ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:١١

ص:١٢

در پايان مركز تحقيقات حج بر خود لازم مى داند كه از زحمات بى شائبه مترجم محترم و تمام كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش كردند، سپاسگزارى نمايد.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

گروه تاريخ و سيره

ص:١٣

ص:١4

اين كتاب، در سفرى كوتاه، خواننده را با شهر مكه آشنا مى سازد. به همين منظور معرفى اين شهر با عبارت هاى كوتاه و روان صورت گرفته است تا خواننده را به حضور در مكه مشتاق و او آرزو كند: «خدايا، ديدن مكه را نصيب ما كن!» ١4اين كتاب، در سفرى كوتاه، خواننده را با شهر مكه آشنا مى سازد. به همين منظور معرفى اين شهر با عبارت هاى كوتاه و روان صورت گرفته است تا خواننده را به حضور در مكه مشتاق و او آرزو كند: «خدايا، ديدن مكه را نصيب ما كن!»

ص:١5

ص:١6

بيشترين دماى ميانگين سالانه را در جهان دارد؛ زيرا ميانگين دماى مناطق استوايى، از ٢٧ درجه فراتر نمى رود.

دليل گرم بودن هواى مكه، دور بودن آن از حوزه هاى بزرگ آبى و حركت كند هواست. كندى هوا در اين شهر، به دليل كوه هاى سروات است كه شهر را احاطه كرده است. قرار گرفتن مكه در منطقه اى كوهستانى و در ميان كوه ها و دشت ساحلى درياى مديترانه، دليل اين شرايط آب و هوايى است.

بادهاى شمال به غرب، شمال به شرق و جنوب به شرق، اين شهر را در مى نوردند و ميانگين سرعت آنها در سال، 4/٧ تا 5/٨ كيلومتر در ساعت است.

در مكه باران كم مى بارد و بادهاى موسمى شمال به غرب يا جنوب به غرب اغلب، توليدكننده اين باران ها است. البته گاه فراوانى بارندگى ها و طبيعت كوهستانى مكه، سيل هاى ويرانگرى را در پى دارد. ميانگين بارندگى در مكه مكرمه بين ٨٠ تا ١٢5 ميلى متر اعلام شده است.

رطوبت مكه در بيشتر سال پايين است به گونه اى كه بيشترين رطوبت اين شهر، 5٧% و كمترين آن ٣٢% اندازه گيرى شده است.

ص:١٧

الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ (ابراهيم: ٣٧)

پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمين بى آب و علفى، در كنار خانه اى كه حرم توست ساكن ساختم تا نماز را برپاى دارند؛ تو دل هاى گروهى از مردم را متوجه آنها ساز؛ و از ثمرات به آنها روزى ده؛ شايد آنان شكر تو را به جاى آورند.

خداوند دعاى پيامبر خويش را اجابت مى كند. پس از آنكه توشه هاجر و اسماعيل (ع)

به پايان مى رسد، هاجر در پى آب در ميان دو كوه صفا و مروه، به تلاش و تكاپو مى پردازد. در اين هنگام، خداوند مقرر مى فرمايد تا آب زمزم از زير پاى حضرت اسماعيل (ع) بجوشد. گروهى از قبيله «جرهم» كه از شام باز مى گشتند، در حال عبور از اين منطقه، آب را مى بينند و از هاجر اجازه مى خواهند از آن آب استفاده كنند، او نيز به آنها اجازه مى دهد. پس از آن، حضرت اسماعيل (ع) در ميان قبيله «جرهم» زبان عربى را فرا مى گيرد و همسر خود را از ميان آنان برمى گزيند و نسلى پديد مى آورد كه تاريخ نگاران، به آنان «عرب مستعربه» مى گويند. به اين ترتيب، در مكه زندگى به جريان مى افتد و خانه هايى به صورت پراكنده، در كوهپايه ها ساخته مى شود. سپس خداوند پيامبر خود، ابراهيم (ع) را به ساخت كعبه امر مى كند و فرمان مى دهد مردم را از فريضه حج و حركت به سوى كعبه با خبر سازد. بدين ترتيب، نخستين حاجيان به سوى مكه روانه شدند.

حضرت اسماعيل (ع) ، متولى خانه خدا بود. پس از وى فرزندانش اين مسئوليت را به عهده گرفتند. پس از آن «مضاض بن عمرو جرهمى» مسئوليت اين كار را پذيرفت. به اين ترتيب، امور مكه و خانه خدا به دست قبيله جرهم افتاد و جرهمى ها به خدمت به مكه و حاجيان ادامه دادند تا اينكه اواخر قرن سوم ميلادى، نسلى روى كار آمد و حرمت اين حرم را

ص:١٨

ناچيز شمرد. آن گاه خداوند قبيله «خزاعه يمنى» را به رهبرى «ربيعة بن حارث» بر آنان چيره كرد و توليت اين حرم به دست قبيله خزاعه افتاد. پس از مرگ ربيعه، «عمرو بن لحى» رهبرى خزاعه را به دست گرفت، ولى رسم بدى را پايه گذارى كرد. وى با قراردادن بت ها پيرامون كعبه، به تغيير دين حضرت ابراهيم (ع) پرداخت.

بنا بر برخى روايت ها، «اسعد حميرى» (پادشاه) به مكه آمد تا خانه خدا را ويران سازد و سرمايه هاى آن را به يغما برد، ولى با نشانه هايى كه خداوند فروفرستاد، به ارزش اين مكان پى برد و آن را تكريم و احترام كرد. آن گاه ده روز در مكه ماند و به مكيان و حاجيان اطعام داد. اين امر بسيارى از قبايل را تشويق كرد، به مكه بيايند و در همسايگى خزاعه مستقر شوند.

><نمايش تصوير

ص:١٩

دامادش، «قصى بن كلاب قرشى» و فرزندانش، امور كعبه را به دست گرفتند. خزاعى ها با اين كار مخالف بودند. ازاين رو، ميان آنان با قريشى ها درگيرى هايى رخ داد. آنها براى حل اين اختلاف ها به نزد «يعمر بن عون» رفتند. به حكم او، قصى بن كلاب، جدّ چهارم رسولخدا (ص) ، پرده دار خانه خدا و حاكم مكه شد. از اين پس وى اداره مكه را برعهده گرفت و توانست به خوبى اين مسئوليت را به انجام برساند. تشكيل دارالندوه، ايجاد منصب هاى حكومتى و توزيع مسئوليت ها ميان بطن هاى (1)گوناگون قريش، از كارهايى بود كه وى براى حفظ وحدت و يكپارچگى قريش انجام داد. قصى بن كلاب، امور مكه را نيز سامان داد و چاه آب حفر كرد. همچنين، براى ساخت و ساز در پيرامون كعبه، اجازه صادر كرد. با اين تدابير قصى بن كلاب، امنيت و رفاه بر مكه سايه افكند و هر سال قبيله هاى فراوانى به سوى مكه روانه مى شدند تا حج به جاى آورند و تجارت كنند. فرزندان و نوادگان قصى، يكى پس از ديگرى اين مسئوليت را پذيرفتند تا نوبت به عبدالمطلب، پدربزرگ گرامى پيامبر (ص) رسيد. وى سيره اى نيكو پايه گذارى كرد و از همه قبيله ها خواست، «حلف الفضول» (2)را امضا كنند. اين پيمان، منشور يارى رسانى به ستمديدگان و دعوت به دادگسترى بود. وى چاه زمزم را كه آثار و نشانه هايش به مرور زمان از بين رفته بود، دوباره حفر كرد.

در دوران عبدالمطلب (سال 5٧١م) ، دو رويداد بزرگ در مكه رخ داد؛ شكست ابرهه و سپاهيان او كه به قصد ويران كردن كعبه آمده بودند و ولادت پيامبر (ص) .

ص:٢٠

پس از بعثت رسول گرامى اسلام (ص) ، تغييراتى بزرگ در مكه صورت گرفت. آن حضرت، مردم را به بندگى خدا و ترك بت پرستى دعوت كرد، ولى آنان رسول خدا (ص) و پيروانش را آزار دادند. از اين رو، پيامبر (ص) پيروانش را به هجرت به حبشه امر كرد. با اين تصميم، مشركان مكه فشار خود بر رسولخدا (ص) ، بنى هاشم و بنى مطلب را بيشتر كردند، حتى آنان را سه سال در «شعب (دره) ابى طالب» ، در محاصره اقتصادى قرار دادند. رسولخدا (ص) و يارانش در اين دره، به دليل نبود غذا حتى از برگ درختان نيز خوردند.

پس از پايان محاصره، دو تن از مهم ترين پشتيبانان و ياوران رسولخدا (ص) ، يعنى «حضرت خديجه» ، همسر ايشان و عمويش، «حضرت ابوطالب» ديده از جهان فروبستند و پيامبر را بسيار اندوهگين ساختند. (1)پس از اين رويداد، آزار و اذيت قريشيان بر پيامبر و يارانش شدت گرفت. از اين رو، پيامبرخدا (ص) كوشيد مكان ديگرى را در بيرون از مكه براى دعوت خود بيابد. «طائف» براى قريشى ها و بزرگانشان مركزى مهم به شمار مى رفت.

بنابراين، پيامبر براى دعوت مردم به دين اسلام، به سوى طائف رفت، ولى مردم اين شهر به دعوت پيامبر (ص) پاسخ منفى دادند. آنها به جاى گرويدن به دين اسلام، بردگان خود را بر پيامبر شوراندند و حضرت محمد (ص) به دليل آزار فراوان آنها به مكه بازگشت.

پس از آن، پيامبر (ص) تصميم گرفت قبيله هايى را كه هر ساله براى حج به مكه مى آمدند، به دين اسلام دعوت كند. در سال 6٢١ ميلادى،

ص:٢١

شمارى از مردم يثرب در سفر خود به مكه، دين اسلام را پذيرفتند و به آن حضرت ايمان آوردند. در سال بعد نيز بيش از هفتاد تن از يثربى ها در سفر خود به مكه ايمان آوردند. آنان از پيامبر و پيروانش خواستند به يثرب مهاجرت كنند. اين گونه بود كه اصحاب رسولخدا (ص) به يثرب هجرت كردند. پس از آنان نيز پيامبر (ص) به همراه «ابوبكر» به اين شهر مهاجرت كرد. با اين رويداد، دعوت به اسلام وارد مرحله جديدى شد؛ دعوتى كه مكه و اهالى آن در سراسر آن نقش داشتند.

