ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

آنچه پيش رو داريد، ترجمۀ كتاب على طريق الهجرة از مؤلف مشهور حجاز عاتق بن غيث بلادى است. بيش از سى عنوان كتاب از وى به چاپ رسيده است كه برخى از اين كتاب ها مانند معجم معالم الحجاز در ده جلد است و بيشتر كتاب هاى او در تاريخ و جغرافياى مكه و يا قبائل و طوايف اطراف مكه است. افزون بر كتاب هاى ياد شده، صدها مقاله علمى در مجلات مختلف از وى به چاپ رسيده كه نشان از جايگاه ممتاز علمى وى در مباحث جغرافيايى دارد.

يكى از آثار مهمّ عاتق بن غيث كتاب على طريق الهجرة است. اين كتاب نتيجه مشاهدات و تحقيقات او درباره مسير هجرت رسول خدا (ص) از مكه به مدينه است. عاتق در اين كتاب، براساس آنچه در متون كهن تاريخى آمده، مسير هجرت رسول خدا (ص) را با مشاهده ميدانى و تحقيق در محل حادثه مشخص و تحقيقات خود را تكميل كرده است. چنان كه از مقدمه كتاب برمى آيد عاتق به تفصيل بيان كرده است كه چگونه در مسير بيابان هاى مكه تا مدينه سفر كرده و براى روشن كردن طريق هجرت رسول خدا (ص) چه فعاليت هاى حرفه اى انجام داده و از چه منابعى بهره برده است. بنابراين با وجود داشتن دانش و ذهن روشن و جستجوگر، عمده اطلاعات او در اين كتاب بر پايه داده هاى تاريخى يا تكيه بر بررسى جغرافيايى در محل حادثه بوده است.

ص:18

اين كتاب امروز منبع گرانبها و سند معتبرى در شناخت طريق هجرت رسول خدا (ص) است كه به قلم گرانقدر جناب آقاى دكتر شهيدى پاك ترجمه و به زيور طبع آراسته گرديده است. اصولاً اگر موقعيت جغرافياى اماكن تاريخى معلوم نشود، فلسفه بسيارى از حوادث تاريخى نيز در پرده ابهام باقى مى ماند. اميد است اماكن جغرافيايى مرتبط با سيرۀ رسول خدا (ص) به عنوان ميراث اسلامى پيوسته مورد توجه محققان قرار گرفته و به بوته فراموشى سپرده نشود. لازم به ذكر است كه متن اصلى كتاب دربردارنده برخى مطالب حاشيه اى و غير مرتبط با موضوع و مطالبى شخصى درباره مؤلف بوده است كه از متن ترجمه حذف شده است.

در پايان، گروه تاريخ و سيره پژوهشكده حج و زيارت لازم مى داند از تلاش هاى مترجم محترم و تمامى كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر كوشيده اند، قدردانى كند.

انه ولى التوفيق

پژوهشكده حج و زيارت

گروه تاريخ و سيره

ص:19

ص:20

مستقيم مسير تاريخى هجرت پيامبر اسلام حضرت محمد (ص) است. هجرتى كه سرنوشت بشريت را تغيير داد و آغاز حقيقى تاريخ انسان است. او با صرف مدت طولانى به بررسى تجربى مسير هجرت پرداخته است؛ و سرانجام پس از تلاش شبانه روزى و مطالعه همزمان متون تاريخى و جست وجوى نقاط مسير هجرت در مسير بين مكه تا مدينه؛ كوشيده است تا قطعات مسير هجرت پيامبر كه سابقه باستانى طولانى نيز دارد و در متون گذشته به آن راه انبيا مى گفته اند را پيدا نموده و مشخص كند. به ادعاى عاتق اين نخستين تلاش موفق براى تعيين مسير حقيقى راه هجرت است. با توجه به اينكه منابع تاريخى و جغرافيايى به ويژه منابع اصلى جغرافيايى كه سخن از حديث هجرت به عنوان يك پديده جغرافيايى دارند، چندان مورد توجه عاتق قرار نگرفته است.

بنابراين در تحقيق و ترجمه اين كتاب، به منابع جغرافيايى و تاريخى و سيره به ويژه سيره ابن اسحاق كه در ذيل واژه حديث هجرت بارها نقاط مسير هجرت را از ابتداى سفر پيامبر تا ورود و استقرار در مدينه را ذكر كرده اند، مراجعه شده و تحقيقات عاتق در مورد مسير با اين منابع جغرافيايى تطبيق داده شده و مورد بررسى قرار گرفته است. در اين تحقيق مستندات عوارض متعدد جغرافيايى كه نويسنده به آنها اشاره كرده است و برخى از آنها را توصيف نموده، مورد توجه قرار گرفته است. تحقيقات و تعليقات مترجم در ضمن ترجمه متن كتاب در قالب مقدمه و دو ضميمه و پانويس هاى متن اصلى ارائه گرديده است، نوشته حاضر ترجمه و تحقيق و نقد و تطبيق مسير هجرت پيامبر براساس يافته هاى عاتق بن غيث بلادى در كتاب على طريق الهجره است.

تحقيق در مورد مسير هجرت پيامبر اكرم (ص) از جايگاه خاصى در بين پژوهش هاى تاريخى برخوردار است؛ زيرا اين حركت تاريخى آغاز جريان تاريخ نگارى جوامع اسلامى است، با اين هجرت حركت تاريخى اسلام از منطقه حجاز آغاز شد.

ص:21

اهميت تاريخى هجرت پيامبر را امير سخن حضرت على (ع) متذكر شده است. در نهج البلاغه شرايط جهان در آستانه هجرت پيامبر را شرايط پايان تاريخ جهان و فراگيرى آتش جاهليت دانسته است، با هجرت حضرت محمد (ص) خاتم الانبياء دور جديدى از تاريخ بشر با نهضت جهانى اسلام آغاز شد.

ص:22

ص:23

ص:24

درباره مسير هجرت پيامبر، از مكه به مدينه است.

١. وى در طول چندين سفر در دل كوه ها و وادى هاى بين الحرمين، براساس آنچه متون تاريخى بيان كرده اند، مسير تقريبى هجرت پيامبر را مشخص كرده است. يك جنبه از اهميت كار آقاى عاتق، اقدام او به انجام اين كار به شيوه مشاهده و تحقيق در محل حادثه و بررسى عوارض جغرافيايى هر محل با توجه به داده هاى تاريخى است. پيش از او شايد افرادى اقدام به انجام اين كار نموده باشند، اما اثرى مانند كتاب عاتق پديد نياورده اند. برخى نيز از تحقيق درباره اماكنى كه در احاديث و گزارش هاى تاريخى مربوط به مسير هجرت ذكر شده است، اظهار نااميدى كرده اند. كتاب ديگرى در اين باره، كتاب طريق الهجرة عبدالقدوس انصارى و كتاب الهجرة النبويه اسبابها، خططها، طريقها، نتائجها، خاتمتها از احمد ياسين الخيارى است كه به هيچ كدام از اين دو كتاب دسترسى نداشتيم.

او در طى چهار سفر، تحقيقات خود را درباره اماكن مسير هجرت، به انجام رسانده است.

* سفر اول، از روز شنبه ٢٨ محرم، سال ١٣٩٣ه. ق/١٣5١ه. ش، آغاز شده و در ساعت ١٢ روز ١٣ صفر سال ١٣٩٣ه. ق، با طى مسافت ٢١6٢ كيلومتر، به اتمام رسيده است. مبدأ او در اين سفر مكه و مقصد او مدينه بوده است.

* سفر دوم خود را در ١5 صفر سال ١٣٩6ه. ق، بين بدر و ينبع انجام داده است.

* سفر سوم را از مبدأ رابغ، در هفتم ذى الحجه، سال ١٣٩6ه. ق، در مسافتى به طول ٢٢٠ كيلومتر انجام داده كه دو روز طول كشيده است.

* سفر چهارم خود را در ٢4 شوال ١٣٩٨ه. ق، براى بررسى و تحقيق در مورد شهرهاى القصيم و نواحى اطراف كه به آن مَرّيَيْن (مَريَين) گفته مى شد، انجام داده است.

منبع اصلى او در تعيين مسير، حديث هجرت، از ابن اسحاق است. او از

ص:25

منابعى چون معجم البلدان، ياقوت حموى و معجم ما استعجم البكرى و از اشعار شاعران جاهلى و مُخَضْرَم (1)و شعراى دوره اسلامى بهره بسيار برده و اشعار زيادى از آنها را نقل كرده است. نام بسيارى از اين اماكن در اشعار عرب ذكر شده است. كثير از جمله همين شعراست. او در نقاط مختلف با اهالى محل گفت وگو و سعى كرده است تا موقعيت جغرافيايى منطقه را توصيف كند و سپس آنها را در قالب چند نقشه، ترسيم كرده است. وى توپوگرافى ساده اى از منطقه مورد جست وجوى خود ارائه نموده است.

نام گذارى ابواب حرم مطهر نبوى، از اين قبيل است. در بررسى مسير هجرت، گويا نويسنده به همه روايات توجه نكرده يا چنانچه در منابع خود آورده، تنها منبع حديثى او سيره ابن هشام بوده است و در كنار آن، به ادبيات عرب و اشعار شعرايى كه درباره آن منطقه حرفى دارند و نيز به چند معجم جغرافيايى درباره حجاز مراجعه كرده است.

به هر حال، توجه به همه روايات در باب مسير هجرت، مى توانست تأثير بسيارى در دقت تعيين مسير هجرت پيامبر، توسط ايشان و نقشه اى كه از اين مسير ارائه داده، داشته باشد. درباره توسعه مدينه و اوضاع كشاورزى و عمران در مناطق بين مكه و مدينه، اطلاعات بسيارى ارائه داده است. وى در ضمن تحقيق درباره مسير هجرت، به برخى از رويدادهاى تاريخى نيز اشاره كرده و تا حدى اماكن باستانى هر نقطه را در نظر داشته است. در موارد اندكى نيز به آداب و رسوم و اوضاع اجتماعى و تشكيلات ادارى و سياسى هر منطقه توجه كرده است. در هر نقطه، اوضاع كشاورزى منطقه را بررسى كرده و محصولات آنجا را نام برده و مسئله آب در هر محل را مطرح كرده است و از چاه ها و چشمه ها در هر

ص:26

جا سخن گفته است. گزارش او درباره غديرخم و ستمى كه بر شيعيان در حجاز رفته، واقع بينانه و منصفانه است. البته گزارش او مربوط به چهار دهه قبل است و بنابر اطلاعات كنونى، توسعه مدينه در حدّ توسعه مكه در حال انجام است. اوضاع عمرانى و كشاورزى بسيارى از مناطق نيز پيشرفت چشم گيرى داشته است.

به هر حال، هيچ يك از موارد گفته شده، از اهميت كار نويسنده نمى كاهد. توجه نويسنده به ظلمى كه بر شيعيان در طول تاريخ رفته است و توجه و اعتراض و انتقاد به عقايد وهابيان و عملكرد آنها در مورد اماكن متبركه، بسيار شايسته و داراى اهميت ويژه است.

ص:27

به مسئله هجرت اشاره شده است.(1)

در اين آيات، هم به هجرت تاريخى اشاره شده و هم از برخى از آنها مى توان، هجرت معنوى را استفاده كرد. به طور كلى از مجموعه گزارش ها و روايات و آيات مى توان به اين تقسيم بندى در مورد مفهوم هجرت دست يافت. منابع مختلف به اشكال گوناگون از اين تقسيم بندى ياد كرده اند: هجرت بائده در برابر هجرت باديه؛ هجرت تأله، هجرت معنوى به سوى خدا، سنتى از سنن انبيا، فتنه و محنتى در راه ايمان، خروج از سرزمينى به سرزمين ديگر، خروج از آنچه كه مورد غضب خداوند است، به آنچه كه مورد رضايت خداوند است. مهاجر كسى است كه از نهى خدا به سوى امر و رضوان او هجرت مى كند. هجرت از قلعه جاهليت، مكه، به مدينه. هجرت از ستم به سيادت. از بندگى و بردگى به آزادى. از اضطراب و ناامنى به امنيت و آرامش. هجرت امرى دائمى و فطرى بشر است و راهى براى تعالى و تكامل فرد و جامعه.

حضرت على (ع) در نهج البلاغه هجرت را اين گونه توصيف مى فرمايد:

وَ الْهِجْرَةُ قَائِمَةٌ عَلَى حَدِّهَا الأَوَّلِ مَا كَانَ لِلَّهِ فِى أَهْلِ الأَرْضِ حَاجَةٌ مِنْ مُسْتَسِرِّ الامَّةِ وَ مُعْلِنِهَا لا يَقَعُ اسْمُ الْهِجْرَةِ عَلَى أَحَدٍ إِلاّ بِمَعْرِفَةِ الْحُجَّةِ فِى الأَرْضِ فَمَنْ عَرَفَهَا وَ أَقَرَّ بِهَا فَهُوَ مُهَاجِرٌ.(2)

و هجرت بر جايگاه ارزشى نخستين خود قرار دارد. خدا را به ايمان اهل زمين نيازى نيست، چه ايمان خود را پنهان دارند يا آشكار كنند و نام مهاجر را بر كسى نمى توان گذاشت جز آن كس كه حجّت خدا بر روى زمين را بشناسد. هر كس حجّت خدا را شناخت، و به امامت او اقرار كرد، مهاجر است.

ص:28

با اين بيان، حضرت مفهوم حقيقى هجرت را شناخت حق و حجت در هر زمان و هجرت به سوى او بيان كرده است و مهاجر كسى است كه در هر زمان به سوى حجت، هجرت مى كند. با اين وصف هجرت پيامبر اسلام و مهاجران از اصحاب و آل او، سمبل اعلاى هجرت بوده و پيامبر نمونه اعلاى مهاجر است كه از سرزمينى در بند شرك و كفر، به سوى سرزمينى كه در آن پرچم حكومت توحيد ناب برافراشته مى شود، هجرت كرده است.

امّا هجرت پيامبر يك حادثه تاريخى است. قضيه اى است كه واقع شده است؛ قضية فى واقعة و همان قضيه از اين جهت كه تاريخى است، ديگر قابل تكرار نيست. منظور ما از هجرت در اين نوشته، هجرت به معناى اصطلاحى آن است كه هجرت رسول خدا (ص) از مكه به مدينه است و تنها به جنبه جغرافيايى و تاريخى مسير هجرت پيامبر مى پردازيم. در ساير زمينه ها بحث هاى فراوانى در كتب تاريخى، تفسيرى و كلامى صورت گرفته است.

ص:29

كرده بود. تجربه هيچ يك از اين موارد موفق نبود؛ لذا درحالى كه مسلمانان و صحابه به بن بست در امر خود مى انديشند، وحى الهى، اذن به هجرت مى دهد(1)و مكان هجرت را مشخص مى كند.(2)

مسلمانان از راه هاى مختلف عازم مدينه مى شوند و اين حركت، زمينه را براى هجرت پيامبر آماده مى سازد. (3)مشركان چون در برابر مهاجرت حساب شده مسلمانان كه در طى سه پيمان مهم با مردم مدينه رخ داده بود، مستأصل شدند، حزن و نااميدى بر آن فرزندان شيطان غلبه كرد.(4)در اين هنگام شيطان در شمايل پيرمردى به كمك ايشان شتافت و آن جمع عنود و وامانده را به قتل پيامبر و خاموش ساختن خورشيد وجود او راهنمايى كرد. خداوند نيز جبرئيل را فرستاد تا مكر و نقشه آنان را براى پيامبر بازگو كند.

پس در فرداى آن يوم الحزن، پيامبر، على (ع) را امر كرد كه آن شب به جاى او، در بسترش بخوابد، و اين اولين مَبِيت (خوابيدن) على به جاى پيامبر (ص) نبود. پيامبر در نيمه هاى شب از خانه خارج مى شود؛ درحالى كه صد مرد جنگى مترصد و مراقب و هر آن آماده هجوم به درون خانه پيامبر هستند. او شبانگاه وارد غار ثور شد و با امداد الهى و به اذن خداوند و به اشاره پيامبر، با تار عنكبوت و لانۀ دو كبوتر و شجره اى كه بر در غار مى رويد، حمايت مى شود.

قريش كه چاره اى جز چند ضرب و شتم و ناسزا به على (ع) نداشتند(5)، شتابان و

ص:30

مضطرب به همراه بهترين ردياب خود به تعقيب پيامبر، مى پردازند. تمهيد عنكبوت و كبوتر و درخت و صداى جنيان از جنوب مكه، چنان جماعت قريش را در حيرت فرو مى برد (1)كه در گل فرو مى مانند و دست از تعقيب مى كشند و غمگين به مكه بازمى گردند. صد شتر جايزه براى كسى قرار مى دهند كه پيامبر را پيدا كند.

پيامبر و ابوبكر پس از سه روز اقامت در غار، درحالى كه عامر بن فهيره و اسماء بنت ابوبكر براى آنان آذوقه مى آوردند، غار را به سمت جنوب مكه ترك مى كنند. عبدالله اريقط آنان را به سوى مسير مناسب، راهنمايى مى كند. گروه ها و افراد ديگرى هم زمان با هجرت پيامبر، در حال هجرت هستند. پيامبر در آغاز، از خانه خديجه (عليها السلام) ، از برابر ديدگان كور آنان به راحتى، عبور مى كند. او در حَزْوَرَه در برابر خانه كعبه قرار مى گيرد (2)و با خدا راز و نياز مى كند. او بهتر از هر كس، از عظمت و پاكى مكه

ص:31

آگاه است و مى داند كه محل تولد بهترين مخلوق خداوند بوده است؛ پس، از خداوند مى خواهد:

رَبِّ اَدخِلنى مُدخَلَ صِدقٍ وَ اَخرِجنى مُخرَجَ صِدقٍ. . .

و درحالى كه مى گريست و به خانه خدا نگاه مى كرد، مى گفت:

اَما وَ اللهِ اِنَّكِ لاَحَبُّ البِلادِ اِلَى اللهِ سُبحانَهُ وَلَولا اَنَّ اَهلَكِ اَخرَجُونى مِنكِ ما خَرَجتُ.(1)

قسم به خداوند كه تو دوست داشتنى ترين سرزمين نزد خداوند هستى، و اگر مردمانت مرا از توبيرون نمى كردند، از تو بيرون نمى رفتم.

اَللّهُمَّ اَصحِبنى فى سَفَرى وَ اُخلُفنى فى اَهلى وَ بارِك لى فيما رَزَقتَنى وَلَكَ فذلّلنى وَعَلى صالِحِ خُلُقى فَقَوِّمنى. . . .

خدايا! در سفر همراهم باش و [درغيابم] حافظ خانواده ام باش، در آنچه به من روزى داده اى بركت ده و به سوى خودت مرا راهنمايى كن و بر بهترين خصلت ها پايدار و استوارم ساز. . . .

سپس به طرف كوه ثُور حركت مى كند. ابوبكر، صحابى پيامبر وقتى از هجرت پيامبر آگاه مى شود شتابان در پى پيامبر مى رود و در راه به او مى رسد. پيامبر در طى اين مسير، مشقت و رنج بسيارى تحمل مى كند. با وجود يقين به پيروزى آشكار الهى از آغاز هجرت، وجود اين همه رنج و زحمت براى پيامبر، دليلى جز اين ندارد كه پيامبر، انسانى است كه به اراده و اختيار خود و بنا بر تدابير انسانى، و براساس نظام اسباب و مسببات كه خداوند قرار داده است رفتار مى كند و الگويى است براى همه پيروان خود و به آنان مى آموزد در جايى كه امكان زندگى اسلامى وجود ندارد، از مدينه جاهله به مدينه اسلامى هجرت كنند.

به هر حال پيامبر شب دوشنبه وارد غار شده و پنج شنبه اول ربيع الاول از غار خارج شد و پس از طى هفت يا هشت يا نه روز راهپيمايى، در دهكده قبا فرود

ص:32

آمد و بعد از سه يا چهار روز توقف در قبا، به سوى مدينه حركت كرد و روز دوشنبه ١٢ ربيع الاول وارد مدينه شد.

ص:33

٨. مَرجِح مِجاج.(1)

٩. مَرجِح ذِى العَضَوَين.(2)

١٠. بطن ذى كَشْر. (3)

١١. جداجد. (4)

١٢. اَجْرَدْ. (5)

١٣. ذى سلم.

١4. بطن اعداء، مدلجه تعهن.(6)

١5. عبابيد - عبابيب.(7)

١6. فاجه - قاحه - فاجه.(8)

١٧. عرج.(9)

١٨. ثنية عائر - ركوبه. (10)

١٩. بطن رِئْم.(11)

٢٠. قبا.(12)

سهيلى در روض الانف نيز همين روايت(13)را از ابن اسحاق آورده و طبرى

ص:34

نيز شبيه همين روايت را نقل كرده است.(1)ابن سعد نيز در طبقات نزديك به اين روايت را گزارش كرده است.(2)در تاريخ اسلام، ذهبى، شبيه اين روايت را از طريق زير نقل كرده است:(3)«

قالَ ابنُ لَهِيعَة عَن اَبى الاَسْوَد عَنْ عُروَة. . .» ابن سعد از 5 طريق روايت خود را گزارش كرده است:

١. حدثنى معمر عن الزهرى عن عروة عن عائشه؛

٢. حدثنى ابن ابى حبيبه عن داوود بن الحصن بن ابى غطفان عن ابن عباس؛

٣. حدثنى قدامة عن عائشه عن بنت قلامه؛

4. حدثنى عبدالله بن محمد بن عمر عن ابيه عن عبيدالله بن رافع عن على (ع) ؛

5. حدثنى معمر عن الزهرى عن عبدالرحمن بن مالك.

منابع ديگر يا به اجمال از طريق هجرت، سخن گفته اند يا آن را به طور كلى وصف كرده اند. برخى از طريق ابن اسحاق ذكر كرده اند و برخى طرق مستقلى در نقل گزارش خود دارند.

ابن كثير در السيرة النبوية، ضمن بيان مسير هجرت از قول ابن اسحاق (با تفاوتى اندك) نتيجه مى گيرد كه هجرت پيامبر پانزده روز طول كشيده است(4)؛ چون از طريق ساحل، كه از راه عادى طولانى تر است، حركت كرده است.

حميرى در روض المعطار نيز برخى از منازل هجرت پيامبر را ذكر كرده و به حديث هجرت استناد نموده است. او در مورد العرج مى گويد: «دهى بزرگ كه پيامبراكرم (ص) در مسير هجرت خود از آن عبور كرد. او فاصله عرج تا السقيا را ١٧ ميل ذكر كرده است»(5)

ص:35

صاحب معجم ما استعجم نيز به برخى از منازل پيامبر با استناد به حديث هجرت اشاره كرده است (1)كه يكى از مستندات نويسنده كتاب على طريق الهجرة بوده است.

مقدسى در البدء و التاريخ مى گويد:

قالَ ابنُ اسحق وَخَرَجَ بِهِمَا اَسفَل مَكَّة ثُمَّ مَضى بِهِمَا عَلَى السّاحِلِ اَسْفَل مِن عُسْفان فَهَبَط بِهِما العَرجَ ثُمَّ لَزَمَ الجادَّة إلَى المَدينة.(2)

ابن اسحاق گويد: راهنما، ايشان [رسول خدا (ص) و ابوبكر] را به پايين مكه برد و از آنجا به كنار يا پايين تر از عسفان و در عرج فرود آورد. سپس راه مدينه را در پيش گرفت.

ابن جوزى در المنتظم مى گويد: «

. . . فَاَخَذَ بِهِمْ عَلى طَرِيقِ السَّواحِلِ. . .»(3)

و زهرى در المغازى النبوية مى گويد: «

والدَّلِيلُ الدئلى فَاَخَذَ بِهِم طَريق أذاخِر، وَ هُوَ طَرِيقُ السَّواحِلِ» .(4)

ابن خلدون در تاريخ خود مى گويد:

سَلَكَ الدَّليلُ مِن اَسْفَلِ مَكَّةَ عَلَى السَّاحِلِ مِن عُسْفان وَ اَمَجَ وَ اَجازَ قَديداً إلَى العَرَج ثُمَّ إلَى قُبا مِن عَوالى مَدِينَة.(5)

راهنما، آنان را از پايين مكه به طرف ساحل برد، زير عسفان و امج و از قديد گذشت و به عرج رسيد. سپس از بالاى مدينه به قبا رفت.

بيهقى در دلائل النبوة مى گويد: در روايت موسى بن عقبه دليل، آنها را از جنوب مكه برد و بعد از ساحل عبور داد؛ از جنوب عسفان. . . .(6)

ص:36

بلاذرى در انساب الاشراف مى گويد: پيامبر در پاسخ به اصحاب فرمود:

. . . فَمَن اَرادَ الخُروج فَليَخُرج، فَإنَّ البِلادَ قَريبَةٌ وَاَنتُم لَها عارِفُون وَ هِىَ طَريقُ عيرِكم. . . .(1)

. . . پس هر كس مى خواهد هجرت كند آنجا [يثرب] برود، آنجا [يثرب] نزديك است و شما آن را مى شناسيد؛ زيرا طريق كاروان شما به شام است. . . .

و در الفتح الربانى آمده است:

اَخْرَجَ عَبدُالله بن الاِمام بِاِسْنَادِهِ عَنْ فَائِد مَولى عَبادِل. قالَ: خَرَجْتُ مَعَ اِبراهيمَ بن عَبْدِالرّحمنِ بن عَبْدِالله بن اَبى رَبِيعَه، فَارسَلَ اِبراهيمُ بنُ عبدالرحمنِ إلى ابنِ سَعْدٍ حَتّى إذا كُنّا بِالعَرَج اَتَانَا ابنُ سَعد وَ سَعدٌ الّذى دَلَّ رَسولَ الله عَلَى طَريقِ رُكُوبِهِ. فَقَالَ اِبْراهِيمُ: اَخْبِرنى مَا حَدَّثَكَ أَبُوكَ

قَالَ ابنُ سَعد حَدَّثَنِى أبى أَنَّ رَسُولَ اللهِ اَتَاهُم وَ مَعَهُ اَبُوبَكْر وَكَانَ لابِى بَكْر عِنْدَنَا بِنْتٌ مُسْتَرضِعَةٌ وَ كَان رَسُولُ الله أَرادَ الاخْتِصَارَ فِى الطَّرِيقِ إلَى المَدِينةِ فَقَالَ لَهُ سَعْدُ: هَذا الغَائِرُ مِن رُكُوبَةٍ وَ. . . .(2)

عبدالله بن امام به سند خود از فائد مولى عبادل گويد: با ابراهيم بن عبدالرحمان بن عبدالله بن ابى ربيعه بيرون رفتيم. ابراهيم بن عبدالرحمان دنبال پسر سعد فرستاد. در عرج بوديم كه پسر سعد نزد ما آمد. [سعد همان شخصى است كه رسول خدا (ص) را از عرج تا مدينه راهنمايى كرد]. ابراهيم از پسر سعد خواست تا آنچه را پدرش نقل كرده باز گويد. پسر سعد گفت: پدرم نقل كرد كه رسول خدا (ص) با ابوبكر نزد ما آمد و ابوبكر دختربچه شيرخوارى نزد ما داشت. پيامبر (ص) به سعد فرمود: دنبال راه مختصر و ميان بر

ص:37

هستيم. سعد به پيامبر (ص) عرض كرد: اين راه الغائر [گردنه اى در مدينه] است كه بايد از آن عبور كنيد.

طبرسى در اعلام الورى در تتمه خبر على بن ابراهيم قمى آورده است:

وَ خَرَجَ رَسُولُ اللهِ مِنَ الغَارِ وَاَخَذَ بِهِ ابنُ اُرَيْقِط عَلَى طَرِيِقِ نَخْلَةَ بَيْنَ الجِبَالِ فَلَمْ يَرْجِعُوا إلَى الطَّرِيقِ الاَعْظَمِ إلاّ بِقَدِيدٍ. . . .(1)

رسول خدا (ص) از غار بيرون آمد، ابن اريقط آن حضرت را از طريق كوه به نخله برد و همچنان در آن راه بودند تا در قديد به مسير و راه اصلى درآمدند. . . .

علامه امينى در الغدير زير عنوان نبأ الهجرة پس از ذكر اسامى مهاجران، مسير هجرت پيامبر را از قول ابن اسحاق نقل كرده است.(2)

نويسنده كتاب الاثر المقتفى لقصة هجرة المصطفى مى گويد: «زبير بن بكار از حديث عايشه و ابن عائذ از حديث ابن عباس، سير هجرت را منزل به منزل تا قبا روشن كرده است» .(3)در اطلس تاريخ اسلام نيز بر اساس بيان ابن اسحاق در خطى به موازات ساحل، طريق هجرت رسم شده است.(4)

نويسنده كتاب قرائةٌ جديدةٌ للسيرة النبوية نيز سعى كرده است با تأكيد بسيار بر مخفى بودن مسير هجرت، آن را طبق روايت ابن اسحاق و تا حدودى شبيه به نقشه اطلس جهان اسلام رسم كند.(5)

نويسنده كتاب على طريق الهجرة پس از بررسى مفصل مسير به روش مشاهده و براساس روايت ابن اسحاق و تأكيد بر منابع شعر و منابع جغرافياى تاريخى

ص:38

حجاز، مسير تقريباً دقيقى از مسير هجرت پيامبر ارائه داده است.

معجم البلدان در چندين مورد با ذكر نام حديث هجرت، برخى از مواضعى را كه ابن اسحاق ذكر كرده را از قول ابن اسحاق يا موافق با قول او نقل كرده و در مورد آن محل توضيح داده است.

در جلد دوم معجم البلدان آمده است: «بنابر حديث هجرت، راهنما آنها را از ذى كشر و سپس جداجد عبور داد. . .» .(1)

و در مورد ثَنِيَّةُ المَرَّة نيز گفته است: «در حديث هجرت آمده كه راهنما آنها را از امج و بعد الخرار و سپس ثنية المرة و بعد لقف حركت داد. . .» .(2)

در جاى ديگر گفته است: «قَالَ ابنُ اِسحَاقَ، مَرَّ عَلَيْهِ الصَّلاة وَ السَّلام عَلَى تُربانَ ثُمَّ عَلَى مَلَلٍ. . .» .(3)

در النهاية ابن اثير نيز موارد بسيارى وجود دارد كه به طور منقطع حديث هجرت را ذكر كرده است.(4)وى دربارۀ مسير هجرت حضرت على (ع) مى گويد:

وَ فِى حَدِيث عَلِىٍّ لَمّا خَرَجَ مُهاجِراً بَعدَ النَّبىّ [ص] فَجَعَلتُ أَتْبَعُ مَآخِذ رَسولِ الله [ص] فَأَطَأُ ذِكرَهُ حَتّى انتَهَيتُ إلَى العَرجِ. . . .(5)

در حديث امام على (ع) آمده است بعد از هجرت رسول خدا (ص) به سوى مدينه حركت كردم و پيوسته در مسير رسول خدا (ص) قدم نهادم تا به عرج رسيدم. . . .

و در جاى ديگر آورده است: «

وَ فى حَديثِ الهِجَرةِ مَرّا بِاَوسِ الاَسلَمى. . .» .(6)

در لسان العرب نيز چنين بيانى گزارش شده است.(7)

ص:39

به هر حال بهترين و كامل ترين خبر، گزارش ابن اسحاق است: چون از لحاظ زمانى به حادثه نزديك تر است و از اين حيث اعتبار لازم را دارد.

در كنز العمال نيز آمده است كه حضرت على (ع) فرمود:

زمانى كه پيامبر به سوى مدينه به راه افتاد، . . . من بعد از سه روز اقامت در مكه، به دنبال ايشان به راه افتادم و مسير او را دنبال مى كردم، تا در منازل بنى عمرو بن عوف به او رسيدم.(1)

ص:40

ص:41

ص:42

به دليل اين ويژگى ها، حجاز مورد توجه پيشينيان واقع شد و در آنجا به تحقيقات جغرافيايى و تاريخى و ادبى پرداختند؛ ولى نتوانستند حق مطلب را ادا كنند. به همين سبب آثار بسيارى همچنان ناشناخته مانده است؛ چون برخى از آنها را دست طبيعت از صحنه روزگار محو كرده و برخى نيز از ديده گذشتگان مخفى مانده است.

