مشخصات کتاب

سرشناسه : سیدکریمی حسینی، عباس، - 1338

عنوان و نام پدیدآور : قرآن کریم: تفسیر علیین/ تالیف عباس سیدکریمی حسینی

مشخصات نشر : قم: سازمان اوقات و امور خیریه، اسوه، 1382.

مشخصات ظاهری : 604، 8 ص.جدول

شابک : 964-8073-86-425000ریال ؛ 964-8073-86-425000ریال

وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی

یادداشت : کتابنامه: ص. 8؛ همچنین به صورت زیرنویس

عنوان دیگر : مجمع البیان فی تفسیر القرآن

عنوان دیگر : تفسیر علیین

موضوع : تفاسیر شیعه -- قرن 14

موضوع : قرآن -- واژه نامه ها -- فارسی

شناسه افزوده : طبرسی فضل بن حسن، 548 - 468ق. مجمع البیان -- فی تفسیر القرآن

رده بندی کنگره : BP98/س 9ق 4 1382

رده بندی دیویی : 297/179

شماره کتابشناسی ملی : م 82-30463

ص: 1

اشاره

[سوره البقرة (2): آیه 6]

إِن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیهِم أَ أَنذَرتَهُم أَم لَم تُنذِرهُم لا یُؤمِنُون َ (6)

6- أَ أَنذَرتَهُم أَم لَم تُنذِرهُم: در لفظ استفهام و در معنی خبر است. اینکه «همزه» را «الف تسویه» گویند و «ادات» تسویه عبارت است از «الف» به علاوه «ام». یعنی مساوی است بر آنان انذار بکنی یا نکنی.

«انذرت»: دارای دو مفعول است و گاهی به مفعول دوم به وسیله «الی» متعدی می شود.

[سوره البقرة (2): آیه 7]

خَتَم َ اللّه ُ عَلی قُلُوبِهِم وَ عَلی سَمعِهِم وَ عَلی أَبصارِهِم غِشاوَةٌ وَ لَهُم عَذاب ٌ عَظِیم ٌ (7)

7- خَتَم َ: در معنای آن دو احتمال است:

1- علامت کفر نهاد. 2- خداوند به عدم قبول حق از سوی کافران شهادت داد.

غِشاوَةٌ: غطاء، پرده. مصدر است، مانند «عمامة» و «قلادة» و «عصابة» و هر آنچه دلالت بر در برگرفتن کند مصدرش بر وزن «فعالة» می آید.

[سوره البقرة (2): آیه 10]

فِی قُلُوبِهِم مَرَض ٌ فَزادَهُم ُ اللّه ُ مَرَضاً وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ بِما کانُوا یَکذِبُون َ (10)

10- مَرَض ٌ: مراد از «مرض» شک و نفاق است.

[سوره البقرة (2): آیه 13]

وَ إِذا قِیل َ لَهُم آمِنُوا کَما آمَن َ النّاس ُ قالُوا أَ نُؤمِن ُ کَما آمَن َ السُّفَهاءُ أَلا إِنَّهُم هُم ُ السُّفَهاءُ وَ لکِن لا یَعلَمُون َ (13)

13- السُّفَهاءُ: جمع «سفیه» به معنای کوتاه فکر و کسی که ضرر و مصلحت خود را تشخیص نمی دهد.

[سوره البقرة (2): آیه 14]

وَ إِذا لَقُوا الَّذِین َ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوا إِلی شَیاطِینِهِم قالُوا إِنّا مَعَکُم إِنَّما نَحن ُ مُستَهزِؤُن َ (14)

14- مُستَهزِؤُن َ: هازؤون: مسخره کنندگان.

[سوره البقرة (2): آیه 15]

اللّه ُ یَستَهزِئ ُ بِهِم وَ یَمُدُّهُم فِی طُغیانِهِم یَعمَهُون َ (15)

15- یَستَهزِئ ُ: یهزأ: مسخره می کند.

یَمُدُّهُم فِی طُغیانِهِم: به دو معنی آمده است:

1- خداوند به آنان یاری می دهد در حالی که آنان دست به طغیان زده اند. 2- خداوند آنان را از آثار ایمان مانند نورانیّت قلب و غیره محروم می سازد.

یَعمَهُون َ: در حالی که سرگردان و حیران هستند.

ص: 4

[سوره البقرة (2): آیه 18]

صُم ٌّ بُکم ٌ عُمی ٌ فَهُم لا یَرجِعُون َ (18)

18- صُم ٌّ: کر مادرزاد. «صم ّ» در اصل به معنای مسدود بودن است یعنی گوش آنان بسته است.

بُکم ٌ: گنگ مادرزاد.

عُمی ٌ: به دو معناست: 1- کوری. 2- کوری دل ..

[سوره البقرة (2): آیه 26]

إِن َّ اللّه َ لا یَستَحیِی أَن یَضرِب َ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوقَها فَأَمَّا الَّذِین َ آمَنُوا فَیَعلَمُون َ أَنَّه ُ الحَق ُّ مِن رَبِّهِم وَ أَمَّا الَّذِین َ کَفَرُوا فَیَقُولُون َ ما ذا أَرادَ اللّه ُ بِهذا مَثَلاً یُضِل ُّ بِه ِ کَثِیراً وَ یَهدِی بِه ِ کَثِیراً وَ ما یُضِل ُّ بِه ِ إِلاَّ الفاسِقِین َ (26)

26- مَثَلًا ما بَعُوضَةً: برای «ما» چند احتمال وجود دارد: 1- زاید است و مفید تاکید. 2- نکره است و کلمه «بعوضة» مفسر آن است. 3- به معنای «ما بین بعوضة الی ما فوقها» است.

بَعُوضَةً: پشه ریز.

الفاسِقِین َ: سرپیچی کنندگان از اطاعت.

«فسق» از «فسقت الرطبة عن قشرها» گرفته شده است یعنی خرما از پوست خودش خارج شد و چون تبهکار از اطاعت خدا بیرون می رود، فاسق نامیده می شود.

[سوره البقرة (2): آیه 33]

قال َ یا آدَم ُ أَنبِئهُم بِأَسمائِهِم فَلَمّا أَنبَأَهُم بِأَسمائِهِم قال َ أَ لَم أَقُل لَکُم إِنِّی أَعلَم ُ غَیب َ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ وَ أَعلَم ُ ما تُبدُون َ وَ ما کُنتُم تَکتُمُون َ (33)

33- تُبدُون َ: آشکار می نمایید.

[سوره البقرة (2): آیه 39]

وَ الَّذِین َ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِک َ أَصحاب ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون َ (39)

39- أَصحاب ُ النّارِ: جمع «صاحب» و هو القرین، ای الملازمون للنار: اهل آتش.

[سوره البقرة (2): آیه 50]

وَ إِذ فَرَقنا بِکُم ُ البَحرَ فَأَنجَیناکُم وَ أَغرَقنا آل َ فِرعَون َ وَ أَنتُم تَنظُرُون َ (50)

50- فَرَقنا بِکُم ُ البَحرَ: دریا را برای شما شکافتیم.

البَحرَ: یسمی بحرا لاستبحاره و هو سعته و انبساطه: به علت وسعت و گستردگی اش دریا نامیده شده است.

[سوره البقرة (2): آیه 59]

فَبَدَّل َ الَّذِین َ ظَلَمُوا قَولاً غَیرَ الَّذِی قِیل َ لَهُم فَأَنزَلنا عَلَی الَّذِین َ ظَلَمُوا رِجزاً مِن َ السَّماءِ بِما کانُوا یَفسُقُون َ (59)

59- رِجزاً: عذاب.

بِما کانُوا یَفسُقُون َ: مراد از آن دو وجه است:

1- بکونهم فاسقین. 2- بفسقهم، بنابراین که «ما» مصدریه است.

[سوره البقرة (2): آیه 63]

وَ إِذ أَخَذنا مِیثاقَکُم وَ رَفَعنا فَوقَکُم ُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیناکُم بِقُوَّةٍ وَ اذکُرُوا ما فِیه ِ لَعَلَّکُم تَتَّقُون َ (63)

63- الطُّورَ: کوه یا کوه مخصوص مناجات موسی علیه السّلام.

بِقُوَّةٍ: با جدّیت و یقین.

[سوره البقرة (2): آیه 72]

وَ إِذ قَتَلتُم نَفساً فَادّارَأتُم فِیها وَ اللّه ُ مُخرِج ٌ ما کُنتُم تَکتُمُون َ (72)

72- فَادّارَأتُم: اختلاف کردید و هر کدام از شما قتل را از خود دفع می کرد و به گردن دیگری می انداخت. «درء» در لغت به معنای دفع کردن است. اصل آن «تدارأتم» بوده، «تا» باب تفاعل تبدیل به «دال» شده و در «دال» ادغام شده است و به خاطر ساکن بودن «دال» اوّل، همزه وصل آورده اند.

[سوره البقرة (2): آیه 79]

فَوَیل ٌ لِلَّذِین َ یَکتُبُون َ الکِتاب َ بِأَیدِیهِم ثُم َّ یَقُولُون َ هذا مِن عِندِ اللّه ِ لِیَشتَرُوا بِه ِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیل ٌ لَهُم مِمّا کَتَبَت أَیدِیهِم وَ وَیل ٌ لَهُم مِمّا یَکسِبُون َ (79)

79- وَیل ٌ: در لغت به معنای عذاب و هلاکت است و برای اظهار تأسف به کار می رود و مراد از آن در اینکه جا یکی از دو مورد است: 1- عذاب.

2- نام یک وادی در جهنّم که بسیار عمیق است.

[سوره البقرة (2): آیه 85]

ثُم َّ أَنتُم هؤُلاءِ تَقتُلُون َ أَنفُسَکُم وَ تُخرِجُون َ فَرِیقاً مِنکُم مِن دِیارِهِم تَظاهَرُون َ عَلَیهِم بِالإِثم ِ وَ العُدوان ِ وَ إِن یَأتُوکُم أُساری تُفادُوهُم وَ هُوَ مُحَرَّم ٌ عَلَیکُم إِخراجُهُم أَ فَتُؤمِنُون َ بِبَعض ِ الکِتاب ِ وَ تَکفُرُون َ بِبَعض ٍ فَما جَزاءُ مَن یَفعَل ُ ذلِک َ مِنکُم إِلاّ خِزی ٌ فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ یَوم َ القِیامَةِ یُرَدُّون َ إِلی أَشَدِّ العَذاب ِ وَ مَا اللّه ُ بِغافِل ٍ عَمّا تَعمَلُون َ (85)

85- تَظاهَرُون َ عَلَیهِم بِالإِثم ِ وَ العُدوان ِ: در بد کرداری و ستم بر ضعیفان به یکدیگر کمک می کنید.

أُساری: جمع «اسیر». بعضی گفته اند: بین «اساری» و «أسری» فرق است «أساری» عبارت است از اسیرانی که در بند کشیده شده اند و «أسری» عبارت است از اسیرانی که در بند نیستند و صرفا در اختیار اسیر کننده قرار دارند.

تُفادُوهُم: فدیه و عوض می پردازید تا کسانی را که از دیارتان بیرون کردید و الآن اسیر شده اند آزاد کنید. «فدو» دو مفعولی است، اولی را بدون واسطه و دومی را با واسطه می گیرد مانند:

«و فدیناه بذبح عظیم».

[سوره البقرة (2): آیه 90]

بِئسَمَا اشتَرَوا بِه ِ أَنفُسَهُم أَن یَکفُرُوا بِما أَنزَل َ اللّه ُ بَغیاً أَن یُنَزِّل َ اللّه ُ مِن فَضلِه ِ عَلی مَن یَشاءُ مِن عِبادِه ِ فَباؤُ بِغَضَب ٍ عَلی غَضَب ٍ وَ لِلکافِرِین َ عَذاب ٌ مُهِین ٌ (90)

90- بَغیاً: حسدا لمحمّد صلّی اللّه علیه و آله: به خاطر حسادت به حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله زیرا او از فرزندان اسماعیل است و انبیای پیش از او از بنی اسرائیل بودند.

مُهِین ٌ: به دو معنا آمده است: 1- اهانت کننده، عذابی که معذّبی خود را خوار می کند. 2- عذابی که انتقال از آن به رستگاری و بهشت وجود ندارد مانند مخلدین در دوزخ.

[سوره البقرة (2): آیه 100]

أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهداً نَبَذَه ُ فَرِیق ٌ مِنهُم بَل أَکثَرُهُم لا یُؤمِنُون َ (100)

100- نَبَذَه ُ: نبذ: عهد شکستن

[سوره البقرة (2): آیه 104]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انظُرنا وَ اسمَعُوا وَ لِلکافِرِین َ عَذاب ٌ أَلِیم ٌ (104)

104- راعِنا: استمع منّا. گفته شده است علت نهی اینکه است که یهود اینکه کلمه را تحریف می کردند و معنایی از آن اراده می کردند که مشتق از «رعونه» به معنای ناقص بودن عقل است.

انظُرنا: به چند معنا آمده است: 1- به ما مهلت بده تا مطلب را بفهمیم. 2- مطلب را به ما تفهیم کن. 3- به ما توجه و نظر کن.

ص: 17

[سوره البقرة (2): آیه 108]

أَم تُرِیدُون َ أَن تَسئَلُوا رَسُولَکُم کَما سُئِل َ مُوسی مِن قَبل ُ وَ مَن یَتَبَدَّل ِ الکُفرَ بِالإِیمان ِ فَقَد ضَل َّ سَواءَ السَّبِیل ِ (108)

108- أَم تُرِیدُون َ: «أم» منقطعه است، یعنی بل تریدون.

أَن تَسئَلُوا ...: مراد درخواستها و پیشنهادهای غیر معقول و یا محال است.

سَواءَ السَّبِیل ِ: به دو معناست: 1- راه میانه و معتدل. 2- وسط راه، نه کنار آن.

[سوره البقرة (2): آیه 117]

بَدِیع ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ وَ إِذا قَضی أَمراً فَإِنَّما یَقُول ُ لَه ُ کُن فَیَکُون ُ (117)

117- بَدِیع ُ: مبدع و آفریننده. البته مبالغه «بدیع» بیشتر از «مبدع» است.

إِذا قَضی أَمراً: چون اراده آفریدن چیزی کند.

[سوره البقرة (2): آیه 126]

وَ إِذ قال َ إِبراهِیم ُ رَب ِّ اجعَل هذا بَلَداً آمِناً وَ ارزُق أَهلَه ُ مِن َ الثَّمَرات ِ مَن آمَن َ مِنهُم بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ قال َ وَ مَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُه ُ قَلِیلاً ثُم َّ أَضطَرُّه ُ إِلی عَذاب ِ النّارِ وَ بِئس َ المَصِیرُ (126)

126- المَصِیرُ: مأوی، جایگاه.

ص: 20

[سوره البقرة (2): آیه 128]

رَبَّنا وَ اجعَلنا مُسلِمَین ِ لَک َ وَ مِن ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسلِمَةً لَک َ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُب عَلَینا إِنَّک َ أَنت َ التَّوّاب ُ الرَّحِیم ُ (128)

128- مِن ذُرِّیَّتِنا: اجعل من ذریتنا. «من» برای تبعیض است یعنی بعضی از ذریه ما را مسلمان قرار بده. و اینکه بدان جهت بوده است که خداوند ابراهیم را آگاه کرده بود که همه فرزندان او در برابر خدا تسلیم نخواهند بود. امام صادق علیه السّلام فرمود: مراد از «ذریة» فقط بنی هاشم است.

[سوره البقرة (2): آیه 136]

قُولُوا آمَنّا بِاللّه ِ وَ ما أُنزِل َ إِلَینا وَ ما أُنزِل َ إِلی إِبراهِیم َ وَ إِسماعِیل َ وَ إِسحاق َ وَ یَعقُوب َ وَ الأَسباطِ وَ ما أُوتِی َ مُوسی وَ عِیسی وَ ما أُوتِی َ النَّبِیُّون َ مِن رَبِّهِم لا نُفَرِّق ُ بَین َ أَحَدٍ مِنهُم وَ نَحن ُ لَه ُ مُسلِمُون َ (136)

136- الأَسباطِ: دوازده فرزند یعقوب که نوه پیامبران بودند. «امام باقر علیه السّلام»

[سوره البقرة (2): آیه 143]

وَ کَذلِک َ جَعَلناکُم أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاس ِ وَ یَکُون َ الرَّسُول ُ عَلَیکُم شَهِیداً وَ ما جَعَلنَا القِبلَةَ الَّتِی کُنت َ عَلَیها إِلاّ لِنَعلَم َ مَن یَتَّبِع ُ الرَّسُول َ مِمَّن یَنقَلِب ُ عَلی عَقِبَیه ِ وَ إِن کانَت لَکَبِیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذِین َ هَدَی اللّه ُ وَ ما کان َ اللّه ُ لِیُضِیع َ إِیمانَکُم إِن َّ اللّه َ بِالنّاس ِ لَرَؤُف ٌ رَحِیم ٌ (143)

143- أُمَّةً وَسَطاً: امت میانه و بدور از افراط و تفریط. در روایتی امام باقر علیه السّلام فرمود: ما امامان امت وسط هستیم که کسانی که غلوّ می کنند باید به سوی ما برگردند و کسانی که مقصرند باید به ما ملحق شوند و ما شاهد بر امت هستیم.

[سوره البقرة (2): آیه 148]

وَ لِکُل ٍّ وِجهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاستَبِقُوا الخَیرات ِ أَین َ ما تَکُونُوا یَأت ِ بِکُم ُ اللّه ُ جَمِیعاً إِن َّ اللّه َ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ (148)

148- لِکُل ٍّ وِجهَةٌ: به دو معنا آمده است:

1- برای هر یک از قوم یهود و نصاری قبله ای است. 2- برای هر قومی آیینی است.

هُوَ مُوَلِّیها: خداوند دستور داده است که به هنگام نماز به آن سمت توجه کنند.

[سوره البقرة (2): آیه 162]

خالِدِین َ فِیها لا یُخَفَّف ُ عَنهُم ُ العَذاب ُ وَ لا هُم یُنظَرُون َ (162)

162- خالِدِین َ فِیها: خالدین فی لعنة اللّه.

وَ لا هُم یُنظَرُون َ: به دو معنا آمده است: 1- مهلت داده نمی شوند تا عذر بیاورند. 2- عذاب آنان به تأخیر نمی افتد، بلکه حاضر و آماده می باشد.

ص: 25

[سوره البقرة (2): آیه 165]

وَ مِن َ النّاس ِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُون ِ اللّه ِ أَنداداً یُحِبُّونَهُم کَحُب ِّ اللّه ِ وَ الَّذِین َ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّه ِ وَ لَو یَرَی الَّذِین َ ظَلَمُوا إِذ یَرَون َ العَذاب َ أَن َّ القُوَّةَ لِلّه ِ جَمِیعاً وَ أَن َّ اللّه َ شَدِیدُ العَذاب ِ (165)

165- أَنداداً: جمع «ندّ»، به معنای شریک و همتا.

[سوره البقرة (2): آیه 171]

وَ مَثَل ُ الَّذِین َ کَفَرُوا کَمَثَل ِ الَّذِی یَنعِق ُ بِما لا یَسمَع ُ إِلاّ دُعاءً وَ نِداءً صُم ٌّ بُکم ٌ عُمی ٌ فَهُم لا یَعقِلُون َ (171)

171- یَنعِق ُ: بانگ می زند. امام باقر علیه السّلام فرمود: مثل کسی که کفار را دعوت به ایمان می کند، مثل کسی است که حیوانی را صدا بزند که آن حیوان از آن صدا معنایی درک نکند و جز صدایی نشنود.

[سوره البقرة (2): آیه 184]

أَیّاماً مَعدُودات ٍ فَمَن کان َ مِنکُم مَرِیضاً أَو عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِن أَیّام ٍ أُخَرَ وَ عَلَی الَّذِین َ یُطِیقُونَه ُ فِدیَةٌ طَعام ُ مِسکِین ٍ فَمَن تَطَوَّع َ خَیراً فَهُوَ خَیرٌ لَه ُ وَ أَن تَصُومُوا خَیرٌ لَکُم إِن کُنتُم تَعلَمُون َ (184)

184- مَعدُودات ٍ: محصور، مضبوط و مشخّص.

یُطِیقُونَه ُ: به دو معنا آمده است: 1- «یطیقون الصوم» یعنی کسانی که توانایی روزه گرفتن را دارند. 2- «یطیقون الفداء» یعنی کسانی که توانایی پرداخت فدیه را دارند.

فَمَن تَطَوَّع َ خَیراً: به دو معنا آمده است: 1- کسی که عمل نیکی انجام دهد. 2- کسی که بیش از قدر کفایت و به بیش از یک فقیر طعام بدهد بهتر است.

[سوره البقرة (2): آیه 188]

وَ لا تَأکُلُوا أَموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل ِ وَ تُدلُوا بِها إِلَی الحُکّام ِ لِتَأکُلُوا فَرِیقاً مِن أَموال ِ النّاس ِ بِالإِثم ِ وَ أَنتُم تَعلَمُون َ (188)

188- لا تَأکُلُوا: تصرّف نکنید.

تُدلُوا بِها: لا تدلوا بها: أموال را به عنوان رشوه به قضات جور نپردازید.

الحُکّام ِ: قضات. امام صادق علیه السّلام فرمود: مراد قضات جور است. «المیزان» فَرِیقاً: مقداری، بخشی.

[سوره البقرة (2): آیه 193]

وَ قاتِلُوهُم حَتّی لا تَکُون َ فِتنَةٌ وَ یَکُون َ الدِّین ُ لِلّه ِ فَإِن ِ انتَهَوا فَلا عُدوان َ إِلاّ عَلَی الظّالِمِین َ (193)

193- فَلا عُدوان َ: فلا عقوبة. مراد قتل است.

از قتل تعبیر به «عدوان» شده است چون قتل مجازاتی است که بر عدوان مترتب است (از باب اطلاق سبب بر مسبب).

