيا توسل به غير از معصومين اشكال دارد ؟ پاسخ – ما روايات زيادي داريم كه مي گويند كه به غير از معصومين بزرگاني هستند كه ميتوانند شفاعت بكنند . كسانيكه در دنيا سبب خير بوده اند چون تا كسي در اينجا سبب خير نباشد در آن دنيا نمي تواند شفاعت كند مثل علما ، شهدا ، پدر و مادرمومن ، اين ها كساني هستند كه ميتوانند شفيعان روز قيامت باشند . آقاي شيخ آملي مي فرمودند كه گاهي من مشهد مي روم حاجتم آنجا داده نميشود و به حضرت عبد العظيم حواله ميشود و اينجا استجابت ميشود . براي اينكه امام زاده ها احيا بشوند ، اين بزرگواران گاهي اوقات شفا دادن را به زير دستانشان مي دهند كه از اين راه مردم نذرشان را بگيرند .

كننند ، در شان معصومين داريم : الفلك الجاريه ... اهل بيت كشتي هايي هستند كه جاري هستند و تحرك دارند . يك موقع كشتي در امواج رهاست و آب آنرا اين طرف و آن طرف مي برد اما يك وقت در عين حالي كه كشتي در امواج است آب را مي برد و جلو مي رود و به سمت ساحل مي برد . تعبير اين است كه كشتي كه جريان دارد و سرنشينان خود را به ساحل امن مي برد . اين يكي از وسائل مهم نجات است و پيامبر اكرم فرمودند : صراط مستقيم در بين هزاران راه هاي انحرافي يكي بيشتر نيست ، تشخيص آن يك راه و پيمودن آن با توجه به خطرات زياد در آخرالزمان كاري است كه بدون هدايت معصومان ، كساني كه خودشان اين راه را رفته اند و كاملا آشنا هستند امكان پذير نيست . در قرآن سوره هود دارد كه وقتي حضرت نوح در كشتي تعدادي مومنين را سواركرده بود و پسرش كنعان در آب دست و پا مي زد و حضرت نوح با مهرباني به او گفت : اي پسرم سوار شو و او بي نيازي از معصوم جست و گفت كه من خودم شنا بلد هستم و روي كوه بلند مي روم و نجات پيدا مي كنم در آن موقع موجي آمد و آنها را جدا كرد و پسر نوح از بين رفت . مولوي اين داستان را اين طور مي گويد :

همچو كنعان سر به كشتي وا مكش كه غرورش داد نفس زيركش

كه برآيم من بر سر كوه مشيد منت نوحم

ص: 270

چرا بايد كشيد ؟

كاش چون طفل ازحيَل جاهل بُدي چون طفلان چنگ برمادر زدي

يا زعلم نقل كم بُدي مَلي علم اهل دل ربودي از ولي

كاش در اينجا انسان به خودش تكيه نكند . در اين امواج خروشان دست به دامان ولي الهي بشود و با او حركت بكند . توسل و تمسك يكي از عوامل مهم دين داري در آخر الزمان است .

سوال - چه ضرورتي هست كه ما متوسل بشويم و آيا اين توسل مختص مذهب شيعه است ؟

پاسخ – خير مختص به شيعه نيست . آن چنان كه قرآن نقل كرده و اين كتابي است كه موارد مفيد و قابل استفاده ي گذشته ي تاريخ را بدون تحريف نقل ميكند ، مي بينيم كه بحث توسل در تمام گذشتگان و انبياء جاري بوده است . شما حضرت آدم را در نظر بگيريد ، اين روايت را شيعه و سني از پيامبر نقل كرده اند . در قرآن داريم كه وقتي آدم از بهشت رانده شد گريه كرد ، اظهار پشيماني كرد و خدا فرمود كه آدم كلماتي را از خدا گرفت و بواسطه ي اين كلمات توبه اش پذيرفته شد . پيامبر مي فرمايند كه آن كلماتي كه حضرت آدم از خدا گرفت و به آن توسل كرد ، اسماء پنج تن بوده است . يعني حضرت آدم خدا را به محمد و فاطمه و علي و حسن و حسين قسم داد و گفت كه توبه ي من را قبول كن . در سند اين حديث هيچ شكي نيست ، شيعه و سني آنرا نقل كرده اند .

ص: 271

قرآن در رابطه با فرزندان يعقوب كه آن خطاي بزرگ را كردند ، باعث شدند كه يوسف چهل سال از پدرش دور باشد و او را دچار فراق كردند ، دارد كه وقتي پشيمان شدند ، پيش پدرشان آمدند ، پدري كه چقدر سخت كشيده بود ، كمرش خميده شده بود و چشمش كور شده بود ، گفتند : اي پدر تو براي ما استغفار كن و ما گناهكار هستيم . به او كه ولي و پيغمبر بود يعني به پدرشان كه نبي زمان بود متوسل شدند . حضرت يعقوب فرمودند : من از خدا براي شما طلب مغفرت مي كنم . اين همان واسطه بردن در خانه ي خدا و توسل است . در خود قرآن دستور داده شده كه اي پيامبر ، اگر مردم پيش خدا زانو بزنند و از تو بخواهند براي آنها استغفار كني ، خدا را تواب و رحيم مي بينند و در قرآن داريم با وسيله در خانه ي خدا برويد ، با واسطه در خانه ي خدا برويد حتي چهارده معصومين هم توسل داشتند . روايتي از مرحوم مجلسي در بحار است كه مي فرمايد : امام باقر (ع) تب شديدي داشتند . كاسه ي آب سردي دركنارشان بود و دستشان را در آن فرو مي كردند و روي پيشاني شان مي گذاشتند و مي گفتند يا مادر فاطمه . و محتملا ايشان به مادرشان توسل مي كردند زيرا حضرت زهرا (س) حُجَجي بر حُجَت الهي بوده است . پس توسل از حضرت آدم تا فرزندان يعقوب مرسوم بوده است .

سوال - ما به چيزهايي مي توانيم

ص: 272

متوسل بشويم ؟

پاسخ – واسطه هايي كه مي توانند رحمت خدا را براي ما جلب بكنند ، اين ها مي توانند وسيله ي توسل ما باشند يعني توبه خودش يك وسيله است . قرآن مي فرمايد كه با واسطه اي به خدا برسيد و رحمت خدا را جلب بكنيد . اعمال صالح هم وسيله اي است كه باعث پوشانده شدن اعمال زشت ميشود . خود قرآن و تمسك به آن وسيله است . اما آن وسيله اي كه ذيل خود اين آيه است مي گويد كه اهل بيت همان وسيله اي هستند كه خدا آنرا فراهم كرده است و بزرگترين وسيله ي الهي وجود معصومين هستند . قرآن احتياج به تفسير دارد و هر كس مي تواند ادعا كند كه آن را بيان مي كند ولي معصوم خودش بيان است ، خودش راه و تفسير است ، از اين جهت مهمترين وسيله خود معصومين و اهل بيت هستند . حالا شايد اين سوال مطرح بشود كه ما براي درخواست از خدا چه نيازي به واسطه داريم ؟ بله خود خدا هم حرفهاي ما را مي بيند ، مي شنود و مي داند و هم قدرت دارد كه بدهد ، او احتياج به واسطه ندارد . از طرف خدا براي دادن مشكلي نيست ، مشكل براي گرفتن از طرف ماست . ما نمي توانيم بي واسطه رحمت خدا را بگيريم . در ما مانع وجود دارد . امام سجاد (ع) در دعاي سجاديه تعبيري دارد : خدايا تو محجور از خلق نيستي ، پنهان نيستي ، ما محجور هستيم و مانع داريم . به هرحال

ص: 273

آلودگي ها و گناهان و نوع وارد شدن باعث ميشود كه نتوانيم رحمت الهي را جذب كنيم . همان طوركه نمي توانيم پيام الهي را مستقيم دريافت كنيم و احتياج به پيامبراني هست كه آنها در جهت گيرندگي وحي واسطه بشوند ، بقيه فيوضات هم همين جور است . رحمت ، هدايت ، شفا ، علم و قدرت را بايد انسانهاي بي خطا كه معصومين هستند واسطه بشوند كه از طريق خدا جذب كنند و به ما بدهند . اين همان عقيده ي شيعه است . عقيده ي واسطه ي فيض كه ما قائل هستيم كه امامان ما واسطه ي فيض هستند لذا ميگوييم امام زمان (عج) الان زنده است چون اگر او در اين عالم نباشد ، عالم دنيا برچيده ميشود و به آن فيض نمي رسد. بعضا شما مي بينيد اديان و مذاهب ديگر مي گويند كه منجي و موعود آخرالزمان هنوز بدنيا نيامده است . مسيحيان و يهوديان قائل به موعود هستند اما ميگويند كه هنوز بدنيا نيامده است اما شيعه ميگويد كه بدنيا آمده و زنده است هر چقدر هم كه عمرش طول بكشد چون واسطه ي فيض است . بواسطه ي او فيض به اين عالم مي رسد . داستان شب قدر هم همين است . آن فيضي كه خدا مي خواهد در يكسال به بنده اش بدهد توسط ولي او مديريت مي شود . يعني اراده ي خدا و مشيت خدا از منازل شما اهل بيت صادر ميشود و در عالم پخش ميشود . بنابراين اينكه ما ميگوييم اهل بيت محل مشيت خدا هستند يعني از اينجا فيض پخش

ص: 274

ميشود . ما در دادن حاجات اهل بيت را مستقل نمي دانيم كه توسل به آنها بكنيم ، ديد ما به اهل بيت ديده واسطه ي فيضي است ولي اين چيزي است كه خدا قرآن به ما توصيه كرده است . يكي از بزرگان خدمت آيت الله خوانساري كه از مراجع بزرگ تهران بودند رسيدند و سوال كردند اگر بخواهيم به امام رضا(ع) متوسل بشويم چطور خطاب بكنيم ؟ خدا را مخاطب قرار بدهيم و بگوييم اي خدا بحق امام رضا (ع) به ما چيزي بدهد يا بگوييم كه اي امام رضا (ع) تو چيزي به ما بده . ايشان فرمودند : هر دوي آنها خوب است ولي دومي بهتر است . يعني از امام رضا (ع) بخواهيد كه از خدا بخواهد و واسطه ببريد . اينكه مي گوييم اي امام رضا (ع) به ما بده ، يعني واسطه است . ما كه ميدانيم امام رضا (ع) مستقلا و بي اذن خدا نمي دهد ، نگاه ما به او نگاه استقلالي نيست . اين همان دستگاه الهي است نه اينكه امام رضا (ع) كنار دستگاه خدا دستگاهي زده است . وقتي ديد ما به امام رضا (ع) يك ديد واسطه اي است آنجايي كه ميگوييم يا امام رضا (ع) به ما بده ، در واقع مي دانيم كه خدا به امام رضا (ع) مي دهد . منتها ما با واسطه پيش خدا مي روييم . ما در دعاهايمان تعبيراتي داريم كه به خود معصومين خطاب شده است. دعاي فرج معروف خطاب مستقيم به محمد و علي است ، شما من را كفايت كنيد ، شما

ص: 275

من را كمك بكنيد . حالا كسي نگويد كه اين شرك است زيرا شما از انساني كمك مي خواهيد ، ما مي گوييم اين ها واسطه هستند . مثلا ميگوييم دكتر به دادم برس منظورمان اين نيست كه خدا را قبول نداريم . معنايش همان واسطه ي شفاست بنابراين اين ديد است كه ما به معصومين و واسطه اي فيض الهي داريم و آنها را به اين صورت شفي قرار مي دهيم .

سوال - گاهي بعضي انسانها ارادت خاصي به امام رضا (ع) دارند و به ايشان توسل مي كنند يعني امام رضايي هستند ، بعضي ها امام حسيني هستد ، در اين ها چه اتفاقي مي افتد ؟

پاسخ – بعضي ها در خودشان درمي يابند همچنان كه به همه ي معصومين ارادت دارند و همه را قبول دارند ولي دست خودشان نيست و فكر مي كنند كه جذبه شان نسبت به يكي از معصومين يا امام زاده ها بيشتر است و نسبت به آنها كشش دارند . يكي نسبت به امير المومنين يك حساسيت و عشق خاصي دارد يكي نسبت به حضرت زهرا ، يكي نسبت به حضرت ابوالفضل يا امامزاده ها . ما سِر حقيقي مطلب را نمي دانيم . در بعضي از بزرگان ما هم بوده است ، اين طور نيست كه فقط در مردم معمولي باشد . مرحوم آيت الله تحللي از خوبان همدان بوده است . ايشان آنچنان عاشق اميرالمومنين بودند كه وقتي ميخواست اذان و اقامه را بگويد و وقتي به اشهد ان عليا ولي الله مي رسد بي اختيار مي گفت : جانم به قربان نامت

ص: 276

و اطرافيان ميگفتند چنان با سوز مي گفت كه دل ما مي ريخت و اشكش جاري مي شد . آيت الله كشميري از عاشقان امير المومنين و زيارت ايشان بود طوري كه مرحوم جعفر آقاي مجتهدي مي گفت كه هر وقت ايشان به خانه ي ما مي آيد گنبد و بارگاه امير المومنين را با خودش مي آورد . اين قدر عشق در دلش بود . آقاي حائري استاد امام خميني عاشق امام رضا (ع) بود و مي گفت كه ما چهارده معصوم را در امام رضا (ع) خلاصه كرده ايم و تا تعطيلي گيرش مي آمد به زيارت امام رضا (ع) مي رفت . اين اختلافاتي كه نسبت به معصومين در بندگان خدا هست ، شايد سِرش اختلاف تجليات اسماء الهي باشد . خدا اسم هايي دارد كه در دعاي جوش كبير كه همه ي متدينين با آن آشنا هستند . وقتي اسمهاي خدا را مي خوانيد به تناسب حالت ، به تناسب موقعيت ، مرتبه و معرفت شما به تناسب نيازت گاهي يك اسم شما را جذب ميكند مثلا كسي كه به فقر افتاده به مشكل افتاده ، وقتي به يا رزاق مي رسد يا به كنز الفقرا مي سد اينجا مثل اين است كه يك دفعه او را نگه ميدارد . مثلا كسي كه مريض است يا مريضي سختي دارد يا مريض سختي دارد ، وقتي به يا شافي يا طبيب مي رسد ، اينجا يك حال ديگري دارد . كسي كه بي كس است و نارفيقي ديده است ، وقتي به يا رفيق من لا رفيق له مي رسد حال ديگري

ص: 277

دارد . يكي از افرادي كه نارفيقي ديده بود گفت : خدايا تو هم رفيقي هم شفيق ، آيا مي گذاري كه اين رفيقت را شيطان ببرد ؟ شيطان دارد رفيقت را مي برد . ابن عربي گفته : وقتي اسماء خدا را مي خوانيد اسمي كه شما را جذب كرد ، زود از رويش رد نشويد . و آنرا تكرار بكنيد تا آثار و بركاتش را دريافت بكنيد . همين وضعيت در مورد اسماء ائمه هم هست . اسماء خارجي خدا ائمه اطهار هستند كه صفات الهي در آنها جمع است و به تناسب معرفت ما و رتبه ي ما گاهي يك معصوم براي ما جلوه ي خاصي دارد. مثلا چون امام رضا (ع) مظهر اسم رئوف خداست ، فردي كه احتياج دارد دستي روي سرش كشيده بشود چه بسا آن اسم خيلي برايش جلوه مي كند . در اينجا اختلاف معرفت است . همچنين افراد نيازها و حالاتشان مختلف است . هر كدام از ائمه كه مظهر اسم خدا هستند و بيشتر در آنها فعليت دارد و بر دل ما جلوه اي دارد و دل ما را مي كشاند . شبيه همان اسمائي كه در دعاي جوشن كبير است كه به تناسب حالات افراد يك جذبه هايي دارد ، چه بسا كشش معصومين هم از اين باب باشد . ما يك روايات معتبري به اين معنا كه از فلان معصوم فلان حاجت را بخواهيد و ديگري نمي تواند بدهد ، به اين شكل نداريم چون همه ي معصومين باب الحوائج هستند . همه ي آنها معدن اين هستند كه واسطه بشوند و رحمت

ص: 278

خدا را بگيرند و حاجات را بدهند منتها در كتاب بحار علامه ي مجلسي جلد نود و چهار روايتي نقل كرده است كه دعاي توسلي است كه غير از دعاي توسل معروف است شما مي توانيد بعد از دعاي توسل آن را در مفاتيح پيدا بكنيد بنام دعاي توسل ديگر . در آنجا حاجات تقسيم شده است كه مثلا اگر كسي عافيت و سلامتي ميخواهد متوسل به موسي بن جعفر (ع) و اگر كسي دفع ظلم مي خواهد متوسل به امير المومنين و اگر كسي سلامتي در سفرها مي خواهد به امام رضا (ع) و اگر كسي وسعت رزق مي خواهد به امام جواد (ع) متوسل شود . اگر كسي در اين دعا تمسك به معصومين در اين دعاهاي خاص كه ذكر شده بكند اين خيلي مناسب است ولي ديد مان اين نباشد كه معصوم ديگر نمي تواند . اين ديد خوبي نيست .

سوال – آيه 182- 186 سوره بقره را توضيح دهيد .

پاسخ – آيه 186 مي فرمايد : اي پيامبر اگر از من بپرسند ، بگو من نزديك هستم و من دعاي شما را اجابت مي كنم مردم هم بايد من را اجابت بكنند . با تقوا باشند و ايمان بياورند كه اين بنفع خودشان است و رشد پيدا ميكنند . يك نكته اين است كه خدا مي فرمايد من نزديك هستم . در دعا لازم نيست كه انسان داد و بيداد بكند بخاطر همين در ادب دعا داد و فرياد نيست . بلكه آهسته دعا بكنيد . بعد خدا مي گويد من دعاي آن كسي كه من را مي خواند

ص: 279

جواب مي دهم . دو تا شرط براي استجابت دعا در اين آيه ذكر شده است كه اگر اين دوشرط محقق بشود خدا گفته جواب مي دهد . شرط اول اين است كه انسان حقيقتا بخواهد ولي بعضي مواقع چيزي را مي خواهيم كه به مصلحت مان نيست . اشك هم مي ريزيم ولي نمي دانيم كه به صلاح مان نيست ما ضرر خودمان را نمي خواهيم پس ما در آنجا واقعا دعا كننده نيستيم پس خدا همان واقعي را لطف مي كند و به ما نمي دهد . البته بجاي آن يك چيز ديگر ميدهد كه در قيامت وقتي مردم مي بينند ميگويند كه كاشكي هيچ كدام از دعاهاي ما برآورده نميشود و عوضش را در آنجا مي دهد . پس شرط اول اينكه دعا حقيقي باشد به مصلحت و خير باشد . شرط دوم اخلاص در دعاست . يعني فقط از خدا بخواهد ، خدا را همه كاره ي عالم بداند و فقط از او بخواهد . پيامبر فرمودند : هر بدهكاري كه اين دعا را بخواند قرضش ادا ميشود . خدايا بواسطه ي حلالت من را از حرام بي نياز كن و بوسيله ي چيزهايي كه مورد طاعت توست من را از معصيت خودت بي نياز كن و من را از فضل خودت بي نيازم كن . شيخ بهايي گفت : ما اين كار را انجام داديم و شد . از جايي كه نمي دانستيم قرض هايمان ادا شد . ممكن است كسي اين كار را بكند و نتيجه نگيرد و آن بخاطر اخلاص است كه شرط دوم است . اين همان

ص: 280

مضطر شدن است ، اميدش از همه جا قطع بشود ، فقط از خداي متعال بخواهد و به او متصل بشود .

سوال – آيا توسل بايد هميشگي باشد ؟

پاسخ – اگر ما توسل را به اين معنا بگيريم كه دائم ميخواهيم از خدا فيض بگيريم پس ما هيچ موقع بي نياز از فيض خدا نيستيم ، بي نياز از رحمت و لطف خدا نيستيم . پس دائم احتياج به آن واسطه ها داريم . درست است كه لازم نيست دائم بنشينيم و دعاي توسل بخوانيم و حاجت بخواهيم اما توسل حقيقي توسل دائمي است . آن توسل حقيقي كه دائمي هم هست ، صرف اينكه بنشينيم ختمي بگيريم ، ذكر صلواتي بگيريم ، نذري بكنيم و روضه اي گوش بدهيم اين ها نيست البته اين ها خوب است آن توسل حقيقي كه انسان دائما تحت ولايت و سرپرستي و عنايت اهل بيت باشد و دائما به او لطف ببريد ، اين است كه انسان عملا هم از جهت رفتاري و هم از جهت اخلاقي متمسك به آنها باشد . آنها را الگو قرار بدهد ، آنها را در زندگي اش جاري بكند ، اخلاقيات ، افكار و گفتار آنها را در زندگي اش جاري بكند و من تحت ولايت آنها زندگي بكنم اگر اين باشد توسل دائمي است و اين حقيقي است . ائمه با كساني كه از دوستانشان بودند و اين كار را نمي كردند برخورد مي كردند . كساني از راه دور پيش امام رضا (ع) رفتند . امام رضا (ع) آنها را شصت روز راه نداد و بعد از شصت

ص: 281

روز امام آنها را راه دارد و گفت : شما حقوق همديگر را عايت نمي كنيد و حلال ها و حرام ها را رعايت نميكنيد و مي خواهيد من شما را راه بدهم . راه پيدا كردن به ساحت معصومين ادعايي نيست اين احتياج به يك توسل واقعي دارد يعني توسل عملي و همين زمينه ي شفاعت است اگر كسي اينكار را كرد ، دستش را به معصومين داده است و سوار كشتي شده است . درست است كه محبت معصومين گنجينه ي ارزشمندي است ولي ما علاوه بر محبت بايد دست ولايت را بگيريم . حبي ارزشمند است كه نورش در زندگي ما باشد و در زندگي ما ظهور پيدا كرده باشد و وقتي عملا دستم را به آنها دادم ، در آخرت هم شفاعت اهل بيت شامل حال من ميشود .

، نمار خوبي هم دارد . ما هر قدر به نماز و اعمال عبادي اهميت بدهيم ، نماز و عبادات هم به ما اهميت مي دهد و آن آثار خودش را در زندگي ما جاري ميكند . بخصوص كه الان كه در بحث نماز هستيم عرض كردم كه نماز حقيقتا يك مهره كليد و ويژه در دين است . يك سفره عظيم و پُربركتي است كه خدا در دين تعبيه كرده است . خدا يك استاد تمام وقت در اختيار ما گذاشته است . حالا پنج وقتش كه واجب است ولي وقتهاي ديگري هم در اختيار ماست كه ميتوانيم انجام بدهيم . بزرگان دين مي گويند كه نماز انسان را به عالي ترين مقام معنوي مي رساند ، چرا ما از اين استاد درست استفاده نمي كنيم و بهره نمي بريم ؟ اين نكته خيلي قابل تامل هست كه ما قبل از نماز است كه اگر آنجا دلمان را درست بكنيم و دلبرمان را خدا قرار بدهيم ، در نماز هم دلبرمان خداست و از او جدا نميشويم . پيامبر فرمودند : هر كس با محبوب و دلبرش همراه است . اگر ما در نماز دلبرمان خدا باشد ، با او همراه هستيم . اگر جوري باشد كه از قبل دلبرمان را كس ديگري گرفته باشيم ، ما گاهي قبل از نماز صدها دلبر براي خودمان درست كرده ايم ، خوب طبيعي است كه در نماز هر چقدر زور مي زنيم دلمان پيش دلبرش مي رود . اين نماز ثمره اش رفع تكليف ميشود . درست است كه همين نماز هم كه در آن حضور

ص: 283

قلب نيست بي ثمر نيست . ثمرش اين است كه روز قيامت عقاب نميشود . رشد و بركات را نمازي خواهد داشت كه وارد جان انسان بشود . امام سجاد (ع) در فرازي از دعاي ابو حمزه تحليلي دارد كه چرا انسان بعضي مواقع دچار بي حالي ميشود و عواملي را براي آن ذكر ميكند . حدوداً پنج صفحه است آن را بخوانيد و تامل كنيد . ايشان اين تعبير را دارند : خدايا من پيش خودم هر وقت ميگويم كه براي مناجات آماده هستم و يك نماز آنچناني بخوانم ، يك دفعه يك بي حالي بر من عارض ميشود كه آن حال مناجات دعا را از من ميگيرد و بي حال ميشوم . بعد حضرت عوامل آن را ذكر مي كند . خدايا شايد ديدي كه من حق تو را سبك مي شمارم و از اين جهت من را دور كردي . شايد ديدي كه وقتي من نوبت به كارهاي ديگر مي رسد اهميت مي دهم ولي وقتي نوبت به كار تو مي رسد انگيزه ندارم . بعضي ها هستند كه شش روز هفته را صبح زود و در تاريكي از خواب بلند ميشوند تا به اداره برسند ولي روز جمعه كه ميشود ، نمازشان قضا ميشود يعني نوبت به خدا كه مي رسد برايشان سنگين است . به تعبير قرآن به زمين چسبيده و كار برايش سنگين است . رجبعلي خياط تعبيري دارد كه مي گويد كه من دلم براي خدا خيلي مي سوزد چون مشتري او خيلي كم است ولي مشتري امام حسين (ع) خيلي زياد است . ماه محرم كه مي

ص: 284

رسد شلوغ است و گاهي تا نيمه شب روضه است ولي در مسجد خلوت است و اگر كسي به مسجد مي آيد نمازي مي خواند و فوري مي رود . وقتي من اهميت ندهم خدا من را دور مي كنم يعني در واقع من با كارم ، خودم را دور مي كنم و گرنه خدا دوست دارد كه همه نزديكش بشوند . خودم كاري مي كنم كه آثار و بركات را نگيرم . پس يك دليل آن سبك شمردن و ضايع كردن حق خداست . خدايا شايد ديدي كه من نه تنها حقت را سبك مي شمارم بلكه اصلا به تو پشت ميكنم . يعني بدتر از سبك شمردن . پشت كردن به خدا چه وقت است ؟ وقتي كه گناه ميكنيم . وقتي ما گناه ميكنيم رو به خدا نداريم ، آن موقع پشت به خدا و رو به شيطان داريم . شخص وقتي گناه ميكند ارتباطش با خدا قطع است . يعني از تحت ولايت خدا بيرون ميآيد و تحت ولايت شيطان قرار مي گيرد . روايت از پيامبر در هنگام گناه و فحشا ايمان از انسان سلب ميشود كه موقع خطرناكي است . در آن هنگام يك نَه به خدا و يك آري به شيطان مي گويد چون خدا مي گويد : معصيت نكن و من ميگويم : نه . شيطان كه مي گويد : گناه بكن ، من ميگويم : آري . اين پشت كردن به خدا است و تحت ولايت ابليس رفتن است . امام باقر (ع) در اصول كافي فرمود : شخص وقتي گناه مي كند در قلبش يك

ص: 285

نقطه ي سياه حك ميشود كه اگر با توبه پاك كرد كه هيچ و گرنه گناه دوم نقطه دوم . اين نقطه ي سياه كه امام ميگويد ، توسعه ي ولايت ابليس در روح انسان است زيرا ولايت ابليس تاريكي است . يخرجونهم من النور الي الظلمات . پس اين پشت كردن ، گناه است و بخصوص گناهاني كه عادت شده است . اين ها خيلي خطرناك است . مثلا دروغ گو بودن ، غيبت كردن ، پشت سر ديگران حرف زدن ، فحاشي كردن ، بددهان بودن و چشم چران بودن كه باطن انسان را بگونه اي ديگر رقم مي زند و چهره نگاري مي كند چهره هايي كه چه بسا مناسب با چهره هاي انساني نيست . اولين اثر اين گناهان اين است كه اشتها انسان نسبت به مسائل معنوي كم ميشود ، حال عبادت را از ما سلب ميكند . حديث قدسي داريم كه خدا مي فرمايد : آن كسي كه نفس خودش را بر خواست و اراده ي و فرمان من ترجيح مي دهد ، اولين عقوبتي كه او را ميدهم اين است كه لذت مناجات را از او ميگيرم . حال براي مناجات و دعا ندارد مگر اينكه مجبور بشود مثل شب قدر ولي لذت چنداني نمي برد و كم كم باورش نميشود كه چنين لذت هايي هم در اين عبادات هست . يكي از علماي بزرگوار مي گفت كه من باورم نميشد كه اويس قرني يك شب را در ركوع و يك شب را در سجده بود . مقداري برايم شُبهه بود . يكبار از خدا خواستم كه اين

ص: 286

لذت را به من بچشاند . ايشان مي گويد كه ركوعي انجام دادم و ذكري گفتم ، بقدري لذت بردم كه اين لذت چيز ديگري بود . دومي را گفتم و ديديم لذتم بيشتر شد . و ديگر نفهميدم چقدر طول كشيد ولي اين قدر تكرار كردم كه فكر مي كردم ساعتي در ركوع ايستاده ام . اين لذت ها براي آن كساني است كه پشت به خدا ندارند ، مال كساني هست كه دچار غضب الهي نشده اند . امام ميگويد كه شايد من به تو پشت كردم و من را مورد غضب قرار داده اي . خدايا شايد من دارم دروغ مي گويم . مي گويم دوستت دارم ، اهل بيت تو را دوست دارم و قرآن را دوست دارم اما كارهايم ، كارهاي يك مُحب نيست . آثار آن خيلي در زندگي ام نيست . امام مي فرمايد : شايد دارم دروغ مي گويم و من را رها كردي . خدايا شايد ديدي كه من شكر نعمت تو را نميكنم و من را محروم كردي . متاسفانه بعضي از ما انسان ها يا آنقدر پرتوقع شده ايم كه داده هاي خدا را نمي بينيم ، سرمايه هايي كه به ما داده نمي بينيم مثل ماهي درون آب ، آب را نمي بينيم ، دائم نيمه ي خالي ليوان و نداده ها را مي بينيم و گله مند هستيم ، زبان شكر كم است و يا اگر هم داده هاي خدا را مي بينيم عملا شاكر نيستيم كه در راه خودش خرج كنيم . در راه خودش مي ترسيم كه خرج بكنيم كه

ص: 287

اين باعث قساوت هايي خواهد بود . در همين زمان هاي نزديك ما تاجر ثروتمندي حرم امام رضا (ع) مشرف شده بود . چند روزي زيارت رفته بود . دريغ از يك قطره اشك ، انواع زيارت ها را مي خواند ولي مي ديد خبري نيست و حالي در آن نيست . ديد كه فايده ندارد . بليط براي برگشت گرفت . چند ساعت به پرواز مانده به بود و داشت در خيابان مي رفت . پيرمردي را ديد كه گاري دستي در دستش است و بارش خيلي سنگين است و نمي تواند آن را ببرد . جلو رفت و به او كمك كرد و گفت : كمتر بار بزن كه بتواني ببري . گفت : اي آقا من دختر دم بخت در خانه دارم و منتظر جهيزيه است و خانمم گفته تا پول جهيزيه را نياوردي به خانه برنگرد ، مجبورم كار بكنم . در ذهن تاجر جرقه اي زد و گفت ميشود كه من دنبالت بيايم . بار را خالي كردند و به خانه ي پيرمرد رفتند و ديد كه او راست مي گويد و زير بار زندگي خم شده است. يك چك كشيد و پول جهيزيه ي آن دختر را داد . و مقداري هم به او داد تا سرمايه پيرمرد بشود . وقتي او از خانه بيرون مي آمد اشك هايي بود كه بدرقه اش مي كرد . پيرمرد گفت : من چيزي ندارم كه به تو بدهم ، اميدوارم امام رضا (ع) به تو جزاي خير بدهد و عاقبتت بخير بشود . او رفت كه آخرين زيارت وداع را بكند

ص: 288

. وقتي به زارت آمد چشمانش مثل چشمه جوشيد . و طعم زيارت با معرفت را چشيد . وقتي سرمايه ها را در راه خدا خرج كردي و اين نتيجه را هم ميگيري كه زيارت با معرفت هم نصيب تو ميشود . خدايا شايد من را شاكر نعمتهايت نديدي و از اين جهت بود كه من را محروم كردي . خدايا شايد من را با علما نديدي كه نشست و برخاست بكنم و از اين جهت من را محروم كردي . بحث نشست و برخاست با علما كه اهل بيت براي آنها مشخصاتي گفته اند مهم است . علمايي كه وقتي با آنها مي نشيني ياد خدا ميافتي ، علمشان ، علم ما را زياد مي كند و ما را به آخرت ترغيب مي كنند وقتي نيم ساعت با آنها مي نشيني حس مي كني شارژ شده اي ، با اينها نشست و برخاست داشته باشيم . سعي كنيم كه از مجالس شان استفاده كنيم . بعضي مواقع يك جمله از آنها مسير زندگي را عوض مي كند . امام عسگري (ع) در بحارالانوار مي فرمايد : در زمان غيبت كه همان دوره ي فتنه هاست و دينداري سخت است ، علما هستند كه شيعياني كه ضعيف هستند ، استدلال ندارند و ابزار در مقابل شيطان ندارند را تجهيز مي كنند ، كمك ميكنند و آنها را از دام هاي شيطان مي رهانند . اينها برترين ها نزد خدا هستند . اگر انسان خودش را از چنين كساني محروم بكند ، خودش محروم ميشود . سعي كنيم آدرس و تلفن يك عالم برجسته و بزرگواري

ص: 289

را داشته باشيم نه براي اينكه استخاره بگيرم و يا برايمان خواب تعبير كند ، براي اينكه مشكلات زندگي و مسائل را با او در ميان بگذاريم و با او معاشرت بكنيم . اخلاق خيلي گفتني نيست ، ديدني است . من هرچقدر از آب شيرين بگويم ولي به شما آب شور بدهم ، تشنگي شما برطرف نميشود . خوش به حال كسي كه در تمام عمرش بگردد يك نفر را پيدا كند كه باور و يقيني در آن شكل گرفته و فضيلت ها در او تجسم پيدا كرده است . وقتي حضرت موسي را دنبال خضر فرستادند ، در قرآن هست كه گفت : يا او را پيدا مي كنم يا هشتاد سال دنبال او ميگردم يعني يك عمر شده دنبالش مي گردم . چون اگر او را پيدا كني ، يك عمر رشد كرده اي . خدايا شايد من را ديدي كه با انسانهايي كه عمرشان را به بطالت مي گذرانند نشست و برخاست كرده ام . يعني افرادي كه برنامه ي درستي در زندگي شان ندارند ، از عمرشان استفاده نمي كنند و شيطان از اعضا و جوارح آنها استفاده مي كند يعني زحمت ها تلاش ها انرژي شان خرج خدا و دين نميشود ، خرج شيطان ميشود . اينها زندگي شان را به لغو و بيهودگي مي گذرانند . من اگر بخواهم با آنها نشست و برخاست بكنم طبيعي است كه آن حال عبادت از من سلب مي شود . بالاخره حالت سرايت ميكند همانطور كه از علما هم حالي سرايت مي كند . خدايا شايد نخواستي كه صداي من را

ص: 290

بشنوي و من را دور كردي و ما از اين حالت به خدا پناه مي بريم . خدايا شايد حس كردي كه صداي من بوي ريا ، خود خواهي ، تكبر و طمع مي دهد و از اين جهت من را دور كردي . يعني همين كه از چشم خدا افتاده باشيم . اين عواملي كه امام سجاد (ع) مي گويد براي درون نماز نيست ، براي بيرون نماز است . قبل از عبادات اين حالت ها براي انسان رخ مي دهد اما خودش را در عبادات بصورت كسالت و بي حالي نشان مي دهد . در آخر هم امام ميگويد : خدايا آخرش هم بايد به سمت تو برگردم و بگويم العفو . امام سجاد (ع) بي حالي هايش را پيش خدا ميبرد . از بي حالي هايمان نزد خدا پناه ببريم . كتاب هزار و يك نكته درباره ي نماز ، نوشته ي آقاي ديلمي است و كتاب بسيار روان است و مستند جمع آوري شده است . اين كتاب براي كساني كه مي خواهند شروع كنند ، خيلي ارزنده است و كسانيكه اسرار نماز و مفاهيم عميق تر نماز را مي خواهند ، كتاب اسرارصلاة مرحوم جواد ملكي تبريزي را بخوانند . اين فقط اسرار نماز نيست نكاتي درباره ي عبادات هست كه اگر اين ها در زندگي عملي بشود انسان بعد از يك مدت حس ميكند كه تغيير پيدا كرده است . اين را بصورت يك الگو قرار بدهند و به آن عمل كند .

سوال – سوره بقره آيات 135-141را توضيح بدهيد .

آيه 138 مي فرمايد كه رنگ خدايي

ص: 291

به خودتان بگيرد كه بهترين رنگ است . شأن نزول آن اين بوده است كه مسحيان و يهوديان وقتي بچه اي بدنيا مي آيد آب زرد رنگي به بدن بچه مي زنند و غسل تعميد انجام مي دهند . و مي دانند كه بچه رنگ مسيحيت يا يهوديت به خود گرفته است ، خدا مي فرمايد كه رنگ خدايي بگيريد . رنگ خدا بي رنگي است . رنگ خدا خلوص و پاكي است . انسان وقتي كاري را انجام ميدهد براي خدا انجام بدهد و او خودش مهر خلوص را مي زند . خدا بايد اين جوري رنگ آميزي بكند . يكي از علما ميگفت كه حرفهاي يك نفت فروش من را خيلي تكان داد . اوايل كه در تهران گاز كشي شده بود ولي هنوز نفت هم بود ، نفت فروش محله با چرخش گالن هاي نفت را مي برد ، به من سلامي كرد و من جوابش را دادم و داشتم توي خانه مي رفتم . گفت : حاجي آقا بيست روز است كه سلام و عيلك شما با ما عوض شده است . بيست روزي است كه فرق كرده اي ، بالاخره خانه گاز كشي شده و خانه ي شما هم گاز كشي شده ، شما قبل از گازكشي ها ، وقتي به من سلام مي كردي با لبخند همراه بود و احوال خانواده را هم از من مي پرسيدي ولي از وقتي گاز به خانه ات آمده ، ما را تحويل نمي گيري . حاج آقا مي داني كه سلام هايت بوي نفت مي داد . شايد آن موقع هم كه

ص: 292

به قصابي و نانوايي مي رفتي ، سلام هايت بوي نفت ، نان و گوشت مي داد . بنده خدا گفت : تكاني خوردم و ياد اين آيه سبقت الله ... افتادم به خودم گفتم : واي اگر از پس امروز بود فردايي و در آخرت به من بگويند كه عبادات و اعمالت بوي طمع مي داد ، بوي خدا نمي داد ، كارهايت رنگ خدايي نداشت و تاييد خدا روي آن نداشت چه چيزي بايد بگويم ؟ و اين ارتباط مستقيم با نيت ما دارد و عمل مان طبق دستور بودن است .

سوال - با اطرافيان كه به نماز بي توجهي ميكنند چكار كنيم تا حال خوش عبادت به آنها هم برگردد ؟

پاسخ – ممكن است اطرافيان شما چنان كه شما مسائل عبادي را جدي مي گيريد ، جدي نگيرند ، من از شما تقاضا مي كنم كه شما الگوي عملي باشيد . در قرآن ميگوييم كه خدايا ما را الگو قرار بده . شما سعي بكنيد كه الگوي آنها باشيد . شما آنها را گرم بكنيد نه اينكه آنها شما را سرد بكنند . همين راه هايي كه از امام سجاد (ع) گفته شد را بروييد و آنرا براي اعضاي خانواده ي خود هم پياده كنيد . مثلا در بحث نشست و برخاست با علما سعي كنيد كه نشست و برخاست خانواده ي خود را هم باعلما فراهم بكنيد . براي خانواده تان كاري بكنيد كه با بطالت كننده ها نشست و برخاست نكنند و يا رابطه ي آنها كم بشود . اين عوامل را مي دانيد پس كاري بكنيد كه

ص: 293

ديگران را هم از اين بيحالي در بيايند . اگر شما جدي باشيد و سرد نشويد و اگر آثار و بركات نماز را در زندگي شما ببينند كه جاري شده يعني خوش برخورد و سخي شده ايد قطعا بدانيد دير يا زود شما با اين كارتان آنها را راه مي اندازيد بالاخره آنها مومنيني در اطراف شما هستند ، دشمنان خدا كه نيستند . ممكن است غفلتي بر آنها عارض شده باشد . اگر شما بتوانيد در اين مدت يك نفر را تحت تاثير قرار بدهيد خير دنيا و آخرت به تعبير پيامبر نصيب شما خواهد شد . و از آنچه كه خورشيد بر آن بتابد بيشتر بر شما خواهد رسيد . ببينيد خورشيد در روز چقدر مي تابد ؟ خيراتي كه نصيب شما خواهد شد به اين وسعت است .

سوال – راه كاري براي حضور قلب در نماز بگوييد تا آثار نماز هم شامل حال ما بشود .

پاسخ – راه كار اصلي كه شايد دراز مدت باشد بايد قبل از نماز باشد . حالا چند تا كار هست كه در خود نماز بايد انجام بدهيم . يكي اينكه يك مرتبه وارد نماز نشويم . با مقدمه و با مؤخره . از هنگام وضو شروع به توجه بكنيد . بعضي ها وقتي وضو مي گيرند با ديگران حرف مي زنند . اولا موقع وضو دعاهايي وارد شده است اگر آن دعاها را حفظ نيستيد صلوات بفرست . يعني موقع وضو با غفلت نباشي . ائمه ما از هنگام وضو حالشان عوض ميشد . امام حسن مجتبي (ع) از هنگام وضو منقلب مي شد

ص: 294

. اين ها مهيا شدن براي گفتگو با خداست . به ما اذان و اقامه سفارش شده است . روايت است كه كسي كه اذان و اقامه مي گويد ، دو صف فرشته پشت سر او صف مي بندند كه خيلي از بزرگان آنها را مي ديدند . هواپيما وقتي ميخواهد اوج بگيرد كه يك مرتبه اوج نمي گيرد ابتدا مقداري روي زمين مي رود و آماده ميشود و بعد اوج ميگيرد . شما قبل از نماز كه مي خواهيد اوج بگيريد و پرواز بكنيد يك مقدار قبل بايد آمادگي هايي درست بكنيد . بعد از نماز هم يك مرتبه نماز را ترك نكنيد . بعد از نماز احترام نماز اقتضا مي كند كه دعايي بكنيم ، تعقيباتي بخوانيم مخصوصا تسبيحات اربعه و روايت داريم كه شما بعد از نماز يك دعاي مستجاب داريد . حيف نيست كه اين دعاي مستجاب را نكنيد و برويد . از امام صادق (ع) نقل است كه قبل از ورود به نماز يك توسلي به يكي از ائمه بكنيم . يك لحظه امام حسين (ع) را در نظر بگير ، طول نميكشد . يا ابا عبدالله شما نماز را بپا داشتي ، كاري كن كه من هم بتوانم نمازم را خوب بخوانم . يكي ديگر اينكه در نماز هر جمله اي را كه مي خواهيم بخوانيم معني اش را به ذهن بياوريم . از آيت الله بهجت به تواتر رسيده است كه هر جا در نماز حواستان پرت شد اشكالي ندارد اين به درد شيطان نمي خورد ، عمدي بيرون نرويد ، سهوي بيرون رفتن از نماز به درد

ص: 295

شيطان نمي رخورد . آنجايي كه حواستان هست و مي فهميد كه داريد بيرون مي رويد ، برگرديد . اگر سهواً حواستان مي رود اشكالي ندارد . شيطان مي خواهد كه كسي عمداً دنبالش راه بيفتد ، راه افتادن سهويي به دردش نمي خورد .

شد بقيه اعمال هم پذيرفته ميشود . چرا ؟ يك درختي كه خشكيده و ريشه اي در زمين ندارد ، شما هر مقداري كه به آن آب و كود بدهيد و نور آفتاب را به آن برسانيد آن رشد نمي كند چون حيات ندارد . اما درختي كه متصل به زمين است ، ريشه هايش در زمين تنيده است ، اگر به آن آب و كود و نور برسانيد ، پرورش پيدا مي كند . نماز مثل ريشه اي براي انسان است و او را به خدا و حقيقت هستي متصل ميكند . اگر نماز را از يك انسان بگيريد ، اين انسان ديگر حيات معنوي ندارد و اعمال صالح ديگر براي او نفعي ندارد . اما اگر نماز را داشته باشد او متصل به حقيقت هستي است و ريشه دار است . و آن وقت اعمال صالح براي او فايده دارد . اولين سوالي كه در آخرت از انسان ميشود نماز است . اگر نماز پذيرفته شد ، او حيات دارد و ميشود به بقيه اعمال نگاه كرد . اما اگر نماز پذيرفته نشد ، اواصلا حيات ندارد و بقيه اعمال نمي تواند او را رشد بدهد . روح معنوي و زنده بودن قلب ما با نماز است كه اگر اين نبود نمي تواند ساير اعمال را پرورش بدهد . لذا شما مي توانيد از اين حديث اهميت نماز را دريافت كنيد . در اذان و اقامه ما مي گوييم : حي علي خير العمل يعني از بهترين اعمال . يكي از آشناسان علامه طباطبايي مي خواست به مشهد مشرف بشود و از ايشان

ص: 297

پرسيد بهترين مكان چه عملي در زيارت چيست ؟ ايشان گفتند : بهترين عمل . حاج آقا تهراني گفته بودند كه اگر كسي بعد از مرگ خواست براي من هديه اي بفرست دو ركعت نماز برايم بخواند . اين بهترين تحفه است كه ميتواندبه من برسد . آيت الله بهجت از استادشان آقاي قاضي نقل مي كردند كه اگر كسي نمازهاي پنج گانه واجبش را در اول وقت بخواند ، به تمام مقامات معنوي مي رسد . و اگر نرسيد من را لعنت كند . اين از آيه قرآن مي آيد كه نماز شما را از همه آلودگي ها را پاك مي كند . بحرالعلوم فرمودند كه خواندن نماز عصمت را بدنبال دارد . و ذكر خدا بالاتر از نماز است . مراتبي دارد كه چه بسا در وهم ما نمي گنجد .

سوال - پدرها و مادرها از نماز نخواندن فرزندان گله دارند و فرزندان هم از والدين گله دارند كه آنها به نماز اهميت نمي دادند كه باعث شده اين ها نماز نمي خوانند . اين ها چكار بايد بكنند ؟

پاسخ - يكي از عوامل سستي و كاهلي در نماز سبك شمردن نماز يا ترك نماز است و متاسفانه بايد گفت عدم توجه والدين يه اين امر خطير است . پايه ي هر تربيتي از خانواده است . و اولين الگوها و مربيان تربيتي فرزندان ، پدرها و مادرها هستند . فرزند وقتي چشم باز مي كند ، آنها را مي بيند . الگو را اين ها قرار مي دهند و سعي مي كنند با والدين شان همانند سازي بكنند . و

ص: 298

اگر كسي در خانه تربيت لازم را نگيرد ، در معرض خطر بسيار جدي است نسبت به تمام ارزش هاي انساني . در پروتكل هاي صهيون اين است كه شما بچه ها را از خانه به خيابان ها بكشيد ما خودمان آنها را تربيت مي كنيم چون بچه اي كه در خانواده تربيت نشود ، باركش غول بيابان شود و از جهت تربيتي در معرض خطر است . در بحث نماز هم همين جور است و در تحقيقات ميداني كه از جوانان سوال شده ، مي گويند كه ما در خانه چيزي نديديم ، نماز را نديديم و احيانا اگر نماز را ديديدم ، آثار نماز را نديديم. ممكن است بعضي از خانواده ها نمازي بخوانند ولي اخلاق خوشي ندارند . از طرفي زمينه ي رشد بچه ها را فراهم نمي كنند و حقوق آنها را رعايت نمي كنند . در خانه اي كه پدر و مادر نماز نمي خواند يا زمينه هاي معصيت را در خانه فراهم مي كنند طوري كه فرزند از سنين نوجواني خودش را با صحنه هاي محرك و فساد آلود خودش را مواجه ديده است . بهر حال آثار نماز را نمي بينند . مي بينند كه پدر و مادر به دنياي آنها اهميت مي دهند ، مثلا وسيله اي ميخواهند ، فوري برايشان فراهم مي كنند ، حاضرند پول بدهند اگر بيماري جسمي ببينند فوري اقدام ميكنند اما در مسائل معنوي و ديني شان اهميتي نمي دهند . اين همان حديث پيامبر است كه فرمود : واي بر فرزنداني كه در آخر الزمان بدنيا مي آيند از دست پدر

ص: 299

و مادرشان . اصحاب فرمودند : از دست پدر و مادرهايي كه مشرك هستند ؟ فرمود : پدر و مادرهاي آنان مسلمان هستند ، به امر دنياي بچه ها اهميت ميدهند ولي به آخرتشان اهميت نمي دهند . آيه 6 سوره ي تحريم مي فرمايد : اي مومنين خودتان و خانواده تان را از آتش جهنم نگاه داريد . وقتي شما از پرتگاه ي عبور مي كنيد كه خيلي خطرناك است ، سعي مي كنيد كه آن بچه را به خودتان بچسبانيد ، مواظب هستيد كه پرت نشود . بايد مواظب باشيد در جهنم ، در آن پرتگاه نلغزد . يكي از صحابه ي پيامبر وقتي اين آيه نازل شد نزد پيامبر آمد و گفت : اينكه ما خودمان را از آتش جهنم حفظ كنيم مي دانيم ، اينكه انسان واجباتش را انجام بدهد ، پرهيز از محرمات داشته باشد اما اينكه بچه ها و همسرمان را از آتش جهنم حفظ بكنيم يعني چه ؟ پيامبر فرمود : چهار تا كار بكنيد . يكي اينكه خودتان اهل خير باشيد . خودتان در اعمال خير جدي باشيد . طبيعي است من كه خودم نمازم را آخر وقت مي خوانم و به نماز اهميتي نمي دهم و يك نماز با دستپاچگي ميخوانم ، با سرعت مي خوانم بدون تعقيبات با عجله ، شتاب و معلوم نيست كه دارم چكار مي كنم ، انجام ميدهم ، چه توقعي دارم كه فرزندم نمازش را اول وقت بخواند و سالم بماند . مادري كه به حجاب و عفت خودش آنچنان كه بايد اهميت نمي دهد و با پوشش نامناسب بيرون

ص: 300

مي آيد ، چه توقعي دارد كه دختري كه او را الگوي خودش قرار داده ، او با پوشش مناسب بيرون بيايد . نكته بعدي اينكه خوبي ها را به آنها بگوييد و بدي ها را از آنها نهي كرد . نمي شود به بچه در اين دنياي پر تلاطم بي توجهي كرد . اينكه با چه كسي مي گردد توجهي نكرد ، چه وقت ميآيد و چه وقت مي رود ، توجهي نكرد . البته منظور از امر به معروف و نهي از منكر روش خشونت نيست . به همان روش مناسب خودش بايد باشد . آقاي جواني مي گفت : دير وقت بود و جايي جلسه داشتيم و ديدم كه مزاحم خانواده مي شوم بنابر اين خانه نرفتم . به يك واسطه اي هم گفتم كه به خانه ما زنگ بزند و خبر بدهد . واسطه خبر را نرساند و فردا وقتي به منزل رفتم پدرم گفت : فلاني اين رسم رفاقت نبود . ما ديشب خيلي ناراحت بوديم ، خيلي اذيت شديم كه تو نيامدي . اين پسر ميگفت كه وقتي فهميدم كه واسطه خبر را نرسانده است و پدرم اين جوري به من گفت ، ديگر تكرار نكردم . ببينيد چه طرز برخورد قشنگي . آقايي ميگفت كه من سيگاري شده بودم ولي از پدرم پنهان نگه مي داشتم . شبي سيگار را زير تشك پنهان كرده بودم و پاي او خورد و متوجه سيگار شد . پدرم نگاهي كرد و روبه قبله نشست و گفت : خدايا اگر اين سيگار اول انحراف بچه ي من هست ، من بچه ام

ص: 301

را نمي خواهم ، من را از دنيا ببر . اين دعاي پدرم كه از صميم قلب و سوز بود به قدري در من تاثير گذاشت كه سيگار را كنار گذاشتم . اين نهي از منكرها خيلي قشنگ است . نكته بعدي اينكه فضاي ذكر براي آنها درست كنيد . نه اينكه بنشيند و هزار بار ذكر بگوييد بلكه وقتي مي خواهيد به مسجد برويد بچه ها را در سنين پايين با خودتان ببريد و در ايام محرم و ايام عزاداري پرچمي بزنيد و يا سياه پوش بكنيد . تا بچه حفظ شعائر اسلامي را ياد بگيرد . مي توانيد وقتي كه سر سفره نشسته ايد بلند بسم الله بگوييد . مي توانيد نعمتهاي خدا را به ياد او بيندازيد . اينها مصاديق ذكر خداست . پس اول اين عمل ها را انجام بدهيم و بعد توصيه و نصيحت بكنيد . حالا اگر پدر و مادرها اينكار را نكردند ، تكليف از دوش جوان برداشته نخواهد شد . خود او يك تكليفي دارد . خدا به او حجت درون داده ، عقل داده ، از بيرون هم قرآن و انبياء و اولياء الهي هدايت هايي كرده است . پدر و مادري كه به تربيت بچه توجهي ندارند كار بچه را سخت مي كنند . گاهي اوقات زمان تاثير پذيري بچه و آن فرصت را از دست مي دهند و زماني كه بچه رشد كرد و الگوهاي ديگري در زندگي او شكل گرفت . جوامع الان جوامع باز هستند كه محدود به پدر و مادر نميشود و از بسياري از جاها اطلاعات ميگيرد و الگو پذيري

ص: 302

خواهد داشت . ولي اگر ما آن فرصت را از دست بدهيم كار تربيت سخت ميشود . لذا اين فرصت هاي كودكي و نوجواني از دست ندهيم .

سوال - از آثار و بركات نماز بگوييد .

پاسخ - روايتي را مي گويم كه هم آثار نماز را مي فهميم و هم آثار سبك شمردن نماز را مي فهميم . اين روايت را حضرت زهرا از پدرشان نقل كرده اند و در وسايل الشيعه جلد سوم نقل شده است . حضرت فاطمه (ص) سوال فرمودند كه پدر جان سزاي آن مرد و زني كه نماز خود را سبك شمرده است چيست ؟ يكي از موارد سبك شمردن نماز اين است كه نماز را بدون عذر به آخر وقت مي اندازيم . ترك كردن كه تارك نماز است . مقصود عقب انداختن نماز و بي اعتنايي به نماز است . پيامبر فرمودند : هر مرد و زني كه نماز را سبك بشمارد و به آن بي اعتنا باشد ، خدا او را به پانزده خصلت مبتلا مي كند كه شش تا از آن كيفرها در دنيا ، سه تاي آن هنگام مرگ ، سه تا در قيامت و سه تا در قبر . اما شش خصلتي كه در دنيا به آن مبتلا ميشوند ، يكي اينكه بركت از عمرش مي رود . يك عمر در نيا خواهد بود ولي اثر مثبتي نداشته است . بودن با نبودنش خيلي تفاوت نمي كند . يكي اينكه بركت از رزقش مي رود . يكي ديگر اينكه سيماي صالحين را از صورت او محو خواهد كرد . يكي ديگر اينكه

ص: 303

هر عملي كه انجام مي دهد اجر و پاداشي انجام نمي دهد . وقتي نماز ، نماز نباشد و به انسان روح ندهد و انسان مرده اي باشد ، اعمال ديگر بالا نمي رود . و اجر چنداني گيرش نمي آيد . يكي ديگر اينكه دعايش به بالا نمي رود . كسي كه خيلي مراعات خدا را نكرده ، صدايش پيش ملكوتي ها خيلي ارزش ندارد . يكي ديگر ديگر اينكه وقتي صالحين دعا مي كنند او بهره اي ندارد . سه تا از آن خصلت هاي كه هنگام مرگ پيش ميآيد ، يكي اينكه با ذلت از دنيا خواهد رفت . يكي اينكه دچار تشنگي و گرسنگي ميشود . دنباله ي همان خواري است . هركس نماز اول وقت بخواند من راحت از دنيا رفتن را براي او تضمين ميكنم . سه خصلت در عالم قبر ، يكي اينكه در برزخ خدا او را ملكي مي گمارد كه در قبر دچار اذيت ميشود . يكي ديگر اينكه عالم برزخ بر او تنگ ميشود . اين بازتاب دنياست . كسي كه در دنيا ياد خدا نمي كند ، در دنيا زندگي تنگي دارد . در آخرت روح كوچك دارد ، سعه ي روح و سعه صدر پيدا نكرده است . يكي ديگر اينكه در قبرش ظلمت خواهد بود . چون بايد آن نور را از نماز مي گرفت و او از نماز استفاده نكرد . آن سه چيزي كه در قيامت است . يكي اينكه خدا او را با خواري وارد صحنه ي قيامت ميكند و ديگري اينكه حساب سخت از آن مي كنند .

ص: 304

يكي ديگر اينكه خدا به او نگاه نمي كند . بالاترين غربت در قيامت اين است كه خدا به كسي نگاه نكند .

سوال - صفحه ي 14 سوره بقره را توضيح بدهيد .

پاسخ - نكته اي در اولين آيه اين صفحه را مي گويم . در شأن نزول اين آيه از امام صادق (ع) اين جوري گفته شده است . يهودي ها چون مي دانست كه پيامبري خواهد آمد و كتاب قبلي را تصديق مي كند ، در منطقه ي حجاز سكونت كردند ، در منطقه ي فدك ، خيبر ، اطراف مدينه و مكه . وقتي پيامبر آمد ، آنها گمان شان اين بود كه پيامبر از بني اسرائيل است و قوم آنها را به آقايي مي رساند يعني يك ديد نژادي داشتند . و پيامبر را خود خواهانه مي ديدند . منتظر ولي الله بودند ولي ولي اللهي كه با تخيلاتشان درست كرده بودند . وقتي پيامبر مبعوث شد و دعوت فراگير كرد نه نژادي ، آنها آن پيامبر را مي شناختند و مي دانستند كه چه كسي است ولي انكار كردند و خداوند آنها را لعنت كرد . يعني كسي از انتظار فقط تخيلات خودش را و خودخواهي هاي خودش را مورد انتظار قرار بدهد ، منتظر فرج كه هست ، منتظر كار خودش است كه خودش به نوايي برسد . اين انسان چه بسا در مقابل ولي خدا بايستد . اينكه شما مي بينيد عده اي از مسلمانان در زمان ظهور ولي عصر در مقابل او مي ايستند ، همين پديده است كه خود خواهانه منتظر ولي خدا بودند

ص: 305

نه خدا خواهانه . ما وقتي ظهور فرج را مي خواهيم مي گوييم وعجل فرجهم نه فرجي . فرج خودم را نمي خواهم ، فرج آنها را مي خواهم . و در واقع گشايش در كار دين خداست . البته با فرج آنها گشايش در كار من هم درست ميشود ولي مهم اين است كه نگاه من خودخواهانه نباشد كه باعث ميشود يك انتظار واقعي باشد نه تخيلي و موهوم .

سوال - چكار كنيم كه شيريني و لذت نماز براي ما بوجود بيايد و بماند ؟

پاسخ - اينكه از نماز لذت نمي بريم خيلي فراگير است . از آيت الله بهجت پرسيدند كه چه كنيم كه در نمازمان حال داشته باشيم ؟ ايشان گفت : من هم مثل تو هستم . البته ايشان نمازهايشان خاص و زبانزد بود . ما گفتيم كه درك شب قدر مزد است . مزد تلاش و مراقبت هايي است كه در ماه مبارك و قبل از آن انجام داده ايم . نماز با حال خواندن مزد است . مزد مراقبتي است كه قبل از نماز انجام مي دهيم . زيارت با معرفت رفتن مزد است و نماز شب خواندن مزد است. بعضي از اينها مزد است كه انسان بايد قبلش كاري را انجام بدهد . من وقتي قبل از نماز هر كاري دلم مي خواهد كردم و دلم انس دارد با دلبرهاي ديگر ، طبيعتا وقتي به نماز وارد ميشوم ، نمي توانم با نماز انس بگيرم و نمي توانم لذت ببرم . هر چقدر هم كه بخواهم حواسم را نگه دارم ، وسط نماز دنبال دلبرش ميرود

ص: 306

. حالا اگر كسي از قبل از نماز مراقبت هاي خودش را داشته باشد ، در مسير بندگي خدا قدم بگذارد ، سعي بكند انس خود را با خدا حفظ بكند يعني در واقع احتياج به زير سازي دارد .

اگر قبل از نماز خوبي داشته باشم نماز خوبي دارم و اگر قبل از نمازم را خراب كردم ، نماز را هم خراب مي كنم . حساب تفضلات الهي چيز ديگري است . اگر مي خواهيم نماز خوبي داشته باشيم قبل از نماز حواسمان باشد . حفظ كردن آداب ظاهري نماز خيلي كمك مي كند در اينكه انسان لذت ببرد . يكي از همان چيزها ، اول وقت بودن است . امام رضا (ع) در جلسه ي مأمون مناظره اي داشتند . عمران صابي كه صابئي مذهب بود با امام بحث مي كرد و هنگام اذان ، امام بلند شد . او گفت : ممكن است من مسلمان بشوم ولي ايشان گفتند : وقت نماز است و نماز خواندند . در آخر او هم مسلمان شد .

اولياء را قرارداده است كه اگر ما خطايي كرديم ، آنها اين اعمال را ثبت كنند . اين فكرها من را نسبت به مهرباني خدا دلسرد مي كند . و من احساس مي كنم توجه خدا و اولياء خدا به رفتارهاي ما ، ما را دچار تشويش خاطر مي كند . راهنمايي بفرماييد .

پاسخ – اينكه ما در زير چشمان افرادي مثل ائمه و اولياء خدا هستيم درست است . آنها جزو شاهدان روز قيامت هستند . در اين دنيا ما ما محلي را نداريم كه خلوت ما باشد و بتوانيم در آنجا تنها باشيم . خدا و اولياء خدا وديگر موجودات شاهد ما هستند . شخصي خدمت امام حسين (ع) رسيد . و گفت كه من مرتكب گناهاني مي شوم ، مرا نصيحت بكنيد . حضرت فرمود : يك جاي خلوتي پيدا كن كه كسي تو را آنجا نبيند بعد برو گناه بكن . پس خدا و اولياء رقيب و مراقب ما است . ايشان معناي مراقب بودن خدا را درست در نظر نگرفته اند . مراقب بودن خدا مثل يك نگاه بازرس و پليس نيست كه ما تحت نظر باشيم . پليس در شهر دنبال متخلف مي گردد تا مچ او را بگيرد. نگاه خدا ، نگاه مچ گيرانه نيست . مراقبت خدا مثل مراقبت پدر و مادر از بچه ي كوچك شان است . يعني مراقبت براي رشد ، كمك و تربيت است . مراقبت پرستار براي بيمار براي بهبودي است نه مچ گيري . اگر بيمار صدايي از درد بلند كند ، پرستار با او برخورد نمي كند . خدا

ص: 308

رب است يعني نگاه خدا ، نگاه تربيتي است . خدا به اقتضاي حالات و موقعيت انسان چيزهايي را تقدير مي كند . براي بعضي ها بلا و براي بعضي ها فقير يا غنا را تقدير مي كند . اميرالمومنين مي فرمايد : در حديث قدسي خدا مي فرمايد كه من به اقتضاي حال بندگانم دارويي تجويز مي كنم ، من عالم تر هستم كه صلاح دين هر كس چيست و سرنوشت او را رقم مي زنم . خدا در هر حالتي يك جور لطف مي كند . در اصول كافي روايت داريم : بعضي از بندگان مومن خدا بعد از مدتي دچار عجب و غرور مي شوند و به عبادات خودشان مي نازند ، خدا كه مراقب آنها است ، چند شبي آنها را به خواب مي اندازد تا براي نماز بلند نشود. اين فرد وقتي مي بيند براي نماز خواب مانده است خودش را سرزنش مي كند و به خودش فحش مي دهد . او با اين شكستن به خدا نزديك مي شود. تقديرات الهي همان اقدامات خداوند است كه اگر ما داريم از خدا دور مي شويم آنرا تجويز مي كند . بعضي ها كه دچارنااميد مي شوند ، خدا نسيم هاي لطف مي فرستد . ما پشت صحنه هايي كه خدا مديريت مي كند را نمي بينيم . و ممكن است كه از خدا گِله بكنيم . گاهي پدر و مادر تشر يا پشت دستي به بچه شان مي زنند و همين بلا براي بچه ها مفيد است . بعضي از داده ها براي ما بُت مي شود و به آن

ص: 309

دلدادگي پيدا مي كنيم . چه بسا براي اينكه اينها به وابستگي تبديل نشود خدا بلاهايي را بر سر ما مي آورد . ما چون اينها را نمي دانيم با خدا درگير مي شويم . مرحوم شيخ بافقي با رضا خان درافتاده بود و رضا خان او را زنداني كرده بود . او از غذاي زندان استفاده نمي كرد . از مقداري نخود و كشمش هاي خودش استفاده مي كرد و بعد اينها هم تمام شد . او به خدا گفت كه در قرآن فرموده اي هيچ جنبده اي نيست مگر اينكه رزقش با من باشد . همان روز يك ملاقاتي از بيرون آمد و براي من ناهار آورد . خدا زود گله ي من را جواب دارد . خدا و اولياء قبل از اينكه رقيب باشند رفيق هستند . آنها از باب رفاقت مراقبت مي كنند . خداوند به مصلحت ما تقديراتي را رقم مي زند كه ما بتوانيم درست جلو برويم . اگر ديد ما عوض بشود ، نگاه خدا و اولياء را سنگين نمي بينيم . مشكل ما اين است كه اولا ما خوبي ها و لطف هاي خدا را نمي بينم و ثانيا بدي هاي خودمان را پاي خدا مي گذاريم. اگر خوبي هايي كه خدا در تربيتش به ما مي كند به ما بگويد ما شرمنده مي شويم . شيخ بهايي در ديوان اشعارش بنام نان و حلوا ،داستاني را نقل مي كند : عابدي در كوه لبنان مقيم بود و شبها و روزها عبادت مي كرد . غذاي مختصري به او مي رسد و از كوه هم پايين نمي

ص: 310

آيد . خدا خواست او را محك بزند . دو روز غذاي او نرسيد .او از كوه پايين آمد و به منزل گبري رفت و دو قرص نان از او گرفت . وقتي خواست از خانه بيرون بيايد سگ گرسنه به او حمله كرد و او قرص نان را بطرف او پرت كرد و فرار كرد . سگ نانها را خورد و باز به سمت او حمله ور شد . او به سگ گفت كه من هر چه صاحبت به من داده بود را به تو دادم . چرا اين قدر تو بي حيا هستي ؟ سگ گفت : من بي حيا هستم يا تو ؟ من در خانه ي اين گبر بزرگ شدم و نگهبان او بودم . الان هم كه پير هستم هنوز اينجا هستم . او گاهي به من غذا مي دهد و گاهي هم فراموش مي كند كه به من غذا بدهد . گاهي هم من را با چوب يا سنگ مي زند . ولي من هيچ جا نمي روم . من به او وفادار هستم اما يك شب نان تو نيامد و تو خدا را رها كردي و پيش دشمن او آمدي . اي سگ نفس بهايي ياد گير ، اين وفا را ازآن سگ گبر پير . گاهي خدا وابستگي هاي ما را مي شكند و بلايي بر سر ما مي آورد و ما شروع به بد و بيراه گفتن مي كنيم و از درخانه ي خدا قهر مي كنيم . در دعاي افتتاح داريم : خدايا گويي من در كارهايم بر تو منت مي گذارم اگر چيزي را

ص: 311

با تاخير به من بدهي من عتاب مي كنم بخاطر جهالتي كه دارم ، شايد اين دير دادن به مصلحت من بود كه اگر من مي دانستم از تو تشكر مي كردم ، خدايا با اين همه بدهي هايم ، مولايي صبورتر از تو بر خودم نديدم ، خدايا تو من را دعوت مي كني و من به تو پشت مي كنم ، تو به من خوبي مي كني و من روي به سوي تو نمي آورم گويي من بر تو منت دارم ، با اين وجود تو كرم خودت را ديدي و بدي هاي من را بخشيدي و آنها را نديدي . پس ما بايد لطف هاي خدا را ببينيم و بدهاي خودمان را تقصير خدا نيندازيم .بديها آثاري در دنيا و آخرت دارد . بي بركتي و نقص ها آثار اعمال ماست و ما آنرا تقصير خدا مي گذاريم و از خدا گله مي كنيم . جاي افتخار دارد كه خدا ما را نگاه مي كند . خدا به پيامبر فرمود : نسبت به تقديرات صبر كن ، تو جلوي چشم ما هستي . ما بايد بدانيم جلوي چشم خدا بودن انسان را اميدوار تر مي كند . سايه ي خدا بر ما سنگين نيست . ما بايد ديد خودمان را درست كنيم ، بجاي هراس بيجا طرح رفاقت با خدا بريزيم .

سوال – من از توبه هاي مداوم و توبه شكستن هايم خسته شده ام . شما دعا يا ذكري به من ياد بدهيد كه بتوانم در توبه هايم ، پايدار بشوم .

پاسخ – بزرگواري مي گفت كه

ص: 312

ما ميهماني داشتيم و پسر او مي خواست با پسر من كه قويتر از او بود كشتي بگيرد . من به پسرم گفت كه تو زمين بخور زيرا آنها ميهمان ما هستند . پسر من زمين خورد . پسر من خيلي ناراحت بود ولي دفعه ي بعد كه با او كشتي گرفت ، او را چنان به زمين زد كه جبران دفعه ي اول را هم كرد . وقتي در كسي تواضع ريشه دار نيست ، دوام ندارد و دوباره به حالت اوليه برمي گردد . گاهي ما مي خواهيم گناهي را ترك كنيم اما چون هنوز ريشه خوبي ها در ما شكل نگرفته است ، ريشه ي آن بدي ها بر ما غالب مي شود. ممكن است كه ما بخاطر مجلس باحال يا فيلم باحال جو گير بشويم و گناهي را ترك كنيم ولي چون ريشه ي آن گناه در ما هست ، آن گناه برمي گردد. اهل معرفت مي گويند كه اگر شما مي خواهيد آلودگي را ترك كنيد ريشه ي محكم تري براي خودتان درست كنيد يعني بجاي حب نفس ، حب خدا را جايگزين بكنيد . وقتي اين محبت مي آيد ، خودبخود آن آلودگي ها كنار مي رود. مولوي در ديوان شمس داستاني را نقل مي كند ( ظاهر داستان خودش با شمس تبريزي است ). مولوي اهل شعر نبود ، او فقط تدريس مي كرد . وقتي او با شمس تبريزي ملاقاتي كرد ، خودش نقل مي كند : مرده بودم زنده شدم گريه بودم خنده شدم دولت عشق آمد و من دولت پاينده شدم . يعني از افسردگي

ص: 313

در آمدم و يك عشقي در دل من آمد . بعد مي گويد : ديده سير است مرا جان دلير است مرا ، زَهره ي شير است مرا ، زُهره ي تابنده شدم . حالا كه آن عشق آمد ، ديگر دنبال هر چيزي نمي روم . انسان وقتي غذاي اصلي گيرش بيايد ، ديگر دنبال غذاي كاذب نمي رود. وقتي حب خدا آمد ، انسان ديگر دنبال حب نفس دنيا و آلودگي ها نمي رود. انسان بايد زمينه ي محبت را در خودش ايجاد بكند . امام خميني در درس هاي اخلاق شان مي فرمودند : خدا دانه هايي را مي پاشد و مناسبت هايي را ايجاد مي كند تا اين صيد وحشي را بگيرد و ما بايد از آن دانه ها استفاده بكنيم .

سوال – سوره ي حديد آيات 12 تا 18 را توضيح بفرماييد.

پاسخ – آيه 13 مي فرمايد : روز قيامت مومنين نوري همراهشان هست كه با اين نور راهشان را پيدا مي كنند ولي كفار در ظلمت هستند . مردان و زنان منافق به مومنين مي گويند كه به ما نگاه بكنيد تا ما از نور شما استفاده بكنيم . به آنها گفته مي شود كه شما بايد در دنيا نورتان را تهيه مي كرديد . بعد بين دسته ي مومنين و منافقين جدايي بوجود مي آيد كه از سمت مومنين رحمت و از سمت منافقان عذاب است . پيامبر فرمود : وقتي نماز مي خوانيد ، طوري نماز بخوانيد مثل اينكه آخرين نمازتان است . خوب است كه ما اين توصيه ي پيامبر را در مورد

ص: 314

تمام اعمال خير بكار ببريم . قرآني را كه شما مي خوانيد گمان كنيد آخرين قرآني است كه مي خوانيد . اگر انسان سعي بكند كه در هر كار خوبي حس بكند كه اين آخرين فرصت است ، كيفيت اعمال بالا مي رود.

سوال – يك راه كار عملي در مورد پايداري توبه ها بفرماييد .

پاسخ – اگر ما مي خواهيم به عادات زشت مان برنگرديم ، بايد يك محبت بالاتر از گناهان در خودمان بوجود بياوريم . زمينه هايي است كه اين محبت و انس خدا در ما ايجاد بشود تا كامي را شيرين بكند كه ديگر لذت گناه براي آن شيرين نباشد. يكي از آن راهها موعظه است كه مي تواند به انسان كمك بكند . شما حداقل هفته اي يك بار موعظه بشنويد يا در جايي بنشينيد يا سخنراني هايي را گوش بدهيد . اميرالمومنين به فردي گفت كه من را موعظه كن . آن فرد گفت كه شما همه چيز را مي دانيد . اميرالمومنين فرمود : در موعظه اثري است كه در دانستن نيست، انسان بايد بشنود. گاهي انسان با شنيدن يك جمله ، مسير زندگي انسان عوض مي شود. مرحوم جهانگير خان قشقايي تا چهل سالگي اهل نماز و خدا نبود . روزي او براي تعمير تارش به اصفهان آمده بود و از پيرمردي سوال مي كند كه معازه ي تعمير تار كجاست . پيرمرد آدرس را داد و گفت : همان طور كه تار انسان نياز به تعمير دارد ، خود انسان هم نياز به تعمير دارد . او پرسيد : انسان را كجا تعمير مي كنند؟

ص: 315

پيرمرد مدرسه اي را به او نشان داد . او به آنجا رفت و مسير زندگي اش عوض شد و آيت الله جهانگير خان قشقايي و عارف بزرگي شد. آيت الله بروجردي و آيت الله نجفي قوچاني ازشاگردان ايشان بودند. راه ديگر ياد مرگ است كه مي تواند اثر گذار باشد .رفتن به قبرستان براي تدبر نه فقط براي يك فاتحه خواندن . راه سوم خواندن و شنيدن قرآن . وقتي ما قرآن مي خوانيم ، خوب است كه ثواب آنرا به اولياء الهي يا پدر و مادرمان هديه كنيم . راه ديگر مراقبت كوتاه مدت است. اگر انسان گناهي دارد ، يك روز با خودش عهد بكند كه آن عادت را ترك بكند و اگر اراده اش ضعيف است نذر بكند . وقتي انسان در يك روز موفق به ترك آن گناه بشود اعتمادبه نفس پيدا مي كند و آنرا طولاني تر تا چهل روز مي كند . راه ديگر انس با مناجاتها و دعاها است . انسان بايد با ارتباط داشته باشد حتي اگر به يك صفحه . انسان نبايد بگويد كه وقت ندارم و گرفتار هستم . ما چون به اينها نمي رسيم گرفتار هستيم . ما نبايد براي ترك گناه دنبال ذكر باشيم . اينها دانه هايي است تا آن صيد و كبوتر را بگيرند . ما با اين كار به تور خداوند مي افتيم .

سوال – من به امام زمان (عج) معتقد هستم ولي براي ظهور ايشان بطور جدي دعا نمي كنم . آيا من براي اين كوتاهي ام ، مواخذه مي شوم ؟

پاسخ – ما در

ص: 316

برابر امام مان وظايفي داريم . به تعبيري امام بر گردن ما حقوقي دارد . اولين حقوق اين است كه امامت ايشان را بپذيريم و دومين حقوق اين است كه سعي بكنيم كه براي آمدن ايشان دعا بكنيم . حضرت مهدي فرمود : در امر فرج من ، زياد دعا بكنيد .

نگاه شما بايد اين باشد كه وقتي شما براي اين امر دعا نمي كنيد ، چه فوايدي را از دست مي دهيد ، شما فايده ي رفاقت و انس با حضرت را از دست مي دهد و كم كم باعث مي شود كه از حضرت دور بشويد و دل تان پژمرده بشود . بحث فقط بازخواست نيست بلكه خود ما از فوايد آن محروم مي شويم . حضرت يعقوب در فراق يوسف اشكها ريخت و به رشد رسيد ولي برادرانش به دنبال كار خودشان بودند . اگر شما به ياد امام زمان (عج) باشيد اولين فايده ي اين كار به شما برمي گردد . در سال تحويل و آمدن بهار همه خانه تكاني مي كنند ، خوب است كه ما هم براي آمدن اين بهار ( آمدن مهدي ) خانه تكاني بكنيم و خودمان را عوض بكنيم .

مي كنم دچار استرس و نگراني زيادي مي شوم كه حتي دل و دماغ انجام كارهاي روزمره زندگي ام را هم ندارم . راهنمايي بفرماييد . پاسخ – بعضي ها با يادآوري مرگ و قيامت دچار اضطراب و استرس مي شوند . و اين نشان دهنده ي اين است كه در اين كار افراطي صورت گرفته است . علي القاعده اعتقاد به آخرت و عوالم بعد از مرگ و ياد آنها بودن ، نشاط آور است و باعث رقت قلب و از بين بردن قساوت قلب مي شود . پيامبر مي فرمايد : دلها زنگار مي گيرد همان طور كه آهن زنگ مي زند . از حضرت پرسيدند : چه چيزي باعث از بين رفتن زنگار دلها مي شود ؟ پيامبر فرمود : ذكر آخرت باعث مي شود كه دل صفا پيدا بكند . اگر ياد مرگ باعث نشاط و شادي مي شود باعث يك نشاط و شادي واقعي مي شود نه بي خيال بودن . شايد اين موضوع آنچنان كه بايد خوب بيان نشده است يا ما به دنبال آن نرفته باشيم . اولا ما بايد بدانيم كه بعد از اين دنيا ، عالم بزرگتر و بهتر در انتظار ما هست . پيامبر فرمود : وضعيت انسان در دنيا مثل وضعيت جنين در شكم مادر هست . با مرگ انسان به دنيا ي بهتر و غير قابل مقايسه با دنيا مي رود . جنين وابستگي هايي به مادر پيدا كرده است و اگر دنيا را برايش توضيح بدهند متوجه نمي شود ولي وقتي جنين به دنيا مي آيد با ترس و گريه مي آيد

ص: 318

و وقتي وارد اين دنيا مي شود و با لذت هاي غير قابل مقايسه با رحم مواجه مي شود ديگر نمي خواهد به عالم رحم برگردد . ثانيا بدانيم كه چشم هيا مهربان و آغوش هاي گرم در انتطار ماست . خدا مي فرمايد : يك جز از صد جز مهرباني خودم را در اين عالم پخش كرده ام . مهرباني بين فرزند و والدين ، خواهر و برادر و دوستان ، يك جلوه از صد جلوه ي محبت خداست . در اصول كافي داريم : در قيامت وقتي بنده ي گنهكاري كه اعمال صالحي نداشته است را حكم به عذاب مي كنند و به سمت جهنم مي برند ، او ملتمسانه نگاه مي كند و مي گويد كه نگاه من به تو اين نبود ، خدا خطاب مي كند كه او را برگردانيد . با اينكه او دردنيا خيلي به من خوش گمان نبود او را برگردانيد . همچنين ملائكه اي كه پاك هستند با بندگان مهربان هستند . در روايت داريم كه حضرت عزرائيل و ملائكه ديگر خودشان به مومنين تلقين مي كنند و از پدر ومادر به آنها مهربانتر هستند. سلمان از بازار آهنگرهاي كوفه رد مي شد ، او ديد جواني افتاده است و مردم دور او جمع شده اند . مردم به سلمان گفتند كه شما دعايي بكنيد كه اين جوان بلند بشود . اين جوان گفت كه من وقتي از بازار رد مي شدم صداي چكش آهنگرها را شنيدم و ياد اين آيه قرآن افتادم كه در جهنم دوزخيان را با گرزهاي آتشين مي زنند . و افتادم .

ص: 319

سلمان متوجه شد كه او اهل معرفت است . سلمان با او دوست شد . بعد از مدتي اين جوان به حال احتضار افتاد . سلمان به حضرت عزرائيل گفت : رعايت اين دوست من را بكن . حضرت عزرائيل فرمود : من براي همه ي مومنين از پدر مهربانتر هستم و با همه ي آنها مدارا مي كنم . در روايت داريم كساني كه مراقبت در نماز اول وقت دارند خود ملك الموت آنها را تلقين مي كند و شياطين را از اين مومن دور مي كند . در جلد شش بحارالانوار داريم : اهل بيت هنگام مرگ مومن ظاهر مي شوند و آنها را ياران خودشان مي دانند و براحتي از دنيا دل مي كند . فردي از امام صادق (ع) پرسيد : آيا مومن هنگام مرگ ناراحت است و كراهت دارد ؟ امام فرمود : خير . زماني كه ملك الموت براي قبض روح مي آيد ابتدا مومن جزع و فزعي نشان مي دهد . ( اين نشان مي دهد مومن يك انسان معمولي و درجه ي پايين است ) ملك الموت مي گويد اين دوست خدا جزع نكن، قسم به خدا من از پدر به تو مهربانترهستم . چشمهايت را باز كن . بعد ائمه و پيامبر بر مومن ظاهر مي شوند و دوستان او معرفي مي شوند . خطاب مي رسد : اي كسي كه پيامبر و آل او را باور داشتي ، به سمت پروردگارت بيا در حالي كه تو از خدا راضي هستي بواسطه ي ولايتي كه داري و خدا هم از تو راضي است بخاطر ثوابي كه

ص: 320

به تو مي دهد . و هيچ چيز براي مومن محبوب تر از اين نيست كه برود و ديگر برنگردد . آيت الله حائري داماد آيت الله حجت بودند . وقتي دم آخر دعاي عديله را براي او خوانديم و تربت به دهانش ريختيم . و ايشان گفتند : اين تربت آخرين توشه ي من است . آيت الله حجت فرمود : آقا علي (ع) دارد مي آيد . ما بايد باور بكنيم كه بعد از مرگ چنين آغوش هاي گرمي باز است . فردي مي گفت: يك طلبه ي هندي در مدرسه نجف بود كه در دفترهايش نوشته بود : يا حضرت عزرائيل ادركني يعني با حضرت عزرائيل دوست بود. ما بعضي مواقع جفا مي كنيم و از اين فرشته ي مهربان خدا هيولايي درست مي كنيم . ثالثا اگر عذاب و ناراحتي كه در آن دنيا هست ، بخاطر عكس العمل كارهاي خودمان است نه اينكه خدا براي ما عذاب بخواند . زشتي و معصت ما در اين دنيا ، عذاب هاي آن دنيا را درست مي كند . علامه طباطبايي از عارفي كه از قبرستان وادي السلام برمي گشت پرسيدند : چه خبر ؟ ايشان گفتند كه از بعضي از قبرها سوال كردم كه شما هم مار و مور داريد ؟ قبرها گفتند : خير ما چيزي نداريم . اگر ما بدانيم اينها از اعمال خود ما است دو چيز را در دنيا رعايت مي كنيم . يكي اينكه دنيا محل گذر است و نبايد براي خودمان تعلقاتي درست كنيم كه فكر كنيم هميشه مي خواهيم در آن بمانيم . اگر ما

ص: 321

عزيزي را از دست داديم بدانيم شان دنيا همين است . اگر شئ ارزشمندي بشكند شما ناراحت مي شويد ولي اگر به شما بگويند كه اين شئ شكستني است ، شما مي دانيد كه اين شئ قرار است كه بشكند و ماندني نبوده است . يك موقع مي گويند كه فلاني از دنيا رفت و يك موقع مي گويند كه طرف رفتني بود . پس قرار نيست كه در اين دنيا چيزي بماند و هر چيزي در دنيا رفتني است . شما بايد دنيا را مثل يك مسافرخانه اي بدانيد كه بايد مدتي در آن زندگي كنيد و بعد از آنجا برويد . پس انسان بايد شان دنيا را بداند و به آن دلبستگي پيدا نكند. ديگر اينكه هر كاري كه انسان در اين دنيا مي كند بايد حجت آخرتي آنرا آماده بكند . يعني انسان بتواند جوابگوي كارهايش باشد. پس اگر شما ديد خودتان را نسبت به مرگ اصلاح كنيد و بدانيد كه چه آغوئش هاي گرمي منتظر ما هستند و اگر مي دانيد سختي هايي در آن دنيا است بايد به اين دنيا دل نبنديد و هر كاري كه در دنيا مي كنيد حجت آخرتي براي آن داشته باشيد . اگر ديد انسان اين طور باشد ، مرگ صيقل دهنده است نه ترساننده . اگر انسان با اين ديد از مرگ بترسد اين يك ترس مقدس و مفيدي است . اولياءهم اين ترس را دارند . پس بايد از مرگ ترسيد ولي نبايد اضطراب داشت . اگر انسان به مر اشتياق داشته باشد هميشه آماده ي مرگ است . اين دنيا با دنيا

ص: 322

بعد از مرگ ، قابل مقايسه نيست كه باعث بشود انسان به اين دنيا دل ببندد . سوال – برادرزاده ي من يك دختركاملا خوب و محجبه و مومني بود كه مخارج خانواده اش را تامين مي كرد ولي بخاطر مخالفت پدرش با ازدواج او ، دست به خودكشي زد . ديد گاه خدا و دين نسبت به افرادي كه به نفس خودشان ظلم كرده اند چيست و وظيفه ي بازماندگان براي طلب مغفرت از درگاه خداوند متعال بايد به چه نحويي باشد ؟ پاسخ – خودكشي يكي از گناهان كبيره است . نفس خود را از بين بردن يعني هديه الهي را از بين بردن . روح انسان جلوه اي از روح خدا است . همان طور كه قتل فرد ديگري گناه كبيره محسوب مي شود خودكشي هم گناه كبيره محسوب مي شود. كسي نمي تواند بگويد كه من اختيار جان خودم را دارم . انسان نسبت به جان خودش حقي ندارد . خدا اجازه ي برخورد انسان با جان خودش را به او نداده است . خدا به انسان وعده داده است كه من گره ها و بن بست ها را باز مي كنم . البته انسان بايد با خدا معامله بكند و خدا هم گره هاي او را باز مي كند. مورچه اي در آب افتاده بود و فرياد مي زد كه آب دارد عالم را مي برد . مورچه ي ديگري كه در خشكي بود گفت : آب داردتو را مي برد نه عالم را . ما گاهي فكر مي كنيم كه اگر ما در بن بست هستيم خدا هم در

ص: 323

بن بست است . اگر ما با خدا معامله بكنيم خدا گره را باز مي كند. در قرآن داريم : كساني كه در راه ما كار مي كنند ، ماراه را براي آنها باز مي كنيم . در سوره طلاق داريم : از آنجايي كه انسان به گمانش نمي رسد براي او روزي مي فرستيم . پس كسي كه خودكشي مي كند علاوه بر اينكه هديه الهي يعني روح را از بين مي برد ، نسبت به خدا بي اعتمادي دارد . حالا كساني كه خودكشي مي كنند همه عامداً نمي خواهند در مقابل خدا مقاومت كنند . گاهي افراد در زندگي به يك مشكلي بر مي خوردند و جنون آني به آنها دست مي دهد و مغزشان كار نمي كند و دست به خودكشي مي زنند . ما مواردي داشته ايم كه بعد از خودكشي از كارشان پشيمان شده اند البته آنهايي كه زنده مانده اند يعني دچار جنوني آني شده اند و خداوند اينها را درنظر دارد . وظيفه ي ما پي بردن به نيت فردي كه خودكشي كرده است نيست بلكه ما بايد مثل يك مسلمان با او برخورد بكنيم . در وسايل الشيعه داريم كه پيامبر فرمود : هر كس كه اهل قبله است شما براي او نماز بخوانيد و براي او خدايي نكنيد. وظيفه ي ما اين است كه براي اين فرد نماز بخوانيم و در نماز بگوييم خدايي ما جز خوبي از او نديديم منظور از خوبي يعني اينكه ما از او كفري نديديم . پيامبر تصريح فرمود : بر كسي كه سنگسار شده يا كسي كه خودكشي كرده

ص: 324

نماز بخوانيد و فرمود : از آنها به بدي ياد نكنيد . و بازماندگانبايدبراي او خيرات انجام بدهند و اگر واجباتي بر گردن او هست برايش بجا بياورند. اينها براي فرد مرده ، فايده ي زيادي دارد حتي اگر ما براي كفار كارخوبي انجام بدهيم ، باعث تخفيف عذابش مي شود . سوال – افرادي بوده اند كه مرتكب گناهان آشكاري شده اند و الان از دنيا رفته اند . وظيفه ي ما چيست ؟ پاسخ – وظيفه ي ما همان دستورات پيامبر است يعني كارهايي را كه ما براي يك مسلمان انجام مي دهيم براي اين فرد هم انجام بدهيم . مرحوم آيت الله بهجت از قول استاد آيت الله قاضي ، مرحوم كشميري نقل مي كردند كه ايشان مي فرموند : در نمازشبهاي تان فقط ابوذر و سلمان را دعا نكنيد بلكه گناهكاران را هم دعا كنيد زيرا آنها محتاج تر هستند . مومنني هم اين توصيه را رعايت بكنند. سوال – سوره الرحمن آيات 17 تا 40 را توضيح بفرماييد. پاسخ – در اين سوره يك آيه حدود سي مرتبه تكرار مي شود كه خدا خطاب به جن و انس مي فرمايد : كداميك از نعمتهاي پروردگارتان را تكذيب مي كنيد ؟ در روايت داريم كه با شنيدن اين آيه بگوييم : خدايا من تكذيب هيچ كدام از نعمتها را نمي كنم . اين سوره عروس قرآن است زيرا خدا نعمت ها و زينت ها را مي شمارد و يادآوري مي كند . ديدن نعمتهاي خدا لطافت مي خواهد . بعضي ها هزاران نعمت خدا را كه به آنها داده است نمي

ص: 325

بينند ولي يك نعمت كه خدا به آنها نداده است را مي بينند و اعتراض مي كنند . دعاي جوشن صغير كه از امام كاظم (ع) است به انسان ياد مي دهد كه نعمتها را ببيند و شاكر باشد . در اين دعا امام نقص ها را مي بيند كه مثلا الان افرادي در بيمارستان دچار درد هستند ولي من به تعداد اين بيمارها ، سلامتي دارم و تو را شكر مي كنم . عده اي در زندان دچار مشكلاتي هستند ولي من اين طور نيستم و تو را شكر مي كنم . حضرت با ديدن نقص ها ، كمالات را يادآوري مي كند . سوال – من نوزده سال دارم و افكار پست و گناه آلود به سراغ من مي آيد و من بخاطر اين موضوع خيلي عذاب مي كشم . گاهي دچار افسردگي ميش وم واحساس مي كنم گناهكارترين افراد هستم . من نماز و دعا مي خوانم ولي اين افكار هنوز هم هست . دو سال است كه ترس از گناه باعث شده است كه اين افكار به سراغ من بيايد . آيا الان من يك فرد گناهكار محسوب مي شوم ؟ پاسخ – گاهي افكاري مثل پارازيت در ذهن ما مي آيد چه بسا كه اين افكار در مورد مقدسات باشد ، ممكن است كه اين افكار در نماز يا غير نماز بيآيد . با توجه به اينكه خدا نيات ما را هم محاسبه مي كند ، اگر خدا بخواهد اين كار را انجام بدهد ما خيلي كم مي آوريم . اين افكار كه دست انسان هم نيست و يك شعبه

ص: 326

اي از وسواس فكري است ، ( در وسواس فكري فرد مقهور اين تفكرات و خطورات است ) بدانيد كه اين افكار گناه محسوب نمي شود و مواخده ندارد . زيرا اينها بي اختيار است . اينها القائاتي از شيطان است . در جلد دوم اصول كافي در باب حديث نفس و وسوسه داريم كه از پيامبر سوال مي كردند كه چنني خطوراتي در مورد خدا به ذهن ما آمده است . پيامبر مي فرمايد : اين نشانه ي ايمان است زيرا تو از گناه مي ترسي . پيامبر فرمود : وقتي شيطان نمي تواند در عمل بر شما مسلط بشود به افكار شما ورود پيدا مي كند تا تعادل شما را بهم بزند . شما نبايد از اينها بترسيد . در اين زمان شما بايد خدا را به ياد بياوريد و لااله الاالله ، لاحول ولا قوة الا بالله بگوييد و وقتي اين افكار به ذهن شما آمد سعي كنيد كه تغيير حالت بدهيد و ذكر بگوييد . ديگر اينها به اين افكار اعتنا نكنيد و كارتان را ادامه بدهيد . در روايت داريم كه اگر شما به شيطان بي اعتنايي بكنيد ، شيطان ديگر به سراغ شما نمي آيد . زيرا او متكبر است . مثل اينكه شما در خيابان ويترين ها را مي بينيد ولي نمي ايستيد و مي رويد . پس شما در مقابل اين افكار نايستيد و رد شويد . با اين كار بعد از مدتي اين مشكل برطرف مي شود. سوال – در مورد آداب زيارت اهل قبور توضيحاتي بفرماييد . پاسخ – يكي از سنتهاي خوب ايام سال

ص: 327

تحويل ديد و بازديد اقوام ، اموات و شهدا است. با يك ديد ، قبرستان محل ناخوشايندي است زيرا در آنجا عزيزانمان را جا گذاشته ايم و مي دانيم كه روزي هم خودمان به اينجا مي آييم ولي از ديد ديگر قبرستان ، يك فرهنگستان است كه انسان مي تواند در آن تربيت بشود و ياد بگيرد . بزرگان ما به شاگردان خودشان مي گفتند كه در قبرستان بنشينيد و فكر بكنيد و زيارت مناجات اميرالمومنين در مسجد كوفه را با تفكر بخوانيد . اينها همه به انسان درس مي دهد علاوه بر اينكه براي اموات هديه مي برد . در روايت داريم كه اموات با هديه هاي شما خوشحال مي شوند و اينها باعث مغفرت خود فرد هم مي شود . امام رضا (ع) مي فرمايد : هر كسي كه يك حمد و هفت تا قل هوالله براي مرده بخواند خدا او و مرده را مي آمرزد . بهترين زمان براي رفتن به زيارت اموات عصر پنج شنبه تا صبح جمعه است . در اين موقع ارواح مرخصي مي گيرند تا هديه ها را با خودشان ببرند .البته هر موقع ديگري خوب است ولي شب كراهت دارد . از آداب رفتن به قبرستان اين است كه با وضو وارد بشويد و سلام بدهيد ( السلام اهل لاالله الاالله ) ديگر اينكه هديه براي مومن ببريم . بهترين هديه خواندن آيت الكرسي ، سوره ي ياسين ، ملك ، حمد و هفت مرتبه قل هوالله ، حمد و يازده مرتبه اناانزلناه است . توصيه اكيد روايات ما اين است كه اين هدايا را به ارواح

ص: 328

كل مومنين هديه كنيد . اين ثواب به همه ي مي رسد بدون اينكه از يكي كم بشود . شما خيال نكنيد كه اگر شما ثواب را به فرد ديگري بفرستيم ، از ثواب عزيز شما كم مي شود. در روايت داريم : وقتي شما آيت الكرسي را بخوانيد و ثواب آنرا براي همه ي اهل قبور قرار بدهيد ، خدا ثواب آنرا به هر ميتي مي رساند . وقتي شما ثواب را به همه ي اموات هديه كنيد ، خدا از اين كار بيشتر خوشش مي آيد و اين كار نشان مي دهد كه شما بخل نداريد و رحمت خدا را وسيع ديده ايد . هنگام خواندن قرآن انسان بايد روبه قبله باشد و سر قبر بنشيند . خواستن حاجت خصوصا در كنار قبر پدر ومادر است . يكي از مكان هايي كه براي گرفتن حاجات تاكيد شده است كنار قبر مومنين ، بزرگان ، شهدا و پدر و مادر است . مرحوم آيت الله اراكي مي فرمودند : من هر وقت حاجتي داشتم ، به سر قبر ميرزاي قمي در قم مي رفتم ، يك سوره ي ياسين هديه مي كردم و حتما حاجتم را مي گرفتم . يكي ديگر از آداب زيارت آب پاشيدن روي قبر است البته هنگام دفن اين كار توصيه شده است . از باب تفضل الهي تا زماني كه قبر مرطوب است عذاب از مرده برداشته مي شود. خيرات و مبرّات جزو آداب زيارت اموات نيست ولي مي توان در قبرستان يا غير قبرستان خيرات و مبرّات داد. سوال – در مورد دعاي غريق توضيحاتي بفرماييد . پاسخ

ص: 329

– امام صادق (ع) وقتي در مورد سختي دين داري و لغزش هاي دوره ي آخر الزمان فرمودند ، بعضي از شاگردان آن حضرت ترسيدند و سوال كردند كه اگر ما آن زمان را درك كرديم چكار كنيم ؟ امام فرمودند : دعاي غريق را بخوانيد. اين دعا براي كسي است كه در حال غرق است و مضطر و بيچاره شده است : ياالله يا رحمان يا رحيم يا مقلب القلوب ثبت قلبي علي دينك : خدايا دل من را در دين خودت ثابت قدم بدارد .

آيه نود و سه مي فرمايد : به پروردگارت قسم كه از همه ي گارهايي كه كرده ايد سوال مي شود و از همه كس سوال خواهد شد . فرق سوالاتي كه در قيامت مي شود با سوالاتي كه در برزخ مي شود در اين است كه سوالات برزخ يك بازپرسي اجمالي است از كليات عقايد و از اصول عقايد كه شخصيت انسان را تشكيل مي دهد مثل قبول داشتن خدا ،پيامبر و كتاب . و همچنين برخي از كليات اعمال مثل اصل نماز ، خمس ، روزه زكات . پس اصلي ترين سوال در برزخ در مورد اعتقادات است كه مسير بهشت برزخي يا جهنم برزخي را روشن مي كند . ولي در قيامت كوچكترين عمل و نتيجه اش معلوم بشود . مثلا در مورد نماز به ركعت ، سجده نماز و تمام حركات رسيدگي و سوال مي شود . روي صراط مواقف متعددي است و در هر مواقف ( ايستگاه ) يك عمل با همه ي جزئيات به آن پرداخته مي شود. پس در هر ايستگاه به يك عمل و جزئيات آن پرداخته مي شود . پس در قيامت به جزئيات اعمال مي پردازند تا اسم حسيب خدا پديدار بشود. بحث سوال كردن در قيامت از بحث حسيب بودن خداست . چون خدا حسيب است بايد همه چيز را حساب بكند . تجلي بودن اسم حسيب خدا با سوالات است. اميرالمومنين فرمود : منو معاويه بايد پاسخگوي كساني كه در صفين كشته شده اند باشيم . هر كس بايد پاسخگوي اعمال باشد . چرا به قيامت روز قيامت مي گويند در حاليكه آنجا

ص: 331

خورشيد نيست ؟ در آنجا روز معنا ندارد زيرا خورشيد از بين رفته است. در آنجا خورشيد ديگري است و حقايق آفتابي مي شود. و چيزي مخفي نيست يعني چون حقيقت روشن است روز است . در آنجا حقيقت بالا مي آيد . مرحوم يزدي صاحب كتاب عروةالوثقي فتواهاي زيادي در كتابش داده است . فردي به ايشان گفت : سيد براي روز قيامت بايد براي اين فتواها جواب آماده بكني . ايشان فرمودند : من اول جوابش را داده ام كه فتوا داده ام . اينها انسانهايي هستند كه اول جواب اعمالشان را آماده مي كنند بعد عمل مي كنند . از اميرالمومنين در نهج البلاغه داريم كه در قيامت از زمين ( محيط زيست ) ، از شما سوال مي كنند . پيامبر از محلي رد مي شدند و ديدند كه روي شتر ، باري بسته شده و شتر معطل بود. پيامبر فرمودند :صاحب اين شتر خودش را براي جوابگويي در قيامت آماده كند ( شتر را معطل گذاشته است ). حضرت علي (ع) در شب نوزدهم وقتي از خانه دخترشان بيرون مي رفتند مرغابي ها خيلي سر و صدا مي كردند ، حضرت فرمودند : يا به اين مرغابي ها بِرس يا اينكه آنها را آزاد كن ، اينها جواب دارد . در عرصه ي قيامت از همه ي كارهاي ريز و درشت ما سوال مي شود. اين سوالات براي اين نيست كه به علم خدا افزوده بشود زيرا خدا همه چيز را مي داند در سوره ياعراف آيه شش مي فرمايد : هم از مردم سوال مي كنيم و هم از

ص: 332

پيامبراني كه براين مردم فرستاده شده اند ، فكر نكنيد كه سوال كردن ما بخاطر اين است كه ما نمي دانيم ما خودمان شاهد بوديم . سوال خدا از ما براي اين است كه اتمام حجت بشود . وقتي كسي جوابگوي اعمال خودش (اعمالي كه جلوي چشمش است يا گويي دارد همه را انجام مي دهد . امام صادق مي فرمايد: اعمال چنان مجسم مي شود كه گويي فرد دارد اعمال هفتادساله ي خودش را انجام مي دهد . ) خواهد بود و اقرار بكند ، وقتي در قيامت بخواهند به او جزا بدهند عذر نمي آورد كه خدايا چرا درجه ي من در بهشت كم بود يا چرا من عذاب مي شوم . اگر كسي توجيهي براي عملش دارد بايد بگويد . در اينجا راه عذر بسته مي شود . مرحوم مجلسي در جلد هفت بحارالانوار بعد از مبحث سوال كردن ،بابي بنام اتمام حجت دارد . در اين باب رواياتي هست كه خدا با چند سوال باب عذر را بر بندگان مي بندد كه بعدا كسي عليه خدا اعتراض نداشته باشد . خدا مي فرمايد : فلان كاري كه كردي مي دانستي يا نمي دانستي ؟ اگر بنده بگويد كه من مي دانستم فلان چيز حرام است و انجام دادم ، خدا سوال مي كند كه چرا به دانسته هايت عمل نكردي ؟ (آنجايي كه بايد حرف مي زدي سكوت كردي و آنجا كه بايد سكوت مي كردي حرف زدي ، آنجا كه بايد اخم مي كردي خنديدي و آنجا كه بايد مي خنديدي اخم كردي،آنجا كه بايد مي شنيدي نشنيدي و آنجا

ص: 333

كه بايد نمي شنيدي شنيدي .فردي خدمت خواجه نصيرالدين طوسي رسيد و خطايي انجام داد . او خيلي خجالت كشيد . خواجه خودش را به نشنيدن زد . و وقتي اين فرد سوال كرد مي گفت كه من نمي شنوم ، بلندتر سوال كن . اين فرد خدا را شكر كرد كه آبرويش پيش خواجه محفوظ ماند . خواجه تا آخر عمر وقتي اين فرد را مي ديديد خودش را به نشنيدن مي زد .) در اينجا فرد عذري ندارد . اگر فرد بگويد كه من نمي دانستم ، خدا مي فرمايد : چرا ياد نگرفتي ؟ بي خبري عذر نيست . معمولا ما حال يادگرفتن نداريم . پس در قيامت عذرها شنيده و رد مي شود. در روايت داريم كه اگر ما به خدا بگوييم جوان بودم و پدر و مادرم اهل دين و رعايت نبودند و من به اين خاطر به گناه افتادم ، خداوند آسيه زن فرعون را جلو مي آورد و مي گويد او در خانه ي فرعون زندگي مي كرد ولي خودش را حفظ كرد . اگر فردي بگويد كه من بخاطر زيبايي ام گول خوردم ، خداوند براي زنها حضرت مريم و براي مردها حضرت يوسف را مي آورد . پس عذر با حجت ها تمام است . وقتي خدا از پيامبران سوال مي كند از باب تشويق آنهاست نه از باب تنبيه آنها . پس سوالاتي كه خدا از انبياء مي پرسد بخاطر تشويق است و سوالاتي كه از ديگران مي پرسد بخاطر اتمام حجت است . سوالات در قيامت مثل سوالات در دادگاههاي بشري نيست كه قاضي

ص: 334

مي خواهد چيزي را روشن بكند زيرا خدا همه ي حقايق را مي داند . اگر ما سوال و جواب روز قيامت را باور بكنيم ، اگر حتي جهنمي هم وجود نداشته باشد انسان پيش خدا شرمنده مي شود و اين شرمندگي براي انسان كامل است. پس خوب است كه انسان هر عمل يا حرفي را مي زند اول حجت آنرا براي روز قيامت آماده بكند . از ميرزاي شيرازي سوال كردند كه اگر به شما خبر بدهند كه تا يك هفته ي ديگر بيشتر زنده نيستند چكار مي كنيد . ايشان فرمودند : همان كاري كه تا الان انجام مي دادم . زيرا من هر كاري كه مي كنم جواب آن طرف را هم آماده مي كنم و در نظر مي گيرم . بخاطر همين من آماده هستم و روند زندگي من عوض نمي شود حتي اگر بخواهم يك هفته ي ديگر بميرم . سوال – چه كسي سوالات محشر را از ما مي پرسد ؟ پاسخ – ما در مورد اينكه چه كسي سوال مي كند تصريحي نداريم . چه بسا در روز قيامت مامورين خدا كار مي كنند همانطور كه در دنيا كار مي كردند يا ممكن است كه خود خداوند متكلف سوال ازانبياء و اولياء بشود و آنها متكلف سوال از امت هايشان بشوند يعني مامورين خدا پيامبران و انبياء باشند . مهم عرصه ي سوال است كه برقرار است و سوال كننده مهم نيست . در بعضي از مواقف سوال و جواب به اين صورت نيست . در آنجا مهر بر دهان ها زده مي شود و آنجا چهرها ،

ص: 335

قيافه ها ، اعضا و جوارح هستند كه شهادت مي دهند چكار كرده اند و ديگري نيازي نيست كه زبان جواب بدهد . در سوره ي الرحمن خدا مي فرمايد : سوالي از انس و جن نمي شود . بنظر مي رسد كه تناقضي در قرآن است . ولي اين طور نيست .اميرالمومنين مي فرمايد : مواقف آن فرق مي كند. در سوره الرحمن مي فرمايد : مجرم ها به چهره شناخته مي شوند . وقتي آيه هجده سوره نبا نازل شد : روزي كه در صور دميده مي شود و شما به عرصه ي قيامت دسته دسته مي آييد . پيامبر فرمود : ده دسته از دسته جات امت من با چهره هاي ديگر به قيامت مي آيند و پيامبر براي آنها گريه كرد و فرمود : آنهايي كه حرام خور هستند به شكل خوك مي آيند ، آنهايي كه سخن چين و نمام هستند به چهره ي ميمون مي آيند ، آنهايي كه ربا خوار هستند به چهره ي واژگون مي آيند ، آنهايي كه شراب خوار هستند آنقدر بوي بد مي دهند كه تمام اهل قيامت از بوي آنها ناراحت هستند . مرحوم كاشي چهره ي واقعي فردي را ديده بود و از هوش رفته بود. اين چهره ها خيلي عجيب و غريب است . اين افراد ديگر سوال و جواب ندارند . اين با ستاريت خداوند تناقض ندارد . افرادي كه چهره ي باطني شان كشف مي شود و پرده از آنها برداشته مي شود كساني هستند كه در دنيا از گناه حيا نداشته اند و آبروي خودشان را نگه نداشته

ص: 336

اند . وقتي خود فرد حيا را كنار مي گذارد واز گناهش ناراحت نمي شود در قيامت رسوا مي شود . در فقه ما غيبت افرادي كه تجاهل به گناه مي كنند اشكالي ندارد . يعني فسق و گناه شان راعملي كرده اند و اگر در مورد گناه شان غيبت بكنند اشكالي ندارد . كساني كه آبروي ديگران را مي برند خدا در روز قيات آبروي آنها را مي برد و پرده ي ستاريت را از آنها برمي دارد . پس مواقف و افراد با هم فرق مي كنند . سوال – آيات پاياني سوره طور را توضيح بفرماييد . پاسخ – دو آيه آخر اين سوره فرمولي را دراختيار انسان مي گذارد .كساني كه مي خواهند در زندگي استقامت و صبر بر گناه داشته باشند مي فرمايد : اي رسول ما در مقابل حكم خداي خودت صبر داشته باش هم حكم تكويني و هم حكم تشريعي خدا استفامت كن ، ما تو را مي بينيم ، اهل ذكر باش و مناجات داشته باش ، اين حمد و تسبيح كفاره ي اين مجلس است ، در شب هم تسبيح بكن و همان موقعي كه ستاره ها افول مي كنند . اگر انسان باور كند كه خدا او را مي بيند گناه نمي كند . امام حسين (ع) فرمود : چيزي كه اين مصيبت سنگين را براي من ساده مي كند اين است كه خدا دارد من ما را مي بيند . پيامبر از هر مجلسي كه بلند مي شد سبحان الله مي گفت كه اگر حرف لغويي در آن مجلس زده شده است كفاره ي

ص: 337

آن باشد . اگر انسان بداند كه خدا او را مي بيند اهل ذكر و مناجات مي شود . سوال – در قيامت چند موقف وجود دارد ؟ پاسخ – در قيامت پنجاه موقف يا دادگاه وجود دارد كه اينها روي صراط است . مرحوم شيخ صدوق مي فرمايد : در هر موقف سوالاتي از ما مي كنند كه بر دوش ما بوده است و جزو تكاليف ما بوده است . مواقف عبارتند از : عقايد ، روزه ، حج ، خمس ، نماز ، زكات ، صله ي رحم ، امانت ، حق الناس ، نعمت ها ( عمر ،جواني ،اموال ،سلامتي و ... ) اينكه اولين موقف كدام است در روايات مختلف است . در بعضي از روايات داريم كه اولين سوال از اعتقادات است يعني از خدا و رسول و ولايت علي . در بعضي از روايات داريم كه اولين چيزي كه سوال مي كنند نماز است كه اگر آن قبول بشود بقيه اعمال پذيرفته مي شود. پيامبر فرمود : شخص روز قيامت حركتي نمي كند مگر اينكه از چهار چيز سوال از او بشود : عمر( بخل در عمر خوب است . فخر رازي مي گويد : من در تابستان ديدم كه فردي يخ مي فروشد و فرياد مي زد :رحم كنيد به فردي كه سرمايه اش دارد آب مي شود و من همانجا فهميدم كه تفسير سوره ي والعصر همين است . زيرا خدا به زمان قسم مي خورد ) ، جواني ( جواني بخشي از عمر است كه حساس است و از آن سوال مي كنند . بيشتر بزرگان

ص: 338

زحمات علمي خودشان را در جواني كشيده اند ولي انسان نبايد نااميد بشود و تا وقتي زنده است مي تواند عوض بشود. علامه طباطبايي مي فرمودند : من دوازده سال در نجف بودم و دوازده روز تعطيلي داشتم يعني سالي يك روز و آن روز عاشورا بود . زماني رسيد كه پزشك به ايشان گفته بودند كه مطالعه نكنيد واز آن به بعد ايشان بيست جلد الميزان را نوشتند ) ، مال ( مال خودت را از كجا بدست آورده اي و كجا مصرف كرده اي ) ، محبت اهل بيت . از مطالعه ي روايت اين برمي آيد كه مهمترين چيز اعتقادات انسان است لذا اولين سوالي كه در قيامت از انسان مي شود در مورد اعتقادات است . بعد اولين عمل ، نماز است كه در قيامت از آن سوال مي شود .

است . ريشه ي تمام عواملي كه اعمال خوب ما را از بين مي برد همان خود محوري و خودراي بودن است . محبوب ترين حالت نزد خدا خضوع و شكستگي در مقابل حق و تسليم خدا بودن است . روح تمام عواملي كه باعث آمرزش گناهان و تكفير مي شود به خضوع در برابر حق برمي گردد . مثلا اگر كافري عمري را در شرك بوده و بعد مسلمان بشود اين مسلمان شدن باعث مي شود كه گناهانش آمرزيده بشود زيرا تسليم خدا شده است . يكي ديگر از عوامل تكفيري شهادت در راه خداست . زيرا شهادت تسليم عملي در مقابل خداست . توبه هم شكستن در برابر خداست و يكي از عوامل ديگر تكفير است . عوامل ديگر تكفير شفاعت ، اجتناب از گناهان كبيره و كهولت سن است . خداوند از باب تفضل بخشي از گناهان اشخاص پير را مي بخشد . عوامل تكفير يا همه ي گناهان گذشته را پاك مي كند مثل توبه يا بخشي از گناهان گذشته را پاك مي كند . البته بخشش گناهان حق الناس به فرد صاحب حق برمي گردد . از عوامل ديگر آمرزش گناهان بلاها ، مصيبت ها و رنج هايي است كه انسانها در دنيا تحمل مي كنند . حتي اگر اين بلاها در اثر عمل خود آنها باشد و منشا بلا مهم نيست . اگر كسي در اين دنيا بلا و سختي بكشد خداوند از باب كرمش گناهان او را مي بخشد . اما اينكه چه مقدار از گناهان پاك مي شود را خدا مي داند . انسان به تناسب رنج

ص: 340

وبلايي كه مي كشد باعث پاك شدن برخي از گناهانش مي شود . زيرا وقتي كسي دچار بلا و مصيبت ميشود ، درخانه ي خدا مي شكند و عجز او ظاهر مي شود و بايد به خدا التماس بكند و اين تضرع در مقابل خدا باعث آمرزش گناهان مي شود . كسي كارهاي عبادي را انجام بدهد ممكن است كه دچار عجب و غرور بشود . و از خدا طلبكار بشود و به خود و اعمالش تكيه بكند . امام سجاد (ع) در دعاي ابوحمزه مي فرمايد : خدايا من براي اينكه از جهنم عبور بكنم نمي توانم به كشتي شكسته ي اعمال خودم تكيه بكنم و بايد به رحمت تو تكيه بكنم . بلاها از طريق شكستن انسان را بالا مي برد . بلاهايي كه انسان در دنيا دچار آن مي شود بخشي از آن بخاطر اعمال انسان است و بخشي از آن براي ترفيع است . پس وقتي ما در دنيا دچار بلا و رنج مي شويم خدا گناهان ما را پاك مي كند و اگر بلا خيلي سنگين باشد ممكن است كه حساب ما با خدا صفر بشود . اميرالمومنين فرمود : اگر خدا كسي را در اين دنيا عقاب بكند ، خدا كريم تر از آن است كه او را يك بارديگر در آخرت عقاب بكند . سلمان بيمار بود و پيامبر به عيادت او رفته بود . پيامبر به سلمان فرمود : تو در اين بيماري سه امتياز داري : اولين امتياز تو اين است كه تو مورد توجه خاص خدا هستي ، دومين امتياز تو اين است كه در

ص: 341

حال بيماري دعايت مستجاب مي شود ( يكي از آداب عيادت اين است كه از بيمار بخواهيد براي شما دعا بكند .درروايت دارمي كه دعاي بيمار ، دعاي ملائكه است) و سومين امتياز تو اين است كه اين بيماري براي تو گناهي نمي گذارد و آنها را پاك مي كند . يكي از فدائيان بنام عبدالله بن يحيي اميرالمومنين خدمت ايشان آمد و روي تختي نشست . او از تخت ليز خورد ، افتاد ، سرش به جايي خورد و شكست . او خودش از اين اتفاق تعجب كرد . حضرت فرمود : خدا را شكر كه خداوند شيعيان ما را در همين دنيا عقوبت مي كند كه در آخرت بي حساب بشوند . او گفت كه من چه گناهي كردم كه اين بلا به سرم آمد ؟ حضرت فرمود : وقتي تو روي تخت نشستي بسم الله الرحمن الرحيم نگفتي . ( البته بسم الله نگفتن گناه نيست .اين به مراتب درجات است . گناه انبياء غيبت كردن و دروغ گفتن نيست . ترك اولي براي آنها گناه محسوب مي شود . حاج شيخ حسن اصفهاني مي فرمود : در تمام عمرم يك نماز صبح از من قضا شد كه بلاي سنگيني بر سر من آمد كه از آن به بعد هر وقت كه نماز شب من قضا مي شود منتظر بلا هستم . خدا با اين افراد جور ديگري برخورد مي كند .) بندگان خدا و اهل بيت وقتي بلايي بر سرشان مي آمد خدا را شكر مي كردند . وقتي آيه 4 سوره ي نساء نازل شد : هر كسي كه كار

ص: 342

بدي بكند كيفر آنرا مي بيند ، خدمت رسول خدا رسيدند و گفتند كه با اين آيه كار خيلي سخت شد . پيامبر فرمود : شما در همين دنيا مبتلا به سختي مي شويد و خدا اينها را هم حساب مي كند . خدا رنج هاي بندگانش را حساب مي كند . پيامبر فرمود :اگر كسي سرددردي بگيرد كفاره يكسال گناهان او است . حتي ممكن است كه اين سردرد بخاطر كوتاهي خودمان باشد. پيامبر فرمود : وقتي خانمي از ايام عادتش خارج مي شود همه ي گناهانش گذشته آمرزيده مي شود . در ايام بارداري هم همين طور است . داريم كه اگر كسي در ايام عادت از دنيا برود خدا او را شهيده حساب مي كند . جبران خدا با اين رنج قابل مقايسه نيست . غم و غصه هايي كه شخص براي تامين زندگي مي خورد ، كفاره ي گناهان انسان بحساب مي آيد . پيامبر فرمود : گناهاني است كه با عبادت پاك نمي شود ،غم و غصه هايي كه براي تامين معيشت زندگي است آنرا پاك مي كند . ( البته در حديك زندگي معمولي و در حد شان انسان ) در كتاب بحارالانوار داريم كه فردي صورتش لك و پيس داشت .او خدمت رسول اكرم آمد و گفت كه واجبات چيست ؟ نماز و روزه . او گفت كه من فقط واجبات را انجام مي دهم ، اين چه قيافه اي است كه خدا به من داده است . همان موقع جبرئيل نازل شد و گفت كه خدا به تو سلام مي رساند و در آخرت خدا مي خواهد

ص: 343

چهره جبرئيل را به تو بدهد . او خيلي خوشحال شد و گفت كه من ديگر در راه خدا چيزي را كم نمي گذارم . اگر ديد ما نسبت به بلاها اين ديد باشد ، حتما شكرگزاري مي كنيم . در روايات به ما ياد داده اند كه از خدا عافيت را بخواهيم اما اگر بلا آمد ، انسان بايد آن بلا را هديه اي بداند و جزع و فزع نكند و علاوه بر صبر ، شكر هم مي كند . در آخر زيارت عاشورا داريم: اللهم لك الحمد حمد الشاكرين . امام سجاد (ع) در 35 صحيفه ي سجاديه مي فرمايد : خدايا شكر من را در بلا بيشتر قرار بده . وحشي بافقي از عاشقان امام زمان (عج) بود . او در آخرعمر سكته اي كرده بود و زمين گير شده بود و دستهايش از كار افتاده بود . فردي به عيادت او رفت و گفت: حال تان چطور است ؟ ايشان فرمودند: از اين بهتر نمي شود. از صبح تا بحال ناز دستهايم را مي كِشند و مي گويند كه كار نكنيد ،ما غذا در دهانت مي گذاريم . آنها بلا را نمي خواستند ولي اگر بلا مي آمد مي دانستند كه خدا آنرا جبران مي كند . اگر كسي يك شب تب داشته باشد گناهان يكسال او پاك مي شود . پس اگر مصيبت بيشتر باشد گناهان بيشتري پاك خواهد شد . يكي ديگر از عوامل تكفير گناهان واجبات است . پس يكي از خاصيت واجبات صفر كردن گناهان ما است . سوال – سوره ق آيات ابتدايي را توضيح بفرماييد.

ص: 344

پاسخ – آيه شش و هفت خدا مردم را دعوت مي كند كه به خلقت زمين و آسمان نگاه كنند . بعد خدا در آيه هشتم مي فرمايد : اينها را ببينيد تا باعث بصيرت و آگاهي بيشتر شما بشود .كسي مي تواند متذكر بشود و موعظه بگيرد كسي است كه مي تواند به حق رجوع كند . عالم هستي براي كسي مي تواند موعظه باشد كه صلاحيتي در خودش ايجاد كرده باشد يعني انصاف داشته باشد و حق طلب باشد. بالاترين موعظه كه قرآن است در فردي كه در خودش زمينه ايجاد نكرده باشد تاثير گذار نيست . كساني كه در امر تربيت كار مي كنند بدانند كه اول بايد زمينه ي پذيرش تربيت را آماده بكنند تا فرد بتواند آنها را بپذيرد . سوال – عوامل ديگر تكفير را توضيح بفرماييد . پاسخ – يكي ديگر از عوامل تكفير عباداتي است كه خداوند بر ما واجب كرده است مثل نماز ،روزه ،حج ، جهاد .اين واجبات عبادي اموري هستند كه علاوه بر اينكه خودشان خاصيت دارند ، هيچ كدام جاي ديگري را نمي گيرد . همانطور كه جسم انسان به ويتامين هاي مختلف نياز دارد روح انسان هم به ويتامين هاي مختلف نياز دارد كه عبادت هر كدام بخشي را تامين مي كند . روزه جاي نماز و نماز جاي روزه را نمي گيرد . با اينكه هر كدام از عبادات خصوصيات خاصي دارند ولي يك خصوصيت مشترك دارند و آن اين است كه اين عبادات گناهان را پاك مي كنند . اين خاصيت عمومي عبادات واجب است . روح همه ي عوامل

ص: 345

آمرزش به خضوع و تسليم در برابر خدا برمي گردد . عبادات باعث مي شود كه منيت از انسان كنار برود و انسان در مقابل خدا تسليم بشود . اين تسليم بودن در برابر خدا باعث مي شود كه وجود خدا بر ما حاكم بشود و ميل هاي نفساني كنار برود . مرحوم آخوند كاشي وقتي مي خواست وضو بگيرد خيلي مواظب بود كه آب وضوي ديگران به او ترشح نكند. فرد روستايي پيش ايشان رفت و وضوگرفت و آب وضو به مرحوم آخوند خراساني ترشح مي كرد . ايشان به فرد روستايي گفتند كه اين وضو به درد خودت مي خورد. فرد روستايي گفت : شما از كتاب و قرآن سردر مي آوري ، من آمده ام كه يك وضو بگيرم كه به خدا بگويم كه من ياغي نيستم . همانجا ايشان سرش را در زانو گرفت و گريست و فرمود : او خدا را شناخته است . وقتي ما وضو مي گيريم مي خواهيم بگوييم : خدايا ما به ياد تو هستيم و ياغي نيستيم . ممكن است كه بعضي از نمازهايي كه ما مي خوانيم راست نباشد و حضور قلب در آن نباشد ، اما بالاخره ممكن است يكي از اياك نعبد بگيرد و انسان به خضوع كامل در برابر خدا برسد . واجبات انسان را در مقابل خدا خاضع مي كند . آيه 115 سوره هود مي فرمايد : اول روز نماز بخوان و بعد نماز ظهر و عصر و بعد نماز مغرب و عشا را بخوان ، همانا كارهاي خوب كارهاي بد را از بين مي برد . مظهر كارهاي

ص: 346

حسنات همان نماز وعبادات است كه بدي ها را از بين مي برد . شخصي در هنگام نماز گفت : يا رسول الله من گناهي انجام داده ام . كفاره ي گناه من چيست ؟ پيامبر نماز را خواندند و آن مرد دوباره سوالش را تكرار كرد . پيامبر فرمود : همين نمازي كه خواندي تو را پاك مي كند . پيامبر فرمود : مسلمان وقتي وضو بگيرد و نماز پنجگانه اش را بخواند گناهانش مي ريزيد مثل برگ هاي درخت كه در ايام پاييز مي ريزد . سلمان با شخصي زير درختي نشسته بود ، شاخه اي از آن درخت را تكان داد و برگهاي آن ريخت . سلمان گفت من روزي با پيامبر بودم و پيامبر اين كار را انجام داد و فرمود : وقتي شما نماز مي خوانيد گناهان شما اين طوري فرو مي ريزد . اميرالمومنين مسابقه اي در مسجد برگزار كرد و سوال كردند كه اميدوار كننده ترين آيه ي قرآن كدام است ؟ فردي گفت كه اين آيه است : خدا همه ي گناهان را مي بحشد جز شرك را . فرد ديگري گفت اين آيه است : اگر كسي گناهي بكند و توبه بكند خدا او را مي بخشد .فرد ديگري گفت اين آيه است : اي كساني كه گناه كرده ايد نااميد از رحمت خدا نباشيد خدا همه ي گناهان را مي بخشد . حضرت فرمودند كه اين ها خوب است ولي اين آيات نيست . آيه 115 سوره يهود مي فرمايد: در اول روز ، در ظهر و شب نماز بخوان، همانان حسنات سيئات را از

ص: 347

بين مي برد . اگر نمازها در وقت خودش خوانده بشود فاصله ي نمازها هفت ساعت بيشتر نيست . گناهان تا هفت ساعت نوشته نمي شود . ملائكه مي گويند كه گناهان را ننويسيد شايد فرد توبه بكند يا كار خوبي انجام بدهد . پس اگر كسي گناهي بكند و به نماز برخور بكند ، آن نماز گناه را پاك مي كند. اين هديه اي است كه خدا براي نمازگزاران قرار داده است . عوامل ديگر تكفير احسان به پدر و مادر، صلوات فرستادن، به مظلوم كمك كردن و خوش اخلاقي است . انشاء الله خدا همه ي گناهان ما را در اين دنيا پاك بكند كه در آن دنيا بي حساب بشويم .

روايات و آيات قرآن اين طور بر مي آيد كه اعمال ما در عالم ملكوت و سجين با هم بي ارتباط نيستند . بعضي از گناهان ما بقدري زشت هستند كه اعمال خوب و صالح ما را مي سوزانند و آنرا پاك مي كنند كه اين همان بحث حبط اعمال است . بعضي از اعمال خوب بقدري مثبت هستند كه همه ي يا بعضي اعمال بد را مي سوزانند و از بين مي برند كه اين همان بحث تكفير است . ازعواملي كه باعث تكفير و گناهان گذشته مي شود اسلام و ايمان است . اگر كسي سالها مشرك بوده است و بعد ايمان بياورد و مسلمان بشود ، اين اسلام آوردن او اعمال بدش را مي پوشاند . در روايت داريم كه اسلام گذشته را جبران مي كند . كساني كه در دم آخر مسلمان مي شوند و وقتي هم براي انجام اعمال ندارند ، خداوند اعمال حق الله آنها را مي پوشاند . اين افراد چون تسليم خدا مي شوند يعني مسلمان مي شود ، خدا از حق خودش مي گذرد . پيامبر براي جوان يهودي كه به مسلمين خواندن و نوشتن ياد مي داد ، تلقين خواند و او چند دقيقه قبل از مرگش شهادتين را گفت و بعد او از دنيا رفت . پيامبر دستور داد كه او را در قبرستان مسلمين دفع كنند . در سوره ي مائده آيه 65 مي فرمايد : اگر اهل كتاب ايمان بياوند و تقوي پيشه كنند ما گناهان آنها را مي پوشانيم . ( مغفرت ) اين لطف خداست . ممكن است كه اين

ص: 349

ذهنيت پيش بيايد كه آنها عملي انجام نداده اند . مستضعف كساني هستند كه حق به آنها نرسيده است و مسلمان هم نشده اند ولي كساني كه كافر هستند و مسلمان مي شوند ، اعمالي داشته اند . زيباترين عملي كه خدا دوست دارد تسليم شدن در برابر حق است . يعني فرد با حضرت حق عناد و لجبازي نداشته باشد . بدترين صفتي كه خداوند از او بدش مي آيد در مقابل حق ايستادن و استكبار است . استكبار يكي از صفت هاي شيطان است كه باعث رانده شدن او شد . اعمالي مثل كفر ، شرك ، ريا ، حسد ، عُجب ، غرور ، منت گذاشتن بر كسي و آزار دادن ديگران باعث حبط اعمال ما مي شوند وريشه ي اين اعمال كفر يا كفر خفي است . مثلا ريا يك كفر خفي است . خدا از اين كفر و عناد بدش مي آيد . ريشه ي تكفير به تسليم بودن و خضوع در برابر حق برمي گردد . پس فردي كه مسلمان مي شود يعني تسليم در برابر خدا شده است و اين كار كمي نيست كه بدون هيچ كاري فرد به بهشت برود. بهشت درجاتي دارد . قرآن مي فرمايد : درجات هر كس در بر طبق عملش است . عملي كه باعث تكفير و آمرزش گناهان مي شود مسلمان شدن است . عمل ديگري كه باعث تكفير گناهان مي شود شهادت در راه خدا است . شهادت بالاترين تسليم عملي در برابر حق است . كسي كه شهيد مي شود با عملش اثبات مي كند كه تسليم حق است

ص: 350

. سوره ي آل عمران آيه 195 مي فرمايد : كساني كه در راه من شهر خودشان را ترك كردند و در راه من جهاد كردند و كشته شدند ، گناهان آنها را مي پوشانيم و آنها را داخل بهشت مي كنيم . امام باقر (ع) مي فرمايد : اولين قطره از خون شهيد كه نشانه ي استقامت برعهد الهي است مي ريزد كفاره ي همه ي گناهان او مي شود مگر حق الناس . كفاره ي او بايد پرداخت بشود . در روز عاشورا امام حسين (ع) به يارانش فرمود : كساني كه بدهي دارند بروند و آنرا ادا بكنند . من از رسول خدا شنيدم اگر كسي بميرد و بدهي برگردنش باشد ، در روز قيامت از حسنات او برمي دارند و به طلبكار او مي دهند . امام حسين (ع ) مي خواست كساني كه خالص هستند بمانند و حادثه ي عاشورا را رقم بزنند . عمل ديگر توبه كردن است كه باعث تكفير گناهان مي شود. توبه در واقع يك نوع زانو زدن در برابر حق است . تمام موارد تكفير آمرزش گناهان به خضوع در برابر حق برمي گردد . در اينجا من از بين مي رود . آبرو مي رود اي ابر خطاپوش ببار كه به ديوان عمل نام سياه آمده ايم . ابر خطاپوش همان توبه است . توبه باران رحمت الهي است كه از طرف خدا شروع مي شود، توبه يعني رجوع .اول خدا به دل كسي رجوع مي كند . يعني به دل طرف مي انداز كه از گناه بدش بيايد و بويي از حقيقت به

ص: 351

مشام او مي رساند . در قرآن داريم كه اول خدا توبه (رجوع ) مي كند و بعد فرد توبه مي كند . وقتي كه فرد فكر مي كند كه بي حرمتي كرده و بايد كاري بكند ، آن موقع پشيمان مي شود و به سمت خدا توبه مي كند و بعد خدا توبه ي او را قبول مي كند . يعني در توبه دو بار خدا رجوع مي كند . بنابراين خدا تواب و بخشنده است . توبه نه تنها باعث آمرزش گناهان قبل مي شود بلكه باعث تبديل سيئات به حسنات مي شود. سوره فرقان آيه 70 مي فرمايد : كسي كه توبه كند و بعد ايمان به خدا را داشته باشد و بجاي هر گناه عمل صالحي انجام بدهد ، خدا گناهان او را به تبديل به حسنات مي كند . توبه بالاتر از تكفير است . كسي كه خودش را شكسته و پيش خدا آمده است و پاي هر گناه او شرمنده اي هست ، پاي هر گناهش يك شكستگي است و خدا اين را دوست دارد . رسول ترك بعد از اينكه توبه كرد ( امام حسين (ع) واسطه ي كار او شده بود) به هر مسجدي كه مي رسيد دو ركعت نماز مي خواند يا اگر در مسجدي بود كه تا موقع نماز وقت داشت در هر گوشه ي مسجد نماز مي خواند . رفيقش به او گفت كه چرا درهر گوشه ي مسجد نماز مي خواني ، ممكن است كه ما را مسخره كنند . او گفت : در اين شهر جايي نيست كه من در آنجا گناه

ص: 352

نكرده باشم . من مي خواهم در هر قسمت مقدس زمين عبادت بكنم تا در روز قيامت آنها شهادت بدهند كه من در هر گناهم ، كار خوبي انجام داده ام . در جلد هفت بحارالانوار داريم كه امام باقر (ع) مي فرمايد : در روز قيامت در موقف حسابرسي مومن گناهكار را مي آورند . خدا خودش متولي حسابرسي به او مي شود، احدي را بر حساب او مطلع نمي كند ، خدا گناهان فرد را به او مي گويد ولي كسي اينها را نمي شنود حتي خدا اين صحنه ي دادرسي را به پيامبر هم نشان نمي دهد تا فرد خجالت نكشد . خدا مي فرمايد كه بدي هاي او را به خوبي تبديل كنيد و بعد پرونده ي او را به همه نشان بدهيد . اين فرد عبد مذنبي بوده است كه توبه كرده است . پس از آثار توبه تبديل گناهان به خوبي هاست . اگر انسان اين شرمندگي ها را بعد از هر نمازش بگويد و توبه كند ، در آن روز شرمندگي نخواهد داشت . اگر كسي توبه مي كند و بدي هاي او به خوبي تبديل مي شود ، بايد در ظاهر اين فرد هم تحول ايجاد بشود . پيامبر فرمود : تائب واقعي كسي است كه اگر استغفرالله بگويد ولي دِين خودش را به ديگران ادا نكند ، اين توبه اش واقعي نيست ، اگر كسي توبه كرد ولي عبادتش اضافه نشده است و رابطه اش با خدا بيشتر نشده است اين توبه ي واقعي نيست ،اگر كسي توبه كرد ولي ظاهرش عوض نشود توبه ي او

ص: 353

واقعي نيست ، اگر كسي توبه كرد ولي رفقايش همان رفقاي قديمي اش هستند اين توبه واقعي نيست ، اگر كسي توبه كرد ولي روحياتش عوض نشود اين توبه ي واقعي نيست . توبه بايد در درون و ظاهر ما تغييراتي ايجاد بكند . خدا توبه اي را قبول مي كند كه فرد هم در ظاهر و هم در باطن تسليم حق بشود و تغييراتي در او ايجاد بشود . سوال – آيات ابتدايي سوره ي فتح آيات را توضيح بفرماييد . پاسخ – آيه چهارم در مورد كساني است كه آرامش دارند .خدا مي فرمايد :خداست كه آرامش را به قلب مومنين قرار مي دهد . تا علاوه بر ايماني كه داشتند ايمان شان اضافه بشود. بدانيد كه آسمان و زمين لشكر خداست . (اگر كسي باور بكند كه همه چيز لشكر خداست حيلي آرام است . در حادثه ي طبس امام فرمودند : شن هاي طبس هم از سربازهاي خدا بودند . علامه ي طباطبايي به طلبه هايش مي فرمود : خدا مي فرمايد كه شما به ياد من باشيد ، من به ياد شما هستم . يعني اينكه خدا پشت شماست . ) خدا عليم و حكيم است . پس اگر انسان بداند كه همه ي آسمان و زمين لشكر خدا هستند و خدا عليم و حكيم است ، آرامش براي انسان بوجود مي آيد . سوال – در مورد عوامل ديگر تكفير توضيحاتي بفرماييد. پاسخ – يكي ديگر از عواملي كه باعث مي شود كه گناهان ما پوشانده بشود شفاعت است . يكي ديگر از عوامل تكفير، گذشتن از گناهان كبيره

ص: 354

است . در قرآن براي گناهان كبيره وعده ي آتش داده شده است . شما سعي كنيد گناهان كبيره را بشناسيد . بهترين كتاب ، كتاب گناهان كبيره شهيد دستغيب است . خدا در قرآن مي فرمايد : اگر از كبائر پرهيز بكنيد ما از گناهان صغيره ي شما مي گذريم . ممكن است كه اين تلقي پيش بيايد كه آيه باعث تجري بر گناه مي شود ، ولي اين طور نيست . اين برداشت اشتباهي از آيه است . مقصود آيه اين است كه اگر كسي اين قدر خدا ترس و باتقوا هست كه از گناهان كبيره دوري بكند ، خدا كم كم در وجودش آثار گناهان صغيره را از بين مي برد . مثلا اگر كسي مواد مخدر و غذاهاي مضر را ترك بكند ، مزاجش سالم مي شود و اگر مزاجش سالم شد ، مي تواند بعضي از غذاي ناسالم را دفع بكند . اگر كسي از گناهان كبيره اجتناب بكند روح سالم مي شود و آن وقت آثار گناه صغيره خيلي نمي تواند در زندگي فرد ضرر بزند . اگر كسي گناه صغيره را كوچك بشمارد و به آن بي اعتنا بكند اين به بدترين گناهان تبديل مي شد . اميرالمومنين مي فرمايد : بدترين گناه اين است كه شخص انجام بدهد و بگويد اين چيزي نيست . حالا اگر اين فرد توبه نكند و گناه براي او عادت بشود و بر گناه اصرار بورزد ، اين خودش گناه كبيره است . گناه صغيره يكي از تورهاي شيطان است كه اگر كسي آنرا انجام داد به سمت گناه كبيره هم مي

ص: 355

رود. اين همان دانه پاشيدن شيطان است . يكي ديگر از موارد تكفير كهولت سن است . همان طور كه خدا مي فرمايد به پيرها احترام كنيد ، خودش هم به پيرها احترام مي كند . كهولت سن باعث مي شود كه خدا از بعضي گناهان آنها بگذرد . كسي كه پير مي شود در مقابل خدا خاضع مي شود و گردن كشي ندارد و اين خودش تسليم در برابر خداست . كهولت سن يك نعمت است . وقتي ما طفل هستيم هيچ قدرتي نداريم ولي بعد كه جوان شديم مغرور مي شويم . اگر انسان هميشه جوان بماند مغرور مي ماند ولي بعد از مدتي همه چيز از انسان گرفته مي شود و انسان پير مي شود و مي فهمد كه اين نعمت ها از طرف خدا بوده است و اين باعث مي شود كه در مقابل خدا خاضع بشود. البته پيرها هم بايد حياي ديني داشته باشند . داريم كسي كه از سن چهل مي گذرد خدا از او توقع دارد ،وقتي سن انسان به شصت و هفتاد سالگي رسيد خدا از او توقع بيشتري دارد كه حياي ديني نسبت به خدا داشته باشد . آيت الله احمدي ميانَجي مي فرمودند : پدر من رفيقي داشت كه سواد نداشت و اموال زيادي داشت و وقتي هنگام زكات مي شد چون سواد نداشت مي گفت : اين باغ براي زكات .( با اينكه آن باغ خيلي بيشتر از زكات مي شد ) ايشان خانه اي داشت كه اتاق هاي متعددي داشت و به مسافران مي داد و در محرم و صفر در آنجا مراسم

ص: 356

برپا مي كرد . روزي او بيمار شد و گفت كه من مي خواهم بميرم . ايشان به پدرآيت الله ميانَجي فرمودند كه تو امشب اينجا بمان تا من را غسل و كفن بدهي . در نيمه شب او بلند شد و به چهارده معصوم سلام داد و گفت :خدايا خودت فرمودي و ما هم شنيديم كه به پيرها احترام كنيد . من هم پير شدم بعد او جان داد .

گويند . بعضي از اين گناهان به قدري زشت هستند كه تمام اعمال خوب گذشته را از بين مي برد و بعضي از اين گناهان ، بعضي از اعمال خوب را از بين مي برند كه به نوع گناه و زشتي آن گناه بستگي دارد . پيامبر در جمعي از اصحاب فرمودند: هر كس كه يك بار ذكر لااله الاالله بگويد به ازاي آن ده درخت در بهشت براي او كاشته مي شود . بعضي از اصحاب گفتند كه ما باغ بزرگي از پيش براي خودمان در بهشت فراهم كرده ايم . زيرا اين ذكر را زياد گفته ايم . پيامبر فرمود : به شرط اينكه آنرا نسوزانده باشيد . بعضي از افراد در روز قيامت مي بينند كه در پرونده شان هيچ گناهي نيست . آنها تعجب مي كنند كه گناهان شان در پرونده نيست . به آنها مي گويند كه شما كارهاي خوبي كرده ايد كه بعضي از گناهان تان را از بين برده است . به اين كار تكفير ( پوشانيدن ) مي گويند .

