ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

شده است. در اين فرهنگ، زيبايى خواهى معنوى جايى ندارد و زنان، بزرگ ترين قربانى اين انحطاط فرهنگى و تمدنى هستند؛ زيرا در اين كشورها، اميال نفسانى، نظام نيازها، ذائقه و ميل انسان مدرن را تغيير داده است و آرايش و پوشش زنان، آنان را به بازيچه اى در دست مردان هوسباز تبديل كرده است.

امروز، فرهنگ غرب براى زنان، دستاوردى جز تحقير و دورى از اصالت خويش ندارد. ولى اسلام، ضمن حفظ كرامت زن و با توجه به روحيات و نيازهاى آفرينش او، الگويى از شخصيت زن ارائه مى كند كه او را در زندگى فردى و اجتماعى، يارى كرده و در سير كمال قرار مى دهد.

حج نيز از جمله فرايض دينى است كه انسان را به كمال و مقام قرب مى رساند و از همين رو داراى آداب و بايسته هايى است. بر اين اساس شايسته است بانوان ايرانى در اين سفر معنوى با رعايت ادب حضور الهى، بر رعايت حجاب و عفاف، تأكيد و توجه بيشتر نمايند؛ به ويژه كه ايشان نماينده فرهنگى زنان ايرانى در كشور عربستان هستند و موفقيت جمهورى اسلامى در تحقق اهداف و رسالت هاى دينى اش، تا حد زيادى، با حجاب بانوان زائر ايرانى شكل مى گيرد.

اثر پيش رو، حاصل زحمات سركار خانم «مريم معين الاسلام» است كه تلاش نموده اند متنى مختصر و كاربردى را براى بانوان حج گزار تهيه نمايند. اميد است مورد استفاده و استقبال قرار گيرد.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه مطالعات اجتماعى

ص:11

ص:12

رهبرى (حفظه الله) در اين رابطه مى فرمايد:

تشديد نوگرايى و مدگرايى در مصرف، كار محاسبه شده صهيونيست ها و سردمداران سياست هاى استعمارى است و بايد با ارائه بحث هاى اسلامى، گرايش به شكل هاى غلط مصرف و تجمل، ريشه كن گردد و به اين ترتيب بسيارى از مشكلات، نظير بدحجابى و رواج فساد و فحشا كه معلول همان باورها و فرهنگ هاى استعمارى است، از بين خواهد رفت.(1)

در اين ميان، الگو شدن زن مسلمان ايرانى براى زنان جهان، موجب وحشت مهاجمان فرهنگى شده و بدين سبب براى دگرگون سازى فرهنگ زن ايرانى با تهاجم بى امان به حريم عفاف و پوشش كه بزرگ ترين سدّ براى تحقق اهداف آنان است، سعى در تحقق نقشه هاى شوم خود دارند تا او را از جايگاه رفيع خود و از مقام الگو بودن براى جهانيان به پايين كشانند. خطرى كه رهبر فرزانه انقلاب به خوبى به آن اشاره كرده و مى فرمايد:

امروز سرگرم شدن به زر و زيور براى زن انقلابى مسلمان ايرانى عيب است. امروز سر و سينه و دست را از زيورآلات پر كردن و زيور و آرايش و مد و

ص:13

لباس را بت خود قرار دادن، براى زن انقلابى مسلمان ايرانى ننگ است. آن زنى كه در پى اين گونه چيزهاست، از ارزش پايينى برخوردار است. بى اعتنايى به مدهاى وام گونه ساخته و پرداخته دشمنان، براى زن ارزش است.(1)

زنان حج گزار، نمايندگان زنان ايرانى و سفيران انقلاب اسلامى ايران هستند. بنابراين، جا دارد كه با برخوردارى از پوشش شايسته، پاسدار اين جايگاه رفيع در سطح بين المللى باشند و به تعهدات خود در قبال نظام پايبند باشند و با حفظ شئون اسلامى و رعايت پوشش و آرايش، زمينه يأس دشمنان و اميد براى زنان مسلمان در جهان را فراهم نمايند.

شايسته است كه زنان حج گزار قبل از توفيق تشرف به زيارت بيت الله الحرام با كسب معرفت و بصيرت درباره ابعاد مختلف مسئله زينت و مدگرايى، با ظاهرى آراسته و مناسب كه موجب عزت و اقتدار نظام جمهورى اسلامى و به ويژه شيعيان گردد، حاضر شوند.

نوشتار حاضر، كاوشى مختصر در اين مسئله است. اميد است كه مورد عنايت و توجه ساحت مقدس قطب عالم امكان، ولى الله الاعظم (عج) قرار گيرد.

ص:14

در پايان از مسئولان محترم مركز تحقيقات حج، براى توجه به اين مسئله مهم سپاسگزارى مى كنم. اميد است كه خداوند، توفيق احياى شعائر دينى را به همه دلسوزان نظام جمهورى اسلامى عنايت فرمايد.

ص:15

ص:16

ص:17

صاحب «مفردات» مى گويد:

زينت اصلى و راستين، آن چيزى است كه انسان را در هيچ يك از حالاتش، نه در دنيا و نه در آخرت، آلوده و ناپاك نمى سازد (يعنى آراستگى ظاهرى، باطنى، دنيوى، اخروى، فكرى، اخلاقى، ايمانى، عملى و بالاخره زينت حقيقى، يعنى به سوى كمال رفتن و در جهت كمال مطلق بودن در همه ابعاد وجودى) .

ولى زينت، در كوتاه سخن، بر سه گونه است:

١. زينت و آرايش نفسانى، مانند علم و اعتقادات نيكو (باورهاى درست) ؛

٢. زينت بدنى، نيرومندى و بلندى قامت؛

٣. زينت خارجى به وسيله چيزى جدا از انسان مثل مال، مقام و زيورآلات.(1)

ص:18

ص:19

ص:20

تو جوانى و مانند ساير جوانان به زيبايى رغبت بسيار دارى. من نيز از خداى خود حيا مى كنم كه لباسم بهتر از لباس تو باشد.(1)

بنابراين اسلام نه تنها با زيبايى مخالفتى ندارد، بلكه بر آن نيز تأكيد مى كند؛ چنان كه پيامبر اكرم (ص) فرموده است: «لباس زيبا بپوشيد، مركب زيبا سوار شويد تا زيبا و خوب جلوه كنيد» .(2)روايت هاى زيادى داريم كه ما را متوجه زيبايى و زيبايى خواهى مى كند. اما آسيب، در توجه افراطى به اين مسئله است و اينكه تنها مصداق زيبايى را زيبايى ظاهرى بدانيم.

اميرمؤمنان عليه السلام مى فرمايد:

التَّجمُّلُ مِن أخلاقِ الْمُؤمنينَ.(3)

زيبابودن و به زيبايى پرداختن از اخلاق و صفات مؤمنان است.

سيره ائمه عليهم السلام بر اساس توجه به آراستگى بوده است. در روايت است كه فردى خدمت امام باقر عليه السلام رسيد و ديد حضرت خودشان را آراسته و شال بسيار زيبايى روى دوششان انداخته اند. اين فرد با تعجب، اين آراستگى را مخالف شأن امام دانست و علت اين همه

توجه به ظاهر را از امام جويا شد. امام در پاسخ به ايشان فرمود: «من همسرى دارم كه خودش را براى من

ص:21

مى آرايد، من هم متقابلاً وظيفه دارم خودم را براى اوبيارايم»(1)

دين بنا ندارد بر تمام زيبايى ها و زيبايى خواهى ها خط بطلان بكشد و انسان را بر سر دو راهى دين يا زيبايى قرار دهد كه انتخاب يكى، به معناى حذف ديگرى باشد. اصلاً نگاه اسلام به زيبايى و زيبايى خواهى چنين نيست. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

لَيسَ لأحدٍ أنْ يَحُدَّ أكثرَ مِنْ ثَلاثةِ ايّامٍ اِلاَّ الْمرأةَ عَلَى زَوجِها حَتّى تَنقضِىَ عِدّتُها.(2)

هيچ زنى نبايد بيش از سه روز [براى همسرش] ترك زينت نمايد، مگر زنى كه شوهرش از دنيا رفته است كه چنين زنى بايد تا پايان عده وفات (چهار ماه و ده روز) زينت را ترك نمايد.

ص:22

استفاده از آن هيچ اشكالى ندارد و سزاوار نيست كه زن خودش را رها كند (از زيور آلات استفاده نكند) هر چند به مقدار آويختن گردنبندى به گردنش باشد.

امام صادق عليه السلام فرمود:

كَانَ عَلىُّ بنُ الحسين عليه السلام يُحلِّي وُلدَه وَ نساءَه بِالذَّهبِ و الْفِضَّة.(1)

امام سجاد عليه السلام فرزندان و همسر خود را با طلا و نقره آراسته مى كرد.

در سيره امام باقر عليه السلام نيز نقل شده كه ايشان هم، زنان و فرزندان خود را با طلا و نقره مى آراست(2)

ص:23

همچنين از امام باقر عليه السلام درباره همين آيه سؤال شد، حضرت فرمود: «همان لباس هايى را كه در اعياد و جمعه ها مى پوشيد همان ها را در نماز استفاده نماييد» . (1)در سيره عملى امام مجتبى عليه السلام آمده است كه وقتى براى نماز آماده مى شد، زيباترين لباس ها را مى پوشيد. وقتى در اين مورد از ايشان سؤال كردند، فرمود:

إِنَّ اللهَ جَمِيلٌ وَ يُحِبُّ الْجَمالَ فأَتجمَّلُ لِرَبِّي، وَ هُوَ يقول: خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ(2)،

فَأَحَبُّ أَنْ أَلبسَ أَجْوَدَ ثِيابِي. (3)

خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد. پس من خود را براى پروردگارم زينت مى نمايم كه او مى فرمايد: «زينت خود را هنگام رفتن به مسجد برگيريد» . پس دوست دارم زيباترين لباسم را [هنگام نماز] بپوشم.

روايتى از پيامبر (ص) هست كه حضرت به مردان فرمود: «شما ناخن هايتان را كوتاه كنيد. ولى زنان ناخن هايشان را بلند نگه دارند، چون به زن زيبايى

مى دهد» .(4)نكته درخور تأمل درباره توجه به زيبايى در دين، اين است كه معصومان عليهم السلام براى داشتن شادابى و زيبايى، راهكار مى دادند.

ص:24

امام صادق عليه السلام فرمود:

پيامبر به زنى به نام «ام عطيه» كه آرايشگر بود، گفت: «ام عطيه وقتى دخترى را آرايش مى كنى، صورتش را با پارچه پاك مكن، بى شك تكه پارچه، جلوه چهره را مى گيرد» (1)

آيه ٣١ سوره نور كه در مورد حجاب است، به خانم ها اشاره مى كند: (وَ لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ) خداوند نمى گويد شما زينت نداشته باشيد، بلكه مى گويد زينت خودتان را براى نامحرم آشكار نكنيد.

از آنجا كه زيبايى و زينت، نوعى نشاط و شادابى به فرد مى دهد و آثار مثبتى در زندگى وى به دنبال مى آورد، اسلام بدان تأكيد كرده است. آنچه در اسلام نهى شده، اين است كه توجه به زيبايى و زيبايى خواهى، هدف نهايى ما در زندگى باشد؛ يعنى تمام تلاش و عمر ما صرف مسئله زينت شود؛ به ويژه زينتى كه براى حيات دنياست.

بنابراين اسلام هرگز ميل به زيبايى و زيبايى خواهى را سركوب نمى كند، بلكه بناى تعديل را دارد؛ چرا كه

اسلام يك دين معتدل است. همان طور كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «راه هاى اسلام همه ميانه است» . (2)از شاهكارهاى دين مبين اسلام اين است كه هميشه راه

ص:25

اعتدال را پيش گرفته است. دين بنا دارد كه زن را در مسير زيبايى خواهى به گونه اى هدايت كند كه از حد اعتدال، خارج نشود؛ زيرا افراط و تفريط در امور فردى، اجتماعى، اخلاقى و سياسى، مانند ويروس خطرناكى است كه وقتى به جان بشر بيفتد، قدرت انديشه كردن را از او مى گيرد و موجب مى شود كه فرد رفتارهاى غيرمنطقى از خود نشان دهد؛ به تعبير حضرت على عليه السلام كه مى فرمايد:

فَكُلّ تَقصيرٍ به مُضرّ وَ كُلُّ اِفراطٍ لَه مُفسِد.(1)

هرگونه افراط و تفريطى براى بشر زيان آور است و هرگونه زياده روى، بشر را به فساد مى كشاند.

