درسنامه درآمدى بر فقه مقارن

پيشگفتار

ص:33

تحقق اهداف و آرمان هاى يك سازمان، به علل و عوامل مختلفى بستگى دارد. در اين ميان، به گفته كارشناسان و صاحب نظران «مديريت سازمانى» و نيز به گواهى «آموزه هاى وحيانى»، «عامل انسانى» اساسى ترين و محورى ترين نقش را در موفقيت و بالندگى سازمانى ايفا مى كند. ديگر عوامل سازمانى در پرتو عامل انسانى و حول محور او، شكل گرفته و حركت مى كند.

سياست ها، برنامه ها، روش ها، ابزار و سخت افزارهاى سازمان، تابعى از خواست واراده نيروى انسانى و دانش و تدبير او مى باشد. بالطبع كمّ و كيف نتايج و خروجى هاى سازمان نيز مانند «ورودى ها» و «فرآيند»، متأثر از فعاليت و تدبير نيروى انسانى است. بنابراين نيروى انسانى، افزون بر اينكه عامل موفقيت هر سازمانى است، شاخص و معيارى براى پيش بينى ميزان موفقيت آن سازمان نيز محسوب مى شود.

بى جهت نيست كه دنياى مدرن با پى ريزى علومى همچون روان شناسى كار، جامعه شناسى مشاغل و مديريت، بخش اعظمى از مباحث اين علوم را به عامل انسانى اختصاص داده است. پيش تر از اين نيز آموزه هاى وحيانى، بر جايگاه و اهميت نيروى انسانى و نقش محورى آن در رستگارى و موفقيت جمعى اشاره كرده و به مؤمنان و جامعه دينى اكيداً توصيه نموده كه در واسپارى كارها و مسئوليت ها، به شايستگى و صلاحيت نيروهاى انسانى توجه كنند:

مقدمه

1. زائر پيرو مذهب اهل بيت عليهم السلام آنگاه كه به سرزمين وحى گام مى نهد و توفيق تشرّف به زيارت حرمين شريفين نصيبش مى گردد، نخستين پديده اى كه با آن روبرو مى شود و توجّهش را جلب مى كند، تفاوت هايى است كه در اعمال و عبادات شرعى و مناسك حج و عمره ميان مذهب اهل بيت عليهم السلام و پيروان ديگر مذاهب اسلامى مشاهده مى كند؛ از وضو و وقت نماز و اذان و اقامه و شرايط نماز گرفته تا بستن احرام و طواف و ديگر اعمال و مناسك. اگرچه چهارچوب اصلى مناسك و عبادات در ميان تمامى مذاهب اسلامى يكسان است، ولى همين تفاوت هاى جزئى كه در انجام عبادات وجود دارد، براى هر تازه واردى سؤال برانگيز است:

- تفاوت ها به طور مشخص و تفصيلى چيست و چگونه است؟

- مذاهب فقهى در ميان مسلمانان از چه زمان و چگونه پديد آمده اند؟

- آيا اصول اساسى اجتهاد و استنباط آن ها يكسان است؟

- آيا همان گونه كه شاهد تفاوت هايى ميان فقه اهل بيت عليهم السلام و ديگر مذاهب هستيم، ميان گروه هاى مذاهب اهل سنت هم تفاوت وجود دارد؟

- اصولًا تفاوت هاى فقهى مذاهب اسلامى از كجا ريشه مى گيرد و منشأ آن چيست؟

2. زائر پاسخ اين پرسش ها و مانند آن را از كجا مى تواند سراغ بگيرد؟ جايى كه انتظار مى رود، پاسخى مناسب و از روى علم و آگاهى به اين قبيل پرسش ها ارائه كند و او را قانع

فصل اول: آشنايى با پيشينه مذاهب فقهى و چكيده اى از آراء اصولى آنها

1. برجسته ترين مشتركات مذهبى عامه و خاصه

اگرچه در مباحث مختلف كلامى و فقهى، عامه و خاصه اختلاف ديدگاه دارند ولى مشتركات فراوانى آن ها را به هم پيوند مى زند. مهم ترين مشتركات اين دو مذهب در مباحث مرتبط با فقاهت و اصول و مبانى اجتهاد عبارت اند از:

1) توحيد و ربوبيت تشريعى الهى.

2) نبوت عامه و نبوت خاصه و واحد بودن دين وشريعت.

3) خاتميت و اين كه حلال محمد حلال إلى يوم القيامة و حرامه حرام إلى يوم القيامة.

4) جامعيت شريعت اسلامى و اين كه احكام آن در همه ابعاد حيات انسانى- كه نيازمند هدايت و ارشاد الهى مى باشد- گسترده است.

5) حجيت منابع چهارگانه؛ كتاب، سنت، اجماع و عقل.

عامه و خاصه در اين اصول اشتراك نظر دارند، اگرچه در شاخه هاى اين فروع و يا تفسير آن ها، ديدگاه هاى آنان متفاوت مى باشد و بر اساس همين اصول است كه مى توان منشور وحدت ميان تمامى مسلمانان را تدوين و تنظيم كرد.

وسائل الشيعه، ابواب صفات القاضى، باب 8، ح 26

2. پيدايش مكتب اهل حديث و اهل رأى در ميان عامه

ب) مكتب اهل رأى

اهل رأى به كسانى گفته مى شد كه در مقام استنباط فقهى، قائل بودند به اعمال نظر و فكر شخصى، در مواردى كه با فقدان نص مواجه مى شدند. اگرچه در ميان بسيارى از اهل حديث نيز مراجعه به رأى شخص مجاز شمرده مى شد، ولى اين مراجعه به صورت حداقل و در موارد ضرورت مشروعيت داشت. ولى اهل رأى قائل به توسعه در اين زمينه بودند.

آن ها مراجعه به رأى را اجتهاد و تأويل مى ناميدند و معقتد بودند از زمان صحابه، اجتهاد به رأى وجود داشته است و خلفا؛ به ويژه خليفه دوم، اصل و اساس آن محسوب مى شوند. (2)اجتهاد به رأى را اگرچه به حضرت امير عليه السلام نيز نسبت داده اند (3)، ولى اين ادعايى است خلاف واقع و مسأله مخالفت اهل بيت عليهم السلام و در رأس آن ها امام على عليه السلام با عمل به رأى شخصى در مقام كشف و استنباط حكم شرعى، از مسلّمات و ضروريات شمرده مى شود و در جوامع روايى شيعه و در سيره و روش اهل بيت عليهم السلام كاربرد قياس فقهى در استنباط

3. پيدايش مذاهب چهارگانه عامه

پس از ظهور دو مكتبِ «اهل حديث» و «اهل رأى» و در ذيل دو مكتب ياد شده (در عصر خلفاى عباسى) فقهاى برجسته اى ظهور كردند كه به تدريج مذاهب مختلف عامه را پديد آوردند. مشهورترين پيشوايان مذاهب فقهى عامّه عبارت بودند از: حسن بصرى، ابوحنيفه، مالك بن انس، ابن ادريس شافعى، احمد بن حنبل، اوزاعى، سفيان ثورى، داود بن على اصفهانى اهرى و ابن جرير طبرى.

ساير مذاهب، به جز چهار مذهب، به تدريج از صحنه بيرون رفتند و بر اثر سياست هاى مختلفى كه حكومت هاى مختلف، همچون دولت عباسى، عثمانى و اموى اتّخاذ كردند؛ چهار مذهب حنفى، مالكى، شافعى، حنبلى ادامه حيات دادند.

در ادامه بحث، گزارشى مختصر و فشرده از پيدايش و مبانى اساسى اين چهار مذهب را خواهيم ديد.

اصول اساسى مذهب حنفى

1. كتاب خدا؛ (قرآن)

2. سنت نبوى: اگرچه سنت از منابع اجتهادى همه مذاهب اسلامى است، ولى مذهب حنفى تنها به حديث متواتر يا مشهورى كه فقها به آن عمل كرده اند، اعتماد مى كند و امّا در

مهمترين منابع فقهى مذهب حنفى

در مذهب حنفى كتب محمد بن حسن شيبانى، منبع اصلى و اوليه فقه حنفى محسوب مى شود. مهمترين آن ها، شش كتاب است كه به آن ها «ظاهرالروايه» گويند. در وصف اين شش كتاب گفته اند: «تؤخذ بما فيها و لايرجّح عليها غيرها إلّا بترجيح خاص».

اين شش كتاب عبارت اند از:

1. المبسوط 2. الجامع الكبير 3. الجامع الصغير 4. كتاب السير الكبير 5. كتاب السير الصغير 6. كتاب الزيادات.

افزون بر كتب محمدبن حسن شيبانى، برخى ديگر از منابع معتبر حنفيه عبارت اند از:

1. المختصر، المعروف به «الكتاب»، تأليف: احمد بن محمد القدورى البغدادى.

2. بدائع الصنائع، تأليف: علاءالدين بن مسعود كاشانى.

3. الهدايه، تأليف: على بن أبى بكر عبدالجليل المرغينانى.

4. مختصر الوقاية، تأليف: عبداللَّه بن مسعود الحبوبى. (3)

اصول اساسى مذهب مالكى

اصول مذهب مالكى را به دو گروه تقسيم مى كنند: «اصول مشترك» و «اصول اختصاصى»

الف) اصول مشترك با ساير مذاهب

1. قرآن كريم.

2. سنت؛ علاوه بر خبر متواتر، به نظر مالكى ها خبر واحد در صورت ثقه و حافظ بودن راوى معتبر است. اگرچه عمل اهل مدينه بر خبر واحد تقدم دارد. (2)

مهمترين منابع فقهى مذهب مالكى

1. المدوّنه: اساس مذهب مالكى و مهمترين كتاب آن محسوب مى شود. اگرچه در مؤلف آن اختلاف است؛ مشهور است كه تلميذ مالك، سحنون بن سعيد، مدوّنه را از او روايت كرده است.

2. الواضحه، تأليف: ابن حبيب.

3. متن الرساله، تأليف: عبداللَّه ابن ابى زيد القيروانى.

4. الكافى فى فقه اهل المدينه، تأليف: يوسف بن عبداللَّه النمرى القرطبى.

5. بدايةالمجتهد و نهايةالمقتصد، تأليف: محمد بن احمد بن رشد.

6. مختصر الخليل، تأليف: خليل بن اسحاق الجندى.

6. مذهب شافعى (سوّمين مذهب)

اصول اساسى مذهب شافعى

1. كتاب اللَّه.

2. سنت نبوى؛ شافعى مدافع شديد عمل به خبر واحد ثقه و ضابط است و آن را همچون قرآن واجب الاتباع مى داند و شرايط مالكيه و حنفيه را براى عمل به خبر واحد مردود مى شمرد.

3. اجماع؛ اجماع با تفسير خاصى نزد شافعى اعتبار دارد، چون او علم به اتفاق را غير ممكن مى شمارد، لذا «عدم العلم بالخلاف» را اجماع شمرده و آن را حجت مى داند.

4. قول صحابى؛ بعد از نص (كتاب و سنت) و اجماع، قول صحابه معتبر است و بر قياس مقدم مى شود.

5. قياس؛ در صورت وجود علت منضبط و فقدان خبر صحيح، قياس اعتبار دارد.

6. استصحاب؛ يكى از مصادر استنباط، استصحاب است.

مهم ترين منابع فقهى مذهب شافعى

1. الأمّ، تأليف: محمد بن ادريس شافعى.

2. مختصر المزنى، تأليف: اسماعيل بن يحيى المصرى المزنى.

3. المهذّب، تأليف: ابراهيم بن محمد شيرازى.

4. متن ابى شجاع، تأليف: احمد بن حسين بن احمد اصفهانى.

5. منهاج الطالبين، تأليف: يحيى بن شرف الحزامى النووى. (3)

اصول اساسى مذهب حنبلى

1. قرآن كريم و سنت؛ احمد بن حنبل افزون بر قرآن و سنت متواتر، به مقتضاى روايت واحد نيز عمل مى كرد، اگرچه در ميان صحابه به آن خبر عمل نشده و خلفا حتى با آن مخالفت كرده اند. ابن حنبل هيچ عمل و رأى و قياس و اجماعى را مقدم بر حديث صحيح نمى دانست و حديث ضعيف نيز اگر دليل محكمى عليه آن نباشد، قابل اعتماد و بر قياس مقدم است.

2. فتواى صحابه؛ در صورت فقدان نصّ، به فتواى صحابه رجوع مى شود.

3. انتخاب از ميان اقوال صحابه در صورت اختلاف آن ها؛ هر قولى كه مرجّحى از كتاب و سنت داشت يا قولى كه مربوط به اعلم بود، همچون خلفا، آن قول مقدم است.

4. حديث مرسل؛ احاديث مرسل از احاديث ضعيف محسوب مى شود، ولى احاديث ضعيف را از اقسام حديث حسن شمرده نه حديث باطل و منكر و متّهم.

5. قياس؛ در موارد ضرورت از قياس استفاده مى شود. (1)علاوه بر اصول پنجگانه بالا، در صورت فقدان نص و اثَر و در صورتى كه مشابهت براى تمسّك قياس موجود نباشد، مى توان به استصحاب وجودى و عدمى تمسك كرد. همچنين فقه حنبلى در صورتى كه استصلاح و مصالح مرسله، با مقاصد شريعت موافق و با اصول آن در تنافى نباشد و با تمسك به آن حرج رفع گردد با اين اصل نيز موافق است. لذا با اين كه شافعى به مصالح مرسله معتقد نبود، در مذهب حنبلى بيش از ساير مذاهب حتى مذهب مالكى، اخذ به مصالح مرسله مطرح است.

همچنين مذهب حنبلى سدّ ذرايع را كه به فساد منجر مى شود، مى پذيرد، كما اين كه احمدبن حنبل نسبت به اجماع، نظرى همچون شافعى دارد كه منظور از آن عدم علم به

برخى از آراء كلامى احمد بن حنبل

احمد بن حنبل، برخلاف دستگاه خلافت عباسى، قائل به قديم بودن قرآن بود و از اين رو به تازيانه و زندان محكوم و در عصر خلافت مأمون، معتصم و واثق، گرفتار محنت بود، تا اين كه در عصر متوكّل اين محنت به پايان رسيد.

در مسأله توحيد، قائل به امكان رؤيت الهى در قيامت است.

در امامت، خروج بر امام، حتى امام ظالم را جايز نمى داند و سخن گفتن در مورد اعمال صحابه و خلفا را بدعت مى شمرد. با آن كه احمد بن حنبل معتقد است: «إنّ الخلافة لم تزيّن عليّاً بل عليٌّ زَيَّنها» ولى اجازه سخن گفتن در مورد جنگ هاى ميان آن حضرت و معاويه را نمى دهد و آن را جايز نمى داند.

او امامت را به نص مى داند و لذا خلافت ابوبكر را نيز به نصب او توسط پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم براى امامت جماعت در ايام بيمارى دانسته است. (2)

8. تداوم مذهب حنبلى در قرون متأخّر

همانطور كه گذشت، مذهب حنبلى، توفيق چندانى در گسترش نداشت، تا اين كه در قرن هفتم، ابن تيميه ظهور كرد. تقى الدين ابن تيميه الحرانى (728- 661 ه. ق.) نزد اساتيد دمشق تلمّذ كرد، ولى بيشتر مطالعاتش جنبه خودآموزى داشت. وى در سال 698 براى نخستين بار بر اثر ارائه «الفتوى الحمديه» اعتراض عده اى از فقها را بر ضدّ خود برانگيخت و اين حركت، بارها تكرار شد و همچنان تا پايان عمر او تداوم داشت. آرا و فتاواى شاذّ، او را به زندان افكند. بارها او را به اسكندريه و قاهره تبعيد كردند. او كه از نظر فقهى پيرو احمد بن حنبل بود، در بسيارى موارد آرايى را ابراز كرد كه با مذهب ابن حنبل نيز توافق نداشت.

وى برخلاف ابن حنبل، نسبت به صحابه و حتى خلفاى اربعه، از بدگويى ابايى نداشت.

در مورد خليفه اول مى گفت: «ابوبكر اسلم شيخاً لايدرى ما يقول». خليفه دوم را تخطئه مى كرد، خليفه سوم را محبّ مال مى شمرد و فتاواى امام على عليه السلام را در هفده مورد بر خطا و برخلاف نص قرآن مى دانست و آن حضرت عليه السلام را به حبّ رياست متهم مى كرد.

ابن تيميّه قائل به نزول خداوند از آسمان بود و زيارت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و استغاثه به آن حضرت را مجاز نمى دانست. همين دوران در مقابل عقايد و آراى شاذّ ابن تيميه، تأليف كتب در پاسخ به انديشه هاى او و صدور فتاواى فقهى، عليه افكار او موجب گرديد كه افكار ابن تيميه، گسترش عميق در ميان مردم پيدا نكند. لذا در ميان علماى اهل سنت عده اى او را قائل به تجسيم يا تحيّز الهى و عده اى او را زنديق و عده اى به دليل اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم،

فصل دوم: مقايسه اصول اساسى استنباط مذاهب اسلامى

2. سنت نبوى متواتر و مشهور

مذاهب اسلامى؛ پس از قرآن كريم اگر سنت نبوى صلى الله عليه و آله و سلم قطعى باشد و از طريق خبر متواتر يا مشهور، عمل به آن، مورد اتفاق باشد، اعتبار چنين سنتى در ميان تمامى مذاهب، مسلّم و غير قابل ترديد است. (1)

5. سنت اهل بيت:

اماميه؛ تفاوتى ميان سنت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و سنت اهل بيت عليهم السلام وجود ندارد و شرايط اعتبار و حجيت هر دو يكسان است.

مذاهب چهارگانه؛ قول و فعل اهل بيت عليهم السلام سنت محسوب نمى شود و اعتبار ندارد مگر آن كه مطلبى را از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نقل كنند كه به عنوان راوى حديث با قولشان برخورد مى شود. (2)

7. اجماع

اماميه؛ در صورت كشف از سنّت معتبر مى باشد.

حنبليه؛ اجماع به معناى اتفاق رأى جمع، دروغ است ولى به معناى عدم علم به خلاف، معتبر است.

حنفيه؛ معتبر است.

شافعيه؛ تحقق «علم به اتفاق» ناممكن است و «عدم العلم بالخلاف» اجماع محسوب مى شود ولى اجماع اهل مدينه معتبر نيست.

مالكيه؛ اجماع، به اتفاق اهل مدينه محقق مى شود و اين اجماع اعتبار دارد. (1)

9. استحسان

اماميه؛ اعتبار ندارد.

حنبليه؛ استحسان معتبر است و با آن، از قياس عدول مى شود.

حنفيه؛ استحسان در شعاعى وسيع معتبر است، حنفى ها بيش از ديگر مذاهب عامه، به استحسان تمسك مى جويند.

شافعيه؛ استحسان اعتبار ندارد و «من استحسن فقد شرّع».