><نمايش تصوير

ص:٢٢

دوم هجرى قمرى (6٢٣م) ، در ١6٠ كيلومترى مدينه و در منطقه «بدر» ، مشركان با مسلمانان، درگير شدند. در اين جنگ، خدا مسلمانان را پيروزى بخشيد و جايگاه آنان در ميان عرب تقويت شد. پس از آن قريش كه در پى به دست آوردن هيبت و عظمت از دست رفته خويش بود، دو حمله را بر ضد مسلمانان مدينه به راه انداخت. نخستين نبرد در سال سوم هجرى قمرى (6٢4م) و با نام غزوه «احد» و دومين نبرد، دو سال پس از آن رخ داد كه به غزوه «خندق» شهرت يافت، ولى قريشى ها نتوانستند در اين دو

><نمايش تصوير

ص:٢٣

نبرد به اهداف خود دست يابند.

در سال ششم هجرى قمرى (6٢٧م) ، رسولخدا (ص) به همراه ١4٠٠ تن از اصحاب خود، براى انجام عمره به سوى مكه حركت كرد. آنها پيش از رسيدن به مكه، در حديبيه منزل كردند. سپس حضرت چند تن از يارانش را به سوى قريش فرستاد تا براى ورود به مكه با آنان رايزنى كنند، ولى قريشى ها از ورود مسلمانان به مكه جلوگيرى كردند. سرانجام «صلح نامه حديبيه» ميان دو طرف به امضا رسيد كه به موجب آن، هيچ يك نبايد به

><نمايش تصوير

ص:٢4

گروه ديگر يا ياوران آن تعرض كند. همچنين، رسولخدا و مسلمانان بايد به مدينه بازمى گشتند. با امضاى اين صلح نامه، پيامبر (ص) و يارانش به مدينه بازگشتند و سال بعد (6٢٨م) ، براى عمره به سوى مكه روانه شدند.

ص:٢5

سوى مكه فرستاد تا كفار را از گزاردن حج باز دارد. (1)

در سال دهم هجرى (6٣١م) ، رسولخدا (ص) رهسپار مكه شد و همراه مردم حج گزارد. آن حضرت مناسك حج را به مردم آموخت، آيين جاهلى را از بين برد، ربا و خونريزى را حرام كرد و زنان را نيز به نيكى و پاكدامنى سفارش كرد. ايشان در اين سال با مردم وداع كرد و پس از اندك زمانى از پايان حج (2)و بازگشت به مدينه، جان به جان آفرين تسليم كرد (١١ هجرى) . به اين ترتيب، يكى از دوران هاى تاريخى مكه به پايان رسيد؛ دورانى كه اين شهر از آلودگى بت پرستى پاك و به قبله اول مسلمانان تبديل شد. (3)

ص:٢6

برخى از اين فضايل را برمى شماريم:

ص:٢٧

يك صد هزار نماز در ديگر مساجد است. (1)

ص:٢٨

در روايت صحيح، به نقل از رسولخدا (ص) آمده است:

[حضرت] ابراهيم (ع) ، مكه را حرام دانست و براى مكيان دعا كرد. من نيز مدينه را حرام اعلام مى كنم، همان گونه كه ابراهيم درباره مكه چنين كرد. من براى صاع و مد آن دعا كردم (كنايه از دعا براى روزى و زندگى در مدينه است.) ، آن گونه كه ابراهيم براى اهل مكه دعا كرد. (1)

ص:٢٩

وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ (حج:٢5)

هر كس بخواهد در اين سرزمين به انحراف و ستم روى آورد، ما از عذابى دردناك به او مى چشانيم.

ص:٣٠

مى شناسد و گياهان خشك نشده نيز كنده نمى شوند. (1)

در صحيح مسلم مى خوانيم، خداوند حرمت اين شهر را از زبان حضرت ابراهيم خليل اعلام مى كند. پيامبر (ص) مى فرمايد:

[حضرت] ابراهيم مكه را حرام (محترم) اعلام و براى مكيان دعا كرد. من نيز مدينه را حرام (محترم) اعلام مى كنم، چنان كه [حضرت] ابراهيم مكه را حرام اعلام كرد. . . . (2)

نقل است جبرئيل امين به دستور خداوند بر حضرت ابراهيم خليل نازل شد و محدوده حرم را به او نشان داد. آن گاه ايشان محدوده حرم را مشخص كرد. پيامبر (ص) نيز «تميم بن أسيد خزاعى» را فرستاد تا پس از فتح مكه، محدوده حرم را تعيين كند.

فاصله ميان حدود حرم مكه با مسجدالحرام، بر اساس مسيرهاى جديد عبارت است از:

١. از مسير مدينه منوره تنعيم : 5/6 كيلومتر؛

٢. از مسير سريع جده: ٢٢ كيلومتر؛

٣. از مسير جديد ليث: ١٧ كيلومتر؛

4. از مسير سيل طائف: ٨5٠/١٢ كيلومتر؛

5. از مسير هداى طائف: 5/١5 كيلومتر.

ص:٣١

ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُماتِ اللهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ (حج: ٣٠)

اين است و هر كس آنچه را خدا حرمت بخشيده بزرگ دارد، نزد پروردگارش براى او بهتر است.

مهم ترين احكام مكه عبارت است از:

١. حرام بودن الحادورزى و هشدار به عذاب شديد براى الحادورزان؛ چنان كه خداوند مى فرمايد:

وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ (حج:٢5)

هر كس بخواهد در اين سرزمين به انحراف و ستم روى آورد، ما از عذابى دردناك به او مى چشانيم.

٢. حرام بودن ورود كفار به مكه؛ چنان كه خداوند متعال مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُش-رِكُونَ نَجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ بَعْدَ عامِهِمْ هذا (توبه: ٢٨)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! مشركان ناپاكند، پس نبايد بعد از اين سال به مسجدالحرام نزديك شوند.

٣. وجوب احرام از مكان هاى مشخص شده براى انجام عمره يا حج كه ميقات نام دارد.

4. حرام بودن كارزار، خونريزى و حمل سلاح در حرم و آزار رسانى به مكيان.

5. حرام بودن شكار، بريدن درختان و اخذ لُقطَه.

ص:٣٢

١. ذو الحليفه (1): اين ميقات براى اهل مدينه است. به آن «آبار على» [(آبيار على)] نيز گفته مى شود. اين منقطه چهارصد كيلومتر از مكه فاصله دارد و در فاصله دوازده كيلومترى مسجد النبى قرار گرفته است.

><نمايش تصوير

٢. جحفه: اين مكان، ميقات اهل شام، مصر، تركيه و كسانى است كه از راه اين كشورها به مكه بيايند. امروزه جحفه ويران شده است و از آن استفاده نمى شود. از اين رو، مردم از «رابغ» كه در ١٨٣كيلومترى مكه است، محرم مى شوند.

><نمايش تصوير

٣. قرن المنازل: اين مكان، ميقات اهل نجد و كسانى است كه از اين راه به مكه مى آيند. امروزه اين نقطه به «السيل الكبير» مشهور است. فاصله آن از مكه ٧5 كيلومتر است. وادى محرم در موازات آن و در مسير طائف (هدا) قرار دارد.

><نمايش تصوير

4. ذات عرق: اين مكان، ميقات اهل عراق و كسانى است كه از اين راه به مكه مى آيند. فاصله آن از مكه، نودكيلومتر است. اين منقطه نيز اكنون متروكه شده و مردم در

><نمايش تصوير

ص:٣٣

موازات آن در «الضريبه» محرم مى شوند.

5. يلملم: اين مكان ميقات اهل يمن و كسانى است كه از اين راه به مكه مى آيند. اين منطقه كه امروزه به «سعديه» شهرت يافته است، در فاصله ٩٢ كيلومترى مكه قرار دارد.

><نمايش تصوير

كسى كه از اين نقاط پنجگانه عبور نكند، بايد در نقطه اى در موازات يكى از اين مكان ها احرام بندد. كسانى كه بين مكه و اين نقاط هستند، مى توانند از خانه خود احرام بندند، مانند مكى ها كه از خانه هاى خود احرام مى بندند.

نام اين مناطق در صحيحين (صحيح مسلم و صحيح بخارى) آمده است. ابن عباس روايت مى كند:

رسول خدا (ص) براى اهل مدينه، ذوالحليفه، براى اهل نجد، «قرن المنازل» و براى

يمنى ها يلَملَم را تعيين كرد. اين مناطق براى اهل مدينه، نجد، يمن و ديگر كسانى است كه به قصد حج و عمره از اين مسيرها عبور كنند، ولى آن كه در ميان اين نقاط با مكه باشد، مى تواند از همان مكانى كه حركت مى كند، [محرم شود]. حتى اهل مكه از خود مكه احرام مى بندند. (1)

حج نيز در ماه هاى ويژه حج؛ يعنى شوال، ذيقعده و ده روز اول ذيحجه انجام مى شود. خداوند در اين باره مى فرمايد: الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ ؛ «حج در ماه هاى معينى است» . (بقره: ١٩٧)

ص:٣4

ص:٣5

فرمان حقى است از ناحيه پروردگارشان، (كه در كتاب هاى خود خوانده اند) و خداوند از آنچه (براى مخفى داشتن اين آيات) انجام مى دهند، غافل نيست.

همچنين خداوند، فرمان طواف به گرد اين خانه را داده است: وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ ؛ «و برگرد خانه گرامى كعبه طواف كنند. (حج: ٢٩)

در روايت ها نيز براى طواف خانه خدا، فضيلت هاى بسيارى بر شمرده شده است. ابن عمر، از رسولخدا (ص) نقل مى كند: «هر كس هفت بار به گرد كعبه طواف كند، [ثواب آن] مانند آزاد كردن برده است» .

وى در روايتى ديگر، از آن حضرت نقل مى كند:

[در طواف كعبه،] پاى انسان گذارده و پاى ديگر برداشته نمى شود، مگر اينكه خداوند گناهى را از او پاك مى كند و به جاى آن برايش حسنه اى مى نويسد. (1)><نمايش تصوير

ص:٣6

ص:٣٧

(شانزده متر) ، از سمت غرب ٣١ذراع (5/١5متر) ، از جنوب بيست ذراع (ده متر) و از سمت شمال ٢٢ ذراع (يازده متر) تعيين كرد. آن حضرت براى كعبه سقف نساخت و براى آن دو راه ورودى قرار داد، ولى براى آن در نساخت. اين دو ورودى كعبه، هم سطح زمين ساخته شدند. جبرئيل (ع) نيز حجرالاسود را از بهشت آورد و حضرت ابراهيم آن را در جايش قرار داد.

