ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ص:17

سوريه كنونى كه در گذشته، با كشورهاى اردن، لبنان و فلسطين اشغالى بخشى از سرزمين شام شمرده مى شد، سابقه اى بس دراز در تاريخ دارد كه مورّخان، اين قدمت را به حدود پنج هزار سال پيش مى رسانند. از آنجا كه اين سرزمين در مدت ياد شده، از فرهنگ و تمدّن درخشانى برخوردار بوده، آثار و نشانه هايى از تمدن خود بر جا گذاشته است. پيش از فتح اين كشور به دست مسلمانان، اقوام مختلفى؛ از جمله اقوام سامى آمورى، آرامى، مصرى، آشورى، بابلى، يونانى، رومى و ايرانى كه هر از چند گاهى اين كشور را سكونت گاه خويش ساخته و يا آن را در معرض تاخت و تاز قرار داده اند، نشانه هايى از تمدّن خاص خويش را براى اعصار بعدى به يادگار گذاشته اند.

با فتح شام، در سال سيزده يا شانزده هجرى به وسيله سپاه اسلام، فرهنگ غنىِ اين دين جديد، بر تمدّن هاى چندين سده اقوام ياد شده چيره شد. از اين پس، آثار تاريخى اين منطقه، صبغه اى اسلامى يافت و رنگ و بويى ديگر به خود گرفت. از يك سو علاقه ساكنان تازه مسلمان و حاكمان اسلامى آن، به اين دعوت جديد و از سوى ديگر پويايى تمدّن اسلام، نيروى محرّكه و فعالى در ميان آنان پديد آورد تا براى تثبيت و تحكيم اين دين، به ساخت و احداث مساجد، ابنيه مذهبى، مدارس، دارالقرآن ها و ... بپردازند كه امروزه صدها اثر تاريخى در اين خصوص زينت بخش آن سرزمين است. حضور ده ها تن از صحابه و تعدادى از بازماندگان اهل بيت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام و مهاجرت ايشان به اين ناحيه براى نشر عقايد اسلام و سرانجام خاكسپارى آنان در آن جا، ناخودآگاه انبوه مقابر و مشاهد متبركه اى را به وجود آورد كه امروزه پس از گذشت قرن ها، بسيارى از مسلمانان، مشتاقان و ارادتمندان اهل بيت را براى زيارت اين قبور، به ويژه مرقد

ص: 18

مطهّر زينب كبرى و رقيه بنت الحسين عليها السلام از اقصى نقاط عالم و نيز ايران اسلامى به سوى خود مى كشاند.

حادثه جانفزا و مصيبت بار كربلا و ورود كاروان اسيران اهل بيت و نيز سرهاى مقدس شهداى واقعه عاشورا به دمشق، مظلوميت شيعه در اين سرزمين را به تصوير كشانيده است. آثار مرتبط با آن واقعه دردناك در اين كشور، دل هر مسلمانى را به درد مى آورد و چشم هر بيننده اى را پر از اشك مى سازد؛ گويى آن حادثه، دوباره پا به عرصه وجود نهاده است.

در قرن هاى پنجم و ششم هجرى، كه مقارن با جنگ هاى صليبى بود، حكّام بسيار مقتدر و ديندارى در اين كشور بر اريكه سلطنت نشستند و پرچم جهاد بر ضدّ صليبى ها و روميان را بر افراشتند. كسانى چون نورالدين محمود زنگى شهيد، سلطان صلاح الدين ايوبى، ملك عادل ايّوبى، ملك ظاهر بيبرس، سيف الدوله حمدانى و ... از افتخارات عالم اسلام بودند كه نه تنها امور جنگى و نظامى را در رأس اقدامات خود قرار دادند و به ايجاد پايگاه هاى نظامى، ساخت قلعه ها، حفر خندق ها و ... پرداختند، بلكه به خاطر عشق وافرى كه به گسترش و تحكيم اسلام و تمدّن افتخارآفرين آن داشتند، نسبت به ايجاد بناهاى مذهبى و فرهنگى؛ اعم از مساجد، مدارس و ... اهتمام ورزيدند كه امروزه وجود صدها اثر تاريخى، از آن دوران، بيانگر اين مدعاست.

در قرون بعد، مماليك و سر انجام تركان عثمانى، پس از استيلا بر اين سرزمين، سياست پيشگامان خود را تداوم بخشيده و ضمن حفاظت و بازسازى آن آثار اسلامى، به احداث بناهاى ديگرى نيز پرداختند.

امروزه هر انسانى كه به اين كشور گام مى نهد، در جاى جاى آن، آثارى از قرن ها فرهنگ و تمدّنِ درخشان مشاهده مى كند و از اهل علم كمتر كسى است كه از اين همه اعجاب، غرق در حيرت و شگفتى نشود. صدها و هزاران اثر تاريخى، از دوران قبل و بعد از اسلام، در دمشق و ديگر استان هاى سوريه، با سكوتِ خويش، از هزاره ها و سده ها سخن مى گويند و راست گفته اند كه «تاريخ، پرونده ملّىِ ملّت ها و عامل بقا و سند مالكيت آنان است» و بايد گفت: آثار و اماكن تاريخى نيز اوراق اين پرونده و مهر سند اين مالكيت است.

ص: 19

مورّخان عرب و به ويژه تاريخ نگاران شام، منابع و تأليفات ارزشمندى در مورد اين سرزمين برجاى گذاشته اند، ليكن هر يك به ابعاد خاصى از تاريخ و يا مقطع و دوره اى خاص و يا شهرى معين از آن توجه داشته اند و كمتر تمامىِ ابعاد و دوره هاى تاريخى و يا تمامى كشور را مورد تشريح قرار داده اند. در عصر حاضر نيز محققانِ آن خطه، در باره پيشينه تاريخىِ خود قلم ها برگرفته و اثرها به تحرير درآورده اند ولى آنان نيز به همان راه رفته و اثرى جامع و مانع ارائه نكرده اند و يا بعضى نيز بر اساس سلايق مذهبى و اعتقادىِ خود، از شرح و توصيف آثار مرتبط با شيعه طفره رفته و يا به عمد آن ها را ناديده گرفته اند.

در سال هاى اخير نيز بعضى از محقّقان شيعه در ايران، دست به تأليفاتى در اين باره زده اند ليكن آنان توجه خود را بيشتر به اماكن منسوب به شيعه و يا شهر دمشق معطوف ساخته اند. خلل و كاستى هايى كه در اين مورد وجود داشت ضرورى مى نمود تا تحقيقى عميق، علمى، همه جانبه و مستند در باره آثار تاريخى و اسلامىِ تمام نواحى اين كشور ارائه گردد تا دانش پژوهان و علاقمندان به مسائل تاريخى و هنرى، از تمامى ابعاد و جوانب مورد نظر بهره مند گردند و سيّاحان، به ويژه زائران مرقد منوّر زينب كبرى، عقيله بنى هاشم و رقيه بنت الحسين عليهما السلام با بينشى كافى و وافى به اين كشور گام نهند.

گفتنى است، نگارنده تمامىِ آثار توصيف شده را از نزديك و به طور مستقيم ديده و به تشريح آن پرداخته است.

در پايان، بر خود فرض مى دانم از معاونت محترم آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبرى، كه به چاپ اين اثر اهتمام ورزيده اند، سپاسگزارى كرده و توفيق ديگر دست اندركاران را كه در نشر آن كوشيده اند، از خداوند منان مسألت كنم.

اصغر قائدان

پنجم جمادى الاول 1415 هجرى قمرى

سالروز ولادت زينب كبرى عليها السلام

ص: 20

ص: 21

ص:22

ص: 23

ص: 24

شهر نشين اند. پر جمعيت ترين شهرهاى آن عبارت اند از: حلب، دمشق، حمص، حماة و لاذقيه.

بنادر: از بنادر مهم سوريه مى توان به لاذقيه، طرطوس و بانياس اشاره كرد كه در كنار درياى مديترانه واقع شده اند.

صنايع: صنايع مهم اين كشور، عبارت اند از پالايش نفت، نساجى، سيمان، شيشه، مواد غذايى، صابون سازى، پوشاك و صنايع دستى.

معادن و منابع: گاز طبيعى و نفت، فسفات، گچ، كرم، نيكل، منگنز، سرب، سنگ نمك و «(1)» ... از منابع با ارزش سوريه به شمار مى رود.

استان ها و شهرهاى مهم: بر اساس آخرين تقسيمات كشورى، سوريه از 13 استان تشكيل شده كه زير نظر فرماندار و يك شوراى منتخب اداره مى شود و استان هاى آن به ترتيبِ وسعت عبارت اند از:

1. حُمص 2. دَير الزُّور 3. حَسكَه 4. رِقَّه 5. حَلَب 6. دمشق 7. حَماه 8. سُوَيدا 9. دَرعا 10. ادْلب 11. لاذقيه 12. قُنَيطره 13. طَرسوس.

ص: 25

سمت روم «الثغور» است. «(1)»

در دوران هاى گذشته، به سرزمين شام، سوريه نيز مى گفتند. بكرى گويد: «سوريه» (به ضم اول و كسر الراء و تخفيف الياء) نامى براى شام است. «(2)»

ارنست هرتز فيلد گويد: سوريه نامى «آشورى» است كه هنگام غلبه آشوريان بر اين كشور اطلاق مى شده و سين و شين در زبان سامى، به طور يكسان به كار مى رفته است. نام سوريه براى نخستين بار در اثر «هرودوت» به شكل «shryn»، در خط «ميخى» و «siryon» در زبان «عبرى» استعمال مى شده كه بر لبنان شرقى اطلاق مى شده است. «(3)»

در دوران يونانى ها و بعد از آن، استعمال اين نام گسترش يافت و بر همه منطقه نهاده شد و تا پايان جنگ جهانى اول به همين معنا به كار مى رفت. «(4)» بنابراين، سوريه نامى است برگرفته از قوم آسورى يا آشورى.

در اثر هرودوت، فلسطين قسمتى از سوريه بوده و مورّخان جنگ هاى صليبى، فلسطين را جزئى از سوريه دانسته اند. اصطلاح «syrian»- در زبان انگليسى- در عصر حاضر، براى اين كشور استفاده مى شود كه البته منظور كشور جمهورى عربىِ سوريه است و گاهى به پيروان كنيسه قديم سوريه يا كنيسه سريانيه كاتوليك نيز گفته شده است. «(5)»

در حقيقت اسم سريانى «syriac» مفهومى لغوى و دينى و «syrian» نيز براى اعراب مفهومى جغرافيايى و وطنى دارد. «(6)»

جغرافى دانان و زبان دانان، هر يك در مورد وجه تسميه شام چيزى گفته اند. بعضى معتقدند آن را بدين سبب شام ناميده اند كه قومى از كنعان در اين سرزمين ساكن شده اند؛ «فَتَشاءَمُوا إِلَيْها» برخى ديگر گويند: بدين علت كه اهل يمن در آن «تشاءُمْ» كرده اند؛

ص: 26

يعنى به آنجا رو آورده اند. گروهى نيز گفته اند: به علّت كثرت و فراوانى قريه ها و دهات آن، كه نزديك به يكديگرند، يا اين كه سرزمين شام به رنگ هاى مختلفى مثل سرخ، سفيد و سياه است، همان طور كه خال بدن انسان را شام گويند. «(1)»

مجموع سرزمين هاى اين منطقه را شامات گويند. گاهى دمشق را نيز از باب اطلاق كل بر جزء، شام گفته اند و عرب شهرها را اغلب به اسم سرزمين هاى آن مى ناميده است. «(2)»

فضايل فراوانى در مورد شام گفته اند. بعضى از مورّخان احاديثى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در مورد فضايل آن نقل كرده اند «(3)» كه به نظر مى رسد اين احاديث را وابستگان و محدثان اموى ساخته اند تا به گونه اى سرزمين شام را در مقابل شهر پيامبر؛ يعنى مدينة النبى صلى الله عليه و آله مطرح كنند؛ زيرا اين سرزمين، مقرّ حكومتى بنى اميه بوده است.

ص: 27

قلمرو سلوكيان شد. در سال 63 ميلادى، حكومت سلوكى ها بر اين سرزمين به وسيله امپراتورى روم پايان يافت. در طى دوره تسلّط روم، جنگ هاى فراوانى با دولت اشكانى در سوريه به وقوع پيوست. دولت ساسانى نيز مدتى بخش هايى از آن را به تصرّف درآورد. در سال 395 ميلادى، پس از تجزيه دولت روم، به شرقى و غربى، اين كشور جزو قلمرو امپراتورى روم شرقى (بيزانس) گرديد. «(1)» سرانجام استيلاى بيزانس بر سوريه، به تدريج روبه ضعف نهاد تا اين كه در قرن اول هجرى (هفتم ميلادى) در زمان خلافت ابوبكر، خالدبن وليد مأمور فتح شامات گرديد.

ص: 28

«شرحبيل بن حسنه» عازم «اردن» كرد. اندكى بعد، از شام خبر رسيد كه ابو عبيده، از عهده مقابله با روميان برنيامده است، از اين رو خليفه نامه اى به خالدبن وليد نوشت كه به كمك سپاه شام بشتابد و به جاى ابوعبيده فرماندهى سپاه را به عهده گيرد. خالد به سوى شام رفت. او ابتدا «بُصرى» را فتح كرد و سپس به مصاف با روميان شتافت. اين جنگ در تاريخ اسلام به «يرموك» معروف شد، «(1)» زيرا در كنار رودى به همين نام، كه امروزه در كشور اردن جارى است، صورت گرفت.

روميان در اين نبرد، 140 هزار نفر تلفات دادند و سه هزار تن از مسلمانان نيز كشته شدند. آنان رومى ها را تعقيب و «ماهان» سردار آنان را كشتند و سپس به طرف دمشق رفتند؛ پس از آن كه يك ماه بر دروازه آن شهر متوقف شدند، خبر وفات ابوبكر و خلافت عمر به ايشان رسيد. «(2)»

«هِرَقْل» (: هراكليوس، امپراتور روم) در بيت المقدس از فتح مسلمانان در يرموك خبر يافت و با شتاب به سوى حمص روانه شد تا آن جا را مركز جنگى خود قرار دهد.

ابوعبيده نيز با سپاه حركت كرد تا به «مرج الصفر» رسيد و از خليفه كسب تكليف كرد كه اول دمشق را فتح كند يا به فحل هجوم برد؟ عمر نيز با صحابه مشورت كرد. در اين ميان امام على عليه السلام نظر داد، اول دمشق را بگشاييد كه قلعه شام است و سپس سپاهى براى جلوگيرى از سپاه فحل و مردم فلسطين وحمص بفرستيد. خليفه نيز به همين گونه فرمان داد.

محاصره دمشق هفتاد روز طول كشيد؛ مسلمانان راه آذوقه و كمك رسانى ساكنان شهر را بستند. چون ديوارها و خندق هاى اطراف مانع نفوذ مسلمين مى شد، چاره اى جز ادامه محاصره نداشتند. مردم دمشق كه از محاصره به تنگ آمده بودند، از در صلح درآمدند؛ بعضى از دروازه هاى دمشق به صلح باز شد و مسلمين بدان راه يافتند و شهر را

ص: 29

فتح كردند. مورّخان در تاريخ فتح دمشق اختلاف دارند؛ بعضى سال سيزده هجرى و بعضى سال چهارده و يا هفده هجرى گفته اند.

پس از فتح شام، «يزيد بن ابى سفيان»، كه يكى از چهار فرمانده فاتح دمشق بود، از سوى عمر به حكومت اين شهر منصوب شد. وقتى او مرد، عمر قلمرو او را به معاويه سپرد و وى مالك مطلق العنان اين سرزمين گشت. «(1)»

در فتح شام بيشتر مهاجران و انصار حضور داشتند. به گفته ابن سعد، 113 صحابه در آن شركت كردند. «(2)» شهر «حُمص»- در جنوب دمشق- محل ملاقات و الحاق اصحاب پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به يكديگر بود. «ابو مسلم خولانى» وقتى داخل مسجد حمص شد، سى تن از ريش سفيدان اصحاب را در آن ديد و كثير بن مره حضرمى نيز هفتاد بدرى، از صحابه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را در آن جا ملاقات كرد. آنان مقدمه لشكر اسلام بودند كه آموزش فقه و قرآن در سپاه اسلام بر عهده آنان بود. بسيارى از تابعين در شام به دست عبادة بن صامت، ابو دردا و معاذ بن جبل فقه آموختند. اين كار به سبب درخواست يزيد پسر ابوسفيان صورت گرفت كه به عمر نوشته بود مردم شام فراوان اند و به تعليم قرآن و فقه نياز دارند. بدين سان حمص پايگاه عباده شد، ابو دردا به دمشق رفت و معاذ نيز عازم فلسطين گرديد. «(3)»

معاويه پس از آن كه از سوى عمر به جاى برادرش يزيد بن ابوسفيان به حكومت دمشق منصوب شد، به فتح ساير شهرهاى شام اقدام كرد. وى در دوران خلافت عثمان قدرت بلامنازعى يافت و علاوه بر شام به حكومت «جزيره» نيز دست يافت. او تمامى ولايات شام را به قيسى ها سپرد و همين قيسى ها و بعد كلبى ها بودند كه او را در مقابل امام على عليه السلام تقويت كردند. معاويه پيراهن خونين عثمان را بر منبر مسجدى، كه بعدها، جامع اموى به جاى آن ساخته شد، گذاشت و رؤسا، اشراف و قبايل را فراخواند. آنان نيز

ص: 30

سوگند خوردند كه كشندگان عثمان را قصاص كنند. «(1)» سپس جنگ صفين را عليه امام به راه انداختند. در اين جنگ تمامى مردم شام جز «ابو دردا» و «ابو امامه باهلى» حضور يافتند. «(2)»

ص: 31

در 1926 م لبنان از سوريه تجزيه و كشورى جداگانه شد. پس از مذاكرات طولانى در 1930 م و 1932 م توافق هايى براى تأسيس سوريه خود مختار به عمل آمد.

با واگذارى ناحيه اسكندرون از سوريه به تركيه در 1932 م. احساسات ضدّ فرانسوى شدت يافت. «(1)» فرانسوى ها در اوايل جنگ جهانى دوم، پايگاه هايى در سوريه مستقر كردند كه پس از شكست فرانسه در سال 1940 م.- به دست آلمان هيتلرى- نسبت به دولت دست نشانده نازى ها اعلام وفادارى كردند.

در 1914 م نيروهاى انگليس و فرانسه آزاد، سوريه را به اشغال خود در آوردند.

ژنرال كاترو، فرمانده نيروهاى فرانسه آزاد، استقلال و سپس تأسيس جمهورى سوريه را در شانزدهم سپتامبر 1941 م. اعلام كرد و «شيخ تاج الدين حسنى» رييس جمهور شد.

در سال 1943 م نيز «شكرى الغوتلى» به عنوان رييس جمهور اين كشور انتخاب و از اين سال استقلال كامل سوريه با خروج سربازان خارجى آغاز شد. اين كشور در 1948 م در جنگ اعراب و اسرائيل شركت كرد. «(2)» از 1949 م تا 1953 م چند كودتا در سوريه به وقوع پيوست كه طى آن در 1954 م «هاشم الاتاسى» قدرت خود را باز يافت. در اين زمان حزب سوسياليست بعث با ائتلاف با ملّيون محافظه كار، در صدد اتحاد با مصر در دوران ناصر بود و سوريه با انعقاد پيمانى با شوروى به دول سوسياليستى پيوست. «(3)» در اين هنگام (1958 م) اتحاد با مصر محقق شد و سوريه و مصر جمهورى متحد عرب را تشكيل دادند كه رياست اين جمهورى به عهده جمال عبدالناصر بود.

از 1961 م تا 1966 م چند كودتاى ديگر در اين كشور صورت گرفت و مخالفان اتحاد با مصر در اين سال ها به حكومت رسيدند. در همين دوران روابط سوريه با عراق

ص: 32

رو به تيرگى نهاد. «(1)» در 1967 م پس از جنگ با اسرائيل، قسمتى از خاك سوريه- از جمله ارتفاعات جولان و بخشى از قنيطره- اشغال شد. سر انجام در 1970 م ژنرال حافظ اسد با كودتايى قدرت را به دست گرفت و به رياست جمهورى مادام العمر برگزيده شد.

در 1973 م سوريه بار ديگر در جنگ اعراب و اسرائيل شركت كرد و خسارات زيادى بر اسرائيل وارد آورد. «(2)» در 1976 م سوريه به سبب خيانت سادات به اعراب و انعقاد پيمان كمپ ديويد، روابط خود را با مصر قطع كرد و با شركت چند كشور مترقى عربى «جبهه پايدارى» را بنيان نهاد. در 1359 ش، پس از به قدرت رسيدن صدام حسين در عراق و جنگ آن كشور با ايران، روابط سوريه با عراق نيز كاملًا قطع شد. از آن هنگام، سوريه متّحد استراتژيك جمهورى اسلامى ايران گرديد كه اين اتحاد و اتفاق همچنان ادامه دارد.

در 1982 م. سوريه به دنبال هجوم صهيونيست ها به جنوب لبنان، تا حدّى درگير نبرد لبنان بود. «(3)» از آن هنگام، سوريه و لبنان در كنار يكديگر، در برابر اسرائيل به عنوان دو متّحد قدرتمند به پايدارى و مقاومت پرداختند. نيروهاى نظامى سوريه در مناطق غربى و جنوبى لبنان از اين كشور در برابر تهاجم اسرائيل ايستاد و در مقاومت مردم مسلمان و حزب اللَّه لبنان در برابر اشغال جنوب و تسليح و حمايت مادى و معنوى از آنان سهم مؤثرى ايفا كردند تا ناچار نيروهاى اسرائيل خاك لبنان را ترك كردند. حافظ اسد رييس جمهور سوريه، تمامى تلاش هاى خود را مصروف تحقّق اين هدف ساخت. سرانجام وى پس از بيش از 30 سال رياست جمهورى، دار فانى را وداع گفت.

در 1994 م كه 24 سال از رياست جمهورى حافظ اسد مى گذشت، فرزند او ملقّب به «اباباسل» كه قرار بود بعد از پدر جانشين او شود، در يك تصادف كشته شد و لذا فرزند ديگر او بشار اسد به رياست جمهورى رسيد.

ص: 33

قوه مقننه از يك مجلس قانونگذارى به نام «مجلس خلق»، با 195 عضو تشكيل يافته است. مهم ترين احزاب در سوريه حزب سوسياليستى عربى بعث، جنبش سوسياليست هاى عرب، حزب كمونيست، اتحاديه سوسياليست هاى عرب هستند. «(1)»

ص: 34

3. شيعه اماميه يا اثنى عشريه

جمعيت ايشان بيش از هفتصد هزار نفر است. آنان در غرب «باب توما» در دمشق و در قريه داريا زندگى مى كنند واكنون نيز قريه راويه و اطراف مرقد مطهّر حضرت زينب عليها السلام محل سكونت بيشتر آنان گرديده است. در گذشته مرحوم «محسن الأمين» صاحب دائرة المعارف الاسلامية الشيعيه و «سيد على مكى» منشأ تلاش هايى براى انسجام اعتقادى و فكرى شيعه شده اند.

ص: 35

نقشه

ص: 36

نقشه

ص: 37

نقشه

ص: 38

نقشه

ص: 39

ص:40

ص: 41

ص: 42

در مورد بانى اين شهر در منابع، اختلاف فراوانى وجود دارد كه هر يك آن را به كسى نسبت داده اند؛ بعضى گفته اند: دماشق بن قالى بن مالك بن ارفخشد بن سام بن نوح و يا يقطان بن عامر بوده است و برخى ديگر بيوراسف را بانى آن دانسته اند. «(1)»

گروهى برآنند، نخستين شهرى كه حضرت نوح، بعد از طوفان، احداث كرد، دمشق بوده است. عدّه اى براين باورند كه ضحاك آن را بنا كرد و جمعى به كسان ديگرى چون عاد بن عوض، اسكندر، غلام حضرت ابراهيم به نام دماشق، سليمان بن داوود، دمشق بن قاين بن مالك بن ارفخشد بن سام بن نوح و دماشق بن نمرود بن كنعان نسبت داده اند. «(2)»

به روايتى ديگر، آن را فرزند ارم بن سام بن نوح؛ يعنى دماشق كه برادر فلسطين، ايليا وحمص بود بنا كرد و هر يك از آنان ولايتى را آباد كرده و به اسم خويش ناميدند. «(3)»

امّا بر اساس نظر بيشترمورخان، اوّلين كسى كه دمشق را بنا كرد «ارَم بن سام بن نوح» بوده كه در آن زمين باغى ساخت و طرح عمارت انداخت. چون بى نظير و ضرب المثل بود، آن را باغ ارم گفتند، آنگاه «شداد بن عاد» در آنجا بناهاهاى فراوان ساخت و چنانكه گويند، طرح بهشت و دوزخى در آن محل ريخت كه خداوند در قرآن كريم از آن ياد كرده است؛ إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ* الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلَادِ. «(4)»

پس از آنكه اسكندر مقدونى اين شهر را ويران كرد، تارخ، كه او را آذر نيز گويند (عموى حضرت ابراهيم عليه السلام) و به وزارت نمرود نيز اشتغال داشت، آن را تعميروترميم كرد.

گويند دمشق حدود 3145 سال پس از آفرينش زمين ساخته شد و بعضى گويند هفت هزار سال پس از آن بوده و حضرت ابراهيم عليه السلام پنجاه سال پس از بناى دمشق، در آن سرزمين متولد شد. «(5)» آثار تاريخى فراوانى؛ از جمله كتيبه هاى متعلّق به هزاره هاى اول

ص: 43

و دوم قبل از ميلاد مسيح در اين شهر به دست آمده است كه دكتر عفيف البهنسى اين كتيبه ها و مجسمه هاى الهه هاى شام و ظروف متعلق به آن دوران را با تصاوير تشريح كرده است.(1)

دمشق پس از اسلام

در سال 41 هجرى، معاويه پس از صلح با امام حسن عليه السلام، دمشق را مركز خلافت قرار داد. او 20 سال امير و 20 سال نيز خليفه بود. پس از مرگ معاويه دوم، كه چهل روز بيشتر خلافت نكرد، حكومت دمشق و در حقيقت خلافت به خاندان مروانيان انتقال يافت.

مروان بن حكم نخستين خليفه اموى بود. در ميان خلفاى اموى، «وليد بن عبدالملك» و «عمر بن عبدالعزيز» همواره براى توسعه بناهاى فرهنگى و تاريخى شام مى كوشيدند. دمشق تا سال 133 هجرى- كه عباسيان به خلافت رسيدند- همچنان پايتخت خلافت اسلامى بود تا اين كه در اين سال مركز خلافت به عراق منتقل شد. «(2)»

از اين سال، خلفاى عباسى از جانب خود واليانى به دمشق مى فرستادند. احمد بن طولون پس از تشكيل سلسله طولونيان در مصر، در 264 هجرى، دمشق را از دست عباسيان خارج ساخت. «(3)»

در قرن چهارم هجرى، پس از آن كه اخشيديون در مصر به حكومت رسيدند، دمشق را جزئى از ولايت خود قرار دادند. پس از انقراض دولت اخشيدى ها به وسيله فاطميان (358 هجرى)، دمشق به سلطه آنان در آمد.

در سال 282 و 360 هجرى، قرامطه دوبار به دمشق هجوم بردند و فجايع فراوانى نسبت به مردم انجام دادند. «(4)»

ص: 44

در سال 468 هجرى سلجوقيان اين شهر را از دست فاطميان بيرون ساختند «(1)» تا اين كه در طى سال هاى (543- 523) برابر با (1148- 1128 م.) صليبى ها برسرزمين هاى شام هجوم آورده و بارها دمشق را ويران كردند. در 549 هجرى نورالدّين محمود زنگى (حاكم حلب) توانست صليبى ها را از شهر اخراج سازد. دوران محمود زنگى و صلاح الدين ايوبى اعتلاى دمشق را به دنبال داشت ولى متأسفانه فرزندان صلاح الدين؛ يعنى ملك عادل، افضل و عزيز براى تسلط بر شهر، درگيرى هايى داشتند و اين شهر را دچار ويرانى ساختند.

با اين وجود دمشق در ايام «ملك عادل» فرزند صلاح الدين رشد چشمگيرى يافت و ابنيه و آثار تاريخى فراوانى در آن ساخته شد. در سال 658 هجرى هلاكو خان مغول، به اين شهر حمله كرد و حاكمان ايوبى آن را برانداخت. پس از نيم قرن، مماليك مصر از جمله «ملك ظاهر بيبرس» دمشق را به تصرّف خود در آوردند كه دوباره، اين شهر رو به رشد و آبادانى رفت. «(2)»

دمشق در دوران مماليك پايتخت دوم آنان بود. چون اين شهر راه اصلى قافله هاى حجاج و يا كسانى بود كه به سوى پايتخت ايشان؛ يعنى قاهره مى رفتند، اعتبار فراوانى كسب كرد و بازارهاى آن در اين دوران گسترش يافت. مماليك به ساخت مساجد و اماكن فراوانى همت گماشتند و ويرانى هاى دوران مغول را تا حدودى ترميم كردند. «(3)» امروزه در جاى جاى شهرهاى سوريه آثار ايوبيان و مماليك حكايت از اين امر دارد.