معضل جدى جامعه ما در رابطه با زينت و آرايش، افراط در اين قضيه است، وگرنه كسانى كه در مسير اعتدال پيش مى روند و ضمن پرداختن به نيازهاى ديگر، به مسئله زيبايى هم، با رعايت حدود شرعى، توجه دارند، از نظر اسلام طرد نشده اند؛ بلكه فضيلت هم به

حساب مى آيد. خارج شدن از مسير اعتدال، فرومايگى است. آنچه زيبايى خواهى را تبديل به رذيله اخلاقى مى كند، توجه افراطى به آن است؛ چرا كه شأن انسان خردورز، دورى از افراط و تفريط است.

ص:26

همان طور كه حضرت على عليه السلام فرمود:

«لاتَرى الجاهلَ إلاّ مُفْرِطاً أو مفرِّطا»(1)؛ «نادان را يا تندرو يا كندرو مى بينى» .

حضرت در جاى ديگر مى فرمايد: «ما دنبال اين هستيم كه شيوه هاى ميانه را پيدا كنيم» . و نيز مى فرمايد: «ما از آنها نيستيم كه در كارها يا كوتاهى داشته يا دچار فزونى خواهى باشيم» .(2)

سيره ائمه اطهار عليهم السلام اين است كه در مسير تعادل قدم بردارند. گرايش به زيبايى و زيبايى خواهى از جمله مسائلى است كه ممكن است بيشتر در معرض افراط و تفريط قرار گيرد. براى همين، اسلام تدابيرى را براى تعديل اين مسئله بيان كرده است كه در بخش ديگر به آن خواهيم پرداخت.

ص:27

ص:28

ص:29

الاِنسانِ.(1)

صبر، نيكوترين زينت ايمان و ارجمندترين خوى انسان است.

قرآن انسان را به صبر دعوت كرده و نتيجه برخوردارى از اين خلق زيباى معنوى را همراهى خداوند با صابران دانسته است. . . وَاصْبِرُوا إِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرينَ (انفال: 46) .

تبسم در هنگام سختى ها و مشكلات، بهترين زيبايى معقول را به انسان مى بخشد. بياييد در زيبايى هاى ابتدايى و محدود، توقف نكنيم و به هدف هاى عالى زيبايى معنوى برسيم. بدانيم كه جمال مادى وسيله عروج است نه هدف. اگر زليخا در جمال حسى متوقف شده بود، قطعاً به مراتب بالا نمى رسيد. اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

صِيانَةُ المَرْأَةِ أَنْعَمُ لِحالِها وَ أَدْوَمُ لِجَمالِها.(2)

پوشش زن براى او بهتر است و زيبايى اش را پاينده تر

مى سازد.

زيبايى معنوى مقدمه اى براى مشاهده جمال الهى است. سالك الى الله براى مشاهده جلال و جمال الهى، بايد مراحلى را طى كند. زيبايى هاى مادى مجازى، مرحله اى براى رسيدن به زيبايى هاى معنوى و زيبايى هاى معنوى مرحله ديگر براى صعود به مرحله عشق الهى است. از منظر قرآن تمام زيبايى هايى كه در عالم طبيعت

ص:30

وجود دارد، به خداوند نسبت داده شده و به يك نقطه ختم مى شوند و همه براى ديدن زيبايى جمال الهى است.

ص:31

عشق، زاييده زيبايى است و زن به عنوان مظهر جمال، عشق آفرين است.

درخور توجه است كه در صورت غلبه مصاديق زيبايى معنوى، فقدان زيبايى هاى ظاهرى و مادى، خيلى نمود ندارد و برعكس اگر زيبايى ظاهرى بدون وجود زيبايى معنوى باشد، سريع رنگ مى بازد و پايدار نمى ماند. به همين علت، زيبايى معنوى به زن، زيبايى ماندگار و اصيل مى دهد.

در فرهنگ قرآن افزون بر زن، به مصاديق ديگر از زيبايى هاى مادى، مثل آسمان، جانداران، طبيعت، رنگ ها و. . . . پرداخته مى شود.

إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الأَرْضِ زِينَةً لَها؛ «ما آنچه را روى زمين است، زينت آن قرار داديم» . (كهف: ٧)

وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ؛ «ما آسمان پايين [نزديك] را با چراغ هاى فروزانى زينت بخشيديم» . (ملك: 5)

إِنَّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ؛ «ما آسمان پايين [نزديك] را با زيور ستارگان آراستيم» . (صافات: 6)

وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها؛ «و زيورى كه آن را بر خود مى پوشانيد [همچون مرواريد] از آن استخراج كنيد» . (نحل: ١4)

در ادامه اين بحث به مسئله عفاف كه از مهم ترين مصاديق زيبايى معنوى زنان است، مى پردازيم.

ص:32

ص:33

به وسيله آن از فزون خواهى شهوت جلوگيرى شود» .(1)

«ابن منظور» در لسان العرب، عفت را «خويشتن دارى از آنچه حلال و زيبا نيست» معنا مى كند.(2)عفاف در لغت نامه دهخدا، به پارسايى و پرهيزكارى معنا شده است(3)و دكتر معين نيز در فرهنگ فارسى معين، عفاف را به همين معنا آورده است.(4)

عفت، نوعى منش و رفتار درونى است، ولى نمود عينى و رفتارى نيز دارد؛ ازاين رو، به فردى عفيف مى گويند كه اين حالت در رفتار او آشكار باشد.

ص:34

عفت اعضاى بيرونى از عفت اعضاى درونى سرچشمه مى گيرد.

ص:35

مناسب تر باشد، در تقويت و پرورش عفت، اثرگذارتر است. حجاب، ميوه عفاف و عفاف، ريشه حجاب است.

امام على عليه السلام مى فرمايد: «بِالعَفَافِ تَزكُو الاَعمالُ»(1)؛ «با عفاف، اعمال، پاك و پاكيزه مى شود» . بنابراين آنچه سبب تحقق تأثيرهاى حجاب در جامعه مى شود، پوشش عفيفانه است؛ وگرنه پوشش بدون عفاف نمى تواند براى فرد و جامعه، آثار و بركاتى داشته باشد.

متوليان فرهنگى بايد تدبيرى بينديشند كه حريم عفاف و حيا حفظ شود و توجه داشته باشند كه جامعه عفت شكن نمى تواند در برابر هيچ خطرى مصون باشد. به همين دليل، پيامبراكرم (ص) در رهنمودها و نيز سيره

عملى خويش، بر جلوگيرى از اختلاط زن و مرد هنگام رفت وآمد تأكيد داشت؛ زيرا اين مسئله در شكسته شدن حريم عفاف بسيار اثرگذار است. با توجه به اينكه زنان در نماز جماعت شركت مى كردند، روزى پيامبر به يكى از درها اشاره كرد و فرمود: «خوب است اين در را به زنان اختصاص دهيم» .(2)

از امام على عليه السلام نقل مى كنند كه روزى با گروهى از اصحاب نزد رسول الله (ص) بودند. پيامبر از آنان درباره اينكه چه چيز براى زنان بهتر است، پرسيد و كسى پاسخى نداشت. حضرت على عليه السلام به خانه فاطمه عليهاالسلام آمد و

ص:36

شرح ماجرا را گفت. فاطمه عليهاالسلام فرمود:

خَيرٌ لِلنِّساءِ اَن لا يَرَيْنَ الرِّجالَ و لايَراهُنَّ الرِّجالُ.(1)

براى زنان بهتر است كه مردان را نبينند و همچنين مردان آنها را نبينند.

وقتى حضرت، نزد پيامبر برگشت و ماجرا را بيان كرد، رسول الله (ص) از اين پاسخ حضرت زهرا عليهاالسلام شادمان شد. پيامبر درباره روش عبور زنان از خيابان فرمود:

لَيسَ لِلنِّساءِ مِن سَرَوات الطَّريقِ شَىءٌٌ و لَكِنَّهاَ تَمشِى مِن جَانِبِ الحائطِ وَ الطَّريِقِ. (2)

زنان از وسط كوچه و خيابان نگذرند، بلكه از كنار و حاشيه راه بگذرند.

همچنين پيامبر اكرم (ص) در ماجراى بيعت با زنان، از آنها بيعت گرفت كه با مردان بيگانه خلوت نكنند.(3)خلوت با مردان، حريم شكن است و به دژ مستحكم حيا و عفاف آسيب مى رساند. ازاين رو، پيامبر از زنان درباره اين موضوع بيعت گرفت كه حكايت از اهميت مسئله حفظ حريم عفاف دارد.

كوتاه سخن آنكه عفاف و حجاب، دو واژه در هم تنيده اند كه تفكيك آنها امكان پذير نيست. پوشش، از نشانه هاى عفاف است و عفاف بدون پوشش، قابل تصور

ص:37

نيست. نمى توان به مرد يا زنى كه عريان يا نيمه عريان در جامعه ظاهر مى شود، عفيف گفت. به هرحال، پوشش، نشانه عفاف است و اساسى ترين فلسفه معنوى پوشش در ميان اقوام و ملل، حفظ اين ويژگى است. القاى تفكر تفكيك بين عفاف و حجاب، القايى شيطانى است؛ زيرا فاصله انداختن ميان ارزش ها با نمودهاى عينى آن، به معناى نابودى ارزش ها به گونه اى زيركانه و مزورانه است. معناى جدايى حجاب از عفاف و تأكيد بر عفت بدون حجاب، چيزى جز گرفتن عفت از زنان نيست. در يك جمله مى توان گفت كه حجاب، ميوه عفاف است. فردى كه از ملكه عفاف برخوردار است،

مسلماً از درون خويش، پيام پوشش عفيفانه و حجاب را دريافت مى كند.

ص:38

زيباترين نقش هاى عالم است، نقشى سنتى و عاملى براى محدود كردن آزادى زنان مطرح گشت.

بى حجابى و بى بندوبارى در اجتماع، از طرفى سبب تحريك غرايز مردان مى شود و از طرف ديگر ميل و رغبت و انگيزه آنها را نسبت به همسرانشان كاهش مى دهد و به اين ترتيب، بى عفتى اجتماعى سبب تضعيف بنيان خانواده مى شود.

نظريه پردازان اين تفكر، با شعار ستيز زنان با ازدواج، خانواده و مردان و فرزندان، به گمان اينكه خانواده، عرصه سلطه طلبى و استيلاى مردان بر زنان است، به

جنگ اين نهاد طبيعى و هميشه در جريان بشرى رفته اند. آنان معتقدند كه تربيت فرزندان از سوى مادران و تعهد تمام وقت زن براى استحكام پايه هاى زندگى زناشويى، تلاشى بى ارزش است و بايد وقت و انرژى زنان صرف توليد بازار شود.

اكنون دستاوردهاى اين تفكر را از ديدگاه زنان فرهيخته اى كه از نزديك، آثار اين گونه انديشه ها را تجربه كرده اند، بررسى مى كنيم و قضاوت نهايى را به خوانندگان محترم مى سپاريم.

خانم «سوزان فالودى» در كتاب «بك لش» ، درباره اينكه مجموعه اين تلاش ها جز بدبختى، ارمغان ديگرى براى زن هويت باخته آمريكايى نداشته است، مى نويسد:

ص:39

در پشت اين سرور و بزرگداشت پيروزى زنان در آمريكا و در وراى اخبارى كه همواره و بى وقفه تكرار مى شود كه مبارزه براى حقوق زن به ثمر نشست، پيام ديگرى خودنمايى مى كند. اين پيام به زنان مى گويد: «اكنون شما آزاد و برابر هستيد، ولى هيچ وقت بدبخت تر از اين نبوده ايد»(1)

خانم «بتى فريدان» مى گويد:

امروز تنهايى زنان مستقل، سلامتى روانى آنها را

تهديد مى كند. اكنون زنان به يك بحران جديد هويت مبتلا شده اند كه اسم خاصى ندارد. چطور ممكن است زنانى كه در چنين مشكلات و بحران هاى بغرنج و خطرآفرينى به سر مى برند، خوشبخت ناميده شوند؟ ! زنان، افسرده و غمگين هستند، چون آزادند. زنان، اسير و برده آزادى خود شده اند. حركت و نهضت زنان براى كسب آزادى و برابرى كه بارها در گوش ما زمزمه مى شد، دشمن سرسخت خود زنان شده است.(2)

بشر پس از تجربه ناكامى ها و احساس تلخ بدبختى، اندوه، افسردگى و بى هويتى، به تكاپو افتاده است تا علل افول شخصيت انسانى خويش را در اين جامعه مدرن و آزاد جست وجو كند. امروزه در غرب، كسانى

ص:40

برخاسته اند كه چشم خويش را نمى توانند بر اين حقايق ببندند. ازاين رو، جنبشى به راه انداخته اند تا به جنگ انديشه هاى مخالف طبيعت و سرشت انسانى بروند.

