مباني نقشه خواني (ويژه كارگزاران حج و زيارت)

1- ضرورت تدوين درس نقشه خوانى در جغرافياى كشورهاى عربستان، عراق و سوريه

ص:8

بشر از ديرباز براى كشف ناشناخته ها و شناسايى محيط اطراف خود به كسب اطلاعات مى پرداخته است. اين كوشش در ابتدا، جنبه ى رفع نيازهاى اوليه را داشت. ليكن با پيدايش جوامع و پيچيدگى پديده هاى روى زمين ابعاد گسترده اى يافت (مقيمى، همراه، 1373: 1). يكى از جلوه هاى عينى دريافت اطلاعات از محيط طبيعى نقشه است. ضرورت تهيه نقشه بر همه كسانى كه به محاسن اطلاعات تصويرى واقف اند روشن است و بدون ترديد مى توان ادعا كرد كه اجراى هر طرح مطالعاتى، آبادانى، گردشگرى و زيارت بدون بهره گيرى از نقشه ميسر نخواهد بود و يا مشكلاتى را به همراه خواهد داشت.

موضوعاتى كه در نقشه مى گنجد متنوع است و همين امر، كاربرد نقشه را وسعت مى بخشد و تمام كارشناسان و كاربران نقشه در چند دهه ى اخير سعى بر آن داشتند كه از اطلاعات تصويرى بهره بيشترى برده و نقشه را وسيله ى مناسبى براى برآورده ساختن نيازهاى خود بدانند.

همچنين از آنجا كه ميدان و توانايى ديد انسان محدود است لذا مشاهده يكپارچه حتى يك شهر كوچك نيز به طور مستقيم ممكن نيست زيرا حتى

2- تعريف نقشه:

نقشه تصوير قائم از تمامى يا قسمتى از سطح كره زمين روى يك سطوح مستوى است كه به نسبت به مقياس معينى كوچك شده و عوارض و

3- روش تهيه نقشه: عكس هاى هوايى و تصاوير ماهواره

عكس هاى هوايى كه توسط هواپيماى مخصوص تهيه مى شوند مبنايى براى تهيه نقشه به شمار مى روند. در ايران اولين عكسبردارى هوايى در 22 ارديبهشت سال 1335 صورت گرفت (زبيرى، دالكى، 1378: 5) عكسهاى هوايى در اكثر رشته هاى علمى براى پيش برد عمليات شناسايى و اندازه گيرى به كار برده مى شوند. نقشه بردارى هوايى و تهيه نقشه، امور كشاورزى و منابع طبيعى، حفاظت خاك و آبخيزدارى، مطالعات زيستى، تشخيص آلودگيها، بررسى توسعه شهرى، طراحى راهها، گردشگرى و باستان شناسى و ... از كاربردهاى عكس هوايى است. تفسير عكس هوايى توسط استرسكوپ صورت مى گيرد. امروزه تصاوير ماهواره ها به خصوص ماهواره هاى پيشرفته تهيه نقشه را نيز ميسر ساخته كه از دقت قابل توجهى نيز برخوردار است.

1- 4- انواع شمال

الف: شمال حقيقى يا شمال جغرافيايى True North

امتداد شمال حقيقى هر نقطه همان گونه كه قبلًا اشاره گرديد، امتداد نصف النهارى است كه از آن نقطه مى گذرد. بديهى است نصف النهارها به قطب شمال حقيقى ختم مى گردند. امتداد شمال حقيقى را با يك فلش يا علامت ستاره، در حاشيه نقشه نشان مى دهند.

