ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

همكارى و هميارى با بندگان خدا زيربناى همه اديان الهى، به ويژه دين مبين اسلام است. بدون هميارى و تعاون، بسيارى از اهداف اجتماعى اديان الهى معطل خواهد ماند. براى رسيدن به اهداف مشترك، بايد روحيه كمك كردن به انسان هاى ديگر، به خصوص نيازمندان، توسعه و ترويج پيدا كند. در جامعه اسلامى كمك كردن به افرادى كه به حمايت و دلجويى ديگران نياز دارند، تكليفى بس مهم و ضرورى است؛ به ويژه اگر اين هميارى براى اهداف متعالى اسلام يا نيازمندانى باشد كه دستگيرى از آنها در مسير تحقق دستورات پروردگار است.

يكى از عرصه هاى تعاون و هميارى، كمك به مهمانان پروردگار و زائران اماكن شريفى است كه خداوند جايگاهشان را رفيع و بلندمرتبه گردانيده است. از آنجا كه

ص:10

هر سال بر تعداد زائران خانه خدا و عتبات عاليات افزوده مى شود و امكانات موجود، جوابگوى همه زائران نيست، لازم است با تعاون و هميارى، كمبودها را برطرف كرد.

اثر پيش رو با عنوان «تعاون و هميارى در حج و زيارت» كه با قلم تواناى محقق ارجمند جناب آقاى حسين بافكار گردآورى شده، به اهميت موضوع تعاون و هميارى، موانع و راه هاى نهادينه كردن فرهنگ تعاون و هميارى در سفرهاى زيارتى پرداخته است. اميدواريم، اين اثر كمك كند تا فرهنگ هميارى در همه بخش هاى جامعه نهادينه گردد.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه اخلاق و اسرار

ص:11

ص:12

(همواره) در راه نيكى و پرهيزكارى به يكديگر كمك كنيد و (هرگز) در راه گناه و تعدّى همكارى ننماييد.

به يقين تعاون و هميارى انسان هاى توانا، متديّن، فهيم و دورانديش در قالب يك گروه يا سازمان، نه تنها مى تواند در رفع مشكلات آن سازمان و گروه چاره ساز باشد، بلكه مى تواند منشأ آثار خير بسيارى شود. در اين ميان سازمان حج و زيارت كه نمونه بارز سازمانى دينى است، بيش از هر نهاد ديگرى، بايد به اين اصل اسلامى توجه كند و با توجه به جنبۀ اجتماعى بودن فريضۀ حج، اثرات پر بركت آن را در جامعه به نمايش گذارد؛ به ويژه آنكه در سال هاى اخير، با توجه به مشكلاتى از قبيل كاهش ظرفيت اعزام، تراكم زائران در ليست انتظار، افزايش زائران سالمند و بيمار و. . . به تقويت «اصل تعاون» نياز مبرم است.

در اين نوشتار، با تمام كاستى هايش، سعى شده است با تبيين اصل «تعاون و هميارى اسلامى» ابتدا جلوه ها و بركات تعاون اخلاقى در سفرهاى زيارتى شناخته شود و سپس موانع موجود در مسير تحقق اين هدف نيز معرفى گردد.

ص:13

اميد كه مورد استفاده كارگزاران محترم حج و زيارت، عوامل گرامى كاروان ها و هتل ها، همچنين رابطين فرهنگى و زائران عزيز قرار گيرد.

ص:14

ص:15

ص:16

مى شود كه در قالب آنها دسترسى به اهداف و وظايف سازمان با بهره ورى بيشتر و هزينۀ كمتر انجام مى گيرد.(1)

ص:17

مسافران قبله باعث شده تا سازمان حج و زيارت، از تعداد خدمۀ كاروان ها كاسته و بر تعداد زائران بيفزايد.

به يقين با رويكرد جديد سازمان حج و زيارت، نه تنها امر خدمت رسانى به زائران، به ويژه سالمندان، بيماران و معلولان با مشكل روبه رو خواهد شد، بلكه زائران ديگر نيز از اين امر آسيب خواهند ديد. از طرفى مسئولان نيز از اهداف واقعى حج و زيارت غافل خواهند شد.

با اين حال مى توان با تقويت اصل تعاون و هميارى در ميان زائران حج و زيارت و مديران و مسئولان كاروان ها بر اين مشكلات غلبه كرد و روح همدلى و همكارى را بر كالبد و انديشه زائران دميد.

ص:18

اثبات اين دو نكتۀ مهم، دلايل روشنى وجود دارد كه در اين مبحث به آنها پرداخته مى شود.

ص:19

در واقع اگر تقوا در تعاون نباشد، ممكن است به تعاون در الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ تبديل شود و در بيشتر مردم به خودخواهى تبديل گردد؛ براى مثال: «ممكن است مردم در پيشبرد زندگى دسته جمعى جامعه خود كه مستند به خودخواهى گسترده اى [به نام جامعه] است، گرفتار تعصب هاى اقليمى، نژادى و فرهنگى شوند و انسان هاى نيازمند جوامع ديگر را نه تنها به فراموشى بسپارند، بلكه مواد معيشت آنها را بربايند و فداى خواسته هاى جامعه خود كنند. اگر كسى بخواهد شواهدى براى اين مُدعا پيدا كند، كافى است كه به جوامع امروز بنگرد كه چگونه بعضى از آنها همه گونه مواد اقتصاد و عوامل تجملات و رفاه و عيش و نوش را به دست آورده و از شدت برخوردارى از رفاه و لذت، گاه به عوامل مخل زندگى دست مى برند. در حالى كه اگر عامل مشاركت و هماهنگى يك جامعه براى تنظيم زندگى اجتماعى، مذهب و اخلاق الهى (تقوا) بوده باشد، قطعى است كه مردم آن جامعه پس از فراهم كردن وسايل مورد نياز زندگى خود، به جوامع ديگر انسان ها خواهند پرداخت» .(1)

ص:20

به همين جهت در آيۀ مذكور «نيكوكارى» و «پرهيزكارى» در يك معنا به كار رفته اند؛ به عبارتى، شخص نيكوكار، متقى و پرهيزكار نيز هست.