سوال – اعمالي كه باعث حبط و تكفير مي شوند كدامند ؟

پاسخ – قانون اوليه در اعمال اين است كه همه ي اعمال محفوظ باقي بماند و چيزي از آن از بين نرود. فمن يعمل مثقال ذرة خيره يره ، فمن يعمل مثقال ذرة شره يره . اما بعضي از اعمال آنقدر زشت هستند كه اعمال خوب ما را از بين مي برند و همچنين بعضي از اعمال خوب آنقدر خوب هستند كه اعمال بد را از بين مي برند . پس قانون اوليه بقاي اعمال

ص: 358

است ولي بعضي از اعمال مي توانند روي هم اثر بگذارند . بنابراين برايند كلي اعمال محاسبه مي شود . چيزي كه باعث حبط و سوختن تمام اعمال مي شود كفر و ارتداد است . يعني اينكه انسان در مقابل خدا و دين بايستد . اين انسان اگر توبه نكند و از دنيا برود ، تمام اعمال خوبش از بين مي رود . در سوره كهف آيه چهار داريم : كساني كه به آيات الهي كافر شدند اعمال خوب شان از بين مي رود و در روز قيامت براي آنها ميزان نمي گذاريم . آنها بي حساب به جهنم مي روند . كار ديگر كه باعث حبط اعمال مي شود بي ادبي و تمسخر در حد بي معرفتي است كه در حدكفر نيست .در زمان پيامبر وقتي مي خواستند حضرت را صدا بزنند با صداي بلند و بي ادب ايشان را صدا مي زدند و صدايشان را در محضر پيامبر بالا مي بردند . سوره ي حجرات آيا دوم مي فرمايد : اي مومنين ، صداي تان را بالاتر از صداي پيامبر نبريد و همانطور كه خودتان را صدا مي زنيد پيامبر را صدا نزنيد ، مبادا كه اعمال شما حبط بشود در حاليكه نمي دانيد . الان ما بايد ادب را نسبت به اولياء خدا رعايت كنيم . حساب اولياء در نزد خدا حساب خاصي است . امام خميني وقتي معصومين را اسم مي بردند با القاب آنها را مي خواندند مثل حضرت امير يا سيدالشهدا . امام صادق (ع) وقتي اسم پيامبر را مي شنيدند بعلامت تعظيم نشسته سرشان را خم مي كردند

ص: 359

و سر و صورت امام به زمين مي رسيد . خود معصومين هم ادب الهي را رعايت مي كردند . ما حتي در مورد روايات و اولاد معصومين هم بايد ادب را رعايت كنيم . مثلا ما نبايد به عزاداران سيد الشهدا و روايات معصومين بي احترامي بكنيم . بعضي ها كتب معصومين را با وضو مي خواندند و اگر روايتي را از معصوم مي ديدند ، در مقابل آن نظر نداشتند . اين بي ادبي است كه انسان فوري يك روايت را كنار بزند . بخاطر همين است كه ما ضريح و ديوار حرم معصومين را مي بوسيم . در قرآن داريم كه وقتي پيراهن يوسف را براي پدرش آوردند ، او پيراهن رابه چشم هايش ماليد و بينا شد و شفا گرفت . وقتي پيراهن يوسف شفا مي دهد پس چيزهايي هم كه متعلق به معصومين هست مي تواند شفا بدهد . مرحوم علامه اميني صاحب كتاب الغدير نسبت به اهل بيت و فرزندانشان محبت شديد داشت . فردي به ايشان گفت كه اگر من تعبيرات بلندي نسبت به حضرت ابوالفضل نداشته باشم آيا اشكالي دارد ؟ ايشان با حالت تندي گفت : اگر شما حتي به من هم كه فرزند او هستم بي احترامي بكني دچار عذاب الهي مي شوي . اگر شما به بچه اي بي احترامي بكنيد پدر او ناراحت مي شود و اين بي احترامي را نسبت به خودش تلقي مي كند . يكي ديگر از كارهايي كه باعث حبط اعمال مي شود عُجب است . اگر انسان قدرت يا ثروتي دارد فوري به خودش مي نازد و غروري

ص: 360

به او دست مي دهد و خودش ار بزرگ مي شمارد و ديگران را كوچك مي شمارد . كسي كه خودش را بزرگ مي بيند وقتي كسي را مي بيند كه داراي كمال است روي او عيب مي گذارد . كسي كه دچار غرور است از خدا هم طلبكار است . اين صف يك كفر خفيف است زيرا انسان كمالات خودش را مي بيند نه خدا را . در روايت داريم : عجب اعمال صالح را فاسد مي كند . يكي از اصحاب امام رضا (ع) نزد امام رفت و شام در محضر ايشان بود و شب هم همانجا خوابيد ، او پيش خودش دچار فخر و افتخار شد ، امام رضا (ع) فرمود : اميرالمومنين به عيادت يك از اصحابش رفته بود و به او گفت كه مبادا عيادت من را افتحاري براي خودت حساب بكني ، تو مراقب خودت باشد ، امام هم فرمود : پس تو هم مواظب خودت باشد . در دعا داريم : عبادات من را با عجب خراب نكن . محدث قمي به مساجد كم جمعيت مي رفت تا آنجا آباد بشود . وقتي ايشان در مسجدگوهرشاد نماز مي خواندند جمعيت زيادي در پشت سر ايشان نماز مي خواندند و صداي يا الله از دور به گوش مي رسيد . ايشان در يك لحظه گفتند كه عجب جمعيتي . ايشان بلافاصله بعد از نماز مغرب از مسجد بيرون رفتند و نماز عشا را نخواندند . و گفتند كه من صلاحيت خواندن اين نماز را ندارم . آنها در اعمال شان ريز بودند و نمي گذاشتند كه چيزي وارد اعمال

ص: 361

شان بشود . حسد هم باعث حبط عمل مي شود . حسد با غبطه فرق دارد . غبطه از صفات مومنين است . يعني وقتي شما خوبي در اعمال كسي مي بيند دوست داريد كه مثل او بشويد ، اين صفت بدي نيست و مقدمه ي تلاش است ولي حسد بد خواهي است و من دوست ندارم كه آن صفت خوب از طرف گرفته بشود . امام باقر(ع) : مواظب حسد باشيد كه حسنات را از بين مي برد مثل آتشي كه كم كم همه چيز را مي سوزاند و از بين مي برد . كار ديگر كه باعث حبط اعمال مي شود غيبت كردن است . الان اين گناه رايج است و ما آنرا جدي نمي گيريم زيرا قبح آن ريخته شده است . اميرالمومنين مي فرمايد : بدترين گناه ، گناهي است كه انسان آنرا كوچك بشمارد . در بحارالانوار روايتي از پيامبر داريم كه در قيامت وقتي نامه ي اعمال بعضي را بدست شان مي دهند ، اعمال خوب خودشان را در آن نمي بينند . به خدا مي گويد : من اعمال خوبي داشته ام ولي آنرا در پرونده ام نمي بينم . به او مي گويند : توغيبت فردي را كرده اي كه به واسطه ي آن اعمال تو از بين رفته و به پرونده ي فرد غيبت شونده منتقل شده است . فرد غيبت شونده وقتي نامه ي اعمالش را مي بيند ، فكر مي كند كه پرونده ي خودش نيست ولي به او مي گويند : چون فرد غيبت كننده آبروي تو را برده ، به مقداري كه

ص: 362

به تو ضربه زده ، از اعمال او برداشته و به اعمال تو اضافه مي شود . يكي از بزرگان مي گفت كه من غيبت فردي را كرده بودم .او نزد من آمد و گفت كه من ديشب خواب ديدم كه چند تا باربر از خانه ي شما براي من اثاثيه مي آورند و گفتند كه اين اثاثيه را فلاني فرستاده است و من خوشحال شدم . اين بزرگ فهميد كه اعمال صالح خودش به طرف او رفته است .چند روز بعد اين بزرگ از آن فرد حلاليت طلبيد . چند روز بعد آن فرد گفت كه خواب ديدم چند تا باربر آن اثاثيه اي كه آورده بودند برگرداندند . توبه كردن باعث مي شود كه كارها جبران بشود .كسي كه خودش را مي شكند و از كسي كه غيبتش را كرده ، حلاليت مي طلبد گناهش پاك مي شود البته بشرط اينكه با حلاليت طلبيدن كينه ي جديدي درست نشود . اگر انسان غيبت كسي را كرده و حلاليت طلبيدن باعث كدورت بشود لازم نيست كه انسان حلاليت بطلبد و استغفار و انجام دادن اعمال خير به نيت آن فرد كافي است . توبه باعث تكفير همه ي اعمال بد مي شود . حتي اگر كسي كه كافر است توبه بكند باعث مي شود كه اعمال صالح فرد باقي بماند . عمل ديگر كه باعث حبط اعمال مي شود ظلم به پدر و مادر است ( عاق والدين ) . كسي كه پدر و مادرش را آزرده و آنها را ناراحت كرده است ، اعمالش به درد نمي خورد و به او مي گويند

ص: 363

: هر كاري مي خواهي بكن . امام صادق (ع) مي فرمايد : كسي كه نگاه خشمگينانه به پدر و مادرش مي كند نمازش قبول نيست . بحث حقوق والدين وعاق آنها فقط مربوط به زنده بودن پدر و مادر نيست. اگر ديني بر گردن پدر و مادر بوده و فرزندان به آن بي اعتنايي كرده اند ،اين باعث عاق والدين مي شود .پس عاق والدين بعد از مرگ آنها هم امكان پذير است . آنها بعد از مرگ حيات ندارند ولي حق شان پابرجاست و هنوز پدر و مادر هستند. ما عاق اولاد هم داريم . همانطور كه فرزند مي تواند مورد خشم پدر و مادر قرار بگيرد ، پدر و مادر هم مي توانند موردخشم فرزندان قرار بگيرند ، پدر و مادري كه به بچه هايشان ظلم مي كنند يا تبعيض بيجا بين فرزندان شان مي گذارند ، پدر و مادرهايي كه دخالت هاي بيجا در زندگي فرزندان شان مي كنند مخصوصا وقتي كه آنها متاهل هستند ، پدر ومادري كه سخت گير هستند و باعث مي شوند كه بچه بي احترامي بكند ، پدر و مادري كه كارهاي سخت به بچه مي دهد و باعث مي شود كه بچه زير كار سخت بماند ، اين پدر و مادر عاق اولاد مي شوند . پيامبر فرمود : عاق والدين شدني كه براي فرزندان بوجود مي آيد براي پدر و مادر هم بوجود مي آيد و آنها عاق فرزندان مي شوند . حقوق دو طرفه است البته حقوق پدر و مادر خيلي بالاتر است . مورد ديگر بداخلاقي و آزاردادن به ديگران است .

ص: 364

اگر مسلماني بد اخلاق باشد باعث مي شود كه اعمل خوبش از بين برود. به پيامبر گفتند : خانمي است كه زياد عبادت مي كند اما بددهان است . با توهين و فحش اطرافيانش را آزار مي دهد . پيامبر فرمود : خيري در او نيست و او اهل آتش است . امام صادق (ع) فرمود : بداخلاقي اعمال خوب را از بين مي برد و ديگر چيزي نيست كه اين فردرا به بهشت ببرد . مسلمان بودن فقط به نماز و روزه و ... نيست . مهربان بودن و نرنجاندن هم جزو مسلماني است . پيامبر فرمود : مسلمان مثل گل است و ديگران از آن استفاده مي كنند . مسلمان مثل خار نيست كه ديگران را آزار بدهد . بسياري از بي توفيقي ها در نماز و دعا و قرآن خواندن بخاطر سوء اخلاق ها ونيش زدن هاست . شخصي شبي ميهمان سيد بن طاوس شد . سيد ايشان را خيلي تحويل نگرفت . البته به او بي ادبي نكرد . وقتي ايشان براي نماز شب بلند شد ، ديد كه براي خواندن نماز شب حال ندارد . هنگام صبح ميهمان گفت : من را تحويل نگرفتي ، آنها هم تو را تحويل نگرفتند . موارد ديگر ريا و منت گذاشتن است كه در قرآن وجود دارد .

سوال – سوره احقاف آيات 15 تا 20 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – آيه پانزده مي فرمايد : ما به انسان سفارش كرديم كه به پدر و مادر نيكي و محبت كنيد. سه تا چيز مربوط به انسان است يكي وفاي بعهد است ،

ص: 365

برگرداندن امانت و احسان به والدين است . خيلي از افراد به پيامبر مي گفتند كه پدر و مادر ما مسلمان نيستند ولي پيامبر مي فرمود كه به آنها محبت بكند و احترام بگذار. احسان به والدين يكي از مواردي است كه باعث تكفير مي شود. يعني باعث مي شود كه گناهان انسان پوشانده بشود و از بين برود . در ادامه مي فرمايد : كساني كه به پدر و مادر احسان مي كنند ما بهترين اعمال آنها را قبول مي كنيم و از گناهان آنها مي گذريم و آنها را به بهشت مي بريم .

خدا از باب رحمت اعمالي را گذاشته است كه باعث از بين رفتن گناهان ما مي شود . امام رضا (ع) : اگر انسان چيزي ندارد كه باعث تكفير گناهان او بشود بر محمد و آل او صلوات بفرستد كه اين باعث تكفير گناهان او مي شود.

هر مومني بايد اعمالي كه باعث حبط مي شود ميل غبت وحسد و... را در خودش پيدا بكند و آنرا در ديگران جستجو نكند . ما بايد مراقب خودمان باشيم . هركس بايد بازنگري در خودش بكند .

در سوره رعد آيه 21 داريم : مومنين كساني هستند كه خشيت خدا را در دل دارند و از بد حسابرسي كردن مي ترسند . ( بد حسابرسي كردن به معني ظلم كردن خدا نيست بلكه مقصود با دقت بررسي كردن است يعني اين كه خدا با عدلش با ما برخورد مي كند نه با فضلش . اين كار خدا ترس دارد ) با دقت برررسي كردن باعث مي شود كه ما در خوبي هايمان هم كم بياوريم . ممكن است كه اگر كارهاي خوب ما هم موشكافانه بررسي بشود ديگر كار ، خوب نباشد. امام صادق(ع) مي فرمايد: ديگر كارهاي خوب مورد قبول واقع نمي شود و خدا با گناهان برخورد و مواخده مي كند . اگر بخواهند كارهاي خوب ما را خيلي موشكافي كنند مثلا نماز را موشكافي كنند كه نيت چه بوده است يا بخواهند در مورد حضور قلب در نماز موشكافي كنند ( حواس پرتي درنماز نوعي توهين به خداست ) ، از اين خوبي بدي در مي آيد . در دعاي عرفه داريم : خدايا آن كسي كه خوبي هايش هم بدي است . از شهيد مدني نقل مي كنند كه در شب بيست و يكم ماه رمضان به مردم گفت كه اگر شما براي آمرزش گناهان تان آمده ايد ، من خدا را شاهد مي گيرم كه من آمده ام كه از اعمال خوبم توبه بكنم ، من يك پله از شما عقب تر هستم . شما از اعمال خوب تان مطمئن هستيد ولي من به اعمال خوبم مطمئن نيستم . من نبايد از اعمال خوب مان نااميد باشيم

ص: 367

ولي اگر قرار باشد كه خدا با عدلش با ما برخورد بكند ، صدر درد مردم مردود هستند البته به جز معصومين . عدالت خوب است ولي اعمال ما بگونه اي است كه اگر خدا بخواهد با عدل برخورد بكند ، مشكل پيدا مي كنيم . در اصول كافي از امام صادق (ع) داريم كه در روز قيامت سه تا دفتر را باز مي كنند . يك دفتر ، دفتر نعمت هايي است كه خدا به ما داده است ، دفتر دوم دفتر حسنات و كارهاي خير است كه ما انجام داده ايم و دفتر سوم دفتر سيئات ما است . ديوان نعمت ها را با اعمال خير ما مي سنجند تا خدا ببيند در ازاي نعمت هايي كه به ما داده است ما شكر نعمت را بجا آورده ايم يا خير . نعمتهاي خدا اعمال خير ما را در بر مي گريد و اعمال خير ما كم مي آورد. ممكن است كه تمام اعمال خير ما براي يك نعمت خدا بشود ، در اين هنگام ما در اعمال خيرمان كم مي آوريم و هنوز دفتر سيئات ما باز نشده است . در دعا ما از خدا مي خواهيم كه با فضلش با ما برخورد بكند نه با عدلش. فرشتگان مي ديدند يكي از عابدان بني اسرائيل كه دائم عبادت مي كرد و سختي مي كشيد در پيش خدا مقامي نداشت . فرشتگان تعجب كردند و خدا گفت كه به او بشارت بدهيد كه من مي خواهم با فضل خودم با او برخورد بكنم نه باعدل خودم . اين بشارت را به عابد گفتند .

ص: 368

عابد گفت كه نه من خطايي نكرده ام و هفتاد سال عبادت كرده ام و روزي من نان و اناري بوده است كه از درخت خودم مي گرفتم . پس من نيازي به فضل خدا ندارم و خوب است كه خدا با عدلش با من برخورد بكند . خدا فرمود : اي ملائك به روي او نياوريد كه چه كسي قدرت اين عبادت را به او داده است و نعمت هاي ديگر من را با او حساب نكنيد و فقط با همان نان و انار با او حساب بكنيد . ترازوي دقيق گذاشتند كه براي بوجود آمدن يك انار چقدر اسباب در كار هستند و يك دانه ي انار با هفتادسال عبادت او مساوي شد. اگر خدا با عدل خودش با كسي برخورد بكند كسي از خدا طلبكار نمي شود. هيچ كسي طلبكار از خدا نيست . اين حساب شديد و با دقت شامل حال كساني مي شود كه در دنيا سخت گير بوده اند ، به ديگران فشار مي آوردند ، اهل بخشش و گذشت نبودند ، اهل سازش نبودند ، در معاملات مخصوصا با نزديكان سخت مي گرفتند و به ديگران مهلت نمي دادند . امام صادق (ع) به فردي گفت كه برادرت از تو شكايت داشت زيرا تو خيلي در معامله با او سخت گيري كرده اي . او گفت كه من حقم را تا آخرين ريال از او مي گيرم . امام فرمود : خدا هم تا ريال آخر از تو مي گيرد . بعضي در برخورد با دوست و آشنايان تند و تيز هستند و از كوچكترين خطا نمي گذرند

ص: 369

و به فرزندان شان سخت مي گيرند و دائم محيط را براي خودشان و ديگران جهنم مي كنند. خدا با چنين فردي سخت گيري خواهد كرد . كسي كه تنگ نظر است و سعه ي صدر ندارد و گذشت ندارد ، در زندگي دنيا دچار عذاب روح است و با خودش درگير است . داريم : كساني كه بداخلاق و تند هستند هم زندگي شان تلح است و هم در عذاب نفس هستند . اين افراد در برزخ دچار عذاب قبر مي شوند ( مثل سعد بن معاذ كه يكي از ياران پيامبر بود و در جبهه جنگ مي جنگيد ، وقتي پيامبر او را دفن كرد ، مادرش گفت كه بهشت گواراي تو باد . پيامبر گفت : اي مادر سعد ، براي خدا تعيين تكليف نكن . او الان دچار فشار قبر شد . زيرا او با خانواده اش سوء اخلاق داشت . كسي كه بر ديگران فشار مي آورد قبر هم بر او فشار مي آورد. ما فشار را با خودمان به برزخ مي بريم و در روز قيامت با شدت با ما برخورد مي كنند . دسته ي ديگر كساني هستند كه خدا با راحتي با آنها برخورد مي كند و با فضلش با آنها رفتار مي كند . در قرآن داريم : كسانيكه از اصحاب يمين است خدا با آنها آسان برخورد مي كند. اين افراد در دنيا با مردم با فضل و كرم برخورد مي كردند و سخت نمي گرفتند .

آيه 237 سوره بقره مي فرمايد : اگر اهل بخشش باشيد اين به تقواي الهي نزديكتر است .

ص: 370

در بين خودتان با فضل و بزرگواري برخورد بكنيد . اهل بيت هم اين طور بودند . پيامبر از كوچه اي رد مي شد و فرد يهودي روي سرش زباله مي ريخت . پيامبر ديد چند روزي از اين فرد يهودي خبري نشد و زباله نريخت . پيامبر فهميد كه او بيمار است و به عيادت او رفت . يهودي از خجالت لحاف را روي سرش كشيد و همان زير شهادتين را گفت . پيامبر اهل عفو بود. يكي از مصاديق بارز اينكه انسان با فضل با ديگران برخورد بكند اين است كه انسان فضل داشته باشد . مرحوم سيدحسن اصفهاني اسطوره فضل و كرم بود . پسر ايشان با تقوا و با فضل بود . پسر ايشان را در بين نماز مغرب وعشا در صحن به شهادت رساندند. ايشان براي خودش شعر اباعبدالله مي خواند و اشك مي ريخت . با اين حال او اعلام كرد كه من قاتل پسرم را بخشيدم . بعدا به قاتل پسرش گفت كه من مي دانم تو دچار جنوني شده اي و پسر من را كشتي ، من پولي به تو مي دهم كه از شهر بيرون بروي تا در امان باشي .

فردي مي گفت كه من در صحن امام حسين (ع) بودم ، آقا سيد حسن اصفهاني را ديدم كه رد مي شد . فردي با او موافق نبود و گفت كه من الان حق او را كف دستش مي گذارم . اين فرد گفت كه من تا خانه بدنبال ايشان رفتم و فحش دادم . او هيچي نگفت . وقتي به در خانه رسيديم او

ص: 371

پولي به من داد و گفت كه اگر باز هم پول احتياج داشتي پيش من بيا ، به من هم فحش بده ولي به عرض و آبروي من فحش نده . من اخلاق پيامبر را در او ديدم و پشيمان شدم . خدا مي گويد تو كه بنده ي من هستي و اهل عفو هستي ، پس من كه خداي توهستم بايد از تو مي گذرم . در دنيا اهل عفو باشيد و از هم ديگر بگذريد .

سوال – اگر ما كسي را ببخشيم آيا باز هم در آخرت به ظلم هاي او رسيدگي مي شود ؟ اگر آنها با بخشيدن ما بخواهند به بهشت بروند آيا ما بايد آنها را ببخشيم ؟

پاسخ – گاهي ظلمي به انسان مي شود و حقي از او ضايع مي شود كه بخشيدن آن خيلي سخت است .انسان مي تواند نبخشد ولي اين هنر نيست . هنر اين است كه انسان از حد معمولي فراتر عمل كند . اگر انسان بدي را با بدي جواب بدهد اين طبيعي است و ممكن است كه عيبي هم نداشته باشد ولي اگر انسان بخواهد كه خدا با فضل خودش با او رفتار كند بايد نشان بدهد كه او هم اهل فضل است . در خيلي از مراحل به پيامبر زظلم شده بود ولي پيامبر بخشيد . اگر فردي براي عذرخواهي بيايد و صاحب حق او را نبخشد ، اين كوتاهي است . پيامبر فرمود : اگر كسي از لغزش مومني بگذرد خدا هم از لغزش او مي گذرد . شخصي پيش پيامبر آمد و گفت كه من خانواده اي دارم

ص: 372

كه من به آنها خوبي مي كنم ولي آنها به من بدي مي كنند ،من با آنها پيوند برقرار مي كنم ولي آنها از من مي بُرَند ، من بايد چكار كنم ؟ پيامبر فرمود : با بدي به خوبي رفتار كن و بعد مي بيني كه صميميت برقرار مي شود . اگر من در مقابل عذرخواهي ديگران آنها را ببخشم ، من سلامت نفس و سعه ي صدر خودم را نشان مي دهم و نان قلب خودم را مي خورم . حالا اگر كسي ظلمي كرده و عذرخواهي نمي كند( اگر كسي به من ظلم كرده نه به جامعه و دين ) اگر من از او بگذرم من جزو اهل فضل حساب مي شوم و خدا با فضلش با من برخورد مي كند اما آن فرد بايد جواب ظلم وعذرخواهي نكردن خودش را بدهد . از آن مقداري كه حق ما است و مي گذريم ، از آن فرد خطاكار مي گذرند ولي بخاطر صفت تكبري كه در فرد بوده ممكن است كه او در صراط توقف طولاني داشته باشد و در حساب با او به سختي برخورد بشود . دسته ي ديگر كساني هستند كه بي حساب به بهشت مي روند . اين افراد در دنيا به حساب خودشان رسيده اند : با رياضت ، اشك ، توسل ، جبران خطاهايشان . كسي كه از خودش حساب كشيده است خدا دوباره از او حساب نمي كشد. دسته ديگر بدون حساب به جهنم مي روند . آنها كساني هستند كه قابليت به بهشت رفتن را ندارند و به جهنم مي روند . اين افراد

ص: 373

زشت و تبهكار اعمال خوبي ندارند و اعمال خوب شان حبط شده است . كساني كه دچار كفر يا اعمال خاص مي شوند يكراست به جهنم مي روند .

سوال – سوره دخان آيات 19 تا 29 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – در آيه نوزدهم داريم : يكي از تعاليم انبياء اين بوده است كه استكبار و تكبر در مقابل خدا نداشته باشيد. ما دليل روشن و معجزه براي شما آورديم اگر شما نخواهيد قبول بكنيد اين استكبار در برابر خداست . يكي از بدترين صفاتي كه انسان مي تواند داشته باشد اين است كه در مقابل حق تسليم نباشد و تكبر داشته باشد . يكياز صفاتي كه باعث رانده شدن شيطان از درگاه خدا شد ، استكبار در مقابل خدا بود. امام صادق (ع)ريشه ي كفر سه چيز است : يكي تكبر در برابر حق ، يكي حرص است كه باعث كفر مي شود و ديگري حسد است كه باعث شد هابيل ، قابيل را بكشد . انسان وقتي در چيزهاي جزئي حق را مي بيند بايد تمرين كند كه آنرا قبول بكند و در مقابل آن تسليم باشد تا بتواند در مقابل دستورات الهي هم تسليم باشد .

سوال – كتابي در مورد قيامت معرفي بفرماييد .

پاسخ – كتاب ابعاد تربيتي معاد يا جهان پس از مرگ نوشته ي آقاي علي راجي ، از انتشارات زائر است . يكي از ويژگي هاي كتاب اين است كه نكات تربيتي هر كدام از مباحث مربوط به آخرت را متذكر شده است . اين كتاب ارزشمندي است .

– در مورد حسابرسي و حسابگري خداوند توضيحاتي بفرماييد.

پاسخ – مهمترين مرحله ي قيامت ، مرحله ي حسابرسي خداوند است . خداوند پرونده هاي ما را در دادگاههايي كه حاكم آن خود اوست بررسي مي كند . بزرگواري مي گفت : كاري بكنيد و حرفي بزنيد كه در قيامت بتوانيد جواب خداپسندانه بدهيد و دليل كارهايتان را بياوريد . بابا طاهر مي گويد : مكن كاري كه بعدها سنگت آيد جهان با اين فراخي تنگت آيد ، چو فردا نامه خوانان نامه خوانند تو بيني نامه ات را ننگت آيد . به مرحوم ميرزاي شيرازي گفتند كه اگر به شما خبر بدهند كه يك هفته ديگر زنده نيستيد ، اين يك هفته را چطور زندگي مي كنيد . ايشان فرمودند : همانطور كه تابحال زندگي مي كردم . من در زندگي سعي كرده ام وقتي مي خواهم كاري انجام بدهم اول پاسخ آنرا در آخرت در نظر مي گيرم و بعد آن كار را انجام مي دهم. مرحوم كوهستاني مي فرمود : من طوري زندگي كرده ام كه اعضا و جوارح من در قيامت عليه من شهادت ندهند. گوش و چشمم نگويند كه تو به ما خيانت كردي و من آنجا خجل بشوم . از اسماء حسناي خدا حسيب است يعني در اين عالم هيچ عملي بي عكس العمل نيست . اثر هر عملي يا در اين عالم به ما مي رسد يا در عالم قيامت به ما برمي گردد . پس ريزترين عمل ما رها و محمل نيست . حسابرسي خدا در قيامت يك گوشه اي از قانون كلي اسم حسيب خداست

ص: 375

. يعني خدا درا ين عالم هم هيچ عملي را بي حساب نمي گذارد . پس هيچ چيزي اتفاقي و بي حساب نيست ولي ظهور كامل اسم حسيب در روز قيامت است . يوم الحساب يعني اينكه خدا در روي صراط حسابگر اعمال ما خواهد بود .

سوال – شما فرموديد كه تمام آن چيزهايي كه به ما مي رسد نتيجه ي اعمال ماست . آيا منظور شما اين است كه بيماري ،فقر و مصيبت هاي دنيوي نتيجه ي گناهان ماست ؟

پاسخ – اثر و نتيجه ي اينكه خدا حسيب است اين است كه هيچ عملي بي نتيجه و بي عكس العمل نيست . بنابراين هر اتفاق خوشايند يا ناخوشايند شانسي نيست . اگر خاري در دست ما مي رود يا سنگي به سر ما مي خورد تصادفي نيست . هيچ اتفاقي شانسي نيست و اثر يك عمل است ولي الزاما اين طور نيست كه اثر يك گناه باشد . گاهي اتفاقاتي ناخوشايندي كه براي ما بوجود مي آيد بخاطر گناهي نيست كه انجام داده ايم . در روايات داريم كه بلاهايي كه بر سر ما مي آيد بخشي از آن بخاطر كفاره ي گناهان ما است . اميرالمومنين مي فرمايد : مومنين در همين دنيا تنبيه مي شوند . اما بخشي ديگر از بلاها ترفيعي و ارتقائي است . يعني خدا دارد زمينه اي پيش مي آورد كه ظرفيت فرد را بالا ببرد . نمونه ي آن بلاهايي است كه بر سر اهل بيت آمده است. اهل بيت بخاطر اينكه گناه كرده اند اين بلاها سرشان نيامده است . در مجلس يزيد ،

ص: 376

يزيد به امام سجاد(ع) گفت كه اين بلاهايي كه بر سر شما مي آيد بخاطر گناهان شماست . امام فرمود : بعضي مواقع بلاها بخاطر بالابردن ظرفيت است . پس اگر بلايي بر سر كسي آمد ما سوء ظن پيدا نكنيم كه طرف حتما گناهي كرده است . شايد خدا او را بواسطه بلا بالا مي برد . مقتضاي زرنگ بودن يك مومن اين است كه اگر براي خودش بلايي پيش آمد خودش را زير ذره بين بگذارد كه نكند بخاطر گناهي كه كرده اين بلا بر سرش آمده است و به خودش سوء ظن داشته باشد . اتفاقاتي كه براي ما پيش مي آيد در اثر اعمال ماست نه بخاطر گناهان ما .

سوال – يكي ديگر از موارد حسيب بودن خداوند را مطرح بفرماييد .

پاسخ – ما از طرفي گفتيم كه خدا حسابگر است . از طرفي در روايات و دعاهاي اهل بيت داريم كه حساب خلاق در دست ائمه و معصومين است . ما در آيه 25سوره ي غاشيه داريم : رجوع مردم به ماست و حسابگري آنها با ماست . اهل بيت در ذيل اين آيه مي فرمايند كه ما هستيم كه ماموريت حسابگري خدا را برعهده داريم . امام كاظم (ع) فرمود : رجوع مردم به ماست و حساب آنها با ما اهل بيت است . امام صادق (ع)هر امتي حسابش با امام زمان خودش است و ائمه دوستان و دشمنان شان را در هنگام حسابرسي مي شناسند . ما با چهره مردم را مي شناسيم . در زيارت جامعه كبيره از زيارات معصومين است و بهترين

ص: 377

متن امام شناسي است .خوب است كه مومنين ماهي يك بار زيارت جامعه كبيره را بخوانند . اين زيارت سفارش امام زمان (عج) و بزرگان است . داريم : اهل بيت ، رجوع مردم به شماست و حساب آنها برعده ي شماست . در واقع بايد گفت كه حسابگري ائمه منافاتي با حسابگري خدا ندارد زيرا آنها واسطه هاي اسم حسيب خدا هستند. مظهر اسم حسيب خدا اهل بيت هستند . اولياء خدا كساني هستند كه تجسم صراط مستقيم هستند و بر دل و اخلاق و رفتار آنها جز اراده خدا چيزي حاكم نيست . وجود آنها سرتاسر وجود الهي است . آنها خليفة الله هستند . در روايات بسياري داريم كه خدا حالات اولياء الهي را به خودش نسبت مي دهد. خدا به موسي گفت : چرا من بيمار شدم به عيادتم نيامدي ؟ موسي گفت كه مگر شما بيمار مي شوي ؟ خدا فرمود : بله . يكي از اولياء من بيمار شد و تو به عيادت او نرفتي ، عيادت او عيادت ماست . در روايات توصيه شده است كه به افردي كه نمي شناسيد احترام بكنيد زيرا ممكن است كه او ولي خدا باشد و با اهانت به او عقوبت آنرا بچشيد . مرحوم شاه آبادي استاد امام خميني (هر وقت امام اسم ايشان را مي آورد مي فرمود : روحي فدا ) به يك حمام قديمي رفته بود . و آهسته آهسته از پله ها پايين مي رفت .فردي به ايشان گفت كه زودتر پايين بيا و توهيني به ايشان كرد . آقاي شاه آبادي حرفي نزد . فرد توهين

ص: 378

كننده در همان حمام به زمين خورد و سرش به سنگ خورد . جسم بيجان او را از حمام بيرون بردند . در روايات داريم كه خدا چهار چيز را پنهان كرده است : يكي اولياء خود را در بين مردم ، يكي شب قدر را در ميان شبها ، يكي گناهي را بين گناهان كه اگر كسي آنرا انجام بدهد شايد ديگر توفيق توبه پيدا نكند و يكي طاعاتي را بين عبادت كه هر كس آن عبادت را انجام بدهد توشه ي آخرتش را برداشته است . از آن مرد خدا در ديده ي عامي بود پنهان كه عارف داغ بر دل دارد و زاهد به پيشاني . پس مراقب باشيد كه به ولي خدا توهين نكنيد . هر كس به ولي خدا توهين كند در حكم جنگ با خداست . در قرآن داريم سوره ي زخرف آيه 55 وقتي فرعونيان ما را متاسف كردند ما انتقام گرفتيم و همه را غرق كرديم . خدا ناراحتي و خوشحالي ندارد ولي خدا تاسف و خوشحالي اولياء خودش را تاسف و خوشحالي خودش معرفي كرده است . زيرادل آنها حرم خداست . روايت معروف شيعه و سني در مورد حضرت فاطمه داريم : رضايت و غضب حضرت زهرا معيار و ملاك خشنودي و غضب خداست . اين حسابگري اولياء همان حسابگري خداست . حسابگري كل خلق با ائمه است . شيعيان و مومنين بايد خدا را شكر بكنند كه كساني حسابگر آنها هستند علاوه بر اينكه مظهر اسم حسيب خدا هستند ، مظهر اسم رحيم (مهرباني خاص) خدا هم هستند . امام صادق فرمود(ع) : ما

ص: 379

حساب شيعيان را مي رسيم . ما از خدا مي خواهيم حق هاي الهي (حق الله) كه به گردن شيعيان است ببخشد . خداهم آنها را بخشد . در مورد حق الناس ما از خدا مي خواهيم كه آنقدر به صاحبان حق ببخشد كه آنها هم از مومنين بگذرند و آنها هم مي گذرند. باز اين به نفع آنهاست . حقوقي از ما كه شيعيان ضايع كرده اند ما از آنها مي گذريم و اين حسابگري ماست . اين روايت نبايد مايه ي غرور مومنين بشود كه فكر كنند كه بيمه گناه هستند . اينكه ائمه ما را دستگيري بكنند براي آنها هزينه دارد .پيامبر فرمود : سوره ي هود من را پير كرد . كساني كه سعي كرده اند در كلاس اهل بيت باشند و تحت ولايت آنها باشد و گناهي از دستش در رفته است ائمه شفاعت آنها را مي كنند ولي كساني كه عمدا حق الناسي را ضايع مي كنند ممكن است كه از كلاس اهل بيت بيرون بروند . مثلا كسي نبايد فكر كند كه حق الناس سخت است ولي خدا حق الله را مي بخشد پس ما نماز نخوانيم . كسي كه نماز را عامدا كنار بگذارد در حد كفر است . ائمه به كساني كمك مي كنند كه گناهان حق الناسي را كوچك نشمرده اند . حسابرسي ما با كساني است كه كريم هستند.

سوال – سوره ي زخرف آيات 11 تا 22 را توضيح بفرماييد.

پاسخ – در آيه 12 خدا به نعمت مركب ها اشاره كرده است و مي فرمايد : خدا كشتي و چارپايان را

ص: 380

قرارداد تا بتوانيد با آن سفر كنيد و بر پشت آنها بنشينيد . بعد شما نعمت پروردگاراتان را متذكر بشويد . خدا در هر چيزي مي خواهد ربط آن چيز با خدا را به ما نشان بدهد . اين حيوان رام و كشتي نعمتي است . پس ياد خدا بكنيد و بگوييد : (دعاي سفر آيه 13 سوره ي زخرف ) منزه خدايي كه اين مركب را مسخر و رام ما كرد و ما خودمان نمي توانستيم از آن استفاه كنيم و خدا اين كار را كرد . و ياد سفر آخرت هم بكنيد .

سوال – در مورد ويژگي هاي حسابرسي خدا در روز قيامت توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – در روايات و قرآن ما به سه ويژگي حسابرسي خدا تاكيد شده است . يكي اينكه يوم الحساب را نزديك ببينيد .آيه اول سوره ي انبياء مي فرمايد : حساب خيلي نزديك است ولي مردم غافل هستند و كار خودشان را مي كنند . اگر كل دنيا را نسبت به عمر آخرت حساب بكنيم عمر دنيا خيلي كم است و نزديك به آخرت است . عمر دنيا در مقابل عمر آخرت نامحدود است و تمام مي شود . وقتي حضرت عزرائيل براي گرفتن جان نوح آمده بود ، نوح گفت : كه وقت ما تمام شد ؟ حضرت عزرائيل گفت كه عمر شما خيلي طولاني بود. در آخر الزمان بيشتر از هفتاد سال عمر نمي كنند . در قرآن دوران نبوت حضرت نوح 950 سال آمده است . نوح گفت : اگر عمر من هفتاد سال بود با يك سجده آنرا تمام مي كردم

ص: 381

. كل عمر دنيا پلك بهم زدن است . نزديك دين آخرت ثمراتي دارد . دومين خصوصيتي كه در قرآن و روايات به آن اشاره شده است سرعت حسابرسي خداست . حسابرسي خدا نوبت به نوبت و يكي يكي نيست . حسابرسي خدا طول نمي كشد . اميرالمومنين فرمود : همان طور كه خدا به همه يك دفعه رزق مي دهد ، يك دفعه هم به حساب همه مي رسد . اينكه مي گويند : در صراط حساب بعضي ها طول مي كشد بخاطر حسابرسي خدا نيست بلكه بخاطر حساب پس دادن ما است . به تعبيري انسان در آنجا براي تطهير نگه داشته مي شود. داريم كه حسابرسي خدا در حد يك چشم بهم زدن است. امام صادق (ع) مي فرمايد : دو نفر يكي فقير و يكي پولدار را در نزد خدا مي آورند . فرد فقير مي گويد كه من مال و سرمايه اي نداشته ام كه خيلي بتوانم كاري بكنم . خدا دستور مي دهد او را به بهشت ببرند . فرد ثروتمند متوقف مي ماند تا پاسخ كارهاي خودش را بدهد . حتي حلال هاي خدا هم حساب و كتاب دارد . بعد از مدتي كه اين فرد پولدار به بهشت مي رود به فرد فقير برخورد مي كند . فرد پولدار فرد فقير را نمي شناسد ولي فرد فقير مي گويد : حسابرسي تو چقدر طول كشيد . فرد ثروتمند مي گويد : من بخاطر قصوري كه در بعضي از اموالم داشتم معطل شدم ، زيرا حساب هاي من يكي يكي در جلوي من آورده مي شد . البته

ص: 382

خدا به رحمت خودش من را بخشيد . دراينحا اين طول كشيدن مربوط به خود شخص بوده است . فرد فقير از نعمت هاي الهي در بهشت استفاده كرده بود و به شكل فعلي درآمده بود . سومين خصوصيت دقت در حسابرسي خداوند است . سوره لقمان آيه 16 ميفرمايد: اگر يك عمل خوب يا بد شما به اندازه دانه ي خردل (دانه ي فلفل ) در صخره يا آسمان پنهان باشد خدا آنرا حساب مي كند ، خدا آگاه و با دقت است . آيت الله بروجردي در آخر عمرش غمگين بودند و گريه مي كردند و مي فرمودند كه من دارم دست خالي مي روم . اطرافيان به ايشان مي گفتند كه شما اين همه شاگرد تربيت كرده ايد واين همه اعمال ارزشمندي انجام داده ايد . ايشان فرمودند : اعمال شما بايد خالص باشد . كسي كه در آنجا اعمال را حسابرسي مي كند خيلي دقيق است . امام صادق (ع) از فردي پرسيد كه اين آيه كه ما حساب همه چيز را داريم چطور معنا مي كني ؟ فرد گفت : يعني اينكه خدا حساب ايام عمر همه ي بندگان و مخلوقات را دارد. امام فرمود : خدا حساب نفس هاي بندگانش را دارد و هر نفسي كه در طاعت يا معصيت خرج بشود به دقت حساب مي شود . براي بعضي از افراد اين حسابرسي دقيق وجود ندارد . در روايت داريم : كساني كه به زن و بچه هايشان سخت نمي گيرند ، افرادي كه در اين عالم سختگير نبوده اند ، كساني كه صله ي رحم انجام مي

ص: 383

دادند، كساني كه براي خانواده شان توسعه بوجود مي آوردند ، كساني كه در معامله مخصوصا با نزديكان سخت نمي گرفتند، خدا به اين افراد در قيامت تخفيف مي دهد . پس ما استثنايي داريم كه خدا به آنها تخفيف مي دهد. اصل دقت خدا در حساب است. خدا در حساب فريب نمي خورد. اگر كسي بخواهد توجيح بكند خدا در آنجا دقت دارد . يكي اينكه خدا همه ي جهت اعمال را در نظر مي گيرد و ديگر اينكه خدا آگاه به اعمال است و فريب نمي خورد . پس خدا توجيحات را قبول نمي كند . اگر كسي بگويد كه من در بالاي شهر زندگي مي كردم ، خدا مثال آسيه را براي او مي آورد كه او جوان بود و در خانه ي فرعون زندگي مي كرد ولي ايمانش را حفظ كرد . اگر كسي بگويد كه من زيبا بودم و فريب خوردم ، خدا براي مردها يوسف و براي خانم ها مريم را مثال مي زند كه اينها خودشان را حفظ كردند . قرار نيست كه اين امكانات و سرمايه ها باعث گناه بشود . خدا حجت غالبي بر همه دارد .

انشاء الله خدا ما را جزو كساني قرار بدهد كه در حساب به آنها تخفيف مي دهد .

ما را كرامت تو گنهكار كرده است ، چون سرو سرفرازم و نزد تو سربزير قربان آن گلي كه مرا خار كرده است .

سوال – در مورد حسابرسي و رسيدگي توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – در صحنه ي محشر وقتي جهنم آورده مي شود همه بايد وارد جهنم بشوند و از طريق صراط عبور بكنند . مواقف ايستگاههايي است كه تكاليفي از انسان را باز خواست مي كنند و اين امر روي صراط اتفاق مي افتد . پس بحث رسيدگي و حسابرسي اعمال پيش مي آيد .

مهمترين مبحث قيامت بخش حسابرسي است . در اين بخش به اعمال ما رسيدگي مي شود . در اين دادگاه قاضي خودش شاهد بوده است . يعني آن كسي كه شاهد است خودش مي خواهد حكم بكند . كل نظام آخرت همه براي رسيدگي به اعمال و حسابرسي است . خدا اسمائي دارد كه در دعاي جوشن هزار اسم خدا نام برده شده است . اين دعا صد بند است كه در هر بندي ده اسم خدا آمده است . اين دعا توسط جبرئيل به پيامبر و پيامبر به امامان داده است . اين دعا يك زره اي است كه انسان را از خطرات نگه مي دارد . امام علي (ع) وصيت كرد كه دعاي جوشن را بر كفن من بنويسيد . يكي از مستحبات نوشتن دعاي جوشن كبير بر كفن است . در روايت است كه اين دعا عذاب ها را دفن مي كند . اين دعا بايد اعتقاد نوشته بشود البته صرف نوشتن هم اثر دارد ولي اثر مهم را كسي مي گيرد كه با

ص: 385

اين اسماء ارتباطي داشته است . سعي كنيد اين دعا را در غير ماه رمضان بخوانيد . اسم خدا با اسم ما فرق مي كند. اسم ما لفظي است كه بصورت قراردادي روي فردي مي گذارند و ممكن است كه آن اسم با فرد تناسب نداشته باشد . ممكن است كه يك فرد خيلي ترسو باشد و اسم او هيبت الله باشد. ممكن است كه فردي خيلي زيبارو نباشد ولي نامش حسن باشد اما اسماء الهي صرف نامگذاري نيست و هر كدام از اسماء كمالي از كمالات الهي است و هر كدام هم آثاري دارد . يكي از اسماء خدا خالق است . خدا با اين جنبه ي كمالي عالم را خلق كرده است . يكي از اسماء خدا رحمن است . چون خدا شان رحمانيت را دارد رحمت عام خودش را درعالم وجود سرازير كرده است . تمام عالم به تناسب خودشان فهم و شعور دارند . بخاطر همين همه ي موجودات عالم ذكر و تسبح دارند . در سوره ي نور مي فرمايد : هر موجودي به تسبيح خودش آگاهي دارد . تمام كمالاتي كه درعالم وجود هست منشا آن اسم هاي خداست يعني اسمهاي خدا آثاري را در اين عالم پخش كرده است . خدا با اسماء خودش عالم را اداره مي كند. در دعاي كميل اميرالمومنين مي فرمايد : اسماء تو عالم را پر كرده است . يكي از اسماء خدا حسيب است يعني حساب كننده و حسابرس . اين اسم خدا فقط براي روز قيامت نيست . اين اسم حسيب آثاري دارد . اثر اين اسم اين است كه در

ص: 386

اين عالم هيچ حركتي وعملي از ذره گرفته تا بزرگترين اجرام ، بي حساب و رها نيست . اين طور نيست كه انسان كاري را بكند و مثل باشد كه آنكار را نكرده باشد. شما هركاري در اين دنيا بكني نتيجه اي دارد . يك دانه در زير زمين حركتي را شروع مي كند و به سمت ميوه شدن مي رود و اگر به مانعي برخورد نكند اثرش اين است كه به يك محصول تبديل بشود و اگر به مانع بخورد بكند به ميوه تبديل نمي شود. هر عملي نتيجه اي دارد . ما عملي نداريم كه هيچ خاصيتي نداشته باشد . محدث نوري رواياتي را آورده است كه اگر خاري در دستتان فرومي رود يا سنگي پرت مي شود و به صورت كسي مي خورد يا كابوسي مي بينيد ، اينها همه روي حساب است . ما مي گوييم كه شانسي بود كه يك تيغ در دستمان فرو رفت . يك برگ بي حساب از روي اين درخت نمي افتد . اگر اين اتفاق بيفتد يعني از حكومت خدا خارج است و خدا روي اين تسلط ندارد . معناي حسابگر بودن خدا اين نيست كه مثل حساب دنيايي باشد كه ما بخواهيم جواب مسئله اي را بدست بياوريم . براي خدا چيزي مجهول نيست . مرحوم نخودكي اصفهاني مي فرمود در كل عمرم يك نماز صبح از من قضا شد و آن روز چنان بلايي بر سر من آمد كه اگر الان يك نماز شب از من فوت بشود منتظر بلايي هستم . حضرت يعقوب هر روز سفره اي پهن مي كند و اطعام

ص: 387

مي داد . روزي گدايي به در منزل آمد ولي اهل خانه احراز نكردند كه او نيازمند است . و به او توجهي نكردند و اتفاقا او نيازمند بود. نيازمند به خدا شكايت كرد كه من به در خانه ي ولي تو رفتم ولي چيزي به من نداند . از طرف خدا به يعقوب خطاب شد كه منتظر بلايي باش و بلا همان فراق يوسف بود كه حدود چهل سال يا بيست سال طول كشيد . آن بلا در اثر يك غفلت بود . يوسف وقتي در زندان بود به هم زنداني خودش كه قرار بود آزاد بشود گفت : وقتي پيش پادشاه رفتي من را هم ياد بياورد . در انسانهاي معمولي اين گفتار خلاف نيست ولي اين گفتار از يوسف پسنديده نبود و همانا جبرئيل نازل شد و گفت كه اي يوسف چه كسي تو را از همه زيباتر كرده است و چه كسي تو را محبوب يعقوب قرار داد ؟ چه كسي قابفله را به سمت چاه فرستاد تا تو نجات پيدا كني ؟ چه كسي حسادت زنان مصري را نسبت به تو دفع كرد ؟ يوسف گفت : خدا . پس چرا تو حاجت خودت را به نزد پادشاه بردي ؟ پس چند سال ديگر در زندان مي ماني . اتفاقا آن هم زنداني يوسف يادش رفت كه اسم او را به پادشاه بگويد . پس عالم بي حساب نيست . و خدا همه چيز را حساب مي كند. پس هر عملي عكس العملي دارد همان حسابگري خداست . اگر شما در دلتان نيتي بكنيد چه شما آنرا پنهان كنيد چه

ص: 388

آشكار ، خدا آنرا حساب مي كند . اين نيت يك وجودي است كه در شما آمده است ، اين حركت وعملي كه در شما شكل گرفته است ثمري دارد و خدا همه را حساب مي كند . خدا سريع الحساب است و دقيق حساب مي كند . هيچ چيزي از نظر خدا پنهان نمي ماند . خيلي از بندگان صالح الهي نسبت به اعمال شان مراقبت دارند زيرا مي دانند كه تبعات آن عمل دامن آنها را مي گيرد . مرحوم مرشد چلويي (احمد نهاوندي ) ديوان شعري بنام سوخته دارد . ايشان اهل معرفتي بود . ايشان از رفقاي رجبعلي خياط بود . يك روز از وضع كاسبي نزد رجبعلي خياط گله مي كرد . رجبعلي خياط گفت كه تقصير خودت است زيرا مشتري هاي خودت را مي پراني . ايشان گفتند كه من حتي يك لقمه به شاگردهاي مغازه مي دهم . رجبعلي خياط گفت كه چند روز پيش ، سيدي سه روز پيش در مغازه ي تو غذاي نسيه خورد و در روز چهارم توبه او غذا ندادي . اين بي بركتي كاسبي تو به خاطر آن كارت است . ايشان آن سيد را پيدا كرد و از او حلاليت خواست . از آن پس ايشان يك تابلويي درمغازه اش زد : " نسيه داده مي شود حتي به شما در حدتوان ، وجه دستي هم داده مي شود ." مراقبت اين بزرگان بخاطر اين است كه مي دانند عالم بي حساب نيست. چرا انسان خيلي از اوقات نمي تواند نماز اول وقت خودش را بخواند ؟ يك موقع انسان مي

ص: 389

بيند كه نمي تواند اين كار را بكند البته يك وقت عذري دارد . چرا خيلي ازاوقات انسان حال دعا و زيارت ندارد ؟ چرا عمر ما بركت ندارد ؟ چرا انسان در زندگي آرامش ندارد ؟ ما يك كاري كرده ايم كه نتيجه اش اين شده است . اينها بي جهت و بي دليل نيست . استادمطهري در شب جمعه همراه با استادش ميرزا آقا علي شيرازي به محفلي رفته بودند . استاد اشعاري خواند و اشعار را نقد كرد . شب برگشتند و خوابيدند .استادهنگام اذان صبح بلند شد درحالي كه هميشه قبل از اذان براي نماز شب بلند مي شد و استاد گفت كه اين بخاطر شعر خواندن ديشب بود زيرا در شب جمعه شعر خواندن مكروه است . صفت حسيب خدا فقط براي قيامت نيست . گاهي عكس العمل عمل ما در همين دنيا به ما مي رسد يعني كاري كه اينجا انجام مي دهيم بخصوص كار بد ، در همين جا چوب آنرا مي خوريم و بي حساب مي شويم كه اميرالمومنين مي فرمايد كه خدا شيعيان ما را به سختي ها مبتلا مي كند كه در همين دنيا بي حساب بشوند . گاهي عكس العمل عمل ما در آن دنيا به ما داده مي شود . ممكن است كه جنايتكاري در هنگام جنايت از بين برود يعني نتواند اثرش را در دنيا ببيند . و اثر آن به آخرت مي رود . خدا آثار عمل كفار را به قيامت مي گذارد . پس هيچ عملي بي اثر نمي ماند . خدا سريع الحساب است زيرا شما هر كاري انجام

ص: 390

بدهيد اثرش بوجود مي آيد . پس شما هر عملي انجام بدهي سريع عكس العملش بوجود مي آيد و منظور از سرعت اين است . پس در قيامت هر عملي حسابش روشن است . در روايت داريم كه خدا مثل يك چشم بهم زدن حساب مي كند . حساب كردن خدا سريع است ولي حساب پس دادن ما طول مي كشد . توقف در مواقف صراط ما را تطهير مي كند . پس خدا حساب را طول نمي دهد زيرا او سريع الحساب است . حساب پس دادن ما طول مي كشد . ما بايد تاوان كارهايي كه در دنيا نداده ايم ، در آنجا بدهيم . زوايد زندگي و تجملات انسان را در مواقف قيامت نگه مي دارد البته منظور ضرويات زندگي نيست . از مسكن و پوشاك و خوراك در حد كفاف و شان طرف سوال نمي شود اما تشريفاتي كه باعث دلبستگي ها شده است سوال مي شود . حسابرسي در قيامت گوشه اي از حسابرسي خدا در عوالم ديگر است . خداهمه جا حسيب بوده است . خدا از همه حساب مي كشد . ما گفتيم كه كفار خالص بي حساب به جهنم مي روند و مومنين خالص هم بي حساب به بهشت مي روند . اگر عده اي بي حساب به بهشت و جهنم مي روند پس حسابرسي خدا چه مي شود ؟ مومنين خالص و كفار خالص مرحله ي روي صراط را ندارند نه اينكه هيچ حسابرسي نداشته باشند . آنها فقط نيازي به توقف گاهها ندارند . ولي خدا در مورد آنها هم حسيب است . حسيب بودن

ص: 391

خدا دراينجا يعني آنها بخاطر كار خوب به بهشت يا جهنم مي روند ولي ديگر حساب روي صراط را ندارند . اگر كسي در اينجا حسابرسي كند و به كارهايش برسد ديگر در قيامت نيازي به حسابرسي نداريد . خداوند دو بار از كسي حساب پس نمي گيرد .

سوال – سوره غافر آيات 78 تا 85 را توضيح بفرماييد.

پاسخ – آيه 85 مي فرمايد : بعضي ها زماني به ما ايمان مي آورند كه عذاب رسيده باشد اين ايمان ديگر به درد نمي خورد . (زيرا اين ايمان رشد ندارد و ايمان اجباري است .) اينكه ما ايمان اجباري را نمي پذيريم يك سنت است . در آن لحظه كافران احساس خسران مي كنند .

ما بايد قبل از اينكه ملائك قبض روح بيايند كارهاي مان را درست كنيم .

سوال – در سوره ي واقعه گروهي بنام سابقون داريم . آيا اين افراد با اصحاب يمين فرق دارند ؟

پاسخ – اصحاب يمين كساني هستند كه از سمت ملكوت اعلي نامه ي عملشان را بهآنها ارائه مي دهند . اصحاب شمال كساني هستند كه از سمت ملكوت اسفل ، نامه ي اعمال شان به آنها ارائه مي شود . در قرآن گروه سومي بنام سابقون معرفي شده است . سابقون كساني كه در راه الهي پيشي گرفتند مقربين هستند . اين افراد نامه ي عمل ندارند . به تعبير ديگر قرآن سابقون همان مخلصين هستند . آنهامراحل قيامت را ندارند و بي حساب به بهشت مي روند زيرا در دنيا اين مراحل را زودتر رفته اند و سبقت گرفته اند .

ص: 392

قرآن مي فرمايد : همه را در عرصه ي محشر جمع مي كنند بجز مخلصين . مخلصين همان مقربين هستند . اين مراحل براي كساني است كه مي خواند تطهير بشوند تا لايق بهشت بشوند .كساني كه اين مراحل را در دنيا رفته اند و مخلَص شده اند و نيازي به تطهير ندارند .( مخلِص كسي است كه تازه وارد وادي اخلاص شده است ) پس مقربون كساني هستند كه نامه ي عمل ندارند . و مراحل محشر را ندارند .

سوال – در دعاي كميل داريم :خداوند شاهد چيزهايي است كه بر فرشتگان پوشيده است ولي شما گفتيد كه ملائك تمام كارهاي ما را ثبت مي كنند . راهنمايي بفرماييد.

پاسخ - دو فرشته هستند كه همه ي اعمال ما و حتي نيات ما را ثبت مي كنند . در دعاي كميل حضرت امير مي فرمايد كه خداوند تو خودت شاهد هستي بر چيزهايي كه بر فرشتگان مخفي است . انسان لايه هاي عميقي دارد كه حتي بعضي از لايه هاي دروني انسان برخودش هم پنهان است . امروزه به آن ضمير ناخودآگاه مي گويند . امام صادق (ع) مي فرمايد : خدا هم سِر شما را و هم پنهان تر از سِر شما را مي داند. سر شما يعني چيزي كه من مي دانم ولي ديگران نمي دانند . پنهان تر از سِر اين است كه نه تنها ديگران هم نمي دانند بلكه خودم هم نمي دانم . يعني چيزي در اعماق وجود من هست كه فراموش شده است و خودم هم به آن آگاهي ندارم . ملائك از بعضي از اين

ص: 393

لايه هاي پنهان خبر ندارند . ذات انسان كه ريشه ي اعمال خوب يابد انسان است و گاهي در انسان بروز مي كند ، مخفي است . اين يكي از الطاف الهي است كه كسي از ذات انسان خبر پيدا نكند . ستاريت خدا باعث مي شود كه فرشتگان از ذات ما خبر نداشته باشند .

سوال – چطور مي شود فهميد كه خدا جواب ظلم انساني را در همين دنيا به او مي دهد ؟

پاسخ – ظلم درجاتي دارد و بعضي از ظلم ها خيلي شديد است . ظلم گاهي باعث ساقط شدن زندگي فردي يا آبروريختن فردي مي شود . ظلم هاي شديد آثار و تبعات سنگيني دارد و خدا آنرا جواب آنرا براي آخرت گذاتشه است . زيرا در اين دنيا جزاي كامل عمل داده نمي شود. زيرا دنيا محدود است . كسي كه چندين نفر را مي كشد نمي تواند او را چند بار كشت . البته اصل اين است كه خدا جواب مومنين را در همين دنيا بدهد مگر اينكه ظلم خيلي سنگين باشد كه بايد مقداري از آن به برزخ يا قيامت واگذار بشود .

انشاء الله خدا با ستاريت خودش لايه هاي درون ما را بپوشاند .

آسايد ، گُِله كم نيست ولي لب ز سخن خواهم بست اگر آن چهره به لبخند لبي بگشايد .

سوال – در مورد پل صراط كه يكي از مراحل قيامت است توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ- در صحنه ي محشر بعد از اينكه نامه ي عمل را ارائه كردند و انسان به اعمال خودش دست پيدا كرد ، جهنم را مي آوردند و بر جهنم صراطي زده مي شود كه انسانهايي كه مي خواهند به بهشت بروند بايد از آن عبور بكنند . روايت داريم كه پل صراط نازكتر از مو و بُرنده تر از شمشير است . در سوره ي فجر داريم : موقعي كه زمين به شدت كوبيده بشود و عرشه ي محشر آماده بشود و پروردگار ظهور بكند و ملائك صحنه ي حسابرسي را آمده بكنند جهنم آورده مي شود . پيامبر فرمود : هزاران ملك زمام جهنم را در دست دارند و آنرا وارد محشر مي كنند . جهنم مثل يك حيوان سركش و درنده سركشي مي كند و اگر خدا آنرا نگه ندارد همه جا را مي سوزاند . جهنم و بهشت يك موجود زنده هستند . در قرآن صحبت كردن و شنيدن جهنم نقل شده است . جهنم ناله و صدا دارد . در سوره ي فرقان آيه دوازده مي فرمايد : وقتي جهنم مجرمين را از راه دور مي بيند يك مرتبه مجرمين يك صداي غضبناك را از جهنم مي شنوند . پس جهنم حي است. امام سجاد (ع) در دعاي سي دو صحيفه ي سجاديه مي فرمايد: پناه مي برم از جهنمي كه آسان آن هم سخت است

ص: 395

. مثل اينكه ما چيزي را مي گوييم كه كم آن هم زياد است . يكي از شاگردان سيد بحرالعلوم خيلي گريه مي كرد . از او پرسيدند كه تو چرا اينقدر گريه مي كني ؟ او گفت: من يك روز در درس علامه بحر العلوم بودم كه ايشان حديثي از احمدبن محمد نقل كردند . من به آقا گفتم كه اسم او محمدبن احمد است . علامه بحر العلوم فرمودند : خير نام ايشان احمدبن محمد است . من خودش و پدر و اجدادش را مي شنام . من تمام افرادي كه در اين مجلس نشسته ام را مي شناسم و حتي مي دانم چه كسي بهشتي و چه كسي جهنمي است و با چشم به من اشاره اي كرد . از آن موقع ترسي در من افتاده است كه نكند من جهنمي باشم . ما نمي دانيم كه جهنم را از كجا مي آورند . ظاهرا جهنم يكي از اسماء خداست . يعني يك تنزلي از اسم منتقم الهي است . اسماء رحمت خدا ظهور بهشت و اسماء قهر وغضب ظهور جهنم است . پس جهنم آورده مي شود و همه بي استثنا بايد وارد جهنم بشوند حتي اولياء و معصومين . در سوره ي مريم آيه 71 خدا مي فرمايد : همه بايد وارد جهنم بشويد و اين حكم قطعي خداست . از پيامبر پرسيدند كه شما هم وارد جهنم مي شويد ؟ پيامبر فرمود : بله ولي مثل باد از آن عبور مي كنم . وقتي اين آيه نازل شد پيامبر خيلي گريه كرد . ادامه آيه نازل شد . مي

ص: 396

فرمايد : انسانهاي با تقوا را نجات مي دهيم ولي ظالمين در جهنم به زانو درمي آيند و در آنجا مي مانند . در مجمع البيان مرحوم طبرسي روايتي است كه وقتي مومنين مي خواهند از جهنم عبور كنند جهنم مي گويد كه زود رد بشويد ، شما با نوريتان آتش من را خاموش كرديد . پيامبر فرمود : كساني كه وارد جهنم مي شوند دو فرقه هستند . يك فرقه فريادشان از جهنم بلند مي شود و يك فرقه كه جهنم فريادشان از آنها بلند مي شود كه با نورتان آتش من را خاموش كرديد . روايت داريم وقتي اهل بهشت به بهشت رسيدند با همديگر صحبت مي كنند و مي گويند : اينكه مي گفتند ما بايد از جهنم رد بشويم تا به بهشت برسيم را ما نديديم . مي فرمايد: رد شديد ولي آتش جهنم سرد بود. جنس شما سوختني نبود و جنس مومن سوختني نيست . شبيه آتشي كه ابراهيم را نسوزاند . عبور مومنين از جهنم نسبت به درجات شان با هم تفاوت هايي دارد . چون قرآن مي فرمايد كه همه بايد وارد جهنم بشوند پس معلوم است كه صراط توي جهنم است . مرحوم فيض كاشاني هم مي گويد كه صراط داخل جهنم است نه بالاي جهنم . كساني كه آهسته رد مي شوند شعاع هايي از جهنم به آنها مي خورد و كساني كه در مواقفگاه ها معطل مي شوند سختي هايي مي بينند . چه سِّري وجود دارد كه همه بايد وارد جهنم بشوند ؟ چرا راه بهشت از جهنم مي گذرد ؟ عالم آخرت بگونه

ص: 397

اي نمود باطن اين عالم دنيا و خصوصيات اعمال و وضعيت ما در اين دنياست . جهنم در آنجا چهره ي باطني دنياست . در آنجا همه ي باطن ها رو مي آيد از جمله باطن خودمان و باطن خود دنيا . باطن دنيا در آنجا به شكل آتش و جهنم است . البته دنياي حرام مثل باطن آلودگي ها ، گناهان ، شهوت ها ،غضب ها و شيطنت ها . دنياي حلال نعمت خداست كه در اختيار ما قرار داده مي شود. اگر كسي از چارچوب حلال دنيا استفاده كند ، اين سرمايه آخرت فرد مي شود . اين مذموم نيست . فردي نزد حضرت اميرالمومنين آمد و به مذمت دنيا پرداخت . حضرت اميرالمومنين فرمود : اي كسي كه فريفته ي دنيا هستي و دشنام مي دهي ، تو به دنيا بد كرده اي يا دنيا به تو بد كرده است ؟ دنيا محل عبادت دوستان خداست . مردان خدا در همين دنيا معامله مي كنند . سرمايه ي آخرت ما از همين دنياست . رشد عملي و شكوفايي ما در اين دنياست . ما در اينجا مي توانيم نهال وجود خودمان را به درخت تبديل بكنيم تا بار بدهد . اگر كسي با اعمال خودش انسانيتش را شكوفا نكرد ، در برزخ و آخرت جاي شكوفايي نيست . پس دنيا به اين معنا بد نيست . يكي از اصحاب امام صادق (ع) گفت كه فلاني اهل دنياست و هر روز به دنبال كار مي رود . اگر كسي براي توسعه ي زندگي واهل وعيالش به دنبال كار مي رود اين عين آخرت

ص: 398

است. دنياي مذموم كه در آخرت چهره اش به شكل جهنم است همان كارهاي حرامي است كه ما در اين دنيا انجام مي دهيم و يا تعلقات و دلبستگي هايي است كه انسان را از خدا و خودش غافل مي كند . مثل اينكه شما به زيارت مي رويد و هدف تان زيارت است و بعد به يك هتل مي رويد و به اتاق مي پردازيد و همه اش در فكر دكوراسيون اتاق هستيد و از زيارت باز مي مانيد يا اينكه اگر هم به زيارت مي رويد در فكر اتاق هستيد . حضرت علي (ع) مي فرمايد : دنياي مذموم ظاهر زيبايي دارد ولي باطن آن سم است . حافظ مي گويد ما براي بندگي به اين دنيا آمده ايم . گاهي ما اين هدف را گم مي كنيم . مرحوم كوهستاني نمازهاي عجيبي داشت . او مي گفت كه يك لحظه نمازم را با حكومت دنيا عوض نمي كنم . ايشان در آخر عمرشان بخاطر كهولت سن ، ركعات نمازشان را اشتباه مي كردند و شك مي كردند. ايشان به اطرافيانشان مي گفتند كه زندگي كردن در اين دنيا كه ركعت هاي نمازش اين شكلي شده است ديگر فايده ندارد . ايشان زندگي را براي ارتباط باخدا و مناجات و قرب مي خواستند . بعضي از افراد مناجات را كار نمي دانند و براي آن وقت نمي گذارند . درواقع دنياي مذموم ما هستيم .دنيا طبيعت كه مذموم نيست. نوع نگاه و برخورد ما به اين نعمت خداهاي باعث مي شود كه اين دنيا براي ما مذموم باشد يا اينكه دنيا براي ما

ص: 399

توشه ي آخرت باشد. پس همه وارد جهنم يعني باطن دنيا مي شوند . انبياء و اولياء به دنيا دل نبستند و مرتكب حرام نشدند و گذشتند . بخاطر همين پيامبر فرمود :ما از جهنم رد شديم و خاموش بود . آنها در اين دنيا دلبستگي پيدا نكردند كه زمين گير بشوند . بنابراين از دنيا رد شدند و يك لحظه هدف را فراموش نكردند . هر كسي كه مرتكب حرام شد در آن جهنم مي ماند . كساني كه از امتحانات دنيا گذشتند و آلوده نشدند و به قرب الهي رسيدند ، صراط مستقيم را طي كردند يعني صراط بندگي و دين و تمسك به دستورات الهي . اين راه عمل به دستورات الهي است . آنها اين راه را طي كردند و توانستند به سعادت برسند . پس صراط درعالم آخرت ، باطن صراط مستقيم است كه انسان را از دنيا عبور مي دهد . پيامبر فرمود : صراط مستقيم يكي بيشتر نيست . كسي كه در اين دنيا به صراط مستقيم يعني دين ثابت قدم بوده است در آخرت هم بر صراط مستقيم ثابت قدم است و رد مي شود تا به بهشت برسد . هر كس در صراط لغزيد در آخرت هم روي صراط مي لغزد . امام صادق (ع) فرمود : مردم مختلف روي صراط عبور مي كنند . صراط از مو باريكتر است (زيرا تشخيص صراط مستقيم مو شكافانه است و از شمشير تيزتر است يعني وقتي شما راه را تشخيص دادي ، رفتن آن هم دقت مي خواهد . پس وقتي شما وظيفه را تشخيص مي دهيد انجام

ص: 400

دادن آن هم سخت است . ) بعضي ها مثل برق از آن عبور مي كنند كه در اين دنيا روي صراط مستقيم محكم و استوار باقي مانده بودند . بعضي ها مثل دويدن با اسب از آن عبور مي كند اينها كساني هستند كه همت دسته ي اول را نداشتند و بعضي ها مثل دونده از صراط عبور مي كنند . اينها كساني هستند كه در اين دنيا مقداري تعلقات پيدا كرده اند ولي باز هدف را گم نكرده اند . بعضي ها روي صراط پياده مي روند كه گرماي و سختي را مي چشند ، اينها كساني هستند كه در دنيا كند مي رفتند يعني بي جهت كار خير را به تاخير مي انداختند . بعضي ها افتان و خيزان مي رفتند يعني پرت مي شوند و آويزان مي شوند و دوباره خودشان را بالا مي كشند اينها كساني هستند كه حرام هايي مرتكب شده اند ولي دين را از دست نداده اند . كساني كه در اين دنيا دين و صراط را از دست مي دهند در آتش جهنم پرت مي شوند . مرحوم آيت الله بهجت مي فرمودند : اگر صراط آخرت از اينجا شروع مي شود براي اينكه ما نلغزيم دعاي غريق ( كه امام صادق (ع) ياد داده است ) را بخوانيد : ياالله يا رحمن يارحيم يا مقلب القلوب ثبت قلبي علي دينك .

سوال – سوره غافر آيات 17 تا 25 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – آيه 19 مي فرمايد : خدا هم خيانت هاي چشم و هم نگاههاي آلوده را مي داند ( محاسبه مي

ص: 401

كند ) و هم آن چيزهايي كه شما در افكار و نيات خوتان پنهان مي كنيد. به جز چشم ساير اعضا هم خيانت دارند مثلا دست و پا هم مي توانند خيانت بكنند اما خيانت چشم خيلي زياد است و خيلي ظريف است و كسي متوجه آن نمي شود. خوب است كه اين آيه را بعنوان يادآوري هر روز تكرار كنيم . يكي از علما وقتي مي خواست از نجف به شهر خودش باز گردد به استادش گفت كه نصيحتي به من بكنيد. ايشان فرمودند: اين آيه را هر روز با خودت تكرار كن :مگر نمي داني خدا تو را مي بيند .

سوال – شما گفتيد كه هر نيتي كه از ما صادر مي شود ثبت مي شود . داريم كه اگر ما فكر و نيت گناه داشته باشيم ولي عمل نكنيم ، اين گناه محسوب نمي شود . آيا اين دو جمله با هم تناقض ندارد ؟

پاسخ – ما در روايات داريم كه نيت گناه بعنوان گناه براي ما نوشته نمي شود اما خدا آنرا حساب مي كند . آيا خدا بايد با كسي كه نيت گناه مي كند با كسي كه نيت گناه نمي كند يكسان برخورد بكند ؟ پروردگار اينها را در محاسبه اش دخيل مي كند . كسي كه نيت گناه مي كند مورد عذاب قرار نمي گيرد چون گناه نكرده است ولي در درجه بندي از كسي كه نيت گناه نكرده است پايين تر است . خدا نيت ها را خبر دارد و حساب مي كند . با نيت گناه درجه ي ما پايين مي آيد ولي ما

ص: 402

عذاب نمي شويم .

سوال – در ادامه ي توصيف صراط توضيحاتي بفرماييد.

پاسخ – صراط آخرت كه ما را از جهنم به سمت بهشت عبور مي دهد نمود صراط مستقيمي است كه در اين دنيا اگر كسي به آن پايبند باشد انسان را عبور مي دهد و از دنيايي كه مي تواند انسان را در آلودگي ها فرو ببرد به سعادت برساند . صراط مستقيم در اين دنيا يك جاده آسفالت نيست بلكه همان دستورات الهي است . و همان چيزي است كه دين ارائه داده است . اين دستورات الهي كه صراط مستقيم را تشكيل مي دهد در وجود معصومين تجسم يافته است . معصوم تمام دستورات را در خودش عملي كرده است و مجسمه ي دستورات الهي شده است . معصوم كسي است كه هم عقايدش پاك است و شرك در آن نيست و هم اخلاقش پسنديده است و صفات عاليه را در اوج دارد و هم رفتارش صالح و سالم است . مجسمه ي صراط خود معصومين است . روايت داريم كه علي صراط است . امام صادق (ع) فرمود : ما اهل بيت صراط مستقيم هستيم . در زيارت جامعه كبيره داريم كه شما اهل بيت صراط مستقيم هستيد . اگر كسي تحت ولايت اهل بيت باشد و اخلاق و رفتار و عقايدش را به آنها نزديك بكند ، در آخرت تحت ولايت اميرالمومنين خواهد بود . ما بايد سطح زندگي و اخلاق خودمان را به آنها نزديك بكنيم . سلمان خودش را مطابق ميل اميرالمومنين كرده بود . پس اگر كسي خودش را نزديك به اخلاق و رفتار

ص: 403

معصومين بكند در واقع خودش را به كانون ولايت نزديك تر كرده است . وعبورش از صراط آخرت راحت تر است . در روايت داريم كه كسي نمي تواند از صراط عبور كند مگر اينكه علي جوازعبور او را بدهد . كسي كه تحت ولايت اميرالمومنين بوده است در آنجا جواز عبور دارد . در جلد هشت بحارالانوار مفضل بن عمر مي گويد از امام صادق (ع) در مورد صراط سوال كردند و حضرت فرمود : راه به سمت خداست و ما دو تا صراط داريم يكي صراط در دنيا و يك صراط در آخرت . صراط دنيا كه ما بايد با سلامت عبور بكنيم امام است .اگر كسي به او معرفت پيدا كرد و از او پيروي كرد راحت از صراط آخرت مي گذرد ولي كسي كه در دنيا كاري به ولايت نداشته و مقابل آن ايستاده ، به جهنم مي افتد (ظلم به اولياء خدا ظلم به خداست . در روايت داريم كه خدا به موسي گفت كه چرا به عيادت من نيامدي ؟ موسي گفت :مگر شما بيمار مي شويد ؟ خدا فرمود : مومني از اولياء من بيمار شد و بايد به عيادت او مي رفتي . پس خدا بيماري بنده ي مومن را بيماري خودش دانسته است .) او در صراط آخرت لغزش دارد . صراط اين دنيا همان صراط مستقيم است و تجسم آن در معصومين است . حضرت زهرا از پيامبر پرسيد كه مردم در روز قيامت چطوري هستند ؟ پيامبر فرمود : در آن روز همه مشغول كار خودشان هستند و كسي به كسي نگاه نمي كند

ص: 404

. حضرت زهرا پرسيدند كه آيا در هنگام بيرون آمدن از قبرها در بدن مرده ها كفن هست ؟ پيامبر فرمود : كفن ها مي پوسد و بدن ها از قبر خارج مي شوند ولي مومنين پوشيده هستند و كفار برهنه هستند . نوري كه مومنين دارند آنچنان درخشان هست كه اجازه نمي دهد بدنشان ديده بشود . حضرت زهرا سوال كردند كه در روز قيامت من شما را كجا ببينم ؟ پيامبر فرمود : سه جا من را ببين . يكي در پاي ميزان اعمال كه من مي گويم : خدايا ترازوي مومنين را سنگين كن و يكي در جايي كه نامه ي اعمال را ارائه مي دهند كه من مي گويم : خدايا با امت من آسان حساب كن و ديگري در كنار صراط كه وقتي مسلمانان مي خواهند عبور كنند مي گويم : خدايا امت من را به سلامت بدار .

يا كتاب نيست كه به دست كسي بدهند حتي يك فيلمي از تما زندگي نيست كه فيلم وعكس اعمال ما را نشان بدهند بلكه خود عمل ما حاضر مي شود بصورتي كه گويي ما داريم آن عمل را انجام مي دهيم . قرآن مي فرمايد: كاري را كه انجام مي دادند حاضر مي بينند . يعني عمل را در همان حال مي بينند و امكان انكار آن وجودنداردو خدا مي فرمايد : نامه ي عمل خودت را بخوان . امام صادق (ع) در روايتي جمله ي نامه عمل خودت را بخوان را به اين صورت معني كرده است كه متذكر تمام اعمال عمر خودت بشو . منظور از خواندن قرائت از روي كتاب نيست بلكه يعني تمام اعمال حاضر مي شود و درنظرت آنها را مرور مي كني . امام مي فرمايد : هيچ لحظه از عمر و هيچ كلمه اي و حرفي كه زديم نيست مگراينكه آنها آنچنان حاضر مي شود مثل اين است كه داري همان لحظه آنرا انجام مي دهي . علاوه بر اعمال ظاهري ، اعمال باطني ما هم ظاهر مي شود يعني هر نيتي ، فكري ، تصميمي و اراده اي از انسان صادر شده است ظاهر مي شود . شخصي از امام كاظم (ع) سوال كرد كه آيا فرشته ها هم از نيت ها هم خبر دارند ؟ امام فرمود : بله . شخص پرسيد كه فرشتگان چطور از اعمال خوب و بد ما آگاه مي شوند ؟ امام فرمود: زماني كه انسان نيت كار خيري را مي كند نفس او بوي عطر و خوش دارد و وقتي كه

ص: 406

انسان نيت كار شر را مي كند نفس او بوي بد دارد . سوال – اينكه نامه اعمال را به دست راست يا چپ مي دهند به چه معناست؟

پاسخ - در روز قيامت نامه اعمال بعضي ها را به دست راست آنها مي دهند كه به آنها اصحاب اليمين مي گويند كه آنها با خوشحالي به بهشت مي روند . بعضي از مردم نامه ي اعمالشان از پشت سر به آنها مي دهند كه به آنها اصحاب الشمال مي گويند . اين افراد با غم وغصه راهي جهنم مي شوند . قرآن مي فرمايد : كسي كه نامه ي عملش را به دست راستش مي دهند با خوشحالي مي گويد كه بياييد نامه ي عمل من را بخوانيد . من اعتقاد به چنين روزي داشتم . چنين شخصي در زندگي متنعمي غوطه ور خواهد بود. و آنها اهل بهشت است . اما كسي كه نامه ي عملش را بدست چپش مي دهند با شرمندگي مي گويد كه اي كاش نامه ي عمل ما را به ما نمي داند و اي كاش حساب خودم را نمي دانستم . گرفتن نامه عمل به دست چپ و راست چه معنايي دارد ؟ در دنيا و عالم ماده ، عالم ديگري هم اطراف ما را گرفته است مثل عالم ملكوت كه ناديدني است . چه ملكوت اعلي كه فرشتگان و ارواح طيبه در آن قرار دارند و چه ملكوت اسفل كه قسمتي از ملكوت است كه حتي ازعالم دنيا هم پست تر است كه در آن شياطين و ارواح خبيثه هستند . پس يك سمت ما قسمت ملكوت

ص: 407

اعلي است كه قسمت رحمت است و يك سمت ما ملكوت اسفل است كه سمت غضب خدا است . وقتي ما عملي انجام مي دهيم چه عمل ظاهري و چه عمل باطني ، اگر اين عمل پاك و صالح باشد به سمت ملكوت اعلي بالا مي رود . در واقع صورت ملكوتي عمل ما بالا مي رود . هر عمل شكلي دارد مثلا نماز خواندن يك صورت ملكوتي و شكلي دارد . پس هر كارخيري يك صورت ملكوتي دارد كه اين بالا مي رود . اين اعمال خير به گفته ي قرآن در عليين ثبت و نگه داشته مي شود . در قرآن داريم اعمال انسانهاي خوب به عليين مي رود . اعمال زشت و آلوده هم با زشت ترين چهره به ملكوت اسفل مي روند و در آنجا نگه داشته مي شوند . به تعبير قرآن به سجين مي رود . ناسزا ،غضب و غيبت چهره هاي بسيار زشتي دارند . در بعضي مواقع اين چهره هاي زشت به بعضي افراد در دنيا نشان داده مي شود.يك اهل معرفتي مي گفت:زماني كه با همسرم دعوا مي كردم و غضبناك شده بودم ، چهره ي غضب را به من نشان دادند . از اين خلق غضب آلود زشت بقدري ترسيده بودم كه همانجا از همسرم عذرخواهي كردم و دست او را بوسيدم . او باطن عملش را ديد . شهيد مطهري در كتاب عدل الهي فرموده است : ميرزا علي آقاي شيرازي استاد ما كه فرد با عظمتي بود ، يك روز سر درس شروع به گريه كردن كرد و گريه او را امان نمي

ص: 408

داد كه صحبت بكند . ايشان مي گفت كه من ديشب خواب ديدم كه از دنيا رفته ام و وقتي من را وارد قبر كردند يك سگ بسيار بزرگ و مهيبي با من وارد قبر شد . من با خودم گفت كه بالاخره سگ به اين طرف آمدي . او فوق العاده عاشق امام حسين (ع) بود . من به امام حسين (ع) متوسل شدم و ايشان آن سگ را رد كردند . اين سگ تند خوئي هاي من بود . اين صورت اخلاق اعمال يا عقايد ملكوتي اعلي يا اسفل ما است . در سوره ي فاطر داريم : عقايد پاك بالا مي رود و عمل صالح اين ايمان را تقويت مي كند و بالا مي برد. عمل صالح و ايمان بالا مي رود و رتبه ي خود انسان هم بالا مي رود. پس اعمال انسان را بالا مي برد يا باعث سقوط انسان مي شود. يعني ما بواسطه ي اعمال خودمان همين الان در دنيا بالا مي رويم يا سقوط مي كنيم . پيامبر با اصحاب نشسته بود و يك دفعه فرمود : الله اكبر. پيامبر فرمود :يك سنگي از لبه ي جهنم پرت شد و هفتاد سال به طرف قعر جهنم مي رفت و الان به ته جهنم رسيد . ناگهان صداي گريه از اطراف خانه ي حضرت بلند شد . اصحاب فهميدند كه يكي از مشركين از دنيا رفته است . سنگي از لبه ي جهنم پرت شد همين شخص مشرك بود كه هويت انساني او به سنگ تبديل شده بود و هفتاد سال بوده كه به سمت جهنم مي رفته

ص: 409

است . ما همين الان به سمت جهنم يا بهشت مي رويم . امام باقر (ع) مي فرمايد: شخصي عمل صالحي انجام مي دهد وعمل او را به عليين مي برند .بعد او عملش را به ديگران مي گويد و ريا مي شود و بعد خدا دستور مي فرمايد كه ثواب او را به يك ثواب عمل آشكار تبديل كنيد يعني درجه اش از عليين پايين تر مي آيد . بار ديگر شخص ريا مي كند و خدا مي فرمايد كه اين عمل را برداريد و براي او گناه بنويسيد يعني او را در سجين ببريد . پس ما بين دوعالم ملكوت اعلي و اسفل و دو عالم خوبي و بدي هستيم ، عالمي كه اعمال خوب ما در آن جمع مي شود به آن يمين مي گويند . زيرا يمن و بركت در آن است . منظور دست راست ، راست جغرافيايي نيست . راست يعني آن قسمتي كه يمن و بركت در آن است يعني ملكوت اعلي . اصحاب اليمين يعني اصحابي كه با ميمنت هستند . در سوره ي واقعه اصحاب يمين را اصحاب ميمنه (اصحاب مبارك) گفته است . ملكوت اسفل كه قسمت شر و شقات است همان چپ است. يعني شمال و مشمئه . نامه ي اعمال بعضي را از سمت راست يعني ميمنه مي آورند يعني اعمالي كه در عليين ثبت شده است را مي آورند . اگر اعمال در سمت سجين يعني چپ ثبت شده است آن اعمال را مي آورند . پس از سمت راست يا چپ يعني از قسمت رحمت يا شقاوت . همان اعمالي كه

ص: 410

ما تمام عمر بصورتي در عليين يا سجين ثبت كرده ايم را مي آورند و انسان به آن اشراف پيدا مي كند .

سوال – در مورد دو فرشته اي كه اعمال خوب و بد انسان را ثبت مي كند توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – ما دو ملك داريم بنام رقيب عتيد كه اين دو ملك مامور ثبت اعمال هستند . قرآن مي فرمايد : بخاطر بياوريد وقتي كه دو فرشته از چپ و راست هستند اعمال تان را دريافت مي كنند و آنها را حفظ مي كنند. هيچ گفتار يا عملي از انسان صادر نمي شود مگر در كنار آن ملك رقيب عتيد است. ملك سمت راست ملكي است كه اعمال سعادت آميز و اعمالي كه انسان را به سمت بهشت مي برند ثبت مي كند. ملك سمت چپ اعمال بد را ثبت مي كند و به سجين مي برد . پس در اينجا هم چپ و راست همان سمت رحمت و سمت غضب است . حضرت علي (ع) در نهج البلاغه تعبيري دارد كه هيچ چيزي از اين دو ملك پوشيده نيست . اين دو ملك حتي برنيت شما هم آگاه هستند. وقتي شخص مي خواهد از دنيا برود ، اين دوملك با شخص گفتگويي دارند. پيامبر مي فرمايد : اين دو ملك كه اعمال فرد را ثبت مي كردند در هنگام مرگ با او گفتگويي دارند . اگر فرد اعمال صالح انجام مي داده است ، اين شخص را دعا مي كنند كه ما در اين عمر جز خوبي از تو نديديم ، از تو جز خوبي چيزي نشنيديم و چقدر

ص: 411

ما را به مجالس خوب و حلال بردي و او را دعا مي كنند . اين دو ملك مي گويند : امروز ما آن جوري خواهيم بود كه تو دوست داري . ما شفيع تو نزد پروردگار مي شويم و به نفع تو شهادت مي دهيم كه تو انسان خوبي بوده اي . اگر فردي كه مي خواهد از دنيا برود فرد بدي بوده باشد اين دو ملك او را نفرين مي كنند و مي گويند كه ما در اين مدت چقدر معذب بوديم و تو ما را در مجالس آلوده بردي .امرزو در نزد پروردگار ما دشمن تو هستيم و عليه تو شهادت مي دهيم . كسي از اميرالمومنين نزد پيامبر گله كرد . پيامبر فرمود : جبرئيل به من گفت كه من با دو ملك علي ملاقات كردم . اين دو ملك گفتند : از زماني كه علي بدنيا آمده است تاكنون يك عمل آلوده و شر از او بالا نبرده ايم و ملك سمت چپ بيكار بوده است . دو ملكي كه براي علي هستند بر تمام ملائك افتخار مي كنند و مي گويند كه ما دو ملكي هستيم كه هيچ چيز بدي كه باعث خشم خداب شود از او نديده ايم .

سوال – سوره ي زمر آيات 32 تا 40 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – امروز بنا به رواياتي شهادت امام حسن مجتبي (ع) و تولد امام كاظم (ع) است . گاهي در رسم الخط هاي كوفي چون نقطه گذاري انجام نمي شده است بطور كامل نمي توان اعداد را در روايات تشخيص داد . مثلا در مورد

ص: 412

شهادت حضرت فاطمه (س) در روايت داريم : خمس تسعين البته بدون نقطه نوشته شده است كه اين مي تواند خمس سبعين هم خوانده بشود كه بخاطر همين ما دو نقل براي شهادت حضرت فاطمه داريم . اين باعث اختلاف است . ما چون علم امامت نداريم نمي توانيم تكليف را مشخص كنيم .

آيه 33 مي فرمايد : اگر كسي در زندگي صداقت بياورد و صداقتي را هم در جايي ديد تسليم او باشد و مانع آن نشود ، اين فرد باتقوا است . خوب است كه معيارهاي ما با معيارهاي قرآن در مورد متقين و مومن يكي باشد . ازنظر قرآن صدافت معيار باتقوا بودن است . گاهي ما به رفتارهايي امتياز مي دهيم كه خدا امتياز نمي دهد و گاهي ما به رفتارهايي امتياز نمي دهيم كه خدا امتيازمي دهد . بايد معيارهاي ما با خدا يكي باشد.

سوال – مي گويند : بعد از گناه بلافاصله توبه كنيد تا ملائك آنرا ثبت نكرده اند . در اين مورد توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ –دو ملك كه اعمال خوب و بد ما را ثبت مي كنند يعني آن عمل را نگه مي دارند نه اينكه با قلم آنرا مي نويسند . در سوره ي انفطال داريم : مردم بر شما ملائكه اي هستندكه ناظر و حافظ هستند كه اعمال شما را حفظ مي كنند . كاتبين و ثبت كنندگان بزرگواري هستند و هر كاري شما بكنيد آنها مي دانند . اينكه مي گويند اين كاتبين بزرگوار هستند بخاطر اين است كه وقتي شخصي كار خيري انجام مي دهد ملكي كه حسنات را ثبت

ص: 413

مي كند فورا آن عمل خير را ده برابر مي نويسد . اگر كسي گناهي انجام بدهد ملك رحمت به ملك شقاوت مي گويد كه عجله نكن ، ننويس ،هفت ساعت ( در بعضي روايت دايم به اندازه يك شب تا صبح ) مهلت بده كه اگر توبه كرد چيزي نوشته نشده باشد . يعني در نامه ي عمل فرد ثبت نمي شود. بخاطر همين مي گويند كه توبه واجب فوري است . بعد از هفت ساعت اگر فرد توبه نكرد ملك سمت راست كه حكم رئيس را دارد مي گويد كه ثبت كن . در روايت داريم كه دو تا ملك از غروب تا اذان صبح با ما هستند و بعد از اذان صبح دو ملك ديگر جاي شان را با هم عوض مي كنند و مي آيند . هر دو ملك شب و روز اذان صبح را نگاه مي كنند به خاطر همين مي گويند كه نماز صبح اول وقت خيلي با فضيلت است . آيت الله ملكي تبريزي در كتاب المراقبات فرمودند: دو ملكي كه در شب با ما هستند ، موقع سحر براي نماز شب ما را صدا مي زنند . بعضي ها صداي دو ملك را مي شنوند كه بنام آقا آنها را صدا مي زنند . اگر شخص بلند بشود آن دو ملك خير و رحمت براي ما مي فرستند و براي انسان حال ايجاد مي كنند و اگر فرد بلند نشد براي او كسلي مي نويسند و مي روند . ايشان مي گويند كه اگر بلند شديد و آن دو ملك را نديديد حداقل به آنها سلامي بكنيد

ص: 414

و از آنها تشكر بكنيد . اين افراد با فرشته ها همنشين بودند و صداي آنها را مي شنيدند . انصاري همداني استاد شهيد دستغيب موقع نماز مغرب به موذن گفت كه اذان را بگو . موذن گفت : هنوز موقع اذان نشده است .ايشان فرمودند كه مگر نمي بيني ملائك جايشان را عوض كرده اند . از امام صادق (ع) سوال شد ، با اينكه خدا خودش ناظر است اين ملائك چكاره هستند ؟ امام فرمود : هر چه چشم بيشتر باشد مراقبت انسان از اعمالش بيشتر است . اگر انسان بفهمد كه علاوه بر خداوند متعال چشمان ملائكه هم دائما ناظر اوست و معصومين هم او را مي بيند بيشتر مراقب خودش است . پس فلسفه ي وجودي اين ملائكه مراقبت بييشتر ما از اعمال مان است .

انشاء الله ملكي كه اعمال خير ما را بالا مي برد پركار باشد و ملكي كه اعمال بد ما را به پايين مي برد بيكار باشد.

بينيم يا خوشحال هستند يا ناراحت يا بيمار هستند يا چيزهايي از ما مي خواهند . اين خواب ها چه پيامي براي ما دارد ؟

پاسخ – خواب بخشي از زندگي ما هست . همه ي ما خواب ديدن (رويا) را تجربه كرده ايم . براي معصومين خواب ديدن روياي صادقه اي است كه اتصال به عالم ملكوت است . به تعبيري اتصال به عالم بالا و لوح محفوظ است ، آنها اخباري را كه در آينده مي خواهد اتفاق بيفتد يا دستورات الهي را از روياي خود مي گيرند . اين خوابها نوعي الهام است . روايت داريم كه اين خوابها نوعي وحي است . پيامبر در ابتداي نبوت ، دريافت وحي از طريق روياهاي شان بوده است . بعد بحث جبرئيل و ملكه ي وحي پيش آمد . هيچ تصرف و خطايي از طرف شيطان در روياهاي آنها نيست . حتي تخيلات خودشان هم ، در خواب تصرفي ندارد كه خواب را به يك خواب خطا و اشتباه تبديل بكند . حتي بعضي از انبياء تكاليف خودشان را در خواب مي گرفتند . حضرت ابراهيم به فرزندش گفت كه من در خواب ديدم كه سر تو را مي برم و ابراهيم اين تكليف را از خواب گرفت . قبل از فتح مكه در خواب به پيامبر فهماندند كه وارد مكه مي شود و در امان هستي . خواب حضرت يوسف شفاف نبود هم بود . البته اين خواب رازگونه بود و تعبير مي خواست . او ديد كه يازده ماه و خورشيد برمن سجده مي كردند . روياهاي انبياء كه هيچ تصرفاتي از

ص: 416

بيرون از طرف شيطان و از درون توسط نفس در آن نيست ، صادق است . اما بعضي از خوابها و روياهايي كه ما مي بينيم روياهاي صادقه است مخصوصا اگر فرد راستگو باشد . روايت داريم كه هركس راست تر است روياهايش هم راست تر است . پس راست گويي در نوع ديدن خواب تاثير مي گذارد . چيزهايي در روياهاي ما تاثيرگذار است . از درون نفس ، تخيلات ،افكار و آرزوهاي ما مي تواند در خواب هاي ما تاثيرگذار باشد . از طرفي از بيرون هم شيطان مي تواند القائاتي داشته باشد . البته ديدن روياهاي صادقه هم براي ما امكان پذير است . آيت الله اراكي از استادش آيت الله حائري شيرازي نقل مي كرد كه من در خواب ديدم كه به من گفتند كه تا ده روز ديگر بيشتر زنده نيستي . من به خواب توجهي نكردم . همان روز دهم ، با دوستان به باغي رفته بوديم . من دچار لرز شديدي شدم . به خانه برگشتيم و حالم بسيار بد بود .ديدم كه دو تا ملك براي قبض روح من آمده اند . در آن موقع آن خواب به ياد من آمد . مرحوم حائري نسبت به امام حسين (ع) ارادت داشت و در بعضي دسته جات خودشان نوحه مي خواندند . او توسل به امام حسين (ع) كرد و خواست كه زنده بماند زيرا توشه اي براي آخرت نداشت . لحظاتي بعد امام حسين (ع) آمد و به آن دو ملك گفت كه ما براي او مهلت گرفته ايم ، شما برويد . بعد از لحظه اي

ص: 417

چشمهايم را باز كردم و ديدم كه پارچه اي روي من انداخته اند زيرا فكر مي كردند كه من مرده ام . مرحوم آيت الله اراكي مي فرمودند :حدس قوي من اين است كه تاسيس حوزه ي علميه قم همان ذخيره اي بود كه فرصتش را از امام حسين (ع) گرفت . اينها روياهاي صادقه است . چون عالم خواب عالم پر رمزي است ، خيلي نمي توان روي آن حساب باز كرد . امام صادق (ع) مي فرمايد : خواب صادق و كاذب در هم است . خيلي روي خواب حساب باز نكنيد . بخاطر همين مي گويند كه خواب حجيت نيست . خيلي به خواب اعتماد نكنيد . اگر در خواب ديديد كه مي گويند : فلان نماز را با فلان كيفيت بخوانيد يا چهل بار فلان سوره را در نمازتان بخوانيد يا فلان ذكر ار به فلان عدد بگوييد ، نبايد روي اينها تكيه بشود . اين دستورات عبادي بايد از يك منبعي صادر بشود كه كاملا حجت باشد . وقتي شما مي خواهيد خدا را عبادت كنيد نبايد شكل عبادت را از خودتان در آورده باشيد . ما بايد خواب هاي مان را در كنار قرآن و سنت قرار بدهيم تا ببينيم كه خواب ما صادق است يا خير . البته به شرط اينكه قرآن و سنت را بشناسيم . تعبيري كننده ي علاوه بر اينكه بايد رموز تعبير خواب را بداند ، بايد كسي باشد كه رموز ديني را هم بشناسد . و بتواند خواب را با كتاب و سنت تطبيق بدهد تا ببينيد كه اين خواب صادق است يا

ص: 418

كاذب . بخاطر همين تعداد كساني كه تعبير كننده خواب هستند زياد نيست . ما در روايت داريم كه خواب را براي هر كسي نقل نكنيد . خواب را فقط پيش اهلش نقل كنيد . وقتي حضرت يعقوب خواب يوسف را شنيد به او گفت كه خواب خودت را پيش برادرانت نگو . زيرا آنها نااهل هستند . اهل كسي است كه بتواند خواب را تعبير بكند يا مومن نجيب سِر نگهداري باشد كه وقتي اين خواب را نقل مي كنيم سوء استفاده نكند . تعبير خواب با رمالي و كتب تعبير خواب ميسر نيست . اين طور نيست كه مثلا هر كس خواب فلان چيز را ببيند تعبيرش فلان چيز است . كتاب هاي تعبير خواب هم تعبيري بوده است كه مثلا ابن سيرين براي فردي تعبير كرده است . . اين تعبير بنا به شخصيت و موقعيت فرد بوده است . معبر بايد شرايط شما ، مزاج شما را حتي از نظر فيزيكي و شرايط روحي شما را هم بفهمد . علاوه بر آن معبر بايد رموز آيات و روايات را هم بداند كه بتواند خواب را با آنها تطبيق بدهد تا پيام خواب را بفهمد و بداند كه اين مطابق كتاب و سنت است كه شما به آن عمل بكنيد . مثلا ما در خواب مي بينيم كه فردي از دنيا رفته است ، تعبيرش از دنيا رفتن فرد نيست . ممكن است كه اين خواب پيام ديگري داشته باشد . اگر ما در خواب وضعيت بد فردي را مي بينيم الزاما اين طور نيست كه وضعيت فرد خراب است . گاهي

ص: 419

ما در خواب مي بينيم كه اموات به ما مي گويند كه خيرات كنيد . اينكار مشكلي ندارد زيرا در بيداري هم به ما مي گويند كه اين كار را بكنيد . يك وقت اموات مي گويند كه فلان ملك يا زمين را بفروشيد ، در اينجا انسان نبايد به خودش اعتماد بكند . ما نبايد به ظاهر خواب توجه بكنيم . فردي به ابن سيرين گفت كه من خواب ديدم دنيا و آخرت را از دست داده ام . ابن سيرين او را آرام كرد . فرد ديگري گفت كه من خواب ديدم كه دنيا و آخرت را بدست آورده ام . ابن سيرين گفت كه شما قرآن خودت را گم نكرده اي ؟ آن فرد اول گفت : بله . ابن سيرين به فرد دوم گفت كه تو قرآني پيدا نكردي ؟ او گفت : بله . ابن سيرين گفت كه اين همان قرآني است كه گم شده است . دنيا و آخرت همان قرآن بود . روياهاي صادقه اي كه تعريف مي كنند با قرائن و شواهد كاملا محرز شده است .

كتاب خواب ها با ما چه مي گويند نوشته ي آقاي مجتبي بلوچيان ، كتاب خوبي است . اين كتاب قواعد حاكم بر رويا را ذكر كرده است و از روايات اهل بيت كمك گرفته است .

سوال – آيا حضرت اسرافيل با نفخ اول مي ميرد ؟ چه كسي او را مي ميراند ؟ تكيلف حضرت عزرائيل چه مي شود ؟

پاسخ – در روايات داريم كه خدا به حضرت اسرافيل مي فرمايد : بمير . يعني خدا او

ص: 420

را قبض مي كند . در هنگام احيا ، خدا اول حاملين عرش را زنده مي كند از جمله حضرت اسرافيل و بعد احياء توسط نفخ صور دوم اتفاق مي افتد . در جلد شش بحار امام سجاد مي فرمايد : وقتي اسرافيل در صور دميد هيچ صاحب روحي نمي ماند و همه ي آسماني ها هم مي ميرند بجز اسرافيل و خدا با اسرافيل مي گويد كه تو هم بمير . بعد در همين حالت مي مانند تا نفخ دوم دميده مي شود . بعد خدا به آسمانها و زمين مي گويد كه بهم بريزند و بعد حاملين عرش زنده مي شود و نفخ دوم دميده مي شود . جان حضرت عزرائيل را اسرافيل مي گيرد . اسرافيل با عظمت تر از حضرت عزرائيل و ملائك ديگر است .

سوال – گناهاني كه ما توبه كرده ايم آيا باز در نامه ي اعمال ما ديده مي شود و ديگران از آن آگاهي مي يابند يا خير ؟

پاسخ – امام صادق (ع) فرمود : اگر بنده اي توبه ي واقعي بكند خدا او را دوست دارد . خدا در دنيا و آخرت او را مي پوشاند . دو ملكي كه نويسنده ي اعمال هستند ، خدا آنها را به فراموشي مي اندازد . خدا به اعضا و جوارح دستور مي دهد كه گناهش را بپوشانيد . و ديگر اعضا و جوارح عليه انسان شهادت نمي دهند . خدا به زمين مي فرمايد كه بر او بپوشانيد كه در روز قيامت نتواند شهادت بدهد . خدا را ملاقات مي كند در حاليكه هيچ چيزي نيست

ص: 421

كه شهادت بدهند كه او گناه كرده است .

درقرآن داريم كه اگر كسي صادقانه توبه كند و اعمالش را جبران بكند ،نه فقط گناهان او پاك مي شود بلكه آن گناهان به حسنه تبديل مي شود. اگر كسي تك تك گناهان را به ياد بياورد و پشيمان بشود و اشكي بريزد و خضوعي نشان بدهد ، خدا آن اشك و خضوع را مي نويسد . و بعد گناه به حسنه تبديل مي شود زيرا كنار هر گناه يك اشك و طاعت است . امام باقر (ع) مي فرمايد : روز قيامت مومن گناهكار را مي آورند در موقف حسابرسي ، خدا خودش حسابرسي اين شخص مي شود . هيچ كسي بر حساب او آگاه نيست . زيرا مومن است و دين و خدا را قبول دارد ولي دراعمالش كم آورده است . خدا گناهان او را به او ارائه مي دهد . اين شخص مي گويد كه خدايا من اقرار مي كنم كه اين كارها را كرده ام . خدا به نويسندگان اعمال مي گويد كه اينها را به حسنه تبديل كنيد و به مردم نشان بدهيد . وقتي مردم نامه ي اعمال شخص توبه كننده را مي بينند مي گويند كه اين فرد يك گناه هم نداشته است ؟ خدا مي فرمايد كه او را به بهشت ببريد .اين براي شيعيان گناهكار ماست . آنها در تحت ولايت حضرت علي (ع) هستند و در محيط رحمت هستند . كساني كه مومن نيستند ، خدا حساب آنها را در پيشگاه مردم مي كند كه همه مي بينند .

پس كساني كه شيعه علي (ع)

ص: 422

هستند تا گناه كردند فورا توبه مي كنند .

سوال – سوره ي ص آيات 27 تا 42 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – آيا سي ام مي فرمايد : ما سليمان را به داود داديم . سليمان خوب بنده اي بود . او زياد به در خانه ي خدا رجوع مي كرد و دور نمي شد . هنگام عصر او از رژه اسب سواران ديدن مي كرد . سليمان فرمود : من اينها را دوست دارم ولي اين دوست داشتن ناشي از ياد خدا بودن است . كسي كه زياد به درخانه ي خدا رجوع مي كند كسي است كه فرزند و همسر و اموالش را دوست دارد ولي او اينها را بخاطر اينكه ابزاري هستند كه انسان را به خدا نزديك مي كند دوست دارد . ما مي توانيم دنيايي ترين چيز را بخاطر خدا دوست داشته باشيم . بزرگي مي فرمود : كساني كه دنيايي هستند حتي عبادات آنها هم بوي دنيا مي دهد اما كساني كه ياد خدا هستند كارهاي دنيايي آنها هم بوي خدا مي دهد . پس شما چيزهاي دنيايي را دوست داشته باشيد ولي اينها نبايد شما را از خدا دور كند .

سوال – در مورد خواب هايي كه ما بصورت مكرر در مورد اموات مان مي بينيم توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – ما نيازهاي اموات را گفتيم . نيازهاي آنها از جمله دادن ديون ، حق الناس ، حق الله و خيرات است . پس پيام آنها در همين چارچوب است . اگر شما پيامهاي عجيبي از آنها دريافت مي كنيد مكلف نيستيد تا

ص: 423

وقتي كه به يك تعبير كننده خواب موثق را پيدا نكنيم . همان چيزهايي كه ما از روايات گفتيم براي اموات انجام بدهند .

سوال – آيا كساني كه در بهشت برزخي هستند امكان دارد كه در قيامت به جهنم بروند و كساني كه در جهنم برزخي هستند در قيامت به بهشت بروند ؟

پاسخ – كساني كه در جهنم برزخي هستند تا تطهير بشوند امكان خارج شدن از آنجا وجود دارد . حتي در قيامت هم ممكن است افرادي كه خيلي آلودگي داشته باشند وارد جهنم بشوند ولي خلود نداشته باشند كه تا آخر آنجا باشند تا يك مرحله اي در آنجا هستند و بعد به بهشت مي روند . خروج از جهنم و بهشت امكان پذير است هم در برزخ و در قيامت . كساني كه وارد بهشت مي شوند امكان ندارد كه به جهنم بروند . كسي كه وارد بهشت برزخي شده است صلاحيت ها و ظرفيت هايي را داشته كه وارد وادي رحمت خدا شده است . منتها اين بهشت جزاي اين مرحله است . در برزخ اعتقادات و اعمال كلي را مورد بررسي قرار مي دهند . وقتي اين فرد به قيامت مي آيد وارد جهنم نمي شود ولي بايد از مواقف عبور كند . در آنجا بحث طول كشيدن است . اين فرد در صراط معطل مي شود و اين معطلي باعث مي شود كه شعاع هايي از سطح جهنم را ببيند و اين برايش سخت است . روايت داريم كه كسي كه اهل ولايت اميرالمومنين باشد و نسبت به دشمنان اهل بيت موضع داشته باشند و دوستان اهل

ص: 424

بيت را دوست داشته باشد ، او جهنم را با چشم نمي بيند كه وارد آن بشود مگر همان مقداري كه مي بيند كه برايش سخت است .

سوال – توصيه اي در مورد آخرين روز ماه محرم بفرماييد .

پاسخ – دوستان يك عادتي را بعنوان توشه اي از محرم براي خودشان درست كنند : هر روز يك سلامي به امام حسين (ع) بدهند . امام صادق به شاگردش فرمود : هر روز جد ما را زيارت مي كنيد ؟ او گفت كه من در مدينه هستم و هر روز نمي توان به كربلا بروم . امام فرمود بگو. : السلام عليك يا ابا عبدالله ، السلام عليك و رحمة الله و بركاته . اگر اين را بخواني ثواب يك حج در نامه اعمالت نوشته مي شود . او اين كار را در روز تا بيست بار انجام مي داد . پس ما هر روز يك سلام به امام حسين (ع) را داشته باشيم .

برزخ مي خورد و يكي روز رستاخير و برخاستن از قبور است كه براي انسان ناشناخته است . ما برزخ را بهتر مي توانيم تصور بكنيم زيرا به دنيا نزديكتر است . ولي قيامت براي ما دورتر است . قرآن مرحله ي برخاستن از قبر و حاضر شدن در قيامت را در چند آيه ترسيم كرده است . در سوره يس آيه 51 مي فرمايد : وقتي در صور دميده مي شود ناگهان و بدون آمادگي قبلي همه از قبرها بر مي خيزند و به سمت خدا سرازير مي شوند . عده اي كه اين حرفها را قبول نداشتند و فقط دنيا را مي بينند ، وقتي از قبر بر مي خيزند و اين صحنه ي عجيب را مي بينند مي گويد : اي واي بر ما چه كسي ما را از اين قبور بلند كرده است . فرشتگان مي گويند : اين همان وعده اي است كه خدا به شما داده بود و شما حرف پيامبران را جدي نمي گرفتيد . سوره قمر آيه 6 مي فرمايد : هنگامي كه يك صداي ناشناخته مردم را به سمتي دعوت مي كند ، در حاليكه چشم هايش با ترس همراه است و چشمهايشان فرو افتاده است از قبور برمي خيزند مثل ملخ هايي كه درهوا پراكنده هستند با شتاب و عجله به سمت صدا زننده مي روند و در اين حال كفار مي گويند كه چه روز سختي است . در سوره معارج آيه 42 مي فرمايد : پيامبر ما ، غصه ي اينها را نخور بگذار آنها با بازيچه هاي دنيا مشغول باشند تا ملاقات

ص: 426

كنند روزي را كه به آنها وعده داده شده بود . روزي كه همه با سرعت از قبرها بلند مي شوند و گويي به سوي تابلوهاي مشخصي مي روند . چشمها از ترس فرو افتاده و غبار ذلت بر چشمها نشسته است . اين همان روزي است كه به آنها وعده داده شده بود و آنها جدي نمي گرفتند . اين آيات در مورد كساني است كه قيامت را قبول نداشته اند . و عمدتا اين هول و هراس براي كافران است . عرصه ي محشر يا صحراي محشر زميني است كه هموار شده است و در آن كوهي وجود ندارد . زميني است كه متناسب با عرصه ي قيامت و خدانما شده است . قرآن مي فرمايد : اين زمين غير از اين زمين است . امام صادق (ع) مي فرمايد : زمين است كه پستي و بلندي ندارد و مسطح است . يكي از خصوصيات صحراي محشر گرماي سخت و فوق العاده ي آن است . امام مي فرمايد : جنس زمين قيامت از آتش است جز سايه ي مومن كه آنجا خنكي دارد . گرماي زمين و ازدحام جمعيت ( مثل تير دان هايي كه در تركش هستند ) باعث عرق مي شود كه راه نفس گرفتن را مي بندند . امام علي (ع) در خطبه ي دو مي فرمايد : در آن روز خوش شانس ترين افراد كساني هستند كه بتوانند در آنجا جاي پايي پيدا بكنند كه بتوانند بايستند و نفسي بكشند . روايت داريم كه اين يكي از مواقف هزار ساله است . امام صادق (ع) فرمود : در

ص: 427

اين گرماي شديد مومنين سايه اي دارند كه در خنكاي آن هم نفسي مي كشند وهم راحت هستند . سايه آنها صدقاتي است كه در دنيا داده اند . وقتي شما در اين دنيا صدقه اي داده اي و سايه بان كسي شده اي ، اين صدقات در آنجا سايه ي سر خودت مي شود . بقول فروغي بسطامي همان دست كه دادند همان دست گرفتند . در جلد 72 بحارالانوار داريم كه پيامبر فرمود : هر مسلمان بايد هر روز صدقه بدهد . فردي پرسيد : مگر ما چقدر پول داريم كه هر روز صدقه بدهيم ؟ پيامبر فرمود : صدقه فقط مالي نيست . اگر شما راهي را هموار بكني و بتواني باعث بشوي كه كسي راهي را برود ( راه علم ، تقوا ، دينداري يا راه عبور ) ، بتواني جاهلي را هدايت بكني ، عيادت مريض بكني ، جواب سلام بدهي ، اينها صدقه است . پس هر گونه دستگيري و كمك به مومن كه نوعي خدمت رساني و دستگيري مومني باشد و سايه ات را بر سر او مي بري يا سايه ي محبت خودت را بر سر كسي با جواب سلام دادن مي بري ، اين سايه عطوفت پهن كردن است. كار خير گاهي فردي است و گاهي خير آن به همه مي رسد ، منظور از صدقه كار خيري است كه به همه مي رسد . صدقه ي نشانه ي صدق ايمان ما است . اگر كسي اين كار را انجام بدهد ، در آن گرماي عجيب اين صدقه كمكش مي كند . علامه مجلسي با تيمي

ص: 428

بحارالانوار را جمع آوري كردند . سيد نعمت الله جزايري از شاگردان علامه مجلسي بود و در جمع آوري اين كتاب به سيد كمك كرد . آنها بين خودشان قرار گذاشتند كه هر كس كه زودتر از دنيا رفت خبري به ديگري بدهد . علامه مجلسي از دنيا رفت . جزايري دوست داشت كه استادش را ببيند . او روزي بر سر قبر علامه رفت و برايش قرآن خواند و گريه كرد و همانجا خوابش برد . در خواب استاد را ديدم كه در وضعيت بسيار خوبي بود . هم لباس فاخري بر تن داشت و هم روي زيبايي داشت. من از ايشان پرسيدم كه بعد از مرگ چه شد . در هنگام مرگ من بخاطر بيماري جسمي كه داشتم از خدا خواستم كه فرجي براي من بفرستد . ناگهان يك چهره ي زيبايي ديدم . او به من گفت كه درد مي كشي ؟ دستهايش را روي پايم گذاشت و پايم بهتر شد . دستهايش را به همه جا كشيد تا به سينه ام رسيد ، در آن لحظه روح خودم را در آن طرف اتاق ديدم ، ديدم جسمم افتاده است و همه گريه مي كنند . من فرياد مي زدم كه من خوب شده ام ولي ديگران نمي شنيدند و گريه مي كردند. بعد از اينكه من را غسل دادند و در قبر گذاشتند ندايي آمد براي ما چه آورده اي ؟ يك دفعه ياد چيزي افتادم . از بازار اصفهان عبور مي كردم . ديدم چند نفر دارند يك نفر را مي زنند و مي گويند كه طلب ما را بده

ص: 429

. هرچه او مي گفت كه من طلب شما را مي دهم ، آبروي من را نبريد ، آنها گوش نمي كردند . من طلب او را دادم و آبروي او را حفظ كردم . او براي من دعايي كرد كه آبروي من را حفظ كردي انشاءالله خدا تو را حفظ كند . چيزي كه در عالم قيامت دست من را گرفت اين بود. در آنجا ما خيلي محتاج هستيم . البته مرحوم مجلسي خدمات علمي ايشان به جاي خودش بوده است . بقول حضرت امام در آنجا محل بروز علم نبوده است و محل آن جاي ديگري بوده است . پس چيزي كه اول انسان را دستگيري مي كند دستگيري فردي در اين دنيا است . ما درعرصه ي محشر برهنگي داريم . امام باقر (ع) فرمود : خدا در قيامت همه ي انسانها را بر مي انگيرد درحاليكه همه ي انسانها پابرهنه و عريان هستند . در دعاي ابوحمزه ي ثمالي امام سجاد (ع) توصيف ظريفي دارد : گريه مي كنم براي روزي كه از قبر خارج مي شوم در حالي كه برهنه هستم و بار اعمال سنگين اعمالم بر دوشم سنگيني مي كند . اطراف خودم را نگاه مي كنم كه كسي به من كمك بدهد ولي هر كس مشغول كار خودش است . آنجا چهره ها متفاوت است . عده اي خندان هستند و به آنها بشارتي داده اند اما گروهي هستند كه غبار تيرگي و ذلت بر چهره ي آنها نشسته است و غمناك هستند .

برهنگي و گرما براي غيرمومنين است . مومني كه در اين دنيا زشتي هايش

ص: 430

را از خودش دور كرده است در آن دنيا زشتي هايش آشكار نمي شود . خوبي ها و اعمال صالح نوري مي شود كه پوشش آنها مي شود . زشتي ها براي كساني است كه در اينجا زشت بوده اند . ابن مسعود مي گويد كه حضرت علي (ع) فرمود : قيامت پنجاه موقف دارد و اوج هر كدام هزار سال است . اولين موقف خروج از قبر و محشر است . در محشر هزارسال نگه داشته مي شوند .انسانها نگه داشته مي شوند تا مومنين بروز پيدا بكنند كه همان داشتن سايه بر سر است . از همان ابتدا ثمره ي مومن بودن مشخص مي شود. بعد مرحله ي دادن عمل است . در اينجا وقتي كارنامه ي قبولي به مومنين مي دهند آنها با افتخار مي گويند : بياييد بخوانيد . اين مرحله هزار سال طول مي كشد در حالي كه گرسنه ، تشنه و پابرهنه هستند . امام مي فرمايد : اگر كسي كه از قبر بر مي خيزد ايمان به خدا و قيامت داشته است ، پيامبر ، رسالت و دستورات او را قبول داشته باشد ، از سختي و گرسنگي نجات پيدا مي كند . جبرئيل به پيامبر گفت كه به قبرستان بقي برويم . جبرئيل بالاي يك قبر صدا زد كه برخيز ، فردي سفيد رو بلند شد و خودش را تكاند . وقتي كه او برخاست ذكر الله اكبر را گفت و گفت : الحمدلله . جبرئيل گفت كه با اذن خدا به قبرت برگرد . باز جبرئيل پيامبر را سر قبر ديگري برد و گفت كه برخيز

ص: 431

. شخصي سياه رويي بلندشد و اولين كلمه اش اي واي بر من و هلاكت بر من بود . جبرئيل گفت : برگرد و او به قبر بازگشت . جبرئيل گفت كه در قيامت مردگان اين طوري از قبور برمي خيزند ، مومنين با چهرهاي نوراني و ذكر خدا ولي كفار با روي سياه و با ذكر وا حسرتا بر مي خيزند . پس عمده ي اضطراب ها براي غير مومنين است . درست است كه نگراني ها و سختي ها در قيامت براي غير مومنين است اما بشرطي كه بتوانيم ايمان خودمان را تا دم مرگ ببريم .كساني بوده اند كه سابقه هايي در علم ، عبادت ، جهاد و جنگ داشته اند ولي سقوط كرده اند . در تاريخ و قرآن داريم افرادي كه عاقبت به خير نشده اند . اولياء خدا هراس داشته اند زيرا خدا به كسي ضمانت نامه نداده است كه تا آخر بماني . خود انسان بايد سعي بكند كه ايمانش را ثابت نگه دارد . وقتي پيامبر به حضرت علي (ع) گفت كه تو شهيد مي شوي ، اولين سوالي كه حضرت پرسيد اين بود كه آيا در هنگام شهادت دين من سالم است ؟ پيامبر گفت : بله و حضرت شكر كرد . حفظ كردن دين سخت نيست . اگر ما حداقل هايي كه خدا مي خواهد انجام بدهيم دين مان را حفظ كرده ايم . اگر كسي يك مرحله را برود ، در مراحل بعدي امدادهاي الهي به سراغ او مي آيد . خدا مي فرمايد : شما تلاش خودتان را بكنيد ما هم دست شما

ص: 432

را مي گيريم . پس دين دار بودن سخت نيست . اگر ما سعي بكنيم خودمان را در مسير الهي قرار بدهيم و در چارچوب زندگي حلال و حرام خدا را رعايت بكنيم ، اگر جايي از دست ما در رفت خدا براي ما كمكي گذاشته است . در زمان امام سجاد (ع) فردي بنام حسن بصري گفت : من تعجب مي كنم با اين همه شيطان و عوامل غفلت و سقوط چطور انسان مي تواند به بهشت برود ؟ امام فرمود : من تعجب مي كنم با اين همه رحمت خدا چطور كسي به جهنم مي رود . خدا به بهانه هاي مختلفي شما را كمك مي كند. مرحوم آيت الله كوهستاني مي فرمودند : من جوري زندگي كرده ام كه در روز قيامت اعضا و جوارح من عليه من شهادت ندهند. مرحوم شيخ مرتضي زاهد در آخر عمر در بستر فوت مي كرد و مي گفت كه دنيا را فوت مي كنم . اين كسي بود كه يك عمر دنيا را فوت مي كرد و به دنيا نچسبيد . اين دنيا بايد به اندازه اي باشد كه انسان بتواند توشه اش را بردارد و خوب زندگي بكند و در چار چوبه ي حلال تفريح داشته باشد . خدا در كنار هر لذت حرام ، لذت حلال را در كنارش گذاشته است . هيچ كدام از واجبات ما سختي طاقت فرسايي ندارد . هر كاري در دين ما به هرج رسيد، دين آنرا از ما نمي خواهد . دين ما آسان گرفته است .

سوال – سوره ي صافات آيات 52 تا 76

ص: 433

را توضيح بفرماييد.

پاسخ – نوح وقتي در سختي قرار گرفت دعا كرد كه خدايا آنهايي كه بايد هدايت مي شدند هدايت شدند و بقيه را روي زمين نگذار . در آيه 75 خدا مي فرمايد: نوح ما را صدا زد. ما چه خوب جواب دهنده هايي هستيم . اين معنايش اين نيست كه هرچه نوح خواست ما همان را به او داديم . يكي از خواسته هاي نوح اين بود كه پسرش كه داشت غرق مي شد نجات پيدا كند. خدا فرزند او را نجات نداد . پس جواب دادن خدا به دعاها الزاما اين نيست كه ما هرچه بخواهيم بشود. خدا مي فرمايد : ما بيش از آن چيزي كه نوح مي خواست به او داديم . او فقط مي خواست از زخم زبان ها ي كفار و از طوفان نجات پيدا كند ولي ما افراد با ايمان او را از سختي نجات داديم . فرزندان او را درزمين گذاشتيم و فرزندان خوب او را تا قيامت در زمين گذاشتيم سلامتي روح در تمام عوالم .

گاهي انسان چيزي را مي خواهد و خدا سه تا چيز ديگر به او مي دهد ، پس ما خيلي گله مند نباشيم . وظيفه ي ما خواستن است و دادن را به خدا بسپاريم .

سوال – در مورد دادن نامه اعمال در صحنه ي محشر توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – اين بحث مورد توجه روايات ما است و در قرآن مكرر به آن اضافه شده است . نامه ي عملي كه به ما مي دهند ( بدست مي دهند كه البته ما در

ص: 434

روايتي نداريم كه نامه را به دست مي دهند چون ما ذهن دنيايي پيدا كرده ايم اين كلمه را مي گوييم) ، در واقع آنرا به ما ارائه و نشان مي دهند. مسلم نامه عمل نوشته ي با كاغذ و قلم نيست . حتي نامه ي عمل مثل فيلم نيست كه در جلوي انسان گذاشته بشود يعني بيرون انسان چيزي باشد كه انسان را نشان بدهد . در واقع در آنجا كل اعمال عمرت را طوري مي بيني مثل اينكه الان داري آنرا انجام مي دهيد . امام صادق (ع) فرمود : وقتي روز قييامتمي شود نامه ي عملش را به او مي دهند و به او مي گويند : بخوان . هيچ لحظه ي از عمرش نيست ،هيچ كلمه اي كه از دهانش خارج شده نيست ،هيچ قدمي كه در زندگي اش برداشته نيست مگر اينكه يادش بيايد و جوري يادش مي آيد مثل اينكه دارد آنرا انجام مي دهد . عده اي در آنجا مي گويند : واي اين چه كتابي است كه ريز و درشت زندگي ما را حساب كرده است ، ما فكر نمي كرديم كه اين قدر دقيق است . خواندن نامه ي عمل يعني تذكر و يادآوري . يعني شما يكجا بر اعمال هشتاد ساله ي خودت احاطه پيدا مي كني .به تعبير قرآن متذكر مي شوند و عملشان را حاضر مي بينند . علي القاعده نامه عمل باز است . قرآن مي فرمايد : نامه ي عمل را مي بيند در حاليكه باز است . يعني هم هشتاد سال عمر را مي بيند و هم اينكه همه آنرا

ص: 435

مي بينند . يكي از رسوايي هاي قيامت همين است . يكي از دعاها اين است كه خدايا ما را رسوا مكن و نامه ي عمل ما را به كسي نشان نده. چيزي كه در نامه ي عمل تاكيد شده اين است كه ريز و درشت حساب شده است و هيچ چيزي فراموش نشده است . بعضي از گناهان براي ما عادي شده است و ما توجه نداريم كه اينها ثبت مي شود . ما بايد به اينها بيشتر دقت كنيم .

در كتاب اصول كافي از امام صادق (ع) داريم كه پيامبر در صحرايي كه هيچ چيزي در آن بود به يارانشان فرمودند كه هيزم جمع كنيد . اصحاب گفتند كه در اينجا هيزمي نيست . پيامبر گفت : بيشتر دقت كنيد . وقتي آنها هيزم جمع كردند . پيامبر فرمود : گناهان هم اين جوري با دقت جمع مي شوند. بترسيد از گناهان كوچكي كه انسان به آن بي اعتنا مي كند. گاهي قسم خوردن به خدا و قرآن تكه كلام شده است و گاهي آنرا بعنوان دروغ حساب مي كنند . گاهي هم غيبت و نگاههاي آلوده براي ما عادي شده است .اين عادي شدن براي ما به اين معنا نيست كه اين براي ما گناه محسوب نمي شود . گاهي دروغ ها ، ناسزاها ، فحش ها و تكه كلامهاي شوخي كه دل مي شكند هم همين طور است . فرمود : هر چيزي يك طالبي دارد . خواهان گناهان كوچك ما ملك ثبت اعمال است كه آنها را مي نويسد . انشاءالله ما نامه ي عمل خودمان را طوري بنويسيم

ص: 436

كه آن ملك هميشه بيكار باشد.

اللهم الرزقنا شفاعة الحسين يوم الورود .

. سخت بودن ارتباط حوادث قيامت بخاطر اين است كه ما بطور شفاف در آيات و روايات نداريم كه ترتيب مراحل و منازل را گفته باشند . البته با يك دقتي مي توان ترتيبي بدست آورد .

وقتي نفخ دوم دميده مي شود و همه از قبرها برانگيخته و مبعوث مي شوند اولين اتفاق حشر است حشر يعني جمع . همه در محشر و عرصه ي قيامت جمع مي شوند . تمام انسانها از بدو خلقت تا آخر جهان در صحنه ي عظيم قيامت جمع مي شوند . در عرصه ي محشر اولين اتفاقي كه رخ مي دهد اين است كه نامه ي اعمال هر كس را به او مي دهند . در نامه ي عمل ، تمام اعمال ما در جلوي چشم ما است و گويي داريم آن عمل را انجام مي دهيم . روايت داريم كه گويي شما اعمال چند ساله ات را داري همان موقع انجام مي دهي . حتي شما پلك زدنها و حركت مردمك چشمهايت را در طول عمرت مي بيني . به تعبير قرآن تمام اين اعمال به گردن انسان انداخته مي شود و هركس عهده دار اعمال خودش مي شود . جاي انكار وعذر هم نيست . وقتي اين مرحله جهنم را حاضر مي كنند . به تعبير قرآن جهنم را مي آورند . پيامبر در توصيفي دارند كه صد هزار ملك زمام جهنم را بعهده دارند . جهنم چنان زهيري دارد كه با ديدن جهنم صداي واي نفساني انسانها بلند مي شود . در قرآن حرف زدن جهنم را نقل كرده است . مي فرمايد : هر

ص: 438

چه در من بريزند باز من جاي دارم . همه بايد وارد جهنم بشوند و از آن عبور كنند تا به بهشت برسند . قرآن مي فرمايد : همه بايد به جهنم ورود پيدا بكنند . حالا چطور از جهنم عبور كنند ؟ از طريق صراط . صراط روي جهنم است . در بعضي از روايت مي گويند كه صراط در متن جهنم است نه بالاي جهنم . شما بايد از صراط عبور بكني كه به بهشت برسي و گرماي جهنم هم به شما مي خورد . مواقف پنجاه گانه روي صراط است . نماز ، روزه ، حج ، ولايت ، عمر ، جواني ، مصرف كردن اموال ، صله ي رحم ، حقوق الناس ... مواقف پنجاه گانه وظايفي است كه بر عهده ي مسلمانان است و در آنجا آنها را بررسي مي كنند . پس روي صراط ، اعمال انسان كه در دست اوست مورد بررسي قرار مي گيرد و آنرا با ميزان حق مي سنجند . در روايت داريم كه اين ميزان وجود اميرالمومنين است كه اعمالش خالص بوده است . در اينجا كه قرار است اعمال ما را با ميزان بسنجند شهود و گواهان هم بكار مي آيند . يكي از شاهدان اعمال اعضا و جوارح خود ما هستند . پس آنجا دادگاهي است كه هيچ راه كتمان و عذر آوردن و انكار كردن در آن نيست . اعمال انسان را وقتي مي آورند همه آنرا مي بينند . تعبير قرآن اين است كه اعمالش را انسان مي بيند در حاليكه باز است و مخفي نيست . آن زمان ،

ص: 439

زمان رسوايي است . اگر كسي اعمالش خوب بود وارد ايستگاه بعدي مي شود ولي اگر عملش ناخالصي داشت او را نگه مي دارند كه بيشترين آن هزار سال است . پس فرد بايد روي صراط كه شعاعي از جهنم را در برگرفته است بايستد تا پاك بشود و لايق رفتن به ايستگاه بعدي بشود . اگر اعمالش به اندازه ي هزار سال ايستادن نيست به مقداري در آنجا مي ماند كه پاك بشود و به منزلگاه بعدي برود . اين منزلگاهها براي اين است كه انسان در آنجا پاك بشود تا لايق بهشت بشود . اين ايستگاهها مثل حمام مي ماند كه در اين حمام فردي كه آلوده است ، كيسه اي به تن او مي كشند كه اين كيسه براي بعضي ها درد دارد اما فردي كه پاك است رد مي شود و به ايستگاه بعدي مي رود. داستان صراط ،ايستگاهها و مواقف ، شهود و... براي پاك شدن است و اين براي كساني است كه لياقت رفتن به بهشت را دارند. اگر كسي اصلا لياقت بهشت را ندارد ، او را به اين مسير نمي برند بلكه او را بي حساب و كتاب به جهنم مي برند . كساني كه دشمن خدا و با اهل بيت هستند ، اين مراحل را نمي گذرانند و مستقيم به جهنم مي روند. روايتي از پيامبر در جلد هفت بحارالانوار داريم كه خدا از همه حسابرسي مي كند مگر از مشركين . آنها بي حساب به جهنم مي روند . امام سجاد (ع) مي فرمايد : براي اهل شرك ميزاني نصب نمي شود . آنها را

ص: 440

دسته دسته به جهنم مي برند . براي مومنين كه لياقت بهشت را دارند مراحلي هست . آنهايي كه احتياج به حمام ندارند و اعمال آنها پاك است يكراست به بهشت مي روند و حساب و كتاب ندارند. پيامبر فرمود : گروهي هستند كه بي حساب به بهشت مي روند زيرا خودشان را آلوده نكرده اند . كساني را حسابرسي مي كنند كه در دنيا گناه كرده است و توبه نكرده است . كساني كه توبه كرده اند ، گناهان در نامه ي اعمالشان نوشته نشده است كه بخواهند به آن رسيدگي بكنند . كساني كه مومن هستند و اعتقادات حقه را دارند ولي آلودگي هايي در دنيا داشته اند ، بعد از پاك شدن در منزلگاههاي صراط ، لياقت بهشت را پيدا مي كنند . اگر فردي توبه اش صادقانه باشد در نامه ي اعمالش بجاي گناه ، خوبي مي نويسند . پيامبر فرمود : هر كس دعاي بعد از نماز (تعقيبات مشتركه نماز در ابتداي مفاتيح الجنان : اللهم ان مغفرتك ارجي من عملي و ان رحمتك اوسع من ذنبي اللهم ان كان ذنبي عندك عظيما...) را بخواند خداوند در روز قيامت نامه ي عملش را به خودش هم نشان نمي دهد كه خجالت بكشد . در اين تعقيبات داريم : خدايا مغفرت تو اميدوار كننده تر از اعمال من است ، خدايا رحمت تو وسيع تر از گناه من است ، خدايا عفو تو بيشتر از گناه من است .

سوال – سوره ي يس آيات 13 تا 27 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – آيه هجدهم مي فرمايد : (

ص: 441

وقتي خدا پيامبراني را بر قوم انطاكيه مي فرستد آنها با انبياء برخورد كردند و گفتند ) ما فال بد به شما مي زنيم . اگر دست از تبليغ برنداريد شما را سنگسار مي كنيم با بدتر از اين بر سر شما مي آوريم . انبياء گفتند : اين فال بد در خودتان است و اين را به گردن ديگران نيندازيد . شما قوم گناهكار هستيد .

ما انسانها تا مشكلي در زندگي پيش مي آيد ،فوري به بيرون زندگي نگاه مي كنيم و خودمان را نمي بينيم و مي گوييم كه ما را سِحر و جادو كرده اند و بخت ما را بسته اند . اين اشتباه است . انبياء مي گفتند كه فال بد در خودتان است . امام صادق (ع) فرمود : بستگي دارد كه تو با فال بد چطور برخورد ، بكني اگر تو آن را بپذيري و جدي بگيري آن فال هم با تو جدي برخورد مي كند ولي اگر به آن بي اعتنا باشي آن رد مي شود و مي رود . پيامبر فرمود : كفاره ي اين فال ها ، توكل بخداست .

سوال – در ادامه ي چشم انداز قيامت توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – كساني كه از صراط مي گذرند نه مومنين خالص هستند و نه كفار خالص زيرا اين دو گروه بي حساب به بهشت و جهنم مي روند . اين گروه متوسطين هستند يعني مومنيني كه شرايط ايماني را دارند و روي صراط هستند ولي گناهاني دارند كه بايد پاك بشوند . كساني هستند كه سريع از اين مواقف رد مي شوند و پيامبر

ص: 442

فرمود : بعضي از افراد به اندازه ي زمان خواندن يك نماز واجب از صراط رد مي شوند . كساني كه از روي صراط رد مي شوند جهنمي نيستند بلكه دارند از سطح جهنم رد مي شوند و شعاعي از جهنم را درك مي كنند تا پاك بشوند . امام كاظم (ع) فرمود : اگر كسي در اين دنيا از خودش حساب بكشد در قيامت از او حساب نمي كشند . حساب كشيدن براي تطهير است و كسي كه خودش را در اين دنيا پاك كرده است ديگر نيازي به حساب كشيدن از او نيست . انسان بايد اعمالش را حسابرسي بكند ، اگر در اخلاقش اعمال رذيله اي دارد آنرا ترك كند و اگر احتياج به توبه دارد توبه بكند . در اينجا حساب كشيدن راحت 0تر است تا روي پل صراط . آيت الله بروجردي گاهي اوقات عصباني مي شد .ايشان با خودش نذر كرده بود كه اگر بي جهت عصباني بشود يك سال روزه بگيرد تا بتواند اين صفت را برطرف بكند . اين افراد باور كرده بودند كه حساب كشي در اين دنيا راحت تر از قيامت است . پيامبر به سلمان و ابوذر يك درهم داد و گفت كه اين را خرج كنيد . فرداي آنروز پيامبرقيامت عملي برايشان درست كرد . آتشي روشن كردند و ديگي روي آن گذاشتند و سنگي در كنار آتش گذاشتند و به آنها گفتند كه يكي يكي روي اين سنگ بياييد و بگوييد كه يك درهم را چكار كرديد . سلمان روي سنگ رفت و گفت كه من آنرا در راه خدا انفاق كردم

ص: 443

و از روي سنگ پايين پريد . ابوذر روي سنگ ايستاد و گفت كه مقداري از آنرا نان و مقداري از آن را علوفه خريدم و بعد گفت كه سوختم و پايين پريد . پيامبر فرمود : آتش قيامت داغ تر از اين آتش است . ما داريم كه از ضروريات زندگي نمي پرسند ولي از تشريفات حلال زندگي سوال مي كنند .امير المومنين در خطبه ي 82 دارد كه حتي در مورد حلال هم حساب و كتاب دارد . در آنجا مصرف حلال را هم با ميزان مي سنجند . در آنجا توقف سخت است . انسان نبايد دچار تجملات و تشريفات بشود زيرا براي انسان تعلقات مي آورد . انسان بايد اخلاق هاي رذيله را ترك كند و در همين دنيا خودش را تطهير كند . هر كسي به اندازه ي معرفتش بايدحسابرسي انجام بدهد و كار خوب بكند . پيامبر فرمود : به حساب خودتان برسيد قبل از اينكه به حساب شما برسند . اقدام به حسابرسي ارزشمند است . در توقف گاهها و مشكلات آن بحث شفاعت پيش مي آيد . اللهم رزقني شفاعت الحسين يوم ورود .

خدايا عفو تو بزرگتر از گناهان ماست .

ناگاه بانگ ساقي اول بلند شد پيمانه پر كنيد هلا عاشقان مست ، باران مي گرفت و سبوح ها كه پر شدند در موج تشنگي چه صدف ها كه دُر شدند .

سوال – در مورد حوادثي كه بعد از نفخ صور اتفاق مي افتد توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – دوتا نفخ صور توسط حضرت اسرافيل دميده مي شود كه نفخ اول نفخ مرگ است . يا اين نفس رحماني تمام كساني كه در اين عالم هستند و همه ي موجودات اعم از ملائكه و جن مي ميرند . اولين حادثه اي كه بعد از نفخ صور اتفاق مي افتد همان هراس و ترسي است كه درموجودات ايجاد مي شود . جز ده گروه كه از فزع و ترس قيامت در امان هستند ولي بقيه باوحشتي مي ميرند البته كساني هم كه از فزع قيامت در امان هستند هم مي ميرند . حادثه ي بعدي بعد از نفخ اول اين است كه نظام كائنات و عالم ماده بهم مي خورد . وقتي كرات و سيارات ازمدار خارج مي شوند ، برخوردهاي شديدي بين آنها رخ مي دهد و بر كل عالم لرزه اي مي افتد . هنگامي كه خورشيد تاريك مي شود ، ستاره ها مي ريزند يعني اجرام آسماني از بين مي روند . زمين بشدت كوبيده مي شود بصورتي كه كوههاي از جا در مي آيند و به حركت در مي آيند و در اثر كوبيده شدن كوهها مثل پنبه حلاجي شده مي شوند . به اين شكل نظام دنيا برچيده مي شود . در صيحه ي آسماني همه انسانها مي ميرند و

ص: 445

به برزخ مي روند . بعد نفخ صور اول شروع مي شود . در اين نفخ همه ي موجودات عالم مي ميرند . منظور از مُردن جن و ملائك چيست ؟ آيا آنها معدوم مي شوند ؟ به تعبير علامه طباطبايي حقيقت مطلب خيلي براي ما روشن نيست . چيزي كه از قرآن و روايات برمي آيد اين است كه در نفخ اول كه همه مي ميرند يعني وجه ي ظاهري موجودات كه وجه استقلال و بي ربط بودن با خداست فاني مي شود . تمام موجوداتي كه اطراف ما هستند ، با اينكه همه مخلوق خدا هستند و با خدا ارتباط دارند و هستي و كمالاتي كه دارند را از خدا مي گيرند ، وجود و خاصيت هايي دارند . آتش وجودي دارد و خاصيت آن سوزاندن است . غذا وجودي دارد و خاصيت آن سيركنندگي است . ما مي بينيم كه آب رفع عطش مي كند و دوا است كه شفا مي دهد ولي در واقع اين طور نيست . ما مي بينيم كه ديوار يك تكيه گاه است و اين ديورا پشت ما را گرفته است كه به آن تكيه مي دهيم يعني تمام موجودات اين طور نشان مي دهند كه مستقل هستند و متكي به خودشان هستند . حقيقت اين است كه تمام عالم فقر محض است و از خودش چيزي ندارد ، لا حول ولاقوة الا بالله . هيچ چيز كمال وزيبايي و اثر و وجودش براي خودش نيست اما اينها ظهور ندارد و چيزي كه الان در موجودات ظهور دارد . قرآن مي فرمايد : شما فقير هستيد و

ص: 446

چيزي از خودتان نداريد . خدا صمد است . مرحوم ميرداماد استاد مرحوم ملاصدرا نقل مي كند كه در جمعه اي نشسته بودم و ذكر يا غني ( اي بي نياز ) و يا مغني ( اي بي نياز كننده ) مي گفتم . يك مرتبه ديدم تمام عالم وجود مي گويند يا غني نو يا مغني . اين براي فردي كه صاحب چشم بود لحظه اي نمود پيدا كرد . پس در نفخ اول وجه ظاهري از بين مي رود . در نفخ دوم چهره ي ديگر موجودات نمود پيدا مي كند . نفخ دوم احيا موجودات بصورت چهره ي واقعي شان است . چيزي كه الان ظهور ندارد ظهور پيدا مي كند. پس نفخ دوم همان حيات اول نيست و باطن موجودات است . زمين و آسمان جور ديگري مي شود و خدا نما بودن همه موجودات نشان داده مي شود . بعد شما مي بينيد كه زمين و آسمان و درخت و ... همه ذكر مي گويند . الان شما ذكر موجودات را نمي شنويد ولي در آن موقع كه باطن موجودات ظاهر بشود شما مي بينيد كه همه خدانما هستند و ذكر مي گويند . البته الان هم اين طور هستند ولي چشم مي خواهد كه بتواند اينها را ببيند . آيت الله كاشي كه استاد آيت الله بروجردي و آيت الله قوچاني بود . يكي از طلبه هايي كه در محضر آيت الله كاشي بود گفت كه شبي از كنار اتاق استادم رد شدم و يك لحظه متوجه شدم كه ايشان در سجده ذكر مي گويد و يك مرتبه ديدم

ص: 447

كه تمام عالم ذكر مي گويد . چون اولين بار بود كه گوشم اين را شنيده بود وحشتي به من دست داد ولي لذتي هم به من دست داد . فردا صبح به آيت الله كاشي گفتم كه من شنيدم كه همه ي عالم ذكر مي گفتند . ايشان فرمودند : ذكر گفتن عالم كه تعجب ندارد ، تعجب اين است كه گوش شما باز شده است . پس در نفخ دوم موجودات با باطن به محضر قيامت مي آيند و اولين اثر نفخ دوم اين است كه همه با چهره خدانما به عرصه ي محشر مي آيند . در قيامت كه همه جمع مي شوند و روز جمع است و در آن روز همه احساس غبن مي كنند و آن روز ، روز تغابن است اما نظام قيامت فردي است . نظام برزخ و قيامت فردي است . داريم كه همه شما تنها مي آييد . در قيامت همه جمع مي شوند ولي كسي به كسي كمك نمي كند و زندگي اجتماعي نيست . در آنجا هر كس ميهمان اعمال و اخلاق خودش است . از اين جهت نظام آخرت فردي است حتي اگر با جمع هم همراه باشيم اما كسي به كسي كمك نمي دهد و كاري ندارد . فرد يك حشري با امام ، رهبر و كساني كه در دنيا از آنها تبعيت مي كرد دارد زيرا از نظر سرنوشت با هم شريك هستند و با هم محشور مي شوند . تيپ ها و گروهها در كنار هم قرار مي گيرند . كساني كه در دنيا طرفدار امام حق يا باطل بودند

ص: 448

با آنها محشور مي شوند . مولوي مي گويد : ذره ذره كاندر اين ارض و سماست جنس خود را همچو كاه و كهرباست نوريان مر نوريان را جاذبند ناريان مر ناريان را طالبند . پس هر كسي به سمت هم سنخ خودش مي رود . زيرا كسي كه از رهبري تبعيت كرده است يك سنخيتي بين محب و محبوب برقرار شده است كه باعث شده اينها يك تيپ را تشكيل بدهند . در واقع آن پيشوا و محبوب ، جزئي از هويت ما مي شود . شخصي وقت ظهر نزد پيامبر آمد و پرسيد قيامت چه وقت برپا مي شود . پيامبر نماز را خواندند . بعد پيامبر به آن فرد فرمودند : تو براي قيامت چه چيزي آماده كرده اي ؟ او گفت كه من خيلي اعمال ندارم و اهل مستحبات نيستم ولي خدا و رسول را دوست دارم . پيامبر فرمود :هر كسي با محبوبش همراه است . كسي كه دل من را برده است كم كم جزئي از وجود من مي شود . فرهنگ ، اخلاق و رفتار محبوب جزئي از هويت محب مي شود . امام رضا (ع) فرمود : اگر كسي هر چيزي را دوست داشته باشد با او محشور مي شود حتي اگر سنگي باشد . يكي از دوستان رجبعلي خياط مي گويد كه ما منزل را عوض كرديم و ميزي در اين منزل جديد جا نشد . در هنگام نماز ، اين ميز در ذهن من بود كه آنرا جايي جاي بدهم . بعد از نماز رجبعلي خياط به او گفت كه اين چيست كه من در

ص: 449

گوشه ي دلت مي بينم . من گفتم : ميزي در اتاق جا نشدم و من آنرا در دلم جاي دادم . اينها هستم كه تعلقات قلبي انسان را مي سازند . گاهي انسان به انگشتر كه سنگي بيش نيست چنان دل مي بندد كه سليمان به ملكش دل نمي بندد . پس لازم نيست كه ما براي دل بستن يك ثروت انبوه داشته باشيم . گاهي انسان به تسبيح خودش دل مي بندد . محشور شدن هر فردي با امام و محبوبش است . هزار سال از شهادت اباعبدالله مي گذرد ولي اين سوز در مومنين هنوز از بين نرفته است و ما بايد خدا را شكر بكنيم . پيامبر فرمود : سوزي از شهادت حسين در قلب مومن است كه خنك نمي شود . كسي كه اين سوز را دارد نشانه ي ايمان او است . ائمه اول محرم غمناك مي شدند . امام رضا (ع) مي فرمود : از اول محرم غم بر پدرم غالب مي شد تا روز عاشورا . امام زمان (عج) در مرم چنان عزادار است كه در زيارت ناحيه مي فرمايد : صبح و شب بر تو گريه مي كنم .اگر اشك چشم من خشك شدن خون گريه مي كنم . پس هر كس سوز بيشتري دارد شباهت بيشتري با امام خودش دارد و طبيعي است كه اين پيوندها باعث محشور شدن با هم مي شوند .

سوال – آيات آخر سوره سبأ و اول سوره ي فاطر را توضيح بفرماييد .

