ص: 2

ص: 3

ص: 4

رهایی از عذاب خداوند.....38

2) توجه به حکمت و عدالت خداوند.....38

انس بن مالک؛ خادم پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم.....39

امانتی که به صاحبش بازگشت.....40

تسلیت امام صادق علیه السلام به عموزادگان.....41

زینت دنیا و باقیات صالحات.....41

3) توجه به این که بلا همیشه به معنای عقوبت نیست.....42

بیماری امام حسین علیه السلام در راه مکه.....43

زندگی پر تلاطم امیر المؤمنین علیه السلام.....44

گفتار سوم: پاداش صابران..................................47

بیت الحمد.....49

محبوب تر از عمل همه انسان ها.....50

جایگاه صبر بین اعمال نیک.....51

بارش پاداش.....52

صبر جمیل و حیای خداوند.....53

آیاتی در باب صبر.....54

آیه اول.....55

آیه دوم.....55

آیه سوم.....56

آیه چهارم.....56

آیه پنجم.....57

آیه ششم.....57

آیه هفتم.....57

ص: 6

آیه هشتم.....57

آیه نهم.....58

آیه دهم.....58

پیامد صبر و پیامد بی صبری.....59

مورد غبطه دیگران.....59

در انتظار پدر و مادر برای ورود به بهشت.....60

گفتار چهارم: چند پرسش و پاسخ در باب مصائب........................61

تسلیم در برابر مشیت الهی.....63

فرزندان پیامبران.....64

باقیات صالحات.....65

مصلحت خداوند.....67

گریه بر از دست دادن عزیزان خود.....67

گریه بر حمزه سید الشهدا علیه السلام.....68

گریه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم در شهادت جعفر بن ابی طالب علیه السلام.....68

گریه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در مرگ فرزندشان ابراهیم.....68

گریه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بر عثمان بن مظعون.....69

گریه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در بیماری نوه خود.....69

آثار رحمانی و شیطانی مصائب.....70

آیا گریه بستگان موجب عذاب میت می شود؟.....71

ابتلا و عقوبت.....72

ابتلای پیامبران الهی.....73

وظایف ما نسبت به مصیبت دیدگان.....74

1) همدردی با مصیبت زده.....74

ص: 7

2) حضور در تشییع جنازه .....75

3) پذیرایی از صاحبان مصیبت.....75

گفتار پنجم: صبر بربیماری.................................77

نگرانی های بیمار.....79

پاداش های بدون عمل.....80

اعمال صالح دوران نشاط و جوانی.....81

از سرگیری اعمال.....82

پاداش چند جانبه.....83

کفاره گناهان.....84

تفضل الهی به بیمار.....84

رقت قلب بیمار.....86

درخواست دعا از بیمار.....86

معادل شصت سال عبادت.....87

مرحوم آیت الله خوانساری در دوران بیماری.....88

شکایت از بیماری.....88

گنج های بهشت.....90

1) کتمان فقر.....90

2) کتمان صدقه.....90

3) کتمان مصیبت.....91

4) کتمان درد.....91

مصیبت های دست ساز.....92

دفاع از حق خود.....92

ص: 8

گفتار ششم: کاستن از آلام و نگرانی های بیمار......................95

عیادت از بیماران.....97

با پای برهنه.....98

از بهترین کارهای خیر.....99

محبوب ترین بندگان.....99

عیادت از خداوند!.....100

آداب عیادت.....101

عیادت بعد از سه روز بیماری.....101

عیادت از کسی که به عیادت تو نیامده.....102

هدیه برای بیمار.....103

کوتاه بودن زمان عیادت.....103

ادب چهارم، این که.....103

سپاس سلامتی.....103

صدقه دادن برای بیماران.....104

در انتظار لطف خدا.....105

دعا در زمان بیماری.....105

سپاس خداوند بر تندرستی.....105

نعمت های دوران بیماری.....106

1) پاکی از گناهان.....106

2) نیکی هایی که نوشته می شود.....107

رضایت بر بیماری و آرزوی تندرستی.....107

سلامت و صبر.....108

مدال پرستاری.....109

ص: 9

خدمت به جانبازان.....110

کتمان بیماری از پزشک.....111

بیماری نشانه عقوبت نیست.....112

معاویه و شهادت امام مجتبی علیه السلام.....112

عرض ارادت به ساحت مقدس امام مجتبی علیه السلام.....113

گفتار هفتم: برخورد ا مصائب و بیماری ها .......................115

صبر بر از دست دادن همسر.....117

خواستگاری از ام سلمه.....118

برای غلبه بر مشکلات و مصائب .....119

نگاه دین درباره از دست دادن عزیزان.....121

بیماری و عقوبت گناهان.....122

چشم درد امیر المؤمنین علیه السلام.....122

بیماری امام حسن و امام حسین علیها السلام.....123

بیماری امام حسین علیه السلام در راه مکه.....123

بیماری امام سجاد و امام کاظم علیها السلام.....124

بیماری حضرت ایوب علیه السلام.....124

شماتت مردم.....125

حمد خدا هنگام مشاهده بیمار.....127

حضرت زینب سلام الله در مجلس یزید.....128

آرامش بیمار با وعده های الهی.....129

برتر از نماز در مسجد پیامبر.....130

ثواب خدمت به دیگران.....131

خدمت به بیمار.....132

ص: 10

مدارا با بیماری.....133

پرستاری در جبهه.....134

گفتار هشتم: صبر در برابر آزار و بد اخلاقی همسران.....................135

تحمل بدخلقی همسر.....137

مبغوض ترین حلالها.....138

طلاق؛آخرین گزینه.....138

تفاوت انسانها.....139

مرحله صبر.....140

ناخوشایندی ها و خیر کثیر.....140

تبدیل کدورت ها به الفت.....141

فرزندان صالح.....141

پاداش تحمل بداخلاقی شوهر.....142

صبر بر تنگدستی شوهر.....143

بخشودن مهریه.....144

مسأله مهریه.....144

تحمل بداخلاقی همسر.....145

برترین کلاس خودسازی.....146

پاداشی همسان پاداش حضرت داوود علیه السلام و آسیه.....146

الگوی قرآنی برای زنان و مردان.....147

سرانجام صبر و تحمل.....148

ارزش تحمل تربیت فرزندان.....148

خلاصه بحث.....150

ص: 11

گفتار نهم: اخلاق در خانه.............................151

سه نکته مهم.....153

کیفر بداخلاقی همسر.....153

حبط و نابودی عمل.....155

داستان سعد بن معاذ.....155

اهمیت حق الناس.....156

بدترین مردها.....157

عقوبت تهمت به همسر.....157

دشنام و ناسزاگویی.....158

کتک زدن اهل خانه.....159

مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی در قبر.....159

عوامل خوش اخلاقی در خانه.....161

شناخت وظایف و حدود انتظارات.....161

پاداش زنان در خدمت به همسر.....162

بهره های مادر شدن.....163

پاداش مردان در خدمت به همسر.....163

سیره پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم و امیر المؤمنین علیه السلام در خانه.....164

توقعات بی جا از همسر.....165

آسان گیری رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم.....166

گفتار دهم: عزت و برکت زندگی.................................167

عزت مؤمن.....169

آخرت طلبی.....169

همسان مجاهد راه خدا.....170

ص: 12

توسعه در رفاه خانواده.....171

بهترین مردان.....172

سخت گیری بر خانواده.....172

سخت ترین ابتلا.....174

بهترین زنان.....175

مقایسه وضع معیشت، با پایین دست خود.....175

الگوی زندگی.....176

برکت زندگی.....178

کیمیا.....178

قناعت در زندگی.....179

گفتار یازدهم: صبر در برابر گناه..........................181

گونه های صبر.....183

صبر بر معصیت.....183

جایگاه صبر بر معصیت.....184

زیباترین صبر.....185

دشواری صبر بر معصیت.....185

عقوبت غیبت.....186

راهکارهای صبر بر گناه.....187

1)کوچک نشمردن گناه.....187

شادمانی بر گناه.....188

گناہ تحقیر شده.....189

2)اصرار نداشتن بر گناه.....189

حرص بر دنیا.....190

ص: 13

قساوت قلب.....190

گناهان کبیره و گناهان صغیره.....191

معنای اصرار بر گناه.....192

3)سوء استفاده نکردن از ستاریت خدا.....193

4) پرهیز از ذکر گناه.....193

پیش گیری از گناه.....194

تأثیر سخن.....195

اوقات فراغت.....196

مراعات حدود الهی.....196

در برابر گناهکاران چه کنیم؟.....196

بشارت بزرگ خداوند به توبه کنندگان.....198

گفتار دوازدهم: پرسش وپاسخ درباره صبر در برابر گناه...................201

بازتاب ترک معصیت.....203

حقیقت لطف خدا.....204

برترین پاداش.....205

در سایه لطف الهی.....206

مهلت دادن به بدهکار.....208

ابن ابی عمیر و مهلت به بدهکار.....209

پرهیز از زمینه های گناه.....210

مجلس گناه.....210

رفیق بد.....211

فکر گناه؛ زمینه ورود به گناه.....212

لزوم تربیت های دینی.....212

ص: 14

گفتار سیزدهم: صبر در سیره ی عملی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم........215

فرمان صبر به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم.....217

الگوگیری.....219

نمونه هایی از صبر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم.....221

1) صبر بر آزارها.....221

پیامبر در بازار مکه.....221

پیامبر در طائف.....222

2) صبر بر بدگویی ها و سرزنش ها.....223

غصه ها و حسرت های پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم.....224

3) صبر در دشواری های جنگ.....226

4) صبر در برابر آزار همسران.....227

خدیجه بهترین همسر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم.....228

5) صبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم در مصائب.....229

مصیبت سنگین حمزه و عبیده.....229

6) صبر پیامبر بر طاعت خدا صلی الله علیه و آله وسلم.....230

الگوگیری از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم.....232

گزارشی از لحظات پایانی حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم.....233

می خواست تا که دهد جان به پشت در.....234

فاطمه سلام الله پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را چگونه صدا زد!.....234

گفتار چهاردهم: واقعه کربلا؛تجلی صبر جمیل........................237

نمایشگاه صبر.....239

رد پای صبر و رضا در حرکت امام حسین علیه السلام.....240

در آغاز حرکت.....241

ص: 15

روز نهم محرم.....243

دعوت به صبر و شکیبایی در روز عاشورا.....245

سرور آزادگان.....246

مصیبت علی اکبر علیه السلام.....247

معامله با خدا.....248

شباهت به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم.....248

بر بالین علی اکبر.....249

اتمام حجت امام حسین علیه السلام.....249

کسانی که ماندند.....250

عابس در میدان نبرد.....251

صبر در برابر خشم.....251

سنگین تر از زخم شمشیر.....252

تبسم در برابر شمر.....253

شش ماهه امام حسین علیه السلام.....254

استعانت از نماز.....256

فهرست ها............................257

فهرست آیات.....259

فهرست روایات و دعاها.....263

کتابنامه.....281

ص: 16

ص: 18

ص: 20

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم قضاوت کردند و حق را به دیگری دادند. کسی که محکوم شد، گفت: «حَسْبِیَ اللّهُ»، یعنی ما صبر می کنیم، خدا مزد ما را می دهد.

حضرت ناراحت شدند و سه مرتبه دست مبارک خود را حرکت دادند و به او می فرمودند: «أُطْلُبْ حَقَّکَ،(1) حق خود را بگیر!» یعنی خوب دفاع کن، نگو «حَسْبِیَ اللّهُ». «حَسْبِیَ اللّهُ» جایی دارد، صبر جایی دارد. کسانی که دین را افیون جامعه میدانستند، سراغ این واژه ها رفتند. چون تفسیر آن برای مردم خیلی روشن نشده است. حضرت امیر علیه السلام فرمودند:

الْعَجْزُ آفَةٌ و الصَّبْرُ شَجَاعَةٌ؛(2) عجز و ناتوانی آفت است و صبر شجاعت است.

این که آدم خودش را به ناتوانی بزند، آفت است. این بلا است. اما گاهی انسان وظایف خود را انجام داده، ولی یک گرفتاری هایی برای او پیش می آید. اینجا صبر شجاعت است. «الصَّبْرُ شَجَاعَةٌ».

داریم برسیم. آیا واقعا کسی هست که بگوید من در زندگی هیچ مشکل و گرفتاری نداشته و ندارم؟

هر کسی مشکلی دارد. مشکلات طبیعی است. اما سؤال اینجاست که در برابر این مشکلات چه باید کرد؟ آیا باید صبر کنیم و منتظر فضای جدیدی باشیم؟

خدایا، کس دیگری را سراغ نداشتی؟! ما که چند نوع بیماری داشتیم، ما که زمین گیر بودیم، ما که غریب بودیم، حالا فقط ما را پیدا کردی؟

ولی با کمال تعجب صدا زد: خدایا، «مَتَّعْتَنِی حَیْثُ شِئْتَ؛ تو آن وقتی که خواستی، بینایی را به من دادی.» امروز هم از من گرفتی، «أَبْقَیْتَ لِی فیک طُولَ الْأَمَلَ؛ من هنوز به تو امیدها دارم.» هیچ چیزی از امید من به خاطر رفتن این بینایی کم نشده است.

آخر کار هم یک جمله ای گفت که موسی علیه السلام در این جمله ی او ماند. گفت: «یَا بَارُّ یَا وَصُولُ». یعنی ای خدایی که خیلی به ما لطف داری و خیلی مهربان هستی و همیشه هوای ما را داری! وصول صیغة مبالغه است، خیلی هوای ما را داری، خیلی به ما می رسی، خطاب شد: عابدترین مردم همین شخص است.

قسمت جالب قصه، پایان آن است. جناب موسی علیه السلام از او پرسید: من مستجاب الدعوه هستم. می خواهی دعا کنم تا تمام بیماری های تو برطرف شود؟ گفت «إِخْتِیَارُهُ لِی أَحَبُّ مِن إِخْتِیَارِی؛ آنچه را خدا برای من بپسندد، برای من محبوب تر است تا چیزی که خودم بخواهم.» من به آنچه خدا برای من خواسته راضی هستم.

موسی علیه السلام گفت: خدا به تو چه داده که این قدر شکر می کنی؟ گفت: خبر نداری، در این منطقه تنها مؤمن من هستم. بقیه هیچ کدام خداپرست نیستند. این جای شکر ندارد؟(1)

ص: 25

نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ؛(1) نیت مؤمن از اصل کار او مهم تر است.

شما این جمله را فراوان شنیده اید: وقتی جابر در روز اربعین به کربلا آمد، به شهدای کربلا خطاب کرد و گفت: ما در ثواب شما شریک هستیم.

عطیه همراه او بود. او هم مرد بزرگی است. مفسر قرآن است. ولی این جمله برای او سخت بود. گفت: چه ثوابی؟ ما باثواب اینها شریک هستیم؟! آیا می دانید شهدای کربلا چه سختی هایی را تحمل کرده اند؟ کجا ما با ثواب اینها شریک هستیم؟! جابر گفت: خودم از رسول خدا شنیدم که می فرمود:

مَنْ أَحَبَّ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ وَ مَنْ أَحَبَّ عَمَلَ قَوْمٍ أُشْرِكَ فِي عَمَلِهِمْ؛(2) کسی که قومی را دوست داشته باشد، با آن قوم محشور میشود. کسی که کار قومی را دوست داشته باشد، با کار آنها

شریک است.

قسم خورد و گفت: به خدا قسم نیت من با امام حسین علیه السلام بود. معنای فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم این است که فقیر و بیمار نگوید خدا به من کم لطفی کرد. خدا به من عنایت نداشت. محبت نداشت. اگر دست من باز بود، اگر فقیر نبودم، کارهای خیر انجام می دادم. اگر بیمار نبودم، صف اول نماز جماعت جای من بود. من ده سال است در بستر بیماری هستم. نه نماز اول وقت دارم، نه می توانم روزه بگیرم. دوست دارم، ولی نمی توانم.

اگر متوجه شویم که خدا ناظر بر اعمال ماست و صبر ما را بر مصائب و مشکلات می بیند، همه چیز تغییر خواهد کرد.

ص: 27

درباره صبر این چنین می فرماید:

إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛(1)صابران بدون تردید اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت میدارند.

کسی که صبر کرد، پاداش او به غیر حساب است. در قرآن میزان پاداش صابر نیامده است. در حدیث قدسی آمده است که خدای متعال می فرماید:

إِذَا وَجَّهْتُ إِلَى عَبْدٍ مِنْ عَبِيدِي فِي بَدَنِهِ أَوْ مَالِهِ أَوْ وَلَدِهِ ثُمَّ اِسْتَقْبَلَ ذَلِكَ بِصَبْرٍ جَمِيلٍ اِسْتَحْيَيْتُ مِنْهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ أَنْ أَنْصِبَ لَهُ مِيزَاناً أَوْ أَنْشُرَ لَهُ دِيوَاناً؛(2) وقتی برای بنده ای از بندگانم مصیبتی در بدن او یا مالش یا فرزندش پیش آوردم، و او با صبر جمیل از آن استقبال می کند، من فردای قیامت حیا می کنم که به حساب او برسم و میزان و نامه عمل و ترازوی اعمال برای او آماده کنم.

صبر جمیل یعنی چه؟

صبر جمیل یعنی صبری که در آن شکایت نباشد و انسان در برابر امر خدا تسلیم محض باشد.

ص: 29

ص: 30

ص: 32

هستم، اما در گرفتاری و ناراحتی، در بلا و مصیبت صبر و شکیبایی را در خود زنده نگاه ندارد.

اگر من مؤمن هستم، باید در چنین جاهایی ایمان من خود را نشان دهد. لذا همان طور که حج در عرفه خلاصه شده، ایمان هم در صبر خلاصه شده است. یعنی ایمان اینجا باید به داد ما برسد. در تشبیه دیگری از قول امیر المؤمنین علیه السلام آمده است:

الصَّبرَ مِنَ الْإیمانِ کَالرَّأسِ مِنَ الْجَسَدِ؛(1)نسبت صبر به ایمان، همانند نسبت سر به بدن است.

آیا می شود کسی بدون سر به حیات ادامه دهد؟

«مُسَکّن الفؤاد»(1) نام کتابی است که شخصیت بزرگواری به نام زین الدین شهید ثانی، از علمای بزرگ اسلام آن را تألیف کرده است. از روزی که این بزرگوار به شهادت رسیده، تمام تألیفات و کتابهای او مورد توجه بوده است. یکی از کتابهای وی، کتابی به نام «شرح لمعه» است که هم در دانشگاهها و هم در حوزه ها مورد استفاده است.

«مسکن الفؤاد» یکی از کتاب های ارزشمند اوست. علت این که این عالم بزرگ این کتاب را نوشته، این است که خود، یک پدر داغ دیده و دل سوخته است. چند فرزند از فرزندان او در زمان حیاتش از دنیا می روند و روزی که به شهادت می رسد، تنها یک فرزند هفت ساله از او به یادگار می ماند.

بنابر این، عالم بزرگی که پایان راه او شهادت بود و داغ فرزندان متعددی دیده است، کتابی نوشته که این سه اصل را در آن مطرح کرده است.

صحابی بسیار متأثر شدند.

این صحابی بزرگ فرزندی داشت که از دنیا رفت. عثمان بعد از داغ فرزند، دیگر به مسجد نمی آمد. خانه نشین شده بود.

الآن هم در جامعه هستند کسانی که به خاطر یک مصیبت، افسرده و از جامعه جدا می شوند و خود را خانه نشین می کنند. رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم منزل این صحابی آمدند و فرمودند:

بهشت هشت در دارد و دوزخ هفت در. «أَفَما یَسُرُّکَ اَنْ لا تَأْتِیَ بَاباً مِنْها إِلّا وَجَدْتَ ابنکَ أخَذَ بِحُجْزَتِکَ یَشْفَعُ لَکَ إِلی رَبِّکَ؛(1) آیا خوشحال نمیشوی از این که فردای قیامت وقتی طرف هر در بهشت بروی ببینی فرزندت آنجا نشسته است و می گوید تا پدرم نیاید من وارد بهشت نمی شوم؟

با این جمله پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم آرامشی برای او ایجاد شد و به زندگی برگشت.

نظیر این داستان، قصه دیگری است. شخصی از اصحاب به مسجد می آمد و خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم می رسید. فرزند خردسالی هم داشت که همراه خود می آورد. کودک شیرینی بود. گاهی روی دوش پدر می رفت. گاهی روی زانوی پدر می نشست. در جمع اصحاب خودشیرینی می کرد.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و سلم دیدند چند روزی است این شخص به مسجد نمی آید. سؤال فرمودند. گفتند: فرزند خردسالش که مسجد می آمد، از دنیا رفته است و آن قدر ناراحت شده که خانه نشین شده است.

