است كه ابتدا واژگان مرتبط با رستگاري در قرآن را از نظر معنا و تعريف مورد مداقَه قرار گرفته و سپس بحث كوتاهي درباره سعادت و رستگاري و با بر شمردن 20 شاخصه رستگاري از ديدگاه قرآن نوشتار ادامه مي يابد.

بشتابيد به راه فوز و ورد به بهشت (ابن جوزي 1422 ق: 1/27)

در قرآن در ساختار اسمي و فعلي مجموعاً 45 مرتبه فلاح به كار رفته است و از ديدگاه قرآن كسي كه به فلاح دست يافته از مفلحين است. عالمان در معناي مفلحون چنين گفته اند: رستگاران به رسيدن ثواب خدا. (طبرسي، 3/17 و 5/31). يفلحون يعني رستگاران به مقصودشان و اين شامل معناي فلاح است. (ابن عطيه اندلسي، 1422 ق: 2/464)

و از آنجا كه حيات اخروي جاوداني و ابدي است از اهميَت بيشتري برخوردار است.

از آنجا كه خداي متعال رسيدن به كمال و سعادت را در اختيار انسان قرار داده و به مقتضاي آيه "ثمَ السبيل يسَره" كار رسيدن به سعادت را سهل و آسان كرده است، حقيقت سعادت روح انسان جز ايمان و عمل صالح و خالص به دستورات خدا كه از روي اراده و اختيار از او صادر شود، چيز ديگري نيست. شقاوت هم كه در مقابل سعادت است، چيزي جز مخالفت با دستورات الهي نيست از روي عناد و لجاجت با خدا و انكار وجود او و قيامت و انبياء و اوصياء الهي مي باشد.

علامه مي فرمايد: راه وصول به سعادت همان ايمان به خدا و عمل صالح است كه از روي اراده و اختيار انسان صادر مي شود و سعادت و شقاوت، ذاتي انسان نيست، بلكه امري است اكتسابي و اين انسان است كه يا سعادتمند مي شود، يا اهل شقاوت. (طباطبائي، 1417 ق:، 12/18)

در اديان و مذاهب ديگر نيز رستگاري به معناي عمومي سعادت، رهايي و نيكبختي، درهمه مذاهب مشترك است، اما تفاوت در روند حصول رستگاري و قلمروئي است كه مذاهب براي دستيابي به آن برگزيده اند. پس آموزه رستگاري در ميان معارف قرآني داراي اهميت ويژه اي است. دليل اين اهميت را مي توان در جايگاه و نقش آن به عنوان نتيجه ديگر آموزه هاي اعتقادي و عملي جستجو كرد. البته فراواني كاربرد واژه هاي مرتبط با رستگاري نيز بيانگر همين واقعيت است.

اطمينان خاطر است. (قرشي، 1377 ش، 7/91) ايمان مفهومي جامع است و ماهيت آن تصديق قلبي است. البته ايمان داراي متعلقات بسياري است كه ما در اين نوشتار اهم آن را به اختصار بر مي شمريم از جمله: ايمان به يگانگي خدا، ايمان به معاد؛ ايمان به پيامبران، ايمان به وحي ايمان به غيب، ايمان به ولايت و امامت.

بايد به اين نكته توجه داشت كه ايمان فقط به گفتار نيست و همان طور كه امام صادق (عليه السلام) مي فرمايند: ملعون است، ملعون، كسي كه بگويد ايمان فقط گفتار است بدون عمل (كليني 1362 ش: 2/409) مؤمنان يعني تصديق كنندگان به خدا و يگانگي او و پيغمبران او و آنچه نبي خاتم آورده. (ميرزا خسرواني، 1390 ق: 6/108)

ايمان را مي توان نخستين و مهم ترين مرحله براي رسيدن به رستگاري بر شمرد و تمام مراحل بعد وابسته به اين مرحله، يعني ايمان است.

خداوند در آيات ابتدائي سوره مؤمنون اشاره به صفاتي از ايمان و مشخصه هاي مؤمنين دارد. كه اين آيات از ابتداي سوره تا آيه يازده ادامه مي يابد. خداوند در ابتداي اين سوره از فعل ماضي در مورد اشاره به رستگاري مؤمنين استفاده مي كند (قد افلح المؤمنون) كه براي تأكيد بيشتر بر رستگاري مؤمنين است و نشان دهنده اين است كه رستگاري آنان به قدري مسلَم است كه گوئي قبلاً تحقق يافته و استفاده از كلمه (قد) اين تأكيد را دو چندان مي كند و نيز تعبيراتي همچون خاشعون، معرضون راعون، يحافظون و... همه دليل بر آن است كه برنامه هاي مؤمنان راستين در اين اوصاف برجسته موقتي و محدود نيست بلكه مستمر و دائمي است. (مكارم، 1374 ش: 14/203)

بنا بر مشخصه هاي مؤمنين در اين

آيات مي توان قطعي بودن رستگاري ايشان، خشوع داشتن در نماز، روي گردان بودن از هر نوع لغوي، پرداخت كنندگان زكات، عفيف بودن، رعايت كنندگان عهد و امانت، مواظبين به نماز و وارثان بهشت بودن دانست.

