باسمه تعالى

اين كتاب يك تحقيق عميق و جامع كلامى ، حديثى و تاريخى در موضوع امامت است و در آن تفاوت بين امامت نزد خاصه و عامه بيان گرديده و دلايل عقلى و نقلى بر اثبات آن و جواب شبهات آن و اثبات امامت از طريق نصّ و معجزه و افضليّت و عدم استحقاق مدّعيان دروغين خلافت بيان شد .

اسم كتاب : حقّانيت در اوج مظلوميت

مؤلف : سيّد قاسم على احمدى

تاريخ تولد : 1345 .

ويراستارى علمى و فنّى : حسن شفيعى

تايپيست : فلاح احمدى

موضوع : بحث امامت .

موضوع : بررسى عميق و جامع كلامى ، حديثى و تاريخى در موضوع امامت .

موضوع : جايگاه امامت نزد شيعه و مخالفين و بررسى ادله آن ها .

ص: 2

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

ص: 3

تقديم به نور دل امام هشتم

جوان ترين امام كه غربت و تنهايى و شهادتش در جوانى ،

يادآور مظلوميّت و تنهايى مادر بود .

به اميد آن كه پدر و مادرم - كه بسيارى از توفيقاتم را

مديون زحمات ارزشمند آنان مى دانم - مهمان سفره

احسان آن امام هُمام باشند .

ص: 4

دليل عقلى بر ضرورت وجود امام··· 95

دليل نقلى بر ضرورت وجود امام··· 104

باب پنجم : وجوب عقلى نصب امام··· 109

دليل اول : اختلال نظام معاش و معاد··· 109

دليل دوم : اغراء به قبيح و منكرات !··· 114

دليل سوم : لطف··· 117

دليل چهارم : عصمت··· 121

دليل پنجم : سنت و سيره خدا و رسول صلى الله عليه و آله··· 122

دليل ششم : مجمل و ذو وجوه بودن كتاب··· 123

اِخبار پيامبر صلى الله عليه و آله از حوادث آينده امت··· 127

باب ششم : وجوب شرعى نصب امام··· 131

باب هفتم : عصمت امام··· 149

دلايل عقلى عصمت امام··· 149

1 . لزوم تسلسل··· 150

2 . لزوم تبعيت از امام··· 150

3 . عصمت ، شرط حفاظت از شرع··· 150

الف . قرآن··· 151

ب . سنت··· 151

ج . اجماع··· 152

دلايل نقلى عصمت امام··· 154

1 . آيه شريفه ابتلا··· 154

اول : ظلم به خدا··· 154

دوم : ظلم به ديگران··· 155

سوم : ظلم به خود··· 155

ص: 6

2 . آيه شريفه تطهير··· 161

اول : آيا اين آيه دلالت بر عصمت امام مى كند؟··· 161

دوم : منظور از «اهل بيت » چه كسانى هستند؟··· 163

3 . آيه شريفه اُولى الأمر··· 164

4 . حديث ثقلين··· 165

5 . حديث معروف سفينه··· 171

6 . حديث شريف امان··· 172

7 . حديث امامت··· 173

عدم تنافى عصمت با اختيار··· 174

خلاصه سخن در مجبور نبودن معصوم··· 176

الف ) شناخت حقيقى گناه··· 176

ب ) شناخت و معرفت به خداوند متعال··· 177

ج ) شناخت حقيقى خويشتن··· 178

د ) از لوازم امامت علم الهى است··· 179

باب هشتم : امامت خاصّه··· 185

تقسيم بندى مسلمانان··· 185

اوّل : شيعه اماميه··· 185

دوم : عامّه ( به اصطلاح اهل سنّت ! )··· 186

تفاوت هاى بنيادين امامت نزد شيعه و مخالفين··· 187

امامت نزد عامّه··· 190

امامت نزد شيعه··· 191

تنبيه مهم ( منع از اخذ روايات مخالفين )··· 192

اولين طريق : نصّ خدا و رسول صلى الله عليه و آله بر امامت··· 195

1 . حديث يوم الانذار··· 195

ص: 7

اشكال كم بودن سنّ اميرالمؤمنين عليه السلام··· 197

2 . حديث غدير··· 205

الف . سند حديث غدير··· 208

شبهه در يمن بودن حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام··· 216

بر فرض بودن اميرالمؤمنين عليه السلام در يمن··· 219

ب . دلالت حديث غدير··· 223

معناى مولى چيست ؟ ( بيست و دو شاهد )··· 224

3 . حديث منزلت··· 245

الف . سند··· 246

ب . دلالت··· 248

وزارت··· 250

اخوّت و برادرى··· 250

پشتيبانى ( شدّت ازر )··· 250

اصلاح امر··· 251

شركت در امر··· 251

خلافت··· 251

وجه استدلال به حديث منزلت··· 252

4 . آيه ولايت··· 256

الف . « اِنَّما »··· 256

ب . « ولىّ »··· 257

ج . «الذين آمنوا»··· 258

مراد از مؤمنين على بن ابى طالب عليهماالسلام است··· 258

امامت اميرالمؤمنين عليه السلام در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله··· 262

5 . آيات ديگر··· 266

ص: 8

6 . احاديث ديگر··· 268

حديث اول··· 268

حديث دوم··· 269

حديث سوم··· 270

حديث چهارم··· 270

حديث پنجم··· 270

حديث ششم··· 271

حديث هفتم··· 271

حديث هشتم··· 272

حديث نهم··· 272

حديث دهم··· 273

طريق دوّم : معجزه ( ادعاى امامت همراه با معجزه )··· 274

الف . نمونه هايى از معجزات اميرالمؤمنين على عليه السلام··· 276

در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله در كراع الغميم··· 280

بعد از شهادت رسول خدا صلى الله عليه و آله در بابِل··· 281

ب . ادعاى امامت در كلام اميرالمؤمنين عليه السلام··· 293

طريق سوّم : افضليت اميرالمؤمنين عليه السلام··· 296

نقل بيست و چهار فضيلت اختصاصى أميرالمؤنين عليه السلام از طريق عامّه··· 299

كلام ابن ابى الحديد در علّت كنار زدن اميرالمؤمنين عليه السلام··· 318

كلام خواجه نصير طوسى ؛ در افضليّت اميرالمؤمنين عليه السلام··· 322

افضليت اميرالمؤمنين عليه السلام در علم··· 325

يازده دليل در علم اميرالمؤمنين عليه السلام··· 327

افضليت اميرالمؤمنين عليه السلام در شجاعت··· 348

افضليت اميرالمؤمنين عليه السلام در سخاوت··· 358

ص: 9

افضليت اميرالمؤمنين عليه السلام در زهد ( و ذكر بيست و چهار مورد )··· 362

نقد كلام فضل بن روزبهان··· 375

اعتراف جمعى از مخالفان به فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام··· 376

اعتراف به افضليّت اميرالمؤمنين عليه السلام در تمام فضائل··· 382

بررسى كلام اين عالم از اهل خلاف··· 388

اعترافات و تأليفات علماى عامه در فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام··· 405

ممنوعيت ذكر فضايل اميرالمؤمنين عليه السلام··· 408

دشمنى با آل رسول و محو اسم محمّد و آل محمّد صلى الله عليه و آله··· 410

تتميم··· 420

فصل دوم : پاسخ به شبهات در امامت / 423

شبهه اوّل : انكار سه طريق اثبات امامت اميرالمؤمنين عليه السلام··· 425

شبهه دوّم : بيعت و اجماع بر خلافت··· 431

تدليسات بخارى··· 436

شبهه سوّم : مخالفت صحابه با اميرالمؤمنين عليه السلام در خلافت··· 443

شبهه چهارم : سكوت و رضايت اميرالمؤمنين عليه السلام به خلافت خلفا··· 449

شبهه پنجم : تشبيه اصحاب به ستاره ها··· 454

مدح و توثيق راويان ناصبى توسّط علماى عامّه··· 468

برخورد علماى عامه با راويان فضائل··· 470

نظريه تثليث خلفا··· 473

سخنى در فضائل بى شمار اميرالمؤمنين عليه السلام··· 477

جعل فضائل براى دشمنان اميرالمؤمنين عليه السلام··· 480

ناصبى بودن احمد بن حنبل··· 488

شبهه ششم : لعن صحابه··· 491

ص: 10

شبهه هفتم : فضائل فراوان خلفاى غاصب !··· 501

شبهه هشتم : پيدايش شيعه··· 508

سخن علماى عامّه درباره واژه « شيعه »··· 513

دو نظريه در منشأ ظهور شيعه و سنّى··· 518

افتراء بر شيعه··· 520

وضع امامان معصوم عليهم السلام و شيعيان در عصر خلفاى غاصب··· 529

شبهه نهم : حديث عشره مبشّرة··· 535

شبهه دهم : بيعت رضوان··· 543

شبهه يازدهم : علّت عدم تصريح به اسم اهل بيت عليهم السلام در قرآن··· 547

ص: 11

ص: 12

حقّانيت در اوج مظلوميت ! !

اين كتاب مشتمل بر يك مقدمه و شش فصل است

ص: 13

ص: 14

و بيان علوم و معارف اهل بيت عليهم السلام از مهم ترين امور گشته است ،(1) لذا حقير به فكر افتادم كه رساله اى در اثبات حقانيت مذهب شيعه و جواب برخى از شبهات پيرامون اين مذهب بنويسم تا شايد مورد قبول حق تعالى و رضايت حجج او ( محمّد و آل محمّد عليهم السلام ) قرار بگيرد ، و بتوانم به نوبه خود در اين مختصر ، به گوشه اى از اباطيل و خيالات بى اساس دشمنان جواب داده باشم ، و اسم من هم در طومار مدافعين حريم قرآن و عترت ثبت شود تا ذخيره اى باشد براى « يَوْمَ لاَ يَنْفَعُ مَالٌ وَلاَ بَنُونَ » .(2)

در اهميّت اين امر يعنى آموزش معارف و اعتقادات و دفاع از حريم ولايت اهل بيت عليهم السلام و پاداش آن ، ياد آور كلام اميرالمؤمنين عليه السلام شدم كه فرمودند :

مَنْ قَوَّى مِسْكِيناً فِي دِينِهِ ضَعِيفاً فِي مَعْرِفَتِهِ عَلَى نَاصِبٍ مُخَالِفٍ فَأَفْحَمَهُ لَقَّنَهُ اللّهُ تَعالى يَوْمَ يُدْلَى فِي قَبْرِهِ أَنْ يَقُولَ: اللّهُ رَبِّي وَمُحَمَّدٌ نَبِيِّي وَعَلِيٌّ وَلِيِّي وَالْكَعْبَةُ قِبْلَتِي وَالْقُرْآنُ بَهْجَتِي وَعُدَّتِي وَ الْمُؤمِنُونَ إِخْوَانِي . فَيَقُولُ

اللّهُ : أَدْلَيْتَ بِالْحُجَّةِ ، فَوَجَبَتْ لَكَ أَعالِي دَرَجاتِ الْجَنَّةِ . فَعِنْدَ ذَلِكَ يَتَحَوَّلُ عَلَيْهِ قَبْرُهُ أَنْزَهَ رِيَاضِ الْجَنَّةِ ؛(3)

هر عالمى كه بنيان ضعيف و سست معرفت شيعه اى را در جهت مباحثه و مبارزه فرهنگى با ناصبى و دشمن اهل بيت تقويت كند تا اين كه آن شيعه بتواند

ص: 16

در بحث ، ناصبى را شكست دهد و درمانده از جواب گرداند ، حق تعالى در روزى كه او را داخل قبر مى كنند به او تلقين مى كند كه بگويد : پروردگارم اللّه و پيامبرم محمّد صلى الله عليه و آله و امامم على و قبله ام كعبه و قرآن مايه سرور و پناه و ياورم مى باشد ، و اهل ايمان برادران من هستند . آن گاه كه چنين گفت ، از جانب خداوند خطاب مى رسد كه : سخن حقّ را اظهار كردى و اعتقاد صحيحت را بيان نمودى ، پس ورود به مقام و منازل رفيع بهشت برايت لازم شد . در اين حال قبر او تبديل به نيكوترين باغ از باغ هاى ( خوش منظره ) بهشت مى گردد .

همچنين امام حسين عليه السلام درباره آموزش دين به شيعيان و افراد ضعيف جامعه اسلامى و پاداش اين كار توسط پروردگار فرمود:

مَنْ كَفَلَ لَنَا يَتِيماً قَطَعَتْهُ عَنَّا مَحَبَّتُنَا بِاسْتِتَارِنَا فَوَاسَاهُ مِنْ عُلُومِنَا الَّتِي سَقَطَتْ إِلَيْهِ حَتَّى أَرْشَدَهُ وَ هَدَاهُ ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ : أَيُّهَا الْعَبْدُ الْكَرِيمُ الْمُوَاسِي لِأَخِيهِ أَنَا أَوْلَى بِالْكَرَمِ مِنْكَ ، اجْعَلُوا لَهُ يَا مَلاَئِكَتِي فِي الْجِنَانِ بِعَدَدِ كُلِّ حَرْفٍ عَلَّمَهُ أَلْفَ أَلْفِ قَصْرٍ وَ ضُمُّوا إِلَيْهَا مَا يَلِيقُ بِهَا مِنْ سَائِرِ النَّعِيم ؛(1)

هر كس سرپرستى يتيمى را كه رنج غيبت ارتباطش را با ما قطع كرده به خاطر ما بر عهده گيرد ، و با علوم ما كه به او رسيده است آن يتيم را همراهى و كمك كند تا اين كه او را ارشاد و هدايت كند ، خداوند عزيز و جليل به او مى فرمايد : « اى بنده كريم كه برادرت را يارى نمودى ! من به كرم از تو سزاوارترم . اى فرشتگانم ! براى او در بهشت به تعداد هر حرف و سخنى كه تعليم داده ، يك ميليون قصر مهيّا سازيد . و نعمت هايى كه در خور آن قصرها است ، بدان بيافزاييد .

يكى از زيباترين روايات در اين باب ، ماجراى شخصى است كه براى امام مجتبى عليه السلام هديه اى آورد و آن حضرت در مقابل هديه او فرمودند :

آيا دوست دارى در عوض اين هديه ، بيست هزار درهم به تو بدهم ، يا مطالبى

ص: 17

به تو بياموزم كه بر فلان فرد ناصبى چيره شوى و گروهى از مردم كم اطّلاع و ساده لوح را از تبليغات شوم او نجات دهى ؟ اگر گزينه خوب را انتخاب كنى ، هر دو را به تو مى بخشم و گرنه هر يك را كه خواستى بر مى گزينى .

آن مرد گفت : آيا اجر و ثواب من در غلبه بر دشمن حقّ ، و نجات مردم از شرّ تبليغات و سخنانش به اندازه ارزش بيست هزار درهم هست ؟

حضرت فرمود : بلكه ارزش آن عمل بيست ميليون بار از همه دنيا بيش تر است !

گفت : پس چطور آنچه كم ارزش تر است را برگزينم ؟ ! بلكه امر برتر را انتخاب مى كنم تا به وسيله آن بر دشمن خدا چيره شوم و او را از اولياى خدا دور كنم .

امام عليه السلام فرمود : تو بهترين را برگزيدى . آنگاه مطالب را به او آموخت و بيست هزار درهم نيز به آن مرد عطا فرمود .

آن مرد پس از بازگشت به شهر خويش با آن فرد ناصبى مباحثه نمود و او را شكست داد و خبر اين پيروزى به امام عليه السلام رسيد . آن حضرت در ملاقات بعدى به او فرمود : هيچ كس مانند تو سود نبرد ؛ تو محبّت خدا و پيامبر و جانشينان او و فرشتگان مقرّب و برادران مؤن را كسب كردى ، و به تعداد تمام اهل ايمان و كفر ، ثواب به دست آوردى كه هر ثواب بيش تر از هزار برابر دنيا است ؛ پس اين نعمت بزرگ بر تو گوارا و خوش باد !(1)

ص: 18

روزى جمعى در محضر امام هادى عليه السلام بودند . در اين جمع بزرگانى از علويان و بنى هاشم حضور داشتند . در اين هنگام مردى از فقهاى شيعه كه با يكى از دشمنان اهل بيت عليهم السلام مناظره كرده و بر او غالب شده بود ، وارد شد . حضرت او را بسيار احترام كردند و او را بر مسند و جايگاه خود نشاندند ؛ يكى از بزرگان بنى هاشم عرض كرد : اى فرزند رسول خدا ! چرا مردى غير هاشمى را بر بزرگان بنى هاشم مقدم مى داريد ؟ حضرت فرمودند : آيا دوست داريد من به روش قرآن عمل كنم يا بر خلاف آن ؟ سپس به اين آيه استناد كردند : « يَرْفَعِ اللّه ُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللّه ُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ »(1) خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند و كسانى را كه علم به آن ها داده شده درجات عظيمى مى بخشد . و سپس فرمودند : خداوند راضى نشده كه

مؤمنان عالِم را در رديف مؤمنانِ غير عالم بياورد ، بلكه آنان را به گونه اى خاص تكريم فرموده است . آنگاه افزودند : در هم شكستن فلان ناصبى با ادلّه اى كه خدا به او تعليم فرموده برايش از شرافت هر گونه نسبى بهتر است .(2)

اميرالمومنين عليه السلام نيز در مورد افرادى كه در مباحث دينى و اعتقادى به درجه اى رسيده اند كه بر هدايت ساير مردم اقدام مى كنند ، فرمودند :

مَنْ كانَ مِنْ شيعَتِنا عالِماً بِشَرِيعَتِنا فَاَخْرَجَ ضُعَفاءَ شيعَتِنا مِنْ ظُلْمَةِ جَهْلِهِمْ اِلى نُورِ الْعِلْمِ الَّذى حَبَوْناهُ بِهِ جاءَ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ عَلى رَأسِهِ تاجٌ مِنْ نُورٍ ... فَيُخْرِجُ كُلَّ مَنْ كانَ عَلَّمَهُ فِى الدُّنيا خَيْراً أَوْ فَتَحَ عَنْ قَلْبِهِ مِنَ الْجَهْلِ قُفْلاً أَوْ اَوْضَحَ لَهُ عَنْ شُبْهَةٍ ؛(3)

هر كس از شيعيان ما كه عالِم به شريعت ما باشد و شيعيان ما را از ظلمت جهالت و نادانى خارج نمايد و به نور علمى كه به او بخشيده ايم ، هدايت كند در روز قيامت وارد مى شود در حالى كه بر سرش تاجى از نور است و بر اهل محشر مى درخشد ...

ص: 19

پس آن عالم هر كس را كه به او عمل نيكى آموخت يا گره از قلب وى گشود و جهل او را بر طرف كرد يا شبهه و اشكال دينى او را پاسخ داد ، به بهشت مى برد .

و امام باقر عليه السلام نيز در اين باره مى فرمايد :

عالِمٌ يُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ اَلْفَ عابِد ؛(1)

دانشمندى كه مردم از دانش او بهره مى برند از هفتاد هزار عابد برتر است .

اكنون اين اوراق كه متبرك به نام آل اللّه عليهم السلام است ، پيش روى شما قرار گرفته تا ذخيره اى براى قبر و قيامت حقير گردد ؛ و باعث نجات و آبرومندى نزد حىّ قيّوم باشد ، چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند:

المُؤمنُ إذا ماتَ وَ تَرَكَ وَرَقَةً واحِدةً عَليها عِلْمٌ تَكونُ تِلْكَ الْوَرَقَةُ يَوْمَ القيامَةِ سِتراً فيما بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النّارِ وَ أعطاهُ اللّه تَبارَكَ وَ تَعالى بِكُلِّ حَرْفٍ مَكْتُوبٍ عَلَيها مَدينَةً اَوْسَعَ مِنَ الدُّنيا سَبْعَ مَرّاتٍ ؛(2)

وقتى كه مؤمن از دنيا برود و از او يك نوشته اى باقى بماند كه در آن علمى گنجانده شده باشد، آن نوشته در روز قيامت ميان او و آتش دوزخ حجاب و مانعى خواهد بود، و خداوند متعال در مقابل هر حرفى كه بر آن ورقه نوشته شده يك شهر در بهشت به او مى دهد كه هفت برابر دنياست .

بعد وضوح اين امر ، تذكّر به نكاتى شايسته است :

1 . آنچه خوانندگان محترم در پيش رو دارند محصول زحمات زيادى است كه در پيشگاه اهل بيت عليهم السلام ، ران ملخى است به پيشگاه سليمان آن خاندان .

2 . در اين كتاب از بسيارى از مصادر مهم عامّه - مستقيم و غير مستقيم - و مصادر خاصّه استفاده كرده ام كه سعى شده حتى المقدور آن ها را ذكر كنم .

3 . از جمله كتاب هايى كه از آن ها بسيار استفاده كرده ام ، كتب علامه بزرگوار

ص: 20

محيى الشريعة مجلسى رحمه الله خصوصاً كتاب شريف « بحار الانوار » مى باشد ، از خداوند متعال خواهانم بر درجات آن بزرگوار بيافزايد و او را با مواليانش محمّد و آل محمّد عليهم السلام محشور كند .

4 . در مطالب اين كتاب سعى بسيار شده كه از مسائل اتّفاقى كه در كتب خاصّه و عامّه نوشته اند ذكر شود و نيز در بعضى موارد از مسلّمات خصم به جهت الزام و وادار كردن او به قبول و ... استفاده شده است .

لازم به ياد آورى است كه اين بحث بسيار مهم و اساسى ، نيازمند شرح و تبيين بنده ناقابل و ناچيزى چون حقير نيست ، اما بين خريداران پر شور مصر ، در وقت ورود كاروان « كنعان » و اضافه بر اضافه شدن بهاى يوسف عليه السلام ... پيرزالى اگر « كلاف نخ » بى ارزش خود را عرضه نمى داشت ، امروز جزو خريداران حضرت يوسف عليه السلام به شمار نمى آمد ، از اين باب حقير هم از رحمت واسعه حق تعالى و عنايت مواليان معصوم عليهم السلام اميد دارم اسم اين عاصى هم در زمره خريداران و مدافعان و نوكران و غلامان محمّد و آل محمّد عليهم السلام ثبت و ضبط شود . و خاضعانه به درگاه حضرت بقيّة اللّه الأعظم عرضه مى دارم : « يا اَيُّهَا الْعَزيزُ مَسَّنا وَ اَهْلَنا الضُّرُّ وَ جِئنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَاَوْفِ لَنا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَينا اِنَّ اللّه َ يَجْزِى الْمُتصَدِّقينَ ».(1)

اى سيّد و مولاى من ! اين ها مقام برادران يوسف است با برادر و پدر خود كه پس از آن همه جنايت ، به آنان ترحّم فرمودند و از گناهان شان چشم پوشيدند ، پس اگر ما نزد خدا و رسول و پدران بزرگوارت و نزد شما مرضى و پسنديده نيستيم ، تو اى سرور ما ! از حضرت يوسف عليه السلام كه برادران خود را بخشيد و به آنان مهربانى كرد ، براى بخشيدن ما و رحم كردن بر ما و ابراز حلم و احسان سزاوارترى .(2)

سيد قاسم على احمدى

شعبان المعظم 1440

ص: 21

ص: 22

ص: 24

هيچ عاقلى احتمال نمى دهد كه امامت به معناى لغوى از اركان و اصول دين باشد ، بلكه مراد ، امامت به معنى مخصوصى است و آن بر دو وجه متصوّر است :

اول : منصب رياست كلّيه در امور دين و دنيا بر وجه اطلاق كه از جانب خداوند متعال كرامت شود و اين مخصوص بعضى از پيامبران مثل حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله وسلم است .

دوم : همين رياست كلّيه است ، ولى بر وجه خلافت و جانشينى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم . و مراد از امامت در اين مقام همين معناى دوّم است . پس مطلق رياست من حيث هى ، دخالت در امامت ندارد ، بلكه امامت رياست كليه است به دو قيد : يكى اين كه از جانب خداوند كرامت شود ، و دوّم اين كه به عنوان خلافت و جانشينى از پيامبر باشد .

معناى اصطلاحى : در تعريف امامت گفته اند :

الإمامة هي الرياسة العامة خلافةً عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم في أمور الدين و الدنيا بحيث يجب اتّباعه على كافّة الأمّة ؛

امامت عبارت است از رياست و پيشوايى بر تمام خلق در تمام امور دينى و دنيايى ايشان به نيابت و جانشينى از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ، و اطاعت و پيروى امام بر همه امّت ، واجب و لازم است .

ص: 26

آنچه در تعريف بالا آمد ، مورد اتفاق بين شيعه و سنّى(1) است و براى امامت در كلمات علماى عامّه تعريف هاى متعددى بيان شده است از جمله :

1 . الإمامة رئاسة عامّة في أمور الدين و الدنيا .(2)

2 . الإمامة خلافة الرسول في إقامة الدين ، بحيث يجب اتّباعه على كافة الأمة .(3)

3 . الإمامة نيابة عن صاحب الشريعة في حفظ الدين و سياسة الدنيا .(4)

4 . الإمامة هى خلافة الرسول في إقامة الدين و حفظ حوزة الملّة بحيث يجب اتّباعه على كافّة الأمّة .(5)

ص: 27

امّا بر خلاف مخالفين ، شيعيان امور ديگرى مانند عصمت و افضليت ( در علم و تقوى و شجاعت و حلم و سخاوت و عبادت و ... ) را در امام لازم مى دانند و امامت را از اصول دين و نصب امام را بر خداوند لازم مى دانند .

بهترين تعريف «امامت» در نزد شيعه اين است كه گفته شود :

إنّها رئاسة عامة إلهية ، و الخلافة الكلية الإلهيّة الّتي من آثارها الإمارة والخلافة الظاهريّة ... .

به بيان ديگر :

الإمام هو الانسان الكامل الإلهي العالم بجميع ما يحتاج إليه النّاس في تعيين مصالحهم و مضارهم ، الأمين على أحكام اللّه و أسراره ، المعصوم من الذنوب و الخطايا ، المرتبط بالمبدأ الأعلى ، الصراط المستقيم ، الحجة على عباده ... ؛

امام انسانى است كامل و الهى كه به جميع آن چه مردم در تعيين مصالح و مفاسدشان به آن احتياج دارند عالم است ، منصوب از جانب خداوند و امين بر احكام خدا و معصوم از گناه و اشتباه ، مرتبط به مبدأ اعلا و صراط مستقيم و حجّت بر بندگان و مرجع علمى براى حلّ تمام معضلات و مشكلات و تفسير مجملات ، واجب الاطاعة و التبعية و ...

و آن چه در تعريف امامت ذكر كردند كه : «رياست عامّه در امور دين و دنياست » تعريف جامع نيست ، بلكه شأنى از شئون امام است ، در اين مقام مولاى ما حضرت امام رضا عليه السلام فرموده اند :

إنَ الإمامَةَ أَجَلُّ قَدْرا وَ أَعْظَمُ شَأنا وَ أعْلا مَكانا وَ أَمْنَعُ جانِبا وَ أبْعَدُ غَوْرا مِنْ أَنْ يَبْلُغَها النّاسُ بِعُقُولِهِمْ أوْ يَنالُوها بِآرائِهِمْ أَوْ يُقيمُوا إماما بِاخْتِيارِهِمْ ...؛ الإمامُ واحِدُ دَهْرِهِ لا يُدانيهِ أحَدٌ وَ لا يُعادِلُهُ عالِمٌ وَ لا يُوجَدُ مِنْهُ بَدَلٌ وَ لا لَهُ مِثْلٌ وَ لا نَظيرٌ ، مَخْصُوصٌ بِالْفَضْلِ كُلِّهِ مِنْ غَيْرِ طَلَبٍ مِنْهُ

ص: 28

لَهُ و لا اكْتِسابٍ ، بَلْ اخْتِصاصٌ مِنَ الْمُفَضِّلِ الْوَهّابِ ، فَمَنْ ذَا الَّذي يَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الإِمامِ أوْ يُمْكِنُهُ اخْتِيارُهُ ، هَيْهاتَ هَيْهاتَ ضَلَّتِ الْعُقُولُ وَ تاهَتِ الْحُلُومُ وَ حارَتِ الأَلْبابُ وَ خَسَئَتِ الْعُيُونُ وَ تَصاغَرَتِ الْعُظَماءُ وَ تَحَيَّرَتِ الْحُكَماءُ وَ تَقاصَرَتِ الْحُلَماءُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَباءُ وَ جَهِلَتِ الألِبّاءُ وَ كَلَّتِ الشُّعَراءُ وَ عَجَزَتِ الاُدَباءُ وَ عَيِيَتِ الْبُلَغاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ أوْ فَضيلَةٍ مِنْ فَضائِلِهِ ، وَ أَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصيرِ ، وَ كَيْفَ يُوصَفُ بِكُلِّهِ أوْ يُنْعَتُ بِكُنْهِهِ أوْ يُفْهَمُ شَيْءٌ مِنْ أَمْرِهِ أَوْ يُوجَدُ مَنْ يَقُومُ مَقامَهُ وَ يُغْنى غَناهُ ، لا ، كَيْفَ وَ أَنّى وَ هُوَ بِحَيْثُ النَّجْمِ مِنْ يَدِ الْمُتَناوِلينَ وَ وَصْفِ الْواصِفينَ ، فَأَيْنَ الإخْتِيارُ مِنْ هذا ، وَ أَيْنَ الْعُقُولُ عَنْ هذا ، وَ أَيْنَ يُوجَدُ مِثْلُ هذا ؟ ... ؛

قدر و منزلتِ امامت بالاتر ، و شأن آن اعظم و مكان آن فراتر و جانب آن منيع تر ، و فرو رفتن به كُنه آن دورتر از آن است كه مردم به عقول ناقص خود به آن برسند ، يا به آراى مختلف خويش آن را درك كنند ... ؛ امام يگانه دهر است كه احدى به مقام او نرسد و هيچ عالمى با او برابر نشود و او را بدل و جايگزينى نباشد و مانند و مثل و نظير ندارد ، به تمام فضيلت ها اختصاص يافته بدون آن كه خود او در طلبش رفته و به دست آورده باشد ، بلكه امتيازى است كه خدا به فضل و بخشش به او عنايت فرموده است . پس كيست كه به كُنه معرفت امام برسد يا انتخاب امام او را ممكن شود ؟ ! هيهات ، هيهات ، عقل ها همه در مورد امام گمراه و پريشان و خِرَدها همه سرگردان و حيران و ديده ها از مشاهده او عاجز و گريزان و بزرگان در ادراك ذاتش همچون طفل و حكما در فهم صفاتش سرگشته و حيران و خِرَد اهل خرد از رسيدن به كنهش نارسا و زبان خطباء از وصف جلالش درمانده و خردمندان در مدح جمالش جُهّال و شعرا در تعريف صفات كمالش لال و اُدبا و بُلغا از وصف شأنى از شؤون امام عاجز و ناتوان و در بيان فضيلتى از فضائلش به عجز و قصور معترفند ، چگونه ممكن است تمام اوصاف و حقيقت امام را بيان كرد

ص: 29

يا چيزى از امر امام را فهميد ؟ چگونه ممكن است كسى در جاى او نشيند و به امر امامت قيام نمايد ؟ و چگونه مى توان به شناخت امام دست يافت و او را توصيف كرد و حال آن كه مقام او بالاتر است از آنكه دست آرزومندى به او رسد ، و شأن او والاتر است از آن كه كسى بتواند او را بستايد . چه كسى تواند كه چنين كسى را بر گزيند ؟ و عقول كجا به اين مرتبه پى مى برند ؟ و چنين كسى را در كجا بيابند ؟ آيا گمان داريد كه در غير آل محمّد يافت مى شود ؟(1)

تعريف مذكور ( الرياسة العامة خلافة عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم في امور الدين و الدنيا ) كه از مسلّمات طرفين است ، مشتمل بر الفاظى است كه در اصطلاح ، جنس و فصل معنى امامت است .

« الرياسة العامة » به منزله جنس است و شامل تمام رياست هاى حقّ و باطل مى شود و با قيد « خلافة عن الرّسول » رياست حقى كه از سوى خداوند و بدون واسطه است ، مانند رياست انبياى اولوالعزم و غير اولى العزم خارج مى شود . البته تعدادى از

انبيا از جانب خداوند ، خليفه و امام نيز بوده اند ، مانند حضرت آدم عليه السلام و حضرت ابراهيم عليه السلام و حضرت داود عليه السلام ،(2) ولى اين مقام به نيابت از رسول نبوده است .

مراد از « اُمور الدين و الدنيا » يا « إقامة الدين و حفظ حوزة الملّة بحيث يجب اتّباعه على كافّة الاُمّة » به پا داشتن دين و اجراى قوانين آن و حفظ و نگهدارى و دفاع

ص: 30

از سرزمين هاى اسلامى طبق قانون شريعت الهى است كه بر طبق مصلحت دينى و حفظ نظام نوع مسلمين باشد ، يعنى در تمام امور از عبادات و معاملات و اصول ديانات بر طبق آنچه از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم رسيده عمل نمايد ؛ چون دين عبارت است از تمام آنچه در اصول و فروع از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم رسيده است .

از عجايب اين است كه تعريف مذكور براى امامت ، ميان ما و مخالفانِ ما ، مورد اتّفاق است ، امّا هيچ يك از خلفا و امامانى كه مخالفين به امامت شان قائلند ، به آنچه در اين تعريف آمده ، متّصف نيستند ؛ زيرا « رياست در امور دين و اقامه آن » بر معرفت و علم به تمام امور دين توقّف دارد ، و جهل به شريعت و لو به بعض آن حتّى در كمترين حدّ ، موجب انهدام دين است ؛ بلكه إقامه دين و حفظ حوزه مسلمين براى خليفه ، ممكن نخواهد بود مگر با علم و احاطه او به تمام آنچه مخلوقات به آن احتياج دارند ، و با علم به جميع لغات و زبان هاى مختلف تا بتواند از عهده الزام و احتجاجات هر طائفه اى بر آيد .

مخالفين بر خلاف توصيفات خود ، عالم بودن امام به تمام امور دين را در امام شرط نمى دانند ، و مدّعى هم نيستند كه خلفا و امامان شان به همه امور دين عالم بوده اند .

همچنين « رياست در امور دين و اقامه آن » بر عدالت و معصوم بودن امام از هر خطا و لغزش توقّف دارد ؛ زيرا احتمال سهو و خطا و فسق و گناه - در فروج و دماء و اموال مسلمين و در واجبات و محرّمات الهى - با اقامه و بر پا نمودن دين منافات دارد .(1)

ص: 31

عامّه عادل بودن امام را شرط نمى دانند ، چنان كه شارح مقاصد مى گويد :

يكى از اسباب انعقاد خلافت ، قهر و غلبه است و هر كه به قهر و غلبه و بدون بيعت متصدّى امامت شود ، اگر چه فاسق يا جاهل باشد ، خلافت براى او منعقد مى شود .(1)

چنان كه « يجب اتّباعه على كافّة الامّة » كه در تعريف آمده ، مستلزم علم خليفه به تمام آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آورده و عدالت و عصمت او است ؛ چون وجوب اطاعت تمام امت - كه در ميان آن ها صاحبان عقل و دانش و بصيرت و تقوى و عدالت وجود دارند - از رئيس و خليفه جاهل به احكام خدا و جاهل به اصول و فروع آن ، و هم چنين متابعت كردن شان از اهل لغزش و خطا و صاحب شكوك و شبهات و ظالم و جائر ، از اقبح قبايح است كه هيچ عاقلى آن را تجويز نخواهد كرد ، بلكه تجويز آن از اسباب استهزاء و مضحكه شرع و دين خواهد بود .

مخفى نيست كه صدق تعريف مورد اتّفاق خاصه و عامه براى امامت و خلافت ، بر امامان دوازده گانه ، ظاهر و واضح است و جامع افراد و مانع اغيار هم هست و به هيچ وجه ، بر خلفاى عامه صادق نيست .

ص: 32

اين مطلب را عقلى دانسته و گفته اند :

إنّ صريح العقل يحكم بأنّ مدار الإمامة على حفظ الحوزة و العلم بالرياسة و طريق التعيّش مع الرعيّة ... و يكفيه من العلم ما يشترط القوم من الاجتهاد ... فالذي يكون أعلم بتدبير حفظ الحوزة فالعقل يحكم بأنّه هو الأولى بالإمامة . و كثير من المفضولين يكونون أصلح للإمامة من الفاضلين ... .(1)

حاصل معناى كلام فوق اين است كه : مدار خلافت بر حفظ و تدبير مملكت است ، نه بر اعلميّت و اتقى و ازهد و اجلّ نسب بودن و قوت ايمان داشتن ، پس اگر در ميان رعيت ، فُضَلايى بسيار آراسته به جميع كمالات باشند ، ولى در حفظ حوزه ، كم تدبير باشند و كسى كه فاقد اين صفات باشد ، لكن سياست او با رعيت و عساكر بهتر باشد ، او اولى به امامت است ، و مفضول بر فاضل مقدم است .

ولى فساد اين كلام واضح است ؛ زيرا در نيابت از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم مدار خلافت و امامت ، اقامه دين و حفظ حوزه مسلمين به نحو قانون شريعت الهى است . چنان كه صريح تعريف مذكور و مقتضاى حكم عقل چنين است ، نه مجرّد حفظ حوزه و تدبير مملكت به نحو قهر و غلبه و جور و ظلم ؛ زيرا حفظ حوزه و نظم و انتظام به سياست هاى ملوكانه و بدون شروط دينى ، مجرّد سلطنت است كه از حاكمان ظالم و جائر مثل سلاطين امويه و پادشاهان بنى عباس هم حاصل مى شود ، و اين نوع حكومت هرگز خلافت و نيابت از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نخواهد بود ؛ زيرا سياست هاى حكّام و سلاطين در انتظام امور رعيت ، به هيچ وجه مطابق با قانون خدا نبوده و نخواهد شد و از عنوان بحث ما در معناى خلافت و امامت خارج است .

پس اعلميّت در حفظ حوزه ، بدون انطباق با قوانين شرعيّه و نواميس الهيّه ، خارج از سلطنت حق ، و مجرّد كيد و حيله و خدعه مستعمَل نزد حكّام جور و ملوك است

ص: 34

كه به حسب لغت آن را « دهات » مى گويند ، « و كان العرب يصفون معاوية بأنّه صاحب الدهات ؛ عرب معاويه را صاحب دهات ( يعنى حيله و خدعه ) مى دانستند » و وقتى به عرض اميرالمؤمنين على عليه السلام رسانيدند كه جماعتى از لشكر مى گويند كه : « إنّ معاوية صاحب الدّهات دون على عليه السلام ؛ معاويه در حكومت دارى زيرك است و على عليه السلام اين گونه نيست ! » اميرالمؤمنين عليه السلام در پاسخ آن ها فرمود:

لولا الدّين لكنتُ من أدهى العرب ؛(1)

اگر دين خدا و شرع مبين مانع من نبود من عالم ترين مردم به كيد و حيله و خدعه بودم .

چگونه تصوّر مى شود كه خلفاى سه گانه از امير المؤمنين على عليه السلام اعلم به حفظ حوزه باشند ؟ علماى عامه گمان دارند كه خليفه دوم ( عمربن خطاب ) زيرك ترين عرب در تدبير امور دنيويّه و سياسات بود ، و حال آن كه او در هر مشكلى از مشكلات به اميرالمؤمنين عليه السلام پناهنده مى شد ، و بيش از هفتاد مورد در كتب عامه ثبت شده كه گفت : « لولا على لهلك عمر ؛(2) اگر على نبود، عمر هلاك مى شد ! ! »

اما اولويّت مفضول با وجود فاضل از جهت امامت و خلافت علاوه بر اين كه از منكراتى است كه هيچ عاقلى او را نخواهد پسنديد و حكم عقلِ مستقل و نقل بر قبح آن است ، موجب سخريه و استهزاء و اضمحلال شرع نبوى در مقابل اديان و مذاهب سابقه است ؛ زيرا عالمان مسيحى و يهودى و نيز بسيارى از صاحبان عقول از اين طوايف مى توانند به همين سخن واهى ، مسلمانان را الزام و محكوم نمايند و بگويند :

شما ادعا داريد كه پيامبرتان ، آخرين فرستاده الهى است و بر همه خلق از هر طايفه و صاحبان اديان و مذاهب ، واجب است كه از پيامبرتان پيروى كند و بعد از او ، متابعت نمايند مفضول از همه جهات را كه از سايرين در حفظ

ص: 35

رعيت و سلوك امارت و مملكت دارى اعلم است - كه شأن سلاطين جبابره و فراعنه و قياصره است - كه در نتيجه بُخت النصر از همه خلق به امامت و خلافت سزاوارتر است !

آيا هيچ عاقلى حكم به وجوب متابعت اين چنين شرع و شريعتى خواهد كرد ؟ و چقدر اين آئين و شرع شما از شرايع سابقه فاصله دارد كه خلفاء موسى بن عمران مثل هارون و يوشع بن نون ، و خلفاء عيسى بن مريم ، همچون شمعون و حواريين و امثال آن ها باشند ، ولى جايز باشد خلافت افضل پيامبران براى ملوك و جبابره و پادشاهان ستمگر ، بلكه اين ها براى خلافت و امامت اولويت داشته باشند از شخص فاضل كه جميع صفات و كمالات نفسانيه پيامبر در او باشد !

با چنين نتيجه فاسدى ، علماى عامه چه جوابى در مقابل علماى يهود و نصارا دارند و چگونه رفع اين خجالت و شرمندگى مى كنند ؟ !

ملا سعد تفتازانى - كه از بزرگان علماى عامه است - از تعريف متّفق عليه بين خاصّه و عامّه اعراض كرده ، و تصدّى خلافت را براى هر فاسق و ظالم و ستمگرى تجويز نموده است . او در شرح مقاصد مى گويد :

امامت و خلافت به بيعت منعقد مى شود ، و به قهر و غلبه نيز منعقد مى شود .

و نيز گفته است :

يجب طاعة الإمام ما لم يخالف حكم الشّرع ، سواء كان عادلاً أو جائرا ؛

مادامى كه امام با حكم دين مخالفت نكرده پيروى از او واجب است، چه عادل باشد و چه ظالم .(1)

به دستگاه خلافت ، راويان كذّاب براى تثبيت خلافت ستمگران و جاهلان ، احاديثى ساخته و به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نسبت داده اند(1) كه نمونه هائى از آن ذيلاً ذكر مى شود :

1 . از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل كرده اند كه به حُذَيفه فرمود :

... يكون بعدي أئمّة لا يهتدون بهداي و لا يستنّون بسنّتي ، و سيقوم فيهم رجال قلوبهم قلوب الشياطين في جثمان إنس . قلتُ : كيف أصنع يا رسول اللّه ! إن أدركتُ ذلك ؟ قال : تَسْمَع و تطيعُ للأمير و إنْ ضَرَبَ ظهرَك و اَخذَ مالك فاسْمَعْ و اَطِعْ ؛(2)

... پس از من امامانى خواهند آمد كه به هدايت من هدايت نشوند و به سنّت من عمل ننمايند ، مردانى در ميان آن ها خواهند آمد كه قلب هاى شان چون قلب شيطان در بدن آدمى است . حذيفه عرض كرد : اى رسول خدا ! اگر من زمان آن ها را درك نمودم چه كنم ؟ حضرت در پاسخ فرمودند : سخن امير را بشنو و اطاعت كن !! حتّى اگر امير ( با تازيانه ) بر پشت تو زند و اموال تو را به غارت بَرَد ، تو ( به فرمان او ) گوش بده و پيروى كن .

2 . سلمة بن يزيد جُحفى از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم پرسيد : اگر اميرانى بر ما حاكم شدند كه حق ما را گرفتند و ما را از حقوق مان باز داشتند چه كنيم ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم روى خود را از سلمة بر گرداند . سلمة دوباره سؤال خود را مطرح كرد . پيامبر پاسخ داد :

إسمعوا و أطيعوا فَإنَّما عليهم ما حُمِّلوا و عليكم ما حُمِّلتم ؛

دستور آن اميران را بشنويد و اطاعت كنيد ! آنان مسئول كارهاى خود هستند و شما هم مسئول كارهاى خود .(3)

3 . همچنين از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل كرده اند كه به عوف بن مالك فرمود :...

شرار أئمَّتكم الذين تبغضونهم و يبغضونكم ، و تلعنونهم و يلعنونكم ،

ص: 37

قال : قلنا يا رسول اللّه ! أفلا ننابذهم عند ذلك ؟ قال : لا ، ما أقاموا فيكم الصلاة ، ألا و من وَلِىَ عليه وال فرآه يأتي شيئا من معصية اللّه فلْيَكرَه ما يأتى من معصية اللّه و لا تَنْزَعَنّ يدا من طاعة ؛

بدترين امامان شما كسانى هستند كه شما دشمن آنان هستيد و آنان را لعن مى كنيد ! آن ها نيز با شما دشمنى مى كنند و شما را لعن مى نمايند . عوف پرسيد : اى رسول خدا ! اگر چنين وضعى پيش آمد ، با اين اميران مخالفت نكنيم ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : هرگز! تا زمانى كه آنان در ميان شما نماز مى خوانند ( با آنان مخالفت نكنيد ) و اگر ديديد حاكمى كه بر شما حكومت مى كند معصيتى را انجام مى دهد ، از معصيت وى ناخرسند باشيد ولى دست از اطاعت او بر نداريد .(1)

4 . در حديث مجعول ديگرى از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله وسلم نقل كرده اند كه آن حضرت مى فرمايد :

أطيعوا اُمراءكم ما كان ، فإن أمروكم بما حدّثتكم به ، فإنّهم يؤجرون عليه ... ؛

از اميران تان اطاعت كنيد ، اگر به شما بر طبق آنچه كه من به شما گفته ام دستور دادند ، در اين صورت هم ايشان از امرى كه كرده اند اجر مى برند و هم شما به سبب اطاعت تان پاداش خواهيد داشت . ولى اگر به شما دستورى دادند كه من شما را به آن امر نكرده بودم ، در اين صورت گناه اين دستور بر عهده خود آنان است و ذمّه شما از آن بَرى مى باشد ( و عقابى نخواهيد داشت ) ؛ زيرا هنگامى كه شما خدا را ملاقات كرديد خواهيد گفت : پروردگارا ! پيامبرانى را به سوى ما فرستادى ، ما نيز به إذن تو از ايشان اطاعت كرديم ، جانشينانى براى آن پيامبران بر ما برگزيدى باز به دستور تو از ايشان نيز اطاعت كرديم ، همچنين فرمانروايانى را بر ما امير قرار دادى كه ما از آن ها هم فرمان برديم . خداوند

ص: 38

در پاسخ مى فرمايد : راست گفتيد ، گناه ( و عقاب اوامر خلاف حكم الهى ) بر عهده آنان است و شما گناهى نداريد .(1)

بر اساس همين احاديث جعلى بود كه افراد تبهكار، زمام امور مسلمين را به دست گرفتند و به قتل و غارت و ظلم و جنايت - تحت عنوان امام و خليفه مسلمين - پرداختند ، تا جائى كه توانستند فرزندان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را قربانى بنياد شوم خويش كنند . ابواسحاق مى گويد :

« كان شمر بن ذى الجوشن يصلّي معنا ثمّ يقول : اللهمّ إنّك شريف تحبّ الشّرف و إنّك تعلم أنّي شريف فاغفر لي ... »(2)

بعد از واقعه كربلا داشتم نماز ( جماعت ) مى خواندم . شمر بن ذى الجوشن ( قاتل امام حسين عليه السلام ) نيز همان جا مشغول نماز بود . شمر پس از نماز گفت : خدايا ! به راستى كه تو شريفى و شرف را دوست مى دارى ، و تحقيقا مى دانى كه من فرد شريفى هستم ، پس مرا بيامرز ! به او گفتم : چگونه خداوند تو را بيامرزد ، در حالى كه تو در قتل فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم دست داشته اى ؟ شمر گفت : واى بر تو ، ما چه كنيم ؟ ( به ما چه مربوط است ) فرمانروايان ما ، ما را به كارى امر كردند ، و ما نيز از امر آنان سرپيچى نكرديم . اگر با آن ها مخالفت مى نموديم از اين الاغ هاى بدبخت نيز بدتر بوديم »(3)

و ساختگى است كه عامّه در كتب خود نقل نموده و اساس اطاعت از « اولوا الامر »(1) را بر آن ها پايه گذارى مى كنند . آن ها اطاعت امراء را تا وقتى كه نماز را اقامه كنند واجب مى دانند ، امير هر كه مى خواهد باشد و هر چه خواست بجا آورد .

بعد از آن كه خلفاى جور بر سر كار آمدند خصوصا در زمان معاويه براى سر و صورت دادن به جنايات و زشتى هاى آن ها و توجيه جنايات شان و ساكت نمودن مردم ، روايات دروغين در باره آن ها جعل كردند و در ميان مردم منتشر نمودند .(2)

اين احاديثِ جعلى موجب صدور احكامى از طرف علماى مخالفين گرديده كه نمونه هائى از آن را ذكر مى كنيم :

ص: 40

نَوَوى مى گويد :

... و أمّا الخروج عليهم و قتالهم فحرام باجماع المسلمين و إن كانوا فسقةً ظالمين ... ؛(1)

خروج و قيام عليه خلفاى گناهكار و هم چنين جنگ با آن ها حرام است ، حتى اگر آن خلفا فاسق و ظالم باشند و اين ( حرام بودن قيام عليه خلفاى فاسق و ظالم ) مورد اتفاق تمامى مسلمين است !

باقلانى مى گويد :

... قال الجمهور من أهل الاثبات و أصحاب الحديث : لا ينخلع الإمام بفسقه و ظلمه بغصب الأموال ، و ضرب الأبشار و تناول النفوس المحرّمة و تضييع الحقوق و تعطيل الحدود و لا يجب الخروج عليه بل يجب وعظه و تخويفه ... ؛(2)

اصحاب حديث معتقدند كه امام به سبب ارتكاب گناه و ظلم و غصب اموال و ضرب و شتم مردم و كشتن كسانى كه حفظ جان آنان واجب است ، و همچنين به سبب ضايع كردن حقوق مردم ، و تعطيل نمودن حدود و احكام الهى از مقام خود بر كنار نمى شود ، و خروج بر چنين امام فاسق و ظالمى واجب نيست ، بلكه واجب است كه او را نصيحت و موعظه كنند و از عذاب الهى بترسانند ... .

تفتازانى مى گويد :

... و كذا إذا كان فاسقا أو جاهلاً على الأظهر إلا أنّه يعصى فيما فعل ،و يجب طاعة الإمام ما لم يخالف حكم الشرع سواء كان عادلاً أو جائرا ؛(3)

اگر خليفه فاسق يا جاهل باشد ، امر خلافت براى او ثابت است جز اين كه او در آنچه انجام مى دهد گناهكار است ... .

ص: 41

لذا شمس الدين ذهبى كه از بزرگان عامّه است ، در باره يزيد مى گويد :

افتتح دولته بمقتل الشهيد الحسين و اختتمها بواقعة الحرّة ، فمقته الناس ؛(1)

يزيد حكومتش را با به شهادت رساندن حضرت امام حسين آغاز كرد و سال آخر حكومتش به واقعه حرّه پايان يافت .

او با اين حال مى گويد :

يزيد ممّن لا نَسُبّه و لا نُحبّه ؛

يزيد از كسانى است كه ما او را دشنام نمى دهيم و او را دوست نمى داريم .

ابن عربى مالكى كه او نيز از بزرگان عامّه است در باره سيّد الشهداء عليه السلام چنين اظهار

مى كند : « الحسين لم يُقتَل إلا بسيف جدّه ؛ حسين كشته نشد مگر با شمشير جدّش »(2) چنان كه از ابن خلدون هم در تاريخش اين كلام در باره سيّد الشهداء عليه السلام نقل شد .(3) و چون يزيد را خليفه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم مى دانند ، اعمال و جنايات يزيد را هم به راحتى به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نسبت مى دهند و مخالفت با او را مخالفت با رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم دانسته و معرفت و اطاعت او را فرض و واجب مى دانند .

ابن كثير در مورد يزيد بن معاويه مى گويد :

حملوا ما صدر منه من سوء التصرّفات على أنّه تأوّل فأخطأ ، و قالوا : إنّه مع ذلك كان إماما فاسقا لا يعزل ... و لا يجوز الخروج عليه ... ؛(4)

افعال بد او را بر خطا در تأويل و اجتهاد حمل كردند و با اين حال، امامِ فاسق است كه عزل نمى شود ... . و خروج بر عليه او هم جايز نيست.

ص: 42

صاحب كتاب فصل الخطاب - كه از علماى حنفى مذهب است - مطلب را به نسبت به مطلق سلاطين و ملوك ، تعميم داده و مى گويد :

نزد ما ، حكم سلطان جائر مانند حكم سلطان عادل است ، و بايد او را اطاعت كرد و پشت سرش نماز خواند ، و خروج بر عليه او جايز نيست .(1)

عجيب تر اين كه علماى عامّه سلاطين جور را اُولو الأمر ، و واجب الاطاعة مى دانند ، چنان كه در ذيل آيه : « أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ » بحث كرده اند .(2)

اسفراينى شافعى در كتاب الجنايات مى گويد :

« و تنعقد الإمامة ببيعة أهل الحلّ و العقد و بالاستخلاف و بالشّورى و بالقهر و الاستيلاء و لو كان فاسقا أو جاهلاً أو أعجميا ؛(3)

امامت با بيعت اهل حلّ و عقد ( خبرگان ) ، تعيين امام سابق ، شورا ، و زور و غلبه يافتن منعقد مى شود اگر چه آن امام ، فاسق و جاهل و غير عرب باشد .

شارح العقائد النسفيّه مى گويد :

لا ينعزل الإمام بالفسق و الجور ؛ لأنّه قد ظهر الفسق و انتشر الجور من الائمّة و الاُمراء بعد الخلفاء و السّلف ، و كانوا ينقادون لهم و يقيمونالجُمَع و الأعياد بإذنهم ؛(4)

ص: 43

امام به سبب فاسق شدن و ظلم و جور ، عزل و بركنار نمى شود ؛ زيرا از امامان و اميران پيشين ، فسق و گناه آشكار سر زده و ظلم و ستم علنى گزارش شده است و با اين حال ، علماى مخالفين آنان را اطاعت مى كردند و نماز جمعه و نماز عيد را به اجازه و دستور آنان بر پا مى نمودند .

شارح كتاب الوقاية در فقه حنفى گفته است :

لا يحدّ الإمام حدّ الشرب ؛ لأنّه نائب من اللّه تعالى ؛(1)

اگر امام شراب خوارى كند ، نبايد او را حدّ شرعى زد ؛ زيرا امام جانشين خداى تعالى است !

خليفه مى تواند در حكومتش ، فحاشى را سيره خويش سازد .(1) خليفه مى تواند از روى بى اطلاعى قرآن را به رأى خود تفسير نموده ، و موجب گمراهى افراد گردد .(2) و كارگزار خليفه ( خالد بن وليد ) مى تواند بدون دليل سر از تن « مالك بن نويره » و مانند آن جدا كند و به همسر آن ها تجاوز نمايد(3) و نيز مى تواند به سوى قبيله بنى سليم برود و مردان آنان را زنده در آتش بسوزاند .(4)

ص: 45

آرى، ابوبكر بر مسند خلافت تكيه زده ؛ چرا كه او « دو رأىِ لازم » را براى خليفه شدن به دست آورده است ! ! و اين خليفه شدن مهر سكوتى بر تمام عقل ها و چشم ها و گوش ها و زبان هاى مسلمانان زده است ! و صدها و بلكه هزاران فسادى را كه قلم از بيان آن شرم دارد ، در حافظه تاريخ مسطور كرده است ! !

لازم به ياد آورى است كه ريشه اصلى و پايه پيدا شدن مكتب جبر در اين امّت ، همين خلفاء ظالم و جائر بوده اند ؛ زيرا آن ها خوب فهميدند كه با بروز و ظهور اين همه جنايات و خيانت ها نسبت به نواميس ( فروج ) و دماء و اموال مسلمين ، كسى آنان را لايق و سزاوار خلافت و نيابت از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نخواهد دانست ، لذا براى تبرئه كردن و سرپوش گذاشتن بر اعمال قبيح و زشت خود ، به تحكيم پايه هاى عقيده جبر متوسّل شدند و ترويج جبرگرايى را يكى از بهترين راه هاى توجيه ظلم و ستم خود قرار دادند تا به خلائق بفهمانند كه همه مغلوب تقديرات الهى هستند و افعال عباد مخلوق و معلول خداوند متعال است و تسلّط سلاطين جور و ستم و قتل و غارت آنان نيز فعل پروردگار است و كسى نبايد زبان به اعتراض و مخالفت بگشايد .

محض و ضلالت آشكار است . لذا تفصيل بين خلافت ظاهرى و باطنى - كه هر دو به رضا و اذن شارع مقدس باشد - صحيح نخواهد بود .

بعضى براى صلح بين شيعه و اهل خلاف مى گويند : امام غير از خليفه است . امام كسى است كه خداوند متعال او را به جهت زعامت دينى و تعليم دين و بيان احكام و تشريح قرآن ، نصب و جعل مى كند بر خلاف خليفه كه مردم او را به جهت اصلاح امور دنيوى و شئون اجتماعى شان انتخاب مى نمايند ! !