ص: 45

در 699 هجرى اين شهر باز دچار هجوم سپاه مغول به فرماندهى غازان خان شد و سرانجام در 803 هجرى به دست تيمور ويران گرديد تا اين كه در نبرد «مرج دابق» در 923 هجرى به تسلّط عثمانى ها در آمد. «(1)»

عثمانى ها اين شهر را به پاشا نشين هايى تبديل كردند و به آبادانى و ترقّى آن همت گماشتند. «(2)» در اين زمان مساجد، تكايا، خان ها، زوايا، كاروانسراها، قصرها و مدارس فراوانى در اين شهر ساخته شد كه تمامى آن ها امروزه زينت بخش اين شهر تاريخى است.

اين شهر هم اكنون در تقسيمات استانى به عنوان يك شهر مستقل محسوب مى شود و بر اساس آمار 2002 ميلادى (1381 ش) با 000، 800، 3 نفر دومين شهر پر جمعيت سوريه بعد از شهر حلب است.

ص: 46

نقشه

ص: 47

ص: 48

فاطمه زهرا عليها السلام بوده اند. وى دختران معروف ديگر ايشان را، كه از غير فاطمه عليها السلام بوده اند، چنين نام برده است: رقيه دختر صَهباء، كه همسر مسلم بن عقيل شد، زينب صغرى به ازدواج محمد بن عقيل درآمد وامّ كلثوم صغرى كه نامش نفيسه بود و همسر عبداللَّه اكبر بن عقيل گرديد. «(1)»

مرحوم محسن امين، تعداد دختران على عليه السلام، كه لقب ام كلثوم داشته اند را چهار تن دانسته است: 1. همسر مسلم بن عقيل 2. همسر عبداللَّه اصغر بن عقيل 3. همسر عمر بن خطاب 4. همسر عبداللَّه بن جعفر. «(2)»

با توجه به تعداد دختران امام على عليه السلام كه هجده تن بوده و برخى القاب مشابه داشته اند، بديهى است مورّخان و نسب شناسان و همچنين محققان تاريخ اسلام و شيعه در مورد آنان و نيز محل دفن ايشان، تا حدودى دچار اشتباه و يا تناقض و سرگردانى شوند. اين اختلاف در مورد دفن زينب كبرى، امّ كلثوم كبرى و زينب صغرى شدّت بيشترى مى يابد ليكن با نقد و بررسى اين اختلافات مى توان به يك نتيجه ترجيحى دست يافت كه در ادامه به ذكر اقوال مختصرى در اين خصوص خواهيم پرداخت.

از آنجاكه محقّقان و پژوهندگان شيعه و سنى، پژوهش گسترده اى در مورد محل

ص: 49

دفن زينب كبرى عليها السلام به عمل آورده اند و ما نيز اشاره اى به آن ها خواهيم داشت؛ با يك بررسى و تدقيق علمى، به نظر مى رسد روايت دفن زينب كبرى عليها السلام در شهرك راويه 1 شق، 2 دمشق به صحت نزديكتر باشد. در اين مبحث كوتاه ابتدا به شمه اى مجمل از دوران حيات پرافتخار آن بانوى فداكار پرداخته و سپس نظريات و آراى مختلف در مورد محل دفن ايشان را تشريح خواهيم ساخت.

زينب كبرى، ملقّب به امّ كلثوم، در سال ششم هجرت- پس از صلح حديبيه- و دو سال بعد از تولد حسين بن على عليهما السلام پا به عرصه وجود گذاشت. محيطى كه او در آن رشد كرد، مهبط جبرئيل امين و جايگاه وحى سرمدى بود. روزى كه خداوند به رسولش فرمان داد تا تمامى درهايى را كه به مسجدالنبى صلى الله عليه و آله گشوده مى شدند مسدود كند، زادگاه او را مستثنى ساخت. مادرش پاره تن رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، پدرش بهترين صحابه و نخستين مسلمان در اسلام؛ و خاندان او افضل خاندان عالم بود كه خداوند متعال رجس و پليدى را از آنان دور كرده و تحت «كساء» رسولش، در ظلّ حمايت خويش وارد ساخت.

زينب عليها السلام تحت تربيت چنين خاندان استثنايى رشدكرد. ازهمان ابتدا با مصيبت هاى فراوانى روبه رو شد كه تحمّل آن بر بسيارى امكان پذير نبوده و نخواهد بود. هنوز پنج سال از تولد او نگذشته بود كه- پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پدر بزرگ گرامى وى- آن كه همواره او و برادرانش حسن و حسين عليهما السلام در آغوش پر مهر و محبت او روزگار مى گذرانيدند، به سوى حق شتافت. اين مصيبت عظيم براى او و به ويژه مادرش طاقت فرسا و گران بود.

او ازهمان ابتدا دركنار مادر بيمار خودكه به دنبال ارتحال جانسوز پدرومصيبت هاى وارده پس از آن، به بستر بيمارى افتاده و روزهاى آخر را مى گذرانيد، به پرستارى از او پرداخت و سرانجام شاهد مرگ او و بهترين پناه دوران كودكى خود شد. او شب هنگام، همراه برادرانش حسن و حسين عليهما السلام، پدرش على عليه السلام و چند تن ديگر از محرمان اهل بيت، در مراسم خاك سپارى مادر حضور يافت و پس از آن تلاش مى كرد تا براى دو برادر، مادرى مهربان باشد.

زينب عليها السلام پس از آن كه به سن ازدواج رسيد، طبق گفته پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، كه روزى به فرزندان على عليه السلام و جعفر نگاه كرده و فرموده بود: «دختران ما براى پسران ما و پسران ما

ص: 50

براى دختران ما»؛ از ميان آن همه خواستگارانى كه داشت به همسرى عموزاده اش، عبداللَّه بن جعفر بن ابى طالب عليه السلام- كه پنج سال از او بزرگتر بود- در آمد. وى نخستين نوزاد اسلام در حبشه بود «(1)». پدر عبداللَّه؛ يعنى جعفر طيار در غزوه موته به شهادت رسيد و مادر او، اسماء بنت عميس، پس از شهادت همسر، به ازدواج ابوبكر درآمد. اسماء پس از مرگ او، همراه فرزند خردسال خود محمد بن ابى بكر و پس از پيمان همسرى به خانه على عليه السلام رفت و براى آن حضرت يحيى و محمد اصغر را به دنيا آورد. «(2)»

نتيجه ازدواج زينب و عبداللَّه، چند پسر و دختر بود كه در تعداد آنان اختلاف است.

مصعب بن عبداللَّه زبيرى، فرزندان او را جعفر اكبر، عون اكبر، على، امّ كلثوم و ام عبداللَّه ذكر كرده است. «(3)» علاوه براين ها، فرزندان ديگرى به نام عباس، عبداللَّه و محمد نيز به او نسبت داده اند. «(4)» ابن عنبه، او را بدون فرزند دانسته است «(5)» در حالى كه عون، عبداللَّه و محمد در ركاب امام حسين عليه السلام- در كربلا- به شهادت رسيدند و امّ كلثوم نيز به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر طيّار در آمد. «(6)»

در هر حال، اندك زمانى نگذشته بود كه زينب كبرى عليها السلام دوباره شاهد مصيبتى ديگر شد و آن، از دست دادن پدر بزرگوارش على عليه السلام بود، كه در سال چهلم هجرى به شهادت رسيد. پس از اين مصيبت، زينب عليها السلام بيش از بيش تنها ماند و و ظيفه او در قبال برادرانش سنگين تر شد.

از آنجا كه او بايد در آتش حوادث مى سوخت و آبديده تر مى شد. هنوز از غم فقدان پدر فارغ نشده بود كه پاره هاى جگر برادر، مقابل چشمان او ظاهر گشت. او با اين

ص: 51

همه مصيبت، آموخت كه چگونه در كنار تنها برادر بازمانده اش، امام حسين عليه السلام، چون كوهى استوار بايستد و پذيراى مصيبت هاى بزرگتر باشد.

زينب عليها السلام در فاجعه كربلا ده ها تن از بهترين و عزيزترين كسانش را از دست داد.

سرانجام خود و ساير زنان اهل بيت به اسارت شاميان پليد و ننگين چهره درآمد و با آن همه مصيبت جان فزا، دليرانه در مقابل عبيداللَّه بن زياد در كوفه به خطبه ايستاد و چهره ننگين او را رسوا كرد. سپس، همين اقدام را در مقابل يزيد در دمشق كرد و با خطبه هاى غرّا و آتشين خود، به پاسدارى از خون امام حسين عليه السلام و قيام او پرداخت. «(1)»

آن معصومه فداكار، پس از چند روز توقف در دمشق، همراه ديگر زنان اهل بيت و كاروان اسراى كربلا به مدينه بازگشت و در سال 62 هجرى از دنيا رفت.

ص: 52

امّا روايت دفن ايشان در مصر قطعاً نمى تواند صحيح باشد زيرا اين روايت را تنها عبيدلى ذكر كرده است. عبيدلى مى گويد چون زينب عليه بنى اميّه در مدينه تحركاتى داشت حاكم مدينه به يزيد نامه نوشت و او دستور داد زينب را از مدينه دور سازد لذا او به همراه چند تن از زنان بنى هاشم به مصر رفت و مورد استقبال مسلمة بن مخلد حاكم مصر قرار گرفت و او در بهترين مكانها جاى داده شد. اين روايت قابل قبول نيست زيرا: 1- در آن زمان (سال 62) بر اثر قيام ابن زبيرمدينه به دست عبداللَّه بن حنظله غسيل الملائكه افتاده و از حاكميت بنى اميّه خارج شده بود. 2- چگونه زينب حاضر است تنها بدون همسر و يا هيچ مردى با چند زن به يك سرزمين دور مسافرت كند. 3- چگونه زينب مصر را انتخاب كرده در حالى كه در اين سرزمين كسى نسبت به بنى هاشم و اهل بيت چندان نظر خوشايندى نداشته و آنان بيشتر طرفدار عثمان و بنى اميّه بوده اند. 4- حاكم انتصابى يزيد يعنى مسلمة بن مخلد از محبان بنى اميّه و عثمان است چگونه از زينب به خوبى استقبال كرده است مطلب ديگر كه مى تواند نظر عبيدلى را منتفى و بى اعتبار سازد اينكه چرا هيچ يك از مورخان مشهور مصرى كه در مورد مقابر صحابه در مصر، و زينب هاى مدفون در آن جا و كسانى كه به مصر وارد شده اند، سخن گفته اند به زينب كبرى دختر على عليه السلام اشاره نداشته اند. اين مورخان عبارت اند از: 1. عبدالرحمان بن عبدالحكم مصرى (م 257 ق.) صاحب منهج السالك فى اخبار مصر والقرى و الممالك 2. ابو عمرو محمد بن يوسف كندى (م 354 ق.) مؤلف ولاةمصر 3. ابو محمد حسن بن ابراهيم بن ذولاق ليثى مصرى (م 387 ق.) «(1)» صاحب ولاة مصر 4. قاضى سلامه قضاعى (م 453 ق.) صاحب انس الزائرين 5. عبدالقادر مقريزى (م 845 ق.) صاحب الخطط و الاعتبار 6. شمس الدين انصارى مصرى (م 814 ق.) مؤلف الكواكب السياره فى ترتيب الزياره. «(2)» 7. شمس الدين سخاوى (م 902 ق.) صاحب رساله زينبيات. «(3)» 10. ابراهيم بن على فخرومى مصرى (م 891 ق.) مؤلف الفضائل الباهره فى محاسن مصر و القاهره

ص: 53

11. سخاوى حنفى مصرى (م 814 ق.) صاحب تحفة الاحباب 12. عبدالرحمان سيوطى (م 911 ق.) صاحب حسن المحاضره في تاريخ مصر و القاهره و نيز درّالسحابه فيمن دخل مصر من الصحابه «(1)» 13. ابن تغرى بردى (م 704 ق.) مؤلف النجوم الزاهره فى الخبار ملوك مصر و القاهره 14. ابن دقماق (م 792 ق.) صاحب الانتصار لواسطة عقد الامصار. در هر حال امروزه در شهر قاهره مقام و مرقد باشكوهى با نام سته زينب وجود دارد كه مردم آن را به عنوان زينب كبرى بنت على مى دانند و بسيار به آن احترام گذاشته و به زيارت آن مى شتابند. به نظر نگارنده اين قبر بايد متعلق به زينب بنت يحيى بن متوج بن حسن بن حسن بن على عليه السلام باشد كه واسطه هاى آن را حذف و آن را زينب بنت على عليه السلام دانسته اند.

نظريه دوّم

مرحوم محسن امين، از دانشمندان شيعه، قول ديگرى مطرح كرده و آن اين كه قبر 2 نب، 2 زينب عليه السلام در بقيع است. اين نظر قطعاً صحيح نيست زيرا هيچ يك از مورّخان مدينه و حجاز به نام زينب كبرى كه در بقيع مدفون باشد، اشاره نكرده اند و زينبى كه در بقيع به خاك سپرده شده، امّ كلثوم كبرى- همسر عمر بن خطاب مادر زيد- بوده كه هر دو در يك روز از دنيا رفته اند. «(2)»

نظريه سوّم

بيشتر محققان شيعه؛ از جمله علّامه بحر العلوم، ميرزا حسين نورى، محدث قمى، حسون بن زينى حسينى، علامه حسنين سابقى «(3)» و برخى از مورّخان اهل سنت؛ از جمله ابن بطوطه «(4)» ابن حورانى «(5)» ابن جبير «(6)» عزالدين محمد صيادى شافعى و ... معتقدند كه

ص: 54

زينب عليها السلام در «قريه راويه دمشق» به خاك سپرده شده و علت سفر عقيله بنى هاشم را نيز واقعه حرّه (به سال 63 هجرى) «(1)» يا قحطى در مدينه دانسته اند كه زينب عليها السلام به همراه همسرش عبداللَّه به دمشق رفتند. عبداللَّه در آن شهرك زمين هايى داشته و به كشاورزى مشغول بوده است.

در اين ميان، بعضى چون ابن حورانى و محسن امين، قبر زينب در راويه دمشق را ام كلثوم صغرى، دختر على عليه السلام و همسر عمر بن خطاب دانسته اند كه اين سخن در سطور گذشته مورد نقد و پاسخ قرار گرفت. اين اشتباه بيشتر به خاطر لقب آن دو؛ يعنى ام كلثوم است؛ زيرا چنانكه گفتيم چهارتن از دختران على عليه السلام لقب ام كلثوم داشته اند. در هر حال بر اساس شواهد و قرائن تاريخى اين قول ترجيحاً مقرون به صحت است.

قريه اى كه حضرت زينب عليها السلام در آن مدفون هستند، در گذشته به «راويه» و اكنون به زينبيه مشهور است. در حال حاضر به شهر متصل و در هفت كيلومترى شرق دمشق قديم به طرف فرودگاه واقع است.

در خيابان اصلى اين شهرك، گنبد و مأذنه هاى مقبره آن بانوى گرامى از دور به چشم مى خورد. گنبد اين مرقد، طلايى است و در سمت شرقى و غربى آن دو مناره كاشى كارى شده قرار دارد.

در مدخل درِ غربى حرم و سمت راست آن- داخل اتاق كوچكى- سه قبر وجود دارد كه يكى از آن ها قبر «آيةاللَّه سيد حسين يوسف مكى عاملى» متوفاى 1397 هجرى و ديگرى مرحوم «محسن امين عاملى»، صاحب تأليف معروف اعيان الشيعه و سومين آن ها نيز دختر ميرزا تقى بهبهانى است.

حرم حضرت زينب داراى صحن مربع مستطيل است كه شبستان و گنبد و ضريح در

ص: 55

وسط آن قرار گرفته و چهار درِ ورودى دارد. سقف شبستان و حرم از سه قسمت تشكيل شده كه به صورت پله اى بر روى هم قرار دارند و گنبد نيز در وسط آن است. بر روى اين گنبد، آياتى از قرآن به خط ثلث زيبا نوشته شده و طلاكارى آن نيز در دهه هاى اخير توسط ايران انجام گرديده است.

در سمت شرق صحن مطهّر، مصلاى زينبيه به همّت مرحوم آية اللَّه فهرى زنجانى، نماينده ولىّ فقيه در سوريه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعاى كميل و نماز جمعه در آن برقرار مى گردد. اين شبستان بسيار بزرگ است. مساحت كلّ صحن، حرم و ساير مراكز وابسته حدود ده هزار متر مربع است. در صحن ها جمعاً 114 اتاق وجود دارد كه 64 اتاق آن در صحن بزرگ و بقيه در صحن دوم و حسينيه هاى اطراف است.

مقبره آن بانوى بزرگوار در ميان حرم، با ضريحى نقره اى است و هشت ستون كاشى كارى شده، گنبد حرم را نگه داشته اند. ديوارهاى حرم مطهّر تا نصف آن سنگ سفيد و بقيه آيينه كارى بوده و جلوه اى از هنر و معمارى ايرانى- اسلامى است. بناى داخل و خارج حرم و همچنين مناره ها و گنبد، از حدود يكصد سال پيش است ولى توسعه هاى اطراف صحن و تزيينات آن ها همگى از سوى جمهورى اسلامى انجام شده است.

قبر نواده پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، فرزند بهترين حامى و ياور او و خواهر شهيد مظلوم كربلا همواره مورد زيارت عامه مردم دمشق و كشورهاى مختلف قرار مى گيرد كه به مقصد زيارت آن بانوى مظلوم و ستمديده با هرگونه وابستگى و اعتقاد مذهبى فرسنگ ها راه پيموده و به اين قريه كوچك مى آيند. در ميان اهل سنت نيز عقيله بنى هاشم از حرمت و وجاهت ويژه اى برخوردار است.

تصاوير شماره 1 و 1- 1 و 2

قبر مرحوم محسن امين

محسن امين عاملى، از علماى برجسته شيعه در سوريه و صاحب كتاب معروف «اعيان الشيعه» در راهروى ورودى درِ غربى حرم مطهر حضرت زينب عليها السلام، داخل

ص: 56

اتاقكى به خاك سپرده شده است. وى در تاريخ 1371 هجرى وفات يافت. گسترش شيعه در سوريه مرهون زحمات اوست.

قبر مرحوم دكتر على شريعتى

در مجاورت مرقد عقيله بنى هاشم، در كوچه كنار حرم، قبرستان كوچكى است كه قبر مرحوم شريعتى در يك چهار ديوارى قرار دارد كه با درى آهنين آن را بسته اند و در داخل آن سنگ، قبر زيبايى است. عكس ها و سخنان و گفته هاى وى اين چهارديوارى را زينت بخشيده است.

تصوير شماره 3

ص:57

ص: 58

مسجد «رأس الحسين» واقع بود، مقبره اى كوچك ولى زيبا ساختند؛ سنگ قبرى كه نهاده شد، از سنگ موزاييك تزيين شده به وسيله عاج و مرمر بود كه اطراف آن را ضريح زيبايى احاطه كرده بود و بر فراز آن نيز گنبد و عمارتى بنا شد. مكان ياد شده كه از همان ابتدا به صورت مسجد و مقبره بود، در سال 1125 ق بازسازى شد و در سال 1323 ق نيز(1)

توسط ميرزا على اصغرخان امين السلطان، صدر اعظم ناصرالدين شاه دوباره ترميم گرديد. در آن زمان، سه كتيبه سنگى در داخل حرم، در سمت محراب شبستان بود. در كتيبه اول چند حديث در فضايل اهل بيت و نام ميرزا بابا مستوفى گيلانى به عنوان تعمير كننده بقعه مقام رقيه، به تاريخ 1125 هجرى ديده مى شد. دركتيبه دوم به مكان دفن ملك كامل ناصرالدين محمد كه در 880 هجرى در اين مكان مدفون شده بود، اشاره و بر كتيبه سوم نيز چند بيت شعر نوشته شده بود. «(2)»

امّا ساكنان محله الامين كه رقيه در آن مدفون است نكته اى را متذكر مى شوند و آن اينكه ايشان به خواب يكى از سادات علوى از خاندان مرتضى آمده كه آب به داخل قبر ايشان نفوذ و آن را تخريب كرده است. اين فرد رقيه عليها السلام را سه شب در خواب مى بيند و لذا قبر را حفر و در آن جنازه دو كودك خردسال كه 5 سال بيشتر نداشتند را مشاهده مى كند و آنگاه قبر را تعمير و مرمت مى كند و سپس خود از دنيا مى رود.

چون فضاى اين مكان گنجايش زائران را نداشت، مرحوم شيخ نصراللَّه خلخالى در 1350 ش در صدد توسعه مقبره و حرم برآمد؛ لذا خانه هاى اطراف را با كمك مردم خَيّرِ محل خريدارى كرد ولى عده اى راضى نشدند و به همين منوال باقى بود تا در سال 1363 ش به گفته جناب حجةالاسلام فهرى زنجانى، نماينده وقت مقام معظم رهبرى در سوريه، با خريد آن خانه ها و پرداخت چندين برابر قيمت آن ها، امر پى ريزى بناى جديد حرم از سوى جمهورى اسلامى و با حضور مقامات سوريه آغاز شد.

مساحت ساختمان حرم بيش از چهارهزار متر مربع است كه ششصد متر مربع از آن، صحن و فضاى باز است و بقيه را حرم و شبستان آن و مسجد ديگرى كه در مجاورت

ص: 59

ضريح ساخته شد، تشكيل مى دهند. در بازسازى هاى اخير، اطراف ضريح و شبستان ها را توسعه فراوانى داده اند و صحن هاى جديدى نيز در حال احداث است.

نوع معمارى، كه اكنون در بناى حرم به كار رفته، معمارى ايرانى- اسلامى است.

صحن مسجد كه گرداگرد آن به صورت ايوانى به اندازه يك و نيم متر مسقف است، با ستون هاى بسيار زيباى سنگى سفيد و كنگره اى ساخته شده اند. گنبد آن به كلى تعويض و براساس معمارى ايرانى ساخته شده و دوازده ستون مرمرين در داخل حرم آن را نگه داشته اند. گرداگرد سقف و ديواره ها نيز كاشى كارى است.

ضريح حرم كه از دوران امين السلطان، صدراعظم ناصرالدين شاه مانده بود، در 1372 ش با ضريح ديگرى كه به وسيله چهل تن از هنرمندان برجسته اصفهانى، به صورتى زيبا ساخته شد، تعويض گرديد. البته ضريح قبلى برداشته نشد بلكه در داخل ضريح جديد قرار گرفت. نگارنده خود در مراسم تعويض آن حضور داشته و تلاش هاى شبانه روزى سازندگان و عشق آنان به اهل بيت را شاهد بوده است. هر چند كه اين ضريح تقريباً 5/ 1 برابر ضريح قبلى است و به علت بزرگى زياد با سن حضرت رقيّه و كودكى وى تناسبى ندارد، ليكن از شاهكارهاى هنر ايرانى و اسلامى است.

كنار حرم مطهّر، بازارى است كه در طول تاريخ اسلام به «سوق العماره» مشهور بوده است و باب الفراديس مذكور نيز در داخل اين بازار و حدود بيست مترى مقام حضرت رقيّه قرار دارد. گفتنى است از شمال حرم به جامع اموى نيز راهى وجود دارد.

تصاوير شماره 4 و 5

ص: 60

ص: 61

اوليه آن براساس آنچه كه ابن جبير نقل كرده است از شرق به غرب؛ يعنى در طول دويست قدم (حدود 150 متر) و از سمت جنوب به شمال؛ يعنى در عرض 135 قدم (حدود صد متر) بوده و در مجموع به پانزده هزار متر مربع مى رسيده است. «(1)»

هنگامى كه دمشق به وسيله سپاه اسلام محاصره شد، كليساهاى فراوانى در اين شهرپوجود داشت كه بعضى از آن ها طبق معاهده صلح در مقابل نيمى از كليساى اصلى شهر؛ يعنى مكانى كه بعدها جامع اموى ساخته شد، در دست مسيحيان ماند و مسلمانان نيمه مذكور را تبديل به مسجد كرده و در آن به نماز پرداختند. مسيحيان كه نسبت به دين جديد با بى اعتنايى برخورد مى كردند، با ايجاد سر و صداى عمدى در مراسم خود؛ از جمله صداى مهيب ناقوس به هنگام اقامه نماز جماعت، خواندن سرودها به صداى بلند، براى عبادت مسلمانان مزاحمت فراهم مى كردند.

وقتى معاويه، در شام ولايت يافت، تصميم گرفت نيمه باقى مانده كليسا را به مسجد ملحق كند ولى مسيحيان نپذيرفتند. پس از وى عبدالملك بن مروان، اموال فراوانى به آنان داد تا اجازه دهند اين قسمت نيز به مسجد ملحق شود ولى ايشان نپذيرفتند تا اين كه وليد، فرزندش مال فراوانى به مسيحيان داد و حتى گفت اگر نپذيريد، كنيسه باب توما را كه با زور و اين قسمت را با صلح گرفتيم، به جاى آن تخريب خواهم كرد. (آن كليسا بزرگتر و مهمتر بود)؛ لذا مسيحيان راضى شدند كه نيمه باقى مانده نيز به مسجد افزوده شود. «(2)»

بعضى گويند: آنان راضى نشدند و وليد تهديد كرد كه اگر نپذيريد، خود آن را تخريب مى كنم، سپس كلنگ به دست گرفت و ديوار آن را خراب و مسجد را بنا كرد.

بعضى نيز گفته اند، وى به جاى آن چند كليساى ديگر در داخل شهر به مسيحيان داد و آنان را راضى كرد. «(3)»

وليد بن عبدالملك كه علاقه فراوان به ساختن مساجد و بناهاى مذهبى داشت، براى تبديل اين كليسا به مسجد، ماليات هفت سال كشور خود را خرج آن كرد و گويند

ص: 62

وقتى اسنادِ مخارج آن را بر هيجده شتر بار كردند و براى تصويب نزد خليفه بردند، وى بدون بررسى، همه آن ها را امضا كرد و گفت: اين چيزى است كه به راه خدا داده ايم و در مقابل آن حسابى نمى خواهيم.

جامع اموى يكى از شاهكارهاى معمارى اسلامى و البته تلفيق و تركيبى از معمارى اسلامى و رومى است؛ «(1)» زيرا در ساخت آن از مهندسان رومى نيز كمك گرفته شد. وليد در ابتدا طرح اوليه بناى آن را به روم فرستاد و هزار نفر از معماران و مهندسان آن سرزمين را براى ساخت آن به دمشق دعوت كرد. عمليات احداث آن از 86 ق آغاز شد «(2)» و بهترين مصالح و سنگ هاى مرمر براى تزيين آن به كار رفت.

به گفته ابن معلى، پولى كه خليفه اموى در اين راه خرج كرد، داخل يك صد صندوق قرار داشت كه هر صندوق 228 هزار دينار در آن بود و مجموع آن به بيش از 000/ 800/ 22 دينار مى رسيد. «(3)»

وليد دوازده هزار سنگ رخام و مرمر در آن به كار برد، كه هزينه هر قطعه از آن 144 قنطار دمشقى بود. هنگام بناى آن، كتيبه اى مربوط به هزاران سال پيش، به زبان هاى مختلف، در ديوار قبله و همچنين مناره شرقى يافت كه بر آن پندها و اندرزهاى اخلاقى نوشته شده بود. «(4)»

بر فراز شبستان مسجد، گنبدى به نام «نسر» يا «عقاب» ساخت و ستون هايى در زير آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوشش هاى حرير مزيّن ساخت. محراب مسجد را با قنديل هاى طلا و نقره، معرّق هاى زيبا و زنجيرهاى طلا آراست. مخارج ساختمان مسجد چندان زياد بود كه مردم وليد را به اسراف متهم كردند و گفتند: مسجد را از بيت المال ساخته و از آن به مسلمانان نفعى نمى رسد.