در سرزمين حجاز شمار اندكى از جغرافى دانان بوده اند كه بعضى از آنها جزو دانشمندان بنام هستند كه از جمله ايشان على بن وهاس العلوى و عرام بن الاصبغ را مى توان نام برد.

با وجود اين هنوز نقاط تاريك و ناشناخته بسيارى در اين زمينه وجود دارد كه نيازمند تحقيق و بررسى است.

در اين سرزمين، شهرها و قريه هاى بسيارى از بين رفته و روستاها و شهرهاى ديگرى سر برآورده است. راه ها و جاده ها دگرگون شده و مهاجرت هايى صورت گرفته است. همه اين دگرگونى ها در طول ١5 قرن كه از بعثت پيامبر خدا مى گذرد، صورت پذيرفته است. با اين وجود، محققين هنوز از اين گونه معلومات و اطلاعات درباره حجاز بهره مى گيرند و هيچ كس به نوآورى و تصحيح در اين معلومات دست نزده و متوجه تغييرات و دگرگونى هايى كه در منطقه رخ داده و آثارى كه از بين رفته و نشانى از آن باقى نمانده، نيست.

هنگامى كه به تأليف كتاب معجم معالم الحجاز اقدام نمودم، از وضعيت منابع و مراجع مربوط به اين سرزمين مقدس دچار ترس و شگفتى شدم. هر نويسنده متأخرى، بر اطلاعات گذشته تكيه مى كند؛ درباره آن گفت وگو مى كند و به اين ترتيب در طول زمان تحريفات و تصحيفات زياد مى شود.

بارى، شهروند مكى تحديد الاثبره را نمى شناسد(1)و نمى داند سَرِف يا مَرُالظَّهران

ص:43

كجاست. اهالى مدينه نمى دانند كه حَمراءُ الاَسَد يا ثور در كجا قرار دارد.

چنين بود كه من به انجام اين سفرها در طى سال هاى گذشته مصمم شدم و در آنها، بيشتر منطقه معروف به الوسيط (سرزمين بين مكه و مدينه) و اطراف آنها را مورد مشاهده قرار دادم. اماكن تاريخى را كه پيامبر (ص) فتح كرده بود و حوادث و رويدادهايى كه در آنجا اتفاق افتاده بود را شناسايى كردم. به اماكنى كه در اشعار از آنها ياد شده، رفتم. سپس راه ها و جاده ها و منزلگاه ها را مشخص نمودم و كار خود را با دقت و موشكافى بسيار، دنبال كردم، تا حق مطلب را ادا نمايم.

پس اين كتاب نتيجه مشاهدات من است كه براساس تطبيق با نصوص و شواهدى كه در كتب مختلف وجود دارد، تنظيم شده است.(1)در اين كتاب تنها به اماكن تاريخى، به ويژه اماكن تاريخى مربوط به اسلام پرداخته ام. در اين كتاب اشتباهاتى را كه پيشينيان درباره اين اماكن مرتكب شده اند را روشن ساخته ام و اين كتاب را با آوردن نقشه هايى كه به توضيح متن مى پردازد، مزين نموده ام و اما آن نصوصى كه به آنها استناد كرده ام را در كتاب معجم معالم الحجاز آورده ام.

در طول اين بازديدها كوشش كرده ام تا مسير هجرت پيامبر را كه پيش از من هيچ كس به اين شكل به آن نپرداخته است را مشخص كنم. در اين راستا مانند

ص:44

كسى كه براى يافتن چيزى به دنبال آثار و نشانه هاى آن مى رود و رد پاى گمشده را دنبال مى كند تا به آن دسترسى پيدا كند، براى تعيين مسير هجرت پيامبر اقدام نمودم. از اين رو راه هايى را كه بايد براى مخفى ماندن از چشم دشمنان در شب طى كرد و نيز مسيرهايى كه به منزلگاه هاى نزديك به آبگيرها و چشمه ها و در عين حال دور از دسترس و ديد تعقيب كنندگانى كه به طمع جايزه در تعقيب و جست وجو هستند، را پيمودم. در مشاهده و تجربه خود از اين سفرها نكات فوق را مد نظر قرار دادم.

اين كتاب به خواست خداوند تكميل كننده كتاب معجم معالم الحجاز و معجم قبائل الحجاز و كتاب هاى ديگرى از اين دست مى باشد كه مجموعه اين كتب، دربردارنده اطلاعاتى كامل و فراگير دربارۀ جغرافياى حجاز و حوادث تاريخى حجاز و پاره اى از آداب و رسوم و فرهنگ سرزمين حجاز است. از خداوند مى خواهم كه مرا در انجام اين كار يارى دهد و با منت و كرم خود به من مزد و اجر عطا كند.

اندكى پيش از تحويل اين كتاب به چاپخانه، استاد عبدالقدوس الانصارى كتاب خود طريق الهجرة النبوية را به من هديه نمود، كه داراى ارزش تاريخى است و در آن بيشتر نصوص مربوط به هجرت و حوادث هجرت را جمع كرده است. خواننده كتاب من اگر هنگام مطالعه، كتاب استاد انصارى را هم مورد ملاحظه قرار دهد، برداشتى مشابه از هر دو كتاب در زمينه هاى تاريخى و جغرافيايى مربوط به مسير هجرت پيامبر خواهد داشت(1)كه در بسيارى موارد، تكميل كننده و متمم يكديگرند.

مكه مكرمه اول ذى القعده سال ١٣٩٨ه. ق

(شهريور ١٣5٧ه. ش. سپتامبر ١٩٧٨م)

ص:45

ص:46

ص:47

ص:48

ص:49

ص:50

النواريه كه از آن سنگ نوره استخراج مى شود، قرار داشت. در ناحيه اى از غرب به شمال، دومين دهكده لحيان قرار دارد. بعد از يك كيلومتر و اندى از وادى سرف، به سوى تپه اى حركت كردم كه دست طبيعت آن را تقريباً صاف و هموار ساخته و ديگر چيزى از آن به جا نمانده بود.

ص:51

سخن معقولى است؛ زيرا مسافت حدود حرم از مسجدالحرام از هر طرف، نزديك بيست كيلومتر است؛ مگر در جهت تنعيم كه فاصله آن از مسجدالحرام پنج كيلومتر است. اين امر مورد اشكال است و علما تنعيم را تنها براساس روايتى كه مى گويد پيامبر خدا (ص) به عبدالرحمن بن ابى بكر امر كرد كه عايشه را از تنعيم به حج عمره ببرد، تعيين كرده اند.

ص:52

نظامى تصور كردم و درحالى كه قبايل در هيئت گردان هاى نظامى آرايش يافته اند و پرچم هر قبيله را يكى از صحابى بزرگ پيامبر حمل مى كند، ابوسفيان، بزرگ مكه خوار و ذليل در گوشه اى به تماشاى نيروهاى مسلح و سپاهيان خدا ايستاده است و اين محمد (ص) است؛ يعنى فرمانده كل نيروهاى فاتح، كه با وجود فتح مكه، داراى چنان قلب رحيمى است كه مردم نيكوكار و بدكار در پرتو خورشيد مهربانى او كه در نهايت تواضع و فروتنى است و آن را از هيچ كس دريغ نمى كند، آرام گرفته اند، و درحالى كه هنوز براى شكستن بت ها وارد مسجدالحرام نشده است، مى فرمايد: «

اِذهَبُوا َانتُمُ الطُلَقاء» ؛ «برويد شما آزاد شدگانيد» .

ص:53

بودند؛(1)اما امروزه جمعيت زيادى در آنجا به سر مى برد كه بيشتر آنها از قبايل حرب هستند(2)و به دنبال جنگ جهانى اول به اينجا آمده اند. مراكز توسعه

ص:54

اجتماعى و دادگسترى و پليس و مركز فروش تحت پوشش جمعيت تعاونى و مدارس دخترانه و پسرانه در سطح دبستان و راهنمايى وجود دارد.

هنوز ساعت يك ربع به هفت بود و درحالى كه نسيم سرد آهسته اى مى وزد، درجه سردى هوا به حدى بالا مى رود كه گويى ماشين نياز به ضد يخ دارد.

ص:55

اين اراضى متعلق به ملك حسين بن على، رهبر انقلاب كبير عربى بوده است (1)و امروزه از آنجا شن و ماسه براى درست كردن آجر سرخ به مكه حمل مى شود. در اين ناحيه جنوبى، يعنى از العجيفاء كوه ها و دشت هايى وجود دارد كه به آن

ص:56

الهضاب مى گويند كه بخشى از اللّحيانيه است و به نام هضاب لحيان مشخص مى شود. اما در جنوب جموم در امتداد كوه هاى لحيانيه، يك سلسله كوه كم ارتفاع قرار دارد كه به دنبال آن، وادى مرّالظهران است كه از سمت جنوب غربى، انتهاى آن مشخص نيست. اين سرزمين رو به آبادانى و پيشرفت دارد و با توجه به نزديكى آن به مكه، شهردارى مكه، اقدام به اسكان مردم در آنجا نموده است تا زمينه ايجاد شهرى كه از تراكم جمعيتى مكه بكاهد، فراهم شود؛ اما مردم استقبال چندانى از اين طرح نكرده اند.

ص:57

وادى تضاع يا الشَرقَة است و بعد الكفوء است كه از بزرگ ترين آبگيرهاى آن است.

اما در ابتداى نخلة اليمانيه، البوباة است كه در نزديكى غربُ السَيل الكبير واقع شده و امروزه به نام البُهَيْتة شناخته مى شود؛ زيرا زمين آن ناهموار و پرپيچ و خم است؛ به طورى كه انسان در آنجا دچار سردرگمى مى شود.

ص:58

پهناور الهدة(1)مى باشد كه تا عسفان در فاصله 55 كيلومترى گسترده شده است. از كوه هاى الخشاش كه در غرب اين دشت به چشم مى خورد، تا سنگلاخ الرزن كه در شرق مى باشد، در مسافتى به طول چهل كيلومتر، سنگلاخى به جز سنگلاخ ضَجْنان(2)وجود ندارد و به شكل لبه خطكشى به نظر مى رسد كه از شرق به غرب امتداد پيدا كرده است و جاده از سمت غربى آن عبور مى كند(3)و دشت الهَدَة آن را در بر گرفته است. از مسير سنگلاخ هايى كه بين دو دره بزرگ الهَدَة، يعنى الشاميه و القعره جدا شده، كوه ها و سنگلاخ ها از هر سو اين دشت را احاطه كرده اند؛ به طورى كه مانند بوستانى (روضه) در ميان آنها قرار گرفته است. در پشت سر من در سمت چپ، كوه سِدْر است كه بر الجموم سايه افكنده و به دنبال آن، در سمت غرب، كوه مُكَسِّر و ضاف، به دنبال هم قرار دارند و بين اين دو كوه، دره الكريمى (ثنية المرار) قرار دارد.

اين كوه هاى سه گانه به صورت سلسله اى از شرق به غرب كشيده شده كه از الجموم آغاز شده و به مكنعة در دشت جده در سمت شرق مى رسد. در ناحيه شمال با آن برخورد مى كند و با هم ضلع هاى يك مثلث قائم الزاويه را شكل مى دهند. در نقطه اتصال اين دو كوه، سلسله كوه ديگرى به نام الخَشَاش قرار دارد كه به سمت شمال امتداد يافته است و به سمت شمال شرقى جده مشرف است. عمران بلندى ها و دامنه هاى غربى اين كوه، بخشى از برنامه عمران و بازسازى

ص:59

جده است. قللى از كوه هاى اين سلسله جبال از اين نقطه به خوبى پيداست كه عبارتند از كوه قَنْط و كوه القِمى و كوه ابِى الرَيحَان و وادى الصُغُوّ كه خاك آن حاصلخيز و كم آب است و به موازات اين سلسله جبال، آن را از راهى كه به سمت مدينه مى رود، جدا مى سازد و مناسب براى كشت هندوانه و ارزن است. اما از سمت شرق، اين دشت را سنگلاخ هايى احاطه كرده است كه عبارتند از: الرِزَن، و المُسْهِل. وادى الهده كه يك وادى پربركت و پرآب با چاه هاى آب و چشمه هاى فراوان است، بين آن دو قرار دارد كه از سنگلاخ الروقه در سمت جنوبى سنگلاخ بزرگ الحجاز امتداد مى يابد و تقريباً بيشتر فضاى دشت الهَدَاة را فرا مى گيرد. اگر در اين وادى و در بيشتر وادى هاى حجاز، سدّى احداث شود، آن منطقه تغييرات چشم گيرى خواهد كرد. اين وادى در ناحيه غرب با سنگلاخ المسهل و سنگلاخ غَرب همجوار است و مرز اين دشت در ناحيه شمال است.

بدين ترتيب حلقه كوهستانى گرداگرد اين دشت پهناور، كامل مى شود. دشتى كه مساحت زمين هاى قابل كشت آن چهارصد كيلومترمربع، يعنى ٢٠% درصد از كل مساحت اين دشت مى باشد و در آن وادى هاى بزرگ و كوچكى گسترده شده است كه اگر در آنها سدهايى ساخته شود، امكان كشت سرزمينى به مساحت هشتاد كيلومتر مربع، به روش آبيارى دائمى از طريق چاه، امكان پذير مى گردد. اين مساحت گنجايش حدود صد هزار نفر جمعيت را دارد. فايده اين كار وقتى معلوم مى شود كه بدانيم تعداد ساكنان كنونى اين محل، تنها پانصد نفر است.

ص:60

وزيدن مى گيرد. اما هنگامى كه بادهاى تند باران زا آنها را در هم و متراكم مى سازد، از ميان ابرها درخشش برقى به چشم مى خورد و سپس آسمان به طور مهيبى مى غرد. در اين زمان وادى ها بسيار خطرناك و مهيب هستند. چه بسيار قافله هايى كه سيل همه آنها را با خود برده است و چه بسيار مردمى كه در آنجا مى زيسته اند و سيل اثرى از آنها روى زمين باقى نگذاشته است.

ص:61

بشر، از بنى عمر و طايفه اى از حرب هستند. از اين رو شاعر ايشان در اشعارى كه به محبوبه خود نسبت داده، حدود اين سرزمين را مشخص كرده است. از مدسوس جاده مستقيم به طرف صمود (القعره) به سمت شمال جدا مى شود. زمين خشك و سوزانى است كه آثار خشكسالى در آن هويداست. هوا دائماً كمى تا قسمتى ابرى بود و به سبب وزش بادهاى شمالى رو به سردى داشت.

براى استفاده هر چه بيشتر از وقت و باتوجه به خلوت و هموار بودن جاده، بر سرعت اتومبيل خود افزودم.

ص:62

حجاز، خارج از حد و حصر است. بَرقَاء الغَمِيم در شانزده كيلومترى جنوب شرقى عسفان است.(1)

ص:63

دورو دراز و آبادانى اندك، كه در دو منزلى مكه و نه منزلى مدينه، بنا بر محاسبه كاروان ها كه در گذشته معمول بوده است) قرار گرفتم. زمانى بسيار دراز بر اين وادى گذشته است كه امكان مشخص كردن آن وجود ندارد؛ به طورى كه در قدمت اين مكان مبالغه شده است؛ مانند قدمت راه انبياء (درب الانبياء) ، كه در اين سرزمين مى باشد.

ساكنان آن در هنگام ظهور اسلام، از خزاعة بوده اند(1)و سپس قبيله حرب از حدود قرن ششم هجرى آنجا را تصاحب كرده است. امروزه مركز يك بخش است كه تابعة الجموم مى باشد، و در آن يك مدرسه ابتدايى و يك مركز پليس وجود دارد. عسفان در حوضه وادى فيده قرار دارد و سنگلاخ ها از جهات متعدد آن را احاطه كرده اند. به فاصله اندكى از عسفان، از سمت غرب به جنوب، دو وادى فيده و الصغو به يكديگر مى پيوندند و وادى الغَولاَء را تشكيل مى دهند كه امتداد آن به ذهبان در 55 كيلومترى شمال جده، در راه مدينه رسيده و بعد به ساحل دريا مى پيوندد.(2)

آب عسفان پاك و گواراست. چاه التَفْلَه كه آب آن به خوشى و گوارايى

ص:64

مشهور است، در اين سرزمين است(1)و گفته مى شود هنگامى كه پيامبر همراه سپاه فتح وارد عسفان (2)شد، آب دهان مبارك خويش را در اين چاه انداخت و دعا كرد كه خداوند به آن بركت دهد؛ زيرا كه اين چاه پر از مرض وبا و آلوده بود. ساير چاه هاى اطراف هم خشك شده بود و تنها اين چاه آب آلوده داشت. از اين رو هر كس از اين چاه آب مى نوشيد، از بيمارى در امان نبود. ازاين رو پيامبر خدا (ص) به آن چاه سلامتى و بركت داد. از آن پس، به ندرت آبى گواراتر و پاكيزه تر از آب اين چاه يافت شده است. برخى از مردم هنگامى كه از عسفان عبور مى كنند، از آب اين چاه همراه خود مى برند و آن را به دوستان خود هديه مى كنند.

ص:65

كرده اند. البته اين آب ها در عمقى قرار دارد كه به آسانى امكان دسترسى اهالى منطقه به آن وجود ندارد.

احداث سدهاى متعدد در اين منطقه، يكى از واجب ترين كارها در راستاى احياى بخش كشاورزى در اين منطقه است. ويژگى وادى هاى تهامه در سيل هاى متعددى است كه در وادى هاى آن جريان مى يابد. گاهى اوقات در طول يك سال، متجاوز از بيست سيل بزرگ هم در آنها جريان پيدا كرده است كه همه آب ها، بدون استفاده مفيد به دريا ريخته است. سيلاب ها مقدار قابل توجهى از خاك حاصلخيز و قابل كشت وادى ها را با خود به دريا ريخته است. به دنبال اين وضع، سال هاست كه اين وادى ها دچار بى آبى شده و چاه هاى آن خشكيده و زراعت در بيشتر وادى ها متوقف شده است. در هر دو حالت، اين منطقه متحمل خسارت سنگينى مى شود. در بسيارى موارد، دولت به اهالى آنجا در برابر خسارتى كه از ناحيه سيل ها وارد مى شود، كمك هاى مالى ارائه مى كند. گاهى اوقات در مواقع خشكسالى، دولت ناچار مى شود اهالى آنجا را از لحاظ مالى پشتيبانى كند و تنها با ايجاد سدهاى متعدد مى توان جلوى اين خسارات را گرفت و آب، اين ثروت گران قدر را كه بيهوده و بى مصرف به هدر مى رود را حفظ كرد. شگفت اين است كه برخى از اهالى منطقه، از سر جهل و نادانى، با طرح هاى سدسازى مخالفت مى كنند و گمان مى كنند كه اين سدها در نهايت باعث محروم شدن اراضى آنها از آب مى شود؛ از اين رو آنها بيشتر به زراعت ديم روى مى آورند؛ چون زراعت ديم، گاهى سودهاى سرشار برايشان دارد. سال هاى زيادى بعضى از اهالى منطقه، تا حدود 6٠ هزار ريال از يك مزرعه كوچك هندوانه سود برده اند و اين اتفاق نادرى نيست. در موارد متعددى مردم اقدام به زراعت ديم نموده وسودهايى بيشتر از سود زراعت آبى كسب كرده اند.

ص:66

ص:67

ص:68

شده است. در اين تنگه، سرزمين زراعى اُم الجِرم واقع شده است كه در آن چشمه اى همراه با چاه هاى آب و مزارع فراوان وجود دارد كه اين سرزمين را آبيارى مى كند. ساكنان آن، از بزرگان و شيوخ معروفى منسوب به انصار هستند كه در گوشه و كنار حجاز به سر مى برند. از ناحيه شمال، الحمراء مشرف به غران است؛ كوه صخره اى سرخ رنگى كه در مقابل سيل هاى وادى عقب نشينى كرده است.

اينجا آغاز سرزمين معبد، متعلق به بنى عمرو، از قبيله حرب است كه از سمت شرق، از ناحيه غران تا رهاط گسترده شده و از جنوب تا مَدْركَهَ امتداد دارد؛ يعنى تا ابتداى وادى الهَدَة كه درباره آن قبلاً سخن گفتيم. سرزمين الروقه، متعلق به قبيله عتيبه، از بستر مسيل غران بالا آغاز مى شود و به دنبال الحمراء از ناحيه شمال، دامنه هاى پست كوهى به نام الهضاب كه دو قبيله معبد و بلاديه - يعنى قوم صاحب اين سفرنامه - در آن سهيم هستند، قرار دارد. پس از اين بلندى، راه طولانى وادى ابى حليفاء است كه به صورت جاده اى مستقيم بين دشت ها، كشيده شده است. سپس كوه هاى بلاديه كه مشرف بر خليص هستند، از شرق هويدا مى شود كه بين خليص و قريه آباد الخوار در وادى اَمَج فاصله شده است. اگر هوا صاف باشد، مى توانى شَمَنْصِير، اين نشانه استوار و سربلند را در فراخناى ابى حليفاء مشاهده كنى كه اكنون به كوه سليم معروف است و در فاصله چهل كيلومترى شمال شرقى اين بلندى قرار دارد.

اما از ناحيه شمال، سنگلاخ الخُلَيصيَه، منسوب به خليص به شكل مستطيلى از شرق به غرب گسترده شده است. اين سنگلاخ دشت غران را از شمال احاطه كرده است؛ به طورى كه هيچ راه عبورى از آن وجود ندارد. وضع كوه هايى كه در بين واديه به چشم مى خورد، نيز به همين شكل است. فاصله سنگلاخ از اينجا ٢5 كيلومتر است. هنگامى كه به سمت چپ خويش مى نگرى، مى بينى كه سنگلاخ ها به طرف شمال غربى كشيده شده است. حره نِقْرى كه عمير ابن الجعد القهدى درباره روز حشاش از آن ياد كرده است و بعد سنگلاخ عويجاء (مصغر عوجاء)

ص:69

قرار دارد. سنگلاخى است كه بعد از طى هشت كيلومتر به بلندى هاى آن مى رسى. سپس به سمت غرب گسترش پيدا كرده و در ساحل درياى سرخ، بين دو كوه الاَخْل و جُمَدان محدود مى شود. دو كوه جمدان را پس از دوازده كيلومتر در سمت چپ جاده ديده مى شود؛ درحالى كه پيش از آن دو كوه، سنگلاخ كوچك سويداء را پشت سر گذارده اى. در سويداء خاك سفيد وجود دارد؛ همان ماده اى كه از آن گچ استخراج مى كنند.

به اين ترتيب حدود دشتى را كه از شمال تا جنوب به طول ٢5 كيلومتر و از شرق از كوه هاى البلاديه تا غرب، يعنى تا كوه هاى جمدان در حدود بيست كيلومتر گسترده شده را توصيف كرديم. سراسر اين دشت مستعد كشاورزوى است و در بيشتر نقاط آن آب وجود دارد؛ اما به دلايل مختلفى از اين مساحت پانصد كيلومترى، تنها ٢5% آن كشت شده كه اهم اين دلايل عبارتند از:

١. در وادى خليص و همين طور غران كه بخش اصلى اين دشت را شكل مى دهند، در بعضى سال ها چند بار سيل جارى مى شود كه باعث تخريب اراضى شده و چنان كم آبى به وجود مى آيد كه در بسيارى جاها حتى يك دلو آب پيدا نمى شود. امسال هم چشمه ها خشكيده و آب چاه ها فروكش نموده و دستگاه هاى حفر چاه از كار افتاده است و تنها صاحبان مزارع بزرگ، قدرت حفر چاه هاى عميق را دارند.

٢. بسيارى از مالكان اين منطقه به سبب تنگدستى، قدرت اينكه مزارع خود را به مزارع دائمى تبديل كنند، ندارند. از اين رو بيشتر آنها مزارع خود را به مردم جده و مكه فروخته و آنها هم اين مزارع را به باغ هاى ميوه تبديل كرده اند. اما زمين هايى را كه نفروخته اند، به صورت زمين هاى باير درآمده است.

٣. از سوى سازمان هاى مسئول و مؤسسات كشاورزى، توجهى به وضع كشاورزى منطقه نمى شود و هيچ گونه راهنمايى از سوى آنها وجود ندارد. آفات گياهى، در مراحل مختلف كشت و برداشت، به محصولات كشاورزى آسيب وارد مى كند.

ص:70

4. بعد از جنگ جهانى دوم، موج بزرگى از مهاجرت به شهرها كه خدمات شهرى و تأسيسات رفاهى مانند آب، برق، مخابرات، پست و. . . در حد چشم گيرى در آنها رو به افزايش بود، به وجود آمد و به دنبال آن عده بسيارى از مردم اين مناطق، به شهرها مهاجرت كرده در نتيجه زمين ها خشكيده و به صورت بيابان درآمد.(1)

در وادى خليص (اَمَج) در هنگام خشك سالى، بيش از بيست بار سيل جارى مى شود كه زمين را شكافته و خاك هاى سرشار از مواد غذايى و مناسب براى كشاورزى را با خود به دريا مى ريزد و زمينى سخت و ناهموار بر جاى مى گذارد. اهالى منطقه از مقامات مسئول درخواست كمك كرده اند و قرار شده است تا هيئتى به عنوان مأمور حفظ محيط زيست به طور دائم به اين منطقه سركشى كنند. كار اين گروه همواره بايد پرداخت كمك مالى بلاعوض به مردم در ازاى اين خسارت هاى ناشى از سيل باشد! اين هيئت ها به دليل دانش اندك راهى بهتر براى رفع اين مشكل پيدا نمى كنند و دورانديشى لازم را براى علاج اين مشكل در آينده ندارند تا علل اين حوادث زيان بار را مورد بررسى قرار دهند. تنها علاج دائمى اين مشكل كه من بارها اعلام كرده ام، احداث سد مى باشد. بايد براى اين وادى هاى با شيب تند، سدهايى احداث كرد. از مردم اينجا شنيدم كه قرار است سد وادى خليص را احداث كنند. اگر اين خبر درست باشد، چهره منطقه دگرگون خواهد شد.

ص:71

كوه صفد كه گاهى آن را كوه معبد مى نامند، به چشم مى خورد كه كوهى مستطيل شكل و خاكسترى رنگى است كه از جنوب غربى (نزديك به غران) تا شمال شرق و تا حد زيادى به سمت وادى نبط كشيده شده است. در فاصله دورى در پشت اين كوه كه بر بالاى آن شكستگى هايى هست، كوه شمنصير يا كوه سليم كه ذكر آن گذشت را مى بينم. اين كوه از مهم ترين كوه ها از حيث منابع آبى است. در شمال شرقى، سلسله كوه هايى را مى بينيم كه از شرق به غرب مانند دندانه هايى رديف شده اند. يكى از آنها كوه عِمدَان است كه سه قله در پيكر يك كوه است و سيلاب آن به سايه در اول امج مى ريزد. سپس كوه اباالنَغَر در سمت غرب و در ادامه عمدان قرار دارد كه كوهى است با قله تيز و سيلاب آن در وادى مِسر در ابتداى الخريق (همان كه در قديم وادى الاخرم ناميده مى شد) مى ريزد كه در سفر خود به زودى به آن مى رسيم.

بعد از آن، كوه القنعاء است با قله اى گرد كه سيلاب آن در مسير شمالى كه محل ذخيره آب اين وادى است، مى ريزد.

در ناحيه شمال، درست مقابل جايى كه ايستاده ام، قله كوهى در آن سوى سنگلاخ الخليصيه به چشم مى خورد كه گويى در وسط اين سنگلاخ كاشته شده است. فاصله كوه از محلى كه من ايستاده ام، تقريباً شصت كيلومتر است. نام اين كوه، الوَشَحاء است كه در كنار وادى قديد و در سمت جنوبى آن قرار دارد و به زودى از آن عبور خواهيم كرد، ان شاء الله.

ص:72

به صورت مسيرى براى ساكنان قريه هايى كه در بالاى غران هستند، درآمده است؛ مثل قريه المعارج و البرزه و رهاط.

٢. راهى كه به سمت شمال مى رود و جاده اى خاكى است كه اداره راه گاهى آن را هموار مى كند. اين جاده وادى سايه و نواحى اطراف دشت بنى سليم است. در اينجا دانستم از اين جاده راهى جدا شده و به سنگلاخ ذره در سايه مى رود و مى شود ديد كه اين راه در وادى غران از بين نخل ها و دهكده ها عبور مى كند. هنگامى كه اين جاده از غران خارج مى شود، راهى از آن جدا مى شود كه به اول خليص واقع در شمال اينجا مى رسد.

٣. راه سوم كه به سمت چپ و به سوى غرب مى رود، همان جاده پرشكوه و بزرگ، يعنى راه انبياء و مسير مهاجرت حضرت (ص) است؛ راهى كه به مدينه منوره مى رسد. راهى است كه به خوبى هموار شده و شوسه است.

ص:73

پيامبرخدا (ص)(1)وقتى به الكديد رسيد، افطار نمود و مردم هم پس از ايشان افطار كردند.

روايت شده كه در الكديد چشمه اى جارى است؛ اما امروز هيچ اثرى از حيات در آن به چشم نمى خورد. در الكديد جنگى ميان بنى سليم و بنى حَراس از كنانه رخ داده است.

در الكديد ربيعة بن مكدم ملقب به حامى الظعينه، شجاع و دلاور قبيله بنى فراس بن غنم كشته شد. همه مردان اين قبيله از دلاوران هستند. حضرت على (ع) درباره شجاعت بنى فراس در روز صفين به سپاهيانش مى فرمايد: به خدا قسم دوست داشتم به جاى شما كوفيان هزار نفر مثل دلاوران بنى فراس بن غنم مى داشتم.(2)

سپاهيان حضرت على (ع) در آن روز متشكل از ده هزار جنگجو بود و ارقام بيشتر از اين هم ذكر كرده اند.

از جانب الكديد، در سمت چپ من در حاشيه جاده سنگلاخ كراع قرار دارد. خاك سفيدى دارد كه به آن النُّعُر مى گويند و ويژگى خاصى در راهنمايى مسافران دارد. النعر چنان كه گفتم، نوعى خاك است كه با آن گچ درست مى كنند.

ص:74

زمانى كه از صمدالغربى به سوى قهوه خانه الدف عبور مى كردم، در دو سمت جاده به ويژه در طرف چپ آن، كشتزارهاى ديمى هندوانه پراكنده شده بود. سيل هايى كه از طريق مسيل هاى بزرگ، از حره عويجاء يا حره نقرى مى آيد، به آنجا سرازير مى شود، در سمت چپ قرار دارد؛ مانند بستر رودخانه ام السَلَم و حَشَّاشَه و جرز، اين سرزمين خشك و بى آب و علف را حدود چهار ماه خرم و سرسبز مى سازد و بعد هنگامى كه گرماى سوزان از راه مى رسد، اين روييدنى ها خشك شده و اين سرزمين دوباره سفيدى خود را نشان مى دهد.

احساس گرسنگى كردم؛ چون هنوز صبحانه نخورده ام و مخزن بنزين ماشين هم بيست ليتر بيشتر سوخت ندارد. در برابر قهوه خانه توقف كردم و به داخل آن رفتم. افراد اندكى به اينجا رفت و آمد مى كنند؛ چون در اين موقع روز سر كارشان هستند. مردى سياه پوست در آنجا كار مى كرد كه البته بسيار كثيف بود. (اما در مورد آنها اين ضرب المثل را مى آورند: ادنات ماجزّى البعير المسافر) . اين ايستگاه در ٩6 كيلومترى مكه قرار دارد و الدف منزل سوم از مكه و منزل هشتم از مدينه، طبق نظام قافله اى در گذشته مى باشد.(1)الدَّفَ پيوسته همراه با جمدان گسترش

ص:75

يافته است. جمدان داراى دامنه اى رملى است كه تقريباً همه دامنه شرقى آن را فرامى گيرد. به دامنه رملى كوه ها دف مى گويند؛ مانند دف زينى، دف خزاعه، دف شُلَيَّه و همه اينها در مرالظهران است. (1)الدف از زمان هاى گذشته مكانى تاريخى بين مكه و مدينه بوده است و درباره آن در باب قصه هاى تُبَّع و غزوة البيت الحرام اخبارى وجود دارد. (2)

هنگامى كه در قهوه خانه نشسته بودم، در چشم انداز من از سمت غرب به فاصله چهارصد متر كشتزارهاى پراكنده هندوانه ديده مى شد كه مثل سنگ هاى سياهى در كوه جمدان به نظر مى آمد.

