از هم باز است

یادداشت کلی : زبان : فارسی

منابع اثر، نمایه ها، چکیده ها : ذریعه (22 : 273) ، مشار (فارسی) (4 : 4954)

موضوع : حج

شناسه افزوده : محمد ، قرن 13 ق. کاتب.

مرحوم آقا شیخ مرتضی رحمه اللّه استکتاب نموده، و حواشی حجّه الاسلام آقا میرزا حسن سلّمه اللّه تعالی به او ملحق ساخته، و کمال سعی و اهتمام در تصمیم این نسخه شد تا حجّاج بیت اللّه الحرام را نفع بخشد».

از این کلام ظاهر می شود که مناسک قبل از این تاریخ هم چاپ شده است، ولی متأسّفانه تاکنون به دست ما نرسیده؛ و مرحوم علّامه تهرانی در «الذریعه» نیز بدان اشاره نفرموده اند، بلکه فقط به چاپهای (1301 ه. ق) و (1321 ه. ق) اشاره نموده اند.

صفحه : 8

به هر حال این نسخه در کتابخانه مرحوم آیه اللّه مرعشی به شماره مسلسل (10188)، موجود است.

با سایر نسخ فرق داشت

صفحه : 10

چنانچه نسخه شیخ شوشتری را ترجیح داده باشیم آن را در متن، و عبارت سایر نسخ را بین دو پرانتز با رمز خ ل- (- خ ل)- قرار داده ایم، و چنانچه سایر نسخ را ترجیح داده باشیم آن را در متن، و نسخه شیخ شوشتری را بین پرانتز و با رمز خ ش- (- خ ش)- قرار داده ایم.

2- ثبت حاشیه ها در پاورقی: در این زمینه حواشی میرزای شیرازی قدّس سرّه مانند اصل، بعنوان (میرزا)، و حاشیه های مرحوم آخوند قدّس سرّه که در اصل (ظم الخراسانی) بود، بعنوان (خراسانی)، و حاشیه های مرحوم سید یزدی قدّس سرّه که در اصل (ظم الطباطبائی) بود، بعنوان طباطبائی ثبت گردید.

3- استخراج منابع و مصادر: برای جلوگیری از تراکم پاورقیها و تداخل آنها، مناسب دیدیم برای منابع استخراج شده یک شماره مسلسل قرار داده و آن را در آخر کتاب بیاوریم.

در نهایت از همه برادرانی که در احیای این اثر گرانبها سهمی داشته اند، کمال تشکّر می شود، توفیق خود و همه برادران را در راه احیای آثار اهل بیت علیهم السّلام از درگاه احدیّت خواستارم.

مسئول گروه تحقیق محمّد علی انصاری

صفحه : 17

احتیاط در او مسلوک شده تا انتفاع از آن اختصاص به حیات این مقصّر نداشته باشد، امید که انتفاع مؤمنین به آن موجب عفو معاصی این عاصی شده، و ما توفیقی الّا باللّه علیه توکّلت و الیه انیب.

بدان که حجّه الإسلام که در تمام عمر یک بار واجب می شود بر هر مکلّف که جامع شرائط مقرّره بوده باشد، بر سه نوع است: حج ّ تمتّع و حج ّ قران و حج ّ افراد، و چون نوع واجب بر اغلب فارسی زبانان- که غرض اصلی از تحریر این رساله هستند- حج ّ تمتّع است، لهذا اکتفا می شود به بیان همین نوع.

صفحه : 18

پس بدان که حج ّ تمتّع مرکّب است از دو عبادت: یکی را عمره تمتع می گویند، و دیگری حج ّ تمتّع، پس حج ّ تمتّع اطلاق بر مجموع دو عبادت می شود، و بر یک جزء از این مرکب نیز اطلاق می شود، و جزء اوّل یعنی عمره تمتّع مقدّم است بر جزء ثانی یعنی حج ّ، چنان چه اگر کسی را ممکن نشود که آن را پیش از حج بجا آورد به جهت عذر، حج ّ او حج ّ افراد می شود، چنان چه خواهد آمد بعد از فراغ از بیان افعال عمره إن شاء اللّه تعالی.

و بدان که قسم اوّل از اقسام ثلاثه که حج ّ تمتّع است، صورت آن اجمالا که مکلّف قبل از شروع در آن باید اجزاء آن را اجمالا (1) بداند- چنان چه اجزاء نماز را قبل از شروع باید بداند- آن است که:

اوّلا: احرام می بندد از برای عمره تمتّع به تفصیلی که خواهد آمد.

بعد از آن که داخل مکّه شد، طواف عمره می کند، یعنی هفت بار می گردد به دور خانه

کعبه که هر دوره را شوط گویند.

و بعد از آن دو رکعت نماز طواف می کند در مقام ابراهیم علی نبیّنا و آله و علیه السلام.

و بعد از آن سعی می کند یعنی راه می رود میانه صفا و مروه- که دو مکان اند- هفت بار. رفتن از صفا به مروه یک بار است و مراجعت از مروه به سوی صفا بار دیگر محسوب است.

بعد از آن تقصیر می کند، یعنی اندکی از ناخن یا موی خود را می گیرد.

-----------------------------------

(1) (خراسانی): لازم نیست دانستن اجزاء و لو اجمالا، بلکه کفایت می کند قصد عمل و لو اجمالا چنان چه خود تقویت خواهد فرمود.

صفحه : 19

و چون از آن فارغ شود هر چه به سبب احرام بر او حرام شده بود بر او حلال می شود، به این جهت آن را عمره تمتّع می نامند، و حج ّ او را حج ّ تمتّع می گویند، که شخص مکلّف بعد از ادای عمره می تواند متمتّع شود، یعنی منتفع و متلذّذ شود به چیزهائی که بعد از احرام بر او حرام شده بودند.

و چون نزدیک روز نهم شود باز ثانیا احرام می بندد از برای حج ّ [تمتّع] از مکّه به تفصیلی که خواهد آمد، و می رود به سوی عرفات- که نام موضعی است در چهار فرسخی مکّه- و از ظهر روز نهم تا مغرب در آن جا می ماند.

و شب از آن جا کوچ می کند و به مشعر الحرام می آید- که در دو فرسخی مکّه است تخمینا- و در آن جا می ماند از طلوع فجر روز عید قربان تا طلوع آفتاب.

و از آن جا می آید به سوی منی- که نام موضعی است قریب به مکّه- و در آن جا سه عمل بجا می آورد.

اوّل: رمی

جمره یعنی انداختن سنگ ریزه بر جمره عقبه.

دوّم: ذبح یا نحر هدی.

سوّم: تراشیدن سر یا گرفتن از مو یا ناخن.

و بعد از آن به مکّه مراجعت می کند، و طواف زیارت می کند به دستور سابق. و بعد از آن نماز طواف می کند.

و بعد از آن سعی ما بین (میان- خ ل) صفا و مروه می نماید به طور گذشته.

و بعد از آن طواف نساء می کند، چه زن باشد و چه مرد و چه طفل.

صفحه : 20

و بعد از آن دو رکعت نماز طواف می کند.

و بعد از آن مراجعت می کند به منی از برای ماندن در آن جا شب یازدهم و دوازدهم، و در روز یازدهم و دوازدهم نیز رمی جمرات می کند.

و بعد از این اعمال در منی، فارغ می شود از تمام اعمال حجّه الإسلام که در ذمّه او بوده.

و اگر شخص مکلّف به حج، جاهل به این افعال باشد در ابتدای احرام، لکن قصد کند که حج واجب بر ذمه او را بجا بیاورد به هر نحوی که بعد از اشتغال به عمل بر او مشخص خواهد شد، مثل اکثر عوام که قصد می کنند اتیان عمل را بر طبق رساله که در دست است، یا بر طبق قول یا عمل مجتهدینی که به همراه او هستند، ظاهرا عمل او صحیح خواهد بود چنان چه از بعض روایات مستفاد می شود.

و اما صورت حج ّ تمتّع تفصیلا:

پس اوّل افعال آن عمره است چنان چه دانستی. و چون واجبات عمره پنج بود، و واجبات حج پانزده بود، پس مجموع بیست واجب، در دو باب و دوازده فصل بیان می شود إن شاء اللّه

تعالی.

صفحه : 21

إلی ما أمرنی، الحمد للّه ألذی قصدته فبلّغنی، و أردته فأعاننی و قبلنی، و لم یقطع بی، و وجهه أردت فسلّمنی (فسلمنی- خ ل)، فهو حصنی، و کهفی، و حرزی، و ظهری، و ملاذی، و لجأی (و رجائی- خ ل)، و منجای، و ذخری، و عدّتی فی شدّتی و رخائی»ث ن إنّما أن «2».

و مستحب ّ است که احرام را عقیب فریضه ظهر واقع سازد، و اگر نباشد، فریضه دیگر، و اگر نباشد، عقیب نماز قضائی واقع سازد، و اگر نماز قضا نداشته باشد عقیب شش رکعت نماز، و اقل ّ آن دو رکعت است، در رکعت اوّل بعد از حمد «توحید» و در [رکعت- ش] ثانی [بعد از حمد- ش] «سوره جحد» بخواند، و چون از نماز فارغ شود و بخواهد نیّت احرام کند، حمد و ثنای الهی [را- ش] نماید، و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد، و این دعا را بخواند: «اللّهم ّ إنّی أسألک أن تجعلنی ممّن استجاب لک، و آمن بوعدک و اتّبع أمرک، فإنّی عبدک و فی قبضتک، لا اوقی إلّا ما وقیت، و لا آخذ إلّا ما أعطیت، و قد ذکرت الحج ّ فأسألک أن تعزم لی علیه، علی کتابک و سنّه نبیّک صلواتک علیه و آله، و تقوّینی علی ما ضعفت [عنه- ش]، و تسلّم لی مناسکی فی یسر منک و عافیه، و اجعلنی من وفدک ألذی رضیت و ارتضیت، و سمّیت و کتبت (و کنّیت- خ ل)، اللّهم ّ إنّی خرجت من شقّه بعیده، و أنفقت مالی ابتغاء مرضاتک، اللّهم ّ فتمّم لی حجّتی و عمرتی، اللّهم ّ إنّی ارید التّمتّع بالعمره

صفحه : 25

إلی الحج ّ علی کتابک و سنّه نبیّک صلواتک علیه

و آله، فإن عرض لی عارض یحبسنی فحلّنی حیث حبستنی بقدرک ألذی قدّرت علی ّ، اللّهم ّ إن لم تکن حجّه فعمره، أحرم (احرم خ ش) لک شعری و بشری و لحمی و دمی و عظامی و مخّی و عصبی، من النّساء و الثّیاب و الطّیب، أبتغی بذلک وجهک و الدّار الآخره»خ ن إنّما أن «3».

و چون نیّت احرام کند سنّت است که تلفّظ به آن کند، و مقارن نیّت بگوید: «لبّیک اللّهم ّ لبّیک، لبّیک لا شریک لک لبّیک، إن ّ الحمد و النّعمه لک و الملک لا شریک لک لبّیک، لبّیک ذا المعارج لبّیک، لبّیک داعیا إلی دار السّلام لبّیک، لبّیک غفّار الذنوب لبّیک، لبّیک أهل التّلبیه لبّیک، لبّیک ذا الجلال و الإکرام لبّیک، لبّیک تبدئ و المعاد إلیک لبّیک، لبّیک تستغنی و یفتقر إلیک لبّیک، لبّیک مرغوبا و مرهوبا (مرهوبا و مرعوبا- خ ل) إلیک لبّیک، لبّیک إله الحق ّ لبّیک، لبّیک ذا النّعماء و الفضل الحسن الجمیل لبّیک، لبّیک کشّاف الکرب العظام لبّیک، لبّیک عبدک و إبن عبدیک لبّیک، لبّیک یا کریم لبّیک»سن إنّما أن «4».

و مستحب ّ است که این فقرات را نیز بخواند: «لبّیک أتقرّب إلیک بمحمّد و آل محمّد لبّیک، لبّیک بحجّه أو عمره لبّیک، لبّیک و هذه عمره متعه إلی الحج ّ لبّیک، لبّیک أهل التّلبیه لبّیک، لبّیک تلبیه تمامها و بلاغها علیک»ظن إنّما أن «5».

و سنت است بلند گفتن تلبیه اگر مرد باشد، و مکرر گفتن وقت بیدار شدن از خواب، و عقب هر نماز واجب و سنّت، و وقتی که بر شتر سوار شود، و شتر برخیزد، و وقتی که بر تلّی بالا رود یا به سراشیبی پائین آید،

و وقتی که به سواره برسد و در سحرها، [و- ش] بسیار بگوید هر چند جنب [باشد- ش] یا حائض، و تلبیه را قطع نمی کند در عمره تمتّع تا آن که خانه های مکّه را ببیند، و در حج تمتّع تا پیشین روز عرفه.

و بدان که مکروه است احرام در جامه سیاه، بلکه بعضی غن إنّما أن «6» مطلق

صفحه : 26

رنگ را گفته اند، لکن ظاهر بعض اخبار معتبره گ ن إنّما أن «7» عدم کراهت رخت سبز است.

و مکروه است که بخوابد در رخت سیاه، و بر بالش سیاه، و در رخت چرک، و اگر در احرام چرک شده بهتر آن است که نشوید تا محل ّ شود.