ص:٣٨

گرد آن طواف كنند. آنان در اندازه كعبه تغييراتى ايجاد كردند. ارتفاع كعبه را به نه متر رساندند و براى كعبه سقف ساختند و ناودانى چوبى نيز به آن افزودند.

همچنين، درِ غربى كعبه را بستند و درِ شرقى آن را نيز از سطح زمين بالاتر بردند تا همه نتوانند به آن وارد شوند. رسولخدا (ص) نيز در ساخت كعبه به قريش كمك كرد. ايشان براى ساخت كعبه سنگ مى آورد. وقتى ساخت كعبه به پايان رسيد، زمان گذاردن حجرالاسود در جايگاهش شد. بر سر اين مسئله، ميان قريشى ها اختلاف و جنگ درگرفت. هر قبيله اى دوست داشت، اين شرف را به نام خود ثبت كند. سرانجام تصميم گرفتند، منتظر بمانند و نخستين فردى كه نزد آنان مى آيد، ميان آنها داورى كند. از قضا پيامبر (ص) وارد شد. آن حضرت سنگ را در عباى خويش قرار داد و به هر قبيله دستور داد گوشه اى از آن را بگيرند و سنگ را بلند كنند. سپس با دستان خويش حجرالاسود را در جاى خود قرار داد و با اين داورى خردمندانه، به درگيرى و اختلافى پايان داد كه نزديك بود وحدت مردم را از بين ببرد و جان انسان هاى بسيارى را نيز قربانى كند.

ص:٣٩

><نمايش تصوير

وى براى اين كار، آرزوى رسولخدا (ص) بود. عبدالله بن زبير از خاله خود «عايشه» شنيده بود كه رسولخدا (ص) به وى فرموده:

اى عايشه! اگر به خاطر قوم تو نبود كه تازه از جاهليت بيرون آمده اند، به ويران كردن كعبه دستور مى دادم تا بخش هايى كه از آن خارج شده است را به كعبه مى افزودم و آن را به زمين مى چسباندم و براى آن، درِ شرقى و درِ غربى مى ساختم تا به همان شكل [زمان حضرت] ابراهيم درآيد. (1)

بر همين اساس، عبدالله بن زبير شش ذراع و يك وجب كم شده از كعبه را بار ديگر به آن افزود و براى آن دو در همسطح زمين؛ يكى در سمت شرق و ديگرى در سمت غرب ايجاد كرد. همچنين ارتفاع كعبه را به ٢٧ ذراع (5/١٣متر) افزايش داد.

ص:4٠

><نمايش تصوير

سپاهى بزرگ را روانه مكه كرد. اين سپاه به فرماندهى حجاج بن يوسف ثقفى توانست مكه را به دست گيرد و عبدالله بن زبير نيز كشته شد. حجاج به خليفه وقت اموى نامه نوشت كه ابن زبير، بخش هايى را كه جزو كعبه نبوده، به آن افزوده است. خليفه به او اجازه داد، كعبه را بازسازى كند و آن را به شكل دوران قريش بازگرداند.

حجاج در سال ٧٧ه. ق (6٩٣م) تغييراتى در كعبه ايجاد كرد. وى درِِ سمت غربى

كعبه را بست و درِِ شرقى را نيز از سطح زمين بالاتر آورد. او ديوار شمالى را ويران كرد تا همان شش ذراع و يك وجب را از كعبه كم كند، ولى ارتفاع كعبه را تغيير نداد. در برخى از روايت هاى تاريخى آمده است، زمانى كه عبدالملك بن مروان دانست كه ابن زبير به دليل روايت عايشه از پيامبرخدا (ص) ، اين تغييرات را در كعبه ايجاد كرده، از كرده خود پشيمان شد.

ص:4١

><نمايش تصوير

شد؛ زيرا آب تا نيمه هاى ديوار كعبه بالا آمده بود. سلطان مرادخان، در سال ١٠4٠ه. ق (١6٣٠م) دستور داد كعبه را به همان شكل قبلى بازسازى كنند و كعبه از آن زمان تاكنون، به همين شكل باقى مانده است.

خلفا، سلاطين و حاكمان در زمان هاى گوناگون، هرگونه تغيير و نقص ايجاد شده در كعبه را اصلاح كردند. در سال ١4١٧ه. ق، «ملك فهد» دستور داد كعبه را اصلاح و تعمير كنند. در اين تعمير، پايه هاى كعبه تقويت و شاذروان و حلقه هاى روى آن اصلاح شد. همچنين ديوارهاى بيرونى كعبه را صيقل دادند. فاصله ميان سنگ هاى كعبه پر و دو سقف جديد، جايگزين دو سقف قديمى كعبه شد.

ص:4٢

نخست يك تكه بود، ولى به دليل حوادث، چند تكه شده است. مى توان گفت بدترين واقعه اى كه بر اين سنگ گذشت، در زمان قرمطيان (1)رخ داد. آنان سنگ را برداشتند و به مدت ٢٢ سال از مكه بيرون بردند. اين سنگ را در سال ٣٣٩ ه. ق به جاى خود بازگرداندند. نخستين كسى كه گرداگرد حجرالاسود را با نقره پوشاند، عبدالله بن زبير بود. براى آخرين بار در سال ١4٢٢ه-. ق و در دوران ملك فهد، اين سنگ ترميم و نقره اطراف آن نيز اصلاح شد.

رسولخدا (ص) و پيامبران پيش از ايشان اين سنگ را بوسيده اند.

><نمايش تصوير

ص:4٣

ازاين رو، بوسيدن اين سنگ يا لمس آن با دست براى طواف كننده خانه خدا مستحب است و اگر نتوانست آن را لمس كند، مى تواند با دست خود به آن اشاره و تكبير بگويد.

در فضيلت اين سنگ روايت هاى بسيارى آمده است كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم.

ابن عباس نقل مى كند: رسولخدا (ص) درباره حجرالاسود فرمود:

به خدا سوگند! روز قيامت خداوند اين سنگ را بر مى انگيزد. در آن روز حجرالاسود دو چشم و نيز زبان خواهد داشت و به حق شهادت خواهد داد كه چه كسى او را لمس كرده است. (1)

><نمايش تصوير

از ابن عمر نيز روايت شده كه از رسولخدا (ص) شنيده است: «مسح (لمس) اين دو (حجرالاسود و ركن يمانى) ، كفاره گناهان است» . (2)

ص:44

است. از اين رو، پيامبر خدا (ص) ركن يمانى را لمس مى كرد. ابنعمر نقل مى كند: «ديدم كه پيامبر اكرم (ص) از كعبه، فقط دو ركن يمانى و حجرالاسود را استلام مى كرد» . (1)

از فضيلت لمس ركن يمانى اين است كه گناهان را از بين مى برد. ابن عمر از پيامبر (ص) نقل مى كند: «لمس حجرالاسود و ركن يمانى، گناهان را به طور كامل از بين مى برد» . (2)

ص:45

نام گذارى اين مكان به ملتزم، اين است كه رسولخدا (ص) پس از طواف، به آن ملتزم مى شد و سينه، دو دست و گونه اش را به آن مى چسبانيد. (1)

ملتزم از مكان هايى است كه دعا در آنجا مستجاب است. عبدالله بن عباس از رسولخدا (ص) نقل مى كند:

«ميان ركن و در [كعبه]، ملتزم خوانده مى شود. هيچ كس نيست كه به اين نقطه ملتزم شود، مگر اينكه خداوند خواسته او را برآورده سازد» . (2)

ص:46

مشرف است. اين ناودان تعبيه شده تا در زمان بارندگى يا شستن سقف خانه خدا، آب ها را به بيرون از كعبه هدايت كند.

در روايت هاى تاريخى آمده است، نخستين بار قريش به هنگام ايجاد سقف براى كعبه، براى آن ناودان قرار دادند. تا آن زمان؛ يعنى سال پنجم پيش از بعثت، كعبه سقف نداشت. با ساخت سقف براى كعبه، ناودان چوبى نيز براى آن درست كردند.

در زمان وليد بن عبدالملك (٩١ه. ق) ، «خالد بن عبدالله قسرى» ، حاكم وقت مكه، اين ناودان را با صفحه هاى طلا پوشاند. در سال ١٢٧٣ه. ق سلطان عبدالمجيدخان عثمانى، ناودانى از جنس طلا براى كعبه فرستاد. در سال ١4١٧ه. ق نيز ملك فهد، ناودانى از طلاى خالص به طول تقريبى دو متر ساخت و آن را جايگزين ناودان پيشين كرد.

ص:4٧

برخى ديگر نيز معتقدند عبدالله بن زبير، براى حفظ ديوار كعبه از نفوذ آب و نيز جلوگيرى از كشيده شدن بدن طواف كنندگان با پرده كعبه، اين سنگ را ايجاد كرده است تا به هنگام شلوغى، بدن آنان آسيب نبيند

><نمايش تصوير

و پرده نيز از بين نرود. روى شاذروان نيز حلقه هايى ايجاد شده است تا طناب هاى پرده كعبه به آن بسته شود.

ص:4٨

حضرت اسماعيل (ع) بر روى كعبه نهاد. البته گفته مى شود نخستين بار، «تبع حميرى» اين كار را كرد.

رسولخدا (ص) نيز كعبه را با پارچه اى يمنى پوشاند. خلفا، حاكمان و پادشاهان نيز به همين سنّت عمل كردند.

تا پيش از مهدى عباسى، رسم بر اين بود كه پرده هاى نو، روى پرده هاى پيشين انداخته مى شد. در سال ١6٠ه. ق اين خليفه به حج آمد. پرده دار كعبه از اين موضوع به وى شكايت كرد. مهدى عباسى دستور داد از اين پس، فقط يك پرده بر روى كعبه باشد كه تا به امروز نيز معمول است.

پرده كعبه در زمان اموى ها و عباسى ها از پايتخت خلافت فرستاده مى شد. پس از سست شدن حكومت عباسى، اين پرده از مصر يا يمن فرستاده مى شد. در دوران شكوفايى حكومت عثمانى نيز پرده را از استانبول به مكه مى فرستادند، ولى با تضعيف حكومت عثمانى، اين كار به محمد على پاشا، حاكم مصر واگذار شد. در دوران حكومت سعودى،

><نمايش تصوير

ص:4٩

ملك عبدالعزيز آل سعود، در سال ١٣46ه. ق دستور تأسيس كارخانه اى ويژه توليد پرده كعبه در مكه را صادر كرد.