[سوره البقرة (2): آیه 198]

لَیس َ عَلَیکُم جُناح ٌ أَن تَبتَغُوا فَضلاً مِن رَبِّکُم فَإِذا أَفَضتُم مِن عَرَفات ٍ فَاذکُرُوا اللّه َ عِندَ المَشعَرِ الحَرام ِ وَ اذکُرُوه ُ کَما هَداکُم وَ إِن کُنتُم مِن قَبلِه ِ لَمِن َ الضّالِّین َ (198)

198- جُناح ٌ: انحراف، اشکال.

أَن تَبتَغُوا: دنبال کسب و تجارت باشید.

مقصود آیه اینکه است که کسب و تجارت در حج بلا مانع است.

فَإِذا أَفَضتُم: «افاضه» در لغت به معنای پراکنده شدن گروه است و مقصود آیه اینکه است: هنگامی که از عرفات پراکنده شدید و به سوی مشعر روانه شدید.

عَرَفات ٍ: نام چند منطقه ای است که به همدیگر متصل هستند. «عرفات» با اینکه که دو سبب از اسباب منع صرف، یعنی معرفة و تأنیث را داراست، ولی منصرف است و اینکه بدان جهت است که «ات» در آن به عنوان حکایت است، نه علامت تأنیث. و اینکه مانند «نون» در «مسلمون» است اگر فرض کنیم که «مسلمون» اسم مؤنث است. و اینکه «نون» هرگز حذف نمی شود.

[سوره البقرة (2): آیه 204]

وَ مِن َ النّاس ِ مَن یُعجِبُک َ قَولُه ُ فِی الحَیاةِ الدُّنیا وَ یُشهِدُ اللّه َ عَلی ما فِی قَلبِه ِ وَ هُوَ أَلَدُّ الخِصام ِ (204)

204- یُشهِدُ اللّه َ عَلی ما فِی قَلبِه ِ: خدا را گواه می گیرد که گفته های او با قلب او یکسان است.

أَلَدُّ: دشمنی سرسخت.

الخِصام ِ: به دو معناست: 1- جمع «خصم» به معنای دشمن. 2- مصدر است به معنای دشمنی کردن.

أَلَدُّ الخِصام ِ: به دو معناست: 1- سرسخت ترین دشمن. 2- دشمنی سرسخت.

[سوره البقرة (2): آیه 213]

کان َ النّاس ُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَث َ اللّه ُ النَّبِیِّین َ مُبَشِّرِین َ وَ مُنذِرِین َ وَ أَنزَل َ مَعَهُم ُ الکِتاب َ بِالحَق ِّ لِیَحکُم َ بَین َ النّاس ِ فِیمَا اختَلَفُوا فِیه ِ وَ مَا اختَلَف َ فِیه ِ إِلاَّ الَّذِین َ أُوتُوه ُ مِن بَعدِ ما جاءَتهُم ُ البَیِّنات ُ بَغیاً بَینَهُم فَهَدَی اللّه ُ الَّذِین َ آمَنُوا لِمَا اختَلَفُوا فِیه ِ مِن َ الحَق ِّ بِإِذنِه ِ وَ اللّه ُ یَهدِی مَن یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُستَقِیم ٍ (213)

213- أُمَّةً: دین یعنی «علی دین واحد» یعنی همه بر فطرت خداشناسی بودند. «جوامع الجامع» مَا اختَلَف َ فِیه ِ: ضمیر «فیه» به «حق ّ» بر می گردد.

بِإِذنِه ِ: به دو معناست: 1- بعلمه. 2- بلطفه.

[سوره البقرة (2): آیه 217]

یَسئَلُونَک َ عَن ِ الشَّهرِ الحَرام ِ قِتال ٍ فِیه ِ قُل قِتال ٌ فِیه ِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَن سَبِیل ِ اللّه ِ وَ کُفرٌ بِه ِ وَ المَسجِدِ الحَرام ِ وَ إِخراج ُ أَهلِه ِ مِنه ُ أَکبَرُ عِندَ اللّه ِ وَ الفِتنَةُ أَکبَرُ مِن َ القَتل ِ وَ لا یَزالُون َ یُقاتِلُونَکُم حَتّی یَرُدُّوکُم عَن دِینِکُم إِن ِ استَطاعُوا وَ مَن یَرتَدِد مِنکُم عَن دِینِه ِ فَیَمُت وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِک َ حَبِطَت أَعمالُهُم فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ وَ أُولئِک َ أَصحاب ُ النّارِ هُم فِیها خالِدُون َ (217)

217- کَبِیرٌ: ذنب عظیم.

صَدٌّ: مانع شدن. «صدّ» مبتداست و خبر آن «أکبر عند اللّه» است. بعضی گفته اند: عطف است بر «کبیر».

المَسجِدِ الحَرام ِ: عطف است بر «سبیل اللّه» یعنی «صدّ عن المسجد الحرام».

الفِتنَةُ: الکفر باللّه. به سوره بقره، آیه 191 رجوع شود.

[سوره البقرة (2): آیه 221]

وَ لا تَنکِحُوا المُشرِکات ِ حَتّی یُؤمِن َّ وَ لَأَمَةٌ مُؤمِنَةٌ خَیرٌ مِن مُشرِکَةٍ وَ لَو أَعجَبَتکُم وَ لا تُنکِحُوا المُشرِکِین َ حَتّی یُؤمِنُوا وَ لَعَبدٌ مُؤمِن ٌ خَیرٌ مِن مُشرِک ٍ وَ لَو أَعجَبَکُم أُولئِک َ یَدعُون َ إِلَی النّارِ وَ اللّه ُ یَدعُوا إِلَی الجَنَّةِ وَ المَغفِرَةِ بِإِذنِه ِ وَ یُبَیِّن ُ آیاتِه ِ لِلنّاس ِ لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرُون َ (221)

221- لَو أَعجَبَتکُم: گر چه او شما را شیفته خود سازد.

[سوره البقرة (2): آیه 226]

لِلَّذِین َ یُؤلُون َ مِن نِسائِهِم تَرَبُّص ُ أَربَعَةِ أَشهُرٍ فَإِن فاؤُ فَإِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِیم ٌ (226)

226- یُؤلُون َ: برای ضرر رساندن به همسرانشان قسم یاد می کنند که با آنها نزدیکی نکنند. «ایلاء» در لغت به معنای قسم است.

تَرَبُّص ُ: انتظار، درنگ، مهلت.

فاؤُ: از «فی ء» به معنای رجوع است. به سایه نیز «فی ء» گفته می شود. نسبت میان «ظل ّ» و «فی ء» نسبت عام و خاص است به هر سایه ای «ظل ّ» گفته می شود، لیکن به سایه ای که قبلا آفتاب در آن جا بوده است «فی ء» گفته می شود.

[سوره البقرة (2): آیه 232]

وَ إِذا طَلَّقتُم ُ النِّساءَ فَبَلَغن َ أَجَلَهُن َّ فَلا تَعضُلُوهُن َّ أَن یَنکِحن َ أَزواجَهُن َّ إِذا تَراضَوا بَینَهُم بِالمَعرُوف ِ ذلِک َ یُوعَظُ بِه ِ مَن کان َ مِنکُم یُؤمِن ُ بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ ذلِکُم أَزکی لَکُم وَ أَطهَرُ وَ اللّه ُ یَعلَم ُ وَ أَنتُم لا تَعلَمُون َ (232)

232- فَبَلَغن َ أَجَلَهُن َّ: مراد آیه اینکه است وقتی که به پایان عدّه نزدیک شدند.

فَلا تَعضُلُوهُن َّ أَن یَنکِحن َ أَزواجَهُن َّ: خطاب به اولیاست یعنی ایجاد مشکل نکنید و مانع از ازدواج زنان مطلقه با همسران سابق نشوید.

«مجمع البیان، المیزان»

[سوره البقرة (2): آیه 235]

وَ لا جُناح َ عَلَیکُم فِیما عَرَّضتُم بِه ِ مِن خِطبَةِ النِّساءِ أَو أَکنَنتُم فِی أَنفُسِکُم عَلِم َ اللّه ُ أَنَّکُم سَتَذکُرُونَهُن َّ وَ لکِن لا تُواعِدُوهُن َّ سِرًّا إِلاّ أَن تَقُولُوا قَولاً مَعرُوفاً وَ لا تَعزِمُوا عُقدَةَ النِّکاح ِ حَتّی یَبلُغ َ الکِتاب ُ أَجَلَه ُ وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ یَعلَم ُ ما فِی أَنفُسِکُم فَاحذَرُوه ُ وَ اعلَمُوا أَن َّ اللّه َ غَفُورٌ حَلِیم ٌ (235)

235- عَرَّضتُم بِه ِ مِن خِطبَةِ النِّساءِ: گوشه زدن به خواستگاری و رغبت نشان دادن به ازدواج با زنان در عدّه بدون تصریح.

أَکنَنتُم: پنهان داشته اید، «إکنان» و «کن» هر دو به معنای پوشانیدن است، لیکن اوّلی مختص است به مخفی کردن مطلب در سینه و دوّمی پوشانیدن چیزی برای محافظت است. إِلّا أَن تَقُولُوا: «إلّا» به معنای «لکن» است یعنی لکن قول پسندیده و مباح که همان اشاره و گوشه زدن در خواستگاری است، مانعی ندارد.

وَ لا تَعزِمُوا عُقدَةَ النِّکاح ِ حَتّی یَبلُغ َ الکِتاب ُ أَجَلَه ُ: نکاح را قطعی نکنید و عقد نکاح را اجرا نکنید تا عدّه پایان یابد. تقدیر آیه «علی عقدة النکاح» بوده است که «علی» به جهت تخفیف حذف شده است همانند: «ضرب زید الظهر و البطن»، یعنی «علی الظهر و البطن».

[سوره البقرة (2): آیه 239]

فَإِن خِفتُم فَرِجالاً أَو رُکباناً فَإِذا أَمِنتُم فَاذکُرُوا اللّه َ کَما عَلَّمَکُم ما لَم تَکُونُوا تَعلَمُون َ (239)

239- فَرِجالًا: صلّوا رجالا. «رجال» جمع «راجل» به معنای پیاده است.

رُکباناً: صلّوا رکبانا. «رکبانا» جمع «راکب» به معنای سواره است همانند «فرسان» که جمع «فارس» است.

[سوره البقرة (2): آیه 247]

وَ قال َ لَهُم نَبِیُّهُم إِن َّ اللّه َ قَد بَعَث َ لَکُم طالُوت َ مَلِکاً قالُوا أَنّی یَکُون ُ لَه ُ المُلک ُ عَلَینا وَ نَحن ُ أَحَق ُّ بِالمُلک ِ مِنه ُ وَ لَم یُؤت َ سَعَةً مِن َ المال ِ قال َ إِن َّ اللّه َ اصطَفاه ُ عَلَیکُم وَ زادَه ُ بَسطَةً فِی العِلم ِ وَ الجِسم ِ وَ اللّه ُ یُؤتِی مُلکَه ُ مَن یَشاءُ وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِیم ٌ (247)

247- طالُوت َ: نام فرمانده لشکر بنی اسرائیل و چون بلند قامت بوده طالوت نامیده شده است. «طالوت» و «جالوت» و «داود» به جهت معرفه بودن و عجمی بودن غیر منصرف هستند.

اما اگر فرض شود «جاموس» نام مردی باشد، منصرف خواهد بود زیرا فقط معرفه است و عجمی نیست زیرا «الف» و «لام» بر او وارد می شود.

بَسطَةً: فضیلت، وسعت.

[سوره البقرة (2): آیه 250]

وَ لَمّا بَرَزُوا لِجالُوت َ وَ جُنُودِه ِ قالُوا رَبَّنا أَفرِغ عَلَینا صَبراً وَ ثَبِّت أَقدامَنا وَ انصُرنا عَلَی القَوم ِ الکافِرِین َ (250)

250- بَرَزُوا: در مقابل جالوت آشکار شدند.

أَفرِغ عَلَینا صَبراً: نهایت صبر را بر ما بریز.

[سوره البقرة (2): آیه 255]

اللّه ُ لا إِله َ إِلاّ هُوَ الحَی ُّ القَیُّوم ُ لا تَأخُذُه ُ سِنَةٌ وَ لا نَوم ٌ لَه ُ ما فِی السَّماوات ِ وَ ما فِی الأَرض ِ مَن ذَا الَّذِی یَشفَع ُ عِندَه ُ إِلاّ بِإِذنِه ِ یَعلَم ُ ما بَین َ أَیدِیهِم وَ ما خَلفَهُم وَ لا یُحِیطُون َ بِشَی ءٍ مِن عِلمِه ِ إِلاّ بِما شاءَ وَسِع َ کُرسِیُّه ُ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ وَ لا یَؤُدُه ُ حِفظُهُما وَ هُوَ العَلِی ُّ العَظِیم ُ (255)

255- القَیُّوم ُ: کسی که متصدّی تدبیر مخلوقات است. اصل آن «قیووم» بر وزن «فیعول» بوده که «واو» تبدیل به « یا » گشته و در « یا » ادغام شده است.

سِنَةٌ: چرت، خواب سبک. «سنة» مصدر است، از «وسن یوسن وسنا و سنة».

کُرسِیُّه ُ: برای آن دو معنی ذکر شده است: 1- علم خدا بر آسمانها و زمین احاطه دارد.

«صادقین علیهما السّلام» 2- سلطه و قدرت خدا بر آسمانها و زمین احاطه دارد.

لا یَؤُدُه ُ حِفظُهُما: نگهداری آن دو خداوند را خسته نمی کند.

[سوره البقرة (2): آیه 258]

أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِی حَاج َّ إِبراهِیم َ فِی رَبِّه ِ أَن آتاه ُ اللّه ُ المُلک َ إِذ قال َ إِبراهِیم ُ رَبِّی َ الَّذِی یُحیِی وَ یُمِیت ُ قال َ أَنَا أُحیِی وَ أُمِیت ُ قال َ إِبراهِیم ُ فَإِن َّ اللّه َ یَأتِی بِالشَّمس ِ مِن َ المَشرِق ِ فَأت ِ بِها مِن َ المَغرِب ِ فَبُهِت َ الَّذِی کَفَرَ وَ اللّه ُ لا یَهدِی القَوم َ الظّالِمِین َ (258)

258- فِی رَبِّه ِ: فی رب ّ إبراهیم.

آتاه ُ: آتا المحاج ّ. مراد نمرود است.

[سوره البقرة (2): آیه 262]

الَّذِین َ یُنفِقُون َ أَموالَهُم فِی سَبِیل ِ اللّه ِ ثُم َّ لا یُتبِعُون َ ما أَنفَقُوا مَنًّا وَ لا أَذی ً لَهُم أَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم وَ لا خَوف ٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُون َ (262)

262- مَنًّا: منّت.

أَذی ً: اذیّت و آزار.

[سوره البقرة (2): آیه 266]

أَ یَوَدُّ أَحَدُکُم أَن تَکُون َ لَه ُ جَنَّةٌ مِن نَخِیل ٍ وَ أَعناب ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ لَه ُ فِیها مِن کُل ِّ الثَّمَرات ِ وَ أَصابَه ُ الکِبَرُ وَ لَه ُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعصارٌ فِیه ِ نارٌ فَاحتَرَقَت کَذلِک َ یُبَیِّن ُ اللّه ُ لَکُم ُ الآیات ِ لَعَلَّکُم تَتَفَکَّرُون َ (266)

266- الکِبَرُ: پیری.

إِعصارٌ: گردباد.

[سوره البقرة (2): آیه 271]

إِن تُبدُوا الصَّدَقات ِ فَنِعِمّا هِی َ وَ إِن تُخفُوها وَ تُؤتُوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکُم وَ یُکَفِّرُ عَنکُم مِن سَیِّئاتِکُم وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ خَبِیرٌ (271)

271- فَنِعِمّا: نعم الشی ء إبداؤها و اعلانها:

صدقه علنی کاری است نیکو.

[سوره البقرة (2): آیه 276]

یَمحَق ُ اللّه ُ الرِّبا وَ یُربِی الصَّدَقات ِ وَ اللّه ُ لا یُحِب ُّ کُل َّ کَفّارٍ أَثِیم ٍ (276)

276- یَمحَق ُ: از بین می برد.

یُربِی: رشد و نمو می دهد.

کَفّارٍ: ثابت قدم در کفر، پا برجا بر کفر.

أَثِیم ٍ: گنه پیشه، استوار در گناه.

[سوره البقرة (2): آیه 284]

لِلّه ِ ما فِی السَّماوات ِ وَ ما فِی الأَرض ِ وَ إِن تُبدُوا ما فِی أَنفُسِکُم أَو تُخفُوه ُ یُحاسِبکُم بِه ِ اللّه ُ فَیَغفِرُ لِمَن یَشاءُ وَ یُعَذِّب ُ مَن یَشاءُ وَ اللّه ُ عَلی کُل ِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ (284)

284- إِن تُبدُوا ما فِی أَنفُسِکُم أَو تُخفُوه ُ:

اطاعت و معصیت را خواه آشکار انجام دهید و یا مخفیانه خداوند حساب خواهد کرد.

[سوره آل عمران (3): آیه 2]

اللّه ُ لا إِله َ إِلاّ هُوَ الحَی ُّ القَیُّوم ُ (2)

2- القَیُّوم ُ: رجوع شود به سوره بقره، آیه 255.

[سوره آل عمران (3): آیه 7]

هُوَ الَّذِی أَنزَل َ عَلَیک َ الکِتاب َ مِنه ُ آیات ٌ مُحکَمات ٌ هُن َّ أُم ُّ الکِتاب ِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهات ٌ فَأَمَّا الَّذِین َ فِی قُلُوبِهِم زَیغ ٌ فَیَتَّبِعُون َ ما تَشابَه َ مِنه ُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وَ ابتِغاءَ تَأوِیلِه ِ وَ ما یَعلَم ُ تَأوِیلَه ُ إِلاَّ اللّه ُ وَ الرّاسِخُون َ فِی العِلم ِ یَقُولُون َ آمَنّا بِه ِ کُل ٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَلباب ِ (7)

7- مُحکَمات ٌ: جمع «محکم»، یعنی آیه ای که معنایش روشن است.

أُم ُّ الکِتاب ِ: اصل الکتاب: محور کتاب.

مُتَشابِهات ٌ: جمع «متشابه»، یعنی آیه ای که معنایش روشن نیست و چند معنا در او احتمال داده می شود.

زَیغ ٌ: انحراف از حق ّ و حقیقت.

ابتِغاءَ الفِتنَةِ: به دو معناست: 1- لطلب الضلال و الإضلال. 2- لطلب الکفر. «امام صادق علیه السّلام» تَأوِیلِه ِ: «تأویل» در لغت به معنای تفسیر است و مراد از آن در اینکه جا تفسیر بر خلاف حق است.

وَ الرّاسِخُون َ: الثابتون فی العلم. دو احتمال در آن وجود دارد: 1- عطف است بر «اللّه» و «یقولون» حال است برای «راسخون». 2- «واو» استیناف است. بنابراین «الراسخون» مبتداست و جمله بعد، خبر است. البته بنابراین احتمال، مراد از تأویل، چند علمی است که مخصوص خداوند است مانند «علم الساعة» و علم به زوال دنیا و نزول عیسی و خروج دجال(1).

[سوره آل عمران (3): آیه 9]

رَبَّنا إِنَّک َ جامِع ُ النّاس ِ لِیَوم ٍ لا رَیب َ فِیه ِ إِن َّ اللّه َ لا یُخلِف ُ المِیعادَ (9)

9- لِیَوم ٍ: فی یوم.

المِیعادَ: الوعد: وعده.

ص: 51

[سوره آل عمران (3): آیه 11]

کَدَأب ِ آل ِ فِرعَون َ وَ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم کَذَّبُوا بِآیاتِنا فَأَخَذَهُم ُ اللّه ُ بِذُنُوبِهِم وَ اللّه ُ شَدِیدُ العِقاب ِ (11)

11- کَدَأب ِ: عادت.

[سوره آل عمران (3): آیه 20]

فَإِن حَاجُّوک َ فَقُل أَسلَمت ُ وَجهِی َ لِلّه ِ وَ مَن ِ اتَّبَعَن ِ وَ قُل لِلَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ وَ الأُمِّیِّین َ أَ أَسلَمتُم فَإِن أَسلَمُوا فَقَدِ اهتَدَوا وَ إِن تَوَلَّوا فَإِنَّما عَلَیک َ البَلاغ ُ وَ اللّه ُ بَصِیرٌ بِالعِبادِ (20)

20- مَن ِ اتَّبَعَن ِ: مرفوع و عطف بر «تا» در «اسلمت» است. ممکن است گفته شود: هنگامی که اسم ظاهر بر ضمیر عطف می شود می بایست ضمیر متصل را به ضمیر منفصل تاکید کرد و گفت:

«اسلمت انا و من اتبعن» پس چرا در آیه چنین نیست! جواب اینکه است که چون فاصله میان معطوف و معطوف علیه طولانی شده است اینکه فاصله به منزله ضمیر منفصل است.

الأُمِّیِّین َ: کسانی که اهل کتاب نیستند یعنی مشرکین.

أَ أَسلَمتُم: لفظ، استفهام و متضمّن معنای امر است یعنی «أسلموا».

ص: 53

[سوره آل عمران (3): آیه 25]

فَکَیف َ إِذا جَمَعناهُم لِیَوم ٍ لا رَیب َ فِیه ِ وَ وُفِّیَت کُل ُّ نَفس ٍ ما کَسَبَت وَ هُم لا یُظلَمُون َ (25)

25- وُفِّیَت: أعطیت: داده شود.

[سوره آل عمران (3): آیه 35]

إِذ قالَت ِ امرَأَت ُ عِمران َ رَب ِّ إِنِّی نَذَرت ُ لَک َ ما فِی بَطنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّل مِنِّی إِنَّک َ أَنت َ السَّمِیع ُ العَلِیم ُ (35)

35- مُحَرَّراً: آزاد. یعنی او را در حوائج خود به کار نمی گیرم و برای خدمت به «بیعه» (عبادتگاه یهود) آزاد است.