شايسته است كه در اين فرصت اشاره مختصري به لزوم وجود شناخت و معرفت در تحقق ايمان داشته باشيم. در آيه 28 فاطر خداوند مي فرمايد: يقيناً از بين بندگان خدا، تنها دانايان و دانشوران خدا ترس هستند. در اين آيه، خشيت كه از آثار ايمان است، برخاسته از علم و آگاهي به مقام خدا معرفي شده است. (اميني، 1386 ش: 310) همچنين در اين باب شهيد مطهري مي فرمايد: يكي از اركان زندگي بشر، اين است كه به چيزي ايمان داشته باشد و آن را حقيقت بپندارد و در برابرش تسليم باشد. (مطهري، 1372 ش: 47) بنابر اين، استفاده صحيح از علم و آگاهي به مباحث ديني مي تواند زمينه شناخت هر چه بهتر و ايمان هر چه قوي تر به خدا را فراهم آورد.

نتيجه آنكه مزين شدن نفس به جميع مراتب ايمان (اعتقاد قلبي، اقرار زباني، عمل كردن با جوارح و اعضاء) مي توند آدمي را در اين دنيا و سراي آخرت سعادتمند كند و وي را از جميع شرور حفظ نمايد. علي(عليه السلام) درباره ارتباط ايمان و سعادت مي فرمايد: انسان به سبب ايمان به سوي مرتبه ي بالاي نيكبختي و نهايت سرور و شادماني بالا برده مي شود. (تميمي آمدي، 1410 ق: 298)

عمل صالح، عملي است كه در شرع به عنوان واجب يا مستحب معرفي شده و سالك از طريق انجام آن مي تواندن سير و سلوك كند و به مقام قرب نائل گردد. (اميني، 1386 ش: 254)

در قرآن هر جا كه صفات مؤمنان را بر مي شمارد به دنبال ايمان، عمل صالح را ذكر مي فرمايد يعني اين دو با هم موجب خوشبختي انسان است. واژه عمل و مشتقات آن در بيشتر از 300 آيه قرآن به كار رفته كه از اين تعداد 110 مورد از عمل صالح به عنوان عامل رستگاري ياد شده است. عمل صالح به طور كلي عملي است كه انجام آن، باعث مدح عامل آن مي شود. البته اين تعريف با افزودن قيودي مي تواند به تعريفي نسبتاً جامع و مانع تبديل شود اين قيود عبارتند از: الف) مخالف احكام و دستورات پروردگار نبوده و مورد درخواست خدا باشد. ب) با فطرت و عقل سليم سازگاري داشته و مخالف آن ها نباشد. ج) مصالح فردي و اجتماعي را تأمين كند و در حقيقت فايده اجتماعي و فردي داشته باشد.

از جمله اعمال صالح، پيش قدمي در كارهاي خير است"أُولَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ"(مؤمنون/61) البته بايد متذكر شد كه خير و سعادت و بركت آن چيزي نيست كه غرق شده گان در ناز و نعمت و غافلان مغرور به دنيا، مي پندارند.

يكي ديگر از علل اهميت اعمال صالح را مي توان توفيق بهره مندي از بهشت و رضوان الهي، مشروط به انجام اعمال شايسته دانست؛ قرآن مي فرمايد: « ... فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا ...» (كهف/110) در آيه 67 قصص، عمل صالح در كنار ايمان و توبه

به عنوان يكي از راه هاي رسيدن به رستگاري شمرده شده و مي فرمايد:« فَأَمَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَن يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ» از نگاه بسياري از مفسرين تعبير (عسي) در اين آيه از آنجا كه از شخص كريمي (خداوند تبارك و تعالي) صادر مي شود، به معناي قطعي بودن سعادت است كه البته اين سعادت در گرو ماندگاري و دوام اين حالت ها (توبه، ايمان و عمل صالح) است.