هنگامى كه عمر بن عبدالعزيز به حكومت رسيد، چون معتقد بود مالى كه در

ص: 63

ساختمان مسجد صرف شد، اسراف بوده در صدد برآمد معرق ها و زينت هاى ديگر را بردارد ولى هنگامى كه هيأتى رومى از اين مسجد ديدن كردند و از عظمت و زيبايى آن در شگفت شدند، عمر بن عبدالعزيز از تصميم خود منصرف شد. «(1)» س در اين زمان مسيحيان كه عمر بن عبدالعزيز را با رأفت و نرمى يافتند، از سخت گيرى هايى كه وليد در حق آنان كرده بود، به وى شكايت بردند وخواستند كليساى خود را، كه در نيمى از مسجد اموى قرار داشت، بار ديگر بسازند. عمر بن عبدالعزيز نيز اگرچه به دادن چنين اجازه اى تمايل داشت ولى مسلمانان گفتند: مسجدى را كه ما در آن اذان گفته و نماز گزارده ايم مى خواهى تخريب كنى؟! در اين هنگام فقها و علما نيز مخالفت كردند و نزد مسيحيان وساطت كرده، گفتند: هر كليسايى كه در داخل و اطراف دمشق هست و مسلمانان آن را به زور تصرف كرده اند، در اختيار مسيحيان قرار گيرد؛ لذا ايشان از كليساى خود در مسجد اموى گذشتند و رضايت خود را به خليفه اعلام داشتند. «(2)»

گفتنى است گرچه ساخت مسجد در دوران وليدبن عبدالملك هفت سال (68 تا 75 ق.) طول كشيد، ولى همچنان نيمه تمام ماند و بقيه قسمت ها را سليمان ب عبدالملك به پايان رسانيد. در طول قرون مختلف، تعميرات و توسعه هايى در آن انجام شد، البته بر اثر چندين آتش سوزى، بسيارى از قسمت هاى آن در آتش سوخت كه به شرح آن خواهيم پرداخت.

اكنون جامع اموى پس از مختصر تعميراتى كه در اواخر حكمرانى مماليك؛ يعنى تا قرن هشتم در آن صورت گرفته به همان حال باقى مانده است. صحن حياط و ديوارهاى آن از سنگ هاى دوران مماليك و از سنگ هاى بسيار بزرگ است. نيمى از ديواره هاى شمالى، شرقى و غربى از كليسا و معبد باقى مانده از دوران قبل از اسلام است و نيمه فوقانى ديواره ها در دوره وليد و دوره هاى بعد افزوده شده است. وليد بر ديواره ها سقف بنا كرد و آن را بر ستون هاى سنگى به سبك گوتيك يا نعل اسبى استوار ساخت. در دوره

ص: 64

مماليك سقف ديواره هاى غربى با نقاشى هايى به رنگ طلايى كه در عربى آن را «فسيفساء» مى گويند، تزيين گرديد. متأسفانه فسيفساء بيشتر سقفها به مرور تخريب شده و اكنون جز بخشى از آن باقى نيست.

تصاوير شماره 6 و 7

1- آثار داخل مسجد اموى

ص: 65

صخره قربان معروف شد. «(1)»

ص: 66

غرب، دوبال او هستند، گويى اين پرنده ميان آسمان در حال پرواز است. وجه تسميه آن به نسر يا عقاب نيز به همين علت است.

تصوير شماره 10

ص: 67

عمر بن عبدالعزيز» قرار داشته كه اكنون به «معهدالدراسات الشرعيه» تبديل شده است.

3/ 2. باب الساعات؛ باب الساعات كه در شرق مسجد قرار دارد. از آن رو، آن را «باب الساعات» گفته اند كه در مقابل آن قبة الساعات را ساخته بودند.

4/ 2. باب الحميديه؛ اين درب در مقابل بازار حميديه قرار دارد كه در غرب مسجد واقع شده و در كنار اين درب، غزاليه و محل تدريس امام محمّد غزالى قرار داشته است.

ص: 68

غزالى در كنار اين مأذنه بوده است. اين محل كه شبستانى كوچك است. امروزه در مجاورت درِ غربى؛ يعنى راه ورود به مسجد در انتهاى بازار حميديه قرار دارد.

تصوير شماره 11

ص: 69

محراب اصلى مسجد و به موازات مقام هود بر ديوار قبله عنوان «هذا مقام خضر النبى» بر دايره اى سبزرنگ ديده مى شود. گفتنى است مقام حضرت خضر در بسيارى ازنقاطسوريه ديده مى شود. آن حضرت بر اساس روايات، تا ظهور حضرت مهدى (عج) زنده هستند.

ص: 70

ساخت و او در بيت المقدس هفتاد هزار نفر از بنى اسرائيل را كشت. «(1)»

از «زيد بن واقد» كه سرپرست ساختمان و بناى جامع اموى در دوره وليد بود، نقل شده است كه: من به هنگام كار در جامع اموى شكافى در ديوار يافتم و به وليد بن عبدالملك گزارش دادم. وى آمد و آن را بررسى كرد. در داخل آن شكاف، صندوقى بود، وقتى آن را گشوديم، در داخل سبدى سرى بريده يافتيم. بر روى آن سبد نوشته شده بود: «هذا رَأسُ يَحْيىَ بْنِ زَكَريا». وليد فرمان داد آن را بر جاى خود گذاشته، ستون هايى بر آن قرار داديم. «(2)» از «وليد بن مسلم» نقل شده كه آن سر را از زير گوشه اى از زواياى ديوار قبله به دست آورديم كه پوست و مو داشت و هنوز تغيير نيافته بود.

گويند سر يحيى عليه السلام در ابتدا از دمشق به «بعلبك» منتقل شد و پس از آن به حمص و آنگاه در قلعه حلب قرار داده شد. هنگام تسلّط مغول بر حلب و قلعه آن، اين سر به مكان جامع دمشق منتقل گرديد. «(3)»

اكنون مدفن رأس يحيى عليه السلام در داخل شبستانِ جامع اموى و نيمه شرقى آن- كه پيش تر كليسا بوده و بعد به مسجد اضافه شده- قرار گرفته است. مقام به صورت مربع با 22 ستون سنگى سفيد ساخته شده كه حدّ فاصل ميان آن ها پنجره هايى ضريح مانند قرار گرفته است. بر بالاى اين مقام، گنبدى كوچك ميان دو ستون، كه با رنگ سبز تزيين شده، استقرار يافته است. داخل مقام، سنگ قبر بزرگى است كه با پارچه اى سبز رنگ پوشانيده شده و فاصله مقام تا ديوار قبله، حدود ده متر است.

تصوير شماره 12

ص: 71

چهار ستون اصلى و بزرگ به ابعاد 3* 2 متر در وسط آن قرار يافته كه پايه هاى گنبد بزرگ مسجد؛ يعنى «قبّة النسر» را تشكيل مى دهد. ارتفاع داخلى اين گنبد بيش از سى متر است و همه از سنگ و با گچ سفيد تزيين و بازسازى شده است. بر روى چهل ستون مذكور، چهل ستون كوچك ديگر قرار دارد. اين ستون ها به صورت هلالى شكل هستند كه سقف مسجد را- كه شايد بتوان گفت بلندترين سقف موجود در ميان مساجد جهان است- نگه داشته اند.

شبستان جامع، همانند صحن و ساير قسمت هاى ديگر، از معمارى بسيار عالى برخوردار است. شبستان سه در دارد. در جنوبى آن يكى از ابواب اصلى مسجد است به خارج از مسجد؛ يعنى سوق الصاغه و بازار طلافروشان كنونى باز مى شود.

تصوير شماره 13

ص: 72

ص: 73

مسيحيان فرزندان خود را در آن غسل تعميد مى داده اند. اين مكان نزد آنان از ارزش خاصى برخوردار بوده است. اكنون اين چاه و استوانه هاى آن، كه از مرمر ساخته شده، موجود ولى چاه آن پوشيده شده است. گويند سر مبارك حضرت يحيى را در اين چاه شستشو و غسل داده اند.

ص: 74

اين مكان در كنار محراب و مسجد «امام زين العابدين عليه السلام» در داخل اتاقى به ابعاد 4* 3 متر قرار دارد و در جدار داخلى گنبد آن، اسامى ائمه نقش بسته است. در داخل شبستان مقام امام سجاد عليه السلام قابى از نقره و بسيار كوچك به اندازه سر يك انسان در داخل ديوار به ياد محل قرار دادن سر مبارك حضرت جاسازى شده است. در سمت چپ اين قاب نقره اى، شبستان و يا اتاقى كه از آن ياد كرديم به وسيله درى آهنين جدا مى شود. در سمت چپ آن ضريحى كوچك از نقره و به صورت مستطيل با ابعاد 5/ 1* 1 متر ديده مى شود. داخل اين ضريح، پايه اى مستقر شده و بالاى آن سنگى با پوشش قرمز رنگ كه قرار داده شده است.

در باره محل دفن سر نواده پيامبر خدا صلى الله عليه و آله اختلاف است. مورّخان شيعه معتقدند كه سر مبارك آن حضرت به وسيله حضرت سجاد عليه السلام به كربلا باز گردانيده و كنار جسد مطهّر آن حضرت به خاك سپرده شده است. «(1)» بعضى از آنان نيز معتقدند كه در كنار بدن مقبره حضرت على عليه السلام در نجف اشرف مدفون شده و لذا در بالاى سر امام على عليه السلام زيارت امام حسين عليه السلام نيز سفارش شده است. «(2)»

در اين ميان، كسانى چون ابن جوزى، ابن اياس، قلقشندى، مقريزى و ساير مورخان اهل سنت گفته اند سر مبارك در خزانه يزيد بود، سپس او را كفن كرده و در باب الفراديس (نزديك حرم حضرت رقيه) به خاك سپردند. بعدها خلفاى فاطمى آن را از باب الفراديس به عسقلان مصر و سپس به قاهره منتقل كردند و در قصر زمرد به خاك سپردند كه اكنون مقام رأس الحسين عليه السلام در آنجا معروف است. «(3)»

ص: 75

تصوير شماره 15

روايت ديگرى حاكى است كه سر مبارك تا دوران سليمان بن عبدالملك در خزانه بنى اميه بود و او دستور داد سر را آوردند، در حالى كه تنها استخوان سفيدى از آن باقى بود و داخل كيسه اى قرار داشت. پس از معطر ساختن، آن را كفن كرده و در قبرستان مسلمانان (احتمالًا باب الصغير) به خاك سپردند. پس از آن كه عمر بن عبدالعزيز به خلافت رسيد، از محل دفن سر جويا شد و آن محل را شكافت و سر را برداشت و كسى نمى داند چه كرد؟ بعضى معتقدند به كربلا فرستاد تا در كنار بدن مطهر به خاك سپرده شود. «(1)» در هر حال، اين مكان يكى از شريف ترين اماكن است.

ص: 76

الحسين عليه السلام قرار دارد. درداخل مشهد على عليه السلام مكانى به نام «السجن» بوده است. گويند امام سجاد عليه السلام هنگامى كه بر ضدّ يزيد سخنانى ارائه كردند، در آن جا محبوس شدند.

3/ 8. مشهد عمر؛ در غرب ديوار قبله مسجد بوده و اكنون به مشهد عروه معروف است. در اين مكان جماعتى از علما به درس نشسته و كتب و خزائنى در آن داشته اند.

4/ 8. مشهد عثمان؛ در سمت شمال مسجد بوده و نايبِ سلطان، بر سمت پنجره آن و حاكم شافعى به سمت راست آن نماز مى گزاردند. به اين مكان كلاسه نيز گفته مى شد كه به مدرسه كلاسه در پشت جامع اموى راه داشت.

در اين مشاهد، علماى مذاهب اسلامى به تدريس پرداخته و يا براى حل مشكلات به واليان مشاوره مى رسانده اند.

ص: 77

رسيد. «(1)» البته نسبت به نخستين آتش سوزى، خسارات و خرابى كمترى داشت و بلافاصله مناره آن نيز مرمّت شد.

3. سومين آتش سوزى

در شعبان 803 هجرى رخ داد ولى خسارت فراوانى ببار نياورد «(2)» كه علت آن روشن نيست.

4. چهارمين آتش سوزى

در سال 884 هجرى، باز جامع اموى دچار حريق گرديد، «(3)» كه علت آن نيز روشن نشد.

5. پنجمين آتش سوزى

در روز شنبه چهارم ربيع الثانى 1311 هجرى حريق بزرگى در مسجد رخ داد و علت آن نيز تعمير سقف صحن غربى بود كه به وسيله جرقه اى سقف آتش گرفت؛ و شبستان غربى به كلى سوخت ولى در 1316 هجرى دوباره تعمير شد؛ رأس يحيى عليه السلام و رأس الحسين عليه السلام نيز كه دچار حريق شده بود تعمير گشت. گويند در اين آتش سوزى مصحف عثمان كه به خط كوفى بوده و از مسجد عقيق در بُصرى آورده شده بود، سوخت.

در 1317 هجرى نيز قسمت شرقى مسجد و در سال 1320 هجرى قسمت غربى آن تعمير گرديد. از بناى قديم اين قسمت ها جز دو ديوار و بعضى از كتيبه هاى سلاجقه، و ايوبيان و مماليك چيزى باقى نماند. به جاى منبر و محراب آن كه سوخته بود محراب جديدى ساختند. تمامى اين تعميرات به دستور سلطان عبدالمجيد عثمانى انجام گرديد. «(4)»

تصوير شماره 16

ص: 78

ص: 79

نقشه

ص: 80

ص: 81

هجرى است. اين مسجد در «سوق المصلى» يعنى بين السويقه و ميدان يرموك در مسير باب الصغير ساخته شده است. «(1)»

ص: 82

ص: 83

است. «(1)» جامع جراح داراى گنبد و مناره اى است و بر سر در ورودى، كتيبه اى به خط كوفى ديده مى شود كه از قرن هفتم هجرى است. مكان آن در خيابان منتهى به «باب الصغير» (شارع جراح) واقع و درِ قبرستان مجاور باب الصغير نيز در كنار آن باز مى شود.

ص: 84

«ميدان» و كمى بالاتر از درب غربى مقبره باب الصغير و در مدخل سوق الساروجيه است.

ص: 85

ص: 86

نمونه از مدارس مشهور و تاريخى دمشق اشاره مى گردد كه بنيانگذاران آن از سلاطين و علماى بزرگ «(1)» بوده و خود بعدها در آن مدارس مدفون شده اند.

ص: 87

نسّاب معروف «ابن خلكان»، كتاب و فيات الاعيان را به رشته تحرير در آورده است. ابن خلدون جامعه شناس بزرگ اسلامى و ابن مالك صاحب الفيه نيز در اين مدرسه به تدريس پرداخته اند. «(1)»

ملك عادل، بانى مدرسه، كه به سال 615 هجرى وفات يافت، در حجره واتاق سمت چپ مدرسه مدفون شد. در يكى از شبستان هاى مدرسه، كرسى و كتابخانه استاد شهير معاصر دمشق مرحوم «محمد كرد على» صاحب كتاب خطط الشام و غوطه دمشق قرار دارد. مدرسه در دو طبقه و چندين حجره براى طلاب ساخته شده است. در قرون بعدى و در عصر حاضر آن را بازسازى كرده اند.

در 1919 م. مدرسه مذكور محل موزه ملى دمشق و سپس محلّ فرهنگستان شد و اكنون به عنوان مدرسه علميه از آن استفاده مى شود. نماى بيرونى آن، از سنگ است و گنبدى با رنگ قرمز دارد. مكان آن در سمت راست درِ شرقى جامع اموى- كه به سوى بازار حميديه باز مى شود- و در نبش «شارع الكلاسه و سبع طوالع» قرار دارد. مدرسه ظاهريه نيز مقابل آن است.

ص: 88

قرار دارد كه در آن محراب و گنبدى از سنگ و گچ ساخته و ديوارهاى آن نقاشى شده است. مدرسه از دو طبقه تشكيل شده و علاوه بر محلّ كتابخانه، مكانى براى تدريس طلاب نيز در آن وجود دارد.

مكان مدرسه ظاهريه در مقابل مدرسه عادليه؛ يعنى در شمال غربى جامع اموى و نبش شارع كلاسه و سبع طوالع است. در سمت راست آن نيز حمام ظاهريه- يكى از قديمى ترين حمام هاى دمشق- واقع شده است.

تصوير شماره 19

ص: 89

كه بر بالاى اين مدرسه نصب گرديده، از بانى و مالك آن ياد كرده است. در اين مدرسه علماى اهل تصوّف به زاويه و تهذيب مى نشسته اند.

مدرسه سميساطيه در كنار درِ شمالى جامع اموى معروف به «باب الناطفيين» و سمت راست كسى است كه از جامع خارج مى شود. مدرسه ياد شده اكنون به «معهد الدراسات الشرعيه» تبديل شده و جوانان در آن به تدريس مشغول اند.

تصوير شماره 20

ص: 90

تاريخ تأسيس آن، سال 1356 ق. مى باشد. در كنار مدرسه جقمقيه بقاياى ستون هاى معبد ژوپيتر ديده مى شود.

ص: 91

«باب الجابيه» در شارع ميدان و روبه روى درِ غربى مقبره باب الصغير است.

ص: 92

ص: 93

به همراه خواهرش فاطمه و عمه اش زينب و ساير اهل بيت امام حسين عليه السلام به اسارت در آمده و به دمشق وارد شد. او در سال 117 هجرى؛ يعنى در سن هفتاد وچند سالگى وفات يافت. «(1)»

مرحوم محسن امين محلّ دفن او را مدينه دانسته است. و اين قبر را از آنِ سكينه دختر يكى از امراى دمشق مى داند كه البته بايد گفت هيچ منبعى به دفن سكينه دختر امام حسين در بقيع اشاره نكرده است. «(2)»

مقبره آن بانو، گنبدى بزرگ به رنگ سبز دارد كه دو گنبد ديگر نيز اطراف آن هستند. مناره اى به رنگ سبز نيز جلوه اى زيبا به اين قبرستان بخشيده است. در اين زيارتگاه، دختر امام حسين عليه السلام ونيز امّ كلثوم، زينب صغرى دخترامام على عليه السلام دفن هستند.

ساختمان كنونى اين مرقد، مربوط به سده پيش است كه به احتمال زياد در آن دوران تجديد بنا شده و بر اساس تابلويى كه بر درِ ورودى نصب گرديده، در سال 1330 ق. نيز مرمت شده است. در داخل شبستان و حجره مذكور- و سمت راست- ضريحى از چوب و پوشيده از پارچه سبز رنگى ديده مى شود كه به سكينه عليها السلام تعلّق دارد.

سمت چپ آن نيز ضريح ديگرى به همان شكل از امّ كلثوم صغرى است. در كنار ديوار پلكانى است كه به زير زمين باز مى شود. در آن جا ضريح و تابوت هر دو قبر در دو اتاقك بسيار كوچك، با سقفى كوتاه قرار دارند. قبر سكينه عليها السلام به وسيله محفظه اى شيشه اى احاطه شده و سنگ قبرى از قرن پنجم هجرى، كه مزين به آياتى از قرآن به خط كوفى عصر سلجوقى و فاطمى است، ديده مى شود.

ص: 94

كبرى عليها السلام 2. رقيه، امّ كلثوم كبرى نيز كه از فاطمه عليها السلام بود و در مدينه- هنگام حيات امام حسن مجتبى عليه السلام- همراه فرزندش زيد بن عمر در يك روز از دنيا رفت و در بقيع مدفون شد. «(1)» 3- نفيسه (امّ كلثوم صغرى)، همسر عبداللَّه اكبر بن عقيل 4. زينب صغرى، همسر محمد بن عقيل. «(2)» اين مرقد متعلّق به نفيسه و ملقب به ام كلثوم صغرى است.

اين بانو در حادثه كربلا، حضور داشته و به هنگام اسارت، با خطبه هاى غرّا و كوبنده، پاسدار خون آن شهدا بوده است. «(3)»

امّ كلثوم وقتى همراه كاروان اسرا وارد كوفه شد، چون مردم به زنان اهل بيت نگاه مى كردند، فرياد زد: آيا از خدا و رسولش شرم نداريد كه اين گونه به حرم پيامبر صلى الله عليه و آله نگاه مى كنيد؟ ايشان همچنين قبل از ورود به دمشق، نزد عمر بن سعد رفت و از وى خواست تا زنان حرم را از درى كه مردم كمترى حضور داشته باشند وارد شهر كنند، ولى او نپذيرفته بود. «(4)»

گفتنى است در قريه داريا، در اطراف دمشق، آرامگاهى نيز به نام سكينه دختر امام على عليه السلام وجود دارد كه مردمِ محل، او را از فاطمه عليها السلام دانسته اند كه اين انتساب به يقين صحيح نيست و حتى امام على عليه السلام دخترى به نام سكينه نداشته اند.

تصاوير شماره 21 و 22

ص: 95

داشته است. «(1)» لذا مى توان گفت: فرزند ارشد امام حسين عليه السلام بوده است.

فاطمه صغرى زنى بزرگوار و داراى مقام عالى دينى و علمى و ادبى بود. به طورى كه پدرش سيدالشهدا به اين امر شهادت داده است و آن هنگامى بود كه حسن مثنّى؛ يعنى برادر زاده او براى خواستگارى يكى از دختران امام حسين عليه السلام آمد، حضرت به او فرمود:

من فاطمه را براى تو برمى گزينم كه در ظاهر، به مادرم فاطمه دختر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بسيار شبيه؛ و درعبادت، تمام شب درنماز و روزها روزه دار ودرشكل، مشابه حورالعين است. «(2)»

او از پدر و برادرش- زين العابدين عليه السلام- و عمّه اش- زينب- و نيز عبداللَّه بن عباس و اسماء بنت عميس حديث روايت مى كرده و امّ جعفر، ابو المقدام و زهير بن معاويه نيز از او حديث نقل كرده اند. احاديث او در كتب حديثى اهل سنت از جمله در سنن ترمذى، ابوداود، ابن ماجه، نسائى و تأليفات ابن حجر آمده است. فاطمه صغرى ابتدا در منزل فاطمه عليها السلام- مادر بزرگش- در جوار مسجدالنبى صلى الله عليه و آله مى زيست. وقتى وليد دستور تخريب خانه هاى كنار مسجدالنبى صلى الله عليه و آله را صادر كرد، او به خارج مسجد رفت و در آن جا خانه اى ساخت و چاهى حفر كرد كه بركت فراوانى داشت. مردم اين چاه را زمزم مى خواندند و از آن تبرّك مى جستند. «(3)»

فاطمه همانند زينب، در حوادث كربلا مأمن و پناهگاه اهل بيت بود و در بارگاه عبيداللَّه ابن زياد و يزيد خطبه هاى غراء خواند. «(4)» او به سال 110 هجرى، در هشتاد سالگى وفات يافت.

در قبرستان باب الصغير، پشت قبر سكينه و امّ كلثوم عليهما السلام قبرى منسوب به ايشان است

ص: 96

كه در داخل يك حجره و اتاقك كوچكى قرار دارد. گنبد آن به رنگ سبز و ديواره هاى آن به وسيله سنگ هاى سياه و سفيد بر پا شده است. در داخل آن تابوتى چوبين، كه به وسيله پارچه اى سبز پوشيده، ديده مى شود و در كنار اتاق پلكانى است كه به زير زمين باز مى شود. در آن جا بر سنگ قبر او آيةالكرسى با خط كوفى حجارى شده است.

در پايين اين كتيبه جمله اى با عنوان «هذا قبُر فاطِمة بِنْت أَحْمَد بنِ الحُسَينْ الشهيد عليه السلام» و تاريخ 439 هجرى به چشم مى خورد. اين امر ما را در اين كه قبر ياد شده به فاطمه بنت الحسين تعلّق داشته باشد با ترديد مواجه مى سازد، اگرچه عبارت كوفى نيز صحيح نيست؛ زيرا امام حسين عليه السلام فرزند پسرى به نام احمد نداشته است. البته در ميان فرزندان ايشان به محمّد نامى نيز اشاره شده كه شايد اين احمد فرزند او يا يكى از نوادگان امام حسين عليه السلام باشد كه واسطه هاى آن حذف شده است.

از سوى ديگر، بيشتر منابع روايت مى كنند كه فاطمه صغرى در منزل خود؛ يعنى در پشت مسجد النبى صلى الله عليه و آله وفات يافت و در بقيع به خاك سپرده شد. «(1)» پس به احتمال زياد، چون روايتى هم مبنى بر سكونت فاطمه صغرى در دمشق نداريم، قبر مذكور بايد متعلق به نواده امام حسين عليه السلام- نه دختر او- باشد، واللَّه العالم.

ص: 97

و گنبد سبز و شبستان نسبتاً بزرگى است. اطراف مقبره و مرقد او كه در 1330 ه. بازسازى شده است «(1)» ديوارى كشيده اندكه آن را از قبرستان جدا ساخته اند.

ص: 98

زين العابدين عليه السلام پس از چندى، موافقت يزيد را گرفت تا سرها را به بدن ها ملحق سازد و لذا سر امام حسين عليه السلام و ساير شهدا را به كربلا برد و به اجساد مطهرشان ملحق كرد. «(1)»

در عين حال، چند سر از شهدا را در پيرامون «باب الصغير» به خاك سپردند. امروز اين مكان كه حدود پنجاه متر بالاتر از درِ اصلى قبرستان باب الصغير و سمت چپ كوچه و در حقيقت خارج از قبرستان است، داراى محوطه اى بزرگ است كه در وسط آن حجره اى كوچك بوده و سرهاى مقدس در اين حجره دفن شده اند.

بر اساس كتبيه سنگى بالاى حجره، ضريح قبلىِ آن را كه از نقره بوده، فرمانده سپاه فاطمى مصر؛ يعنى جوهر صقلى ساخته كه متعلق به قرن چهارم است. اما در سال هاى اخير به جاى آن، ضريحى از نقره ساخته اند. هر چند كه بر سقف اين حجره، اسامى شانزده تن از شهداى كربلا نوشته شده، ليكن به احتمال قوى تنها سر سه تن از شهداى كربلا در اين مكان به خاك سپرده شده اند. اين سرها عبارت اند از: 1. سر مقدس حضرت ابوالفضل العباس عليها السلام 2. سر مقدّس حضرت على اكبر عليها السلام 3. سر مقدس حبيب بن مظاهر عليها السلام.

سيد محسن امين، در 1321 ق. كتيبه اى بر بالاى درِ ورودى اين مقام، با اين عبارت ديده است: «هَذَا رأس عباس و على بن الحسين عليهم السلام و حبيب بن مظاهر». بعدها كه ضريحى بر روى اين محل گذاشته شد، نام شانزده تن ذكر گرديد. «(2)» با توجه به اين كه منابع تاريخى شيعه اذعان دارند سرهاى شهداى كربلا به بدن هاى آنان ملحق شده است، به نظر نمى رسد در اين مكان بيش از سه سر به خاك سپرده شده باشد. واللَّه اعلم بالصواب.

نام سرهايى كه بر سقف گنبد اين مكان ثبت شده، عبارت اند از:

1. عباس 2. على اكبر 3. حبيب بن مظاهر 4. قاسم بن الحسن 5. عبداللَّه بن على

ص: 99

6. عمربن على 7. حرّ رياحى 8. محمد بن على 9. عبداللَّه بن عون 10. على بن ابى بكر 11. عثمان بن على 12. جعفر بن على 13. جعفر بن عقيل 14. محمد بن مسلم 15. عبداللَّه بن عقيل 16. حسين بن عبداللَّه.

تصوير شماره 23

ص: 100

او به دمشق آمد و در «داريا»، يكى از قريه هاى اطراف دمشق ساكن شد و سرانجام در سال بيست هجرى «(1)» يا به روايتى هفده هجرى «(2)» در دوران خلافت عمربن خطاب- در سن 63 سالگى- وفات يافت. «(3)»

در محل دفن بلال اختلاف است. ابن كثير قبرى كه در باب الصغير به او منسوب است را صحيح ندانسته و محل دفن وى را همان قريه «داريا» مى داند. او قبرى كه اكنون در باب الصغير است، را از «بلال بن ابى الدرداء» قاضى دمشق دانسته كه فردى عابد و زاهد بوده است. «(4)» در هر حال، قبرى كه اكنون به نام بلال در باب الصغير معروف است، كمى بالاتر از قبور سكينه و ام كلثوم قرار دارد؛ و با قبر منسوب به عبداللَّه بن جعفر طيار در يك بقعه هستند.

قبر بلال بزرگترين قبرِ داخل اين بقعه است كه در ميان قبور ديگر متمايز و اطراف آن نيز با محفظه اى از شيشه پوشانيده شده است. تاريخ سنگ قبر وى 635 هجرى است.

بر بناى مقبره بلال گنبدى است به رنگ سبز و سوّمين گنبد از درِ ورودى قبرستان باب الصغير است. اين گنبد، در 1007 هجرى و 1289 هجرى مرمّت شد. در 1361 هجرى در آتش سوخت و اداره اوقاف آن را بازسازى كرد. «(5)»

ص: 101

قبرستان بقيع به خاك سپرده شد. «(1)» عبداللَّه اوّلين نوزادى بود كه در حبشه به دنيا آمد و هنگام وفات پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ده سال داشت. پدرش- ملقّب به «ذوالجناحين»- در غزوه مؤته به شهادت رسيد.