[سوره آل عمران (3): آیه 39]

فَنادَته ُ المَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِم ٌ یُصَلِّی فِی المِحراب ِ أَن َّ اللّه َ یُبَشِّرُک َ بِیَحیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِن َ اللّه ِ وَ سَیِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِیًّا مِن َ الصّالِحِین َ (39)

39- بِکَلِمَةٍ مِن َ اللّه ِ: مراد حضرت عیسی علیه السّلام است و جهت اینکه که مسیح را «کلمة اللّه» گفته اند اینکه است که با کلام خدا (کن) و بدون داشتن پدر به دنیا آمده است.

حَصُوراً: به چند معنا آمده است: 1- کسی که از نزدیکی با زن اجتناب می ورزد. «امام صادق علیه السّلام» 2- کسی که از کارهای بیهوده و باطل اجتناب می ورزد. 3- رازدار.

[سوره آل عمران (3): آیه 49]

وَ رَسُولاً إِلی بَنِی إِسرائِیل َ أَنِّی قَد جِئتُکُم بِآیَةٍ مِن رَبِّکُم أَنِّی أَخلُق ُ لَکُم مِن َ الطِّین ِ کَهَیئَةِ الطَّیرِ فَأَنفُخ ُ فِیه ِ فَیَکُون ُ طَیراً بِإِذن ِ اللّه ِ وَ أُبرِئ ُ الأَکمَه َ وَ الأَبرَص َ وَ أُحی ِ المَوتی بِإِذن ِ اللّه ِ وَ أُنَبِّئُکُم بِما تَأکُلُون َ وَ ما تَدَّخِرُون َ فِی بُیُوتِکُم إِن َّ فِی ذلِک َ لَآیَةً لَکُم إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ (49)

49- الأَکمَه َ: به دو معناست: 1- کور مادر زاد. 2- کور.

الأَبرَص َ: پیسی، مرض پوستی است که رنگ قسمتهایی از بدن سفید می گردد.

[سوره آل عمران (3): آیه 69]

وَدَّت طائِفَةٌ مِن أَهل ِ الکِتاب ِ لَو یُضِلُّونَکُم وَ ما یُضِلُّون َ إِلاّ أَنفُسَهُم وَ ما یَشعُرُون َ (69)

69- وَدَّت: تمنّی و آرزو کردند.

لَو یُضِلُّونَکُم: اینکه که شما را گمراه کنند.

ص: 59

[سوره آل عمران (3): آیه 73]

وَ لا تُؤمِنُوا إِلاّ لِمَن تَبِع َ دِینَکُم قُل إِن َّ الهُدی هُدَی اللّه ِ أَن یُؤتی أَحَدٌ مِثل َ ما أُوتِیتُم أَو یُحاجُّوکُم عِندَ رَبِّکُم قُل إِن َّ الفَضل َ بِیَدِ اللّه ِ یُؤتِیه ِ مَن یَشاءُ وَ اللّه ُ واسِع ٌ عَلِیم ٌ (73)

73- وَ لا تُؤمِنُوا إِلّا لِمَن تَبِع َ دِینَکُم: یهود به همدیگر گفتند: مورد اطمینان قرار ندهید مگر همکیشان خود را در کتب یهود یکی از علائم نبوّت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و آله تغییر قبله بوده است، یهود به همدیگر می گفتند: اینکه مطلب را تنها به کسانی که اطمینان دارید از خودمان هستند بگویید و به دیگران نگویید، مبادا مسلمانان از اینکه مطلب باخبر شوند و در ایمان خود ثابت قدم گردند. «المیزان»

[سوره آل عمران (3): آیه 79]

ما کان َ لِبَشَرٍ أَن یُؤتِیَه ُ اللّه ُ الکِتاب َ وَ الحُکم َ وَ النُّبُوَّةَ ثُم َّ یَقُول َ لِلنّاس ِ کُونُوا عِباداً لِی مِن دُون ِ اللّه ِ وَ لکِن کُونُوا رَبّانِیِّین َ بِما کُنتُم تُعَلِّمُون َ الکِتاب َ وَ بِما کُنتُم تَدرُسُون َ (79)

79- رَبّانِیِّین َ: تربیت کنندگان.

[سوره آل عمران (3): آیه 88]

خالِدِین َ فِیها لا یُخَفَّف ُ عَنهُم ُ العَذاب ُ وَ لا هُم یُنظَرُون َ (88)

88- خالِدِین َ: «خلود» به معنای مکث طولانی است و با «دوام» فرق دارد، ولی مسلمین اجماع کرده اند که استعمال «خلود» در مورد کفّار برای ابدیّت است.

وَ لا هُم یُنظَرُون َ: عذاب آنان از وقتی به وقت دیگر به تأخیر نمی افتد. «فخر رازی»

[سوره آل عمران (3): آیه 93]

کُل ُّ الطَّعام ِ کان َ حِلاًّ لِبَنِی إِسرائِیل َ إِلاّ ما حَرَّم َ إِسرائِیل ُ عَلی نَفسِه ِ مِن قَبل ِ أَن تُنَزَّل َ التَّوراةُ قُل فَأتُوا بِالتَّوراةِ فَاتلُوها إِن کُنتُم صادِقِین َ (93)

93- الطَّعام ِ: المأکولات.

إِسرائِیل َ: یعقوب.

[سوره آل عمران (3): آیه 102]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه َ حَق َّ تُقاتِه ِ وَ لا تَمُوتُن َّ إِلاّ وَ أَنتُم مُسلِمُون َ (102)

102- اتَّقُوا اللّه َ حَق َّ تُقاتِه ِ: «تقاة» مشتق از «وقیت» است و در آن سه وجه جایز است: «تقاة» و «وقاة» و «واقاة». مقصود آیه اینکه است: خدا را اطاعت کنید و معصیت نکنید و سپاسگزار باشید و ناسپاس نباشید و به یاد خدا باشید و او را فراموش نکنید. «امام صادق علیه السّلام»

[سوره آل عمران (3): آیه 112]

ضُرِبَت عَلَیهِم ُ الذِّلَّةُ أَین َ ما ثُقِفُوا إِلاّ بِحَبل ٍ مِن َ اللّه ِ وَ حَبل ٍ مِن َ النّاس ِ وَ باؤُ بِغَضَب ٍ مِن َ اللّه ِ وَ ضُرِبَت عَلَیهِم ُ المَسکَنَةُ ذلِک َ بِأَنَّهُم کانُوا یَکفُرُون َ بِآیات ِ اللّه ِ وَ یَقتُلُون َ الأَنبِیاءَ بِغَیرِ حَق ٍّ ذلِک َ بِما عَصَوا وَ کانُوا یَعتَدُون َ (112)

112- ثُقِفُوا: وجدوا: به آنان دسترسی پیدا شد.

إِلّا بِحَبل ٍ مِن َ اللّه ِ: به واسطه عهدی از طرف خدا.

وَ حَبل ٍ مِن َ النّاس ِ: به واسطه عهدی از طرف مردم به گرفتن جزیه. در روایت وارد شده است که مراد از «الحبل من اللّه» کتاب اللّه است و مراد از «الحبل من النّاس» علی بن ابی طالب است(1).

بنابراین، معنای آیه چنین می شود: أهل کتاب در هر کجا باشند به حسب شرع محکوم به ذلّت و پرداخت جزیه هستند، مگر اینکه که مسلمان شوند و به ولایت ائمّة علیهم السّلام تمسّک نمایند.

المَسکَنَةُ: ذلّت و خواری.

[سوره آل عمران (3): آیه 118]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِن دُونِکُم لا یَألُونَکُم خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّم قَد بَدَت ِ البَغضاءُ مِن أَفواهِهِم وَ ما تُخفِی صُدُورُهُم أَکبَرُ قَد بَیَّنّا لَکُم ُ الآیات ِ إِن کُنتُم تَعقِلُون َ (118)

118- بِطانَةً: همراز، رفیق صمیمی. مفرد و جمع و مذکر و مؤنث در آن یکسان است.

مِن دُونِکُم: من غیر اهل ملّتکم: غیر از همکیشانتان.

لا یَألُونَکُم: از «ألو» به معنای سستی و کوتاهی است.

خَبالًا: فساد و ضرر رساندن. مراد آیه چنین می شود: از هیچ کوششی بر ضدّ شما کوتاهی نمی کنند.

ما عَنِتُّم: عنتکم: زحمت و مشقّت شما. «ما» مصدریه است.

[سوره آل عمران (3): آیه 125]

بَلی إِن تَصبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأتُوکُم مِن فَورِهِم هذا یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَةِ آلاف ٍ مِن َ المَلائِکَةِ مُسَوِّمِین َ (125)

125- 125- (فور): به دو معنا آمده است: 1- فوری، الآن. 2- از روی غضب. غضب را «فور» گفته اند چون فوران دارد.

مُسَوِّمِین َ: نشانه گذاران. علت اینکه که ملائکه را متصف به «مسومین» کرده اند اینکه است که آنان در جنگ بدر خود و یا اسبان خود را علامت گذاری کرده بودند.

[سوره آل عمران (3): آیه 134]

الَّذِین َ یُنفِقُون َ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الکاظِمِین َ الغَیظَ وَ العافِین َ عَن ِ النّاس ِ وَ اللّه ُ یُحِب ُّ المُحسِنِین َ (134)

134- فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ: به دو معنا آمده است: 1- در گشایش زندگی و تنگدستی. 2- در حال خوشی و اندوه. مراد اینکه است که هیچ یک از اینکه حالات مانع از انفاق آنها نمی شود.

الکاظِمِین َ الغَیظَ: فرو برندگان خشم در حالی که بسیار خشمگین هستند. «کظم» در اصل به معنای بستن دهانه مشگ پر از آب است.

[سوره آل عمران (3): آیه 142]

أَم حَسِبتُم أَن تَدخُلُوا الجَنَّةَ وَ لَمّا یَعلَم ِ اللّه ُ الَّذِین َ جاهَدُوا مِنکُم وَ یَعلَم َ الصّابِرِین َ (142)

142- أَم حَسِبتُم: بل حسبتم.

یَعلَم َ الصّابِرِین َ: منصوب به تقدیر «أن» است.

[سوره آل عمران (3): آیه 152]

وَ لَقَد صَدَقَکُم ُ اللّه ُ وَعدَه ُ إِذ تَحُسُّونَهُم بِإِذنِه ِ حَتّی إِذا فَشِلتُم وَ تَنازَعتُم فِی الأَمرِ وَ عَصَیتُم مِن بَعدِ ما أَراکُم ما تُحِبُّون َ مِنکُم مَن یُرِیدُ الدُّنیا وَ مِنکُم مَن یُرِیدُ الآخِرَةَ ثُم َّ صَرَفَکُم عَنهُم لِیَبتَلِیَکُم وَ لَقَد عَفا عَنکُم وَ اللّه ُ ذُو فَضل ٍ عَلَی المُؤمِنِین َ (152)

152- تَحُسُّونَهُم: آنان را به قتل رسانیدید.

وجه تعبیر از قتل به «حس» اینکه است که قتل موجب نابودی حس می شود.

إِذا فَشِلتُم: در جواب «اذا» دو قول است: 1- جواب محذوف است و تقدیر چنین است: «حتی اذا فشلتم ... امتحنتم». 2- شرط عبارت از «تنازعتم» است که مؤخر شده است و جواب عبارت از «فشلتم» است که مقدم شده است و «واو» میان آن دو زاید است.

[سوره آل عمران (3): آیه 156]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تَکُونُوا کَالَّذِین َ کَفَرُوا وَ قالُوا لِإِخوانِهِم إِذا ضَرَبُوا فِی الأَرض ِ أَو کانُوا غُزًّی لَو کانُوا عِندَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا لِیَجعَل َ اللّه ُ ذلِک َ حَسرَةً فِی قُلُوبِهِم وَ اللّه ُ یُحیِی وَ یُمِیت ُ وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِیرٌ (156)

156- غُزًّی: جمع «غازی» مانند «ضارب» و «ضرّب» و «طالب» و «طلّب» به معنای رزمنده.

لِیَجعَل َ: لام برای عاقبت است.

ص: 71

[سوره آل عمران (3): آیه 160]

إِن یَنصُرکُم ُ اللّه ُ فَلا غالِب َ لَکُم وَ إِن یَخذُلکُم فَمَن ذَا الَّذِی یَنصُرُکُم مِن بَعدِه ِ وَ عَلَی اللّه ِ فَلیَتَوَکَّل ِ المُؤمِنُون َ (160)

160- یَخذُلکُم: کمک خود را از شما باز دارد.

[سوره آل عمران (3): آیه 167]

وَ لِیَعلَم َ الَّذِین َ نافَقُوا وَ قِیل َ لَهُم تَعالَوا قاتِلُوا فِی سَبِیل ِ اللّه ِ أَوِ ادفَعُوا قالُوا لَو نَعلَم ُ قِتالاً لاتَّبَعناکُم هُم لِلکُفرِ یَومَئِذٍ أَقرَب ُ مِنهُم لِلإِیمان ِ یَقُولُون َ بِأَفواهِهِم ما لَیس َ فِی قُلُوبِهِم وَ اللّه ُ أَعلَم ُ بِما یَکتُمُون َ (167)

167- لِلکُفرِ: الی الکفر. «لام» به معنای «الی» است.

[سوره آل عمران (3): آیه 178]

وَ لا یَحسَبَن َّ الَّذِین َ کَفَرُوا أَنَّما نُملِی لَهُم خَیرٌ لِأَنفُسِهِم إِنَّما نُملِی لَهُم لِیَزدادُوا إِثماً وَ لَهُم عَذاب ٌ مُهِین ٌ (178)

178- أَنَّما نُملِی: دو احتمال در آن وجود دارد: 1- «ما» به معنای «الّذی» است یعنی «أن ّ الّذین نملی». 2- «ما» مصدریه است یعنی «املائنا». «املاء» به معنای مهلت دادن است.

لِیَزدادُوا إِثماً: «لام» برای عاقبت است یعنی عاقبت مهلت دادن اینکه شد که بیشتر گناه کردند.

مُهِین ٌ: خوار کننده. مشتق از «هون» است.

[سوره آل عمران (3): آیه 183]

الَّذِین َ قالُوا إِن َّ اللّه َ عَهِدَ إِلَینا أَلاّ نُؤمِن َ لِرَسُول ٍ حَتّی یَأتِیَنا بِقُربان ٍ تَأکُلُه ُ النّارُ قُل قَد جاءَکُم رُسُل ٌ مِن قَبلِی بِالبَیِّنات ِ وَ بِالَّذِی قُلتُم فَلِم َ قَتَلتُمُوهُم إِن کُنتُم صادِقِین َ (183)

183- بِقُربان ٍ: هر کار نیکی که موجب تقرّب بنده به خداوند شود.

[سوره آل عمران (3): آیه 188]

لا تَحسَبَن َّ الَّذِین َ یَفرَحُون َ بِما أَتَوا وَ یُحِبُّون َ أَن یُحمَدُوا بِما لَم یَفعَلُوا فَلا تَحسَبَنَّهُم بِمَفازَةٍ مِن َ العَذاب ِ وَ لَهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ (188)

188- بِمَفازَةٍ: نجات یافته.

[سوره آل عمران (3): آیه 196]

لا یَغُرَّنَّک َ تَقَلُّب ُ الَّذِین َ کَفَرُوا فِی البِلادِ (196)

196- تَقَلُّب ُ: رفت و آمد. کنایه از رفاه حال کفّار است.

[سوره النساء (4): آیه 1]

بِسم ِ اللّه ِ الرَّحمن ِ الرَّحِیم ِ

یا أَیُّهَا النّاس ُ اتَّقُوا رَبَّکُم ُ الَّذِی خَلَقَکُم مِن نَفس ٍ واحِدَةٍ وَ خَلَق َ مِنها زَوجَها وَ بَث َّ مِنهُما رِجالاً کَثِیراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللّه َ الَّذِی تَسائَلُون َ بِه ِ وَ الأَرحام َ إِن َّ اللّه َ کان َ عَلَیکُم رَقِیباً (1)

1- بَث َّ: منتشر ساخت، گسترش داد.

تَسائَلُون َ بِه ِ وَ الأَرحام َ: برای اینکه عبارت دو معنا گفته شده است: 1- «الارحام» عطف است بر «ربه» یعنی هر کدام از شما چنین می گویید:

«اسألک باللّه أن تفعل کذا و أنشدک باللّه و بالرّحم» یعنی شما با قسم دادن به خدا و خویشاوندان حوائج خود را از همدیگر درخواست می کنید.

2- «الارحام» عطف بر «اللّه» است یعنی «اتّقوا اللّه و الأرحام» یعنی از رحم بترسید و قطع رحم نکنید یعنی صله رحم کنید. اینکه معنی از امام باقر علیه السّلام روایت شده است. رَقِیباً: محافظ و نگهبان اعمال شما است و هیچ چیز از دید او پنهان نیست.

[سوره النساء (4): آیه 2]

وَ آتُوا الیَتامی أَموالَهُم وَ لا تَتَبَدَّلُوا الخَبِیث َ بِالطَّیِّب ِ وَ لا تَأکُلُوا أَموالَهُم إِلی أَموالِکُم إِنَّه ُ کان َ حُوباً کَبِیراً (2)

2- إِلی أَموالِکُم: مع أموالکم. حُوباً کَبِیراً: إثما عظیما: گناهی بزرگ.

[سوره النساء (4): آیه 3]

وَ إِن خِفتُم أَلاّ تُقسِطُوا فِی الیَتامی فَانکِحُوا ما طاب َ لَکُم مِن َ النِّساءِ مَثنی وَ ثُلاث َ وَ رُباع َ فَإِن خِفتُم أَلاّ تَعدِلُوا فَواحِدَةً أَو ما مَلَکَت أَیمانُکُم ذلِک َ أَدنی أَلاّ تَعُولُوا (3)

3- ما طاب َ: الطیب و الحلال من النساء. «ما» مصدریه است. أَدنی أَلّا تَعُولُوا: «عول» به معنای منحرف شدن است. یعنی نزدیک تر است به اینکه که از عدالت منحرف نشوید.

[سوره النساء (4): آیه 4]

وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِن َّ نِحلَةً فَإِن طِبن َ لَکُم عَن شَی ءٍ مِنه ُ نَفساً فَکُلُوه ُ هَنِیئاً مَرِیئاً (4)

4- صَدُقاتِهِن َّ: مهریه زنان. نِحلَةً: عطیه، هبه ای است از جانب خداوند چون خداوند مهریه را برای زن قرار داده است. نَفساً: از روی میل و رضایت خاطر. هَنِیئاً: گوارا و دلچسب. مَرِیئاً: خوش عاقبت، کاملا هضم شده که ضرر و اذیّت ندارد.

[سوره النساء (4): آیه 5]

وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم ُ الَّتِی جَعَل َ اللّه ُ لَکُم قِیاماً وَ ارزُقُوهُم فِیها وَ اکسُوهُم وَ قُولُوا لَهُم قَولاً مَعرُوفاً (5)

5- وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَموالَکُم ُ الَّتِی جَعَل َ اللّه ُ لَکُم قِیاماً: مراد از «السّفهاء» یکی از دو معناست: 1- زن و فرزندان انسان. «امام باقر علیه السّلام». بنابراین معنی چنین می شود: اموال خودتان را به زن و فرزندانتان ندهید، بلکه اختیار اموالتان به دست خود شما باشد زیرا اموال وسیله قیام و سرپرستی شما بر دیگران از جمله بر زنان است(1). 2- مراد عموم است که شامل بچه، دیوانه و محجور علیه می شود. یعنی اموال سفها را به خودشان ندهید. «کم» خطاب به اولیا است و اضافه «أموال» به «کم» بدان جهت است که اختیار تصرّف اموال سفها به دست اولیای آنان است و همین برای انتساب «اموال» به «کم» کفایت می کند.

[سوره النساء (4): آیه 6]

وَ ابتَلُوا الیَتامی حَتّی إِذا بَلَغُوا النِّکاح َ فَإِن آنَستُم مِنهُم رُشداً فَادفَعُوا إِلَیهِم أَموالَهُم وَ لا تَأکُلُوها إِسرافاً وَ بِداراً أَن یَکبَرُوا وَ مَن کان َ غَنِیًّا فَلیَستَعفِف وَ مَن کان َ فَقِیراً فَلیَأکُل بِالمَعرُوف ِ فَإِذا دَفَعتُم إِلَیهِم أَموالَهُم فَأَشهِدُوا عَلَیهِم وَ کَفی بِاللّه ِ حَسِیباً (6)

6- آنَستُم مِنهُم رُشداً: رشد آنان را دریافتید. رُشداً: دارای عقل باشد و به حدّی برسد که بتواند امور مالی خود را اداره کند. «امام باقر علیه السّلام» إِسرافاً: مسرفا یعنی بیش از اندازه. بِداراً أَن یَکبَرُوا: در خوردن اموال یتیمان بر بزرگی و رشد آنان مبادرت ننمایید یعنی قبل از رشد و بزرگ شدن یتیمان اموال آنان را حیف و میل نکنید. بِالمَعرُوف ِ: به دو معنا است: 1- به اندازه أجرة المثل. 2- به مقدار نیاز و احتیاج.

حَسِیباً: به دو معنا است 1- شاهدا. 2- محاسبا.

ص: 78

[سوره النساء (4): آیه 9]

وَ لیَخش َ الَّذِین َ لَو تَرَکُوا مِن خَلفِهِم ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیهِم فَلیَتَّقُوا اللّه َ وَ لیَقُولُوا قَولاً سَدِیداً (9)

9- ضِعافاً: جمع «ضعیف» و «ضعیفة»، به معنای ناتوان.

سَدِیداً: حق ّ، محکم، درست، صواب.

[سوره النساء (4): آیه 13]

تِلک َ حُدُودُ اللّه ِ وَ مَن یُطِع ِ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ یُدخِله ُ جَنّات ٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الأَنهارُ خالِدِین َ فِیها وَ ذلِک َ الفَوزُ العَظِیم ُ (13)

13- خالِدِین َ: دائمی و ابدی هستند.