حضرت گله کردند که چرا مرا خبر نکردید؟ بعد به خانه او آمدند و همان تعبیری که به عثمان بن مظعون فرموده بودند، به او هم فرمودند.

ص: 37

مصیبتی به او رسید، این سه جمله را بگوید: « إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّ_ا إِلَیهِ رَاجِعونَ؛ ما از خداییم و به سوی خدا بر می گردیم.» «اَللَّهُمَّ أْجُرْنِي عَلَى مُصِيبَتِي؛ خدایا، بر این مصیبت به من مزد بده.» «وَ اُخْلُفْ لِي خَيْراً مِنْهَا؛ خدایا، بهتر از آنچه که از من گرفتی به من بده.» در این صورت خدای حکیم حتما جبران می کند.(1)

ام سلمه می گوید: روزی که شوهرم ابوسلمه از دنیا رفت، به یاد این حدیث افتادم. اما با خود گفتم: خداوند چگونه شوهری بهتر از ابوسلمه به من خواهد داد و چگونه این مصیبت جبران می شود؟ مدتی گذشت که پیامبر به خواستگاری من آمد و با آن حضرت ازدواج کردم و جبران الهی را دیدم.

اما مردم دیدند پدر و مادر بسیار صبور هستند. کسی از آنها پرسید: چطور شما این گونه صبر می کنید؟ گفتند: یک آیه به ما آرامش داده است. پرسیدند: چه آیه ای؟ گفتند: تا به حال که این فرزند را داشتیم، زینت زندگی ما بود. چنان که قرآن می فرماید:

الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا؛(1)مال و فرزند زینت زندگی دنیاست.

ولی الآن چه شد؟ الآن همانطور که خدا در ادامه آیه فرموده است:

وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ؛ و باقیات صالحات ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش تر است.

گفتند: این آیه به ما آرامش داده است.

او شکست. این زائر باید چه بگوید؟ باید بگوید: این یک حادثه است که در مدینه پیش آمده است. پیشامد است.

اما فراوان شنیده ایم آن زائر، می گوید: ائمه بقیع علیهم السلام مرا جواب کردند. پیامبر تو رویش را از من برگرداند. اگر من قابل بودم، این حادثه پیش نمی آمد. چرا باید در مدینه دستم بشکند؟ چرا باید در مدینه مریض شوم؟

یا مثلا اگر در مسجد شجره محرم شد و راه افتاد و حادثه ای پیش آمد. و به کشور برگشت، چنان که فراوان پیش آمده است زائرانی به دلیل حوادث به کشور برمی گردند. اگر خود او هم حرفی نزند، مشکل این است که اطرافیان رها نمی کنند. به او می گویند: دیدی خدا تو را نپذیرفت!تو لیاقت زیارت نداشتی، با چه پولی رفتی که از آنجا تو را برگرداندند؟ بیست سال در انتظار حج بودی، ولی خدا تو را به خانه خود راه نداد.

بنابراین، بلا همیشه نشانه عقوبت نیست. چرا ما ابتلائات را این گونه تفسیر می کنیم؟ چرا وقتی کسی داغ فرزند دید، به خودش تلقین می کند که حتما در زندگی من اشکالی بوده است؟ باید باور کنیم که بلا همیشه نشانه عقوبت نیست، بلکه می تواند امتحان باشد.

نتیجه توجه به این اصل آرامش در زندگی است. ممکن است ما در زندگی تلاطمی داشته باشیم، یا بلایی برای ما پیش بیاید. اما تلاطم و گرفتاری همیشه به این معنا نیست که ما آرامش خودمان را از دست بدهیم.

با اذیت و آزار مشرکین بود.

امیر مؤمنان علیه السلام ده ساله بودند که پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به رسالت مبعوث شدند. یعنی از ده سالگی تا بیست و سه سالگی در مگه بودند. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم سه سال در شعب ابی طالب در محاصره بودند. در همه این سختی ها امیر مؤمنان علیه السلام همانند یک فرزند در کنار پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بودند.

فرمودند: سیزده سال این گونه گذشت. ده سال مدینه چه گونه بود؟ ده سال مدینه هم همراه بود با هشتاد جنگی که مشرکین بر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم تحمیل کردند. پیامبر خدا با هجرت خود از دست مشرکین از مکه فرار کردند. آنها پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را چهار صد کیلومتر تعقیب کردند و آمدند در مدینه و جنگ ها را شروع کردند.

فرمودند: من ده سال در مدینه در جنگ و جهاد بودم. یک روز آسایش نداشتم. بعد از پیامبر تا هم مصیبت بزرگ شروع شد. خلافت آن حضرت را غصب کردند. همیشه زندگی من پرتلاطم بوده است. «فالحمدُ لله، ولی خدا را سپاسگزارم.»

بنابر این، ممکن است کسی سی سال زندگی اش همراه با تلاطم باشد، ولی در آرامش به سر ببرد. زندگی امیر مؤمنان علیه السلام همیشه پر تلاطم و همراه با مصیبت و سختی و اذیت و آزار بود. همیشه در جنگ و جهاد بود. در همه زندگی آن حضرت گرفتاری، مصیبت و بلا بود، ولی همراه با آرامش.

حضرت می فرماید: الحمدلله. آرامش دارد. پس ممکن است زندگی ما متلاطم، همراه با گرفتاری های فراوان باشد، اما اگر آن باورها را داشته باشیم، همراه با آرامش باشد.

ص: 45

ص: 46

ص: 48

پیش از این درباره وعده های الهی به صابران سخن گفتیم. به اینجا رسیدیم که خداوند متعال برای کسانی که در مصیبت از دست دادن فرزندشان صبر می کنند، پاداش های بسیار ارزشمندی در نظر گرفته است.

در این مجلس به روایات دیگری در مورد وعده های الهی به صابران اشاره می کنیم که در منابع قدیمی ما مثل «کافی» مرحوم کلینی، یا «من لا یحضره الفقیه» شیخ صدوق آمده است.

جالب است که آنها در این مصیبت حمد خدا را می گویند. خداوند متعال هم خطاب می کند برای آنها خانه ای با این نام بسازید. نام آن را خدا تعیین می کند: «سَمُّوهُ بَیْتَ الْحَمْد؛ این خانه را بیت الحمد بنامید.» یعنی خانه ی حمد و سپاس. پاداش آن مصیبت دیده ای که با « إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّ_ا إِلَیهِ رَاجِعونَ» و حمد و سپاس در برابر مصیبت قرار می گیرد، خانه ای است در بهشت به نام «بیت الحمد».

که در این گرفتاری ها، جایگاه صبر کجاست؟ گفتیم: جایگاه صبر خیلی بالاتر است.

وَ اَلصَّبْرُ بِنَاحِيَةٍ يَقُولُ دُونَكُمْ صَاحِبِي فَإِنِّي مِنْ وَرَائِهِ يَعْنِي إِنِ اِسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَدْفَعُوا عَنْهُ اَلْعَذَابَ وَ إِلاَّ فَأَنَا أَكْفِيكُمْ ذَلِكَ وَ أَدْفَعُ عَنْهُ اَلْعَذَابَ؛(1) و صبر در طرفی دورتر از آنهاست. صبر به نماز و زکات و احسان می گوید: مواظب رفیق خود باشید. و اگر نتوانستید عذاب را از او دور کنید، من به تنهایی از او دفاع می کنم و عذاب را از او برطرف می سازم.

یعنی تلاوت قرآن و صدقه و کارهای خوبی که انجام داده، رفتن به مسجد و خانه خدا، نمازهایی که خوانده همه یک طرف، صبر می گوید: اگر شما توانایی داشتید، من دخالت نمی کنم. اما اگر از شما کاری برنیامد، نوبت من است. «انا اکفیکُم، من شما را کفایت می کنم.» این تعبیر بسیار بلند است. صبر یک تنه در برابر همه می ایستد.

دلیل آن هم این است که صبر در تمام مظاهر زندگی انسان باید خودش را نشان بدهد؛ چون نشانه ایمان است.

الأَجْرُ صَبّاً؛(1)در بهشت درختی است که به آن درخت ابتلا می گویند. و آن درخت در روز قیامت به اهل بلا و مصیبت داده میشود و هیچ گونه محکمه و میزانی برای بررسی اعمال آنها تشکیل نمی شود و مانند باران بر آنها ثواب و پاداش فرو می ریزد. کسانی که در دنیا مصیبتی دیدند، وقتی وارد محشر می شوند، اصلا نامه اعمال آنها گشوده نمی شود و ترازوی عمل برای آنها نصب نمی شود و همانند باران بهاری پاداش و ثواب بر آنها می بارد، همان گونه که در دنیا مانند باران بر آنها بلا می بارید. آن گاه امام حسن علیه السلام به این آیه استدلال کردند:

إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛(2) صابران پاداش خود را بی حساب و به تمام خواهند یافت.

کسی که بناست پاداش بی حساب به او داده شود، اگر خطاهای دیگری هم کنار آن داشته باشد. در برابر آن پاداش بی حساب از بین می رود.

جمیل از آن استقبال کرد. من حیا می کنم از این که فردای قیامت برای این بنده ترازوی عمل و حساب و کتابی در نظر بگیرم.

چون در واقع در این دنیا امتحان خودش را پس داده است.

از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم پرسیدند: «مَا بَالُ الشَّهِیدِ لَایُفْتَنُ فِي قَبْرِهِ، چرا شهید سؤال شب اول قبر ندارد؟ حضرت فرمود:

کَفَی بِالْبارِقَةِ فَوْقَ رَأسِهِ فِتْنَة؛(1) شهید زیر برق شمشیرها به سؤال هایش پاسخ داده است.

شهید امتحان خودش را داده است. کسانی باید سؤالها را جواب بدهند که امتحان را پس نداده اند.

دقیقا 103 آیه در قرآن با واژه صبر آمده است. امام علیه السلام به دوازده آیه از این آیات که بیشتر در مورد مصیبت فرزند و عزیزان است اشاره کرده اند. امام علیه السلام فرمودند: این آیات در مقابل من بود:

و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها، آزمایش می کنیم؛ و بشارت ده به استقامت کنندگان، آنها که هر گاه مصیبتی به ایشان میرسد، می گویند: «ما از آن خداییم؛ و به سوی او بازمی گردیم. این ها، همان ها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آنها هستند هدایت یافتگان.

وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛(1) و به کسانی که صبر و استقامت پیشه کنند، مطابق بهترین اعمال که انجام می دادند، پاداش خواهیم داد.

حضرت به او فرمودند: «إِنْ تَصْبِرْ تُغْبَطْ؛ اگر صبر کنی، مورد غبطه دیگران قرار می گیری.»(1)یعنی دیگران می گویند: ببین با این که این مصیبت سنگین در زندگی او پیش آمد، توانست خودش را دوباره جمع کند.

هنر انسان این است که مصیبت ها را مدیریت کند و بر گرفتاری ها غالب بشود. اگر صبر نکنی، حادثه پیش آمده است؛ چه راضی باشی، چه ناراضی.

_فرمودید: کسانی که داغ فرزند ببینند و صبر کنند، پاداش فراوانی در انتظار آنها خواهد برد. آیا درباره فرزندانی که هنوز به دنیا نیامده و ناخواسته سقط میشوند هم همین طور است؟

ص: 62

_در جلسه گذشته در مورد پاداش کسانی که در برابر از دست دادن فرزند خود صبر می کنند صحبت کردید. حتی به پاداش کسانی که دچار سقط جنین شدند اشاره داشتید. اما برخی از زوجها هستند که خداوند به آنها فرزندی نداده است. آیا این افراد از داشتن یک نعمت بزرگ خداوند محروم نیستند؟

أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْرَانًا وَإِنَاثًا وَیَجْعَلُ مَنْ یَشَاءُ عَقِیمًا إِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ؛(1) یا اگر بخواهد پسر و دختر، هر دو را برای آنان جمع می کند و هر کس را بخواهد عقیم می گذارد؛ زیرا او دانا و قادر است.

برخی هم دختر دارند و هم پسر. و برخی دیگر فرزندی ندارند، نه پسر و نه دختر. بنابراین، باید به دو نکته عنایت داشته باشیم: اول این که تسلیم مشیت الهی باشیم. خدایی که می فرماید: «لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»، همان خدا می گوید: مشیت من این است که به بعضی دختر و به بعضی پسر، و به بعضی هم پسر هم دختر عطا کنم. و به بعضی هم هیچ فرزندی ندهم.

اگر به همه، فرزندی که طبق میل آنهاست عنایت کند؛ اگر پسر می خواهند پسر، و اگر دختر می خواهند دختر، از خدایی خدا چیزی کم نمی شود.

در این آیه خداوند اول خود را معرفی کرده است که ضعفی در قدرتم نیست؛ «لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ؛ مالکیت آسمانها و زمین از آن خداست.» در پایان می فرماید: «إِنَّهُ عَلیمٌ قَدیرٌ».

توصیفاتی که در پایان هر آیه هست، با محتوای آن آیه هماهنگ است. همان خدایی که قادر است، از صفات همان خدا این است که علیم است؛ عالم به مصالح انسانها. مصلحت بعضی فقط فرزند پسر است، مصلحت بعضی فقط دختر. مصلحت بعضی در هر دو و مصلحت بعضی هیچ کدام.

می گویند: بعضی از پیامبران بزرگ الهی فقط فرزند دختر داشتند، اصلا پسر نداشتند. بعضی از پیامبران الهی بودند که خداوند به آنها فقط دختر داده و پسر نداده است.

حضرت شعیب پیامبر علیه السلام پسری نداشت. پیامبرانی بودند که فقط پسر داشتند و اصلا دختر نداشتند. حضرت ابراهیم علیه السلام هفت یا هشت پسر داشت و دختر نداشت. پیامبرانی بودند که هم پسر داشتند و هم دختر؛ مثل پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم ،حضرت فرزند پسری به نام ابراهیم داشتند که در هیجده ماهگی از دنیا رفت. .

پیامبرانی هم داشتیم که فرزندی نداشتند؛ یا ازدواج نکردند، یا ازدواج کردند، ولی فرزندی پیدا نکردند. در عین حال آوازه آنها عالم را پر کرده است.

آیا حضرت عیسی علیه السلام فرزندی داشت؟ آیا یحیای شهید، پیامبر بزرگ الهی فرزندی داشت؟ نه عیسی علیه السلام فرزندی داشت و نه یحیی علیه السلام، ولی پیام آنها عالم گیر شد. یحیی علیه السلام به شهادت رسید و نام او عالم گیر شد.

پس نکته اول که باید به آن توجه داشت، این است که ما باید تسلیم مشیت الهی باشیم. خدایی که قدیر است، همان خدا به مصالح ما علیم است. هر چه به انسانها داده، یا نداده است، از روی حکمت و مصلحت و خیرخواهی است.

از ما بماند. آنها از ما یادی بکنند، یا کار خیری انجام دهند. در حالی که همه خیرات به داشتن فرزند نیست.

متأسفانه ما فکر می کنیم همه خیرات در همان چیزی است که نداریم و همه درها به سوی ما بسته شده است. در حالی که این طور نیست، عیسی علیه السلام فرزندی نداشت، یحیی علیه السلام فرزندی نداشت. آیا آثار مهم و باقیات صالحات علمای تراز اول شیعه، همانند شیخ صدوق، شیخ مفید و مرحوم کلینی که از نظر خدمت فوق العاده بودند چیست؟

به شیخ صدوق، شیخ المحدثین می گفتند. سیصد کتاب تألیف کرده است. کلینی صاحب یکی از کتب اربعه به نام «کافی» شریف است. نام این علمای بزرگ که در تاریخ شیعه بی نظیر هستند، از کجا باقی مانده است؟ از فرزندانشان یا از خدماتشان؟

من بررسی کردم، ولی نسل شناخته شده و معروفی برای آنها پیدا نکردم. اما کتاب ها و تألیفات و آثار علمی آنان و خدمات بزرگشان جاودانه شد . ما مدیون تألیفات این بزرگان هستیم. یعنی اگر کتابهای همین سه عالم بزرگوار را کنار بگذاریم، خزانه هایمان بسیار خالی می شود.

بنابراین، راز ماندگاری صرفا در داشتن فرزند نیست. خدمات دیگری می تواند انسان را جاودانه کند. خیلی ها آثار فراوانی از خود به جا گذاشتند. مساجدی ساختند، مدارسی ساختند، کارهای خیری انجام دادند. صدها سال است از دنیا رفته اند، اما آثارشان باقی است. از طرف دیگر معلوم نیست آنقدر که ما فکر می کنیم، فرزندان ما به فکر ما باشند. مگر ما چقدر به فکر پدران خود و پدربزرگان خود هستیم؟

ص: 66

ابراهیم فرزند هجده ماهه ی پیامبر را زیارت می کنند. پیامبر در مصیبت ابراهیم خیلی گریه می کردند.

همچنین می آمدند کنار قبر مادرشان و گریه می کردند. کسانی هم که اطراف پیغمبر بودند گریه می کردند.(1)

اگر در زبان چیزی آمد، این ردپای شیطان است. اگر مصیبت زده، گریبان خود را چاک دهد، به صورت خود لطمه بزند، به سینه بزند، این هم از شیطان است. اما این که اشک جاری شود و قلب بسوزد، اینها قطعا با صبر منافاتی ندارد.

بستگان او گریه می کنند، او در عذاب الهی است.(1)نه این که چون اینها گریه می کنند، او عذاب می کشد.

مطمئنا این چنین نیست و اصلا خلاف عدالت الهی است که ما گریه کنیم و میت را به خاطر گریه ما عذاب کنند. بنابراین، گریه منافات با صبر ندارد. اتفاقا برای صاحبان عزا آرام بخش است.

_آیا بلاهایی که به ما می رسد، حتما به معنای عقوبت گناهانی است که ما مرتکب شده ایم؟ مثلا ما اگر در جوانی به سبب جهالت، گناهی مرتکب شده ایم، ممکن است مثلا با از دست دادن فرزند عقوبت شویم؟

نیست. گاهی آزمایش الهی است.

مردم ایوب علیه السلام را سرزنش می کردند که این بیماری که تو گرفتار آن شدی، به خاطر گناهان توست. با این که در زمان خودش به تعبیر علامه طبرسی، کسی گرامی تر از ایوب نبود، در عین حال او در معرض امتحان سنگین قرار گرفت.

آیا مصیبت ایوب، مصیبت ابراهیم، مصیبت یوسف علیهم السلام مصیبت ها، بلاها و امتحاناتی که اهل بیت علیهم السلام داشتند، اینها را می توانیم به عقوبت تفسیر کنیم؟ بنابراین، همیشه بلا به معنای عقوبت نیست، بلکه همین بلاها موجب شده است که آنها به آن درجات بالا رسیده اند. در روایتی درباره امام حسین علیه السلام آمده است که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:

إنَّ لَكَ فِي الجَنَّةِ دَرَجاتٍ لَن تَنالَها إلاّ بِالشَّهادَةِ ؛(1)به یقین تو در بهشت مقامی داری که جز با شهادت به آن مقام نمیرسی.

بتوانند به عزاداری بپردازند.

جعفر بن ابی طالب برادر امیر مؤمنان علیه السلام در موته به شهادت رسید و دو دست خود را در راه خدا تقدیم کرد. پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: خداوند به جای دو دست، به او دو بال می دهد. همین جعفر وقتی به شهادت رسید پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به فرزند عزیزشان فاطمه زهرا سلام الله فرمودند: سه روز غذا به خانه آنها ببرید و سه روز در خانه اش عزاداری برگزار کنید.(1)

اما متأسفانه الآن برعکس شده است. یعنی یکی از مصیبت هایی که مصیبت دیدگان در فکر آن هستند و گاهی از اصل مصیبت برای آنها سنگین تر است، این است که ما با این همه مهمان و پذیرایی از آنان چه کنیم؟ تازه مهمانها هم گلایه می کنند که مثلا به ما کارت دعوت ندادید و... در حالی که این کار دقیقة عکس دستورات دینی ماست.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم به فاطمه زهرا سلام الله فرمود: به خانه جعفر غذا ببرید و سه روز آنجا عزا بگیرید و آنها دست به چیزی نزنند. آنها مصیبت زده هستند. بنابراین، هم باید اظهار همدردی داشته باشیم. هم آنان را در عزاداری کمک و یاری کنیم.

کسی که مصیبتی به او رسیده است، شاید هزینه هایی به او تحمیل شده باشد و نیازمند کمک مالی باشد. باید بدون این که او تقاضایی کند، کمک کنیم و پولی در اختیار او بگذاریم. بگوییم: این پول را داشته باش، هر وقت خواستی به ما برگردان. کاری کنیم که او فقط به فکر مصیبت خودش باشد. مصیبت تازه ای برای او پیدا نشود.