پرده كعبه در روزگارهاى مختلف، با انواع پارچه هاى پشمى، چرمى، حصيرى، راه راه يمنى، حرير، ملاء، قباطى مصرى، پنبه اى عراقى و با رنگ هاى مختلف مانند پارچه هاى ديباى قرمز، سفيد، زرد، سبز و مشكى تهيه مى شده است.

امروزه اين پرده در كارخانه توليد پرده كعبه، واقع در مكه تهيه مى شود. جنس اين پرده از حرير خالص و طبيعى و رنگ آن سياه است. همچنين به شيوه ژاكارد، بر روى آن عبارت هاى «لا اله الا الله» ، «محمد رسول الله» ، «الله جل جلاله» ، «سبحان الله و بحمده» ، «سبحان الله العظيم» ، «يا حنان» و «يا منان» به شكل عدد هفت و به طور پيوسته در سراسر پرده تكرار مى شود.

ارتفاع اين پارچه 5/١4 متر است. در يك سوم بالايى پرده، كمربند پرده قرار داده شده است. تارهاى پرده به ميزان ٩٩% نقره اندود شده و پس از آن نيز زر اندود گرديده است. طول پرده 4٧متر و عرض آن ٩5 سانتى متر است. اين پرده شانزده تكه اى است. روى در كعبه پرده اى به نام «برقع» آويزان است. اين پرده با گلدوزى هايش، از بقيه پرده كعبه متمايز شده و ارتفاع آن 5/٧ متر و عرض آن چهارمتر است. پرده برقع براى نخستين بار در سال ٨١٠ ه. ق روى در كعبه نصب شد. پرده كعبه هر ساله در روز نهم ذيحجه تعويض و پرده نو بر روى آن انداخته مى شود.

پرده داخلى: اين پرده، نخستين بار در زمان عباسى ها نصب شد. پرده داخلى برخلاف پرده خارجى، به طور منظم تعويض نمى شد. هر يك از سلاطين مماليك و عثمانى ها، در سال اول حكومت خود، به همراه پرده

ص:5٠

خارجى، پرده داخلى را نيز براى كعبه مى فرستادند. در دوران سعودى ها، كارخانه پرده كعبه مسئول اين كار شد. نخستين پرده داخلى اين كارخانه در سال ١4٠٣ه. ق توليد شد و هر سه تا پنج سال يك بار، اين پرده تعويض مى شود. اين پرده نيمه بالايى ديوار كعبه و سقف آن را مى پوشاند. بر روى اين پرده كه از جنس حرير طبيعى سبز رنگ است، نوشته هايى سفيد رنگ به چشم مى خورد.

ص:5١

رنگ احاطه كرده است. همچنين مرمر «روزا» (گُلى) ديواره هاى داخلى كعبه را تا ارتفاع تقريبى چهار متر پوشانده است. اين سنگ ها به شيوه اى فنى قرار داده شده اند، به گونه اى كه با ديوار اصلى كعبه اتصال ندارد. بقيه ديوار كعبه و سقف آن را پرده اى سبز رنگ پوشانده است. در ميان كعبه سه ستون چوبى وجود دارد كه سقف كعبه بر روى آن قرار مى گيرد. ارتفاع اين ستون ها نه متر و قطر هر ستون نيز 44 سانتى متر است. اين ستون ها در فاصله ٣5/٢ مترى يكديگر قرار گرفته است. درون كعبه سنگ فرشى تيره رنگ و از جنس مرمر وجود دارد كه اين سنگ نشانه نقطه نماز گزاردن رسولخدا (ص) در كعبه است. در سمت راست داخل خانه خدا پلكان قرار دارد. اين پلكان كه از جنس شيشه محكم است، تا سقف كعبه ادامه يافته و پنجاه پله دارد. همچنين درون كعبه صندوقى بزرگ وجود دارد كه برخى عتيقه هاى مربوط به كعبه داخل آن نگهدارى مى شود.

ص:5٢

بين رفت تا مانع حركت طواف كنندگان نشود. در سال ١٣٩٩ه. ق منطقه اى موسوم به «حصاوى» در نزديك مطاف، به آن افزوده شد. اين منطقه نيز با مرمر سنگ فرش شد تا مساحت كل مطاف به هفده هزار متر مربع برسد.

ص:5٣

مقام ابراهيم در شرق حجرالاسود و به فاصل 5/١4 متر قرار دارد. فاصله آن از شاذروان نيز ٢5/١٣ متر است.

مقام ابراهيم تا به امروز، در جاى خود باقى مانده است. در سال ١٧ه. ق پس از وقوع سيل ويران گر در مكه، اين سنگ از جاى خود كنده شد و به «مسفله» رفت، ولى عمربن خطاب پس از اطمينان از اندازه هاى موجود موقعيت آن با راهنمايى «عبدالمطلب بن ابى وداعه» ، سنگ را به جاى خود بازگرداند.

براى نخستين بار، مهدى عباسى در سال ١6١ه. ق، از ترس از بين رفتن مقام ابراهيم، آن را با طلا پوشانيد. پس از وى نيز كارهايى براى نگهدارى از اين مقام صورت گرفت سرانجام، مقام ابراهيم را در اتاقكى از جنس مس قرار دادند. مساحت اين اتاق مربع شكل، هجده متر مربع بود.

در سال ١٣٨٧ه. ق، اين اتاقك برداشته شد تا مطاف گسترش يابد. سپس آن را در جايگاهى بلورين و ضخيم قرار دادند. زير اين جايگاه از سنگ مرمر است و روى آن پايه اى مسى قرار دارد. مساحت اين جايگاه ٣4/٢ متر مربع و ارتفاع آن سه متر است. اين جايگاه در سال ١4١٨ه. ق و در دوران ملك فهد، براى آخرين بار نوسازى شد. در قرآن كريم در فضيلت اين مقام آمده است: وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلّيً ؛ «از مقام ابراهيم، عبادتگاهى براى خود انتخاب كنيد» . (بقره: ١٢5)

در آيه اى ديگر از قرآن مى خوانيم: فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ ؛ «در آن، نشانه هاى روشن [از جمله] مقام ابراهيم است» . (آل عمران: ٩٧)

در روايتى از عبدالله بن عمر در اين باره آمده است:

از رسولخدا (ص) شنيدم كه فرمود: ركن و مقام، دو ياقوت از بهشت هستند.

ص:54

خداوند نور اين دو را خاموش كرده است. اگر خداوند اين كار را نمى كرد، از شرق تا غرب، با نور اين دو روشن مى شد. (1)

ص:55

بخوان؛ زيرا بخشى از كعبه است. (1)

ص:56

است. در آن، مزه و لذت و نيز شفاى بيمارى است» . (1)

جابر بن عبدالله نيز نقل مى كند كه پيامبر (ص) فرمود: «آب زمزم براى كسى كه از آن بنوشد، شفاست» . (2)

ص:5٧

آن به ترتيب ٣٩5 و چهل متر است. سعى ميان اين دو كوه، از مناسك حج و عمره است. در آيه اى از سوره بقره، به نام اين دو كوه اشاره شده است:

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما (بقره: ١5٨)

صفا و مروه از شعائر الهى است؛ بنابراين، هر كس كه حج خانه ي خدا و يا عمره انجام دهد، باكى بر او نيست كه بر آن دو طواف كند؛ (و سعى صفا و مروه به جاى آورد) .

هاجر، مادر حضرت اسماعيل (ع) ، نخستين كسى است كه ميان صفا و مروه سعى كرد. وى به دليل تمام شدن آب و گريه فرزندش از تشنگى، به دنبال آب رفت. نزديك ترين نقطه به وى، فاصله ميان دو كوه صفا و مروه بود. او براى يافتن آب از صفا بالا مى رفت و آن گاه به سمت مروه مى دويد و تا بالاى اين كوه مى رفت. وى مى خواست از فراز اين دو كوه، نقاط ديگر را نيز ببيند تا شايد آبى بيابد. هاجر در دور هفتم دويدن خود بود كه از نزديك فرزندش صدايى شنيد. براى اينكه مطمئن شود، نزديك شد و ناگهان ديد آب از زير پاى فرزندش در حال جوشيدن است.

مسعى در بيرون از مسجدالحرام قرار داشت و ساختمانى براى آن ساخته نشده بود. در سال ١٣٣٩ه. ق و در دوره شريف حسين بن على، در اين نقطه سايبان هايى بنا كردند. در سال ١٣٧5ه. ق براى نخستين بار، براى اين مكان، ساختمانى درست شد و به ساختمان مسجدالحرام پيوست. اين اقدام در دوره توسعه اول سعودى ها صورت گرفت.

پس از آن، ملك عبدالله بن عبدالعزيز در سال ١4٢٨ه. ق، دستور بازسازى مسعى و گسترش آن از سمت شرق را صادر كرد. همچنين براى آسان شدن حركت مردم، دستور ساخت طبقه سوم را داد.

ص:5٨

ص:5٩

مسجدالحرام و استحكام بخشى به ساختمان آن را صادر كرد. ستون هاى سنگى از شام و مصر آورده و با صفحه هاى طلايى پوشانده شد. سپس مسجدالحرام را با چوب ساج تزيين شده پوشاندند. همچنين ايوان ها بر روى ديوارهاى مسجد نيز طاق هايى ساختند. در آن زمان، بالاترين طاق را با «فُسَيفَساء» (1)پوشاندند. مسجد از سمت شرق گسترش يافت و مساحت آن ٢٣٠٠ متر مربع برآورد شده است.

در سال ١٣٧ه. ق (٧54م) بار ديگر منصور دوانيقى دستور گسترش مسجدالحرام را داد. به دستور وى مسجد با طلا و فسيفساء ترميم و تزيين شد. گسترش مسجد به فرمان او، 4٧٠٠ متر مربع برآورد شده است. نخستين كسى كه حجر اسماعيل را با سنگ مرمر پوشانيد، منصور دوانيقى بود.

در سال ١6٠ه. ق (٧٧6م) مهدى، خليفه ديگر عباسى، مسجدالحرام را از سمت شرق، شمال و غرب گسترش داد. به دليل مسير حركت سيل در وادى ابراهيم در اين منطقه، مطاف از سمت جنوب گسترش نيافت. مساحت بخش توسعه يافته در زمان مهدى،٧٩5٠ متر مربع برآورد شده است.