اسلام براى نيكوكار كردن مردم، امورى به نام فروع دين دارد كه شامل نماز، روزه، زكات، خمس، حج و. . . است. در اين ميان، حج از اهميت خاصى برخوردار است؛ زيرا مسافرت به مكه و انجام دادن مناسك حج، موجب ايجاد تجانس و تعاون ميان مسلمانان جهان مى گردد؛ براى مثال: قربانى و تقسيم كردن آن ميان مردم، به معناى دستگيرى و تعاون است؛ بى شك وقتى در مراسم قربانى حج، مؤمن موظف مى شود تا حيوانى كامل و سالم را قربانى كند و گوشت آن را به نيازمندان بدهد، بين مسلمانان رابطه اى صميمى به وجود مى آيد كه خود يكى از عوامل و زمينه هاى انسجام است. بدين صورت تعاون و همبستگى اجتماعى ميان مردم افزايش مى يابد.

جالب اينكه دعوت به تعاون و پرهيزكارى در آيه اى گنجانده شده است كه دربارۀ حج است. آيه اى كه از مؤمنان مى خواهد حُرمت شعائر الهى، ماه حرام و قربانى هاى آن را نگه دارند و خصومت ها و ستمكارى ها را به نيكى پاسخ دهند تا دشمنى به دوستى تبديل گردد.

بنابراين اگر انجام حج كار نيك باشد، كمك به

ص:21

نيازمندان، خدمه، زائران، مسئولان حج و. . . تعاون در «بِرّ» است. ولى گاهى ممكن است نوع همكارى در اين سفرها به گونه اى باشد كه تعاون به ظالم تلقى شود. در اين صورت اين نوع تعاون ناپسند است. در اين زمينه حكايتى نقل شده كه شنيدنى است.

صفوان جمّال كه يكى از ياران امام موسى كاظم (ع) است، نقل مى كند: روزى خدمت امام رسيدم؛ حضرت فرمود: «اى صفوان، همۀ كارهاى تو خوب است جز يك كار!» عرض كردم: «فدايت شوم چه كار؟» فرمود: «اينكه شتران خود را به اين مرد (هارون) كرايه مى دهى» . گفتم: «به خدا سوگند در مسيرهاى عيّاشى، هوس بازى و صيد حرام به او كرايه نمى دهم. تنها در راه مكه در اختيار آنها مى گذارم. خودم هم همراه شتران نمى روم؛ بعضى از فرزندان و كسانم را با آنها مى فرستم» . حضرت فرمود: «اى صفوان! آيا از آنها كرايه مى گيرى؟ !» عرض كردم: «بله» . فرمود: «آيا دوست دارى كه زنده بمانند، بر سر كار باشند تا كرايۀ تو را بپردازند؟» گفتم: «بله» . فرمود: «كسى كه بقاى آنها را دوست بدارد، از آنهاست و هر كسى از آنها باشد، در آتش دوزخ خواهد بود» . صفوان مى گويد: «بلافاصله رفتم و تمام شترانم را فروختم» .(1)

ص:22

بنابراين، در هر كار نيكى كه مصلحت دين و جامعه در آن باشد، تعاون در «برّ» است. ولى اگر تنها سودجويى شخصى يا احتمال خسارت به ديگران باشد، با اصول اسلام ناسازگار و حرام است.

ص:23

در امور اجتماعى دعوت مى نمايند. آيۀ زير نمونه اى از اين آيات است:

إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِى سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ (صف: 4)

در حقيقت خدا دوست دارد كسانى را كه در راه او صف در صف، چنان كه گويى، بنايى ريخته شده از سُرب اند، جهاد مى كنند.

علّت مطلوبيت تشكل و تجمع در جامعۀ اسلامى، جز اين نيست كه دفع تزاحم و اختلال از زندگى اجتماعى نيازمند قدرت متشكل است، و اين بدون مشاركت جدّى مردم حاصل نمى شود.

ص:24

امام صادق (ع) فرمودند:

تَنَافَسُوا فِى الْمَعْرُوفِ لإِخْوَانِكُمْ وَ كُونُوا مِنْ أَهْلِه.(1)

در نيكى رساندن به برادران خود با يكديگر مسابقه گذاريد و اهل نيكى باشيد.

همچنين مى فرمايد:

مَا قَضَى مُسْلِمٌ لِمُسْلِمٍ حَاجَةً إِلَّا نَادَاهُ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: عَلَى ثَوَابُكَ وَلا أَرْضَى لَكَ بِدُونِ الْجَنَّة. (2)

هر مسلمانى كه حاجت مسلمانى را روا كند، خداى تبارك و تعالى به او خطاب كند كه ثواب تو به عهده من است و به غير بهشت برايت راضى نباشم.

همچنين درباره ضرورت ايجاد تشكل جمعى براى رفع نيازمندى ها، روايات زيادى وارد شده است؛ از جمله رسول خدا (ص) مى فرمايد: «

يَدُ اللهِ مَعَ الجَماعة »(3)؛ «دست خدا همراه با جماعت است» .

و نيز مى فرمايد: «

اَلجَماعَةُ رَحْمَةٌ وَ الْفُرقَةُ عذابٌ »(4)؛

ص:25

«جماعت ماية رحمت و تفرقه موجب عذاب است» .

افزون بر موارد ذكر شده، احاديثى كه به نوعى ضرورت اهتمام به امور مسلمانان را يادآور مى شوند، در قالبى ديگر مردم را به مشاركت و تعاون در زندگى اجتماعى فرا مى خوانند. حديث زير يكى از آنهاست؛ رسول خدا (ص) مى فرمايد:

مَنْ أَصْبَحَ لا يَهْتَمُّ بِأَمْرِ الْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ مِنْهُمْ.(1)

هر كسى كه روز را آغاز كند و به كار مسلمانان توجهى نداشته باشد، مسلمان نيست.

به هر حال، اين همه تأكيد بر لزوم مشاركت در امور اجتماعى شايد بدان جهت باشد كه اين تكليف ضرورى اجتماعى، به دليل بزرگى، پيچيدگى و تنوع، از عهده و قدرت يك فرد خارج است. از اين رو بديهى است كه كارها و خدمات اجتماعى به حالت مشاركتى انجام گيرد.