پيامبر صلى الله عليه و آله، عبداللَّه بن جعفر را از لحاظ شكل ظاهرى و اخلاق، شبيه خود خوانده اند. «(2)» بعضى وى را در بخشندگى، هم شأن شمرده اند. «(3)» او فردى بسيار عابد و با كرامت بود و همواره به همراه همسرش حضرت زينب، در خدمت امام على عليه السلام حاضر و سه تن از فرزندان او به نام هاى عبداللَّه، عون و محمد، در ركاب امام حسين عليه السلام به شهادت رسيدند. قبر وى بسيار كوچك و بر بالاى آن دو كتيبه به خط كوفى ديده مى شود كه به راحتى قابل خواندن نيست.

ص: 102

ص: 103

خلافت يزيد بن عبدالملك از دنيا رفت.

در منابع تاريخى، نام وى جزو مدفونين در باب الصغير ديده نمى شود ولى در سمت چپ مقابر سكينه و عبداللَّه و حدود دويست متر بالاتر از آنان؛ يعنى پشت مقبره فضّه، حجره كوچكى است با گنبدى سبز رنگ كه بر ديوار آن نام ابان بن عثمان ديده مى شود.

ص: 104

ص: 105

ص: 106

ص: 107

ص: 108

7. محمد بن ابو حذيفه عتبة بن ربيعة بن عبد شمس، والى مصر در دوران على عليه السلام و از شيعيان خاص آن حضرت.

8. عبدالرحمان بن عباس بن عبدالمطّلب.

9. عبدالمطّلب بن ربيعة بن حارث بن عبدالمطّلب.

10. رأس محمد بن ابى بكر (به روايتى ديگر در قاهره است). «(1)»

11. امّ الحسن، دختر حمزة بن جعفر الصادق عليه السلام.

12. على بن عبداللَّه بن عباس.

13. سليمان بن علىّ بن عبداللَّه بن عباس و همسرش. «(2)»

ص: 109

نقشه

ص: 110

ص: 111

سمت غربى قبرستان صوفيه مدفون شد. «(1)» نگارنده اين سطور در شهر حلب قبرى در كنار مشهد الحسين ديده كه به عمرو بن صلاح منسوب بوده است.

ص: 112

صاحب كتاب مشهور «البداية والنهايه» از شاگردان ابن تَيميه بود، كه در كنار قبر استادش ابن تيميه در مقابر صوفيه مدفون گشت. «(1)»

ص: 113

خصومت وى با شيعه، از طريق شاگردان متعصب او؛ يعنى شمس الدين ابن قيم جوزى صاحب «زاد المعاد فى هدى خير العباد» و ابن كثير، صاحب «البداية والنهايه» در عالم اسلام گسترش يافت و سرانجام محمد بن عبدالوهاب با استفاده از تعاليم او، مكتب جديدى به نام «وهابيه» پديد آورد و پيروان او از جمله ابن سعود و فرزندانش (آل سعود)

پس از تسخير شهرهاى مقدس مكه و مدينه، بر اساس اعتقادات ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب، بسيارى از اماكن مقدس و مورد توجه عالم اسلام در اين دو شهر، به ويژه قبور ائمه بقيع را تخريب كردند.

ص: 114

است. «(1)» اين مطلب تنها در كتاب «زيارات الشام» ذكر شده است. و او بايد قطعاً در مدينه دفن شده باشد.

ص: 115

و اما در باب الصغير، قبرى بدين وصف نيست و شايد نظر دوم صحيح باشد؛ زيرا كاخ معاويه (قصر الخضراء) در پشت ديوار قبله جامع اموى قرار داشته و بعدها خراب شده است. احتمال مى رود معاويه را از ترس خوارج در ديوار جامع مدفون ساخته باشند و مكانى كه امروز به عنوان قبر هود معروف است، تنها مقام هود باشد كه در گذشته از آن سخن گفته ايم «(1)» و در آن جا كتيبه اى از پند و اندرزهاى هود يافت شده است.

امّا در پشت جامع اموى (در زقاق معاويه) كه از سمت شرق جامع اموى بدان راه است، مقبره اى وجود دارد كه به معاويه منسوب است. اين مقبره حالتى نيمه مخروبه دارد و گنبدى نيز بر فراز آن به رنگ قرمز كم رنگ ديده مى شود. در اين قبه و مقبره كه در داخل محوطه اى كوچك و در آخر كوچه بسيار باريكى است، خانواده اى زندگى كرده و از آن محافظت مى كنند. متأسفانه آنان اجازه ديدار از داخل مقبره را به نگارنده ندادند.

تصوير شماره 24

ص: 116

بر مردم بيزارم و از آن كناره مى گيرم. خدايا! من كسى همانند اهل شورى (در هنگام مرگ عمر بن خطاب) را نمى يابم. پس خود كسى كه اهليّت آن را داشته باشد، بر اين امر نصب كن. اى كاش اين كار را بر عهده نمى گرفتم. آيا من بنى اميه را به شيرينى آن برسانم و بار آن را برگردن خود بگيرم و كسى كه شايسته آن است از آن باز دارم؟ هرگز چنين نمى كنم.

وليد بن عتبة بن ابى سفيان بر او نماز گزارد به اميد اين كه خلافت به او برسد، ولى هنگامى كه تكبير دوم را مى گفت، كشته شد. «(1)» ابن كثير گويد: معاويه دوم در خارج باب الصغير مدفون است و ابن طولون نيز چنين گويد؛ و ابن حورانى نيز مى نويسد: قبر وى در گوشه مقبره باب الصغير جنوبى است. «(2)» با كاوش فراوان در داخل باب الصغير، مقبره اى بدين نام يافت نشد.

اما در جنوب مسجد اموى، هنگامى كه از باب جنوبى و شبستان بيرون مى رويم در سمت چپ در داخل كوچه اى باريك امروزه قبرى به نام او وجود دارد كه مردم به زيارتش مى روند و معتقدند از او حاجت مى گيرند.

تصوير شماره 25

ص: 117

ص: 118

صلاح الدين شركت كرد. ملك عادل پس از برادر بر مسند حكومت نشست. وى از كرج تا همدان، جزيره، شام، مصر، حجاز، يمن و حضرموت حكم مى راند. فردى بردبار، مجاهد، صابر و آمر به معروف و ناهى از منكر بود. در قلب مردم جاى داشت و به انصاف و عدالت حكومت مى كرد. «(1)» ملك عادل را پس از مرگ، ابتدا در قلعه دمشق مدفون ساختند و سپس به داخل مدرسه اى كه خود ساخته بود منتقل كردند؛ يعنى مدرسه عادليه كه در سمت شمال غربى جامع اموى و در شارع كلاسه، مقابل مدرسه ظاهريه است. در داخل مدرسه و در راهروى ورودى سمت چپ، حجره اى است كه قبر ملك عادل در وسط آن واقع شده و اين بقعه در حال ترميم است. وى در دمشق آثار و بناهاى تاريخى فراوانى از خود بر جاى گذاشته است.

ص: 119

مدرسه است كه حجره اى كوچك؛ محراب و گنبدى دارد و پنجره اى از اين مقبره به بازار باز كرده اند كه مردم آن را از بيرون زيارت مى كنند. در كرامات وى مطالبى گفته شده و بعضى او را مستجاب الدعوه دانسته اند.

ص: 120

جقمقيه است. اين مدرسه كه مدفن او نيز هست، در پايان كوچه اى است كه درِ شمالى جامع اموى به سوى آن گشوده مى شود.

ص: 121

مدفون است. «(1)»

ص: 122

حدود 750 متر مساحت داشت. چون اين ابعاد با ديوار به طور كامل محصور گشته بود؛ لذا براى ورود و خروج مردم ابواب و درهايى قرار داده بودند. قسمت هايى از اين ديوارها در دوره رومى ها ساخته شده و ابواب آن نيز متعلّق به آن دوران بود كه تا كنون نيز باقى مانده و قسمت هايى از آن نيز به دوران هاى اسلامى تعلّق دارد. ابواب اصلى شهر عبارت اند از:

ص: 123

توما مسيحى نشين است و چند كليسا نيز در آن قرار دارد.

تصوير شماره 28

ص: 124

نجم الدين ايوب» در 641 ق. ترميم شده است. باب السلام نيز يكى از ابواب اصلى دمشق در دوره رومى ها بوده است.

ص: 125

مى شد. «(1)» باب الجابيه در غرب شهر قرار دارد و به شارع مستقيم (بازار مدحت پاشا) متصل است.

هنگامى كه لشكر ابراهيم پاشا خواست شهر را بگشايد، به علت وجود ديوارها و درهاى مذكور، با مشكلات جدّى روبه رو شد. وى تنها زمانى توانست به شهر راه يابد كه مردم شهر كليدهاى درهاى دمشق را به او دادند. ديوارى كه شهر را محصور ساخته بود از غرب به شرق، به موازات جنوب «قلعه» و «بازار الاروم» كشيده شده و سپس از سمت شمال تا «باب السلام» و از آن جا به «باب توما» و در شرق تا «باب الشرقى» امتداد مى يافت. در اين دوران؛ يعنى پس از تسلّط ابراهيم پاشاى مصرى (قرن سيزدهم) قسمت هاى جنوبى و غربى ديوار از بين رفت و حتى اهميت سياسى- نظامى خود را نيز از دست داد. «(2)»

ص: 126

دمشق ساختند كه هريك مخصوص حرفه اى خاص بود و بسيارى از آن ها با تغييرات و بازسازى هايى همچنان موجود است. «(1)»

در اين بخش، به چند بازار تاريخى دمشق اشاره مى شود كه اكنون از شهرت و معروفيت ويژه برخوردار هستند:

ص: 127

تصوير شماره 29

ص: 128

ص: 129

احتمال زياد قسمتى از قصر معاويه؛ يعنى قصر الخضراء را نيز در برمى گرفته است. «(1)» اين قصر در 1925 ميلادى دچار آتش سوزى شد و بار ديگر بازسازى گرديد. مكان آن در سوق البزوريه (در جنوب جامع اموى) است. امروزه اين قصر را، كه يكى از زيباترين قصرهاى موجود دمشق است. به موزه ملّى تبديل كرده اند. قصر العظم حياطى بسيار بزرگ با 36 اتاق دارد كه اكنون هر كدام بخشى از موزه هاى مردم شناسى، سلاح و البسه و ... را تشكيل مى دهند.

تصوير شماره 30

ص: 130

سمت شرقى و غربى آن ساخته اند.

تكيه سليمانيه در زلزله دمشق ويران شد و در 1159 قمرى ترميم گرديد كه از آن هنگام، سربازان عثمانى در آن ساكن مى شدند. اكنون نيز به عنوان موزه نظامى و يك اثر تاريخى زيبا براى بازديد سياحان است.

تصوير شماره 31

ص: 131

سوق الجيشى برخوردار بوده، بناى قلعه اى مستحكم براى حفاظت و امنيت آن و استقرار فرماندهى نظامى جنگ ها، به ويژه هنگام جنگ هاى صليبى، امرى ضرورى بوده است.

اين قلعه در دوران رومى ها ساخته شده و براى محافظت از شهر، حالت دژ مانندى داشته است. قلعه دمشق تنها در دوران سلاجقه (قرن پنجم) به صورت يك قلعه كامل و پايگاهى نظامى در آمده است.

اين قلعه در دوران صلاح الدين ايوبى- به سال 570 هجرى- پايگاه نظامى وى در جنگ هاى صليبى بود، لذا وى به امر توسعه آن همت گماشت. «(1)» قلعه ياد شده، در 610 هجرى. نيز به وسيله ملك عادل- برادرش- توسعه يافت. وى كه از رزمندگان و فرماندهان بزرگ سپاه اسلام در نبرد با صليبى ها بود، اين قلعه را وسعت بسيار بخشيد و حتى به احداث كارخانه سلاح سازى، ضرب سكه، بيت المال، زندان، حمام، مسجد و بازارى در آن پرداخت و در حقيقت آن را به يك شهر كوچك نظامى تبديل كرد.

قلعه دمشق كه به صورت مستطيل و داراى ابعاد 220* 160 متر است، به وسيله خندقى كه اطراف آن حفر شده بود محافظت مى شد. چهار برج ديده بانى مرتفع نيز در اطراف آن قرار داشت. عمق خندق يكصد ذرع (برابر با پنجاه متر) و مملو از آب بود.

بر درِ اصلى قلعه و روى خندق، پلى متحرك ساختند كه هنگام ورود يا خروج افراد، باز و بسته مى شد.

در اين قلعه، براحتى حدود بيست هزار مرد جنگى با اسبان خويش جاى مى گرفتند.

قلعه، درى به نام «باب السرّ» داشته است كه مخفى بود و به وسيله پلى كه از چوب بر روى خندق نهاده مى شد- مى توانستند به آن راه يابند. «(2)» در كنار قلعه دمشق بازارى به نام «الخيل» قرار داشت كه در آن نيروهاى نظامى به تعمير سلاح و رسيدگى به اسب هاى خود مى پرداختند.

قلعه دمشق در هجوم تيمور لنگ دچار حريق و ويرانى گرديد و دوباره بازسازى

ص: 132

شد. «(1)» قلعه مذكور اكنون در كنار بازار و ميدان حميديه، جلوه اى تاريخى و نظامى به شهر بخشيده است. ديواره هاى آن از سنگ هاى بزرگ است و هنوز برج هاى آن در هر چهار سمت سالم بر جاى مانده است. بر ديوار پشت قلعه كه از طرف جامع اموى به آن راه است، دو كتيبه به خط نسخ و كوفى ديده مى شود كه از ترميم و تجديد بناى آن در دوره ملك عادل ياد مى كند. قلعه در دهه گذشته پايگاه پليس بوده ولى اكنون پس از تعمير به موزه اى نظامى تبديل شده است.

تصوير شماره 32

ص: 133

آنها اشاره مى گردد.

ص: 134

براى نخستين بار در جهان اسلام، بيمارستان هاى تخصصى در دمشق ساخته شد.

بعضى از آنها مخصوص جذامى ها و بعضى مخصوص مسلولين و ... بوده است. نخستين كسى كه در اين شهر بيمارستان ساخت وليد بن عبدالملك بود در دوران هاى بعد نيز از جمله توسط نورالدين شهيد و سيف الدين قيمرى بيمارستانهايى ساخته شد. در كنار اين بيمارستانها براى آموزش و تدريس علوم پزشكى، مدارس طبى نيز تاسيس شده و پزشكان به تدريس در آن مى پرداختند. مشهورترين آنها كه اكنون در دمشق باقى مانده اند عبارتند از:

ص: 135

كه از داخل بازار حميديه نيز به آن راه است. كوچه اى كه از بازار حميديه بدان منتهى مى شود در سمت چپ كسى است كه از جامع اموى وارد بازار مى شود. بيمارستان در حدود يكصد مترى اين كوچه و در سمت چپ قرار دارد. گنبدى كوچك به رنگ قرمز و با ابعاد هندسى برفراز آن استوار است. داخل آن صحن بزرگ و دو ايوان و چند غرفه و حجره است كه اكنون لوازم پزشكى و سير پيشرفتهاى پزشكى در طول تاريخ اسلام در اين غرفه ها به نمايش گذاشته شده است.

تصوير شماره 34

ص: 136

«عمادالدين ابوعبداللَّه دينسرى» به سال 686 هجرى مدرسه اى ساخته است «(1)» كه اكنون مكان آن در داخل موزه پزشكى بيمارستان نوريه واقع شده است.

ص: 137

جاى آن ساختند. اين كنيسه از قديمى ترين كنايس دمشق است. در كنار آن نيز مسجدى به نام محمد صلى الله عليه و آله ساخته شده كه تاريخ بناى آن به قرن اول هجرى مى رسد. «(1)»

3. كنيسه مريم عذراء

در نيم فرسخى مقام ابراهيم در «قريه برزه «(2)»»- در شرق كوه قاسيون (صالحيه) ساخته شده است. اسم اين محل قريه «صيدنايا» است كه امروزه نيز به همان نام مشهور است «(3)».

4. كنيسه بولس حوارى

اين كنيسه كه در مشرق دمشق، نزديك مقبره مسيحيان و كنار «مدخل باب كيسان» است، در 1939 م توسط فرانسويها ترميم و تجديد بنا شد «(4)».

5. كنيسه قديس حنانيا

يكى ديگر از قديمى ترين كنيسه هاى دمشق است كه در 1921 ميلادى آثار مخروبه آن در حفارى ها به دست آمده است. بر مكان اين كليسا- در دوران نورالدين زنگى- مسجدى ساخته شده بود. اين كنيسه در «شارع مستقيم» قرار داشته است. «(5)»

ص: 138

متأسفانه اين اثر مهم تاريخى به مرور زمان از بين رفته و بخشى از آن در دوره روميها به كنيسه بزرگ دمشق كه بعدها نيمى از آن داخل جامع اموى شد تبديل گشته است. اكنون بعضى از ديواره ها و ستون هاى سنگى آن كه اغلب از بين رفته اند ديده مى شوند. از جمله در پايان بازار حميديه و در پيرامون مسجد اموى. چنانكه از بقاياى ستون هاى آن در باب شمالى مسجد اموى و باب غربى و شرقى آشكار است، اين معبد داراى مساحتى بسيار زياد بوده كه شايد به دو برابر جامع اموى كنونى مى رسيده است؛ زيرا قسمتهايى از اين ستون ها در فاصله دويست مترى و گاهى سيصد مترى جامع اموى ديده مى شود و قسمتهاى ديگر آن نيز از طرفى به جامع اموى متصل است. مساحت آن را 380 م* 310 متر ذكر كرده اند.

درب اصلى و ورودى معبد به نظر مى رسد در سمت پايان بازار حميديه بوده است؛ زيرا ستون هاى راهروى ورودى و سنگهاى يك پارچه اى كه به عنوان مدخل و سردر استفاده شده بخوبى حاكى از اين امر و شباهت كامل به معبد بل در شهر تدمر سوريه دارد. بسيارى از قسمتهاى باقى مانده ديوارها در بازارها و كوچه هاى اطراف از ديد پنهان شده و به سختى مى توان آنها را ديد. در داخل محوطه، ديوار ديگرى به طول 156 متر و عرض 97 متر بوده و داخل آن، مكان اصلى معبد، قربانگاه و ساير اماكن قرار داشته است.

تصوير شماره 35

ص: 139

نقشه

ص:140

سفيد

ص:141

ص:142

ص:143

ص: 144

حضرت فرموده اند: در دمشق كوهى است كه در پايين آن ابى ابراهيم متولد شده است «(1)».

گويند خداوند بر كوه قاسيون وحى كرد كه سايه و بركت خود را بر بيت المقدس گسترده بدار. در اين كوه چهل پيامبر يا- چهل تن از اولياء خدا به غارى پناه برده و در آن جا وفات يافته اند كه امروزه به «الاربعين» معروف است.

كوه قاسيون از سمت مغرب به سلسله جبال لبنان و از شمال و شرق به سلسله جبال قلمون و منطقه حمص متصل است. شهر دمشق- از سمت شمال- در دامنه آن قرار گرفته و در حقيقت، اين كوه در جنوب آن واقع شده است. اكنون قاسيون- به علت گسترش شهر- جزو دمشق است و هيچ فاصله اى بين شهر و كوه نيست. صالحيه يعنى محله اى كه در دامنه كوه قاسيون قرار گرفته بسيار بزرگ و شايد باندازه نيمى از دمشق قديم است كه اكثر خانه هاى آن در دامنه كوه واقع شده و گاهى تا نزديكى قله آن نيز مى رسد. اشتهار اين منطقه به صالحيه، از قرن ششم هجرى و به خاطر سكونت «خاندان بنى قدامه» در آن بوده است.

ص:145

ص: 146

جمعه ها باز و مورد زيارت قرار مى گيرد.

اين مسجد را احمد پاشاى عثمانى در 1081 ق ساخته است. «(1)»

ص: 147

ساخته شده است. داخل اين مدرسه و در طبقه بالاى آن، داخل سالنى غارى به طول پنج متر و ارتفاع 5/ 2 متر ديده مى شود كه به وسيله درى آهنين از اين سالن جدا مى شود.

تصوير شماره 36

ص: 148

2- عده اى مثل فيروزآبادى، نابلسى، كورانى و ... او را از بزرگان اولياء، عرفاء، علما و مجتهدين دانسته اند.

3- كسانى چون جلال الدين سيوطى، حصكفى و ... معتقد به ولايت او هستند ولى نگاه كردن به كتابهاى او را حرام مى دانند «(1)».

4- كسانى چون قاضى نوراللَّه شوشترى (از علماى معروف شيعه) وى را از جمله شيعيان على عليه السلام و مخلصان ائمه معصومين مى دانند.

شايان گفتن است، در ميان كتب و تأليفات محيى الدين به رسالاتى بر مى خوريم كه مى تواند تمايلات شيعى او را آشكار سازد. او در مورد حضرت مهدى (عج)، ائمه معصومين و ... چند رساله دارد.

مرحوم استاد مطهرى او را چنين توصيف كرده اند:

«محى الدين بن عربى عرفان را بصورت يك مكتب درآورد و در مقابل فلاسفه عرضه داشته، و آنان را تحقير كرد. بدون شك پدر عرفان نظرى در اسلام، محى الدين بن عربى، اين اعجوبه روزگار است. او هم در عرفان عملى قدم راسخ داشته و هم در عرفان نظرى بى نظير بوده است. محيى الدين غوغايى عرفانى در جهان اسلام- از اندلس گرفته تا مصر و شام و ايران و هند- بر انگيخت. صدرالدين قونوى، فخر الدين عراقى، ابن فارض مصرى، داود قيصرى، عبدالرزاق كاشانى، مولوى بلخى، محمود شبسترى، حافظ، جامى همه از شاگردان مكتب او هستند» «(2)».

حضرت امام (قدس اللَّه نفسه الزكيه) نيز در نامه سرنوشت ساز و تاريخى خويش به گورباچف و دعوت او به اسلام و مطالعه در علوم و فلسفه و عرفان اسلامى، مطالعه كتب محيى الدين ابن عربى و بويژه فتوحات مكيّه او را سفارش كردند. اين امر براى كسانى كه با حربه تكفير در مقابل محيى الدين ابن عربى ظاهر شده بودند بسيار گران آمد.

مكان جامع و مدرسه محيى الدين بن عربى در صالحيه- محله محيى الدين كنونى-

ص: 149

و در دامنه كوه قاسيون قرار دارد. اين محله داراى كوچه هاى پر پيچ و خم و بازارى قديمى است كه حدود هشت قرن به همين نام مشهور بوده است.

جامع محيى الدين كه بر مزار اين عارف قرار دارد به دست سلطان سليم عثمانى در 913 هجرى ساخته شده و كتيبه اى نيز بر بالاى در ورودى آن، تاريخ و بانى اين بنا را نشان مى دهد. به نظر مى رسد بناى جامع پس از دوره عثمانى تعمير و ترميم شده و گنبد و نماى آن بسيار ساده و از سيمان و گچ است. در جنوب صحن و سمت چپ شبستان جامع پلكانى است كه صحن را به زير زمين متصل مى سازد و قبر محيى الدين نيز در اين زير زمين است. بر ديواره سمت راست پلكان ورودى كتيبه اى به خط زيبا از دوران عثمانى است كه چند بيت شعر به زبان تركى بر زمينه سبز نوشته شده است. در اين زير زمين كه به ابعاد 3* 6 متر است، قبر محيى الدين در وسط قرار گرفته و محفظه اى از شيشه به صورت ضريح مانندى قبر او را احاطه كرده است. بر روى سنگ قبر مذكور كه مرمرين است شرحى از زندگى محى الدين حجارى شده است. در كنار مقبره وى سه قبر ديگر ديده مى شود. قبر اول از شيخ حسن جزايرى، قبر دوم از محمود خربوطلى (احتمالًا برادر امين خربوطلى مؤلف مشهور سوريه) و امام جماعت مسجد و قبر سوم نيز از داماد اسد پاشاى عثمانى است.

در بيرون جامع و سمت چپ يعنى كنار مناره، قبرستان كوچكى است كه چند تن از واليان و امراى دوره عثمانى در آن مدفون هستند.

ص: 150

كه به مؤسس و بانى آن يعنى سلطان سليم اول اشاره دارد. شايان گفتن اين مكان براى تدريس و اجتماعات اسلامى ساخته شده بود.

ص: 151

ص:152

ص: 153

نقشه

ص: 154

سفيد

ص: 155

ص: 156

ص: 157

ص: 158

اعجاب انگيز اين قبر بايد گفت سازندگان اين سنگ قبر، مى پنداشته اند انسان هاى نخستين قد بسيار بلندى دارند. كه البته از لحاظ علمى ثابت شده است آنها كوتاهتر هم بوده اند. اين امر براى برخى ديگر از قبور پيامبران در شام نيز ديده مى شود. قبر شيث بن آدم در بعلبك نيز بيست متر طول دارد.

گويند نخستين كسى كه عمارت و مقبره اى بر اين قبر ساخت، اسكندر مقدونى بود.

سپس در دوره هاى اسلامى نيز تجديد بنا گشت. در دوره عثمانى ها گنبدى بر فراز آن ساختند و بعدها نيز قسمتهايى بدان اضافه گرديد. بيرون حجره و مرقد، صحن بزرگى است كه در سده اخير ساخته شده و جامع آن نيز در كنار آن قرار دارد.

تصاوير شماره 37 و 38

ص:159

ص: 160

همچنين روايت شده است كسى كه در اين مكان چهار ركعت نماز بخواند گناهانش همانند روزى كه از مادر متولد شده پاك خواهد شد «(1)».

ص: 161

يكى از شيعيان على عليه السلام از اعتبار ويژه اى برخوردار و به علت كثرت عبادت و نماز و زهد و تقوى زبانزد خاص و عام بود. اعتبار و احترام دينى و مذهبى حجر در جامعه از يك طرف و اعتراض جدّى و تعرض او به معاويه و بويژه والى فاسق وى در كوفه- مغيرة بن شعبه- از طرف ديگر، براى معاويه و والى انتسابى او خطر ساز بود. هنگامى كه مغيره با ناجوانمردى تمام در مسجد كوفه به على عليه السلام دشنام مى داد و كسى را ياراى اعتراض نبود؛ حجر بن عدى با صلابت و شجاعت تمام به او پرخاش كرد.

هنگامى كه زياد بن ابيه يا به عبارتى زياد بن سفيان «(1)» به حكومت كوفه رسيد و دشمنى خود با شيعيان على عليه السلام را آشكار كرد، حجر همچنان حمايت خود از امام را ادامه مى داد.

او همواره از خطرى كه حجر، خلافت بنى اميه را تهديد مى كرد در هراس بود، ابتدا سعى كرد تا به وسيله مصلحان و يا متمايلان به شيعه با تطميع و تهديد، حجر و يارانش را آرام سازد. ولى نتيجه اى نگرفت سرانجام، زياد، حجر را به همراه تعدادى ديگر از شيعيان سرسخت دستگير كرد و ساير پيروانش را نيز مورد تهديد قرار داد كه همگى آنان حجر را رهاكردند.

دستگيرى حجر بن عدى با توجه به اعتبار مذهبى و سياسى كه در جامعه داشت كارى سهل نبود و بايد زياد، مستمسكى قوى براى دستگيرى و حتى قتل او مى يافت لذا بزرگان كوفه را جمع كرده و از آنان خواست تا اتهاماتى عليه او رائه كنند؛ ايشان نيز نامه اى به معاويه تنظيم كرده و اتهاماتى را به حجر بستند كه نظر زياد را تأمين نكرد لذا زياد اتهامات زير را شخصاً تنظيم كرد:

1- حجر پيمان خود با خليفه را شكسته است.

ص: 162

2- به خليفه دشنام مى دهد.

3- مردم را به خلع خليفه و پيمان شكنى با او تحريك مى كند.

4- باعث ايجاد اختلاف در جامعه شده است.

5- حجر به خدا اعتقاد ندارد «(1)».

زياد سرانجام حجر و چهارده تن از ياران او را به همراه اين شهادت نامه كذايى و مجعول كه كفر حجر و يارانش را ثابت مى كرد به شام فرستاد. هفت نفر به وساطت بزرگان و مصلحان قوم خويش مورد شفاعت قرار گرفته و آزاد شدند. به حجر و هفت تن باقيمانده گفته شد تا با دشنام دادن به على عليه السلام- در ملاء عام- جان خود را نجات دهند.

به روايت مسعودى، حجر و يارانش گفتند به خدا سوگند! ضربه هاى شمشير از آنچه كه ما را بدان مى خوانيد گواراتر و ديدار و لقاء خدا و رسول صلى الله عليه و آله و وصىّ او بر ما از داخل شدن در آتش بهتر است.

آنگاه مأمور معاويه آنان را يكى پس از ديگرى گردن زد «(2)». حضرت على عليه السلام به حجر فرموده بود: تو را چه مى شود اگر به بيزارى و دشنام نسبت به من دعوت كنند؟ حجر پاسخ داد: به خدا سوگند! اگر با شمشير قطعه قطعه ام كنند و بسوزانند آن را بر اين كار ترجيح مى دهم «(3)». افرادى كه به شهادت رسيدند عبارت بودند از:

1- حجر بن عدى.