در سال ١64ه. ق (٧٨٠م) كه مهدى عباسى به حج آمد، دستور داد مسير سيل وادى ابراهيم را تغيير دهند تا مسجد از سمت جنوب نيز گسترش يابد. مساحت اين بخش افزوده شده نيز ٢٣6٠ متر مربع برآورد شده است.

توسعه مسجدالحرام در سال ٢٨١ه. ق (٨٩4م) نيز به دست معتضدبالله عباسى صورت گرفت. وى «دارالندوه» را به مسجدالحرام افزود. اين مكان،

ص:6٠

زمينى گسترده در سمت شمال مسجد بود. دارالندوه تالار بزرگى داشت كه بزرگان و اميران در آن اقامت مى كردند. پس از الحاق دارالندوه به مسجد، مناره اى در آن ساخته شد. سپس ستون، طاق و رواق هاى ايجاد شده در اين بخش، با چوب ساج تزئين شده پوشانده شد. مساحت اين بخش افزوده شده، ١٢5٠ متر مربع برآورد شده است.

مقتدر بالله، ديگر خليفه عباسى بود كه باب ابراهيم در سمت غربى مسجد را گسترش داد. در اين بخش، ميان دو خانه زبيده، فضاى گسترده اى وجود داشت. به اين ترتيب، ٨5٠ متر مربع به مسجد افزوده شد.

در سال ٩٧٩ه. ق (١5٧١م) ، سلطان سليم عثمانى، كل مسجدالحرام را تجديد بنا كرد، ولى چيزى به مسجد نيفزود. اين ساختمان تا به امروز موجود است و به ساختمان عثمانى شهرت دارد.

در سال ١٣٧5ه. ق (١٩56م) ، توسعه بخشى اول سعودى ها آغاز شد. در اين مرحله، مسجدالحرام از همه سو گسترش يافت و ساختمانى زيبا با سه طبقه به آن افزوده شد. همچنين، براى نخستين بار «مسعى» ساخته شد و بازار موجود نيز به مسجدالحرام پيوست. به اين ترتيب، مساحت مسجد به ١٩٣٠٠٠ متر مربع رسيد؛ يعنى حدود ١5٣٠٠٠ متر مربع افزايش يافت. با اين اقدام سعودى ها، مسجد گنجايش تقريبى چهارصد هزار نمازگزار را پيدا كرد، در حالى كه پيش از اين، گنجايش بيشتر از 5٠ هزار نمازگزار را نداشت.

در سال ١4٠٩ه. ق (١٩٨٩م) ملك فهد، پادشاه وقت عربستان، دستور گسترش مسجدالحرام را داد. به دستور وى، مسجد از سمت غرب از باب العمره تا باب ملك عبدالعزيز، به مساحت بيش از ٧6٠٠٠ متر مربع توسعه يافت. اين مجموع مساحت افزوده شده، در طبقه هاى هم كف، دوم و پشت بام بود. با اين افزايش مساحت، به گنجايش مسجد حدود ١5٢٠٠٠ نمازگزار

ص:6١

افزوده شد. همچنين، در كنار درِ اصلى - باب ملك فهد - دو مناره ساخته و سه گنبد جديد در بام ساختمان جديد در كنار هم بنا شد. طراحى اين بنا به گونه اى بود كه به كمك ايستگاه تهويه اجياد خنك شود.

اين توسعه بخشى، شامل مجهز ساختن ميدان هاى اطراف مسجد و سنگ فرش كردن آنها با مرمر سفيد نيز مى شد. براى مثال، مى توان ميدان باب ملك فهد، باب ملك عبدالعزيز، ميدان شاميه و ميدان واقع در شرق مسعى را نام برد. اين ميدان ها حدود ٨5٨٠٠ متر مربع مساحت داشت كه براى در برگرفتن ١٩٠٠٠٠ نمازگزار كافى بود. به اين ترتيب، مساحت كلى مسجدالحرام با در نظر گرفتن ميدان ها و بام ها، به ٣56٠٠٠ متر مربع رسيد و گنجايش بيش از يك ميليون نمازگزار را پيدا كرد.

در سال ١4٢٨ه. ق، ملك عبدالله، پادشاه كنونى عربستان، دستور بازسازى مسعى و گسترش آن از سمت شرق به ميزان بيست متر را داد. او همچنين دستور ساخت طبقه سوم را داد تا عرض آن چهل متر و مساحت كلى مسعى، از ٢٩4٠٠ متر مربع به ٧٢٠٠٠ متر مربع افزايش يابد. دو منطقه صفا و مروه با گنبدهاى جديد و مناره نيز تجديد بنا شد.

همچنين به منظور تخليه سريع مسعى از زائران، چهار پله برقى جديد از سمت مروه راه اندازى شد. در دو طبقه اول و دوم نيز مسيرهايى ويژه سعى بيماران و سالمندان ايجاد شد. با اين اقدامات، مساحت كل بناهاى همه طبقه هاى مربوط به مناطق سعى و نيز اماكن خدماتى آن، به ١٢5٠٠٠ متر مربع رسيد.

در سال بعد، يعنى سال ١4٢٩ه. ق، ملك عبدالله دستور داد ميدان هاى شمالى مسجدالحرام تا عمق تقريبى ٣٨٠ متر گسترش يابد. همچنين، تونل هايى براى عابران پياده و ايستگاه هاى خدماتى ايجاد شود كه مساحت

ص:6٢

تقريبى آنها سيصد هزار متر بود. پيش بينى مى شود گنجايش اين مناطق افزوده شده، به ٢5٠ هزار نمازگزار برسد.

ص:6٣

صورت امكان ورود نمازگزاران، با چراغ سبز روشن مى شوند و در صورت تكميل شدن گنجايش، چراغ ها قرمز رنگ مى شود. هفت پله برقى نيز در اختيار زائران اين مسجد است. از مجموع درهاى مسجدالحرام، هفده ورودى به افراد سالمند و مانند آن اختصاص يافته است.

ص:64

ص:65

دهند، شب هاى يازدهم و دوازدهم را نيز در اين مكان وقوف مى كنند. در غير اين صورت، شب سيزدهم حاجى در منا وقوف مى كند. به دستور رسول خدا (ص) كه در روايت صحيح آمده، در زمان وقوف در منا، خوردن و آشاميدن براى انسان جايز است و سرگرم ذكر و ياد خداوند مى شود. در منا چند مكان و نقطه مهم عبادى وجود دارد، از جمله:

ص:66

جمره عقبه ظاهر شد. آن حضرت هفت سنگريزه به سوى شيطان پرتاب كرد كه ناپديد شد، ولى شيطان بار ديگر در كنار جمره دوم نزد او آمد. اين بار هم حضرت ابراهيم (ع) هفت سنگريزه به سوى او پرتاب كرد و شيطان ناپديد شد. در كنار جمره سوم نيز همين اتفاق رخ داد. از آن پس، اين سه نقطه از شعائر حج شد. حاجى ها در روز عيد قربان، به سوى «جمره عقبه» سنگ پرتاب مى كنند. پس از زوال خورشيد در هر روز از ايام تشريق نيز همه حجاج، همه جمره هاى سه گانه را هدف سنگريزه هاى خود قرار مى دهند. (1)نخست به جمره صغرى، سپس ميانى و سرانجام به جمره كبرى سنگ مى زنند. حكمت و فلسفه اين كار، فرمان بردارى از خداوند، پرستش آن ذات مقدس و سرمشق قراردادن عمل حضرت ابراهيم (ع) است. ابن عباس مى گويد: «به شيطان سنگ مى زنيد و از آيين پدرتان [ابراهيم] پيروى مى كنيد» . (2)

جمره هاى سه گانه يا جمار، در سمت غربى منا واقع شده است. جمره صغرى پس از «مسجد خَيف» قرار دارد.

جمره كبرى، از نزديك ترين جمره هاى سه گانه به مكه است. نام ديگر آن «جمره

عقبه» است. فاصله ميان جمره كبرى با جمره ميانى (وُسطى) ٢4٠ متر و فاصله جمره ميانى از جمره صغرى ١4٨ متر است. پيش از اين به دليل فزونى يافتن شمار حاجيان، كم بودن فاصله ميان آنها و شلوغ بودن، حجاج بسيارى جان مى باختند يا آسيب مى ديدند. از اين رو، پلى

ص:6٧

ساخته شد تا از فشار جمعيت كاسته شود، ولى پل نيز نتوانست مشكل را به طور كامل حل كند. پس از پايان موسم حج سال ١4٢6ه. ق، ملك عبدالله دستور داد اين پل بازسازى و توسعه داده شود. طرح توسعه اين پل، شامل دو تونل زير زمينى و چهار طبقه روى زمين بود. همچنين، مراكز اضطرارى، مراكز بهداشتى، مراكز نجات و مراقبت و نيز نقاطى براى فرود بالگرد در آن تعبيه شد. هر طبقه از اين پل، گنجايش حدود ١٢5 هزار حاجى را در هر ساعت دارد و پس از تكميل، براى حدود پانصد هزار حاجى در هر ساعت، گنجايش خواهد داشت. اين اقدام به كاهش فشار جمعيت در ورودى و خروجى ها و نيز پيرامون حوض هاى جمره، مهم ترين نقاط ازدحام جمعيت مى انجامد.

ص:6٨

گزارده اند. خلفاى مسلمانان نيز به نماز خواندن در آن اهتمام مى ورزيدند. اين مسجد چندين بار تجديد بنا شد كه آخرين آن در دوران ملك فهد و در سال ١4٠٧ه. ق بود. وى اين مسجد را گسترش داد، به گونه اى كه امروزه مساحت آن به ٣4٠٠٠ متر مربع رسيده است و گنجايش ٣5 هزار نمازگزار را دارد. براى مسجد چهار مناره ساخته شده است كه در چهار ستون مسجد قرار دارند. ارتفاع اين مناره ها حدود 45 متر است. همچنين براى رفاه حال نمازگزاران، در كنار مسجد بيش از هزار سرويس بهداشتى ساخته و نيز در وضوخانه هاى آن بيش از سه هزار شير آب فراهم شده است.

ص:6٩

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ (بقره: ١٩٨)

گناهى بر شما نيست كه از فضل پروردگارتان (و از منافع اقتصادى در ايام حج) بهره گيريد (كه از منافع حج، پى ريزى، اقتصاد صحيح اسلامى است) . و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد، خدا را نزد مشعرالحرام ياد كنيد.