ص: 76

ص: 78

برنامه خوبی که در زمان صحت و سلامتی در شبهاو در روزها داشته ، عین آن عمل را برای او بنویسید.

پایان این حدیث لطیف تر از آغاز حدیث است. خداوند متعال می فرماید:

فَإِنَّ عَلَيَّ أَنْ أَكْتُبَ لَهُ أَجْرَ مَا كَانَ يَعْمَلُهُ إِذْ حَبَسْتُهُ عَنْهُ؛(1)بر من است که پاداش کارهایی را که پیش از این انجام می داده است برای او بنویسم؛ چون من او را در این موقعیت و بیماری قرار دادم.

یعنی اگر کسی به مشهد مشرف می شده، اگر حج خانه خدا مشرف می شده، اگر محرم جزء سینه زنهای همیشگی سید الشهدا علیه السلام بوده، مطمئن باشد که امسال هم هر آنچه را که در سالهای گذشته انجام می داده است، بدون کم و کاست برای او می نویسند.

در زمان صحت و سلامت انجام میداده، در زمان بیماری نیز بنویسد.

یعنی عین آنچه در زمان جوانی و نشاط و سرحالی انجام میداده است و نیز عین آنچه را که در زمان صحت به جای آورده است برای او نوشته شود.

گرفتار بیماری است، روزی که خوب شد، باید از نو شروع کند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

أَرْبَعَةٌ يَسْتَأْنِفُونَ اَلْعَمَلَ اَلْمَرِيضُ إِذَا بَرَأَ وَ اَلْمُشْرِكُ إِذَا أَسْلَمَ وَ اَلْحَاجُّ إِذَا فَرَغَ وَ اَلْمُنْصَرِفُ مِنَ اَلْجُمُعَةِ إِيمَاناً وَ اِحْتِسَاباً؛(1) چهار گروه هستند که باید عمل را از نو آغاز کنند: بیمار وقتی بهبود پیدا کرد، مشرک هنگامی که مسلمان شود، حاجی وقتی از حج خود فارغ شود و کسی که از روی ایمان و به خاطر خدا در نماز جمعه شرکت کند و به خانه برگردد.

و نیاز می کند، بیشتر فرصت تفکر و تأمل در گذشته دارد.

سوم، «وَ الدُّعَاءِ لَهُ»؛ خدا را می خواند و دعا می کند.

حضرت فرمود: به خاطر این دعاهایی که داری، «یكتُبِ لَكُم الحَسَناتِ ، وَ یُرفَعُ لَكُمُ الدَّرَجاتُ؛(1)خداوند برای شما حسنات می نویسد و درجات شما را بالا می برد.»

بنابراین، به سلمان فرمود: خدا را حمد کن ولی شکایت نداشته باش.

الفِرَاشِ عِبَادَةٌ وَ تَقَلُّبُهُ مِنْ جَنْبٍ إِلَی جَنْبٍ جِهَادٌ فِي سَبِیلِ اللّهِ؛(1)یا علی، ناله های بیمار مؤمن به منزله تسبیح و سبحان الله گفتن است و فریادی که میزند، همانند تهلیل و لا اله الا الله گفتن است. و خوابیدنش در بستر عبادت است. و پهلو به پهلو شدنش جهاد در راه خداست.

اینها همه تفضل و لطف الهی است. مگر در نماز جماعت نمی گویند اگر عدد مأمومین از ده نفر گذشت، اگر تمام جن و انس نویسنده شوند، نمی توانند ثواب یک رکعت آن را بنویسند. این تفضل پروردگار است.

در مورد ماه رمضان فراوان شنیده اید که «نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ؛(2) خواب شما در ماه رمضان عبادت است.» آیا مانعی دارد که خداوند از سر تفضل خواب انسان را عبادت قرار بدهد؟ این تفضل پروردگار است.

فرمود: خواب بیمار، عبادت است. ناله ای که می زند ثواب «سبحان الله » دارد. فریادی که می زند ثواب «لا اله إلا الله» دارد. البته نمی خواهیم بگوییم: دائما فریاد بزند، ولی به هر ترتیب ناله و فریاد یک بخشی از بیماری است. فرمود: ناله او ثواب تسبیح دارد. فریاد او ثواب «لا إله إلا الله» دارد. خواب او در بستر عبادت است.

شب، بیماری را سنگین می کند، مخصوصا در شبهای بلند زمستانی که نگاه بیمار به در است تا کسی به عیادت او بیاید. فرمود: این که از این پهلو به آن پهلو میشود، مانند جهاد در راه خداست.

ص: 85

بیمار بخواهید برای شما دعا کند. دعای بیمار معادل دعای فرشتگان الهی است.

شما در نظر بگیرید کسی که مثلا ماهها یا سال ها در بستر بیماری بوده است، به هر ترتیب قلب او آماده تر است و توجه و تضرع او بیشتر است و ما انسان های سالم، سرگرم دنیا هستیم.

در روایت آمده است: اصلا یک بخش از بیماری برای این است که انسان متذکر بشود. چون ما از خلوت خود فاصله گرفتیم، و این خلوت در بیماری وجود دارد. به هر ترتیب فرمودند: دعای بیمار معادل دعای فرشتگان است.

حضرت فرمودند: یکی از ویژگی های برادر ما این بود:

کَانَ لَا یَشْکُو وَ جَعاً إِلَّا عِنْدَ بُرْئِهِ؛ از بیماری خود شکایت نمی کرد، مگر موقعی که خوب میشد.

البته به تعبیر علامه مجلسی در شرح این حدیث، آن هم شکایت نبود. چون اگر می خواست شکایت کند، در آن دورانی که بیمار بود شکایت می کرد.

بنابر این، در عین حالی که این فضیلت ها برای بیماران است، آنها هم نباید شکایت کنند.

در روایات فراوانی آمده است که بیماران با بیماری مدارا کنند. اما این که چه چیزی شکایت است؟ امام صادق علیه السلام فرمودند: شکایت این است که شما بگویید: «قَدِ ابْتُلِیتُ بِمَا لَمْ یُبْتَلْ بِهِ أَحَدٌ؛(1) من یک بلا و گرفتاری شدم که تاکنون هیچ کس به آن گرفتار نشده است.»

بگوید: کسی درد و بلای مرا ندارد. شما اگر در همه عالم بگردید، درد من از همه بیشتر است.

امام علیه السلام فرمود: اگر بگوید: احدی به این بیماری که من دارم مبتلا نشده، این شکایت است. اما اگر مثلا بگوید دیشب تا صبح نخوابیدم، اشکالی ندارد.

ولی مرحوم علامه مجلسی فرمودند: درجه بالاتر همان است که حمد خدا کند. همان تعبیری که مرحوم آیت الله خوانساری داشت. دیشب تا صبح الحمدلله! این بالاترین درجه است.

ص: 89

خدای ناکرده اگر در کنار افشای صدقه، منت گذاشتن هم باشد، پاداش آن را از بین می برد.

دفاع کن، از حق خود دفاع کن، جای «حسبی الله» نیست.(1)

این که من در ندانم کاری هایی که خودم انجام دادم، کوتاهی هایی که خودم انجام دادم، بگویم من صبر می کنم، اجر و پاداش من با خدا باشد، این صحیح نیست و در محدوده صبر نیست.

ص: 93

ص: 94

ص: 96

همان طور که در گذشته گفتیم. یکی از کارهای خوبی که باید انجام بدهیم، این است که آلام و نگرانی های روحی بیماران را کم کنیم. یعنی کاری کنیم تا کسی که گرفتار بیماری است، ناراحتی های روحی دیگری نداشته باشد.

چند حدیث در فضیلت عیادت از بیماران بپردازیم.

حدیث اول: در سیره پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم آمده است:

إِذَا صَلَّی الغَداةَ أَقْبَلَ عَلَیْهِمْ بِوَجهِهِ؛ هر روز نماز صبح پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم که تمام می شد، برمی گشتند به طرف مردم و سؤال می کردند: هَلْ فیکُمْ مَرِیضٌ أَعُودُهُ؛(1) آیا کسی بیمار هست تا به عیادتش برویم؟

این کار یکی از برنامه های روزانه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بود. و نشانه اهتمام به مسأله عیادت از بیمار است.

اگر می گفتند: مثلا فلانی مریض است، حضرت با همه گرفتاری هایی که داشتند، راه می افتادند و به عیادت بیمار می رفتند. پیداست که این کار در ردیف کارهای مهم زندگی ایشان بوده است.

اینجا هم می فرماید: چرا به عیادت من نیامدید؟ آن بنده عرضه می دارد:سُبْحَانَکَ سُبْحَانَکَ، تو منزهی!» یعنی چه؟ آن وقت جواب می آید:

مَرِضَ أَخُوكَ اَلْمُؤْمِنُ فَلَمْ تَعُدْهُ، وَ عِزَّتِي وَ جَلاَلِي لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنِي عِنْدَهُ، ثُمَّ [لَتَكَفَّلْتُ] بِحَوَائِجِكَ فَقَضَيْتُهَا لَكَ، وَ ذَلِكَ مِنْ كَرَامَةِ عَبْدِيَ اَلْمُؤْمِنِ، وَ أَنَا اَلرَّحْمَنُ اَلرَّحِيمُ؛(1) برادر ایمانی تو بیمار شد و توبه عیادت او نرفتی! به عزت و جلال خودم سوگند، اگر به عیادت او میرفتی، مرا در نزد او می یافتی. بعد هرچه از من میخواستی به تو میدادم. و این به خاطر شرافت و اعتبار بندۂ مؤمن در نزد من است. و من بخشنده و آمرزنده ام.

یعنی آن قدر بندۂ مؤمن پیش من کرامت و جایگاه و مقام دارد که عیادت او مثل عیادت من می ماند. بنابراین، باید سعی کنیم با عیادت بیماران، آلام روحی آنان را به حداقل برسانیم.

در حالات رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم هم آمده است: اگر بعضی از اصحاب خود را نمی دیدند، سه روز صبر می کردند. بعد از سه روز سراغ می گرفتند که فلانی کجاست؟

اگر می گفتند: مسافرت است، برای سلامتی او دعا می کردند. اگر می گفتند: بیمار است، می فرمودند: به عیادت او برویم.(1)

بنابراین، اگر بیماری دو سه روز باشد،بیماری مختصری است که تمام می شود. اما اگر از سه روز گذشت، بیماری در حدی است که باید عیادت بیمار رفت.

یا یک بیماری را می بیند، «فَلْیَحْمَدِ اللّهَ؛ باید حمد خدا بگوید.» اما «ولا یسمعه ذلک؛(1) یک طور حمد خدا بگو که به گوش او نرسد.»

یعنی به صورتی نگوییم الحمد الله که معنای آن این باشد که یک اشکالی در کار شما بوده که گرفتار این بیماری هستید. حمد خدا بگوییم، ولی حتی حمد ما بیمار را آزرده خاطر نکند.

خدایا، تو را سپاس بر تندرستی بدنم که پیش از این همیشه در آن به سر می بردم.

یعنی خدایا من سالهای سال از نعمت سلامتی برخوردار بودم. بعضی ها که ناراحتی درد پا دارد، وقتی از آنان می پرسیم پای شما چطور است؟ تعبیر قشنگی دارند. می گویند: الحمد لله این پا هشتاد سال به ما خدمت کرده است. الآن مدتی است خدمت نمی کند. خوب است انسان آن هشتاد سال خدمت را ببیند.

از امام رضا علیه السلام روایت شده است:

کان علیٌ علیه السلام إِذَا رأَی الْمَرِیضَ قَدْ بَرَأَ یَقولُ یَهِنُئکَ الطَّهُورُ مِنَ الذُنُوبِ؛(1)امیر مؤمنان علیه السلام وقتی بیماری را می دیدند که خوب شده است، به او تهنیت می گفتند و می فرمودند: پاکی از گناهان مبارک تان باشد!

نمی خواهیم همیشه در بیماری باشیم،

وَ أَوْجِدْنِی حَلَاوَةَ الْعَافِیَةِ؛ خدایا، شیرینی عافیت را هم دوباره به من برگردان.

_همسر من جانباز هفتاد درصد بود که الآن پنج سال است شهید شده است.بیست سال فقط برای رضای خدا و دل خودم کنار او بودم و با جان و دل و با توکل به خدا مواظب او بودم. می خواستم بدانم این ثوابها شامل حال ما هم میشود، چون او مجروح جنگی بود نه مریض؟

_اشاره کردید که به سادگی به طبیب مراجعه نکنید. به هر حال در علم پزشکی خیلی بیماری های بدخیم با غربالگری یا چکآپ تشخیص داده میشوند و قابل درمان هستند. البته بعضیها آنقدر به علائم خود بی تفاوت هستند که وقتی مراجعه می کنند که بیماری آنها غیر قابل درمان است.

کشته شده است. به محض این که این خبر را داد، ابن عباس جمله « إِنَّا لِلَّٰهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» را چند بار تکرار کرد. آنقدر گریه کرد که از هوش رفت.

بعد جمله ای اضافه کرد. گفت: ای معاویه، شما شادی کردید، ولی به تو بگویم: «أَمَا وَ اَللَّهِ مَا يَسُدُّحُفْرَتُک»؛ فکر نکن با شهادت امام مجتبی علیه السلام، تو عمر جاودانه خواهی داشت. شاد نباش. فکر نکن تو دیگر هر کاری خواستی می توانی انجام بدهی.

اگر امام مجتبی علیه السلام به شهادت رسیده است، قطعا تو هم عقوبت کار خودت را خواهی دید. بعد گفت: ما مصیبتهایی سنگین تر از این در زندگی دیدیم و صبر کردیم. مصیبت پیامبر خدا به ما رسید و ما صبر کردیم و خداوند امیر مؤمنان را بعد از پیامبر برای ما قرار داد.

معاویه گفت: ابن عباس شنیدم، امام حسن بچه های کوچکی دارد. قطعا معاویه دلش برای بچه های خردسال امام نمیسوخت، می خواست طعنه بزند و مسخره کند که حسن بن علی را در شرایطی کشتیم که اطفال کوچکی داشت.

قاسم بن الحسن که در کربلا به شهادت رسید، روز شهادت امام مجتبی علیه السلام سه ساله بود. ابن عباس گفت: درست است، ولی فرزندان کوچک ما را خدا بزرگ می کند.(1)

ای علوی ذات و خدایی صفات *** صدر نشین همۂ کائنات

سید و سالار شباب بهشت *** دست قضا و قلم سرنوشت

شاخه طوبی و بهشت برین *** نور خدا در ظلمات زمین

پاکترین گوهر نسل بشر *** از همه خوبان جهان خوب تر

نام حسن روی حسن خو حسن *** نور خدا چارمی پنج تن

صبر هم از صبر تو بیتاب شد *** زهر شد و کوزه شد و آب شد

بعد شهادت نکشید از تو دست*** تیر شد و بر تن پاکت نشست

ص: 114

ص: 116

همین سه جمله را گفت. «ما از خداییم و به سوی خدا باز می گردیم. خدایا، در این مصیبت به من پاداش بده. و تو برای من جبران کن.»

بعد فکر کرد این چه جمله ای بود که من گفتم. چه کسی بهتر از ابوسلمه در عالم پیدا می شود. جزو اولین مهاجرین بود. بسیار مؤمن بود. با خود گفت: من این دعا را خواندم؛ چون دستور دینی است، ولی خدا چطور می خواهد جبران کند؟!

ما باید باور کنیم خدا به یک صورتی جبران می کند. عدالت الهی اقتضا می کند که جبران کند.

حادثه کربلا را که نگاه کنیم، می بینیم که این حادثه به این عظمت، برای سید الشهدا و اهل بیت علیهم السلام بسیار سنگین بود، ولی چه جبرانی از این بالاتر که بقای دین اسلام به خون مقدس سید الشهدا علیه السلام شد.

ما باید باور کنیم خدا عادل است و هر مصیبتی را جبران می کند.

سوم این که، به غیرت من بر می خورد دوباره ازدواج کنم. حضرت فرمود من دعا می کنم خدا این غیرت را از بین ببرد.

کسی که شوهر او از دنیا رفته است. چند ماه هم از آن گذشته است، چه مانعی دارد ازدواج کند؟ بعضی ها تصور می کنند ازدواج نکردن احترام به شوهری است که از دنیا رفته است.

ام سلمه با رسول خدا ازدواج کرد و این گونه خدا برای او جبران کرد.(1) ما باید باور کنیم که خدا به گونه ای جبران می کند. در هر مصیبتی چنین است.

_زندگی دنیایی خواه ناخواه با مصیبت های مختلفی مواجه است. چه کنیم تا در مصیبتها بیشتر صبر کنیم؟ آیا ذکر خاصی هست که در مواقع مصیبت به ما کمک کند؟

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَایَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْن؛(1) چه مانعی دارد وقتی غم و غصه ای برای یکی از شما پیش آمد وضو بگیرد آن گاه به مسجد برود و دو رکعت نماز بخواند و دعا کند.

همین حضور در خانه خدا آرام بخش است. انسان وقتی در یک مصیبت و در یک غم، وضو می گیرد، این مقدمه ارتباط با خداست. وقتی در مسجد حضور پیدا می کند، فضای مسجد که فضای مناجات و نماز و فضای ارتباط با خداست، غم ها را از بین می برد و آرام بخش است.

در روایت دیگری آمده است که اگر برای شخصی مصیبتی پیش آمد روزه بگیرد(2) و حضرت به آیه «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ»(3) استدلال کردند. چون صبر به روزه تفسیر شده است.

قطعا یکی از ذکرهای مؤثر در برابر مصیبت ها هم نماز و هم روزه است و به طور کلی یاد خدا و حضور در فضاهای مذهبی موثر است. مثلا برود مشهد، حرم حضرت امام رضا علیه السلام که خیلی اثر دارد.

_خانمی پس از مرگ فرزندش عهد کرده است که در هیچ مراسم جشن و شادی شرکت نکند. آیا این کار صحیحی است؟ اصولا ما برای فوت شخصی از نزدیکان خود طبق آموزه های دینی تا چه زمانی باید عزادار باشیم؟

ص: 120

همه ائمه علیهم السلام به ترتیب از امیر مؤمنان علیه السلام تا امام عسکری علیه السلام همه بیمار می شدند. به دو، سه نمونه اشاره می کنم تا پاسخ اساسی به این سؤال باشد و کسی گمان نکند بیماری حتما نوعی عقوبت باشد.

مرتکب شده ای که خدا تو را از مدینه برگرداند؟! حتما قابلیت نداشتی؛ تا مدینه آمدی، اما پیامبر تو را جواب کرد. خدا تو را جواب کرد.

امام حسین علیه السلام مریض شد، اما این حرفها را نگفت که این بیماری حتما برای من مجازاتی بوده است. بنابراین، نباید فکر کنیم که بیماری الزاما عقوبت الهی است.

سال های تو هیچ مشکلی ندارند، تو چه گناهی مرتکب شدی؟

ایوب علیه السلام چه گناهی مرتکب شده بود؟ هفت سال دوران بیماری او طول کشید. به تعبیر امام صادق علیه السلام هیچ گناهی نداشت. مرحوم طبرسی در تفسیر «مجمع البیان» می فرماید:

لَمْ یَکُنْ فِي عَصرِ أَیُّوب اَحَدٌ أَکْرّمُ عَلَی اللّهِ مِنْه فَابتَلاهُ بِالِمحَنِ الْعَظیمَةِ؛(1) در دوران حضرت ایوب علیه السلام هیچ کسی نزد خدا عزیزتر و گرامی تر از ایوب نبود، ولی در عین حال گرفتار بیماری

شدیدی بود.

در این هفت سال بیماری، کسی که تا آخرین لحظه با ایوب علیه السلام همراهی کرد، همسر باوفای او بود. الآن هم فراوان داریم خانم هایی که بیمار هستند و شوهرانشان از آنان پرستاری می کنند. آقایانی که بیمار هستند و خانم هایشان از آنها پرستاری می کنند.

بنابراین، اگر بنا باشد ما بگوییم بیماری حتما عقوبت است، باید بگوییم انبیا همیشه مورد مؤاخذه و عقوبت بودند.

می گویند: خدا به تو نظر نداشته است که تو گرفتار بیماری هستی.

حضرت فرمودند: اشتباه می کنند. مگر داستان مؤمن آل فرعون را که در سوره مبارکه یس آمده است نخوانده اید. او کسی بود که از پیامبران حمایت می کرد و مردم را دعوت به تبیعت از پیامبران می کرد. در سوره مبارکه یس می خوانیم:

وَجَاءَ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ رَجُلٌ یَسْعَی قَالَ یَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِینَ؛و مردی با ایمان از دورترین نقطه شهر با شتاب فرا رسید. گفت: ای قوم من، از فرستادگان خدا پیروی کنید.