اين كلام در نهايت ضعف و سستى است و دليلِ واضح بر جهلِ گوينده آن است ؛ زيرا خليفه همان امام است و هيچ فرقى بين آن دو نيست ؛(1) لذا در جواب او مى گوييم : آيا خليفه موافق شرع و شريعت متصدّى امور اجتماعى مى شود و كارهاى مردم را اصلاح مى كند ، يا بر خلاف كتاب و سنّت و بر وفق آراى فاسد و هواهاى نفسانى خود عمل مى كند ؟ چنان كه متعارف از متصدّيان خلافت اسلامى و ستمگرانى كه با قهر و غلبه و حيله و دسيسه به حكومت رسيده اند ، چنين بود . اگر صاحب اين عقيده وجه اول را پذيرفته ( چنان كه عقل و شرع چاره اى جز آن نمى بيند ) چگونه خلافت از امامت جدايى مى پذيرد ؟ و چگونه امام غير از خليفه باشد ؟

و اگر وجه ثانى را پذيرفته ( چنان كه بايد آن را برگزيند تا موافق مرام و مسلك خلفاى خودش باشد كه سيره و عمل شان بر خلاف كتاب و سنّت بود ، چنان كه در تاريخ و مسانيد و صحاح ثبت و ضبط شده است ) چگونه خداوند براى شان خليفه حق نصب نمى كند تا در ميان شان بر طبق كتاب و سنّت و به عدالت عمل نمايد ؟ و چگونه آن ها را به خودشان واگذار كرده است ؟ آيا خداوند نمى دانست كه ادامه حيات و معيشت آنان به خليفه اى كه امورات و شئون آن ها را اصلاح نمايد ، وابسته است ؟ آيا خيرخواهى و حسن تدبير خداوند براى خلقش بيشتر از خود آنان نيست ؟ آيا مردم به احتياج خود به خليفه حق ، از خداوند متعال داناترند ؟

ص: 47

علاوه بر اين كه ادعاى مغايرت بين خليفه و امام ، مخالف با صريح قرآن كريم است كه طبق آيات شريفه خليفه مانند امام از جانب حق تعالى جعل و نصب مى شود ، چنان كه فرموده اند : « إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً »(1) و « يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ »(2) و « إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً »(3) و « وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا »(4) ، اين آيات

صريح است در اين كه امامت و خلافت ، امرى جعلى و الهى است و خداوند متعال به كسانى كه اهليّت آن را داشتند عطا فرموده است .

و نيز اين ادّعاى آن ها ، مخالف با اخبار متواتر قطعى است كه در كتب خاصه و عامه آمده است : « انّ الائمّة إثنا عشر ، و إنّ الخلفاء بعد رسول اللّه إثنا عشر كلّهم من قريش ؛ امامان دوازده نفرند ، و خلفاى بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم دوازده نفرند كه همه آنها از قريش هستند » . چنان كه احمد بن حنبل در مسندش و ابن حجر در صواعق از ابن مسعود روايت كرده اند : « أنّه سئل كم تملك هذه الاُمّة من خليفة ؟ قال : سألنا عنها رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم فقال : إثناعشر كعدّة نقباء بني اسرائيل . »(5) سيوطى از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده كه آن حضرت فرمودند : « إنّ عدّة الخلفاء بعدي عدّة نقباء موسى » .(6) و مسلم در صحيح خود از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلمروايت كرده كه فرمودند : « لايزال الدين قائما حتّى تقوم السّاعة أو يكون عليكم إثناعشر خليفة كلّهم من قريش » .(7)

در صحيح بخارى از جابر بن سمرة روايت كرده كه گفت : « سمعتُ النبىّ صلى الله عليه و آله وسلم يقول : يكون اثناعشر أميراً ... كلّهم من قريش »(8) و در صحيح مسلم از جابر ابن سمرة

ص: 48

روايت كرده كه گفت : « سمعتُ النبىّ صلى الله عليه و آله وسلم يقول : لا يزال أمر النّاس ماضياً ما وليهم اثناعشر رجلاً ... كلّهم من قريش »(1) و در مسند احمد حنبل روايت كرده از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم كه فرمود : «يكون بعدى اثناعشر أميراً ... كلّهم من قريش » .(2)

و نيز روايات بسيارى كه وارد شده « الائمة إثناعشر عدد شهور الحول » ، « الائمة إثناعشر من أهل بيتى » ، « الائمة إثناعشر معصومين » ، « الائمة إثناعشر إماماً أوّلهم علىّ بن أبى طالب و آخرهم القائم » ، « الائمة إثناعشر كلّهم من آل رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم علىّ بن ابى طالب و أحد عشر من ولده » ... .(3)

با توجّه به آنچه ذكر شد ، چگونه مى توان گفت خليفه غير از امام است ؟ با اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم إخبار نمودند به وجود دوازده نفر از قريش بعد از خودشان به عنوان امام ، يا خليفه ، يا امير و ... كه به صراحت آيات قرانى و روايات معصومين عليهم السلام خليفه و امام منصوب و مجعول از جانب خداوند متعال هستند ؟ آيا از اين آيات و روايات مغايرت خليفه و امام استفاده مى شود ؟ و آيا از آن ها فهميده مى شود كه خليفه منصوب و مجعول از طرف مردم براى اصلاح امور دنيوى است و امام منصوب و مجعول از جانب خداوند براى زعامت دينى و تشريح احكام خداست ؟ چگونه خلافت در عدّه غير محصور و بسيار قرار مى گيرد با تصريح روايات بسيار به اين كه عددشان دوازده نفر است كه همه آن ها از طائفه قريش اند ؟ ! پس خلافت و ولايت و امامت ، امر واحد و منصب الهى است كه خداوند به برگزيدگانش اعطا فرموده است .

ص: 49

ص: 50

سيّد شريف جرجانى مى گويد :

و ليست الإمامة من أُصول الديانات و العقائد ، بل هي من الفروع المتعلّقة بأفعال المكلّفين ؛(1)

امامت جزء اصول دين و عقايد نيست ؛ بلكه از فروع دين و جزء علم فقه است كه به افعال و كارهاى مكلّفين مى پردازد .

قاضى فضل بن روزبهان مى گويد :

إعلم أنّ مبحث الإمامة عند الأشاعرة ليست من أصول الديانات و العقائد ، بل هي عند الأشاعرة من الفروع المتعلّقة بأفعال المكلّفين ؛(2)

مبحث امامت نزد اشاعره از اصول دين نيست ؛ بلكه از قبيل احكام فرعى و فقهى است كه مربوط به اعمال مكلّفين است .

غزالى مى گويد :

اعلم أنّ النظر في الإمامة أيضا ليس من المهمات ، و ليس أيضا من فنّ المعقولات ، بل من الفقهيات . ثمّ إنّها مثار للتعصّبات ، و المعرض عن الخوض فيها أسلم من الخائض فيها و إن أصاب ، فكيف إذا أخطأ ! و لكن إذ جرّ الرسم باختتام المعتقدات بها ، أردنا أن نسلك منهج المعتاد ، فإنّ فطام القلوب عن المنهج المألوف ، شديد النّفار ؛(3)

بدان ، نظر و تأمّل در امامت از امور مهمّه نيست و نيز از علوم عقلى نيست بلكه از علوم فقهى است و آن محل تعصّبات و نزاع ها است و كسى كه از خوض در آن دورى كند ، سالم تر مى ماند از كسى كه در آن خوض و تأمّل كند ، اگر چه به حق و صواب برسد ، چه رسد به كسى كه به خطأ و غلط افتد . و از آنجايى كه عادت بر اين است كه اعتقادات را به بحث امامت ختم مى كنند ، ما هم

ص: 52

خواستيم روش متعارف را بپيماييم ، چون باز داشتن قلوب از روش متعارف بسيار مورد نفرت است .

سيف الدين آمدى مى گويد :

و اعلم أنّ الكلام في الإمامة ليس من أصول الديانات ، و لا من الأمور اللابدّيّات بحيث لا يسع المكلّف الإعراض عنها و الجهل بها ، بل لعمري إنّ المعرض عنها لأرجى من الواغل فيها ، فإنّها قلّما تنفك عن التعصّب و الأهواء و إثارة الفتن و الشحناء و الرجم بالغيب في حقّ الأئمة و السّلف بالإزراء ، و هذا مع كون الخائض فيها سالكا سبيل التحقيق ، فكيف إذا كان خارجا عن سواء الطريق ؟ ! لكن لمّا جرت العادة بذكرها في أواخر كتب المتكلّمين و الإبانة عن تحقيقها في عامّة مصنّفات الأصوليين ، لم نر من الصواب خرق العادة بترك ذكرها في هذا الكتاب .(1)

بدان ، بحث و تكلّم در امامت از اصول دين نيست و نيز از امورى كه ناگزير باشد مكلّف به بحث آن - به حيثى كه جهل و اعراض از آن جايز نباشد نيز - نيست . بلكه به جانم قسم كسى كه از آن اعراض نموده و متعرّض آن نشده اميد به نجاتش از كسى كه به آن اشتغال ورزيده بيشتر است ؛ زيرا بسيار كم اتّفاق مى افتد كه اين بحث از تعصّبات و هواها و فتنه انگيزى و دشمنى و با پيشگويى و رجم به غيب از تنقيص نمودن امامان و گذشتگان ، منفك و خالى باشد . اين ها كه گفتيم در صورتى است كه محقّق و فحص كننده در مسئله امامت ، راه تحقيق و تتبّع را در پيش گرفته باشد ! پس چگونه خواهد بود وقتى كه از طريق مستقيم خارج شود و بنايش بر تحقيق و بررسى حقيقت نباشد !

از آنجايى كه عادت وسيره بر اين است كه اين مسئله امامت را در آخر كتب متكلّمين ذكر كنند و در عموم نوشته هاى اصوليين به بررسى و تحقيق آن بپردازند ، لذا ما درست نمى دانيم كه برخلاف عادت رفتار كنيم و مسئله امامت را در اين كتاب ذكر ننمائيم .

ص: 53

ايجى مى گويد :

و هي عندنا من الفروع ، و إنّما ذكرناها في علم الكلام تأسيّا بمن قبلنا ؛(1)

امامت نزد ما از فروع دين ( و از مسائل فقهيه ) است ، و ما به جهت تأسّى از كسانى كه قبل از ما بودند اين مسئله را در علم كلام ذكر نموديم.

تفتازانى مى گويد :

لا نزاع في أنّ مباحث الإمامة بعلم الفروع أليق ، لرجوعها إلى أنّ القيام بالإمامة ، و نصب الإمام الموصوف بالصفات المخصوصة ، من فروض الكفايات ، و هي أمور كليّة تتعلّق بها مصالح دينيّة أو دنيويّة ، لا ينتظم الأمر إلاّ بحصولها ، فيقصد الشارع تحصيلها في الجملة من غير أن يقصد حصولها من كلّ أحد . و لا خفاء في أنّ ذلك من الأحكام العملية دون الاعتقادية ؛(2)

نزاعى نيست در اين كه مباحث امامت به علم فروع دين سزاوارتر است ؛ چون برگشت مسئله امامت به اين است كه قيام به امامت و نصب امام موصوف به صفات مخصوص ، از واجبات كفايى است . و آن ها امورى كلّى هستند كه مصالح دينى و دنيوى به آن ها تعلّق مى گيرد به طورى كه امر منتظم نمى شود مگر به حاصل شدن آن امور ، پس مقصود نظر شارع ، تحصيل آن ها فى الجمله است بدون اين كه حصولش را از هر شخصى قصد كند . و مخفى نماند كه آن از احكام فرعيّه عمليّه است نه از مسائل اعتقاديه .

مذاهب مختلف ، نظرات متفاوتى در آن ها دارند ، پس چرا علماى عامّه براى اين حكم فرعى اين چنين شمشير كشيده و به جنگ با مخالفان شان پرداخته و آن ها را تكفير يا تفسيق نموده اند ؟ حتى شهرستانى در اين باره مى نويسد :

و أعظم خلاف بين الأمة ، خلاف الإمامة ، إذ ما سلّ سيف في الإسلام على قاعدة دينية مثل ما سلّ على الإمامة في كلّ زمان ؛(1)

بزرگترين خلاف بين امت ، اختلاف در مسئله امامت است ؛ زيرا در هيچ مسئله اى از مسائل دينى در اسلام مانند امامت اين قدر شمشير كشيده نشده است .

اين ها در حالى است كه شيعيان ، حجّت شرعى واضح دارند و اين اعتقاد آن ها و كارشان در نظر عامّه بايد مانند مخالفت مجتهدى با مجتهد ديگر در فروع باشد .

لذا جا دارد از آن ها بپرسيم كه به چه مجوّز دينى و اسلامى و علمى ، شيعه اماميّه را به جرم اين كه خلافت خلفاى سابق را نپذيرفته اند ، و ولايت اميرالمؤمنين على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام را اختيار كردند ، كافر و نجس و حتّى از مشرك و يهود پليدتر و پست تر مى شمارند و از هر گونه لعن و دشنام و نسبت ناروا و جسارت به آن ها خوددارى نكرده و نمى كنند ؟ !

و از شدّت تعصّب و عناد و بغضى كه نسبت به پيروان اهل بيت عليهم السلام دارد ، مى نويسد:

و زعم الرّافضة لعنهم اللّه أن ذلك ... ؛(1)

شيعه كه لعنت خدا بر آنان باد چنين گمان دارند ... .

2 . فخررازى در تفسير كبيرش ذيل آيه : « إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا... »(2) مى نويسد :

و ذلك يوجب القطع بسقوط هولاء الروافض لعنهم اللّه !...(3)

اين شيعيان كه لعنت خدا بر آنان باد ! ...

3 . دهلوى در كتاب التحفة الاثنى عشرية وقاحت و بى شرمى را تا آنجا رسانيده كه مى نويسد :

إنّ مذهب الشيعة له مشابهة تامّة و مناسبة عامّة مع فِرَق الكَفرَة و الفَسقَة الفَجرَة أعني اليهود و النصارى و الصابئين و المشركين و المجوس ؛(4)

مذهب شيعه ، مشابهت و مناسبت كاملى با همه فِرَق كفّار و فسّاق و فجّار ، مانند : يهود ، نصارا ، صابئين ، مشركان و مجوس دارد .

4 . ابن تيميه تصريح مى كند كه جنگ با شيعه از جنگ با خوارج واجب تر ، و مال و عرض شيعه مباح است .(5) ابن تيميه با افتخار مى گويد :

بسيارى از پادشاهان و دانشمندان كه به امر اسلام و جهاد با دشمنان اهتمام داشته اند ، رافضيان را بر منبر لعن و نفرين مى كرده اند.(6)

ص: 56

5 . ابن كثير مى گويد :

ريختن خون شيعه از ريختن شراب حلال تر است ! !(1)

6 . بخارى مى گويد :

اقتدا كردن به رافضى مانند اقتدا به يهود و نصارى است ! نبايد به آن ها سلام كرد ، نبايد به عيادت آن ها رفت ، نبايد به آن ها زن داد و نه از آن ها زن گرفت ، شهادت آن ها پذيرفته نيست ، و ذبيحه آن ها هم قابل خوردن نيست ( و حرام است ) .(2)

7 . ابن حزم مى گويد :

رافضى ها مسلمان نيستند ... آنان در دروغ و كفر مانند يهود و نصارى هستند .(3)

8 . قاضى عياض مى نويسد :

ما يقين به كفر رافضيانِ غالى داريم ؛ زيرا مى گويند : امامان از پيامبران عليهم السلام برترند.(4)

9 . حافظ سمعانى مى گويد :

امت اسلامى اتفاق دارند بر كفر اماميه ؛ زيرا آن ها صحابه را گمراه مى دانند و اجماع آن ها را قبول ندارند ، و امورى را به صحابه نسبت مى دهند كهسزاوار نيست .(5)

10 . مقدسى و شاه عبدالعزيز دهلوى مى نويسند :

كسى كه اطلاع بر عقائد رافضى ها داشته باشد، بدون تأمل حكم به كفر آن ها مى كند .(6)

ص: 57

11 . شوكانى مى گويد :

اصل دعوت روافض براى نيرنگ در دين و مخالفت با اسلام است .(1)

12 . آلوسى مى نويسد :

اكثر علماى ماوراء النهر ، شيعيان دوازده امامى را كافر مى دانند و خون و مال و ناموس آن ها را مباح مى دانند ، چون صحابه را دشنام مى دهند .(2)

مخفى نماند كه علّت اصلى اين همه افترائات و دشمنى ها با شيعه همان نپذيرفتن خلافت خلفاى سه گانه و غاصب و ظالم دانستن آن ها - به دلائلى كه به زودى ذكر خواهد شد - و اعتقاد به خلافت و امامت بلا فصل اميرالمؤمنين على عليه السلام مى باشد ، وگرنه اختلافات عظيمى كه بين مذاهب چهارگانه آن ها وجود دارد ، سبب هيچ گونه افتراء و دشمنى بين آن ها نگشته است .

جالب است بدانيم كه مخالفين شديدترين خصومات و دشمنى هايى كه بين خودشان بود(3) كنار گذاشتند و عليه شيعه اتفاق كردند ! آنان بدون هيچ پروايى به سبّ و لعن شيعه پرداختند ، بلكه خون و مال و حتى ناموس او را نيز مباح شمردند !(4) آن هايى كه از لعن حيوان بلكه كافر هم پرهيز مى نمايند كه شايد قبل از مردن مسلمان شده باشد !(5)

ص: 58

بلكه از لعن يزيد هم امتناع مى كنند !(1) و لعن حجاج را هم ناخوش دارند !(2) و در مورد معاويه مى گويند : گر چه ( در مبارزه با اميرمؤمنان عليه السلام ) اشتباه كرده ، ولى اين خطاى در اجتهاد است ، و خدا او را مى آمرزد ، ما به احترام كسى كه او را سر كار گذاشته - يعنى عمر - درباره او حرفى نمى زنيم ،(3) و آن هايى كه در پرهيز از لعن و سبّ ، تا جايى پيش رفته كه مى گويند : يزيد از تابعين است و مشمول روايت : « خيرالناس قرني ثم الذين يلونهم » گشته است ! و از لعن شخص معيّن مطلقا پرهيز داشتند ،(4) چگونه و چرا با شيعيان اميرالمؤمنين عليه السلام اين چنين عداوت و دشمنى دارند ؟ !

بارى ، اگر امامت از فروع دين و احكام متعلّق به افعال مكلّفين است ، پس چرا اين همه تعصّب و فحّاشى به راه انداخته و حتّى جان و مال شيعه را مباح دانسته و هر گونه

تعرّض نسبت به ايشان را جايز مى دانند ؟

اين در حالى است كه بنا بر مبناى مخالفين ، راه اجتهاد در فروع دين باز است ، و در موارد اختلاف ، هيچ طايفه اى از مسلمانان حق اعتراض بر طايفه ديگر را ندارد و بر همين اساس مى گويند : لعن بر يزيد و مروان و خالد بن وليد و نظاير اين ها جايز نيست ؛ زيرا آن ها در افعال شان به اجتهاد خودشان عمل كرده اند .

پاسخ شيعه به هتاكى هاى عامّه ، علاوه بر دلائل متقنى كه خواهد آمد ، اين است كه ما طبق نظر عامّه كه امامت را از احكام تكليفى مى دانند ، مى گوييم : خلافت خلفاى سه گانه و عموم خلفاى اموى و عبّاسى ، به مقتضاى اجتهاد ما باطل است . چگونه عقل سليم مى پذيرد كه عامه در اجتهادشان به صواب رفته و معذور باشند ، و شيعه اماميّه چنين نباشند و در اجتهاد خود كافر باشند ؟ !

ص: 59

مرحوم نراقى در كتاب انيس الموحّدين نوشته است :

امامت از اصول دين است و اين در كمال ظهور است ؛ زيرا كه دانستى كه بقاى دينِ نبىّ صلى الله عليه و آله وسلم ، موقوف است بر وجود امام كه اگر بعد از پيامبر ، خليفه نباشد ، دين او مستقرّ نمى شود و شكّى نيست كه چنين امرى ، عمده اصول دين است و حديثى هم كه از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم رسيده است و شيعه و سنّى ، جميعا او را قبول دارند و در كتب فريقين به طرق متعدّده رسيده ، دالّ بر اين معنى است و آن حديث اين است كه : « كسى كه بميرد و امام زمان خود را نشناسد ، مردن او مثل مردن اهل جاهليّت خواهد بود . »

و از جمله عجايب زمان و غرايب دوران است كه مخالفين با وجود اين كه امامت را از فروع دين مى دانند ،(1) كمال عداوت و بغض را با شيعه دارند ، بلكه بسيارى از ايشان حكم به مباح بودن قتل و اسيرى ايشان مى كنند .(2) پس هرگاه امامت از فروع دين باشد ، چه فرق خواهد داشت با ساير مسائل خلافيّه فروعيّه ايشان ، كه هر يك از رؤاى اربعه ايشان با يكديگر اختلاف دارند ؟ !

پس هرگاه مخالف با ايشان در امامت ، واجب القتل باشد و مستوجب بغض و عداوت باشد ، بايد حنفيّه و شافعيّه و مالكيّه و حنابله [ يك ديگر ] را واجب القتل دانند و [ هر گروه ] با [ گروه ديگر ] ايشان كمال بغض و عداوت و عناد را داشته باشند . بلى ، اگر شيعه با ايشان عداوت داشته باشند صحيح خواهد بود ، نظر به اين كه شيعه ، امامت را از اصول دين مى دانند . و حقيقت امر اين است كه چون مذهب عامّه مذهبى است غير مستند به كلام خدا و رسول و امريست من عندى ،(3) لهذا بناى امور ايشان مطلقا بر جايى [ استوار ] نيست .(4)

ص: 60

الشرع و وجوب اتّباعه والحاجة إليه ورياسته العامّة بلا فرق ، وقد وافقنا على أنّها أصل من اُصول الدين جماعة من مخالفينا كالقاضي البيضاوي في مبحث الأخبار ، وجمع من شارحي كلامه »(1)

شاهد بر اين كه امامت از اصول دين است اين است كه : مقام و منزلت امام در حفظ دين و وجوب پيروى از او و نياز مردم به او و پيشوايى بر تمام خلق ، مثل مقام و منزلت پيامبر است بدون هيچ فرقى بين آن دو . البته جمعى از مخالفان شيعه هم مثل قاضى بيضاوى در بحث اخبار و جمعى از شارحان كلامش در اين مطلب با ما موافقند و امامت را از اصول دين شمرده اند .

2 . خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد : « يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ »(2) اين آيه شريفه در آخر حيات رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در باب ولايت و امامت اميرالمؤمنين عليه السلام نازل شده است(3) و دلالت دارد كه امامت ، اصلى از اصول دين است ؛ زيرا آيه شريفه با فرياد بلند ندا مى كند كه امامت از اجزاى اصلى و حياتى نبوّت و رسالت است به طورى كه اگر امامت نباشد رسالت هم انجام نگرفته است .

مأموريت مورد اشاره اساس و ستون رسالت و نبوّت است و به قدرى مهم و سرنوشت ساز است كه اگر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آن را انجام ندهد و به مردم نرساند ، گويا رسالت پروردگار را انجام نداده و زحمات بيست و سه ساله اش را ناقص رها كرده است ! البته روشن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آنچه بر او نازل مى شد را به مردم مى رساند و براى آن ها بيان مى كرد ، ولى اين تعبير و لحن آيه بدان جهت است كه مردم به اهميّت ويژه و فوق العاده اين مطلب پى ببرند .

از آنجا كه اين مأموريتِ حسّاس و ويژه ، خطراتى دارد و احتمال بروز واكنش هاى

ص: 62

پنهان و آشكارى از سوى اشخاص ضعيف الايمان و منافق مى رود ، لذا خداوند متعال به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در برابر خطرات احتمالى و اقدامات منافقين تضمين داده و مى فرمايد : « وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ »(1) و اين تضمين نشانه ديگرى بر بزرگى و اهميّت مضمون اين آيه مباركه است .(2)

3 . خداوند متعال در سوره مائده ( آخرين سوره اى كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نازل شده )

فرمود : « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمْ الاْءِسْلاَمَ دِيناً »(3) اخبار و روايات تصريح نموده اند كه اين آيه شريفه در امامت و ولايت اميرالمؤمنين على عليه السلام نازل شده است .(4) مؤيّد اين مطلب هم اين است كه در وقت نزول اين آيه ، هيچ چيز ديگرى صلاحيت اين همه تأكيد را نداشته است .

در اين آيه شريفه ، خداوند «امامت» را به عنوان مكمِّل دين و متمِّم نعمت معرّفى مى كند و سپس از اين دين كامل به عنوان اسلامِ مرضىّ و پسنديده خود براى جهانيان ياد مى كند . حال چگونه مى توان گفت كه چنين چيزى جزء اصول دين و اساس و شالوده آن نيست ؟

به عبارت ديگر ، اين آيه به روشنى دلالت دارد كه امامت از اصول دين است ؛ زيرا اوّلاً آيه شريفه به صراحت مى فرمايد : « امروز دينتان را كامل كردم » آيا معناى اِكمال دين ، غير از اين است كه يكى از اصول دين به طور رسمى و براى عموم مردم در آن روز بيان شد ؟ ! آيا در اين روز ، غير از نصب اميرالمؤمنين عليه السلام به زعامت و رهبرىِ امّت ، برنامه ديگرى توسط رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اعلام شده بود ؟ !

ص: 63

ثانيا خداوند متعال در ذيل آيه شريفه فرموده است : « اسلامى كه امروز كامل شده ، دين مَرضىّ خداوند است ( و غير اين ، مَرضىّ و پسنديده نيست ) » آيا اين جمله صراحت ندارد كه امامت از اصول دين است و دين بدون امامت ، دين نيست ؟

ثالثا به تصريح روايات بسيار كه از طريق فريقَيْن رسيده ، اين آيه شريفه ، بعد از نصب اميرالمؤمنين على عليه السلام به زعامت و رهبرى نازل گرديده است . بنا بر اين ، اكمال دين به ولايت اوست و اسلام بدون ولايت و امامت آن حضرت عليه السلام ، دين خداپسند نيست .

4 . خداوند متعال فرموده است : « أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ »؛(1) « آيا اگر او ( پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ) بميرد يا كشته شود ، شما به گذشته خود بر مى گرديد ( و اسلام را رها كرده به دوران جاهليّت و كفر بازگشت خواهيد نمود ؟ »

اين آيه صراحت دارد كه مردم بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به دوران جاهليّت و كفر باز خواهند گشت و طبعا اين قضيّه غالبيّه است كه خداوند عامّه مردم را مخاطب قرار داده است ؛ زيرا استفهام در اين آيه شريفه ، استفهام حقيقى نيست بلكه بر نحو انكار و توبيخ است و اين آيه ، مِثْل صريح است در اين كه اين امر از آن ها به وقوع پيوسته ، و لذا به صيغه ماضى تعبير نموده كه دلالت بر تحقّق و وقوع آن دارد .

آيا بعد از شهادت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم(2) چيزى كه موجب برگشتن مردم به عقب و كفر و جاهليّت باشد غير از انكار ولايت و نقض بيعت با اميرالمؤمنين عليه السلام و تخلّف از

خلافتِ حق و امامتِ الهى محقق شد ؟

و دليل بر تفسير آيه شريفه به اين معنا - اگر چه آيه به خودى خود دلالتش بر مطلب تمام است - و هم چنين دليل بر اصل ادّعا ( امامت جزء اصول دين است ) احاديث ارتداد مردم بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم است ،(3) كه اين احاديث بين خاصّه و عامّه

ص: 64

معروف و مشهور است و ما براى اتمام حجّت ، يكى از آن احاديث را از طريق عامّه نقل مى كنيم :

صحيح بخارى در حديث حوض از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده كه حضرت فرمودند :

« بينما أنا قائم فإذا زُمْرَة ، حتّى إذا عرفتهم خرج رجل من بيني و بينهم فقال : هلمّ ، فقلت : أين ؟ قال : إلى النّار واللّه ! قلت : و ما شأنهم ؟ قال : إنّهم ارتدّوا بعدك على أدبارهم القهقرى ، ثمّ اذا زُمْرَة ، حتّى إذا عرفتهم خرج رجل من بينى و بينهم فقال : هلمّ ، قلت : أين ؟ قال : إلى النّار واللّه ! قلت : ما شأنهم ؟ قال : إنّهم ارتدّوا بعدك على أدبارهم القهقرى ، فلا أراه يخلص منهم إلاّ مثل هَمَل النعم ؛(1)

در وقتى كه من در موقف و عرصات قيامت و يا در كنار حوض كوثر ايستاده باشم ناگهان جمعى را مى آورند تا جايى كه چون من آن ها را شناختم ، مردى از ميان من و ايشان بيرون مى آيد و به ايشان مى گويد : بيائيد ! من مى گويم : به كجا بيايند ؟ آن مرد گويد : قسم به خدا به سوى آتش ! من مى گويم : ايشان چه كردند ؟ آن شخص گويد : آن ها پس از تو مرتد و كافر شدند و به سوى قهقرا و عقب باز گشتند ! سپس طائفه ديگرى را مى آورند تا جايى كه چون من آن ها را شناختم ، مردى از ميان من و ايشان بيرون آيد و مى گويد : بيائيد ! من مى گويم : به كجا ؟ مى گويد : قسم به خدا به سوى آتش ! من مى گويم : ايشان چه كردند ( و گناهانشان چيست ) ؟ آن مرد گويد : اين جمع بعد از تو مرتد شدند

ص: 65

و به عقب و كفر اصلى برگشتند ! ( و همين طور دسته دسته به سوى جهنم مى برند ) و من نمى بينم ( از صحابه من ) كسى بماند مگر مانند شترى كه از گلّه شتران جا مانده ( يعنى به قدر بسيار قليلى مانند كمى تعداد و شترهاى رها شده و واپس مانده از گله در بيابان ) »(1)

اين روايت مانند آيه شريفه به وضوح دلالت بر ارتداد و به عقب برگشتن صحابه - به جز عدّه كمى از آن ها - دارد .

فقيه بزرگوار مجلسى اوّل رحمه الله در شرح فقيه - بعد از نقل حديث فوق - نوشته اند :

ابن اثير كه از معظم علماى مخالفين است گفته است كه معنى حديث آن است كه ناجى از صحابه قليلى خواهند بود . و قريب به اين مضمون را در مبحث حوض روايت كرده اند از عبداللّه بن مسعود به چندين طريق و از حذيفة بن اليمان و از عبداللّه بن عمر و از عبداللّه بن عباس و از انس بن مالك و از سهل بن سعد به چند طريق ، و از ابوسعيد خدرى و از ابوهريره به چهار سند ديگر ، و از ابوذر و از عقبه و از اسماء بنت ابوبكر و از ام سلمه و از عايشه و غير ايشان به طرق بسيار . و مى توان گفت كه در هيچ بابى اين مقدار حديث نقل نكرده اند كه در اين باب نقل نموده اند. و در اكثر اين اخبار منقول است كه صحابه متوجّه من ( پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ) شوند ، و ايشان را منع كنند و نگذارند كه به نزد من آيند ، و ايشان را به جهنّم برند و من گويم : الهى ! اين ها صحابه هاى منند . خطاب رسد كه يا محمّد ! نمى دانى كه بعد از تو چه ها كردند ، مرتدّ شدند و به كفر

ص: 66

اصلى بر گشتند ! پس من مى گويم : كه من بيزارم از ايشان ، دورم از ايشان ، و ايشان از من ( بيزارند و دورند ! ) و ظاهر است كه ارتداد ايشان به سبب مخالفت نصوص جليّه بر امامت اميرالمؤمنين عليه السلام بود .(1)

حقير گويد : آيا غير از انكار ولايتِ حق و تشكيل سقيفه و قرار دادن امر امامت در شورا - كه بر خلاف عقل و كتاب و سنّت است - چيزى كه موجب كفر و ارتداد و استحقاق عذاب نار باشد براى صحابه بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم سراغ داريد ؟ ! پس منكر ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام اگر بميرد به مرگ جاهليّت و كفر مرده است و اين با اصول دين بودن امامت سازگار است .

5 . در روايات متواترى كه از طريق شيعه و مخالفين وارد شده ، اين مضمون آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند :

من مات و لم يعرف إمام زمانه مات ميتة الجاهليّة ؛(2)

هر كس بميرد و امام زمانش را نشناخته باشد ، به مرگ جاهليت ( و شرك و كفر ) از دنيا رفته است .

اين احاديث به وضوح دلالت دارند كه اگر شخصى شناخت و معرفت به امام زمانش

ص: 67

نداشته باشد ، دينى جز دين و آيين جاهليّت ( كفر و شرك ) ندارد . با اين اوصاف ، چگونه امامت از اصول دين نباشد و حال آن كه عدم معرفت و نشناختن امام مساوى با مرگ جاهلى و مرگ همراه با كفر و شرك است ؟ !

تذكّر

اگر امامت جزء اصول دين باشد - چنان كه حق هم همين است - بحث و بررسى و تحقيق در باره مسأله امامت ، واجب و لازم خواهد بود و همان طور كه عقل در موارد ديگر اصول دين ، از باب لزوم دفع ضرر احتمالى و از باب لزوم شكر منعِم ، حكم به وجوب و لزوم بحث و تحقيق مى كند ، در مورد امامت هم از همان باب و به همان ملاك ، حكم به وجوب و لزوم بحث و تحقيق و بررسى مى كند .

امّا بنا بر اين كه امامت از اصول دين نباشد - چنان كه اكثر عامّه قائل هستند - باز هم بايد به اهل بيت عليهم السلام مراجعه كنند و لااقل امامت به عنوان مرجعيّت علمى الهى قابل بحث و نظر خواهد بود ؛ زيرا امكان دارد كه حق تعالى اشخاصى را براى بيان احكام و حفظ آن معين كرده باشد و با اين احتمال ، عقل حكم به وجوب فحص و نظر در آن مى كند .

پس اگر اين مرجعيّت علمى براى احدى از امت ثابت شود ، علم به فراغ ذمّه از تكاليف شرعى حاصل نمى شود جز با مراجعه به آن ها و اخذ احكام از آن ها ؛ زيرا فقط آن ها حجّت در بيان احكام هستند . پس عقل به جهت دفع ضرر احتمالى حكم به وجوب قطع به فراغ ذمّه از تكاليف شرعى مى كند ، و قطع به فراغ ذمّه هم حاصل نمى شود مگر با رجوع كردن به كسانى كه قطع به فراغ ذمّه در اتّباع آن ها داريم . پس فحص و نظر از كسانى كه ما مأمور به اتّباع آن ها هستيم ، واجب عقلى است و ما ادّعا مى كنيم و معتقديم كه ائمه اطهار عليهم السلام بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلمخليفه هاى خداوند در زمين و اُمناء او بر احكام هستند ، پس اگر ولايت و امامت آن ها بر مخالفان حق ثابت نشده است ، چرا فحص و نظر نكرده اند تا آثار آن ها را اخذ نمايند با اين كه مرجعيت علمى اهل بيت عليهم السلام به روايات متواتره مسلّم بين فريقين ثابت است ، چنان كه حديث متواتر ثقلَين و سفينه و ... . بر آن دلالت دارد .

ص: 68

دلايلى كه گذشت با صرف نظر از احاديث بسيارى است كه بر كفر مخالفين و منكرين امامت الهى دلالت مى كند .

معرفت و شناخت ما گريزى ندارند و شناخت ما براى مردم ، ضرورى و لازم است و عذرشان در رابطه با عدم شناخت ما پذيرفته نيست ، هر كس ما را با اين مقام بشناسد و آن را بپذيرد ، مؤمن و هر كس آن را انكار كند كافر است و هر كس نسبت به اين مقام ما شناخت نداشته باشد و آن را انكار هم نكند ، گمراه است مگر اين كه به سوى هدايت برگردد و اين مقام ما را بشناسد و اطاعت ما را كه خداوند بر او واجب كرده است بپذيرد ؛ اگر در همان حال گمراهى بميرد ، اختيار او با خداست . ( زيرا حجّت بر او تمام نشده و جاهل است و عنادى هم با حق ندارد . )

3 . امام باقر عليه السلام فرمودند :

إنّ عليّا عليه السلام باب فتحه اللّه ، فمن دخله كان مؤمنا ومن خرج منه كان كافرا ، ومن لم يدخل فيه ولم يخرج منه كان في الطبقة الّذين قال اللّه تبارك وتعالى : لي فيهم المشيئة ؛(1)

اميرالمؤمنين على عليه السلام درى است كه خداوند آن را براى هدايت مردم گشوده است ، پس هر كس از آن در داخل گردد ، هدايت شده و مؤمن است و هر كس از آن در خارج شود ( و او را انكار كند يا او را انكار نكند ولى ديگران را بر او مقدّم بدارد و از آن ها هدايت بطلبد ) كافر است و هر كس نه وارد آن در شود و نه از آن خارج شود ( نسبت به او جاهل باشد يا شك داشته باشد و منكر نباشد ) در زمره كسانى است كه خداوند درباره آن ها فرموده است : « اختيار آن ها با من است ».(2)

ص: 70

4 . جابر مى گويد :

سألت أباجعفر عليه السلام عن قول اللّه عزّ وجلّ : « وَمِن النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَندَاداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ »(1) قال : هم واللّه أولياء فلان و فلان ، اتّخذوهم ائمة دون الإمام الذي جعله اللّه للنّاس إماما ، فلذلك قال : « وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً وَأَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنْ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ »(2) ثمّ قال أبوجعفر عليه السلام : هم واللّه يا جابر أئمّة الظلمة وأتباعهم ؛(3)

از امام باقر عليه السلام در باره معناى آيه : « بعضى از مردم ، معبودهايى غير از خداوند براى خود انتخاب مى كنند و آن ها را همچون خداوند دوست دارند » سؤال كردم و حضرت فرمود : به خدا سوگند مقصود از اين اشخاص ، دوستان و پيروان فلان و فلان هستند ؛ اين مردم آن دو را امام خود انتخاب كرده اند ، نه آن كسى را كه خداوند امام مردم قرار داده است ، از اين جهت خداوند فرمود : « و آن ها كه ستم كردند ( و معبودى غير خدا برگزيدند ) هنگامى كه عذاب الهى را مشاهده كنند ، خواهند دانست كه تمام قدرت از آنِ خداست و عذاب خدا بسيار سخت است . در آن هنگام كه پيشوايان از پيروان خود ، بيزارى مى جويند و عذاب خدا را مشاهده مى كنند و تمام پيوندهاى آن ها قطع و بريده مى گردد . ( در اين هنگام ) پيروان مى گويند : كاش براى ما بازگشتى به دنيا بود تا همان گونه كه آنان ( امروز ) از ما بيزارى جستند ما نيز از آن ها ( پيشوايان گمراه ) بيزارى بجوييم ! خداوند اين چنين اعمال آن ها را كه مايه حسرت

ص: 71

آن هاست به آنان مى نماياند و هرگز از آتش دوزخ بيرون نخواهند آمد . » سپس حضرت فرمود : اى جابر ! به خدا سوگند كه مقصود از اين پيشوايان و پيروان در آيه ، امامان ستم پيشه و پيروان آنانند .

5 . امام باقر عليه السلام فرمودند :

إنّ اللّه جعل عليّا عَلَما بينه و بين خلقه ، ليس بينهم و بينه عَلَم غيره ، فمن تبعه كان مؤمنا ومن جحده كان كافرا ومن شكّ فيه كان مشركا ؛(1)

خداوند ميان خود و آفريدگانش ، اميرالمؤمنين على [ عليه السلام ] را نشانه هدايت قرار داده است ، و ميان خلق و خداوند ، نشانه هدايتى غير او نيست ، پس هر كس از او پيروى كند مؤن است و هر كس منكر وى شود كافر است و هر كس در باره او شك كند مشرك است .

6 . امام صادق عليه السلام فرمودند :

عليّ باب الهدى ، من خالفه كان كافرا ومن أنكره دخل النّار ؛(2)

اميرالمؤمنين على عليه السلام دروازه هدايت است و هر كس با او مخالفت كند كافر است و هر كس انكارش كند داخل آتش مى شود .

7 . امام صادق عليه السلام فرمود :

الامام عَلَم بين اللّه عزّ وجلّ وبين خلقه ، من عرفه كان مؤمنا ومن أنكرهكان كافرا ؛(3)

امام نشانه هدايت ميان خداوند و خلقش است ؛ هر كس او را بشناسد مؤمن است و هر كس منكرش شود كافر است .

ص: 72

8 . رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به حذيفه يمانى فرمود :

يا حذيفة ! إنّ حجة اللّه عليكم بعدي عليّ بن أبي طالب ، الكفر به كفر باللّه والشرك به شرك باللّه سبحانه والشك فيه شك في اللّه سبحانه والإلحاد فيه إلحاد في اللّه والإنكار له إنكار للّه تعالى والايمان به ايمان باللّه تعالى ؛ لأنّه أخو رسول اللّه و وصيّه وإمام اُمّته ومولاهم وهو حبل اللّه المتين وعروته الوثقى الّتي لا انفصام لها ؛(1)

اى حذيفه ! بعد از من ، حجّت خدا بر شما على بن ابى طالب است . كفر به او كفر به خدا و شرك به او شرك به خدا و شكّ در او شكّ در خدا و انحراف از او انحراف از خدا و انكار او انكار خدا و ايمان به او ايمان به خداست ؛ زيرا او برادر رسول خدا ، وصىّ او ، امام امّت او ، سرپرست و صاحب اختيار آن ها است و ريسمان محكم الهى براى ارتباط خلق با خدا و دستاويز استوارى است كه گسستن ندارد .

9 . صحّاف مى گويد :

سألت أباعبداللّه عليه السلام عن قوله تعالى : « فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَمِنْكُمْ مُؤْمِنٌ »(2) فقال : عرف اللّه تعالى ايمانهم بموالاتنا وكفرهم بها يوم أخذ عليهم الميثاق وهم ذرّ في صلب آدم ؛(3)

از امام صادق عليه السلام در باره آيه : « بعضى از شما كافر و بعضى مؤمن هستند »پرسيدم ؛ آن حضرت فرمود : همان روز كه خداوند از مردم كه به صورت ذرّه در پشت حضرت آدم عليه السلام بودند پيمان گرفت ، ايمان آن ها را با پذيرفتن ولايت ما،

ص: 73

و كفر آن ها را با نپذيرفتن ولايت ما معيّن و مشخّص كرد ( يعنى ولايت ما را به عنوان شاخص ايمان و كفر ، معرّفى و معيّن كرد . )

10 . امام صادق عليه السلام فرمود :

قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : طاعة عليّ عليه السلام ذلّ ومعصيته كفر باللّه . قيل : يا رسول اللّه ! كيف كان طاعة عليّ عليه السلام ذلاًّ ومعصيته كفرا باللّه ؟ قال : إنّ عليّا عليه السلام يحملكم على الحقّ ، فإن أطعتموه ذللتم وإن عصيتموه كفرتم باللّه عزّ وجلّ ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : اطاعت از على عليه السلام ذلّت و خوارى به همراه دارد ،(2) و معصيت و نافرمانى او كفر به بار آورد . عرض شد : اى رسول خدا ! چگونه اطاعت از على عليه السلام خوارى به همراه دارد و نافرمانى اش كفر به بار آرد ؟ فرمود : على عليه السلام شما را به حق وا مى دارد ؛ اگر اطاعتش كنيد ( در دنيا و در نظر مردم ) خوار مى شويد و اگر نافرمانى اش كنيد ، به خداى عزيز و جليل كافر مى شويد ( زيرا از خلاف حق ، پيروى كرده ايد . )

11 . امام كاظم عليه السلام فرمود :

إنّ عليّا باب من أبواب الهدى ، فمن دخل من باب عليّ كان مؤمنا ومن خرج منه كان كافرا ومن لم يدخل فيه ولم يخرج منه كان في الطبقةالّذين للّه فيهم المشيئة ؛(3)

ص: 74

اميرالمؤمنين على عليه السلام درى از درهاى هدايت الهى است ، ( كه خدا آن را براى مردم گشوده است ) و هر كس ( او را بشناسد و ) از آن در به دين خدا در آيد ( هدايت شده و ) مؤن است و هر كس از آن درِ هدايت ، كناره گيرد و او را انكار كند ، هدايت نشود و كافر گردد و هر كه حجّت بر او تمام نشود و اين درِ هدايت الهى را نشناسد و او را انكار هم نكند ، جزء آن طبقه اى باشد كه سر انجام كارشان موقوف به فرمان خداست .

12 . امام باقر عليه السلام فرمود :

إنّ اللّه عزّ وجلّ نصب عليّا عليه السلام عَلَما بينه وبين خلقه ، فمن عرفه كان مؤمنا ومن أنكره كان كافرا ومن جهله كان ضالاًّ ومن نصب معه شيئا كان مشركا ومن جاء بولايته دخل الجنّة ومن جاء بعداوته دخل النّار ؛(1)

خداى عزيز و جليل ميان خود و خلقش اميرالمؤمنين على عليه السلام را نشانه هدايت منصوب فرمود ، پس هر كه او را بشناسد ، مؤن است و هر كس او را انكار كند ، كافر است و هر كه نسبت به او جاهل باشد ، گمراه است و هر كس ديگرى را در اين منصب شريك او گرداند ، مشرك است(2) و هر كس با ولايت و دوستى او به محشر آيد به بهشت رود و هر كه با دشمنى او آيد به دوزخ رود .

13 . از محمد بن مسلم روايت شده است كه گفت از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

كلّ من دان اللّه عزّ وجلّ بعبادة يجهد فيها نفسه ولا امام له من اللّه فسعيه غير مقبول ، وهو ضالّ متحيّر واللّه شانى ء لأعماله ، ومَثَله كمثل شاة ضلّت عن راعيها وقطيعها فهجمت ذاهبةً وجائيةً يومها ، فلمّا جنّها الليل بصرت بقطيع غنم مع راعيها ، فحنّت إليها واغترّت بها ، فباتت معها في

ص: 75

مربضها ، فلمّا أن ساق الراعي قطيعه أنكرت راعيها وقطيعها ، فهجمت متحيّرة تطلب راعيها وقطيعها ، فبصرت بغنم مع راعيها ، فحنّت إليها واغترّت بها ، فصاح بها الرّاعي : ألحقي براعيك وقطيعك ، فأنت تائهة متحيّرة عن راعيك وقطيعك . فهجمت ذعرة متحيّرة تائهة ، لا راعي لها يرشدها إلى مرعاها او يردّها ، فبينما هي كذلك إذا اغتنم الذئب ضيعتها فأكلها . وكذلك واللّه يا محمّد ! من أصبح من هذه الاُمّة لا إمام له من اللّه عزّ وجلّ ظاهر عادل ، أصبح ضالاًّ تائها ، وإن مات على هذه الحالة مات ميتة كفر و نفاق . واعلم يا محمّد ! أنّ أئمّة الجور وأتباعهم لمعزولون عن دين اللّه ، قد ضلّوا وأضلّوا ، فأعمالهم الّتى يعملونها كرماد اشتدّت به الريح في يوم عاصف ، لايقدرون ممّا كسبوا على شى ء ، ذلك هو الضلال البعيد ؛(1)

هر كس ديندارى خداى عزّوجلّ كند به وسيله عبادتى كه خود را در آن به زحمت افكند ولى امام و پيشوايى كه خدا معين كرده را قبول نداشته باشد ، زحمتش پذيرفته نيست ، و خود او گمراه و سرگردان است و خدا اعمال او را مبغوض و دشمن دارد . حكايت او حكايت گوسفندى است كه چوپان و گله خود را گم كرده و تمام روز سرگردان مى رود و بر مى گردد و چون شب فرا رسد گله اى را با شبانش ببيند و به سوى آن رود و به آن فريفته شود و شب را در خوابگاه آن گله بسر برد . چون چوپان گله را حركت دهد ، گوسفند گمشده ، گله و چوپان را ناشناس بيند و دوباره متحيّر و سرگردان در جستجوى شبان و گله خود بر آيد . باز گله گوسفندى را با چوپانش ببيند و به سوى آن رود و به آن فريفته شود . شبان كه او را نمى شناسد فرياد مى زند كه به چوپان و گله خود ملحق شو كه تو سرگردانى و چوپان و گله خود را گم كرده اى . پس ترسان

ص: 76

و سرگردان و گمراه حركت كند و چوپانى ندارد كه او را به چراگاهش برساند و يا به جايش بر گرداند . در همين حال باشد كه گرگ ، سرگردانى او را غنيمت شمارد و او را بخورد . اى محمّد ! به خدا سوگند حال آن كس از اين امّت كه به امام معصوم و عادلى كه خداوند معيّن كرده اعتقاد نداشته باشد ، همين گونه است ، سرگردان و گمراه . و اگر با همين حال بميرد با كفر و نفاق مرده است . اى محمّد ! بدان كه پيشوايان ظلم و جور و پيروان ايشان از دين خدا بر كنار و دورند ؛ خود گمراه و مردم را هم گمراه كرده اند . مَثَل اعمال آن ها چون خاكسترى است كه در روزى طوفانى ، تندبادى بر آن بوزد ، از كردارشان چيزى دستگيرشان نشود . اين است گمراهى دور .

علامه مجلسى رحمه الله در توضيح اين حديث مى نويسد :

هذا الخبر صريح في كفر المخالفين لإنكارهم أصلاً عظيما من أصول الدين و نفاقهم ؛ لانّهم يقرّون ظاهرا بما جاء به النبى صلى الله عليه و آله وسلم و ينكرون في القلب عمدتها و أضلّوا .(1)

از اين خبر ( صحيح السند ) به صراحت كفر مخالفان بر مى آيد ؛ زيرا آن ها منافق بوده و اصل بزرگى از اصول دين را انكار كرده اند ؛ چون آن ها در ظاهر به آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آورده است اقرار دارند و در قلب عمده آن ها را انكار مى كنند و گمراه هستند .

14 . امام صادق عليه السلام - در شدّت خباثت اهل مدينه نسبت به اهل مكه - فرمودند :

أهل الشام شرّ من أهل الرّوم وأهل المدينة شرّ من أهل مكة و أهل مكة يكفرون باللّه تعالى جهرة ؛(2)

اهل شام بدتر از مردم روم ، و اهل مدينه بدتر از اهل مكه اند ، و اهل مكه آشكارا به خدا كفر مى ورزند .

ص: 77

امام باقر عليه السلام يا امام صادق عليه السلام فرمودند :

إنّ أهل مكة ليكفرون باللّه جهرة و انّ أهل المدينة أخبث من أهل مكة ، أخبث منهم سبعين ضِعفا ؛(1)

اهل مكه آشكارا به خداوند كفر مى ورزند و اهل مدينه از اهل مكه هفتاد برابر خبيث ترند .

به مقتضاى اين دو روايت ، اهل مدينه چون از اميرالمؤمنين عليه السلام جدا شدند و تبعيّت از غاصبين خلافت و امامت نمودند - و لو اقرار به شهادتين داشتند - از بت پرست هاى مكّه خبيث ترند ، و اين معنا با اصول دين بودن امامت و خلافت سازگار است .

شاهد بر آنچه ذكر شده آيه شريفه است : « أَفَإِيْن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ »(2) « آيا اگر او ( پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ) بميرد يا كشته شود ، شما به گذشته خود بر مى گرديد ( و اسلام را رها كرده به دوران جاهليّت و كفر بازگشت خواهيد نمود ؟ »

و نيز از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نقل شده كه فرمودند :

بُعِثْتُ بين الجاهليَّتَين لاَُخراهما شرّ من اُولاهما ؛(3)

ميان دو جاهليّت بر انگيخته شدم ، كه دوّمين آن از اوّلى بدتر است .

امام باقر عليه السلام در تفسير آيه : « وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجاهِليَّةِ الاُولى » ؛(4) « (در خانه هاى خود بمانيد ) و همچون دوران جاهليّت نخستين ( در ميان مردم ) ظاهر نشويد » فرمودند :سيكون جاهليّة اُخرى ؛(5)

بزودى جاهليّت ديگرى اتّفاق خواهد افتاد .

ص: 78

و نيز اميرالمؤمنين عليه السلام بعد از قتل عثمان در ضمن خطبه اى فرمودند :

ألا أنّ بليّتكم قد عادت كهيئتها يوم بَعَثَ اللّه نبيّهُ صلى الله عليه و آله وسلم ؛(1)

بليّه و گرفتارى شما برگشت ، مانند روزى كه خداوند پيامبرش را به نبوّت مبعوث نمود .

از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمودند :

إنّ النبى صلى الله عليه و آله وسلم لمّا قُبض ارتدّ الناس على أعقابهم كُفّاراً إلا ثلاثة سلمان و المقداد و ابوذر ... ؛(2)

چون كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از دنيا رفت مردم مرتدّ شدند و به كفر سابق بر گشتند مگر سه نفر : سلمان و مقداد و ابوذر ... .

15 . سماعه گويد :

قلت لأبي عبداللّه عليه السلام : أخبرني عن الإسلام والإيمان أهما مختلفان ؟ فقال : إنّ الإيمان يشارك الإسلام ، والإسلام لا يشارك الإيمان . فقلت : فصفهما لي فقال : الإسلام شهادة أن لا إله إلا اللّه والتّصديق برسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم ، به حقنت الدّماء و عليه جرت المناكح والمواريث ، وعلى ظاهره جماعة النّاس والإيمان الهدى وما يثبت في القلوب من صفة الإسلام وما ظهر من العمل به والإيمان أرفع من الإسلام بدرجة ، إنّ الإيمان يشارك الإسلام في الظاهر ، والإسلام لا يشارك الإيمان فيالباطن و إن اجتمعا في القول والصفة ؛(3)

به امام صادق عليه السلام عرض كردم : آيا اسلام و ايمان با هم فرق دارند ؟ حضرت

ص: 79

فرمود : ايمان شامل اسلام هم مى شود و آن را در درون خود دارد و هميشه همراه آن است ( و هر جا ايمان باشد اسلام نيز هست ) ولى اسلام شامل ايمان نيست ( ممكن است اسلام باشد ولى ايمان نباشد . ) سماعه عرض كرد : هر دو را برايم شرح دهيد ، حضرت فرمود : اسلام عبارت است از شهادت زبانى به توحيد و تصديق رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ، با اين دو شهادت ، خون ها حفظ مى شود ( كسى كه به اين دو اعتراف كرد ، خون و جانش محترم است ) و بر اساس همين دو شهادت ، ازدواج و ارث مقرّر شده است ( اگر كسى به اين دو اقرار كرد و شيعه هم نبود ، مى شود با او ازدواج كرد و ارث هم مى برد ) عموم مردم زمانه همين اسلام ظاهرى را دارند . ولى ايمان عبارت است از هدايت واقعى و آنچه از شرائط و صفت اسلام ( شهادتين و اعتقاد به ولايت و امامت ) در دل ثابت و پا بر جا شده و عمل كردن به احكام آن ؛ ايمان مرتبه اى برتر از اسلام است : ايمان در مرحله ظاهر ( و گفتن دو شهادت ) با اسلام مشترك است ، ولى اسلام در مرحله باطن با ايمان مشترك نيست ، اگر چه در گفتار و شرائط ( و اظهار دو شهادت ) با هم يكى شوند و جمع گردند .

از اين روايت استفاده مى گردد كه(1) بدون پذيرش امامت فقط حفظ ظواهر مى شود ، و در آخرت نتيجه اى ندارد ، با اين حال شارع مقدّس در اين دنيا روى مصالحى حكم مسلمان را بر منكران امامت و ولايت بار كرده ولى در واقع و در آخرت براى آن ها فايده اى ندارد .

16 . رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :

يا علىّ ! لو أنّ عبداً عبد اللّه عزّ و جلّ مثل ما قام نوح فى قومه ، و كان له مثلُ اُحد ذهباً فأنفقه فى سبيل اللّه و مُدَّ فى عمره حتّى حجّ الف عام

ص: 80

على قدميه ثمّ قُتل بين الصفاء و المروة مظلوماً ثمّ لم يوالك يا علىّ ! لم يشمّ رائحة الجنة و لم يدخلها ؛(1)

اى على ! اگر بنده اى به عبادت خدا مشغول باشد همچون قيام نوح در قومش ( 950 سال ) ، و همچون كوه اُحُد نيز طلا ذخيره داشته باشد و همه آن را در راه خدا انفاق كند و عمرش به قدرى طولانى شود كه بتواند هزار سال پاى پياده به حج رود و مظلومانه بين صفا و مروه كشته شود ، امّا تحت ولايت تو نباشد نه بوئى از بهشت به مشامش خواهد رسيد و نه داخل آن خواهد شد .

17 . امام صادق عليه السلام فرمود :

« ثلاثة لايكلّمهم اللّه يوم القيامة ولايزكّيهم ولهم عذاب أليم : من ادّعى إمامة من اللّه ليست له ، ومن جحد إماما من اللّه ، ومن زعم أنّ لهما في الإسلام نصيبا ؛(2)

سه كس هستند كه خداوند در روز قيامت با آن ها سخن نمى گويد و آنان را پاك نمى سازد و براى شان عذاب سختى است : كسى كه به دروغ ادّعاى امامت و رياست از جانب خدا كند ، و كسى كه امامى را كه از جانب خدا تعيين شده ، انكار كند و كسى كه قائل باشد كه آن دو نفر از اسلام بهره اى دارند .

علامه مجلسى رحمه الله در شرح اين حديث مى فرمايد :

والخبر يدلّ على كفر المخالفين ، بل على كفر من يقول بعدم كفرهم ولاريب أنّهم في أحكام الآخرة بحكم الكفّار ، وأنّهم مخلّدون في النّار ،وأمّا في أحكام الدنيا فإنّهم كالمنافقين في أكثر الأحكام كالمسلمين ؛(3)

ص: 81

اين خبر بر كفر مخالفين دلالت مى كند ، بلكه دلالت مى كند بر كفر كسى كه آن ها را كافر نمى داند ، و شكى نيست كه مخالفين ( و منكرين ولايت ) در احكام اُخروى به حكم كفّار هستند و مخلّد در آتش اند . اما در احكام دنيوى ، آن ها مانند منافقين در بيشتر احكام مثل مسلمانان هستند .