و مکروه است (1) استعمال حنا هر چند نه به قصد زینت باشد، و دخول حمام و سائیدن بدن، و لبیک گفتن در جواب کسی که او را آواز کند، و استعمال ریاحین (2). و بعضی نن إنّما أن «8» الحاق فرموده اند شستن سر به سدر، و خطمی، و شستن بدن به آب سرد، و مبالغه در مسواک کردن، و سائیدن رو، و مصارعه، یعنی کشتی گرفتن.

-----------------------------------

(1) (میرزا) و (طباطبائی- چاپ بغداد): احوط ترک استعمال حنا است به قصد زینت، بلکه مطلقا، و اولی ترک استعمال آن است قبل از احرام هر گاه اثر آن باقی بماند تا حال احرام.

(2) (میرزا): احوط ترک استعمال ریاحین است چنان چه تقویت فرموده اند بعد از این.

صفحه : 27

راه او از مدینه منوّره باشد میقات او «مسجد شجره» است، و آنرا «ذو الحلیفه» می گویند، و جایز است از برای او در وقت ضرورت تأخیر احرام تا میقات اهل شام.

و کسی که از راه عراق و نجد برود میقات او «وادی عقیق» است، اوائل آن را «مسلخ» می گویند، و اواسط آن را «غمره»، و اواخر آن را «ذات عرق» می گویند که احرامگاه عامّه است. و افضل احرام از مسلخ است اگر به طور یقین معلوم شود، و الّا تأخیر احوط است تا یقین [حاصل- ش] کند که در وادی عقیق رسیده است، و احوط آن است که تأخیر نکند تا به «ذات عرق»، بلکه بعضی از علماء مای ن إنّما أن «9» جائز نمی دانند تأخیر را، و اگر تقیّه اقتضا کند تأخیر را تا به «ذات عرق»، پیش از رسیدن به آن جا نیّت احرام کند و تلبیه را به اخفات گوید و رخت خود را در نیاورد، و اگر ممکن شود در بیاورد در مخفی و جامه احرام [را- ش] می پوشد و باز آن را در می آورد و رخت خود را می پوشد و به جهت آن فدیه می دهد چنان چه خواهد آمد، و جامه احرام نپوشد تا به «ذات عرق» رسد آن وقت جامه احرام [را- ش] بپوشد و اظهار کند که حالا (الحال- خ ل) محرم می شوم.

و کسی که راه او از طایف باشد میقات او «قرن المنازل» است.

و کسی که از راه یمن برود میقات او «یلملم» است که اسم کوهی است.

صفحه : 28

و کسی که از راه شام برود میقات او «جحفه» است به تقدیم جیم بر حاء مهمله.

و بدان که

احوط و اقوی لزوم تحصیل علم است به این اماکن، و اگر علم ممکن نباشد بعید نیست اکتفاء به ظن حاصل از پرسیدن اهل معرفت به این اماکن.

و کسی که منزل او نزدیک تر از این مواقیت به مکّه باشد میقات او منزل او است.

و کسی که از راهی عبور کند که به هیچ یک از مواقیت خمسه مذکوره عبور نکند احوط در حق او آن که احرام بندد محاذی میقاتی که اقرب به سوی او بوده باشد هر چند که دورتر از دیگری باشد به مکّه، و بعد از آن تجدید احرام کند در موضعی که محاذی میقاتی باشد که نزدیک تر است به مکّه از آن میقات سابق، و اگر علم به محاذات ممکن نباشد ظاهر کفایت مظنّه است، و بعضی لا ن إنّما أن «10» گفته اند احرام می بندد از موضعی که قبل از آن احتمال محاذات ندهد، و احوط (1) از برای این (آن خ ش) شخص مرور بر یکی از مواقیت است و احرام از آن جا.

-----------------------------------

(1) باسمه تعالی، موافق این احتیاط برای کسانی که به جهازدودی جدّه می روند، چون علم به محاذات «سعدیّه» که «یلملم» باشد حاصل نمی شود، بلکه مظنّه هم حاصل نمی شود، در صورت امکان رفتن به «سعدیّه» بلا شبهه احوط است. و اگر ممکن نشود رفتن «سعدیّه» چاره این است که قبل از رسیدن به محل ّ احتمال محاذات احرام ببندد، و نیّت آن را مستدام بدارد تا جائی که یقین به گذشتن بشود، به این نحو که نیّت او ابتداء به احرام باشد از آن جائی که فی علم اللّه محاذی حقیقی است (ج ع).

صفحه : 29

و بدان که کسی که عذری

از برای او از احرام بستن در میقات خود به سبب فراموشی یا عذری دیگر روی دهد، پس بعد از زوال عذر اگر ممکن باشد برگشتن به میقات بر می گردد، و الّا (1) احرام از همان جای خود می بندد (2) مگر آن که بعد از دخول حرم زوال عذر شود، پس واجب است که از حرم بیرون رود با تمکّن، و الّا از جای خود احرام می بندد، و اگر فراموش کند احرام را و به خاطرش نیاید مگر بعد از اتمام جمیع واجبات، پس جمعی الله ن إنّما أن «11» آن عمره را باطل می دانند، و بعضی آن را صحیح می دانند، و این قول بعید نیست، و احوط اوّل است.

و اگر کسی عمدا ترک کند احرام را و ممکن نباشد او را تدارک آن از میقات، پس اقوی فساد عمره او است، اگر چه احوط احرام است از هر مکانی که ممکن باشد- مثل ناسی- و اتیان به عمره است و قضای آن بعد از آن.

و اما جاهل پس اقوی صحت عمره او است.

و بدان که شرط احرام طهارت از حدث اصغر و اکبر نیست، پس جایز است احرام از جنب و حایض و نفساء، بلکه غسل احرام از برای حایض و نفساء [نیز] مستحب است.

-----------------------------------

(1) (طباطبائی- چاپ بغداد): و الّا آن چه می تواند برگردد بنابر احوط، و از آن جا احرام بندد، خصوصا حائضی که به سبب جهل به مسأله ترک احرام از میقات نموده باشد، چنان چه مورد نص صحیح است، و اگر هیچ نمی تواند از همان جای خود احرام می بندد.

(2) (میرزا): در این صورت احوط آن است که هر قدر می تواند برگردد

از آن جا احرام ببندد خصوصا حائضی که به جهت جهل به مسأله احرام را ترک کرده باشد از میقات که مورد نص صریح (صحیح خ ل) است و از شهید قدّس سرّه و بعضی فتوی به آن نقل شده و مطابق قواعد نیز می باشد.

صفحه : 30

نجاستی که معفوّ نباشد، و هم چنین کفایت نمی کند ازاری که بشره از آن نمایان باشد، و احوط در رداء نیز ملاحظه این شرط است، و احوط تطهیر این (آن- خ ش) دو جامه است یا تبدیل آنها اگر نجس شوند در احوال احرام، بلکه احوط (1) مبادرت به ازاله نجاست است از بدن نیز، و جمعی فإن ن إنّما أن «15» (بعضی- خ ل) از علماء منع نموده اند از حریر خالص در جامه احرام زن، و خالی از قوت نیست با آن که ( یا آن که- خ ش) احوط است، بلکه بعضی تصریح فرموده اند: که احوط (2) آن (این- خ ش) است که زن در جمیع احوال (3) [احرام- ش] حریر خالص نپوشد، و احوط آن است که از جنس پوست نباشد بنابر آن که در عرف عرب ثوب بر آن صدق نمی کند، و هم چنین منسوج بوده باشد نه مثل نمد مالیده باشند (4).

-----------------------------------

(1) (طباطبائی- چاپ بغداد): بلکه اولی و احوط.

(2) (طباطبائی- چاپ بغداد): بلکه خالی از قوت نیست.

(3) (طباطبائی): یعنی احوال احرام.

(4) (طباطبائی- چاپ بغداد): لکن اقوی جواز است در غیر منسوج، بلکه جواز نیز در پوست خالی از قوّت نیست.

صفحه : 32

باشد، همان کفاره تنها بر او لازم است.

و اگر در احرام حج این عمل شود، اگر پیش از وقوف عرفه و مشعر بوده حج او نیز فاسد است اجماعا، و واجب است آن را تمام کند و قضای آن در سال دیگر نماید، و هم چنین اگر بعد از وقوف عرفه و قبل از مشعر بوده علی الاشهر، و اگر بعد از وقوفین باشد حج او صحیح است و همان کفاره لازم است اگر پنج شوط از طواف نساء ننموده، و الّا کفاره نیست علی الاظهر الاشهر (الاشهر الاظهر- خ ش) اگر چه احوط کفاره است.

و در کفاره بوسیدن زن خلاف است، بعضی قبل ن إنّما أن «17» گفته اند: که اگر از روی شهوت است یک شتر است، و اگر نه از روی شهوت باشد یک گوسفند است، و بعضی مطلقا یک شتر می دانند و این احوط، بلکه خالی از قوت نیست.

و اگر نگاه کند عمدا به غیر اهل خود و انزال او شود احوط آن که اگر می تواند یک شتر و الّا یک گاو و الّا یک گوسفند.

و اگر نگاه به اهل خود کند و انزالش شود مشهور یک شتر است.

و اگر کسی دست بازی کند به شهوت بی انزال، پس بعضی عند ن إنّما أن «19» گفته اند که یک گوسفند بر او لازم است، و با انزال او را شتری لازم است.

صفحه : 34

خطبه است- یعنی خواستگاری زن- و اما رجوع به مطلّقه رجعیه پس بی عیب است، و هم چنین خریدن کنیز هر چند که به جهت استمتاع باشد، بلی اگر مقصود [او] استمتاع در حال احرام بوده [باشد] احوط ترک آن است، بلکه بعضی الحکم ن إنّما أن «20» جزم به حرمت کرده اند، چنان چه احوط ترک تحلیل کنیز است و قبول تحلیل آن.

و بدان که کسی که عقد کند زنی را در حال احرام برای محرمی و محرم دخول کرد، پس بر هر یک از ایشان یک شتر کفاره است، و اگر دخول نکند بر هیچ یک کفاره نیست، و هم چنین کفاره لازم است بر عاقد از برای محرم با دخول هر چند عاقد محل ّ باشد، بلکه بر زن که محل ّ باشد هر گاه بداند که شوهر محرم است.

آن نیز (1).

و بدان که کفاره طیب، کشتن یک گوسفند است.

و بدان که احوط بلکه اقوی حرمت گرفتن دماغ است از بوی بد، بلی فرار کردن از آن به تند رفتن ضرر ندارد.

است به بعض بدن مثل دست، اگر چه اظهر جواز آن است، و گوشها ظاهرا از سر محسوبند. و در حکم سر است بعض سر الّا آن که استثناء شده [از آن] گذاشتن بند خیک آب بر سر و دستمالی که بر سر به جهت صداع بندند.

و اشهر و اظهر جواز پوشیدن روی است از برای مرد و قول به منع شاذ است، و در حکم پوشانیدن سر است ارتماس در آب بلکه مطلق مایع.

و بدان که فدیه پوشانیدن سر، یک گوسفند است، و احوط تعدد فدیه است به تعدد پوشانیدن خصوصا هر گاه بی عذر باشد خصوصا هر گاه مجلس متعدد باشد.

اطفال جایز است بی کفاره.

-----------------------------------

(1) (خراسانی): قوّتی ندارد.

(2) (طباطبائی): احوط عدم استظلال است به مثل طرف جامه و چتر و نحو اینها اگر چه بالای سر نباشد.

صفحه : 41

و فدیه سایه انداختن یک گوسفند است، و احوط آن است که اگر بتواند از برای هر روزی یک گوسفند بدهد.

و آرام دل، و چون داخل مکّه شود از راه بالای مکّه داخل شود.

و بعضی سن إنّما أن «36» گفته اند: که این حکم مختص ّ کسانی است که از راه مدینه روند، و بعضی غسل به جهت دخول مسجد الحرام ذکر کرده اند.

و چون داخل شود از «در بنی شیبه» داخل شود، و گفته اند که آن در الحال برابر «باب السّلام» است، باید که چون از باب السلام داخل شود راست بیاید تا ستونها، و با کمال خضوع و خشوع و آرام دل و تن بر در مسجد بایستد و بگوید- چنان چه در خبر صحیح غن إنّما أن «38» است-:

«السّلام علیک أیّها النبی ّ و رحمه اللّه و برکاته، باسم اللّه و باللّه و ما شاء اللّه، السّلام علی أنبیاء اللّه و رسله، السّلام علی رسول اللّه، السّلام علی إبراهیم خلیل اللّه، و الحمد للّه رب ّ العالمین».

و در روایت دیگر وارد [شده] است که بگوید: «باسم اللّه و باللّه، و من اللّه و إلی اللّه، و ما شاء اللّه، و علی ملّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و خیر الأسماء للّه، و الحمد للّه، و السّلام علی رسول اللّه، السّلام علی محمّد بن عبد اللّه، السّلام علیک أیّها النبی ّ و رحمه اللّه و برکاته، السّلام علی أنبیاء اللّه و رسله، السّلام علی إبراهیم خلیل الرّحمن، السّلام علی المرسلین، و الحمد للّه رب ّ العالمین، السّلام علینا و علی عباد اللّه الصّالحین.