رسيدن به رستگاري آن است كه استقامت، مصابره و مرابطه بايد آميخته با تقوا و پرهيزگاري باشد و از هرگونه خود خواهي، رياكاري و اغراض شخصي به دور گردد.» (مكارم، 1374 ش، 3/235)

در روايات نيز به رابطه تقوي و رستگاري اشارات فراواني شده از جمله امام حسن (عليه السلام) مي فرمايد: تقوا درب هر توبه بوده و سرآغاز هر حكمتي مي باشد و هر عملي با تقوا شرافت مي يابد و هر كس از پرهيزكاران نجات يافته به وسيله تقوا بوده. (دشتي، 1372،ش: 5/144)

خداوند در آيه 102 آل عمران مي فرمايد: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ ...» كه در اين فراز آيه، خدا مؤمنين را دعوت مي كند تا حق تقوا را رعايت كنند و البته حق تقوا را هر كس به اندازه توان خود مي تواند رعايت كند. امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: حق تقوا آن است كه آدمي پيوسته فرمان خدا را اطاعت كند و هيچگاه او را معصيت ننمايد و همواره به ياد او باشد در برابر نعمات او شكرگزار بوده و نعمت او را كفران و ناسپاسي ننمايد (عياشي، 1380 ق: 1/194) بنابر اين، عالي ترين درجه تقوا رعايت حق تقواي الهي است كه مصداق بارز آن اهل بيت (عليهم السلام) هستند و البته شايان ذكر است كه پس از نزول اين آيه واعلام عدم توانايي صحابه از عمل به اين آيه، خداوند آيه 16سوره تغابن رانازل فرمود:"فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ " براي تقوا ما در قرآن مصاديق متعددي داريم از جمله: منع نفس از طمع و بخل ورزي (حشر/9)، روي گرداني از لغو(مؤمنون/3)، پرهيز از شراب و قمار و بت پرستي (مائده/90) پرهيز از رباخواري (آل عمران/130)

سوره مؤمنون، زكات دادن از شاخصه هاي مؤمنين و يكي از عوامل رستگاري به شمار آمده است. مطابق اين آيات انسان براي رسيدن به سعادت غير از توجه به نماز و اعمال عبادي بايد به مسائل اجتماعي كه از مهم ترين مصاديق آن زكات است توجه نمايد. زيرا نماز رحمت جسمي و زكات زحمت گذشتن از مال دنيا را به همراه دارد و اثر آن جلا دادن به قلب و موجب نورانيت روح انسان مي شود.

در تفسير نمونه در مبحث زكات آمده كه: مفاسد و آلودگي هايي كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتي و محروميت گروهي از جامعه به وجود مي آيد، با انجام اين فريضه الهي (زكات) برچيده شده و صفحه اجتماع را از اين آلودگي ها پاك مي سازد و نيز همبستگي اجتماعي و پيشرفت اقتصادي در سايه اين گونه برنامه ها تأمين مي شود. در آيات متعددي زكات دادن از عوامل ايمان و نيكوكاري دانسته شده است همچون آيه 4 سوره لقمان: (الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ)

باشد. خواه وحدت از نظر زمان يا مكان و يا هدف باشد. خداوند پيش از آيه 104 آل عمران مردم را به تقوا و خودسازي دعوت و سپس به وحدت و همبستگي فرا مي خواند و در آيه 104 آل عمران، مسئوليتي خطير را بر عهده مسلمانان مي گذارد كه رعايت آن موجب حفظ طهارت آحاد جامعه و اتحاد مي شود و آن دعوت به خير و نظارت همگاني بر جامعه به منظور رعايت ارزش ها و دوري از ضد ارزش هاست. وحدت كلمه بر محور كلمه توحيد بارزترين مصداق معروف و تفرقه و اختلاف بارزترين مصداق منكر است و نيز در اين آيه خداوند اشاره به دعوت به خير مي كند، كه دعوت به خير از مصاديق امر به معروف و نهي از منكر و از احكام بين المللي اسلام است لكن امر به معروف و نهي از منكر از برنامه هاي داخلي حوزه اسلامي است. يعني عده اي بايد جامعه جهاني را به خير دعوت كنند و در داخل حوزه اسلامي نيز با نظارت بر همگان از پيدايش فساد و آلودگي در ابعاد مختلف جامعه جلوگيري كنند.

علي (عليه السلام) در باب امر به معروف و نهي از منكر مي فرمايد: تمام كارهاي نيك و حتي جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر چون آب دهان در برابر درياهاي پهناور است. (شريف رضي، 1379ش: حكمت 374)

در قرآن امر به معروف و نهي از منكر را مي توان به 5 مرحله تقسيم كرد.