ص:26

بشرند، با مشاركت در امور اجتماعى، درس تعاون و همكارى به ديگران مى آموختند. دربارۀ مشاركت آنان در امور اجتماعى و كمك به ديگران، روايت هاى متعددى نقل شده است كه براى طولانى نشدن بحث تنها به دو مورد اشاره مى شود؛ از جمله نقل شده است كه رسول خدا (ص) در سفرى به ياران خود فرمودند گوسفندى را قربانى كنند. يكى از مردان وظيفه ذبح گوسفند را به عهده گرفت؛ ديگرى نيز مسئوليت پوست كندن حيوان را پذيرفت؛ يك نفر هم وظيفه پخت و پز را به عهده گرفت. رسول خدا (ص) نيز فرمود: «فراهم كردن هيزم نيز با من است» . ياران گفتند: «اى رسول خدا (ص) ، پدران و مادران ما فداى شما باد! نبايد شما به زحمت بيفتيد، ما به جاى شما كارها را انجام مى دهيم» . حضرت فرمود:

اِنّ اللهَ يَكْرَهُ مِنْ عَبدِهِ اَنْ يَراهُ مُتَمَيّزاً بَينَ اَصْحابه.

خداوند دوست نمى دارد بنده اش را در ميان يارانش با وضعى متمايز ببيند.

سپس برخاست تا براى آنها هيزم جمع آورى كند. (1)

همچنين از امام سجاد (ع) روايت شده است كه ايشان به مسافرت نمى رفتند، مگر با كسانى كه آن حضرت را نمى شناختند و از همان آغاز نيز با آنها شرط مى كردند كه

ص:27

در طول سفر كار كنند و نيازهاى آنها را برآورده سازند؛ نقل شده است كه امام سجاد (ع) با گروهى همراه شدند كه به حج مى رفتند. مردى آن حضرت را ديد و شناخت؛ سپس به كاروانيان گفت: «آيا مى دانيد اين مرد كيست؟» گفتند: «نه» . آن مرد گفت: «اين على بن الحسين (ع) است» .

آن جمع به طرف آن حضرت آمدند و دست و پاى ايشان را بوسه زدند و گفتند:

فرزند رسول خدا! آيا خواستى آتش دوزخ، ما را به دليل رفتار نادرست ما با شما فرا گيرد و در پايان عمر به هلاكت گرفتار آييم؟ ! چه باعث شد تا شما چنين عمل كنيد؟ !

حضرت فرمود:

يك وقت با گروهى كه مرا مى شناختند همسفر شدم؛ آنها به خاطر رسول خدا (ص) بيش از حد به من احترام و كمك كردند و من از سوى شما نگران آن بودم. ازاين رو پنهانى بودن كارم را بيشتر دوست دارم.(1)

بنابراين، با توجه به دلايل روشنى كه براى لزوم هميارى و تعاون ارائه شد، لزوم همكارى در امور

ص:28

اجتماعى، به ويژه در امر مهم حج و زيارت نيز احساس

مى شود و بهتر است به عنوان يك «اصل» قطعى تلقى گردد و موانع موجود در اجراى آن، به ويژه موانع فرهنگى، با درايت مسئولان امر مرتفع شود.

ص:29

ص:30

سازمان حج و زيارت، زائران مانند گذشته با مسائل و مشكلات سفر روبه رو نيستند، ولى با اين حال نبايد زائران محترم، توفيق خدمتگزارى به هم نوعان را از خود سلب كنند؛ چرا كه هنوز زمينه هاى تعاون و همكارى بين همسفرها وجود دارد. برخى از اين زمينه ها عبارتند از:

ص:31

بيان كن. دوستانت را در پرداخت صدقات و خيرات همراهى كن. . . .(1)

ص:32

رسول خدا (ص) فرمود: «پس چه كسى به مركب او مى رسيد و غذايش را آماده مى كرد؟» در پاسخ گفتند: «همۀ ما» . رسول خدا (ص) فرمود: «همة شما از او بهتر هستيد» .(1)

ص:33

جمهورى اسلامى در كنگره حج اند و رفتار و گفتارشان در معرض ديد هزاران زائر خارجى است؛ چنانچه كار ناشايستى انجام دهند، اثر نامطلوبى در افكار عمومى جهان خواهد گذارد. از اين رو زائران بايد بكوشند از ناسازگارى و سخت گيرى خود بكاهند.

سعدى چه زيبا سرنوشت افراد سهل گير را به نظم كشيده است.

يكى خوب كردار خوش خوى بود كه بدسيرتان را نكوگوى بود

به خوابش كسى ديد چون درگذشت كه بارى حكايت كن از سرگذشت

دهانى به خنده چو گُل باز كرد چو بلبل به صوتى خوش آواز كرد

كه بر من نكردند سختى بسى كه من سخت نگرفتمى با كسى(1)

ص:34

به دلجويى و تقويت روحيه نياز دارند و نبايد همسفران، آنها را تنها بگذارند؛ به ويژه در انجام اعمال حج كه به همكارى بيشتر نياز است. از اين رو، بايد هنگام سوارشدن اتوبوس، صرف غذا، استفاده از آسانسور و. . . ، زائران بيمار، معلول يا سالمند را بر خود مقدم داشت.

امام صادق (ع) مى فرمايد:

حَقُّ الْمُسَافِرِ أَنْ يُقِيمَ عَلَيْهِ أَصْحَابُهُ إِذَا مَرِضَ ثَلاثا .(1)

حق مسافر بر همسفران است كه اگر مريض شد، تا سه روز نزد او بمانند.

همچنين در روايتى، ارزش دلجويى از بيماران برتر از عبادت در مسجدالنبى بيان شده است. «مزارم بن حكيم» گويد:

با محمد بن مصادف همراه بودم؛ وقتى به مدينه رسيديم، من بيمار شدم. وى نيز مرتب مرا تنها مى گذاشت و به مسجد مى رفت. شكايت او را نزد پدرش بردم. او نيز موضوع را به امام صادق (ع) خبر داد. امام به او پيغام داد:

«قُعُودُك عِندَهُ أفْضَلُ مِنْ صَلاتِكَ فِى الْمَسْجِد» ؛ «نشستن تو در كنار او، از نماز خواندنت در مسجد برتر است» . (2)

ص:35

همچنين گاهى مشاهده مى شود كه زائران از اوضاع و احوال همراهان خود، به ويژه افراد سالمند يا كم توان جسمى بى خبرند يا نسبت به بود و نبودشان بى تفاوت اند. درحالى كه اسلام آگاهى از وضعيت همراهان را از وظايف هر زائر مى داند. آورده اند:

روزى مفضّل بن عمر خدمت امام صادق (ع) آمد. [امام] از او پرسيد: «با چه كسى همسفر بودى؟» مفضّل گفت: «مردى از برادرانم» . حضرت فرمود: «او چه شد؟» مفضّل گفت: «از زمانى كه وارد مدينه شدم، از مكان او بى خبرم» . امام فرمود: «آيا نمى دانى اگر كسى چهل گام با مؤمنى همسفر شود، خداوند در روز قيامت دربارة او از وى سؤال مى كند؟»(1)

ص:36

يكسان از فضاى معنوى حج بهره گيرند و باعث دلخورى و رنجش خاطر هم نشوند. شخصى به نام اسماعيل خثعمى گويد:

روزى به امام صادق (ع) عرض كردم: «وقتى [در سفر حج] به مكه مى رسيم، همراهان مرا نزد اثاثيه گذاشته، خود به طواف مى روند» . حضرت فرمود:

«اَنْتَ اَعْظَمُ اَجراً» ؛ «پاداش تو از آنها بيشتر است» .(1)

همچنين بايد توجه داشت كسانى كه در خدمت به ديگران پيشى مى گيرند، نزد خداوند گرامى ترند؛ چنان كه رسول خدا (ص) مى فرمايد:

سَيِّدُ الْقَوْمِ خَادِمُهُمْ فِى السَّفَر.(2)

بزرگ هر قومى كسى است كه در سفر خدمتگزار آنان باشد.

ص:37

با مسائل دينى و اعتقادى آشنا شوند.

در مرحلۀ اوّل اين وظيفۀ روحانيون و مسئولان فرهنگى كاروان هاست كه اين گونه افراد را تشويق و در فراگيرى مسائل دينى به آنها كمك كنند. در مرحلۀ دوّم سزاوار است مؤمنان و افراد آگاه كاروان ها به اين امر توجه داشته باشند. به يقين آموزش در فضاهاى معنوى تأثير بيشترى خواهد داشت. اميرمؤمنان على (ع) مى فرمايد:

المُعينُ عَلَى الطَّاعَةِ خَيرُ الأَصْحابِ.(1)

بهترين ياران و همراهان كسى است كه انسان را به اطاعت حق يارى دهد.

ص:38

اسلام در اختيار آنان باقى ماند.(1)

هر چند مشكل آب تا حدود زيادى در سال هاى اخير حل شده، امّا مصرف زياد آن هنوز مشكل آفرين است؛ زيرا مصرف آب هتل هاى مكه و مدينه، همين طور خيمه هاى عرفات و منا به وسيلۀ تانكرهاى آب تأمين مى شود و معمولاً به اندازه كافى آب موجود نيست و از طرفى، مصرف بى رويۀ آن موجب قطع مكرر آب مى شود. از اين رو به زائران محترم توصيه مى شود با صرفه جويى در مصرف آب، به ويژه با پرهيز از وسواس در وضو، غسل، شستن لباس ها و. . . ، به همسفران خود كمك كنند.

در اين صورت هم به وظيفۀ شرعى خود عمل كرده و هم براى ديگران مشكل ايجاد نكرده اند.

ص:39

مشكلات براى زائران سالمند به دلايل گوناگون، از جمله فراموش كارى، حواس پرتى و بيمارى، بيشتر پيش مى آيد.

قابل توجه اينكه رفع مشكلات همسفران به اندازه اى ارزشمند است كه امام صادق (ع) آن را بهتر از طوافِ واجب مى داند. «اَبان بن تَغلِبْ» گويد:

با امام صادق (ع) در حال انجام طواف بودم كه يكى از همراهان با اشاره از من خواست تا براى انجام كارى پيش او بروم؛ ولى من دوست نمى داشتم توفيق طواف با امام صادق (ع) را از دست بدهم. امّا آن دوست باز در همان حال طواف به من اشاره كرد. امام صادق (ع) او را ديد، فرمود: «ابان اين مرد تو را مى خواهد؟» گفتم: «آرى» . فرمود: «او كيست؟» گفتم: «مردى از اصحاب و ياران ماست» . حضرت فرمود: «آيا با تو هم عقيده و هم مذهب است؟» گفتم: «آرى» . حضرت فرمود: «نزد او برو» . گفتم: «طواف را قطع كنم؟» فرمود: «آرى» . پرسيدم: «اگرچه طواف واجب باشد؟» فرمود: «آرى» .

با او رفتم و پس از انجام كار وى، نزد آن حضرت بازگشتم. سپس به ايشان عرض كردم: «مرا از حقى كه مؤمن به گردن مؤمن ديگر دارد با خبر ساز» . حضرت فرمود: «آن را واگذار و

ص:40

پاسخش را نخواه» . گفتم: «فداى شما شوم، پاسخ آن را خواهانم» و پيوسته اصرار كردم. آن گاه فرمود: «اى ابان! تا آنجا حق دارد كه نيمى از مالت را به او بدهى!» سپس به من نگريست و عكس العمل مرا در برابر آن مشاهده كرد. فرمود: «اى ابان! آيا نمى دانى كه خداوند عزّوجلّ از آنها اين گونه ياد كرده كه ديگران را بر خود مقدم مى دارند؟»(1)گفتم: «آرى فدايت شوم» .

فرمود: «پس اگر تو مالت را با او قسمت كنى، او را بر خود مقدم نداشتى، بلكه او را با خود برابر داشتى. همانا وقتى او را بر خود مقدم داشته اى كه آن نيمه اى كه براى خود نگاه داشته اى را هم به او دهى» .(2)

ص:41

خاطره ها مربوط به لغزش هاى برخى ديگر باشد. اگرچه در طول سفر، فرد مسلمان مى تواند با تذكر، فرد خطاكار را ارشاد كند، اما پس از طى دوره سفر، حق ندارند خطاها را براى ديگران بازگو كند؛ زيرا همسفران بايد در حفظ اسرار هم كوشا باشند. هر كس به دنبال كشف اسرار و خطاهاى ديگران باشد، ايشان را به درگيرى و مقابله دعوت كرده است و اين، با فلسفه اسلام و حج كه مسلمانان را به وحدت و نيكى دعوت مى كند، سازگار نيست. از سوى ديگر از نشانه هاى جوانمردى در سفر، حفظ اسرار همسفران است؛ چنان كه امام صادق (ع) مى فرمايد:

مِنَ الْمُرُوءَةِ فِى السَّفَرِ. . . كِتْمَانُكَ عَلَى الْقَوْمِ أَمْرَهُمْ بَعْدَ مُفَارَقَتِكَ إِيَّاهُم.(1)

از نشانه هاى مردانگى در سفر. . . پنهان كردن اسرار و عيوب همسفران پس از جدا شدن از آنهاست.