ص:41

اساس گزارش اين روزنامه، تقاضا براى لباس هاى پوشيده، سال به سال افزايش مى يابد.(1)

خانم «دايان پاسنو» ، نويسنده كتاب «فمينيسم، راز زندگى يا اشتباه» و مدير مؤسسه مطالعات خانواده مى نويسد:

به نظر ما، تلاش براى كنار گذاشتن خداوند، در جهت حذف آرا و قوانين اخلاقى از جامعه، كارى بيهوده و بى معناست و نتايج اسفبارى چون افزايش

تعداد مادران مجرد، پدران غايب، ايدز، ادبيات و فرهنگ شهوانى و سقطجنين دارد. بايد به زنان بگوييم خداوند، راه نجات را كه ارج نهادن به كرامت انسانى است، در شما نهفته است. اگر براى كسب ارزش و شأن به نهضت فمينيسم متوسل شويد، جز نااميدى بهره اى نخواهيم برد.(2)

من به آنچه فمينيست ها ارائه مى دهند، اعتراض دارم. سعادت و شادمانى حقيقى انسان جز از طريق ارتباط با خداوند ميسر نيست. امروز روز نبرد زنان مؤمن است. اگر خداوند را بخوانيد، به شما پاسخ خواهد داد. از ياد نبريد كه نبرد حقيقى را خداوند رهبرى مى كند و شما در سپاه او، سرباز كوچكى هستيد.(3)

مجال براى پرداختن به اين گونه باورها و

ص:42

رويكردهاى انديشمندان غرب نيست، ولى همين مقدار كافى است تا بدانيم رويكرد زنان مسلمان اروپا، به ويژه فرانسوى ها به حجاب، رويكردى دينى و اخلاقى است. دختر باحجاب فرانسوى، به هيچ قيمتى حاضر نيست حجاب خويش را كنار گذارد، زيرا دريافته است كه ارزش ها و هنجارهاى دينى، يگانه راه سعادت و هدايت اوست و براى فرار از سرگشتگى و سرشكستگى، يگانه عنصر هويت بخش و عزت آفرين، آموزه هاى دينى و در رأس آنها، عفاف است.

ص:43

زنان ترك عفت كردند، چون همسرانشان، آراستگى را براى آنها ترك كردند.

همچنين «حسن بن حميم» مى گويد:

از امام رضا عليه السلام در مورد علت خضاب كردن ايشان سؤال كردم حضرت فرمود: «زن دوست دارد تو را آراسته ببيند؛ همان طور كه تو دوست دارى او را آراسته ببينى. همانا كم توجهى شوهر در آراستگى،

زن را از عفاف به فسق خارج مى كند»(1)

امام رضا عليه السلام در مورد دليل خروج زنان بنى اسرائيل از حريم عفاف مى فرمايد:

به درستى كه زن هاى بنى اسرائيل از عفاف خارج شدند و مرتكب گناه گرديدند و خارج نكرد آنها را مگر كمى آراستگى همسرانشان.

همچنين فرمود: «زن از تو همان چيزى را مى خواهد كه تو از او مى خواهى» .(2)

ص:44

ص:45

جلوه دادن نعمت ها و زيورهاى دنيا، انسان را گرفتار تمنّيات و آرزوهاى دور و دراز مى كند.

قرآن كريم زينت هاى ظاهرى، مانند باغ و بنا را مايه آرايش زمين مى داند و ابزار آزمايش انسان، نه مايه آراستگى انسان، و آن را ناپايدار معرفى مى كند: إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الأَرْضِ زِينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً * وَ إِنَّا لَجاعِلُونَ ما عَلَيْها صَعِيداً جُرُزاً (كهف:٧و ٨) زيرا هر يك از نعمت ها و مناصب دنيوى، چنان كه فصل خرمى و بهارى دارد، فصل پژمردگى و خزانى نيز در پى دارد. پس زينت هاى ظاهرى، زينت زمين است و سرانجام نيز پژمرده شده، به اجزاى زمين تبديل مى شود.

اما زينت انسان از نظر قرآن كريم «ايمان» است: وَ لكِنَّ اللهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الإِْيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ. (حجرات:٧) بنابراين، فريفتگان زينت زمين، تحت ولايت شيطانند و گرويدگان به ارزش هاى معنوى، تحت ولايت رحمان.

تشخيص «زينت ارض» از «زينت قلب» چندان دشوار نيست، اما انسان بر اثر اغواى شيطان، گاهى نقمت را نعمت پنداشته، به آن دل خوش مى دارد؛ مانند اينكه گروهى نفاق و بيماردلى و بريدن از امت اسلامى و كناره گيرى از جهاد را نعمت مى پندارند.(1)

ص:46

اين هشدار خيلى جدى قرآن است كه اگر تمام همّ و غمّ ما متوجه زينت هاى دنيوى باشد، نصيب ما را از آخرت كم مى كند. طبيعى است خانمى كه تمام همّ و غمش متوجه انواع و اقسام لباس هاى زيبا، مدها، آرايش ها و. . . باشد، ديگر فرصتى ندارد تا به آخرت

بينديشد و ره توشه اى براى حيات اخروى تهيه كند. ولى وقتى ما باور داريم كه دنيا و زينت هاى آن، كاملاً زودگذر است و همه اينها مانند پلى است كه بايد از آن بگذريم و جايگاه اصلى ما در حيات ابدى است، آن گاه فريفته و دل بسته نعمت ها و زينت هاى دنيوى نخواهيم شد.

بايد توجه داشته باشيم كه خداوند زينت هاى مادى را وسيله آزمايش انسان ها معرفى كرده است تا روشن شود چه كسى شايسته ترين عمل را انجام مى دهد:

إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الأَرْضِ زِينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (كهف: ٧)

ما آنچه را روى زمين است، زينت آن قرار داديم تا آنها را بيازماييم كه كدام يك داراى بهترين عمل هستند.

زمين، سرشار از زينت است و براى انسان آفريده شده است تا مايه آزمونش باشد. مقصود آيه كريمه اين است كه آدميان را خواهيم آزمود كه كدام يك از اين زينت، بهره اى صحيح مى برند؛ زينتى كه براى انسان

ص:47

مهيا گشته است تا با همه توان در راه عبادت خدا بكوشد. پس در اين راه، او همواره آزموده و ارزيابى خواهد شد.

بايد دانست كه خداوند، احساس زيبايى را مدخلى براى ايمان انسان قرار داده است. بنابراين تمام انسان ها

بايد ببينند كه محبوب آنان كدام يك از زينت هاست. آيا چهره هاى زيبا و زينت هاى آنان، او را به خود مشغول نموده و دل هايشان را مى ربايد و به تجمل پرستى، مدگرايى افراطى و تقليدى، خودآرايى در جامعه و تحريك شهوات و هوس هاى پليد، بسنده كرده يا زيبايى هاى معنوى، آنان را شيفته نموده است.

در اين آزمايش الهى، شخصيت حقيقى افراد و ميزان عقل و خردمندى، ايمان، اخلاق، اراده و استقامت آنان روشن مى گردد كه آيا دل به باقى مى سپارند يا فانى؟ آيا در استفاده از زيورهاى مادى، ميانه روى را پيشه خود مى كنند يا دچار افراط و تفريط مى شوند؟ آيا زنان با خودآرايى در خانه، به زندگى، حرارت، نشاط، صفا و صميميت بخشيده و بنيان خانواده را مستحكم مى نمايند يا به خودنمايى و جلوه گرى در جامعه و تحريك شهوت ها و ربودن دل ها مشغول مى شوند. آيا به زندگى زودگذر دنيا به جاى آخرت راضى شده اند؟ ! فَما مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ (توبه: ٣٨) . در اين صورت، متاع دنيا در مقايسه با آخرت، بسيار كم است.

ص:48

ص:49

نشانه خردورزى انسان است. آموزه هاى دينى از تمايل جوانان و زيبايى دوستى در محدوده عقل و شرع، حمايت مى كند.

علت تأكيد بزرگان دينى بر توجه به حس زيباخواهى دختران جوان، اين است كه توجه به اين احساس فطرى به تكامل ذوق و شكفتن احساسات جوان كمك مى كند و او را به سوى پيشرفت هاى روحى و عاطفى حركت مى دهد. البته اسلام از توجه افراطى به ظاهر و غفلت از زيبايى هاى باطن، نهى كرده است و توقف صددرصد در زيبايى ظاهرى از نظر دين مطرود است. اسلام مى خواهد زن جوان، ضمن توجه به ظاهر، به جمال عقل، علم، هنر و اخلاق هم توجه نمايد و اين مؤلفه هاست كه زيبايى ماندگار و ستودنى به جوان مى دهد.

ص:50

زيبايى را پيش روى ما قرار مى دهد تا فقط به زيبايى هاى ظاهرى نپردازيم. ازاين رو يكى از آموزه هاى دينى براى تعديل اين مسئله، توجه به زينت هاى باطنى است؛ همان طور كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«زينَةُ الْبواطِنِ اَجملُ مِن زينَةِ الظَّواهرِ»(1)؛ «زيبايى هاى باطنى زيباتر از زيبايى هاى ظاهرى است» .

تمام همّ برخى خانم ها اين است كه زيبايى هاى ظاهرى را به شكل افراطى در خودشان ايجاد كنند؛ انواع و اقسام طلاها، لباس هاى با مد جديد. اما خانم هاى فرهيخته اى كه از زيبايى هاى باطنى، مثل قدرت تعقل، فهم، موقعيت علمى، اجتماعى، ايمان و عفاف برخوردارند، مقبول ترند. خانمى كه تمام زيبايى هايش منحصر در زيبايى هاى ظاهرى است، اگر نتواند درست سخن بگويد و با ديگران تعامل خوبى برقرار كند و حتى آداب معاشرت را رعايت نكند، اين زيبايى هاى ظاهرى رنگ مى بازد. ولى خانمى كه به زيبايى هاى باطنى هم توجه دارد، هرچه بيشتر با افراد ارتباط برقرار مى كند، در ديدگاه آنان عظمت بيشترى مى يابد. اين دقيقاً كلام حضرت على عليه السلام است كه مى فرمايد:

«زِينَةُ الْبَواطِنِ أَجْمَلُ مِنْ زِينَةِ الظَّواهِر» .(2)

اين زينت هاى باطنى شما را زيباتر مى كند و اين

ص:51

زيبايى، ماندگارتر است و زيبايى ماندگار، عظمت شخصيتى به شما مى دهد. در حالى كه زينت هاى ظاهرى واقعاً عظمت شخصيتى به فرد نمى دهد. در فرهنگ قرآن

هم اين مسئله مورد تأكيد قرار گرفته است.

مفسر بزرگ، آيت الله جوادى آملى مى فرمايد:

خداوند ٩٩% زيبايى ممكن را در عالم هستى به حضرت يوسف دادند. جالب اينكه وقتى خداوند مى خواهد در قرآن ايشان را وصف كند و حرفى از ايشان به ميان بيايد، تمام زيبايى را در قدرت برهان ايشان بيان مى كند. اصلاً حرفى از زيبايى هاى ظاهرى حضرت يوسف به ميان نمى آورد. آنچه قرآن به تجليل و توصيف آن مى پردازد، قدرت برهان، استدلال و خود نگهدارى حضرت يوسف است.(1)

ازاين رو ما هم اگر ضمن توجه به زيبايى هاى ظاهرى در محدوده شرع به زيبايى هاى باطنى همچون خردورزى، عفاف، حيا و علم توجه كنيم، مسير اعتدال را طى كرده ايم.

ص:52

آرايش كنيد.