الفَوزُ: رستگاری.

[سوره النساء (4): آیه 18]

وَ لَیسَت ِ التَّوبَةُ لِلَّذِین َ یَعمَلُون َ السَّیِّئات ِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم ُ المَوت ُ قال َ إِنِّی تُبت ُ الآن َ وَ لا الَّذِین َ یَمُوتُون َ وَ هُم کُفّارٌ أُولئِک َ أَعتَدنا لَهُم عَذاباً أَلِیماً (18)

18- أَعتَدنا: آماده کرده ایم. بعضی گفته اند:

اصل آن «أعددنا» بوده است «دال» به «تا» تبدیل شده است و بعضی دیگر گفته اند: «اعتدنا» از «عتد» است.

[سوره النساء (4): آیه 21]

وَ کَیف َ تَأخُذُونَه ُ وَ قَد أَفضی بَعضُکُم إِلی بَعض ٍ وَ أَخَذن َ مِنکُم مِیثاقاً غَلِیظاً (21)

21- أَفضی بَعضُکُم إِلی بَعض ٍ: «افضاء» در اصل به معنای رسیدن به چیزی در اثر لمس کردن است و در اینکه جا کنایه از جماع است یعنی چگونه مهر را پس می گیرید با آن که با او نزدیکی کرده اید.

أَخَذن َ مِنکُم مِیثاقاً غَلِیظاً: «میثاق غلیظ» به دو معنا آمده است: 1- پیمانی است که در هنگام عقد ازدواج از مرد گرفته می شود که یا زن را به نیکی نگهدارد و یا به نیکی رهایش سازد. «امام باقر علیه السّلام» 2- زن در هنگام عقد نکاح چنین قرارداد می نماید که با اینکه مهریه خودش را زن شما نماید. «المیزان»

[سوره النساء (4): آیه 25]

وَ مَن لَم یَستَطِع مِنکُم طَولاً أَن یَنکِح َ المُحصَنات ِ المُؤمِنات ِ فَمِن ما مَلَکَت أَیمانُکُم مِن فَتَیاتِکُم ُ المُؤمِنات ِ وَ اللّه ُ أَعلَم ُ بِإِیمانِکُم بَعضُکُم مِن بَعض ٍ فَانکِحُوهُن َّ بِإِذن ِ أَهلِهِن َّ وَ آتُوهُن َّ أُجُورَهُن َّ بِالمَعرُوف ِ مُحصَنات ٍ غَیرَ مُسافِحات ٍ وَ لا مُتَّخِذات ِ أَخدان ٍ فَإِذا أُحصِن َّ فَإِن أَتَین َ بِفاحِشَةٍ فَعَلَیهِن َّ نِصف ُ ما عَلَی المُحصَنات ِ مِن َ العَذاب ِ ذلِک َ لِمَن خَشِی َ العَنَت َ مِنکُم وَ أَن تَصبِرُوا خَیرٌ لَکُم وَ اللّه ُ غَفُورٌ رَحِیم ٌ (25)

25- مَن لَم یَستَطِع مِنکُم طَولًا: کسی که توانایی مالی ندارد. «طول» به معنای مال و ثروت است.

فَتَیاتِکُم ُ: کنیزان شما. «فتی» به معنای مرد جوان است. «فتاة» به معنای زن جوان است و بر کنیز هم اطلاق «فتاة» می شود خواه جوان باشد و یا پیر. کنیز پیر را هم «فتاة» گفته اند چون احترامی که زن حرّه دارد او ندارد و از نظر احترام مانند جوان می ماند.

غَیرَ مُسافِحات ٍ: زنای علنی انجام ندهند.

لا مُتَّخِذات ِ أَخدان ٍ: زنای مخفی انجام ندهند.

أُحصِن َّ: ازدواج کردند.

العَنَت َ: «العنت» در اصل به معنای زحمت و مشقّت است و مقصود از آن در اینکه جا زنا است و سبب اینکه که به زنا «العنت» گفته شده است اینکه است که زنا موجب حدّ در دنیا و عذاب در آخرت می شود.

ص: 83

[سوره النساء (4): آیه 29]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تَأکُلُوا أَموالَکُم بَینَکُم بِالباطِل ِ إِلاّ أَن تَکُون َ تِجارَةً عَن تَراض ٍ مِنکُم وَ لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم إِن َّ اللّه َ کان َ بِکُم رَحِیماً (29)

29- بِالباطِل ِ: هر آنچه را که شرع مباح نمی داند. مانند ربا، قمار، خیانت، ظلم. «جوامع الجامع» لا تَقتُلُوا أَنفُسَکُم: به چند معنا آمده است: 1- خودکشی نکنید. 2- همدیگر را نکشید چون همه شما اهل یک دین و مثل نفس واحده هستید.

3- از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که در أثر مقاتله با کسی که از شما قوی تر است خویشتن را در مخاطره کشته شدن قرار ندهید.

[سوره النساء (4): آیه 35]

وَ إِن خِفتُم شِقاق َ بَینِهِما فَابعَثُوا حَکَماً مِن أَهلِه ِ وَ حَکَماً مِن أَهلِها إِن یُرِیدا إِصلاحاً یُوَفِّق ِ اللّه ُ بَینَهُما إِن َّ اللّه َ کان َ عَلِیماً خَبِیراً (35)

35- شِقاق َ: نزاع، دشمنی، جدایی(1). یُرِیدا: دو احتمال در آن وجود دارد: 1- «یرید الحکمان». 2- «یرید الزوجان». «المیزان»

[سوره النساء (4): آیه 39]

وَ ما ذا عَلَیهِم لَو آمَنُوا بِاللّه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ وَ أَنفَقُوا مِمّا رَزَقَهُم ُ اللّه ُ وَ کان َ اللّه ُ بِهِم عَلِیماً (39)

39- ما ذا عَلَیهِم: به دو معناست: 1- أی ّ شی ء علیهم. 2- ما الّذی علیهم یعنی چه ضرری برای آنان داشت.

[سوره النساء (4): آیه 47]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ آمِنُوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُم مِن قَبل ِ أَن نَطمِس َ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِها أَو نَلعَنَهُم کَما لَعَنّا أَصحاب َ السَّبت ِ وَ کان َ أَمرُ اللّه ِ مَفعُولاً (47)

47- مِن قَبل ِ أَن نَطمِس َ وُجُوهاً: «طمس» به معنای از بین بردن آثار چیزی است به اینکه که: 1- چهره آنان را محو نموده و در پشت سر آنان قرار می دهیم. 2- صورت آنان را از سمت هدایت به سوی ضلالت بر می گردانیم تا هرگز رستگار نشوند. «امام باقر علیه السّلام»

[سوره النساء (4): آیه 55]

فَمِنهُم مَن آمَن َ بِه ِ وَ مِنهُم مَن صَدَّ عَنه ُ وَ کَفی بِجَهَنَّم َ سَعِیراً (55)

55- صَدَّ عَنه ُ: از او رو گردان شده است.

سَعِیراً: آتش شعله ور.

[سوره النساء (4): آیه 61]

وَ إِذا قِیل َ لَهُم تَعالَوا إِلی ما أَنزَل َ اللّه ُ وَ إِلَی الرَّسُول ِ رَأَیت َ المُنافِقِین َ یَصُدُّون َ عَنک َ صُدُوداً (61)

61- یَصُدُّون َ عَنک َ صُدُوداً: به شدّت از تو روی بر می گردانند و به سوی دیگران میل پیدا می کنند.

[سوره النساء (4): آیه 71]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا خُذُوا حِذرَکُم فَانفِرُوا ثُبات ٍ أَوِ انفِرُوا جَمِیعاً (71)

71- خُذُوا حِذرَکُم: اسلحه خویش را بردارید. «امام باقر علیه السّلام» فَانفِرُوا: خارج شوید، حرکت کنید.

ثُبات ٍ: جمع «ثبة» به معنای دسته و گروه یعنی دسته دسته، فوج فوج. هر دسته ای به مقصدی غیر از مقصد دسته دیگر، به عبارت دیگر در جهات مختلف.

جَمِیعاً: همگی با هم. همه با هم به سوی یک مقصد. «جمیعا» و «ثبات» در مقابل یکدیگرند.

[سوره النساء (4): آیه 77]

أَ لَم تَرَ إِلَی الَّذِین َ قِیل َ لَهُم کُفُّوا أَیدِیَکُم وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ فَلَمّا کُتِب َ عَلَیهِم ُ القِتال ُ إِذا فَرِیق ٌ مِنهُم یَخشَون َ النّاس َ کَخَشیَةِ اللّه ِ أَو أَشَدَّ خَشیَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِم َ کَتَبت َ عَلَینَا القِتال َ لَو لا أَخَّرتَنا إِلی أَجَل ٍ قَرِیب ٍ قُل مَتاع ُ الدُّنیا قَلِیل ٌ وَ الآخِرَةُ خَیرٌ لِمَن ِ اتَّقی وَ لا تُظلَمُون َ فَتِیلاً (77)

77- کُفُّوا أَیدِیَکُم: دست نگهدارید و قتال نکنید. (اینکه حکم مربوط به زمانی بوده که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مکه بوده و هنوز مأمور به قتال نبوده است).

فَتِیلًا: به سوره نساء، آیه 49 رجوع شود.

[سوره النساء (4): آیه 81]

وَ یَقُولُون َ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِن عِندِک َ بَیَّت َ طائِفَةٌ مِنهُم غَیرَ الَّذِی تَقُول ُ وَ اللّه ُ یَکتُب ُ ما یُبَیِّتُون َ فَأَعرِض عَنهُم وَ تَوَکَّل عَلَی اللّه ِ وَ کَفی بِاللّه ِ وَکِیلاً (81)

81- یَقُولُون َ طاعَةٌ: منافقین می گویند: ما اطاعت می کنیم.

بَرَزُوا: خارج شدند.

بَیَّت َ: «تبییت» عبارت است از تصمیم گیری در شب.

[سوره النساء (4): آیه 88]

فَما لَکُم فِی المُنافِقِین َ فِئَتَین ِ وَ اللّه ُ أَرکَسَهُم بِما کَسَبُوا أَ تُرِیدُون َ أَن تَهدُوا مَن أَضَل َّ اللّه ُ وَ مَن یُضلِل ِ اللّه ُ فَلَن تَجِدَ لَه ُ سَبِیلاً (88)

88- فَما لَکُم فِی المُنافِقِین َ فِئَتَین ِ: چرا شما مسلمانان در قضاوت در باره منافقین دو دسته شدید دسته ای آنان را تکفیر کردید و دسته ای دیگر تکفیر نکردید! «فئتین» منصوب است بنابر حال بودن.

أَرکَسَهُم: به دو معنا آمده است: 1- خدا منافقین را به حکم کفّار برگردانید و آنان محکوم به کفر هستند. 2- خدا آنان را هلاک کرد.

[سوره النساء (4): آیه 93]

وَ مَن یَقتُل مُؤمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُه ُ جَهَنَّم ُ خالِداً فِیها وَ غَضِب َ اللّه ُ عَلَیه ِ وَ لَعَنَه ُ وَ أَعَدَّ لَه ُ عَذاباً عَظِیماً (93)

93- مُؤمِناً مُتَعَمِّداً: از امام صادق علیه السّلام نقل شده است: معنی «تعمّد» اینکه است که کسی مؤمنی را به خاطر ایمانش به قتل برساند، ولی اگر به خاطر اغراض دیگر باشد در جهنّم مخلّد نیست.

فَجَزاؤُه ُ جَهَنَّم ُ خالِداً فِیها: از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود: جزای قاتل، جهنّم همیشگی است، اگر خدا بخواهد مجازات نماید. به عبارت دیگر قاتل، استحقاق عذاب ابدی دارد نه اینکه که خداوند حتما او را عذاب ابدی می کند.

[سوره النساء (4): آیه 97]

إِن َّ الَّذِین َ تَوَفّاهُم ُ المَلائِکَةُ ظالِمِی أَنفُسِهِم قالُوا فِیم َ کُنتُم قالُوا کُنّا مُستَضعَفِین َ فِی الأَرض ِ قالُوا أَ لَم تَکُن أَرض ُ اللّه ِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِک َ مَأواهُم جَهَنَّم ُ وَ ساءَت مَصِیراً (97)

97- کُنّا مُستَضعَفِین َ فِی الأَرض ِ: مشرکان ما را ضعیف کرده بودند و مانع ایمان ما بودند، زیرا عدّه ما اندک و عدّه آنان زیاد بود.

[سوره النساء (4): آیه 103]

فَإِذا قَضَیتُم ُ الصَّلاةَ فَاذکُرُوا اللّه َ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکُم فَإِذَا اطمَأنَنتُم فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ إِن َّ الصَّلاةَ کانَت عَلَی المُؤمِنِین َ کِتاباً مَوقُوتاً (103)

103- فَإِذا قَضَیتُم ُ الصَّلاةَ: هنگامی که از نماز فارغ شدید.

عَلی جُنُوبِکُم: به پهلو آرمیده اید.

فَإِذَا اطمَأنَنتُم: وقتی به وطن رسیدید، عدل «و إذا ضربتم» است.

[سوره النساء (4): آیه 108]

یَستَخفُون َ مِن َ النّاس ِ وَ لا یَستَخفُون َ مِن َ اللّه ِ وَ هُوَ مَعَهُم إِذ یُبَیِّتُون َ ما لا یَرضی مِن َ القَول ِ وَ کان َ اللّه ُ بِما یَعمَلُون َ مُحِیطاً (108)

108- یَستَخفُون َ مِن َ النّاس ِ وَ لا یَستَخفُون َ مِن َ اللّه ِ: برای اینکه جمله دو معنا ذکر شده است: 1- خود را از مردم پنهان می کنند، ولی از خدا مخفی نمی کنند و به همین جهت شبانه تصمیم می گیرند تا به دور از چشم مردم باشد. 2- از مردم شرم و حیا می کنند و از خدا شرم نمی کنند.

یُبَیِّتُون َ: شبانه تصمیم می گیرند.

[سوره النساء (4): آیه 115]

وَ مَن یُشاقِق ِ الرَّسُول َ مِن بَعدِ ما تَبَیَّن َ لَه ُ الهُدی وَ یَتَّبِع غَیرَ سَبِیل ِ المُؤمِنِین َ نُوَلِّه ِ ما تَوَلّی وَ نُصلِه ِ جَهَنَّم َ وَ ساءَت مَصِیراً (115)

115- مَن یُشاقِق ِ الرَّسُول َ: کسی که با رسول خدا دشمنی کند و از او جدا شود. نُوَلِّه ِ ما تَوَلّی: نقرّب منه: نزدیک می سازیم یعنی او را به همان چیزی که تکیه گاه خود قرار داده بود واگذار می کنیم.

[سوره النساء (4): آیه 124]

وَ مَن یَعمَل مِن َ الصّالِحات ِ مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی وَ هُوَ مُؤمِن ٌ فَأُولئِک َ یَدخُلُون َ الجَنَّةَ وَ لا یُظلَمُون َ نَقِیراً (124)

124- نَقِیراً: سوراخ پشت هسته خرما. کنایه از اندک بودن است.

[سوره النساء (4): آیه 129]

وَ لَن تَستَطِیعُوا أَن تَعدِلُوا بَین َ النِّساءِ وَ لَو حَرَصتُم فَلا تَمِیلُوا کُل َّ المَیل ِ فَتَذَرُوها کَالمُعَلَّقَةِ وَ إِن تُصلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِن َّ اللّه َ کان َ غَفُوراً رَحِیماً (129)

129- فَتَذَرُوها کَالمُعَلَّقَةِ: معلّق نگذارید به طوری که نه شوهردار باشد و نه بدون شوهر. (امام باقر علیه السّلام).

ص: 100

[سوره النساء (4): آیه 136]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا آمِنُوا بِاللّه ِ وَ رَسُولِه ِ وَ الکِتاب ِ الَّذِی نَزَّل َ عَلی رَسُولِه ِ وَ الکِتاب ِ الَّذِی أَنزَل َ مِن قَبل ُ وَ مَن یَکفُر بِاللّه ِ وَ مَلائِکَتِه ِ وَ کُتُبِه ِ وَ رُسُلِه ِ وَ الیَوم ِ الآخِرِ فَقَد ضَل َّ ضَلالاً بَعِیداً (136)

136- یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا آمِنُوا: در باره معنای اینکه جمله چند قول آمده است: 1- ای کسانی که در ظاهر ایمان آورده اید در باطن هم مؤمن باشید. بنابراین، اینکه جمله خطاب به منافقین است. 2- ای کسانی که ایمان اجمالی آورده اید، به اینکه چند چیز ایمان تفصیلی بیاورید. «المیزان»

[سوره النساء (4): آیه 142]

إِن َّ المُنافِقِین َ یُخادِعُون َ اللّه َ وَ هُوَ خادِعُهُم وَ إِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا کُسالی یُراؤُن َ النّاس َ وَ لا یَذکُرُون َ اللّه َ إِلاّ قَلِیلاً (142)

142- کُسالی: کسل و سنگین.

یُراؤُن َ النّاس َ: برای نشان دادن به مردم نماز می خوانند تا مال و جان خود را حفظ کنند، نه برای خدا. در «کنز الدقائق» فرموده است: «مراءة» از باب مفاعله به معنای تفعیل است.

إِلّا قَلِیلًا: از علی علیه السّلام منقول است که ذکر سرّی ذکر کثیر است و منافقان تنها ذکر علنی داشته اند، به همین جهت ذکرشان قلیل بوده است. «کنز الدقائق»

[سوره النساء (4): آیه 153]

یَسئَلُک َ أَهل ُ الکِتاب ِ أَن تُنَزِّل َ عَلَیهِم کِتاباً مِن َ السَّماءِ فَقَد سَأَلُوا مُوسی أَکبَرَ مِن ذلِک َ فَقالُوا أَرِنَا اللّه َ جَهرَةً فَأَخَذَتهُم ُ الصّاعِقَةُ بِظُلمِهِم ثُم َّ اتَّخَذُوا العِجل َ مِن بَعدِ ما جاءَتهُم ُ البَیِّنات ُ فَعَفَونا عَن ذلِک َ وَ آتَینا مُوسی سُلطاناً مُبِیناً (153)

153- جَهرَةً: آشکار و علنی.

ص: 103

[سوره النساء (4): آیه 157]

وَ قَولِهِم إِنّا قَتَلنَا المَسِیح َ عِیسَی ابن َ مَریَم َ رَسُول َ اللّه ِ وَ ما قَتَلُوه ُ وَ ما صَلَبُوه ُ وَ لکِن شُبِّه َ لَهُم وَ إِن َّ الَّذِین َ اختَلَفُوا فِیه ِ لَفِی شَک ٍّ مِنه ُ ما لَهُم بِه ِ مِن عِلم ٍ إِلاَّ اتِّباع َ الظَّن ِّ وَ ما قَتَلُوه ُ یَقِیناً (157)

157- ما صَلَبُوه ُ: او را به دار نیاویخته اند.

[سوره النساء (4): آیه 164]

وَ رُسُلاً قَد قَصَصناهُم عَلَیک َ مِن قَبل ُ وَ رُسُلاً لَم نَقصُصهُم عَلَیک َ وَ کَلَّم َ اللّه ُ مُوسی تَکلِیماً (164)

164- رُسُلًا: در نصب آن دو وجه است: 1- فعلی در تقدیر است که به واسطه فعل بعد از «رسلا» روشن می شود یعنی «قصصنا رسلا قد قصصناهم». 2- منصوب به نزع خافض است و تقدیر چنین بوده است: «اوحینا الیک و الی رسل».

[سوره النساء (4): آیه 172]

لَن یَستَنکِف َ المَسِیح ُ أَن یَکُون َ عَبداً لِلّه ِ وَ لا المَلائِکَةُ المُقَرَّبُون َ وَ مَن یَستَنکِف عَن عِبادَتِه ِ وَ یَستَکبِر فَسَیَحشُرُهُم إِلَیه ِ جَمِیعاً (172)

172- لَن یَستَنکِف َ المَسِیح ُ: روایت شده است عده ای از نصارای نجران خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسیدند. و به پیامبر گفتند: چرا صاحب ما را عیبناک کرده ای! پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پرسید صاحب شما کیست! آنان جواب دادند صاحب ما عیسی علیه السّلام است. پیامبر فرمود: مگر من در باره وی چه گفته ام! نصاری گفتند: شما گفته ای: عیسی بنده و فرستاده خدا است. آنگاه اینکه آیه نازل شد.

[سوره المائدة (5): آیه 1]

بِسم ِ اللّه ِ الرَّحمن ِ الرَّحِیم ِ

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا أَوفُوا بِالعُقُودِ أُحِلَّت لَکُم بَهِیمَةُ الأَنعام ِ إِلاّ ما یُتلی عَلَیکُم غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ وَ أَنتُم حُرُم ٌ إِن َّ اللّه َ یَحکُم ُ ما یُرِیدُ (1)

1- بِالعُقُودِ: جمع «عقد» به معنای پیمان. عقد و عهد هر دو به معنای پیمان است، ولی فرق میان آنها از نظر لغوی در اینکه است که عقد پیمان میان دو نفر است، ولی عهد اعم ّ از آن است و شامل پیمان انسان با خودش نیز می شود(1). بَهِیمَةُ:

چهار پایان اعم ّ از حیوانات دریایی و صحرایی. به هر موجودی که توان تشخیص ندارد «بهیمه» می گویند و چهار پایان را بهیمه گفته اند چون از تشخیص خوب و بد عاجز می باشند. بَهِیمَةُ الأَنعام ِ: بچه هایی که در شکم چهار پایان (گاو، گوسفند، و شتر) هستند و مادران آنها ذبح شرعی شده باشند حلال می باشند. «امام صادق علیه السّلام» غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ: اصل آن «غیر محلّین الصید» بوده است که نون به جهت اضافه حذف شده است یعنی در حالی که محرم هستید صید را حلال نشمارید. بنابراین مفاد آیه چنین می شود:

انعام بر شما حلال است به استثنای صید انعام در حال احرام. وَ أَنتُم حُرُم ٌ: انتم محرمون: در حالی که در حال احرام هستید.