بارى ، اين روايات علاوه بر اين كه دلالت بر كفر مخالفان شيعه و منكرين خلافت بلافصل اميرالمؤمنين عليه السلام مى كند ، دلالت بر اين هم دارد كه امامت از اصول دين است و بدون آن هيچ بهره اى در آخرت براى شخص نخواهد بود .

در كتاب شريف كافى روايات متعدّدى وارد شده كه كلمه « كفر » در عدّه اى از آيات قرآنى را به « ترك ولايت » تفسير نموده است . مرحوم صاحب حدائق رحمه الله به شهادت اين اخبار ، حكم به كفر عامّه ( غير مستضعفين ) نموده است .(1)

شيخ انصارى رحمه الله هم مى گويد : روايات در اين مورد به حدّ تواتر رسيده و علماى اماميّه نيز در ثبوت كفر براى مخالفان ، اتّفاق دارند چنان كه در كتاب طهارت مى نويسد :

إنّ ثبوت صفة الكفر لهم ممّا لااشكال فيه ظاهرا كما عرفت من الأصحاب ويدلّ عليه أخبار متواترة ؛(2)

ثابت بودن صفت كفر براى مخالفان به حسب ظاهر از امورى است كه اشكال و ايرادى در آن نيست چنان كه از اصحاب دانستى و روايات متواتر هم بر آن دلالت دارند .

شيخ طوسى رحمه الله در تهذيب مى فرمايد :

إنّ المخالف لأهل الحق كافر ؛ فيجب أن يكون حكمه حكم الكفّار إلاّ ما خرج بالدليل ؛(3)

ص: 82

مخالفان شيعه كافرند پس بايد حكم آن ها نيز حكم كفّار باشد مگر آن امورى كه با دليل تخصيص خورده كه در حكم كفّار نيستند .

ابن ادريس حلّى رحمه الله نيز فرموده است :

المخالف لأهل الحق كافر بلاخلاف بيننا ؛(1)

مخالفان شيعه كافرند ، بدون اين كه هيچ اختلافى بين ما باشد .

محقق حلّى رحمه الله در كتاب معتبر در مسئله زكات در بيان شرايط دريافت كنندگان زكات - بعد از اين كه ادّعا مى كند اجماع اهل علم را بر عدم صحت اعطاء زكات به كافر - مى فرمايد :

ولايعطى غير الإمامي وإن اتّصف بالإسلام ؛(2)

به غير شيعه زكات داده نمى شود اگر چه متصف به اسلام باشد و به او مسلمان بگويند .

سپس استدلال بر آن نموده به اين كه : ايمان تصديق رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم است در همه آنچه آن حضرت آورده است و كفر انكار اين امر است . پس كسى كه مؤمن نيست ( و تصديق رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در همه آنچه آن حضرت آورده است نمى كند ) كافر است .

علامه حلّى رحمه الله در كتاب منتهى بر اين مطلب چنين استدلال مى كند :

إنّ الإمامة من أركان الدين واصوله ، وقد علم ثبوتها من النبي صلى الله عليه و آله وسلم ضرورة ، فالجاحد لها لايكون مصدّقا للرّسول صلى الله عليه و آله وسلم في جميع ما جاء به ، فيكون كافرا .(3)

امامت از اصول و اركان دين است و ثبوت آن از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به ضرورت دانسته شده ( يعنى امامت از ضروريّات و مسلّمات دين است ) و چون منكر

ص: 83

آن ، تصديق كننده رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در همه آنچه آن حضرت آورده است ، نيست پس كافر است .

مرحوم علامه حلى همچنين در شرح بر كتاب الياقوت نوبختى(1) در شرح اين عبارت : « دافعوا النّص كفرة عند جمهور أصحابنا ؛ نزد همه فقهاى شيعه ، ردكنندگان نصّ بر خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام كافر است » مى فرمايد :

أمّا دافعوا النّص على أميرالمؤمنين عليه السلام بالإمامة فقد ذهب أكثر أصحابنا على تكفيرهم ؛ لأنّ النّص معلوم بالتّواتر من دين محمّد صلى الله عليه و آله وسلم فيكون ضروريّا ، أي معلوما من دينه ضرورة ، فجاحده يكون كافرا كمن يجحد وجوب الصلاة وصوم شهر رمضان ؛(2)

اما اين كه بيشتر فقهاى شيعه ردكنندگان نصّ بر امامت و خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام را كافر مى دانند ، به اين جهت است كه نصّ بر خلافت آن حضرت به حدّ تواتر و ضرورى دانسته شده كه از دين رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم است پس منكر آن مثل منكر وجوب نماز و روزه ماه رمضان ، انكار امر مسلّم و ضرورى نموده است ، پس در اين صورت كافر است .

حقير مى گويد : بسيارى از علماى ديگر از قدما و متأخرين به اين مطلب تصريح نموده اند .(3)

ص: 84

چنان كه ديديم در بسيارى از روايات گذشته در مورد عامّه و مخالفان مذهب اهل بيت عليهم السلام كلمه « كفر » و « كافر » به كار برده شده است و از طرف ديگر ، در روايات آمده كه احكام اسلام در مورد آن ها اجرا مى شود ، حال بايد ديد كه منظور از كفر چيست ؟

مشهور بين متأخرين از علماى شيعه ، قائلند كه منظور از كفر و كافر ، كفر حقيقى و واقعى است ، اگر چه در ظاهر احكام اسلام در باره آن ها اجرا مى شود و مسلمان ظاهرى هستند . پس عامّه در ظاهر مسلمانند و احكام اسلام مانند طهارت و حفظ دماء و ميراث و جواز نكاح و ... ، در مورد آن ها اجرا مى شود ، ولى در واقع و حقيقت امر ، كافرند و در قيامت هم مخلّد در آتش هستند .

مقتضاى جمع بين روايات اين است كه اين رواياتِ ذكر شده كه دلالت بر كفر مخالفان دارد ، بر كفر باطنى و اُخروى حمل شود ، چنان كه كلمات قدماى علما كه حكم به كفر اهل خلاف كرده اند ، بر همين معنا حمل مى گردد .(1)

ممكن است كسى اين سؤال را مطرح كند كه آيا مسلمانان زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم كه بعد از وفات آن حضرت ، امامت و خلافت بلافصل اميرالمؤمنين على عليه السلام را نپذيرفتند ، كافر بودند ؟

در پاسخ بايد گفت :

كافر دو قسم است : قسم اول : كافر اصلى كه از ابتدا كافر بوده و پس از آن هم اسلام نياورده است . اين قسم احكام خاص خودش را دارد .

ص: 85

قسم دوّم : مرتدّ كه در ابتدا ، اسلام را پذيرفته ، ولى بعدا از اسلام روى گردانيده است .

مسلمانان زمان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم دو قسم بودند : 1 - عدّه اى اصلاً ايمان نياورده و به جهت مصالح و منافع شخصى ، شهادتين را بر زبان خود جارى كرده بودند ، مانند غاصبان حق اميرالمؤمنين عليه السلام و سردمداران خلافت .(1)

2 - دسته ديگر اسلام را پذيرفته بودند ، ولى بعد از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به دليل عدم تبعيت و پيروى از خليفه حقيقى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مرتدّ شدند ، چنان كه آيه مباركه : « أَفَإِن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ »(2) به اين واقعيّت تلخ اشاره دارد . و احاديث متواتر : « ارتدّ الناس بعد النبي إلاّ ثلاثة ؛ مردم بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از دين برگشتند جز سه نفر ، مقداد و ابوذر و سلمان »(3) و احاديث « حوض »(4)

ص: 86

دلالت بر ارتداد و برگشتن اكثر صحابه از اسلام مى كنند .(1)

ص: 87

ص: 88

گران آمد و به سوى او رهسپار شدم و روز جمعه ، داخل بصره شدم و به مسجد جامع بصره رفتم و مردم زيادى را ديدم كه گِرد عمرو بن عبيد حلقه زده اند و او جامه پشمينه سياهى به كمر بسته و عبايى بر دوش انداخته بود و مردم از او سؤال مى كردند . از مردم

خواستم به من راه دهند و نزد او رفتم و بر دو زانو نشستم و گفتم : اى عالم ! من مردى

غريب هستم ، اجازه مى دهى كه مسأله اى بپرسم ؟

عمرو بن عبيد گفت : بلى .

گفتم : آيا چشم دارى ؟

گفت : پسرم ! اين چه سؤالى است ؟ چگونه از چيزى كه مى بينى ، مى پرسى ؟ !

گفتم : پرسش هاى من همين گونه است !

گفت : پسرم ! بپرس اگر چه سؤالت احمقانه است .

گفتم : شما جواب سؤال هايم را بده .

گفت : بپرس .

گفتم : آيا چشم دارى ؟

گفت : بلى .

گفتم : با آن چه مى كنى ؟

گفت : با آن رنگ ها و اشخاص را مى بينم .

گفتم : آيا بينى دارى ؟

گفت : بلى .

گفتم : با آن چه مى كنى ؟

گفت : با آن بوها را استشمام مى كنم .

گفتم : آيا زبان دارى ؟

گفت : بلى .

گفتم : با آن چه مى كنى ؟

گفت : با آن مزه ها را مى چشم و تشخيص مى دهم .

ص: 90

گفتم : آيا گوش دارى ؟

گفت : بلى .

گفتم : با آن چه مى كنى ؟

گفت : با آن صداها را مى شنوم .

گفتم : آيا قلب دارى ؟

گفت : بلى .

گفتم : با آن چه مى كنى ؟

گفت : هر آنچه با اعضا و حواس خود ، حس مى كنم ، درستى و نادرستى آن را با قلب تشخيص مى دهم .

گفتم : آيا اين حواس ، ما را از قلب بى نياز نمى سازد ؟

گفت : نه .

گفتم : چگونه اين حواس ما را از قلب بى نياز نمى سازد با اين كه صحيح و سالم هستند؟

گفت : اى پسرم ! هر گاه حواس در چيزى كه آن را بوييده يا ديده يا چشيده يا شنيده ، شك كند ، آن را به قلب ارجاع مى دهد تا شكّش از بين برود و به يقين برسد .

گفتم : پس خداوند ، قلب را براى بر طرف كردن شكِّ حواس قرار داده است ؟

گفت : بلى .

گفتم : قلب لازم است وگرنه ، شكّ حواس برطرف نمى شود و به يقين نمى رسد ؟

گفت : بلى .

به او گفتم : خداوند متعال ، اعضا و حواس تو را رها نكرده و به خود وانگذاشته و براى آن ها امامى قرار داده است كه صحيح را از غير صحيح تشخيص دهد و شك آنان را بر طرف سازد و به يقين برساند ، امّا همه اين مخلوقات را در سرگردانى و شك و اختلافشان در دين ، رها كرده و امامى براى آن ها قرار نداده كه هنگام سرگردانى و شك به او مراجعه كنند ؟ !

عمرو بن عبيد ساكت ماند و چيزى نگفت... .

ص: 91

يونس بن يعقوب ( راوى حديث ) گويد : حضرت صادق عليه السلام خنديد و فرمود : اى هشام ! چه كسى اين دليل را به تو آموخت ؟

عرض كرد : چيزهايى از شما فرا گرفتم و آن ها را به هم پيوند دادم و به اين صورت در آوردم .

حضرتش فرمود : به خدا قسم كه اين دليل در صحيفه هاى ابراهيم و موسى عليهماالسلام نوشته شده است .(1)

فقيه كبير آية اللّه شيخ جعفر كاشف الغطاء در مقدمه كتاب كشف الغطاء در اين مقام مى نويسد :

در اثبات وجوب وجود امام در طول تاريخ ، آنچه بين هشام بن حكم و عمروبن عبيد اتفاق افتاده ، كافى است ... علاوه بر اين كه هر گاه وجود امام در وقتى واجب باشد ، استمرار او در تمام زمان ها لازم و واجب خواهد بود ؛ زيرا علّت وجوب امام در ابتداء براى هميشه مستمر است و در اثبات هميشگى وجود امام ، اين حديث متواتر بين خاصه و عامّه كافى است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند : « هر كس بدون امام بميرد ، به مرگ جاهليّت مرده است »(2) و حديث متواتر ثقلين ... .(3) و چون ثابت شد كه جايز نيست زمين هيچ وقت خالى از امام باشد . و از سويى ، آمدن پيامبر ديگر بعد از پيامبر ما ممتنع است ، پس وجود امام ، واجب و متعيّن است .(4)

ص: 92

در حديثى ديگر ، مناظره اى از هشام بن حكم در محضر امام صادق عليه السلام نقل شده كه احتياج خلائق به امام را واضح تر مى نمايد .

يونس بن يعقوب گويد : خدمت حضرت صادق عليه السلام بودم كه مردى شامى نزد آن حضرت آمد و عرض كرد : من داراى علم كلام و فقه و آگاه به قوانين ارث هستم و براى مناظره با اصحاب شما آمده ام ... .

حضرت صادق عليه السلام به مرد شامى فرمود : با اين جوان ( هشام بن حكم ) گفت و گو كن .

آنگاه مرد شامى رو به هشام كرد و گفت : اى جوان ! درباره امامتِ اين مرد از من بپرس .

هشام از گستاخى او به خشم آمد و بر خود لرزيد و گفت : اى مرد ! پروردگار تو براى آفريده هايش خيرانديش تر است يا آفريده ها براى خود ؟

مرد شامى گفت : پروردگارم براى آفريده هايش خيرانديش تر است .

هشام گفت : در مقام خيرانديشى براى آفريده هايش چه كرده است ؟

شامى گفت : براى آن ها حجّت و دليلى به پا داشته تا پراكنده نشوند و اختلاف نكنند و در هنگام اختلاف و تفرقه ، حجّت و دليل الهى آن ها را متّحد و يكپارچه گرداند و كجى هاى آن ها را راست كند و در هنگام نياز ، به يارى آن ها بشتابد و آن ها را از واجبات پروردگارشان آگاه سازد .

هشام گفت : آن حجّت و راهنما كيست ؟

شامى گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم .

هشام گفت : پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم كيست ؟

ص: 93

شامى گفت : كتاب خدا و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم .

هشام گفت : آيا امروز در برداشتن اختلاف از ميان ما ، كتاب و سنّت فايده اى رسانده اند ؟

مرد شامى گفت : بلى .

هشام گفت : پس چرا من و تو اختلاف داريم و تو به جهت همين اختلاف و مناظره در اين باره ، از شام بدين جا آمده اى ؟

يونس بن يعقوب ( راوى حديث ) گويد : مرد شامى ساكت شد و جوابى نداد .

آن گاه حضرت صادق عليه السلام به شامى فرمود : چرا سخن نمى گويى ؟

شامى گفت : اگر بگويم اختلاف نداريم ، دروغ گفته ام و اگر بگويم كتاب و سنّت اختلاف را از ميان بر مى دارند ، سخنى باطل گفته ام ؛ زيرا كتاب و سنّت ، معانى مختلفى را مى پذيرد و در عباراتش ، احتمال هاى متعددى داده مى شود و جملاتش چند جور معنى مى شود . اگر بگويم اختلاف داريم و قهرا هر يك از ما مدّعى حق است ، پس كتاب و سنّت براى رفع اختلاف ، فايده اى به ما نرسانده اند ، جز اين كه همين دليل به نفع من و به ضرر اوست .

سپس حضرت صادق عليه السلام با اشاره به هشام به مرد شامى فرمود : از او بپرس كه او را سرشار از علم مى يابى .

مرد شامى رو به هشام كرد و گفت : اى مرد ! چه كسى براى آفريده ها خيرانديش تر است ؟ پروردگارشان يا خود آفريده ها ؟

هشام گفت : پروردگارشان از آفريده ها براى آن ها خيرانديش تر است .

شامى گفت : آيا كسى را براى آن ها قرار داده كه آن ها را متّحد و يكپارچه گرداند و كجى هاى آن ها را راست كند و به حق و باطل آگاهشان سازد ؟

هشام گفت : در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم يا در اين زمان ؟

شامى گفت : در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم كه خود آن حضرت عهده دار اين امور بود ، در زمان ما چه كسى را قرار داده است ؟

ص: 94

هشام گفت : همين آقا كه اين جا نشسته است ( به امام صادق عليه السلام اشاره كرد ) و از اطراف به سويش رهسپار مى شوند و با علمى كه از پدرانش به ارث برده ، خبرهاى زمين و آسمان را براى ما بيان مى فرمايد .

شامى گفت : چگونه مى توانم صحيح بودن اين ادّعا را بفهمم ؟

هشام گفت : از هر چه مى خواهى از او بپرس .

شامى گفت : بهانه و عذرى برايم نگذاشتى و لازم است از او بپرسم .

راوى گويد : در اين هنگام ، حضرت صادق عليه السلام فرمود : « اى مرد شامى ! گزارش سفر و راهت را برايت بگويم ؟ » آن گاه حضرت به تفصيل ، ماجراى سفر مرد شامى را برايش تعريف كرد . شامى هم مكرّر مى گفت : درست است ! اكنون اسلام آوردم .

حضرت صادق عليه السلام فرمود : بلكه اكنون به خداوند ايمان آوردى ؛ چرا كه اسلام پيش از ايمان است و بر اساس اسلام ، از همديگر ارث مى برند و با يكديگر ازدواج مى كنند ، امّا بر اساس ايمان ، ثواب و پاداش مى برند .

مرد شامى گفت : درست است ، اكنون من گواهى مى دهم كه معبودى جز خداوند نيست و محمّد صلى الله عليه و آله وسلم رسول خدا و تو وصىّ او هستى ... .(1)

اين دو حديث و برهانى كه در آن ها اقامه شد در ادامه بحث به كار مى آيد و الهام بخش ما در آن خواهد بود .

ب ) و از طرف ديگر ، با ظهور تمدّن و اجتماع طبعا بين افراد برخورد و تزاحم به وجود خواهد آمد ؛ زيرا جلب منافع و دفع ضرر و حسّ استخدام از غرائز و جبلّيات بشر است ، و هر كس دوست دارد به تمام لذائذ و مشتهيات خود برسد و بر عليه هر گونه مزاحمى اقدام مى نمايد ، بنا بر اين نزاع و تشاجر و مخاصمات پديد مى آيد و منجرّ به قتل و غارت و خرابى عمران و قطع نسل و اختلال نظام خواهد شد .

ج ) در اين صورت حتما بايد قانونى در ميان آن ها حكومت كند كه معاش آن ها را منظّم كند و راه صحيحى را براى زندگى در پيش پاى آنان قرار دهد ، و آن قانون ، شريعت است كه امور دنيوى را اصلاح مى كند و در راه حفظ حقوق و عدم تعدّى و تجاوز و تجاسر به ديگران ، مردم را تربيت مى كند و راهى را براى رسيدن به خدا معيّن مى كند و آن ها را به عالم ماوراء طبيعت و مادّه متوجّه نموده و به ياد آخرت و نتيجه اعمال مى اندازد ، و نداى رحيل را براى سفرِ به سوى خدا در گوش آنان مى نوازد و آن ها را مى ترساند و دعوت حق را به آن ها ابلاغ مى كند و به صراط مستقيم رهبرى مى نمايد .

د ) اين اساس تربيت شرعى بايد به دست انسانى مؤيَّد به آيات و بيّناتى ( كه آن معجزه است ) از جانب خداوندتعالى انجام بگيرد تا مردم دعوت او را بپذيرند و نوع بشر در مقابل او خاضع گردند . و لذا در سنّت حق تعالى ارسال چنين فردى ، لازم و حتمى است .

از آنجا كه خداوند در عنايت به نظام عالم از ريزش باران دريغ نمى كند ؛ چون زمين در پرورش درختان و گياهان و حيوانات و انسان ها به باران محتاج است ، همين طور نظام عالم ، بى نياز از امامى نيست كه صلاح دنيا و آخرت را به انسان ها بفهماند . آرى كسى كه در نظام احسن آفرينش از روياندن موى ابروان به جهت زيبايى و برخى حكمت هاى ديگر مضايقه نكرده ، چگونه ممكن است از فرستادن امامى كه وجودش رحمةً للعالمين و هدايتگر به صراط مستقيم است ، خوددارى كند ؟

بنابر اين ، لطف و عنايت از مقام منيع خداست كه چنين شخصى را ايجاد فرموده

ص: 96

تا سبب دستگيرى و نجات بشر در دنيا و آخرت باشد و اين شخص خليفه خدا در زمين و امام و هدايتگر انسان هاست .

اگر كسى شبهه كند كه : اين دليل فقط دلالت بر لزوم فرستادن پيامبر از جانب خداوند مى نمايد كه داراى شريعت و قانون باشد و خود آن پيامبر مبيّن شريعت خويش باشد و دلالت بر لزوم امام ندارد !

در پاسخ گفته مى شود : همان طور كه بشر احتياج به پيامبر صاحب شريعت دارد ، نيازمند به حافظ آن شريعت و كفيل و قيّم آن نيز هست ؛ زيرا براى مردم حفظ جميع احكام شريعت و كتاب الهى مقدور نيست . علاوه بر اين كه كتاب خدا هم به تنهايى مبيّن جميع احكام - به گونه اى كه نياز به امام را در مراجعات رفع كند - نخواهد بود ؛ زيرا در كتاب خدا مجمل و مفصّل ، محكم و متشابه ، عام و خاص ، مطلق و مقيّد ، ناسخ و منسوخ ، بطون و دقايق غامضه و اسرار ملكوتيه به اندازه اى وجود دارد كه احاطه بر معرفت آن ها براى غير نبى و وصى او ، ممكن نيست . پس وجود امام عالِم به جميع احكام و احتياجات بشر و حافظ و قيّم و مفسّر و مبيّن كتاب خدا ، ضرورى است .

اگر كسى شبهه كند و ( در مقابل برهان فوق ) بگويد : اگر حكماى خبير و عقلاى هر ملّت ، « قانون عدل » را طبق آراء و سليقه خود بر آن ملّت اجرا كنند و افراد را تحت

تربيت صحيح بر پيروى از آن قانون عادت دهند و از دوران كودكى با تلقينات روحى ، روح كودك را از دروغ و دزدى و هر گونه خيانت و جنايتى بر حذر دارند ، در اين صورت چه نيازى به امام داريم ؟ زيرا اگر فايده امام حفظ مردم از تعدّيات و تجاوزات و ...

است ، اين فايده به غير امام نيز ممكن است و تجربه هم بر آن گواه است .

در پاسخ گفته مى شود : نقش امام تنها حفظ نظام اجتماع نيست(1) و همان طور كه

ص: 97

بيان شد مقام امام منحصر به حفظ عدالت و توازن در حقوق نيست ، بلكه امام رابط و واسطه بين خالق و مخلوق است و عالِم به نيازهاى مادى و معنوى ، دنيوى و اُخروى مخلوقات است و چون بشر در عالَم طبيعت قدم نهاده و از نسيم عالَم قدس به دور افتاده و از نفحات ربّانى و جلوه هاى ملكوتى محروم مانده ، در خودش نگرانى و اضطراب مشاهده مى كند ، ( خواه متمدّن باشد ، خواه نباشد ، و خواه در اجتماع زندگى كند يا نكند ) و امنيت از اين نگرانى و اضطراب با مراجعه به امام و با تعلّم و پيروى از او حاصل مى شود .

بنا بر اين اگر فرض كنيم انسانى تنها ، بدون هيچ رابطه اى ( با زن و فرزند ، پدر و مادر ، خواهر و برادر ، شريك و همسايه ، حاكم و محكوم ، رئيس و مرئوس ) در جزيره اى سبز و خرّم زندگى كند و از همه مواهب مادّى نيز بهره مند شود ، باز هم اين نگرانى و اضطراب در او هست و خاطرِ پريشان او را رنج مى دهد و هر لحظه كه به ياد نقاط ضعف و نقصان خود مى افتد ، در پريشانى واقع مى شود و حسّ دورى از حريم امن الهى - كه منزلگاه واقعى اوست - تمام نعمت هاى اين جزيره خرّم و سبز و دل انگيز را بر او تلخ تر از زهر مى كند و لذّت استفاده از مناظر زيباى آنجا را از او مى گيرد و آن را همچون هياكل غول و ديو جلوه مى دهد . لذا تا انسان با خداى خويش انس نگيرد ، آرامش براى او حاصل نگردد و آرامش او فقط و فقط با انس به خداست كه « ألا بِذِكْرِ اللّه ِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » .(1)

ذكر خداى تعالى و آرامش و سكون خاطر در دل جاى نمى گيرد مگر به تعليم مربّىِ كامل كه همه راه هاى آخرت را طى نموده و زبانش به « سلونى قبل أن تفقدونى » گوياست و تنها اوست كه شايستگى مقام امامت و هدايتگرى را دارد .

بر محقّق و ناقدِ بصير و مؤمنِ خبير پوشيده نيست كه اين نحوه از استدلال بر لزوم امام را كه مبتنى بر حفظ اجتماع و تمدّن بشر و بر اساس رعايت حقوق و عدم تجاوز

ص: 98

به ديگران و پيدايش مدينه فاضله بر پايه تعاون بقاء ( نه تنازع بقاء ) است ، بسيارى از متكلّمين اقامه نموده و با اين برهان و نظير آن خواسته اند مسئله لزوم نياز به وجود امام را اثبات كنند . ولى بايد دانست و اعتقاد قلبى داشت كه مقام امام از اين مسئوليّت بالاتر و وظيفه او با ارج تر است ، چنان كه در روايات بسيار به اين امر مهمّ تصريح شده مانند آن كه : « حيات بشر به او بستگى دارد و اگر او نباشد زمين اهلش را در كام خود فرو مى برد »(1) و « او ريسمان خداوند »(2) و « اسم اعظم »(3) و « آيت كبراى حق »(4) و « قوام عالم »(5) و « واليان امر خداوند »(6) و « مايه حيات دلها » و « باعث اطمينان قلوب » و ... است .

وجه دوّم دليل عقلى بر ضرورت وجود امام اين است كه : آيا افراد بشر به خودى خود و به تنهايى مى توانند سعادت و شقاوت خود را تشخيص دهند و به موجبات آن پى ببرند ؟ شكى نيست در اين كه بشر به تنهايى از تشخيص آن عاجز است و راهى

ص: 99

را كه انسان بايد براى رسيدن به سعادت ابدى و دورى از شقاوت سرمدى سلوك كند و طريقى را كه بايد سبيل خود قرار دهد تا حسن عاقبت و سعادت را در بر داشته باشد و از شقاوت و خسران نجات يابد ، اجلّ و برتر از آن است كه هر شخصى و فردى به خودى خود بتواند پيدا كند و به آن برسد ، بلكه محتاج به كسى خواهد بود كه عالم و دانا باشد .

به عبارت بهتر مى گوييم : انسان را سعادتى است كه نيكوترين حالات اوست و شقاوت و بدبختى است كه بدترين حالات اوست و شناسايى سعادت و شقاوت از عهده بشر خارج است ؛ زيرا بديهى است كه شناخت اين امر محتاج است به اين كه شخص عالِم باشد و آنچه حقيقت اوست بشناسد و پى به حقيقت عالَم و اجزاء آن برده باشد و كيفيت ابتداء خلقت و بازگشت و عاقبت خود را بداند و نيز بايد بداند كه آيا غير از اين عالم و زمان و مكان ، عالم ديگرى هست ، يا منحصر به همين عالم است و غير از اين لذات و آلام ، لذائذ و آلامى هست يا خير ؟ و جزئيات هر يك و آنچه باعث سعادت و شقاوت است را بداند ! و كدام عاقل است كه بگويد خداوند دانا و حكيم اين امر را به عهده بشر گذاشته و انسان تواناى به اين امر است ؟ عجز آدمى از آن روشن تر است كه بتواند دعوى اين امر كند يا اقامه دليل بر امكان آن نمايد ! انسانى كه از رسيدن به حقيقت و سرّ كوچك ترين امرى از امور عاجز است و هر چند شب و روز بر او بيشتر بگذرد و انديشه و تأمل بيشتر نمايد ، عجز او آشكارتر گردد ! پس واضح است كه بشر به انفراد و تنهايى به اين امر نمى تواند برسد .

آيا بشر مى تواند به اجتماع و تبادل افكار ، عهده دار اين امر بزرگ باشد ؟ به يقين اين امر به اجتماع نيز حاصل نمى شود ؛ زيرا واضح است كه عده اى از عقلاء و دانشمندان عالم پس از زحمات زياد و صرف عمر ، از رسيدن به حقيقت اشياء اظهار عجز كرده اند ، به علاوه آنچه را كه با كمال فكر و انديشه دانسته و دريافته اند با نتيجه آنچه دانشمندان ديگر به زحمت و فكر و رياضت دريافته و فهميده اند مخالف مى بينند ، و لذا همين

ص: 100

اختلاف ، كاشف از عجز بشر مى باشد ، علاوه بر اينكه لازم مى آيد كه خداوند حكيم بشر را خود سر ، واگذاشته باشد تا به اجتماع ، راه سعادت را كشف كند !

چگونه كسى كه خودش به سعادت مقصود نرسيده مى تواند ديگران را به سعادت برساند ؟ و جز انبياء و اوصياء كيست كه ادعاى اين امر نمايد و بگويد من نجات دهنده بشر بوده و راه نجات و سعادت را مى دانم و خداوند حكيم مرا دانا فرموده و براى راهنمايى بشر فرستاده است ؟ فقط انبياء و اوصياء هستند كه با صداى بلند گفته اند ما برگزيدگان از طرف پروردگار عالم بوده و ما را به واسطه لطف و محبّت خود به سوى بندگان فرستاده و ما را به حقيقت امر و به راه سعادت و شقاوت واقف نموده و هر كس از ما پيروى نمايد او را به سعادت مى رسانيم و از زيان و خسران نجاتش مى دهيم و با ما علامات و نشانه هائى است كه دليل صدق و راستى ماست ، بياييد بشنويد و چند قدمى با ما برداريد ، اگر زيان و خسران ديديد برگرديد و ما را ملامت نمائيد !

در اين صورت حكم خِرَد چيست ؟ و عقل چه مى فهمد و چه مى گويد ؟ آيا غير از اين است كه مى گويد بشر ناچار و ناگزير است از اين كه متابعت اين شخص كند تا از وادى حيرت نجات يابد و به سعادت مطلوب نائل گردد ؟

از اين بيان ظاهر شد كه وجود انبياء در عالم به حكم عقل ضرورت دارد و مدّعى نبوّت بايد دو امر را دارا باشد :

اول اين كه به راه هدايت و سعادت از طرف پروردگار آگاه باشد و در ثانى داراى نشانه اى بر صدق دعوى خود باشد ؛ اگر چه امر اول خود دليل و برهان روشنى بر صدق دعوى اوست و لكن از آن جايى كه عامه بشر در ابتداء امر جاهل و نادان مى باشند ، ناگزير از اين است كه علامت بر صدق كلمات خود داشته باشد و لذا قرآن مجيد در ذكر قصه هر پيامبرى مى فرمايد كه او را فرستاديم و با او بود آيات بيّنات .(1)

ص: 101

حالِ بشر و انبياء مانند كسانى است كه در بيابان تاريكى راه را گم كرده و حيران و سرگردان باشند و هيچ راه نجاتى براى خود نبينند و مى دانند اگر راه را پيدا كنند به

مقصد و سعادت رسيده و از ظلمات ، خلاصى مى يابند و نيز اگر رجوع به دانش خود كنند مى دانند كه مجتمعاً يا منفرداً راه را نتوانند پيدا كنند و در اين حال مشاهده كنند كه كسى از ميان برخواسته با كمال اطمينان و سكينه و وقار مى رود و مى گويد : اى گمشدگان راه و مقصد و گمراهان بيابان حيرت و ضلالت ! خداوند عالم راه را به من آموخته و مرا مأمور نموده كه شما را به راه هدايت راهنمايى كنم و به سر منزل سعادت برسانم ؛ به راهى كه من مى روم بيائيد و پيروى من نماييد و با من نشانه هاى راستى و درستى است و ببينيد كه هيچ تزلزل و شكى در مدعاى خود ندارد و با او دلائل و نشانه هاى بسيارى بر راستى و درستى او است ... ؛ در اين صورت آيا عقل حكم نمى كند كه بايد پيروى از اين شخص نمود ؟ و آيا در اين مثال ، گمشدگان پيروى او نخواهند كرد و درنگ خواهند نمود ؟ !

تذكّر

همان طور كه وجود امام ضرورت دارد ، تحصيل معرفت نسبت به امام نيز ضرورت دارد .

دليل عقلى بر وجوب معرفت و شناخت خداوند متعال و صفات او ، و نبوّت پيامبران و امامت امامان و معاد ، وجوب دفع ضرر احتمالى است ، به اين بيان كه : اگر مكلّف به دنبال كسب معرفت و شناخت نرود ، احتمال ضرر اُخروى داده مى شود ، و اضطرابى براى انسان از جهت اختلاف بين مذاهب مختلفه و آراء متشتّته حاصل مى شود و انسان را دچار تحيّر و سر درگمى مى كند و او را در سر دو راهى بيم و اميد قرار مى دهد ، اگر اين اضطراب و تحيّر و سر در گمى را از بين نبرد ، احتمال ضرر و زيان اُخروى مى دهد . و از آنجا كه به حكم عقل ، دفع ضرر احتمالى واجب است پس طلب معرفت واجب خواهد بود .

ص: 102

مقصود از ضرر احتمالى در اين جا ، ضرر خطير و بزرگِ هلاكتِ اُخروى است كه محتمَلِ آن بسيار مهم و خطير است ، و احتمال اين چنين ضررى و لو احتمال ضعيف هم باشد ، دفعش واجب است و هرگز اين چنين ضررى عَقلاً و عُقلاءً قابل مسامحه نيست ؛ زيرا با ضررهاى ناچيز دنيوى كه عقلاى عالم در بسيارى از اوقات به خاطر انگيزه هاى گوناگون آن را تحمّل مى كنند و يا به خاطر جبران آن با فائده مهمّى ، آن را مى پذيرند ، مقايسه نمى شود و هرگز ضرر هلاكت نفس و نابودى جان و ضرر اُخروى - بر فرض ثبوتش - ضرر حقير شمرده نمى شود و قابل جبران به فائده مهمى نيست كه قابل تحمّل عقلاء باشد . شاهد مطلب اين است كه در صورت دفع نكردن چنين ضررى ، شخص مستحق سرزنش مى شود و عقلاى عالم او را سرزنش مى كنند كه چرا چنين ضررى را كه احتمالش داده مى شد ، دفع نكرده است .

همان گونه كه وجوب دفع ضرر محتمَل ، دلالت بر وجوب طلب معرفت و تحصيل آن دارند ، هم چنين بر وجوب تصديق و تديّن به او بعد از حصول معرفت هم دلالت مى كند ؛ زيرا بدون تصديق و تدّين به آن ، ايمانى حاصل نمى شود و با عدم حصول ايمان ، احتمال ضرر اُخروى و تضييع حقّ مولاى منعم باقى خواهد ماند ( اگر نگوييم كه علم به ضرر اُخروى و تضييع حق مولى حاصل مى شود ) لذا حق تعالى در قرآن كريم ، كسانى را كه يقين داشتند ولى به آنچه يقين داشتند ايمان نياوردند ، مذمت كرده و مى فرمايد :(1) « وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَعُلُوّاً » .(2)

حاصل مطلب اين كه معرفت و تصديق و تديّن ، واجب است و بعد از ثابت شدن وجوب اين ها ، نظر و فحص هم به عنوان مقدّمه واجب ، واجب است ؛ زيرا كه اين واجبات ( معرفت و تصديق و تديّن ) بدون نظر و فحص و تحقيق حاصل نمى شود .

ص: 103

پس هيچ كس نمى تواند بگويد من به آيات آفاقى و انفسى - براى تحصيل معرفت خالق - نظر نمى كنم ، و يا اين كه بگويد من به قول مدّعى نبوّت و يا امامت گوش نمى دهم و هيچ گونه بحث و نظر در معجزات شان نمى نمايم .

حال كه تحقيق و نظر واجب شد ، كمترين مراتب آن كه بر عموم واجب است ، آن مقدار تحقيق و فحصى است كه احتمال ضرر به آن بر طرف شود و اما مازاد بر آن ، بر عموم مردم مستحب است . البته در زمانى كه ازاله شبهات و حفظ دين بر آن توقف داشته باشد ، فحص و تحقيق بيشتر بر خواص لازم است تا متمكّن از دفع شبهات و ... گردند .

است كه علماى اهل سنّت وصيّت كرده اند كه با شيعه در اين حديث گفت و گو نكنند مگر به كارد و خنجر » .(1) و به همين مضمون حاكم نيشابورى از ابن عمر حديثى را نقل كرده و آن را صحيح شمرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : « من مات و ليس عليه إمام مات ميتة جاهليّة » و ابن مردويه از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نقل كرده كه فرمودند : « قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم فى قول اللّه تعالى : « يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ »(2) يوم يدعى كلّ قوم بإمام زمانهم و كتاب ربّهم و سنّة نبيّهم ؛(3) روزى كه هر گروهى با امام زمان خود و كتاب پروردگار خويش و سنّت پيامبرشان خوانده شوند » .

2 . امام صادق عليه السلام فرمودند :

لو لم يبق فى الأرض إلا إثنان لكان أحدهما الحجّة ؛(4)

اگر روى زمين غير از دو نفر باقى نماند ، يكى از آن ها حجّت خدا خواهد بود .

3 . امام صادق عليه السلام فرمودند :

لو بقي إثنان لكان أحدهما الحجّة على صاحبه ؛(5)

اگر دو نفر باقى بمانند يكى از آن ها حجّت خداوند بر آن ديگرى خواهد بود .

4 . امام صادق عليه السلام فرمودند :

لو كان الناس رجلين ، لكان أحدهما الإمام ، و قال : إنّ آخر من يموت الإمام لئلاّ يحتجّ أحد على اللّه عزّ وجلّ أنّه تركه بغير حجّة للّه عليه ؛(6)

ص: 105

اگر تعداد مردم منحصر در دو نفر شود حتماً يكى از آن ها امام خواهد بود ، و فرمود : آخرين كسى كه مى ميرد امام خواهد بود تا هيچ كس در مقابل پروردگار ادعا نكند كه مرا بدون حجّت و راهنما - كه مرا به سوى تو دعوت كند - گذاردى .

5 . حسين بن ابى العلاء مى گويد :

قلت لأبي عبداللّه عليه السلام : تكون الأرض ليس فيها إمام ؟ قال : لا . قلت : يكون إمامان ؟ قال : لا ، إلاّ وأحدهما صامت ؛(1)

به امام صادق عليه السلام عرض كردم : آيا مى شود در زمين امام نباشد ؟ فرمود : نه . گفتم : آيا مى شود در روى زمين دو امام باشد ؟ فرمود نه ، مگر آنكه يكى از آن ها ساكت باشد .

6 . ابى حمزه مى گويد :

قلت لأبيعبداللّه عليه السلام : أتبقى الأرض بغير إمام ؟ قال : لو بقيت الأرض بغير إمام لساخت ؛(2)

از امام صادق عليه السلام سؤال كردم آيا زمين بدون امام باقى خواهد بود ؟ فرمود : اگر زمين بدون امام باشد فرو خواهد رفت .

7 . امام باقر عليه السلام فرمودند :

لو أنّ الإمام رفع من الأرض ساعة لماجت بأهلها كما يموج البحر بأهله ؛(3)

اگر امام لحظه اى از روى زمين برداشته شود ، زمين مانند موجى كه در دريا پديد آيد ( و همه مسافران كشتى ها را غرق كند ) به موج در آمده و تمام افراد ساكن روى خود را هلاك خواهد نمود .

ص: 106

علامه مجلسى قدس سره روايات بسيارى درباره ضرورت وجود امام و نياز عالم خلقت به ايشان در كتاب شريف بحار الانوار در « باب الاضطرار إلى الحجّة وأنّ الأرض لا تخلو من حجّة » جمع آورى كرده است .(1)

ص: 107

ص: 108

و انتظام اُمور المسلمين على طبق قوانين الإلهيّة ؛ امامت يعنى جانشينى رسول خدا صلى الله عليه و آله در برپايى دين و نظم امور مسلمانان طبق قوانين الهى » و با توجّه به اين تعريف واضح است كه حسن معاش و معاد و انتظام امور مسلمانان جز به اجتماع و تمدّن - كه به كمك يكديگر امور معاملات و احتياج هاى دنيوى شان سامان پذيرد - تحقّق نخواهد يافت و محقّق شدن اين انتظام ، وابسته به قوانين عدل الهى است ، در غير اين صورت هر كس به مقتضاى خواهش هاى نفسانى ، متعرّض اموال و ناموس ديگران خواهد شد و هرج و مرج بزرگى روى خواهد داد و در اندك زمانى ، رشته نظام اجتماعى از هم خواهد گسيخت .

بسيار روشن است كه قوانين و قواعد عادلانه شرع - كه از جانب پروردگار عالم وضع شده - سبب و علّت بقاى انسان ها و حفظ نظام آن هاست . اما اين قوانين و قواعد شرعى ، نيازمند قانون گذارى از جنس بشر است كه از جانب خداوند بر خلق مبعوث شود و براى حفظ نظام انسان ها ، قوانين شرع را براى آن ها بيان كند كه آن شخص ، نبى و رسول خدا است .

از سوى ديگر ، قوانين شرع در هر عصرى - تا زمان بقاى شريعت آن پيامبر - محتاج به حافظ و مفسّر و مبيّن است ، تا از خطا و خلل و تغيير و تحريف مصون بمانند ، وگرنه همان لزوم اختلال نظام انسان ها - در امر معاش و معاد - همچنان به حال خود باقى خواهد ماند ؛ زيرا علّت تامه حصول انتظام و بر طرف كننده هرج و مرج ، خود آن قوانين الهى بوده است و همين سببِ وجوب برانگيختن نبى بر حق تعالى است ، پس همين علّت - بدون هيچ تفاوتى - در حقِ وصى نيز باقى است ، جز اين كه وجود نبى به منزله « علّتِ مُحْدِثه » براى آن قوانين الهى است ، ولى وجود وصى ، به منزله « علتِ مُبْقِيه » است و در نتيجه براى رفع اختلال نظام و بقاى انسان ها ، تفاوتى

ص: 110

ميان وجوب مبعوث كردن كسى به منزله علت مُحْدِثه و نصب كسى به منزله علّت مُبْقِيه بر خدا نيست .

بى ترديد ايجاد اختلال در واجبات ، از جانب خداوند متعال علاوه بر دلايل نقلى ، عقلاً نيز قبيح است ، پس همان طور كه بر خداوند ، اخلال در اصل تكليف و قوانين شرعى و نيز اخلال در مبعوث كردن نبى جايز نيست ؛ ( چون موجب اختلال نظام مى شود ) به همين دليل ، اخلال در نصب وصى نيز جايز نيست ، و بلكه اختلال نظام بر اثر نصب نكردن وصى ، شديدتر و بيشتر است ؛ زيرا پيامبر ما صلى الله عليه و آله وسلم به نص قرآن كريم خاتم پيامبران است(1) و بعد از او پيامبرى نخواهد بود ، و پس از ايشان تا قيام قيامت ، باب نبوت مسدود خواهد بود ، از اين رو بر طرف كردن حاجت هاى دين و قوانين الهى و حفظ شريعت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله وسلم بيش از پيش ضرورت دارد .

ممكن است اين اشكال مطرح شود كه بعد از بعثت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و اكمال دين به دست ايشان ، با كمك و هميارى امت ، دين محفوظ و مصون خواهد ماند و حاجتى به نصب وصى باقى نمى ماند !

پاسخ اين است كه اين كلام ، بسيار سست و بى اساس است ؛ زيرا ملاك و مناط دليلى كه ذكر شد ، سبب و علّت بودن قوانين الهى در دفع اختلال نظام بود ، از اين رو تفويض حفظ آن به بندگان - با وجود جهل و خطاى ايشان ، و كثرت شهوت ها و انگيزه هاى نفسانى شان بر اين رياست عامه كه نظير نبوّت است و هر كسى تمنّاى آن رياست را دارد - خودش ، اخلال گر ديگرى براى نظام است ؛(2) چون اگر حفظ اين قوانين الهى - با كثرت و پيچيدگى اش - به همه بندگان واگذار شود ، در اين صورت - به سبب اين كه هر يك ، قول ديگرى را به خاطر اجتهادها و آراى آميخته به هواهاى نفسانى رد مى كند - در اندك زمانى موجب اختلال نظام و از بين رفتن

ص: 111

قوانين شرع و دين مى شود كه آن نيز موجب از ميان رفتن اصل شريعت نبوى خواهد شد .

واضح است كه تفويض اين قواعد و قوانين شرعى به اشخاص نامعين ، عين اختلال نظام و هرج و مرج است ؛ زيرا كه اين افراد غير معين ، به مقتضاى عدم تعيين بر هر يك از مكلفين على البدليّة صدق مى كند و هر يك به مقتضاى شهوت هاى نفسانى ، طالب اين رياست عامه الهى خواهند بود و عقلاً جايز است كه هر يك براى بدست آوردن اين ولايت عامه - كه نزد عُقَلا از تمام لذات با ارزش تر است - به نزاع و مخاصمه برخيزند و يا برخى بر برخى ديگر به ظلم و ستم چيره شوند كه اين هم موجب خروج اين سلطنت از سلطنت شرعى و قوانين و قواعد الهى مى شود .

اگر اين اشكال مطرح شود كه عدالت جماعتى از امت ، مانع از چيرگى و غلبه و اجحاف در اصل انعقاد خلافت و امامت مى شود .

در پاسخ بايد گفت : اين كلام نيز دور از علم و قواعد عقلى است ؛ زيرا بحث ما بر پايه برهان عقلى و حكومت عقلى استوار است ، و عدالت برخى از مردم ، مانع از جواز و امكانِ غلبه و چيرگى و فساد ، بلكه وقوع آن ، نخواهد بود . بلى تنها عصمت - به حسب عقل - مانع از آن است كه البته امت راهى به عصمت ندارند ، مگر آنكه معيِّن از سوى خداى تعالى باشد .

نتيجه اين كه اگر تفويض اين قواعد و قوانين شرعى به كسانى باشد كه از جانب خداوند معيّن شده اند ، در اين صورت مقصود و مطلوب ما ثابت مى شود كه نصب امام بر خداوند متعال واجب است چنان كه گفتيم : « أنّ الواجب على اللّه سبحانه نصب الحافظ و الولي والخليفة و الإمام ، دفعا لاختلال النظام » .(1)

بايد توجّه داشت كه لازمه اين برهان آن است كه كسى كه از جانب خداوند براى

ص: 112

اين امر مهم منصوب شده بايد كسى باشد كه بعد از نبى ، افضل و ارجح و اعلم و اولى از غير نبى ( يعنى از بقيه امت ) باشد ؛ زيرا اگر آن شخص معيّن ، مرجوح و پايين تر از باقى امت باشد ، ترجيح مرجوح بر راجح لازم مى آيد . و اگر مساوى باشد ، ترجيح بلامرجّح لازم آيد كه هر دو باطل و قبيح است .

پس از محال بودن صدور قبيح از جانب خداوند تعالى و محال بودن اخلال به واجبات از حق تعالى ، مدّعا و مطلوب ما يعنى : وجوب نصب اعلم و اولى از غير ، بر خداوند متعال ، ثابت مى شود چنان كه گفتيم : « يجب على اللّه تعالى نصب من هو أعلم و أولى من اُمّة النبى صلى الله عليه و آله وسلم لحفظ نواميس الشرعية و القواعد الإلهيّة . »(1)

لازمه ديگر اين برهان آن است كه ولىِ حافظِ معيّنِ از جانب خداوند بايد از هر خطا و لغزشى معصوم باشد ، در غير اين صورت ، براى او خطا و شبهه و سهو در هر يك از قوانين شرعى و قواعد الهى جايز خواهد بود ، چنانكه در مجموع قوانين شرعى ، عقل آن را تجويز خواهد كرد و در اين صورت خلاف مقصود الهى لازم خواهد آمد كه همان بقاى قواعد و قوانين الهى براى دفع اختلال نظام بندگان در امر معاش و معاد ايشان است و چيزى مانع اين تجويز عقلى نخواهد بود مگر اينكه ملتزم به عصمت آن « ولىِّ » حافظ مأمون از جانب خداوند باشيم .

همچنين لازمه ديگر اين برهان آن است كه « ولىِّ » حافظِ از جانب خداوند ، بايد صاحب معجزات و آيات بيّنات باشد تا اگر كسى از ارباب ملل و اديان با او در امور دين رو در رو شود و در اثبات حقانيت اين قواعد شرعى ، از او معجزه بخواهند ، از عهده اجراى آن بر آيد ، وگرنه در اثبات دين ، شكست خورده و محكوم خواهد شد و آن موجب از ميان رفتن اصل دين مى گردد ، چنان كه خلفاى غاصب هر گاه گرفتار مى شدند ، عبارت « لولا عليّ لهلك عمر » ستّار عيوب و كاشف كروب ايشان بود و با اين عبارت ، به پوشاندن نافهمى و ضلالت خود مى پرداختند .

ص: 113

در تنزّل و نابودى است ؛ از اين رو محقّقين از علماء ، انگيزه ها و دلايل عقلى را مجرّد ألطاف در دلايل سمعى مى دانند ، ( يعنى مؤكّد است ، نه آن كه سبب انزجار مكلفين

باشد ) بلكه آنچه بيشتر دخالت و تأثير در انزجار دارد همان مؤكّد قاهر الهى است كه انبياء و حجج الهى عليهم السلام مى باشند . در اين صورت ، زبان عذر بندگان در مقام مؤاخذه گويا خواهد شد كه :

خداوندا ! انگيزه هاى شهوانى را به مقتضاى حكمتت در طبيعت و فطرت ما قرار دادى و ما را به حال خود وا گذاشتى ، و براى ما هادى و راهنمايى كه ما را به تكاليف دشوار وادارد و از ارتكاب معاصى و فجور منع كند ، تعيين نفرمودى ، با آن كه به ضعف عقول و كاستىِ استعداد ما ، در انجام دادن اين گونه تكاليف آگاه بودى !

چه بسا در صورت عدم نصب امام توسط خداوند عذر ايشان موجّه و حجت الهى ناتمام خواهد بود ؛ البته اين هر دو لازم ( يعنى اغراء مكلّفين به قبايح و شهوات و منكرات ، و ناتمام بودن حجت الهى بر بندگان ) عقلاً و شرعا باطل است ؛ زيرا « اغراء و واداشتن بندگان بر كارهاى زشت » و « مجازات آنان بدون اتمام حجت » قبيح است ، و افعال حق تعالى از هر امر قبيحى منزّه است .

خداوند در اين باره فرموده است : « كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ »(1) و نيز فرمود : « فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ » .(2)

اگر اشكال شود كه عقل به تنهايى در منع هر دو لازم ، كافى است و به سبب آن اتمام حجت خواهد شد ، « ولولاه لم يتمّ الحجة في أصل المعرفة » در پاسخ مى گوييم : اين اشكال مردود است ؛ زيرا هر چند عقل به تنهايى در عدم لزوم اغراء و اتمام حجت كافى است ، لكن نه مطلقا بلكه در صورتى كه آميخته به انگيزه هاى شهوانى نباشد ، و جايى براى غلبه انگيزه هاى نفسانى باقى نماند ، مانند : معرفت اللّه و شكر منعم

ص: 115

و كفر آن . اما در اعمال فرعى و تكاليف شاقه فروع دين از قبيل انجام طاعات مثل نماز و روزه و حج و جهاد و اعطاى حقوق مالى مانند خمس و زكات و انفال و اداى حق الناس و نيز در ترك محرّمات مثل ترك زنا و لواط و دروغ و تهمت و ... امورى مى باشند كه انگيزه هاى شهوانى و تمايلات نفسانى در غالب مردمان بر انگيزه هاى عقلى غلبه دارد ، و آن بدون مؤكّد الهى صورت نخواهد پذيرفت ، از اين رو حق تعالى فرموده است : « رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لئلاّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ » .(1)

هر چند كه حكم عقل در مقام معرفت بى اثر نيست ، با اين حال ، حق تعالى فرموده كه ارسال رسل براى اتمام حجت بر خلق لازم است تا زبان معذرت خلق بر خداوند متعال بسته شود .

و اگر اين اشكال مطرح شود كه وجود انبيا و رسولان در منع و پيشگيرى اين دو لازم ( عدم اغراء و اتمام حجت ) كافى است ؛ زيرا كه با وجود انبيا حجت تمام و تأكيد الهى نيز حاصل خواهد شد ، پس ديگر احتياجى به نصب وصى نخواهد بود .

در جواب بايد گفت : علّت احتياج به مؤكّد الهى ، پيشگيرى از غلبه شهوت نفسانى و ضعف نفوس بندگان در مقام اطاعت و انزجار است و تا اين علت در خلق از ميان نرفته است ، حاجت به سوى مؤكّد الهى همچنان به حال خود باقى است . پس حتما يا بايد وجود انبياء در ميان خلق مستمر باشد ، و يا اوصيا و خلفايى براى ايشان وجود داشته باشند تا اغراء به قبيح نشود و بر خلق اتمام حجت شود .

پس از اتمام حجت ، اگرخلق بناى سركشى داشته باشند و انبيا و حجج را اطاعت نكنند ، راه عذرى براى شان باقى نخواهد ماند و زبان معذرت شان بسته خواهد شد ، هر چند كه بسيارى از بندگان با وجود حجت هاى آشكار خدا ، باز مخالفت و سركشى مى كنند لكن هدف ، تاكّد و اتمام حجت خداوند بر خلايق و عدم اغراء ايشان به قبايح و منكرات و سدّ راه معذرت آنهاست .

ص: 116

به بيان ديگر ، همان طور كه خداوند تعالى به لطفش ، پيامبران و رسولان را برگزيد تا بندگان را از جهل و انحراف برهانند و راه سعادت و بندگى را به آنان نشان دهند و حجت را بر آنان تمام كنند ، به همان دليل ( يعنى لطف الهى ايجاب مى كند كه ) بايد بعد از پيامبران براى شريعت و آئين آن ها ، امامى بگمارد كه از تمام خلق افضل باشد و نسبت به حقايق دين از همه داناتر باشد تا نفوسى را كه تكميل نشده اند كامل گرداند ، و احكامى را كه تشريع شده ولى به عللى به مردم ابلاغ نشده ، تبليغ كند و نيز افرادى را كه در زمان آن پيامبر تولّد نيافته و بعدها به دنيا آمده اند ، تربيت نمايد و به شاهراه هدايت برساند .

پس بر خداوند - تبارك و تعالى - لازم است كه براى تكميل نفوس ، كسى را انتخاب كند كه با بيان خود ، شريعت را آشكار كند و شبهات ملحدان را دفع نمايد و عالَم جهل را به نور علم منوّر سازد و معارف و اسرار دين را براى نفس هاى مستعدْ ، روشن گرداند و نيز با شمشير ، دشمنان دين را دفع نمايد و با دست و زبان و اخلاق الهى خود ، كجى ها را راست و كاستى ها را برطرف كند .

پس از اين توضيح بايد بگوييم : انظار مختلفى درباره قاعده لطف و خاستگاه آن ميان متكلّمان مسلمان وجود دارد . برخى قاعده لطف را لازمه حكمت الهى مى دانند و بر آنند كه وقتى دانستيم خداوند حكيم است ، لازمه حكمت آن است كه بر بندگان لطف كند ؛ زيرا اگر لطف نباشد ، غرض از تكليف يا حتّى خلقت حاصل نمى آيد و اين بر خداوندحكيم محال است .(1)

برخى ديگر ، لطف را لازمه جود و كرم خدا مى دانند ، نه عدل او ، و معتقدند لطف از آن رو بر خدا لازم است كه او جواد و كريم است ، نه از آن جهت كه عادل است .(2)

ص: 118

برخى نيز لطف را لازمه عدل الهى مى دانند .(1) گروهى از متكلّمان ، قاعده لطف را از دلايل لزوم بعثت پيامبران مى شمارند .(2)

نظريّه شيعه اين است كه لطف بر دو گونه است :

الف ) لطف محصِّل كه عبارت است از مبادى و مقدّماتى كه هدف خلقت بر آن ها استوار است . خلقت از گذر لطف محصّل از بيهودگى و لغو مى رهد و بدون آن ، فعل الهى بدون غايت و عبث مى شود . از جمله مصاديق لطف محصّل ، بيان تكاليف انسان و قدرت بخشيدن بر انجام تكاليف و بعثت پيامبران است ( براى بيان طريق سعادت و آسان نمودن سلوك آن ) و شكى نيست كه انسان با تكيه بر عقلش - بدون تعليم وحى - قادر نيست طريق سعادت را بيابد و به معارف حقّه دست يابد ؛ لذا وجوب لطف محصّل در نظر آنان كه خداوند را حكيم ، و از افعال عبث منزّه مى دانند - چنان كه عقل و نقل بر آن اتفاق دارند - ترديد ناپذير است .

ب ) لطف مقرِّب كه عبارت است از آنچه برآورنده غرضِ تكليف است لذا با نبود لطف مقرّب ، غرضِ تكليف حاصل نمى شود ، مانند وعد ، وعيد ، تشويق و تهديد كه بنده را بر طاعت بر مى انگيزد و از گناه باز مى دارد .(3)

ص: 119

لطف مقرّب در توانايى و قدرت بندگان براى طاعت يا معصيت ، دخلى ندارد . آنان مى توانند اطاعت كنند يا روى به معصيت نهند - چه وعدى باشد يا نباشد - ، قدرت بر تكاليف در گرو آن است كه بندگان ، تكاليف را به واسطه پيامبران بازشناسند و از ابزارهاى مادّى نيز بهره مند باشند و فرض بر اين است كه چنين مقدمات و وسايلى حاصل است ، جز اين كه بسيارى از مردم به مجرّد اطلاع از تكليف - مادامى كه در آنجا وعد و وعيد و ترغيب و ترهيب نباشد - به وظيفه شان عمل نمى كنند .