پاسخ – آيه دوم سوره فاطر مي فرمايد: اگر خدا در رحمتي را به سوي

ص: 450

فردي باز كند ، ديگر كسي نمي تواند آنرا ببندد و اگر دري بسته بشود كسي نمي تواند آنرا باز بكند . دادن يا محروميت تحت دو تا اسم است .يكي اينكه خدا عزيز است و كسي نمي تواند بر آن غالب بشود و ديگر اينكه كار خدا حكيمانه است . اين حكيمانه بودن بدون ارتباط با اعمال ما نيست . يعني ما هستيم كه ظرفي فراهم مي كنيم كه خدا به ما مي دهد . و ما خودمان هستيم كه مي توانيم خودمان را محروم كنيم . وقتي كسي لياقت را ازخودش سلب كرد رحمت از او گرفته مي شود و اين حكيمانه است . پس دادن يا پس گرفتن خدا مستبدانه نيست زيرا او حكيم است .

سوال – در ادامه اتفاقاتي كه بعد از نفخ صور مي افتد توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – پيامبر فرمود : يكي از چشمهايي كه در آخرت خندان است چشمي است كه بر حسين گريه كند . او خوشحال و مسرور است . پس دراين شبها بايد بگرييم .مرحوم ملكي تبريزي در كتاب المراقبات مي گويد : من فرزند خردسالي داشتم كه در ايام محرم خودبخود محزون مي شد و حتي غذاي او كم مي شد. مومنين در روز عاشورا مي توانند سنخيت خودشان را دريابند . كسي كه مي خواهد در عزاداري و مراسم عاشورا باشد سنخيت دارد ولي اين سنخيت درجاتي دارد . امام صادق (ع) به يكي از اصحابشان فرمود : جدم اباعبدالله حسين را زيارت مي كني ؟ گفت : من خيلي نمي توانم زيرا خطرناك است . امام فرمود : مصيبت هاي

ص: 451

جدم را ياد مي كني ؟ گفت : بله . گاهي بخاطر مصيبت هاي آن حضرت كاملا بهم مي ريزم و اهل و عيال هم متوجه ي اين مطلب مي شوند . اما فرمود : تو از شيعيان ما هستي . تو از كساني هستي كه آنجايي كه ما در امنيت هستيم تو هم در امنيت هستي و آنجايي كه ما خوف داريم تو هم خوف داري . وقتي در قيامت ائمه امنيت دارند شيعيان و كساني كه با آنها سنخيت دارند در امنيت هستند . شخصي از انصار نزد پيامبر آمد و گفت كه من بقدري شما را دوست دارم كه وفتي شما را نمي بينم دل تنگ مي شوم و دوست دارم كه يك جوري شما را ببينم و ناراحتي من از اين است كه وقتي شما را در اعلي عليين مي برند من را به آنجا نمي برند و من شما را نمي بينم . پيامبر فرمود : اگر كسي تابع خدا و رسول باشد روز قيامت با اينكه او از دسته ي آل الله نيست ولي او را به انبياء ، صديقين ، شهدا و صالحين ملحق مي كنند .

سوال – در مورد كساني كه در روز قيامت از هول و ترس در امان هستند توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – كساني كه صحنه ي شهوت و حرامي برايشان پيش مي آيد و از آن دست مي كشند از كساني هستند كه از هول و ترس قيامت در امان هستند . دسته ي دوم كساني هستند كه آتش خشم خودشان را مهار مي كنند .دسته ي سوم كساني هستند كه به

ص: 452

سالخورده ها تكريم و احترام مي كنند . دسته ي چهارم كساني كه گره گشا و خدمت رسان به مومنين باشند . دسته پنجم كساني كه در نمازهايشان سوره ي والعصر يا دخان را مي خوانند و كساني كه سوره ي يوسف را در شب مي خوانند . دسته ي ششم كساني هستند كه سر قبر مومنين هفت مرتبه انا انزلناه را مي خوانند . دسته ي هفتم كساني هستند كه شبي در راه خدا بيدار بمانند يا اشكي براي حسين بريزند .

سوال – در مورد علي اكبر امام حسين (ع) توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – در زيارت ناحيه داريم كه سلام بر اولين كشته و شهيد از نسل اهل بيت . وقتي همه ي افراد امام حسين (ع) به ميدان رفتند ، اولين فردي كه از خاندان امام به ميدان رفتند حضرت علي اكبر بود. امام حضرت علي اكبر را بسيار دوست داشت ولي تا ايشان اجازه ي ميدان گرفتند امام به او اجازه داد . عاطفه هاي اهل بيت به فرزندانشان بيشتر از افراد عادي است ولي اين تعلق ايجاد نمي كند كه باعث مانع بشود . وقتي حضرت علي اكبر به ميدان رفت امام بلند بلند پشت سر ايشان گريه كرد . فرمود : خدا قطع بكند نسل تو را كه نسل من را قطع كردي . ما كسي را فرستاديم كه شبيه پيامبر بود و هر وقت ما دلمان براي پيامبر تنگ مي شد به اونگاه مي كرديم هم چهره و اخلاقش شبيه پيامبر بود . شيخ جعفر شوشتري فرمود : امام حسين (ع) در روز عاشورا هم مسموم

ص: 453

شد ، هم شهيد شد و هم مُرد . مسموم شدن ايشان وقتي بود كه تير سمي هرمله به سينه ي امام نشست . شهيد شدن امام وقتي بود كه از اسب به زير افتاد . امام وقتي مُرد كه صورتش را بر صورت خوني علي اكبر گذاشت . امام فرمود : خاك بر دنيايي كه تو در آن نباشي .

است . گروه دوم كساني هستند پيامبر فرمود : هر چشمي در روز قيامت ترسان و گريان است مگر سه چشم كه خندان است : يكي چشمي كه گريه براي ترس از خدا داشته است . مثل گريه ي ايام محرم كه خدا اين گريه را دوست دارد و قطعا اين گريه قرب مي آورد . براي انبياء الهي گذشته روضه ي امام حسين (ع) توسط جبرئيل خوانده مي شد و آنها اشك مي ريختند و اين گريه ريشه ي گناهان را مي سوزاند . كسي كه مال حرامي مي خورد يا نگاه حرامي مي كند يا چيز حرامي گوش مي كند ، اينها ظاهر گناه است . اين گناهان ريشه دردرون ما دارد. احتمالا يك خشمي ، يك شهوتي در درون ما جنبيده شده و تصميم گناه گرفته شد و رفتار گناه آلود انجام گرفته است . پس آلودگي ها در باطن ماست . از آن طرف كسي كه گريه مي كند ظاهرش اشكي است كه از چشم سرازير مي شود اما در باطن فرد يك اتفاقي افتاده است كه نمود ظاهري آن اشك است . آن اتفاقي كه افتاده حسنه ي زيبايي است و يك پيوندي با اباعبدالله است كه حسنه ي دروني است كه ريشه ش گناه را پاك مي كند . اين چشم مي تواند در اين دنيا گريان و در آن دنيا خندان باشد. دومين چشم ، پيامبر فرمود : چشمي كه از حرام چشم بپوشد و بتواند چشمش را از حرام پُر نكند . سومين چشمي كه در قيامت خندان است چشمي است كه شبي را در راه خدا

ص: 455

بيدار باشد. خوشا به حال افرادي كه شغل هايي دارند كه در راه خدا بيدار هستند مثل دكتر ، پرستار و مرزبانان .يعني كسي كه سحر را درك مي كند ، پدر و مادري كه براي بچه هايشان بيداري مي كشند و كسي كه براي تحصيل علم يا عبادت بيدار است . خدا اين كارها را دوست دارد. گروه سوم كه از فزع قيامت در امان هستند كساني هستند كه به پيرها و سالخورده ها احترام مي گذارند . انسان فكر مي كند كه بايد كار عجيب و غريبي انجام بدهد تا از فزع روز قيامت در امان باشد يا يك رياضتي بكشد ولي با كارهاي كوچك هم مي شود انسان از هول روز قيامت در امان بماند . پيامبر در جلد اصول دو م كافي مي فرمايد : كسي كه مقام يك بزرگتري را به خاطر سنش حفظ بكند و به او احترام بگذارد خدا او را را فزع روز قيامت در امان مي دارد. اين تجليل خداست . كسي كه نمي تواند به بزرگتري احترام بگذارد ، نمي تواند به بزرگتر بزرگترها هم احترام بگذارد . كسي كه به بزرگتر احترام مي گذارد مي تواند به خداي الله هم احترام بگذارد . پيامبر مي فرمايد : بزرگتر ها بركت خانواده هستند . با احترام گذاشتن به بزرگترها در خانواده امنيتي ايجاد مي شود . اگر در خانواده احترام بزرگترها حفظ نشود سنگ روي سنگ بند نمي شود . وقتي حرمت ها زير پا گذاشته بشود صميميت و صفا از خانواده ها بيرون مي رود و هر كسي احساس ناامني مي كند ولي اگر

ص: 456

در خانواده حرمت ها حفظ بشود امنيت روحي و رواني در خانواده ها و به تبع آن در جامعه ايجاد مي شود. شما كه در اينجا امنيت كاشته اي در روز قيامت امنيت برداشت مي كني . روز قيامت ثمره ي اعمال ما و بازتاب خود اعمال ماست . اگر ما به اين توصيه ي ديني عمل كنيم ، صداي مان را روي پدر و مادر و بزرگترها بلند نكنيم ، از آنها مشورت بخواهيم ( روايت داريم كه پير در خانه مثل نبي است ) ، از آنها جلوتر نيفتيم و از آنها مراقبت بكنيم پير ديگر احساس ناامني نمي كند و احساس مي كند كه موقعيتي دارد . بعد اين فرهنگ به نسل بعد منتقل مي شود . روايت داريم : شما به بزرگترهاي تان احترام بگذاريد و كوچكترها به شما احترام مي گذارند . ابراهيم بن شعيب خدمت امام صادق (ع) رسيد و گفت كه من پدر پير و سالخورده اي دارم كه او را روي دوشم مي گذارم و كارهايش را انجام مي دهم اين چطور است ؟ امام فرمود: اگر مي تواني عهده دار كارهاي او بشوي دريع نكن و حتي لقمه در دهان آن بگذار . اين كار تو در روز قيامت سپري در برابر آتش براي تو مي شود . زكرياي ابراهيم مسيحي بود . او مسلمان شد و در زمان حج خدمت امام صادق (ع) رسيد و گفت كه پدر و مادر من هنوز مسيحي هستند . مادرم نابينا است و احتياج به رسيدگي دارد .آيا من مي توانم با آنها هم غذا بشوم ؟ امام پرسيد

ص: 457

: آيا آنها گوشت خوك مصرف مي كنند ؟ گفت : خير . امام فرمود : با آنها باش و اگر آنها از دنيا رفتند تمام كارهاي آنها را خودت انجام بده. او پيش آنها برگشت و عجيب به مادرش محبت مي كرد . و همه ي كارها او را انجام مي داد . مادرش متوجه تغيير رفتار او شد و از او سوال كرد . او گفت كه مسلمان شده است و اين توصيه پيامبر است و مادرش گفت كه تو خوب ديني انتخاب كرده اي و من هم مي خواهم مسلمان بشوم و بعد مسلمان شد و فورت كرد . البته بزرگترها هم بايد حرمت خودشان را حفظ كنند و كاري كنند كه كوچكترها بتوانند به آنها احترام بگذارند . بزرگترها با نيش زدن ، توقعات زيادي ، تحمل نكردن و دخالت بيجا كردن باعث مي شوند كه كوچكترها خسته بشوند و طاقت نياورند و بي احترامي صورت بگيرد . چهارمين دسته كساني هستند كه بر خواندن سوره هايي مداومت دارند . كساني كه سوره ي والعصر و دخان را در نمازهايشان بخوانند در امان هستند . خواندن سوره ي يوسف و خواندن سوره ي احقاف در روز يا شب جمعه هم اين خاصيت را دارد . پنجمين دسته كساني هستند كه در مكه يا مدينه از دنيا بروند بخصوص اگر در مكه دفن بشود كه بلد امن الهي است . از دنيا رفتن در جايي به اختيار فرد نيست . اين يك تفضلي است كه اگر شرايط حداقلي براي مومن بودن را داشته باشد ، اين مي تواند به فرد كمك كند

ص: 458

و اِلا اگر فرد اصلا مومن نباشد اگر در مكه هم بميرد كمكي به او نمي كند . ششم كسي كه فحشا يا شهوت حرامي براي او پيش بيايد و بتواند آنرا مهار كند از فزع روز قيامت در امان است . داريم : كسي كه صحنه ي حرامي براي او پيش بيايد و بخاطر خدا از آن چشم پوشي كند از فزع روز قيامت ايمن مي باشد . رجبعلي خياط مي گويد كه اگر خدا به من التفاتي كرد بخاطر اين بود كه در جواني صحنه اي مثل حضرت يوسف براي من پيش آمد و همانجا با خدا معامله كردم و گفتم كه خدايا من بخاطر تو از اين لذت حرام مي گذرم و تو هم من را تربيت كن. و فرار كردم . از آن موقع چشمم باز شد . هفتمين گروهي كه از فزع روز قيامت در امان هستند كساني هستند كه صحنه ي غضب و عصبانيت برايشان پيش بيايد و آنرا كنترل كنند زيرا در عصبانيت ها است كه غيبت و تهمت و فحش زده مي شود . انسان قبل از اينكه به سمت عصبانيت برود بايد آنرا كنترل كند زيرا موقع عصبانيت كنترل كردن آن خيلي مشكل است . آتش عصبانيت شعبه اي از جهنم است . اگر كسي بتواند خودش را در هنگام عصبانيت كنترل كند خودش را از عصبانيت نجات داده است . امام كاظم (ع) مي فرمايد : كسي كه خشم خودش را فرو ببرد در حالي كه توانايي آنرا دارد ، در روز قيامت خدا دل اين فرد را از ايمان و امنيت پر مي كند

ص: 459

. كنترل غضب كار سختي است ولي شدني است و احتياج به تمرين دارد . حاج احمد خوانساري عظمت و عصمت بالايي داشت . يكي از خصوصيات ايشان همان فرو بردن خشمش بود. بعضي ها به ايشان فحش مي دادند . يك روز فردي به ايشان فحش داد و ايشان هيچي نگفتند . هنگام نماز ايشان گفتند كه شما اجازه مي دهي كه بروم نمازم را بخوانم . فرد خجالت كشيد و معذرت خواهي كرد .

سوال – سوره سبا آيات 1 تا 7 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – در آيه سوم مي فرمايد : كافران مي گويند كه قيامتي در كار نيست و دليلي هم نمي آورند . پيامبر بگو به پروردگارم قسم خواهد آمد پروردگاري كه علم غيب دارد و با اين پشتوانه قيامت را بپا مي كند. يك ذره اي در آسمان و زمين از علم خدا پنهان نيست و كوچكتر از اين و بزرگتر هم پنهان نيست وهمه ي اينها در كتاب مبين و لوح محفوظ جمع است .

سوال – در ادامه ده گروهي كه از فزع قيامت در امان هستند توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – گروه هشتم كساني هستند كه اهل خدمت رساني به ديگران هستند و كار راه انداز هستند . امام كاظم (ع) مي فرمايد : خدا در زمين بندگاني دارد كه سعي دارند كار مردم را راه بيندازند ، اينها در روز قيامت در امان هستند . وقتي من كسي را خوشحال بكنم خدا آن روز من را خوشحال مي كند . سرور ايجاد كردن در قلب مومنين تاكيد شده است و حقيقت ادخال

ص: 460

سرور كار راه انداختن مردم است و اصل صله ي رحم هم همين است . ما معمولا صله ي رحم را به ديد و بازديد مي گيريم اما صله ي رحم فقط ديد و بازديد نيست بلكه صله ي رحم بازديد همراه با كار راه انداختن است . اگر كسي فقط ديد و بازديد را انجام بدهد ، صله ي رحم اصلي را انجام نداده است . پس بخش مهم صله ي رحم كار راه انداختن و خوشحال كردن مومن است . در جلد 74 بحارالانوار داريم كه امام صادق مي فرمايد : هنگامي كه خدا روح مومن را قبض مي كند ، دو تا ملكي كه مراقب او بودند به آسمان مي روند و مي گويند كه او بنده ي خوبي بود . دراطاعت تو سريع بود و در معصيت تو كند بود. حالا كه روح او را قبض كرده اي به ما چه امري داري ؟ خدا مي فرمايد : به زمين برويد و در كنار قبر او باشيد و تا قيامت ذكر بگوييد و اين تسبيح ها به پاي او نوشته بشود. امام فرمود : وقتي در روز قيامت خدا اين مومن را برانگيخت يك صورت مثالي همراه آن مومن مي شود و در جلوي او حركت مي كند . هر جا مومن هول وترسي از قيامت را مي بيند ، آن صورت مثالي مي گويد كه نترس غصه نخور الان چيزي از خدا به تو مي رسد كه خوشحال مي شوي و او را دل داري مي دهد . تا وقتي مومن در عرصه ي قيامت اين مراحل را طي مي

ص: 461

كند و در پيشگاه عظمت الهي قرار مي گيرد . خداوند اعمالش را به آساني حساب مي كند و دستور مي دهد او را به بهشت ببرند . مومن به صورت مثالي مي گويد كه خدا به تو خير بدهي كه اين قدر به من كمك دادي و ترس من را ريختي و من را شاد كردي ، تو كه هستي ؟ صورت مثالي مي گويد كه من آن خوشحالي هستم كه تو در قلب مومن انداختي و گره اي از مومن باز كردي . اين تجسم اعمال خودماست . يعني همان سروري كه ايجاد كرديم و اين باعث مي شود كه هول و ترس قيامت به شادي تبديل بشود. ما بايد از اين همه رحمت خدا چيزي جمع كنيم و كاسه ي خودمان را وارونه نگيريم . مرحوم محدث نوري استاد آقا شيخ عباس قمي مي فرمايد كه من در بين اعمال مستحبي بعد از زيارت عاشورا عملي را به ارزشمندي حاجت مومني را برآورده كردن نديدم . به عارفي گفتند كه اگر در دنيا يك ساعت بيشتر وقت نداشته باشي چكار مي كني ؟ او گفت : من دم در مي نشينم كه اگر مومني كاري داشت كار او را راه مي اندازم . بعضي مواقع حضرت علي (ع) در سر ظهر به بيرون دارالعماره مي نشست تا كسي حتي به مقدار كمي معطل نشود و حضرت كارش را راه بيندازد . دسته ي نهم كه از هول قيامت در امان هستند كساني هستند كه بر سر قبر مومني برود و هفت تا انا انزلناه بخواند و اين روايت از امام رضا (ع)

ص: 462

است . زيرا با اين كار براي مومن امنيتي ايجاد كرده ايم و در آنجا در امان هستيم . دهمين دسته كساني هستند كه بجاي كينه جويي با مردم عيب را در خودش پيدا بكند و انگشت اتهام را در مشكلات به سمت مردم نبرد . پيامبر فرمود : اگر كسي نفس خودش را دشمن بداند در قيامت در امان است زيرا فضاي جامعه را ناامن نكرده است .

كرده است كه وقتي پيامبر از جنگ تبوك بر مي گشتند ، به يكي از سران كفر كه خيلي به شجاعت معروف بود گفت كه اسلام بياور تا تو در بزرگترين ترس ها در امان باشي . او با قلدري گفت كه من از چيزي نمي ترسم . پيامبر فرمود : تو نمي داني چه اتفاقي خواهد افتاد . همه با نفخ اول صور مي ميرند و با نخ دوم صور همه زنده مي شوند ، آسمان و كوهها به حركت در مي آيند و منهدم مي شوند و در آن روزه همه در فكر خويش هستند . تو در آن روز چكار مي كني ؟ او گفت : اين چيزهاي جديدي كه مي شنوم ترسناك است و همانجا با عده اي كه همراهش بودند به اسلام ايمان آورد . در آن روز اگر كسي در پناه خدا نباشد قطعا كم خواهد آورد . حضرت علي (ع) مناجاتي بنام مناجات مسجد كوفه دارد. خوب است كه گاهي اين مناجات در خلوت قبرستان خوانده بشود و خوب است كه به معاني آن توجه بشود . بعضي از دعاهاي آنرا مي توان در قنوت و سجده نماز خواند . حضرت مي فرمايد: خدايا من از تو پناه و ايمني مي خواهم براي روزي كه هيچ چيز به درد نمي خورد نه مال و نه فرزندان ، سرمايه ي انسان قلب بدون شرك است كه مي تواند به خدا ارائه بدهد ، خدايا از تو امان مي طلبم از آن روزي كه ظالم آنچنان دو دست خودش را از پشيماني به دندان مي گيرد و مي گويد كه

ص: 464

اي كاش با رسول خدا همگامي مي كردم و از او عقب نمي افتم ، خدايا از تو پناه مي خواهم از آن روزي كه مجرمين را با چهره شان مي شناسند موي پيشاني يا پاهاي او را مي كشند و مي برند . (كسي كه در فكرش گناه مي كرده او را از موي پيشاني مي گيرند وكسي كه با پا گناه كرده او را از پا مي گيرند .) ، خدايا از تو امان مي طلبم از آنروزي كه هيچ پدري از فرزندش حمايت نمي كند و هيچ فرزندي به درد پدرش نمي خورد ، وعده ي خدا حق است خدايا از تو ايمني مي طلبم از آن روزي كه معذرت خواهي ظالم به دردش نمي خورد ( در دنيا انسان مي توانست معذرت خواهي بكند و خدا او را مي بخشيد ولي در آن دنيا معذرت خواهي رشدي براي انسان ندارد ) آن موقع فقط عاقبت بد است كه شامل انساني مي شود كه در اين دنيا از خدا معذرت نخواسته است ، خدايا از تو ايمني مي خواهم از آن روزي كه هيچ كسي مال كسي نيست و خدا مالك همه چيز است ( البته الان هم خدا مالك همه چيز است ولي ظهوري ندارد و انسان فكر مي كند كه خودش مالك است) ، خدايا از تو امان مي طلبم از روزي كه هر كسي عزيزاني داشته از آن فراري است (يكي از اين جهت كه نبيند كه خجالت بكشد و يكي از اين جهت كه هركس مشغول كار خودش است ) هر كس مشغول خودش است ، در آن

ص: 465

روز نه تنها از عزيزانش فرار مي كند بلكه مي خواهد آنها را گِرو بگذارد تا خودش خلاص بشود زيرا گرفتاري شديد است و انسان مي خواهد خودش را نجات بدهد . فراز بعدي اين دنيا مولاي يا مولا است . در اين فراز حضرت مي فرمايد كه تو مولا هستي و من عبد هستم و من مشمول بخشش تو هستم زيرا تو بزرگ هستي و اگر قرار است كه كسي ببخشد تو بايد بر من ببخشي زيرا تو غني هستي و من فقير هستم ، خدايا اگر قرار باشد كه كسي بر كسي ترحم كند تو هستي كه بايد به من كمك بدهي ، تو راهنما هستي و من سرگردان ، راه بلد بايد به سرگردان كمك بدهد و من چيزي از خودم ندارم . ما در قرآن داريم كه عده اي از اين هول و اضطراب قيامت در امان هستند . ترس بزرگ آنها را محزون نمي كند و آنها خوش هستند . در روايات ما گفته شده كه ده گروه هستند كه از آن فزع اكبر درامان هستند . دسته ي اول معصومين و كساني كه در پرتوي معصومين و تحت ولايت معصومين زندگي شان را سپري كرده اند . اگر معصومين به آرامش مطلق رسيده اند بخاطر اين است كه به خدا وصل شده اند و هيچ چيز آنها را نگران نمي كند . قرآن مي فرمايد : كساني كه مومن هستند و عمل هم انجام داده اند كه در ايمان وعملشان شرك نيستند ، اين افراد امنيت دارند . امام حسين (ع) در روز عاشورا همه ي عالم مضطرب بودند

ص: 466

كه ولي خدا را آن طور به شهادت مي رسانند . در زيارت اول رجب زيارت امام حسين (ع) داريم : من شهادت مي دهم كه در خون شما پايه هاي عرش خدا لرزيد و مضطراب شد و تمام مخلوقات آسمان و زمني بر شما گريه كردند ، ساكنين آسمان و درياها و بيابان ها . نير تبريزي در ديوان آتشكده مي گويد : اي در غم تو ارض و سماء خون گريسته ماهي به آب و وحش به هامون گريسته ، جعفر آقاي مجتهدي وقتي به اين شعر رسيده بود گفت : يا اباعبدالله من مي دانم تمام عالم در مصيبت تو گريستند ولي من مي خواهم گريه عالم را ببينم . به ايشان صحنه اي نشان دادند كه تمام عالم يك چشم گرياني براي اباعبدالله در عاشورا دارد . محتشم كاشاني مي گويد: در بارگاه قدس كه جاي ملال نيست سرهاي قدسيان همه بر زانوي غم است . وقتي محتشم به اين مصرع رسيد : گرچه از ملال بري ذات ذوالجلال ،ديگر نتوانست قسمت دوم را بگويد . چه چيزي بگويد كه جسارت به خدا نباشد . خدا بري از ملال است و نتوانست مصرع دوم را بگويد . او خوابيد و در خواب مصرع دوم را به او الهام كردند . بگو: او در دل است و هيچ دلي نيست بي ملال . در روز عاشورا كه همه مضطرب بودند يك دلي بود كه آرام بود و خطاب يا ايتها النفس المطمئنه ارجعي .... بود . ( آخر سوره ي فجر ) اين نفس آرام متلاطم نمي شود حتي در روز قيامت

ص: 467

. وقتي حضرت ابراهيم را در كوه آتش پرتاب مي كردند ، روايت داريم كه جبرئيل بر او نازل شد و گفت كه تو حاجتي داري ؟ ابراهيم گفت : من به تو احتياجي ندارم ولي به خداي خودم خيلي حاجت دارم و خدا مي داند كه من چه مي خواهم . معصوم و ولي خدا كسي است كه خدا و قدرت او را باور كرده است ، لاحول و لاقوه الا بالله را باوركرده است و باور كرده كه يك برگ بدون قدرت خدا از درخت نمي افتد . بخاطر همين راحت خودش را به خدا مي سپارد و متلاطم نمي شود . كساني كه در تحت ولايت ولي خدا هم هستند از هول قيامت در امان هستند . تحت ولايت معصوم بودن يعني اينكه چارچوب زندگي انسان با معيارهايي كه آنها داده اند تنظيم بشود، بايد و نبايد هايي كه آنها ترسيم كرده اند. معيارهايي كه آنها بيان كرده اند همان معيارهايي است كه خدا براي بندگي تنظيم كرده است و كل زندگي چنين انساني خضوع و يك سجده در مقابل خدا مي شود. در مقابل معيارهاي خدا از خودش چيزي در نمي آورد. چنين فردي در حصار معصومين وارد شده است . اين چارچوب ابتدا با يك اعتقاد شروع مي شود . كسي كه به سرپرستي و امامت آنها اعتقاد دارد ، اين خودش گام بلندي است . كسي كه محبت اهل بيت را دارد و اعتقاد به سرپرستي آنها دارد ، اين خودش ورود به قلعه ي ولايت است . منتها هركس كه بتواند تمام زندگي اش را با آنها تنظيم

ص: 468

كند به آنها نزديكتر است . سلمان بدون اجازه ي اميرالمومنين آب نمي خورد . سلمان در اين مرتبه بود . حالا ممكن است كه كسي در مرتبه اي باشد كه گناهاني هم داشته باشد ، درست است كه گناهان او بد است . از امام كاظم (ع) پرسيدند كه شيعه ي شما گناه هم مي كند ؟ امام فرمود : بله . سوال كردندكه مي شود از آنها تبري بجوييم ؟ امام فرمود : خير ، بايد از اعمال آنها تبري بجوييد . ذات آنها خوب است ولي اعمال شان بد است مثل الماسي كه در لجن افتاده است و مي توان آنرا تطهير كرد . پس ما نبايد نااميد باشيم . بعضي ها محبت اهل بيت را ناديده مي گيرند و مي گويند كه ما بايد فقط عمل را انجام بدهيم . محبت و اعتقاد يك عمل قلبي است و ورود به چارچوب ولايت است . اين باعث مي شود كه ذات الماس بشود. هرچه انسان بتواند اخلاق و رفتارش را به آنها نزديكتر بكند خودش را به كانون معرفت كه معصومين هستند نزديكتر مي كند . آيت اله بهجت هفتاد سال هر روز زيارت عاشورا ، زيارت جامعه كبيره و نماز جعفر طيار مي خواندند ، نماز سحر ايشان ترك نمي شود و هر روز به زيارت يك امام يا امام زاده مي رفتند. بعضي ها مي گويند كه اگر تحت ولايت اينها است ما نمي توانيم اين كارها را بكنيم زيرا وقت نداريم . شايد ما نتوانيم حتي هفت روز اين كارها را انجام بدهيم . حتي اميرالمومنين هم خودش را

ص: 469

در امان نمي دانست . ما وقت هاي هدر زياد داريم . طلبه به مرحوم حاج شيخ انصاري گفت: من يك ساعت مانده به اذان صبح بيدار مي شوم ، خوب است كه در اين ساعت عبادت كنم يا درس بخوانم ؟ ايشان گفتند كه در روز حرف زدن زيادت را ترك كن كه هم به نماز شب برسي و در روز هم به درس خواندن برسي . ما گاهي دو ساعت مسابقه ي فوتبال را مي بينيم و وقت براي مان مهم نيست ولي وقتي به عبادت مي رسيم همان نيم ساعت براي ما مهم مي شود. تمام كارشناسان اين برنامه گفته اند كه مي شود كل زندگي را به بندگي تبديل كرد . ما نمي خواهيم عبادت را از زندگي جدا بكنيم . زندگي معمولي انسان مي تواند عبادت باشد. انسان بايد سعي بكند كه تمام اعمالش را از يك فيلتر رضايت معصوم كه همان رضايت خداست عبور بدهد . اگر انسان همه ي كارهاي روزمره را در چارچوب و معيار قرار بدهد همه ي اينها سجده مي شود. خوشا آنان كه دائم در نمازند . نشانه ي ملموس كه انسان بتواند خودش را بسنجد كه ببيند راهش چقدر همگام با معصوم است ، اين است كه خودش را با گذشته مقايسه كند و ببيند كه ترازويش چقدر حساس تر شده است . من بايد خودم را با ده سال پيش مقايسه كنم و ببينيم كه ترازوي من در وزن كردن گناهان حساس تر شده است يا خير . مثلا اگر قبلا نسبت به مال حرام يا شبه ناك بي تفاوت بودم اما

ص: 470

الان مي ترسم و نسبت به آن حساس شده ام و بي تفاوت نيستم . اين نشانه ي رشد است . بعضي از ترازوها مثقال ها را حساب مي كند زيرا خيلي حساس است ولي بعضي از ترازو ها حتي كيلوها را هم حساب نمي كند. قرآن مي فرمايد : وقتي شيطان به يك مومن نزديك مي شود تمام وجودشان آژير مي كشد و حساس مي شوند. مرحوم عبدالكريم حائري يزدي اگر به سمت غذايي دست مي بردند كه نمي دانستند حرام است ، حالت تهوع به او دست مي داد . ايشان اينقدر تمرين كرده بود كه وجودشان با حرام هيچ سنخيتي نداشت. اياشندر ميهماني رفته بودند تا آمدند ميوه را بردارند دست كشيدند . صاحب خانه اصرار كرد كه من خمس ميوه ها را داده ام . ايشان فرمودند كه من وقتي دستم را به سمت اين مبوه ها بردم حالت تهوع به من دست داد. بعد طرف فهميد كه پسرش بخاطر اينكه ميهمان داشته اند ميوه ها را از باغ همسايه بدون اجازه چيده است . حساسيت ترازوها با هم فرق دارد . هر كس بايد خودش را با خودش مقايسه كند نه با ديگران . اگر ترازوي ما حساسيتش را از دست داده است معلوم مي شود كه ما از ولايت دور شده ايم . ولي اگر ما حساس تر شده باشيم يعني به كانون پاكي نزديكتر شده ايم .

سوال – آيات پاياني سوره ي احزاب را توضيح بفرماييد.

پاسخ – آيه هفتاد مي فرمايد: اي مومنين كساني كه اعتقاد داريد در عمل هم خدا را مراقب باشيد كلامتان حق

ص: 471

و محكم باشد. قول سديد دو ويژگي دارد . يكي اينكه دروغ نباشد و ديگري اينكه بيهوده نباشد و مفيد باشد. اين گفتار ميتواند انسان را بهشتي يا جهنمي بكند . روايت داريم كه هر روز صبح با ساير اعضا احوال پرسي مي كند .اعضا و جوارح مي گويند كه اگر تو بگذاري ما خوب هستيم .هيچ اعضاي مثل زبان نمي تواند پرگناه باشد . سي گناه از زبان امكان پذير است . مي فرمايد : اگر انسان بتواند زبان را كنترل كند زندگي تان خوب مي شود و گناهانتان بخشوده مي كند و اطاعت از خدا و رسول شما را به سعادت مي رساند.

كه وعده مي دهيد چه موقع مي آيد ؟ اينها منتظر چيزي نباشند جز يك صيحه و با آن صيحه كار همه تمام مي شود. اين صدا همه را فرا مي گيرد در حاليكه آنها در مسائل دنيايي مشغول مخاصمه بودند . آنها نه فرصت مي كنند كه وصيتي بكنند نه به خانواده شان سر بزنند . امام صادق (ع) مي فرمايد : اين صيحه ي آسماني در آخرالزمان است . و افراد با هم در بازارها چانه مي زنند و در جا مي ميرند . (با اين صيحه ي حيات عالم دنيا تمام مي شود .) هيچ كدام فرصت نمي كنند كه به منزلشان برگردند و سفارش و وصيتي بكنند . در روايت داريم كه قيامت ناگهان فرا مي رسد . و آنها غافلگير مي شوند . پيامبر مي فرمايد : اين حادثه چنان غافلگيرانه است كه در حاليكه دو نفر پارچه اي را باز كرده اند ديگر فرصت نمي كنند كه پارچه را ببندند و دنيا تمام مي شود. شخصي كه لقمه اي را برداشته و هنوز آنرا به دهان نبرده است با اين صيحه ي از دنيا مي رود . در زمان ما نمونه هاي خوبي براي صيحه داريم . مواد انفجاري صداي بلندي ايجاد مي كند . گاهي موج اين انفجارها به قدري شديد است كه ساختمان ها را خراب مي كند يا باعث كرشدن افرادي مي شود. حتي مي تواند بدن افردي را متلاشي بكند . اين يك چيز دست ساخته ي بشر است كه چنين موجي درست مي كند ولي صيحه ي آسماني دست ساخته ي بشر نيست .

ص: 473

وقتي همه به عالم برزخ ورود پيدا كردند دو تا دميدن در صور صورت مي گيرد . كلمه ي نفخ صور در قرآن دوازده مرتبه آمده است كه توسط اسرافيل صورت مي گيرد . نفخ يعني دميدن و صور هم به معناي شيپور است . براي يكسري اعلان هاي عمومي از شيپور استفاده مي كنند. دو تا نفخ صور توسط اسرافيل كه ملك مقرب الهي است دميده مي شود . يك نفخ دميدني براي مردن است كه نفخ مرگ است كه تمام افرادي كه در برزخ هستند همه مي ميرند جن و ملائك هم مي ميرند . بعد از مدتي نفخ دومي دميده مي شود . در روايتي داريم كه فاصله ي اين دو نفخ چهل سال است . اما ما نمي دانيم كه اين چهل سال چهل سال دنيايي است يا چهل سال آخرتي است . پس بين نفخ مرگ و نفخ دوم كه نفخ احيا است فاصله است . در نفح دوم روح به بدن ها برگردانده مي شود و وارد عرصه ي محشر مي شوند .

تمام ملائكه كارگزاران الهي هستند كه هر كدام كاري دارند . رئوساي ملائك چهار تا فرشته هستند كه همان ملائك مقرب هستند . مَلكي كه مامور رزق است كه حضرت ميكائيل است و رزق هاي مادي و معنوي را تقسيم مي كند . ملكي كه مامور آگاهي و علم است و وحي را مي آورد حضرت جبرئيل و ملك زير دست او است . ملكي كه واسطه در مرگ است و قبض روح به دست اوست ،عزرائيل است . حضرت اسرافيل ملكي است كه واسطه در

ص: 474

حيات است . بچه هايي كه بدنيا مي آيند و در جنين روح بر آنها دميده مي شود توسط اسرافيل انجام مي شود. دو تا نفخ صور را اسرافيل دارد كه يك مرگ عمومي براي همه و يك حيات عمومي براي همه است . اين كار حضرت اسرافيل است كه در بعضي از روايات داريم كه اسرافيل مقرب ترين ملك است و اولين ملكي است كه بر آدم سجده كرد . حيات همه موجودات و از جمله ملائك بدست او است و از اينجا مي توان عظمت اين ملك را فهميد . ممكن است كه اين سوال پيش بيايد كه واسطه مرگ حضرت عزرائيل است ، پس چرا الان حضرت اسرافيل در صور مي دمد و همه مي ميرند . در واقع حضرت عزرائيل واسطه مرگ انسانهايي است كه در دنيا هستند و بايد به برزخ منتقل بشوند . اما كساني كه در برزخ هستند و موجودات ديگر و حتي خود ملائك مقرب ، واسطه ي مرگ شان توسط حضرت اسرافيل است .

به تعبير علامه طباطبايي ، دميدن حضرت اسرافيل در شيپور يك تعبير كنايه از باب تشبيهي است . همان طور وقتي كه يك قافله اي مي خواهد حركت بكند يا بايستد ، شيپور دميده مي شود. حضرت اسرافيل هم براي توقف جهان و از كار افتادن همه ي موجودات زنده شيپوري مي دمد و اين براي تقريب به ذهن است . به اين صورت نيست كه شيپور و بوقي باشد بلكه اين تشبيه است . احتمال بعدي اين است كه اين تشبيه نيست بلكه اسرافيل براي ميراندن و زنده كردن موجودات يك

ص: 475

ابزاري دارد . آن ابزار بگونه اي اين دم الهي و نفس رحماني را به اذن خدا وارد مي كند كه آن دم به هر كسي بخورد در دفعه ي اول باعث مرگش و در دفعه ي دوم باعث زنده شدن آن مي شود. آن دم و نفس رحماني به همه مي خورد ولي شيپور شبيه شيپورهاي اين دنيايي نيست . آن ابزار شبيه به شيپور است. عظمت آن ابزار عظمت كل آسمان و زمين است . امام سجاد (ع) فرمود : صور اسرافيل شاخ بزرگي است كه دو طرف دارد . ( از يك طرف دميده مي شود و دو تا خروجي دارد كه يك خروجي براي عالم پايين يا زمين است و يك خروجي براي موجودات آسماني است ) كه فاصله ي اين دو سر به اندازه ي فاصله ي آسمان و زمين است و همه جا را فرا گرفته است . هيچ موجودي نيست كه دم به آن نخورد . پس اين يك شيپور معمولي نيست و يك ابزار براي رساندن دم الهي به همه ي موجودات است . پيامبر فرمود : اين شيپور مادي نيست و يك موجود مجرد نوري است . اين شيپور سوراخ هايي به تعداد افراد موجودات عالم دارد . دميدن موضوعيت دارد نه صدا . هر كدام از اين نفخ هاي صور آثاري دارد . نفخ اول كه در اثر آن همه ي موجودات مي ميرند اولين اثرش اين است كه يك هولي در همه ي موجودات بوجود مي آيد و در اثر همان فزع موجودات از دنيا مي روند يعني يك مرگ توام با وحشت .

ص: 476

در قرآن داريم : روزي كه در صور دميده بشود و همه ي آنهايي كه در آسمان و زمين هستند دچار اضطراب و فزع مي شوند مگر يك عده اي كه خدا بخواهد . وقتي در شيپور دميده مي شود آن روز ، روز هولناكي براي كافرين است . در سوره ي زمر آيه 90 مي فرمايد : هر كس كه به آخرت حسنه اي بياورد خدا به آنها جزاي بهتري مي دهد و از فزع و ترس روز قيامت در امان هستند . حسنه يعني خوبي مطلق كه در آن بدي نباشد . حسنه ولايت اميرالمومنين است . كسي كه اين ولايت را با خودش بياورد در امان است . داريم كه ولايت اميرالمومنين دژي است كه هر كسي وارد ولايت بشود ايمن است .زيرا ولايت اميرالمومنين همان ولايت خداست . كسي كه تحت سرپرستي خدا زندگي اش را اداره كرده است و اهل ولايت است از فزع در امان است . وقتي حادثه ي قيامت اتفاق مي افتد همه ي كرات درگير اين حادثه مي شوند . وقتي در كرات و كهكشان ها زلزله پيش بيايد خيلي هول و ترس دارد . قرآن مي فرمايد : در آن روز چشمها خاضع ، گريان و ترسان است . در همان روز يك عده خندان هستند . پيامبر فرمود كه سه تا چشم هستند كه در آن روزي كه همه گريان هستند آنها خندان هستند : چشمي كه از خشيت خدا در اين دنيا گريه داشته باشد ( اگر كسي اشك چشم نداشته باشد بايد خودش را درمان كند . امام سجاد (ع) مي فرمايد

ص: 477

: خدايا گِله مي كنم از چشمي كه خشك باشد ) ، چشمي كه از حرام چشم پوشيده است و از نگاه حرام پر نشده است ( اگر نگاه آلوده باشد قلب را بشدت آزار مي دهد .مرحوم آيت الله قاضي آنقدر مراقب چشمش بود كه چشم ترس شده بود و و قتي به نامحرمي مي رسيد چشمش ناخودآگاه فرو مي افتاد . مرحوم حائري يزدي مي گفت كه اگر من در خواب هم نامحرمي ببينم چشم مي پوشم . يكي از شاگردان آيت الله ارباب گفت : استاد ما قسم مي خورد كه من نود سال عمر دارم ولي يك نگاه حرام نداشته ام ) .

انشاء الله ما از كساني باشيم كه از فزع روز قيامت به دور باشيم .

. زماني كه قرآن مي خواهد قيامت را توصيف كند مي فرمايد: قيامت سنگين است . بار گراني بر آسمانيان و بر اهل زمين است . قيامت به ناگهان فرا مي رسد . در روايتي داريم كه حضرت عيسي (ع) از جبرائيل پرسيدند كه قيامت چه زماني فرا مي رسد؟ حضرت جبرائيل وقتي اسم قيامت را شنيدند به خود لرزيدند . سپس گفتند كه از كسي چيزي پرسيدي كه در اين مسئله داناتر از شما نيست . فقط همينقدر به شما بگويم كه بر آسمان ها و زمين سنگين است . و ناگهان فرا مي رسد . علامه مجلسي در جلد شانزده بحار الانوار نقل كرده كه امام باقر (ع) فرمودند : روزي پيامبر اكرم (ص) و جبرائيل نشسته بودند . يك مرتبه جبرائيل به عالم بالا توجهي كرد . و رنگ او تغيير كرد . در روايت است كه پيامبر فرمودند جبرائيل از ترس زرد شد . به همان نقطه اي كه او نگاه كرد ، من هم نگاه كردم . ديدم فرشته ي بسيار عظيمي كه مغرب و مشرق عالم را پر كرده بود ، به طرف پايين آمده و به من نزديك شد. گفت: يا محمد (ص) خداي متعال فرموده كه من تو را بين دو چيز مخير كنم . اينكه پادشاه يا سلطاني باشي يا عبد و بنده باشي . پيامبر مي فرمايد من به جبرائيل نگاه كردم ديدم كه حال او به حالت عادي بازگشت . بعد به من گفت كه يا رسول الله (ص) انتخاب كن كه عبد باشي . پيامبر اكرم (ص) فرمود كه من مي خواهم عبد

ص: 479

و بنده اي از بندگان خدا باشم . آن فرشته بازگشت . پيامبراكرم (ص) از جبرائيل سوال كردند : چرا حال تو تغيير كرد ؟ از ترس و نگراني تو من به قدري هراسناك شدم كه تا بحال اينقدر نگران نشده بودم . جبرائيل گفت : يا رسول الله اين ملك را مي شناسيد ؟ اين ملك اسرافيل بود . ( دربين ملائك مقرب الهي كه چهار ملك هستند . طبق روايات اسرافيل از همه مقرب تر است ) . جبرائيل گفت : از زمان خلق آسمان ها و زمين تا به امروز اين ملك به عالم پايين نيامده بود . الان كه اينجا آمد من فكر كردم كه براي امر قيامت آمده است . به همين خاطر ترسيدم . بعد از آن متوجه شدم كه مأموريتي دارد . آمده است كه شما را بين اين دو امر مخير كند . برخي از افرادي كه اين موضوع را مي فهميدند ، خيلي مي ترسيدند . موي برخي از مردگاني كه حضرت عيسي (ع) زنده مي كرد از ترس سفيد شده بود . زماني كه حضرت عيسي (ع) پسر حضرت نوح را زنده كرد، همه ديدند كه موي او سفيد است . حضرت عيسي سوال كردند كه شما در همين سن پيري از دنيا رفتيد؟ گفت من جوان بودم . اما الان چون به اذن خدا شما من را زنده كرديد گمان كردم كه بخاطر قيامت بلند شده ام . به همين خاطر از ترس موهاي سر من سفيد شد. البته قيامت براي همه هولناك نيست . در قرآن هم آمده است كه برخي از افراد

ص: 480

از قيامت در امان هستند . البته اينطور نيست كه كسي از قبل تضميني داشته باشد كه از قيامت نترسد . وقتي كه پيامبر(ص) و اولياي خدا اينگونه ترس داشتند . ما چقدر مي توانيم مطمئن باشيم؟ هرزماني پيامبر اكرم (ص) ياد قيامت مي كردند ، رنگ ايشان عوض شده و اشك مي ريختند . شايد برخي از دوستاني كه به قم مشرف شده و نماز حضرت آيت الله بهجت را بودند فراموش نكنند . اين بزرگوار نمازهاي عجيبي داشتند . بدون استثناء در همه ي نماز ها منقلب مي شدند. اما نماز شب جمعه ي ايشان نماز ديگري بود . گويي در و ديوار مسجد گريه مي كرد . ايشان در شب هاي جمعه در ركعت اول بعد از حمد سوره ي جمعه را مي خواندند . در ركعت دوم بعد از حمد سوره ي ديگري را مي خواندند. زماني كه سوره ي جمعه را مي خواندند و به اين آيه مي رسيدند كه مي گويد اي پيامبر به مردم بگو آن مرگي كه از آن فرار مي كنيد ، يك روز به سراغ شما مي آيد . شما را به محضر آن كسي مي برند كه به همه چيز عالم است . هم به پنهان و هم به ظاهر شما آگاه است . خدا به آن كارهايي كه مي كرديد خبر مي دهد . آيت الله بهجت به اينجا كه مي رسيدند ، كاملاً مشخص بود كه منقلب شده اند . در ركعت دوم زماني كه به اين آيه مي رسيدند كه مي گويد اي پيامبر به مردم تذكر بده و آنها را

ص: 481

موعظه كن شايد فايده اي داشته باشد . اما آن كسي از موعظه ها و تذكرات تو نفع مي برد كه دل زنده اي داشته و خدا ترس باشد . آدم شقي و كسي كه قساوت دل، او را گرفته از اين موعظه ها دوري مي كند . آن كسي است كه وارد بزرگترين آتش مي شود . آيت الله بهجت به اينجا كه مي رسيد سكوت مي كرد . گويي ديگر توان خواندن نداشت . ما درروايت داريم كه آتش هاي دنيا نسبت به آتش قيامت هفتاد مرتبه تنزل پيدا كرده اند . شما حتي نمي توانيد نزديك آتش كوره هاي ذوب آهن و يا ريخته گري ها شويد . با اين حال اين آتش هفتاد مرتبه تنزل يافته ي آتش جهنم است . البته در جهنم تنها آتش نيست بلكه چيزهاي ديگري هم است كه عذاب آن از آتش بيشتر است . آقاي بهجت بعد از چند لحظه با يك صداي بسيار ضعيف ادامه ي آيه را قرائت مي كردند . آن كسي كه در آن آتش بزرگ رفته نه مي ميرد كه رهايي پيدا كند و نه مي تواند زندگي كند . بين مرگ و زندگي دست و پا مي زند . آقاي بهجت هفتاد سال ، هر روز زيارت عاشورا ، زيارت جامعه ي كبيره ، نماز جعفر طيار مي خواندند و هر روز بين الطلوعين بيدار بودند . و هر روز نيز به زيارت حرم مي رفتند . آن موقعي كه در نجف بودند به زيارت حرم آن مكان مي رفتند و زماني كه قم بودند به زيارت حرم حضرت

ص: 482

معصومه (س) و زماني كه در مشهد بودند به زيارت حرم حضرت امام رضا (ع) مي رفتند . گاهي ما هفتاد روز و يا هفت روز هم نمي توانيم اين كار را بكنيم . اما ايشان هفتاد سال اين كار را تكرار مي كردند . اما باز هم اينگونه ترس داشتند . درجات معرفت انسان متفاوت است و نسبت به اين درجات ، حالات فرد نيز مختلف است . ما نيز بايد يك شباهتي با انبياء و اوليا و يا اين كساني كه شاگردان آنها بودند داشته باشيم . اما گاهي اوقات حتي ترس آن را هم نداريم . يك نفر پيامك زده بود به اين مضمون كه من با اينكه گناهان بزرگي مرتكب شده ام كه خدا مي داند ، اما ترسي از مرگ و عالم آخرت ندارم . در جواب ايشان بايد گفت كه يا شما نمي دانيد گناه چيست و چه عواقبي دارد و يا مرگ و آخرت را نمي شناسيد . وگرنه اگر انسان مرگ را شناخته و بداند كه به چه جايي مي رود و يا حتي احتمال آن را بدهد، بسيار تكان دهنده است . درروايت است كه اميرالمومنين (ع) زماني كه حاكم بودند، به نزديك بازار مي آمدند و از اينكه مي ديدند همه مشغول كار خود هستند گريه مي كردند . مي فرمودند: بندگان خدا بانگ كوچ زده اند ، حواس خود را جمع كرده و غافل نباشيد . يك ابديتي در پيش داريد . اين سال هاي كوتاه كه به اندازه ي يك پلك به هم زدن هم نيست ، شما را مشغول نكند . اين

ص: 483

حالات را اين بندگان بزرگ الهي داشته اند . گاهي برخي از جملات براي ما يك تخيلي ايجاد مي كند . اميرالمومنين (ع) اينگونه مي فرمودند، ولي گاهي برخي از ما مي گوييم كه ما علي داريم چه غم داريم . گويي اميرالمومنين (ع) خداي نخواسته يك بيمه ي گناهي است كه به ما مي گويد شما هركاري مي خواهيد بكنيد . يك نفر از حضرت سوال كرد كه چرا شما اينقدر عبادت مي كنيد ؟ ايشان فرمود : مي ترسم به برادرم رسول خدا نرسم . يك زماني امام سجاد (ع) روي چهار دست و پا حركت مي كردند . از بسياري سجده وركوع نمي توانستند روي پاي خود بايستند . امام باقر(ع) فرزند ايشان مي فرمايد كه من نوجوان بودم . وقتي پدر خود را با پيشاني پينه بسته و چهره ي نوراني ديدم كه اين چنين چهار دست و پا حركت مي كند ، گريه كردم . گفتم: پدر جان شما خيلي سخت مي گيريد . امام سجاد (ع) فرمود : فرزندم كتاب جدم علي (ع) را بياور . وقتي كتاب اميرالمومنين كه حالاتي از ايشان در آن نوشته شده بود را آوردم . امام سجاد (ع) چند ورقي را نگاه كرده و آن را كنار گذاشتند . سپس فرمودند : چه كسي مي تواند به عبادت هاي علي (ع) برسد. حضرت علي (ع) اينگونه بودند .آنوقت گاهي برخي از ما مي گوييم كه علي داريم چه غم داريم . با اين حرف گويي مي خواهيم بابي از تنبلي رابراي خود باز كنيم . يك شاعري بود به اسم حاجب كه شعري

ص: 484

به اين مضمون گفت كه حاجب اگر معامله ي حشر با علي است ، آسوده باش هرچه بخواهي گناه كن . آن حضرت را در خواب ديد . ايشان فرمود: اين چه حرف اشتباهي است كه زدي ؟ اينگونه بگو : حاجب اگر معامله ي حشر با علي است ، شرم از رخ علي كن و كمتر گناه كن . كسي كه وارد ولايت اميرالمومنين (ع) مي شود اهل عمل است . در روايت است كساني كه اهل ولايت هستند ، اهل تقوا بوده و در آن شهري كه آنها زندگي مي كنند از همه باتقوا تر و خدا ترس تر هستند . كساني كه اهل ولايت هستند حقوق ديگران را رعايت مي كنند . يك عده اي براي ديدن امام رضا(ع) به مرو رفتند . خادم ايشان به نزديك در آمده و گفت چكار داريد ؟ گفتند ما يك عده از شيعيان اميرالمومنين (ع) هستيم و از راه دور آمده ايم كه به خدمت امام رضا(ع) برسيم. خادم به نزد امام رضا(ع) آمده و گفت يك عده از شيعيان جد شما هستند و مي خواهند با شما ملاقات كنند . امام فرمودند بگوييد بروند من الان فرصت ندارم . خادم به آنها گفت برويد امام وقت ندارند . فردا آمدند بازهم امام ايشان را نپذيرفتند . در روايت است كه تا دو ماه امام رضا (ع) ايشان را راه ندادند . بعد از دو ماه آنها به خادم گفتند از آقا بپرسيد مگر ما چه جفايي كرده ايم كه اينگونه ما را دشمن شاد مي كنيد. حضرت فرمود : مي توانيد داخل شويد .

ص: 485

سپس به آنها فرمود : شما واجبات خدا را درست انجام نمي دهيد .حرام هاي خدا را مرتكب شده و حقوق يكديگر را هم مراعات نمي كنيد . آنوقت مي خواهيد من شما را به خانه ي خود راه بدهم . شيعه كسي است كه از همه اهل عمل تر و باتقواتر است . ما كه شيعه ي اميرالمومنين (ع) سعي كنيم كه به سمت قله هايي كه اهل بيت دوست داشتند ، برويم . به تعبير امام رضا (ع) شيعه كسي است كه در زندگي او حضرت علي (ع) و اهل بيت وارد شده باشند . حضرت امير(ع) فرمود كه شما نمي توانيد مانند من باشيد ولي زحمت خود را بكشيد . ما هم دست شما را مي گيريم . شفاعت مربوط به كسي است كه در كلاس اهل بيت نشسته و احياناً در جايي كم آورده است . در اين صورت اهل بيت به او كمك مي كنند . امام صادق (ع) فرمود كه روزغدير در عالم بالا، به معناي روز عهد است . يعني روزي است كه ما بايد تجديد عهد كنيم . اينكه كارهايي كه از ما خواسته شده، انجام داده ايم يا خير. امام ما خداترس و اهل عمل بود . اين را نيز به ما توصيه مي كند.

سوال – آيا قيامت ذاتاً هولناك است؟

پاسخ – در مورد قيامت ما به طور كلي سه مرحله بحث داريم . اولين مرحله اي كه بايد در ارتباط با آن بحث كنيم ، نفخ صور است . همان دميدن حضرت اسرافيل در صور است . نفخ صور باعث ميراندن يك عده

ص: 486

و بعد از آن زنده شدن تمام اموات خواهد شد . مرحله ي دوم قيامت : بعد از اينكه همه از قبر ها برخواسته و روح به جسم بازگشت و تعلق دوباره گرفت . و همه در عرصه ي محشر جمع شدند . تمام خلايق و انسان ها از اولين تا آخرين حضور پيدا مي كنند . همه ي انسان ها بايد در صحنه ي محشر ، از توقف گاه هايي عبور كنند . به تعبير قرآن و برخي روايات عقبه ها و گردنه هايي وجود دارد . شما ديده ايد كه در كوه ها گاهي اوقات گردنه هاي صعب العبوري وجود دارد . اين هم به همين صورت است . كلاً پنجاه توقفگاه است كه ما بايد در هركدام از آنها توقف كنيم. جماعت محشر بايد حركت كرده و به هركدام از اين توقفگاه ها برسند . البته هركسي حساب خود را دارد و اينطور نيست كه مثلاً در صف بايستند . هيچ كس به ديگري كاري نداشته و مشغول كار خود است . اگر كسي از اين توقفگاه هاي پنجاه گانه عبور كرد به جزايي كه يا بهشت و يا جهنم است، مي رسد. اينجا ديگر ابدي و جاودانه است . كسي كه وارد بهشت مي شود ديگر بيرون نمي آيد . اما كسي كه وارد جهنم مي شود تا زماني كه تطهير شود در آنجا باقي مي ماند. در جهنم سختي هايي را مي چشيم كه باز تاب اعمال خود ما در دنيا است . به تعبير مكرر قرآن ، سختي ها و آساني هاي آخرت فقط مربوط به اعمال انسان در

ص: 487

دنيا است .

سوال –در خصوص سوره ي لقمان آيات بيست تا بيست و هشت توضيح بفرماييد.

پاسخ- در آيه ي بيست اين سوره خداوند متعال مي فرمايد: نمي بينيد كه خدا همه ي موجودات آسمان و زمين را مسخر و در خدمت انسان قرار داد . گويي همه چيز مقدمه اي است براي اينكه در خدمت انسان باشد و انسان بتواند رشد كند. خدا نعمت هاي خود را گسترده و فراوان سرازير كرد . نعمت هاي ظاهري همين نعمت هاي مادي است كه به چشم مي آيد . مانند بدن سالم ، خانواده ي آبرومند ، عقل و هوش و غيره . اما نعمت هاي باطني ، نعمت هاي معنوي است . مثل معرفت به خدا ، دين ، حب اهل بيت وغيره كه خيلي اوقات ناديده مي گيريم . من زماني خدمت آيت الله اراكي ره بودم . ايشان اشك مي ريخت و نعمت هاي خدا را اسم مي برد . كه اگر من الان بگويم شايد برخي بخندند . ايشان مي گفت : خدا ابروي ما را بالاي چشم قرار داده است . اگر اين ابرو زير چشم بود چقدر زشت بود . انگشت ها با هم مساوي نيست . اگر مساوي بود ما يك دكمه را هم نمي توانستيم ببنديم . اينها چيزهايي است كه به چشم نمي آيد و ما فكر مي كنيم عادي است . هرچقدر انسان لطيف تر باشد ، اين نعمت ها بيشتر به چشم او مي آيد. در اين آيه خداوند مي فرمايد كه نعمت هاي مادي و معنوي خود را سرازير كرده است. اما با

ص: 488

اين وجود بازهم برخي از مردم با خدا جدل مي كنند . بدون اينكه علمي داشته باشند و يا فطرت، آنها را راهنمايي كند . و نه اينكه كتاب آسماني آنها را هدايت كند . يعني بدون هيچ حجت و دليلي اين كار را مي كنند . اينها همه نعمت ها و نشانه هايي است براي اينكه انسان ، با خداوند آشتي كند. اما باز هم لجوجانه بر روي موضع خود مي ايستد .

سوال – لطفاً چند كتاب درخصوص رجعت معرفي بفرماييد.

كتاب بازگشت به دنيا در پايان تاريخ – از آقاي خدامراد سليميان . كتاب ارزنده اي است كه بسيارروان درخصوص رجعت نوشته شده است. از انتشارات بوستان كتاب . كتاب دوم : عصر شكوهمند رجعت است . از آقاي محمد رضا اكبري. كتابي است كه در آن رواياتي كه درخصوص رجعت است به خوبي بررسي شده است . كتاب سوم : رجعت بازگشت بزرگ در هنگام ظهور است . از آقاي حسين شهميري. كتاب چهارم : زيبايي مرگ در كلام عارفان . از آقاي محمد جواد شعباني مفرد.

سوال – در خصوص زمان هاي توقف در زمان حشر توضيح بفرماييد.

پاسخ – در قرآن در سوره ي معارج خداوند متعال فرموده كه ملائكه و روح كه كارگزاران حكومت الهي هستند بالا مي روند، گويي كار آنها تمام شده است . روز قيامت همان روز محشر است . اين يك روز است اما روزي كه به تعبير قرآن به اندازه ي پنجاه هزار سال است . البته مي تواند نسبت به افراد متفاوت باشد . در روايتي از امام صادق (ع) است كه

ص: 489

قيامت پنجاه موقف است كه هركدام هزار سال طول مي كشد. در جلد هفت بحارالانوار روايت شده كه امام صادق (ع) فرمود : خود شما در اينجا به حساب خود رسيدگي كنيد ، قبل از اينكه در قيامت از شما حساب بكشند . در قيامت هر موقف هزار سال است . مرحوم شيخ صدوق قرموده كه در هركدام از اين توقف گاه ها يك تكليفي از تكاليف بررسي مي شود . يك موقف مربوط به نماز . يكي مربوط به ذكات است . يكي مربوط به ولايت است . يكي مربوط به صله ي رحم است . يكي مربوط به حق الناس است . كه در روايت است اسم آن مرصاد است . مرصاد در آيه ي قرآن نيز آمده است . پيامبر فرمودند : در همين مرصاد كه توقفگاهي است كه حق الناس را بررسي مي كنند ، مي دانيد مفلس چه كسي است ؟ اصحاب گفتند : مفلس كسي است كه پولي نداشته و هزينه هاي زيادي بر روي دوش او است . پيامبر(ص) فرمودند : نه مفلس كسي است كه با كوله باري از خيرات و حسنات وارد موقف مرصاد مي شود . اما آنجا طلبكاران او را مي آورند . چون حق الناس است و بايد از آنها حلاليت بطلبد . در آنجا آنقدر بايد از كيسه ي خيرات خود به اين طلبكاران بدهد تا او را حلال كنند . همه چون نياز دارند ، به سادگي فرد را حلال نمي كنند . اگر اين كيسه ي خيرات تمام شد ، از گناهان فرد طلبكار برداشته و داخل كيسه ي او

ص: 490

مي گذارند . مفلس اين فرد است كه ابتدا با كيسه اي از حسنات وارد شده ، اما الان كيسه اي پر از گناهان دارد . نبايد گفت كه اين مسئله خلاف قرآن است . البته قرآن گفته است كه كسي گناه ديگري را بردوش نمي كشد . پس چطور گناه ديگران را بر روي دوش ما مي گذارند . اين گناه ديگران ، درواقع تاوان عمل خود ما است . ما كه در دنيا ظلمي كرده ايم و حالا بايد از آن افراد حلاليت بطلبيم . در دنيا مي توانستيم با دو كلمه حلاليت بطلبيم . يا از اول مراقب بوديم كه حقي از ديگران ضايع نمي كرديم . در قيامت بايد حلاليت طلبيد، اما كسي پول نياز ندارد . حسنات هم كه تمام شده است . بنابراين بايد باري از دوش فرد طلبكار برداريم تا ما را حلال كند . وگرنه بايد در اين موقف هزار سال باقي بمانيم . يك آيه ي ديگري در سوره ي حج است كه گفته زمان روز قيامت هزار سال است . اما در سوره ي ديگري پنجاه هزار سال گفته است . البته اينها با هم منافات ندارد . چون آيه ي سوره ي حج تنها يك موقف را گفته است . گاهي مي پرسند مگر سال از گردش زمين به دور خورشيد بوجود نمي آيد ؟ در قيامت به فرموده ي قرآن ، خورشيد و زمين وجود ندارد ، پس اين سال چگونه است . جواب در خود آيه آمده است . منظور پنجاه هزار سال، از سال هايي است كه شما مي شماريد .

ص: 491

يعني مقدار آن طولاني است و اگر شما بخواهيد با مقياس هاي دنيايي آن را اندازه بگيريد، به اندازه ي پنجاه هزار سال است . از پيامبر(ص) سوال كردند كه اين مدت خيلي طولاني است . با وجود پنجاه هزار سال ديگر رمقي نداريم كه به بهشت برسيم . پيامبر(ص) فرمود: قسم به خدايي كه جان من در دست او است . براي يك مومن از خواندن يك نماز واجب كمتر طول مي كشد . مومن بايد تا آنجا كه مي تواند نماز اول وقت بخواند . نماز خود را بي جهت قضا نكند . مي تواند اين پنجاه هزار سال را با نماز كوتاه كند . بنابراين براي شخص مومن سريع مي گذرد. افرادي كه اهل ولايت هستند ، از ترس روز قيامت در امان خواهند بود . البته اهل ولايت بايد تلاش كند . در جايي كه مشكل پيدا كردند، ولايت از آنها دست گيري خواهد كرد .

زمان عج سخن گفتيد . و دل هاي ما را خيلي مشتاق اين دعا و باقي ماندن بر اين عهد كرديد . اما كساني كه سواد خواندن اين دعا را ندارند و يا خانم هايي كه در روزهايي از ماه عذر شرعي دارند چكار بايد بكنند ؟

پاسخ – در روايتي از امام صادق (ع) است كه يكي از دستورالعمل هايي كه شخص را لايق همراه بودن با امام زمان عج مي كند ، خواندن چهل روز دعاي عهد است . روح اين دستورالعمل، باقي ماندن در آن عهد است . وگرنه يك چنين نتيجه ي ارزشمندي ، صرفاً با الفاظ و خواندن به دست نمي آيد . آن مقام بلند تنها با چهل قرائت به دست نمي آيد. بايد يك اتفاقي در روح و نفس انسان رخ بدهد . چهل روز پاي آن عهد ايستادن است كه باعث آن شايستگي ها و لياقت ها مي شود . در اين دعا مي گويد كه خدايا امروز و تا هر زماني كه زنده هستم بر عهد خود باقي مي مانم . بايد صادقانه چهل روز اين كار را بكنيم . درست است كه روح اين دعا و دستورالعمل باقي ماندن در عهد است . اما امام صادق (ع) مي فرمايند كه بايد چهل روز اين دعا را خوانده و بر عهد آن باقي ماند . بنابراين تنها بر عهد باقي ماندن كافي نيست و خواندن اين دعا هم موضوعيت دارد . خداوند متعال در قرآن مي فرمايد : نماز بخوانيد براي اينكه به ياد من باشيد . در اين صورت ممكن است كسي بگويد كه در

ص: 493

صورتي كه روح نماز ياد خدا است ، من هميشه به ياد خدا هستم پس نماز نمي خوانم . به يك درويشي گفتند كه چرا نماز نمي خواني ؟ گفت من ياهو مي گويم كه پدر نماز است . اين حرف اشتباه است . خدا مي توانست تنها عنوان كند كه ذكر بگوييد . اما گفته است كه نماز بخوانيد . چون پيكره و قالب موضوعيت دارد . به تعبير ديگر ، خدا ذكري را از ما مي خواهد كه از اين قالب برخواسته و نتيجه ي قالب نماز باشد . روزه و حج هم ذكر است . اما هركدام از آنها خاصيت خود را دارد . وقتي كه گفته مي شود براي رسيدن به هدفي خاص اين عمل را انجام دهيد . بدانيد كه اين عمل هم موضوعيت دارد . بنابراين خواندن چهل روز دعاي عهد موضوعيت دارد و نبايد كسي آن را ترك كند . اگر كسي سوادي براي قرائت اين دعا ندارد ، مي تواند از فرد ديگري بخواهد كه اين دعا را خوانده و او نيز آن را تكرار كند . به مرور هم خود او اين دعا را حفظ خواهد شد . اگر فرد همه ي تلاش خود را كرد اما باز هم نتوانست اين دعا را بخواند ، در صورتي كه بر روي عهد خود باقي بماند ، انشاء الله خداوند متعال آن تفضل را نصيب او خواهد كرد . در مورد خانم ها ، عذر شرعي مانعي براي خواندن دعا نيست . در زماني كه خانم ها عذر شرعي دارند برخي از عبادات مانند نماز خواندن و روزه

ص: 494

گرفتن را نمي توانند انجام دهند . يا چهار سوره ي قرآن كه سجده ي واجب دارد را نمي توانند بخوانند . ولي بقيه ي عبادات را نبايد ترك كنند . يكي از اشتباهاتي كه خانم ها در اين زمان مرتكب مي شوند اين است كه كلاً خود را از عبادات محروم مي كنند . مثلاً قرائت قرآن روزانه ي خود را كلاً ترك مي كنند . يا زيارت برخي از جاها كه حكم مسجد ندارد را كنار مي گذارند . اين كار اشتباه است . در رساله ها داريم كه مستحب است خانم ها در زماني كه عذر شرعي دارند در محل سجاده ي خود بنشينند و به مدتي كه نماز مي خوانده اند ذكر بگويند . به اين خاطر كه عادت عبادتي آنها از بين نرود . چه بسا افرادي بوده اند كه چون فاصله اي بين عبادات آنها بوجود آمده ، سرد شده و عبادات خود را ترك مي كردند . خواندن دعاي عهد و بقيه ي دعاها براي خانم هايي كه عذر شرعي دارند هيچ اشكالي ندارد . البته در برخي از رسالات آمده كه در اين دوران براي خانم ها، خواندن بيش از هفت آيه ي قرآن مكروه است . مكروه بودن يك قاعده ي كلي است كه فقهاي ما هم ذكر كرده اند . مكروه بودن يعني اينكه ثواب آن نسبت به زماني كه اين عذر را فرد ندارد ، كمتر است . نه اينكه اصلاً فرد دعا و قران نخواند .

سوال – شما گفتيد در زمان ظهور امام زمان عج فلسفه ي وجودي شيطان تمام مي شود

ص: 495

. و شيطان به دست آن حضرت از بين خواهد رفت . اصلاً فلسفه ي وجودي شيطان چه بوده كه عمر او در زمان حضرت به پايان مي رسد ؟

پاسخ – مقصود از خلقت انسان به عنوان موجود برتر اين است كه به توحيد و بندگي برسد . در صورتي كه به توحيد و بندگي برسد تمام استعدادهاي او شكوفا مي شود . و رشد و كمال انساني در او به طور كامل به فعليت مي رسد . خداوند متعال بندگي را از انسان مي خواهد كه اختياري بوده و باعث رشد و شكوفايي استعداد هاي او شود ، نه بندگي اجباري . خداوند موجوداتي دارد كه به اجبار و قهراً بندگي مي كنند ، مانند ملائكه . اگر مي خواست انسان هم به اجبار بندگي كند نياز به خلق او نبود ، چون ملائكه بودند . كمال انسان كه مي تواند او را بالاتر از ملك قرار دهد ، اين است كه به اختيار عبوديت كند . اين مقصود اصلي خداوند از خلقت انسان است . براي اينكه اين غرض تحقق پيدا كرده و انسان بتواند انتخاب كند بايد دو راه موجود باشد . يكي بندگي و ديگري شيطنت . به همين خاطر خداوند به شيطان اجازه ي فعاليت داده است . كه او بتواند در مقابل راه خيري كه انبياء و اولياء از جانب خدا آورده اند، يك راه ديگري را هم ارائه دهد . به تعبير مولوي: در جهان دو باند مي آيد به ضد ، تا كدامين را تو باشي مستعد . نه اينكه خدا دو غرض اصلي دارد ،

ص: 496

عبوديت و شيطنت . غرض اصلي عبوديت است . اما چون عبوديت اختياري است ، طبعاً به شيطان هم اجازه ي فعاليت داده شده است . بنابراين بودن شيطان و دستگاه ابليس يك غرض تبعي است . وقتي كه شيطان به خداوند گفت كه به من اجازه بده تا قيامت زنده بمانم . خدا نگفت ، من تا قيامت به تو مهلت مي دهم . بلكه فرمود كه تا يك وقت معيني به تو مهلت مي دهم . در واقع مهلتي كه خداوند متعال به شيطان داده ، به خاطر آن غرض اصلي است . به شيطان اجازه داده شده كه وسوسه كرده ويك راه شري را ارائه كند . وگرنه بر كسي سلطه نداشته و نمي تواند كسي را به زور منحرف كند . در ضمن عمر او نيز محدود است . اگر انسان ها به واسطه ي رشد خود به عبوديت برسند ، ديگر نيازي به شيطان وجود ندارد . كساني كه در زمان ظهور حضور دارند ، كاري كرده اند كه اين لياقت را پيدا كرده اند . يعني تلاشي انجام داده اند . چون ظهور يك زمينه هاي جهاني نياز دارد. بنابراين زمينه هايي را مردم در خود ايجاد كرده اند كه اين نعمت تام الهي نصيب آنها شده است . درست است كه لغزشها و امتحانات ما كه در زمان ظهور نيستيم بيشتر و سخت تر است . اما فضيلت انسان هايي كه در زمان غيبت بتوانند بر دين خود باقي بمانند فوق العاده است . پيامبر اكرم (ص) فرمود : هر يك از آنها پنجاه برابر اصحابي كه در

ص: 497

زمان من هستند ، فضيلت دارند . چون دين را مانند آتشي در كف دست خود نگاه داشته اند . بنابراين فضيلت افرادي كه در آخر الزمان هستند بيشتر است . در ضمن راه هم بسته نيست . اگر كسي واقعاً مشتاق است كه در زمان ظهور ، حاضر باشد . كاري بكند كه با افراد رجعتي بازگردانده شود . هرچند ظهور در زمان او رخ ندهد ، اما او در زمان ظهور بازگردانده شود . بنابراين هيچ ظلمي به كسي نشده است .

سوال – اگر در حق كسي كه الان از دنيا رفته ،بدي يا ظلمي كرده باشيم . چگونه مي توانيم از او طلب بخشش كنيم. و اينكه چگونه مي توانيم مطمئن شويم كه او ما را بخشيده است ؟

پاسخ – لزومي ندارد كه ما به سمت خواب ديدن و اظهار روح برويم و از اين طرق متوجه شويم كه فرد فوت كرده ما را بخشيده است يا خير . اين طرق اعتبار صد درصد ندارد . بنابراين نيازي نيست كه ما از اين راه ها حلاليت كسب كنيم . بلكه قاعده و قانون دارد . اگر شما براي شخصي كه از دنيا رفته و مديون او هستيد ، هدايايي را بفرستيد . براي او استغفار كرده و يا نماز هاي قضا شده ي او را بخوانيد . درست است كه نماز و روزه ي شخص متوفي بر پسر بزرگ او واجب است . ولي اگر ديگران هم از باب احسان بخوانند، از گردن او ساقط مي شود . شخص متوفي به شدت نيازمند است و ما بايد نياز او را

ص: 498

برطرف كنيم . مرحوم قطب راوندي روايتي را آورده است به اين مضمون كه اموات با صداي حزين، خويشان و آشنايان خود را صدا مي زنند ، كه خدا شما را رحمت كند ما را فراموش نكنيد . برما رحم كرده و از دعا و صدقه بر ما بخل نورزيد ، تا خدا هم بر شما رحم كند . پيش از آنكه شما هم مثل ما شده و دست شما از دنيا كوتاه شود . ما هم روزي مثل شما توانا بوده و اين زيادي هاي معاش كه اكنون در دست شما است ، در دست ما بود. ولي در راه خدا خرج نكرديم . وحق را منع كرديم . اكنون وبال آن براي ما و نفع آن براي ديگران است . بنابراين اموات در يك چنين موقعيتي التماس مي كنند . اگر كاري براي آنها بكنيم معلوم است كه از ما راضي مي شوند . روايتي از امام باقر (ع) داريم به اين مضمون كه مي شود يك فرزندي زماني كه پدر و مادر او زنده هستند به آنها خوبي و احسان كند . ولي همينكه از دنيا رفتند ، آنها را فراموش كند . ديون و بدهي هاي آنها را پرداخت نكند . اين فرزند با آنكه در زمان حيات والدين مورد نفرين آنها نبوده . اما بعد از مرگ مورد نفرين و عاق آنها قرار مي گيرد . برعكس نيزامكان دارد . فرزندي بوده كه در زمان حيات پدر و مادر به آنها جفا كرده و عاق والدين بوده است . اما به محض اينكه آنها از دنيا مي روند ، گويي

ص: 499

تلنگري به او وارد شده است . شروع به خوبي واحسان به آنها كرده و ديوني كه به گردن دارند را پرداخت مي كند . در اين روايت است كه اين فرزند از نفرين پدر و مادر خارج شده و مورد دعاي آنها قرار مي گيرد . بنابراين براي اينكه بخواهيم از فرد متوفي حلاليت بطلبيم بايد به او خوبي كنيم . لزومي هم ندارد كه حتماً به خواب هاي خود تكيه كنيم .

سوال – لطفاً در خصوص آيات 33 تا 41 سوره ي مباركه ي روم توضيح بفرماييد.

پاسخ – خداوند متعال در آيه ي چهل و يك مي فرمايد كه فساد و مشكلات و بلاها يي كه در عالم دنيا مي بينيد . بخاطر كارهايي است كه خود مردم انجام مي دهند . اين اعمال آنها است كه باعث مي شود مجازات شده و نتيجه ي آن را ببينند . در روايتي از امام رضا (ع) است كه هرگناهي كه اضافه مي شود ، يك بيماري جديد اضافه مي شود . بنابراين بسياري از اين بلاها بخاطر گناهان است . در ضمن خداوند متعال مي فرمايد: ما برخي از كارها و گناهاني را كه انجام داده اند به آنها باز مي گردانيم . و بسياري از آنها را بخشيده و ناديده مي گيريم . اما برخي از گناهان را به عنوان تنبيه به آنها برمي گردانيم كه در همين دنيا بيدار شوند . براي اينكه كار به آخرت كشيده نشود . اين مسئله بخاطر لطفي است كه خداوند به بنده هاي خود مي كند . درروايت داريم كه برخي از گناهان هستند

ص: 500

كه خداوند متعال در همين دنيا كيفر آنها را مي دهد . بخصوص اين مسئله در مورد ظلم به فرد ضعيف است . امام باقر (ع) فرمود كه موقع مرگ ، پدرم امام سجاد (ع) من را در آغوش گرفته و گفت : اين وصيت را پدرم در موقع مرگ خود به من گفت و پدر او نيز اميرالمومنين (ع) در موقع مرگ به او گفت . مبادا به كسي كه هيچ ياوري جز خدا ندارد ، ظلم بكنيد . حتماً خداوند از او پشتيباني كرده وسريعاٌ در همين دنيا به شما كيفر مي دهد . بنابراين يكي ظلم به فرد بي يار و ياور و ديگري قطع رحم ، بخصوص در مورد پدر و مادر است .

سوال – در جلسات قبل شما گفتيد كه برخي از افرادي كه معارف الهي به آنها نرسيده است ، سوال و جواب قبر ندارند . حتي ممكن است مورد عفو خداوند متعال قرار بگيرند . بعد از شنيدن صحبت شما ، من گفتم اي كاش ما هم در يك نقطه ي دورافتاده بوديم . و حرفي از دستورات وآموزه هاي دين نشنيده بوديم . در نتيجه بدون سوال و جواب قبر مستقيم به بهشت مي رفتيم . آيا اين آرزوي بدي است يا خير؟

پاسخ – اصولاً سوال و جواب قبر مربوط به افرادي است كه در دنيا يك موضع گيري ضد ديني داشته اند . اعم از اينكه مومن بوده اند و يا كافر بوده اند . مستضعفين كه در روايات ما نه مومن هستند و نه كافر ، سوال قبر ندارند . البته اين به

ص: 501

آن معنا نيست كه فشار قبر هم ندارند . چون فشار قبر ابتدا بخاطر آلودگي هايي است كه انسان دارد . و ديگري بخاطر تعلقات او به دنيا است . بنابراين اگر كسي به دنيا اعتياد داشته باشد ، وقتي او را جدا كرده و به عالم ناشناخته ي برزخ مي برند، آن فشار و سختي ها را خواهد چشيد . اين مسئله ربطي به اينكه معارف به آنها رسيده باشد يا خير، ندارد . فشار قبر مربوط به تعلق و دلبستگي فرد به دنيا است . البته برخي از افراد مانند بچه ها يا افرادي كه مجنون هستند از اين قاعده مستثني هستند . چون اين افراد دلبستگي ندارند . بنابراين افراد بالغي كه حق به آنها نرسيده و حجت بر آنها تمام نشده است ، سوال قبر ندارند. اما دليلي نيست كه فشار قبر هم نداشته باشند . يعني اينطور نيست كه كاملاً بدون سختي و مشكل باشند . از طرف ديگر ، درست است كه اين افراد به جهنم و محيط غضب خدا نمي روند . اما در برخي از روايات آمده كه در اعراف قرار مي گيرند . اعراف مكاني است بين بهشت و جهنم. در محيط غضب الهي نيست اما در بهشت هم نيست . به فرض اگر اين افراد به بهشت هم بروند ، به درجات پايين و نازل آن وارد مي شوند . جايي كه از لذت ها و نعمات بهشت كه محصول عمل صالح است ، خبري نيست . ما درروايات داريم كه زمين بهشت خالي است . خود انسان بايد با اعمال و ايمان خود نعمت

ص: 502

ها را به آنجا بفرستد. تمام نعمات بهشت ، تجسم اعمال ما است . مستضعفيني كه اعمال صالح چنداني ندارند ، زياد از اين نعمات برخوردار نمي شوند . از پيامبر اكرم (ص) نقل شده كه بهشت هشت در داشته و جهنم هفت در دارد . يعني راه ها و اسباب ورود به بهشت هشت چيز است. و راه هاي ورود به جهنم هفت چيز است . هركدام از درهاي بهشت يك عنوان دارد . باب المجاهدين ، باب المعروف و... يك در مربوط به كساني است كه جهاد كرده اند . يك در مربوط به كساني است كه در اين دنيا اعمال صالح انجام داده و امر به معروف كرده اند . يك در مربوط به شاكرين ، يك در مربوط به صابرين و يك در مربوط به روزه داران است . اينها همه مربوط به كساني است كه در اين دنيا اعمالي را انجام داده اند . در جلد هشت بحار الانوار يك روايت از امير المومنين (ع) است كه فرمود: بهشت هشت در دارد . يك باب است كه انبياء و صديقان وارد مي شوند . در دومي است كه شهدا و صالحين وارد مي شوند . پنج در ديگر مربوط به شيعيان و محبين اهل بيت است . يك در هم مربوط به تمام كساني است كه اشهد ان لا اله الا الله مي گويند اما ذره اي از بغض اهل بيت در دل آنها نيست . اين مسئله در واقع مربوط به مستضعفين فكري است . اصل بهشت با آن نعمت هاي سرشار مربوط به اهل ولايت است . روايتي

ص: 503

از پيامبراكرم (ص) است كه مي فرمايد: وقتي كه يك فرد بهشتي مي خواهد وارد شود ، در بهشت را كه مي كوبد . اين كوبه از يك ياقوت سرخ است كه بر روي يك صفحه ي طلايي كوبيده مي شود . وقتي كه كوبه روي صفحه خورده مي شود ، طنين آن يا علي است. از علامه طباطبايي سوال شد كه چرا طنين كوبه ي بهشت يا علي است ؟ ايشان فرمودند: وقتي كه يك نفر به در خانه اي مي رود ، صاحب خانه را صدا مي زند . صاحب و ساقي بهشت ، اميرالمومنين علي (ع) است . پس اصل بهشت و نعمت هاي سرشار آن مربوط به اهل ولايت است. مستضعفين مقام بالايي ندارند كه كسي آرزوي آن را داشته باشد . در ضمن همت مومن نبايد كم باشد و اين مقدار را از خدا طلب كند . يك نفر از پيامبر(ص) پرسيد من را مي شناسيد ؟ من كسي بودم كه در اوايل بعثت زماني كه به طائف آمديد من در خانه ي خود از شما پذيرايي كردم. پيامبر (ص) خيلي او را تحويل گرفته و فرمودند : يك چيزي از ما بخواه . آن مرد گفت: اگر دويست گوسفند و يك چوپان باشد خوب است . پيامبر (ص) سري تكان دادند و خواسته ي او را برآورده كردند . اما بعد فرمودند كه چرا همت اين مرد اينقدر كم بود؟ چرا همت آن پيرزن بني اسرائيل را نداشت . خداوند خطاب به حضرت موسي كرد كه از مصر به فلسطين برو و جنازه ي حضرت يوسف را هم با

ص: 504

خود همراه ببر. آن حضرت گفت كه من نمي دانم جنازه ي ايشان در كجا دفن است. فرمودند كه از پيرزني كه در مكاني ساكن است بپرس به تو مي گويد. البته خداوند مي توانست مستقيماً مكان دفن را بگويد اما حكمتي در اين قضيه بود . حضرت موسي طبق آدرسي كه داده شد ، رفت و آن پيرزن را پيدا كرد . از او پرسيد تو مي داني كه حضرت يوسف در كدام مكان دفن است؟ گفت: مي دانم ولي شرط دارد . شرط آن هم اين است كه در بهشت من همنشين با شما باشم . حضرت موسي فهميد كه اين پيرزن خيلي با معرفت است . پيامبر (ص) فرمود كه چرا اين مرد فقط دويست گوسفند و يك چوپان از ما خواست . چرا همت آن پيرزن را نداشت . همت مومن بايد اينگونه باشد . همنشيني با اهل بيت را آرزو داشته باشد نه مقام مستضعفين را .

سوال – شما درجلسه ي قبل گفتيد كه همه ي ائمه و مخصوصاً امام زمان عج چون انسان هاي كاملي هستند بايد كامل ترين مرگ كه شهادت است را درك كنند . آيا اين اتفاق در مورد پيامبر اكرم (ص) هم افتاده است يا خير؟ چون ما بيشتر لفظ رحلت را در مورد ايشان مي شنويم .

پاسخ – درست است كه ما معمولاً در مورد پيامبر(ص) كلمه ي رحلت را بكار مي بريم . اما طبق همان قاعده ي كلي انسان كامل در همه چيز، از جمله در نوع مردن كامل ترين است. بالاترين نوع رحلت و كوچ از اين دنيا به

ص: 505

تعبير اميرالمونين (ع) در نهج البلاغه ، شهادت است . پيامبر اكرم (ص) هم طبق گفته ي تاريخ نويسان و همينطور روايات به شهادت رسيده اند . يعني بيماري كه باعث شد پيامبر(ص) از دنيا بروند ، مسمويت بود . آن هم بخاطر غذاي مسمومي بود كه در خيبر فردي براي ايشان آورده بود . از امام صادق (ع) است كه پيامبر(ص) در روز خيبر مسموم شدند . خود پيامبر(ص) درروزي كه به بستر بيماري افتادند فرمودند: آن چيزي كه پشت من را امروز شكست و من را زمين گير كرد ، غذايي بود كه در خيبر خوردم . هيچ پيامبر و جانشين پيامبري نيست مگر اينكه شهيد شود . اين لفظ رحلت اعم است مي تواند مي تواند شهادت و يا فوت باشد . ولي ما بايد به آن قاعده ي انسان كامل توجه كنيم.

وضو بگيرم از اين چشمه . كه آسمان پرو بالي شست ، در انبساط پرستويت .

سوال – آيا رجعت و بازگشت برخي از اموات به دنيا در آخر الزمان در هنگام ظهور ، منافاتي با قرآن ندارد؟ چون در قرآن داريم كه زماني كه هنگام مرگ مجرمان و انسان هاي فاسد فرا مي رسد از خداوند درخواست رجعت به دنيا را مي كنند . خداوند در جواب آنها مي فرمايد كه هرگز رجعتي در كار نيست . و شما در برزخ باشيد تا زماني كه قيامت فرا برسد.

پاسخ – شايد در ابتدا به نظر برسد رجعت و بازگشت برخي از اموات به دنيا در زمان ظهور ، با بعضي از آيات قرآن منافات داشته باشد. ولي اگر عميقاً مطالعه كنيم متوجه مي شويم كه كدام رجعت در قرآن رد شده و خداوند متعال فرموده كه هرگز رجعتي در كار نخواهد بود . در واقع اين رجعت با رجعتي كه قرآن در خصوص آن صحبت كرده هيچ منافاتي ندارد . عقيده به رجعت يك عقيده ي قرآني است . در قرآن هفتاد و شش آيه در خصوص رجعت داريم . حتي دربرخي از موارد خداوند نمونه هاي صريحي را ذكر كرده كه اموات از عالم برزخ به عالم دنيا بازگشته اند . در آيه ي دويست و پنجاه ونه سوره ي بقره داستان حضرت ارمياي پيامبر ذكر شده است . آمده كه صد سال خداوند او را ميراند ، سپس زنده كرده و به عالم دنيا باز گرداند. يا مردگاني كه توسط حضرت عيسي (ع) زنده مي شدند . كه نه تنها مسلمين بلكه

ص: 507

مسيحيان اين مسئله را قبول دارند . صريحاً در برخي از اين آيات خداوند مي فرمايد كه برخي از مردگان به عالم دنيا بازگشته و زندگي كردند . بنابراين تعجب برانگيز است كه چرا برخي از مردم اين مسئله را انكار كرده و يا حتي قابل هضم نمي دانند . اگر پذيرش اين مسئله مشكل بوده و يا امكان نداشت ، خداوند در قرآن اين مسئله را عنوان نكرده و نمونه هاي صريح آن را بيان نمي كرد . بنابراين عقيده به رجعت، يك مسئله ي قرآن است و پشتوانه ي عقلي دارد . اگر كسي عمق رجعت را متوجه شود ، در واقع تجلي و جلوه ي امامت در آخر الزمان را در مي يابد . بنابراين ما بايد به اين رجعت عقيده پيدا كنيم . در ضمن اين رجعت با آن آيه اي كه خداوند فرموده هيچ رجعتي در كار نيست، منافات ندارد . در آيه ي نود و نه و صد سوره ي مومنون خداوند متعال فرموده : زماني كه چشم برخي از گناهكاران ، مجرمين و كفار به حقايق عالم آخرت باز مي شود . به اين خاطر كه در زمان مرگ ملائك عذاب را با چهره هاي عبوس و خشن مي بينند و از طرف ديگر جايگاه آخرتي خود را اجمالاً مشاهده مي كنند . در ضمن هواهاي نفس و شهوات آنها نيز فروكش كرده و شعور آنها كاملاً فعال و بيدار شده است . يك دفعه يك ندامت و پشيماني عميق آنها را در بر گرفته و احساس حقارت از عمر بر باد رفته مي كنند . در نتيجه

ص: 508

اظهار پيشماني كرده و مي گويند خدايا ما را باز گردان تا جبران كرده و عمل صالح انجام دهيم . خداوند متعال مي فرمايد : اصلاً . اين درخواست در اين زمان بي مورد است. چون چشم اين افراد به يك حقايقي باز شده و از روي ترس اين حرف ها را مي زنند . وقتي كه آنها به دنيا بازگردند ، باز هم با نفس برگشته و همان هواهاي نفس و خباثت ها را دارند . در آيه ي ديگر خدا مي فرمايد : اگر اينها را بازگردانيم باز هم به همان كارهاي خود مي پردازند . اين افراد دروغ مي گويند كه ما را بازگردان ، ما خوب مي شويم . بنابراين خداوند رجعتي را مردود مي داند كه به درخواست خود كفار و فاسقان و به هدف اصلاح باشد . چون اين هدف دروغين است . اما در آخر الزمان ، كفار نه به اختيار ، بلكه به اجبار باز گردانده مي شوند . نه براي اصلاح و عمل صالح ، بلكه براي انتقام و ذلت . سوماً اين هدف يك هدف دروغين نيست بلكه كاملاً درست و راست است . چون با اين رجعت اين افراد ذلت ديده و انتقام ظلم هايي كه كرده اند كاملاً از آنها گرفته مي شود . بنابراين رجعتي كه در قرآن رد شده ، رجعت به اختيار كفار است . رجعتي كه ما اعتقاد داريم ، رجعت اجباري بوده و به هدف عذاب و انتقام است . رجعتي كه قرآن مردود دانسته ، رجعت به هدف اصلاح است . اين هدف دروغين است ، چون

ص: 509

خدا مي فرمايد اصلاً اين افراد اصلاح پذير نيستند. پس چيزي را كه قرآن رد كرده ، ما نيز مردود مي دانيم و شكي در آن نيست .

سوال – شما مي گوييد كه در رجعت ، سران كفر و ذلالت براي ديدن ذلت و انتقام به دنيا بازگردانده مي شوند . حال با توجه به اينكه اين افراد عالم برزخ و عذاب هاي آن را ديده و حقانيت راه پيامبران براي آنها واضح شده است . اگر اين افراد به دنيا بازگردانده شوند ، فرصتي پيدا مي كنند كه توبه كرده وگذشته ي خود را اصلاح كنند . در نتيجه بجاي اينكه به ضرر آنها باشد كاملاً به نفع آنها است .

پاسخ – اولاً آنطور نيست كه هركسي كه چشم او به حقايقي باز شده باشد ، دست از باطل خود بردارد . و به سمت حق رفته و ايمان بياورد . بنابراين نبايد فكر كرد چون كفار صحنه هاي حقيقت را ديده اند ، وقتي به دنيا بازگردانده مي شوند ، ايمان مي آورند . ما در طول تاريخ افراد زيادي را داشته ايم كه با اينكه حقيقت را ديده بودند بر باطل خود پافشاري مي كردند . و لجوجانه بر باطل اصرار مي كردند . كم نبودند كساني كه معجزات پيامبر و انبياء را مي ديدند و مي فهميدند كه اين كارها مربوط به بشر نيست ، اما مي گفتند همه ي اينها سحر است . بعد از غدير خم كه پيامبر (ص) ، حضرت علي (ع) را نصب كردند ، شخصي نزد ايشان آمده و گفت : اين جوان را

ص: 510

كه نصب كردي از جانب خود تو بود يا از جانب خدا ؟ پيامبر (ص) فرمودند : از جانب خدا . اين فرد گفت : خدايا اگر اين از طرف تو بوده و حق هم بوده ، يك عذاب بفرست كه من از بين بروم . من طاقت اين مسئله را ندارم . از اين هم بالا تر مگر شيطان عالم ملائكه و معجزات انبياء را نديده است ؟ مگر به حق آگاهي ندارد ؟ اما دست از شيطنت خود بر نمي دارد . كساني كه با رجعت باز مي گردند سران كفر و ذلالت هستند . يعني كساني كه آنقدر لجوج بوده اند كه با انبياء ، اولياء و معصومين مخالفت مي كردند . اين افراد كساني هستند كه نفس آنها در خباثت و لجاجت شكل گرفته است . چون ذات آنها به شكل ديگري است ، زماني كه به دنيا باز گردانده مي شوند، بازهم به همان شيطنت خود ادامه مي دهند . بنابراين اين افراد وقتي باز گردانده مي شوند ، توبه نمي كنند . حتي اگر توبه هم بكنند، توبه ي آنها پذيرفته نيست . چون در بسياري از آيات و روايات قرآن آمده كه توبه ي فرد تا زماني مورد قبول واقع مي شود كه چشم او به عالم حقيقت بازنشده است . به محض اينكه چشم فرد به عالم آخرت باز شد ، ديگر توبه پذيرفته نيست . توبه زماني باعث رشد و تكامل فرد شده و براي او فايده و ارزش دارد كه از روي اختيار باشد . يعني با اختيار، حق را انتخاب كرده باشد . اما

ص: 511

زماني كه چشم انسان به حقايقي از جانب عالم غيب باز مي شود ، از روي اجبار و ترس توبه مي كند . اين مسئله ديگر ارزش نداشته و باعث رشد نمي شود . فرعون هم در لحظه ي آخر توبه كرد . به تعبير قرآن فرعون موقع غرق گفت كه من به خداي بني اسرائيل ايمان آوردم . خداوند متعال در جواب او فرمود : الان ديگر ارزشي ندارد . اين از روي ميل به حق و انتخاب حقيقت نيست كه باعث رشد شود . هركسي هنگام ترس از روي اجبار اين حرف ها را مي زند . خداوند متعال از اينكه رحمت و مغفرت او شامل حال كسي شود ، هيچگاه بخل ندارد . چه در دنيا و چه پس از دنيا . هميشه رحمت خدا واسعه است . اما هنگامي كه شخص عالم آخرت را مي بيند و دار دنيا بسته مي شود ، زمان عمل كردن او تمام مي شود . دار عمل ، دار دنيا است . مانند يك بطري در بسته كه در اقيانوس انداخته شود . آب بي نهايت است اما چون بطري در بسته است ، آب را جذب نمي كند . رحمت خدا بي نهايت است ، اما زماني كه مرگ شخص فرا رسيده و آن طرف را مي بيند ، دار او بسته شده و عمل تمام مي شود . بنابراين اينطور نيست كه مغفرت خدا شامل حال او نشود بلكه اين فرد ديگر نمي تواند مغفرت خدا را جذب كند . در رجعت ، آن فردي را كه باز مي گر دانند در واقع

ص: 512

بطري در بسته است . يعني آن فردي كه به دنيا آورده مي شود ، فردي است كه آخرت را ديده است . اولاً اين فرد چون در خباثت و لجاجت شكل گرفته ، توبه نمي كند . ثانياً اگر هم توبه كند ، اين توبه پذيرفته نيست و ارزشي ندارد . چون خود او نمي تواند رحمت را جذب كند . در زيارت آل ياسين يك فرازي دارد كه از آيه اي به اين مضمون اختباس شده است : رجعت شما حق بوده و جاي شكي در آن نيست . زماني باز مي گرديد كه ايمان آوردن فردي كه قبلاً ايمان نداشته به درد او نمي خورد . توبه در زمان رجعت از جانب كفار مورد قبول نيست.

سوال – شما گفتيد بعد از شهادت امام زمان (عج) اولين امامي كه رجعت مي كند ، امام حسين (ع) است . اين امام غسل و نماز به حضرت را به عهده دارد . اصلاً مگر امام زمان (عج) شهيد مي شوند ؟ چطور در زماني كه جهان پر از عدل و داد است ، ظلم ريشه كن شده و شيطان هم از بين رفته است . شخص ظالمي پيدا مي شود و حضرت را به شهادت مي رساند .

پاسخ – ما تنها يك روايت داريم كه به طور خاص از شهادت امام زمان (عج) اسم برده است . ولي سند اين روايت ضعيف است . بنابراين زياد نمي توان به اين روايت تكيه كرد . اما روايات زيادي داريم كه به طور عمومي گفته است كه همه ي ائمه شهيد مي شوند . گفته

ص: 513

شده هيچيك از ما اهل بيت نيست كه يا با شمشير كشته شده و يا مسموم شده و به شهادت نرسيده باشد . به طور اصولي نيز بايد همينطور باشد . امامان ما در همه چيز الگو هستند . از جمله در مرگ ايشان ، چون كامل ترين مرگ شهادت است . در خطبه ي 123 نهج البلاغه آمده است كه شرافتمندانه ترين نوع مرگ شهادت است . پيغمبر (ص) در يك روايت معروف فرمودند كه هر عمل صالحي كه انجام دهيد ، بالاتر از آن يك عملي وجود دارد . تا شهادت كه بالاتر از آن ديگر چيزي وجود ندارد . آيا امكان دارد ائمه كه لايق ترين انسان ها بوده اند، اين بالاترين را نداشته باشند ؟ مرگ هركسي به شكل زندگي او است . وقتي زندگي آنها پاك ترين و با فضيلت ترين بوده است ، مرگ آنها نيز بافضيلت ترين است . لذا در بسياري از دعاها ائمه درخواست شهادت كرده اند . در دعايي كه در ماه رمضان خوانده مي شود ، امام صادق (ع) اينگونه دعا مي كردند: خدايا وفات من را قتل در راه خود قرار بده . در مجلس ابن زياد ، زماني كه او امام سجاد(ع) را تهديد به قتل كرد . ايشان فرمود : من را تهديد به قتل مي كنيد . مگر نمي دانيد كه قتل و كشته شدن عادت ما بوده وشهادت مايه ي افتخار ما است ؟ حضرت زينت (س) در خطبه اي كه در سفر اسارت خواندند ، فرمودند : خدارا شكر كه آغاز كار ما را سعادت و پايان كار

ص: 514

ما را شهادت قرار داده است . پس طبق همين روايات عمومي به خوبي مي توان متوجه شد كه همه ي ائمه از جمله امام زمان عج به شهادت مي رسند . در اصول كافي هم اين روايت آمده است كه امام زمان عج فوت كرده و امام حسين (ع) ايشان را غسل داده و نماز مي خوانند . البته در اين روايت كلمه ي موت آمده كه اعم از شهادت و يا مرگ طبيعي است . ما از روايات ديگر بايد استخراج كنيم كه اين موتي كه در اين روايت در خصوص امام زمان عج گفته شده در واقع همان شهادت است . درست است كه در زمان امام زمان عج ظلم اجتماعي وجود ندارد . چون حكومت عادلانه است ، كسي نمي تواند به طور گسترده به جامعه ظلم كند . و شيطان هم به عنوان يك دشمن بيروني كه باعث لغزش و انحراف انسان ها مي شود از بين رفته است . فلسفه ي وجودي شيطان اين است كه براي رشد انسان ها يك دو راهي درست كند . يك راه را انبياء درست كرده اند كه راه خير است . و يك راه را نيز شيطان درست مي كند كه راه شر است . خود انسان بايد خوبي و حق را انتخاب كند تا باعث رشد او شود . بندگي اختياري باعث رشد انسان مي شود نه بندگي اجباري . در زمان ظهور امام زمان عج ، جهان بندگي را انتخاب كرده است . چون انتخاب كرده ، ديگر نيازي به دوراهي وجود ندارد . بنابراين فلسفه ي وجودي شيطان ديگر

ص: 515

تمام شده است . در نتيجه عمر شيطان به پايان رسيده و طبق روايات توسط امام زمان عج از بين مي رود . وقتي كه شيطان از خدا خواست كه من را تا قيامت فرصت بده . خداوند نگفت من اين كار را مي كنم. بلكه فرمود : تا يك زمان معيني به تو فرصت مي دهم . در روايات داريم كه اين زمان معين ، زمان ظهور است . اما در اين زمان ، نفس و دشمن دروني از بين نرفته است . درست است كه نفس تربيت شده و از جهت گناه ، ميل نفس به صفر مي رسد . ولي صفر نمي شود . نفس و شيطان دو وجود مستقل هستند . شيطان در بيرون است. اما نفس در درون انسان است . خود نفس ، داراي اميال و تاخت و تازهايي است . در زمان امام زمان عج، شيطان از بين رفته اما نفس هنوز وجود دارد . تا زماني كه عالم دنيا وجود دارد ، امتحان هم است . بنابراين هواي نفس وجود دارد ، اما آنگونه نيست كه ظلم گسترده اي به ديگران بكند . ظلم هاي فردي وجود دارد . در نتيجه امكان اينكه يك انسان ظالمي باشد كه به حضرت ضربه زده و ايشان را به شهادت برساند، وجود دارد .

سوال – در خصوص آيات 14 تا 26 سوره ي مباركه ي روم توضيح بفرماييد.

پاسخ – در اين آيات شريفه ، خداوند متعال يك تعدادي از نشانه هاي خود را بيان كرده است . به اين مضمون كه از آيات و نشانه هاي خدا همسران

ص: 516

شما است كه در نزد آنها آرامش پيدا مي كنيد . از آيات و نشانه هاي خدا خواب است . رعد و برقي است كه نشانه ي آمدن باران است . يك چيزهايي را خداوند براي خود نشانه گرفته است كه هر روز ما با آنها سرو كار داريم . خدا پنهان نيست . به قول عالم بزرگواري مي گفت : خيلي از افراد به دنبال معجزه مي گردند ، كجاي عالم معجزه نيست . ولي لطافت لازم است تا انسان همين چيزهايي كه هميشه در اطراف او است را ببيند . فردي در زمان امام صادق (ع) بود كه خدا را قبول نداشت . يك بار نزد امام صادق (ع) آمده و گفت اين خدايي كه شما مي گويد چرا اينقدر واسطه فرستاده است ؟ چرا با پيامبران و كتب با مردم سخن گفته است ؟ مي توانست مستقيم خود را نشان داده و مسئله را حل مي كرد . امام فرمودند : مگر پنهان است ؟ تو با دست جلوي چشم خود را گرفته و خورشيد را نمي بيني . در اين حالت تقصير از خورشيد نيست . به قول امام حسين (ع) كه در دعاي عرفه مي فرمايد : چه زماني پنهان شدي كه نياز به دليل داشته باشي تا تو را نشان دهد ؟ غايب نگشته اي كه شوم طالب حضور ، پنهان نبوده اي كه هويدا كنم تو را . با صد هزار جلوه برون آمدي كه من، با صد هزار ديده تماشا كنم تو را . لذا قرآن در تمام اين موارد مي فرمايد: اينها آياتي است براي كساني

ص: 517

كه عقل ، فكر و هوش دارند . از همه ي اينها مي توان خدا را ديد .

سوال – روز عرفه چه روزي است و چكار كنيم كه نهايت استفاده را از آن ببريم؟

پاسخ – اگر ما مي توانستيم ارزش اين روز را فهميده و باور كنيم ، يك لحظه از آن را از دست نمي داديم . روز عرفه يكي از روزهاي رحمت ويژه و خاص الهي است . در اين روز شيطان خيلي خشمگين است . چون آغوش خدا باز است ومشتاق هر كسي است كه به هر بهانه اي بازگردد . براي اينكه عظمت روز عرفه تا حدي درك شود يك روايت از امام صادق (ع) مي خوانم . همگي ما براي ماه رحمت ، ماه رمضان را مثال مي زنيم. كه در شب هاي قدرآن ، صفحه ي زندگي عده زيادي از انسان ها از شقاوت به سعادت رقم مي خورد . امام صادق (ع) فرمود: اگر كسي با وجود ماه مبارك رمضان به اين اقيانوس وارد شده و تشنه بازگشت ومورد مغفرت واقع نشد . ديگر نمي تواند جبران كند مگر در روز عرفه . يعني يك روز در مقابل يك ماه است . ايشان نفرموده اند مگر كسي كه صحراي عرفات را درك كند . بلكه فرموده اند اين روز را درك كند . يعني حتي اگر فرد در صحراي عرفات هم نباشد ، اما بتواند اين روز را درك كند . اين يك روز جبران آن يك ماهي است كه از دست داده است . روز عرفه سه يا چهار عمل مهم دارد . غسل و

ص: 518

روزه در اين روزسفارش شده است . اما مهمتراز همه دو عمل است . يكي دعا و ديگري زيارت امام حسين (ع) است . امام صادق (ع) فرمودند كه روز عرفه روز دعا است . مرحوم ملكي تبريزي مي فرمايد: با اينكه روزه در روز عرفه با توجه به روايات ، كفاره ي نود سال است . اما اگر باعث ضعف كسي مي شود و باعث مي شود كه نتواند دعا كند ، روزه نگيرد. حتماً لازم نيست كه كسي در مراسم دعا شركت كرده و در جمع باشد. و حتماً دعاي خاص امام حسين (ع) كه در مفاتيح است را بخواند . هر دعايي بكند فرقي نمي كند . امام صادق(ع) فرمود : هرچه دلتان مي خواهد بگوييد فقط دعا كنيد . يعني فقط ارتباط خود را باخدا برقرار كنيد . اگر شما خدا را بخواهيد ، معلوم مي شود كه خدا طالب شما بوده است . گر خدا خواهد كه ما را ياري كند ، ميلمان را جانب زاري كند . خدا هر كسي را طلب كند ، در اين روز به دعا و اشك مي نشيند . يك جواني سابقه ي خوبي نداشت اما مكه نصيب او شد . زماني كه وارد مسجد الاحرام شد و ديد سيل جمعيت پروانه وار به دور خانه خدا مي چرخند . بغض گلوي او را گرفت . اما چون سابقه ي خوبي نداشت ، وقتي خواست با خدا صحبت كند اينطور گفت : خدايا من خيلي بلد نيستم با تو صحبت كنم . در تهران وقتي نخود و لوبيا مي خرند با نخاله ها و

ص: 519

آشغال ها در هم مي خرند . ما را هم با اين حجاج خوب خود در هم قبول كن . اين دعا ها خيلي زيبا است . انسان با زبان خود هم مي تواند دعا كند . اما اگر كسي توفيق پيدا كرد ، بهترين دعاي اين روز، دعاي اباعبدالله الحسين در صحراي عرفات است . اين دعا طولاني است اما ياران امام حسين (ع) مي گفتند كه ايشان از ابتدا تا انتهاي دعا اشك مي ريختند . اين دعا يك دوره توحيد است . اگر حتي كسي فقط ترجمه ي آن را هم بخواند و توجه داشته باشد يك دوره خدا شناسي را گذرانده است . دعاي كساني است كه نعمت هاي خدا را مي بينند . امام حسين (ع) با تمام وجود مي گويد: خدايا ، با گوشت ، خون ، رگ و تمام اعضاء بدن خود اگر بخواهم شكر يك نعمت تو را بگويم ، نمي توانم . يعني اين دعا انسان را به شكر ، حمد وخضوع در مقابل خدا وا مي دارد . بخصوص دعا براي ديگران را فراموش نكنيد . در اصول كافي آمده كه من در عرفات بودم و شاگرد امام كاظم (ع) را ديدم . نزد ايشان رفته و ديدم كه با چه حالي اشك مي ريزد . مزاحم او نشدم . وقتي كه مراسم تمام شد به دنبال او رفتم . به او گفتم خيلي حال خوشي داشتيد . گفت: ابراهيم ، امروز يك دعا براي خودم نكردم . از مولاي خود امام كاظم (ع) شنيدم كه فرمود: اگر كسي براي برادر ديني خود در پشت

ص: 520

سر او دعايي بكند ، صد هزار برابر به خود او بازمي گردد. من نخواستم صد هزار را از دست داده و يكي بگيرم . بنابراين براي يكديگر دعا كنيم تا صد هزار را بدست بياوريم . امام صادق (ع) فرمود كه خدا اول به زائرين امام حسين (ع) نگاه مي كند ، بعد به صحراي عرفات. چون اگر مكه اي است ، زمرم ، صفا و مروه و منايي است به بركت كربلاي امام حسين (ع) است . ما مي توانيم زيارت امام حسين (ع) را از راه دور بخوانيم . در هر مناسبتي چه در عيد و چه در عزا گفته شده كه اول به سراغ زيارت امام حسين (ع) برويد . چون ما هرچه داريم به بركت آن سري است كه به بالاي نيزه ها رفت .

اميدوارم به حق ابا عبدالله (ع) امروز همه ي ما را مشمول لطف و عنايت هاي خاص خود كه به بندگان خوب خود عطا مي كند ، بفرمايد

توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – رجعت يكي از عقايد مسلم و زيباي شيعيان است . در آخر الزمان در هنگام ظهور ولي عصر گروهي از عالم برزخ به دنيا برمي گردند كه آنها دو دسته هستند . يك دسته مومنين خالص و يك دسته كفار خالص و سران ضلالت و گمراهي كه در طول تاريخ باعث گمراهي شده اند . مومنين خالص كساني هستند كه در دنيا استعداد سرشاري داشتند ولي بخاطر موانع بيروني استعدادهايشان شكوفا نشد . پس اينها بر مي گردند تا ظلمي به آنها نشود و در تشكيل حكومت ولي عصر كمك كنند . سران كفر و الحاد هم برگردانده مي شوند تا طعم ذلت و خواري را در همين دنيا ببينند و در همين دنيا انتقام ظلم ها از آنها گرفته بشود . سنگين ترين انتقامي كه از آنها گرفته مي شود و باعث رنج آنها است اين است كه حكومت ديني را مي بينند . از جهت عقلي هيچ مانعي نيست كه رجعت اتفاق بيفتد. در تاريخ به شهادت قرآن رجعت هاي مكرري رخ داده است . پس امكان بوجود آمدن رجعتي در انتهاي تاريخ وجود دارد . بسياري از آيات قرآن پستوانه ي اين عقيده ( رجعت ) است . كتاب شيعه و رجعت نوشته ي آقاي شاه مير ولد است كه در آن 76 آيه قرآن كه در مورد رجعت است را تفسير كرده اند . در مورد رجعت ما شش صد روايت داريم . پس اين عقيده پشتوانه هاي محكمي دارد. همه ي ما مي دانيم كه امام زمان (عج) ظهور خواهد كرد . در ضمن مي

ص: 522

دانيم كه آمادگي هاي خود مردم است كه باعث مي شود آن عدالت پرور بيايد و با آمادگي و لياقت هاي مردم اين حكومت جهاني برقرار بشود . مانع تشكيل حكومت از طرف امام زمان (عج) نيست بلكه مانع از طرف مردم است . ما هنوز ظرفيت آن عدالت را نداريم . در روضه ي كافي نقل شده است كه از امام بافر (ع) سوال شد كه دولت فرج شما چه موقع تشكيل خواهد شد ؟ امام زمانه را به سه دوره تقسيم كرده اند . زمانه ي گرگ ، ميش و ترازو . زمانه ي گرگ زماني است كه گرگ صفتي حاكم مي شود و زماني است كه قلدران چپاول مي كنند و در آن زمان حق ما اهل بيت غصب مي شود . دوره ي ميش كه مردم آرام تر مي شوند و ظلم را مي فهمند ولي تلاش براي مقابله با آن ندارند . زمانه ي ترازو كه مردم عليه ظلم تلاش مي كنند و خواهان عدالت مي شوند كه در اين دوره ظهور رخ مي دهد و دولت ما اهل بيت تشكيل مي شود. در واقع در دوره ي سوم مردم خودشان را عوض كرده اند . مشكل از ماست و ما بايد به سمت مهدويت برويم و آمادگي ظرفيت آن حكومت را داشته باشيم . حضرت زهرا فرمودند : امام مثل يك كعبه مي ماند كه مردم بايد به سمت آن بروند و او خودش را به مردم تحميل نمي كند . در دعاي فرج ما مي خواهيم براي حجت بن الحسن در اين زمان و در هر لحظه سرپرست

ص: 523

او و ياور او باش تا او بيايد و با رغبت مردم ، در زمين مستقر بشود . پس مردم بايد در مقياس جهاني آمادگي حكومت ولي عصر را داشته باشند . در ضمن تا آمادگي اجتماعي بوجود نيايد امام ظهورنمي كند حتي اگر آمادگي هاي فردي وجود داشته باشد . بزرگاني همچون سيد بن طاوس ، سيد بحرالعلوم و امام خميني از نظر فردي مشكلي نداشتند ولي ظهور رخ نداد زيرا جامعه ي جهاني بايد يكسري آمادگي هايي را داشته باشد . اگر عقيده به رجعت نباشد ممكن است كه بعضي از افراد دچار نااميدي و سرخوردگي بشوند. مثلا بگويند كه به فرض من خوب باشم و عظمت فردي داشته باشم ، ظهور امام نياز به عظمت اجتماعي دارد و آن دست من نيست و ممكن است كه پاكي خودش را از دست بدهد اما اگر كسي عقيده به رجعت داشته باشد مي گويد به فرض كه اجتماع آمادگي ظهور را نداشته باشد ولي همين كه من آماده باشم در هنگام ظهور هستم حتي اگر ظهور در زمان من نبود، من مي توانم در زمان ظهور باشم . پس اگر يك فرد هم خوب بشود تاثيري در جامعه مي گذارد . اگر تو خوب باشي، مي تواني در زمان رجعت جزو افراد آن زمان باشي . عمده شرط اين كه انسان در ليست رجعتي ها باشد ، اين است كه بر عهدش با امامش باشد . داريم كه اگر كسي چهل صبح دعاي عهد را بخواند نه فقط قرائت كند و بر عهدش وفادار باشد ، جزو ياران امام زمان (عج)خواهد بود . كارهاي

ص: 524

ما بايد با رضايت امام زمان (عج) كه همان رضايت خدا هست باشد . در دعاي آل ياسين داريم كه حق آن چيزي است كه شما رضايت داريد . پسند و ناپسند شما ،پسند و ناپسند شماست . سعي كنيم كه يك روز غفلت نداشته باشيم و بر عهد خودمان بمانيم . عده اي بودند كه عمري غفلت نداشتند . اگر ما يك روز اين كار را انجام داديم و لذت آنروز را چشيديم قطعا كار ما تداوم خواهد داشت . شاگردان مرحوم رجبعلي خياط مي گفتند كه ايشان عمري نفس نمي كشيد بدون ياد امام زمان(عج) و ذكرش او بود و به دوستانش تدكر مي داد كه چيزي جز خود او نخواهيد . گفت طلب كن ز دوست هر چه تو را آرزوست ، چون همه هستي از اوست گفتم : دوست ، دوست . ايشان هميشه صلواتش با عجل فرجهم بود و روايت داريم كه كسي كه صلواتش اين جوري باشد لايق امام زمان (عج) مي شود . امام صادق (ع) مي فرمايند : اگر كسي صلوات كامل بفرستد (با عجل فرجهم )اين لايق مهدي ما خواهد بود . ايشان در اواخر عمر مي گفت كه در آمادگي سعي بكنيد حتي اگر در آمادگي از دنيا برويد . اگر كسي در راه و به ياد او باشد حتي اگر ظهور را درك نكند لياقت رجعت را پيدا مي كند . ايشان به دوستانش مي گفت كه اگر امام زمان (عج) را ديديد سلام من را به او برسانيد و بگوييد كه گدايي دائم حرف از شما مي زد . عقيده ي رجعت مي

ص: 525

تواند اميد و نشاط را در فرد ايجاد بكند .

سوال – آيا بازگشت سران كفر و مومنين خالص در دوره ي رجعت اختياري است ؟

پاسخ – سران كفار را براي عذاب برمي گردانند و شكي نيست كه هيچ مجرمي با اختيار خودش پاي چوبه ي دار نمي رود. آنها را بر مي گردانند كه خواري و ذلت را در دنيا بچشند . بنابراين آنها با اجبار به دنيا برمي گردنند . چون رجعت بر اساس لطف خاص خداست و خدا خواسته كه آنها به دنيا بيايند و تكامل پيدا بكنند و در تشكيل حكومت شريك باشند ، اين اجباري نيست . امام صادق (ع) فرمود : وقتي مهدي ما قيام مي كند ، در عالم قبر به سراغ مومنين مي روند و مي گويند كه صاحب تو در دنيا آمده است ، اگر مي خواهي به او ملحق بشوي بلند شو و اگر مي خواهي در نعمت بهشت برزخي بماني بمان . كدام مومن خالصي است كه لطف خدا را پس بزند ؟ در آخر كتاب سياحت غرب نوشته ي مرحوم آقا نجفي سير آخرتي خودش را نوشته كه به رجعت ختم مي شود مي نويسد :در يكي از منازل آخرتي حضرت علي اكبر و حضرت ابوالفضل به بازديد من آمده بودند بخاطر زيارت هايي كه در دنيا براي آنها رفته بودم . من ديدم كه آن دو بزرگوار مسلح هستند و سوال كردم كه چرا آنها مسلح هستند ؟ گفتند كه آنها آماده ي رجعت هستند . صحنه ي ديگر كه به آقانجفي نشان دادند چهره ي حضرت علي اصغر بود در

ص: 526

حاليكه زير گلويش يك خط سرخي بود . ايشان سوال كردند كه اين خط سرخ براي چيست ؟ گفتند كه اين نشانه ي مظلوميت است تا وقتي كه منتقم آنها بيايد و انتقام تمام ظلم ها را بگيرد . آقا نجفي مي گويد كه وقتي من اين دوصحنه را ديدم حال و هواي من برگشت و با اينكه در بهشت برزخي بودم ديگر اين لذتها برايم جلوه اي نداشت و با خودم مي گفتم كه مرده باد عاشقي كه از رنگي معشوق خودش نداشته باشد. در بهشت همه ي بهشتي ها و در راس آنها رسول خدا واهل بيت دست بردعا برداشتند و براي فرج دعا كردند . بعد به ما خبر دادند كه مهدي در دنيا آمده است و هر كس مي خواهد سر از قبر بلند كند .

سوال – آيا رجعت به دوران قبل از اسلام هم اختصاص دارد ؟

پاسخ - ما هيچ دليلي نداريم كه رجعت اختصاص به افراد بسيار مومن يا بسيار كافر در دوره ي اسلامي داشته باشد . ما دلايلي داريم كه رجعت براي طول تاريخ است . در روايات قيد مسلمان بودن ديده نمي شود. در زمان حضرت موسي هم مومنين خالص و كافران خالص وجود داشتند . آيه 83 سوره ي نحل كه در مورد رجعت است مي فرمايد : روزي خواهد رسيد كه از هر امتي ما يك گروهي را برمي گردانيم . قيامت صغري در رجعت است . در الميزان مي فرمايد : اين آيه مربوط به رجعت است ومنحصر به دوره ي اسلامي نيست و مربوط به همه ي امت هاست .

ص: 527

امام صادق (ع) مي فرمايد : پانزده نفر از قوم حضرت موسي و هفت نفر اصحاب كفر برمي گردند . امام باقر(ع) مي فرمايد : همه ي انبياء از آدم تا خاتم برمي گردند و اميرالمومنين را ياري مي دهند . پس رجعت انحصار به ما امت اسلامي ندارد .

پاسخ – انتهاي رجعت مشخص نيست زيرا اگر انتهاي آن مشخص بود زمان قيامت هم مشخص بود در حاليكه زمان قيامت معلوم نيست . ما روايت داريم كه مومنيني كه از عالم برزخ برگشته اند سي ماه در دنيا هستند . امام كاظم (ع) مي فرمود : مومنيني كه از برزخ برمي گردند سي ماه در دنيا مي مانند و در يك شب همه ي آنها از دنيا مي روند . جزئياتي كه برنامه ي زندگي آنها در اين سي ماه چيست بيان نشده است . در مورد ائمه روايت داريم كه مدت زمان طولاني در دنيا مي مانند ولي سند اين روايات ضعيف است و ما آنها را بيان نمي كنيم . يك روايت موثق داريم كه امام باقر (ع) فرمودند : حكومت امام حسين (ع) سي صد و نُه سال است . ائمه اصراري نداشتند كه جزئيات رجعت را بيان كنند . مثلا ما روايتي نداريم كه مومنيني كه به دنيا برمي گردند مكلف به تكليف هستند يا خير . بعضي علما مي گويند كه آنها مكلف به تكليف هستند زيرا اني عالم دنيا است و بعضي از علما مي گويند كه مكلف به تكليف نيستند زيرا عالم دنياي پس از مرگ است . به تعبير علامه مجلسي رجعت دنيايي بين آخرت

ص: 528

و دنيا است . مومنين خالصي كه برمي گردانند محرمات را انجام نمي دهند و واجبات را انجام مي دهند زيرا مي دانند كه خدا آنرا دوست دارد با اينكه مكلف نيستند . فضاي بندگي و عشق است . اينكه ما فلسفه ي رجعت را بدانيم براي ما سازنده است . سوال – سوره عنكبوت آيات 24 تا 30 را توضيح بفرماييد .

پاسخ- در اين آيات خدا داستان حضرت ابراهيم را ذكر كرده است كه او را در آتش انداختند و خدا او را نجات داد . يكي از كساني كه به حضرت ابراهيم ايمان آورد لوط بود كه خواهرزاده ابراهيم بود. در آيه 26 ابراهيم مي فرمايد : من مهاجر به سمت خدا هستم و خدا عزيز و حكيم است . ابراهيم دراين آيه مي فرمايد كه من مهاجر هستم نه مسافر . بين مهاجر و مسافر فرق وجود دارد . اي كاش كسي كه مي خواهد به سمت خدا برود مهاجر باشد. مهاجر يعني كسي كه مي رود و ديگر برنمي گردد ولي مسافر يعني كسي كه مي رود و بر مي گردد . مسافر كسي است كه خيلي با خدا معامله نكرده است . و چه بسا دلهره دارد كه با خدا معامله كند . كسي كه مهاجر است تا آخرش با خدا معامله مي كند. خدا با دو تا اسم عزيز و حكيم از او استقبال مي كند . اگر كسي واقعا به سمت خدا برود خدا با اسم عزيزش از او استقبال مي كند و اسم عزيز يعني اينكه خدا نمي گذارد كه كسي درمانده بشود . يك كسي

ص: 529

در تاريكي از ساختمان به پايين پرت شد ، بند لباسش به جايي گير كرد . او به خدا گفت كه به من كمك كن . خدا گفت كه بند لباست را پاره كن . او ترسيد كه بيفتد و حرف خدا را گوش نكرد . صبح كه شد بند لباس او را خفه كرده بود . رهگذران مي ديدند كه او نيم متر با زمين فاصله داشته است . او مهاجر نبود و با خدا معامله نكرد زيرا ترسيد . در مسير هجرت ترديد راه ندارد . او مسافر بود و رفت و به سمت خودش برگشت . ابراهيم را در آتش پرت كردند . جبرئيل به ابراهيم گفت كه حاجتي داري ؟ ابراهيم گفت كه من به تو حاجتي ندارم ولي به خداي خودم پر از حاجتم . خدا هم دست ابراهيم را گرفت يعني هم عزيز بود و هم خدا حكيم بود كه خدا با حكمت آينده اش را رقم زد كه آنرا در آيه ي بعدي ذكر مي كند . ابراهيم چون مهاجر شد خدا به او فرزنداني داد كه اسحاق و يعقوب بودند و خط نبوت را در فرزندان او گذاشت . خدا مي فرمايد : اجر او را در دنيا داديم و آخرتش هم محفوظ است.

سوال – بعد از رجعت چه اتفاقي مي افتد ؟

پاسخ – در روايت داريم كه آخرين نفري كه از دنيا مي رود و بعد قيامت مي شود امام و حجت خداست . علامه مجلس در كتاب بحار بيش از صد روايت در اين مورد آورده است. خدا رحمت و فيض خودش را

ص: 530

به واسطه ي امام به مردم مي فرستد . در دعاي عديله مي خوانيم : با اوست كه دنيا برقرار است . زيرا حجت خدا و معصوم خليفة الله است و خدا عالم را به خاطر او خلق كرده است . پس اگر خليفة الله در زمين نباشد آفرينش لغو است . پس با بودن حجت خداست كه خدا رزق مي فرستد . اين مثل باغباني مي ماند كه يك درخت پر ميوه اي دارد كه باغ را بخاطر آن درخت آب مي دهد . ممكن است كه گلها وعلف هاي هرز هم به طفيل آن درخت آب بخورند ولي باغبان اگر آن درخت نباشد آن باغ را آب نمي دهد . پس آخرين كسي كه در دنيا هست امام است زيرا اگر او از بين برود عالم از هم پاشيده مي شود . در روايت معراج داريم كه پيامبر فرمود : در معراج خدا فرمود كه آخرين حجت علي است . امام صادق (ع) وقتي به جدش سلام مي دهد مي گويد : اي مظهر العجائب . اينكه اميرالمومنين آخرين فرد در دنيا است منظور اين نيست كه حكومت علي آخرين حكومت روي زمين است . اولين حكومت ، حكومت امام حسين (ع) است و بعد حكومت پيامبر و بعد حكومت علي (ع) است . امام علي (ع) حكومت مي كند و بعد از دنيا مي رود . بعد ائمه حكومت خواهند داشت و امام علي (ع) دوباره رجعت مي كند . امام علي (ع) مي فرمايد:من رجعت هاي متعددي دارم . ذو القرنين معصوم نبود ولي بعد از مرگش سه تا رجعت داشت

ص: 531

. وقتي امام علي (ع) از دنيا برود حوادث قيامت بوجود مي آيد .

سوال – در مورد دهه ي ذي الحجه توصيه اي بفرماييد .

پاسخ – دهه ي اول ذي الحجه استثنايي است . هيچ زماني اعمال صالح پيش خدا محبوب تر از اين دهه نيست . اين دهه را ازدست ندهيم . اين ده شب دو ركعت نماز بين مغرب و عشا دارد كه بعد از سوره حمد و توحيد آيه واعدنا موسي خوانده مي شود . اگر كسي اين نماز را بخواند در ثواب حاجيان شريك است . اگر كسي چند شب را از دست داده است نيابد شب هاي ديگر را از دست بدهد زيرا هر شبي ارزش خودش را دارد .

انشاء الله خدا به ما توفيق بدهد كه از همه ي ايام مخصوصا دهه ي اول ذي الحجه استفاده بكنيم .

كه براي ورود به بهشت لازم است . در رابطه با افراد سوالات عوض نمي شود و سوالات همين است . كسي كه مي خواهد وارد بهشت بشود بايد عقايد حقه اي داشته باشد . خود مسلمانها هم معلوم نيست كه بتوانند جوابگوي اين سوالات باشند . كسي مي تواند جوابگوي سوالات اول قبر باشد كه اعتقاداتش رسوخ در قلبش داشته باشد زيرا قلب واكاوي مي شود و بايد اين اعتقادات باور شده باشد . پس هر مسلمان اسمي معلوم نيست كه بتواند اين سوالات را جواب بدهد . فيض كاشاني در كتاب عين اليقين مي گويد : خيلي از مسلمانها قرن ها از مرگشان مي گذرد و اسم پيامبر را يادشان نمي آيد . زيرا اين در قلب شان رسوخ نكرده است و با اين نام زندگي نكرده اند و زندگي شان مشابهتي با اين نام نداشته است . غير مسلمان ها دو دسته هستند . يك دسته كساني كه كافر هستند و كفرشان از بابت لجاجت وعناد است . يعني حق برايشان معلوم است ولي از سر استكبار و لجاجت حق را نپذيرفتند . اينفرد وقتي نمي تواند به اين سوالات جواب بدهد عذرش پذيرفته نيست زيرا خودش تقصير داشته است و روي لجبازي خودش لياقت جهنم را دارد . روايتي دارمي كه وقتي غدير خم گذشت و پيامبر علي را جانشين خودشان انتخاب كردند ، يكي از اصحاب پيش پيامبر آمد و گفت كه شهادت به يگانگي خدا داديم و شما را قبول كرديم و نماز و روزه و زكات هم داديم ، جانشين اين جوان از طرف خداست ؟ پيامبر فرمود

ص: 533

: جانشيني علي از طرف خداست و يك كلمه از خود من نيست . او گفت كه خدا اگر اين جانشني حق است يك سنگي از آسمان بعنوان عذاب بيايد كه من تحملش را ندارم ( آيه قرآن ) . ببينيد كه يك شخص چقدر لجوج باشد كه بخواند : خدايا يك عذابي براي من بفرست كه من تحمل آنرا ندارم . چنين شخص لجوجي نمي تواند رحمت خدا را بگيرد . اينكه خدا بعضي را به جهنم مي برد بخاطر اين نيست كه دلش خنك بشود بلكه آن طرف در رحمت خدا را را به روي خودش بسته است . پس كفاري هستند كه حق را شناخته اند و زير بار نمي روند . دسته ي دوم غير مسلماناني هستند كه اگر اين عقايد را نپذيرفتند ، از اين باب بوده است كه حق به آنها نرسيده است وحجت بر آنها تمام نشده است . آنها در شرايط اجتماعي بودند كه موانعي بوده كه حق به گوش آنها برسد . چه بسا كه اگر حق به گوش آنها مي رسيد مي پذيرفتند كه اكثر غير مسلمانها اين جوري هستند . افراد لجوج خيلي كم هستند كه اهل خلود در جهنم هستند . اكثر غير مسلمانها مستضعف فكري هستند . در مورد سوال قبر بايد گفت كه از دو دسته سوال قبر مي شود از دو دسته سوال قبر نمي شود . دو دسته اي كه از آنها سوال قبر مي شود كساني هستند كه در دنيا موضع ديني يا ضدديني داشته اند ، يا مومن بوده اند يا كافر لجوج بوده اند . دو

ص: 534

دسته اي كه از آنها سوال قبر نمي شود يك دسته كساني هستند كه مقام شان بالاتر از اين است كه از آنها سوال بشود مثل انبياء ، اولياء و شهيدان . دسته ي دوم كساني هستند كه كمتر از اين هستند كه ازآنها سوال بشود . چون موضعي ندارند و حق بر آنها روشن نشده است مثل مستضعفان فكري . اين افراد نه مومن و نه كافر ناميده مي شود . كار آنها به امر خدا واگذارشده است و از ظاهر آيات قرآن اين طور برمي آيد كه عفو خدا به اينها مي خورد ولي اينها سوال ندارند . اكثريتي كه مستضعف هستند سوالي ندارند . ممكن است كه به اينها بهشتي هم داده بشود اما با بهشتي كه مومن در اين دنيا زحمت كشيده است و آنرا بدست آورده است از لحاط درجه ، تفاوت دارد . پس سوالات عوض نمي شود ولي اين سوالات از مومنين و كافرين لجوج پرسيده مي شود .

سوال – چطور مي توانيم بفهميم كه اعتقادات ما دروني و قلبي است تا بتوانيم سوالات قبر را با اعتقادات مان پاسخ بدهيم ؟

پاسخ – در چهار آيه قرآن هست كه خدا مي فرمايد مومنين واقعي كه اعتقاد در قلبش رسوخ پيدا كرده است ، اين علائم را دارد . مومن در روابطش با بندگان حدا و خود خدا نشان مي دهد كه اعتقاد قلبي دارد . مومن خودش را در رعايت حقوق ديگران نشان مي دهد . در سوره ي حجرات مي فرمايد : مومن كسي است كه با ديگران رابطه ي برادري دارد و حقوق آنها

ص: 535

را رعايت مي كند و هر چه را كه براي خودش مي پسندد براي ديگران هم مي پسندد . مومني مي گفت كه من بيست سال است كه براي يك الحمدلله بيجا استغفار مي كنم . ايشانگفت كه مغازه ي من در بازار بود . صبح ديدم كه دهانه ي بازار آتش گرفته است و مردم مشغول خاموش كردن هستند.پيش خودم فكر كردم كه مغازه ي من هم آتش گرفته است . يكي دويد و گفت كه حاج آقا نگران نباش مغازه ي شما سالم است . گفتم : الحمدلله . پيش خودم گفتم مگر تو مومن نيستي و نبايد هر چه را كه براي خودت مي پسندي براي برادر ديني ات هم بپسندي و الان بيست سال است كه بخاطر الحمدلله استغفار مي كنم . انسان مومن خودش معيار است . چطور مي شود كه فردي ايمان قلبي داشته باشد و خدا را قبول داشته باشند اما ديگران را اذيت بكند و حق آنها را عايت نكنم ؟ حاج آقا مرتضي زاهد شب دير وقت به منزل رفته بود و ديد كه اگر الان در بزند همسرش اذيت مي شود بنابراين پشت در نشست .اتفاقي خانمش در را باز كرده بود و پرسيده بود كه چرا پشت در نشسته اي ؟ ايشان گفته بود كه حق شما بود كه استراحت مي كرد و چون من خودم دير آمدم بايد خودم جورش را مي كشيدم نه اينكه شما اذيت بشويد . انماالمومنون اخوة . خدا در سوره انفال آيه دو مي فرمايد : مومن كسي است كه وقتي اسم خدا مي آيد دلش مي لرزد

ص: 536

. در مقابل خدا احساس كوچكي مي كند و در هنگام گناه تمام روحش مي لرزد و نسبت به گناه بي تفاوت نيست . وقتي يك ميكروب وارد بدن شما مي شود سيستم دفاعي بدن شما علائمي از خودش نشان مي دهد مثل تب و لرز . يك مومن كه ارتباط قلبي اش با خدا قوي است وقتي عفونت گناه به سمت او مي آيد سيستم دفاعي روحش واكنش نشان مي دهد و خجالت مي شكند . حضرت يوسف وقتي با زليخا تنها بود ، زليخا روي مجسمه ي خودش كه بت كوچكي بود پارچه اي كشيد . يوسف گفت كه تو از يك سنگ كه بت خودت بود خجالت كشيدي ، من چطور در محضر خدا خجالت نكشم . مي فرمايد: وقتي پيامي يا حكمي از خدا را به مومن مي دهد ايمانش زياد مي شود و اعتراض نمي كند و در مقابل دستور خدا خاضع است . مي گويد كه اين ملك يك پروردگار دارد و من وظيفه ام را انجام مي دهم و نمي ترسم و خدا نتيجه را براي من خير رقم مي زند . كار خود گر به خدا باز گذاري حافظ اي دو صدعشق با بخت خدا داده كني . اينها صفات قلبي مومن است كه راسخ شده است . مومن اگر مي خواهد در جايي با خد ا معامله بكند نمي ترسد . بعضي ها درآمدهاي حرام و شبهه ناك دارند و وقتي به آنها تذكر مي دهيم مي گويند كه ما از اين شعل بيرون برويم چكار كنيم . مرحوم كربلايي كاظم از مراجع بزرگ تقليد در

ص: 537

اراك بود . او يك معجرهي قرن خودمان بود . او در جايي كه كار مي كرد اربابش زكات نمي داد . او چند بار تذكر داد ولي او گوش نكرد . او ديگر پيش او كار نكرد و رفت . اينها مومنين هستند . پس علامت اعتقاد قلبي اين است كه انسان به وظيفه اش در مورد خدا و بندگان خدا عمل مي كند و خدا در قلبش حضور دارد . اگر قرار باشد كه خدا در قلب من حضور داشته باشد بايد در زندگي من حاضر بشود . چون سوالات قبر را از زبان نمي پرسند و از بان دل مي پرسند يعني اعتقادات واكاوي مي شود ، كساني كه اعتقادات را با دل خودشان برده باشند آنجا مي توانند جواب بدهند .

سوال – من مادربزرگي داشتم كه براي من خيلي دعا مي كرد . آيا او بعد از مرگش هم مي تواند براي من دعا كند ؟

پاسخ – بله . شكي نيست كه بعد از مرگ ، شخص زنده است ومي فهمد و فهم او كامل تر شده است . اگر شخص اينجا مومن بوده است در آنجا معرفت بالاتري پيدا كرده است بخصوص براي كساني كه براي او هديه مي فرستند يا احساني مي كنند ، به آنها جواب مي دهد و متقابلا آنها را دعا مي كند . روايت داريم كه در كنار قبر پدر و مادرتان دعا بكنيد ، آنها هم آمين مي گويند . بزرگان دين ما دعا مي كنند . قرآن مي فرمايد : كساني كه گناه كرده اند ، اگر به سمت تو بيايند

ص: 538

، تو برايشان دعا كن . پس دعا امكان پذير است . در كامل الزيارات است كه ابا عبدالله الحسين در نزد پروردگارش است و اما براي كساني كه برايش اشك مي ريزند و با او رابطه دارند ، به آنها نگاه مي كند و براي آنها استغفار مي كند . دعاكردن فقط منحصر به اولياءالهي نيست . آنها زنده هستند و مي فهمند و به عالم دنيا توجه دارند و احسان را به بهترين شكل جواب مي دهند . يكي از جوابها دعا كردن براي كسي است كه به آنها احسان كرده است .

سوال – بعضي ها بودجه ساختن مدرسه و مسجد را ندارند . چكاري وجود دارد كه حتي پس از مرگ هم ثواب آن كار به مرده برسد ؟

پاسخ – معمولا ذهن ما در باقيات و صالحات در امور مادي است . و از دست همه بر نمي آيد كه وقف بكنند و پلي بسازد . كسي كه پول ندارد همين آرزو كردن براي او خيري است . كسي كه آرزو مي كند كه اي كاش مالي داشتم و مدرسه اي مي ساختم . روايت داريم كه نيت مومن از عمل او زيباتر است . چه بسا يك مومن درعمل موفق به كاري نشود ولي نيت آن كار را بكنيد زيرا خود نيت انسان را رشد مي دهد . اين نشانه ي ايمان فرد است كه آرزويي بر جانش افتاده است و دغدغه اي دارد . روايت داريم كه همين نيت ها ثوابش براي او نوشته مي شود. روايت داريم كه اگر كسي نيت كار خير را بكند براي او

ص: 539

حسنه نوشته مي شود و اگر كار خير را انجام بدهد براي او ده حسنه نوشته مي شود . ديگر اينكه باقيات و صالحات و صدقه ي جاريه فقط مالي نيست . اگر كسي سعي بكند كه اولاد صالحي تربيت بكند ، اين باقيات وصالحات او است . اگر كسي ازدواج بين دو تا جوان را فراهم بكند يا بتواند محبتي بين دو تا خانواده كه بين آنها كينه افتاد است را ترميم بكند و برگرداند تا وقتي آنها با يكديگر هستند براي شما هم ثواب نوشته مي شود. اينها صدقات جاريه است . پيامبر در جمعي از اصحاب فرمود : هر مسلماني هر روز صدقه بدهد . اصحاب گفتند كه اين كار از پس ما برنمي آيد كه هرروز صدقه بدهيم . پيامبر فرمود : اين كارها هم صدقه است : راه را پاكسازي كنيد كه مردم رد بشوند ، عيادت بيمار ، امر به معروف و نهي از منكر و جواب سلام دادن . در اصول كافي داريم كه سلامي كه خدا خيلي دوست دارد اين است كه بين دو تا مومن كه اختلافي پيش آمده باشد صلحي بشود و سلامي رد و بدل بشود . انجام دادن هر كار خير نشانه ي صدق ايمان است .

سوال – سوره قصص آيات 71 تا 77 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – در آيه 73 خدا مي فرمايد : خدا از فضل خودش شب و روز را براي شما قرار داد . اين فضل ها خيلي بزرگ است و به چشم نمي آيد . اگر ما شب را بعنوان بستري براي آرامش نداشتيم در

ص: 540

روايات داريم كه شب را سه بخش بكنيد . يكي خوابيدن ، يكي با خانواده بودن و با خدا مناجات كردن . شب يكي از مظاهر رحمت خداست كه بستري است براي سكونت و آرامش است . خدا مي فرمايد : ما روز را هم بعنوان رحمتي براي شما قرارداديم كه در آن دنبال فضل خدا باشيد . يعني دنبال رزق هاي مادي يا معنوي . اين رحمت است و اينها را داديم كه شاكر باشيد.

سوال – آيا كارهاي بد فرزند بعد از مرگ پدر و مادر براي آنها اثر دارد . ؟

پاسخ – از باقيات و صالحات اموات فرزندان صالح آنها است . اگر فرزندي ناصالح بود و در تربيت اين فرزند پدر و مادر كوتاهي كرده اند و خود پدر و مادر اهل معصيت بوده اند و توجهي به عاصي بودن فرزند خود نمي دادند و برايشان مهم نبود و فرزندانشان را به كارهاي خير توصيه نمي كردند ، اين فرزند انحرافش از آثار و معلول پدر و مادر است ، براي اين پدر و مادر آثار منفي اعمال شان ثبت مي شود. در سوره ياسين داريم كه هم اعمال شما و هم آثار آن را ثبت و ضبط مي كنيم . پس آنها در گناه فرزند سهيم هستند . پيامبر فرمود : اگر كسي سنت حسنه اي تاسيس بكند اجر كساني كه آن كار حسنه را انجام داده اند براي او نوشته مي شود و اگر كسي تاسيس يك سنت زشتي را بكند تا وقتي سنت زشت برپا است براي فرد در پرونده اش گناه نوشته مي شود . فرزند

ص: 541

ناصالحي كه من تاثير در انحراف او داشته ام اين همان سنت زشتي است . اما اگر كسي در تربيت فرزندش كوتاهي نكرده است . حضرت نوح هم فرزند ناصالحي داشته است و فرزند امام هادي (ع) هم ادعاي پيامبري كرده بود كه همان جعفر كذاب است . اين فرزندان با همنشينان بد و اختيار خودشان منحرف شده اند .

سوال – نقش زياد صلوات فرستادن براي خودمان در عالم پس از مرگ را توضيح بدهيد .