اما امام فرمود: در آن قومی که افراد مؤمن کم بودند، او مؤمن آنها بود. اما در عین حال در ناحیه دست خود مبتلا به بیماری بود.(1)

یک نکته دیگر در مسأله شماتت افراد اضافه کنم. در حدیثی آمده است: بعد از این که هفت سال بیماری حضرت ایوب علیه السلام تمام شد، از او سؤال کردند: در این هفت سال سخت ترین مشکل برای تو چه بود؟

حضرت ایوب علیه السلام فرمود: «شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ؛(2) شماتت و سرزنش دشمنان» عده ای می آمدند و شماتت می کردند و می گفتند: ببین چه کرده ای که گرفتار بیماری شده ای! این کار خیلی بد است! روحیه بیمار را به هم می ریزد و گناه بزرگی است!

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی را شماتت نکنید. ناگهان می بینید او بهبودی پیدا می کند و مورد لطف و رحمت قرار می گیرد و شما مبتلا می شوید!(3)

ص: 126

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

مَنْ عَیَّرَ بِشَیءٍ بُلِیَ بِهِ؛(1) کسی که شخصی را به چیزی سرزنش کند، به آن مبتلا می شود.

ممکن است انسان در اثر شماتت دیگران به بیماری مبتلا شود و این بیماری حتما عقوبت است.

بگوید: الزاما این بیماری شما عقوبت است.

کنار تخت بیمار حمد خدا را باید آهسته گفت. نباید طوری الحمدلله بگویی که بخواهی بیمار را تحقیر کنی. حتی اگر بیماری عقوبت باشد. چه چیزی بهتر از این که مجازات من در این دنیا باشد و به قیامت کشیده نشود.

گنهکار خیال نکند اگر مجازات نمی شود، خیر اوست، بلکه برای او مهلتی است تا پیمانه اش پر شود. یعنی نباید ما نگران باشیم که فلانی گناه کرده، ما هم گناه کردیم، چرا ما مؤاخذه شدیم، ولی او مؤاخذه نشد؟

این برای او پاداش نیست. بلکه اگر ما فکر می کنیم بیماری ما نشانه عقوبت است، باز جای حمد الهی دارد. یعنی اگر کفاره گناهان ما هم باشد، باز باید حمد الهی کرد.

این واقعا مسأله مهمی است که هم اطرافیان، هم خود بیمار، به بیمار القا نکند که بیماری عقوبت است؛ چون آثار روحی بسیار بدی دارد و شدیدتر از بیماری جسمی است.

باشیم، ولی آنها این آرامش را ندارند.

_خداوند به من فرزند معلولی داده است که باعث شده من در طول شبانه روز حداکثر سه چهار ساعت بخوابم. من فرصت انجام نماز مستحب، قرآن، مسجد و مطالعه را ندارم و فقط برای رضای خدا و امید به این که خداوند به من پاداش می دهد این کار را می کنم. اما واقعا بعضی اوقات خسته می شوم و کم می آورم. لطفا مرا دلگرم کنید.

در بعضی از روایات آمده است که یک نماز در مسجد النبی معادل ده هزار نماز است. اگر ما این باور را داشته باشیم، چقدر در زندگی ما مؤثر است. یعنی آقا یا خانمی که مشغول پرستاری است، از این نگران نباشد که به عزاداری نرفته، قرآن نخوانده و مستحبات را انجام نداده است. مطمئن باشد به مراتب فضیلت و ثواب و پاداش این پرستاری زیادتر است.

حضرت فرمود: «أَنْتَ أَعْظَمُهُمْ أَجْراً؛(1) ثواب تو از همه بیشتر است.»

یعنی ما باید باور کنیم ثواب عیادت بیمار، پرستاری از بیمار، خدمت به بیمار از همه بیشتر است.

ص: 136

سراغ عمل جراحی نمی روند، بلکه جراحی آخرین مرحله است. پس پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم با این که می دانستند مردم در زندگی دچار مشکلات و گرفتاری هستند، اما در عین حال فرمودند: تا آنجا که امکان دارد صبر کنید.

ممکن است سؤال شود تحمل این همه سختی و گرفتاری کجای آن خیر کثیر است؟ قرآن با چه معیار و ملاکی می گوید صبر کن؟

مفسرین خیر کثیر را تفسیر کرده و دو معنا برای آن بیان کرده اند:

شوهر خود نگران و ناراحت است، یا آقایی که از خانم خود ناراحت است، عرض می کنم: مگر همه عالم در این شوهر خلاصه شده است؟ در بحث گذشته عرض کردیم که بعضی ها فکر می کنند همه خیرات در اولاد است. فکر می کنند اگر ما فرزند نداشتیم، خدا تمام درهای سعادت را به روی ما بسته است. ما دیگر هیچ راهی نداریم. گفتیم این طور نیست. کلینی ها، مفیدها، شیخ صدوقها، بزرگان ما، از فرزندان آنها نامی نمانده، ولی خدمات آنها جاودانه مانده است.

این طور فکر نکنیم که اگر کسی همسر او بد اخلاق بود، دیگر همه درهای سعادت به روی او بسته شده است. اگر خانمها و آقایان باور کنند که اجر و پاداشی که خداوند به خاطر این صبر به آنها عنایت می کند چقدر است، صبر آسان می شود.

می ترسم خانم هایی که این گونه وعدهای الهی را می شنوند بگویند مبالغه می کنید. شاید بعضی از خانم ها آرزو کنند که کاش شوهر ماهم بداخلاق بود و این پاداش ها نصیب ما میشد! یا آقایان بگویند: کاش ما هم گرفتار یک خانم بداخلاقی بودیم!

عَلَی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا؛ خانمی که با بداخلاقی شوهر خود بسازد و تحمل کند.

می گوید: خدایا تو می دانی در زندگی الآن جدایی به مصلحت نیست. من به خاطر تو صبر می کنم. به خاطر وعده ای که قرآن و پیامبر تو داده اند صبر می کنم. پیامبر خدا فرمود: این زن گرفتار عذاب قبر نمی شود. بالاتر از این، حشر او با فاطمه زهرا سلام الله است.

اگر به بنده تضمین بدهند که اگر شما این کار را انجام بدهی، حتما با فاطمه زهرا سلام الله محشور می شوی، آیا این سختی را تحمل نمی کنم؟ خوب است دو بخش دیگر این حدیث هم بیان شود.

چه خوب است خانم ها به شوهران خود بگویند: به خاطر ما دنبال مال حرام نباشید، ما به لقمه حلال راضی هستیم. روزی حلال به این خانه بیاورید، هر چه هست. کم یا زیاد.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم به این مرد فرمودند:

إِنَّ لِلَّهِ عُمَّالًا وَ هَذِهِ مِنْ عُمَّالِهِ لَهَا نِصْفُ أَجْرِ الشَّهِید؛(1) خدای متعال کارگزارانی دارد و همسر تو یکی از آن کارگزاران خداست، خدا نیمی از اجر شهید را به این زن عطا می کند.

بنابر این، دسته دوم کسانی هستند که با تنگدستی شوهر خود بسازند.

همسر خود را مثل یک دین بداند. خود را بدهکار بداند. اما متأسفانه این فرهنگ نزد ما نیست. تا بحث مهر مطرح می شود، می گویند چه کسی داده و چه کسی گرفته؟ کسی برای آن کیسه ندوخته است.

امام حسین علیه السلام فرمودند: «ما مهر همسران خود را به دست خود می دهیم.» یعنی وقتی عقد کردیم و تمام شد، مهر را می پردازیم. در روایت آمده است:

مَنْ أَمْهَرَ مَهْر أَثُم لا یَنَوی قَضَاءَهُ کَانَ بِمَنْزِلَةِ السَّارِقِ؛(1) اگر کسی مهری تعیین کند، ولی نیت پرداخت آن را نداشته باشد، در حکم سارق و دزد است.

مادرها، پدرها، جوانها به این حدیث توجه کنند. نگویند این مهریه های سنگین تشریفاتی است. می خواهیم یک چیزی گفته باشیم. مهر یک دین است. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: «ما همسران خود را از پاک ترین اموال خود می دهیم.»(2)

مَنْ صَبَرَ عَلَى سُوءِ خُلُقِ اِمْرَأَتِهِ أَعْطَاهُ اَللَّهُ مِنَ اَلْأَجْرِ مَا أَعْطَى داوُدَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَلَى بَلاَئِهِ؛(1) اگر کسی بر بداخلاقی همسرش صبر کرد، آن پاداشی که خداوند به پیامبر بزرگ خود داوود عطا فرموده است،

به این مرد می دهد.

چنان که در همین روایت درباره خانم ها هم آمده است:

مَنْ صَبَرَتْ عَلَى سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا أَعْطَاهَا اَللَّهُ مِثْلَ ثَوَابِ آسِيَةَ بِنْتِ مُزَاحِمٍ؛ اگر زنی بر بداخلاقی شوهر خود صبر کرد و تحمل کرد، خداوند پاداش آسیه را به او عطا می کند.

آسیه زن چه کسی بود؟ همسر فرعون. خانم! شوهر شما که از فرعون بدتر نیست؟ پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: اگر زنی بر بداخلاقی شوهر خود صبر کرد، ثوابی که خدا به آسیه داد، به این زن عطا می کند.

یکی از اساتید بزرگوار می فرمودند: قرآن کریم از بسیاری افراد نقل می کند که از خدا تقاضای بهشت می کردند، ولی بهشتی که آسیه از خدا خواست، یک بهشت استثنائی بود. می دانید چرا؟ چون نگفت خدایا «أدخلنی فی الجنة؛مرا وارد بهشت کن.» بلکه گفت:

رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَکَ بَیْتًا فِي الْجَنَّةِ ؛(1)پروردگارا، پیش خود در بهشت خانه ای برایم بساز!

من هر بهشتی نمی خواهم، بلکه بهشتی می خواهم که در جوار تو باشد. انسان می تواند به اینجا برسد.

خانه، حتی در قصه فرزندان همکاری نمی کند. بچه ها هم مادر را اذیت می کنند. در این صورت نگهداری و تربیت فرزندان خیلی سخت تر می شود.

اگر خانم با شوهر هماهنگ نباشد و احیانا شوهر بداخلاق و بدزبان باشد، یا دست بزن داشته باشد، کار خیلی دشوار می شود.

خاطره ای از امام راحل بگویم که ایمان به وعده های الهی بیشتر شود. در خاطرات امام آمده است که گاهی دختر خانم های ایشان، عروس خانم های ایشان خدمت امام می آمدند و بچه های خردسال خود را به دیدن امام نمی آوردند.

امام می فرمودند: چرا بچه های خود را نیاوردید تا من آنها را ببینم؟ می گفتند: شما را اذیت می کنند. ما را اذیت می کنند کافی است. اینجا بساط زندگی شما را بر هم می زنند.

امام به این عروس خانم ها و دختر خانم های خود فرموده بودند: آیا حاضر هستید معامله ای با من داشته باشید؟ گفته بودند چه معامله ای؟ فرموده بود: من حاضرم تمام عبادات هشتاد نود ساله عمر خود را هر چه هست، در بست به شما بدهم، شما ثوابی را که خداوند از تحمل اذیت فرزندان به شما می دهد به من بدهید؟

امام یک فقیه بود، یک عارف بود، یک مفسر بود، مبالغه نمی کند. چقدر اعمال صالح در پرونده امام وجود دارد؟! چقدر کتاب ها، خدمات، شاگردان، این انقلاب اسلامی، این همه آثار و برکات! فرموده بود: همه اینها برای شما، آن ثوابی که خدا به شما در خانه می دهد آن ثواب برای من.

ص: 149

ص: 152

همسرش را با زبان بیازارد، خداوند هیچ عمل و حسنه ای از او نپذیرد تا شوهرش را راضی سازد، هرچند شبها نماز گزارد و روزها روزه بگیرد.

زخم زبان بسیار سخت است. به قول شاعر:

جَرَاحَاتُ السِّنَانِ لَهَا الالتیام *** وَ لَا یَلْتَامُ مَا جَرَحَ اللِّسان (1)

یعنی جراحت نیزه قابل التیام است، ولی زخم زبان قابل التیام نیست.

خیلی سخت است! گاهی بیست سی سال می گذرد، ولی می گوید: هنوز از آن کلامی که آن زمان به من گفته شده، قلب من آزرده است.

اگر خانمی به شوهرش سخنی بگوید که او را آزار بدهد، خدا هیچ عبادتی را از او نمی پذیرد، نه واجب و نه مستحب. نه توبه، نه کفاره. چون برخی افراد فکر می کنند که مثلا این گناهی که انجام داده اند، با یک کار خیر جبران می شود. اما نمی دانند که توبه باید متناسب با گناه باشد.

اگر گناه من از بین بردن حق دیگری است، اگر گناه من زخم زبان به دیگری است، توبه این گناه تنها «أَسْتَغْفِرُ اللّه» به درگاه الهی نیست.

لذا می فرماید: هیچ چیزی از او پذیرفته نمی شود، هرچند تمام عمرش روزه بگیرد و شب زنده داری کند و اموالی را در راه خدا انفاق کند. مگر این که شوهرش را راضی کند. .

یعنی اگر خانمی دل شوهرش را شکست، یا شوهری دل همسرش را شکست، فکر نکند با کارهای خوب دیگر، با نماز و دعا این دل شکستگی و این اذیت و آزار جبران می شود. حضرت در پایان حدیث می فرمایند:

وَ کَذلِکَ الرَّجُلِ إِذَا کانَ لَها ظالِماً؛ و همین طور است اگر مرد به زن خود ظلم کند.

ص: 154

هیچ فرقی نمی کند. مرد هم اگر زخم زبانی به همسرش زد، عبادتی از او پذیرفته نمی شود، مگر این که خانمش را راضی کنند.

شدت جراحات به شهادت رسید.

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم خود ناظر بر غسل او بودند. با پای برهنه و بدون عبا در تشییع جنازه اش حرکت کردند. گاهی گوشه راست تابوت را می گرفتند و گاهی گوشه چپ را.

فرمودند: هفتاد هزار فرشته در تشییع جنازه او حضور دارند. پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم شخصاً به بدن او نماز خواندند و بدن او را در قبر گذاشتند و لحدش را چیدند. مادر این شهید والا مقام ایستاده بود. وقتی چنین دید، گفت: «يا سَعدُ، هَنيئاً لَکَ الجَنَّةُ؛ ای سعد بهشت گوارایت باد!»

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم به مادر این شهید فرمودند: «یا اُمَّ سَعْدٍ، مَهْ! لَا تَجْزِمِی عَلَی رَبِّکِ؛ ای مادر سعد آرام باش. درباره کار خدا به طور جزم و یقین سخن نگو. تو چه میدانی؟ فَإِنَّ سَعْداً قَدْ أَصابَتُهُ ضَمَّةٌ؛ الآن گرفتار فشار قبر شد.» عرض کرد: چرا یا رسول الله؟ پیامبر فرمود: «إِنَّهُ کَانَ فِي خُلُقِهِ مِعِ أَهلِهِ سُوءاً؛(1) با خانواده خود بداخلاق بود.»

ببینید سعد بن معاذ با همه ویژگی هایی که برخی منحصر به فرد بود، به خاطر بداخلاقی گرفتار عذاب قبر میشود.

اما حضرت در همان روایت استثنا کرده اند و فرموده اند: «إِلَّا الدَّیْنَ؛ مگر حق الناس.» اگر کسی به شهادت برسد، آیا مردم دیون او را نمی پردازند؟ اخلاق هم حق الناس است. حق مردم است.

چگونه مار پوست می اندازد و از پوست خود بیرون می رود؟ چنین کسی از تمام حسنات و کارهای خوبش بیرون می رود.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم در تعبیر دیگری فرمودند:

وَ اعْمَلُوا أَنَّ الْقَذْفَ وَ الغِیْبَة یَهْدِمانِ عَمَلَ مِائَةٍ سَنَةٍ؛بدانید که تهمت ناروا به همسر و غیبت عمل یکصد ساله را منهدم و نابود می کند.

اگر کسی صد سال کار خوب داشته باشد، به خاطر این نسبت ناروا و تهمتی که زده، تمام کارهای خوب او از بین می رود. فرمود: بدترین مردان کسی است که تهمت بزند.

امام راضی نیست کسی به دشمن رو در رو که برای جنگ آمده است، دشنام بدهد. آیا این امام راضی است انسان در خانه که لطیف ترین و زیباترین کانون است عبارات زشت به کار ببرد و دشنام بدهد؟!

شهید مطهری در مقدمه «سیری در نهج البلاغه» نوشته اند: مرحوم حاج میرزا علی آقای شیرازی دست مرا گرفت و با دنیای «نهج البلاغه» آشنا کرد. مرد عارف و بزرگی بود. شخصیتی بود که مرحوم شهید مطهری را مجذوب خود ساخته بود.

آقای مطهری قصه ای شنیدنی در کتاب «عدل الهی» آورده اند. نوشته اند: روزی این استاد ما به درس آمدند، بسم الله را که گفتند، شروع کردند به گریه کردن، نتوانستند درس را آغاز کنند. دوباره «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» گفتند و به گریه افتادند. سه مرتبه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، گفتند باز گریه کردند.

بعد فرمودند: دیشب خوابی دیدم که بعد از آن، گریه در اختیار من نیست. سؤال کردیم چه خوابی؟ فرمودند: خواب دیدم که از دنیا رفتم. مرا غسل دادند. کفن کردند و به خاک سپردند.

احساس کردم که الآن شب اول قبر و نوبت حسابرسی من است. در این حال سگی وارد قبر من شد. همان جا احساس کردم این سگ تجسم تندخویی من است. گاهی بداخلاقی و تندی می کردم.

فکر کردم چه کنم. الآن که کاری از دست من برنمی آید. یک مرتبه دیدم از آن طرف قبرم سید الشهدا علیه السلام وارد قبر شدند. فرمودند: نگران نباش، من تو را از دست این سگ نجات می دهم.

البته این طور نیست که بعضی فکر کنند که ما هر کاری کردیم، امام حسین علیه السلام دست ما را می گیرد. برداشت من این است که با این خواب این عارف بزرگ را بیدار کردند که جبران کند. اما خدا نکند ما در این

ص: 160

خواب ها تا آخر عمر بمانیم و بیدار نشویم.

این داستان شبیه همان کلامی است که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به مادر سعد معاذ فرمودند. فرمودند: سعد با آن ویژگیها الآن گرفتار عذاب قبر شد.

انسان در هر مقامی باشد، حق الناس غیر از حق الله است. اخلاق در خانه، اخلاق با دیگران، اخلاق با همسر، اینها حق الناس است و باید رعایت شود.

بنابر این، یادمان باشد که اگر چه پاداش صابران را گفتیم، اما این مجوز نمی شود که ما سوء استفاده کنیم.

کند، بی حساب وارد بهشت می شود.

يا عَلِيُّ ، خِدمَةُ العِيالِ كَفّارَةٌ لِلكَبائِرِ ، وَیُطفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ؛ یا علی خدمت به همسر کفاره گناهان کبیره است و خشم پروردگار را خاموش می کند.

بالاخره ما دنبال راهی می گردیم تا خداوند ما را بیامرزد. راه های رحمت باز است. یکی از آنها کمک به همسر است. بعد فرمودند:

لا يَخدُمُ العِيالَ إِلّا صِدِّيقٌ أَو شَهِيدٌ أَو رَجُلٌ يُرِيدُ اللّهُ بِهِ خَيرَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ ؛(1)به عیال خود خدمت نمی کند، مگر صدیق یا شهید یا کسی که خدا خیر دنیا و آخرت را برای او اراده کرده باشد.

گرفتم. ما باید از سیره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم پیروی کنیم. در این حدیث آمده است:

کَانَ رَسُولُ اللّه لَا یَسْأَلُهُمْ طَعَامَاً وَلَایَتَشَهَّاهُ عَلَیْهِمْ إِنْ أَطْعَمُوهُ أَکَلَ وَ مَا أُعْطُوهُ قَبِلَ؛(1) هیچ گاه پیامبر در خانه از همسرانش درخواست غذا نمی کرد و میل خود را بر آنها تحمیل نمی کرد. اگر غذایی میدادند میل می فرمود. و آنچه به آن حضرت میدادند می پذیرفت.

در حدیثی دیگر درباره سیره آن حضرت آمده است:

یَأْکُلُ مَا حَضَر وَلَا یَسْأَلُ وَ لَایَرُدُ مَا وَجَدَ؛(2) هر غذایی که حاضر بود میل می فرمودند. نه غذای خاصی را درخواست می کردند و نه غذایی را رد می کردند.