مزدلفه ميان منا و عرفات قرار دارد. در ميان منا و مزدلفه، وادى محسِّر واقع شده است. فاصله مزدلفه با عرفات، شش كيلومتر و فاصله آن از جنوب شرقى مسجدالحرام هشت كيلومتر است. مساحت اين منطقه حدود 6٣/٩ كيلومتر مربع است. وقوف در مزدلفه در شب دهم ذى حجه از واجبات حج است.

ص:٧٠

><نمايش تصوير

مى شود. محسِّر، به معناى حسرت دهنده و ناتوان كننده است. (1)دليل اين نام گذارى را به زمان ابرهه نسبت مى دهند؛ زيرا سپاهيان وى اين منطقه را با افسوس ترك كردند. (2)در اين مكان، سپاه ابرهه از حركت به سوى مكه بازماندند و خداوند اصحاب فيل را در اين نقطه به هلاكت رساند. در روايت است كه پيامبر (ص) به هنگام بازگشت از مزدلفه و رفتن به منا، از اين منطقه به سرعت مى گذشت. مستحب است حاجى نيز با پيروى از شيوه پيامبر (ص) به اين سنت عمل كند. (3)

ص:٧١

است. اين منطقه، خارج از محدوده حرم است. وادى عرنه، تنها منطقه اى است كه ميان حرم و عرفات جدايى انداخته است. مساحت اين منطقه ٩5/١٧ كيلومتر مربع است.

حاجيان، هر ساله در نهم ذيحجه در عرفات به نماز مى ايستند و نماز ظهر و عصر را پشت سر هم و به صورت شكسته مى خوانند. سپس تا غروب خورشيد به دعا و نيايش مى پردازند و پس از آن به سوى مزدلفه حركت مى كنند.

><نمايش تصوير

وقوف در عرفات، از اركان حج است. اگر كسى در عرفات وقوف نكند، حج به جا نياورده است؛ زيرا رسول خدا (ص) فرموده: «حج، عرفه است» . (1)

روز عرفه فضيلت والايى دارد. مسلم در صحيح خود از عايشه نقل مى كند كه پيامبر گرامى اسلام (ص) فرمود:

ص:٧٢

هيچ روزى نيست كه خداوند در آن روز بيشتر از روز عرفه، بندگان را از آتش برهاند. او (خدا) در برابر فرشتگان به آنها مباهات مى ورزد و مى گويد: اينها چه مى خواهند. (1)

در صحراى عرفه، چند مكان تاريخى وجود دارد كه مهم ترين آنها عبارتند از:

ص:٧٣

ص:٧4

ص:٧5

«محمد بن على شافعى» ، بنيان گذار مسجد تنعيم است. پس از وى نيز اين مسجد چندين بار تجديد بنا شد كه آخرين بار در دوران ملك فهد، پادشاه وقت عربستان بود. اين مسجد بزرگ دو مناره و گنبدى بزرگ دارد. مساحت ششهزار متر مربعى مسجد، امكان نمازگزاردن حدود ١5٠٠٠ نفر را در اين مسجد فراهم كرده است. وضو خانه، مكان هايى براى غسل و احرام و پاركينگ خودرو، از خدماتى است كه در كنار مسجد ايجاد شده است. مساحت مسجد و مراكز خدماتى پيرامون آن، ٨4٠٠٠ متر مربع است.

ص:٧6

پيامبر اكرم (ص) در آنجا محرم شد. آن حضرت پس از بازگشت از غزوه طائف، در شب چهارشنبه، دوازده شب مانده به پايان ماه ذيقعده عام الفتح، در اين نقطه احرام بست. اين مسجد نيز در دوره هاى گوناگون، چندين بار تجديد بنا شد كه آخرين بار در دوران ملك خالد بن عبدالعزيز بود. اين مسجد ١6٠٠ متر مربع مساحت و براى هزار نمازگزار گنجايش دارد.

ص:٧٧

ساختمان كنونى آن همان است كه به دستور سلطان عبدالمجيدخان عثمانى، در سال (تقريباً ١٢5٠ه-. ق) بنا شده است. اين مسجد مستطيلى شكل، از شرق به غرب ٢5 متر طول دارد. عرض آن از شمال به جنوب نيز حدود پانزده متر است. مساحت اين مسجد ٣٧5 متر مربع است.

مسجد بيعت، دو شبستان دارد؛ يكى شبستان (رواق) قبله، با چهار ستون مربع است كه بر بالاى هر يك از اين ستون ها، پنج طاق نوك تيز وجود دارد و شبستان ديگر در قسمت انتهايى مسجد است. اين شبستان، امروزه به شكل سكو مانند، بالاتر از سطح مسجد قرار دارد. حكومت عربستان كوشيده سبك معمارى سنتى مسجد را حفظ كند.

ص:٧٨

زمانى كه اين ديدار به پايان رسيد، ابن مسعود اين نقطه را با خطكشى نشانه گذارى كرد. آن حضرت نيز به وى فرمود: «از اين خط رد نشو!» (1)نام ديگر اين مسجد «حرس» است. دليل اين نام گذارى نيز، ديدار نيروهاى گشتى و نگاهبانان با هم، در اين منقطه است. زمانى كه فرمانده گشتى ها طواف خود را انجام مى داد، در اين نقطه مى ايستاد تا دوستان و نيروهايش به او بپيوندند.

اين مسجد تا پيش از نيمه اول قرن سوم هجرى مشهور بود و ساختمان آن چندين بار بازسازى شد. آخرين بار ملك فهد در سال ١4٢١ه. ق اين مسجد را مرمّت كرد.

ص:٧٩

معلاة [يا جنة المعلا] قرار دارد. اين مسجد در نزديكى مسجدالجن است و از مسجدالحرام هفتصد متر فاصله دارد. سر در شرقى مسجد، به سمت خيابان مسجدالحرام باز مى شود. دليل نام گذارى مسجد به شجره آن است كه پيامبراكرم (ص) درختى را كه در اين مكان بود، نزد خود خواند. پيامبر (ص) درباره شهادت دادن به پيامبرى ايشان مطلبى از درخت پرسيد. پس از آن، درخت به دستور پيامبر (ص) به جاى خود بازگشت. (1)اين مسجد در زمان ملك فهد، در سال ١4٢١ه. ق تجديد بنا شد.

ص:٨٠

مسجد از سمت شمال كمى جابه جا شد.

دليل نام گذارى اين مسجد به رايت، استقرار رايت (پرچم) رسولخدا (ص) در اين مكان، به هنگام فتح مكه است. رسولخدا (ص) در اينجا نماز گزارده است. عبدالله بن عبيدالله بن عباس، در قرن سوم هجرى قمرى، براى نخستين بار اين مسجد را ساخت. اين مسجد نيز در دوره هاى گوناگون چندين بار بازسازى شده است. ساختمان كنونى مسجد، مربوط به بازسازى صورت گرفته در سال ١4٠4ه. ق به دستور ملك فهد است.

ص:٨١

مسجدالحرام قرار گرفته و فاصله اش با اين مسجد، 5/٢كيلومتر است. گفته مى شود رسولخدا (ص) در اين مكان نماز گزارده است. اين مسجد نيز پس از چندين بار بازسازى، آخرين بار در زمان ملك فهد، پادشاه وقت عربستان، تجديد بنا شد.

ص:٨٢

مى گويد: «وقتى رسولخدا (ص) به اين مقبره آمد، فرمود: «چه قبرستان خوبى است» . (1)

در مكه قبرستان هاى ديگرى نيز وجود دارد كه مقبره «عدل» و «شرايع» از مشهورترين آنها است.

ص:٨٣

حرا وجود دارد. اين كوه كه در چهار كيلومترى مسجدالحرام واقع شده، حدود ٢٨١ متر از پيرامون خود بلندتر و مساحت آن پنج كيلومتر مربع است. قله كوه، شبيه كوهان شتر است.

در قله كوه، غار حرا كه شكافى در دل كوه است، واقع شده و درِ اين غار به سمت شمال باز مى شود. در ديواره سمت قبله غار، شكاف هايى است كه مسجدالحرام از آن ديده مى شود. طول غار حدود سه متر و عرض آن بين 5/١ تا دو متر و ارتفاع آن به اندازه قد يك انسان متوسط است.

رسولخدا (ص) پيش از بعثت، به اين غار مى آمد و چند روز در آن اعتكاف مى كرد تا خدا را پرستش كند. در همين غار، آيات سوره مباركه علق، براى نخستين بار بر آن حضرت نازل شد و جبرئيل گفت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ؛ «بخوان به نام پروردگارت كه (جهان را) آفريد!» (علق:١)

ص:٨4

«بطحاء قريش» مشرف است. در سمت شمال كوه نيز «كوى الهجره» قرار دارد. درباره نام گذارى اين كوه گفته اند، كوه به گاوى شباهت دارد كه به جنوب روى كرده است. اين كوه نسبتاً دايره اى شكل، ده قله نوك تيز دارد كه ارتفاع بلندترين آنها از پايين كوه، به 45٨ متر مى رسد. مساحت اين كوه ده كيلومتر مربع است.

در بالاترين نقطه قله كوه، غار ثور واقع شده است. رسولخدا (ص) هنگام هجرت از مكه به مدينه به همراه ابوبكر، سه روز در اين غار پنهان شد. در جلو و پشت غار، فضايى به اندازه دو متر مربع وجود دارد.

ص:٨5

اين كوه به بخش هايى تقسيم شده است كه از جمله آنها: «كوه هندى» ، «عبادى» ، «سليمانيه» و «فلق» را مى توان نام برد. ارتفاع اين كوه از پيرامون خود ١١٠ متر است.

به دو كوه ابوقبيس و قعيقعان، «اخشبَى مكه» (1)نيز گفته مى شود. مسلم و بخارى روايت مى كنند:

فرشته اى كه بر كوه ها موكل است، نزد رسولخدا (ص) آمد. آن حضرت در حال بازگشت از طائف بود. فرشته به رسولخدا (ص) سلام كرد و گفت: «اى محمد! اگر اراده كنى اخشبان را بر سر آنها فرود مى آورم» .