[سوره المائدة (5): آیه 2]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ وَ لا الشَّهرَ الحَرام َ وَ لا الهَدی َ وَ لا القَلائِدَ وَ لا آمِّین َ البَیت َ الحَرام َ یَبتَغُون َ فَضلاً مِن رَبِّهِم وَ رِضواناً وَ إِذا حَلَلتُم فَاصطادُوا وَ لا یَجرِمَنَّکُم شَنَآن ُ قَوم ٍ أَن صَدُّوکُم عَن ِ المَسجِدِ الحَرام ِ أَن تَعتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الإِثم ِ وَ العُدوان ِ وَ اتَّقُوا اللّه َ إِن َّ اللّه َ شَدِیدُ العِقاب ِ (2)

2- لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللّه ِ: در باره معنای آن چند قول آمده است: 1- حدود خدا را محترم بشمارید و حرامهای خدا را حلال نشمارید. 2- مناسک و علائم حج مانند عرفات و طواف را محترم بشمارید. «المیزان» 3- عربها صفا و مروه را از شعائر به حساب نمی آوردند و برای همین سعی بین صفا و مروه به جا نمی آوردند، از اینکه جهت خداوند فرموده است: شعائر یعنی صفا و مروه را محترم بشمارید و آنان را از ترک سعی منع فرموده است. «امام باقر علیه السّلام» وَ لَا الشَّهرَ الحَرام َ: جنگ در ماههای حرام را حلال نشمارید. الهَدی َ: قربانی که برای ذبح در منی مشخّص می شود.

القَلائِدَ: «جمع قلادة» است یعنی چیزی که مانند گردن بند که به گردن خود شخص و یا به گردن چهار پایانی که برای قربانی مشخّص شده بودند می انداختند تا علامت حج ّ باشد، احتمال دارد مراد آن «هدی» هایی است که در گردن آنها قلادة به عنوان علامت هدی بوده است یعنی آنها را حلال نشمارید. آمِّین َ البَیت َ الحَرام َ: «آمّین» جمع آم ّ به معنای قصد کننده. کسانی که آهنگ مکه کرده اند، مراد اینکه است که مشرکانی که قصد مکه کرده اند و محرم شده اند نباید مورد تعرّض مسلمانان قرار گیرند. فَاصطادُوا: جایز است صید کنید. لا یَجرِمَنَّکُم: شما را وادار نکند، باعث نشود. شَنَآن ُ قَوم ٍ: «شنئان» مصدر است و به معنای بغض و دشمنی است. أَن صَدُّوکُم:

مفعول له است. حاصل آیه چنین است: به سبب اینکه که مشرکین در روز حدیبیّة از رفتن شما به مکه مانع شده اند اینکه امر باعث دشمنی شما با آنان نشود که در نتیجه شما تعدی کنید و از عدالت خارج شوید.

ص: 107

[سوره المائدة (5): آیه 4]

یَسئَلُونَک َ ما ذا أُحِل َّ لَهُم قُل أُحِل َّ لَکُم ُ الطَّیِّبات ُ وَ ما عَلَّمتُم مِن َ الجَوارِح ِ مُکَلِّبِین َ تُعَلِّمُونَهُن َّ مِمّا عَلَّمَکُم ُ اللّه ُ فَکُلُوا مِمّا أَمسَکن َ عَلَیکُم وَ اذکُرُوا اسم َ اللّه ِ عَلَیه ِ وَ اتَّقُوا اللّه َ إِن َّ اللّه َ سَرِیع ُ الحِساب ِ (4)

4- الجَوارِح ِ: جمع جارحة و مراد از آن یکی از دو چیز است: 1- سگان شکاری. «از ائمه علیهم السّلام» 2- هر حیوان شکاری درنده، خواه پرنده باشد یا غیر پرنده. «جوارح» در اصل به معنای «کواسب» جمع «کاسبه» به معنی کسب کننده است و اینکه حیوانات شکاری چون وسیله کسب صاحبان خود می باشند به اینکه جهت به آنان جوارح اطلاق شده است. مُکَلِّبِین َ: تعلیم دهندگان سگهای شکاری. تُعَلِّمُونَهُن َّ مِمّا عَلَّمَکُم ُ اللّه ُ: شرایطی که شارع در سگهای شکاری معتبر کرده و در فقه بیان شده است که عبارتند از: 1- سگ در دنبال کردن صید و دنبال نکردن صید به فرمان صیاد باشد. 2- صید را نگه دارد و چیزی از او نخورد. «کنز الدقائق، کنز العرفان»

[سوره المائدة (5): آیه 8]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِین َ لِلّه ِ شُهَداءَ بِالقِسطِ وَ لا یَجرِمَنَّکُم شَنَآن ُ قَوم ٍ عَلی أَلاّ تَعدِلُوا اعدِلُوا هُوَ أَقرَب ُ لِلتَّقوی وَ اتَّقُوا اللّه َ إِن َّ اللّه َ خَبِیرٌ بِما تَعمَلُون َ (8)

8- قَوّامِین َ لِلّه ِ: برای رضای خدا کارهای نیک انجام دهید.

شُهَداءَ بِالقِسطِ: به عدالت گواهی دهید یعنی شهادت عادلانه باشد.

وَ لا یَجرِمَنَّکُم: به سوره مائدة، آیه 2 رجوع شود.

ص: 109

[سوره المائدة (5): آیه 13]

فَبِما نَقضِهِم مِیثاقَهُم لَعَنّاهُم وَ جَعَلنا قُلُوبَهُم قاسِیَةً یُحَرِّفُون َ الکَلِم َ عَن مَواضِعِه ِ وَ نَسُوا حَظًّا مِمّا ذُکِّرُوا بِه ِ وَ لا تَزال ُ تَطَّلِع ُ عَلی خائِنَةٍ مِنهُم إِلاّ قَلِیلاً مِنهُم فَاعف ُ عَنهُم وَ اصفَح إِن َّ اللّه َ یُحِب ُّ المُحسِنِین َ (13)

13- فَبِما نَقضِهِم: فبنقضهم. «ما» زاید و فایده آن تاکید است.

خائِنَةٍ: در «خائنة» چند احتمال وجود دارد:

1- مراد مصدر باشد یعنی خیانت مانند «فأهلکوا بالطاغیة»، یعنی «بالطغیان». 2- صفت برای موصوف محذوف باشد یعنی «فرقة خائنة».

3- مراد خائن باشد و «تا» برای مبالغه باشد مانند «تا» در «علامة». «مجمع البیان، کنز الدقائق و تفسیر فخر رازی»

ص: 110

[سوره المائدة (5): آیه 15]

یا أَهل َ الکِتاب ِ قَد جاءَکُم رَسُولُنا یُبَیِّن ُ لَکُم کَثِیراً مِمّا کُنتُم تُخفُون َ مِن َ الکِتاب ِ وَ یَعفُوا عَن کَثِیرٍ قَد جاءَکُم مِن َ اللّه ِ نُورٌ وَ کِتاب ٌ مُبِین ٌ (15)

15- مِمّا کُنتُم تُخفُون َ مِن َ الکِتاب ِ: رسول ما بیان می کند بسیاری از احکامی را که در دین یهود و نصاری بوده، ولی آنان پوشانده بودند که یکی از آن احکام رجم زانی بوده است.

یَعفُوا عَن کَثِیرٍ: از بسیاری از احکام پوشیده نیز پرده بر نمی دارد.

[سوره المائدة (5): آیه 21]

یا قَوم ِ ادخُلُوا الأَرض َ المُقَدَّسَةَ الَّتِی کَتَب َ اللّه ُ لَکُم وَ لا تَرتَدُّوا عَلی أَدبارِکُم فَتَنقَلِبُوا خاسِرِین َ (21)

21- الأَرض َ المُقَدَّسَةَ: زمینی که از شرک پاک گشته و محل استقرار انبیا و مؤمنان قرار گرفته است. در اینکه که ارض مقدسه کجاست چند قول وجود دارد: 1- بیت المقدس. 2- فلسطین و دمشق و قسمتی از اردن. 3- شام. «مروی از امام باقر علیه السّلام، کنز الدقائق»

[سوره المائدة (5): آیه 28]

لَئِن بَسَطت َ إِلَی َّ یَدَک َ لِتَقتُلَنِی ما أَنَا بِباسِطٍ یَدِی َ إِلَیک َ لِأَقتُلَک َ إِنِّی أَخاف ُ اللّه َ رَب َّ العالَمِین َ (28)

28- لَئِن بَسَطت َ: «لام» برای قسم است یعنی قسم یاد می کنم اگر دستت را دراز کنی.

[سوره المائدة (5): آیه 33]

إِنَّما جَزاءُ الَّذِین َ یُحارِبُون َ اللّه َ وَ رَسُولَه ُ وَ یَسعَون َ فِی الأَرض ِ فَساداً أَن یُقَتَّلُوا أَو یُصَلَّبُوا أَو تُقَطَّع َ أَیدِیهِم وَ أَرجُلُهُم مِن خِلاف ٍ أَو یُنفَوا مِن َ الأَرض ِ ذلِک َ لَهُم خِزی ٌ فِی الدُّنیا وَ لَهُم فِی الآخِرَةِ عَذاب ٌ عَظِیم ٌ (33)

33- یُحارِبُون َ اللّه َ: محارب کیست!: 1- قطّاع الطریق و راه زنها. 2- هر کسی که با حمل سلاح ایجاد ناامنی کند، خواه در شهر باشد و یا در جادّه ها. «أهل البیت علیهم السّلام» یُصَلَّبُوا: به دار آویخته شود.

مِن خِلاف ٍ: دست راست با پای چپ.

یُنفَوا مِن َ الأَرض ِ: از محل ّ خود تبعید شوند.

خِزی ٌ: رسوایی، خواری.

[سوره المائدة (5): آیه 41]

یا أَیُّهَا الرَّسُول ُ لا یَحزُنک َ الَّذِین َ یُسارِعُون َ فِی الکُفرِ مِن َ الَّذِین َ قالُوا آمَنّا بِأَفواهِهِم وَ لَم تُؤمِن قُلُوبُهُم وَ مِن َ الَّذِین َ هادُوا سَمّاعُون َ لِلکَذِب ِ سَمّاعُون َ لِقَوم ٍ آخَرِین َ لَم یَأتُوک َ یُحَرِّفُون َ الکَلِم َ مِن بَعدِ مَواضِعِه ِ یَقُولُون َ إِن أُوتِیتُم هذا فَخُذُوه ُ وَ إِن لَم تُؤتَوه ُ فَاحذَرُوا وَ مَن یُرِدِ اللّه ُ فِتنَتَه ُ فَلَن تَملِک َ لَه ُ مِن َ اللّه ِ شَیئاً أُولئِک َ الَّذِین َ لَم یُرِدِ اللّه ُ أَن یُطَهِّرَ قُلُوبَهُم لَهُم فِی الدُّنیا خِزی ٌ وَ لَهُم فِی الآخِرَةِ عَذاب ٌ عَظِیم ٌ (41)

41- سَمّاعُون َ لِلکَذِب ِ: دروغ را قبول می کنند.

سَمّاعُون َ لِقَوم ٍ آخَرِین َ: برای اینکه عبارت دو معنا نقل شده است: 1- جاسوس هستند، می خواهند گفتار تو را برای دیگران (احبار) نقل کنند. 2- حرف دیگران (احبار) را قبول می کنند.

مِن بَعدِ مَواضِعِه ِ: من بعد أن وضعه اللّه مواضعه.

فِتنَتَه ُ: برای «فتنه» در اینکه جا چند معنا ذکر شده است: 1- عذاب. 2- هلاکت. 3- رسوایی.

4- آزمایش. 5- گمراهی. «المیزان» یَقُولُون َ إِن أُوتِیتُم ...: در شأن نزول آن آمده است: یک مرد محصن (دارای همسر) با یک زن محصنه (شوهردار) از یهودیهای خیبر که از خانواده اشراف بودند با همدیگر زنا کردند. با اینکه که دستور دینی یهود اینکه بود که باید زانی محصن و زانیه محصنه رجم (سنگسار) گردند، از اجرای حکم خدا سرباز زدند. آن دو زناکار را به همراه گروهی خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرستادند و به گروه همراه گفتند: اگر پیامبر دستور جلد (شلاق) داد بپذیرید و اگر دستور رجم داد نپذیرید. در اینکه هنگام آیه رجم نازل شد و پیامبر دستور داد آن دو زناکار را رجم کنند، ولی یهودیها نپذیرفتند. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از میان یهود «إبن صوریا» را که از همه آنان به تورات آگاه تر بوده داور قرار داد و با سوگند از وی پرسید آیا دستور رجم در تورات هست یا نه! وی نیز پاسخ مثبت داد. آن گاه هر دو را رجم کردند.

ص: 115

[سوره المائدة (5): آیه 43]

وَ کَیف َ یُحَکِّمُونَک َ وَ عِندَهُم ُ التَّوراةُ فِیها حُکم ُ اللّه ِ ثُم َّ یَتَوَلَّون َ مِن بَعدِ ذلِک َ وَ ما أُولئِک َ بِالمُؤمِنِین َ (43)

43- یَتَوَلَّون َ: حکم خدا را رها می کنند و به آن عمل نمی کنند.

مِن بَعدِ ذلِک َ: بعد از حکم کردن پیامبر بر طبق دستور تورات.

[سوره المائدة (5): آیه 48]

وَ أَنزَلنا إِلَیک َ الکِتاب َ بِالحَق ِّ مُصَدِّقاً لِما بَین َ یَدَیه ِ مِن َ الکِتاب ِ وَ مُهَیمِناً عَلَیه ِ فَاحکُم بَینَهُم بِما أَنزَل َ اللّه ُ وَ لا تَتَّبِع أَهواءَهُم عَمّا جاءَک َ مِن َ الحَق ِّ لِکُل ٍّ جَعَلنا مِنکُم شِرعَةً وَ مِنهاجاً وَ لَو شاءَ اللّه ُ لَجَعَلَکُم أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِن لِیَبلُوَکُم فِی ما آتاکُم فَاستَبِقُوا الخَیرات ِ إِلَی اللّه ِ مَرجِعُکُم جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُم بِما کُنتُم فِیه ِ تَختَلِفُون َ (48)

48- مُهَیمِناً عَلَیه ِ: قرآن بر کتب آسمانی گذشته مراقب و امین و گواه است. اصل «مهیمن» «مؤیمن» بود «همزه» تبدیل به «ها» شد، مانند:

«هرقت الماء» که در اصل «أرقت» بوده است.

لا تَتَّبِع أَهواءَهُم عَمّا جاءَک َ مِن َ الحَق ِّ: از حق ّ که به تو نازل شده رو گردان نشو و دنبال خواهشهای اهل کتاب نرو.

شِرعَةً: شریعت: راه واضح. «شرعه» در اصل به معنای راهی است که انسان را به آب که مایه حیات است می رساند.

مِنهاجاً: راه روشن. دین هم راهی است به حیات معنوی. با توجه به اینکه که «شرعة» و «منهاج» از نظر معنی یکسانند تکرار آن برای تأکید است.

لِکُل ٍّ جَعَلنا مِنکُم: در مخاطب دو احتمال است: 1- مخاطب یهود، نصاری و مسلمین هستند چون قبلا از اینکه سه گروه نام برده شده است. 2- در تفسیر علی بن إبراهیم آمده است:

«لکل ّ نبی شرعة و طریق: برای هر پیامبری شریعت و راهی است». «کنز الدقائق»

[سوره المائدة (5): آیه 53]

وَ یَقُول ُ الَّذِین َ آمَنُوا أَ هؤُلاءِ الَّذِین َ أَقسَمُوا بِاللّه ِ جَهدَ أَیمانِهِم إِنَّهُم لَمَعَکُم حَبِطَت أَعمالُهُم فَأَصبَحُوا خاسِرِین َ (53)

53- جَهدَ أَیمانِهِم: در حالی که قسمهای غلیظ و شدید می خورند.

[سوره المائدة (5): آیه 60]

قُل هَل أُنَبِّئُکُم بِشَرٍّ مِن ذلِک َ مَثُوبَةً عِندَ اللّه ِ مَن لَعَنَه ُ اللّه ُ وَ غَضِب َ عَلَیه ِ وَ جَعَل َ مِنهُم ُ القِرَدَةَ وَ الخَنازِیرَ وَ عَبَدَ الطّاغُوت َ أُولئِک َ شَرٌّ مَکاناً وَ أَضَل ُّ عَن سَواءِ السَّبِیل ِ (60)

60- مِن ذلِک َ: اشاره به یکی از دو امر است:

1- اشاره به «تنقمون» است یعنی اگر شما یهود به ایمان آوردن ما اشکال می گیرید و اینکه کار را بد می دانید، بدتر از اینکه شما یهود هستید که مورد لعن خداوند قرار گرفته اید و مسخ شده اید.

(توضیح: اینکه که قرآن بر ایمان مسلمانان کلمه «بد» و بر ملعون شدن یهود کلمه «بدتر» اطلاق کرده است از باب مماشات با یهود است و گر نه ایمان مسلمانان اصلا کار بدی نبوده است.) 2- ممکن است اشاره به «نقمت» باشد یعنی عیب گیری شما گناه است و بدتر از آن، اینکه است که مورد لعن خداوند قرار گرفته اید. «المیزان» مَثُوبَةً: عقوبة و مجازاة. گرچه «مثوبة» اختصاص به احسان دارد، ولی از باب «فبشّرهم بعذاب اللّه» است. «جوامع» عَبَدَ الطّاغُوت َ: عطف است بر «لعنه» یعنی «من عبد الطاغوت»: کسانی که طاغوت (گوساله) را پرستیدند.

[سوره المائدة (5): آیه 67]

یا أَیُّهَا الرَّسُول ُ بَلِّغ ما أُنزِل َ إِلَیک َ مِن رَبِّک َ وَ إِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغت َ رِسالَتَه ُ وَ اللّه ُ یَعصِمُک َ مِن َ النّاس ِ إِن َّ اللّه َ لا یَهدِی القَوم َ الکافِرِین َ (67)

67- یا أَیُّهَا الرَّسُول ُ ...: در روایات بسیاری از سنی و شیعه است که اینکه آیه مربوط به جریان غدیر و نصب علی علیه السّلام به ولایت جانشینی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشد و پیامبر از اینکه نصب خوفی داشته است و خوف از اینکه جهت بوده است که اینکه نصب بر گروهی گران آید و نپذیرند. خداوند دستور اکید فرموده است که اینکه کار باید انجام گیرد و حافظ تو خداوند است.

[سوره المائدة (5): آیه 72]

لَقَد کَفَرَ الَّذِین َ قالُوا إِن َّ اللّه َ هُوَ المَسِیح ُ ابن ُ مَریَم َ وَ قال َ المَسِیح ُ یا بَنِی إِسرائِیل َ اعبُدُوا اللّه َ رَبِّی وَ رَبَّکُم إِنَّه ُ مَن یُشرِک بِاللّه ِ فَقَد حَرَّم َ اللّه ُ عَلَیه ِ الجَنَّةَ وَ مَأواه ُ النّارُ وَ ما لِلظّالِمِین َ مِن أَنصارٍ (72)

72- إِن َّ اللّه َ هُوَ المَسِیح ُ ابن ُ مَریَم َ: اینکه آیه در مقام توضیح مذهب گروهی از نصاری است که به نام «یعقوبیه» خوانده می شوند. آنان عقیده دارند ذات خداوند با مسیح متّحد گشته است و تبدیل به یک وجود شده اند و «ناسوت» با «لاهوت» متّحد گشته است.

[سوره المائدة (5): آیه 79]

کانُوا لا یَتَناهَون َ عَن مُنکَرٍ فَعَلُوه ُ لَبِئس َ ما کانُوا یَفعَلُون َ (79)

79- کانُوا لا یَتَناهَون َ عَن مُنکَرٍ: همدیگر را از کار زشت نهی نمی کردند و خود نیز از کار زشت دست بر نمی داشتند.

[سوره المائدة (5): آیه 86]

وَ الَّذِین َ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِک َ أَصحاب ُ الجَحِیم ِ (86)

86- الجَحِیم ِ: از اسامی دوزخ و به معنای آتش برافروخته است.

[سوره المائدة (5): آیه 95]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تَقتُلُوا الصَّیدَ وَ أَنتُم حُرُم ٌ وَ مَن قَتَلَه ُ مِنکُم مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثل ُ ما قَتَل َ مِن َ النَّعَم ِ یَحکُم ُ بِه ِ ذَوا عَدل ٍ مِنکُم هَدیاً بالِغ َ الکَعبَةِ أَو کَفّارَةٌ طَعام ُ مَساکِین َ أَو عَدل ُ ذلِک َ صِیاماً لِیَذُوق َ وَبال َ أَمرِه ِ عَفَا اللّه ُ عَمّا سَلَف َ وَ مَن عادَ فَیَنتَقِم ُ اللّه ُ مِنه ُ وَ اللّه ُ عَزِیزٌ ذُو انتِقام ٍ (95)

95- وَ أَنتُم حُرُم ٌ: محرمین: در حالی که محرم هستید. «حرم» جمع «حرام» به معنای محرم است.

النَّعَم ِ: گاو، گوسفند و شتر.

هَدیاً بالِغ َ الکَعبَةِ: به عنوان هدیه به کعبه می رساند.

عَدل ٍ: به فتح عین به معنای معادل شی ء از غیر جنس خودش و به کسر عین (عدل) به معنای مثل شی ء از جنس خودش است.

وَبال َ: کار بسیار زشت، مراد اینکه است که مجازات کار زشت خود را بچشد.