اگر فقط خرما در خانه بود، همین غذای ایشان بود و میل می فرمودند. گاهی نان تنها، شیر تنها، هر چه بود میل می کردند. یک بار غذای مخصوصی را در خواست نکردند.

باید انجام بدهند؟ چه کارهایی اضافه بر وظیفه آنان است، قدری از مشکلات برطرف می شود.

خانمی که ساکن تهران بود می گفت: مادر من در بیمارستان بستری بود. من صبح زود بیدار میشدم و غذای شوهرم را آماده می کردم. هشت صبح باید نزد مادرم در بیمارستان می رفتم. به شوهرم می گفتم: آقا این غذای شماست. همه چیز را آماده کرده ام. شما فقط ظهر زحمت بکشید یک کبریت بزنید غذا گرم شود و میل بفرمایید.

این آقا می گفت: نه، شما ظهر از بیمارستان بر می گردی، غذای مرا گرم می کنی. دوباره به بیمارستان می روی. آن هم در تهران که می بینید یک رفت و آمد آن گاهی چند ساعت طول می کشد.

ص: 168

_بعضی از خانم ها می پرسند: شما سفارش به صبر بر تنگدستی شوهران می کنید، اما گاهی مردها در انجام کار خود کوتاهی می کنند. آیا باز هم ما باید صبر کنیم؟ آیا وظیفه ای متوجه آنها نیست؟

گفت: من شرایطی دارم که خودم نمی دانم چه کاره هستم. برای شما توضیح بدهم، شما راهنمایی کنید. من دنبال دنیا هستم، ولی نگرانم مبادا دنیاپرست حساب شوم. دنبال کسب و کار می روم، خیلی هم دوست دارم ثروتی تهیه کنم، آیا دنیاپرست نیستم؟

امام علیه السلام پرسیدند: با درآمد و ثروت خود چه می کنی؟ گفت: «أَعُودُ بِهَا عَلَی نَفْسِی وَ عِیَالِی وَ اَصِلُ بِها وَ اَتَصَدَّقُ بِهَا وَ أَحُجُّ وَ أَعْتَمِرُ؛ هزینه خودم و زن و فرزندم را تأمین می کنم. به خویشاوندانم می رسم. صدقه میدهم. و حج و عمره مشرف می شوم.» امام فرمودند:

لَیسَ هذا طَلَبَ الدُّنیا، هذا طَلَبُ الآخِرَةِ؛(1)این دنیاطلبی نیست،آخرت طلبی است.

اگر در آمد شما این طور هزینه می شود، اصلا اسم آن دنیا نیست، آخرت است. یعنی شما از صبح دنبال آخرت هستید. اگر از حلال تهیه می کنید و این گونه هزینه می کنید، این ها اصلا دنیا نیست. همه آخرت است.

ولی در برخی از روایات این حدیث با یک قیدی آمده است که کمتر مورد توجه قرار می گیرد. فرمودند:

الْكَادُّ عَلَى عِيَالِهِ مِنْ حَلَالٍ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّه؛(1)کسی که برای روزی زن و فرزندش از حلال تلاش کند، مانند مجاهد راه خداست.

باید به حلال بودن روزی توجه ویژه داشت.

أَفَلَا أُخْبِرُكُمْ بِشَرِّ رِجَالِكُمْ؛ به شما خبر بدهم که بدترین مردهای شما چه کسانی هستند؟

در ضمن بیان ویژگی های بدترین مردها فرمود:

المُلجِیءُ عِیالَهُ إِلی غَیْرِهِ؛ کسی که کاری کند که خانواده اش مجبور شود نیاز خود را از طریق دیگران جبران کند.

امام صادق علیه السلام نیز در این باره از قول پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى كَلَّهُ عَلَى اَلنَّاسِ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُولُ؛(1) از رحمت خدا دور است کسی که بار خودش را به دوش دیگری می اندازد. از رحمت خدا دور است کسی که زن و فرزندش را که هزینه آنها به عهده اوست ضایع می کند.

کسی که به خانواده خود رسیدگی نمی کند، مشمول رحمت الهی نیست.

روایات بسیاری از ائمه علیه السلام رسیده است که با تعبیر «از ما نیست» شروع می شود. در یکی از آنها از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم روایت شده است:

لَيسَ مِنّا مَن وَسَّعَ اللّه ُ عَلَيهِ ثُمَّ قَتَّرَ عَلى عِيالِهِ؛(2) از ما نیست کسی که خداوند به او وسعت مالی داده، اما به خانواده اش سخت می گیرد.

یعنی اگر کسی توان مالی خوبی دارد، ولی به خانواده اش سخت می گیرد و آنها را در مضیقه قرار می دهد، پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: اینها از ما نیستند. اگر ندارد و برای به دست آوردن ثروت کوتاهی می کند، باز هم فرمودند: از ما نیستند.

ص: 173

اَكْثِرْ اَنْ تَنْظُرَ اِلى مَن فُضِّلْتَ عَلَيهِ، فاِنَّ ذلِكَ مِنْ اَبْوابِ الشُّكرِ؛(1) در زندگی بسیار به پایین دست خود نگاه کن. این کار یکی از راه های سپاسگزاری است.

اگر انسان بخواهد سپاسگزار خدا باشد، راه آن این است. وگرنه اگر بنا باشد به بالادست خود نگاه کنیم و او را برای خود الگو قرار دهیم، باز هم بالادست او هست.

اگر شوهر تنگدست و فقیر است، همسرش نباید به خاطر فقر، او را سرزنش کند. این بسیار بد است که زنی هر چند با گوشه و کنایه و طعنه، و با مقایسه زندگی خود با دیگران، شوهرش را تحقیر کند. که رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

مَنْ أَذَلَّ مُؤْمِناً أَوْ حَقَّرَهُ لِفَقْرِهِ وَ قِلَّةِ ذَاتِ يَدِهِ شَهَرَهُ اَللَّهُ عَلَى جِسْرِ جَهَنَّمَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ؛(2) اگر کسی مؤمنی را ذلیل کند، یا به خاطر فقر و تنگدستی اش او را تحقیر نماید، خداوند فردای قیامت او را بر پل جهنم انگشت نما و رسوا می کند.

گاهی زندگی خود را با دیگران مقایسه می کنیم، اما نتیجه آن سرزنش مردی است که تلاش خود را کرده و نتوانسته است راه به جایی ببرد.

امیر المؤمنین علیه السلام زندگی مشترک داشتند. در این نه سال، خداوند چهار فرزند پشت سر هم به ایشان عنایت فرمود. امیر مؤمنان علیه السلام هم در این نه سال همیشه در جبهه و جهاد بودند. چون در ده سالی که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم در مدینه بودند، قریب هشتاد جنگ به وقوع پیوست و امیر المؤمنین علیه السلام همیشه همراه رسول خدا بودند.

ولی فاطمه زهرا سلام الله آنقدر این خانه را زیبا اداره کرده بود که به تعبیر یکی از اساتید، حتی پدرشان که در همسایگی ایشان بود، خبر نمی شد که سه روز است در این خانه نان پیدا نمی شود. در آیه «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ»(1) به این داستان اشاره شده است.

یک روز پیامبر به خانه فاطمه سلام الله آمدند. دیدند فاطمه زهرا سلام الله سخت مشغول کار است. هم آسیاب می کرد و هم فرزند خود را شیر میداد. اشک در چشمان رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم حلقه زد. فرمود:

يا بِنْتاهُ تَعَجَّلى مَرارَةَ الدُّنْيا بِحَلاوَةِ الاْخِرَةِ؛(2)دختر عزیزم تلخی های دنیا را به خاطر شیرینی آخرت تحمل کن.

اگر اینجا در رنج و مشقت هستی، در عوض شیرینی آخرت در پیش است.

جواب فاطمه زهرا سلام الله چه بود؟ پدر فرمود: سختی ها را تحمل کن، فاطمه زهرا عرضه داشت:

اَلْحَمْدُلِلّهِ عَلى نَعْمائِهِ وَالشُّكْرُ لِلّهِ عَلى آلائِهِ.؛(3) خدا را به خاطر نعمتهایش سپاسگزارم.

ص: 177

این کلام باید الگوی زنان ما باشد. اگر زندگی سخت است، بگوید: الحمدلله! شوهر من تلاش خود را انجام داده، بیش از این نمی شود. پس من باید صبر می کنم.

فرمودند: کسی آمد خدمت استاد اخلاق و عرفان ما. من سؤال کردم، منظور شما مرحوم آیت الله قاضی است؟ فرمودند: بله. کسی آمد پیش استاد عرفان و اخلاق ما و گفت: آقا اگر می شود علم کیمیا را به من یاد بدهید.

علم کیمیا یک توهم نیست. یک واقعیتی است. اگر کسی بداند، هر آهن پاره و مس بی ارزش را تبدیل به طلا می کند. علم و دانشی است.

مرحوم آیت الله قاضی فرموده بودند: نیازی نیست دنبال این علم باشید. کیمیا این نیست. کیمیا چیزی است که من به شما تعلیم میدهم. کیمیا این دعاست:

اللهم اَغْنِنِى بحَلالِکَ عَنْ حَرامِکْ و بِطاعَتِکَ عَنْ مَعْصیَتِکْ و بِفَضْلِکَ عَمَّنْ سِواکَ؛(1) خدایا، ما را به جایی برسان که به حلال زندگی قانع باشیم و دنبال مال حرام نرویم. به بندگی و اطاعت تو قانع باشیم و به دنبال گناه نرویم. به فضل و کرم تو قانع باشیم و سراغ دیگران نرویم.

فرعون می گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی؛(1)من خدای بلند مرتبه شما هستم.»

موسی می گفت: از ادعای خدایی یک درجه پایین بیا، همه چیز برای تو می گفت: نه، «انَا رَبُّکُمُ الْأَعْلَی». یعنی اگر انسان به قناعت در زندگی نرسد، به هر درجه ای برسد، باز قانع نخواهد بود.

البته باید این دعا را واقعا باور کنیم، نه فقط خواندن آن باشد. من فراوان شنیدم که خانم هایی هستند که وقتی صبح شوهر می خواهد از خانه بیرون برود، به او می گویند: برای ما فقط لقمه حلال بیاور. فردای قیامت می گوییم: خدایا، ما به حلال راضی بودیم، ما حرام نخواستیم.

خانم ها باید به این نکته توجه داشته باشند. چون الآن یکی از دلایل تهیه مال حرام، فشاری است که در درون خانه به مردها می آید. اگر خانم بگوید: ما فقط با حلال زندگی می کنیم، مطمئن باشید زندگی ها بهتر خواهد شد.

ص: 180

ص: 182

4- وظیفه دیگران نسبت به کسانی که به هر دلیل گرفتار گناه شدند چیست؟

فراوان اند کسانی که واجبات خود را انجام میدهند. نماز می خوانند. ماه رمضان روزه می گیرند. وقتی مستطیع می شوند به حج خانه خدا مشرف می شوند. و آمادگی برای انجام واجبات و حتی مستحبات هم دارند، اما پای گناه که به میان می آید می لنگند.

در عین حال که نماز می خوانیم. روزه می گیریم. حج واجب را انجام می دهیم، اما گرفتار بسیاری از گناهان هستیم. همین گناه رایج زبان، گناه رایج چشم، گناه رایج گوش. چقدر غیبت ها می شنویم!

چقدر غیبت ها بر زبان جاری می کنیم! چقدر چشم ما گناه می کند؟ یعنی در برابر گناه مقاومت نمی کنیم. با این همه سنگینی گناه!

مَنْ یَدْخُلُ النَّارَ؛(1) غیبت کننده اگر توبه کند، آخرین نفری است که وارد بهشت می شود و اگر توبه نکند، نخستین نفری است که وارد آتش میشود.

یعنی به این شخص به خاطر این پرونده، برای ورود در رضوان الهی جایزه نمی دهند. اگر توبه کند، نفر آخر ورود به بهشت است. اگر توبه نکند، نفر اول ورود به آتش است. این یک واقعیتی است.واقعا همه گرفتار هستیم.

گناهان کوچک را حقیر بشمارم.

یعنی اگر یک نمازی خواندم، روزه ای گرفتم، مجلس سید الشهدا علیه السلام شرکت کردم، بگویم با این اعمال همه درهای بهشت به روی ما باز است و تمام درهای جهنم بسته است. و دیگر این که گناه را کوچک بشمارم و بگویم این که چیزی نیست. این خیلی مهم نیست.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

مِن علاماتِ الشَّقاءِ : جُمُودُ العَينِ ، و قَسوَةُ القَلبِ و شِدَّةُ الحِرصِ في طَلَبِ الرِّزقِ ، و الإصرارُ على الذَّنبِ؛(1) از نشانه های شقاوت و تیره روزی، خشک شدن اشک چشم، سنگدلی، حرص شدید در دنیاطلبی و اصرار و پافشاری بر گناه است.

این چهار چیز علامت شقاوت انسان است. یعنی انسان را از سعادت به دور می شود.

یکی از نشانه های شقاوت و تیره روزی اصرار بر گناه است. گاهی انسان گناهی را مرتکب می شود و بعد پشیمان می شود. اما ادامه دادن گناه و اصرار بر آن، انسان را از سعادت دور می کند و به شقاوت می رساند.

نشانه های شقاوت است. از این رو امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه از خداوند چشم گریان می طلبند:

اَللَّهُمَ أَعِنِّی بِالْبُکاءِ عَلَی نَفْسِی؛(1) خدایا، به من کمک کن بر خود و گریه کنم!

یکی از آداب دعا این است که انسان دعا را همراه با چشم گریان و اشک ریزان بخواند.

به هر حال اصرار بر گناه، یکی از عوامل شقاوت انسان خواهد بود.

_گناهان کبیره و گناهان صغیره را بیان فرمایید تا ما مواظب باشیم و دنبال گناه کبیره نرویم.

لذا در بحث عدالت هم این موضوع مطرح است که چه کسی عادل است؟ چه زمانی به امام جماعت عادل می گویند؟ وقتی که گناهان کبیره را مرتکب نشود و اصرار بر صغیره نداشته باشد. یعنی اگر اصرار بر صغیره داشت، همان کبیره می شود.

ادامه این فرمایش امیدوار کننده است. «لاَ كَبِيرَةَ مَعَ اَلاِسْتِغْفَارِ». اگر استغفار کردیم، اصلا کبیره ای نداریم. یعنی کسی نگوید من گناه کبیره ای مرتکب شدم و از رحمت الهی ناامید هستم. دیگر دست من به جایی نمی رسد؛ چون گناهان سنگینی مرتکب شده ام.

بنابراین، با اصرار بر گناه هیچ صغیره ای نداریم. اگر اصرار بود کبیره می شود. و با استغفار هم، هیچ گناه کبیره ای نداریم.

المُستَتِرُ بالسيّئةِ مَغفورٌ لَهُ؛(1) کسی که گناه خود را می پوشاند، خدا او را می آمرزد.

چرا؟ چون همین که می پوشاند، پیداست پشیمان شده است. نمی خواهد پرده دری کند. بعد فرمودند:

الْمُذِيعُ بِالسَّيِّئَةِ مَخذُولٌ؛ کسی که گناه را آشکار کند، مخذول است.

بی یاور می ماند و مورد رحمت خداوند قرار نمی گیرد.

بیاورد؟! فیلمها و رمان های مستهجن از عوامل انحراف و سقوط اخلاقی است. چرا انسان رمانی بخواند و در شرایطی قرار گیرد که دیگر راه بازگشت نداشته باشد.

گناه شده اند. ما چه باید کنیم؟

وقتی خداوند موسی و هارون را به سوی فرعون می فرستد، می گوید:«فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَیِّنًا؛(1) با فرعون نرم سخن بگویید.»

امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید:

إنّما يَنبَغي لِأهلِ العِصمَةِ و المَصنوعِ إلَيهِم في السلامَةِ أن يَرحَمُوا أهلَ الذُّنوبِ و المَعصيَةِ؛(2) سزاوار است کسانی را که از معاصی دوری گزیده اند و خداوند نعمت پرهیز از گناهان به آنها بخشیده است، به گناهکاران و کسانی که زیر بار فرمان خدا و رسول نمی روند،مهربانی کنند.

اگر شما پاک هستید و آلوده به گناه نیستید، باید گناهکار را مورد مهر و محبت خود قرار دهید. باید آنها را جذب کنیم، نه این که از آنها بدگویی و غیبت کنیم. سپس حضرت هشدار داده و می فرمایند:

يَا عَبْدَ اللَّهِ لَا تَعْجَلْ فِي عَيْبِ أَحَدٍ بِذَنْبِهِ، فَلَعَلَّهُ مَغْفُورٌ لَهُ، وَ لَا تَأْمَنْ عَلَى نَفْسِكَ صَغِيرَ مَعْصِيَةٍ، فَلَعَلَّكَ مُعَذَّبٌ عَلَيْهِ؛ ای بنده خدا، در عیبجویی و بدگویی از هیچ کس بر اثر گناه او عجله و شتاب مکن شاید او از گناهی که کرده است توبه و بازگشت نموده و آمرزیده شده باشد. و بر نفس خود از گناه کوچک ایمن و آسوده مباش،شاید بر اثر آن معذب و گرفتار باشی.

از یک سو از گناهکار نباید عیبجویی کرد، شاید خدا او را آمرزیده باشد، از سوی دیگر بر خود مطمئن نباشیم. شاید به خاطر معصیتی که آن را کوچک می شماریم، عذاب شویم و او آمرزیده شده باشد.

ص: 197

نمی خواهیم گناهکار را تشویق کنیم، بلکه اگر کسی گناهکار بود، باید او را جذب کرد تا به پاکی برگردد.

کلام امیر مؤمنان علیه السلام در این خطبه این است که انسان نباید از گنهکار غیبت و بدگویی کند. آیا واقعا می شود در هر گناهی از گنهکار غیبت کرد. حضرت می فرماید: شما هم گناهانی بالاتر از این گناهان مرتکب شدید؛ چرا غیبت دیگری را می کنید؟

شاید بگویند: ما آن گناهی را که آنها انجام دادند، انجام ندادیم. حضرت می فرماید: همین که از دیگران غیبت و بدگویی و سرزنش می کنید، این خود بالاترین گناه است.

قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛(1)بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

مرحوم علامه طباطبایی رحمت الله در ذیل این آیه شریفه می فرماید: این آیه بیش از همه آیات، انسان را امیدوار می کند. ناامیدی خیلی خطر دارد. خیلی ها تا آلوده به گناهی می شوند، فکر می کنند همه درهای رحمت به روی آنها بسته شده است. این بالاترین خطر است. در آیات و روایات تأکید شده است که ناامیدی از گناهان کبیره است.

ص: 199

ص: 200

ص: 202

چگونه بنده را راضی می کند، دریغ نداشت.

قرآن کریم در مورد بعضی از اعمال، مثلا در مورد کسانی که نماز شب می خوانند می فرماید:

«تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ /فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ؛(1)پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می شود. هیچ کس نمی داند چه پاداش های مهمی برای آنها نهفته شده است.

در اینجا هم همین طور است. پیامبر پاداش را معین نمی فرمایند. همین قدر می فرماید: خدا او را راضی می کند.

خواهند ماند؛ و مسکن های پاکیزه ای در بهشت های جاودان نصیب آنان ساخته، و خشنودی و رضای خدا از همه اینها برتر است؛ و پیروزی بزرگ همین است!

من راضی باشید.» یک طرفه نیست. «رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ، خدا از آنها راضی باشد. این ها هم از خدا راضی باشند.»

سوم: جوانی که وقتی به جوانی می رسد «کانَتْ قُوَّتُهُ وَ شَبَابُهُ وَنَشَاطُهُ فِیمَا یُحِبُ اللّه: نیرو و جوانی و نشاط خود را در آنچه خداوند دوست دارد به کار می گیرد.»

جوانی که هم نیرو دارد، هم جوانی دارد، هم نشاط دارد و همه امکانات برای او فراهم است، همه را به خاطر خدا در مسیر الهی هزینه می کند و گرفتار گناه نمی شود.

چهارم: جوانی که «ذَکَرَ اللّهَ تَعالی وَ الْمَعَادَ اِلَیهِ فَفَاضَتْ عَیْنَاهُ دُموعاً مِنْ خَشیَةِ اللّه؛(1) خداوند متعال و معاد را یاد می کند و اشک او از خوف خدا جاری شود.»