يافتن سمت شمال به كمك خورشيد و سايه سردستك

اين طريقه كه يكى از ساده ترين شيوه هاى يافتن مى باشد به اين شرح است كه دستكى را كه در ازاى آن حدود 120 سانتى متر باشد انتخاب كرده و آن را در زمين آفتابگير مسطح و هموارى فرو بريد و محل سايه سردستك را (در هر موقع از روز فرق نمى كند) به وسيله ميخ و يا قطعه سنگى روى زمين علامت بگذاريد. حدود ده دقيقه صبر كرده و دوباره محل سايه سر دستك را با علامت ديگرى مانند چوب يا ميخ روى زمين نشانه گذارى كنيد. حال دو نقطه اى را كه نشانه گذارى كرده ايد به وسيله خط مستقيمى بهم متصل ساخته و آن را قدرى ادامه دهيد. اين خط درواقع جهت غرب به شرق را مشخص مى سازد بدين ترتيب كه نقطه يكم سوى مغرب و نقطه دوم شرق را نمايش مى دهد.

حال خط مستقيمى را بر هر نقطه از خط مشرق مغرب كه مورد نظرتان باشد عمود سازيد تا امتداد شمال و جنوب بدست آيد. بايد توجه داشت كه عمود بودن دستك بر سطح زمين ضرورتى ندارد و مورب هم كه باشد اشكالى ندارد (جعفرى، 1363: 30)

يافتن شمال با استفاده از برابرى سايه هاى دستك

اين طريقه نسبت به روش قبل (سايه سردستك) داراى دقت بيشترى است و طرز كار آن به شرح زير مى باشد:

دستكى را به طور قائم در زمين آفتاب گير هموارى كه بتواند حداقل سايه اى به درازاى حدود 30 سانتى متر ايجاد كند فرو ببريد و محل سايه را در زمان پنج تا ده دقيقه پيش از ظهر به وسيله ميخ يا قطعه سنگى روى زمين مشخص سازيد. حال كمانى به مركز پاى دستك و شعاع درازاى سايه آن به كمك ريسمان روى زمين رسم كنيد.

بديهى است هرچه به ظهر نزديك شويم از طول سايه كاسته شده و درازاى آن در ظهر به حداقل مى رسد و از ظهر به بعد دوباره بر درازاى آن افزوده مى شود تا هنگامى كه سايه مزبور كمان رسم شده را قطع نمايد. محل برخورد سايه دستك با كمان مزبور را بدون درنگ روى زمين نشانه گذارى كنيد و دو نقطه مزبور را به وسيله خط راستى بهم متصل سازيد تا مشرق- مغرب بدست آيد.

خطى از پاى دستك به خط مشرق- مغرب عمود سازيد تا كمان مزبور را در نقطه اى قطع نمايد و امتداد شمال مشخص گردد. بايد توجه داشت كه

يافتن شمال در شب

در هنگام شب براى شمال يابى از ستارگان استفاده مى شود. براى اين منظور در نيم كره شمالى مى توان از اشكال فلكى دب اكبر كمك گرفت و ستاره قطبى را به آسانى پيدا كرد. در نيم كره جنوبى نيز از ستارگان ديگرى به نام صليب جنوبى كمك گرفته شده و مطابق شكل محل قطب جنوب را به دست مى آورند.

مطابق شكل اگر فاصله ميان ستارگان 7 و 6 از صورت فلكى دب اكبر (خرس بزرگ) را از جهت 6 به 7 پنج برابر كنيم به ستاره نسبتاً درخشانى مى رسيم كه به آن ستاره ى قطبى يا ستاره جدى مى گويند. اين ستاره در امتداد محور چرخشى زمين بر فراز شمال كره ى زمين قرار گرفته و امتداد شمال جغرافيايى را نشان مى دهد.

شمال يابى به كمك ساعت:

ب: در نيمكره جنوبى

عدد 12 ساعت را متوجه خورشيد كرده و نيمساز زاويه عقربه ساعت شمار و عدد 12 را نظرى رسم كنيد. در اين حال امتداد نيمساز معرف شمال و سوى ديگر آن جنوب را به طور تقريب نشان مى دهد.