نجات) فقط با درخواست از خداوند حاصل نمي گردد (ابن قيَم، 1410 ق: 253) در آيات 61-39 سوره صافات، خداوند به مقام والا و با عظمت افرادي اشاره مي كند كه مورد تكريم و انعام خاص خدا هستند و به عنوان الگو براي سايرين معرفي گرديده اند تا ملاك عمل خالصانه براي همه افرادي باشند كه مي خواهند از انواع رزق، نعمت و كرامت حق در دنيا و آخرت برخوردار شده و به مقام فوز عظيم نائل گردند. محور همه اين موارد اخلاص در عبادت بوده و لازمه رسيدن به آن مقام، خلاص و رهايي يافتن از هر آن چيزي است كه غير خدا باشد.

نكته ديگري كه شايان ذكر است اين است كه برخي (مبين) بودن فوز كه يكي از مراتب فوز است را عبارت از خلوص فوز از شرائب مادي و معنوي دانسته اند همچون (ذلك هو الفوز المبين) فوز مبين زماني است كه خالص از شوائب بشود. (قمي، 1382 ش: 12/263- سبزواري، 1406 ق: 6/420 – مجلسي، 64/49)

است در مورد خدا كه منزه از مكان و جسم است و توصل معنوي و پيدا كردن رابطه اي است كه بين بنده و پروردگارش هيچ رابطه اي به جز عبوديت نيست قهراً وسيله عبارتست از اينكه انسان به حقيقت عبوديت دست يابد و به درگاه خدا وجهه فقر و مسكنت به خود گيرد. (طباطبائي، 1417 ق: 5/328)

وسيله به معناي رساندن خود به چيزي با ميل و رغبت است و اين كلمه از نظر معنا خصوصي تر از كلمه وصيله است (راغب 1290 ش: 513) و برخي گفته اند مقصود، توسل به ائمه است كه در نزد خدا صاحب آبرويند و دست به دامن ائمه شدن براي تقرب به خدا مي باشد.

بنابر اين، مي توان گفت، وسيله در آيه فوق، معني بسيار وسيعي دارد، و هر كار و هر چيزي را كه باعث نزديك شدن به پيشگاه پروردگار شود را شامل مي شود. از مهم ترين مصاديق آن مي توان به: ايمان به خدا و پيامبر، جهاد، عبادات، صله رحم، انفاق در راه خدا و نيز شفاعت پيامبران، امامان و بندگان صالح خدا كه طبق صريح قرآن، موجب تقرب به پروردگار مي گردد، اشاره كرد. و نيز بايد به پيروي از پيامبر و امام نيز اشاره كرد و حتي سوگند دادن خدا به مقام والاي پيامبران و امامان و صالحان كه نشانه علاقه به آن ها و اهميت دادن به مقام و مكتب آنان مي باشد جزء مفهوم وسيع، وسيله قرار مي گيرد.

خدا بعد از تذكرات و دستوراتي كه در مورد حفظ عفت به مردان و زنان مؤمن مي دهد، مي فرمايد در هر جايي كه مخالفت اين احكام را نموديد، توبه كنيد و از مخالفت با اوامر الهي به موافقت بازآييد كه رستگاري شما را حاصل خواهد داشت.

در تفسير نمونه ذيل اين آيه آمده: اگر در گذشته كارهاي خلافي انجام داده ايد اكنون كه حقايق احكام اسلام براي شما تبيين شد از خطاهاي خود توبه كنيد و براي نجات و فلاح، به سوي خدا آييد كه رستگاري تنها بر در خانه اوست، و بر سر راه شما لغزشگاه هاي خطرناكي وجود دارد كه جز با لطف او نجات ممكن نيست، خود را به او بسپاريد. (مكارم، 1374 ش: 14/442) بنابر اين، كسي كه مي خواهد به سعادت برسد، در مرحله اول بايد از تمام گناهاني كه مرتكب شده توبه كند و آن توبه براساس آيه 8 سوره تحريم"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا..." بايد توبه نصوح باشد و تصميم قاطع بگيرند كه ديگر به سراغ معصيت نروند و قطعاً بر اساس همين آيه كه در ادامه اش وعده بخشش گناهان و ورود به بهشت و رستگاري را به توابين داده، توبه آنان را مي پذيرد و آنان را به رستگاري مي رساند؛ نيز در دعاي جوشن كبير مي خوانيم: (يا من وعده صدق) كه به معني آن است كه اي كسي كه وعده او راست است. و نمونه اين آيه نيز در آيه 67 سوره قصص آمده كه: "فَأَمَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَن يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ" كه نشانه از اين است كه توبه و انابه از گناهان گذشته

و اطاعت از فرامين الهي گام مهمي براي رسيدن به هدف متعالي انسان يعني سعادت دنيوي و اخروي مي باشد.

وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ"

علامه طباطبائي در اين باره مي فرمايد: ذي القربي به معناي صاحب قرابت از ارحام است و مقصود خويشاوندان مي باشد و مسكين كسي را گويند كه از فقير بد حال تر باشد و ابن سبيل مسافري را گويند كه در راه مانده و حاجتمند است. (طباطبائي، 1417 ق: 16/185)

در اين آيه شريفه دو نكته وجود دارد، نخست اينكه، انفاقي به رستگاري انسان مي انجامد كه از عنصر (اخلاص) برخوردار باشد و نيز نكته دوم اينكه در (فأت ذالقربي حقَه) لفظ (حقَه) آمده كه نشان دهنده شريك بودن خويشاوندان در اموال انسان است و اگر انسان مالي به آن ها مي بخشد، در حقيقت، حق آنان را ادا مي كند و منتي بر گردن آن ها ندارد. البته در باب انفاق بحث بسيار است از جمله آياتي كه در فضيلت انفاق كردن اهل بيت به محرومان آمده همچون آيه55 سوره مائده كه در فضيلت علي (عليه السلام) است و... كه مجال بحث در اينجا نيست.

است كه مقصود از (اصحاب النار) فراموش كنندگان خدا و مقصود از (اصحاب الجنَة) يادكنندگان خدا و اهل مراقبت از خويشتن هستند. (طباطبائي، 1417 ق: 19/228) بنابراين آياتي نظير آيات فوق دلالت بر اهميَت ذكر خدا و مناجات با او براي سعادتمندي و رستگاري در زندگي دارند. علامه طباطبائي ذيل آيه 10 سوره جمعه مي فرمايد: منظور از ذكر در اينجا اعم از ذكر زباني و قلبي است و در نتيجه شامل توجه باطني به خدا نيز مي شود وقتي انسان زياد به ياد خدا باشد، اين ياد خدا در نفس آدمي رسوخ مي كند و در ذهن نقش مي بندد و عوامل غفلت را از دل ريشه كن ساخته، باعث تقواي ديني مي شود. (طباطبائي، 1417 ق: 19/274)

قطعاً هنگامي كه نام خدا برده شود در قلب انسان عظمت، قدرت، علم و حكمت متجلَي مي گردد زيرا كه او داراي اسماء حسني و صفات عليا و صاحب تمام كمالات و منزه از هر گونه عيب و نقص است. توجه مداوم به چنين حقيقتي، روح انسان را به نيك ها و پاكي ها سوق مي دهد و از بدي ها و زشتي ها پيراسته مي گرداند. ياد او، يادآوري مراقبت اوست، ياد حساب و جزاي اوست و چنين يادي است كه جان را صفا و دل را نور و حيات مي بخشد.

در باب يادآوري نعمات الهي نيز بايد گفت كه دامنه نعمات الهي به قدري وسيع است كه به تعبير قرآن قابل شمارش نيست: "...وَإِن تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا.." (نحل/18)

پروردگار در آيه هاي فراواني مردم را به يادآوري نعمات فرا مي خواند و مي فرمايد:" يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ..." (فاطر/3)

همچنين در سوره الرحمن نيز بارها خطر تكذيب نعمات الهي را گوشزد مي كند و مي فرمايد: "فبايَ آلاء ربَكما تكذَبان)

در قرآن يكي از ثمرات يادآوري نعمات الهي رستگاري معرفي مي شود. خداوند در آيه 69 سوره اعراف مي فرمايد:" ... فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ".

الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا كَبِيرًا" (اسراء/9) علامه طباطبائي ذيل آيه مي فرمايد: يعني اين قرآن هدايت مي كند به سوي ديني كه اقوم از هر دين و مسلط تر بر اداره امور شر است و همچنان كه در جاي ديگر فرموده "قل انَني هداني ربَي الي صراط مستقيم ديناً قيماً" (طباطبائي 1417 ق: 13/46) قرآن، كتابي است عزيز و ارجمند كه باطل را مطلقا در آن راهي نيست، از جانب خداي كريم ستوده نازل شده و براي عالميان تذكر و بيداري است، حقايق و امثال آن به صورت هاي گوناگون بيان گرديده تا مردم متذكر و بيدار گردند. كتابي است عظيم، مجيد، مبين و كريم كه جن و انس از آوردن نظير آن عاجزند. قرآن تنها كتابي است كه راه هاي سعادت را نشان مي دهد و عمل به دستورات آن ضامن سعادت انسان است و بدين جهت يكي از بزرگترين وظائف مسلمين در حال حاضر ترويج تعليم و روآوردن به قرآن است. و نيز پيامبر اكرم مي فرمايد: "اذا التبست عليكم الفتن كقطع اللَيل المظلم فعليكم بالقرآن" (كليني، 1362 ش: 4/باب فضل قرآن) در هنگامي كه فتنه ها چون پاره هاي شب تاريك به شمار مي آورند به قرآن پناه ببرد. سخن در باب تمسك به قرآن و اثرات آن و عظمت قرآن بسيار است لكن متأسفانه مجال بحث در اين نوشتار نيست.