پنجم: «رَجُلٌ قَلبُهُ مُتَعَلَّقٌ بالمَسجدِ اِذا خَرَجَ مِنهُ حَتّی یَعُودَ اِلیهِ؛(2)شخصی که دلداده مسجد است. وقتی از آنجا مراجعت می کند، در فکر بازگشت است.» کسی که دلداده خانه خدا، دلداده مراکز دینی و دلداده مکان های مذهبی است، در این فکر است که چه زمانی بر می گردم. یعنی تعلقات او تعلقات دینی است.

ششم: شخصی که «تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَأَخْفَاهَا حَتَّى لاَ تَعْلَمَ شِمَالُهُ مَا يَتَصَدَّقُ بِيَمِينِهِ.؛ صدقه می دهد، ولی مخفی است. اگر صدقه را با دست راست میدهد، دست چپ او متوجه نمی شود.»

هفتم: کسی که «أَنْظَرَ مُعْسِراً؛(3) به بدهکار مهلت بدهد.»

ص: 207

پیامبران اند؟ می گویند: نه. سؤال می کنند: آیا شهدا هستند؟ می گویند: نه. می پرسند: پس چه کسانی هستند؟ خطاب میشود:

«هَؤُلاَءِ قَوْمٌ یُنْظِرُونَ الْمُعْسِرَ؛(1)اینها کسانی هستند اگر از کسی طلب داشتند، به او مهلت میدادند و با بدهکاران خود کنار می آمدند.»

نمی گیرم. چون از مولای خود امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:

لایخرَجُ الرّجُلُ عَنْ مَسقَطِ رأسِه بِالدَّینِ؛(1) کسی را به خاطر دین و بدهی از خانه بیرون نمی کنند. خانه از مستثنیات دین است، یعنی ما نمی توانیم کسی را به خاطر بدهی از خانه اش بیرون کنیم. این ها ایمان و باور می خواهد. او باور کرده است که فردای قیامت جزو هفت گروهی است که در سایه الهی قرار می گیرد.

_چه کنیم وقتی موقعیت گناه برای ما پیش می آید، سخنان ارزشمند اهل بیت علیهم السلام یاد ما باشد و شیطان را از خود دور کینم؟

در روایتی آمده است که امام صادق علیه السلام را به یک مهمانی دعوت کردند. در اثنای تناول غذا «فَاسْتَسْقَی»(1) شخصی گفت من آب می خواهم. به جای آب برای او مشروب آوردند. به محض این که به جای آب مشروب آوردند. «قَامَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ؛ امام صادق علیه السلام بلند شدند و از خانه بیرون آمدند.»

شخصی به حضرت گفت: چرا مجلس را ترک می کنید؟ به ذهن هیچ کسی خطور نمی کند که امام صادق علیه السلام هم گرفتار این گناه شود. حضرت فرمودند: من از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم:

مَلْعونٌ مَن جَلسَ عَلَى مَائِدَةٍ يُشرَبُ عَلَيْهَا الْخَمرُ؛(2) از رحمت خدا دور است کسی که سر سفره ای بنشیند که در آن شرب خمر می شود.

بنابراین، برای این که آلوده به گناه نشویم، 1- باید از زمینه های گناه دوری کنیم. 2- در مجالس گناه شرکت نکنیم. 3- از رفیقی که گناه را برای ما خوب جلوه می دهد بپرهیزیم. 4- این که به گناه فکر نکنیم.

مطالعه کتاب های دینی، خیلی مؤثر است. گاهی انسان حدیثی میشنود و تحث تأثیر قرار می گیرد.

امام صادق علیه السلام فرمودند: «قبل از این که گروه های منحرف فرزندان شما را ببرند، شما به فرزندان خود حدیث بیاموزید.»(1) لذا پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: آنچه از همه مهم تر است یقین است.

مَنْ أُعْطِیَ حَظَّهُ مِنْهُمَا لَم يُبالِ ما فاتَهُ مِن قِيامِ اللَّيلِ و صِيامِ النهارِ؛(2) اگر کسی به درجه یقین رسید و معرفت پیدا کرد، اگر شب زنده داری نداشت، اگر روزه های مستحبی نداشت مهم نیست.

ص: 213

ص: 214

ص: 216

اَلسَّلامُ عَلَیکَ یَا رَسُولَ اللّهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ یَا خَاتَمَ النَّبِیینَ، السَّلامُ عَلَيْكَ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ

ای از همه ممکنات اقدم *** گفتار تو بر خرد مقدم

ای میر امم امیر لولاک *** وی فخر بشر نبی اکرم

ای اشرف بندگان یزدان *** وی سرور سروران عالم

خلاق جهان نموده وصفت *** گویند فرشتگان ثنایت

بیگانه به درگه خداوند *** هر کس که نگشت آشنایت

لولاک لما خلقت الافلاک *** گفته است به وصف تو خدایت

ای مبدأ آفرینش خلق *** ای بهر نجات ما دعایت

وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ؛(1) و شکیبایی کن، که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد.

وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُکَ إِلَّا بِاللَّهِ وَلَا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَلَا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ ؛(2)صبر کن، و صبر تو فقط برای خدا و به توفیق خدا باشد! و به خاطر (کارهای) آنها، اندوهگین و دلسرد مشو! و از توطئه های آنها، در تنگنا قرار مگیر!

نگران مکرها و حیله ها و نقشه هایی که دشمنان دارند نباش و صبر پیشه کن.

إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَالَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ ؛(3)خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کرده اند، و کسانی که نیکوکارند.

فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ؛(4) اکنون که چنین است، صبر پیشه کن که وعده خدا حق است.

اگر انسان باور داشته باشد که وعده های الهی حق است، صبر برای او آسان می شود. و پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم باور را در عالی ترین درجه داشت.

وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛(5)و در برابر مصیبت هایی که به تو میرسد، شکیبا باش که این از کارهای مهم است.

فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ؛(6) پس صبر کن، همان گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند.

ص: 218

همه پیامبران اولوالعزم در راه رسالت خود صبر کردند و سختی ها را تحمل کردند.

وَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنَا ؛(1)در راه ابلاغ حکم پروردگارت صبر و استقامت کن؛ چرا که تو در حفاظت کامل ما قرار داری.

این خیلی امیدوار کننده است که انسان مطمئن باشد صبر او در برابر دیدگان پروردگار است.

فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِیلًا ؛(2)پس صبر جمیل پیشه کن.

اصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ وَاذْکُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ؛(3)در برابر آنچه می گویند شکیبا باش، و بنده ما داوود را به خاطر بیاور.

خداوند متعال گاهی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را با سرگذشت پیامبران دیگر تسلی می داد؛ پیامبران بزرگی که در راه رسالت خود سختی های فراوانی تحمل کردند.

فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلَا تَکُنْ کَصَاحِبِ الْحُوتِ ؛(4)اکنون که چنین است صبر کن و منتظر فرمان پروردگارت باش، و مانند صاحب ماهی [ یونس] مباش (که در تقاضای مجازات قومش عجله کرد و گرفتار مجازات ترک اولی شد).

می گوید: اگر می خواهی الگو بگیری بگیرد، اما از چه کسی؟

وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِبْرَاهِیمَ؛(1)در این کتاب، ابراهیم را یاد کن.

یعنی از ابراهیم علیه السلام الگو بگیر که در امتحانات سخت صبر کرد همه پیامبران مقرب بودند، ولی درجات انبیا مسلما متفاوت است. لذا در اینجا خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم خطاب می کند:

وَلَا تَکُنْ کَصَاحِبِ الْحُوتِ ؛ مثل صاحب ماهی (یونس) نباش.

صبر یونس کم بود، زود نفرین کرد.

وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ ؛(2) و ذا النون (یونس) را (به یاد آور) در آن هنگام که خشمگین (از میان قوم خود) رفت؛ و چنین می پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت. و گرفتار سختی ها شد.

فَنَادَی فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ؛(اما موقعی که در کام نهنگ فرو رفت) در آن ظلمت های (متراکم) صدا زد: (خداوندا!) جز تو معبودی نیست. در قرآن آمده است:

فَلَوْلَا أَنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛(3)اگر او از تسبیح کنندگان نبود، تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند.

به هر ترتیب بیست فرمان صبر در قرآن خطاب به پیامبر آمده است که نمونه هایی از آن را خواندیم.

ص: 220

در همین داستان آمده است: زمانی که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم قلب آماده ای را پیدا می کرد و با او برای دعوت و جذب به اسلام صحبت می کرد، به محض این که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم از آن منطقه می گذشت، ابولهب به سراغ او می رفت و می گفت: به حرف او گوش نکن. می پرسید: چرا؟ می گفت: «إِنَّا لَمْ نَزَلْ نُعَالِجُهُ مِنَ الْجُنُون؛(1)ما همچنان مشغول درمان جنون او هستیم.»

می پرسید: تو از کجا می دانی؟ می گفت: من عموی او هستم. این فرزند برادر من است. عمو بهتر از هر کسی فرزند برادر خود را می شناسد. ما مشغول درمان او هستیم.

با همه این اذیت و آزارها، زمانی که به حضرت می گفتند: نفرین کنید. می فرمود:

إِنِّی لَمْ أُبْعَثْ لَعَّاناً، وَ إِنَّمَا بُعِثْتُ رَحْمَةً؛(1) من برای نفرین و دشنام مبعوث نشدم. من تنها برای رحمت مبعوث شده ام.

فقط دعا می کردند:

اَللَّهُمَّ اِهْدِ قَوْمِي فَإِنَّهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ.؛(2) خدایا، قوم مرا هدایت کن. آنان نمی دانند. شنیدن و گفتن اینها آسان است. اگر انسان باور کند که خدا او را می بینید و پایان راه پیروزی و سعادت است، واقعا صبر آسان می شود.

یک عده آدم های سفیه و نادان دور ایشان هستند.

وَمَا نَرَاکَ اتَّبَعَکَ إِلَّا الَّذِینَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِیَ الرَّأْیِ؛(1)و کسانی را که از تو پیروی کرده اند، جز گروهی اراذل ساده لوح مشاهده نمی کنیم.

اصحاب و یاران پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را آدم های سفیه و نادان و اراذل می دانستند.

أَمْ یَقُولُونَ شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ ؛(2)یامی گویند: شاعری است که انتظار مرگش را می بریم.

گفتن و شنیدن اینها آسان است. به خود پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم می گفتند: ما منتظر مرگ تو هستیم. نسبت های ناروایی چون مجنون، شاعر، ساحر، کاهن، معلم و دست آموز دیگران، سفیه، نادان و.. از شماتتهای دشمن به پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم است که آن حضرت در برابر همه آنها پایداری و شکیبایی فرمود و خم به ابرو نیاورد.

پیامبران غصه می خوردند، حسرت می خوردند، ناراحت بودند. پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم به قدری حسرت و تأسف مسلمان نشدن و ایمان نیاوردن کفار را خوردند که خداوند به او خطاب فرمود:

فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ؛(1) پس مبادا به سبب حسرت های گوناگون بر آنان، جانت از کف برود! قطعا خدا به آنچه می کنند داناست.

جانت به خاطر شدت تأسف بر آنان از دست نرود. با این کار جان خود را از دست می دهی! این قدر غصه نخور! خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دلداری می دهد.

در سوره شعراء می فرماید:

لَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ أَلَّا یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ؛(2) گویی می خواهی جان خود را از شدت اندوه از دست دهی، به خاطر اینکه آنها ایمان نمی آورند.

عکس العمل پیامبر در برابر اذیت ها و شماتت های دشمن این چنین بود. فقط حسرت و غصه بود. به اندازه ای حسرت و غصه می خورد که خداوند به او دلداری می داد که این قدر غصه نخور.

در جایی دیگر می فرماید:

حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ؛(3) به هدایت شما حریص و نسبت به مؤمنان دلسوز مهربان است.

همچنین در سوره کهف می خوانیم:

ص: 225

فَلَعَلَّکَ بَاخِعٌ نَفْسَکَ عَلَی آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ یُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِیثِ أَسَفًا؛(1)گویی می خواهی به خاطر اعمال آنان، خود را از غم و اندوه هلاک کنی، اگر به این گفتار ایمان نیاورند.

جان پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم از شدت حسرت و غصه و تأسف و تأثر در خطر بود.

مِنْهُ؛(1)زمانی که کار خیلی سخت میشد، ما به پیامبر پناه می بردیم،احدی به اندازه پیامبر به دشمن نزدیک نبود. یعنی پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم در صف اول می جنگید و مقاومت می کرد.

معاویه در جنگ بدر در صف مشرکین بود. حضرت امیر علیه السلام بعدها به او نوشتند:

لَقد رأيتُني يَومَ بَدرٍ و نحنُ نَلوذُ بالنَّبيِّ ... هُو أقرَبُنا إلَى العَدُوِّ ، و كانَ مِن أشَدِّ النّاسِ يَومَئذٍ بَأساً ؛(2) مرا در روز بدر دیدی. ما به پیامبر که نزدیک ترین ما به دشمن بود، پناه جسته بودیم. دلیری و صولت او در آن روز از همه مردم بیشتر و سخت تر بود.

زندگی می کردند. در اثر اذیت و آزاری که دو تن از همسران پیامبر، نسبت به حضرت انجام دادند، بسیار افسرده بودند. قرآن به آنها خطاب می کند که برگردید توبه کنید.

إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلَائِکَةُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌ؛ اگر شما توبه کنید، جای توبه است. دل های شما از حق منحرف شده است. اگر باز هم به اذیت و آزار خود نسبت به پیامبر ادامه بدهید،خدا و جبرائیل و بندگان صالح خدا یار پیامبرند.

یعنی پیامبر در حالی که برابر دشمنان خارجی، دشمنانی که از مکه آمده بودند می ایستاد، در محیط خانه هم این اذیت ها و بداخلاقی ها را تحمل می کردند.

همیشه همراه با سختی ها، گرفتاری ها و مشکلات بوده است. یا از سوی دشمنان، یا مصائب طبیعی، یا در میدان های نبرد.

در جنگ احزاب زمانی که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وسلم امیر مؤمنان علیه السلام را به میدان نبرد با عمر بن عبدود فرستادند، دعایی کردند که بسیار دعای لطیفی است. عرضه داشتند:

اللَّهُمَّ إنَّكَ أخَذتَ مِنّي عُبَيدَةَ بنَ الحارِثِ يَومَ بَدرٍ ، وحَمزَةَ بنَ عَبدِ المُطَّلِبِ يَومَ اُحُدٍ، وَهَذَا عَلِيُّ فَلَا تَدَعْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثینَ؛(1) خدایا، در بدر عمویم عبیده را از من گرفتی، در احد عمویم حمزة سید الشهدا را. مرا تنها نگذار و علی را برای من نگهدار که تو بهترین وارثان هستی!

به هر ترتیب در بدر، در احد، در موته بستگان حضرت که بسیار برای پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم عزیز بودند، به شهادت رسیدند.

قبل از اذان صبح یازده رکعت نماز شب می خوانیم. و بعد هم بلافاصله نماز صبح می خوانیم.

اما درباره کیفیت نماز شب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نوشته اند: حضرت استراحت می کردند. پس از مدتی از خواب بیدار می شدند، وضو می گرفتند و چهار رکعت نماز، یعنی دو تا دو رکعت نماز شب می خواندند. دوباره استراحت می کردند و باز بیدار می شدند و دو تا دو رکعت دیگر، نماز شب می خواندند. باز استراحت می کردند و برای سومین بار بیدار می شدند و سه رکعت باقی مانده «شفع» و «وتر» را می خواندند و پس از نافله صبح، برای نماز صبح به مسجد می رفتند. یعنی نماز شب بر حضرت واجب بود، آن هم به این کیفیت.

در حالات پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آمده است: برخی اوقات آنقدر رکوع ایشان طولانی می شد که «حَتّی يُقالَ مَتی يَرفَعُ رَأسَهُ؛ مردم می گفتند: چه زمانی سر از رکوع بر می دارد؟» وقتی به سجده می رفتند، آن قدر طولانی می شد، «حَتّی يُقالَ مَتی يَرفَعُ رَأسَهُ؛(1) می گفتند: چه زمانی سر از سجده برمی دارند؟»

در سوره مبارکه طه به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم خطاب شد:

طه مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی؛(2) طه، ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی.

آن قدر پیامبر در عبادت و شب زنده داری خود را به زحمت می انداخت که خداوند به او گفت: ما قرآن را بر تو نازل نکردیم تا به مشقت و زحمت بیفتی. این صبر بر طاعت و بندگی است.

ص: 231

خبر داد که من اول کسی هستم که به پیامبر ملحق می شوم.»(1)

روح هستی در میان بستر است *** لحظه های آخر پیغمبر است

گاه گوید با حسن رازی مگو *** گاه بوسد از حسین زیر گلو

گاه گوید با غم و درد و مهن *** غم مخور هستی من زهرای من

بعد من حامی دست حق شوی *** اولین کس تو به من ملحق شوی

البته باید بگوییم:

بعد از نبی به دخترش امت امان نداد *** از مهر کس تسلی آن خسته جان نداد

می خواست باعلی سوی مسجد رود ولی *** دردا که تازیانه قنفذامان نداد

این شاعر می گوید آنقدر فاطمه زهرا سلام الله سختی دیده بود که دیگر نتوانست امیر مؤمنان علیه السلام را تا مسجد همراهی کند.

می خواست تا که دهد جان به پشت در *** چون بی کسی علی دید جان نداد

هر قهرمان کند به نشان خود افتخار *** زهرا نشان خود به علی هم نشان نداد

لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضًا ؛(1)صدا کردن پیامبر را در میان خود، مانند صدا کردن یکدیگر قرار ندهید.

یعنی مسلمان ها، زمانی که می خواهید پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را صدا بزنید، خوب صدا بزنید. چون پیامبر را با اسم صدا می زدند. بگویید: «یا ابالقاسم»، «یا حبیب الله»، «یا رسول الله» این طور صدا بزنید.

پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم وارد خانه فاطمه زهرا سلام الله شدند. فاطمه سلام الله این آیه را شنیده بود. به احترام این آیه پدر را با اسم صدا نزد. صدا زد «یا رسول الله!» پیامبر فرمودند: فاطمه جان، چرا مرا با کنیه صدا زدی؟ چرا یا رسول الله گفتی؟ همان طوری که قبلا صدا می زدی صدا بزن.

قُولِی: یا ابَتِ! فَانَّها احْیا لِلْقَلْبِ وَ أَرْضَی لِلرَّبِّ؛(2)تو به من بگو بابا۔ زمانی که تو به من بابا میگویی، قلب بابا زنده می شود و خدا راضی تر است.

و سخن پایانی این که یا رسول الله، آیا هر گاه فاطمه سلام الله صدا می زد یا أبه، خوشحال میشدید؟ قطعا چنین بود. این روزها بین در و دیوار هم صدا زد:

یا اَبَتاهُ یا رَسُولَ الله ِ هکَذا کانَ یُفْعَلَ بِحَبیبَتِکَ وَ اِبْنَتِکَ؛(3)ای بابا، ای رسول الله، با حبیبه و دخترت چنین می کنند!

ص: 235

ص: 236

ص: 238

حرکت کردند تا گودال قتلگاه جست وجو می کردم. اگر این بحث را پی گیری کنید، خواهید دید که کربلا نمایشگاه صبر است.

إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ ؛(1)بی تردید صابران پاداش خود را بی حساب و به تمام خواهند یافت.

فرمود: ما صبر می کنیم و خدا بدون حساب به صابرین اجر و پاداش خواهد داد. تا این که به این جمله رسید، که در حقیقت یک اعلامیه است، فرمود:

مَنْ کانَ باذِلا فینا مُهْجَتَهُ، وَ مُوَطِّناً عَلى لِقاءِ اللّهِ نَفْسَهُ فَلْیَرْحَلْ مَعَنا فَاِنَّنِی راحِلٌ مُصْبِحاً اِنْ شاءَ اللّهُ؛(2)هر کس حاضر است خون قلب خود را در این راه تقدیم کند، و آمادۂ لقاء الله است، باما حرکت کند. من به خواست خداوند فردا صبح حرکت می کنم.

حضرت هفتم ذی الحجه این سخنان را فرمودند و روز هشتم حرکت کردند. سخن اول و آخر حضرت«رِضَى اللّهِ رِضانا اَهْلَ الْبَیْتِ» بود. حجت الاسلام نیر تبریزی این خطبه را در قالب شعری زیبا بیان کرده است.

گفت ای گروه هر که ندارد هوای ما *** سر گیرد و برون رود از کربلای ما

این عرصه نیست جلوگه روبه و گراز *** شیرافکن است بادیه ابتلای ما

تا دست و رو به خون نشست می نیافت کس *** راه طواف در حرم کبریای ما

ما پروریم دشمن و در خون کشیم دوست *** کس را وقوف نیست ز چون و چرای ما

ص: 242

یزدان ذوالجلال به خلوت سرای عشق *** آراسته است بزم ضیافت برای ما

ما را هوای سلطنت ملک دیگر است *** کین عرصه نیست در خور فر همای ما

برگردد آن که باهوس کشور آمده *** سرناورد به افسر شاهی گدای ما

یعنی اگر کسی فکر می کند مسیر، مسیر دنیاست، از همین جا برگردد. تا می رسد به این شعر پایانی.