2- شريك بن شداد حضرمى.

3- صيفى بن شبل شيبانى.

4- قبيصه بن صبيعه عيسى.

5- محرز بن شهاب فهرى.

6- كدام بن حيان.

7- عبدالرحمان بن حسان.

ص: 163

بدن هاى مبارك اين عدّه، امروزه در مكانى كه ذكر شد يعنى «عذراء» مورد زيارت قرار مى گيرند. و سرهاى آنان در «مسجد الاقصاب» نزديكى مقام حضرت رقيه مدفون است «(1)». مقبره آنان داراى ضريحى فلزى برنگ زرد است. بر روى ضريح از بانى آن حاج عبدالنبى عبداللّه القطان كويتى- به سال 1413 ق- ياد شده است. فضاى مقبره حدود 25* 25 متر مربع بوده و محرابى بسيار ساده دارد. در سمت چپ آن، جامع حجر است كه از طرف جمهورى اسلامى در ساخت آن همكارى هايى به عمل آمده است.

شايان ذكر است كمى پايين تر از اين مكان، منطقه اى به نام «مرج راهط» است كه جنگ بين طرفداران عبداللَّه بن زبير و مروان بن حكم در آن جا رخ داده است.

تصوير شماره 39

ص: 164

دارد. اين قبر در يك چهار ديوارى و اتاقك كوچكى در وسط قبرستان است.

كتيبه اى به خط كوفى نيز بر سنگ قبر او نصب شده كه اين جمله بر آن ديده مى شود «هذا قَبر الصَّحابىُّ الجَليل سيدى دَحَية كَلبى، الذّى كانَ يَهْبِطُ الوَحى احياناً بِصُورتَه عَلى النَّبى صلى اللَّه عليه والسلام» در پايين اين كتيبه تاريخ 174 هجرى ديده مى شود.

قبر منسوب به سعد بن ابى وقاص

در خيابان سعد بن ابى وقاص در قريه المَزّه و كوچه اى به همين نام، قبرى منسوب به سعد بن ابى وقاص يكى از صحابه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و عضو انتصابى شوراى شش نفره خلافت- از سوى خليفه دوم- قرار دارد.

در حدود 10 مترى كوچه، چهار ديوارى بسيار كوچك و محقرى است كه توجه كسى را به خود جلب نمى كند. بر روى اين حجره تابلويى ديده مى شود كه بر آن نوشته است «هذا مقام صحابى الجليل سعد بن ابى وقاص». در داخل آن نيز قبرى است كه با پارچه اى سبز آن را پوشانيده اند. شايان گفتن است كه به احتمال زياد قبر وى در بقيع است.

قبر محمد بن حسن عليه السلام و ابوالقاسم بن محمد بن الحسن عليه السلام

در اين قريه، قبر محمد- فرزند امام حسن عليه السلام- و ابوالقاسم بن محمد نوه آن حضرت قرار دارد كه با كمال تأسف در ميان كوچه هاى باريكِ قريه المَزّه- در يك چهار ديوارى محقر و مخروبه- از ديدها پنهان است. از خيابان المَزّه، حدود سيصد مترى داخل قريه مذكور، سمت چپ كوچه، ديوارى است كه روزنه و پنجره كوچكى از آن باز شده است. دو صورت قبر در آن ديده مى شود كه بر سنگ قبر آن دو به خط كوفى نام آنان نوشته شده است.

جامع يا مقبره اسامة بن زيد

كمى پايين تر از قبور فرزند و نوه بزرگوار امام حسن عليه السلام در سمت چپ كوچه اصلى، كوچه فرعى و باريك ديگرى است كه جامع و مسجدى به نام «اسامة بن زيد» در آن قرار دارد. ظاهراً وى در اين مكان زندگى كرده و در آن جا فوت نموده است. مسجد مذكور بسيار كوچك و داراى مناره اى كوتاه است. مردم محل مى گفتند اسامه بن زيد در اين جا

ص: 165

مدفون است ولى در منابع تاريخى چنين مطلبى ذكر نشده است.

ص: 166

نافرمانى به طاعون مبتلا كرد و آيات 243 سوره بقره را در مورد آنان نازل فرمود «(1)».

قبر بلال حبشى

در قريه داريا قبر بلال حبشى مؤذن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است. همان گونه كه در مبحث باب الصغير و و قبر بلال حبشى گفته شد، ابن كثير صاحب البداية والنهايه قبر وى را در قريه داريا مى داند؛ زيرا او پس از ورود به شام در اين مكان اقامت گزيد و از دنيا رفت.

ابن كثير قبرى كه در باب الصغير به او منسوب است را قبر «بلال بن ابى درداء» قاضى دمشق مى داند.

قبر سكينه بنت على عليه السلام

در داريا قبرى منسوب به سكينه بنت على است كه امروزه بقعه و بارگاهى دارد امّا اين انتساب صحيح نيست زيرا امام على عليه السلام دخترى به نام سكينه نداشته است.

تصاوير شماره 40 و 41

ص: 167

بر آن نوشته است «هذا قبر سعد بن عبادة رئيس الخزرج».

ص: 168

ص: 169

متأسفانه اكنون شهر قنيطره به كلى خراب شده است. خانه هايى كه با بتون آرمه و سنگ ساخته و بنايى بسيار مستحكم داشته اند، همگى با مواد انفجارى و بلدوزرهاى اسرائيلى تخريب گشته اند. در وسط شهر، بيمارستان دو طبقه جولان است كه متأسفانه از تخريب عمال جنايتكار رژيم صهيونيستى در امان نمانده و جز ديواره ها بقيه قسمتهاى آن تخريب شده است.

در نزديكى مرز كنونى منطقه قنيطره با رژيم صهيونيستى، قبرستان شهداى اين تجاوز ددمنشانه قرار دارد. اين شهداء مربوط به سالهاى 1972 م و 1974 م هستند كه بسيارى از آنان غير نظامى بوده و چند قبر متعلق به افراد مسيحى نيز در آن ديده مى شود، چون نيمى از مردم آن منطقه مسيحى بوده اند.

ص: 170

سفيد

ص: 171

ص:172

ص:173

الف- اماكن زيارتى و مذهبى حلب

ب- اماكن سياحتى و تاريخى حلب

ج- مساجد تاريخى حلب

د- بيمارستان ها و حمام هاى تاريخى حلب

ه- مدارس و كتابخانه هاى حلب

و- آثار تاريخى اطراف حلب

ص: 174

آشوريان «حلوان»، يونانيان «باروا» و مصريان آن را «حلب» خوانده اند.

در قرون اسلامى اين شهر به «حلب الشهبا» معروف بوده و اكنون نيز گاهى اين نام در تحقيقات جديد به كار مى رود «(1)». حلب در سال هفدهم هجرى توسط اباعبيدة بن جراح و به فرماندهى عياض بن غنم فهرى به صلح فتح شد. شهر، در آن زمان هفت دروازه داشت و پيرامون آن ديوارى محكم كشيده شده بود «(2)». پس از فتح اين شهر به وسيله مسلمانان، مسيحيان به حفظ كليساها و انجام آداب و رسوم خود مجاز شدند ولى بعضى از كنائس آنان با صلح، به مسجد تبديل شد.

حلب در قرون چهارم و پنجم كه در دست بنى مرداس از حمدانيان قرار گرفت، رونق بسزايى يافت. سيف الدوله حمدانى آن جا را پايتخت خويش قرار داد، به عمران و آبادانى آن همت گماشت. در اين دوران شهر حلب، همواره مورد طمع روميان بود قلعه بسيار مستحكم آن كه به عنوان مقر فرماندهى سيف الدوله، موقعيت خاص نظامى و استراتژيك به حلب بخشيده بود و مانع عمده اى براى دستيابى روميان به شهر محسوب مى شد.

در دوران ايوبى ها، حلب يكى از پايگاههاى مهم نظامى مسلمانان عليه صليبى ها بود و حتى يك بار نيز از سوى آنان تسخير گشت. در دوره مغول به تصرف آنان در آمد و بيشتر آن ويران و باقيمانده آن در دوران تيمور دستخوش تخريب و ويرانى شد «(3)».

در دوران عثمانى اين شهر دوباره رونق گرفته و يكى از مراكز نظامى و مهم آنان شد. با پايان يافتن جنگ جهانى اول و تقسيم سرزمين هاى تحت سلطه عثمانى، اين شهر همانند ساير شهرهاى سوريه، مستعمره فرانسه گرديد. اكنون شهر حلب با آثار فراوان تاريخى خود يكى از مراكز توريستى و بسيار جذاب براى جهانگردان است. شايان گفتن است كه حلب در گذشته يكى از مراكز شيعه بوده است. نفوذ تشيع در آن را بايد به دوران

ابوذر غفارى و حضور وى در شام يا هجرت آل ابى شعبه از عراق به آن سرزمين باز گردانيد. در دوره بنى حمدان و بنى مرداس تا حدودى فاطمى ها شيعه را در اين شهر گسترش دادند. متاسفانه در طول تاريخ، جمعيت شيعه اين شهر به خاطر قتل و عام آنان توسط حكومتهاى متعصب و نيز مهاجرت علماى شيعه منطقه به عراق و ساير نقاط از بين رفته «(4)» و اكنون نيز بيشتر مردم آن سنى بوده و شيعه چندانى ندارد. حلب، مركز استان حلب است كه جمعيت آن بر اساس سرشمارى 2002 ميلادى برابر با 1381 ش، چهار ميليون نفر است.

ص:175

ص:176

ص: 177

جا همان مكانى است كه سر مقدس امام حسين عليه السلام بر آن گذاشته شده و قطره هايى از خون بر آن ريخته است. در سال 1960 م براى بازسازى مشهد الحسين مؤسسه بازسازى و احسان اسلامى جعفرى تأسيس شد و از آن سال ضمن بازسازى اين مكان، اقدامات عمرانى ديگرى از جمله مسجد، مركز پزشكى تخصصى، حوزه علميه به رياست شيخ ابراهيم نصراللَّه تا عصر حاضر انجام شده است. شيخ ابراهيم نصراللَّه نويسنده كتاب حلب و التشيع، خود امامت نماز در مشهد الحسين را امروزه بر عهده دارد.

تصاوير شماره 42 و 43

ص: 178

اين مكان نيز در دامنه تپه يا كوه جوشن است و با عبور از پلكان طويلى مى توان بدان راه يافت. اين مشهد دو گنبد كوچك و نمايى قديمى دارد. بر سر در ورودى آن دو كتيبه به چشم مى خورد، كتيبه بالاتر از سيف الدوله حمدانى است كه از دستور وى براى احداث بنا در 351 هجرى و كتيبه دوم نيز از تجديد بناى اين مكان توسط سلطان عبدالحميد عثمانى در تاريخ 1314 ق هجرى خبر مى دهد.

در سمت چپ ديوار بيرونى، كتيبه اى بسيار زيبا و خوانا به خط كوفى ديده مى شود كه به نورالدّين زنگى شهيد، از امراى ايوبى مشهور دمشق تعلق دارد. در داخل شبستان و صحن نيز كتيبه هايى با نام «ملك ظاهر الدين بيبرس» يكى ديگر از امراى ايوبى با تاريخ 690 هجرى و همچنين كتيبه اى با ذكر اسامى 14 معصوم از سيف الدوله ديده مى شود. در سمت چپ صحن يعنى در شبستان كوچكى قبر محسن بن الحسين عليه السلام با ضريحى از آهن و پوشش سبز قرار دارد.

تصوير شماره 44

ص: 179

هجرى- به خاك سپرده شده اند. در اين جا نيز سنگهاى قبور آنان كه به خط كوفى آن سده هاست بسيار شكسته و منهدم شده و به طور پراكنده بر آن قبور ريخته شده اند. در اين مقبره، «بهاء الدين بن زهرة بن احمد حلبى»، «احمد حسين اسحاقى»- شاعر و اديب و حافظ قرآن-، «ابن منير طرابلسى»- شاعر مشهور شام- و ابوالمكارم حمزة بن زهره حلبى صاحب الغنيه- متوفى 585 ق- مدفون هستند. در توسعه اخير مسجد النقطه كه به همت شيخ ابراهيم نصرالله انجام شده است اين قبور نيز در داخل محوطه مورد توسعه واقع گرديده است.

ص: 180

سهروردى قرار دارد. اين جامع بسيار كوچك بوده و كمتر در معرض ديد است. در داخل شبستان و سمت چپ آن مقبره سهروردى است كه سنگ قبر كوچكى دارد. بر بالاى اين قبر شرحى مختصر از زندگى اين فيلسوف ايرانى و مكان تولد و رشد او در ايران به نگارش در آمده است.

تصاوير شماره 45 و 46

ص: 181

مجاهدين فى سبيل اللَّه بود كه سالهايى از عمر خويش را در ميدان جهاد عليه صليبى ها سپرى كرد. اين مجاهد بزرگوار در 640 هجرى در نبرد انطاكيه به شهادت رسيد.

قبر معروف بن جُمر در داخل «سوق الزرب» كه بازارى بسيار طولانى است قرار دارد. بازار ياد شده از كمى بالاتر از درب قلعه حلب آغاز و به «جامع كبير» حلب ختم مى شود. قبر او در حدود دويست مترى داخل بازار و سمت چپ آن است كه پنجره اى از مرقد او به بيرون باز شده است. مدرسه اى كه امروزه اين قبر داخل آن است توسط ملك ظاهر بيبرس به سال 590 هجرى ساخته شده است. در كنار قبر او كلاهخود و لوازم و ابزارهاى جنگى او نگهدارى مى شود.

تصوير شماره 48

ص: 182

استراتژيكى داشته است. ناكفور فوكاس فرمانده سپاهيان روم نيز يك بار قلعه را به آتش كشيد پس از دوران سيف الدوله، سلاجقه شام و امراى ايوبى از اين قلعه به عنوان دژى مستحكم در مقابل نيروهاى صليبى بهره برده و تعميراتى نيز در آن انجام دادند.

متأسفانه در هجوم مغول به حلب اين قلعه نيز تقريباً تخريب شد ولى اشرف بن قلاوون آن را تجديد بنا كرد. قلعه ياد شده براى بار دوم به دست تيمور لنگ خراب شد ولى بازسازى شد. آخرين تعميراتى كه بر آن صورت گرفت در قرن سيزدهم و پس از آسيب هايى بود كه بر اثر زلزله به آن وارد آمد «(1)». امروزه بر ديوارهاى درب قلعه سوراخهاى فراوانى ديده مى شود كه اثر گلوله و توپهايى است كه در جنگ جهانى اول و درگيرى هاى عثمانى با دولتهاى اروپايى به آن شليك شده است.

هم اكنون قلعه حلب يكى از اماكن و آثار تاريخى و سياحتى منحصر به فردى است كه بسيارى از سياحان و جهانگردان را به سوى خود جذب مى كند. اين قلعه به وسيله پلى كه بر ستون ها و پله هايى از سنگ استوار است با خارج از آن مرتبط مى گردد. در گذشته، اين پل، چوبى و متحرك بوده و به هنگام لزوم باز يا بسته مى شده است. طول آن حدود پنجاه متر و در انتهاى آن، درب اصلى قلعه قرار دارد؛ كه بسيار بزرگ با دو برج ديدبانى به ارتفاع دوازده متر و عرض چهار متر و ديواره هاى سنگى است.

بر سر در ورودى، كتيبه اى بسيار بزرگ و طولانى به خط كوفى قرن پنجم- از دوران سيف الدوله- و در كنار آن كتيبه اى ديگر كه از تجديد بناى سلطان اشرف قلاوون خبر مى دهد ديده مى شود. شايان گفتن است قبل از اين درب، برج كوچكى كه در 1507 ميلادى ساخته شده قرار دارد. پس از در اصلى، هر يك از راهروهاى پرپيچ و خم و تاريك داراى درى هستند كه اوّلين آن «باب الحيات» و دوّمين آن «باب الاسدين» (شعار دولت ايوبى) است. پس از طى مسافتى طولانى و پرپيج و خم به داخل قلعه راه يافته و اين آثار و ابنيه را در آن مى بينيم:

1. قصر و دارالاماره سلطان

در قسمت بالاى قلعه، سالن بزرگى به ابعاد 30* 30 متر و ارتفاع پانزده متر قرار دارد

ص: 183

كه قصر الضيافه سيف الدوله بوده است. اين عمارت تا حدودى شبيه سالن عالى قاپوى اصفهان است؛ داراى سقفى بسيار زيبا از فسيفساء و منبت كارى شده از آثار هنرى دوران ايوبى است.

2. زندان قلعه

كمى بالاتر از دارالاماره و قصر الضيافه، در سمت راست، درب كوچكى است كه پس از عبور از راهرويى به زيرزمين و در حقيقت به زندان مخوف قلعه راه مى يابيم.

زندان از دو قسمت تشكيل شده است، اولى كه زير زمينى وسيع با دو سالن بزرگ است و قسمت ديگرى كه به وسيله پله اى بسيار باريك به آن راه است، اين جا مكانى عميق تر و بسيار وحشتناك و تاريك است كه هيچ روزنه و نورى ندارد. گويا اين زندان براى مجرمان و يا افراد خطرناك با جرائم سنگين تر بوده است.

4. حمام هاى قلعه

پس از زندان قلعه- در سمت چپ- يك حمام عمومى است كه تا حدودى سالم مانده است. اين حمام براى استفاده سربازان در نظر گرفته شده و كمى بالاتر از آن- در سمت راست- حمام سلطنتى ديده مى شود كه مخصوص فرمانده و يا فرماندهان بوده و اكنون نيز سالم باقى مانده است.

5. جامع كبير و جامع صغير قلعه

دو مسجد در قلعه وجود دارد. اولى جامع الصغير و دومى جامع الكبير ساخته نور الدين زنگى شهيد است كه در انتهاى قلعه قرار دارد. بر بالاى درب ورودى جامع كبير كتيبه اى از 610 ق به نام صلاح الدين ايوبى ديده مى شود. اين جامع كه همزمان با جامع الصغير ساخته شده داراى صحن، شبستان و محرابى است و اطراف آن نيز با ستون هاى سنگى مسقف و گنبدى نيمه مخروبه و مأذنه اى بزرگ بر فراز آن قرار يافته است. كتيبه ديگرى نيز بر ديواره جنوبى جامع با اين عنوان ديده مى شود «امَر بِانْشاءِ هذا المَسْجدِ، مَلكِ عادل نورالدين محمود بن زنگى و احسن خاتِمَته سنه 563».

6. مقام ابراهيم عليه السلام و رأس يحيى عليه السلام

در راهروى ورودى قلعه- در سمت راست- ايوانى است كه داخل آن قبر و

ص: 184

صندوقى قرار دارد. گويند پاره اى از سر حضرت يحيى عليه السلام، فرزند زكريا عليه السلام در آن است.

اين صندوق در 435 هجرى كشف شده و مكان آن به مقام ابراهيم عليه السلام و مقام خضر نيز معروف و در كنار آن نيز باب الجنان يا مشهد على عليه السلام است. وجه تسميه آن به مشهد على عليه السلام به خاطر سنگ نبشته اى است كه ياقوت حموى گويد خط على بن ابى طالب عليه السلام است «(1)».

تصاوير شماره 49 و 50

ص: 185

ترميم شده است «(1)». اين مسجد داراى چهار درب اصلى به نامهاى «باب النحاسين»، «باب الجراكسه»، «باب المساميريه» و «باب سوق الطيبه» بوده كه اكنون تنها دو باب آن مورد استفاده است.

جامع كبير در نزديكى قلعه حلب و كنار بازار اصلى اين شهر (سوق الذرب) قرار دارد و نماى آن از بالاى قلعه ديده مى شود. اين مسجد كه تا حدودى شبيه جامع اموى دمشق است؛ داراى صحنى بزرگ و ديواره هاى سنگى است. در وسط صحن، دو قبه شبيه قبه هاى صحن جامع اموى دمشق ساخته اند. مأذنه چهار گوشى در كنار درب ورودى و سمت شمال غربى جامع ساخته اند.

در سمت جنوب صحن، شبستان بسياربزرگ و زيبايى است كه داراى منبرى چوبين و منبت كارى شده است. بر بالاى محراب، كتيبه اى به نام منصور بن قلاوون و كتيبه ديگر از 740 هجرى- در سمت راست منبر- ديده مى شود. در سمت چپ منبر و محراب، مرقد مطهر «زكرياى نبى عليه السلام» است. سقف شبستان بر ستون هاى متعددى استوار گشته و به نظر نمى رسد از آن دوران يعنى قرن هشتم به بعد تعميراتى در آن صورت گرفته باشد.

تصوير شماره 51

ص: 186

شده است.

ص: 187

بعضى بناى آن را 458 هجرى مى دانند كه در دوران نورالدين زنگى تجديد بنا گشته است. بيمارستان مذكور كه داراى بخشى مخصوص زنان بوده، امروزه به صورت مخروبه اى است.

2. بيمارستان ارغونى

توسط ارغون بن طيجو كاملى، نائب حلب به سال 755 هجرى ساخته شده و داراى معمارى و بنايى بسيار عالى است «(1)».

3. حمام جوهرى

از قديمى ترين حمام هاى حلب است كه در 787 هجرى توسط امير علاءالدين جوهرى ساخته شده است.

4. حمام يلبغا (ناصرى)

يكى از زيباترين حمام هاى دمشق است كه توسط امير يلبغا ناصرى به سال 892 هجرى تجديد بنا شده است. تاريخ بناى آن روشن نيست ولى در حمله مغول از بين رفته و دوباره مرمّت گشته است. اين حمام در ميدان قلعه حلب و سمت راست درب قلعه است كه اكنون به موزه اى تبديل شده است. امروزه چند حمام ديگر از قرون نهم و دهم نيز همچنان در حلب فعال هستند.

ص: 188

انگيز شده كتابخانه بزرگ «جامع كبير اموى» است كه حدود ده هزار نسخه خطى از موقوفات سيف الدوله حمدانى را در خود جاى داده بوده است. كتابخانه هاى «سلطانيه»، «حلاويه» و «عصرونيه» و چند كتابخانه ديگر، نيز متأسفانه از هجوم مغول در امان نبوده و نسخ خطى نفيس آن همگى از بين رفته اند.

كتابخانه هايى كه اكنون در اين شهر موجود هستند اغلب پس از حمله مغول بنا شده كه به بعضى از آنها اشاره مى شود.

1- كتابخانه شيخ عبدالرحمن عجمى در مدرسه اشرفيه: (658 هجرى).

2- كتابخانه جامع منگلى بغا: (760 هجرى).

3- كتابخانه مولويه: (قرن يازدهم) ساخته شيخ احمد قارى.

4- مدرسه حلاويه: قديمى ترين مدارس حلب است كه ابتدا كنيسه بوده و در قرن چهارم هجرى به مسجد تبديل و در عصر نورالدين محمود زنگى دوباره به مدرسه تبديل شده است «(1)».

5- مدرسه شرفيه: ساخته 560 ق توسط ابن عجمى در شرق جامع كبير.

6- مدرسه ظاهريه: ساخته ملك ظاهر بيبرس در قرن هفتم و در ضلع جنوبى قلعه حلب.

7- مدرسه شابختيه: در 589 ه ساخته امير شابخت اتابكى.

8- مدرسه فردوسيه: در 633 ه ساخته برادرزاده صلاح الدين ايوبى «(2)».

ص: 189

مسيحى است «(1)». قلعه را رومى ها ساخته و در جنگهاى صليبى به عنوان دژى نظامى مورد استفاده مسلمانان بوده است. قلعه سمعان در دامنه «جبل سمعان» واقع و كنار آن نيز دير معروف سمعان است كه مخروبه آن همچنان در پنج كيلومترى شرق شهرك «معرة النعمان» باقى است. در كنار آن دير يك مسجد و در شمال آن سه قبر ديده مى شود «(2)».

بسيارى از آثار داخل آن قلعه از بين رفته ولى ديواره ها و برجك ها و ستون هاى آن به طور كامل باقى مانده است. معمارى آن تركيبى از معمارى رومى و اسلامى است و تعميراتى كه در دوران اسلامى در آن انجام شده است به وضوح ديده مى شود.

2. قلعه حارم

يكى ديگر از قلعه هاى ديدنى اطراف حلب است كه در حدود هفتاد كيلومترى مغرب حلب- در مسير انطاكيه- قرار دارد. اين قلعه در جنگهاى رومى ها با سيف الدوله حمدانى- به تصرف ناكفور فوكاس- امپراطور روم- در آمده و به عنوان يكى از استحكامات دفاعى و نظامى آنان در جنگ با نيروهاى مسلمانان مورد استفاده قرار بود.

در دوران سلاجقه شام و مماليك نيز از پايگاههاى نظامى و نقاط استراتژيكى اطراف حلب در جنگهاى صليبى بوده است.

قلعه حارم در حمله مغول تخريب و عثمانى ها در قرن سيزدهم هجرى آن را تجديد بنا كردند.

3. معرة النعمان

شهركى است در مسير «ادلب- حماه» و به فاصله 83 كيلومترى جنوب شرقى حلب، آن جا زادگاه و مدفن ابوالعلاء مُعّرى شاعر و فيلسوف قرن پنجم هجرى است. شهرك مذكور كه كمى پايين تر از قريه «الدانا» واقع شده، داراى آثار و قلاع فراوانى از دوران

ص: 190

ايوبى ها و كاروانسراهايى از دوران عثمانى ها است «(1)».

4. شهرك دانا

اين شهرك در مسير «حلب- حماة» و به فاصله 45 كيلومترى شمال غربى حلب قرار دارد. شهركى است بسيار قديمى و مخروبه كه آثار معمارى دوران رومى ها- در قرون قبل از اسلام- در آن ديده مى شود. اين شهرك با «قريه الدانا» كه بالاتر از معرة النعمان است، تفاوت دارد. شهرك دانا در جنوب قلعه و دير سمعان است.

5. شهرك كركميش (جرابلس)

يكى از شهرك هاى بسيار قديمى سوريه است كه در 120 كيلومترى شمال شرقى حلب، نزديك مرز تركيه قرار دارد. اين شهر در هزاره هاى قبل از ميلاد، داراى تمدنى عالى و درخشان بوده و هم اكنون نيز آثارى از آرامى ها در آن موجود است. اين شهر امروزه به جرابلس معروف است «(2)».

6. شهرك عين دارا

اين شهرك در چهل كيلومترى شمال غربى حلب و كمى بالاتر از قلعه سمعان (شمال آن) قرار دارد. آثار تاريخى آن از دوره آرامى ها و هزاره هاى قبل از ميلاد است.

ص: 191

نقشه

ص: 192

سفيد

ص: 193

ص:194

1- باب على عليه السلام و ديوار قديمى رقه

2- مزار و مقبره عمار بن ياسر

3- مرقد و مزار اويس قرنى

4- مزار و مرقد منسوب به ابىّ بن كعب

5- آثار تاريخى اطراف رقه و صفين

ص: 195

شهر رقه: منطقه صفين

يكى از مناطق تاريخى سوريه كه در تاريخ اسلام و بويژه شيعه، جايگاه و يژه اى دارد «شهر رقه» و يا «منطقه صفين» است. صفين در حقيقت به ساحل روخانه و جايى كه خشكى به داخل آب راه يافته باشد گفته مى شود. اين منطقه در 37 هجرى شاهد يكى از وقايع بسيار مهم در تاريخ اسلام و شيعه و در حقيقت مكانى براى رويارويى حق و باطل و نبرد با قاسطين بوده است. معاويه، به عنوان سردمدار جريان قاسطين به همراه بزرگان و اشراف القبايل اموى به ظاهر براى انتقام وخوانخواهى عثمان و در حقيقت، براى انتقام خون پدران و خاندان خود در جنگ بدر- كه به وسيله امام على عليه السلام ريخته شده بود- در محلى به نام صفين (در كنار رودخانه فرات) اردو زد. هدف وى از مبارزه و نبرد با امام على عليه السلام اين بود كه در صورت پيروزى، سلطنت و رياستى كه از دوران عبدمناف، از قبيله و خاندان وى بيرون رفته بود را دوباره بازگردانده و عرب را تحت انقياد بنى عبد شمس و بنى اميه در آورد.

در اين مكان خون بهترين صحابه و شيعيان على عليه السلام از جمله عمار بن ياسر، اويس قرنى و تعداد 25 نفر از صحابه بدرى و حدود 25 هزار نفر از ياران على عليه السلام بر زمين ريخته شد. پيامبر صلى الله عليه و آله نيز در دوران حيات خويش از كشته شدن عمار در اين منطقه خبر داده بودند «(1)».