آنچه آسيب زاست، آرايش هاى نامناسب در جامعه است. جامعه، عرصه كار و تلاش است. عرصه عمومى،

عرصه خودنمايى و جلوه گرى نيست. اسلام با ويترين شدن خيابان ها و عروسك شدن دختران مخالف است؛ زيرا جامعه را آلوده مى سازد. همان طور كه از ورود و عرضه غذاى آلوده جلوگيرى مى شود، بايد هر آنچه فضاى عمومى را آلوده مى سازد، به صورت يك قانون كلى اجتماعى، ممنوع گردد. آنچه اسلام نمى پسندد اين است كه اين مظاهر زيبايى و زيبايى خواهى از عرصه خصوصى به عرصه عمومى كشيده شود كه در اين صورت، براى جامعه آسيب زا مى گردد؛ زيرا حركت جامعه اى را كه بايد پويا، پرتحرك و در مسير رشد و توليد علم قرار بگيرد، از كار مى اندازد و دچار اختلال مى كند. خانواده ها را هم دچار آسيب مى كند؛ زيرا حضور خانم ها در خيابان با رنگ ها و مدل هاى مختلف و آرايش هاى گوناگون، آنچنان ذهن مردان را به خود جلب مى كند كه ديگر همسرانشان به نظر نمى آيند و در نتيجه زمينه كم توجهى به همسرانشان ايجاد مى شود. به سبب وجود چنين آسيب هاى اجتماعى، اسلام مى گويد شما اين ميل به زيبايى و زيبايى خواهى را در عرصه هاى خصوصى و محدوده هايى كه نامحرم وجود ندارد، تأمين كرده و به آن پاسخ دهيد.

ص:53

در اسلام روايت هاى زيادى داريم كه زنان و مردان را به آراستگى سفارش مى كند. بنابر روايتى،

امام صادق عليه السلام فرمود: «سه چيز نياز زن و شوهر است. . .» ، از جمله آنها حضرت مى فرمايد:

زن نياز دارد كه شوهرش در مقابل او آراسته و زيبا ظاهر شود؛ همان طور كه مرد نياز دارد زن در مقابل او آراسته باشد.(1)

توجه به اين نياز در محيط خانواده باعث مى شود كه هم آن حس زيبايى خواهى تأمين شود، هم بنيان هاى خانواده مستحكم گردد؛ زيرا همه عواطف در درون خانه مصرف مى شود و همه زيبايى ها را زن و شوهر از يكديگر مى بينند و مى دانند.

ص:54

ص:55

ص:56

هنگامى كه رسول خدا (ص) نزد اصحاب مى رفت، به آينه نگاه مى كرد، موهاى خود را شانه مى زد و مرتب مى كرد و مى فرمود: «خداوند دوست دارد وقتى بنده اش به حضور دوستان خود مى رود، خود را آماده و زيبا سازد» .(1)

قرآن كريم مى فرمايد:

يا بَنِى آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ (اعراف: ٣١)

اى فرزندان آدم! زينت خود را در هنگام رفتن به هر مسجدى، با خود برداريد و [از نعمت هاى الهى] برگيريد و بخوريد و بياشاميد. ولى اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست نمى دارد.

در اين آيه مراد از زينت، مى تواند هم زينت جسمانى، مانند پوشيدن لباس مرتب و استعمال عطر و هم زينت معنوى، مثل خلوص يا هر دو باشد. آنچه آيه كريمه به آن توجه مى دهد اين است كه مواظب باشيد اسراف نكنيد؛ چراكه طبع زياده طلب انسان، به جاى

استفاده عاقلانه و معقول، راه تجمل و اسراف را پيش مى گيرد.

در آيه بعد همين سوره با لحنى اعتراض آميز درباره كسانى كه زينت هاى الهى را تحريم مى كنند و آن را

ص:57

نشانه زهد مى دانند، مى فرمايد:

قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِىَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِى الْحَياةِ الدُّنْيا. . . (اعراف: ٣٢)

بگو: چه كسى زينت هاى الهى را كه براى بندگان خود آفريده و روزى هاى پاكيزه را حرام كرده است؟ ! بگو اينها در زندگى دنيا، براى كسانى است كه ايمان آورده اند [اگر چه ديگران نيز با آنها مشاركت دارند، ولى] در قيامت، فقط براى مؤمنان خواهد بود.

همچنين اسلام، زنى كه خود را براى شوهرش نمى آرايد، سرزنش كرده است. يكى از زنان پيامبر مى گويد:

قال رسول الله (ص) لبعض نسائه:

ما لى اراك شَعْثاءَ مَرْهاءَ سَلْتاءَ.(1)

پيامبر (ص) به بعضى از همسرانش فرمود: چرا تو را ژوليده و بى سرمه و بى خضاب مى بينم.

در آموزه هاى دينى نه تنها به آراستگى زن تأكيد

شده است، بلكه مردان را هم سفارش به رعايت نظافت و آراستگى ظاهر نموده اند. رسول گرامى اسلام (ص) فرمود:

پاكيزه باشيد و خودتان را شبيه يهود نكنيد.

ص:58

زنان يهودى كه زناكار شدند، بدان جهت بود كه شوهرانشان كثيف بودند و كسى به آنها رغبت نمى كرد.(1)

ازاين رو، در آموزه هاى دينى تأكيد شده است كه خودتان را پاكيزه كنيد تا زنانتان به شما متمايل گردند. اهتمام رسول خدا (ص) به زينت و آرايش زنان براى همسرانشان، نشان دهنده وجود مصالح فردى و اجتماعى است؛ زيرا شارع مقدس، قوانين و دستورهاى دينى را براساس مصالح فردى و اجتماعى وضع مى كند و در هر امرى كه مصلحتى وجود داشته باشد، احكام متناسب را به صورت واجب يا مستحب صادر مى كند.

ص:59

پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد:

إِنَّ اللهَ تَعالى يُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ إِذا خَرَجَ إِلَى إِخْوانِهِ أَنْ يَتَهَيَّأَ لَهُمْ وَ يَتَجَمَّل.(1)

همانا خداوند دوست دارد وقتى بنده اش نزد برادران خود مى رود، خود را آماده كند و بيارايد.

امام صادق عليه السلام در اين رابطه، دليل آراستگى خود را چنين مى فرمايد:

أَلْبَسُ وَ أَتَجَمَّلُ فَإِنَّ اللهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمالَ وَ لْيَكُنْ مِنْ حَلال.(2)

مى پوشم و خود را مى آرايم؛ زيرا خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد، ولى بايد از حلال باشد.

آراستگى امرى پسنديده است. آراستگى در ظاهر، نظم در پوشش، نظافت شخصى و. . . از انضباط درونى و نظم فكرى افراد ناشى مى گردد. آراستگى ظاهرى، نقش مهمى در جاذبه ظاهرى فرد و تا حدودى، نشان از باطنى به دور از آشفتگى دارد. آراستگى، عاملى براى آرامش روحى و روانى است و نشان از وقار شخصيت افراد

است؛ به ويژه اگر اين آراستگى ظاهرى به همراه رسيدگى به درون و آراستگى باطن باشد موجب تعادل شخصيت آدمى و نفوذ فرد در دل ديگرى مى شود و محبوبيت را افزايش مى دهد. آنچه از نظر اسلام مذموم

ص:60

است، حضور در مجامع عمومى و در برابر نامحرمان با آرايش نامناسب است؛ چرا كه اسلام با هرچه زمينه گناه و آلودگى را در جامعه فراهم مى سازد، مخالف است و بى شك، آرايش در فضاى عمومى، از عوامل زمينه ساز فساد و تباهى اخلاقى و ارزش هاى دينى است. به طور كلى بايد گفت اسلام با هرچه حريم عفاف و حيا را تهديد مى كند، مخالف است. ازاين رو از ديد اسلام آراستگى امرى پسنديده است، ولى آرايش كردن دختران و خانم ها در صورتى كه در معرض ديد نامحرمان قرار بگيرند، جايز نيست. اما در ميان همسران و زنان اشكال ندارد. از منظر دين، زنانى كه با آرايش و زيبايى در فضاى عمومى جامعه، زمينه آلودگى را فراهم سازند، مورد لعن و نفرين خدا و ملائكه قرار مى گيرند.

امام صادق عليه السلام از رسول خدا (ص) روايت مى كند:

أَيُّ امْرَأَةٍ تَطَيَّبَتْ ثُمَّ خَرَجَتْ مِنْ بَيْتِهَا فَهِيَ تُلْعَنُ حَتَّى تَرْجِعَ إِلَى بَيْتِها مَتَى ما رَجَعَت.(1)

هر زنى كه عطر بزند و سپس از خانه خارج شود، لعنت

بر او فرستاده مى شود تا زمانى كه به خانه بازگردد.

ص:61

روح و آراستن باطن، اصلى ترين زينت است. علم، حكمت، ادب، از نشانه هاى آراستگى روحى است، چنانچه از آراستگى انديشه در منابع دينى به زيبايى روحى نام برده شده است.

همچنين آراستگى در گفتار، دشنام ندادن، تهمت نزدن، آبرو نبردن و. . . از نشانه هاى ديگر آراستگى روح است كه در روايات متعدد به آن اشاره شده است و در اين نوشتار، مجال پرداختن به آن وجود ندارد.

ص:62

تفسير قرآن، امت نمونه نيز امتى معتدل است. ازاين رو زنان حج گزار ايرانى كه نمايندگانى از «امت ميانه» هستند بايد به اين رسالت خود توجه داشته باشند كه هرگونه افراط و تفريط آنها در حوزه هاى اخلاقى و رفتارى، مى تواند به معناى خروج از دايره انسان كامل و امت نمونه باشد و اعتبار امت اسلامى را زير سؤال ببرد.

ص:63

مشترى هاى ثابت اين خانم بايد هرازگاهى يك هفته را بدون لوازم آرايش سپرى كنند. به گفته او بهتر است هر چند وقت به پوست صورت فرصتى براى تنفس داد. به نظر وى همان طور كه استفاده از لوازم آرايش مى تواند جذاب باشد، استفاده نكردن از آنها نيز مى تواند موجب ايجاد اعتماد به نفس و همچنين سلامت پوست شود. او مى گويد: «اين روزها شيك بودن ديگر در استفاده زياد از لوازم آرايش نيست، بلكه در سادگى است» . خانم ارين فلاهرتى مى گويد:

ما در سالن زيبايى مان سعى مى كنيم براى مشترى ها از حداقل لوازم آرايش استفاده كنيم و آنها را تشويق كنيم در خانه هم كمتر از اين مواد استفاده كنند. به نظر بسيارى از مشتريان حجم كمتر كرم ها و پودرها در صورت، موجب زيبايى بيشتر هم مى شود. از طرفى، وقتى خانم ها مجبور نيستند تا هر روز زمان زيادى را نگران استفاده از كرم هاى شل و آبكى يا پودرهاى عطسه آور گران قيمت باشند تا زيبا به نظر

برسند، بيشتر وقت دارند تا به خود زندگى برسند.(1)

ص:64

دانسته و حدودى را براى آن بيان كرده است. شرع مقدس، حتى به زنان شوهردارى كه عزيزان خود را از دست داده اند و عزادارند، بيش از سه روز اجازه ترك زينت براى شوهر را نداده است. پيامبر (ص) فرمود:

لا يَحلّ لاِمرَأةٍ تؤمِنُ باللهِ وَاليَومِ الآخِر اَن تَحُدَّ عَلَى مَيّتٍ فَوقَ ثَلاثِ لَيالٍ إلاّ عَلَى زَوجها اَربَعَةَ اَشهُرٍ وَ عَشرا.(1)

براى زنى كه به خدا و روز جزا ايمان دارد، جايز نيست براى مرده اى بيش از سه روز زينت را ترك كند، مگر براى [فوت] زوج خود كه واجب است چهار ماه و ده روز آرايش نكند.

پيامبر نه تنها مخالف زيبايى و آرايش نبود، بلكه بر آن تأكيد مى ورزيد و حتى رهنمودهايى نيز براى زيباسازى داشتند كه اين رهنمودها به خوبى نمايانگر جايگاه آرايش و زيبايى از ديدگاه رسول خدا (ص) است. در اين قسمت، به بيان نمونه هايى از اين موارد مى پردازيم.