برگشت هر که طاقت تیر و سنان نداشت *** چون شاه تشنه کاری به شمر و سنان نداشت

بنابراین، شروع سخن امام علیه السلام با صبر است. پایان سخن هم با صبر است. در گودال قلتگاه هم تعبیر ایشان همین بود:

صَبراً عَلی قَضائِکَ یا رَبِّ، لا إلهَ سِواکَ یا غِیاثَ المُستَغیِثین؛(1) در قضا و حکم تو صبر پیشه میسازم، ای پروردگار من! خدایی جز تو نیست، ای فریادرس دادخواهان!

حرف اول و آخر حضرت یکی بود.

از کوفه داریم. نام آنها هم در تاریخ ذکر شده است؛ ضحاک بن عبدالله مشرقی و مالک بن نضر ارحبی.

گفتند: ما از کوفه آمدیم تا به شما بگوییم: این کوفه همان کوفه ای نیست که هیجده هزار نامه نوشتند. این گونه نیست، بلکه همه در برابر شما ایستاده اند. تمام کوفه علیه شما بسیج شده اند.

امام در پاسخ فقط یک جمله فرمودند:

حَسْبِي اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ؛(1)خداوند برای من کافی است و خوب وکیلی است. یعنی ما وکالت کار خود را به خدا سپردیم. ما اقدامی که باید می کردیم، کردیم. وظیفه ما بود که این راه را بیاییم. حرکت کردیم. بقیه آن هم با خداست. «حسبی الله ونعم الوکیل». فقط همین یک جمله را فرمودند. در قرآن کریم آمده است:

الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ؛(2) این ها کسانی بودند که برخی از مردم به آنان گفتند: لشکر دشمن برای حمله به شما اجتماع کرده اند، از آنها بترسید. اما این سخن بر ایمانشان افزود و گفتند: خدا ما را کافی است و او بهترین حامی ماست.

به امام حسین علیه السلام گفتند: همه کوفه علیه شماست. فرمود: «حَسْبِي اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ». روز هفتم ذی الحجه همین سخن است، روز نهم محرم هم همین سخن است. در گودال قتلگاه هم همین سخن. سخن از صبر و توکل و رضایت است.

ص: 244

سید الشهدا علیه السلام هم اصحاب خود را دعوت به صبر و شکیبایی کرد و هم اهل بیت خود را. هنگام خداحافظی بود. حضرت سید الشهدا علیه السلام تنهای تنها شده بود. در وداع آخر عصر عاشورا که دیگر هیچ کسی باقی نمانده بود، فرمود:

صَبْراً يا أَهْلَ بَيْتي،فَوَ اللّهِ لا رَأَيْتُمْ هَواناً بَعْدَ هذَا الْيَوْمِ أَبَداً؛(1) اهل بیت من صبر کنید. به خدا سوگند، پس از این هرگز روی ذلت نخواهید دید.

صبر کنید. با صبر عزیز هستید. باید انسان باور کند صبر عزت آور است. امام حسین علیه السلام عزیز شد. اهل بیت ایشان صبر کردند و در عالم عزت پیدا کردند.

طَالِبٍ»؛(1) یعنی کسی که معلم آزادی و آزادگی بود، حسین بن علی علیه السلام است. امتحان بسیار سنگینی است!

وقتی خواست اذان بگوید، امام علیه السلام فرمودند: شما امروز اذان نگویید. امروز علی اکبر اذان بگوید. مؤدن صبح عاشورا علی اکبرعلیه السلام است.

دشمن است، از آن به شجاعت تعبیر می شود. صبر در برابر دشمن شجاعت است. امام می فرماید: هر کس در برابر شمشیرها و نیزه ها صبر می کند بماند. در تاریخ آمده است: پس از این سخن امام علیه السلام «فَتَفَرُّقُ النّاسِ تَفَرُّقاً». بسیاری رفتند. «برگشت هر که طاقت تیر و سنان نداشت.»

امام حسین علیه السلام چشم برزخی پیدا کردن، کنار رفتن پرده ها، و دیدن جایگاه خود در بهشت. اگر انسان به اینجا برسد، برای شهادت مسابقه میدهد.

اَللَّهُمَّ اِنَّا اَهْلُ بَيْتِ نَبِيِّکَ؛ خدایا، ما فرزندان پیامبر تو هستیم.

تا این جمله را فرمود، محمد بن اشعث از میان سپاهیان کوفه فریاد زد:

أیُّ قَرابَةٍ بَینَکَ وبَینَ مُحَمَّدٍ؛(1) چه قوم و خویشی با پیامبر داری؟

در حالی که تنها کسی که روزی زمین می توانست بگوید: من فرزند فاطمه ام و فاطمه دختر پیامبر است، امام حسین علیه السلام بود.

مورد چهارم: امام حسین علیه السلام ظهر عاشورا برای نماز از لشگر فرصت خواستند.حبیب بن مظاهر این پیرمرد با وفا، مأمور شد که از سپاهیان کوفه برای نماز مهلت بخواهد.

وقتی حبیب آمد و تقاضای امام را گفت، شخصی از میان لشگر جمله ای گفت که ما از این جملات به سادگی می گذریم.

تصور کنید یکی از این تعبیرات را نه به امام علیه السلام، بلکه به یک چهره نورانی، به یک عالم که مورد احترام است، به یک مؤمنی بگویند، ما نمی توانیم تحمل کنیم!

به امام حسین علیه السلام گفت: یا حسین. چرا برای نماز فرصت می خواهی؟ «إِنَّ صَلاتَکَ لاَ تُقْبَلُ؛(2)نماز تو قبول نیست.» برای چه نماز می خوانی.

و محاسن امام را در دست گرفت تا سر از بدن امام جدا کند.»

«فَضَحَکَ الحُسَینُ ؛ امام حسین علیه السلام تبسمی کردند.» بعد فرمودند: « ا تقتلنی؛(1) آیا مرا می کشی؟!»

در لحظه آخر، امام علیه السلام می خواهد یک نفر دیگر را برگرداند. جمعیتی که تیر زدند. نیزه زدند. هم جراحات نیزه و تیر بود، هم جراحات زخم زبان بود، ولی لحظه آخر باز به فکر نجات دشمن است.

قهرمان همه عشاق فداکار منم *** این مدالی است که حق کرده عطا امروزم

امام حسین علیه السلام فرمودند: من قهرمان عشاق هستم و این مدال من است. مدال را افسرها به کجا می زنند؟ به سینه.

حرمله جست ز جا گفت که با تیر اکنون *** این مدالت به روی سینه تو می دوزم

تیر حلق پسر و سینه شه دوخت به هم *** عالمی سوخت از این شعر جهان افروزم

واقعاً مصیبت سنگین بود. به همین جهت در روایت آمده است که در شهادت علی اصغر علیه السلام در کربلا به سید الشهدا علیه السلام دلداری داده شد. یعنی پیک الهی آمد و چنین پیام آورد:

دَعهُ يا حُسَينُ؛ فَإِنَّ لَهُ مُرضِعاً فِي الجَنَّةِ؛(1) ای حسین، علی اصغر را به ما واگذار که برای او شیر دهنده ای در بهشت است.

امام حسین علیه السلام نتوانستند به طرف خیمه ها بر گردند. البته من این را اضافه کنم: مادر بسیار مهربان و با وفای علی اصغر، رباب علیه السلام هم از خیمه ها بیرون نیامد. البته به احترام سید الشهدا علیه السلام چون می دانست در قلب امام حسین علیه السلام چه می گذرد. منتظر بود تا ببیند چه خبر می شود.

امام حسین علیه السلام هم نمی توانست به خیمه برگردد. یعنی نه سید الشهدا می توانست خیمه برود و نه رباب می توانست از خیمه بیرون بیاید.

لذا امام علیه السلام به پشت خیمه آمدند و «حَفَرَ للصَّبِّی بِجَفْنِ سَیْفِهِ وَ رَمَّلَهُ بِدَمِهِ وَ

ص: 255

دَفَنَهُ»؛(1)یعنی با غلاف شمشیر یک قبر کوچک آماده کرد و خون گلوی علی علیه السلام را به قنداقه علی علیه السلام مالیدند و بر او نماز خواندند.

ص: 258

جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بَابٍ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ..........56

حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ..........225

الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ أُولَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ..........41،28

الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ..........244

رَبِّ ابْنِ لِی عِنْدَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ..........148

رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا ..........36

رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ..........206

عَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَیَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا..........140

وَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنَا..........55

فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ..........140

فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَیِّنًا ..........197

قَالُوا أَنُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ..........223

قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ..........199

لا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَی..........71

لَا یَضِلُّ رَبِّی وَلَا یَنْسَی..........186

ص: 260

لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ..........67،64

لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ یَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ إِنَاثًا وَیَهَبُ لِمَنْ یَشَاءُ الذُّکُورَ..........63

الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا..........42

وَمَا نَرَاکَ اتَّبَعَکَ إِلَّا الَّذِینَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِیَ الرَّأْیِ..........224

مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَبًا..........38

وَإِذِ ابْتَلَی إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ..........73

وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَی بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا..........227

وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ..........256،119

وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ..........58

وَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنَا..........28،22

وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ..........42

وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا..........57

وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا..........58

وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ..........147

وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَیَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا..........150

وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ..........140

وَلَا تَکُنْ کَصَاحِبِ الْحُوتِ..........220

ص: 261

وَلَا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ..........128

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ أُولَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ..........127،55

وَلَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ..........58

وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا..........123

ص: 262

إذا وجهت إلی عبد من عبیدی مصیبة فی بدنه أو ماله أو ولده ثم استقبل ذلک بصبر جمیل استحییت منه یوم القیامة أن انصب له میزاناً آؤ انشُر له دیواناً ...53،29

أربعة من کنوز الجنة کتمان الفاقة و کتمان الصدقة و کان المصیبة و کتمان الوجع ...90

اربعة یستأنفون العمل المریض اذا برأ و المشرک اذا أسلم و الحاج اذا فرغ و المنصرف من الجمعة ایماناً و احتساباً ...83

أرض القیامة نارٌ ما خلا ظل المؤمن ...206

ارفعوا رؤوسکم و انظروا فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم و منازلهم من الجنة ...250

استعجلت النار فی الدنیا قبل یوم الأخرة ...252

الإسلام یجب ما قبله ...82

اشد الذنوب ما استهان به صاحبه ...188

أشکو إلیه کثرة الضجر ...83

اصبر حبیبی فانک لا تمسی حتی یسقیک رسول الله بکأسه ...249

الإصرار هو أن یذنب الذنب فلا یستغفر الله و لا یحدث نفسه بتوبة فذلک الإصرار ...192

أعظم العیاده اجراً أخفُّها ...103

أعود بها علی نفسی و عیالی و اصل بها و اتصدق بها و أحج و أعتمر ...170

اغد الی عزک ...169

ص: 264

أفضل من طلب التویة ترک الذنب ...194

افما یسرک ان لا تأتی باباً منها إلا وَجَدتَ ابنکَ أخَذَ بحجزتک یشفع لک إلی ربک ...37

اکتبا لعبدی مثل ما کان یعمله فی صحته من الخیر فی یومه و لیلته ...80

أکثر أن تنظر إلی من فضلت علیه فإن ذلک من أبواب الشکر ...176

ألقی عمامته فی عنقه و جره من المسجد ...222

أما تعلمون أن المریض یستریح إلی کل ما أدخل علیه ...103

أما والله لا یسد حفرتک ...113

امرأةٌ صَبَرت علی سوء خلُق زَوجِها ...142

امرأة وهبت صداقها لزوجها ...144

امرهم بالصلاة ...119

امشِ بدائِکَ ما مَشَی بِک...133

إن ارضاکم عند الله اسبغکم علی عیاله ...171

إن السقط لیظل علی باب الجنة ...60

إن الشباب و الفراغ و الجده مفسدة للمرء أی مفسده ...196

إن الله أعزّ و أکرم من أن یسلب عبداً ثمرة فؤاده فیصبر ویحتسب و یحمد الله عزّ و جلّ ثمّ یعذبه ...38

إن المرأة إذا حملت کان لها من الأجر کمن جاهد بنفسه وماله فی سبیل الله ...163

إن المغتاب إن تاب فهو آخر من یدخل الجنة وإن لم یتب فهو أول من

ص: 265

یدخل النار ...186

أن النبی لما مات عثمان بن مظعون کشف الثوب وقبل بین عینیه ثم بکی طویلا ...69

إن تصبر تغبط ...60

إن صلاتک لا تقبل ...253

إن فی الجنة شجرة یقال لها شجره البلوی و یؤتی لأهل البلاء یوم القیامة ...52

إن لک فی الجنة درجات لاتنالها إلا بالشهادة ...74

إنی لکم الأجر ...83

ان الله عمالا و هذه من عماله ولها نصف أجر الشهید ...144

ان من شر رجالکم البهات الفحاش الأکل وحده و المانع رفده و الضارب أهله وعبده البخیل الملجیء عیاله إلی غیره ...157

إنا لم نزل نعالجه من الجنون ...222

أنت أعظمهم أجراً ...132

انظر معسراً ...207

انما ینبغی لأهل العصمة و المصنوع إلیهم فی السلامة أن یرحموا أهل الذنوب و المعصیة ...197

انه بعین الله ...28

إنه کان فی خلقه مع أهله سوءاً ...156

إنی أتعجب ممن یضرب امرأته و هو بالضرب أولی ...159

إنی أکره لکم أن تکونوا سبابین ...158

ص: 266

إنی ذقت الصبر و انواع المر فلم أر أمر من الفقر ...174

انی لم أبعث لعانا و انما بعثت رحمة ...223

أی عبادک أحب ...99

أی قرابة بینک وبین محمد ...253

إیاک و الإبتهاج بالذنب فان الابتهاج به أعظم من رکوبه ...188

أیما امراة آذت زوجها بلسانها لم یقبل الله منها صرفا ولا عدلا و لا حسنه من عملها حتی ترضیه وإن صامت نهارها و قامت لیلها ...153

أنا امرأة رفعت من بیت زوجها شیئا من موضع إلی موضع ترید بها به صلاحاً الا نظر الله إلیها و من نظر الله إلیه لم یعذبه الله ...162

ایما امرأة قالت لزوجها ما رایت منک خیرا قط فقد حبط عملها ...155

ایما امراة لم ترفق بزوجها و حملته علی ما لا یقدر علیه و ما لا یطبق لم یقبل الله منها حسنة وتلقی الله عز و جل و هو غضبان ...175

الإیمان هو الصبر ...33

بسم الله الحمد لله ماشاء الله و لا قوة إلا بالله ...240

بسم الله ما شاء الله ولا حول و لا قوة إلا بالله خط المؤت علی ولد آدم مخط القلادة علی جید الفتاة و ما او لهنی إلی أسلافی اشتیاق یعقوب إلی یوسف و خیر لی مصرع انا لاقیه ...241

تدمع العین و یوجع القلب ولا نقول ما یسخط الرب عز و جل ...70

تصدق بصدقة فأخفاها حتی لا تعلم شماله ما یتصدق بیمینه ...207

التضرع إلی الله ...83

ص: 267

ثلاث من النساء یرفع الله عنهن عذاب القبر ...142

حبب إلی ما رضیت لی ویسر لی ما أحللت بی ... 107

حتی یدخل أبوای ...60

حتی یقال متی یرفع رأسه ...231

الحج عرفة ...33

حسبی الله و نعم الوکیل ...244

حفر للصبی بجفن سیفه و رمله بدمه و دفنه ...268

الحمد لله علی نعمائه و الشکر لله علی آلائه ... 177

حمدک و استرجع ...49

خدمت النبی عشر سنین...166

خرج من حسناته کما تخرج الحیة من جلدها ...157

خیر نسائکم التی إن أعطیت شکرت و إن منعت رضیت ... 175

داؤوهم بالصدقة فلیس شئ أسرع إجابة من الصدقة و لا أجدی منفعة علی المریض من الصدقة ...104

دعه یا حسین فإن له مرضعاً فی الجنة... 255

ذکر الله تعالی و المعاذ الیه ففاضت عیناه دموعا من خشیة الله ... 207

الذین یعودون المرضی...99

رجعت إلی ما أمر الله ...54

رجل دعته امرأة ذات حسب و جمال فقال إنی أخاف الله ...206

رجل غض عینه عن محارم الله ...206

ص: 268

رجل قلبه متعلق بالمسجد إذا خرج منه حتی یعود الیه ... 207

رضی الله رضانا أهل البیت ...242

رضی الله رضانا أهل البیت نصبر علی بلائه و یوفینا أجور الصابرین ...241

ساعات الوجع یذهبن ساعات الخطایا ...84

سبحانک سبحانک...101

سبحانک سبحانک انت رب العباد لا تألم و لاتمرض... 100

سبعة یظلهم الله فی ظله یوم القیامة یوم لا ظل إلا ظله ...206

السلام علیک یا رسول الله السلام علیک یا خاتم النبیین... 217

سموه بیت الحمد...50

سید أهل الإباء الذی علم الناس الحمیة و الموت تحت ظلال السیوف هو أبو عبد الله حسین بن علی بن ابی طالب ...269

الصبر ثلاثة صبر عند المصیبة و صبر علی الطاعة و صبر عن المعصیة ...183

الصبر شجاعة ...23

صبر عند المصیبة حسن جمیل و أحسن من ذلک الصبر عند ما حرم الله عز وجل علیک ...185

الصبر من الإیمان کالرأس من الجسد ...34

صبراً بنی الکرام فما المؤت إلا قنطرة تعبر بکم عن البؤس و الضراء إلی الجنان الواسعة و النعیم الدائمة فایّکم یکره أن ینتقل من سجن إلی قصر ...245

صبراً علی قضائک یا رب لا إله سواک یا غیاث المستغیثین ...243

ص: 269

صبراً یا أهل بیتی فو الله لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا ... 246

الضارب أهله ...159

طوبی لی لو لم یکن لی غیر ذلک...189

عجبت لملکین هبطا من السماء إلی الأرض یلتمسان عبداً مؤمناً صالحاً فی مصلی کان یصلی فیه لیکتبا له عمله فی یومه ولیلته فلم یجداه فی مصلاه...80

العجز آفة و الصبر شجاعة ...23

عد من لا یعودک و أهد إلی من لا یهدی إلیک... 102

علی کراسی من نور...208

عودوا مرضاکم و سلوا أن یدعوا الله لکم فان دعاءهم یعدل دعاء الملائکة ...86

فإذا وضعت قیل لها قد غفر لک ذنبک فاستانفی العمل ...163

فان الطلاق یهتزّ منه العرش...138

فان سعداً قد أصابته ضمه... 156

فإن علی أن أکتب له أجر ما کان یعمله إذ حبسته عنه ...81

فتفرق الناس تفرقاً ...250

فضحک الحسین ...254

فعرجا إلی السماء ...80

فغضب شمر لعنه الله و جلس علی صدر الحسین و قبض علی لحیته و هم بقتله ...253

فلیحمد الله ...104

ص: 270

فمن صبر علی المصیبة حتی یردها بحسن عزائها کتب الله له ثلاثمائة درجة ...184

فی خلال ذلک ما کتب لی الکاتبان من زکی الأعمال ما لا قلب فکر فیه ...107

فیذکر بعض ذنوبه ...86

فیطهره الله عز و جل من ذنوبه ...86

فیقال أنت و أبواک...60

قام أبو عبد الله ...211

قبضتم ثمرة فؤاده ...49

قد ابتلیت بما یبتل به أحد ...89

قعودک عنده أفضل من صلاتک فی المسجد ...130

قولی یا أبه فإنه أحیی للقلب و أرضی للرب ...235

الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله ...170

الکاد علی عیاله من حلال کالمجاهد فی سبیل الله... 171

کان رسول الله لا یسالهم طعاما ولا یتشهاه علیهم إن أطعموه أکل و ما أعطوه قبل ...165