مالكيه؛ الاستحسان: تسعة اعشار العلم. (2)يادآورى:

درباره استحسان تعريف هاى مختلف وجود دارد؛ از جمله: «العدول بحكم المسأله عن نظائرها لدليل خاص شرعى» يا «ما يستحسنه المجتهد بعقله» يا «دليل ينقدح فى نفس المجتهد لايقدر على التعبير عنه». به نظر اماميه در صورتى كه سند استحسان دليلى محكم و معتبر باشد، حجت است ولى در اين صورت نيز استحسان اصلى مستقل در قبال ساير اصول نيست. ظاهريه هم منكر حجيت استحسان مى باشند و آن را شهوت وضلالت مى نامند. (3)

10. عرف و عادت

اماميه؛ در تشخيص موضوعات عرفى و معانى الفاظ و ظهور كلام معتبر است و در غير اين صورت بايد بازگشت آن به سيره عقلا يا متشرّعه باشد و شرايط حجيت آن را دارا باشد.

مذاهب چهارگانه؛ عرف و عادت به نظر مذاهب اربعه اهل سنت، حجت و معتبر است و در مذهب مالكيه، به عنوان يكى از مصاديق مصلحت مورد اعتماد وسيع است، به گونه اى كه به خاطر آن، عام تخصيص مى خورد و مطلق مقيد مى شود و قياس ترك مى گردد. فقهاى عامه براى اثبات حجيت عرف به روايت «مَا رَآه الْمُسْلِمُون حَسَناً فَهُوَ عِنْدَاللَّه حَسَن » تمسّك مى جويند. عرف اقسام گوناگونِ عملى و قولى، عام و خاص و عرف قديم و طارى دارد و اختلاف عامه در محدوده اعتبار آن است. (1)

12. استقراء

اماميه؛ در كتب اصولىِ اماميه، از استقراء به عنوان يك اصل و حجت معتبر، بحث نشده و اعتبار آن ثابت نيست، مگر اين كه به نوعى به مذاق شرع يا تنقيح مناط قطعى منجر گردد.

حنبليه و حنفيه؛ در كتب حنبليه و حنفيه نيز به اصل استقراء تصريح نشده و اعتبار آن ثابت نيست.

شافعيه و مالكيه؛ به نظر شافعى ها و مالكى ها، استقراء نيز مانند قياس و استصحاب، از ادلّه است و معتبر مى باشد. (2)يادآورى:

1. استقراء نزد عامه يعنى: «تتبّع الحكم في جزئياته على حاله يغلب على الظن أنّه في صورة النزاع على تلك الحالة».

2. منطقيون و بعضى از اصولى ها استقراء را به تام و ناقص تقسيم مى كنند. استقراء ناقص، ظنى است و حجت نيست ولى استقراء تام، قطعى و قطعى نبودنش مورد خلاف است، اباضيه از خوارج نيز حجيّت استقراء را پذيرفته اند.

13. استدلال

اماميه؛ در كتب اماميه، اصلى به نام استدلال، به عنوان يكى از اصول اساسى استنباط مطرح نيست.

حنبليه، حنفيه و شافعيه؛ در كتب اصولى ها، استدلال مطرح نيست. البته برخى، مجموعه اى از ادله- غير از نص و اجماع و قياس- را استدلال مى شمرند و حتى استحسان و استصحاب و شرع من قبلنا را داخل آن دانسته اند. در مواردى هم استدلال شامل قياس منطقى مى شود. بعضى هم استدلال را چنين توضيح داده اند؛ «وجد السبب فيثبت الحكم و وجدالمانع فانتفى الحكم».

مالكيه؛ استدلال به عنوان اصل مستقل در اصول مذهب مالكيه مطرح شده است.

يادآورى:

استدلال در اصطلاح عامه به معناى اقامه دليل بر مطلوب است و «سين» و «تا» زايد است. (1)

15. البرائة الاصلية يا الاباحةالاصلية

همه مذاهب اسلامى؛ در كتاب هاى اصول خاصه و عامه اين اصل با نام هاى مختلف مطرح گرديده و طبق برخى از تعريف ها نوعى از استصحاب شمرده شده است. از اين اصل با نام هايى مانند: «الأصل فى الاشياء الاباحه»، در مقابل «الاصل فى الاشياء الحظر»، ياد شده و جمهور عامه به آن معتقدند. در كتب خاصه نيز از اين اصل به عنوان «اصالة البرائة العقليه» و «اصالة البرائة الشرعيه» ياد مى شود. در هر حال، اعتبار آن از اجماعيات مذاهب اسلامى است. (2)

17. سدّ ذرائع و فتح ذرائع

مذاهب اسلامى و اهل سنت (جز مالكيه)؛ به صورت موجبه جزئيه و فى الجمله، سدّ ذرائع و فتح ذرائع را پذيرفته اند، اگرچه در گستره و حدود آن اختلاف نظر دارند ولى در اين كه اين دو، نزد آن ها از اصول مستقل باشد، محلّ تأمل و ترديد است. اماميه آن ها را مستقل نمى شمرند؛ همانطور كه ظاهريه منكر آن هستند.

مالكيه؛ سدّ ذرائع و فتح ذرائع، دو اصل از اصول اساسى و اختصاصى اين مذهب شمرده مى شود.

يادآورى:

سدّ ذرائع و فتح ذرائع، بيش از هر چيز با مسأله نيت در عمل و هدف و مقصود از آن مرتبط مى شود و مقصود از آن، كارى است كه وسيله براى كارى ديگر قرار گيرد.

اگر وسيله براى حرام باشد، با اصل سدّ ذرائع حرمت ثابت مى شود و اگر وسيله براى واجب باشد، با اصل فتح ذرائع وجوب آن به اثبات مى رسد. (2)

18. مراعاة الخلاف

اماميه؛ در كتب اماميه، از «مراعاة الخلاف» به عنوان اصلى از اصول استنباط ياد نشده و به نظر آن ها دليلى بر اعتبار آن وجود ندارد.

مالكيه، شافعيه و حنفيه؛ به اين سه مذهب نسبت داده شده كه مراعاة الخلاف را يكى از اصول شمرده اند ولى در مذهب مالكيه بر اصل بودن مراعاة اخلاف بيش از مذاهب ديگر تصريح شده است.

در توضيح آن گفته اند: «في كتب المالكية يوجد بعض المسائل لها حكمان متنافيان، لتوارد دليلين المتعارضين عليه؛ احديها أخذ به المالكية و الآخر أخذ به غيرهم، فاعتبروا كلا الحكمين معلّلين ذلك بمراعاة الخلاف ».

بعضى از مالكى ها نيز آن را نوعى استحسان شمرده اند. به هر حال، «مراعاة الخلاف» را يكى از اصول مذهب مالكى شمرده اند و در مذهب شافعى و حنفى نيز اين اصل مطرح شده ولى از مذهب حنبلى در اين باره نقلى ديده نمى شود. (1)

20. اصالة التخيير

مذاهب اسلامى؛ در كتب اصولى اماميه، اصالة التخيير يكى از اصول عمليه شمرده مى شود و آن، به «تخيير عقلى» و «تخيير شرعى» تقسيم مى شود و فى الجمله معتبر است.

اگرچه در شعاع اعتبار آن، مباحث مفصلى عنوان كرده اند؛ در كتب ساير مذاهب اسلامى، از «اصالة التخيير» به عنوان يكى از اصول استنباط، بحثى به ميان نيامده است. (2)

اقسام حكم شرعى

3. معناى «سنت» و فرق آن با «مستحب» و «مندوب»

اماميه؛ سنّت به عملى گفته مى شود كه انجامش مطلوب شارع است و ثواب دارد ولى بر ترك آن نهى اى نيامده و تفاوتى با مستحب و مندوب ندارد. در اصطلاح ديگر، در فقه اماميه، برخى از واجبات مانند غسل جنابت و دو ركعت اول نماز، كه مستقيماً توسط خداوند تشريع شده، فريضه ناميده مى شوند و برخى از واجبات كه مستقيماً توسط خداوند تشريع نشده، مانند ركعت سه و چهار برخى از نمازهاى يوميه سنّت نام دارد.

حنبليه؛ سنت، مندوب و مستحب، الفاظ مترادف اند و به كارهايى گفته مى شود كه انجامش ثواب است ولى تركش عقوبت ندارد و سنت، به مؤكد و غير مؤكد تقسيم مى شود.

حنفيه؛ سنت گاهى مؤكد است و گاهى غير مؤكد. سنت مؤكد به آن واجبى گفته مى شود كه اهميت آن كمتر از فرض است و فرض به عملى گفته مى شود كه در مقابل فرض اعتقادى و علمى است. عقوبتِ تركِ واجب، محروم شدن از شفاعت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است و اما سنت غير مؤكد، همان مستحب و مندوب است و ترك آن عقاب ندارد.

شافعيه؛ سنت، مندوب، مستحب و تطوع الفاظ مترادف اند و به عملى گفته مى شود كه مطلوب و انجامش ثواب است، ولى ترك آن عقاب ندارد. سنت تقسيم مى شود به سنت عينى و كفايى؛ مثلًا گفتن «بسم اللَّه ...» سر سفره جمعى توسط يك نفر، سنّتِ كفايى است

4. معناى كراهت و ترك اولى

اماميه؛ كارى كه ترك آن مطلوب است و به حد حرمت نمى رسد و انجامش عقاب ندارد، مكروه ناميده مى شود و انجام كارى كه نهى ارشادى دارد، موجب ترك اولى است.

حنبليه؛ ترك سنت مؤكد را مكروه گويند و اما ترك سنت غيرمؤكد، ترك اولى است و همچنين ترك كارى كه نهى غير قطعى بر ترك آن وارد است، مكروه مى باشد.

حنفيه؛ كراهت بر دو قسم است: تحريمى و تنزيهى. ترك واجب (سنت مؤكد) كراهت تحريمى است؛ چون به حرام نزديكتر است و موجب عقوبت مى شود، ولى ترك سنت غير مؤكد كراهت تنزيهى نام دارد و موجب عقوبت نيست. انجام سنّت غير مؤكد ثواب دارد.

شافعيه؛ كارى كه ترك آن داراى ثواب است ولى انجامش عقوبت ندارد؛ مانند ترك

فصل سوم: «طهارت» از ديدگاه مذاهب اسلامى

3. ملاك آب كثير

اماميه؛ اگر آب به اندازه كر باشد، كثير است و با ملاقات نجس، متنجس نمى شود.

حنبليه؛ آب اگر به اندازه دو قلّه باشد، كثير محسوب مى شود.

حنفيه؛ آب به اندازه اى باشد كه يك سوى آن به حركت درآمده و سوى ديگر آن ساكن ماند، كثير است.

شافعيه؛ مانند حنبليه معتقدند: اگر به مقدار دو قلّه باشد، كثير است.(2) يادآورى (1):

1. اندازه كر در نظر مشهور اماميه اين است كه مساحت آن سه وجب و نيم (طول)، در سه وجب و نيم (عرض)، در سه وجب و نيم (عمق) باشد و از جهت وزن هزار و دويست رطل عراقى، كه بر اساس كيلو 419/ 377 مى شود.

2. ابن عقيل از قدماى اماميه مانند مالكيه ميان قليل و كثير تفاوتى قائل نيست.

يادآورى (2):

قلّه در لغت به معناى كوزه و مقدار آن را از جهت مساحت يك ذراع و يك چهارم ذراع از جهت طول وعرض وعمق و از جهت وزن 44637 رطل مصرى گفته اند. (3)

4. آب قليل

مذاهب اسلامى (جز مالكيه)؛ آب قليل به مجرد ملاقات با نجس، متنجس مى شود، اگرچه يكى از اوصاف سه گانه اش متغير نشده باشد و اما از نظر مالكيه گذشت كه آب، قليل و كثير ندارد. (1)

3. استحاله

مذاهب اسلامى؛ استحاله عبارت است از دگرگون شدن ماهيت چيزى و تبديل آن به ماهيتى ديگر؛ مانند تبديل خمر به سركه و خون آهو به مشك. به نظر همه مذاهب اسلامى، استحاله از مطهّرات محسوب مى شود. (2)يادآورى:

در برخى از منابع فقهى شيعه، به مواردى چون تبديل خمر به سركه، به جاى «استحاله»، «انقلاب» گفته شده است. (3)

5. آفتاب

اماميه؛ زمين، ساختمان و چيزهايى كه در آن به كار رفته است؛ مانند در و پنجره و درخت و گياه، با شرايطى، به وسيله آفتاب پاك مى شود.

حنبليه؛ آفتاب مطلقاً مطهّر نيست.

حنفيه؛ مانند اماميه- با شرايطى- آفتاب را مطهّر مى دانند.

شافعيه؛ در قول قديم آفتاب را مطهّر مى دانست ولى در قول جديد آن را مطهّر نمى داند.

مالكيه؛ مانند حنبليه و شافعيه آفتاب را مطهّر نمى دانند. (2)

7. جمع بندى

مطهّرات از نظر مذاهب اسلامى چند گروه اند:

الف) مطهّرات مشترك ميان همه يا اكثريت: 1) آب مطلق؛ 2) استحاله

ب) مطهّرات مشترك ميان اماميه و حنفيه: 1) سوزاندن با آتش كه ملحق به استحاله است 2) آفتاب 3) زمين.

ج) مطهّرات مخصوص اماميه: 1) اسلام 2) انتقال 3) تبعيت 4) استبراء حيوان جلال و ...

درسنامه درآمدى بر فقه مقارن ؛ ؛ ص97

مطهّرات مخصوص حنفيه: 1) آب مضاف 2) مسح 3) فرك 4) دلك 5) حت و به طور كلى، ازاله نجاست، در نظر حنفيه مطهّر محسوب مى شود.

2. اعيان نجس

3. منى

مذاهب اسلامى (جز حنبليه و شافعيه)؛ مطلقاً نجس است.

حنبليه؛ منى آدمى و حيوان حلال گوشت پاك و منى بقيه حيوانات نجس است.

شافعيه؛ منى انسان و حيوانات پاك است جز منى سگ و خوك.

يادآورى:

طبق روايتى ديگر از احمد بن حنبل، منى مطلقاً نجس است. همچنين شافعى در قول قديمش قائل به نجاست منى انسان بوده است. (3)

5. قى (استفراغ)

اماميه؛ پاك است

مذاهب چهارگانه؛ نجاست قى، از امور مورد اتفاق مذاهب اربعه اهل سنت است. (2)يادآورى:

1. برخى تفصيلات جزئى در مورد نجاست قى نزد مذاهب اهل سنت مطرح است.

2. شيخ طوسى نجاست قى را به برخى از علماى شيعه نيز نسبت داده است. (3)

7. ميّت

اماميه و حنفيه؛ ميت آدمى نجس است و ميت مسلمان با غسل پاك مى شود.

حنبليه، شافعيه و مالكيه؛ پاك است.

يادآورى:

در الفقه على المذاهب الأربعه، پاك بودن ميت انسان، به همه مذاهب چهارگانه نسبت داده شده و حنفيه را استثنا نكرده است كه جاى تأمل دارد. (2)

10. شراب

مذاهب اسلامى؛ شراب و هر مايع مست كننده، به اتفاق مذاهب اسلامى نجس است، اگرچه از برخى قدماى اماميه؛ مانند صدوق و ابن عقيل و نيز از برخى از اهل سنت و طبق يكى از اقوال شافعى، نقل شده است كه آن را پاك دانسته اند. (2)

12. سگ و خوك

مذاهب اسلامى (جز حنفيه)؛ سگ و خوك را نجس مى دانند، اما حنفيه خوك را نجس و سگ (به جز آب دهان او) را پاك مى شمارند. (1)يادآورى:

برخى از مالكيه، خنزير را نجس و سگ را پاك شمرده اند. (2)

15. جمع بندى نجاسات

نجاسات از نظر مذاهب اسلامى سه گروه اند:

الف) نجاسات مشترك ميان همه يا اكثر مذاهب اسلامى: 1. ادرار و مدفوع 2. منى 3. خون 4. مردار و اجزاى آن 5. شراب 6. سگ و خوك.

ب) نجاسات مخصوص به تمامى يا اكثريت اماميه: 1. ميت 2. فقّاع 3. كافر

ج) نجاسات مخصوص به تمامى يا اكثريت اهل سنت: 1. وذى و مذى و ودى 2. قى (استفراغ) 3. قيح (چرك و زرد آب).

3. احكام تخلّى

3. تخلّى بر قبور

اماميه؛ تخلّى بر قبور مؤمنان در صورتى كه هتك و بى احترامى به آنان باشد، حرام است.

حنبليه، شافعيه و مالكيه؛ تخلّى بر قبور جايز نيست.

حنفيه؛ تخلّى بر قبور كراهت تحريمى دارد. (3)

5. تخلّى در آب راكد و جارى

اماميه؛ ادرار كردن در آب راكد و جارى كراهت دارد.

حنبليه؛ مدفوع كردن در آب راكد و جارى به جز آب دريا حرام است و ادرار در آب راكد و جارى كثير كراهت دارد.

حنفيه؛ تخلّى در آب راكدِ قليل حرمت دارد ولى در آب راكد كثير داراى كراهت تحريمى و در آب جارى كراهت تنزيهى است.

شافعيه؛ تخلّى در آب كراهت دارد.

مالكيه؛ تخلّى در آب راكد قليل حرام است ولى در آب راكد كثير و در آب جارى جايز است. (1)

8. استنجا و تطهير محل خروج ادرار و مدفوع

اماميه؛ استنجا از ادرار و مدفوع واجب است و از امور ديگر؛ مانند وذى، مذى و ودى واجب نيست.

حنبليه؛ استنجا از ادرار و مدفوع و هر ماده نجس ديگر؛ مانند خون، ودى و مذى كه از عورتين خارج شود، واجب است.

حنفيه؛ اگر نجاست از محل، تجاوز كند استنجا، سنت مؤكد مى شود و اگر از محل تجاوز كرده باشد فرض است.

شافعيه؛ همچون حنبليه، استنجا از هر مادّه نجس را واجب مى شمرند.

مالكيه؛ استنجا مستحب و مندوب است جز در مواردى خاص:مانند استنجاى زنان يا در صورتى كه آلودگى تجاوز كرده باشد. (2)يادآورى:

1. غرض از وجوب استنجا، وجوب نفسى نيست بلكه منظور اين است كه بدون استنجا،

9. چگونگى انجام استنجا

اماميه؛ مخرج بول تنها با آب پاك مى شود امّا مخرج مدفوع، در صورت عدم تجاوز نجاست، با سه سنگ و مانند آن هم پاك مى شود.

مذاهب چهارگانه؛ مخرج بول و غايط را مى توان با آب يا سنگ و مانند آن پاك كرد. (3)

4. احكام وضو

3. خواب غالب بر چشم و گوش

اماميه؛ خواب به گونه اى كه چشم نبيند و گوش نشود، ناقض وضو است.

حنبليه؛ خواب ناقض وضو است جز آنجا كه خواب سبك و در حال نشسته يا ايستاده باشد.