صفحه : 45

اللّهم ّ صل ّ علی محمّد و آل محمّد، و بارک علی محمّد و آل محمّد، و ارحم محمّدا و آل محمّد، کما صلّیت و بارکت و ترحّمت علی إبراهیم و آل إبراهیم إنّک حمید مجید، اللّهم ّ صل ّ علی

محمّد عبدک و رسولک، اللّهم صل ّ علی إبراهیم خلیلک و علی أنبیائک و رسلک و سلّم علیهم، و سلام علی المرسلین و الحمد للّه رب ّ العالمین، اللّهم ّ افتح لی أبواب رحمتک، و استعملنی فی طاعتک و مرضاتک، و احفظنی بحفظ الإیمان أبدا ما أبقیتنی جل ّ ثناء وجهک، الحمد للّه ألذی جعلنی من وفده و زوّاره، و جعلنی ممّن یعمر مساجده و جعلنی ممّن یناجیه، اللّهم ّ إنّی عبدک و زائرک فی بیتک و علی کل ّ مأتی ّ حق ّ لمن أتاه وزاره، و أنت خیر مأتی ّ و أکرم مزور، فأسألک یا اللّه یا رحمن بأنّک أنت اللّه لا إله إلّا أنت وحدک لا شریک لک، و بأنّک واحد أحد صمد لم تلد و لم تولد و لم یکن لک (له- خ ل) کفوا أحد، و أن ّ محمّدا عبدک و رسولک صلّی اللّه علیه و علی أهل بیته، یا جواد، یا کریم، یا ماجد، یا جبّار، یا کریم، أسألک أن تجعل تحفتک إیّای بزیارتی إیّاک أوّل شیء تعطینی فکاک رقبتی من النّار».

پس سه مرتبه می گوئی: «اللّهم ّ فک ّ رقبتی من النّار».

پس می گوئی: «و أوسع علی ّ من رزقک الحلال الطیّب و ادرأ عنّی شرّ شیاطین الإنس و الجن ّ (الجن ّ و الإنس- خ ل) و شرّ فسقه العرب و العجم»گ ن إنّما أن «39».

پس داخل مسجد می شوی و می گوئی: «باسم اللّه و باللّه و علی ملّه رسول اللّه»، پس دستها را بردار و روی به کعبه معظمه بکن و بگو:

«اللّهم ّ إنّی أسألک فی مقامی هذا فی أوّل مناسکی أن تقبل توبتی و أن تتجاوز عن خطیئتی، و أن تضع عنّی

وزری، الحمد للّه ألذی بلّغنی بیته الحرام، اللّهم ّ إنّی اشهدک أن ّ هذا بیتک الحرام ألذی جعلته مثابه للنّاس و أمنا مبارکا و هدی للعالمین، اللّهم ّ العبد عبدک و البلد بلدک و البیت بیتک، جئت أطلب رحمتک و أؤم ّ طاعتک، مطیعا لأمرک راضیا بقدرک، أسألک مسأله الفقیر إلیک الخائف لعقوبتک، اللّهم ّ افتح

صفحه : 46

لی أبواب رحمتک و استعملنی بطاعتک و مرضاتک نن إنّما أن «40».

پس خطاب به کعبه کن و بگو: «الحمد للّه ألذی عظّمک، و شرّفک، و کرّمک، و جعلک مثابه للنّاس و أمنا، مبارکا، و هدی للعالمین»ی ن إنّما أن «41».

و چون نظر بر حجر الأسود افتد رو به سوی او کند و بگوید: «ک علی ک علی لا الحَمدُ لِلّه ِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ ما کُنّا لِنَهتَدِی َ لَو لا أَن هَدانَا اللّه ُ، سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلّا اللّه و اللّه أکبر، اللّه أکبر من خلقه، و اللّه أکبر ممّا أخشی و أحذر، لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت، و یمیت و یحیی، و هو حی ّ لا یموت، بیده الخیر و هو علی کل ّ شیء قدیر، اللّهم ّ صل ّ علی محمّد و آل محمّد، و بارک علی محمّد و آله کأفضل ما صلّیت و بارکت و ترحّمت علی إبراهیم و آل إبراهیم إنّک حمید مجید، و سلام علی جمیع النبیّین و المرسلین و الحمد للّه رب ّ العالمین، اللّهم ّ إنّی اؤمن بوعدک و اصدّق رسلک و أتّبع کتابک».

پس به تأنّی روانه شو و گامها را کوتاه بگذار از ترس عذاب خدا، پس چون نزدیک به حجر الأسود رسی دستها را بردار و حمد و ثناء الهی را بجا آور،

و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرست و بگو: «اللّهم ّ تقبّل منّی»، پس دست و روی و بدن را به حجر الأسود می مالی و می بوسی آن را، و اگر نتوانی ببوسی دست بمال و اگر نتوانی دست را بمالی اشاره بکن و بگو: «اللّهم ّ أمانتی أدّیتها و میثاقی تعاهدته لتشهد لی بالموافاه، اللّهم ّ تصدیقا بکتابک و علی سنّه نبیّک صلواتک علیه و آله، أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أن ّ محمّدا عبده و رسوله، آمنت باللّه و کفرت بالجبت و الطاغوت و اللّات و العزّی و عباده الشّیطان، و عباده کل ّ ندّ یدعی من دون اللّه».

و اگر نتوانی همه را بخوانی بعضی را بخوان و بگو: «اللّهم ّ إلیک بسطت یدی، و فیما عندک عظمت رغبتی، فاقبل سبحتی و اغفر لی و ارحمنی، اللّهم ّ إنّی أعوذ بک من الکفر و الفقر و مواقف الخزی فی الدّنیا و الآخره»الله ه إنّما أن «43».

صفحه : 47

شود، چنان چه خواهد آمد.

و اگر کسی سهوا ترک کند لازم است اتیان به آن هر وقت که باشد (2)، و اگر سعی را بجای آورده باشد سعی را نیز اعاده کند (3). و مریض اگر ممکن است او را دوش می گیرند و طواف می دهند و الّا نائب می گیرند از برای او.

و بدان که واجبات طواف دوازده امر است، پنج از آن شرط

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): و در جاهل علاوه بر فساد واجب است کشتن یک شتر.

(2) (طباطبائی): و اگر به بلد خود رفته باشد و برگشتن متعذر یا متعسر باشد نایب بگیرد.

(3) (طباطبائی): وجوب اعاده سعی معلوم نیست اگر چه احوط است.

صفحه : 48

خارج، و هفت از آن واجب داخل.

از طواف است، که با یأس از تمکّن نایب می گیرد، و احوط آن است که خود نیز طواف کند، چنان چه احوط آن است که جنب متیمم بعد از آن که طواف کند نایب (1)

-----------------------------------

(1) (میرزا): و بدان که زن اگر حائض باشد و همه زمانی که در مکّه است [1] پاک نشود از برای طواف نایب می گیرد و سائر اعمال را خودش بجای می آورد، و مثل جنب متیمم خودش دیگر طواف نمی کند.

-----------------------------------

[1] (طباطبائی): یعنی تمام زمان پیش از رفتن به عرفات، و بعد از برگشتن تا زمان کوچ کردن حاج، با فرض این که نتواند بماند، و الّا خواهد آمد که عدول می کند به حج افراد و بعد عمره را بجا می آورد.

صفحه : 49

گیرد (1).

حسب عادت خود پیش از رفتن حاج به عرفات پاک می شود، پس باید تامّل کند تا پاک شود و خودش طواف و تتمّه اعمال عمره را بجا آورد، پس هر گاه اتّفاقا پاک نشود تا آن که وقت رفتن به عرفات مضیّق شود، باید عمره تمتع را بدل کند به حج افراد و به همان حال با حاج به عرفات رود و حج افراد را تمام کند و بعد از آن دو باره به قصد عمره مفرده محرم شود و اعمال عمره را بجا آورد، و این حج افراد و عمره مفرده کفایت می کند از حج تمتع که بر او بوده.

و هر گاه بعد از فراغت از عمره تمتع و پیش از رفتن به عرفات بترسد که بعد از مراجعت از عرفات و مشعر حایض شود و درک طواف حج و نساء ننماید باید طواف و سعی حج و طواف نساء پیش از وقوف به عرفات و مشعر و منی بجا آورد، و پاک بودن از حیض در غیر طواف از اعمال عمره و حج معتبر نیست.

صفحه : 50

مسجد إن ه إنّما أن «44» اگر چه خلاف آن اقوی است، و اگر طواف کند پس عالم شود به نجاست بعد از فراغ از طواف اظهر صحّت است، و اگر عالم شود [به نجاست- ش] در اثناء [طواف- ش]، جمعی بر آنند که قطع کند طواف را و ازاله می کند نجاست را و بر می گردد و تمام کند طواف را، و احوط استیناف است بعد از اتمام خصوصا با تخلّل فعل کثیر که موجب قطع طواف بوده باشد قبل از اکمال چهار شوط.

و هم چنین است حکم

هر گاه نجاست عارض ثوب یا بدن شود در حال طواف، و کفایت اتمام در اینجا اظهر است، و اگر فراموش کند نجاست را و طواف کند پس اقوی (1) و احوط اعاده طواف است.

موضع محاذی،

صفحه : 53

و زاید از باب مقدمه علمیه بوده باشد، و این نیّت را در ذهن باقی بدارد تا وقتی که محاذی حجر شود کافی خواهد بود، و اگر آن چه در قلب حاضر است، استدامه آن نیز دشوار باشد، حاجت به آن هم نیست بنابر این که نیّت داعی بر فعل است، و این وجه اقوی و احوط است، و بر همین محمول است آن چه به صحت پیوسته است که حضرت فخر کاینات صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سواره طواف بجا آوردند.

رد نشود.

و همین دقت را می کنند در وقت رسیدن به ارکان، چرا که اگر شخص به همان خط مستقیم که به گوشه خانه می رسد از آن جا منحرف شود خانه از دوش چپ او رد می شود، و امر در اینجا مشکل تر است.

لکن ملاحظه این دقتها از کلمات علما بر نمی آید، بلکه ظاهر کلمات ایشان کفایت طواف است به خط مستقیم در جمیع اجزاء مطاف، و از اخبار نیز همین مستفاد می شود، خصوصا آن چه متضمن طواف حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است سواره بر شتر خود.

و اگر حجر اسماعیل علی نبیّنا و آله و علیه السلام داخل خانه باشد- چنان چه نسبت به مشهور داده اند- اشکال اوّل از اصل مندفع است چنان چه مخفی نیست.

شوطی را یا بیشتر یا کمتر، پس اگر به قصد جزئیت طواف دیگر یا قصد لغویت باشد پس ضرری به طواف ندارد، چه این قصد را در اوّل طواف کند، چه در اثناء، چه بعد از اتمام هفت شوط.

و اگر قصد جزئیت این طواف کند، پس اگر در ابتداء طواف قاصد آن بوده بر وجه جزئیت پس اشکالی در بطلان طواف از اوّل شروع نیست، و هم چنین اگر در اثناء طواف این قصد کند از همان وقت باطل است، و اگر در آخر این قصد را نماید، پس مشهور بطلان طواف است، چنان چه هر گاه رکعتی بر نماز زیاد کند.

و اگر سهوا زیاد کند، پس اگر کمتر از یک شوط است قطع می کند، و اگر یک شوط یا زیادتر است باز طواف واجب صحیح، و مستحب ّ (1) است که آن را تمام کند هفت شوط به قصد قربت مطلقه و اولی در زیادتی سهوا اعاده طواف است.

و اگر شخص طواف کننده شک کند در عدد شوطهای طواف، پس اگر بعد از فراغ از طواف بوده باشد شکش اعتبار ندارد.

-----------------------------------

(1) (طباطبائی- چاپ بغداد): «و احوط آن است که آن را تمام کند هفت شوط به قصد قربت مطلقه، و چهار رکعت نماز کند دو رکعت پیش از سعی و دو رکعت بعد از آن، و مع ذلک احوط اعاده طواف است».

صفحه : 57

و اگر در اثناء طواف بوده باشد، پس اگر شک کند میانه تمام و زیادتی، مثل آن که در آخر شوطی [شک] کند که آن شوط هفتم است یا هشتم، شکش

اعتبار ندارد، و طواف او تمام است.

و اگر در اثناء شوطی بوده که مردد است میانه هفتم و هشتم، بعضی یجوز ه إنّما أن «51» گفته اند که باز طواف او باطل است، و این احوط است.

و اگر یقین کند که زیاده بر هفت نیست، پس اشهر آن که در جمیع صور شک استیناف طواف لازم است، و جمعی شیء ه إنّما أن «52» گفته اند: که بنابر اقل ّ می گذارد، و قول اوّل خالی از قوّت نیست با آن که فی الجمله احوط است، و احوط از آن بنابر اقل، و اتمام، و بعد از آن اعاده طواف است.