کان لا یشکو وجعا إلا عند برئه... 89

کانت قوته وشبابه ونشاطه فیما یحب الله... 207

کانی بأوصالی یتقطعها عسلان الفلوات بین النواویس و کربلاء ... 241

کفی بالبارقة فوق رأیه فتنة ...54

کل ذنب یکفره القتل فی سبیل الله عز و جل ...156

ص: 271

کنا إذا احمر البأس اتقینا برسول الله فلم یکن أحد أقرب إلی العدو منه ... 226

کنا فی النعماء سبعین عاماً ...26

کیف أصبحت ...83

لا صغیرة مع إصرار ولا کبیرة مع الاستغفار ...191

لاکبیرة مع الاستغفار ...192

لا یخرج الرجل عن مسقط رأسه بالدین ...210

لا یرفع رجلیه ولا یضعها الارضخوهما بالحجارة... 222

لا یرفع لهم دیوان ولا ینصب لهم میزان یصب علیهم الأجر صباً ...52

لا یسمعه ذلک ...127

لا یعاد المریض إلا بعد ثلاث...101

لا یلجی عیاله إلی غیره ...172

لقد رأیتنی یوم بدر و نحن نلوذ بالنبی هو أقربنا إلی العدو و کان من أشد الناس یومئذ بأساً ...227

لکن حمزة لا بواکی له ...68

لم یکن فی عصر أیوب أحد أکرم علی الله من أیوب...72

لم یکن فی عصر أیوب أحد أکرم علی الله منه فابتلاه بالمحن العظیمة ...125

اللهم أجرنی علی مصیبتی ...39

اللهم أجرنی فی مصیبتی ...117

اللهم أعنی بالبکاء علی نفسی ...191

ص: 272

اللهم أغننی بحلالک عن حرامک و بطاعتک عن معصیتک و بفضلک عمن سواک ...179

اللهم إنا أهل بیت نبیک ...253

اللهم إنک أخذت منی عبیدة بن الحارث یوم بدر و حمزة بن عبد المطلب یوم أحد وهذا علی فلا تدعنی فرداً و أنت خیر الوارثین... 230

اللهم انی أسئلک تعجیل عافیتک و صبراً علی بلیتک و خروجاً إلی رحمتک ...108

اللهم إنی أعوذ بک من ... استصغار المعصیة و استکبار الطاعة ... و احتقار الصغیرة ...187

اللهم اهد قومی فإنهم لا یعلمون ...223

اللهم بارک لقوم جل آنیتهم الخزف...178

اللهم لک الحمد علی ما لم أزل أتصرف فیه من سلامتی بدنی ... 105

لو تکاشفتم ما تدافنتم ...193

لیس کل ما یتمنی المرء یدرکه تجری الریاح بما لا تشتهی السفن... 23

لیس منا من وسع الله علیه ثم قتر علی عیاله ...173

لیس هذا طلب الدنیا هذا طلب الآخرة ... 170

ما الایمان ...33

ما أوذی نبی مثل ما أوذیت ...221

ما بال الشهید لا یفتن فی قبره ...54

ماذا قال عبدی ...49

ص: 273

ما رأیت منذ بعث الله محمداً رخاء فالحمد لله و لقد خفت صغیراً و جاهدت کبیراً أقاتل المشرکین و أعادی المنافقین حتی قبض الله نبیه فکانت الطامة الکبری ... فلم أر بحمد الله إلا خیراً... 44

ما کان من حزن فی القلب أو فی العین فانما هو رحمة و ما کان من حزن باللسان و بالید فهو من الشیطان ...70

ما لکم تنظرون إلی رحمة یضعها الله حیث یشاء ...69

ما یمنع أحدکم إذا دخل علیه غم من غموم الدنیا أن یتوضا ثم یدخل المسجد فیرکع رکعتین ...120

متعتنی حیث شئت...25

محصتنی بها...106

المذیع بالسیئة مخذول ...194

مرض أخوک المؤمن فلم تعده و عزتی و جلالی لو عدته لوجدتنی عنده ثم لتکفلت بحوائجک فقضیتها لک و ذلک من کرامة عبدی المؤمن و انا الرحمن الرحیم ...101

المزین لک معصیة الله ...211

المستتر بالسیئة مغفور له ...194

المغبون لا محمود و لا مأجور ...92

الملجیء عیاله إلی غیره ...173

ملعون من ألقی کله علی الناس ملعون ملعون من ضیع من یعول... 173

ملعون من جلس علی مائدة یشرب علیها الخمر...211

ص: 274

من أحب قوماً حشر معهم ومن أحب عمل قوم أشرک فی عملهم ...27

من احسن الحسنات عیادة المریض ...99

من اذل مؤمنا أو حقره لفقره و قلة ذات یده شهره الله علی جسر جهنم یوم القیامة ...176

من أذنب ذنبا و هو ضاحک دخل النار و هو باک... 188

من أصغی إلی ناطق فقد عبده فإن کان الناطق یؤدی عن الله عز و جل فقد عبد الله و إن کان الناطق یؤدی عن الشیطان فقد عبد الشیطان ... 195

من أطعم مریضاً شهوته أطعمه الله من ثمار الجنة ... 132

من أعطی حظه منهما لم یبال ما فاته من قیام اللیل و صیام النهار ... 213

من أمهر مهراً ثم لا ینوی قضاءه کان بمنزلة السارق... 145

من أنظر معسراً کان له علی الله فی کل یوم صدقه... 208

من ترک معصیة من مخافة الله أرضاه الله یوم القیامة... 203

من دخل السوق فاشتری تحفة فحملها إلی عیاله کان کحامل صدقة إلی قوم محاویج ...171

من شیع جنازه ولی من أولیانا خرج من ذنوبه کیوم ولدته أمه ... 75

من صبر علی سوء خلق امرأته أعطاه الله من الأجر ما أعطی داؤد علیه السلام علی بلائه ...147

من صبر علی سوء خلق زوجها أعطاها مثل ثواب آسیة بنت مزاحم ...147

من علامات الشقاء جمود العین و قسوة القلب و شدة الحرص فی طلب الدنیا و الإصرار علی الذنب ...190

ص: 275

من عیر بشی بلی به ...127

من کان باذلا فینا مهجته و موطنا علی لقاء الله نفسه فلیرحل معنا فإنی راحل مصبحاً إن شاء الله ...242

من کان منکم یصبر علی حر السیوف و طعن الأسنة ...249

من کتم الأطباء مرضه فقد خان بدنه ...111

من کثر فکره فی المعاصی دعته إلیها...212

نالنی من ذلک من الجزع و القلق و حر المصیبة مثل ما نالک... 54

نحن احق بذلک منه ...208

نفسی الفداء لقبر أنت ساکنه فیه العفاف و فیه الجود والکرم ... 232

نومکم فیه عبادة ...85

نیة المؤمن خیر من عمله ...27

هؤلاء قوم ینظرون المعسر ...209

هکذا تجتمع الذنوب ...189

هل فیکم مریض أعوده...98

هل من ناصر ینصرنی ...240

هون علی أنه بعین الله ...55

و احقن دماءنا و دماءهم أصلح ذات بیننا وبینهم ...158

و آخر الدواء الک...138

و أخلف لی خیرا منها ...117

و اعملوا أن القذف و الغیبة یهدمان عمل مائة سنة ...158

ص: 276

و الدعاء له ...84

و الذکر ذکران ذکر الله عز و جل عند المصیبة و أفضل من ذلک ذکر الله عند ما حرّم الله علیک فیکون حاجزاً...185

و الصبر بناحیة یقول دونکم صاحبی فانی من ورائه یعنی ان استطعتم أن تدفعوا عنه العذاب والا فانا اکفیکم ذلک و ادفع عنه العذاب ...52

و أوجدنی حلاوة العافیة ...108

وکذلک الرجل إذا کان لها ظالماً...154

ولا یسمعه ذلک ...104

و لان تصبروا علی مثل ما انتم علیه أحب إلی من أن یوافینی کل امرء منکم بمثل عمل جمیعکم ...50

ولقد قبض رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم و ان رأسه لعلی صدری... 233

و لک الحمد علی ما أحدثت بی من علة فی جسدی فما ادری یا إلهی آیُّ الحالین أخق بالشکر لک و ای الوقتین أولی بالحمد لک...106

و من مرض لیلة فقبلها بقبولها و أدی شکرها إلی الله کانت کعبادة ستّین سنه ...87

ویشیعون الهلکی ...99

ویعزون الثکلی...99

و یکون محشرهن مع فاطمة ...142

ولد واحد یقدمه الرجل أفضل من سبعین ولد یبقون بعده یدرکون القائم ... 35

یؤتی الرجل فی قبره بالعذاب فإذا أوتی من قبل رأسه دفعه تلاوة القرآن

ص: 277

و إذا أوتی من بین یدی دفعته الصدقة و إذا أوتی من قبل رجلیه دفعه مشیة إلی المسجد ...51

یا ابتاه! یا رسول الله ! هکذا کان یفعل بحبیبتک و ابنتک... 235

یا أم سعد مه لا تجزمی علی ربک ...156

یا أیها الناس قولوا لا إله إلا الله تفلحوا...221

یا أیها الناس لا تطیعوه فإنه کذاب ...221

یا بار یا وصول...25

یا بنتا تعجلی مرارة الدنیا بحلاوة الآخرة ...177

یا خیر من دفنت فی القاع أعظمه فطاب من طیبهن القاع و الأکم ... 232

یا رب الفقر أشد من نار نمرود ...174

یا سعد هنیئاً لک الجنة ...156

یا عبد الله لا تعجل فی عیب أحد بذنبه فلعله مغفور له و لا تأمن علی نفسک صغیر معصیة فلعلک معذب علیه ...197

یا علی أنین المؤمن المریض تسبیح و صیاحه تهلیل و نومه علی الفراش عبادة و تقلبه من جنب إلی جنب جهاد فی سبیل الله ... 84

یا علی خدمة العیال کفارة للکبائر ویطفی غضب الرب ... 164

یا علی دعنی أشمهما ویشمانی و أتزود منهما و یتزودان منی... 233

یا علی لا یخدم العیال إلا صدیق أو شهید أو رجل یرید الله به خیر الدنیا و الآخرة...164

یا علی من لم یأنف من خدمة العیال دخل الجنة بغیر حساب...163

ص: 278

یا نور عینی اصبری علی قضاء الله ...249

یأکل ما حضر ولا یسأل و لا یرد ما وجد ...165

یأمر الله الملک أن یکتب له فی حاله تلک ما کان یعمل وهو شاب نشیط ... و یکتب له فی سقمه ما کان یعمل من الخیر فی صحته ...81

یحتطب ویستقی و یکنس ...164

یصبر علیها و لا یخبر بما کان فیها فإذا أصبح حمد الله علی ما کان فیها ...87

یعیر الله عز وجل عبد من عباده یوم الیقامة فیقول ما منعک إذ مرضت أن تعودنی ...100

یکتب لکم الحسنات ویرفع لکم الدرجات ...84

ص: 279

ص: 280

11. الأمالی (للطوسی) / طوسی، محمد بن الحسن، دار الثقافة، قم، چاپ اول،1414 ق.

12. الأمالی للمرتضی / الشریف، المرتضی علی بن الحسین الموسوی العلوی، ذوی القربی، قم، چاپ دوم، 1428 ق.

13. بحارالانوار / مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، دار احیاء التراث العربی،

بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.

14. البرهان فی تفسیر القرآن / بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، موسسه بعثه، قم،چاپ اول، 1374 ش.

15. بشارة المصطفی لشیعة المرتضی / عماد الدین طبری، کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1383 ق.

16. تاج العروس من جواهر القاموس / حسینی زبیدی، محمد مرتضی، دار الفکر،بیروت، چاپ اول، 1414 ق.

17. تاریخ طبری / طبری ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1429 ق.

18. تاریخ گزیده / حمد الله المستوفی قزوینی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران،چاپ دوم، 1362 ش.

19. تحف العقول / ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1404 ق.

20. تسلیة المجالس / حسینی موسوی، محمد بن ابی طالب، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، 1418 ق.

21. تصنیف غررالحکم و درر الکلم / تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، دفتر تبلیغات، قم، چاپ اول، 1366 ش.

22. تفسیر الصافی / فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مکتبة الصدر، تهران، چاپ دوم، 1415 ق.

ص: 282

23. تفسیر العیاشی / عیاشی، محمد بن مسعود، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380 ق.

24. تفسیر القمی / علی بن ابراهیم، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، 1404 ق.

25. تفسیر منهج الصادقین / ملا فتح الله کاشانی، نشر اعلمی، 1331 ق.

26. التمحیص / ابن همام الکافی، محمد بن همان بن سهیل، مدرسة الامام

المهدی طلا، قم، چاپ اول، 1404 ق.

27. تهذیب الاحکام / طوسی، محمد بن الحسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران،

چاپ چهارم، 1407 ق.

28. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال / ابن بابویه، محمد بن علی، دار الشریف

الرضی للنشر، قم، چاپ دوم، 1406 ق.

29. جامع احادیث الشیعة / بروجردی، آقاحسین، انتشارات فرهنگ سبز، تهران،

چاپ اول، 1386 ق.

30. الجامع الصغیر / جلال الدین السیوطی، دار الکفر، بیروت، چاپ اول، 1401

ق - 1981 م.

31. الجعفریات (الاشعثیات) / ابن اشعث، محمد بن محمد، مکتبة النینوی

الحدیثة، تهران، چاپ اول.

32. الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة / شیخ حر عاملی، محمد بن حسن

انتشارات دهقان، تهران، چاپ سوم، 1380 ق.

33. الخرائج الجرائح / قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، مؤسسه امام

مهدی علیه السلام، قم، چاپ اول، 1409 ق.

34. الخصال / ابن بابویه، محمد بن علی، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1362 ش.

35. الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور / جلال الدین سیوطی، دار المعرفة للطباعة و النشر، بیروت.

ص: 283

36. الدعوات (للراوندی) / قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله، انتشارات

مدرسه امام مهدی علیه السلام، قم، چاپ اول، 1407 ق.

37. دلائل الصدق لنهج الحق / مظفر نجفی، محمد حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام قم، چاپ اول، 1422 ق.

38. الزیارة فی الکتاب و السنة / الشیخ السبحانی.

39. سفینة البحار / شیخ عباس قمی، دار الأسوة للطباعة و النشر، تهران، چاپ اول،1414 ق.

40. شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار علیهم السلام / ابن حیون، نعمان بن محمد،جامعه مدرسین، قم، چاپ اول، 1409 ق.

41. شرح نهج البلاغه لابن ابی الحدید / ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، مکتبة آیت الله المرعشی النجفی، قم، چاپ اول، 1404 ق.

42. صحیفة الامام الرضا علیه السلام/علی بن موسی، امام هشتم علیه السلام، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

43. طب الائمه علیه السلام / ابنا بسطام، عبدالله و حسین، دار الشریف الرضی، قم، چاپ دوم، 1411 ق.

44. طرف من الأنباء و المناقب/ ابن طاووس، علی بن موسی، تاسوعا، مشهد،

چاپ اول، 1420 ق.

45. عدة الداعی و نجاح الساعی / ابن فهد حلی، احمد بن محمد، دار الکتب

الاسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

46. علل الشرایع / ابن بابویه، محمد بن علی، کتاب فروشی داوری، قم، چاپ

اول، 1385 ش.

47. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال / بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله،

مؤسسة الامام المهدی علیه السلام، قم، چاپ دوم، 1382 ش.

ص: 284

48. عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة / ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، دار سید الشهداء للنشر، قم، چاپ اول، 1405 ق.

49. عیون اخبار الرضا علیه السلام/ ابن بابویه، محمد بن علی، نشر جهان، تهران، چاپ اول، 1378 ق.

50. عیون الحکم و المواعظ / لیثی واسطی، علی بن محمد، دارالحدیث، قم،

چاپ اول، 1376 ش.

51. غررالحکم و دررالکلم / تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، دارالکتاب

الاسلامی، قم، چاپ دوم، 1410 ق.

52. الکافی / کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، دار الکتب الاسلامیه، تهران،

چاپ چهارم، 1407 ق.

53. کتاب سلیم بن قیس الهلالی / الهادی، قم، چاپ اول، 1405 ق.

54. کشف الاسرار فی شرح الاستبصار / جزایری، نعمت الله بن عبدالله، مؤسسة دار الکتاب، قم، چاپ اول، 1408 ق.

55. کشف الریبة / شهید ثانی، زین الدین بن علی، دار المرتضوی للنشر، چاپ

دوم، 1390 ش.

56. کشف الغمة فی معرفة الائمه علیهم السلام / اربلی، علی بن عیسی، بنی هاشم، تبریز،چاپ اول، 1381 ش.

57. کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام/ علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، وزارت ارشاد، تهران، چاپ اول، 1411 ق.

58. کنزل العمال / المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1409 ق - 1989 م.

59. کنزل الفوائد / کراجکی، محمد بن علی، دارالذخائر، قم، چاپ اول، 1410 ق.

60. لسان العرب /ابن منظور، محمد بن مکرم، دار الفکر - دارم صادر. بیروت،

چاپ سوم، 1414 ق.

ص: 285

61. اللهوف علی قتلی الطفوف / ابن طاووس، علی بن موسی، جهان، تهران، چاپ اول، 1348 ش.

62. المؤمن / کوفی اهوازی، حسین بن سعید، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام قم،1404 ق.

63. مثیر الاحزان / ابن نما حلی، جعفر بن محمد، مدرسه امام مهدی علیه السلام قم، چاپ سوم، 1406 ق.

64. مجمع البیان فی تفسیر القرآن / ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1612 ق - 1992 ش.

65. مجموعة ورام / ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی، مکتبة فقیه، قم، چاپ اول، 1410 ق.

66. المحاسن / احمد بن محمد بن خالد برقی، دار الکتب الاسلامیة، قم، چاپ

دوم، 1371 ش.

67. المحجة البیضاء / ملامحسن فیض کاشانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم،

چاپ چهارم، 1417 ق.

68. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل / نوری، حسین بن محمد تقی، مؤسسة آل البیت علیهم السلام قم، چاپ اول، 1408 ق.

69. مسکن الفؤاد عند فقد الأحبة و الأولاد / شهید ثانی، زین الدین بن علی،

بصیرتی، قم، چاپ اول.

70. مشکاة الأنوار فی غررالاخبار /طبرسی، علی بن حسن، المکتبة الحیدریة،

نجف، چاپ دوم، 1385 ش.

71. المصباح للکفعمی (جنة الأمان الواقیة) / کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی،

دار الرضی، قم، چاپ دوم، 1405 ق.

ص: 286

72. معانی الاخبار / ابن بابویه، محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1403 ق.

73. معجم السفر / احمد بن محمد السلفی، دار الفکر، بیروت، 1414 ق - 1993 م.

74. مقتل الحسین / السید عبد الرزاق المقرم، آل علی ، قم، چاپ اول، 1424

ق - 1382 ش.

75. مکارم الاخلاق / طبرسی، حسن بن فضل، شریف رضی، قم، چاپ چهارم،

1412 ق.

76. ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الاخبار / مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی،

کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، 1406 ق.

77. من لا یحضره الفقیه / ابن بابویه، محمد بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413 ق.

78. مناقب آل ابی طالب علیهم السلام / ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، علامة،قم، چاپ اول، 1379 ش.

79. منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة / هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، مکتبةالاسلامیة، تهران، 1400 ق.

80.منیة المرید / شهید ثانی، زین الدین بن علی، مکتب الاعلام الاسلامی، قم،چاپ اول، 1409 ق.

81. موسوعة الأحادیث الطبیة / محمد الری شهری، دار الحدیث، للطباعة و النشر، تهران، چاپ اول، 1425 ق - 1383 ش.

82 .میزان الحکمة / محمد الری شهری، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1375 ش.

83 .المیزان فی تفسیر القرآن / طباطبایی، سید محمد حسین، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

ص: 287

84. نزهة الناظر و تنبیه الخاطر/حلوانی، حسین بن محمد بن حسن بن نصر،

مدرسة الامام المهدی علیه السلام، قم، چاپ اول، 1408 ق.

85 .النوادر ( للراوندی) /راوندی کاشانی، فضل الله بن علی، دار الکتب، قم،

چاپ اول.

86 .نهج البلاغة / شریف الرضی، محمد بن حسین، هجرت، قم، چاپ اول،

1414 ق.

87. نهج الفصاحة / ابوالقاسم پاینده، دنیای دانش، تهران، چاپ چهارم، 1382 ش.

88. وسائل الشیعة / شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام قم، چاپ اول، 1409 ق.

89 .وقفه الطف / ابو مخنف کوفی، لوط بن یحیی، جامعه مدرسین، قم، چاپ

سوم، 1417 ق.

90. هدایة الامة الی احکام الائمة علیهم السلام / شیخ حر عاملی، محمدبن حسن، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، چاپ اول، 1414 ق.

91. ینابیع المودة لذوی القربی / القندوزی، دارالاسوة، تهران، چاپ اول، 1416 ق.

ص: 288