حنفيه؛ خواب ناقض وضو نيست، مگر آنگاه كه به پهلو يا به پشت خوابيده باشد؛ به گونه اى كه كنترل نداشته باشد.

شافعيه؛ اگر به پهلو يا به پشت خوابيده باشد وضو باطل مى شود.

مالكيه؛ خواب سبك؛ كوتاه باشد يا بلند، موجب نقض و بطلان وضو نيست و اگر سنگين باشد در هر حال ناقض وضو است. (1)

6. مسّ عورت

اماميه؛ دست زدن به عورتين (قُبُل يا دُبُر) مطلقاً- براى زنان و مردان- موجب نقض وضو نيست.

حنبليه؛ مسّ عورتينِ خود يا ديگرى، زن يا مرد، اگر با باطن كف باشد ناقض وضو است.

حنفيه؛ مسّ عورت ولو از روى شهوت ناقض وضو نيست ليكن اگر زن انگشت، پنبه و مانند آن را داخل فرج خود كند، وضويش باطل مى شود.

شافعيه؛ مانند حنبليه گفته اند مسّ عورتين خود يا ديگرى، زن يا مرد، اگر با باطن و كف دست باشد، ناقض وضو است.

مالكيه؛ مسّ قُبُلِ خود، با كف دست، تنها براى مردان ناقض وضو است ولى مسّ دُبُر مطلقاً و مسّ فرج براى زنان ناقض وضو نيست.

يادآورى:

از فقهاى اماميه، شيخ صدوق مسّ باطن قُبُل (براى مردان) و دُبُر با انگشتان را ناقض وضو شمرده است. (2)

8. استفراغ

اماميه؛ قى و استفراغ كردن وضو را باطل نمى كند.

حنبليه؛ قى هر گونه كه باشد ناقض وضو است.

حنفيه؛ استفراغ، اگر دهان را پر كند، موجب بطلان وضو است.

شافعيه و مالكيه؛ همچون اماميه استفراغ ناقض وضو نيست. (2)

10. قهقهه

مذاهب اسلامى (جز حنفيه)؛ قهقهه مطلقاً ناقض وضو نيست.

حنفيه؛ قهقهه در اثناى نماز ناقض وضو است.

يادآورى:

ابن جنيد از فقهاى اماميه هم قهقهه در اثناى نماز را مبطل وضو دانسته است. (2)

12. جمع بندى نواقض

نواقض وضو از نظر مذاهب اسلامى:

الف) نواقض مورد اتفاق تمامى مذاهب اسلامى: 1) ادرار 2) مدفوع 3) باد معده 4) زوال عقل.

ب) نواقض در نظر اماميه: 1) نوم 2) استحاضه قليله.

ج) نواقض مشترك ميان تمامى يا اكثريت اهل سنت: 1) مذى و ودى 2) مسّ عورت 3) لمس.

د) نواقض مخصوص در نظر برخى از مذاهب اهل سنت: 1) استفراغ 2) خون و قيح 3) قهقهه 4) ارتداد 5) خوردن گوشت شتر. (1)

2. از بالا به پايين شستن صورت

اماميه؛ شستن از بالا به پايين واجب است و اگر به عكس بشويد وضو باطل است.

مذاهب چهارگانه؛ شستن از بالا به پايينِ صورت را واجب نمى دانند و هرگونه شسته شود، كافى است.

3. شستن دست ها

اماميه؛ شستن دست ها از آرنج تا سر انگشتان، همراه با خودِ آرنج واجب است و همچنين تقديم دست راست بر دست چپ در شستن واجب است.

مذاهب چهارگانه؛ شستن تا آرنج همراه با خودِ آرنج واجب است و تقديم دست راست بر دست چپ واجب نيست اگرچه افضل است.

يادآورى:

طبق مذهب اماميه، بايد شستن دست ها از آرنج آغاز شود ولى در مذاهب اهل سنت، به عكس است و بايد در آرنج ختم شود. (2)

5. آب مسح

اماميه؛ مسح بايد با رطوبت باقيمانده دست باشد ومسح با آب جديد باطل است.

مذاهب چهارگانه؛ به نظر مذاهب اهل سنت، لازم نيست مسح با رطوبت باقيمانده دست ها باشد، با آب جديد هم كفايت مى كند، بلكه طبق بعضى از مذاهب، مسح بايد با آب جديد باشد. (2)يادآورى:

1. به نظر حنفى ها، اگر به مقدار لازم در مسح، آب باران بر سر بريزد كفايت مى كند ولو مسح با دست هم نكند. (3)2. علّامه در تذكره لزوم آب جديد در مسح را به تمامى مذاهب اهل سنت نسبت داده است. (4)

7. مسح پاها

اماميه؛ پاها بايد با رطوبت باقيمانده در دست ها مسح شود و شستن به جاى مسح باطل است.

مذاهب چهارگانه؛ واجب است پاها شسته شود. اين فتوا بر مبناى آن است كه در آيه وضو: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ» (مائده: 6)، واژه «أرجلكم» عطف بر «أيديكم» باشد. (2)

9. ترتيب

اماميه؛ ترتيب بين اعضاى وضو واجب و از شرايط صحّت وضو است.

حنبليه و شافعيه؛ ترتيب بين اعضاى وضو فرض است.

حنفيه و مالكيه؛ ترتيب بين اعضاى وضو فرض نيست ولى سنت است.

يادآورى:

آن دسته از فقهاى اهل سنت كه ترتيب را معتبر مى دانند، آن را از واجبات وضو دانسته اند. (1)

11. نيّت

اماميه؛ نيّت، يعنى قصد انجام فعل به انگيزه اطاعت و امتثال امر الهى، در وضو واجب است و ريا و عدم خلوص، مبطل وضو مى باشد.

حنبليه؛ نيّت و قصد رفع حدث يا حصول طهارت براى امورى كه مشروط به طهارت اند؛ مانند نماز و طواف و مسّ قرآن، از شرايط وضو محسوب مى شود و واجب است.

حنفيه؛ نيّت، مانند ترتيب و موالات، شرط وضو نيست و وضو بدون نيّت هم جايز و صحيح است.

مالكيه و شافعيه؛ نيّت از فرايض وضو محسوب مى شود.

يادآورى:

حنبلى ها نيّت را «شرط وضو» و مالكى ها و شافعى ها «فرض وضو» شمرده اند. (2)

12. جمع بندى

الف) در وضو شستن صورت و دست ها و مسح سر و مسح يا شستن پاها، از افعال واجب و از فرايض مورد اتفاق در مذاهب اسلامى است كه نصّ قرآن كريم محسوب مى شود.

ب) ترتيب و موالات و نيّت مورد اختلاف است. عده اى از اهل سنت اين سه را قبول ندارند ولى اجماع فقهاى اماميه بر معتبر بودن آن ها است. اگرچه برخى از فقها در گذشته؛ مانند علّامه حلّى رحمه الله اين امور را از افعال وضو شمرده اند، ولى در متون فقهى جديدتر؛ مانند عروة الوثقى و رساله هاى توضيح المسائل، اين سه امر از شرايط شمرده شده نه از افعال و واجبات و ظاهراً حق با گروه دوم است.

2. شرايط مورد اختلاف در وضو

اماميه؛ شرايط ديگرى نيز براى وضو آمده است:

1) ظرف آب وضو از طلا و نقره نباشد؛ اهل سنت اگرچه استعمال ظرف طلا و نقره را جايز نشمرده و حرام مى دانند ولى استفاده از آن را موجب بطلان وضو ندانسته اند.

2) مباشرت و كمك نگرفتن از ديگران؛ اهل سنت تصريح به اين شرط ندارند و عده اى مانند شافعى ها و حنبلى ها كمك گرفتن را جايز شمرده اند.

3) وسعت وقت؛ فقهاى اماميه در تنگى وقت وضو گرفتن را جايز نمى دانند و مى گويند به جاى وضو بايد تيمّم كرد، ولى به عكس اماميه، اهل سنت معتقدند حتى در تنگى وقت بايد وضو گرفت و چنانكه در بحث تيمم مى آيد، تيمّم در تنگى وقت جايز نيست مگر در موارد خاص.

4) غصبى نبودن آب و ظرف وضو؛ اگرچه اهل سنت غصب را حرام مى دانند ولى وضو با آب و ظرف غصبى را باطل ندانسته اند. (1)

4. غايات مورد اختلاف در وضو

اماميه؛ انجام سجده تلاوت و سجده شكر و نماز ميّت مشروط به طهارت و وضو نيست.

مذاهب چهارگانه؛ انجام امور مذكور مشروط به طهارت از حدث نيست. (1)

مستحبات و مكروهات وضو

2. مستحبات وضو

مذاهب اسلامى در بسيارى از مستحبات و سنن وضو، اتفاق نظريه دارند، اگرچه در مواردى هم ميان آنان اختلاف هست. مستحبّات مورد اتفاق همه مذاهب كه حنفيه هم آن را سنت مؤكّد و واجب مى شمرند؛ عبارت اند از: 1. تسميه و بسم اللَّه گفتن 2. شستن دست ها قبل از وضو 3. مضمضه 4. استنشاق 5. مسواك زدن 6. دعا خواندن در اثناى وضو يا بعد از آن. (2)

4. مكروهات وضو

اماميه؛ 1. كمك گرفتن از ديگران، در مقدمات قريبه وضو 2. خشك كردن آب وضو (به نظر مشهور) 3. وضو گرفتن در محل استنجا 4. وضو گرفتن با ظرف طلاكوب و نقره كوب.

مذاهب چهارگانه؛ سنت هايى كه در بالا اشاره شد، مكروه است وضو گيرنده آن ها را ترك كند. چون ترك آن ها موجب حرمان از ثواب است. (2)

5. احكام غسل

3. واجبات غسل جنابت

اماميه؛ غسل دو گونه است؛ ارتماسى و ترتيبى. واجبات غسل ترتيبى عبارت اند از:

1. نيت 2. شستن تمام بدن 3. ترتيب: اول سر و گردن، دوم طرف راست، سوم طرف چپ.

حنبليه؛ تنها فريضه در غسل جنابت رساندن آب به تمام بدن است و داخل دهان و بينى هم بايد شسته شود. زن ها براى شستن موهاى بافته خود در غسل جنابت لازم نيست آن ها را باز كنند ولى در غسل حيض بايد آن را باز كنند و تسميه نيز در غسل جنابت براى عالم غير ناسى واجب است.

حنفيه؛ فرايض غسل سه چيز است: 1. مضمضه 2. استنشاق 3. شستن تمام بدن، در ضمن بر زن واجب نيست موهاى بافته خود را باز كند.

شافعيه؛ فرايض غسل عبارت اند از: 1. نيّت 2. شستن تمام بدن و موهاى بافته را اگر مانع از رسيدن آب است باز كند ولى شستن داخل دهان و بينى لازم نيست.

مالكيه؛ فرايض غسل عبارت اند از: 1. نيّت 2. شستن تمام بدن ولى شستن داخل دهان و بينى لازم نيست و موى بافته با ريسمان يا غير آن اگر مانع رسيدن آب است بايد شسته شود ولى عروس اگر موهاى او آرايش شده، لازم نيست سر خود را بشويد چون موجب

4. اعمالى كه غسل جنابت در آن ها لازم است

اماميه؛ 1. نماز واجب و مستحب 2. طواف واجب 3. روزه ماه رمضان و قضاى آن.

مذاهب چهارگانه؛ اعمال متوقف بر وضو و طهارت از حدث اصغر، در حال حدث اكبر و بدون غسل جنابت هم حرام است. اين امور عبارت اند از: 1) نماز واجب و مستحب 2) نماز ميّت 3) طواف 4) سجده تلاوت و شكر. ولى انجام روزه واجب يا مستحب در حال جنابت اشكال ندارد. (2)يادآورى:

1. فقهاى اماميه نماز ميت، سجده شكر و تلاوت در حال حدث اكبر را جايز و صحيح مى دانند. 2. فقهاى اهل سنت، اقامه نماز و طواف و غيره را بدون وضو، علاوه بر بطلان حرام شمرده اند.

6. مكروهات حال جنابت

اماميه؛ 1. خوردن و آشاميدن مادام كه مضمضه واستنشاق نكرده است 2. خوابيدن مگر اين كه وضو بگيرد 3. حمل مصحف و مسّ اوراق آن 4. خضاب كردن 5. جماع براى محتلم.

مذاهب چهارگانه؛ مكروه همان ترك سنت است و لذا مواردى كه به عنوان مكروهات حال جنابت مطرح شد، در كتب فقهاى اهل سنت نيامده است؛ اگرچه آن ها، برخى اين موارد را در عنوان مستحبات آورده اند؛ مثلًا گفته اند: مستحب است شخص جنب براى خوابيدن، خوردن و يا آشاميدن وضو بگيرد. (2)

6. احكام بانوان

3. يائسگى و حكم آن

مذاهب اسلامى (جز شافعيه)؛ خون حيض، همان گونه كه از جهت ابتدا و آغاز، محدود به زمان بلوغ است، از جهت پايان نيز زنان تا سنّ خاصّى خون حيض مى بينند و پس از آن، اگر هم خونى مشاهده كنند، حكم حيض را ندارد. اين زمان را، زمان يائسگى گويند. ولى به نظر شافعيه، يائسگى در زن مطرح نيست و تا پايان عمر زن ممكن است حائض شود، اگرچه غالباً در سن 62 سالگى خون حيض قطع مى شود. (2)

5. مدّت حيض

اماميه و حنفيه؛ مدت حيض كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نيست. سه روز اول بايد خون قطع نشود و ادامه يابد، اگرچه در باطن فرج باشد.

حنبليه و شافعيه؛ اقلّ حيض يك شبانه روز مستمرّ (24 ساعت) و اكثر آن پانزده شبانه روز است.

مالكيه؛ اقلّ حيض حدّى ندارد و ممكن است حيض يك لحظه باشد. البته از جهت عدّه اقلّ حيض يك روز يا كمتر از آن است و از نظر اكثر پانزده روز مى باشد. (2)

7. اقلّ طهر

اماميه؛ حداقلّ طُهر بين دو حيض، اكثر حيض؛ يعنى ده روز است.

حنبليه؛ حداقل طُهر بين دو حيض سيزده روز است.

حنفيه و مالكيه؛ حداقل طُهر بين دو حيض پانزده روز است.

شافعيه؛ حداقل طُهر بين دو حيض پانزده روز است ولى براى طُهر بين حيض و نفاس حداقل وجود ندارد. (1)

10. استماع آيه سجده در حال جنابت و حيض

اماميه؛ اگر جنب و حائض، آيه سجده را شنيدند بايد سجده كنند.

مذاهب چهارگانه؛ سجده تلاوت، مانند نماز است و مشروط به طهارت از حدث اكبر و اصغر مى باشد، و بر حائض و جنب، سجده تلاوت واجب نيست.

يادآورى:

از فقهاى اماميه شيخ طوسى رحمه الله نيز فتواى اهل سنت را در مورد سجده تلاوت مطرح كرده است. (4)

11. كيفيت غسل حيض

مذاهب اسلامى؛ غسل حيض از جهت كيفيت و احكام، تفاوتى با غسل جنابت ندارد به جز در نيّت. به نظر مذاهب اربعه اهل سنت، پس از انقطاع دم حيض، حائض بايد براى انجام عبادات واجب با آب مطلق طاهر غسل كند و آب را به تمام بدن برساند، طبق مذهب اماميه در غسل ترتيبى، اول سر و گردن، سپس طرف راست و سپس طرف چپ شسته مى شود. (1)

3. غسل استحاضه

طبق آنچه در مسأله پيش گذشت، غسل استحاضه متوسطه و كثيره، از غسل هاى واجب نزد اماميه است، ولى فقهاى اهل سنت چنين غسلى را واجب نشمرده اند. (2)

احكام نفاس

3. اكثر نفاس

اماميه؛ اكثر نفاس مانند اكثر حيض ده روز است و بيش از آن استحاضه است.

حنبليه و حنفيه؛ اكثر نفاس چهل روز مى باشد.

شافعيه و مالكيه؛ اكثر نفاس شصت روز است. (1)

2. مسلمان شدن كافر

مذاهب اسلامى (جز حنبليه)؛ كافر وقتى اسلام آورد، غسل بر او واجب نيست مگر اين كه جنب باشد و اسلام آورد.

حنبليه؛ كافر اگر مسلمان شود، بايد غسل كند. (2)

5. غسل هاى مستحب

مذاهب اسلامى؛ غسل هاى سنت يا مستحب فراوانى در اسلام وجود دارد. كه مهمترين آن ها، از نظر همه مذاهب عبارت اند از: 1) غسل جمعه 2) غسل عيد فطر و عيد قربان 3) غسل احرام 4) غسل براى وقوف در عرفه. (1)يادآورى:

1. غسل جمعه را برخى از فقهاى اماميه؛ مانند صدوق واجب شمرده اند.

2. برخى از اهل سنت؛ مانند مالكيه، ميان غسل هاى مسنون و غسل هاى مندوب تفاوت قائل اند. (2)يادآورى:

فقهاى اماميه غسل هاى مستحب فراوانى را ذكر كرده اند و طبق يك تقسيم بندى، آن ها را به سه دسته تقسيم كرده اند: 1) غسل هاى زمانى: مانند غسل جمعه، غسل شب هاى ماه رمضان، غسل عيد فطر و قربان، غسل هشتم و نهم ذى الحجه، غسل اول، وسط و آخر ماه رجب، غسل عيد غدير، غسل عيد مبعث، غسل نيمه شعبان و غسل عيد ميلاد پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله و سلم و ... 2) غسل هاى مكانى: مانند غسل ورود به حرم و مكه، غسل ورود به مسجدالحرام و مسجدالنبى صلى الله عليه و آله و سلم و ... 3) غسل هاى فعلى: غسل هاى فعلى دو گونه است:

الف) كارهايى كه مى خواهد انجام دهد: مانند غسل احرام، طواف، زيارت، غسل وقوف به عرفات، نماز استسقا. ب) غسل براى كارى كه انجام داده است: مانند كشتن قورباغه، ديدن كسى كه به دار آويخته شده، مسّ ميّت پس از غسل دادن و .... (3)

7. احكام تيمّم

3. ترس و تعذّر از استعمال آب

مذاهب اسلامى؛ در صورت وجود آب و ترس از به دست آوردن آن؛ مانند ترس از حيوان درنده يا دزد يا ترس از هتك ناموس و يا ترس از عطش و سرما و بيمارى، در حكم فقدان آب است و تيمم در اين حالت جايز و صحيح مى باشد. (2)

5. تيمم در تنگى وقت نماز

اماميه؛ در تنگى وقت نماز، اگر آب هم داشته باشد، بايد تيمم كند و نبايد وضو بگيرد يا غسل كند.

حنبليه؛ غير مسافر در تنگى وقت نبايد تيمم كند، ولى مسافرى كه مى داند وقت نماز مى گذرد، با تيمم نماز مى خواند.