3- 4 روش پيدا كردن قبله

استفاده از دستگاه GPS

جديدترين وسيله ى تعيين مشخصات جغرافيايى و قبله GPS است كه با ارتباط با ماهواره هاى مختلف، طول، عرض، ارتفاع و جهت قبله ى هر نقطه امكان پذير است.

ب- مقياس كسرى

در اغلب نقشه ها به صورت يك كسر ساده بيان مى شود. صورت كسر هميشه عدد يك (واحد) مى باشد و به اين ترتيب نسبت كوتاه شدن فواصل يا خطوط به دقيق ترين و روشن ترين شكل خود نشان داده مى شود. هر واحدى كه به صورت كسر داده شد مخرج نيز همان واحد را خواهد داشت.

براى مثال در مقياس 000/ 1400، فاصله دو آبادى بر روى نقشه يك سانتى متر است و فاصله آنها بر روى زمين 000/ 400 سانتى متر.

بايد توجه داشت كه قاعدتاً فاصله روى زمين را به متر و كيلومتر بيان مى كنند ولى در كسر صورت و مخرج بايد يك واحد اندازه گيرى باشند. در مقياس كسرى بالا مى توان گفت كه هريك سانتى متر روى نقشه معادل 000/ 400 سانتى متر يا 4000 متر يا 4 كيلومتر بر روى زمين است.

مسأله 1: فاصله دو روستا بر روى نقشه اى به مقياس 150000، چهار سانتى متر است. فاصله آنها بر روى زمين چقدر است؟

حل: با توجه به كسر 000/ 150، هر سانتى متر روى نقشه معادل پنجاه هزار سانتى متر بر روى زمين است كه معادله اى ساده مى توان فاصله آنها را بر روى زمين از روى فرمول E d /D بدست آورد ..

E

51/ 0000

مقياس خطى يا ترسيمى:

مقياس نقشه معمولًا به صورت خطوط مدرجى ترسيم مى شود كه به واحدهاى معادل زمينى تبديل شده اند. مقياس خطى داراى دو قسمت است.

6- محاسبه طول و مساحت از طريق مقياس نقشه:

اندازه گيرى خطوط مستقيم

2- اندازه گيرى با لبه كاغذ

طول مسير مورد اندازه گيرى را با مداد، تبديل به پاره خطهايى مى كنيم كه اين پاره خطها امتداد نسبتاً مستقيمى داشته باشند. سپس با قرار دادن لبه كاغذ، پاره خط را به روى كاغذ انتقال داده و مسير را تبديل به يك امتداد مستقيم مى نمائيم و درنهايت با استفاده از خطكش يا مقياس خطى، فاصله مورد نظر را بدست مى آوريم.

رابطه بين مقياس و مساحت سطوح

بايد توجه داشت كه مقياس، بيانگر نسبت كوچك شدن فاصله هاست، نه مساحت ها، براى مثال، يك فاصله يك سانتيمترى روى نقشه 50000: 1 برابر 500 متر است، اما يك پهنه يك سانتيمتر مربعى، روى همين نقشه، برابر 250000 متر مربع مى باشد. زيرا هر سطح داراى دو بعد است، (طول و عرض) و هرگاه يك سطح بر روى نقشه ترسيم مى شود، هر دو بعد آن به نسبت مقياس كوچك مى گردد. از اين رو كوچك شدن سطوح، با توان دوم (مجذور) مقياس نقشه متناسب است. مقياس نقشه موجود در تصوير زير دو برابر بزرگ شده است.

روش محاسبه مساحت پهنه ها روى نقشه

همان گونه كه ذكر گرديد، مساحت روى نقشه با مجذور مقياس متناسب است. بنابراين اگر مساحت بدست آمده از روى نقشه را در مجذور مخرج مقياس كسرى ضرب كنيم، مساحت معادل آن روى زمين به دست مى آيد.