متكلّمان در اين باره كه آيا لطف مقرّب ، بر خداوند واجب است يا نه ، به اختلاف افتاده اند . ظاهراً صحيح اين است كه اگر برآورده شدن غرض تكليف(1) نزد اكثر مكلّفين بسته به لطف خداوند است ، لطف بر او لازم است .(2) متكلّمان از قرآن كريم و روايات ائمه معصومين عليهم السلام نيز بر اين حقيقت ، استشهاد نموده اند(3) كه از آيات و روايات برمى آيد ، آنچه شوق اكثر بندگان را به طاعت برمى انگيزد و آن ها را از معصيت دور مى دارد ، برآوردنش بر خداوند واجب است ؛ زيرا بدين سان تكاليف از بيهودگى و لغو خارج شده ، در نتيجه خلقت از عبثيت مصون مى ماند .

مخفى نماند كه مراد متكلّمين از وجوب بر خداوند ، آن نيست كه بندگان بر او

ص: 120

حاكميّت دارند ؛ بلكه مراد اين است كه اوصاف كمالى خداوند - مانند حكمت و عدالت - مقتضى و سبب ايجاد و بروز و لزوم لطف هستند .

با توجه به ديدگاه فوق ، ظاهر اين است كه قول به وجوب لطف به نحو مطلق ، تمام نيست ، بلكه بايد تفصيل داد يعنى بگوييم :

لطف خداوند بر دو گونه است :

يكى لطفى كه به نحو عام در اداى تكاليف بيش تر مكلّفان دخيل است و اين لطف از باب حكمت بر خداوند واجب است .

دوم ، لطفى كه بر اداى تكاليف شمارى اندك از مكلّفان مؤّر است و اين لطف از جود و فضل الهى سرچشمه مى گيرد بى آن كه بر او واجب باشد .(1)

و مفسّر و مجرى آن قانون هم لازم است .(1) نيز چنان كه خطا و هوى در مبلّغ ، غرض از بعثت را كه هدايت است باطل مى كند ، خطا و تأثير پذيرى از هواى نفس در مفسِّر و مجرى قانون نيز موجب اضلال است ، و شناخت معصوم جز به ارشاد خداوند متعال ميسّر نيست .(2)

كه براى خود جانشينى تعيين مى فرمود ،(1) و براى بلاد اسلامى نيز حاكمى معيّن مى كرد و امر مردم را به خودشان واگذار نمى كرد . پس چگونه مى شود كه در اين سفر ابدى و بى انتها ، امور مردم را معطّل و مهمل و آن ها را به حال خود واگذارد ؟

كدخدايى كه در دِهى بيمار مى شود ، براى رسيدگى به امور رعيت خود كسى را معين مى كند و براى ايشان وصيّت مى نمايد ، با اين حال چگونه ممكن است پيامبر آخر الزمان از دنيا برود و براى دين و ملت و كتاب و سنّت و رعيتِ امّت خود ، كسى را تعيين نكند ؟

آيا هيچ عاقلى تجويز مى كند كه خدا و رسول او ، چنين امر بزرگى را ناتمام بگذارند و حافظى براى اين ملت و شريعت و كتاب و سنّت كه معصوم و مأمون از كذب و سهو و تغيير و تبديل باشد مقرر نكنند ؟ و آيا ممكن است كه كتابى مجمل و مشكل در ميان آن ها باقى بگذارند كه هر كس به فراخور فهم خود آن را تفسير كند و بر مراد خودش حمل كند ، و مفسّرى براى آن تعيين نكنند ؟ با آن كه يك هزارم احكام ضرورى در ظاهر آن كتاب موجود نباشد و احاديثِ سنّت نبوى هم در نهايتِ اختلاف و تشويش باشد .

هر كس اندك بهره اى از عقل داشته باشد ، چنين امر قبيحى را براى خدا و رسول

ص: 124

روا نمى دارد و اگر عقل در اين باب حكم نكند پس در هيچ امر بديهى توان حكم دادن نخواهد داشت .

چگونه مى توان پذيرفت كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در مقابل صدها بلكه هزاران مسائل جديدى كه پس از آن بزرگوار پيش مى آمد و حوادث پيچيده اى كه نطفه اش در حال انعقاد بوده و آن حضرت از همه آن ها آگاه بود ، در نهايت بى تفاوتى از آن ها گذشته و هيچ گونه وظيفه اى در اين باره نداشته است و امرى كه جامعه را از سقوط حتمى نگه مى داشت بيان نفرموده باشد ؟

شكى نيست كه حفظ بنيان اين مكتبِ جاودانه ، بارها مشكل تر از پايه گذارى آن بوده است ، و مى بايست در اين باره ، همّت بيشترى مبذول گردد ، لذا در اين اصل اساسى ( امامت و جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ) كه مهم ترين مسئله اسلام و محور بقاى شريعت است ، بايد عنايت خاصى معطوف گردد . با اين حال چگونه مى توان پذيرفت كه شارع مقدّس اسلام ، از بيان آداب و سنن جزئى ، حتى خوابيدن و انتخاب دوست و صدها مسائلِ ديگر اخلاقى دريغ ننموده است ، ولى از موضوعى كه موجب بقاى نبوّت و دوام شريعت و اساس و پايه عدالت و همبستگى امت است ، به كلّى غافل مانده و امت خويش را در حوادث آينده و پيچ و خم مشكلات ، به دست جمعى چپاول گر سپرده باشد ؟

آيا پذيرفتنى است كه پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله وسلم با آن همّت عالى كه داشته است و بذل جهد بى سابقه اش در برابر آن جماعت غارتگر ، مكّار و حيله گرِ دوران جاهليّت ، دينى را پايه گذارى نمايد و اهل نفاق و غارتگران عقائد را كاملاً بشناسد و از اميال و برنامه هاى شوم دنياپرستانِ خدانشناس كه تظاهر به اسلام مى كردند ، جلوگيرى نكند ، ولى با علم به اين خطر بزرگ در آينده كه مى داند پس از رحلتش ، آتشِ سوزان نفاق و عقده هاى برهم انباشته دوران رسالت ، يكباره در نهاد ايشان شعله ور شده و از پاى نخواهند نشست ، و با اساس دين او به شدّت مبارزه خواهند كرد ، تذكّرى هم نداده است ؟ !

ص: 125

پيامبر عظيم الشأن و پيشواى معظّمى كه بارها در خطر كشته شدن قرار گرفته و از نقشه هاى شوم اهل نفاق كاملا آگاه بوده است ، چگونه از آينده اين امّت و جفاها و ايجاد اختلافات و حق كشى ها و تغيير سنّت ها و صدها هدف نامقدّس ديگرِ دشمنان شريعتش غافل بوده ، و سخنى به ميان نياورده و اشاره اى هم نكرده است ؟

آيا چنين نسبت خلافِ انصاف و نابخردانه به رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله وسلم ، كمال گستاخى و بى احترامى نسبت به مقام والاى نبوّت و اهانت به آن حضرت نيست ؟

آرى ، اگر تعصّب جاهلانه كنار رود و از خرافه گويى صرف نظر شود و خِرَد و واقع بينى ملاك حقيقت قرار گيرد ، جز اين نتوان گفت كه پيامبر عزيز صلى الله عليه و آله وسلم ، همه مصائب و حوادث آينده را مى دانسته ، و مسلما سفارش هاى لازم را هم فرموده ، ولى معاندان و كينه توزان و اسيران تعصّب از اعتراف به حق دريغ كردند .

نيز آيا مى توان گفت خدايى كه پيامبر خود را با معجزات آشكار در منطقه اى كه هزاران پليدى و ناپاكى و جهل و بوالهوسى پرتو افكنده بود ، برانگيزد و به لطف و عنايتش بشريت را به بركت وجود آن حضرت ، از سرگردانى ضلالت و لجن زار گمراهى و شقاوت رها نمايد و به شاهراه سعادت ابدى و خوش بختىِ دنيا و آخرت هدايت فرمايد و لكن براى بقا و دوامِ اين مكتب ، طرح و نقشه اى نداشته و فرمانى صادر نكرده باشد ؟ !

به ديگر سخن ، دفع مفاسد - كه لازمه معاشرت با انسان است - بر كسى كه آگاه به مصالح دين و دنياى مردم و حافظ شريعت آن ها باشد ، ضرورى است . خصوصا بعد از حضرت خاتم الانبيا صلى الله عليه و آله وسلم كه بر همه خلايق از جن و انس تا روز قيامت مبعوث شده است و با توجّه به شمار اندكِ كسانى كه تا زمان شهادت آن حضرت صلى الله عليه و آله وسلم اسلام آورده بودند و آن اندك هم كه اسلام آورده بودند بيشتر منافق بودند ، پس در محافظت شريعت و رساندن آن به غايبان بلكه به تمام خلايق ، چه اعتماد به مردمى است كه هنوز دين درستى نداشته و بيشتر آن ها عدالت ، بلكه ايمان نيز نداشتند ؟

چگونه ممكن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم با آن همه اهتمامى كه در امر دين و تعليم

ص: 126

شريعت و آداب آن داشته است ، و عليرغم آن همه مشقت ها و اذيت و آزارهايى كه براى ترويج دين مبينش متحمّل شده است ، به سفر آخرت برود و امت را - بدون معرّفى جانشين و تعيين كسى كه ترويج دين و آيينش بكند - به حال خود واگذارد . هر عاقلى و بلكه هر كسى كه اندك شعورى دارد ، وقتى آثار رفتن از دنيا را در خود ببيند ، در وصيتش به بازماندگان خود كوتاهى نمى كند و حتى در جزئى ترين امور دنيوى نيز اهمال نمى ورزد ؛ چگونه ممكن است كسى چون رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم - كه بر امّت خويش از پدر و مادر مهربان تر بود - امر امت را مهمل واگذارد و نه وصيتى كند و نه خليفه و جانشينى پس از خود تعيين نمايد ، با اين كه ايشان از خطر بزرگى كه در آينده پيش روى امّت است كاملاً آگاه بوده و مى دانست كه پس از رحلتش ، منافقان و ملحدان از پاى نخواهند نشست و از هرگونه جنايت دريغ نخواهند كرد .

با آنچه ذكر شد پى به دليل ديگرى مى بريم كه در ذيل بيان مى شود .

ب . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود :

ألا لأعرفنّكم ترتدون بعدي كفّارا ، يضرب بعضكم رقاب بعض ، ألا إنّي قد شهدت و غبتم ؛(1)

آگاه باشيد ! شما را آگاه مى كنم به اين كه پس از من مرتد و كافر مى شويد و برخى از شما گردن برخى ديگر را مى زنيد ! آگاه باشيد كه من ( آينده شما را ) شاهد و گواهم ، و شما از آن بى خبر و ناآگاهيد .

و امثال اين روايات كه بسيار است و دلالت بر ارتداد و كفر ... دارد كه سابقاً گذشت و به مصادرش از طريق خاصه و عامّه اشاره شد .(2) و همچنين روايات بسيارى به طور خاصّ اشاره مى كند كه حوادث بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم همان ظلم هايى است كه نسبت به اميرالمؤمنين عليه السلام و حضرت صدّيقه عليهاالسلام شده و موجب غصب حقوق آن ها گشته است ! از جمله اين روايات :

ج . پيامبر صلى الله عليه و آله به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :

أما أنت ستلقى بعدي جهداً ؛

آگاه باش كه پس از من زندگانى سختى براى تو پيش خواهد آمد .

اميرالمؤمنين عليه السلام عرض كرد :

في سلامة من ديني ؟

دين من سالم خواهد ماند ؟

ص: 128

فرمود :

في سلامة من دينك ؛(1)

( در سختى ها ) دين تو سالم خواهد ماند .

د . پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به امير المؤمنين عليه السلام فرمود :

ضغائن في صدور أقوام لا يبدونها لك إلاّ بعدي ؛(2)

كينه هايى از تو در سينه جماعتى است كه آن را آشكار نمى سازند ، مگر پس از من .

ه . پيامبر صلى الله عليه و آله به امير المؤمنين عليه السلام فرمود :

يا علي ! انّك ستبتلي بعدي فلا تقاتلن ؛(3)

اى على ! تو پس از من با سختى ها رو به رو خواهى شد ، پس مبادا ( با ايشان ) مقاتله كنى .

احاديث ديگرى نيز با اين مضامين در مذمّت اصحاب در صحاح ستّه عامّه نقل گرديده است كه علاقه مندان مى توانند به بخش مطاعن همين كتاب مراجعه كنند .

با توجّه به اين گونه احاديث كه در كتاب هاى معتبر عامّه بسيار به چشم مى خورد و مفاهيم آن ها در قالب هاى گوناگونى مطرح شده است و علماى بزرگ خاصّه و عامّه از طرق متعدد و متواتر در كتاب هاى خود نقل نموده اند ، بسيار روشن است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از حوادث آينده با خبر بوده و دست هاى ناپاك و پنجه هاى خونين و آلوده به هزاران جنايتِ بدعت گذاران و مخالفين حقيقى قرآن كريم و اسلام عزيز را كاملاً مى شناخت ؛ لذا دور از عقل و خِرَد است كه تصوّر كنيم آن حضرت صلى الله عليه و آله وسلم

ص: 129

با وجود علم به همه حوادث ناگوار و مصائب دشوارى كه در راه است و اساس اسلام و قرآن را تهديد مى كند ، هيچ گونه وظيفه الهى نداشته و براى حفظ و بقاى اسلام و قرآن و پيشگيرى از اختلاف و پراكندگىِ پس از خود ، وصى و جانشينى براى اداره امور مسلمين تعيين نكرده باشد .

ص: 130

بر عدم مخالفت امر آنان ( اولى الامر ) با امر خدا و رسول است و اين خود ، شاهد عصمت اولى الأمر است .

با توجّه به اين كه عصمت ، صفتى باطنى و پنهانى ( و به اعطاى الهى ) است كه جز خداوند كسى از آن خبر ندارد ، تعيين معصوم جز از طرف خداوند ممكن نخواهد بود .

اين آيه شريفه - با قطع نظر از رواياتى كه در تفسير آن آمده و بر عصمت اولى الامر تصريح نموده اند - از دو جهت بر عصمت اولى الامر دلالت مى كند :

اول . با توجّه به اين كه اطاعت از غير خدا در معصيت حرام است ، الزام مؤمنين و امر به اطاعت بدون قيد و شرط از « اولى الامر » ، بيانگر اين است كه آن ها معصوم از خطا و معصيت هستند .

دوم . عطف « اولى الامر » بر « رسول » بيانگر آن است كه ملاك اطاعت از « اولى الامر » همان ملاك اطاعت از « رسول » است ، پس همان گونه كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم معصوم است ، اولى الامر نيز معصومند .(1)

از طرف ديگر ، تعيين معصوم جز از طرف خداوند متعال امكان ندارد ، لذا بايد از اولى الأمر نيز مثل رسول ، خطا و دروغ و گناه و سهو صادر نشود وگرنه ، ممكن است فرمان او بر خلاف فرمان خدا و رسول باشد كه در اين صورت ، امر به اطاعت خدا و رسول و امر به اطاعت ولىّ امر ، امر به ضدّين خواهد بود و محال است .

در روايت آمده است : « اين كه حق تعالى بعد از امر به اطاعت خود و اطاعت از رسولش ، بدون فاصله اطاعت از اولى الأمر را ذكر كرده ، براى آن است كه : مراد از اولى الامر جمعى هستند كه به عصمت و طهارت ذاتى از جميع بندگان ، ممتازند ،(2)

ص: 132

( يعنى قول و فعل ايشان مطابق امر و اراده پروردگار است و طاعت ايشان ، طاعت خدا و مخالفت ايشان ، مخالفت خداست . )

از صدر آيه كه بگذريم ، از ذيل آيه هم مى توانيم همين مطلب را استفاده كنيم . خداوند مى فرمايد : « فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إنْ كُنْتُمْ تُؤمِنُونَ باللّه ِ وَ الْيَوْمِ الآخرِ ... » ؛(1) « چون در امرى اختلاف كرديد اگر به خدا و روز قيامت ايمان داريد به خدا و رسولش رجوع كنيد » اين قسمت از آيه به امّت اسلامى دستور مى دهد كه در موارد

نزاع و اختلاف ، به خدا و رسول صلى الله عليه و آله مراجعه كنند . بنا بر اين بايد تمامى احكام و مسائل در كلام ايشان باشد تا پس از رجوع ، رفع نزاع گردد . قطعا يكى از آن مسائل كه از همه مهم تر است ، موضوع امامت و رهبرى اين امّت بعد از رسول اكرم صلى الله عليه و آله است ، كه اگر بگوييم بيان اين حكم در كلام ايشان نيست ، فرمان الهى به رجوع به « خدا » و « رسول » به صورت مطلق ، لغو خواهد بود .

2 . آيه مباركه : « وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ » ؛(2) « و پروردگار تو هر چه را بخواهد مى آفريند و برمى گزيند و براى ايشان اختيارى در اين امر نيست ، خدا از آنچه ايشان شريك او مى گردانند منزّه است » .

ص: 133

اين آيه نيز به روشنى دلالت دارد كه برگزيننده براى امور دين و دنياى مخلوقات ، فقط خداست . بنا بر اين ، تعيين امام و خليفه پيامبر ، شأن و كار خداست و از عهده امّت خارج است ؛ مفسّران عامّه روايت كرده اند كه : اين آيه در ردّ كسانى نازل شده كه گفته اند چرا خداوند منصب پيامبرى را به شخص ديگرى نداد .(1)

3 . آيات بسيارى كه دلالت دارند كه خداوند همه چيز را در قرآن مجيد بيان فرموده ، مثل : « مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ » ؛(2) « ما هيچ چيزى را در كتاب فروگذار

نكرده ايم » و آيه : « وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلاً » ؛(3) « و هر چيزى را به روشنى باز نموديم و بيان كرديم » و آيه : « وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ » ؛(4) « و هيچ تر و خشكى نيست مگر اين كه در كتابى روشن ثبت است » .

هرگاه خداوند در قرآن همه چيز را بيان فرموده باشد ، چگونه مى توان ادعا كرد

ص: 134

تعيين امام و جانشين پيامبر خويش را كه اهمّ امور است ، بيان نفرموده و او را معرفى نكرده باشد ؟(1)

4 . آياتى مثل : « وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خلاَ فِيهَا نَذِيرٌ » ؛(2) « هيچ امّتى نبوده مگر اين كه در آن امّت ، بيم دهنده اى بوده است » و « إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ » ؛(3) « تو فقط بيم دهنده اى و براى هر گروهى هدايت كننده اى است »(4) و « وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيداً عَلَى هَؤُلاَء » ؛(5) « روزى را كه در هر امّتى گواهى از خودشان بر ايشان بر انگيزيم و تو را بر آنان گواه آوريم » . دلالت مى كند بر اين كه در هر زمانى از طرف خداوند ، هدايت كننده و بيم دهنده و گواهى بر خلق وجود دارد . در زمانى كه شخص رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم وجود داشت ، هادى و راهنما و منذِر و بيم دهنده ايشان بود و روشن است كه در زمانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نيست وصى و جانشين او داراى اين منصب ها مى باشد ولزوم وجود چنين فردى از اين آيات به روشنى فهميده مى شود .

ص: 135

5 . بعضى از آيات قرآن كريم ، انتخاب نبوّت و امامت را از طرف خداوند اعلام مى دارد ، از جمله : « إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً » ؛(1) « من در زمين خليفه اى خواهم گماشت . » و « وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا » ؛(2) « ما آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما مردم را هدايت مى كردند . » و « يَا دَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ » ؛(3) « اى داوُد ! ما تو را در زمين خليفه قرار داديم . » و « وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا » ؛(4) « و چون صبر و شكيبايى كردند برخى از آنان را امامان و پيشوايانى قرار داديم كه به امر ما خلق را هدايت مى كردند. » و « وَاجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي » ؛(5) « ( پروردگارا ) از اهل بيتم برايم وزيرى قرار ده ، برادرم هارون را ؛ پشتم را به او محكم و استوار كن » .

در اين آيات ، تعيين خليفه و امام و وزير به ذات حق تعالى نسبت داده شده است و از اين ها استفاده مى شود كه نصب افراد به نبوّت و امامت بر عهده حق تعالى است . در آيه اخير هم چون حضرت موسى عليه السلام مى داند كه نصب وزير پيامبر به عهده خداوند است نه خود پيامبر ، از خداوند در خواست مى كند كه برادرش هارون را به اين مقام نصب كند .

6 . آيه مباركه : « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي » ؛(6) « امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام كردم » .

شكى نيست كه امامت بزرگ ترين ركن دين است و هيچ نعمتى براى اصلاح دين و دنياى امّت ، برتر و بزرگ تر از امامت نيست . با توجّه به جايگاه امام در جامعه و نقش او در اصلاح امّت و جلوگيرى از هرج و مرج ، هر كس اندك عقلى داشته باشد

ص: 136

مى فهمد كه تعيين خليفه و امام در اكمال دين و اتمام نعمت ، مدخليّتى تمام دارد ، بلكه بدون آن نه دين كمال خواهد يافت و نه نعمت تمام خواهد بود . پس بايد خداوند براى امّت ، امام و خليفه اى معيّن كرده باشد كه اين خبر را بدهد ، چنان كه حضرت امام رضا عليه السلام به اين مطلب استدلال فرمود .(1)

از سوى ديگر ، احاديث فراوان از طريق خاصّه و عامّه وارد شده كه اين آيه شريفه بعد از نصب اميرالمؤمنين عليه السلام به خلافت و امامت در غدير خم نازل شده ، و ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام كمال دين و رضايت پروردگار است .(2)

7 . از جمله رواياتى كه دلالت بر وجود حجّت پروردگار در هر عصر و زمانى دارد و مورد اتفاق شيعه و اهل خلاف است ، حديث معرفت است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهليّة ؛(3)

هر كس بميرد و امام زمان خود را نشناخته باشد به مرگ جاهليت مرده است .

ص: 137

از اين حديث به خوبى استفاده مى شود كه بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در هر زمانى امام و پيشوايى وجود دارد كه شناخت او ضرورى است(1) و هر كس او را نشناسد به مرگ جاهليت مرده است . بديهى است كه اين پيشوا و امام بايد از طرف خداوند باشد و گرنه ، شناخت او لزوم و ضرورت ندارد و نشناختن او مساوى با مرگ جاهلى و مردن همراه با كفر و شرك نخواهد بود .

روشن است كه كسى را كه مسلمانان بدون نصّ خداوند و رسول اكرم صلى الله عليه و آله ، براى انتظام امورشان امير مى گردانند ، نهايتش اين است كه كسى نمى تواند با او در آنچه مربوط به امور ملك و سلطنت است ، مخالفت كند ؛ امّا وجوب شناخت و معرفت او به مرتبه اى كه هر كه بميرد و او را نشناخته باشد ، كافر مرده باشد - چنان كه صريح حديث مشهور است - وجهى نخواهد داشت .

لذا از اين حديث هم بطلان مذهب مخالفين واضح مى شود كه گفته اند :

نصب امام بر خداوند لازم نيست و بر مسلمانان واجب است كه به جهت انتظام احوال اجتماع خود ، اميرى نصب كنند .(2)

جاى بسى تأسف و تعجّب است كه عالمان دربارى و مزدوران دست پرورده

ص: 138

سقيفه در صدد توجيه اين فرمايش رسول خدا صلى الله عليه و آله بر مى آيند و آن را بر حاكمان ستمكار هر عصرى تطبيق مى دهند تا جايى كه عبداللّه بن عمر به استناد اين حديث با حجّاج بن يوسف ثقفىِ سفّاك بيعت مى كند .(1) و حاكمان و سلاطين و فرمانروايان در طول تاريخ ، بى ميل نبودند كه چنين تفسيرهايى را براى فرمايش آن حضرت داشته باشند ، و ادعا كنند كه منظور پيامبر صلى الله عليه و آله از اين فرمايش ، آن ها بودند و بايد مردم به اطاعت از آن ها گردن نهند و در برابر آن ها قيام نكنند و بيعت آن ها را با خود داشته باشند ! و شايد به همين دليل است كه مى بينيم حاكمانى مثل معاويه هم از ناقلان اين حديث به شمار مى آيند ! !

8 . رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در خطبه حجّة الوداع فرمودند :

يا أيّها النّاس ! واللّه ما من شيء يقرّبكم من الجنّة ويُباعدكم من النّار إلاّ وقد أمرتكم به . وما من شيء يقرّبكم من النّار و يُباعدكم من الجنّة إلاّ وقد نهيتُكم عنه ؛(2)

اى مردم ! به خدا قسم هر چه موجب نزديكى شما به بهشت و دورى شما از آتش بود ، شما را به آن امر كردم . و هر چه باعث نزديك شدن شما به آتش و دورى شما از بهشت بود ، شما را از آن نهى كردم .

مسلّم است كه بيان مسأله خلافت و رها نكردن امّت در اختلاف و كشمكش و تعيين تكليف آن ها ، بزرگ ترين چيزى است كه موجب نزديكى مسلمانان به بهشت و دورى آن ها از دوزخ مى شود . بنا بر اين عقل سليم نمى پذيرد كه دين خاتم و جهان شمول ، از چنين امر عظيمى صرف نظر كرده و امّت را قرن ها گرفتار تفرقه و تشتّت و جنگ و درگيرى كرده باشد .

ص: 139

9 . اخبارى كه خاصه و عامه از رسول خدا صلى الله عليه و آله راجع به تعيين امام و خليفه بعد از خود تا روز قيامت روايت كرده اند و متواتر بين هر دو طايفه است به گونه اى كه مجالى براى انكار آن ها نمى ماند كه به زودى در باب هشتم « بحث امامت خاصه » به بعضى از آن ها اشاره خواهيم نمود ، إن شاء اللّه تعالى .

10 . « فضل بن شاذان » در كتاب « الايضاح » به تفصيل درباره جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله سخن گفته و ثابت نموده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در امر امامت سفارش لازم را فرموده و امت خويش را در وادى گمراهى و سرگردانى رها نكرده است .

حاصل كلام فضل بن شاذان اين است كه : اگر پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت به موضوع امامت ، توصيه لازم را نفرموده باشد ، بزرگ ترين فريضه خداوند را - العياذ باللّه - ترك كرده

است(1) و اين بدترين نسبت ناروا و بالاترين جسارت به ساحت مقدّس نبوى است .

خداوند متعال در قرآن كريم فرموده است : « چون يكى از شما را ( علامت ) مرگ ظاهر گردد ، و مالى به جاى گذارد ، مقرّر شده است كه براى پدر و مادر و خويشاوندان از روى عدل و انصاف وصيت كند كه اين كار سزاوار پرهيزگاران است . »

به يقين پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فردِ شاخص متّقين است ؛ و به حكم آيه فوق ، سزاوار نيست احتمال دهيم آن حضرت صلى الله عليه و آله ، كه خود آورنده آيه لزوم وصيت براى امّت است ، بدون وصيت از دنيا رفته باشد ! از سوى ديگر ، در ميان آنچه كه بايد رسول خدا صلى الله عليه و آله در باره آن ها وصيّت كند چيزى مهم تر از خلافت و امامت نيست ؛ زيرا خلافت و امامت امّت ، موجب بقا و دوام مكتب رسالت و حفظ و صيانت احكام

ص: 140

و فرامين آسمانى حق است . بنا بر اين ، طبق قرآن بايد آن حضرت صلى الله عليه و آله نسبت به مسأله امامت و رهبرى پس از خود ، وصيّت كرده باشد ، چنان كه با رجوع به احاديث نبوى مى بينيم كه آن حضرت در مقاطع مختلف از ابتدا تا انتهاى رسالت ، نسبت به اين مطلب سفارش كرده اند . با توجّه به آيه قرآن مشخّص مى شود كه مخالفين ، قرآن را پشت سر افكنده و به روايتى مجعول و دروغين - كه مخالف كتاب خداست استناد كرده اند .

سپس خداوند متعال مى فرمايد :

پس هر كه وصيت را پس از آن كه آن را شنيده و نزد او ثابت گرديده تغيير دهد ، گناه تغيير آن بر گردن كسانى است كه آن را تغيير مى دهند . البته خداوند شنواى داناست !(1)

اكنون مى پرسيم : آيا عامّه در امر خلافت ، كتاب خدا را پشت سر نيافكنده ، و اكثر آنان - كه به آن حضرت صلى الله عليه و آلهنسبتِ تركِ وصيت در امر امامت را داده اند - به آن حضرت جفا نكرده اند ؟ ! و مضحك آن كه آن ها شيعيان را سرزنش مى كنند كه نسبت خطا به بعضى از اصحاب مى دهند ، ولى از طعنى كه خودشان به رسول خدا صلى الله عليه و آلهزده اند و وى

را متّهم به ترك وصيت نموده اند - كه شديدترين جسارت ها است - هيچ شرمى ندارند !

و شگفت آور است كه چگونه تا اين اندازه جرأت جسارت به خود داده و وصيت صريح آن حضرت را درباره امامت به كلى انكار نموده اند ، در حالى كه به شهادت كتب معتبرشان از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كنند كه فرمود : « كسى كه نسبت دروغ به من بدهد جايگاهش در آتش خواهد بود » ( و اين حديث در نزد آن ها به حد تواتر رسيده است ) .(2)

ص: 141

آيا بهتانى شديدتر از اين تصوّر مى شود كه كسى توهّم كند : « ابوبكر مصلحت اسلام و شؤون امت و مصالح مسلمين را بيش از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم رعايت نموده ، و دلسوزتر بوده كه وصيّت به خلافت و جانشينى خود نموده ، ولى رسول خدا صلى الله عليه و آله - العياذ باللّه - رغبتى بدان نشان نداده و ترك وظيفه نموده است ؟ !

چگونه خلفاى اموى و عباسى نسبت به احكام اسلام و سرنوشت مسلمانان داناتر و دلسوزتر بوده اند كه هر يك به نوبه خود پس از دوران غصب خلافت شان ، جانشين خود را معيّن مى نمودند و فقط پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله وسلم در اين امر مهم اساسى و حياتى بى تفاوت بوده و خليفه و جانشين خود را تعيين نفرموده و بدون وصيّت از دنيا رفته است ؟ ! آيا كسى كه ذرّه اى دين داشته باشد به چنين جسارت و گناهى تفوّه مى كند ! ؟

11 . روايات بسيارى كه در كتب معتبره شيعه آمده و تصريح به لزوم نصب امام از سوى پروردگار نموده كه اگر استقصا و بررسى شود ما فوق تواتر است ، از جمله :

الف ) رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند :

أمَرَنى جبرئيلُ عن رَبّى أن أقوم فى هذا المشهد و اُعلِمَ كُلَّ أبيض و أسود أنّ عَلىّ بن أبى طالب أخى و وصيّى و خليفتى و الإمام بعدى ... فاعلموا معاشر الناس ذلك ! فإنّ اللّه قد نصبه لكم ولياً و إماماً و فرض طاعته على كلّ أحد ، لا تحلّ إمرة المؤمنين لأحد بعده ؛(1)

ص: 142

جبرئيل از جانب پروردگارم به من امر كرده كه در اين مكان بايستم و به همه از سفيد پوست و سياه پوست اعلام كنم كه على بن ابى طالب برادرم و وصيّم و جانشين و امام بعد از من است ... پس اى گروه مردم آن را بدانيد ! خداوند براى شما ولى و امام نصب نموده و اطاعتش را بر همه واجب كرده ، و اميرمؤمنان بودن براى احدى بعد از او جايز نيست .

من كنتُ مولاه فهذا علىّ مولاه ، و هو علىّ بن ابى طالب أخى و وصيّى و موالاتُه من اللّه عزّوجلّ أنزلها عَلَىَّ ؛(1)

هر كس من مولاى ( و صاحب اختيار و امام ) او هستم پس اين على هم مولاى ( و صاحب اختيار و امام ) او هست . و على بن ابى طالب برادرم و وصيّم است . و ولايت او از جانب خداى عزّوجلّ بر من نازل شد .

ب ) اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند :

إنّ اللّه جعلنى إماماً لخلقه ؛(2)

خداوند مرا امام براى خلقش قرار داد .

و إنّ اللّه طَهَّرَنا و عَصَمنا و جَعَلنا شهداء على خلقه و حجّته فى أرضه و جعلنا مع القرآن و القرآن معنا ، لا نُفارقه و لا يُفارقنا ؛(3)

خداوند ما را پاك و معصوم قرار داده و ما را شاهدان بر خلقش و حجّت خود در زمين قرار داده و ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داد كه از آن جدا نمى شويم و قرآن هم از ما جدا نمى شود .ج ) امام مجتبى عليه السلام فرمود :

أنا أولى النّاس بالنّاس فى كتابِ اللّه ِ و على لسان نبىّ اللّه ؛(4)

ص: 143

من اولاى مردم به خودشان ( يعنى امام و صاحب اختيار آنان ) در كتاب خدا و به بيان نبى اللّه هستم .

د ) امام زين العابدين عليه السلام فرمود :

ربّ صلّ على أطائب أهل بيته الذين اخترتهم لأمرك و جعلتهم خزنة علمك و حفظة دينك و خلفائك فى أرضك و حُجَجك على عبادك و طَهَّرتهم من الرّجس و الدّنس تطهيراً بإرادتك ... . اللهم إنّك أيّدتَ دينك فى كلّ أوان بإمام أقمتَه عَلَماً لعبادك و مَناراً فى بلادك ... ؛(1)

خدايا درود بفرست بر پاكان اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله ، آن هايى كه براى امر خودت ( يعنى امامت ) برگزيدى و آن ها را مخزن علمت و حافظين دينت و جانشينان خود در زمين و حجت هايت بر بندگانت قرار دادى . و آن ها را به اراده ات از هر گونه رجس و پليدى پاك و پاكيزه گرداندى ... خدايا دينت را تقويت كردى در هر زمانى به امامى كه نصب نمودى تا علَم و نشانه براى بندگانت و مناره هاى بلادت بوده باشند .

ه ) امام باقر عليه السلام فرمود :

نحن المجتبون ؛(2)

برگزيدگان ما هستيم .

و ) امام صادق عليه السلام فرمود :

أما ترى اللّه َ يَقُول : « ما كان لكُم أنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها »(3) يقول : ليس لكم أنتَنصِبوا إماماً من قِبَلِ أنْفُسِكم تُسَمُّونه مُحِقاً بهَوَى أنفُسكم و إرادتكم . ثمّ قال : ثلاثة لا يكلّمهم اللّه و لا ينظر إليهم يوم القيامة و لا يزكّيهم و لهم

ص: 144

عذاب أليم : مَنْ أنْبَتَ شَجَرَةً لَمْ يُنْبِتْهُ اللّه يعنى : مَن نَصَب إماماً لم يَنْصِبه اللّه أو جَحَد من نصبه اللّه ، و مَن زعم أنّ لهذين سهماً فى الاسلام . و قد قال اللّه :« وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَختارُ ما كانَ لَهُمُ الخِيَرَة »(1) ؛(2)

آيا نمى بينيد كه خداوند مى فرمايد : « شما را نرسد درخت آن را برويانيد » ، اشاره مى فرمايد كه : شما حق نداريد از پيش خود امام بگماريد و انتخاب كنيد ، و با ميل و خواسته تان او را بر حق بناميد .

سپس امام صادق عليه السلام فرمود :

سه گروهند كه خداوند در روز قيامت با آن ها سخن نگويد و به آنان ننگرد و از پليدى و آلودگى پاكشان نسازد و آنان را عذابى دردناك خواهد بود : هر كه درختى را بروياند كه خدا آن را نرويانده يعنى امامى را بر گزيند كه خداوند او را نصب نفرموده ، يا كسى را كه خدا انتخاب فرموده و گماشته ، انكار كند ، و كسى كه گمان كند اين دو را در اسلام بهره و سهمى است ، در حالى كه خداوند فرموده : پروردگار تو آنچه خواهد مى آفريند و بر مى گزيند ، و اختيارى براى آنان نيست .

ز ) امام رضا عليه السلام فرمود :

فالإمام إنّما يكون إماماً من قبل اللّه تعالى باختياره إيّاه ... فمن ذا الذى يبلغ معرفة الأمام أو يُمْكنه اختيارُه ؟ هيهاتَ هيهاتَ ، ضلّت العقول و تاهت(3) الحُلُوم(4) و حارت الألباب و خسئت العيون ... و هو بحيث النجممن يد المتناولين و وصف الواصفين ، فأين اختيار من هذا ؟ و أين العقول عن هذا ؟ و أين يوجد مثل هذا ؟ ... رغبوا عن اختيار اللّه و اختيار

ص: 145

رسول اللّه صلى الله عليه و آله و أهل بيته إلى اختيارهم و القرآنُ يناديهم : « وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَختارُ ما كانَ لَهُمُ الخِيَرَة سبحان اللّه و تعالى عمّا يشركون »(1) و قال عزّ وجلّ : « و ما كان لمؤمن و لا مؤمنة إذا قضى اللّه و رسولُه أمراً أن يكون لهم الخِيَرةُ مِن أمرِهم »(2) ؛(3)

پس امام از جانب پروردگار متعال و به اختيار او امام مى باشد ... پس چه كسى مى تواند به معرفت امام برسد يا اختيار امام او را ممكن و ميسّر باشد ؟ هرگز هرگز ، اين معرفت و اختيار بسيار دور است ، عقل ها در باره اش گم و گمراه گشته و مغزها حيران شده و ديده ها خيره ... امام در علوّ قدر و منزلت همچون ستاره از دسترس دست اندازها و توصيف توصيف كنندگان به دور است ، پس اختيار مردم به امامت چه نسبت دارد ؟ و عقول را در باب آن چه دخل و تصرّفى باشد ؟ و در كجا مثل امام يافت مى تواند شد ؟ ... از اختيار خداوند و اختيار رسول خدا صلى الله عليه و آله روى گردانيدند و به سوى اختيار خويش روى آوردند ، و قرآن ايشان را ندا مى دهد كه : پروردگار تو مى آفريند هر چه را كه مى خواهد و بر مى گزيند ( يعنى براى امامت ) هر كه را مى خواهد . و نيست براى ايشان اختيار آن ، منزّه و برتر است خداوند از آن كه براى او شريك باشد . و خداى عزّوجلّ فرموده است : چون خدا و رسول حكم كنند براى هيچ مرد و زن مؤمن اختيارى از كار خويش باقى نمى ماند ( بلكه بايد خود را تابع خدا و رسول سازند ) .

در حديث مفصّلى كه مرحوم كلينى رحمه الله كتاب شريف در كافى از امام رضا عليه السلام نقل كرده در مواضع متعدد اين حديث با اشاره به بعضى از آيات ، تصريح شده كه امامت به جعل و نصب پروردگار است و احدى در نصب آن دخالت ندارد .(4)

ص: 146

در معانى الاخبار آمده است :

سُمِّى الإمام إماماً لأنّه قدوة للنّاس منصوب من قبل اللّه تعالى ذكره ، مفترض الطاعة على العباد ؛(1)

امام را امام گفتند چون او مقتداى مردم و منصوب از جانب پروردگار و واجب الطاعه بر بندگان است .

ص: 147

ص: 148

كه ما تنها به ذكر سه دليل مهم ، اكتفا مى كنيم :(1)

سنت ، اجماع ، قياس و اصل برائت است . اكنون بايد ديد كه آيا اين موارد ، قادر به حفاظت از دين هستند يا نه ؟

ولى از آنجا كه حاصل قياس ، چيزى جز ظن ضعيف نمى باشد ، قياس در استنباط احكام شرعى حجت نيست ؛(1) و لذا به طريق اولى حافظ شرع هم نمى تواند باشد .

مخفى نماند كه بطلان قياس و استحسان در اصول فقه ثابت گرديده است و اگر بر فرض ، باطل هم نباشد در خيلى جاها راهى بسوى قياس نيست ؛ زيرا قياس اصل و فرع و جامع مى طلبد و در همه جا اين اركان فراهم نيست .

اين دو عنوان متصف شد - ولو در يك برهه از زمان - محكوم به حدّ و دست بريدن است ، اگر چه الآن اهل اين عمل نباشد . ظلم نيز نسبت به حكم عهد امامت از نوع دوّم است ، زيرا مردم در مورد ظلم بر چهار دسته اند و قسم پنجمى هم متصوّر نيست :

1 . كسانى كه در طول عمر خود ظالمند .

2 . كسانى كه در طول عمر خود طاهر و منزّه از گناهند .

3 . كسانى كه در ابتداى عمر خود ظالم ولى در پايان عمر توبه مى كنند .

4 . كسانى كه در ابتداى عمر طاهر و از گناه منزّه اند ، ولى در آخر عمر ظالمند .

شأن حضرت ابراهيم عليه السلام فراتر است و بلكه از محالات است كه از خداى تعالى درخواست كند عهد و مقام امامت را به دسته اول و چهارم از ذريه اش بدهد . پس به طور قطع ، دعاى حضرت ابراهيم عليه السلام شامل حال اين دو دسته نيست .

تنها قسم دوّم و سوّم باقى مى ماند و ظالمى كه خداوند عهد امامت را از او نفى مى كند ، نيست مگر مورد سوّم ( يعنى كسى كه در ابتداى عمرش ظالم بوده ، ولى در آخر عمر توبه كرده است ) در نتيجه مورد دوّم باقى مى ماند ( يعنى همان كسى كه در طول عمرش از هر گونه گناه و آلودگى پاك بوده است ) و اين بر كسى غير معصوم منطبق نيست .

پس از چهار قسم بالا دو قسمش را حضرت ابراهيم عليه السلام از خداوند نخواست و از دو قسمى كه خواست ، يك قسمش مستجاب شد و آن كسى است كه در تمامى عمر معصوم باشد .

مى گويد : « تو كه الان ظالمى ، هرگز استحقاق امامت را ندارى » اما بنا بر اين كه مشتق حقيقت در متلبّس نباشد بلكه اعم از متلبّس و ما انقضى عنه المبدأ باشد مطلب واضح تر است .

اگر اشكال شود كه : آيه شريفه دلالت دارد بر اين كه ظالم لياقت رسيدن به منصب امامت را در حال تلبّس اش به ظلم ، ندارد . و آيه دلالت ندارد بر اين كه اگر شخص در گذشته متلبّس به ظلم بود ، و بعد توبه كرد ، باز هم لياقت رسيدن به منصب امامت را ندارد .

در جواب مى گوييم : اوّلاً بر مبناى كسانى كه مشتق را ( ظالم ) حقيقت در متلبّس به مبدأ نمى دانند ، بلكه اعمّ از متلبّس به مبدأ و ما انقضى عنه المبدأ مى دانند ، اين اشكال وارد نيست .

ثانياً : آن چيزى كه ملاك عدم رسيدن ظالم به منصب امامت است ، صدور ظلم از اوست . پس آنچه شارب الخمر و قاتل نفس محترمه و سارق و غير اين ها از ظالمين را از تشرّف به مقام امامت منع مى كند ، همان شرب خمر و قتل نفس و سرقت است ، اگر چه اين امور از آن ها در زمان سابق صادر شده باشد و بعداً توبه كرده باشد و مقصود از آيه شريفه اين نيست كه سارق يا زانى يا عابد الاصنام در حال تلبّس شان به زنا و سرقت و عبادت اصنام و عدم توبه شان از اين افعال ، صلاحيت اين مقام را ندارند ، ولى بعد از زمان تلبّس شان و لو يك ساعت و يك لحظه ، و بعد از توبه كردن شان ، اين معاصى قدحى در صلاحيت شان در امامت وارد نمى كند . معناى آيه شريفه اين نيست و اين با كمترين تأمّل در آيه شريفه واضح مى شود .

ثالثاً : از اين كه ظالم در حال ظلمش لياقت رسيدن به عهد امامت را ندارد خصوصا زمانى كه ظلمش عبادت بت ها و ارتكاب فجور و ظلم و جور بر بندگان خدا باشد ، امرى واضح است كه احتياجى به دفع توهّم آن نيست . خصوصا براى سائلى همچون ابراهيم خليل عليه السلام كه در معرفت پروردگار به غايت قصوى رسيده ، كه در اين صورت دفع چنين توهّمى براى چنين شخصى خلاف بلاغت است .

ص: 157

پس مقصود از آن نيست مگر مطلق كسانى كه ظلم از آن ها صادر شده بلكه خصوص كسانى كه در زمان گذشته ظلم از آن ها صادر گشته يا كسانى كه خداوند علم دارد كه در آينده ظلم از آن ها صادر مى شود . امّا كسى كه الآن متلبّس به ظلم و شرك و كفر است ، عدم لياقت او براى منصب عظماى امامت ، ضرورى و بديهى است كه احتياج به تنبيه و ياد آورى نيست .

رابعاً : در نصوص مسلّم و قطعى وارد شده كه غاصبين خلافت و ظالمين بر اميرالمؤمنين عليه السلام يك چشم به هم زدن به خداوند متعال ايمان نياوردند ، و ادعاى اسلام و ايمان از آن ها دروغ مسلّم و براى رسيدن به زخارف و مناصب دنيوى بوده است ، و لذا فقهاء از آن ها و اتباع شان به كفّار اُخروى تعبير مى كنند .

خامساً : كدام ظلم و ستم از هجوم به خانه اميرالمؤمنين عليه السلام و هتك حرمت به خانه حضرت صدّيقه عليهاالسلام و سيلى زدن به صورت آن حضرت و شكستن پهلويش و آتش زدن خانه اش و ترساندن اولاد رسول و بردن زوج بتول و نفس رسول مانند مجرمين براى بيعت غاصبانه و جائرانه ، بالاتر و بدتر است ؟ ! و كدام ظلم از نسبت ناروا و اهانت به ساحت مقدّس رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در هنگام شهادت ، بزرگ تر است ؟ در آن وقتى كه خليفه غاصب دوّم به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله جسارت كرد و اهانت نمود و كلام كفرآميز « إنّ الرجل ليهجر » را بر زبانش جارى كرد !(1) پس غاصبين حق اميرالمؤمنين عليه السلام هميشه ظالم و كافر و متلبّس به ظلم بودند .

سادساً : ممكن است بعضى از اوصاف - و لو با زايل شدنش - با بعضى از مناصب منافات داشته باشد ، مانند اين كه اگر كسى حد شرعى بخورد از قابليت امامت جماعت ساقط مى شود ، پس كسى كه در زمانى بت پرست بوده ، به طريق اولى قابليت خليفة اللّه بودن در زمين و تصدّى زعامت كبرى را نخواهد داشت ! و لو مشتق حقيقت در متلبس به مبدأ هم باشد .

سابعاً : با صرف نظر از آنچه ذكر شد مى گوييم : آيه شريفه از قبيل قضاياى

ص: 158

حقيقيه اى است كه حكم در آن بر موضوع مقدّر الوجود ثابت شده است . و مشتق در اين صورت استعمال در منقضى عنه المبدأ هم نشده است .(1)

اگر اشكال شود كه آيا اين مطلب منافات ندارد با آنچه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت شده كه فرمودند :

الاسلام يَجُبّ ما قبله و التوبة يَجُبّ ما قبلها ؛(2)

اسلام ما قبل خودش را محو مى سازد و تمام گناهان سابق بر اسلام را نابود مى كند ، و توبه نيز گناهان سابق بر توبه را قطع و محو مى كند .

و نيز فرمودند :

التائب من الذنب كمن لا ذنب له ؛(3)

توبه كننده از گناه مانند كسى است كه گناهى نكرده است .

ص: 159

مى گوييم : هيچ منافاتى بين آن دو نيست ؛ زيرا شرع مرجع است در آن امورى كه حكمى براى عقل در آنجا نباشد ، و شارع حكم تأسيسى دارد . پس در دائره احكام و تكاليف شرعيه - چه وضعيه و چه تكليفيه - اسلام ماقبل خودش را محو مى سازد ، و تمام گناهان سابق بر آن را نابود مى كند . و آثار شرعيه اى را كه مترتب بر افعالى باشد كه شخص قبل از اسلام مرتكب گشته ، از بين مى برد به نحوى كه در فقه تفصيل آن بيان شده است . امّا آثار وضعيّه حقيقيّه كه تشريعى نيست و يد جعل و انشاء بر نمى دارد ، با اسلام و توبه قابل محو نيست . و لذا كسى كه قبل از اسلام و قبل از توبه كردن ، مرتكب اعمال قبيحه و زشت مى شده و عبادت اصنام و بُتان مى نموده ، طبايع از آن ها نفرت دارد و با اسلام و توبه زايل نمى شوند . چنان كه اعتماد نكردن بر دروغ گويان و خائنان و اهل فسق و فجور و فساد ، امرى طبيعى است كه با جعل و انشاء بر طرف نمى شود . و مصلحت نبوّت و تربيت بندگان و سياست امورشان اقتضاء مى كند كه نبى و امام از غير آن ها باشد .

چقدر فرق است بين كسى كه يك چشم به هم زدن به خداوند كافر نشده و تمام گذشته و سابق عمرش درخشان و حياتش سراسر منوّر به خيرات و مبرّات و كرامت و شرافت و رشد و صلاح و فلاح و رسيدن به ايتام و ضعفاء و دفع ظالمين و جائرين بوده ، و بين كسى كه قسمت عمده عمرش را در عبادت بُتان و ارتكاب خمر و فجور و زنا و زنده به گور نمودن دختران(1) و ... سپرى نموده است .(2)

ص: 160

اين آيه ، در صورتى بر عصمت دلالت مى كند كه منظور از اراده ، اراده تكوينى باشد ؛ زيرا اراده تكوينى ، تخلّف ناپذير است و به دنبال اراده تطهير ، مسلما تطهير واقع مى شود و اين ، همان عصمت است . اين كه مراد از آيه ، اراده تكوينى است نه اراده تشريعى ، به جهات متعدد است كه از جمله آن ها ، اين جهت است كه اراده تطهير ، اختصاص به گروه خاصى ( اهل بيت عليهم السلام ) پيدا كرده و اگر اراده تشريعى بود ، بايد شامل همه مى شد و مقيّد به اهل بيت عليهم السلام نمى گشت .(1)

ص: 162

خمسه طيبه ثابت شد ، عصمت بقيه ائمه عليهم السلام هم از راه اقوال كسانى كه عصمت آنان ثابت شد ، ثابت مى شود .

از باب تبرّك و تيمّن به يك حديث از احاديث كثيره در اين باب اكتفا مى كنيم : اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود :

دخلتُ على رسول اللّه صلى الله عليه و آله فى بيت اُم سلمة و قد نزلت عليه هذه الآية : « إنّما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس ... » فقال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : يا علىّ ! هذه الآية نزلت فيك و فى سِبْطَىَّ و الأئمّة من ولدك . فقلتُ : يا رسول اللّه ! و كم الأئمة بعدك . قال : أنت يا علىّ ثمّ ابناك الحسن و الحسين و بعد الحسين علىّ ابنه ... ... و الحجة من ولد الحسن . هكذا وجدتُ أساميهم مكتوبة على ساق العرش فسألتُ اللّه تعالى عن ذلك . فقال : يا محمّد ! هم الأئمّة بعدك مطهّرون معصومون و أعداؤهم ملعونون ؛(1)

در خانه ام سلمه بر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم وارد شدم ، در حالى كه آيه تطهير بر ايشان نازل شده بود ، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : يا على ! اين آيه در مورد تو و دو فرزندت (حسنين ) و امامان از اولاد تو نازل شده است . گفتم : اى رسول خدا ! امامان بعد از شما چند نفرند ؟ فرمود : اى على ! شما هستى و دو پسرت حسن و حسين و بعد از حسين ، پسرش على ... و حضرت حجّت از اولاد حسن ( عسكرى ) اين چنين اسم هاى شان را بر ساق عرش نوشته ديدم . از خداوند متعال در باره آن سؤال كردم ، فرمود : اى محمد ! آن ها امامان بعد از تو هستند ، كه پاك و معصوم اند ، و دشمنان شان لعنت شده اند .

استدلال به اين آيه - چنان كه گذشت - بر ضرورت عصمت امام و صاحب امر ولايت و خلافت متوقف بر دو امر است :

اوّل : خداوند متعال - به طور مطلق - امر به اطاعت از صاحبان امر نموده است ؛ يعنى از مؤنان خواسته كه در تمام زمان ها و مكان ها و در تمام حالات و خصوصيات ، از آنان اطاعت كنند و اين اطاعت را مقيّد به هيچ قيدى نكرده است .

دوّم : بديهى است خداوند به كفر و عصيان و فسوق بندگان خود راضى نيست و امر به آن نمى كند ، لذا مى فرمايد : « وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ » ؛(1) « براى بندگانش به كفر راضى نمى شود . » با جمع بين اين دو مطلب به اين نتيجه مى رسيم : اولوالامرى كه اطاعتش در آيه شريفه به طور مطلق واجب شده بايد متّصف به خصوصيتى ذاتى و عنايتى الهى باشد ، تا او را از امر به معصيت و نهى از اطاعت باز دارد ، و اين همان

مقام عصمت است كه شيعه اماميه اعتقاد دارد و مى گويد امام و جانشين پيامبر صلى الله عليه و آلهبايد معصوم باشد .

از همديگر جدا نمى شوند تا كنار حوض كوثر بر من وارد مى شوند . من از خدا خواستم كه بين اين دو تا وقتى كه بر سر حوض كوثر بر من وارد مى شوند ، جدايى نياندازد .

از دو جمله « ما إن تمسّكتم بهما لن تضلّوا » و جمله « إنّهما لن يفترقا » مى توان براى عصمت ، استدلال كرد ؛ زيرا تمسّك به كتاب و عترت براى هميشه از گمراهى جلوگيرى مى كند و لازمه اين ، عصمت اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است . و هم چنين ، جدا نشدن و عدم افتراق از قرآن ، آن هم به صورت « لن يفترقا » به معناى عصمت آن ها است .(1)

حديث ثقلين ، از سويى بيانگر اين است كه اهل بيت عليهم السلام عِدل قرآن هستند ، همان گونه كه قرآن از هر انحرافى مصون است ، اهل بيت عليهم السلام هم چنين هستند . از سوى ديگر ، تمسّك به اهل بيت عليهم السلام را بدون هيچ قيد و شرط همچون تمسّك به قرآن ، مانع از گمراهى دانسته است . اگر در اهل بيت عليهم السلام احتمال خطا وجود داشته باشد ، تمسّك به آنان نمى تواند به طور كلّى و بدون قيد و شرط ، مانع از ضلالت و گمراهى باشد . چنان كه عدم جدايى عترت عليهم السلام از قرآن و بالعكس تا روز قيامت ، دليلى ديگر بر لزوم وجود پيشواى معصوم در همه زمان ها است و بر اين كه تا روز قيامت پيوسته در كنار قرآن يك نفر معصوم از عترت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم وجود دارد .

ص: 166

با اعتراف او به صحّت اين حديث - نقل مى كنيم و او همه رجال سند حديث را توثيق مى كند.

روايت اين است : « حدّثنا أبوعوانه عن سليمان الأعمش قال : حدّثنا حبيب بن أبى ثابت عن أبى الطفيل عن زيد بن أرقم قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : « ... إنّى قد تركت فيكم الثقلين أحدهما أكبر من الآخر ، كتاب اللّه تعالى و عترتى ، فانظروا كيف تخلّفونى فيهما ، فإنّهما لن يتفرّقا حتّى يردا علىّ الحوض . » و وافقه الحافظ الذهبى على تصحيحه .(1)

بارى ، اين حديث را بيش از سى نفر از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت نموده اند ، و با صرف نظر از علماى شيعه و مصنّفات معتبره آن ها ، بيش از دويست نفر از علماى بزرگ عامّه آن را با الفاظ مختلف روايت كرده اند و در متجاوز از پانصد كتاب معتبر آنان وارد شده است .(2)

ابن حجر با آن نصب و عداوتش با شيعه مى نويسد :

وردت عن نيّف و عشرين صحابيّاً ؛(3)

از بيست و چند صحابى نقل شده است .

و سمهودى تعبير كرده :

وردت عن عشرين صحابيّا؛(4)

از بيست صحابى نقل شده است .

ص: 168

و هر دو تعبير به صحابى دارند نه تابعين . فرق است بين اين كه روات از عدول طبقه تابعين باشند يا عدول از طبقه صحابى ، دو عادلى كه از صحابه باشند - نه از تابعين - حساب ديگرى دارند ؛ چون صحابه عادل ، شامل اين روايت متّفق عليه بين عامّه اند كه : « أصحابى كالنجوم بأيّهم اقتديتم اهتديتم »(1) اگر يك صحابى اين حديث را از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل كند ، همه علماى عامه بايد به آن ملتزم بشوند و صدور قول رسول خدا صلى الله عليه و آله از يك صحابى كافى است . و حال اين كه در مورد اين حديث آمده : « وردت عن نيّف و عشرين صحابيّاً » .(2) يك وقت طبقه اوّل دو نفرند ، امّا در صد كتاب مطرح شده است ، كه اين يك حسابى دارد ، اما يك وقت طبقه اول بيست و چند نفر از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلمآن را نقل نمودند و در پنجاه كتاب نقل كرده اند . و مهم در حديث ثقلين اين خصوصيت است . پس اين حديث صحيح به شرط بخارى و معتبر به شرط مسلم و هم از بيست نفر از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل شده است ، لذا اگر كسى قطع به صدور آن پيدا نكند بايد مرض و انحراف فكرى اش را معالجه كند !