حنفيه؛ در نمازهايى كه بدل دارند؛ مانند نماز جمعه و نمازهاى يوميه، نبايد تيمم كند، بلكه بايد طهارت كسب كند و نماز را خارج از وقت بخواند.

شافعيه؛ در صورت خوف از خروج وقت، نمى تواند تيمم كند و بايد با طهارت مائيه نماز را خارج وقت بخواند.

مالكيه؛ در صورت تنگى وقت، بايد تيمم كند و نمازهاى يوميه را با تيمم بخواند.

يادآورى:

حنفيه گفته اند در تنگى وقت براى نماز ميت و نماز عيد، تيمم كند و نماز بخواند، همچنين است در مورد نوافل موقت، چون اين نمازها بدل ندارند. (1)

7. نيت در تيمم

مذاهب اسلامى؛ نيت از واجبات يا شروط تيمم محسوب مى شود، اگرچه در چگونگى نيت و نيت رفع حدث يا جواز بجا آوردن نماز يا انجام دادن كارهايى كه مشروط به طهارت است، ميان مذاهب، تفاوت رأى مشاهده مى شود. (2)

9. مسح دست ها

اماميه؛ مسح پشت دست ها، از مچ تا سر انگشتان واجب است.

حنبليه؛ مسح دست ها تا كوعين واجب و تا مرفق سنت است.

حنفيه و شافعيه؛ مسح دست ها تا آرنج بايد انجام گيرد؛ مانند وضو.

مالكيه؛ مانند حنبليه، مسح دست ها تا كوع را واجب و تا مرفق سنت مى دانند. (1)يادآورى:

1. طرف و انتهاى زند (مچ) را كوع و آرنج را مرفق گويند. 2. مستند اماميه، ظاهر آيه تيمم است كه در «فَامسَحُوا بِوُجُوهِكُم وَ أَيدِيكُم» باء مفيد تبعيض است و «أيدى» ظهور در كف دارد.

12. تسميه

اماميه؛ هنگام تيمم گفتن بسم اللَّه شرط يا واجب نيست.

حنبليه؛ تسميه واجب است و با ترك عمدى آن، تيمم باطل مى شود.

حنفيه؛ تسميه سنت است خواه قصد ذكر كند يا قصد تلاوت.

شافعيه؛ تسميه سنت است ولى جنب هنگام گفتن «بسم اللَّه» نمى تواند قصد تلاوت كند.

مالكيه؛ تسميه مندوب و مستحب است نه سنت. (2)

8. احكام درگذشتگان

2. تلقين

اماميه؛ تلقين شهادتين و اقرار به دوازده امام عليهم السلام و ساير عقايد حقّه مستحب است و نيز خواندن برخى دعاهاى مأثور بر محتضر، به گونه اى كه بفهمد استحباب دارد. همچنين است خواندن تلقين هنگام دفن كردن.

حنبليه؛ تلقين شهادت هنگام احتضار و پس از دفن و تسويه تراب مستحب است.

حنفيه؛ تلقين محتضر مستحب است ولى تلقين پس از دفن، نه «مأمور به» است و نه «منهى عنه».

شافعيه؛ تلقين محتضر وتلقين پس از دفن مستحب است.

مالكيه؛ تلقين محتضر مندوب ولى تلقين پس از دفن و حال دفن مكروه است. (2)

2. شرايط مورد اتفاق در وجوب غسل ميت

1. مسلمان بودن؛ از شرايط مورد اتفاق وجوب غسل ميت است، به غير از شافعيه، ساير مذاهب غسل ميت كافر را حرام مى دانند ولى شافعيه آن را مجاز مى شمارند.

2. شهيد نبودن؛ ميت غير شهيد بايد غسل داده شود و شهيد در معركه غسل ندارد، به نظر همه مذاهب اسلامى. (1)يادآورى:

به فتواى اماميه كسى كه به وسيله رجم و قصاص واجب القتل است، حاكم اسلامى به او دستور مى دهد كه پيش از قتل، خودش غسل ميت را با آب سدر و كافور و ... انجام دهد.

4. غسل مقدارى از جسم

اماميه؛ قطعه جدا شده از ميت اگر همراه استخوان نيست غسل ندارد و اگر همراه با استخوان و غير سينه است غسل داده، در پارچه اى پيچيده و دفن مى گردد ولى اگر سينه داشت، علاوه بر غسل، كفن كرده و نماز بر او مى خوانند.

حنبليه و شافعيه؛ هر مقدار از جسد ميت پيدا شد بايد غسل داده شود.

حنفيه و مالكيه؛ اگر اكثر جسد يافت شود، يا نصف جسد همراه سر پيدا شود غسل لازم است. (2)

6. كيفيت غسل ميت

اماميه؛ در غسل ميت، بايد ترتيب سدر و كافور و آب خالص مراعات شود و به اندازه اى نباشد كه آب را مضاف كند و در غسل، اول سر و گردن، سپس طرف راست وبعد طرف چپ غسل داده مى شود و مُحرم ميت را در غسل دوم او كافور نمى ريزند.

مذاهب چهارگانه؛ در غسل اخير مندوب است كه آب با ماده خوشبو مخلوط شود ولى افضل كافور است و در غير غسل آخر، مندوب است كه آب با چيز تميز كننده اى؛ مانند صابون مخلوط باشد و مخلوط كردن با ماده خوشبو در صورتى است كه ميت مُحرم نباشد و اگر مُحرم بود، به نظر حنبليه و شافعيه بايد آن را خوشبو نكنند. ولى حنفيه و مالكيه مُحرم را با سايرين متفاوت نمى دانند.

يادآورى:

به نظر مالكيه، بايد غسل اول با آب قراح باشد، چون اگر آب با صابون مخلوط شود مطهّر نخواهد بود. (2)

7. حنوط

اماميه؛ بعد از غسل، واجب است ميت را حنوط كنند؛ يعنى به مساجد سبعه او كافور بمالند ولى حنوط مُحرم جايز نيست و ادخال كافور در چشم وبينى و گوش ميت كراهت دارد.

مذاهب چهارگانه (جز مالكيه)؛ تطيّب سر و لحيه ميت، پس از غسل به خوشبو كننده اى غير از زعفران مندوب است. همچنين طيب و خوشبو كننده را براى اعضاى سجده قرار دادن و بر چشم ها و گوش ها و زير بغل نهادن مندوب است و افضل آن است كه كافور باشد، مشروط به اين كه ميت مُحرم نباشد. (1)يادآورى:

1. براى فقه اماميه خوشبو كردن ميت با مشك و عنبر و عود و عطرهاى ديگر مكروه است ولى مستحب است كافور را با مقدارى از تربت قبر امام حسين عليه السلام مخلوط كنند.

2. به جز مالكيه ساير مذاهب اربعه، بخور دادن نزد ميت را مندوب مى شمرند يعنى خوشبو كردن فضا با آتش زدن مواد معطر؛ مانند عود، ولى در مذهب اهل بيت عليهم السلام بخور ثابت نيست. (2)

9. غسل دادن زن و شوهر به وسيله يكديگر

اماميه؛ زن و شوهر مى توانند يكديگر را غسل دهند اگرچه زن مطلقه رجعيه و مرگ در عِدّه باشد.

حنبليه؛ زن و شوهر مى توانند همديگر را غسل دهند و مطلقه رجعيه مى تواند شوهر را غسل دهد ولى مطلقه بائنه نمى تواند.

حنفيه؛ شوهر نمى تواند زن خود را غسل دهد چون زوجيت پايان يافته است اما اگر زوج فوت كند، زوجه مى تواند او را غسل دهد؛ چون در عده است اگرچه مطلقه رجعيه باشد، به خلاف بائن.

شافعيه و مالكيه؛ زوجين مى توانند يكديگر را غسل دهند مگر زن مطلّقه، ولو رجعيه، در اين صورت هيچ يك نمى توانند ديگرى را غسل دهند. (1)

كفن ميّت

3. شرايط و ويژگى ها، و سنت ها و مستحبات كفن

اماميه؛ كفن كردن با پارچه نجس و حرير جايز نيست مگر در حال ناچارى. همچنين كفن بايد از اجزاى غير مأكول اللحم و طلاباف نباشد و پوشاندن سر و صورت مُحرم اشكال ندارد.

حنبليه؛ كفن دوگونه است: واجب و مسنون. واجب ثوبى است كه تمام بدن ميت را مى پوشاند و در روزهاى جمعه و اعياد پوشيده مى شود و اما مسنون: اگر مرد است در سه لفافه كفن مى شود ولى عمامه براى او كراهت دارد. سه لفافه را پهن مى كنند و بعد با عود بخور مى دهند و ميت را بر آن قرار مى دهند و بين آن را حنوط مى كنند. اما زن و خنثى در پنج لباس پنبه اى سفيد تكفين مى شوند: ازار، خمار، قميص و لفافتان. خمار بر سر، ازار در وسط و قميص را به او مى پوشانند و تكفين با پوست و حرير و مذهب و مفضض حتى براى زن حرام است.

حنفيه؛ حبّ الاكفان، پارچه سفيد است و هر چه در حال حيات مباح بوده، تكفين به آن جايز است و هر چه مباح نبوده تكفين به آن مكروه است؛ مانند حرير براى مردان، نه براى زنان. كفن سه نوع است: 1. كفن كفاية: اكتفا به ازار يا لفافه يا با خمار و تكه اى براى سينه هاى زنان و ترك قميص 2. كفن مسنون: قميص و ازار ولفافه. قميص از گردن تا قدم و ازار و لفافه از سر تا قدم را مى پوشاند و براى زن خمار براى پوشش صورت و خرقه اى براى پوشش سينه ها استفاده مى شود 3. كفن ضرورت: آنچه در حال ضرورت پيدا شود.

نماز ميت

2. شرايط كسانى كه بر ميت نماز مى گزارند

اماميه؛ در نماز ميت طهارت از حدث و خبث و ستر عورت و مباح بودن لباس شرط نيست، اگرچه رعايت احتياط بهتر است.

مذاهب چهارگانه؛ نماز بر ميت با نمازهاى ديگر تفاوتى ندارد و همان شرايطى كه در ساير نمازها بايد رعايت شود؛ مانند طهارت از حدث اكبر و اصغر، رو به قبله بودن، ستر عورت، و غير آن ها، در مورد نماز ميت نيز رعايتش لازم است. (1)

5. قرار دادن جنازه در برابر نمازگزار

مذاهب اسلامى (جز مالكيه)؛ ميت را بايد در برابر نمازگزاران قرار دهند. قرار دادن ميت در برابر نمازگزار به گونه اى كه در وسط ميت مرد و در برابر منكب ميت زن قرار گيرد لازم نيست ولى مندوب است. (2)

7. واجبات و اركان نيت در نماز ميت

مذاهب اسلامى؛ نيت در نماز ميت معتبر است. اگرچه اماميه، حنبليه و حنفيه آن را شرط مى دانند و شافعيه و مالكيه ركن مى شمارند.

يادآورى:

اماميه نيت قربت را در نماز ميت تصريح مى كنند. (1)

10. چگونگى نماز ميت و آداب آن

اماميه؛ بعد از تكبير اول شهادتين، بعد از تكبير دوم صلوات بر پيامبر و آل او، بعد از تكبير سوم دعا براى مردان و زنان مؤمن، بعد از تكبير چهارم دعا براى ميت مى گويند و پس از تكبير پنجم نماز را پايان مى دهند و كمتر از پنج تكبير جايز نيست مگر در صورت تقيه. به جماعت خواندن نماز ميت مستحب است، همچنين طهارت از حدث ولو با تيمم و كندن كفش، بلند كردن دست ها بعد از هر تكبير، به ويژه تكبير اول، از مستحبات و آداب نماز ميّت است.

حنبليه؛ نمازگزار در كنار سينه ميت مرد و در وسط ميت زن مى ايستد و پس از نيت، تكبيرة الاحرام را همراه با بالا بردن دست ها مى گويد و پس از استعاذه و بسم اللَّه، فاتحه مى خواند، سپس تكبير دوم را با بالا بردن دست ها مى گويد و صلوات بر پيامبر مى فرستد؛ مانند تشهد آخر، سپس تكبير سوم را با بالا بردن دست ها مى گويد و براى ميت دعا مى كند و پس از آن تكبير چهارم را با بالا بردن دست ها مى گويد و آنگاه چيزى نمى گويد بلكه كمى مكث كرده، سلام مى گويد.

حنفيه؛ نمازگزار در برابر سينه ميت قرار مى گيرد و نيت اداى فريضه نماز ميت مى كند و دست ها را براى تكبيرة الاحرام بالا مى برد و ثنا مى خواند سپس تكبير دوم را مى گويد و صلوات بر پيامبر مى فرستد، آنگاه تكبير سوم را مى گويد و براى ميت و همه مسلمانان دعا مى كند و سرانجام تكبير چهارم را گفته و دو سلام به طرف راست و چپ مى گويد. در ضمن براى گفتن تكبيرها، جز در تكبير اوّل دست ها را بالا نمى برد.

شافعيه؛ اگر ميت مرد است، امام يا منفرد، در برابر رأس او قرار مى گيرد و اگر زن يا خنثى است، نزد عجز او. پس از نيت و تكبيرة الاحرام استعاذه گفته و فاتحه مى خواند، سپس تكبير دوم را گفته، صلوات مى فرستد، آنگاه تكبير سوم را مى گويد و براى ميت دعا مى خواند و بالأخره تكبير چهارم را مى گويد «اللّهم لاتحرمنا أجره و لاتفتنا بعده » را

11. اقامه نماز ميت در مسجد

اماميه؛ خواندن نماز ميت در مساجد مكروه است ولى در مسجدالحرام مكروه نيست.

حنبليه؛ جايز است اگر از تلويث مسجد ترسيده نشود و در صورت احتمال آلوده شدن، حرام است.

حنفيه؛ مكروه است، حتّى اگر ميت بيرون مسجد باشد. همچنين وارد كردن ميت به

12. شهيد

اماميه؛ شهيدى كه در معركه قتالِ جايز بوده و به خاطر اسلام به شهادت رسيد و هنگامى كه مسلمانان او را يافتند، رمقى نداشته، غسل و كفن از او ساقط است ولى نماز بر او گزارده و دفنش مى كنند. امّا كسانى كه بر اثر غرق يا انهدام ديوار و يا دفاع از مال و اهل و مانند آن كشته مى شوند ولو به آن ها شهيد گفته مى شود و در اجر و پاداش مشابه شهيدند، اما از نظر حكم، حكم شهيد را ندارند و بايد غسل و كفن شوند.

حنبليه؛ كسى كه هنگام قتال با كفار كشته شود شهيد است و غسل و نماز بر او حرام است و با لباسش دفن مى شود، مگر اين كه قبل از قتل، غسل ديگرى بر ذمه او باشد كه در اين صورت غسل، كفن و نماز بر او واجب است و همين حكم را دارد كسى كه از روى ظلم كشته شود؛ مانند كسى كه بر اثر دفاع از عرض يا مال كشته شده است چنين كسى شهيد دنيا و آخرت است و اما كسى كه اين شرايط را ندارد و كشته شود؛ مانند مرگ بر اثر طاعون يا شكم درد يا غرق شدن يا سوختن يا در راه حج يا طلب علم، اين ها شهيد آخرت هستند.

حنفيه؛ شهيد سه قسم است: 1. شهيد كامل: شهيد دنيا و آخرت كه با شش شرط محقق مى شود؛ عقل، بلوغ، اسلام، طهارت از حدث اكبر و مرگ پس از اصابت، بدون انتقال و نگذشتن وقت نماز و اين كه قتل او موجب قصاص باشد، چنين شهيدى غسل ندارد و در

13. اولياى ميت

اماميه؛ جمع واجبات تجهيز ميت؛ اعم از غسل، كفن، نماز و دفن، صحت آن ها مشروط

14. وقت اقامه نماز ميت

اماميه؛ نماز ميت را در هر وقت مى توان اقامه كرد.

مذاهب چهارگانه (جز شافعيه)؛ هنگام طلوع خورشيد، زوال خورشيد و غروب آن نماز ميت خوانده نمى شود ولى شافعيه نيز مانند اماميه مى گويند: در هر وقت نماز ميت را مى توان اقامه كرد. (1)

2. شركت زنان در تشييع جنازه

اماميه؛ بهتر است زنان در تشييع جنازه، ولو ميت زن باشد، شركت نكنند.

حنبليه و شافعيه؛ شركت زنان در تشييع جنازه مكروه است و در صورت خوف فتنه حرام است.

حنفيه؛ شركت زنان در تشييع جنازه مطلقاً كراهت تحريمى دارد.

مالكيه؛ براى زنان مسن مطلقاً شركت جايز است و براى زنان جوان شركت در تشييع عزيزانشان مانند پدر و مادر و زوج در صورت نبودن خوف فتنه جايز است و الّا جايز نيست.

يادآورى:

برخى از فقهاى اماميه شركت زنان در تشييع جنازه را، به ويژه براى زنان جوان مكروه شمرده اند. (2)

دفن ميّت

4. مستحبات و مكروهات دفن

اماميه؛ 1. بالا آوردن قبر به اندازه چهار انگشت و آن را به صورت مربع درآوردن مستحب است 2. به صورت كوهان در آوردن قبر مكروه است. 3. سفيد كردن و گِل مالى قبر كراهت دارد.

مذاهب چهارگانه؛ 1. به نظر حنبليه، حنفيه و مالكيه، خاك قبر را به اندازه يك وجب بالا آورند و آن را همچون كوهان شتر قرار دهند. ولى به نظر شافعيه خاك قبر را مستوى و صاف قرار دهند بهتر است 2. سفيد كردن قبر مكروه است ولى گِل مالى كردن آن به نظر غير مالكيه مكروه نيست و به نظر مالكيه مطلقاً طلا و ماليدن چيزى به قبر مكروه است 3. گذاردن سنگ، چوب و مانند آن بر قبر مكروه است مگر اين كه براى شناسايى باشد ولى به قصد تفاخر و مباهات حرام است. البته شافعيه قرار دادن سنگ و مانند آن به طرف سرِ قبر را سنت مى دانند. (1)

2. بناى بر قبور

اماميه؛ بنا بر قبر و تجديد قبور كراهت دارد مگر در مورد قبور انبيا و اوصيا و صلحا و علما.

مذاهب چهارگانه؛ بنا بر قبور؛ مانند خانه، قبّه، مدرسه و مسجد كراهت دارد، در صورتى كه براى زينت و تفاخر نبوده و زمين موقوفه يا مَسبله نباشد و الّا حرام است. (2)يادآورى:

مسبله زمينى است كه متعارف شده مردگان را در آن دفن كنند و موقوفه زمينى است كه مالك آن را وقف كرده است.

4. تعزيت و تسليت به مصيبت زدگان

مذاهب اسلامى؛ تعزيه و دلدارى و تسليت گفتن به مصيبت زدگان، تا سه روز مندوب است. حنبليه و شافعيه نشستن اهل مصيبت براى قبول تسليت مردم را مكروه شمرده اند ولى به نظر اماميه و مالكيه كراهت ندارد. در مذهب اماميه براى ليلةالدفن نمازهايى نقل شده ولى در منابع عامه چنين نمازى مطرح نيست.