و بدان که احوط عدم قطع طواف واجب است- یعنی ترک بقیه آن به نحوی که موالات عرفیه فوت شود، بدون عذر و به مجرد خواهش نفس- و بعضی تصریح به منع از آن کرده اند، و اگر مرتکب قطع شد پس احوط بلکه اقوی استیناف آن است هر چند که چهار شوط از آن بجا آورده باشد، و اما اگر عذر اتّفاق شود (عذری اتّفاق افتد- خ ل) که مانع از اتمام باشد، مثل مرض یا حیض یا حدث بی اختیار، پس مشهور تفصیل است ما بین اتمام چهار شوط و عدم آن، پس استیناف می کند در ثانی و اتمام می کند از موضع قطع در اوّل.

و اگر قادر بر اتمام نباشد، احوط آن است که صبر کند تا وقت آن طواف تنگ بشود، اگر قادر نشد او را دوش می گیرند و طواف می دهند، و اگر ممکن نباشد نایب از برای او می گیرند در اتمام.

صفحه : 58

در حال طواف [سر برهنه و] پای برهنه مشغول دعا و ذکر الهی باشد، و حرف عبث نزند، و گامها را نزدیک بردارد، و ترک کند آن چه را که در نماز مکروه است از افعال، و به سند معتبر إنّما ه إنّما أن «53» از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مرویست: که هر که طواف خانه کعبه کند در وقت زوال با سر برهنه، و گامها را تنگ بردارد، و چشم خود را از نامحرم و عورت بپوشاند، و حجر الأسود را در هر شوطی دست یا بدن بمالد بی آن که آزارش به کسی رسد، و ذکر الهی را از زبان قطع نکند، بنویسد به جهت او به عدد هر گامی هفتاد هزار حسنه، و محو کند از او هفتاد هزار گناه، و بلند کند در بهشت از جهت (برای خ ل) او هفتاد هزار درجه، و بنویسد از جهت او ثواب آزاد کردن هفتاد هزار بنده که بهای هر یک ده هزار درهم باشد، و او را شفیع سازد در هفتاد هزار کس از اهل بیت او، و بر آورد از جهت او هفتاد هزار حاجت اگر خواهد در دنیا به او برساند و اگر خواهد در آخرت.

و سنت است که در حال طواف نیز این دعا بخواند: «اللّهم ّ إنّی أسألک باسمک ألذی یمشی به علی طلل الماء کما یمشی به علی جدد الأرض، أسألک باسمک ألذی یهتزّ له عرشک و أسألک باسمک ألذی تهتزّ له أقدام ملائکتک، و أسألک باسمک ألذی دعاک به موسی من جانب الطور [الأیمن] فاستجبت له و ألقیت علیه محبّه منک، و أسألک باسمک ألذی

غفرت به لمحمّد صلّی اللّه علیه و آله ما تقدّم من ذنبه و ما

صفحه : 59

تأخّر و أتممت علیه نعمتک أن تفعل بی کذا و کذا»:ه إنّما أن «54» و حاجت خود را بطلبد.

و سنت است که در حال طواف نیز بگوئی: «اللّهم ّ إنّی إلیک فقیر و إنّی خائف مستجیر فلا تغیّر جسمی و لا تبدّل إسمی»]ه إنّما أن «55».

و در هر شوط که به در خانه کعبه برسی صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرست و این دعا بخوان: «سائلک فقیرک مسکینک ببابک فتصدّق علیه بالجنّه، اللّهم ّ البیت بیتک و الحرم حرمک و العبد عبدک، و هذا مقام العائذ بک المستجیر بک من النّار، فاعتقنی و والدی ّ و أهلی و ولدی و إخوانی المؤمنین من النّار، یا جواد یا کریم»ه إنّما أن «56».

و چون به حجر حضرت اسماعیل علی نبینا و آله و علیه السلام برسد نگاه به ناودان طلا کند، و بگوید: «اللّهم ّ أدخلنی الجنّه و أجرنی من النّار برحمتک و عافنی من السّقم و أوسع علی ّ من الرّزق الحلال و ادرأ عنّی شرّ فسقه الجن ّ و الإنس و شرّ فسقه العرب و العجم»ه إنّما أن «57».

و چون از حجر بگذرد و به پشت کعبه رسد بگوید: « یا ذا المن ّ و الطّول یا ذا الجود و الکرم إن ّ عملی ضعیف فضاعفه لی. و تقبّله منّی إنّک أنت السّمیع العلیم»3ه إنّما أن «58».

و چون به «رکن یمانی» رسد دست بر دارد و بگوید: « یا اللّه یا ولی ّ العافیه و خالق العافیه و رازق العافیه و المنعم بالعافیه [و المنّان بالعافیه] و

المتفضّل بالعافیه علی ّ و علی جمیع خلقک یا رحمن الدّنیا و الآخره و رحیمهما، صل ّ علی محمّد و آل محمّد و ارزقنا العافیه، و تمام العافیه، و شکر العافیه فی الدّنیا و الآخره، یا أرحم الرّاحمین»1ه إنّما أن «59».

پس سر به جانب کعبه بالا کند و بگوید: «الحمد للّه ألذی شرّفک و عظّمک و الحمد للّه ألذی بعث محمّدا نبیّا و جعل علیّا إماما، اللّهم ّ اهد له خیار

صفحه : 60

خلقک و جنّبه شرار خلقک»9ه إنّما أن «60».

و چون میان رکن یمانی و حجر الأسود رسد بگوید:زز لا «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَهً وَ فِی الآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذاب َ النّارِ».

و چون در شوط هفتم به مستجار رسد- و آن پشت کعبه است، نزدیک به رکن یمانی برابر در خانه- بایستد و دستها را بگشاید به خانه، و روی خود و شکم خود را برساند به کعبه، و بگوید: «اللّهم ّ البیت بیتک و العبد عبدک، و هذا مقام العائذ بک من النّار، اللّهم ّ من قبلک الرّوح و الفرج و العافیه، اللّهم ّ إن ّ عملی ضعیف فضاعفه لی، و اغفر لی ما اطّلعت علیه منّی و خفی علی خلقک، أستجیر باللّه من النّار»ه إنّما أن «62».

و بگوید: «اللّهم ّ إن ّ عندی أفواجا من ذنوب و أفواجا من خطایا، و عندک أفواج من رحمه و أفواج من مغفره، یا من استجاب لأبغض خلقه إذ قال أنظرنی إلی یوم یبعثون، استجب لی»ه إنّما أن «63».

پس حاجت خود را بطلب و دعا بسیار بکن و اقرار به گناهان خود هر چه دانی مفصلا بکن، و هر چه را به خاطر نداشته باشی مجملا اقرار کن، و

طلب آمرزش کن که البته آمرزیده می شود إن شاء اللّه تعالی.

پس چون به حجر الأسود رسد بگوید: «اللّهم ّ قنّعنی بما رزقتنی، و بارک لی فیما آتیتنی»أه إنّما أن «64».

و می باید کمال ملاحظه کند در هر مرتبه که می رود حجر را ببوسد یا دست بمالد ارکان را و برگردد تا خود را به مستجار بساید، آن جا را نشان کند، و چون این عمل را بجا آورد باز به جای خود رود و از آن جا روانه شود تا زیاده و کم در طواف حاصل نشود.

صفحه : 61

احوط اعاده نماز است اگر متمکّن شود از آن نماز در پشت مقام تا آخر تنگی وقت آن.

صفحه : 62

و ظاهر این است که اعاده آن چه بجا آورده از سعی و غیره لازم نباشد اگر چه احوط اعاده است، و بعضی متفرع کرده اند بر اعتبار ترتیب ما بین نماز طواف و ما بین افعال لاحقه، آن که کسی که واجبات نماز را از قرائت و غیرها نداند عمره او باطل است. و هم چنین حج او، پس بری ء الذمّه نخواهد شد از حجّه الإسلام؛ لهذا بر مکلّف لازم است در جمیع اوقات خصوصا در وقت اراده حج بیت اللّه الحرام تصحیح نماز خود، و اگر ممکن شود نماز طواف را در مقام به جماعت کند (1) از دغدغه قرائت حمد و سوره فارغ خواهد بود.

و اگر دشوار باشد از برای شخص ناسی برگشتن به مسجد پس بجا آورد آنها را در هر مکانی که متذکر شود هر چند در بلد دیگر بوده باشد، و احوط آن است که برگردد به حرم اگر دشوار نباشد و آنها را بجا آورد، و بعضی به إنّما أن «65» در صورت تعذّر برگشتن به مقام، استنابه را لازم دانسته اند، بنابراین احوط جمع است میانه قضاء آنها در هر جا که متذکر شود و گرفتن نایب، که آنها را در مقام بجا آورد، و اگر بمیرد واجب است بر ولی ّ قضا، مثل باقی نمازهائی که از میت فوت شده.

و مستحب است در نماز طواف آن که در رکعت اوّل بعد از حمد سوره توحید و در رکعت دوّم سوره جحد بخواند، و چون از نماز فارغ شود حمد و

ثنای الهی بجا آورد و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد و طلب قبول از خداوند عالم نماید، و بگوید: «اللّهم ّ تقبّل منّی و لا تجعله آخر العهد

-----------------------------------

(1) (میرزا): در اکتفا کردن به جماعت اشکال است.

(طباطبائی): اقوی جواز است.

صفحه : 63

منّی، الحمد للّه بمحامده کلّها علی نعمائه کلّها حتّی ینتهی الحمد إلی ما یحب ّ و یرضی، اللّهم ّ صل ّ علی محمّد و آل محمّد و تقبّل منّی و طهّر قلبی وزک ّ عملی»ج ه إنّما أن «66».

و در بعضی روایات است ده إنّما أن «67» آن که بگوید: «اللّهم ّ ارحمنی بطواعیتی إیّاک و طواعیتی رسولک صلّی اللّه علیه و آله اللّهم ّ جنّبنی أن أتعدّی حدودک و اجعلنی ممّن یحبّک و یحب ّ رسولک صلّی اللّه علیه و آله و ملائکتک و عبادک الصّالحین».

پس به سجده رود و بگوید: «سجد لک وجهی تعبّدا ورقّا لا إله إلّا أنت حقّا حقّا، الأوّل قبل کل ّ شیء و الآخر بعد کل ّ شیء، و ها أنا ذا بین یدیک ناصیتی بیدک فاغفر لی إنّه لا یغفر الذّنب العظیم غیرک، فاغفر لی فإنّی مقرّ بذنوبی علی نفسی و لا یدفع الذّنب العظیم غیرک»شه إنّما أن «68».

صفحه : 65

الحی ّ القیّوم، و الحمد للّه الحی ّ الدائم».

پس سه نوبت بگوید: «أشهد أن لا إله إلّا اللّه، و أشهد أن ّ محمّدا عبده و رسوله، لا نعبد إلّا إیّاه مخلصین له الدّین و لو کره المشرکون».

و سه نوبت بگوید: «اللّهم ّ إنّی أسألک العفو و العافیه، و الیقین فی الدّنیا و الآخره».

پس سه نوبت بگوید: «اللّهم ّزز لا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَهً وَ فِی الآخِرَهِ حَسَنَهً، وَ قِنا عَذاب َ النّارِ».

پس صد مرتبه «اللّه أکبر» بگوید، و صد مرتبه: «لا إله إلّا اللّه» بگوید، و صد مرتبه: «الحمد للّه» بگوید، و صد مرتبه «سبحان اللّه».

پس بگوید: «لا إله إلّا اللّه وحده وحده، أنجز وعده، و نصر عبده، و غلب الأحزاب وحده، فله الملک و له الحمد وحده، اللّهم ّ بارک لی فی الموت، و فیما بعد الموت، اللّهم ّ إنّی أعوذ بک من ظلمه القبر و وحشته، اللّهم ّ أظلّنی فی ظل ّ عرشک یوم لا ظل ّ إلّا ظلّک».

و بسیار تکرار کن سپردن دین و نفس و اهل خود را به خداوند عالم، و بگو: «أستودع اللّه الرّحمن الرّحیم ألذی لا تضیع و دائعه، دینی و نفسی و أهلی و مالی و ولدی، اللّهم ّ استعملنی علی کتابک و سنّه نبیّک و توفّنی علی ملّته و أعذنی من الفتنه»ف ه إنّما أن «70».

صفحه : 67

پس سه نوبت بگو: «اللّه أکبر»، پس دو مرتبه دعای سابق را بخوان، پس یک بار تکبیر بگو، پس بگو دعای سابق را.

و اگر همه عمل گذشته را نتوانی بخوانی پس هر قدر که می توانی [بخوان]ل ه إنّما أن «71».

و مستحب است که این دعا را بخواند: «اللّهم ّ اغفر لی کل ّ ذنب أذنبته قطّ، فإن عدت فعد علی ّ بالمغفره فإنّک أنت الغفور الرّحیم،

اللّهم ّ افعل بی ما أنت أهله فإنّک إن تفعل بی ما أنت أهله ترحمنی، و إن تعذّبنی فأنت غنی ّ عن عذابی، و أنا محتاج إلی رحمتک، فیا من أنا محتاج إلی رحمته ارحمنی، اللّهم ّ لا تفعل بی ما أنا أهله فإنّک إن تفعل بی ما أنا أهله تعذّبنی و لم تظلمنی، أصبحت أتّقی عدلک و لا أخاف جورک، فیا من هو عدل لا یجور ارحمنی»هه إنّما أن «72».

پس بگو: « یا من لا یخیب سائله و لا ینفد نائله، صل ّ علی محمّد و آل محمّد و أعذنی من النّار برحمتک»ه إنّما أن «73».