ص:76

آهنگ را فرزندان حجاز - كه بيشتر آنها از سلاله صحابه و انصار هستند - ترنم مى كنند؟ اينجاست كه حاجى در ذره ذره اين خاك، قداست و نورانيت مى بيند. آرى، اين راه انبيا و صالحين و پرهيزكاران در طول زمان بوده است.

در هر قافله اى، ده ها شتر پشت سر هم به آرامى حركت مى كنند و هيچ چيز اين آرامش و سكون و سكوت را قطع نمى كند؛ جز صداى خش خش هودج ها و صداى همهمه كودكان كه آوازهايى را براى حجاج بيت الله مى خوانند و شتربان ها هم در دو طرف اين قافله ديدنى حركت مى كنند. هرگاه هودجى كج مى شود، به سرعت به طرف آن مى شتابند و آنان افرادى درستكار و امانتدار در اموال حاجيان بوده و از محارم الهى اجتناب مى كنند. با كمال مهارت و شهامت و افتخار و درستكارى، كار خود را انجام مى دهند و اينها از ويژگى ها و خصوصيات اخلاق عربى است.(1)

ص:77

اين صحنه ها در صفحه خاطر من نقش بست و از خود پرسيدم كه مسافرى كه اين راه را به سوى مكه مى پيموده، چه مقدار از زمان در راه بوده است؟

اتومبيل هايى را ديدم كه گويى بايد كارى را با شتاب و عجله انجام دهند و درحالى كه پدران آنها اين راه را در طى سه شبانه روز طى مى كردند، او اين راه را در يك ساعت مى پيمايد.

٣٠ سال پيش چنين وضعى را در خواب هم نمى ديديم. در آن زمان به هيچ وجه نمى توانستيم اين اوضاع را تصور كنيم. من بايد وصف توپوگرافى منطقه را ارائه دهم؛ چون من به كارى اقدام كرده ام كه سفر و شناسايى مناطق لازمه آن است و اين متأثر از طبيعت نظامى من است. توپوگرافى بخشى از جغرافياى توصيفى است؛ بلكه چكيده آن است.

ص:78

ص:79

سرزمين خزاعه و كنانه(1)و مُزَينَه و عَنزَه و بنى سليم را تصرف كردند. روايت شده كه هفتاد يا نود چشمه در امج جارى بوده است؛ اما امروزه مجموع چشمه هاى اين وادى، از ده مورد تجاوز نمى كند كه پنج مورد از آنها به سمت جده جارى است.

***

ص:80

قصيده اى است كه به سى بيت مى رسد. براى شناختن اين مكان ها بايد به معجم معالم حجاز مراجعه كرد.

ص:81

شكل موروثى و تقليد از پدران خود، به اين درخت خو گرفته اند؛ چون كه اين درخت و جايى كه اين درخت در آن مى رويد، ارتباطى با هجرت پيامبر (ص) دارد. البته اين قطعى است كه پيامبر در طى مهاجرت خويش به مدينه از اين نقطه عبور كرده، اما درختان و سنگ ها از جنس جماد بوده و قدرت ندارند به كسى سود و بركت يا ضرر برسانند. راه درست اين است كه انسان هنگام گرفتارى ها به خدا پناه ببرد.(1)

پس از چهار كيلومتر از محل قهوه خانه مذكور، از روى پلى عبور كردم. اين پل بر روى دره اى كه از جُمَدان ثَمَالى مى آيد، قرار دارد. در ابتداى اين پل، آن درخت به چشم مى خورد و درست در پايين پل، راهى به سمت راست جاده به سوى خليص مى رود. بازار خليص در فاصله ٨ كيلومترى اينجا قرار دارد و درست بعد از پل، يك ساختمان مخروبه، تنها اثر موجود در اين منطقه است كه همان محل بازار تاريخى الدف، در گذشته مى باشد. اكنون هيچ اثرى از اين بازار به چشم نمى خورد؛ زيرا مغازه هاى آن و قهوه خانه ها و اماكن استراحت آن را از چوب و شاخه هاى درخت الطرفاء مى ساختند و با گذشت زمان كه سفر با شتر متروك شده، اين اماكن نيز كه متناسب با استفاده قافله هاى شتر ساخته مى شده هم به طور كلى از بين رفته است.(2)

ص:82

از اينجا راه وارد يك سراشيبى و زمين پست مى شود كه جنگل هاى الطرفاء آن را فرا گرفته است. در كنار اين جنگل ها زمين خاكى و شوره زار است. اينجا انتهاى وادى امج است. سيل اين وادى از اين محل - بعد از اينكه از بين كوه جمدان در جنوب و سنگلاخ البَكَاويه در شمال عبور مى كند و ثُول در جوار شهرك الدُّعَيجه را آبيارى مى كند - به دريا مى ريزد. طبق نص وارد شده، رسول خدا (ص) در مسير هجرت از اين محل عبور كرده است؛ چون اين مكان مناسب ترين راه بوده است. در اين مسير، چندين پل كوچك وجود دارد كه سيل اين وادى پربركت از زير آنها عبور مى كند. اهالى دربارۀ سيل اين وادى مى گويند كه قابل اندازه گيرى و پيش بينى نيست. شركتى كه اين پل ها را درست كرده هم دچار چنين مشكلى شده و در برآوردها و اندازه گيرى ها جهت ساخت پل مناسب و مقاوم به خطا رفته است. وقتى سيل آمده، پايه هاى پل را سست و كج كرده ولى آسيب كلى به پل ها وارد شده است؛ به طورى كه آسفالت روى پل ها كنده شده و ما هنگام عبور از پل بايد پستى و بلندى هاى زيادى را پشت سر بگذاريم.

سرزمينى كه اطراف اين راه وجود دارد، مستعد كشاورزى است. اما هيچ اثرى از عمران و آبادانى در آن به چشم نمى خورد. از سمت راست، جاده صاف و هموارى باز مى شود و به طرف شهر خليص مى رود. بعد از آنكه وادى را تا انتهاى شمالى آن پشت سر گذاشتم، در سمت راست خود قريه اى كوچك و خانه هايى از گل ديدم كه به تازگى درست شده بود. وقتى دربارۀ آنها پرسش كردم، گفتند كه آنها منازل و محل استراحت السواطى است كه خانواده اى از زبيد، از قبيله حرب مى باشد كه در اين سرزمين به سر مى برند.

در سمت راست ساختمان هايى را ديدم كه شهردارى خليص در آن قرار داشت و از سمت غرب، در زير حصن وادى خليص واقع شده بود. چشمة العين را مشاهده كردم كه خشكيده بود؛ آب آن همراه با آب ساير چشمه ها به سمت جده سرازير شده است. اين چشمه قبلاً به چشمه ابن بزيع معروف بوده و بعد به

ص:83

آن عين خليص يا عين الباشا گفته اند و بعد به طور مطلق به آن العين گفته اند؛ زيرا در دوران اخير، چشمه اى جز آن در خليص يافت نمى شود. ساكنان اطراف منطقه آب آن را همراه آب ساير چشمه هايى كه در وادى خوار است، يعنى همان وادى كه بخشى از امج در حد فاصل بين سايه و خليص است، به آب چشمه العزيزية در جده كشانده اند. ما چشمه و املاكى در اينجا داريم؛ اما چشمه هاى نخلستان خشك شده و مردم آنجا را ترك كرده اند و مناطق اطراف اين چشمه ها خالى از سكنه و مخروبه باقى مانده است. علت اين است كه در اين سال ها پرورش نخل سودى در برندارد؛ بلكه پرورش دهندگان آن مى گويند سود آن، كفاف مخارج را نمى دهد و علاوه بر اين، وسايل لازم براى اين كار هم وجود ندارد.

ص:84

از اينجا (يعنى از محل ديدن بلندى لفت) راه به سمت چپ منحرف شده، از گردنه تندى بالا مى روم كه قبلاً جزو راه نبوده، اما در سال ١٣٨5ه. ق هنگامى كه اين جاده آسفالت مى شده، اين راه هم درست شده است؛ زيرا مستلزم پيمودن مسيرى كوتاه تر و هموارتر مى باشد و زمين آن هم نرم و خاكى است.

ص:85

غنم، از كنانه روى داده است كه در اين روز ربيعه سه نفر از ياران دُرَيد را كشت و به حامى الظعينه ملقب گرديد.

در ناحيه شمال الاخرم، طارف قديد قرار دارد كه منزلگاهى براى شتران پيش از مسدود شدن گردنه لفت بوده است و منزل چهارم از مكه است. در سفرنامه هاى حاجيان، از آن ياد شده است و بعدها ساكنان آن به سبب تغيير مسير منازل حاجيان به القضيمه، مهاجرت كرده اند و امروزه هيچ اثرى از آنها برجا نمانده است؛ به جز چاهى كه هنوز هم قابل استفاده مى باشد. وادى اخرم به طور كلى خشك و غير قابل كشاورزى و نامناسب براى سكونت دائمى است و گمان نمى كنم روزى برسد كه در آنجا كشاورزى رونق بگيرد و چاه هايى براى آبيارى احداث شود. البته گاهى به صورت ديم، در اينجا زراعت مى شود. على رغم بلندى اين مكان كه در آن ايستاده ام، هوا تغيير كرده و حتى افق در پرده اى از غبار پنهان شد و امكان وصف منطقه را از من گرفت. من به دنبال سنگلاخ المشلل كه در امتداد وادى الاخرم از شرق به غرب، در فاصله بين دو وادى قديد و دوران كشيده شده، بودم. امروزه به اين سنگلاخ، القديديه مى گويند كه منسوب به وادى قديد است و شكل گيرى آن مانند شكل گيرى سنگلاخ ضحبان است.

ص:86

قريه هاى ديگر را شمرد. خاكى حاصلخيز براى زراعت، به ويژه در بخش پايينى دارد؛ اما كارهاى عمرانى در آنجا اندك است. در اين قريه اماكن تاريخى زيادى وجود دارد كه به زودى از كنار آن عبور مى كنم. اين منطقه در صدر اسلام مح--ل خزاعه بوده است و حضرت رسول (ص) بر سر آبى به نام المُرَيْسيع با آنها جنگ كرد. عمر اموال آنها را گرفت تا در قديد فرود آمد و بعد آنها را ميان بنى خزاعه تقسيم كرد.(1)

نام قديد در تاريخ حجاز مشهور است و امروز داراى مركز شهردارى است كه هر دو بخش آن يعنى السلمى و الحربى را تحت پوشش خود دارد. پيش از اين، جزء اول آن، تابع رابغ بود. براى آن در حد فاصل بين دو قبيله، در نزديكى چشمه اى به نام الظُبَيّه (مصغر ظَبيِه) شهردارى ساخته اند كه به امارة الظبيه معروف است، اما درست اين است كه آن را امارة قديد(2)بنامند. تقريباً ٢5 هزار نفر جمعيت دارد كه ١5 هزار نفر آن در بخش الحربى به سر مى برند.

از اين نقطه مشرف بر سنگلاخ البكاويه به راه افتام؛ درحالى كه جاده وارد گردنه اى با سراشيبى بسيار تند شد كه دشت الغريق را شكافته و به مسير خود ادامه مى دهد و در حقيقت، همان مسير سيلاب اين دشت است؛ زيرا دشت يك مجموعه واحد و غيرقابل تجزيه است. در ١٢5 كيلومترى مكه، جاده قديد به سمت راست از راه شوسه جدا مى شود. اين جاده، هموار و صاف و خاكى است؛ به طورى كه راننده مشكلى از ناحيه جاده احساس نمى كند؛ به جز در پستى و بلندى و ناهموارى هايى كه در اطراف محل رويش درختان وجود دارد. بعد از طى دو كيلومتر جاده به چندين شعبه تقسيم مى شود و انسان در برابر چند مسير با جهات مختلف قرار

ص:87

مى گيرد. مردد بودم كه از كدام طرف بروم. مسير را از اهالى پرسيدم، گفتند در راه القيم هستى. طوفان شن به شكل ناراحت كننده اى در حال وزيدن بود و نمى توانستم سمت چپ و راست خود را تشخيص دهم. مسير جاده كمى به سمت شمال شرقى تغيير يافته و در فاصله دوازده كيلومترى از جاده آسفالت، نخل هايى پديدار شد كه نشان مى داد اينجا ابتداى مزارع قديد و آغاز سرزمين المأهوله است. اينها باقى مانده نخلستان البريكه مى باشد كه چشمه آن از بين رفته و خشكيده است.

يكى از شتربانان قديمى به من گفت:

ما به طور متناوب منزلگاه خود را عوض مى كرديم. گاهى اوقات در البريكه منزل مى گرفتيم؛ چون خوف داشتيم كه آب الطارف، كفاف انبوه حاجيان را ندهد. گاهى اوقات هم در الطارف منزل مى گرفتيم تا اينكه چاه هاى آن به وسيله توفان شن يا سيل خشك شد.

نزديك البريكه، نخلستان (ملح) قريه مجاور بريكه پديدار شد. ساختمان شهردارى امارة و مدرسه اى را آن سوى جاده ديدم. ساختمان شهردارى بسته بود. گفتم حتماً كسى در آن نيست، كه از آنها كمك بگيرم. از زنى روستايى راه را پرسيدم. به دو مردى كه از باد و طوفان، به انبارى پناه مى بردند اشاره كرد. به كنار آن دو رسيدم و از آنها پرسيدم كه مركز قديد كجاست. آنها راه و مقدار مسافت تا آنجا را براى من توضيح دادند. بعد از ميان دهكده هاى متعدد و چشمه هاى جارى بسيار، مثل المعترضه و دوفه عبور كردم. در فاصله بيست كيلومترى جادۀ آسفالت باريك شد و بعد مسير جاده در بستر مسيل ادامه پيدا كرد. در سمت چپ من گردنه الرغامه كه مشرف بر دوران، در شمال قديد است، ديده مى شود كه روزگارى بنى سليم و بنى حرب در آنجا جنگيده اند. در فاصله ٣١ كيلومترى از جاده آسفالت، به الظُبَيّه مركز قديد رسيدم.

درختان نخل به صورت پراكنده، دو طرف جاده را فرا گرفته بود. در وادى تهامه، من منظره اى به اين صورت نديده بودم. اين سرسبزى و حاصلخيزى بعد از

ص:88

اينجا، جز در وادى الفُرع در جاى ديگرى ديده نمى شود؛ بلكه گمان مى كنم قديد بيشترين تعداد نخلستان و بالاترين حد سرسبزى و خرمى را دارد. بعد براى عرض سلام خدمت شيخ مطلق ابن مقبول العصيمى، از عتيبه كه امير قديد بود، رسيدم. وى اولين مسئول دولتى است كه بعد از ملاقات با نماينده امير ناحيه مكه تاكنون در طى مسير ملاقات كرده ام.

او شماره كارت شناسايى مرا يادداشت كرد و بعد نوشته اى به من داد كه خطاب به استاد على بن رومى المولد، مدير مدرسه ابتدايى زيد بن ثابت در البَحُول بود. البحول از تجمع چند دهكده نزديك الظبيه تشكيل شده كه يكى از آنها دهكده الجمعه است.

استاد على را ملاقات كردم و چنانچه امير گفته بود، او فردى اديب و فرهنگى بود و ارزش تحقيق علمى را مى فهميد و با محققين زيادى آشنا بود. در مدرسه حركت و جنب و جوش فرهنگى خوبى مشاهده كردم. بر ديوارها روزنامه هايى با نام فجرالاسلام، نور على نور و الشروق به چشم مى خورد.

استاد على براى اطاعت از دستور امير، اماكن تاريخى مثل خيمه ام معبد و المريسيع و جِبِلَه و نقاط ديگر را براى من برشمرد و در مورد محل آنها توضيحاتى را داد. اينجا همه اماكن نشانه هاى باقى مانده از صدر اسلام هستند كه به همان اسامى گذشته هنوز در اين سرزمين باقى مانده و شناخته مى شوند. ساعت ٢٠/١٣ دقيقه بود كه با تشكر از او، خداحافظى كردم و درحالى كه اصرار داشت، جهت صرف ناهار پيش او بمانم، به راه خود ادامه دادم.

درحالى كه در سراشيبى وادى حركت مى كردم، از همان راهى كه آمده بودم، بازگشتم. هنگام بازگشت در دل وادى، به تپه سياهى برخوردم كه اَلْحُمَيْمه ناميده مى شد و بر بالاى آن ساختمانى از سنگ هاى درشت كوه ساخته بودند. پنداشتم كه اين همان محل قرار دادن مَنَاة بت معروف جاهلى بوده است كه مورخين و

ص:89

جغرافى دانان گفته اند محل آن در سنگلاخ المشلل بوده است. در سنگلاخ المشلل(1)توقف كردم و از آن كوه بالا رفتم و وقتى به آنجا رسيدم، ديدم كه اين ساختمان براى تيراندازى درست شده؛ يعنى زمانى كه قبايل عليه يكديگر دست به تاخت و تاز و غارت مى زده اند، آن را ساخته اند.

ص:90

بلكه منظور آنها راهى است كه انتهاى سنگلاخ المشلل است و چند بلندى كوچك از آن در سمت ساحل باقى مانده است. مسير جاده صاف و كاملاً مشخص و واضح به جا مانده است؛ مثل اينكه سال پيش آن را كشيده اند. به گفته آن پيرمرد قافله هاى حج حدود 5٠ سال پيش از آنجا رد مى شدند. اتومبيل را بادنده سنگين و با سرعت به بالاى آن بلندى هدايت كردم. معلوم بود كه پيش از من هيچ ماشينى از اين بلندى بالا نرفته است. بر بالاى بلندى كه مقدار زيادى سنگ چخماق روى آن جمع شده بود، آثارى به چشم مى خورد كه نشان مى داد بت مناة(1)بر فراز آن قرار داشته است.

مناة جزو مهم ترين بت هاى دوران جاهليت بوده و شهرت آن در حد شهرت لات و عزى (2)بوده است. اوس و خزرج و كسانى كه به دين اين دو قبيله حج مى گزاردند، به پيشگاه مناة مى آمدند و قربانى مى كردند. حضرت على بن ابى طالب (ع) اين بت را سرنگون و معدوم كرد. و بعد از آن، ديگر چنين بتى بر پا نشد.(3)

ص:91

مهمان او شدند. خداوند به واسطه اين پذيرايى، نام او را در تاريخ جاودان كرد و مكانى كه پيامبر (ص) در آنجا فرود آمد، مكانى مبارك گرديد. تقريباً در فاصله هشت كيلومترى به طرف جنوب، اين جاده به سمت جنوب آن سرازير مى شود و از راه شوسه و اصلى هم كه اكنون از آن عبور كردم و از سمت غرب در زاويه ديد من است و از سمت شرق، به اندازه همين مسافت از آن فاصله دارد. اين سرزمينى است كه امروزه در آن زراعت ديم رواج دارد. در مسافت حدود چهار يا پنج كيلومتر در شرق، سنگى است كه جاى پاى انسانى روى آن است و مردم به آنجا قدمگاه پيامبر (وطية النبى (ص)) مى گويند.(1)

ص:92

ساكنان آن ماهيگير هستند. اين دهكده ساحلى، بندر كوچكى نيز دارد كه در فاصله هشت كيلومترى غرب اينجا قرار دارد. دانش آموزانى در مدرسه القضيمه در دوازده كيلومترى جنوب اينجا تحصيل مى كنند. صعبر تابع القضيمه مى باشد و القضيمه هم تابع رابغ است. هنگامى كه اين كتاب را براى چاپ آماده مى كردم، فهميدم كه مركز امارة از القضيمه به صعبر منتقل شده است. روستاى صعبر امروزه برق رسانى شده و به نظر مى رسد كه رو به پيشرفت و آبادانى دارد.

درحالى كه خسته و كوفته بودم، به صعبر رسيدم. سخت ترين چيزى كه امروز مرا اذيت كرد، همان طوفان هاى شن بود. نزديك غروب اين بادها آرام گرفت و ابرهاى كمى در آسمان ظاهر شد، اما به اندازه اى نبود كه باران زا باشد. نسيم هايى كه مى وزيدند سرد شد.

صعبر حدود هشت كيلومتر از دريا فاصله دارد. نماز عشاء را به جماعت در مسجد خواندم و سپس براى شام به قهوه خانه اى رفتم.

ص:93

><نمايش تصوير

ص:94

ص:95

در شمال، در فاصله اى دور، سنگلاخ الوَبَرِيَه است كه به سبب دورى آن، درست ديده نمى شود و درست مانند سنگلاخ المشلل از شرق به غرب گسترده شده و در شرق به كوه ذوره مى پيوندند و در سمت غرب، در نزديكى جنوب جحفه امتداد آن قطع مى شود.

اما در ناحيه شرق، يك سلسله كوه به چشم مى خورد كه گويى اين دو سنگلاخ را به هم پيوند مى دهد و از خلال اين رشته كوه است كه دو وادى دوران و كليه گسترده شده است.

مهم ترين كوه هاى اين سلسله عبارتند از:

ص:96

ص:97

ص:98

درباره آثار تاريخى اين منطقه استفاده كردم. به او گفتم كارى از دست من ساخته نيست. بنابر دانسته هاى من، در اينجا مقصر، برنامه توسعه عمومى كشاورزى، نيست؛ بلكه وام هاى بسيار وكمك هاى مفيد فراوانى به اين منطقه تزريق شده است. دليل اصلى، كوتاهى در اجراى برنامه است. در برابر مسائل اجرايى در اين شهرها صدها مانع و مشكل وجود دارد، كه جاى سؤال دارد.

رَابِغ

دشت كليّه را جست وجو كردم و بعد به سمت غرب به راه افتادم تا به راه آسفالت رسيدم و به سمت شمال در كنار ساحل به حركت خود ادامه دادم. تا به شهر رابغ در چهل كيلومترى كليه رسيدم.

رابغ شهرى كوچك در كرانه درياست و بندر زيبا و دور افتاده اى دارد كه ٣٠ سال از عمر آن مى گذرد. امارتى دارد كه شامل زمين هاى حد فاصل بين الدُّعَيْجِيَّة در جنوب تا النصائف در شمال مى شود و تا مرزهاى بين قبيله حرب و قبيله هاى سُلَيم و مُطَير پيش مى رود. در اطراف آنها آبادى هايى وجود دارد كه هر كدام خود عنوان يك امارت دارد؛ مثل آبادى ثُول، آبادى القَضِيمَه، آبادى حَجر، آبادى النُّويبَع، آبادى مستورة و آبادى الأبواء. اين آبادى ها از چادرنشيان تشكيل شده است. رابغ قبيله هاى متعدد و پراكنده از هم و بازارى براى خريد همه مايحتاج دارد. اكثر خانه ها مطابق و هماهنگ با محيط است؛ مگر اندك ساختمان ها و خانه هايى كه متعلق به حكومت است؛ مانند اداره آموزش و پرورش كه چند مدرسه تحت پوشش خود دارد، مدرسه راهنمايى و شهردارى كه هيچ كارى در پيشرفت شهر انجام نداده است؛ اداره ماليات و دادگسترى، پليس و مخابرات.

اميران رابغ از آل مبيريك هستند؛ خانواده اى كه در اواخر عثمانى و در دوران ضعف امراءالعسوم كه اميران قبيله حرب در گذشته بوده اند و در عهد هاشمى، با وجود درگيرى با آنها، به حيات خود ادامه دادند. از اين رو نفوذى در آن زمان در

ص:99

منطقه براى آنها باقى نماند. زمانى كه دگرگونى هاى دوران سعودى فرا رسيد و امارت اين منطقه از ذهبان و عسفان در جنوب تا نزديكى بدر در شمال يعنى منطقه اى به وسعت دويست كيلومتر طول در كنار ساحل و بين هشتاد تا صد كيلومتر عرض مى رسيد، قسمت باير اين سرزمين به تصرف قوى ترين امراى آن يعنى اسماعيل بن آل مبيريك، معاصر ملك عبدالعزيز درآمد و سپس با وفات عبدالعزيز قدرت اسماعيل كاهش يافت و منطقه خليص و غران از سلطه او خارج شد و براى آن امارتى مستقل، تحت اشراف امارت مكه تأسيس شد. بعدها، وادى قديد از آن جدا شد. به تدريج قدرت اين خانواده در اين منطقه كاهش يافت و تا حدود مرزهاى شهرستان رابغ محدود شد كه مساحت بسيار كمى است. اما سود حاصل از اراضى تحت اشراف دولت سعودى كه براساس پيمان ١٣٩٠ه. ق به اين خانواده پرداخت مى شد، به شكل بى سابقه اى ثروت اين خاندان را بالا برد.

امير كنونى رابغ، محمد بركة (اسمى واحد است) پسر اسماعيل بن مبيريك است. جوانى است كه امور منطقه را خوب اداره مى كند و نشاط و جنب و جوش را به اين امارت نو پا كه رو به زوال مى رفت، بازگردانده است. آل مبيريك شاخه اى از الغوانم، از زبيد، از مسروح، از حرب مى باشند كه خانواده اصيل و ريشه دار و داراى سابقه شهرنشينى در رابغ هستند.(1)

به رابغ در ١55 كيلومترى شمال جده و ٢٧٠ كيلومترى جنوب مدينه در سمت غرب رسيدم. در قهوه خانه اى به طور اتفاقى با النشمى بن طامى، امير منطقه ملاقات كردم. او مرا دعوت كرد تا به مركز النويبع در نزديك ٢٢ كيلومترى شمال شرقى اينجا برويم. به النشمى گفتم كه من فعلاً قصد عبور از النويبع، براى مشاهده و به دست آوردن معلومات از آنجا هستم و به قصد مهمانى نيامده ام.

ص:100

ابن طامى از خانواده هاى با ريشه، قبيله اى اصيل است كه قدمت آن از خانواده آل مبيريك بيشتر است و معاصر خانواده العسوم است كه اميران آن رقباى العسوم شده اند و گفته شده كه ابن عسم، امير حرب، در گذشته با ابن طامى در امور جنگ با قبايل مجاور مشورت مى كرد. قدرت اين خاندان به حدى رسيد كه براى سازش و تبانى با حسين بن مبيريك، امير رابغ مبلغ هنگفتى را كه دولت براى حسين بن على فرستاده بوده را به عنوان مواجب به عرب هايى كه به صف سربازان آنها پيوسته اند، پرداخت كرد. گفته شده كه اين مال به اندازه ٧ مطيه طلا بوده و سهم حسين بن مبيريك از اين مال، يك مطيه بود. اما قدرت اين خاندان به تدريج رو به كاهش گذاشت؛ به طورى كه امروز چيزى از آن باقى نمانده است. و النشمى چيزى به ارث نبرده است. او به من گفت كه به استقبال امير جديدى كه به جاى او براى النُّويبَع تعيين شده، مى رود و اميدوار است كه به عنوان يك كارمند، با حقوق ماهيانه به كار گرفته شود.

ص:101

سنگلاخ الخَرْجَاء است و جاده در طرف سمت چپ آن امتداد مى يافت. پس از طى ٢٢ كيلومتر، از رابغ به مسجد الجحفه رسيدم.

مسجدى زيبا كه از بتون مسلح ساخته شده و ساختمانى مستحكم و زيبا در آن وجود دارد. به طور كلى چيزى غير از اين مسجد در آنجا به چشم نمى خورد. درِ مسجد با زنجير و بدون قفل بسته شده بود. درب آن را باز كردم و داخل مسجد رفتم. در حياط خاكى آن نشانه اى از وجود انسان نبود و به نظر نمى رسيد كه كسى هرچند يك بار در هفته، آنجا نماز بگزارد. فرش هاى مسجد روى هم انبار شده بود و گويا مدت هاست كه كسى به اينجا توجهى نداشته و آثارى از نظافت به چشم نمى خورد. از مناره اى كه ٣٧ پله داشت، بالا رفتم و به چپ و راست خود نگاه كردم. در فاصله ششصد مترى شمال شرقى مسجد، مردى را ديدم كه شترى را نزديك چاهى آب مى دهد. پايين آمدم و نزديك او رفتم. گفت كه امام مسجد است و در نزديكى اين مسجد، جز چادرنشينان زندگى نمى كنند. سپس او مرا به محل قديم مسجد جحفه برد كه بقاياى مخروبه اين مسجد در شرق مسجد جديد در كنار يك چاه متروك به چشم مى خورد. اين چاه كه از آن آب برمى دارند، الخالدية ناميده مى شود و از حدود مسجد بيرون است. مى گويند آنجا شهر قديم جحفه بوده است؛ چون پيرامون مسجد خرابه هايى است كه قابل تشخيص از زمين هاى اطراف آن نيست. امام مسجد، راهى را كه حاجيان در گذشته به جحفه مى آمدند و راهى كه از آنجا خارج مى شده اند را نشان داد. جحفه منزل پنجم از مكه بر حسب نظام سابق قافله اى بوده است و بنا به عللى كه خواهم گفت، روشن مى شود كه دو جحفه وجود داشته يا اينكه به مرور زمان از مكانى به مكان ديگر منتقل شده است.

دشت مستطيل شكلى كه از جنوب غربى تا شمال شرقى كشيده شده و وادى الغائضه، در انتهاى وادى الخَرّار در ميان آن به چشم مى خورد.

ص:102

زراعت در اين وادى به صورت ديم است. زمانى وادى مَرّ در اين دشت امتداد داشته، اما به علت شكستگى كه رخ داده، وادى مرّ به طرف وادى ربغ گسترش پيدا كرده است و اين وادى باير و خشك باقى مانده و در آنها جز وادى هاى كوچك ميان كوه هاى پراكنده و كم ارتفاع و سنگلاخ ها، چيز ديگرى ديده نمى شود. از جنوب تا جنوب شرقى ريگزار القَطِيعَاء در آن سوى دشت قرار دارد و در جايى كه به ساحل مى رسد، از سنگلاخ الوَبَرِيّه جدا مى شود. مسير كاروان هاى حج از انتهاى غربى آن مى گذشته و از سمت شرق به آن مى پيوندد و بعد به شكل قوسى به سمت سنگلاخ الوبريه امتداد مى يابد و از ناحيه شرق، دشت را محاصره مى كند. از شمال سنگلاخ الغُرْبَه كه در شمال شرقى اين مسجد است، به آن پيوسته است؛ درحالى كه درست در سمت شرق در فاصله دورى، قله هاى كوه هاى الشَّرَاء از آن سوى سنگلاخ ها به چشم مى خورد. در انتهاى سنگلاخ العَزُوريَه (عزور قديمى) آثار ديگرى از جحفه به چشم مى خورد و از سمت غرب به سنگلاخ ام الكُلَى پيوسته است و در آن گردنه اى است كه بين راه جحفه و هرشى قرار دارد. در غرب اين مكان، ريگزار ام التَنَصُّب قرار دارد كه راه جحفه به رابغ آن را قطع مى كند. با مشاهده و بررسى راه هاى ورود و خروج اين سرزمين، معلوم مى شود رسول خدا (ص) هنگام هجرت به مدينه از نزديك جحفه عبور نموده است. امروزه در سرزمين جحفه، قبايلى از زبيد ساكنند كه از جمله آنها الزَنَابِقَه، الرَوايَقَه و العَصلان است. مردمى از عَوْف نيز در بين آنها وجود دارد.

از اين جحفه (يا جحفه جنوبى يا جحفه جديد) در ساعت، يك ربع به چهار بعد از اينكه نماز را در مسجد جحفه خواندم، حركت كردم. بعد به سمت شمال در مسيرى كه حاجيان از آن عبور مى كرده اند، يعنى راه سلطانى به راه خود ادامه دادم. پس از طى چهار كيلومتر به قصر يا قلعه اى برخورد كردم كه پايه هاى آن از درون ويران شده بود. سه ديوار آن پابرجا باقى مانده بود. ديوار اين ساختمان به حدود ٣٣ متر مى رسيد كه از گچ ساخته شده بود. ارتفاع آن را نتوانستم درست

ص:103

تشخيص بدهم. احتمالاً كمتر از شش متر بوده است. در كنار قصر، آثار شهرى كه شن و ماسه آن را در خود فرا گرفته بود، اما كوچه هاى زيباى قديمى آن قابل تشخيص است، به چشم مى خورد. اين قصر را مردم اين مناطق قصر علياء مى نامند و منظورشان از علياء، همسر ابن زيد شيخ بن هلال بن عام است. عادت مردم اين است كه همه آثار اينجا را به ابن هلال نسبت مى دهند و مى گويند اين از چيزهايى است كه بنى هلال ساخته است. اين ساختمان بناهاى دوره عباسى است كه يا براى دفاع از شهر قديمى يا به عنوان امارت والى اين شهر ساخته شده است يا اينكه براى هر دو منظور بوده است.