ص:42

ص:43

غذايى، اطلاع رسانى، حمل پرچم و بلندگو، كمك به مدير و معاون كاروان از جملۀ اين همكارى هاست.

ص:44

سالمند، پاسخ گويى به تلفن هموطنان و. . . بنابراين بهتر است زائران از قبل، آمادگى لازم را براى پذيرش اين گونه مسئوليت ها داشته باشند و افتخار خدمتگزارى به زائران را كسب كنند.

ص:45

برگزار شود. بنابراين، هرگونه تأخير در برنامۀ غذايى، موجب ايجاد مشكل در خواب و استراحت مسئولان هتل، خدمه و امر خدمت رسانى به زائران مى شود. از اين رو، حضور به موقع در برنامه غذايى كمك شايانى به مسئولان هتل مى كند.

ص:46

ص:47

مشاغل رسمى و مناصب اجتماعى هستند. در ميان آنان، كارمند، فرهنگى، مهندس، پزشك و. . . ديده مى شود. از زائران انتظار مى رود همكارى لازم را با ايشان داشته، به آنان به ديدۀ پيش خدمت يا گارسون ننگرند. آنان اين مسئوليت را نه براى مزد، بلكه به عشق زيارت و خدمت پذيرفته اند.

همچنين آنان هر آنچه در اختيارشان نهاده شود، در اختيار زائران قرار مى دهند. ازاين رو در حد توان و اختياراتى كه دارند بايد از آنها انتظار خدمت رسانى داشت. ولى گاهى زائران به دليل ناآگاهى، رفتار مناسبى با آن بزرگواران ندارند؛ فراموش نكنيم كه:

طواف كعبه عشق از كسى درست آيد كه ديده زمزم او گشت و دل مقام خليل(1)

ص:48

مدام بالا و پايين مى روند، مزاحم استراحت ديگران شده، در برخى موارد هم خود دچار مشكل مى شوند.

همچنين سالمندانى كه در اتاق ها تنها مى مانند، به دليل ناآشنايى با محيط و ندانستن روش استفاده از حمام و سرويس ها كه بيشتر فرنگى است، دچار مشكل مى شوند يا هنگام تنهايى بى تابى مى كنند. همۀ اين موارد براى مسئولان و خدمۀ هتل دردسرساز است و فرصت آنها را مى گيرد و مانع از خدمت رسانى به زائران مى شود. ازاين رو، مراقبت از كودكان و سالمندان در هتل، خود نوعى كمك و تعاون به مسئولان و خدمۀ هتل است.

ص:49

امام صادق (ع) مى گويد:

روزى با امام صادق، فاصله بين مكه و مدينه را مى پيموديم. در يكى از منزل ها با مردى برخورد كرديم كه از درد به خود مى پيچيد. امام (ع) فرمود: «چه خوب است به سراغ آن مرد برويم. گويا تشنه است» . هنگامى كه به او نزديك شديم، دريافتيم مسيحى است! امام فرمود: «آيا تشنه اى؟» مرد گفت: «آرى» .

به اشاره امام (ع) او را آب نوشاندم و در بين راه به امام عرض كردم: «آن مرد نصرانى بود. آيا به نصرانى هم صدقه بدهيم و او را يارى نماييم؟» حضرت فرمودند: «آرى در صورتى كه در چنين حالى باشد» .(1)

ص:50

پايمال نكنيد و مسلمانى را تنه نزنيد كه

پيامبرخدا (ص) خود با آرامش عمل مى كردند و مى فرمودند: «بر شما باد آرامش و وقار» .(1)

بسيار ديده شده است كه زائرانى كه براى نخستين بار به سفر حج يا عمره اعزام شده اند، به دليل ناآگاهى با حالت شتاب زدگى و هول و هراس به انجام اعمال و مناسك حج مى پردازند؛ به همين دليل با بى اعتنايى به اعمال ديگران، با هُل دادن و تنه زدن يا جدال و نزاع كردن، موجب به هم خوردن اعمال خود و ديگران مى شوند.

همچنين بارها ديده شده است، هنگام سوار شدن بر اتوبوس، به دليل گرمى هوا و ازدحام جمعيت، مراعات حال زائران ديگر را نمى كنند و آن را به حساب زرنگى و توانمندى خود مى گذارند؛ اين رفتارها دور از شأن زائر است. از سوى ديگر، با روح و فلسفه حج و عمره سازگار نيست؛ چنان كه خداوند در قرآن مى فرمايد:

فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَلاجِدالَ فِى الْحَجِّ (بقره: ١٩٧)

كسانى كه (با بستن احرام) در اين ماه ها حج را بر خود فرض كرده اند [بايد بدانند كه] در حج، آميزش جنسى و گناه و جدال، روا نيست.

ص:51

ص:52

پرداخت حقوق جدّيت بيشترى داشت و از همه راستگوتر بود. مردم ودايع و وصاياى خود را نزد او مى سپردند و او را ضرب المثل امانت دارى و راستگويى مى دانستند» .(1)

آنچه مى تواند در اين راستا زينت مذهب باشد، حفظ شئونات مذهبى خود، احترام به شئونات مذهبى ديگران و حفظ كرامت شيعه و نظام جمهورى اسلامى ايران است.

ص:53

ص:54

به طور مسلم اين گفته آلبرز درباره يك سازمان نيز مى تواند صادق باشد. وقتى افراد يك سازمان به اين باور برسند كه براى نيل به اهداف سازمانى، تعاون، آسان ترين و با صرفه ترين راه است، مى توانند با اين روش بسيارى از مشكلات سازمانى را حل كنند.

اگر سازمان حج و زيارت هم براى كاهش مشكلات تراكم زائران حج، رفع مشكل خدمت رسانى به زائران، حل مشكلات ستادى خود و. . . از روش هميارى بهره گيرد، به طور قطع با انتقال بخشى از مسئوليت هاى حج و زيارت به زائران توانمند و كوشا، نه تنها به روند انجام امور كاروان هاى حج و زيارت و ستادها تسهيل و تسريع خواهد بخشيد، بلكه مشكل بسيارى از زائران نيازمند نيز برطرف خواهد شد.