و در حدیث است ماه إنّما أن «74» که کسی که خواهد مال او زیاد شود پس باید که طول دهد ایستادن در صفا را و در پایه چهارم رو به کعبه این دعا را بخواند: «اللّهم ّ إنّی أعوذ بک من عذاب القبر و فتنته و غربته و وحشته و ظلمته و ضیقه و ضنکه، اللّهم ّ أظلّنی فی ظل ّ عرشک یوم لا ظل ّ إلّا ظلّک».

پس از آن پایه پائین آید و پشت خود را برهنه کند و بگوید:

« یا رب ّ العفو، یا من أمر بالعفو، یا من هو أولی بالعفو، یا من یثیب علی العفو، العفو العفو العفو، یا جواد، یا کریم، یا قریب، یا بعید، اردد علی ّ نعمتک و استعملنی بطاعتک و مرضاتک»له ه إنّما أن «76».

صفحه : 68

آمدن ما بین صفا و مروه، که دو مکان معین اند نزدیک مسجد-.

و بدان که سعی مثل طواف رکن است، و حکم ترک آن عمدا یا سهوا چنان است که در طواف گذشت.

و بدان که طهارت از حدث و خبث و ستر عورت هیچ یک از اینها در سعی معتبر نیست، لکن احوط مراعات طهارت از حدث است.

و واجب است که آن را بعد از طواف و نماز او بجا آورد، و اگر فراموش کند و تقدیم سعی بر طواف کند احوط اعاده سعی است، و هم چنین جاهل مسأله.

و واجب است که ابتدا کند از جزء اوّل صفا، به آن که پاشنه پا را بچسباند به جزء اوّل مسافت، و احوط (1) آن است که چهار درجه از صفا بالا رود و نیّت کند و آن را مستمر بدارد تا نزول از آنها، و نیّت چنین کند که: «هفت مرتبه سعی می کنم میانه صفا و مروه در فرض عمره (حج- خ ش) تمتّع به جهت اطاعت فرمان خداوند عالم» پس از آن جا برود پیاده یا سواره بر حیوان یا دوش انسان تا به مروه برسد، به قسمی که انگشت پا را بچسباند به آن درجه که به مروه بالا می روند. و این را

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): لکن واجب نیست.

صفحه : 69

یک شوط حساب می کنند، و احوط بالا رفتن است به درجات مروه نیز.

و از آن جا بر می گردد به نحوی که ابتدا از صفا کرد تا برسد به صفا به نحوی که به مروه ختم کرده بود.

پس به هر رفتن و برگشتنی دو شوط حاصل می شود، و شوط هفتم

به مروه ختم می شود.

و واجب است که رفتن و برگشتن از راه متعارف باشد، پس اگر از میان مسجد الحرام یا از طرف سوق اللیل مثلا به مروه رود یا به صفا بیاید مجزی نخواهد بود.

و واجب است که متوجّه مروه باشد در وقت رفتن و متوجه صفا باشد در وقت برگشتن، پس اگر به طور قهقری طی مسافت کند مجزی نخواهد بود، بلی التفات به چپ و راست بلکه گاهی به پشت سر ضرر ندارد.

و بدان که جایز است به جهت استراحت نشستن بر صفا یا مروه تا راحت حاصل شود، و احوط (1) ترک جلوس است در ما بین صفا و مروه بدون عذر.

و بدان که جایز است تأخیر سعی از طواف به جهت رفع خستگی و به جهت تخفیف حرارت هوا، و جایز نیست تأخیر آن تا فردا، و اقوی جواز تأخیر آن است تا شب آن روز، و احوط ترک آن است بدون عذر، و اللّه العالم.

و بدان که زیاد کردن در سعی بر هفت شوط عمدا مبطل سعی است

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): این احتیاط واجب نیست.

صفحه : 70

به نحوی که در بطلان طواف (1) گذشت.

و اگر سهوا زیاده کند، پس اگر کمتر از یک شوط باشد او را طرح می کند و سعی او صحیح است، و اگر یک شوط یا بیشتر باشد باز سعی صحیح است، و جمعی عدم ه إنّما أن «77» ذکر کرده اند که مستحب است زاید را تمام کند هفت شوط تا سعی دیگری باشد، و بر طبق آن خبر صحیحی وارد شده.

و اگر کم کند سهوا، پس واجب است بر او

اتمام هر وقت که متذکر شود، هر چند که در بلد خود رفته باشد.

و اگر متمکّن از مراجعت نیست نایب می گیرد، و احوط (2) در صورت عدم اکمال چهار شوط استیناف سعی است، و حلال نمی شود بر او آن چه حرام شده به احرام، و جمعی کل ه إنّما أن «79» ذکر کرده اند که اگر نسیان بعض سعی کند و در عمره تمتع باشد پس به گمان اتمام اعمال عمره محل ّ شد پس مقاربت با زنان نمود، واجب است بر او کشتن گاوی به جهت کفاره و سعی را تمام می کند و بر این طبق، روایت معتبره (3) هست، بلکه جماعتی ملحق کرده اند به جماع، گرفتن ناخنها را، و بر این نیز روایتی (4) هست و عمل به آن احوط است.

و اگر شک کند در عدد اشواط سعی بعد از انصراف از آن شکش

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): لکن جاهل در اینجا در حکم مثل ساهی است نه عامد.

(2) (طباطبائی): لکن واجب نیست چنان چه از متن مستفاد می شود.

(3) (طباطبائی): معتبر بودن این روایت محل تأمّل است.

(4) (طباطبائی): این روایت صحیح است و عمل به آن اقوی است.

صفحه : 71

اعتباری ندارد (1).

و اگر در اثنای سعی بوده [باشد] پس اگر یقین داند که تا هفت [شوط] تمام کرده است یا زیادتر- و این متصور می شود در وقتی که خود را به مروه ببیند نمی داند که هفت شوط شده یا نه شوط- پس شک او اعتبار ندارد، [و] بنا را بر تمام می گذارد.

و اگر در بین شوط باشد ظاهرا سعی او باطل است چنان چه هر گاه شک او به کمتر از هفت متعلق شود.

-----------------------------------

(1) (طباطبائی):

اولی و احوط در اینجا با احتمال نقیصه اعاده است، و اگر چه بعد از انصراف باشد.

صفحه : 72

به گریه بدارد و دعا بسیار کند در حال سعی، و این دعا [را] بخواند: «اللّهم ّ إنّی أسألک حسن الظن ّ بک علی کل ّ حال، و صدق النیّه فی التوکّل علیک»:ه إنّما أن «86».

و اگر فراموش کند تند رفتن را هر جا که به خاطرش آمد پشت پشت برگردد تا موضع تند رفتن برسد پس تند رود.

صفحه : 73

که حج را در سال آینده اعاده می کند، و بعضی ه إنّما أن «89» احرام ثانی را باطل می دانند و تقصیر را بر او لازم می دانند با سعه وقت از برای ادراک حج ّ تمتّع.

و شخص محرم بعد از تقصیر حلال می شود از برای او به غیر [از] سر تراشیدن جمیع آن چه به احرام بر او حرام شده بود (1) (2).

[و] بنابر آن چه معروف است در ما بین علماء رضوان اللّه علیهم، که طواف نساء مختص ّ حج است و عمره غیر تمتع، و در عمره تمتع طواف نساء مشروع نیست، اگر چه شیخ شهید قدّس سرّه حکایت کرده از بعض اصحاب وجوب آن را [و] قائل را تعیین نفرموده 3ه إنّما أن «90»، و علّامه فرموده: که خلاف در مسأله بر ما معلوم نیست، و چون مظنّه خلاف در مسأله هست و در بعض اخبار ضعیفه السند دلالتی بر آن هست، پس بی شبهه احتیاط

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): اقوی حلال شدن تراشیدن سر است نیز از جهت احرام، بلی احتمال می رود حرمت آن از جهت وجوب توفیر شعر از برای حج چنان چه بعضی قائل شده اند، اگر چه اکثر توفیر را مستحب می دانند نه واجب، و بر این تقدیر حرمت هم مختص است به جائی که تراشیدن منافی باشد با توفیر با این که تا زمان حج یکماه نمانده باشد و الّا مانعی ندارد.

(2) (طباطبائی- چاپ بغداد): و شخص محرم بعد از تقصیر حلال می شود از برای او جمیع آن چه با احرام بر او حرام شده بود حتّی تراشیدن سر که با احرام حرام شده بود، بلی بنابر قول بعضی که توفیر شعر را برای حج واجب می دانند، ازاله مو

به این سبب حرام است در صورتی که تراشیدن آن منافی باشد با توفیر به آن که تا زمان حج یک ماه نمانده باشد، و الّا مانعی ندارد، و بنابر قول اکثر که توفیر را مستحب می دانند به هیچ وجه مانعی ندارد.

صفحه : 75

در دین مقتضی فعل طواف نساء است با نماز آن بعد از تقصیر.

و بدان که هر گاه مکلّف را ممکن نباشد اتیان به عمره تمتع- به جهت تنگی وقت ورود به مکّه، یا به جهت عروض حیض که اگر منتظر پاکی شود به جهت اتیان به طواف وقت وقوف به عرفات و مشعر می گذرد- پس اگر احرام به جهت عمره بسته است نقل می کند نیّت احرام را به احرام حج افراد (1) (2) و الّا از مکّه احرام (3) می بندد و به عرفات و مشعر می رود، و به مکّه مراجعت می کند و طواف و سعی حج را و طواف نساء را بجا آورد، و بعد از آن عمره مفرده بجا می آورد و این کفایت می کند از آن چه بر او واجب بوده است از حج تمتع، و اگر خود به اختیار خود عمره را باطل کرد در وقتی که وقت وسعت اعاده آن را ندارد، باز ظاهرا حج او افراد می شود و بعد از آن عمره مفرده بجا می آورد، لکن کفایت آن در برائت ذمه مکلّف از حج تمتع محل تأمّل است چنان چه اشاره به آن شد در فصل طواف.

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): بعید نیست که محل احرام او ادنی الحل ّ باشد، و اولی احرام از جعرانه است که از طرف طائف هفت میل است تا مکّه.

(طباطبائی- چاپ بغداد): و

اگر هنوز محرم نشده، از ادنی الحل ّ، و اولی از جعرانه است که از طرف طائف تا مکّه هفت میل است.

(2) (خراسانی): بلکه لازم است احرام از میقات با تمکّن از مراجعت، و با عدم تمکّن، از خارج حرم و با تمکّن، و الّا از همان مکان.

(3) (میرزا): مکّه محل احرام مذکور بودن محتاج به تأمّل است.

صفحه : 77

عذر دیگر از همان موضع احرام می بندد، و اگر متذکر نشود تا بعد از اتیان به افعال پس ظاهر صحت حج است چنان چه مشهور است (2). و جاهل مسأله در حکم ناسی است، بلی اگر کسی عمدا ترک کند احرام را تا زمان فوات و قوفین حج او باطل است.

-----------------------------------

(1) (میرزا): بلکه احوط است و بعضی از علماء واجب دانسته اند.

(طباطبائی): لکن اقوی ما فی المتن است.

(2) (میرزا): و احوط در صورت تذکر بعد از فوات موقفین تا قبل از فراغ، اتمام و اتیان به حج در سال آینده است. (طباطبائی): و اقوی ما فی المتن است.

صفحه : 81

گوید به نحوی که مذکور شد.

و چون مشرف شود بر «ابطح» به آواز بلند بگوید، و چون متوجه منی شود بگوید: «اللّهم ّ إیّاک أرجو و إیّاک أدعو فبلّغنی أملی و أصلح لی عملی»ه إنّما أن «93».

و به آرام تن و دل برود با تسبیح و تقدیس و ذکر حق سبحانه و تعالی.

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): و دور نیست افضلیت مقام از حجر.

صفحه : 82

و چون به منی رسد بگوید: «الحمد للّه ألذی أقدمنیها صالحا فی عافیه، و بلّغنی هذا المکان»ه إنّما أن «94».

پس بگوید: «اللّهم ّ هذه منی، و هی ممّا مننت به علینا من المناسک، فأسألک أن تمن ّ علی ّ بما مننت علی أنبیائک، فإنّما أنا عبدک و فی قبضتک»ه إنّما أن «95».

و سنّت است که شب عرفه در منی باشد و مشغول طاعت الهی باشد و بهتر آن است که این عبادتها را- خصوصا [این] نمازها [را]- در مسجد خیف بجا آورد، و چون نماز صبح کند تعقیب خواند تا طلوع آفتاب و روانه عرفات شود، و اگر خواهد بعد از طلوع صبح روانه شود، و لکن سنت- بلکه احوط- آن است که از وادی محسّر ردّ نشود تا آفتاب طالع نشود، و مکروه است که پیش از صبح روانه شود. و از بعضی أه إنّما أن «96» حرمت حکایت کرده اند، مگر از جهت ضرورتی، مثل بیماری، و کسی که خوف ازدحام خلق داشته باشد.