پاسخ – امام رضا (ع) فرمود : اگر كسي دنبال سببي مي گردد كه گناهانش محو بشود زياد صلوات بفرستد .پيامبر در معراج ملك بسيار با عظمتي ديد و از جبرئيل پرسيد كه اين فرشته ي چيست ؟ جبرئيل گفت كه اين فرشته ي باران است و حساب تمام قطرات باران را دارد . پيامبر از فرشته سوال كرد كه تو واقعا حساب قطرات باران را داري ؟ فرشته گفت: من نه تنها حساب تعداد قطرات باران را دارم بلكه تعداد قطراتي كه بر بيابان و باغ ها و شوره زارها مي بارد را دارم . فقط حساب يك چيز از دستم در رفته است . و آن وقتي است كه كسي بر تو آل تو صلوات بفرستد و من ديگر نمي توانم آنرا حساب كنم . حالا چنين گوهري در دست ماست . پيامبر فرمايد : صلوات نوري براي قبر است زيرا صلوات ارتباط ما با اهل بيت را زياد مي كند . صلوات تجديد عهد با اهل بيت است بخصوص اگر كسي هم ظاهر صلوات و هم باطن صلوات را بفرستد . امام صادق (ع) فرمود

ص: 542

: ظاهر صلوات همان لفظ است ، باطن صلوات و سلموا تسليما است .

تسليم اهل بيت و اولياء خدا بودن باطن صلوات است . چنين فردي تمام مراتب عالم برزخ را طي مي كند .

سوال – آيا ممكن است كه انسان قبل از اينكه از دنيا برود از مرگ خودش با خبر بشود ؟

پاسخ – بله. ما موارد متعددي ديده ايم كه فرد قبلا از مرگ كارهاي متعددي مثل قرض خودش را ادا مي كند .البته روايتي نداريم كه افراد الزاما از مرگ خودشان با خبر مي شوند . بعضي از مومنين الهاماتي در زمان مرگشان به آنها مي شود كه آماده ي مرگ بشوند . مرحوم آيت الله احمدي ميانَجي مي فرمود پدرمن رفيقي داشت كه خودش مسجد ساخته بود و براي مسجد عالم مي آورد . او به غير از منزل خودش اتاق هاي متعددي داشت كه اگر كسي به آنجا مي آمد و جايي نداشت به او اتاق مي داد و هيچ مانعي براي او نمي شد . اين پير مرد سواد نداشت و هنگام زكات يك باغ را براي زكات مي گذاشت با اينكه چندين برابر زكات او مي شد. ايام قحطي او به خادم هايش مي گفت نان بپزيد و خودش نان ها را در خانه ها مي داد . پدر ايشان بيمار شد و به پسرش گفت كه من دارم از دنيا مي روم ، اينجا باش تا كارهاي من را انجام بدهي . نيمه شب حال پدرش بد شد و پدر شروع كرد به سلام دادن به چهارده معصوم . گفت : خدايا خودت فرمودي

ص: 543

كه به پير مردها احترام بكنيد من هم دارم مي آيم و بعد مُرد . او خودش از مرگش خبر داشت . مومنين با درجات بالا از مرگ خودشان خبر دارند .

عده اي از مومنين خالص و عده اي از سران كفر و ضلالت در طول تاريخ ، در هنگام ظهور اين افراد به دنيا برمي گردند براي اينكه مومنين به كمال برسند و در تشكيل حكومت جهاني ولي عصر نقش و سهم داشته باشند و سران صلالت و شرك به دنيا بر مي گردند تا ذلتي را در همين دنيا بچشند تا شيريني هاي نفساني كه در دنيا چشيده بودند يادشان برود و از آنها انتقام ظلمها و ضرري كه به انسانيت زده اند گرفته مي شود . زمان شروع رجعت و بازگشت بعضي از مردگان به دنيا از زمان ظهور ولي عصر است . زمان رجعت هم زمان با ظهور ولي عصر شروع مي شود. زمان رجعت تا بعد از حكومت ولي عصر برقرار است و انبياء همديگر را مي بينند . در جلد دوم بحار الانوار مرحوم مجلسي داريم كه امام صادق (ع) مي فرمايد : هنگامي كه ولي عصر قيام كرد به سراغ مومن درعالم برزخ مي روند و به او مي گويند كه فلاني صاحب تو به دنيا آمده است اگر مي خواهي به او ملحق بشوي ملحق شو ، اگر هم مي خواهي در ناز و نعمت بهشت برزحي بماني بمان . مومنين كه آرزوي چنين لحظه اي را در هنگام زندگي خود داشتند و براي استقرار حكومت ولي عصر تلاش مي كردند بر مي گردند . بعضي ها اينكه در زمان رجعت عده اي از مومنين و كفار به دنيا برمي گردند انكاركرده اند . وقتي ما قبول داريم كه در قيامت همه زنده مي شوند و اين امكان

ص: 545

وجود دارد ، چطور اين قيامت كوچك و محدود را قبول نكنيم؟ شيعه و سُني مواردي را نقل كرده اند كه بعضي از مردگان در امت هاي گذشته زنده شده اند . پيامبر فرموده اند :هر اتفاقي كه براي امت هاي گذشته پيش آمده باشد براي امت ما هم پيش خواهد آمد . آيه 259 سوره بقره كه خدا داستان پيامبري از بني اسرائيل را نقل كرده است . اين پيامبر از محلي مي گذشتند كه ديدند عده اي مرده اند و بدنشان متلاشي شده است . چطور اينها زنده مي شوند ؟ او مي خواست چگونگي معاد را بيابد و اطمينان بيشتري پيدا كند . خدا او را مي ميراند . او صد سال از دنيا رفت و بعد خدا او را زنده كرد . خدا از او پرسيد چه مدت است كه تو مرده ا ي ؟ او گفت : گمان كنم يك روز يا نصف روز . خدا فرمود : صد سال بود كه تو توقف داشتي و در اين دنيا نبودي . مطلب ديگري كه همه آنرا قبول دارند زنده كردن مرگان توسط حضرت مسيح است . در سوره ي آل عمران آيه 49 مسيح مي فرمايد كه يكي از معجزات من اين است كه اموات را به اذن پروردگار زنده مي كنم . حواريون از ايشان خواستند كه سام فرزند خلف موسي را كه در كشتي با آنها بوده است را زنده بكند . ايشان با حواريون سر قبر سام آمدند و فرمودند كه به اذن پروردگار بلند شو . قبر شكافته شد و فرزند نوح بلند شد در حاليكه

ص: 546

خاك از سر و روي او مي ريخت و موهايش سفيد شده بود . حضرت از او پرسيدند كه تو با همين قيافه بودي كه از دنيا رفتي ؟ او گفت : من جوان بودم كه مُردم و الان گمان كردم كه براي قيامت زنده شده ام و از ترس موهايم سفيد شد . در قرآن داريم كه قيامت روزي است كه بچه ها از ترس پير مي شوند . حضرت مسيح پرسيد : دنيا را چطور ديدي ؟ او گفت : دنيا مثل يك منزل دو در است كه از يك در آمدم و از در بعدي بيرون رفتم . حضرت سوال كرد كه مي خواهي در دنيا بماني ؟ سام گفت : من مي خواهم برگردم بشرطي كه خدا من را از سكرات موت در امان بدارد . حضرت براي او دعا كرد و او دوباره برگشت ولي سكرات موت از او برداشته شد . در كافي جلد هشتم حديثي ازامام صادق (ع) داريم كه آيا داريم فردي را كه حضرت مسيح او زنده كرد و او دردنيا زندگي كرده باشد ؟ امام فرمود : بله .يكي از رفقاي حضرت مسيح از دنيا رفت . حضرت مسيح از مادرش پرسيد كه مي خواهي به اذن خدا او را زنده كنم . حضرت مسيح بالاي سر قبر او رفت و او را فراخواند . حضرت ديد كه وقتي مادر او را ديد گريه كرد . حضرت به جوان گفت كه مي خواهي در دنيا بماني و زندگي كني ؟ اوگفت :بشرطي كه مدتي باشد و رزق و روزي هم داشته باشم . حضرت فرمود

ص: 547

: بله . تو بيست سال در دنيا هستي و رزق و روزي هم داري و فرزنددار هم مي شوي . او در دنيا ماند و صاحب فرزند هم شد . چنين اتفاقاتي در قرآن هم نقل شده است . پس وقتي در تاريخ چنين سابقه ي زنده شدن وجود دارد چطور ممكن است كه در آخر تاريخ چنين اتفاقي وجود نداشته باشد . ممكن است كه سوال كنند در آن زمان شايد ضرورت داشت كه اين اتفاق بيفتد زيرا زنده شدن مردگان يكي از معجزات حضرت مسيح بود ولي در آخر الزمان چه ضرورتي دارد كه اين اتفاق بيفتد . برگشتن مردگان در آخرالزمان فلسفه ي حكيمانه اي دارد . در آخرالزمان حكومتي بوجودمي آيد كه در آن ظلمي نخواهد بود و عدل مطلق است . مومنين خالصي بدنيا برمي گردند كه استعداد كمالات در آنها بسيار بالا بود و ظرفيت آنها خيلي بالا بود ولي بخاطر ظلم زمان شان كسي آنها را تربيت نكرد و استعدادشان شكوفا نشد . به همين دليل اين استعدادها بالقوه باقي ماند . براي اينكه ظلمي به اين مومنين نشود آنها برمي گردند و استعدادهايشان به فعليت مي رسد و تكميل مي شود . از بارزترين مومني خود ائمه هستند كه برمي گردند . هر كدام از ائمه صلاحيت اين را داشتند كه دنيا را مديريت كنند ولي اين اتفاق در زمان آنها نيفتاد . در زمان آنها به خاطر ضعف مردم و ظلم حاكمان اين استعداد كه مديريت جهاني را داشته باشند به فعليت نرسيد و اين عبادت را انجام نداند . همه ي مردم را به

ص: 548

سمت خدا بردن عبادت بزرگي است . پس ائمه بعد از ولي عصر برمي گردند كه اين مديريت را داشته باشند و آن عبادت خدا را انجام بدهند . از طرفي سران كفار هم بر مي گردند تا ذلت و عذابي ببينند و انتقامي از آنها گرفته بشود كه بايد در دنيا اين انتقام از آنها گرفته بشود . اين در راستاي عدل است . امام صادق (ع) مي فرمايد : از فرزندان ما مهدي خواهد آمد كه انتقام ما را خواهد گرفت . اين يكي از القاب ولي عصر است . انتقامي كه ولي عصر مي گيرد انتقام شخصي نيست . مهمترين مصداق انتقام ، انتقام از ظلمي است كه به شخصيت ائمه روا شده است . يك ظلمي به شخص امام حسين (ع) شد كه به ايشان ظلم كردند ، ايشان و خانواده شان را تشنه نگه داشتند ، خيمه هايشان را آتش زدند و بچه هايشان را كتك زدند ، اينها ظلمهايي كه به جسم مظهر ايشان و فرزندان شان شد. ظلم بالاتري كه بر حضرت روا شد ظلم بر شخصيت و امامت امام بود . امامت ايشان هتك شد . اين ظلم را به بشريت كردند كه امامت ايشان به عالم نرسد . وقتي جلوي امامت را گرفتند تا نگذارند كه نماز و روزه و .. برقرار بشود .در زيارت ناحيه مي خوانيم كه با كشتن امام حسين (ع) اسلام را كشتند ، نماز و روزه را تعطيل كردند .وقتي جايگاه امام حسين (ع) هتك شد اسلام ضربه خورد و نماز و روزه از بين بردند و اركان ايمان را منهدم

ص: 549

كردند . اين ظلم بالاتر از ظلم به شخص است . ما معمولا در روضه خواني امام حسين (ع) براي شخص و جسم امام روضه مي خوانيم . از تشنگي و عطش مي گوييم ولي در مورد ظلم شخصيت امام نمي گوييم . در زيارت عاشورا روضه ي شخصيت امام خوانده شده است . نفرين بر آن قومي كه مقام و مرتبه ي شما را حرمت نگذاشتند و هتك كردند . انتقام شخص و جسم اميرالمومنين را امام حسن (ع) از قاتل ايشان گرفت و او را قصاص كرد. انتقام شهيدان كربلا را مختار از قاتلين گرفت . ولي عصر انتقام شخص را نمي گيرد انتقام شخصيت را مي گيرد . انتقام براي برقراري حكومت . سران كفار را بر مي گردانند تا آنها ببينند كه حكومت عدالت در جهان برقرار شده است . مهم اين است كه كافر در اين دنيا ذليل بشود و اِلا در قيامت به سيخ كشيدن و در آتش افتادن را ديده است . مهمترين تلخي براي سران كفار اين است كه حكومت الهي را ببينند و اين بيشترين شكنجه براي آنها است .

سوال – سوره قصص آيات 50 تا 59 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – در آيه قبل خدا مي فرمايد : مومن كسي است كه بدي را با خوبي جواب بدهد . در آيه 55 مي فرمايد: وقتي مومن لغو و بيهوده اي را مي شنود را خودش در مجلس لغو شركت نمي كند و آنرا نمي شنود و اگر به گوش او هم بخورد نمي شنود و جواب آنها را مثل خودشان نمي دهد يعني

ص: 550

با بدي جواب نمي دهد بلكه مي گويد : شما كار خودتان را بكنيد و ما هم كار خودمان را مي كنيم و نتيجه اش را هم مي بينيم و خدا حافظ ، ما دنبال جاهلين نيستيم . اين درسي است كه مومن بايد تمرين بكند كه بدي را بدي جواب ندهد و به بهترين شكل جواب بدهد و اين يكي از شاخصه هاي دين داري است .

سوال – چه كساني در دوره ي رجعت برمي گردند ؟

پاسخ – ما در روايات داريم كه دو دسته افراد در دوره ي رجعت برمي گردند . يكي مومنين خالص و يكي كفار خالص . امام صادق (ع) فرمود : رجعت عمومي نيست . خصوصي است .كساني برمي كردند كه يا محض ايمان يا محض شرك هستند . از مصاديق بارز خالصي ايمان ائمه هستند . امام سجاد(ع) مي فرمايد : پيامبران و اميرالمومنين همه رجعت مي كنند . در زيارت جامه ي كبيره درچند جا به اين اشاره شده است : من به بازگشت شما ايمان دارم و من بازگشت شما را تصديق مي كنم . در زيارت آل ياسين كه در عصرهاي جمعه مي خوانيم : اهل بيت رجعت شما حق است . در زيارت وارث ، عرفه و اربعين به رجعت اشاره شده است . روايات متعددي داريم كه اولين امامي كه رجعت مي كند امام حسين (ع) است . امام حسين (ع ) همراه با هفتاد نفر از يارانش رجعت مي كنند . امام حسين (ع) در شب عاشورا رجعت را به يارانش گفته بود . وقتي همه ي مومنين اعتقاد پيدا

ص: 551

كردند كه اين آقا امام حسين (ع) است ، امام زمان (عج) به شهادت مي رسد و تجهيزات پس از مرگ ايشان را امام حسين (ع) بعهده دارد . امام حسين (ع) كفن و دفن ولي عصر را بعهده دارد . حكومت امام زمان (عج) را امام حسين (ع) تحويل مي گيرد . در مورد ساير ائمه كه چطور مي آيند ما روايتي معتبر نداريم . مرحوم شُبّر در كتب حق اليقين تصريح كرده است كه در رابطه با ائمه ترتيب ذكر نشده است . ما روايت داريم كه انبياء گذشته همه برمي گردند امام باقر (ع) فرمودند : هيچ پيامبري نيست از آدم تا خاتم ، مگر اينكه به دنيا برمي گردد و اميرالمومنين او را ياري خواهد داد . آن عصر شكوهمند است زيراهمه ي انسانيت و اخلاق با هم بر مي گردند و چهره هاي نوراني در كنار هم قرار مي گيرند و آرزوي هر مومني است كه آن زمان رادرك كند .

سوال – ما چطور مي توانيم دوره ي ولي عصر را درك بكنيم ؟

پاسخ – براي درك آن دوره بايد خالص شد . مجتهدي كه در عصر ما بود امام زمان (ع) را ديده بود و پرسيده بود كه من مي خواهم به شما نزديك بشوم ، چكار بايد بكنم ؟ حضرت فرموده بود : عمل خودت را عمل امام زمان خودت قرار بده . من پيش خودم گفتم كه يعني براي هر عمل ببين كه اگر امام زمان (عج) الان در پيش تو بود چكار مي كرد . پرسيدم چكار كنم كه عمل من امام زمان (عج)

ص: 552

پسند بشود ؟ حضرت فرمود : در عمل هايت خالص باشد و خدا را در نظر داشته باش . همه چيز در بندگي كردن است و اين كار ساده نيست . امام صادق (ع) فرمود : اگر كسي دعاي عهد را چهل صبح بخواند او از ياران مهدي ما خوهد بود و اگر آن زمان را درك نكند او را برمي گردانند . اين وعده اي است كه از طرف امام صادق (ع) داده شده است . در آخر عمر در بستر امام خميني دعاي عهد در لاي كتاب شان دعاي عهد بود . بعضي ها فقط الفاظ دعا را قرائت مي كنند . يك مومن بايد چهل صبح كه يك دوره ي تكاملي است عهد ببندد و بر عهد خودش بايستد يعني بايد پاي عهد خود بايستد . آن عهد در سرداب مقدس به اين صورت معني شده است : تمام سرمايه هاي مان را در خدمت امام قرار بدهيم . يعني كاري را مهمتر از كار امام مان ندانيم .

به فرموده ي ميرداماد زيارتي امام رضا (ع) در 25 ذي القعده افضل اعمال است . امام رضا (ع) وقتي نام امام زمان (عج) را در اشعار دعبل شنيد، بلند شد و دست راست خودشان را روي سرشان گذاشتند و خم شدند و اين دعا را خواندند : خدايا فرج و آمدن او را تعجيل بكن و به واسطه ي او ما را ياري كن .

تو بديدم نه عقل ماند و نه هوشم ، حكايتي ز دهانت به گوش جان آمد دگر حكايت مردم دگر نصيحت مردم حكايت است به گوشم ، مگر اينكه تو روي بپوشي و فتنه باز نشاني كه من قرار ندارم كه ديده از تو بپوشم ، مرا به هيچ بدادي و من هنوز بر آنم كه از وجود تو مويي به عالم نفروشم .

سوال – بعد از برزخ و قبل از قيامت چه اتفاقي مي افتد ؟

پاسخ- ما در قرآن و معارف اهل بيت مواردي داريم كه انسان و تمام موجودات عالم دو تا سير دارند . يك سير نزولي دارند يعني از عالم بالا تنزل پيدا كرده اند و يك سير صعودي دارند كه به سمت خدا برمي گردند . در سوره ي حجر آيه بيست مي فرمايد : هيچ موجودي در عالم پايين نيست مگر اينكه اصل و خزانه اش در عالم بالا است و ما يك نازله و يك وجود ضعيف شده اي را به پايين فرستاده ايم . بحث ما سير صعود و رجوع به خدا است .همه ي انسانها يك رجوع به سمت خداي متعال دارند كه همان سير معاد است . به اين سير صعودي در مثنوي مولوي هم اشاره شده است. بشنو از ني چون شكايت مي كند از جدايي ها شكايت مي كند تا مرا از نيستان ببريده اند از نفيرم مرد و زن ناليده اند . اصل انسان كه ني است در عالم بالا ست و يك سوزي دارد . اين ني از عالم بالا جدا شده است و دور افتاده است . هر

ص: 554

كسي كو دور ماند از اصل خويش باز جويد روزگار وصل خويش اين سير صعود است . وقتي ما مي گوييم رو به سوي خدا بر مي گرديم اين برگشت بايد يك آمدني داشته باشد . يكي از اصول دين معاد است . معاد يعني برگشت به سمت خدا و محل بازگشت به سوي خود خداست. ما مي خواهيم با حضرت حق ملاقات بكنيم . مقصد و هدف خود خداست . بهشت و جهنم منزل هستند، هدف نيستند . كسي كه مومن است و انسان خوبي است و مي خواهد خدا را با اسماء لطف و رحمت ديدار كند ، يك پذيرايي در بهشت از او مي كنند . كساني هم كه خدا را با اسماء غضب و قهر مي خواهند ملاقات كنند ، يك پذيرايي در جهنم از او مي كنند . پس هدف نهايي بهشت و جهنم نيست بلكه ملاقات پروردگار است . درعرصه ي قيامت اسماء خدا در آنجا ظهور مي كند و در آنجا همه مي فهمند كه خدا همه كاره است وهمه اهل لااله الاالله مي شوند و همه اهل توحيد مي شوند . در قرآن داريم كه در قيامت خدا مي فرمايد كه در روز قيامت همه كاره كيست ؟ صدايي از احدي نمي آيد .خطاب مي آيد : خداوند قاهر . در اينجا هم خدا همه كاره است ولي ظهور ندارد و آن بخاطر حجاب ها است. در عالم ماده لياقت و قابليت ظهور حضرت حق نيست . بخاطر همين بعضي ها هستند كه دست به سوي ديگران دراز مي كنند و رازق را كس ديگري مي دانند

ص: 555

و خدا را ناديده مي گيرند . رجبعلي خياط مي گفت كه من دلم براي خدا مي سوزد كه مشتري او كم است و كسي نيست كه براي او داد بي كسي بزند و از او بخواهد . آيت الله حجت از مراجع تقليد در زمان آيت الله بروجردي بود . ايشان خيلي مخلص بودند . طلبه اي مي گفت كه در منزل نزد ايشان رفتم و كاغذي كه اظهار نيازي بود به ايشان دادم . عده اي هم در آنجا بودند. آيت الله حجت زير كاغذ چيزي نوشت و من آنرا گرفتم . ايشان نوشته بودند هو الاول والآخر والظاهروالباطن . برو توبه كن . اين طلبه در نامه اش نوشته بود كه وقتي من از شهرستان خودم به حوزه آمدم اول اميدم به خدا بود و بعد اميدم به شما بود . آيت الله حجت ناراحت شدند و گفتند كه من چه كسي هستم كه نام من در كنار نام خدا برده بشود. عالم دنيا قابليت ظهور خداوند متعال را ندارد . ما حتي قابليت ديدن هورالعين را هم نداريم . روايت داريم كه ما تحمل ديدن يك لباس بهشتي را نداريم .در جلد هشتم بحارالانوار مرحوم مجلسي نقل كرده است كه بر بعضي از درختهاي بهشت زنگ هاي نقره اي نصب است . وقتي بهشتيان از خدا درخواست آهنگ لذت بخش مي كنند نسيمي از عرش الهي مي وزد و اين زنگ ها به صدا در مي آيند . آنچنان آهنگ زيباست كه اگر اهل دنيا اين آهنگ را بشنوند قالب تهي مي كنند و تحمل شنيدن آنرا ندارند . وقتي حضرت

ص: 556

موسي از خدا درخواست كرد كه خودت را به من نشان بده ، خدا فرمود كه در اين عالم دنيا نمي تواني من را ببيني ولي به كوهها نگاه كن ، بببين مي تواني آنرا تحمل كني . ناگهان كوه از هم پاشيد و حضرت موسي مدهوش افتاد . جلوه اي كه خدا بر كوه كرد اين بود كه ملكه ي كروبيان را به او نشان داد كه موسي غش كرد . پس وضعيت روحي ما طور ياست كه ما تحمل عرصه ي قيامت را در اين دنيا نداريم . وضعيت جسمي ما هم همين طور است و جسم ما هم در اين دنيا تحمل ندارد . جسم آخرتي بسيار متكامل است. جسم آخرتي جسمي است كه پيري ،خستگي ،خواب ، دفع و زوائد ندارد . پس اين جسم هم عوض مي شود و روح هم تكامل پيدا مي كند . پس وضع ما بايد يك جهشي در آن رخ بدهد تا ما تحمل عرصه ي قيامت را پيدا كنيم . خداوند از سر لطف خاص و تفضل دو تا مقدمه در اين دنيا قرار داده است كه انسانها بصورت جهشي تكامل پيدا بكنند . يكي ظهور امام عصر و يكي رجعت ائمه بعد از ظهور . خدا اين دو تامرحله را در دنيا گذاشته است كه انسانها بدون اينكه سختي بكشند ، رشد و جهش پيدا كنند ، تحمل قيامت را داشته باشند . اگر كسي مشمول اين لطف خاص نشد و در زمان ظهور نبودند ، اينها بايد در برزخ آماده بشوند . اگر كسي سعي بكند كه ظهور رخ بدهد ، لياقتي

ص: 557

پيدا مي كنند و تربيت خاص معصوم اين افراد را در همين دنيا رشد مي دهد . اين دو مرحله در اين دنيا است و سختي هاي آخرتي را ندارد . روايت داريم كه روزهاي خدا سه روز است ( يعني خدا جلوه ي ويژه اي دارد ) : روز ظهور ، رجعت و قيامت . در ظهور و رجعت عدالت و حاكميت در حد دنيا و در قيامت به حد قيامت است . در دنيا تا حدي كه دنيا اجازه مي دهد عدالت كاملا اجرا مي شود . شاخصه ي زمان ظهورعدالت است. اينها حاكميت خدا است كه دارد رخ مي دهد تا همه عدالت مطلقه ي خدا را در قيامت هضم كنند و بتوانند تحمل آنرا داشته باشند .

سوال – در مورد رشد و جهشي كه انسانها در زمان ظهور پيدا مي كنند توضيح بدهيد .

پاسخ – امام باقر (ع) فرمود : وقتي فرزند ما ظهور مي كند دست لطف خودش را بر سر بندگان مي گذارد ، عقل ها متمركز مي شود و اخلاق ها كامل مي شود. اين شامل كساني است كه در زمان ظهور حضرت خودشان را به ايشان سپرده اند كه اكثر قريب به اتفاق مردم اين طوري هستند . حضرت انسانها را بطور معجزه تربيت نمي كند بلكه ايشان راه تربيت انسان و كليد قفل انسان را مي داند . ما قفل هستيم و او كليد است . وقتي شيطنت ها از انسان دفع شد انسان بروز مي كند و انسان بي نهايت خودش را نشان مي دهد . فرمود : علم تا زمان ظهور دو

ص: 558

درجه براي انسانها كشف شده است و بيست و پنج درجه ي علم وقتي است كه حضرت ولي عصر ظهور مي كند . امامفرمود : كينه از دلها مي رود و هم با هم يكرنگ هستند . فردي در كوفه خدمت امام باقر (ع) آمد و گفت كه ما در كوفه آماده ي حكومت شما هستيم . امام فرمود كه شما به حدي با هم صميمي هستيد كه فرد موقع نياز بتواند از جيب برادرش به حد نياز پول بردارد ؟ فرد گفت : خير . امام فرمود : شما كه نسبت به مال تان بخل مي ورزيد نسبت به خون تان بيشتر بخل خواهيد ورزيد . وقتي مهدي ما ظهور كند .مردم آنقدر با هم صميمي مي شوند كه اگر فردي دست در جيب برادر خودش بكند ، او ناراحت نمي شود و به او سوء ظن ندارد . در زمان دفاع مقدس ما جلوه اي از اين را ديديم . در مورد عصر ظهور سالهايي ذكر كرده اند ، چهل سال تا سي صد سال ذكر شده است . اما بايد دانست كه اين دوران طولاني است . بعد از دوران ظهور دوران رجعت است كه براي آن رواياتي داريم كه فقط حكومت امام حسين (ع) 309 سال طول مي كشد. همه ي اينها مقدمه ي قيامت مي شود. ما الان در زندگي ما كشف شهود از اولياء مي شنويم . در روايت داريم كه در زمان ظهور كشف كرامات و شهود ها براي مردم معمولي خواهد بود و مردم معمولي رشد يافته اند . خدا آنچنان حوزه ي ديد و شنوايي آنها

ص: 559

را وسيع مي كند كه بين مردم و امام زمان (عج) حجابي نيست و هر كسي مي تواند او را ببيند و از او بشنود . سيد طاوس مي گويد كه وقتي من در سرداب امام زمان وارد شدم در پله ي اول ديدم كه صداي نجوامي آيد و فهميدم كه صداي حضرت ولي عصر است . امام دعا مي كردند : خدايا شيعيان ما از ما هستند اگر گناهاني مرتكب شده اند ،اگر آن گناهان حق الله است ، آنها را ببخش واگر حق الناس است ، آنقدر از خمس ما به آنها بده كه از هم راضي بشوند . در زمان ظهور ، فقط گوش سيد طاوس محرم نيست و همه مي توانند صداي امام زمان را بشنوند . اين جهش است .

سوال – آيات پاياني سوره نمل و ابتدايي سوره قصص را توضيح بفرماييد .

پاسخ – آيه 89 سوره نمل مي فرمايد : اگر كسي حسنه اي بياورد ، بهتر از آن چيزي كه او آورده ، خدا به او مي دهد . در آن روزي كه همه فريادهايشان بلند است آنها در امان هستند . در اين آيه گفته كه اگر كسي كار خوبي را بياورد نه اينكه كار خوبي را انجام بدهد زيرا گاهي ما كار خوبي را انجام مي دهيم ولي تا مي خواهيم آنرا به آخرت ببريم خرابش مي كنيم . استادي مي گفت كه شيطان سعي مي كند كه عمل انسان سبز نشود بعد كه عمل جوانه زد مي خواهد يكي جوري آنرا بكند بعد كه بزرگ شد ميوه ي آنرا كال مي كند و

ص: 560

وقتي ميوه به ثمر نشست يك كِرمي روي آن مي گذارد . شيطان اول نمي گذارد كه ما عمل خيري انجام بدهيم بعد كه انجام داديم در وسط عمل كاري مي كند كه باعث ريا بشود و وقتي كه شما عمل را بخوبي انجام دادي بعد شما را دچار عجب و غرور مي كند كه باعث مي شود در آن عمل كِرم قرار بگيرد . نگه داشتن عمل سخت تر از خود عمل است .

سوال – در مورد بحث رجعت توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – خداوند از باب لطف خاص و تفضل دو مقدمه را در دنيا قرار داده است كه انسانها در استعدادهايشان جهش و رشد تكاملي پيدا بكنند و آماده براي عرصه ي حاكميت مطلق الهي در قيامت بشوند . اگر كسي مشمول ظهور يا رجعت نشد بايد در برزخ سير تكاملي خودش را ادامه بدهد البته در برزخ سختي هاي بيشتري دارد بخاطر همين ما بايد كاري بكنيم كه اين لطف خاص شامل حال ما بشود. اگر انسان لياقت هايي در خودش بروز بده و ظهور هم رخ نداد ، در زمان رجعت او را برمي گردانند . در زمان رجعت مومنين عاشق كه سعي و عمل خودشان را در زمان ظهور كرده بودند ولي ظهور را درك نكرده بودند برمي گردانند . در دعاي عهد داريم كه خدايا اگر مرگ بين من و امام من فاصله انداخت و نتوانستم ظهو ررا درك كنم و شرايط آماده نبود ، من را از عالم قبر برگردان كه بتوانم در زمان حكومت معصومين باشم . رجعت يكي از اعتقادات مسلم ما شيعيان است

ص: 561

و يكي از ضررويات اعتقادات ماست . در بحار داريم كه اگر اصول دين شش تا بود ششمين آنرا رجعت قرار مي دادند . مرحوم شيح حر عاملي نويسنده كتاب وسايل الشيعه ،كتابي دارند كه آيت الله جنتي آنرا ترجمه كرده اند كه در اين كتاب شش صد روايت نقل شده است و فرموده است كه ديگر عاقلي شك نمي كند . اين روايت متواتر است و احتمال دروغ در آن نيست . اين شش روايت به رجعت مي پردازد كه در زمان رجعت چه اتفاقاتي رخ مي دهد . اين روايات بيش از وجوب نماز و حرمت ربا است . اگر كسي با وجود اين روايات رجعت را نپذيريد ، ديگر هيچ روايت متواتري را نمي پذيرد . امام صادق (ع) فرمود : از ما اهل بيت نيست كسي كه رجعت ما را نپذيرد . در شب عاشورا امام به همه گفت كه هركس مي خواهد برود و عده اي رفتند و كساني كه باقي ماندند ، امام جايگاه بهشتي شان را به آنها نشان داد و بعد امام حسين (ع) به يارانش مي فرمايد: ( اين روايت را امام باقر (ع) كه بچه اي خرد سال در واقعه ي كربلا بود نقل كرده است ) امشب ، هم من و هم شما شهيد مي شوييم و من اين را از رسول خدا شنيدم . بعد امام فرمود : ما بعد از شهادت مان تا مدتي در عالم آخرت مي مانيم و بعد در زمان ظهور فرزند ما خدا ما را برمي گرداند . فرزند ما از ظالمين انتقام مي گيرد و ما آنرا

ص: 562

مشاهده مي كنيم . وقتي امام اين سخنان را به يارانش گفت آنها در روز عاشورا درد شمشير را احساس نمي كردند زيرا از عشق پر شده بودند. اين مثل همان است كه حضرت اميرالمومنين را هنگام نماز از پايش تير مي كشيدند . كساني كه فوتبال بازي مي كنند گاهي آنقدر عشق به فوتبال دارند كه با اينكه پاي شان خون مي آيد متوجه آن نمي شوند . زيرا هم و غم آنها چيز ديگري است . مرحوم آيت الله سيد احمدخوانساري فتوايي داشتند كه كسي كه بيهوش مي شود وكالتش باطل مي شود. ايشان در اواخرعمرشان عمل سنگيني داشتند و اگر بيهوش مي شدند وكالت هاي وكلائشان باطل مي شد ، بنابراين ايشان گفتند كه نمي خواهد من را بيهوش بكنيد. اطباء مي گفتند كه ايشان ذكر مي گفتند و اصلا متوجه عمل نبودند زيرا ايشان از جاي ديگري پر شده بودند .

انشاء الله خدا همه ي ما را لايق زمان ظهور و رجعت قرار بدهد .

اهل بيت شود . درست است كه قبل از ورود ايشان نيز در برخي از مناطق دوستداران و شيعيان ايشان بودند . اما به دنبال آمدن ايشان و امام زاده هاي با عظمت مانند حضرت معصومه (س) كه با كاروان از غرب ايران وارد شدند و حضرت شاه چراغ كه با كاروان بزرگي از جنوب ايران وارد شدند ، هر نقطه اي از ايران مركزي شد براي توسل به اهل بيت . منشأ اين تحول بزرگ و پايگاهي كه در ايران زده شده امام رضا (ع) است . بهتر است ما امروز يك هديه اي به امام رضا(ع) بدهيم . اين هديه يك عمل صالح باشد كه مطمئن هستيم امام دوست دارند . حتي مي تواند همين چند ركعت نماز روز يك شنبه ي ذي القعده باشد . اين نماز با فضيلتي است كه هر يكشنبه مي توان آن را بجا آورد . مي تواند تلاوت چند آيه از قرآن و هديه ي آن به روح با عظمت امام رضا (ع) باشد . حتي مي توانيم امروز يك سلام به زبان خود به امام رضا(ع) بكنند . اين سلام قطعاً به امام رضا(ع) مي رسد و جواب آن حتمي است . اين جواب مي تواند يك دعاي مستجاب باشد . در هر حال ائمه (ع) غيور و جوانمرد هستند . اگر كسي به آنها هديه بدهد ، خود را مديون نكرده و جبران مي كنند . روزي خدمتكار امام حسن (ع) يك شاخه ي گل به او داد . حضرت فرمود: تو در راه خدا آزاد هستي . آن فرد گفت با همين يك شاخه

ص: 564

گل . امام حسن (ع) فرمود : اين ادب قرآن است كه خدا به ما فرمود اگر كسي به شما خوبي كرد ، تلافي به احسن بكنيد . امام رضا (ع) بسيار رئوف هستند . در جايي مأمون كه دشمن ايشان بود از ايشان در خواست كرد كه من از يكي از همسران خود فرزند مي خواهم اما او بچه دار نمي شود ، شما دراين خصوص دعا بفرماييد. امام رضا(ع) فرمودند : به دنيا خواهد آورد . چند ماه گذشت و فرزند مأمون در دست او بود . الان در دفتري كه در آستان قدس است نام شفا يافتگان نوشته شده است . بسياري از اقليت هاي مذهبي و از كساني كه شيعه نيستند در بين اين افراد است . اسامي آنها به صورت مستند با اسم و عنوان ثبت است . اينكه ما امروز به حضرت سلام كنيم و ايشان ما را دعا كند كافي است . خوشا به حال كسي كه بداند از امام رضا (ع) چه چيزي بخواهد . توصيه ي ما اين است كه اولين چيزي كه از امام رضا (ع) مي خواهيم خود ايشان باشد . اگر به خود ايشان بسپاريم ، ايشان مي داند كه چه كاري بكند . يك كسي گفت اي امام رضا(ع) به اندازه ي كرم خود به ما بده . فرمود: نمي توانم . اين كار در امكان من نيست . چون اگر ايشان بخواهد به اندازه ي كرم خود بدهد ، كل دنيا را بدهد باز هم كم است . كرم امام رضا(ع) مقدم كرم الهي است و ما ظرفيت آن را نداريم

ص: 565

. آن فرد گفت : پس امام رضا (ع) به ندازه ي كرم من به من بده . امام رضا(ع) دويست دينار به او داد .

سوال – بعضي از افراد مي گويند كه اگر ما براي حضرت عزرائيل (ع) نماز يا كار خيري هديه كنيم ، قبض روح ما آسان تر مي شود . آيا صحت دارد يا خير ؟

پاسخ – من هم اين مسئله را در جاهايي شنيده ام . در واقع يعني يك جوري باب دوستي را با حضرت عزرائيل (ع) باز كنيد كه او هم مراعات كند . حضرت عزرائيل (ع) ملك مقرب الهي است و عقل محض است . هيچ جهالت و خطايي در او وجود ندارد . به تعبير قرآن هيچ عصيان و معصيت الهي ايشان ندارد . هركدام از ملائك يك حدي دارند كه نه بالاتر مي روند و نه پايين تر مي آيند . اين تعبير قرآن از زبان ملائك است كه هيچ ملائكي نيست مگر اينكه مقام او معلوم است . بنابراين هداياي ما زياد به درد آنها نمي خورد . اينطور نيست كه بتواند او را ارتقاء مقام داده و يا كمبودي را از او جبران كند . من در روايات اين مسئله را كه هديه به حضرت عزرائيل (ع) بكنيد نديده ام . اما يك چيزي است كه به درد ما مي خورد و در روايات هم آمده ، آن هم سلام و درود به ملائكه است . در دعاي سوم صحيفه ي سجاديه نحوه ي درود و سلام به ملائكه فرستادن و اينگونه ارتباط برقرار كردن با آنها را به ما ياد

ص: 566

داده است . البته اين سلام و درود و رفاقت باعث نمي شود كه او براي ما استثناء قائل شود . او به عدل الهي و همانگونه كه بايد ، قبض روح مي كند . اين سلام و درود و ارتباط باعث مي شود كه ما با عالم ملكوت انس بگيريم. اين انس با عالم ملكوت و توجه بيشتر براي لحظه ي مرگ خيلي موثر است . پيامبر اكرم (ص) فرمود : شبي كه من را به معراج بردند ، ملكي را ديدم كه به چپ و راست توجهي نداشت . و فقط متوجه كار خود بود . ازجبرائيل پرسيدم كه او كيست ؟ گفت ملك الموت است و مشغول قبض روح مي باشد . خواستم با او صحبت كنم . نزد او رفته و پرسيدم آيا همه ي انسان ها را تو قبض مي كني ؟ گفت بله . چون ملائك زيردست حضرت عزرائيل (ع) هم به دستور او كار مي كنند . پيامبر فرمود : گفتم همه جا حاضر هستي ؟ گفت بله . دنيا نزد من مانند سكه اي است در دست كسي كه هرطرف بخواهد آن را مي گرداند و مي بيند . هيچ خانه اي در دنيا نيست مگر آنكه روزي پنج بار من داخل آن بشوم . در برخي از روايات ديگر آمده كه هنگام نماز حضرت عزرائيل سركشي مي كند . وقتي كه يكي از اهل خانه را قبض روح كردم و بقيه گريه مي كنند . به آنها مي گويم براي چه كسي گريه مي كنيد ؟ بخدا قسم عمر او به پايان رسيده بود و تمام

ص: 567

روزي خود را از دنيا دريافت كرده بود . پرودگارش او را فراخواند و او دعوت حق را لبيك گفت . اگر مي خواهيد گريه كنيد براي خود گريه كنيد، كه يك چنين روزي را شما هم در پيش خواهيد داشت . من مكرر به شما سرزده و زماني كه اجل يكي از شما فرا برسد شما را قبض روح مي كنم . اين پيام حضرت عزرائيل (ع) بود كه به هرخانه اي سركشي مي كند . انشاء الله ما اين پيام را بگيريم .

سوال – از صحبت هاي شما اينگونه بر مي آيد كه كساني كه در بهشت برزخي هستند در قيامت هم در بهشت خواهند بود. آيا كساني كه در جهنم برزخي هستند در قيامت هم در جهنم خواهند بود ؟ اگر كسي بهشتي بودن خود را در برزخ فهميده باشد ، ديگر ترسي از حساب و كتاب قيامت كه اين همه در كتاب ها و روايات به آنها تأكيد شده نخواهد داشت ؟

پاسخ – در سيرآخرتي كه ما طي مي كنيم ، منزل به منزل عوالم را مي گذرانيم . يكي از آن مراحل و عوالم عالم برزخ است . اين عالم برزخ يكي از مراحل سير است . بهشت و جهنم برزخي جاويد نيست . بهشت و جهنمي كه اگر كسي وارد آن شود ديگر بيرون نمي آيد مربوط به قيامت است . چون برزخ يك منزل از منازل سير است، پس بهشت و جهنم آن هم موقت است . در برزخ عمدتاً از عقايد و افكار سوال مي شود ، اگر كسي نتوانست به اين سوالات پاسخ دهد

ص: 568

وارد جهنم مي شود . اين سوالات پرسيده مي شود كه مشخص شود مسير فرد از همان ابتدا مسير رحمت است يا مسير غضب . از برخي از كليات اعمال هم پرسيده مي شود اما اصلي ترين سوالات از افكار است كه اساس شخصيت انسان را شكل مي دهد . اگر كسي در برزخ وارد جهنم شد به اين معنا نيست كه اين جهنم خلود داشته باشد تا آخر . ممكن است يك زماني را در جهنم باشد . يا اگر در كل برزخ در جهنم باشد به مقداري است كه تطهير شود. برخي از افراد بخاطر سختي هايي كه در دنيا داشته اند ، برخي در زمان گرفتن روح ، برخي هنگام سوال و فشار قبر پاك شده اند . برخي نيز ممكن است جهنم برزخي شامل حال آنها شود . اما به اين معنا نيست كه هركس وارد جهنم برزخي شد، تا آخر در جهنم است . حتي كسي هم كه در برزخ در بهشت است به اين معنا نيست كه در قيامت هم در بهشت باشد . البته يك پاكي و صلاحيتي را داشته كه وارد بهشت برزخي شده است . اما در قيامت از او در خصوص جزئيات سوال مي كنند . ممكن است در قيامت او كم بياورد . حداقل نگراني او مي تواند اين باشد كه در برخي از مواقف محشر توقف داشته باشد . معناي آن اين نيست كه جهنمي باشد اما آن توقف ها سخت است . يا در برخي از روايات داريم كه كساني كه مومن هم بوده و اهل ولايت باشند ، ممكن است در

ص: 569

قيامت يك شعاع هايي از جهنم و سختي هاي آن را ببيند . البته نه آن جهنمي كه كفار و كساني كه اهل لجاجت با خدا بودند مي چشند . ما در قرآن داريم كه همه وارد جهنم مي شوند . چون صراطي كه افراد بايد از آن عبور كنند از روي جهنم مي گذرد . صراط در متن جهنم است نه پلي بر روي جهنم . از پيامبر (ص) پرسيدند كه آيا شما هم عبور مي كنيد . فرمود : بله من هم عبور مي كنم . بعضي از افراد رد مي شوند در حالي كه سرد است . برخي مانند برق عبور مي كنند . در روايت داريم كه برخي افتان و خيزان عبور مي كنند . صراط مستقيمي كه اين افراد در دنيا طي كرده اند باعث شده كه بتوانند از صراط عبور كنند اما گاهي اوقات اين افتان و خيزان باعث مي شود كه يك شعاع هايي از جهنم را بچشند . بنابراين اگر كسي در بهشت برزخي بود به اين معنا نيست كه ديگر كار تمام است . اين يك مرحله اي است كه فرد مي چشد و لذت مي برد . اما هنوز كارتمام نشده است . مثلاً اگر شما در مرحله ي اول مسابقه برنده شديد . چه بسا كه براي شما يك جايزه هم در نظر گرفته باشند. اما هنوز دورهاي بعدي مسابقه باقي مانده است . درست است كه اگر كسي در بهشت برزخ بود ، هيچگاه وارد جهنم اهل كفر نخواهد شد . اما ممكن است در آنجا سختي هايي داشته باشد. كسي هم كه

ص: 570

در جهنم برزخ است ، ممكن است پاك شود . اما در عين حال ممكن است در قيامت هم دچار جهنم شود. بنابراين هيچ چيزي قطعي نيست . در روايتي از اميرالمومنين (ع) داريم كه در زماني كه همه چيز را حسابرسي مي كنند حتي حلال هم حساب و كتاب دارد . اگر كسي حلال هاي زيادي دور خود جمع كرده باشد اين حسابرسي طول مي كشد . اين طول كشيدن سخت است .

سوال – در خصوص آيات 14 تا 22 سوره ي نمل توضيح بفرماييد .

پاسخ – حضرت سليمان لشكر عجيبي داشت . لشكريان او هم از انسان ها ، هم از جن و هم از برخي از پرندگان بودند. قرآن ذكر كرده كه ايشان راه صحبت كردن با حيوانات را كاملاً مي دانست . حضرت سليمان ديد كه در اين لشكر عظيم هدهد نيست . هدهد در اين لشكر كارهاي ويژه اي مي كرد . گفت چرا من هدهد را نمي بينم . آيا در بين شما است و من نمي بينم يا او غايب است . نكته اينجا است كه حضرت سليمان وقتي به يك عيب و كمبودي برخورد كردند اول از همه آن عيب و نقص را در خود ديدند . يعني ابتدا عيب را در ديگران جستجو نمي كنند بلكه اول در خود جستجو مي كنند . اين مسئله مكرر در قرآن ذكر شده كه انبياء الهي اينگونه بودند . مثلاً حضرت يونس وقتي كه در شكم نهنگ به عنوان يك تنبيه قرار مي گيرد ، فوراً مي گويد كه اي خدا من اشتباه كردم . حضرت آدم

ص: 571

و حوا وقتي كه از بهشت رانده شدند گفتند كه پروردگارا ما اشتباه كرديم . اما زماني كه شيطان از بهشت بيرون شد فوراً گفت كه تو من را گول زدي . با اينكه ضعف با خود او بود و تكبر داشت اما تقصير را به گردن نگرفت . اين درس بزرگي است كه اگر با ضعفي برخورد كرديم ، ابتدا عيب را در خود جستجو كنيم .

سوال – من فرزند خردسال خود را در اثر سرطان خون از دست دادم . سوالات و نگراني هاي زيادي در خصوص چگونگي وضعيت او در برزخ دارم . بسيار نگران هستم كه او فرصت زيادي براي درك معنويات و رشد معنوي نداشت. او حتي نمي دانست كه مرگ چيست و فرصت آماده شدن را هم نداشت .

پاسخ – دررابطه با اطفال مومنين به يك صورت برخورد مي شود و در رابطه با اطفال مشركين كه قبل از بلوغ از دنيا رفته اند به گونه ي ديگري برخورد مي شود . مومنين يعني كساني كه به خدا ، پيامبر و دين ايمان و اعتقاد دارند . البته ممكن هم است كه اشتباهاتي هم داشته باشند . يعني همين مومنين معمولي . در روايت داريم كه اين كودكان به احترام پدر و مادرشان در دامن حضرت ابراهيم (ع) و همسر ايشان ساره تربيت شده و رشد معرفتي به آنها داده مي شود . حتي آن اطفالي كه سقط شده اند در روايت داريم كه دم در بهشت مي ايستند ومي گويند كه ما وارد نمي شويم تا پدر و مادر ما بيايند . يعني به جبران آن

ص: 572

كوتاهي كه در دنيا در حق او شده، يك شفاعت به او داده مي شود. پيامبر مي فرمايد ك در معراج به پيرمردي برخورد كردم كه در اطراف او كودكاني بودند . از جبرائيل (ع) پرسيدم اين پيرمرد كيست ؟ گفت اين پدر تو ابراهيم است . گفتم اين اطفال چه كساني هستند . گفت اينها كساني هستند كه ابراهيم آنها را تغذيه كرده و رشد مي دهد . درروايت ديگري از امام صادق (ع) داريم كه فرمود: مادر ما زهراي اطهر فرزندان شيعيان را تربيت مي كند . اين مسئله با قبلي منافاتي ندارد . شايد اين مربوط به مومنيني است كه درجه ي بالاتري دارند . بنابراين به احترام مقام پدر و مادرشان ، حضرت زهرا(س) از ايشان پذيرايي ويژه مي كند . در قرآن آمده كه اين كودكان بعداً كه قيامت برپا شد و آمادگي پيدا كردند با پدر و مادر صالح خود همراه مي شوند . اين كودكان گناهي نكرده اند كه كمبود ها ونقصان هاي آنها با خيرات و مبرات جبران شود. البته براي ارتقاء درجه به هر انساني مي توان هديه كرد . اما از اين جهت كه رفع عذابي از آنها صورت بگيرد، ضرورتي براي خيرات وجود ندارد . اين خيرات براي افراد بالغ بسيار لازم است و آنها به آن نيازمند هستند . در قرآن سوره ي رعد آيه ي بيست و سه آمده كه اين كودكان با پدر و مادرهاي خود در قيامت جمع هستند . اما درخصوص اطفال مشركين ، چون پدر و مادر آنها مشرك بوده اند، اگر به آنها ملحق شوند نفعي به

ص: 573

حالشان نخواهد داشت . امام مجتبي (ع) در روايتي فرمود : اين كودكان گناهي ندارند كه به جهنم روند . از طرفي عمل صالحي هم ندارند كه به بهشت بروند . از طرفي به پاس احترام پدر و مادر نزد حضرت ابراهيم و حضرت زهرا (س) هم نمي روند . اين افراد خدمتكاران افراد بهشتي مي شوند . اينها نوجواناني هستند كه هميشه در نوجواني و نشاط باقي مانده و به بهشتيان خدمت مي كنند . و از اين خدمت كمال لذت را مي برند .

سوال – من و همسرم خيلي يكديگر را دوست داريم و يكي از آرزوهاي ما اين است كه پس از مرگ باز هم در كنار هم باشيم . در دنيا چكار كنيم كه به اين آرزوي خود برسيم؟

پاسخ – اگر در اين دنيا صالح باشند ، در آخرت صالحين در كنار هم جمع شده و از بالاترين لذت هاي بهشت اين است كه افراد با همسر خود باشند . در روايت داريم كه لذتي كه بهشتيان از همسران خود مي برند از خورد و خوراك نمي برند . به اين خاطر كه نيازي كه انسان به انيس و مونس دارد بيشتراز خورد و خوراك است . با اينكه لذتي كه خورد وخوراك آنجا دارد با اين دنيا قابل مقايسه نيست . اما با اين وجود لذتي كه از جمع شدن با همسران و يا پدر و مادر و فرزندان خود مي برند با هيچ چيز قابل مقايسه نيست . در روايت است كه زيبايي همسران به قدري خيره كننده خواهد بود كه حورالعين تعجب مي كنند . در

ص: 574

قرآن در سوره ي الرحمان داريم كه زنان دنيايي بخاطر اعمال نيكي كه در اين دنيا انجام داده اند از هر جهت حسن و زيبايي پيدا مي كنند. نور نماز و نور معرفت و حجاب در چهره ي حورالعين وجود ندارد . بايد در اين دنيا همسران صالح باشند كه بتوانند در آن دنيا به هم برسند.

سوال - آيا آرزوي مرگ كردن گناه است و آيا خداوند اين آرزو را برآورده مي كند ؟ من گرفتاري هاي زيادي در زندگي دارم كه مي خواهم اگر اشكالي نداشته باشد در دعاهاي خود آرزوي مرگ بكنم .

پاسخ – در عين حال كه در روايات و آيات قرآن است كه مومن بايد مشتاق لقاي الهي باشد ، اما آرزوي مرگ نداريم . در وسائل الشيعه جلد دو از رسول خدا نقل شده كه يك شخصي در نزد ايشان از مشكلات دنيا شكايت كرده وآرزوي مرگ مي كرد . پيامبر به ايشان فرمود : آرزوي مرگ نكن . اگر آدم خوبي باشي با بودن در دنيا خوبي هاي تو بيشتر مي شود . اگر آدم گناه كاري هم باشي مي تواني فرصت پيدا كرده و گناهان خود را جبران كني . تنها سرمايه ، عمر تو است . چرا درخواست مي كني كه اين فرصت از تو گرفته شود . اين يك فرصت است . درست است كه سختي هايي دارد اما با همين سختي ها است كه شما مراتب را طي مي كنيد . جاي توشه جمع كردن و يا جبران بدي همينجا است . اين تنها فرصت است و فرصت ديگري هم نيست . زماني

ص: 575

مي رسد كه ما محتاج گفتن يك لااله الا الله باشيم . محتاج فرصت يك استغفرالله بشويم اما به ما نمي دهند . شاگرد برادر مرحوم علامه طباطبايي با افلاطون ارتباط برقرار كرده بود . افلاطون به او گفته بود ما محتاج يك لااله الا الله هستيم . خوش بحال شما قدر آن را بدانيد . شخصي به نام شعيب نزد امام صادق (ع) آمد و گفت ما كلامي را از ابوذر شنيديم به اين مفهوم كه ايشان گفته من سه چيز را دوست دارم كه مردم آنها را دوست ندارند . مرگ ، فقر و بلا . امام صادق (ع) فرمود مقصود ابوذر آن چيزي نيست كه تو فهميده اي . مقصود او اين است كه مرگ در طاعت خدا را بيشتراز زندگي در معصيت دوست دارم . بلاي در طاعت خدا را بيشتر از سلامتي در معصيت دوست دارم . وفقر در طاعت خدا را بيشتر از ثروت در معصيت دوست دارم . بنابراين نه اينكه بيشتر دوست دارم كه آرزوي مرگ بكنم . پيامبر اكرم (ص) فرمود كه سعادت مرد طول عمر است . طول عمر در طاعت خدا است . لذا ما هيچ جايي درخواست مرگ نداريم . فقط در روايات است كه در دو جا درخواست مرگ شده است . يك – درخواست شهادت است . چون اين مرگ يك نوع جهش است . شما مي خواهيد در دنيا بمانيد كه كار كنيد . بالاترين كار شهادت است . پيامبر (ص) فرمود : بالاي هر خوبي يك خوبي است تا جايي كه فرد در راه خدا به شهادت برسد .

ص: 576

بالاتراز آن ديگر خوبي نيست . حضرت زهرا (س) در دعاي خود داشتند كه خدايا وفات من را زودتر برسان . چون وفات ايشان شهادت در راه خدا بود . دومين مرگ نيز در مورد كسي است كه عمر و زندگي او مرتع و چراگاه شيطان باشد . يعني هيچ خيري نداشته و فقط شيطان از او استفاده كند . براي معاويه ، صدام و امثال يزيد هر روز زودتر از اين دنيا بروند به نفع آنها است . در دعاي مكارم الاخلاق امام سجاد (ع) فرمود كه خدايا به من طول عمر بده تا زماني كه در راه تو باشم . اما زماني كه عمر من مرتع و چراگاه شيطان شد كه او از من استفاده كند من را قبض روح كن.

سوال - درخصوص امام رضا(ع) توضيح بفرماييد.

پاسخ – در اواخر كتاب اخبارالرضا از شيخ صدوق داريم كه يكي از صالحان، پيامبراكرم (ص) را در خواب ديد . سوال كرد يا رسول الله من مي خواهم به زيارت برخي از اولاد شما بروم ، به كجا بروم . پيامبر فرمود : برخي از اولاد من مقتول با شمشير ، در عالم ديگر به سمت من آمده اند . برخي مسموم شده و به سمت من آمدند . گفت يا رسول الله مي دانم كه فرزندان شما اينطور شدند، اما من به زيارت كداميك بروم ؟ پيامبر فرمود : به زيارت كسي برو كه در جوار شما است . آن شخص گفت رضا را مي گوييد . پيامبر سه بار فرمود : بگو درود خدا بر او . در روايت است كه پيامبر

ص: 577

(ص) فرمود پاره ي تن من در خراسان دفن مي شود . اگركسي او را زيارت كند دو اثر مي گيرد . اگر كسي گرفتاري داشته باشد ، گرفتاري او برطرف مي شود . گنه كاري آنجا نمي رود مگر دست عنايت خدا او را پاك مي كند . امام رضا(ع) فرمود: سه جاي قيامت است كه هولناك ترين جا است . كساني كه به زيارت من مي آيند در آنجا من به بازديد آنها مي آيم . مرحوم شيخ مرتضي حائري عاشق امام رضا(ع) بود . ايشان وقتي از كسي مي پرسيد كه اهل كجا هستيد و او مي گفت مشهد ، گريه مي كرد . مي گفت كه ما چهارده معصوم را در امام رضا(ع) خلاصه كرده ايم . مي فرمود : هركسي يك ذخيره اي در دنيا دارد و ذخيره ي من زيارت امام رضا(ع) است. در عمر خود هفتاد بار به سختي به زيارت امام رضا(ع) رفت . آخرين باري كه رفت امام رضا(ع) به او گفت كه ديگر تو نيا نوبت ما است . فهميد كه زيارت وداع است . آن كسي كه همراه ايشان بود مي گفت كه زماني كه ايشان وارد حرم مي شد ومي خواست خداحافظي كند، دوباره باز مي گشت . يعني نمي توانست دل بكند . گفتمش سير ببينم مگر از دل برود ، آنچنان جاي گرفته است كه مشكل برود . بعد از مرگ يكي از صالحين و شاگردانش او را در خواب ديد . گفت من آرزو دارم كه من را به دنيا بازگردانند تا بتوانم دوباره به زيارت امام رضا بروم .

ص: 578

چون به تعداد دفعاتي كه من رفته ام آقا به بازديد من آمده و يا خواهد آمد . آقاي مرعشي نجفي با ايشان عهد بسته بود كه هركس زودتر از دنيا برود خبر بدهد . چون ايشان زودتر از دنيا رفت در حالتي به آقاي مرعشي نجفي گفت وقتي از دنيا رفتم دو ملك به سراغ من آمدند . به حدي ترسيدم كه تا به حال اينقدر نترسيده بودم . ديدم يك صداي زيبايي از پشت سر مي گويد نترس . اين صدا نزديك شد و با نزديك شدن اين صدا اين دو ملك رفتند . وقتي كه صدا نزديك شد ديدم كه يك آقايي است او را نشناختم . گفت ترسيدي . گفتم آقا در عمرم اينقدر نترسيده بودم . فرمود ديگر باتو كاري ندارند. گفتم شما چه كسي هستيد . گفت اين يك بار بازديد تو است ، شصت و نه بار ديگر طلب داري . فهميدم امام رضا (ع) است . از دور و نزديك ايشان را زيارت كنيد .

شده است .

در ذيل اين بحث ما مطرح مي كنيم كه ما در خواب مي توانيم اموات را ببينيم يا ارواح را احضار بكنيم . در مقدمه ي اول بايد گفت كه بعد از مرگ زندگي در عالم برزخ به شكل متكامل تري ادامه دارد و اين طور نيست كه انسانها بعد از مرگ هيچ و پوچ بشوند . در قرآن بيست آيه وجود دارد كه اشاره به حيات برزخي دارد . در سوره ي مومنون آيه 100 خدا مي فرمايد : (يك عده وقتي چشمشان به حقايق بعد از مرگ آگاه مي شوند و حقايقي را مي بينند ، اظهار ندامت مي كنند و تقاضاي برگشت مي كنند . ) خدايا ما را برگردان شايد يك عمل صالحي از دست ما بربيايد كه انجام بدهم .خدا مي فرمايد كه اين امكان ندارد و اين باز حرف است . بعد از اين تا قيامت برزخ است . در اين آيه خدا از يك درخواست و گفتگو صحبت مي كند . پس اين اشاره به حيات برزخي است . در سوره مومن آيه 45 خدا مي فرمايد : از فرعونياني كه غرق شدند دچار عذاب بدي شدند . فرعونيان را به آتش عرصه مي كردند و آنها جايگاه خودشان را در جهنم مي ديدند . اين عذاب بد فرعونيان اين بود . وقتي قيامت برپا مي شود آنها را وارد آتش مي كند . مرحله ي اول عرضه بر آتش است كه عذاب خفيف تر است و همان عالم برزخ است ولي مرحله ي دوم وارد شدن به آتش است كه قيامت است و عذاب

ص: 580

شديدتر است . در برزخ صبح و شب آنها را بر آتش عرضه مي كنند و امام صادق (ع) فرمودند كه اين صبح و شب براي عالم برزخ است . در قيامت خورشيد و ماه و فلك از بين مي رود. اين دو آيه حيات برزخي را اثبات مي كند. روايات بي شماري وجود دارد كه نشان مي دهد اموات بعد از مرگ زندگي دارند . عالم برزخ جلوه اي از بهشت و جهنم قيامتي برقرار است . اميرالمومنين در نامه اي كه به محمد بن ابوبكر نوشتند : بعد از مرگ براي كسي كه خدا او را نيامرزيده است سخت تر از جان دادن است . از فشار تنگي و تاريكي قبر بترسيد ، قبر هر روز يك پيام و ندا دارد. من خانه ي تنهايي ، خاك و وحشت هستم ، من جايي هستم كه حشرات و حيوانات موذي در آنجا هستند . قبر يا باغي از باغهاي بهشت است يا حفره اي از جهنم است.

سوال – فلسفه ي وجودي عالم برزخ چيست ؟

پاسخ – مهمترين فلسفه ي وجودي عالم برزخ اين است كه اين عالم آمادگي براي قيامت است . ما در دنيا براي بعضي از كارها مراحل مقدماتي داريم . فردي كه مي خواهد در دانشگاه مدارج عاليه را طي كند بايد مراحلي را گذرانده باشد . او نمي تواند از مرحله ي ابتدايي به دانشگاه برود. مثلا كسي كه مي خواهد شنا ياد بگيرد ، در روز اول او را به عمق زياد نمي برند . ابتدا براي آمادگي او را در عمق هاي كم مي برند تا

ص: 581

شنا ياد بگيرد بعد وارد عمق زياد بشود. هيچ كس تحمل عذاب هاي قيامت را ندارد . درمورد عذاب هاي قيامتدارمي كه گاهي اوقات كه جبرئيل نازل مي شد و از جهنم صحبت مي كرد ، پيامبر رنگش عوض مي شد و بشدت گريه مي كرد. گاهي آنقدر پيامبر ناراحت مي شدند كه نمي توانستند با كسي حرف بزنند . يك روز كه جبرئيل نازل شد گفت : يا رسول الله ، آن زنجيري كه با آن جهنميان را مي كشند ، اگر يك حلقه از آن زنجير به عالم دنيا بيايد عالم دنيا از حرارت ذوب مي شود زيرا عالم مُلك تحمل عالم مَلكوت را ندارد . پيامبر به قدري گريه كردند كه اصحاب حضرت زهرا را مي آوردند كه كمي با پيامبر حرف بزند و پيامبر وقتي حضرت زهرا مي آمدند مي فرمودند كه او بوي بهشت را مي دهد. اگر يك لباس بهشتي يا يك هوري به عالم دنيا بيايد همه هلاك مي شوند . قيامت تحمل مي خواهد . خدا يك عالمي بنام برزخ گذاشته است كه از جهتي شبيه به دنياست و از جهتي شبيه به قيامت است . بين اين دو تا است . حكمت ديگر برزخ اين است كه درعالم برزخ بسياري از كساني كه كم آوردند يك فرصت جبران به آنها داده مي شود. درعالم برزخ خود شخص نمي تواند عملي انجام بدهد و دست خودش از عالم دنيا كوتاه است . ديگران مي توانند خيرات و مبراتي بفرستند كه درعالم برزخ به درد فرد بخورد يا باقيات و صالحات خود فرد به او برسد . حضرت

ص: 582

عيسي از قبرستاني گذر مي كردند و ديدند كه صاحب قبر دچار عذاب است . سال بعد از همان قبر گذر كردند و متوجه شدند كه عذاب برطرف شده است . خطاب آمد كه اين فرد فرزند صالحي داشته كه به حد بلوغ رسيد و كارهاي خيري انجام داد و اين خيرات به اين فرد رسيد و عذاب از او برداشته شد . اگر ما بلافاصله بعد از مرگ پرونده مان بسته مي شد و ارتباط قطع مي شد ، ما نمي توانستيم كمبودهاي عالم دنياي را جبران كنيم . اولين كاري كه بازماندگان اموات بايد انجام بدهند اين است كه اگر حق الله يا حق الناسي بر گردن اموات است آنها را بجا بياورند و اين باعث مي شود كه مشكلات اموات در عالم برزخ برطرف بشود. در بعد از مرگ منزل به منزل عالم متكامل تر مي شود و ما در سير به سمت خدا هستيم و هوشيارتر مي شويم . عالم مرحله به مرحله كامل تر مي شود و اموات مرحله به مرحله هوشيارتر مي شوند. بعد از جنگ بدر كه بسياري از مشركين شدند و در چاه بدر ريخته شدند .پيامبر بر دهانه ي آن چاه آمد و با اموات صحبت كرد : شما همسايه هاي بدي براي من بوديد . شما ما را از خانه و ديارمان بيرون كرديد . چيزي كه خدا به من وعده داده بود يافتم ، شما چطور ؟ چيزهايي كه شما به خدا گفته بود الان فهميديد كه واقعيت دارد. يكي از اصحاب پيامبر گفت كه الان چه فايده دارد كه با اموات صحبت مي

ص: 583

كنيد ؟ پيامبر گفت : آنها الان شنواتر از شما هستند . حضرت علي (ع) بعد از جنگ جمل در بين كشتگان حركت كرد و به قاضي بصره رسيد كه حمايلي از قرآن برداشته بود . حضرت قرآن را برداشتند كه بي احترامي به قرآن نشود . و فرمود : آيا آن چيز كه مي خواستي يافتي ؟ يكي ازاصحاب گفت كه با مرده ها حرف مي زني ؟ امام فرمود : اينها هوشيار و شنوا هستند . درآداب قبرستان اين است كه سلام بدهيد و بگوييد : السلام اهل لااله الاالله يا بگوييد كه شما جلوتر از ما رفتيد ، ما هم انشاءالله مي آييم .

سوال – سوره شعرا آيات 84 تا 111 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – در آيه 84 خدا دعاهايي از حضرت ابراهيم را نقل مي كند. حضرت ابراهيم يكي از پيامبراني است كه بيشترين دعا را در قرآن از ايشان نقل كرده اند. اين دعاهاي ارزشمند را مي شود در قنوت ها استفاده كرد . خدايا به من يك ذكر خيري و نام نيكي در آيندگان به من بده كه از من خوب ياد بكنند. هر كس بايد اين را براي خودش در نظر بگيرد . خدا براي اين دعاي حضرت ابراهيم اميرالمومنين را به او داد كه از فرزندان ابراهيم است و باقيات و صالحات حضرت ابراهيم است . در آيه داريم كه ما براي آنها يادگاري علياً گذاشتيم كه امام صادق (ع) مي فرمايد : منظور همان علي است .

سوال – در مورد ادامه بحث فلسفه ي وجودي برزخ توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – الان

ص: 584

خدا گوش و چشم و ... ابزارهاي برزخي را به ما داد است. غير از اين حواس پنجگانه كه با حيوانات مشترك هستند ، ما پنج حس ديگر داريم كه برتر است . پيامبر فرمود : هر انساني دو تا چشم در صورتش دارد كه امور دنيا را با آن مي بيند و دو تا چشم دل هم دارد كه با آن امور آخرتي و غيبي را مي بيند. اگر خدا عبدي را بخواهد آن دو تا چشم دل او را باز مي كند كه بيشتر به غيب ايمان بياورد.

ابزارهاي برزخي ما هنوز فعال نيست و ما آنرا به كار نينداختيم . در اثر اشتغالات زيادي كه ما در عالم دنيا داريم و توجهي كه به عالم ماده داريم و تعلق زياد به عالم دنيا و غفلت از آخرت ، ابزارهاي اين دنيايي ما فعال است و آن ابزارهاي هنوز بكار نيفتاده است . اگر انس با عالم دنيا و آلودگي ها كم بشود و يك انقطاع ( در مناجات شعبانيه داريم ) بر انسان حاصل بشود مي تواند عالم ديگر را ببيند يا بشنود. در خواب هم انقطاعي صورت مي گيرد و توفيق اجباري است البته فردي كه صلاحيت داشته باشد و روياهاي صادقه ببيند مي تواند چيزهايي را ببيند . اگر انسان زبان دل و چشم خود را آلوده نكند و دل را محل رفت و آمد هر كس نكند اين صلاحيت را پيدا مي كند . داريم كه اگر چشم بر گناه بپوشيد چشم ديگر شما باز مي شود و عجايب را مي بينيد . اگردلتان اين قدر شلوغ و هرج

ص: 585

و مرج نبود ، زياده گويي در كلام تان نبويد ، آنچه كه من مي ديدم و مي شنيدم شما هم مي ديديد و مي شنيديد . البته ديدن و شنيدن يك صلاحيت هايي مي خواهد . اگر كسي بتواند ببيند اطمينان بيشتري پيدا مي كند همان طور كه حضرت ابراهيم مي خواست ملكوت آسمانها و زمين را ببيند و بتواند احياء مردگان را ببيند و قلبش اطمينان پيدا بكند . منظور ما اين نيست كه اين كار را هدف قرار بدهيم . ديدن برزخ هدف نيست بلكه هدف بندگي است ولي اين نتيجه اي است كه در مراحلي كه روح ارتقاءپيدا كرد خدا به او مي دهد كه مي تواند چيزهايي ببيند يا بشنود . آيت الله اراكي مي فرمودند كه آقا نورالدين اراكي پاي كرسي نشسته بودند . به او خبر دادند كه يكي از علماي اراك كه به كربلا رفته بود فوت كرده است . ايشان پيشاني شان راروي كرسي گذاشتند و گفتند كه اين شايعه است . از ايشان پرسيدند كه شما از كجا مطمئن هستيد ؟ ايشان فرمودند كه وقتي مومني از دنيا برود هاتفي بين زمين و آسمان ندا مي كند كه او از دنيا رفته و وارد برزخ شده است . بعد خبر رسيد كه اين شايعه بوده است . نداشتن گوش و چشم برزخي نشانه ي نقص نيست . و نشانه ي كم ايماني نيست . لازمه ي رشد و ارتقاء روح اينها است . قرآن مي فرمايد : به ملكوت نگاه نمي كنيد؟ پس ارتباط اموات بعد از مرگ شدني است . در جنگ صفين پيرمردي

ص: 586

به حضرت علي (ع) سلام كرد و گفت كه واي بر اهل شامي كه با شما مي جنگند .خوشا به اهل عراق كه يار شما هستند . و بعد خدا حافظي كرد و رفت . ياران خوب حضرت به او گفتند كه اوچه كسي بود ؟ حضرت فرمودند كه او شمعون وزير حضرت عيسي بود . خدا او را فرستاده بود كه من را در اين جنگ تقويت بكند . شاگرد برادر علامه طباطبايي براحتي با اموات ارتباط برقرار مي كرد . حتي او با افلاطون ارتباط برقرار كرده بود و افلاطون به او گفته بود كه قدر مسلمان بودن خودتان را بدانيد. ما محتاج يك لااله الاالله گفتن هستيم .

سوال – آيا احضار روح امكان دارد يا خير و اگر امكان دارد اشكال شرعي دارد يا خير؟

پاسخ – احضار روح هايي كه ما در زمان خودمان مي بينيم واقعيت ندارد . زيرا ارتباط با اموات در عالم برزخ يك رشد روحي مي خواهد . بسياري از افرادي كه احضار روح مي كنند افراد متشرعي نيستند . و بعضي از آنها مقيد به مسائل شرعي نيستند . به فرض اگر انها دروغ نگويند وارتباط با موجودات ماورائي گرفته باشند ، چه بسا بيشتر ارتباط آنها با جن و شياطين است . و اخباري از آنها مي گيرند و به ما مي دهند . با يك رياضت هايي كه معمولا شرعي هم نيست ( رياضت شرعي همان نماز و روزه و ترك حرام است ) و ارتباط با جن و شيطان پيدا مي كنند و اينها قابل اعتماد نيستند . امام در كتاب وسيله

ص: 587

التحرير دارد كه احضار و تسخير ارواح حرام است و بر آن ضررهايي مترتب مي شود . احضار به اين شكلها كه ارواح را محكوم به اراده ي خود بكنيم حرام است.

سوال – كتاب هايي در مورد حيات برزخي معرفي بفرماييد .

پاسخ – حيات پس از مرگ نوشته ي آقاي محمد اسدي است . كتاب انسان در عالم برزخ نوشته ي محمد مظاهري است .

سوال – آيا ما مي توانيم طبق دستوراتي كه داده شده است انبياء رادر خواب بينيم ؟

پاسخ – بله . بزرگان ما مثل شيخ طوسي و سيد طاوس و فيض كاشاني در كتابهايشان دستورالعمل هايي نقل كرده اند كه ما بتوانيم خويشان يا ائمه را در خواب ببينيم . مرحوم محدث نوري در جلد سوم كتاب دارالسلام تمام دستورالعمل ها را آورده است . البته علاوه بر اي دستورالعمل ها بايد يك صلاحيتي هم باشد تا من بتوانم امام يا يكي از اقوام را در برزخ ببينم . اگر من در خواب كسي را ديدم كه به من دستوراتي داد اين حجت نيست . خواب براي ما حجيت ندارد .

امام رضا (ع) فرمود : اگر كسي من را زيارت بكند من در مواقف هولناك قيامت به ديدار او مي آيم . خدايا به حق امام رضا (ع) مواقف هولناك عالم آخرت ، برزخ و قيامت را بر ما آسان بگردان .

نسل از تبار جنون پشت در پشت ، سوزشان آتش تور موسي داغشان مهر محراب زردشت ، كوله بر پشت و سجاده در پيش جاده در پيش رو جاده در پشت ، مهر پايان مرداب در دست حكم آغاز طوفان در انگشت ،

سوال- در خصوص ارتباط اموات با قبورشان و ارتباط آنها با زائرين قبور توضيحاتي بفرماييد.

پاسخ – چهارمين بخشي كه نوع ارتباط اموات با عالم دنيا است ارتباط با قبور خاكي و زائرين قبر آنها است . درست است كه وقتي شخصي از دنيا مي رود ارتباط تدبيري روح او با بدن قطع مي شود . يعني ديگر روح ، بدن را مديريت نمي كند . و كنترل يك بدن سبكي به نام بدن برزخي و مثالي را به عهده مي گيرد اما چون سال ها با بدن خود بوده و با آن انس گرفته است بعد از مرگ نيز انس و علاقه ي او با اين بدن برقرار است . به بدن خود و قبري كه اين بدن در آن مدفون است توجه و علاقه دارد و به قبرها و بدن هاي ديگر كاري ندارد . بخصوص در ساعات و روزهاي اوليه ي پس از مرگ ، با اينكه روح از بدن جدا شده و در برزخ است اما آنقدر توجه و علاقه به آن دارد كه اگر اين بدن را حركت بدهند و تشييع كنند ، غسل بدهند و آنرا در داخل قبر قرار بدهند هنوز حس مي كند كه داخل بدن است و فكر مي كند كه اين وقايعي كه براي بدن اتفاق افتاده ، در واقع براي خود

ص: 589

او اتفاق افتاده است . همه ي ما در خواب اين مسئله را چشيده ايم . يك زماني است كه ما نمي دانيم خواب هستيم و بدن گوشتي ما زير لحاف است و با بدن سبك ديگري در خواب حركت مي كنيم . اما اين مسئله را نمي دانيم و فكر مي كنيم كه هنوز در بيداري هستيم . لذا اگر از يك بلندي بيفتيم فكر مي كنيم كه اگر به زمين بخوريم متلاشي مي شويم . در عين حال آن بدني كه در خواب است اگر زمين هم بخورد هيچ اتفاقي نمي افتد . اما چون روح به آن بدن گوشتي علاقه دارد فكر مي كند در خواب نيز همان است . اين اشتباه براي او رخ مي دهد . يك مرتبه فرياد زده و از خواب بيدار مي شود و تازه متوجه مي شود كه كابوس مي بيند . بخاطر شدت انس و علاقه ، اين اشتباهات رخ مي دهد . شخصي هم كه از دنيا رفته چون به شدت با بدن مادي خود علاقه و انس پيدا كرده است در آن ساعات و روزهاي اوليه كه با عالم برزخ را نيافته و با بدن برزخي خود انس نگرفته است ، هنوز گمان مي كند با بدن خاكي است و چيزهايي كه به سر آن بدن مي آيد فكر مي كند براي خود او اتفاق مي افتد . زماني كه بدن را به حفره ي خاكي مي برند فكر مي كند كه جاي زندگي او اينجا است . در حالي كه محل زندگي او برزخ است . اما چون با بدن ارتباط شديدي

ص: 590

دارد به اين صورت است . يك مدت كه از ساعات و روزهاي اوليه ي مرگ بگذرد و آرام آرام با آن عالم و بدن برزخي انس پيدا كند ، ديگر آن شدت و علاقه ي او با اين بدن مادي و خاكي كم مي شود . اما هيچگاه به طور كلي قطع نمي شود. حتي اگر سالها پس از مرگ بدن او در قبر بپوسد باز هم به آن ذرات بدن، انس و علاقه و توجه دارد . با توجه به اين مطلب اگر از ما بپرسند بهترين و نزديك ترين راه ارتباط با اموات كجا است ؟ مي گوييم كنار قبر آنها . چون اموات به قبر توجه دارند . بهترين و نزديك ترين جاي ارتباط با اموات جايي است كه كنار جسم آنها است . اين ميت از عالم برزخ هنوز به آن توجه و عنايت دارد . به همين جهت در دستورات ديني ما توصيه شده براي زيارت اهل قبور ، هديه دادن ، دعا ، استغفار و قرآن خواندن به كنار قبر آنها برويد با اينكه مي توان از راه دور قرآن بخوانيم و براي آنها هديه كنيم . اين مسئله نيز به آنها مي رسد اما بر سر مزار خصوصيت بيشتري دارد . چون نزديك تر است و راحت تر ارتباط برقرار مي شود . توجه اوليه ي اموات در عالم دنيا به آن مكان است . لذا اگر در آن مكان باشد سُرور زيادي براي آنها ايجاد مي شود . محمد بن مسلم از ياران بسيار خوب امام صادق (ع) از حضرت مي پرسد: آيا وقتي ما به

ص: 591

زيارت اهل قبور مي رويم آنها متوجه مي شوند ؟ امام صادق (ع) مي فرمايند: به خدا قسم بله . هم مي فهمند كه شما رفته ايد و هم خوشحال مي شوند و با شما انس مي گيرند . در روايت ديگري داريم كه وقتي زائر قبر اموات مي رود ،يك مقدار ترس و وحشت به آنها دست مي دهد . و از تنهايي دل آنها مي گيرد. بنابراين كنار قبر رفتن اين خصوصيت را دارد . چون نگاه شخص متوفي در عالم برزخ هنوز به اين جسم و قبري كه محل جسم او است برقرار است . به خاطر همين ارتباط و علاقه اي كه اموات با جسم خود دارند ، گفته شده كه بعد از مرگ به بدن احترام بگذاريد . فكر نكنيم كه شخص از دنيا رفته و هركاري مي خواهيم با بدن انجام دهيم . گفته شده كه هنگام دفن ، شخص را در محل آلوده دفن نكنيد . چون ارتباط روح و علاقه و توجه او با بدن هنوز برقرار است . اين احترام به بدن در واقع احترام به روح است . نبش قبر حرام است به اين خاطر كه روح اذيت مي شود از اينكه مي بيند به او بي احترامي مي شود . همانطور كه وقتي شخص زنده است اگر به او بي احترامي شود ناراحت مي شود. در آنجا نيز كه چون هنوز علاقه ي روح به بدن وجود دارد بي احترامي به بدن در واقع بي احترامي به آن شخص مومن است . به همين خاطر است كه در خصوص زيارت ائمه (ع) گفته اند

ص: 592

كه چه زيارت از دور و چه سلام دادن از نزديك هر دو خوب است اما زيارت از نزديك افضل است . چون ائمه به جسم مطهر خود و قبري كه جسم در آن قرار دارد عنايت دارند . فضاي آن مكان فضاي عنايت و توجه اهل بيت و يك فضاي معنوي ويژه است . از اين جهت گفته هرچقدر به كنار قبر آنها براي زيارت برويد بهتر است . به همين دليل است كه گفته اند وقتي كه كسي از دنيا رفت اگر امكان دارد در حرم هاي مطهر معصومين و نزديك قبور آنها دفن كنيد . چون وقتي كه معصوم به قبر خود عنايت دارد، آن محوطه يك معنويت خاص دارد . البته آن جسمي را كه به اماكن مقدسه مي برند بايد يك صلاحيت حداقلي داشته باشد كه بتواند از آن فضاي معنوي كه عنايت معصوم به جسم خود است بهره مند شود . به همين دليل توجه روح به جسم است كه برخي از بدن ها بعد از مرگ پوسيده نمي شود . برخي از روح هاي پاك و مطهر وقتي كه از دنيا مي روند ، خدا به احترام آن توجهي كه آنها به بدن خود دارند بدن را نگاه مي دارد . به عبارت ديگر آن روح مطهر و پاك ، با اجازه ي خداوند و با توجه به اين بدن ، كاري مي كند كه بدن پوسيده نشود . اين مسئله فقط در مورد انسان هاي خاص اتفاق مي افتد و براي همه نيست . فقط در مورد كساني كه روح هاي بسيار قوي و پاكي دارند .

ص: 593

چون به بدن خود توجه دارند به اذن پرودگار با اين توجه كاري مي كنند كه بدن پوسيده نشود . لذا بدن اولياي الهي هيچگاه نمي پوسد . بدن برخي از بندگان خوب خدا غير از معصومين نيز به اين صورت است . مرحوم ابن بابويه شيخ صدوق كه در همين نزديكي تهران است نزديك به هزار سال پيش در زمان غيبت صغري زندگي مي كرده است . كه ايشان به دعاي امام زمان (ع) هم به دنيا مي آيد. وقتي پدر ايشان از حضرت درخواست كرده بود كه دعا كنيد خداوند يك فرزند صالح به من بدهد . امام زمان (ع) دعا كرده و شيخ صدوق به دنيا آمده بودند . ايشان كتاب هاي بسيار ارزنده و متعددي دارند كه يكي از آنها از منابع چهارگانه ي حديثي شيعه است . در زمان فتحعلي شاه قاجار، حدود صد و نود سال پيش بر اثر يك بارندگي و سيلي كه كنار قبر ايشان راه افتاده بود ، قبر تخريب شده و بدن ايشان مشخص مي شود . برخي از بزرگان زمان به آن سرداب و زيرزمين براي ديدن بدن مي روند و مي بينند كاملاً سالم است . مرحوم آيت الله خوئي ، مرحوم آيت الله حكيم و مرحوم آيت الله شاهرودي رفتند و ديدند كه بدن مرحوم شيخ طوسي در نجف كاملاً سالم بود . شيخ طوسي نيز حدود هزار سال پيش زندگي مي كرده است . معروف است كه در زمان شاه اسماعيل صفوي قبر حر به دليلي شكافته مي شود ، بدن او كاملاً سالم بوده است. در تاريخ است كه به

ص: 594

دليل زخمي كه ايشان برداشته بود حضرت ابا عبدالله يك دستمالي بر روي سر ايشان بسته بودند . حتي آن دستمال نيز بود . بعد از آن شاه اسمعيل صفوي دستور داد كه يك بارگاه براي ايشان درست كنند . البته اين به آن معنا نيست كه اگر هر بدني پوسيد پس آدم خوبي نبوده است . به هرحال پس از مرگ ارتباط مديريتي روح از بدن برداشته مي شود و نمي تواند آن را حركت بدهد . اما علاقه به اين بدن وبه دنبال آن به قبري كه اين بدن در آن است ، وجود دارد . از راه دور نيز خيرات و مبرات به اموات مي رسد . البته اين را انكار نمي كنيم كه محل قبر يك توجهي دارد . كه اگر فرد بتواند قبري را پيدا كرده و به كنار آن برود بهتر است . در عين حال اگر قبري در دسترس نبود اينطور نيست كه هدايا نرسد .

سوال – اينكه گفته اند اگر زماني بسيار غمگين هستيد يا زماني كه بسيار خوشحال هستيد به قبرستان برويد چه سري دارد؟

پاسخ – اكثريت ما شايد خاطره ي خوشي از قبرستان نداشته باشيم . چون معمولاً گريه و ناله و غصه از آن شنيده ايم . يا در آنجا به خاك سپاري عزيزان خود رفته و دوري را در آنجا ديده ايم . و از آن بالاتر ، مي دانيم كه گذر ما هم به آنجا خواهد افتاد . همه ي اين موضوعات باعث مي شود كه قبرستان زياد خوشايند نباشد . اما اگر با نگاه ديگري به قبرستان نگاه كنيم

ص: 595

متوجه مي شويم كه خيلي هم ناخوشايند نيست . با اين نگاه كه قبرستان يك مدرسه ي تربيتي است . يك مركز فرهنگي است و در عين حال كه قبرستان است فرهنگستان نيز است . جايي است كه ملكوت با ملك ارتباط بسيار قوي دارد . آن ارواحي كه در عالم برزخ هستند همگي به آن قبرستاني كه بدن آنها دفن است توجه دارند. ارواح آنها در آن مكان در تردد است . البته آمدن ارواح به عالم دنيا اينطور نيست كه بخواهند راه بيايند. در واقع توجه است و به محض اينكه به جايي توجه كنند در آن مكان هستند . بنابراين قبرستان جايي است كه ارواحي كه در آنجا دفن هستند به آن مكان توجه دارند . ارواحي كه اهل لااله الا الله شده اند و از غفلت در آمده و هوشيار و بيدار شده اند . انسان به اين ديد نگاه كرده و هفته اي يك مرتبه به قبرستان برود . پيامبر اكرم (ص) هفته اي يك بار پنج شنبه ها به قبرستان مي رفتند . و توصيه مي كردند كه اموات خود را زيارت كنيد . به آنها سلام داده و مي توانيد از آنها عبرت بگيريد . در جاي ديگري پيامبر(ص) فرمودند: اگر قبور را نگاه كنيد غفلت ها مي ريزد . اگر كسي ده دقيقه به قبر نگاه كند شايد آن روز ديگر گناه نكند . اگر ده دقيقه داخل قبر را حتي اگر خالي هم باشد نگاه كند بعيد است كه آن روز غيبت كرده و دروغي بگويد . جنبه ي غفلت زدايي قبرستان بسيار قوي است .

ص: 596

افرادي كه عادت به گناه دارند و دوست دارند كه يك شوك به آنها وارد شود كه اين عادت را ترك كنند، قبرستان مي تواند آنها را تكان دهد . حتي ممكن است موعظه هم نتواند آنها را تكان بدهد .

سوال – ما چگونه بايد از قبرستان عبرت بگيريم ؟

پاسخ - رفتن به قبرستان و كناريك قبر نشستن . نگاه كردن به آن، ديدن يك ميت كه در قبر مي گذارند و همراه او بودن ، موثر است . در روايت داريم كه وقتي يك ميت را تشييع مي كنند و شما همراه آن مي رويد گمان كنيد كه خود شما داخل آن تابوت هستيد . جزو آدابي كه در روايات به آن اشاره شده اين است كه هنگام تشييع يك ميت فرض كنيد كه خود شما را حمل مي كنند . وقتي كه در قبر مي گذارند خودتان را در آن موقعيت فرض كنيد . چون همه ي اينها براي ما پيش مي آيد . به هرحال اينها براي ديگران نيست و براي خود ما هم است . اگر كسي مي خواهد بيشتر بداند مي تواند به مفاتيح آن قسمتي كه دعا و مناجات اميرالمومنين (ع) در مسجد كوفه است و آيات مربوط به آخرت را ايشان در آنجا جمع كرده است مراجعه كرده و با دقت آن را بخواند . همه ي آنها تذكري است كه انسان بايد از قبرستان بگيرد . متأسفانه تا حدي حتي در بين متدينين اين چيزها كم شده است . شما نگاه كنيد در كتاب هاي روانشناسي كه در رابطه با روان انسان است، يك صدم

ص: 597

آن مقداري كه در رابطه با غريزه ي جنسي يا هوش صحبت شده از مرگ سخني به ميان نيامده است . مي گويند به بچه ها در اين رابطه چيزي نگوييد . در كتاب ها ننويسيد . قبرستان ها هم كه در فضايي خارج از شهر است و سعي مي كنند آن را به صورت فضاي سبز و پارك تبديل كنند كه اگر كسي به آنجا رفت تفريح كند . اينها باعث مي شود كه انسان از اين فضا دور شود . در حالي كه اگر نگاه كنيد مي بينيد كه اهل بيت چگونه رفتار كرده و چگونه توصيه مي كردند . امام كاظم (ع) در حال عبور بودند كه تشييع جنازه اي را ديدند . ايشان با آن افراد همراه شدند . زماني كه خواستند شخص را در قبر بگذارند ، امام كاظم (ع) نگاه به قبر كردند و جمله اي فرمودند كه واقعاً تكان دهنده است . فرمودند: دنيايي كه آخر آن به جايي ختم مي شود كه انسان با يك كفن و دست خالي مي خواهد در دو متر جا قرار بگيرد ، از ابتدا نبايد به آن دل ببندد . و از آخرتي كه اول آن با اين شروع مي شود ، انسان بايد خيلي بترسد . اين درست است كه در روايات جمله ي هنگام شادي و غم بايد به قبرستان رفت ، وجود ندارد اما توصيه ي بسياري از اهل معرفت و بزرگان است . گفته اند به قبرستان برويد تا قبرستان شما را تعديل كند . قبرستان به كساني كه خيلي سرخوش هستند مي گويد : زياد خوشحال

ص: 598

نشويد. چون خوشي هاي اينجا پايدار نيست . به كساني كه خيلي ناراحت هستند قبرستان مي گويد : اين غم ها مي گذرد ، افسرده و مأيوس نشويد . هرچه را كه نپايد ، دلبستگي را نشايد . لذا عرفاي بزرگ ما هميشه به شاگردان خود توصيه مي كردند كه به قبرستان برويد . گفته شده كه آقاي قاضي زياد وادي السلام مي رفتند . زماني هم كه مي رفتند يك يا دو ساعت مي نشستند . حتي برخي از افراد اعتراض مي كردند كه مگر شما كار ديگري نداريد كه اينجا مي نشينيد . مشخص است كه اينها اين مسئله را جدي گرفته بودند . متأسفانه از خواص دنياي غفلت زا است كه جاي جدي و شوخي را عوض كرده است . ما حاضر هستيم براي يك فيلم يا يك بازي وقت زيادي بگذاريم ولي حاضر نيستيم براي جدي ترين مسئله ي زندگي خود، يعني ابديت آنقدر وقت بگذاريم . آقاي آقا جمال گلپايگاني برخي از شب ها در قبرستان مي ماندند . البته ظرفيت اين افراد به گونه اي بوده است كه مي توانستند شب در آن مكان بمانند . نوع استفاده ي آنها از قبرستان با نوع استفاده ي ما خيلي متفاوت بود . چون آنها چيزهايي مي ديدند و مي شنيدند . آقاي محمد تقي آملي از بزرگان تهران بودند و چهل سال پيش مرحوم شدند . ايشان مي گفتند كه من به قم رفته بودم . ايام محرم بود . بعد از زيارت حضرت معصومه (س) نشستم و يك روضه اي هم گوش كردم . بعد از آن به قبرستاني

ص: 599

كه نزديك حرم بود رفتم . وارد شده و به اهل قبور سلام كردم . ارواح با بدن هاي مثالي خود آنجا نشسته بودند و همه جواب سلام من را دادند . بعد ديدم كه همگي آنها چون زمان عاشورا بود براي اباعبدالله (ع) ذكر گرفته اند . هركسي به نوبه ي خود مي تواند از قبرستان بهره ببرد .

سوال – درخصوص آيات چهل و چهار تا پنجاه و پنج سوره ي مباركه ي فرقان توضيح بفرماييد.

پاسخ – خطاب خداوند متعال در آيه چهل و چهار اين سوره به برخي افراد هواپرست است كه همه ي زندگي خود را براساس هوا و هوس تنظيم مي كنند . اين اشخاص نه اهل گوش كردن به ديگران هستند كه نكته از ديگران بگيرند نه اينكه خود آنها به آن عقل و فكر لازمي كه بايد در زندگي برسند ، رسيده اند . اين بدترين نقطه ي سقوط براي يك فرد است كه اگر به او بگويند : چهار پا ، توهين به چهار پايان است . خدا مي فرمايد: اين افراد مانند چهار پا هستند بلكه هم بدتر . چون امكانات چهارپايان در همين حدي است كه دارند و تقصيري هم ندارند . اما امكانات بي نهايت در اختيار انسان گذاشته شده و سقوط كرده است . بنابراين اين طبيعي است كه از چهار پا عقب افتاده اند . بعلاوه چهارپايان در حيوانيت خود نفع دارند. چون در خدمت يك موجود برتر به نام انسان هستند . اما انسان هاي سقوط كرده چون در خدمت شيطان هستند فقط ضرر هستند . نكته اي كه در

ص: 600

اين آيه است اين است كه ملاك انسانيت اين است كه انسان يا بايد از درون خود اهل تعقل باشد و راه را پيدا كند يا حداقل از ديگري بشنود . آن فردي كه نه خود او اهل تعقل است و نه از ديگري مي شنود ملاك انسانيت را ندارد .

سوال – درمورد فوايد قبرستان توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ - يكي از مهمترين فوايد قبرستان موعظه اي است كه انسان از قبرستان مي گيرد و تذكري كه به گفته ي پيامبر اكرم (ص) باعث مي شود غفلت هاي انسان بريزد . فايده ي دومي كه سر زدن به اهل قبور دارد ، سرور و خوشحالي است كه براي آنها به ارمغان مي آورد . يعني فايده ديگر به ما باز نمي گردد بلكه به آنها باز مي گردد . هدايايي كه به كنار قبر آنها مي بريم ، دعا و استغفاري كه براي آنها مي كنيم و صدقاتي كه براي آنها داده مي شود، فوق العاده است . درست است كه هدايايي كه براي اموات مي دهيم اصل آن به ما باز مي گردد، ولي نفعي براي ميت دارد كه نبايد آن را كوچك بگيريم . يكي از آقايان مي گفت : من پدر خود را كه از اهل علم بود خواب ديدم . از ايشان پرسيدم هدايايي كه ما مي فرستيم به شما مي رسد؟ گفت براي اينكه بفهمي چه نفعي براي ما دارد مثالي مي زنم . در حمام هاي عمومي قديم گاهي به صورتي بود كه هوا خيلي گرم بوده و نفس كشيدن سخت مي شد . فرض كنيد در آن

ص: 601

لحظه در باز شود و يك نسيم خنك به داخل بيايد . چطور در آن زمان احساس راحتي و خوشي مي كنيد . هدايايي كه براي ما مي فرستيد اينطور ما را خوشحال مي كند . كارهاي خيري كه ما انجام مي دهيم و به اموات خود هديه مي كنيم ، در واقع اصل آن به خود ما باز مي گردد اما به آنها هم نفع مي رسد . آنها به اين نفع خيلي محتاج هستند و براي آنها ضروري است . يكي از فوائد ديگر سر زدن به قبرستان در مورد امواتي كه از خويشان ما هستند ، صله ي رحم است . بعد از مرگ اينطور نيست كه رابطه ي خويشاوندي قطع شود . در روايتي از امام صادق (ع) است كه خير كثيري به واسطه ي اين صله ي رحم به شخصي كه زائر قبر شده مي رسد. يكي مكان هايي كه حاجت انسان برآورده مي شود قبرستان است . بخصوص در كنار قبر پدر و مادر . دليل آن اين است كه شما وقتي يك هديه اي براي ميتي مي بريد بخصوص اگر اين ميت پدر و مادر باشد ، آنها را بسيار خوشحال مي كنيد. آنها شما را دعا كرده و دعاي شما را آمين مي گويند . در روايتي از اميرالمومنين (ع) است كه زيارت كنيد اموات خود را زيرا آنها خوشحال مي شوند . حاجت خود را در كنار قبر پدر و مادر خود بگوييد . بخاطر دعا و كاري كه براي آنها انجام داده ايد، آنها نيز تلافي مي كنند . از اين جهت است كه دعا

ص: 602

كردن در كنار قبر والدين ، بخصوص علما ، شهدا و اولياي الهي مستجاب مي شود . مرحوم آيت الله اراكي مي فرمايد: نشد كه من حاجتي داشته باشم و بر سر قبر ميرزاي قمي كه در قم است بروم ، سوره ي ياسين به او هديه كنم و حاجت من برآورده نشود . اگر قبري كه به زيارت او مي رويم قبر مطهر ولي خدا باشد ، بركت رفتن به زيارت فوق العاده مي شود . چون شما در محيطي قدم مي گذاريد كه فضاي پاك و مطهر است . شما در زيارت معصوم مي گوييد : شما پاك هستيد ،از افراد پاك به دنيا آمده ايد ، زميني كه در آن دفن شده ايد مطهر است . طبيعي است كه وقتي شما به اين فضا وارد مي شويد يك معنويت از آن مكان به شما منتقل مي شود . در سوره نساء آيه ي شصت و چهار خداوند متعال توصيه مي كند : اي پيامبر اگر افرادي گناه كرده و به خود ظلم كرده اند به زيارت تو بيايند (نه فقط در زمان حيات تو بلكه شامل بعد از مرگ هم مي شود ) اگر از خدا طلب مغفرت كنند و تو هم براي آنها بخواهي و واسطه شوي ، حتماً خدا آنها را مي بخشد . در اين آيه ي شريفه دو مطلب اثبات مي شود . يكي زيارت معصومين و يكي هم استمداد و توسل به آنها . هيچ قيدي در اين آيه نيست كه مربوط به حيات پيامبر در دنيا باشد . يعني هم شامل زمان حيات و هم بعد

ص: 603

از مرگ ايشان مي شود . برخي از فرقه ها از جمله وهابيون ، توسل به اموات و همچنين زيارت قبور اولياء را شرك مي دانند. همين آيه كاملاً هر دو مطلب را اثبات مي كند . متأسفانه اينها كه توسل و زيارت را حرام و شرك مي دانند به اين خاطر است كه حيات برزخي بعد از مرگ را قبول ندارند . چون مي گويند :وقتي يك نفر مُرد به يك توده ي خاك تبديل مي شود، تا زماني كه در قيامت برانگيخته شود . در اين ميان عالم برزخ را قبول ندارند . ما آيات و روايات متعددي در اين زمينه داريم كه حيات برزخي بعد از مرگ كاملاً موجود است . اهل سنت هم روايت نقل كرده اند و همه ي رهبران چهارگانه ي اهل سنت به مستحب بودن زيارت پيامبر اكرم (ص) فتوا داده اند .

سوال – چه زمان هايي براي زيارت قبور بهتر است ؟

پاسخ – همه ي زمان ها براي زيارت اهل قبور و سر زدن به آنها خوب است اما شب ها رفتن مكروه است . روايتي هم از پيامبر اكرم (ص) است كه فرمودند : روزها براي زيارت اهل قبور برويد و شب نرويد . البته اين در ارتباط با زيارت غير معصومين است . شايد علت آن اين باشد كه شب ها در محضر صاحب ولايت يك پذيرايي ويژه دارند، از اين جهت نبايد مزاحم آنها بشويم . اگر هم مي خواهيد چيزي شب به آنها برسد هديه از دور بدهيد. در خصوص روز نيز، روزهاي متعددي در روايات بيان شده است . داريم

ص: 604

كه پيامبر اكرم (ص) روزهاي پنج شنبه مي رفتند . حضرت زهرا نيز در روزهاي دوشنبه و پنج شنبه براي زيارت شهداي احد مي رفتند . در روايت ديگري هم داريم كه ايشان شنبه ها مي رفتند . اما در روايت صريحي از امام باقر (ع) داريم كه بهترين وقت بين الطلوعين صبح جمعه است . يعني بعد از اذان صبح تا زماني كه هنوز خورشيد سر نزده است . از امام باقر (ع) روايت است كه در روز جمعه قبور را زيارت كنيد . اگر يكي اموات در يك سختي باشد مابين طلوعين به او آزادي داده مي شود . و مي فهمند كسي آمده است . در روايتي از امام صادق (ع) داريم كه جواب هم مي دهند . بعد از طلوع خورشيد مي شنوند اما ديگر جواب نمي دهند . اهل سنت روايتي از پيامبر(ص) نقل كرده اند به اين مضمون كه اگر كسي بعد از مرگ من را زيارت كند مانند اين است كه در زمان حيات ، من را زيارت كرده است . و هركس قبر من را زيارت كند من شفيع او هستم . فقط وهابيون هستند كه مخالف اين مسئله هستند . آن هم به اين علت كه حيات برزخي را قبول ندارند .

از روي ازل هيچ نمي دانستم كه هبوط ابدم از پي دانستن بود ، چشم تا باز كنم فرصت ديدار گذشت همه ي طول سفر يك چمدان بستن بود

سوال – در تكميل ارتباط اموات با عالم دنيا توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – اعمال صالحي كه زندگان انجام مي دهند و مي تواند به اموات برسد دو چيز است . يكي باقيات و صالحات و آثاري كه خود اموات در زندگي شان به جا گذاشته اند و پس از مرگشان ادامه دارد . مثل فرزند صالح كتاب يا بناي مفيد . خوب است كه هر كس يك صدقه ي جاريه را براي خودش بگذارد . در قديم رسم وقف زياد بوده است . ديگري هدايا و خيرات و مبراتي بود كه زنده ها انجام مي دهند و هديه به اموات مي كنند . ممكن است كسي به ذهنش برسد كه اگر باقيان و صالحات اموات به خودشان برسد درست استزيرا دنباله ي عمل خود شخص است و در سوره ياسين داريم كه اعمال خودشان را در دنيا كه پيش فرست كرده اند وهم آثار اعمال را در پرونده شان ثبت مي كنيم . ازجهت عقلي هم اين چيز معقولي است زيرا خود فرد علت اعمال بوده است اما اينكه اعمال زنده ها به پاي اموات نوشته بشود ، بنظر مي آيد كه اين هم خلاف عقل وهم خلاف قرآن است . قرآن مي فرميا : هر كسي نتيجه ي عمل خودش به خودش مي رسد . قرآن مي فرمايد : هر كسي كه كار خيري كرد به نفع خودش است و هر كسي كه كار

ص: 606

شري كرد به ضرر خودش است . خوب و بد اعمال به خود شخص مي رسد . پس اگر بازماندگان ميت كار خوبي انجام مي دهند بايد به پاي خودشان نوشته بشود نه به پاي ميت . در ضمن اين خلاف عقد هم هست . هر كسي كه عملي انجام بدهد فايده ي عمل به خود فرد مي رسد . اگر ورزشكاري نرمش مي كند خودش قوي مي شود . اگر شما تمرين خط بكنيد خط خودتان زيبا مي شود . پس چطور مي گويند اگر بازماندگان كار خيري انجام بدهند و آنرا به ميت هديه كنند ، آثار آن به ميت مي رسد ؟ در واقع اين هدايايي كه زندگان براي اموات مي فرستند براي خودشان خواهد بود. شخصي كه صدقه مي رود روح سخاوت در او رشد مي كند ، كسي كه نماز مي خواند روح عبوديت در او تقويت مي شود اما با اين وجود نفعي هم به ميت مي رسد . به هر حال شما كه هديه اي براي متوفا مي دهيد يك صفتي در متوفا ديده ايد يا يك خصلت ارزنده اي ديده ايد كه باعث شده كار خيري انجام بدهيد و به او هديه كني . در واقع آن نكته ي مثبتي كه در متوفا بوده باعث شده كه شما اين عمل صالح را انجام بدهي يعني به گونه اي متوفا سبب اين كار خير شده است . خدا از سر لطف همين مقدار سببيت را هم قبول مي كند . البته غالب اين نفع به خود شخصي كه عمل را انجام داده است برمي گردد . در زمان

ص: 607

پيامبر شخصي از دنيا رفته بود و انبار خرمايي از او باقي مانده بود . بازماندگان او آن انبار خرما را از طرف متوفا صدقه دادند كه خيرش به او برسد . پيامبر يك دانه خرما را برداشت و گفت كه اگر اين يك دانه خرما را خود شخص صدقه مي داد بهتر از انبار خرمايي است كه بازماندگان براي او صدقه مي دهند . زيرا مهم اين بود كه روح سخاوت در او بوجود بيايد . هدايايي كه ديگران براي اموات شان مي فرستند فايده دارد ولي سرنوشت ساز نيست كه سرنوشت ابديت ميت با اين تعيين بشود. سرنوشت ابدي فرد با اعمال خودش در دنيا رقم مي خورد . تاثير اينها در حد ترفيع مقام يا رفع عذاب است ولي سرنوشت ساز اعمال خود فرد است . ما تا فرصت داريم خودمان با دست خودمان اعمال را انجام بدهيم . امام سجاد (ع) در يك شب تاريكي به سمتي مي رفتند كه كيسه اي هم بر دوشش بود . يكي از اصحاب امام را ديد و گفت كه اجازه بدهيد من كيسه را براي شما بياورم . حضرت قبول نكرد . حضرت فرمود : مسافرتي در پيش دارم و اين را در جايي مي گذارم كه محفوظ باشد . دو روز بعد فرد امام را ديد و گفت كه شما به مسافرت نرفتيد ؟ امام فرمود كه منظور من مسافرت آخرت بود . در آن هنگام ما توشه مي خواهيم . آن كيسه سهم فقرا بود كه من به آنها مي دادم كه اين براي سفر من محفوظ باشد . حضرت عيسي مادرشان

ص: 608

را در عالم برزخ صدا كردند و ارتباطي برقرار كردند و گفتند كه آيا مي خواهي به دنيا برگردي ؟ حضرت مريم فرمودند : بله . مي خواهم برگردم تا در روزهاي گرم روزه بگيرم و در شبهاي سرد براي نماز بلند بشوم . اين راه سخت است و توشه مي خواهد . اميرالمومنين به قبرستاني رفت و به اهل قبول سلام كرد ، جواب آمد سلام بر اميرالمومنين . حضرت فرمودند كه شما مي گوييد از آن طرف چه خبر يا اينكه من بگويم از اين طرف چه خبر . گوينده گفت كه شما بفرماييد از دنيا چه خبر ؟ حضرت فرمود كه بعد از شما اموال تان را تقسيم كردند و همسران تان هم ازدواج كردند و در خانه هاي شما هم ديگران نشسته اند . حضرت فرمود : از آن طرف چه خبر ؟ گوينده گفت كه بعد از مرگ كفن هاي ما پاره و پوسيده شد ، موهاي مان ريخت و بدن هاي مان متلاشي شد و حالت زشت و زننده پيدا كرد و اعمالي كه در دنيا انجام داديم به كارمان آمد و به درد ما خورد . اين توشه هايي كه در اين دنيا انسان براي خودش مهيا مي كند سرنوشت ساز است . هداياي براي ميت خوب است .

سوال – كساني هستند كه وقتي از دنيا مي روند مشهور به گناهي هستند يا مطرود جامعه ي ديني هستند يا مثلا خودكشي كرده اند . آيا ما مي توانيم براي آنها طلب استغفار بكنيم ؟

پاسخ – گاهي اوقات طبع متديني نمي گيرد كه اين افراد را دعا

ص: 609

بكنند . حتي ممكن است كه نفرين هم بكنند . تا وقتي بر فردي مسلمان بودن صدق مي كند (يعني نه اينكه عامل به همه ي دستورات اسلامي بوده بلكه اعتقاد ديني داشته است و جنگ با خدا و پيامبر نداشته است و از او كفر اظهار نشده است بلكه ممكن است كه محبتي هم به اهل بيت كرده و در مجلس اهل بيت شركت هم كرده است اين فرد اهل قبله حساب مي شود ) دستور صريح ديني ما اين است كه بعد از مرگ بر او نماز بخوانيد . پيامبر در رواياتي كه در وسايل الشيعه نقل شده فرمود: بر هر كسي كه مسلمان است نماز بخوان و تو خدايي نكن و وظيفه ات را انجام بده . ما در نماز مي گوييم كه خدايا ما جز خوبي از او نديديم . مقصود از اين خوبي يعني اسلام . يعني ما از او كفر نديدم . مقصود ما اين نيست كه همه ي اعمال او خوب بوده است . در روايتي پيامبر فرمود : بر كسي كه او را سنگسار كرده اند و كسي كه خودكشي كرده است نماز بخوانيد . خيلي از كساني كه خودكشي كرده اند جنون آني به آنها دست داده است و كساني نبودند كه جنگ با خدا و رسول داشته باشند . شما بعد از مرگ اين افراد به آنها رحم كنيد و برايشان كمكي بفرستيد نه اينكه آنها را نفرين كنيد . پيامبر فرمود : اموات تان را جز به خوبي از آنها ياد نكنيد . شما كه بد آنها را مي گوييد شايد در لحظه ي

ص: 610

آخر آنها توبه كرده باشند و در اين موقع شما جهنمي خواهيد بود. اگر اهل عذاب هستند ، برايشان كافي است و شما عذاب آنها را بيشتر نكنيد. سنت پيامبر اين بود كه براي همه اموات دعا مي كرد و برايشان نماز مي خواند . جز در موردي كه استثنا شد و آيه بر پيامبر نازل شد كه برمنافقيني كه كفرشان را ظاهر كرده اند اصلا نماز نخوان و برايشان دعا نكن . كسي كه بگونه اي با خدا مبارزه كرده است احترامي ندارد . كسي كه كافر بود نبايد برايش نماز خواند . در اينجا نبايد كسي مهرباني اش گل بكند . متاسفانه غزالي در كتاب سِرالعالمين گفته كه بر يزيد هم نبايد لعن كرد زيرا ممكن است كه او توبه كرده باشد و حسابش با خداست . يزدي كه نوه ي پيامبر را به شهادت رساند و در مجلس حضرت زينب صريحا كفر گفته است و فسق و فجور انجام داده است . اگر ما بر يزيد كه خلافت پسر رسول الله را غصب كرده لعن نكنيم پس چه كسي شايسته ي لعن است ؟ خداوند در قرآن كافرين و ظالمين را لعن كرده است . لعن و طلب مغفرت ما هم بايد اعتقادي باشد . ملاك بعد از مرگ موضع گيري اسلام و كفر است . آيت الله بهجت از قول آيت الله كشميري نقل كرده است كه بهيكي از شاگردانش گفته كه در نماز شب فقط سلمان و ابوذر را دعا نكن ، كسان ديگر هم محتاج هستند . اگر كسي ظلمي كرده و بدعتي در دين گذاشته است انسان كوتاه

ص: 611

نمي آيد ولي اگر كسي به ما ظلم كرده است و ظلم شخصي بوده است خصلت پيامبر اينطور بود كه مي بخشيد . اگر فردي به او ظلم كرده بود و در مي گذشت ، پيامبر همانجا از او مي گذشت . ما بگذريم تا خدا از ما بگذرد و نفع اين به خودمان مي رسد .

سوال – سوره نور آيات 54 تا 58 را توضيح بدهيد .

پاسخ – آيه 55 آيه اي معروفي در مورد ظهور حضرت ولي عصر است كه خدا به مومنين وعده داده است كه خلافت كل زمين را به آنها مي دهد . و در اين حكومت جهاني ديني كه مورد پسند خدا است بر زمين حاكم مي شود . در اين حكومت جهاني خوفي نيست و امنيت در همه جهات وجود دارد . در اين بستر جهاني بندگان خدا بندگي مي كنند كه هيچ مخلوط با شرك نيست . اگر كسي با اين زمينه ها بخواهد كافر باشد آنها خيلي بد هستند . در آيه ي امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء...،خدا مي فرمايد كساني كه مضطر شده اند و دستشان از همه جا كوتاه شده است و متوسل به خدا شده اند مشكلات آنها را برطرف مي كند و آنها را خليفه مي كند . مضطر يعني كسي كه از نبودن امام زمان (عج) دردش بيايد و غصه بخورد و غافل از او نباشد و گمشده داشته باشد .

سوال – اگر همه ي اعمال خير خودمان را به اموات هديه كنيم آيا دست خودمان خالي نمي شود ؟

پاسخ – ما نبايد كارهاي

ص: 612

الهي را با كارهاي دنيايي مقايسه كنيم . معمولا در دنيا وقتي ما چيزي را به كسي مي دهيم ، دست خودمان خالي مي شود. اگر ما همه ي اعمال مستحبات خودمان را ( اعمال واجب را نمي توانيم هديه كنيم ) ببخشيم نه فقط چيزي از شما كم نمي شود بلكه طبق روايات اجر آن صد چندان برابر مي شود و غالب آن به فرد هديه كننده برمي گردد . البته نفعي هم به فرد ميت مي رسد . شما وقتي همه ي اعمال خودت را كه به آن احتياج داري سخاوتمندانه به ذوالحقوق خودت كه از دنيا رفته اند يا زنده هستند مي بخشي ، معنايش اين است كه تو روح بزرگي داري و ظرفيت تو وسيع است ، حالا كه شما اين كار را كردي خدا از بي نهايتش چيزي كم نمي شود و دنبال ظرف مي گردد .و شما با اين كار ظرف خودت را بزرگتر كردي . دردعاي افتتاح مي گوييم : خدا هر چه بخشد از او كم نمي شود بلكه زياد مي شود . گفته اند هر وقت كه دعا مي كنيد كه فقرتان برطرف بشود براي كل مردم دنيا كنيد اللهم اغن كل فقير . وقتي براي بيمارتان دعا مي كنيد كه شفا بگيرد ، براي همه ي بيماران دنيا دعا كنيد . اللهم اشف كل مريض . دين انسان را بزرگ و وسيع بار مي آورد . ما فكر نكنيم كه اگر ديگران را دعا كنيم بيمار ما در ميان آنها گم مي شود يا اينكه خدا يادش مي رود يا اينكه چون تعداد زياد بشود

ص: 613

اثرش كم مي شود. امام صادق (ع) فرمود : وقتي شما حج خودتان را به عده اي هديه مي كنيد ، ثواب آن همه به تك تك آنها مي رسد و هم به خود شما مي رسد . چون اين انسان وسعت روح دارد خدا به او بيشتر مي دهد و او صلاحيت بيشتر از خدا گرفتن را دارد . پس در دعا و هديه دادن به زنده ها و اموات ، تمام اعمال مستحب خودتان را هديه بكنيد. شما واسطه بشوييد كه خدا از كانال شما رحمت را به زنده ها و اموات بدهد . گاهي شما مي خواهيد آبي به درخت برسد .كانالي مي زنيد و از طريق اين كانال آب به درخت مي رسد . آب اول به خود كانال مي رسد و بعد به درخت مي رسد. وقتي شما واسطه ي خير مي شويد كه خير از كانال شما به اموات برسد ، اول شما شستشو مي شويد و رحمت وعنايت اول به شما مي رسد و خير از كانال شما به ديگران مي رسد . در ضمن از شما هم كم گذاشته نمي شود . پيامبر فرمود : اگر آيت الكرسي بخوانيد و ثواب آنرا براي تمام اموات در طول تاريخ مومنين بفرستيد ، خدا ثواب اين را به تك تك اموات مي دهد . خدا به ازاي هر كلمه ي آيت الكرسي يك فرشته خلق مي كند كه تا روز قيامت براي هديه دهنده تسبيح مي گويند . اگر شما سخاوتمند شدي خدا از شما سخاوتمندانه تر است . روايتي داريم كه اگر كسي وارد قبرستان شد و يك

ص: 614

سوره براي همه ي اهل قبرستان فرستاد ، عذاب از همه تخفيف پيدا مي كند و به تعداد افردي كه درآن قبرستان دفن هستند حسنه نوشته مي شود . اين هديه هايي كه شما براي رفتگان مي فرستيد ، اگر آنها از اقوام و خويشان شما باشند ، ثواب صله ي رحم هم براي شما اصافه مي شود. امام صادق (ع) از يكي از يارانشان پرسيد كه خوبي به پدر و مادر زنده يا مرده ي خودت مي كني ؟

سوال – بعضي مواقع مي گويند كه ثواب كار خير را به امامان معصوم هديه كنيد . آيا ما خودمان به اين خيرات بيشتر نيازمند نيستيم ؟

پاسخ- بهترين ها را بايد به بهترين ها هديه داد . بهترين انسانها معصومين بودند و شما بايد بهترين كارهاي عمرتان را به آنها هديه كنيد . اگر كسي به ائمه خوبي بكند آنها مديون نمي مانند. خدا ياد داده است كه اگر كسي تهيتي ( تهيت فقط سلام نيست در روايات به هر خوبي معنا شده است .) براي شما گفت ، شما خوبي او را با خوبي بهتر يا مساوي جواب بدهيد چه برسد به اينكه كسي به آنها خوبي بكند . اين ادب قرآني است. ائمه ي ما اگر كسي به آنها بدي مي كرد با خوبي به او پاسخ مي دادند . يكي از كنيزهاي امام حسن مجتبي (ع) يك گل به حضرت هديه داد و حضرت او را آزاد كرد. در پاسخ اينكه چرا او را آزاد كرديد ، امام اين آيه ي بالا را خواندند . حالا كسي اعمالي انجام داده است

ص: 615

و خودش به آن احتياج دارد ولي خاضعانه آنرا به ائمه هديه مي كند اين اعمال خيلي عجيب رشد مي كنند . سيدبن طاوس گفته كه هر كسي ثواب نماز مستحب خودش را به امام معصوم هديه دهد آنقدر ثواب نماز افزايش پيدا مي كند كه نفس از شمارش آن قطع مي شود . قبل از مرگ به اين فرد مي گويند كه هديه ي تو به ما رسيد و امروز روزي است كه تو بايد پاداش و تلافي كردن خوبي هاي توست ، دلت خوش و چشمت روشن باشد به خوبي هايي كه خدا براي تو فراهم كرده است . فردي به امام جواد (ع) گفت كه من وقتي به حج رفتم . يك روز طواف را به نيت پيامبر و روز بعد را به نيت امام علي (ع) و ... تا اينكه روز دهم را به شما هديه كردم و يك روز را به مادر شما حضرت زهرا هديه كردم . امام فرمود : اين كار را بكن .اين بهترين كار است . امام كاظم (ع) پرسيدند كه ما يك ختم قرآن را براي پيامبر و ختم قرآن بعدي را براي امام علي (ع) تا اينكه به شما هديه مي كنيم . امام فرمود : اگر اين كار را كرديد روز قيامت با اهل بيت هستيد . پس يك عمل انجام شد ولي نتيجه اش بي نهايت شد . پاسخ اينكه ما مي توانيم واسطه ي فيص براي معصومين باشيم يا خير انياست كه ما نمي توانيم واسطه ي فيض براي آنها باشيم زيرا آنهاخودشان واسطه ي فيض براي ما هستند اما اين

ص: 616

عمل صدها برابر رشد مي كند و ديگر اينكه هديه باعث محبت مي شود و ديگر اينكه وقتي انسان مي خواهد عملي را براي معصوم هديه كند آنرا با كيفيت بهتري انجام مي دهد . پس كيفيت اعمال بالا مي رود. انسان مي تواند همه ي اعمال زندگي اش را به معصوم بدهد ، سپس ثواب هديه ي به معصوم را به پدر و مادرش بدهد . يكي از شاگردان علامه طباطبايي كتابي را نوشتند و پيش ايشان بردند كه ببينند كه اين كتاب براي چاپ مشكلي دارد يا خير . علامه فرمود كه اين كتاب خوب است ولي عيبي دارد و آن اين است كه در مقدمه فقط براي خودت دعا كرده اي . رحمت خدا را واسعه بدان ، بخيل نباش و براي همه دعا كن .

دعاي امام سجاد (ع) كه مي فرمايد : اللهم الرزقني التجافي عن الدارالغرور....خدايا ما را آماده ي رفتن بكن .

انجام بدهد اما ممكن است كه فرد در دنيا كاري كرده است كه دنباله ي و بقاياي آن باقي است مثلا فرزند صالحي تربيت كرده است يا شاگردان خوبي تربيت كرده است كتاب خوبي نوشته است يا بنايي تاسيس كرده است مثل امور عام المنفعه اعم از مدرسه ، مسجد ، حسينيه و ... تا وقتي اين آثار در دنيا باقي است و مردم از اينها استفاده مي كنند براي فرد باني هم ثواب نوشته مي شود و در پرونده اش هم درج مي شود . در سوره ياسين خدا مي فرمايد : ما هم اعمالي كه دردنيا و جلوتر مي فرستاند در پرونده شان درج مي كنيم و هم دنباله ها و آثار آنها را هم درج مي كنيم . بعضي از اعمالي كه ما در دنيا انجام مي دهيم دنباله ندارد . وقتي شما نماز مي خواني و روزه مي گيري ، اين ديگر تمام مي شود. بعضي از آثار دنباله دارد ، باقي و جاري است ، باقيات صالح وصدقات جاريه است . مثل كتاب مفيد و فرزند صالح . پيامبر فرمود : حضرت عيسي از قبري عبور مي كردند كه صاحب قبر دچار عذاب سختي بود . بعد از يكسال كهاز آنقبر عبور كرد حضرت ديد كه عذاب از آن قبر برداشته شده است . از خدا خواست كه چهاتفاقي افتاده است. خدا به او خطاب كرد كه اين فرد در دنيا فرزندي داشت كه بالغ شد و راهي را براي مردم اصلاح كرد و يتيمي را سرپرستي كرد . به بركت اين فرزند عذاب از اين ميت برداشته شد .

ص: 618

در كارهاي خير نيت خيلي مهم است . چيزي كه در پرونده مي ماند عمل صالح است . عمل صالح دو تا مشخصه دارد . يكي اينكه براي مردم مفيد باشد و ديگري اينكه انگيزه ي الهي داشته باشد . بعني هم حُسن فعلي و هم حُسن فاعلي داشته باشد. هم فعل مفيد باشد وهم انجام دهنده ي فعل انگيزه ي الهي داشته باشد . ممكن است كه كسي كار خوبي را بخاطر شهرت ، تظاهر و ريا انجام بدهد . اينها به درد آخرت نمي خورد. امام صادق (ع) درمورد آثار اعمال مي فرمايد : بهترين چيزي كه انسان مي تواند از خودش بجا بگذارد سه چيز است . فرزند صالحي كه براي والدينش دعا بكند ، بتواند سنت خوبي بجا بگذارد . مرحوم سيد بن طاوس جشن تكليف را مرسوم كرد . تا وقتي اين عمل خير ادامه دارد براي او هم كه اين كار را تاسيس كرده است نوشته مي شود . ديگري صدقه ي جاريه يعني كار خيري كه بعد از فرد باقي باشد . گاهي آثار اعمال صدها هزار برابر خود اعمالي است كه در دنيا انجام داده ايم . بفرض من هفتاد سال در اين دنيا زندگي كرده ام و كارخير انجام داده ام . اما يك كتاب نوشتم كه اين كتاب بعد از من هفت صد سال ماند و آثار آن هم هفت صد سال مي ماند در حاليكه من در دنيا هفتاد سال بيشتر زندگي نكردم . كسي بنا يا مسجدي درست مي كند و اين هزار سال مي ماند و ميليون ها نفر در اين مسجد

ص: 619

نماز مي خوانند كه اين عبادت آنها براي فرد هم نوشته مي شود . پيامبر فرمود : اگر كسي سنت يا روش خوبي را بنيان گذاري بكند ، اين فرد در ثواب كساني كه به اين سنت عمل مي كنند شريك است بدون اينكه از ثواب عاملان چيزي كم بشود . اگر كسي بدعتي دردين بگذارد يا مركز فحشائي تاسيس بكند ، گناه تمام كساني كه در گناه مي افتند در پاي باني مي نويسند بدون اينكه از گناه افراد عامل هم كم بشود . مثلا رضا خان كشف حجابي را انجام داده است نسل هاي بعدي هم كه در اين دام افتاده اند ، گناهان آنها هم براي او نوشته مي شود. ديگري اموري است كه ديگران براي ميت انجام مي دهند . مثل خيرات و مبرات . امام صادق (ع) فرمود : ميت در عالم برزخ خوشحال مي شود اگر كسي براي او طلب آمرزش بكند . يعني در همين حد كه استغفاري براي ميت انجام بشود او خوشحال مي شود. همانطور كه اگر به زندگان هديه اي بدهيد خوشحال مي شوند. پيامبر فرمود : شخص متوفا مثل فردي است كه دارد غرق مي شود و هر لحظه منتظر كمكي است . همين كه مي بيند شخصي براي او خيراتي مي كند يا استغفار مي كند ، از اينكه هر چه در دنيا است به او بدهند ، خوشحال تر مي شود. يعني اگر دنيا را به او بدهند اين قدر خوشحال نمي شود كه يك استغفار بر اي او بكنند . ببينيد كه او چقدر محتاج است . حضرت : هديه اي

ص: 620

كه زنده ها مي توانند به مرده ها بدهند ، استغفار و دعا كردن است . اگر كسي كه فوت كرده است اگر فاميل نزديك باشد ، ما نبايد فكر كنيم كه طرف چون فوت كرده است صله ي رحم تمام شده است . يكي از مصاديق بزرگ صله ي رحم بعد ازمرگ است . زيرا او نيازمند است . امام باقر (ع ) مي فرمايد : بعضي از بچه ها وقتي والدين شان زنده بودند به آنها احترام مي گذاشتند اما چون بعد از مرگ به ياد آنها نيستند عاق والدين مي شوند . يعني والدين از آن طرف نفرين مي كنند . پدر و مادر بعد از فوت به فرزندان نيازمند هستند. امام فرمود : افرادي در زمان حيات به پدر و مادرشان احترم مي گذارد ولي وقتي پدر و مادرشان از دنيا مي روند دين آنها را ادا نمي كنند و برايشان دعا نمي كنند ، خدا فرزند ايشان را به عنوان عاق والدين محسوب مي كند . گاهي فرزندي در دنيا عاق والدين بوده است و به والدين خودش بي احترامي مي كرده ، ولي وقتي والدين او مي ميرند طرف بر مي گردد و شروع به خوبي مي كند و اين عاق والدين بودن برطرف مي شود . اگر كسي به والدين يا خويشان خود بعد از مرگ كمك برساند دو تا ثواب به او مي دهند. يكي ثواب رساندن نيكي به ميت و ديگري ثواب صله ي رحم به او مي دهند . سيد محمدطباطبايي شاگردي بنام اديب داشتند كه او براحتي مي توانست با اموات ارتباط بگيرد .

ص: 621

يك بار برادر علامه طباطبايي نامه اي به علامه فرستادند . نوشته بودند كه اين شاگرد با پدر تماس گرفته است ، روح پدر از شما گله مند است كه چرا شما در ثواب تفسيري كه نوشته اي پدر را شريك نكرده اي ؟ علامه خيلي تعجب كرد زيرا شاگرد برادرش اصلا او را نمي شناخت و خبر نداشت كه من تفسيري نوشته ام . اينكه ايشان پدرشان را در ثواب تفسير شريك نكرده بودند بخاطر اين بود كه كارشان را خيلي با ارزش نمي دانستند . وقتي اين نامه به علامه رسيد ايشان گريه كردند و گفتند كه خدايا اگر اين كار من پيش تو ارزشي دارد ، من ثواب آنرا به روح پدر و مادرم هديه مي كنم . قبل از اينكه علامه جواب نامه را بدهد نامه ي بعدي از تبريز رسيد كه برادرش نوشته بود كه شاگردم با روح پدر ارتباط گرفته است و پدر خيلي خوشحال بوده است و گفته هديه حسين به ما رسيد و خيلي به ما كمك كرد .

سوال – چه هديه هايي براي اموات مفيد است ؟

پاسخ – گاهي ما مي بينيم كه بعد فوت فردي ، آنچنان افراد خانواده درگير كارها هستند كه از اصل غافل شده اند . از چيزهايي كه اموات شان در هنگام ورود به برزخ نياز دارند غافل شده اند. شخص مرده هر لحظه چشم به راه است . اموات فريادهايي دارند ولي گوش افراد عادي آنها را نمي شنود. پيامبر فرمود : هر كدام از اموات با صداي محزون و گريه به خانواده هايشان فرياد مي زنند :

ص: 622

به ما رحم بكنيد خدا به شما رحم بكند . اينهايي كه اين جوري فرياد مي زنند برادران ديني شما بودند ، به آنها كمك بدهيد و ياد آنها باشيد . قبر ، حالات قبر ، نكير و منكر صبر نمي كنند تا مراسم سوم و هفت و چهل ميت تمام بشود . همان موقع كه ميت را در قبر مي گذارند و هنوز مردم در بالاي قبر ايستاده اند ،نكير و منكر مي آيند . تعبير روايت اين بود كه ميت هنوز صداي پاي تشييع كننده ها را مي شنود كه نكير و منكر مي آيند . در چنين موقعيت حساسي ميت كمك مي خواهد . حالا چه چيزي به درد آنها مي خورد؟ پنج چيز به درد اموات مي خورد. يكي اينكه بعد از دفن ميت تلقين بعد از دفن را بگويند و مدتي سر قبر بنشينند .البته تلقين قبل از دفن هم داريم كه مي خوانند . وقتي تلقين بعد از دفن خوانده مي شود نكير و منكر مي گويند كه حجت و دليلش را به او گفتند ، پس برويم . ببينيد يك تلقين بالاي قبر چقدر اثر دارد . انسان نبايد فقط گريه كند البته گريه تخليه است ولي گريه به درد ميت نمي خورد . گريه بر امام حسين (ع) و ائمه از باب ديگري است. پس اولين هديه اي كه مي توانند به شخص متوفا بدهند بعداز دفن خواندن تلقين و نشستن و قرآن خواندن است . دومين كاري كه بايد انجام بدهند اين است كه بدهي هاي ميت را بپردازند چه بدهي هاي مالي و غير مالي

ص: 623

. حج هم بدهي مالي و هم غير مالي است . پس بدهي هاي ميت را شروع به انجام دادن بكنند و پرداخت كردند يا خودشان اين كار را بكنند يا اجير بگيرند . براي ميت ثانيه ها خيلي سخت مي گذرد. سومين هديه مستحبات است . از پيامبر پرسيدند كه نيكي به والدين بعد از مرگ چيست؟ پيامبر فرمود : برايشان دعا بكند ، طلب مغفرت براي آنها بكند ، عهد و وصيت ميت را انجام بدهد ، صله رحم با خويشاوندان آنها بكند . يعني با از دنيا رفتن كسي ارتباط فاميلي قطع نشود ، اگر آنها دوستي داشتند به دوست آنها هم رسيدگي بكن . چهارمين هديه اين است كه انسان طوري رفتار كند كه براي پدر و مادر خدا بيامرزي بخرد . روايت داريم كه از گناهان كبيره است كه بچه ها كاري بكنند كه براي پدر و مادر نفرين بخرند . پنجمين هديه سرزدن به قبور آنها است . وقتي اموات تازه فوت كرده اند بيشتر به هديه ها نياز دارند مثل شب اول قبر كه بيشتر به هديه نياز دارند .

سوال – سوره نورآيات 1 تا 10 را توضيح بدهيد .

پاسخ – بخاطر آيه 34 اين سوره است كه به آن سوره ي نور گفته مي شود. محتواي كلي اين سوره عفت و پاكدامني است . در آيات اول مجازات كساني كه آلودگي جنسي دارند مطرح شده است ، مسئله ي پيشگيري از انحرافات جنسي، مسئله ي انحرافات چشم ، مسئله ي حجاب و ازدواج آسان مطرح شده است . كساني كه مي خواهند عفت و حيا

ص: 624

در خانواده هايشان باشد،توصيه شده است كه اين سوره را بخوانند و محتويات آنرا ياد بگيرند. آيه دوم مي فرمايد : كساني كه دچارعمل جنسي شده اند صد تا زيانه بزنيد . خدا مي فرمايد: مبادا در اينجا رحم كنيد ،اگر مومن هستيد . در ضمن بايد گروهي از مومنين هم ناظر اين كار باشند و ببينند كه افرادي كه اين كار زشت را انجام مي دهند بدانند كه فقط تازيانه نيست بلكه آبرورفتن هم هست . جامعه هم عبرت بگيرد . خدايي كه ارحم الراحمين است در اينجا مي فرمايد كه رحم نكنيد . دلسوزي در هر جايي ارزش ندارد . حالات خودتان را با خدا تنظيم كنيد.

سوال – در مورد زيارت اهل قبور توضيحاتي بدهيد .

پاسخ – پنجمين هديه زنده ها به اموات اين است كه به مرده ها سر بزنند و به سر قبر آنها بروند . وقتي ميت مي بيند كه كساني سر قبر او مي آيند بسيار خوشحال مي شود. اين خوشحالي از اُنسي است كه با دوستان و آشنايان مي گيرد و يك خوشحالي از دعايي است كه سر قبر مي كنند . بهترين زمان زيارت اموات عصر پنجشنبه است كه پيامبر گفته است. شايد بهتر از آن صبح جمعه بين الطلوعين باشد. از امام صادق (ع) سوال شد كه اگر شخص سر قبر كسي برود ، آيا او به درد آن شخص مي خورد ؟ امام فرمود : بله اين مثل هديه اي است كه به زنده ها مي دهيد و او را كاملا خوشحال مي كنيد . يكي ازنزديكان رجبعلي خياط مي گفت : ما

ص: 625

با ايشان به قبرستان ابن بابويه رفته بوديم و قبر مادر من هم آنجا دفن بود . من سر قبر مادرم نرفتم . سر چند تا قبر فاتحه خوانديم . وقتي مي خواستيم از قبرستان بيرون بياييم ، ايشان گفتند كه مادر شما اينجا دفن است ؟ گفتم :بله . گفت مادر شما در عالم برزخ داشت از شما گله مي كرد . برگشتيم و سر قبر مادرم رفتيم . كسي كه از دنيا رفته است رابطه اش قطع نشده است و هوشيارتر شده است . ما نبايد نظام آخرت را با دنيا قاطي كرد . گاهي تاج گلهاي آنچناني بر سر قبرها مي آورند . اين به كار ميت نمي آيد ، عمل صالح به كار ميت مي آيد . در كتاب سياحت غرب مرحوم قوچاني داريم ( اين كتاب بر اساس روايات اهل بيت و چيزهايي كه به مرحوم قوچاني نشان داده اند ) : هادي (كسي است كه در سفر آخرتي تجسم ولايت امير المومنين است ) به من گفت : من توشه ي صفر تو را كم مي بينم . بايد چند جمعه اي ايجا باشيم تا چيزي از دوستان برايت برسد كه پيامبر فرموده است كه در سفر هرچه زاد و توشه زياد باشد بهتر است . من بايد براي تو جواز عبور از سلطان دين و دنيا امير المومنين بگيرم . چنان كه در اين چند هفته كمكي از دنيا نرسيد ، شب جمعه به نزد اهل بيت خود برو شايد بطلب مغفرت يادي از تو بنمايند . هادي رفت و من به انتظار نشستم . بصورت پرنده اي

ص: 626

به خانه ي خودم رفتم . به كارهاي اهل بيت كه كه براي من روضه خواني راه انداخته بودند و آش و پلو ساخته بودند نظر داشتم . ديدم كارهايشان مفيد به حال من نيست . روح اعمال و مقصد اصلي شان آبروي خودشان است . يك فقير گرسنه را به اطعام خودشان دعوت نكرده بودند . مدعوين هم قصدشان خوردن غذا و كارهاش شخصي بود نه طلبي براي من و نه گريه اي براي امام حسين (ع) . اگر اهل بيت هم گريه اي داشتند فقط براي خودشان بود كه چرا بي سرپرست ماندند ... من با حالت ياس و سرشكستگي به منزل خود مراجعت نمودم . و نزديك بود كه بر اهل بيت و اولاد خود نفرين كنم ولي حالت علم مانع شد . وقتي داخل قبرم شدم ديدم كه هادي امده است و سبدي از سيب وسط حجره گذاشته شده است . هادي گفت : از رعيت اينجا كسي از قبرستان عبور مي كرد و فاتحه اي خواند و اين خاصيت نقدي اوست . خدا رحمت كند او را كه به موقع آورد.

سوال – اگر كار خيري كه مي كنيم ،به تعدادي از اموات هديه كنيم آيا از ثواب آن كم مي شود ؟

پاسخ – خير . اگر شما يك صلوات به كل اموات مومنين و مومنات هديه كنيد بخاطر كار ارزشمندي كه شما كرديد و همه را در نظر گرفتيد و بخل نورزيديد ، خدا ثوابش را به همه مي دهد و از هيچ كس هم ثوابي كم نمي شود. پيامبر فرمود : وقتي انسان آيت الكرسي را بخواند

ص: 627

و ثوابش را براي همه ي اهل قبورمومنين و مومنات بفرستد خدا ثواب را به هر كدام از اموات مي دهد . فردي از امام صادق (ع) پرسيد كه من يك حج انجام داده ام . آيا من مي توانم پدر و مادرم را كه از دنيا رفته اند در ثواب اين حج شريك كنم ؟ امام فرمود : بله . البته همه را مي تواند در اعمال مستحب شريك كرد . اگر شما يك عمل واجب براي كسي انجام مي دهي مثلا براي فردي نماز بجا مي آوريد اين براي خود ميت است . وقتي ما مي خواهيم ثواب مخصوصي مثلا به پدرمان برسد ، اين ثواب مي رسد و از كرم خدا چيزي كم نمي شود. يك اتفاق خوبي براي خود اهدا كننده مي افتد و هديه هاي نابي گير خودش مي آيد .

سوال – آيا هديه هايي كه ما براي اموات مي فرستيم فورا به آنها مي رسد ؟

پاسخ – بله . اين هديه ها همان موقع به اموات مي رسد . پيامبر فرمود:ساعتي سخت تر از عالم قبر نيست . رحم كنيد به صدقه .اگر صدقه براي او نداشتيد دو ركعت نماز بخوانيد . اگر اين كار را كرديد همان لحظه خدا هزار فرشته به سمت قبر مي فرستد با هر فرشته اي يك لباس بهشتي براي ميت هديه مي برند و قبرش قيامت وسعت پيدا مي كند .

سوال – شب اولق بر چه موقعي است ؟

پاسخ – شب اول قب444ر اولين شبي است كه فرد از دنيا مي رود. قبر خاكي مورد نظر نيست . ممكن

ص: 628

است كه فرد بيست سال در بياياني باشد يا حفره ي خاكي پيدا نكند. حكم فقهي داريم كه اگر كسي را بعد از چند سال دفن كردند ، نماز شب اول قبر را برايش بخوانند . نكير و منكر هم شب اول قبر مي آيند . ما روح سرگردان نداريم .

انشاء الله خدا همه ي ما را در اين عوالم در پناه اميرالمومنين و اولادش حفظ كند .