ص: 124

[سوره المائدة (5): آیه 97]

جَعَل َ اللّه ُ الکَعبَةَ البَیت َ الحَرام َ قِیاماً لِلنّاس ِ وَ الشَّهرَ الحَرام َ وَ الهَدی َ وَ القَلائِدَ ذلِک َ لِتَعلَمُوا أَن َّ اللّه َ یَعلَم ُ ما فِی السَّماوات ِ وَ ما فِی الأَرض ِ وَ أَن َّ اللّه َ بِکُل ِّ شَی ءٍ عَلِیم ٌ (97)

97- الکَعبَةَ: «کعبة» چون مربّع و چهار گوش است کعبه نامیده شده است و مربّع را کعبه گویند، چون زاویه های آن برآمدگی دارد و کعوبت به معنای برآمدگی است. «کعبت المرأة» یعنی سینه های او برآمده است.

قِیاماً لِلنّاس ِ: چند احتمال در آن موجود است: 1- به پا دارنده زندگانی و معاش مردم زیرا مردم به واسطه کعبه به تجارت و کسب نایل می شوند. 2- از برکت کعبه مردم به پا هستند زیرا در روایات آمده است که اگر یک سال مردم به حج نروند و کعبه تعطیل گردد، همه مردم هلاک خواهند شد.

الهَدی َ وَ القَلائِدَ: به سوره مائده، آیه 2 رجوع شود.

[سوره المائدة (5): آیه 106]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا شَهادَةُ بَینِکُم إِذا حَضَرَ أَحَدَکُم ُ المَوت ُ حِین َ الوَصِیَّةِ اثنان ِ ذَوا عَدل ٍ مِنکُم أَو آخَران ِ مِن غَیرِکُم إِن أَنتُم ضَرَبتُم فِی الأَرض ِ فَأَصابَتکُم مُصِیبَةُ المَوت ِ تَحبِسُونَهُما مِن بَعدِ الصَّلاةِ فَیُقسِمان ِ بِاللّه ِ إِن ِ ارتَبتُم لا نَشتَرِی بِه ِ ثَمَناً وَ لَو کان َ ذا قُربی وَ لا نَکتُم ُ شَهادَةَ اللّه ِ إِنّا إِذاً لَمِن َ الآثِمِین َ (106)

106- شَهادَةُ: برای آن دو معنی آمده است:

1- به معنای گواهی دادن در محکمه یعنی شاهدان در دادگاه باید دو نفر عادل باشند. 2- به معنای حضور یعنی به هنگام وصیت باید دو نفر حاضر باشند مانند آیه «و لیشهد عذابهما طائفة من المؤمنین» یعنی «و لیحضر عذابهما طائفة من المؤمنین».

[سوره المائدة (5): آیه 110]

إِذ قال َ اللّه ُ یا عِیسَی ابن َ مَریَم َ اذکُر نِعمَتِی عَلَیک َ وَ عَلی والِدَتِک َ إِذ أَیَّدتُک َ بِرُوح ِ القُدُس ِ تُکَلِّم ُ النّاس َ فِی المَهدِ وَ کَهلاً وَ إِذ عَلَّمتُک َ الکِتاب َ وَ الحِکمَةَ وَ التَّوراةَ وَ الإِنجِیل َ وَ إِذ تَخلُق ُ مِن َ الطِّین ِ کَهَیئَةِ الطَّیرِ بِإِذنِی فَتَنفُخ ُ فِیها فَتَکُون ُ طَیراً بِإِذنِی وَ تُبرِئ ُ الأَکمَه َ وَ الأَبرَص َ بِإِذنِی وَ إِذ تُخرِج ُ المَوتی بِإِذنِی وَ إِذ کَفَفت ُ بَنِی إِسرائِیل َ عَنک َ إِذ جِئتَهُم بِالبَیِّنات ِ فَقال َ الَّذِین َ کَفَرُوا مِنهُم إِن هذا إِلاّ سِحرٌ مُبِین ٌ (110)

110- کَهلًا: سالهای ما بین جوانی و پیری، در حدود 43 سالگی. رجوع شود به سوره آل عمران، آیه 46.

الأَکمَه َ: کور مادرزاد.

الأَبرَص َ: کسی که مبتلا به مرض پیسی است.

[سوره المائدة (5): آیه 116]

وَ إِذ قال َ اللّه ُ یا عِیسَی ابن َ مَریَم َ أَ أَنت َ قُلت َ لِلنّاس ِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَین ِ مِن دُون ِ اللّه ِ قال َ سُبحانَک َ ما یَکُون ُ لِی أَن أَقُول َ ما لَیس َ لِی بِحَق ٍّ إِن کُنت ُ قُلتُه ُ فَقَد عَلِمتَه ُ تَعلَم ُ ما فِی نَفسِی وَ لا أَعلَم ُ ما فِی نَفسِک َ إِنَّک َ أَنت َ عَلاّم ُ الغُیُوب ِ (116)

116- اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَین ِ: بعضی گفته اند: در میان نصاری سراغ نداریم کسی قائل باشد که حضرت مریم خداست. در جواب گفته شده است: در گذشته گروهی از نصاری بوده اند به نام «مریمیّه» که معتقد بوده اند مریم خداست.

مِن دُون ِ اللّه ِ: «من» زاید و مفید تاکید است.

[سوره الأنعام (6): آیه 1]

بِسم ِ اللّه ِ الرَّحمن ِ الرَّحِیم ِ

الحَمدُ لِلّه ِ الَّذِی خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ وَ جَعَل َ الظُّلُمات ِ وَ النُّورَ ثُم َّ الَّذِین َ کَفَرُوا بِرَبِّهِم یَعدِلُون َ (1)

1- بِرَبِّهِم: متعلّق است به «یعدلون» یعنی «یعدلون بربّهم».

یَعدِلُون َ: بتان را با خدا یکسان و مساوی قرار داده اند. «عدلت به غیره» یعنی «سوّیته به غیره»:

آن را با غیرش مساوی قرار دادم.

[سوره الأنعام (6): آیه 2]

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُم مِن طِین ٍ ثُم َّ قَضی أَجَلاً وَ أَجَل ٌ مُسَمًّی عِندَه ُ ثُم َّ أَنتُم تَمتَرُون َ (2)

2- تَمتَرُون َ: خطاب به کفار است یعنی شما در معاد شک دارید با اینکه که اینکه خلقتها را می بینید.

[سوره الأنعام (6): آیه 6]

أَ لَم یَرَوا کَم أَهلَکنا مِن قَبلِهِم مِن قَرن ٍ مَکَّنّاهُم فِی الأَرض ِ ما لَم نُمَکِّن لَکُم وَ أَرسَلنَا السَّماءَ عَلَیهِم مِدراراً وَ جَعَلنَا الأَنهارَ تَجرِی مِن تَحتِهِم فَأَهلَکناهُم بِذُنُوبِهِم وَ أَنشَأنا مِن بَعدِهِم قَرناً آخَرِین َ (6)

6- قَرن ٍ: مردمان هر عصر و زمان.

مَکَّنّاهُم: امکانات در اختیار آنان قرار دادیم.

السَّماءَ: در اینکه جا مراد باران است.

مِدراراً: زیاد، فراوان.

ص: 129

[سوره الأنعام (6): آیه 10]

وَ لَقَدِ استُهزِئ َ بِرُسُل ٍ مِن قَبلِک َ فَحاق َ بِالَّذِین َ سَخِرُوا مِنهُم ما کانُوا بِه ِ یَستَهزِؤُن َ (10)

10- فَحاق َ بِالَّذِین َ: در معنای اینکه جمله دو قول وجود دارد: 1- به آنان حلول کرد. 2- آنان را احاطه کرد.

[سوره الأنعام (6): آیه 23]

ثُم َّ لَم تَکُن فِتنَتُهُم إِلاّ أَن قالُوا وَ اللّه ِ رَبِّنا ما کُنّا مُشرِکِین َ (23)

23- فِتنَتُهُم: چند معنا برای آن ذکر شده است: 1- جواب. 2- عذر خواهی. «امام صادق علیه السّلام». احتمال دوم به احتمال اول باز می گردد.

[سوره الأنعام (6): آیه 32]

وَ مَا الحَیاةُ الدُّنیا إِلاّ لَعِب ٌ وَ لَهوٌ وَ لَلدّارُ الآخِرَةُ خَیرٌ لِلَّذِین َ یَتَّقُون َ أَ فَلا تَعقِلُون َ (32)

32- لَعِب ٌ: کاری که فایده و سودی ندارد.

لَهوٌ: کار از روی شوخی و هوس.

[سوره الأنعام (6): آیه 40]

قُل أَ رَأَیتَکُم إِن أَتاکُم عَذاب ُ اللّه ِ أَو أَتَتکُم ُ السّاعَةُ أَ غَیرَ اللّه ِ تَدعُون َ إِن کُنتُم صادِقِین َ (40)

40- أَ رَأَیتَکُم: آیا شما دیده اید. «تا» ضمیر خطاب نیست، بلکه حرف است که در همه حال به فعل ملحق می شود همانند «کاف» در «هنا لک».

فقط «کم» برای خطاب است و مشخّص کننده تأنیث و تذکیر و تثنیه و جمع است.

[سوره الأنعام (6): آیه 46]

قُل أَ رَأَیتُم إِن أَخَذَ اللّه ُ سَمعَکُم وَ أَبصارَکُم وَ خَتَم َ عَلی قُلُوبِکُم مَن إِله ٌ غَیرُ اللّه ِ یَأتِیکُم بِه ِ انظُر کَیف َ نُصَرِّف ُ الآیات ِ ثُم َّ هُم یَصدِفُون َ (46)

46- یَصدِفُون َ: روی گردان می شوند و اعراض می کنند «صدف عن الشی ء صدوفا»: از آن رو گردان شد.

[سوره الأنعام (6): آیه 55]

وَ کَذلِک َ نُفَصِّل ُ الآیات ِ وَ لِتَستَبِین َ سَبِیل ُ المُجرِمِین َ (55)

55- لِتَستَبِین َ سَبِیل ُ المُجرِمِین َ: تا اینکه که راه گناهکاران روشن شود. «سبیل» فاعل «تستبین» و مؤنث است مانند «قل هذه سبیلی».

[سوره الأنعام (6): آیه 63]

قُل مَن یُنَجِّیکُم مِن ظُلُمات ِ البَرِّ وَ البَحرِ تَدعُونَه ُ تَضَرُّعاً وَ خُفیَةً لَئِن أَنجانا مِن هذِه ِ لَنَکُونَن َّ مِن َ الشّاکِرِین َ (63)

63- مِن ظُلُمات ِ البَرِّ وَ البَحرِ: از شداید و گرفتاریهای خشکی و دریا.

تَضَرُّعاً: در معنای آن دو احتمال است: 1- در خواست با زبان. 2- درخواست آشکار و علنی.

خُفیَةً: در معنای آن دو احتمال است:

1- درخواست قلبی. 2- درخواست مخفی.

[سوره الأنعام (6): آیه 70]

وَ ذَرِ الَّذِین َ اتَّخَذُوا دِینَهُم لَعِباً وَ لَهواً وَ غَرَّتهُم ُ الحَیاةُ الدُّنیا وَ ذَکِّر بِه ِ أَن تُبسَل َ نَفس ٌ بِما کَسَبَت لَیس َ لَها مِن دُون ِ اللّه ِ وَلِی ٌّ وَ لا شَفِیع ٌ وَ إِن تَعدِل کُل َّ عَدل ٍ لا یُؤخَذ مِنها أُولئِک َ الَّذِین َ أُبسِلُوا بِما کَسَبُوا لَهُم شَراب ٌ مِن حَمِیم ٍ وَ عَذاب ٌ أَلِیم ٌ بِما کانُوا یَکفُرُون َ (70)

70- أَن تُبسَل َ: در معنای آن دو احتمال است: 1- هر کس در برابر اعمال خود گرفتار شود.

2- هر کس در برابر اعمال خود مجازات شود.

حَمِیم ٍ: آب جوشی که به آخرین درجه جوش رسیده است و حمام هم از همین مشتق است.

[سوره الأنعام (6): آیه 75]

وَ کَذلِک َ نُرِی إِبراهِیم َ مَلَکُوت َ السَّماوات ِ وَ الأَرض ِ وَ لِیَکُون َ مِن َ المُوقِنِین َ (75)

75- مَلَکُوت َ: به معنای ملک است «واو» و «تا» را برای مبالغه اضافه می کنند.

[سوره الأنعام (6): آیه 88]

ذلِک َ هُدَی اللّه ِ یَهدِی بِه ِ مَن یَشاءُ مِن عِبادِه ِ وَ لَو أَشرَکُوا لَحَبِطَ عَنهُم ما کانُوا یَعمَلُون َ (88)

88- وَ لَو أَشرَکُوا لَحَبِطَ عَنهُم ما کانُوا یَعمَلُون َ: هنگامی که مشرک شدند اعمالی را که به عنوان تقرب به بت انجام می دهند باطل است.

امّا اعمالی را که پیش از مشرک بودن انجام داده اند باطل می شود یا نه، آیه در مقام بیان آن نیست.

[سوره الأنعام (6): آیه 92]

وَ هذا کِتاب ٌ أَنزَلناه ُ مُبارَک ٌ مُصَدِّق ُ الَّذِی بَین َ یَدَیه ِ وَ لِتُنذِرَ أُم َّ القُری وَ مَن حَولَها وَ الَّذِین َ یُؤمِنُون َ بِالآخِرَةِ یُؤمِنُون َ بِه ِ وَ هُم عَلی صَلاتِهِم یُحافِظُون َ (92)

92- أُم َّ القُری وَ مَن حَولَها: مکه و کسانی که اطراف مکه هستند یعنی تمام کسانی که در روی کره زمین ساکن هستند چون زمین از مکه گسترش پیدا کرده است. به اینکه جهت آن را «ام ّ القری» می نامند.

[سوره الأنعام (6): آیه 96]

فالِق ُ الإِصباح ِ وَ جَعَل َ اللَّیل َ سَکَناً وَ الشَّمس َ وَ القَمَرَ حُسباناً ذلِک َ تَقدِیرُ العَزِیزِ العَلِیم ِ (96)

96- الإِصباح ِ: صبح.

سَکَناً: برای سکونت و آرامش، وسیله آرامش.

حُسباناً: خورشید و ماه را روی حساب قرار داد که از آن حساب تعدّی نمی کنند. فایده اینکه نظم اینکه است که خورشید و ماه وسیله ای برای تاریخ و حساب بندگان و شناختن اوقات عبادت قرار گرفت.

[سوره الأنعام (6): آیه 103]

لا تُدرِکُه ُ الأَبصارُ وَ هُوَ یُدرِک ُ الأَبصارَ وَ هُوَ اللَّطِیف ُ الخَبِیرُ (103)

103- اللَّطِیف ُ: در معنای آن چند وجه گفته شده است: 1- در بخشیدن انواع نعمتها به بندگان بسیار لطف دارد. 2- تدبیر او لطیف و ظریف است، 3- کسی که نعمتهای زیاد خود را ناچیز و طاعت اندک بندگان را زیاد به حساب می آورد.

4- وقتی او را بخوانی جواب گوید و اگر قصد او کنی پناهت دهد و اگر او را دوست بداری به تو نزدیک می شود و اگر فرمانبردار او باشی تو را کفایت کند و اگر گناه او کنی مورد عفو قرار دهد و اگر به او پشت کنی تو را به سوی خود خواند و اگر به سوی او رو کنی تو را هدایت کند.

[سوره الأنعام (6): آیه 112]

وَ کَذلِک َ جَعَلنا لِکُل ِّ نَبِی ٍّ عَدُوًّا شَیاطِین َ الإِنس ِ وَ الجِن ِّ یُوحِی بَعضُهُم إِلی بَعض ٍ زُخرُف َ القَول ِ غُرُوراً وَ لَو شاءَ رَبُّک َ ما فَعَلُوه ُ فَذَرهُم وَ ما یَفتَرُون َ (112)

112- شَیاطِین َ: بدل است برای «عدوّا» و «عدوّا» به معنای «اعداء» است.

زُخرُف َ القَول ِ: سخنان به ظاهر زیبا و زینت دار. «زخرف»: مزیّن و زینت یافته و بودن شی ء در کمال زیبایی.

غُرُوراً: چیزی که ظاهری زیبا و باطنی ناپسند دارد. «غرورا» مفعول له است یعنی وحی بعضی از شیاطین به بعض دیگر برای فریب دادن و غرور است.

ما یَفتَرُون َ: «ما» مصدریة است یعنی «افترائهم».

[سوره الأنعام (6): آیه 120]

وَ ذَرُوا ظاهِرَ الإِثم ِ وَ باطِنَه ُ إِن َّ الَّذِین َ یَکسِبُون َ الإِثم َ سَیُجزَون َ بِما کانُوا یَقتَرِفُون َ (120)

120- ظاهِرَ الإِثم ِ وَ باطِنَه ُ: به دو معنا است: 1- گناه آشکار و پنهان. 2- گناه جوارح و قلب.

یَقتَرِفُون َ: یکسبون.

[سوره الأنعام (6): آیه 126]

وَ هذا صِراطُ رَبِّک َ مُستَقِیماً قَد فَصَّلنَا الآیات ِ لِقَوم ٍ یَذَّکَّرُون َ (126)

126- یَذَّکَّرُون َ: اصل آن «یتذکّرون» بود «تا» مبدّل به «ذال» و در «ذال» ادغام شد.

[سوره الأنعام (6): آیه 136]

وَ جَعَلُوا لِلّه ِ مِمّا ذَرَأَ مِن َ الحَرث ِ وَ الأَنعام ِ نَصِیباً فَقالُوا هذا لِلّه ِ بِزَعمِهِم وَ هذا لِشُرَکائِنا فَما کان َ لِشُرَکائِهِم فَلا یَصِل ُ إِلَی اللّه ِ وَ ما کان َ لِلّه ِ فَهُوَ یَصِل ُ إِلی شُرَکائِهِم ساءَ ما یَحکُمُون َ (136)

136- جَعَلُوا لِلّه ِ مِمّا ذَرَأَ مِن َ الحَرث ِ وَ الأَنعام ِ نَصِیباً: اینکه کلام عدل دیگری دارد که به خاطر روشن بودن آن حذف شده است یعنی «و جعلوا للاوثان منه نصیبا» در توضیح آیه چند وجه گفته شده است: 1- مشرکان یک زمین را به نیت خدا و زمین دیگری را به نیت بتها زراعت می کردند، اگر زراعت منسوب به خدا محصول خوبی می داد و زراعت منسوب به بتها محصولش خوب نبود، بخشی از محصول زمین منسوب به خدا جهت مصارف بتها مصرف می شد و می گفتند: خدا بی نیاز است و همچنین انعام را میان خدا و بتها تقسیم می کردند. 2- اگر از آن چیزی که برای بتها قرار داده بودند داخل آن سهمی که برای خدا قرار داده بودند می شد، آن را جدا کرده و به بتها بر می گرداندند و اگر به عکس بود به حال خود رها می کردند و می گفتند: خداوند بی نیاز است.

«ائمه علیهم السّلام»

[سوره الأنعام (6): آیه 139]

وَ قالُوا ما فِی بُطُون ِ هذِه ِ الأَنعام ِ خالِصَةٌ لِذُکُورِنا وَ مُحَرَّم ٌ عَلی أَزواجِنا وَ إِن یَکُن مَیتَةً فَهُم فِیه ِ شُرَکاءُ سَیَجزِیهِم وَصفَهُم إِنَّه ُ حَکِیم ٌ عَلِیم ٌ (139)

139- بُطُون ِ هذِه ِ الأَنعام ِ: برای توضیح آیه، به سوره مائده، آیه 103 رجوع شود.

[سوره الأنعام (6): آیه 144]

وَ مِن َ الإِبِل ِ اثنَین ِ وَ مِن َ البَقَرِ اثنَین ِ قُل آلذَّکَرَین ِ حَرَّم َ أَم ِ الأُنثَیَین ِ أَمَّا اشتَمَلَت عَلَیه ِ أَرحام ُ الأُنثَیَین ِ أَم کُنتُم شُهَداءَ إِذ وَصّاکُم ُ اللّه ُ بِهذا فَمَن أَظلَم ُ مِمَّن ِ افتَری عَلَی اللّه ِ کَذِباً لِیُضِل َّ النّاس َ بِغَیرِ عِلم ٍ إِن َّ اللّه َ لا یَهدِی القَوم َ الظّالِمِین َ (144)

144- حَرَّم َ: به سوره مائده، آیه 102 رجوع شود.

[سوره الأنعام (6): آیه 148]

سَیَقُول ُ الَّذِین َ أَشرَکُوا لَو شاءَ اللّه ُ ما أَشرَکنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمنا مِن شَی ءٍ کَذلِک َ کَذَّب َ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم حَتّی ذاقُوا بَأسَنا قُل هَل عِندَکُم مِن عِلم ٍ فَتُخرِجُوه ُ لَنا إِن تَتَّبِعُون َ إِلاَّ الظَّن َّ وَ إِن أَنتُم إِلاّ تَخرُصُون َ (148)

148- ذاقُوا بَأسَنا: برای آن دو معنا آورده اند: 1- به عذاب ما رسیدند. 2- عذاب ما را چشیدند.

بعضی گفته اند: چشیدن دلالت دارد بر اینکه که عذاب موقّت بوده است زیرا «ذوق» مرتبه اوّلین درک و فهم از شی ء است و باقیمانده عذاب در پیش است.

تَخرُصُون َ: تکذبون.

[سوره الأنعام (6): آیه 154]

ثُم َّ آتَینا مُوسَی الکِتاب َ تَماماً عَلَی الَّذِی أَحسَن َ وَ تَفصِیلاً لِکُل ِّ شَی ءٍ وَ هُدی ً وَ رَحمَةً لَعَلَّهُم بِلِقاءِ رَبِّهِم یُؤمِنُون َ (154)

154- تَماماً عَلَی الَّذِی أَحسَن َ: کتاب را به موسی دادیم تا احسان های خود را به وی تمام و کامل گردانیم.