امام صادق عليه السلام فرمود:

پيامبر (ص) به زنى به نام ام عطيه كه آرايشگر بود، گفت: «اى ام عطيه، وقتى دخترى را آرايش مى كنى، صورتش را با پاره پارچه پاك مكن. بى شك، تكه پارچه، جلوه چهره را مى گيرد» .(2)

ص:65

اين جريان نشان دهنده توجه رسول خدا (ص) به آرايش و زيبايى بهداشت پوست براى حفظ زيبايى است.

رهنمودهاى حضرت محمد (ص) درباره مظاهر زينت، بسيار جالب است. امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه پيامبر (ص) فرمود: «عطر زنانه بايد خوش رنگ و داراى بوى ملايم باشد و عطر مردانه بايد كم رنگ و از بوى تندى برخوردار باشد» .(1)

همچنين پيامبر (ص) درباره زينت و آرايش، به تفاوت ميان زن و مرد توجه ويژه اى داشت. همچنين به مردان دستور مى داد ناخن خود را كوتاه كنند و به زنان مى فرمود: «ناخن خود را كوتاه نكنيد و براى زينت، كمى ناخن خود را بلند نگه داريد» .(2)

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

رَخَّصَ رَسُولُ اللهِ (ص) لِلْمَرْأَةِ أَنْ تَخْضِبَ رَأْسَها

بِالسَّوادِ، قالَ وَ أَمَرَ رَسُولُ اللهِ (ص) النِّساءَ بِالْخِضَابِ ذاتَ الْبَعْلِ وَ غَيْرَ ذاتِ الْبَعْلِ، أَمّا ذاتُ الْبَعْلِ فَتَزَيَّنُ لِزَوْجِها. . .(3)

رسول خدا (ص) به زنان اجازه داد تا موى سر خود را به رنگ سياه خضاب نمايند. آن حضرت فرمود:

ص:66

«پيامبر (ص) زنان مجرد و متأهل را سفارش نمود موى سر خود را خضاب نمايند و اما زنان متأهل براى شوهرانشان خود را زينت نمايند» .

در جايى ديگر از ايشان نقل شده است:

پيامبر به يكى از همسران خود كه مويى ژوليده و ظاهرى غيرآراسته داشت، تذكر دادند و به وضع ظاهرى او اعتراض كردند.(1)

در روايتى آمده است كه شخصى به نام «ابوريحانه» به حضور پيامبر (ص) رسيد و عرض كرد: «اى رسول خدا (ص) ، من زيبايى را دوست دارم، حتى زيبايى كفش را. آيا اين از تكبر است؟» حضرت فرمود: «خداوند زيباست و زيبايى را مى پسندد و دوست دارد كه اثر نعمت خود را در بنده اش ببيند» .(2)

پيامبر اسلام (ص) هنگام ازدواج فاطمه عليهاالسلام به «عمار ياسر» مأموريت داد براى حضرت زهرا، عطرهاى

خوشبو تهيه نمايد؛ عمارياسر گويد:

عطر خوبى تهيه كرده و به منزل فاطمه عليهاالسلام بردم. آن حضرت فرمود: «اى عمارياسر اين عطر چيست؟» گفتم: «پدرت رسول خدا (ص) مرا امر كرده تا آن را فراهم نمايم» .(3)

ص:67

اين موضوع نشان دهنده اهميت مسئله زينت است. همچنين از حضرت رسول (ص) نقل شده است:

أَحسِنوا لِباسَكم وَ أَصلِحوا رِحالَكم حَتّى تَكونوا كأنّكُم شامَةٌ للنّاس.(1)

زيبا لباس بپوشيد و مركب خوب سوار شويد تا در نگاه مردم خوب جلوه كنيد.

سفارش براى بهره مندى از عطر، خضاب، مسواك و داشتن لباس پاكيزه، همه دلالت بر استحباب مسئله زينت دارد.

ص:68

امام صادق عليه السلام از رسول خدا (ص) روايت مى كند:

أَيُّ امْرَأَةٍ تَتَطَيَّبُ ثُمَّ خَرَجَتْ مِنْ بَيْتِها فَهِيَ تُلْعَنُ حَتَّى تَرْجِعَ إِلَى بَيْتِها مَتَى رَجَعَت.(1)

هر زنى كه عطر بزند و از خانه خارج شود، لعنت بر او فرستاده مى شود تا زمانى كه به خانه مراجعه كند.

همچنين حضرت فرمود:

لا تَكْتَحِلِ الْمَرْأَةُ بِالسَّوادِ إِنَّ السَّوادَ مِنَ الزِّينَة.(2)

زن با رنگ سياه [در مقابل مرد نامحرم] سرمه نكشد كه رنگ سياه، زينت است.

همچنين مردى از امام صادق عليه السلام در مورد زينت هايى كه زن مى تواند آنها را آشكار كند، سؤال كرد و ايشان در پاسخ فرمود:

«الوجه والكفّين» .(3)

ص:69

سه - تبرج از ماده برج، به معناى ظهور و آشكار ساختن است و در اصطلاح به زنى كه زيبايى هايش را در برابر نامحرم ظاهر مى سازد، گفته مى شود.(1)

در قرآن واژه تبرج به معناى خودنمايى به كار رفته است؛ زنانى كه به هر وسيله مى كوشند تا خود را در جامعه نشان دهند، متبرّج ناميده مى شوند. به ابزار و آلات تزيينى كه شخص به خود مى آويزد و با سر و صدا، توجه ديگران را برمى انگيزد، «متبرجات» گفته مى شود. البته متبرجات به هرگونه وسيله اى كه توجه ديگران را برانگيزد گفته مى شود. بر اين اساس در كاربرد قرآنى، متبرجات هر چيزى است كه به شكل خاصى، شخص را در چشم ديگران قرار مى دهد و جلب توجه مى نمايد. به زنانى هم كه خود را به وسيله نوع پوشش و آرايش در چشم مردان مى آورند، متبرج و خودنما مى گويند.

گفتنى است زنان از نظر روانى، داراى ويژگى ديگرخواهى هستند و همين، موجب خودآرايى در آنان مى شود. درواقع، زنان به عرضه زيبايى خود نزد ديگران، بيش از خود زيبايى، علاقه نشان مى دهند؛ ازاين رو، در محيط خانه كمتر به زيبايى هاى خود توجه دارند. ولى هنگامى كه در مجالس و محافل عمومى شركت

ص:70

مى كنند، نسبت به زيبايى و آراستگى اهتمام بيشترى مى ورزند.(1)

تجربه نشان داده كه اگر اين حس تبرج و خودآرايى زنان در داخل محيط خانواده براى همسران و هم جنس هاى خود باشد، آنها را از خودآرايى در مناظر عمومى و محضر بيگانگان بى نياز مى كند. ازاين رو مردان بايد به نياز زيباپسندانه همسران خويش اهميت بدهند و آن را سركوب نكنند تا به صورت ناهنجارى روانى ظاهر نشود. اگر زنان براى برآوردن اين نياز فطرى در محدوده خانواده آزاد باشند، خودآرايى به صورت منفى در جامعه گسترش نخواهد يافت. خودآرايى به شكل افراطى، نوعى بيمارى است كه به عشوه گرى، طنازى و دل ربايى از آن ياد مى شود و ناشى از فشارهاى روانى فرد است.

«لمبروز» روان شناس معروف در كتاب «روح زن»

چنين نوشته است:

وقتى زن، مرد را نسبت به خود علاقه مند ديد و به سوى او متمايل شد، منظور اصلى او در عشوه گرى و خودنمايى از بين مى رود؛ چنان كه مشاهده مى شود زنانى كه به شوهر و كودكان خود علاقه دارند، به كلى از اين عالم (عشوه گرى و دلبرى افراطى و

ص:71

مذموم) بركنارند و اگر زنى ديده شود كه شيوه خودنمايى را پيشه كرده، فقط به اين دليل است كه پاسخ عواطف درونى خويش را نزد شوهرش نيافته است.(1)

بارها در مجامع زنانه ديده شده كه سرخوردگى هاى عاطفى و بى توجهى مردان به هنر، زيبايى، استعداد و سليقه زنان، سبب خودنمايى بيمارگونه زنان شده است. ولى خودآرايى در چارچوب پوشش ها كه لازمه زندگى سعادتمندانه است، محصول فطرت و سرشت زنان است كه در خور احترام و جهت دهى است. از همين رو در دين اسلام، تأكيد فراوانى بر آرايش زن براى شوهر شده و اين كار، وسيله اى براى برآوردن نياز زن به خودآرايى است.

از راه هاى تعديل و جهت دهى خودآرايى، انتخاب پوشش مناسب است. تأكيد فراوان اديان الهى بر

حجاب، به علت وجود غريزه ها و نيازهاى ويژه زنان است. اگر براى كنترل خصلت خودآرايى زنان كه سبب عشوه گرى مى شود، حكم حجاب ارائه نشود، زنان به سبب غريزه هاى كنترل نشده و نامتعادل، دچار مشكل بهداشت روانى مى شوند. ولى با حجاب و پوشش مناسب، چارچوب مشخصى براى بهره مندى از اين

ض:72

ويژگى ذاتى، تعيين مى شود كه از پيدايش فساد اجتماعى و روانى جلوگيرى مى كند.

آسيب هاى روانى، اجتماعى و اقتصادى تبرج، سبب نزول اين آيه شد: وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الأُولى. . . . (احزاب:٣٣) كسانى هستند كه پوشيدن لباس زيبا را نشانه شخصيت مى دانند و با پوشيدن آن، خود را برتر از ديگران احساس مى كنند و انتظار دارند كه همه چشم ها دنبال آنها باشد و همه، حسرت لباس آنان را بخورند و آنها را خوشبخت به شمار آورند؛ حضرت رسول خدا (ص) درباره اين افراد مى فرمايد:

مَن لَبِسَ ثَوباً يُباهى بِهِ لِيَراهُ النَّاسُ لَم يَنظُرِ الله اِلَيهِ حَتّى يَنزَعَه.(1)

هركس لباسى بپوشد كه به وسيله آن بر مردم مباهات و تفاخر كند، خداوند به او [به نظر رحمت] نمى نگرد تا اينكه لباس را از تن در بياورد.

همچنين حضرت فرمود:

مَنْ لَبِسَ ثِيابَ شُهْرَةٍ فِي الدُّنْيا أَلْبَسَهُ اللهُ لِباسَ الذُّلِّ يَوْمَ الْقِيامَة.(2)

هركس در دنيا لباس شهرت بپوشد (لباسى كه با آن مشهور شود) ، خداوند در روز قيامت، لباسِ خوارى بر او مى پوشاند.

ص:73

ص:74

عَلَى اللهِ عَزَّوَجَلَّ اَن يُحرِقَها بِالنَّارِ.(1)

پيامبر از اينكه زن براى غيرشوهرش آرايش كند، نهى كرد. اگر زن چنين كند، بر خداوند حق است كه او را با آتش بسوزاند.

در روايت ديگرى چنين آمده است:

عَن الفُضيل قال: سألت اباعبدالله عليه السلام عن الذِّراعَين من المرأة هُما مِنَ الزّينةِ التي قال الله: (لا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ) قال عليه السلام: نعم و ما دون الخمار من الزينة و ما دون السِّوارَين.(2)

فضيل بن يسار مى گويد: «از امام صادق عليه السلام پرسيدم آيا ذراع (فاصله سر انگشت وسط تا آرنج) جزء زينت (زن) محسوب مى شود كه خداوند فرمود: «نبايد زنان زينت هاى خود را [براى نامحرم] آشكار

سازند، مگر براى شوهر [و ساير محارم]» . آن حضرت فرمود: «بله به جز روسرى و دستبند» .

ص:75

مورد لعن واقع شده است و حتى عرف هم آن را نكوهش مى كند.

اصل در زيبايى خلقت، آن است كه هر موجودى به تناسب جايگاه و موقعيتش به وظايف انسانى خود بپردازد. تشابه محورى، با وجود گوناگونى مخلوقات و تفاوت در تكاليف، سازگارى ندارد. در غير اين صورت لازم مى آيد كه هركس از هويت اصلى خويش فاصله گيرد و نتواند وظايف خود را درست انجام دهد.

پيامبر اكرم (ص) مى فرمايد:

لَعنَ اللهُ الْمُتشبِّهاتِ بِالرِّجالِ مِنَ النِّساءِ وَ لَعنَ اللهُ الْمُتشبِّهينَ مِنَ الرِّجال بالنِّساءِ.(1)

خداوند زنانى كه خود را شبيه مردان مى كنند و

مردانى كه خود را شبيه زنان مى كنند را لعنت مى كند.