دليل تعلّق اين بنا به دوران عباسى اين است كه جحفه در اواخر دوران عباسى متروك شده است. پس اين ساختمان متعلق به دوران عثمانى نيست و زمينه اى هم براى قول دوم وجود ندارد كه بگوييم اين بنا مربوط به دوران اموى بوده است؛ زيرا تاريخ چيزى از توجه امويين به اين گونه اماكن نشان نمى دهد؛ بلكه از توجه آنها به ساخت قلعه ها و دژها و چيزهايى كه به حسب ضرورت آن زمان مورد نياز بوده است، سخن مى گويد.

با استقرائى در تاريخ جحفه به دست مى آيد كه در زمان جاهليت، اينجا شهرى آباد و يكى از منزلگاه هاى مهم و اصلى اين راه بوده كه نزد عرب راهى معروف و شناخته شده است. با ظهور اسلام، پيامبر آن را به عنوان ميقات اهل شام و مصر تعيين كرد. در آن زمان آن را مَهْيَه مى ناميده اند و گفته شده كه پيامبر (ص) آن را به اين اسم نام گذارى كرده است و دعا فرمود كه خداوند وباى مدينه را به آنجا نقل كند. بنى عبيل و اقوامى از عرب باديه در آنجا سكونت گزيدند و سپس تحت سلطه بنى كنانه در آمده و بعد قبيله حرب از اوايل قرن دوم هجرى تاكنون آنجا را تحت سلطه خود دارند. مورخين ذكر مى كنند كه پيامبر (ص) بعد از جحفه به سمت مكه، مسجدى داشته است و ظاهراً اين همان مسجد قديم است كه پيامبر در جوار اين مسجد جديد، كه ذكر آن گذشت، بنا كرده اند.

ص:104

ص:105

آنجا مى گذشتند را غارت مى كردند. زمانى كه رابغ به سبب توقف كاروان هاى حج در آن، آباد شد، مردم آن منطقه شهر قديمى خود را رها كرده و به رابغ مهاجرت كردند؛ به طورى كه آن منطقه از سكنه خالى شده و رو به ويرانى گذاشت. اولين كسى كه از ويرانى اين نقطه آگاه شد و آن را در معجم البلدان خود بيان كرده، ياقوت حموى، در آغاز قرن هفتم هجرى است. وى مى گويد: «در زمانى پيش از او، مردم آنجا را ترك كرده اند و اين منطقه رو به ويرانى گذاشته است» . جهانگردان مغربى و مصرى تصريح كرده اند كه مسير آنها از رابغ بوده و هنگامى كه در محاذات جحفه بوده اند، احرام حج بسته اند؛ يعنى جحفه به عنوان ميقات، متروك بوده است و ميقات محسوب نمى شده است. لكن مسئله شگفت آور اين است كه وقتى جاده را مى بينى، به نظر مى رسد گويا هنوز زمان زيادى از متروك شدن آن نگذشته است؛ چون بستر آن به طور واضح به چشم مى خورد كه با سنگريزه ها و شن هايى فرش شده است. اين وضعيت به طور واضح در گردنه المشلل و در گردنه عَزْوَرْ در شمال جحفه به چشم مى خورد. شايد حاجيان ترك و شامى تا زمان عثمانى هنوز از اين جاده رفت و آمد مى كرده اند.

ص:106

ص:107

بالاى ام العيال(1)مى رسد و ام العيال يكى از چشمه هاى بلاديه در وادى فرع است. دربارۀ چشمه غدير خم از او سؤال كردم، گفت: جست وجو كن؛ آثارى از آن خواهى يافت. به او گفتم: آنها را نشان بده؛ زيرا شنيده ام كه يكى از بزرگان اين منطقه به احياى مجدد چشمه خم اقدام كرده، اما موفق نشده است. گفت: غير از تو، كسى توجهى به اين امور ندارد.

بعد از مدتى گفت وگو به نخلستان هايى در جهت طلوع خورشيد اشاره كرد و گفت: «اينها كه در برابر توست است الغُربَه است» . راه بسيار ناهموار بود و اتومبيل تنها با دنده كمكى توانست از آن عبور كند. به فاصله هشت كيلومتر از قصر علياء، به غدير خم رسيدم كه امروز به الغربه معروف است و در ٢6كيلومترى شرق رابغ قرار دارد. به علت ناهموارى و نامناسب بودن جاده، نيم ساعت در راه بودم.

الغربه، غديرى است كه در محل آبگير مسيلى در كنار وادى، در سمت غرب قرار دارد. در اطراف آن چند چراگاه و نخلستان وجود دارد و هر كدام از آنها در حدود 45 نخل دارد كه متلعق به اهالى اين منطقه است. دسته هاى خرماى نورس بر فراز آنها آشكار بود؛ اما اينكه در سال گذشته آن را به حال خود رها كرده اند و به آفت دچار شده، حكايت از بى توجهى هميشگى به آنها مى كند.

اكنون اين وادى خَرَّار ناميده مى شود(2)و محل جريان سيل مر بوده است و بعد سيل بزرگى آمده و مسير وادى مر را به سمت وادى رابغ منحرف كرده است.

ص:108

سپس جريان سيل از وادى الخرار و جحفه منحرف گشته و آنجا دچار خشكسالى و كم آبى شده است. امروزه آن بخش از الخرار كه در جوار مر است، الظَهْر ناميده مى شود؛ چون به صورت سرزمينى بلند و مرتفع در آمده و سيل بر آن جارى نمى شود. اهالى جحفه بخشى از آب مر را از آن خود مى دانند و ادعاى آن را دارند؛ اما اهالى رابغ به شدت با اين مسئله مخالف هستند و در حال معارضه با اهالى جحفه بر سر آن هستند.

من چند بار به امير فعلى رابغ گفتم كه عدالت حكم مى كند بخشى از آب وادى مر را به اهل جحفه، اختصاص دهيد. ظاهر امر چنين بود كه او با اين امر مخالفتى ندارد و اين حرف را رد نكرد، اما دشمن رأى او را تغيير داد. در نصوص(1)متقدمين آمده است كه رسول خدا (ص) هنگام هجرت به مدينه از اين مكان، عبور كرده است.

ص:109

سيل به چشم مى خورد و به سبب مسافت زيادى كه اين سنگ ها در بستر سيل طى مى كنند، معمولاً صيقلى بوده و رنگ خاصى دارند. در اين بخش از وادى مر، در سال هاى پرآبى سيل هاى متعددى جارى مى شود.

ص:110

است. پس مى توان به اين نتيجه رسيد كه در اينجا دهكده اى آباد وجود داشته كه در احاطه ديوارهايى از سنگ بوده است.

٢. پس از شهادت حضرت على (ع) فرزندان و وابستگان صحابه از انصار و قريش در وادى حجاز پراكنده شدند و هر كدام در گوشه اى زمين و مِلكى را اختيار كرده، مشغول عمران و آبادى شده اند. اكنون اخبار به جا مانده در مورد ايشان در برابر ماست كه ثابت مى كند آنها داراى املاك و آبادى هايى در السُوارَقيه و خَلْص و مُوَيقَه و الاَكحَل و جاهاى ديگر بوده اند. پس اگر محل خلص، الاَكحل و بيابان برهوت اطراف آنها و دورى آنها از شهرها را مورد توجه قرار دهيم، پى مى بريم كسانى كه اقدام به آباد كردن اين مناطق نموده اند و سايه(1)و مناطقى مثل آن را آباد كرده اند، بعيد نيست كه در كنار اين غدير منزل گرفته و به آباد كردن اطراف آن اقدام نموده باشند؛ به ويژه كه اين غدير، يكى از آثار به جا مانده از حضرت رسول (ص) مى باشد.

٣. همه سنگلاخ هايى كه تقريباً از هر سو غدير خم را احاطه كرده، به واسطه القَدَام (جمع قدمه) شناخته مى شوند. القدمه در زبان اهالى حجاز به انتهاى سنگلاخ و سمتى از سنگلاخ كه همجوار با دشت و زمين مرتفعى كه حد فاصل بين سنگلاخ و دشت است، گفته مى شود و از ساير بخش هاى سنگلاخ مشخص است. مردمى كه در اين مناطق زندگى مى كرده اند، درباره آن مى گويند در كناره هاى اين نقاط نخلستان هاى انبوه و آبادى وجود داشته است.

آنچه گفته شد دلالت مى كند اين سرزمين كه امروز ويران و خالى از سكنه مى باشد و تنها گاه به طور پراكنده منازلى از چادرهاى سياه در آن به چشم

ص:111

مى خورد، روزى شهرى خرم و آباد بوده است. از بررسى نصوص و مشاهده اين سرزمين نيز به دست مى آيد كه حضرت پيامبر (ص) در مسير هجرت خويش از اين نقطه عبور كرده است.(1)

از غدير الغربه امروزى، در طرف شمال شرقى سنگلاخ سياهى ديده مى شود كه سنگلاخ ذُوبيان نام دارد. در غرب نيز سنگلاخ رُمحَة است كه در پايين آن، كوه كوچكى به چشم مى خورد كه در كنار آن كوه هاى كوچكى رديف شده اند كه جنگل هاى انبوه السمر آن را پوشانده است و در شمال آن وادى وسيعى است كه همان وادى الظهر است. و آن را نيز جنگل هاى به هم فشرده السمر پوشانده؛ به طورى كه هيچ روزنه اى در آن به چشم نمى خورد. در عين حال، كشتزارهاى كوچكى هم در گوشه و كنار اين وادى به چشم مى خورد.

ص:112

هيچ گاه آب باران از آن قطع نمى شود و در كنار آن، مردمى از خزاعه و كنانه زندگى مى كنند.

الحازمى گفته است: «وادى خم بين مكه و مدينه و در نزديكى جحفه قرار دارد و در آن آبگيرى هست كه رسول خدا در كنار آن خطبه خوانده است. اين وادى به سستى زمين و روييدنى اندك معروف است» .

البكرى مى گويد: «به محل غدير خم الخرار مى گويند» و در جاى ديگر مى گويد: «غدير خم در فاصله سه ميلى جحفه، در سمت چپ جاده قرار دارد و هر كس از مدينه به سمت مكه مى آيد، از آن عبور مى كند» . به اين آبگير، چشمه اى مى ريزد و اطراف آن انبوه درختانى به چشم مى خورد كه در هم فرو رفته اند و اين همان بيشه اى است كه خم ناميده مى شود. و بين اين غدير و آن چشمه، مسجد پيامبر (ص) قرار دارد و نخلستان هايى نيز در آنجا وجود دارد.

پيامبر (ص) در غدير خم فرموده است: «مَنْ كُنتُ مَولاهُ فَعَلىٌّ مَولاهُ؛ اَللّهُمَّ وَالِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَن عاداه» . آن حضرت اين كلام را هنگام بازگشت از حجةالوداع بيان فرموده است و از اين رو برخى از شيعيان گفته اند:

وَ يَوماً بِالغَديرِ غَديرُ خُمٍّ t t أبانَ لَهُ الوِلاية لَو أُطِيعا

خطبه الغدير در كنار اين غدير مشهور است كه از جمله دلايل شيعه، بر ولايت حضرت على بن ابى طالب (ع) است.(1)

ص:113

كه يكى دهكده اى تاريخى است كه آثار ويرانه هاى آن در اطراف مدينه وجود دارد. و ديگرى يكى از منزلگاه هاى مرالظهران است كه در ابتداى آن قرار دارد.

در مرّ عنيب مناطق آبادِ وسيع بسيارى وجود دارد. يكى از اين مناطق، وادى حجر مى باشد كه به السَائِرة معروف است. اين وادى داراى چشمه ها و دهكده ها و نخلستان هاى بسيارى است كه در صد كيلومترى شرق رابغ قرار دارد. وادى خَضِرَة نيز از سمت شرق در امتداد وادى حجر گسترده شده و داراى آب هاى جارى و نخلستان هاى بسيارى است. اين دو وادى به اضافه الاكحل، متعلق به قبيله حرب مى باشد. اما بين حجر و رابغ وادى هايى وجود دارد كه از حيث آبادانى به اين دو وادى نمى رسد؛ مانند وادى نِدا، تِمَاية، النُوَيبِع. اين وادى ها متعلق به قبيله البلاديه است و هر جا در اشعار كثيره عزه سخن از مرّ آمده، منظور همين مرّ است.

آسمان وادى مرّ را در طول سال، حتى در دوران خشكسالى، همواره ابرهايى سنگين پوشانده است. چشمه هاى بسيارى در اين وادى جارى است؛ از جمله مُغَيْنِيَه و الحَكّاك (عينان) و چشمه هاى ديگر و كشتزارهايى با آبيارى از طريق چاه، در آن وجود دارد. همه اينها متعلق به قبيله البلاديه مى باشد. اين وادى هر چه به شهر رابغ نزديك تر مى شود، وسيع تر شده و منابع آبى آن افزايش مى يابد. اما قابليت كشاورزى در آن نيست و بيشتر نخل هاى آن به صورت ديم از آب هايى كه از طريق سيلاب ها به آنها مى رسد، سيراب مى شوند.

ص:114

مى گذشت و تشخيص راه را دشوار مى ساخت. مسافتى بيش از چند متر را در برابر خود نمى ديدم. سياهى آسمان، با تيرگى زمين در هم آميخت و خورشيد در پس ابرهاى به هم پيچيده پنهان شد؛ به طورى كه نمى توانستم شرق را از غرب تشخيص دهم. هرچند من اين راه را در سال هاى گذشته پيموده بودم، اما راه را گم كردم. راه هاى بيابانى به صورت پراكنده و در كنار هم وجود دارد. آثار به جا مانده از اين راه ها همواره گمراه كننده است. از اينكه وقت من به سبب گم كردن مسير از دست مى رفت، بسيار ناراحت بودم.

به فاصله يازده كيلومتر بعد از غدير خم، به وادى مرّ سرازير شدم. بعد، از بلندى النباة بالا رفتم؛ تپه اى مرتفع كه در كنار مرّ و در ناحيه شمالى آن قرار دارد و بقاياى همان گردنه اى است كه در گسستن مرّ، از هم پاشيده است. مسير جاده به دشتى كه از درختان السمر پوشيده شده و سياه چادرهايى در آن به چشم مى خورد، رسيد. (1)بعد از طى سه كيلومتر، جاده دوباره از گردنه حكاك وارد وادى مرّ شد. در اين وادى آب ها و سيل هاى زيادى جارى مى شود. از اين رو با دست اندازهايى مواجه شدم كه سيل آنها را به شكل برآمدگى ها و شكاف هايى با زاويه حاده به وجود آورده بود. مجبور بودم با سرعتى كمتر از پنج كيلومتر در ساعت حركت كنم. در چهارده كيلومترى غدير خم، به حكاك رسيدم. در اينجا دو چشمه وجود دارد كه نخلستان هاى البلاديه را آبيارى مى كند. يكى از چشمه ها الحومه و ديگرى الطُرْنبُه يا الطلمه نام دارد كه مرزهاى غربى سرزمين البلاديه را تشكيل مى دهند و در بيست كيلومترى شرق رابغ قرار دارند. در اينجا روى تپه اى بين نخلستان ها ويرانه هاى قصرى متعلق به امير بلاديه به چشم مى خورد كه تابستان ها به اين محل مى آمده است.

ص:115

ص:116

الخشم كه بلندى سنگلاخ بيض(1)در نقطه اتصال با ساحل است، عبور كردم. جاده، دماغه بلند اين سنگلاخ را دو نيم كرده و بخشى از آن به صورت پشته اى در سمت ساحل جمع شده است. جاده از روى اين بلندى عبور مى كند و به سوى ساحل مى رود. سنگلاخ بيض اينجا شروع شده و تا هرشى ادامه دارد. بخشى از آن حاصلخيز و آباد است و بيض ناميده مى شود.

گردنه و بلندى بيض كه ذكر آن گذشت، از سمت غرب متصل به هرشى است و گفته شده كه پيامبر (ص) در بيض، مسجدى داشته است.

از الخشم وارد وادى اَرثَد(2)شدم كه در اينجا به آن المُدرَّج مى گويند. در سمت چپ من النَهدِى است و در سمت راستم تا الابواء، وادى مستوره قرار دارد كه همه اينها قطعه هايى از يك وادى هستند كه در اصل، دو وادى است؛ يعنى وادى الفُرع و وادى القَاحَه كه به هم مى پيوندند و وادى الاَبوَاء را به وجود مى آورند. ادامه اين وادى را ارسد مى نامند، اما امروزه آن را به نام ارسد نمى شناسند.

وادى از اين نقطه به گستردگى ده كيلومتر، پوشيده از گياه است و بيشتر درختان آن از نوع السمر مى باشد. حد فاصل بين درختان را مزارع ديم پر كرده است. زراعت آبى در اينجا نيست و گاهى هم كشتزارهاى هندوانه(3)به چشم مى خورد. از اين نقطه كوه بنى ايوب در سمت شمال شرقى به چشم مى خورد كه بزرگ ترين كوه منطقه و مشرف بر مستوره مى باشد و همان ثَافِل اَصغَر است كه كوه الطُرَيف هم خوانده مى شود. در شمال آن نيز كوه العِسَام مربوط به قبيله بنى صبح قرار دارد كه ثَافِل اكبر نام دارد.

بنو ايوب، از بنى عمرو، از حرب مى باشند و اصل آنها از بنى صبح است و بنوصبح، از ميمون، از بنى سالم، از حرب مى باشند.

ص:117

ص:118

زمانى كه جاده آسفالت كشيده شد، از مسير جاده به سمت غرب، دور افتاده است و مردم مجبور شده اند تا مراكز تجمع خود را به اطراف آن منتقل كنند. امروزه نيز هنگام تعمير جاده، دوباره از سمت غرب، از شهر دور افتاده است. از اين رو مردم تصميم گرفته اند كه بازار را به اطراف آن انتقال دهند، اما با مخالفت امير شهر روبه رو شده اند. اختلاف ها و مذاكراتى بين آنها جريان دارد كه به مقامات بالا كشيده است.

دهكده هايى كه در مسير جاده وجود دارند، در حقيقت براى توقف و منزلگاه استراحت مسافران به وجود آمده اند. از اين رو به طور طبيعى هر گاه از مسير جاده دور بيفتند، از بين مى روند و مردم آنجا به محل ديگرى كه نزديك جاده است، مهاجرت مى كنند؛ چون مسافر مايل است كه در نزديك ترين مكان به جاده توقف و استراحت كند و هرگز وارد شهرى كه دور از مسير حركت اوست، نمى شود. از اين رو هنگامى كه ودان از مسير جاده دور افتاد، متروك شده و از بين رفته است. و جحفه نيز همين وضع را دارد. آب آشاميدنى در مستوره يافت نمى شود و توسط تانكرهايى به داخل شهر حمل مى شود. تأمين برق مستوره در دستور كار دولت است. و مردم اينجا در اصل از زُبيد هستند و تنها قبيله از بنى عمرو است كه در نزديكى سرزمين آنها در ناحيه شرقى سكونت مى كنند و براى تجارت به اينجا آمده اند.

ص:119

٢. راهى كه از مستوره تا رابغ و بعد غَيقَه و بعد دشت الخَائِع و بعد الحَمرَاء و سپس به المَسيجيد مى رود. اين راه به سمت شمال، درحالى كه ساحل را در سمت چپ آن دارد، بين كوه ها پيش مى رود و در سمت راست آن، رشته كوه هاى جبال ثَافِل است و در سمت چپ، كوه هاى ظُبَيه و كِراش قرار دارد و بعد در غيقه راه جدا مى شود كه هنگام بحث در مورد غيقه ذكر آن خواهد آمد.

٣. راهى كه درست به سمت شمال و از دشت البَزوَاء مى گذرد و به تدريج از دريا فاصله مى گيرد؛ به طورى كه در بدر، در حدود 45 كيلومترى شرق دريا قرار مى گيرد. در اينجا جاده به دو قسمت منشعب مى شود: راه مدينه كه از بدر تا الحمراء تا المسيجيد است و با راه غيقه كه ذكر آن گذشت، يكى مى شود. و شعبه ديگر راه به طرف ساحل باز مى گردد و به ينبع مى رسد كه راه حاجيان مصرى و مغربى است و از يَنْبُع به اُمِ لَجْ (الحَوْراء قديم) و الوَجه و الاَزلَم و ضَبَّه و المُوَيلَح عبور مى كند و تا بندر عَقبه در اردن ادامه دارد. اين جاده به ترتيب از همه اين شهرها عبور مى كند؛ درحالى كه در مسير بين اين شهرها از دهكده ها و منزلگاه ها و توقفگاه هاى بسيارى مى گذرد. همه اين شهرها از بنادر ساحل شرقى درياى سرخ مى باشد.

ص:120

منزلگاه آنان شده، به دنبال آن، مردم ودّان(1)يز براى كسب و كار به اين منزلگاه روى آوردند. در بين راه مكه و رياض نيز شهر المُوَيه(2)ز مكان خود منتقل شده و دچار ويرانى گشت.

٢. در دوران عباسى قدرت حكومت در اين ناحيه كاهش يافت و بدنبال آن، امنيت منطقه از دست رفت و عده زيادى از حجاج مجبور شدند بيشتر در حاشيه ساحل حركت كنند؛ چون از آنجا ديد بهترى نسبت به اطراف خود داشتند و امكان مراقبت و هوشيارى بيشترى وجود داشت. كمين گاه هاى دزدان و راهزنان هم به ندرت در اين نوار ساحلى وجود داشت. همچنين از غارت و تهاجم قبايل وحشى نيز در امان بود؛ زيرا غارت از رسوم قبايل كوهستانى است؛ چنان كه مورخين ذكر كرده اند، قبيله حرب در ناحيه ودّان و جاهاى ديگر، قبيله بنى جعفر(3)را مورد تجاوز و غارت قرار داده است.

علاوه بر اينها ودان درست بر سر راه حج قرار ندارد. حاجيانى كه از راه انبياء مى آيند، از السُقيَا و بعد، از هرشى عبور مى كنند؛ درحالى كه ودّان را در حدود دوازده كيلومترى خود دارند. هر كس مى خواست از راه ودّان برود، مسير خود را از ابواء به سمت راست تغيير مى داد و دوازده كيلومتر در وادى ابواء پيش مى رفت و وقتى نيازهاى خود را از ودّان تهيه مى كرد، با طى مسافتى به اندازه مسافت قبلى، به طرف جنوب شرقى و به سوى هرشى باز مى گشت. از اين رو منزلگاه المُقَيتَلَه در مسير همين جاده و بين هرشى و السقياء ايجاد شد و اين ديدگاه شخصى من است؛ زيرا وجود المقيتله كه به زودى درباره آن، در سفر سوم، سخن خواهم گفت، بر اين مطلب اشاره دارد.

ص:121

آثار بسيار كمى از ودان به جاى مانده كه درست در حد فاصل بين مستوره و هرشى قرار گرفته و از هر كدام دوازده كيلومتر فاصله دارد. يعنى در انتهاى سنگلاخ الابواء در جايى كه امروزه العُصْعُصْ نام دارد. چون همان انتهاى مشخص سنگلاخ است. در آنجا وادى حمامه و محدوده آنكه از هرشى امتداد پيدا كرده، با وادى ارثد كه امروز مستوره ناميده مى شود، برخورد مى كند. پس اين مكان بخشى از ارثد و بخشى از مستوره است.

ص:122

ص:123

اين يك امر مسلّم تاريخى است كه آمنه در ابواء، هنگام بازگشت از زيارت قبر عبدالله پدر پيامبر (ص) از دنيا رفته و اين قول كه او در قبرستانى در مكه مدفون است، پندارى بيش نيست.

قبر او در سه كيلومترى ابواء، در سمت مستوره قرار دارد. به من گفتند كه كشتزارهاى ابواء از ناحيه جنوب در نزديكى اين قبر واقع شده است؛ اما وجود يكى از بلندى هاى اطراف قبر، آنها را از ديده من پنهان ساخته است. جاده اى كه به ابواء مى رود، از ميان بلندى هاى معروف دفدف عبور مى كند و قبر در فاصله پرتاب يك سنگ، در كنار اين جاده قرار دارد. اين بلندى ها از سمت شمال به كوه هاى الطَرِيف (ثافل اصغر در گذشته) متصل مى شود و دره هاى آن به سمت الخَبْت و الابواء امتداد و گسترش يافته است.(1)

ص:124

ص:125

از رسوم آنها اين است كه نزله هر طايفه اى، به طور جداگانه و مستقل در جايى قرار دارد.

ص:126

جان يكديگر افتادند؛ به طورى كه قافله هاى بنى عمرو، هنگام عبور از القاحه به بنى عوف باج مى دادند و هنگامى كه به المسيجيد مى رسيدند، بنى سالم از آنها باج مى گرفتند. بدين سبب قافله هاى بنى عمرو مجبور شدند مسير خود را عوض كرده و از وادى الفرع كه تمام آن متعلق به خودشان بود، عبور كنند كه به وادى بنى عمرو معروف است. امروزه به آن وادى الصَفرَاء و وادى بنى سالم هم مى گويند. اين راه بسيار طولانى است و از چاه مبيريك تا چاه القَاضِى يك منزل و از آنجا تا ام العيال يا ابى ضِبَاع هم يك منزل و تا الشُعبَه هم يك منزل راه است. بعد تا اليَتمَه هم يك منزل طولانى راه است. و تا چاه المَاشِى هم يك مرحله و بعد از طى اين منازل شش گانه مدينه است. راهى كه من انتخاب كرده ام، آسان ترين راه بود.

ص:127

ديده مى شد و در اطراف آن زراعت مختصرى متعلق به قبيله العُبدَه به چشم مى خورد. بعد در نوزده كيلومترى چاه مبيريك به البستان رسيدم كه مزرعه اى معروف در وادى ثقب است و آبى گوارا دارد. ساعت ٣٠/٩ بود كه مقابل مزرعه توقف كردم.

ص:128

از سلسله كوه هاى ثافل امتداد يافته و در وادى القاحه گسترش مى يافت را مى ديدم. در برابر اين دره ها در سمت شرق وادى تِعهِّن (1)(به تشديد هاء) به چشم مى خورد.

همه اين سرزمين ها يعنى از هنگامى كه من چاه مبيريك را ترك كرده ام تا اينجا متعلق به قبيله العبده است كه مرز آنها در انتهاى سقيا در جانب مدينه است. بعد از اينكه بيست كيلومتر از البستان دور شدم، به بالاى بلندى كوچكى رسيدم كه نقطه آغاز ورود من به السقيا محسوب مى شد. بلندى هاى صخره ويران شده اى اين نقطه مرتفع را پوشانده بود كه به آن ام البرك (جمع بركه) مى گفتند. بين اين نقطه و چاه مبيريك ٣٩ كيلومتر فاصله است و يكى از منزلگاه هاى شهربانان در اين نقطه بوده است. منزلگاه بعدى، الحفاه بوده كه در سفر سوم خود از آن ياد مى كنيم. بعد از اينكه آن بلندى را پشت سر گذاردم، اولين جايى كه در آن توقف كردم، مدرسۀ ام البرك بود. رييس آن مدرسه با استقبال بسيار گرمى مرا به داخل مدرسه دعوت كرد. با او درباره تعهّن و لحى جمل (2)و الطلوب گفت وگو كردم.

پيرمردى كه به بعضى از اماكن اين منطقه آشنا بود نيز مرا راهنمايى كرد. اين السقيا به سقيا مزينه معروف است و از راه مستوره، منزلگاه هشتم از مكه است. منزلگاه هفتم براى كسانى كه از هرشى مى آيند، چون در مسير راه سلطانى قرار گرفته، آباد باقى مانده است. زمانى كه امنيت منطقه با زياد شدن جمعيت قبايل حرب دستخوش زوال شد و با توجه به اينكه هر قبيله اى صاحب كاروان هايى از شتر بوده، هر كدام اقدام به نقل و انتقال حجاج و بهره بردن خود از اين كار نموده اند و هر قبيله سعى مى كرده تا راه كاروان رو حجاج را از كنار قبيله خود عبور دهد. بنابراين چند راه كاروان رو به وجود آمده: راه الفرع، راه بدر، راه غيقه

ص:129

و راه سلطانى كه اين راه ها همواره تابع امنيت هر منطقه بوده است. گاهى كاروان ها از راه بدر مى رفته اند و گاهى از راه السقيا و گاهى از غيقه. زمانى كه السقيا امنيت خود را تا حد زيادى از دست داد، اين راه به مرور زمان متروك شد. وقتى كه ماشين جايگزين كاروان هاى شتر شد، راه انبياء احياء شد. از اين رو السقيا به طور كلى از بين رفت و خانه هاى مسكونى آن ويران شد و مردم آنجا را ترك كرده و هيچ گونه آثار آبادانى در آن وجود ندارد و به تدريج زندگى در آنجا خاموش شده است.

اين شهر تاريخى(1)در اثر تغيير مسير حركت ماشين ها مهجور و متروك مانده و امروز به شهر مرده اى مى ماند. مركز حكومتى آن، تابع امارت الفرع است و دستگاه تلگراف و مخابرات كه از شعاع كاربرد آن آگاهى ندارم، به چشم مى خورد و چيزهاى ديگرى كه نياز به ذكر آنها نيست.

ص:130

بعد از طى نوزده كيلومتر از السقيا، جاده به دو شعبه تقسيم شد: راهى به سمت چپ كه در طول تعهّن پيش مى رود و همان راهى است كه ساكنان اين نواحى در سرزمين عوف از آن رفت و آمد مى كنند و راهى به سمت راست مى رود كه ام هشيم خوانده مى شود و به الفرع و اطراف آن مى رود. از جاده ام هشيم به راه خود ادامه دادم. در ابتداى اين راه، يك گردنه و بلندى باير بود و از فراز آن در سمت چپ خود، كوه هاى بلند اُدقس را مى ديدم كه در زبان آنها همان قدس است. آنها در كودكى به ما مى گفتند سنگ هاى ادقس به خواست خداوند، معلق در هوا هستند و سوار از زير آن عبور مى كند! اين سنگ ها آهسته آهسته فرود مى آيند و هرگاه كه روى زمين قرار گرفتند و به زمين چسبيدند، قيامت بر پا مى شود! و اين افسانه در ذهن من همين طور بايگانى شده بود و هيچ گاه در مورد آن فكر و تعقل نمى كردم. هنگامى كه در سال ١٣٧6ه. ق به زيارت قدس مشرف شدم، از شيخى در اين باره سؤال كردم. او نيز گفت در دوران كودكى اش چنين افسانه اى(1)را شنيده است. اين كوه ها امروزه به نام اهالى منطقه كه خانواده اى از مسروح از حرب مى باشند، كوه هاى عوف ناميده مى شود.

از بلندى ام هشيم به وادى مافر سرازير شدم كه ابتداى سرزمين قبيله بلاديه از سمت شمال است و از سمت جنوب هم حدود دويست كيلومتر تا كليّه ادامه دارد. در وادى مافر در سمت چپ خود، كوهى به نام عمليط را ديدم كه كوهى بود با قله اى تيز كه سيل عافر از فراز آن جارى مى شود. اين را كودكى كه در آن نزديكى شبانى مى كرد، به من گفت.

ساعت يك بود كه در يكى از دره هاى مافر، براى اداى نماز ظهر و استراحت توقف كردم. هر چه كه در اينجا به چشم مى خورد، محصور در سنگ است. حتى

ص:131

درختان از دل سنگ روييده اند. در اطراف آن، كوه هاى صلاهيج به چشم مى خورد كه موجودى جز بز كوهى در آن زندگى نمى كند.

لقف و مجاح بخشى از اين سرزمين مى باشد كه امروز از هر دو آنها عبور مى كنيم. در اين سرزمين گياهانى كه مورد استفاده چهارپايان باشد، نمى رويد. زمانى كه باران ببارد، عمده گياهانى كه در آن مى رويد، عبارت است از البروق و ألقرمل كه هر دو از گياهان مضرّ و خطرناك براى چهارپايان هستند. تنها درخت السمر كه در اينجا زياد مى رويد، براى بز و گوسفند مفيد است و در كوه هاى اين سرزمين هم القتاد مى رويد؛ درختى بيابانى كه نسبت به ساير گياهان بيابان نفع چندانى ندارد. گاهى از البروق استفاده طبى مى كنند و بذر آن را با دانه العجوه مخلوط كرده و مى خورند و گفته اند كه حرارت معده را كاهش مى دهد.