در مذهب اماميه، تعزيه از مستحبات اكيد شمرده شده است. (1)

زيارت اهل قبور

3. زيارت قبر پيامبراعظم صلى الله عليه و آله و سلم

مذاهب اسلامى؛ زيارت قبر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم از اعظم قربات است و آنچه برخى منحرفان گفته اند، برخلاف ضرورت مذاهب اسلامى است. (1)

فصل چهارم: مباحث نماز از ديدگاه مذاهب اسلامى

اوقات نمازهاى واجب يوميه

3. وقت نماز مغرب

اماميه؛ وقت نماز مغرب از ذهاب حمره مشرقيه شروع مى شود و ذهاب شفق پايان وقت فضيلت آن است ولى وقت اجزاء آن، تا قبل از نصف شب به اندازه چهار ركعت باقى مانده، ادامه دارد.

حنبليه، حنفيه و شافعيه؛ وقت نماز مغرب از غروب خورشيد آغاز مى شود و با از بين رفتن شفق و حمره مغربيه پايان مى يابد.

مالكيه؛ مغرب دو وقت دارد: 1. وقت اختيارى؛ از غروب خورشيد است تا زمانى كه

4. وقت نماز عشا

اماميه؛ وقت نماز عشا پس از فراغ از نماز مغرب آغاز مى شود و وقت اجزاء آن تا نصف شب تداوم دارد و وقت فضيلت آن از ذهاب شفق تا ثلث شب است.

حنبليه؛ عشا دو وقت دارد: 1. وقت اختيارى؛ از غايب شدن شفق است تا گذشتن ثلث شب 2. وقت ضرورت؛ از اول ثلث دوم شب است تا فجر صادق و كسى كه بدون عذر در اين زمان نماز را بخواند گناهكار است.

حنفيه و شافعيه؛ وقت نماز عشا از زوال شفق شروع مى شود و تا طلوع فجر صادق ادامه مى يابد.

مالكيه؛ مانند حنبليه معتقدند عشا دو وقت دارد: 1. اختيارى؛ از غايب شدن شفق است تا اتمام ثلث اول 2. ضرورى؛ پس از وقت اختيارى است تا طلوع فجر. (2)

6. اقامه نماز در برخى زمان ها داراى نهى است

مذاهب اسلامى؛ زمان هايى كه اقامه نماز مورد نهى قرار گرفته است: 1. هنگام طلوع خورشيد 2. هنگام غروب خورشيد 3. هنگام استواى خورشيد تا زوال آن 4. بعد از نماز صبح تا طلوع خورشيد 5. بعد از عصر تا غروب خورشيد. (3)

8. جمع بين نمازهاى ظهر و عصر، مغرب و عشا

اماميه؛ در غير از وقت مختص، جمع ميان نماز ظهر و عصر و همچنين مغرب و عشا جايز است.

مذاهب چهارگانه؛ نماز ظهر و عصر، و مغرب و عشا وقت مشترك ندارند و جمع ميان آن ها جايز نيست مگر در موارد خاص و استثنايى. (1)يادآورى:

1. مرحوم سيد شرف الدين از منابع روايى عامه، به ويژه از صحيح بخارى و مسلم روايات زيادى بر جواز جمع بين نمازها نقل كرده است 2. در صحيح مسلم، از ابن عباس نقل است: جَمَعَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم بَيْن الظهر و العصر و المغرب و العشا، بالمدينة في غير خوفٍ وَ لَامَطَر. قيل لابن عباس: ماذا أراد بذلك؟ قال: أراد ألّايحرج أمّته 3. برخى از معاصرين اماميه فتوا به استحباب جمع نماز داده اند؛ چون جمع را از شعارهاى شيعه دانسته اند.

تعداد و احكام نمازهاى نافله

2. تفصيل نمازهاى نافله

اماميه؛ نوافل راتبه تابع فرايض عبارت اند از:

1. هشت ركعت قبل از نماز ظهر 2. هشت ركعت قبل از نماز عصر 3. چهار ركعت بعد از مغرب 4. دو ركعت بعد از نماز عشا به صورت نشسته (وتيره) 5. دو ركعت قبل از نماز صبح. مجموع آن ها 23 ركعت است.

و صلاة الليل (نماز شب) از نوافل غير تابعه فرايض محسوب مى شود و يازده ركعت است.

3. نمازهاى شب و وتر و حكم قنوت در آن ها

اماميه؛ نماز شب يازده ركعت است؛ هشت ركعت نماز شب، دو ركعت نماز شفع، يك ركعت نماز وتر. بنابراين، نماز وتر يك ركعتى است وقت نماز شب بعد از نصف شب است و پيش از نصف شب انجام آن جايز نيست مگر براى مسافر يا جوان ولى قضاى آن افضل است. در قنوت نماز وتر آداب فراوانى مطرح است؛ مانند هفتاد مرتبه استغفار و دعا براى چهل مؤمن و دعاهايى كه وارد شده است. وقت نماز شب بعد از نصف شب است و هر چه به فجر نزديكتر باشد افضل است.

حنبليه؛ وتر سنت مؤكد است، اقلش يك ركعت و اكثرش يازده ركعت است و مى تواند سه ركعت، پنج ركعت، هفت ركعت يا نُه ركعت بخواند و در هر دو ركعت سلام دهد يا با دو تشهد و يك سلام و يا با يك تشهد و يك سلام تمام آن را انجام دهد. قنوت در ركعت آخرِ بعد از ركوع سنت است، قبل از ركوع هم مى تواند قنوت بگيرد و قنوت در غير وتر مكروه است مگر در نوازل بر مسلمانان كه در اين صورت سلطان و نايبش در جميع نمازهاى مكتوب قنوت مى گيرند، هنگام قنوت بالا بردن دست ها تا برابر سينه مسنون است؛ به گونه اى كه باطن دست به آسمان باشد و بعد از قنوت دست هاى خود را بر صورت بكشد.

وقت وتر بعد از عشا تا قبل از فجر ثانى است و در ماه رمضان انجامش به جماعت سنت است و در غير رمضان مباح.

حنفيه؛ وتر واجب است و آن سه ركعت است با يك سلام؛ در هر ركعت فاتحه و يك سوره يا مانند آن خوانده مى شود. در ركعت سوم پس از قرائت، قنوت در آن واجب است و وقت آن بعد از نماز عشا تا فجر است و در غير وتر قنوت نيست مگر در نوازل و شدائد دهر كه در نماز صبح بعد از ركوع سنت خواهد بود؛ آن همه براى امام، نه منفرد. نماز وتر به جماعت مشروع نيست مگر در وتر رمضان.

شافعيه؛ از ميان سنن مؤكد، وتر تأكيد بيشترى دارد؛ اقلش يك ركعت و اكثرش يازده

4. حكم قنوت در نمازها

اماميه؛ قنوت در ركعت دومِ تمام نمازها، پيش از ركوع مستحب است مگر در نماز جمعه كه دو قنوت مستحب است.

حنبليه؛ قنوت در غير وتر مكروه است مگر در شدائد دهر و در اين صورت در نمازهاى مكتوب قنوت گرفته مى شود.

2. مقدمات نماز:

قبله

2. تعريف قبله

اماميه؛ قبله همان عين كعبه است كه صرف محاذات عرفى در آن كافى است و نمازگزار هر چه دورتر باشد، محاذات گسترش مى يابد. لذا قبله براى افراد دور جهت و سمت كعبه است.

مذاهب چهارگانه؛ كسى كه مقيم مكه يا نزديك به آن است، در صورت امكان بايد به سمت عين كعبه نماز بخواند و عين كعبه قبله اوست. اگرچه استقبال فضاى محاذى عين كعبه از بالاى كعبه براى كسى كه در جاى مرتفع است يا پايين كعبه براى كسى كه زيرزمين نماز مى خواند كافى است، ولى كسانى كه دور از مكه مى باشند، قبله آن ها جهت كعبه است. (2)

4. نماز در جوف و بام كعبه

اماميه؛ نماز در درون كعبه صحيح است. همچنين در بام كعبه صحيح است مشروط بر اين كه به مقدارى كه بتواند سجده كند در بام كعبه عقب تر بايستد.

حنبليه؛ نماز فريضه در جوف و بام كعبه صحيح نيست مگر اين كه در منتهى اليه بايستد. و اما نماز نافله يا نذرى در داخل و در بام كعبه صحيح است.

حنفيه؛ نماز در جوف و سطح كعبه صحيح است مطلقاً، اگرچه در بام كعبه كراهت دارد، چون ترك تعظيم است.

شافعيه؛ نماز در جوف كعبه مطلقاً صحيح است مگر اين كه مقابل در مفتوح كعبه باشد.

نماز بر بام كعبه نيز صحيح است در صورتى كه شاخصى جلوى خود قرار دهد.

مالكيه؛ نماز فريضه در باطن و درون كعبه درست است، ولى مكروه شديد مى باشد، ولى نماز فريضه در بام كعبه باطل است و نافله صحيح است.

يادآورى:

برخى از اماميه مانند شيخ، نماز فريضه در جوف كعبه را جايز نمى شمرند و در نماز در بام كعبه نيز مى گويند: به پشت و به سمت بيت المعمور نماز بخواند. (1)

لباس نمازگزار

3. حكم پوشش در غير نماز

مذاهب اسلامى؛ در غير نماز و هنگام غير خلوت، واجب است پوشش در برابر نگاه كسى كه نگاهش به عورت انسان حلال نيست رعايت شود مگر اين كه ضرورتى مانند معالجه و مانند آن، موجب كشف عورت باشد. (2)

5. حد پوشش زنان در غير نماز

اماميه؛ زنان در برابر نامحرمان، به استثناى صورت و كفين، بايد بقيه بدن را بپوشانند ولى در برابر محارم و زنان مسلمان يا كافر، پوشاندن قُبُل و دُبُر كافى است.

حنبليه؛ زنان در برابر نامحرم بايد تمام بدن، به استثناى وجه و كفين را بپوشانند و در برابر زنان مسلمان و كافر، بايد مابين ناف و زانو را بپوشانند ولى در برابر محارم، غير از صورت و گردن و سر و دست و قدم و ساق بايد بقيه پوشانده شود.

حنفيه؛ زنان بايد در برابر نامحرم و زنان غير مسلمان، به جز وجه و كفين، بقيه بدن را بپوشانند و اما در برابر محارم و زنان مسلمان، بايد بين ناف و زانو را پوشانده شود.

شافعيه؛ زنان در برابر نامحرم بايد تمام بدن، حتى صورت و كفين را بپوشانند ولى در برابر زنان كافر و زنان داراى فساد اخلاقى، به جز وجه و كفين، بقيه بدن بايد پوشانده شود ولى در برابر مردان محرم و زنان مسلمان بايد بين زانو و ناف را پوشاند.

مالكيه؛ زن بايد در برابر نامحرم و زنانِ كافر، به جز وجه و كفين را بپوشاند و در برابر زنان مسلمان، بين ناف و زانويش بايد پوشانده شود و در برابر مردان محرم بايد غير از صورت و اطراف؛ يعنى سر و گردن و دست ها و پاها، بقيه را پوشانيد.

6. نگاه مرد به زن نامحرم

مذاهب اسلامى؛ نگاه مردان به قسمت هايى از بدن زنان، كه بايد پوشانده شود، جايز نيست و نگاه مردان به صورت و كفين زنان با امن از فتنه اشكال ندارد. (2)

8. حكم لمس و صدا

مذاهب اسلامى؛ هر جا كه نگاه حرام است، لمس بدون حايل نيز حرام است. همچنين به نظر همه مذاهب، صداى زن نامحرم، عورت محسوب نمى شود و شنيدن آن اشكال ندارد. (2)

10. شرايط مكان نمازگزار

اماميه؛ 1. غصبى نبودن مكان 2. پاك بودن محل سجده از مطلق نجاست و پاك بودن محلّ ساير اعضا از نجاست متعدّى 3. بى حركت بودن مكان، از شرايط اصلى مكان نمازگزار است.

مذاهب چهارگانه؛ 1. به نظر مذاهب اربعه اهل سنت، پاك بودن مكان از نجاست متعدّى (رطب) و غير متعدّى (يابس) شرط است، اگرچه حنفيه به طهارت محل جبهه و قدمين اكتفا كرده اند. 2. به نظر اهل سنت، نماز در مكان غصبى، باطل نيست، اگرچه گناه است. 3. به نظر حنبليه و شافعيه و مالكيه، نماز بر روى چهار پايان در حال غير ضرورت نيز جايز است، اگر تمامى شرايط را به جا آورد ولى حنفيه مانند اماميه معتقدند محل نمازگزار بايد بى حركت و آرام باشد. (1)يادآورى:

منظور از بى حركت بودن مكان نماز، استقرار و آرامش است، بنابراين، اگر در هواپيما يا كشتى، مسافر آرامش و استقرار داشته باشد با مراعات بقيه شرايط، نمازش از نظر اماميه بى اشكال است.

12. مكان هايى كه نماز در آن ها مكروه است

مذاهب اسلامى؛ نماز گزاردن در مكان هاى زير كراهت دارد: 1. نماز مقابل آتش 2. نماز در مكانى كه عكس باشد 3. نماز در حمام، جاده و خيابان، مزبله، خوابگاه شتران، كشتارگاه 4. نماز در مقبره ها. (2)

14. قرار دادن سُتره

مذاهب اسلامى؛ اگر در مقابل نمازگزار ديوار يا صف ديگرى نيست، مستحب است چيزى ولو ريسمان يا چوب و عصا در مقابل خود قرار دهد تا ميان او و عبور كننده حايل و مانع شود؛ به چنين چيزى در روايات و كتب فقهى «ستره» مى گويند و قرار دادن آن نوعى احترام و تعظيم نماز و توجه به خالق و انقطاع از مخلوق است. (2)

16. جلوگيرى نمازگزار از عبور ديگران

اماميه؛ بعضى از فقهاى اماميه؛ مانند شهيد اوّل در كتاب «الذكرى»، جلوگيرى از عبور ديگران را مستحب شمرده اند.

حنبليه؛ سنت است كه نمازگزار با اشاره چشم يا سر و يا دست، از عبور ديگران جلوگيرى كند و در صورت عدم تأثير، هرگونه كه مى تواند و نماز را باطل نمى كند، جلوى او را بگيرد.

حنفيه؛ جلوگيرى با اشاره چشم و سر يا تسبيح جايز است نه سنت و بيش از اين مقدار نمى تواند جلوگيرى كند.

شافعيه؛ نظر شافعيه مانند حنبليه است.

مالكيه؛ جلوگيرى از عبور ديگران مندوب است.

يادآورى:

برخى از روايات عامه، عبور از مقابل نمازگزار را از گناهان كبيره شمرده اند. (2)

احكام مساجد

3. محل عبور قرار دادن مسجد

اماميه؛ عبور از مساجد مكروه است مگر اين كه در آن دو ركعت نماز بخواند.

حنبليه؛ مسجد را به عنوان راه قرار دادن براى طاهر و جنب و حائض و نفساء مكروه است مگر اين كه نياز داشته باشد.

حنفيه؛ مسجد را به عنوان راه و محل عبور قرار دادن كراهت تحريمى دارد؛ اگر بدون عذر باشد و كافى است براى هر روز يك بار نماز تحيت بخواند.

شافعيه؛ عبور طاهر و جنب از مسجد جايز است حائض ولو به جهت احتياج، كراهت دارد.

مالكيه؛ عبور از مسجد، اگر كم باشد جايز است و اگر مسجد پيش از بنا راه بوده، كراهت دارد. (1)

5. وارد كردن نجس و متنجس در مسجد

اماميه؛ تنجيس مسجد حرام است و تطهير آن واجب فورى است ولى وارد كردن نجس يا متنجس كه موجب تنجيس مسجد نشود اشكال ندارد مگر در صورت هتك مسجد.

حنبليه؛ اگر چيزى از نجس يا متنجس در مسجد مى افتد، بردن آن به درون مسجد جايز نيست و الّا اشكال ندارد ولى بول كردن در آن حرام است ولو در ظرف باشد.

حنفيه؛ وارد كردن نجس يا متنجس در مسجد و ادرار كردن در آن كراهت تحريمى دارد.

به نظر شافعيه و مالكيه وارد كردن نجس و متنجس در مسجد، اگرچه خشك باشد جايز نيست. همچنين ادرار در مسجد ولو در ظرف، جايز نيست مگر هنگام ضرورت. (1)

2. جايگاه اذان

1. در روايات اهل سنت آمده است كه در برابر ناقوس مسيحيان، بوق يهود، دف روميان و آتش مجوس، اذان و اقامه در اسلام تشريع گرديد. 2. آيه شريفه 58 از سوره مائده «وَ إِذَا نَادَيتُمْ إلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُواً وَ لَعَباً» و آيه شريفه 9 از سوره جمعه «يَا أَيُّهَا الَّذينَ ءَامَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِن يَومِ الجُمُعَةِ» با لفظ ندا، اشاره به اذان شده است.

5. حكم اذان

اماميه؛ اذان براى نمازهاى يوميه؛ چه ادا و چه قضا، در حضر يا سفر، براى مردان و زنان مستحب مؤكد است، اما در نمازهاى واجب ديگر، اذان نيست و به جاى آن سه مرتبه الصّلاة گفته مى شود.

حنبليه؛ اذان فرض كفايى در شهرها و روستاهاست، براى مردان حرّ و حاضر، براى نمازهاى پنج گانه ولى براى نماز ميت، عيد، نافله و براى مسافر اذان ثابت نيست.

حنفيه؛ اذان سنت مؤكد كفايى براى اهل يك منطقه است و در نمازهاى پنج گانه در سفر و حضر، فرادا و جماعت، ادا و قضا سنت است و براى نماز ميت، عيدين، كسوف، استسقا، تراويح و سنن رواتب ثابت نيست.

شافعيه؛ اذان سنت كفايى براى جماعت و سنت عينى براى فرادا است و براى نمازهاى پنج گانه در سفر و حضر سنت است ولو فائته باشد ولى براى نماز ميت و نماز منذوره و نوافل اذان نيست.

مالكيه؛ اذان سنت كفايى است بر جماعت منتظر نماز براى هر نماز و هر مسجد و براى فريضه عينى در وقت اختيار گفته مى شود نه براى نوافل و نه براى فائته و نه براى فرض كفايى مگر جنازه و نه در وقت ضرورى. اذان در هر شهر كه نماز جمعه اقامه مى شود واجب كفايى است و اگر مردم شهرى آن را ترك كنند با آن ها قتال مى شود.

برخى از علماى اماميه قائل به وجوب عينى اذان شده اند. (1)

7. فاصله بين اذان و اقامه

اماميه؛ مستحب است ميان اذان و اقامه يك گام بردارد يا قدرى بنشيند يا سجده كند يا ذكر بگويد يا دعا بخواند يا قدرى ساكت باشد.