قسمتى از پلان طراحى شده براى آماده سازى يك شهرك

اندازه گيرى مساحت پهنه ها

حالت دوم:

نقشه زير محدوده يك زمين زراعى را نشان مى دهد. قبل از اندازه گيرى اضلاع، بهتر است با خطكش و مداد، آن را تبديل به چند شكل هندسى منظم نموده، سپس اندازه گيرى و محاسبه نمائيم.

اين روش براى پهنه هايى مناسب است كه اضلاع آن خطوط مستقيم باشد.

ب- اندازه گيرى مساحت پهنه هاى داراى شكل نامنظم

2- اندازه گيرى مساحت به روش نوارى

ابتدا بايد به وسيله مداد و خطكش پهنه مورد اندازه گيرى را بوسيله خطوطى موازى و هم فاصله تقسيم بندى نمود (تصوير زير).

بهتر است فاصله خطوط موازى، متناسب با مقياس نقشه باشد و از طرفى، انحناهاى محيط پهنه مورد اندازه گيرى بر خطوط منطبق گردند. زيرا هر قدر انحناها بيشتر باشد، پهناى نوارها بايد كمتر درنظر گرفته شوند.

در مرحله دوم، انتهاى نوارها بايد مطابق تصوير زير، با يك زاويه قائمه بسته شود. به گونه اى كه نوارها تبديل به مستطيل گردند. بايد توجه داشت كه موقع بستن انتهاى نوارها، خط در يك حالت بينابين، ترسيم گردد. در تصوير دوم پهناى نوارها 1 سانتيمتر بوده و طول مجموع آنها برابر 88/ 4 سانتيمتر است. چنانچه نوارها را به هم متصل كنيم، شكل حاصله يك مستطيل با ابعاد 1 سانتيمتر در 88/ 4 سانتيمتر خواهد بود و با توجه به مقياس نقشه، مساحت آن برابر 1952 متر مربع مى باشد.

روش نوارى يك روش نسبتاً آسانتر و سريعترى مى باشد. ليكن، در كارهايى كه نيازمند دقت زيادترى است، اين روش مناسب نبوده و از دقت

3- اندازه گيرى مساحت به روش شبكه نقطه دار

با اين روش مى توان به سرعت مساحت پهنه اى را محاسبه نمود. اصول كار براساس همان روش شبكه بندى استوار است. وسيله ى اندازه گيرى، طلق يا كاغذ شفافى است كه روى آن يك شبكه متعامد، همراه با نقطه هاى با فاصله مساوى ترسيم شده است. هر نقطه درواقع در مركز مربعى قرار دارد كه طول اضلاع آن به اندازه ى فاصله هر دو نقطه است (تصوير 1). براى اندازه گيرى مساحت يك پهنه بايد شبكه نقطه را روى پهنه مورد نظر قرار داد (تصوير 2). ابتد كليه نقاط داخل محدوده را به صورت سطر سطر شمارش نموده و سپس نقاطى را كه در روى خط پيرامون پهنه قرار دارند جداگانه شمرده و نصف آنها را به نقاطى كه قبلًا شمارش شده اضافه مى كنيم. در تصوير 1 درمجموع تعداد 16 نقطه در مركز و تعداد 4 نقطه روى خط پيرامون قرار گرفته كه نصف آنها به اضافه نقاط اصلى، مجموعاً 18 نقطه مى گردد. از آنجا كه نقاط شبكه با فاصله 5/ 0 سانتيمتر مى باشند و

4- اندازه گيرى مساحت با پلانيمتر

پلانيمتر يا مساحت سنج، يك دستگاه مكانيكى يا الكترومكانيكى است كه براى اندازه گيرى مساحت در روى نقشه به كار مى رود. نوع مكانيكى آن به پلانيمتر قطبى معروف است.

اطلاعات متن نقشه و روش خواندن آن

همچنان كه گفتيم، نقشه خوانى شامل دو بخش اطلاعات حاشيه و اطلاعات متن نقشه است كه پس از اطلاعات حاشيه نقشه به اطلاعات متن آن مى پردازيم.