ص:132

وادى القاحه در چپ قرار دارد. اگر در وادى القاحه پيش بروى، بعد از مسافت كمى در سمت چپ تو وادى نعا ظاهر مى شود و بعد از مسافت كمى، وادى القاحه به دو بخش تقسيم مى شود: ثقيف در سمت راست كه بهترين راه است و القاحه در سمت چپ كه راهى ناهموار و نامناسب براى عبور ماشين دارد.

اين زن عرب به طور مبسوط و مفصل درباره منطقه براى من توضيح داد.

ص:133

وادى كوچكى به نام المليليح و سپس البحره شدم كه در وادى الفرع امتداد مى يافت. همه اين وادى ها از مافر تا البحره، از ملحقات وادى الفرع شمالى است.

ص:134

روز، مردم نزد شيخ قبيله جمع مى شوند و بايد اعتقادات مخفى خود را ظاهر سازند.

جهم قبيله اى است كه منزلت خاصى در بين حرب دارد و اين شاخه از العُبده، گروهى از آنها به شمار مى آيند و شيخ ايشان را با لقب المبيدى يا ابن مريع مى خوانند كه داراى قدرت، هيبت و شخصيتى بزرگ در اين منطقه مى باشد. در برابر سپاه الاخوان، در جنگى كه با الفرع داشته اند، مقاومت كرده اند. گفته مى شود كه ابن مريع در ابى ضياع قلعه اى داشته است.

درحالى كه فرزندان او براى من قهوه مى آوردند، گوسفندى را ذبح كرد و اين جزو رسوم آنهاست كه براى ميهمان گوسفند قربانى مى كنند.

ص:135

وادى الفرع، وادى هاى بزرگ زيادى را در خود جاى داده است؛ مانند مجاح، لَقف، وادى الغَرب، وادى مكه و وادى طَيّب.

در وادى الفرع بيشتر از دوازده چشمه جارى است؛ از جمله چشمه ابوضباع كه متعلق به قبيله ميزبان كه پيشتر درباره آن صحبت كرديم است و ام العيال و المَضيق و الشعبه و چشمه هاى الريّان كه درباره همه آنها سخن خواهم گفت؛ چون بيشتر آنها در مسير حركت قرار دارند. از كوه هاى بزرگ كه مشرف بر الفرع هستند كوه آره و كوه هاى قدس و شعار است.

ص:136

ص:137

ص:138

ساعت شش وبيست دقيقه بود كه به راه افتادم. جاده از ام العيال از روى بلندى بزرگى، از ميان كشتزارها مى گذشت كه اهالى العين در آن سكونت دارند و اين همان كوه بلندى است كه به كوه ام العيال معروف است.

از آرزوهاى من در كودكى اين بود كه ام العيال را ببينم و اكنون در برابر من نخلستان و سرزمينى به اين نام است كه من از حوادث آنجا خاطراتى دارم.

تصميم نداشتم به زيارت امير اين منطقه بروم، چون اين كار زمان زيادى را از من مى گرفت؛ زيرا در عرف اين مردم مهمان را همراه با اكرام و احترام فراوان دعوت كرده و از او استقبال مى كنند.

خانه هايى در آنجا به چشم مى خورد كه با آجر سيمانى ساخته شده بود. از مستوره تا اينجا چنين ساختمانى را نديده بودم. كنار نهر ام العيال توقف كردم. آبى گوارا و صاف و زلال داشت. در وجه تسميه اين نهر گفته شده چون كودكانى را كه براى شنا در آن مى رفته اند، با خود مى برده، به اين نام مشهور شده، اما اين نام گذارى بسيار قديمى است. در اين منطقه درختانى چون نخل و ليمو و انگور وجود دارد.

ص:139

مُفرّحات به پستى مى گرايد. طول اين رشته كوه به ١5٠ كيلومتر مى رسد و امروزه به كوه هاى عَوف(1)معروف است و قله آن خَشَبه ناميده مى شود.

بعد از چشمه اليسير، به چشمه كوچك ديگرى برخوردم كه كنار آن نخلستانى بود.

در دوازده كيلومترى از ام العيال به المضيق (مضيق الفرع) رسيدم كه چشمه اى بزرگ و پر آب است و كشتزارها در دو سوى آن گسترده شده و انواع درختان ميوه كه در حجاز مى رويد، مانند ليمو و انگور و ساير درختان ميوه در اينجا مى رويد. تراكم جمعيت بالايى دارد و مركز الفرع بوده است كه اكنون به الفقير منتقل شده؛ چون شهرى بزرگ و نزديك به مدينه است. از آنجا كه المضيق بين دو كوه آره و المعرض قرار دارد، بسيار محدود است. از سمت شمال وادى الغرب در آن گسترش يافته و سيل آن، از سلسله كوه هاى المعرض جارى مى شود.(2)

ص:140

من گسترده شده بود. وادى بزرگى كه چند وادى به نام المناشير در آن گسترده شده بود. المناشير به طور كلى يكى از بزرگ ترين ملحقات الفرع است و در دشت وسيع آن، درختان زيادى از جمله، انبوهى از درختان مرخ روييده است.

ص:141

محو خواهد شد، ولى چنين امرى ممكن نيست؛ چون اكنون اين كوه نتيجه فعاليت بادهاى دائمى در طول زمانى از ابتداى خلقت زمين تا به حال مى باشد.

مركز وادى ابتدا در المضيق بوده و بعدها به سبب وسعت فضاى منطقه و ارتفاع آن از المضيق و آب و هواى خوب و نزديكى به مدينه، به اين نقطه منتقل شده است.

از ادارات و اماكن دولتى كه در الفقير وجود دارد، محكمه شرعى و بيمارستان و مدرسه ابتدايى است و در پى تدارك تأسيس مدرسه اى متوسطه مى باشند. اين شهر از طريق جاده اى خاكى و بسيار ناهموار، در فاصله ١٣٧ كيلومترى مدينه قرار دارد. اگر اين جاده آسفالت شود، اين فاصله به حدود ١١٠ كيلومتر كاهش مى يابد. كشتزارهاى اينجا از كمبود آب رنج مى برد. سه سال است كه سيلى در وادى جارى نشده است و تنها سبزى كه در آن به چشم مى خورد، سبزى كشتزارهاى ديم است. زمينى خشكيده و درختانى پژمرده و سطح آب چشمه هاى فروكش كرده؛ حتى آب بعضى از آنها خشكيده و برخى در حال خشك شدن است.

بخشى از وادى يعنى از الفقير به سمت شرق را الريان مى گويند. در الريان چشمه هاى فراوانى وجود دارد كه موفق نشدم به محل همه آنها بروم. چشمه هاى ريان در طول تاريخ به طور طبيعى در گوشه و كنار وادى جارى بوده، اما گاهى فروكش نموده؛ به طورى كه نقل شده است، در موقع خشكسالى آب برخى از چشمه هاى آن حتى بيشتر از بيست قدم بعد از سرچشمه جارى نمى شده است.

مردم آن به نجد كوچ كرده اند؛ از اين رو محل پراكندگى آنها در اطراف الرس تا الحناكيه، در دهكده هاى متعددى است و چند روز طول مى كشد تا با ماشين همه سرزمين آنها را سير كنى.

در گذشته اين وادى متعلق به المزينه بوده است و در آغاز قرن دوم هجرى بنوحرب از يمن مهاجرت كرده و بين مكه و مدينه در اينجا فرود آمده بر سرزمين كنانه و خزاعه در اين نواحى مسلط شده اند. بعد در جنگ با مزينه و غلبه

ص:142

بر آنها، اين وادى را از سلطه آنها خارج ساخته اند و زمانى بعد، مزينه بازگشته و با طايفه بنى سالم از حرب هم پيمان شده و بدين ترتيب به زندگى خود در اطراف مدينه ادامه داده اند، تا اينكه بين حرب و عَنزَة جنگى رخ داد. عنَزَة در اين جنگ شكست خورد و مجبور به ترك مدينه و القصيم و اين سرزمين گشت؛ پس با گروهى از حرب به نجد كوچ كردند.

ص:143

كوه هايى پست از غرب به شرق، درحالى كه جاده را قطع مى كند، كشيده شده است. در سمت جنوب وادى العطشان، از اين كوه ها گسترده شده است و وادى هاى كوچك ديگرى از اين كوه ها در الفرع گسترده شده اند.

از سمت شمال وادى السِيح كه بخشى از وادى النقيع است، گسترده شده كه در حد فاصل بين الغُور(1)و الجِلس (2)قرار دارد. الفرع، پست است و النقيع، مرتفع و سلسله جبال قدس در غرب را با سنگلاخ بزرگ حجاز در شرق به هم وصل مى كند. و از اينجا مانند تيزى لبه شمشير كه از جنوب و شمال كشيده شده، به نظر مى رسد.

ص:144

آبگير و نقطه گود الفرع است كه در ٢٣ كيلومترى اينجا قرار دارد. در شرق آره، كوهى بلند با قله اى سرخ رنگ به چشم مى خورد كه همان كوه شُعار است. زمين وسيع و پستى كه كوه هايى اطراف آن را فرا گرفته اند و مانند حوضى است كه به آن الفَيفَاء مى گويند. دشتى وسيع كه خود آبگيرى است در انتهاى سنگلاخ بنى عمرو و مزارع ديم در آن وجود دارد.

اما در سمت شمال، دشتى گسترده از شمال شرقى تا شمال غربى قرار دارد. در وراى اين سرزمين در سمت شرق، سلسله كوه هاى ضَعاضِع قرار دارد كه از شرق به القرى مى رسد و از اينجا حدود چهل كيلومتر فاصله دارد. اين دشت و فضاى گسترده، همان السيح است كه ابتداى ريزشگاه آب هاى عقيق المدينه است.

در سمت شرق كه با چشم نمى شود، انتهاى آن را تشخيص داد، تپه هاى رملى در گوشه و كنار آن مانند لبه تيز شمشيرى مى درخشد كه از سمت افق همواره در حال سرازير شدن به سمت پايين است.

اما در سمت غرب، خَشَبَه را مى بينى. كوه اخشب كه انتهاى شمالى و جنوبى آن مشخص نيست و از جنوب به رشته كوه هاى المعرض مى پيوندد. الطَويله، يكى از قله هاى المعرض به طور آشكار چون سر انسان ديده مى شود. بعد از امتداد در سمت شمال، به طرف غرب به سمت قُرب و رَقَان منحرف مى شود. اين كوه بلندترين ارتفاع غربى است و چشمه هايى مانند ضَحوَى و النَبَعَه و صَاف و الحَنو و رِيم از آن جارى مى شود. اين سلسله كوه كه قله آن، خثبه نام دارد، همان سلسله جبال قدس و ملحقات آن است كه گذشتگان آن را قدس سفيد ناميده اند و كوه هاى المعرض كه آن را قدس سياه ناميده اند.

همه وادى هاى وادى القاحه شرقى، از اين نقطه گسترده مى شوند. همين طور وادى الجِى در وادى الصَفرَاء و وادى مَلَل در شمال، از اينجا گسترده مى شود. هرگاه باران بيايد، از اين كوه در وادى هاى بزرگ سيل جريان مى يابد. سيل در

ص:145

وادى الفرع و القاحه و وادى الصفراء و وادى ملل در شمال و وادى النقيع در عقيق المدينه جريان پيدا مى كند.

در اين سرزمين ناهموار و داراى پستى و بلندى زياد، راه هاى ارتباطى اندكى وجود دارد. راه هاى مهمى كه به الفرع منتهى مى شود، از سه جهت مى باشد كه عبارتند از:

١. در پايين وادى دو راه است كه در ابى ضِبَاع به هم مى پيوندند و به صورت راه واحدى درمى آيند. يكى از اين دو راه از هرشى در مستوره، با عبور از چاه مبيريك و چاه القاضى به چاه ابى ضباع مى رسد و راه دوم همان راهى است كه ما در اين سفر از اُم البَرَك پيموده ايم.

٢. راهى كه از جهت المِهْد معدن قديمى بنى سُليم(1)و أَبِلى و الرَحضِيّه مى آيد و در آغاز وادى فُرُع در محل الفرع منحرف مى شود.

٣. راه الشفيه كه هم اكنون در آن توقف كرده ام و راه ورود اين محل به سوى مدينه است.

غير از اينها در اينجا راه هاى قديمى كه هيچ ماشينى از آنها عبور نمى كند، وجود دارد. يكى از آنها راه العُوَيدِى است كه بين مكه و مدينه بر روى القرى كشيده شده و دير زمانى است كه متروك است. بعد از اين مسافرت بود كه شنيدم راه شوسه اى در كنار راه العويدى كشيده اند كه اين راه را قطع مى كند. اين راه كوتاه ترين راه بين مكه و مدينه است و مسافت آن در حدود ٣5٠ كيلومتر مى باشد. كلمه العويدى در زبان اهالى اينجا به معناى قديمى و انس گرفته شده است.

ص:146

راه دوم راه الزائر است. كه زائرانى كه پياده از مدينه به مكه مى آمده اند، از اين راه عبور مى كردند. مسير اين راه از بين وادى هاى مكه و مدينه مى گذرد؛ به طورى كه در مسافت هاى كوتاه، به سرچشمه هاى آب مى رسد. چون در اين وادى ها هر قدر كه در السراة پيش بروى، فاصله وادى ها از هم كمتر مى شود و آب هاى جارى و چشمه هاى بيشترى در آن به چشم مى خورد كه مسافران مى توانند بدون هيچ زحمتى از آنها استفاده كنند؛ برخلاف منطقه تهامه كه وضعيت آن عكس اين منطقه مى باشد.

ص:147

سمت شرق كوه هايى كه آنها را هنگام وصف الشفيه، توصيف كرديم، به طرف شمال امتداد پيدا مى كند كه بيشتر، تپه هاى رملى پراكنده از هم هستند و وادى هايى از آنها در غرب وادى النقيع، به ترتيب ذيل گسترش پيدا كرده است:

وادى العَرار، وادى التَغامُل، بَجرَه و رَوَاوَة كه آخرين اين وادى ها در سمت مدينه است. در ادامه راه از سمت غرب، وادى صفوى از سلسله كوه هاى قدس پديدار شد كه روييدنى آن درختان بزرگ طلح مى باشد و نشانه ارتفاع اين منطقه از سطح درياست. جاده از آن عبور كرده و به طرف سلسله كوه هاى كوچك سرخ رنگى كه در عرض جاده قرار دارد، ادامه مى يابد. سپس از وادى هاى زيادى مثل النَبعَه و ضَاف و دره هاى زيادى رد شدم كه جاده را قطع مى كردند.

ص:148

باغ هاى زيبايى در آن هست كه در فاصله دورى از جاده قرار دارند و با درختان اثل محصور شده اند. اين قريه در ٨5 كيلومترى مدينه است و منزلگاه دوم برحسب راه هاى كاروان رو بوده است. ساكنان امروزى آن از قبيله السُهَلِيه، از عوف، از مسروح، از حرب مى باشند و فعاليت هاى عمرانى در اين منطقه نشانگر علاقه اين مردم به تمدن و آبادانى و عمران زمين دارد.

ص:149

راهى كه من از آن آمده ام و راه الغائر كه در سمت راست وادى ريم امتداد يافته و از گردنه الغائر عبور كرده، به الخَفَاة و در آخر به ام البَرَك مى رسد.

چاه ماشى در كنار وادى العقيق غربى قرار دارد و سمت شمال شرقى كوه حمراء مشرف بر آن مى باشد. وادى العقيق بين اين دو قرار دارد كه امروزه عقيق الحساء ناميده مى شود و در گذشته حضير هم ناميده مى شده است. در برابر خود در سمت چپ، حمراء الاسد را مى بينى كه كوه عير و عقيق الحساء بين آن دو قرار گرفته است. الاسمر از سمت غرب به حمراء الاسد پيوسته و كوهى از نوع آتشفشانى است كه سطح روى آن مستطيل شكل است و از شرق به غرب كشيده شده است.

در نزديكى حمراء الاسد در شرق، حمراء المراقيب قرار دارد. راه ها از فاصله بين اين سه قلّه مى گذرد و وادى الحساء ١در ناحيه مشرق به آنها پيوسته است. در چاه ماشى، كاخى(1)قديمى كه با گچ سفيد شده بود، وجود داشت كه مردمى از اهالى اين دهكده در آن سكونت مى كردند و مركز امارت تابع مدينه مى باشد. مسجدى آجرى در آنجا بود كه كوه سرخى (حُمُرى) از شرق بر آن مشرف بود. در نوك آن، ساختمان هايى به چشم مى خورد كه براى نگهبانى از شهر ساخته شده است.

به عقيده من اين مكان همان جايى است كه قلهى ناميده مى شده و در معجم معالم حجاز هم من بدين شكل ثبت كرده ام و البته در اين باره يقين ندارم.

ص:150

ذى الحليفه مى رسد، به آن عقيق المدينه مى گويند. بالاترين نقطه آبريزهاى آن، از سنگلاخ بنى عمرو و كوه هاى قدس آغاز مى شود. بخشى از آب آن به وادى الفرع مى رود و بعد به سمت شمال سرازير شده و به تدريج به طرف غرب ميل مى كند. طول اين وادى به ١5٠ كيلومتر مى رسد و يكى از وادى هاى بزرگ مدينه و از ملحقات أضم بزرگ است. بخشى از آن، وادى عقيق الحساء ناميده مى شود كه محصور بين چاه الماشى و ذى الحليفه است و در گذشته به آن حَضير مى گفته اند. پونه حساوى كه در مدينه يافت مى شود، محصول همين مكان است.

هنگامى كه فاصله بين وادى فرع و چاه ماشى را مى پيمودم، درباره بيشتر ملحقات اين وادى بزرگ صحبت كردم و ديگر نياز به بازگويى نيست.

بعد از چاه ماشى وارد عقيق الحساء شدم و مسير به طرف ذى الحليفه در نه كيلومترى مدينه سرازير شد. باغ هايى به طور پراكنده در ذى الحليفه به چشم مى خورد. وقتى از برابر حمراء الاسد عبور مى كنى، در سمت راست خود دهكده العَلاَوَه را مى بينى و پس از آن، در جنوب دهكده الوُسطه در كنار ذى الحليفه قرار گرفته كه دهكده اى است آباد و خانه هاى زيادى در آن وجود دارد و اين دو دهكده متعلق به قبيله عوف است كه سرزمين آنها از آن سوى الاتمة شروع شد.

ص:151

ديده مى شود و الاَشعَر در جنوب آن است كه تنها در هواى صاف و با دقت نظر قابل رؤيت است. به فاصله نزديكى كوه عير را كه كوهى است با رنگ سياه مايل به قرمز و مستطيل شكل با امتدادى از شرق به غرب مى بينى كه از شرق مشرف به ذى الحليفه است. در نوك آن آثار حفارى و پناه گاه ها و قلعه به چشم مى خورد. يك راه خاكى پر پيچ و خم از آن بالا مى رود كه آشكارا از ذى الحليفه ديده مى شود. مردم اينجا مى گويند اين راه را نيروهاى پشتيبانى عثمانى ساخته اند تا فخرى پاشا، به دنبال انقلاب كبير عربى، بتواند نيروهاى خود را در اطراف مدينه مستقر سازد.

ص:152

جاده مدينه به مكه، از آن عبور مى كند. چند قهوه خانه و ايستگاه پمپ بنزين وجود دارد و مردم عادت دارند كه پونه حساوى را از اينجا تهيه كنند كه در سال هاى اخير قيمت آن افزايش يافته است. نزد همه مسلمانان، ثابت است كه ذوالحليفه ميقات مردم مدينه و مسافرانى است كه از آنجا احرام حج يا عمره مى بندند.

ص:153

ص:154

><نمايش تصوير

ص:155

زمين هايى است كه آب هاى سنگلاخى داراى رسوب نرم و سست به آنها سرازير مى شود.

مدينه دو سنگلاخ دارد كه به دو لابه مدينه مشهور است. لابه (1)به معناى سنگلاخ سياه رنگ است. سنگلاخ شرق كه آن را سنگلاخ واقم مى گويند كه شمالِ مدينه را احاطه كرده و سنگلاخ غربى كه سنگلاخ (الوبرة) ناميده مى شود(2)و از جنوب، مدينه را در برگرفته و از سمت غرب هم كوه سَلْع بر آن مشرف است كه امروزه در ميان مدينه واقع شده است. اين سه وادى بزرگ، مدينه را احاطه كرده اند:

١. وادى عقيق المدينه كه وادى بزرگ و حاصلخيزى است و از سمت جنوب به طرف مدينه كشيده شده و تا نزديكى جنوب مدينه، يعنى تا چاه عروه به طرف مدينه، در ناحيه جنوب امتداد دارد، كه وصف آن گذشت.

٢. وادى بُطْحان كه يكى از كوچك ترين وادى هاى مدينه است، اما از اهميت بالايى برخوردار است؛ زيرا در وسط مدينه گسترش پيدا كرده و از قبله مسجد غمامه عبور كرده و بعد به عقيق، در جنوب مدينه مى پيوندد كه امروزه به آن ابوجيده مى گويند از سنگلاخ شرقى مى آيد و در ابتدى آن كشتزارها و نخلستان هاى العوالى به چشم مى خورد. بعد پيش از اينكه به داخل مدينه گسترده شود، از دهكده قُربان مى گذرد.

٣. وادى قَناة(3)كه امروزه به آن وادى العاقُول مى گويند و وسيع ترين وادى مدينه است. در گذشته هرگاه سيل جارى مى شد، راه ورودى از سمت نجد به

ص:156

مدينه بيش از يك ماه بسته مى شد. بعد از اينكه جاده تا القصيم (1)آسفالت شد، پلى بالاى بستر اين مسيل ساخته اند كه عوارض و خطرات ناشى از سيل را تا حد زيادى كاهش داده است. شريف على در مورد آن مى گويد: وادى اى كه نجد را مى نوشد، كه وصف كاملاً درست و به جايى است؛ زيرا كه سيل آن از بالاترين نقاط نجد سرچشمه مى گيرد و در مسافتى به فاصله ٢5٠ كيلومتر از شمال به جنوب و ٢5٠ كيلومتر از شرق به غرب، اين سيل جريان مى يابد.

چند وادى معروف ديگر نيز هست كه مهم ترين آنها عبارتند از:

١. وادى الشُعبه(2)كه از بالاى نجد از اطراف ضَريَّه(3)و حوالى آن گسترده مى شود و بعد از شمال مِهد (معدن بنى سليم سابق) امتداد پيدا كرده و آب هاى كوه هاى بلند أبلى(4)از سمت جنوب در آن جارى مى شود و از غرب هم آب هاى الحره در آن مى ريزد و در اين قسمت به آن العقيق الشرقى مى گويند تا از العقيق المدينه تمايز يابد. بعد در زمين پستى به نام دشت حضوضى امتداد مى يابد كه در اينجا وادى هاى شمالى به سمت آن گسترده شده است.

٢. وادى نخل(5)، وادى بزرگى است كه از سمت جنوب شرقى سنگلاخ النار گسترده شده و آب هايى كه از شرق الحناكيه، از كوه هايى مانند رحرحان و كوه هاى متصل به آن مى آيد، به آن مى ريزد. بعد از عبور از الحناكيه به طرف غرب گسترده مى شود كه به آن وادى الحناكيه مى گويند و از سمت شمال، وادى هايى به طرف آن گسترده شده؛ مانند: الشقرة و نُجار.(6)

ص:157

٣. وادى الشقره كه وادى كوچكى است و در جنوب آن، سنگلاخ النار گسترده شده كه به وادى نخل متصل مى شود. محل تجمع آنها را المخالط گويند، به معناى محل تجمع آب ها.

4. وادى نُجار(1)كه همان وادى الصويدره است و در شصت كيلومترى مدينه از جنوب سنگلاخ النار گسترده شده و در المخالط امتداد يافته است.

سپس آب هاى مخالط با آب هاى العقيق الشرقى مخلوط مى شود كه آنجا را وادى الخنق مى گويند و در گذشته، به شظاة هم معروف بوده است. سرانجام اين آب ها به جايى به نام الحِبس مى ريزد كه محلّ سد امروزى العاقول است و به آن وادى العاقول مى گويند. بعد، از حد فاصل سنگلاخ المدينه در جنوب كوه هاى وعيره و أحد در شمال، درحالى كه در كنار كوه هاى عينين و مزار سيد شهيدان حمزه (ع) عبور مى كند، گسترش مى يابد.

جايى كه اين سه وادى به يكديگر مى پيوندند، وادى الخليل نام دارد كه امتداد آن از جنوب وادى ملل در ٢4 كيلومترى غرب مدينه است و به آن وادى الحمض مى گويند. در اين وادى، وادى هاى بزرگى نيز وجود دارد، كه از چپ و راست به طرف آن كشيده شده تا اينكه در جنوب الوجه، به دريا مى رسد.

بزرگ ترين وادى هايى كه ملحق به وادى الحمض هستند، عبارتند از:

١. وادى التمة كه از سمت راست، در وادى الحمض گسترش يافته و راه شام، از الصلصله(2)از آن مى گذرد.

٢. وادى الطِّبق، كه همه وادى هاى خيبر در آن، جا گرفته و از سمت راست، در نزديكى يكى از ايستگاه هاى راه آهن در وادى الحمض گسترده شده است.

٣. وادى الجزل يكى از بزرگ ترين اين وادى هاست كه دو شعبه دارد: وادى القرى كه ابتداى آن الحجر نام دارد و وادى الفرعه كه اين دو وادى همراه

ص:158

با وادى هاى تبوك، آب هاى شمال حجاز را بين خود تقسيم مى كنند. وادى هاى ديگرى نيز در وادى حمض وجود دارد كه براى رعايت اختصار از ذكر آنها خوددارى مى كنيم.

چند وادى نيز از سمت چپ به اين وادى متصل مى شود؛ از جمله: وادى ملل، وادى بواط و وادى العيص. چون وادى هاى زيادى در اطراف مدينه وجود دارد، مدينه شهرى پر آب و حاصلخيز و با كشتزارهاى آباد است. رطب آن به مرغوبيت معروف است و انواع گوناگونى از رطب دارد.

در گذشته وادى قناة از زراعت مختصرى برخوردار بوده، اما با احداث سد عاقول در وادى عاقول در شانزده كيلومترى مدينه، وادى حيات مجدد يافت و چاه هاى بسيارى در آن حفر شد و كشتزارهاى آن آباد گشت و به صورت يك وادى سرسبز و خرم درآمد. به دنبال احداث اين سد، درصد توليد محصولات كشاورزى به طور چشم گيرى بالا رفت.

ص:159

است و براى من تازگى دارد. توسعه حرم نبوى كه در آن زمان در حال انجام بود، اكنون به پايان رسيده است. حرم نبوى توسعه چشم گيرى يافته است. حياطهاى وسيعى در هر سوى آن ساخته شده و حرم را با محله هاى مختلف شهر، از طريق خيابان هاى بزرگ متصل كرده اند. درخشش نور در سراسر مسجد نبوى به چشم مى خورد كه شب هاى مسجد را مثل روز روشن مى كند. فضاى داخل مسجد، نشاطآور و فرح بخش است. اما اين همان شهر پيامبر و پايتخت اسلام و نقطه عزيمت سربازان فاتح مسلمان كه به همه اهداف خود پيروزمندانه دست يافتند، نيست. مدينه هنوز به آن اندازه از پيشرفت و عمران كه ساير شهرهاى تابع آن رسيده اند، نرسيده است؛ شهرهايى كه از لحاظ تقدس در درجه پايين ترى از مدينه قرار دارند.(1)

ص:160

ص:161

٣. مسجد جمعه (1): اين مسجد در سمت چپ با فاصله اى زياد از مسجد نبوى به سمت قبا در كنار جادۀ آسفالت قرار دارد. اين جاده، غير از جاده قديمى است(2)كه در وسط وادى رانوناء (3)بوده است. در كتاب آثار مدينة المنوره آمده اين همان مسجدى است كه پيامبر (ص) در روز جمعه، بعد از اينكه از قبا به سمت مدينه حركت كرد، به محل قبيله بنى سالم رسيد و نماز جمعه را با آنها به جا آورد. اجماع بر اين است كه اين اولين نماز جمعه اى است كه پيامبر خدا به جا آورده است. استاد عبدالقدوس انصارى مى گويد:

اين مسجد به سه نام معروف بوده است: الف) مسجد الجمعه؛ ب) مسجد الوادى؛ ج) مسجد عاتكه، و گفته شده كه نام چهارمى هم داشته است؛ يعنى مسجد الغبيب» .

4. مسجد ذباب(4): كه امروزه به نام مسجد الرايه معروف است و روى تپه كوچكى در نزديك كوه سلع واقع شده است. اين بلندى به كوه ذباب معروف بوده و گفته مى شود پيامبر (ص) در جنگ خندق، روى آن خيمه گاهى برپا نموده است. بيان اين مطلب نيازمند تحقيق و بررسى بيشتر است؛ زيرا اين مكان فاصله زيادى از محل معركه جنگ دارد.

5. مساجد سبعه(5): يك مجموعه محراب و نمازخانه است كه در دامنه غربى كوه

ص:162

سلع به سمت جنوب قرار گرفته است. درباره آنها از برخى افراد آگاه سؤال كردم، اما وجه نام گذارى آن را نمى دانستند. به كتاب آثار المدينة المنوره مراجعه كردم، ديدم در آنجا به اين مطلب اشاره شده است و تصويرى از آن را در كتاب الدرة الثمينه كه ملحق به كتاب شفاء الغرام است، آورده ام. برخى مى گويند هر امامى كه در آنجا نماز مى گزارده، محرابى براى خود مشخص مى كرده است. خلفا و كسانى كه بعد از ايشان آمدند، براى خود محراب خاصى تعيين كردند و اكنون زوار دسته دسته يكى پس از ديگرى به زيارت اين مساجد مى شتابند و هر مسجد اسم خاصى دارد.

6. مسجد السبق: در نزديكى ثنية الوداع و باب الشامى است. اقداماتى براى تعمير و اصلاح آن انجام داده اند. پيامبر (ص) در اينجا براى تماشاى مسابقه اسب دوانى مى نشسته و بعد تبديل به مسجد شده است.

٧. مسجد الغمامه: يكى از مشهورترين مساجد مدينه، بعد از مسجد نبوى است كه در وسط مدينه واقع شده است. كسى كه از سمت مكه از باب العنبريه وارد مدينه مى شود، با اين مسجد مواجه مى گردد كه در غرب مسجد نبوى قرار دارد. مسجدى زيباست كه سقف آن را شبكه اى از گنبدها تشكيل مى دهد و منظره اى بسيار زيبا و ديدنى به وجود آورده است. پيامبر (ص) در اعياد در اين محل نماز مى گزارده است. از اين رو مسجد مصلّى نيز ناميده شده است.

٨. مسجد الفتح (1): در جنوب غربى كوه سلع است و به مسجد پيامبر معروف بوده است.

٩. مسجد قبلتين(2): از مساجد مشهور مدينه است و يكى از مساجد پيامبر بوده است. در اين مسجد، فرمان الهى مبنى بر تغيير قبله به سمت كعبه معظمه بر پيامبر نازل شده است. از اين رو مسجد قبلتين ناميده شده است.

ص:163

ص:164

شخص به علت فقر يا خون خواهى مجبور بوده تا از قبيله خود جدا شود و بعد از آن، ديگر به قبيله اش نسبت داده نمى شود؛ بلكه به شغلى كه انجام مى دهد و پيشه خود مى سازد، منسوب مى شود. به مرور زمان فرزندان او نسب خانوادگى خويش را فراموش مى كنند و بدين ترتيب برخى مى پندارند، كه آنها از غير عرب ها هستند.

ص:165

پارچه كه همين طرح را دارد و العنبريه ناميده مى شود، رايج است و من ترديدى ندارم كه نام گذارى آنها به هم مرتبط است؛ چون از حيث طرح و شكل ظاهرى و رنگ كاملاً شبيه يكديگر مى باشند.

٣. دروازه العوالى كه به طرف نخلستان العوالى، در شرق مدينه گشوده مى شود.

4. دروازه قبا كه از سمت جنوب، به طرف قبا گشوده مى شود.