شافعيه و حنفيه؛ نشستن مؤذن ميان اذان و اقامه به اندازه اى كه ملازمان صلاة در مسجد حاضر شوند با مراعات وقت فضيلت سنت است مگر در صلاة مغرب كه تأخير نمى افتد.

حنبليه؛ نشستن مؤذن ميان اذان و اقامه به قدرى باشد كه وضو گيرنده از وضو فارغ شود، و يا دو ركعت نماز اقامه شود. ولى در نماز مغرب فاصله به اندازه نشستن كوتاه باشد.

مالكيه؛ اگر جماعت منتظر كسى نيست، افضل تقديم نماز در اول وقت، پس از وقت نماز نافله قبليه است. اگر نوافل قبيله داشته باشند و اگر منتظر ديگران مى باشند نماز اول وقت را پس از نماز نوافل قبيله انجام دهند مگر در ظهر كه تأخير نماز تا ربع قامت افضل است و در گرماى شديد تا وسط وقت تأخير مندوب است. اما در مورد فاصله ميان اقامه و نماز، تأخيرى نيست و بلافاصله نماز اقامه مى شود. (2)مذاهب چهارگانه؛ در اذان صبح بعد از حَىَّ عَلَى الفَلاح، دو بار «الصلاة خير مِنَ النَّوم» مندوب و ترك آن به اتفاق مذاهب عامه مكروه است؛ به اين جمله «تثويب» مى گويند.

8. الفاظ اقامه

اماميه؛ اللَّه اكبر: دو بار

أَشهَدُ ان لا الهَ الَّا اللَّه: دو بار

أَشهَدُ انَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللَّه: دو بار

حَىَّ عَلَى الصَّلاة: دو بار

حَىَّ عَلَى الفَلاح: دو بار

حَىَّ عَلى خَيرِ العَمَل: دو بار

قَد قامَتِ الصَّلاة: دو بار

اللَّه اكبر: دو بار

لا الهَ الَّا اللَّه: يك بار

حنبليه؛ اللَّه اكبر: دو بار

أَشهَدُ ان لا الهَ الَّا اللَّه: يك بار

أَشهَدُ انَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللَّه: يك بار

حَىَّ عَلَى الصَّلاة: يك بار

حَىَّ عَلَى الفَلاح: يك بار

حَىَّ عَلى خَيرِ العَمَل: يك بار

قَد قامَتِ الصَّلاة: دو بار

اللَّه اكبر: دو بار

لا الهَ الَّا اللَّه: دو بار

حنفيه؛ اللَّه اكبر: دو بار

أَشهَدُ ان لا الهَ الَّا اللَّه: دو بار

أَشهَدُ انَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللَّه: دو بار

9. اذان و اقامه براى زنان

اماميه؛ در مستحب مؤكد بودن اذان و اقامه فرقى ميان زن و مرد نيست.

10. اذان براى امورى خاص

به فتواى مذاهب اسلامى؛ گفتن اذان در گوش راست نوزاد و اقامه در گوش چپ او مندوب است. همچنين به فتواى مذاهب اهل سنت اذان هنگام آتش سوزى، جنگ، پشت سر مسافر و در گوش مهموم و مصروع مندوب است. به فتواى اماميه، اذان در بيابان هنگام وحشت از سِحر جنيان و اذان در گوش راست كسى كه سوء خلق دارد و كسى كه چهل روز گوشت نخورده، مستحب است. (2)

3. اركان و واجبات نماز

واجبات نماز

واجب اول: نيّت

2. تلفظ به نيت

اماميه؛ استحباب تلفظ به نيت ثابت نيست و بهتر است كه ترك شود.

حنبليه؛ تلفظ به نيت مسنون است اگرچه ملاك نيت قلبى است.

حنفيه؛ تلفظ به نيت مشروع نيست مگر اين كه نمازگزار وسواسى باشد.

شافعيه؛ تلفظ به نيت مسنون است اگرچه ملاك نيت قلبى است.

مالكيه؛ تلفظ به نيت خلاف اولى است براى غيروسواس و براى وسواس مندوب است.

يادآورى:

برخى از اماميه قائل به كراهتِ به لفظ آوردن نيت شده اند و حتى برخى آن را از مصاديق تشريع و حرام شمرده اند. (2)

واجب دوم: تكبيرة الاحرام

واجب سوم: قيام

واجب چهارم و هفتم: قرائت و ذكر

2. حكم قرائت مأموم

اماميه؛ در نمازهاى جهريه، در دو ركعت اول، اگر صداى امام را مى شنود بايد حمد و سوره نخواند و اگر صداى امام را نمى شنود، مستحب است حمد و سوره را آهسته بخواند و در نمازهاى اخفاتيه بايد حمد و سوره نخواند و مستحب است ذكر بگويد.

حنبليه؛ قرائت خلف امام در نمازهاى سرّيه و در سكتات امام در نمازهاى جهريه مستحب است ولى در نمازهاى جهريه در حال قرائت امام مكروه است.

حنفيه؛ قرائت مأموم پشت سر امام در نمازهاى سريه و جهريه مكروهِ تحريمى است.

شافعيه؛ بر مأموم فرض است كه فاتحه را پشت امام بخواند مگر اين كه مسبوق به آن باشد كه در اين صورت امام از طرف او تحمل مى كند.

مالكيه؛ در نمازهاى سرّيه، قرائت خلف امام، مندوب و در جهريه مكروه است مگر اين كه كسى بخواهد مراعات خلاف كند كه در اين صورت مندوب مى باشد. (1)

4. حكم بسمله

اماميه؛ بسمله جزئى هر سوره اى است و ترك عمدى آن در نافله يا فريضه موجب بطلان نماز مى شود و در نماز جهريه بايد جهراً و در اخفاتيه مستحب است جهراً بخوانند.

حنبليه؛ تسميه سنت است و در هر ركعتى آن را سرّى مى خوانند ولى آيه اى از فاتحه نيست و اگر تسميه را ترك و شروع به فاتحه كرد ساقط مى شود.

حنفيه؛ بسمله (تسميه) از فاتحه يا هر سوره اى نيست اگرچه از قرآن است و براى امام و منفرد به صورت سرّى سنت است و اما بين فاتحه و سوره مكروه نيست هر چند اولى ترك آن است.

شافعيه؛ بسمله آيه اى از فاتحه است و خواندن آن فرض است نه سنت و در نماز جهريه بايد جهراً خوانده شود و نخواندن آن موجب بطلان نماز مى شود.

مالكيه؛ تسميه در صلاة مفروضه مكروه است مگر اين كه مصلّى نيّت خروج از خلاف داشته باشد كه در اين صورت به شكل سرّى مندوب است ولى در نماز نافله خواندن بسمله هنگام فاتحه جايز است. (1)يادآورى:

سه نظريه در مورد بسمله وجود دارد: 1. آيه اى از فاتحه و از هر سوره اى است و حكم

5. استعاذه

اماميه؛ قبل از قرائت در ركعت اول، گفتن «أعُوذُ بِاللَّه مِنَ الشَّيطان الرَّجيم » مستحب است.

حنبليه؛ تعوّذ در ركعت اول سنت است و عبارت است از: «أعوذ باللَّه السميع العليم من الشيطان الرجيم ».

حنفيه؛ تعوّذ در ركعت اول بعد از تكبيرة الاحرام براى امام و منفرد و مأموم غير مسبوق سنت است و صيغه اش «أعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم است ».

شافعيه؛ تعوّذ در تمامى ركعات سنت است وصيغه اش: «أعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم » مى باشد.

مالكيه؛ تعوّذ در نماز فريضه سرّاً يا جهراً مكروه است ولى در نماز نافله به طور سرّى جايز است. (1)

7. تأمين (آمين گفتن پس از حمد)

اماميه؛ جايز نيست و مبطل نماز است.

حنبليه؛ بعد از قرائت فاتحه، گفتن آمين براى امام و مأموم و منفرد سنت است و در نماز جهريه جهراً و در نماز سرّيه، سرّاً گفته مى شود.

حنفيه؛ گفتن آمين پس از قرائت، سنت است و به صورت سرّى گفته مى شود در جهريه و سرّيه.

شافعيه؛ مانند حنبليه نظر داده اند.

مالكيه؛ تأمين براى منفرد و امام مطلقاً مندوب است.

يادآورى:

1. آمين دعا است و معنايش: «اللّهمّ اسْتَجِب» مى باشد و جزو فاتحه نيست.

2. ترك تأمين از دين اماميه شمرده مى شود. (2)

8. قرائت سوره، بعد از فاتحه

اماميه؛ قرائتِ سوره كامل، پس از حمد، در دو ركعت اولِ نمازهاى فريضه واجب است، جز در موارد ضرورت؛ مانند تنگى وقت.

مذاهب چهارگانه؛ قرائت مقدارى از قرآن، پس از فاتحة الكتاب، در دو ركعت اول نمازهاى چهار ركعتى و مغرب و نماز صبح و نمازجمعه سنت است و حنفيه از آن تعبير به واجب مى كنند.

يادآورى:

1. برخى از اماميه وجوب قرائت سوره، بعد از حمد را بنا بر احتياط دانسته اند.

2. خواندن سوره اى كه آيه سجده دار دارد در فرايض، به فتواى اماميه جايز نيست. (1)

10. حكم قرائت سوره براى امام و مأموم و منفرد

اماميه؛ قرائت يك سوره كامل براى امام و منفرد واجب است و با خواندن امام از مأموم ساقط مى شود ولى در نوافل، سوره واجب نيست.

حنبليه؛ قرائت سوره بعد از فاتحه در نمازهاى فريضه براى امام و منفرد و مأموم، وقتى صداى امام را نمى شنود سنت است و همچنين در نمازهاى نافله در جميع ركعات سنت است.

حنفيه؛ قرائت سوره براى امام و منفرد است و براى مأموم قرائت مطلقاً در نماز فريضه جايز نيست و اما در نمازهاى نافله قرائت واجب است.

شافعيه؛ در نمازهاى فريضه مانند حنبليه نظر داده اند و در نمازهاى نافله معتقدند اگر بيش از دو ركعت خوانده شد، فقط در دو ركعت اول سنت است.

مالكيه؛ قرائت سوره توسط مأموم در نماز جهريه مكروه است، اگرچه امام ساكت باشد يا صداى او را نمى شنود و در نمازهاى نافله قرائت سوره مندوب است نه سنت. (1)

12. بالا بردن دست ها هنگام تكبيرها

اماميه؛ هنگام تكبيرهاى واجب يا مستحب، بالا بردن دست ها تا محاذى گوش مستحب است.

حنبليه؛ هنگام تكبيرة الاحرام و رفتن به ركوع و بلند شدن از ركوع بالا بردن دست ها تا مقابل منكبين براى زن و مرد سنت است

حنفيه؛ بالا بردن دست ها براى تكبيرةالاحرام و تكبيرهاى عيدين و قنوت، سنت است.

شافعيه؛ بالا بردن دست ها هنگام تكبيرة الاحرام و ركوع و بلند شدن از ركوع و هنگام ايستادن از تشهّد اول، براى زن و مرد سنت است.

مالكيه؛ بالا بردن دست ها تا مقابل منكب هنگام تكبيرة الاحرام مندوب و در غير آن مكروه است. (1)

واجب پنجم

3. ذكر برخاستن از ركوع

اماميه؛ براى مطلق مصلّى مستحب است پس از سر برداشتن از ركوع بگويد: «سَمِعَ اللَّهُ لِمَن حَمده » و بعد بگويد: «الحمدللَّه ربِ الْعالمين ».

حنبليه؛ بر امام و منفرد سنت است كه جمع بين تسميع و تحميد كنند ولى مأموم بگويد:

«ربّنا و لك الحمد» و سنت است بعد از تحميد بگويد: «مل ء السماوات و مل ء الأرض و مل ء ما شئت من شي ء بعد».

حنفيه؛ سنت است امام تسميع بگويد و چيزى بر آن نيفزايد و مأموم تحميد بگويد و منفرد جمع ميان دو صيغه كند.

شافعيه؛ سنت آن است كه امام و مأموم و منفرد جمع ميان تسميع و تحميد كنند ولى امام تسميع را بلند بگويد.

مالكيه؛ تسميع براى امام و مأموم و منفرد سنت است و تحميد در حق منفرد و مأموم مندوب است.

يادآورى:

1. منظور از تسميع؛ «سمع اللَّه لمن حمده » و منظور از تحميد: «ربنا و لك الحمد» است.

2. به نظر اماميه، در ادامه اذكار پس از برخاستن مستحب است بگويد: «أهل الجبروت

واجب ششم: سجده

3. اعضاى سجود

اماميه؛ در هر سجده بايد اعضاى هفتگانه بر زمين قرار گيرد و آن عبارت است از:

پيشانى، دو كف دست، دو زانو و دو شصت پا. ولى تحقّق عنوان سجده به نهادن پيشانى است.

حنبليه؛ نهادن بعضى از هر عضو از اعضاى هفتگانه فرض است، به علاوه جزئى از بينى هم بايد بر زمين نهاده شود.

حنفيه؛ بايد مقدارى ولو اندك از پيشانى را بر ما يصحّ السجود عليه قرار دهد و بايد يكى از دست ها و يكى از زانوان و مقدارى از انگشتان يكى از قدم ها را بر ما يصح السجود عليه قرار دهد اما قرار دادن اكثر جبهه واجب است و تحقّق سجده كامل به نهادن همه دست ها و زانوان و اطراف قدمين و پيشانى و بينى است.

شافعيه؛ نهادن بعضى از هر عضو از اعضاى هفتگانه فرض است و بايد سجده بر باطن كفين و باطن انگشتان پا باشد.

مالكيه؛ سجده بر كمترين مقدار از پيشانى فرض است و سجده بر بينى مندوب است ولى سجده بر دو دست و بر زانوان و اطراف در قدم سنت است و چسباندن تمام پيشانى به زمين مندوب است. (1)

5. بالا بودن موضع سجده

اماميه؛ جاى پيشانى بايد از محل زانو پايين تر يا بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.

حنبليه؛ بلند بودنى مبطل است كه نمازگزار را از هيئت مصلّى بيرون مى برد.

حنفيه؛ اگر موضع جبهه بيش از نصف ذراع بالا باشد مضر است مگر در صورت ضرورت و در ازدحام جمعيت كه نمازگزار مى تواند بر پشت نمازگزار مقابلش سجده كند، به شرط اين كه جاى خالى براى سجده نيابد و در يك نماز باشد و زانوان بر زمين باشد.

شافعيه؛ جاى جبهه اگر از جاى زانو بالاتر باشد مبطل است مگر اين كه بدن تنكيس (واژگون و سرازير) باشد يعنى جزو اسفل بدن بالاتر از جزو اعلى باشد.

مالكيه؛ اگر ارتفاع كثير به زمين متصل باشد، سجده صحيح نيست ولى اگر اندك باشد

6. ذكر سجده و مقدار آن

اماميه؛ ذكر در سجده واجب است و بايد به اندازه «سبحانَ رَبّي الأعلى و بحمده» يا سه بار «سبحان اللَّه» باشد.

حنبليه؛ گفتن «سبحان رَبّي الأعلى » يك بار واجب و بيش از آن سنت است.

حنفيه؛ سنت با كمتر از سه بار گفتن «سبحان ربّي الأعلى» محقق نمى شود.

شافعيه؛ سنت با هر صيغه اى از صيغ تسبيح محقق مى شود ولى افضل گفتن «سبحان رَبّي الأعلى»، و تا گفتن يازده بار اكمل است.

مالكيه؛ سنت گفتن «سبحان رَبّي الأعلى» است و در مقدار آن عدد معين مطرح نيست چنانكه لفظ معيّنى شرط نيست.

يادآورى:

درسنامه درآمدى بر فقه مقارن ؛ ؛ ص259

تحب است تكرار تسبيح در سجده؛ به طورى كه به عدد فرد ختم شود. (2)

8. چگونگى نشستن پس از سجده

اماميه؛ در نشستن، تورك و قرار دادن دست ها بر ران مستحب است و براى زنان چسباندن ران ها به هم و بالا آوردن زانو از زمين استحباب دارد.

حنبليه؛ در تشهد اول و بين دو سجده، افتراش مسنون است و در تشهد آخر تورك همچنين گذاشتن دست ها بدون انگشتان بر ران سنت است.

حنفيه؛ گذاشتن دست ها تا سر انگشتان بر ران سنت است و براى مردان افتراش و براى زنان تورك سنت است.

شافعيه؛ گذاشتن دست ها تا سر انگشتان بر ران، همچنين افتراش در تمام نشستن هاى نماز سنت است ولى در نشستن آخر تورك سنت مى باشد.

مالكيه؛ گذاشتن دست بر ران، مندوب است نه سنت و افضا براى زن و مرد مندوب

9. جلسه استراحت

اماميه؛ نشستن بعد از سجده دوم در ركعت اول و سوم كه تشهد ندارد، مستحب است بلكه احتياط واجب عدم ترك آن است.

مذاهب چهارگانه (جز شافعيه): جلسه استراحت را سنت ندانسته اند ولى شافعيه آن را از سنن شمرده اند. (2)

11. سجده تلاوت

اماميه؛ سجده تلاوت واجب است و هر گاه انسان آيه سجده را بخواند يا به آن گوش دهد، بايد بى درنگ سجده كند.

مذاهب چهارگانه (جز حنفيه)؛ سجده تلاوت براى قارى و مستمع سنت و مستحب است. به نظر حنفيه اگر آيه سجده را در نماز بشنود، انجام سجده واجب فورى است ولى اگر در خارج از نماز بشنود، واجب موسع است و مى تواند آن را تا آخر عمر به تأخير اندازد. (1)يادآورى:

1. به اتفاق مذاهب اسلامى، سجده تلاوت تشهد و سلام ندارد ولى عامه مى گويند: براى انجام آن و پس از آن تكبير گفته مى شود و اماميه تكبير را ردّ مى كنند.

2. به فتواى اماميه خواندن آيه سجده در نماز جايز نيست ولى به نظر عامه جايز است.

13. دعاى هنگام سجده تلاوت

اماميه؛ مستحب است در سجده تلاوت بگويند:

«سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً. لا مستكبراً عَنْ عِبادَتك وَ لا مستنكفاً بل أنا عَبد ذَليل خائِف مستجير».

مذاهب چهارگانه؛ دعاى خاصى را براى سجده تلاوت نقل نكرده اند.

يادآورى:

مانند اين دعا، دعاهاى ديگرى نيز در منابع فقهى و روايى اماميه آمده است. (2)

واجب هشتم: تشهد

18. استحباب اشاره با انگشت سبابه

اماميه؛ مستحب است نمازگزار در حال تشهد دست هاى خود را بر ران گذاشته، انگشتانش را به يكديگر بچسباند ولى اشاره با انگشت سبابه استحباب ندارد.

حنبليه؛ انگشت خِنْصَر و بِنْصِر را گره مى زند و انگشت وسط و ابهام را حلق مى كند و با انگشت سبابه هنگام گفتن لفظ جلاله اشاره مى كند بدون حركت.