خلاصه اين كه : آن حضرت خبر داد از مخالفت با كتاب خدا و عترت پاكش ، لذا فرمود : « فانظروا كيف تخلّفونى فيهما » و ضمناً فهماندند كه اين دو خليفه او هستند كه

با نبودن آن حضرت اين دو ، خلل وجودش را پر خواهند نمود و بيان داشتند كه اهل بيت عليهم السلام هرگز از قرآن جدا نيستند و قرآن هم هرگز از اين جمع جدا نيست ، تا در كنار حوض كوثر ... . پس به اعتراف همه عامّه اهل بيت عليهم السلام - كه قدر متيقّن آن ها اميرالمؤمنين و حضرت صدّيقه و حسنين عليهم السلام هستند - از قرآن جدا نيستند و قرآن هم از آن ها جدا نيست ، يعنى حق از آن ها جدا شدنى نيست و آن ها هم از حق جدا شدنى نيستند . كسى كه از حق جدا شدنى نيست و حق از او جدا شدنى نيست آيا مطالبه شاهد از چنين شخصى درست است يا نه ؟ آيا احضار او به محكمه صحيح است يا نه؟(3)

ص: 169

پس اوّلاً : روايت « كتاب اللّه و سنّتى » سند ندارد ولى « كتاب اللّه و عترتى » متواتر است و سندش - به اعتراف علماى عامه - موثّق و صحيح است .

ثانياً : بين اين دو حديث تعارض و تنافى نيست ؛ زيرا قوام تعارض و تنافى اين است كه أحد الخبرَين به وجهى نافى خبر ديگر باشد تا موضوع اختلاف محقق شود و عنوان تعارض پيدا شود . و در مثبتَين ( دو حديث مثبت كه هيچ كدام ديگرى را نفى نمى كند ) تعارض ممكن نيست . و اين دو روايت مثبتَين هستند . يكى اثبات مى كند انضمام كتاب را به سنّت و ديگرى هم اثبات مى كند انضمام كتاب را به عترت عليهم السلام . قهراً مقتضاى قاعده اخذ به هر دو است . و اين توهّم كه يكى نافى ديگرى است ، منشأش عدم اطلاع بر ضوابط علم اصول است .

ثالثاً : آن روايت با اين روايت نسبتش مى شود نسبت تأكيد و تثبيت . و روايت « سنّتى » با روايت « عترتى » نه اين كه تنافى بين شان نيست ، بلكه روايت « سنّتى » مؤكّد روايت « عترتى » است ؛ زيرا يكى از اين دو روايت در مقام بيان كبرى است ، و روايت ديگر ، صغراى آن كبرى است ، و بين كبرى و صغرى اختلاف محال است باشد ، بلكه واجب است تعاضد بين شان باشد . مدلول آن روايت اين است كه : من در ميان شما دو چيز مى گذارم : يكى كتاب خدا و ديگرى سنّتم را ؛ بعد بايد ديد مصداق سنّت چيست ؟ حديث « عترتى » مصداق سنّت را محقّق مى كند ، پس هيچ گونه تهافتى بين اين دو روايت نيست بلكه مؤيّد و مؤكّد هم هستند . پس آنچه بعضى عوام تصوّر كرده اند كه حديث « كتاب اللّه و سنّتى » به نفع آن ها و به ضرر شيعه است ، كلامى نادرست است . لذا بعضى از بزرگان عامّه تصريح نمودند كه خليفه باقى مانده از پيامبرخدا صلى الله عليه و آله وسلم بعد از او سه چيز است : يكى كتاب خدا ، و ديگرى سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ، و سوّمى ، اهل بيت او عليهم السلام . بعد استدلال مى كند كه چون اهل بيت عليهم السلام مبيّن كتاب و سنّت اند ، بدون اهل بيت عليهم السلام ، كتاب و سنّت ناقص است . با اين اعتراف ، اگر انضمام اهل بيت عليهم السلام به قرآن ضرورى است ، و اگر انضمام عترت به سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم لازم و لابدّ منه است ، آيا معقول است بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم كسى كه از عترت نيست ،

ص: 170

به جاى پيامبرى بنشيند كه معلّم كتاب و حكمت است . اهل بيت عليهم السلامبنا بر اين بيان ، متمّم كتاب و سنّت است . ادّعاى شيعه و مذهبش جز اين نيست كه باقى مانده از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ، قرآن و سنّت رسول خداست و متمّم آن دو عبارت است از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام . پس « كتاب اللّه و سنّتى » مى شود مثبت « كتاب اللّه و عترتى » .(1)

از تاريكى مخالفت ها نجات خواهد يافت . و هر كس از آنان تخلّف كند ، در درياى كفران نعمت الهى غرق شده و در ورطه هاى طغيان هلاك خواهد شد .(1)

و جعلنا مع القرآن و القرآن معنا لا نفارقه و لا يفارقنا ؛(1)

خداوند ما را پاك و معصوم و شاهدين بر خلقش و حجّتش در زمين قرار داد و ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داد و ما از قرآن جدا نمى شويم و قرآن هم از ما جدا نمى شود .

حضرت امام صادق عليه السلام نيز از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مى فرمايد :

الإمام المستحقّ للإمامة له علامات : فمنها أن يعلم أنّه معصوم من الذنوب كلّها صغيرها و كبيرها لا يزلّ فى الفتيا و لا يخطأ فى الجواب و لا يسهو و لا ينسى و لا يلهو بشى ء من أمر الدنيا ؛(2)

امامى كه مستحق امامت است علاماتى دارد : از جمله آن ها اين است كه دانسته شود كه او معصوم از تمام گناهان صغيره و كبيره است و لغزشى ندارد و در جواب دادن خطا نمى كند و سهو و نسيان ندارد و لهو به چيزى از امر دنيوى نمى كند .

دلائل بر وجوب عصمت امام بسيار است كه از حوصله اين كتاب خارج است و آنچه گذشت كفايت مى كند .

يقين دارند و اين يقين ، موجب مى شود كه هرگز مرتكب آن نگردند . بنا بر اين ، علمِ شديد است كه مانع ارتكاب زشتى مى شود ، ولى اين علم ، موجب سلب اختيار نخواهد شد ، چنان كه معصوم از يك سو به زشتى و قبح گناه علم دارد و از سوى ديگر به عظمت پروردگار واقف است و با توجّه به اين دو امر ، ارتكاب معصيت محال است اما محال عادى ، نه محال ذاتى . محال عادى امكان تحقق دارد ولى تحقق پيدا نمى كند ، ولى محال ذاتى امكان تحقق ندارد و ذاتا محال است .

به علاوه اگر معصوم در فعل طاعات و ترك محرمات ، اختيار نداشته باشد ، مستحق مدح بر ترك معصيت نمى شود و لايق ثواب نمى گردد ، و ثواب و عقاب در حقّش باطل مى شود و لازم مى آيد كه از دايره تكليف ، خارج شود و حال آن كه مسلمانان اجماع دارند كه امام و رسول ، مكلّف هستند .

حاصل سخن اين است كه از نظر عقلى به سه دليل تمسّك مى كنيم كه معصومين عليهم السلام مختارند و با اين حال معصيت نمى كنند :

دليل اول :

چنان كه گذشت ، اگر انبياء و ائمه عليهم السلام بر انجام طاعات و ترك گناهان مجبور باشند ، هرگز مستحق مدح نخواهند بود ، در حالى كه خداوند و فرشتگان آن ها را ستوده و بر آنان درود مى فرستند ، و آن ها را الگو معرفى مى كنند كه به آن ها اقتدا كنند و ... اين دليل بر اختيار است .

دليل دوم :

اگر انبياء و ائمه عليهم السلام بر انجام طاعات و ترك گناهان مجبور باشند ، لازم مى آيد كه ثواب و عقاب براى آن ها معنا نداشته باشد ؛ زيرا ثواب و عقاب مربوط به انسان هاى مختار است ، و چون لازم باطل است ، ملزوم نيز باطل خواهد بود .

دليل سوم :

اگر انبياء و ائمه عليهم السلام بر انجام طاعات و ترك گناهان ( يعنى در عصمت خويش )

ص: 175

مجبور باشند ، لازم مى آيد كه مكلّف به امرى نباشند ؛ زيرا مسئوليت و تكليف براى انسان هاى مختار و با اراده است و چون لازم باطل است ، ملزوم نيز باطل خواهد بود .

اما بطلان لازم پس به دو دليل است :

الف ) اجماع بر مكلّف بودن آن ها قائم است .

ب ) قرآن كريم نيز بر مكلّف بودن آن ها تصريح كرده است :

« قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ » ؛(1)

بگو من نيز بشرى مانند شما هستم و تنها فرقى كه دارم مقام وحى است ، ( پس در ساير جهات عموما با شما شريكم و از جمله آن جهات تكليف است ، يعنى شما مكلفيد من هم مكلّفم) .

و آيات بسيارى به صراحت بر اين امر دلالت دارد .

سوگند به جان خودم كه اين شيوه اى تازه و شگفت است ! ! اگر راست مى گوئى و دوستىِ تو حقيقى و صادقانه است هر آينه اطاعت او مى نمودى ؛ زيرا كه محبّ ، مطيع محبوب خويش است .

ج ) شناخت حقيقى خويشتن

آنان به خوبى بر گوهر گران بهاى وجودى خويش آگاهند و مى دانند كه خداوند چه موجودى آفريده و چه مقامات عاليه اى براى مطيعان تدارك ديده است . لذا هرگز با شهوات نفسانى و تمايلات حيوانى و معاصى خو نمى گيرند و به قول - منسوب به - اميرالمؤنين عليه السلام :

أتزعم أنّك جرم صغير *** و فيك انطوى العالم الأكبر

و أنت الكتاب المبين الذي *** باحرفه يظهر المضمر(1)

اى انسان ! آيا تو چنين گمان مى كنى كه يك جرم و جسم كوچكى هستى ؟ در حالى كه در وجود تو عالم بزرگ و بزرگترين عوالم منطوى و پيچيده شده است . تو كتاب آشكاراى خداى خود هستى آنچنان كتابى كه به يك يك از حروفش ، حقائق و اسرارى را نشان مى دهد ( و پوشيده ها از او ظاهر مى شود ) .

اگر انسان ها به ارزش وجودى خود واقف مى شدند ، هرگز گناه نمى كردند . و لذا در آيات و روايات به آيات آفاقى و انفسى تأكيد نمودند و حتى خودشناسى را طريق خداشناسى دانستند ، و از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت شده كه فرمودند : « من عرف نفسه فقد عرف ربّه ؛(2) هركس نفس خود را شناخته پس پروردگارش را شناخته است » و مراد از معرفت نفس همان شناختن خود و احوال آن و حكمت ها و مصلحت هايى است كه

ص: 178

در خلقت آن رعايت شده تا شخص به آن ها استدلال كند بر وجود مبدأ و خالقى كه علم و قدرت و ... ساير صفاتى كه از احوال نفس پى به آن ها مى توان برد ، و در حقيقت

اشاره به آيات انفسى خداوند متعال است . و نيز فرمودند :

أعلمكم بنفسه أعلمكم بربّه ؛(1)

عالم ترين شما به خودش ، داناترين شما به پروردگارش است .

د ) از لوازم امامت علم الهى است

امامت الهى و خلافت ربّانى جز به علم الهى افاضى محقّق نمى شود . امام بايد عالم باشد به جميع حقائق شرع و تمام خصوصيّات احكام و دقائق آيات قرآن و جميع عوالم كه او حجّت بر آن ها است . چگونه شخص با وجود جهل به بعضى از احكام كلّى يا جزئى و فردى يا اجتماعى ، داراى منصب امامت باشد ؟ و چگونه خليفه خداوند در شرع و شريعتش مى باشد و حجت بر ملك و ملكوت است در حالى كه بعضى از كائناتِ تحت ولايت و خلافتش را نمى شناسد و علم به آن ها ندارد ؟

پس منصب ولايت و امامت و خلافت ، جداى از علم افاضى الهى نيست ، همان طورى كه خود امامت مراتب مختلف دارد ، علمى كه ملازم با امامت است نيز داراى مراتب متفاوت است . آيات و اخبار بسيارى دلالت دارند بر اين كه امامت الهى با علم افاضى حقيقى ملازم است .

از جمله آيات :

« وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ » ؛(2)

و آنان كه كافر شدند مى گويند : تو فرستاده شده از جانب خداوند نيستى ! بگو اى محمّد ! خداوند براى گواهى ميان من و شما كافى است ( در آن كه من

ص: 179

از جانب خداوند به شما رسولم ) و ( نيز براى گواهى بس است ) كسى كه علم كتاب ( قرآن ) نزد او است ( حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و ائمّه عليهم السلام ) .(1)

كسى كه نزد او « علم الكتاب » هست بايد عالم به همه اشياء باشد ؛ زيرا مقصود از « الكتاب » در آيه شريفه يا « لوح محفوظ » است كه همه چيز در آن ثبت شده و يا « قرآن » است كه همه علوم را در خود دارد : « وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَاناً لِكُلِّ شَيءٍ » ؛(2) « ما قرآن را بر تو نازل كرديم كه روشن كننده همه چيز است » ، « وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ » ؛(3) « هيچ دانه اى در تاريكى هاى زمين و هيچ تر و خشكى وجود ندارد جز اين كه در نوشته اى آشكار است » و يا مقصود از « الكتاب » كتاب تكوين و عوالم ملك و ملكوت و آسمان ها و زمين ها است . بنا بر همه احتمالات و تقادير ، كسى كه علم به همه كتاب دارد ( من عنده علم الكتاب ) عالم به همه چيزها خواهد بود .(4)

عمده وجه و دليل اين است كه روايات زيادى در تفسير آيه شريفه وارد شده كه ما در اين جا به ذكر سه روايت اكتفا مى كنيم :

شيخ كلينى رحمه الله از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه فرمودند :

خداوند در اين آيه از « وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ » ما را قصد كرده و على عليه السلام اوّل ما و افضل ما و بهترين ما بعد پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است .(5)

ص: 180

نيز از امام صادق عليه السلام نقل كرد كه فرمودند :

به خدا قسم كه من كتاب خدا را از اول تا آخر آن مى دانم كه گويا همه آن در كف دست من نوشته است ، و در آن است خبر آسمان و زمين و خبر آنچه بوده و آنچه خواهد بود ، خداى عزّوجلّ فرموده است : « فيه تبياناً لكلّ شى ء » .(1)

در حديث ديگر از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمودند :

كسى كه علم كتاب نزد اوست ، اميرالمؤمنين عليه السلام است . راوى سؤال كرد : كسى كه علمى از كتاب نزد اوست ( يعنى آصف ) داناتر است يا آن كس كه علم همه كتاب نزد اوست ( يعنى اميرالمؤمنين عليه السلام ) امام عليه السلام فرمود : دانش كسى كه علمى از كتاب دارد نسبت به دانش آن كه همه علم كتاب را دارد به اندازه آبى است كه پشه كوچك به بال خود از آب درياها بر دارد .(2)

بارى ، اين كه مقصود خداوند از « من عنده علم الكتاب » اميرالمؤمنين و ائمّه طاهرين عليهم السلام هستند ، در روايات متواتر شيعه نقل شده است ،(3) و علماى عامّه نيز در كتاب هاى تفسير خود از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نقل كرده اند : « مراد علىّ بن ابى طالب عليهماالسلاماست » .(4)

از جمله آيات : « وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ »(5) است ، در اين آيه مباركه خداوند متعال به صراحت بيان فرموده است كه : همه چيز را در امام مبين احصا و ضبط كرده ايم . روشن است كه مقصود از احصا و ضبط كردن همه چيز در امام مبين ضبط عين موجودات و اشياى عالَم نيست بلكه مراد ، دانا ساختن امام مبين به همه چيز و نهادن اطلاعات همه امور نزد اوست .

ص: 181

نيز نزد همه محققين و اهل اطلاع و لغت واضح است كه « امام مبين » شخص آشكار كننده يا جدا كننده حق از باطل است ،(1) چنان كه لفظ « امام » و لفظ « مبين » در مواضع بسيار در قرآن به همين معنا استعمال شده است . بنا بر اين ، آيه شريفه به روشنى اثبات مى فرمايد كه علم همه چيز در نزد امام مبين است . پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و امام عليه السلام نيز به همين معناى روشن ، كه بيان صريح آيه شريفه است ، تذكّر داده اند . وانگهى به فرموده على بن ابراهيم قمّى مفسّر جليل القدر ، آيه فوق از محكمات قرآن است و معناى مذكور هم روشن است .(2) آرى جاى تعجّب است كه كسى خود را پيرو ائمّه معصومين عليهم السلام بداند و مدّعى تمسّك به كتاب و عترت گردد و باز از ديگران پيروى كند ، غافل از اين كه هر تفسير ديگرى از « امام مبين » مصداق تفسير به رأى است .

بارى ، از عبارت صريح اين آيه به ضميمه روايات وارده در تفسيرش استفاده مى شود كه علم همه چيز از عوالم بالا ( آسمان ها ) و زمين ها و آنچه در آن ها است و علم گذشته و آينده همه در قلب مقدّس امام مبين ( ائمّه هدى عليهم السلام ) مضبوط است .

در خطبه غديريه(3) آمده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود :

معاشر النّاس ! ما من علم إلا و قد أحصاه اللّه فىّ و كلَّ علم علمته فقد أحصيته فى إمام المتّقين و ما من علم إلا و قد علّمتُه عليّاً و هو الإمام المبين ؛(4)

اى گروه مردمان ! هيچ علمى نيست مگر آن كه خداوند آن را در من نهاده است ، من نيز هر علمى كه از خداوند آموخته ام آن علم را در امام متقين علىّ عليه السلام نهاده ام و علىّ عليه السلام است كه امام مبين است .

ص: 182

از اين خطبه صحيح و متقن به طور آشكار استفاده مى شود كه هيچ علمى به هيچ فردى از مخلوق داده نشده مگر آن كه پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله وسلم همه آن را مى داند ، همچنين تمام علوم پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نزد امام مبين يعنى اميرالمومنين عليه السلام موجود است و به ائمه هدى عليهم السلام به ارث رسيده است .

مخفى نماند كه اين موضوع از صدها روايت ديگر نيز استفاده مى شود .(1)

اما رواياتى كه از طريق علماى عامه وارد شده بسيار است و ما از باب نمونه يك حديث را نقل مى كنيم كه در ملحقات احقاق الحق(2) از ترمذى نقل كرده و گفته است :

قال إمام العالمين كرّم اللّه وجهه : أنا الّذى عندى علم الكتاب على ما كان و ما يكون ؛(3)

امام و پيشواى خلائق و جهانيان ( يعنى اميرالمؤمنين على عليه السلام ) - كه خداوند او را عزيز و محترم بدارد و به او عزّت بيشتر دهد - فرمودند : من آنم كه علم كتاب درباره گذشته و آينده نزد اوست .(4)

ص: 183

ص: 184

على الزّكى العسكرى عليهماالسلام ، حضرت حجة بن الحسن القائم المنتظر المهدى - عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف - را به عنوان امام حق و حجّت خدا و خليفه رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم قبول دارند .

استدلال ها بيشتر باشد ، مخصوصا وقتى آن عالم آيات و روايات زيادى برايش بخواند و وجوه دلالت آن ها را براى او روشن كرده و بيان نمايد .

اين قول قوى تر و محكم تر از اقوال ديگر است كه برخى مى گويند :

عوام بايد اصول دين را با دليل بداند و تقليد به هيچ وجه كافى نيست » و بعضى ديگر گفته اند : « اگر كسى اصول دين را با تقليد بداند نه با دليل ، مسلمان و مؤمن هست ، امّا قائلند چون ترك واجب كرده فاسق است .(1)

اطاعتش بر همه لازم خواهد بود . خواه به اجماع جمعى از مردم باشد چنان كه در روز اوّل ، جماعتى از صحابه جنازه پيامبر صلى الله عليه و آله را رها كردند و در حالى كه اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليهماالسلام مشغول تجهيز جنازه آن حضرت بود ، آن جماعت در سقيفه بنى ساعده جمع شدند و خلافت را براى ابوبكر قرار دادند و بعد از آن نيز ابوبكر به تنهايى وصيت كرد كه خلافت براى عمر باشد و بعد از آن عمر بناى شورا در ميان شش نفر گذاشت به نحوى كه عثمان خليفه شود - چنان كه بحث آن خواهد آمد - و به اين طريق خلافت عثمان ثابت شد .

عامّه امامت و خلافت را به انتخاب مردم مى دانند و معتقدند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم براى خودش جانشينى معيّن نفرمود .

پاسخ اين است كه اين ادّعا ضمن اين كه با نصّ تاريخ ( در رابطه با جريان غدير خم و غير آن ) مغايرت دارد ، با سيره ابوبكر و عمر هم سازگار نيست ! ! زيرا اگر بناى خلافت بر انتخاب است ، چرا ابوبكر مستقيماً عمربن خطاب را براى جانشينى خود برگزيد ؟ عمر كه منتخب مردم نبود ! و نيز چرا عمر امر پس از خود را به شوراى شش نفره واگذار كرد ؟ مگر آن شورا بر خاسته از رأى مردم بودند ؟ !(1)

شيعه مى گويد : نصب امام از جانب خداوند امرى واجب است ، ( همان گونه كه انتخاب پيامبر از سوى خداوند بود ، نه از سوى مردم ) و رمز وجوب انتصاب از جانب خداوند اين است كه امام بايد داراى دو جنبه و ويژگى باشد : « اعلميّت » و « عصمت » و اين امر از عهده مردم خارج است ؛ چه بسيار از انتخاب هاى مردمى كه فرجامش خطاست .(2)

ص: 188

البتّه خود مخالفين نيز براى مسأله امامت اعتبار بسيار قائل اند ، لذا مدّعى شدند كه قبل از دفن رسول خدا صلى الله عليه و آله اين كار مى بايست انجام بگيرد و غوغاى سقيفه را به وجود آوردند و بعدها نيز شورا را پايه ريزى كردند ، همان شورايى كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرياد بر آورد :

فيا للّه و للشورى ؛(1)

پناه به خدا از آن شورا ( كه براى انتخاب خليفه سوّم تشكيل شد ) .

شيعه معتقد است رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از دنيا نرفت مگر آن كه همه جانشينان خود را رسما معرّفى كرد و معلوم نمود كه آنان چند نفر و از چه قبيله اى هستند ، و حتى نام و نشان آن ها را اعلام كرد و از جمله رواياتى كه بيانگر اين امر است و شيعه و عامّه بر آن متّفقند اين است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود :

لا يزال هذا الدين عزيزا إلى إثنى عشر خليفة كلّهم من قريش ؛(2)

اين دين همواره عزيز و گرانقدر است مادامى كه دوازده خليفه بر آن حكومت كنند و همه آنان از قبيله قريش هستند .

هم چنين فرمود :

كلّهم يعمل بالهدى و دين الحق ؛(3)

همه آنان بر اساس هدايت و روش حق عمل مى كنند .

با توجّه به روايت فوق و امثال آن كه بسيار است بايد بررسى كنيم كه اين دوازده نفر چه كسانى هستند ؟ آيا عمر ، ابوبكر ، عثمان ، و عبد الملك مروان ... .

ص: 189

جزء اين دوازده نفر هستند يا خير ؟ آن دوازده نفرى كه دوازدهم آن ها غيبتى طولانى دارد و به عدد نقباى بنى اسرائيل يا حواريون عيسى هستند .(1)

و لو برخى از علماى متعصّب عامّه خواستند براى اين دوازده نفر ، عدد ديگرى - به غير از امامان بر حق - بتراشند كه عددشان درست در نيامده ، چرا كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم همه را از صلب اميرالمؤمنين عليه السلام معرّفى كرده است ، و اوصاف ديگرى براى آن ها ذكر كرده كه جز بر آل محمّد عليهم السلام قابل تطبيق نخواهد بود .(2)

محراب عبادت مى شود و نماز صبح را چهار ركعت مى گذارد و در سجده نماز مى گويد : « اشربى و اسقنى »(1) و نماز جمعه را در چهارشنبه مى گذارند !(2) و بزرگترين بدعت ها را در دين ايجاد مى كنند ، انتخاب غير معصوم بلا مانع است !

رسوله و ملائكته و لعنة آبائي الكرام البررة و لعنتي و لعنة شيعتي إلى يوم القيامة ؛(1)

معالم دينت را از غير شيعيان ما نگير ، وگرنه دين خود را از خيانت كاران گرفتى كه به خدا و رسولش و امانات خويش خيانت نمودند . آنان امانتدار كتاب خداى عزّوجلّ شدند اما آن را تحريف نمودند و ( معانى ) آن را تبديل كردند . پس لعنت خدا و رسول و ملائكه و پدران نيك من و لعنت من و شيعيانم تا روز قيامت بر آنان باد .

در بسيارى از روايات شيعه وارد شده كه ائمه معصومين عليهم السلام در هنگام تعارض و تنافى دو حديث ، ملاكِ قبول و اخذِ يكى از آن دو حديث را ، مخالفت با عامّه بيان كرده ، و هدايت و رشد و صحّت حديث را در خلاف آن ها دانستند ، و نيز ميل عامه به يكى از دو حديث و اجتناب آن ها از حديث ديگر را از معيارهاى صحيح و سقيم بودن روايات بيان نموده اند .(2)

بنابر اين ، روايات عامّه صلاحيت براى استدلال را ندارد ؛ زيرا به زعم آن ها بهترين و صحيح ترين آن روايات در صحاح ششگانه آن ها جمع آورى شده كه آن ها هم مشتمل بر انواع خلل و سستى و خرافات و اكاذيب ... مى باشد و از درجه اعتبار ساقط است .

و استدلال بزرگان شيعه و متكلمين و فقهاى شريعت به روايات عامّه در اين مقامات به اين جهت است كه : بسيارى از اين احاديث متّفق عليه بين خاصّه و عامّه است و حجّيت آن از طرق خاصّه تمام است ، و استدلال و احتجاج به آن هيچ محذورى ندارد ، چنان كه در روايات به اين مطلب تصريح شده است .(3) و در بعضى

ص: 193

موارد نيز به جهت الزام خصم و وادار كردن او به قبول آن مى باشد ؛ زيرا وقتى مطلبى در نزد آنان ثابت و مسلّم باشد ، بايد بپذيرند و به لوازمش ملتزم گردند ولو حجيّت آن براى ما مسلّم نباشد ، و در كتب حديثى شيعه ذكر نشده باشد .

آنچه بسيار مهم و قابل توجّه و يادآورى است اين است كه هرگز نويسندگانِ شيعه نبايد مصادر اصلى تحقيقات خود را بر اصل و اساس كتب عامه قرار دهند و بر نوشته ها وگفتار آنان اعتماد كنند و بدون توجّه و نظر به روايات و سيره و تاريخ شيعه از كتب و علماى عامه مطالب را ذكر و ثبت كنند ؛ زيرا اين ضررى بزرگ و زيانى آشكار مى باشد كه حقيقت مكتب تشيّع را واژگون مى كند . آن تشيّعى كه با هزاران مرارت و خون ها توانسته است چهره حقيقى خود را به عالم نشان دهد و از ميان افترائات و تهمت ها و بهتان ها و قتل ها و شكنجه ها ، حق را واضح و آشكار نمايد و باطل را بر مَلا سازد ، چگونه در اين زمان ها ديده مى شود بعضى از نويسندگانِ بى تعهّد و جاهل يا بعضاً منحرف و مزدور ... مفت و مجانى به كتب عامّه - كه براى برقرارى مكتب خلفاى جور و سلاطين ظلم و ستم نوشته شده و براى درهم شكستن حقيقت تشيّع و ظلم بر اهل بيت عليهم السلام از هيچ حربه و افترا و ظلمى خوددارى نكرده اند -

روى آورده و آن ها را مصدر و پناهگاه مطالب تحقيقى و علمى و باورهاى خود قرار مى دهند و موجب اضلال خود و ديگران مى شوند ؟ !

فلذا اگر ما در اين كتاب از مصادر عامّه ، مطالب ذكر كرديم ، براى تاييد و اعتراف خصم و از باب « ألْفَضْلُ ما شَهِدَتْ به الأعْداء» بوده و نيز از فنّ جدل استفاده نموده و خصم و دشمن را با حربه خودش از پاى در مى آوريم و صولتش را در هم مى كوبيم و اين در اصطلاح همان باب جدل است كه مسلّمات خصم را از خود او اتّخاذ مى كنند و پس از آن با همان مقدّمات مسلّمه او ، خودش را محكوم و مجبور به تسليم مى كنند ، چنانكه علامه سيّد محمد قلى رحمه الله ، صاحبِ كتاب «تشييد المطائن» و علامه مير حامد حسين هندى رحمه الله صاحب كتاب «عبقات الانوار» و علامه امينى رحمه الله صاحب كتاب « الغدير » براى ابطال آراى مخالفين ، به همين روش عمل كردند تا آن ها را

ص: 194

مجبور به اعتراف و اقرار به حقانيت و امامت و وصايت بلافصل امير المؤمنين على عليه السلام بنمايند و مكتب مخالفين را درهم شكنند . وگرنه مردم شيعى بايد اصول معارف خود را از مصادر و اسنادى اخذ كنند كه يقينى و مسلّم الثبوت نزد خودشان است .

در كتب تفسير و تاريخ خاصّه و عامّه نوشته اند كه بعد از نزول اين آيه ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در حدود چهل نفر از بستگان نزديكش را در خانه عمويش حضرت ابوطالب عليه السلام دعوت كرد ، و بعد از صرف غذا فرمودند :

اى فرزندان عبدالمطلب ! به خدا سوگند ، هيچ كس را در عرب نمى شناسم كه براى خويشانش چيزى آورده باشد كه از آنچه من آورده ام با فضيلت تر باشد . ( و من خير دنيا و آخرت را براى شما آورده ام ) خداوند به من دستور داده كه شما را به آيين او دعوت كنم ، چه كسى از شما مرا يارى مى كند تا برادرم و وصىّ و جانشين من گردد ؟

در پاسخ حضرت ، همه سكوت كردند و هيچ تمايلى به اين امر نشان ندادند جز اميرالمؤمنين علىّ بن ابى طالب عليهماالسلام كه از همه كوچك تر بود و عرض كرد : اى رسول خدا ! من در اين مسير يار و ياور شما هستم . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود :

إنّ هذا أخي و وصيّي و خليفتي فيكم ، فاسمعوا له و أطيعوه ؛(1)

اين برادر و وصىّ و جانشين من در ميان شماست ، سخن او را بشنويد و از دستورات وى اطاعت كنيد .

ولى حاضران نه تنها نپذيرفتند بلكه به مسخره كردن پرداختند و برخاستند و به حضرت ابوطالب عليه السلام گفتند : از اين پس مأمور شدى از فرزندت اطاعت كنى و سخن وى را بشنوى !

اين حديث از مسلّمات بين خاصّه و عامّه است و بسيارى از دانشمندان عامّه همچون : ابن ابى جرير ، ابن ابى حاتم ، ابن مردويه ، ابو نعيم ، بيهقى ، ثعلبى ، طبرى ، ابن اثير ، ابوالفداء و غير اين ها ، آن را نقل نمودند .

ص: 196

با وجود اين كه اين حديث در تواريخ مشهور عامّه به صورت كامل آمده(1) و قوشچى(2) و حلبى(3) و حتى خود طبرى در تاريخش آن را به صورت كامل و تمام نقل نموده ،(4) ولى وقتى به كتاب تفسير طبرى(5) مراجعه مى كنيم ، مى بينيم حديث به صورت كامل ذكر نشده بلكه تحريف شده و بدل آن اين چنين : « إنّ هذا أخى و كذا و كذا !! » ذكر شده است . و افرادى مثل ابن كثير(6) نيز به تبعيت از تفسير طبرى اين عبارات را حذف كرده و به جاى آن، كلمه: « كذا و كذا » گذاشتند! اگر اين مضمون از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ثابت باشد - كه چنين است - چرا طبرى و ابن كثير كلام پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را مبهم نقل مى كنند ! و بر انكار وصايت و جانشينى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اصرار مى ورزند ؟ ! و چرا ابن كثير از تاريخ طبرى نقل نكرده و از تفسيرش تبعيّت نموده است ؟ !

حديث فوق صراحت در مسأله خلافت و ولايت دارد و خلافت اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام به خوبى از آن استفاده مى شود ، ضمن اين كه اهمّيت مسأله ولايت و امامت را نيز مى رساند ؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در اوّلين دعوت آشكار در ميان خويشان خود ، پس از ابلاغ رسالت ، مسأله امامت و ولايت را مطرح فرمودند .

كه چرا ايشان چنين ايمانى را پذيرفتند ؟ و از آنجايى كه بر پيامبراكرم صلى الله عليه و آله وسلم قطعا ايرادى نيست ،(1) پس استدلال تمام است .

آيا پيامبر صلى الله عليه و آله مى دانست كه بر نوجوان نابالغ تكليفى نيست ؟ اگر بگوئيم نمى دانست ، پس نسبت جهل به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم داده ايم - معاذ اللّه - و اگر با وجود اين كه مى دانست كه تكليفى بر نابالغ نيست ، او را به اسلام دعوت كرده است ، پس كار بيهوده و عبثى انجام داده است و در اين صورت نسبت لغو و عبث به ايشان داده ايم . بنا بر اين در هر دو حالت مرتكب باطل و ضلالت شده ايم ؛ زيرا در قرآن مجيد در مورد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آمده است :

« وَمَا يَنْطِقُ عَن الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى » ؛(2)

از روى هواى نفس سخن نمى گويد و آنچه بر زبان جارى مى كند ، همان وحى الهى است كه بر او نازل گرديده است .

پس قطعا رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اميرالمؤمنين على عليه السلام را لايق و آماده دعوت مى دانسته و زمينه ايمان را در او ديده است كه او را به اسلام دعوت نموده است .

از سوى ديگر ، خردسالى و كم سن بودن با كمال عقل و اراده منافاتى ندارد و بلوغ سِنّى فقط براى احكام شرعيه لازم است و براى امور عقلانى شرط سِنّى وجود ندارد ؛ زيرا ايمان آوردن نيز از امور عقلانى است .

پس ايمان آوردن اميرالمؤمنين عليه السلام از فضائل آن حضرت است ، همان گونه كه قرآن مجيد از زبان عيسى بن مريم عليهماالسلام - كه تازه به دنيا آمده بود - مى فرمايد :

« قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِي الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيّاً » ؛(3)

من بنده خاص خدا مى باشم و خداوند كتاب آسمانى و شرف نبوّت را به من عطا فرموده است .

ص: 198

و در آيه ديگر درباره حضرت يحيى عليه السلام مى فرمايد :

« يَا يَحْيَى خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً » ؛(1)

اى يحيى ! كتاب را با قوّت تحويل بگير ، و در كودكى به او مقام نبوت داديم .

آيا مى توان اعطاى اين مقام و فضيلت به حضرت عيسى و حضرت يحيى عليهماالسلام - قبل از رسيدن به سنّ بلوغ - را تقليدى و تلقينى و فاقد اعتبار دانست ؟ قطعا اين خيال باطل است ؛ زيرا مطابق آيات قرآن ، براى آن ها فضيلت حساب مى شود . پس نتيجه مى گيريم كه ايمان آوردن در خردسالى براى اميرالمؤمنين عليه السلام نيز فضيلت است .

همچنين اگر ايمان آوردن سه خليفه غاصب از ايمان اميرالمؤمنين على عليه السلام افضل و برتر بود ، رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نبايد در مجلسى كه ابوبكر و عمر و ابوعبيده جرّاح در آن حاضر بودند ، - به عنوان افتخار - دست بر شانه حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام بزند و بفرمايد :

اى على ! تو اوّلين كسى هستى كه ايمان آوردى و اوّلين كسى هستى كه مسلمان شدى ، و تو براى من به منزله هارون نسبت به موسى هستى .(2)

پيامبرى كه به جز وحى سخنى نمى گويد ، اميرالمؤمنين عليه السلام را به هارون تشبيه كرد ، و چون حضرت هارون خليفه بلافصل حضرت موسى عليه السلام بود ، منظور رسول خدا صلى الله عليه و آله اين بود كه اميرالمؤمنين على عليه السلام هم خليفه بلافصل پيامبر صلى الله عليه و آله است .

طبرى در تاريخ خود به نقل از سعدبن ابى وقاص مى نويسد :

ابوبكر پس از آن كه بيش از پنجاه نفر اسلام آوردند ، مسلمان شد .(3) عمر نيز پس از اسلام آوردن چهل و پنج مرد و بيست و يك زن مسلمان شد .(4)

ص: 199

بنا بر اين مى توان گفت كه اسلام اميرالمؤمنين على عليه السلام از فطرت بود و حتّى لحظه اى تمايل به كفر و شرك نداشت ،(1) و اسلام آن ها بعد از سال ها كفر و شرك بوده است ، يعنى از كفر و شرك و بت پرستى بيرون آمده و به اسلام گرويدند .(2) به همين دليل رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود :

علىّ أوّل الناس إسلاما ؛(3)

على اوّلين مسلمان است .

و اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمودند :

فإنّى وُلدتُ على الفطرة و سبقتُ إلى الايمان و الهجرة .(4)

من بر فطرت توحيد متولّد شدم و در ايمان آوردن و هجرت بر همگان پيشى گرفته ام .(5)

ص: 200

اميرالمؤمنين عليه السلام طرفة العين ميل به كفر و شرك ننموده ، بر خلاف عموم مسلمين و اصحاب كه از كفر و شرك و بت پرستى بيرون آمده ، قبول اسلام كردند . چنان كه حافظ ابونعيم اصفهانى در « ما نزل فى علىّ عليه السلام » و مير سيّد على همدانى در « مودّة القربى » از ابن عباس نقل نموده اند كه گفت :

واللّه ما من عبد آمن باللّه إلا و قد عبد الصّنم إلا علىّ بن أبى طالب فإنّه آمَن باللّه من غير أن يعبد صنماً ؛(1)

به خدا قسم ! احدى از افراد اين امّت ايمان نياورد مگر آن كه قبلاً بت مى پرستيد به جز علىّ بن ابى طالب ؛ زيرا آن حضرت به خدا ايمان آورد و اسلام را پذيرفت بدون آن كه بت و صنمى را پرستيده باشد .

و نيز محمد بن يوسف گنجى شافعى از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در باره اولين ايمان آورندگان چنين نقل مى كند :

سبّاق الاُمم ثلاثة لم يكفروا باللّه طرفة عين ، حزقيل(2) مؤمن آل فرعون ، و حبيب النّجار صاحب ياسين ، و على ابن ابى طالب عليهماالسلام و هو أفضلهم ؛(3)

سبقت گيرندگان همه امت ها - در ايمان و توحيد - سه نفر بودند كه هرگز شرك به خدا نورزيدند : حزقيل ( مؤمن آل فرعون ) و حبيب نجار ( صاحب ياسين ) و على بن ابى طالب عليهماالسلام بودند ،(4) و على بن ابى طالب عليهماالسلام افضل آن ها بود .(5)

ص: 201

لذا حاكم نيشابورى صاحب « مستدرك الصحيحين » مى نويسد :

من در ميان مورّخين در اين كه علىّ بن ابى طالب رضى اللّه عنه اوّلين مسلمان بوده ، اختلافى نديده ام ، اختلاف نظر فقط درباره سنّ بلوغ او مى باشد .(1)

ابن عبدالبرّ در « الاستيعاب » گويد :

به اتفاق جميع مسلمين خديجه اوّلين كسى است كه به خدا و پيامبرش ايمان آورد و حقّانيت هر آنچه كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از جانب خدا آورده بود را تصديق نمود ، بعد از او ( در ميان مردان ) علىّ اولين كسى است كه به خدا و پيامبرش ايمان آورد و تمامى فرمايشات پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را تصديق نمود .(2)

مقريزى در « امتاع » خلاصه سخنش اين است : امّا علىّ بن ابى طالب عليهماالسلام ، او هرگز براى خداوند متعال شريك قائل نشد ، و از آنجا كه خدا براى او خير مقدّر كرده بود ، او را در تحتِ كفالت پسر عمويش آقا و سرور پيامبران حضرت محمّد صلى الله عليه و آله قرار داد و هنگامى كه وحى بر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم نازل شد و خديجه عليهاالسلام را آگاه ساخت و او حضرت را تصديق نمود و ايمان آورد ، او ( يعنى خديجه عليهاالسلام ) و على بن ابى طالب عليهماالسلام بودند كه با پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نماز مى خواندند ... ( تا آنجا كه گويد ) : على عليه السلام نيازى به دعوت به اسلام ، نداشت ؛ زيرا او هرگز مشرك نبود تا موحّد گردد و بگويند مسلمان شده است .(3)

حافظ ابن مغازلى شافعى در « مناقب » از عبداللّه بن مسعود نقل كرده كه گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

انتهتِ الدعوةُ إلىَّ و إلى علىّ لم يسجُد أحدُنا قَطُّ لصنم فاتّخذنى نبيّاً و اتّخذ عليّاً وصيّاً ؛(4)

ص: 202

اين كه حضرت ابراهيم عليه السلام دعا نمود ( و مقام امامت را براى ذريه اش درخواست نمود ) به من و على منتهى شد ؛ زيرا هيچ يك از ما هرگز براى بت سجده نكرده ايم ، لذا خداوند مرا پيامبر و على را وصى پيامبر قرار داد .

اين حديثِ شريف دلالت دارد بر اين كه : سابقه كفر داشتن و سجده كردن بر بت و صنم ، منافى « امامت » است و پس از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ، يگانه كسى كه چنين سابقه اى ندارد و هيچگاه به بت و صنمى سجده نكرده است ، مولاى ما « امير المؤمنين عليه السلام » مى باشد ، و به همين دليل خداوند متعال آن حضرت را وصىّ و خليفه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله قرار داده است . و لذا تمامى مورّخين و حفّاظ و محدّثين و دانشمندان اسلامى و غير اسلامى همگى اجماع و اتفاق نظر دارند بر اين كه : اميرمؤمنان علىّ عليه السلام هيچگاه بت نپرستيده و هرگز به صنمى سجده نكرده است و به همين مناسبت ، تمامى محقّقين عامّه به هنگام ذكر نام آن حضرت مى نويسند : « كَرَّمَ اللّه ُ وَجْهَه » و اين عبارت را فقط براى آن بزرگوار قائلند و در مورد هيچ يك از صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله چنين نمى گويند .

حاصل كلام مرحوم علامه رحمه الله در اين موضوع چنين است :

اشكال مخالفان به اين كه « اسلام اميرالمؤمنين على عليه السلام قبل از بلوغ بوده و چنين اسلامى ارزش ندارد ، پس اسلام على عليه السلام ملاك افتخار نيست » وارد نيست و پاسخ اين است : اين كه گفتيد اسلام اميرالمؤمنين على عليه السلام قبل از بلوغ بوده ، ما اين سخن را قبول نداريم ؛ زيرا عمر مبارك اميرالمؤمنين عليه السلام شصت و شش يا شصت و پنج سال بوده است ، و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از روز بعثت تا رحلت بيست و سه سال زندگى كرد . و اميرالمؤمنين عليه السلام پس از پيامبر صلى الله عليه و آلهتقريبا سى سال زنده بود .

پس سنّ مبارك اميرالمؤمنين على عليه السلام هنگام بعثت و نزول وحى آسمانى ،

ص: 203

حدود دوازده يا سيزده سال بوده ، و شرعا بلوغ در چنين سنّى امكان دارد و علاوه بر امكان ، واقع هم شده ؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آلهبه دخترش خبر داد : « تو را به تزويج اوّلين مسلمان و عالم ترين آن ها در آوردم »

و امّا در پاسخ به اين كه گفتيد : « چنين اسلامى ارزش ندارد » مى گوئيم : ارزش دارد ؛ زيرا گاهى انسان از لحاظ سنّ خردسال است و از لحاظ كمال عقلى بسيار رشد يافته ، و مانعى ندارد كه مكلّف باشد . و شاهد اين سخن ، كلام ابوحنيفه - از ائمه مذاهب اربعه عامّه - است كه به صحت اسلام صبى فتوا داده است . اگر اميرالمؤمنين على عليه السلام در اين سنّ كم ، اسلام آورده ، دليل بر كمال اوست نه نقص ؛ به دو دليل :

1 - اطفال در سنين كودكى طبيعتاً ميل به والدين داشته و تنها آن ها را دوست مى دارند . اگر انسانى در سنين كودكى از امور مادى و دنيوى اعراض نموده و فقط به ذات حق متوجه شود ، دليل بر كمال اوست و لذا كودكان تيزهوش و ملتفت به مسائل عقلى را نابغه مى شماريم و مورد تحسين قرار مى دهيم .

2 - طبيعت كودكان با دقت و تأمل و انديشه در امور عقليّه و تكاليف الهيّه و مسأله مبدأ و معاد منافى بوده و به بازى و لهو و لعب متمايل است . اگر كودكى از امور ملائم با طبع خويش اعراض كرد ، و به امور عقليه و تكاليف الهيه و مسئله مبدأ و معاد پرداخت ، دليل بر نهايت درجه كمال او است . پس اميرالمؤمنين عليه السلام كامل ترين مردم است . شگفتا كه مردم - در همه ابعاد ديگر - اين گونه كارهاى استثنائى از اطفال را دليل بر نبوغ و استعداد سرشار مى دانند ، ولى نوبت به ايمان حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كه مى رسد ، حسد و تعصّبات باطل ، مانع اين اعتقاد مى شود !!(1)

ص: 204

و زكات و مانند آن نبوده است ؛ زيرا آن ها ابلاغ شده بود و مسلمانان هم با آن ها مخالفت نداشته اند ، علاوه بر اين كه ابلاغ احكام ساده اسلامى نيز داراى چنين نگرانى

و اهميّتى نبوده ، چرا كه طبق ظاهر آيه فوق ، حكمى بوده هم سنگ و هم وزن رسالت ، كه اگر ابلاغ نمى شد حقّ رسالت ادا نشده بود و آن ، چيزى جز مسأله خلافت و جانشينى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نمى تواند باشد ، به خصوص اين كه آيه در اواخر عمر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نازل شده است و تناسب با مسئله خلافت دارد كه تداوم نبوّت و رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم است .

علاوه بر اين كه روايات بسيار زيادى از مفسّران و محدّثان و مورّخان خاصّه و عامّه نقل شده كه اين آيه در باره اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام و داستان روز غدير نازل شده است و اين آيه با قرائنى كه ذكر شده ، و روايات بسيارى كه از خاصّه و عامّه در تفسير آن وارد شده است ، بيان گر اين است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم موظّف بوده كه به هنگام بازگشت از حجة الوداع و در اواخر عمر مبارك خود اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام را رسما به جانشينى خود نصب كرده و به مسلمانان معرفى كند .

علامه امينى رحمه الله به نقل از شصت ( 60 ) مصدر عامّه ، واقعه غدير را نقل كرده(1) كه مختصر آن چنين است :

پيامبر صلى الله عليه و آله پس از اعمال حجّ ، به سوى مدينه بازگشت در حالى كه جمعيت بسيارى همراه او بودند ، وقتى به موضع غدير خم از جحفه رسيد كه راه مردم مدينه و مصريان و عراقيان از هم جدا مى شد ، روز پنجشنبه هجدهم ذى حجّة بود كه در اين نقطه جبرئيل عليه السلام بر آن حضرت صلى الله عليه و آله وسلم نازل شد و از طرف پروردگار اين پيام را آورد : « يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ » خداوند متعال به رسول خويش فرمان داد حضرت اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام را براى مردم به عنوان رهبر و پيشوا تعيين كند و به مردم برساند كه در باره ولايت و وجوب اطاعت

ص: 206

همگان از اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام چه مطالبى بر او نازل شده است . هنگامى كه يك سرِ قافله هاى حُجّاج به نزديكى جحفه رسيده بود ، رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور داد كه پيش رفته ها برگردند و كسانى هم كه مى رسند در اين نقطه توقّف كنند و پنج درخت بزرگ و نزديك به هم بود كه حضرت نهى فرمود كه احدى زير آن ها وارد شود تا اين كه اين قسمت را جارو كردند ، براى نماز ظهر اذان گفته شد و پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مردم را زير اين درخت ها گرد آورده و با مردم نماز خواند ، روزى بسيار گرم و سوزان بود كه افراد قسمتى از رداى خود را روى سر مى گرفتند و قسمتى را هم زير پاى خود مى گذاشتند ، براى رسول خدا صلى الله عليه و آله هم به واسطه يك قطعه لباس كه روى درخت انداخته بودند سايبانى درست كرده بودند . همين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله نماز خود را خواند ، روى جهاز شتران ايستاد و در ميان مردم شروع به خطابه كرد در حالتى كه صداى خود را بلند كرده بود ، سخن خويش را به تمام جمعيت رساند ... . . در آينده نزديك دعوت حقّ را لبّيك خواهم گفت ، شما در باره من چه مى گوييد ؟ در پاسخ گفتند : گواهى مى دهيم تو آيين خدا را به ما ابلاغ كردى و خير خواهى نمودى و تلاش بسيار كردى ، خدا به تو جزاى خير دهد .

آنگاه فرمود : آيا بر وحدانيت خدا ، رسالت من ، و واقعيت روز رستاخيز گواهى مى دهيد ؟ همگى پاسخ مثبت دادند . سپس فرمود : من قبل از شما بر حوض ( كوثر ) وارد مى شوم ، بنگريد با دو جانشين گرانبهاى من چگونه رفتار مى كنيد ؟ شخصى پرسيد : مقصود از دو جانشين گرانبها چيست ؟ پيامبر صلى الله عليه و آله پاسخ داد : يكى كتاب خدا و ديگرى عترت من است و خداى لطيف و خبير به من خبر داده است كه اين دو از يكديگر جدا نمى شوند تا آن كه روز قيامت در كنار حوض به من برسند . بر آن دو پيشى نگيريد كه هلاك مى شويد ، و از آنان فاصله نگيريد كه هلاك شويد . آنگاه دست اميرالمؤمنين على عليه السلام را گرفت و بالا برد ، تا آنجا كه همه حاضران آن دو را مى ديدند ، سپس چنين فرمود : « أيّها النّاس ألستُ أولى بكم من أنفسكم ؟ قالوا : بلى يا رسول اللّه ، فقال : من كنتُ مولاه فعليّ مولاه ، اللّهمّ وال من والاه و عاد من

ص: 207

عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحقّ معه كيف ما دار ؛ آيا من سزاوارتر و صاحب اختيارتر از خود شما به شما نيستم ؟ گفتند : بله ، اى رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اين چنين است . سپس فرمود : هر كس من مولا و صاحب اختيار و سرور اويم ، على عليه السلام مولا و صاحب اختيار و سرور اوست . خدايا ! ولى كسى باش كه « على » را به ولايت بر مى گزيند ، و دشمن بدار هر كسى را كه با او دشمنى ورزد . ( خدايا ! دوست بدار هر كس او را دوست مى دارد و دشمن بدار هر كس را كه او را دشمن دارد ) يارى كن كسى را كه يارى اش دهد ، و خوار كن ( واگذار ، و رها كن ) كسى را كه او را خوار كند ( و واگذارد و رهايش كند ) ، هر سوى كه او ( اميرالمؤمنين عليه السلام ) بگردد ، حق را همراه او بگردان » .

اين حديث از دو جهت سند و دلالت قابل بررسى است :

حافظ سليمان بن ابراهيم قندوزى حنفى در « ينابيع المودّة » مى نويسد :

در كتاب مناقب ، محمّد بن جرير طبرى صاحب تاريخ ، خبر غدير خم را از هفتاد و پنج طريق روايت كرده ، و كتابى در اين موضوع به نام « الولاية » نوشته است ، همچنين ابوالعبّاس احمد بن محمّد بن سعيد بن عقده خبر غدير خم را روايت كرده ، و كتابى در اين موضوع به نام « الموالاة » نوشته و طرق خبر را از صد و پنج طريق ذكر كرده است .

سپس مى نويسد :

حكايت كرد علاّمه علىّ بن موسى و علىّ بن محمّد ابوالمعالى الجوينى ملقّب به امام الحرمين ، استادِ ابوحامد غزّالى ، در حالى كه تعجّب مى كرد و مى گفت : مجلّدى در دست صحّافى در بغداد ديدم كه در آن روايات غدير خم بود ، بر آن نوشته شده بود : جلد بيست و هشتم از طُرُق قول پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم كه فرمود : « من كنت مولاه فعليّ مولاه » ، و در پى آن خواهد آمد جلد بيست و نهم !(1)

ابن حجر در باره حديث غدير مى گويد :

إنّه حديث صحيح لا مرية فيه . و قد أخرجه جماعة كالترمذي و النّسائي و أحمد ، و طرقه كثيرة جدا ، و من ثمّ رواه ستّة عشر صحابيّا ، و في رواية أحمد أنّه سمعه من النّبي ثلاثون صحابيّا و شهدوا به لعلي لما نوزع أيّام خلافته ، و كثيرا من أسانيدها صحاح و حسان ، و لا التفات لمن قدح في صحته ؛(2)

حديث غدير بدون شك صحيح است و جمعى از محدّثان همانند ترمذىو نسائى و احمد آن را ذكر كرده اند . اسناد و طُرُق آن بسيار زياد است و شانزده صحابى ، آن را از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل كرده اند . و احمد بن حنبل مى گويد : سى نفر

ص: 209

از صحابه اين حديث را از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيده و در زمان خلافت حضرت على - به جهت اختلافاتى كه روى داد - بر اين حديث شهادت دادند ، و بسيارى از أسناد آن صحيح و حسن است ، و لذا هيچ اعتنائى به قول كسى كه در صحت آن قدح و اشكال كند نمى شود .

ذهبى مى گويد :

أما حديث : « من كنت مولاه » فله طرق جيدة و قد أفردت ذلك أيضا ؛(1)

أما حديث « من كنت مولاه » اسناد خوبى دارد ، و من در اين زمينه كتابى نوشته ام .

و نيز گويد :

جمع الطبري طرق حديث غدير خم ، في أربعة أجزاء ، رأيت شطره فبهرني سعة رواياته ، و جزمتُ بوقوع ذلك ؛(2)

طبرى اسناد و طرق حديث غدير خم را در مجموعه چهار جلدى جمع آورى كرده ، و من بخشى از آن را ديده و از گستردگى دامنه اين روايات مبهوت شدم ، و به محقق شدن واقعه غدير ، جزم و قطع پيدا كردم .

و مى گويد :

هذا حديث حسن عال جدا و متنه فمتواتر ؛(3)

اين حديث - من كنت مولاه - حسن و بسيار عالى السند است و متن و مضمون آن نيز متواتر است .

شمس الدين شافعى در باره حديث غدير مى گويد :

تواتر عن أمير المؤمنين و هو متواتر أيضا عن النبي - صلّى اللّه عليه

ص: 210

[ و آله ] و سلّم - رواه الجمّ الغفير و لا عبرة بمن حاول تضعيفه ممّن لا اطلاع له في هذا العلم ؛(1)

اين حديث از اميرالمؤمنين عليه السلام به تواتر رسيده ، و البته از پيامبر صلى الله عليه و آله نيز متواتر نقل شده است . عدّه بسيارى از محدّثان آن را نقل كرده اند . و تلاش بعضى از افراد - كه در اين علم تخصّصى ندارند - براى تضعيف اين حديث بى فايده است .

قرطبى مى گويد :

حديث المواخاة و رواية خيبر و الغدير هذه كلّها آثار ثابتة ؛(2)

حديث مواخاة ( اُخوّت و برادرى ) و روايت خيبر و حديث غدير ، تماما از احاديث و آثار ثابت و مسلّم است .

بارى ، اكابر محدّثين و مورّخين و مفسّرين ، واقعه غدير خم را نقل نموده اند و كثرت عدد طرق حديث به حدّى است كه محتاج به صحّت سند نيست .(3)

ص: 211

با اين حال ، چگونه امام عامّه « بخارى » حديث غدير را كتمان كرده و آن را - به رغم صحّت سند و تواتر نقل آن - در كتاب خود ذكر نكرده است ! ؟ علّت آن چيزى جز نفاق و خُبث طينت و سريرت و بغض و عداوت بخارى نسبت به اميرالمؤمنين على عليه السلام نيست !(1) و اين كوران دنيا و آخرت بايد بدانند كه چراغ تابان ولايت را با پف عجوزه نتوان خاموش كرد !

اين كه فخر رازى ، « نقل نكردن بخارى و مسلم » را سند انكار خود قرار داده است ،(2) جز تعصّب نيست ؛ زيرا پس از آن كه ثابت كرديم كه بسيارى از اعلام عامه و شيوخ و حفّاظ ايشان و حتّى اصحاب و تابعين ، به نقل مسلّم و مقطوع ، حديث غدير را نقل كرده اند ، و اعتبار آن نزد ايشان به درجه اى است كه در عداد ارسال مسلّمات تلقّى شده

است ، نقل نكردن بخارى و مسلم نمى تواند زيانى به آن برساند ، خصوصا با توجّه به جهاتى كه هر دو نفر آن ها متّهمند . از جمله اين كه : هر حديثى كه بخارى و مسلم با هدف خود مساعد نمى ديدند ، از نقل آن خوددارى مى كردند تا مبادا موجب دستاويز شيعه بر عليه ايشان گردد و به آبروى خلفاء ! لطمه اى وارد آيد .

در صحيح بخارى و مسلم از خوارج و نواصب و افرادى كه دشمنى و عداوت شان با خاندان عصمت مسلّم است ، احاديث فراوان نقل گرديده است ، مخصوصاً بخارى از اشخاصى مانند « عمران بن حطان » كه از رؤساى خوارج و از فقهاء و خطباى آنان بوده حديث نقل نموده است ولى در مقابل اين همه افراد معلوم الحال و شناخته شده ، از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام حتّى يك حديث هم نقل ننموده است !