5. دروازه الكومه، در شمال كوه سلع و غرب خيابان العينيه واقع شده است. قلعه اى معروف به قلعه كومه در آنجا بوده و سپاهيان در آنجا به سر مى برده اند كه ويران شده و از بين رفته است.

6. دروازه مجيدى، پس از دروازه شامى، در سمت شرق قرار دارد.

انصارى از دروازه هاى ديگرى نيز نام برده كه عبارتند از:

١. دروازه مصرى، كه به اعتقاد من، همان دروازه عنبريه است؛ زيرا بيشتر بناهايى كه توسط حكومت مصر ايجاد شده، در اين منطقه بوده است.

٢. دروازه بصرى يا بصرى (به قصر الف يا به ياء) .

٣. دروازه جمعه.

4. دروازه حمام.

5. دروازه جديد.

6. دروازه صغير.

انصارى نام دروازه هاى العوالى والعنبريه و كومه را ذكر نكرده است. شايد علت اين باشد كه اين دروازه ها هر كدام داراى دو نام بوده اند و انصارى موقعيت دقيق دروازه ها را مشخص نكرده است. اين استدلال غيرممكن است؛ زيرا او بدون ترديد به مدينه و دروازه هاى آن آگاه تر بوده است. ديوار شهر مدينه، به طور كلى از بين رفته و امروز هيچ اثرى از آن باقى نمانده است.

ص:166

ص:167

چشمه ها در مدينه به عمل آمد كه موجب افزايش تعداد چشمه ها و منابع آبى آن و باعث پيشرفت كشاورزى در مدينه شده است. منطقه اى از مدينه كه بيشترين چشمه ها را دارد، العيون ناميده مى شود كه در غرب شهادتگاه حضرت حمزه (ع) است. در طى دوران هاى بعدى، هيچ گونه تعمير و تجديدى در مورد اين چشمه صورت نگرفته است و به مرور زمان بعضى از چشمه ها تخريب گرديده و دچار كم آبى شده يا خشك شده اند.

در دوران معاصر ابزارهاى مدرن وارد عرصه كشاورزى شده كه به وسيله آنها سد عاقول و نيز چاه هاى بسيارى حفر شده است و در همه منطقه ميان سد و شهادتگاه در اطراف چاه ها، باغ هاى سبز و خرمى وجود دارد كه نشانگر پر آبى منطقه مى باشد.

ص:168

ص:169

ص:170

ص:171

العقيق سرازير مى شود. از اين بلندى، وادى تربان به سمت جنوب غربى گسترده شده و بعد به ملل مى پيوندد. در مفرحات قهوه خانه و تعداد كمى خانه است. نزديك يكى از قهوه خانه ها، توقف كردم. صاحب قهوه خانه، مردى از قبيله الرطه از ساكنان اين سرزمين بود. درباره برخى از اماكن منطقه از او سؤال كردم و او اطلاعات خوبى درباره آن داشت.

ص:172

اينكه برخى پنداشته اند فُرُش ملل، همان الفريش است، پندارى نادرست است.(1)در همان زمانى كه فريش به همين نام معروف بوده، الفرش هم به اين نام شناخته مى شده. وادى ملل از دامنه هاى شمالى سلسله كوه هاى قدس به طرف شمال گسترده شده و در وادى فُرُش در شمال عبود امتداد مى يابد و در محل اجتماع آن با تربان و فريش، فرش ملل ناميده مى شود و از سمت شرق ضبوعه و از سمت غرب، جفر به آن مى پيوندد. پيش از اين غميس الحمام و حرزه بعد از اينكه در مريين به هم پيوستند، در آن گسترده شده است و امتداد اين وادى را ملل مى گويند، تا اينكه در اضم (2)در غرب وادى مخيط، امتداد پيدا مى كند.

ص:173

شش كيلومتر از جاده آسفالت، در وادى رمث سرازير شدم. وادى رمث وادى بزرگى است كه سطح وسيعى از زمين آن را درختان بروث و گياه رمث كه نوعى از حمض است، پوشانده است و وادى به اين نام خوانده مى شود.

ص:174

در جنوب، كوه سنام(1)كه به سمت غرب منحرف شده ديده مى شود كه از كوه هاى منطقه است و به كوه ورقان كه در جنوب آن واقع شده، متصل مى باشد. از سمت شرق وادى مر به آن پيوسته است. دره اى كه در وادى فريش گسترده شده و بعد به محل فراخى بين كوه ها مى رسد كه اصل وادى الفريش، در بالاى اين وادى است. از پايين اين وادى، جاده اى آسفالت كه به شكل منحنى از وادى دور شده، عبور مى كند و از سمت شرق، وادى مر شرقى قرار دارد. به دنبال آن، كوه قَنُور كه كوهى سياه رنگ است، در سمت شرق فريش قرار دارد و از پايين آن، جاده آسفالت عبور مى كند. از طرف غرب، نيز كوه فند قرار دارد كه مشرف بر اين شهر كوچك است و چشم انداز غرب را محدود كرده است. از سمت شمال وادى سياله (2)كه از سمت غرب گسترده شده، در كنار آن قرار دارد. وادى سياله در منزلگاهى است كه آبى مشهور دارد و وادى سياله شرقى ناميده مى شود. اين وادى از شمال به شكل دشتى هموار، تا كوه عبود گسترده شده است.

ص:175

ص:176

العقيق قرار داشت. راه خود را در جاده اى خاكى ادامه داديم. مزارع در هر دو سوى جاده به چشم مى خورد. پونه حساوى (نعنع الحساوى) در اين مزارع كه آثار تشنگى و بى آبى در آنها هويدا بود، ديده مى شد. بيشتر چاه ها خشك شده يا آب آن فروكش كرده بود. اين سرزمين سال خشكى را پشت سر مى گذاشت. از حدود يك سال و اندى پيش تاكنون، سيلى در اين وادى جارى نشده است. بعد از طى يك كيلومتر يا كمى بيشتر، از آبار على، به الوسطه رسيديم.

ص:177

ص:178

حمراء الغرابه را در وراى ذى الحليفه كه جز قلّه آن، پيدا نيست، مى بينيم و گفتيم كه اين كوه بخشى از جَمّاء تُضارِع است. در جنوب شرقى، حمراء البسر در فاصله هيجده كيلومترى مشاهده مى شود كه از سمت شرق مشرف بر چاه هاى ماشى است و در محل آن، وادى بار ديگر به سمت شمال شرقى گسترده مى شود. در پايين اين حمراء، حمر المراقيب قرار دارد و سه حمراء كوچك كه حمراءالاسد از سمت غرب بر آنها مشرف است، ديده مى شود. در شرق، سنگلاخ مدينه قرار دارد كه در آن نقطه حرة النقيع ناميده مى شود؛ زيرا اين حره در امتداد وادى النقيع گسترش يافته و تا مدينه ادامه دارد و سپس از آن جدا شده و دو سنگلاخ شرقى و غربى به وجود مى آيد كه هر دو گلوگاه سديده محسوب مى شوند. اين سنگلاخ نقطه اتصال با سنگلاخ عظيم حجاز است كه تا مجنه و بعد تا فاصله نزديكى از شمال مكه امتداد يافته و در جايى سنگلاخ بس كه مشرف بر عشيره در شمال است، امتداد دارد و به طائف نزديك مى شود.

از اين سنگلاخ وادى هاى كوچكى در سمت شرق، در عقيق گسترش يافته؛ مانند بجره و خاخ. اين وادى در محل هر يك از اين وادى هاى كوچك، به نام آنها خوانده مى شود. مثلاً در خاخ به سنگلاخ خاخ معروف است و در بجره به سنگلاخ بجره و سنگلاخ ميطان كه در كناره انتهايى در طرف شرق عقيق قرار دارد.

ص:179

ص:180

مى خورد و جاده در آنجا به دو قسمت تقسيم شد و نخلستان ها در ناحيه شمال قرار گرفت. به سمت راست به حركت خود ادامه دادم. يك منزلگاه در كنار نخلستان به صورت يك بناى تك و متصل به چشم مى خورد كه درهاى زيادى داشت. اين ساختمان از سنگ و گل بنا شده بود. در سنگلاخى كه در سمت چپ من بود، چندين خانه به شكل دهكده اى به نظر مى رسيد.

پس از طى چهار كيلومتر از باب العوالى، سويق صغير در سمت راست جاده هويدا شد. در اينجا بود كه نخلستان به انتها رسيد و سنگلاخى درست در سمت چپ من ظاهر شد و مسير جاده به دو شعبه تقسيم شد. يك راه نيز در داخل سنگلاخ، به طرف شرق پيش مى رفت. در دل سنگلاخ از اين راه به مسير خود ادامه دادم. درحالى كه كنار سنگلاخ واقم ايستاده بودم، نخلستانى را كه از آن عبور كرده بودم را ديدم كه جنوب اين سنگلاخ، در گذشته واقم ناميده مى شده است و امروزه به آن سنگلاخ شرقى مى گويند كه همان محل حادثه يوم الحره مى باشد. يوم الحره، روزى است كه مسرف بن عقبه از سوى يزيد بن معاويه (لعنةالله عليه) براى سركوب مردم مدينه مأمور شد و او خون و مال و ناموس اهل مدينه را مباح اعلام كرد. هدف از اين سفر شناسايى وادى بطحان است. در اين وادى نخلستان هاى زيادى وجود دارد. در نوارى كه از جنوب سنگلاخى كه من اكنون در بالاى آن ايستاده ام، سنگلاخ قبا كه از ناحيه شمال به كوه عير متصل است، گسترده شده است.

ص:181

امتداد يافته، ديده مى شود و از سمت شرق آن دره اى امتداد دارد كه به كوه بلند عير پيوسته است و بعد فضاى وسيعى كه فرودگاه مدينه و سد العاقول در آن قرار دارد كه جاده القصيم از آنجا عبور مى كند. در غرب كوه احد كوه هاى كم ارتفاع سمر قرار دارد كه بلندترين آنها كوه الشظفاء است كه از سمت غرب مشرف بر الجرف است. در جنوب نوار ممتدى در حاشيه شرقى اين سنگلاخ است كه در آن نخلستان هايى گسترده شده است. در بين اين نخلستان ها دهكده قربان واقع است كه در سمت جنوب غربى موقعيت من قرار دارد و در غرب آن منابع آب قبا واقع شده و در وراى آن، سنگلاخ غربى الحرة الوبره مدينه وجود دارد. در نقطه اى كه به جنوب مدينه مى رسد، در وراى آن كوه عير و در غرب آن، كوه عَظُم در وراى جاده مكه وجود دارد. در غرب، جماء تضارع و حمراء الغرابه هويداست و در شمال آن دو سلع به چشم مى خورد كه برفراز آن تأسيسات نظامى وجود دارد و در پايين آن، مناره ها و ساختمان هاى بلند مدينه به چشم مى خورد. اما در شرق در امتداد اين سنگلاخ، بنى قريظه را مى بينى. نام قريظه به پشته بلند و نمايانى در بالاى اين سنگلاخ اطلاق مى شود. نوك كوه هايى در فاصله بسيار دور به چشم مى خورد كه از دل سنگلاخ سر برآورده اند.

ص:182

كه شاخه هاى آنها با ناز و تكبر گسترده شده بود، منظره اى بسيار زيبا و ديدنى به وجود آورده بود و خاكى حاصلخيز از بهترين نوع خاك هاى زراعتى را در آنجا مشاهده كردم.

ص:183

جاده اى خاكى شدم كه به بخش انتهايى وادى العقيق منتهى مى شد. در مسير خود به دهكده اى از باديه نشينان رسيدم و از مردى جهنى از اهالى اجرد درباره راه اجرد سؤال كردم. اين مرد چون از جهينه از اهالى اجرد بود، شناخت او از آنجا مانند شناخت مردم مكه از دره هاى آن است. هنگام بازگشت، از مساجد سبعه عبور كردم. هفت مسجد كوچك كه در دامنه غربى كوه سلع ساخته شده اند و گنجايش دو رديف نمازگزار را ندارند. مساجدى كه با فاصله نزديكى از هم قرار دارند؛ به طورى كه اگر كسى در يكى از آنها صحبت كند، در ساير مساجد صداى او را مى شنوند. از شيخ محمد ابراهيم در مورد آنها پرسيدم و او نيز از شيخ محمد الامين الشنقيطى استاد و كسانى كه معلوماتى درباره آثار مدينه داشتند، سؤال كرد؛ ولى هيچ كدام از آنها چيزى در مورد اين مساجد نمى دانستند. شنقيطى گفت اين مساجد در دوران دولت عثمانى ايجاد شده است. از استاد عبدالقدوس الانصارى در مورد آنها سؤال كردم. آنها را نمى شناخت و در نقشه مدينه منوره كه در دفتر نقشه بردارى شهرها چاپ شده بود، ديدم كه در آنها راه هايى كه به مساجد سبعه ختم مى شود را نام برده كه در كتاب آثار المدينه ثبت شده است.

ص:184

ص:185

آن را احاطه كرده است كه معروف ترين آنها، سنگلاخ البترا است كه در جنگ بنى لحيان(1)نام آن ذكر شده است. اتومبيل با سرعت شصت كيلومتر در ساعت در جاده پيش مى رفت. در فاصله دورى، رأس الهضبه را در برابر خود مشاهده كردم كه آشكارترين بلندى در اين منطقه، بعد از الاشعر و الاجرد است و احتمال اينكه نام قديمى آن را پيدا كنم، وجود دارد. معروف است كه در گذشته به نام ديگرى شناخته شده؛ مانند آره كه امروزه به نام هضية ام العيال معروف است و اشعر كه امروزه به كوه الفقره معروف است و فعرى كه امروزه به هضبه غيقه معروف شده و مواردى از اين دست فراوان وجود دارد.

ص:186

بزرگ، هنوز پابرجاست و ديگرى قلعه اى سنگى است كه نشان مى دهد قلعه سنگى در طى زمان ويران شده و دولت عثمانى قلعه ديگرى از آجر در كنار آن بنا كرده است. به اعتقاد من، اين همان شهر خشب است كه جغرافى دانان و جهانگردان نام آن را ذكر كرده اند؛ چون در حد فاصل ذى المروه(1)و مدينه و در يك منزلى از مدينه بنابر نظام قافله هاى قديم قرار دارد. مسافت يك منزل براساس قرينه هايى مثل چاه هاى آب و دهكده ها، در حدود نه تا ٢5 كيلومتر برآورد مى شود.

ص:187

ص:188

ص:189

اطراف من، اوصاف كوه ثور را دارد؛ اما هيچ يك از آنها را بدان صورت نيافتم. در نهايت به مزرعه اى در قسمت شمالى انتهاى وادى رسيدم كه با ديوارهايى از آجر سرخ رنگ محصور شده بوده. نام آن را پرسيدم؛ گفتند نام آن زبير است. اين همان مزرعه اى است كه زبيربن عوام آن را در الغابه، به ١٧٠ هزار درهم خريده و بعد در ضمن تركه او به يك ميليون و ششصد هزار درهم فروخته شده است.(1)

به نظر مى رسد كه اينجا انتهاى شمالى الغابه است و انتهاى جنوبى آن، جايى است كه امروزه به العيون معروف است. فاصله بين اين دو نقطه، بيشتر از سه كيلومتر است. اين مزرعه در ناحيه شرقى وادى حمض هم گسترده شده است و در آنجا زمين هايى را ديدم كه به تازگى آماده شده و به شكل بسيار خوبى تقسيم بندى شده بود. درباره كوه ثور از يكى از افراد قبيله حرب سؤال كردم. او به كوهى كه اندكى قبل از كنار آن عبور كرده بودم، اشاره كرد و گفت اين همان كوه ثور معروف است.

ص:190

ابتداى آن را جاده تبوك قطع مى كند، به اين سمت گسترش پيدا مى كند. در جنوب، در فاصله دورى كناره هاى كوه عير الغربى و بخشى از آن كه همجوار با ذوالحليفه است، قرار دارد و در برابر آن، جماء تضارع به چشم مى خورد و در غرب آن، جماءالغربيه (جماء (1)عاقل) به چشم مى خورد و كوه حبشى در غرب آنها قرار دارد. در سمت راست قبله، ساختمان هاى سفيد رنگ دانشگاه اسلامى نمايان است كه وادى در برابر آن امتداد مى يابد، يا به عبارتى ميدانگاه بزرگى از تلاقى وادى هاى سه گانه مدينه به وجود مى آيد كه كشتزارها فضاى آن را پر كرده است. وادى در حد فاصل جرف و احد تنگ مى شود كه به آن الخليل مى گويند و تا وادى مخيط امتداد دارد كه ذكر آن گذشت.

از اينجا من نخلستان هاى انبوه العيون را كه مثل شب تاريك در هم فرو رفته اند، مى بينم. در برابر همه چيزهايى كه ذكر كردم، به فاصله نزديكى كوه احد قرار دارد؛ به طورى كه پژواك صداى فرياد كننده از فراز آن شنيده مى شود و مدينه و سنگلاخ هاى آن و كوه سلع از ديدگان تو پنهان مى شود و چيزى جز كوه احد را نمى بينى. در فاصله ميان من و كوه احد، راه آسفالت قرار گرفته كه از غرب احد مى گذرد و در جرف، از وادى عبور مى كند. سپس وارد الجماوات شده و از فيفا الخبار عبور كرده و در البيداء، به جاده مكه متصل مى شود. اين جاده از مدينه عبور نمى كند؛ بلكه آن را دور مى زند.

گفته مى شود اين جاده را براى افراد مسافرى كه قصد ورود به مدينه را ندارند، احداث كرده اند. در پايين كوه ثور، در سمت جنوب، تأسيسات جديدى احداث كرده اند. در حديث آمده است(2)كه مرز مدينه، از شمال كوه ثور است، اما اين جاده آن را از محدوده حرم جدا كرده و از داخل حرم عبور مى كند. بنابر

ص:191

اطلاعات من در مورد حرمت ورود اجانب به مدينه، نصّى(1)وجود ندارد؛ بلكه عده فراوانى از غير مسلمانان در زمان عمر در مدينه ساكن بودند،(2)ولى رعايت احترام حرم رسول خدا و دور ساختن كسانى كه به نبوت و خاتميت آن حضرت اعتقاد ندارند، واجب است. (3)آشكارترين و چشم گيرترين عوارضى كه در سمت مشرق وجود دارد، عبارتند از:

كوه وَعِيرة (بفتح واو و كسر عين) ديدگان ما را از ماوراى خود پوشانده است. به فاصله نزديكى كوه ها و صخره هايى جدا از هم و خاكسترى رنگ پراكنده شده و در مقابل آن نهر كوچكى جارى است. آب هاى جارى از هر طرف ثور را احاطه كرده؛ به طورى كه هيچ فضاى بازى را در اطراف آن باقى نگذاشته است. امّا در سمت غرب در دورترين نقطه جنوبى آن، كوه الشظفاء قرار دارد؛ كوهى بلند خاكسترى رنگ و تو آن را از مدينه در سمت غرب مى بينى و در برابر آن حبيش قرار دارد كه از فاصله بين آنها، راه آهن و جاده آسفالت عبور مى كند و از شرق مشرف بر جرف است و دره هاى غُرَّب از آن گسترده مى شود. از سمت غرب، سلسله كوه هاى كم ارتفاعى به شظفاء مى پيوندد و در ميان آنها كتانه است كه جاده اى از كنار آن عبور مى كند و در پايين آنها وادى النخيل قرار دارد.

ص:192

ص:193

ص:194

ص:195

6٨كيلومترى مدينه، از عرق الظبيه عبور كرديم. يك بلندى سفيد رنگ در سمت راست جاده كه تا مسير سيل كشيده شده و امروز طرف ظبيه(1)ناميده مى شود، قرار دارد و در سمت چپ كوه ورقان با قله هايى كه وادى هاى زيادى از آن در وادى السداره گسترده مى شود واقع شده است كه از جمله آنها: سفا (2)در شرق عرق الظبيه كه از آنجا ديده مى شود و وَهّبْت كه به فاصله كمى از عرق گسترده شده است.

ص:196

ص:197

ص:198

امتداد يافته، قرار دارد كه از بزرگ ترين وادى هاى الصفراء است و در آن دهكده ها و مزارع زيادى وجود دارد كه بيشتر آنها مزارع ديم است. اهالى آن از الاحامده هستند و در سمت جنوب، بخشى از دشت النازيه است و در سمت شرق، كوه هايى قرار دارد كه بلندترين آنها الحوراء است؛ كوهى كه به طور آشكار در بين آن ارتفاعات ديده مى شود و رنگ آن به سرخى مى زند و در پايين آن، پستى و بلندى هاى زيادى به چشم مى خورد. در سمت شرق، كوه الخضراء است كه خانه هايى در دامنه آن به چشم مى خورد و در شمال آن، وادى السداره است كه بين آن و بين كوه الثمامى در شمال مى باشد. در سمت غرب، دشت النازيه است و در پشت آن كوه هاى خُرُص قرار دارد كه از اينجا ديده مى شود و به دنبال آن، از جنوب، ريع المستعجله قرار دارد. قهوه خانه و پمپ بنزين در آنجا وجود دارد. در سمت جنوب غربى، كوه بلند و خاكسترى رَنْگ خَلْص(1)به طور آشكار ديده مى شود كه به النازيه(2)پيوسته است. وادى الجى در محل تنگه الصفراء قرار دارد. شنيدم كه قرار است در اينجا سد وادى در اين تنگه ساخته شود.

اين تنگه در كتب جغرافيايى به تنگه الصفراء(3)معروف است و عمليات ساختمانى سد از سال ١٣٩٨ شروع شده است. با عبور از مسيجيد، وارد دشتى نسبتاً وسيع شدم كه به آن دشت النازيه مى گويند. اطراف آن را چهار وادى فراگرفته است: وادى السداره، وادى رحقان در شمال، وادى الجى كه وادى حاصلخيز و با بركتى است و آب هاى آن از كوه هاى قدس و ورقان سرچشمه مى گيرد و در آنجا الحلقه، يعنى گلوگاه وادى ناميده مى شود و تا فاصله كمى از تنگه الصفراء ادامه دارد و از سمت شمال گسترده مى شود و در سمت غرب به موازات رحقان امتداد دارد، اما از رحقان كوچك تر است و در بالاى ريع

ص:199

المستعجله، در نزديكى چاه عباس امتداد پيدا كرده است. سپس از كنار چاه عباس عبور كرده و از ريع المستعجله بالا رفتم. درحالى كه از آن سرازير مى شديم، مسير در سمت چپ ما در كنار تنگه قرار داشت و تپه هاى كوچك رملى آن را از روى جاده مى ديدم. اين همان جايى است كه پيامبر غنائم بدر را در كنار آن، آن گونه كه در كتب سيره(1)آمده، تقسيم كرد.

در ٢5 كيلومترى از مسيجيد، به خيف الحِزامى و خيف البرعى(2)و خيف بنى سالمى كه همه اسامى دهكده واحدى هستند، رسيدم. دهكده اى آباد كه توسط چشمه اى آب آن تامين مى شده امّا آن چشمه خشك شده است. بعد از خيف، در نزديكى آن به چشمه ام ذيان رسيدم. چشمه اى است كه كشتزارى در كنار آن وجود داشت و بازارى دارد كه در سمت راست جاده قرار داشت. به فاصله كمى بعد از آن، از سمت راست وادى طاشا و الاب قرار دارد. اين دو وادى به يكديگر پيوسته و هر دو در وادى الصفراء امتداد پيدا مى كند و آب خود را از الفقره (الاشعر) مى گيرند. در سمت راست ما نيز وادى رحاب گسترده شده است. در شانزده كيلومترى از خيف، به الحمراء مى رسم.

***

ص:200

چشمه آن خشك شده، مردم، جز اندكى آنجا را ترك كرده اند. در آن مدرسه اى ابتدايى و مسجد و بازار بزرگى است كه در روزهاى جمعه برپا مى شود. از مدينه ١٠5 كيلومتر فاصله دارد و در ٢5 كيلومترى المنصرف است و تا الحمراء شانزده كيلومتر فاصله دارد.

ص:201

ص:202

آنچه كه در تاريخ مسلم است، ابوعبيده در عمواس فلسطين به مرض طاعون مرده است. در شرق، كوه العماريه كه به موازات ارض العين كشيده شده و تپه العماريه از آن گسترده شده، قرار دارد و جاده از كوهپايه هاى آن عبور مى كند و وادى ارض العين را فرا مى گيرد. در دامنه اين كوه، در جانب العين، بازار الحمراء و منزلگاه اصلى قرار داشته و در آن قلعه اى بوده كه شريف عبدالمطلب بن غالب براى نگهبانى و كنترل مردم الحمراء در سال ١٢6٨ه. ق آن را ساخته است. اكنون ساختمان آن ويران شده و اثرى از آن بازار هم برجا نمانده است. از الحمراء، از سمت راست ما وادى الصفيراء پديدار مى شود كه وادى العُش در آن قرار دارد و در غرب آن امتداد پيدا كرده است. در اين مكان جاده دو شعبه مى شود. يكى از اين دو راه جاده ينبع است كه از پايين الصفيراء شروع مى شود و بعد از بلندى ذفران (قلعه حرب) عبور كرده و با عبور از واسطه، به چاه سعيد مى رسد. اين همان راهى است كه پيامبر(1)خاتم در جنگ بدر، زمانى كه تصميم گرفت از راه بين دو كوه الصفراء عبور نكند، انتخاب كرد. حضرت وقتى از گردنه ذفران پايين آمد، به طرف چپ به سوى كوه هاى الصفراء حركت كرد (اين كوه ها در غرب واسطه است) و سپس از الدّبّه عبور كرده و به بدر رسيده است.

ص:203

يعنى يك روز بعد از برپايى بازار الخيف. در اين بازار هر چيز مورد نياز، حتى شتر هم فروخته مى شود. ساكنان آن از قبايل بنى سالم، از حرب مثل الحوازم، العمور و الحنيطات و ديگر قبايل هستند. بيشتر اماكن و مناطق آباد آن امروزه ويران شده و از بين رفته است؛ چون بيشتر اهالى به مكه و مدينه و شهرهاى ديگر براى كار و رفاه بيشتر، مهاجرت كرده اند. امروزه به آن الصفراء مى گويند و بدين علت وادى الصفراء(1)نام گذارى شده است. چشمه هاى آن عبارتند از: الجديده الصارّه و السفلى كه از آن سرچشمه مى گيرد.

ص:204

مسلح(1)است، از حركت ميان اين دو كوه خوددارى كردند و مسير خود را به سوى ذفران و الاصافر و الدبه و بدر تغيير دادند.

براى اثبات اين مطلب به دو دليل استدلال مى كنم:

١. پيامبر خدا رغبتى شديد به شناخت اين سرزمين داشتند و پيش از هر جنگ، گروهى را براى شناسايى منطقه مى فرستادند. اين كار را در جنگ خيبر(2)نيز انجام دادند.

٢. كراهت پيامبر از اسامى زشت.(3)

ص:205

ص:206

ص:207

بوده است. يعنى سالى كه رفت و آمد قافله هاى شتر به علت ورود ماشين به مسير جاده از آنجا قطع شده است و در نتيجه، منزلگاه به فراموشى سپرده شده است. چندين مغازه در اطراف آن، به صورت ويرانه اى به چشم مى خورد. بعضى از آنها هنوز هم قابل استفاده بود و از سنگ ساخته شده بود. كاخى گچى كه همه پنجره هاى آن كنده شده بود نيز ديده مى شد. مى گويند اينجا جزو املاك دولتى بوده كه حاكم اين سرزمين و سربازانى در آن به سر مى برده اند.

سه چاه در كنار اين شهر در جهت غربى و يك چاه در سمت شرقى آن، در وسط وادى غيقه وجود دارد كه وادى هاى كوه هاى سياه رنگى كه در سمت شرق آن قرار دارد، از آن جدا مى شود. ١54 كيلومتر از مدينه فاصله دارد و منسوب به ابن حصانى كه لقب شيوخ بنى صبح، از بنى سالم، از حرب است، مى باشد. يكى از آنها اين چاه ها را حفر كرده و بعد به صورت منزلگاه غيقه درآمده است كه به آن غيقه گفته مى شود. اما معمولاً آنها را به ابن حصانى نسبت مى دهند. در آنجا جاده اى كه از مستوره مى آيد، به دو شعبه تقسيم مى شود: جاده اى به سمت وادى غيقه مى آيد و در ملف غيقه پيش رفته و از وادى النظيم، (العرج قديمى) عبور مى كند و با عبور از الشفيه، تا المسيجيد امتداد دارد. جاده ديگر، از الخائع در شمال تا الواسطه و القمراء و بعد الخيف و بعد تا المسيجيد ادامه پيدا مى كند و منزلگاه هشتم از مكه است و جاده در اينجا به سه شعبه تقسيم مى شود.

ص:208

شهر، بخشى وسيع از وادى فاصله انداخته است. در جنوب، كوه تافل (1)اكبر است؛ كوهى بلند و استوار كه رنگ آن به سرخى مى زند. اينجا نقطه ابتداى آن است و بعد در كنار سلسله كوهى تا نزديك ابواء كشيده مى شود. امروزه به آن كوه صبح مى گويند كه از بزرگ ترين قله هاى كوه منصير مى باشد. اين كوه يكى از قله هاى بلند ثافل است كه در سمت غرب در كنار آن مثعر قرار دارد. البته اين مثعر، مثعر حزره نيست. در جنوب غربى آن كوه غصاص به چشم مى خورد كه در سمت ساحل گسترده شده است. وادى بينه از مشرق به سوى غرب در برابر آن امتداد دارد و در مقابل آن، بريدگى ها و صخره هايى سياه قرار دارد كه جلب توجه مى كند.

در سمت غرب، كوه كراش را كه در جهت شمال غربى گسترده شده، مى بينى و در پايان آن، وادى القُصَيبه قرار دارد. در سمت غرب، كوه ظبيه است كه مسيل غيقه از بين آن و كوه غصّاص بعد از اينكه وادى بينه در آن گسترش مى يابد، عبور مى كند. از اينجا به بعد را وادى المعرج مى گويند. در شرق، كوه صبح امتداد يافته و المنصير از اينجا ديده مى شود. دره اى كه بين آن و كوه فعرى (كوه غيقه) قرار دارد، امتداد وادى غيقه است و در آن نقطه وادى الملف ناميده مى شود كه نامى قديمى است و به آن ملف غيقه مى گفته اند.

ص:209

ص:210

ص:211

ص:212

ص:213

مشرف به سويقه بالا رفتم و به چندين پشته و تل از سنگ هايى كه حكايت از بقاياى خانه ها و كاخ هايى در گذشته داشت، رسيدم كه بزرگ ترين آن كاخى بود كه بر فراز صخره هاى بلند كوه قرار داشته و از فراز آن، همه وادى در اطراف منطقه زراعى به چشم مى خورد. از اين نقطه رأس كوه ورقان درست در سمت جنوب ديده مى شد كه ابر و غبار نوك آن را فرا گرفته بود.

ص:214

المُرى را بر مدينه گماشت. بنومُرَّه سوابق زشتى در مدينه دارند. او بر خاندان على (ع) سخت مى گرفت. در سال ١45ه. ق، محمد بن الحسن در مدينه قيام كرد و زندانيان را رهاند و براى مردم مدينه خطبه خواند. مردم به سمت او متمايل شده و با او بيعت كردند. بين او و منصور نامه هايى رد و بدل شد. منصور، عيسى بن موسى را به سوى او گسيل داشت كه ابوالعباس او را ولى عهد خود قرار داده بود. او با سپاهى به فيد در نزديكى حائل (1)رسيد.

وقتى مردم مدينه اين خبر را شنيدند، گروهى از آنها از اطراف محمد پراكنده شدند و برخى به عيسى پيوستند. محمد در اطراف مدينه خندقى كند، اما در رمضان آن سال شهيد شد و سپاهيان عباسى به سمت سويقه، پايگاه بنى الحسن هجوم بردند و آنجا را ويران و غارت كردند.

البكرى(2)در معجم خود با اسناد از اسماعيل مى گويد:

موسى بن عبدالله با من ملاقات كرد و گفت: «بيا ببين كه با ما در سويقه چه كردند!» با او رفتم و نخلستان ها را ديدم كه درختان را از بيخ كنده اند و قلعه ها و خانه ها را ويران كرده اند. پس بغض گلويم را گرفت و اشكم جارى شد. پس به او گفتم «قسم به خدا مانند آنچه گفته، هستيم!»