پيراستن جسم و جان از ناپاكي هاست كه در نتيجه آن رستگاري نصيب آدمي مي شود.

آنگاه كه انسان نفس خود را پاكيزه كرد و آن را از صفات حيواني مبرَا نمود، آنچه خير و مايه رستگاري اوست از جانب خدا به وي الهام مي گردد. (بانو امين، 1367 ش: 4/150) خداوند در آيه 14 سوره اعلي نيز مي فرمايد: "قد افلح من تزكَي"يعني يقيناً كسي كه پاكي جست، رستگار گشت.

بنابراين هركس در مقام مجاهده با نفس برآيد سعادتمند گشته و قابليت سكونت در جوار رحمت الهي را كه همانا كمال خوشبختي است پيدا مي كند. و بي گمان خدا در قلبي حضور دارد كه پاكيزه و از ويژگي هاي ناشايست به دور باشد و چه رستگاري از اين بالاتر كه جان انسان، پاكيزه و خدا در آن حاضر باشد. راغب درباره تزكيه مي گويد: (از نظر لغوي) به معني نمو و رشد است. ولي در اصطلاح علمي معني وسيعي دارد فلذا تفسيرهاي گوناگون از آن كرده اند مثل: پاكسازي روح از آلودگي شرك، پاكسازي از اخلاق رذيله، پاكسازي عمل از محرمات، پاكسازي مال و جان به وسيله دادن زكات در راه خدا است. اگرچه تمام اين تفاسير ممكن است در معنا گسترده آيه (قد افلح من تزكَي) جمع باشد ولي آيه صراحت دارد به اين مطلب كه يكي از عوامل رسيدن به سعادت، تزكيه است.

تفسير انوار درخشان در ذيل اين آيه مي نويسد: «حدود، عبارت از احكام الهي است كه انتظام زندگي فرد و اجتماع بر آن ها استوار است. مانند: رعايت بر ايتام و كودكان بي سرپرست، احكام و وصيت و دين كه رعايت حقوق فرد و اجتماع و انتظام معيشت به آن ها وابسته است. از اين رو به وسيله التزام به احكام اسلامي مي توان راه سعادت را پيموده و هنگام رستاخيز نيز به نعمت هاي جاويد متنعم بود و رستگاري همانا خشنودي و كرامت نزد پروردگار است.» (حسيني همداني، 1404 ق: 3/366)

خداوند در سوره نور به صفتي از مؤمنان اشاره مي كند و مي فرمايد: " إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَن يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ"(نور/51) سخن مؤمنان، هنگامي كه به سوي خدا و رسولش دعوت شوند تا ميان آنان داوري كند تنها اين است كه مي گويند: شنيديم و اطاعت كرديم و اين همان رستگاران واقعي هستند. علامه مي فرمايد: آري، مقتضاي اعتقاد قلبي بر پيروي آنچه خدا و رسولش حكم مي كنند همين است كه دعوت خدا و رسول را لبيك گويند نه اين كه آن را رد كنند. (طباطبائي، 1417 ق: 15/148)

و نيز خداوند در آيه بعد (نور/52) به يك قانون كلي اشاره مي كند و آن اين است كه هركس خدا و پيامبرش را اطاعت كند و خشيت و تقواي الهي داشته باشد قطعاً وي رستگار است. همچنين خداوند در آيه 27 فرقان مي فرمايد: "وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا" اين آيه در بردارنده اين پيام است كه پيامبران، ارائه دهنده راه و روش زندگي سعادتمندانه مردم هستند. فلذا

همراهي با آن ها موجب سعادت افراد خواهد بود. چرا كه خداوند پيامبران را براي هدايت مردم برگزيد و وحي خود را مخصوص آنان كرد و آنان براي تعليم و تزكيه مبعوث شده اند و آمده اند كه ريشه جهالت را بخشكاند و با پرورش روح آدمي وي را به كمال برسانند.

رسيدن به اين هدف كه سبب انتظام زندگي فرد و اجتماع است بر صبر و بردباري استوار است. (حسيني همداني، 1404 ق: 3/308) به هر حال از آيه 200 سوره آل عمران استفاده مي شود كه صبر و مقاومت و تحمل مشكلات در راه دين چه فردي و چه جمعي داراي نقش اساسي در سعادت انسان و نيل به مقام والا در پيشگاه الهي است و دنيايي كه ما در آن زندگي مي كنيم سرائي است موقت كه در آن بزرگاني چون انبياء و ائمه راه بهشت و جهنم را به ما معرفي كرده و ما را به رفتن به بهشت تشويق كرده و از اين كه به طرف جهنم گام بر مي داريم بر حذر داشته اند.