حنفيه؛ با انگشت سبابه دست راست اشاره مى كند به گونه اى كه هنگام نفى الوهيه، سبابه را بالا مى برد و هنگام اثبات الوهيه پايين مى آورد. رفع، نفى است و وضع، اثبات.

شافعيه؛ به جز سبابه، ساير انگشتان دست راست را قبض مى كند و هنگام گفتن الّا اللَّه با آن اشاره مى كند و رفع آن را تا هنگام برخاستن يا سلام بدون تحريك ادامه مى دهد.

مالكيه؛ به جز سبابه ساير انگشتان را زير انگشتان شصت قرار مى دهد و سبابه و ابهام را مى كشد و سبابه را به چپ و راست حركت مى دهد.

19. صلوات در تشهد اول

اماميه؛ در تشهد اوّل صلوات بر محمد و آل محمد واجب است.

مذاهب چهارگانه؛ در تشهد اول صلوات شرط نيست، اگرچه ظاهراً آن را مشروع مى شمرند. (1)

21. دعا در تشهد آخر

اماميه؛ دعا در تشهد و در همه حالات نماز؛ مانند ركوع، سجده، قنوت و قبل و بعد از قرائت جايز است؛ دنيوى باشد يا اخروى.

حنبليه؛ سنت است بعد از صلوات در تشهد آخر بگويد: أعُوذُ بِاللَّه مِن عَذاب جَهَنَّم وَ مِن عَذاب الْقَبر وَ مِن فتنَة الْمَحيا وَالْمَمات وَ مِن فتنَة المسيح الدجَال و دعا براى شخص معين بدون كاف خطاب جايز است ولى خواسته هاى دنيوى جايز نيست.

حنفيه؛ سنت است دعا كردن با الفاظ قرآن؛ مانند: «رَبَّنَا لاتُزِغْ قُلُوبَنَا» يا شبيه الفاظ سنّت ولى دعا شبيه الفاظ انسان جايز نيست.

شافعيه؛ بعد از صلوات، دعا وطلب خير دنيا و آخرت مسنون است ولى دعاى حرام يا مستحيل مبطل نماز است و افضل اين است كه چنين بگويد: اللَّهُمَّ اغْفرلى مَا قَدّمت وَ مَا أخّرت وَ مَا أسررت وَ مَا أعلنت وَ مَا أسرفت.

مالكيه؛ دعا پس از صلوات مندوب است؛ هر دعايى كه مشتمل بر خير دنيا و آخرت باشد و بهتر است بگويد:

اللَّهُمَّ اغْفِر لَنَا وَ لِوَالِدَيْنَا وَ لِائِمَّتِنا و لمن سبقنا بِالْايمَان مغفرة عزماً .... (2)

واجب نهم: سلام

24. توجه و اشاره به چپ و راست هنگام سلام

اماميه؛ مستحب است منفرد و امام در سلام آخر، با گوشه چشم يا بينى و مانند آن اشاره كنند به سمت راست؛ به گونه اى كه منافات با استقبال قبله نداشته باشد و اما اگر در سمت چپ مأموم كسى هست، سلام ديگرى با اشاره به سمت چپ بگويد.

مذاهب چهارگانه (جز مالكيه): در سلام اول اشاره و توجه به راست، به گونه اى كه گونه راست را ببيند و توجه به چپ در سلام دوم، به گونه اى كه گونه چپ خود را ببيند سنت است.

مالكيه؛ براى مأموم تيامن در سلام مندوب است و سلام مأموم بر امام سنت است؛ همانطور كه تسليم بر كسانى كه در چپ او واقع شده اند سنت است. ولى امام و منفرد يك سلام مى كنند.

يادآورى:

به نظر برخى فقهاى اماميه؛ مانند امام خمينى رحمه الله اين اشاره رجاءً انجام مى شود. (1)

واجب دهم: ترتيب

واجب يازدهم: موالات

4. مبطلات و مكروهات نمازو احكام سهو و شك

احكام شك و سهو در نماز

3. اسباب سجده سهو

اماميه؛ اسباب سجده سهو عبارت اند از:

1. كلام بيجا 2. يك سجده فراموش شده 3. شك ميان ركعات چهار و پنج، بعد از سجده دوم 4. سلام بيجا 5. فراموشى تشهد.

برخى از اماميه، سجده سهو در پاره اى از موارد بالا را مبنى بر احتياط مى دانند.

حنبليه؛ اسباب سهو سه چيز است:

1. افزودن غير عمدى در افعال مانند قيام و قعود 2. نقص؛ مانند ترك ركوع، و سجده و فاتحه به طور سهو 3. شك در ترك ركنى از اركان يا شك در عدد ركعات.

كسى هم كه غلط بخواند، به گونه اى كه معنا تغيير كند، بايد سجده سهو به جا آورد و اگر ترك سنت نماز كند، سجده سهو مجاز است.

حنفيه؛ اسباب سجده سهو:

1. كم يا زياد كردن يك ركعت يا بيشتر 2. پس از سجده ركعت آخر به طور سهو ننشيند و بلند شود 3. فراموش كردن جلوس براى تشهد اول 4. مقدم كردن ركنى بر ركن يا واجب ديگر 5. ترك برخى از واجبات؛ مانند قرائت فاتحه، سوره يا سه آيه، قرائت در دو

4. حكم سجده سهو

اماميه؛ سجده سهو در موارد گذشته واجب است ولى واجب مستقل، كه با ترك آن، نماز باطل نمى شود و با تكرار موجب آن تكرارش واجب فورى است و امام و مأموم در سهو مستقل اند و اگر امام سجده سهو انجام مى دهد بر مأموم متابعت لازم نيست.

حنبليه؛ سجده سهو واجب يا مستحب و يا مباح است. بر مأموم واجب است در سجده سهو امام را متابعت كند. سجده سهو براى ترك واجب، بهتر است قبل از سلام باشد و آنجا كه سجده سهو بهتر است بعد از نماز باشد؛ مانند سلام بيجا، ترك عمدىِ آن گناه دارد ولى

5. چگونگى سجده سهو

اماميه؛ نمازگزار بعد از سلام بى درنگ نيت سجده سهو مى كند و به سجده مى رود و مى گويد: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ»، يا «بِسْمِ الله وَ بِاللَّهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ

5. نماز مسافر و نماز جماعت

2. قصد سفر از زمان خروج

مذاهب اسلامى؛ از اول اگر نيت سفر داشته باشد، نماز قصر است. (2)

6. اقتداى مسافر به حاضر

اماميه؛ تمام بودن نماز امام جماعت تأثيرى در وظيفه مسافر ندارد و مسافر بايد نمازش را قصر بخواند ولو امام نمازش تمام است و بالعكس.

مذاهب چهارگانه؛ اگر مسافر به امامى اقتدا كند كه نمازش تمام است، نماز او نيز تمام است. بلكه به نظر شافعيه و حنبليه، مسافر حتّى اگر در تشهد آخر هم امام را درك كرد، بايد نمازش را تمام بخواند. به نظر حنفيه مسافر تنها در داخل وقت مى تواند به مقيم اقتدا كند.

نماز جماعت

2. اهميت نماز جماعت/

در متون فقهى و جوامع روايىِ فريقين، در اهميت نماز جماعت، مباحث مهم و روايات فراوانى وارد است كه نشان دهنده اهميت اين عبادت از ابعاد مختلفِ معنوى، عبادى، اجتماعى و سياسى است. در جوامع روايى عامه نقل است از رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و سلم كه فرمود:

«والذي نفسي بِيَدِهِ لقد هممت أن امُرَ بحطب فيحطب ثم أمر بالصلاة فيؤذّن لها ثمّ أمر رجلًا فيؤمّ الناسَ ثمّ أخالف إلى رجال فاحرق عليهم بيوتهم».

در روايات خاصه نيز از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده كه فرمود: «بلغه انّ قوماً لايحضرون الصلاة فى المسجد فخطب فقال: انّ قوماً لايحضرون الصلاة منّا فى مساجدنا، فلا يؤاكلونا و لايشاربونا و لايشاورونا و لايناكحونا أو يحضروا معنا صلاتنا جماعة و إنى لأوشك بنار تشعل فى دورهم فاحرقها عليهم أو ينتهون».

حنبليه به اين روايات تمسك كرده و نماز جماعت را واجب عينى شمرده اند ولى مذاهب ديگر محمل هايى را براى اين روايات ذكر كرده اند. در هر صورت اين روايات ابعاد سياسى- اجتماعىِ اين عبادت را به خوبى آشكار مى كنند. (1)

4. شرايط امام جماعت؛ موارد اتفاقى

مذاهب اسلامى؛ امام جماعت بايد داراى شرايط زير باشد:

1. اسلام 2. عقل 3. ذكورت براى امامت مردان 4. نداشتن عذر 5. صحّت قرائت.

يادآورى:

مالكيه ذكوريت را به طور مطلق شرط امامت مى دانند ولى به نظر مذاهب ديگر، امامت زن براى زنان اشكال ندارد. (2)

5. شرايط امام جماعت؛ موارد اختلافى

اماميه؛ 1. ايمان (شيعه اثنى عشرى بودن) 2. عدالت 3. طهارت مولد (ولدالزنا نبودن) 4. بلوغ. اين موارد از شرايط ديگر نزد اماميه است.

مذاهب چهارگانه؛ از ميان شرايط چهارگانه اى كه اماميه براى امام جماعت مطرح كرده اند: 1. اهل سنت به جاى «ايمان»، اسلام را شرط دانسته اند 2. «طهارت مولد» را هيچ يك از مذاهب اهل سنت شرط نمى دانند 3. در مورد «عدالت»، حنفيه و شافعيه معتقدند امامت «فاسق» براى عادل صحيح است ولى مكروه مى باشد و براى فاسق ديگر جايز است. و مالكيه مطلقاً امامت فاسق را مكروه شمرده اند و امّا حنبليه امامت فاسق را نادرست مى دانند ولى امامت فاسق در نماز جمعه و عيد را مجاز مى شمرند. 4. «بلوغ» را به جز شافعيه ساير مذاهب شرط مى دانند ولى شافعيه اقتداى بالغ به صبى را در غير نمازجمعه صحيح شمرده اند. (1)يادآورى:

به نظر مى رسد حنبليه كه عدالت را در نماز جماعت شرط مى دانند و در جمعه شرط نشمرده اند، بر اساس محيط اجتماعى و واقعيت هاى عينى بوده است؛ زيرا بسيارى از امامان جمعه، از واليان و حاكمان فاسق بوده اند.

7. اتحاد مكان و نبودن حايل

اماميه؛ بايد صف هاى نماز متصل باشند و فاصله و دورى مأموم از امام، اگر بدون اتصال صفوف بوده و فاصله غير عرفى باشد جايز نيست و نيز بايد حايلى مانع ديدن امام و مأمومين نباشد، جز در مورد اقتداى زنان.

حنبليه؛ اگر امام و مأموم در مسجدند اگرچه حايل ميان آن ها باشد اقتدا صحيح است، البته اگر تكبيرة الاحرام را مى شنود. و اگر امام و مأموم يا مأموم به تنهايى خارج از مسجد بود، اقتدا صحيح است به شرط اين كه مأموم امام را يا مأمومى را كه امام را مى بيند، ببيند ولو در بعضى از نماز يا از طريق پنجره باشد يا فاصله بيش از سيصد ذراع باشد.

حنفيه؛ اگر انسان در خانه اش به امامِ در مسجد اقتدا كند، چنانچه مأموم از حال امام آگاه است و فاصله ميان خانه و مسجد ديوار باشد، نماز صحيح است ولى اگر خانه با چيزى مانند طريق يا نهر از مسجد جدا شود، نماز صحيح نيست.

شافعيه؛ اگر حايلى در ميان نباشد، وجود فاصله به اندازه سيصد ذراع بين امام و مأموم اشكال ندارد.

مالكيه؛ اختلاف مكان مانع از صحت اقتدا نيست و حايل بودن راه، نهر و ديوار، در صورتى كه مأموم از حال امام مطلع باشد اشكال ندارد. (2)

8. نماز پيرامون كعبه

اماميه؛ تقدم مأموم بر امام ولو در كعبه باشد جايز نيست و امّا نماز به نحو استداره اى، به نظر مشهور اماميه، در صورتى كه به حسب دايره، مأموم بر امام مقدم نباشد اشكال ندارد.

مذاهب چهارگانه؛ نماز پيرامون كعبه، ولو مأموم بر امام مقدم شود، اشكال ندارد.

يادآورى:

برخى از اماميه نماز استداره اى را جايز نمى دانند يا آن را مشكل مى دانند. (1)

6. نمازهاى ديگر:

نماز جمعه

2. جماعت

مذاهب اسلامى؛ اقامه نماز جمعه، بدون جماعت صحيح نيست، حتى امام جمعه نيز بايد نيت جماعت داشته باشد، در حالى كه طبق بعضى مذاهب اسلامى؛ مانند اماميه، در نماز جماعت، نيت جماعت براى امام لازم نيست. (1)

5. محل اقامه نمازجمعه

مذاهب اسلامى (جز مالكيه)؛ در محل برگزارى نمازجمعه، مسجد بودن شرط نيست و در فضاى باز نيز جايز است نمازجمعه اقامه شود.

مالكيه؛ نماز جمعه در فضاى باز و بيوت برگزار نمى شود و بايد در جامع باشد. (2)

6. ايراد دو خطبه

مذاهب اسلامى؛ در صحت نماز جمعه، شرط است كه دو خطبه به وسيله امام جمعه ايراد شود، البته حنفيه خطبه دوم را سنت مى دانند و تنها يك خطبه را شرط مى شمرند. (1)

10. حرف زدن در حال خطبه

اماميه؛ حرف زدن كراهت دارد.

حنبليه؛ حرف زدن بر كسانى كه نزديك خطيب هستند حرام است.

11. شرط عربى بودن خطبه

اماميه؛ شرط نيست، ولى احتياطاً حمد و صلوات را عربى بخواند.

حنبليه؛ در صورت توان بايد عربى باشد.

حنفيه؛ شرط نيست.

شافعيه؛ اگر جمعيت عرب هستند به عربى باشد و اگر عجم هستند به زبان خودشان.

مالكيه؛ ولو جمعيت عجم باشند، بايد خطبه به زبان عربى باشد. (2)

نماز عيدين

2. چگونگى نماز عيد

اماميه؛ در ركعت اول پنج تكبير و در ركعت دوم چهار تكبير اضافى گفته مى شود. پس از قرائتِ حمد و سوره و بين هر دو تكبير، هر دعا يا ذكرى را مى توان خواند و خوب است دعاى معروفى را كه در كتب مربوط آمده است بخوانند. بين هر دو تكبير، قنوت مستحب، بلكه احوط است.

حنبليه؛ در ركعت اول شش تكبير و در ركعت دوم پنج تكبير، علاوه بر تكبيرهاى معمول گفته مى شود و اين تكبيرها پيش از حمد و سوره است و بين هر دو تكبير، هر ذكرى را مى توان گفت و در ركعت اول، سوره اعلى و در ركعت دوم سوره غاشيه خوانده مى شود.

حنفيه؛ پيش از حمد و سوره، در ركعت اول سه تكبير، غير از تكبيرة الاحرام گفته مى شود و بين هر دو تكبير، تسبيحات اربعه و سپس حمد و سوره اعلى را مى خوانند و امّا در ركعت دوم، اول حمد و بعد سوره غاشيه را مى خوانند و سپس سه تكبير مى گويند، غير از تكبير ركوع.

شافعيه؛ در ركعت اول هفت تكبير اضافى و در ركعت دوم پنج تكبير اضافى گفته مى شود و اين تكبيرها پيش از قرائت حمد و سوره است و بين تكبيرها، تسبيحات اربعه مستحب است در ركعت اول سوره هاى ق يا اعلى يا كافرون سنت است و در ركعت دوم، سوره هاى قمر يا غاشيه يا اخلاص.

مالكيه؛ در ركعت اول شش تكبير و در ركعت دوم پنج تكبير گفته مى شود، اين تكبيرها قبل از حمد و سوره است و بين تكبيرها بايد سكوت كرد و در ركعت اول سوره اعلى و در ركعت دوم سوره شمس مندوب است.

يادآورى:

به اتفاق مذاهب اسلامى، در نماز عيد اذان و اقامه نيست و به نظر اماميه مستحب است

3. آداب نماز عيد

مذاهب اسلامى؛ براى آمادگى و شركت در نماز عيد، آدابى ذكر كرده اند كه معمولًا مورد اتفاق است؛ مانند: احياى شب عيد، انجام غسل، خوشبو كردن خود، پوشيدن لباس آراسته، افطار كردن با خرما در عيد فطر. (2)

2. اقامه نماز كسوف و خسوف به جماعت

مذاهب اسلامى؛ جايز است.

4. نماز زلزله

اماميه؛ نماز آيات؛ مانند كسوف و خسوف، هنگام زلزله هم واجب است.

حنبليه؛ مندوب است مانند نماز كسوف، هنگام زلزله نمازى خوانده شود.

حنفيه؛ مندوب است هنگام زلزله دو ركعت نماز مانند نوافل خوانده شود، در منزل به صورت فرادا.

شافعيه؛ نماز واجب يا مندوب براى زلزله ذكر نكرده اند.

مالكيه؛ مانند حنفيه معتقدند دو ركعت نماز نافله هنگام زلزله مندوب است. (2)

نماز استسقا

8. آداب نماز استسقا

مذاهب اسلامى؛ براى نماز باران آدابى ذكر كرده اند؛ مانند: 1. گرفتن سه روز روزه 2. پيرمرد نبودن و بردن كودكان و ناتوانان و چهارپايان به مصلّى 3. با خضوع و لذت و خشوع رفتن 4. هنگام نماز، لباس را متحوّل كردن و قسمت راست را طرف چپ و سمت چپ را طرف راست پوشيدن. (1)

10. مندوبات نماز تراويح

مذاهب چهارگانه؛ سلام كردن در پايان هر دو ركعت، در نماز تراويح مندوب است.

خواندن تمام قرآن در نماز تراويح؛ به گونه اى كه در آخرين شب ماه رمضان، قرآن را در آخرين ركعت نماز تراويح ختم كند، مسنون است. خواندن آن در مساجد افضل است، اگرچه مالكيه خواندن آن را در خانه مندوب مى دانند، به شرط آن كه در منزل نشاط داشته باشد و مسجد هم حرم مكه و مدينه نباشد و اقامه در بيت به تعطيل مساجد منجر نشود. (2)يادآورى:

در فقه اماميه به جاى نماز تراويح، خواندن هزار ركعت نماز نافله در ماه رمضان مستحب است. در دو دهه اول ماه مبارك، هر شب بيست ركعت خوانده مى شود؛ هشت ركعت بعد از مغرب و دوازده ركعت بعد از عشا و در دهه آخر، هر شب سى ركعت؛ هشت ركعت بعد از نماز مغرب و 22 ركعت بعد از نماز عشا خوانده مى شود. به علاوه، در شب هاى نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم هم يكصد ركعت خوانده مى شود كه در مجموع هزار ركعت است.