ياقوت مى گويد(3):

سويقه جايى در نزديكى مدينه است كه خاندان و فرزندان على (ع) در آن به سر مى بردند و محمد بن صالح بن عبدالله بن الحسن بن الحسن بن على بن ابى طالب از آنجا عليه متوكل در سال ٢٣٢ - ٢4٧ه. ق قيام كرده است. متوكل سپاهى را به فرماندهى ابى الساج به سوى او گسيل كرد كه محمد بن صالح را شكست داد و گروهى از خاندان او را كشت و سويقه را هم به طور

ص:215

كلى خراب كرد و نخلستان هاى آن را از بين برد و خانه هايشان را كاملاً ويران كرد و محمد بن صالح را با خود به سامرا برد.

ياقوت مى افزايد: «و اين يكى از صدقات على (ع) بوده» و اين پندارى است كه بر اثر تطابق اسامى رخ داده است و سويقه على (ع) در ينبع، همواره در طول تاريخ معروف بوده است.

از اين جريان ها نتيجه مى گيريم كه سويقه شكوه گذشته خود را بعد از محمدبن عبدالله در ١45ه. ق كه ويران شد، دوباره به دست آورد و بعد در عهد متوكل در قرن سوم دوباره ويران شده است.

ص:216

دو شعبه بوده است: راه سلطانى قديم كه از تربان در فرش ملل شروع مى شود و بعد از خشم، عبود و وادى الغميس و الصخيرات اليَمام و السياله و بعد تا عرق الظبيه ادامه پيدا مى كند، و راه دوم، از سمت چپ چاه درويش، در وادى فريش شروع مى شود كه بعدها منزلگاه فريش نام گرفت و از فراز گردنه عار و بعد وادى عار عبور مى كند و با راه قبلى در محل تلاقى وادى عار با وادى رغيبه جمع مى شود. على رغم جدايى اين دو راه، تفاوت مسافت بين اين دو راه، بيشتر از شش كيلومتر نيست. شايد علت جدايى اين دو راه، مسئله دست يابى به آب و جمعيت بيشتر بوده است. زمانى كه اتومبيل وارد منطقه شد، جاده آسفالته از الفريش عبور كرد و جاده سياله به طور كلى متروك شد. در گذشته، چاه هاى الصفاء ناميده مى شد؛ چون حفر آن چاه ها در روى صخره هاى صاف صورت گرفته و بعدها چاه مرزوق ناميده شد. سياله 4٧ كيلومتر از مدينه فاصله دارد و در جنوب غربى راه سلطانى قديم (راه انبيا) واقع شده است.

ص:217

طرف شمال كشيده شده و از غرب، كوهى كه ارتفاع چندانى ندارد، مشرف بر آن است كه از شمال به جنوب كشيده شده و شهر به انتهاى شرقى آن پيوسته است. دو چاه بزرگ با دهانه دايره اى شكل پرآب در آنجا بود، در سمت جنوب اين دو چاه بقاياى بازارى است كه به مسافت حدود يك كيلومتر در دو طرف وادى گسترده شده بود، در انتهاى اين بازار اثارى از كاخى گچى به چشم مى خورد. جاده اى كه به صخيرات اليمام مى رود، هنوز سالم و واضح به چشم مى خورد. در جنوب غربى آن جايى است كه الشهداء ناميده مى شود و مقبره اى است در وادى رغيبه كه احتمالاً مربوط به سويقه، در شش كيلومترى اينجا مى باشد.

ص:218

شش كيلومتر به كوه كوچك سياه رنگى كه احتمالا همان صخيرات است، رسيدم. راه سلطانى از پايين آن در سمت جنوب مى گذشت.

ص:219

قديمى 44 كيلومتر فاصله دارد و بين آن و السياله سه كيلومتر فاصله است. اين دو در جهت مدينه اند و السياله در جهت الروحاء قرار دارد.

ص:220

مى كرده اند. يكى از منزلگاه هاى پيامبر در بدر بوده كه در حد فاصل السياله و فرش ملل است.

ابن اسحاق مى گويد در جنگ ذات العشيره پيامبر از فيفاء(1)الخبار عبور كرده و در زير درختى در بطحاء ابن ازهر فرود آمده كه به آن ذات الساق گفته مى شود و در آنجا نماز گزارده و بعد در همان جا مسجدى به نام پيامبر ساخته اند و در آنجا براى او غذايى آماده كرده اند و حضرت همراه مردم غذا خورده اند. از آنجا سنگ چين هاى البرمه(2)به چشم مى خورد. پيامبر از آبى كه در آنجا بوده نوشيده است كه به آن المشرب گفته مى شود. بعد آنجا را ترك كرده و درحالى كه الخلائق(3)را در سمت چپ خود داشته، از دره اى به نام دره بنى عبدالله عبور كرده كه اسم امروزى آن همين است. بعد به سمت چپ حركت كرده و در يليل فرود آمده و در آبادى ضبوعه توقف كرده است. از چاه الضبوعة براى شرب استفاده كرده و بعد از راه فرش ملل به راه خود ادامه داده تا مسير جاده به صخيرات اليمام رسيده است. ابن اسحاق گفته در جنگ بدر(4)در مسير خود از مدينه به طرف مكه از راه كوهستانى مدينه كه به طائف مى رود حركت كرده و بعد از العقيق(5)و ذى الحليفه و اولات الجيش عبور نموده و ابن هشام گفته (ذات الجيش) و بعد به ترتيب از تربان و ملل و غميس الحمام از مريين و صخيرات اليمام و بعد سياله و دره الروحاء عبور نموده است. به نظر من گفته ابن اسحاق درست است. چون او مدينه را بهتر مى شناسد، و نيز در زمين آن الثمام نمى رويد و در آن قمرى آشيانه گزيده است. يمام و قمرى دو نوع كبوتر هستند؛ لذا به وادى آن، غميس الحمام مى گويند.

ص:221

ص:222

المسيجيد راهنمايى كرد. مسجدى منسوب به رسول خدا (ص) كه در دره اى است كه از سمت شمال، از كوه الثمامى به طرف اين شهر گسترده شده است. المسيجيد متعلق به حجله، از بنى سالم است و قبيله الاحامده در نزديكى سرزمين ايشان به سر مى برند. به حركت خود در جاده اى كه قبلاً در روز دوازدهم سفر وصف آن را گفتم، ادامه دادم و پيش از غروب به خيف رسيدم. در آنجا پيرمردى از اهالى دهكده كه معلومات زيادى درباره منطقه داشت، مرا راهنمايى كرد. به مسير خود ادامه دادم و از الواسطه عبور كردم. نماز مغرب را در العاليه، دهكده اى در كنار چشمه و بعد از الواسطه، در كنار بدر گزاردم.

ص:223

بنوصبح، از بنى سالم، از حرب هستند. سرزمين آنها تا العاليه در طرف الواسطه و تا درياى سرخ در نزديكى الرايس و از سمت جنوب شرقى، به غيقه و كوه ثافل اكبر كشيده شده است.

در بدر چشمه اى جارى است و در كنار آن زراعت قابل توجهى وجود دارد. از جمله ساكنان آن عبارتند از قبيله اى از اشراف كه اميرى منطقه، پيش از دوران سعودى به دست آنها بوده و قبيله اى از الساده كه گفته مى شود همه آنها هم پيمانان بنى صبح مى باشند. از سمت غرب كوه الاصفر بر آن مشرف است و در دامنه شرقى آن، قبور شهدا قرار دارد و از سمت غرب به ساحل، مى رسد و بين بدر و ساحل چيزى جز اين كوه فاصله نشده است. از شرق، كوه ابومغطاة مشرف بر آن است و از شمال كوه الدف و در دامنه آن كه در گذشته به نام بالحنان(1)و الغراف شناخته مى شده، وجود دارد. اينها پشته هاى رمل است كه اطراف مقبرةالشهداء را در بر گرفته است و در مورد آن خرافه قرع (2)الطبول(3)را نقل مى كنند. در سمت غرب، العدوة الدنيا (4)قرار دارد كه مسلمانان در روز بدر در آنجا مستقر شدند. در شمال، وادى رودخانه و مسيل وادى است كه شمال شرقى آن كم عرض است و بعد وسيع مى شود و با عبور از اينجا دوباره وادى بسيار كم عرض مى شود و به آن حلق مى گويند، تا اينكه به مفرق ينبع مى رسد. به اين بخش از وادى، الصفراء بلبل مى گويند. وقتى وادى در موازات شهر بدر قرار مى گيرد، العدوةالقصيا در سمت چپ آن و در پشت آن، از سمت جنوب شرقى، وادى ادمان ديده مى شود كه برخى اهالى بدر در آنجا به سر مى برند. اين همان جايى است كه كثير عزه در ابرق الحنان درباره آن سخن مى گويد.

ص:224

ص:225

ص:226

ص:227

ص:228

كوه هاى واقع در غرب الحمراء شروع شده و از سمت بيابان العذيبه در جنوب به طرف ساحل گسترده مى شود و هنگامى كه به الخبت مى رسد، وادى هايى از آن منشعب مى شود. دره السناوى كه مركز السُليم در سمت چپ جاده، در آن قرار دارد و درباره آن در سفر سوم خواهم نوشت. وادى أويسط كه در ٢٨ كيلومترى المفرق است و هنگام بحث درباره الحمراء، در مورد واسط هم نوشتم. هنگامى كه از اويسط عبور كردم، در سمت راست يكى از بلندترين كوه هاى اين ناحيه را مى بينى كه همان كوه نِصع(1)است و در پايين آن، كوه هاى پهن و كوچكى است كه همان نُعيجة العذيبه است و ساكنان اين نواحى از بنى سالم، از حرب هستند. مردم اين منطقه نصع را به فتح نون مى خوانند، اما در مراجع قديمى به كسر نون و سكون صاد آمده است.

ص:229

مكان آن از اينجا محل طلوع خورشيد است. پيرمرد گفت كه دهناء در شرق آن، در فاصله اى كمتر از هشت كيلومترى است و امروز السانيه نام دارد و در ديار حرب واقع شده است. مرزهاى آن در ناحيه شمال از اين نقطه چندان دور نيست و بعد از آن، سرزمين جهينه شروع مى شود. الدهناء شهرى است آباد با ساكنان بى شمار و زراعت گسترده، در اول قرن دهم هجرى كه سلطان غورى آن را ويران كرده و امروزه آثارى از آن به جا مانده و منزلگاه مهم حجاج مصرى و مغربى كه از اين راه رفت و آمد مى كرده اند، بوده است.

ص:230

ص:231

كنند و از ينبع النخل عبور نكنند. در اوايل قرن دهم، حاكم سرزمين ينبع، ذوى درّاج، از اشراف حسنى بوده اند كه امروزه ذوى هجار از اشراف ينبع النخل از آنها مى باشند كه همان بنوهجار بن درّاج هستند.

سپس ينبع راه پيشرفت و آبادانى را پيمود كه ما اكنون در صدد بيان جزئيات آن نيستيم و در زمان ظهور انقلاب بزرگ عربى، پايگاه اصلى انقلاب در ناحيه شمال بوده است. ينبع در دوران هاشمى پايگاه نظامى شد و امروزه شهرى متمدن، مدرن و نوساز است. مركز آن به ينبع النخل و از شمال به حوراء مى پيوندد و در ناحيه جنوب تا نزديك سليم در 6٣ كيلومترى بدر مى رسد.

سپس يك طرح عظيم صنعتى در اين منطقه اجرا شده و به عنوان يكى از شعبه هاى تشكيلات صنعتى سلطنتى درآمده است. در زمان اجراى طرح صنعتى، شمار ساكنان آن دو ميليون نفر تخمين زده شده است.

ص:232

رضوى كوه سرخ بلندى است كه با ساحل فاصله اى ندارد و از سمت جنوب در طول امتدادش مشرف بر ينبع النخل است و حدود شصت كيلومتر روى زمين گسترده شده است. اين كوه متعلق به جهينه است. دره ها و چشمه هاى بسيارى دارد. بسيارى از وادى هاى آن در ينبع النخل امتداد پيدا كرده است و برخى از وادى هاى آن در ساحل گسترده شده و پيشروى كرده است. از جمله وادى هاى آن كه در ساحل پيش رفته، وادى ثما است كه از سمت شمال شرقى بر ينبع مشرف است و وادى نمراء كه در بالاى ينبع در شمال شهر قرار دارد.

عويص وادى است كه همراه با نمراء جفينه نام برده شده و در شرم گسترده مى شود. امروزه زمين هاى اطراف شرم را نقشه بردارى كرده اند و طبق نظام مهندسى پيشرفته اى سامان داده اند و به صورت يكى از شهرك هاى آباد ينبع البحر درآمده است.

ده كيلومترى پس از شرم، از پلى برفراز جفينه عبور كردم و در پانزده كيلومترى از دره كوچكى به نام حَجّ گذشتم كه به آن شعيرة الحج مى گفتند. در ٢٣ كيلومترى، از الفرى كه دره كوچكى است، عبور كردم. سپس از كنار بَلطعان كه تپه بلندى است و در كنار جاده قرار دارد و ٢٣ كيلومتر تا ينبع فاصله دارد گذشتم. بعد وادى خُمال را پيمودم. اين وادى از كوه رضوى و كوه ابوالغَرير مى آيد و سپس در دريا گسترده مى شود. ابوالغرير (به تصغير) رشته كوهى بلند

ص:233

كوهستانى است كه از رضوى به سمت شمال تا وادى الحمض امتداد پيدا كرده است. انتهاى آن در شمال، حَبران ناميده مى شود و هم رنگ رضوى است، اما ارتفاع كمترى دارد. در غرب اين رشته كوه، به طورى كه از وادى خمال قابل مشاهده است، رشته كوه هاى الطوال البيض قرار دارد. كوه هاى مناصيب به دنبال ابوالغرير، در سمت ساحل امتداد يافته اند. اين همان الطوال البيضى كه نام آن همراه با هرشى آمده، نيست و به معناى سفيد هم (بيض) نيست. اما اهالى اينجا هر كوهى را كه به سپيدى بزند، آن را ابيض مى گويند. همين طور هر كوه سرخ يا سياهى را احمر و اسمر مى گويند. در كنار الطوال البيض، كوه تنهايى به نام مشيط وجود دارد. در 45 كيلومترى ينبع در جايى كه از وادى خمال قابل مشاهده است و جاده از آن عبور مى كند، سلسله كوه هاى مشخصى ديده مى شود كه ارتفاع چندانى ندارد و در كنار جاده امتداد پيدا كرده و در الخبت در سمت شرق متوقف مى شود كه به آن العوصاء مى گويند. در يك قهوه خانه در وادى خمال توقف كردم و بعد مسيرم را به سمت شمال ادامه دادم. از روى پلى بتونى كه بر روى وادى حنو مى گذشت، عبور كردم و بعد از واديين، كه نام يك وادى است و از الطوال البيض در زير جاده تا دريا امتداد پيدا كرده و درحالى كه در فاصله نود كيلومترى از سمت راست ما وادى نبط، ظاهر شد، عبور كرديم. در سفرنامه هاى بعضى از حجاج نام آن آمده است كه به طرف دريا در سمت چپ جاده گسترده شده و پلى بتونى بر روى آن وجود دارد.

ص:234

حاشيه سمت راست وادى ينبع گسترده شده بود، را كوه عاصى مى گفتند. از پيرمردى در البثنه، درباره علت اين نام گذارى سؤال كردم؛ گفت حرف هاى خرافى اعراب باديه است. در ٣٢ كيلومترى از اين كوه سرازير شدم و به اولين نقطه آباد ينبع النخل رسيدم. وارد دهكده البركة كه در اطراف آن آثار ويرانى به چشم مى خورد، شدم. احتمالا همان ذوالعشيره باشد كه پيامبر در آن جنگيد و محل سومين غزوه پيامبر است و بنى مدلج و بنى حمزه را در آنجا گذاشت. از ميان دهكده اى كه حد فاصل بين آنها را نخلستان ها پر كرده بود، عبور كردم و در فاصله يك كيلومترى به السُوَيق (تصغير سوق) كه آبادترين مكان در ينبع است، رسيدم كه در آن تأسيسات دولتى و بازارى آباد وجود دارد و مركز ينبع النخل به حساب مى آيد. نيز امارت، مدارس و مركز شهردارى در آن وجود دارد. از شمال كوه رضوى كوه هايى با ارتفاع كمتر بر آن مشرف است و السويق تقريباً به عنوان مرز بين دو قبيله حرب و جهينه است و به نام واقعه اى كه بين اين دو قبيله رخ داده، مشهور است. از سمت شرق السويق در حد فاصل بين كوه در سمت چپ و چشمه ها در سمت راست عبور كردم. در سمت راست، چشمه سويقه قرار دارد كه در حوادث تاريخى بين حرب و جهينه دخيل بوده و در حقيقت دو چشمه در كنار هم هستند كه يكى متعلق به حرب و ديگرى متعلق به جهينه مى باشد.

شيخ حمد الجابر در كتابش به نام سرزمين ينبع گمان كرده كه اين سويقه همان سويقه عبدالله بن الحسن در نزديك مدينه است كه بحث آن گذشت و تاريخ اين قريه را به دنبال تاريخ آن ذكر كرده است. اما درست اين است كه سويقه عبدالله و فرزندان او در ينبع نيست و تنها نام آنها يكى است و السويقات در سرزمين هاى عربى زياد وجود دارد. بعد از مسافت اندكى در سمت راست، چشمه البثنه كه متعلق به عبدالله بن حسن بن حسن بن على است، ديده شد. البثنه از شمال وادى خشكى مى آيد كه گياهى در آن نمى رويد و زراعتى در آن وجود ندارد و از كوه رضوى گسترده مى شود. به اين وادى ايْله مى گويند كه به ايله

ص:235

ديگرى مى پيوندد و به آنها ايلات مى گويند؛ مثل: ايلة الشاميه و ايلة الجنوبيه و ايلة اليمانيه. اين يكى را ايله كثير مى نامند.

پس از البثنه، ١در فاصله 55 كيلومترى از ينبع البحر، جاده آسفالت در نزديك دهكده ذات زبائر قطع مى شود كه اين دليل بر قدمت اين دهكده مى باشد. از يكى از اهالى درباره منطقه سؤال كرديم و او منطقه را چنين معرفى كرد:

از اين مكان و هر چه بالاى ينبع است، الفرعه ناميده مى شود كه صدر وادى ينبع است و در آن كشتزارهايى با چاه هاى آب وجود دارد.

ضاس كه يكى از بلندى هاى كوه رضوى و دره اى است كه در كنار هم و در شرق كوه رضوى قرار دارد و آب آن دو در الفرعه جارى مى شود و ايلة الشاميه در كنار آن دو قرار دارد.

كوه منفردى كه بر الفرعه از شمال شرقى، مشرف است وَعَر نام دارد و كوه سياه رنگى كه در شرق واقع شده، اَظْلَم است كه بسيار سياه رنگ و كم ارتفاع است. بيشتر كوه هاى عرب، سياه هستند.

در شمال شرقى وادى اى است كه در الفرعه از سمت شرق گسترده مى شود.

١) . معجم البلدان، ج ١، ص ٣٣٨.

ص:236

ص:237

ص:238

ص:239

ص:240

به طرف شمال گسترده مى شود. در پشت اين رشته كوه، كوه هاى مرتفع تهامه به چشم مى خورد. كه شايد بارزترين آنها بحران و كوه مرتفع آره در شمال شرق باشد. در جنوب آن سنگلاخ هاى جحفه قرار دارد كه بيننده آن را يك سنگلاخ تصور مى كند؛ اما مجموعه سنگلاخ هاى سياه رنگى هستند كه جحفه و غديرخم را در بر گرفته اند. از رابغ آن را مى بينى كه در سمت شرق و كمى به سمت جنوب گسترده شده است. بحث در مورد همه آنها در سفر اول گذشت. سنگلاخ ها را در مجموع القدام (جمع قدمة) مى نامند كه آنها در گذشته داراى مزارع و نخلستان هايى بوده است.

ص:241

برخورد كرده و رأس آن در ساحل گسترده مى شود. اين سنگلاخ كه به سمت شرق گسترش پيدا كرده، به هرشى مى پيوندد و در نزديك هرشى، آن را سنگلاخ بيض مى نامند و در جايى كه به جاده مى رسد، به آن الخشم مى گويند. همه اين عوارض را در روز دوم سفر اول ذكر كردم. اما وصف زمين از اينجا باعث شد كه دوباره از آنها ياد كنم.

ص242

ص:243

ص:244

آنجا بندرى بود كه در كنار آن نخلستان هايى متروك وجود داشت. مركز امارت و مركز پليس كه از لحاظ ادارى تابع بدر بود و پاسگاهى مرزى كه در آنجا فرود آمديم. بهترين ساختمان اين دهكده، ساختمان مركز امارت بود كه در كنار آن مدرسه ابتدايى پسرانه وجود داشت. ساكنان الرايس مخلوطى از زبيد و بنى صبح بودند كه هر دو از حرب هستند. اما دهكده در محدوده بنى صبح قرار دارد و سرزمين آنها به طرف شرق گسترده مى شود؛ به طورى كه غيقه و ثافل اكبر را در بر مى گيرد و چشمه هايى در پشت بدر در سمت مدينه هم متعلق به آنهاست.

***

ص:245

هجرى يكى از بنادر آباد مدينه منوره بوده و داستان هايى از غارت هاى اعراب بيابانگرد در آنجا وجود دارد، اما بعدها رو به زوال گذاشته و ويران شده است. شكى نيست كه جنگ هاى قبيله اى، عقب ماندگى و قهقرا و ناامنى كه در اواخر عصر عباسى دامن گير حجاز شده، نقشى مهم در نابودى و ويرانى اين شهر داشته است. به دنبال آن، شهر ينبع النخل تحت حمايت ايوبى ها و حكومت هاى بعدى مصر به وجود آمده است.(1)

><نمايش تصوير

ص:246

ص:247

ص:248

ص:249

مى كرد، به مسير خود ادامه داديم. ما به مقصد چاه هاى(1)الشيخ حركت مى كرديم. هنگامى كه حج با قافله هاى شتر انجام مى گرفته است چاه ها در حجاز موقعيت عمده اى داشته اند. وجود چاه در راه حج به منزله وجود منزلگاه بوده است و از اين رو چاه هاى ابن حصانى، مبيريك و چاه قاضى و چاه قيضى و بسيارى از چاه هاى ديگر در اين منطقه مشهور شده اند. در خلال وادى در جنگل هايى از درخت السمر حركت كرديم.

از زيادى عبور كرديم كه يكى از اهالى آنجا گفت متعلق به محاميد است و ساكنان آن از بنى صبح بوده اند و آن را براى سكونت مناسب ديده اند و در اينجا اقدام به حفر چاه هايى نموده اند و در بخشى از اين وادى پر درخت، سكونت گزيده اند. از زمانى كه در الرايس بوده ايم و بر جار و السليم و المفرق تا اينجا را پشت سر گذارديم، هنوز در سرزمين بنى صبح هستيم. بدر و چشمه هاى زيادى در اطراف مدينه چنانچه گذشت متعلق به اينها مى باشد. و همه وادى غيقه و هر چه در آن گسترده مى شود و همه كوه ثافل اكبر كه به آن كوه صبح مى گويند، در سرزمين اينها قرار دارد و اين وادى كه در اينجا المعرج ناميده مى شود و بالاى آن غيقه و مافوق آن الملف (ملف عيقه) و بعد، عرج(2)ناميده مى شود، امروزه به النظيم، معروف است. كه بزودى به آن مى رسيم. در سمت چپ ما سلسله كوه هاى كم ارتفاعى در وادى قرار دارد كه النصيله نام دارد كه در پشت آن كوه ظبيه ديده مى شود و از سمت شمال به كوه كراش كه بين بدر و غَيقه واقع شده است، مى پيوندند.

و در نيمه راه بين النصائف و غيقه به چاه هاى شيخ رسيديم. چاه هايى در وسط بيابان كه از سمت مشرق تپه اى رملى كه الحبل ناميده مى شود، بر آن مشرف است اين تپه رملى از سمت مشرق به كوه ثافل اكبر مى رسد (3)و چنانچه گذشت،

ص:250

به آن كوه صبح(1)مى گويند و كثير در شعر خود از آن ياد كرده است. چاه هاى شيخ سه چاه با دهانه هاى وسيع و پر آب است. و در كنار آنها دو يا سه خانه متروك وجود دارد. سياه چادرهاى مؤمنين در فاصله نه چندان دورى از آنها به چشم مى خورد. مردى از سمت آنجا به طرف ما آمد. از او در مورد برخى جاهاى منطقه پرسيديم، از پاسخ دادن ابا كرد. گويا با نام هايى روبه رو شد، كه تا كنون نشنيده بود و جواب داد در اينجا وادى، وادى ناميده مى شود و به كوه، كوه مى گويند.

><نمايش تصوير

ص:251

ص:252

مى ريزد و شيخ احمد الجاسر در مورد اكثر نقاط الصفراء ينبع، نقل هايى دارد و با وجود اين، او خود در مورد اكثر اين نقاط، ناقلى بيش نيست.

ص:253

انبوه از درخت آنها را مى چرانيد. درباره جاهايى كه در شعر كثير نام آنها آمده، از او سؤال كرديم. گفت: بُعال دره اى است كه از غرب كوه فعرى در الخائع اليمانى از شرق گسترده مى شود؛ در جايى كه از غيقه ديده مى شود.

كتانه را به ما نشان داد و گفت:

دو كتانه بوده است كه يكى در الخائع اليمانى از غرب گسترده مى شود و مقابل آن بعال است و از اينجا كه ايستاده ايم، آن را مى بينى و دومى آن است كه آب آن را تقسيم مى كند و در نزديكى چشمه الحسنيه در وادى الصفراء گسترده مى شود.

پيرمرد گفت: «ببين آنها را در مقابل بُعال از سمت غرب مشاهده مى كنى كه از كوه الاجبيل در الخائع اليمانى از غرب گسترده شده و بعد همه آنها در غيقه گسترده مى شوند» .

سپس پيرمرد با دست اشاره كرد و گفت: «وجمة از كوه فِعرى در سمت غرب، در الخائع اليمانى و در كنار بُعال از سمت جنوب و بين آن و ملف غيقه گسترده مى شود و امروزه نام جبل فعرى الهضبه است كه آن را هضبه غيقه مى گويند» .

درباره نخال از او سؤال كرديم، گفت: «كنار رحيب و در كنار وادى الصفراء از سمت شمال است. رحيب در وادى الصفراء، بالاى الحمراء و در سمت مدينه و در كنار رحاب مى باشد» .

اما درباره آرابن كه درست آن الارأين است، پيرمرد چيزى نمى دانست. به گمان من مسيل بلند و راه بين دو بلندى الخائع و جايى است كه آب دو خائع تقسيم مى شود. چون هر كس قصد رفتن به نقاطى از وادى الصفرا را از جنوب كتانه و وجمة داشته باشد، بايد از اين گردنه و راه كوهستانى عبور كند.

ص:254

ص:255

ص:256

در مسير اين جاده قرار دارند. جاده بعد از تعميرات و بازسازى مقدارى نزديك تر شده است؛ چون به صورت مستقيم كشيده شده، اما جاده قديمى داراى پيچ و خم هاى بسيارى براى يافتن آب و زمين مناسب، براى توقف بوده و لذا مسير طولانى تر بوده است.

><نمايش تصوير

ص:257

ص:258

است. الجى نام همه وادى است و او منظورش منزلگاه بوده است؛ در جايى كه مى گويد: «از الرويثه تا الجى چهار ميل فاصله است و الجى درست است. الجى همواره با ال تعريف ذكر مى شود» .

ص:259

ص:260

ص:261

شرقى ثافل در آن مى ريزد، گسترده شد. جاده هم بعد از پشت سرگذاشتن يك بلندى، وارد وادى يدعا، يكى از وادى هاى وادى الجى شد.

ص:262

به نام الوطيه رسيديم كه چهارده كيلومتر يعنى نزديك ده كيلومتر به حساب عربى قديم از الاثايه فاصله داشت. الوطيه يا الوطأة دهكده اى متروك بود كه ديوارهايى از سه طرف آن را فراگرفته بود. و نخل هايى داشت كه تشنگى آنها را خشكانده بود. در سمت چپ جاده، مسجد شمسى قرار دارد كه با ديواره هايى از سنگ مشخص شده و بعيد نيست كه همان مسجد رسول خدا باشد. صاحب مناسك گفته است كه در پنج ميلى العرج مى باشد. عبدالله بن عمر از العرج مى آمده و خورشيد غروب مى كرده و او نماز ظهر را در اين مكان خوانده است. از وادى العرج تا اينجا نزديك هشت كيلومتر، يعنى چيزى نزديك به پنج ميل بوده است.

ص:263

مى آيد، طريق الغائر از آن عبور مى كند و از فيد گذشته و بعد به كنار اليدعه الشرقى سرازير مى شود. بعد از گردنه العَقنقُل بالا رفته و بعد در وادى الحلقه سرازير مى شود و از الغائر بالا مى رود. وادى فرعى سوم الحفاة ناميده مى شود كه در محل طلوع خورشيد از كوه قدس گسترده مى شود و دامنه هايى كه در اين وادى گسترده مى شود را هم الحفاة مى گويند.

الحفاة منزلگاهى متروكه است. چاه هاى قديمى با دهانه هاى وسيع در آن است و هر چاهى منسوب به مردى از اهل الديره است. در آنجا مغازه هاى ويران شده بود و تنها آثار زندگى در بين چادرنشينان ديده مى شد. اگر اين جاده آسفالت شود، زندگى دوباره به اينجا باز مى گردد؛ چون از مسيرى كه از بدر مى گذرد، كوتاه تر است. درباره اين محل، در تاريخ مطالب شنيدنى بسيارى وجود دارد. اين منزلگاه را چاه الطلوب مى ناميده اند و همان جايى است كه معاويه در آنجا توقف كرد و دچار لقوه شد. ماشين سبب ويرانى اين سرزمين شده است. مردم مهاجرت كرده اند و بعد اينجا رو به ويرانى گذاشته و دهكده هاى آنها نابود شده و در شمار آثار تاريخى درآمده است. اين منزلگاه مانند الرويثه و الشفيه، بر كوه بلند قدس مشرف است و تعجب مى كنى اگر بگويند بر فراز دامنه ها و بلندى هاى قدس ساكنانى هستند كه نخلستان دارند و در آنجا به كار و فعاليت مشغول هستند. در اشعار از قدس به عنوان دژ و قلعه ياد شده است كه امروزه به آن اُدقُس مى گويند و در سفر اول توضيح داديم كه ساكنان امروزى و مالكان آن، قبيله عوف، از حرب هستند.

ص:264

را حفر كرده و به اين نام معروف شده است. هنگامى كه حاجيان در الحفاة ازدحام مى كردند، كسانى كه جايگاهى در آنجا نداشتند، به سوى القيضى مى شتافتند و از اين رو به صورت منزلگاهى در آمده است. زمانى كه مسير كاروان هاى حج به جاده هاى ماشين رو تغيير كرده، اين منزلگاه مانند ساير منزلگاه هاى اين مسير متروك شد.

در آخر دهه هشتاد از اين قرن، شيخ بخيت بن ناصر بن بخيت بن بنيان اللّهيبى به عنوان امير در وادى القاحه منصوب شد. پدر او ناصر، هنگام روى كار آمدن دولت سعودى به جاى دولت هاشمى، امير اين منطقه و صاحب ثروت و مكنت فراوان بود. در پايان جنگ جهانى دوم كار شتر در اين سرزمين به پايان رسيد و اينجا دچار خشكسالى شد. به دنبال آن قحطى منطقه را فراگرفت؛ به طورى كه خانواده هايى با هفت يا هشت نفر، به طرف مكه مهاجرت كردند. اما حتى نيمى از آنها به مقصد نرسيدند. ناصر با خانواده خود همراه ديگران از اينجا كوچ كرد و اين سرزمين به صورت سرزمينى خالى از سكنه و متروك درآمد و هيچ كدام از اهالى ديگر به اينجا بازنگشتند؛ بلكه در شهرهاى ديگر ساكن شدند و پس از مدتى صاحب ثروت و مكنت شدند و به مقام هاى عاليه دست يافتند و ديگر هيچ كس فكر بازگشت به اينجا را نكرد. بعدها بخيت به عنوان امير القاحه منصوب شد و وقتى به اينجا رسيد، هيچ جاى آبادى، حتى يك دهكده هم نديد. بنابر اين به چاه قيضى پناه آورد و در آنجا ساختمان هايى احداث كرد؛ مانند ساختمان امارت، مدرسه ابتدايى و جاده هايى براى معلمين.