زماني كه فردي از پيامبر (صلي الله عليه و آله) درباره ايمان سؤال كرد ايشان فرمودند: (آن، صبر است) كه اين نشان از اهميَت جايگاه صبر مي باشد. خداوند در سوره بقره آيات 155 تا 157 اشاره به صفات صابران مي فرمايد و در انتهاء به آنان صلوات و درود و رحمت خويش را نثار مي فرمايد: "اولئك عليهم صلواتٌ من ربهم و رحمة" و نيز در آيه 46 سوره انفال، خدا به صابران مژده همراهي خود با آنان را مي دهد: "... وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ"

آن هايي كه به همراه او ايمان آوردند با مال و جانشان در راه خدا جهاد كردند همه نيكي ها براي آنان است و گروه رستگاران همين ها هستند.

همچنين پايداري در مقابله با دشمن و مراقبت كار دشمن نيز از عواملي است كه نتيجه آن رسيدن به سعادت مي باشد، در سوره انفال مي فرمايد:"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ"(انفال/45) دشمن شناسي مسئله مهمي است كه انسان در همه دوران بايد مورد توجه قرار دهد و با توجه به شناختي كه از دشمن پيدا كرده به تدبير امور بپردازد و راه هاي مقابله با او را كشف كند و نقاط ضعف و قوت او را بشناسد تا هرگز مغلوب دشمن نشود."يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ" (آل عمران/200) از اين آيه شريفه برداشت مي شود كه يكي از عوامل سعادت فرد و جامعه، مراقبت و محافظت كردن از مرز هاي عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي و جغرافيايي اسلام است. تفسير نمونه ذيل اين آيه آورده: مرابطه به معناي مراقبت از مرزها آمده است... اين جمله به مسلمانان دستور آماده باش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزها و سر حدات كشورهاي اسلامي مي دهد، تا هرگز گرفتار حملات غافل گيرانه دشمن نشوند و نيز به آن ها دستور آماده باش و مراقبت هميشگي در برابر حملات شيطان و هوس هاي سركش مي دهد، تا غافل گير نگردند. لذا در بعضي از روايات از علي(عليه السلام) اين جمله، به مواظبت و انتظار نمازها يكي بعد از ديگري تفسير شده... خلاصه اين كه مرابطه معني وسيعي دارد كه هر گونه آمادگي براي دفاع از خود و جامعه

اسلامي را شامل مي شود (مكارم، 1374 ش 3/234)

حزب الله الا انَ حزب الله هم المفلحون" و اين آيه دلالت بر اهميت عقيده و باور مي كند به گونه اي كه وقتي انسان به خدا ايمان آورد ديگر دشمنان خدا را به دوستي بر نمي گزيند.

است كه به اخلاص، عبوديت محض پروردگار از طريق اطاعت بي چون و چرا از دستورات وي و در انتها رضوان الهي خاتمه مي يابد.

بنابر اين، بايد گفت كه حقيقت سعادت، رسيدن انسان است به هدف نهايي و كمال واقعي كه عبارت است از: قرب الي الله وهرگاه انسان به آن مرحله عظيم برسد، قطعاً روح او داراي بهجت و سروري مي شود كه هيچ شادماني و سروري به منزلت آن نخواهد رسيد و در عالم آخرت نيز در جوار ذات الهي متنعم به نعمت هايي مي شود كه هيچ گوشي نشنيده و هيچ چشمي نديده و بر دل هيچ كس خطور نكرده است و سعادت مطلق، محل بروز و ظهورش جهان آخرت است، و در نهايت بايد گفت كه رسيدن به كمال و سعادت نه تنها ذاتي انسان نيست، بلكه امري است اختياري و بايد هر كسي با اعمال خود و به طور آگاهانه و براساس انتخاب راه صحيح آن را بدست آورد.

الحديث، بيروت، دارالكتب العلميه، بي تا.

8- ابن قيم جوزي، محمد بن ابي بكر، تفسير القرآن الكريم، بيروت، مكتبة الهلال، 1410 ق.

9- ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405 ق.

10- ابو حيان اندلسي، محمد بن يوسف، البحر المحيط في التفسير، بيروت، دارالفكر، تحقيق: محمد جميل صدقي، 1420 ق.

11- ابوالفتح رازي، حسين بن علي، روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن، مشهد، بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي، تحقيق: محمد جعفر ياحقي و محمد مهدي ناصح، 1408 ق.

12- اميني، ابراهيم، خودسازي، قم، نشر شفق، چاپ چهارم، 1386 ش.