چون متوجّه «عرفات» شود این دعا بخواند: «اللّهم ّ إلیک صمدت و إیّاک اعتمدت و وجهک أردت، أسألک أن تبارک لی فی رحلتی و أن تقضی لی حاجتی و أن تجعلنی ممّن تباهی به الیوم من هو أفضل منّی»به إنّما أن «97»، و تلبیه گوید تا به عرفات رسد،

و چون رسید خیمه اش در «نمره» بزند که نزدیک عرفات است متصل به آن و از عرفه نیست.

صفحه : 83

شخص گناه کار خواهد بود، و جمعی ج ه إنّما أن «98» بر آنند که بودن از زوال واجب نیست چنان چه ظاهر بعضی (بعض- خ ل) اخبار است، و اوّل احوط است.

دوّم: آن که هرگاه کسی پیش از غروب از آن جا کوچ کند عمدا، و بیرون رود از حدّود عرفات، پس اگر نادم شد و برگشت و ماند تا غروب کفاره ساقط است (1)، و اگر برنگشت واجب است بر او شتری که او را در راه خدا در مکّه نحر کند (2)، و اگر قادر نباشد هیجده روز

-----------------------------------

(1) (میرزا): و احوط کفاره است.

(طباطبائی- چاپ بغداد): هر چند احوط است.

(خراسانی): ترک این احتیاط عیب ندارد.

(2) (میرزا): در روز عید.

(طباطبائی): وجوب بودن نحر در مکّه معلوم نیست، بلکه احوط نحر در منی است.

صفحه : 85

متوالی (1) روزه بگیرد.

و اگر سهوا کوچ کرد و بیرون رفت، پس اگر متذکّر شد مراجعت می کند، و اگر نکرد ظاهرا در حکم عامد است (2)، و اگر به خاطرش نیامد چیزی بر او نیست.

و حکم جاهل به مسأله حکم ناسی است.

سوّم: کسی که بالمرّه وقوف را ترک کند در مدت مذکوره عمدا حج او باطل است، و کفایت نمی کند در باره او وقوف در شب عید که وقوف اضطراری عرفه است اگر چه در باره غیر عامد کافی است، چنان چه خواهد آمد.

چهارم: اگر کسی به سبب عذری مثل نسیان و ضیق وقت و نحو آن ادراک وقوف در جزئی از مدت مذکوره نکند، پس کفایت می کند [او را] بودن به عرفات در مقداری از شب عید هر چند اندک باشد، و این زمان را وقت اضطراری عرفه [می] گویند، و اگر

کسی ترک کند او را عمدا، پس ظاهر الحاق آن است به وقوف اختیاری عرفه در افساد حج هر چند ادراک نماید وقوف مشعر را.

پنجم: اگر کسی فراموش کند وقوف به عرفات را در وقت اختیاری و اضطراری، کفایت می کند از برای صحت حج او ادراک وقوف به مشعر الحرام در زمان اختیاری او چنان چه خواهد آمد.

ششم: آن که هرگاه در پیش قاضی عامه هلال ثابت شود و حکم

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): وجوب توالی معلوم نیست.

(2) (خراسانی): علی الاحوط.

صفحه : 86

کند، و در پیش شیعه شرعا ثابت نشده باشد- لهذا روز عرفه در نزد (پیش- خ ش) عامه، روز هشتم باشد در پیش شیعه- پس اگر ممکن است مخالفت ایشان در بیرون رفتن به سوی عرفات که روز خروج ایشان است از مکّه، یا ممکن باشد ماندن شب آن روز در عرفات تا فردا که روز عرفه است یا در رفتن و برگشتن فردا پیش از غروب آفتاب به جهت ادراک وقوف اختیاری عرفه، یا بعد از غروب آفتاب به جهت ادراک اضطراری آن اگر متمکّن نبود از مراجعت قبل از آن، پس واجب است که چنین کند، تا ادراک وقوف اختیاری یا اضطراری نماید، از آن جا به مشعر رفته ادراک آن نیز نماید و اعمال روز عید را در منی بعمل آورد.

و اگر ممکن نشود ادراک وقوف عرفه اصلا، پس اگر ممکن است ادراک وقوف مشعر الحرام، پس آن نیز کفایت می کند و حج او صحیح است، و الّا حج ّ او در آن سال فاسد خواهد بود.

الحاصل تقیّه در این مقام مصحح عمل نمی شود علی

الاحوط [و] الاقوی (1) و اللّه العالم.

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): اقوی بودن محل تأمل است.

صفحه : 87

خوش تر از آن نیست که تو را غافل سازند از جناب اقدس الهی، و پناه گیر به خداوند عالم از شر شیاطین، و زنهار که

صفحه : 88

به جانب مردمان نظر مینداز و متوجه خود باش، و استغفار به دل و زبان بکن، و گناهان خود را بشمار، و گریه بکن و اگر نتوانی خود را به گریه بدار، و دعا کن از جهت پدر و مادر و برادران مؤمن، و اقل ّ آن چهل کس است، [و] در حدیث شه إنّما أن «100» است که ملکی موکّل است که آن چه آن کس به جهت برادر مؤمن بطلبد آن ملک از حق سبحانه و تعالی از برای او صد هزار مثل آن را بطلبد، و تمام این زمان را صرف دعا و استغفار و ذکر بکند، که بعضی از علماء قائل شده اند به وجوب آن.

و دعاهای منقوله را بخواند، خصوصا دعای صحیفه کامله، و دعای حضرت امام حسین علیه السّلام، و دعای حضرت امام زین العابدین علیه السلام.

و سنّت است که بگوید: «اللّهم ّ إنّی عبدک فلا تجعلنی من أخیب وفدک، و ارحم مسیری إلیک من الفج ّ العمیق، اللّهم ّ رب ّ المشاعر کلّها فک ّ رقبتی من النّار، و أوسع علی ّ من رزقک الحلال، و ادرأ عنّی شرّ فسقه الجن ّ و الإنس، اللّهم ّ لا تمکر بی و لا تخدعنی، و لا تستدرجنی، اللّهم ّ إنّی أسألک بحولک وجودک و کرمک و منّک و فضلک، یا أسمع السّامعین، یا أبصر النّاظرین، یا أسرع الحاسبین، یا أرحم الرّاحمین أن تصلّی علی محمّد و آل محمّد، و أن تفعل بی کذا و کذا»- و حاجت خود

را نام ببر-، پس دست به [جانب- ش] آسمان بردار و بگو: «اللّهم ّ حاجتی إلیک الّتی إن أعطیتنیها (أعطیتها- خ ل) لم یضرّنی ما منعت، و إن منعتنیها لم ینفعنی ما أعطیت، أسألک خلاص رقبتی من النّار، اللّهم ّ إنّی عبدک و ملک یدک، ناصیتی بیدک، و أجلی بعلمک، أسألک أن توفّقنی لما یرضیک عنّی و أن تسلّم منّی مناسکی الّتی أریتها خلیلک إبراهیم صلوات اللّه علیه و دللت علیها نبیّک محمّدا صلّی اللّه علیه و آله، اللّهم ّ اجعلنی ممّن رضیت عمله، و أطلت عمره و أحییته بعد الموت حیاه طیّبه»ف ه إنّما أن «102».

صفحه : 89

پس بگو: «لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت، و یمیت و یحیی، و هو حی ّ لا یموت، بیده الخیر، و هو علی کل ّ شیء قدیر، اللّهم ّ لک الحمد کالذی تقول، و خیرا ممّا نقول، و فوق ما یقول القائلون، اللّهم ّ لک صلاتی و نسکی، و محیای و مماتی، و لک تراثی، و بک حولی، و منک قوّتی، اللّهم ّ إنّی أعوذ بک من الفقر، و من وساوس الصّدور، و من شتات الأمر، و من عذاب القبر، اللّهم ّ إنّی أسألک خیر الرّیاح، و أعوذ بک من شرّ ما یجی ء به الرّیاح، و أسألک خیر اللّیل و خیر النّهار، اللّهم ّ اجعل فی قلبی نورا، و فی سمعی نورا، و فی بصری نورا، و فی لحمی و دمی و عظامی و عروقی و مقعدی و مقامی و مدخلی و مخرجی نورا، و أعظم لی نورا یا رب ّ یوم ألقاک، إنّک علی کل ّ شیء قدیر»ل ه إنّما أن «103».

و تا توانی در این روز از خیرات

و تصدقات تقصیر مکن، خصوصا بنده آزاد کردن.

و دیگر رو به قبله کند و بگوید: «سبحان اللّه» صد بار، و «اللّه أکبر» و «6 علیه 6 علیه لا ما شاءَ اللّه ُ لا قُوَّهَ إِلّا بِاللّه ِ أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت [و یمیت و یحیی- ش]، و هو حی ّ لا یموت، بیده الخیر و هو علی کل ّ شیء قدیر» صد بار.

پس دو آیه اوّل سوره بقره را بخواند، دیگرئ کما ئ کما لا قُل هُوَ اللّه ُ أَحَدٌ سه نوبت بخواند، و آیه الکرسی را [بخواند- ش] و آیه سخره- که اوّل آن إِن َّ رَبَّکُم ُ اللّه ُ الَّذِی خَلَق َ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ فِی سِتَّهِ أَیّام ٍ ثُم َّ استَوی- تا به آخر بخواند، و آن در سوره اعراف است، پس معوذتین را بخواند، پس نعم الهی را یک یک بشمارد آن چه [که- ش] داند از اهل و مال و نعمت و دفع بلا، و بگوید: « [اللهم- ش] لک الحمد علی نعمائک الّتی لا تحصی بعدد، و لا تکافأ بعمل»، و حمد کند حق سبحانه و تعالی را به هر آیه که [در

صفحه : 90

آن- ش] حمد کرده است خداوند عالم خود را به آن در قرآن ه إنّما أن «105»، و تکبیر کند به هر تکبیری که خداوند عالم [به آن] تکبیر خود کرده است [به آن- ش] در قرآن، و تهلیل کند به هر لا اله الّا اللّه که حق سبحانه و تعالی تهلیل خود کرده [است- ش] به آن در قرآن، و صلوات بر محمّد و آل محمّد بسیار بفرستد و جهد و سعی کند در آن، و دعا کند

حق سبحانه و تعالی را به هر نام که خود را به آن [نام] خوانده است در قرآن، و به هر اسمی که داند، و به اسماء آخر سوره حشر بخواند، و بگوید: «أسألک یا اللّه یا رحمن بکل ّ اسم هو لک، و أسألک بقوّتک، و قدرتک، و عزّتک، و جمیع ما أحاط به علمک، و بأرکانک کلّها، و بحق ّ رسولک صلواتک علیه و آله و باسمک الأکبر الأکبر، و باسمک العظیم ألذی من دعاک به کان حقّا علیک أن لا تردّه، و أن تعطیه ما سألک، أن تغفر لی جمیع ذنوبی فی جمیع علمک فی ّ»، و هر حاجت که داری بخواه، و از حق سبحانه و تعالی بخواه و طلب کن که توفیق حج بیابی در سال آینده و هر سالی، و هفتاد مرتبه بگوید: «أسألک الجنّه» و هفتاد مرتبه «أستغفر اللّه ربّی و أتوب إلیه» بگوید.

پس بخواند دعائی را که حضرت جبرئیل علیه السلام در این مقام به حضرت آدم علی نبیّنا و آله و علیه السلام تعلیم نموده برای قبول توبه او: «سبحانک اللّهم ّ و بحمدک لا إله إلّا أنت عملت سوءا و ظلمت نفسی و اعترفت بذنبی فاغفر لی إنّک أنت خیر الغافرین، سبحانک اللّهم ّ و بحمدک لا إله إلّا أنت [عملت سوءا و ظلمت نفسی و اعترفت بذنبی فاغفر لی إنّک أنت- ش] التوّاب الرّحیم»عبد ه إنّما أن «110».

و چون آفتاب فرو رود بگوید: «اللّهم ّ إنّی أعوذ بک من الفقر، و من تشتّت الأمر، و من شرّ ما یحدث باللیل و النهار، أمسی ظلمی مستجیرا بعفوک، و أمسی خوفی مستجیرا بأمانک، و أمسی ذلّی مستجیرا بعزّک، و أمسی

وجهی الفانی

صفحه : 91

مستجیرا بوجهک الباقی یا خیر من سئل، و یا أجود من أعطی، یا أرحم من استرحم، جلّلنی برحمتک، و ألبسنی عافیتک، و اصرف عنّی شرّ جمیع خلقک»کل ه إنّما أن «111».

پس روانه شود به جانب مشعر الحرام با آرام تن و استغفار کند و این دعا را بخواند (1): «اللّهم ّ لا تجعله آخر العهد من هذا الموقف و ارزقنی العود أبدا ما أبقیتنی، و اقلبنی الیوم مفلحا منجحا مستجابا لی، مرحوما مغفورا لی بأفضل ما ینقلب به الیوم أحد من وفدک و حجّاج بیتک الحرام، و اجعلنی الیوم من أکرم و فدک علیک، و أعطنی أفضل ما أعطیت أحدا منهم من الخیر و البرکه و الرّحمه و الرّضوان و المغفره، و بارک لی فیما أرجع إلیه من أهل أو مال أو قلیل أو کثیر، و بارک لهم فی ّ»در ه إنّما أن «112».

و بسیار بگوید: «اللّهم ّ اعتقنی من النّار».