رسولخدا (ص) فرمود: اميدوارم خداوند از نسل اينان، انسان هايى را به دنيا آورد كه خداوند بى همتا را بپرستند و ذره اى به او شرك نورزند. (2)

ص:٨6

ما فردا وارد خيف بنى كنانه مى شويم؛ جايى كه [قريش] براى كفرورزى سوگند خورده اند. قريش و كنانه در اين مكان هم پيمان شدند تا با بنى هاشم و بنى عبدالمطلب (يا بنى المطلب) پيمان زناشويى نبندند و با آنان بيعت نكنند، مگر اينكه آنها محمد (ص) را تحويل قريش دهند. (1)

ص:٨٧

هارون الرشيد در سال ١٧4ه-. ق (٧٩١م) جارى كرد. اهل مكه حدود ١٢٠٠ سال از اين چشمه سيراب مى شدند. حاكمان نيز به آن توجه ويژه اى داشتند و به اصلاح و مرمت آن پايبند بودند. مجراى چشمه تغيير كرد و به لوله هاى بزرگ مبدل شد. در سال ١4٢١ه-. ق ملك عبدالله بن عبدالعزيز، پادشاه كنونى عربستان و وليعهد وقت اين كشور، دستور مطالعه و پژوهش براى نوسازى چشمه و بهره گيرى از آب آن را صادر كرد.

ص:٨٨

به ساخت سد «الردم» مصمم كرد. ردم، به معناى خاك ريختن است؛ زيرا عمر با خاك، حوضچه هاى ايجاد شده از سيل را پر كرد.

اين سد تا زمان جارى شدن سيل «ابن حنظله» در سال ٢٠٢ه-. ق پابرجا بود، ولى با جارى شدن اين سيل، ويران شد. اين بار نيز براى جلوگيرى از آثار زيان بار سيل، چند سد ايجاد شد و اين سدها توانست تا اندازه اى از شدت سيل بكاهد.

در سال ١٠٣٩ه-. ق، سيل ديگرى در مكه جارى و وارد مسجدالحرام شد. اين بار مسجدالحرام پر از آب شد و آب تا طاق هاى قنديل هاى مطاف بالا آمد. اين سيل چنان شديد بود كه به اندازه دو ذراع، از قفل در كعبه نيز بالاتر آمد و بخش هاى بزرگى از كعبه فروريخت. در پى اين حادثه، سلطان مراد عثمانى دستور بازسازى جدى كعبه را داد.

اين آخرين بناى كامل كعبه است كه تا به امروز پابرجا مانده است. در سال ١٣٧5ه-. ق ملك سعود بن عبدالعزيز دستور گسترش مسجدالحرام را صادر كرد. در اين مرحله از توسعه مسجد، تونلى در پشت مسعى احداث شد تا سيل ها و آب هاى فراوان را به سمت مسفله

><نمايش تصوير

ص:٨٩

هدايت كند.

ص:٩٠

ص:٩١

(پرده دارى كعبه) را از شما نخواهد گرفت. (1)

پس از عثمان بن طلحه، پسر عمويش، شيبة بن عثمان بن ابى طلحه اين كار را ادامه داد. «شيبيون» به وى منسوب هستند. اين مسئوليت تا به امروز در دست نماينده بنى شيبه قرار دارد. كليد درِ كعبه چهل سانتى متر است و در گنجه اى طلاكوب نگهدارى مى شود. كارخانه توليد پرده كعبه، هر سال اين گنجه را مى سازد و بر روى آن آيه 5٨سوره ي نساء نوشته شده است. گفتنى است درِ كعبه سالانه دو بار براى شست وشو باز مى شود.

ص:٩٢

اين سمت را به عهده گرفتند و براى مدت زمانى به اين حرفه مشغول بودند. با بالارفتن شمار حاجيان، ديگران نيز در اين كار به آنان يارى مى رساندند. كسانى را كه به اين حرفه اشتغال داشتند، زمازمه [مفرد آن: زمزمى] مى ناميدند.

هريك از اين آب رسانان، مكانى در مسجدالحرام داشتند كه ظرف هاى خود را آنجا مى گذاشتند. اين ظرف ها با نام هاى «زوراء» (نوعى قدح نقره اى) ، «دورق» (كوزه بى دسته) و «طاسة» (كاسه) مورد استفاده آنان بود. آنان ظرف هاى خود را از آب چاه زمزم پر و ميان حاجيان توزيع مى كردند.

در سال ١4٠٣ه. ق، دفترى ويژه زمزمى ها در مكه ايجاد شد. هدف از تأسيس اين دفتر، سامان دهى آب رسانى به حاجيان بود تا از اين پس، آب به كمك آب رسانان سيار، به محل اقامت حاجيان فرستاده شود.

ص:٩٣

نقليه براى آنها را نيز به عهده داشتند. اين مسئوليت در درجه اول به قضات و فقيهان واگذار مى شد. پس از آنان، بزرگان و معتمدان به اين مقام مى رسيدند. اين حرفه مراحل گوناگونى را پشت سر گذاشته است. حتى در برخى دوران ها، طواف دهنده ها به كشورهاى اسلامى سفر مى كردند تا براى آموزش مناسك حج و مانند آن، با حاجيان قرارداد ببندند. رفته رفته با گسترش طواف دهنده ها، بيشتر حاجى ها مى دانستند در مكه، افرادى منتظر ورود آنان و پذيرش ميزبانى و خدمت رسانى به آنان هستند.

در دوره ملك عبدالعزيز آل سعود، براى نخستين بار، در سال ١٣55ه-. ق، اساس نامه موقت طواف دهنده ها تنظيم شد. اين نخستين آيين نامه اى بود كه در آن، اين شغل به طور دقيق معرفى مى شد و وظايف و ويژگى هاى طواف دهنده، همچنين مأموريت هاى سپرده شده به وى و سازوكار تعامل و خدمت رسانى در آن تبيين شده بود. در سال ١٣6٧ه-. ق، اين اساس نامه به كلى تغيير كرد.

در سال ١٣٩٨ه-. ق، رياست كل امور مسجدالحرام و مسجد نبوى، اداره اى ويژه سازمان دهى اين خدمات تأسيس كرد. از مأموريت هاى اين اداره عبارت است از: سازمان دهى كار بازرسان و طواف دهنده، تربيت و توجه دادن آنان به ضرورت پايبندى به آداب اسلامى در برخورد با حاجيان و نيز صدور مجوز انجام اين فعاليت براى داوطلبان.

ص:٩4

ص:٩5

ج) انجمن اسلامى امداد رسانى جهانى: (1)اين انجمن، نهادى خيريه و اسلامى است و خدمات گوناگونى عرضه مى كند كه برخى از آنها عبارت است از: امداد، آموزش و خدمات اجتماعى و بهداشتى در بيشتر كشورهاى جهان. اين خدمات از طريق دفاتر نمايندگى انجمن در ٩5 كشور صورت مى گيرد.

د) انجمن جهانى اعجاز علمى قرآن و سنت. (2)

ه) مجمع فقه اسلامى: (3)اين مجمع، از مجموعه اى گزينش شده از فقهاى جهان اسلام تشكيل شده است.

و) موسسة مكه: (4)اين نهاد نيز مسئوليت رسيدگى به يتيمان جهان اسلام را بر عهده دارد. در حال حاضر، بيش از بيست هزار يتيم در تكفل اين مؤسسه قرار دارند.

ص:٩6

بردن نقاط ضعف اقدام كند.

در سال ١4٠١ه-. ق، هيئت دولت عربستان، با تأسيس بنياد تحقيقات حج موافقت كرد. از اين پس، اين بنياد به نهادى مشورتى - تخصصى براى كميسيون عالى حج و ديگر ارگان هاى فعال در زمينه امور حج در آمد. در مصوبه هيئت دولت، اين اهداف براى بنياد تحقيقات حج تعيين شده است:

الف) تأسيس بانك اطلاعاتى حج، تا مرجع علمى فراگير و كاملى براى انواع آمارها و ارقام و پاسخ گوى انواع نيازها باشد.

ب) كوشش براى ايجاد يك مخزن تاريخى كامل از تحقيقات، اسناد، تصاوير، فيلم ها، نقشه ها و نسخ خطى تاريخى مربوط به حج، مكه و مدينه منوره به منظور ايجاد مرجعى علمى و تاريخى.

ج) نگهدارى از اماكن مقدس به همان شكل كه خداوند آفريده است و حفظ محيط اسلامى مكه و مدينه.

در سال ١4٠٣ه. ق، اين بنياد پژوهشى از دانشگاه ملك عبدالعزيز جده، جدا و به واحدى وابسته به دانشگاه ام القراى مكه منتقل شد. در حال حاضر، بنياد تحقيقاتى حج خادم الحرمين الشريفين، مرجع اصلى مطالعات و تحقيقات مربوط به حج و مشاعر مقدس است. در كنار اين فعاليت ها، امتياز تهيه تصاوير فتوگرافى مسجدالحرام، مسجدالنبى و مشاعر مقدس به اين بنياد سپرده شده تا نقش رسانه اى و مستندسازى آن نيز تقويت گردد.

به منظور پوشش كامل امور پژوهشى و انجام مشاوره، شعبه اى از بنياد، در مدينه منوره تأسيس شده است.

ص:٩٧

ص:٩٨

كرد. اكنون اين كتابخانه زير نظر وزارت امور اسلامى عربستان فعاليت مى كند و در آن كتاب ها، نسخه هاى خطى و مجموعه هاى نفيس تاريخى نگهدارى مى شود. ساختمان اين كتابخانه، بنايى قديمى است، چنان كه هنوز پنجره هاى اين ساختمان دو طبقه، چوبى و به رنگ قهوه اى تيره است؛ رنگى كه از روزگاران دور در ساختمان هاى مكه به كار مى رفته است.

گفته مى شود اين مكان، خانه رسولخدا (ص) و محل تولد آن حضرت بوده است. زمانى كه آن حضرت به مدينه هجرت كرد، اين مكان را به عقيل بن ابى طالب بخشيد. سپس اين خانه به فرزندان عقيل رسيد. سرانجام، محمد بن يوسف ثقفى برادر حجاج بن يوسف، اين خانه را خريد و آن را بخشى از خانه خود موسوم به «دارالبيضاء» كرد. زمانى كه مادر هارون الرشيد، خيزران، در سال ١٧١ه-. ق به حج آمد، در اين مكان مسجد ساخت.