«شهر رقه» و يا «رافقه» در مجاورت منطقه صفين قرار دارد نام اين شهر را از اين

ص: 196

جهت رَقَّه گذاشته اند كه در كنار آن، فرات آب خود را بر آن مى گسترانيد و در اصطلاح به ساحل و يا زمين هاى رملى كنار فرات گفته مى شد. شهر رقّه را جزو اقليم چهارم دانسته اند. در سال هفدهم هجرى عياض بن غنم فرمانده سپاه سعد بن ابى وقاص مردم آن را به اسلام دعوت كرد و آنان به اين دين جديد گرويدند «(1)».

اين شهر به «رَقَة البيضاء» نيز معروف بوده است. در سمت غربى آن، شهر ديگرى به نام «رَقَه واسط» ساخته شده بود و در مجاورت آن نيز شهرك ديگرى به نام «رقة السوداء» قرار داشت. اين شهرك را منصور- خليفه عباسى- ساخته و به رافقه معروف بود. بعدها در دوران هارون، شهر رافقه به شهر رقه متصل و هر دو اكنون يك شهر هستند كه هم به رافقه و هم به رقه معروف اند «(2)».

از حلب تا رقه- كه در شرق آن واقع شده- 180 كيلومتر فاصله است و در حقيقت، اين شهر در 547 كيلومترى شمال شرقى دمشق و شصت كيلومترى مرز جنوبى تركيه قرار دارد. در آن مظاهر تمدن و شهرنشينى كمتر به چشم مى خورد و حالت روستايى و قديمى خود را حفظ كرده است. در ميان مردم آن جمعيت اندكى از كردها نيز زندگى مى كنند.

تعداد ساكنان استان حمص بر اساس آخرين سرشمارى (2002 م- 1381 ش) 000، 500، 1 نفر است. در اين شهر چند اثر تاريخى مذهبى را مى توان بازديد و زيارت كرد از جمله:

ص: 197

ارتفاع آن حدود چهار متر و عرض آن حدود پنج متر است كه در دوران هارون عباسى به سال 180 هجرى تجديد بنا شده است. باب على عليه السلام در قرن پنجم هجرى- در دوران سيف الدوله، كه اين شهر نيز يكى از پايگاههاى نظامى سياسى او بوده تجديد و بازسازى قرار شده است. شايان گفتن است كه شهر رقه در حمله مغول دچار ويرانى شد ولى دوباره عمران و آبادى يافت.

تصاوير شماره 52 و 53

ص: 198

شده و پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده اند عمار به دست گروهى ستمكار كشته مى شود؛ و لذا سپاه معاويه پس از شهادت عمار به ترديد و سستى گرويدند. معاويه كه مى خواست به گونه اى روحيه سپاهيان را بازگردانده و تقويت كند، مى گفت: راست مى گويند ولى تأويل آن اين است كه ما بر كشندگان عثمان باغى هستيم تا به گرفتن انتقام خون او پاك شويم «(1)».

روايت شده است، مردم از پيامبر صلى الله عليه و آله سؤال كردند اگر فتنه روى آورد و اختلاف پديد آمد ما را چه دستور مى دهيد؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: بر شما باد پسر سميه، به درستى كه او هرگز حق را ترك نمى كند تا اينكه بميرد «(2)». سرانجام اين صحابى فداكار در سن 73 سالگى و هنگام شب به شهادت رسيد. على عليه السلام او را بدون غسل در همان ميدان جنگ مدفون ساخت «(3)».

امروز بارگاه مقدس و ملكوتى آن يارِ فداكار على عليه السلام در كنار شهر رَقّه- در منطقه صفين- يعنى در همان جايى كه به دست آن گروه ستمكار كشته شد قرار دارد. اين مقبره در سمت راست باب على عليه السلام است. چند سالى است به اهتمام جمهورى اسلامى مقبره اى بسيار بزرگ و باشكوه در حال ساخت است. بر فراز مقبره عمار، گنبدى مرتفع از بتون و سيمان قرار دارد و ارتفاع و سقف مقبره نيز بسيار زياد است. قبر مطهّر او در زير اين گنبد قرار دارد.

تصاوير شماره 54 و 55

ص: 199

متقى و از شيعيان خالص على عليه السلام بود كه در ركاب آن حضرت در جنگ صفين به شهادت رسيد. بر فراز قبر آن شهيد بزرگوار نيز گنبدى مرتفع استوار يافته است. قبر او را با پارچه اى سبز پوشانيده اند.

ص: 200

كرده است.

در اين شهر آثارى از رومى ها مانند كليسا، ديوار، برج و چند قصر متعلق به دوران هشام بن عبدالملك قرار دارد كه ويرانه هاى آنها همچنان وجود است.

ص: 201

قلعه پس از چندى توسط ملك عادل برادر سلطان صلاح الدين ايوبى بازسازى شد اما هولاكو آن را تخريب و در 735 ق «امير طنبغا» نائب حلب از بيست هزار نفر براى بازسازى آن كمك گرفت. اين قلعه در دوران ايوبى ها يكى از مراكز مهم نظامى و پايگاههاى استراتژيكى آنان بوده است. «(1)»

قلعه جعبر دو ديوار دفاعى داشته كه اطراف آن را خندق تشكيل مى داده است.

ارتفاع آن تا سطح رودخانه 345 متر است. در سمت جنوب غربى آن مدخل ورودى قلعه است، پل متحركى بر آن قرار يافته و بعدها به جاى آن پلكانى از سنگ ساخته اند.

اطراف قلعه و ديواره آن، برجهاى دفاعى فراوانى به شكل مربع يا مدور و مسدس براى ديدبانى قرار دارد. در گوشه جنوبى قلعه، باقى مانده بناى محكمى ديده مى شود كه محتمل است قصر الاماره بوده باشد. امروزه بيشتر ديوارهاى قلعه كه از آجر و خشت است تخريب شده و يا روبه ويرانى است بعضى از قسمتهاى كنگره ها و برجك هاى آن نيز به مرور از بين رفته است.

در حدود دو كيلومترى آن و در وسط رودخانه، تپه اى به صورت جزيره نمايان است كه بر بالاى آن بنايى ديده مى شود. گويا اين جا پايگاه رصد يا كمين قلعه بوده است.

براى رفتن به آن مكان بايد از قايق استفاده كرد. هم اكنون اين قلعه و اطراف آن بصورت تفرجگاه تابستانى مردم اطراف است.

تصوير شماره 56

ص:202

ص: 203

ص:204

ص: 205

استان حَماة

يكى ديگر از شهرهاى تاريخى سوريه، شهر «حَماة» «(1)» است كه در 185 كيلومترى شمال دمشق، 45 كيلومترى شمال حِمص، و 85 كيلومترى جنوب حلب قرار دارد. سابقه تاريخى اين شهر به قرنها قبل از اسلام مى رسد و نام آن در اشعار جاهلى شاعر عرب امرىٌ القيس ديده مى شود «(2)». در آن دوران، شهر يا قريه حَماه يكى از قراى تابعه حِمص بوده است ولى اكنون يكى از استان هاى بزرگ سوريه است «(3)».

گرداگرد شهر، چون ساير شهرها، ديوارى عظيم كشيده شده كه اكنون بعضى از ابواب و پايه هاى آن نيز ديده مى شود. شهر حَماه همانند حِمص در سال هفدهم هجرى به دست ابوعبيده بن جراح و با پرداخت خراج به صلح فتح شد. جمعيت استان حماة بر اساس سرشمارى 2002 م 000، 400، 1 نفر است. در اين شهر آثار متنوعى از دوران اسلامى و حتى قبل از اسلام وجود دارد. اين آثار عبارتند از:

ص:206

ص: 207

ايجاد پايگاههاى نظامى، در دوران قبل و بعد از اسلام، قلعه هاى بسيار مستحكم و زيبايى در شهر و اطراف آن ساخته شده كه تمامى آنها امروزه موجود است. اين قلاع عبارتند از:

1. قلعه حَماه

اين قلعه سابقه اى بس دراز در تاريخ دارد. بناى آن به سه قرن قبل از ميلاد يعنى حدود 2200 سال قبل باز مى گردد. آن را مى توان پس از قلعه مشهور حلب و بصرى زيباترين قلاع سوريه دانست. خندقى بزرگ اطراف قلعه را محصور كرده كه در گذشته از آب رودخانه «العاصى» پر مى شده و دشمن را ياراى دستيابى به آن نبوده است.

قلعه به وسيله پلى چوبى به بيرون مرتبط شده كه امروزه پلى از سنگ بر جاى آن قرار گرفته است. در داخل قلعه، همانند قلعه حلب، مركزى براى فرمانروا و فرماندهى قلعه، حمام و خانه هايى ساخته شده بود كه اكنون جز ديواره هاى آن باقى نمانده است.

قلعه حَماه در جنگهاى با روم يكى از پايگاههاى نيروهاى سيف الدوله و در جنگهاى صليبى نيز مقر نظامى سپاه اسلام بوده است. اين قلعه يك بار توسط هولاكو و بار ديگر به وسيله تيمور ويران گشته است.

2. قلعه ابوقبيس

بناى آن از دوران رومى ها است و سلاجقه شام و ايوبى ها از آن به عنوان پايگاه نظامى خود در جنگهاى صليبى استفاده كرده و تغييراتى در آن انجام داده اند. اين قلعه زمانى نيز در تصرف فدائيان اسماعيلى قرار داشته و به وسيله نجم الدين شعرانى در قرن هفتم هجرى بازسازى شده است.

3. قلعه شَيْزر

اين قلعه در هيجده كيلومترى شمال غربى شهر حماة است كه يكى ديگر از پايگاههاى نظامى سيف الدوله در جنگ با ناكفور فوكاس بوده است.

ص: 208

. قلعه شميميس

در سى كيلومترى جنوب شرقى حماه قرار دارد. آثار اين قلعه كه در دوران مغول ساخته شده به طور كامل باقى مانده است.

5. قلعه صفيق

قلعه مذكور درنزديكى شهر، «افاميه» قراردارد كه درقرن هفتم هجرى بنا شده است.

6. قلعه مصياف

در چهل كيلومترى غرب حماه، در شهر مصياف قلعه اى از آثار قرن پنجم هجرى است. اين قلعه كه از پايگاههاى اسماعيليان بوده به دست هولاكو تخريب گشته و اكنون جز ديواره هاى آن باقى نمانده است.

7. قلعه رَحيبَه

در 52 كيلومترى شرق حماه است. بناى آن به نيم قرن قبل از ميلاد مى رسد.

ص: 209

ص: 210

آن را به تصرف درآوردند ولى نيروهاى نورالدين محمود زنگى آن را آزاد كردند، اكنون بقاياى اين شهر بويژه ستون ها و سرستون هاى سنگى، پايه هاى ديواره ها موجود است.

ص: 211

ص:212

الف: جامع و مقبره خالد بن وليد

ب: جامع و قبور فرزندان جعفر طيّار

ج: جامع و مقبره عمر بن عبدالعزيز

د: ساير صحابه مدفون در حمص

ص: 213

استان حمص

حِمْصْ يا در عرف مردم سوريه حُمْصْ يكى از شهرهاى قديمى سرزمين شام است كه در 145 كيلومترى شمال دمشق و بين راه دمشق و حلب قرار دارد. از حماة تا اين شهر 45 كيلومتر فاصله است. بناى آن را به مردى به نام «حمص بن مهر بن جان بن مكنف» يا «حمص بن مكنف عمليقى» نسبت داده اند. حمص جزو اقليم چهارم است كه قبل از اسلام در تصرف يونانيان بوده است. در دوران خلافت عمر بن خطاب پس از آنكه ابو عبيدة بن جراح دمشق را فتح كرد، خالد بن وليد را به سوى حمص فرستاد و خود به دنبال وى آمد. مردم شهر تقاضاى صلح كرده، امان خواستند؛ لذا طبق معاهده صلح، 170 هزار دينار جزيه مقرر شد «(1)».

مردم حمص از ابتدا گرايش و تمايل شديدى نسبت به بنى اميه داشتند. آنان در جنگ صفين معاويه را يارى داده و عداوت سختى نسبت به امام على عليه السلام و شيعه نشان دادند. با اين حال عده اى از غُلات شيعه از فرقه نُصَيريه نيز در اين شهر زندگى مى كنند.

حمص در عصر حاضر كه از لحاظ جمعيت سوّمين شهر سوريه است بيشتر اهالى آن سنى بوده و تعداد خيلى كمى نيز مسيحى و علوى دارد.

از آنجا كه براى تبليغ اسلام در اين سرزمين، بسيارى از صحابه و قراء به آن رو آورده و ساكن شدند، «(2)» امروزه مشاهد و مزارات فراوانى از آنان در حمص وجود دارد كه به آن اشاره مى كنيم.

ص: 214

ص: 215

گريخت و نزد معاويه به شام رفت. سرانجام در جنگ صفين در ركاب قاسطين و به دست امام به قتل رسيد.

تصوير شماره 58

ص: 216

3- عبداللَّه بن بسرمازنى (م 88 ق.).

4- شداد بن شرحبيل.

5- شرحبيل بن اوس كندى.

6- عبدالرحمن بن عميره مزنى.

7- عبداللَّه بن سفيان ازدى صحابى.

8- سعيد بن عامر بن حذيم (م 20 هجرى) «(1)».

همچنين چند تن ديگر نيز در اينجا به خاك سپرده شده اند:

9- قنبر غلام امام على عليه السلام كه به دست حجاج كشته شد.

10- سفينه، مهران بن فروخ، غلام ايرانى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله.

11- كعب الاحبار، يكى از راويان يهودى كه در دوران ابوبكر مسلمان شد.

12- هلال بن حرث معروف به ابو حمراء غلام ايرانى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و از شيعيان على عليه السلام كه خزانه دار او نيز بوده است «(2)».

13- ثوبان، غلام پيامبر خدا صلى الله عليه و آله متوفى 45 هجرى.

ص: 217

ص:218

ص: 219

1- قلعه حصن

در 35 كيلومترى جنوب شرقى طرطوس است كه در سال 1110 ميلادى به تصرف صليبى ها درآمد. پنج سال بعد آلب ارسلان سلجوقى آن را تصرف و سپس به دست ايوبى ها افتاد. قلعه مذكور بارها بين مسلمانان و روميها دست به دست گشته و سرانجام در سال 1270 ميلادى «ملك ظاهر بيبرس» آن را از رومى ها باز پس گرفت.

2- قلعه يحمور:

بين طرطوس و صافيتا قرار دارد.

3- حصن سليمان:

در شرق طرطوس بوده و از آثار قبل از ميلاد است. در قرن اول ميلادى به معبد الهه زنوس و در دوران روم به كليسا تبديل شده است.

ص: 220

4- حصن طرطوس:

از آثار صليبى ها در سال 1183 ميلادى است كه به دست صلاح الدين تسخير گشت.

5- قلعه الخوابى:

در شمال شرقى طرطوس قرار دارد.

ص: 221

ص: 222

ص: 223

ص:224

ص:225

قوس النصر: باب النصر

معبد نبو

معبد بل

حمام هاى تدمر

ص: 226

دختر حسان هستم. خداوند كسى را كه داخل خانه من گردد، دچار ذلّت و خوارى كنيد لذا مروان نيز آن جا را به حال خود باقى گذاشت و بازگشت «(1)».

تدمر كه در هزاره اول قبل از ميلاد مسكن آرامى ها و داراى تمدن درخشانى بوده، در هفدهم هجرى با صلح توسط خالد بن وليد به صلح فتح شده است. «(2)»

در شهر تدمر آثار فراوانى از دوران قبل از اسلام وجو دارد كه بسيارى از آنها رو به ويرانى رفته است. آثارى كه اكنون در اين شهر تاريخى موجود هستند عبارتند از:

ص: 227

در معبد بل كشتارگاه و حوضى براى تطهير نيز وجود داشته است. معبد ياد شده يكى از بزرگترين معابد جهان بوده و مساحت آن به حدود چهل هزار متر مربع مى رسيده است. گفته مى شود بيست معبد داخل آن بوده و هزاران گروه و دسته از قبايل سرزمين شام و شهرهاى تابعه و همچنين از شبه جزيره در مراسم خاص طواف برگرد بت بَعْل در آن حضور مى يافته اند. بناى ساختمان مركزى آن در 32 ميلادى انجام شده و بناى ساير قسمتهاى آن تا دو قرن بعد نيز ادامه داشته است «(1)».

تصوير شماره 62

ص: 228

به اين سرزمين مى آمدند- اختصاص داشته است. و بر ديواره هاى آن نيز تصاويرى است كه گويا از فرماندهان جنگى و رؤساى قبايل بوده است.

معبد بعل شمين

پس از مسرح و ميدان بازار تدمر كه اكنون آثار حجره ها و دكاكين آن ديده مى شود بناى «معبد بعل شمين»- كه خداى آسمان در ميان تدمريان بوده- قرار دارد. اين معبد در 132 ميلادى ساخته شده و اهميت فراوانى نزد اعراب ساكن در تدمر داشته است.

قبور تدمر

آثار بعضى از قبور مردم تدمر هم اكنون موجود است. اين قبور يا بصورت جمعى و يا فردى بوده و هر خاندانى براى خود مقبره و محلى خاص با تصاوير مخصوص داشته است. قبور آنان يا در برجهاى هندسى كه به وسيله پلكانهايى به آنها راه مى يافتند و يا در زمين و يا در خانه ها قرار داشته و بيشتر آنان از قرن اول قبل از ميلاد است. امروزه دهها برج هندسى كه داخل آن قبور مردم شهر بوده منظره جالبى به شهر تاريخى تدمر بخشيده است.

تصاوير شماره 64

ديوار تدمر

بر گرد شهر، ديوارى به طول دوازده كيلومتر ساخته بودند كه اكنون آثارى از آن پا برجاست. بر اطراف و گوشه هاى اين ديوار هنوز برجكهاى ديدبانى از آثار «ژوستينين»- امپراطور روم- ساخته قرن ششم ميلادى موجود است.

موزه تدمر

در 1961 ميلادى در ميدان ملكه زنوبيا- مقابل ساختمان شهردارى كنونى- موزه اى

ص: 229

ساخته شد كه بعضى از آثار هنرى و معمارى تدمر در آن نگهدارى مى شوند «(1)». شايان گفتن است متأسفانه بسيارى از آثار تاريخى و فرهنگى تدمر در دوران تسلط فرانسويها از اين شهر خارج شده است.

ص:230

ص: 231

ص:232

ص: 233

استان سويدا

يكى از استان هاى بزرگ جنوب سوريه است كه شهرهايى چون سويدا، بُصرى و شهبا در آن قرار دارند. هر يك از توابع آن، پيشينه تاريخى قابل توجه و جايگاه ويژه اى در تاريخ اين سرزمين داشته اند و كوله بارى از فرهنگ و تمدنى بس درخشان را در دهها قرن به دوش كشيده اند. يكى از شهرهاى تابعه استان سويدا كه اهميتى بسيار ويژه در تاريخ اسلام و شخص پيامبر صلى الله عليه و آله دارد، شهر تاريخى بصرى است.

ص: 234

از آن سخن خواهيم گفت، تا انتهاى شهر چيزى جز ويرانه و آثار مخروبه باقيمانده از بازارها، حمام ها، معابد و ... عصر روميها ديده نمى شود. در بعضى از همين ويرانه ها، مردمى بسيار فقير، با قرار دادن سقفى از برگ درختان يا چوب و سنگ زندگى مى كنند.

گويى وقتى انسان وارد شهر بصرى مى شود بنظر مى رسد حداقل به هزار سال قبل برگشته است. اگرچه مردم آنجا خانه هاى محقرى دارند اما قلبها و دلهايشان بزرگ و مهربان است.

در اين شهر آثارى تاريخى و حائز اهميت كه كوله بارى از قرنها حوادث، آنها را راست قامت تر نموده وجود دارند كه به شرح آنها مى پردازيم.

ص: 235

به بالاترين نقطه ورزشگاه يا تئاتر قلعه مرتبط است. در بالاى اين مكان به يكى از اعجاب انگيزترين و جذاب ترين اثر تاريخى و هنرى يعنى ورزشگاهى از دوران روم مُشرِف مى شويم. محوطه و شكل اين مكان مشابه ورزشگاههاى كنونى است كه پلكانهايى بصورت نيم دايره در حدود چهل رديف از كف تا بالا داشته و محل نشستن تماشاچيان بوده است.

فضاى ميدان به طول 102 متر و ارتفاع 26 متر است. كه حدود پانزده هزار نفر را در خود جاى مى داده است. در آن دوران، اين جا عرصه رزم و تنازع بقا بوده است.

گلادياتورها، در مقابل تماشاچيان بى عاطفه به طور بيرحمانه اى به جان يكديگر افتاده و شرط آزادى خويش يعنى كشتن رقيب را با وحشيگرى هر چه تمام تر تحقق مى بخشيدند. آنان با ريختن خون يكديگر ساعاتى از نشاط را براى مردمى كه از ديدن جان دادن ديگران لذت مى بردند فراهم مى كردند.

در اين ميدان گاهى اسرا و بردگان به كام شيران گرسنه مى افتادند و كمتر كسى بود كه مى توانست از اين معركه جان سالم بدر برد. در سمت جنوب ورزشگاه و در قسمت تحتانى آن، جايگاه اصلى و محل نشستن امرا، پادشاهان و بزرگان بوده است. در پشت اين مكان يعنى در طبقه بالاى سمت راست، سالن بزرگ ديگرى است كه اكنون به صورت موزه اى مخروبه در آمده است. در اين سالن نيم تنه ها و سرهاى سنگى فراوانى از مجسمه هاى خدايان، بزرگان و اشراف برده دار رومى به نمايش درآمده ولى بيشتر آثار اين سالن به سرقت رفته اند. در سمت راست اين سالن، يك نقاشى ديوارى بسيار زيبائى ازعصر روم و هزيزانى كه از اتصال هزاران قطعه كوچك سنگى رنگين ايجاد شده به جلوه هنرى اين سالن افزوده است. بنظر مى رسد از دوران رومى ها تاكنون در اين مجموعه عظيم هيچ ترميم و تجدد بنايى صورت نگرفته باشد.

تصوير شماره 65

ص: 236

بزرگ بصرى بوده است. پس از آن بازار شهر قرار داشته كه روزگارى همواره يكى از مراكز مهم اقتصادى سرزمين شام محسوب مى شده است. در كنار بازار، بقاياى چند حمام از قرون اوليه اسلامى كه سالمتر از بقيه آثار است ديده مى شوند. در كنار آن نيز بقاياى ويرانه يك كليسا و يا معبد متعلق به قرون دوم و سوم ميلادى است.

تصوير شماره 66

ص: 237

ميلادى) يعنى سه قرن قبل از اسلام ساخته شده و در دوران هاى بعدى از حيّز انتفاع خارج گرديده و تعميراتى در آن صورت نگرفته است. مساحتى حدود يكصد متر دارد و در ورودى آن آهنى و اكنون مسدود است. در ديوار انتهايى كليسا آثار محراب آن نيز باقى است. شايان گفتن است كه سقف آن نيز به مرور زمان از بين رفته و امروزه تنها ديواره هاى مرتفع آن باقى مانده است. علامت صليبى كوچك بر ديواره غربى يعنى بالاى در ورودى كنده شده و كتيبه اى به زبان سريانى نيز بر آن ديده مى شود.

تصوير شماره 67

ص: 238

غزالى در بغداد فقه مى خوانده نسبت داده اند «(1)». امروزه در اين شهر موزه بسيار جذاب و زيبايى از آثار دوره يونان و بيزانس از جمله كتيبه هايى از قرن سوم ميلادى به نمايش درآمده است. شهر در حال حاضر تركيبى جديد داشته و اكثر بناها و خانه هاى آن جديد است. اهالى آن به علت موقعيت بسيار مطلوب آب و هوايى و جغرافيايى آن، به زراعت مشغول و بيشتر زمين هاى آنان به كاشت زيتون اختصاص يافته است. قلعه اى از دوران بيزانس نيز در اين شهر وجود دارد كه بالنسبه كوچك و ديدنى است.

ص: 239

ص:240

ص:241

ص: 242

الكريمه و المناسك، معروف به الرحله ابن جبير، بيروت. دار مكتبة الهلال، چاپ دوم 1986 م.

11-- الجامع الاموى بدمشق. تحقيق محمد مطيع الحافظ، بيروت، دار ابن كثير، چاپ اول 1405 ق.

12- ابن جوزى، يوسف بن حسام الدين قزاوغلى سبط. تذكرة خواص الامه فى معرفة احوال الائمه. فى هامشه مطالب السئول، شافعى، به خط محمد باقر عبدالحسين اصفهانى، چاپ سنگى 1285 ش.

13- ابن حجر عسقلانى، الاصابه فى تمييزالصحابه. مصر، مطبعة مصطفى محمد 1358 ق و بيروت، دارالكتب العلميه [بى تا].

14-- تهذيب التهذيب، هند، مجلس دائرة المعارف النظاميه، حيدر آباد دكن 1325 ق.

15- ابن حورانى، عثمان بن احمد السويدى الدمشقى. زيارات الشام. دمشق، مكتبة الغزالى 1981 م.

16- ابن رجب حنبلى، عبدالرحمن بن احمد (736- 795 ق.). الذيل على طبقات الحنابله. تصحيح محمد حامد الفقى، مصر، السنة المحمديه 1372 ق.

17- ابن سعد، ابو عبداللَّه محمد بن سعد بن منيع زهرى بصرى (168- 230 ق.). الطبقات الكبرى. بيروت دارصادر، داربيروت 1376 ق.

18- ابن شاكر الدارانى، صلاح الدين محمد بن شاكر. فوات الوفيات. تحقيق محى الدين عبدالحميد، قاهره مكتبة النهضة، 1951 م.

19- ابن شحنه، الدرالمنتخب من تاريخ الحلب. دمشق، دارالكتاب العربى، چاپ دوم 1404 ق.

20- ابن شداد، عزالدين محمد بن على بن ابراهيم. الاعلاق الخطيره فى ذكر امراء الشام و الجزيره. حققه يحيى زكريا عباره، دمشق، وزارةالتقافه 1991 م و تحقيق سامى الدهان و يحيى عباره 1956 م.

21- ابن شهاب زهرى، محمد بن مسلم بن مسلم بن عبيداللَّه (51- 124 ق.). المغازى النبويه. تحقيق سهيل زكار، بيروت، دارالفكر 1401 ق.

22- ابن شهر آشوب، ابى جعفر رشيد الدين (588 ق.). المناقب الائمه: مناقب آل ابى طالب. قم، مطبعة العلميه [بى تا].

23- ابن صباغ مالكى، على بن محمد بن احمد (855 ق.). الفصول المهمه فى معرفة احوال الائمه. بيروت، دارالاضواء، چاپ دوم 1409 ق.

ص: 243

24- ابن طولون، القلائد الجوهريه فى تاريخ الصالحيه. تحقيق محمد احمد دهمان، دمشق [بى تا] 1956 م.

25-- بهجة الانام فى فضل دمشق الشام، بيروت، بى تا.

26- اعلام الورى بمن ولى نائباً من الاتراك بدمشق الشام الكبرى. تحقيق احمد دهمان، دمشق، وزارة الثقافه 283 ق.

27- ابن طيفور، ابن ابى طاهر (280- 204 ق.) بلاغات النساء. بيروت، دارالنهضة الحديثه 1972 م.

28- ابن عبدربه اندلسى، احمد بن محمد (328 ق.) العقدالفريد. تحقيق عبدالحميد استرحينى، بيروت، دارالكتب العلميه، چاپ سوم 1407 ق.

29- ابن عبدالبر، ابو عمر يوسف بن عبداللَّه ثمرى قرطى اشعرى (368- 460 ق.).

الاستيعاب فى معرفة الاصحاب. مصر، مطبعه مصطفى 1358 ق.

30- ابن عبدالهادى، يوسف. ثمار المقاصد فى ذكر المساجد، تحقيق محمد اسعد طلس. بيروت، مكتبة لبنان 1361 ق.

31- ابن عديم (660 ق.). زبدة الحلب من تاريخ الحلب. تحقيق سامى الدهان، دمشق، معهدالفرنس 1959 م.

32-- بغية الطلب فى تاريخ الحلب. تحقيق سهيل زكار، دمشق، [بى تا] 1988 م.

33- ابن عساكر، على بن حسن الشافعى (499- 571 ق.). تاريخ مدينه دمشق و ذكر فضلها و تسميه من حلها من الامائل اواجناز بنواحيها. دمشق، مجمع اللغة العربيه 1398 ق و تحقيق صلاح الدين المنجد، المجمع العلمى العربى 1371 ق.

34- ابن عماد حنبلى، ابوالفلاح عبدالحى. شذرات الذهب فى اخبار من ذهب. بيروت، دارالفكر، 1399 ق.

35- ابن عنبه، جمال الدين احمد بن على الحسن (828- 748 ق.). عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب، بيروت. دار مكتبة الحياة [بى تا].