بالاتر و متكامل تر از دنيا است و بر دنيا اِشراف دارد . مثلا شما فكر كنيد كه در اتاقي هستيد كه ارتباط آن با بيرون يك پنجره است . شما از اين پنجره بيرون را نگاه مي كنيد . ميدان ديد شما محدود است و امكانات شما در همين اندازه است حتي اگر ديد شما خيلي قوي هم باشد باز ميدان ديد شما محدود است . حالا اگر شما روي پشت بام اين اتاق برويد ميدان ديد شما وسيع مي شود مگر اينكه مشكل از ديد خودتان باشد و اِلا موقعيت مكاني به شما اجازه مي دهد كه ديد وسيعي داشته باشيد . شما وقتي در عالم دنيا هستيد مثل اين است كه شما در آن اتاق هستيد و ميدان ديد شما محدود است ولي وقتي وارد عالم برزخ مي شويد گويي وارد پشت بام دنيا مي شويد و بر دنيا كاملا اِشراف پيدا مي كنيد . دنيا در چشم انداز شما هست مگر كسي كه ديد باطني خودش را در دنيا كور كرده باشد و كور باطن شده باشد . مثل كافر . كافر وقتي وارد عام برزخ مي شود بر عالم دنيا احاطه ندارد زيرا يك كوري باطني براي خودش درست كرده است . به تعبير قرآن ، در دنيا كسي كه حقايق برتر دنيا را نديده است و چشمش را روي آنها بسته است ، در عالم آخرت هم كور است . كسي كه ضعف ديد دارد مثلا كساني كه گناه كرده اند باعث مي شود كه حجاب هايي براي آنها درست بشود كه احاطه شان بر دنيا كم شده است

ص: 630

. افرادي كه در برزخ هستند بر حسب درجه و موقعيت مقامي شان بر دنيا اشراف دارند . كساني كه از درون حجابي ندارند بر دنيا اشراف دارند و براحتي مي توانند ارتباط برقرار بكنند . آنهايي كه درجات شان پايين تر است و حجاب هايي دارند دستشان بسته است و ارتباط شان كمتر است و اشراف آنها كمتراست . كسي كه كافر است اگر هم خبري از دنيا به او بدهند يا چيزي را به او نشان مي دهند از باب عذاب است و از باب اينكه حسرتي بخورد كه چه موقعيتهايي از دستش رفته است . در قيامت به جهنميان بهشت را نشان مي دهند البته از باب حسرت نه از باب اينكه مراتب قرب را شهود مي كنند . شخص وقتي از دنيا مي رود به چهار صورت مي تواند با عالم دنيا ارتباط داشته باشد . يكي از صورت ها اين است كه اشراف دارد كه بستگان او دارند چكار مي كنند و گاهي اوقات مي تواند به آنها كمك ها و هدايت هايي بكند . يك صورت آن آمدن و سر زدن و ملاقات كردن بستگان است . يك صورت آن بهره گيري از خيرات و مبراتي است كه به نيت مرده مي فرستند و هديه ها را دريافت مي كند . يك صورت ديگر آن ارتباطي است كه اموات با قبور در قبرستان با زائران خودشان دارند . يكي از صورت ها كه اشراف به عالم دنيا است و كمك رساني ها و هدايت ها و راهنمايي هايي كه مي توانند بكنند . البته همه اين اشراف را در

ص: 631

عالم برزخ پيدا نمي كنند . افرادي كه دراين دنيا حجاب هاي خودشان را كنار گذاشته اند و ديد باطني آنها ضعفي ندارد وقتي به عالم برزخ مي رسند اشراف كاملي دارند . نمونه عالي كساني كه اشراف دارند امامان و معصومين هستند كه كاملا اشراف دارند . بر همه ي انسانها اشراف دارند حتي بر افكار و نيات آنها باخبر هستند . در سوره توبه آيه صد و پنج خدا مي فرمايد : مردم اعمال خوب و بدتان را ادامه بدهيد ولي بدانيد كه شاهد داريد و كساني دارند شما را مي بينند كه در راس آنها خدا و بعد پيامبران و مومنين هستند كه اعمال شما را مي بينند . ( چه در دينا و چه بعد از مرگ ) كساني كه در دنيا اين اشراف را دارند در بعد از مرگ اشراف بيشتري دارند . چون آنجا از عالم دنيا كامل تر و برتر است . در جلد يك اصول كافي روايت داريم كه امام صادق (ع) به اصحابش فرمود كه چرا رسول خدا را ناراحت مي كنيد ؟ حضرت فرمود كه شما يك كارهايي مي كنيد كه رسول خدا آنها را مي بيند و بواسطه اعمال شما ناراحت مي شود . او را ناراحت نكنيد ، او را خوشحال بكنيد . فردي پيش امام رضا (ع) آمد و گفت كه براي من و خانواده ام دعا كنيد . امام فرمود : مگر من اين كار را نمي كنم . به خدا قسم اعمال شما صبح و شب بر ما عرصه مي شود و ما از اعمال و نيازهاي شما اطلاع داريم

ص: 632

. شخصي از ياران حضرت علي (ع) مي گفت كه من تب داشتم و بيمار بودم . روز جمعه احساس كردم كه حالم بهتر شده است . و به نماز جمعه رفتم كه به خطبه ها گوش بدهم . در آخر نماز تب من شديد شد ولي نماز را ادامه دادم . وقتي پشت سر حضرت بيرون مي آمدم . حضرت فرمود كه چرا بيمار هستي ؟ گفتم كه تب دارم . حضرت فرمود : هيچ مومني نيست كه بيمار بشود و ما بيمار نشويم ، هيچ مومني محزوني نمي شود مگر اينكه ما هم محزون بشويم ، هيچ مومني دعا نمي كند مگر اينكه ما هم براي او دعا مي كنيم . هيچ كسي در شرق وغرب عالم از ديد ما پنهان نيست . اگر اين اشراف در دنيا بوده است طبيعتا بعد از رحلت آنها صد چندان مي شود . اين مخصوص ائمه نيست . مومنين كه در درجه ي بالا هستند اين اشراف را دارند . مرحوم محدث زاده فززند حاج شيخ عباس محدث قمي كه فرد بسيار با تقوايي بود ، شهيد مطهري از ايشان نقل مي كردند كه آقاي محدث راده وضعيت مالي اش خيلي خراب شده بود و با خودش فكر كرد كه علاوه بر طلبگي در يكي از ادارات دولتي استخدام بشوم و حقوقي بگيرم . شب پدرش را در خواب ديد كه خيلي عصباني بود و گفت كه چه شده كه ديگر امام حسين (ع) را به اندازه ي يك رئيس اداره هم نمي داني كه تو را تامين بكند ؟ فكر مي كني كه آقا به

ص: 633

فكر تو نيست ؟ در عالم خواب به او پولي مي دهد و مي گويد كه با اين زندگي ات را تامين كن . بعد از مدتي وضع ايشان بهتر شد و ديگر به آن اداره نرفت . پدرم فكر من را خواند و در خواب من را نهي كرد و كمكي در خواب به من كرد كه در بيداري به من حواله شد . ايشان مي گفتند كه من يك بار منبر رفته بودم و روايتي خواندم . بعد از منبر آقايي به من گفت كه اين روايتي كه خوانديد منبع آن كجا بود ؟ من گفتم : يادم نيست . شب در خواب پدرم به من گفت كه پسرم بي مطالعه به منبر نرو . روايتي كه تو خواندي سندش در كتاب سفينه النجاة من است . يعني پدرش هم بر ايشان اشراف داشت و هم راهنمايي هايي به ايشان مي كرد . اين براي مومنين در درجات بالا است . افرادي كه در درجات بالا هم نيستد بگونه اي مي توانند در خواب افرادي كه صلاحيت دارند بيايند . افرادي كه درجات بالاي ايماني را دارند ، اشراف دارند و مي توانند بگونه اي راهنمايي هايي بكنند . البته همه مومنين هم اشراف ندارند و اين اشراف براي كساني است كه درجات بالاي ايمان را دارند . صورت ديگر ارتباط اموات با زنده ها ، ملاقات و سرزدن است . معمولا سوال مي شود كه اموات مي توانند به بستگانشان سر بزنند . ما در روايات بسيار زيادي داريم كه اموات مي توانند به خانواده هايشان سر بزنند . در روايات داريم

ص: 634

كه كساني كه درجه بندي شان بالاتر باشد در آمدن و سرزدن آزادتر هستند و دست شان بازتر است . هرچه درجه ي اموات پايين تر باشد آمدن براي آنها سخت تر است . از روايات اين طور برمي آيد كه حتي مومنيني كه درجه ي پايين را دارند حداقل هفته اي يك بار به آنها اجازه داده مي شود كه به بستگانشان سر بزنند . روح اموات با بدن مثالي به آن شهر يا خانه اي كه مي خواهند مي روند . در كتاب كافي جلد سوم داريم كه امام صادق (ع) مي فرمايد : مومن مي تواند خانواده اش را ملاقات بكند و آن چيزهايي را به او نشان مي دهند كه خوشايند او باشد و آن چيزهايي كه باعث كراهت او مي شود از او پوشانيده مي شود و بعضي مواقع به كافر هم نشان مي دهند اما آن چيزهايي را به او نشان مي دهند كه بدش مي آيد . گاهي اعمال صالح را از خويشان خودش مي بيند و حسرت مي خورد كه اي كاش اين اعمال صالح را من انجام مي دادم . و چيزهايي را كه دوست دارد از او پنهان مي ماند. بعضي از مومنين هر هفته بستگان خودشان را مي بينند و بعضي از مومنين به اندازه عمل شان بستگان را مي بينند . امام كاظم (ع) فرمود : مومن مي تواند خانواده اش را ببيند و به اندازه درجاتش مي تواند آنها را ملاقات كند. بعضي از مومنين هر روز مي توانند به خانواده هايشان سر بزنند و بعضي ها دو روز يك بار و

ص: 635

بعضي ها سه روز يك بار و كمترين درجه ي مومن مي تواند هفته اي يك بار بستگانش را ملاقات كند . غالبا آمدن آنها يك طرفه است . در روايت داريم كه بستگانش را مي بيند و سخنان آنها را مي شنود . ولي بستگان حضور آنها را درك نمي كنند اما گاهي روح با بدن مثالي خودش به خواب دوستش يا بستگانش مي رود . شخصي كه در خواب است از عالم دنيا منقطع است و يك مرگ خفيفي دارد . اگر شخصي كه در خواب است صلاحيتي داشته باشد ، اين دو تا روح با بدن هاي مثالي همديگر را در خواب ملاقات مي كنند و وقتي فرد از خواب بلند مي شود ، خواب را به ياد دارد . افرادي كه روح بسيار بلند و پاكي دارند در بيداري مي توانند اموات را ببينند و ما به اين مكاشفه مي گوييم كه بدن برزخي ميت را مي توانند ببينند و صداي او را بشنوند . حضرت خديجه هنگام وضع حمل زهرا تنها مانده بود و يك دفعه ديد كه چهار زن بسيار زيبا و نوراني وارد شدند كه خودشان را حوا ، مريم ، ساره و آسيه معرفي كردند كه از بهشت براي كمك به خديجه آمده بودند . و اين يك مكاشفه اي بود كه توانست آنها را ببيند . آقاي جمال گلپايگاني ازمراجع با عظمت نجف بودند . پسر ايشان مي گفتند كه پدرم به من گفت كه به منزل شيخ حسين اصفهاني معروف به كمپاني برو و ببين كه اتفاقي براي ايشان افتاده است يا نه . وقتي

ص: 636

به منزل ايشان رفتم ديدم كه شيخ سكته كرده است و از دنيا رفته است . مرحوم گلپايگاني فرمود كه قبل از اذان صبح من ديدم كه آقاي ضياء عراقي ( از بزرگان نجف بود كه مدتي قبل ازدنيا رفته بود ) از برزخ آمد . از ايشان سوال كردم كه براي چه آمده ايد ؟ گفت : براي تشييع آقا شيخ حسين آمده ام . منفهميدم كه اتفاقي براي شيخ افتاده است . اين چشم برزخي است ولي غالب اوقات اين ملاقات يك طرفه است . سوال – سوره مومنون آيات 18تا 27 را توضيح بدهيد . پاسخ – آيه هجدهم مي فرمايد : ما آبي از آسمان فرستاديم به اندازه ي معيني و اين را در زمين مستقر كرديم و مي توانيم آنرا ببريم . يكي از درس هايي كه مي شود از اين آيه گرفت اين است كه نعمتهاي خدا به اندازه مقدر مي شود و اين اندازه بستگي به لياقت ما دارد . يعني به اندازه ي ظرفيت ما رحمت را در آن مي ريزند و ديگر اينكه اگر اين نعمت داده شده شكرگزاري نشود مي تواند از شما گرفته بشود و اين نعمت هميشگي نيست . سوال – چگونه ارواح مثالي به اين عالم مي آيند ؟ پاسخ – وقتي اموات با بدن هاي مثالي به ملاقات اقوام خودشان مي آيند چطور مي آيند ؟ در روايت داريم كه آنها به شكل پرنده مي آيند . امام كاظم (ع) مي فرمايد : به شكل يك پرنده ي لطيف مي آيد . البته مراد اين نيست كه به شكل يك پرنده

ص: 637

ي محسوس روي ديوار مي نشيند . كسي از امام صادق (ع) پرسيد كه مي گويند اموات به شكل پرنده ي سبزي مي آيند و بالاي خانه ي بستگانشان مي نشينند . امام فرمود : مومن پيش خدا عزيزتر از آن است كه او را به شكل يك پرنده قرار بدهد . آنها در جسم مثالي هستند . پس منظور از پرنده يعني اينكه آنقدر آنها سريع مي آيند مثل يك پرواز پرنده است و اين يك تشبيه است يعني سرعت امدن اموات از عالم برزخ به دنيا بقدري سريع است كه مثل پرواز يك پرنده است . عالم برزخ و عالم دنيا با هم فاصله ي مكاني ندارد كه اموات اين مسافت را با وسيله اي طي بكنند . عالم برزخ رتبه اش بالاتر از عالم دنيا است و در باطن و ملكوت همين دنيا است كه اگر كسي چشم باطن داشته باشد همينجا هم مي بيند . بنابراين براي آمدن به اين دنيا احتياج به طي مسافت نيست . اگر خدا به آنها اجازه بدهد كه به عالم پايين بيايند به محض اينكه توجه يا اراده بكنند كه كجا مي خواهند بروند ، همانجا هست . حركت بدن مثالي توجه كردن و اراده كردن براي جايي است . يعني به محض اينكه اراده كند مي رود و خيلي سريع است . پرنده لطيف يعني پرنده نامحسوس . سوال – در مورد سريال هايي كه روح اموات را نشان مي دهند توضيحاتي بدهيد . پاسخ – در سريالي كه دو تا روح را نشان مي داد ، بعضي از قسمتهايي كه در اين سريال

ص: 638

نشان داده مي شد كاملا درست بود و در آن دقت شده بود . مثلا در مورد رفت و آمدهايشان اين طور بود كه وقتي اراده مي كردند كه جايي بروند ، همان جا بودند . يا گاهي در خواب كسي مي رفتند كه اين درست است . گاهي نقص هايي هم در اين سريال ها است . در قسمتي يكي از روح ها گفت كه من حسابم معلوم نيست و بايد تا قيامت صبر كنم . اين اشكال دارد . سير آخرت سير انا اليه راجعون است . ما توقف و روح بلا تكليف نداريم . در ابتداي قبر وقتي نكير و منكر براي سوال قبر مي آييد تا مسير شخص مشخص بشود كه به سمت رحمت يا غضب خداست . آنجا ايست ، توقف و بلاتكليفي نداريم . اينكه اكثر مردم بلاتكليف هستند يك برداشت سطحي از روايات است . درروايت داريم كه كساني كه از محض ايمان و محض كفر سوال مي شود و مابقي را رها مي شوند . محض ايمان و كفر عده ي كمي هستند و اكثريت سرگردان هستند . بزرگان ما گفته اند كه منظور اين است كه افرادي كه در اين دنيا موضع شان روشن است يعني يا مومن هستند يا كافر هستند و بقيه مستضعف هستند كه اينها هم بلاتكليف و سرگردان نيستند . خداوند تكليف شان را براي ما روشن نكرده است . سوال – آيا اينكه اموات به خواب اطرافيان شان نمي آيند ، حامل پيام منفي است ؟ پاسخ – خير . گاهي افرادي كه از دنيا رفته اند افراد بسيار خوبي هستند

ص: 639

و به خواب كسي هم نمي روند و اين دليل نمي شود كه حتما جايشان بد است كه به خواب كسي نمي آيند . علامه طباطبايي برادري داشت كه در تبريز بود . او شاگردي داشت كه با افراد برزخ خيلي راحت تماس مي گرفت . از روح ملاصدرا سوالات علمي مي كرد. او با روح دو نفر نتوانسته بود كه ارتباط برقرار بكند يكي سيد بن طاوس و يكي بحرالعلوم . اين دو فرموده بودند كه ما دربست در خدمت اميرالمومنين هستيم و فرصت پايين آمدن نداريم. گاهي نيامدن آنها بخاطر اين است كه به چيز بالاتري توجه دارند . سوال – ما بايد براي استمرار ماه رمضان امسال چكار بكنيم ؟ پاسخ – ما بايد عادتهاي خوبي كه در ماه رمضان بدست آورده ايم را راحت از دست ندهيم . يكي از عادتهاي خوب همان استمرار قرائت قرآن است كه از سال گذشته در اين برنامه شروع شده است . امام عسگري مي فرمايد : سفر به سوي خدا يك سفر بي نهايتي است كه كسي نمي تواند اين مسير طولاني را طي كند مگر اينكه از شب و سحر استفاده بكند و آن را مركب خودش قرار بدهد . مومنان سحرهايشان را استمرار بدهد . دعاي امام كاظم (ع) : اللهم اني اسئلك راحت عندالموت و العفو عندالحساب .خوب است كه مومنين اين را در قنوت نمازشان بخوانند .

اين جور امور به لذت هايش تبديل مي شوند اگر به لذت تبديل بشود و به عذاب تبديل نشود . در عين اينكه نظام آخرت نظام اجتماعي است و در تامين نياز به ديگران وابستگي ندارد ، اما در عين حال مي توانند با هم جمع بشوند و همديگر را ببينند . يكي از لذت هاي خوب در بهشت ، ملاقات هايي است كه مومنين با هم دارند . روايتي در كتاب كافي از امام صادق (ع) داريم كه ارواح كه به شكل جسم هستند يعني صورت هاي مثالي دارند ، در بوستانها و باغ هاي بهشت هستند ، همديگر را مي شناسند و با هم سوال و پرسش دارند ، وقتي يك نفر از دنيا مي رود و به عالم روح مي پيوندد ، برزخيان مي گويند كه او را رها كنيد زيرا خسته است. او از وحشت بزرگي خلاص شده است و بعد از مدتي ، از احوالات قوم و خويش خودشان در دنيا از او سوال مي كنند . اگر بگويد كه وقتي من در دنيا بودم او زنده بود ، بهشتيان اميد دارند كه او در بهشت به آنها مي پيوندد . اگر بگويد كه او قبل از من مُرد ، بهشتيان مي گويند ، اي واي حتما او به برزخ سقوط كرده است . چون اگر بهشتي بود پيش ما مي آمد . اين نشان مي دهد كه بهشتيان در برزخ با هم ملاقات دارند . ملاقات بهشتيان با هم صرفا يك برخورد معمولي نيست كه از تنهايي دربياند و لذتي ببرند ، نيست و خيلي بالاتر از اين حرفهاست

ص: 641

. بهشتيان وقتي با هم ملاقات مي كنند ،صفا و نورانيت شان بهم منتقل مي شود چون آنها بهشتي هستند . وقتي دو نفر مومن در دنيا همديگر را ملاقات مي كنند به يكديگر ثواب و معرفت مي رسانند . سلامي كه مي كنند به يكديگر ثواب مي دهند ، وقتي با هم دست مي دهند ، به يكديگر نورانيت منتقل مي كنند و محبت مي ورزند . در آخرت هم ملاقات بهشتيان صرف يك ملاقات معمولي نيست . در اين ملاقات به يكديگر صفا و نورانيت مي دهند و رشد مي كنند . در قرآن ملاقات بهشتيان را طرح مي كند كه بهشتيان از هم سوال مي كنند و در تفسير مي گويند كه از معارف اهل بيت سوال مي كنند . در آنجا ملاقات دائم در معرفت و رشد است و لحظه اي هدر ندارند كه به بطلان بگذرد . بنابراين خود اين ملاقات براي آنها يك رشد است . ملاقات بهشتيان با يكديگر قانوني دارد . اين قانون هميشه برقرار است . قانون آنها اين است كه فردي كه درجه ي بالاتري دارد مي تواند به پايين بيايد و پاييني ها را ملاقات بكند ولي كسي كه درجه ي پاييني دارد نمي تواند به درجه ي بالا برود . اين يك قانون كلي هميشه ي بهشت است . كسي كه درجه ي پايين بهشت را دارد ، استحقاق اين را ندارد كه بالا برود . او بايد دردنيا استحقاق كسب مي كرد . ديگر اينكه آن كسي كه پايين است و به درجه ي بالاتر برود ، در آنجا احساس حقارت مي

ص: 642

كند و غصه مي خورد . ولي در بهشت غصه نيست . كفار هم با يكديگر ملاقات دارند و همديگر را مي شناسند ولي دين آنها عذاب است . كساني كه اهل فحش وكينه و عداوت هستند ، در همين دنيا وقتي همديگر را مي بينند ، در عذاب و فشار روحي هستند . روايتي از ابوبصير است كه از امام صادق (ع) سوال مي كند كه ارواح مومنين كجا مي روند ؟ امام فرمود : ارواح مومنين در جايگاههاي بهشتي خودشان هستند ، مي خورند ، مي آشامند و همديگر را ملاقات مي كنند . خوردن و آشاميدن در بهشت رشد است ، صرفا يك لذت طعام يا نوشيدني نيست . بهشتيان وقتي يك طعام را مي خورند علاوه بر لذت خوردن كه مي برند ، مهم برايشان دست حق است كه اين را به آنها مي دهد . اگر شما در اين دنيا يك هديه از بزرگي بگيريد كه خيلي ارزش مادي ندارد ولي لذت بالايي مي بريد زيرا لذت بخاطر اهداء است ، بخاطر آن دستي است كه آنرا به شما داده است . در اين دنيا هم هستند كساني كه لذتشان بيش از آنكه از خوردن ها و آشاميدن ها باشد از اطعام است . يعني از آن دستي كه داده و اين لذت بخش است . لذا غذا خوردن براي آنها قرب ، رشد و معرفت جديدي است .امام سجاد(ع) درمناجات الذاكرين ( يعني كساني كه حواسشان جمع است ) به خدا مي فرمايد كه خدايا هر لذتي كه در اين دنيا بردم و ذكر تو در آن نبود استغفرالله

ص: 643

. يك مومن هيچ كارش غافلانه نيست حتي خودنش هم همينطور است . چنين كسي در كارهاي دنيايي اش هم به ياد خداست يعني هيچ موقع غافل نيست . اين افراد وقتي طعام را مي بينند چون ازدست حق است ، از خدا تشكر مي كنند وديگر اينكه اسراف نمي كنند زيرا اسراف را بي احترامي به هديه مي دانند . آقا ميرزا رحيم ارباب كه در گلزار شهداي اصفهان دفن است ، وقتي داشت سبزي پاك مي كرد دانه دانه برگ هاي ريحان را پاك مي كرد و يك نفر گفت كه اگر شما همه را با هم بِكنيد ،كنده مي شود . ايشان گفت كه اگر من همه را با هم بكنم ممكن است كه يكي ازاين برگ ها كنده نشود و اگر از من گله بكند كه چرا هديه ي خدا را ضايع كردي من چه جوابي بدهم ؟ البته ما نمي خواهيم اين همه ريزبيني اولياء خدا را داشته باشيم اما از اين طور هم نباشد كه دانه درشت هاي اسراف را هم نبينيم . پس اسراف بي احترامي به هديه هاست . در بهشت خستگي از خوردن و آشاميدن نيست . بعضي ها فكر مي كنند كه ما اگر در بهشت صدسال غذاي خوب بخوريم ، بالاخره تكراري و يكنواخت مي شود . اگر بهشت يكي از باغ هاي دنيا بود كه فقط سيب و گلابي و كباب مي آورند ، بعد از مدتي تكراري مي شد . ولي اين طور نيست . خدا در قرآن مي فرمايد : بهشتيان نمي خواهند كه جايشان عوض بشود و جاي ديگر برود

ص: 644

. زيرا آنجا خدا ميهمان دار است و رزق مي دهد . دست خدا را مي بينند و خدا را ميزبان مي دانند . در عالم آخرت رشد عملي نيست . ولي معرفت مرحله به مرحله رشد مي كند . شما وقتي به قبرستان مي روييد ، مي گوييد : اسلام عليك يا اهل لا اله الا الله : سلام بر شما اهل توحيد . اينها به آن طرف رفتند و چشمان باز شد و چيزي را فهميدند كه تابحال نفهميده بودند . آنها فهميدند كه همه عالم را خدا اداره مي كند . لاحول و لا قوة الا بالله را درك كردند ، لذا اهل لا اله الا الله شدند و رشد كردند. مرحوم آيت الله بهاءالديني شاگردي داشت كه از نظر تقوا قوي بود ولي از نظر درسي ضعيف بود . اين شاگرد بعد از مدتي از دنيا رفت . آيت الله بهاءالديني فرمود كه او در برزخ چه رشدي كرده است . اگر آنرا در دنيا به او مي گفتند نمي فهميد ولي الان در آنجا چه رشدي كرده است . در آنجا دائم رشد علمي و معرفتي برقرار است . پس شغل اصلي آنها ملاقات ها و خوردن و آشاميدن هاست و دائما دارند رشد مي كنند. تمام اينها در بهشت بزرخي است . اين بهشت بلافاصله بعد از مرگ شروع مي شود. علاوه بر اين ملاقات ها و و خوردن و آشاميدن كه بهشتيان در منازل بهشتي خودشان دارند و جهنميان در جايگاه هاي جهنمي برزخ دارند ، از روايات برمي آيد كه يك ملاقات همگاني و يك پذيرايي ويژه

ص: 645

چه براي بهشتيان و چه براي جهنميان برقرار است . در روايات داريم كه اهل بهشت را هر روز به وادي السلام مي برند و يك پذيرايي ويژه از آنها مي كنند كه غير از پذيرايي است كه در منزل هاي بهشتي برزخي خودشان داشته اند و براي جهنميان هم چنين مجمعي در برهوت است كه در آنجا يك عذاب مضاعفي براي آنها هست . اين روايت در فروع كافي است كه مي فرمايد : يكي از اصحاب همراه حضرت امير از كوفه خارج شدم و به وادي السلام رسيديم . ( البته با وادي السلام فعلي قدري فرق مي كند ) حضرت امير توقف كرد و مثل اينكه داشت با عده اي حرف مي زد واين قدر امير ايستاد كه من خسته شدم و عباي خودم را روي زمين پهن كردم و گفتم كه آقا شما خسته شديد بفرماييد روي آن بنشينيد . اميرالمومنين فرمود : ايستادن من لحظه اي گفتگو با ارواح مومنين بود . اگر پرده از چشم تو كنار برود مي بيني كه ارواح مومنين با هم گفتگو دارند . هر شخص مومني كه از دنيا برود به او مي گويند كه به وادي السلام ملحق شو و اين قطعه اي از بهشت برين است . در بحارالانوار مرحوم مجلسي روايتي داريم كه قنبر و عده اي همراه با علي مي رفتند و به چند فرسخي كوفه رسيدند كه زمين برهوتي بود . ( وادي السلام زمان حضرت اميرالمومنين همين است . وادي السلام الان قبرستاني در نجف است ولي آن موقع شهر نجفي نبود . فقط شهر كوفه بود .

ص: 646

يك فرسخ بعد از كوفه بياباني وسيعي بود كه چند تا قبر در آن بود كه بعدا شهر نجف در آن بيابان وسيع قرار گرفت و در روايات منظور اين وادي السلامي است كه نجف در آن قرار گرفته است .) وقتي حضرت به اين سرزمين رسيدند نشستند . قنبر مي خواست چيزي پهن كند كه حضرت روي خاك ننشيند ولي حضرت قبول نكرد . حضرت فرمودند كه اينجا تربت يك مومني هست يا محل ملاقات مومنين است . يكي از اصحاب گفت : اينكه اينجا قبر يك مومني است يا بعدا قبر مومني مي شود معلوم است ولي اينكه محل ملاقات مومني است يعني چه ؟ حضرت فرمودند : اگر پرده از جلوي چشم شما كنار برود مي بيند كه در پشت كوفه مومنين گروه ، گروه نشسته اند و با هم ملاقات مي كنند .دراين پشت كوفه ارواح مومنين است و در برهوت ارواح كفار است .( برهوت بيابان وسيع ، مخوف و متعفني در يَمن است . منظور اين نيست كه ارواح در زمين خاكي وادي السلام يا برهوت هستند بلكه منظور اين است كه آنها در ملكوت وادي السلام يا برهوت هستند . يعني با چشم عادي ديده نمي شود. چون ارواح دربدن هاي مثالي هستند و روي خاك نمي نشينند . شخصي به امام صادق (ع) گفت كه برادر من در بغداد است و مي ترسم در آنجا كه جاي مقدسي نيست از دنيا برود. امام فرمود كه نگران نباش كه برادرت كجا مي ميرد . هيچ كسي در شرق و غرب عالم نمي ميرد مگر اينكه روحش را به

ص: 647

وادي السلام مي رسانند . طرف پرسيد وادي السلام كجاست ؟ امام فرمود : پشت كوفه .گويي من آنها را مي بينم كه با هم نشسته اند و با هم حرف مي زنند . مرحوم ملكي تبريزي استادحضرت امام فرمودند كه من در وادي السلام ديدم كه حلقه هاي ارواح مومنين با هم نشسته اند و با هم مجلس دارند .

سوال – سوره ي حج آيات 31 تا 38 را توضيح بدهيد .

پاسخ –آيه ي سي و دو مي فرمايد : اگر كسي شعارهاي الهي يعني نشانه هاي دين را احترام بگذارد و بزرگ بشمارد ، اين نشان مي دهد كه تقواي قلب و پاكي باطن دارد . يعني هر كس خداترس است و در باطنش از خدا حساب مي برد ، به نشانه هاي ديني احترام مي گذارد و اينها را آشكار مي كند . اين آيه درست خلاف حرف است كه بعضي ها مي گويند : باطن تو پاك باشد ظاهر را براي چه مي خواهي . مي گويند مگر دين داري اين است كه موقع عزا پرچم سياه بزني يا ريش بگذاري يا حجاب داشته باشي يا اسم ائمه را روي بچه ات بگذاري . دينداري ظواهري دارد . باطن كسي كه از خدا حساب مي برد بايد ظاهرش هم نشانه هايي داشته باشد . اگر شما تمام ظواهر را كنار بگذاريد محتوا هم از دست مي رود. پس كسي كه دين دار است بايد ظواهر دين خودش را آشكار بكند و اين معنايش تظاهر نيست بلكه مي خواهد نشانه هاي خدا را حفظ بكند و در ظاهر زندگي اش

ص: 648

داشته باشد . مثل اينكه ما اول غذا بلند مي گوييم بسم الله ارحمن الرحيم . و هنگام آمدن اسم پيامبر صلوات مي فرستيم .بايد اين شعائر را پاس داشت .

سوال – در سرزمين وادي السلام و برهوت پذيرايي ويژه اي از ارواح مي شود . توضيح بفرماييد.

پاسخ – در يك زمان مشخصي ارواح مومنين را از منزل هاي بهشتي خودشان به وادي السلام مي برند . در كتاب كافي به نقل از شيخ كليني روايتي داريم كه امام باقر مي فرمايد : در هنگام غروب يعني از اول شب آنها را به وادي السلام مي برند و آنجا متنعم مي شوند و همديگر رامي شناسند و با هم گفتگو دارند و اول صبح از آن بهشت خارج مي شوند . پس اين پذيرايي ويژه در شب است . در برهوت هم همين جور است . از قرائن روايات بدست مي آيد كه چهره ي دنيايي وادي السلام ارتباطي با چهره ي اميرالمومنين و نجف دارد . قبر حضرت علي از زمان حضرت آدم و نوح آمده شده بود . ما در هنگام سلام دادن به حضرت امير مي گوييم : سلام بر تو و آن دو نفري كه در كنار تو آرام گرفته اند . سرزمين وادي السلام ارتباطي با قبر اميرالمومنين و نجف و ولايت دارد . پس وادي السلام وادي سلامتي و امنيت است . يعني وادي ولايت است . هر كس وارد اين وادي ولايت بشود ايمن از همه ي عذابها است . ارواح مومنين در وادي ولايت در وادي السلام وارد مي شود و پذيرايي آن در محضر

ص: 649

ولايت رسيدن است واستفاده از جرعه هاي ناب از حضرت علي (ع) و ائمه است البته هر كس به تناسب لياقت و ظرفيت خودش . هر كسي در حد خودش يك جرعه اي از جام ولايت اميرالمومنين و محبت اهل بيت را مي چشد كه اين بالاترين لذت هاي بهشت است . خوردني هاي بهشت پايين ترين لذات بهشت است . در كامل الزياره كه استادشيخ مفيد آنرا نوشته است دارد كه در قيامت وقتي بهشت را براي يك عده آماده مي كنند ، آنها دور امام حسين (ع) مي چرخند و توجهي به بهشت ندارند و بهشت گله مند مي شود كه چرا آنها توجهي به من ندارند . زيرا آنها صاحب بهشت را پيدا كرده اند . كساني كه اهل معرفت هستند در بهشت دنبال اين لذت ها هستند . شاگرد مرحوم الهي قمشه اي نقل مي كردند كه ايشان وقتي نهج البلاغه را درس مي داند در قسمت هايي مي گفتند كه دعا كنيد كه به بهشت برويم و اين درس را از خود اميرالمومنين بگيريم . اينكه مي گويند : شبها به قبرستان رفتن مكروه است شايد وجهش اين است كه شبها مومنين را به پذيرايي مي برند ، مزاحم آنها نشويد . وقتي شما براي زيارت سر قبر مومني مي رويد ، صاحب قبر به شما كه زائر او هستيد توجه دارد و توجهش به وادي السلام كم مي شود يا مانع رفتن به آنجا مي شود . يكي از مادر شهدا شبها سر قبر شهيدش مي رفت . يك بار خواب ديد كه در قبرستان همه آمده هستند كه

ص: 650

به مسافرت بروند و از پسرش پرسيد كه اينها كجا مي روند ؟ پسرش گفت كه آنها به زيارت اميرالمومنين مي روند .( البته اين يك مويد است نه دليل مطلب ) مادرش گفت كه پس چرا تو نمي روي ؟ گفت : من به احترام شما نمي روم .از آن موقع ديگر مادر شهيد شبها به سر قبر پسرش نمي رفت و مي گفت كه من نمي خواهم مانع اين بشوم كه پسرم به زيارت اميرالمومنين برود. پس شايد وجه اينكه رفتن به قبرستان در شب كراهت دارد اين است كه ما مانع پذيرايي ويژه نشويم .

خدايا ، اگر در اين ماه رمضان تا الان مورد رحمت الهي قرار نگرفته ايم ، در همين لحظه مورد رحمت خدا قرار بگيريم .

زيادي داريم . ما آخرت خودمان را خودمان مي سازيم . در قرآن مي فرمايد : جزاي شما همان اعمال شماست . چه اعمال خوب و چه اعمال بد مجازات دارد . منتها مجازات آخرتي با مجازاتي دنيايي تفاوتي دارد . ما در دنيا مي توانيم پاداش هايي بعنوان تشويق يا كيفرهايي براي تنبيه قرار بدهيم . مثلا اگر كسي در اداره اي منظم و خوش اخلاق باشد ، در آخر سال براي او پاداشي در نظر مي گيرند . اين پاداش با نظر مدير است و مي تواند پول يا سكه يا لوازم منزل باشد . مثلا تخلف از قوانين راهنمايي و رانندگي مجازات هاي مختلفي دارد . اما مجازات هاي آخرتي قراردادي نيست بلكه اينها با عمل ما تناسب دارد . حتي خود عمل ماست . صورت هاي آخرتي اعمال ما در روايات توضيح داده شده است . معراج هاي متعدد پيامبر كه بهشتيان و جهنميان را ديده اند ، اينها گوياي تجسم اعمال است . پيامبر فرمودند : در معراج كساني را در جهنم ديدم كه سفره هاي پر از گوشت هاي پاكيزه درجلويشان بود ولي گوشت هاي آلوده را مي خورند . از جبرئيل پرسيدم اينها چه كساني هستند ؟جبرئيل گفت كه اينها كساني هستند كه در دنيا روزي حلال دنيا را رها كرده اند و به دنبال روي حرام رفته اند . مي فرمايد بعد به كساني رسيديم كه لبان كلفتي مثل شتران داشتند وگوشتهاي بدن خودشان را مي كندند و مي خوردند . جبرئيل گفت كه اينها كساني هستند كه در دنيا سخن چيني مي كردند و بين افراد

ص: 652

تفرقه و سخن چيني مي كردند . بعد به افرادي رسيديم كه آتش مي خورند و آنها كساني بودند كه در دنيا اموال يتيم مي خوردند . در قرآن داريم كساني كه مال يتيم مي خورند همين الان دارند آتش مي خورند . پس صورت آخرتي مال يتيم خوردن ، خوردن آتش است . بعد به عده اي رسيديم كه شكم هاي متورمي داشتند و نمي توانستند از جايشان بلند بشوند و جبرئيل گفت كه اينها در دنيا رباخوار بودند . در قرآن داريم كه كساني كه ربا مي خورند نمي توانند از جاي خودشان بلند بشوند مگر مثل كساني كه از گول خوردن حالت تلو تلو خوران بلند مي شوند . چون ربا خوار در جامعه تعادل را بهم زده بود و باعث درست شدن يك زندگي طبقاتي شده بود ، در آخرت تعادل خودش بهم مي خورد. و نمي تواند راه برود و اگر راه برود تِلو تِلو مي خورد . اعمال صالح در برزخ بصورت زيبا ظهور مي كنند . امام صادق (ع) مي فرمايند : در جاي جاي سفر آخرتي و در مراحل بسيار هولناك يك صورت زيبايي مي آيد و فرد را دلداري مي دهد كه نترسد و با بشارت هايي كه در مورد آينده مي دهد سروري در انسان بوجود مي آورد . متوفا از آن صورت زيبا مي پرسد كه توچه كسي هستي كه من هر وقت تو را مي بينم شاد مي شوم ، آن صورت زيبا مي گويد كه من ادخال سروري هستي كه تو براي مومن خودت كردي . ادخال سرور صرفا جوك تعريف كردن

ص: 653

نيست . بهترين ادخال سرور در دنيا اين است كه انسان گره اي از برادر مومن خودش باز كند و دست كسي را بگيرد . اين چنين شادي در سفر آخرت مراه شما مي شود و در مراحل هول ناك باعث سرور شما مي شود. امام مي فرمايد : در محشر گرماي شديدي است كه فقط بعضي ها زير سايه هايي هستند و اين سايه هاي صدقاتي هستند كه انسان در دنيا مي دهد كه در آخرت بصورت سايه هايي در مي آيد . صدقه در اينجا يك چتر حمايتي بود كه شما بر سر يتيمي گذاشتي و اين چتر حمايتي خودت را در آخرت تامين مي كند . در كتاب بحارالانوار داريم كه امام صادق (ع) فرمودند وقتي شخصي از دنيا مي رود در عالم قبر و برزخ او شش صورت زيبا همراه او مي شوند كه يكي از اينها خوش بوتر و پاكيزه تر است . اين شش صورت از شش جهت فرد متوفا را در عالم برزخ در بر مي گيرند . اينها بصورت سپرهايي مي شود كه از شش سمت به طرف مومن مي آيد . صورتي كه بالاي سر است و از همه زيباتر است مي گويد كه صورت هاي ديگر خودشان را معرفي بكنند. صورت سمت راست مي گويد كه من نماز هستم ، صورت سمت چپ مي گويد كه من زكات هستم و صورت جلو مي گويد كه من روزه است صورتي كه در پشت است مي گويد كه من حج و عمره هستم صورتي كه پايين است مي گويد من خوبي هايي هستم كه به مومنين كردي

ص: 654

. اين پنج صورت از صورتي كه بالاي سر است مي پرسند كه تو كه هستي ؟ او مي گويد كه من ولايت آل محمد هستم كه اين فرد مومن تحت سرپرستي ولايت اداره مي شد . اين مطلب بزرگي است كه اين شش صورت جلوي خطرات مومن را مي گيرند . اين شش صورت از همين دنيا بايد اتفاق بيفتد . پس بايد اين شش كار را در دنيا انجام بدهيم تا بتواند جلوي انحرافات در دنيا را بگيرد و در آخرت سپر ما باشد . اين كارها به هيچ وجه جايگزين ندارد. مثلا اينكه بگوييم بجاي خواند نماز بگوييم : الحمدلله . درروايات ما آمده است كه فقط اعمال مجسم نمي شوند بلكه اخلاق ،صفات و ملكات باطني خوب يا بد و عقايد حق و باطل مجسم مي شود . پيامبر فرمود : اگر تند خويي و بداخلاقي قيافه پيدا مي كرد كه شما مي توانستيد آنرا ببينيد چيزي زشت تر از آن وجود نداشت . اهل معرفتي در خانه با همسرش دعوا مي كرد و تند خو شده بود و د رهمان حال قيلفه اش را به او نشان دادند و او همانجا دست همسرش را بوسيد و از او عذرخواهي كرد . صفات زشت ما ما قيافه هاي عجيبي پيدا مي كنند . پيامبر فرمود : اگر بدزباني قيافه پيدا مي كرد و مي توانستيد آنرا ببينيد خيلي زشت بود. اگر ما به مرور زمان صفات زشت خودمان را درست نكنيم اينها ريشه دارتر مي شوند . و بصورت ملكات ثابت اخلاقي در مي آيند . و انسان از دست آنها

ص: 655

رهايي ندارد و آنها بر انسان مسلط هستند . شخص خودش متوجه مي شود كه چرا اين قدركينه اي و حسود و بددهان دروغگو است .چون اينها ملكه او شده است و بخاطر ضعف اراده نمي تواند از دست آنها خلاص بشود . اگر اراده قوي باشد با هر زحمتي مي تواند اين صفات را از خودش دور بكند . انسان تا وقتي دردنيا هست قابل تغيير است . حالا اگر اين صفات را تغيير نداد و عادات زشت او ماند ، در عالم آخرت اينها بر او مسلط هستند و ديگر از دست آنها خلاصي ندارد . كسي كه در اين دنيا نتوانسته از عادات زشت خودش خلاصي پيدا كند در آخرت هم اينها همراه او هستند و در آنجا هم رنج است . در كتاب عدل الهي ، استاد مطهري از استادش مرحوم شيرازي تعريف مي كند كه روزي وقتي استاد مي خواست درس را شروع كند زير گريه زد و هاي هاي گريه مي كرد . ما تعجب كرديم . ايشان فرمودند كه من خواب ديدم كه از دنيا رفته ام .وقتي من را داخل قبر مي كردند سگ مهيبي هم وارد قبر شد كه من خيلي ترسيدم . بعد فهميدم اينها بداخلاقي هايي بوده كه من در خانه مي كردم . تند خويي هاي ما به شكل حيوان درنده اي مي شود كه به جان ما مي افتد . اين هم تجسم صفات است . اين صفات و ملكات اگر در نفس انسان پابرجا بماند ، چهره و هويت باطني انسان و صورت انساني به شكل هاي ديگري در مي آورند

ص: 656

. در دنيا همه چهر ه ي انساني دارند . يزيد و شمر درنده خو هستند ولي قيافه ي انساني دارند . بعد از مرگ كه ظاهر انساني كنار مي رود و صورت ملكوتي انسان بيرون مي آيد ، هر كس شكل سيرت خودش است . يعني سيرت صورت مي شود و باطن رو مي آيد . پس ممكن است كه حيوانات بسيار زشتي كه نمونه ي بيروني ندارد از انسان درست بشود بواسطه اعمال و صفاتي كه هويت شخص را از هويت انساني يبرون آورده است . ابن بصير با امام صادق (ع) بحث مي كرد . امام دستي روي چشم او كشيد و

اوديد كه بعضي از افراد به شكل ميمون ، خوك و صورت هاي وحشتناكي دارند . او وحشت كرد .حضرت دوباره دستشان را به چشم او كشيدند و او دوباره بصورت عادي ديد . يعني يك صحنه از ملكوت و صورت هاي آخرتي را به او نشان دادند . امام خميني در شرح دعاي سحر نكته اي مي گويد كه لذتهاي عالم آخرت قابل جمع هستند و بين آنها تزاحم نيست . مي فرمايد كه در عالم دنيا لذت ها از هم جدا هستند . اگر شما غذاي خوشمره اي مي خوري ، حس چشايي شما لذت مي برد و لي حس بينايي شما لذت نمي برد و اگر منظره ي زيبايي را نگاه بكني حس بينايي لذت مي رود ولي حس شنوايي لذت نمي برد. در آخرت به سمت عالمي مي روييم كه در آنجا كمالات با هم قابل جمع هستند . وقتي شما يك جرعه آب خوري تمام

ص: 657

لذت ها در آن هست . در مورد عذاب هم همين طور است . آنكسي كه درنده است پلنگ مي شود و آنكسي كه كينه دارد گرگ مي شود و چون انسان خصلت هاي متعددي دارد ، اگر اين صفات بد را از خودش بيرون نكند ممكن است كه انسان چند شكل حيواني پيدا بكند و به شكل حيوان هاي مختلف در مي آيد و البته انسان را با همان شكل مي شناسند .حيوانات از چهره ي حيواني خودشان خجالت نمي كشند . اما انسان در آخرت صورت هاي عجيب وغريب دارد ولي درعين حال او را مي شناسند و اين برايش عذاب مي شود. انسانهايي كه باور دارند صفات زشت را با هر زحمتي كه شده از خودشان دور مي كنند.

سوال – در مورد مرگ و آخرت كتابهايي معرفي بفرماييد.

پاسخ – كتاب ياد معاد نوشته ي آيت الله جوادي آملي است . ديگري كتاب تصويري از بهشت و جهنم كه اقتباسي از بحار الانوار است كه نوشته ي احمد حبيبيان است .

سوال – سوره انبياء آيات 73تا 81 را توضيح بفرماييد .

پاسخ – مطلبي در مورد تمسك به قرآن عرض مي كنم . چهره ي زيبايي كه از انبياء هم بالاتر مي رود و در عرش الهي جاي دارد چهره ي قرآن است . ظاهر قرآن براي دستگيري ما نازل شده است ولي باطن قرآن در وهم ما نمي گنجد . در روايات داريم كه قرآن در آخرت از عده اي شكايت مي كند كه خدايا اينها حق من را ادا نكردند و از عده اي شفاعت مي كند كه

ص: 658

خدايا اينها كساني بودند كه من در دنيا مونس آنها بودم و سعي آنها بر اين بود كه من را تلاوت بكنند و سعي آنها اين بود كه با من زندگي بكنند و من را وادر زندگي شان بكنند . روايت داريم كه درجات بهشت براي شما به همان اندازه اي است كه قرآن تلاوت كرده باشيد . امشب كه شما وقتي قرآن بر سر مي گذاريد ، بگوييد كه خدايا ما در پناه قرآن و عترت هستيم . يعني همان حديث ثقلين . خدايا دست ما را از اين دو گوهر ميراث پيامبر خالي مگردان .

سوال – در مورد حب حضرت علي (ع) توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – نكته اي از زندگي امام علي (ع) خيلي پند آموز است و آن اين است كه اولياء الهي كه آخرت را باور كرده اند ، در اين دنيا آخرتي زندگي مي كنند . در دنيا آخرتي زندگي كردن معنايش اين نيست كه انسان از ترس آخرت دست به سياه و سفيد نزد ، تفريح نكند و نخندد بلكه معنايش اين است كه زندگي اش را انجام بدهد ولي به دو چيز توجه داشته باشد يكي اينكه دنيا مقصد نيست كه براي آن همه چيزش را فدا بكند و به دنيا دل ببندد . و ديگر اينكه براي كارهايي كه در زنددگي انجام مي دهيد يك دليل و حجت براي خدا داشته باشيد . مثلا من فلان كار را كردم چون امام علي (ع) فرموده بود و ... امام علي(ع) در دنيا آخرتي زندگي مي كرد ولي مثل يك آتشفشان فعال بود . در هرلحظه اي

ص: 659

نمي بيند كه او نشسته باشد . ايشان از نه سالگي با پيامبر بودند و فداكاري هايش زبانزد بود . در جنگ اُحد خودش را سپر پيامبر كرده بود و بقدري بدنش زخم شده بود كه وقتي پيامبر به عيادت او رفت ، گريه اش گرفت . بعد از رحلت پيامبر و دوران علي باز او فعال بود . كسي او را در نخلستان ديد و گفت : اين كيسه چيست كه بر دوش توست ؟ امام فرمود كه انشاء الله يك نخلستان خرما زيرا در كيسه اش هسته ي خرما بود. امام چاه هاي زيادي در مدينه حفر كرد كه هنوز آثارش هست . گاهي تا آب از چاه بيرون مي زد مي فرمود كاغذ و قلم بياوريد تا من اين را وقف كنم . در زمان حكومتش از دارالخلافة اش بيرون مي آمد كه مردم معطل ديدارش نشوند . دائم در زحمت و رنج بود . از زمان ضربت خوردن تا زمان شهادتش به هوش مي آمد و به هر كدام از فرزندان وصيتي مي كرد و دوباره ازهوش مي رفت . سلمان را در خواب ديدند كه در بهشت جاي عظيمي دارد و از او پرسيدند بواسطه ي چه چيزي جاي به اين خوبي در بهشت داري ؟ سلمان گفت : من بعد از ايمان به خدا و رسول خدا چيزي بالاتر از حب علي پيدا نكردم . اميدوارم ما از كساني باشيم كه به محض اينكه سفر آخرت ما شروع مي شود حضرت علي (ع) با چهره ي خندان از ما استقبال بكند .

كنم ، روي خاك مرا بخاطر آور تا در زير خاك تو را بخاطر آورم ، در سلامتي و بي نيازي نامم ببر تا در سختي و گرفتاري نامت ببرم ، با ياري درماندگان به يادم باش تا در بهشت رضوان به يادت باشم ، در گمنامي و خلوت مرا بخوان تا در جمعيت و شهرت تو را بخوانم ، به زبانت با من سخن گوي تا در جانت با تو سخن بگويم .

سوال – عوامل كاهش فشار قبر چيست ؟

پاسخ – از عوامل رفع فشار قبر صدقه و نماز شب اول قبر براي ميت است . ديگري نماز شب است كه اگر فرد خودش بخواند فشار قبر او برداشته مي شود . ديگري خواندن قرآن است . اگر كسي براي خودش قرآن بخواند بخصوص سوره ي ياسين و ملك و سوره ي تكاثر هنگام خوابيدن و مداومت بر خواندن سوره ي زخرف . هم چنين قرآن خواندن بر سرقبر مرده بخصوص خواندن سوره ي ياسين و ملك . ديگري پاشيدن آب روي قبر بخصوص هنگام دفن و هر بار كه براي زيارت اهل قبور مي رويم .ديگري گذاشتن جريرتين در كفن است . ديگري مرگ از ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه است . هر كس بين او دو وقت فوت كند خدا عذاب را از او بر مي دارد . ديگري دفن در اماكن مقدس بخصوص كربلا و نجف . البته درست است كه خيلي از اين امور اعمال ميت در زمان حياتش نبوده است و اعمالي است كه ديگران براي ميت انجام مي دهند و اين تفضلات خاص الهي است منتها

ص: 661

براي كسي كه صلاحيت حداقلي براي اين تفضلات الهي را داشته باشد . يعني اينكه حق الناس عمده اي برگردنش نباشد و ظلم فاحشي از او سر نزده باشد . ممكن است كه خطاهايي هم كرده است ولي خدا درهاي لطفي براي اين افراد باز كرده است . اگر هنگام دفن چهل نفر بگويند كه ما از اين فرد بدي نديديم و فرد خوبي بود خدا او را مي آمرزد . اينها باب تفضلات الهي است كه صلاحيت حداقلي را داشته باشد اما اگر كسي آبروي كسي را برده يا مال كسي را خورده باشد با اين چيزها فشار قبر از او برداشته نمي شود. دميَري در كتاب حيات الحيوان نقل مي كند كه يكي از حكام مصر از دنيا رفت . حكومت قاري قرآني را با حقوق خوب سر قبر او گذاشت كه برايش قرآن بخواند . بعد از دو روز ديدن كه قاري نيست . او گفت من ديگر قرآن نمي خوانم . شبي در خواب روح متوفا با من درگير شد كه هر آيه اي كه تو مي خواني من را عذاب مي دهند . مثلا به آيه امربه معروف مي رسي ، من را كتك مي زنند كه چرا اين كار را نكردي و ... براي فرد ظالم ، اين قرآن خواندن فايده ندارد كه عذاب قبر او را كم كند . ديگري هدايا و خيرات و مبراتي است كه زنده ها به براي متوفا هديه مي كنند مثل نماز و خيرات . خيراتي كه فرزند صالح براي متوفا مي فرستد . مدت فشار قبر بستگي به آلودگي ها دارد .اگر

ص: 662

آلودگي ها و گناهان فرد زياد باشد بايد مدت زيادي عذاب آنها را پس بدهد . لذا اين هدايا بسيار مي تواند موثر باشد . در روايت از پيامبر داريم كه حضرت عيسي از قبرستاني رد مي شد و متوجه شد كه فردي در فشار قبر است . سال بعد از همانجا رد شد و متوجه شد كه عذاب قبر از او برداشته شده است . علت را خداوند پرسيد. خطاب رسيد كه اين شخص فرزند صالحي داشت كه به حد بلوغ رسيد و كارهاي خوب كرد و بواسطه آن خدا از گناهان صاحب قبر گذشت . البته كارهاي خير انجام دادن خوب است ولي مهم اين است كه ميت خودش خير و صالح باشد . يكي ديگر از عواملي كه رفع فشار قبر مي كند در مورد خانم ها است . پيامبر فرمود كه سه دسته از زنان فشار قبر ندارند و در قيامت با دخترم فاطمه زهرا مشهور مي شوند . يكي زناني كه با فقر شوهرشان بسازند و با او مدارا مي كند با فرض اينكه شوهر كوتاهي نمي كند ولي درآمدش كم است . ديگري زناني كه با بداخلاقي شوهرشان بسازند . البته اين حديث معنايش آزاد گذاشتن مرد در بداخلاقي نيست . در روايات ما تاكيد كرد اند كه اگر مرد بداخلاقي در خانه داشته باشد فشار قبر مي بيند . اگر مرد بداخلاق باشد بالاخره زن بايد كوتاه بيايد .ديگري زني كه مهريه ي خودش را ببخشد. مهريه حق زن است و مي تواند آنرا مطالبه بكند . مرد هم بايد بنا را بر پرداختن مهريه بگذارد ولي زندگي

ص: 663

زوجين يك معامله ي حقوقي نيست . زندگي بر اساس رفاقت ، اخلاق وسازش است .پس اگر زني مهريه اش را ببخشد يا آنرا در زندگي بياورد و باري از دوش شوهرش بردارد ، فشار قبر از او برداشته مي شود. خدا براي اينكه تعادلي در خانواده بوجود بيايد خيلي زيبا عمل كرده است . در حديث به مرد توصيه ي اكيد كرده است كه خانواده ي خودش را در رفاه نسبي قرار بدهد وتوسعه ايجادبكند واز طرفي به زن توصيه كرده است كه اگر مرد زحمت كشيد و نتوانست اي رفاه را فراهم كند تو با او بساز . از طرفي به مرد توصيه كرده كه خوش اخلاق باشد و اگر بداخلاقي باشد عقوبت دارد و از طرفي ديگر گفته كه اگر مرد بداخلاق بود و زن با او ساخت ، فشار قبر از زن برداشته مي شود. از طرفي به مرد گفته شده كه هنگام ازدواج مهريه را بعنوان يك دِين ببيند و بايد بدهيد .در روايت داريم كه اگر مردي بنا را بر اين بگذارد كه مهريه را ندهد اين دزدي است و سرقت بحساب مي آيد و از طرفي به زن توصيه شده كه مهريه را سبك بگيرد زيرا مهريه براي ايجاد مهر است و هديه اي است كه مرد به زن مي دهد . كينه ي سنگين عداوت و دشمني مي آورد. حتي اگر زن مي بيند كه بخشيدن مهريه محبت ايجاد مي كند آنرا ببخشد و با خدا معامله كند تا فشار قبر برداشته بشود . اين موهبتي براي خانم ها است كه اگر در فشار قرار گرفتند براي

ص: 664

اينكه جو تفاهم در خانه ايجاد بشود ابديت را براي خودشان بخرند و آخرين عامل بحث ولايت و محبت اهل بيت است . مهمترين عامل در برداشتن فشار قبر محبت اهل بيت است . ما در هنگام احتضار و سكرات موت ، هنگام قبض روح و آمدن ملكه ي مرگ ، هنگام ورود به عالم برزخ ، هنگام سوال نكير و منكر ، هنگام فشار قبر و ديدن مناظر هولناك قيامت به اهل بيت نياز داريم . در هيچ لحظه اي از دنيا و آخرت ما بي نياز از دستگيري اهل بيت نيستيم . دستگيريهاي اهل بيت شامل كسي خواهد بود كه در دنيا دستش را به اهل بيت داده باشد. شفاعت اهل بيت مثل واسطه گيري هاي دنيايي نيست كه با خواهش و تمنا بخواهند كاري را راه بيندازند . شفاعت اهل بيت سرمايه گذاري است كه اهل بيت براي بعضي ها انجام مي دهند . شفاعت شامل حال بعضي ها نمي شود. بعضي ها نمي توانند شفاعت اهل بيت را جذب بكنند. اهل بيت مي خواهند كه دست او را بگيرند ولي او دستش را به آنها نداده است . دستگيري و شفاعت اهل بيت از دنيا شروع مي شود. يعني اينها بگونه اي شروع به تربيت و دستگيري مي كنند . شبيه به معلمي كه براي تعليم و تربيت شاگردان سرمايه گذاري مي كند . در بين اين شاگردهاي شيطان و تنبل و باهوش هست . براي همه ي آنها زحمت مي كشد . در موقع امتحان از شاگردي زحمت خودش را كشيده باشد و نمره كم بياورد معلم به او كمك

ص: 665

مي كند و معلم به تناسب صلاحيت و لياقت كمك هايي مي كند . آيا كسي كه اصلا به مدرسه نيامده است مي تواند از كمك معلم برخوردار بشود ؟

حالا اگر كسي در دنيا به كلاس اهل بيت نيامده است كه درس اهل بيت را بگيرد .درس آنها صراط مستقيم است . پيامبر فرمود كه صراط مستقيم يكي است بقيه اش انحرافي است . اگر كسي در اين دنيا در كلاس آنها ننشيند از هدايت آنها بهره اي نمي برد. اين مثل شاگردي مي ماند كه در كلاس معلم نبوده است . پس او نبايد آخر سال توقع ارفاق داشته باشد و شفاعت شامل حال او نخواهد شد . در بين معصومين شفاعت امام حسين (ع) تاكيد شده است . خدا در آخرت به امام حسين (ع) شفاعت عجيبي داده است زيرا دستگيري عجيبي در دنيا داده است . شفاعت همان هدايت و دستگيري است . امام حسين (ع) در دنيا بخاطر شهادتش در قلبها نفوذ كرده است و همه حق طلبانه را جذب كرده است . شفاعت در آنجا تابع هدايت در اين دنيا است . كسي كه هدايت شد شفاعت را در آن دنيا مي گيرد . حتي امام حسين با شهادتش بعضي از افرادي كه مسلمان هم نيستند جذب كرده است . بخاطر همين خدا به امام حسين (ع) شفاعت گسترده اي داده است . در زيارت عاشورا مي خوانيم كه شفاعت حسين را در بدو ورود به عالم قبر و بعد از مرگ نصيب من بكن . در كتاب كامل الزيارة كه استادشيخ مفيد اين كتاب را نوشته است ،

ص: 666

امام باقر (ع) مي فرمايد : اگر فضايل زيارت اباعبدالله را مي دانستند جانشان براي اين كار پر مي كشيد . جزو فضايل زيارت امام حسين (ع) ( گاهي زيارت يك جمله است السلام عليك يا اباعبدالله ، السلام عليك رحمة الله و بركاته ) اين است كه عالم قبر توسعه پيدا مي كند و خدا او را از فشار قبر در امان نگه مي داد و از ترس سوال منكر و نكير او را در امان مي دارد . مرحوم رجبعلي خياط با عده اي وارد قبرستاني شدند و ايشان به امام حسين (ع) سلام داد . از او سوال كردند كه اين سلام براي چه بود؟ ايشان گفتند كه بوي خوشي را استشمام مي كنيد ؟ آنها گفتند : خير . از مسئول قبرستان پرسيد ه كسي را اينجا دفن كرده اند ؟ مسئول گفت كه يك ساعت پيش فردي را دفن كردند و رفتند . آنها سر قبر رفتند . ايشان گفتند كه صاحب اين قبر از محبين و متوسليان اباعبدالله بوده است و ايشان براي دفن او بر قبر آمده اند و بخاطر همين عذاب از اين قبرستان برداشته شد . مرحوم آيت الله مرعشي نجفي در وصيت نامه اش مي نويسد كه دستمالي كه من براي امام حسين (ع) گريه كرده ام در كفن ، روي سينه ام بگذاريد . بعد تابوت من را در حسينه ام ببريد . يك سر عمامه ي من را به تابوت و يك سر آنرا به منبري كه بر روي آن خوانده مي شد ببنديد و آنجا روضه بخوانيد . اينها به شفاعت اعتقاد

ص: 667

عجيب داشتند. وقتي نظام رشتي از دنيا رفت . پرسيدند كه در عالم قبر وضعت چطور است ؟ گفت : شكر خدا را كه در پناه حسينم در عالم از اين خوبتر پناه ندارم . كسي كه حب اباعبدالله در قلبش است ترديد نكند . وقتي من او را دوست دارم كم كم مي خواهم مثل او باشم . امام حسين (ع) خيلي از كساني كه با منبر و خدا قهر بوده اند آشتي داده است و اين اثر همان محبت است . منظور ما از محبت اهل بيت ، محبتي است كه انسان از آنها تربيت پذير شده باشد يعني بگونه اي كلاس آنها نشسته و دست به دست آنها داده است و فقط در حد ادعا نبوده است . اگر من رنگي از آنها در زندگي خودم نگرفته باشم و سعي نكنم كه آثار كمالات معلمين بزرگ را رد زندگي ام پررنگ تر بكنم معلوم است كه درسي نگرفته ام و در اين كلاس شركت نكرده ام و ادعاي شركت در آن كلاس را داشته ام . ما بايد سعي كنيم كه آثار اين محبت در زندگي مان بيايد .

سوال – سوره انبياء آيات 1 تا 10 را توضيح دهيد .

پاسخ – آيه اول يك موعظه ي الهي است و موعظه تكان دهنده اي است . خدا مي فرمايد : حسابرسي مردم نزديك شده است ولي به آن غافلانه پشت مي كنند و مي روند . درست است كه حسابرسي دقيق و جزء به جزء در روز قيامت است اما ما يك حسابرسي اجمالي بعد از مرگ داريم . از ابتداي

ص: 668

آخرت زمان حسابرسي شروع مي شود . در يك لحظه مي شود كه پرونده ي عمر كسي بسته بشود و وارد آخرت بشود . و همان لحظه شروع به حساب دادن بكند . پس حسابرسي اين قدر نزديك است و انسان در اثر غفلت پشت كرده و كارش خودش را مي كند . در آيه ي بعدي مي فرمايد كه آنچه از موعظه هاي خدا مي آيد كه مي تواند باعث تذكر او بشود همه را به بازي و شوخي مي گيرد .اگر دل زنده و روشني باشد و اين دو آيه را مرور بكند ، حتما هدف آيه كه تلنگر به دلها است تحقق پيدا مي كند .

سوال – تجسم اعمال به چه معناست ؟

پاسخ – بحث تجسم اعمال از مسلمات روايات و آيات ماست . ما از ابتدا تا انتهاي منزل آخرت ، هيچ چيزي از پاداش ها و كيفرها ، لذتها و عذابهاي خدا را نخواهيم ديد مگر اينكه همان اعمال خودمان را ببينيم . صورت دنياي ما در آخرت مجسم مي شود و صورت زشت يا زيبا پيدا مي كند. يعني ما بعد ازمرگ سر سفره ي خودمان هستيم . و به ما مي گويند كه دست پخت خودتان را بخوريد . در واقع خودمان بهشت و جهنم خودمان را مي سازيم . داريم كه بهشت خالي است. مصالح آن همان اعمال اين دنيا است . اگر اعمال خير بود آنجا لذت هاي بهشت مي شود ولي اگر اعمال شر بود مار و عقرب جهنم را از جاي ديگر براي ما نمي آورند . اين همان نيش هايي است

ص: 669

كه به كسي مي زنيم . البته اعمال دنيايي ما به اين شكل آن طرف نمي رود يعني اين طور نيست كه اگر من پولي به فقير دادم در برزخ پولي به من بدهند بلكه اي كمكي كه به فقير كردم باعث توانمند شدن او در زندگي مي شود و در آخرت و مسير زندگي آخرتي هم اين كار من را توانمند مي كند . اگر من در اينجا نيشي به كسي زدم يا طعنه اي زدم ، همين الان عقرب درست كرده ام ولي آنرا نمي بينم و فقط نيش آنرا مي بينم . اين عقرب در قبر همراه ما خواهد بود و بقول مولوي : آن سخن هاي چو مار و كژدمت مار و كژدم گردد و گيرد دمت . تجسم اعمال يعني اعمال انسان به شكل آخرتي به ما بر مي گردد و بصورت لذت هاي ياعذاب هاي عالم آخرت در مي آيد . خدا در قرآن مي فرمايد : هيچ جزايي نمي بيند مگر اعمال خودتان را . كيفرهاي آخرت نتيجه ي اعمال ما نيست بلكه خود اعمال ماست . مي فرمايد :هر كسي در گروي اعمال خودش است . يكي از اصحاب صحرا نشين به پيامبر گفت كه من را موعظه اي بكنيد. پيامبر فرمود كه تو بعد از مرگ با كسي همراه خواهي بود كه تا قيامت همراه تو هست . اگر همنشين تو كريم و زيبا باشد به تو احسان خواهد كرد ولي اگر همنشين تو زشت باشد در آنجا تو را تسليم بدبختي آخرت مي كند و همنشني تو عمل تو است. اين عمل اگر زشت باشد

ص: 670

چيزي است كه در قبر از آن وحشت مي كني . اين عملي است كه از آن سوال مي شود و هميشه با تو خواهد بود . مرحوم قاضي سعيد قمي يكي از عرفاي شيعه در كتاب اربعين از شيخ بهايي نقل مي كند كه ايشان مي گويد كه من رفيقي داشتم كه اهل معرفت بود . بيشتر مواقع به تنهايي به قبرستان مي رفت و فكر مي كرد . شيخ بهايي مي گويد كه از دوستم پرسيدم كه در قبرستان چيز عجيبي به چشم تو نخورد ؟ او گفت : ديروزي فردي را دفن كردند و رفتند . مكاشفه اي داشت م و ديدم كه يك جوان بسيار زيبارو و لباس فاخر و بوي خوش به قبر نزديك شد و بعد ناپديد شد . بعد از مدت كوتاهي ديدم بوي متعفني به مشام مي رسد كه نفسم گرفت ديدم كه سگي مي آيد و آن سگ به قبر نزديك شد . بعد ديدم همان جوان معطر از قبر خارج شد در حاليكه خونين است و داشت مي رفت . از او پرسيد كه اين داستان چيست؟ گفت كه من اعمال خوب اين شخص هستم و قرار بود كه همراه اوباشد . آن سگ تجسم اعمال زشت او بود . چون بديهايش بر خوبي هايش غلبه داشت من را خارج كرد. تا وقتي اعمالش تسويه بشود آن سگ همنشين او است تا من برگردم . اين واقعيتي است كه ما در تجسم اعمال خواهيم داشت . ما نبايد اعمال را شوخي بگيريم و هيچكدام از عمل من بي پاسخ نمي ماند و همه چيز ثبت

ص: 671

مي شود . پس بايد مراقبت بيشتري داشت .

سوال – در مورد كيفيت خواندن نماز شب توضيحاتي بدهيد .

پاسخ – در مفاتيح دستور العمل مفصلي آمده است . من دستور العمل ساده ي آنرا توضيح مي دهم . نماز شب يازده ركعت است كه چهار تا دو ركعتي به كيفيت نماز صبح و به نيت نماز شب خوانده مي شود . حتي مي توان آنرا نشسته خواند . دو ركعت نماز به نيت نماز شفع ( جفت ) بخواند كه در ركعت اول حمد و فلق و در ركعت دوم حمد و ناس خوانده مي شود . بعد يك ركعت نماز وتر ( فرد) خوانده مي شود كه يك مرتبه حمد ، سه مرتبه قل هوالله ، يك مرتبه سوره فلق و يك مرتبه سوره ناس در آن خوانده مي شود و در قنوت آن هفتاد مرتبه استغفر الله ربي و اتوب اليه و بعد چهل تا مومن زنده يا مرده را دعا كند . مي تواند به فارسي بگويد : خدايا فلاني را ببخش . حتي مي توانيم اقوام و دوستان را دعا كنيم و اين خودش يك نوع صله رحم است . يك نوع خير خواستن است . چهل نفر بعنوان حداقل است . بعد تشهد و سلام داد ه مي شود .

من را بسنجد من نمي دانم چه عاقبتي خواهم داشت و با خودم مي گويم كه اي كاش خدا من را خلق نكرده بود. وقتي شما مي گوييد كه سبك شمردن نماز باعث بي ارزش شدن و ساير اعمال مي شود من خيلي مضطرب مي شوم زيرا در دين ما نماز واجب نيست و با نخوان نماز شخص فقط لذت صحبت كردن با خدا را از دست داده است . همين طور حجاب و گوش دادن به موسيقي و ... من ارتباط با نامحرم را در حدي كه در اسلام گفته شده رعايت مي كنم و چند بار تصميم گرفتم كه به اين مجالس نروم ولي ديدم كه منزوي مي شوم . من حجاب را در حدعرف رعايت مي كنم . مثلا شما مي گوييد كه محبت اهل بيت مثل نخ اسكناس است ، وقتي من اين حرفها را مي شنوم احساس نااميدي مي كنم . لطف كنيد معيار اعمال را در مورد اقليت هاي مذهبي توضيح بدهيد .

پاسخ – ما در معارف ديني خودمان يك بحثي بنام مستضعف فكري داريم يعني كساني كه به هر دليلي حقيقت به آنها نرسيده است ،دسترسي نداشته اند وحجت بر آنها تمام نشده است ، اينها كساني نيستند كه كافر محسوب بشوند . در روايات ما تصريح شده است كه اين افراد نه بعنوان مومن محسوب مي شوند زيرا ايمان به آن معنا نداشته اند و نه كافر محسوب مي شوند زيرا آنها به حق پشت نكرده اند و با حق لجبازي نداشته اند . اين افراد به تعبير قرآن مستضعف فكري هستند و كارشان هم با

ص: 673

خداست . و از برآيند آيات و روايات برمي آيد كه عفو خدا شامل حال اينها مي شود منتها بشرطي كه مستضعف باشند . اگر كسي احتمال مي دهد كه حقيقتي در جايي هست نبايد از روبرو شدن با حقيقت وحشت داشته باشد. مثلا بترسد از اينكه منزوي بشود و نبايد به قضيه اين طور نگاه بكند . وقتي ما قبول كرديم كه حقيقت بزرگي هست كه اين حقيقت مسير زندگي دنيا و آخرت ما را تغيير مي دهد و ابديت ما را تضمين مي كند ، در اينجا ما نبايد از تحقيق كردن در مورد آن وحشت بكنيم . اگر اين طور باشد كلمه ي مستضعف بر اين انسان اطلاق نمي شود زيرا خودش دنبالش نرفته و خودش تقصير داشته است . مستضعف كسي است كه حق به او نرسيده است ولي اگر من خودم دست در گوشم بگذارم كه حق به من نرسد ، من جزو مستضعف نيستم . هيچ انصاف منصفي با پيدا كردن حق مشكلي ندارد. انسان مي تواند دنبال آن چيزي برود كه كه عقلش مي گويد . اگر عقل براي شما چيزي را اثبات كرد و حجيت بر شما تمام شد ، پاي آن بايستيد و از تبعات آن نترسيد بخصوص كه ما امدادهاي الهي را در پيش خواهيم داشت .

سوال – فشار قبر چيست ؟ آيا فشار قبر در مورد همه صدق مي كند ؟

پاسخ – فشار قبر يكي از مسلمات عقايد ماست و ما اين قدر در اين زمينه روايات داريم كه ترديد در آن نيست . فشار قبر الزاما به اين معنا نيست كه

ص: 674

اين فشاري بر روي قبر خاكي بيايد . در واقع فشار قبر گرفتاري ها ،سختي ها و عذاب هايي است كه شخص در اوايل ورود به عالم برزخ بخاطر آلودگي ها و تعلقاتي كه در دنيا داشته است دارد. مثلا شخص معتاد اگر مواد به او نرسد چه فشاري مي بيند ؟ اعتياد به چيزي دارد كه در اختيارش نيست و درد مي كشد . حالا اگر كسي به دنيا اعتياد داشته است وقتي از دنيا مي رود ، دنيا را به او نمي دهند ولي اعتياد و تعلقات او سرجايش است . او را از محبوبش جدا كرده اند و به او نمي دهند ، در اين صورت خيلي فشار مي بيند و مدت فشار آن بستگي به قطع وابستگي دارد و از اينجا مي فهميم كه فشارها با هم فرق دارد . اصل فشار هم براي افراد فرق مي كند . فردي كه تعلقاتش به دنيا بسيار كم است ، اصلا تعلقي به دنيا نداشته است و به دنيا دل نبسته است و با دنياي آخرت مانوس بوده است و علاقه اش به ائمه بوده است ، اين فرد فشار قبر ندارد يا كمي دارد . پس عالم برزخ فشاري به كسي نمي آورد . اين فشار ، انعكاس و پژواك دنيا است كه در عالم برزخ به ما برمي گردد . آلودگي ها و تعلقات ما در دنيا تبديل به فشار درعالم برزخ مي شود. فيض كاشاني مي گويد كه تنگي يا وسعت قبر بسته به كوچكي با بزرگي روح ماست . روحي كه در اين دنيا كوچك است يعني روحي كه

ص: 675

حسادت و كينه دارد و در همين دنيا هم با خودش درگير است ، اين فرد وقتي به عامل برزخ برود فشارهاي خودش را منتقل مي كند و فشار قبر او همين است ولي روحي كه بزرگ است يعني گذشت دارد و از كسي كينه ندارد و به ديگران اعتماد دارد ، اين فرد در همين دنيا برايش بهشت است . يك دسته از روايات ما مي گويند كه همه فشار قبر دارند ولي يك دسته از روايات مي گويند كه همه فشار قبر ندارند . پيامبر مي فرمايد : هيچ مومني نيست كه فشار قبر نداشته باشد . وقتي دختر پيامبر رقيه كه مظلومه اي بود از دنيا رفتد پيامبر براي او گريست وفرمود كه خدايا اين دختر در دنيا سختي زياد ديده است او را بر من ببخش و فشاري بر او نباشد . روايت ديگري داريم كه امام صادق (ع) فرمود : ما از فشار قبر به خدا پناه مي بريم . خيلي كم هستند كه فشار قبر نداشته باشند . روايت ديگري از امام صادق (ع) است كه مي فرمايد : مومن فشار قبر ندارد . اين روايت ها با هم تضاد دارند . و تضاد آنها اين طور حل مي شود كه مومنين با هم اختلاف دارند . بعضي از مومنين تعلق خاطر به دنيا دارند و بعضي ها اصلا به دنيا تعلق ندارند كه اين افراد خيلي كم هستند . اگر كسي تعلقش به دنيا كم است فشار او مثل مادري است كه سر بچه اش را فشار مي دهد يعني فشار قبر آنها خيلي كم است . كساني

ص: 676

كه تعلق به دنيا زياد داشته اند ، آنها طول مي كشد تا اعتيادشان به دنيا كم بشود . پس فشار قبر يكي ارتباط مستقيم با دلبستگي به دنيا دارد كه اين خيلي مهم است و ديگري آلودگي هاي اخلاقي باعث عذاب هاي ما در قبر مي شود. فشار قبر عذابها ، سختي ها و گرفتاري هايي است كه بخشي از آن به آلودگي هاي اخلاقي و رفتاري و اعتقادي ماست ولي بخشي ديگر آن بخاطر انس به دنيا است و كنده شدن از دنيا براي او سختي دارد .

سوال – زمان فشار قبر چه موقعي است ؟

پاسخ – به محض ورود به عالم برزخ ، فشار قبر شروع مي شود. وقتي انسان با دنياي برزخ روبرو مي شود فشارهايش شروع مي شود. در داستان تشييع سعدمعاذ روايتي از پيامبر داريم كه ايشان همان كه هنوز بالاي سر قبر او بودند ، فرمودند كه فشار قبر او را گرفت .

سوال – كساني كه قبر ندارند يا در زلزله از بين مي رود فشار قبرشان بچه صورت است ؟

پاسخ – فشار قبر از مسلمات است و اينكه فشار قبر به چه صورت است و ... بكار ما نمي آيد .مهم اين است كه ما چكار كنيم كه اين فشار قبر را نداشته باشيم يا كم داشته باشيم .

سوال – چه عواملي باعث فشار قبر مي شود ؟

پاسخ – بطور كلي فشار قبر ، سختي ها و عذاب ها نتيجه ي دلبستگي ، تلقات و آلودگي هاي ماست . اما در روايات بطور خاص روي چند چيز دست گذاشته شده است

ص: 677

كه باعث فشار قبر مي شود و ازعوامل فشار قبر هستند . روايت داريم كه يك سوم فشار قبر براي غيبت كردن است . متاسفانه چون غيبت كردن گناهي عادي شده است قبحش ريخته است و ما آنرا كوچك مي شماريم . بدترين گناهان ،گناهاني هستند كه به چشم نمي آيند . حضرت علي (ع ) مي فرمايد : بدترين گناه ، گناهي است كه آنرا كوچك بشماريم . در جامعه ي ما روابط نامشروع داشتن گناه بزرگي محسوب مي شود چون متداول نيست ولي با اينكه گناه غيبت شديدتر از داشتن روابط نامشروع است چون متداول شده است قبح آن ريخته است . آقاي ملكي تبريزي كه اهل سير و سلوك بود مي فرمود كه من در مجلسي بودم كه در آن شبه ي غيبت بود و من چهل روز عقب افتادم . يكي ديگر از عواملي كه در روايات آمده است اين است كه مردي بي جهت از زنش دوري بكند و وظايف شوهري را انجام ندهد يا زني باشد كه وظايف زناشويي را انجام ندهد . عوامل ديگر تند خويي و خشونت با خانواده است .

سوال – سوره طه آيات 52 تا 64 را توضيح بدهيد .

پاسخ – در آيه ي 54 بعد زا اينكه خدا در آيه ي قبلي مي فرمايد كه ما زمين را بگونه اي آماده كرده ايم كه شما در آن زندگي بكنيد نباتات و گياهان را براي ارتزاق شما فراهم كرديم و خدا در اين آيه مي فرمايد كه هم خودتان بخوريد و هم به چارپايان خودتان هم بدهيد . اينها نشانه هايي براي صاحبان

ص: 678

عقل است . يعني اين غذا خيلي چيز مهمي نيست چون هم شما بخوريد وهم به چاريايان بدهيد. اين زندگي دنيايي به درد ما نمي خورد و ما بايد به دنبال زندگي ديگري باشيم .

سوال – چه عواملي باعث افزايش فشار قبر مي شود ؟

پاسخ – يكي بحث غيبت است كه در روايات از آن نام برده شده است و گفته شده كه يك سوم فشار قبر بخاطر غيبت است . يكي ديگر از عوامل اين است كه زن يا شوهر بي جهت از همسرش كناره گيري بكند و وظايف مربوط به زناشويي انجام گرفته نشود . عامل ديگر فشار قبر بداخلاقي و تندي و خشونت نسبت به خانواده است . داستان تشييع سعدمعاذ معروف است كه سعد معاذ از اصحاب با عظمت پيامبر بود كه در جنگ هاي زيادي پيامبر را كمك مي كرد . در جنگ بدر احد و خندق بود . در جنگ خندق يا احزاب او تير خورد و مجروح شد . گاهي پيامبر از او پرستاري مي كرد ولي حال او وخيم شد تا اينكه پيامبر براي او دعا كرد كه خدايا سعد را بپذير . او از دنيا رفت . پيامبر پابرهنه جلوي تابوت او را گرفت و ايشان فرمودند كه هفتادهزار ملائكه در اين تشييع حضور دارند . بعد خود پيامبر او را در قبر گذاشت و روي قبر را پوشاند . مادر سعد وقتي احترام پيامبر را نسبت به سعد ديد ،گفت پسرم بهشت گواراي تو باد . پيامبر به مادر او گفت كه دستور براي خدا ننويس . همين الان فشار قبري او را

ص: 679

گرفت . حضرت فرمود : او يك بد اخلاقي با خانواده اش داشت . بداخلاقي زن نسبت به شوهر و شوهر نسبت به زن و هر دوي آنها نسبت به فرزندان . افرادي كه در خانه با اذيت ، خشونت و فشار بر ديگران آنرا تنگ مي كنند ، انعكاس اين كار در عالم آخرت براي خودشان است . رجبعلي خياط هنگام دفن خانم يكي از دوستانش به دوستش گفت : هنگامي كه خانم شما مُرد، در ابتدا گفت خوب مُردَم كه مُردَم ، چه شد ؟ اما الان يك سگ بزرگي را همراه او در قبر مي گذارند و آن بخاطر اين است كه او اخلاق تندي داشت . اين زن آنچنان ترسيده و نعره مي كشد كه مرا ببخشيد. و از تو مي خواهد كه تو او را ببخشي . شوهر گفت كه من از طرف خودم او را حلال كردم . بداخلاقي ها براي خودمان فشار ايجاد مي كند . سعد معاذ با آن عظمت از فشار قبر بخاطر بد اخلاقي رهايي پيدا نكرد . مدت فشار قبر ممكن است كه براي بعضي ها مدتها طول بكشد . در روايات داريم كه اين فشار براي مومنين كفاره ي گناهانشان است تا دلبستگي اش را به دنيا از دست بدهد يا اگرآلودگي داشته پاك بشود. اين بستگي به تعلق و گناهان او دارد . پس اين مدت بستگي به افراد دارد. عامل بعدي اسراف كردن نعمت هاي خداست . در روايت داريم كه از ضايع كردن نعمت ، فشار قبر بوجود مي آيد . عامل ديگر فشار قبر سبك شمردن نماز است .

ص: 680

سبك شمردن نماز از نماز نخواندن شروع مي شود . كسي كه نماز نمي خواند آنرا سبك شمرده و به آن اهانت كرده است . حالا ممكن است كه فردي يكي در ميان نماز مي خواند و اين هم بي اهميتي به نماز است . بعضي ها به وقت نماز بي اعتنا هستند و آنرا جدي نمي گيرند . حتي كساني كه سعي نمي كنند كه در نماز حضور قلب داشته باشند و حواس شان به نماز باشد جزو كساني هستنتد كه نماز را سبك مي شمارند . البته مصداق مهم سبك شمردن نماز همان است كه يكي درميان نماز مي خواند كه گاهي در وقت مي خواند و گاهي خارج از وقت مي خواند . در جلد هشتاد و سه بحارالانوار حضرت زهرا از پدرش سوال كرد كسي كه نماز را سبك مي شمارد چه عقوبتي دارد ؟ پيامبر فرمودند كه پانزده عقوبت شامل اين فرد مي شود . از اين پانزده عقوبت شش تاي آن در دنيا و سه تاي آن را در عالم برزخ و سه تاي آنرا در قيامت مي بيند . از شش عقوبتي كه فرد در دنيا مي بيند يكي اين است كه عمرش بي بركت مي شود ، نه خاصيتي براي خودش دارد و نه خاصيتي براي ديگران دارد . ديگر اينكه رزقش بي بركت مي شود. چه بسا فرد خيلي براي كار بدود ولي كفاف زندگي اش در نمي آيد. ديگر اينكه محو شدن سيما و چهره ي صالحين را از دست مي دهد . ديگر اينكه اعمالش بي نتيجه مي ماند . و در كارش گره

ص: 681

افتاده است . ديگر اينكه دعاي او قبول نمي شود و مشمول دعاي صالحين هم نمي شود. كسي كه به خدا بي اعتنايي مي كند خدا هم به او بي اعتنا مي شود. سه چيز هنگام مرگ يكي اين است كه مرگش با ذلت ،خواري ، گرسنگي و تشنگي خواهد بود . سه چيزي كه در برزخ نصيب او خواهد شد يكي فشار قبر است ، ملكي او راعذاب مي كند و قبر و منزل تاريكي خواهد داشت . سه چيزي كه در قيامت نصيب او مي شود اين است كه در محشر او را وارانه مي كشند . ديگر اينكه از او محاسبه ي شديدي مي شود و ديگري اينكه خدا به او نگاه نمي كند و در قيامت اين بالاترين غذاب است . عوامل ديگري كه باعث فشار قبر مي شود بي مبالاتي نسبت به نجاست است . در رويات داريم كه يك سوم فشار قبر بخاطر اهميت ندادن به نجاسات است . ما نمي خواهيم بگوييم كه شما دچار افراط و وسواس بشويد. اما از آن طرف هم تفريط نكنيم و به نجاسات ظاهري مثل خون و ادرار و چه به نجاسات باطني مثل كسي كه جنابت دارد و بايد غسل بكند حتي اگر ظاهر را هم تميز بكند باز بايد با غسل درونش را هم پاكيزه بكند .

سوال – آيا مي شود كاري بكنيم كه فشار قبر از ما برداشته بشود يا كم بشود ؟

پاسخ – در روايات ما از چندين عامل صحبت شده است . بعضي از اين عوامل را ما در بحث رفع وحشت قبر گفته ايم

ص: 682

.مثل صدقه ي شب اول قبر ، نماز ليلة الدفن و قرآن خواندن بخصوص سوره ي ساسين و ملك . اگر كسي هر شب قبل از خواب سوره تكاثر را بخواند ذاب قبر برداشته مي شود ، مداومت بر خواندن سوره ي زخرف باعث مي شود كه عذاب قبر برداشته بشود . عامل ديگر جريرتين است كه همراه مرده گذاشته مي شود كه عذاب قبر را كم مي كند . عامل ديگر اينكه اگر كسي بين ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه از دنيا برود عذاب قبر او برداشته مي شود . زمان مردن دست ما نيست . اموري كه رفع فشار قبر مي كند تفضلات الهي است و اعمال آن فردي كه از دنيا رفته نيست . قرآن خواندن يا جريرتين همراه مرده گذاشتن ،دست فرد مرده انيست و همه ي اينها تفضل الهي است و چون خدا بنايش بر رحمت است . آب پاشيدن بر روي قبر ميت مخصوصا وقتي او را قبر مي كنند و تا وقتي تازه باشد عذاب از او برداشته مي شود و دفن كردن در نجف همين طور است . اينها دست ميت نبوده است ولي خيرش به مرده مي رسد . تفضلات الهي حكيمانه است. خدا كسي را غير حكيمانه مورد رحمت قرار نمي دهد كه شب جمعه از دنيا برود . خدا كسي را مورد رحمت قرار مي دهد كه يك صلاحيت حداقلي از رحمت خدا را داشته باشد . سعدمعاذ با اينكه پيامبر او را تشييع كرد و آب هم روي قبرش پاشيدند ولي باز بخاطر اخلاق بدش عذاب قبر داشت .هارون الرشيد در مشهد كنار

ص: 683

امام رضا (ع) دفن است ولي اين از او دفع عذاب نمي كند. پس براي جذب رحمت بايد يك صلاحيت حداقلي باشد . صلاحيت حداقلي يعني اينكه حق الناس برگردنش نباشد . اگر كسي اين را مراعات كرده است و كمي حق الناس برگردنش هست اينها مي تواند به او كمك كند. پس حق الناس عمده به گردن نداشتن شرط است . يكي ديگر از عوامل كه باعث كم شدن فشار قبر مي شود خواندن نماز شب است . امام رضا (ع) فرمود كه اگر كسي نماز شب بخواند از عذاب قبر نجات پيدا مي كند ،عمرش طولاني مي شود و روزي اش زياد مي شود . مرحوم بحرالعلوم كه به تعبيري از رفقاي امام زمان (ع)بود ، چند روزي به كلاس درس نيامد و شاگردان از او پرسيدند كه چرا درس را تعطيل كرديد؟ ايشان فرمودند كه چند شب قبل من نيمه شب بيرون آمدم و ديدم كه چراغ خانه هايتان خاموش است و صداي گريه و مناجات از خانه هاي تان نمي آيد ،من براي چه كسي درس بدهم ؟ كساني كه اهل نماز شب نيستند علم به چه دردشان مي خورد. بزرگان مي گفتند كه اگر كسي به جايي رسيد با درك شب و سحر رسيد . در اين ماه كه بستر نماز شب فراهم است آنرا غنيمت بشماريم .

است . در زيارت آل ياسين كه يكي از زيارت هاي مربوط به حضرت ولي عصر است و روي خواندن آن هم تاكيد شده داريم كه اين سوال نكير و منكر سوال حقي است و واقعيت دارد . در روايتي از امام صادق (ع ) داريم كه اگر كسي اين سه چيز را انكار بكند از ما شيعيان نيست ، يكي معراج پيامبر و يكي سوال قبر و يكي شفاعت اهل بيت . سوال قبر يكي از عقايدشان همه ي شيعيان است . در روايات بسيار زيادي چگونگي سوال قبر موشكافي شده است و بسياري از مباحث در آن مطرح شده است . روايتي از پيامبر است كه مي فرمايد : خدا دو تا فرشته دارد كه به آنها منكر و نكير مي گويند ، وارد بر ميت مي شوند و از او سوال مي كنند . شايد علت اين كه به آنها نكر مي گويند اين است كه آنها ناشناخته هستند و فرد بواسطه ي آنها چيزي نمي فهمد . در بعضي از روايات داريم كه ورود اين دو ملك براي همه به يك شكل نيست . افرادي كه اهل معصيت هستند اينها به شكل عبوس بر آنها وارد مي شوند كه نكير و منكر هستند . براي مومنين اين دو ملك بنام مبشير و بشير هستند كه بشارت مي دهند و برخورد بسيار ملايمي دارند . در جلد سوم كافي داريم كه ابو بصير از امام صادق (ع) سوال كرد كه اين دو ملك براي مومن و كافر به يك شكل مي آيند ؟ ايشان فرمودند : خير به يك شكل نمي آيند

ص: 685

. دردعاي ماه رجب داشتيم كه خدايا من را از سوال برزخ نجات بده ، از من نكير و منكر را دور بكن و بشير و مبشر را براي من بفرست كه اينها با چهره هاي باز و بشارت دهنده هستند . در مورد زمان سوال قبر در روايات پاسخ داده شده است . در همان ابتداي ورود به عالم برزخ اين دو ملك مي آيند و تعيين تكليف مي كنند . عالم برزخ يعني عالم قبر . بعد از مرگ با بدن دنيايي كاري ندارند . شخص ميت ساعتها و روزهاي اوليه هنوز نمي تواند بين عالم دنيا و عالمي كه وارد آن شده است فرق بگذارد . و هنوز نمي فهمد كه از اين دنيا بيرون رفته است و گمانش اين است كه هنوز در اين دنيا است . پيامبر مي فرمايد وقتي شخص را در قبر مي گذارند ، وقتي صداي كفش كساني كه دارند مي روند مي شنود ، دو ملك مي آيند ، يعني اين دو ملك اين قدر سريع مي آيند . روايتي در نهج البلاغه است كه مي فرمايد : وقتي تشيع كنندگان رفتند و كساني كه گريه مي كردند برگشتند ، اين فرد را مي نشانند و از او سوال مي كنند و اين قدر اين سوال ناگهاني است و شخص از دنيا رفته ترس رد شدن از اين امتحان را دارد كه سوال را به آرامي جواب مي دهد . روايتي داريم كه شخصي كه از دنيا رفته را دو تا تلقين بكنيد ، يكي وقتي او را در قبر مي گذارند و يكي هم بعد

ص: 686

از دفن كه پوشانيده شد تلقين بكنيد و امام صادق (ع) مي فرمايد كه وقتي تلقين دوم را مي كنيد نكير و منكر مي گويند كه او را تلقين كردند پس برويم . پس همان موقعي كه شخص را تلقين مي كنند اين دو فرشته مي آيند . نكير و منكر به يكديگر مي گويند كه آن حجتي كه بايد همراه اين متوفا باشد به او تلقين شد ، برويم . آقاي حائري يزدي كه مرجع تقليد بيست و شش سال پيش بود ، يكي از دوستانشان فوت كرده بودند و ايشان وارد قبر شدند و كمي طول كشيد .از ايشان سوال كردند كه چرا اين قدر طول داديد؟ ايشان گفتند كه مي خواستم نكيرين كه آمدند بشنوم كه درست جواب داده است و خيالم راحت بشود . پس زمان سوال قبر همان اول ورود به عالم برزخ است . بخاطر همين گفتيم كه وقتي همه قبرستان را ترك مي كنند عده اي در كنار قبر بمانند و دعا و تلقين بخوانند كه اينها بسيار براي او موثر و مفيد است .

سوال – با توجه به اينكه ما بايد در روز قيامت هم اين سوالها را پاسخ بدهيم ، چه لزومي دارد كه در برزخ هم اين سوالات پاسخ بدهيم ؟

پاسخ – ما يك سوال در عالم برزخ داريم و يك سوال هم در عالم قيامت داريم . سوالاتي كه در عالم برزخ مي شود يك بازجويي اوليه است كه سوال از كليات و اصول عقايد و بعضي از اصول اعمال است ولي در قيامت از ريز و درشت عقايد اخلاقيات سوال مي

ص: 687

كنند . مثلا در برزخ از اصل نماز سوال مي كنند كه آيا نماز مي خواندي يا خيراما در قيامت مي پرسند كه فلان نمازي كه خواندي نيت تو چه بود و آيا لباس تو غصبي يود يا خير ؟ قرائت و ركوع و سجود تو درست بوده است يا خير ؟ جز به جز سوال مي كنند . در برزخ كليات عقايد را سوال مي كنند .يعني آن چيزي كه محور اصلي تشكيل شخصيت انسان است . اصلي ترين عنصري كه شخصيت انسان را و جهت گيري و مسير زندگي دنيايي انسان را تشكيل مي دهد باورها وعقايد او هست كه آيا عقايد كلي در زندگي را باور دارد يا ندارد. اين اوليه و مهمترين عنصر تشكيل دهنده ي شخصيت فرد است . درست است كه اخلاقيات و رفتارهاي انسان هم در شخصيت او اثرگذار است اما مهمترين عنصر تشكيل دهنده ي شخصيت عقايد است و لذا از آنها سوال مي كنند . مي پرسند كه معبود تو در اين عالم كه بود ؟ دين تو چه بود ؟ پيامبر و امام تو كه بود ؟ و از يك تعداد محدود اعمالي كه آن اعمال شاهد اعتقادات هستند . مثل نماز، روزه ،خمس ، حج . از انجام اين اعمال سوال مي كنند و ديگر اينكه مي پرسند كسب و درآمد تو از چه راهي بوده است حلال يا حرام ؟جواني و عمر خودت را در چه راهي مصرف كرده اي ؟ حالا چرا از اين اعمال مي پرسند؟ چون اين اعمال اصلي ترين اعمالي است كه شاهد بر صدق اعتقادات است . اگر

ص: 688

من بگويم كه من خدا را قبول دارم و اعتقادات را دارم ، بعد مي گويند نشانه ي تو كه نماز است كجاست ؟ تو كه مي گويي امام و پيامبر را قبول دارم چرا سهم امام را غصب كردي ؟ خمس ندادي ؟ چرا درآمد خودت را از هر راهي درآوردي ؟ چرا عمرت را به بطالت گذراندي و در راه معصيت خدا گذراندي ؟ پس از جزئيات نمي پرسد. اين سوالات مثل سوالات امتحاني پرسيده نمي شود كه وقتي براي آن بگذارند . ملائك خيلي راحت آنها را از فرد در مي آورند . داريم كه اگر سوال را سربلند جواب داد نتيجه اش اين مي شود كه عالم برزخ گشايش پيدا مي كند و دري از بهشت به او باز مي كنند . يعني از آن باغ ، يك باغچه اي به او مي دهند ، يك جلوه اي از بهشت قيامتي به او مي دهند كه در اين مدت راحت باشد. اما كسي كه از اين سوالات رد شد نتيجه اش اين مي شود كه يك دري از جهنم را براي او باز مي كنند . بايد تكليف فرد از همان قدم اول روشن بشود ،پس سوال قبر از همان ابتداي ورو به برزخ است . ما سرگرداني نداريم .

سوال – آيا همه انسانها سوال قبر را دارند ؟

پاسخ – مي گويند كه كسي وصيت كرده بود كه وقتي من مردم من را با يك كفن كهنه بپوشانيد كه وقتي نكير و منكر آمدند گمان كنند كه من مرده ي قديمي هستم و قبلا از من سوال كرده اند

ص: 689

. سوال قبر را از همه مي پرسند منتها از همه ي كساني كه در دنيا يك موضع اعتقادي يا ضد اعتقادي داشته اند . هر كسي كه در دنيا آنقدر آگاهي و فهم داشته كه براي خودش موضعي انتخاب بكند .حالا يا اين موضع درست ديني و اعتقادي است كه ما به آن مومن مي گوييم يا يك موضع ضددين است كه ما به آن كافر مي گوييم . از اين دو دسته سوال قبر مي شود . داريم كه سوال نمي شود مگر از كساني كه در طريق ثبيت دين يا در طريق تثبيت كفر بوده اند . اما دو دسته هستند كه سوال قبر ندارد . يك دسته كساني كه شان شان بالاتر از اين است كه از آنها سوال بپرسند ، مثل انبياء و امامان . بي معنا است كه از پيامبر بپرسند كه پيامبر تو كيست . آنها امتحان شان را در دنيا پس داده اند . پيامبر خودش دين و كتاب را آورده است .همچنين از شهدا هم سوال نمي شود . پيامبر فرمود : شهيد در قبر مورد سوال قرار نمي گيرد . پرسيدند كه چرا از مومنين سوال مي كنند ولي از شهدا سوال نمي كنند. پيامبر فرمود: همين كه او به زير تيغ شمشير بخاطر خدا رفت ، آن بالاترين امتحان براي شهيد است . عزيزي است كه دو چشم و دو دستش را براي خدا داده است. ايشان مي گفتند كه من زمان جنگ آرپيچي زن بودم . يكي از دوستان ما كه مجروح هم بود نزديك تانگ شد تا موشك بزند ولي موشك به

ص: 690

تانك اصابت نكرد . تانك از روي بدن او رد شد و من گوشت هاي بدن او را مي ديدم كه به اطراف پرت مي شد. من خودم را به بالين او رساندم . وقتي آخرين نفس هايش را مي كشيد مي گفت كه خدايا از من راضي شدي ؟ كسي كه اين جوري جانش را داده است و عملا اعتقادش را نشان داده ديگر احتياجي به سوال ندارد . يك دسته ي ديگر شان شان پايين تر از اين است كه از آنها سوال بشود . مثلا كساني كه درفرهنگ ديني ما مستضعف فرهنگي و فكري شمرده شده اند . يا در دنيا به حد رشد فكر نرسيده اند كه ايمان داشته باشند يا نداشته باشند مثل بچه ها يا ديوانگان كه تكليفي ندارند . كه اينها نه جزو مومن و نه جزو كافر به حساب مي آيند . يا كساني كه انسانهاي بالغي هستند كه حجت بر آنها تمام نشده است . كساني كه دين حق به آنها عرضه نشده است چه بسا اگر دين حق به آنها عرضه بشود آنها هيچ انكاري ندارند . اين جور افراد نه مومن هستند نه كافر . فردي كه اطلاعات در اختيار او قرار نگرفته است . يك وقت اطلاعات هست و ما بايد تحقيق بكنيم و اگر اين كار رانكنيم ما مقصر هستيم ولي يك موقع اصلا به فرد صدايي نرسيده است و مقصر نيست . ممكن است كه پيرو ديني بوده است و احتمال نمي داده كه اسلام دين حقي است كه برود سوال بكند. اين جور افراد كه دست رسي به حق نداشته

ص: 691

اند و حجت بر آنها تمام نشده است ، مستضعف نام دارند . رحمت خدا وسيع تر از اين است كه كساني كه حجت بر آنها تمام نشده عذاب بكند . به تعبير قرآن امر آنها به خداواگذار شده است . و خدا خودش مي داند كه با آنها چه رفتاري بكند. چيزي كه از آيه بر مي آيد اين است كه آنها مورد عفو خدا واقع مي شوند . در آيه ي متسضعفين مي فرمايد كه اميد است كه عفو خدا شامل حال آنها بشود. پس اين دو دسته سوال قبر ندارند .

سوال – سوره مريم آيات 39 تا 51 را توضيح بدهيد .

پاسخ – در اين آيه ي سي و نه خدا از روز حسرت نام مي برد ، روزي كه كار به پايان رسيده است . يك عده اي در غفلت هستند و به ايمان نمي رسند . آن روز حسرت بالايي است . يكي از اسامي روز قيامت يوم الحسرة است . پيامبر فرمود : به ازاي هر روز زندگي انسان بيست و چها رتا مخزن براي انسان در روز قيامت باز مي شود . وقتي در يك جعبه را باز مي كنند براي شخص مومن آنچنان نور و سروري و هديه اي است كه بقدري خوشحال مي شود كه اگر اين سرور و خوشخالي را در اهل جهنم توزيع بكنند مقداري از عذاب شان كاسته مي شود . وقتي يكي از اين خزانه ها را باز مي كنند بقدري وحشت و ظلمت وغم در آن است و آن ساعتي است كه در آن معصيت كرده است كه شخص

ص: 692

دچار عذاب مي شود كه اگر اين عذاب و ناراحتي را در بين اهل بهشت توزيع بكنند از خوشحالي آنها كم مي شود. يك خزانه را براي فرد باز مي كنند كه خالي است و فرد بقدري حسرت مي خورد كه اين حسرت براي فردي قاب درك نيست . اين يعني ساعتي كه فرد در دنيا از دست داده و نتوانسته كار مفيدي انجام بدهد . لذا اين ساعتها را غنيمت بشماريد .

سوال – با اينكه ما سوالات روز برزخ را مي دانيم چرا نمي توانيم آنها را پاسخ بدهيم و پاسخ دادن به آنها سخت است ؟

پاسخ – به ظاهر اين سوالات ساده است و پاسخ آن هم ساده است . چون ما اين سوالات را با سوالات دنيايي مقايسه مي كنيم . دردنيا وقتي از ما امتحان مي گيرند يا مسابقه اي هست از محفوظات ذهني ما مي پرسند . اگر كسي از قبل مطالبي را حفظ كرده مي تواند اينها را جواب بدهد . ما فكر مي كنيم كه سوالاتي كه در برزخ مي پرسند مثل سوال دنيايي است كه در محفوظات ما هست و جواب آن ساده است . در حاليكه ما نبايد سوال كردن دنيايي را با سوال كردن برزخي مقايسه بكنيم . سوالات برزخي از محفوظات ذهني نيست بلكه از باورهاي قلبي است يعني وقتي ملائكه سوال مي كنند عقايد و باورها را واكاوي مي كنند . بخاطر همين اينجا كار سخت مي شود. در اينجا لازم نيست كه ذهن كار بكند قلب بايد باورهايشا را رو بياورد . قلب بايدباورهاي محكمي داشته باشد كه وقتي سوال

ص: 693

كردند بتواند قلبا اعتقاد خودش را به آنها برساند و آنها مي فهمند كه تو به رب اعتقاد داري يا خير . فيض كاشاني مي گويد كه افرادي هستند كه قرن ها اسم پيامبر را فراموش مي كنند و يادشان نمي آيد . اين نشان مي دهد كه عقايد و باور به پيامبر در قلب شان نفوذ نكرده است . سوالات قبر را از بدن ظاهري و گوشتي نمي پرسند . سوالات را از باطن مي پرسند و در باطن دروغ نيست . در اين دنيا مي توان به ظاهر دروغ گفت ولي در برزخ ظاهر كنار رفته و دروغ معنا ندارد . مي پرسند كه در دنيا رب تو و معبود تو چه كسي بوده است ؟ كسي كه در دنيا معبودش مال و ثروتش بوده است ، مي گويد شيطان است . آنها خودشان درمي يابند و احتياج به گفتن نيست . اين عقيده و باطن مخفي نيست و رو است . اما كسي كه در دنيا معبود و هدفش خدا بوده است و باورش در دنيا اين بوده است ، وقتي از او مي پرسند امام تو كه بود ، چون در دنيا از علي و آل او تبعيت كرده است نام امامش را مي گويد ولي كسي كه دردنيا هر كاري خواسته كرده و از امام تبعيت نكرده است ، وقتي از او مي پرسند كه امام تو كه بوده است مي گويد : نفس من بوده است . چيزي كه به درد برزخ مي خورد عقايد و باورهاي قلبي است . قلب بايد خدا را بعنوان معبود باور كرده باشد

ص: 694

، امام را بعنوان يك جلودار قبول كرده باشد . در بعضي از روايات از اين دو فرشته بعنوان كسي كه خالص را از ناخالص جدا مي كند نام برده شده است يعني وقتي آنها واكاوي مي كنند قلب خالص از ناخالص را جدا مي كنند. اينها بسته به باورهايي دارد كه در دنيا براي خودمان تثبيت كرده ايم و واقعا در قلب مان نفوذ كرده است . كساني كه اين اعتقادات در قلب شان نفوذ كرده است و با نماز و روزه اعتقادات را تثبيت كرده اند ، آنها آنجا كاملا جوابگو هستند .

سوال – آيا مي شود كاري كرد كه ما پاسخ اين سوالات را براحتي بدهيم ؟

پاسخ – امام سجاد (ع) هر جمعه در مسجد النبي در مدينه موعظه مي كرد . در كتاب بحار جلد ششم داريم كه مي فرمايد : بعد از اين كه از خدا و پيامبر سوال مي كنند ، به هوش باش و به خودت فكر كن ، قبل از اينكه از تو سوال كنند دراين دنيا آماده باش . آمادگي اين امتحان به اين صورت نيست كه محفوظات ذهني مان را زياد كنيم يا كتاب بخوانيم كه جواب بدهيم بلكه بايد اعتقادات و باورهاي مان را در اين دنيا تقويت كنيم . وقتي بحران هاي زندگي به سراغ من مي آيد بحران هاي مالي ، سياسي ، جنسي و خانوادگي ، دست از اعتقادم برندارم و با كوچكترين مشكل با خدا قهر نكنم و نمازم را ترك نكنم . با بالا و پايين شدن مد دست از حجابم برندارم . با يك تغيير در

ص: 695

زندگي تمام عقايدم را دور نريزم . وقتي درا ينجا در باورهايم ثابت قدم هست در آنجا با غرش ملائكه ( در روايت داريم كه صداي اين دو ملك مثل غرش رعد است ) شخص نمي ترسد . زيرا در بحران هاي زندگي اعتقادش را نگه داشته است. حالا چطور باورهاي مان را تقويت كنيم كه بتوانيم پاسخ سوالات قبر را درست بدهيم . جواب سوالات ما باورهاست . قرآن مي فرمايد : اگر مي خواهي باورهايت قوي بشود بايد طبق باورهايت عمل بكني . من اگر طبق اعتقاداتم عمل بكنم در زندگي كسب و كار و ... اينها باورهاي من را تقويت مي كند. موقع نماز وقتي كارم را رها مي كنم و به سراغ نماز مي آيم ، اين باعث مي شود كه اعتقادات من محكم بشود . وقتي دلم مي خواهد هر جوري كاسبي بكنم ولي دلم را كنار مي گذارم و آنچيزي را كه خدا مي خواهد رفتار مي كنم اين باعث مي شود كه اعتقادات من قوي بشود . هر عملي برخلاف اعتقادات مثل موريانه اي است كه از درون اعتقادات ما را پوك مي كند . هر معصيت بند ارتباط با خدا را قطع مي كند . پس آن چيزي كه اعتقادات را تثبيت مي كند عمل بر طبق بندگي و دستورات الهي است . كسي كه در اين دنيا سعي اش را كرده است اگر در آن دنيا كم بياورد ائمه دست او را مي گيرند . روايتي از امام صادق (ع ) داريم كه در قبر از پنج چيز مي پرسند : از نماز ، روزه ،

ص: 696

حج ، زكات و ولايت . ولايت اهل بيت كناري مي ايستد و مي گويد هر جا شما كم آورديد من آنرا تكميل مي كنم . هر نقصي كه بر شما وارد شد من آنرا تمام مي كنم . مرحوم آيت الله حائري عاشق امام رضا (ع) بود . گاهي ايشان براي رفتن به مشهد بليط اتوبوس گيرش نمي آمد و اين پيرمرد روي پيت حلبي مي نشستند و به مشهد مي رفتند . مدتي هم كه در مشهد بود در حرم مي ماند . در طول عمرش هفتاد بار به مشهد رفته بود. در آخرين بار كه ايشان به مشهد رفته بودند مي گفتند كه امام رضا (ع) فرموده كه تو ديگر نيا ، نوبت ماست . ايشان مي گفت كه من فهميدم كه اين آخرين باري است كه به زيارت مي روم . مرحوم آيت الله مرعشي نجفي با آيت الله حائري با هم قراري گذاشته بودند كه هر كدام كه از دنيا بروند به يكديگر خبري بدهند . آيتالله حائري زودتر ازدنيا رفتند . آيت الله نجفي در حالتي ايشان را ديد و ايشان گفتند كه وقتي من از دنيا رفتم دو ملك براي سوال قبر آمدند كه من خيلي ترسيدم كه در عمرم اينقدر نترسيده بودم . يك دفعه يك صداي دلنوازي از پشت گفت كه نترس . با نزديك ترين شدن اين صدا ، اين دو ملك رفتند . وقتي چهره را ديدم پرسيدم شما چه كسي هستيد ؟ گفت : يك بار از آن هفتاد بار به ملاقات تو آمدم ، شصت و نه بار ديگر به ملاقات تو

ص: 697

مي آيم . اين كمكي ها براي كسي است كه اعمالي انجام داده و يك جايي كم آورده است .

سوال - يك تحفه اي در طليعه ي ماه مبارك رمضان به ما بدهيد تا قدر لحطات خودمان را بدانيم .

پاسخ – شما اين ماه مبارك رمضان را يك بستر مناسبي براي تقويت باورها قرار بدهيد . يكي از اين چيزهايي كه باورها را تقويت مي كند درك سحر است . خدا در سحر گنجي گذاشته است . در قرآن خدا مي فرمايد كه كسي نمي داند كه در اين سحر من چه چيزي برايشان مخفي كرده ام . امام حسن عسگري (ع) فرمود : راه رسيدن به خدا يك راه بي نهايت است كه يك مركبي مي خواهد كه بهترين مركب شب و سحر است . از شب استفاده كنيد . بخاطر همين براي پيامبر درك سحر و شب زنده داري واجب بود . وقتي حضرت علي (ع) مي خواست آخرين اذان صبحش را بگويد به فجر نگاهي كرد كه فجر يك شب چشم او را خفته نديده بود و او هميشه بيدار بود . ما مي توانيم سه ركعت نماز شب را در اين سحرهاي ماه رمضان بخوانيم .

دارد . اين مسئله آنقدر افراد را از يكديگر باز مي دارد كه مانند نظام دنيا چشم چراني و نگاه وجود ندارد . اما نكته ي مهمتر اين است كه در روايات داريم كه شيعيان و مومنين خالص كه ولايت اهل بيت (ع) را دارند مستور هستند . در روايتي از پيامبر اكرم (ص) است كه فرمود: شيعيان علي (ع) كساني هستند كه با لباس هاي سفيد در قيامت از قبر ها برانگيخته مي شوند . اين لباس هاي سفيد يا همان كفن ها است ويا اينكه به قدري نور آنها را فرا گرفته كه بدن آنها قابل ديدن نيست . درروايت ديگري از امام صادق (ع) داريم كه شيعيان ما از قبور برانگيخته مي شوند در حالي كه بدن آنها مستور و پوشيده هستند . بنابراين بايد ولايت خود نسبت به اهل بيت (ع) را تقويت كنيم و جزو همين شيعياني باشيم كه مستور هستند .

سوال – شب اول قبر چيست ؟ در شب اول قبر چه اتفاقي مي افتد كه همه ازآن وحشت دارند ؟ آيا اصولاً در آن زمان شب و روز مفهومي دارد يا خير؟

پاسخ – هر مسلمان معتقدي مي داند كه در آينده ي دور يا نزديك با چنين شبي روبرو خواهد بود . ما در روايات داريم كه كلمه ي قبر همان عالم برزخ است . اين قبري كه حفره اي است در قبرستان و بدن مادي را در داخل آن قرار مي دهند . ديگر با اين بدن دنيايي كاري ندارند و نظام دنيا برچيده مي شود . يك نظام كامل تري بعنوان عالم برزخ افتتاح

ص: 699

مي شود . و با اين بدن تا قيامت كاري نيست . بنابراين اگر گفته مي شود فشار قبر ، سوال اول قبر، وحشت قبر و تعبيراتي از اين قبيل ، مراد برزخ است . از همان زمان مرگ كه فرد از عالم دنيا مفارقت مي كند و روح از بدن جدا مي شود شخص وارد برزخ مي شود . از امام صادق (ع) سوال كردند كه برزخ چيست فرمود: برزخ همان قبر است ، از هنگام مرگ تا قيامت . اين فاصله ي زماني از زمان مرگ تا قيامت ، زندگي برزخي است . آن ساعات اوليه اي كه روح از بدن مفارقت كرده و جدا مي شود ، ساعات عجيبي است . و حتي روزهاي اوليه كه روح انسان از بدن جدا شده و فرد مي ميرد روزهاي عجيبي است . از اين جهت كه در عين حالي كه شخص از دنيا رفته هنوز به اين خاطر كه انس با آن عالم و موجودات برزخي نگرفته و سالها با اين بدن و نظام دنيوي انس گرفته ، آنچنان تحير و سردرگمي و ابهامي دارد كه درست نمي تواند دريابد كه كيست . يعني هنوز فكر مي كند همان بدن خاكي است كه در داخل حفره مي گذارند . با اينكه از آن بدن جدا شده اما به اين خاطر كه درست خود را نيافته گمان مي كند كه همان بدن است . بايد زمان بگذرد تا كم كم با عالم برزخ انس پيدا كرده و از اين عالم دنيا دور شده و بداند كه ديگر جدا شده است . در دين و توصيه

ص: 700

هاي ديني ما اكيداً گفته شده كه مراعات حالات اوليه ي ميت را بكنيد . كه او خود را بيابد و در درك آن حالات و رفع سردرگمي و گيجي او را كمك بدهيد . توصيه هاي ديني چقدر زيبا شما را پيش برده تا آن ميت بتواند خود را بيابد و درك كند كه كجا است . در قدم اول گفته شده كه هنگام غسل آب داغ بر روي فرد نريخته و ادب بدن را حفظ كنيد. در روايت داريم كه با او مدارا كرده و مهربان باشيد. چون شخص ميت در آن جا حضور داشته و گمان مي كند كه همان بدن است . چه بسا زماني كه مي خواهند او را چپ و راست كنند اذيت مي شود . او مانند تنه ي درخت نيست كه هركاري خواستند بكنند و آب داغ بر روي او بريزند . در روايتي از پيامبر اكرم (ص) است كه خدا غضب مي كند بر كسي كه با مومن ضعيفي مدارا نمي كند . اين ميت الان مومن ضعيف است و دست او از همه جا كوتاه بوده و كاري از او بر نمي آيد بنابراين بايد مراعات او را كرد . درقدم بعدي گفته شده وقتي او را تشييع مي كنيد و به سمت قبر مي بريد، آهسته آهسته ببريد . با شتاب نبرده و ناگهان او را وارد قبر نكنيد . چون او هنوز خود را نيافته و خيلي سخت است كه بدن او وارد حفره شود . امام صادق(ع) در روايتي فرمود كه ميت را در چند قدمي قبر بر روي زمين بگذاريد ،

ص: 701

چند لحظه صبر كنيد . بعد بلند كنيد و يك مقدار جلوتر ببريد ، براي بار دوم بر روي زمين بگذاريد . باز يك مقدار جلوتر ببريد و براي بار سوم همين كاررا تكرار كنيد . در آخر در كنار قبر بر روي زمين بگذاريد ، چون قبر وحشت هاي زيادي دارد . بگذاريد آمادگي پيدا كند . براي بار چهارم او را بلند كنيد و بدن را وارد قبر كنيد . چقدر خوب است افرادي كه اين آداب را مي دانند و مي خواهند اين كارها را بكنند در موقع دفن زيارت عاشورا بخوانند . يا صداي قرآن و ذكر و صلوات بلند شود . ما نمي دانيم ارتباط آن چيست ولي فقط مي دانيم كه ذكر به ميت كمك مي كند كه زودتر خود را بيابد. در قدم سوم گفته شده كه وقتي او را داخل قبر مي گذاريد تلقين همراه با تكان دادن بكنيد . يعني شخصي كه وارد قبر مي شود ميت را تكان داده و به او تفهيم كند كه كجا است . به او بگويد توجه داشته باش ، حواس خود را جمع كن و نترس . وقتي كه دو ملك مي آيند و از تو سوال مي كنند به آنها اين جواب ها را بده . چون ميت گيج است فوق العاده اين مسائل به درد او مي خورد . در قدم چهارم گفته شده كه وقتي روي قبر را پوشاندند ، نزديكان ميت كه او در زمان حيات با آنها انس داشته و صداي آنها براي او آشنا است در كنار او بمانند . يك بار ديگر

ص: 702

از روي قبر و در قسمت بالاي سر او را تلقين كنند . حضرت زهرا(س) در وصيت خود به اميرالمومنين (ع) فرمودند كه بعد از مرگ من بالاي سر من بنشين . بدرستي كه اين ساعتي است كه ميت نياز دارد كه افراد زنده يك انسي با او داشته باشند . يك دفعه نرفته و او را تنها نگذارند . متأسفانه گاهي اوقات در اين زمان برخي از افراد به زور بستگان ميت را از سر قبر دور مي كنند . درست است كه امكان دارد برخي از بستگان خيلي بي تابي كنند ولي اين بي تابي كردن ها در آن زمان بايد به گونه اي باشد كه بيشتر به درد فرد متوفي بخورد . يعني انسان فقط نخواهد كه غم خود را تخليه كند . چند نفر از آشنايان او بمانند و اين تلقينات را انجام دهند . اين كارها قدم به قدم باعث مي شود كه فرد متوفي انس بگيرد . او فريادهايي دارد كه ما نمي شنويم . مرحوم آيت الله انصاري همداني رضوان اله كه استاد شهيد دستغيب بودند مي گفتند يك بار در همدان در حال تشييع شخصي بودند كه من او را با بدن برزخي بالاي جنازه ديدم . البته كسي او را نمي ديد . مي ديدم كه او را به سمت تاريكي عميق و مبهمي مي برند . مي خواست فرياد بزند كه خدايا من را نجات بده اما زبان او به سمت كلمه ي خدا نمي چرخيد . من او را مي شناختم كه فرد بسيار ستمگر و از حكام آن زمان بود . زبان او

ص: 703

به خدا و كمك از خدا خواستن نمي چرخيد . او به مردم التماس مي كرد كه من را نبريد . واقعاً يك حالاتي است كه ما نمي شنويم . بنابراين حالات اوليه ، حالات تحير و ترس است . شب اول قبر همان شبي است كه فرد را دفن كرده اند . عالم برزخ بر خلاف قيامت شب و روز دارد . در قيامت خورشيد و ماه و شب و روز برچيده مي شود . اما در برزخ هنوز شب و روز وجود دارد . در قرآن در رابطه با فرعونيان داريم كه آنها صبح و شام بر آتش عرضه مي شوند . امام صادق (ع) فرمود: اين آيه مربوط به برزخ است كه صبح و شام گفته است ، چون قيامت روز و شب ندارد . در برزخ چون اولين شبي است كه فرد با يك عالم ناشناخته و موجودات ناشناخته برخورد مي كند و شب بودن نيز مزيد بر علت است . آيا كسي مي تواند به سادگي يك شب را در قبرستان بخوابد ؟ معمولاً افراد از اين كار وحشت دارند . حالا اين فرد از يك طرف در عالم نامأنوس و ناشناخته و با ديدن چهره هاي عجيب و غريب از طرف ديگر كه برخي از چهره هاي برزخي بسيار وحشتناك هستند وتنهايي و دلتنگي از كساني كه با آنها مأنوس بوده از طرف سوم، در يك تحير و ترس و اضطراب شديدي فرو مي رود. لذا پيامبراكرم(ص) فرمود: شديدترين ساعات بر ميت شب اول قبر است . اين همان شب اولي است كه او را دفن مي كنند. اما

ص: 704

چون تحيري دارد كه هنوز خود را نيافته و نمي خواهد در آن قبر زندگي كند ترس دارد . البته تعلق روح به بدن تعلق تدبيري نيست به آن معنا كه بدن را مديريت كرده و بتواند حركت كند . اما انسي كه از قبل بوده برقرار است . لذا كساني كه به زيارت قبر متوفي مي آيند، ميت متوجه مي شود و با آنها انس دارد .

سوال – چكار مي توان كرد كه از اين ترس و وحشت كاسته شود ؟

پاسخ – در همين روايتي كه پيامبر(ص) فرمود: سخت ترين ساعات شب اول قبر است . فرمود بر اموات خود رحم كنيد اولاً با صدقه دادن در آن هنگام و بعد اگر نتوانستيد دو ركعت نماز هديه كنيد . اين دوركعت نماز به غير از آن دو ركعت نماز ليلة الدفن است . دو ركعت نماز به كيفيت نماز صبح است كه آن را هديه مي كنيم . پيامبر(ص) در روايتي فرمود: اين دو ركعت نماز كه شما كوچك مي شماريد، نمي دانيد براي او چكار مي كند . و البته نماز ليلة الدفن كه بايد خوانده شود . و از همه مهمتر در اين دنيا انس با خداوند داشته باشيد . يا انيس من لا انيس له كه در تنهايي هاي ما در هميشه ي زندگي و پس از مرگ ، خدا است .

سوال – لطفاً درخصوص آيات 62 تا 74 سوره ي كهف توضيح بفرماييد.

پاسخ – در اين صفحه و صفحه ي بعدا داستان حضرت موسي و خضر كه يكي از داستان هاي بسيار زيبا و پر رمز

ص: 705

و راز قرآني است بيان شده . مرحوم علامه طباطبايي در الميزان فرمودند كه سوره ي كهف براي بيان سه داستان آمده است . يكي داستان موسي و خضر ، يكي داستان اصحاب كهف و سوم داستان ذوالقرنين است كه آنقدر اهميت داشته كه يك سوره براي آن آمده است . اين داستان حضرت موسي و خضر يك داستان به هم پيوسته است كه اگر قرار باشد كل نكات آن بيان شود بايد كل داستان مطرح شود . در آيه ي شصت و پنج و شصت و شش آداب استادي و شاگردي و آداب تعلم و تعليم بيان شده است . آيه ي شصت و پنج ويژگي هاي استاد را بيان مي كند . اينكه استاد كسي است كه بايد عبد باشد . مهمترين خصلت حضرت خضر كه موسي را براي شاگردي او فرستادند تا چيزهايي را به موسي بياموزد عبد بودن او بود . به خاطر همين خصلت او است كه خداوند فرمود: ما رحمت هم به او داده بوديم و علم هم به او داده بوديم . عبوديت درس اصلي است كه بايد محور همه ي درس هاي استاد باشد . حضرت موسي وقتي كه درخواست كرد اجازه مي دهيد يك مدت من از شما استفاده كنم ؟ تعبير حضرت موسي اين است كه اجازه مي دهيد من از علم شما در مسير رشد استفاده كنم ؟ يعني تعلم و يادگيري بايد در مسير رشد باشد . اگر غير از اين باشد تعلم ارزشي ندارد .

كلاً در ارتباط با زندگي برزخي دست ما كوتاه است و تا زماني كه ما به آنجا

ص: 706

نرويم نمي توانيم آن را درك كنيم . مرحوم حاج آقا بزرگ تهراني نقل مي كنند كه استاد ايشان آيت اله سيد احمد كربلايي كه از عرفا بود زماني كه از دنيا رفت در يك حالتي ايشان را ديد ( ظاهراً در حالت خواب بوده است ) دست ايشان را گرفت و گفت ازآن طرف چه خبر داريد؟ او با يك حالتي دست خود را كشيد و گفت بايد اينجا بيايي تا ببيني چه خبر است . شبيه همين مطلب را نيز مرحوم آيت الله گلپايگاني كه از مراجع بزرگ تقليد و همزمان با آيت الله بروجردي بود نقل مي كنند . ايشان مرحوم ميرزاي نائيني را در حالتي ديد و از ايشان پرسيد از عالم برزخ چه خبر؟ مرحوم نائيني فرمودند : يك چيزي مي گوييم ، يك چيزي مي شنويد و يك چيزي مي شنويم . بايد آن را ببينيد . اين واقعيت مسئله است. اما آن چيزي كه از اهل بيت به ما رسيده و ما به غير از اين سند ديگري نداريم اين است كه بعد از مرگ زندگي برزخي به اين شكل شروع مي شود كه روح كه تا به حال با اين بدن سنگين ، خاكي و گوشتي و استخواني كار مي كرد ، زندگي خود را با يك بدن سبك آغاز مي كند . بدن سبك همان بدن برزخي است كه به آن بدن مثالي هم مي گويند. چون شكل و مثل اين بدن است . از امام صادق (ع) پرسيدند كه بعد از مرگ چطور زندگي مي كنيم ؟ حضرت در يك روايتي فرمودند : در يك

ص: 707

بدن هايي مثل بدن هاي دنيايي . بهترين مثال شبيه همان چيزي است كه در خواب مي بينيم. در خواب بدن گوشتي زير لحاف است و هيچ تحركي ندارد ، اما آن بدن را مي بينيم كه كاملاً فعال است ، حركت مي كند ، مي فهمد ، مي خورد ، مي آشامد ، درد مي كشد و لذت مي برد . البته بدني كه با آن در برزخ هستيم اين بدن كه ما در خواب مي بينيم نيست . هزاران بار متكامل تر از اين بدن است چون بدن در خواب هنوز متعلق به عالم دنيا است . اما بدن برزخي ، ما از عالم دنيا بيرون رفته ايم و به عالم كامل تري رسيده ايم . در روايت ديگري امام صادق(ع) فرمود كه وقتي بعد از مرگ ما وارد عالم برخ مي شويم در يك شكل و قالبي مانند همين قالب دنيا هستيم . پس شكل و صورت دارد اما جرم و سنگيني ندارد . بدن برزخي مي خورد ، مي آشامد ، لذت مي برد و درك و فهم دارد . لذت و عذاب او يا درك و فهم او به مراتب قوي تر از درك و فهم و لذت و عذاب هايي است كه در عالم دنيا مي برد چون كامل تر بوده و حجاب هايي دنيايي برداشته شده است . شخصي از امام صادق (ع) پرسيد كه بعد از مرگ ارواح كجا مي روند ؟ امام صادق (ع) فرمود : ارواح مومنين در يك اتاق هايي مربوط به بهشت برزخي از غذاهاي آنجا مي خورند . از نوشيدني هاي آنجا

ص: 708

مي آشامند . البته خوردن و آشاميدن در بهشت مانند دنيا فقط تأمين غريزه نيست، آنجا قرب مي آورد . در اين دنيا بدن ما نياز دارد و يك تأمين غريزه است . حيوانات نيز مي خورند و مي آشامند . اما در آن جا خوردن براي شخص قرب به همراه مي آورد . بعد حضرت فرمودند : مومنين در برزخ يكديگر را مي بينند ، مي شناسند و با يكديگر انس داشته و مراوده دارند . شخصي كه از دنيا مي رود اگر بهشتي باشد به دور او جمع مي شوند . از او سوال كرده و راجع به فاميل مي پرسند . البته نظام زندگي برزخي اجتماعي نيست و نظام فردي است . زندگي ما در عالم دنيا اجتماعي است . در جامعه همه به يكديگر احتياج داريم. ما به مشاغل مختلف احتياج داريم و به تنهايي نمي توانيم نيازهاي خود را برآورده كنيم . احتياج به نانوا، قصاب ، پزشك و .. داريم . اما آنجا ديگر اينگونه نيست . آنجا زندگي هر نفر فردي است . يعني هر كسي در گرو اخلاقيات ، عقايد و اعمال خود است . زندگي اجتماعي به اين معنا كه به يكديگر وابسته بوده و به هم كمك كنيم وجود ندارد . اما مي تواند به صورت جمعي بوده و در كنار هم جمع شويم و يكديگر را ببينيم . يعني خانواده ها مي توانند يكديگر را ببينند . جزو لذت هاي بهشت برزخي اين است كه افراد يكديگر را ديده و با هم انس بگيرند . اين يك لذتي است كه شامل حال مومن مي

ص: 709

شود . از طرف ديگر شخصي كه دچار جهنم و عذاب برزخي مي شود هم خوردن و آشاميدن دارد اما اين خوردن و آشاميدن براي او عذاب است . درزندگي برزخي تكامل و رشد وجود دارد . اما تكامل برزخي ، تكامل عملي نيست . يعني آنگونه نيست كه ما آنجا بتوانيم اعمال انجام دهيم يعني خيرات كرده ، نماز بخوانيم و بتوانيم كارهاي خود را جبران كنيم . يعني دار عمل و مزرعه همين دنيا است . اما تكامل معرفتي و علمي است . يعني مرحله به مرحله حجاب ها كنار رفته و اسراري براي فرد كشف مي شود . افرادي كه اهل بهشت هستند با ديدن و فهميدن لذت آنها بيشتر مي شود . افرادي كه اهل عذاب هستند ، حسرت و عذاب آنها بيشتر مي شود . در روايتي از امام موسي ابن جعفر(ع) در جلد دوم اصول كافي است كه حضرت به يكي از افرادي كه در كنار ايشان نشسته بودند فرمودند كه دوست داريد در دنيا عمر شما طولاني شود ؟ آن شخص گفت بله. حضرت فرمود به چه دليل؟ گفت خيلي سوره ي قل هو الله احد را دوست دارم و دوست دارم كه اين سوره را زياد بخوانم . امام چند لحظه سكوت كردند و بعد فرمودند: شخصي از مومنين كه از دنيا برود اگر دردنيا قرآن را نياموخته باشد ( البته به شرطي كه براي آموختن كوتاهي نكرده باشد) در عالم قبر به او تعليم مي دهند . بنابراين تعليم و رشد علمي درآنجا وجود دارد . بعد حضرت فرمود : به اين خاطر كه درجه ي

ص: 710

او را بالا ببرند . چون درجات بهشت به اندازه ي آياتي است كه خوانده ايد و بر جان شما نشسته است ، به شما مي گويند بخوانيد و بالا برويد . لذا در آن دنيا به او تعليم مي دهند . دررواياتي است كه بچه ها ي كوچكي كه هنوز بالغ نشده و از دنيا مي روند و يا حتي سقط شده و از دنيا رفته اند در يك روايت است كه حضرت ابراهيم (ع) آنها را در عالم برزخ تربيت كرده و از جهت معرفتي آنها را رشد مي دهد . پيامبر فرمود: من در معراج ديدم كه بچه هاي زيادي به دور او نشسته بودند. در روايت ديگري است كه امام صادق (ع) فرمود: اطفال شيعيان ما كه از دنيا مي روند حضرت زهرا (س) تربيت مي كند. اينها همه تكامل هاي برزخي است . به همين خاطر است كه شما در دعاها صلوات براي اهل بيت فرستاده و ترفيع درجه براي آنها مي خواهيد . در تشهد نماز شما مي گوييد كه خدايا درجه ي پيامبر را بالا ببر. دعا براي ترفيع درجه نشان مي دهد كه درجات هنوز وجود دارد .

سوال – در بهشت برزخي اين رشد و تكامل مي تواند وجود داشته باشد ، آيا در جهنم برزخي نيز ممكن است رشد و تكاملي بوجود بيايد كه فرد ديگر بعد از برزخ وارد جهنم نشود؟

پاسخ – كساني كه حداقل هاي شرايط ورود به بهشت را دارند يعني اصل ايمان را دارند اما در دنيا گناهان زيادي مرتكب شده اند . كساني كه اصل ايمان ، اعتقاد به

ص: 711

پيامبر و ولايت اهل بيت را دارند يعني عقائد را دارند ولي عمل نداشته يا معصيت زياد دارند، بايد در مراحلي پاك شده و كفاره ي اعمال بدي را كه انجام داده اند ببينند . اين پاك شدن يا در فشار هنگام مرگ است ، يا شب اول قبر است و يا در مراحل برزخ است . لذا درروايتي داريم كه عذاب هاي برزخ براي مومنين كفاره ي گناهان است تا پاك شده و به بهشت بروند . اما براي كافران و كساني كه اعتقادات نداشته و با حضرت حق عناد دارند . يعني مستضعف فكري نبوده اند كه حق به آنها نرسيده ، رسيده اما قبول نكرده اند . اين افراد در جهنم برزخي هستند و تكامل آنها به سمت غضب خدا است . يعني مرحله به مرحله دركات آنها بالا رفته و بيشتر به باتلاق فرو مي روند . هرچه قدر حجاب ها بيشتر برداشته شود حسرت و پشيماني آنها بيشتر مي شود . خيلي از افراد مي پرسند برزخ كجا است ؟ فكر مي كنند برزخ در آسمان ها است . يعني يك گمان عوامانه اي در اذهان شكل مي گيرد كه گويي برزخ در آسمان ها و كهكشان ها است . به هيچ وجه اينگونه نيست . تمام آسمان ها و كهكشان ها كه با ملياردها سال نوري با ما فاصله داشته باشند هنوز در عالم دنيا هستند . فاصله ي عالم برزخ با ما فاصله ي مكاني نيست . فاصله ي زماني هم نيست كه چند ميليون سال ديگر به آن برسيم . فاصله ي رتبي است . مثلاً اگر

ص: 712

الان يك حيواني دريك مكان و يك زمان كنار ما باشد، ما چيزهايي مي فهميم كه او نمي فهمد . چون رتبه ي ما متفاوت است . پس الان رتبه ي ما پايين تر از برزخ است كه نمي توانيم بشنويم و درك كنيم . همين الان اينجا برزخ است . يعني در باطن اين عالم برزخ وجود دارد اما نبايد به سراغ بعد زماني و مكاني برويم. و اگر بخواهيم باطن را بفهميم اينگونه است كه ما موقع خواب ظاهر را از دست داده و به سراغ باطن مي رويم .

همچنين خواند اين دعا را بر بالين محتضر سفارش شده است كه بخوانيد بخصوص اگر شخص محتضر هم بتواند آنرا بخواند و دنبال بكند . اين دعا در مفاتيح قبل از دعاي جوشن كبير است . كلمه ي عديله به معني عدول از حق به باطل است. براي اينكه چنين اتفاقي رخ ندهد اين دعا خوانده مي شود . يعني اين دعا مانع ازعدول به سمت باطل بشود . اين دعا با شهادت به وحدانيت خدا آغاز مي شود . خود خدا به وحدانيت خودش شهادت مي دهد و خدا شهادت مي دهد كه معبودي جز خودش نيست و صاحبان خرد و علم و كساني كه با معرفت هستند . دين مقبول نزد خدا اسلام است . اقرار مي كنيم به اينكه خدايا من بنده اي هستم كه در مقابل الطاف بيكران تو مقصر هستم و كوتاهي كرده ام . من هم به وحدانيت خدا شهادت مي دهم همانطور كه ملائكه شهادت دادند . خدايي كه داراي كرم واحسان است . صفات خدا را مي شماريم تا آخر . خدايي كه رحمتش بر غضبش پيشي گرفته است . مگر ما كاري بكنيم كه غضب خدا را به دنبال داشته باشيم . خدا در ابتدا با غضب شروع نمي كند . صفت اصلي خدا رحمت است و غضب خدا به تبع اعمال صورت مي گيرد كه آن هم براي تاديب است نه براي انتقامجويي . هركسي كه طالب خدا باشد او را از دست نمي دهد و اين طور نيست كه نتواند به آن برسد . خدايي كه موانع تكليف را برطرف كرد و راه را

ص: 714

براي همه مساوي قرار داد و راه را آسان كرد تا همه تكاليف الهي را انجام بدهند و راه ترك حرام را آسان كرد و گمان نكنيم كه اين راه سخت است و نمي شود. تكليفي كه خدا خواسته حتما شدني است . تكليفي را خدا نفرستاد مگر اينكه قبلا طاقت و توانش را در انسان ايجاد كرده است. چيزي كه انسان طاقت و توانش را ندارد خدا از او نمي خواهد . بعد در اين دعا به بعثت انبياء اشاره مي كند . انبياء و اولياءالهي را فرستاد تا عدل الهي را محقق بكنند و نعمت هاي خدا را براي بندگان اظهار بكنند . ما را از امت پيامبر قرار داد از بهترين امت و جانشينان پيامبر . ايمان به پيامبر اكرم و قرآن داريم كه بر او نازل شده است . ايمان به وصي او كه در روز غدير پيامبر او را نصب كرد داريم . پيامبر اشاره كرد كه اين علي وصي و جانشين من است . بعد يكي يكي ائمه را اسم مي برد تا امام زمان كه ما انتظارش را مي كشيم . با بودن او دنيا برقرار است به بركت او هست كه آسمان و زمين روزي مي خورند.بواسطه ي او هست كه زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد پس از اينكه زمين از طلم و جور پر شده باشد . كلام شان بر من حجت است و تبعيت از آنها بر من واجب است . دوست آنها لازم و حتمي است . پيروي از آنها نجات بخش است و مخالفت با آنها هلاك كننده است

ص: 715

. سوال قبر حق است برانگيخته شدن از قبور حق است .بعد يك دوره اعتقادات مرور مي شود . مردم توجه كنند كه همه ي دعاها و از جمله اين دعا را با توجه بخوانند . ما نبايد فقط اين دعا را قرائت بكنيم بلكه بايد به مضامين آن توجه بكنيم . من اين اعتقاداتم را به وديعه گذاشته ام و تو بهترين امانتدار هستي . خودت به ما امر كردي كه امانت را برگردانيم . در هنگام مرگ اين اعتقادات را به من برگردان . مرحوم حائري مي گفتند كه در كنار آيت الله حجت كه از مراجع تقليد در زمان آيت الله بروجردي بودند دوبار دعاي عديله را خوانديم . ايشانبا اينكه به بالشتي تكيه داده بود با خلوص نيتي اين كلمات را مي گفت و وقتي به كلمه ي علي مي رسيديم ، اين اعتقاداتش را مرور مي كرد . بعد كه اين دعا تمام شد و آنرا به خدا وديعه سپرد ، چون ايشان بيمار بود مقداري آب با تربت خوردند و گفت كه آخرين توشه ي من تربت اباعبدالله است .

سوال – در مورد قبر و وحشت آن توضيحاتي بدهيد .

پاسخ – مسئله ي قبر و ورود به قبر براي هر كسي ترسناك است . بعد از قبض روح و توفي شخص كه شخص ميت شد ، اولين عالم آخرتي قبر است . پيامبر فرمود : اگر كسي از اين منزل بتواند خلاص بشود و نجات پيدا كند مراحل بعدي راحتتر است . اما اگر نتوانست از اين منزل خلاص بشود معلوم نيست كه مراحل بعدي راحتتر باشد

ص: 716

. اگر در دنيا پرونده اش به نوعي بوده كه آمادگي هايي كسب كرده و در اين منزل او راحت است و مشكلي برايش پيش نيامده دليلي ندارد كه در مراحل بعدي مشكل خاصي برايش پيش بيايد. در عالم قبر اين منزل به منرل بايد طي بشود و زمانش در مورد افراد مختلف فرق مي كند . بعضي ها هستند كه در دنيا بقدري براي خودشان آمادگي كسب كرده اند و بقدري تعلقات شان را رها كرده اند كه اين افراد منازل را به سرعت طي مي كنند. به تعبيري اين منازل را در دنيا طي كرده اند . پيامبر فرمودند : قبل از اينكه شما را ببرند خودتان برويد. ائمه و اولياء الهي كه در مراحلي را از كمال روح طي كرده اند ( عالم قبر طي كمالات روح است ) بعد از مرگ در كلاسي هستند كه تا آنجا رفته بودند . اين افراد كلاس هاي ابتدايي را گذرانده اند . پس گذراندن راهها متفاوت است . يكي اينها را در دنيا رد كرده است يا يك كسي ديرتر اينها را رد مي كند . اين منزل كه اولين منزل آخرت است مرحله ي سختي است . در تشييه جنازه اي امام كاظم (ع) حضور داشتند . وقتي شخص را در قبر گذاشتند امام دركنار قبر نشست و فرمود : دنيايي كه آخرش با يك كفن ساده ، يك قبر كوچك و دست خالي ختم مي شود شايسته است كه انسان از اول به آن دل نبندد . آخرتي كه اولش از اينجا شروع مي شود را بايد جدي گرفت . امام سجاد

ص: 717

(ع) در دعاي ابوحمزه اشك مي ريزد و مي گويد كه من گريه براي مرگ خودم ، براي تاريكي قبر و تنگي قبر گريه مي كنم . ترسي كه اين اولياء الهي با آن پاكي وصفا داشتند يك ترس مقدسي بود كه همه بايد آن ترس را داشته باشند . اين ترس از روي معرفت و ايمان است . از روي اين است كه آنها متوجه هستند كه دارند كجا مي روند . با اينكه اينها تمام اعمال شان كار صالح و خير بود اما تكيه به اعمال نداشتند و تكيه شان به خداوند بود . آنها خجل بودند از اينكه اعمالشان را اسم ببرند .چگونه سر زخجالت برآورم بر دوست كه خدمتي بسزا بر نيامد ازدستم . بعضي مواقع ما با دو تا عمل كوچك از خدا طلبكار مي شويم و گله مي كنيم و چرا هاي زيادي داريم . در حاليكه بيشتر مشكل آنها هم تقصير خودمان است. گاهي آنها مشكل اجتماعي است ولي ما آنرا به خدا نسبت مي دهيم . مرحوم مجلسي در جلد شش بحار اين روايت را آورده است . حضرت علي (ع) با گريه بر پيامبر وارد شدند و فرمود كه مادرم از دنيا رفت . پيامبر گفت كه او مثل مادر من بود و گاهي اگر بچه هايش گرسنه مي ماندند من را سير مي كرد. پيامبر گاهي او را مادر صدا مي زد . پيامبر به او لباسي دارد كه آنرا كفن بكنند و در تشييع پيامبر پاي برهنه و آهسته آهسته تشييع مي كردند . پيامبر نماز اين بانو را خواند و هفتاد مرتبه تكبير

ص: 718

گفت . وقتي مي خواستند او را در قبر بگذارند پيامبر ابتدا خودش در قبر خوابيد و بعد او را در قبر گذاشتند و پيامبر تلقين را فرمودند . وقتي مردم داشتند پراكنده مي شدند پيامبر فرمود : اَبنُك اَبنُك نه جعفر و نه عقيل ، علي بن ابيطالب . علت اين كارها را از پيامبر پرسيدند . پيامبر فرمودند كه يك روزي من از احوال آخرت مي گفتم و از قيامت مي گفتم كه همه عريان محشور مي شوند . يك دفعه فاطمه لرزيد و گفت : واي از خجلت آن روز . من لباس خودم را تن او كردم تا روز قيامت پوشيده محشور بشود . اينكه من آهسته آهسته تشييع مي كردم بخاطر ازدحام فرشته ها بود كه آهسته آهسته تشييع مي كردند و اينكه هفتادمرتبه در نماز تكبير گفتم بخاطر اين بود كه هفتاد صف از ملائكه بسته شده بود . اينكه در قبر خوابيدم بخاطر اين بود كه روزي براي او از عالم قبر مي گفتم ، ديدم فاطمه ترسيد و گفت : واي از ضعيفي من اين فشار را چطوري تحمل بكنم ؟ گفتم : مادرم من در قبر تو مي خوابم و از خدا مي خواهم كه اين قبر بر تو فشاري نياورد و اينكه آن فرياد را زدم به اين جهت بود كه دو تا ملك براي سوال پيش او آمدند . روايت داريم كه به محض ورود به عالم قبر دو ملك مي آيند . بعد از اينكه انسان مُرد روح جدا مي شود و روح به بدن برزخي تعلق مي گيرد . در لحظات اول

ص: 719

و بخصوص در شب اول قبر هنوز خودش را نيافته و با عالم برزخ اُنس نگرفته و هنوز درست متوجه اين نظام نشده است . سالها در اين بدن و در اين دنيا بوده است و در تحير است . بخاطر همين مي گويند كه سه تا تلقين به مرده بكنيد زيرا متحير است . و خودش را هنوز بدني مي بيند كه در قبر خاكي مي برند . فشار قبر و سوال قبر براي اين قبر دو متر در يك متر نيست . عالم قبر اسم ديگر برزخ است منتها شخص در اوايل هنوز متحير است . پيامبر فرمودكه وقتي دو ملك از او سوال كردند كه پروردگار و پيامبرت كيست ؟ ا گفت : خدا و محمد . وقتي سوال كردند كه ولي و امام تو كيست ؟ اين خانم خجالت كشيد كه بگويد : فرزندم . دسته گلي مثل علي در اين دامن پرورانده شده است ولي خجالت مي كشد كه بگويد من كاري كرده ام . من به او گفتم كه بگو : فرزندم علي بن ابيطالب نه جعفر نه عقيل . وقتي او اين را گفت ، خدا براي او رحمتي فرستاد كه او با چشم روشني در آن عالم زندگي مي كند. اولياء همه مي ترسيدند . حضرت زهرا در وصيتش به اميرالمومنين مي فرمود : بعد از اينكه من را در قبر گذاشتي نرو ، بنشين و قرآن بخوان . ميت احتياج به خواند قرآن دارد . در آداب دفن داريم كه وقتي شخص متوفا را دفن كردند و مردم داشتند پراكنده مي شدند چند نفر از نزديكان

ص: 720

متوفا در آنجا بمانند . اين توصيه ي اكيد است . مدتي بمانند و تلقين بخوانند . امام صادق (ع) فرمود : يكي از نزديكان ميت دستش را روي خاك بگذارد و با صداي بلند تلقين بخوانند . وقتي اين تلقين را گفتند ، آن دو ملك به همديگر مي گويند كه برويم حجت را به او تلقين كردند . آمده كه بعد از دفن بر سر قبر بنشينند و قرآن بخصوص سوره ي ياسين ، ملك ، حمد و يازده مرتبه قل هوالله ، حمد و هفت مرتبه انا انزلنا را بخوانند ، دعا بكنند و براي ميت طلب رحمت بكنند . در روايت داريم كه اگر چهل نفر كنار قبر و جنازه بيايند و طلب مغفرت براي ميت بكنند خداوند مي گويد كه من شهادت شما را پذيرفتم و او را مي بخشم .

سوال – سوره اسرا آيات 50 تا 58 را توضيح بدهيد .

پاسخ – آيه پنجاه و سه مي گويد كه يكي از ترفندهايي كه شيطان براي فريب انسان دارد تفرقه و فتنه انگيزي است . بيشتر فتنه گري ها با يكسري حرف هاي جزئي شروع مي شود . بين زن و شوهر ، برادر و خواهر ، دو تا دوست با يك طعنه و نيش اختلافي پيش مي آيد و شايد منظوري هم نداشته است . قرآن به ما درس مي دهد كه اين حربه را از دست شيطان بگيريد . مي فرمايد : اي پيامبر به بندگان من بگو بهترين نوع حرف زدن را با هم داشته باشند هم محتوا و هم شكل حرف زدن خوب باشد.