[سوره الأنعام (6): آیه 159]

إِن َّ الَّذِین َ فَرَّقُوا دِینَهُم وَ کانُوا شِیَعاً لَست َ مِنهُم فِی شَی ءٍ إِنَّما أَمرُهُم إِلَی اللّه ِ ثُم َّ یُنَبِّئُهُم بِما کانُوا یَفعَلُون َ (159)

159- الَّذِین َ فَرَّقُوا دِینَهُم وَ کانُوا شِیَعاً: آنانی که دین خویش را پراکنده کرده و به چندین گروه تقسیم شده اند. در روایتی امام باقر علیه السّلام فرمود:

منظور از آیه تمام گمراهان و صاحبان شبهه و بدعت از میان مسلمان است.

[سوره الأعراف (7): آیه 3]

اتَّبِعُوا ما أُنزِل َ إِلَیکُم مِن رَبِّکُم وَ لا تَتَّبِعُوا مِن دُونِه ِ أَولِیاءَ قَلِیلاً ما تَذَکَّرُون َ (3)

3- قَلِیلًا ما تَذَکَّرُون َ: قلیلا تذکّرکم «ما» مصدریه است.

[سوره الأعراف (7): آیه 4]

وَ کَم مِن قَریَةٍ أَهلَکناها فَجاءَها بَأسُنا بَیاتاً أَو هُم قائِلُون َ (4)

4- وَ کَم مِن قَریَةٍ أَهلَکناها: و بسیاری از ساکنان قریه ها را هلاک کردیم.

بَیاتاً: در شب.

أَو هُم قائِلُون َ: یا در روز که در خواب قیلوله بودند. «او» برای اباحه است یعنی گاهی نزول عذاب در شب بوده و گاهی در روز بوده است.

[سوره الأعراف (7): آیه 7]

فَلَنَقُصَّن َّ عَلَیهِم بِعِلم ٍ وَ ما کُنّا غائِبِین َ (7)

7- فَلَنَقُصَّن َّ عَلَیهِم بِعِلم ٍ: اعمال و کردار آنان را با علم و آگاهی بازگو می نماییم.

[سوره الأعراف (7): آیه 10]

وَ لَقَد مَکَّنّاکُم فِی الأَرض ِ وَ جَعَلنا لَکُم فِیها مَعایِش َ قَلِیلاً ما تَشکُرُون َ (10)

10- مَعایِش َ: وسایل زندگی.

قَلِیلًا ما تَشکُرُون َ: برای اینکه جمله دو تقدیر آمده است: 1- قلیلا شکرکم «ما» مصدریه است.

2- تشکرون قلیلا «ما» زاید است.

ص: 152

[سوره الأعراف (7): آیه 13]

قال َ فَاهبِط مِنها فَما یَکُون ُ لَک َ أَن تَتَکَبَّرَ فِیها فَاخرُج إِنَّک َ مِن َ الصّاغِرِین َ (13)

13- فِیها: در مرجع ضمیر دو قول: 1- «الجنّة». 2- «السماء». یعنی بهشت یا آسمان جای متکبر نیست و جای متکبّر در آتش است.

[سوره الأعراف (7): آیه 26]

یا بَنِی آدَم َ قَد أَنزَلنا عَلَیکُم لِباساً یُوارِی سَوآتِکُم وَ رِیشاً وَ لِباس ُ التَّقوی ذلِک َ خَیرٌ ذلِک َ مِن آیات ِ اللّه ِ لَعَلَّهُم یَذَّکَّرُون َ (26)

26- رِیشاً: اثاثیه و لوازم مورد نیاز انسان.

[سوره الأعراف (7): آیه 32]

قُل مَن حَرَّم َ زِینَةَ اللّه ِ الَّتِی أَخرَج َ لِعِبادِه ِ وَ الطَّیِّبات ِ مِن َ الرِّزق ِ قُل هِی َ لِلَّذِین َ آمَنُوا فِی الحَیاةِ الدُّنیا خالِصَةً یَوم َ القِیامَةِ کَذلِک َ نُفَصِّل ُ الآیات ِ لِقَوم ٍ یَعلَمُون َ (32)

32- خالِصَةً: به یکی از دو معناست: 1- منحصرا. توضیح اینکه که طیّبات در دنیا میان مؤمنان و کفار مشترک است، ولی در قیامت تنها از آن مؤمنان خواهد بود. 2- طیّبات در دنیا با غم و اندوه مخلوط است، ولی در قیامت خالص و بدون غم و اندوه خواهد بود.

[سوره الأعراف (7): آیه 40]

إِن َّ الَّذِین َ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ استَکبَرُوا عَنها لا تُفَتَّح ُ لَهُم أَبواب ُ السَّماءِ وَ لا یَدخُلُون َ الجَنَّةَ حَتّی یَلِج َ الجَمَل ُ فِی سَم ِّ الخِیاطِ وَ کَذلِک َ نَجزِی المُجرِمِین َ (40)

40- یَلِج َ: از «ولوج» است یعنی داخل شود.

اینکه جمله برای بیان محال بودن دخول مکذّبین به بهشت است.

الجَمَل ُ: شتر نر.

سَم ِّ: سوراخ.

الخِیاطِ: سوزن.

[سوره الأعراف (7): آیه 45]

الَّذِین َ یَصُدُّون َ عَن سَبِیل ِ اللّه ِ وَ یَبغُونَها عِوَجاً وَ هُم بِالآخِرَةِ کافِرُون َ (45)

45- یَبغُونَها عِوَجاً: می خواهند راه خدا را کج و منحرف سازند.

[سوره الأعراف (7): آیه 55]

ادعُوا رَبَّکُم تَضَرُّعاً وَ خُفیَةً إِنَّه ُ لا یُحِب ُّ المُعتَدِین َ (55)

55- تَضَرُّعاً وَ خُفیَةً: به سوره الأنعام، آیه 63 رجوع شود.

[سوره الأعراف (7): آیه 59]

لَقَد أَرسَلنا نُوحاً إِلی قَومِه ِ فَقال َ یا قَوم ِ اعبُدُوا اللّه َ ما لَکُم مِن إِله ٍ غَیرُه ُ إِنِّی أَخاف ُ عَلَیکُم عَذاب َ یَوم ٍ عَظِیم ٍ (59)

59- لَقَد أَرسَلنا: «لام» برای قسم است.

یا قَوم ِ: اصل آن « یا قومی» بوده است « یا » برای تخفیف حذف شده است.

[سوره الأعراف (7): آیه 71]

قال َ قَد وَقَع َ عَلَیکُم مِن رَبِّکُم رِجس ٌ وَ غَضَب ٌ أَ تُجادِلُونَنِی فِی أَسماءٍ سَمَّیتُمُوها أَنتُم وَ آباؤُکُم ما نَزَّل َ اللّه ُ بِها مِن سُلطان ٍ فَانتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُم مِن َ المُنتَظِرِین َ (71)

71- وَقَع َ عَلَیکُم: بر شما لازم شده است.

رِجس ٌ: عذاب. اصل آن «رجز» بوده است، «زاء» مبدل به «سین» شده است.

أَسماءٍ سَمَّیتُمُوها: در معنای آن دو وجه است: 1- به دروغ نام اله بر آنها نهاده اید در صورتی که حقیقتا اله نیستند، پس تنها یک نامگذاری است. 2- برای هر بتی نامی نهاده اید بعضی از بتها را می گویید: باران نازل می کند و بعضی رزق می دهد و بعضی شفا می بخشد و بعضی رفیق در سفر است. اینها اسمهای خالی از حقیقت است که شما برای بتها نهاده اید.

سُلطان ٍ: دلیل و برهان.

[سوره الأعراف (7): آیه 75]

قال َ المَلَأُ الَّذِین َ استَکبَرُوا مِن قَومِه ِ لِلَّذِین َ استُضعِفُوا لِمَن آمَن َ مِنهُم أَ تَعلَمُون َ أَن َّ صالِحاً مُرسَل ٌ مِن رَبِّه ِ قالُوا إِنّا بِما أُرسِل َ بِه ِ مُؤمِنُون َ (75)

75- لِمَن آمَن َ: بدل از «للّذین استضعفوا» است یعنی مستضعفین همان مؤمنان بودند.

[سوره الأعراف (7): آیه 84]

وَ أَمطَرنا عَلَیهِم مَطَراً فَانظُر کَیف َ کان َ عاقِبَةُ المُجرِمِین َ (84)

84- أَمطَرنا عَلَیهِم مَطَراً: مراد باران نیست، بلکه سنگباران است چنانچه در آیات دیگر آمده است «أمطرنا علیهم حجارة من سجّیل».

[سوره الأعراف (7): آیه 89]

قَدِ افتَرَینا عَلَی اللّه ِ کَذِباً إِن عُدنا فِی مِلَّتِکُم بَعدَ إِذ نَجّانَا اللّه ُ مِنها وَ ما یَکُون ُ لَنا أَن نَعُودَ فِیها إِلاّ أَن یَشاءَ اللّه ُ رَبُّنا وَسِع َ رَبُّنا کُل َّ شَی ءٍ عِلماً عَلَی اللّه ِ تَوَکَّلنا رَبَّنَا افتَح بَینَنا وَ بَین َ قَومِنا بِالحَق ِّ وَ أَنت َ خَیرُ الفاتِحِین َ (89)

89- نَعُودَ فِیها: مرجع ضمیر در «فیها» یکی از دو احتمال است: 1- قریه. 2- ملّة(1).

[سوره الأعراف (7): آیه 98]

أَ وَ أَمِن َ أَهل ُ القُری أَن یَأتِیَهُم بَأسُنا ضُحًی وَ هُم یَلعَبُون َ (98)

98- ضُحًی: ساعات اوّل روز، هنگامی که خورشید بالا آمده است.

[سوره الأعراف (7): آیه 108]

وَ نَزَع َ یَدَه ُ فَإِذا هِی َ بَیضاءُ لِلنّاظِرِین َ (108)

108- نَزَع َ یَدَه ُ: دست خود را از آستین برآورد.

[سوره الأعراف (7): آیه 126]

وَ ما تَنقِم ُ مِنّا إِلاّ أَن آمَنّا بِآیات ِ رَبِّنا لَمّا جاءَتنا رَبَّنا أَفرِغ عَلَینا صَبراً وَ تَوَفَّنا مُسلِمِین َ (126)

126- ما تَنقِم ُ مِنّا: ایراد و عیبی از ما سراغ ندارید جز اینکه که ما به خداوند ایمان آورده ایم.

أَفرِغ عَلَینا صَبراً: به ما صبر کامل عطا فرما.

[سوره الأعراف (7): آیه 132]

وَ قالُوا مَهما تَأتِنا بِه ِ مِن آیَةٍ لِتَسحَرَنا بِها فَما نَحن ُ لَک َ بِمُؤمِنِین َ (132)

132- مَهما تَأتِنا بِه ِ: هر چیزی را به عنوان معجزه برای ما بیاوری. «مهما» یعنی «ای ّ شی ء».

بِه ِ: مرجع ضمیر «مهما» است.

لِتَسحَرَنا بِها: تا ما را با آن آیه سحر کنی.

[سوره الأعراف (7): آیه 139]

إِن َّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُم فِیه ِ وَ باطِل ٌ ما کانُوا یَعمَلُون َ (139)

139- مُتَبَّرٌ: هلاک و نابود خواهند شد.

ما هُم: آن چیزی که آنان در او هستند یعنی عبادت بتها.

[سوره الأعراف (7): آیه 146]

سَأَصرِف ُ عَن آیاتِی َ الَّذِین َ یَتَکَبَّرُون َ فِی الأَرض ِ بِغَیرِ الحَق ِّ وَ إِن یَرَوا کُل َّ آیَةٍ لا یُؤمِنُوا بِها وَ إِن یَرَوا سَبِیل َ الرُّشدِ لا یَتَّخِذُوه ُ سَبِیلاً وَ إِن یَرَوا سَبِیل َ الغَی ِّ یَتَّخِذُوه ُ سَبِیلاً ذلِک َ بِأَنَّهُم کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنها غافِلِین َ (146)

146- بِغَیرِ الحَق ِّ: تاکید است برای «یتکبرون» یعنی تکبر همیشه همراه با ناحق بودن است مانند «و یقتلون النبیین بغیر حق».

[سوره الأعراف (7): آیه 154]

وَ لَمّا سَکَت َ عَن مُوسَی الغَضَب ُ أَخَذَ الأَلواح َ وَ فِی نُسخَتِها هُدی ً وَ رَحمَةٌ لِلَّذِین َ هُم لِرَبِّهِم یَرهَبُون َ (154)

154- فِی نُسخَتِها هُدی ً: در میان نوشته های تورات هدایت و موعظه بود.

لِرَبِّهِم یَرهَبُون َ: از خدا ترس دارند.

[سوره الأعراف (7): آیه 157]

الَّذِین َ یَتَّبِعُون َ الرَّسُول َ النَّبِی َّ الأُمِّی َّ الَّذِی یَجِدُونَه ُ مَکتُوباً عِندَهُم فِی التَّوراةِ وَ الإِنجِیل ِ یَأمُرُهُم بِالمَعرُوف ِ وَ یَنهاهُم عَن ِ المُنکَرِ وَ یُحِل ُّ لَهُم ُ الطَّیِّبات ِ وَ یُحَرِّم ُ عَلَیهِم ُ الخَبائِث َ وَ یَضَع ُ عَنهُم إِصرَهُم وَ الأَغلال َ الَّتِی کانَت عَلَیهِم فَالَّذِین َ آمَنُوا بِه ِ وَ عَزَّرُوه ُ وَ نَصَرُوه ُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنزِل َ مَعَه ُ أُولئِک َ هُم ُ المُفلِحُون َ (157)

157- الأُمِّی َّ: به دو معنا آمده است: 1- منسوب به «أم ّ القری». «امام باقر علیه السّلام» 2- درس نخوانده.

إِصرَهُم: سنگینی یعنی تکالیف سنگین.

الأَغلال َ الَّتِی کانَت عَلَیهِم: مراد یکی از دو امر است: 1- پیمانهایی که به گردن آنان بود. 2-

تکالیف دشواری که با آنها امتحان شدند مانند اینکه که توبه آنان کشتن همدیگر بود. «اغلال» جمع «غل ّ» است.

عَزَّرُوه ُ: او را بزرگ شمردند و دشمنانش را از وی دور ساختند.

ص: 171

[سوره الأعراف (7): آیه 161]

وَ إِذ قِیل َ لَهُم ُ اسکُنُوا هذِه ِ القَریَةَ وَ کُلُوا مِنها حَیث ُ شِئتُم وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادخُلُوا الباب َ سُجَّداً نَغفِر لَکُم خَطِیئاتِکُم سَنَزِیدُ المُحسِنِین َ (161)

161- حِطَّةٌ: به سوره بقره، آیه 58 رجوع شود.

[سوره الأعراف (7): آیه 166]

فَلَمّا عَتَوا عَن ما نُهُوا عَنه ُ قُلنا لَهُم کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِین َ (166)

166- عَتَوا: سرپیچی کردند و مرتکب زشت ترین گناهان شدند.

قِرَدَةً: میمون.

خاسِئِین َ: دور شدگان، طرد شدگان.

[سوره الأعراف (7): آیه 172]

وَ إِذ أَخَذَ رَبُّک َ مِن بَنِی آدَم َ مِن ظُهُورِهِم ذُرِّیَّتَهُم وَ أَشهَدَهُم عَلی أَنفُسِهِم أَ لَست ُ بِرَبِّکُم قالُوا بَلی شَهِدنا أَن تَقُولُوا یَوم َ القِیامَةِ إِنّا کُنّا عَن هذا غافِلِین َ (172)

172- أَن تَقُولُوا: برای آن دو وجه ذکر شده است: 1- کراهة أن تقولوا. 2- لئلّا تقولوا.

[سوره الأعراف (7): آیه 180]

وَ لِلّه ِ الأَسماءُ الحُسنی فَادعُوه ُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِین َ یُلحِدُون َ فِی أَسمائِه ِ سَیُجزَون َ ما کانُوا یَعمَلُون َ (180)

180- وَ لِلّه ِ الأَسماءُ الحُسنی: در روایتی از معصوم علیه السّلام نقل شده است که فرمود: به خدا قسم اسماء حسنای خداوند ما هستیم، هیچ عملی بدون معرفت ما مورد پذیرش خداوند قرار نمی گیرد.

«کنز الدقائق»

[سوره الأعراف (7): آیه 190]

فَلَمّا آتاهُما صالِحاً جَعَلا لَه ُ شُرَکاءَ فِیما آتاهُما فَتَعالَی اللّه ُ عَمّا یُشرِکُون َ (190)

190- جَعَلا: ضمیر تثنیه به حضرت آدم و حوّا بر می گردد، ولی در کلام حذفی وجود دارد و تقدیر چنین است: «جعل اولادهما» یعنی فرزندان آدم و حوّا برای خدا شریک قرار دادند و قرینه بر اینکه تقدیر، جمله «فتعالی اللّه عمّا یشرکون» است زیرا ضمیر جمع آورده است در حالی که اگر مراد از آن تثنیه بود باید «عما یشرکان» بفرماید.

ص: 176

[سوره الأعراف (7): آیه 199]

خُذِ العَفوَ وَ أمُر بِالعُرف ِ وَ أَعرِض عَن ِ الجاهِلِین َ (199)

199- العَفوَ: به سوره بقره، آیه 219 رجوع شود.

بِالعُرف ِ: معروف.

[سوره الأنفال (8): آیه 1]

بِسم ِ اللّه ِ الرَّحمن ِ الرَّحِیم ِ

یَسئَلُونَک َ عَن ِ الأَنفال ِ قُل ِ الأَنفال ُ لِلّه ِ وَ الرَّسُول ِ فَاتَّقُوا اللّه َ وَ أَصلِحُوا ذات َ بَینِکُم وَ أَطِیعُوا اللّه َ وَ رَسُولَه ُ إِن کُنتُم مُؤمِنِین َ (1)

1- یَسئَلُونَک َ عَن ِ الأَنفال ِ: در معنای آن دو احتمال وجود دارد: 1- از تو درخواست می کنند که انفال را به آنان بدهی. 2- از تو سؤال می کنند که حکم انفال چیست.

أَصلِحُوا ذات َ بَینِکُم: میان خود را اصلاح کنید و نزاع و خصومت را کنار بگذارید.

[سوره الأنفال (8): آیه 2]

إِنَّمَا المُؤمِنُون َ الَّذِین َ إِذا ذُکِرَ اللّه ُ وَجِلَت قُلُوبُهُم وَ إِذا تُلِیَت عَلَیهِم آیاتُه ُ زادَتهُم إِیماناً وَ عَلی رَبِّهِم یَتَوَکَّلُون َ (2)

2- وَجِلَت قُلُوبُهُم: قلبهای آنان را ترس و بی تابی زیاد فرا می گیرد.

[سوره الأنفال (8): آیه 5]

کَما أَخرَجَک َ رَبُّک َ مِن بَیتِک َ بِالحَق ِّ وَ إِن َّ فَرِیقاً مِن َ المُؤمِنِین َ لَکارِهُون َ (5)

5- کَما أَخرَجَک َ رَبُّک َ مِن بَیتِک َ: «کما اخرجک» متعلق است به «قل الأنفال ...»

یعنی آنان از حکم انفال که از آن خدا و رسول است ناخرسندند همان گونه که از اینکه که پروردگارت تو را برای جنگ بدر از مدینه خارج کرد ناخرسند بودند.

[سوره الأنفال (8): آیه 7]

وَ إِذ یَعِدُکُم ُ اللّه ُ إِحدَی الطّائِفَتَین ِ أَنَّها لَکُم وَ تَوَدُّون َ أَن َّ غَیرَ ذات ِ الشَّوکَةِ تَکُون ُ لَکُم وَ یُرِیدُ اللّه ُ أَن یُحِق َّ الحَق َّ بِکَلِماتِه ِ وَ یَقطَع َ دابِرَ الکافِرِین َ (7)

7- الطّائِفَتَین ِ: یکی از دو طایفه کاروان تجارت است و دیگری لشگر قریش که برای جنگ بدر آمده بودند.

غَیرَ ذات ِ الشَّوکَةِ: مراد کاروان تجارتی قریش است. «ذات الشوکة» به معنای لشگر است وجه نامگذاری لشگر به «ذات الشوکة» اینکه است که «شوکة» به معنای تیزی است و از «شوک» به معنای خار استعاره گرفته شده است و لشگر هم چون دارای سختی و مواجه شدن با تیزی و مشکلات است «ذات الشوکة» نامیده شده است. بعضی گفته اند: «شوکة» به معنای سلاح است و «ذات الشوکة» یعنی ذات السلاح. «مستفاد از مجمع البیان و جوامع الجامع» یَقطَع َ دابِرَ الکافِرِین َ: نسل کافران را قطع کند.

ص: 178

[سوره الأنفال (8): آیه 10]

وَ ما جَعَلَه ُ اللّه ُ إِلاّ بُشری وَ لِتَطمَئِن َّ بِه ِ قُلُوبُکُم وَ مَا النَّصرُ إِلاّ مِن عِندِ اللّه ِ إِن َّ اللّه َ عَزِیزٌ حَکِیم ٌ (10)

10- جَعَلَه ُ: مرجع ضمیر «امداد» است.

[سوره الأنفال (8): آیه 18]

ذلِکُم وَ أَن َّ اللّه َ مُوهِن ُ کَیدِ الکافِرِین َ (18)

18- ذلِکُم: الأمر ذلکم یعنی قضیّه چنین است که خداوند سست کننده کید کافران است.

[سوره الأنفال (8): آیه 27]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّه َ وَ الرَّسُول َ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُم وَ أَنتُم تَعلَمُون َ (27)

27- وَ تَخُونُوا: عطف است به «لا تخونوا» یعنی «لا تخونوا أماناتکم».

[سوره الأنفال (8): آیه 35]

وَ ما کان َ صَلاتُهُم عِندَ البَیت ِ إِلاّ مُکاءً وَ تَصدِیَةً فَذُوقُوا العَذاب َ بِما کُنتُم تَکفُرُون َ (35)

35- صَلاتُهُم: دعائهم.

مُکاءً: سوت زدن.