36- ابن قلانسى، حمزه بن على بن محمد (470- 555 ق.) ذيل تاريخ دمشق. قاهره، مكتبة المتنبى [بى تا] و تحقيق سهيل زكار، بيروت، دارحسان، چاپ اول 1403 ق.

37- ابن قيم جوزى، زاد المعاد فى هدى خير العباد. فهرسه محمد اديب الجاور، بيروت، الرساله 1412 ق.

38- ابن كثير القرشى الدمشقى، عمادالدين ابوالفداء اسماعيل بن عمر (700- 774 ق.).

البدايه و النهايه فى التاريخ. مصر، مطبعة السعاده 1351 ق و بيروت 1409 ق.

39- ابن منظور، محمد بن مكرم (630- 711 ق.). مختصر تاريخ دمشق لابن عساكر.

ص: 244

تحقيق رياض عبدالحميد مراد، محمد مطيع الحافظ. بيروت، دارالفكر 1404 ق.

40- ابن هشام، محمد بن عبدالملك بن ايوب حميرى (218 ق.). سيرة النبى صلى الله عليه و آله. تحقيق محى الدين عبدالحميد، قاهره 1356 ق و مصطفى البابى الحلبى 1355 ق.

41- ابراهيم حسن. حسن. تاريخ الاسلام السياسى و الدينى و الثقافى و الاجتماعى.

بيروت، دارالاحياء التراث العربى، چاپ هفتم 1964 م.

42- ابيض، ملكه. التربية و الثقافة العربيه- الاسلاميه فى الشام و الجزيره خلال القرون الثلاثه الاولى للهجره. بيروت، دارالعلم للملايين 1980 م.

43- ابيض، انيس. رحلات فى بلاد الشام خلال القرون الثامن عشر و التاسع عشر و القرن العشرين. بيروت، دارالندوه الجديده 1410 ق.

44- احسان عباس. تاريخ بلاد الشام من ما قبل الاسلام حتى بداية العصر الاموى.

عمان، مطبعة جامعه الاردنيه 1410 ق.

45- ازدى بصرى، محمد بن عبداللَّه. تاريخ فتوح الشام. تحقيق عبداللَّه عامر، بيروت، دارناصيف 1970 م. و تصحيح وليام ناسوليس ايرلندى، كلكته 1854 م.

46- اسدى، خيرالدين، احياء حلب واسواقها. تحقيق عبدالفتاح رواس قلعه جى.

بيروت، دارقتيبه 1990 م.

47- الامين، حسن. دائرة المعارف الاسلامية الشيعيه. بيروت، دارالتعارف للمطبوعات 1410 ق.

48- الامين، محسن. اعيان الشيعه. حققه حسن الامين، بيروت، دارالتعارف 1406 ق.

49- باسميل، محمد احمد. العرب فى الشام قبل الاسلام. بيروت. دارالفكر، چاپ دوم 1408 ق.

50- البحره، نصرالدين. دمشق الاسرار. دمشق. [بى نا [] بى تا].

51- بدرى، ابى البقاء عبداللَّه (قرن نهم). نزهة الانام فى محاسن الشام. بيروت، دارالرائد 1980 م.

52- بديرى، احمد الحلاق و حوادث دمشق اليوميه (1154- 1175 ق.) تحقيق، احمد عزت عبدالكريم. مصر، مطبوعات الجمعية المصريه والدراسات التاريخيه 1946 م.

53- بلاذرى، ابى الحسن احمد بن يحيى بن جابر (279 ق.). فتوح البلدان. تعليق رضوان محمد رضوان، مصر. المطبعة المصريه بالازهر 1350 ق.

54-- انساب الاشراف. حققه محمد باقر المحمودى. بيروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات چاپ دوم 1974 ق و مصر، دارالمعارف 1959 م.

55- بنت الشاطى، عايشه عبدالرحمان، سيده زينب، عقيله بنى هاشم. بيروت، دارالكتب

ص: 245

العربى 1406 ق.

56-- سكينه بنت الحسين عليه السلام، بيروت، دارالكتب العربى 1406 ق.

57- البهنسى، عفيف. الشام الحضاره. دمشق، وزارة الثقافه 1986 ق.

58- بيشوف، تيودور. تحف الانباء فى تاريخ حلب الشهباء. تعريب و تحقيق، شوقى شعث. دمشق، دارالوسيم للخدمات الطباعيه، چاپ دوم 1992 م.

59- جعفرى، بشار. السياسة الخارجيه السوريه (1982- 1946 م). دمشق، دارطلاس 1987 م.

60- الجندى، محمد سليم. تاريخ معرة النعمان. دمشق، وزراة الثقافه 1383 ق.

61- حافظ، محمد مطيع. حريق الجامع الاموى و بناوه (1311- 1320 ق) نصوص و وشائق للقاسمى، واصف، كرد على والعظمى، كويت، مكتبة دارالعروبه للنشر و التوزيع 1409 ق.

62- حجاز، عبداللَّه. معالم حلب الاثريه. حلب، جامعه حلب، جمعية العاديات [بى تا].

63- خمّاس، نجدت. الشام فى صدر الاسلام. (من الفتح حتى سقوط الخلافة بنى الاميه). دمشق، دارطلاس 1987 م.

64- خوارزمى زمحشرى، موفق الدين احمد بن محمد (665 ق.) المناقب. خطى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران شماره 621.

65- الخيمى، صلاح محمد. نزهة الرفاق فى شرح حالة الاسواق، من كتاب رسائل دمشقيه، بيروت [بى نا] 1988 م.

66- دائرةالمعارف الاسلاميه، احمد الشنتاوى، ابراهيم زكى خورشيد، عبدالحميد يونس. تهران، بوذرجمهرى [بى تا].

67- دارقيو، فارس. وصف دمشق فى القرن السابع العشر، من مذاكرات الرحالة الفرنسى. تعريب احمد ايبش، دمشق، دارالمأمون للتراث 1403 ق.

68- دهمان، محمد احمد. فى رحاب دمشق. بيروت، دارالفكر، چاپ اول 1402 ق.

69- زكى ابراهيم، محمد. مراقداهل البيت بالقاهره. مصر، مطبوعات العشيرة المحمديه، چاپ چهارم 1406 ق.

70- زبيدى، ترويج القلوب فى ذكر الملوك بنى ايوب. تحقيق صلاح الدين المنجد.

بيروت دارالكتاب الجديد 1983 م.

71- سابقى، حسنين. مرقد العقيله زينب عليها السلام بيروت [بى تا].

72- سلطان، على. تاريخ السوريه (1918- 1908 م). دمشق، دارطلاس 1987 م.

73- سمهودى، ابوالحسن على بن احمد (911 ق.). وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفى.

ص: 246

حققه محمد محيى الدين عبدالحميد، قاهره، مطبعة السعاده، چاپ اول 1374 ق.

74-- سوفاجيه، جان، الآثار التاريخيه فى دمشق. تعريب اكرم حسن العلبى.

دمشق، دار الطباع 1412 ق.

75-- لمحة تاريخية منذ العصور القديمه حتى الانتداب. تعريب فؤاد افرام البستانى، دمشق، الوارف 1989 م.

76- سيد عليخان، سيد عبدالكريم. مقتل سيد الشهداء حسين بن على عليه السلام. بيروت، دارالزهرا، چاپ اول 1402 ق.

77- سيل، پاتريك. الصراع على سوريه (دراسة للسياسه العربيه بعد الحرب 1958- 1945). تعريب سمير عبده و محمود كلامه، دمشق، دارطلاس [بى تا].

78- شريف القرشى، باقر. حياة الامام حسين بن على عليه السلام. بيروت، دارالبلاغه، چاپ اول 1413 ق.

79- شهابى، قتيبه. اسواق دمشق القديمه و مشيداتها التاريخيه. دمشق. وزارة الثقافه 1990 م.

80-- مآذن دمشق، تاريخ و طراز. دمشق، وزارة الثقافه 1993 م.

81- شوقى، ابوخليل. اطلس التاريخى العربى، دمشق، دارالفكر 1404 م.

82- شوقى، شعث. حلب، تاريخها و معالمها التاريخيه. حلب، جامعه الحلب 1991 م.

83-- نقشه و راهنماى قلعه حلب، حلب، مطبوعات المديريه العامه لاثار والمتاحف 1986 م.

84- طباخ الحلبى، محمد راغب. اعلام النبلاء بتاريخ حلب الشهباء. صححه و علق عليه محمد كمال، حلب، دارالقلم العربى، چاپ دوم 1408 ق.

85- طبرسى، ابى منصور احمد بن ابى طالب (م قرن ششم). الاحتجاج على اهل اللجاج.

تعليق سيد محمد باقر الموسوى الخراسانى. مشهد، نشر المرتضى 1403 ق و بيروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات 1403 ق.

86- طبرى، محمد بن جرير بن يزيد (224- 310 ق.). تاريخ الرسل و الملوك: تاريخ الطبرى، قاهره، مطبعة الاستقامه 1357 و مطبعه الحسنيه 1324 ق.

87- طبرى، محب الدين احمد بن عبداللَّه. ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى. بيروت.

دارالمعرفه [بى تا].

88- طبرى، ابى جعفر محمد بن جرير بن رستم. دلائل الامامه. بيروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، چاپ دوم 1408 ق.

89- طلس، محمد اسعد. الآثار الاسلاميه و التاريخيه فى حلب. دمشق، مطبعة الترقى

ص: 247

1956 م.

90- طنطاوى، على. دمشق، صور ... من جمالها و عبر ... من نضالها، دمشق، دارالفكر چاپ دوم 1407 ق.

91- طه حسين، على و بنوه، مصر [بى تا]، [بى نا].

92- عظيمى الحلبى، محمد بن على. تاريخ الحلب (556- 482 ق) تحقيق ابراهيم ذعرور، دمشق [بى تا] 1984 م.

93- العلبى، اكرم حسن. خطط دمشق، دارسة تاريخيه شامله، دمشق، دارالطباع 1410 ق.

94-- دمشق بين عصر مماليك و العثمانيين (922- 906 ق). دمشق، الشركة المتحده للطباعة و النشر، چاپ اول 1402 ق.

95- العمرى، فضل اللَّه. الجامع الاموى بدمشق. حققها و قدم لها محمد مطيع الحافظ، بيروت، دارابن كثير 1405 ق.

96- عيسى بك، احمد. تاريخ البيمارستانات فى الاسلام. بيروت، دارالرائد العربى، چاپ دوم 1410 ق.

97- غزى البابى الحلبى، كامل. نهرالذهب فى تاريخ حلب، تحقيق و تصحيح شوقى شعث، محمود الفاخورى، حلب، دارالقلم العربى، چاپ دوم 1412 ق.

98- قمى، عباس. سفينةالبحار و مدينه الحكم والاثار. تهران، كتابخانه سنايى [بى تا].

99- كرد على، محمد. غوطه دمشق. بيروت، دارالفكر، چاپ سوم 1404 ق.

100-- خطط الشام. بيروت، دارالعلم للملايين، چاپ دوم 1391 ق.

101- كمال، منير. الحمامات الدمشقيه، دمشق، ابن خلدون 1986 م.

102- گيلانى، هيثم. الاستراتيجيات العسكريه للحروب العربيه الاسلاميه. بيروت، مركز الدراسات الوحده العربيه 1991 م.

103- لحام، ماجد. دمشق فى نصف قرن. بيروت، دارالفكر المعاصر 1410 ق.

104- مجلسى، محمد باقر. بحارالانوار. تهران، اسلاميه [بى تا].

105- محمد نرسى، محمد. الامارات العربيه فى بلاد الشام فى القرنين الحادى العشر و الثانى العشر للميلادى، مصر، الهيئة المصريه العامه للكتاب 1980 م.

106- محمد سالم، لطيفه. الحكم المصرى فى الشام (1814- 1831 م). قاهره، مكتبة مدبولى، چاپ دوم 1410 ق.

107- مسعودى، ابوالحسن على بن الحسين (345 ق.). مروج الذهب و معادن الجوهر.

مصر، مطبعة البهيه المصريه 1346 ق و بيروت، دارالقلم 1408 ق.

108- المعجم الجغرافى للقطر العربى السورى، اشراف، العماد مصطفى طلاس، دمشق،

ص: 248

مركز الدراسات العسكريه 1990 م.

109- معروف الحسنى، هاشم. سيرة الائمه الاثنى عشر، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات 1411 ق.

110- مقدسى، طاهربن مطهر (1010 ق.). البدء و التاريخ. پاريس، تحت اشراف كلمان هوار فرانسوى 1907 م و تهران مكتبة الاسلاميه 1972 م.

111- ملوجى، عدنان. الطريق الى دمشق. (مذاكرات)، كتاب الاول. دمشق، دارالطباعه والنشر، چاپ دوم 1992 م.

112- منقرى، نصر بن مزاحم بن سيار (212 ق.). وقعة الصفين. حققه و شرحه عبدالسلام محمد هارون، قم، مكتبة آية اللَّه المرعشى النجفى 1403 ق.

113- موسوى المقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسين او حديث كربلا. قم، مكتبة بصيرتى 1394 ق.

114- مهاجر، عبدالحميد. حجر بن عدى لايساوم فى الحق. بيروت، دارالكتاب و العتره 1413 ق.

115- نزار ابساظه و محمد مطيع الحافظ. علماء دمشق و اعيانها فى القرن الثالث عشر الهجرى. بيروت، دارالفكر المعاصر، چاپ اول 1412 ق.

116- نسيم يوسف، جوزف. العدوان الصليى على بلاد الشام، مصر، دارالمعرفه الجامعه [بى تا].

117- نصراللَّه، ابراهيم. حلب و التشيع. بيروت، دارالوفاء 1403 ق.

118- نعيسه، يوسف جميل، مجتمع مدينه دمشق (1186- 1256 ق). دمشق، دارطلاس 1986 م.

119- نعيمى دمشق. عبدالقادر بن محمد (978 ق.). الدراس فى تاريخ المدارس. تنظيم فهارس، ابراهيم شمس الدين. بيروت، دارالكتب العلميه 1410 ق.

120-- دور القرآن بدمشق. تحقيق صلاح الدين المنجد، بيروت، دارالكتاب الجديد، چاپ سوم 1972 م.

121-- الجامع الاموى بدمشق، حققها و قدم لها مطيع الحافظ، بيروت، دارابن كثير 1405 ق.

122- واقدى، محمد بن عمر بن سعد بن كاتب (207 ق.). المغازى. تحقيق مارس جونس، بيروت [بى تا].

123-- فتوح الشام. بيروت، دارالجيل، [بى تا].

124- ياقوت حموى، شهاب الدين ابو عبداللَّه (626- 574 ق.). معجم البلدان. بيروت،

ص: 249

دارالفكر [بى تا].

125- يوسف الدبس، مطران. تاريخ سوريا. بيروت، مطبعة العموميه 1900 م.

ص: 250

محمود مهدوى دامغانى، تهران، امير كبير 1364 ش.

ص:251

ص:252

ص: 253

158، 160، 165، 167

ابن خلكان، 87

ابن دقماق، 53

ابن رحب حنبلى، 112

ابن زبير، 52

ابن زياد، 97

ابن سعد، 29، 53، 94، 102، 166

ابن سعود، 113

ابن سينا، 134

ابن شحنه، 173، 177، 184، 189

ابن شهاب زهرى، 163

ابن شهر آشوب، 47 74

ابن شهرآشوب، 178

ابن صباغ، 48

ابن صباغ مالكى، 47، 57، 74، 92، 97

ابن طاووس، 74

ابن طولون، 26، 44، 114، 116، 143

ابن طيفور، 51، 94

ابن عبدالبر، 104، 197، 198

ابن عبد ربه، 166

ابن عجمى، 188

ابن عديم، 174

ابن عربى، 147

ابن عساكر، 62، 70، 75، 92، 100، 106، 111

ابن عماد، 88

ابن عمرى، 70، 72، 77

ابن عنبه، 47، 48، 50

ابن فارض مصرى، 148

ابن قيم جوزى، 106

ابن كثير، 47، 74، 77، 100، 111، 112، 113، 116، 131، 166

ابن مالك، 87، 107

ابن معلى، 62

ابن منظور، 57، 100

ابن منظور، 236

ابن منير طرابلسى، 179

ابن نفيس، 133

ابن هشام، 236

ابوالحسن العمرى، 48

ابوالحسن شعرانى، 97، 98

ابوالحسين يحيى بن الحسن، 51

ابوالعباس وليد بن عبدالملك بن خالد بن يزيد المنيحى، 166

ابوالفداء، 206

ابوالفضل العباس، 98

ابوالقاسم علىّ بن محمد، 88

ابوالمكارم حمزة بن زهره حلبى، 179

ص: 254

ابو امامه باهلى، 30، 215

ابو برزه اسلمى، 74

ابوبكر، 27، 50، 104، 166، 216

ابوبكر تلمسانى، 198

ابو حامد غزالى، 238

ابو حمراء غلام ايرانى، 216

ابو دردا، 29، 30

ابو دردا، 29، 82، 103

ابوذر غفارى، 175

ابوسفيان، 115، 161

ابوطالب، 236

ابوعبداللَّه محمد بن على بن محمد حاتمى طائى اندلسى مكى شامى، 147

ابو عبيده، 28

ابوعبيده بن جراح، 205

ابوعبيدة بن جراح، 27

ابو عبيدة بن جراح، 213

ابو عمرو محمد بن يوسف كندى، 52

ابوقتاده، 143

ابو محمد حسن بن ابراهيم بن ذولاق ليثى مصرى، 52

ابو محمد سويدانى، 237

ابو مسلم خولانى، 29

ابويقظان، 197

ابى ابراهيم، 144

ابى البقاء عبداللَّه البدرى، 26

ابى بكربن ايوب، 86

ابى دردا، 103

ابى سليمان دارانى، 165

ابى مسلم خولانى، 165

ابى يعقوب بن عبدالرحمان عبداللَّه الجعبرى، 114

ابى يعلى حمزه ابن قلانسى، 120

اتحاديه سوسياليست هاى عرب، 33

احسان عباس، 26، 29، 41، 226، 227

احسن خاتِمَته، 183

احمد، 96

احمد البديرى، 45، 128

احمد باسميل، 42

احمد بن بدرالدين الحنفى، 110

احمد بن سليمان بن محمد البكرى الصابونى، 90

احمد بن عبدالرحمان بن هشام الأنصارى، 106

احمد بن قدامه، 151

احمد پاشا، 158

احمد پاشاى عثمانى، 146

احمد پاشاى وزير، 146

احمد حسين اسحاقى، 179

احمد دهقان،44

ص: 255

احمد دهمان، 82، 151

احمد عيسى، 134، 135، 150

اخشيديون، 43

ارغون بن طيجو كاملى، 187

اسامة بن زيد، 27، 164

استاد مطهرى، 148

اسرائيل، 168

اسعد پاشا، 208

اسكندر، 42

اسكندر مقدونى، 26، 42، 158، 220

اسماعيل بن امام، 180

اسماعيليان، 208

اسماء بنت عُميس، 104

اسود عنسى كذّاب، 165

اشرف بن قلاوون، 182

اصطخرى، 25

افضل، 44

اكبر بن عقيل، 48

اكرم العلبى، 44، 77، 78، 79، 90، 91، 121

اكرم حسن العلبى، 122

العلبى، 72، 132

المستعصم، 89

المقدام، 95

الياس نبى، 136

امّ اسحاق، بنت طلحة بن عبيداللَّه بن تَيمى، 94

امام حسن 7، 43

امام حسن، 164

امام حسن مجتبى، 94

امام حسين، 50، 51، 54، 57، 73، 74، 75، 92، 93، 94، 95، 96، 97، 98، 101، 102، 161، 175، 177

امام سجاد، 52، 73، 74، 75، 76

امام صادق، 96، 180

امام على 7، 28

امام على، 28، 48، 75، 76، 81، 93، 94، 101، 104، 107، 160، 166، 195، 198، 213، 214

امّ ايمن، 104

امپراطور روم، 189

امّ جعفر، 95

ام حنه، 143

امّ دردا، 103

امرىٌ القيس، 205

امّ سلمه، 104

ام عبداللَّه، 50

امّ كلثوم، 47، 48، 49، 50، 54، 93، 94، 100، 105

ص: 256

امّ كلثوم، 97

ام كلثوم صغرى، 54

اموى، 26

امير اسعد پاشا العظم، 128

امير تنكز، 122

«امير سيباى بن بختجا، 83

امير سيف الدين جقمق، 89، 119

امير سيف الدين قيمرى كردى، 150

امير شابخت اتابكى، 188

امير طنبغا، 201

امير علاءالدين جوهرى، 187

امير ناصر الدين بن منجك، 81

امير يلبغا ناصرى، 187

امين السلطان، 59

اميّة بن خلف، 99

انصار، 166

انيس الابيض، 205

اوس بن اوس، 69، 102

اويس قرنى، 195، 198، 199

اهل شورى، 116

اهل صفّه، 102

اينامار رابينوويچ، 32

ايوب، 145

ايوب نبى، 143

ايوبى، 178، 182، 183، 186

ايوبيان، 44، 78، 117، 152

ايوبى ها، 30، 122، 125، 127، 174، 190، 201، 207، 219، 221، 238

ايوبيها، 186

بابلى ها، 41

باقر شريف القرشى، 74، 97، 102

بخيت المطيعى، 51

بدرالجمالى، 77

بدرالدّين بن جمال الدين، 107

بدرالدين طبيب، 134

برذعه، 173

بشار اسد، 32

بشار الجعفرى، 31

بكرى، 25

بلاذرى، 160

بلال، 99، 100، 106، 166

بلال بن ابى الدرداء، 100

بلال بن رباح، 99

بلال حبشى، 99

بنى اسرائيل، 24، 70

بنى اميه، 26

بنى اميّه، 26، 52، 75، 115، 116، 161

بنى اميّه، 52، 69، 73، 115، 195، 213

بنى ثعلبه، 197

بنى حمدان، 175

ص: 257

بنى زهره، 178

بنى عبد شمس، 195

بنى قريظه، 163

بنى قُشير اعمى، 200

بنى مرداس، 174، 175

بنى هاشم، 52، 73

بُولُس حوارى، 136

بهاء الدين بن زهرة بن احمد حلبى، 179

بيزانس، 236، 238

بيوراسف، 42

پاتريك سيل، 32

پدرش على، 49

پيامبر، 17، 26، 33، 47، 74، 94، 97، 99، 101، 102، 103، 104، 105، 112، 125، 143، 144، 146، 158، 163، 165، 177، 180، 195، 197، 198، 216، 233، 236، 237

پيامبر 9، 33

پيامبر خدا 9، 26، 27، 33

پيامبر خدا، 26، 27، 29، 33، 49، 54، 55، 69، 74، 82، 92، 99، 101، 102، 105، 112، 113، 160، 163، 164، 165، 166، 167، 175، 197، 198، 216، 233، 237

تابعه حِمص، 205

تارخ، 42

تتش بن آلب ارسلان، 78

تدمر، 225

تركان عثمانى، 30

تفتازانى، 147

تقى الدين ابوالعباس احمد بن شهاب الدين عبدالحيم دمشقى حنبلى، 112

تقى الدين بن صلاح، 110

تميم، 97

توران شاه ايوبى، 90

توما، 122

تيمور، 45، 89، 129، 174، 182، 207

تيمور لنگ، 121، 131، 150

تيودور بيشوف، 173، 174، 181، 182، 189، 190، 215

ثوبان، 216

جامى، 148

جان سوفاجيه، 122، 123، 124، 125، 128، 137

جبرئيل 7، 163

جرجس حوارى، 136

جَعْبَر بن مالك، 200

جعفر، 49

جعفر اكبر، 50

ص: 258

جعفر بن ابى طالب، 104

جعفر بن عقيل، 99

جعفر بن على، 99

جعفر طيار، 50

جلال الدين رومى، 130

جلال الدين سيوطى، 148

جمال عبدالناصر، 31

جوزيف نسيم يوسف، 44

جوهر صقلى، 98

جيرون، 41

جيرون بن سعد بن عاد بن ارم بن سام بن نوح، 41

چركسيان، 151

حاج عبدالنبى عبداللّه القطان كويتى، 163

حارثى دمشقى، 186

حافظ، 148

حافظ اسد، 32، 33

حاكم شافعى، 76

حام بن نوح، 173

حبيب بن مظاهر، 98

حجر، 162

حجر بن عدى، 161

حجر بن عدى بن معاوية بن جبله، 160

حجةالاسلام فهرى زنجانى، 58

حَدَد، 137

حرّ رياحى، 99

حرّ عاملى، 47

حزب سوسياليست بعث، 31

حزقيل بن بورى، 165

حسن 7، 92

حسن، 104

حسن ابراهيم، 29

حسن ابراهيم حسن، 62

حسن الأمين، 92، 98

حسن الامين، 94

حسن امين، 53

حسن قاسم مصرى، 51

حسن مثنّى، 95

حسن و حسين 8، 49

حسين، 104

حسين بن عبداللَّه، 99

حسين بن على، 49

حصكفى، 148

حضرت ابراهيم 7، 42

حضرت ابراهيم، 143

حضرت امام، 148

حضرت خديجه، 125

حضرت خضر، 158

حضرت خضرِنبى 7، 69

حضرت زكرياى نبى، 180

ص: 259

حضرت سجاد، 74

حضرت على، 75، 145، 160، 162، 196

حضرت على اكبر، 98

حضرت عيسى 7، 67

حضرت عيسى بن مريم، 69

حضرت لوط، 159

حضرت مريم، 167

حضرت مسيح، 143

حضرت موسى، 69، 158

حضرت مهدى، 148

حضرت مهدى (عج)، 69

حضرت نوح، 42

حضرت هابيل، 65، 144

حضرت هود، 69

حضرت يحيى، 50، 73

حضرت يحيى 7، 69، 70، 184

حمدانيان، 174

حمد عيسى، 134

حمزه ابن قلانسى، 43

حمص بن مكنف عمليقى، 213

حميده دختر مسلم بن عقيل، 105

حنابله، 152

حواريون، 145

حواريّون حضرت مسيح، 136

حيثون، 41، 173

خالدبن وليد، 27، 28

خالد بن وليد، 233

خالد بن يزيد بن معاويه، 214

خاندان بنى قدامه، 144

خاندان مروانيان، 115

خسرو دوم ساسانى، 209

خلافت بنى اميه، 102

خلافت معاويه، 103

خليفه (ابوبكر)، 99

خواجه ابراهيم اسعرى، 91

خوارج، 115

خوارزمى، 74

خواهر على اصغر، 57

خيانت سادات، 32

خيرالدين اسدى، 176، 185، 186

دارانى، 165

دانته، 147

داود قيصرى، 148

دَحَيه كلبى، 163

دختر امام حسين، 94

دختر حسان بن اذينه، 225

دختر نجم الدين ايوب، 90

دخواريه،133

ص: 260

دروزيه، 33

درويش احمد پاشا، 83

درويش پاشا»، 127

دكتر عفيف البهنسى، 43

دماشق بن قالى بن مالك بن ارفخشد بن سام بن نوح، 42

دوران ايوبى، 238

دوران خلافت عبدالمك مروان، 102

دوران خلافت عثمان، 102

دوران زنگى ها، 185

دوران عثمانى، 149

دوران فاطمى ها، 159

دوران محمود زنگى، 44

دوران مماليك، 82

دوران ناصر، 31

دوره ايوبى، 151

دولت اخشيدى ها، 43

دولت اشكانى، 27

دولت ساسانى، 27

ذوالجناحين، 101

ذولاق ليثى مصرى، 52

را، 215

رامون، 60

رباب بنت امرءالقيس بن عدى بن اوس بن جابر بن كعب بن عليم بن جناب، 92

رژيم صهيونيستى، 169

رسول 9، 162

رسول اللَّه، 49، 95

رشاءبن نظيف بن ماشاءاللَّه، 85

رشدى پاشا، 126

رضوان خراسانىِ ساعاتى، 65

رقيّه، 18، 19، 47، 57، 58، 59، 75، 81، 89، 94، 123، 124، 128، 133، 163

رقيه، 47

رقيه دختر صَهباء، 48

روم شرقى (بيزانس)، 27

رومى، 184

روميان، 174، 181

رومى ها، 41، 173، 189، 200، 209، 238

روميها، 234

زبيدى، 117، 118

زبير بن بكار، 50، 94

زكريا 7، 184

زنگيان، 184، 221

زنگيها، 186

زهير بن معاويه، 95

زياد، 161، 162

زياد بن ابيه، 161

زياد بن اميه، 81

زياد بن سفيان، 161

ص: 261

زيد، 47

زيد بن عمر، 94

«زيد بن واقد»، 70

زين العابدين، 95، 96، 98

زين العابدين شيروانى، 42، 70

زين العابدين شيروانى، 144

زينب، 18، 19، 34، 47، 48، 49، 50، 51، 52، 53، 54، 55، 57، 66، 93، 95، 100، 101، 104، 176