11. برخى نمازهاى مستحب

مذاهب چهارگانه؛ نمازهاى ديگرى به عنوان نمازهاى مستحب مطرح كرده اند؛ از جمله: 1. نماز تحيت مسجد 2. نماز ضحى كه بعد از بالا آمدن خورشيد به اندازه يك نيزه تا ظهر خوانده مى شود و كمترين آن دو ركعت و بيشترين آن هشتاد ركعت است 3. دو ركعت بعد از هر وضو 4. هنگام خروج براى سفر و بازگشت از سفر 5. نماز استخاره 6. نماز شب 7. نماز قضاى حاجت، نماز وتر، كه برخى از اين نمازها در مذهب اماميه نيز مطرح شده است.

يادآورى:

در تعقيب نمازهاى واجب، طبق روايات اهل سنت 33 بار سبحان اللَّه، 33 بار الحمدللَّه، و 33 بار اللَّه اكبر گفته مى شود. در مقابل، در مذهب اهل بيت عليهم السلام، تسبيحات حضرت زهرا عليها السلام مطرح است.

فصل پنجم: مباحث روزه از ديدگاه مذاهب اسلامى

روزه و مبطلات آن

3. وجوب روزه ماه مبارك رمضان

مذاهب اسلامى؛ از اجماعيات مسلمانان، بلكه از ضروريات اسلام، روزه ماه مبارك رمضان است كه در كتاب و سنت نيز به آن تصريح شده است. (2)

مفطرات روزه

موجبات قضا

احكام روزه

2. كسانى كه روزه بر آن ها واجب نيست

مذاهب اسلامى؛ روزه بر افراد زير واجب نيست: 1. بيمارانى كه روزه براى آن ها ضرر داشته باشد 2. زن حامله يا شيرده كه روزه براى خودش يا فرزندش ضرر دارد 3. كسى كه بر اثر تشنگى و گرسنگى به مشقت مى افتد 4. پيرانى كه نمى توانند روزه بگيرند يا براى آن ها مشقت دارد.

يادآورى:

طبق فقه اهل بيت عليهم السلام، بيمارى كه روزه براى او ضرر دارد، واجب است افطار كند و روزه او حرام است. (1)

4. فديه تأخير قضاى رمضان

مذاهب اسلامى (جز حنفيه)؛ معتقدند در صورت تأخير قضا تا رمضان بعد بدون عذر شرعى، بايد فديه بپردازد و مقدار آن را اماميه يك مدّ طعام (750 گرم) مى دانند و اهل سنت اطعام و سير كردن يك مسكين. اين فديه به نظر غير شافعيه، بر اثر تأخير در سال هاى مختلف، تكرار نمى شود ولى شافعيه، با تكرار سال، معتقد به تكرار فديه هستند. اما حنفيه به طور كلى فديه را واجب نمى شمرند. (1)

6. قضاى نماز و روزه از سوى ميت

اماميه؛ فرزند ارشد ميت موظف است نماز و روزه فوت شده از متوفا را قضا كند، به صورت مباشرت يا استيجار.

مذاهب چهارگانه؛ قضاى نمازهاى فوت شده از ميت، بر ولىّ او و بر شخص ديگر لازم نيست، در مورد روزه فوت شده از ميت، ابوحنيفه و مالك ومشهور از شافعى گفته اند: ولىّ ميت از طرف او روزه نمى گيرد، ولى براى هر روز يك مدّ طعام مى دهد اما شافعيه گفته اند:

مستحب است ولىّ ميت از طرف او روزه ها را قضا كند حنبليه هم مانند اماميه قضاى روزه از طرف ميت را بر ولىّ لازم مى دانند. البته آن ها ولىّ را منحصر به فرزند ارشد ذكور نمى دانند و منظور از او را قريب به ميت معرفى مى كنند؛ وارث باشد يا عصبه يا غير آن ها. (2)

8. روزه مسافر

اماميه؛ ميان تمام بودن نماز و وجوب روزه و قصر نماز و واجب نبودن روزه، ملازمه است، جز در موارد خاص؛ مانند اماكن اربعه تخيير يا مسافرى كه بعد از ظهر سفر مى رود.

مذاهب چهارگانه؛ در صورتى افطار براى مسافر جايز است كه: 1. مسافتى را كه طى كرده نماز قصر مى شود. (مانند شانزده فرسخ به نظر غير حنفيه يا سه روز به نظر حنفيه) 2. حركت خود را پيش از طلوع فجر به گونه اى آغاز كند كه قبل از طلوع فجر به جايى كه نماز قصر مى شود، برسد ولى حنبليه سفر در ميان روز، ولو بعد از ظهر را هم اگر به اندازه قصر نماز باشد، موجب جواز افطار مى شمرند. به نظر شافعيه جواز افطار شرط سومى هم دارد و آن اين كه دائم السفر نباشد و اما بر دائم السفر، افطار حرام است.

يادآورى:

مباحث مربوط به قصر نماز در سفر، در بحث نماز گذشت. (2)

9. حكم روزه در سفر

اماميه؛ روزه در سفر حرام است، جز در موارد خاص كه روزه در سفر جايز يا واجب مى باشد.

مذاهب چهارگانه؛ اگر با روزه در سفر، خوف بر جان يا از بين رفتن عضو داشته باشد، روزه حرام است و در غير اين صورت، به نظر غير حنبليه، مندوب يا افضل آن است كه اگر مشقت نداشته باشد، روزه بگيرد، اما حنبليه افطار را براى مسافر سنت و روزه را مكروه

ص:325

مى دانند. (1)

3. اعتبار حكم حاكم

اماميه؛ هلال با حكم حاكم ثابت مى شود، در صورتى كه خطاى او و يا خطاى مستند او محرز نباشد.

مذاهب چهارگانه؛ مانند مشهور اماميه، اگر حاكم حكم به ثبوت هلال كرد، به هر طريق كه حكم كرده باشد، بر عموم مسلمانان روزه واجب است ولو از جهت مذهب مختلف باشند. ولى در ثبوت هلال حكم حاكم شرط نيست. امّا به نظر شافعيه شرط ثبوت هلال، حكم حاكم است. (1)

اقسام روزه

2. روزه مستحب گرفتن زن

اماميه؛ روزه زن در صورت مزاحمت با حق شوهر، به نظر مشهور اماميه حرام است.

حنبليه؛ اگر زوج حاضر است، بدون اذن او روزه جايز نيست ولو معتكف، مُحرم يا بيمار باشد.

حنفيه؛ روزه زن بدون اذن شوهر مكروه است.

شافعيه و مالكيه؛ روزه زن، بدون اذن شوهر يا علم به رضايت او حرام است، مگر اين كه نيازى به او نداشته باشد، مانند غايب و مُحرِم و معتكف. (2)

4. روزه هاى مكروه

اماميه؛ 1. روزه ميهمان بدون اذن ميزبان 2. روزه ولد بدون اذن والد 3. روزه عرفه براى كسى كه خوف از ضعف بدن براى دعا دارد. يا كسى كه شك دارد در هلال ذى الحجه.

مذاهب چهارگانه؛ روزه هاى مكروه عبارت اند از: 1. روزه نوروز و مهرگان بدون اين كه قبل و بعد آن ها را روزه بگيرد ولى شافعيه مكروه نمى دانند 2. روزه جمعه و روزه شنبه بدون وصل به قبل و بعد در مذهب غير مالكيه 3. روزه يك يا دو روز قبل از رمضان در مذهب حنفيه و حنبليه. ولى مالكيه مكروه نمى دانند، در حالى كه شافعيه حرام شمرده اند 4. روزه نيمه شعبان كه وصل به قبل نباشد 5. روزه يوم الشك.

يادآورى:

1. در مذهب اماميه، منظور از كراهت، اقلُّ ثواباً است.

2. اماميه روزه نوروز را مستحب مى دانند. (2)

6. روزه هاى مستحب

مذاهب اسلامى؛ موارد زير از روزه هاى مستحب و مندوب شمرده مى شوند: 1. سه روز از هر ماه 2. روزه ايام البيض از هر ماه، در غير مذهب مالكيه 3. روز عرفه 4. روزه پنج شنبه 5. شش روز از ماه شوال با شرايطى كه در مذاهب، مختلف است 6. ماه رجب و شعبان. (2)

احكام اعتكاف

4. روزه در زمان اعتكاف

اماميه؛ اعتكاف بدون روزه صحيح نيست و روزه شرط صحت آن است، لذا اعتكاف از مسافر، حايض، نفساء و نيز در عيد قربان و فطر صحيح نيست.

حنبليه؛ اعتكاف مشروط به روزه نيست.

حنفيه؛ اگر اعتكاف واجب است، روزه شرط آن است ولى در اعتكاف مستحب، روزه شرط نيست.

شافعيه؛ اعتكاف مشروط به روزه نيست.

مالكيه؛ اعتكاف واجب باشد يا مستحب، روزه شرط آن است.

6. مسجد محل اعتكاف

اماميه؛ بايد محل اعتكاف مسجد جامع باشد.

حنبليه؛ اعتكاف در هر مسجدى، براى زن و مرد جايز است ولى اگر در زمان فريضه اى اعتكاف مى كند كه جماعت در آن واجب است، بايد مسجدى باشد كه جماعت منعقد مى شود.

حنفيه؛ براى مردان در مسجدى كه امام و مؤذن دارد و مسجد جماعت است، اعتكاف صحيح است ولى زن در مسجد منزلش معتكف مى شود و در مسجد جماعت كراهت تنزيهى دارد.

شافعيه؛ اعتكاف در هر مسجدى كه وقف خاص براى مسجد است، براى زن و مرد جايز است اگرچه مسجد جامع نباشد يا مباح براى عموم نباشد.

مالكيه؛ بايد در مسجدى باشد كه براى عموم مردم مباح است و براى كسى كه نمازجمعه واجب است بايد مسجد جامع باشد. پس در مسجد بيت صحيح نيست ولو معتكف زن باشد. در كعبه هم اعتكاف صحيح نيست.

يادآورى:

بعضى از اماميه اعتكاف را تنها در چهار مسجد مستحب مى دانند؛ مسجدالحرام، مسجدالنبى صلى الله عليه و آله و سلم، مسجد كوفه و مسجد بصره و در غير آن را رجاءً صحيح مى دانند. (1)

8. آميزش جنسى در حال اعتكاف

اماميه؛ ارتباط با زنان؛ اعم از جماع، لمس و تقبيلِ همراه با شهوت، حرام و مبطل اعتكاف است. همچنين استمنا ولو حلال بنابر احتياط واجب.

حنبليه و حنفيه؛ جماع عمدى ولو بدون انزال و جماع از روى فراموشى مفسد است ولى تقبيل و مانند آن مفسد نيست مگر در صورتى كه با انزال باشد ولى حرام است اما انزال با نگاه يا فكر ولو عادت او هم باشد مفسد نيست.

شافعيه؛ جماع عمدى ولو بدون انزال مفسد اعتكاف است ولى اگر از روى فراموشى باشد مفسد نيست و اما دواعى جماع مانند تقبيل با شهوت مفسد نيست مگر با انزال، اگرچه حرام است؛ همچنين انزال با نگاه و فكر اگر عادت او بوده، مفسد است و الّا مفسد نيست.

مالكيه؛ جماع عمدى و از روى نسيان ولو بدون انزال مفسد است همچنين دواعى

9. محرّمات و مفسدات ديگر در اعتكاف

اماميه؛ 1. بوييدن عطر و گل از روى لذت 2. خريد و فروش 3. جدال بر امور دينى و دنيوى، اگر براى غلبه و اظهار فضل باشد، از محرمات ديگر اعتكاف است.

حنبليه؛ نوشيدن مسكر ولو در شب، مفسد اعتكاف است.

حنفيه؛ اغماى مستمر مفسد است ولى سكر در شب مفسد نيست و با سبّ و جدال هم باطل نمى شود.

شافعيه؛ سكر و جنون مفسد اعتكاف است.

مالكيه؛ 1. خوردن و آشاميدن عمدى در روز 2. تناول مسكر محرم ولو در شب 3. جنون و اغما 4. انجام هر گناه كبيره بنابر يك قول.

يادآورى:

اماميه هم، چون شرط صحّتِ اعتكاف را عقل مى دانند، اعتكاف را از مجنون و مست و بيهوش و مانند آن درست نمى دانند. (2)

فصل ششم: مباحث حج و عمره از ديدگاه مذاهب اسلامى

4. اسلام، شرط صحت يا وجوب

اماميه و مالكيه؛ شرط صحت

حنبليه و حنفيه؛ شرط وجوب

شافعيه؛ براى كافر اصلى شرط وجوب و براى مرتد شرط صحت است.

يادآورى:

اگر اسلام شرط صحت باشد، حج بر كافر واجب است، ليكن تا مسلمان نشده حجش صحيح نيست. (1)

6. نيابت در حج

مذاهب اسلامى (جز مالكيه)؛ بر اساس فقه اماميه و ديگر مذاهب اسلامى، جز مالكيه، حج از عباداتى است كه در آن امكان نيابت از ديگران وجود دارد.

مالكيه؛ حج قابل نيابت از ديگرى نيست.

يادآورى:

طبق مذهب مالكى، كسى كه از انجام حج عاجز شد وتوانايى نيافت، از او ساقط مى شود.

اقسام حج

3. انتخاب نوع حج

اماميه؛ تخيير ميان اقسام نيست. وظيفه ساكنان دور (آفاق): تمتّع، و وظيفه ساكنان نزديك (مكى): افراد يا قِران است.

حنبليه؛ تخيير ميان اقسام حج، ولى ترتيب در فضيلت: 1. تمتّع 2. افراد 3. قِران.

حنفيه؛ تخيير ميان اقسام حج، ولى ترتيب در فضيلت: 1. قِران 2. تمتّع 3. افراد.

شافعيه؛ تخيير ميان اقسام حج، ولى ترتيب در فضيلت: 1. افراد 2. تمتّع 3. قِران.

مالكيه؛ تخيير ميان اقسام حج، ولى ترتيب در فضيلت: 1. افراد 2. قِران 3. تمتّع.

يادآورى:

بنابر نظر مشهور فقيهان اماميه، ساكنان دور از مكه: از 48 ميلى (16 فرسخ) و بيش از آن را گويند. (2)

ميقات احرام

3. عبور از ميقات بدون احرام

مذاهب اسلامى؛ گذشتن از ميقات بدون احرام جايز نيست و بايد برگردد.

اماميه؛ در صورت علم و عمد و عدم بازگشت، احرام و حج باطل است

حنبليه؛ در صورت عدم برگشت بايد قربانى كند.

حنفيه؛ در صورت عدم بازگشت اگر ميقاتى ديگر در مسير او نيست، بايد قربانى كند.

شافعيه؛ در صورت عدم برگشت بايد قربانى كند.

مالكيه؛ در صورت عدم بازگشت اگر ميقاتى ديگر در مسير او نيست، بايد قربانى كند. (1)يادآورى:

در كتاب «الفقه المقارن» جايز نبودن احرام قبل از ميقات به حنفى ها نسبت داده شده است كه جاى تأمل دارد.

5. احرام قبل از ماه هاى حج

اماميه؛ براى حج تمتّع صحيح نيست.

حنبليه وحنفيه؛ صحيح است ولى كراهت دارد.

شافعيه؛ براى حج صحيح نيست و عمره محسوب مى شود.

مالكيه؛ صحيح است ولى كراهت دارد.

يادآورى:

در كتاب خلاف، رأى شافعى به احمد و مالك نيز نسبت داده شده است. (2)

2. تيمم بدل از غسل احرام

اماميه؛ مورد اختلاف است؛

الف) مشروعيت دارد؛ ب) رجاءً مانعى ندارد.

حنبليه و شافعيه؛ مشروعيت دارد.

حنفيه و مالكيه؛ مشروعيت ندارد. (1)

4. حكم تلبيه

اماميه؛ واجب و شرط تحقّق احرام.

حنبليه؛ سنت است، و بدون آن احرام صحيح است.

حنفيه؛ سنت است و براى تحقق احرام واجب تخييرى است.

شافعيه؛ سنت است، و بدون آن احرام صحيح است.

مالكيه؛ واجب ذاتى است و اقتران احرام به آن سنت مى باشد. (2)يادآورى:

ابوحنيفه معتقد است: تلبيه براى حج، مانند تكبيرة الاحرام براى نماز است، با اين تفاوت كه يكى تخييرى و ديگرى تعيينى است؛ يعنى در نماز حتماً بايد لفظى باشد كه دلالت بر تعظيم دارد، ولى در تلبيه به جاى مطلق ذكر، سوق قربانى مى توان كرد. در كتاب «الفقه المقارن»، وجوب تلبيه براى احرام از امور مورد اجماع شمرده شده است كه جاى تأمل دارد. (3)

5. ذكر تلبيه

اماميه؛ «لبيك اللهمّ لبّيك، لبّيك لاشريك لك لبّيك».

مذاهب چهارگانه؛ تلبيه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم چنين بوده است: «لبّيك اللهمّ لك لبّيك، لبّيك لاشريك لك لبّيك، إنّ الحمد والنعمة لك والملك لاشريك لك لبّيك»، وليكن در اين كه آيا لازم است همين الفاظ گفته شود يا تبديل آن و افزودن بر آن جايز است، اختلاف نظر وجود دارد.

يادآورى:

در مورد تكرار تلبيه در حالات گوناگون، همه مذاهب آن را مستحب مى دانند، ولى در مورد زمان قطع تلبيه در عمره و حج، ميان اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد. (1)

3. تروك احرام

4. استمنا و خود ارضايى جنسى

مذاهب اسلامى؛ استمنا به هر شكل كه باشد حرام است و به تصريح برخى از اهل سنت؛ مانند مالكيه و بنا بر فتوا يا احتياط برخى از فقهاى اماميه، استمنا همچون جماع موجب بطلان حج مى شود. گفتنى است برخى از مذاهب اهل سنت، تصريح به حرمت استمنا در حال احرام نكرده اند، ولى با توجه به مبانى آن ها در معناى رفث و فسوق، بايد استمنا نيز از تروك محسوب شود.

7. پوشيدن چكمه و جوراب و مانند آن

مذاهب اسلامى؛ براى مردان پوشيدن چكمه و گيوه و جوراب و هر چه تمام روى پا را مى گيرد، حرام است.

10. جدال

مذاهب اسلامى؛ به نظر همه مسلمانان و به تصريح قرآن كريم «جدال» هم از محرمات احرام است، اگرچه در تفسير آن فتاوا مختلف است. طبق روايات اهل بيت عليهم السلام در تفسير واژه «جدال» و طبق نظر فقهاى اماميه، منظور از جدال، گفتنِ «لَا واللَّه» و «بَلَى واللَّه» است و فقهاى اهل سنت آن را به مخاصمه تفسير مى كنند.