ص: 212

از اين هم كه بگذريم ، مگر احاديث صحيحه ، نزد عامه منحصر به منقولات بخارى و مسلم است ، و كتاب هاى صحاح ديگر ايشان بى اعتبار است ؟ و آيا كتب روائى معتبره ديگرى ندارند ؟ علاوه بر اين كه خود بخارى و مسلم تصريح كرده اند كه قسمتى از احاديث صحيحه را در كتاب هاى خود نقل نموده اند نه همه آن ها را ، لذا خود بخارى مى گويد :

ما أدخلت في كتاب الجامع إلا ما صحّ ، و تركت من الصحاح لحال الطول ؛(1)

در كتاب جامع نقل ننمودم مگر احاديث صحيحه را ، و قسمتى از صحاح را براى پرهيز از طول مطلب ترك نمودم .

و مسلم مى گويد :

ليس كلّ شيء عندى صحيح و صنعته ههنا و إنّما وضعت ما أجمعوا عليه ؛(2)

هر چيزى كه نزد من است صحيح نيست و من قرار دادم آنچه بر آن اجماع كرده اند .

و شيخ عبد الحق دهلوى در مقدّمه شرح فارسى ( مشكوه ) گفته است :

احاديث صحيح منحصر به منقولات صحيح بخارى و مسلم نيست ، و تمام احاديث صحيحه را ايشان نقل نكرده اند بلكه بعضى صحاح بنا بر شروطى كه ايشان نموده اند ، در صحاح شان آورده نشده است ، تا چه رسد به مطلق صحاح .(3)

ص: 213

قاضى محمّد ابراهيم بن سعداللّه بن جماعه كتانى ، در كتاب « منهل الرّوى في علم اصول حديث النبي صلى الله عليه و آله وسلم » مى گويد :

لم يستوعبا كلّ الصحيح في كتابيهما(1)

همه احاديث صحيحه در كتاب بخارى و مسلم ضبط نشده است .

و شمس الدين محمّد علقمى در كتاب « الكوكب المنير فى شرح الجامع الصغير » در شرح حديث : « ما من غازية تغزو في سبيل اللّه فيصيبون الغنيمة ألا تعجلوا ثلثي أجرهم » در جواب قادحين اين حديث گفته :

« و أمّا قولهم : ليس في الصحيحين فليس بلازم في صحّة الحديث كونه في الصحيحين و لا في أحدهما ؛(2)

و اما اين كه گفته اند : اين حديث در صحيح بخارى و مسلم نقل نشده ( و بدين جهت مورد قدح قرار داده اند ، درست نيست ؛ زيرا : ) لازم نيست هر حديث صحيحى در اين دو صحيح يا يكى از آن دو باشد .

و نيز « النووى »(3) و « ابن القيّم »(4) به اين حقيقت تصرح نمودند .

از سوى ديگر ، حتّى اگر حديث غدير در اين دو صحيح هم نقل مى گرديد ، و متعصّبان و مغرضان هيچ راهى در انكار آن نداشتند ، باز هم از قدح و عيب و ردّ آن باز نمى ايستادند .

چنان كه اين كار را در بسيارى از احاديث ، از جمله « حديث منزلت » نموده اند . و با اين كه حديث منزلت ، در اين دو كتاب نقل شده است و تواتر و صحّت صدور آن

ص: 214

هم از طريق عامه مسلّم و ثابت شده(1) ، با اين حال ، ابوالحسن آمدى(2) ، عضدالدين ايجى(3) ، شمس الدين اصفهانى(4) ، سعد الدين تفتازانى(5) ، علاء الدين قوشچى(6) ، شريف جرجانى(7) با سخنان پوچ و بى مغز و غير علمى ، آن را مورد قدح قرار داده اند .

و نيز در اين دو صحيح نقل شده كه :

إنّها ماتت و هى ساخطة على أبى بكر ؛(8)

حضرت فاطمه از دنيا رفت در حالى كه از ابوبكر غضبناك بوده ( و بيزارى جسته است ) .

با اين حال « شاه عبدالعزيز دهلوى » در « التحفة الاثنى عشرية » و « السهارنفورى » در « مرافض » خود آن را ردّ نمودند .

چنان كه حديث امتناع اميرالمؤمنين عليه السلام از بيعت با ابوبكر تا مدت شش ماه ، در اين دو صحيح ذكر شده(9) ، با اين حال بعضى آن را مورد طعن و رد قرار دادند .(10)

و از اين ها مهمتر اين كه فخررازى - بنا به نقل على جيلانى شيعى در « فتح السبل » - در رساله تفضيل مذهب شافعى بعضى از روايات بخارى را مورد طعن قرار داده است .

و جمعى از علماى شافعى در پاره اى از موارد ، روايات علماء ديگر را بر روايتبخارى ترجيح مى دهند ، و حتّى بعضى از ايشان ، كتب روايى ديگر را بر صحيحين

ص: 215

مقدّم داشته اند ، مثل ابوسليمان احمد خطابى ، كتاب سنن ابن داود را از كتاب بخارى و مسلم بهتر مى دانست ، و حافظ ابوالفضل محمد بن طاهر مقدّسى از امام ابوالفضل عبداللّه بن محمد انصارى نقل مى كند كه كتاب ترمذى را از كتاب بخارى و مسلم سودمندتر مى دانست . ابوزرعه نيز صحيح مسلم را مورد طعن قرار داده(1) و ... . با اين حال ، نمى توان از بخارى و مسلم انتظار داشت كه چرا از نقل حديث غدير - كه بر خلاف اهداف شان است - خود دارى كرده اند و به جاى آن ها ، فضائل دروغين امثال معاوية بن ابى سفيان را كه مطاعن و جنايات او بى نياز از بيان است ، نقل نموده اند .

و فخررازى هم نمى تواند عدم نقل شيخَين ( بخارى و مسلم ) را مستند حمله خويش به حديث شريف غدير قرار دهد ، در حالى كه جمهور عامّه قائل به صحّت حديث غدير هستند و بسيارى از ايشان ، از اعاظم مشايخ بخارى و مسلم مى باشند كه حديث غدير را از طرق صحاح و حسان نقل كرده اند ، و در ميان ايشان جمعى بوده اند كه بخارى و مسلم از ايشان ، حديث نقل نموده اند ، مثل : يحيى بن آدم ، شبابة بن سوار ، اسود بن عامر ، عبد الرّزاق بن همام ، عبداللّه بن يزيد ، عبيداللّه بن موسى

و حجاج بن منهال و ديگران كه همه از مشايخ قرن سوّم هستند ، و به تواتر حديث غدير اعتراف نموده اند .(2)

بنا بر اين مى توان گفت : نقل ننمودن بخارى و مسلم ، موجب قدح حديث نيست ، بلكه موجب قدح در خودشان و نقص كتاب آن ها است .

در يمن بود . پاسخش اين است كه ، رجوع آن حضرت عليه السلام از يمن ، و تشرّف شان به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در روز غدير خم ( يعنى در روز هجدهم ذى الحجة الحرام ) از قطعيّات و مسلّمات عند الفريقين است و اخبار بسيارى دلالت بر اين مطلب دارد كه ذيلاً به چند نمونه اشاره مى شود :

1 . ابن حجر مكى پس از بيان حديث غدير و اعتراف بر اين مطلب كه حديث مزبور را جماعتى از قبيل : ترمذى ، نسائى و احمد از طرق كثيره نقل نموده اند و اقرار او بر اين كه « شانزده » صحابى در نقل آن متّفق اند ، و از احمد بن حنبل نقل نموده كه حديث غدير را « سى » صحابى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيده اند ، مى نويسد :

و كثير من أسانيدها صحاح و حسان ، و لا التفات لمن قدح في صحّته و لا لمن ردّه بأنّ عليّا كان باليمن ؛ لثبوت رجوعها منها و ادراكه الحج مع النبي صلى الله عليه و آله ...؛(1)

بسيارى از اسناد حديث غدير صحيح و حسن است و به نظر آنان كه در صحّت حديث مزبور قدح نموده و يا كسانى كه رأسا قبول نكرده اند به اين توهّم كه على در يمن بوده است ، نبايد توجّهى نمود ؛ زيرا مسلّم است كه آن حضرت ، از يمن مراجعت نموده ، و اعمال حج را همراه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلمانجام داده است .

2 . احمد بن شعيب نسائى شافعى در كتاب « خصائص » از زيد بن ارقم حديث غدير را نقل نموده و تصريح كرده كه اميرالمؤمنين على عليه السلام در آن هنگام ، در محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بوده است .(2)

3 . حافظ ابن كثير در « البداية و النهاية » احاديثى به طرق مختلف نقل كرده كه دلالت بر رجوع اميرالمؤمنين عليه السلام از يمن مى كند .(3)

4 . صاحب عبقات در مجلد غدير ، جماعتى را نام برده و احاديث ايشان را نيز

ص: 217

نقل كرده كه به مراجعت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از يمن تصريح نموده اند ، و فهرست اسامى ايشان به شرح زير است :

الف ) بخارى در صحيح .(1)

ب ) مسلم در صحيح .(2)

ج ) ابن ماجه در صحيح .(3)

د ) ابو داود در صحيح .(4)

ه- ) ترمذى در صحيح .(5)

و ) نسائى در صحيح .(6)

همچنين صاحب عبقات يكى از دلائل حضور اميرالمؤمنين عليه السلام را اين گونه نوشته است :

از جمله مؤيّدات بر اين موضوع ، اين كه در مضامين احاديث غدير ، هر جا كه جمله : « أخذ بيد عليّ » يا « فأخذ بضبعه » تعبير گرديده نشان مى دهد كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در يمن نبوده و در محضر مقدّس رسول خدا صلى الله عليه و آله بوده است .(7)

5 . ابن هشام در كتاب « السيرة النبويه » از ابن اسحاق از يزيد بن ركانه نقل نموده كه گفت :

لمّا أقبل عليّ رضى اللّه عنه من اليمن ليلقى رسول اللّه صلى الله عليه و آله بمكّة

ص: 218

تعجّل رسول اللّه و استخلف على جنده الّذين معه رجلاً من أصحابه ...؛(1) چون حضرت على براى ملاقات رسول خدا صلى الله عليه و آله در مكّه بر آن حضرت وارد شد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم عجله فرمود و مردى از ياران خويش را بر لشكرى كه همراه او بود ، جانشين خود ساخت .

6 . ملاعلى قارى در كتاب « مرقاة » در شرح حديث غدير ، ردّ حديث غدير را بعيد شمرده ؛ زيرا انكار حديث متواتر ، بر خلاف مبانى علمى است . سپس مى گويد :

و أبْعَدَ مَن رَدّه بأنّ عليّا كان باليمن ، لثبوت رجوعه منها و إدراكه الحجّ مع النبي صلى الله عليه و آله ؛(2)

از حقيقت دور شده و دور رفته كسى كه حديث غدير را رد كرده به توهّم حضور حضرت اميرالمؤمنين على در يمن ؛ زيرا يقيناً از يمن مراجعت فرموده و با پيامبر صلى الله عليه و آله در حج شركت داشته است .

تذكّر

جاى تعجّب است كه امثال فخررازى و هر كه بر مشرب اوست و در دشمنى و عناد با حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام با او هم داستان است ، در غالب موارد براى استدلال بر اهداف خويش به همين كتب صحاح و سنن ، تمسّك مى جويند و حتى صحيح بخارى و صحيح مسلم را از اصح كتاب هاى روائى مى شمارند ! ! ولى در اين بحث ، از جهت عداوت و تعصّب جاهلانه ، با اين كه همه صحاح داستان رجوع اميرالمؤمنين عليه السلام را از يمن نقل كرده و به شركت در حج ، تصريح كرده اند ، آن را انكار نموده ، و آتش عناد خويش را با انكار منقولاتِ صحاحِ مورد اعتمادشان ، فرو نشانده اند ! !

باز هم ضررى به تماميت حديث غدير كه نزد خاصّه و عامّه از حد تواتر هم گذشته است ، نمى رساند ؛ زيرا احاديث غدير به دو گونه روايت گرديده :

1 . به صورت مطلق .

2 . به صورت مقيّد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله ، اميرالمؤمنين عليه السلام را روى دست گرفت و ضمن بيان حديث غدير ، وى را نيز به مردم معرفى فرمود .

و بر فرض كه « عدم مراجعت آن حضرت عليه السلام از يمن » احاديث مقيّد را تضعيف نمايد ، اما احاديث مطلق بدون هر گونه معارض ، به دلالت قطعيّه خود باقى مانده و در دلالت بر امامت آن حضرت عليه السلام ، كفايت مى كند .(1)

شيخ طوسى رحمه الله در كتاب « تلخيص الشافى » در باره حديث غدير بيانى دارد كه حاصلش اين است :

عموم علماى شيعه اين داستان را متواترا نقل كرده اند و اكثر محدّثين آن را با اسناد متّصله روايت نموده اند و ارباب تاريخ يكى پس از ديگرى - همان گونه كه ديگر وقايع و حوادث تاريخى را ضبط كرده اند - آن را در كتاب هاى خود ، بدون ذكر سند مخصوصى از اسلاف خويش آورده اند ، و مصنّفين احاديث آن را در عداد احاديث صحاح آورده اند . و اين حديث واجد خصوصيّتى است كه ديگر احاديث اين ويژگى را ندارند ؛ زيرا به طور كلّى احاديث صادره ( به اعتبار موضوعات مختلفه ) بر دو گونه است :

1 - احاديثى كه در نقل آن ها اتّصال سند لازم نيست ، مثل آنچه در باب غزوات چون : جنگ بدر و حنين و جمل و صفّين و نظائر آن كه مشهود مسلمين و مشهور بين ايشان بوده و مورّخين اسلامى در قرون متماديه به همان طريق مخصوص ، منقولات خويش را ثبت و ضبط كرده اند .

2 - اخبارى كه اتّصال سند در آن ها معتبر است ، مثل اخبارى كه در احكام شريعت مقدّس است .

امتياز خبر غدير اين است كه به هر دو طريق روايت شده يعنى هم در قالب

ص: 220

حوادث تاريخى در مآثر و تواريخ كه اتصال سند لازم نبوده ، و هم در شكل احكام شريعت با اتصال سند . و همه علما امت ( از خاصّه و عامّه ) بر قبول آن اتّفاق نموده اند و در دعواى اتفاق ، هيچ گونه ترديدى نيست ؛ زيرا شيعه حديث مزبور را دليل بر امامت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مى داند و مخالفين شيعه با تأويلات غلطى كه كرده اند ، دليل بر امامت آن حضرت عليه السلام نمى دانند ، ( ولى صدور آن را با عين عبارات شيعه نقل كرده اند ) و هيچ فرقه اى از فِرَق اسلامى را سراغ نداريم كه سند حديث را رد كرده ، يا معتقد به بطلان آن باشند ، يا امتناع از قبول آن نموده باشند ، و ( در جاى خود ثابت شده كه ) آنچه همه امت اجماع بر آن داشته باشند ، نزد ما و مخالفين ما حجّت است ، گر چه در علّت و نحوه استدلال ، اختلافى باشد .(1)

جاى بسى تعجب و تأسّف است كه با تصريح فحول علماى خاصّه و عامّه ، به خصوص شيوخ و ائمّه و حفّاظ عامّه بر قطعيّت و مسلّميت صدور حديث غدير ، چگونه « ابن تيميّه » ناصبى كه عداوتش با خاندان رسالت عليهم السلام ، مشهور آفاق است و از لعن و سبّ و دشنام شيعه اماميّه - به دليل پيروى ايشان از اهل بيت رسالت عليهم السلام-

ص: 221

و اهانت به علماى فريقَين از هر گونه بى ادبى و هتّاكى دريغ نداشته و بر خلاف موازين علمى به كلّى حديثى را كه در آسمان علم ، و افق احاديث مرويّه ، مانند خورشيد تابان مى درخشد و تمام قرن ها ، زيور كتاب هاى دانشمندان اسلامى قرار گرفته و احدى را مجال شك و ترديد در آن نبوده و نيست ، - با كمال گستاخى - صريحا انكار نموده است .

او در كتاب « المنتقى » بر رد استدلال علامه حلّى رحمه الله - كه فرمودند : « اتّفقوا على نزولها - أي آية البلاغ - في عليّ عليه السلام ؛ اتفاق علما فريقين است كه آيه : « يا أيّها الرّسول بلّغ ما أنزل إليك من ربّك » در شأن اميرالمؤمنين عليه السلام نازل گرديده است . » - مى نويسد :

قلنا : هذا أعظم كذبا و فرية من الأوّل ، ( أي آية إنّما وليّكم اللّه و رسوله ... ) فقولك: اتّفقوا على نزولها في عليّ كذب بل و لا قاله عالم؛(1) اين كه علامه رحمه الله دعوى اتّفاق بر نقل حديث غدير نموده ، دروغ و افترايش بزرگتر است از آنچه در آيه « إنّما وليّكم اللّه » گفته ؛ زيرا ادّعاء اتفاق بر نزول آيه مزبور در شأن حضرت على از ريشه دروغ است ، و هيچ عالمى اين سخن را بر زبان نرانده است !

تكذيب حديثى كه در حدّ ارسال مسلّمات است ، و نقلش از حد تواتر هم گذشته ، چيزى جز عناد و دشمنى با آل رسول عليهم السلام نيست ! و آيا اين همه علما و مؤلفين و شيوخ و حفّاظ عامّه ، و مفسّرين و مورّخين كه اين حديث را در كتب خود نقل كرده اند ، و صحّت صدور آن را امضا نمودند ، حتّى مثل ابن جرير طبرى و حسكانى و سيوطى و ذهبى و ابن حجر و ابن عقده و ... . و صدها نظائر ايشان كه به تواتر و مسلّميّت صدور حديث فوق اعتراف كرده اند ، هيچ يك از علما نبوده اند و بهره اى از علم نداشته اند ؟ ! يا بگوييم اين امور بهترين شاهد بر نصب و عداوت و كفر قلبى او مى باشد .(2)

ص: 222

مى باشد كه جميع مفسّرين اتّفاق نمودند بر اين كه مراد از آيه ، اين است كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در باره هر چيزى از امور دين و دنيا به جميع مؤمنان ، از خود ايشان اولى و احقّ است

و همين معنا - يعنى اولويّت و صاحب اختيارى - را مى خواسته براى اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام نسبت به جميع مؤمنين قرار دهد .

معانى ديگرى كه براى « مولى » ذكر كرده اند مانند : دوست ، ياور ، سيّد ، عبد و غير اين ها نمى تواند در اين جا مراد باشد ؛ زيرا معانى ديگر غير از « دوست » و « ياور »

واضح است كه مراد نيست ، بلكه هيچ كس احتمال نداده است و تنها چيزى كه بعضى از مخالفين گفته اند اين است كه ممكن است مراد از مولى « دوست » و « ياور » باشد ، كه بنا بر اين معنا ، حديث غدير صريح در اولويت ( و زعامت و رهبرى ) نيست و نمى توان بر امامت و خلافت استدلال كرد .

شكى نيست كه اين احتمال هم باطل است و مقصود از اين تعبير ، همان « اولويّت » و « صاحب اختيارى » است چنان كه بيان خواهد شد .

اعتراف كردند ، فرمود : « من كنت مولاه فعليّ مولاه » و اين قرينه واضحى است كه مراد از « مولى » اولى بالتصرّف است ، چنان كه گذشت .(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از آن كه خداوند متعال را مولاى خود ، و خود را مولاى مؤمنين معرّفى فرموده ، و كلمه « مولى » را به « اولى » تفسير فرموده ، اولويّت حضرت

اميرالمؤمنين على عليه السلام را تفريع بر اولويت خود بر مؤمنين كرده است . پس دلالت اين حديث بر معناى مزبور ، از بديهيّات است .

از سوى ديگر ، در بسيارى از طرق اين حديث ، فاء تفريع بر سر جمله « فمن كنت مولاه » آمده است و دلالت اين در تفريع صريح تر است .

و مى شود گفت كلمه « مولى » در گفتار عموم به معناى « صاحب اختيار » است و اگر به معناى دوست و عبد و معانى ديگر باشد ، احتياج به شاهد و قرينه دارد .

بلكه كلمه « مولى » همه جا به معنى « اولى » استعمال گرديده و بازگشت تمام معانى به همين معنا مى باشد ، يعنى در هر مورد كه اين كلمه به كار رفته ، براى تناسب با معنى

اولويّت بوده است .

چنان كه از حافظ ابوالفرج يحيى بن سعيد ثقفى اصفهانى در كتاب « مرج البحرين » نقل شده كه گفته است : مرجع همه معانى « مولى » به « أولى بالشى ء » است .(2) ابوبكر محمّد بن قاسم انبارى - كه در عصر خود داناترين علماء اهل ادب و لغت بوده - در كتاب « مشكل » همه معانى « مولى » را به مناسباتى به « أولى بالشى ء » ارجاع داده است .(3)

و فرّاء - كه درباره او گفته اند : لولا الفرّاء ما كانت اللغة - در كتاب « معاني القرآن »

ص: 225

مى گويد : « ولى و مولى » در كلام عرب ، به يك معنا آمده است .(1)

و سبط ابن جوزى - بعد از آن كه معناى « أولى » را در حديث غدير ترجيح مى دهد - مى گويد : مراد از « مولى » در حديث ، اطاعت مخصوص و اولى است و معناى آن اين مى شود كه : « من كنتُ أولى به من نفسه ، فعلىّ أولى به »(2) و ابن طلحه شافعى مى گويد : جماعتى بر آنند كه مراد از حديث ، « اولويت » است .(3)

و تناسب معانى متعدده « مولى » با معنى « أولى به تصرّف » در كتب مفصّله بيان شده است .(4)

به بيان ديگر : لفظ « مولى » نسبت به خود رسول خدا صلى الله عليه و آله به معناى صاحب اختيار است و آن حضرت چيزى را كه براى خود اعلام نموده و مورد قبول بوده است ، براى اميرالمؤمنين عليه السلام نيز ابلاغ نمودند . پس مولى در مورد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم به معناى صاحب اختيار و اولى بالتصرّف و مطاع است .(5)

ص: 226

به آنچه ذكر شد معلوم گشت آنچه بعضى از عامه گفته اند كه : دلالت تقديم « ألستُ أولى بكم » بر « مَن كنتُ مولاه » بر ولايت تامّه و امامت ، وقتى تمام است كه در دنبال اين حديث ، دعاى رسول خدا صلى الله عليه و آله : « اللهم وال مَن والاه و عاد مَن عاداه » نباشد ؛ زيرا كه معناى اين فقره آن است كه : « خداوندا ! دوست بدار كسى را كه على عليه السلام را دوست دارد و دشمن بدار كسى را كه على عليه السلام را دشمن دارد » و اين دعاى رسول خدا صلى الله عليه و آله بر دوستى دوستان على عليه السلام كه به لفظ « وال » آمده است ، قرينه مى شود بر اين كه مراد از « مولى » نيز دوست و محبّ است و در اين صورت ، دلالت حديث بر ولايت و امامت تمام نيست .

اين استدلال صحيح نيست ؛ زيرا مبتنى بر اين است كه مراد از « الّلهم وال مَن والاه » دوستى و محبت و نصرت باشد ، درحالى كه چنين نيست بلكه مراد همان معناى حقيقى ولايت است . پس معناى « الّلهم وال مَن والاه » يعنى : بار خدايا ! تو ولايت كسى را بر عهده بگير كه او ولايت على عليه السلام را بر عهده دارد ، و از كسى سرپرستى و حمايت كن كه او در تحت سرپرستى و حمايت على عليه السلام در آمده است ، و صاحب اختيار كسى باش كه او على عليه السلام را صاحب اختيار گرفته است .

نقل كردند : چون شيخ مفيد از مولد خود « عكبرى » به بغداد آمد ، روزى در مجلس درس قاضى عبدالجبار معتزلى - كه مملو از علماء فريقَين بوده - حاضر شده و در پايين مجلس نشست ، پس از اجازه از صحت حديث غدير سؤال نمود ، و قاضى آن را تصديق كرد ، سپس از معنى « مولى » كه در آن حديث است پرسيد ، قاضى گفت : به معنى « اولى » است . شيخ مفيد گفت : پس اين اختلاف خاصّه و عامّه در تعيين امام براى چيست ؟ قاضى گفت : خلافت ابوبكر درايت است و حديث غدير روايت ! و مرد عاقل ، درايت را به جهت روايت ترك نكند . پس شيخ از صحت و سقم اين حديث رسول خدا صلى الله عليه و آله : « يا علىّ ! حربُك حربى و سلمك سلمى »(1) سؤال نمود ،

ص: 227

قاضى صحت آن را نيز تصديق كرد . شيخ وضعيت اصحاب جَمَل را - كه با اميرالمؤمنين على عليه السلام جنگ كردند - استكشاف نمود ، قاضى گفت : ايشان توبه كردند . شيخ گفت : حرب و جنگ ايشان درايت است و توبه روايت است ، پس قاضى ساكت شد . بعد از استعلام از اسم شيخ ، برخاست و شيخ را در جاى خودش نشاند و گفت : « أنت المفيد حقاً » علماى حاضر در مجلس متغيّر شدند ، قاضى گفت : اينك از جواب او درمانده ايم ، شما جوابش را بگوييد تا برخاسته و باز در مقام اوّل خود بنشيند .(1)

2 . وجوب دوستى و نصرت مؤمنين ، نصّ قرآن است و براى تكرار چنين امر واضحى لازم نبود كه پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را در هواى گرم صحراى حجاز جمع كند و سه روز توقّف كنند و بازوى اميرالمؤمنين على عليه السلام را بگيرد و در حضور جمعيتى كه بيش تر از صد هزار نفر بودند ،(2) مطلب غير مهمّى را كه همه مى دانند به آن ها گوشزد كند !

از سوى ديگر ، وجوب دوستى و نصرت مؤمنين اختصاص به اميرالمؤمنين عليه السلام ندارد ، بلكه همه مسلمانان وظيفه دارند يكديگر را دوست داشته و يارى نمايند چنان كه قرآن كريم مى فرمايد : « الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ » .(3)

ص: 228

3 . پيامبر صلى الله عليه و آله در آغاز خطبه از نزديك بودن رحلت خود خبر دادند ، و اين نشان مى دهد كه آن حضرت ، نگران وضع امّت خود پس از خودش بوده است . لذا در صدد چاره جويى و ايمنى مردم از گزند حوادث آينده و حفظ آئين خود بر آمده است و اين خود قرينه اى واضح براى معناى مولى است تا طوفان حوادث آينده ، آيين او را دچار مخاطره نكند و از بين نبرد .

4 . تبريك عمر و ابوبكر به اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام بعد از اين واقعه ، با عبارت : « بخّ بخّ لك يا علىّ اصبحت مولاى و مولى كلّ مؤمن و مؤمنة ؛(1) يا على ! گوارايت باد كه اكنون مولاى من و مولاى هر زن و مرد مسلمان شدى !! » كه اكثر مورّخين و محدّثين نقل كرده اند و اين منافى با احتمال ديگر ( دوست و ياور ) است . بلكه تبريك هايى كه از ناحيه گروه هاى مختلف و اشخاص متفاوت ، به اميرالمؤمنين عليه السلام گفته شد ، همه بيان گر اين واقعيّت است كه سخن از نصب حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به مقام والاى امامت و ولايت بوده است نه چيز ديگر .

بارى ، اين تهنيت نشان مى دهد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ، اميرالمؤمنين عليه السلام را در منصب جديدى معرّفى فرموده است و اگر تنها ابلاغ دوستى و محبّت به آن حضرت بود ، تهنيت و شاد باشى لازم نبوده ؛ زيرا امّت پيش از اين نيز ، موظف به دوستى يكديگر بوده اند .

ذهبى از غزالى درباره عمر بن خطاب نقل كرده است كه او ابتداء در روز غدير خم با حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام بيعت كرد ، ولى پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله ، تحت تأثير هواى نفس و حبّ رياست و جاه طلبى قرار گرفت و به آن بيعت پشت كرد . نصّ عبارت ذهبى اين است :

« ذكر أبوحامد في كتابه سرّ العالمين ، و كشف ما في الدارين ، فقال في

ص: 229

حديث من كنت مولاه فعليّ مولاه : إنّ عمر قال لعليّ : بخ بخ ، أصبحت مولى كلّ مؤمن . قال أبوحامد : هذا تسليم و رضى ، ثمّ بعد هذا غلب الهوى حبّا للرّياسة ، و عقد البنود و أمر الخلافة و نهيها ، فحملهم على الخلاف فنبذوه وراء ظهورهم و اشتروا به ثمنا قليلاً فبئس ما يشترون » .(1)

5 . از نظم و نثر آن جماعتى كه در آن جا حاضر بودند ، مانند اشعار حسّان بن ثابت(2) و اشعارى كه شعراء بعد از آن سرودند ،(3) همه از نصب و ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام سخن گفتند و عمرو عاص هم در آن روز قصيده اى گفته و معناى بلندى در آن قصيده قصد كرده و از آن جمله گفته است :

بآل محمّد عرف الصّواب *** و في أبياتهم نزل الكتاب

و چون به نام مبارك حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام رسيده گفت :

فضربته كبيعة يوم خمّ *** معاقدها من القوم الرّقاب(4)

محلّ فرود آمدن شمشير او گردن هاى مردم است و محلّ بيعت روز غدير نيز گردن هاى مردم است ، ( يعنى وفا نمودن به آن بيعت بر گردن هاى جميع مردم لازم است ) .

كميت شاعر مى گويد :

و يَوم الدَّوْح ، دَوْح غدير خُمّ *** أبان له الولاية لو اُطيعا

و لكنّ الرجال تَبايَعوها *** فلم أرَ مثله خطرا مبيعا(5)

ص: 230

در روزى كه از درخت ها سايبان درست كردند ، از درختان غدير خمّ ، رسول خدا صلى الله عليه و آله ولايت علىّ بن ابى طالب عليهماالسلام را بر مردم آشكارا نمود ، اگر مورد

قبول واقع مى شد و پيروى مى شد . و لكن مردان از قوم ، آن ولايت را مبايعه كردند و به خريد و فروش آن پرداختند ، و من هيچگاه نديده ام أمر بزرگى همانند ولايت ، مورد مبايعه قرار گيرد ، و مبيع واقع شود .(1)

أبوالفتوح رازى گويد : از كميت روايت است كه حضرت أميرالمؤنين عليه السلام را در خواب ديدم ، به من فرمود : آن قصيده عينيّه خود را براى من بخوان ! و من شروع كردم به خواندن آن ، تا رسيدم به اين بيت :

و يوم الدّوح دوح غدير خمّ *** أبان له الولاية لو اطيعا

حضرت فرمود : صدقت ، راست گفتى ! آنگاه خود آن حضرت ، اين بيت را انشاد كردند :

و لم أر مثل ذاك اليوم يوما *** و لم أر مثله حقّا أضيعا(2)

و من هيچوقت همانند آن روز ، روزى را نديده ام ، و هيچگاه همانند آن حقّ ، حقّى را نديده ام كه ضايع شود .

در كتاب « الصّراط المستقيم » بياضى عاملى آورده است كه : پسر كميت ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را در خواب ديد . حضرت به او فرمودند : براى من قصيده عينيّه پدرت را بخوان ! و من خواندم و چون رسيدم به اين بيت : و يوم الدّوح دوح غدير خمّ ، حضرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله گريه شديدى كردند و گفتند :

صدق أبوك رحمه اللّه ، إى واللّه ، لم أر مثله حقّا أضيعا ؛(3)

ص: 231

پدرت راست گفت ، خداوند رحمتش كند ، آرى سوگند به خدا من همانند آن حقّ ، حقّى را نديدم كه ضايع شود .

6 . اعتراض و دشمنى حارث بن نعمان فهرى كه آيه « سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ » در شأن او نازل شده(1) ، مؤيّد ديگرى است براى معناى صاحب اختيارى و اولويت بالتصرّف ، نه به معنى نصرت و دوستى و غير آن و اگر مقصود از مولى ، ياور و امثال آن بود ، مخالف او ( حارث ) در خواست عذاب نمى كرد .(2)

7 . مستفاد از اخبار خاصّه و عامّه اين است كه آيه : « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ »(3) در روز غدير نازل شد و اين دليل است كه مراد از مولى ، معنايى است كه به امامت بر مى گردد ؛ زيرا امرى كه سبب كمال دين و تمام شدن نعمت بر مسلمين مى شود بلكه

ص: 232

اعظم آن ها باشد ، امامت است كه نظام دين و دنيا و قبولى اعمال بندگان در گرو اعتقاد به آن است .(1)

8 . در اخبار خاصّه و عامّه وارد شده است كه آيه : « يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ »(2) در اين واقعه نازل شد .(3)

فخر رازى مى گويد :

چون اين آيه نازل شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله دست على را گرفت و فرمود : « من كنت مولاه فعليّ مولاه ، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله » پس عمر او را ملاقات كرد و گفت : بخّ بخّ لك ... .(4)

مقصود اين است كه ، آيه تبليغ كه قبل از اين ماجرا نازل شد ، با لحن تند و صريح و قرائنى كه در آن بود ، به خوبى گواهى مى دهد كه سخن از دوستى و صداقت معمولى نبوده است ؛ چرا كه اين امر ، جاى نگرانى نبوده و اين همه اهميّت و تأكيد لازم نداشته است .

چنان كه آيه « اكمال »(5) كه بعد از آن نازل شده است ، گواه بر اين است كه مسأله فوق العاده مهمّى همچون رهبرى و جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله مطرح بوده است .

ص: 233

9 . در بعضى از طرق حديث ، رسول خدا صلى الله عليه و آله حديث ثقلين و ولايت(1) را با هم آورده و در آن حديث فرمود : « هيچ پيامبرى عمر نمى كند مگر نصف عمر پيامبر قبل از خود و نزديك است كه من دعوت خداى را اجابت كنم و من و شما مسئوليم ، حال نظر شما در باره من چيست ؟... » همه ى اين زمينه چينى ها ( از استشهاد به حديث ثقلين و اخبار به موت خود و ... ) بهترين دليل است كه آن جناب در مقام وصيّت و تعيين جانشين و امام بعد از خويش است تا مردم بعد از وى به او اقتدا كنند و هدايت شوند ، نه اين كه خواسته باشد به مردم سفارش كند كه هر كس من محب و ناصر او بودم ، اميرالمؤمنين على عليه السلام هم محبّ يا ناصر اوست . اگر قصد رسول خدا صلى الله عليه و آله تكليف مردم بر محبّت و دوستى نسبت به حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام بود ، اين همه تأكيدات لازم نبود ؛ زيرا محبّت به آن حضرت ، نيازى نداشته كه به رحلت خود اشاره فرمايد . مضافا كه محبّت و دوستى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام امتيازى براى وجود مقدّسش نبوده است ، چون قرآن كريم ، همه اهل ايمان را برادر و دوست يكديگر قرار داده است .

10 . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله قبل از طرح ولايت اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام از اصول سه گانه ( توحيد و نبوّت و معاد ) سخن گفت ، و از مردم نسبت به آن ها اقرار گرفت ، سپس پيام الهى را ابلاغ كرد .

از مقارن شدن اين پيام با اعتراف گرفتن نسبت به اصول سه گانه اعتقادى مى توان فهميد كه هدف پيامبر صلى الله عليه و آله از اين اجتماع عظيم ، امرى عادى همچون سفارش به « دوستى » با فردى خاص نبود ، بلكه اين پيام نشان دهنده امرى بزرگ و سرنوشت ساز كه در شمار مسائل اعتقادى قرار دارد ، مى باشد .

11 . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از ابلاغ پيام الهى ، از حاضران خواست آن را به گوش غايبان برسانند و وجدان هر عاقلى شهادت مى دهد كه متوقّف ساختن و جمع نمودن

ص: 234

حجّاج كه بالغ بر صد هزار نفر بوده اند در آن بيابان سوزان ، با آن خطبه مفصّل و با اقرار گرفتن از مردم در آن شرايط حسّاس زمانى و مكانى و تأكيد بر اين كه سخنان مطرح شده توسط آن حضرت را پدران به فرزندان خود و حاضران به غايبان تا روز قيامت برسانند ، همه دليل بر اهميت فوق العاده چيزى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله مأمور به تبليغ آن بوده اند و اين همان مدّعاى ماست .

اگر برخى از بيگانگان كه خبر از مبانى دين اسلام ندارند در باره جريان غدير اين سؤال ها را بپرسند :

« چرا پيامبر شما اين انبوه جمعيت بسيار را از ادامه مسير بازداشت ؟ چرا مردم را در آن گرماى سوزان حبس كرد ؟ چرا كوشيد آن هايى را كه از پيش رفته اند برگرداند و صبر كرد آن هايى كه نرسيده بودند برسند ؟ و چرا همگى را در آن بيابان سوزان و بى آب و علف پياده كرد ؟ سپس در اين نقطه كه راه ها از هم جدا مى شوند از طرف خداوند براى مردم سخنرانى كرد تا شاهدان به غايبان برسانند ، و چه انگيزه اى ايجاب مى كرد كه حضرتش ضمن خطاب ، از مرگ خود خبر دهد ؟ و چه علّت ايجاب كرد كه آن حضرت صلى الله عليه و آله بفرمايد : من و شما مسئوليم ؟ اين چه مطلبى بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله در باره ابلاغ آن مسئوليت داشت و امّت نيز در مورد اطاعت از آن مسئول بودند ؟ چرا پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از مردم پرسيد آيا گواهى نمى دهيد كه خدايى به جز خداى بزرگ نيست و محمّد صلى الله عليه و آله بنده و فرستاده اوست و بهشت و دوزخ و مرگ و قيامت حقّ است ، و خداوند مردگان را از قبرها بر مى انگيزد . مردم نيز گفتند : آرى به اين مطالب شهادت مى دهيم ! و چرا رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فورا در همين موقع ، دست اميرالمؤمنين عليه السلام را گرفت و فرمود : اى مردم ! خدا مولاى من است و من مولاى مؤمنين ، و هر كه من مولاى اويم اين على مولاى اوست ... سپس براى او دعاهايى كردند . و چرا رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم اهل بيتش را با قرآن هم رديف نمود ؟ و اين چه مطلبى بود كه اين قدر مقدّمات داشت و چه مقصودى در اين مكان و روز داشت ؟ و چه مطلبى بود كه خدا امر به تبليغ آن كرد و فرمود : اگر اين ابلاغ را انجام ندهى به وظيفه رسالت خود

ص: 235

عمل نكردى ؟ و چرا رسول خدا صلى الله عليه و آله مى ترسيد تا جايى كه ترس از اين فتنه احتياج به حمايت خداوند دارد : « وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ » .(1)

آيا جدّا اگر يك بيگانه اين سئوالات را از شما بپرسد ، شما در پاسخ خواهيد گفت : خداوند بزرگ در اين موقعيّت ، تنها مى خواست يارى مؤمنين و دوستى آنان را بيان كند ! ؟ قطعا اين جواب پسنديده نيست و اصلاً نمى شود اين مطلب را به خدا و رسول صلى الله عليه و آله وسلم نسبت داد و شأن ايشان از اين اعمال غير عقلايى و توضيح واضحات و بيان مطالب بديهى ، در آن شرائط سخت و دشوار منزّه است . »

پس آنچه مناسب مقام رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم در اين بيابان گرم است و لايق كردار و گفتار او در روز غدير است ، تعيين وليعهد و جانشين خويش است .

12. بر فرض كه مراد از « مولى » محبّ و ناصر باشد ، به قرائنِ خصوصياتِ اين واقعه ، هر عاقلى مى فهمد كه مقصودِ اصلى ، امامت و خلافت است ، چنان كه اگر فرض كنيم كه يكى از پادشاهان نزديك وفاتش ، تمام لشكرش را جمع كند ، و دست شخصى را كه نزديك ترين مردم به او باشد ، بگيرد و بگويد : « هر كه من دوست و ياور او بودم ، اين مرد دوست و ياور اوست » و بعد از آن ، دعا كند ياور او را و لعنت كند دشمن او را ، و اين سخن را نسبت به ديگرى نگويد و خليفه ديگر از براى خود تعيين نكند ، گمان نمى كنم احدى از رعيت او شك كند در آن كه مراد ، خلافت او است ، و تطميع مردم در نصرت و محبّت ، و ترغيب ايشان در طاعت اوست .

بارى ، دعايى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم در حق دوستان اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند و نفرينى كه در حق دشمنان او نمودند ، غالبا با مقام تعيين وصى و جانشين مناسبت دارد و اگر مقصود ، القاء دوستى با حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بود ، اين گونه دعا و نفرين تناسبى نداشت .

محقق قمّى رحمه الله مى فرمايد : اگر غرض رسول خدا صلى الله عليه و آله اين بود كه حضرت اميرالمؤمنين

ص: 236

على عليه السلام ، او را يارى كند ( هر كس من يار و ياور او هستم على عليه السلام هم يار و ياور او هست ) بايد اين وصيت را تنها به او بكند و اعلام عمومى لازم نبود . و اگر اعلام اين چنينى براى جلب قلوب مردم نسبت به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بوده است ، پس آن هم دلالت دارد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى خواست كه همه مردم تابع آن حضرت باشند . و شاهد بر اين مطلب اين است كه پادشاه زمان ، مى تواند يارى هركسى كند ، اما يك نفر رعيت به تنهايى چگونه مى تواند منصب پادشاهى را در يارى همه مردم داشته باشد . پس اين هم دليل است كه غرض رسول خدا صلى الله عليه و آلهخلافت و جانشينى امير المؤمنين عليه السلاماست .(1)

13 . اميرالمؤمنين و امامان معصوم عليهم السلام در موارد متعدّدى براى اثبات امامت و جانشينى به حديث غدير احتجاج كردند و همه از كلام آن ها ولايت و رهبرى فهميده اند ، و هرگز كسى در برابر استدلال آن ها به اين حديث ، نگفته است كه پيامبر صلى الله عليه و آله منظورشان دوست و ياور بوده است و اين يعنى عرف آن زمان هم از كلمه « مولى » و شواهد و قرائن حاليه و مقاليه زمان صدور حديث ، معنى صاحب اختيار و اولى بالتصرف را مى فهميدند .

14 . در آيه اى كه قبل از معرّفى كردن نازل شده ، آمده است : « وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ »(2) آيا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از اعلام دوستى نسبت به اميرالمؤمنين عليه السلام خوف و نگرانى و دلهره داشت كه خداوند فرمود : « خدا تو را از دشمنان حفظ مى كند » يا مسأله مهمّ امامت و جانشينى بوده است ؟(3) اگر القاء دوستى حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام مقصود بوده ، خوفى در ميان نبوده كه خداوند متعال ، وعده حفظ به آن حضرت داده است .(4)

ص: 237

15 . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام روز غدير را از بزرگترين اعياد رسمى مسلمانان اعلام كردند تا هر سال اين خاطره تجديد شود و حتّى خطيب بغدادى از ابوهريره روايت كرده كه گفت :

كسى كه روز هجدهم ذى الحجّه را روزه بگيرد براى او روزه شصت ماه نوشته مى شود و آن ، روز غدير خم است ؛ همان روز كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم دست علىّ بن ابى طالب را گرفت و فرمود : ... .(1)

به عبارت ديگر : علم و فهم اهل بيت عليهم السلام كه معصوم از خطا و اشتباه هستند يكى ديگر از دلائل و شواهد براى كشف معناى صاحب اختيارى كلمه « مولى » است . اهل بيت عليهم السلام روز غدير را به جلالت ياد كردند ، و وصيت و تأكيد فراوان به تعظيم آن روز و عيد گرفتن آن نمودند ؛(2) زيرا آن روز ، روزِ نصب اميرالمومنين عليه السلام

ص: 238

براى خلافت و امامت است به گونه اى كه مفاد حديث غدير براى شيعه قطعى و يقينى شده است .

آيا اعلام دوستى باعث شد اين روز از بزرگترين اعياد اسلامى شود ؟

16 . استشهاد صحابه و غير صحابه به حديث غدير براى اثبات خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام است ، چنان كه در دلائل الصدق آمده كه :

« فى رواية لأحمد أنّه سمعه من النبي صلى الله عليه و آله ثلاثون صحابيّا و شهدوا به لعليّ عليه السلام لما نوزع أيام خلافته » أقول : و هذا صريح في دلالة الحديث على الخلافة ؛(1)

سى نفر از صحابه كه حديث غدير را از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم شنيده بودند ، در ايام خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام - هنگام نزاعى كه در گرفته بود - براى حضرت شهادت دادند . » و اين صريح است در دلالت حديث غدير بر خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام ( و معناى اولويت بالتصرف كلمه مولى ) .

از سوى ديگر ، عده اى از صحابه كه حديث غدير را كتمان كردند و حتى با درخواست اميرالمؤمنين على عليه السلام آن را اعلام نكردند ، گرفتار نفرين حضرت شده و هر كدام به دردى مبتلاء شدند !(2) كه عبارتند از : « انس بن مالك » كه گرفتار بيمارى بَرَص ( پيسى ) شد ،(3) « براء بن عازب » و « زيد بن ارقم » كه نابينا شدند ،

ص: 239

جرير بن عبداللّه بجلى ، كه اعرابى گرديد(1) و مُعَيْقِيب ( ابن ابى فاطمه الدوسى )(2) كه مبتلا به بيمارى جذام ( خوره ) شد !(3)

بلكه مناشده و احتجاج به حديث غدير در موارد بسيار شاهد ديگرى بر ادّعاى ما است كه به بعضى از آن موارد اشاره مى كنيم : ( 1 ) مناشده اميرالمؤمنين على عليه السلام روز شورا . ( 2 ) مناشده اميرالمؤمنين عليه السلام در ايّام عثمان . ( 3 ) مناشده اميرالمؤمنين عليه السلام در روز رحبه . ( 4 ) مناشده اميرالمؤمنين عليه السلام روز جمل . ( 5 ) حديث ركبان در كوفه . ( 6 ) مناشده اميرالمؤمنين عليه السلام روز جمل . ( 7 ) احتجاج حضرت زهرا عليهاالسلام به حديث غدير . ( 8 ) احتجاج امام حسن عليه السلام . ( 9 ) مناشده امام حسين عليه السلام . ( 10 ) احتجاج عبداللّه بن جعفر به حديث غدير بر معاويه . ( 11 ) احتجاج « برد » بر عمرو بن عاص به حديث غدير . ( 12 ) احتجاج عمرو بن عاص به حديث غدير بر معاويه . ( 13 ) احتجاج عمّار بن ياسر در روز جنگ صفين بر حجز . ( 14 ) احتجاج اصبغ بن نباته در مجلس معاويه . ( 15 ) مناشده جوانى با ابوهريره به حديث غدير در كوفه . ( 16 ) مناشده مردى با زيد بن ارقم به حديث غدير . ( 17 ) مناشده مردى عراقى با جابر بن عبداللّه انصارى . ( 18 ) احتجاج قيس بن عباده به حديث غدير بر معاويه . ( 19 ) احتجاج دارميه حجونيه بر معاويه . ( 20 ) احتجاج عمرو اودى بر يكى از مخالفين اميرالمؤمنين عليه السلام . ( 21 ) احتجاج عمر بن عبد العزيز . ( 22 ) احتجاج مأمون بر فقيهان به حديث غدير .(4)

ص: 240

17 . تعبير كردن از روز غدير به روزى كه اميرالمؤمنين عليه السلام به عنوان « امام » و « عَلَم » نصب شد ، چنان كه علامه امينى رحمه الله از مصادر عامه نقل كردند(1) و اين صريح است در اين كه مراد از « مولى » معناى أولى بالتصرف است نه معانى ديگر .

18 . اخبارى كه به بيان واژه « مولى » در حديث غدير تصريح كرده اند و آن را به معناى « اولى بالتصرف » و « اولى بالأمر » تفسير نموده اند ، مثل آن چه در كتاب « الغدير » از طريق عامه روايت شده كه : وقتى از معناى « من كنت مولاه فعلى مولاه » از رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال شد ، حضرت فرمود :

اللّه مولاي أولى بي من نفسي لا أمر لي معه و أنا مولى المؤمنين أولى بهم من أنفسهم لا أمر لهم معي و من كنت مولاه أولى به من نفسه لا أمر له معي فعليّ مولاه أولى به من نفسه لا أمر له معه .(2)

و نيز حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام در مناشده روز صفين ، كلمه « مولى » را صراحتاً تفسير نموده و حديث مفصّلى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل فرمودند ، تا آنجا كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايند :

أيّها النّاس ! إنّ اللّه مولاى ، و أنا مولى المؤمنين و أولى بهم من أنفسهم ، من كنت مولاه فعليّ مولاه ، اللهمّ وال من والاه ، و عاد من عاداه ، و انصر من نصره ، و اخذل من خذله .

اى مردم ! به درستى كه خداوند مولى و صاحب اختيار من است و من مولى و صاحب اختيار مؤمنين هستم و اولى به آن ها از خودشان هستم ، هر كس كه من مولى و صاحب اختيار او هستم پس على هم مولى و صاحب اختيار اوست . بار خدايا ! ( تو از كسى سرپرستى و حمايت كن كه او در تحت سرپرستى و حمايت على در آمده است و ) صاحب اختيار كسى باش كه او على را صاحب اختيار گرفته است .

ص: 241

سپس سلمان بپاخاست و عرض كرد : ولاء در باره على عليه السلام چگونه ولائى است ؟ فرمود :

ولاءُ كولاي ، من كنت أولى به من نفسه ، فعليّ أولى به من نفسه ؛

ولاء مانند ولاى من . هر كس كه من اولى و سزاوارتر هستم به او از خودش پس على نيز اولى به او هست از خودش .

و غير اين حديث .(1)

19 . از جمله قرائن بر اين كه از كلمه « مولى » ، اولى بالتصرّف ، اراده گرديده است نه ناصر و محبّ ، تصريح جمع كثيرى از علما بر اين مطلب است .

علامه امينى رحمه الله در اواخر جلد اوّل الغدير ، تحت عنوان : « الكلمات حول مفاد الحديث » نام چهارده نفر از ايشان را ذكر نموده كه نظرات شان را در مورد حديث غدير اظهار داشته اند مثل : ابن ذولاق ، ابن جوزى حنفى ، سيّد امير محمّد يمنى ، شيخ احمد عجيلى شافعى ... .

علامه امينى رحمه الله از محمّد بن جرير طبرى كه از بزرگان عامّه است نقل مى كند كه :

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بعد از نزول آيه تبليغ فرمود : جبرئيل از طرف خدا دستور آورد كه در اين جايگاه بايستم و به هر سياه و سفيد اعلام كنم كه : على بن ابى طالب برادر من ، وصىّ من ، و امام پس از من است .(2)

20 . مرحوم مظفر - صاحب دلائل الصدق - مى نويسد :

بالنظر إلى خصوص كل واحدة من تلك القرائن الحالية و المقالية ، فضلاً عن مجموعها ، لا ينبغى أن يشك ذو ادراك في ارادة النص على علىّ عليه السلام

ص: 242

بالامامة ، و الا فكيف تستفاد المعانى من الالفاظ ، و كيف يدلّ الكتاب العزيز او غيره على معنى من المعانى ، و هل يمكن أن لا تراد الامامة و قد طلب اميرالمؤمنين عليه السلام من الصحابة بمجمع الناس بيان الحديث و دعا على من كتمه ، اذ لو اريد به مجرد الحب و النصرة لما كان محلاً لهذا الاهتمام ... ؛(1)

سزاوار نيست صاحب عقل و دركى - با توجّه و التفات به خصوص هر يك اين قرائن حاليه و مقاليه چه رسد به مجموع آن ها - شك كند در اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله تصريح و تنصيص بر امامت اميرالمؤمنين عليه السلام نمودند وگرنه چگونه معانى از الفاظ استفاده مى شود ، و چگونه كتاب خدا و غير آن بر معنايى از معانى دلالت مى كند ؟ آيا امكان دارد مقصود از اين حديث امامت و خلافت نباشد در حالى كه اميرالمؤمنين صلى الله عليه و آله در جمعى از مردم از عده اى از صحابه خواست كه حديث غدير را بيان كنند و نفرين كرد بر هر كسى كه آن را كتمان كند . اگر مقصود از اين حديث صرف محبّت و نصرت بود هرگز مورد اين همه اهتمام و توجه واقع نمى شد .

بارى ، حديث غدير با اين قرائن و شواهد ، نصّ آشكارى بر خلافت و امامت اميرالمؤمنين عليه السلام است .

تذكّر

اگر گفته شود : كلمه ى « مولى » به جهت آن كه به معانى مختلفى همانند : صاحب اختيار و سيّد و بنده و دوست مى آيد ، پس مجمل است و نمى تواند سند و دليل براى ادّعاى شيعيان باشد .

در پاسخ مى گوييم : با توجّه به آنچه بيان داشتيم ، هرگز كلمه ى « مولى » مجمل نيست ؛ مجمل خواندن اين واژه ، اهانت و جسارت به ساحت مقدّس حضرت

ص: 243

رسول خدا صلى الله عليه و آله است ؛ زيرا اگر كلمه « مولى » مجمل باشد ، تمام زحماتى كه در روز غدير كشيده شد ، بيهوده بوده و توقّف پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با آن جمعيت عظيم در آن شرائط حسّاس زمانى و مكانى ، كارى عبث و بى نتيجه مى شود ! زيرا بر فرض مجمل بودنِ كلمه ى « مولى » ، رسول اكرم صلى الله عليه و آله مطلبى را فرموده اند كه قابل فهم نيست و مردم نمى توانند از آن معناى روشنى را بفهمند و اين نسبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بسيار نارواست .

و نيز با تصريحى كه جمهور علماى عامه در موضوع عدم استخلاف نموده اند(1) و صراحتى كه حديث غدير در استخلاف حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام دارد چنان كه واضح نموديم ، مقصود رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم امامت بلا فصل آن حضرت بوده است ؛ زيرا اگر ديگران نيز لايق اين مقام بودند ، لازم بود كه نام ايشان هم برده شود و چون هيچ گونه دليل معتبرى وجود ندارد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در مقام استخلاف جز اميرالمؤمنين على عليه السلام را معرفى نموده باشد ، از حديث مزبور ، فقط خلافت بلا فصل اميرالمؤمنين عليه السلام استفاده مى شود .

علاوه بر اين كه خواسته پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم اين بود كه فاصله اى بين رحلت آن حضرت و بين امام منصوب نيافتد ، و دينى كه با بيست و سه سال رنج و مشقّت ، پايه گذارى شده است ، بدون رهبر و راهنماى آسمانى نماند و از بين نرود . پس اگر بگوييم كه مقصود اين بوده كه پس از گذشت بيست و پنج سال و طى شدن حكومت ظالمان و غاصبان و از بين بردن اساس اسلام و ايمان ، نوبت خلافت به اميرالمؤمنين على عليه السلام مى رسد ، قطعا نقض غرض شده است .

چگونه مى شود گفت كه رسول خدا صلى الله عليه و آله خليفه خودش را تا پايان خلافت آن سه تن معرّفى نكرده و اين دين را در فاصله بين رحلت تا زمامدارى حضرت اميرالمؤمنين

عليه السلام، - العياذ باللّه - بدون سرپرست رها كرده و رهبرى براى امت معرفى نكرده و فقط در مقام استخلاف ، به چهارمين خليفه اشاره فرموده ، و از آن زمان براى امت ، رهبر و امام و مقتدا معيّن نموده است ؟!

ص: 244

علاوه بر اين كه حديث منزلت - چنان كه بحث آن به تفصيل خواهد آمد - بهترين شاهد و گواه بر خلافت بلا فصل اميرالمؤمنين على عليه السلام و بطلان خلافت خلفاء است ؛ زيرا در اين حديث ، همه مراتب هارون نسبت به موسى عليهماالسلام ، براى اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله اثبات شده و فقط نبوّت استثناء گرديده است .

همچنان كه عموم امّت موسى عليه السلام در حال حيات آن حضرت و بعد از ارتحال او ، موظّف بوده اند كه از فرمان هارون اطاعت كنند ، هم چنين اين امت موظف بوده اند كه در زمان حيات رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم(1) و پس از رحلت آن حضرت ، از اميرالمؤمنين عليه السلام اطاعت نمايند ، يعنى آن حضرت به حكم حديث منزلت ، در اين امت ، اولى بالتصرّف است ، پس محلّى براى خلافت خلفاى سه گانه غاصب باقى نمى ماند .(2)

پس با آنچه گذشت ، دانسته شد كه جريان غدير خم از دلايل روشن و صريح بر اثبات خلافت بلافصل اميرالمؤمنين عليه السلام است .

تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسى هستى ، مگر اين كه پيامبرى بعد از من نيست .

در جريان جنگ تبوك هم شيعه و مخالفين روايت كرده اند كه :

إنّ رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم خرج إلى تبوك و استخلف عليّا فقال : اتخلّفني في الصّبيان و النّساء قال : ألا ترضى أن تكون منّي بمنزلة هارون من موسى إلاّ أنّه ليس نبيّ بعدي ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله به غزوه تبوك رفت و اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام را خليفه و جانشين خود ( در مدينه ) قرار داد ، آن حضرت عليه السلام عرض كرد : آيا مرا در ميان كودكان و زنان به جاى خود مى گذارى ( و جانشين خويش مى كنى ) ؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : آيا راضى نمى شوى كه منزلت تو نسبت به من ، همانند منزلت هارون نسبت به موسى باشد ، غير از اين كه پيامبرى بعد از من نيست .

اين حديث از جهت سند و دلالت قابل بحث و بررسى است :

آن را به هفتاد روايت از طريق شيعه و صد و نُه روايت از طريق عامّه نقل كرده است .