ص:55

نوع دوستى در بين آنها شود و از تفرق و تقابل، خودخواهى و خودپرستى و بى توجهى به مسائل و منافع ديگران، بكاهد» .(1)

در واقع گسترش هميارى ها در حج، توانايى آن را دارد كه تنگ نظرى ها، رقابت هاى ناسالم و گرايش به قوميت و انحصارطلبى را به كمترين حد ممكن برساند. شهيد ثانى (رحمه الله) در اين باره مى فرمايد:

تأكيد بر ايجاد اُلفت و دوستى ميان مؤمنان در احاديث، ناشى از اين واقعيت است كه تدابير امور زندگى موقوف بر تشكيل جامعه و تعاون و همكارى افراد است. تعاون و همكارى افراد جامعه هنگامى پديد مى آيد كه در آنان كينه و حسد و عداوت وجود نداشته باشد و از رذايلى مانند غيبت به دور باشند. اين نكته بيانگر تأثير متقابل تعاون بر بسيارى از فضايل اخلاقى در جامعه و تأثير نامطلوب رذايل اخلاقى بر پيوند همكارى و تعاون است.(2)

ص:56

دريافت خواهند كرد؛ چنان كه رسول خدا (ص) مى فرمايد:

اِنَّ الله تَعالى لا يَظْلِمُ الْمُؤمِنَ حَسَنةً يُعطى عَليْها فِى الدُّنيا و يُثابُ عَلَيْها فِى الآخرَةِ.(1)

خداوند هيچ يك از كارهاى نيك مؤمن را از قلم نمى اندازد و در دنيا و آخرت پاداش آن را مى دهد.

ص:57

خدمت رسانى به زائران، بيشترين بهره بردارى را از فضاى معنوى حج مى برند. رسول خدا (ص) فرموده است:

مَنْ قَضى لِاَخيهِ الْمُسْلِمِ حاجَةً كانَ لَهُ مِنَ الاَجْرِ كَمَنْ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ.(1)

هر كه حاجت برادر مسلمان خويش برآرد، چنان است كه حج كرده و عمره گذاشته باشد.

در حقيقت خدمتگزاران ثواب دو حج و عمره مى برند. يكى ثواب سفر حج يا عمره و ديگرى ثواب خدمت به ديگران.

همچنين مى فرمايد:

الحُجَّاجُ معاونونَ، وَ نَفَقاتُهمُ مُخْلَفةٌ واللهُ لايُضيعُ أجرَ المُحسنينَ.(2)

حج گزاران، مددكاران يكديگرند، آنچه خرج مى كنند عوض داده شوند و خدا پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند.

ص:58

در كنار زندگى فردى و اجتماعى خويش، نبايد درباره سرنوشت ديگران غافل و بى تفاوت بود.

ص:59

شيرينى هايش، تمام مى شود. زائران با خوشحالى به سرزمين هاى خود برمى گردند. ولى انس و علاقه اى كه ميان برادران و خواهران دينى در نتيجۀ اصل «تعاون» به يكديگر حاصل مى شود، از خاطرات شيرين سفر است كه هيچ گاه فراموش نمى شود. انسان قدرشناس همواره به ياد انسان هاى نيكوكارى خواهد بود كه او را در اين سفر يارى كردند و خاطره اى خوش از سفر برايش فراهم نمودند. هميشه در حق آنها دعاى خير خواهد كرد؛ هرچند نيكوكاران خوبى هاى خود را زود فراموش مى كنند.

ص:60

حضرت در جاى ديگر مى فرمايد: «

نِعْمَ العَوْنُ

المُظاهَرَةُ »(1)؛ «كمك كردن به يكديگر ياور [پشت گرمى] خوبى است» .

البته ممكن است از سوى يارى شونده، امدادى انجام نشود، ولى انسان مى تواند به اندازۀ كمك خود، از خداى متعال انتظار يارى داشته باشد. امام على (ع) مى فرمايد:

«اَلْمَعُونَةُ تَنْزِلُ مِنَ اللهِ عَلى قَدرِ الْمَؤونَةِ»(2)؛ «يارى خداى تعالى به اندازة خرج و هزينه فرود آيد» .

ص:61

ص:62

مشترك، به يكديگر متصل مى سازد و در دل و جان آنان، حس همكارى، تعاون و احساس مسئوليت همگانى را تقويت مى سازد؛ به گونه اى كه هيچ فرد بى مسئوليتى وجود ندارد؛ چنان كه رسول گرامى اسلام (ص) مى فرمايد:

همة شما به مثابه چوپان و گله دار هستيد و همة شما از گلة خود مسئوليد. پيشوا مسئول ملّت، مرد مسئول خانواده، زن مسئول خانه، خادم و كارگر مسئول مال و كار است.(1)

بنابراين، زائران بايد در طول سفر از فردگرايى بپرهيزند؛ زيرا همۀ زائران، مهمان خدا بوده و رفتارشان در محضر اوست.

ص:63

سفر حج ابراهيم وار، وسوسه هاى شيطانى را از خود دور كند و با خودشكنى و پرهيز از تكبر، به هم نوعان خدمت كند و فراموش نكند كه شيطان خود به دليل تكبر از درگاه خدا رانده شد.

در اين راستا، رفتار معصومين (عليهم السلام) ، چنان كه در مباحث قبلى گذشت الگوى خوبى براى هر زائر است.

ص:64

آن پرهيز كرد. شخصى به نام «حسين بن ابى العلاء» مى گويد:

همراه با بيست و چند نفر مرد به طرف مكه حركت كرديم. در ميان راه، در هر منزلى گوسفندى براى آنان قربانى مى كردم. پس زمانى كه به محضر امام صادق (ع) شرفياب شدم، آن حضرت خطاب به من فرمود: «اى حسين، مؤمنان را خوار و ذليل مى كنى؟» گفتم: «از چنين كارى به خداوند پناه مى برم!» حضرت فرمود: «به من خبر رسيده است كه در هر منزلى براى آنان گوسفندى كشته اى!» گفتم: «قصدى جز خدا نداشتم» . حضرت فرمود: «آيا ندانستى كه در ميان همراهان تو كسانى هستند كه دوست دارند مانند تو عمل كنند ليكن به دليل نداشتن توانايى مالى، نمى توانند و در نتيجه احساس كوچكى و حقارت مى كنند؟» گفتم: «از خداوند طلب مغفرت مى كنم و از اين پس چنين نخواهم كرد» .(1)

ص:65

انسان راحت طلب به گونه اى رفتار مى كند كه به مسكن بهتر، غذاى لذيذتر و كالاهاى مرغوب تر و ارزان تر برسد. بايد توجه كرد كه وجود امكانات و غذاى مطلوب، در افزايش راحت طلبى مؤثر است. چنان كه در هتل هاى درجه يك رفتارهاى راحت طلبانه بيشتر مشاهده مى شود. راحت طلبى، هم جلوى فيض حضور بيشتر زائر را در حرمين شريفين مى گيرد و هم زمينه ساز فردگرايى و انزواطلبى مى شود.