-----------------------------------

(1) این عبارت در نسخه ش چنین آمده است:

«پس به جانب مشعر الحرام روانه شود به آرام تن و استغفار کند و این دعا را خواند».

صفحه : 93

صحیح است، و دعوی (دعوای- خ ل) اجماع بر صحت در هر دو مسأله شده [است]شیء ه إنّما أن «116».

پنجم: آن که ادراک کند اضطراری هر دو وقوف را، و در صحت حج در این صورت خلاف است، صحت بعید نیست، لکن احوط اعاده حج است در سال آینده با شرایط وجوب.

ششم: آن که ادراک کند اضطراری مشعر را تنها، [و] در این جا

صفحه : 96

نیز خلاف است، و عدم صحت در این جا [نیز- ش] اقوی و اشهر است.

هفتم: ادراک اختیاری عرفه تنها، اشهر در این صورت صحت است، بلکه بعضی إنّما ه إنّما أن «117» نفی خلاف در آن کرده اند، لکن حکم به آن مشکل است و خلاف در آن متحقق است.

هشتم: [آن که] ادراک کند اختیاری مشعر را، ظاهر در این صورت صحت است، و ظاهر عدم خلاف است در آن.

نهم: اضطراری عرفه را ادراک کند تنها، و حج در این صورت صحیح نیست.

صفحه : 97

أن «120» و نماز شام و خفتن را تأخیر کند تا مشعر الحرام، و اگر چه ثلث شب بگذرد، و اگر به هم رسد مانعی که نتواند پیش از نصف (ثلث- خ ش) شب رسد نماز را ادا بکند، و جمع کند میان هر دو نماز به یک اذان و دو اقامه، و نوافل شام را در میان نکند بلکه بعد از خفتن بکند، و احوط آن است که چون به مشعر الحرام آید نیّت کند که: «شب را به روز می آورم در مشعر الحرام در حج تمتّع از جهت رضای خدا».

و پیش گذشت که اظهر و احوط وجوب شب ماندن به مشعر [الحرام- ش] است، و مستحب است که در شکم وادی فرود آید در جانب راست راه، و این دعا بخواند: «اللّهم ّ إنّی أسألک أن تجمع لی فیها جوامع الخیر، اللّهم ّ لا تؤیّسنی من الخیر ألذی سألتک أن تجمعه لی فی قلبی، ثم ّ

صفحه : 98

[و] أطلب منک أن تعرّفنی ما عرّفت أولیاءک فی منزلی هذا، و أن تقینی جوامع الشّر».

و تا مقدور باشد آن شب را به عبادت و طاعت (اطاعت- خ ل) الهی به روز آورد که در خبر است ه إنّما أن «121»: که درهای آسمان در این شب بسته نمی شود، و آوازهای مؤمنان بالا می رود، و خداوند عالم می فرماید: «من خداوند شمایم و شما بندگان من هستید ادا کردید حق مرا [و] بر من لازم است که اجابت کنم دعاهای شما را». پس بعضی از ایشان را تمام گناهان می آمرزد، و بعضی را بعضی می آمرزد.

و سنّت است که هفتاد سنگ ریزه برای رمی جمرات را در این شب از این جا

بر دارد، و سنت است که غسل بکند و با وضوء باشد در حال وقوف، و دعاهای منقوله از ائمه علیهم السّلام را بخواند، و حمد و ثنای الهی بجا آورد و این دعا نیز بخواند: «اللّهم ّ رب ّ المشعر الحرام فک ّ رقبتی من النّار و أوسع علی ّ من رزقک الحلال و ادرأ عنّی شرّ فسقه الجن ّ و الإنس، اللّهم ّ أنت خیر مطلوب إلیه، و خیر مدعوّ و خیر مسؤول، و لکل ّ وافد جائزه، فاجعل جائزتی فی موضعی هذا أن تقیلنی عثرتی و تقبل معذرتی و أن تتجاوز عن خطیئتی، ثم ّ اجعل التّقوی من الدّنیا زادی، و تقلبنی مفلحا منجحا مستجابا لی بأفضل ما یرجع به أحد من وفدک و زوّار بیتک الحرام».

و دعا3ه إنّما أن «122» بسیار کند به جهت خود و پدر و مادر و برادران و اهل و مال و فرزندان، و بعضی قائل به وجوب دعا شده اند.

و بهتر آن است که غیر از امام پیش از طلوع آفتاب از آن جا روانه شوند اما از وادی محسّر تجاوز نکند تا آفتاب طلوع نکند، و چون آفتاب به «کوه ثبیر» افتد هفت مرتبه اعتراف به گناهان خود کند، و هفت

صفحه : 99

مرتبه استغفار کند، و چون روانه شود با ذکر و استغفار و سکینه و وقار برود، و چون به وادی محسّر برسد تند برود مانند شتر اگر پیاده باشد، و اگر سواره باشد تند براند راحله خود را، و اگر فراموش کند هروله را برگردد و تدارک کند و بگوید در وقت هروله: «اللّهم ّ سلّم [لی] عهدی و اقبل توبتی و أجب دعوتی و اخلفنی بخیر فیمن ترکت بعدی»ِه إنّما أن «124»، و

بگوید:

«رب ّ اغفر و ارحم و تجاوز عمّا تعلم، إنّک أنت الأعزّ الأکرم».

صفحه : 101

واجب است که متعاقب بیندازد، هر چند یک دفعه به جمره برخورند.

و بدان که مستحب است که سنگ ریزه ها رنگین باشند، و به رنگ سرمه باشند یا رنگ دیگر، و نقطه دار باشند، و یک یک برچیده باشند، و سست باشند نه سخت، و به قدر سر انگشت باشند.

و مستحب است که در وقت سنگ انداختن پیاده باشد، و سواره نباشد، و با وضو باشد، و بعضی از علماءه إنّما أن «125» به وجوب طهارت قائل شده اند، و چون سنگ را در دست داشته باشد این دعا را بخواند: «اللّهم ّ هذه حصیاتی فاحصهن ّ لی وارفعهن ّ فی عملی».

و هر سنگ ریزه که بیندازد این دعا بخواند: «اللّه أکبر، اللّهم ّ ادحر عنّی الشّیطان، اللّهم ّ تصدیقا بکتابک، و علی سنّه نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و آله، اللّهم ّ اجعله لی حجّا مبرورا، و عملا مقبولا وسعیا مشکورا و ذنبا مغفورا»ّه إنّما أن «126».

و میانه او و جمره ده ذراع یا پانزده ذراع فاصله باشد، و پشت به

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): به حیثیتی که خوردن به آن جا سبب خوردن به جمره باشد، و الّا مجرّد خوردن سنگ به جای دیگر مانع نیست.

صفحه : 103

قبله کند و روی به جمره، و آن که سنگ ریزه را بر انگشت بزرگ بگذارد و با ناخن انگشت شهادت بیندازد.

و چون به جای خود آید در منی سنت است که این دعا بخواند:

«اللّهم ّ بک وثقت، و علیک توکّلت، فنعم الرّب ّ و نعم المولی و نعم النّصیر».

صفحه : 104

پس هدی واحدّ از برای چند نفر کفایت نمی کند علی الاشهر الاظهر الاحوط.

و اگر قادر بر خریدن هدی نباشد ده روز روزه می گیرد، سه روز در حج، و هفت روز بعد از مراجعت، و اگر هدی یافت نشود قیمت آن را پیش معتمدی می گذارد که در بقیه ماه ذی الحجه بگیرد و ذبح کند، و اگر میسّر نشود در این سال در سال آینده بگیرد (1)، و احوط آن است که جمع کند میان آن و صوم ده روز، و اگر فراموش کند ذبح را در روز عید یا عذر دیگر باشد تأخیر آن تا آخر ایام تشریق، بلکه آخر ذی الحجه جایز است.

و واجب است در هدی که یا شتر باشد یا گاو یا گوسفند بوده باشد، [پس] اگر شتر باشد پنجساله [بوده] باشد داخل در شش، و اگر گاو باشد احوط آن است که دو ساله داخل در سه سال باشد، و گوسفند اگر میش باشد هفت ماهه داخل در هشت، و احتیاط آن است که یک سال تمام داخل دو سال بوده باشد، و اگر بز بوده باشد احوط دو ساله داخل در سه ساله است، و شرط است که صحیح و تام ّ الاجزاء باشد، پس کور و لنگ و بسیار پیر و ناخوش مجزی نیست، حتّی آن که اگر

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): اگر هدی ناقص یافت شود احوط جمع است ما بین آن و هدی تام ّ در سال آینده.

صفحه : 105

قلیلی از گوش او بریده باشند یا آن که از شاخ اندرونی او چیزی ناقص باشد مجزی نیست، و آن که لاغر

نباشد. و مشهور آن است که کفایت می کند همین قدر که در گرده های آن پیه باشد. و احوط آن است که علاوه بر این آن را در عرف لاغر نگویند، و باکی نیست اگر گوش او شکافته یا سوراخ باشد، اگر چه احوط ترک این دو و ترک حیوانی است که شاخ یا گوش یا دم از برای او در اصل خلقت نباشد، و هم چنین آن حیوانی که عروق بیضتین او را مالیده باشند، که آن را «موجوء» و «مرضوض الخصیین» گویند [علی الاحوط] (1).

و امّا خصی ّ، پس اظهر و اشهر عدم اجزاء آن است، و اگر حیوانی را خرید و ذبح کرد به گمان آن که صحیح است پس ناقص بیرون آمد مجزی نیست، و اگر به گمان چاقی ذبح کرد و لاغر در آمد کافی است، و هم چنین اگر با ظن ّ لاغری ذبح کرد به امید آن که چاق باشد و مطابق مطلوب خداوند عالم جل ّ ذکره باشد و بعد از آن چاق در آمد. و امّا اگر احتمال چاقی نمی داد، یا احتمال می داد لکن نه به امید چاقی و موافقت واجب الهی، بلکه از روی بی مبالاتی ذبح کرد، پس ظاهر این است که مجزی نیست.

و بدان که احوط آن است که قدری از ذبیحه بخورند، و قدری به هدیه دهند، و قدری به صدقه دهند، و احوط آن است که مقدار هر یک از هدیه و صدقه ثلث ذبیحه باشد، و آن که هدیه و صدقه بر مؤمنین بوده باشد، بنابراین ذبائحی که در این اوقات در منی کشته

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): کفایت موجوء خالی

از قوت نیست.

صفحه : 106

می شود که غالبا بلکه دائما طائفه سودانی که در آن حوالی هستند می گیرند، دادن به ایشان جایز نیست، چرا که ایمان ایشان [بلکه اسلام ایشان- خ ش] معلوم نیست، پس اوّلا قلیلی از آن به جهت خود بردارد، و بعد از آن به شخص فقیر مؤمنی از حجّاج ثلث آن را تصدق کند، و ثلث آن را به بعض برادران خود هدیه دهد، هر چند که حصه هر یک را جدا نکرده باشد، آن وقت صاحب صدقه و هدیه اگر تصدق کنند بر آن طایفه سودان عیب ندارد، و اگر اتّفاقا (اتّفاق افتد- خ ل) پیش از این احتیاطات آن طایفه ذبیحه را ببرند، به طریق دزدی یا نهب، موجب بطلان ذبح هدی و وجوب اعاده آن نمی شود، بلی اگر به اختیار خود بدهد احوط ضمان حصّه فقرا است.

و بدان که کسی که قادر بر هدی نشود (1) ده روز روزه می گیرد، سه روز متوالی در حج از روز هفتم تا روز نهم، و اگر روز هفتم نشود (2) روز هشتم و نهم را می گیرد، و یک روز بعد از مراجعت از منی، و اگر

-----------------------------------

(1) (طباطبائی- چاپ بغداد): و بدان که کسی که قادر بر هدی تام ّ نباشد و متمکّن از هدی ناقص باشد، احوط جمع ما بین آن است با روزه ده روز، خصوص در مثل خصی ّ، و با عدم تمکّن از آن نیز باید ده روز روزه بگیرد، سه روز متوالی در حج از روز هفتم تا نهم.

(2) (میرزا): و احوط در این صورت آن است که سه روز بعد از مراجعت از منی که اوّل آن

سه روز روز کوچ کردن باشد- با مراعات توالی- روزه بدارد، و قصد ادای تکلیف واقعی خود را به سه روز در ضمن مجموع پنج روز نماید.

(خراسانی): اکتفاء به همین سه روز می توان نمود.

صفحه : 107

روز هشتم را نگرفت روز نهم را نگیرد بلکه صبر کند تا بعد از مراجعت از منی، و احوط مبادرت به آنها است اگر چه اشهر آن است که در تمام ذی الحجه، می شود بجا آورد (1).

و اما هفت روز دیگر پس بعد از رسیدن به خانه خود، و احوط توالی است در آنها اگر چه وجوب آن معلوم نیست.

و اگر بعد از روزه سه روز متمکّن از هدی شود احوط ذبح هدی است (2).