7- جدول راهنما و علائم قراردادى

طبقه بندى علائم

- علائم قراردادى خطى

علائم خطى موارد استعمال بسيار زيادى در نقشه دارد. با تغيير شكل، ضخامت و رنگ خطوط مى توان علائم خطى متعددى بوجود آورد. علائم خطى معمولًا امتداد يك عارضه را در روى زمين نشان مى دهد.

رنگ ها

همچنان كه از علائم براى توجيه جدول راهنما استفاده مى كنيم، استفاده از رنگ ها نيز همين كاربرد را دارد، يعنى قابل توجيه است. در رنگها،

- رنگ سفيد براى نشان دادن برف ها و ابرها

- رنگ قهوه اى براى نشان دادن ارتفاعات

- رنگ زرد براى نمايش دشت ها

- رنگ سبز براى نمايش رويش گياهى، جلگه ها...

- رنگ آبى براى نشان دادن پهنه هاى آبى و رودها

- رنگ قرمز براى نمايش ساختمانها و جاده ها

- رنگ سياه براى نوشتن اسامى و نامها

در بهره گيرى از رنگ ها به دو مورد اساسى بايد توجه داشت:

نخست اينكه رنگها هم خانواده باشند، مثل استفاده از رنگ قهوه اى و زرد. ديگر اينكه رنگها پله اى باشد. به طور مثال: براى نمايش ارتفاع كم به زياد، رنگ قهوه اى از كم رنگ شروع و به قهوه اى پر رنگ تمام مى شود يا در مورد عمق يا ژرفا از عمق كم به عمق زياد، رنگ آبى كم رنگ و

- جهت شمال

در جدول راهنما و يا گاهى در خارج آن و در پايين نقشه جهت شمال را با فلش يا حرف N نمايش مى دهيم.

الف- طبقه بندى نقشه ها براساس موضوع

در اين طبقه بندى نقشه هاى جغرافيايى به هفت گروه تقسيم مى شوند:

1- نقشه ناهمواريها: كليه نقشه هايى كه بعد سوم را نمايش مى دهند مانند توپوگرافى، زمين شناسى، ژئومورفولوژى و ....

2- نقشه هاى قابليت اراضى: شامل نقشه هاى خاك، پوشش گياهى، منابع آب، كاربرى زمين.

ب- طبقه بندى نقشه براساس مقياس

ميزان دقت نقشه وابسته به مقياس آن است و به پنج گروه تقسيم مى گردند:

1- مقياس خيلى بزرگ كمتر از 000/ 10)

2- مقياس بزرگ 000/ 50-/ 000/ 10

3- مقياس متوسط 000/ 500-/ 000/ 50

4- مقياس كوچك 000/ 1000-/ 000/ 500

5- خيلى كوچك بيشتر از 000/ 1000 (3035

منابع

1- جعفرى، عباس، 1363، نقشه خوانى گيتاشناسى، تهران، انتشارات گيتاشناسى، چاپ اوّل.

2- جعفرى، عباس، 1380، نقشه خوانى، تهران، سازمان جغرافيايى نيروهاى مسلح، چاپ دوم.

3- حدادى عيوضى، جمشيد، 1369، نقشه و نقشه خوانى در جغرافيا، انتشارات دانشگاه پيام نور، چاپ اول.

4- زبيرى، محمود، دالكى، احمد، 1378، اصول تفسير عكسهاى هوايى با كاربرد در منابع طبيعى، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هشتم.

5- عارف زاده، محمدامين، 1380، نقشه و كاربردهاى آن در جغرافيا، جزوه درسى.

6- مقيمى، سيد جعفر، همراه، مجيد، 1373، كارتوگرافى، تهران، سازمان جغرافيايى و كارتوگرافى گيتاشناسى، چاپ دوم.

7- يمانى، مجتبى، 1382، مبانى نقشه خوانى، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.