><نمايش تصوير

ص:٩٩

ص:١٠٠

از مهم ترين آثار موجود در اين نمايشگاه، ستونى چوبى است كه از ستون هاى كعبه بوده است. تاريخ اين ستون، به بناى كعبه به دست عبدالله بن زبير در سال 65 ه-. ق مى رسد. پله هاى درِ كعبه، اتاقك مقام ابراهيم (ع) ، درِ قديمى كعبه و يكى از درهاى مسجدالنبى، از ديگر آثار مهمى است كه در اين نمايشگاه نگهدارى مى شود.

اين نمايشگاه صبح و عصر، پذيراى بازديدكنندگان است.

ص:١٠١

اهل مكه و ديگر زائران با مكه، كليد خورد. از ديگر اهداف آن معرفى ويژگى هاى اين شهر، ترويج فرهنگ آن و به كارگيرى و فعال سازى توان جامعه مكى براى ترويج اين ارزش ها و مفاهيم در بافت اجتماعى و فرهنگى مكه بود. در حال حاضر، جمعيت مراكز زيستى مكه (1)اين دكترين را هدايت مى كند. مهم ترين برنامه هاى اين دكترين عبارت است از:

الف) مجله مكه: مجله اى است كه هر سه ماه (قمرى) يك بار منتشر مى شود.

ب) مجله مكى براى كودكان؛

ج) برنامه جوانان مكه: (2)هدف از اين برنامه، كمك به جوانان، براى ورود به فعاليت هاى اجتماعى و خدمت رسانى به حاجيان و عمره گزاران است.

د) برنامه ميهمان نوازى مكّى: (3)هدف از اين برنامه، استقبال و پذيرايى از شخصيت هاى برجسته و نخبه اى است كه به حج مى آيند. اين برنامه به منظور معرفى نقش عربستان در خدمت رسانى به اسلام و مسلمانان و نيز آشنا كردن آنان با اين دكترين و ترسيم تصويرى روشن از جامعه مكى، دنبال مى شود.

ص:١٠٢

ص:١٠٣

ص:١٠4

در دوران جنگ جهانى اول، همه اين مدارس بسته شد، ولى در دوران هاشمى، برخى از اين مدارس دوباره آغاز به كار كرد. با اين حال، ضعف حكومت و نبود بودجه كافى، اداره بيشتر اين مدارس را با مشكل روبه رو كرد. از اين رو، حلقه هاى نشست علما در مسجدالحرام شكل گرفت كه هدف آن، جبران كاستى هاى ديگر نهادهاى علمى بود.

در سال ١٢٩٢ه-. ق، مدرسه «صولتيه» و پس از آن در سال ١٣٣٠ه-. ق، مدرسه «فلاح» بازگشايى شد. بزرگان عرصه آموزش و پرورش، از مدرسه فلاح فارغ التحصيل مى شوند. اين دو مدرسه، از كهن ترين مدارسى هستند كه تا به امروز به فعاليت خود ادامه مى دهند.

در سال ١٣6٩ه-. ق، ملك عبدالعزيز دستور تأسيس دانشكده شريعت در اين شهر را صادر كرد. اين نخستين نهاد آموزشى آكادميك در عربستان بود كه هسته اصلى شكل گيرى دانشگاه ام القرى نيز به شمار مى رود. دانشگاه ام القرى در سال ١4٠١ه-. ق، تأسيس شد و در حال حاضر دوازده دانشكده دارد. در اين دانشگاه، دانش هاى گوناگون دينى و عربى و نيز بيشتر علوم تربيتى، اجتماعى و علوم جديد كاربردى تدريس مى شود.

در راستاى آموزش همگانى اداره آموزش، همه مكتب خانه ها و مدارس محلى را سامان داده و مراكز آموزش مقاطع تحصيلى براى دختران و پسران، تأسيس كرده است. همچنين، مدارس محلى مورد توجه و حمايت حكومت قرار گرفت و در سال هاى اخير، شمار اين مدارس افزايش يافته است.

ص:١٠5

شيوع بيمارى و آلودگى، تدابيرى انديشيده شده است. اهتمام به نظافت خيابان ها و ميادين شهر، مبارزه با حشرات و از بين بردن كانون تكثير و رشد آنها، تشديد بازرسى و نظارت بر مواد غذايى به ويژه در ايام حج و ماه مبارك رمضان، بالابردن سطح آگاهى ها و ضدعفونى كردن شهر از جمله اين فعاليت هاست.

در زمينه درمان نيز مجموعه اى از مراكز بهداشتى در مكه تأسيس شده كه رو به افزايش است. وزارت بهداشت نيز برنامه اى را براى رعايت بهداشت تدوين كرده است. همچنين، مراكزى براى حفظ اصول اوليه بهداشتى و بيمارستان هايى در مناطق گوناگون مكه و مشاعر مقدس تأسيس شده است. در عرفات، سه بيمارستان با گنجايش هشتصد تخت و 46 مركز بهداشتى در حال فعاليت است. در مزدلفه نيز شش مركز بهداشت ايجاد شده است. منا نيز از چهار بيمارستان با گنجايش هشتصد تخت و سى مركز بهداشت برخوردار است. در طرح اورژانس پل جمرات نيز تيم هاى كامل پزشكى و آمبولانس هاى مجهز كوچك حضور دارند. در مكه ٢٧ مركز بهداشتى و در مسجدالحرام نيز پنج مركز بهداشتى فعاليت مى كند. همچنين، دولت عربستان به تأسيس شش بيمارستان بزرگ در مكه اقدام كرده است. افزون بر اين، سرمايه گذاران را به راه اندازى داروخانه ها و بيمارستان هاى تخصصى پيشرفته تشويق مى كند، چنان كه شمارى از پروژه هاى بزرگ ساخت بيمارستان تخصصى، در مكه در حال اجراست. «شهر درمانى ملك عبدالله» (1)در نزديكى مزدلفه، از آن جمله است.

ص:١٠6

ص:١٠٧

الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ (قريش: ١ - 4)

(نابودى فيل سواران) به خاطر اين بود كه قريش الفت گيرند (و زمينه ي ظهور پيامبر فراهم شود) . الفت آنها در سفرهاى زمستانه و تابستانه. پس (به شكرانه ي اين نعمت بزرگ) بايد پروردگار اين خانه را عبادت كنند، همان كس كه آنها را از گرسنگى نجات داد و از ترس و ناامنى ايمن ساخت.

در دوران عباسى، حدود ٢4 بازار تخصصى شكل گرفت كه از مهم ترين آنها بازار «الليل» و «الصغير» است.

اگرچه فعاليت تجارى در دوره هاى اسلامى، با رونق و شكوفايى همراه بود، در برخى زمان ها نيز دچار ركود مى شد. بروز تنش هاى سياسى در مكه، از بين رفتن امنيت شهر، وجود راهزنان و گرفتن ماليات از حاجيان و بازرگانان، از دلايل بى رونقى تجارت در اين دوران بود.

ص:١٠٨

ص:١٠٩

ص:١١٠

١5. تاريخ مكة المكرمة، قديماً و حديثاً، محمد الياس عبدالغنى.

١6. تاريخ مكة المكرمة، گروهى از دانشمندان، زير نظر شيخ صفى الرحمان المبارك فورى.

١٧. تاريخ مكة، احمد السباغى.

١٨. الجامع اللطيف فى فضل مكة و أهلها و بناء البيت الشريف، ابن ظهيرة.

١٩. جداول أمراء مكة و حكامها، شريف مساعد بن منصور

٢٠. الحرم المكى الشريف و الاعلام المحيطة به، دراسة تاريخية ميدانية، عبدالملك بن عبدالله بن دهيش.

٢١. الحرم المكى الشريف، التوسعات العمرانية و تطور الخدمات، دراسة تحليلية، خالد سليمان العبيد.

٢٢. الحرمان الشريفان و المشاعر المقدسة، التوسعات و التطوير، عبدالله بن صالح القيبة.

٢٣. الحياة العلمية و الاجتماعية فى مكة فى القرنين السابع و الثامن للهجرة، طرفة عبدالعزيز العبيكان.

٢4. رابطة العالم الاسلامى، حقائق و ارقام.

٢5. الزيادات فى الحرم المكى الشريف من العصر النبوى الى العهد السعودى، شريف محمد بن مساعد آل عبدالله.

٢6. شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، تقى الدين الفاسى.

٢٧. صفحات من تاريخ مكة المكرمة، سنوك هور خرونية.

٢٨. صور من تاريخ المكة المكرمة، عبدالله محمد ابكر.

٢٩. عمارة المسجدالحرام و المسجد النبوى فى العهد السعودى، دراسة

ص:١١١

تاريخية حضارية، دكتر عبداللطيف عبدالله دهيش.

٣٠. عمارة و إصلاح و توسعة المسجدين الشريفين من بداية التأسيس حتى وقتنا الحاضر، سعد بن عودة الردادى.

٣١. فرهنگ اصطلاحات حج، محمد يوسف حريرى، چاپ اول، قم، انتشارات هجرت، ١٣٨٢ه. ش.

٣٢. فضل الحجرالاسود و مقام ابراهيم، سائد بكداش.

٣٣. فضل ماء زمزم. سائد بكداش.

٣4. قصة التوسعة الكبرى، حامد عباس.

٣5. كسوة الكعبة المعظمة، عبر التاريخ. سيد محمد الدقن.

٣6. الكعبة المعظمة و الحرمان الشريفان عمارة و تاريخاً، عبيدالله محمد امين كردى.

٣٧. الكعبة مركز العالم، سعد المرصفى.

٣٨. لغت نامه دهخدا، على اكبر دهخدا.

٣٩. مثير الغرام الساكن الى أشرف الأماكن، ابى الفرج عبدالرحمان الجوزى.

4٠. مختصر سيرة الرسول، محمد بن عبدالوهاب.

4١. مرآة الحرمين الشريفين، ابراهيم رفعت باشا.

4٢. المسجدالحرام المكان و المكانة، فواز على الدهاس.

4٣. مصنع كسوة الكعبة المشرفة، الرئاسة العامة لشئون المسجدالحرام و المسجد النبوى.

44. معالم مكة التاريخية و الأثرية، عاتق بن غيث البلادى.

45. مفتاح المعرفة عن مكة المكرمة، عبدالله مراد العطرجى.

46. مكتبة مكة المكرمة، دراسة موجزة، عبدالوهاب ابوسليمان.

ص:١١٢

4٧. ملامح من التعليم فى مكة المكرمة.

4٨. المملكة العربية السعودية فى عهد خادم الحرمين الشريفين.

4٩. الوجيز فى تاريخ مكتبة الحرم الشريف.