و اما مستحبات هدی، پس مستحب است که شتر باشد، بعد از آن گاو، و بعد از آن گوسفند، و آن که بسیار فربه باشد، و آن که اگر شتر یا گاو کشد ماده باشد و اگر گوسفند یا بز باشد نر باشد، و مستحب است که شتر را که می خواهد نحر کند ایستاده و از سر دستها تا زانوی آن را بسته باشد، و از جانب راست او بایستد و کارد یا نیزه یا خنجر به گودال گردن او فرو برد، و در وقت ذبح یا نحر این دعا [را] بخواند: «،علی،علی لا وَجَّهت ُ وَجهِی َ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماوات ِ وَ الأَرض َ حَنِیفاً مسلما وَ ما أَنَا مِن َ المُشرِکِین َ، إِن َّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحیای َ وَ مَماتِی لِلّه ِ رَب ِّ العالَمِین َ لا شَرِیک َ لَه ُ وَ بِذلِک َ أُمِرت ُ و أنا من المسلمین، اللّهم ّ منک و لک، بسم اللّه و

باللّه و اللّه أکبر اللّهم ّ تقبّل منّی».

و در بعضی از روایات (بعض روایات- خ ش)إه إنّما أن «128» وارده شده این

-----------------------------------

(1) (طباطبائی- چاپ بغداد): و احوط مبادرت به روزه است هر چند اقوی جواز تأخیر آن است تا آخر ذی الحجه بلکه جواز تقدیم آن از اوّل ذی الحجه نیز خالی از قوت نیست.

(2) (طباطبائی): اگر چه کفایت صوم خالی از قوت نیست.

صفحه : 108

تتمّه: «اللّهم ّ تقبّل منّی کما تقبّلت من إبراهیم خلیلک و موسی کلیمک و محمّد حبیبک صلّی اللّه علیه و آله و علیهم».

و سنّت است که خود قربانی را بکشد و اگر نداند دست بالای دست کشنده نهد.

صفحه : 109

پس مشهور نیز عدم وجوب اعاده است، و در دلیل آن تامّلی هست، و اگر احتیاط ممکن باشد ترک نکند.

و بدان که اگر حلق یا تقصیر را در روز عید فراموش کند تا بیرون رود از منی واجب است مراجعت از برای حلق، و اگر ممکن نباشد در جای خود حلق می کند و موی خود را به منی می فرستد (می فرستد در

-----------------------------------

(1) (میرزا) و (طباطبائی): و احوط از برای کسی که موی سر خود را به عسل و صمغ و نحو اینها به جهت رفع شپش و نحو آن چسبانیده باشد (به قسمی- میرزا) و کسی که موی سر خود را جمع کرده و گره زده و در هم پیچیده و بافته باشد، بلکه از برای حاجی اختیار حلق است و عدم اکتفاء به تقصیر.

صفحه : 110

منی- خ ش) اگر ممکن شود، و در صورت مراجعت خود به منی بعد از حلق واجب است اعاده طواف.

و مستحب است که در وقت سر تراشیدن روی به قبله کند، و ابتدا از جانب راست پیش سر کند و این دعا بخواند: «اللّهم ّ أعطنی بکل ّ شعره نورا یوم القیامه»په إنّما أن «129».

و سنّت است که موی سر را دفن کند در منی در محل ّ خیمه خود، و احوط آن است که از اطراف سر و ریش و شارب موی بگیرد و ناخنها را بگیرد.

و بدان که بعد از حلق حلال می شود از برای او جمیع محرّمات احرام، مگر بوی خوش و زن و شکار (1).

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): لکن حرمت شکار از جهت حرم است نه احرام.

صفحه : 111

مناسک منی، و آن چه مستحب است و در آن دو مقصد است:

صفا و مروه، حلال می شود از برای او آن چه حرام مانده بود بر او بعد از حلق، بوی خوش، و می ماند بر او از محرّمات: صید و زن (2)، و بعضی ره إنّما أن «131» گفته اند به مجرد طواف و نماز آن، بوی خوش [بر او] حلال می شود، و اوّل احوط و اقوی است.

و بعد از طواف النساء و نماز آن- که در کیفیّت مثل طواف سابق است- حلال می شود زن و صید احرامی [یعنی آن چه به جهت احرام حرام است بر او از صید- ش]، و اما حرمت صید حرم پس آن نه از جهت احرام است.

و احوط اجتناب از بوی خوش است قبل از طواف النساء اگر چه

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): و اگر از اوّل گمان مانع نداشت و بعد حادث شد و بقاء آن را تا آخر ماه می داند، یا آن که پیش از رفع مانع رفقاء می روند و نمی تواند تخلّف از آنها نماید، ظاهر تعیّن نایب گرفتن است.

(2) (طباطبائی): اقوی حلّیت صید احرامی است نیز.

صفحه : 113

اقوی جواز است.

پس شخص حاج متمتّع سه مرتبه به تدریج محرّمات احرام بر او حلال می شود.

مرتبه اولی: بعد از حلق.

[مرتبه- ش] دوّم: بعد از سعی ما بین صفا و مروه.

[مرتبه- ش] سوّم: بعد از نماز طواف النساء، و بعضی صه إنّما أن «132» تحلیل را موقوف به نماز ندانسته اند، و اوّل اقوی و احوط است.

و بدان که طواف النساء هر چند که واجب است و بدون او زن حلال نمی شود الّا آن که معروف ما بین علما آن است که از ارکان حج نیست، پس ترک آن عمدا مثل ترک طواف زیارت یا طواف عمره

نیست که باعث فساد حج یا عمره شود، بلکه واجب است بر تارک آن که او را بجا بیاورد، و تا او را بجا نیاورد زن بر او حلال نمی شود، حتّی عقد کردن و شهادت دادن بر آن علی الاحوط.

صفحه : 114

است که سابقا در طواف و سعی عمره مذکور شد.

صفحه : 115

و آن کسی است که عذری دارد مانع از بیتوته، مثل: بیمار و بیمار پرست، و کسی که خوف بردن مال خود دارد از مکّه اگر بیاید به منی، و مثل شبان گوسفند، و کسانی که سقایت حاج در دست ایشان است، و ظاهر علماءق ه إنّما أن «134» عدم وجوب فدیه گوسفند است بر دو فرقه اخیر، و مثل ایشان است کسی که شب را در مکّه به عبادت احیاء کند و مشغول غیر عبادت نباشد، مگر امور ضروریه مثل اکل و شرب و تجدید وضوء.

و مستحب است که چون از مکّه مراجعت کند به منی بگوید: «اللهم ّ بک وثقت، و بک آمنت، و لک أسلمت، و علیک توکّلت، فنعم الرّب ّ، و نعم المولی، و نعم النّصیر»له إنّما أن «135».

صفحه : 117

برای روز آینده، مگر کسی که عذر داشته باشد که در روز رمی ممکن نشود پس شب آن روز رمی می کند، و اگر کسی فراموش کند رمی را تا روز دیگر، اوّل قضای رمی سابق [را] می کند، بعد از آن واجب آن روز را به جا می آورد.

صفحه : 119

أکبر علی ما هدانا، اللّه أکبر علی ما رزقنا من بهیمه الأنعام».

و در بعضی از روایات به و إنّما أن «139» همین است به زیادتی: «الحمد للّه علی

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): و در غیر منی عقیب ده نماز، و اوّل آنها- در هر دو- ظهر یوم النحر است.

صفحه : 120

ما أبلانا».

و اگر در روز دوازدهم کوچ کرد از منی سنّت است که بیست و یک سنگ ریزه را در منی دفن کند.

و مستحب ّ است که در این ایام نمازهای واجب و مستحب را در مسجد خیف بجا آورد، و در حدیث است السلام و إنّما أن «140» که هر که در مسجد خیف صد رکعت نماز بجا آورد پیش از آن که از آن جا بیرون رود برابر است با عبادت هفتاد سال، و هر که صد مرتبه «سبحان اللّه» بگوید بنویسد از برای او ثواب بنده آزاد کردن، و هر که صد مرتبه «لا إله إلّا اللّه» بگوید برابر است با ثواب زنده کردن شخصی، و هر که صد مرتبه «الحمد للّه» بگوید برابر است با خراج عراقین که در راه خداوند عالم تصدّق کند.

صفحه : 121

که: «داخل شدن در کعبه، داخل شدن است در رحمت خدا، و بیرون رفتن، بیرون رفتن است از گناهان، و خداوند عالم نگاه می دارد از گناهان در بقیّه عمر، و می آمرزد گناهان گذشته را».

و سنّت است که به جهت دخول خانه غسل کند، و پای برهنه داخل شود، و پیش از دخول هر دو حلقه در را بگیرد و بگوید: «اللّهم ّ البیت بیتک، و العبد عبدک، و قد قلت 5 فی 5 فی لا وَ مَن دَخَلَه ُ کان َ آمِناً فآمنّی من عذابک و أجرنی من سخطک».

پس داخل شود و بگوید: «اللّهم ّ إنّک قلت 5 فی 5 فی لا وَ مَن دَخَلَه ُ کان َ آمِناً اللّهم ّ فآمنّی من عذابک عذاب النّار».

پس دو رکعت نماز گذارد در میان دو ستون بر سنگ سرخ، و در

صفحه : 122

رکعت اوّل «حم السجده» بخواند، و در رکعت دوم به عدد آیات آن از قرآن، و در گوشه های کعبه نیز نماز گذارد ثم و إنّما أن «142»، پس به رکنی آید که در آن جا حجر الاسود است و شکم خود را بر او مالد، پس دور ستون بگردد و شکم و پشت خود را بر آن ستون بمالد، و چون خواهد بیرون آید نردبان را بر دست چپ گیرد و نزدیک کعبه دو رکعت نماز گذارد.

و بدان که مستحب است بسیار طواف کردن، و آن درباره حجّاج از [نماز] نافله افضل است، و طواف به نیابت مؤمنین بسیار ثواب دارد، و به نیابت حضرت پیغمبر و حضرت فاطمه و دوازده امام علیهم السّلام ثواب عظیم دارد، و در خبر منه و إنّما أن «143» صحیح است که: مستحب است که شخص در مکّه سیصد و شصت طواف کند به عدد ایّام سال، و اگر

نتواند سیصد و شصت شوط، و آن پنجاه و یک طواف و سه شوط می شود، و آن را به جهت اتمام عدد ایام سال تمام می کند به چهار شوط دیگر تا پنجاه و دو طواف بشود.

و مستحب است ختم قرآن مجید در مکّه معظمه، و در حدیث است و إنّما أن «144» است که هر که ختم کند قرآن را در آن جا از دنیا نرود تا به بیند حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را و ببیند منزل خود را در بهشت.

و مستحب است در مکّه مشرّف شدن به موضع تولّد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله، و در منزل خدیجه، و زیارت قبر ابی طالب علیه السلام، و رفتن به غاری که در «حراء» حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در اوایل بعثت عبادت کرده در آن جا، و به غاری که در کوه «ثور» است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله در آن جا مخفی شده منها و إنّما أن «145».

و بدان که مستحب است از برای کسی که در مکّه می ماند اتیان

صفحه : 123

به عمره مفرده، و در اعتبار فاصله میانه آن و عمره که پیش بجا آورده خلاف کرده اند، جمعی کثیر از علماء بها و إنّما أن «146» بر آنند که احتیاج به فاصله ندارد، و جمعی لازم دانسته اند فاصله یک ماه را، و بعضی یک سال را، و بعضی کافی دانسته اند فاصله ده روز را، و این قول خالی از قوت نیست (1) اگر چه سند مستندان ضعیف است.

و احرام عمره مفرده از اقرب اطراف حرم است به مکّه معظمه و الآن معروف است، و بعد از احرام طواف و

نماز آن و سعی و تقصیر می کند و همه چیز از برای او حلال می شود مگر زن و چون طواف نساء را که در عمره مفرده لازم است به جا آورد زن نیز بر او حلال می شود.

و سنّت است که چون خواهد از مکّه بیرون رود غسل کند و طواف وداع به جا آورد و در هر شوطی دست یا بدن به حجر الأسود و رکن یمانی برساند، و چون به مستجار رسد دعاهای سابق را بخواند، پس به نزد حجر الأسود بیاید و شکم خود را به خانه بساید و یک دست بر حجر الأسود گذارد و دست دیگر به جانب خانه بگشاید و حمد و ثنای الهی بجا آورد و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد، و سنّت است که از باب حنّاطین بیرون رود که مقابل رکن شامی است، و آن که عزم کند بر مراجعت، و از خداوند طلب توفیق مراجعت کند، و در وقت بیرون رفتن یک درهم خرما بگیرد و تصدق کند بر فقراء به جهت احتمال صدور بعض محرّمات در حال احرام از او غفلتا مثل شپش کشتن و نحو آن؟و إنّما أن «150».

-----------------------------------

(1) (طباطبائی): اقوی قول اوّل است بلی عدم فصل ده روز مکروه است.

(خراسانی): احوط آن است که در غیر فاصله در یک سال رجاء بجا آورد.

صفحه : 124

و از جمله مستحبّات مؤکدات، مراجعت از راه مدینه طیّبه است برای ادراک زیارت حضرت فخر کاینات و ائمه بقیع صلوات اللّه علیهم اجمعین، و در حدیث-و إنّما أن «151» وارد شده که ترک زیارت آن حضرت بعد از حج جفا است بر آن حضرت صلّی اللّه

علیه و آله.

وفّقنا اللّه و جمیع المؤمنین لزیارته بجاهه و آله الطاهرین.

[و الحمد للّه أوّلا و آخرا و ظاهرا و باطنا].