13- انيس ابراهيم و ديگران، المعجم الوسيط،تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1367 ش.

14- بانوي اصفهاني، سيده نصرت امين، مخزن العرفان در تفسير قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1367 ش.

15- بغدادي، علاء الدين علي بن محمد، لباب التأويل في معاني التنزيل، بيروت، دارالكتب العلمية، تصحيح محمد علي شاهين، چاپ اول، 1415 ق.

16- تميمي آمدي، عبدالواحد بن محمد، غرر الحكم و دررالكلم، قم، دار الكتاب الاسلامي، 1410 ق.

17- حسيني شيرازي، سيد محمد، تبيين القرآن، بيروت، دارالعلوم، 1423 ق.

18- حسيني همداني، سيد محمد حسين، تفسير انوار درخشان، تهران، لطفي، چاپ اول، 1404 ق.

19- دشتي، محمد، نهج الحياة، قم، بنياد فرهنگي امام رضا (ع)، 1372 ش.

20- راغب اصفهاني، حسين بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، قم، نويد اسلام، 1290 ش.

21- زحيلي، وهبة بن مصطفي، التفسير المنير في القعيدة و الشريعة و المنهج، بيروت و دمشق، دارالفكر المعاصر،چاپ دوم، 1418 ق.

22- سبزواري نجفي، محمد بن حبيب الله، الجديد في تفسير القرآن المجيد، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1406 ق.

23- سمرقندي، نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم، بي تا، بي جا.

24- شبَر، سيدعبدالله، تفسير القرآن الكريم، بيروت، دارالبلاغة

للطباعه و النشر، چاپ اول، 1412 ق.

25- شريف رضي، نهج البلاغه با ترجمه محمد دشتي، قم، مشهور، چاپ اول، 1379 ش.

26- شوكاني، محمد بن علي، فتح القدير، دمشق و بيروت، دار ابن كثير، دارالله الطيب، چاپ اول، 1414 ق.

27- طباطبائي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامي، جامعه مدرسين، چاپ پنجم، 1417 ق.

28- طبرسي، ابوعلي الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، بيروت، منشورات دار مكتبه الحياة، بي تا

29- طبرسي، محمدب ن حسن، التبيان في تفسير القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربي، تحقيق: شيخ آقابزرگ تهراني و احمد قصير عاملي، بي تا.

30- عاملي، ابراهيم، تفسير عاملي، تهران، انتشارات صدوق، 1360 ش.

31- عبد الباقي، محمد فؤاد، المعجم المفهرس، بي تا، بي جا.

32- عسكري، حسين بن عبد الله، الفروق في اللغه، بيروت، دارالآفاق الجديدة، 1400 ق.

33- عكبري، عبدالله بن حسين، التبيان في اعراب القرآن، عمان و رياض، بيت الافكار الدولية، بي تا.

34- عميد، حسن، فرهنگ عميد، تهران، انتشارات اميركبير، 1389 ش.

35- عياشي، محمد بن مسعود، كتاب التفسير، تهران، چاپخانه علميه، 1380 ق.

36- قرشي، سيدعلي اكبر، تفسير احسن الحديث، تهران، بنياد بعثت، چاپ سوم، 1377 ش.

37- فيَومي، مصباح المنير، قم، 1405 قم.

38- قمي، شيخ عباس، كليات مفاتيح الجنان، تصحيح: سيد صادق ميرشفيعي، قم، انتشارات مسجد جمكران چاپ چهارم، 1382 ش.

39- قمي مشهدي، محمدبن محمد رضا، تفسير كنزالدقائق و بحرالغرائب، تحقيق: حسين درگاهي، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامي، چاپ اول، 1368 ش.

40- كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، تهران، انتشارات اسلاميه،چاپ دوم، 1362 ش.

41- مصباح يزدي، محمد تقي، به سوي خودسازي، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني ره، 1380 ش.

42- مطهري، مرتضي، حكمتها و اندرزها، تهران – انتشارات صدرا، 1372 ش.

43- مكارم شيرازي،

ناصر، با همكاري جمعي از دانشمندان، تفسير نمونه، تهران، دارالكتاب الاسلاميه، چاپ اول، 1374 ش.

44- موسوي سبزواري، سيدعبدالاعلي، مواهب الرحمان في تفسير القرآن، بيروت، مؤسسه اهل البيت عليهم السلام، چاپ دوم، 1409 ق.

45- ميرزا خسرواني، عليرضا، تفسير خسروي، تهران، انتشارات اسلاميه، چاپ اول، 1390 ق.

46- نجفي خميني، محمد جواد، تفسير آسان، تهران، انتشارات اسلاميه، چاپ اول، 1398 ق.