به يقين، تن آسايى نه تنها مانع تعاون است، بلكه خدمات رسانى ديگران را نيز دچار مشكل مى كند.

زائران بايد بدانند كه راحت طلبى در شأن زائر ايرانى نيست و نيز نشانۀ غفلت و پيروى از خواهش هاى نفسانى و شيطانى است.

بى جهت نيست كه حضرت مسيح (ع) به پيروان خود فرمود:

اى بنى اسرائيل! غذا زياد نخوريد؛ زيرا هر كه فراوان غذا بخورد، زياد مى خوابد و هر كس زياد بخوابد، كمتر نماز گزارد و هر كه كمتر نماز بخواند، نامش در شمار غافلان ثبت گردد.(1)

ص:66

ص:67

بنابراين، وظيفۀ مسئولان كاروان هاست كه در جلسه هاى آموزشى، زائران محترم را از آداب سفر و اهميت روحيه تعاون و همكارى آگاه كنند.

ص:68

كَمَثَلِ الْجَسَدِ اِذَا اشْتَكى مِنْهُ شَيْءٌ تَداعى لَهُ سائرُ الجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَ الحُمَّى.(1)

مؤمنان در دوستى و ابراز عاطفه و رحمت به يكديگر، مثلِ يك پيكرند؛ هرگاه عضوى از آن دردمند شود، ديگر اعضاى پيكر با بى خوابى و تب با آن عضو هم دردى مى كنند.

از سوى ديگر به فرمودۀ امام صادق (ع) ، خداوند مى فرمايد:

تمام مردم، خانوادة من هستند و محبوب ترين آنان نزد من كسانى هستند كه به مردم مهربان تر و در [برطرف كردن] نيازهاى مردم نيز كوشاتر باشند.(2)

بنابراين زائر مسلمان بايد بداند كه انسان سالم آن است كه به فكر يارى خانوادۀ خدا باشد تا محبوبيت خود را پيش خالق بيشتر نمايد.

ص:69

از تلاش زائران مسلمان براى هم سويى و هماهنگى با هم است.

ولى متأسفانه گاه ديده مى شود امتيازطلبى عده اى، به ويژه خواص، مانع از تحقق اين مهم مى شود. آنها نه تنها روح تعاون و همكارى با ديگران را ندارند، بلكه وظايف و مسئوليت هاى خود را به دوش ديگران مى اندازند.

بى شك وقتى خواص كه الگوى ديگران هستند، درباره همكارى و تعاون بى تفاوت و به دنبال امتيازطلبى باشند و هيچ گونه مشاركتى در امور نداشته باشند، چگونه از افراد عادى مى توان انتظار داشت كه روحيۀ تعاون و همكارى را تقويت كنند. معصومين (عليهم السلام) با اينكه در عالى ترين رتبه و مقام انسانى قرار داشتند، هيچ گاه به خود اجازه نمى دادند، كارهايشان را ديگرى انجام دهد؛ براى مثال در احوالات حضرت رسول (ص) آمده است:

در سفرى همراه كاروانى بود، كاروان در منزلى فرود آمد، اهل كاروان در فكر بودند كه خود را به آب برسانند و مقدمات نماز را فراهم كنند. رسول اكرم (ص) بعد از آنكه از شتر خود پياده شد، به آن سو كه آب بود، روان شد. بعد از آنكه مقدارى رفت، بدون آنكه با كسى سخنى بگويد،

ص:70

به سوى مركب خود بازگشت. ياران با تعجب با خود مى گفتند، شايد رسول خدا (ص) منزلگاه را نپسنديده، قصد حركت از آنجا را دارد. تعجب آنان هنگامى زياد شد كه ديدند، همين كه به مركب خويش رسيد، زانوبند را برداشت و زانوهاى شتر را بست و دو مرتبه به سوى مقصد اوّل روان شد. فريادها از اطراف بلند شد: «اى رسول خدا! چرا ما را فرمان ندادى كه اين كار را انجام دهيم؟» حضرت در پاسخ فرمود: «هرگز در كارهاى خود از ديگران كمك نخواهيد و به ديگران اتّكا نكنيد، ولو براى يك قطعه چوب مسواك باشد» .(1)

همچنين در زندگى امام صادق (ع) آمده است:

روزى آن حضرت به حمام رفت. صاحب حمام طبق سنت و عادت معمول كه در مورد افراد محترم و با شخصيت ها رايج بود، عرض كرد: «اجازه بده حمّام را براى شما قُرق كنيم» . حضرت فرمود: «نه لازم نيست. مؤمن سبكبارتر از اين حرف هاست» .(2)

ص:71

ص:72

ص:73

ص:74

كشورهاى جهان نهادينه شده است و مردم بدون كمترين چشم داشتى در امور مهم همكارى و تعاون دارند، بدان جهت است كه فرهنگ تعاون و مشاركت از دوران تحصيل به متون آموزشى راه يافته و مردم در قالب ده ها برنامۀ مشاركتى، آموزش ديده و به اهميّت آن پى برده اند. بنابراين اگر سازمان حج و زيارت خواهان تقويت اصل تعاون و همكارى در امور حج و زيارت است، بايد بتواند مبانى تعاون و راهكارهاى مشاركت را به خوبى براى زائران در برنامه هاى متمركز و غير متمركز تبيين نمايد.

ص:75

مدير و معاون كاروان، مى تواند به صورت علمى و كلاسيك، فرهنگ تعاون و مشاركت را گسترش دهد.