روايت شده است كه حضرت على عليه السلام مردى را با پوشش زنانه در مسجد رسول الله (ص) مشاهده كرد و به او فرمود: «از مسجد رسول خدا خارج شو» .(2)

همچنين حضرت على عليه السلام نقل كرده است كه با پيامبر (ص) در مسجد نشسته بودم كه مردى با حالت زنانه بر پيامبر (ص) وارد شد و سلام كرد. حضرت پس از

ص:76

اينكه به سلام او پاسخ داد، چشم به زمين دوخت و در حالى كه استغفار مى كرد، فرمود:

آيا چنين افرادى در امت من يافت مى شوند؟ اين گونه افراد در هيچ امتى يافت نمى شوند، مگر اينكه آن امت پيش از آمدن قيامت، عذاب شود.(1)

ص:77

به هر حال بايد از آنچه به اقتدار ملى و دينى مسلمانان آسيب مى رساند، دورى كرد.(1)

ص:78

روايت كرده است ازحضرت امام محمد تقى عليه السلام از پدر بزرگوارش و ايشان از حضرت امير مؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام، كه آن حضرت فرمود:

روزى من و فاطمه به خدمت حضرت رسول (ص) رفتيم و آن حضرت را بسيار گريان يافتيم. عرض كردم: «پدر و مادرم فداى تو باد يا رسول الله چه چيز سبب گريه شما شده است؟»

پيامبر (ص) فرمود: «اى على! شبى كه مرا به آسمان بردند، زنانى چند از امت خود را در عذاب شديد ديدم. پس، از حالت آنها تعجب كردم و از شدت عذاب آنها گريستم. [از جمله آنها] زنى را ديدم كه به موهايش آويخته شده، مغز سرش مى جوشد و زنى را ديدم كه گوشت بدن او از جلو و عقب با قيچى هاى آتشين بريده مى شود» . پيامبر (ص) فرمود:

«اى دخترم! آن زنى كه به مو آويخته شده بود، موى خود را [در اين دنيا] از مردهاى نامحرم نمى پوشاند و آن زنى كه گوشت بدنش با قيچى هاى آتشين قيچى مى شد، خود را به مردان نامحرم نمايش مى داد تا به او رغبت كنند! . . .» .

پس حضرت رسول (ص) فرمود: «واى بر زنى كه شوهر خود را به خشم آورد و خوشا به حال زنى كه همسرش از او راضى باشد» .(1)

ص:79

شايسته است خواهران مسلمان حج گزار، يك بار اين حديث شريف را به طور كامل و با دقت بخوانند و در صورت نامناسب بودن پوشش، در شيوه آن تجديدنظر نمايند و با عمل صحيح به احكام الهى در سفرهاى زيارتى، زينت اسلام باشند. مسلماً براى تحقق احكام، بايد از پوشيدن لباس هاى مهيج و نازك، آرايش كردن و عطر زدن نزد نامحرم [اگر چه از خويشان نزديك باشند] به ويژه هنگام تشرف به اماكن مقدس اجتناب كنند.

ص:80

ص:81

ص:82

بزرگى دانسته و به رخ مسئولان نظام كشيده اند. قطعاً مسلمانان حج گزارى كه از دورترين نقاط جهان، به زيارت خانه خدا آمده اند و به نظام جمهورى اسلامى ايران اميد دارند، با مشاهده كم توجهى بانوان زائر ايرانى در رعايت حدود پوشش و آرايش در سرزمين وحى، دچار يأس و تحير مى گردند. مهم تر آنكه زنان ايرانى، افزون بر اينكه نماينده زنان مسلمان هستند، نماينده زنان شيعه نيز هستند؛ مذهبى كه الگوهاى ناب، همچون بانوى بزرگ جهان اسلام، حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام؛ بانوى عفاف و حجاب و همچون زينب كبرى عليهاالسلام را دارد؛ بانويى كه حتى در مجلس يزيد و در زمان اسارت، عمده ترين اعتراضش اين بود كه چرا دختران رسول خدا (ص) را در معرض ديد نامحرمان قرار داده اند. پيام او در جريان عاشورا اين بود كه در هيچ شرايطى حتى شرايط جانفرسا و دردناك عاشورا نبايد از رعايت حجاب و پوشش دست برداشت. محورى ترين توصيه هاى امام حسين عليه السلام در آخرين وداع اين بود كه زنان حرم در سختى ها و حوادث ايام اسارت هم، حجاب

و پوشش خود را رعايت نمايند.(1)

چقدر ناپسند است كه زنان شيعه ايرانى، در بدحجابى انگشت نماى ديگران باشند و چقدر مأيوس كننده است

ص:83

كه برخى زنان شيعه ايرانى مروج بدحجابى و حتى بدحجاب ترين زنان حج گزار باشند. رييس مذهب شيعه، امام صادق عليه السلام فرمود:

كُونُوا لَنا زَيْناً، وَ لا تَكُونُوا عَلَيْنا شَيْناً.(1)

شما شيعيان به گونه اى رفتار كنيد كه زينت بخش ما باشيد و مايه ننگ ما نباشيد.

رفتار و پوشش شيعيان بايد نمايانگر پويايى و رشد معنوى بوده و موجب عزت و سرفرازى مذهب شيعه باشد.

يقيناً حجى كه موجب وهن شيعه گردد و زمينه سرافكندگى نظام را فراهم نمايد، آن حجى نخواهد بود كه خداوند تبارك و تعالى از ما خواسته است.

نكته ديگرى كه زنان حج گزار بايد توجه داشته باشند اين است كه به بركت برپايى نظام جمهورى اسلامى و مبانى انديشه اصلاحى امام خمينى (ره) در مورد زن، زنان ايرانى پس از انقلاب به اوج عزت و اقتدار رسيدند به گونه اى كه به الگويى جذاب براى زنان در

سراسر جهان تبديل شده اند. در اين بخش از نوشتار به گوشه اى از ديدگاه هاى زنان در كشورهاى اروپايى و اسلامى در مورد نقش الگويى زنان ايران، اشاره مى شود.

ص:84

خانم «هدى كيا» كسى است كه در تظاهرات منع حجاب شركت كرده و با سه فرزندش دستگير مى شوند و به همين علت، حكم اعدامش نيز صادر مى شود. او در نامه اى مى نويسد:

الآن زنان مسلمان در كشورهاى اسلامى، زن مسلمان ايرانى را الگوى خود قرار داده اند و در جوامع غربى، زن مسلمان ايرانى به الگويى جذاب تبديل شده است. زن غربى به وسيله زن مسلمان ايرانى، بخش گمشده وجود خودش را پيدا مى كند.(1)

وابسته فرهنگى سفارت ايران در «نروژ» جريان مسلمان شدن يك زن نروژى را اين گونه بيان مى كند:

«آنا بريت» با من تماس گرفت و گفت مى خواهم مسلمان شوم، چادر مى خواهم. . . مى خواهم با لباس رزم زنان ايرانى كه سمبل و الگوى من هستند، شهادتين را بگويم.(2)

خانم «تاينايولنيگ» تازه مسلمان آلمانى است. خبرنگارى به او مى گويد شما براى اسلام خيلى هزينه كرده ايد؛ زيرا تمام دوستان و آزادى ها و موقعيت هاى خوب را از دست داده ايد. او نيز در جواب مى گويد:

ص:85

در مقابل، خدا، آزادى معنوى، آرامش روحى [به من داد] و يك رهبر خوب و دوست داشتنى؛ امام خامنه اى را به دست آورده ام.(1)

خانم «ثريا صديق لندن» مى گويد:

اگر غرب، زن مسلمان ايران را مورد حمله قرار مى دهد به سبب آن است كه نمى تواند آنچه را مى بيند، باور داشته باشد. اما آنچه مهم است، نقش الگويى زن مسلمان ايرانى است براى همه آزاده هاى جهان.(2)

خانم «ثريا نبور» از تايلند مى گويد:

در تايلند، زنان مسلمان ايرانى الگويى براى فعاليت هاى ما هستند. زن مسلمان ايرانى پايه گذار حركت زنان مسلمان در كشورهاى ديگر شدند.(3)

خانم دكتر «هنا احيان» استاد دانشگاه علوم اجتماعى لهستان مى گويد: «استكبار جهانى نمى خواهد زن مسلمان ايرانى را در مقام الگوى جهان ببيند» .(4)

همان طور كه ديديد، زنان سراسر جهان، زنان ايرانى را الگويى درخور احترام مى دانند. بنابراين رسالت زنان ايرانى، به ويژه در اماكن زيارتى، در قبال حفظ اين همه عزت و اقتدار چند برابر مى شود. بايد زنان حج گزار توجه داشته باشند كه اگر بدون پوشش برتر و با

ص:86

آرايش هاى نامناسب به كشور عربستان سفر نمايند، چه آسيبى به جايگاه عزت آفرين زن مسلمان ايرانى مى زنند و چقدر از اميدهاى زنان ديگر كشورها را به يأس تبديل مى كنند. با اين رفتار و پوشش، جايگاه زن مسلمان تنزل مى يابد و اين همان چيزى است كه استكبار جهانى به دنبال آن است. تمامى وحشت استكبار از الگو شدن زن ايرانى براى زنان جهان است. آنها به وسيله هدايت زنان ايرانى به سوى آرايش و مدهاى نامناسب، زمينه تحقق اهداف خود را فراهم مى سازند و ما نيز بدون توجه، عامل خدمت رسانى به استكبار مى شويم. در حقيقت اين مسئله با روحيه استكبار ستيزى و برائت از شيطان و شيطانيان كاملاً در تعارض است؛ چرا كه به جاى ستيز با شيطان بزرگ، وسيله خشنودى و موفقيت دشمن را فراهم كرده و موجب سرافكندگى جمهورى اسلامى خواهيم شد.

ص:87

جامعه ايران، دستخوش تغيير مى گردد. آنان مهم ترين مانع استحاله فرهنگى زنان را، حجاب و عفاف مى دانند. حجاب و عفاف، دو دژ مستحكم است كه زنان را در مقابل تهاجم هاى فرهنگى حفظ مى كند و با شكسته شدن اين دو دژ است كه ديگر مصونيتى براى حريم زن باقى نمى ماند. بدين جهت با سرمايه گذارى هاى كلان، با انگيزه حجاب زدايى زنان ايران و با بهره گيرى از تمامى امكانات جهانى به مبارزه برخاسته اند.

در حال حاضر مسئله بدحجابى، يك مشكل فرهنگى در جامعه ما است كه مى تواند به حيثيت دينى و مذهبى نظام جمهورى اسلامى ايران در عرصه هاى بين المللى آسيب برساند. از نمودهاى بارز اين آسيب بين المللى، سفرهاى زيارتى، از جمله سفر به عربستان است كه متأسفانه برخى از زائران با بدحجابى خود، موجب هتك حرمت و آبروى امت مسلمان شده اند؛ به طورى كه فرصت طلبان از اين مسئله، يك سوژه تبليغاتى ساخته اند تا چهره شيعيان را خراب كرده و ديندارى مردم مسلمان ايران را زير سؤال برند.

طبيعى است كه براى حل اساسى اين مشكل چه در كشور اسلامى مان و چه در عربستان، بايد به رفع علل و عوامل آن پرداخت. به نظر مى رسد علل بدحجابى، گذشته از عوامل فردى، علل خانوادگى و اجتماعى نيز

ص:88

دارد.

ص:89

شش - محدود شدن حوزه مسئوليت مديران اجرايى و بى توجهى آنان به سلامت اخلاقى افراد زيرمجموعه خود.

ص:90

هويت ملى و دينى كشور است و هرگونه ارزيابى زائران ملل و اقوام ديگر، بر اساس كيفيت لباس پوشيدن ما صورت مى پذيرد. ازاين رو شايسته است كه زنان در زمينه پوشش و لباس در سفرهاى زيارتى به اين مسائل توجه داشته باشند:

الف) سعى نمايند در طول سفر، لباس آراسته بپوشند و از هرگونه آشفتگى و پريشانى در لباس بپرهيزند؛ چراكه آراستگى در لباس، نشانه اى از وجود نظام فكرى و ذوق و سليقه انسان است. به هرحال آشفتگى بيرونى، حكايت از آشفتگى درونى دارد. اگر انسان داراى شخصيت طبيعى باشد از آشفتگى گريزان است و نظم، ترتيب و تميزى را بر ژوليدگى و پريشانى ترجيح مى دهد.