زينب صغرى، 94

زينب كبرى، 49، 50، 52، 94، 180

ژوپيتر، 60، 137

ژوستينين، 228

ساسانيان، 225

سام بن نوح، 225

سامى آمورى، 26

سبط بن جوزى، 74، 89

سپاه سعد بن ابى وقاص، 196

سخاوى، 52، 147

سخاوى حنفى مصرى، 53

سرجيوبوليس، 199

سردوس، 70

سريانى، 41

سعد، 29

سعيد القاسمى، 45، 128

سعيد بن عامر بن حذيم، 216

سفينه، 216

سكينه، 52، 57، 73، 92، 93، 94، 95، 100، 101، 103، 105، 166

«سكينه» دختر رباب بنت امرءالقيس، 57

سلاجقه شام، 189

سلجوقى، 206

سلجوقيان، 44

سلطان سليمان شمس احمد پاشا، 130

سلطان سليمان عثمانى، 158

سلطان سليمان قانونى، 129

سلطان سليم اول، 149، 150

سلطان سليم اول پادشاه عثمانى، 149

سلطان سليم عثمانى، 130، 149

سلطان صلاح الدين ايوبى، 86

سلطان عبدالحميد عثمانى، 126، 178

سلطان قلاوون، 221

سلطان ملكشاه سلجوقى، 200

سلطان نجم الدين ايوب، 150

سلطان نورالدين محمود بن ابى سعيد زنگى بن سيف الدين، 118

سلطان نورالدّين محمود زنگى، 133

سلمان، 33، 103

ص: 262

سلوكوس، 181

سلوكوس اول، 209

سلوكيان، 27

سلوكيه، 209

سلوكيه (يونانيان)، 181

سليمان ب عبدالملك، 63

سليمان بن داوود، 42

سليمان بن عبدالملك، 75، 184

سليمان» نبى، 225

سمهودى، 95

سمير عبده، 32

سميساطى، 88

سميه، 161، 197، 198

سنان پاشا، 84

سوسياليست هاى عرب، 33

سون بن زينى حسينى، 53

سهروردى، 180

سهيل زكار، 174

سيد الشهدا، 57

سيدالشهدا، 95

سيد حسن الامين، 57

سيد عبدالكريم سيد عليخان، 95

سيد على مكى، 34

سيد محسن امين، 47، 98

سيد محمود مرعشى، 51

سيف الدوله، 182، 186، 197، 207

سيف الدوله حمدانى، 174

سيف الدوله حمدانى، 176، 177، 178، 181، 184، 188، 189

سيف الدوله حمدانى شيعه، 176

سيف الدين جقمق، 89

سيف الدين قيمرى، 134، 135، 150

سيف بن فوارس قيمرى، 82

سينا، 133

سيوطى، 53

شام، 68

شداد بن شرحبيل، 216

شرحبيل بن اوس كندى، 216

شرحبيل بن حسنه، 113

شريف تفتازانى، 91

شريف مرتضى، 47

شريك بن شداد حضرمى، 162

شعبه، 161

شعرانى، 162

شكرى الغوتلى، 31

شمر بن ذى الجوشن، 97، 175

شمس احمد پاشا، 84

شمس الدين ابن قيم جوزى، 113

شمس الدين انصارى مصرى، 52

شمس الدين سخاوى، 52

ص: 263

شمس الدين عثمان الذهبى، 106

شمعون الصفا، 188

شوقى شعث، 188

شيخ ابراهيم نصراللَّه، 175، 177

شيخ ابوالبيان محمد بن محفوظ القرشى، 107

شيخ ابو عمر بن قدامه مقدسى، 152

شيخ احمد قارى، 188

شيخ الاطباء، 135

شيخ الطائفه بيانيه، 107

شيخ تاج الدين حسنى، 31

شيخ رشا بن نظيف بن ماشاءاللَّه، 90

شيخ زكريا يحيى بن منصور مغربى، 189

شيخ شهاب الدين سهروردى، يحيى بن حبش بن اميرك، 179

شيخ صالح البركه، 158

شيخ عباس قمى، 53، 162

شيخ عبدالغنى نابلسى، 152

شيخ عقل، 33

شيخ علاء الدّين سمنانى، 147

شيخ محمد جواد بلاغى، 47

شيخ مصطفى، 152

شيخ مفيد، 47

شيخ نصراللَّه خلخالى، 58

شيروانى، 146، 147

صدام حسين، 32

صدرالدين قونوى، 148

صفايى و رجبى، 32

صفدى، 65

صفّه، 167

صلاح الدين، 43، 44، 88، 117، 118، 119، 120

صلاح الدين، 220

صلاح الدين ابيك صفدى، 201

صلاح الدين الصفدى، 118، 120

صلاح الدين المنجد، 85

صلاح الدين المنجد، 117

صلاح الدين ايبك صفدى، 43

صلاح الدين ايبك صفدى، 43

صلاح الدّين ايّوبى، 18، 30، 44، 88، 117، 120، 131، 179

صلاح الدين ايوبى، 110، 183، 188، 201

صلاح الدين بن ايوب بن محمد بن شاذى بن مروان بن يعقوب تكريتى، 117

صلاح الدين صفدى، 117، 119

صليبى، 182

صليبى ها، 174، 179، 209

صيفى بن شبل شيبانى، 162

ص: 264

ضحاك، 42

طايفه اوس، 113

طبرسى، 47، 51، 94، 95، 104

طبرى، 30، 74، 162

طوسى، 47

عاد بن عوض، 42

عادل نورالدين محمود زنگى، 65

عاص، 115

عايشه بنت الشاطى، 50

عبادة بن صامت، 29

عباس، 29، 41، 47، 50، 75، 97، 98، 108، 200

عباس بن على، 97

عباس قمى، 75

عباسى، 206

عباسيان، 43، 128

عبدالحميد عثمانى، 214

عبدالرحمان، 214

عبدالرحمان بن احمد بن عطيه دارانى، 165

عبدالرحمان بن حسان، 162

عبدالرحمان بن عبدالحكم مصرى، 52

عبدالرحمان سيوطى، 53

عبدالرحمن بن عميره مزنى، 216

عبدالرزاق كاشانى، 148

عبدالرزاق مقرم، 47، 51، 94، 95

عبد الرزاق موسوى المقرم، 97

عبدالعزيز بن محمد البرزى، 159

عبدالعلى صاحبى، 101، 177

عبدالقادر مقريزى، 52

عبداللَّه، 26، 28، 47، 48، 50، 54، 66، 96، 99، 100، 101، 104، 105، 107، 108، 215

عبداللَّه اكبر بن عقيل، 94

عبداللَّه باهر، 96

عبداللَّه بن امّ مكتوم، 101

عبداللَّه بن بسرمازنى، 216

عبداللَّه بن ثوب خولانى، 165

عبداللَّه بن جعفر، 47، 100، 101

عبداللَّه بن جعفر بن ابى طالب 7، 50

عبداللَّه بن حسن 7، 92

عبداللَّه بن حنظله غسيل الملائكه، 52

عبداللَّه بن زبير، 54، 163

عبداللَّه بن سفيان ازدى صحابى، 216

عبداللَّه بن عباس، 95

عبداللَّه بن عقيل، 99

عبداللَّه بن على، 98

عبداللَّه حجاز، 176، 177، 186

عبدالملك بن مروان، 61، 102، 116، 176

عبدالملك مروان، 189

عبدالمنعم عبداللَّه عامر، 28

عبداله حجاز،181

ص: 265

عبدمناف، 195

عبرانيان، 41

عبيداللَّه، 97، 214

عبيداللّه، 161

عبيداللَّه ابن زياد، 95

عبيداللَّه بن زياد، 51

عبيداللَّه بن عمر، 214

عبيدلى، 51، 52

عثمان، 29، 30، 52، 72، 76، 102، 103، 195، 198

عثمان بن على، 99

عثمان پاشا، 65

عثمانى، 18، 30، 45، 67، 72، 78، 81، 83، 84، 88، 117، 120، 123، 126، 127، 128، 130، 149، 157، 158، 174، 182، 189، 190، 208، 215

عثمانيها، 176

عدنان الملوحى، 31

عرب، 26

عزالدين محمد صيادى شافعى، 53

عزيز، 44

عزيزة الدين خاتون- دختر ملك قطب الدين ماردينى، 152

عظيمى حلبى، 146

عفيف البهنسى، 26، 174، 185، 187، 189، 220

عقيله بنى هاشم، 51، 54، 55، 56

علامه حسنين سابقى، 53

علّامه بحر العلوم، 53

علاءالدين طنبغا امير مملوكى، 186

علوى، 213

علويان، 33

على، 29، 48، 50، 52، 54، 73، 104، 160

على 7، 47، 162، 198

على اكبر، 98

على بن ابى بكر، 99

على بن ابى طالب، 184

على بن حسين بن هبة اللَّه بن عبداللَّه، 106

على سلطان، 30

عمادالدين ابن كثير، 111

عمادالدين ابوعبداللَّه دينسرى، 136

عمار، 197

عمار بن ياسر، 33، 102، 195، 197

عمار بن ياسر بن مالك بن كنانه، 197

عماليق، 173

عمر، 29

عمر بن خطاب، 47، 48، 53، 54، 116، 166، 213

ص: 266

عمربن خطاب، 100

عمر بن سعد، 94، 97

عمر بن عبدالعزيز، 43، 63، 67، 75، 88، 189، 215

عمربن على، 99

عمرو بن صلاح حلبى، 178

عمرو بن عاص، 27

عمرو بن عبسه، 215

عموى حضرت ابراهيم، 42

عون، 50، 101، 104

عون اكبر، 50

عويمر بن مالك بن زيد، 103

عياض بن غنم، 196

عياض بن غنم فهرى، 174

عيسى 7، 67، 70، 143، 159

عيسى، 145

غازان خان، 45

غلام ايرانى پيامبر خدا، 216

غلام حضرت ابراهيم به نام دماشق، 42

فارس دارقيو، 136، 167

فاطمه، 47، 48، 57، 73، 93، 94، 95، 96، 104، 177

فاطمه» دختر امّ اسحاق بنت طلحة بن عبيداللَّه، 57

فاطمه صغرى، 94

فاطمه زهرا، 48

فاطمه صغرى، 96

فاطميان، 43

فاطمى ها، 175

فتال نيشابورى، 74

فخر الدين عراقى، 148

فخر بن عساكر، 111

فدائيان اسماعيلى، 207

فرامرز زيارودى، 24

فرانسويها، 229

فرقه سعديه، 83

فرقه نُصَيريه، 213

فريدون العجمىِ ايرانى، 91

فضل بن صالح بن على العباس، 64

فضه نوبيه، 104

فهرى زنجانى، 55، 58، 68، 104، 148

فيروزآبادى، 148

فيصل بن حسين، 30

فيليپ، امپراطور روم، 238

فينيقى ها، 41، 220

قابيل، 65

قاسم بن الحسن، 98

قاسم بن محمد بن جعفر طيّار، 50

قاضى بدرالدين بن هرمز، 82

قاضى سلامه قضاعى، 52

ص: 267

قاضى نوراللَّه شوشترى، 148

قبيصه بن صبيعه عيسى، 162

قبيله «حَدَدْ»، 60

قبيله خزرج، 166

قبيله كنده، 97، 160

قبيله هوازن، 97

قتيبه شهابى، 58، 68، 80، 82، 83، 91، 122، 127، 129، 150

قتيبه شهابى، 82

قرامطه، 43

قرشى الدمشقى، 111

قريش، 125

قزوينى رازى، 47

قلقشندى، 75

قنبر غلام امام على، 216

قيتبه شهابى، 123، 126

قيسى ها، 29

كامل غزى، 176، 181، 182، 184، 185، 187، 188، 189، 196، 199، 201

كثير بن مره حضرمى، 29

كدام بن حيان، 162

كردعل، 136

كردعلى، 151، 184

كردها، 196

كعب الاحبار، 216

كلبى ها، 29

كلدانى، 41

كلينى، 47

كَمّونه حسينى، 101

كمونه حسينى، 108، 177

كموّنه حسينى، 101

كنّاز الصحابى، 167

كنعان، 25

كورانى، 148

گلادياتورها، 235

گنجى شافعى، 47

گورباچف، 148

لطيفه محمد سالم، 44

لودى ها، 41

لوط 7، 143

لوط، 145

ماجد اللحام، 33، 41

مادرش، 145

مادر مريم، 143

ماهان، 28

مجلسى، 75، 92، 94، 97، 98

محب الدين طبرى، 47

محب طبرى، 53، 94، 100

ص: 268

محدث قمى،، 53

محرز بن شهاب فهرى، 162

محسن، 177

محسن الأمين، 34، 58

محسن امين، 48، 93

محسن امين عاملى، 54، 55

محسن بن الحسين، 178

محمد، 50، 101، 184، 225

محمّد، 96

محمد احمد، 143

محمد احمد دهمان، 143، 159

محمد اصغر، 50

محمد بن ابى بكر، 50، 104

محمد بن اشعث كندى، 97

محمدبن جرير بن رستم طبرى، 47

محمد بن جَرير طبرى، 57

محمد بن عبدالكريم، 65

محمد بن عبداللَّه ازدى، 28

محمد بن عبدالوهاب، 113

محمد بن عقيل، 48، 94

محمد بن على، 99

محمد بن على العظيمى الحلبى، 166

14. محمد بن مسلم، 99

محمد پاشا بن مصطفى العظم، 126

محمد حسين روحانى، 33

محمد راغب الطباخ الحلبى، 174، 184، 186

محمد زكى ابراهيم، 51، 75، 108، 112

محمد سليم الجندى، 190

محمد على پاشاى مصرى، 205

محمد كرد على، 25، 26، 85، 90، 122، 149

محمد محمد نرسى الشيخ، 45

محمد هاشم خراسانى، 47

محمود شبسترى، 148

محمود كلام، 32

محمود محبوب، 24

محى الدين ابوالفرج يوسف بن عبدالرحمان بن جوزى، 89

محى الدين بن عربى، 148

محيى الدين، 148

محيى الدين ابن عربى، 148

مدحت پاشا، 127

مراد پاشا، 83

مرتضى، 58

مروان بن حكم، 43، 163

مروانيان، 43

مريم، 143، 145، 158، 159، 180

مسعودى، 42، 65، 67، 108، 115، 116، 144، 145، 146، 159، 162، 195، 198

مسلم، 69

ص: 269

مسلم بن عقبه، 54

مسلم بن عقيل، 48

مسلمة بن مخلد، 52

مسلمة بن مخلد حاكم، 52

مسيحى، 213

مصحف عثمان، 78

مصريان، 174

مصرى ها، 173

مصعب بن زبير، 57، 92

مصعب بن عبداللَّه زبيرى، 47، 94

مصعب بن عبداللَّه زبيرى، 50

مطيع الحافظ، 61، 62، 65، 72، 78، 88

مظفر الدين كوكبورى- داماد صلاح الدين، 152

معاذ بن جبل، 29، 113

معاويه، 29، 43، 61، 66، 67، 69، 102، 103، 114، 115، 128، 129، 160، 161، 162، 195، 197، 198، 213، 215

معاويه دوم، 43

معاوية بن ابى سفيان، 160

2. معاوية بن يزيد بن معاويه (معاويه ثانى)، 115

معاوية بن يزيد بن معاوية بن ابوسفيان، 115

معجم البلدان، 214

معروف بن جمر، 180

مغول، 44، 45، 70، 89، 112، 174، 182، 184، 187، 188، 189، 197، 208

مغولان، 112

مقداد، 33

مقدسى، 26، 197

مقريزى، 75

ملا صدرا (صدرالمتالهين)، 179

ملاهادى سبزوارى، 179

ملقب به شهيد، 86

ملك اشرف قلاوون، 214

ملك اشرف موسى، 119، 151

ملك اشرف موسى ايوبى، 82

ملك صالح نجم الدين ايوب، 124

ملك ظاهر الدين بيبرس، 178

ملك ظاهر بندقدارى، 214

ملك ظاهر بيبرس، 44، 129، 133، 181، 188، 219

ملك ظاهر بَيْبرَس، 180

ملك ظاهر بَيْبَرس بُنْدُقدارى، 87

ملك ظاهر بيبرس بَنْدُقْدارى، 119

ملك عادل، 44، 87، 131، 132، 201

ملك عادل ابوبكر بن ايّوب، برادر سلطان

ص: 270

صلاح الدين ايوبى، 117

ملك عزيز، 88

ملك ناصر بن ملك العزيز، 151

ملك نورالدين شهيد، 133

ملكه ابيض، 213

مماليك، 18، 44، 64، 72، 78، 119، 121، 122، 123، 125، 126، 127، 128، 132، 150، 185، 189، 206، 238

منصور بن قلاوون، 185

منصور- خليفه عباسى، 196

منصور عباسى، 64

منگلى بغا، 186

موسى، 67، 145

موسى 7، 143

مولوى بلخى، 148

مّونه حسينى، 216

مهدوى دامغانى، 74

مهران بن فروخ، 216

ميديون، 41

ميرزا بابا مستوفى گيلانى، 58

ميرزا تقى بهبهانى، 54

ميرزا حسين نورى، 53

ميرزا على اصغرخان امين السلطان، 58

ميمونه دختر امام حسن، 105

نابلسى، 148

ناپلئون بناپارت، 30

ناصرالدين شاه، 58، 59

ناظم پاشا، 214

ناكفور فوكاس، 182، 184، 189، 207

نايبِ سلطان، 76

نجدت خماس، 25، 26، 29

نجم الدين اللبودى، 136

نجم الدين شعرانى، 207

نجم الدين لبودى، 133

نصرالدين البحره، 113، 114، 129، 143

نصر الدين البحره، 137

نصر بن مزاحم المنقرى، 195

نعيمى، 61، 62، 64، 65، 67، 72، 90

نفيسه، 48

نقشبنديه، 83

نمرود، 42

نورالدين، 118

نورالدين زنگى، 137

نورالدين زنگى شهيد، 117، 124

نورالدّين زنگى شهيد، 178

نور الدين زنگى شهيد، 183

نورالدين شهيد، 123، 134

نورالدين محمود بن زنگى، 183

نورالدين محمود زنگى، 18، 44، 65، 86، 117، 118، 133، 186، 188، 200، 206،

ص: 271

209، 210

نورالدّين محمود زنگى، 86

نويرى، 29، 42، 74، 75

واقدى، 28، 29، 197

وليد، 27، 28، 43، 61، 62، 63، 64، 66، 69، 70، 73، 95، 116، 134، 213، 214، 215، 226

وليد بن عبدالملك، 43، 62، 70، 134

وليدبن عبدالملك، 63

وليد بن عبدالملك اموى، 184

وليد بن عبدالملك بن مروان، 116

وليد بن عتبة بن ابى سفيان، 116

وليد بن مسلم، 70

هابيل، 65، 143، 144، 145، 157

هارون، 196

هارون عباسى، 197

هاشم الاتاسى، 31

هاشم معروف الحسينى، 98

هراكليوس، 28

هِرَقْل، 28

«هرودوت»، 25

هزيزانى، 235

هشام بن عبدالملك، 200

هشام بن عبدالملك اموى، 199

هلاكو خان مغول، 44، 89

هلال بن حرث، 216

همسر عبداللَّه اصغر بن عقيل، 48

همسر عبداللَّه بن جعفر، 48

همسر مسلم بن عقيل، 48

همو، 43

هود، 114

هود بن جلود بن عاد، 68

هولاكو، 201، 207، 208

هيثم گيلانى، 31

هيثم گيلانى، 32

هيروگليفى، 41

ياسر، 197

ياقوت حموى، 24، 145، 159، 165، 166، 167، 168، 173، 177، 184، 196، 199، 200، 201، 205، 209، 213، 214، 216، 221، 226، 238

يحيى، 50، 104، 180

يحيى بن زكريا، 145

يزيد، 51، 52، 95

يزيد بن ابى سفيان، 27

يزيد بن ابى سفيان، 29

يزيد بن عبدالملك، 103

يزيد پسر ابوسفيان، 29

ص: 272

يقطان بن عامر، 42

يوسف بن عبدالهادى، 58، 81، 82، 83، 85، 97، 100، 146

يوسف جميل نعيسه، 41، 125، 126، 134، 150

يوسف نعيسه، 43، 44، 129، 130، 135، 149

يونان، 238

يونانيان، 174

يونانى ها، 41، 173

ص:273

ص: 273

85، 86، 87، 88، 90، 91، 92، 93، 94، 96، 97، 100، 102، 103، 105، 106، 107، 110، 111، 112، 113، 114، 116، 118، 119، 120، 121، 122، 123، 124، 125، 126، 127، 128، 129، 130، 131، 132، 133، 134، 135، 136، 137، 143، 144، 145، 147، 149، 150، 151، 157، 158، 160، 163، 165، 166، 167، 173، 175، 178، 184، 185، 186، 187، 190، 196، 205، 208، 209، 213، 221، 233، 236، 237، 238

، 66، 222

آرامگاه حضرت زكرياى نبى 7، 180

آسيا، 23، 26

آسياب هاى آبى، 209

آق باى، 68

آلمان هيتلرى، 31

ابراهيم قونوى، 110

ابن المحدث، 111

ابن تيميه، 111، 112، 113

ابن حورانى دمشقى، 107

ابن رجب حنبلى، 106

ابن عساكر، 106

ابن عمرى، 63، 65

ابن قيم جوزى، 106

ابن كثير دمشقى، 111

ابن مالك نحوى، 107

ابن منظور، 92

ابن هشام نحوى، 106

ابوالحسن بن علىّ بن ... امام زين العابدين 7، 107

ابوالقاسم بن محمد بن الحسن 7، 164

ابو عمرو بن صلاح، 110

احد، 17، 18، 42، 59، 60، 62، 85، 90، 103، 112، 131، 133، 168، 178، 186

احسان اسلامى جعفرى، 177

احمد بن بدرالدّين، 110

احمد دهمان، 87

ادْلب، 24

ادلب- حماه، 189

ارادوس:، 220

اردن، 23، 24، 28، 146

ارم ذات العماد، 41

اريحا، 41

استان حوران، 168

اسدالدين محمد شيره كوه، 120

اسد پاشاى عثمانى، 149

اسرائيل، 31، 32

ص: 274

اسراى، 66

اسكندريه، 198

اسماء بنت عميس، 105

افاميه، 208

افسوس، 146

اكرم العلبى، 44، 72، 77، 78، 79، 87، 123، 124، 126، 131، 132، 133

الاربعين، 144، 145، 146

البداية والنهايه، 166

البسه، 129

الثغور، 25

الخيل، 131

السجن، 76

الطويله، 127

العروس، 68

القجر، 168

المِزَّه، 163

المسكيه، 66

النعمان، 215

امّ الحسن، دختر حمزة بن جعفر الصادق 7، 108

امّ حبيبه، 105

امّ سلمه، 105

امّ كلثوم، 93

امّ كلثوم، 95، 101

ام كلثوم، 100

امّ كلثوم صغرى، 93

امّ كلثوم كبرى، 48

امّ كلثوم كبرى- همسر عمر بن خطاب مادر زيد، 53

اندلس، 148

انطاكيه، 33

انگليس، 31

اور، 159

اورشليم، 180

ايران، 18، 19، 32، 47، 55، 148، 163، 179، 209، 225

ايله، 24

ايوان صفّه، 102

ايوبيان، 179

باب، 66، 67

«باب الاسدين»، 182

باب الجابيه، 91، 121، 124

باب الجراكسه، 185

باب الجناز، 124

باب الجنان، 184

باب الحديد، 124، 128

باب الحميديه، 67

«باب الحيات»، 182

باب الخلفا،67

ص: 275

باب الزياده، 67

باب الساعات، 65، 67، 97

باب السرّ، 131

باب السلام، 123، 124، 125

باب الشرقى، 121، 125

باب الصغير، 75، 83، 84، 91، 92، 96، 97، 98، 100، 101، 102، 103، 105، 107، 114، 116، 121، 123، 166

باب الصغير، 95، 103، 104، 106، 107، 110، 115، 116

باب الصغير الأولى، 106

باب العماره، 66، 67

باب العماره، 123

«باب الفراديس»، 57

باب الفراديس، 57، 59، 67، 75، 81، 123، 124، 128

باب الفرج، 124، 179

باب القصر، 74

باب القوافين، 67

باب الكعبه، 41

باب المساميريه، 185

باب الناطفين، 67

باب الناطفيين، 89

باب النحاسين، 185

باب النصر، 124

باب توما، 34، 61، 80، 113، 114، 122، 123، 125

باب جيرون، 78

باب دارالسعاده، 124

باب ساعات، 78

باب سوق الطيبه، 185

باب شرقى، 81، 113، 114، 122، 124، 134

باب على 7، 196، 197، 198

باب كيسان، 124، 136، 137

بابل، 180

(بادية الشام)، 23

باروا، 174

بازار «البزوريه»، 91

بازار العماره، 89

بازار «المناخليه»، 124

بازار حميديه، 67، 68، 82، 83، 86، 87، 90، 118، 120، 126، 127، 135، 138

بازار خياطين، 118

بازار مدحت پاشا، 125، 127

بازار و ميدان حميديه، 132

باغ ارم، 42

بانياس، 24

ص: 276

«بَرُدى»، 159

برزه، 143

بشرى، 23

بُصرى، 28، 78، 233

بصرى، 207، 238

بعلبك، 70، 117، 158

بغداد، 238

بقعاث، 168

بقعه مقام رقيه، 58

بقيع، 53، 93، 94، 96، 101، 105، 113، 164، 199، 215

بندر، 221

بنى اسرائيل، 24

بهلول، 107

بيت المقدس، 28، 117

بيت المقدس، 70، 119، 144

بيت رامون، 41

بيروت، 30، 157، 175

بيمارستان ارغونى، 187

بيمارستان دو طبقه جولان، 169

بيمارستان عسكرى (نظامى)، 135

بيمارستان قيمرى، 135، 150

بيمارستان قيمريه، 150

بيمارستان نوريه، 134، 135، 136، 186، 209

بيمارستان وليد بن عبدالملك، 134

بين السويقه، 81

پالميرا، 225

تبوك، 27

تپه اى به نام «صراع»، 168

تپه جوشن، 176

تدمر، 227

تراكونيت، 168

تركيه، 23، 31، 176، 190، 196، 200

تركيه كنونى، 112

تكريت عراق، 117

تكيه سليمانيه، 129، 130

تكيه سليميه، 130، 149

تكيه سليمانيه، 129

تكيه شمس احمد پاشا، 130

تكيه مولويه، 130

تل، 220

تمسقو، 41

توارن شاه، 90

تورانشاه، 120

تورانشاه بن ايّوب، 120

جامع، 130، 148

«جامع ابراهيم 7»، 159

جامع ابن، 186

جامع ابى الفداء، 206

ص: 277

جامع الاعلى، 206

جامع الافرم، 151

جامع الحمادى، 80

جامع الحميديه، 126

جامع العمريه، 128

«جامع القدم»، 158

جامع الكبير، 184

جامع النطافين.، 128

جامع اموى، 29، 59، 61، 62، 64، 66، 69، 70، 71، 72، 73، 76، 77، 78، 80، 82، 86، 87، 88، 89، 90، 114، 115، 116، 117، 118، 119، 120، 124، 126، 128، 129، 132، 133، 135، 138، 144، 180، 184، 185، 214

جامع باب المصلى، 80

جامع توته، 185

جامع حسنين، 206

جامع حميديه، 84

جامع خالد بن وليد، 215

جامع خراطين يا مدرسه سيبائيه، 127

جامع دباغه، 186

جامع درويش پاشا، 127

جامع درويشيه، 83، 84، 120

جامع رومى، 186

جامع زكى، 186

جامع سنانيه، 84

جامع سيبائيه، 127

جامع سيباهيه، 83

جامع شعيبه، 185

جامع شيخ عبدالغنى نابلسى، 152

جامع صغير، 183

جامع طنبغا، 186

جامع طيّار، 215

جامع عمرى، 185

جامع عُمَرى، 236

جامع غضائرى، 185

جامع فتحيه، 82

جامع قيمريه، 82

جامع كبير، 181، 183، 185، 188، 206

جامع ماردانيه، 91

جامع مبرك يا ناقه، 237

جامع محيى الدين، 149

جامع مظفريه، 152

جامع مقامات، 186

جامع منجك، 81

جامع نقشبنديه، 83

جامع نورى، 206

جامع و قبور فرزندان جعفر طيّار، 215

ص: 278

جامع و مسجد محله محى الدين بن عربى، 151

جامع و مقبره خالد بن وليد، 214

جامع و مقبره عمر بن عبدالعزيز، 215

جامع و مقبره محيى الدين ابن عربى، 147

جامع هشام، 82، 127

جامع يا مقبره اسامة بن زيد، 164

جبل الدروز، 23

جبل دروز، 33

جبل سمعان، 189

جبل شيخ، 23، 168

جبله، 222

جرابلس، 190

جزيره، 29، 118

جسر الابيض، 152