ص: 721

زيرا شيطان در كمين است كه تفرقه بيندازد . او دشمن آشكار شما است . مواظب باشيد كه حربه به دست او ندهيد .

سوال – چكار مي شود كرد كه از اين وحشت قبر كاسته بشود ؟

پاسخ – كساني كه مومن هستند و مي دانند فردي مثل فاطمه زهرا (س) و امام سجاد (ع) از اين مسئله اشك و ترس داشتند ، ما هم بايد از آنها ياد بگيريم ، ما كه پاك تر از آنها نيستيم . اين يكي از فريب هاي شيطان است كه مي گوييم خدا مهربانتر از آن است كه ما را عذاب بكند و باعث وحشت ما بشود . آنها با اينكه رحمت خدا را مي ديدند از مرگ هم خوف هم داشتند . ما نبايد اين را مفري براي خودمان قرار بدهيم كه هركاري دلمان خواست بكنيم . خدا بي ديني و لاابالي گري را نمي بخشد . ما نمي توانيم كلاه شرعي سرخودمان بگذاريم . خدا فردي را مي بخشد كه تمام سعي و تلاش خودش را دارد مي كند و يك جا كم آورده است . اما كسي كه سعي نمي كند و دستورات الهي را انجام نمي دهد خيلي جذب رحمت الهي نمي كند . مواظب باشيم كه گرفتار اين ترفند شيطان نشويم . عمده وحشت عالم قبر بخاطر اين است كه ما با عالم غيب نامانوس هستيم . ما با عالم آخرت و برزخ و ملائكه خيلي انس نداريم آنها براي ما نامانوس و وحشتناك هستند . از طرف ديگر تعلق زياد ما به اين دنيا باعث وحشت ما مي شود. اولين كاري

ص: 722

كه بايد بكنيم اين است كه انس خودمان را با خدا زياد بكنيم . وقتي انس با خدا كه معدن همه ي رحمتهاست و همه چيز در دست اوست ، ديگر در هيچ جا وحشتي به شما دست نمي دهد و شما ديگر تنهايي نداري . ديگر از تنهايي و غربت نمي ترسي زيرا هيچ جا تنها نيستي . بزرگي تنهايي نشسته بود و با خدا صحبت مي كرد فردي وارد شد وگفت كه ديدم شما تنها هستي و پيش شما بنشينم . بزرگ گفت كه من تنها نيستم . من الان با خدا مشغول بودم و شما بزم ما را بهم زدي . كسي كه با خدا مانوس است وقتي در تنهايي قرار مي گيريد لذت مي برد . امام كاظم (ع) وقتي در سخت ترين سياه چال ها زندانها قرار مي گرفت مي گفت : خدايا شكرت ، دنبال جاي خلوتي مي گشتم كه با تو انس بگيرم . پس انس خودمان را با خدا زياد كنيم . وقتي انس با خدا زياد بشود در امور خدايي هم با ملائك مانوس مي شويم . دومين مطلب كه در روايت به آن تكيه شده است صدقه و نماز وحشت يا ليلة الدفن است . شب اول قبر يعني ورودي ميت به عالم برزخ است كه هنوز وحشت بر او هست و مدتي كه بگذرد كار سبك تر مي شود. شب اول خيلي سخت است . پيامبر فرمود : سخت ترين ساعات بر اولاد آدم شب اول قبر است . با صدقه دادن به اموات تان رحم كنيد و اگر نتوانستيد دو ركعت نماز بخوانيد

ص: 723

كه همان نماز ليلة الدفن است . پس اگر مومني از دنيا رفت اولين كار براي او صدقه است . اين از نماز مهمتر است . به نيت ميت صدقه به فقير داده بشود تا خدا رحمتش را بر او نازل بكند . اين نماز بدين صورت است كه در ركعت اول بعد از حمد آيت الكرسي و در ركعت دوم بعد از حمد يازده ده مرتبه اناانزلنا دارد كه وقتي نماز تمام شد صلوات مي فرستيم و مي گوييم كه ثواب اين نماز را به فلاني بفرست . پيامبر فرمود كه اگر اين نماز را بخوانيد قبر او تا قيامت وسعت پيدا مي كند. منظور عالم برزخ است . خود شخصي كه نماز را خوانده به تعداد مخلوقات عالم ثواب مي برد زيرا بزرگترين خدمت را كرده است . استاد محدث نوري در كتاب دارالسلام از قول استادش ملا فتح علي سلطان آبادي كه از عرفا در نجف بود نقل مي كرد كه من عادتي داشتم كه وقتي مسلماني از دنيا مي رفت بعداز نماز عشا دو ركعت نماز ليلة الدفن براي او مي خواندم . يك كسي به من گفت كه من يك از اقوامي كه از دنيا رفت بود را در خواب ديدم . او به من گفت كه خدا رحمت كند پدر اين عالم بزرگوار را زيرا با دو ركعت نماز من آزاد شدم . سومين چيزي كه براي رفع وحشت موثر است خواندن قرآن است . خواندن سوره ي ياسين قبل از خواب موثر است . خواند سوره ياسين بر سر قبر كسي كه از دنيا رفته است بسيار موثر

ص: 724

است . چهارمين چيز صلوات فرستادن است . گاهي فرستادن يك صلوات قبرستاني را نوراني مي كند. ما نمي دانيم كه يك صلوات چيست . با يك صلوات ميت از سختي رهايي پيدا مي كند . كار ديگري كه در روايات تاكيد شده ركوع را كامل انجام دادن است . ما نمي دانيم چه ارتباطي بين دفع وحشت و انجام دادن كامل ركوع است . بعضي ها ركوع را مثل نوك زدن انجام مي دهد اين ركوع ناتمام است . يكي ديگر از تفضلات الهي اين است كه اگر كسي از ظهر پنجشنبه تا جمعه از دنيا برود عذاب قبر از او برداشته مي شود . ديگري محبت اهل بيت است . پيامبر فرمود : محبت من و اهل بيت درهفت جاي وحشتناك كه اولين آن مرگ قبر و ... است نجات بخش است .

سوال – بعضي ها وقتي فوت مي كنند در قبر قرار نمي گيرند مثلا در دريا غرق مي شوند يا دفن نمي شوند . آيا اينها هم شب اول قبر دارند ؟

پاسخ – بله . امام صادق (ع) فرمود كه اسم ديگر برزخ قبر است . قبر دو تا معنا دارد . يكي همين گودالي است كه در قبرستان است و جايگاه بدن گوشتي ما است . بعد از مرگ تا قيامت ديگر با اين بدن كاري نيست . يك بدن ديگري به ما داده مي شود كه روح به آن بدن تعلق مي گيرد بنام بدن برزخي كه مثل اين بدن است ولي سنگيني ندارد شبيه بدني است كه ما در خواب مي بينيم . البته هزاران بار

ص: 725

كامل تر از اين بدن ما است . عالم برزخ روح با بدن مثالي استك ه مثل اين بدن است .اگر كسي در دريا دنيا رفته است يا مثل هنديها كه مرده را مي سوزانند و بر باد مي دهند ، قبر خاكي ندارد. ما به اين قبر كاري نداريم .سوال و فشار قبر براي برزخ است . در عالم برزخ اين اتفاقات رخ مي دهد . قرآن در مورد قوم نوح مي فرمايد : بخاطر گناهانشان در دريا غرق شدند و وارد آتش شدند .

زمان خيلي زياد شده و يا حتي برخي از مريضي هايي كه باعث شده افراد بر روي تخت هاي بيمارستان باشند و بستگان آنها در كنارشان نباشند كه در اين صورت امكان اجراي آن آداب وجود ندارد . البته تقاضايي كه از پرسنل محترم بيمارستان ها اعم از پزشكان و پرستاراني كه زحمت مي كشند داريم اين است كه علاوه بر وظيفه ي شغلي خود ، وظيفه ي ايماني و ديني را نيز در نظر بگيرند . اگر مريضي در حالتي است كه آنها تشخيص مي دهند علائم مرگ در او مشخص شده حتي الامكان آن آداب واجب را كه رو به قبله كردن است انجام دهند . چقدر خوب است كه يك پرستار كه در لحظه ي آخر در كنار مريضي است كه همراهي ندارد تلقين شهادتين كرده ، اسم ائمه را گفته و يا يك سوره ي قرآن بالاي سر او بخواند . شبيه اين سوال را از پيغمبر اكرم كردند ، پيامبر اكرم (ص) در جمع تعدادي از اصحاب بود كه فرمود به شخصي كه در شرف موت است شهادتين را تلقين كنيد و اگر كسي آخرين كلام زبان او لااله الا الله باشد داخل بهشت مي شود . يك شخصي گفت در زمان سكرات موت ما آنقدر گيج و متحير هستيم كه حواس ما نيست اين كلمات را بگوييم و اين حرف ها را بزنيم . همان موقع جبرائيل نازل شد و به پيامبر اكرم (ص) فرمود الان كه در صحت و سلامتي هستيد ، زبان شما باز و حواس شما جمع است كلمه ي لا اله الا الله را بگوييد

ص: 727

اگر مي خواهيد اين كلمه در قلب شما باقي بماند . چون زبان صرف كه در قلب نباشد خيلي هنر و ارزشي ندارد . مهم اين است كه در قلب باشد ، اگر كسي توانست بگويد كه چه بهتر اما اگر فرصت نكرد عمده اعتقادات قلبي است . بنابراين به تعبير سعدي كنونت كه چشم است اشكي ببار زبان در دهان است عذري بيار، كنون بايدت عذر تقصير گفت نه چون نفس ناطق زگفتن بخفت. علامه محمد تقي جعفري شاگرد يكي از عرفاي نجف به نام شيخ مرتضي طالقاني بودند كه مرحوم آيت اله بهجت نيز مدتي شاگرد ايشان بودند . علامه جعفري مي گويد دو روز مانده بود به محرم طبق عادت هرروز براي گرفتن درس به خدمت ايشان رسيدم. وقتي وارد شدم ايشان گفتند براي چه آمده اي . گفتم براي گرفتن درس آمده ام . ايشان گفت درس تمام شد . آقاي جعفري مي گويد من گمان كردم ايشان روزها را اشتباه كرده و فكر مي كند ايام تعطيلي محرم شروع شده است . گفتم هنوز دو روز به محرم مانده و درس برقرار است . او گفتن نه درس ديگر تمام شد . اين تعبير را كردند كه خر طالقان رفته و فقط پالان او مانده ، روح رفته و فقط جسم مانده است. بعد از آن نيز يك لااله الا الله گفت و اشك ريخت . فهميدم كه در حال خبر دادن از چيزي است يعني خبر از مرگ مي دهد و اينكه تمام شدن درس را به طور كلي مي گويد . گفتم آقا حالا آن درس تمام شد

ص: 728

اگر مي شود يك درس ديگري به ما بدهيد . اين شعر را خواند : تا زدستت مي رسد شو كارگر چون فوتي از كار، خواهي زد به سر. ما مي بينيم در كلمات و دعاهاي معصومين به استعداد موت يعني آمادگي براي مرگ اينقدر اشاره شده است. امام سجاد(ع) يك دعاي بسيار زيبايي دارد ، تقاضاي من اين است كه افراد اين دعاي زيبا را كه كوتاه هم است ضبط كرده و حفظ كنند و در سجده ها و يا قنوت هاي خود بخوانند . دعا اين است : خدايا من از تو مي خواهم تعلق و چسبندگي من به دنيا را كم كني ، به آن سراي ابديت رو كنم و توجه من بيشتر به عالم ابدي باشد . خدايا آماده شوم براي مرگ قبل از فرا رسيدن آن . ما همه آشنا هستيم كه در معارف، توبه و جبران خطاها واجب فوري است . در مباحث و اعتقادات كلامي ما آمده و همه هم اين نظر را دارند و از قرآن مجيد نيز استفاده مي شود كه توبه واجب فوري است . به اين خاطر اگردر توبه و جبران خطا ها تأخير كنيم معلوم نيست كه فرصتي براي انسان باقي بماند . من اگر بگويم بعداً جبران مي كنم ممكن است بعداً وجود نداشته باشد . الان ماه شعبان است و سه عمل است كه در اين ماه خيلي به آن توصيه شده است . اول صدقه ، دوم صلوات مخصوصاً آن صلوات معروفي كه مومنين هنگام ظهر بعد از نماز ظهر مي خوانند و سوم استغفار است . درست است كه

ص: 729

هفتاد مرتبه استغفراله و اتوب عليه در اين ماه توصيه شده است ولي توبه و استغفار زماني كامل است كه آن خطاهايي را كه مي توانم ، جبران كنم و تأخير نيندازم . مرحوم شيخ مرتضي زاهد پنجاه يا شصت سال پيش در همين تهران زندگي مي كرد . پيرمردهايي هستند كه از ايشان خاطراتي دارند و من با برخي از آنها برخورد داشته ام . اين مرحوم نقل مي كند كه يك بار بعد از نماز مغرب و عشا كه مسئله مي گفتم يك مسئله را اشتباه گفتم . وقتي به منزل رفتم متوجه شدم كه اشتباه گفته ام. همان شب راه افتاده و به در خانه ي مسجدي هايي كه دور و بر منزل ايشان بودند و آنها را مي شناختند رفتند وبه آنها گفتند كه آن مسئله را اشتباه گفته اند. به در چند خانه كه رفتند يك نفر به او گفت حاج آقا چه عجله اي است حالا فردا شب ما مي آمديم آنجا شما آن را تصحيح مي كرديد . گفت شما عجله نداريد شايد حضرت عزرائيل (ع) عجله داشته باشد وفرصت به فردا نرسد كه من آن را تصحيح كنم . اين چقدر ارزشمند است و چقدر زندگي را شاد مي كند . اينكه رزمندگان در جبهه ها اينقدر نشاط داشتند و شوخ و راحت بودند به اين علت است كه با مرگ مشكلي نداشتند . درست است كه مرگ آنها نيز ناگهاني بود و در يك لحظه خمپاره يا گلوله اي مي آمد اما آن ناگهاني به گونه اي بود كه آمادگي قبلي داشتند . اين آمادگي با

ص: 730

اين چند چيز ايجاد مي شود : اول توبه و جبران خطاها . يعني مطمئن نباشيم كه فردايي است ، شايد نباشد . اگر حق الله ، نماز و روزه و حجي به گردن من است نبايد بي خيال آن باشم . معنا ندارد كه يك مومن بي خيال حقوقي كه از خداوند متعال ضايع كرده باشد . البته من نمي گويم كه فرد همه ي كارهاي خود را كنار بگذارد و بايستد فقط نماز بخواند و روزه بگيرد . اگر نماز يا روزه ي قضايي به گردن فرد است روزي يك نماز قضا بخواند . همين مقدار كه نشان دهد بي تفاوت نيست كافي است . نبايد با واجبات و حرام هاي خدا شوخي كنيم . از اميرالمومنين (ع) سوال كردند كه آمادگي براي مرگ چيست ؟ ايشان فرمودند : فرائض و واجبات خود را انجام بده و اگر يك زماني فوت شده قضاي آن را بجا بياور . حرام ها را ترك كرده و تا آنجا كه مي توانيد به صفات اخلاقي خوب مزين شويد. بعد ايشان فرمودند : اگر اينچنين شد ديگر براي فرد فرقي ندارد كه چه زماني مرگ فرا برسد . براي چنين شخصي مرگ ناگهاني به معناي غافلگيرانه معنا ندارد . چون هميشه آماده است و غافلگير نمي شود . من اين مطلب را از آقازاده مرحوم آقاي اراكي شنيدم كه يكي از خوبان نجف كه معاصر مرحوم ميرزاي شيرازي بود يعني آقاي فاضل اردكاني يك مرتبه نماز عشاي خود را كه خواند و شام خود را كه خورد گفت نماز خوبي خوانديم ، شام خوبي خورديم و مرگ

ص: 731

خوبي هم مي كنيم و همان شب از دنيا رفت . ببينيد براي اين افراد چقدر آسان و راحت است . پس در جبران حقوق گذشته همانطور كه همه ي مومنين مي دانند حق الله و بخصوص حق الناس مهم است . حضرت امام در وصيت ها و نصيحت هاي خود به مرحوم حاج احمد آقا فرزند بزرگوار ايشان مي فرمايد: بعد از مرگ آنجا كه كار ما با خدا باشد و حساب ما با او باشد الرحم الراحمين است . ولي آنجا كه كار ما با مردم باشد ، مردم ديگر ارحم الراحمين نيستند و به سادگي نمي گذرند چون همه كم دارند تا يك چيزي از تو نگيرند تو را رها نمي كنند . در سوره ي فجر از مرصاد نام برده شده است و در روايت داريم كه مرصاد گذرگاهي است در عالم آخرت . كسي از آن عبور نمي كند اگر حقي به گردن ديگري داشته باشد و مديون كسي باشد . يعني صاحبان حق بايد راضي باشند تا از آن گردنه و گذرگاه عبوركنيم . آنجا صاحبان حق را مي آورند و مي گويند تو بايد از آنها رضايت بگيري . آنجا ديگر رضايت به يك كلمه ي حلالم كن معمولي تمام نمي شود . پيغمبر در جمعي از اصحاب فرمود مي دانيد مفلس به چه كسي مي گويند ؟ اصحاب گفتند آن كه با جيب خالي كلي بار زندگي بر دوش داشته باشد . پيامبر فرمود اين مفلس نيست و فقط بي پول است . مفلس كسي است كه در عالم آخرت او را مي آورند درحالي كه كيسه

ص: 732

ي اعمال خير او خيلي پر است اما او را به همين مرصاد مي آورند . صاحبان حق كه حقي را از آنها ضايع كرده ، آبرويي ريخته و اذيتي كرده است و مالي از آنها خورده مي آورند و بايد رضايت بگيرد . در اين حالت از كيسه ي خيرات اين فرد بر مي دارند و به ديگران مي دهند تا راضي شوند . اگر اعمال خير او تمام شد از گناهان و بار ديگران بر روي دوش اين فرد مي گذارند . پيامبر فرمود مفلس اين فرد است كه اول باري از خيرات داشت اما الان كيسه اي از گناهان بر دوش دارد . بنابراين اولين وظيفه و آمادگي قبل از مرگ اين است . اينكه اگر حقي ضايع شده به وصيت نگذاريم تا ديگران براي ما انجام دهند . ديگران گاهي در اعمال خود مانده اند . بازماندگان ، بعد از مرگ تا چند روز داغ هستند و بعد شايد فراموش كنند . بعد از آن ما مي مانيم و كوله باري از سختي ها و معطلي هاي آن طرف. دومين وظيفه اين است كه افرادي كه مي توانند و براي آنها امكان پذير است كفن تهيه كنند . از مرحوم آيت الله بهجت است كه تهيه ي كفن عمر را طولاني مي كند . روايتي در وسايل الشيعه است كه مي فرمايد: اگر كسي كفن را تهيه كند و هر از گاهي به آن نگاه كند جزو غافلين نيست و هر موقع به آن نگاه كند اجر و ثواب به او مي دهند . سومين چيزي كه خيلي به آن توصيه

ص: 733

شده بحث وصيت است . در روايات ما وصيت نشانه ي عقل شمرده شده و حقي است به گردن يك مسلمان . ما حتي در آيه ي قرآن داريم كه كساني كه نشانه هاي مرگ براي آنها ظاهر شده الزام است كه وصيت كنند به عنوان يك وصيت شايسته براي خويشان و بستگان آنها ، اين يك حقي است به گردن متقين . نكته ي اول اينكه بهترين وقت وصيت در زمان صحت و سلامتي است كه انسان علائمي از مرگ را نمي بيند . ولي آخرين وقت وصيت زماني است كه انسان علائم مرگ را مي بيند . قرآن اشاره به اين آخرين وقت كرده كه وقتي انسان اين علائم را مي بيند ديگر آخر كار است . پيامبر اكرم (ص) يك تعبيري دارد كه وصيت را زير بستر و بالين خود قرار دهيد، منظور اينكه وصيت اينقدر در دسترس باشد . اگر كسي حقي به گردن خود دارد چه حق الله و چه حق الناس واجب است كه وصيت كند . اين وصيت يا مي تواند شفاهي باشد و يا اينكه آن را بنويسد . اما اگر حق الناس و حق اللهي به گردن او نيست ، خمس و زكات ، بدهي، نماز و روزه اي به گردن ندارد و حقي از كسي ضايع نكرده ، اين وصيت براي او مستحب موكد است . تكليف است كه اگر داراي اموالي است ديگران بدانند چه بايد بكنند . البته وصيت تنها بخاطر اموال نيست و مي تواند براي توصيه هاي خيري باشد كه تجربه هاي زندگي به او آموخته است . همانطور كه اميرالمومنين

ص: 734

(ع) به فرزند خود امام حسن (ع) آن وصيت هاي بسيار ارزشمند را دارد . اما در عين حال اگر كسي اموال دارد و حقوقي به گردن او نيست مستحب موكد است كه وصيت كند . سومين مطلب اين است كه وصيت ها عادلانه باشد . گاهي اوقات برخي از افراد خيلي مقدس مي شوند و همه ي اموال خود را مي بخشند و حق فرزندان ناديده گرفته مي شود و يا به بعضي از فرزندان بيشتر مي دهند . پيامبر اكرم (ص) شنيدند كه يكي از مسلمين تمامي اموال خود را در زمان حيات خود بخشيده در حالي كه فرزندان او محتاج هستند . پيامبر (ص) فرمود: با اين فرد چه كار كرديد . گفتند در قبرستان مسلمين او را دفن كرديم . پيامبر فرمود: اگر من بودم اجازه نمي دادم او را در قبرستان مسلمين دفن كنيد . كار اين فرد مومنانه نبوده . نكته ي چهارم مقدار وصيت است . درست است كه تا وقتي شخص زنده است مالك تمامي اموال و دارايي هاي خود است اما پس از مرگ فقط در يك سوم از اموال خود اختيار دارد . يعني فقط مالك ثلث اموال است . با اينكه همه ي اموال را او تهيه كرده اما دو سوم اموال بعد از مرگ متعلق به او نيست . اگر كسي مي خواهد وصيت كند كه بعد از مرگ من اين مقدار نماز و روزه براي من بگيريد ، يا بعد از مرگ من اموال من را وقف كنيد و يا خانه را به همسر من بدهيد، اين بخشش ها و وصيت ها

ص: 735

اگربيش از مقدار ثلث باشد ارزش ندارد . مثلاً اگر كل مال صدو بيست ميليون تومان است تا چهل ميليون تومان فقط مي تواند وصيت كند اگر بيشتر شد به شرطي كه همه ي وراث اجازه دهند قابل اجرا است واگر نه فقط تا ثلث . البته آن چيزي كه ما در روايات داريم اين است كه اگر شخصي كه مي خواهد وصيت كند ، فرزندان او احتياج دارند مستحب است تا يك چهارم و يك پنجم مال را وصيت كند . آخرين نكته اين است كه حضرت اميرالمومنين (ع) فرمودند : بهترين وصيت اين است كه خود فرد وصي خود باشد . يعني آن كارهايي كه ديگران مي خواهند براي او انجام دهند خود او انجام دهد . چرا انسان براي بعد بگذارد، انسان بهتر است تا وقتي كه زنده است ببخشد و فرزنداني را كه الان احتياج دارند تأمين كند تا آنها دعا كنند . داريم كه كسي وصيت كرد بعد از مرگ انبار خرمايي را به صدقه بدهند . بعد از مرگ او اين كار را كردند. پيغمبر اكرم (ص) رسيد يك عدد خرما در آن انبار مانده بود ، فرمود اگر اين يك عدد خرما را خود او در زماني كه زنده بود انفاق مي كرد بهتر از كل انبار خرمايي است كه بعد از او به صدقه داده شد. چون اسلام به دنبال رشد فرد است و اينكه تعلق او از دنيا كنده شود . درست است كه بعد از مرگ هم صدقه فايده دارد ولي آن كار قبل از مرگ فايده ي بيشتري دارد . پسري بود كه مدام

ص: 736

به پدر خود مي گفت يك مقدار از اين اموال را در راه خدا بده . آن پدر مي گفت بعداً وصيت مي كنم . يك شبي در كوچه اي در حال گذر بودند در آن زمان برق نبود ، اين پسر فانوس را كه بايد در جلوي پدر نگاه مي داشت تا كوچه روشن شود پشت سر او نگاه داشت . پدر گفت جلو بيا نور بايد جلو باشد چرا پشت سر رفته اي؟ پسر گفت من هم همين را مي گويم ، نور بايد جلو باشد و انسان عمل رابايد جلوجلو بفرستد. برگ سبزي به گورخويش فرست كس نيارد زپس، تو پيش فرست . اين نكات: توبه و جبران خطاها و حقوق ضايع شده ، وصيت ، تهيه ي كفن و احياناً تربت اباعبداله (ع) همان مصاديق آمادگي براي مرگ است .

سوال – لطفاً درخصوص سوره ي نحل آيات 111 تا 118 توضيح بفرماييد.

پاسخ – در آيه ي 114 پروردگار عالم مي فرمايد ازآن چيزي كه خداوند به شما رزق داد و روزي شما كرد بخوريد در حالي كه دو شرط داشته باشد يكي آنكه حلال باشد و آن طهارت باطني كه مخصوص خداوند است و باعث رشد مي شود در آن چيزي كه مي خواهيد استفاده كنيد باشد و دوم اينكه طيب باشد . يعني طهارت ظاهري داشته باشد . ممكن است گاهي اوقات يك چيزي حلال باشد اما نجس باشد يعني طهارت ظاهري نداشته باشد . بنابراين هر دو شرط هم طهارت باطني داشته باشد كه ما به حلال بودن تعبير مي كنيم كه باعث رشد معنوي انسان مي

ص: 737

شود و سوخت مناسبي است كه روح را ارتقاء مي دهد . هم اينكه طيب و طاهر باشد يعني ظاهر آن نيز آلوده نباشد . بعد خداوند متعال مي فرمايد: وقتي از روزي استفاده كرديد ما اين روزي را براي چيز ديگري گذاشته ايم كه از استفاده از آن مهمتر است ، روزي ها را استفاده كردن براي اين است كه انسان به شكر برسد . اگر روزي را استفاده كند و به شكر برسد اين روزي نعمت مي شود . در روايتي از امام كاظم (ع) است كه شكر نعمت بالاتراز خود نعمت است . يعني اگر شما غذايي را مي خوريد كه نعمت است شكر آن بالاتر از آن غذا است . اگر سلامت نعمت است شكر آن بالا تر از خود سلامتي است . چون نعمت ها براي اين است كه ما را به قرب خدا برساند و نعمت ها با شكر ما را به قرب مي رساند . وگرنه اگر نعمت باشد و خدا را در آن نبينيم ، نعمت تبديل به نقمت مي شود . در روز قيامت سوال مي شود كه چرا اين نعمت را حجاب خود كرديد ؟ اين بايد نردبان قرب مي شد در حالي كه آن را نردبان سقوط خود كرديد . بنابراين در اين آيه تعبير شده كه اگر بنده و عابد هستيد با شكر، نعمت ها را استفاده كنيد .

سوال – قبض روح چيست و در آن چه اتفاقي مي افتد؟

پاسخ – بحث قبض روح همان چيزي است كه ما از آن تعبير مرگ و جان دادن مي كنيم . در قرآن

ص: 738

با اين لفظ نيامده و ما در قرآن اصلاً تعبير قبض روح نداريم . البته در روايات داريم . در قرآن يك تعبير دقيق تري داريم به نام توفي كه كلمه ي وفات نيز از همين گرفته شده است . توفي يا وفات يعني تحويل گرفتن . اينكه ما به قبض روح مي گوييم توفي و در قرآن نيز آمده است يعني فرشته ي مرگ روح را تحويل گرفته و تعلق آن را از بدن قطع مي كند . روح موجود مجرد است و بدن مادي است . مانند آبي نيست كه از كوزه بيرون بيايد بلكه تعلق و رابطه ي آن قطع مي شود . گاهي اوقات ما به غلط به مرگ فوت مي گوييم . فوت به معناي تمام شدن و از بين رفتن است . در واقع از بين نمي رود بلكه وفات مي كند . وفات يعني تحويل گرفته شد و از اين عالم به يك عالم ديگري رفت . در قرآن براي دو مورد تعبير توفي و وفات بكار گرفته شده است : يكي در رابطه با موقع خواب و خوابيدن و يكي در رابطه با مرگ . در خواب نيز ما وفات پيدا مي كنيم و مكرر در چند آيه قرآن اين مسئله را بيان كرده است . قرآن مي فرمايد: خداوند متعال آن كسي است كه هنگام مرگ جان ها را توفي كرده و تحويل مي گيرد و آن كسي كه زمان مرگ او نرسيده هنگام خواب اين توفي براي او صورت مي گيرد . يعني تشابه خواب و مرگ همين است . درست است كه در هردو

ص: 739

توفي و وفات و تحويل گرفتن روح از اين جسم به يك عالم ديگر صورت مي گيرد كه همه ي ما در خواب آن را تجربه كرده ايم . يعني به نوعي همه ي ما وفات هاي متعدد داشته ايم و تجربه كرده ايم ولي فرق آن اين است كه در مرگ تعلق روح به بدن به طور كلي قطع مي شود و ديگر مديريت بدن را روح نخواهد داشت . ولي در هنگام خواب تعلق ورابطه ي روح با بدن ضعيف مي شود . لذا ضربان قلب و نبض كاهش پيدا مي كند وحرارت بدن پايين مي آيد بنابراين شبه مرگ است . وقتي از امام باقر (ع) سوال كردند كه مرگ چيست فرمود: همان خوابي است كه شما هر شب داريد ولي دراز مدت است . يعني مرگ يك خواب طولاني است و خواب يك مرگ سبك است . لذا پيامبر اكرم (ص) هر موقع مي خوابيدند يك آداب زيبايي را انجام مي دادند . مرحوم محدث قومي نقل كرده كه پيامبر(ص) هر موقع مي خوابيدند اينگونه دعا مي كردند : خدايا به نام تو كه مي خواهم بميرم و زنده شوم و زماني كه از خواب بيدار مي شد شكر مي كرد كه خدارا شكر كه ما را بعد از مرگ زنده كرد . اين تعابير را فارسي نيز بگوييم اشكالي ندارد بلكه مهم نوع برخورد با خدا و مرگ است . كه اينقدر دم دست و جلوي چشم باشد و انسان با آن مأنوس باشد . چقدر انسان آرزو مي كند در آن لحظات آخري كه از دنيا مي رود و

ص: 740

مرگ حتمي او فرارسيده كه خدايا يك لحظه ي ديگر به من فرصت بده . اما الان خدا را شكر مي كنيم كه ما را بعد از آنكه مرده بوديم بازگرداند . در معارف و فقه ما است كه اگر فرد در حال جنابت است نخوابد و اگر خواست در اين حالت بخوابد مستحب است كه وضو بگيرد . آن چيزي كه توصيه شده اين است كه شخص جنب وضو بگيرد و يا حداقل تيمم كند و بخوابد . در روايتي از اميرالمومنين (ع) است كه شخص طاهر باشد و اگر جنب بود وضو بگيرد و يا حداقل تيمم كند به اين خاطر كه روح را در هنگام خواب عروج مي دهند و به سمت خدا مي برند . واگر مرگ شخص در آن حالت برسد ديگر او را باز نمي گردانند وگرنه او را باز مي گردانند تا زمان مرگ او . بنابراين چون يك چنين اتفاقي مي خواهد رخ دهد كه روح در محضر الهي حاضر شده و در عالم بالاتري برود گفته اند كه در حالت جنابت مكروه است .

سوال – لطفاً درخصوص قابض و حضرت عزرائيل توضيح بفرماييد.

پاسخ – متأسفانه يكي از جفاهايي كه برخي از ما در رابطه با ملك الموت و حضرت عزرائيل انجام مي دهيم ديد بدي است كه نسبت به اين بزرگوار داريم . يعني گاهي از ملك مقرب الهي يك هيولا ترسيم مي كنيم . اين خيلي بد است كه بي جهت يك تنفري از ايشان در خود ايجاد كنيم . تعداد ملائك بي شمار است اما چهار فرشته رئيس فرشتگان هستند . يكي

ص: 741

از فرشتگان حضرت جبرائيل (ع) است كه ايشان و زير دستان او مأمور در علم ، معرفت ، وحي و الهام رساندن به اهل آن و در امداد هاي غيبي هستند . برخي از ملائكه مأمور رزق هستند و روزي ها را مي رسانند كه رئيس آنها حضرت ميكائيل (ع) است . دسته ي بزرگي از ملائكه هستند كه مأمور حيات و زندگي بخشيدن هستند . زماني كه روح در جنين دميده مي شود حيات در او القاء مي شود . يا هنگامي كه در قيامت همه از قبرها برانگيخته مي شوند و دوباره زنده مي شوند كه مأمور اين كار حضرت اسرافيل است . يك دسته ي عظيمي از ملائكه مأمورين گرفتن جان و قبض روح هستند كه اينها حضرت عزرائيل (ع) و مأمورين زير دست او هستند . حضرت عزرائيل جزو روساي ملائكه و مقرب الهي است . در قرآن داريم كه اينها بندگان بزرگوار الهي هستند كه هيچ معصيت ندارند . بنابراين حضرت عزرائيل ملك ، نوراني وبسيار زيبا است . يعني خود او چون ملك است و هيچ گناهي ندارد بنابراين بسيار زيبا است . مرحوم آيت اله خوانساري كه از اولياي الهي بود ايشان مي گفت من حضرت عزرائيل (ع) را ديدم كه چقدر زيبا است و اصلاً از او نترسيدم . هفت قدم به سمت من آمد از اين حركت فهميدم كه هفت روز ديگر بيشتر زنده نيستم و همينطور نيز شد . اينكه برخي از افراد ملائك مرگ را به چهره هاي ديگر مي بينند ، در واقع در ظرف ادراك آنها يك نوع زشتي است كه در

ص: 742

اين ظرف آن ملك را زشت مي بينند . مانند اينكه شما در يك ظرفي كه آلودگي دارد آب زلال بريزيد . بنابراين خود او زشت نيست و بسيار هم زيبا است اما براي برخي از افراد اين ملائكه زشت هستند . چون زشتي باطني خود آن فرد را نشان مي دهند و مانند آينه عمل مي كنند . در روايت داريم كه حضرت ابراهيم (ع) به حضرت عزرائيل (ع) گفت اگر مي شود آن طور كه افراد فاجر را قبض روح مي كني خود را نشان بده . گفت طاقت نداري ببيني ، حضرت ابراهيم گفت چرا . گفت روي خود را برگردان و بعد نگاه كن . حضرت ابراهيم (ع) روي خود را برگرداند و بعد نگاه كرد خود او توصيف مي كند كه چهره اي بسيار زشت و متعفن بود كه از دماغ و دهان او دود و آتش بيرون مي آمد حضرت بيهوش شد. بعد كه بهوش آمد گفت يا ملك الموت اگر آن فرد فاسق و فاجر هيچ عذابي نداشته باشد بجز ديدن تو، در لحظه ي آخر براي او بس است . اگر حضرت عزرائيل (ع) با اين چهره مي تواند براي فجار نشان داده شود براي مومن به حدي زيبا نشان داده مي شود كه ديدن او با آن نورانيت و عطر عجيبي كه دارد باعث مي شود كه روح از بدن پر بكشد . شما در قرآن ببينيد وقتي حضرت يوسف را زنان مصر ديدند دست هاي خود را بريدند . يعني جمال يوسف باعث شد كه از حالت عادي بيرون بروند . وقتي جمال ملكوتي حضرت

ص: 743

عزرائيل مي آيد چنان شخص از ديدن اين بزرگوار متحير خواهد بود كه پر مي كشد . بنابراين ما بايد ديد خود را از حضرت عزرائيل عوض كنيم و با احترام از او ياد كنيم به تعبير بعضي از اهل معرفت با او دوست شويم . برخي گفته اندكه بايد با او بيشتر دوست شد چون واسطه ي انتقال ما به عالم ربوبي است .

سوال – چطور در يك لحظه حضرت عزرائيل مي تواند جان هزاران نفر را بگيرد ؟

پاسخ – حضرت عزرائيل (ع) تنها نيست و هزاران ملك به او كمك مي كنند . لذا الزامي ندارد كه خود او بر بالين هر كسي باشد . شأن ملك مقرب بالا تر از اين است كه بالاي سر همه بيايد . براي برخي افراد ضعيف تر، ملائك پايين تر را مي فرستد و براي برخي افراد قوي تر درحد اولياء الهي خود او حاضر ميشود . حتي اگر ملائك مرگ متعدد نبود و خود حضرت عزرائيل تنها هم بود باز هم مشكلي نبود . به اين خاطر كه حضرت عزرائيل مادي نيست كه بخواهد از جايي به جاي ديگر برود . ما كه در عالم ماده هستيم زماني كه در يك مكان هستيم ديگر نمي توانيم درجاي ديگر حضور داشته باشيم . ولي او كه مجرد است احاطه به تمام عالم دارد لذا امام صادق (ع) از قول حضرت عزرائيل (ع) نقل كرده كه كل عالم در دست من مانند سكه اي است در دست شما .

نورمحمد ، عطر صلوات است ، دل گفتم و اين دل سجاده ي مكه است تسبيح مدينه است ، مهر عتبات است ، هوهوزدن دل، عشق است و جنون است حق حق زدن او ، صوم است و صلاة است، شعر از سر من دست برداشته اما بالاي سرم باز ابر كلمات است، پايان من و دل آغاز شگفتي است مي ميرم و مرگم در قيد حيات است .

سوال – در ادبيات ديني و در ادبيات مرگ، ما به واژه اي برخورد مي كنيم به اسم سكرات . سكرات با احتضار چه فرقي دارد ؟

پاسخ – اين واژه ي سكرات موت در ادبيات ديني ما وجود دارد . سكرات جمع سكره است كه كلمه ي سكر و مستي نيز از همين كلمه مشتق مي شود . و در قرآن مفرد اين كلمه به كار برده شده است . سكرات در واقع همان حالت احتضار است اما از آن جهت به حالت دم مرگ احتضار مي گويند كه وقت حضور مرگ ، وقت حضور ملائك است . و از آن جهت به آن سكرات مي گويند كه انسان در يك تحير ، سردرگمي و گيجي قرار مي گيرد شبيه افراد مست . از يك طرف انسان حسرت اين را مي خورد كه عمر او به پايان رسيده و درست استفاده نكرده است . و اندوه اين را مي خورد كه در حال جدا شدن از دنيا و امور مورد علاقه اي است كه عمري با آنها انس گرفته است و از طرف ديگر عوالم ناشناخته اي براي او جلوه مي كند كه وحشت آور

ص: 745

است . ديدن صحنه هايي كه تا به حال نديده است او ملائك و شياطين را كه حاضر شده اند مي بيند. و همينطور عمري فرد با بدن خود انس گرفته ، آن فشاري كه باعث شود روح از بدن جدا شود يك حالت سردردگمي و گيجي و تحيري ايجاد مي كند كه به آن سكرات مي گويند . اگر يك دندان ما شديداً درد بگيرد ما سردرگم و گيج مي شويم و خيلي چيزها را فراموش مي كنيم . دندان درد با حالات دم مرگ قابل مقايسه نيست . در قرآن يك تأبير ديگري هم وجود دارد به نام قمرات الموت . قمرات به معناي شدايد و سختي هاي مرگ است . يك تعبير اميرالمومنين (ع) در خطبه ي 109 نهج البلاغه دارد كه توصيف هنگام سكرات است . اين مطلب را اززبان كسي مي شنويم كه به جزئيات اين راه آگاه بوده است . حضرت مي فرمايند : آن هنگام قابل توصيف نيست . از يك طرف سكرات موت و سختي جان دادن و از طرف ديگر غم و اندوه فرصت هايي كه فرد از دست داده است تمام وجود او را مي گيرد . درآن لحظات سخت اعضاء بدن سست مي گردد و رنگ آنها تغيير مي كند . با لحظه لحظه زياد شدن آثار مرگ در پيكر، زبان از كار مي افتد ( يعني اولين عضوي است كه از كار مي افتد ) و قدرت سخن گفتن سلب مي گردد . ولي همچنان اعضاء خانواده ي خود را با چشم نگاه مي كند و با گوش هاي خود مي شنود ،

ص: 746

عقل او نيز سالم است . فكر مي كند كه عمر خود را به چه چيزهايي گذرانده و در چه راهي روزگار خود را تباه كرده است . به ياد اموالي مي افتد كه با خون دل آنها را جمع كرده و كاري به حلال و حرام آن نداشته است . اين نشان مي دهد كه حضرت كساني را توصيف مي كند كه اهل دنيا هستند . و حالا بايد برود و جوابگوي اين اموال باشد . لذت و استفاده ي آن براي ديگران و حساب پس دادن و بدبختي آن براي او مانده است . مرگ همچنان بر اعضاء بدن او چيره مي گردد تا آنجا كه گوش او نيزمانند زبان از كار مي افتد . و فقط به خانواده ي خود نگاه مي كند و حركت زبان آنها را مي بيند ولي ديگر صدايي نمي شوند . پس از مدتي چشم او نيز از كار مي افتد و روح از بدن خارج مي شود. مرداري خواهد شد در بين خانواده ي خود به طوري كه از نشستن نزد او وحشت مي كنند و از نزديك شدن به او دوري مي نمايند . در اين حال ديگر نه گريه كننده اي او را ياري مي كند و نه كسي به او جواب مي دهد . سپس او را برداشته و بسوي آخرين منزلگاه يعني قبر مي برند و او را آنجا تنها گذاشته و به دست اعمال خود مي سپارند و از ديدار او براي هميشه چشم مي پوشند . اين آن لحظه سكرات و قمرات است كه حضرت امير(ع) توصيف كرده و لحظه

ص: 747

ي سختي است .

سوال – ما چه كاري مي توانيم بكنيم كه اين سختي ها و شدايد آسان شود ؟

پاسخ – در روايات اهل بيت (ع) هم به عواملي اشاره شده كه باعث آسان شدن مرگ ، راحت از دنيا رفتن و سختي نكشيدن فرد مي شود و هم عواملي كه باعث مي شود فرد با سلامت از دنيا برود . اين دو نكته است ، اينكه هم انسان راحت از اين عالم به عالم ديگر منتقل شده و سختي نكشد . و هم با سلامت رفته و دچار آن وسوسه هايي كه شياطين در لحظه ي آخر انسان را مي كنند و تيرهاي آخر را به سمت او پرتاب مي كنند نشود . اينجا ديگر منزل آخري است كه دست شيطان به انسان مي رسد و در نتيجه تمام تلاش خود را در اين لحظه مي كند . اهل بيت در روايات مختلفي اشاره به عوامل آسان ، راحت و با سلامت از دنيا رفتن كرده اند . اصلي ترين مورد اين است كه انسان اعتقادات سالم و درستي داشته باشد . ترديدي نيست كه اگر من ايمان به خدا و آخرت داشته باشم و سيم اتصال من به خدا وصل باشد ، زماني كه مي خواهند من را به سمت خدا منتقل كنند وحشت نمي كنم . چرا كه من را به سمت دشمن نمي برند بلكه به سمت دوست مي برند . خود اين ايمان ، انسان را در لحظه ي آخر راحت مي كند . در روايت زيبايي است كه حضرت عزرائيل (ع) بر ابراهيم خليل الله وارد شد

ص: 748

. حضرت ابراهيم (ع) وقتي او را ديد پرسيد: آيا تو الان من را دعوت مي كني كه به اختيار آن طرف بيايم، يا زمان اختيار گذشته و خواهي نخواهي بايد بروم ؟ حضرت عزرائيل (ع) گفتند نه به اختيار خود شما است كه بياييد يا نياييد . حضرت ابراهيم چيزي گفت كه حضرت عزرائيل را به فكر وادار كرد : خدا دوست و خليل من است ، آيا ديده اي كه يك دوستي مرگ را به دوست خود هديه بدهد ؟ حضرت عزرائيل درمانده شد . از خداوند متعال خطاب به حضرت عزرائيل رسيد كه به او بگو آيا ديده اي كه دوستي از ديدار دوست خود بدش بيايد . تو به طرف دوست خود مي آيي و دوست مشتاق ديدن دوست است . اگر بخواهيم اين نگاه را به مرگ داشته باشيم مستلزم اين است كه ايمان داشته باشيم . در اين صورت چقدر اين لحظه براي فرد زيبا خواهد بود . در آيه بيست و هفت سوره ي ابراهيم داريم كه خداوند مومنين و افراد با ايمان را نگاه مي دارد و در دنيا و آخرت آنها را تثبيت مي كند . ما در روايات متعدد داريم كه حضرت عزرائيل (ع) مي گويد كه من از پدر و مادر مهربان بر مومن مهربان تر هستم . خود او مومنين را به شهادتين تلقين مي كند . ملائكه ي مرگ به او خوش آمد گفته و به استقبال او مي آيند . در روايتي داريم كه دو شاخه ي گل بسيار معطر از حرم الهي براي او آورده مي شود . بوي يكي

ص: 749

از آنها به گونه اي است كه فرد خانواده و اموال خودرا فراموش مي كند تا سختي نكشد . و بوي ديگري از نسيم رحمت الهي آنچنان حالتي در او ايجاد مي كند كه سخاوتمندانه جان خود را بدهد. اينها همه براي مومن است . يك روايتي است از حضرت امام صادق (ع) كه مي فرمايد: روزي گذر سلمان در كوفه به بازار آهنگرها افتاد . يك مرتبه ديد جواني بيهوش شده و مردم اطراف او را گرفته اند . سلمان كه از آن نزديكي عبور مي كرد، يكي از آن افراد دويد و به او گفت يا اباعبدالله اين جوان مريض و بيهوش است بيا يك دعايي بالاي سر او بخوان كه بهوش بيايد . حضرت سلمان وقتي نزديك شد و به بالين جوان رسيد او چشم باز كرد . تا سلمان را ديد سر خود را بلند كرد و گفت يا ابا عبدالله اينطور نيست كه مردم گمان مي كنند من بيمار هستم . وقتي گذر من به بازار آهنگرها افتاد و ديدم كه با چكش هاي آهني به ميله هاي سرخ مي كوبيدند ياد اين آيه افتادم : نگهبانان جهنم با چكش هاي آهنين بر دوزخيان مي زنند . در اين حالت ديگر نفهميدم و از هوش رفتم . سلمان ديد اين فرد با معرفت است با او دوست شد . بعد از يك مدتي اين جوان مريض شد ، سلمان به عيادت او رفت و ديد كه موقع مرگ او است . سلمان به حضرت عزرائيل (ع) خطاب كرد كه يا ملك الموت اين جوان برادر و دوست من است لطفاً

ص: 750

مراعات او را بكن . حضرت عزرائيل فرمود: يا ابا عبدالله من مراعات اين جوان و تمام مومنين را خواهم كرد و با آنها دوست هستم . بنابراين اصلي ترين شرط براي راحت مردن ايمان است . البته اگر مي خواهيم ايمان در لحظه ي مرگ و پس از آن در مراحل ابديت حافظ ما باشد بايد در دنيا حافظ ايمان خود باشيم . ما حافظ ايمان خود باشيم تا ايمان در سختي ها حافظ ما باشد . بعضي از افراد هستند كه از ايمان و اعتقادات خود محافظت ندارند . چه بسا كه اعتقادات آنها لغزنده و سست است . در روايت داريم كه اعتقادات و ايمان بعضي از افراد عاريه اي است ، از اين دست مي گيرند و از آن دست مي دهند . مثلاً تا يك مقدار وضع مالي جابجا مي شود ، حقوق كم و زياد مي شود و فشار زندگي وارد مي شود چه بسا افراد خدا را به ظلم متهم مي كنند . اينها خطرناك است . بايد ايمان ها را تثبيت كرده و نگاه داشت . تثبيت ايمان و اعتقادات هم فقط با خواندن كتاب و يا رفتن به كلاس عقيدتي نيست . اينها خوب است و مي تواند عقل را قانع كند . اما دل انسان نيز بايد قانع شود . بايد قلب انسان باور كند و ايمان در قلب رسوخ كند . باور قلب با عمل به دست مي آيد . هرچقدر ما اعمال خود را طبق وظايف و دستورات ديني انجام دهيم مانند چكشي كه بر ميخ مي رود و فرو مي رود باعث

ص: 751

تثبيت اعتقادات در قلب و باور آنها مي شود . اين آيه ي قرآن است : اگر مي خواهيد به يقين و باور قلبي برسيد ، عبوديت و بندگي انجام دهيد . عمل صالح هم حافظ و تثبيت كننده ي ايمان و هم ارتقاء دهنده ي آن است . هم ايمان عمل صالح را خالص تر مي كند و هم برعكس . هر گناه و معصيت بندهاي ايمان و اعتقادات را شل و پاره مي كند . چه بسا بعد از مدتي اگر انسان دچار معاصي و آلودگي ها شود و توبه نكرده و باز نگردد از درون خالي مي شود . و در اين صورت شايد در حادثه هاي سنگين مانند لحظه ي مرگ نتواند ايمان خود را حفظ كند . در لحظه ي مرگ فكر و محاسبات فكري خيلي كار نمي كند بلكه باورهاي دروني انسان بيرون مي ريزد . اگر كسي درون دل او هرز و كفر باشد بيرون مي ريزد . اگر درون دل او خدا و اعتقادات باشد او هم بيرون مي ريزد . مرحوم آيت الله كوهستاني چند سال قبل ازانقلاب فوت كردند . كساني كه در شمال ايران هستند يعني در استان مازندران و گلستان اين بزرگوار را كه از اولياي خدا بود خوب مي شناختند . الان هم در شهر كوهستان كه در نزديك ساري است ، مدرسه ي ايشان كه بسيار بامعنويت هم است برقرار است . كساني كه در هنگام مرگ اطراف ايشان بودند نقل مي كنند كه با اينكه آقا دو يا سه روز آخر حال حرف زدن نداشتند . اما در دم دماي

ص: 752

آخر يكي از اطرافيان از ايشان سوال كردند كه آيا شما ذكر خود را مي گوييد ؟ ايشان فرموده بودند كه خدا لعنت كند شيطان را من هرموقع مي خواهم ذكر بگويم سرفه ام مي گيرد . اما من به دهان او مي زنم و ذكر خود را مي گويم . اين افراد اين چيزها را فراموش نمي كنند چون در دل آنها بوده است . مرحوم آيت الله طباطبايي ، فارابي زمان ما ، در هنگام مرگ دچار فراموشي شديدي شده بودند . طوري كه بسياري از اصطلاحات علمي و فلسفه ها و قيل و قال هاي كلامي رافراموش كرده بودند . حتي رئيس بيمارستاني كه ايشان بستري بودند مي گفتند اگر يك ليوان آب به دست ايشان مي داديم همينطور در دست خود نگاه مي داشتند مگر اينكه به ايشان مي گفتيم آن را بخوريد . اما با اين وجود برخي از بستگان ايشان مي گفتند ما ديديم در لحظات آخر لب ايشان تكان مي خورد و گويي حرف مي زنند . از ايشان سوال كرديم كه چكار مي كنيد ؟ فرمودند تكلم . گفتيم تكلم با چه كسي ؟ گفت با حضرت حق . اين را فراموش نكرده چون در جان او رسوخ كرده است . پس اولين نكته ايمان و اعتقادات سالم و قوي است . دومين نكته محبت و ولايت اهل بيت (ع) خصوصاً اميرالمومنين علي (ع) است. ولايت اهل بيت (ع) جداي از توحيد نيست . در رواياتي از امام رضا (ع) و امام سجاد (ع) داريم كه فرمودند : ايمان و توحيد، لا اله الا الله ، محمد

ص: 753

رسول الله و علي ولي الله است و بعد فرمودند توحيد تا اينجا است . توحيد تا اشهدان علي ولي الله است . يعني ولايت معصومين شأني از شئون توحيد و شرط توحيد است . ولايت اهل بيت يك دستگاهي جداي از ولايت و سرپرستي خداوند عالم نيست . لطف اهل بيت (ع) در همه جا به محبين آنها مي رسد . هم در دنيا ، هم در مرگ و هم بعد از آن در برزخ و قيامت و در همه ي عوالم . در هيچ عالمي از عوالم نيست كه ما بي نياز از اهل بيت باشيم . در هيچ عالمي از عوالم نيست كه دست اهل بيت كوتاه و بسته باشد . در زيارت جامعه ي كبيره مي خوانيم كه اينها رحمت موصوله ي خدا هستند . رحمت موصوله يعني قطع نمي شود و دائم متصل است . ممكن است سوال كنيد كه ما رواياتي داريم كه مي فرمايد شفاعت ما اهل بيت در برزخ به شما نمي رسد . آن روايات بايد در جاي خود معنا شود . يا مقصود اين روايات اين است كه قيامت مراحل بسيار سختي دارد كه شفاعت اصلي ما آنجا بروز مي كند . اينجا شفاعت ما است اما شفاعت اصلي نيست . لذا شفاعت و دستگيري در برزخ هم است كه در آخر زيارت عاشورا مي گوييم : الهم الرزقني شفاعة الحسين يوم الورود . يعني از همان لحظه ي ورود به عالم آخرت شفاعت مي خواهد . پس شفاعت وجود دارد اما آن شفاعت اصلي مربوط به قيامت است . يا به اين دليل است

ص: 754

كه اسم لطف هايي كه اهل بيت در برزخ مي كنند شفاعت نيست . مانند لطف هايي كه در دنيا مي كنند . الان اهل بيت در دنيا لطف و عنايت مي كنند اما اسم آن را شفاعت نمي گوييم . آنجا هم اسم آن را كرامت و عنايت مي گوييم . پس دست اهل بيت در هيچ كجايي كوتاه نيست . حاج آقاي بهجت مي فرمودند انشاء اله ما جوري زندگي كرده و جوري اعمال انجام دهيم كه در لحظه ي آخر كه قرار است اهل بيت دستگيري كنند نگويند كه ما اين فرد را نمي شناسيم . او با ما كاري نداشت . بنابراين ولايت اهل بيت سكرات را آسان مي كند ،خصوصاً محبت اميرالمومنين علي (ع) . اينكه مي گوييم خصوصاً چون اميرالمومنين مرز و ملاك حق و باطل است . شيعه وسني از پيامبر (ص) نقل كرده اند كه فرمود: يا علي حب تو را داشتن ايمان است و بغض نسبت به تو داشتن كفر است . پيامبر اكرم (ص) فرمود: اگر كسي علي (ع) را دوست داشته باشد سكرات و سختي هاي مرگ براي او آسان مي شود . پيامبر در جمعي از اصحاب بودند فرمودند : چه كسي از شما است كه هر روز عمر خود روزه است ؟ سلمان بلند شد و گفت من . پيامبر فرمودند : چه كسي از شما است كه تمام شب هاي عمر خود را شب زنده داري كرده و عبادت مي كند ؟ سلمان بلند شد و گفت من . پيامبر باز فرمودند : چه كسي است كه در هر شبانه روز

ص: 755

يك بار ختم قرآن مي كند ؟ سلمان بلند شد و گفت من . يكي از اصحاب گفت او دروغ مي گويد . من خيلي از شب ها ديده ام كه او خوابيده است و شب زنده داري نمي كند . خيلي از روزها غذا مي خورد و روزه نمي گيرد . پيامبر فرمود: ساكت باش ، به لقمان امت اينگونه تهمت نزن از او بپرس. اين شخص از سلمان پرسيد كه سر اين ادعاي تو چيست ؟ گفت اينكه گفتم هر روز روزه هستم به اين علت است كه خداوند در قرآن فرموده اگر كسي كار خيري انجام دهد من آن را ده برابر مي كنم . من در هر ماه سه روز روزه مي گيرم ، اگر سه روز را ده برابر كنيم مي شود سي روز يعني كل ماه . اينكه من گفتم هر شب شب زنده داري مي كنم به اين علت است كه پيامبر خدا فرمود: هر كسي هرشب با وضو بخوابد گويي تمام شب را شب زنده داري كرده است و من هر شب با وضو مي خوابم . و اينكه گفتم هر روز ختم قرآن مي كنم چون پيامبر (ص) فرمود: يا علي مثل تو در امت من مانند قل هوالله احد است در قرآن . اگر كسي سوره ي قل هو الله را يك بار بخواند به منزله ي اين است كه يك سوم قرآن را خوانده است . دو بار بخواند دو سوم قرآن را خوانده است و سه باربخواند يك ختم قرآن كرده است . يا علي اگر كسي تو را با قلب دوست داشته

ص: 756

باشد يك سوم ايمان را دارد . اگر با قلب و زبان دوست داشته باشد دو سوم ، و اگر با قلب و زبان و عمل تو را دوست داشته باشد ايمان او كامل است. بعد پيامبر فرمود يا علي اگر چناچه آسمانيان و ملكوتيان تو را دوست دارند ، اهل زمين هم تو را دوست داشتند جهنم را خلق نمي كردم . بعد سلمان گفت طبق اين حديث پيامبر من در روز سه بار قل هو الله مي خوانم كه به منزله ي ختم قرآن است . منظورمن آن قسمت حديث است كه فرمود : اگر اهل زمين علي (ع) را دوست داشتند كسي اهل جهنم نمي شد . اين محبت و ولايت اهل بيت خود را در شدايد و سختي ها نشان مي دهد . مي گفتند مرحوم آيت الله شيخ حسن علي نخودكي اصفهاني در دو يا سه روز آخر عمر كه در بستر افتاده بود با اينكه با كسي حرف نمي زد و مشغول خود بود ، در شب جمعه اي سر ازبالين بلند كرد و روكرد به سمتي و گفت اي شيطان بر من كه وجودم پر از محبت علي (ع) و اولاد او است دست نخواهي يافت . سومين چيزي كه از عوامل آسان كردن مرگ است، صله ي رحم خصوصاً نسبت به والدين است . ارحام خويشاوندان است يعني برادر ، خواهر و فاميل نزديك . ارحام را كه به آن رحم مي گويند چون جلوه اي از رحمت خدا است . در روايت است كه خداوند متعال فرمود: من از صد جزء محبت و رحمت خود يك

ص: 757

جزء آن را در عالم دنيا فرستاده ام كه اين محبت ها بين پدر و مادر و فرزند و برادر و خواهر و فاميل درست شده است . بقيه ي آن را آن طرف مي بينيد . اگر رحم ، يك خاندان و يك خانواده كه بين آنها محبت است ، اين محبت را نسبت به هم قطع كنند ، يعني در واقع رحمت خدا را قطع كرده اند . به اين جهت است كه خيلي با آن برخورد شده كه قطع رحم نكنيد . وقتي رحمت خدا را قطع كرديد طبيعتاً در مرگ سختي مي بينيد . اما اگر كسي صله ي رحم كرد در حال جذب رحمت خدا است . بنابراين چون شما قدر رحمت خدا را خصوصاً نسبت به والدين دانسته ايد مرگ را آسان مي كند . آن فردي كه به مادر خود جفا كرده بود حتي نتوانست تلقين پيامبر را جواب دهد تا زماني كه مادر او راضي شد و او را بخشيد . يكي ديگر از چيزهايي كه خيلي توصيه شده تسبيحات حضرت زهرا(س) بعد از نمازهاي واجب است . من تقاضا مي كنم كه اين گنج است و آن را از دست ندهيد . امام باقر(ع) فرمود: اگر هديه اي بالاتر از تسبيحات زهرا(س) بود پيامبر آن هديه را به حضرت زهرا مي داد . امام صادق (ع) فرمود: ما به بچه هاي خود همانطور كه نماز را توصيه مي كنيم اين تسبيحات را هم توصيه مي كنيم . و بعد فرمود اگر كسي مداومت داشته باشد به خواندن تسبيحات حضرت زهرا (س) بعد ازهر نماز سختي هاي

ص: 758

مرگ بر او آسان مي شود . يكي ديگر از چيزها دست كردن انگشتر است . بخصوص انگشتر عقيق كه از علائم مومن است . يكي ديگر از عوامل آسان كردن مرگ كه در روايات آمده ، در تعقيبات نماز صبح و مغرب خواندن هفت بار : بِسمِ اللهِ اَلرحمنِ الرَحيم، لا حَولَ و لاقُوةَ اِلا بِالله العَليُ العَظيم . در مفاتيح نيز مرحوم محدث قومي اين را آورده است . در اصول كافي روايت داريم كه اين خيلي كمك مي كند . يكي ديگر از امور دعاي عديله است . مومنين حداقل يك بار در عمر خود اين دعاي عديله را بخوانند ، اعتقادات خود را صادقانه امانت نزد خدا بسپارند چون در آخر دعاي عديله داريم كه خدايا تو بهترين امانت دار هستي . اين اعتقادات خود را پيش تو امانت مي گذارم تا هنگام مرگ كه زماني است كه انسان خيلي چيزها را از ياد مي برد به من باز گردان . و آخرين چيز خواندن قرآن بعد از هر نماز است . پيامبر فرمود: اگر هر كسي بعد از نماز قرآن بخواند سكرات موت بر او آسان مي شود و خود ملك الموت شهادتين را بر او تلقين مي كند . نماز اول وقت نيز كه به آن اشاره شد .

سوال – لطفاً درخصوص سوره ي نحل آيات 55 تا 64 توضيح بفرماييد.

پاسخ - در آيه شصت و يك اين سوره ي مباركه خداوند متعال مي فرمايد كه اگر قرار بود به محض اينكه كسي ظلم مي كند ما از اينجا براي او عذاب بفرستيم و برخورد سنگين قيامتي

ص: 759

را در دنيا با او انجام دهيم هيچ جنبده اي در زمين نمي ماند . چون دنيا به گونه اي است كه ممكن است انسان تخلفاتي را انجام دهد اما خداوند براي او فرصت مي گذارد براي اينكه جبران كند . فوري با هر تخلف ، جرم و اشتباهي خداوند از سر لطف برخورد نمي كند تا لحظه ي مرگ . از اين فرصتي كه خدا داده و لطفي كه پروردگار عالم كرده است كه تا دم مرگ انسان مي تواند جبران كند بايد كمال استفاده را ببريم .

يك نكته اي را درخصوص صله ي رحم بگويم كه همانطور كه گفتم رحم و خويشاوندان يك جلوه اي از رحمت خدا است كه او بين اين جمع محبت انداخته است . و يكي از عوامل آسان شدن مرگ اين است كه اين رحمت را پس نزده و آن را قطع نكنيم . لذا در روايات قاطع رحم و كسي كه صله ي رحم را با خويشاوندان خود قطع كند خيلي مذمت شده است . هم خود ما نسبت به خويشان و بخصوص پدر و مادر قطع نكنيم و هم اينكه مانع از صله ي رحم ديگري نشويم . گاهي اوقات در برخي از خانواده ها ممكن است بعضي از افراد مانع از صله ي رحم شوند . مثلاً همسربگويد كه اجازه نداري با پدر و مادر و خويشان خود رفت و آمد داشته باشي . همانطور كه قطع رحم براي خود من تبعات سنگين به دنبال دارد ، مانع از ديگري شدن نيز همين تبعات را براي من دارد .

سوال – اگر ما با

ص: 760

كسي كه در حال احتضار است برخورد كرديم چه وظيفه اي داريم ؟

پاسخ - گاهي اوقات انسان با فردي مواجه مي شود كه در لحظات بسيار سخت و حساس احتضار است و نياز دارد كه كسي به او كمك بدهد، اما اطرافيان كه در كنار او هستند اصلاً نمي دانند كه چكاري بكنند . براي يك مسلمان زشت است كه در آن هنگام نداند چكار بايد بكند . در باره ي شخص محتضر يك وظيفه ي واجب و تعدادي نيز وظيفه ي مستحب داريم . وظيفه ي واجب اين است كه اگر مواجه شديم با فردي كه علائم مرگ در او مشخص شده و به نظر مي رسد در حال رفتن از دنيا است او را رو به قبله كنيم . اين كار بر هر مسلماني واجب است البته اگر كسي او را رو به قبله كرد از ديگران ساقط است يعني واجب كفايي است . بايد طوري او را به پشت بخوابانيم كه كف پاهاي او به سمت قبله باشد . البته اگر در جايي بود كه اين كار امكان پذيرنبود ، مثلاً بر روي تخت بيمارستان كه به فرد سرم و دستگاه هاي مختلفي وصل است و اين امكان وجود ندارد ، بايد حتي الامكان و تا جايي كه به اين شكل شبيه تر است او را قرار داد . اگر هم نشد كه ساقط است . در روايتي از پيامبر اكرم (ص) فلسفه ي اين كار گفته شده است . ايشان فرمود اگر كسي را اينگونه رو به قبله كنيد دائم تا زمان قبض روح ملائك الهي و خود خداوند با

ص: 761

رحمت خود به او رو مي كنند . آداب مستحبي نيز وجود دارد كه اولين آن مسئله ي تلقين است . اين را بايد در نظر بگيريم كه آن شخصي كه درسكرات موت قرار دارد به قدري در سرگرداني و تحير است كه چه بسا اسم خود را نيز به يا نمي آورد . او در يك حالت گيجي و تحير تام است . لذا در روايات متعدد گفته شده كه به او كمك بدهيد . شهادتين را به اين صورت به او تلقين كنيد ، در كنار او نشسته و آرام آرام نه با داد و بيداد و دعوا و اينطور چيزها كه بيشتر او را اذيت كند به دهان او بگذاريد كه بگو لااله الا الله ، خدا يكي است . اسم پيامبر را ببر و بگو محمد رسول الله . امام اول خود را بگو ، امير المومنين علي (ع) . پيامبر اكرم (ص) فرمود : اين كار را بكنيد و حرف هاي پراكنده ديگرنزنيد و سپس فرمود: اگر به اين صورت تلقين كنيد آن كسي كه بر زبان او اين كلمات باشد و با اينها از دنيا برود داخل بهشت مي شود . البته معلوم است كه از روي اعتقاد اين كلمات را مي گويد و طوطي واربيان نمي كند . دومين نكته تلقين دعاي فرج است . دعاي فرج آن چيزي است كه در قنوت ها در رساله ها گفته شده بخوانيد . افراد مي توانند در رساله ها قسمت قنوت مراجعه كنند . لا اله الا الله الحليم و الكريم ، لااله الا الله العلي العظيم ، سبحان اله

ص: 762

الرب السماوات و... در رساله ها به اين بخش رجوع بفرماييد . اين دعاي فرج است كه خود مرور اعتقادات توحيدي است . اين را آرام آرام بخوانيد كه شخص محتضر به دنبال شما بخواند . اميرالمومنين (ع) بر سر بالين هر محتضري كه مي رفتند و اين را مي خواندند مي فرمودند كه ديگر ترسي نيست . سومين نكته اي كه توصيه شده خواندن هر جاي قرآن ، خصوصاً آيت الكرسي ، سوره ي ياسين و صافات است . اين ها را بخوانيم و لازم نيست تلقين كنيم . درروايات داريم ياسين را كه مي خوانيد ملائك رحمت نازل مي شوند . صافات را كه مي خوانيد وسوسه هاي شيطان دفع مي شود . اينها آثار اين سوره ها است كه در آن هنگام خيلي مهم است . چهارمين چيزي كه ما به آن توصيه شده ايم القاء اميد است . خوف و رجاء و بيم و اميد يك مومن تا وقتي كه زنده است بايد مساوي باشد . هم از اعمال خود ، از آخرت و از عذاب بترسد و هم به رحمت خدا اميداور باشد . اما در روايات متعدد داريم كه هنگام مرگ بايد فقط اميد باشد . لذا به آن شخصي كه هنگام احتضار است رحمت خدا را القا كنيد . اهل بيت به توكمك مي دهند و جايي مي روي كه به استقبال تو مي آيند . ما در روايت داريم كه رحمت خدا در آخرت به گونه اي است كه حتي ابليس به آن طمع مي كند . ابليسي كه گناه اولين و آخرين به عهده ي او

ص: 763

است وقتي رحمت خدا را مي بيند مي گويد شايد ما را هم ببخشند . بايد اين رحمت را با خواندن همين روايات به فرد القاء كرد و اگر هم بلد نيستيم بگوييم كه لطف خداوند متعال بي نهايت است ، گناه ما محدود است اما رحمت او نامحدود است . لطف خدا بيشتر از جرم ماست نكته ي سربسته چه گويي خموش

منشأ برخي از ترس ها بدليل بي ايماني ، جهالت و ضعف و نقصي است كه دردرون انسان وجود دارد. در موارد زيادي در روايات به اينگونه ترس ها اشاره شده است . در روايت داريم كه امام هادي (ع) به بالين يكي از دوستان خود كه در حال احتضار بود رفتند . او خيلي گريه مي كرد و مي ترسيد . يك كسي از حضرت سوال كرد كه چرا ما اينقدر از مرگ مي ترسيم ؟ امام فرمودند : از مرگ مي ترسيم به اين خاطر كه نمي دانيم چيست و آن را نمي شناسيم . يك راننده اي كه در يك جاده ي تاريك و ناشناخته حركت مي كند، نگران است . از اين وحشت دارد كه هر لحظه چه اتفاقي مي خواهد پيش بيايد . امام هادي (ع) فرمودند : اگر به فرض چرك و كثافت بدن تو را گرفته باشد . در عين حال مريضي هاي پوستي و زخم هايي نيز به بدن تو وارد شده باشد. اگر همه ي اينها را با يك حمام رفت شستشو دهيد پاك مي شود و از رنج رهايي پيدا مي كنيد . آيا در اين صورت باز هم مي ترسيد حمام برويد و از آن بدتان مي آيد ؟ گفتند : نه . مرگ نيز يك چنين چيزي است براي كسي كه يك كثافات و آلودگي هايي بر جان او مانده و در دنيا پاك نشده ، بوسيله ي آن شستشو پيدا كرده و از رنج ها خلاصي پيدا مي كند . آن شخص با آرامش به استقبال مرگ رفت و چند لحظه ي

ص: 765

بعد از دنيا رفت . بسياري از دلايل ترس از مرگ جهالت است . در روايتي امام جواد (ع) فرمود : مانند بچه اي است كه چون خاصيت دارو را نمي داند از آن فراري است . اما آن كسي كه عاقل است و مي فهمد كه آن دارو او را از رنج خلاص مي كند به استقبال آن مي رود . گاهي اوقات سبب آن جهل است و گاهي نيز تعلقات شديد به دنيا است . اگر شما روي كف دست خود چسبي بزنيد كه مويي ندارد مي توانيد به راحتي و بدون درد آن را بكنيد . اما اگر آن را در جاي پرمويي ، مثلاً روي پا يا پشت دست خود بزنيد كه با صدها مو گره خورده، وقتي كه مي كنيد درد دارد . چه بسا انسان نسبت به امورات مختلف دنيا تعلقات شديد پيدا كرده و مانند هزاران زنجير به جان او وابسته شده است . طبيعتاً دل كندن از آنها و به سمت مرگ رفتن يعني دوري كردن از محبوب او . يك كسي خدمت پيامبر اكرم (ص) رسيد و گفت: من از مرگ مي ترسم و از آن بدم مي آيد . پيغمبر فرمود : آيا تو اموالي داري ؟ گفت بله . پيامبر فرمود: آيا در راه خدا چيزي را براي بعد از مرگ خود داده اي ؟ گفت نه . فرمود به خاطر همين مي ترسي چون به جان تو وابسته شده است . يكي ديگر از علل ترس از مرگ كه خيلي شيوع دارد ، گناهان ، ظلم ها و آلودگي هايي است كه در

ص: 766

وجود انسان است . همه ي ما مي دانيم كه پس از مرگ ميهمان سفره ي خود هستيم و بعد از مرگ دست پخت خودمان را مقابل ما مي گذارند . چيزي غير از اعمال ما نيست . اگر خوب باشد و آن را در دنيا خوشمزه درست كرده باشيم كه كار خودمان است و اگر هم تلخ باشد كه باز هم كار خودمان است . اگر بوته خار است خود كشته اي اگر پرنيان است خود رشته اي . مار و مور و حيوانات ديگر عالم قبر و جهنم را از جاي ديگري نمي آورند بلكه ما با اعمال خود آنها را درست كرده ايم . ظلمت هاي قبر ظلم هاي ما است . در روايتي از پيامبر اكرم (ص) است كه همان ظلم هايي كه مي كنيم ظلمت هاي روز قيامت مي شود . وگرنه اگر اينجا اعمال ما سالم باشد كاري با ما ندارند . دليلي ندارد كه خداوند بخواهد كسي را در فشار قرار دهد . نقل مي كنند كه كنار روستاي ملانصرالدين قبرستاني بود زماني كه در حال سرزدن به آنجا بود ديد يك قبري شكافته است . وارد آن قبر شد و دراز كشيد . نزديك غروب بود كه جمعي از دوستان با اسب و الاغ وارد قبرستان شدند . بخاطر سرو صدايي كه ايجاد شده بود ملانصرالدين فكر كرد كه نكير و منكر هستند كه آمده اند . ترسيد و يكباره از جاي خود بلند شد . وقتي آن افراد در تاريكي اين صحنه را ديدند، اسب و قاطرهاي آنها رم كرد و به هم ريختند . وقتي

ص: 767

فهميدند كه ملانصرالدين يك چنين كاري كرده است حسابي او را كتك زدند . او نيز با لباس پاره و خوني از دست آنها فراركرد و به منزل آمد . همسر او گفت چه شده است ؟ گفت كه من يك چنين كاري كردم . زماني كه يك مقدار آرام گرفت همسر از او پرسيد از عالم قبر چه خبر؟ ملانصرالدين گفت اگر قاطر كسي را رم ندهيد با شما كاري ندارند . درواقع اگر قاطر كسي را رم ندهيم و در دنيا ظلمي نكنيم با ما كاري ندارند . امام مجتبي (ع) يك دوستي داشتند كه بسيار شوخ بود . چند روز او را حضرت نديده بودند بعد از چند روز كه ديدند گفتند چطور هستيد ؟ گفت آقا يك جوري زندگي مي كنم كه نه خدا راضي است ، نه شيطان راضي است و نه خودم . حضرت لبخندي زدند و گفتند چطور؟ گفت خدا راضي نيست به اين خاطر كه مي خواهد مدام از او اطاعت كنم و معصيتي انجام ندهم كه من اينگونه نيستم . شيطان از من راضي نيست چون مي خواهد دائم معصيت كنم و هيچ اطاعتي نداشته باشم كه آن هم نيستم . خودم هم راضي نيستم چون دوست دارم كه تا آخر بمانم و هيچ گاه نميرم كه اينطور هم نيست . همان موقع يك نفر كناري ايستاده بود گفت ، چرا ما از مرگ بدمان مي آيد و هرگاه حرف مي زنيم مي گوييم نمي خواهيم بميريم. حضرت فرمودند : چون شما خرابكاري كرده ايد و اين طرف را آباد كرده ايد و مي ترسيد كه

ص: 768

از يك جايي كه آباد شده به يك جاي خراب برويد . بنابراين برخي از ضعف ها بخاطر نقطه ضعف ها ، جهل ، كم معرفتي و كم ايماني ما است. بنابراين اين ترس ها مقدس نيست ، چون منشأ آنها مقدس نيست . يك ضرب المثل معروفي است كه مي گويد اگر كسي خيانتي كرده مي ترسد . اگر كسي دزدي كرده و يا در اداره اي يك رشوه اي گرفته است مي ترسد. تا حسابرس ، بازپرس و پليس او را ببيند مي ترسد . اگر اين فرد نزد شما بيايد و بگويد چكار كنم كه نترسم ؟ مي گوييد خوب دزدي نكنيد تا نترسيد . اين ترس مقدس نيست . اينجا هم به همين صورت است ما بايد وابستگي هاي خود را كم كنيم . ما بايد در زندگي خود گناه نكنيم و يا اگر كرده ايم آنها را حذف كنيم . يكي از بهترين چيزهايي كه مي تواند جلوي گناهاني را كه به عادت تبديل شده و هم چنين محبت به دنيا را بگيرد ، همين ياد مرگ بودن و شنيدن موعظه هاي در رابطه با مرگ است . همچنين خواندن برخي دعاها كه ما را به ياد مرگ مي اندازد . من توصيه مي كنم مناجات حضرت اميرالمومنين در مسجد كوفه را دوستان زياد بخوانند . در اين مناجات اميرالمومنين تعبيرات قرآني را جمع آوري كرده است . اگر اين تعبيرها را ما بخوانيم و دقت كنيم واقعاً موثر است . بايد به مرور منشأ اين ترس را از بين برد تا خود آن از بين برود . اما يك

ص: 769

ترسي هم است كه برخي از اولياء خدا داشته اند . اين ترس ، ترس مقدسي است . شما شنيده ايد كه مومن بايد خوف و رجا داشته باشد . ترسي كه مومن از مرگ دارد جنس آن متفاوت است . اتفاقاً ترسي است كه ناشي از معرفت و ايمان بالا است . گاهي اوقات مي ترسيدند به اين خاطر كه مي دانستند بعد از مرگ بر چه عظيمي وارد مي شوند . وقتي كه شما بر شخصي وارد مي شويد كه به معرفت او واقف هستيد ، با اينكه مي دانيد شما را اذيت نمي كند و آدم خوبي هم است اما خود بخود يك ابهتي در دل شما ايجاد مي كند . مرحوم آيت اله شيخ محمد تقي آملي از مراجع صاحب رساله در تهران بودند . ايشان از اولين شاگردان مرحوم آقاي قاضي بودند . تشرفي خدمت امام زمان (ع) در مسجد سهله داشتند ، آنقدر جذبه و ابهت حضرت ايشان را گرفته بود كه فرار كرده بود و به حضرت قسم داده بود كه من ديگر نمي توانم جلوتر بيايم . اين ترس بخاطر درك عظمت و معرفت است . زماني امام مجتبي (ع) گريه مي كردند . بعضي افراد به ايشان گفتند كه چرا گريه مي كنيد ؟ شما فرزند رسول خدا هستيد و كسي هستيد كه بيست سفر پياده از مدينه به مكه رفته ايد . شما كسي هستيد كه سه بار تمام اموال خود را با فقرا تقسيم كرده ايد . شما چرا گريه مي كنيد ؟ حضرت فرمودند بخاطر دو چيز من گريه مي كنم : اول

ص: 770

اينكه دوستان خدايي را ترك مي كنم و دوم از حول و هراس به ورود عالمي كه حجاب ها برداشته مي شود . ايشان عظمت خدا را مي دانند وگرنه بحث اين نيست كه از اعمال خود مي ترسند. ايشان مي خواهند مرحله به مرحله در عوالمي حضور پيدا كنند كه سير، سير انا عليه راجعون است . يا گاهي اوقات فرد مومن است و اعمال زيادي هم دارد اما از كم و كيف اعمال خود مي ترسد كه لياقت نداشته باشد . مبادا اين اعمال براي سفر ابدي او كم باشد . يا آنقدر خالص نباشد كه لايق درگاه خدا باشد . گفت چگونه سرزخجالت برآورم بردوست كه خدمتي به سزا برنيامد از دستم . اينها اهل عمل بودند اما خيلي اعمال خود را نمي ديدند . حضرت خديجه (س) در آخر عمر خود كه در بستر بودند گريه مي كردند . حضرت رسول پرسيدند كه چرا شما گريه مي كنيد؟ ايشان گفتند من مي ترسم كه آيا خداي من از من راضي است يا خير. اين بانو فداكاري هاي بزرگي داشتند و اولين بانويي بودند كه به پيامبر اكرم ايمان آوردند. همانجا جبرائيل نازل شد و سلام خداوند را رساند و به حضرت رسول گفت به حضرت خديجه بفرماييد كه خداوند فرمود من كمال رضايت را از شما دارم . اين ترس از اين مسئله است كه مبادا اين اعمال لايق اعمال نباشد . حضرت آيت اله بروجردي هنگام مرگ خود گريه مي كردند . وقتي اطرافيان خواستند به ايشان تسلي دهند گفتند شما اين همه خدمات انجام داده ايد . اين تعداد

ص: 771

شاگرد تربيت كرده ايد ، مسجد ساخته ايد و كارهاي بزرگي انجام داده ايد . آيت اله بروجردي با همان گريه گفتند : عمل خالص را آنجا مي خرند و آن كسي كه اعمال را حسابرسي مي كند خيلي آگاه است . اين ترس از روي معرفت و ايمان است . اين ترس ترس مقدسي است و از فرد جدا نمي شود . سازنده است و اثر مثبت هم دارد . اثر مثبت آن اين است كه فرد مدام عمل خود را بيشتر و خالص تر خواهد كرد . از اين دو نوع ترسي كه گفتيم ، قسمت اول آن بايد از بين برود، اما قسمت دوم آن مقدس است .

سوال – لطفاً درخصوص آيات 71 تا 90 سوره ي حجر توضيح بفرماييد.

پاسخ – در آيه ي هشتاد و پنج مي فرمايد: ما آسمان ها و زمين و آنچه كه در بين آنها است ، هيچكدام را نيافريديم مگر به حق . هيچ بطلان و بيهودگي دركار ما نيست . عالم و خلقت هدفمند است . به دنبال آن مي فرمايد قيامتي وجود دارد كه در واقع اين مسئله به سير هدفمندي عالم اشاره مي كند . اين همان چيزي است كه در مباحث عقيدتي به آن برهان حكمت مي گويند . جهان و آفرينش را خدا حكيمانه خلق كرده است و به سمتي مي رود . بعد از آن خدا مي فرمايد : حالا كه قيامتي است از اينجا بگذر . اهل انتقام و كينه نباش . از آن كسي كه به تو جفايي كرد روي بگردان . البته اگر جفاي شخصي

ص: 772

باشد . گاهي اوقات يك فردي به دين خيانت مي كند كه البته نبايد از او گذشت . اما يك موقع است كه فردي در حق من يك اشتباهي مرتكب شده مي فرمايد : روي بگردان و نديده بگير . درروايات داريم كه روي گرداندن زيبا به اين معنا است كه هيچ عتابي هم نسبت به او نداشته باش و در دل تو نيز نسبت به او چيزي نباشد . اين نكته اي است كه اخلاق زيبا نتيجه ي اعتقاد به معاد است . من وقتي كه مي فهمم بهشت و جهنم را از جاي ديگر براي ما نمي آورند و ما با خود از اينجا مي بريم . من وقتي كه مي فهمم تنگي و فشار قبر ، از تنگي روح خودم است . حسد ، بخل و كينه ي من كه روح من را در تنگنا قرار داده ،باعث تنگي قبر من است . اگر من اين را بفهمم طبيعتاً خيلي جدي نمي گيرم و اگر كسي نسبت به شخص من خطايي كرد ، آنطور نيست كه در درون خود درگير باشم و كينه ي او را بپرورانم . از او مي گذرم تا خدا از من بگذرد .

سوال – احتضار چيست و هنگام آن چه اتفاقي مي افتد ؟

پاسخ – اولين مرحله و منزل از منازل آخرت وآخرين مرحله و منزل از منازل دنيا است . به زبان ما موقع جان دادن و قبض روح است . البته اسامي ديگري هم دارد به نام سكرات موت و قمرات موت كه در قرآن هم به آنها اشاره شده است . احتضار

ص: 773

يعني حاضر شدن، زماني است كه مرگ انسان و فرشتگان مرگ حاضر مي شوند . اين همان وقتي است كه در روايات به عنوان پايان وقت توبه از آن ياد شده است . چون فردي كه در زمان احتضار قرار مي گيرد در عين حال كه چشم او به دنيا است ، چيزهايي از آخرت را هم مي بيند . به طوركامل و واقعي ملك الموت را مي بيند . البته اين ديدن با چشم سر نيست كه ديگران هم كه در كنار فرد محتضر نشسته اند بتوانند آن را ببينند . اين ديدن با همان چشم برزخي است . شبيه آن چيزي كه درخواب بدن ما افتاده و چشم ما بسته است اما يك چيزهايي مي بينيم . اما اينجا در آستانه ي ورود به عالم ديگري هستيم و ملائكه را نيز مي بينيم . وقتي فرد مي بيند ديگر اينجا توبه فايده و ارزشي ندارد . چون توبه زماني ارزش دارد كه شما رجوع به خدا را انتخاب كنيد .اين كمال و رشد است اما آن موقع ديگر انتخابي در كار نيست شما را مي برند و چاره اي نداريد . ايمان اجباري و اضطراري رشد و كمالي براي انسان نمي آورد . درقرآن داريم كه فرعون هم در لحظات آخر توبه كرد . گفت من به خداي بني اسرائيل ايمان آوردم . همانجا خداوند خطاب كرد كه الان ايمان آوردي؟ اين ايمان ديگر فايده اي ندارد و رشدي براي تو نمي آورد . آن زماني است كه شخص محتضر مشاهداتي خواهد داشت . در عين حال كه چشمي به دنيا دارد اما

ص: 774

آن طرف را نيز مي بيند . پنج چيز را به عنوان مشاهدات محتضر از روايات پراكنده مي توان استخراج كرد . يكي از چيزهايي كه مي بيند جايگاه خود در بهشت و يا جهنم برزخ است . ما در چندين روايت داريم كه اجمالاً در آن موقع مي فهمد كه جاي او كجا است . در روايتي از امام صادق (ع) است كه وقتي كه جاي مومن را در بهشت برزخي به او نشان مي دهند ، به ملائكه ي مرگ خطاب مي كند كه به من اجازه مي دهيد به خانواده ي خود بگويم ؟ مي گويند ديگر فرصتي نيست . دومين چيز از مشاهدات شخص محتضر ، حضور حضرت عزرائيل (ع) يا ملائك زير دست او است . داريم كه موقع احتضار ملائكه ي رحمت و غضب صف مي كشند . اگر شخص محتضر از مومنين باشد ملائكه ي رحمت به او بشارت داده و به خوش آمد مي گويند و همينطور برخورد بسيار خوبي با او خواهند داشت . و اگر اهل عذاب باشد از همان لحظه و با برخورد سختي كه با او مي كنند عذاب او شروع مي شود . سومين چيزي كه مي بيند معصومين هستند . دهها روايت در اين زمينه داريم كه شخص معصومين را مي بيند . اولاً به چه علتي اميرالمومنين (ع) ، پيامبر اكرم و سيد الشهدا را مي بيند ؟ به يك جهت فلسفه ي اين ديدن كه درروايات به آن اشاره شده اين است كه شخص مومني كه عاشق و دوستدار اين افراد بود ، وقتي چهره ي زيباي آنها را

ص: 775

مي بيند از دنيا دل مي كند و راحت جان مي دهد . از طرف ديگر شخصي كه اين افراد را قبول نداشت و در جهت عكس مسير آنها و دشمني و بغض آنها قدم بر مي داشت مي بيند، شرمندگي عجيبي بر او وارد مي شود . و غمي بر غم هاي او افزوده مي شود كه من چه كساني را كه اينجا همه كاره هستند از دست داده ام . در فرازي از زيات اميرامومنين كه در مفاتيح هم آمده تعبير اين است : سلام بر آن علي (ع) كه نعمت خدا است بر ابرار و خوبان و نقمت خدا و نوعي عذاب براي بدان است . اين نشان مي دهد كه فلسفه ي آمدن آنها نوعي لذت و يا نوعي عذاب است . يكي از شاگردان خوب امام صادق (ع) سوال مي كند كه آيا مومن در موقع قبض روح خود ناراحت است ؟ آيا از مرگ كراهت دارد ؟ حضرت فرمودند نه . زماني كه ملك الموت براي قبض روح مي آيد ابتدا ناله اي سر مي دهد . ملك الموت مي گويد اي ولي و دوست خدا ناله نكن من از پدر براي تو مهربان تر هستم . چشم خود را باز كن و نگاه كن . مومن نگاه مي كند و در آن حال رسول خدا و اميرالمومنين (ع) ، حضرت زهرا (س) ، امام حسن (ع) و امام حسين (ع) و فرزندان آنها ، يعني همه ي معصومين را مي بيند . به مومن گفته مي شود اينها رفيقان و هم نشينان تو در بهشت هستند . مومن

ص: 776

نگاه مي كند ، در همين زمان خطاب مي رسد: اي كسي كه باور كردي و به اهل بيت اطمينان پيدا كردي ، به سمت خدا بيا در حالي كه با اين ولايتي كه داري رضايت داري ، خدا هم از تو رضايت دارد به ثواب و پاداشي كه به تو مي دهد ، بيا داخل اين بندگان من ، يعني حضرت محمد (ع) و اهل بيت او . در اين حال هيچ چيز براي او محبوب تر از اين نيست كه روح او از بدن جدا گردد و به اين بزرگواران ملحق شود . اما فقط اينكه آيا همه مي بينند و اينكه همه ي اهل بيت را مي بينند يا خير؟ آنچه كه قدر مطلق همه ي روايات است و از مجموع روايات بر مي آيد اين است كه همه بي استثناء ، مومن و كافر پيغمبر اكرم (ص) و اميرالمومنين(ع) را مي بينند . البته طبيعي است كه مومن آنها را با چهره ي باز و خندان مي بيند و از او استقبال مي كنند . و شخصي كه كافر و فاسق است كه در مسير خلاف آنها قدم گذاشته است ، طبيعتاً با روي غضبناك آنها را مي بيند و با آنها روبرو مي شود . از جزئيات قدم به قدم مسائل پس مرگ به جز اينكه روايات و آيات قرآن به ما خبر بدهند كس ديگري نمي توانست صادقانه خبر بدهد كه ما بتوانيم اطمينان داشته باشيم . اصل مسئله ي معاد با عقل اثبات مي شود كه از اصول دين است . اما جزئيات مراحل آخرت ، برزخ ،

ص: 777

قبر و عالم قيامت از روايات استخراج مي شود . چهارمين مشاهده شياطين هستند . چون اينجا آخرين مرحله ي دنيا است ، بعد از مرگ و در عالم برزخ ديگر شيطان نمي تواند دسترسي داشته باشد بنابراين تمام هم و غم او بر اين است كه بتواند وسوسه كند . اتفاقاً در اين لحظه ي آخر تمام توان خود را بكار مي برد كه مومن را نسبت به اعتقادات خود به شك بيندازد . اموري كه مورد علاقه ي فرد است در چشم او جلوه دهد كه از دل كندن از دنيا بيزار شود . يكي از آقايان مي گفت طلبه اي بود كه فرد خوبي هم بود اما موقع مرگ من به او تلقين مي گفتم و كلمه ي لا اله الا الله را مي گفتم اما مي گفت نگو نمي شكنم . بعد از يك مدت حال او خوب شد يعني به دنيا باز گشت . از او پرسيديم كه چه چيزي را مي گفتي ؟ گفت آن موقع شيطان را مي ديديم و يك ساعتي كه من خيلي به آن علاقه داشتم جلوي چشم من گرفته بود و مي گفت اگر بگويي لا اله الا الله من آن را مي شكنم . گفت آن ساعت را بياوريد كه من آن را به كسي ببخشم و از آن دل بكنم . بخاطر همين است كه گفته اند موقع مرگ و احتضار تلقين كنيد و كمك به فرد بدهيد كه در حال گيجي است . براي اينكه شيطان نتواند غالب شود خواند سوره ي ياسين و صافات موثر است . بخصوص سوره ي

ص: 778

صافات بسياري از وسوسه هاي شياطين را دفع مي كند . همچنين خواند دعاي عديله باعث مي شود كه فرد ايمان خود را از دست ندهد . آخرين مورد كه در روايت امير المومنين(ع) نيز به آن اشاره شد اين است كه اعمال ، اموال و فرزند فرد به گونه اي براي او مجسم مي شوند . همان روايتي كه فرد به اموال خود مي گويد من در جهان براي شما خيلي زحمت كشيدم ، شما براي من چكار مي كنيد ؟ گفتند كفني تهيه مي كنيم . به فرزندان خود خطاب مي كند ، گفتند ما تو را تا قبر مي بريم . به اعمال خود خطاب مي كند ، گفتند ما تا قيامت با تو هستيم . اين چيزهايي است كه محتضر در هنگام مرگ مشاهده مي كند .

سوال – گاهي اوقات در موقع احتضار ديده شده كه افراد خوبي هستند كه خيلي سخت جان مي دهند و بالعكس افراد بدي هستند كه خيلي راحت جان مي دهند علت آن چيست؟

پاسخ – اين سوال براي خيلي از افراد پيش مي آيد اولاً سختي و راحتي جان دادن صرفاً آن چيزي نيست كه ما با چشم خود مي بينيم . شما گاهي كنار رفيق خود نشسته ايد كه او خواب است و در هنگام خواب وحشتناك ترين كابوس را مي بيند . يك دفعه از خواب بيدار مي شود و مي گويد آيا تو ديدي آن چيزي را كه من ديديم ؟ مي گوييد نه من نديدم ، شما راحت خوابيده بوديد . ظاهر فرد خيلي راحت است اما در باطن او

ص: 779

چه اتفاقي رخ مي دهد . بنابراين صرف ظاهر را نبايد ملاك گرفت . آن چه كه از روايات برمي آيد اين است كه در لحظه ي آخر نوع جان دادن انسان ها چهار صورت است . بعضي از افراد آدم هاي خوبي هستند ، خيلي راحت هم از دنيا مي روند . درروايتي از پيامبر اكرم (ص) است كه ملك الموت دو شاخه ي گل براي اين فرد مي آورد . يكي از آنها باعث نسيان اموال و فرزندان مي شود كه فرد ديگر غصه نخورد . يكي ديگر بويي معطر از حرم الهي دارد و وقتي مومن اين گل را بو مي كند سخاوتمندانه جان مي دهد . در برخي از روايات است كه اين دو شاخه گل نيستند بلكه دو نسيم هستند كه از حرم الهي مي وزند . دو نسيم معطر و جان فزا كه يكي از آنها مونسيه و ديگري موسخيه است و فرد به راحتي جان مي دهد مانند بو كردن يك گل . اما برخي از خوبان هستند كه در لحظه ي آخر سخت جان مي دهند . در روايتي از پيامبر اكرم (ص) است كه الموت كفارةٌ لِذُنوب المُومنين . احياناً اگر گناهاني بوده كه فرد نتوانسته آنها را جبران كند و با بلاها ، مرض ها ، سختي ها و مشكلات دنيا پاك نشده است ، خداوند متعال در آخرين مرحله ي دنيا اين سختي را براي او بوجود مي آورد كه اينجا بي حساب شود . يعني پاك شود و ازآن طرف اول راحتي او شود. نوع سوم آدم هاي بدي هستند كه خوب مي

ص: 780

ميرند و در ظاهر راحت جان مي دهند . به اين دليل است كه خداوند متعال اجر كسي را ضايع نمي كند . از طرف ديگر خدا قسم ياد كرده كه درآن طرف ديگر خبري از احسان به كفار نيست . از اين جهت اگر كافري در اين دنيا عمل خيري انجام داده باشد ، همينجا جزاي او را مي دهند . جزاي او اين است كه راحت جان بدهد . روايتي از امام كاظم (ع) است كه حسنات كفار در همين دنيا با آنها تسويه مي شود . اگر كار خوبي كرده باشند در همين دنيا پاداش آن را مي بينند يعني آخرين لذت و راحتي آنها همين است . چهارمين نوع آدم هاي بدي هستند كه بد هم مي ميرند . مرحوم آيت اله اراكي مي فرمود من پاي منبر آقا شيخ عباس قمي صاحب مفاتيح بودم و شنيدم كه محدث قومي فرمود من وارد قبرستان وادي السلام شدم و صداي نعره شنيدم . چون صداي نعره ها بسيار بلند بود اول گمان كردم كه شتري را داغ مي كنند . هرچه نزديك تر مي شدم صداي نعره ها بيشتر مي شد . دقت كردم و ديدم كه اطرافيان نمي شوند و فقط من آن را مي شنوم . وقتي نزديك شدم ديدم جنازه اي را دفن مي كنند . ايشان مي گويند من متوجه شدم كه نعره ها از همين جنازه است . اين فرد چه انسان فاسق و فاجري بوده كه عذاب او از همين جا شروع شده است . اين آدم ها افرادي هستند كه بد هستند و بد نيز

ص: 781

مي ميرند . البته اين چهار قسم را كه گفتم ما نبايد فقط ظاهر را نگاه كنيم ، چيزهايي است كه با چشم و گوش ديگري است ديده وشنيده مي شود كه آنها ملاك است .

خدايا با فرج ولي خود همه ي مومنين را خوشحال كن . آن تعبيري كه در تعقيبات نماز در ماه مبارك رمضان داريم كه حتي بر اموات سرور است .

. شاگردان علامه طباطبايي تعريف مي كردند كه ايشان در بين درس و بي مناسبت مي فرمود كه آقايان ما ابد در پيش داريم . و اين را تكرار مي كردند . انسان در لابلاي زندگي اش نبايد دچار غفلت بشود و فراموش كند كه چه چيزي را در پيش دارد . ده ها برابر عمر زندگي نوح در مقابل ابديت پلك زدني بيش نيست . نقل مي كنند كه وقتي حضرت عزرائيل براي قبض روح كردن حضرت نوح آمده بودند ، حضرت نوح پرسيد كه وقت اجل رسيد ؟ حضرت نوح با تعجب فرمود كه چقدر زود تمام شد .با اينكه عمر نوح خيلي طولاني بود و قرآن دوره ي نبوت ايشان را950 سال ذكر كرده است . حضرت عزرائيل فرمود كه پس عمر مردم آخر الزمان را چه مي گويي كه شصت هفتاد سال بيشتر نيست . نوح فرمود كه اگر عمر من شصت سال بود دنيا را با يك سجده تمام مي كردم . نوح هم مي گويد كه عمرش زود گذشته است . اعتقاد ما به زندگي ابدي است و اگر ما به اين زندگي نپزدازيم و از آن غفلت بكنيم و نسبت به آمدن عالم ديگر غافلگير بشويم و يك دفعه عالم عوض بشود ، ممكن است كه صحنه هاي هولناكي پيش بيايد . پس بايد بدانيم كه قبل از مرگ چه اتفاقاتي رخ مي دهد ، انسان هنگام احتضار چه مشاهداتي دارد ، ما چه آداب و وظايفي نسبت به خودمان و نسبت به فردي كه در حال احتضار است ، هنگامي كه ملك الموت مي آيد چه چيزي

ص: 783

ديده مي شود ، هنگام جان دادن چه اتفاقي رخ مي دهد ، چه عواملي باعث آسان يا سخت جان دادن مي شود . در روايات پانزده مورد گفته شده كه سكرات مرگ را آسان مي كند . پيامبر فرمود كه هر كسي بعد از هر نمازش مقداري قرآن بخواند سختي هاي هنگام جان دادن را نمي چشد . اگر كسي يك روز ماه رجب را روزه بگيرد سكرات مرگ بر او آسان مي شود .پيامبر فرمود : حضرت عزرائيل در هنگام خواندن نماز به همه ي مردم اشراف دارد ، اگر اين مردم را مواظب بر اوقات نماز ديد ، خود ايشان شهدتين را تلقين مي كند . امام صادق (ع) فرمود : اگر كسي نسبت به صله رحم مخصوصا نسبت به پدر و مادرش كوشش كند سكرات موت بر او راحت مي شود . مرحوم شيخ عباس قمي در كتاب منازل الاخرة ( من توصيه مي كنم كه اين كتاب بخوانيد . شايد اثر آن از صد تا سخنراني اخلاقي بالاتر باشد .) نقل كرده كه پيامبر بر بالين جواني بودند كه در حال احتضار بود . پيامبر ان جوان را تلقين كرد و گفت كه بگو لا اله الا الله . جوان زبانش بسته بود . پيامبر به مادرش گفت كه تو از او ناراضي هستي ؟ مادر گفت كه اوشش سال است كه به من جفا كرده است و من از او راضي نيستم . پيامبر فرمود كه الان وقت ناراضي بودن نيست . او در سختي است . زن گفت كه خدا بواسطه راضي بودن شما راضي باشد . زبان

ص: 784

جوان باز شد . پيامبر گفت كه چه مي بيني ؟ گفت : يك فرد بد هيكل و بد بود را مي بينم كه از بوي بد آن راه نفس من بسته شده است . پيامبر فرمود كه بگو : يا من يقبل اليسير و يعفوا عن الكسير اقبل من اليسير يعفوا عن الكثير . اي كسي كه از گناهان بزرگ ما مي گذري و اعمال كوچك و كم ما را قبول مي كني ، كم هاي ما را قبول بكن و گناهان زياد ما را ببخش . جوان اين را تكرار كرد . گفت: الان مي بينم كه آن سياه رو دور شد و سفيد رويي معطر وارد شد. بعد راحت جان داد . محدث قمي مي گويد كه نيكي نكردن به پدر و مادر باعث مي شود كه نتواند تلقين پيامبر را هم بگويد. ما بايد اينها را بدانيم . ما بايد در مورد سوال و فشار قبر بدانيم . فشار قبر براي چيست و چطور بايد سوالات قبر را جواب بدهيم. بايد بدانيم كه اموات با بازماندگان ارتباط دارند يا خير و مي توانند آنها را ببينند و به آنها سر بزنند. ما كمتر از اين بحث ها مي شنويم . ما معمولا از آن فرار مي كنيم و فرار كردن از مرگ مساوي با نيامدن مرگ نيست . به تعبير اميرالمومنين كه فرار كردن از او همان و در چنگ آن افتادن همان . ان الذي موت تفرون منه انه ملاقيكم . غافل بودن نتيجه اش غافلگير شدن است . ما مي خواهيم كه غافلگير نشويم . يكي از اصحاب پيامبر

ص: 785

مي فرمايد كه در تشييع جنازه اي پيامبر خودش را به سرعت به مردم رساند و كنار قبر نشست . پيامبر نگاهي به قبركرد و گريه كرد و فرمود : براي چنين موقعي خودتان را آماده كنيد.

سوال – شايد احساس بشود كه جوانان از شنيدن اين مباحث مكدر و ناراحت بشوند .نظر شما چيست ؟

پاسخ – جوانان ما بايد اين جواب را بشنوند و روي آن فكر بكنند . اولا واقعا كسي ضمانت نداده كه ما تا پيري برسيم و در جواني نمي ميريم . كسي به ما چنين تضميني نداده است . رابطه ي حضرت عزرائيل با گرفتن جان ما ، يك رابطه ي دفعي و آني است. ما در دنيايي زندگي مي كنيم كه همه چيز تدريجي است و عالم مادي همين است. وقتي مي خواهد باران بيايد ، قبل از آن هوا ابري مي شود و صداي رعد و برق مي آيد . قبل از آمدن شب و روز نشانه هايي است . ما به امور تدريجي و زماني عادت كرده ايم و فكر مي كنيم كه حضرت عزرائيل هم با سر و صدا و نشانه مي آيد و جان ما را مي گيرد . مثلا فكر مي كنيم كه اول بايد يك پيري يا بيماري بيايد بعد حضرت عزرائيل بيايد . حضرت عزرائيل موجود مجرد است نه مادي و جان ما را هم كه مي خواهد بگيرد مجرد است . رابطه ي حضرت عزرائيل با جان ما رابطه ي آني و دفعي است نه تدريجي . شبيه اراده كردن شماست . براي اراده كردن كه مي خواهد در جان

ص: 786

شما اتفاق بيفتد زمان برنمي دارد . همين كه اراده بكنيد كه آب بخوريد ، اين اراده آني است البته ممكن است براي اينكه بخواهيد حركت كنيد و ليوان آب را برداريد زماني طول بكشد چون بدن مادي است ولي اراده در جان شما آني مي آيد . وقتي اجل فرا برسد پير و جوان ندارد . حضرت امير در شعري مي فرمايد كه مرگ ناگهان مي رسد. آيت الله اراكي اشك مي ريخت و اين ابيات اميرالمومنين را مي خواند : اي كسي كه مشغول شدي و غافل شدي از مرگ ، مرگ ناگهان مي رسيد . كسي نبايد خودش را ايمن از مرگ بداند و بايد هميشه آماده باشد . به آيت الله شيرازي در كربلا گفتند كه اگر يقين داشته باشيد كه يك هفته ي ديگر مرگ شما فرا مي رسد چه كار مي كنيد ؟ گفت همان كاري كه تابحال مي كردم يعني از جواني حواسش بوده است . پس اولا كسي ايمن نيست و ثانيا جوان بايد دنبال اين مباحث باشد. براي اينكه از همان اول فرصت ها را بدست بياورد و فرصت سوزي نكند . چون وقتي سني از او مي گذرد ديگر نمي تواند كاري بكند و به گذشته اش با حسرت نگاه مي كند . وقتي سني از ما بگذرد براحتي نمي توانيم همه چيز را جبران بكنيم . بعضي از تلقات ريشه دارتر مي شود و نمي توانيم بعضي صفات را از خودمان دور كنيم . نمي توانيم بعضي از آداب زشت را از خودمان دور كنيم و بعضي خراب كاري ها را جبران كنيم. در

ص: 787

تاريخ است كه هارون الرشيد به اطرافيانش گفته بود كه ببينيد كسي از پيران هست كه در زمان پيامبر زنده بوده باشد و حديثي را بطور مستقيم از ايشان شنيده باشد . پيرمردي را پيدا كردند . او را در سبدي گذاشتند زيرا نمي توانست راه برود و پيش هارون الرشيد آوردند . او پرسيد كه تو پيامبر را ديده اي ؟ گفت : بله من هفت ساله بودم كه پيامبر را ديدم و يك جمله از او شنيدم . پيامبر فرمود : به مرور كه انسان پير مي شود دو خصلت در او جوان مي شود اگر خودش را تربيت نكند يكي حرص شدن و يكي آرزوهاي طولاني . هارون الرشيد خوشحال شد و كيسه ي دينار طلا به او داد . پيرمرد تا در خروج رفت ولي دوباره او را برگرداندند و پيرمرد گفت كه آيا هر ماه من اين مواجب را دارم ؟ هارون الرشيد خنديد و گفت رسول اكرم راست مي گفت . من داشتم فكر مي كردم كه تو تا دم در زنده مي ماني يا نه و آنوقت تو در فكر مواجب ماه بعد هستي . در پيري تعلقات بيشتر مي شود . پس ما بايد در جواني به خودمان برسيم و فرصت ها را از دست ندهيم و در جواني بتوانيم از بركات و آثار مرگ استفاده بكنيم . امير المومنين در نامه ي سي و يك نهج البلاغه به امام حسن (ع) مي فرمايد كه زياد ياد مرگ باش و ياد آن چيزي كه بعد از مرگ است تا مغلوب مرگ نشوي .

سوال – چرا در

ص: 788

روايات و آيات ما تاكيد به يادآوري مرگ شده است ؟

پاسخ – در منابع ديني ما بطور بسيار جدي به ياد مرگ پرداخته شده است . شما حدود يك هزار و دويست آيه در قرآن مي بينيد كه اسمي از مرگ ، منازل و مراحل بعد از مرگ در آن آمده است . اين نشان دهنده ي اهميت مسئله است. مرحوم علامه ي مجلسي در سه جلد بحارالانوار صدها هزار احاديث در اين مورد جمع آوري كرده است . در معارف ديني ما به اين مسئله پرداخته شده است . بعد از مسئله ي توحيد ما مسئله اي مهمتر از مسئله ي ياد مرگ نداريم . اين نشان مي دهد كه سِّر عميقي در اين مسئله است . ما آنرا جدي نمي گيريم . با بستن چشمهاي مان روي موضوع ، واقعيت حذف نمي شود . ياد نكردن مرگ به معناي نبودن مرگ نيست . معناي آن بد مردن است . اگر كسي ياد مرگ نباشد معنايش اين نيست كه مرگ به سراغش نمي آيد . ياد مرگ باعث نشاط و زنده دلي مي شود برخلاف آنچه كه تصور مي شود كه ياد مرگ باعث تلخكامي مي شود . از مهمترين آثار ياد مرگ سبكبالي است .

سوال – سوره ابراهيم آيات 25 تا33 را توضيح دهيد .

پاسخ – صفحه اي از قرآن نيست كه خالي از ياد مرگ يا آثار آن باشد. پنج آيه از اين صفحه مربوط به مسائل آخرتي و اشاره هايي به منازل بعد از مرگ كرده است . آيه بيست و هفتم مي فرمايد : مومنين كه ارتباط

ص: 789

با دين و خدا را نگه داشته اند خدا آنها را تثبيت مي كند با كلمه ي توحيد كه همان لا اله الا الله است . خدا روي اين كلمه آنها را نگه مي دارد و آنها را هم در دنيا و هم در آخرت امداد مي كند. در روايات داريم كه از هنگام قبض روح تا منازل بعدي مرگ ، امدادهاي خاصي به مومنين مي رسد . روايتي از امير المومنين از كتاب كافي نقل شده است كه انسان كه در آخرين روز دنيا و در آستانه ي آخرت است مال ، فرزند و اعمالش پيش چشم او مجسم مي شوند . او به مالش مي گويد كه من براي تهيه شما خيلي زحمت كشيده ام ما براي من چه مي كنيد ؟ گفتند كه از اين اموال كفني را براي تو تهيه مي كنيم كه مي تواني با خودت ببري . به فرزندانش مي گويد كه من محب شما بودند و براي بزرگ شدن شما زحمت زيادي كشيده ام . شما براي من چكار مي كنيد ؟ آنها مي گويند كه ما تو را تا قبر همراهي مي كنيم و بيشتر از اين كاري از دستشان بر نمي آيد . اعمال در ملكوت عالم باقي مي ماند و مجسم مي شود كه بعدا در مورد آن توضيح خواهيم داد . بعد به عمل خودش روي مي كند و مي گويد كه تو براي من چه مي كني ؟ مي گويد : تو نسبت به من خيلي راغب نبودي كه اعمال انجام بدهي ولي من هميشه با تو هستم . اگر اين شخص از

ص: 790

مومنين باشد زيباترين و خوش بوترين و خوش پوش ترين افراد به سمت او مي آيند و به او بشارت رحمت الهي را مي دهند و به او خير مقدم خواهند گفت . فرد به اين زيبارو مي گويد كه تو كه هستي ؟ مي گويد كه من عمل صالح تو هستم . از دنيا بيرون بيا و به سمت بهشت برزخي برو . بعد دو تا ملك براي سوال در قبر مي آيند . وقتي ملك از دين و خداي او سوال مي كند ، مي گويند كه خدا تو را محكم نگه دارد . امير المومنين مي فرمايد كه اين معناي آيه يثبت الله الذين امنو ... است و خدا اين جوري مومنين را امداد و دستگير مي كند .

سوال – در ادامه تاكيد آيات و روايات به ياد آوري مرگ توضيحاتي بفرماييد .

پاسخ – آيات و روايات تاكيد دارند كه اين آثار مرگ انديشي از دست ما نرود . اكثر آيات مربوط به معاد و مرگ وآخرت در سوره هاي مكي قرآن است يعني سيزده سالي كه پيامبر در مكه بود و سخت ترين دوران را ميگذراند . دوراني كه بايد انسانهاي نابي تربيت بشوند كه بتوانند سختي هاي گسترش دين را تحمل بكنند و فداكاري بكنند و انسانهاي خود ساخته اي باشند . در اينجا از آثار ياد مرگ استفاده مي شود تا اين سازندگي عظيم ايجاد بشود . هيچ عاملي از نظر تربيتي و رشد و اهميت يادمرگ ، سازنده و مربي نيست . چه چيزي در هشت سال دفاع مقدس باعث شده بود كه اين قدر فداكاري

ص: 791

، اخلاق خوب ، گذشت ، ايثار ، رعفت ، صميميت و رعايت حقوق در بين جمع ايجاد بشود ؟ زيرا آنها خودشان را دائما در معرض مرگ مي ديدند . كسي كه خودش را دائم در معرض مرگ ببيند طبيعي است كه سبكبال و سبكبار است . در واقع شان دنيا را به اندازه آن مي بيند نه بيشتر . ودر مقابل ابديت دنيا را خيلي جدي نمي گيرد كه بخاطر آن حرص بزند ، با ديگران درگير بشود و به ديگران ظلم بكند . او مي داند از پس امروز فردايي هست كه اعمال و اخلاقش مجسم مي شود . من در باطن خودم اخلاقياتي دارم . حسد ، كينه ، سوءظن و بدبيني باعث شده كه روح من تنگ بشود . چه بسا اين تنگي ها كه در باطن من است زندگي آخرتي من را تنگ بكند . وقتي من اين چيزها را بدانم طبيعي است كه رفتار خودم راعوض مي كنم . در جبهه اين اتفاق افتاده بود و آنها بدون هيچ تعلقي سرباز خدا و ولي خدا شده بودند . تا كسي مشكل خودش را با مسئله ي مرگ حل نكند نمي تواند سرباز خوبي براي خدا و ولي او باشد . در جنگ تبوك پيامبر فراخواني داد كه نيروها جمع بشوند تا به سمت تبوك بروند . تبوك شش صد كيلومتر با مدينه فاصله داشت . و آنها مي خواستند كه با روم مقابله بكنند . تابستان بود . عده اي شروع به بهانه جويي كردند كه هوا گرم است و ممكن است كه چشم ما به دختر مسحيان

ص: 792

بيفتد و ما تحريك بشويم . آيا نازل شد وتعبيرش اين بود : آيا به زندگي دنيايي راضي شديد و سنگين بار شده ايد ؟ همين سنگين باري باعث شد كه آنها جواب رسول خدا را ندهند . در وصف ياران ولي عصر داريم كه آنها تمناي شهادت دارند . يعني تعلقات ندارند . معنايش اين است كه آنها سبك بار هستند نه اينكه الان مي خواهند شهيد بشوند . ياد مرگ است كه اين سبك بالي را بوجود مي آورد . عرفاي ما وقتي مي خواهند به شاگردان شان دستورالعمل بدهد ، ياد مرگ جزو دستورات شان است . آيت الله جمال گلپايگاني كه مرجع تقليد بزرگي بود و همدرس آيت الله بروجردي بود و عرفاي بزرگي بود . او تا وقتي كه در اصفهان شاگر آخوند كاشي بود ، به او توصيه كرده بود كه شب جمعه ها حتما به قبرستان برو و در آنجا توقف كن و درنگ و تامل بكن . ايشان در نجف از شاگردان مرحوم قاضي بود و ايشان هم همين توصيه را داشته اند . آقاي گلپايگاني خيلي به قبرستان وادي السلام مي رفت و در زميني كه قبري نبود مي نشست . بعد ها پس از مرگش همانجا محل قبر خودش شد . ايشانبه بعضي از خواص خودشان نقل كرده بودند كه من ارواحي از اين قبرستان را در مكاشفاتي ديدم . در هواي گرم بعضي از ارواح با حالت زننده اي به سمت من مي آمدند . من آنها را شناختم . آنها متكبريني بودند كه در دنيا هرچه از دنيا و آخرت به آنها مي

ص: 793

گفتيم مسخره مي كردند . آنها به من التماس مي كردند كه در اينجا ما در سختي هستيم چون تو از فرزندان رسول خدا هستي براي ما دعا بكن . ايشان پرخاش مي كردند و به آنها مي گفتند كه گم شويد تا وقتي در دنيا بوديد گوش نمي كرديد و حالا كه دست تان از دنيا كوتاه شده التماس مي كنيد . اين توصيه ها جزو دستورالعمل عرفا به شاگردان شان بوده است .ياد مرگ بودن از مهمترين عوامل تربيتي و سازنده است كه بخاطر همين توصيه شده است .

سوال – چكار كنيم كه مرتب به ياد مرگ باشيم ؟

پاسخ – ما بايد بهانه هاي مختلفي را براي مرگ انديش بودن ايجاد بكنيم . پيامبر وقتي بهار را مي ديد مي فرمود : بهار را كه ديديد به ياد قيامت بيفتيد. اين يك بهانه است كه انسان به ياد مرگ بيفتد و به آن توجه بكند . پيامبر وقتي از خواب بلند مي شد مي فرمود : خدارا شكر كه ما را زنده كرد پس از مردن . زيرا خواب يك مرگ سبك است كه در تعابير قرآن كنار مرگ گذاشته شده است . در خواب تعلق روح كاملا قطع نمي شود و اگر خدا اجازه بدهد روح بر مي گردد و اين تعبير قرآن است. تعبير پيامبر بعد از بلند شدن خواب اين بود كه الحمدلله زنده شديم . اين عاقل بودن و زيرك بودن فرد است . پيامبر فرمود : نشاني انسان عاقل اين است كه زياد ياد مرگ بكند . يكي از كارهايي كه مي تواند به انسان كمك

ص: 794

بكند رفتن به قبرستان است . البته نه قبرستاني كه به شكل فضاي سبز درآمده است . به شكلي كه در آنجا تامل بكنيم و خلوتي داشته باشيم و به قلب مان برسانيم كه ما هم به اينجا گذر خواهيم كرد . كار ديگري كه مي تواند به ما كمك كند شنيدن موعظه هاست . مثل موعظه هاي شنيداري زيرا ما احتياج به موعظه هاي شنيداري داريم . حضرت علي (ع) به بعضي افراد مي فرمودند كه من را موعظه كن . طرف گفت كه شما همه را مي دانيد . حضرت فرمودند : در شنيدن اثري است كه در دانستن نيست . انسان بايد بشنود . آقايي مي گفت كه پدرم وقتي مي خواست مادرم را براي نمازصبح اول وقت بيدار كند مي گفت : خانم بلند شو .آنقدر بخوابيم كه ديگر كسي نيست كه ما را صدا بزند . ما موعظه هاي نوشتاري هم داريم . كتاب منازل الاخرة از محدث قمي و كتاب سياحت غرب كه آقاي قوچاني نوشته است را بخوانيد . آقاي مطهري با آياالله قوچاني ارتباطي داشته و پرسده چطور از احوالات بعد از مرگ خودت نوشته اي ؟ ايشان فرمودند كه مقداري از احاديث و روايت كه فرموده اند آن طرف چه خبر است و بعد مكاشفات . مكاشفات خيالات و خواب نيست بلكه منطبق بر روايات است و با روايت تاييد مي شود .كار ديگر وصيت كردن است . كسي با وصيت كردن نمي ميرد.

سوال – ما جوان ترها وقتي مي گوييم كه مي خواهيم وصيت بكنيم يا از مرگ صحبت مي كنيم به ما مي

ص: 795

گويند كه اين حرفها را نزنيد . راهنمايي بفرماييد .

پاسخ – لازم نيست كه ما سر و صدا بكنيم . شما وصيتي بكنيد كه بتوانيد در اختيار كسي بگذاريد .گاهي وصيت كردن واجب است . هميشه مستحب نيست . نوشتن وصيت و هر چند وقت ديدن اين وصيت روي ما اثر مي گذارد . وصيت و كفن كسي را نمي ميراند اگر اجلش نرسيده باشد . ديدن كفن انسان را از دنيا جدا مي كند . به انسان تذكري مي دهد . اينها مي تواند به ما كمك بكند تا به ياد مرگ باشيم .

دعاي امام سجاد (ع) در سجده اين است كه مي فرمايد : خدايا كاري بكن كه ما از دنيا جدا بشويم كه پُر از غرور و فريب است ، توجه ما به دنياي ابديت باشد ، آماده و مهيا براي مرگ بشويم قبل از اينكه به سراغ ما بيايد .

خصوص مشاهدات حضرت رسول در شب معراج توضيح بفرماييد. پاسخ – در روايات است كه كلاً سفر با عظمت پيامبر اكرم از مسجدالحرام به مسجد الاقصي و سيري كه در ملكوت و فوق آن داشتند حدوداً سه يا چهار ساعت طول كشيده است. در برخي جاها آمده كه اين سفر به حدي كوتاه بود كه زماني كه پيامبر رفتند و بازگشتند هنوز بستر ايشان گرم بود . يا زماني كه پيامبر به اين سفر مي رفتند بدن ايشان با كوبه ي در برخورد كرد . موقع بازگشت هنوز كوبه ي در درحال تكان خوردن بود . البته اين مسائل سند روايي ندارد. آن چيزي كه سند دارد اين است كه اين سفر حدوداً از مغرب تا اذان صبح طول كشيده است . سيري كه پيامبر در زمين پيمودند با مركب خاصي بود و به سرعت طي شد . و سيري كه ايشان در ملكوت و فوق آن طي كردند خارج از قوانين و فوق زمان بوده است . اصولاً قوانين عالم خواب با بيداري تفاوت دارد . ممكن است ما در عالم خواب مسافت هاي بسيار طولاني را در يك لحظه طي كنيم . شايد براي پيمودن مسافت هايي كه در عالم خواب طي مي شود در عالم بيداري ماه ها زمان نياز داشته باشد. مرحوم آيت الله علامه تهراني در كتاب معاد شناسي ذكر كرده اند كه روزي يكي از دوستان خوب ايشان براي زيارت به مشهد مشرف شدند . ايشان داخل صحن ايستادند و گفتند كه من معرفتي ندارم و همينجا مي ايستم تا زماني كه معرفتي پيدا كنم سپس وارد حرم مي

ص: 797

شوم . اين فرد مي گويد همينطور كه نشسته بودم خوابم برد . در خواب ديدم كه امام رضا (ع) آمدند و با نوك انگشت پاي خود آهسته به من زدند و گفتند كه بلند شو كاري انجام بده . تا متوجه شدم كه ايشان امام رضا(ع) هستند خم شدم پاي ايشان را ببوسم . حضرت زير بغل من را گرفتند و گفتند چكار مي كني بلند شود. اين فرد مي گويد همان لحظه از خواب بيدار شدم . به صحن گوهرشاد رفتم و وضو گرفتم . چون شب جمعه بود در يكي از ايوان ها نشستم و شروع بخواندن دعاي كميل كردم . در اواسط دعا مجدداً خوابم گرفت . در خواب يك فردي با محاسن زيبا به نزد من آمد و گفت مي خواهي باهم گردش كنيم ؟ گفتم من در خدمت شما هستم . آن فرد من را به مدينه و سپس به كربلا ، كاظمين و سامرا براي زيارت برد . بعد از آن در عالم ملكوت بالا رفتيم و ملائك را ديديم . در هنگام سفر آن فرد نكاتي را از جهت معرفتي به من گوشزد مي كرد . بعد از اينكه سفر تمام شد من را به مسجد گوهرشاد بازگرداند . سپس از من پرسيد مي داني اين سفر چقدر طول كشيد ؟ گفتم چقدر ؟ گفت : پنج دقيقه . اين زمان را هم براي اين گفتم كه شما وحشت نكنيد، وگرنه در ملكوت زمان و ساعت وجود ندارد . از خواب بيدار شدم و زمان را نگاه كردم ديدم كه همان پنج دقيقه گذشته است . مرحوم

ص: 798

علامه تهراني مي گويد: اين دوست من سه روز و هر روز به مدت چهار ساعت خواب خود را نقل مي كرد . ايشان مي فرمايد وقتي اين خواب را براي آيت الله انصاري همداني نقل كردم ، فرمودند از خواب هاي بي نظير است و مشخص است كه آن فرد بسيار قابل بوده است . البته سفري كه براي پيامبر رخ داد كه با اين خواب قابل مقايسه نيست . چرا كه سفر پيامبر در بيداري رخ داده و با استعداد دريافت ايشان هماهنگ بوده است. پيامبر مطالب را به سرعت دريافت كرده و نيازي به زمان نبوده است . سفر پيامبر معجزه بوده ولي با معجزه هاي ديگر تفاوت داشته است . برخي معجزه ها به گونه اي است كه ديگران هم آن را مي بينند . ولي امكان ديدن بعضي معجزه ها براي ديگران وجود ندارد . در روايات است كه سفر پيامبر از نظر آسماني و زميني به اندازه ي يك سوم شب طول كشيده است . پيامبر اكرم مي فرمايند كه من در اين سفر درهاي بهشت و جهنم را ديدم . در روايت است كه پيامبر مي فرمايند : جبرائيل به من گفت كه من مأمور هستم بهشت و جهنم را به شما نشان بدهم . وقتي درها را به من نشان داد ديدم كه بهشت هشت در دارد و بر روي هركدام چهار جمله نوشته شده است . سپس درهاي جهنم را به من نشان داد كه هفت در بود . بر روي هركدام از آنها سه جمله نوشته شده بود . همه ي اين جمله ها براي

ص: 799

كسي كه اهل عمل باشد از دنيا و آنچه كه داخل آن است بهتر است . يكي از اصحاب بزرگ پيامبر اكرم فرزند پسري داشت كه از دنيا رفت . به قدري از اين مسئله غصه دار شد كه در خانه ي خود محلي براي عبادت و مسجد قرار داد و تصميم گرفت كه مدتي از مردم دور باشد. اين خبر به پيامبر رسيد . پيامبر نزد وي رفت و فرمود از طرف خداوند براي ما رهبانيت نوشته نشده است . رهبانيت امت من در جهاد في سبيل الله است . سپس پيامبر فرمودند كه بهشت هشت در و جهنم هفت در دارد . تو خوشحال نمي شوي كه وقتي وارد يكي از درهاي بهشت شدي پسر خود را آنجا ببيني ، دست در دست تو بگذارد و شفاعت بخواهد ؟ به اين دليل تعداد درهاي بهشت بيشتر است كه راه هايي كه انسان را به سمت بهشت مي برد بيشتر است. امام باقر (ع) درروايتي فرمود كه نسبت به خدا حسن ظن داشته باشيد چون بهشت هشت در دارد . در برخي روايات نيز هفتاد و يك در براي بهشت ذكر شده است . روايتي در تفسير نورالثقلين آمده است كه حضرت امير (ع) فرمودند : بهشت هفتاد و يك در دارد . از هفتاد در شيعيان و اهل بيت من وارد مي شود . يك در مربوط به ديگران است كه اهل توحيد و لا اله الا الله بوده اند و با ما دشمني نداشته اند . مرحوم علامه طباطبايي در جلد چهارده بحار الانوار مي پرسند كه آيا درهاي بهشت و جهنم

ص: 800

مانند درهاي يك حياط است كه همه به يك نقطه منتهي مي شود ؟ يا اينكه منظور از درهاي بهشت و جهنم عوامل ، اسباب و راه هاي ورود بوده و هركدام انسان را به يك درجه و طبقه مي رساند ؟ بنابراين اينطور نيست كه همه ي درها به يك نقطه منتهي شود بلكه هركدام انسان را به يك طبقه و درجه انسان مي رساند . به تعبيري راه ها و عوامل اصلي ورود به بهشت هشت عدد است . عوامل و اسباب كلي ورود به جهنم نيز هفت عدد است . شايد منظور از هفت در، هفت عضوي باشد كه انسان با آنها مرتكب گناه مي شود . زبان ، چشم ، گوش ، دست ، پا ، شكم و شهوت . شايد هم هفت در جهنم اشاره به هفت ملكه ، صفت و خصلتي است كه هركدام ريشه ي گناهان بسياري است . مثلاً شيطنت يك ورودي به يكي از طبقات جهنم است . تند خويي و عصبانيت ورودي ديگر به طبقه ي ديگري از جهنم است . شهوت راني ورودي ديگر به طبقه ي ديگري است . هركدام از اين صفات ريشه ي گناهان زيادي است . مثلاً كسي كه عصباني مزاج و تند خو است مرتكب ده ها گناه ديگر مي شود . بنابراين تعداد درها كه در روايات مختلف گفته شده منافاتي با هم ندارد . مرحوم علامه طباطبايي مي فرمايند : درست است كه قرآن تأكيدي به اين مسئله ندارد . تنها در يكي از آيات قرآن هفت در جهنم ذكر شده است. علامه طباطبايي مي فرمايند :

ص: 801

در سوره ي زمر آيه ي هفتاد و دو يك نكته وجود دارد . در آن آيه مي فرمايد : كفار را دسته دسته به سمت جهنم مي آورند . زماني كه كفار به جهنم رسيدند ، درها را باز مي كنند . به كفار گفته مي شود كه وارد درها شويد . علامه طباطبايي مي گويند كه از اين سخن برمي آيد كه منظور از درها ، طبقه ها است . اگر منظور درهاي معمولي باشد، نبايد گفت وارد درها شويد، بلكه بايد گفت از درها وارد شويد . در واقع منظور از هر در ، سبب و اسبابي است كه انسان را وارد يك طبقه و درجه مي كند . در بسياري از روايات به يك كار خير به عنوان يك در بهشت اشاره شده است . مثلاً در روايتي از پيامبر اكرم است كه كارهاي خوب يك دري از بهشت است . اگر فردي روزه بگيرد ، دستي به سر يتيم بكشد ، كار فردي را راه بيندازد و غيره عاملي براي ورود به بهشت است .از پيامبر اكرم است كه راست بگوييد كه راست گويي ، دري از بهشت است . در نهج البلاغه است كه جهاد دري از درهاي بهشت است كه خدا به روي اولياء و بندگان خود باز كرده است . در بهشت درها نام گذاري دارد . يك در باب الصبر است كه براي صابرين است . يك در باب الشكر است براي كساني كه شكر مي كنند . يك در باب البلاء است براي كساني كه در دنيا بلا كشيده اند . در روايتي از امام

ص: 802

رضا (ع) است كه بهشت هشت در دارد يكي از آنها متعلق به اهل قم است . منظور از اهل قم صرفاً يك منطقه ي جغرافيايي وشهر نيست . اهل قم در روايات به عنوان يك جريان ناب اهل ولايت ، اهل شريعت ، اهل فقاهت ، اهل دينداري ، اهل عبادت و اهل علم است . در روايتي از امام صادق (ع) است كه فرمودند : قم معدن شيعيان ما است . درروايتي از امام كاظم (ع) است كه خوبان ولايت ما در آنجا جمع هستند. اولين منطقه اي كه ولايت اهل بيت را پذيرفتند قم و اطراف آن بوده است . قم به عنوان يك جريان است و هركسي در هر كجاي كه ايران زندگي كند و اين خصلت ها را داشته باشد قمي است . در روايت است كه عده اي از اهل ري به خدمت امام صادق (ع) در مدينه رسيدند و گفتند كه ما از اهل ري هستيم . امام فرمودند: مرحبا به برادران قمي ما خوش آمديد . آنها گفتند: ما اهل ري هستيم . امام باز فرمودند : خوش آمدند برادران قمي . براي بار سوم نيز امام همين سخنان را فرمودند . بنابراين معلوم مي شود افرادي كه اين جريان و مكتب را پذيرفته اند قمي هستند . سپس حضرت فرمودند : خداي متعال حرمي در مكه دارد . پيامبرحرمي در مدينه دارد ، علي ابن ابيطالب (ع) حرمي در كوفه دارد . حرم ما اهل بيت نيز در قم است . بنابراين هشت در اسباب كلي ورود به بهشت است . مثلاً كسي كه صبور باشد

ص: 803

ده ها خير از او سر مي زند . در روايت است كه امام حسين (ع) دري از درهاي بهشت است . اين در بسياري از افراد رابا خدا آشنا كرده و عاملي بسيار بزرگ و با عظمت است . با توجه به اينكه محرم نزديك است، افراد مي توانند آن را به عنوان يك دوره ي اخلاق و سير و سلوك قرار بدهند . با شركت در مراسم و عزاداري ها مي توان بسياري از آلودگي ها را سوزاند و پاك كرد . سوال - آيا اندازه ي درهاي بهشت متفاوت است ؟ پاسخ - اصولاً اين درها معمولي نيست و يك راه است . آنگونه نيست كه چون جمعيت زياد است درها را زياد كرده اند . در روايت است كه طول هركدام از اين درها به اندازه ي چهارصد سال راه رفتن است . مقياس هاي عالم آخرت با مقياس هاي دنيا تفاوت دارد . بنابراين تعدد درها به دليل كثرت جمعيت نيست . اينها ورودي ها و اسبابي است كه هركدام از آنها فرد را به يك طبقه مي رساند . در برخي از روايات به اين مسئله تصريح شده كه منظور از درهاي بهشت و جهنم ، طبقات آن است . در روايتي از پيامبر اكرم است كه بهشت هشت و جهنم هفت در دارد و برخي از اين درها بر ديگري برتر است . فردي از اميرالمومنين پرسيد كه درهاي بهشت و جهنم مانند درهاي خانه است ؟ حضرت فرمودند نه . سپس هركدام از دست هاي خود را بالاي ديگري قرار دادند . ( يعني طبقه طبقه است

ص: 804

) . مرحوم طبرسي در مجمع البيان نقل كرده است كه حضرت علي (ع) در رابطه با درهاي جهنم فرمودند : درها، طبقه طبقه ها است ، برخي از آنها بالاي ديگري است . بعد حضرت با دست هاي خود طبقه ها را نشان دادند . سپس فرمودند: بهشت را خدا مسطح قرار داده و درجات بهشت در عرض هم هستند . اما جهنم را طبقاتي قرار داده است . شايد به اين خاطر خدا جهنم را طبقه طبقه قرار داده كه كسي بيش از حد خود عذاب نبيند . هرچقدر در جهنم پايين تر برويم عذاب شديد تر مي شود . اما در بهشت، آن فردي كه در پايين ترين درجه است باز هم به تناسب خود نصيبي از درجات بالاتر دارد . سپس اميرالمومنين هركدام از طبقات جهنم را اسم بردند. كه در قرآن اسم هاي آن آمده است . اولين طبقه ي جهنم كه از قسمت هاي ديگر بهتر است هاويه است هرچقدر پايين تر برود سخت تر مي شود . حضرت مي فرمايند: در جهنم چاهي است كه اگر سر آن برداشته شود همه ي دوزخ را شعله ور مي كند . شبي امام صادق (ع) بر سر سفره نشسته بودند و شام مي خوردند . فردي مي گويد كه براي حضرت يك ظرف آبگوشت داغ آوردند .زماني كه دست حضرت نزديك ظرف شد و داغي آن را حس كردند فرمودند : پناه بر خدا از آتش جهنم . سپس حضرت فرمودند ما طاقت اين را نداريم تا چه برسد به جهنم . سوال - در خصوص آيات 119 تا 124

ص: 805

سوره ي انعام توضيح بفرماييد. پاسخ – در اين سوره خداوند مي فرمايد : از حيواني كه موقع ذبح اسم خداوند بر آن برده نشده نخوريد . چرا كه اين كار فسق است . شياطين به دوستان خود پيام مي فرستند تا با شما مومنين درگير شوند . اگر شما هم از شياطين اطاعت كنيد مشرك هستيد . از اين آيه برمي آيد كه اگر كسي از چيزي كه با خدا ارتباط ندارد بخورد ، فسق بوده و فرد را آماده ي پذيرش وسوسه هاي شيطان مي كند . همانطور كه خداوند متعال و ملائكه وحي و الهاماتي براي دوستان خود دارند. شياطين نيز براي دوستان خود پيغام مي فرستند . آن چيزي كه فرد را آماده ي پذيرش پيام هاي شيطان مي كند ، لقمه هايي است كه رنگ و بوي الهي ندارد . سوال – منظور از درهاي بهشت و جهنم چيست ؟ پاسخ - مقصود از درهاي بهشت و جهنم ، ورودي هاي معمولي نيست بلكه اسباب ورود به بهشت و جهنم است . هركدام از كارهايي كه انسان را بهشتي و يا جهنمي مي كند، او را به يكي از درها و راه هاي بهشت و جهنم مرتبط مي كند . همه ي مباحث مربوط به بهشت و جهنم ما را براي رفتن به اين سفر ابدي آماده تر مي كند . امام سجاد (ع) در دعاي خود فرمودند : خدايا كاري كن كه من به دنيا نچسبم ، چشمي به عالم آخرت و سراي ابدي خود داشته باشم . جايي كه زندگي اصلي ما خواهد بود . آماده ي مرگ

ص: 806

شوم قبل از آمدن آن . مبادا در دنيايي كه عوامل غفلت در آن خيلي زياد است ، زمين گير شويم. آنقدر مشغول دنيا شويم كه بدون آمادگي با ملك الموت مواجه شويم . افرادي كه دوستان اهل بيت هستند بالاترين نور را دارند . ما بايد با پيروي از آنها نور خود را بدست بياوريم . امام صادق (ع) يك خادمي داشت كه هميشه با ايشان به مسجد مي رفت و در بيرون مسجد اسب حضرت را نگه مي داشت . يك روز دم در مسجد ايستاده بود، چند نفر از اهالي خراسان آمدند . يكي از آنها به خادم گفت: حاضر هستي كه من كار تو را بپذيرم ؟ من تمام اموال خود را كه خيلي هم زياد است به تو مي دهم. خادم گفت اجازه مي دهي كه من از امام صادق بپرسم . آن فرد قبول كرد . آن غلام خدمت حضرت آمد و گفت اگر خيري خدا براي ما فراهم كرده باشد شما مانع از آن مي شويد ؟ امام صادق (ع) فرمودند : خير من مانع اين كار نمي شوم . غلام گفت : كسي آمده و به من گفته كه تمام اموال خود را به من مي دهد تا جاي من را بگيرد . اگر اجازه بدهيد من اين كار را انجام دهم . امام صادق (ع) فرمودند: هرطور كه دوست داري عمل كن . زماني كه غلام شروع به رفتن كرد، امام فرمودند بازگرد، چون زياد نزد ما بوده اي مي خواهم يك نصيحتي به تو بكنم . روز قيامت زماني كه لحظات سخت آن پيش مي

ص: 807

آيد پيامبر اكرم به انوار الهي توسل مي جويد . امير المومنين به دامن پيامبر ، ما اهل بيت به دامن اميرالمومنين و شيعيان ما نيز دست به دامن ما مي شوند و ما آنها را به بهشت مي بريم . حالا تو هركاري كه مي خواهي انجام بده . غلام از نزد امام بيرون آمد و به آن شخص خراساني گفت: اگر تمام دنيا را به من بدهي دست از غلامي امام صادق (ع) بر نمي دارم . خدايا ما را براي سفر ابدي آماده كن قبل از اينكه فرا برسد .

مثل خلوتگاه هاي مجازي اينترنت يا نگاه كردن ماهواره يا كنار هم بودن دوتا نامحرم در ساعت هاي طولاني .ابوبصير كه يكي از ياران امام صادق(ع) بودند به خانمي قرآن ياد مي دادند و روزي ايشان با اين خانم شوخي كردند. وقتي ايشان خدمت امام رسيدند امام فرمود: هر كسي در خلوت مرتكب گناهي شود خداوند براي او ارزشي قائل نيست. ابوبصير خجالت كشيد و توبه كرد. پيامبر فرمود: در قيامت گروهي هستند كه عذاب سختي دارند و خدا به آنها مي فرمايند شما در خلوت گناهان كبيره انجام مي داديد ولي وقتي با مردم بوديد متواضع بوديد. اين يك كار منافقانه است .اين نشانه ي ضعف ايمان و باور انسان است .معناي اينكار كوچك شمردن خداست. امام صادق (ع) مي فرمايد: اگر كسي خدا را حاضر و ناظر نداند، اين كفر است و اگر خدا را حاضر بداند و باز گناه كند، خدا را كوچك شمرده است .اگر كسي باور قوي داشته باشد دوربين خدا را در همه جا مي بيند. اميرالمومنين از بازار رد مي شدند كه ديد فردي قسم مي خورد كه قسم به خدايي كه در حجاب و آسمانها است . حضرت پرسيد چه كسي در حجاب است ؟ او گفت: خدا. حضرت فرمود: بين خدا و بنده حجابي نيست .اين را بدان كه تو هر جا هستي خدا هم هست. يكي از اهل معرفت مي گفتند كه در نيمه شبي بلند شدم و ديدم كه دايي ام درحال عبادت است و به او غبطه خوردم .دايي ام به من گفت كه تو تا سحر بگو يا حاضر يا ناظر. استادي

ص: 809

به شاگردانش گفت كه مرغي را در يك محل كه كسي آنجا نيست سر ببريد و آنرا بياوريد. همه با خودشان يك مرغ كشته شده آوردند ولي يك نفر با خودش مرغي نياورد و گفت كه من جايي را پيدا نكردم كه خلوت باشد زيرا در همه جا خدا ناظر براعمال ماست .امام رضا(ع) مي فرمايد: پنج كار نكن و بعد هر كاري مي خواهي بكن ، سرسفره ي خدا ننشين ، از سلطنت خدا بيرون برو، جايي برو كه خدا تو را نبيند و هر چه مي خواهي گناه كن،وقتي عزرائيل مي خواست جان تو را بگيرد او را بران و وقتي مالك نگهبان جهنم مي خواست تو را به جهنم ببرد به او بگو نمي آيم . ما تا جايي كه مي توانيم بايد خلوتگاه هاي مفسده انگيز نداشته باشيم و از خلوت گاه ها فرار كنيم .در ضمن اگر چنين خلوت هايي پيش آمد اهل بيت مي فرمايند كه در اين زمان ذكر خدا را زياد بگوييد. پيامبر به يكي از اصحابش فرمود: وقتي در خلوت هستيد ذكر خدا را بكنيد. خوب است كه انسان در زمان خلوت ،ذكر يا حاضر يا ناظر، يا رقيب يا رفيق را زياد بگويد. وقتي يوسف با زليخا در خلوت بود، زليخا روي مجسمه اش را كشيده بود زيرا از او خجالت مي كشيد و يوسف گفت كه ما بايد از خدا خجالت بكشيم و ذكر خدا را گفت و فرار كرد. شيخ رجبعلي خياط در شبي براي او زمينه ي گناه در خلوتي فراهم شد ولي او با خدا معامله كرد. و به خدا گفت

ص: 810

كه من از اين لذت حرام مي گذرم ، تو هم مرا تربيت كن و از آن موقع چشم و گوش او باز شد و ناديدني ها را مي ديد و ناشنيدني ها را مي شنيد. پس حيا يكي از صفات عبد شدن است. يكي ديگر از دستاوردهاي بزرگ پيامبر در معراج سفارش به ولايت اميرالمومنين بود. امام صادق(ع) مي فرمايد: پيامبر صد و بيست بار به معراج رفتند وهيچ دفعه اي نبود مگر اينكه خدا سفارش ولايت را به پيامبر كرد. سفارشي كه به ولايت اميرالمومنين و فرزندانش شد بيشتر از سفارش به واجبات بود. ابن عباس مي گويد: اولين كسي كه علي را اميرالمومنين خطاب كرد يپامبر بود.روزي با پيامبر نشسته بوديم و علي وارد شد و سلام كرد و پيامبر گفت :سلام اميرالمومنين.من تعجب كردم و پيامبر قسم خورد كه هيچ چيزي در مورد علي نمي گويم مگر اينكه آنرا ديده ام. پيامبر فرمود : در شب معراج ديدم كه در همه ي درهاي بهشت نوشته شده بود كه قبل از خلقت آدم، مشيت خدا اين بوده است كه علي بن ابيطالب اميرالمومنين بشود. بخاطر احترام ائمه به حضرت علي (ع)، آنها اجازه نمي دادند كه كسي آنها را اميرالمومنين خطاب كند. فردي از امام صادق (ع) پرسيد كه ما مي توانيم امام آخري يعني مهدي را اميرالمومنين خطاب كنيم؟ امام فرمود: خير. اين اسم مخصوص جدمان علي است و كسي اين اسم را بر خودش نمي گذارد مگر اينكه كافر باشد. امام فرمود، بگوييد: السلام عليك يا بقيةالله .از پيامبر سوال شد كه خدا در معراج با چه زباني با شما

ص: 811

صحبت كرد ؟ پيامبر فرمود: با صداي علي .پيامبر وقتي اين صدا را شنيد، پرسيد كه خدايا تو با من حرف مي زني يا علي؟ خدا خطاب كرد: من ديدم تمام زواياي قلب تو پر از محبت علي است. بنابراين با صداي آشنا با تو صحبت كردم كه آرامش بگيري .پيامبر فرمود: من در هر طبقه ي آسمان كه مي رفتم ملائك به من خوش آمد مي گفتند. جبرئيل گفت :اي محمد، اگر محبت علي در دل همه ي امت تو بود، خدا جهنم را خلق نمي كرد.خدا به پيامبر فرمود كه من يكي از اسامي خودم را براي توانتخاب كردم ،من محمود هستم و تو محمد وعلي را بعنوان جانشين تو انتخاب كردم و اسمي از خودم را بر او گذاشتم من اعلي هستم و او علي . خدا فرمود : تو، علي، فاطمه، حسن و حسين از نورالهي خلق شده ايد و اگر كسي به شما ايمان بياورد پيش من مومن است و اگر كسي به شما ايمان نياورد پيش من كافر است .اي احمد، مي خواهي جانشينان خودت را ببيني ؟ پيامبر فرمود: بله . خدا انوار پاك معصومين را نشان داد كه بصورت حلقه ي وار دور خدا خضوع كرده بودند.( در زيارت جامعه داريم :اهل بيت وقتي شما درعالم نور بوديد در عرش الهي طواف مي كرديد.)يكي از آنها مثل ستاره مي درخشيد كه او مهدي بود. و خدا فرمود كه او از ظلم ها انتقام مي گيرد.اين انتقام شخصي نيست و بخاطر ظلم هايي است كه كه به مقام ولايت و امامت شده است. پس پيامبر دستور جانشيني را

ص: 812

در معراج گرفت و بعد در قرآن داريم كه آنچه به تو رسيده است را به مردم بگو .پيامبر به جز روز غدير، در مكانهاي ديگري هم مسئله ي جانشيني را مطرح كرده بود. يكي ديگر از مشاهدات پيامبر در معراج ديدن بهشت و جهنم و ديدن بهشتي ها بود. معراج در سال سوم بعثت پيامبر بود. پيامبر وجود نوري ائمه را مشاهده كرد ولي بهشت و جهنمي كه در عالم ملكوت است را ديد . سوال – صفحه 106 قرآن كريم را توضيح بفرماييد. پاسخ – اولين آيه اين صفحه مي فرمايد: انسانهاي با تقوا كه در مجلس گناه هستند بشرط اينكه به گناهكاران تذكر بدهند در آنجا بنشينند و با آنها همراه نباشند. دراين صورت مواخده گناهكاران پاي فرد با تقوا نوشته نمي شود. سوال- در مورد ديدن بهشت و جهنم پيامبر در معراج توضيحاتي بفرماييد. پاسخ – يكي از دستاوردهاي معراج اين بود كه پيامبر بهشت و جهنم و خصوصيات آن را ببيند تا وقتي به مردم بشارت مي دهد يا آنها را مي ترساند، خودش به عين اليقين رسيده باشد. پيامبر فرمود : كساني كه پيامبر آنها را در حال عذاب ديدند عبارتند از :رباخوراران، زنان بي مبالات، كساني كه مال يتيم خورده اند و عالمان بي عمل .پيامبر عذاب آنها را ديده و توصيف كرده است .پيامبر بهشت و خصوصيات بهشت را هم ديد. پيامبر مي فرمود: بهشت را ديدم كه خالي بود و ملائك داشتند قصري مي ساختند با خشتي از طلا و خشتي از نقره ، گاهي اوقات از كار دست مي كشيدند و كار نمي كردند. پيامبر

ص: 813

سول كردند كه چرا گاهي اوقات كار نمي كنيد؟ آنها گفتند كه گاهي اوقات مصالح كار تمام مي شود. يك سبحان الله والحمدلله و... گفتن يا يك ذكر يك خشت است. با ذكر در آخرت به انسان قصر مي دهند ولي دردنيا با اين كلمات هيچ چيز به انسان نمي دهند. پيامبر فرمود: در بهشت قصر زيبايي را ديدم كه با ياقوت سرخ درست شده بود و خيلي جذاب بود. از جبرئيل پرسيدم اين قصر براي كيست؟ جبرئيل گفت: براي كساني كه كلامش درست باشد ،روزه بگيرد ،هميشه اطعام كند و هر شب از خواب بلند بشود در حاليكه ديگران خواب هستند.حضرت علي(ع) فرمود: مگر چنين فردي پيدا مي شود؟ پيامبر فرمود : پاكي سخن به اين است كه فرد بگويد سبحان الله والحمدلله ...و فردي كه هميشه روزه است يعني ماه رمضان را روزه بگيرد و كسي كه هميشه اطعام مي كند و به ديگران غذا مي دهد، اين همان كسي است كه مخارج زن و بچه اش را تامين مي كند و كسي هر شب بلند مي شود و تحجر دارد يعني كسي كه بين نماز مغرب و عشا نخوابد. آقا شيخ عبدالله گلپايگاني را در خواب ديدند و از ايشان پرسند كه بعد از مرگ چه اتفاقي براي شما افتاد؟( روايت داريم وقتي كسي ازدنيا مي رود بازماندگان مي گويند كه چه چيزي گذاشت و ملائك مي گويند كه چه چيزي با خودش آورده است ؟)ايشان گفتند كه از من سوال كردند كه چه چيزي با خودت آورده اي و من گفتم كه من مشغول درس و تدريس بوده ام ، باز

ص: 814

سوال كردند ديگر چه چيزي با خودت آورده اي ؟گفتم : اشك ،توسل و زيارات و باز سوال كردند كه چه چيزي آورده اي ؟ ايشان گفت كه دستم خالي است . ملائك گفتند كه تو گوهر گرانبهايي پيش ما داري .وقتي عده اي از دوستان تو به نجف آمده بودند تو پول نداشتي كه آنها را ميهمان كني و گفتي كه خدايا چرا بايد وضع مالي ما اين طور باشد ولي بعد پشيمان شدي و الحمدلله گفتي. اين الحمدلله همان گوهري است كه پيش ما داري . خدايا كم ما را بپذير، گناه زياد ما را ببخش .