نكته درخور توجه اين است كه خيلى از خانم ها بر اين باورند در سفر خيلى مهم نيست كه انسان آراسته و

تميز باشد؛ چون در سفر، كسى ما را نمى شناسد، پس مى توانيم به هر صورت كه خواستيم لباس بپوشيم و لازم نيست به نظافت و آراستگى توجه شود. درحالى كه ممكن است كسى شما را در سفر نشناسد، اما شما نماينده يك ملتيد و براساس پوشش شما، قضاوت روى يك ملت صورت مى گيرد.

ب) بايد توجه داشت كه آشفتگى در لباس و ژوليدگى و عدم رعايت نظافت و آراستگى، آثار روحى

ص:91

و روانى دارد. به طورى كه نشاط روحى و روانى انسان را از بين مى برد. براى اينكه از سفر معنوى خود لذت ببريم و غم و اندوه را از خود دور كنيم، بايد به مسئله آراستگى ظاهر توجه داشته باشيم. همان طور كه امام على عليه السلام مى فرمايد: «لباس تميز، غم و ناراحتى را برطرف مى كند» .(1)

ج) در طول سفر نياز داريم كه ديگران به ما توجه نمايند و در قلب هم سفران خود نفوذ كنيم و آنها ما را دوست داشته باشند. از راز و رمزهاى برقرارى ارتباط با ديگران و نفوذ در دل هم سفران، برخوردارى از ظاهرى آراسته و لباس مناسب است. (2)اهميت آراستگى و نظافت لباس در حدى است كه از آداب زيارت، پوشيدن لباس تميز و آراسته است و تنها سفر زيارتى

كه به سبب اقتضائات خاص آن گفته اند با گرد و خاك سفر وارد شويد، حرم امام حسين عليه السلام است. وگرنه در بقيه اماكن زيارتى، سفارش شده است با ظاهرى آراسته و لباس تميز وارد شويد.

در آموزه هاى دينى هم آراستگى ظاهر و پوشيدن لباس مناسب مورد تأكيد قرار گرفته است. در روايتى از رسول اعظم (ص) آمده است: «لباس خوب بپوشيد و مركب خوب سوار شويد تا خوب جلوه نماييد» .

ص:92

امام صادق عليه السلام نيز مى فرمايد: «خود را به وسيله لباس، زيبا كنيد؛ زيرا خدا زيباست و زيبايى را دوست دارد» .(1)

به هر حال زائران اماكن مقدس، به ويژه زنان بايد توجه داشته باشند كه چگونگى لباس پوشيدن آنان، هم بيانگر شخصيت آنان است و هم بيانگر شخصيت ملت آنها. ازاين رو بايد از پوشيدن لباس هايى كه آنها را در بين زائران انگشت نما مى كند يا لباس هايى كه حكايت از خودخواهى و تكبر دارد و آنان را از هم سفران متمايز و جدا مى سازد، دورى نمايند. همچنين پوشيدن لباس هايى كه مطابق با فرهنگ بيگانه است يا استفاده از لباس ها و چادرهاى رنگى كه به دور از شأن يك زن مسلمان است، بپرهيزند.

زنان توجه داشته باشند كه كيفيت و چگونگى لباس، هم از نظر رنگ، هم از نظر مدل و هم از نظر آراستگى و تميزى، نمادى از شخصيت انسان است. پس سعى نماييم كه با پوشيدن لباس مناسب، شخصيتى اصيل، آزاد و محترم از خود نشان دهيم.

ص:93

بيان شد، از جمله مواقعى كه زنان به استفاده از زينت تشويق شده اند، زينت براى نماز است تا آنجا كه خداوند مى فرمايد:

يا بَنِى آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (اعراف:٣١)

اى فرزندان آدم! زينت خود را در هنگام رفتن به هر مسجدى، با خود برداريد.

در احاديث متعدد، بر نمازخواندن زنان با زينت، تأكيد شده است تا جايى كه در حديثى از پيامبر (ص) مى خوانيم: «همانا براى زنان كراهت دارد كه بدون زيورآلات نماز بخوانند» .(1)

حضرت على عليه السلام نيز مى فرمايد: «پيامبر به من

فرمودند به زنانت دستور بده بدون زيور نماز نخوانند» .(2)

در اينجا اين سؤال مطرح است كه با توجه به اينكه عمدتاً اين عبادت در مجامع عمومى صورت مى پذيرد، چگونه با آياتى كه زنان را از زينت نهى كرده است، قابل جمع است؟

در پاسخ بايد گفت: دعوت به عبادت همراه با زينت براى زنان، دعوت عامى است كه با آيات و روايات ديگر تخصيص مى خورد؛ به اين معنا كه استفاده از زينت در عبادات در مجامع عمومى، مثل حج نبايد

ص:94

به گونه اى باشد كه موجب آشكار شدن زينت گردد.

يكى از محرمات احرام براى بانوان، استفاده از هرگونه زينت و آرايش است. البته بعد از انجام دادن مناسك حج، اين نهى همچنان به قوت خود باقى است و زنان به طور كلى در مجامع عمومى از آشكار كردن زينت نهى شده اند.

هنگامى كه ما مهمان فردى مى شويم، سعى مى كنيم به گونه اى باشيم كه صاحب خانه مى پسندد. در عرف جامعه نيز نشانه حفظ حرمت صاحب خانه، توجه به حساسيت ها و علايق اوست. پس چگونه مى توانيم مهمان خدا باشيم، در حالى كه آشكارا، احكام خدا را زير پا مى گذاريم. حج گزار در اين سفر معنوى، مهمان

پروردگار است و بايد در اين ضيافت الهى، آن گونه لباس بپوشد و آرايش كند كه صاحب خانه از او خواسته است. قطعاً اگر مى خواهيم در اين ضيافت الهى، نظر رحمت پروردگار را به خود جلب نماييم، بايد براساس رضايت او عمل نماييم. هر چه مطابقت رفتارى و ظاهرى بيشترى با احكام الهى داشته باشيم، توفيق بيشترى در كسب رحمت الهى خواهيم داشت. زنان حج گزار بايد در اين ايام، بيشتر به رعايت احكام و دستورات الهى توجه داشته باشند تا بدين وسيله حرمت صاحب خانه را رعايت كرده باشد.

ص:95

ص:96

- تهيه نشريه يا بروشور اختصاصى حجاب و ارائه به زائران قبل از ورود به مكه و مدينه.

- استفاده از تمامى ظرفيت هاى فرهنگى سازمان حج و زيارت و بسيج تمامى امكانات براى ارتقاى سطح پايبندى زائران به حجاب.

اميد است با فرهنگ سازى صحيح و نهادينه سازى ارزش هاى دينى در جامعه، به ويژه با توجه و تأكيد خاص متوليان فرهنگى كشور به مسئله حجاب، شاهد باشيم كه زنان ايرانى با حجاب برتر خود، هم موجب عزت و سربلندى نظام جمهورى اسلامى گردند و هم الگويى براى زنان ديگر جوامع اسلامى باشند.

ص:97

شكر اين نعمت بزرگ را با رعايت حجاب و پوشش عفيفانه به جاآورند. در اين صورت، افزون بر نزديكى جسم ما به خانه خدا، روح و جان ما هم رشد يافته و به خدا نزديك مى شود؛ چراكه حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام فرمود: «خداوند تقرب زنان را به خودش از طريق رعايت حجاب و عفاف و حفظ حريم قرار داده است» .

اميد است كه مهم ترين دستاورد ما در اين سفر معنوى، تقرب به خدا از طريق رعايت حريم محرم و نامحرم باشد.

ص:98

اين كرم ها زينت محسوب مى شود؟(1)

آيت الله بهجت (ره) : اگر عرفاً زينت محسوب شود، بايد مستور شود.

آيت الله تبريزى (ره) : چنانچه احتمال زينت داده شود، مادامى كه پيداست، صورتش را از نامحرم بپوشاند.

آيت الله خامنه اى: تشخيص آن موكول به نظر عرف است.

آيت الله سيستانى: عرفاً بايد زينت شمرده نشود و با شك، حكم زينت را ندارد.

آيت الله صافى: اگر آرايش و زينت محسوب نشود و بوى خوش آن موجب التذاذ و تحريك نامحرم نگردد،

اشكال ندارد. ولى در هر صورت بنابر احتياط واجب، صورت را از نامحرم بپوشاند.

آيت الله فاضل (ره) : زينت محسوب مى شود و بايد از نامحرم پوشيده شود.

آيت الله مكارم: در فرض سؤال مانعى ندارد.

آيت الله نورى: زينت به حساب نمى آيد.

ص:99

موجب تحريك نامحرم مى شود، مسئله مذكور چه حكمى دارد؟

امام خمينى (ره) : اگر عطر زدن بانوان موجب مفسده و تحريك باشد، جايز نيست.

آيت الله اراكى (ره) : اگر عطر زدن بانوان موجب مفسده و تحريك باشد، جايز نيست.

آيت الله بهجت (ره) : ١. چون معرضيت لذت دارد جايز نيست. ٢. معلوم شد كه حرام است.

آيت الله تبريزى (ره) : چنانچه زدن ادكلن و مثل آن، موجب جلب نظر اجانب و توجه نامحرم به او مى شود استعمال كرده خارج شدن از منزل با آن حال جايز

نيست در صورتى كه معرض ديد اجانب باشد.

آيت الله خامنه اى: ١. اگر موجب جلب نظر نامحرم و مستلزم مفسده باشد جايز نيست. ٢. حكم معلوم شد.

آيت الله سيستانى: ١. اگر به قصد فريفتن مردان نباشد و موجب تحريك هم نشود اشكال ندارد. ٢. در اين فرض جايز است.

آيت الله صافى: ١. مجرد استعمال آنها اشكال ندارد. والله العالم. ٢. اگر به منظور تحريك نامحرم باشد قطعاً حرام است و اگر بداند كه موجب تحريك مى شود هر چند او قصد آن را نداشته باشد اولى و احوط ترك است. والله العالم.

آيت الله فاضل: در صورتى كه موجب توجه و

ص:100

تحريك نامحرم شود جايز نيست.

آيت الله مكارم: ١. از اين كار در روايات اسلامى نهى شده است. ٢. اشكال آن بيشتر است.

آيت الله نورى: ١ و ٢ جايز نيست.

ص:101

رعايت شود اشكال ندارد.

آيت الله خامنه اى: خالكوبى فى نفسه اشكال ندارد و اگر زينت محسوب مى شود بايد از نامحرم پوشانده شود و تشخيص زينت موكول به نظر عرف است.

آيت الله سيستانى: ١. اگر عرفاً زينت حساب شود بايد از نامحرم بپوشاند. ٢. اشكال ندارد.

آيت الله صافى: ١. فى نفسه مانعى ندارد لكن بر زن لازم است خود را از نامحرم بپوشاند و زينت است. ٢. فى نفسه مانعى ندارد و اجرت در قبال آن نيز بى اشكال است.

آيت الله فاضل (ره) : ١. بلى زينت محسوب مى شود. ٢. فى نفسه اشكال ندارد ولى چون زينت محسوب

مى شود بايد از نامحرم پوشانده شود.

آيت الله مكارم: چنان كه آرايش غليظى محسوب نشود اشكالى ندارد در غير اين صورت براى انجام دهنده و شخصى كه تاتو بر روى او انجام مى گيرد اشكال دارد.

آيت الله نورى: اگر جلب توجه كند نگاه به آن حرام است و اگر جلب توجه نكند نگاه به آن بدون ريبه و تلذذ، اشكال ندارد و انجام آن اگر براى ارائه به نامحرم نباشد مانعى ندارد.

ص:102

خود را اصلاح كرده يا تاتو نموده اند چيست؟(1)

آيت الله بهجت (ره) : آويزان نمودن مثل چادرى جلوى صورت در حال نماز يا جهت رو گرفتن از نامحرم بلكه مطلقاً مانعى ندارد و لازم نيست كه از خوردن آن به صورت جلوگيرى كند.

آيت الله تبريزى (ره) : چنانچه اصلاح ابرو طورى باشد كه حتى در زن هاى مسن متعارف است، پوشاندن آن لازم نيست و در غير اين صورت بايد آن را از نامحرم بپوشاند و پوشاندن صورت در حال احرام بايد به نحو اسدال باشد

يعنى پوشش را طورى قرار دهد كه به صورت نچسبد.