ابن ابى الحديد مى گويد : همه فرقه هاى اسلامى به اتفاق گفته اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم درباره على عليه السلام فرمود :

اى على ! مكانت و منزلت تو نسبت به من مانند مكانت و منزلت هارون نسبت به موسى است و فقط تفاوتى كه هست در اين است كه بعد از من پيامبرى نخواهد بود و نبوت برداشته شده است ( و الا همان طور كه هارون با تمام شئون خود پيامبر هم بود تو نيز پيامبر مى بودى ) پس همه مقامات هارون نسبت به موسى را - به استثناى مقام نبوّت - براى على ثابت كرد . در نتيجه ، على وزير پيامبر صلى الله عليه و آله و پشتيبان و بازو و ياور او خواهد بود و اگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، خاتمِ پيامبران نبود ، على شريك او در نبوت هم بود .(1)

حاكم حسكانى در « شواهد التّنزيل » پس از نقل اسنادى از اين حديث مى گويد :

استاد ما ابوجازم مى گفت : من اين حديث را به پنج هزار سند استخراج نمودم .(2)

اين روايتى است كه در صحاح و مسانيد معتبره عامّه ذكر شده است و جمعى از بزرگان عامّه ، اتّفاقِ بر صحّت حديث را نقل كرده اند كه نمونه اى از گفتار آنان از اين قرار است :

« اين حديثى است كه بر صحّت آن ، اتّفاق شده و آن را امامان حافظان احاديث مانند : بخارى در صحيح خود ، و مسلم در صحيح خود ، و ابى داود در سنن خود ، و ترمذى در جامع خود ، و نسائى در سنن خود و ابن ماجه در سنن خود روايت كردند ، و همگى اتّفاق بر صحّت اين حديث كردند تا آن جا

ص: 247

كه به اجماع آنان رسيد . حاكم نيشابورى گفت : اين حديثى است كه در حدّ تواتر داخل شده است(1) .(2)

جميع مراتب هارون نسبت به موسى - غير از نبوّت - را داراست ؛ زيرا لفظ منزلت در جميع مراتب و منازل عام است ، مخصوصا هر گاه بعضى از منازل را بعد از آن استثناء كند كه به طور قطع ساير افرادِ مستثنى منه را شامل مى شود و از جمله منازل هارون نسبت به موسى ، « وزارت و خلافت » است . بنا بر اين ، حضرت علىّ عليه السلام نيز اين سِمَت را نسبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله دارا خواهد بود .

به نصّ قرآن كريم ، هارون مقام نبوّت(1) ، خلافت(2) و وزارت(3) را در زمان موسى عليه السلام دارا بود ، و حديث منزلت نيز همه مقامات هارون را به استثناى مقام نبوّت براى اميرالمؤمنين عليه السلام ثابت مى كند . طبعا اگر مقصود اثبات همه مقامات جز نبوّت براى اميرالمؤمنين عليه السلام نبود ، نيازى به استثناء نبوّت وجود نداشت ؛ پس استثناى مقام نبوّت ، مؤكّد اين عموم منزلت است .

نتيجه مى گيريم كه اميرالمؤمنين عليه السلام افضل امت بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله بود ؛ چون هارون داراى چنين مقامى بود و وزير پيامبر صلى الله عليه و آله و معاون خاصّ او بود ؛ زيرا قرآن همه اين مناصب را براى هارون اثبات كرده است .(4)

اميرالمؤمنين عليه السلام جانشين و خليفه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بود و با وجود او شخص ديگرى نمى توانست عهده دار اين مقام بشود ، همان گونه كه هارون چنين مقامى را نسبت به موسى عليه السلام داشت .

توضيح بيشتر اين است كه : در قرآن مجيد ، منزلت هارون نسبت به موسى عليهماالسلام اين چنين بيان شده است : « وَاجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي »(5) « برايم وزيرى از اهل خودم قرار ده ، برادرم هارون را ، و به وسيله او پشت مرا

ص: 249

محكم كن ، و او را در كار من شريك كن » « وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَ أَصْلِحْ وَلاَ تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ »(1) « موسى به برادرش گفت كه جانشين من در قومم باش ، و امور ايشان را اصلاح كن و از فساد كنندگان پيروى مكن » .

منزلت هارون نسبت به موسى عليهماالسلام در چند امر خلاصه شده است :

آيا معقول است پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم كسى كه ظهير و پشتيبان و ياور آن حضرت بوده است كنار گذاشته شود و ديگرانى كه هيچ تأثيرى در تثبيت و رشد اسلام نداشته اند جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله شوند ؟

محكم شدن پشت او ، شركت در امر آن حضرت ، اخوّت با آن حضرت ، اصلاح امر در امّت ، و خلافت و جانشينى آن حضرت با اميرالمؤمنين على عليه السلاماست .

3 . از احاديث متواتره و منابع معتبره معلوم است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله اين سخن را تنها در جريان جنگ تبوك نفرمود ، بلكه در موارد مختلف و مقامات متعدد بازگو نمود(1) كه اين خود دليل بر عموميت مفهوم آن است . اگر مطلب ، منزلت مخصوصى بود ، در وقايع متباين و مختلف نمى فرمودند ، مثلاً در روز سدّ الابواب كه پيامبر صلى الله عليه و آله دستور داد همه درهايى كه به مسجد النبى صلى الله عليه و آله وسلم گشوده مى شد ، بسته شود و فقط درب خانه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام باز بماند ، اين جمله را تكرار فرمود ،(2) و در هنگام نامگذارى امام حسن و امام حسين و حضرت محسن عليهم السلام كه آنان را به نام اولاد هارون ( شبر و شبير و مبشّر ) ناميد ،(3) و در غزوه تبوك و باقى گذاردن حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به عنوان جانشين در مدينه كه مورد بحث ما است ،(4) و در روز غدير نيز اين مطلب را تكرار فرمود . همچنين در « يوم المؤاخات اوّل » در روزى كه عقد برادرى در مكّه ميان يارانش بست ، اميرالمؤمنين عليه السلام را در اين پيمان ، برادر خودش انتخاب كرد و همين جمله را تكرار فرمود .(5) و نيز در « يوم المؤاخات دوّم » در عقد برادرى ميان مهاجران و انصار ، پيامبر صلى الله عليه و آله حديث منزلت را بار ديگر بيان فرمود(6)

ص: 253

و موارد ديگر .(1) پس معلوم مى شود كه همه منازل مراد است به خصوص منزلت خلافت .

4 . مشهور بلكه متواتر است كه آنچه در بنى اسرائيل واقع شده است در اين امّت مثل آن واقع مى شود ، چنان كه صاحب النهايه و ديگران گفته اند كه در احاديث بسيار واقع شده است :

لتركبنّ سنن من قبلكم حذو النعل بالنعل و القذّة بالقذة ؛(2)

مرتكب خواهيد شد طريقه آن ها را كه پيش از شما بودند ، مانند دوتاى نعل كه با هم موافق اند ، و مانند پرهاى تير كه با هم برابرند .

از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمودند :

سيكون في اُمّتي كلّ ما كان في بني اسرائيل حذو النّعل بالنّعل والقذّة بالقذّة حتّى لو أنّ أحدهم دخل جحر ضبّ لدخلتموه ؛(3)

به زودى در امّت من هر آنچه در بنى اسرائيل واقع شده ، واقع مى شود ، مانند دو لنگه كفش و نعل كه با يكديگر شباهت و توافق دارند ، و مانند همسان و برابر بودن پرهاى تير ، تا جايى كه اگر يكى از افراد بنى اسرائيل داخل سوراخ و لانه سوسمارى شده باشند ، شما نيز خواهيد شد .

در ميان بنى اسرائيل امرى عظيم تر از قضيه گوساله سامرى حادث نشد ، پس بايد كه در اين امت نيز مثل آن واقع شود ، و در اين امت امرى كه شبيه به آن باشد به غير آن نبود

ص: 254

كه دست از متابعت خليفه پيامبر صلى الله عليه و آله برداشتند و او را ضعيف گردانيدند و منافقان بر او غالب شدند ، و لذا خود اميرالمؤمنين عليه السلام پيش از بيعت جبرى و غير اختيارى ( در حالى كه ريسمان در گردن مباركش بود(1) ) رو به قبر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلمنموده و فرياد بر آورد و همان جملاتى را كه جناب هارون به حضرت موسى عليهماالسلام گفته بود را بيان فرمود : « يإبن اُمّ إنّ القوم استضعفونى و كادوا يقتلوننى فلا تُشْمِتْ بى الأعداء » سپس آن ها دست آن حضرت را گرفتند روى دست ابى بكر گذاشتند در حالى كه دست خود را كشيد ، و گفتند : بيعت كرد ، بيعت كرد !(2)

5 . جماعتى از مخالفان نقل كرده اند كه وصايت و خلافت حضرت موسى عليه السلام به اولاد هارون منتقل شد ، در نتيجه از جمله منازل هارون نسبت به موسى عليهماالسلام آن است كه اولاد هارون خليفه و اوصياى او بودند ، پس به مقتضاى حديث منزلت ، بايد امام حسن و امام حسين عليهماالسلام كه به اتّفاق خاصّه و عامّه مسمّى به نام هاى پسرهاى هارون شدند ،(3) خليفه هاى رسول اللّه صلى الله عليه و آله باشند ، پس پدر ايشان نيز بايد خليفه آن حضرت باشد به مقتضاى اجماع مركب .(4)

6 . در خصوص غزوه تبوك رسول خدا صلى الله عليه و آله ، اميرالمؤمنين عليه السلام را بر مردم مدينه به عنوان جانشين و خليفه خود منصوب كرد و پس از آن خبرى در مورد عزل آن حضرت

ص: 255

به ما نرسيده است . پس بايد اين خلافت استمرار داشته باشد كه بعد از آن حضرت نيز خليفه باشد .

اگر اشكال شود : اين منزلت و خلافت در ماجراى تبوك دائمى نيست بلكه مقطعى و فصلى است ، و تنها مربوط به زمانى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم براى جنگ تبوك در مدينه حاضر نبودند .

در پاسخ مى گوئيم : اگر چه بيان اين مطلب ، در مقطع خاصّى بوده ولى خود مطلب كلّيت دارد و به شهادت روايات ديگرى كه ذكر شد و اختصاص به زمان و مقطع خاصى نداشت ، مسئله منزلت را اعلام نموده است ، و جملات اين حديث در دفعات متعدده و مراكز مختلفه - در غزوه تبوك و غير آن - از زبان رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيده شده است .

و نيز اگر اين جانشينى كليت نداشته باشد ، جمله « إلاّ النبوّة ؛ جز اين كه بعد از من پيامبرى نيست » در اين حديث معنايى نخواهد داشت . اين جمله همان تداوم منزلت را مشخّص مى سازد و به جانشينى و خلافت ، استمرار و تداوم مى بخشد .

احتمال اوّل معيّن مى شود كه مراد اين است كه اميرالمؤمنين على عليه السلامكلّ المراد آيه است .

سوّم : شأن نزول آيه دليل بر اين است كه مراد اميرالمؤمنين على عليه السلام است ؛ زيرا كه مفسّرين خاصّه و عامّه اجماع دارند بر اين كه وقتى حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام در حال ركوع انگشتر خويش را به سائل داد ، اين آيه در حق او نازل شد .(1) پس منحصرا ولىّ و سرپرست مردم ، خداوند و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و اميرالمؤمنين علىّ عليه السلاممى باشند نه ديگران .(2)

برخى از عامه اشكال كرده اند كه : « ولىّ » در اين جا به معناى دوست و ياور است نه اولى بالتصرف و صاحب اختيار ، و در بسيارى از آيات قرآنى نيز به اين معنا تفسير شده است ، مانند آيه شريفه : « اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ » .(3)

پاسخ اين است كه اوّلاً : اين حرف خلاف ظاهر بلكه خلاف نصّ آيه است ؛ زيرا لفظ « ولىّ » فى حدّ نفسه به حسب وضع لغوى و استعمال عرفى در ولايت و صاحب اختيارى است و ساير معانى مَجاز و محتاج به قرينه است ، چنانكه لفظ « أولى » در آيه شريفه : « النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ »(4) و لفظ « مولى » در حديث غدير « من كنت مولاه ... » هم صريح در اين معناست .

ص: 259

ثانيا : اين معنى با كلمه « انّما » كه از ادات حصر است سازش ندارد ؛ زيرا دوست و ياور مؤمنين منحصر به خدا و رسول صلى الله عليه و آله و اميرالمؤمنين عليه السلام نيست ؛ بلكه جميع مؤمنين با يكديگر دوست مى باشند چنان كه خداوند مى فرمايد : « وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ »(1)

و برخى ديگر از عامه اشكال كرده اند كه ( الذين آمنوا ) صيغه جمع است چگونه بر اميرالمؤمنين على عليه السلام كه مفرد است اطلاق مى شود ؟(2)

در پاسخ بايد گفت : اين اشكال از تعصّب و عناد آن ها است ، زيرا :

اولاً : اطلاق جمع بر مفرد به جهت تعظيم و تجليل ، امرى است كه در عرف و لغت شيوع دارد ، مفسرين در بسيارى از آيات مثل : « وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْيدٍ »(3) و « اِءنَّا أَرْسَلْنَا نُوحاً »(4) و « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ »(5) و ... به همين وجه جواب داده اند ، با اين كه قائل اين كلمات يك نفر است .

همچنين متعارف است بين پادشاهان و رؤسا كه مى گويند : ما چنين كرديم و چنان امر نموديم ، و همچنين در عرف عرب و عجم شيوع دارد كه وقتى به يك نفر خطاب مى كنند ، مى گويند : شما چنين كرديد و شما چنين گفتيد و اينها همه از جهت تعظيم و تكريم آن شخص است .

ثانيا : ما ادعاى اختصاص نمى كنيم ؛ زيرا در احاديث ما وارد شده است كه ساير ائمه عليهم السلام نيز در اين آيه داخل هستند و هر امامى در نزديك امامتش به اين فضيلت فائز مى شود .(6)

ص: 260

ثالثا : زمخشرى در كشّاف در جواب از اين اشكال مى گويد : مراد از اين آيه هر چند اميرالمؤمنين على عليه السلام است اما به لفظ جمع آورده است كه ديگران نيز متابعت آن حضرت بكنند و رغبت نمايند در آن چه از آن حضرت صادر شده و در تصدّق فقرا تقصير نكنند تا مثل ثواب و تعظيمى كه به آن حضرت كرامت شده به ايشان نيز عنايت گردد .(1)

عجب است از فخررازى كه در اين آيه در اطلاق لفظ جمع بر مفرد ( امير المؤمنين عليه السلام ) اشكال مى كند و مى نويسد : حمل كردن الفاظ جمع بر مفرد به جهت تعظيم مجاز است و اصل اين است كه كلام بر معناى حقيقى اش حمل شود ، اما در تفسير آيه : « وَلاَ يَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَالسَّعَةِ »(2) مى گويد : مراد از « اولى الفضل » ابوبكر است كه به جهت علوّ شأن ( و تعظيم ) او به لفظ جمع آورده شده است .(3)

چگونه تعبير به لفظ جمع از مفرد به جهت تعظيم در حق ابوبكر جايز است اما در حق اميرالمؤمنين عليه السلام جايز نيست ؟ ! آيا هيچ زنديقى مى تواند بگويد ابوبكر استحقاق تعظيم را دارد ، اما اميرالمؤمنين عليه السلام ندارد ؟ ! ! در حالى كه خاصّه و عامّه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده اند :

اگر درختها قلم و درياها مركب و جنيان حساب كننده و انسان ها نويسنده باشند نمى توانند فضائل اميرالمؤمنين را بنويسند .(4)

ص: 261

در زمان حيات رسول خدا صلى الله عليه و آله امر و فرمان در اختيار آن حضرت بود ، و پس از شهادت پيامبر صلى الله عليه و آله در دست اميرالمؤمنين على عليه السلام است ، چنان كه اين امر براى همه امامان عليهم السلام نيز چنين است . پس حضرت مجتبى عليه السلام در زمان پدر بزرگوارش نيز ولىّ بوده و نهايت در مرتبه ثانيه و در رتبه بعد از ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام ، و هم چنين است حال ساير امامان عليهم السلام . و هيچ گونه محذورى در ولايت دو ولىّ در يك زمان نيست ، چنان كه اين مطلب از احاديث بسيارى كه خاصّه و عامّه نقل كرده اند به صراحت استفاده مى شود .

در اين جا به كلامى از « دلائل الصّدق » برخوردم و مناسب ديدم همان را - با مختصر تصرّف - در اين جا ذكر كنم :

اگر اشكال شود كه ظاهر آيه ، ثبوت ولايت بالفعل است و هيچ شبهه اى در اين مطلب نيست كه امامت اميرالمؤمنين على عليه السلام تنها پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تحقق يافته

است و اگر بخواهيم ولايت را به حال ، نسبت ندهيم و مربوط به آينده بدانيم در اين صورت در مورد خدا و رسولش درست نخواهد بود .(1)

بعضى در جواب از اين اشكال گفته اند : ولايت هر يك از كسانى كه در آيه ذكر شده اند ، مناسب با خودشان است لذا ولايت وصى در طول ولايت نبى و پس از آن قرار دارد ، پس اگر آيه مذكور بر امامت و ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام دلالت داشته باشد ، مربوط به پس از پيامبر صلى الله عليه و آله است .

ولى حق در جواب اين است كه : ولايت براى اميرالمؤنين عليه السلام در دوران زندگى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله نيز متحقق بوده است ، منتهى در مرتبه دوّم قرار داشته است به همين دليل پيروى از اميرالمؤمنين عليه السلام واجب و تصرّفاتش نافذ بود . امّا آن حضرت غالبا ساكت بود ، چنان كه هر امامى در زمان امامت امام قبل از خود ، چنين برخورد مى كرد .

مثلا امام حسن عليه السلام در دوران امامت پدرش ، و امام حسين عليه السلام در عصر امامت برادر خويش چنين بودند .

ص: 263

حديث منزلت(1) نيز بر اين نكته دلالت دارد و مطابق اين حديث ، موقعيت اميرالمؤنين عليه السلام در مقايسه با موقعيت رسول اكرم صلى الله عليه و آله مانند موقعيت هارون نسبت به حضرت موسى عليهماالسلام است و معلوم است كه ولايت هارون با حضور حضرت موسى عليهماالسلام نيز وجود داشته است ؛ زيرا هارون ، شريك حضرت موسى عليهماالسلام بود ، اميرالمؤنين عليه السلام نيز عملا در دوران حيات رسول اكرم صلى الله عليه و آله ولايت داشته است ، اگر چه غالباً ساكت بوده ؛ زيرا بنا بر حديث منزلت ، اميرالمؤنين عليه السلام به استثناى نبوّت داراى تمام شئون پيامبراكرم صلى الله عليه و آله بوده اند .

حديث غدير نيز اين مطلب را اثبات مى كند و به همين جهت بود كه عمر بن الخطاب در روز غدير به اميرالمؤمنين على عليه السلام گفت : « صبح كردى و روز را به شب بردى ( يعنى روزگار خود را به اين حال گذراندى ) در حالى كه مولاى هر مرد و زن با ايمان شدى . »(2)

ترمذى نيز حديثى را در فضايل اميرالمؤمنين عليه السلام آورده است كه به وضوح بر مطلب فوق دلالت دارد ، او مى نويسد كه على عليه السلام ، كنيزى از اسراى جنگى را براى خود برگزيد ، چهار نفر عليه او هم پيمان شدند و از او به پيامبر صلى الله عليه و آله شكايت كردند . رسول خدا صلى الله عليه و آله خشمگين شد و سه بار فرمود : از « على » چه مى خواهيد ؟ « على » از من است و من از او هستم . او پس از من ، ولىّ تمام مؤمنان است .(3)

ص: 264

اين روايت دلالت دارد كه اقدام اميرالمؤمنين على عليه السلام در آن وقت ، معتبر بوده است و به جهت برخوردارى از مقام ولايت ، حق داشته است مانند پيامبر صلى الله عليه و آله ، سهمى براى خود از ميان غنايم انتخاب كند ؛ زيرا اميرالمؤمنين على عليه السلام از پيامبر صلى الله عليه و آله است ؛ يعنى مانند خود اوست ، لذا كارى كه انجام مى دهد مانند كارى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله انجام داده است ، بنا بر اين نتيجه مى گيريم كه مراد از بعديّت در اين روايت ، بعديّت زمانى نيست بلكه بعديّت به لحاظ رتبه و مقام است ؛ بدين سبب در برخى از روايات كلمه « بعدى » به كار نرفته است ، مثلا در مستدرك حاكم در بخش فضايل اميرالمؤنين عليه السلام چنين است .(1) به علاوه در احاديث بسيارى آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : « هر كس من ولىّ او هستم ، على عليه السلام هم امير اوست(2) . »(3)

ص: 265

خلاصه اين كه : ظاهر آيه « ولايت » به دلالت جمله اسميه و اين كه « ولىّ » صفت مشبهه است و اين دو ، دليل بر ثبات و دوام اين مقام است ، و ظاهر روايات كثيره ، دوام اين مقام و منصب را براى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اثبات مى نمايند و مؤيد اين مطلب اين است كه پيامبر صلى الله عليه و آله وقتى عازم جنگ تبوك بودند اميرالمؤمنين عليه السلام را در مدينه منوّره خليفه خود قرار دادند و تا پايان عمر ، ايشان را عزل نفرمودند .(1)

بارى ، منظور از ولايت در اين آيه شريفه ، دوستى مسلمانان با يكديگر نيست ؛ چرا كه دوستى همگانى احتياج به اين قيد و شرط ندارد و همه مسلمانان با هم دوست و برادرند ، هر چند كه در حال ركوع زكاتى نپردازند ، بنا بر اين ، ولايت در اين جا به

همان معنى سرپرستى و رهبرى است ، به خصوص اين كه در رديف ولايت خدا و ولايت پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفته است .

آيه صادقين :

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ » ؛(1)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! تقواى الهى پيشه كنيد و با راستگويان باشيد .

آيه مباهله :

« فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنْ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ » ؛(2)

پس كسى كه محاجّه و مجادله كند با تو ( در امر حضرت عيسى عليه السلام ) بعد از علم و دانشى كه ( در باره آن حضرت ) به تو رسيده ، پس بگو بخوانيم پسران ما و پسران شما و زنان ما و زنان شما و كسانى را كه به منزله جان ما ، و جان شما هستند ، سپس مباهله و تضرّع كنيم ، پس لعنت خدا را بر دروغ گويان قرار دهيم .

آيه « لكلّ قوم هاد » :

« إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ » ؛(3)

همانا تو بيم دهنده از عذاب الهى هستى و براى هر گروهى هادى و راهنمائى هست .

آيه ابتلاء :« وَإِذْ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ » ؛(4)

هنگامى كه خداوند ابراهيم را به كلماتى امتحان نمود پس آن ها را به اتمام رسانيد ، خداوند فرمود : من تو را امام مردم قرار دادم . ابراهيم عرض كرد : اين منصب را به ذرّيه من نيز عنايت فرما ، خداوند فرمود : عهد امامت من به ظالمين نمى رسد .

ص: 267

و آيات بسيار ديگرى ...

با توجّه به روايات بسيارى كه از طريق خاصّه و عامّه در تفسير و بيان هر يك از اين آيات وارد شده ، دلالت اين آيات بر خلافت بلافصل اميرالمؤمنين عليه السلام ، بلكه ساير

ائمه طاهرين عليهم السلام تمام است و ما به جهت طولانى نشدن اين رساله از بحث در آن ها صرف نظر مى كنيم .

مرحوم علامه مجلسى

رحمه الله در كتاب شريف « حق اليقين » بيست و يك آيه از آياتى كه دلالت بر امامت و خلافت و افضليّت اميرالمؤمنين عليه السلام مى كند را ذكر كرده و ضمن بحث و استدلال دقيق ، روايات عامه را هم ذكر كرده است .(1) و بعضى از كتب كلامى صد آيه در اين بحث ذكر نموده اند .(2) و در « غاية المرام » همه آن صد آيه را ذكر كرده و اخبارى را كه از طرق خاصّه و عامّه در شأن نزول آن ها وارد شده ، نقل نموده است كه مجموع آن ها متجاوز از هزار حديث است و طالبين به آنجا مراجعه كنند .

و همراه پيامبر صلى الله عليه و آله از آن مرغ بريان تناول فرمود . اين حديث از متواترات بين خاصّه و عامّه است و در غاية المرام از طريق عامه به 36 روايت نقل شده است .(1)

روشن است كسى كه محبوب ترين خلق نزد خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله باشد ، افضل خلق است و براى خلافت و امامت از ديگران لايق تر و برتر است .

در اين معنا بيست و سه حديث از طريق عامّه روايت شده است .(1)

اين عبارت از طريق عامه در پانزده حديث نقل شده است .(1)

اين حديث از طرق خاصه و عامه نقل شده است(1) و واضح است ، كسى كه داراى اين همه فضائل و مناقب باشد به خلافت و وصايت رسول خدا صلى الله عليه و آله از ديگران كه فاقد اين فضائل هستند اولى و لايق تر خواهد بود ، بلكه ديگران لياقت اين منصب را نخواهند داشت ؛ زيرا تفضيلِ مفضول بر فاضل و ترجيحِ مرجوح بر راجح عقلاً و نقلاً قبيح است .

بگو اگر درياها براى ( نوشتن ) كلمات پروردگارم مركب شود ، درياها پايان مى گيرد پيش از آن كه كلمات پروردگارم پايان يابد ، هر چند همانند آن ( درياها ) را كمك قرار دهيم .

در احاديث اهل بيت

عليهم السلام نقل شده است : « ما هستيم كلمات پروردگار كه فضائل ما را احصاء نمى توان كرد »(1)

كتاب فضل تو را آب بحر كافى نيست *** كه تر كنم سر انگشت و صفحه بشمارم

تا اين جا استدلال از طريق اوّل ( يعنى : نصّ ) بر خلافت اميرالمؤمنين على عليه السلام

اقامه شد كه ما فقط به بيان و شرح چهار دليل از آن به نحو اختصار اشاره كرديم ، و گرنه دلايل بر اين امر از حد شمارش بيرون است .

با توجّه به وجود نصّ و تصريح پيامبراكرم صلى الله عليه و آله در موارد متعدّد و به گونه هاى مختلف از اوّل بعثت تا واپسين لحظات حيات آن حضرت در سفر و حضر و در اجتماع بزرگ و كوچك ، نيازى به استدلال براى خلافت حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام از راه ديگر نيست ، ولى چون راه هاى ديگر هم براى اثبات خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام

وجود دارد ، به طور مختصر و گذرا به راه هاى ديگر هم اشاره مى شود .

ظاهر شود ، پس اين معجزه دوم و يا سوّم مانند همان معجزه اوّلى است كه در پى ادعاى پيامبرى يا امامت روى داده ، چون مرتبط بودن آن با اين ادعا و اين كه اين امر به خاطر آن ادعا به وقوع پيوسته كاملا معلوم مى گردد چنان كه علامه حلّى رحمه الله در كشف المراد بيان كردند .(1)

شكى نيست كه اميرالمؤمنين على عليه السلام بعد از شهادت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله وسلم ادّعاى خلافت بلا فصل نموده است ، و فرموده اند كه :

أنا خليفة رسول اللّه و وزيره و وارثه ، أنا أخو رسول اللّه و وصيّه ، أنا صفىّ رسول اللّه و صاحبه ... أنا سيّد الوصيّين و وصىّ سيّد النبيّين ؛(2)

من خليفه و جانشين رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم هستم ، و من وزير او و وارث او هستم ، و من برادر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و وصىّ او هستم و من برگزيده رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم و رفيق و مصاحب او هستم. من سيّد و سالار اوصياى پيامبران و وصىّ سيّد پيامبران هستم.

ص: 275

و اين « ادّعاى خلافت » از طرف اميرالمؤمنين عليه السلام ، از مسلّمات و بديهيّات است كه مورد قبول همه است(1) و همراه با اين ادّعا ، معجزات بسيار از قبيل ردّ الشمس ( يعنى برگشتن خورشيد براى آن حضرت ) و كندن درب خيبر و ... از آن حضرت ظاهر شد .(2)

اگر ادّعاى امامت ، همراه با معجزه باشد ، دليل بر صدق و راستگويى صاحب آن است و در غير اين صورت ، لازم مى آيد كه خداوند - العياذ باللّه - سبب گمراهى بندگانش باشد ؛ زيرا اگر مدّعى امامت دروغگو باشد ، خداوند معجزه را بر دست دروغگو جارى نمى كند و ما به جهت تبرّك ، چند نمونه از معجزات حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را بيان مى كنيم ، و بعد به ادعاى امامت از جانب آن حضرت اشاره خواهيم كرد .

حمايل نموده و بر ناقه عضباء(1) كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به ارث رسيده بود سوار شدند و به قنبر فرمودند : تا ده بشمار ، قنبر مى گويد : پس از آن كه شمردم ، ديدم در مدائن پشت در خانه سلمان هستيم .

زاذان مى گويد : وقتى مرگ سلمان نزديك شد به او گفتم : چه كسى تو را غسل مى دهد ؟ گفت : همان كسى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله را غسل داده است ! گفتم : اى سلمان ! تو در مدائن هستى و او در مدينه است ! گفت : اى زاذان ! وقتى جان از بدنم خارج شد چانه و لحيه مرا ببند و در آن حال صداى چيزى كه به زمين افتد خواهى شنيد . زاذان گويد : وقتى سلمان از دنيا رفت و چانه او را بستم ، صداى چيزى كه به زمين سقوط نمايد در پشت در شنيدم ، در را باز كردم ، ديدم اميرالمؤمنين عليه السلام است . حضرت فرمود : اى زاذان ! آيا سلمان بنده صالح و عبد پرهيزگار خدا جان داد ؟ عرض كردم : بلى اى آقاى من . حضرت وارد شد و رداء را از روى سلمان كنار زد ، ناگهان سلمان بر روى اميرالمؤمنين عليه السلام تبسّمى كرد ، حضرت فرمود : آفرين بر تو اى سلمان ، چون به محضر مقدّس رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلمرسيدى بگو بعد از شما امّت با على چه ها كردند . سپس آن حضرت مشغول غسل و كفن او شدند و چون بر سلمان نماز گذاردند از آن حضرت تكبير بلندى شنيديم و دو نفر ديگر را ديديم كه با آن حضرت نماز مى گذارند ، چون سؤال كرديم فرمود : يكى از آن ها برادرم جعفر عليه السلام و ديگرى خضر عليه السلام است و همراه هر يك از آن دو ، هفتاد صف از ملائكه و در هر صفّى هزار هزار ملك بودند . » ( حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بدن سلمان را در قبر گذاشتند و خاك بر او ريخت و سپس به مدينه مراجعت كردند و هنوز سپيدى صبح ظاهر نشده بود ) .(2)

ص: 277

ابوالفضل تميمى در اين قضيّه مى گويد :

سمعتَ منّي يسيرا في عجائبه *** وكلّ أمر عليّ لم يزل عجبا

تو از من مقدار كمى از عجائب على بن أبى طالب عليهماالسلام شنيدى ، و تمام امور على عليه السلامهميشه

عجيب بوده است .

أدريتَ في ليلة سار الوصيّ إلى *** أرض المدائن لمّا أن لها طلبا

دانستى كه در يك شب ، وصّى رسول خدا صلى الله عليه و آله چون دعوت شده بود از مدينه به سرزمين مدائن آمد .

فألحد الطّهر سلمانا و عاد إلى *** عراص يثرب و الإصباح ما قربا

پس بدن طاهر سلمان رحمه الله را در ميان قبر جاى داد ، سپس قبل از آن كه صبح طلوع كند به

سرزمين مدينه برگشت .

كآصف قبل ردّ الطّرف من سبأ *** بعرش بلقيس وافى تخرق الحجبا

مانند آصف بن برخيا وصى سليمان بن داود عليهماالسلام كه قبل از يك چشم بر هم زدن و يك مژگان بر هم نهادن تخت بلقيس را از شهر سبا براى سليمان عليه السلامآورد و موانع و حجاب ها را پاره كرد .

في آصف لم تقل أأنت بلى *** أنا بحيدر غالٍ أورد الكذبا ؟درباره آصف بن برخيا مگر تو تصديق نكردى ؟ ليكن مى گوئى كه من درباره اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليهماالسلام حيدر غلوّ كرده ام و مطالب دروغ را آورده ام ؟

إن كان احمدَ خير المرسلين فذا *** خير الوصيّين أو كلّ الحديث هبا

اگر آصف بن برخيا كه وصى سليمان است بتواند عرش بلقيس را در كمتر از يك چشم بر هم نهادن از شهر سبا حاضر كند پس احمد صلى الله عليه و آله ، خاتم الانبياء و المرسلين است و وصىّ او كه خير الوصيّين است چگونه نمى تواند در يك شب از مدينه به مدائن آيد و برگردد ؟ ! يا

آن كه به كلّى انكار كن و بگو تمام اين مطالب قرآن و آوردن تخت بلقيس از سبا نيز سخن به گزافه و پراكنده گوئى بوده است .

و قلت ما قلت من قول الغلاة فما *** ذنب الغلاة إذا قالوا الّذي وجبا

ص: 278

و مى گويى كه اين معجزات را اهل غلوّ به على عليه السلام نسبت مى دهند ، گناه اهل غلوّ چيست اگر احيانا حكايت از امر واقع شده و حقيقى بنمايند ؟(1)

2 . تسبيح شير : اميرالمؤمنين على عليه السلام همراه اصحاب در مسيرى مى رفتند كه به نيزارى رسيدند ، ناگهان ديدند كه در وسط راه شيرى خوابيده و بچه هايش به پشت او سوار شده اند ، جويريّه بن مسهّر گويد : من دهانه مركب خود را بر گرداندم ، حضرت فرمود : اى جويريّه به كجا برويم ؟ « اين حيوان سگى از سگ هاى خداست و مطيع او » سپس اين آيه را تلاوت نمود : « مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ »(2) هيچ جنبنده اى نيست مگر آن كه اراده و اختيار او به دست خداست و پروردگار من بر راه مستقيم است » ناگهان ديده شد كه شير با حالت تضرّع و تبصبص(3) به طرف حضرت آمد و دُم خود را از روى نياز و رحمت تكان داد و گفت : « السلام عليك يا أميرالمؤمنين و رحمة اللّه و بركاته يا ابن عمّ رسول اللّه ؛ سلام بر تو اى اميرالمؤمنين و اى پسر عموى رسول خدا ، رحمت و بركات خدا بر تو باد » حضرت به او فرمود : « و عليك السلام يا أبا الحارث ؛ سلام بر تو اى أباالحارث » تسبيح تو چيست ؟ عرض كرد : « سبحان من ألبسني المهابة و قذف في قلوب عباده منّي المخافة ؛ پاك و منزّه است آن خدايى كه لباس هيبت را بر تن من كرد و در دل بندگانش از من ترس و وحشت انداخت » .(4)

3 . ردّ الشمس : ابن شهر آشوب مى گويد : ابن مردويه در كتاب مناقب و ابواسحاق

ثعلبى در تفسير خود و ابو عبداللّه بن منده در كتاب معرفت و ابو عبداللّه نطنزى در خصائص و خطيب در اربعين و ابو احمد جرجانى در تاريخ جرجان داستان ردّ الشمس را براى اميرالمؤمنين عليه السلام ذكر كرده اند . و ابوبكر ورّاق كتابى در طرق احاديث ردّ الشمس نوشته ، و ابوعبداللّه جُعَل كتابى در اثبات امكان و جواز ردّ الشمس نگاشته است

ص: 279

و ابوالقاسم حسكانى مساله اى در تصحيح ردّ الشمس و پاسخ نواصب معاند آورده و ابوالحسن بن شاذان كتابى در بيان كيفيّت ردّ الشمس براى اميرالمؤمنين عليه السلام نوشته است . و ابوبكر شيرازى در كتاب خود حديث ردّ الشمس را مفصّل و مستوفى با اسناد خود از شعبه از قتاده از حسن بصرى از امّ هانى ذكر كرده است ... . و سپس گفته

است كه : خورشيد چندين مرتبه براى اميرالمؤمنين عليه السلام برگشت ، يك مرتبه همان دفعه اى كه سلمان روايت كرده است . همچنين در روز بساط و روز خندق و روز حُنَيْن و روز خيبر و روز قرقيساء ( شهرى در ساحل فرات ) و روز براثاء و روز غاضريّه و روز نهروان و روز بيعت رضوان و روز صفّين و در نجف و در بنى مارز و در وادى عقيق و بعد از اُحُد .

و كلينى رحمه الله روايت كرده كه خورشيد در مسجد فضيخ در مدينه براى آن حضرت برگشته است .

اما دو مرتبه كه معروف و مشهور است : يكى در زمان حيات رسول خدا صلى الله عليه و آله در كراع الغميم ، و ديگرى ، بعد از رحلت آن حضرت در بابِل ، واقع شد .(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : دعا كن خدا خورشيد را براى تو ظاهر گرداند . اميرالمؤمنين عليه السلام دعا كرد ، و ناگهان خورشيدِ پاك و نورانى ظاهر شد .

در روايت ابوجعفر طحاوى است : پيامبر صلى الله عليه و آله به درگاه خداوند عرض كردند : « پروردگارا ! على در طاعت تو و طاعت رسول تو بود ، خورشيد را براى او برگردان » ناگهان خورشيد به آسمان باز گشت . حضرت اميرالمؤمنين عليه السلامبرخاستند و نماز خود را بجاى آوردند و چون از نماز فارغ شدند ، خورشيد فرو نشست و ستاره ها ظاهر شدند .

در روايت ابوبكر مهرويه چنين وارد است : اسماء گفت : به خدا قسم ، چون خورشيد خواست فرو بنشيند و غروب كند ، صدايى مانند صداى ارّه كه در چوب فرو رفته و مشغول بريدن است به گوش ما رسيد . ابوبكر مهرويه گويد : اين قضيّه در ناحيه صهباء در راه جنگ خيبر واقع شد .

نيز روايت است كه : آن حضرت نماز خود را به طور ايماء و اشاره خواند و چون خورشيد برگشت به امر رسول خدا صلى الله عليه و آله اعاده نمود .(1)

به طورى كه مردم ترسيدند و به تهليل و تسبيح و تكبير مشغول شدند و خورشيد غروب نموده در زير افق پنهان شد .

مسجد ردّ الشمس در زمين بابِل مشهور و معروف است .

از ابن عباس به طرق بسيارى روايت شده است كه ردّ الشمس نشد مگر براى سليمان وصىّ داود عليهماالسلام و يوشع بن نون وصىّ موسى عليهماالسلام و على بن ابى طالب عليهماالسلام وصىّ حضرت محمّد صلى الله عليه و آله .(1)

سيّد حميرى مى گويد :

ردّت عليه الشّمس لمّا فاته *** وقت الصّلاة و قد دنت للمغرب

حتّى تبلّغ نورها في اُفقها *** للعصر ثمّ هوت هويّ الكوكب

و عليه قد ردّت ببابِل مرّة *** اُخرى وما ردّت لخلق معرب

إلا ليوشع أوّله من بعده *** و لردّها تأويل امر معجب

چون وقت نماز اميرالمؤمنين عليه السلام فوت شد و خورشيد در آستانه غروب قرار گرفت ، براى نماز حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بازگشت نمود . به طورى كه نور آن در اُفق مى درخشيد و براى نماز عصر على عليه السلام تلألؤ داشت و سپس مانند ستاره اى كه فرو افتد ، فرو افتاد .

و بار ديگر خورشيد در شهر بابِل براى اميرالمؤمنين على عليه السلام برگشت و براى احدى از مردم خورشيد بر نگشته است مگر اولين بار براى يوشع بن نون و پس از آن براى حضرت على عليه السلام ، و در اين بازگشت امر شگفت آورى است .

و نيز حميرى گويد :

عليّ عليه ردّت الشمس مرّة *** بطيبة يوم الوحي بعد مغيّب

ص: 282

و ردّت له اُخرى ببابِل بعد *** ما افت و تدلّت عينها لغروب

على عليه السلام آن كسى است كه يك بار خورشيد براى او برگشت در شهر پاك و پاكيزه ( مدينه ) در روز وحى پس از آن كه در افق پنهان گشته بود .

و يك بار ديگر در بابِل براى او برگشت پس از آن كه سير خود را در آسمان نموده بود و قرص آن سرازير در افق مغرب شده بود .(1)

4 . گفتگو با خورشيد: ابن شهر آشوب مى گويد : با سلسله سند متّصلى كه دارم روايت كردند براى من ابن شيرويه ديلمى ، و عبدوس همدانى ، و خطيب خوارزمى از كتاب هاى خودشان ، و روايت كرده اند براى من جدّ اعلاى من شهرآشوب و محمّد فتّال از كتاب هاى اصحاب ما مانند ابن قولويه و كشّى و عبدكى از سلمان و ابوذر و ابن عبّاس و علىّ بن ابى طالب عليهماالسلام كه : « وقتى با رسول خدا صلى الله عليه و آله شهر مكّه را فتح نموديم و به هوازن رسيديم حضرت فرمودند : اى على ! برخيز و مقام و منزلت خود را نزد خداى تعالى بنگر ، چون خورشيد طلوع كند با او تكلّم كن . اميرالمؤمنين عليه السلام برخاستند و به خورشيد در حال طلوع فرمودند : « السلام عليك أيّها العبد الدّائب في طاعة اللّه ربّه؛ سلام بر تو اى بنده كوشا در راه اطاعت و بندگى پروردگار خود » خورشيد جواب آن حضرت را داد و عرض كرد : « و عليك السّلام يا أخا رسول اللّه و وصيّه و حجة اللّه على خلقه ؛ سلام بر تو اى برادر و وصّى پيامبر خدا و اى حجّت خدا بر بندگانش » اميرالمؤمنين عليه السلام ناگهان خود را به زمين انداخته و به سجده رفت و در حال گريه شكر مى نمود . حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله على عليه السلام را از زمين برداشتند و با دست مبارك خود بر چهره او مى كشيدند و فرمودند : بر خيز اى حبيب من ، ملائكه آسمان از گريه تو به گريه در آمدند و خداوند به تو بر حمله عرشش مباهات نمود و سپس فرمود :

الحمد للّه الذي فضّلني على سائر الأنبياء وأيّدني بوصيّى سيّد الأوصياء ؛

حمد براى خدايى است كه مرا بر ديگر پيام آوران فضيلت داد و مرا به وصيّم

ص: 283

سيّد اوصياء يارى نمود . سپس اين آيه را تلاوت نمود : « وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعاً وَكَرْهاً وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ »(1) تمام موجودات آسمان و زمين همه با رغبت يا كراهت در مقام تسليم و انقياد خداوند هستند ، و بازگشت همه آن ها به سوى اوست .(2)

حموينى در فرائد السمطين(3) و خوارزمى در مناقب(4) و قندوزى در ينابيع المودّة(5)

از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت كرده اند :

أنّه قال لعليّ : يا أبالحسن كلّم الشمس فإنّها تكلّمك . قال على عليه السلام : السّلام عليك أيّها العبد المطيع للّه و لرسوله ، فقالت الشّمس : السّلام عليك يا أميرالمؤمنين و إمام المتّقين و قائد الغرّ المحجّلين . يا عليّ أنت و شيعتك في الجنّة . يا عليّ أوّل من تنشقّ عنه الأرض محمّد صلى الله عليه و آله وسلم ثمّ أنت ، و أوّل من يحيى محمّد صلى الله عليه و آله وسلم ثمّ أنت ، و أوّل من يكسى محمّد صلى الله عليه و آله وسلم ثم أنت ، فسجد عليّ عليه السلام للّه تعالى و عيناه تذرفان بالدّموع ، فانكبّ عليه النّبي صلى الله عليه و آله وسلم فقال : يا أخي و حبيبي إرفع رأسك فقد باهى اللّه بك أهل سبع سماوات ؛(6)

پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به على فرمود : اى اباالحسن ! با خورشيد سخن بگو كه او نيز با تو گفتگو خواهد كرد . على [ عليه السلام ] خطاب به خورشيد فرمود : « سلام بر تو اى بندهمطيع خدا و رسول » خورشيد در پاسخ گفت : سلام بر شما اى اميرمؤمنان و امام با تقوايان و رهبر پيشانى سفيدان ( در روز قيامت ) يا على ! تو و شيعيانت در بهشت خواهيد بود . يا على ! اولين كسى كه زمين براى او

ص: 284

شكافته مى شود محمّد صلى الله عليه و آله وسلماست سپس تو خواهى بود . و اول كسى كه زنده گردد محمّد صلى الله عليه و آله وسلماست و سپس تو خواهى بود . و اول كسى كه پوشيده شود محمّد صلى الله عليه و آله وسلم است و سپس تو خواهى بود . بعد از اين كلام ، على [ عليه السلام ] به سجده افتاد و از چشم هاى مباركش اشك فرو ريخت . رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم به روى در افتاد و فرمود : اى برادر و حبيب من ! سر بردار كه حق سبحانه و تعالى مباهات فرموده به تو اهل هفت آسمان را .

5 . سخن گفتن ريگ : شيخ طوسى رحمه الله در امالى از ابو محمّد فخّام با سند خود از ابومريم از سلمان رحمه الله روايت كرده است كه گفت : « نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله نشسته بوديم كه على بن ابى طالب عليهماالسلام وارد شد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله يك دانه ريگ به دست اميرالمؤمنين عليه السلام دادند ، چون ريگ در دست او قرار گرفت ، ناگهان شروع به سخن كرد و گفت : « لا إله إلا اللّه محمّد رسول اللّه ، رضيت باللّه ربا و بمحمّد نبيّا و بعليّ وليّا ؛ نيست معبودى جز خداوند عزّ و جلّ و محمّد رسول خداست . به خداوند راضى شدم كه پروردگارم باشد و به محمّد كه پيامبرم باشد و به علىّ كه صاحب اختيار و مولايم باشد . » « فقال النّبي صلى الله عليه و آله وسلم من أصبح منكم راضيا بولاية عليّ فقد اَمِن خوف اللّه و عقابه ؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : كسى كه روزگار خود را بگذراند و راضى باشد به ولايت على بن ابى طالب عليهماالسلام از خوف و عذاب خداوند ايمن است » .(1)

6 . دست بريده : حاتمى به اسناد خود از ابن عباس روايت كرده است كه : روزى مردى سياه نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و اقرار به دزدى كرد . حضرت سه بار از او سؤال كردند ، در هر بار اعتراف كرد و گفت : اى اميرالمؤمنين ! مرا تزكيه و طاهر كن ، حدّ بر من جارى كن ، من دزدى كرده ام . حضرت دستور دادند دست او را بريدند . آن مرد سياه به راه افتاد و رفت ، در بين راه « ابن كوّاء »(2) او را ديد و گفت : چه كسى دست تو را

ص: 285

قطع كرده است ؟ آن مرد سياه گفت :

ليث الحجاز و كبش العراق(1) ، و مصادم الأبطال ، المنتقم من الجهّال ، كريم الأصل ، شريف الفصل ، مُحِلُّ الْحَرَمَيْنِ ، وارث المشعرين ، ابوالسبطين ، أوّل السّابقين ، و آخر الوصيّين من آل يس ، المؤيّد بجبرائيل ، المنصور بميكائيل ، الحبل المتين ، المحفوظ بجند السّماء أجمعين ، ذاك واللّه اميرالمؤمنين على رغم الرّاغمين ؛(2)

شير حجاز ، امير ( و سالار و بزرگ و رهبر ) عراق ، و زمين زننده شجاعان روزگار ، انتقام گيرنده از جاهلان ، آن كه ريشه اش اصيل و بزرگوار است و پيوندش شريف است ، اوست مُحِلّ دو حرم و وارث دو مشعر ، پدر دو سبط رسول خدا صلى الله عليه و آله ، اوّل سابقين و آخر وصيّين از آل رسول اللّه صلى الله عليه و آله ، آن كه جبرائيل تأييدش كند ، و ميكائيل ياريش نمايد ، ريسمان متّصل و محكم خدا ، محفوظ به لشكرهاى آسمان ، به خدا قسم اوست امام مؤمنان و امير آن ها هر چند كه دشمنان دوست نداشته باشند .

ابن كوّاء با تمسخر گفت : « على » دست تو را بريده و تو اين گونه او را تمجيد مى كنى ؟ مرد سياه گفت : سوگند به خدا كه اگر مرا قطعه قطعه كند ، لحظه به لحظه محبت او در دل من افزون شود . ابن كوّاء نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و ماجراى گفتگوى خود را با مرد سياه بيان كرد ، حضرت فرمود : اى ابن كوّاء ! دوستان و محبّين ما افرادى هستند كه اگر آن ها را تكه تكه كنيم ، دوستى و محبّت آن ها به ما زياده گردد و دشمنان ما كسانى هستند كه اگر روغن و عسل در كام آن ها بريزيم ، دشمنى و بغض آن ها زياد شود . و سپس به حضرت امام حسن عليه السلام فرمودند : برو و آن عموى سياه خود را بياور ! حضرت امام حسن عليه السلام آن مرد را نزد اميرالمؤمنين عليه السلام حاضر نمود ، حضرت دست

ص: 286

بريده او را برداشته و به محلّ بريدگى گذاشت و رداى خود را به روى آن كشيدند ، و به كلمات آهسته دعايى خواندند . آن مرد سياه برخاست در حالى كه دستش به حال اوّليه برگشت و سالم شد و اثرى از قطع آن نمانده بود . او در ركاب اميرالمؤمنين عليه السلام جنگ مى نمود تا آن كه در واقعه نهروان به شهادت رسيد و گفته شده است كه اسم آن مرد سياه ، « افلح » بوده است .

ابن مكّى مى گويد :

اما ردّ كفّ العبد بعد انقطاعها *** اما ردّ عينا بعد ما انطمست طمسا(1)

آيا اميرالمؤمنين على عليه السلام ، دست غلام را پس از آن كه بريده و جدا شده بود ، بر نگردانيد ؟ آيا اميرالمؤمنين عليه السلام ، چشم را پس از آن كه نورش از بين رفته بود ، بر نگردانيد ؟

7 . هلاكت جنّيان : روايت شده از ابن عبّاس كه گفت : چون پيامبر صلى الله عليه و آله براى نبرد با بنى المصطلق بيرون رفت ، آخر شب در نزديكى يك وادى فرود آمد ، جبرئيل فرود آمد و به حضرت خبر داد كه طائفه اى از كفّار جنّ در درون درّه پنهان شدند و مى خواهند نيرنگ بزنند و قصد شما كردند تا هنگام گذشتن از آن به اصحاب تان ضرر بزنند . رسول خدا صلى الله عليه و آله اميرالمؤمنين عليه السلام را خواست و فرمود : به اين درّه برو و دشمنان خدا را - از جنّ كه قصد تو كنند - با نيروى الهى خود دفع كن و اسم هايى كه تو را بدان مخصوص گردانيد ، حصن خود ساز . و صد مرد را كه با او بودند ، با اميرالمؤمنين عليه السلامفرستاد و به آن ها فرمود : با او باشيد و فرمانش را اطاعت كنيد . اميرالمؤمنين عليه السلام به سوى درّه رفت و چون نزديك لبه آن رسيد به آن صد نفر همراهانش فرمود : نزديك لبه و كنار آن بايستيد و كارى نكنيد تا به شما اجازه بدهم ، و خودش تا لبه و كنار درّه و وادى پيش رفت و به خداوند از دشمنانش پناه برد و نام خداوند بر زبان آورد . پس به صد نفر همراهانش اشاره كرد كه نزديك بياييد ، چون به مسافت پرتاب يك تير نزديك آمدند ، آن حضرت قصد فرود آمدن به درّه را نمود

ص: 287

و خواست به وادى فرو رود ، بادى شديد وزيد كه نزديك بود آن قوم بر روى در افتند ، و گام آن ها از ترس دشمن پايدار نمى ماند از ترس آنچه به آن ها رسيده بود . پس اميرالمؤمنين عليه السلام فرياد زد و گفت : منم علىّ بن ابى طالب وصىّ رسول خدا و پسر عموى او ، اگر امان مى خواهيد بايستيد ! و در چشم همراهان ، مردمى پديدار شدند همچون هندوان ( افراد سياهى ) كه گويا مشعل هاى آتش در دست دارند و در كناره هاى درّه جا گرفته بودند و اميرالمؤمنين عليه السلام به درون درّه فرو رفت و قرآن مى خواند و با شمشيرش به راست و چپ مى راند ، و درنگى نكرد كه آن اشخاص چون دود سياهى شدند و اميرالمؤمنين عليه السلام تكبير گفت و از درّه بالا آمد و با آن سپاه ايستاد تا مكان از آنچه دود و غبار داشت پاك شد . اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله گفتند : يا ابالحسن ! چه ديدى؟ نزديك بود كه ما از ترس بر تو هلاك شويم بيشتر از آنچه براى خود در هراس بوديم ! اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : چون آن ها آشكار شدند ، نام هاى خاص خداوند را خواندم ، آن ها حقير و خوار شدند و دانستم كه ترسيدند و من بدون ترس درون وادى رفتم ، و اگر آن ها بر آن حال مى ماندند ( و به جاى خود ايستاده بودند ) همه را هلاك مى كردم و خداى تعالى كيد و نيرنگ آن ها را كفايت كرد و از مسلمانان شرّ آن ها را گردانيد . و هر چه از ايشان مانده اند پيش از من نزد پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مى روند و ايمان مى آورند . پس اميرالمؤمنين عليه السلام و همراهانش نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بر گشتند و به وى گزارش دادند ( و اين حال را بازگو كردند . ) پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم شاد شد و درباره او دعا كرد و فرمود : يا على ! هر كدام از خدا ترسيدند پيش از آن كه تو بيايى نزد من آمدند و مسلمان شدند و من اسلام آن ها را پذيرفتم .(1)

8 . شتران سرخ موى : روايت است از على بن ابى حمزه از على بن الحسين زين العابدين از پدرش عليهم السلام كه گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام ندا داد : « مَن كانَ لَهُ عند رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم عِدة أو دَين فَلْيأتنى ... » هر كس نزد پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم وعده يا طلبى دارد

ص: 288

به نزد من بيايد و طلب كند ، پس هر كس نزد حضرت مى آمد ، وعده يا طلب و دينى داشت آن حضرت سجّاده اش را كنار مى زد ( اگر حق بود ) آن چيز را زير سجّاده مى يافت . پس عمر به ابوبكر گفت : ما هم بايد در اين باب فكرى كنيم تا كسب آبرو و شرف كنيم ، بعد از مشورت كردن ، عمر گفت : اگر تو هم ندا بدهى ، همان طورى كه اميرالمؤمنين عليه السلام چنين كرده ، تو نيز خواهى يافت همان طور كه او در زير سجّاده مى يابد . پس ابوبكر ندا داد و اميرالمؤمنين عليه السلام شنيد و فرمود : به زودى او از كارش پشيمان مى شود . و چون صبح روز ديگر شد ابوبكر با جماعتى از مهاجرين وانصار نشسته بودند ، اعرابى آمد و گفت : كدام يك از شما وصىّ رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم هستيد ؟ اشاره به ابوبكر كردند ، اعرابى گفت : تو وصىّ و ولىّ رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم هستى ؟ ابوبكر گفت : آرى ، چه مى خواهى ؟ اعرابى گفت : آن هشتاد شتر سرخ موى سياه چشم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم برايم ضمانت كرده را بياور ! ( ابوبكر گفت : آن شتران چيست ؟ اعرابى گفت : هشتاد شتر سرخ موى سياه چشم ... )(1) ابوبكر به عمر گفت : الآن چه كنيم ؟ عمر گفت : اعراب جاهل هستند ، از او گواه طلب كن ! پس ابوبكر از او گواه خواست ، مرد اعرابى گفت : از مثل من بر چيزى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله برايم ضمانت كرده ، گواه مى خواهى ؟ به خدا قسم كه تو وصىّ و خليفه پيامبر صلى الله عليه و آله نيستى . پس سلمان برخاست و گفت : اى اعرابى ! دنبال من بيا تا تو را به وصىّ رسول خدا صلى الله عليه و آله راهنمايى كنم ، اعرابى دنبالش رفت تا به نزد اميرالمؤمنين عليه السلام رسيد و گفت : آيا تو وصىّ رسول خدا صلى الله عليه و آله هستى ؟ حضرت فرمود : آرى چه مى خواهى ؟ گفت : رسول خدا صلى الله عليه و آله براى من هشتاد شتر سرخ موى سياه چشم ضمانت كرده است ، ( اگر وصىّ او هستى برايم شترها را ) بياور ، حضرت فرمود : تو و اهل بيت تو اسلام آورده ايد ؟ اعرابى در مقابلش افتاد و شروع كرد به بوسيدن دو دست حضرت و گفت : شهادت مى دهم كه خدايى جز خداى تعالى نيست و گواهى مى دهم كه وصىّ و خليفه

ص: 289

رسول خدا صلى الله عليه و آله تو هستى . همين شرط ميان او و من بوده و همه ما مسلمان شديم . اميرالمؤمنين عليه السلام به امام حسن عليه السلام فرمود : يا حسن ! تو و سلمان با اين اعرابى به فلان وادى برويد و ندا دهيد كه « يا صالح يا صالح ! » چون جواب تو را بدهد ، به او بگو كه اميرالمؤمنين عليه السلام به تو سلام مى رساند و مى گويد : آن هشتاد شترى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله براى اين اعرابى ضمانت كرده حاضر كن، سلمان گفت : ما به آن وادى رفتيم ، امام حسن عليه السلام ندا داد ، جواب آمد : « لبيك اى پسر پيامبر » حضرت پيغام اميرالمؤمنين عليه السلامرا رساند ، گفت : سمعاً و طاعةً ، پس طولى نكشيد كه مهار ناقه از زمين بيرون آمد ، امام حسن عليه السلام آن مهار را به دست گرفت و به دست اعرابى داد و گفت : مهار را بكش ، وى مى كشيد و ناقه ها بيرون مى آمدند تا اين كه هشتاد شتر با آن صفت كه گفته بود ، خارج شدند .(1)

9 . كندن در خيبر : در ميان همه مسلمين در حد تواتر نقل شده كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در جنگ خيبر ، درب قلعه را از جاى كند و دور انداخت در حالى كه هفتاد انسان تنومند و قوى از جابجائى آن ناتوان بودند . و خودشان فرمودند :

وَ اللَّهِ مَا قَلَعْتُ بَابَ خَيْبَرَ وَ رَمَيْتُ بِهِ خَلْفَ ظَهْرِي أَرْبَعِينَ ذِرَاعاً ( لم يحسّ به أعضائى )(2) بِقُوَّةٍ جَسَدِيَّةٍ وَ لاَ حَرَكَةٍ غِذَائِيَّةٍ لَكِنِّي أُيِّدْتُ بِقُوَّةٍ مَلَكُوتِيَّةٍ وَ نَفْسٍ بِنُورِ رَبِّهَا مُضِيئَةٍ ؛(3)

سوگند به خدا كه من به قوّت جسدى و حركت غذايى در از قلعه خيبر بر نكندم كه آن را پشت سرم چهل ذراع به دور انداختم ( چنان كه اعضايم بدان احساس نكرده است ) و لكن به قوّت ملكوتى و نفسى كه به نور ربّ خود فروزان است مؤيَّد بودم .