از نور و نوشته اي بود كه آنها را نگاه مي كرد و مشغول كار خودش بود و به چپ و راست نگاه نمي كرد. و اين ملك چهره ي محزوني داشت .پيامبر پرسيد كه او كيست ؟ جبرئيل گفت كه او عزرائيل است كه دائما مشغول است و جان ها را قبض مي كند. پيامبر نزديكتر رفت و جبرئيل پيامبر را به عزرائيل معرفي كرد. حضرت عزرائيل خوش آمد گفت و خصوصيات امت او را گفت .جبرئيل گفت كه پركارترين ملك ،عزرائيل است .پيامبر پرسيد: آيا تمام كساني كه تا بحال مرده اند يا در آينده خواهند بوسيله ي عزرائيل قبض روح مي شوند ؟ جبرئيل گفت : بله. پيامبر سوال كرد :آيا او در همه جا هست ؟ جبرئيل گفت : بله او در همه جا هست .حضرت عزرائيل گفت : تمام دنيا در دست من ،مثل سكه اي در دست شما انسانهاست و به همه جا احاطه دارم. هيچ خانه اي نيست مگر اينكه من هر روز پنج مرتبه به آنجا سركشي نكنم .وقتي يكي فوت مي كند و ديگران براي او گريه مي كنند ، به آنها مي گويم كه گريه نكنيد نوبت شما هم مي رسد. من اين قدر مي آيم و شما را قبض روح مي كنم تا احدي از شما در اين عالم باقي نماند. شديدترين حادثه مرگ است. جبرئيل گفت : حادثه هاي بعد از مرگ شديدتر از خود مرگ است . يكي ديگر از هديه هايي كه پيامبر در معراج دريافت كرد، خمير مايه حضرت زهرا (س)بود. هديه به اندازه ي شأن هديه دهنده است و

ص: 816

خدا حضرت زهرا، ادامه دهنده ي نسل پيامبر را به حضرت هديه داد. در زيارت داريم كه سلام بر بتول( يكي از اسامي حضرت زهرا) هديه پيشكش الهي به پيامبر .پيامبر به درخت طوبي رسيد ، سيبي از آن برداشت كه بسيار معطر بود و سيب را به دو نيم كرد و نوري از آن ساطعه شد كه پيامبر تعجب كرد و جبرئيل گفت كه اين نور فاطمه در زمين است كه در آسمان به آن منصوره مي گويند. پيامبر پرسيد كه چرا او در آسمان به منصوره و در زمين به فاطمه معروف است ؟ جبرئيل گفت : كساني كه در دنيا پيرو فاطمه هستند در قيامت آنها را از آتش جهنم جدا مي كند. پس فاطمه يك لفظ يا اسم نيست بلكه اين حاكي از حقيقتي است .الفاظ آسماني كه براي ائمه انتخاب شده است يك مقام و شأن است .مثلا باقر يعني كسي كه كارش شكافنده ي علوم خواهد بود يا رضا يعني كسي درمقام رضا به نهايت رسيده است .مهدي يعني كسي كه از طرف خدا هدايت خاصي شده است و ديگران را هم دستگيري مي كند. فاطمه يعني كسي كه پيروانش را از جهنم قطع مي كنند .چون خدا فاطمه را براي شفاعت نصرت و ياري مي كند ، در آسمان به ايشان منصوره مي گويند. در كتاب كامل الزيارات از شفاعت گسترده ي اباعبدالله و حضرت فاطمه (س)صحبت مي كند. در روايات داريم كه حضرت زهرا بقدري شفاعت خواهند داشت كه به جز يك عده كافر هرز،در جهنم باقي نمي مانند. هر كس نوري در وجودش داشته باشد مورد

ص: 817

شفاعت آن حضرت قرار مي گيرد. در آن روز همه ي كافران آرزو مي كنند كه اي كاش ما فاطمي بوديم . پيامبر سيب بهشتي را خوردند و محصول اين سفر آسماني تولد حضرت زهرا بود. پيامبر مي فرمود : من هر وقت مشتاق بهشت مي شوم او را بو مي كنم .در زيارت نامه حضرت زهرا داريم كه حضرت ميوه ي بهشتي است . يكي ديگر از هديه هاي كه پيامبر از خدا گرفتند احاديث معراج است كه به آن احاديث قدسي مي گويند. قرآن كلام خداست و توسط جبرئيل بر پيامبر نازل شده است ولي در معراج ، زماني كه پيامبر در فوق ملكوت بود با خدا گفتگوهايي داشت و پيامبر آن گفتگوها را نقل مي كرد. بسياري از احاديث قدسي از پيامبر است .علامه ي مجلسي تعدادي از اين احاديث را جمع آوري كرده است . درجلد 77 بحاراالنوار داريم :اي احمد( خدا در معراج پيامبررا احمد ناميده است . در زمين نام پيامبر محمد يعني پسنديده است، رفتار و منش پيامبر آنقدر پسنديده بود كه به او محمد مي گويند. وقتي باطن پيامبر در ملكوت ظهور پيدا مي كنيد ، پيامبر علاوه بر محمد پسنديده ترين يا دلپذيرترين يعني احمد نام مي گيرد)آيا مي داني چه زماني بنده ي من به عبوديت مي رسد ؟ پيامبر فرمود: پروردگارا، من نمي دانم. خدا فرمود :كسي كه هفت صفت در او جمع بشود ،عبد من است ، يكي تقوا از گناهان. انسان بايد خودش را با گذشته مقايسه كند و ببيند كه حساسيتش به گناه بيشتر شده است يا خير. تعظيم در مقابل

ص: 818

خدا همان تقوا است .ما بايد در مقابل گناهان پيش خدا خاضع باشيم و اگر گناه هم بكنيم ،نبايد افتخار كنيم و سريع توبه مي كنيم. عالمي در مكاشفه ديد كه فردي كه مرد متين و متديني بود، دو سر دارد يكي سر حالت بالا و يكي سر حالت پايين . او سِّر اين كاشفه را نفهميد . هنگام مرگ اين فرد عده اي از علما دور او جمع بودند واو گفت كه خدايا شاهدي كه از وقتي كه من خودم را شناختم گناهي نكردم . بعد اين عالم سِّرمكاشفه را فهميد كه اين فرد در باطن پيش خدا سر فرود آورده است و او عبد خدا بود.ما بايد در مقابل خدا سر به زير باشيم و قلب مان تسليم خدا باشيم . عبد واقعي كسي است كه باطنش خضوع كرده است و به سجده افتاده است .دوم داشتن سكوت و نزدن حرف هاي بيهوده .كساني كه زياد صحبت مي كنند اشتباه هم زياد دارند .بعضي ها حرفهاي بيهوده مي زنند و نمي توانند جلوي خودشان را بگيرند. پس عبد كسي است كه زبانش دست خودش باشد. سوم اينكه خدا ترسي داشته باشد كه هر روز اشك و سوزش بيشتر باشد . ترس از خدا به چه معناست ؟در دعاي جوشن داريم : اي كسي كه ترسي از او نيست مگر از عدالتش يعني بايد از عدالت خدا ترسيد .عدالت خدا اقتضا مي كند كه اگر توجرمي وخطايي بكني ، دامن تو را بگيرد .ما مي ترسيم كه نكند مرتكب اشتباهي بشويم و عدالت خدا گردن ما را بگيرد . ترس ازخدا، به ترس از

ص: 819

خودمان بر مي گردد. امام سجاد (ع) در دعاي ابوحمزه ثمالي مي فرمايد: وقتي گناهانم را مي بينم به ترس و اضطراب مي افتم. خوف از عدالت خدا يعني خوف از اينكه من گناهي بكنم تا گير عدالت خدا بيفتم . كساني هم كه گناه ندارند در مقابل عظمت خدا خشيت وخوف دارند و خودشان را نمي بينند . معصومين از اين سنخ خشيت ها و دلهره داشته اند. مرحوم آخوند كاشي از شدت خشيت خدا درنمازش آنچنان مي لرزيد كه براي بعضي از شاگردانش اين سوال پيش آمده بود كه نماز ايشان با اين لرزش ها درست است يا خير ؟ آيت الله بهجت در نمازهاي شب جمعه وقتي به سوره اعلي مي رسيدند كه مي فرمايد :انسانهايي كه خشيت دارند حرف خدا را مي پذيرند و افراد شقي هستند حرف خدا را نمي پذيرند و به جهنم مي روند و جهنمي ها نه مرگ دارند كه از عذاب خلاص بشود نه زندگي دارند و ... ،ديگر صداي ايشان شنيده نمي شد. سوال – صفحه 129 قرآن كريم را توضيح بفرماييد. پاسخ – آيه ده سوره انعام مي فرمايد :اي پيامبر ،انبياء قبلي را ههم مسخره مي كردند نگران نباش. بدان كه استهزاي افراد مسخره كننده به خودشان بر مي گردد و باعث عذاب و نكبت دردنيا و آخرت آنها مي شود. كساني كه براي دين داري خودشان و ديگران تلاش مي كنند با شنيدن متلك يا مسخره كردن ديگران، كنار نكشند. كتاب معراج پيامبر كه توسط آقاي زكي زاده جمع آوري شده است كتاب جامع و خوبي است . سوال – در مورد

ص: 820

ادامه ي مشاهدات پيامبر در معراج توضيحاتي بفرماييد. پاسخ – چهارمين خصوصيات عبد اين است كه مهار شكمش را در دست داشته باشد و هر چيزي نخورد و به اندازه ي ضرورت بخورد. كسي كه زياد مي خورد و دير مي خوابد ،نمي تواند براي نماز صبح بيدار بشود. حضرت يحيي شيطان را تمثلي ديد و سوال كرد كه چه زماني از من خوشت مي آيد؟ شيطان گفت: زماني كه غذاي سنگيني مي خوري و مي خواهي صبح بلند بشوي. حضرت يحيي عهد بست كه ديگر غذاي سنگين نخورم و شيطان هم گفت كه من عهد مي بندم ديگر مومني را نصيحت نكند . يكي ديگر از ويژگي هاي بنده اين است كه از دنيا بدش بيايد چون خدا بدش مي آيد و از خوبان خوشش بيايد چون خدا خوشش مي آيد يعني حب و بغض بنده تابع خدا باشد. منظور از دنيا يعني كسي كه ظواهر دنيا را هدف قرار بدهد و در اين دنيا گير كند و ِالا اگر انسان از لذت هاي حلال خدا براي بندگي استفاده كند اشكالي ندارد و نبايد دلبستگي و وابستگي به دنيا نداشته باشد .پنجمين ويژگي هاي بنده، داشتن حيا است .

مسير، چشم انتظار حادثه ي ناگهان مباش با مرگ زندگي كن و با زندگي بمير . سوال – حقيقت معراج چيست ؟ پاسخ – از مسلمات اعتقادي ما اين است كه الان بهشت و جهنم برزخ و قيامت وجود دارد ولي ما شرايط درك آنرا نداريم .اگر كسي در دنيا برود برزخ را درك مي كند و وقتي نفخ صور دميده شود، بهشت و جهنم قيامتي درك مي شود. بهشت و جهنم در كجاست ؟ جاي بهشت و جهنم در عالم ظاهر و ملك دنيا نيست بلكه جاي بهشت و جهنم در ملكوت اين عالم دنيا است. يعني پشت پرده ي و باطن اين دنياست .وقتي شما خواب مي بينيد در عالم ظاهر هيچ اتفاقي نيفتاده است بلكه در عالم باطن خودتان اتفاقاتي افتاده است. پس ما براي ديدن بهشت و جهنم ملكوتي، ابزار مي خواهيم .بزرگترين مشاهده ي ملكوت عالم تا الان و تا قيامت ، مشاهده ي معراج پيامبر اكرم است. پيامبر ملكوت عالم را مشاهده كرد است كه براي احدي رخ نداده است. حضرت ابراهيم ملكوت را ديد ولي پيامبر به فوق ملكوت رفت . پس معراج مشاهده از غيب عالم است .بخشي از مشاهده اي غيب ، مشاهده ي بهشت و جهنم و بخشي مشاهده ي ملائك و بخشي مشاهده ي پيامبران بود. در سوره اسرا و نجم، بطور تصريح به معراج پيامبر اشاره شده است .امام صادق (ع) مي فرمايد: اگر كسي سه چيز را انكار كند از شيعيان ما نيست ،معراج ،سوال و جواب در قبر و شفاعت. امام صادق(ع) مي فرمايد: براي پيامبر صد و بيست مرتبه معراج

ص: 822

اتفاق افتاده است كه يكي از معراج هاي پيامبر استثنائي است و در قرآن به اين معراج اشاره شده است . خصوصيات معراج ايشان اين بود كه علاوه بر اينكه روح پيامبر به معراج رفت بود جسم پيامبر هم همراه پيامبر بود. معراج هاي ديگر پيامبر روحي بوده است يعني جسم پيامبر در همين عالم بوده است و روح پيامبر به بالا مي رفته است، مثل خواب .ما با بدن مثالي مان خواب مي بينيم . اين معراج پيامبر در سال سوم نبوت اتفاق افتاده است . اين سير و سفر پيامبر( معراج) سه تا سفر بوده است : سفر زميني (پيامبر از مسجد الحرام تا مسجد الاقصي رفتند و در مسجد الاقصي نماز خواندند )،از مسجدالاقصي تا ملكوت(سير دوم از عالم دنيا خارج مي شود .پيامبر تا مرز عالم ملكوت رفتند كه جبرئيل با او همسفر بود) و فوق ملكوت. ( در اين سفر احدي با پيامبر نبود و پيامبر با خدا تنها بود. حتي پيامبران هم تا قسمت دوم سفر را رفته اند . بخش سوم سفر پيامبر، عالم امكان بود و هيچ مخلوقي از آنجا بالاتر نرفته بود. اين از افتخارات ماست. امام سجاد (ع)مي فرمايد : من فرزند كسي هستم كه آنقدر بالا رفت كه از عالم ملكوت هم گذشت و خيلي به خداي خودش نزديك شد. اين سفر سوم فقط براي پيامبر اتفاق افتاده است .وقتي پيامبر با جبرئيل به مرزعالم ملكوت رسيدند،جبرئيل گفت كه پيامبر قبلي از اينجا جلوتر نمي رفتند ولي تو از اينجا رد مي شوي ولي من نمي توانم با تو بيايم .) اين سفر معراج

ص: 823

پيامبر غيرعادي است ولي چيزهاي غير عادي مثل معجزات اتفاق مي افتد. پس انسان مي تواند مسيري بالاتر از فرشته ها را طي كند. تنها عامل سير براي پيامبر بندگي پيامبر بود. خالصانه بندگي كردن و تسليم بودن پيامبر در برابر خدا باعث اين سفر عجيب شد. در سوره اسرا داريم : منزه است خدايي كه عبدش را به مسجدالاقصي برد. اين سير با قدم عبوديت بوده است و اين درس بزرگي براي ما است . اين معراج در توان پيامبر است ولي در مرتبه پايين تر، اين معراج براي انسانها امكان پذير است. قرآن مي فرمايد : آيا به ملكوت آسمانها و زمين نمي نگرند؟ اين معراج فقط با قدم بندگي امكان پذير است . روايت داريم :كسي كه متواضع است، خدا او را بالا مي برد ولي فرد متكبر به بالا نمي رود زيرا سنگين است و سقوط مي كند. علامه طباطبايي را در مسجد سهله به عالم ملكوت بردند (البته اين سفر روحي بوده است) تا جايي كه جسم خودش را مي ديد و حقيقت ص را به او نشان دادند . ص نهري در بهشت است .آيت الله طباطبايي مي فرمودند كه در تعقيبات نماز صبح ديدم كه برادرم با حضرت ادريس آمدند يعني ايشان هم بهشت و هم بهشتي ها را مي ديد .حضرت ادريس معارفي را به من گفتند. آيت الله طباطبايي مي فرمودند كه استادم مرحوم قاضي فرموده بودند كه اگر در سحر چيزهايي را ديديد به آن توجه نكنيد. روزي من در سحر مشغول نماز بودم كه حوريه بهشتي آمد و به من قدحي تعارف كرد ولي

ص: 824

من توجهي نكردم . علامه طباطبايي فرد مهربان و با تقوايي بود و نسبت به اهل بيت محب بود، اهل عمل و فوق العاده متواضع بود. مرحوم ميرزا آقاي تهراني مرگ اختياري داشت. ايشان به اختيار خودشان روح را خارج مي كردند و بر مي گرداند. ايشان فوق العاده مراقب بود كه به هيچ كس يا چيزي ظلم نكند. ايشان شبي دير به منزل رسيدند و تا صبح پشت در ايستادند ولي در نزدند كه اهالي خانه را بيدار كنند. اين افراد بندگي خدا را كردند و به مقاماتي رسيدند . پيامبر دراين معراج چيزهايي ديدند. خدا مي فرمايد :ما او را بالا برديم تا آيات الهي و اسرار را به او نشان بدهيم . در سوره نجم داريم: آيات بزرگ خدا را به پيامبر نشان داديم. در روايت داريم كه اين معراج يك سوم شب(سه ساعت) طول كشيده است .در سفر زميني پيامبر توسط جبرئيل با مركب بهشتي به مسجدالاقصي رفتند. از مسجدالاقصي با مركب ديگري رفت و از ملكوت به فوق ملكوت با امداد الهي پيش مي رفت. ما بسياري از جزئيات معراج را خبر نداريم. يكي از مشاهدات پيامبر در آسمانها، ديدن انبياء بود . پيامبر در آسمان اول حضرت آدم ،در آسمان دوم حضرت عيسي ،در آسمان ششم حضرت موسي و آسمان هفتم حضرت ابراهيم را ديد. وقتي پيامبر به هر كدام از پيامبران مي رسيد آنها اظهار ارادت مي كردند و خوش آمد مي گفتند. معصومين در برزخ نيستند و جايگاه بهشتي آنها بالاتر از برزخ است . برزخ در احاطه ي آنها است .يكي از هديه هايي كه به

ص: 825

پيامبر داده شده نماز است .پيامبر در معراج كيفيت نماز را گرفتند يعني نماز خواندن و وضو گرفتن را در معراج ياد گرفتند، و پيامبر خيلي از اسرار نماز را دريافت كردند. روايت نماز معراج پيامبر در علل الشرايع شيخ صدوق آورده شده است .كتاب اسرار الصلاة مرحوم ملكي تبريزي هم از همين نماز معراج پيامبر گرفته شده است .روايت داريم كه خدا فرمود: يا احمد، همانطور كه من بر پيامبر و امت هاي گذشته پنجاه بار نماز را واجب كردم ،به تو و امت تو پنجاه بار نماز را واجب مي كنم. حضرت موسي به پيامبر گفت كه امت تو ضعيف است ،پس از خدا بخواه كه در نماز تو تخفيف دهد .پيامبر از خدا اين را خواست و خدا پنجاه نماز را به اندازه ي پنج نماز تخفيف داد. منت خدا بر پيامبر، كم شدن بعضي فريضه هاست .انسان بايد خيلي تنبل باشد كه اين پنج نوبت نماز را نخواند يا آنرا سبك بشمارد. يكي ديگر از مشاهدات پيامبر انواع ملائك بود. پيامبر يكي از فرشتگان را ديد كه داراي تعداد زيادي انگشت است و در حال محاسبه است. پيامبر از جبرئيل سوال كرد كه اين كيست ؟جبرئيل گفت :اين ملك، حساب تمام قطرات باراني كه ريخته مي شود را دارد .پس يك قطره ي باران بي حساب نيست. پيامبر با آن ملك صحبت كرد و سوال كرد كه شما حساب تمام قطرات باران را داريد ؟ملك گفت كه من حساب تمام قطرات باراني كه در روي درياها يا صحراها ريخته مي شود را هم دارم . ولي حساب يك چيز از دست

ص: 826

من در رفته است و آن حساب كسي است كه بر تو صلوات بفرستد. پيامبر ديد كه يكي از ملائك حالت عبوس دارد و خيلي با ابهت بود. پيامبر پرسيد كه او كيست كه انسان از او مي ترسد ؟ جبرئيل گفت :او مالك، نگهبان جهنم است. از وقتي خدا او را خلق كرده است و مالك جهنم كرده است اصلا يك لبخند هم نزده است .پيامبر به مالك نزديك شد و او بشارت بهشت را به پيامبر داد. اسم نگهبان جهنم مالك و اسم نگهبان بهشت رضوان است .بهشت مظهر رضايت خداست و بخاطر همين اسم نگهبان بهشت رضوان است . جهنم جاي افراد متكبر هستند و در آنجا خدا به آنها مي فهماند كه مالك كيست و بخاطر همين اسم نگهبان جهنم مالك است. پيامبر مشاهدات ديگري هم داشتند. سوال – صفحه 122 قرآن را توضيح بفرماييد. پاسخ – آيه 87 سوره مائده مي فرمايد :چيزهايي كه خدا بر شما حلال كرده است بر خودتان حرام نكنيد. به حدودي كه خدا براي شما مقرر كرده است تجاز نكنيد. خدا اين افراد را دوست ندارد. ما بايد از لذت هاي حلال استفاده كنيم تا بتوانيم جلوي لذت هاي حرام را بگيريم .روايت داريم كه خدا دوست دارد از رخصت هاي خدا استفاده كنيد. اگر كسي حال كار مستحبي را ندارد بگويد :خدايا چون تو اجازه دادي من اين مستحب را ترك مي كنم ، براي اين فرد ثواب مي نويسند. محدث بهرامي در كتاب سير به سوي خدا دارد كه اگر كسي مي خواهد مستحبي را ترك كند، به نيت اين كه خدا به

ص: 827

او اجازه داده است ، خدا به او ثواب مي دهد زيرا فرد اين كار را در چارچوب بندگي انجام مي دهد. از رخصت هاي خدا و محدوده ي هاي باز خدا استفاده كنيد.

گوش كسي نخورده است و نغمه ي مست كننده دارد .اين نغمه ي بهشتي به گوش كسي مي خورد كه از شنيدن موسيقي هاي حرام در دنيا پرهيز كرده باشد. پيامبر فرمود: كسي كه شراب را در دنيا ترك كرده است در بهشت به او شراب بهشتي نوشانده مي شود. كسي كه صبر مي كند شاخه نبات هم بدست مي آورد. اين خصوصيات بهشت اصحاب يمين است. بيشتر توصيفاتي كه از بهشت شده است از لذت هاي جسماني است .بيشتر توصيفاتي هم كه از جهنم شده است از عذاب هاي جسماني است و از عذاب هاي روحاني كمتر صحبت شده است .روايت داريم كه اگر يك لباس بهشتي به دنيا بيايد اهل دنيا نمي توانند آنرا تحمل كنند. يكي از اهل معرفت مي گويد كه من در سحر بلند شدم و بدون مناجات خوابيدم ،در خواب صورتي از بهشتيان را به من نشان دادند و گفتند كه ما اشك هاي سحر تو هستيم ، اگر مي خواهي به ما برسي نبايد تنبلي كني ، از شوق اين خواب بيدارشدم و تا مدتي خواب نداشتم. مرحوم آيت الله اراكي مي فرمودند كه آيت الله حائري خيلي خوش مجلس بودند، ما فهميديم كه امام حسين (ع) مشتي نقل به ايشان داده بود و اين شيريني كلام براي خوردن آن نُقل ها بود. شيخ جعفر شوشتري با اينكه مجتهد و مرجع تقليد بودند، دوست داشتند كه روضه براي امام حسين (ع) بخوانند ولي نمي توانستند. ايشان شبي در خواب ديدند كه در روز عاشورا در خيمه ي امام حسين(ع) هستند و شنيدند كه امام به حبيب فرمود كه

ص: 829

ما آبي نداريم كه از شيخ پذيرايي كنيم ، حلوايي درست كن و به او بده. ايشان آن حلوا را خوردند و بعد كه از خواب بيدار شدند عاشورا را طوري ديگري مي فهميدند. ايشان اسراري از عاشورا را مي دانستند كه ديگران چنين فهم هايي ندارند. در لذت هاي جسماني بهشت معرفت هايي وجود دارد. امام صادق (ع) مي فرمايد: نوشيدني كه به بهشتي مي دهند علاوه براينكه از غير خدا كنده مي شود محبتش به خدا بيشتر مي شود. و همه ي آنها كمال است . دسته ي ديگر اصحاب شمال مي باشند كه اهل جهنم هستند. در سوره واقعه مي فرمايد : اصحاب شمال چه كساني هستند؟ در بين بادهاي بسيار داغ قرار گرفته اند و تشنگي شديد دارند و به آنها آب هاي داغ و گداخته مي دهند.( در روايت داريم : وقتي موهاي گوسفند را روي آتش مي سوزانند دندان هايشان بيرون مي آيد و جهنميان هم اين طور سوخته مي شوند. )از دور به سمت ابر مي روند و اين سايه دود غليظ است كه نه خنكي دارد و نه منفعتي دارد .در سوره اعلي داريم : جهنميان نه مي مي ميرند كه راحت بشوند و نه مي توانند زندگي كنند. در سوره مدثر داريم :آتش جهنم انسان را رها نمي كند. پيامبر دعاي مجير را براي رفع غم و شفاعت بيمار مي خواندند. در اين دعا 86 بار از آتش جهنم به خدا پناه مي بريم . در جهنم مرگ وجود ندارد. در سوره واقعه سه علت جهنمي شدن افراد را گفته است. قرآن مي فرمايد: جهنميان در

ص: 830

دنيا خوش گذران بودند ، به حلال و حرام كاري نداشتند (حضرت عيسي با حواريون از محلي رد مي شدند كه عذابي به آنها رسيده بود. حضرت عيسي يكي از آنها را زنده كرد و او گفت كه ما افراد خوش گذراني بوديم و رعايت حق همديگر را نمي كرديم و حاكم ظالمي داشتيم كه براي ما مهم نبود و از طاغوت تبعيت مي كرديم ،بخاطر همين دچار عذاب شديم.)،اصرار بر گناهان بزرگ داشتند و آخرت را تكذيب مي كردند. اينها علت هايي است كه عده اي جهنمي شده اند. در سوره واقعه علت جهنمي شدن را گفته است ولي علت بهشتي شدن را نگفته است ، درست است كه زمينه ساز بهشت اعمال ماست ولي بيشتر لطف خداست .اگر اعمال ما همراه با تفضل خدا باشد، بهشتي مي شويم. مثلا اگر نماز ما را پيش نماز امام علي(ع) بگذارند، ما بايد استغفار كنيم. روايت داريم كه بعد از نمازهاي واجب سه بار استغفار كنيد و بگوييد: استغفرالله الذي لااله الاهوالحي القيوم ذوالجلال والاكرام واتوب اليه. احتمالا اين استغفار براي اين است كه ما دچار عجب وغرور نشويم . روايت داريم كه قسم به كسي كه جانم در دست اوست ،احدي به صرف عمل، وارد بهشت نمي شود مگر اينكه كرم خدا ضميمه آن بشود. اصحاب پرسيدند حتي شما ؟ پيامبر فرمود : بله ،حتي من. مگر اينكه رحمت و فضل خدا شامل من بشود. يكي از عابدين بني اسرائيل مقامي نزد خدا نداشت و فرشته ها از خدا پرسيدند كه اين بنده با اينكه اين قدر عبادت مي كند چرا مقامي ندارد .خدا به

ص: 831

او پيام داد كه من مي خواهم با فضل خودم با تو برخورد بكنم نه با عدل خودم . عابد گفت :من نيازي به فضل خدا ندارم ، به خدا بگوييد كه با عدلش با من برخورد بكند. سهم من در روز يك قرص نان و يك انار بود .خدا به ملائك گفت كه يك قرص نان و انار را با او حساب كنيد. همه ي عبادت او به اندازه ي يك حبه انار شد. ما بايد عمل خودمان را انجام بدهيم تا فضل خدا هم شامل حال ما بشود. يكي از برادران امام رضا(ع) بنام زيدُالنار عده اي را در مسجد مرو جمع كرده بود و از خودش تعريف مي كرد. امام فرمود : زيد چه مي گويي ؟ اگر خدا بي عمل براي تو اين همه حساب باز كرده است پس وضع تو از پدرت موسي بن جعفر بهتر است زيرا پدرت اين همه زنداني كشيد و خدا به او چيزي داد و تو بدون عمل اينها را بدست آورده اي ؟ مردم را فريب نده. در دعاي ابوحمزه داريم :خدايا ،در نجات از جهنم به اعمال مان تكيه نمي كنيم بلكه به فضل تو تكيه مي كنيم. اگر انسان در مقابل خدا شكسته بشود فضل خدا شامل حال او خواهد شد . سوال – صفحه 115 قرآن را توضيح بفرماييد. پاسخ – در آيه 45 مي فرمايد :اگر كسي جان كسي را بگيرد بايد قصاص بشود و جانش گرفته بشود و گوش در مقابل گوش و چشم در مقابل چشم و ... گرفته مي شود .كسي كه اين قصاص را صدقه (

ص: 832

گذشتن از حق )بدهد، اين صدقه كفاره ي گناهانش مي شود. براي دست يابي به تفسير سوره واقعه مي توانيد به كتاب سراي ديگر نوشته شهيد آيت الله دستغيب مراجعه كنيد.

است ، تذكر خوبي بوده و غفلت انسان را از بين مي برد . در روايتي از پيامبر اكرم (س) است كه اگر كسي هر شب اين سوره را بخواند ، جزو غافلين نخواهد بود . در آخرالزمان عوامل غفلت خيلي زياد است و اگر انسان گردگيري نكند مدفون مي شود . و چه بسا كه نور ايمان در فرد كم رنگ و كم فروغ مي شود . بنابراين يكي از چيزهايي كه از انسان غفلت زدايي مي كند قرائت سوره ي واقعه همراه با توجه است . اگر آفت غفلت از زندگي انسان كم شود ، بركات زيادي وارد زندگي او مي شود . اين بركات هم معنوي و هم مادي است. اگر كسي سوره ي واقعه را هر شب جمعه بخواند و بر روي اين كار مداومت داشته باشد ، فقر از زندگي او بيرون مي رود . امام صادق (ع) فرموده اند : كسي كه هر شب جمعه سوره ي واقعه را بخواند ، هم خداوند او را دوست دارد و هم كاري مي كند كه او مورد محبت مردم قرار گيرد. اصولاً دل ها به دست خدا است و كسي كه محبوب خدا باشد محبوب مردم هم مي شود. و در دنيا گرفتگي و گره هاي كور وارد زندگي او نمي شود ، فقر نصيب او نشده و آفت هاي سخت عالم دنيا شامل حال او نمي شود . در ضمن از رفقاي اميرالمومنين(ع) خواهد بود . عبدالله بن مسعود يكي از اصحاب پيامبر اكرم (ص) بود كه در خيلي از جنگ ها با ايشان بود . بعد از رحلت پيامبر

ص: 834

(ص) نيز همراه اميرالمومنين بود . زماني كه موقع مرگ او فرارسيده بود ، خليفه ي وقت به عيادت ايشان رفت . خليفه از او پرسيد : آيا درد و ناراحتي داري؟ او گفت :درد دارم اما دردم از گناهان است . خليفه پرسيد: الان اشتهاي تو به چه چيزي است و چه چيزي ميل داري؟ گفت : رحمت پروردگار . خليفه پرسيد : مي خواهي طبيبي بربالين تو بياوريم ؟ گفت : طبيب من را بيمار كرده است . بخاطر مسائل سياسي حقوق عبدالله ابن مسعود را از بيت المال قطع كرده بودند . خليفه پرسيد : مي خواهي حقوق تو را دوباره برقرار كنيم ؟ او گفت : زماني كه من در زندگي به اين پول نياز داشتم آن را قطع كرديد، الان موقع مرگ من است و اين پول به كار من نمي آيد . خليفه گفت : مي تواني به دختران خود بدهي . او گفت : من به فرزندان خود ياد داده ام كه سوره ي واقعه را بخوانند تا فقير نشوند. از حبيبم رسول خدا (ص) شنيدم كه اگر كسي هر شب سوره ي واقعه را بخواند ، فقر نصيب او نمي شود . بنابراين اين سوره بركات زيادي دارد و اصلي ترين اثر آن هم غفلت زدايي است . در سوره ي واقعه بعد از اينكه خداوند در خصوص روز قيامت صحبت كرده است ، مردم را به سه دسته تقسيم مي كنند . دو دسته از اين افراد اهل بهشت بوده و يك دسته اهل جهنم هستند . يكي از اين سه دسته اصحاب اليمين يا اصحاب

ص: 835

الميمنه هستند . اصحاب الميمنه يعني افرادي كه ميمون و مبارك هستند . افراد خوبي كه در اين دنيا اهل صلاح بوده اند . ممكن است خطاهايي هم داشته باشند ولي جهت گيري اصلي آنها به سمت خدا بوده است . به اين افراد اصحاب اليمين هم مي گويند يعني كساني كه نامه ي عمل خود را از سمت راست دريافت مي كنند . مقصود از سمت راست ، سمت راست جغرافيايي نيست . بلكه منظور سمت راست عالم دنيا است . سمت راست عالم دنيا به تعميري ملكوت اعلي است يعني عالمي كه موجودات برتر در آنجا حضور دارند، اعمال خوب انسان در ملكوت اعلي نگهداشته مي شود . گروه دوم سابقون هستند يعني پيشگامان و پيشتازان . اين افراد از اصحاب يمين جلوتر هستند . كساني كه در همه ي خوبي ها و پاكي ها پيشتاز هستند . اين دو دسته اهل بهشت هستند . گروه سوم اصحاب الشمال يا دست چپي هستند . نامه ي اعمال اين افراد از دست چپ يعني ملكوت اسفل به آنها داده مي شود . اين افراد شوم بوده و اهل شقاوت هستند . خداوند متعال مي فرمايد: شما سه دسته شده ايد . يكي از آنها اصحاب الميمنه هستند كه باعظمت هستند . ديگري اصحاب المشمئه هستند كه چه مصيبتي هستند . دسته ي سوم پيشگامان و پيشتازان هستند كه تنها بايد در وصف آنها گفت :السابقون السابقون ، يعني پيشگامان ، پيشگامان . اينها افرادي هستند كه به وادي قرب خداوند متعال رسيده اند در بهشت هايي كه براي آنها است .اكثر اين سابقون متعلق

ص: 836

به اول تاريخ هستند . احتمالاً منظور اين آيه اين است كه متعلق به دوران انبياء گذشته هستند . تعداد انبياء گذشته خيلي زياد بوده است . انبياء نيز جزو السابقون هستند . اوصياء و جانشينان آنها نيز جزو السابقون هستند . سابقون و پيشگامان امت اسلامي ، پيامبر اكرم و معصومين و تعداد كمي از اصحاب خاص آنها هستند . اينكه خداوند مي فرمايد :اكثر سابقون مربوط به اولين هستند يعني افرادي كه قبل از اسلام بوده اند كه تعداد آنها بيشتر است . قليلٌ من الاخرين . السابقون بعدي كه همان امت اسلامي است ، تعداد كمي هستند . البته از لحاظ كمي قليل هستند ولي از لحاظ كيفي بسيار بالاتر هستند . سپس خداوند متعال جايگاه بهشتي سابقون را بيان مي كند . ابتدا خداوند جايگاه سابقون را در بهشت بيان مي كند ، سپس جايگاه اصحاب الميمنه را عنوان مي كند . اصحاب يمين درجه ي پايين تري دارند . در خصوص سابقون خداوند گفته است كه اين افراد در تخت هايي كه بافته شده و محكم است نشسته اند . بر روي اين تخت ها تكيه داده و استراحت مي كنند . در حالي كه روبروي يكديگر نشسته اند . دونكته در اين آيه وجود دارد . يكي اينكه روي تخت نشسته اند كه منظور راحت و آسوده نشستن است . السابقون كساني هستند كه در دنيا اهل زحمت بوده و راحتي نداشته اند . اين افراد بر روي نفس خود كنترل داشته و اجازه نمي دادند هر كاري را انجام دهد . به تعبير حضرت علي (ع) در خطبه

ص: 837

ي متقين، اين افراد كساني هستند كه جان و نفس آنها از دست آنها در سختي است ، چون اجازه نمي دهند هركاري را انجام دهند . اما مردم از دست اين افراد راحت هستند و به كسي آزار نمي رسانند . در روايت است كه وقتي كه مومني از دنيا مي رود و بر روي سنگ غسالخانه گذاشته مي شود، روح او در بالاي سر جسد قرار مي گيرد و همه ي كارها را تماشا مي كند . ملكي به او مي گويد كه آيا مي خواهي به دنيا بازگردي ؟ روح مومن مي گويد كه من شب ها و روزهاي طولاني سختي كشيده ام و الان راحت شده ام . به قول حافظ : در شمار ارچه نياورد كسي حافظ را ، شكر كان محنت بي حد و شمار آخر شد . حضور در آن دنيا براي اين افراد، ابتداي خوشي و راحتي خواهد بود . اين افراد گرد يكديگري مي نشينند و هيچيك بر ديگري فخر فروشي نمي كند . يكي از بهترين و بالاترين لذت هاي بهشتيان در عالم برزخ و قيامت ، نشستن دور يكديگر است . سه چيز است كه در بهشت بالاترين لذت ها را دارد . يكي از آنها خلود و جاودانگي است . انسان بهشتي مي داند كه ديگر از آنجا بيرون نمي رود و تا آخر لذت ها ادامه خواهد داشت . خوشي هاي دنيا هرچقدر هم زياد باشد اما باز هم فاني هستند يا انسان از اين دنيا مي رود و يا لذت از بين مي رود . بنابراين در اين دنيا انسان به

ص: 838

طور دائم در لذت نخواهد بود . اما لذت هاي بهشت به طور دائم و جاودانه است . همانطور كه خلود و جاودانه بودن جهنم براي برخي از اهل آن عذاب مضاعف است . حبس ابد اين افراد واقعي است . حبس ابد عالم دنيا موقت است . حبس ابد واقعي، ماندن به طور دائم در جهنم است . دومين لذت فوق العاده اي كه اهل بهشت دارند رضوان خدا و رضايت الهي است . مدام به اين افراد گفته مي شود كه خداوند از شما راضي است . لذت سوم بهشتيان ، مجالست با يكديگر است . ذره اي كدورت و آلودگي در دل بهشتيان وجود ندارد . اين افراد گرد يكديگر مي نشينند و از صفاي هم استفاده مي كنند . مهم ترين اشتغال و سرگرمي بهشتيان همين مجالست است . در روايت است كه سابقون ميهماني هاي عجيبي دارند . اين افراد هرروز خدمت يكي از پيامبران و انبياء هستند و يك روز نيز كه مانند جمعه ي ما در اين دنيا است ، خداوند متعال را ملاقات مي كنند . مستي و لذت اين ملاقات به حدي است كه از درك ما خارج است . در روايتي است كه پيامبر اكرم به اميرالمومنين فرمود: علي جان كساني كه شيعه ي تو هستند و در دنيا تسليم تو بوده اند ، هر هفته اي يك ملاقات با تو دارند . البته ملاقات هفته اي يك بار با اميرالمومنين مربوط به پايين ترين شيعيان است و الا برخي افراد اصلاً از اميرالمومنين جدا نمي شوند . مرحوم الهي طباطبايي شاگردي داشت به نام

ص: 839

اديب . اين فرد روحي قوي داشت و به راحتي مي توانست با ارواح مومنيني كه از دنيا رفته اند ارتباط برقرار كند . البته نه با استفاده از كارهاي باطلي كه در برخي از جلسات احضار روح انجام مي گيرد . اين فرد دستي بر روي چشم خود مي كشيد و اين ارتباط برقرار مي شد . اين ارتباط به صورت احضار نبود . احضار حرام است و روح را مقهور مي كند كه حتماً حضور داشته باشد . مرحوم الهي طباطبايي مي گفت كه ما با اين كار اشكالات برخي كتب را از مولفين آنها كه از دنيا رفته بودند مي پرسيديم . ايشان مي گفتند كه نتوانستيم با روح دو نفر ارتباط برقرار كنيم . يكي علامه بحرالعلوم و ديگري سيد بن طاووس بود . اين دو نفر گفتند كه ما مدام در خدمت اميرالمومنين هستيم و نمي توانيم پايين بياييم و با شما ارتباط برقرار كنيم . برخي از اصحاب امام حسين (ع) در كربلا نيز اينگونه بودند . مثلاً سيد بن عبدالله حنفي كه در هنگام نماز مقابل امام حسين (ع) ايستاد و تير خورد از جمله اين افراد است . در لحظات آخر عمر زماني كه حضرت بر بالين ايشان قرار گرفت فرمود : تو در بهشت جلوي من هستي . يعني مابين من و تو فاصله نيست . امام صادق (ع) در روايتي فرمود: در قيامت زير عرش الهي براي امام حسين (ع) منبري قرار مي دهند . امام حسين (ع) براي صحبت كردن بر روي آن مي نشيند . اطراف امام را دوستان و شيعيان او مي

ص: 840

گيرند . زماني كه حضرت شروع به صحبت كردن مي كنند ، از بهشت ندا مي رسد كه بهشت آماده است مي توانيد وارد شويد . يك نفر از آنها سر بلند نمي كند . از حورالعين خطاب مي رسد كه ما مشتاق شما هستيم . باز هم اين افراد سر خود را بلند نمي كنند . آنقدر اين افراد در مجلسي كه با اباعبدالله هستند سرور و خوشي مي بينند كه حس مي كنند اصل بهشت همانجا است . اين مجالست ها براي بهشتيان ، باعث رشد و معرفت دائمي است . بنابراين بالاترين سرگرمي و خوشي بهشتيان برزخي و قيامتي همين مجالست ها با انبياء ، پيامبران و خداوند است . در ادامه آيه مي فرمايد كه به طور دائم نوجوانان زيبا رويي به دور اين افراد مي چرخند و خدمتكار آنها هستند . ولدانٌ مخلدون ، نوجواناني هستند كه دائماً در اين سن مي مانند و پير نمي شوند . در روايت است كه اين نوجوانان ، اطفال مشركين و كفار هستند كه در كودكي از دنيا رفته اند . اطفال مومنين كه در كودكي از دنيا مي روند در عالم برزخ خدمت حضرت ابراهيم هستند و در تربيت مي شوند . در برخي روايات هم داريم كه خدمت حضرت زهرا مي روند . به تعبير قرآن اين كودكان در عالم قيامت به پدر و مادر بهشتي خود ملحق مي شوند . بنابراين ولدانٌ مخلدون كه خدمتكار بهشتيان هستند ، اطفال مشركين هستند . اين كودكان قبل از سن تكليف از دنيا رفته اند. از پيامبر سوال شد كه براي اطفال مشركين

ص: 841

چه اتفاقي مي افتد ؟ پيامبر فرمودند: اين افراد خدمتكاران اهل بهشت خواهند بود . اين افراد از اين خدمتكار بودن لذت مي برند و براي آنها سختي ندارد . جامي كه در آن شراب گوارا است براي بهشتيان آورده مي شود . شرابي كه در بهشت به بهشتيان داده مي شود باعث سردرد و مستي نمي شود بلكه باعث معرفت و رشد اين افراد مي شود . امام صادق (ع) مي فرمايد : نوشيدني كه در بهشت به بهشتيان داده مي شود از هرچيزي غير خدا ،اين افراد را جدا مي كند ، باعث توجه كامل اين افراد به پروردگار شده و جلوه هايي از خدا را در آن مي بينند و هر ميوه اي كه دوست داشته باشند براي آنها آورده مي شود . در روايت است كه بهشتيان، نعمت هاي بهشت را با اراده ي خود خلق مي كنند . اين امر بخصوص در مورد سابقون صادق است چرا كه همت و اراده ي آنها بسيار بلند است . اراده ي اين افراد مظهر اراده ي خدا است . حوريان بهشتي به قدري زيبايي و كمالات دارند كه از ديدن آنها انسان متحير مي شود . معناي ديگر حوري اين است كه داراي چشمان سياه هستند . اين حورالعين مانند مرواريد داخل صدف هستند . حوريان هم مانند مرواريدي كه داخل صدف است زيبا هستند و هم به تعبير ديگر نجيب و پوشيده هستند . يعني حوري هر فردي در دست خود اوست و در دسترس افراد ديگر قرار ندارد . در آيه اي خداوند مي فرمايد كه هر حوري فقط در

ص: 842

خيمه ي يك بهشتي است . يعني چشم فرد ديگري او را نمي بيند . در روايت است كه اگر لباس يك حوري در عالم دنيا قرار گيرد ، افراد تحمل ديدن زيبايي آن را ندارند . همسران مومنين در اين دنيا ، در بهشت از حوريان هم زيباتر هستند . به تعبير امام صادق (ع) ، زنان صالحه اي كه در دنيا بوده اند از حورالعين زيباتر هستند . حورالعين تجسم نماز و اعمال صالح هستند . بنابراين حورالعين تجسم عمل صالح يك انسان مومن است . شكي نيست كه انسان مومن از عمل او بالاتر است . يعني عامل بالاتر از عمل است . افرادي كه در اين دنيا متأهل بوده اند و زنان صالحه داشته اند در عالم آخرت با هم خواهند بود . كساني هم كه مجرد بوده اند در عالم آخرت همسر اختيار مي كنند . در آخر آيه نيز خداوند مي فرمايد كه اين چيزها جزاي عمل افراد است . لذايذي كه تا اينجاي سوره خداوند مي فرمايد مربوط به لذت هاي جسماني است . ادب و حياي قرآن اقتضا مي كند كه در مورد حورياني كه در نزد زنان هستند توضيحاتي ندهد . مشخص است كه براي زنان نيز در عالم آخرت همسراني وجود دارد . اولاً همسران اين زنان كه در دنيا صالح بوده اند در آخرت در نزد آنان خواهند بود و زيباتر از هرچيزي هستند . اما اگر زنان در اين دنيا همسر نداشته باشند و يا همسر آنها بهشتي نبوده و يا درجه ي آنها پايين تر باشد ، مي توانند همسر اختيار كنند

ص: 843

. سابقون در عالم آخرت سخنان لغو و بيهوده نمي شنوند. در عالم آخرت غيبت ، تهمت ، دروغ و مسخره كردن وجود ندارد. زبان اين افراد كنترل شده بوده و حرف نابجايي نيز نمي شنوند . حرف هاي اين گروه با يكديگر فقط سلام و سلامتي است . هم اين افراد به يكديگر سلام مي كنند و هم خدا و ملائكه به آنها سلام مي گويند. سلامٌ قولاً من رَبِ الرحيم . يكي از اسامي بهشت دارالسلام است . امام سجاد (ع) مي فرمايند كه من تعجب مي كنم با وجود اينهمه رحمت خدا، چگونه كسي جهنمي مي شود. سوال - درخصوص آيات ششم تا نهم سوره ي مباركه ي مائده توضيح بفرماييد. پاسخ – در آيه ي شش سوره ي مائده دستور وضو و تيمم آمده است . خداوند مي فرمايد : اگر در جايي آب پيدا نكرديد روي خاك پاك تيمم كنيد . سپس مي فرمايد: خدا در اين دستورات براي شما مشقت و سختي نخواسته است ، مي خواهد كه شما پاك شده و تقرب پيدا كنيد . خدا مي خواهيد با اين دستورات نعمت خود را بر شما تمام كند . مي خواهد همه ي آداب و ويژگي هاي بندگي را به شما بگويد تا درست شاكر خدا باشيد . در دستورات ديني هرجايي مشقت زا باشد برداشته مي شود . مثلاً اگر وضو گرفتن در جايي براي فرد مشقت داشته باشد برداشته مي شود . بنابراين اگر ما در دينداري دچار مشقت شديم ، مانند افرادي كه وسواسي هستند ، مشكل خود ما است و گره كوري به دينداري

ص: 844

خود زده ايم . سوال – آيا در مجالسي كه در حضور انبياء در بهشت وجود دارد خانم ها هم حضور دارند؟ پاسخ – بدون ترديد خانم ها هم حضور دارند . كمالات مربوط به روح است . زن و مرد بودن يك امر جسمي است . افرادي كه در بهشت حضور دارند و مي خواهند كمالات پيدا كنند ، تفاوتي ندارد كه زن باشند يا مرد . هر كمالي كه براي مرد گفته مي شود براي خانم ها هم وجود دارد. اگر در قرآن اين موضوع بوضوح بيان نشده مربوط به حيا و ادب قرآن است و اين به آن معنا نيست كه در آن دنيا از خانم ها كم مي گذارند . به تعبير قرآن هر كسي كه صالح باشد آن رشد را خواهد داشت . زنان بهشتي زيادي هستند كه درجات آنها از مردان بالاتر است .

الهي ، نهان ها و پنهان ها آشكار مي شود . مهم ترين حقيقتي كه درآن روز براي همه آشكار مي شود ، توحيد و يگانگي خداوند است . آن روز ظهور لا اله الا الله ، لاحول و لاقوة الا بالله است . طبق فرهنگ ديني، ما اعتقاد داريم كه در عالم دنيا هر چيزي كه وجود دارد آيه و نشانه ي خدا است . پرتوي از اسماء و صفات خدا در همه ي موجودات عالم وجود دارد . هيچ موجودي نيست كه با خدا ارتباط نداشته باشد . همه ي موجودات مخلوق خدا هستند و مخلوق سهمي از كمالات خالق دارد . ولي چون ما در عالم دنيا ديد شرك آلود داريم و موحد بودن و بندگي ما كامل نشده ، اين مسئله را حس نمي كنيم . با ديدن عالم ، عقل ما به اين مسئله گواهي مي دهد ، اما نمي توانيم آن را به وضوح مشاهده كنيم . ما موجودات عالم را مستقل مي بينيم . اينكه هركدام براي خود يك آثار و خواصي داشته و يك سببيتي دارند . مثلاً آب رفع عطش مي كند ، غذا سير مي كند ، آتش مي سوزاند و غيره . بخاطر ضعف هايي كه داريم ، واقعيت ها و حقايق از ديد ما پنهان است . اگر يك لحظه عنايت پروردگار از اين عالم قطع شود، عالم پوچ مي شود . مثلاً شما در ذهن خود يك موجودي مانند يك انسان غول پيكر و قوي را خلق كنيد كه به راحتي مي تواند كارهاي خارق العاده انجام دهد . در صورتي كه

ص: 846

يك لحظه توجه خود را از او قطع كنيد و به چيز ديگري فكر كنيد ، مسلماً هيچ مي شود . تمام قدرت و قوت اين موجود قوي به شما متصل است و از خود هيچ چيزي ندارد . در صورتي كه توجه خود را از او قطع كنيد نه تنها وجود ندارد بلكه كمالات وجودي او نيز كه همان قدرت ، حركت و غيره است نيز از بين مي رود . تمام عالم وجود و مخلوقات نيز، نسبت به خداوند متعال همين ارتباط را دارند . يعني اگر خالق به مخلوق خود عنايت نداشته باشد ، باطل محض مي شود . مولوي در مثنوي مي فرمايد : ما همه شيران ولي شير علم ، حمله مان از باد باشد دم به دم . حمله مان از باد و نا پيداست باد ، جان فداي آنكه ناپيداست باد . ناصرالدين شاه در سفر خود به سبزوار به خدمت حاج ملاهادي سبزواري رفت . از او پرسيد اين بيت از شعر مولوي چه معنايي دارد ؟ آقاي ملا هادي سبزواري گفت : او لا حول و لا قوة الا بالله را تفسير مي كند . اينكه همه ي قدرت ها در عالم متعلق به خدا است . ما به خودي خود صفر و پوچ هستيم . مرحوم ميرداماد از اساتيد مرحوم ملاصدرا كه از فلاسفه و بزرگان ما است در رساله ي خود نوشته كه يك شب جمعه اي بود ، من نشسته بودم و ذكر مي گفتم . يك باره اظهار نياز موجودات به خدا را ديدم كه همگي مي گفتند يا غَنيُ يا يا

ص: 847

مُغَني . خدايا تو همه كاره و غني هستي . تو بي نياز كننده ي ما هستي ، چيزي به ما بده . تا زماني كه ما در دنيا هستيم به واسطه ي حجابي كه مقابل چشمان ما است اين مسئله را متوجه نمي شويم . عالم آخرت ، عالم لا اله الا الله است و به محض اينكه افراد از دنيا مي روند ، اهل لا اله الا الله مي شوند . هرچقدر كه ما در عالم آخرت جلوتر برويم ، صورت و چهره ي اصلي حقايق بيشتر براي ما آشكار مي شود. چيزهايي كه در قيامت است با چيزهايي كه در عالم برزخ است تفاوت دارد . ما به قيامت روز قيامت مي گوييم، با اينكه خورشيد وجود ندارد . روز بودن قيامت به دليل روشن شدن حقايق است . البته هنرمند است كه در عالم دنيا به اين درك رسيده باشد . در عالم آخرت چشم همه ي افراد باز مي شود. ولي مهم اين است كه چشم توحيدي ما در اين دنيا باز شود . موقعيت ما نسبت به خدا شبيه مخلوق ذهني ما است نسبت به خود ما . اگر ما اين مسئله را باور كنيم و در جان ما بنشيند ، غير خدا براي ما مهم نخواهد بود . در اين صورت فرد، ديگر از غير خدا ترس نداشته و براي او تملق و چاپلوسي نمي كند . تكيه ي انسان فقط به خدا خواهد بود و به دنبال چيز ديگري نمي رود . اميرالمومنين در نهج البلاغه مي فرمايد : وقتي خالق در دل مومنين بزرگ مي شود،

ص: 848

بقيه ي چيزها در چشم آنها كوچك مي شود . در يكي از جنگ ها پيامبر اكرم (ص) يك مقدار از لشكر خود دور شدند و زير سايه ي درختي استراحت كردند . يكي از افراد دشمن از دور ايشان را ديدند . آن فرد موقعيت را مناسب ديد كه پيامبر (ص) را ترور كند . آن فرد بالاي سر پيامبر (ص) رفت و يكباره فرياد زد و شمشير خود را كشيد . او گفت اي محمد چه كسي مي تواند تو را از دست من نجات دهد ؟ پيامبر (ص) چشم خود را باز كردند و فرمودند : ربي و ربك . آن فرد از اينكه پيامبر (ص) نترسيد خيلي عصباني شد . شمشير خود را بلند كرد وگفت خدا كيست ؟ سپس دست خود را بالا برد كه پيامبر (ص) را با شمشير بزند. يك دفعه سنگي زير پاي او لغزيد وزمين خورد . تا اين اتفاق افتاد پيامبر (ص) بلند شد و شمشير او را برداشت سپس فرمود : الان چه كسي مي تواند تو را نجات دهد . او گفت فقط عفو و كرم شما . پس از اين واقعه آن فرد مسلمان شد . كسي كه تكيه ي او به خدا است آرام و مطمئن است و درزندگي خود بن بست ندارد . در دعاهاي اوايل صحيفه ي سجاديه است كه خدايا اسباب به لطف تو اسباب هستند . اگر آتش مي سوزاند چون تو مي خواهي . همين به معناي لااله الا الله است . يك زن و شوهر پيري خدمت مرحوم شيخ نخودكي اصفهاني رفتند . گفتند عمر

ص: 849

ما گذشت و بچه دار نشديم . ايشان دعايي كردند و گفتند انشاء الله اولاد دار مي شويد. آن زن و شوهر خنده اي كردند و گفتند از ما گذشته است . شيخ نخودگي فرمودند : شما از خدا بچه خواستيد ايشان هم به شما مي دهد . در قرآن در مورد حضرت ابراهيم آمده است كه وقتي ملائكه به حضرت ابراهيم مژده ي فرزند دادند ، هم ايشان و هم همسر ايشان پير بودند . همسر ابراهيم گفت : من نمي توانم بچه به دنيا بياورم ، من پيرزن هستم . خطاب رسيد كه از كار خدا تعجب نكنيد . مرحوم شيخ نخودكي به آن زن و شوهر گفتند كه به اين كارها كار نداشته باشيد فقط اگر بدنيا آمد اسم او را حسن بگذاريد . در عالم آخرت ، توحيد و يگانگي خداوند براي همه ي افراد آشكار مي شود . يكي ديگر از چيزهايي كه در عالم قيامت براي همه آشكار مي شود ، باطن احكام و دستورات است . البته زماني كه فرد از دنيا مي رود اين چيزها صورت هاي برزخي پيدا مي كنند . ولي صورت برزخي يكي از چهره هاي آنها است ، لايه هاي اصلي تر آن در قيامت آشكار مي شود . مرحوم نجفي قوچاني در كتاب سياحت قبر ، از دو نفر ياد مي كند كه در سير برزخي همراه او بوده اند . يكي از آنها هادي است كه يك چهره ي نوراني است كه در تمام گرفتاري ها و سختي ها مرحوم نجفي قوچاني كمك مي كرده . ديگري يك شخص سياه و

ص: 850

بد بويي است كه هميشه باعث لغزش ايشان بوده است . هادي ، تجسم برزخي ولايت اميرالمومنين (ع) و اولاد ايشان است . آن شخص سياه ، تجسم جهالت و شيطنت هايي است كه در سنيني ايشان داشته است . ايشان مي فرمايند كه اين دو با هم جمع نمي شدند. هر موقع هادي حضور دارد، فرد سياه نبود و بالعكس . ولايت در برزخ اين چهره را دارد . چه بسا در قيامت چهره ي اصلي تري پيدا كند . مثلاً ولايت به شكل درخت طوبي و شيطنت به شكل زقوم ظهور پيدا مي كند . از جانب درخت طوبي نعمت هاي متنوع به انسان مي رسد و شاخه اي از آن در خانه ي هركدام از بهشتيان وجود دارد . زقوم نيز در جهنم است و شاخه اي از آن در منزلگاه هركدام از جهنميان وجود دارد . يكي ديگر از چيزهايي كه باطن آن در قيامت آشكار مي شود ، قرآن است . قرآني كه ما در اين دنيا با آن سروكار داريم ، آن را حفظ مي كنيم ، مي خوانيم و ... تنزل يافته است . يعني از يك مرتبه ي بالايي نازل شده و كم كم نزول پيدا كرده تا اين قرآني شده كه در دست ما است . در قيامت با چهره ي اصلي خود ، خود را نشان مي دهد . در جلد دوم اصول كافي روايتي از امام باقر (ع) آمده است كه ايشان فرمودند در روز قيامت قرآن به زيباترين شكل وجود دارد . قرآن در صفوف مسلمين قرار مي گيرد . مسلمين مي گويند

ص: 851

اين را مي شناختيم اما خيلي زيبا و نوراني است مشخص است كه از ما بالاتر است . قرآن بالاتر مي رود و در رتبه ي شهدا قرار مي گيرد . شهدا مي گويند ما اين را مي شناختيم اما خيلي نوراني تر است . قرآن در صف انبياء مي رود ، انبياء نيز همين را مي گويند . در صف ملائكه قرار مي گيرد ، آنها نيز همين را مي گويند . قرآن در مقابل ذات پروردگار چهره ي خود را عرضه مي كند و خداوند متعال مي فرمايد تو حجت من در زمين بودي. الان شفاعت كن كه شفاعت تو مورد قبول است . چه بسا در آن زمان مشخص شود كه باطن آن با باطن اميرالمومنين و اهل بيت (ع) يكي است . چون تمامي اسماء و صفات خداوند در قرآن است . در ضمن تمام اسماء و صفات خدا در اهل بيت نيز وجود دارد . قرآن و اهل بيت نسخه ي انسان كامل هستند . لذا پيامبر (ص) فرمود كه قرآن و عترت از هم جدا نمي شوند. يكي از چيزهاي ديگري كه خود را نشان مي دهد ، باطن خود ما است . در روز قيامت باطن ما مشخص مي شود بنابراين بايد خيلي مراقب باشيم . باطن ما هويتي است كه ما براي خود در دنيا درست كرده ايم . اگر ما بر چيزي استمرار و عادت داشته باشيم ، آرام آرام آن صفت ،خلق و خو و ملكه ي ما مي شود . اگر ما به بدي ها عادت كنيم و تبديل به خلق و خوي ما

ص: 852

شود ، شايد در آخرت چهره ي ما انساني نباشد . البته فضايل نيز چهره ي ما را زيبا مي كند . يكي از اصحاب نزد پيامبر (ص) آمد و پرسيد : اينكه در قرآن گفته شده دسته دسته مردم به عرصه ي قيامت مي آيند چه معنايي دارد ؟ پيامبر (ص) فرمود: مردم به ده شكل وارد مي شوند . برخي به شكل خوك ، برخي به شكل ميمون و... البته چهره ها ي بسيار نوراني و زيبايي نيز وجود دارد . اين مسئله بستگي دارد كه افراد اهل بهشت باشند يا اهل جهنم . البته اين مشكلات مربوط به افرادي است كه از خود مراقبت نكرده و توبه نيز نكرده اند . وگرنه خداوند متعال با توجه به ستاريتي كه دارد تا زماني كه كسي هتاكي نكند، باطن او را ظاهر نمي كند . هويت برخي افراد در واقع تغيير كرده و تبديل به يك حيوان شده است . اين افراد يك ظاهر انساني دارند كه با مرگ آنها تغيير مي كند . در آن زمان صورت انسان نشان دهنده ي سيرت او خواهد بود . ولي برخي افراد هستند كه در اين دنيا با دين و خداوند ارتباط داشته اند . احياناً اگر بدليل برخي گناهان صورت ظاهر آنها تغيير كرده باشد، طي مراحلي تطهير مي شوند . بعد از گذراندن آن مراحل وضعيت آنها تغيير كرده و چهره ي آنها تبديل به چهره ي انساني مي شود . اين افراد كساني هستند كه تا ابد در جهنم نمي مانند . بنابراين عالم آخرت ، عالمي است كه باطن ها و اسرار

ص: 853

آشكار مي شود . از خصوصيت ديگر عالم قيامت اين است كه لذت ها و يا عذاب هاي آن هم جسمي و هم روحي است . در قرآن و روايات مكرراً اين مسئله عنوان شده است . در قرآن از خوردني ها ، پوشيدني ها ، نهرهاي جاري ، باغات ، قصرها و حوريان گفته است . اين ها همگي لذت هاي جسمي است . در عين حال لذت هاي روحي فوق العاده اي نيز وجود دارد . در مورد غذاب نيز به همين صورت است . در عين حال كه آتش وجود دارد عذاب هاي روحي هم است . عذاب ها و لذت هاي بهشت و جهنم هم مادي است هم معنوي. به اين دليل كه انسان موجودي مركب از جسم و روح است . اگر انسان فقط روح بود و غرايز مادي نداشت ، مسلماً در عالم آخرت نيز فقط لذت ها روحي بود . اما وقتي كه انسان حس چشايي ، بوايي و غيره را با خود مي برد بايد اين حواس نيز تأمين شوند. باتوجه به مركب بودن انسان ، تمام عذاب ها و يا لذت هاي او بايد كامل باشد. غرايز جسماني كه انسان دارد در صورتي حيواني است كه موجب غفلت شده و جلوي كمال را بگيرد . اگر انسان مانند يك حيوان فقط به خوردن و خوابيدن فكر كند و توجهي به خدا ، كسب علم و معرف و كمك به ديگران نداشته باشد. يا اينكه خورد و خوراك فرد باعث ظلم به ديگران شده و جلوي كمال آنها را بگيرد ، تبديل به غرايز حيواني مي شود

ص: 854

. اما اگر غرايز جسماني فرد به گونه اي باشد كه از ياد خدا غافل نشود ، جلوي كمالات او را نگرفته و ظلم به ديگران هم نباشد ، ديگر حيواني نيست . انبياء و اولياء نيز غرايز جسماني داشتند ولي همه ي آنها براي نزديكي به خداوند بود . درآيه ي 22 سوره ي قيامت مي فرمايد: بهشتيان چهره ي خندان و شاد دارند و فقط و فقط به خدا نگاه مي كنند . يعني اگر به لذت هاي بهشت نگاه مي كنند ، جلوه ي خدا را در آنها مي بينند و غافل نمي شوند . تمام لذت هاي قيامت با معرفت ، شناخت و نزديكي به خداوند همراه است . بهشتيان به طور دائم رشد معرفتي پيدا مي كنند . سوال – در خصوص آيات 141 تا 147 سوره ي نساء توضيح بفرماييد. پاسخ – در آيه ي 147 خداوند متعال مي فرمايد: خدا كاري ندارد كه شما را غذاب كند در صورتي كه شاكر بوده ، قدردان نعمت ها باشيد و آنها را بجا بكار برده در ضمن مومن هم باشيد . در اين صورت هم خدا از شما تشكر مي كند و هم نيت شما را از شكر كردن مي داند . بنابراين عذابي كه خداوند براي برخي افراد در نظر مي گيرد بخاطر انتقام و غيره نيست . اگر انسان صالحانه و مومنانه نعمت را مصرف كند و ايمان هم داشته باشد مورد غذاب قرار نمي گيرد . بنابراين عذاب بخاطر اعمال نادرست ما است . در انتهاي آيه مي فرمايد هم خدا قدردان خوبي هاي شما است و

ص: 855

هم عليم است و مي داند كه افراد به چه صورت شكر مي كنند . خدا در بسياري از آيات قرآن مقابله به مثل هاي كريمانه و بزرگوارانه اي دارد . خدا مي فرمايد: اگر شما شكر من را بجا آورديد من نيز از شما تشكر مي كنم . قدرداني خداوند به اندازه ي خود او است . اين سخنان نشان مي دهد كه خداوند مشتاق تر از ما . عذاب ها و لذت هاي جهنم و بهشت هم جسمي و هم روحي است . احترام يكي از چيزهايي است كه جزو لذت هاي معنوي بهشت است . شخص مومن در بهشت بسيار محترم است . در بدو ورود ، نگهبانان بهشت با سلام و خوش آمد گويي از او استقبال مي كنند . در آيه ي قرآن است كه نگهبانان بهشت به بهشتيان مي گويند سلام عليكم، خوش آمديد وارد شويد و تا آخر نيز در همين مكان باشيد . ملائكه از هرطرف به بهشتيان سلام كرده و مي گويند سلام بر شما به واسطه ي صبري كه كرديد . واجبات سختي داشت ، ترك حرام سخت بود ، وارد شدن مصيبت سخت بود ، مسير بندگي فراز و نشيب داشت ولي در همه ي اين موارد شما صبر كرديد. چه خوش عاقبت شديد . از همه مهم تر سلام خداوند است . در جهنم نيز افراد دچار تحقير و توهين زيادي هستند . زماني كه جهنميان از خدا مي خواهند كه ما را از اين مكان خارج كنيد . اگر بعد از خروج از جهنم باز هم به كارهاي بد بازگشتيم ستمكار هستيم

ص: 856

. درآيه ي 108 سوره ي مومنون ، همان خدايي كه بسيار مهربان است با لحن بدي به جهنميان توهين كرده است . كلمه اي كه خداوند در اين آيه به كار برده است همه ي مفسرين مي گويند كه مربوط به دور كردن سگ است . بعد از آن مي فرمايد : ديگر با من حرف نزنيد . بدترين عذاب جهنم اين است كه خداوند به جهنميان مي گويد كه من با شما حرف نمي زنم و شما را نگاه هم نمي كنم . اميرالمومنين (ع) در نهج البلاغه مي فرمايد : با دوري تو چكار كنم . يكي ديگر از لذت ها يا عذاب هاي عالم قيامت رفقا هستند . بهشتيان رفقاي خوبي دارند . مهمترين كار بهشتيان ، ملاقات وارتباط با يكديگر است . در آيه ي 55 سوره ي يس مي فرمايد: بهشتيان خوش و سرگرم هستند . در ذيل اين آيه آمده است كه سرگرمي مهم بهشتيان ملاقات است . همه ي آنها تا جايي كه اجازه دارند خدمت انبياء مي روند . و يا انبياء به ملاقات بهشتيان مي آيند . در روايت است كه هر جمعه بهشتيان خدمت اميرالمومنين (ع) مي رسند . البته برخي از شيعيان هستند كه در بهشت دائم در خدمت اميرالمومنين (ع) هستند . مومنيني كه خانواده ي آنها نيز در بهشت حضور دارند با يكديگر ملاقات مي كنند . در قرآن است كه هم نشينيان جهنميان كساني هستند كه يكديگر را لعن و نفرين كرده و دشنام مي دهند .

دانه ات ،نامت بلند مثل غزل هاي كهكشان هفت آسمان نشسته به ايوان خانه ات، از كوچه باغ هاي نيشابور رد شدي با كوله باري از غم غربت روي شانه ات ،دل در مدينه عاشق روي تو شد ولي از كوچه هاي طوس گرفتند نشانه ات ،دست من و نگاه تو اي هشتمين بهار ما را رها نكن به تب عاشقانه ات. سوال – در ادامه ي بحث ويژگي هاي بهشت توضيحاتي بفرماييد. پاسخ – ويژگي ديگر عالم آخرت زنده بودن و سرتاسر شعور است .درخت، سنگ ،ميوه و هر چيزي كه در بهشت و جهنم وجود دارد، داراي شعور و حيات است .در سوره عنكبوت آيه 64 مي فرمايد: سرتاسرعالم آخرت حيات و شعور است. حضرت موسي زميني را حفر مي كرد ، كِرم ريزي را در سنگ ديد و از خدا پرسيد كه چرا اين كرم ريز را در دل سنگ آفريدي ؟خطاب آمد كه اين كرم روزي چند بار مي پرسد كه چرا اين انسان را خلق كردي؟ ما فكر مي كنيم كه فقط خودمان درك داريم و مي فهميم .در روايت داريم كه حتي درك برزخي حيوانات از انسان ها بيشتر است .پيامبر فرمود :زماني كه من چوپان بودم ،گاهي مي ديدم كه گوسفندان بي جهت مي پرند و من از اين كار تعجب مي كردم ولي الان بعد از پيامبري فهميدم وقتي در برزخ كافري را عذاب مي كنند آنچنان ضربه اي به آن مي زنند كه تمام موجودات به جز انسان ها و جن ها، مي پَرَند. ما حد و اندازه درك و شعور حيوانات را نمي دانيم. ما

ص: 858

درك و شعور برزخي را در آخرت بدست مي آوريم ولي موجودات ديگر اين درك را دارند. تمام موجودات ذكر دارند. حيوانات حيات و شعور دارند كه ذكر هم دارند. در روايت داريم :حيواني كه در دام صياد مي افتد، ذكرش را فراموش كرده است .يكي از معجزات پيامبر اين بود كه مشتي از سنگ ريزه ها را برداشتند و ديگران صداي ذكر سنگ ها را شنيدند. معجزه پيامبر ذكر گفتن سنگ ريزه ها نبود بلكه باز كردن گوش ديگران بود. زيرا سنگ ريزه ها دائم الذكر هستند. فقط انسان است كه ذكر را فراموش مي كند. مرحوم بانو امين اصفهاني مي فرمودند كه وقتي من تفسير آيه همه ي عالم ذكر خدا را مي گويند( سوره جمعه)، را مي نوشتم ، من ذكر عالم را مي شنيدم. زنده بودن عالم آخرت به اين معنا است كه در آنجا گوش ما باز مي شود و الا در اين دنيا همه موجودات زنده هستند . در آخرت چون درك انسان آخرتي بالا مي رود و حجاب ها برداشته مي شود، حقايق را مي بيند و شعور آخرتي را درك مي كند. ثمره زنده بودن و شعور حيات براي فرد بهشتي اين است كه لذت هايش چندين برابر مي شود. وقتي در بهشت تمام موجودات به بهشتيان سلام مي دهند و ذكر مي گويند، لذت خاصي به بهشتيان دست مي دهد. پيامبر مي فرمايد :در بهشت ميوه هايي وجود دارد كه بسيار به انسان نزديك و در دسترس است .يكي از اين ميوه ها به ولي خدا ( همه ي بهشتي ها اولياء خدا هستند) مي گويند

ص: 859

كه من را بخور قبل از اينكه ميوه ي ديگري را بخوري يعني ميوه ها در خورده شدن از هم سبقت مي گيرند تا جزئي از وجود ولي خدا بشوند. اين لذت خاصي است. از طرفي اين شعور و درك آخرتي براي جهنمي ها باعث عذاب است. در آنجا آتش ، سنگ و ... با جهنمي ها با قهر و غضب برخورد مي كنند. اين خيلي غصه آور است . در قرآن داريم كه جهنم حرف مي زند و به جهنم مي گويند كه آيا اينها براي تو كافي است و جهنم مي گويد كه من باز هم جا دارم. در سوره فجر داريم كه جهنم را مي آورند. در روايتي از پيامبر داريم كه وقتي جهنم را مي آورند مثل يك حيوان درنده ،سركشي مي كند كه اگر ملائك آنرا كنترل نكنند آسمان و زمين را مي سوزاند. روايت ديگري داريم كه جهنم مثل حيوان درنده اي است كه طعمه اش را مي بيند ،به طرف آن حمله مي كند .طبق آيات قرآن صراط روي جهنم است . جهنم به مومنيني كه از آن رد مي شوند، خطاب مي كند: اي مومن سريع رد شو، نور تو شعله ي مرا خاموش كرد. در قرآن داريم :خدا به آتش خطاب مي كند به ابراهيم سرد باش. خطاب براي موجود با شعور است . يكي ديگر از خصوصيات بهشت اين است كه لذت هاي بهشت با اراده ي ما درست مي شود. لذت هاي اين عالم با زحمت همراه است .حتي انسان براي آب خوردن، بايد دستش را دراز كند و آب را بردارد. يعني مقداري

ص: 860

زحمت دارد. نظام عالم دنيا با دليل و تدريجي است. اگر فرزندي بخواهد ايجاد بشود بايد دوراني طي شود و زحمتي دارد. نظام آخرت ، تدريجي نيست و بدون زحمت است .خدا در سوره زخرف آيه 71 مي فرمايد: در بهشت ،هر چيزي كه شما ميل كنيد مي آيد. در جاي ديگر داريم :هر چي كه بخواهند مي آيد. اراده ي بهشتي اراده ي ولي خداست. شخص بهشتي ( با هر رتبه اي )هر چه بخواهد مي شود. پيامبر فرمود : در بهشت ملائكه اي نزد فرد بهشتي مي آيد و نامه اي از طرف خدا ابلاغ مي كند، از خداي حي قيوم به بنده اي كه حي قيوم است: من هر چه بخواهم مي شود، تو را طوري قرار داده ام كه هرچه بخواهي بشود. انسان در دنيا هم مي تواند به اين مقام برسد. اگر انسان در اين دنيا بندگي كند و اطاعت خدا را بكند، صفات خدا در او ( در حد خودش )ظهور مي كند و كامل مي شود. هر چه تسليم تر باشيم اين صفات بيشتر ظهور مي كند. اگر انسان مواظب چشمش باشد و حرام را نبيند ،اين چشم عين الله مي شود و چيزهاي ديگري را مي بيند. اگر كسي بندگي كرد در اين دنيا اراده ي او اراده ي خدا مي شود. درحديث قدسي داريم : اي بنده ي من ، در اين دنيا، تو از من اطاعت كن ،آنگاه هر چه بخواهي مي شود همان طور كه من هر چه بخواهم مي شود. اين رشد در اين دنيا هم بوجود مي آيد. مرحوم آخوند ملاعلي معصومي

ص: 861

همداني هم كلاسي امام خميني بودند.ايشان مي فرمودند: من در صحن اميرالمومنين نشسته بودم كه ديدم بچه اي از گلدسته ي به پايين پرت شد. مردم مبهوت مانده بودند. يك باربري گفت: بايست. اين بچه معلق ايستاد. مردم بچه را گرفتند و به مادرش دادند. از او سوال كردند كه چه ذكري گفتي كه خدا اجابت كرد. او گفت :يك عمر هرچه خدا گفت ،من چَشم گفتم و من الان حرفي زدم و خدا هم چَشم گفت .اين بخاطر بندگي فرد بود نه بخاطر ذكر او .اين كرامات لحظه اي نيست بلكه بخاطر بندگي است. ما مي خواهيم با ذكر دعاي مان مستجاب شود و وقتي دعاي مان مستجاب نمي شود از خدا گِله مي كنيم. ما بايد بندگي كنيم كه اين بندگي براي ما رشد ايجاد كند تا حرف ما به ملكوت برسد .اگر بهشتيان اولياء خدا شدند بخاطر اين است كه ازخدا اطاعت كردند و نتيجه ي عمل شان بهشت است كه آنرا دريافت كرده اند. تمام اراده ي بهشتيان اراده ي خداست ولي اراده ها با هم فرق مي كند. يكي در بهشت خواسته اش گلابي است و يكي خواسته اش همنشيني با اميرالمومنين است .يكي دنبال بهشت است و يكي دنبال بهشت آفرين است .سيدكريم محمودي تهراني معروف به سيد كفاش عاشق امام زمان (ع) بود. ايشان در يكي از تشرفاتي كه خدمت امام زمان(عج)رسيده بود، امام جاي او را در بهشت نشان داده بود و او از امام سوال كرده بود كه آيا شما هم در آنجا هستيد؟ حضرت فرمود: خير .سيد هم گفته من هم آنجا را نمي خواهم،

ص: 862

من دنبال شما هستم .اين همت بلند است . در دنيا همت ها هم متفاوت است . فردي نزد پيامبر آمد و گفت :من در طائف از شما پذيرايي كردم ، پيامبر گفت كه از ما چيزي بخواه. او گفت كه من 200 گوسفند و يك چوپان مي خواهم ،پيامبر اينها را تهيه كرد و گفت كه همت او خيلي كم بود، چرا او همت پيرزن بني اسرائيلي را نداشت؟ در زمان حضرت موسي خطاب رسيد كه از فلسطين به مصر برو و جنازه ي يوسف را هم با خودت ببر .حضرت موسي گفت كه من نمي دانم جنازه ي يوسف در كجا دفن است. خطاب رسيد كه از پيرزني كه در فلان جا است بپرس، حضرت موسي پيرزن را پيدا كرد و پير زن براي او شرط گذاشت. خطاب رسيد كه شرط او را بپذير. پيرزن گفت : من بايد در بهشت همنشين تو باشم . اين پير زن همت بلند داشت. اگر كسي مي خواهد كه در بهشت همت بلند داشته باشد بايد كارش را از اين دنيا شروع كند. سوال – صفحه ي 94 قرآن كريم را توضيح بفرماييد. پاسخ – آيه صد مي فرمايد : اگر كسي بخاطر خدا هجرت كند هم جاي امن پيدا مي كند و هم در كارش گشايش مي شود. اگر كسي به سمت خدا و رسول هجرت بكند و به مقصد هم نرسد ، اگر مرگ به او برسد اين اجرش بر خداست و او غفور و رحيم است . اين آيه مربوط به هجرت است . ما نبايد هجرت را فقط هجرت مكاني نيست. اگر

ص: 863

انسان در محلي دچار گناه است، مي تواند هجرت كند و خدا شما را ضمانت مي كند. هر چيزي كه شما را از گناه بيرون ببرد و به سمت خدا ببرد، هجرت است. مهمترين هجرت، هجرت هاي باطني است . كسي كه عادت زشت دارد ، اگر آنرا ترك كند يعني هجرت كرده است .اين هجرت اصلي است. اميرالمومنين فرمود: كساني كه از گناهان هجرت كنند اينها مهاجر هستند. ما بايد هجرت را از خودمان شروع كنيم . سوال – چرا بهشت ملال آور نيست ؟ پاسخ – در آيه 108 سوره كهف داريم : بهشتيان درخواست منتقل شدن نمي كنند و احساس ملالت نمي كنند. ما فكر مي كنيم كه بهشت باغ بزرگي است كه بهترين لذت ها را دارد و ما بعد از چندين سال خسته مي شويم .اين فكر بخاطر اين است كه ما بهشت را با دنيا مقايسه مي كنيم. جنس لذت هاي بهشت نو به نو مي شود و شدت آن فرق مي كند. چرا ما از بالاترين لذت هاي دنيا خسته مي شويم ؟ انسان ذاتا دنبال كمال مطلق است و آن كمال مطلق خداست . وقتي انسان لذت دنيايي را بدست مي آورد فكر مي كند كه اين كمال مطلق است ولي بعد از مدتي مي فهمد كه اين نقص دارد. در بهشت نعمت ها و لذت هايي كه به انسان مي دهند همراه خداست .در بهشت خدا رزق مي دهد و شما دست و رضايت خدا را مي بينيد . اين همان چپزي است كه انسان به دنبال آن است و وقتي شما به اين مي رسيد

ص: 864

، در واقع به كمال اصلي رسيده ايد و ديگر دنبال چيز ديگري نيستيد . زيرا چيز ديگري در كار نيست . ما فقط دنبال خدا هستيم و اگر دنبال هر چيز ديگري برويم هيچ وقت سير نمي شويم زيرا مطلوب ما خداست . افرادي كه اين را مي فهمد ، به دنبال خدا مي روند و وقتي به آنها نعمتي مي رسد مي دانند كه اين نعمت از دست خداست و قدر آنرا مي دانند. ما بايد با نعمت ها درست برخورد كنيم .

براي مقدسات مسيحي ها و يهودي ها افتاده است براي مسلمانان هم اتفاق بيفتد.در دنياي غرب اگر اهانتي به حضرت مسيح يا حضرت موسي بشود حساسيتي از مردم ديده نمي شود و آنها مي خواهند اين رفتار سكولار را گسترش بدهند و در واقع مقدس زدايي كنند تا مردم نسبت به دين و پيامبر بي تفاوت بشوند. درود بر مسلميني كه در اين اهانت كوتاه نيامده اند و حساسيت نشان داده اند.در اين وقايعه مقدسات ما نمايان تر مي شود. بعد از اين قضايا ،دنيا براي شناسائي پيامبر بيشتر به سوي اسلام روي خواهند آورد. خوب است كه مسلمانان بيشتر نام محمد را روي فرزندان شان بگذارند، سازنده ي اين فيلم ها را تحريم كنند و در مقابل آن فيلم هايي بسازند و بايد خلق و خوي ما محمدي تر بشود. گاهي يك فرد فاجر باعث مي شود كه مسلمين از دين خودشان بيشتر دفاع كنند و حساسيت نشان بدهند. سوال – در مورد موجود بودن بهشت و جهنم توضيحاتي بفرماييد .تكليف برزخ افرادي كه پيامبر ( در معراج)در بهشت و جهنم ديده اند، چه مي شود؟ پاسخ – بهشت و جهنم موجود است و روايتي از امام رضا(ع) و امام صادق(ع) داريم كه هر كس موجود بودن بهشت و جهنم را قبول نداشته باشد، از ما نيست .يكي از دلايل وجود بهشت و جهنم ، ديدن بهشت و جهنم در معراج پيامبر است .پيامبر درهاي بهشت و جهنم و نوشته هاي آنرا ديد .يكي ديگر از دلايل وجود بهشت و جهنم آيات و رواياتي است كه در قرآن آمده است ،در آيه 131 آل

ص: 866

عمران مي فرمايد :بهشت براي متقين آماده شده است و جهنم براي كفار آماده شده است .در سوره ي تكاثر داريم كه اگر شما به آخرت يقين مي داشتيد جهنم و بهشت را مي ديديد . يعني اگر حجاب ها كنار مي رفت شما بهشت و جهنم را همين الان مي ديد. امام صادق (ع) حوض كوثر را به بعضي از ياران شان نشان مي دادند. يكي از شاگردان علامه طباطبايي مي گفتند كه مرحوم طباطبايي فرمودند كه من در مسجد سهله بودم ،در مقام ادريس نماز وتيره و سوره ص را مي خواندم كه ديدم من را بالا بردند و در مكاشفه حقيقت ص را ديدم كه نهري در بهشت بود. ( در معراج،پيامبر در اين چشمه وضو گرفتند و نمار خواندند).پس بودند كساني كه در دنيا ،بهشت و جهنم را مي ديدند. در قرآن داريم كه الان جهنم كافران را فرا گرفته است يعني فردي كه گناه مي كند و كافر است همين الان در عذاب است ولي خودش نمي تواند آنرا درك كند. يكي ديگر از دلايل وجود بهشت و جهنم، تجسم اعمال ماست .عمل خوب و بد ما در اين دنيا، يك صورت دنيايي ،يك برزخي و يك صورت قيامتي دارد .پس الان، اعمال ما تجسم پيدا مي كند ولي ما بعد از مرگ مي توانيم اين اعمال را درك كنيم. پيامبر در ميان جمعي از اصحاب نشسته بودند و فرمودند كه سنگي از لبه ي جهنم افتاد و هفتاد سال طول كشيد كه به قعر جهنم بيفتد و الان اين سنگ به قعر جهنم رسيد و همان موقع صداي شيون

ص: 867

از خانه اي بلند شد و متوجه شدند كه يكي از مشركين كه هفتاد ساله بود از دنيا رفت .او هويت جمادي مثل سنگ براي خودش درست كرده بود. پيامبر برزخ و قيامت افراد را مي ديدند زيرا حجابي نداشتند . پس همين الان، دنياي برزخي ما را احاطه كرده است و مسافت مكاني يا زماني بين ما و برزخ يا قيامت نيست. اين طور نيست كه ما هفتاد سال بعد به برزخ برسيم زيرا برزخ همين الان موجود است و اين طور نيست كه هفتاد سال بعد عرصه ي قيامت بوجود بيايد. منتها اينها بطور لايه اي است و مراتب دارد يعني رتبه ي عالم وجودي برزخ از دنيا بالاتر است و رتبه ي قيامت از برزخ بالاتر است . مثلا انسان با گياه و حيوان فاصله ي مكاني يا زماني ندارد بلكه از نظر مراتب فاصله دارد ، بنابراين گياه و حيوان نمي تواند عالم دنيا را درك كند زيرا رتبه ي وجودي آنها ضعيف تر است . پس الان برزخ و قيامت وجود دارد ولي ما نمي توانيم آنرا درك كنيم زيرا حجاب ها نمي گذارد كه ما آنرا درك كنيم و رتبه ي وجودي ما ضعيف شده است. اگر كسي بتواند رتبه ي وجودي اش را بالا ببرد مي تواند ملكوت را ببيند . براي از بين بردن حجاب ها بايد تعلقات دنيايي را كم كرد .الزامي وجود ندارد كه انسان حتما بميرد و بعد برزخ را ببيند . اگر دلبستگي هاي انسان قطع بشود انسان مي تواند برزخ را ببيند، ممكن است كه اين قطع دلبستگي توسط مرگ اتفاق بيفتد

ص: 868

يا بصورت ارادي باشد .پس كساني را كه پيامبر در معراج مي ديد ، لازم نيست كه حتما مرده باشند بلكه مي توانند در كنار پيامبر باشند و پيامبر جايگاه آنها را در بهشت يا جهنم ببيند. تمام عوالم برزخ و آخرت وجود دارند ولي بخاطر حجابها ، ما آنها را درك نمي كنيم . اصل عالم بهشت و جهنم موجود است ولي ما مصالح آنها را تهيه مي كنيم و مي فرستيم . پيامبر فرمود: زمين بهشت خالي است ،شما مصالح آنرا بفرستيد . پيامبر در معراج ديدند كه عده اي از ملائكه قصري از طلا يا ياقوت درست مي كنند ولي بعضي مواقع از كار دست مي كشيدند و پيامبر از آنها سوال كرد كه چرا كار نمي كنيد ؟ آنها گفتند كه ما منتظر مصالح هستيم . خشت و آجرهاي قيامت همان اعمال ماست كه با آنها قصرها را درست مي كند. در بهشت به جز اعمال ما ، فضل خدا هم بهشت را مي سازد. در قرآن داريم كه همه چيز در بهشت است و ما هم به آن اضافه مي كنيم . در جهنم، خدا چيزي به اعمال ما اضافه نمي كند. سوال – صفحه ي 87 قرآن كريم را توضيح بفرماييد. پاسخ – آيه 58 مي فرمايد : خداي شما به شما امر مي كند كه امانت را به اهلش برگردانيد و به آن خيانت نكنيد ،اگر مي خواهيد حاكم بشويد عادلانه قضاوت بكنيد، خدا شما را خوب موعظه اي مي كند خدا شنوا و بينا است . حضرت علي (ع) مي فرمايد كه بهشت با عمل به دست

ص: 869

مي آيد نه با آرزو . خدا امانت هايي به انسان داده است و انسان نبايد به اين امانت ها خيانت كند. در شان نزول اين آيه داريم كه وقتي پيامبر مكه را فتح كردند كليد را از كليد دارد كعبه گرفتند و بعد از پاك سازي از بت ها، باز كليد را به همان كليددار قبلي دادند. بعد پيامبر اين آيه را خواند. امام صادق (ع) مي فرمايد كه اگر مي خواهيد دين داري انسانها را بفهميد به امانتداري ،راستگويي ،انصاف آنها نگاه كنيد . اگر ما باور كنيم كه همان موقع كه داريم غيبت مي كنيم گوشت برادر مرده ي زير دندان مان است، ديگر اين كار را نمي كنيم . پيامبر در ماه رمضان به فردي گفتند كه تو روزه نيستي و او گفت كه من روزه هستم و پيامبر فرمود: قي كنيد و او استفراغ كرد. پيامبر ملكوت كار او را مي ديد. اگر انسان باور كند كه همين اعمال خودش آتش درست مي كند، ديگر اين كار را نمي كند . بعضي ها همين امروز در بهشت هستند. سوال- در مورد خصوصيات كلي بهشت و جهنم توضيحاتي بفرماييد. پاسخ – يكي از خصوصيات بهشت اين است كه رنج ، غم ، خستگي ، دلزدگي و ملال در آنجا وجود ندارد .در آيه 34 فاطر داريم: خدا را شكر كه حزن و غصه را از ما دور كرد ... آن خدايي كه ما را وارد بهشت كرد ،در اينجا به ما رنج و خستگي نمي رسد . از امام صادق(ع) سوال كردند كه اگر فردي بهشتي باشد و قرار باشد كه

ص: 870

رنجي نبيند ولي بفهمد كه يكي از نزديكانش اهل عذاب باشد آيا مي تواند غصه نخورد ؟ امام صادق (ع) فرمود: اينها فاميل را فراموش مي كنند. شايد مقصود اين است كه دوستي هاي بهشتي، دوستي هاي خدايي است يعني اگر كسي به جهنم رفته است يعني با خدا دوست نبوده است ،بنابراين آنها فراموش مي شوند، زيرا تعلقات بهشتيان الهي است . حتي داريم كه اگر كسي گناهي در دنيا انجام داده است و بعد توبه كرده باشد، در بهشت اين گناهان را فراموش مي كند تا غصه نخورد و شرمنده نباشد. پس در بهشت ،هر چيزي كه باعث رنج بشود فراموش خواهد شد .در بهشت پيري، ضعف ،عيب هاي جسمي وجود ندارد .پيامبر به عمه ي پيرشان گفتند كه پيرها به بهشت نمي روند زيرا جوان مي شوند و بعد به بهشت مي روند. از فيض كاشاني داريم كه از امام زمان (عج) سوال كردند كه آيا در بهشت زاد و ولد هم وجود دارد كه باعث سختي بشود ؟ امام فرمودند: در آنجا نه دوران بارداري است نه وضع حملي است ،عادت ها و بيماريهاي مخصوص زنها هم نيست، بچه داري هم نيست .اگر كسي بخواهد بچه داشته باشد مي تواند اراده كند و دفعتاً فرزند دارد خواهد شد و سختي نمي كشد. انشاءالله چهره ي منور رسول اكرم براي همه جهانيان آفتابي بشود و همه تسليم وجود مقدس آن حضرت بشويم .

معنا رسم نه آن چشمي كه مثل آهوي حيران ظاهرت باشم ،ولي زلطف مرا هم گداي خويش بخوان كه با تو ساحر دنيا و آخرت باشم، هميشه سفره ي مهمانوازي ات باز است اجازه مي دهي ام آنگاه زائرت باشم ؟ اجازه مي دهي ام گاه از تو بنويسم به عمر چندغزل آه شاعرت باشم . سوال – در مورد بهشت و جهنم توضيحاتي بفرماييد . پاسخ – آخرين منزلگاه آخرت بهشت يا جهنم است. بعد از اينكه در قيامت همه ي انسانها محشور شدند و مراحل نشر و حشر را گذراندند و نامه ي عمل بدست شان آمد و مراحل حسابرسي را گذراندند و مواقف و ايستگاهها را طي كردند، حكم به بهشت يا جهنم داده مي شود. درك ما از مفاهيم و حقايق مربوط به عالم آخرت مخصوصا قيامت ناقص است زيرا ذهن ما به مفاهيم و حقايق اين دنيا عادت كرده است و وقتي از بهشت و جهنم مي شنويم آنرا با دنيا مقايسه مي كنيم و حق مطلب را درك نمي كنيم البته چاره اي نيست .خدا هم در قرآن الفاط را در همين حد بيان كرده است.وقتي ما از بهشت مي شنويم كه باغ هايي است كه زير آن نهرهايي جاري است ، باغ دنيايي بنظر ما مي آيد . در روايت داريم كه اگر لباس اهل بهشت به دنيا بيايد كسي طاقت ديدن آنرا ندارد، آهنگي در بهشت نواخته مي شود كه نوعي ذكر است و براي انسان تقرب مي آورد. يكي از ياران امام صادق (ع) سوال كرد كه آيا در بهشت موسيقي است كه براحتي بتوان آنرا

ص: 872

گوش داد و حرام نباشد ؟ امام فرمود: دربهشت درختي وجود دارد كه وقتي از عرش الهي مي وزد و به آن مي خورد ، آهنگي از آن بر مي آيد كه اهل دنيا تحمل شنيدن آنرا ندارند . اهل ملك تحمل عالم ملكوت را ندارند. در مورد منازل بهشتي فراتر از چيزي است كه به ذهن ما مي آيد .يكي از ملائك الهي براي اينكه وسعت بهشت را درك بكند هزاران سال با پرواز از بهشت عبور كرد و از خدا پرسيد كه من نيمي از بهشت را طي كرده ام ؟ يكي از حوري هاي بهشتي گفت : اي ملك الهي خودت را خسته نكن مدتهاست كه پرواز مي كني ولي هنوز از منزل يك مومن عبور نكرده اي .اينها طوري بيان شده است كه ما ذهن را از مسائل دنيايي فراتر ببريم .بعضي از آيات قرآن لذت هاي بهشت را زيبا و مبهم تعريف كرده است. مي فرمايد: چشم روشني هايي براي شما پنهان كرده ام كه كسي نمي فهمد يعني قابل درك و بيان نيست. در حديث قدسي داريم : براي بندگان صالح چيزهايي آماده كرده ام كه نه چشمي ديده و نه گوشي شنيده و نه به ذهن كسي خطور كرده است .اگر شما بخواهيد به جنين مادر، در مورد دنيا توصيفي بكنيد، او تصوري ندارد. جنيني كه تغذيه اش از خون است نمي تواند لذت خوردني هاي اين عالم را درك كند و تصوري ندارد. شيخ آقا بزرگ تهراني شاگرد سيد احمد كربلايي مي فرمود: وقتي استادم از دنيا رفت در خواب انگشت او را گرفتم و گفت :

ص: 873

آن طرف چه خبر است ؟ ايشان انگشت شان را كشيدند و فرمودند : تا به اينجا نيايي و نبيني، نمي تواني بفهمي. مومن بايد در خوف و رجا باشد، بنابراين بهشت و جهنم بايد با هم توصيف بشود. در توصيف بهشت و جهنم ما از كلمات خدا كه سازنده ي بهشت است و اهل بيت كه بهشت را ديده اند، استفاده مي كنيم و بهشت و جهنم را تصوير مي كنيم .عذاب هاي جهنم هم بالاتر از ادراك ماست .در روايت داريم : هفتاد مرتبه آتش جهنم تخفيف داده شده است و پايين آمده تا آتش هاي دنيايي شده است .نور خورشيد وقتي در ماه مي افتد اين همان نور ضعيف شده است، اگر در شب آئينه اي جلوي ماه بگذاريم اين هم خفيف تر از نور قبلي است يعني نور خورشيد مرتبه به مرتبه ضعيف مي شود. اگر فردي كه در آتش جهنم است را به آتش دنيا بياورند، او از راحتي در آتش دنيا خوابش مي برد. يعني آتش دنيا براي او سرد است و سوزانده نيست .مرحوم شوشتري در كتاب موعظه هايش مي نويسد كه اي مردم در قرآن وقتي وصف جهنم را مي گويد، مي فرمايد: جهنم آتشي است كه داغ و گرم است .اي مردم مگر آتش سرد هم داريم ؟ بله ، آتش دنيا در مقابل آتش آخرت سرد است . وقتي پيامبر اوصاف جهنم را از جبرئيل مي شنيد يا خودشان نقل مي كردند، رنگ شان عوض مي شد. وقتي اين آيه آمد كه جهنم هفت در دارد كه هر در آن مخصوصا گروه مشخصي است ،

ص: 874

پيامبر گريه كردند و اصحاب هم گريه كردند و براي اينكه پيامبر خوشحال بشود حضرت زهرا را آوردند تا اندوه حضرت كم شود. حاج آقا فائق در تهران در اطراف ميدان شهدا زندگي مي كردند و اهل باور بودند. آيت الله بهجت نماز ميت ايشان را خواندند و مي فرمودند: كه من از جواني ايشان را مي شناختم وعمل مكروهي از ايشان نديده بودم . اين فرد كه اهل عمل بود وقتي اسم جهنم را مي آورد اشك مي ريخت. اين افراد جهنم را باور كرده بودند. براي اينكه انسان ، فرد خوبي باشد نياز نيست كه به بهشت و جهنم يقين داشته باشد، اگر ما احتمال بهشت و جهنم را هم بدهيم ،باز تكان مي خوريم . خيلي از كساني كه دنبال تجارت هاي دنيا مي روند يقين ندارند كه سودي بدست مي آورند و با احتمال دنبال آن مي روند. اگر ما ده درصد احتمال بهشت و جهنم را بدهيم چه اتفاقي مي افتد؟ و اگر ما درست عمل بكنيم ضرر نمي كنيم .يكي از ياران امام صادق (ع) سوال كرد كه اگر بعد از دنيا خبري نبود ما كه اين قدر مراقب اعمال مان بوديم چه مي شود؟ امام فرمود: در اين صورت شما ضرري نمي كنيد ولي اگر خبري بود و شما عمل نكرده باشيد، ضرر بزرگي كرده ايد .پس اگر ما يقين و باور كامل هم نداشته باشيم بايد تكان بخوريم و اگر انسان حركت كرد يقين هم بدست مي آورد. بندگي اين است كه انسان ناديده ها را باور بكند بخاطر همين امام حسين(ع) در ابتدا جاي يارانش را

ص: 875

در بهشت به آنها نشان نداد و اِلا همه ياران با او مي ماندند .بعد از اينكه ياران خالص امام ماندند ، امام جاي آنها را در بهشت نشان داد.پس آنها بندگي كردند تا به آنها نشان دادند. اگر انسان بندگي كند باور و يقين بدست مي آورد. سوال - ماهيت و حقيقت بهشت و جهنم چيست ؟ پاخ - سير همه ي انسانها به سمت خداست . ما به سمت ملاقات خدا مي رويم. كساني كه تسليم بوده اند، خدا را با چهره ي جمال و رحمت او مي بينند. در تمام لذت هاي بهشت جمال الهي ديده مي ود و به خاطر همين بهشت خستگي ندارد. البته دنيا هم اين طوري است ولي ما نمي بينيم مگر كساني كه جلوه ي خدا را مي ديدند. و در همه چيز ذكر خدا را مي شنيدند ولي در بهشت ، همه خدا را درشكل هاي مختلف ملاقات مي كنند. حضرت موسي، زمزمه ي من خدا هستم را از درخت شنيد.اين زمزمه در همه جا است ولي در دنيا براي همه قابل مشاهده نيست .اهل جهنم هم خدا را در چهره غضب مي بينند. خداي ارحم الراحمين، منتفم هم هست .پس بهشت و جهنم دو چهره ي رحمت وغضب خداست يعني ما خدا را با اين پوشش ها ملاقات مي كنيم .بهشت و جهنم ظهور ولايت حق و ولايت باطل است . كساني كه در دنيا تحت سرپرستي خدا بوده اند و تسليم بوده اند، در بهشت اين ولايت براي آنها آشكار مي شود.ولايت حق سرتاسر نور و لطف و رحمت است .در بهشت ،پذيرايي با

ص: 876

حضرت علي (ع) است. در روايتي پيامبر فرمود: ريشه ي درخت طوبي در خانه ي من است و در روايت ديگري داريم كه ريشه ي درخت طوبي در خانه علي است .در خانه ي همه ي بهشتي ها شاخه اي از آن درخت است كه هر نعمت و لذتي كه بخواهند از آن شاخه به آنها مي رسد. بر تمام سردرهاي بهشت نوشته شده است : لا اله الاالله محمد ولي الله و وقتي بهشتيان مي خواهند وارد بهشت بشوند كوبه اي را مي زنند كه اين كوبه از ياقوت سرخ است كه روي صفحه ي فلزي مي خورد. وقتي بهشتي كوبه را روي صفحه مي خورد صداي و طنين آن ياعلي است. علامه طباطبايي فرمودند: وقتي شما مي خواهيد وارد خانه اي بشويد صاحبخانه را صدا مي زنيد و ميزبان بهشت، علي و اولاد طاهرين است .پس بهشت ظهور اسرار ولايت است. جهنم ظهور ولايت باطل است .در قرآن داريم كه جهنميان را به طرف ظلمات مي برند. سوال – صفحه 80 قرآن را توضيح بفرماييد. پاسخ – آيه 17 سوره نساء مي فرمايد :توبه اي كه برعهده ي خداست براي كساني است كه به ناداني كار زشتي انجام مي دهند و زود توبه مي كنند خدا توبه ي آنها را قبول مي كند. خدا هم علم دارد و هم حكمت دارد. پس اگر انسان توبه را به تاخير نيندازد خدا آنرا زود قبول مي كند و اين توبه بر خداست. اين از باب فضل است . توبه اي كه به تاخير مي افتد امكان دارد كه قبول نشود ولي توبه اي كه زود

ص: 877

انجام مي شود حتما مورد پذيرش خدا قرار مي گيرد. سوال – آيا بهشت و جهنم موجود است ؟ پاسخ – بعضي از اصحاب ائمه از آنها اين سوال را مي پرسيدند. اباصلت از امام رضا(ع) پرسيدند كه بهشت و جهنم وجود دارد يا بعدا بوجود مي آيد ؟ امام فرمود: پيامبر در شب معراج وارد بهشت شد و جهنم را به حضرت نشان دادند. اباصلت پرسيد: عده اي مي گويند كه بهشت و جهنم وجود ندارد و بعدا خلق مي شوند. امام فرمود : آنها از ما اهل بيت نيستند و ما هم از آنها نيستيم. پس اگر كسي وجود بهشت و جهنم را قبول نكند پيامبر را تكذيب كرده است. بدون ترديد بهشت و جهنم وجود دارد .حديث معراج بسيار عجيب و جالب است و گوياي بهشت و جهنم قيامتي است .پيامبر اين بهشت و جهنم را ديدند و پيامبر فرمود: من ميوه ي بهشت را خوردم كه مايه بوجود آمد حضرت زهرا شد. من حضرت آدم را ديدم كه سمت راستش دري بود كه بسيار معطر بود و سمت چپش دري بود كه بسيار متعفن بود. جبرئيل گفت كه اين درهاي بهشت و جهنم است. پيامبر افرادي كه در عذاب بودند، ديدند. در اصول كافي داريم كه جواني خدمت پيامبر آمد و گفت كه من اهل يقين شده ام و بهشت و جهنم را باور دارم .پيامبر فرمود : نشانه ي يقين تو چيست ؟ جوان گفت: من بهشتيان و جهنميان را مي بينم. او از پيامبر خواست كه برايش دعا كند كه به شهادت برسد و او در يكي از جنگها

ص: 878

به شهادت رسيد. در سوره تكاثر داريم كه اگر شما يقين داشتيد بهشت و جهنم را مي ديديد. يكي از شاگردان سيدبحر العلوم خيلي گريه مي كرد و مي گفت كه آقا در هنگام درس در حديثي فرمودند: احمدبن محمد و من گفتم كه محمد بن احمد درست است ولي ايشان قبول نكردند .ايشان فرمودند كه من او را مي شناسم و پدرش را هم مي شناسم و مي دانم كه هر كدام از شما اهل بهشت هستيد يا جهنم .وقتي ايشان اين كلمه را گفتند به من اشاره اي كردند و من مي ترسم كه عذاب شامل من هم بشود. پس اهل يقين مي بينند. اگر انسان بتواند تعلقات دنيايي را بردارد مي تواند بهشت و جهنم را ببيند، اين مشاهدات مخصوص ائمه نيست. آقازاده آيت الله اراكي از قول پدرشان مي فرمودند: من در جواني آتشي را از بعضي از قبرها مي ديدم . آقا شيخ عباس قمي مي فرمودند كه در وادي السلام، من صداي كساني را كه در عذاب بودند مي شنيدم . بهشت و جهنم برزخي و قيامت ،تجسم اعمال ماست .لذتهاي بهشت و عذاب هاي جهنم را خود ما فراهم مي كنيم .داريم كه زمين بهشت خالي است و بايد خودتان قصرها، نعمت و لذت ها را با اعمال تان بسازيد .آيت الله طباطبايي از يكي از عرفاي بزرگ نجف كه از وادي السلام برمي گشت پرسيدند كه از قبرستان چه خبر ؟ايشان فرمودند كه مي گويند : قبر مار و مور دارد ولي من مار و موري نديدم، ما خودمان اينها را مي آوريم .

به خنده اي شده ميهمانمان كنيد، زلفي نشان دهيد و پريشانمان كنيد ، از ما مسافران قدم دور خود زدن، سلمان شدن گذشت مسلمانمان كنيد، يك نورواحديد كه در چهارده افق ، تكرار مي شويد تا حيرانمان كنيد . سوال – در مورد حمزه عموي پيامبر توضيحاتي بفرماييد. پاسخ - امروز را كه روز شهادت عموي پيامبر (ص) ، حمزه سيد الشهدا است را تسليت مي گويم . حضرت حمزه در تنهايي ها و غربت پيامبر اكرم (ص) از بزرگترين مدافعان ايشان بود . بعد از حضرت علي (ع) و خديجه ي كبري (س) كه از همان اولين روزهاي رسالت در كنار پيامبر (ص) بودند ، حضرت حمزه بود كه با ابهتي كه داشت پشت پيامبر ايستاد . با آمدن ايشان ، مشركين به گونه ي ديگري با پيامبر اكرم (ص) برخورد مي كردند . در زيارت حضرت حمزه ، تعبير اسدالله و اسدالرسول براي ايشان آمده است . پيامبر (ص) فرمودند كه من اين تعبير را از جبرئيل شنيدم . درروايتي از امام باقر (ع) آمده كه بر ستوني از عرش نوشته شده حمزةٌ اسد الله و اسدالرسول و سيد الشهدا . در برخي از روايات آمده كه اگر بعد از رحلت پيامبر، حمزه و جعفرابن ابيطالب حضورداشتند ، مسائلي كه براي حضرت امير(ص) و حضرت زهرا (س) پيش آمد، رخ نمي داد . به همين خاطر پيامبر اكرم (ص) روز احد كه روز شهادت حضرت حمزه است را سنگين ترين روز براي خود تلقي كردند. در برخي از روايات داريم كه شأن نزول گروهي از آيات قرآن حضرت حمزه است . از جمله

ص: 880

آيه ي : بعضي از مومنين كساني هستند كه پاي عهد خود تا آخر ايستاده اند ( يا به شهادت رسيدند و يا منتظر شهادت هستند ) و اصلاً از عهد خود بازنگشتند . در روايتي از امام باقر (ع) است كه كساني كه تا هنگام شهادت پاي عهد خود ايستادند ، حمزه و جعفرابن ابيطالب بودند . البته مصاديق اين آيه منحصر به اين دو بزرگوار نيست . امام حسين (ع) در كربلا بر بالين برخي از شهدا كه مي رسيدند همين آيه را مي خواندند . ما نبايد فقط به صورت يك قضيه ي تاريخي به شهادت حضرت حمزه نگاه كنيم . ما همگي مديون اين بزرگوار هستيم . حضرت حمزه يكي از كساني است كه شهيد شد تا دين به عرصه رسيد و ما متدين شديم . حضرت زهرا (س) در تمام عمر خود، روزهاي دوشنبه و پنج شنبه به سر قبر شهداي احد و بخصوص حضرت حمزه رفته و فاتحه مي خواندند . سوال – اگر شفاعت حق بوده و در آخرت آنقدر گسترده است ،پس چرا قرآن در آياتي مانند آيه ي 48 سوره ي بقره آن را رد كرده است ؟ پاسخ – ما نبايد براي بيان يك موضوع فقط به يك آيه يا يك روايت استناد كنيم . بلكه بايد همه ي آيات و رواياتي كه مربوط به يك موضوع است را بررسي كنيم تا يك نگاه جامع داشته باشيم . درست است كه يك دسته از آيات قرآن شفاعت را رد كرده است . در آياتي مانند آيه ي 48 سوره ي بقره خداوند مي فرمايد :

ص: 881

روز قيامت روزي است كه نه كسي را بجاي ديگري مي گيرند و نه شفاعتي قبول مي شود . در برخي ديگر از آيات آمده كه (در آن روز) نه مي توان براي آسايش خود چيزي را خريد ، نه دوستي و رفاقتي بدرد مي خورد و نه شفاعتي . اما در آيات زيادي هم شفاعت اثبات شده است . مثلاً در آيت الكرسي آمده كه چه كسي مي تواند نزد خدا شفاعت كند ، مگر با اجازه ي خدا . بنابراين شفاعت وجود دارد ولي با اجازه ي خدا است . در بحث شرايط شفاعت شوندگان در آيه ي هشتاد و هفت سوره ي مريم آمده است كه كسي نمي تواند حق شفاعت داشته باشد مگر اينكه عهدي با خدا بسته باشد . در آيه ي بيست و هشت سوره ي انبياء آمده است كه ملائكه شفاعت نمي كنند مگر كسي كه خدا از او راضي باشد . بنابراين آيات دو دسته هستند . در برخي آيات شفاعت نفي شده و در برخي نيز اثبات شده است . يك شفاعتي وجود دارد كه مردود بوده و ما نيز آن را قبول نداريم . اين شفاعت در مباني ديني ما پسنديده نبوده و مستلزم نسبت شرك و يا ظلم به خدا دادن است . اگر تلقي شهادت همان پارتي بازي هاي دنيايي باشد كه برخي به آن توسل جسته و قانون را زير پا مي گذارند كه در واقع يك نوع ظلم و تبعيض است . اين شفاعت هيچگاه در حق خداوند متعال روا نبوده و در آخرت وجود ندارد . برخي از آيات قرآن

ص: 882

كه فرموده در آخرت شفاعت و رفاقتي نيست ، در واقع به اينگونه شفاعت اشاره دارد . شفاعتي كه حق بوده و ما آن را قبول داريم ، رابطه اي است كه از عالم دنيا شروع شده كه به واسطه ي آن شخص با خدا يا معصومين ارتباط پيدا مي كند . اين شخص داراي لياقت و شايستگي است كه بخاطر آن در روز قيامت مورد شفاعت قرار مي گيرد . بنابراين به ناحق چيزي به كسي داده نمي شود . برخي از مشركين نيز ديدگاهي راجع به شفاعت داشتند كه بت ها را شفيع خود مي دانستند . ديد آنها اين بود كه خدا عالم را خلق كرده و كناري نشسته است . كسي كه عالم را اداره مي كند يك سري موجودات آسماني هستند مانند ملائكه و ستارگان . چون دست ما به اين موجودات نمي رسد ،بت هايي مي سازيم كه نماد آن واسطه ها باشند . آرام آرام اين افراد بجاي احترام به اين بت ها آنها را پرستش مي كردند . اين ديدگاه مابين بت پرستان رواج داشت . قرآن اين ديدگاه را مردود مي داند . بنابراين شفاعتي كه در آن ظلم و تبعيض دنيايي وجود داشته باشد و يا شفاعت منهاي خدا باشد ، مردود است . اگر ما كه شيعه ي اهل بيت هستيم ، نگاهي استقلالي به شفيعان داشته باشيم و فكر كنيم كه مثلاً با جلب رضايت امام حسين (ع) نيازي به رضايت خدا نداريم نيز اشتباه كرده ايم .برخي افراد فكر مي كنند كه رضايت خدا با انجام واجبات و دوري از محرمات جلب

ص: 883

مي شود كه كار سختي است. اما رضايت امام حسين (ع) تنها با ريختن اشك جلب مي شود كه كار آساني است . اين اعتقاد شبيه همان شفاعت منهاي خدا است كه در قرآن رد شده است . قطعاً اولين كسي كه مخالف اين ديدگاه است ، خود امام حسين (ع) است . امام حسين (ع) تعبيري دارند كه رضايت خدا همان رضايت ما است . عده اي نزد اميرالمونين (ع) آمدند و گفتند كه تو همان كسي هستي كه بايد باشي . اين افراد نسبت به حضرت امير غلو كرده و يك مقام الوهيت براي ايشان قائل بودند . اميرالمونين (ع) در همان حال به سجده افتادند تا اين افراد بدانند كه ايشان بنده است. سپس بلند شدند و فرمودند كه از اين غلوي كه كرديد توبه كنيد والا برخورد سختي با شما خواهم داشت . در زيارت امام حسين (ع) گفته مي شود : اشهد انك قد اقمت الصلوة و اتيت الزكوة و امرت بالمعروف و نهيت ان المنكر ، معناي همه ي اين چيزها بندگي است . بنابراين ما بايد بدانيم كه شفيعان واسطه هايي هستند كه رحمت و مغفرت را از خدا مي گيرند و به زيردستان خود پخش مي كنند . در همه ي موارد خدا بايد راضي بوده و اجازه دهد . يعني هيچ موردي مستقل از خدا نيست . اگر انتهاي آيه اي كه در سوره ي بقره آمده و شفاعت را نفي مي كند را نگاه كنيد متوجه مي شويد منظور قرآن شفاعت در مورد كفار وهمينطور شفاعت شرك آلود است . سوال – شما گفتيد كه

ص: 884

اهل بيت حتي در مورد حق الناس هم شفاعت مي كنند . با اينكه همه مي دانيم خداوند حق الناس را به صاحبان حق سپرده است و نمي شود حق آنها را ناديده گرفت. پس شفاعت در اين مورد به چه معنايي است ؟ پاسخ – روايات متعددي در مورد معناي شفاعت اهل بيت نسبت به حق الناس وجود دارد . شفاعت در صورتي مستلزم ظلم است كه بدون دليل اهل بيت فرد گنهكاري را نجات دهند . اگر صرفاً اينگونه بود نشانه اي از ظلم و تبعيض وجود داشت . اما قطعاً اينگونه نيست . كسي مورد شفاعت قرار مي گيرد كه خدا از اعتقادات او راضي باشد . اين فرد بايد به خدا ايمان داشته و در محيط ولايت باشد . يك چنين كسي يك صلاحيت و لياقتي دارد . اين فرد با گنهكاري كه كافر بوده و رابطه اي با خدا و اهل بيت ندارد متفاوت است . فردي كه حق را پذيرفته است اما نقص و كمبودي دارد ممكن است مورد شفاعت قرار گيرد . البته ممكن است گناهان او باعث شود كه شفاعت دير به او برسد و يا سال ها و قرن ها در برزخ و قيامت باقي بماند . معطلي در برزخ و قيامت چيز كمي نيست . زماني كه اسم قيامت مي آمد ، رنگ پيامبر(ص) مي پريد . برقراري ارتباط با خدا و اهل بيت كاري است كه فرد كافر آن را انجام نداده است . پاداش برقراري ارتباط با خدا و اهل بيت، شفاعتي است كه شامل حال او مي شود . در روايتي در

ص: 885

كتاب كافي آمده است كه امام باقر (ع) با يكي از اصحاب خود در مسجد الحرام نشسته بودند . امام باقر (ع) به صحابه فرمودند: اين افرادي كه مي بيني برگشت آنها به سوي ما بوده و حساب آنها با ما است . سپس فرمودند : اگر گناهي بين خود و خداي خود داشته باشند ، ما بطور اكيد از خدا مي خواهيم كه آنها را ببخشد . خدا در اين مسئله جواب ما را مي دهد . اما در مورد گناهاني كه بين خود با هم داشته اند و ظلم به كسي كرده اند ، ما به سراغ صاحبان حق مي رويم واز آنها درخواست مي كنيم كه از حق خود بگذرند . به آنها مي گوييم كه در عوض اين كار خدا چيزهايي به شما مي دهد و ما شما را دعا مي كنيم . حق صاحبان حق زير پا گذاشته نمي شود بلكه اهل بيت از آنها درخواست مي كنند . بنابراين به اين معنا نيست كه اهل بيت دست فردي را كه ظلم كرده مي گيرند و به بهشت مي برند و صاحب حق ناديده گرفته مي شود . در اين مورد اهل بيت پادرمياني مي كنند ، همانطور كه در دنيا هم اين كار را مي كردند . مرحوم مجلسي در جلد پنجاه و سه بحار الانوار نقل كرده است كه سيد ابن طاووس كه از علماي بزرگ بود وارد سرداب مقدس سامرا شد . اين سرداب مكاني در منزل امام عسگري (ع) بوده كه امام زمان هم در همين سرداب به دنيا آمده اند . سيد ابن طاووس مي

ص: 886

گويد: زماني كه در پله هاي اول سرداب بودم صداي مناجاتي شنيدم . زماني كه دقت كردم ديدم صداي امام زمان (ع) است . در همان پله نشستم و ديدم كه حضرت از خدا درخواستي دارد به اين مضمون كه خدايا شيعيان ما از نور ما خلق شده اند و سنخيتي با ما دارند ، آنها گناهاني مرتكب شده اند . خدايا اگر گناهان آنها حق الهي بوده گذشت كن ، ما هم از آنها گذشتيم . اما در مورد گناهاني كه حق الناسي بوده ، بين آنها صلح ايجاد كن. خدايا آنقدر از مال ما به مال آنها بركت بده كه از همديگر بگذرند . شفاعت اهل بيت نسبت به حق الناس اينگونه است . سوال – در مورد آيات 174 تا 180 سوره ي آل عمران توضيح بفرماييد. پاسخ – در آيه ي 178 خداوند مي فرمايد : كفار گمان نكنند كه اگر ما طول عمري به آنها مي دهيم ، امكاناتي در اختيار آنها گذاشته مي شود و به ظاهر در رفاه هستند ، براي آنها خير و خوب است . ما اين امكانات را به آنها مي دهيم تا پيمانه ي خود را پر كنند و گناه خود را بيشتر كنند . در واقع آنقدر از چشم ما افتاده اند كه آنها را رها كرده ايم تا به انتهاي جهنم بروند . بعداً آنها خواهند ديد كه چه عذاب خوار كننده اي به سراغ آنها خواهد آمد . از اين آيه ي شريفه مشخص مي شود كه گاهي حساب ما با حساب خداوند متعال متفاوت است . اين آيات در ارتباط

ص: 887

با جنگ احد است . در اين جنگ، مومنين در ابتدا شكست خوردند و اين مسئله براي آنها خيلي سخت بود . در اين ارتباط خداوند متعال مي فرمايد كه حساب هاي خود را خدايي كنيد . فكر نكنيد كه اگر ما به كفار فرصتي مي دهيم براي آنها خوب است . ما نبايد قضاوت عجولانه داشته باشيم و صرف اينكه كسي صاحب سرمايه و امكانات است فكر كنيم كه خدا به او عنايت دارد . در مجلس يزيد زماني كه او با غرور پيروزي خود را بر امام حسين (ع) بازگو مي كرد ، حضرت زينب (س) همين آيه را خواندند . در روايات داريم كه مرگ براي كفار نعمت است . بايد بدانيم كه دادن ها و گرفتن هاي خدا براي امتحان است . مهم اين است كه ما در چه مسيري حركت مي كنيم . بايد ببينيم كه امكانات را در جهت خدا بكار مي بريم يا در جهت خلاف او . سوال – آيا كار خاصي وجود دارد كه رابطه ي ما را با اهل بيت كه قرار است شفيعان ما باشند عميق تر كند ؟ پاسخ – به طور كلي اصلي ترين كار اين است كه ارتباط ما با آنها محكم بوده و جذب آنها باشيم . هرچقدر شباهت و ارتباط ما با آنها قوي تر باشد ، از شفاعت سريع تر ، زود هنگام تر و عميق تري برخوردار خواهيم شد . در روايات براي تحقق اين امر ، به دو يا سه مورد اشاره شده است . يكي از موارد اين است كه فرد در اين دنيا از

ص: 888

ديگران دستگيري كرده و و كار ديگران را راه بيندازد . با اين كار در روز آخرت اهل بيت دست او را مي گيرند . در روايتي در بحار الانوار داريم كه امام صادق (ع) فرمودند : شما به مومنين كمك كنيد ، اي بسا در قيامت به مشكلي برخورد كنيد و همان مومني كه در اين دنيا حاجت او را برآورده كرده ايد ، شفاعت شما را بكند و شما را نجات دهد .امروز سالروز وفات حضرت عبدالعظيم است . يكي از خصوصيات ايشان اين بود كه زياد به ديگران كمك مي كرد . يكي از رفقاي شيخ رجب علي خياط مي گفت كه من از حضرت عبد العظيم سوال كردم كه چطور شما اين مقام عظيم را بدست آورديد ؟ ايشان فرمودند كه من در زمان خود با زحمت كار مي كردم و پولي بدست مي آوردم . مقدار زيادي از آن پول را احسان مي كردم . در روايتي از اميرالمونين (ع) است كه چهار گروه هستند كه من در روز قيامت شفاعت آنها را مي كنم . اول - كسي كه به فرزندان من احترام بگذارد. دوم – كسي كه نيازهاي آنها را برآورده كند . سوم – كسي كه در مورد كارهايي كه فرزندان من به مشكل برخورد مي كنند سعي و تلاش كند . چهارم – كسي كه با قلب و زبان محب آنها باشد . مرحوم آيت الله نخودكي اصفهاني مي فرمايند : من به هرجا كه رسيدم با سه چيز رسيدم : اول - احترام به سادات و فرزندان اهل بيت ، دوم - نماز اول وقت

ص: 889

، سوم - رزق حلال. مرحوم آيت الله تهراني حدود بيست سال پيش از دنيا رفتند . ايشان از پيشگامان خدمت و احترام به سادات بودند . روزي هنگام پاسخ دادن به يكي از شاگردان خود يك مقدار صداي خود را بلند كردند . بعد از درس، به شاگرد خود كه از سادات بود گفتند كه من بايد دست شما را ببوسم ، چرا كه صداي من بر فرزند زهرا (س) بلند شد . يكي از شاگردان ايشان مي گويد من دو ساعت وقت ايشان را گرفتم و ايشان ايستاده پاسخ سوالات من را دادند . براي اين كار من خيلي خجالت كشيدم وگفتم من را حلال كنيد . ايشان گفتند مزاحمتي نبود اما چون اصرار مي كني من يك تقاضايي از شما دارم . روز قيامت وقتي كه من را احياناً به سمت جهنم مي برند ، شفاعت من را نزد مادر خود زهرا(س) بكن . دومين كاري كه در روايات براي جلب توجه اهل بيت به آن خيلي سفارش شده ، اخلاق خوش است . در روايت است كه پيامبر (ص) فرمود : نزديك ترين شخص در روز قيامت به من و كسي كه شفاعت او واجب است ، كسي است كه اخلاق او از همه بهتر است .

چه روزي خداي من چه مردي، از آسمان چهارم مسيح بازگشته است زمين ولي چه تنهاست مگر تو بازگردي . سوال – چه كساني در قيامت مورد شفاعت قرار مي گيرند ؟ پاسخ – امروز روز تخريب قبور ائمه بقيع است و ما اين روز را تسليت عرض مي كنيم .بايد امروز بعنوان يك روز عزا در بين مومنين شناخته شود. عده اي هويت خودشان را در تخريب مي بينند و روش كار آنها شبهه انگيزي و تخريب باورهاست . آنها بايد بطور منطقي حرف شان را بزنند و از عقايدشان دفاع بكنند ولي آنها حرف خاصي ندارند كه آنرا بگويند. در تاريخ ادياني كه بي ريشه و ساختني هستند ماندني نيستند. با اينكه ظواهر قبور از بين رفته است ولي اصل آنها باقي است و ياد آنها در بين همه اسماء است . در روايات ما، در مورد اينكه چه كساني مورد شفاعت قرار مي گيرند طوري مطرح شده است كه نه انسان صددرصد خيالش راحت شود كه شفاعت شامل حالش مي شود،نه اينكه از شفاعت نااميد شود. در واقع تضميني نشده است كه چه كساني شفاعت شامل حالشان مي شود. با اينكه فردي مومن و با ايمان است ولي معلوم نيست كه ايمانش را با خودش به قيامت ببرد. بسياري از افراد در هنگام مرگ ايمان شان را از دست داده اند و عاقبت به خير نشده اند. مشخص نيست كه شفاعت بلافاصله بعد از مرگ شامل حال انسان مومن بشود و ممكن است سالها طول بكشد. و حتي شفاعت در جهنم به او برسد. در روايت داريم كه خيلي از افراد نام

ص: 891

پيامبر را بعد از قرن ها يادشان مي آيد. اينها كساني هستند كه رابطه شان با شفيعان ضعيف بوده است و شفاعت به آنها دير مي رسد. آيا ما تحمل داريم كه بعد از چند صد سال مورد شفاعت قرار بگيريم ؟ پس ضمانتي نيست كه صد درصد شفاعت سريع به انسان برسد و از طرفي باب شفاعت را طوري مطرح كرده اند كه هر كسي اميدوار بشود. يعني فردي كه ايمان دارد و با خدا و اهل بيت دشمني ندارد اميدوار باشد. در روايات داريم كه در قيامت آنقدر خداوند از گناهان بنده هايش مي گذرد كه شيطان هم طمع مي كند كه شايد خدا او را ببخشد. اگر كسي ذره اي از محبت اهل بيت در دلش باشد در عذاب نمي ماند. شفاعت اهل بيت گسترده است و محدوديتي ندارد. از زمان احتضار تا قيامت، ائمه مي توانند دستگيري بكنند و اين شفاعت شامل همه ي گناهان حق اللهي و حق الناسي است. اينها اميد را زياد مي كند كه شخصي نااميد نباشد. حضرت موسي وقتي چوپان بود يكي از گوسفندانش گم شد و موسي خيلي تلاش كرد تا گوسفند را پيدا كرد و وقتي گوسفند را ديد، دستي به سر آن كشيد و گفت كه من دلم به حال خودت مي سوخت كه اسير گرگ بشوي، وحي آمد كه اي موسي چون ما تو را مهربانترين فرد يافتيم، تو را به پيامبري برگزيديم . وقتي پيامبري راضي نمي شود كه حيواني نصيب گرگ نشود، آيا راضي مي شود كه انساني نصيب جهنم بشود ؟ پس بحث شفاعت در آيات و روايات طوري

ص: 892

مطرح شده است كه انسان بين خوف و رجاء بماند و اين اصل باعث رشد انسان مي شود. شفاعت تجسم رابطه اي است كه انسان در دنيا با خدا و اولياء خدا برقرار كرده است ،شفاعت واسطه گري نيست يا پارتي بازي نيست تا كاري راه بيفتد حتي اگر قانوني زير پا گذاشته شود. شفاعت آخرت تكويني است و تجسم رابطه اي است كه در دنيا با آنها برقرار كرده ايم. كسي كه در عالم دنيا رابطه اي با خدا و اولياء الله خدا برقرار نكرده است ،در آخرت دستش به آنها نمي رسد و شفاعت شامل حالش نمي شود. كسي كه كمي حب در دلش دارد مشحص است كه دشمن نيست و با حق عناد ندارد و جزو مستضعفين است و بگونه اي از آنها دستگيري مي شود. اگر كسي به خدا و اولياء پشت كرده باشد محروم از شفاعت است . همه ي شفيعان بايد اجازه ي شفاعت را از پيامبر بگيرند و كسي فكر نكند كه مثلا شفيعان ديگري مثل همسايه ، زمين و ...،آنها را شفاعت مي كنند. در قيامت مثل عالم دنيا نيست كه با گريه و زاري بتوان كاري پيش برد. پس مهمترين شرط شفاعت داشتن ايمان و بودن در محيط ولايت و دشمني نداشتن با اهل بيت است. سوره مريم آيه 87 مي فرمايد: كسي نمي تواند داراي شفاعت بشود مگر كسي كه پيش پروردگار عهدي بسته باشد. امام صادق (ع) مي فرمايد :عهد يعني كسي كه اذن ولايت اهل بيت را به او داده شده باشند و به او اذن داده اند كه اهل ولايت بشود. عهد

ص: 893

با خدا يعني اينكه در صراط مستقيم و دنباله روي معصومين باشد. اگر كسي دشمن اهل بيت باشد شفاعت شامل حال او نمي شود. در جلد هشت بحارالانوار داريم كه فردي نزد امام باقر(ع) آمد و گفت كه همسايه ي ما اهل خلاف است و نماز نمي خواند. امام گفت كه بدتر از همسايه ي تو كسي است كه با ما خصومت دارد.البته امام اول تاسف خورد . امام مي فرمايد: هيچ بنده اي نيست كه اسم ما پيش او برده بشود و دلش نرم نشود مگر اينكه دست نوازش ملائكه بر سر او خواهد بود و گناهانش بخشيده مي شود. اين شفاعتي است كه گناهان را به حسنات تبديل مي كند. مگر گناهي كرده باشد كه ايمانش را از دست داد باشد. فرمودند : شفاعت مورد قبول قرار مي گيرد جز در مورد دشمنان ما .آقاي قاضي مي فرمودند كه فردي از همسايه هاي ما با اهل بيت خصومت داشت. او از دنيا رفت و شب اول قبر او را به دخترش نشان دادند.دختر ديده بود كه اميرالمومنين به فردي كه از دنيا رفته بود، فرموده كه او از ما نيست و او را بشدت عذاب كرده بودند و اين دختر از ترس موهايش سفيد شد. پس در حق دشمن اهل بيت شفاعتي نيست. سوره انبياء آيه 28 مي فرمايد : ملائكه هر كسي را شفا نمي كنند مگر آنكسي را كه خدا از او راضي باشد . امام رضا (ع) در تفسير اين آيه مي فرمايد كه خدا از كسي راضي مي شود كه دين و عقايد او را بپسندد. اگر عقايد كسي

ص: 894

شرك آلود نبود و پاك بود مشمول شفاعت مي شود. سوال – صفحه 66 قرآن كريم را توضيح بفرماييد. پاسخ – عده اي تصميم داشتند كه با پيامبر به جنگ نروند ولي عده اي پشيمان شدند و همراه پيامبر رفتند .آيه 102 سوره آل عمران مي فرمايد : ياد بياوريد كه طائفه اي از شما تصميم گرفتند كه به جنگ نيايند، خدا ولي آنهاست و مومنين بايد توكل شان به خدا باشد . پس اگر كسي تصميم بر گناه گرفته باشد و ولي آنرا عملي نكند، از ولايت خدا بيرون نمي رود. البته انسان در هنگام هنگام از ولايت خدا خارج مي شود تا وقتي كه توبه كند و برگردد. دواي سستي هاي دين توكل است. براي رفتن به سمت خدا بايد به خدا تكيه كرد و خدا پشت ما را خالي نمي كند. سوال – فردي كه در عمل گناهكار كبيره انجام مي دهد شفاعت شامل حال آنها مي شود.خدا چطور مي شود كه از آنها راضي باشد؟ پاسخ – يكي از ياران امام كاظم (ع) اين سوال را پرسد و امام فرمود: گناهكار دو جور است: گناهكاري كه از گناه خوشش نمي آيد و گناه با ذات او همجنسي ندارد،اين نشانه ي اين است كه ذات او پاك است و از طينت اهل بيت است .يعني گناهان آنها از عمق ذات نيست. مومن كسي است كه از گناه اجتناب مي كند مگر از گناهاني كه با پشيماني همراه است و از گناه خوشش نمي آيد. اين فرد مثل الماسي است كه در لجن افتاده است . روايت داريم محبت اميرالمومنين نوري در ذات

ص: 895

انسان است كه گناه را پس مي زند و نمي گذارد گناه وارد عمق جان او بشود. اين فرد با شستشويي در دنيا پاك مي شود. اين فرد مي تواند مورد رضايت خدا باشد . از امام پرسيدند كه آيا شيعه ي شما گناه هم مي كند ؟ امام فرمود : بله، پرسيدند كه مي توان به آنها فاسق گفت ؟ امام فرمود: مي توان به آنها فاسق العمل و طيب الروح گفت. امام سجاد (ع) در دعاي ابوحمزه مي فرمايد : خدايا من گناه تو را كردم و تو جبران كننده هستي ، من كسي هستم كه بر آقاي خودش جرات ورزيدم و گناه كردم ، خدايا اگر گناه كردم نخواستم با تو دشمني كنم و هواي نفس بر من غالب شد و مي دانم اشتباه كردم. رسول تُرك در عيد نوروز به كربلا مي رفت . او مي گفت كه من در طول سال روسياه هستم و آخر سال به كربلا مي آيم تا بشفاعت امام حسين (ع) رو سفيد بشوم و برگردم. در ادامه امام فرمود: عده اي هستند كه از گناه كردن خوششان مي آيد و آنها مورد رضايت خدا نيستند. در سوره مدثر داريم كه بهشتيان از جهنميان مي پرسند كه چه چيزي باعث شد كه به جهنم برويد ؟ آنها گفتند : ما جزو نمازگران نبوديم ،به مساكين كاري نداشتيم ، غرق در دنيا بوديم و تكذيب قيامت را مي كرديم . شفاعت شامل اين افراد نمي شود. كساني هستند كه نماز را كوچك مي شمارند و نماز نمي خوانند ولي عده اي هستند كه نماز نمي خوانند ولي

ص: 896

اگر در جايي بفهند كه آنها نماز نمي خوانند، آنها خجالت مي كشد. ممكن است كه شفاعت به آنها دير برسد . پس كسي كه نماز نمي خواند و شرمنده است با كسي كه نماز نمي خواند و به آن اهميت نمي دهد فرق مي كند. اللهم الرزقنا شفاعت الحسين يوم ورود، خدايا علاوه بر شفاعت در آخرت ، توفيق دستگيري ائمه را در دنيا ، به ما عنايت بفرما.