آيت الله خامنه اى: اگر زينت، موجب جلب نظر نامحرم محسوب نشود پوشاندنش لازم نيست.

آيت الله سيستانى: در تاتو، چادر يا روسرى كه بر سر دارند بايد در مقابل اجنبى، آن را به طرف صورت خود پايين بياورند، ولى پوشاندن ابروى اصلاح شده از نامحرم لازم نيست.

آيت الله صافى: در فرض سؤال، پوشاندن صورت جايز نيست، ولكن جايز است جهت رو گرفتن از نامحرم، مقدارى از چادر يا چيز ديگر را كه بر سر انداخته تا محاذى چانه پايين بيندازد؛ ليكن احتياط لازم اين است كه آن را به دست يا به چوب دور از صورت خود نگه دارد كه مثل نقاب نشود.

ص:103

آيت الله مكارم: هرگاه از زمانى كه اين كار را كرده اند قصدشان زينت در حال احرام نبوده اشكالى ندارد و نبايد صورتشان را بپوشانند.

آيت الله نورى: نبايد صورت را بپوشاند و پوشش [صورت] نزد نامحرم در حال احرام جايز نيست.

ص:104

آيت الله خامنه اى: ١. تشخيص آن به عهده خود مكلف، با مراجعه به عرف است. ٢. اگر زينت باشد، اختصاصى به لباس احرام ندارد. ٣. در فرض عدم اظهار، حرمت ندارد.

آيت الله سيستانى: به احتياط واجب از هرچه، عرفاً زينت حساب شود، بايد پرهيز شود.

آيت الله صافى: ١. استفاده از اين گونه لباس ها در حال احرام جايز نيست. ٢. شامل هر دو مى شود. ٣. فرقى نمى كند.

آيت الله فاضل (ره) : صرف نظر از زيورآلات، اين موارد زينت محسوب مى شود و زينت كردن هم بر زنان در حال احرام جايز نيست و فرقى بين لباس احرام و لباس زير و غيره وجود ندارد، هرچند اگر انجام گيرد كفاره ندارد و حج يا عمره باطل نمى شود والله تعالى هوالعالم.

آيت الله مكارم: ١ . احتياط آن است كه از آن پرهيز شود. ٢. در حال احرام از تمام اينها پرهيز شود. ٣. هرگاه پنهان باشد مانعى ندارد.

ص:105

آيت الله خامنه اى: اگر زينت محسوب مى شود بايد از نامحرم پوشانده شود.

آيت الله سيستانى: اشكال ندارد.

آيت الله صافى: جايز نيست آنها را در معرض ديد مردان اجنبى قرار داد.

آيت الله فاضل: جايز نيست.

آيت الله مكارم: هر نوع انگشترى كه منشأ مفسده خاصى نگردد، اشكالى ندارد.

ص:106

آيت الله فاضل: بلى.

آيت الله مكارم: پوشانيدن لازم نيست.

آيت الله نورى: خير، زينت به حساب نمى آيد.

ص:107

حال لازم است.

آيت الله سيستانى: در نماز لازم نيست ولى از نامحرم بايد بپوشاند و دستبند از زينت پنهان نيست.

آيت الله صافى: پوشاندن موى مصنوعى در حال نماز و از نامحرم واجب نيست مگر آنكه موجب تحريك شهوت نامحرم شود كه در اين صورت پوشاندن آن از نامحرم واجب است ولى براى نماز مضر نيست و همچنين زينت كه روى لباس افتاد اگر موجب تهييج

نامحرم شود پوشاندن آن از نامحرم واجب است ولى براى نماز اشكال ندارد.

آيت الله فاضل: براى زنان در حال نماز، پوشانيدن موهاى مصنوعى و زينت هاى پنهان (مانند دستبند و گردنبند) و زينت صورت (مانند سرمه چشم) لازم نيست اما واجب است از نامحرم بپوشاند.

آيت الله مكارم: براى زنان پوشانيدن موهاى مصنوعى و زينت هاى پنهانى (ماند دستبند و گردنبند) نيز لازم است.

آيت الله نورى: اگر پوست بدن پوشيده باشد در صورتى كه نامحرم در بين نباشد، پوشاندن آنها در حال نماز واجب نيست و اگر نامحرم ببيند، احتياط واجب آن است كه آنها را بپوشاند و همچنين است زينت پنهان.

ص:108

ص:109

روسرى با رنگ هاى روشن استفاده نمود؟(1)

امام خمينى (ره) : در حجاب، لباس خاصى معتبر نيست هر چند چادر بهتر است و از لباسى كه جلب توجه كند احتراز شود.

آيت الله بهجت (ره) : اگر جلب نظر مى كند جايز نيست و حجاب كامل چادر است.

آيت الله تبريزى (ره) : بر زن واجب است لباس زينت خود را كه توجه بعضى از مردان را به خود جلب مى كند از نامحرم بپوشاند. والله العالم.

آيت الله خامنه اى: اگر موجب جلب نظر نامحرم يا ترتب مفسده ديگرى باشد جايز نيست.

آيت الله سيستانى: اگر زينت باشد يا تحريك كننده باشد جايز نيست.

آيت الله فاضل: رنگ لباس و پوشش فى حد نفسه محدود به رنگ خاصى نيست، ولى بايد خانم ها از رنگ هايى براى پوشش استفاده كنند كه موجب توجه نامحرم و انگشت نماشدن نگردد.

آيت الله نورى: پوشيدن لباسى كه مخالف عفت عمومى نباشد و از نظر افراد متشرع منكر محسوب نشود، اشكال ندارد.

ص:110

حكمى دارد؟

اين مسئله از مسائل مبتلابه بوده كه از مراجع محترم تقليد پرسيده شده است و هيچ يك، جوراب نازك را حجاب شرعى محسوب نكرده و پوشيدن آن را در انظار عمومى جايز ندانسته اند.(1)

ص:111

ص:112

١٢. ترتيب القاموس المحيط، فيروز آبادى، بيروت، دارالجيل.

١٣. تسنيم، عبدالله جوادى آملى، قم، انتشارات اسراء، ١٣٧٩ه. ش.

١4. تفسير الميزان، سيدمحمدحسين طباطبايى، ترجمه: سيدمحمدباقر موسوى همدانى، كانون انتشارات محمدى، ١٣56ه. ش.

١5. تفسير كشاف، محمود بن عمر زمخشرى، چاپ اول، بيروت، داراحياء التراث العربى، ١4١٧ه. ق.

١6. حدود پوشش و نگاه در اسلام، شيخ محمد مهدى شمس الدين، ترجمه: محسن عابدى، چاپ اول، تهران، انتشارات بين المللى الهدى، ١٣٨٢ه. ش.

١٧. الخصال، محمد بن على بن حسين بن بابويه (شيخ صدوق) ، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الاعلمى، ١4١٠ه. ق.

١٨. دائرة المعارف، عبدالحسين سعيديان، تهران، انتشارات محمدعلى علمى، ١٣4٩ه. ش.

١٩. الدرالمنثور، عبدالرحمان سيوطى، چاپ اول، بيروت، دارالفكر، ١4١4ه. ق.

٢٠. دلائل الامامة، محمد بن جرير طبرى، بيروت.

٢١. روان شناسى رنگ ها، ماكس لوشر، ترجمه: ليلا مهرادپى، چاپ اول، انتشارات حسام، ١٣٧٠ه. ش.

٢٢. روان شناسى زن در نهج البلاغه، مريم معين الاسلام و ناهيد طيبى، چاپ دوم، انتشارات عطر سعادت، ١٣٨٠ه. ش.

٢٣. روح زن، جينا لمبروزو، ترجمه: پرى حسام شهرئيس، انتشارات تهران دانش، ١٣6٩ه. ش.

٢4. زنان و برنامه تربيتى اسلام، مريم معين الاسلام، انتشارات بيت الاحزان، ١٣٨4ه. ش.

٢5. سخنان امام حسين عليه السلام از مدينه تا كربلا، ترجمه: محمدصادق نجمى، قم، بوستان كتاب، بى تا.

ص:113

٢6. سنن ابى داود، سليمان بن اشعث سجستانى، مؤسسه سنة النبوية.

٢٧. شرح اللمعة الدمشقية، زين الدين بن على بن احمد عاملى، مركز اطلاعات و مدارك اسلامى.

٢٨. علل الشرايع، محمد بن على بن حسين بابويه قمى (شيخ صدوق) ، قم، مكتبه الطباطبايى.

٢٩. غرر الحكم و درر الكلم، عبدالواحد آمدى، دفتر نشر فرهنگ اسلامى.

٣٠. فرهنگ فارسى، محمد معين، چاپ هفتم، تهران، اميركبير، ١٣64ه. ش.

٣١. فصلنامه پويا، دفتر پژوهش هاى فرهنگى.

٣٢. فصلنامه فقه و حقوق، شماره ٣6، زمستان ١٣٨٣.

٣٣. فمينيسم در آمريكا تا سال ٢٠٠٣، دبيرخانه همايش سراسرى، چاپ اول، دفتر نشر معارف، ١٣٨٣ه. ش.

٣4. كنزالعمال، على بن حسام متقى هندى، چاپ اول، بيروت، ١٣٩٧ه. ق.

٣5. گزيده مسائل مبتلابه و استفتائات جديد، احكام بانوان، تهيه و تنظيم واحد پاسخ به سؤالات، چاپ دوم، قم، جامعة الزهرا عليهاالسلام، ١٣٨٩ه. ش.

٣6. گزيده مسائل مبتلابه و استفتائات جديد، واحد پاسخ به سؤالات جامعة الزهرا عليهاالسلام، چاپ اول، قم، انتشارات جامعة الزهرا عليهاالسلام، ١٣٨٩ه. ش.

٣٧. لسان العرب، ابوالفضل جمال الدين ابن منظور المصرى، بيروت، ١4١٠ه. ق.

٣٨. لغت نامه، على اكبر دهخدا، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ١٣٧٧ه. ش.

٣٩. مجله پيام زن، شماره ٧5، خرداد ١٣٧5.

4٠. مجمع البيان، فضل بن حسن طبرسى، بيروت، دار المعرفه، ١4٠٨ه. ق.

ص:114

4١. مسئله حجاب، مرتضى مطهرى، تدوين دانشگاه علوم پزشكى مازندران، ١٣٧٧ه. ش.

4٢. مسائل مبتلابه در حج و استفتائات جديد، واحد پاسخ به سؤالات جامعة الزهرا عليهاالسلام، چاپ اول، قم، انتشارات جامعة الزهرا عليهاالسلام، ١٣٨٨ه. ش.

4٣. مسائل مبتلابه در حج و استفتائات، تهيه و تنظيم واحد پاسخ به سؤالات، چاپ اول، قم، جامعة الزهرا عليهاالسلام ١٣٨٨ه. ش.

44. مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نورى، قم، چاپ اول، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، ١4٠٨ه. ق.

45. مسند احمد، احمد بن محمد شيبانى، تحقيق: عبدالله محمد الدرويش، چاپ دوم، بيروت، دارالفكر، ١4١4ه. ق.

46. مصباح الشريعه، ترجمه و شرح: حسن مصطفوى، چاپ اول، تهران، انتشارات قلم، ١٣6٣ه. ش.

4٧. مصباح المنير، احمد فيومى، قم، دفتر تبليغات.

4٨. المفردات، حسين بن محمد راغب اصفهانى، چاپ دوم، المكتبة المرتضوى، ١٣6٢ه. ش.

4٩. مقاييس اللغة، احمد بن فارس، چاپ اول، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ١٣٨٧ه. ش.

5٠. مقدمه اى بر روان شناسى زن، مجتبى هاشمى ركاوندى، قم، انتشارات شفق، ١٣٧٠ه. ش.

5١. الملابس والزينة فى الاسلام، خطيب عدنانى، چاپ اول، الانتشار العربى، ١٩٩٩م.

5٢. من لايحضره الفقيه، محمد بن على بن حسين بابويه قمى (شيخ صدوق) ، بيروت.

5٣. ميزان الحكمه، محمد محمدى رى شهرى، چاپ دوم، قم، انتشارات دارالحديث، ١٣٧٩ه. ش.

54. وسائل الشيعه، محمدبن الحسن حرعاملى، چاپ هفتم، مكتبة الاسلاميه، ١4٠٣ه. ق.