به دنبال اين اقدامات، چاه القيضى به عنوان دهكده شهرك مركزى القاحه درآمد؛ درحالى كه هيچ قريه اى در اطراف آن نبود و تنها چادرنشين هايى در اطراف آن بودند كه تعداد آنها به صد مى رسيد. اين امارت، تابع امارت بدر مى باشد. القاحه خالى از كشتزار است؛ مگر آنچه كه در اطراف شهر السقيا يافت

ص:265

مى شود و السقيا و اطراف آن، از امارت القاحه بيرون هستند؛ چون متعلق به قبيله العبده از بنى عمر و از حرب مى باشند و مركز آن، تابع الفرع است.

رسول خدا (ص) در هنگام مهاجرت به مدينه از القاحه عبور نموده است.(1)در اينجا اشتباهى بين القاحه (با قاف و حاء مهمله) و الفاجه (با فا و جيم) وجود دارد. الفاجه (با فا و جيم) يكى از وادى هاى فرعى القاحه (با قاف و حاء مهمله) است.

ص:266

المقيتله برخورديم. آثار دهكده اى ويران كه در كنار وادى السير در محل برخورد آن با وادى تمن (تمنى قديم) قرار دارد. در السير و در نزديك آن دهكده، چاه هايى براى شرب وجود دارد و در المقيتله، آثار منزلگاهى قديمى هست؛ از جمله، مسجدى كه با زحمت زياد موفق شدم محراب آن را شناسايى كنم. اين دهكده در كنار جاده اى كه از ودان عبور مى كند، قرار دارد و شايد بعد از ويران شدن ودان، ساخته شده و بعد به علل مختلفى ويران شده است. علت ويرانى آن، بازسازى و دگرگونى جاده نيست؛ بلكه ويرانى آن به مدت ها پيش از تغيير و تحول جاده باز مى گردد؛ چون چيزى جز آثار پوسيده از آن باقى نمانده است. سايه كوه هاى الطوال البيض بر السير افكنده شده و زمينى وسيع بين سنگلاخ هاست و كشتزارهاى وسيع زيادى در آن وجود دارد كه متعلق به البلاديه، از بنى عمر مى باشد. در كتاب هاى متقدمين به نام تمنى از آن ياد شده است.

در سايه الطوال البيض حركت كرديم كه امروزه به آن طوال حمامه مى گويند. بعد وارد سراشيبى تلى بلند به نام حماسه شديم. تلى بزرگ كه بين الطوال البيض و گردنه هرشى كشيده شده و سيل آن تا كنار ودان ادامه دارد و بعد در ابواء، در سمت چپ امتداد مى يابد. در سيزده كيلومترى از چاه مبيريك به گردنه هرشى رسيديم. اولين جايى كه ديديم، مسجدى بود كه از سمت شمال در مقابل گردنه قرار داشت و مردم اين سرزمين، آن را به رسول خدا منسوب مى كردند. اين مسجد در مقابل دهانه گردنه قرار داشت؛ به طورى كه جاده از آن جدا نبود و من مى ترسم كه وقتى اين جاده آسفالت شود، اين اثر مهم تاريخى از بين برود. به ويژه كه بيشتر كسانى كه اقدام به جاده سازى مى كنند، دانش كافى براى حفظ اين گونه آثار را ندارند.

هرشى اسم سنگلاخى است كه گردنه آن را در بر گرفته است. جاده اصلى از آن مى گذرد و گردنه ديگر هريشاء نام دارد كه جز انسان هاى پياده يا سوار بر

ص:267

چهارپايان، از آن رفت و آمد نمى كنند. چون اين دو راه به مكان واحدى مى رسند و گردنه هرشى شيب بسيار تندى به سمت جنوب دارد. اما در شمال اين گردنه به زمين مسطح و مرتفعى مى رسد و سنگلاخى در سمت غرب آن امتداد پيدا مى كند كه سنگلاخ بيض ناميده مى شود. سپس به سمت شرق ادامه يافته و به سنگلاخ الشيباء و سنگلاخ بنى عمرو، در شمال سنگلاخ ذره متصل مى شود. هرشى در هيجده كيلومترى شمال شرق رابغ قرار دارد. و مسير حاجيان در حد فاصل بين السقيا و جحفه از آن مى گذشته، اما بعد از ويرانى جحفه، از فاصله بين السقيا و رابغ عبور مى كرده است. در اوايل ورود ماشين به جاده ها، اين گردنه براى ماشين ها باز شد. اما اين آماده سازى ابتدايى بود. بعدها كه مسير جاده ماشين رو به مسير مستوره و بدر تغيير داده شد، گردنه متروك افتاده و مسير آن به وسيله جريان سيل ها از بين رفت. پايين آمدن از سرازيرى آن، ترسناك است و بالا آمدن از آن هم ترس و دشوارى بيشترى به همراه دارد.

امروزه ماشين هايى كه در باديه رفت و آمد مى كنند، مجبور هستند كه با تحمل سختى هاى راه از اين گردنه عبور كنند؛ چون هر كس كه قصد الفرع و القاحه را از طرف رابغ دارد، در برابر او دو راه بيشتر وجود ندارد: از اين راه يا راه مستوره به ابواء كه بسيار طولانى است. فرق بين دو مسير ٧5 كيلومتر است. چون مسافت از رابغ تا مبيريك، از راه هرشى تنها ٣١ كيلومتر است و اين راه، يعنى از مسير مستوره ٨٨ كيلومتر است؛ يعنى نزديك يك سوم راه اول است. در ساعت ٣٠/5 به رابغ رسيديم. شهرى زيبا و آرام كه مردم آن به سرعت در پى كار خود روان بودند. اين شهر از ديرباز آخرين نقطه نقشه بوده و همواره بندر آن متروك بوده است. مردم آن با فانوس هاى كارى، روشنايى خود را تأمين مى كنند.

ص:268

ص:269

ص:270

ص:271

ص:272

بعد از ملل و غميس الحمام، از مَرَيَيْن و سپس از صخيرات اليمام و السياله عبور كرد. پس در اينجا مَرَيَيْن(1)به عنوان تثنيه مَرَى به كار رفته است. در كتاب ابوعلى الهجرى آمده كه يَيْن شهر ميوه مدينه و در جايى نزديك به بنى زيد بوده است. بين آنها و بنى يزيد جنگ هايى رخ داده است و بنوزيد مجبور به ترك آنجا به سمت الصفراء شده اند و بنى يزيد هم به الفرع كوچ كرده اند. از آنچه گذشت، درمى يابيم كه اختلاف در اين و آنچه ترجيح دارد، اين است كه نام آن مثنى (مَرَى) بوده و بعدها مَرَيَيْن گفته شده، بنابر رعايت سماع و به تدريج همين شكل براى آن علم شده و با همين نام خوانده شده است.

ص:273

نقشه مشخص شده است.

د) ياقوت(1)مى گويد: زمخشرى گفته است يَيْن چشمه اى است در وادى حورتان كه امروزه متعلق به بنى زيد الموسوى، از بنى الحسن است و غير او گفته اند كه يَيْن نام وادى اى است بين ضاحك و ضويحك (2)كه دو كوه در پايين الفريش هستند. با وجود اينكه حورتان نزديك اينجا هستند، ضحك و ضويحك معروف نيستند؛ چون اين روايت از دو روايت قبلى شايع تر است. حورتان حدود پنج كيلومتر از جايى كه براى مريين مشخص كرديم، دورتر است.

آنچه با نصوص گذشته منطبق است و مهم ترين آنها نص ابن اسحاق مى باشد، مبنى بر اين است كه آن در بين ملل و صخيرات اليمام قرار دارد و غميس الحمام جزيى از آن است. همچنين هجرى مى گويد كه بريد مريين، در كنار عبود است. اگر روايت را در بند دال مورد دقت و نظر قرار دهيم، على رغم وضوح و تحديد خوبى كه دارد، اما در مورد تحديدهاى متقدمين با محدوديت روبه رو هستيم؛ چون در تحديدات آنها بى دقتى وجود دارد و براساس مشاهده تحديد نكرده اند.

لازم است، اشاره كنم كه زمخشرى از شريف على بن وهّاس العلوى كه يكى از دانشمندان اين سرزمين بوده؛ روايت مى كند؛ اما هجرى هم در عقيق در نزديكى اين محل سكونت داشته و اعتقاد من اين است كه شناخت هجرى با شناخت شريف على برابرى مى كند. ابن اسحاق هم كه صاحب سيره رسول خداست سخنش را مى توان معتبر شمرد. چون نزديك به دوران پيامبر (ص) مى زيسته و مدنى بوده است.

ص:274

><نمايش تصوير

ص:275

قبيله الصواعد از عوف بود. ويرانه هايى را ديديم كه از چند بخش كوچك تشكيل شده بود. گويى منازل يك خانواده بوده و اين جزو فرهنگ و آداب اهالى اين دهكده ها مى باشد. به سمت غرب حركت كردم. از گردنه اى كه صاف و هموار نبود، بالا رفتم. حمراء امراق در سمت راست من قرار داشت كه امروزه به نام الخيالات شناخته مى شود. در سمت چپ من عبود قرار داشت. اين بلندى بر دشت افيح مشرف است و تصور آن در اين سرزمين سنگى بعيد است. در وسط دشت ديدم كه مردمى در حال حفر چاه هستند. اينكه اين دشت قابل زراعت است و با استقراى نصوص سابق، مى شود گفت اين دشت حتما مَرَيَيْن است. به زودى درباره وجه تسميه آن بر مَرَيَيْن خواهم نوشت. بعد از طى پانصد متر به سلسله اى صخره اى كه اين دشت را قطع مى كرد، رسيدم كه در محل تنگه، سدى را درست مى كرد و سيل وادى را نگه مى داشت و بعد دوباره هم سطح مى شد.

ص:276

است. در محل برخورد اين دو، ارتفاعات كوچكى قرار دارد كه از غرب به عبود متصل مى شود. در محل اتصال اين دو در غرب، كوه عدنه قرار دارد كه كوهى خاكسترى رنگ و كم ارتفاع تر از عبود است.

در مشرق، كوه هايى است كه بارزترين آنها كوه الخيالات (امراق قديمى) و كوه الخصراء مى باشد. كه بين آن و عبود همين گردنه بلندى است كه از مسير آن آمديم.

در سمت غرب و در بين دشت، دو وادى گسترده مى شود: وادى حَزرة كه در جنوب آن دو مى باشد و از الفقاره مى آيد. وادى مثعر كه وادى كوچكى است و از غرب از فاصله بين حزره و الجفر مى آيد و در اين دشت بين حزره و عفرة الردادة گسترده مى شود. وقتى بر شمال غرب خود نگاه كنى العجوز را مى بينى كه با عوارض اطراف آن، العُجُز ناميده مى شود. رشته كوهى است خاكسترى رنگ كه عفرة الردادة را از غرب در بر مى گيرد و الفقرة در حد فاصل بين آن و العَوْد قرار دارد. اين رشته كوه مشتمل بر الجفر است كه در فرش ملل بعد از الحيفاء گسترده مى شود و الحيفاء در شمال شرقى صفر قرار دارد. وادى الجفر يك وادى زراعى است كه متعلق به فرزندان سليم، از بنى سالم و غير ايشان مى باشد.

ص:277

دامنه كوه در جست وجوى آثار به حركت خود ادامه دادم. كوه هاى كوچك سنگى در اطراف ديده مى شد و تشخيص آثار قديمى كه اعراب هنگام سكونت در اين سرزمين براى خود درست كرده اند، بسيار مشكل بود. به طرف مشرق، از بين كوه ضبيعه در سمت راستم و كوه هاى حفى (جمع حفا) در سمت چپم عبور كردم و در مجراى سيل مريين سرازير شدم و در سه كيلومترى از كوهپايه هاى صفر و فرش ملل، در جهت غروب خورشيد راه خود را دنبال كردم. همه اين عوارض در انتهاى شمالى مريين قرار دارد و از غرب، عفرة الرواده به آن مى رسد. دشت عفرة الروادة از غرب و شمال به دو كوه محيط شده است.

وادى فرش را به سمت انتهاى دامنه الاسفع از شمال غربى پشت سر گذاردم و بعد به سمت جنوب بازگشتم و به دنبال آثار منازل به حركت خود ادامه دادم، اما چيزى پيدا نكردم و از اينكه در نوشته هاى قبلى ام اسفع را همان صفر تلقى كرده بودم، متأسف شدم. در واقع، دامنه هاى اسفع قابل سكونت نيست و نيز تمام حاشيه ملل شرقى، كوه هاى آنها هستند و جايى براى دشت و زمين هموار و صاف باقى نمى گذارند. اما كوه صفر و العود و اطراف آن دو قابل سكونت است. زمينى صاف و هموار و كوه هاى زيباى سرخ رنگ و مجارى گشاده ورود هوا و درختان سبز كه از چشم دور نمى شوند. در فرش، قنات ها و چشمه هاى زيادى وجود داشته و اماكنى كه ظاهراً مربوط به كشتزارهاى آنجا بوده است كه بعد از نابودى كشاورزى آنجا و خشك شدن چاه ها و مهاجرت اهالى ويران شده است. بعد به دره اى بازگشتم كه بين دو كوه الخيالات و ضبيعه فاصله انداخته بود. اين دره به اندازه رسيدن صداى يك نفر فرياد كننده تا كوه صفر فاصله داشت و هر كس در فرش ملل مزرعه اى داشته باشد، مى تواند در دامنه هاى صفر پايين بيايد و از طريق اين دره به طرف مزرعه خود برود كه مساحتى كمتر از دو كيلومتر مى شود. به طرف آثارى كه در دامنه صفر به آن اشاره كردم، بازگشتم و از آنجا به طرف جنوب و سپس غرب رفتم و از محل خروج مثعر عبور كردم و بعد به

ص:278

سمت جنوب بازگشتم و مصب حوزه آنجا را پشت سر گذاردم. در دو طرف آن، آثارى از دهكده اى كه بدون شك گروهى از اهالى مريين در آن به سر مى بردند را ديدم و بعد در غميس الحمام به حركت خود ادمه دادم كه آثار بسيارى در آنجا بود و گويا منازل ساكنانى بوده است كه در اين نواحى پراكنده بودند. در الربى در كنار وادى و در دامنه عبّود از سمت غرب حركت مى كردم كه جاده خاكى به جاده آسفالت پيوست. اين سرزمين زيبا را كه روزى مسكونى بوده و مزارع زيادى داشته، اما امروز هيچ سكنه اى ندارد و گويى درگذشته چنين جايى نبوده است، ترك كردم.

ص:279

ص:280

قرائت كرده اند، مخفى نيست. در سيره رسول خدا آمده است كه حضرت وقتى تصميم به خروج از مكه گرفتند؛ هيچ كس از اين موضوع اطلاع نداشت(1)، جز على (ع) كه او را در مكه باقى گذارد، تا امانت هاى مردم را بازگرداند(2)و ابوبكر كه به او اجازه داد تا در طى مسير همراه او باشد.(3)بعد

ص:281

پيامبر خدا و ابوبكر صدّيق(1)به غارى در كوه ثور پناه بردند و سه روز در آنجا

ص:282

مخفى شدند. قريش صد شتر جايزه براى كسى قرار داد كه حضرت محمد (ص) را به آنها بازگرداند. اسماء، دختر ابوبكر در مدت زمانى كه آنها در غار به سر مى بردند، برايشان غذا مى برد. پيامبر عبدالله بن ارقط (اريقط) را به عنوان راهنما اجير كرده بودند. او مردى از بنى الدئل، از بكر، از كنانه بود و سرزمين كنانه از مرالظهران تا وادى الصفراء گسترده شده است.

ص:283

><نمايش تصوير

ص:284

و سپس در طول ساحل حركت كردند تا اينكه مسير آنها به پايين عسفان رسيد و سپس از همين راه تا پايين امج را پيمودند و بعد، از قديد عبور كرده و در انتهاى قديد، در منزل ام معبد از بنى كعب از خزاعه فرود آمدند. قريش از آن مكان بى خبر بودند. آنها سه شبانه روز در حال راهپيمايى بودند. زمانى كه منزل ام معبد را ترك كردند، در سرزمين بنى مدلج، از كنانه به حركت خود ادامه دادند تا اينكه سراقة بن مالك بن جعشم مدلجى آنها را شناخت(1)و براى

ص:285

به دست آوردن جايزه، به قصد دستگيرى آنها هجوم آورد، اما اسبش او را چند بار بر زمين مى زند. راهنما آنها را از الخرار عبور داده و بعد از گردنه المرّه (كه با تخفيف نيز گفته مى شود) عبور مى دهد. سپس به ترتيب از لقف، مدلجه لقف، مدلجه مجاح، مرجح، ذى العضوين، ذاكشر، الجداجد، الاجرد (درست آن اجيرد است) ، بطن اعداء، مدلجة تعهّن، العبابيد يا العابيب (كه العثيانه گفته مى شود) ، الفاجة (القاحه) ، العرج، گردنه العائر گذشتند و وارد رئم شدند. بعد در قباء، به بنى عمرو بن عوف رسيدند.

ص:286

ص:287

ص:288

جنوب مجاح، در مقابل مصب عصوين گسترده مى شود و مدلجه ثقب كه در اجيرد گسترده مى شود و اجيرد دره اى است در ثقب و در بالاى البستان. ثقب در پايين القاحه و القاحه در الابواء گسترده مى شود. مدلجة تعهّن نيز به سوى چشمه تعهّن در جهت شمال امتداد پيدا مى كند.

ص:289

را به اين پندار واداشته كه منظور كوه مشهور اجيرد در شمال غرب مدينه است؛ اما آن كوه كجا و مسير هجرت كجا؟ !

ص:290

ص:291

ص:292

آن وادى است كه در پايين آن گردنه قرار دارد؛ چون وادى هم كف و مسطح و در پايين كوه ها قرار دارد و در سيره ثابت است كه پيامبر از ركوبه عبور كرده است.

ص:293

ص:294

ص:295

در سمت جنوب آن قرار دارد. اولين مسجدى كه براساس تقوى بنا شده، در آنجاست.

ص:296

قبيله مى باشد:

قبيله اول در ساحل، از جنوب ليث تا وادى صفراء و ينبع سكونت دارند و قبيله دوم در تهامه داخلى، مانند مرالظهران و عسفان و رابغ و قديد و دوران و جحفه.

براساس آنچه ذكر شد و با مشاهده اين مناطق، من مسير هجرت را به شكل زير تعيين و ترسيم نمودم:

پيامبر از كوه ثور در جنوب مكه خارج شده و به سمت غرب درحالى كه كوه السرد را سمت راست خود و لبينات را در سمت چپ خود داشته، هجرت خود را آغاز كرده و بعد وارد وادى ابراهيم شده است. سپس به روضه ام الهشيم رسيده است و در آنجا مستقيم به طرف شمال برگشته و از راه حب و الحبل درحالى كه حديبيه (كه امروز الشميسى ناميده مى شود) گذشته و كوه هاى غربى مكه را در سمت چپ خود داشته است. بعد، از نزديكى الحميمه از وادى مر الظهران عبور كرده و وارد گردنه المرار (دره الكريمى كنونى) شده؛ درحالى كه سروعه و كوه ضاف را در سمت چپ خود داشته و در سمت راستش كوه مكسر بوده است. وقتى از دره الكريمى خارج شده، در دامنه شرقى كوه هاى الخشاش كه در سمت چپ و وادى الصغو كه در سمت راست او بوده، عبور كرده كه چاه ها و چشمه هاى زيادى در آنجا وجود دارد. سپس شب هنگام از نزديك عسفان گذشته و از آن دورى جسته و درحالى كه آن را در سمت راست خود داشته، آن را پشت سر گذارده است. سپس در كنار چشمه هايى فرود آمده كه الغولاء ناميده مى شده است و بعد در وادى آن چشمه، حدود پنج كيلومتر راهپيمايى نموده و بعد، از سمت راست ايشان گردنه اى به نام گردنه نقرى پديدار شده است كه با پيمودن آن، مسير او به جاده عمومى در نزديكى كوير رسيده است. بعد مجبور شده تا در شب حركت كند. با طى اين مسير، به الدف در صد كيلومترى مكه رسيده است. هنگام صبح به دره اى عميق بين كوه هاى جمدان پناه برده است.

امروزه در اين دره درختى وجود دارد كه مردم با اعتقاد به اينكه آثارى به

ص:297

جامانده از آثار پيامبر خدا است، آن را زيارت مى كنند. چون شب فرا رسيد، در آخر شب، از پناهگاه خود خارج شده و به حركت خود در اين مسير ادامه داده و در پايين امج فرود آمده و بعد گردنه لفت (الفيت امروزى) را پشت سر گذارده و اين همان جاده بزرگ و اصلى بوده است كه پيامبر مجبور بوده تا از آن عبور كند. بعد در قديد فرود آمده و آن را در روز پيموده است. سپس از ضاف و ام معبد در نزديكى جايگاه بت مناة عبور نموده و از آنجا از گردنه المشلل بالا رفته و در دوران فرود آمده كه متعلق به بنى مدلج و خزاعه بوده و هر دو قبيله در آن مشترك بوده اند. در آنجا با سراقه - كه ذكر آن گذشت - برخورد نموده است. سپس از وادى كليه گذشته و در روز سوم از كناره و انتهاى سنگلاخ ها حركت كرده تا هنگام فرا رسيدن شب چهارم، از نزديكى جحفه در شرق آن، درحالى كه آن را مى ديده، عبور نموده است. بعد از عبور از جحفه، از وادى الخرار به حركت خود ادامه داده و بعد به طرف راست به سمت شرق حركت كرده و از غدير خم گذشته و بعد در وادى مر (وادى رابغ امروزى) عبور كرده و به طرف مشرق پيش رفته تا به وادى حياء رسيده و در آنجا چاه هايى هست كه به چاه هاى المُرّه معروفند. بعد به سمت چپ به طرف شمال حركت كرده و از سنگلاخ الشيباء عبور كرده و وارد وادى الفرع شده و در نزديكى مصب لقف آن را پشت سر گذارده و از آن عبور نموده تا به مدالج رسيده و يكى بعد از ديگرى چنانچه در گذشته ذكر كرديم، از آنها عبور نموده و هنگام عبور از آنها از العصوين و مرجح و نقاط ديگرى مانند ام كشد و اجيرد هم عبور نموده است. زمانى كه وارد تعهّن شده، در القاحه و در نزديكى السقيا، در سمتى كه به طرف مكه است، راهپيمايى كرده و پيش از القاحه از السقيا و چاه الطلوب گذشته و راهى جز اين را نمى توانسته انتخاب نمايد. زمانى كه به چاه الطلوب رسيده، براى انتخاب مسير درست و مناسب خود، مستقيم به طرف شمال در دره اى به نام فيد در مقابل منزلگاه رأى العين پيش رفته و در ابتداى وادى اليدعه الشرقى فرود آمده و سپس

ص:298

از گردنه عقنقل عبور كرده و وارد وادى الحلقه شده است. بعد، از الغائر بالا رفته و همه اين نقاط در خط سير او مانند دانه هاى مرواريد منظم شده اند.

كسى كه ادعا مى كند حضرت از العرج عبور نموده، سخنى نادرست گفته است؛ زيرا متضمن مسافت طولانى و تحمل مشقت و سختى بسيار و غير ضرورى است و اگر انسان شكل طبيعى زمين را مورد دقت قرار دهد، در مى يابد كه چنين كارى بعيد به نظر مى رسد. از الغائر، مسير جاده را به سمت شمال در وادى العقيق ادامه داده و از شرق حمراء الاسد عبور نموده و بعد، از دامنه غربى كوه عير حركت كرده و سپس به قباء رسيده است.

ص:299

ص:300

مسير جاده با فاصله از رابغ، در شمال غرب جحفه عبور مى كند. منزلگاه ششم ودان است كه مدتى است متروك است. سپس السقيا در وسط القاحه است و بعد چاه الطلوب كه امروزه معروف به الحفاة است و بعد به ترتيب شرف الاثايه، الرويثه و المنصرف كه امروزه معروف به المسيجيد يا الروحاء است و هر دو كنار هم قرار دارند. مردم گاهى در الروحاء و گاهى در المسيجيد براى پرهيز از ازدحام منزل مى گيرند. سپس السياله و بعد مدينه منوره است كه بدين ترتيب سيزده منزل مى شود. اين فاصله به طور كلى حدود 4٢٠ كيلومتر است. بعد از ورود ماشين به اين جاده ها مسير جاده بعد از عبور از الدف، به سمت چپ پيچيده و از سنگلاخ البكاويه بالا رفته و سپس در طول ساحل ادامه يافته تا به راه جده كه ذكر آن خواهد آمد، مى پيوندد.

><نمايش تصوير

ص:301

ص:302

دارد و حد فاصل در ميانه دو شهر است و بعد وارد ام السلم در مسافت پانزده كيلومترى از جده مى شود. اينجا داراى دو منزل است و مخصوص كاروان هاى شتر بوده است و مسافت آن ٧٣ كيلومتر است.

ص:303

سپس از حنين و الزيمه كه اولين منزل است و در 45 كيلومترى مكه قرار دارد و امتداد نخله اليمانيه است و بعد السيل الكبير در ٨٣ كيلومترى مكه و 5٣ كيلومترى طائف و بعد منزل سوم كه طائف است. پس اين جاده سه منزل دارد و مسافت آن ١٣٣ كيلومتر است. دومين راه از مكه، از منا و بعد مزدلفه و بعد عرفه و سپس منزل اول آن الكر در دامنه كوه كرا از سمت غرب مى باشد. شدّاد منزلگاهى است كه قبل از الكر، كه چند كيلومتر دورتر از آن در جانب مكه است، قرار دارد. بعد در جاده اى ناهموار و سخت از كوه كرا بالا مى رود و در نود كيلومترى مكه به طائف مى رسد. اين راه كاروان رو نبوده، بلكه جاده مال رو و پياده رو بوده و دوران هاى زيادى گذشته تا مناسب رفت وآمد شده است.

ص:304

ص:305

ص:306

كتابنامه

١. آبادى ها و مكان هاى مذهبى كشور، يزدى، آستان قدس رضوى.

٢. الاثر المقتفى لقصة هجرة المصطفى، ابى تراب الظاهرى رياض، دار الثقافة الاسلاميه، ١4٢٨ه. ق.

٣. الاحتجاج، احمد بن على طبرسى، تحقيق: ابراهيم بهادرى و محمد هادى، تهران، دارالاسوه، ١4١6ه. ق.

4. اطلس تاريخ اسلام، حسين مونس، قاهره، الزهراء للاعلام العربى، ١4٠٧ه. ق.

5. اعلام الورى، فضل بن على طبرسى، تحقيق موسسة آل البيت، قم، ١4١٧ه. ق.

6. الامالى، محمد بن حسن طوسى، تحقيق مؤسسة البعثه، قم، دار الثقافه، ١4١4ه. ق.

٧. امتاع الاسماع، مقريزى، محمود محمد شاكر، بى جا، بى نا، بى تا.

٨. انساب الاشراف، بلاذرى، دارالفكر، ١4١٧ه. ق.

٩. اوائل، تسترى، تهران، دفتر مطالعات فرهنگى و تحقيقات، ١٣٧٢ه. ش.

١٠. البدء و التاريخ، مقدسى، بيروت، دارصادر، ١٩٠٣م.

١١. البداية و النهايه، ابن كثير، بيروت، دارالاحياء، ١4١٣ه. ق.

١٢. تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام، ذهبى، دارالكتب العربية، ١4٠٩ه. ق.

١٣. تاريخ الخميس، حسين بن محمد الديار بكرى، بيروت، دار صادر.

١4. تاريخ الشيعه، محمدحسين مظفر، قم، منشورات بصيرتى.

١5. تاريخ الهجرة النبويه و بدء الاسلام، البيلاوى، بيروت، دارالقلم، ١4٠6ه. ق.

ص:307

كتابنامه

١. آبادى ها و مكان هاى مذهبى كشور، يزدى، آستان قدس رضوى.

٢. الاثر المقتفى لقصة هجرة المصطفى، ابى تراب الظاهرى رياض، دار الثقافة الاسلاميه، ١4٢٨ه. ق.

٣. الاحتجاج، احمد بن على طبرسى، تحقيق: ابراهيم بهادرى و محمد هادى، تهران، دارالاسوه، ١4١6ه. ق.

4. اطلس تاريخ اسلام، حسين مونس، قاهره، الزهراء للاعلام العربى، ١4٠٧ه. ق.

5. اعلام الورى، فضل بن على طبرسى، تحقيق موسسة آل البيت، قم، ١4١٧ه. ق.

6. الامالى، محمد بن حسن طوسى، تحقيق مؤسسة البعثه، قم، دار الثقافه، ١4١4ه. ق.

٧. امتاع الاسماع، مقريزى، محمود محمد شاكر، بى جا، بى نا، بى تا.

٨. انساب الاشراف، بلاذرى، دارالفكر، ١4١٧ه. ق.

٩. اوائل، تسترى، تهران، دفتر مطالعات فرهنگى و تحقيقات، ١٣٧٢ه. ش.

١٠. البدء و التاريخ، مقدسى، بيروت، دارصادر، ١٩٠٣م.

١١. البداية و النهايه، ابن كثير، بيروت، دارالاحياء، ١4١٣ه. ق.

١٢. تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام، ذهبى، دارالكتب العربية، ١4٠٩ه. ق.

١٣. تاريخ الخميس، حسين بن محمد الديار بكرى، بيروت، دار صادر.

١4. تاريخ الشيعه، محمدحسين مظفر، قم، منشورات بصيرتى.

١5. تاريخ الهجرة النبويه و بدء الاسلام، البيلاوى، بيروت، دارالقلم، ١4٠6ه. ق.

ص:308

6٠. مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت پاشا، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه.

6١. معجم البلدان، ياقوت حموى، بيروت، دار صادر.

6٢. معجم قبايل الحجاز، عاتق بن غيث بلادى، مكه مكرمه، دار مكه، ١٩٧٩م.

6٣. معجم قبايل العرب، عمر رضا كحاله، بيروت، الرساله، ١4١4ه. ق.

64. معجم ما استعجم، عبدالله البكرى، بيروت، عالم الكتب، ١٩٨٣م.

65. معجم معالم السيرة النبويه، عاتق بن غيث بلادى، دار مكه.

66. المغازى النبويه، زهرى، سهيل زكار، دارالفكر، ١4٠٠ه. ق.

6٧. مغازى، واقدى، تهران، نشر دانشگاهى، ١٣6١ه. ش.

6٨. من حديث الهجره، محمد محمد ابوشبهه، مجلة الازهر، السنه 45، المحرم ١٣٩٣ه. ق.

6٩. مناقب آل ابى طالب (ع) ، ابن شهر آشوب، دارالاضواء، ١4١٢ه. ق.

٧٠. المنتظم، ابن جوزى، بيروت، دارالكتب العلميه، ١4١٢ه. ق.

٧١. موسوعة التاريخ الاسلامى، العصر النبوى العهد المكى، قم، الهادى، ١4١٧ه. ق.

٧٢. الموفقيات، زبير بن بكار، قم، رضى، ١4١6ه. ق.

٧٣. الميزان، محمدحسين طباطبايى، قم، جامعه مدرسين.

٧4. نسب حرب، عاتق بن غيث بلادى، دار مكه، ١4٠4ه. ق.

٧5. نهاية الايجاز فى سيرة ساكن الحجاز، الطهطاوى، سيد رفاعه.

٧6. النهاية، ابن اثير، قم، نشر ادب حوزه.

٧٧. هجرة الرسول و صحابته فى القرآن، احمد عبدالغنى، بيروت، مؤسسة الوفاء، ١4٠٩ه. ق.

٧٨. وفاء الوفاء باخبار دار المصطفى، على بن عبدالله سمهودى، تحقيق: محمد محى الدين، بيروت، دار الكتب العلميه، ١4٠4ه. ق.

٧٩. الوفاء باحوال المصطفى، ابن جوزى، رياض، سعيديه.