تَصدِیَةً: کف زدن.

[سوره الأنفال (8): آیه 42]

إِذ أَنتُم بِالعُدوَةِ الدُّنیا وَ هُم بِالعُدوَةِ القُصوی وَ الرَّکب ُ أَسفَل َ مِنکُم وَ لَو تَواعَدتُم لاختَلَفتُم فِی المِیعادِ وَ لکِن لِیَقضِی َ اللّه ُ أَمراً کان َ مَفعُولاً لِیَهلِک َ مَن هَلَک َ عَن بَیِّنَةٍ وَ یَحیی مَن حَی َّ عَن بَیِّنَةٍ وَ إِن َّ اللّه َ لَسَمِیع ٌ عَلِیم ٌ (42)

42- بِالعُدوَةِ: کنار شی ء.

الدُّنیا: آن سمت وادی که طرف مدینه و نزدیک به مدینه بود.

توضیح اینکه که وسط لشگر اسلام و لشگر قریش یک وادی وجود داشته است که آن طرف وادی که سمت مدینه بوده قرارگاه لشگر اسلام بوده است و طرف دیگر وادی که دورتر از مدینه بود قرارگاه لشگر قریش بوده است.

القُصوی: آن سمت وادی که از مدینه دورتر بوده است.

الرَّکب ُ أَسفَل َ مِنکُم: کاروان تجارت قریش پایین تر از شما قرار گرفته بود. «الرکب» جمع «راکب» است مانند: «شارب و شرب» و «صاحب و صحب».

لَو تَواعَدتُم: اگر با هم وعده می گذاشتید.

لَاختَلَفتُم: به توافق نمی رسیدید.

لِیَقضِی َ: تا اینکه که انجام بدهد.

أَمراً کان َ مَفعُولًا: کاری را که حتما لازم بود واقع شود و آن عبارت بود از عزّت مسلمانان و خواری مشرکان.

[سوره الأنفال (8): آیه 47]

وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِین َ خَرَجُوا مِن دِیارِهِم بَطَراً وَ رِئاءَ النّاس ِ وَ یَصُدُّون َ عَن سَبِیل ِ اللّه ِ وَ اللّه ُ بِما یَعمَلُون َ مُحِیطٌ (47)

47- بَطَراً: در حال خوش گذرانی و عیّاشی.

مراد، قریش است که از مکه با شرب خمر و زنان زینت کرده بیرون آمدند.

رِئاءَ النّاس ِ: در حالی که خلاف واقع را به عنوان واقع وانمود می کردند. توضیح اینکه که لشگر قریش در دل، از مسلمانان خوف داشتند، ولی در ظاهر نشان می دادند که خوف ندارند.

[سوره الأنفال (8): آیه 58]

وَ إِمّا تَخافَن َّ مِن قَوم ٍ خِیانَةً فَانبِذ إِلَیهِم عَلی سَواءٍ إِن َّ اللّه َ لا یُحِب ُّ الخائِنِین َ (58)

58- إِمّا تَخافَن َّ: إن ما. «ما» برای تاکید است و فایده اش تصحیح دخول «نون تاکید» بر فعل مضارع است.

خِیانَةً: نقض عهد.

فَانبِذ إِلَیهِم عَلی سَواءٍ: به دو معنا آمده است:

1- پیمان را مقابل آنانی که پیمان شکستند بیانداز یعنی تو هم پیمان را بشکن و به اطلاع آنان برسان که نقص عهد کرده ای تا هر دو به طور مساوی از نقض عهد مطّلع بشوید. 2- تو هم پیمان را بشکن، ولی عادلانه اگر در پیمان، مالی قرار داد شده بود مال را برگردانید.

[سوره الأنفال (8): آیه 65]

یا أَیُّهَا النَّبِی ُّ حَرِّض ِ المُؤمِنِین َ عَلَی القِتال ِ إِن یَکُن مِنکُم عِشرُون َ صابِرُون َ یَغلِبُوا مِائَتَین ِ وَ إِن یَکُن مِنکُم مِائَةٌ یَغلِبُوا أَلفاً مِن َ الَّذِین َ کَفَرُوا بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا یَفقَهُون َ (65)

65- حَرِّض ِ: برانگیز.

[سوره الأنفال (8): آیه 72]

إِن َّ الَّذِین َ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا بِأَموالِهِم وَ أَنفُسِهِم فِی سَبِیل ِ اللّه ِ وَ الَّذِین َ آوَوا وَ نَصَرُوا أُولئِک َ بَعضُهُم أَولِیاءُ بَعض ٍ وَ الَّذِین َ آمَنُوا وَ لَم یُهاجِرُوا ما لَکُم مِن وَلایَتِهِم مِن شَی ءٍ حَتّی یُهاجِرُوا وَ إِن ِ استَنصَرُوکُم فِی الدِّین ِ فَعَلَیکُم ُ النَّصرُ إِلاّ عَلی قَوم ٍ بَینَکُم وَ بَینَهُم مِیثاق ٌ وَ اللّه ُ بِما تَعمَلُون َ بَصِیرٌ (72)

72- الَّذِین َ آوَوا: کسانی که به پیامبر و مهاجران مسکن دادند یعنی انصار.

ما لَکُم مِن وَلایَتِهِم مِن شَی ءٍ: نصرت آنان بر شما لازم نیست. «ولایت» در اینکه جا به معنای نصرت است.

[سوره التوبة (9): آیه 1]

بَراءَةٌ مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ إِلَی الَّذِین َ عاهَدتُم مِن َ المُشرِکِین َ (1)

1- بَراءَةٌ: هذه الآیات براءة.

بَراءَةٌ: برداشتن پیمان.

[سوره التوبة (9): آیه 2]

فَسِیحُوا فِی الأَرض ِ أَربَعَةَ أَشهُرٍ وَ اعلَمُوا أَنَّکُم غَیرُ مُعجِزِی اللّه ِ وَ أَن َّ اللّه َ مُخزِی الکافِرِین َ (2)

2- فَسِیحُوا: با مهلت و خاطری آسوده سیر کنید.

مُخزِی الکافِرِین َ: خوار کننده کافران.

[سوره التوبة (9): آیه 3]

وَ أَذان ٌ مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ إِلَی النّاس ِ یَوم َ الحَج ِّ الأَکبَرِ أَن َّ اللّه َ بَرِی ءٌ مِن َ المُشرِکِین َ وَ رَسُولُه ُ فَإِن تُبتُم فَهُوَ خَیرٌ لَکُم وَ إِن تَوَلَّیتُم فَاعلَمُوا أَنَّکُم غَیرُ مُعجِزِی اللّه ِ وَ بَشِّرِ الَّذِین َ کَفَرُوا بِعَذاب ٍ أَلِیم ٍ (3)

3- أَذان ٌ: اعلام. در آن معنای امر است یعنی اعلام کنید.

یَوم َ الحَج ِّ الأَکبَرِ: یکی از اینکه ایام مراد است:

1- روز عرفه. 2- روز عید قربان. «امام صادق علیه السّلام» 3- تمام ایام حج ّ همان گونه که می گویند: «یوم الجمل» یعنی ایام جنگ جمل. وجه نامگذاری به «اکبر» اینکه است که در آن سال مسلمانان و مشرکان با هم حج به جای آوردند، ولی در سالهای بعد فقط مسلمانان حج به جای آوردند و مراسم حج مختص مسلمانان شد.

[سوره التوبة (9): آیه 4]

إِلاَّ الَّذِین َ عاهَدتُم مِن َ المُشرِکِین َ ثُم َّ لَم یَنقُصُوکُم شَیئاً وَ لَم یُظاهِرُوا عَلَیکُم أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیهِم عَهدَهُم إِلی مُدَّتِهِم إِن َّ اللّه َ یُحِب ُّ المُتَّقِین َ (4)

4- لَم یَنقُصُوکُم: پیمان با شما را نقض نکردند.

[سوره التوبة (9): آیه 5]

فَإِذَا انسَلَخ َ الأَشهُرُ الحُرُم ُ فَاقتُلُوا المُشرِکِین َ حَیث ُ وَجَدتُمُوهُم وَ خُذُوهُم وَ احصُرُوهُم وَ اقعُدُوا لَهُم کُل َّ مَرصَدٍ فَإِن تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُم إِن َّ اللّه َ غَفُورٌ رَحِیم ٌ (5)

5- انسَلَخ َ: پایان یافت.

الأَشهُرُ الحُرُم ُ: به دو معنا آمده است: 1- ماههای حرام رجب، ذی القعده، ذی الحجه و محرّم. 2- چهار ماهی که به مشرکین فرصت داده شده بود از دهم ذی الحجه تا دهم ربیع الثانی.

احصُرُوهُم: به چند معنا آمده است: 1- زندان کنید. 2- اسیر کنید. 3- از ورود آنان به مکه مانع شوید.

وَ اقعُدُوا لَهُم کُل َّ مَرصَدٍ: در هر راهی به کمین آنان بنشینید. «مرصد» به معنای راه است.

[سوره التوبة (9): آیه 6]

وَ إِن أَحَدٌ مِن َ المُشرِکِین َ استَجارَک َ فَأَجِره ُ حَتّی یَسمَع َ کَلام َ اللّه ِ ثُم َّ أَبلِغه ُ مَأمَنَه ُ ذلِک َ بِأَنَّهُم قَوم ٌ لا یَعلَمُون َ (6)

6- إِن أَحَدٌ مِن َ المُشرِکِین َ استَجارَک َ فَأَجِره ُ: اگر برای مطالعه اسلام و قرآن پناه خواست، پناه ده.

مَأمَنَه ُ: محل ّ امنش.

أَبلِغه ُ مَأمَنَه ُ: به مأمنش برسان.

ص: 188

[سوره التوبة (9): آیه 12]

وَ إِن نَکَثُوا أَیمانَهُم مِن بَعدِ عَهدِهِم وَ طَعَنُوا فِی دِینِکُم فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الکُفرِ إِنَّهُم لا أَیمان َ لَهُم لَعَلَّهُم یَنتَهُون َ (12)

12- إِن نَکَثُوا: اگر شکستند.

أَیمانَهُم: جمع «یمین»، به معنای پیمان و عهد و قسم.

طَعَنُوا فِی دِینِکُم: از دین شما عیب گیری کردند.

لا أَیمان َ لَهُم: آنان به پیمان و قسم وفا نمی کنند.

[سوره التوبة (9): آیه 17]

ما کان َ لِلمُشرِکِین َ أَن یَعمُرُوا مَساجِدَ اللّه ِ شاهِدِین َ عَلی أَنفُسِهِم بِالکُفرِ أُولئِک َ حَبِطَت أَعمالُهُم وَ فِی النّارِ هُم خالِدُون َ (17)

17- شاهِدِین َ عَلی أَنفُسِهِم بِالکُفرِ: وقتی از آنان سؤال کنی خودشان می گویند: ما مشرک هستیم.

[سوره التوبة (9): آیه 24]

قُل إِن کان َ آباؤُکُم وَ أَبناؤُکُم وَ إِخوانُکُم وَ أَزواجُکُم وَ عَشِیرَتُکُم وَ أَموال ٌ اقتَرَفتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخشَون َ کَسادَها وَ مَساکِن ُ تَرضَونَها أَحَب َّ إِلَیکُم مِن َ اللّه ِ وَ رَسُولِه ِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِه ِ فَتَرَبَّصُوا حَتّی یَأتِی َ اللّه ُ بِأَمرِه ِ وَ اللّه ُ لا یَهدِی القَوم َ الفاسِقِین َ (24)

24- اقتَرَفتُمُوها: کسب کرده اید و جمع آوری نموده اید.

فَتَرَبَّصُوا: منتظر بمانید. (تا حکم خدا و یا عقوبت او بیاید).

[سوره التوبة (9): آیه 29]

قاتِلُوا الَّذِین َ لا یُؤمِنُون َ بِاللّه ِ وَ لا بِالیَوم ِ الآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُون َ ما حَرَّم َ اللّه ُ وَ رَسُولُه ُ وَ لا یَدِینُون َ دِین َ الحَق ِّ مِن َ الَّذِین َ أُوتُوا الکِتاب َ حَتّی یُعطُوا الجِزیَةَ عَن یَدٍ وَ هُم صاغِرُون َ (29)

29- الجِزیَةَ: مال مقرر بر اهل ذمه.

عَن یَدٍ: دو معنا برای آن ذکر شده است: 1- جزیه را با دست خودشان به صورت نقدی با ذلت و خواری بپردازند نه توسط نایب. 2- «ید» کنایه از قدرت است یعنی از موضع قدرت مسلمانان و از موضع ذلت آنان جزیه پرداخت گردد.

صاغِرُون َ: ذلیل و خوار.

[سوره التوبة (9): آیه 35]

یَوم َ یُحمی عَلَیها فِی نارِ جَهَنَّم َ فَتُکوی بِها جِباهُهُم وَ جُنُوبُهُم وَ ظُهُورُهُم هذا ما کَنَزتُم لِأَنفُسِکُم فَذُوقُوا ما کُنتُم تَکنِزُون َ (35)

35- یَوم َ یُحمی عَلَیها فِی نارِ جَهَنَّم َ فَتُکوی بِها جِباهُهُم وَ جُنُوبُهُم وَ ظُهُورُهُم: روزی که طلا و نقره ها را در آتش جهنم داغ می کنند و بر پیشانی و پهلو و پشت آنان می چسبانند. «کی ّ» به معنای چسبانیدن چیز داغ بر عضوی از اعضای بدن.

[سوره التوبة (9): آیه 38]

یا أَیُّهَا الَّذِین َ آمَنُوا ما لَکُم إِذا قِیل َ لَکُم ُ انفِرُوا فِی سَبِیل ِ اللّه ِ اثّاقَلتُم إِلَی الأَرض ِ أَ رَضِیتُم بِالحَیاةِ الدُّنیا مِن َ الآخِرَةِ فَما مَتاع ُ الحَیاةِ الدُّنیا فِی الآخِرَةِ إِلاّ قَلِیل ٌ (38)

38- انفِرُوا فِی سَبِیل ِ اللّه ِ: برای جهاد حرکت کنید.

اثّاقَلتُم: سنگینی و کاهلی کردید و متمایل به اقامت در زمین شدید. اصل آن «تثاقلتم» بوده، «تا» مبدل به «ثا» و در «ثا» ادغام شده است و برای امکان تلفظ همزه ای در اول کلمه آورده اند.

[سوره التوبة (9): آیه 42]

لَو کان َ عَرَضاً قَرِیباً وَ سَفَراً قاصِداً لاتَّبَعُوک َ وَ لکِن بَعُدَت عَلَیهِم ُ الشُّقَّةُ وَ سَیَحلِفُون َ بِاللّه ِ لَوِ استَطَعنا لَخَرَجنا مَعَکُم یُهلِکُون َ أَنفُسَهُم وَ اللّه ُ یَعلَم ُ إِنَّهُم لَکاذِبُون َ (42)

42- عَرَضاً قَرِیباً: کالای آماده یعنی غنیمت حاضر.

سَفَراً قاصِداً: مسافرت نزدیک و آسان.

الشُّقَّةُ: مسافت.

بَعُدَت عَلَیهِم ُ الشُّقَّةُ: مسافت طولانی بود (زیرا برای غزوه تبوک می بایست تا شام بروند.)

[سوره التوبة (9): آیه 52]

قُل هَل تَرَبَّصُون َ بِنا إِلاّ إِحدَی الحُسنَیَین ِ وَ نَحن ُ نَتَرَبَّص ُ بِکُم أَن یُصِیبَکُم ُ اللّه ُ بِعَذاب ٍ مِن عِندِه ِ أَو بِأَیدِینا فَتَرَبَّصُوا إِنّا مَعَکُم مُتَرَبِّصُون َ (52)

52- هَل تَرَبَّصُون َ بِنا إِلّا إِحدَی الحُسنَیَین ِ:

نسبت به ما انتظار نداشته باشید مگر یکی از دو نیکی را یا پیروزی در دنیا و یا شهادت.

ص: 196

[سوره التوبة (9): آیه 56]

وَ یَحلِفُون َ بِاللّه ِ إِنَّهُم لَمِنکُم وَ ما هُم مِنکُم وَ لکِنَّهُم قَوم ٌ یَفرَقُون َ (56)

56- یَفرَقُون َ: از ترس مرگ و اسیر شدن اظهار ایمان می کنند. از «فرق» مشتق است و آن به معنای ترسیدن و مضطرب شدن از اینکه که مبادا ضرری به او برسد.

[سوره التوبة (9): آیه 64]

یَحذَرُ المُنافِقُون َ أَن تُنَزَّل َ عَلَیهِم سُورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِما فِی قُلُوبِهِم قُل ِ استَهزِؤُا إِن َّ اللّه َ مُخرِج ٌ ما تَحذَرُون َ (64)

64- یَحذَرُ المُنافِقُون َ: دو وجه برای آن ذکر شده است: 1- جمله خبریه است یعنی منافقین ترس دارند. 2- جمله انشائیه است یعنی باید در حذر باشند.

ما تَحذَرُون َ: آن چیزی را که از آشکار شدنش ترس داشتید یعنی نفاق.

[سوره التوبة (9): آیه 70]

أَ لَم یَأتِهِم نَبَأُ الَّذِین َ مِن قَبلِهِم قَوم ِ نُوح ٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوم ِ إِبراهِیم َ وَ أَصحاب ِ مَدیَن َ وَ المُؤتَفِکات ِ أَتَتهُم رُسُلُهُم بِالبَیِّنات ِ فَما کان َ اللّه ُ لِیَظلِمَهُم وَ لکِن کانُوا أَنفُسَهُم یَظلِمُون َ (70)

70- قَوم ِ نُوح ٍ: قوم نوح. (که با غرق شدن هلاک شدند.)

عادٍ: قوم هود، (که با باد هلاک شدند.)

ثَمُودَ: قوم صالح، (که به واسطه صیحه و یا زمین لرزه هلاک شدند.)

قَوم ِ إِبراهِیم َ: قوم ابراهیم، (که به واسطه سلب نعمت و نابودی نمرود هلاک شدند.)

أَصحاب ِ مَدیَن َ: قوم شعیب، (که به واسطه عذاب «یوم الظلّة» هلاک شدند.)

المُؤتَفِکات ِ: سه قریه بوده است که قوم لوط در آن جا زندگی می کردند که همه آن سه قریه زیر و رو شد. «المؤتفکة»: منقلب و زیر و رو شده.

علت تعبیر به جمع به لحاظ سه قریه است.

[سوره التوبة (9): آیه 75]

وَ مِنهُم مَن عاهَدَ اللّه َ لَئِن آتانا مِن فَضلِه ِ لَنَصَّدَّقَن َّ وَ لَنَکُونَن َّ مِن َ الصّالِحِین َ (75)

75- لَنَصَّدَّقَن َّ: اصل آن «لنتصدقن» بود، «تا» مبدل به «صاد» و در «صاد» ادغام شده است. گفته اند: اینکه آیه در باره «ثعلبة بن حاطب» نازل شده است. وی مردی تنگدست بود از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درخواست کرد تا دعا کند وی توانگر گردد. پیامبر در ابتدا وی را از اینکه درخواست منع فرمود و توصیه فرمود که فقر بهتر است، ولی ثعلبه اصرار ورزید و قسم یاد کرد چنانچه ثروتمند شد حقوق واجب خود را بپردازد. پیامبر دعا فرمود: وی ثروتمند شد، ولی از پرداخت حقوق الهی ممانعت کرد و منافق شد.

[سوره التوبة (9): آیه 82]

فَلیَضحَکُوا قَلِیلاً وَ لیَبکُوا کَثِیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکسِبُون َ (82)

82- فَلیَضحَکُوا قَلِیلًا: منافقین در دنیا بخندند و چون دنیا زود گذر است پس خنده آنان اندک است.

وَ لیَبکُوا کَثِیراً: منافقین در آخرت بگریند و چون آخرت طولانی است پس بسیار خواهند گریست.

[سوره التوبة (9): آیه 90]

وَ جاءَ المُعَذِّرُون َ مِن َ الأَعراب ِ لِیُؤذَن َ لَهُم وَ قَعَدَ الَّذِین َ کَذَبُوا اللّه َ وَ رَسُولَه ُ سَیُصِیب ُ الَّذِین َ کَفَرُوا مِنهُم عَذاب ٌ أَلِیم ٌ (90)

90- المُعَذِّرُون َ: به دو معنا آمده است: 1- کسانی که عذر تراشیدند، ولی در حقیقت عذری نداشتند. 2- کسانی که عذر داشتند.

[سوره التوبة (9): آیه 97]

الأَعراب ُ أَشَدُّ کُفراً وَ نِفاقاً وَ أَجدَرُ أَلاّ یَعلَمُوا حُدُودَ ما أَنزَل َ اللّه ُ عَلی رَسُولِه ِ وَ اللّه ُ عَلِیم ٌ حَکِیم ٌ (97)

97- الأَعراب ُ: عربهایی که در بیابانهای اطراف مدینه زندگی می کردند.

أَجدَرُ: سزاوارتر.

[سوره التوبة (9): آیه 103]

خُذ مِن أَموالِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَ تُزَکِّیهِم بِها وَ صَل ِّ عَلَیهِم إِن َّ صَلاتَک َ سَکَن ٌ لَهُم وَ اللّه ُ سَمِیع ٌ عَلِیم ٌ (103)

102- صَدَقَةً: اکثر مفسرین گفته اند: مراد زکات است. صَل ِّ عَلَیهِم: به آنان دعا کن.

[سوره التوبة (9): آیه 108]

لا تَقُم فِیه ِ أَبَداً لَمَسجِدٌ أُسِّس َ عَلَی التَّقوی مِن أَوَّل ِ یَوم ٍ أَحَق ُّ أَن تَقُوم َ فِیه ِ فِیه ِ رِجال ٌ یُحِبُّون َ أَن یَتَطَهَّرُوا وَ اللّه ُ یُحِب ُّ المُطَّهِّرِین َ (108)

108- لَمَسجِدٌ: «لام» برای قسم است.