گود افتاده بود و پاهايش ورم كرده بود بعد آيه نازل شد كه اي پيامبر، ما قرآن را نازل نكرديم كه اين قدر خودت را به سختي بيندازي. پيامبر براي اينكه بتواند از همه دستگيري بكند اين همه صدمات را تحمل مي كرد. همه ي مفسرين شيعه و سني گفته اند كه اين مقام محمود همان مقام شفاعت كبري است .كلمه ي محمود از حمد يعني ستايش مي آيد ،پيامبر كاري مي كند كه مورد ستايش همه مي شود. پيامبر در روز قيامت چكار مي كند كه در قيامت همه او را ستايش مي كنند ؟ پيامبر از همه دستگيري خواهد كرد. سعدي در شعرهايش دارد كه همه ي پيامبران تحت ظل رسول اكرم هستند.در عالم دنيا نمي توانيم همت محمد را بفهيم و آن در روز قيامت مشخص مي شود. اگر مي خواهي جوان باشي و عاشقي كني ،طوري عاشقي كن كه در آخرت سربلند باشي و عشق محمد را داشته باشي . پيامبر مي فرمايد: همه ي پيامبران زير پرچم من هستند. يكي ازاهالي بصره خدمت امام باقر(ع) رسيد و گفت كه اميدواركننده ترين آيه در قرآن كدام است . امام از او سوال كرد كه به نظر تو اميدوار كننده ترين آيه كدام است ؟ او اين آيه را خواند: اي كساني كه گناهي كرده ايد و زياده روي كرده ايد خدا همه ي گناهان را مي بخشد . امام اين آيه را خواند: اي پيامبردر روز قيامت آنقدر خدا به تو مي بخشد تا خشنود بشوي . اين همام مقام شفاعت پيامبر است. آيا اين پيامبر راضي مي شود كه در

ص: 898

قيامت خودش در لذت هاي بهشتي باشد و عده اي از اهل اسلام كه خدا و پيامبر و اهل بيت را قبول داشتند و دشمن نبودند ولي شيطان آنها را به گناه كشيد ،در عذاب باشند ؟ پيامبر براي مشركين هم دلسوزي مي كرد. در جنگ بدر وقتي سران مشركين را اسير كرده بودند و از جلوي پيامبر عبورمي دادند پيامبر لبخند مي زند. يكي از آنها گفت كه تو ما را اسير كرده اي و مي خندي ؟ پيامبر گفت كه خنده ي من براي اين است كه من شما را با غل و زنجير به بهشت مي برم ولي شما نمي آييد. پس اين پيامبر در قيامت هم پادرمياني مي كند. پيامبر كه داراي اين مقام است يعني مقام دستگيري كل مردم ،راضي نمي شود كه خودش در بهشت باشد و مسلمانان درعذاب بمانند و خدا آنقدربه او مي بخشد تا پيامبر خشنود بشود. امام سجاد(ع) مي فرمايد: خدايا اگر من را به جهنم ببري شيطان خوشحال مي شود و اگر به بهشت ببري، پيامبرت خوشحال مي شود و من مي دانم كه تو خشنودي پيامبرت را مي خواهي. سوال – پيامبر و اهل بيت در شفاعت كردن هزينه اي پرداخت مي كنند . ما چكار كنيم كه آنها هزينه ي كمتري براي شفاعت ما پرداخت كنند؟ پاسخ – درجلد هشت بحارالانوار داريم كه پيامبر در هنگام مرگ در بستر خوابيده بودند و جبرئيل نازل شد و گفت كه بهشت براي شما آماده است و ملكوتيان براي استقبال شما صف كشيده اند .پيامبر فرمود كه براي امت من چه آورده اي ؟ جبرئيل

ص: 899

گفت كه چيزهايي كه خدا به شما مي دهد بغير از چيزهايي است كه به انبياء ديگر مي دهد،مقام محمود براي شماست و آنقدر خدا از انسانها به تومي بخشد تا خشنود بشوي .پيامبر گفت كه الان چشمم روشن شد و آنگاه پيامبر جان به جان تسليم كرد. پس مومني كه پيامبر و اهل بيت را دوست داشته است در عذاب باقي نخواهد ماند البته ممكن است كه اين شفاعت مدتي طول بكشد كه اين خيلي ترسناك است. هر لحظه ي قيامت برابر با سالهاي دنياست. اميدوار كننده اين است كه آنها قطعا مومنين را دستگيري مي كنند. به مرحوم كاشف القطاع خبر دادند كه يكي از شيوخ عرب از دنيا رفته است و براي نماز ميت به سراغ او مي آيند. ايشان به كتابخانه رفت و در آنجا خوابيد زيرا نمي خواست كه براي اين عرب كه فرد صالحي نبود نماز بخواند. در خواب ديد كه اين مرد عرب را براي دفن به صحن اميرالمومنين آوردند. چند جا را براي قبر كندند و به مانع برخورد كردند و بالاخره او را دفن كردند. بعد ديد كه دو تا ملك او را از قبر بيرون كشيدند و حضرت علي (ع) دستور داد كه او را بيرون بكشند زيرا فرد صالحي نبوده است. آن عرب به اميرالمومنين گفت كه من سوالي دارم .اگر مرا بيرون بيندازيد حق من است ولي الان مرا پيش دشمنان شما مي برند و آنها مي گويند كه تو يك عمر سنگ علي را به سينه مي زدي و آخر هم تو را پيش ما آوردند. پس علي چه شد ؟ اگر

ص: 900

دشمنان اين را بگويند من چه جوابي به آنها بدهم .اميرالمومنين فرمان داد كه او را رها كنند. علامه از خواب بيدار شد و به سمت حرم اميرالمومنين رفت .ديد كه شيخ عرب را آوردند و خواستند در چند محل او را دفن كنند ولي به مانع برخورد كردند و بعد او را دفن كردند و ايشان فهميدند كه رويايش صادقه بوده است . ايشان جلو رفت و براي ميت نماز خواند. پيامبر براي دستگيري هزينه اي را متقبل مي شوند بخصوص براي افرادي كه اهل جهنم هستند.كسي كه در بهشت است جايش خوب است حتي اگر شفاعت شامل او نشود. كسي كه اهل جهنم است پيامبر بايد براي آنها زحمت زيادي بكشد تا ضامن آنها بشود. سرپرستي مومنين پيامبر و آل معصوم هستند. آنها پدران اين امت هستند. پدر براي اهل خانه هزينه مي كند. پيامبر فرمود: من و علي پدران اين امت هستيم . آنها سرپرست هستند كه انسانها را به قرب برسانند. آنها مثل پدر مسئوليت پذير هستند و در راه ما را دستگيري مي كنند. همانطور كه پدر دلسوز سپر فرزندانشان مي شود ائمه و امامان هم سپر بلا مي شدند. موسي بن جعفر مي فرمود كه من سپر بلاي امتم شدم . در زيارت اربعين داريم كه امام حسين(ع) خون قلبش را داد و سرش را بالاي نيزه داد تا بندگان خدا را از ظلالت بيرون بياورد. پس ائمه در دنيا براي شفاعت شان هزينه پرداخت مي كنند. در روايت داريم كه وقتي شما در دنيا گناه مي كنيد اهل بيت شرمنده مي شوند. امام صادق (ع) دربين ياران شان

ص: 901

فرمودند كه چرا شما پيامبر را ناراحت مي كنيد ؟ آنها گفتند كه ما كاري نكرديم .امام فرمود : مگر نمي دانيد كه پيامبر ناظر براعمال شما است و او پدر شماست . وقتي شما گناه مي كنيد پيامبر ناراحت مي شود. پس پيامبر را ناراحت نكنيد بلكه او را خوشحال كنيد. پيامبر و اهل بيت سرپرستي بندگان را دردنيا و آخرت بعهده دارند تا آنها را به سمت خدا ببرند. پس آنها سرمايه گذاري را در دنيا و آخرت تحمل مي كنند. حتي پيامبر و اهل بيت براي كساني كه حق الله و حق الناس بر گردن شان هست پادرمياني مي كنند و آبرو گرو مي گذارند. پس آنها هم در دنيا متحمل سختي بوده اند و هم در آخرت ناظر و نگران آنها هستند و شفاعت مي كنند. داريم كه اگر مي خواهيد به ما اهل بيت كمك كنيد با تقوا باشيد . حضرت علي (ع) در نهج البلاغه مي فرمايد: با تقواي تان به علي كمك بدهيد. در بحارالانوار داريم كه اين كمك به اهل بيت كمك در شفاعت و دستگيري است .پدر مهرباني كه در گردنه هاي سخت دست بچه اش را مي گيرد و مي برد تا پرت نشود و اين بچه مي خواهد دستش را بكشد، مثل ائمه است كه ما انسانها با گناه دست مان را از دست آنها مي كشيم و به سمت شيطان مي رويم .اينكار باعث مي شود كه زحمت آنها بيشتر بشود و هزينه شان بالا برود . بزرگواري مي فرمودند كه امام زمان(عج) فرموده كه ما چاره اي نداريم جز اينكه شما را

ص: 902

با خودمان ببريم. اگر اين طور باشد در جايي بايد بلايي سر ما بيايد كه پاك بشويم . و ممكن است كه آن بلا بيماري طولاني باشد تا شما پاك بشويد كه باز هم در اينجا آنها ناراحت مي شوند . آنها فرموده اند كه با پاك بودن و عفت با ما راه بياييد و محكم در صراط مستقيم پيش برويد. با اين كمك ما مي توانيم هزينه ي اهل بيت را پايين بياوريم. اهل بيت براي همه ي مردم هزينه ي مي كنند ولي كساني كه دشمني با اهل بيت كرده اند ، در روز قيامت اهل بيت از آنها حمايت نمي كنند. كساني هم كه مستضعف بوده اند اهل بيت از آنها حمايت مي كند. از مرحوم رشتي در بعد از مرگ پرسيدند كه وضعيت تو در آنجا چطور است. ايشان گفتند: شكر خدا را كه در پناه حسينيم، عالم از اين خوبتر پناه ندارد . سوال – صفحه ي 45 قرآن را توضيح بفرماييد. پاسخ – خدا در آيه قبلي در مورد پرداخت انفاق توصيه كرده بود. و در آيه 268 سوره بقره مي فرمايد كه وقتي شما مي خواهيد انفاق كنيد شيطان دو تا كار انجام مي دهد. يكي اينكه تو را وسوسه مي كند كه فقير مي شويي و تو را از انفاق مي ترساند و از طرفي تو را امر به بدي مي كند . خدا به كساني كه انفاق مي كنند دو تا وعده مي دهد: يكي اينكه در آخرت به آنها مغفرت مي دهد و در اين دنيا به آنها بركت مي دهد . يكي از عوامل

ص: 903

وسعت روزي و بركت اموال انفاق است. اميرالمومنين در نهج البلاغه دارد كه وقتي فقير شديد با خدا معامله كنيد با صدقه دادن و خدا وسعت مي دهد و او عليم است . سوال – در مورد گروههاي شفاعت كننده توضيحاتي بفرماييد. پاسخ – در روايات حدود بيست دسته شفاعت كننده نامبرده شده است. دست اول خدا بعد پيامبر و بعد اهل بيت و دسته ي چهارم انبياء الهي هستند كه امت خودشان را شفاعت مي كنند . دسته ي چهارم علما هستند .در قيامت به عابد مي گويند كه به بهشت برو ولي به عالم مي گويند كه بايست و كساني را كه تربيت كرده اي ببين . دسته ي ششم شهدا هستند. داريم : انبياء ،علما و شهدا هم شفاعت مي كنند. شفاعت خدا و پيامبر و اهل بيت نامحدود است ولي شفاعت بقيه شفاعت كنندگان محدود است .مثلا شهدا خانواده و دوستان شان را مي توانند شفاعت كنند. گروه هفتم ملائكه هستند ،مثل دو ملكي كه اعمال ما را ثبت مي كنند يا ملكي كه سلام هاي زائرين را به امام حسين (ع) مي رسانند. هشتمين شفيع ما قرآن است . داريم كه قرآن را ياد بگيريد كه در قيامت شما را شفاعت مي كند. قرآن در قيامت به زيباتري چهره نمايان مي شود و به صف مسلمين مي آيد و مسلمين تعجب مي كنند و فكر مي كنند كه جزو شهدا است و بعد به صف بالاتر مي رود تا به زير عرش الهي قرار مي گيرد. قرآن در آنجا از بعضي شكايت مي كند و از بعضي شفاعت مي كند.

ص: 904

كساني كه با باطن قرآن ارتباط برقرار كرده اند شفاعت قرآن از آنها عميق تر است .اين حديث در كافي است . كمترين حدي كه يك مومن مي تواند شفاعت بكند تا سي نفر پايين تر از است . دهمين شافع رحم و خويشان هستند يعني كساني كه بالاتر هستند خويشاوند پايين تر را شفاعت مي كنند. يازدهمين شفاعت ما اعمال صالح است .يكي از كساني كه دست ما را مي گيرد اعمال ماست . داريم : شفيعي بهتر از توبه نيست. در جايي گفته شده كه صلوات دست ما را مي گيرد .دوازدهمين شفيع همسايه است .بخاطر همين رابطه با همسايه در دنيا و در آخرت خوب است . سيزدهمين شفيع بچه هاي سقط شده هستند. رحمت خاص شامل حال آنها مي شود و دم بهشت مي ايستند تا پدر ومادرشان بيايند. چهاردهمين دسته شفيع دوست است .كساني كه دوستي شان در دنيا صادقانه است در آخرت هم دست همديگر را مي گيرند. پانزدهمين دسته فقرا هستند. فقرا مومني كه با عزت زندگي كردند خدا براي آنها جبران مي كند و به آنها شفاعت مي دهد. آنها خانواده ي خودشان را شفاعت مي كنند كه فقر را تحمل كرده اند. صلوات، توبه، راست گويان، مجاهدين و دانشجوياني كه علم مفيد كسب مي كنند مي توانند شفاعت بكنند. انشاء الله ما جزو كساني باشيم كه از شفاعت گسترده ي اهل بيت بهره مند بشويم .

آبرومند هستند كه مي توانند دست ديگران را بگيرند. اصل دستگيري خداست .اولين شفيع خداوند است يعني شفاعت خداوند است كه از كانال خوبها، دست پايين ترها را مي گيرد. اين كشش رحمت و مغفرت خود خداست كه اين طور جلوه مي كند. خدا آفرينش عالم را با رحمت شروع كرد. و اين رحمت شامل همه چيز شد كه اين رحمت عالم است .بعضي ها از انسانها جذب رحمت خدا شدند و مومن شدند و بعضي از انسانها به خدا پشت كردند و رحمت را جذب نكردند. كساني كه با خدا آشتي كردند، مومن شدند و با ايمان شدند. درآخرت خداوند رحمت خاصي هم دارد و اين رحمت شامل همه ي انسانها نمي شود. اين رحمت خاص شامل كساني مي شود كه در دنيا اين رحمت را جذب كرده باشند يعني مومنين . پس شفاعت خدا شامل فرد مومن مي شود كه رحمت خدا را در عالم دنيا جذب كرده است و كساني كه در اين دنيا رحمت خدا را جذب نكرده اند رحمت خاص خدا شامل آنها نمي شود و غضب خدا شامل حال آنها مي شود. خدا هم صفت رحمت و هم صفت عدل دارد يعني خدا هم رحيم است و هم عادل. در قيامت خدا با مومنين با رحمتش برخورد مي كند. اين رحمت با رحمتي كه ما در دنيا از خدا مي بينيم خيلي فرق دارد. حضرت امير مي فرمايد :خدا رحيم است نسبت به مومنان .رحمت خدا صد قسمت است و يك قسمت از آن را به دنيا فرستاده است. تمام مهرباني و رحم بين انسانها و حيوانات آثار يك

ص: 906

جز رحمت خداست و نود و نه درصد آن در آخرت ظهور پيدا مي كند. خدا با مومنين با عدلش برخورد نمي كند. اگر خدا بخواهد در آخرت با عدلش برخورد بكند به جز چهارده معصوم همه مشكل دارند و مردود مي شوند. وقتي حضرت يونس ترك اولي انجام داد خدا او را در شكم نهنگ زنداني كرد و او در شكم نهنگ ذكر و تسبيح خدا را گفت و توبه كرد . خدا مي فرمود اگر يونس به ما متوسل نمي شد و ذكرنمي گفت تا قيامت در شكم ماهي مي ماند. اگر خدا بخواهد با عدلش با ما كه گناه كبيره و صغيره انجام مي دهيم رفتار كند چه مي شود ؟ ما متوجه گناه و حرمت شكني گناه نمي شويم و فكر مي كنيم كه گناه صغيره است . در روايت داريم كه شما به كوچكي گناه توجه نكنيد بلكه به كسي كه از او نافرماني كرده ايد توجه كنيد. اگر كسي به يك فرد عادي بي احترامي كند بد است ولي اگر به يك مرجع تقليد بي احترامي كند بدتر است و اگر به امام زمان بي احترامي كند خيلي بدتر است.اگر كسي به خدا بي احترامي كند خيلي خيلي بد است. پس گناه كوچك نيست اگر خدا بخواهد با عدلش برخورد بكند. علما براي خلاف ادب كوچكي كه از آنها سر مي زند اشك مي ريختند و ناراحت بودند. مرحوم ملكي تبريزي مي گفتند كه در مجلسي ،شبه غيبتي شد و من از آنجا بيرون آمدم و خيلي ناراحت بودم . ايشان مي گفت كه اين شبه غيبت چهل روز

ص: 907

من را عقب انداخت. زيرا بي حرمتي شد. آقا مصطفي فرزند امام خميني ديدند كه امام دارد گريه مي كند. همسرش گفت كه شايد نماز شبي از ايشان فوت شد يعني براي ترك مستحب گريه مي كردند زيرا آنها عظمت خدا را مي فهميدند. آنها مي ديدند كه اين گناه يا مكروه نسبت به چه كسي است. اگر خدا با مومن با عدلش برخورد بكند ظلمي نكرده است ولي خدا اين كار را نمي كند و از مومن مي گذرد . ولي كسي كه پشت به خدا كرده است خدا از او نمي گذرد. افاضه ي رحمت خدا قانون و قواعدي دارد. وقتي خدا رحمتش را مي فرستد اولين موجود در عالم كه از نظر مقام بالاتر است آنرا جذب مي كند و به مقام هاي پايين تر مي رساند، در واقع سلسله مراتب دارد. پس اين رحمت مستقيم به ما نمي رسد . وقتي استاد درس مي دهد مطالبي را مي گويد و شاگردي كه هوش بالاتري دارد آن مطلب را زودتر از همه را مي گيرد و ممكن است براي ديگران آنرا توضيح بدهد. يعني با مراتبي علم استاد به افراد مي رسد. رحمت خدا هم با مراتب مي رسد .اولين كسي كه رحمت خدا را در دنيا و آخرت مي گيرد پيامبر است .رحمت خاص خدا همان شفاعت خداست كه به پيامبر افاضه مي شود و بعد با سلسله مراتب به شفيعان ديگر مي دهد. ديگر شفيعان مثل انبيا، علما، شهدا و صالحين هم شفاعت را از پيامبر مي گيرند. نظام عامل نظام اسباب است. زيرا ما ظرفيت نداريم كه مستقيم از

ص: 908

خدا رحمت را بگيريم. وحي را خدا مي فرستد و شاگرد ممتاز گيرنده ي اين وحي است و با سلسله مراتب به مقام پايين تر مي دهد. حيات را خدا مي دهد و يك واسطه ي آن پيامبر و يك واسطه ي آن اسرافيل است و واسطه ي پايين تر ملائك زير دست اسرافيل است . يك واسطه ي حيات پدر و مادر است .رزق وشفا دادن هم همين طور است .تمام فيض هاي خداوند به اين شكل است. اين قانون دنيا وآخرت است .پس شفاعت همان رحمت و لطف خداست كه با واسطه به پيامبر و ... رسيده است. در سوره ي زمر آيه 44 داريم : همه ي شفاعت ها متعلق به خداست .اين نظام سلسله مراتب را از دست ندهيد .ما اسباب را واسطه مي دانيم .اگر ما از اهل بيت حاجت مي خواهيم و توسل مي كنيم آنها واسطه هستند. حضرت عيسي به اذن خدا مرده را زنده مي كرد. ديد ما نسبت به واسطه ها ديد شرك آلود نيست .گاهي اوقات در مورد توسل ما را محكوم به شرك مي كنند. ديد ما نسبت به آنها ديد واسطه اي است . مثلا وقتي مي گوييم كه يا رسول الله مشكل من را برطرف بكن ، مي دانيم كه آنها شفا را از خدا مي گيرند. آيت الله مجتهدي تهراني مي فرمود : من خدمت آيت الله خوانساري رسيدم و پرسيدم كه وقتي ما به امام رضا (ع) مي رويم، خدا را مخاطب قرار بدهيم يا بگوييم :اي امام رضا(ع) بچه ي من را شفا بده . ايشان فرمودند كه هر

ص: 909

دو خوب است ولي بهتر است كه به واسطه بگوييد و او به خدا بگويد. حتي سر قبر طبرسي برويد و از او بخواهيد كه از امام رضا (ع) بخواهد. آيت الله حسن زاده ي آملي مي گفتند كه استادم مي گفت كه گاهي من از امام رضا (ع) حاجتي مي خواهم ولي داده نمي شود و حاجتم را از شاه عبدالعظيم حسني مي گيرم و حواله اينجا داده مي شود. زيرا سنخيت ما با ايشان بيشتر است .پس اصل شفاعت خود خداوند است . سوال – صفحه ي 38 قرآن كريم را توضيح بفرماييد. پاسخ – درآيه 237 سوره بقره خدا مي فرمايد : اگر شما مردها همه ي مهريه را ببخشيد( اگر ازدواج تمام صورت نگرفته است بايد نصف مهريه پرداخت بشود) و گذشت داشته باشيد اين به تقوا نزديكتر است.گذشت و فضل را بين خودتان فراموش نكنيد. خدا ناظر بر همه چيز است . خدا احكام حقوقي مربوط به ازدواج را با يك توصيه ي اخلاقي همراه مي كند.از نظر حقوقي خدا حكم را مي دهد ولي توصيه مي كند كه اگر آنرا ببخشي بهتر است. اين نشان مي دهد كه حقوق با اخلاق همراه است .حتي در طلاق هم رابطه بايد اخلاقي باشد. خداوند توصيه مي كند كه اگر عفو بكنيد بهتر است و فضل را فراموش نكنيد. خدايي كه به بنده اش اين توصيه را مي كند، آيا مي شود كه خودش با فضل با بنده اش رفتار نكند؟ سوال – چرا پيامبر رحمت لله العالمين است ؟ پاسخ – خدا رحمتش را به پيامبر مي دهد و او رحمت

ص: 910

لله العالمين مي شود يعني همه ي رحمت خدا را گرفته است و اين رحمت بايد بين تمام عوامل پخش بشود. پس لقب پيامبر رحمت لله العالمين است و كنيه اش ابوالقاسم است. ايشان تقسيم كننده ي رحمت هستند. در جلد 18 بحار داريم : در معراج، شبي كه جبرئيل هم با من نبود و من بالاتر از جبرئيل رفتم، هنگام برگشت خدا مرا ابوالقاسم ناميد و فرمود : برو هم تو راهنماي ديگران هستي و هم راه يافته هستي ،خوش آمدي وخوش رفتي ، خوش به حال تو و كسي كه تو را تصديق بكند. وقتي پيامبر پايين آمد و پيش جبرئيل رسيد و براي جبرئيل گفتگو را تعريف كرد و جبرئيل پرسيد كه چرا خدا شما را ابوالقاسم صدا زد . همانجا خطاب رسيد: اي احمد ،تو را ابوالقاسم گفتم زيرا تو صاحب قسمت كردن رحمت هستي. اگر پيامبر در قيامت رحمت را تقسيم مي كند در دنيا هم اين كار را مي كند. پس تمام كساني كه پايين تر از پيامبرهستند به رحمت پيامبر محتاج هستند، چه خوبان و چه گناهكاران . پس شفاعت پيامبر مخصوص گناهكاران نيست بلكه براي هر كسي است كه پايين تر از پيامبر است. منظور از گناهكار كسي است كه گناه كرده است و توبه نكرده است .اين شخص براي اينكه از جهنم خارج بشود نياز به شفاعت پيامبر دارد. حتي خوبان براي رفع ترس و وحشت از برزخ و قيامت نياز به شفاعت دارند. ما در قيامت نياز داريم كه سريع به حساب ما برسند و يا ما را بي حساب به بهشت ببرند. اينها نيازهاي

ص: 911

ماست. حتي كسي كه بي حساب به بهشت رفته است مثل انبياء، احتياج به رحمت بالاتر دارند . پس همه به رحمت پيامبر نياز داريم. ما در آنجا با زبان بي زبان مي گوييم كه نياز به رحمت داريم. كسي كه درجهنم است يا كسي كه در مواقف است اقتضاي حالش دريافت رحمت است .در جلد هشت بحار داريم كه امام رضا (ع)به يكي از اصحابش فرمود اگر حاجتي داشتي بگو: خدايا تو را به حق محمد وعلي مي خوانم . آنها پيش تو آبرو دارند به جهت اين شأن و مرتبه اي كه آنها دارند بر آنها صلوات بفرست و حاجت من را هم بده. امام فرمود :وقتي قيامت فرا برسد هيچ ملك مقرب ،هيچ پيامبر مرسل و هيچ مومن امتحان پس داده اي نيست كه احتياج به شفاعت آنها نداشته باشد . پيامبر همه را شفاعت مي كند. در روايات متواتر از شيعه و سني نقل شده است كه پيامبر فرمود : شفاعت من شامل كساني است كه اهل گناهان كبيره بوده اند و از دنيا رفته اند. پيامبر فرمود : من شفاعت خودم را براي كساني كه گناهان كبيره كرده اند و توبه نكرده اند و از دنيا رفته اند ،ذخيره كرده ام . كساني كه افراد خوب هستند نيازي به شفاعت ندارد . سند اين روايت خيلي محكم است . منظور پيامبر اين است كه انسانهاي خوب نياز به شفاعتي كه بايد از جهنم بيرون بيايند ندارند. روايات را بايد با هم خواند. اين روايت را بايد درست معني كرد .منظور اين است كه خوب ها نياز به شفاعت خروج از

ص: 912

جهنم را ندارند . شفاعتي كه براي ترفيع مقام است براي خوبان است . مقام محمود پيامبر هم همين است كه همه او را ستايش مي كنند . خدايا به حق پيامبر و اهل بيت،ما را جزو كساني كه با آنها محشور مي شوند و شفاعت شان شامل حال آنها مي شود، قرار بده .

همانطور كه در آخرت اعمال ما تجسم پيدا مي كند ارتباطات ما هم در آخرت تجسم پيدا مي كند .بيابان نشيني از پيامبر سوال كرد كه قيامت چه زماني است ؟ پيامبر به نماز ايستاد و بعد از نماز پيامبر فرمود : چه چيزي براي قيامت آماده كرده اي ؟بيابانگرد گفت : من خيلي اهل اعمال مستحبي نيستم ولي خدا و رسول را دوست دارم . پيامبر فرمود : هر كسي با محبوبش همراه است . اگر دل شما را رسول خدا و اولياء خدا پر كرده است با آنها خواهيد بود . اگر پيوند شما با آلودگي ها و سران كفر است با آنها همنشين خواهيد شد. ما عنواني بنام الحاق و پيوند داريم اما ماهيت و حقيقت آن همان شفاعت است .در قرآن داريم كه در آخرت بعضي به بعضي ملحق مي شوند. درآيه 21 سوره ي طور داريم : كساني كه مومن هستند و در بهشت درجات بالايي دارند و ايمان خالص دارند ، اگر فرزندان آنها در ايمان از آنها تبيعيت كردند،(پدران اين امت مثل ائمه و اولياء )ما اين فرزندان را به پدران ملحق مي كنيم .( بدون اينكه خوبي از اعمال پدران كم بشود) . حالا اين سوال پيش مي آيد كه آيا اين ظلم نيست كه فرزندان بدون اينكه كارخوبي انجام بدهد به پدران ملحق مي شوند ؟ اين نشان مي دهد كه در اين شفاعت اتفاقي رخ مي دهد يعني صلاحيتي در كساني كه پايين تر هستند پيش مي آيد كه به پدران ملحق مي شوند . وقتي انسان معصيتي انجام مي دهد اثر سوء و منفي

ص: 914

در روح انسان بجا مي گذارد كه اگر گناهان زياد بشود چهره ي باطن عوض مي شود . امام باقر (ع) مي فرمايد : انساني كه بدنيا مي آيد روحش سفيد است ، اگر يك گناهي مرتكب شد نقطه سياهي روي روح او ثبت مي شود. اگر فرد توبه كرد آن نقطه پاك مي شود ولي اگر توبه نكرد اين نقاط سياه در روح فرد گسترش پيدا مي كند و به قول قرآن بر دل آنها مهر مي خورد . خداوند از سر لطف و رحمت ،وسيله هايي براي شستشو گذاشته است كه اين سياهي ها پاك بشود. بعضي از اين اعمال در اين دنيا وجود دارد مثل توبه كه با آن مي توان نقاط سياه را پاك كرد يا شهادت در راه خدا كه آثارگناه را پاك مي كند يا اعمال خوب و واجبات كه كارهاي بد را مي شويد يا دوري از گناهان كبيره باعث پاك شدن گناهان مي شود. اينها اسبابي است كه گناهان را پاك مي كند. بعضي از اسباب در آخرت باعث پاك شدن گناهان مي شود مثل شفاعت. الحاق به پدران و خوبي باعث مي شود كه آلودگي هاي انسان پاك بشود. در واقع شفاعت يكي از اسباب تطهير است .در قرآن مي فرمايد كه اگر شما در دايره ي جاذبه ي خوبان قرار بگيريد يعني كساني كه مومن هستند ما شما را به پدران تان ملحق مي كنيم بدون اينكه اعمالي از آنها را به شما بدهيم .يعني تغييري در شما رخ مي دهد و شما پاك مي شويد. در زيارت جامعه كبيره ( متن امام شناسي است

ص: 915

)داريم : ولايت شما اهل بيت مايه ي پاك شدن ماست . مرحوم مجتهدي كه مقاماتي داشتند مي فرمودند : ما به هر جا رسيديم با اشك و توسل به سيدالشهدا رسيديم . اين اشك انسان را تطهير مي كند. شايد حوض كوثر براي همين پاك كردن گناهان باشد. كساني كه تحت شفاعت از جهنم خارج مي شوند بايد پاك وارد بهشت بشوند و شايد در حوزه كوثر تطهير بشوند. آيه 21 سوره طور كه بحث الحاق است ،ماهيتش شفاعت است . محبت به اهل بيت انسان را در آخرت پاك مي كند. در مورد الحاق روايت داريم اگر شما اعمال خوب انجام بدهيد( خوش اخلاق باشيد) همنشين ما در بهشت خواهيد بود. البته همنشيني درجاتي دارد. هم سلمان و هم يك فرد معمولي همنشين پيامبر مي شوند. استاد كمپاني ،استادعلامه طباطبايي مي فرمود : من خواب پدرم را ديدم كه جاي خوبي در برزخ داشت و از ايشان پرسيدم كه جاي شما بهتر است يا ميرزاي شيرازي ؟ ايشان گفت :ما كجا و ميرزاي شيرازي كجا .من پرسيدم شيخ انصاري چطور ؟ ايشان گفت: او كه جايش فوق العاده است . پرسيدم آيا شما اباعبدالله را مي بينيد ؟ ايشان گفت كه هر چند گاهي ايشان را مي بينيم و مست مي شويم . هر چه ميزان پيروي و شباهت فرد با اهل بيت بيشتر باشد از شفاعت بيشتري در آخرت برخوردار خواهد بود . درجلد هشت بحارالانوار داريم كه فردي به پيامبر گفت: من خيلي به شما علاقه دارد و نمي توانم دوري شما را تحمل كنم و ترس من از روز قيامت

ص: 916

است كه چطور دوري شما را تحمل كنم . آيه نازل شد :هر كسي كه از خدا و رسول تبعيت بكند در آخرت همراهي با پيامبران و شاهدين و صالحين دارد .اين بشارت بزرگي است . ما از جهت عمل نقص داريم ولي چون اعتقاد ما را در دايره ي آنها قرار مي دهد، با آنها همنشين هستيم . روايتي داريم كه فردي از خراسان تا مدينه پياده رفته بود تا امام باقر (ع) را ببيند. در راه پايش تاول زده بود و خون راه افتاده بود .او پايش را به امام نشان داده و گفت كه چيزي جز محبت شما مرا به اينجا نكشيده است. امام فرمود : دين چيزي جز اين محبت نيست .اگر كسي ما را دوست داشته باشد خدا او را با ما محشور مي كند . پس انسان با محبوبش محشور مي شود. سوال – ما در مورد شفاعت بايد از چه چيزي بترسيم؟ پاسخ – ما بايد از اين بترسيم كه مبادا شفاعت شامل حال ما نشود. درست است كه ائمه فرموده اند كه ما شفيعان شما هستيم ولي ما هم بايد در دايره ولايت آنها بمانيم . امام صادق (ع )مي فرمايد : واي به حال كساني كه شفيعانش از او روي برگردانند. زيرا ما كاري كرده ايم كه با آنها سنخيتي نداريم و آنها ما را نمي شناسند. شمر در لشگر اميرالمومنين بود و درجنگ صفين مجروح شد ولي او در كربلا قاتل امام حسين (ع) شد . زبير از ياران امام علي (ع) بود ولي بعد از به حكومت رسيدن امام با او جنگيد. پس حب

ص: 917

و معرفت بايد با عمل همراه باشد . آلودگي ها و گناهان تحت ولايت ابليس است . آلودگي ها و گناهان ممكن است كه انسان را از ولايت خدا به ولايت شيطان ببرد . سوال - صفحه ي 31 قرآن كريم را توضيح بفرماييد . پاسخ – درآيه دويست سوره بقره داريم :بعضي ها در حج از خداÂ دنيا مي خواهند و بعضي ها در دنيا حسنه مي خواهند و حسنه ي آخرت را هم مي خواهند و از عذاب آتش جهنم به خدا پناه مي برند . بعضي ها حتي در عبادات شان هم دنبال دنيا مي گردند. بعضي ها فقط مي خواهند به دنيا برسند و كاري به خوبي يا بدي آن ندارند. اما بعضي ها همت بلند دارند كه هم حسنه دنيا و هم حسنه آخرت را مي خواهند. اگر كسي بخواهد خودش را خرج دنيا بكند، از خود كالاهاي دنيا كمتر است. در روايت داريم كه قيمت جسم شما بهشت است . حالا قيمت روح ما چقدر است ؟ سوال – در ادامه ي بحث شفاعت توضيحاتي بفرماييد . پاسخ – شفاعت فقط مخصوص قيامت نيست و در برزخ هم هست . هيچ دنيايي نيست كه ائمه دست شان در آنجا بسته باشد و نتوانند دستگيري كنند. ما داريم كه هنگام وفات ائمه و حضرت امير مي آيد و در هنگام شب اول قبر ائمه به ما كمك مي كنند. پيامبر فرمود كه محبت من و اهل بيت من، هفت جا به شما كمك مي دهد :هنگام مرگ در برزخ و در ميزان و ... در زيارت جامعه ي كبيره داريم

ص: 918

كه ائمه رحمت متصل خداوند هستند و قطع نمي شوند. زيرا خدا هم رحمتش قطع نمي شود . آيت الله سيدجمال گلپايگاني مي گفتند كه در نجف زير نظر استاد كربلايي Â بودم و يافتم كه من عالم را فيض مي دهم و قدرت همه در دست من است . من مي دانستم كه اين اشتباه است ولي من اين را يافتم . نزد استادم رفتم و ايشان گفتند كه نزد اميرالمومنين برو. من اميرالمومنين را واسطه قرار دادم ولي نتيجه نگرفتم و بعد موسي بن جعفر(ع) را شفيع قرار دادم و به كاظمين رفتم و آنقدر گريه كردم كه اين حال را از من بگيرد. هنوز از گريه سر برنداشته بود كه لاحول ولاقوة الابالله را فهميدم . من عكس خدا را در آينه ديدم و فكر كردم كه خودم هستم . بعد تا چند روز اين حال توحيدي را يافتم و بعد سر قبر اميرالمومنين رفتم و چيزي يافتم كه خيلي بالاتر از آن بود كه من مي خواستم ، بعد فهميدم شفاعتي كه موسي بن جعفر(ع) در دنيا از من كرد، سرآغاز شفاعتي بود كه اميرالمومنين مي خواست از من بكند. پس در همه جا دست اهل بيت باز است . امام صادق (ع) مي فرمايد : من براي شما در برزخ مي ترسم ، اگر در قيامت كار بدست ما افتاد، ما مي دانيم چكار بكنيم . در مورد اين روايت بايد گفت كه روايت اهل بيت را بايد با هم ديد. طبق دلايلي كه ما گفتيم دست اهل بيت در همه جا باز است .اين روايت را بايد اين طور

ص: 919

معنا كرد كه شفاعت اصلي ما در قيامت است زيرا آنجا هولناك تر است . ائمه در دنيا و برزخ هم دست ما را مي گيرند ولي ما متوجه آن نيستيم . علامه طباطبايي در جلد يك الميزان مي فرمايد كه در برزخ و دنيا به شفاعت ، تصرف مي گويند . پس شفاعت اهل بيت در همه جا هست ولي شفاعت اصلي اهل بيت براي قيامت است . سوال – د رمورد ماه مبارك رمضان توصيه هايي بفرماييد. در ماه مبارك اولين قدم شما اين باشد كه چه كارهايي را نبايد بكنيد، اين مهم است.ما بدنبال ذكر و دعا مي گرديم ،بجاي اينكه دنبال اينها باشيم بدنبال اين باشيم كه چكار نكنيم . امير المومنين از پيامبر پرسيد كه بالاترين عمل در ماه رمضان چيست؟ پيامبر فرمود : بهترين كار اين است كه كارهايي را انجام ندهيد .پس ما بايد در ماه رمضان گناه و ظلم و آلودگي نداشته باشيم و ديگر اينكه ارتباط خودمان را با قرآن و اهل بيت بيشتر بكنيم ،از خواندن و قرائت قرآن ورود به تفسير قرآن هم داشته باشيم . يك سوم دعاي افتتاح در مورد امام زمان (عج) است. تعقيبات ماه رمضان ( خدايا همه فقير ها را غني بكن و همه اسيرها را آزاد بكن و ... )ترسيم جامعه ي ظهور است . شب قدر را كسي درك مي كند كه پيوندش را با اهل بيت و امام زمان (عج) زياد كند. انشاءالله ماه رمضان، ماه پيوند بيشتر ما با قرآن وعترت باشد.

مهمترين مباحث معاد و عالم آخرت شفاعت است .اين مسئله پيچيده است . آيا شفاعت عده اي را برگناه تشويق نمي كند؟ آيا شفاعت شرك نيست؟( وهابيت ما را متهم به شرك مي كنند) آيا شفاعت نوعي پارتي بازي و ظلم نيست؟ آيا شفاعت مخصوص گناهكاران است يا خوبان هم به شفاعت نياز دارند ؟ آيا در برزخ هم شفاعت است ؟اينها سوالات مهمي است كه بخشي از معارف ما را تشكيل مي دهد و هر مومني بايد جواب اين سولات را بداند. امام صادق (ع) مي فرمايد: هر كس سه چيز را انكار بكند مومن نيست : معراج، سوال قبر و شفاعت .شفاعت يعني واسطه گيري و پادرمياني. شفاعت يعني اينكه يك موجود قويتر براي موجود ضعيف تر پا درمياني بكند. معصومين و اولياء خدا بتوانند موجودات پايين را دستگيري كنند. انسانهاي پايين تر يا در عذاب هستند كه دست آنها را مي گيرند و از جهنم بيرون مي آورند يا موجود پايين در بهشت است و درجه ي آنها راÂ بالاتر مي برند. شفاعت دو مصداق دارد و فقط مخصوص گناهكاران نيست و كمك مي كند تا خوبان هم به رتبه هاي بالا بروند. حتي انبياء بزرگ نياز به شفاعت پيامبر ما دارند.يكي از خدمتكاران امام سجاد(ع) حرف جسارت آميزي در خدمت امام باقر(ع) زدند . او گفت كه شما مردم را فريب مي دهيد و از شفاعت صحبت مي كنيد .امام فرمود : واي بر تو ،آيا دلت خوش شده است كه از حرام ها دوري مي كني و حلال ها را رعايت مي كني ،فكر مي كني كه تو به شفاعت

ص: 921

نياز نداري و به اعمالت دل خوش شده اي ؟ اگر بداني در قيامت چه مراحل هولناكي در پيش است،مي فهمي كه همه از اولين تا آخرين احتياج به شفاعت پيامبر دارند زيرا همه ي انسانها از مقام پيامبر پايين تر هستند. پس شفاعت مخصوص گناهكاران نيست . شفاعتي كه در عالم آخرت رخ مي دهد، تجسم يك ارتباطي است كه در دنيا بين انسانها است .اعمالي كه ما در دنيا انجام مي دهيم در آخرت تجسم پيدا مي كند ، رفتارهاي خوب و بد بصورت ملكوتي در عالم آخرت تجسم پيدا مي كند. علاوه بر اينكه اعمال ما تجسم پيدا مي كند، روابطي كه ما با انسانها داريم تجسم پيدا مي كند. وقتي شما كسي را دوست داريد، كم كم از او پيروي مي كنيد و رنگ او را به خودتان مي گيريد، او را محب خود قرار مي دهيم و بعد او را رهبر قرار مي دهيد و جذب او مي شويد، اين محبت و پيروي و ارتباط روز قيامت به شكل شفاعت و دستگيري و جذب در مي آيد .يعني در روز قيامت ، موجودي كه شما در دنيا جذب او بوده ايد و امام شما بود ،شما را جذب مي كند. وقتي شما كسي را محبوب قرار مي دهيد، ممكن است كه آن فرد از شما بالاتر نباشد ولي شما او را امام خودت قرار مي دهيد. ممكن است آن فرد فرعون باشد و شما او را رهبر خودت قرار داده اي .اين رابطه ي واقعي در قيامت شما را جذب مي كند چه اين امام حق باشد چه باطل .

ص: 922

در قرآن داريم : هر كسي را با امامش مي خوانند. در قرآن در مورد فرعون داريم : فرعون در روز قيامت جلو مي افتد و آنها را به سمت آتش مي برد .اولياء اللهي كه عده اي را جذب كرده اند و با آنها ارتباط برقرار كرده بودند ، آنها را جذب مي كنند و به سمت بهشت مي برند. هر مقداري كه ما در دنيا نسبت به آنها جذب شده ايم ، همان مقدار ما را در آخرت بالا مي برند. مثلا اگر كسي جذب انبياء شده است كه همه ي زندگي اش محو اينها شده است مثل سلمان، اين فرد شفاعت زيادي شامل حال او مي شود و بشدت جذب مي شود. پس شدت شفاعت به شدت جذبي است كه در دنيا وجود دارد.هر مقدار كه شما نسبت به حضرت علي (ع) علاقه داري ، در آخرت اين شدت بالا بردن ،به علاقه ي شما بستگي دارد . شفاعت روز قيامت تابع جذب و پيروي در دنيا است. شفاعت اهل بيت هم شامل گناهكاران مي شود بشرطي كه در دنيا فرد جذبي نسبت به اهل بيت داشته باشد يعني در دنيا دست شان در دست اهل بيت باشد تا در آن دنيا بصورت شفاعت ظهور كند. اگر كسي دشمن اهل بيت باشد و سنخيتي با اهل بين نداشته باشند، در قيامت جذب آنها نمي شوند.پس شفاعت شامل همه ي كساني كه با اهل بيت ارتباطÂ داشته اند مي شود . روايت داريم كه حضرت نوح ،عيسي،آدم و ... در تمام سختي ها و ترك اولي ها به اهل بيت متوسل مي شدند.

ص: 923

وقتي حضرت آدم به آن درخت نزديك شد و هبوط كرد، به زمين آمد و سالها گريه كرد.خدا به او كلماتي آموخت تا توبه اش قبول بشود و اين كلمات اسامي پنج تن بودند. حضرت ابراهيم در آتش به اهل بيت متوسل شدند. اينها در جاذبه ي اهل بيت بوده اند پس در قيامت هم، جاذبه ي اهل بيت شامل حالشان خواهد شد . كسي كه ايمان نداشته است و اهل ولايت نبوده است و از آنها پيروي نداشته است ،شفاعت شامل حال آنها نمي شود مگر مستضعفين كه چيزي از دين به آنها نرسيده است و عنادي با اهل بيت نداشته اند.در روايت داريم كه از هشت در بهشت يك در بهشت مخصوص كساني است كه خدا را قبول دارند و اهل توحيدند ولي اهل ولايت نبود، اينها مستضعف بوده اند. اين رابطه يك رابطه ي قراردادي نيست بلكه يك رابطه ي قراردادي و تجسمي است . كسي نمي تواند اعتراض كند كه چرا شفاعت شامل حال من شد يا نشد زيرا آنها تجسم رابطه ي ما است و كسي نمي تواند به آن اعتراض كند. شفاعت تكويني است و تابع رابطه اي است كه ما برقرار كرده ايم. اگر مومن گناهي مي كند ذاتش پشيمان است و به گناهش افتخار نمي كند. در روايت داريم كه علامت مومن بودن اين است كه وقتي گناه مي كند ذاتش او را پس مي زند و افتخار نمي كند. در قيامت جاذبه ي اهل بيت شامل حال چنين مومني مي شود زيراÂ به اهل بيت محبت داشته است . محبت يك عمل قلبي است و ارزشمند

ص: 924

است .پيامبر فرمود : محبت من به اهل بيت در هفت جا خودش را نشان مي دهد :هنگام مرگ ،در قبر،Â هنگام نشر ، هنگام حشر،دادن نامه عمل ، حساب ، ميزان و صراط . هر مقدار رابطه ي ما قويتر باشد در قيامت جاذبه بيشتر است . درهنگام قيامت ما قدر شفاعت را بيشتر درك مي كنيم .يكي از بالاترين لذت ها اين است كه انسان در دنيا تحت ولايت اهل بيت باشد، در آخرت اين لذت را همه درك مي كنند كه بالاتر از اين لذتي نيست . شفاعت امام حسين(ع) در قيامت خيلي گسترده است زيرا در دنيا جاذبه اش خيلي زياد است. بعضي بزرگان مي گويند كه دستگاه امام حسين (ع) مشتري اش از دستگاه خدا بيشتر است البته دستگاه امام حسين (ع) همان دستگاه خداست . بخاطر نوع محبتي كه امام حسين(ع) در دل مردم دارد شفاعت خيلي گسترده است .مرحوم شاه آبادي استاد امام خميني بودند وعده اي از بازاري هاي تهران شاگرد ايشان بودند و اهل كشف شده بودند . يكي از اين بازاري ها دوسال به خدمت ايشان نيامد و بعد از دوسال وقتي براي دادن خمس به محضر ايشان آمد، گفت :من در خواب عالم آخرت را ديدم و در آنجا كساني را كه مي شناختم در عذاب بودند و تا آنها من را ديدند به من گفتند كه براي ما كاري بكن ،يكي گفت كه به خدمت آقاي شاه آبادي برويم ، در عالم آخرت ما به خدمت شما آمديم و شما در آنجا جاي عجيبي داشتيد و به شما گفتيم كه ذكري به ما

ص: 925

بگوييد كه از اين گرفتاري خلاص بشويم . شما فرموديد كه يك صدا بگوييد: يا حسين ، ما اين را گفتيم و خلاص شديم . من فهميدم كه بايد پيش ما بيايم و اين قطع ارتباط اشتباه بوده است. سوال – صفحه ي 24 قرآن را توضيح بفرماييد. پاسخ – آيه 155 سوره بقره مي فرمايد : ما دردنيا شما را متحان مي كنيم (امتحان بعضي ناامني و خوف ، بعضي فقر، بعضي در جان است ) و در آخر خدا مي فرمايد : صابرين را بشارت بده . يعني صابر بودن در چنين مكانهايي براي انسان بدست مي آيد . اين امتحانات بخاطر اين است كه استعدادهاي انسان بروز پيدا كند. يعني اگر اينها نباشد شما صابر، شاكر و زاهد نمي شويد ،صفات خوب در دل امتحانات الهي بدست مي آيد .گاهي كساني كه در در رفاه هستند هم بايد شكر بكنند . اين فلسفه ي امتحانات الهي است . سوال – كتابي در مورد عالم پس از مرگ معرفي كنيد پاسخ – كتاب عالم پس از مرگ نوشته ي دكتر حبيب الله طاهري است . سوال – در مورد آثار اعتقاد به شفاعت توضيحاتي بفرماييد. پاسخ – يكي از آثار ارزشمند شفاعت، اميد است .گاهي بعضي از افراد كه توبه مي كنند هنوز دلواپس هستند و از نظر وجدان ناراحت هستند . اگر انسان اميد به شفاعت داشته باشد ،در گناه توقف مي كند. فايده ي ديگر شفاعت اين است كه ما بايد شرايط آنرا در خودمان بيشتر كنيم .فايده ي ديگر شفاعت اين است كه ما ارتباط مان را با شفيعان مثل

ص: 926

اهل بيت، قرآن ، شهيدان وعلما گسترده تر بكنم زيرا اينها به درد ما مي خورند. يكي از شفيعان قرآن است و در ماه رمضان خوب است كه ما ارتباط مان را با آن بيشتر كنيم و سعي كنيم تفسير قرآن را بخوانيم مثل تفسير نمونه . يعني ورود به ماه رمضان ورود به عمق قرآن باشد . اللهم الرزقنا شفاعت الحسين يوم ورود .

پنهان است . مرحوم محمد مهدي نراقي در جامعه السعادات روايتي از پيامبر دارد : خدايا حساب امت من را طوري برس كه هيچ كس اعمال آنها را نبيند، فقط من و تو آنها را ببينيم .خدا مي فرمايد : اي پيامبر اگر تو مهربان هستي من خالق مهرباني هستم و از تو مهربان تر هستم و اعمال آنها را به تو هم نشان نمي دهم وخودم آنها را محاسبه مي كنم . شاهد بعدي انبياء هستند كه در راس آنها پيامبر اسلام است، شاهدان بعدي ائمه هستند ، شاهدان بعدي ملائكه هستند كه همان كرام الكاتبين هستند .اينها فرشتگاني هستند اعمال ما را ثبت مي كند و مراقب ما هستند و براي ما امداد دعا هم دارند . مرحوم تبريزي در كتاب اسرارالصلاة و المراقبات دارد : كرام الكاتبين در سحر مومن را براي نماز شب صدا مي كنند اگر آنها بلند بشوند، آنهاÂ نورانيت و صفا پيدا مي كنند والا كسل مي شوند. بعضي صداي فرشتگان را مي شوند كه آنها را صدا مي زنند .اگر شما صداي آنها را نشنيدي باز به آنها سلامي بكنيد . ايشان با فرشتگان مراوده داشتند. انسان بايد طوري باشد كه اگر پايش لغزيد اين فرشتگان براي او دعا كنند و او را نگه دارند . شاهد بعدي زمين و مكان ها هستند. زمين شعور دارد و اعمال ما را ثبت مي كند و در روز قيامت خبرهايي كه در دلش نگه داشته است را بيرون مي ريزد . مستحب است كه انسان حجرالاسود را ببوسد يا دست بكشد و اگر شلوغ است از دور براي آن

ص: 928

دست تكان بدهد. در روز قيامت اين سنگ شهادت مي دهد. پيامبر فرمود: دست و صورت تان را به حجرالاسود بكشيد ، اين به منزله ي دست خدا در روي زمين است كه با انسانها بيعت مي كند و دست مي دهد مثل كسي كه به خدا پناه برده است . و در روز قيامت شهادت مي كند كه اين فرد تجديد بيعت كرد. گفته شده است كه نمازهاي مستحب را در مكان هاي مختلف بخوانيد. مرحوم قاضي فرموده است كه اگر حال نماز خواندن نداريد محل هاي عبادت تان را عوض كنيد. سوال – شاهدان روز قيامت عليه ما يا به نفع ما شهادت مي دهند ؟ پاسخ – شاهدان هم مي توانند به نفع ما و هم بر عليه ما شهادت بدهند، اين بستگي به اعمال ما دارد كه اگر انسان كار بد انجام بدهد آنها گواهي مي دهند و اين براي يك انسان تبهكار خجالت آور است و اگر انسان كار خوب انجام بدهد آنها گواهي مي دهند و اين گواهي ،براي مومن لذتي دارد . تعدد شهود براي فردي كه دچار عذاب و گناه است باعث رسوايي است و نمي تواند اعمال خودش را كتمان كند . سوال – در مورد شاهدان ديگر قيامت توضيحاتي بفرماييد . پاسخ - زمان هم در روز قيامت جزو گواهان است . نيمه شعبان و شب جمعه و تمام ايام براي خودش شخصيتي دارد .امام صادق (ع) مي فرمايد :هيچ روزي بر انسان نمي گذرد مگراينكه آنروز براي انسانها ندايي دارد :اي انسانها، من يك روز نويي هستم و شاهد هستم ، از من استفاده

ص: 929

كن و اعمال خير انجام بده. حتي شب جديد هم اين ندا را دارد . حتي زمين علاوه بر زمان شعور و خطاب دارد .پس هر روز و هر شب يك شخصيت و هويت جداگانه اي دارد .مثل انسانها كه هر كدام با هم فرق مي كنند. در هر روز كه شما اعمالي انجام بدهيد ، اين روز بسته و مهر مي شود. ما بايد قدر هر روز را بدانيم . نه تنها هر روز براي خودش شخصيت جداگانه اي دارد و شاهد است بلكه هر ساعت هم براي خودش شخصيت جداگانه اي دارد. پس تعداد شاهدان زمين هم خيلي زياد است . شهود بعدي اعضا و جوارح است . در سوره ياسين آيه 65 داريم : امروز كه روز قيامت است بر دهان شان مهر مي زنيم و دست و پاهاي آنها شهادت مي دهند. Â اين آيه مربوط به مشركين است كه در دنيا انسانهاي دروغگويي بودند و دروغ ملكه ي آنها شده است و در روز قيامت وقتي آنها مي خواهند حرف بزنند، باز هم دروغ مي گويند. حتي آنها وقتي اعمال شان را مي بينند باز قبول نمي كنند و وقتي ملائكه شهادت مي دهند آنها مي گويند كه ملائك بنفع خدا شهادت مي دهند و ما قبول نداريم . در اينجا خدا به دهان آنها مهر مي زند و دست و پاي آنها شهادت مي دهند. شهادت دادن دست به اين صورت است كه عمل را نشان مي دهد و در واقع آن عمل بازسازي مي شود. در اينجا ديگر جاي انكار نيست . مرحوم كوهستاني مي فرمود: من طوري

ص: 930

زندگي كرده ام كه در روز قيامت اعضا و جوارج عليه من شهادت ندهند. امام باقر(ع)Â در كتاب اصول كافي مي فرمايد : جوارح عليه مومن شهادت نمي دهد، بر كسي شهادت مي دهد كه عذاب بر او حتمي است، مومني كه اعمالش را بدست راستش مي دهند با خوشحالي مي رود. اعضا و جوارح به نفع مومن شهادت مي دهند. در كشف الاسرار داريم : مژه و چشم شهادت مي دهند كه اين مومن چقدر گريه كرده است، خدا اين مومن را مي آمرزد و مي فرمايد كه اين آمرزيده بواسطه ي تار مو است. پس اعضا و جوارح بنفع مومن شهادت مي دهند. شاهد بعدي وجدان انسان است ،وجداني كه بيدار شده است شهادت مي دهد. اين وجدان ها دروغ نمي گويند. شاهد بعدي تجسم خود اعمال است . يعني اعمال خوب ما به شكل ملكوتي درمي آيد و تجسم پيدا مي كنند. شاهد بعدي قرآن است . قرآن شهادت مي دهد كه خدايا فلاني با من بود يا اينكه فلاني من را ترك كرد. در واقع اين همان شكايت قرآن است .علامه مجلسي در جلد هفت اين روايت را آورده است : رفتارهايي كه افراد با قرآن كرده اند، در قيامت شهادت داده مي شود. بشرطي اعضا و جوارح ما در قيامت عليه ما شهادت نمي دهند كه ما مومن باشيم و ايمان خودمان را با خودمان به قيامت ببريم . اگر ما توبه بكنيم تمام اعمال بد ما بر همه ي شاهدان پوشانده مي شود . و در توبه ي واقعي بدي ها به خوبي تبديل مي شود. سوال – صفحه

ص: 931

ي 17 قرآن را توضيح بفرماييد. پاسخ – در آيه 110 سوره بقره ،خدا مي فرمايد : نماز بخوانيد و زكات بدهيد ،خيراتي كه براي خودتان مي فرستيد پيش خدا مي ماند و گم نمي شود. پس ما خيراتي كه آن طرف مي فرستيم براي خودمان مي ماند . و چيزهايي كه در اين دنيا مي ماند براي وارث است . پيامبر گوسفندي را ذبح كردند و آن را خيرات كردند .يكي از زنان پيامبر گفت كه شما همه ي گوسفند را داديد و چيزي نماند . پيامبر فرمود : همه ي اينها ماند يعني چيزهايي كه براي خدا داده ايم مي ماند. پس چيزهايي كه انسان براي خودش در دنيا پس انداز مي كند براي خودش نيست و اين براي ديگران است . چيزهايي كه ما براي آن طرف مي فرستيم، باقي است . سوال – در مورد ميزان روز قيامت توضيحاتي بفرماييد . پاسخ – وقتي در دادگاه مي خواهند اعمال ما را بررسي كند بايد ملاك و ميزاني باشد. مثلا وقتي شما مي خواهيد ببيند كه خطي زيبا است يا خير آنرا با كامل ترين و زيباترين خط مي سنجيد. وقتي شما مي خواهيد ببينيد كه ديواري صاف است آنرا با شاقول ارزيابي مي كنيد. ميزان اعمال ما در قيامت حق و عدل است . يعني اعمال ما را با حق مي سنجند كه آيا عمل ما حق بوده است يا باطل . در آيه ي ديگر داريم كه عمل ما را با عدالت مي سنجند. در آيه 8 سوره ي اعراف داريم: ميزان در آن روز حق است و اعمال ما

ص: 932

را با حق مي سنجند و آيه 47 سوره انبيا داريم : ميزان هاي عدل را مي گسترانيم و اعمال را با آن مي سنجيم و به هيچ كس ظلم نمي شود. امام صادق (ع) مي فرمايد : پيامبر و جانشينان مصداق حق و عدل هستند كه در راس آنها چهارده معصوم است .آنها مصداق كامل عدالت و حقانيت هستند . نماز ما را با نماز آنها مي سنجند . پس آنها موازين هستند. در اين صورت اعمال ما خيلي با اعمال ائمه فاصله دارد و اين نگران كننده است. اگر كسي مي خواهد به ميزان حق نزديك باشد بايد دو كار انجام بدهد و اينها ميانبُرهستند:خوش اخلاقي و صلوات بر محمد و آل محمد .پيامبر فرمود : چيزي مثل خوش اخلاقي ترازوي عمل را سنگين نمي كند. انسان خوش اخلاق در دنيا اعتبار دارد و انسان بد اخلاق پوك است و ظاهري دارد و درون مايه ندارد. مرحوم ميرزا جواد آقاي تهراني مجسمه ي اخلاق بودند. ايشان وقتي فردي پيش او مي آمد تمام قد بلند مي شد و اگر فردي به ايشان مي گفت كه مرا موعظه كنيد ، ايشان مي فرموند كه اول شما مرا موعظه كنيد. روزي فردي به زور دست ايشان را بوسيد. ايشان از اتاق بيرون رفتند و در بازگشت فرمودند كه شما اهل علم هستيد كه دست مرا بوسيديد ، من هم كفش شما را بوسيدم .روزي ايشان وقتي داشت با شاگردش بحث مي كرد صدايش بالا رفت و اين شاگرد از سادات بود. بعد از درس ايشان مي خواستند دست او را ببوسند. روزي ايشان دير به

ص: 933

منزل آمده بود و تا صبح پشت در نشسته بود زيرا مي فرمود كه اگر من زنگ بزنم حق بچه ها ضايع مي شود. يكي از شاگردانش كه سادات بود مي گفت كه من دو ساعت ايشان را سرپا نگه داشتم تا از ايشان سوال كنم . من بخاطر اين معطلي از ايشان معذرت خواهي كردم .ايشان فرمودند كه در روز قيامت وقتي من را به طرف جهنم مي برند به مادرت زهرا بگو كه شفاعت من را بكند. امام صادق (ع) مي فرمايد : در نامه ي عمل چيزي سنگين تر از صلوات نيست .وقتي عمل انسان را وزن مي كنند وعمل انسان سبك است، در اينجا صلوات ها به كمك انسان مي آيد و ميزان را سنگين مي كند. صلوات نزديك شدن به سمت اهل بيت است و كم كردن فاصله با اهل بيت است. ظاهر صلوات همان ذكر است و باطن آن انجام دادن خواسته ي ائمه است . صلوات ظاهري و باطني هر دو انسان را به ائمه نزديك مي كند. از خداوند مي خواهيم كه ما در هيچ كدام از مواقف قيامت توقف نداشته باشيم و شفاي همه بيماران و گم شدگان را از خداوند خواستاريم.

است در كتابي صد و هشتاد لقب براي امام زمان (عج) ذكر كرده است .اين اسم ها بي جهت روي حضرت گذاشته نشده است و هركدام بُعدي از حضرت را مشخص مي كند. مثلا مهدي ،منتظر، نور،اباصالح ،صاحب العصر ،صاحب الزمان و... يكي از القاب امام زمان غريب است . كه در روايتي از امام كاظم (ع) به اين لقب اشاره شده است . امام كاظم(ع) Â وصفي از اوصاف حضرت مهدي (ع) را ذكر كرده اند: او كسي كه رانده شده است از بين مردم، و مردم آن توجهي كه بايد به ايشان داشته باشند را ندارند ،تنهاست و دچار غربتي شده است .چرا امام زمان(عج) غريب است و غربت امام زمان (عج) به چه معنا است ؟ آيا ما در غربت امام زمان دخيل بوده ايم و آيا نقشي هم داشته ايم ؟ چه كار كنيم تا حضرت را از غربت در آوريم ؟ وقتي ما حضرت را از غربت دربياوريم ، دست مان را در دست حضرت گذاشته ايم . كلمه ي غريب يعني دور از وطن مثلا امام رضا(ع) وقتي مي خواست از مدينه به ايران هجرت بكنند و بيايند، در كنار قبر پيامبر گفت كه دارند من را از كنار جدم مي برند و من در غربت از دنيا خواهم رفت .امام زمان (عج) به اين معنا غربت داشته است. اميرالمومنين هجرتي نكرده است، امام حسن (ع) و امام سجاد (ع) و امام باقر به اين معنا غربتي نداشته اند. امام زمان شش ساله بودند كه به امامت رسيدند و زمان غيبت صغري شروع شد كه 79 سال طول كشيد.

ص: 935

ايشان به گفته ي پدرشان در محل هاي دور سكونت داشتند.زيرا امنيت براي امام نبود.امام مي فرمايد: پدرم با من عهد كرده است كه منÂ در دورترين مناطق سكونت كنم . مردم امام را خيلي نديده اند. ما در اين غيبت نقشي نداشته ايم . اما ما مي توانيم در ادامه ي اين غربت نقش داشته باشيم .اگر ما كاري بكنيم كه ظهور زودتر رخ بدهد و حضرت تشريف بياورند، از آن غربت در مي آيند. در زمان غيبت كبري الزاما امام نبايد در جاهاي دورباشند بلكه مي توانند در بين ما باشند .پس حضرت هنوز دور هستند. ما با زمينه سازي ظهور آن حضرت و كارهايي كه باعث استقرار دين الهي مي شود، مي توانيم آنرا خاتمه بدهيم .معناي ديگر غربت هم هست كه به ما مربوط مي شود . غريب كسي است كه ناشناخته مي ماند و قدرش مجهول مي ماند. وقتي يك عالم برجسته اي را در شهر نمي شناسند و قدر و كمالاتش را نمي دانندÂ Â و از علم و معرفتش استفاده نمي كنند ، اين عالم در شهر غريب است.مثلا قرآن در بين ما هست ولي قدر آن دانسته نمي شود، بخاطر همين قرآن در نزد ما غريب است .وجود حضرت ولي عصر به اين معنا آنچنان شناخته شده نيست. اينكه ايشان در غيرمسلمين شناخته شده نيستند طبيعي است ولي در بين مسلمين هم شناخته شده نيستند يعني مسلمين سر سفره ي او نشسته اند ولي او را نمي شناسند . در زيارت عديله داريم : هر كس هر چه دارد بواسطه ي امام زمان (ع)Â است .ولي قدر

ص: 936

اين ولي نعمت شناخته شده نيست . منظور ما جامعه ي شيعه است . ممكن است كه عده اي باشند كه حضرت را خيلي دوست دارند. درجات دوست داشتن متفاوت است. بعضي حضرت را دوست دارند ولي زندگي شان عوض نشده است و محور زندگي شان حضرت نيست. و هنوز محور زندگي اش ميل خودشان است، كار حضرت را مهمتر از كار خودشان نمي دانند ، حضرت را دوست دارند ولي اين طوري است. حالا عده اي هستند كه اصلا امام را نمي شناسند .گاهي ما گِله مي كنيم كه امام زمان (ع) به ياد ما نيست .يكي از خوبان حاجتي داشت كه برآورده نمي شد و ايشان از حضرت گله كرد كه تو ما را فراموش كرده اي و صداي ما را نمي شنوي، ايشان حضرت را ديد و گفت : بچه كه بودي ،وقتي از بلندي افتادي ما تو را گرفتيم، در فلان كار قرار بود كه بلايي سر تو بيايد و ما آنرا رفع كرديم و حضرت مواردي را نقل كردند.ايشان دست پشت پرده را نمي ديدند. ايشان از حضرت خجالت كشيدند. ما بجاي تشكر و قدرداني از حضرت گِله هم مي كنيم. در توقيعات (نامه ها)آن حضرت داريم : ما شما را فراموش و رها نكرده ايم. اگر ما شما را رها مي كرديم دشمنان شما را از بين مي بردند. محدث نوري ازدوتا از بزرگان نجف شنيده بودند كه فردي در نجف بنام شيخ حسين آل رحيم دچار فقر و بيماري شده بود .بخاطر اين فقر و بيماري به او زن نمي دادند. او چله نشيني كرد.داريم : Â درهفته

ص: 937

ي چهلم در بيرون از مسجد كوفه نشسته بودم وخيلي ناراحت بودم ،ديدم عربي از در مسجد بيرونÂ آمد و من را با اسم صدا زد.طائفه ي او را پرسيدم و او گفت كه من براي هر طائفه اي كه باشم به درد تو نمي خورم ، تو چرا به اينجا آمده اي ؟ من با تندي گفتم كه اين به درد تو نمي خورد . او با آرامش گفت كه شايد به درد خورد . من قهوه اي براي ايشان ريختم و ايشان مقداري لب زدند و گفت كه بقيه اش را تو بخور، من مشكلاتم را به او گفتم . او گفت كه بيماري تو خوب شد و فقر تو به صلاح تو است و در همين چند روز به تو همسر مي دهند .كساني كه به خدمت آن حضرت مي رسند متحير مي شوند و متوجه آن لحظات نمي شوند. من از آرامش او آرامش پيدا كردم .به او گفتم كه سر قبر مسلم مي آيي ؟گفت اول نماز بخوانيم ،با هم وارد مسجد شديم و او شروع به خواندن سوره حمد كرد و خيلي زيبا مي خواند و من فكر كردم كه نكند او حضرت امام زمان(عج) است و امام مثل نور شد و من به لرزه افتادم .با هم به سر قبر مسلم رفتيم و من فقط گريه مي كردم و ديگر آقا را نديدم . من فهميدم كه آقا به فكر ما هست و كار ما را راه مي اندازد ولي ما قدردان نيستيم . اين غربت امام تقصير ما است و ما بايد امام را بشناسيم. امام صادق

ص: 938

(ع) مي فرمايد :آخر الزمان، زمان سختي است و اگر آنرا درك كردي اين دعا را زياد بخوانيد: خدايا در زمان غيبت سه تا معرفت از تو مي خواهم: معرفت خودت، پيامبرت و حجتت. به ترتيب هم مي خواهم زيرا كسي كه خدا را نشناسد و خدا خواه نباشد، پيامبر و حجت خواه هم نخواهد بود. اگر دنيا فقط بعد حيواني بود انسان نياز به راهنما نداشت. اگر كسي مقصد خودش را خدا قرار بدهد وÂ آن راه بي نهايت را انتخاب كند ،آنگاه جلوي امام و پيامبر زانو مي زند و راهنما مي خواهد. امام باقر(ع) به ابوحمزه ي ثمالي مي فرمايد : وقتي راهي را كه نمي شناسيد و مي خواهيد برويد يك راهنما مي خواهيد، چطور براي رفتن به مسير ملكوت و آسمان راهنما نداريم ؟ اين معرفت ها فقط با مطالعه به دست نمي آيد البته مطالعه خيلي خوب است و ما بايد كاملا نسبت به امام زمان (عج) شناخت داشته باشيم ولي اين معرفت با تسليم بودن در برابر امام بدست مي آيد. اگر انسان به محكمات و واجبات دين عمل كند و از محرمات پرهيز كند، اخلاقيات دين را راعايت كند، اين معرفت را بدست مي آورد . اگر انسان اين معرفت را بدست بياورد ، هر قدر هم كه غيبت طول بكشد شكي در آن بوجود نمي آيد. داريم كه معرفت هاي تان را آنقدر بالا ببريد كه هرچقدر غيبت امام طول كشيد معرفت هاي شما به تزلزل نيفتد. معناي ديگر غربت فراموش شدن چيزي يا كسي است. اگر نعمتي فراموش شده باشد آن غريب است . پدر

ص: 939

و مادرهايي هستند كه در پيري در سالمندان گذاشته مي شوند و فراموش مي شوند يعني اين نعمت فراموش مي شود و پدر و مادر غريب مي شوند .گاهي پدر ومادري كه از دنيا رفته اند فرزندان آنها را فراموش مي كنند و پدرو مادر غريب مي شوند. امام زمان(عج) هم اين غربت را دارد. در رابطه با شيعيان و مومنين، ايشان فراموش شده اند. عده اي هستند كه حضرت را دوست دارند ولي به ياد حضرت نيستند. حضور حضرت چقدر در زندگي ما پررنگ است ؟ در مواقعي كه جشن است يا مشكلي پيدا مي كنيم ما به ياد امام زمان(عج) هستيم .به ياد او بودن يعني حضور پر رنگ او در زندگي، درس خواندن و روابط خانوادگي يعني محور بودن .مهم اين است كه انسان دغدغه و درد امام زمان(عج) را داشته باشد. ميرزا ابولفضلي بود كه از عاشقان حضرت بود و اگر در مجلسي غيبت يا گناهي بود، در گوشه اي مي نشست و با اشك شعرهايي زمزمه مي كرد و با حال خودش، حال مجلس را عوض مي كرد. ايشان به زيارت آقا علي عباس رفته بودند و توسلي به حضرت كرده بودند و از حال رفتند، عده اي مي گفتند كه براي او طبيب بياوريم و او به هوش آمد و گفت كه طبيب من را به اين حال انداخت. پس در زندگي ما، بايد حضور امام حي و حاضر پررنگ بشود ، اگر ما به كم به ياد امام باشيم يعني امام را غريب گذاشته ايم. از آيت الله بهجت پرسيدند كه جزيره ي خضرا ( مي گويند كه

ص: 940

ياران امام در آنجا هستند ولي اين موضوع سنديت ندارد ) وجود دارد ؟ ايشان فرمودند : جزيره ي خضرا دلي است كه به ياد امام باشد و سبز شده باشد و اگر آنرا تمرين بكنيد از نفس كشيدن براي شما راحت تر است . انسان مي تواند در روز خودش را به ياد حضرت بيندازد مثلا صد تا صلوات با عجل فرجهم بگويد و آنرا به حضرت هديه كند،صدقه دادن به نيت حضرت، گره مشكلات شما را باز مي كند. كم كم ما مي توانيم كارهاي مان را با حضرت تنظيم بكنيم همانطور كه اصحاب خاص اميرالمومنين اين كار را كردند. اين كار شدني است و تمرين ميÂ خواهد. معناي ديگر غربت بي يار و ياور بودن و بي كس بودن است .همه ي ائمه ما به اين معنا غريب بوده اند. امام صادق (ع) با فردي همراه شد و فرمود كه اگر ما به تعداد اين گوسفندان (تعداد آنها 27 تا بود)يار داشتيم عليه ظلم بني عباس قيام مي كرديم .امام ياران متعددي ندارد. امام جواد مي فرمايد : اگر 313 يار مخلص ( كابينه ي حضرت )حضرت فراهم بشود ظهور رخ مي دهد.اين كار بدست ماست . تربيت درست در خانواده و جامعه باعث بوجود آمدن ياران خاص مي شود. انسان مي تواند با همت بلند مثل حُر بشود. در مفاتيح دعايي از امام زمان (عج) داريم كه قبل از مناجات خمسه عشر است : اللهم الرزقنا توفيق الطاعه و... امام مي فرمايد: خدايا در جواني به ما توبه و انابه بدهد، خدايا به زنان ما عفت و حيا بده( مهمترين سرمايه

ص: 941

زن عفت و حيا است و اگر اين سقوط كند ممكن است كه مرد هم منحرف بشود. در شهرهاي بزرگ مواردي ديده مي شود كه دل امام را آزرده مي كند.)، خدايا به ثروتمندان بخشش عنايت بفرمايد(اگر شما بتوانيد دست يكي از ياران حضرت را بگيريد كه سقوط نكند، شما يار حضرت هستيد)، خدايا به فقرا قناعت بده و به رزمندگان پيروزي بده و خدايا به كارگزاران عدالت بده ( بعضي از مشكلات بخاطر سوء مديريت است )و دلسوز باشند، خدايا به مردم هم انصاف بده. ( مردم هم نبايد كارگزاراني كه كار مي كنند زير سوال ببرند.)

سوال –صفحه ي ده قرآن را توضيح بفرماييد. پاسخ – آيه 62 سوره بقره در مورد مستضعفيني كه ضد حقايق ديني نبوده اند و حق به آنها نرسيده است مي فرمايد :چه يهوديان، چه مسيحيان و چه صابري ها كساني كه ايمان به خدا و آخرت دارند و عمل صالح انجام داده اند، آنها محفوظ هستند و ترسي نداشته باشند بشرط اينكه ازسر لجبازي، دين اسلام را قبول نكرده باشند. زيرا فرد لجبازي كه دين اسلام را نپذيرفته باشد نمي تواند خدا پرست باشد. سوال – كتابهايي در مورد امام زمان (عج) معرفي بفرماييد. پاسخ – كتاب معرفت امام زمان و تكليف منتظران نوشته ابراهيم شفيعي ،كتاب وظايف شيعيان در زمان غيبت امام زمان (عج )نوشته سيد رضي سيد نژاد و كتاب جلوه هاي محبت امام زمان (عج) نوشته پورسيد آقايي است. انشاء الله ما دل حضرت را شاد بكنيم .

، در حريمت نه فقط دلشدگان حيرانند عشق دست به دامان تو داردعباس، شب از آن لحظه كه چشمان تو خاموش شده است رنگ گيسوي پريشان تو دارد عباس، ابر هر گاه كه مي بارد از انبوهي بغض شرم از تشنگي جان تو داردعباس ، تو به عشق است نگاه تو و موسي دلم بهره از مشرب عرفان تودارد عباس . سوال – در مورد شهود و گواهان روز قيامت توضيحاتي بفرماييد . پاسخ – در قرآن داريم :روزي كه شاهدان گواهي مي دهند و بپا مي خيرند. از اين آيه مشخص مي شود كه شاهدان متعدد هستند .علاوه بر خداوند كه اولين و اصلي ترين شاهد ما دردنيا و گواه درقيامت است ، شاهدان ديگري هم هستند. در قرآن داريم كه خدا بر هر چيزي شاهد است و بر اعماق وجود ما احاطه دارد.ناظر و شاهد بودن خداوند در اين عالم از باب بربوبيت خدا است . شاهد بودن خدا در دنيا شبيه به مراقبت يك پرستار از بيمار يا مراقبت يك پدرومادر دلسوز از فرزندش است. پس نگاه خداوند نگاه امداد و تربيت است كه موجب رشد است نه نگاه يك پليس يا مراقب كه مي خواهد مچ بگيرد . البته خداوند شخصي را كه تخلف مي كند مي بيند ولي اصل نگاه خدا براي تربيت و ربوبيت است .اگر انسان به اين توجه داشته باشد خجالت مي كشد كه در مقابل خداي مهربان گناه بكند. طلبه اي كه درسش تمام شده بود و مي خواست به ايران برگردد ، يكي از علما به او گفت كه اين آيه را زياد بخوان كه

ص: 943

مي فرمايد: آيا نمي داني كه خدا تو را مي بيند . اين آيه بايد تكرار بشود تا در جان انسان بنشيند.حضرت اميرالمومنين مي فرمايد :بپرهيزيد از اينكه در خلوت معصيت كنيد زيرا كسي شما را نگاه مي كند كه خودش (حاكم) در قيامت شاهد است. از طرفي انسان بايد خوشحال باشد كه تحت نظارت چنين چشماني است. آيت الله اراكي مي فرمودند: سالها قبل دخترم كه بسيار متدين است مي خواست تنها به حج مشرف بشود و مي ترسيد . ايشان به من گفت كه من چكار كنم و من به او گفتم كه در آنجا شما ميهمان خدا هستي و ذكر يا حفيظ يا عليم را زياد بگو. وقتي دخترم برگشت به من گفت كه من وقتي سيل جمعيت را در طواف ديدم وحشت كردم و در گوشه اي از مسجد الحرام نشستم و ذكر يا حفيظ يا عليم را گفتم . يك دفعه ديدم كه تعدادي دور يك نفر حلقه زده اند و ايشان امام زمان (عج) بودند. من هم وارد آن حلقه شدم. من عباي حضرت را گرفتم و هفت مرتبه طواف كردم .در طول اين هفت دور يك تنه به من نخورد. در انتهاي طواف حضرت را نديدم. دختر آيت الله اراكي از حفاظت خدا استفاده كرد. پس شاهد بودن خدا براي امدادرساني است .حالا اگر خدا شاهد است پس چرا شهود ديگري هم هستند؟ اين جنبه ي تربيتي دارد .يك دسته از شهود ملائكه هستند و ناظر اعمال بد و خوب ما هستند. از امام صادق (ع) سوال شد كه چرا بجز خدا ملائك هم شاهد هستند. امام فرمود

ص: 944

:وقتي كسي بداند كه چشمهاي متعددي او را مي بيند بيشتر از خودش محافظت مي كند.در جاي خلوتي كه ما فكر مي كنيم كسي ما را نمي بيند دهها و صدها چشم ما را نگاه مي كند. شخصي نزد امام حسين (ع) آمد و گفت كه من اراده ي ضعيفي دارم و اهل گناه هستم .شما به من نصيحتي بكنيد. امام فرمود: پنج كار را بكن و هر گناهي خواستي انجام بده: از رزق خدا استفاده نكن ،از حكومت و ولايت خدا بيرون برو،جاي خلوتي پيدا كن كه خدا تو را نبيند ،وقتي ملك الموت آمد او را از خودت دفع كن يعني اين قدرت را داشته باش و وقتي ملك جهنم (مالك) خواست تو را وارد دوزخ بكند بگو كه من به دوزخ نمي روم و قدرت مقاومت داشته باش. در مورد مناجات شعبانيه داريم كه همه ي ائمه اين مناجات را مي خواندند و بر آن مداومت داشتند .يكي از فرازهاي اين دعا مي فرمايد : خدايا گناهاني را از من در دنيا پوشاندي در حالي كه من محتاج تر هستم كه در آخرت كسي آنها را نبيند ،خدايا من را در مقابل بينندگان آخرت رسوا نكن . ما بايد از خدا بخواهيم كه ستاريت خداوند در آخرت هم شامل حال ما بشود. شاهد بعدي انبياء هستند . در قرآن داريم : ما از هر امتي يك شاهد مي آوريم . شاهد كسي است كه در دنيا ديده است و از جزئيات اعمال خبر دارد و داراي عدالت است و آن را كم و زياد نمي كند .اين فرد، معصوم هر امت و

ص: 945

پيامبر آن امت است.هر پيامبري شاهد و گواه بر اعمال امتش است حتي اگر از دنيا برود باز هم از برزخ ناظر بر اعمال امتش است. در ادامه آيه مي فرمايد : و اي پيامبر، تو را شاهد بر همه ي آنها قرار مي دهيم . حضرت علي (ع)مي فرمايند: پيامبر شاهد بر همه ي شهدا ( انبياء) است. دسته ي بعدي شاهدان ائمه و معصومين هستند .در سوره توبه آيه 105 داريم: هركاري مي خواهيد بكنيد خدا ، رسول و مومنين اعمال شما را مي بينند. كدام مومن اين قدرت را دارد كه از زواياي قلب ما با خبر بشود و شهادت بدهد؟ اينها ائمه و معصومين هستند. فردي نزد امام رضا (ع) رسيد و گفت كه براي من و خانواده ام دعا كنيد. امام فرمود : مگر ما شما را دعا نمي كنيم؟ و بعد امام آيه بالا را خواندند. پس نظارت ائمه هم مثل نظارت خداست .ائمه مظهر رحمت خداهستند و آنها ما را نگاه مي كنند و براي ما دعا مي كنند.ائمه و پيامبران در قيامت هم شفيع ما هستند. واي به حال كساني كه قرار است ائمه شفيع آنها بشوند ولي خصم آنها بشوند. پس ما بايد مواظب باشيم كه از اين نگاه مهربان استفاده بكنيم نه سوءاستفاده .دسته بعدي شهود، ملائكه هستند. در سوره ي ق آيه 21 داريم:در محشر هر فردي فرشته اي در پشت دارد كه او را به سمت دادگاه مي برد و ملكي هم در جلو است كه شاهد است. به اين فرشتگان نويسندگان كريم مي گويند زيرا آنها در نوشتن اعمال خير ما عجله

ص: 946

دارند و آنرا ده برابر ثبت مي كنند. وقتي انساني عمل شري انجام مي دهد هر دو ملك محزون مي شوند ولي ملك سمت چپ تا هفت ساعت گناه را نمي نويسد و بعد اگر توبه نكرد آن گناه ثبت مي شود. اين دو ملك تمام اعمال ما را مي بينند. سوال – صفحه ي سوم قرآن كريم را توضيح بفرماييد. پاسخ- در روايات ما به مداومت عمل تاكيد شده است.اگر يك عمل مستحب را شروع كرديم حتي اگر عمل كم باشد بايد ادامه پيدا كند.امام صادق (ع) مي فرمايد: بهترين عمل آن است كه عبد بر آن مداومت داشته باشدحتي اگر كم باشد. دراين صورت قرآن با جان ما عجين مي شود. آيه 7 سروه بقره مي فرمايد: خدا بردلهاي آنها مهر مي زند و هدايت نمي شوند، بر گوشها و بينايي آنها پرده مي كشد و حق را نمي شنوند و نمي بينند و دچارعذاب عظيم خواهند شد. پس خداست كه بر دلها مهر مي زند. در قرآن داريم كه خدا بعضي ها را گمراه مي كند يا مهر بر دلهاي آنها مي زند كه ديگر هدايت نمي شوند يا بيماري بعضي ها را زياد مي كند. اين صفات تبعي خداست كه به تبع اعمال ماست. كار ابتدايي خداوند هدايت و راهنمايي كردن است. مگر اينكه خود ما كاري بكنيم كه در رحمت به سوي ما بسته بشود. اگر ما از چشم و گوش استفاده درست نمي كنيم در هدايت را به سوي خودمان مي بنديم . پس خدا هدايت را از كسي كه در هدايت را به سوي خودش بسته است مي

ص: 947

گيرد . سوال – در مورد ادامه شهود و گواهان روز قيامت توضيحاتي بفرماييد. پاسخ- يكي ديگر از شاهدان روز قيامت زمين است .درسوره ي زلزال داريم كه زمين در روز قيامت چيزهاي سنگيني كه در خودش بوده است را بيرون مي دهد و زمين رازهاي خودش را برملا مي كند . زمين خبر مي دهد زيرا خداوند به او الهام كرده است . در فرهنگ ديني ما همه ي موجودات در عالم از كوچكترين ذرات تا بزرگترين اجرام داراي شعور و درك هستند . در عالم تمام موجودات حي هستند و ذكر دارند. در قرآن داريم :هيچ چيزي نيست مگر اينكه در اين عالم ذكر دارد ولي شما نمي فهميد. مرحوم ميرداماد فرمود كه من ذكر عالم را شنيدم كه همه ي عالم مي گفتند: يا غني (بي نياز) و يا مغني (بي نيازكننده) . يكي از شاگردان مرحوم آخوند كاشي مي گفت كه وقتي نيمه شب من از كنار حجره استادم رد مي شدم مي شنيدم كه درختان مي گفتند: سبوح قدوس ملائكته و روح . وقتي نگاه كردم ديدم كه استاد هم همين ذكر را در سجده مي گويد. صبح آن روز ايشان فرمودند :اينكه شما ذكر عالم را شنيده ايد تعجبي ندارد ، اينكه گوش شما باز شده است تعجب دارد. يكي از معجزات پيامبر اين بود كه پيامبر مقداري سنگ ريزه برمي داشتند و اين سنگ ريزه ها شروع به ذكر كردن مي كردند. معجزه ي پيامبر ذكر گفتن سنگ ريزه ها نبود بلكه معجزه ي پيامبر اين بود كه گوش كسي كه نمي توانست آن ذكر را بشنود باز

ص: 948

مي كردند .زمين كارهاي خوب و بد شما را مي بيند. داريم كه نمازهاي واجب را در يك جاي منزل بخوانيد يعني مصلي داشته باشيد ولي در مورد نمازهاي مستحب امام صادق (ع) فرمودند كه در جاهاي مختلف منزل تان نماز بخوانيد كه در روز قيامت براي شما شهادت بدهند. امام صادق (ع) مي فرمايد: وقتي شخصي گناهي مرتكب شده است بعد كه توبه مي كند خدا به زمين و جاهايي كه او گناه كرده است دستور مي دهد كه آنها را بپوشانند و كتمان كنند. توبه حجابي براي تمام گناهان درست مي كند. رسول ترك كه آزاد شده ي دست امام حسين (ع) بود، وقتي از محلي رد مي شد وارد مسجد آنجا مي شد و نماز مي خواند و در هر قسمتي از مسجد دو ركعت نماز مي خواند. يكي از رفقاي او گفت كه چرا تو در مسجد مي چرخي ؟رسول ترك گريه اش گرفت و گفت كه من زياد گناه كرده ام و حالا بايد آنقدر نماز بخوانم كه زمين شهادت بدهد كه من روي آن نماز خوانده ام. خدا را به باب الحوائج قسم مي دهيم كه حاجات شرعيه ي همه ي مومنين را برآورده بفرمايد .

سوي تو باشم ، بوي بهشت ننوشم ز دست ساقي رضوان مرا به باده چه حاجت كه مست روي تو باشم . سوال – آيا در روايات ما در مورد مواقف پنجاه گانه قيامت توضيحاتي داده شده است ؟ پاسخ – پنجاه موقف بر صراط قرار دارد كه درآن به اعمال و وظايفي كه ما در دنيا داشتيم رسيدگي مي كنند. اين پنجاه موقف صريحا در روايات نام برده نشده است .از مجموعه روايات و سخنان بزرگان مثل شيخ صدوق اين طور برمي آيد كه اين پنجاه موقف وظايفي بوده است كه بر دوش ما بوده است .بطور كلي مواقف تكاليف و مسئوليت هايي است كه ما بايد درقبال خدا و مردم انجام مي داديم .يكي از اين مواقف نماز ، روزه ،خمس و زكات است. خمس حق ولايت و امامت است . اگر كسي شرايط پرداخت خمس را داشته باشد ولي آنرا ندهد، حق امام را غصب كرده است و او عملا يكي از غاصبين حقوق اهل بيت است .يكي ديگر از آن مواقف زكات است كه حق فقرا است .نپرداختن خمس و زكات بي بركتي هاي زيادي در زندگي انسان پيش مي آورد . در روايات داريم كه پرداخت خمس و زكات باعث سهولت زندگي و زياد شدن بركت رزق است و اين با تجربه هم بدست مي آيد. رئيس سازمان حوادث غيرمترقبه ي كشور مي گفتند كه در مناطقي زلزله يا خشكسالي آمده بود و دو تا مزرعه در كنارهم بوده اند كه يكي صد درصد سوخت شده بود و يك سالم مانده بود در حاليكه اگر خشكسالي يا سرمازدگي باشد بايد

ص: 950

هر دو از بين بروند. وقتي ما تفحص كرده ايم ، متوجه شديم كه صاحب يكي از آنها اهل خمس و زكات بوده است و يكي نبوده است .در قرآن داريم كه اگر مردم مومن باشند بركات زمين و آسمان بر آنها نازل مي شود. ما متوجه بسياري از مشكلات روحي و معنوي نمي شويم . يكي از كشاورزان اطراف مشهد به ديدن مرحوم شيخ نخودكي رفته بود و گفت كه آفت ملخ در مزارع خيلي زياد شده است و مزرعه ي من دارد از بين مي رود. ايشان گفتند كه شما زكات نمي دهيد و ملخ ها حق فقرا را از زمين شما مي خورند ، زكات بده تا كارت درست بشود. كشاورز عهد بست كه زكات بدهد و ايشان دعايي كرد و دستورالعملي به او داد. كشاورز مي گفت كه وقتي من به عهد خودم وفا كردم، مي ديدم كه ملخ ها اطراف ساقه ها مي نشينند ولي علف هاي هرز را مي خورند و ساقه هاي گندم را نمي خورند. اين از وعده هاي قرآني است. موقف بعدي صله رحم است كه در قيامت از آن سوال مي شود. صله ي رحم فقط صرف رفت و آمد نيست بلكه بايد بين آنها مودتي باشد و كار يكديگر را راه بيندازند . يكي از مواقف ، موقف امانت است .گاهي امانت مالي و گاهي غيرمالي است .حرفي كه فردي در مجلسي به شما مي زند يك امانت است و اگر شما آنرا جاي ديگر نقل كنيد ممكن است كه فتنه اي بپا بشود.يكي ديگر از مواقف ، موقف حج است .ما بايد اين

ص: 951

تكليف را مثل تكاليف ديگر جدي بگيريم .متدينيني هستند كه با توجه به اموال شان توان رفتن به حج را دارند ولي از اين مسئله غفلت مي كنند. وقتي خدا در قرآن حج را مطرح مي كند در ادامه ي آن مي فرمايد: هر كس كه كفر بورزد (بجاي ترك حج كلمه ي كفر را بكار برده است) يعني ترك حج در حد يك كفر عملي است .زيرا انسان به دستور ديني عمل نمي كند. پيامبر به حضرت علي (ع) مي فرمود : كسي كه مستطيع است و حج را ترك كند، او كافر است . دو دسته هستند كه در آخر عمر به آنها گفته مي شود كه غير مسلمان بميريد زيرا آنها مسلمان نيستند : يكي تارك زكات و يكي تارك حج . زيرا اگر كسي مسلمان بود به مسلمات دين اسلام پايبند بود. در ضمن كسي هم كه به حج رفته است بررسي مي كنند كه براي تفريح به حج رفته بود يا براي شهرت يا براي خدا ؟يكي ديگر از مواقف ،موقف سوال از نعمت هاست. نعمت هايي كه خدا بدون استحقاق به ما داده است مثل نعمت، سلامتي، جواني ،عمر ،ولايت، دين و ...اينها نعمت هايي است كه خدا به ما داده تا انسان مسير سعادت را با آنها براي خودش هموار بكند .نعمت جواني و سلامتي نعمت بزرگي است . اينها نعمت هايي است كه وقتي انسان آنرا از دست مي دهد تازه قدر آنها را مي داند. اگر ما مي گوييم كه از اين نعمت ها استفاده بكنيد منظورمان اين نيست كه شما دائم در گوشه اي بنشيند

ص: 952

و ذكر بگوييد يا عبادت به معناي خاص خودش انجام بدهيد .زندگي انسان بايد در چارچوب عبوديت باشد نه الزاما عبادت .يعني زندگي در قالب رضاي خدا باشد و در مسير بندگي باشد و خلاف رضاي خدا نباشد .اگر ما مي خواهيم جواني مان را هدر ندهيم بايد در تمام مسير زندگي در راه خدا باشيم و پشت به خدا نكنيم و در مسير دستورات حجت هاي الهي باشيم . فرقي كه يك فرد متدين با ديگران دارد فقط در كميت اعمالش نيست بلكه در جهت گيري آن است يعني جهت گيري زندگي او به سمت رضاي خدا باشد . نعمت فرزندان و مال خيلي بزرگ است . پيامبر فرمود: خوب چيزي است كه مال صالح دست انسان صالح بيفتد. حتي اگر اين براي توسعه ي زندگي اهل و عيال خودش باشد. در روايات داريم كه مرد بايد يك رفاه نسبي براي خانواده اش ايجاد بكند و اين براي مرد كار دنيا نيست بلكه يك كار آخرتي است. حضرت اميرالمومنين قهرمان توليد ثروت بود .حضرت از افراد فقيري نبودند كه در گوشه اي نشسته باشند .ايشان از پركارترين افراد و مولدترين افراد نسبت به ثروت بودند. در كتاب وسايل الشيعه داريم كه اميرالمومنين رفيق بيل و كلنگ بود. حضرت مي فرمودند كه روزي من از گرسنگي سنگ بر شكمم مي بستم ولي الان روزي چهل هزار دينار صدقه مي دهم . حضرت مي دانست كه چطور بدست بياورد و چطور خرج كند. دراين موقف مي پرسند كه اين اموال از كجا آورده اي و چگونه خرج كرده اي .ما بايد مواظب بدست آوردن ثروت و

ص: 953

خرج كردن آن باشيم . روزي حضرت امير به دفتر دار خود گفت كه يك خرواز گندم براي فلاني و يك خروار خرما براي فلاني بفرست و او گفت اين خيلي زياد است . حضرت فرمود : خدا امثال تو را زياد نكند . روزي حضرت امير وارد باغش شد و به كارگرش گفت كه چيزي داري كه من بخورم .؟ او گفت كه مقداري بادمجان با روغن شتر سرخ كرده ام با مقداري نان جو . او آنها را آورد و حضرت خورد. حضرت فرمود :از رحمت خدا دور است كسي كه براي شكم به جهنم برود، شكمي كه با مقداري نان جو سير مي شود حيف است كه انسان به خاطر آن به جهنم برود. بعد حضرت بلند شدند و چاه را كندند و آب بيرون زد. حضرت از چاه بيرون آمد و وقف نامه ي چاه را نوشت .حضرت در نهج البلاغه مي فرمايند : خودتان وصي اموال خودتان باشيد. مهم اين است كه مديريت كار را خودتان بدست بگيريد . در واقع مواقف مسئوليت هاي الهي است كه بر دوش انسان است .يكي از مواقف كه من به آن فريضه ي خاموش مي گويم زيرا الان خيلي به آن توجهي نمي شود ولي خيلي مهم است و حافظ دين است ،فريضه ي امر به معروف و نهي از منكر است ،از اين فريضه بصورت جدي سوال خواهد شد. در اين فريضه به منافع عده اي برمي خورد و بخاطر همين انجام آن مقداري زحمت دارد و با بهانه هايي اين فريضه را براحتي كنار مي گذارند بخصوص در آخرالزمان .در نماز

ص: 954

و حج به منفعت كسي ضرري نمي خورد با اينكه زحمت دارد ولي اينها انجام مي شود. در كتاب فروع كافي و وسايل اشيعه روايتي از امام باقر (ع) داريم: در آخر الزمان مردماني مي آيند كه ريا كار هستند، به همه ي دين پايبند نيستند، دعا و قرآن هم مي خوانند ولي رشد و شعور ديني را ندارند . دنبال امر به معروف و نهي از منكر نمي روند مگر اينكه مطمئن باشند براي شان ضرري ندارد ،براي خودشان بهانه و عذر مي آورند كه اين كار را انجام ندهند، به سمت نماز و روزه مي روند چون ضرري براي آنها ندارد و اگر همين نماز هم به آنها ضرر ،مالي ، جاني و حيثيتي بزند همين را هم كنار مي گذارند .در حاليكه بالاترين فرائض كه امر به معروف و نهي ازمنكر است را ترك كرده اند. اين واجب بزرگي است كه بواسطه ي اين است كه بقيه واجبات دين حفظ مي شود. امر به معروف و نهي از منكر روش انبياء و صلحا بوده است.بواسطه ي اين فريضه راهها امن مي شود و كسب ها حلال مي شود. اگر همه به خلاف كارها تذكر بدهند ديگر در آن جامعه رزق حرام بدست نمي آيد كه همه را بپوساند و مردم را بي حال كند. اگر اين فريضه كمرنگ بشود خسارت بزرگي به جامعه وارد مي شود. سوال – آيات سوره قريش ،ماعون و كوثر را توضيح بفرماييد. پاسخ – يكي از مواقف به اين مي پردازد كه شما با كتاب خدا و قرآن چكار كرديد. در روايت داريم كه در روز قيامت

ص: 955

قرآن از عده اي شكايت مي كند كه من كتاب تبرك آنها بودم ولي وارد زندگي شان نشدم . پس سعي كنيم كتاب خدا را در زندگي مان وارد كنيم و با قرائت و ختم قرآن ،كم كم به سمت فهم و عمل به قرآن برويم . بعضي از نظراعتقادي كفار بحساب نمي آيند ولي از جهت عملي كافر هستند مثل تارك نماز يا حج . در سوره ي ماعون خدا مي فرمايد : نديديد كسي را كه دين و آخرت را تكذيب كرد؟ ( كفر عملي )اين كسي است كه يتيم را از خودش مي راند و ديگران را تشويق به كمك كردن به يتيم نمي كند و به نماز اهميت نمي دهند و يكي درميان نماز مي خوانند .اينها اهل ريا هستند و جلوي كمك كردن به ديگران را مي گيرند . (ماعون) پس اين كفر عملي است نه اعتقادي . پس اين نشانه هاي كفر عملي است .انسان مي تواند مسلمان ظاهري باشد ولي كفر عملي داشته باشد . سوال – در مورد روش فريضه ي امر به معروف و نهي از منكر توضيحاتي بفرماييد . پاسخ – كساني كه مي خواهند امر به معروف و نهي از منكر بكنند، بايد معروف و منكر را بشناسند . چيزهاي واجب را بايد امر كرد اگر كسي آنرا ترك بكند و منكر يعني گناهان . انسان بايد بداند كه اين كاري كه شخص دارد انجام مي دهد گناه است .گاهي طرف دارد كاري را انجام مي دهد كه گناه نيست ولي شما خيال مي كنيد كه گناه است .مثلا طرف كاري را طبق فتواي

ص: 956

مرجع خودش انجام مي دهد و شما خيال مي كنيد كه گناه است يا كار دو پهلويي انجام مي دهند كه هم مي تواند گناه باشد و هم مي تواند نباشد مثلا خانم يا آقايي باهم راه مي روند و دليلي ندارد كه شما تجسس بكنيد كه اينها زن و شوهر هستند يا خير، وقتي شما در ظاهر هيچ قرينه يا نشانه ي بدي نمي بيند آن را بر وجه خوب ببينيد .در واقع ما نبايد منكر تراشي بكنيم و بايد منكري رخ بدهد تا ما در مقابل آن بايستيم . درحمام هاي قديم وقتي مي خواستند از حمام بيرون بيايند پايشان را در حوضچه اي مي زدند و بيرون مي آمدند . پيرمردي كه حوله بر سرش بود پايش را در اين حوضچه نزد و حمامي با پرخاش گفت كه چرا اين كار را نكردي و تمام اينجا را نجس كردي .او گفت : مگر نجس است ؟ و بعد ديدم كه اين فرد آيت الله حائري بوده است . شايد يك چيزي منكر باشد ولي منكر آن در حدي است كه بايد به همان اندازه با آن برخورد بشود. يعني نبايد با نهي از منكر با شدت بيشتر از خودش برخورد بكنيم تا منكر بزرگتري از آن در بيايد. در زمان آيت الله نجفي اصفهاني عده اي نفس زنان پيش ايشان آمدند و گفتند كه در چند خانه آن طرف تر عروسي بود كه در آن بزن و بكوب بود،ما از روي پشت بام به آن مجلس رفتيم و عده اي را زديم و دف آنها را شكستيم و سيلي به عروس زديم

ص: 957

. آقا گفت كه شما اشتباه كرديد،شما به بهانه ي نهي از منكر چند تا منكر بزرگتر انجام داده ايد .شما از پشت بام مردم بالا رفتيد و درگير شده ايد شما با چه مجوزي اين كارها را كرده ايد ؟ديگر اينكه ما بايد شيوه ي امر به معروف ونهي از منكر را بدانيم . چيزي كه مهم است اين است كه معروف انجام بشود و منكر ترك بشود ولي شيوه ي آن به عهده ي ما گذاشته شده است كه به تناسب موقعيتها و شرايط آنرا انجام بدهيم . ممكن است كه يك منكر با يك تذكر آرام حل بشود و شما حق نداريد از اين مراحله ي فراتر برويد يا تندتر صحبت كنيد. مهم ترك منكر است. ممكن است كه شما با يك تذكر مهربانانه آن منكر را ترك بدهيد . گاهي ممكن است كه با سكوت يا اخم يا مهرباني اين كار انجام بشود. فردي خدمت امام صادق (ع) رسيد و گفت كه من از فردي طلبكار هستم و او طلب من را نمي دهد. امام فرمود : برو در خانه ي او بنشين و سكوت كن . مدتي بعد او توانست طلبش را بگيرد . در روايت داريم كه اگر بچه اي كاهل نماز است زياد به او نگوييد زيرا او لجبازتر مي شود ، با او قهر كنيد ولي قهرتان طول نكشد و با او سنگين باشيد . نبايد قهر كردن طول بكشد زيرا اثر تنبيهي خودش را از دست مي دهد . ديگر اينكه در رساله ها آمده است كه امر به معروف زماني است كه شما احتمال ترتيب

ص: 958

اثر را بدهيد . اگر من احتمال تاثير نمي دهم ، امر به معروف و نهي ازمنكر ديگر به گردن من نيست و اين مي تواند بهانه اي براي فرار كردن از اين امر باشد. ممكن است كه تنها گفتن من اثري نداشته باشد ولي وقتي چند نفر اين كار را انجام بدهند تاثير داشته باشد. در ضمن ممكن است كه اثر آن فوري نباشد . در زمان امام حسين (ع) مردمان نهي از منكر امام را قبو ل نكردند ولي در طول تاريخ اين امر به معروف اثر گذاشت. گاهي اثر صد درصد منكر را برنمي دارد و اثر آن جزئي است ولي اين هم خوب است . انسان نبايد امر به معروف و نهي از منكر كه حافظ اسلام است را با يك احتمال كنار بگذارد. انسان بايد فضاي اثرگذار را ايجاد كند . ما بايد شرايطي را ايجاد بكنيم كه كلام و رفتار ما اثرگذار باشد. مثلا اگر ما به يك فرد بد حجاب امر به معروف و نهي از منكر بكنيم ممكن است كه اثر نداشته باشد ولي اگر فضايي ايجاد كنيم كه با مهرباني و دادن هديه اين كار انجام بشود ، اثرگذار خواهد بود. پس ما مي توانيم با فضاي عاطفي تاثير را ايجاد بكنيم .

اهميت بدهيم .در قيامت به موقف حق الناس كه در آن به حقوق ديگران رسيدگي مي شود مرصاد مي گويند. در قرآن داريم كه خداي تو دركمينگاه است . يعني مراقب است و رصد مي كند. و اعمال انسان را يكي يكي بررسي مي كند. افرادي كه در اين دنيا مراقبت بيشتري داشته اند بررسي اعمال شان كمتر طول مي كشد ولي براي عده اي اين بررسي زياد طول مي كشد .وقتي درقيامت طلبكارها مي خواهند حق شان را بگيرند ، در آنجا كار سخت مي شود. در دعاي بيستم صحيفه ي سجاده ي داريم :خدايا رستگاري، پيروزي در معاد و سلامتي از اين گذرگاه و ايستگاه را از تو درخواست مي كنم . امام صادق (ع) مي فرمايد : كسي كه ظلمي كرده باشد از اين ايستگاه نمي تواند رد بشود و صلاحيت ورود به بهشت را پيدا بكند. حضرت امير جمله اي را از پروردگار در قيامت نقل مي كند كه امروز من بين شما با عدل حكم مي كنم و به هيچ كس ظلم نمي شود.در اينجا حق ضعيف را از طالم مي گيرم . كسي كه ظلمي به او شده، خدا حق او را مي گيرد و تلافي مي كند.در قيامت نوع تلافي كردن با سيئات و حسنات است.خوبي هايي كه شخص ظالم كرده است به حساب مظلوم مي رود تا مظلوم او را حلال كند . وقتي كه حسنات تمام مي شود از گناه ديگران برمي دارند تا آنها راضي بشوند.خدا مي فرمايد :كسي كه در قيامت از حقش بگذرد من ثواب زيادي به او مي دهم. ولي آنها مي

ص: 960

توانند از حق شان نگذرند. حضرت مي فرمايد: هيچ كس نمي تواند از اين گذرگاه رد بشود كه ديني بر گردن او باشد مگر ظلمي كه مورد بخشش قرار گيرد . حق الناس علاوه بر اينكه حق مردم است حق خدا هم هست . حق الله فقط حق خداست مثل نماز ولي حق الناس مثل تلف كردن مال كسي يا آبروي كسي را بردن ،حق خدا هم هست زيرا خدا امر كرده است و آن فرد مخلوق خدا است و كسي حق ندارد به مخلوق خدا بي احترامي كند. پس حق الناسي نوعي تمرد از خدا و ضايع كردن حق خدا هم هست . بخاطر همين حق الناس مهمتر است . پيامبر فرمود :مفلس كسي است كه در عرصه ي قيامت با اعمال خير مي آيد و در مرصاد (گردنه ي) وقتي مي خواهد طلبكارانش را راضي كند آنها مي گويند كه بايد اعمال خير خودت را به ما بدهي . اگر اعمال خير او تمام شد از بدهي هاي طرف بر مي دارند و به دوش او مي گذارند، اين مفلس و ورشكسته ي واقعي است. حق الناس علاوه بر قيامت در دنيا هم عقوباتي دارد .بعضي از ظلم ها در دنيا بسرعت پاسخ داده مي شود .امام صادق(ع) مي فرمايد: از ظلم كردن به كسي كه جز خدا ياوري ندارد بترس زيرا عقوبت آن سريع دامن شما را مي گيرد . عالمي در زمان ناصر الدين شاه نقل مي كند كه قحطي شده بود و جوان يهودي به نانوا التماس مي كرد كه ناني به او بدهد . نانوا او را كشيد و

ص: 961

به طرف تنور برد و مقداري سنگ ريزه هاي داغ را بر پشت گردن او ريخت . جوان سوخت و نفرين كرد و رفت . مدتي بعد خود نانوا فرياد مي زد كه سوختم و وقتي او را گرفتند، ديدند كه تا پايين گردن او تاول هاي بزرگي زده است. دكتر گفت كه جوان يهودي را بياوريد. به او گفتند كه هرچقدر پول بخواهي به تو مي دهيم تا تو از نانوا بگذري .جوان گفت: آن حالي كه من آن موقع داشتم و نفرين كردم الان ندارم كه براي او دعا بكنم تا موثر باشد . چند ساعت بعد نانوا از دنيا رفت . البته تمام ظلمهايي كه در دنيا مي شود حتما جزايش در همين دنيا است. اين كليت ندارد . دنيا، دنياي عمل و عكس العمل است .اينجا عالمي است كه اگر شما بزنيد، مي خوريد زيرا خدا حسيب است . حسيب بودن خدا به اين معنا است كه هيچ عملي رها و مهمل نمي ماند .پس هر عملي عكس العملي دارد ولي الزما عكس العمل آن در اين دنيا نيست . بخشي ازعالم وجود دنيا است ولي بخش مهمتر عالم وجود، آخرت است . پاداش و كيفر هر عملي همين الان هست ولي زمان آن مشخص نيست و بدست خدا است . ممكن است كه بنظر ماعملي كوچك باشد ولي پيش خدا ظلم بزرگي بحساب بيايد. پس استاندارد اين اعمال دست ما نيست .خدا مهلت مي دهد ولي كار را مُهمل نمي گذارد . حضرت امير مي فرمايد : ممكن است كه خدا به ظلم و مظلوم مهلت بدهد ولي خدا اين

ص: 962

ظلم را رها نمي گذارد كه گم بشود.ما به آخرت اعتقاد داريم. صدام هزاران نفر را كشت و به شهادت رساند.اين عالم فقط ظرفيت يك بار كشتن صدام را داشت. ولي عالم آخرت اين ظرفيت را دارد . مثلا كسي ظلمي مي كند وهمان موقع از دنيا مي رود .او در اين دنيا چيزي نمي بيند . در روايت داربم: ظلم كردن باعث بي بركت شدن رزق مي شود. وقتي شما حق كسي را مي خوريد، در عالم وجود رزق، حق شما هم خورده مي شود و رزق شما كم مي شود. پس ممكن است كه فردي چند شيفت كار كند ولي در زندگي اش به آرامش نمي رسد و چاله هاي زندگي اش زياد است. من از حرم امام رضا (ع) سوار تاكسي شدم . او فردي را سوار كرد و پول زيادتري از او گرفت . طرف متوجه شد ولي به روي خودش نياورد و پياده شد. راننده تاكسي به من گفت كه من خيلي كار مي كنم ولي دخلم به خرجم نمي رسد . آيا ذكري هست كه من بگويم ؟ من به او گفتم :اگر شما ظلم نكني، روزي ات زياد خواهد شد و نيازي به ذكر نيست . ظلم چاله اي در زندگي انسان درست مي كند كه با اشك، رياضت ،گريه و توسل پر نمي شود. ما بايد ظلم را جبران كنيم .پيامبر فرمود : اگر كسي چيزي از حقوق برادر مومنش را ضايع بكند خدا بركت رزق را از او مي گيرد مگر اينكه توبه بكند و آنرا جبران بكند . مثلا در غيبت ، اگر غيبتي شده

ص: 963

است كه به گوش او نرسيده است و اگر من به او بگويم، كدورت پيش مي آيد پس لازم نيست كه من به او بگويم. حق الناس در مسائل مالي ،جاني و آبرويي است . يكي ديگر از آثار دنيايي ظلم كردن و حق الناس اين است كه دعاي انسان پذيرفته نمي شود. مانع استجابت دعا ، اعمال ما است . امام صادق (ع) فرمود : اگر كسي مي خواهد دعايش برآورده بشود كسب حلال داشته باشد و گردنش را از مظالم بيرون آورده باشد.دعاي هيچ عبدي بالا نمي رود در صورتي كه مال حرام خورده باشد يا ظلمي به كسي كرده باشد. معصومين روي حق الناس خيلي تاكيد كرده اند .امام حسين (ع) در روز عاشورا به يارانش گفت كه اگر كسي حق الناسي بر گردنش است ،از ميان ما برود. پيامبر فرمود : اگر كسي از ما برود و برگردنش ديني باشد با شهادت آن دين جبران نمي شود. امام باقر (ع) مي فرمايد : اولين قطره ي خون شهيد گناهان او را پاك مي كند مگر دين هاي او . سوال – سوره ي مطففين آيات 7 تا 14 را توضيح بفرماييد . پاسخ – آيه ده مي فرمايد : واي بر كساني كه قيامت را تكذيب كردند . كساني كه قيامت را تكذيب مي كردند، شخص متجاوزي بودند كه گناه انجام مي دادند . يعني اين افراد با يك استدلالي به تكذيب قيامت نرسيدند . چون اعتقادات آنها آلوده بود باعث شد كه اعمال آنها هم آلوده بشود. فساد عمل باعث فساد اعتقاد مي شود. ما فكر مي كنم كه اعتقاد

ص: 964

باعث عمل است ولي اعمال روي اعتقادات انسان اثر مي گذارد.شخصي كه گناهكار است كم كم باورهاي ش را از دست مي دهد و به تكذيب مي رسد . وقتي آيات الهي به او مي رسد مي گويد كه اينها خرافه است و قرآن مي فرمايد : اعمال آنها باعث شده است كه دل آنها زنگار بگيرد . كسي كه اعمالش گناه آلود باشد كم كم اعتقاد به قيامت را از دست مي دهد . وقتي ما اعمالي انجام مي دهيم چيزي كسب مي كنيم ، اگر اعمال صالح باشد آنچه كه ما كسب مي كنيم نورانيت است و اگر اعمال فاسد باشد چيزي كه ما كسب مي كنيم آلودگي است كه اعتقاد را هم از بين مي برد. سوال – بعضي ها استدلال مي كنند كه ما فردي را كه به ما ظلم كرده است نمي بخشيم تا در روز قيامت از حسنات او بردارند و به حسنات ما اضافه بشود . آيا اين استدلال درست است ؟ پاسخ – به گفته ي قرآن معيار رفتن به بهشت داشتن قلب سليم و دل پاك است . اگر ما حالتي داشته باشيم كه بخواهيم كينه اي از كسي در دل مان بپرورانيم ممكن است كه صلاحيت رفتن به بهشت خودمان را منتفي بكنيم . ما فكر نكنيم كه با گرفتن چند تا حسنه از ديگران در قيامت بارمان سنگين تر مي شود زيرا ما خودمان هم بدهكار كس ديگري هستيم. اما صادق (ع) مي فرمايند :ببخشيد تا شما را هم ببخشند . كسي كه گذشت ندارد و مي خواهد تلافي كند، خودش هم ظلمهايي كرده

ص: 965

است كه آن طرف ها هم او را نمي بخشند. اگر در اين دنيا انسان كسي را حلال بكند معنايش اين نيست كه فرد ظالم به بهشت مي رود بلكه شما كه گذشت كردي اهل گذشت هستي و دلت صاف است و صلاحيت بهشتي براي خودت درست كرده اي. خدا ظلم هاي فردي كه به تو كرده است حساب مي كند . پس در حلال كردن ديگران ، بخش زيادي از آن، نصيب خود ما مي شود. در روايت ما توصيه شده است كه از يكديگر بگذريد. شما كار را به خدايي بسپاريد كه عادل است . يك قسمت حق الناس در مسائل مادي است. مثلا تلف كردن مال ديگري وهمه اين موارد را مي دانيم .يك قسمت آن آبروي بردن ديگران است. اگر كسي از ديگري قرضي گرفته است و مي تواند آنرا پرداخت كند و معطل مي كند اين كار دزدي است . مثلا در مورد مهريه حق زن است و مي تواند مطالبه بكند. اگر مرد در زمان حياتش يا بعد از فوت ( يعني وصيت نكند كه حق زن را بدهند ) آنرا نپردازد ،اين بر گردن مرد مي ماند و حق الناس است و اين هم نوعي دزدي است . اگر بعضي از وارثين وصيت ميت را نسبت به ثلث رعايت نكنند اين نوعي دزدي است يا اين كه يك ورثه نسبت به ديگران اجحاف بكند ، اين هم نوعي دزدي است. حالا اگر به عمر كسي ديگري لطمه بزند چه مي شود ؟ مثلا معلمي دير به سر كلاس بيايد يا كارمندي دير سر كار بيايد يا در اداره

ص: 966

مي تواند كاري را تسهيل بكند ولي او را به قسمت هاي ديگر ارجا بدهد و وقت او را تلف كند، اين هم حق الناس و دزدي است . حضرت امير گاهي اوقات به در دارالاماره مي نشست تا وقتي كسي با ايشان كار دارد تا داخل نيايد كه وقتش تلف بشود. پس تلف كردن حق مردم هم حق الناس است . مثلا آسيب هاي جسمي يا روحي به ديگران زدن يا آلودگي هاي صوتي كه در شهر ايجاد مي شود يا بوق زدن هاي غير وقت يا درهنگام استراحت مردم يا بوق زدن هاي غير متعارف كاروان عروس در شهر يا آلودگي هاي زيستي مثل سيگار كشيدن در محيط هاي بسته،اينها حق الناس است و حرام است . مثلا فردي بيماري دارد كه مسري است و مراقبت نمي كند و ديگران هم از او مي گيرند . اين از موارد حق الناس است. پيامبر روبروي خانه ي كعبه ايستاده بود و فرمود : اي كعبه حرمت تو خيلي بالا است ولي حرمت آبروي مومن از تو بالاتر است. زيرا خانه ي كعبه خودش محترم است ولي مومن مال، جان و آبرويش محترم است و بايد رعايت بشود. در اين رعايت ها است كه مسلماني پيدا مي شود.امام صادق (ع) مي فرمايند : به طول ركوع و سجود فرد نگاه نكنيد ،اگر مي خواهيد مسلماني بودن فردي را بدانيد، ببينيد امانت داري او چطور است و كارهايي كه بر عهده اش است خوب انجام مي دهد يا خير . خوب است كه انسان به يك اصولي پايبند باشد و حق ديگران را رعايت كند .كارواني

ص: 967

به سمت كربلا مي رفت و دچار راهزنان شد. يكي از اهالي كاروان فرار كرد و از تپه ها بالا رفت و چادرهايي را ديد و به پيرمردي رسيد و گفت كه من مي خواهم اموالم را به امانت نزد تو بگذارم .پيرمرد قبول كرد . در همان موقع دزدها به طرف چادر پيرمرد آمدند. و اموال دزديده شده را در چادر او گذاشتند. معلوم شد كه او رئيس دزدها بوده است. فرد خواست فرار كند ولي رئيس دزدها فرياد زد كه چرا مال خودت را نمي بري؟ زيرا تو آنرا نزد من به امانت سپردي . درست است كه ما دزدي مي كنيم ولي يك جايي آنرا رعايت مي كنيم . خوب است كه انسان به اصولي پايبند باشد. كتاب احكام حق الناس نوشته ي محمد اكبري و كتاب حق الناس نوشته ي علي محمدحيدر نرافي ، كتابه هاي خوبي براي مطالعه در مورد حق الناس است .

كفر در نماز خواندن يا ترك نماز است .اين يك كفر حقيقي و عملي است. يعني فرد در عمل مثل كافر است .وقتي وصف جهنم مي آمد رنگ پيامبر عوض مي شد و گريه مي كرد . كسي كه ترك نماز مي كند و به خدا بي احترامي به خدا مي كند ممكن است كه به مرور اعتقاداتش را هم از دست بدهد و رابطه اش با خدا سست بشود. وقتي شخص اعتقاداتش را از دست بدهد، ديگري اميدي به شفاعت در روز قيامت نخواهد داشت . همه ي بدون استثنا نياز به شفاعت دارند حتي انبياء نياز به شفاعت چهارده معصوم دارند. شفاعت فقط براي خارج كردن فرد از جهنم نيست بلكه براي ارتقاء هم هست . اگر كسي تارك نماز باشد صلاحيت شفاعت را از دست مي دهد زيرا او در كلاس خدا و اهل بيت نيامده است تا اگر نمره ي كمي بگيرد،شفاعت شامل حال او بشود. در روايات داريم كه شفاعت ائمه شامل كساني كه نماز را سبك مي شمارند نمي شود . نماز خواندن صحيح نبايد فقط جلوي به جهنم رفتن انسان را بگيرد بلكه بايد باعث ارتقاء درجه ي انسان بشود و باعث قرب او بشود. اگر انسان بخواهد از اين كلاس خدا (نماز) استفاده بكند بايد نظم و آداب را رعايت كند . كه اينكار خيلي سخت نيست .انسان در هنگام وضو سعي كند كه با كسي حرف نزند و ذكر بفرستد و در جاي مخصوصي ازخانه نماز بخواند ،معطر باشد و لباس تميز بپوشد . درهنگام شروع نماز اذان و اقامه بگويند . كسي كه اذان و

ص: 969

اقامه مي گويد دو صف فرشته پشت سر او مي ايستد و اين نماز، نماز ارزشمندي مي شود. بعد از نماز، حداقل تعقيبات نماز كه تسبيحات حضرت زهرا است را انجام بدهد كه اين كيميا است. ميرزاعلي اكبر هسته اي مي فرمود : نماز را با دنباله اش بخوانيد زيرا بادبادك بي دنباله به هوا نمي رود .با رعايت كردن آداب ظاهري، ما به خودمان تلقين مي كنيم كه مي خواهيم كار مهمي را انجام بدهيم. فردي كه اذان و اقامه نمي گويد و تا آخرين لحظه با ديگران صحبت مي كند و بعد شروع به خواندن نماز مي كند يعني دارد كار بي اهميتي انجام مي دهد و چنين نمازي اثري ندارد و آثار آن در زندگي محقق نمي شود. بعد از رعايت نظم و انضباط ، انسان بايد حواسش باشد كه دارد با چه كسي صحبت مي كند . اگر وقتي ما داريم با يك بچه صحبت مي كنيم روي مان را برگردانيم ، آن كودك ناراحت مي شود . پس وقتي انسان مي خواهد با خدا صحبت بكند بايد حواسش را جمع بكند. آيت الله بهجت مي فرمودند: اگر در نماز سهوا حواس تان پرت مي شود اين خيلي به درد شيطان نمي خورد . اما وقتي شما متوجه شديد كه در نماز هستيد خودتان را نگه داريد و اين خيلي ارزشمند است و اگر اين كار ادامه پيدا بكند باعث مي شود كه انسان كنترل خودش را بدست بگيرد .اگر انسان عمدا در نماز حواسش پرت بشود و به دنبال شيطان برود،اين به درد شيطان مي خورد و به انسان ضربه

ص: 970

مي زند . شرط ديگر اين است كه شاگرد تكاليف قبل از كلاسش را انجام بدهد . يعني انسان قبل از اينكه وارد نماز بشود يك كارهايي بكند. نماز با حضور قلب و باحال، مزد تلاشي است كه انسان بايد انجام داده باشد و براي اين مزدها لياقتهايي طلبيده مي شود تا اين سوز و گريه به كسي داده شود. فردي خدمت اميرالمومنين رسيد و گفت كه من نمي توانم نماز شب بخوانم . امام فرمود : گناهان دست و پاي تو را گرفته اند . اگر قبل از نماز شما خوب باشد، نماز شما هم خوب خواهد بود. پس ما بايد تكاليف را قبل از نماز انجام بدهيم والا ممكن است كه نماز ما تكراري بشود. به هيچ وجه دوتا نماز تكرار همديگر نيستند . حتي نماز ركعت اول با دوم فرق دارد زيرا شما در ركعت دوم در پله اي هستيد كه از ركعت اول بالاتر هستيد .حتي شما در ركعت اول، در هر جمله بالاتر مي رويد. اول نماز اين طور شروع مي شود كه خدا رحمن و رحيم است بعد مي گوييم : خدايا تو را مي پرستم يعني اول شما حالت خطاب به خدا نداريد و حالت غيابي است ولي بعد از چند جمله شما به محضر مي رسي . اين نماز تكراري نيست زيرا شما در هر لحظه در يك جا هستيد و اوج مي گيريد . مثلا كلنگ هر لحظه به زمين مي خورد ولي هر خوردن آن يك اثري روي زمين دارد . ممكن است كه در ظاهر حالت تكرار باشد ولي در باطن هر لحظه اثر

ص: 971

خاصي دارد . در مورد تكاليف پيش از نماز ،جملاتي از امام سجاد (ع) داريم كه حضرت ده علت براي بي حالي و كسلي در نماز ذكر كرده است. اين علتها به چيزهايي كه قبل از نماز بايد رعايت بشود برمي گردد .يكي اينكه انسان حق خدا را كوچك بشمارد ، ديگر اينكه پشت به خدا بكند و دست خودش را در درست دشمنان خدا بگذارد ، وقتي انسان گناه مي كند دستش در دست شيطان است. و از تحت ولايت خدا خارج مي شود و به تحت ولايت شيطان مي رود ، ديگر اينكه در مقام بندگي دروغ بگويد يعني مي گويد كه من خدا و اهل بيت را دوست دارم ولي آثار اين دوستي در زندگي اش مشخص نيست ، ديگر اينكه انسان شاكر نعمت هاي خدا نباشد (اين چهار مورد در جلسه ي گذشته ذكر شده است )، امام مي فرمايد : شايد مرا در جلسه ي علما نديدي و من را محروم كردي . عالم كسي است كه هم خودش و هم خدا را شناخته است. و راه و مسير را شناخته است و به آن عمل كرده است. اگرانسان با چنين عالمي ارتباط نداشته باشد از يكسري روزي هايي محروم مي ماند . آنها واسطه ي بين ما و اهل بيت هستند يعني آنها معارف را از اهل بيت مي گيرند و به ما منتقل مي كنند. اگر كسي با آنها رابطه نداشته باشد اين چشمه خشك مي شود . زيرا رابطه انسان با خدا و اهل بيت قطع مي شود.در جلد دوم كتاب بحارالانوار از امام حسن عسگري (ع)

ص: 972

داريم : اگر عالمان دين كه در زمان غيبت مردم را به اهل بيت و خدا هدايت مي كنند نبودند همه از دين برمي گشتند .هر كه خواهد همنشيني خدا و نشيند در حضور اولياء ،صد قيامت در درون شان نقد هست كمترين شود همسايه مست . امام مي فرمايد :خدايا شايد من را جزو غافلين ديدي و من را از رحمتت مايوس كردي .معاشرت با افراد غافل انسان را مايوس مي كند. جنس روح ما آسماني و خدايي است . اگر ما با ملكوتيان بنشينيم احساس آرامش مي كنيم و اگر با غافلين بنشينيم دچار اضطراب مي شويم . زيرا اين روح، سنخيت با جاي ديگر و كس ديگري دارد . حافظ مي گويد : نخست موعظه ي پير مي فروش اين است كه از معاشر ناجنس احتراز كنيد . اين معاشرناجنس هر چيزغير خدايي است . فردي مي گفت كه من با آيت الله جمال گلپايگاني به سمت وادي السلام نجف حركت مي كرديم . هوا بسيار گرم بود ولي وقتي من با ايشان بودم هواي خنك و مطبوعي به ما مي خورد . من از دور فردي را ديدم كه اهل نبود . تا آن فرد آمد آن هواي مطبوع تبديل به هواي گرم شد . آن فرد رفت . آيت الله گلپايگاني فرمود : مواظب معاشرت هايتان باشيد .همنشين خيلي موثر است . در آخرالزمان غفلت هايي از جاهاي مختلف پمپاژ مي شود . ما بايد مراقب باشيم كه زير گرد و غبار اين غفلت ها مدفون نشويم. امام مي فرمايد : خدايا شايد من با انسانهايي كه اهل بطالت هستند،

ص: 973

نشست و برخاست دارم و تو مرا اين جوري ديدي . زيرا من با آنها انس و الفت دارم . فردي نزد آيت الله كشميري رسيده بود و درخواست ذكري را كرده بود .ايشان گفته بودند كه شما روزي صد بار بگوييد : يا ماست يا چغندر .ايشان مي دانست كه طرف در زندگي اهل هيچ رعايتي نيست و فقط يك ذكر مي خواهد . بعضي ها در زندگي مراقبتي ندارند ولي دعا يا ذكري مي خواهند كه ائمه را در خواب ببينند. انسان بدون تلاش و فقط با ذكر عارف نمي شود. فردي به آيت الله بهجت گفت كه دعايي بفرماييد كه من در نماز حضور قلب پيدا بكنم .ايشان فرمودند : اين چيزها دعايي نيست بلكه دوايي است و شما بايد خودتان را مداوا كنيد .ذكر بدون تلاش، شدني نيست . امام مي فرمايد : خدايا شايد ديگر دوست نداري صداي من را بشنوي و من را دور كردي . زيرا اين دعا بوي طمع و خودخواهي و ريا مي دهد . اگر من به در خانه ي تو آمدم به خاطر خودم بود نه بخاطر تو . بعضي ها عباداتشان بوي گناه مي دهد.يعني درعبادات شان دنبال كار خودشان هستند . اشكالي ندارد كه انسان حاجات خودش را بخواهد ولي اين بد است كه انسان فقط براي برآورده شدن حاجاتش به درخانه ي خدا برود. فردي با امام صادق (ع)همراه بود و خدم و حشم دولت بني عباس را مي ديد و آهي كشيد و گفت كه اي امام چه زماني دولت شما تشكيل مي شود .( او فرج آقا را خواست)

ص: 974

امام فرمود : تو هم دنيا طلب شدي ؟ يعني دعاي فرج اين فرد بوي دنيا مي داد تا اين فرد به مقامي برسد. انسان نبايد دعا و خدا را وسيله اي براي خودش قرار بدهد . انسان بايد خود خدا را هم بخواهد . طمع خودداشتن بد است .بعضي ها وقتي ناراحتي و غصه دارند به زيارت مي روند . مرحوم حاج آقا دولابي مي فرمودند كه امام رضا (ع) حق دارد كه از ما گله كند زيرا ما وقتي ناراحت هستيم پيش امام رضا(ع) مي رويم ،ما بايد خوشي هاي مان را هم پيش امام رضا(ع) ببريد . امام مي فرمايد : خدايا شايد بخاطر اينكه پيش تو حيا نداشته ام از من لذت عبادت را گرفته اي . امام سجاد (ع) در انتها درمان را هم ذكر مي كند . سوال – آيات پاياني سوره مرسلات را توضيح بفرماييد . پاسخ – در سوره ي مرسلات ده بار اين آيه تكرار مي شود : واي بر كساني كه روز قيامت را تكذيب كردند و كفر ورزيدند. مي فرمايد: وقتي آنها وارد جهنم مي شوند سايه اي بالاي سر آنها و اطراف آنها قرار مي گيرد كه خنكي ندارد و اين سايه خفگي و دود و آتش دارد . به سمت آنها آتش هايي مي آيد كه شراره اش مثل كاخ ها و قصرهايي است كه به سمت انسان پرتاب مي شود و جرقه هاي آن مثل شتران زرد رنگ است . ما بايد بتوانيم اعتقادات مان را با خودمان به قيامت ببريم . نكند كه در دم آخر ما به تكذيب و

ص: 975

كفر از دنيا برويم . حفظ اعتقادات وعميق شدن اعتقادات مهم است . انسان به آنچه كه مي داند عمل كند و اين باعث تثبيت اعتقادات ما مي شود. سوال – در مورد درمان بي حالي در عبادات در دعاي ابوحمزه توضيحاتي بفرماييد . پاسخ – بعد از اينكه امام سجاد(ع) ده مورد از علت هاي بي حالي در عبادات را ذكر مي كند، درمان را هم ذكر مي كند. برخورد خدا با ما به تبع كارهايي است كه ما كرده ايم يعني من كاري كرده ام كه در رحمت خدا را به روي خودم بسته ام . پس خدا بواسطه ي اعمال خودمان با ما برخورد مي كند . حالا كساني كه دچار بي حالي در عبادت هستند مايوس و خسته نشوند.گاهي اين بي حالي ها فايده ي بيشتري نسبت به خوشي ها وحال ها دارد .گاهي تنبيه هاي خدا فايده اش بيشتر است مثل تنبيه هايي كه پدر و مادر براي بچه بكار مي برند . وقتي ليلي ظرف مجنون را شكست ، مجنون خيلي خوشحال شد. اگر با ديگرانش بود ليلي چرا ظرف مرا بشكست ليلي . گاهي تنبيه هاي خدا براي اين است كه ما به خودمان بياييم و عيب هاي مان را در زندگي پيدا كنيم و ديگر اينكه جلوي غرور و عجب را بگيريم . پس وقتي بي حالي و بي توفيقي بوجود مي آيد اول بايد خودمان را ببينيم و در خانه ي خدا بشكنيم و ادعاي زيادي نداشته باشيم . بعد كه شما عيب خودتان را ديديد، عفو خدا را هم ببينيد . در قسمت ديگر امام

ص: 976

مي فرمايد : خدايا وقتي خودم را مي بينم عيب مي بينم و مضطرب مي شوم ولي وقتي تو را مي بينم طمع به كرم تو دارم . بعد امام مي فرمايد: خدايا با همه ي بدي هايم از من بگذر مثل كساني كه قبلا از آنها گذشته اي زيرا صفت تو عفو است . مرحوم نراقي داستاني را نقل مي كند : جوان چوپاني عاشق دختر پادشاهي شده بود و در عشق او مي سوخت . مادر پادشاه به وزير گفت كه پسرم دارد از دست مي رود. وزير گفت ( من كاري مي كنم كه پادشاه دخترش را به پسر تو بدهد) كه به پسرت بگو در فلان كوه مشغول نمازخواندن بشود .و وقتي من شاه را به آن كوه آوردم اعتنا نكند تا من اشاره كنم . وزير در شهر شايعه كرد كه يك جوان مستجاب الدعوة اي در فلان كوه عبادت مي كند . اين شايعه به گوش پادشاه رسيد . پادشاه با وزير به ديدن جوان رفتند . وزير به جوان كه در حال نماز بود اشاره اي كرد ولي جوان اعتنا نكرد. پادشاه رفت . وزير برگشت و به جوان گفت كه چرا به اشاره ي من توجه نكردي . جوان گفت كه من نه تو و نه دختر پادشاه را مي خواهم . من يك عبادت دروغي كردم و خدا پادشاه را به پاي من انداخت، اگر من عبادت واقعي بكنم خدا چكار خواهد كرد .

، مواقف بعدي بررسي تكاليفي است كه بر دوش انسان بوده است . اولين عملي كه بررسي مي شود نماز است . روايات متعددي از امام صادق(ع) وامام باقر(ع) داريم كه اولين عملي كه در قيامت محاسبه مي شود نماز است ، اگر نماز را قبول بكنند بقيه ي اعمال مورد تاييد قرار مي گيرد. ما از اين روايت متوجه مي شويم كه نماز در بين اعمال خصوصيتي دارد كه قبول شدن آن مشروط به اين است كه انسان كارهاي متعددي انجام بدهد كه در اين صورت زندگي انسان خداپسند خواهد شد . يعني نماز به اعمال ديگر ما جهت مي دهد . ما در نماز، قبول بودن و صحيح بودن داريم . صحيح بودن نماز مربوط به صورت ظاهري و پيكره ي نماز است يعني قرائت ركوع سجود و... درست باشد ولي قبولي نماز مربوط به روح و باطن نماز است كه نماز روح داشته باشد تا بتواند به عالم ملكوت برود و خداپسند باشد و بتواند روح انسان را ارتقاء بدهد . چنين نمازي شرايطي دارد . ممكن است كه نمازي صحيح باشد، اين نماز از انسان رفع تكليف مي كند اما اين نمازي نيست كه انسان را رشد بدهد و به معراج ببرد . در جلد هشتاد و چهار كتاب بحارالانوار داريم كه امام صادق (ع) فرمود : گاهي نصف يا ثلث يا ريع يا خمس آن قبول مي شود و به اندازه اي كه انسان حواسش در نماز باشد كه در محضر چه كسي ايستاده است مورد قبول قرار مي گيرد. امام فرمود : اگر كسي بخواهد بداند كه نمازش قبول

ص: 978

شده است بايد بيند كه نمازش چقدر او را از گناه بازمي دارد . يعني به اندازه اي كه نماز انسان را از آلودگي ها و فساد دور كند ،مورد قبول است . پس اگر من نماز مي خوانم ولي ظلم مي كنم يا رعايت حلال و حرام را نمي كنم ،بدانم كه نمازم مشكل دارد و اين نماز خداپسندانه نيست . به پيامبر گفتند :خانمي است كه اهل نماز و روزه است ولي بددهان است و اطرافيان و همسايه ها از گزند زبان او درامان نيستند .پيامبر فرمود : خيري در نماز او نيست و او اهل عذاب است . يعني اين نماز ارزشي ندارد و او را بالا نمي برد . زيرا او باعث اذيت ديگران شده است . در روايتي از امام باقر(ع ) داريم كه اگر كسي مشروب بخورد چهل روز نمازش بالا نمي رود. يعني اين نماز مانع از گناه شراب خواري نشده است . البته ما نبايد بگوييم پس در اين ايام فرد مشروب خوار نماز نخواند زيرا در اين صورت فرد تارك الصلاة بحساب مي آيد . در ادامه امام مي فرمايد : كسي كه نمازش را ترك بكند عذابش(بيشتر است) قابل مقايسه با همان فردي آلوده كه نمازش را مي خواند نيست . مرحوم قمي در سفينة البحار از پيامبر نقل كرده است : اگر كسي لقمه ي حرامي بخورد تا چهل روز نمازش قبول نمي شود و تا چهل روز دعايش مستجاب نمي شود. اينها موانعي است كه جلوي بالا رفتن نماز ما را مي گيرد و اگر كسي مي خواهد نمازش او را بالا ببرد

ص: 979

بايد كارهايي را رعايت بكند. در روايت داريم : خدا نماز كسي كه عاق (عاق والدين يا عاق اولاد) است قبول نمي شود مگر اينكه طرف او را ببخشد .پيامبر فرمود : اگر كسي غيبت مسلماني را بكند تا چهل روز نماز او قبول نمي شود مگر اينكه طرف (غيبت شونده) از او بگذرد. پيامبر فرمود : اگر زن و شوهر نسبت به يكديگر آزار داشته باشند ، خدا نماز آنها را قبول نيست مگر اينكه طرفي كه به او ظلم شده است ببخشد. نماز بگونه اي است كه اگر بخواهد قبول باشد شخص بايد مسائل مالي ،حقوق ديگران و حق خدا را رعايت بكند . خيلي از واجبات ديني اين طور نيست .اگر كسي بخواهد روزه بگيرد و اهل خمس و زكات نباشد ، در روزه ي او مشكلي ايجاد نمي شود و روزه اش قبول است . كسي كه نماز مقبول خوانده است يعني خيلي كارها را رعايت كرده است . كسي كه نماز مي خواند خدا و قيامت را قبول دارد، پس بايد به او تذكر داد كه اگرمي خواهي نمازت بالا برود ،بايد گناهان را كنار بگذاري . ما بايد نماز (مقبول) را حفظ بكنيم تا بعدا نماز هم ما را حفظ بكند. بخاطر همين است كه مي گويند اگر نماز قبول شد بقيه ي اعمال هم قبول مي شود . در قرآن به هيچ فرعي از اصول دين مثل نماز تاكيد نشده است . خدا در قرآن 122 بار كلمه ي نماز را آورده است ولي بعضي از فروع دين يك مرتبه يا چهارده مرتبه در قرآن آمده است و

ص: 980

هيچ كدام به اندازه ي نماز نيست . ما دو كتاب حديثي بنام وسائل الشيعه و مستدرك الوسائل داريم كه تمام احاديث و روايت فقهي در آن جمع شده است كه حدود شصت هزار روايت است كه حدود بيست هزار روايت در مورد نماز است ،اين اهميت نماز را مي رساند . پيامبر فرمود : در قبرستان مَلكي است كه هر روز صاحبان قبور را صدا مي زند ، شما به چه چيز دنيا غبطه مي خوريد ؟ آنها مي گويند: به اهل مساجد . زيرا كاري كه آنها در مسجد انجام مي دهند بسيار ارزشمند است . حضرت عيسي ،مادرش حضرت مريم را در مكاشفه اي ديد و پرسيد كه آيا دوست داري به دنيا برگردي ؟ حضرت گفت: بله .مي خواهم به دنيا برگردم كه شبهاي سرد براي نماز بلند بشوم و در روزهاي گرم روزه بگيرم ، اين راه سخت است و توشه مي خواهد . در مورد اهميت نماز زياد شنيده ايد ولي در مورد استفاده از نماز كمتر شنيده ايد، يك كلاس پنج نوبته ي نماز. يك روز امام صادق (ع) در نماز آنقدر اياك نعبدوا و اياك نستعين را تكرار كردند تا افتادند. از امام پرسيدند كه چه اتفاقي افتاد. امام فرمود : آنقدر اين را تكرار كردم كه صداي گوينده ي سوره حمد (يعني خدا ) را شنيدم . يعني در نماز يك گفتگوي دو طرفه است كه انسان مي گويد و از خدا مي شنود . كلاس نماز، كلاسي است كه هيچ نقصي ندارد و اگر اشكالي هم هست بخاطر ما شاگردان است كه از اين كلاس

ص: 981

استفاده نمي كنيم . همه ي هنر براي يك انسان مومن اين است كه از اين كلاس كمال استفاده را ببرد . يكي از شاگردان آيت الله بهاءالديني در خانه با خانواده اش مشاجره اي كرده بود و بعد پشت سر آقا نماز مغرب و عشا را مي خواند ولي حواسش به آن مشاجره بود. آيت الله بهاء الديني به ايشان گفت كه اين نماز نيست كه ما مي خوانيم، ما بايد از آن بيشتر استفاده كنيم . اگر كسي بخواهد در اين كلاس رشد معرفتي بكند،بايد كارهايي را رعايت بكند . اولا شاگرد بايد سر وقت به كلاس بيايد و منظم باشد . اگر شاگرد دير به كلاس برسد، استفاده ي كامل از آن كلاس را نمي برد . كسي كه اول وقت ورود به كلاس نماز نداشته باشد يعني نمازش را دير بخواند مخصوصا اگر عذري نداشته باشد، نمي تواند از كلاس استفاده ي كامل را ببرد . پس بايد آداب نماز را رعايت بكند . اگر ما اين آداب را رعايت بكنيم براحتي مي توانيم در نماز حضور قلب داشته باشيم .مثلا هنگام وضو گرفتن انسان توجه داشته باشد كه مي خواهد ورود به محضري داشته باشد و نبايد با كسي حرف بزند . در وضو مستحب است كه انسان رو به قبله باشد. امام خميني در بعضي مواقع كه شيرآب رو به قبله نبود ، يك مشت آب برمي داشت و شير را مي بست و رو به قبله مي ايستاد و وضو مي گرفت . مستحب است كه انسان يك محلي براي نماز داشته باشد . حداقل يك جاي خاص

ص: 982

در اتاق سجاده بيندازد كه وقتي وارد آن قسمت مي شود بداند كه مي خواهد با خدا حرف بزند و بخاطر همين است كه مي گويند : فرد محتضر را به محلي كه در آنجا نماز مي خوانده است ببريد . خوب است كه انسان موقع نماز خواندن معطر باشد و اذان و اقامه بگويد. ما نمي توانيم به نماز آيت الله قاضي ( ايشان مي گفتند كه من نمي دانم در برزخ از نمازم به اندازه ي دنيا لذت مي برم يا خير) و آيت الله بهجت برسيم . در اين دنيا كساني هستند كه لذتهاي زيادي از با خدا بودن مي برند كه حتي افرادي اين لذت را در بهشت برزخي نخواند داشت، آنها به نماز عشق مي ورزيدند . رسيدن به اين حضور قلب توجه و مراقبت مي خواهد ولي انسان مي تواند اين آداب ظاهري را رعايت كند . كسي كه به نماز اهميت نمي دهد نبايد توقع داشته باشد كه نماز او را بسازد و به بالا ببرد .پس ورود به كلاس آدابي دارد .شاگردي كه شلخته است نمي تواند از كلاس استفاده ببرد. ديگر اينكه اگر انسان بخواهد از كلاس نماز استفاده بكند بايد حضور قلب داشته باشد و حواسش پرت نباشد . شاگردي كه در كلاس بازيگوش باشد نمي تواند از درس استاد بهره ببرد. در كلاس نماز، انسان بايد خواسش را جمع بكند و بداند كه در محضر كيست ،اگر انسان مي تواند به معاني نماز توجه بكند و اگر نمي تواند لااقل اهميت بدهد كه در حضور كيست .ديگر اينكه شاگرد بايد تكاليفي را قبل از

ص: 983

كلاس انجام بدهد. اگر انسان بيرون كلاس تكاليفش را انجام نداده باشد نمي تواند بخوبي از كلاس استفاده بكند. ازعلامه طباطبايي سوال كردند كه چكار كنيم كه در نماز حواس مان جمع باشد؟ ايشان فرمودند: قبل از نماز مراقب زبان خودتان باشيد . نماز با حضور قلب مزد است و به هر كسي نمي دهند و اين هديه را به كسي مي دهند كه زحمت كشيده باشد. سوز ،اشك ،حال در نماز، دعا و زيارت ،مزد است . بقول حافظ : سوز دل ،اشك روان ،آه سحر، ناله ي شب ، همه را از نظر لطف شما مي بينم . اينها را به كساني مي دهند كه قبلا زحمتي كشيده باشد . امام سجاد (ع) در دعاي ابوحمزه به نكاتي اشاره كرده است كه چطور مي شود كه انسان در نماز بي حال است . حضرت به ده مورد اشاره مي كند .اين مراقبت هايي پيش از نماز است و انسان بايد آنرا مراعات كند . امام مي فرمايد :خداياهر وقت پيش خودم مي گويم كه آماده ي نماز هستم و در پيشگاه تو آمده ام بي حالي به من دست مي دهد كه حال مناجات از من گرفته مي شود ، شايد من خيلي حق تو را رعايت نكرده ام و به تو اهميت نداده ام و از اين جهت من را كوچك كردي و براي من بي حالي آمده است.(مثلا ممكن است كه فرد هر روز در سرما و تاريكي، صبح زود بلند بشود و به سركار برود ولي روز جمعه نمازش قضا مي شود.) خدايا شايد من به تو پشت كرده ام

ص: 984

و رو به دشمن تو كرده ام ( انسان در هنگام گناه تحت ولايت شيطان است و رابطه اش با خدا قطع است) و شايد تو من را اين جوري ديده اي و اين بي حالي ها بخاطر همين است. داريم : كمترين عقوبت كسي كه به من پشت كرده است وعادت بر گناه كرده است، اين است كه لذت مناجات را از او مي گيرم يعني انسان بي اشتها مي شود . خدايا شايد من دروغ مي گويم و تو من را دور كردي . خدايا شايد من شاكر نعمت هاي تو نبودم (يعني هيچ وقت داده هاي تو را نديدم و نداده ها را ديدم . من با زبان شاكر هستم ولي بصورت عملي شكر نمي كنم و نعمتها را در راه تو خرج نمي كنم .)تاجري خيلي ثروتمند بود و براي زيارت به مشهد رفته بود . او مي گفت كه در چند روز اول در زيارت نه اشكي ئ نه شوقي داشتم . او فكر كرد كه براي زيارت طلبيده نشده است بنابراين تصميم گرفت كه بليط بگيرد و برگردد . قبل از بازگشت او پير مردي را ديد كه به سختي چرخ دستي را مي برد ، به او كمك كرد و پيرمرد گفت كه من دختر دم بخت دارم و مجبورم كه خيلي كار كنم . تاجر به دنبال او براه افتاد و به داخل منزلش رفت و ديد كه وضع و اوضاع او خوب نيست . تاجر يك چك مبلغ بالا به پيرمرد داد. وقتي تاجر از آن خانه بيرون آمد ، پيرمرد به او گفت كه انشاءالله

ص: 985