ص:76

مسيرى كه وجدان آگاه آن را براى پيمودن به سوى خدمت شايسته به انسان ها هموار و روشن ساخته است. البته عامل اعتبار اين وجدان و اخلاق، مذهب است. . . و اگر مستند به مذهب و وجدان الهى نباشد، اگر چه ممكن است در تحقق بخشيدن به وسايل و زمينه هاى زندگى اجتماعى، بزرگ ترين تأثير را ايجاد نمايد، ولى داخل منطقۀ ارزش ها نيست. . . ؛ چون ممكن است مردم در پيشبرد زندگى دسته جمعى خود كه مستند به خودخواهى گسترده اى (به نام جامعه) است، گرفتار تعصبات اقليمى و نژادى راكد خود گشته، انسان هاى ديگر را به فراموشى بسپارند»(1)

ازاين رو لازم است سازمان حج و زيارت و مسئولان محترم كاروان ها با بهره گيرى از مبانى اسلامى تعاون و مشاركت كه در قرآن و سنت ريشه دارد، هرچه بيشتر به تحريك وجدان اخلاقى زائران بپردازند تا شاهد همكارى و تعاون بيشتر زائران باشند.

ص:77

افرادى كه اين مسئوليت ها را مى پذيرند، بايد كارنامه و عملكرد مثبتى در برنامه هاى مشاركتى داشته باشند. اين افراد پس از گزينش و كارآموزى بايد بتوانند، از هميارى زائران در برنامه ها و اهداف سازمان حج و زيارت و رفع مشكلات آن بهره بگيرند. براى اينكه مديران و مسئولان كاروان ها بتوانند موفقيتى در اين زمينه كسب كنند، لازم است اقدامات پنج گانه زير را به كار گيرند:

الف) شناسايى به موقع افراد مددكار توانا؛

ب) آموزش و توجيه آنان نسبت به امور محوّله؛

ج) دادن مسئوليت براساس توانايى بدون اجبار؛

د) نظارت به موقع بر عملكرد افراد مددكار؛

ه) تشويق مادى و معنوى افراد مددكار.

ص:78

ص:79

اخلاقى نظير تنگ نظرى، ناآگاهى، بى تفاوتى، تكبر، راحت طلبى، امتيازخواهى، فخرفروشى برخى زائران، همچنين بى برنامگى مسئولان از آن جمله است كه بايد براى آنها چاره انديشى كرد.

با اين حال اگر مسئولان در اين هنگام به اين نتيجه رسيده اند كه تقويت اصل تعاون و هميارى بهترين گزينه براى رفع موانع و مشكلات فرا روى زائران و سازمان است، بايد با توكل بر خداوند متعال، آموزش دادن به زائران، بهره گيرى از كارشناسان و محققان رشته تعاون، تحريك وجدان اخلاقى زائران، توجيه مديران و مسئولان كاروان ها و هتل ها به بارورى اين اصل ارزشمند دينى اميدوار شوند.

بى شك با وجود نيروهاى مخلص و فداكار در سازمان حج و زيارت كه سرمايۀ معنوى اين نهاد دينى هستند، اين اميدوارى دوچندان مى شود.

ص:80

ص:81

ص:82

٧. ترجمه و شرح غرر الحكم و دررالكلم آمدى (موضوعى) ، سيدهاشم رسول محلاتى، چاپ اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ١٣٨٣ه. ش.

٨. تعاون در اسلام و جامعة صنعتى، منوچهر خدايار محبى، چاپ دوم، تبريز، بعثت، ١٣4٩ه. ش.

٩. تعاون و همكارى، مايكل آرگايل، ترجمه: معاونت تحقيقات آموزش ترويج وزارت تعاون، چاپ اول، تهران، دفتر تحقيقات و پژوهش، ١٣٧٨ه. ش.

١٠. تفسير متشابه القرآن، ابن شهرآشوب مازندرانى، ١٣٢٨ه. ق.

١١. تهذيب الاحكام، محمد بن الحسن طوسى، بيروت، دارالتعارف، ١4١٢ه. ق.

١٢. داستان راستان، مرتضى مطهرى، چاپ بيست وهشتم، تهران، صدرا، ١٣٨٧ه. ش.

١٣. دانشنامة جهان اسلام، غلامعلى حداد عادل، چاپ اول، تهران، بنياد دايرة المعارف اسلامى، ١٣٨٢ه. ش.

١4. دايرة المعارف بزرگ اسلامى، محمد كاظم موسوى بجنوردى، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ١٣٨٣ه. ش.

١5. سير تحوّل تعاونى در ايران و جهان، غلامرضا سليم، چاپ سوم، تهران، پيام نور، ١٣٧٨ه. ش.

١6. فروغ ابديت، جعفر سبحانى، چاپ هفدهم، قم، بوستان كتاب، ١٣٨٠ه. ش.

ص:83

١٧. كنزالعمال، حسام الدين الهندى، بيروت، مؤسسة الرساله، ١4٠٩ه. ق

١٨. مبانى تعاون، حميد انصارى، چاپ دهم، تهران، پيام نور، ١٣٨١ه. ش.

١٩. مبانى فرهنگى لازم براى تحقق بخشيدن به مشاركت و هماهنگى همة مردم در كارهاى اجتماعى (مجموعه مقالات سومين كنفرانس مشاركت و توسعه) ، محمد تقى جعفرى، چاپ اول، شيراز، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ١٣65ه. ش.

٢٠. مجموعة ورام، ابوالحسين ورام، چاپ اول، مشهد، آستان قدس رضوى، ١٣6٢ه. ش.

٢١. مسند احمد، احمد بن حنبل، چاپ دوم، بيروت، دارالاحياء التراث العربى، ١4١5ه. ق.

٢٢. مكارم الاخلاق، فضل بن الحسن طبرسى، چاپ ششم، قم، منشورات شريف رضى، ١٣6٨ه. ش.

٢٣. من لايحضره الفقيه، ابى جعفر محمد بن على بن الحسين بابويه قمى، چاپ دوم، قم، انتشارات جامعه مدرسين حوزة علميه قم، ١4٠4ه. ق.

٢4. نهج الفصاحه (موضوعى) ، مرتضى فريد تنكابنى، چاپ دوازدهم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ١٣٨٣ه. ش.

٢5. وسايل الشيعه، محمد بن الحسن حُر عاملى، چاپ دوم، تهران، مكتبة الاسلاميه، ١٣٧٣ه. ش.