ص: 290

10 . تكلّم با اژدها : روزى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بر منبر مسجد كوفه براى مردمان خطبه مى خواند ، ناگهان اژدهايى وارد مسجد شد و مردمان هجوم آوردند تا او را بكشند ، امام فرمود : راهش دهيد . راهش دادند ، اژدها آمد از منبر بالا رفت و در گوش اميرالمؤمنين عليه السلام چيزى گفت و آن حضرت به زبان وى جواب داد ، و اژدها از مسجد بيرون رفت و غايب شد . آنگاه حضرت براى رفع تعجّب ديگران فرمود : او از حكّام و فرمانروايان جنّ بود كه مسئله اى برايش پيش آمده بود ، از من پرسيد و من جوابش دادم و رفت .(1)

11. كندن سنگ عظيم : هنگامى كه اميرالمؤمنين عليه السلام با لشكريان متوجّه صفين بود ، تشنگى بر لشكر و حيوانات آن ها غلبه نمود . آن حضرت دِيْرى را ديد و از راهب آب طلب كرد ، راهب گفت : از اين جا تا آب سه فرسخ راه است ، و هر يك ماه براى من اندكى آب مى آورند ، اگر آب را به شما بدهم خودم تلف مى شوم . اميرالمؤمنين عليه السلام از

راه بيرون رفته و اطراف را ملاحظه نمود و زمينى را نشان داد كه سپاهيان بكَنند ، چون كَندند ، سنگ عظيمى پيدا شد . فرمود : سنگ را برداريد و آب بخوريد ، حدود سيصد نفر جمع شدند كه سنگ را حركت دهند نتوانستند ، و تعداد لشكريان نود هزار نفر بودند ، چون همه عاجز شدند ، اميرالمؤمنين عليه السلام خود از اسب فرود آمده به سر پنجه خيبرگشا ، آن سنگ را حركت داد ، و برداشت و به دور افكند ، از زير آن چشمه آبى پيدا شد كه آبش از عسل شيرين تر و از يخ سردتر و از برف سفيدتر بود . تمام لشكر آب خوردند و حيوانات را آب دادند و مشك ها را پر كردند و باز امر نمود كه سنگ را به جاى خود برگردانند ، و چون مقدور لشكر نبود ، خود آن حضرت سنگ را به جاى خود برگرداندند ، و خاك بر آن ريختند . و راهب از دير فرود آمد ، پرسيد : كه اين شخص نبى است ؟ گفتند : نه ، وصى نبى است . پس به خدمت حضرت آمد

ص: 291

و مسلمان شد و گفت : از پدران به ما رسيده بود كه در حوالى اين دير ، آبى است و از آن نشان ندهد مگر نبى يا وصى نبى . و پدر من در آرزوى ديدن شما مدت ها در اين دير به سر برده ولى اين توفيق نصيب من شد ، پس به خدمت آن حضرت به صفين رفت و به شهادت رسيد .

و چون از صفين مراجعت نمودند ، يارانى كه همراه بودند هر چند تفحص كردند آن را نيافتند .(1)

12. فضائل بى شمار : نيز خوارزمى در مناقب از سماك بن حرب از سعيد بن جبير روايت كرده است كه او مى گفت :

قلت لابن عبّاس - رضى اللّه عنه - أسألك عن اختلاف النّاس في عليّ - رضى اللّه عنه - قال : يابن جبير تسألني عن رجل كانت له ثلاثة آلاف منقبة في ليلة واحدة و هي ليلة القربة في قليب بدر . سلّم عليه ثلاثة آلاف من الملائكة من عند ربّهم و تسألني عن وصيّ رسول اللّه صلى الله عليه و آله و صاحب حوضه و صاحب لوائه في المحشر . و الذي نفس عبد اللّه بن العباس بيده لو كانت بحار الدنيا مِدادا و أشجارها أقلاما و أهلها كتّابا فكتبوا مناقب عليّ بن أبي طالب و فضائله ما أحصوها ؛(2)

سعيد بن جبير مى گويد : من از علّت اختلاف عقيده مردم درباره على [ عليه السلام ] از ابن عباس سؤال كردم ، در پاسخ گفت : اى فرزند جبير ! از من پرسش مى كنى درباره كسى كه سه هزار منقبت فقط در يك شب داشت و آن شب ، شبِ مشك بود در چاه بدر . بر او سه هزار فرشته از نزد خداوند سلام كردند . و از من پرسش مى كنى درباره وصىّ رسول خدا صلى الله عليه و آله و صاحب حوض كوثر او و صاحب پرچم توحيد و لواى حمد او در روز محشر . سوگند به خدايى كه جان عبداللّه بن عباس در دست قدرت اوست اگر تمام

ص: 292

درياهاى دنيا مركّب شوند و تمام درخت هاى دنيا قلم گردند و تمام اهل عالم نويسنده شوند ، از عهده شمارش فضائل و مناقب على بن ابى طالب بر نخواهند آمد .

نتيجه آنكه هر كس داراى اين دو وجه ( يعنى اعجاز و ادعا ) باشد يقينا امام است ، زيرا اگر كاذب بود ، خداوند هرگز توسط او معجزه ظاهر نمى كرد ، تا القاء در هلاكت محقق نشود .

محقق طوسى رحمه الله در اين مقام مى فرمايد :

و لظهور المعجزة على يده كقلع باب خيبر(1) و مخاطبة الثعبان(2)

ص: 294

و رفع الصخرة العظيمة عن القليب(1) ، و محاربة الجنّ(2) و ردّ الشّمس(3) و غير ذلك . و ادّعى الإمامة فيكون صادقا .(4)

از دست حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام معجزات بسيارى ظاهر گرديده است ... و نيز آن حضرت مدّعى امامت بود . « صغرى »

و هر كسى داراى اين دو خصوصيّت باشد پس او امام و جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله است . « كبرى »

پس على بن ابى طالب عليهماالسلام وصى و خليفه رسول خدا صلى الله عليه و آله است . « نتيجه »

واضح است كه صغراى استدلال دو بخش دارد :

ص: 295

الف ) معجزاتى بر دست اميرالمؤمنين عليه السلام به ظهور پيوسته ، كه به برخى از آن ها اشاره كرديم .

ب ) از متواترات و مسلّمات تاريخ شيعه و مخالفين اين است كه اميرالمؤمنين عليه السلام پس از رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم مدّعى امامت بود .

اثبات كبرى : هر كسى چنين باشد او امام است و صادق ؛ زيرا اگر كاذب بود ، خداوند بدست او معجزه ظاهر نمى كرد تا القاء در ضلالت و هلاكت محقق نشود . پس اميرالمؤمنين على عليه السلام امام پس از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم است .

البته بايد توجّه داشت كه وجود نورانى و مطهّر امير عالم على بن ابى طالب عليهماالسلام قابل مقايسه با هيچ كس نيست ، او نفس رسول صلى الله عليه و آله وسلم است و خود فرمود :

لكنّي أسْفَفْتُ إذْ أسَفُّوا و طِرْتُ إذْ طارُوا ؛(1)

هرگاه آن ها فرود آمدند من با آن ها فرود آمدم ، ( يعنى من براى مصلحت اسلام و مسلمين در همه مراحل در بلندى ها و سرازيرى ها با ايشان هماهنگى كردم و همچون طائر و پرنده اى ، همين كه مى خواستند خود را به زمين نزديك كنند ، نزديك مى شدم ) و آنگاه كه آن ها به هوا پرواز مى كردند ( و بلند پروازى مى نمودند ) من هم پرواز مى كردم .(2)

و فرمود :

يَنْحَدِرُ عنّي السّيل و لا يرقى إليّ الطّير ؛(3)

مانند كوهى هستم كه سيل از من روان مى گردد و پرنده اى ، به قلّه مقام من نمى رسد .(4)

اگر امكان مقايسه و برترى سنجى باشد ، اميرالمؤمنين على عليه السلام را بايد با انبياء و اوصياء قرين ساخت ، نه با بى ايمانان اهل سقيفه ؛ چقدر ناپسند است كه بگوئيم اميرالمؤمنين على عليه السلام چنين بود و ابوبكر و عمر و عثمان چنان بودند ، مثل آن كه بگوئيم اين شمشير بُرّنده تر است يا آن چوب و آجر ؟(5)

ص: 297

بايد اميرالمؤمنين على عليه السلام را اگر قابل مقايسه باشد ، با انبيائى چون ابراهيم خليل ، موساى كليم ، عيسى بن مريم و داود و يوشع بن نون و اوصياى انبياء عليهم السلام سنجيد نه با

عمر و ابوبكر و عثمان .

چه زشت است مقايسه سفيهان جاهل و اعراب بدوى دور از هر گونه علم و ادب و كمال با باب مدينه علم رسول و گوينده كلام : « سلوني قبل أن تفقدوني »(1) و توصيف كننده توحيد با زيباترين لسان : « و كمال التوحيد نفي الصفات عنه لشهادة كلّ صفة أنّها غير الموصوف و شهادة موصوف أنه غير الصّفة »(2) ، و آن كه فرمود : « فمن وصف اللّه سبحانه فقد قرنه و من قرنه فقد ثنّاه و من ثنّاه فقد جزّأه و من جزّأه فقد جهله » .(3)

اما چاره چيست ؟ چون بناى علم كلام بر مقايسه ميان امام هاى(4) مسلمين است ، ناگزير از هر دو گروه عرشيان و دوزخيان نام برده مى شود و صفات ظاهره كه قابل درك براى عموم باشد ، مطرح مى گردد .

وقتى مى گوييم : « اميرالمؤمنين عليه السلام افضل از سه نفر و از جميع امت بود » يعنى در همه كمالات بر همگان برترى داشت و به اين سبب ، مرتبه قرب او نزد حق تعالى بيش تر بود ، پس او اولى به تقديم است ؛ زيرا عقل به صراحت حكم مى كند كه تقديم مفضول بر فاضل قبيح است و هيچ عاقلى تجويز نمى كند كسى كه از همه اعلم باشد و از همه بيش تر به علم خود عمل مى كند ، او بايد تابع نادانى باشد كه به همه علم خود

عمل نمى كند ، چنان كه صريح آيات قرآن بر اين مطلب دلالت دارد ، مثل : « هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ »(5) و « أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لاَ يَهِدِّي إِلاَّ أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ » .(6)

ص: 298

1 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : يا علىّ ! إنّ اللّه قد زيّنك بزينة لم يزيّن العباد بزينة أحبّ إليه منها ، هى زينة الأبرار عند اللّه تعالى : الزّهد فى الدّنيا ، جعلك لا ترزأ من الدّنيا شيئا ، و لا ترزأ الدّنيا منك شيئا ، و وهب لك حبّ المساكين ، فجعلك ترضى بهم أتباعا ، و يرضون بك إماما ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : اى علىّ ! حقّاً خداوند تو را به زينتى زينت داده است كه بندگان خود را به زينتى پسنديده تر از آن زينت نداده است ! اين زينت ، زينت ابرار است نزد خداى تعالى يعنى زهد در دنيا . تو را طورى قرار داده است كه چيزى از دنيا را نمى گيرى و به خود نمى بندى ، و دنيا هم چيزى از تو را نمى گيرد و به خود نمى بندد ، و خداوند به تو دوستى و محبت مساكين را بخشيده است و تو را طورى قرار داده است كه مى پسندى آن ها پيروان تو باشند و مساكين نيز مى پسندند كه تو امام ايشان باشى !

اين روايت را ابونعيم در كتاب معروف خود به « حلية الأولياء » ذكر كرده است ، و ابو عبداللّه احمد بن حنبل در مسند خود اين عبارت را إضافه دارد كه :

فطوبى لمن أحبّك و صدّق فيك ! و ويل لمن أبغضك و كذّب فيك !

پس خوشا به حال آن كه تو را دوست داشته باشد ، و درباره تو تصديق كند ( آنچه از آيات قرآن و گفتار جبرئيل و اخبار رسول خدا صلى الله عليه و آله در باره اميرالمؤمنين عليه السلام وارد شده است ) و بدا به حال كسى كه تو را مبغوض داشته باشد ، و آنچه را درباره تو وارد شده است تكذيب نمايد .

2 . پيامبر صلى الله عليه و آله به واردين از قبيله ثقيف فرمود :

لتسلمنّ أو لأبعثنّ إليكم رجلا منّى - أو قال : عديل نفسي - فليضربنّ أعناقكم و ليسبينّ ذراريكم ، و ليأخذنّ أموالكم ؛(2)

ص: 300

اسلام بياوريد وگرنه به سوى شما مردى را مى فرستم كه از من است - يا آنكه فرمود : همتاى نفس من است - او البتّه گردن هاى شما را مى زند و فرزندان شما را اسير مى كند و اموال شما را اخذ ( و مصادره ) مى نمايد .

عمر بن خطاب مى گويد : من هيچ وقت تمنّاى امارت و حكومت ننمودم مگر در آن روز ، و سينه خود را به جلو مى دادم به اميد آن كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بگويد : « هو هذا ؛ آن مرد اين است ! » پيامبر صلى الله عليه و آله روى خود را گردانيد و دست على را گرفت و فرمود : « هو هذا ، مرّتين ؛ آن مرد اينست ، آن مرد اينست ! »

اين حديث را احمد در « مسند » ذكر كرده است . امّا در كتاب « فضائل علىّ » اين طور ذكر كرده است كه : رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

لتنتهنّ يا بني وليعة ،(1) أو لأبعثنّ إليكم رجلا كنفسي ، يمضي فيكم أمرى ، يقتل المقاتلة و يسبي الذّرّيّة ! ؛

اى پسران وليعه ! يا شما از كردار خود پشيمان مى شويد و دست از كارتان برمى داريد ، و يا مردى را به سوى شما مى فرستم كه مانند جان من است ، امر مرا در ميان شما جارى مى كند ، با جنگجويان شما مى جنگد و فرزندان شما را اسير مى كند .

ابوذر رحمه الله مى گويد : چيزى در اين حال مرا به خود متوجّه ننمود و به ترس نيانداخت ، مگر سردى كف دست عمر بن خطاب ، كه از پشت من بر كمر من نهاد و گفت : « من تراه » يعنى ؟ در نظر تو منظور پيامبر صلى الله عليه و آله از اين مرد كيست ؟ ابوذر رحمه الله مى گويد : « فقلتُ إنّه لا يعنيك ! و إنّما يعني خاصف النّعل ، و إنّه قال : هو هذا ؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله تو را قصد نكرده است ، بلكه آن كسى كه نعل او را پينه مى زند ، قصد كرده است و گفته است : آن شخص ، اين مرد است يعنى على [ عليه السلام ] » .

3 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « إنّ اللّه عهد إليّ في عليّ عهدا ، فقلت : يا ربّ بيّنه

ص: 301

لي ! قال : اسمع ! إنّ عليّا راية الهدى و إمام اوليائى و نور من أطاعني و هو الكلمة الّتي ألزمتها المتّقين ، من أحبّه فقد أحبّني و من أطاعه فقد أطاعني ! فبشّره بذلك ! فقلت : قد بشّرته يا ربّ ! فقال : أنا عبد اللّه و في قبضته ، فإن يعذّبني فبذنوبي لم يظلم شيئا ، و إن يتمّ لي ما وعدني فهو أولى . و قد دعوت له ، فقلت : اللّهم اجلّ قلبه و اجعل ربيعهُ الإيمان بك ! قال : قد فعلت ذلك ، غير أنّي مختصّه بشيء من البلاء لم أختصّ به أحدا من أوليائى ! فقلت : أخي و صاحبي ! قال : إنّه سبق في علمي أنّه لمبتل و مبتلى ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : خداوند درباره على به من وصيّت و سفارشى نموده ( و به مطلبى خبر داده است ) پس من عرض كردم : اى پروردگار من ! آن را براى من روشن كن ، خداوند گفت : بشنو ! به درستى كه على لوا و پرچم هدايت است ، و امام و پيشواى اولياى من است ، و نور كسى است كه از من پيروى كند ، و اوست كلمه من كه آن را ملازم مردمان باتقوى كرده ام . كسى او را دوست داشته باشد حقّا مرا دوست داشته است و كسى كه از او اطاعت كند حقّا از من اطاعت كرده است . اى پيامبر ! تو « علىّ » را بدين مطالب بشارت بده ! پس از آن من عرض كردم : اى پروردگار من ! من او را بشارت دادم ، پس « على » گفت : من بنده خدا هستم و در تحت قدرت و مشيّت او مى باشم ، اگر مرا عذاب كند ، به گناهان من مرا گرفته است ، و به من ستمى ننموده است و اگر براى من آنچه را كه وعده نموده است تمام كند و به طور كامل ايفا نمايد ، باز هم خداوند به من سزاوارتر است از من ، و اوست صاحب ولايت من ! پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم مى فرمايد : من براى « على » دعا كردم و گفتم : بار پروردگارا ! دل او را روشن كن و بهار و ربيع و طراوت او را ، ايمان به خودت قرار ده ! خداوند فرمود : من اين دعا را درباره « على » مستجاب كردم ، و ليكن من او را به گونه اى از بلايا و فِتَن و امتحانات خود مبتلا مى كنم كه اختصاص به او دارد ،

ص: 302

و هيچ يك از اولياى خودم را بدين گونه از بلايا اختصاص نداده ام ! من عرض كردم : بار پروردگارا ! آخر « على » برادر من است و هم نشين و مصاحب من است ! خداوند فرمود : اين امتحانات و ابتلائات ، قضائى است كه از علم من گذشته است . « علىّ » با ابتلائات شديد مواجه خواهد شد ، و مردم نيز به واسطه او در ابتلائات و امتحانات شديد خواهند افتاد .

اين حديث را ابونعيم حافظ در « حلية الأولياء » از ابو برزه اسلمى روايت كرده است ، و سپس با سند ديگرى با عبارت ديگر از انس بن مالك آورده است كه :

إنّ ربّ العالمين عهد في عليّ إليّ عهدا أنّه راية الهدى ، و منار الإيمان ، و إمام أوليائي ، و نور جميع من أطاعني ، إنّ عليّا أميني غدا في القيمة ، و صاحب رايتي ، بيد عليّ مفاتيح خزائن رحمة ربّي ؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : به درستى كه پروردگار جهانيان درباره حضرت علىّ ، به من سفارش نموده ، و فرموده است : اوست پرچم هدايت و مناره بلند نوربخش ايمان ، و پيشوا و امام اولياى من ، و نور تمام كسانى كه مرا اطاعت مى كنند . به درستى كه در فرداى قيامت علىّ امين من و صاحب لواى من است و كليدهاى خزينه هاى رحمت پروردگار من در دست اوست .

4 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « من أراد أن ينظر إلى نوح في عزمه ، و إلى آدم في علمه ، و إلى إبراهيم في حلمه ، و إلى موسى في فطنته ، و إلى عيسى في زهده ، فلينظر إلى عليّ بن أبى طالب ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : هر كس بخواهد نظر كند به نوح عليه السلام در عزم و اراده و تصميمش ، و به آدم عليه السلام در علم و دانشش ، و به ابراهيم عليه السلام در صبر و بردباريش ، و به موسى عليه السلام در فهم و زيركى و سرعت درايتش ، و به عيسى عليه السلام در زهد و بى رغبتى او به دنيا ، بايد نظر كند به علىّ بن ابى طالب .

اين روايت را احمد در « مسند » ، و بيهقىّ در « صحيح » خود آورده است .

ص: 303

5 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « من سرّه أن يحيى حياتي ، و يموت ميتتي ، و يتمسّك بالقضيب من الياقوتة الّتي خلقها اللّه تعالى بيده - ثمّ قال لها كوني فكانت - فليتمسّك بولآء عليّ بن أبي طالب ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : كسى كه خوشايند اوست هم چون زندگى من زندگى كند ، و هم چون مردن من بميرد ، و چنگ زند به شاخه اى از ياقوتى كه خداوند تعالى با دست خود آفريده است و سپس ( فرمان ايجادش را صادر كرده است يعنى ) به او گفته است : بوده باش ! و آن شاخه به وجود آمده است ، بايد به ولايت علىّ بن ابى طالب چنگ زند .

اين روايت را حافظ ابونعيم در كتاب « حلية الأولياء » روايت نموده است ، و ابو عبداللّه احمد حنبل در دو كتاب خود : « مسند » و « فضائل علىّ بن أبى طالب عليهماالسلام » روايت كرده است .

و عبارت احمد حنبل چنين است :

من أحبّ أن يتمسّك بالقضيب الأحمر الّذي غرسه اللّه فى جنّة عدن بيمينه ، فليتمسّك بحبّ عليّ بن أبيطالب ؛

كسى كه دوست دارد چنگ زند به شاخه قرمزى كه خداوند با دست خودش در بهشت عدن كاشته است ، بايد به محبّت علىّ بن ابى طالب چنگ زند .

6 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « و الّذي نفسي بيده ، لولا أن تقول طوائف من امّتي فيك ما قالت النّصارى في ابن مريم ، لقلت اليوم فيك مقالا لا تمرّ بملإ من المسلمين إلاّ أخذوا التّراب من تحت قدميك للبركة ؛(2)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : سوگند به آن كه جان من در دست اوست ، اگر گروهىاز امّت من درباره تو نمى گفتند آنچه را كه نصارى درباره پسر مريم عليهماالسلام

مى گويند ، امروز در باره تو سخنى مى گفتم كه در اثر آن ، تو از اين پس

ص: 304

بر هيچ يك از جماعت مسلمانان عبور نمى كردى ، مگر آن كه خاك زير قدم هايت را براى بركت مى گرفتند و مى بردند .

اين حديث را احمد بن حنبل در « مسند » خود ذكر كرده است .

7 . چون روز عرفه سپرى شد ، شب هنگام رسول خدا صلى الله عليه و آله در ميان مردم آمد و فرمود :

إنّ اللّه قد باهى بكم الملائكة عامّة و غفر لكم عامّة ، و باهى بعليّ خاصّة، و غفر له خاصّة ! إنّي قائل لكم قولا غير محاب فيه لقرابتي : إنّ السّعيد كلّ السّعيد حقّ السّعيد من أحبّ عليّا في حياته و بعد موته !؛(1)

به درستى كه خداوند به واسطه همه شما ، بر فرشتگان خود مباهات كرد ، و همه شما را مورد غفران و آمرزش خود قرار داد . و به واسطه على به خصوص بر فرشتگان مباهات كرد ، و او را به خصوصه مورد غفران خود كرد . من راجع به علىّ گفتارى را براى شما مى گويم ! و اين گفتار بر اثر جانب دارى و مزيّت اختصاصى نيست كه خويشاوندى و قرابت من با على اقتضا كرده باشد : به درستى كه سعادتمند واقعى كه همه سعادت ها و حقيقت سعادت را دارد ، كسى است كه علىّ را در زمان حياتش و پس از مرگ او دوست داشته باشد .

اين حديث را ابو عبداللّه احمد بن حنبل در كتاب « فضائل على » ذكر كرده است ، و در « مسند » نيز آورده است .

8 . احمد بن حنبل در دو كتاب مذكور ( فضائل على و مسند ) آورده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند :

أنا أوّل من يدعى به يوم القيمة ، فأقوم عن يمين العرش في ظلّه ، ثمّ اكسى حلّة . ثمّ يدعى بالنّبيّين بعضهم على أثر بعض . فيقومون عن يمين العرش ، و يكسون حللا ، ثمّ يدعى بعليّ بن أبيطالب لقرابته منّي

ص: 305

و منزلته عندي ، و يدفع إليه لوائي لواء الحمد ، آدم و من دونه تحت ذلك اللّواء . ثمّ قال لعليّ : فتسير به حتّى تقف بيني و بين إبراهيم الخليل ، ثمّ تكسى حلّة و ينادي مناد من العرش : نعم العبد أبوك إبراهيم ! و نعم الأخ أخوك عليّ ! أبشر فإنّك تدعى إذا دعيت ، و تكسى إذا كسيت ، و تحيا إذا حييت !؛(1)

من اولين كسى هستم كه در روز قيامت خوانده مى شوم و در طرف راست عرش خداوند در سايه عرش مى ايستم و پس از آن بر بدنم حلّه بهشتى پوشانده مى شود و سپس پيامبران يكى پس از ديگرى خوانده مى شوند ، و آن ها هم در جانب راست عرش مى ايستند و بر آن ها نيز حلّه هاى بهشتى پوشانيده مى شود . و سپس علىّ بن أبى طالب به جهت قرابتى كه با من دارد ، و منزلت و مقامى كه در نزد من دارد ، خوانده مى شود ، و لواء من كه « لواء حمد » است به دست او داده مى شود . تمام پيامبران از آدم عليه السلام و غير آدم همه در زير آن « لواء » قرار مى گيرند . در اين حال پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به على فرمودند : تو هم به راه مى افتى ، تا در ميان من و ابراهيم خليل عليه السلام توقف مى كنى ! و در اين موقعيّت ، يك حلّه بهشتى به تو پوشانده مى شود ، و يك منادى از عرش خداوند ندا مى كند : چه خوب بنده اى است پدر تو ابراهيم ! و چه خوب برادرى است برادر تو علىّ ! اى علىّ ! بشارت باد بر تو ! زيرا كه تو خوانده مى شوى وقتى كه من خوانده شوم ! و پوشانده مى شوى وقتى كه من پوشانده شوم ! و زنده مى شوى وقتى كه من زنده شوم .

9 . انس بن مالك نقل مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمودند :

يا أنس ! اسكب لي وضوءً ؛

اى انس ! آب وضو براى من آماده كن .

سپس رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم برخاست و دو ركعت نماز گزارد و فرمود :

أوّل من يدخل عليك من هذا الباب إمام المتّقين و سيّد المسلمين

ص: 306

و يعسوب الدّين و خاتم الوصيّين و قائد الغرّ المحجّلين ؛

اولين كسى كه بر تو از اين در داخل مى شود ، پيشواى پرهيزگاران و سيّد و سالار مسلمانان و رئيس و بزرگ دين ، و خاتم وصيّين ، و رهبر و جلودار سفيدچهرگان است .(1)

انس مى گويد : من با خودم گفتم : بار پروردگارا ! اين مرد تازه وارد را مردى از طائفه انصار قرار بده ! و اين دعاى خود را پنهان داشتم . در اين حال على آمد . رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند : اى انس ! چه كسى آمد ؟ ! عرض كردم : على آمد ! رسول خدا

صلى الله عليه و آله با خوشحالى برخاست ، و على را در آغوش گرفت ، و عرق چهره آن حضرت را با دست خود پاك كرد و در اين حال على عرض كرد :

يا رسول اللّه ! صلّى اللّه عليك و آلك لقد رأيت منك اليوم تصنع بي شيئا ما صنعته بي قبل !

اى رسول خدا ! درود و تحيّت خداوند بر تو و بر آل تو باد ! من از تو امروز كارى ديدم با من كردى كه تاكنون به هيچ وجه انجام نداده بودى !

رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند :

و ما يمنعني و أنت تؤّي عنّي ، و تسمعهم صوتي ، و تبيّن لهم ما اختلفوا فيه بعدي !(2)

چرا چنين نكنم در حالى كه فقط تو هستى كه بار رسالت و تعهّد مرا ادا مى كنى ( و به مردم مى رسانى ) و صداى مرا به مردم مى شنوانى و ابلاغ مى كنى ، و در آنچه پس از من اختلاف مى كنند ، تو هستى كه در موارد اختلاف حقّ مطلب را روشن مى كنى .

ص: 307

و اين حديث را ابونعيم در « حلية الأولياء » روايت كرده است .

10 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « ادعوا لي سيّد العرب عليّا ؛ براى من سيّد و سرور و سالار عرب : علىّ عليه السلام را بخوانيد . » عائشه گفت : « ألست سيّد العرب ؟ آيا تو سيّد و سالار عرب نيستى ؟ ! » پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : « أنا سيّد ولد آدم و عليّ سيّد العرب ؛ من سيّد و سالار تمام اولاد آدم هستم و علىّ عليه السلام سيّد و سرور و سالار عرب است » . چون علىّ عليه السلام را خبر كردند و آمد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرستاد در پى انصار و آن ها به نزد پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم آمدند و به آن ها فرمود :

يا معشر الأنصار ! ألا أدلّكم على ما إن تمسّكتم به لن تضلّوا أبدا ؟

آيا نمى خواهيد من شما را بر چيزى دلالت كنم كه اگر بدان تمسك جوئيد هيچگاه گمراه نشويد ؟ !

أنصار عرض كردند : « بلى يا رسول اللّه ! » رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمودند :

هذا عليّ فأحبّوه بحبّي ! و أكرموه بكرامتي ! فإنّ جبرئيل أمرني بالّذي قلت لكم عن اللّه عزّ و جلّ ؛(1)

اين علىّ است ! او را دوست داشته باشيد ، به همان محبّتى كه به من داريد ! و او را مكرّم و معزّز بداريد به همان كرامت و عزّتى كه از من داريد ! به درستى كه اين مطلبى را كه من براى شما گفتم ، جبرئيل از جانب خداى عزّوجلّ به من امر نموده است .

اين خبر را حافظ ابونعيم در « حلية الأولياء » ذكر كرده است .

11 . رسول خدا صلى الله عليه و آله به على [ عليه السلام ] فرمودند : « مرحبا بسيّد المؤنين ، و امام المتّقين ! آفرين به سيّد و سالار مؤنان ، و امام و پيشواى پرهيزگاران » .

به على [ عليه السلام ] عرض كردند : « كيف شكرك ؟ سپاس و شكرانه تو در برابر

ص: 308

اين خطابى كه با اين القاب ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وسلم تو را مخاطب قرار داده چيست ؟ ».

على [ عليه السلام ] فرمودند :

أحمد اللّه على ما أتاني ، و أسأله الشّكر على ما أولاني ، و أن يزيدني ممّا أعطاني ؛(1)

براى آنچه خداوند به من داده است ، حمد او را به جاى مى آورم و بر نعمتى كه به من داده است ، از او مى خواهم كه شاكر باشم ، و نيز مى خواهم از آنچه به من عنايت فرموده است زيادتر مرحمت نمايد .

اين خبر را نيز صاحب « حلية الأولياء » آورده است .

12 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « من سرّه أن يحيا حياتي و يموت مماتي و يسكن جنّة عدن الّتي غرسها ربّي فليوال عليّا من بعدي ، و ليوال وليّه ، و ليقتد بالأئمّة من بعدي ، فإنّهم عترتي ، خلقوا من طينتي ، و رزقوا فهما و علما . فويل للمكذّبين من امّتي ! القاطعين فيهم صلتي ، لا أنالهم اللّه شفاعتي !(2)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : كسى كه شاد و مسرور مى شود كه مانند زندگى من زيست كند ، و مانند مردن من بميرد ، و در بهشت عدن كه پروردگار من آن را كاشته ( و آفريده ) است ، ساكن گردد ، بايد پس از من ولايت على را داشته باشد و بايد ولايت ولىّ او را نيز داشته باشد ! و به امامان بعد از من اقتدا كند ! زيرا ايشان عترت من هستند ، از سرشت من آفريده شده اند ، و فهم و علم به ايشان روزى داده شده است . پس واى بر تكذيب كنندگان آن ها از امّت من ، كه درباره آن ها صله مرا قطع كردند ، خداوند شفاعت مرا نصيب آنان نمى گرداند .

اين حديث را همچنين صاحب « حلية الاولياء » ذكر كرده است .

ص: 309

13 . رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ، خالد بن وليد را به سريّه اى(1) فرستاد و اميرالمؤمنين

علىّ عليه السلام را نيز به سريّه ديگرى گسيل داشت ، و هر دوى اين سريّه ها در يمن بودند . و به آن دو نفر فرمود :

إن اجتمعتما فعليّ على النّاس ، و إن افترقتما فكلّ واحد منكما على جنده ؛

اگر احيانا در مكانى شما دو گروه باهم يك جا گرد آمديد ، بايد على رئيس باشد و در نماز ، امامِ هر دو دسته شود و اگر از هم جدا بوديد ، هر كدام شما بر لشگر خودش امامت مى كند .

اتّفاقا هر دو لشگر با هم مجتمع شدند ، و عدّه اى از مقاومين لشكر دشمن را كشتند و غنائمى به دست آوردند ، اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام يك كنيز از ميان آن غنائم برداشت و به خود اختصاص داد . خالد به چهار نفر از مسلمانان كه يكى از ايشان بريده اسلمى بود گفت : شما چهار تن زودتر از ما به سوى رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بشتابيد و به او بگوئيد كه : فلان كار شد ، و نيز فلان كار شد ! و امورى را براى آنان برشمرد كه نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم بر عليه علىّ عليه السلام بشمارند .

آن چهار تن شتافتند و زودتر از همه بر رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم وارد شدند . يكى از آن ها از پهلوى رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آمد و عرض كرد : على فلان كار را كرده است . پيامبر صلى الله عليه و آله از او روى گردانيد ، ديگرى از جانب ديگر آمد و گفت : على فلان كار را كرده است ، پيامبر صلى الله عليه و آله از وى نيز اعراض كرد . در اين حال بريده اسلمىّ آمد و گفت : يا رسول اللّه ! على يك كنيز را براى خود برداشته است . رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم از اين سخن چنان به غضب درآمد كه چهره اش سرخ شد ، چند بار فرمود :

دعوا لي عليّا ، يكرّرها ، « إنّ عليّا منّي و أنا من عليّ ، و إنّ حظّه في الخمس أكثر ممّا أخذ ، و هو وليّ كلّ مؤن و مؤنة من بعدي ؛(2)

ص: 310

على را براى من بگذاريد ، دست از او برداريد ! از او چه مى خواهيد ؟ على از من است ، و من از على هستم ، بهره و سهميه على از خمس غنائم كه متعلّق به اوست ، بيش از اين است كه برداشته است . على صاحب اختيار هر مرد مؤن و هر زن مؤنه اى است پس از من !

اين خبر را احمد حنبل در « مسند » در موارد مختلفى آورده است ،(1) و نيز در كتاب

« فضائل على » روايت كرده است ، و بيشتر علماى حديث آن را روايت نموده اند .(2)

14 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « كنت أنا و عليّ نوراً بين يدي اللّه عزّوجلّ قبل أن يخلق آدم بأربعة عشر ألف عام ، فلمّا خلق آدم قسّم ذلك فيه ، و جعله جزئين فجزء أنا و جزء عليّ ؛(3)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند : من و على يك نور بوديم در برابر خداوند عزّوجلّ ، چهارده هزار سال قبل از آن كه خداوند آدم را خلق كند . چون حضرت آدم را آفريد ، آن نور را خداوند در حضرت آدم به دو قسمت تقسيم كرد ، نيمى از آن را نور من و نيمى ديگر را نور على قرار داد .

اين حديث را احمد حنبل در « مسند » آورده ، و نيز در كتاب « فضائل على » روايت نموده است ، و صاحب كتاب « الفردوس » آن را ذكر نموده و اين جمله را اضافه دارد كه :

ثمّ انتقلنا حتّى صرنا في عبد المطّلب فكان لي النّبوّة ، و لعليّ الوصيّة ؛

و سپس ما منتقل شديم تا در عبدالمطّلب رسيديم ، پس نبوّت از آن من ، و وصيّت از آن على است .

15 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « النّظر إلى وجهك يا عليّ عبادة ! أنت سيّد في

ص: 311

الدّنيا و سيّد في الأخرة ! من أحبّك أحبّني ، و حبيبي حبيب اللّه ! و عدوّك عدوّي ، و عدوّي عدوّ اللّه . الويل لمن أبغضك !(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : اى علىّ ! نظر كردن بر صورت تو عبادت است . تو سيّد و سالار هستى در دنيا و در آخرت ! كسى كه به تو محبّت بورزد به من محبّت ورزيده است و حبيب من حبيب خداست و دشمن تو دشمن من است ، و دشمن من دشمن خداست ، اى واى بر آن كس كه بغض تو را داشته باشد ! .

اين روايت را احمد حنبل در « مسند » آورده است ،(2) و گفت : ابن عبّاس اين عبارت رسول خدا صلى الله عليه و آله را تفسير مى كرده و مى گفت :

إنّ من ينظر إليه يقول : سبحان اللّه ! ما أعلم هذا الفتى ! سبحان اللّه ما أشجع هذا الفتى ! سبحان اللّه ما أفصح هذا الفتى !(3)

هر كس به اميرالمؤمنين على نگاه مى كرد ، مى گفت : سبحان اللّه ! چقدر اين جوان عالم است ! سبحان اللّه چقدر اين جوان شجاع است ! سبحان اللّه چقدر اين جوان فصيح است !

16 . چون شب غزوه بدر فرا رسيد ، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

من يستقي لنا ماء ؟ فأحجم النّاس ، فقام عليّ فاحتضن قربة ، ثمّ أتى بئرا بعيدة القعر مظلمة ، فانحدر فيها ، فأوحى اللّه إلى جبرئيل و ميكائيل و إسرافيل ، أن تأهّبوا لنصر محمّد و أخيه و حزبه ! فهبطوا من السّماء ، لهم لغط يذعر من يسمعه ، فلمّا حاذوا البئر ، سلّموا عليه من عند آخرهم إكراما له و إجلالا ؛(4)

كيست براى ما آب بياورد تا بياشاميم ؟ ! مردم همگى عقب كشيدند

ص: 312

و امتناع نمودند . على [ عليه السلام ] برخاست و مشكى را با خود برداشت و آمد سر چاهى كه بسيار تاريك و گود بود ، از آن چاه پائين رفت . خداوند به جبرائيل و ميكائيل و اسرافيل وحى فرستاد كه : براى نصرت محمّد صلى الله عليه و آله و برادرش و حزبش آماده شويد ! آن ها از آسمان به زير آمدند و يك صداى توأم با ابهامى داشتند كه هر كس مى شنيد ، مى ترسيد ، چون به محاذات چاه رسيدند ، به جهت بزرگ داشت و تجليل از مقام على [ عليه السلام ] همگى به او سلام كردند .

اين روايت را احمد حنبل در كتاب « فضائل على » آورده است ، و در طريق ديگرى كه از أنس بن مالك است ، اين عبارت را اضافه دارد كه :

لتؤينّ يا عليّ يوم القيمة بناقة من نوق الجنّة فتركبها ، و ركبتك مع ركبتي ، و فخذك مع فخذي ، حتّى تدخل الجنّة !

اى علىّ ! در روز قيامت يك ناقه از ناقه هاى بهشت ، براى تو آورده مى شود و تو بر آن سوار مى شوى ، به طورى كه زانوى تو با زانوى من است و ران تو با ران من است ( يعنى كنار هم واقع مى شوند بدون هيچ گونه تأخّرى ) تا داخل بهشت مى شوى !

17 . در روز جمعه اى رسول خدا صلى الله عليه و آله خطبه اى خواند ، و فرمود :

أيّها النّاس ! قدّموا قريشا و لا تقدموها ! و تعلّموا منها و لا تعلّموها ! قوّة رجل من قريش تعدل قوّة رجلين من غيرهم ، و أمانة رجل من قريش تعدل أمانة رجلين من غيرهم . أيّها النّاس أوصيكم بحبّ ذي قرباها : أخي و ابن عمّي عليّ بن أبيطالب ! لا يحبّه إلاّ مؤن و لا يبغضه إلاّ منافق ، من أحبّه فقد أحبّني ، و من أبغضه فقد أبغضني ، و من أبغضني عذّبه اللّه بالنّار ؛(1)

اى مردم ! قريش را مقدّم داريد ، و از آن ها جلو نيافتيد ! از آن ها ياد بگيريد

ص: 313

و چيزى به آن ها ياد ندهيد . قوّت يك مرد از قريش معادل قوّت دو مرد از غير قريش است ، و امانت دارى يك مرد از قريش ، معادل امانت دارى دو مرد از غير قريش است .

اى مردم ! شما را توصيه مى كنم به محبّت صاحب قرابت من از قريش ، برادر من و پسر عمّ من علىّ بن أبى طالب ! دوست ندارد او را مگر مؤن و دشمن ندارد وى را مگر منافق ، به درستى كه هر كسى او را دوست داشته باشد ، مرا دوست داشته است ، و كسى كه او را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است و كسى كه مرا دشمن بدارد ، خداوند او را به آتش عذاب مى كند .

اين خبر را احمد حنبل در كتاب « فضائل على » آورده است .

18 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « الصّدّيقون ثلاثة : حبيب النّجّار ، الّذي جاء من أقصى المدينة يسعى ، و مؤن آل فرعون الّذي كان يكتم إيمانه ، و عليّ بن أبى طالب ، و هو أفضلهم ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : صدّيقين سه نفر هستند ، حبيب نجّار كه شتابان از دوردست ترين نقطه شهر آمد ،(2) و مؤن آل فرعون كه ايمان خود را پنهان مى داشت ،(3) و علىّ بن أبى طالب . و على افضل آن ها است .

احمد حنبل در كتاب « فضائل علىّ » اين روايت را آورده است .

19 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « اعطيت في عليّ خمسا ، هنّ أحبّ إليّ من الدّنياو ما فيها ، أمّا واحدة فهو كاب(4) بين يدي اللّه عزّ و جلّ حتّى يفرغ من حساب الخلائق. و أمّا الثّانية فلواء الحمد بيده ، آدم و من ولد تحته .

ص: 314

و أمّا الثّالثة فواقف على عقر حوضي ، يسقي من عرف من امّتي . و أمّا الرّابعة فساتر عورتي و مسلّمي إلى ربّى . و أمّا الخامسة فإنّي لست أخشى عليه أن يعود كافرا بعد إيمان ، و لا زانيا بعد إحصان ؛(1)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : پنج چيز درباره على به من داده شده است كه آن ها در نزد من از دنيا و آنچه در دنياست محبوب ترند ، اوّل آن كه او در برابر خداوند عزّوجلّ پيوسته فنجان فنجان از شراب هاى بهشتى مى آشامد ( يا در برابر خدا به حالت سجده در مى آيد ) تا خدا از حساب خلايق در روز قيامت فارغ گردد . دوم آن كه لوآء و پرچم حمد در دست اوست ، آدم و اولاد آدم همگى در زير لوآء او هستند . سوم آن كه او در آبشخوار ( و كنار ) حوض من ايستاده است ، هر كس را از امّت من بشناسد ، سيراب مى كند . چهارم آن كه او پوشنده شرمگاه من و تسليم كننده و سپارنده من است به پروردگارم وقت مردن . پنجم آن كه من بيم آن را ندارم كه او بعد از ايمان كافر شود ، و بعد از إحصان و عصمت زنا كند .

احمد حنبل اين حديث را در كتاب « فضائل على عليه السلام » ذكر كرده است .

20 . از براى جماعتى از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم درهائى بود كه از خانه هايشان به مسجد النبى صلى الله عليه و آله وسلم باز مى شد ، آن حضرت روزى فرمود : « سدّوا كلّ باب في المسجد إلاّ باب عليّ ! تمام درهائى كه به مسجد باز مى شود ، ببنديد ، مگر درب خانه على را ! » و همه درها را بستند ، و در اين باره جماعتى به نحو اعتراض سخن گفتند ، تا به گوش پيامبر صلى الله عليه و آلهرسيد ، و در ميان آن جماعت برخاست و فرمود :

إنّ قوما قالوا في سدّ الأبواب و تركي باب عليّ ، إنّي ما سددت و لا فتحت ، و لكنّي امرت بأمر فاتّبعته ؛(2)

جماعتى راجع به بستن درب ها ، و باز گذاشتن درب خانه على گفتگو كرده اند.

ص: 315

من نه درى را بسته ام و نه باز گذارده ام ، و ليكن امرى به من شده است ، و من از آن متابعت نموده ام ( يعنى اين دستور از جانب پروردگار بوده است ) .

اين روايت را احمد حنبل در « مسند » كرارا ذكر كرده است ، و در كتاب « فضائل على » هم آورده است .

21 . در غزوه طائف ، رسول خدا صلى الله عليه و آله ، على [ عليه السلام ] را فراخواند ، و با او مدّتى به طور پنهانى سخن گفت ، و اين نجوى و رازگوئى طول كشيد ، به طورى كه براى بعضى از صحابه ناپسند آمد ، يك نفر از آن جماعت گفت : « لقد أطال اليوم نجوى ابن عمّه ؛ امروز نجواى با پسر عموى خود را طول داد . » اين سخن به سمع آن حضرت رسيد ، جماعتى از آن ها را گرد آورد ، و فرمود :

إنّ قائلا قال : لقد أطال اليوم نجوى ابن عمّه ، أما إنّي ما انتجيته ، و لكنّ اللّه انتجاه ؛(1)

گوينده اى گفته است : امروز نجواى خود را با پسر عمّش طول داده است . آگاه باشيد من با او نجوى نكرده و به پنهانى سخن نگفته ام ، لكن خداوند با او نجوى كرده و سخن به پنهان گفته است ! .

اين حديث را احمد حنبل در « مسند » نقل كرده است .

22 . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم : « أخصمك يا عليّ بالنّبوّة فلا نبوّة بعدي ، و تخصم النّاس بسبع ، لا يجاحد فيها أحد من قريش : أنت أوّلهم إيمانا باللّه ، و أوفاهم بعهد اللّه ، و أقومهم بأمر اللّه ، و أقسمهم بالسّويّة ، و أعدلهم في الرّعيّة ، و أبصرهم بالقضيّة ، و أعظمهم عند اللّه مزيّة !(2)

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند : اى علىّ ! در مقام شمارش مزيّت و برترى ، من به

ص: 316

سبب نبوّت بر تو برترى دارم ؛ زيرا كه بعد از من عنوان نبوّت براى كسى نيست و تو در مقام شمارش مزيّت و برترى ، با هفت خصلت و صفت بر مردم برترى و غلبه دارى ، به طورى كه يك نفر از قريش را توان آن نيست كه آن ها را انكار كند : تو اوّلين آن ها هستى در ايمان به خداوند ، و وفاكننده ترين آن ها هستى به عهد و ميثاق خداوند و قيام كننده ترين آن ها هستى به امر خداوند و بهترين و عادل ترين قسمت كننده بالسّويّه هستى در ميان آن ها ، و با ميزان ترين و عادل ترين آن ها هستى در حكم و امارت نمودن در بين رعيّت و با بصيرت ترين و بيناترين آن ها هستى در حكم و قضاوت در مسائلى كه پيش مى آيد و مورد اختلاف قرار مى گيرد در بين آن ها ، و بزرگترين و عظيم ترين آن ها هستى از جهت مزيّت و شرف و برترى در نزد خداوند ! »

اين خبر را ابونعيم حافظ در « حلية الأولياء » ذكر كرده است .

23 . حضرت فاطمه عليهاالسلام به رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم عرض كرد : « إنّك زوّجتني فقيرا لا مال له ؛ شما مرا به ازدواج مرد فقيرى در آوردى كه مال ندارد ! »(1) رسول خدا صلى الله عليه و آله به او فرمودند :

« زوّجتك أقدمهم سلما ، و أعظمهم حلما ، و أكثرهم علما . ألا تعلمين أنّ اللّه اطّلع إلى الأرض اطّلاعة فاختار منها أباك ، ثمّ اطّلع إليها ثانية فاختار منها بعلك !(2)

من تو را در ازدواج كسى درآوردم كه اسلام او از همه مردم جلوتر بود ، و حلمش از همه مردم عظيم تر است ، و علمش از همه افزون تر است . آيا نمى دانى كه خداوند به سوى زمين نظرى افكند و پدرت را اختيار و انتخاب كرد و سپس نظرى افكند و شوهرت را اختيار و انتخاب نمود ؟ !

ص: 317

اين روايت را احمد حنبل در « مسند » آورده است .

24 . پس از مراجعت از غزوه حنين چون آيه : « إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ »(1) نازل شد ، پيامبر صلى الله عليه و آله بسيار سبحان اللّه ، و أستغفر اللّه مى گفت ، و سپس فرمود :

يا عليّ ! إنّه قد جاء ما وعدت به ، جاء الفتح ، و دخل النّاس في دين اللّه أفواجا . و إنّه ليس أحد أحقّ منك بمقامي ، لقدمك في الإسلام ، و قربك منّي ، و صهرك ، و عندك سيّدة نساء العالمين ، و قبل ذلك ما كان من بلاء أبيطالب عندي حين نزل القرآن ، فأنا حريص على أن اراعي ذلك لولده ؛(2)

اى علىّ ! به درستى كه آنچه به من وعده داده شده بود ، رسيد ! فتح و ظفر از جانب خدا رسيد و مردم فوج فوج و دسته دسته ، در دين خدا داخل شدند . و حقّا و تحقيقا هيچ يك از مردم ، سزاوارتر از تو به مقام من نيست ، به جهت قدمت تو در اسلام و نزديكى تو به من و دامادى تو ، و در نزد تو فاطمه سيّده زنان عالميان است ، و از همه اين ها پيشتر و مقدّم تر ، آن شدائد و ابتلائات و مصائبى است كه به خاطر حفظ من بر پدرت ابوطالب رسيد در مكّه ، چون قرآن نازل شد ، و من بسيار ميل دارم كه حقّ وى را در پسرش مراعات كنم !

اين روايت را ابواسحق ثعلبىّ در تفسير قرآن آورده است .(3)

بگذرند ، كه متضمّن بيان و حديثى است از نعمت هاى خداوندى كه وى را از خواصّ رسول خدا عليه السلام قرار مى دهد ، و او را از غير او متمايز مى كند ، او را به كبر و خودپسندى و فخر نسبت مى دهند ، و قبل از آن ها جماعتى از صحابه ، على را بدين نسبت ها نسبت مى دادند . به عمر بن خطاب گفته شد : « ولّ عليّا أمر الجيش و الحرب ؛ على را سرلشگر براى امر لشگريان و جنگ قرار بده ! » عمر گفت : « هو أتيه من ذلك ؛ علىّ مقامى بالاتر از اين مى خواهد ، و تكبّرش اقتضاى پذيرش چنين مأموريتى را به او نمى دهد » و زيد بن ثابت گفت : « ما رأينا أزهى من عليّ و اسامة ؛ ما بالنده تر و فخر فروشنده تر از على و اسامه نديده ايم » .

و بنابر اين ، در اين جا چون به تفسير گفتار او رسيديم كه مى گويد : « نحن الشّعار و الأصحاب و الخزنة و الأبواب ؛(1) ما اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به منزله جامه و پيراهن تن رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم ( يعنى نزديكان و محرمان اسرار و خاصّان آن حضرت ) و ياران راستين و خزانه داران و درهاى علوم پيامبريم » با بيان اين احاديث و روايات خواستيم بر بزرگى و عظمت مقام و منزلت او در نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم هشدار داده باشيم و متوجّه و متنبّه كنيم كه كسى كه درباره او چنين و چنان گفته شده است ، اگر به آسمان هم بالا رود ، و در هوا صعود نمايد و بر فرشتگان و پيامبران از روى فخر و مباهات و بزرگ دانستن مقام خود ببالد ، مورد ملامت قرار نمى گيرد ، بلكه سزاوار و لايق چنين فخريّه و افتخارى است .

اين از باب فرض بود ، چگونه على به خود ببالد و فخريّه كند ؟ او اهل باليدن و فخر كردن نيست . على هيچ وقت در راه تعظّم و تكبّر و خودپسندى و بزرگ منشى ، راه نرفته است و در اين وادى وارد نشده است ، نه در گفتارش و نه در كردارش ، اخلاق او لطيف ترين خلق بشرى و طبع او كريم ترين طبع بشرى بوده است ، و تواضع و فروتنى او از همه شديدتر بود ، و در برابر احسان و نيكى ها سپاسگزارتر بود ، و چهره او بشّاش تر ، و سيما و صورت او بازتر

ص: 319

و خندان تر ، تا به سرحدّى كه نسبت داد به او كسى كه نسبت داد(1) كه على أهل مزاح و شوخى است . و اين شوخى و مزاح دو صفتى هستند كه با تكبّر و بلند منشى منافات دارند .

على أحيانا بعضى از اوقات از اين نوع بيانات را مى آورد ، هم چون كسى كه سينه او از شدّت درد و گرفتگى أخلاط ، به تنگ آمده و بخواهد خلط سينه را بيرون افكند ، و يا هم چون شخص غصّه دار و حزينى كه در زير بار الم و اندوه خميده و بخواهد شكايت خود را بيان نمايد ، و يا هم چون مهموم و مغمومى كه بخواهد يك نفس آزاد بكشد ، و قصد و نيّتى در مواقعى كه از اين نوع سخنان بر زبان راند ، نداشت مگر به جهت شكر نعمت خداوند و تنبيه و آگاهى و بيدار كردن غافلان كه بدانند خداوند اين چنين فضيلتى را به او اختصاص داده است ؛ زيرا اين گونه بيانات از باب امر به معروف و ترغيب و تحريض بر اعتقاد حقّ و صواب در امر او بوده است ، و از باب نهى از منكرى است كه مقدّم داشتن غير او را بر او در فضل و فضيلت باشد ، و خداوند سبحانه از تقديم مفضول بر فاضل ، و جلو انداختن غير او بر او ، نهى كرده است ، آنجا كه گويد : « أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لاَ يَهِدِّي إِلاَّ أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ » ؛(2) « آيا آن كسى كه هدايت به سوى حقّ مى كند ، سزاوارتر است كه متابعت شود ، يا آن كسى كه نمى تواند هدايت كند مگر اين كه خودش هدايت شود ؟ ! پس پاسخ آن در نزد شما چيست ؟ ! شما چگونه در اين باره حكم مى كنيد ؟ ! »(3)

ص: 320

بارى ، اميرالمؤنين على بن ابى طالب عليهماالسلام دريائى بود بيكران ، و بحرى موّاج از علم و فهم و درايت ، عالم بشريّت با كنار زدن او از صحنه تدبير و اداره امر اجتماع و تكفّل تربيت بنى نوع آدمى را به مقام كمال ، ضررى جبران ناپذير و خسارتى شگرف را بر خود تحميل كرد و آن ها كه متصدّى مقام وى شدند ، و اين كرسى را شاغل گشتند ، از خود چيزى نداشتند كه به نمايش بگذارند ، نه علمى ، نه فكرى ، نه تقوايى و نه ديانتى ،(1) در نتيجه در انبوهى از حقارت ها و نارسايى ها غوطه ور بودند و چيزى جز زبونى و عجز و جهل و وحشت و دهشت را براى عالم بشريّت به ارمغان نياوردند .

ابوالحسن مرادىّ رحمه الله در اين باب چه زيبا سروده است :

يا سائلي عن عليّ و الاولى عملوا *** به من السّوء ما قالوا و ما فعلوا

لم يعرفوه فعادوه لجهلهم *** و النّاس كلّهم أعداء ما جهلوا(2)

اى كسى كه از من درباره اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام پرسش مى كنى ، بدان كه آن كسانى كه با او بدى كردند ، خودشان نه چيزى گفتند كه قابل شنيدن باشد ، و نه كارى انجام دادند كه قابل ارائه و توصيف باشد . اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام را نشناختند و به همين جهت با او از سر بغض و دشمنى برخاستند ؛ زيرا كه به مقام و منزلت او جاهل بودند ، و مردم همگى دشمن آن چيزى مى باشند كه بدان جاهلند . ( علّت عقب زدن اميرالمؤمنين علىّ عليه السلام كوتاهى فكرشان و جهلشان بود به سرمايه هاى او ) .

ص: 321

بلكه كفر و نفاق و الحاد و حسد و كينه و دشمنى با دين و اولياى آن ، سببِ اصلىِ محروميّتِ مردم از اميرالمؤمنين عليه السلام است .

3 . مصداق «أَنْفُسَنَا » در آيه مباهله بودن .(1)

4 . كثرت سخاوت او بر ديگران .(2)

5 . زاهدترين شخص بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله .(3)

6 . عابدترين مردم .(4)

7 . با حلم ترين مردم .(5)

8 . با شرافت ترين مردم در اخلاق .(6)

9 . اولين نفر در ايمان .(7)

10 . فصيح ترين مردم در كلام .(8)

ص: 323

11 . محكم ترين مردم در راى و نظر .(1)

12 . از همه بيشتر براى اجراى احكام الهى تلاش مى كرد .(2)

13 . از همه بيشتر در حفظ كتاب خدا كوشا بود .(3)

14 . از غيب خبر مى داد .(4)

15 . مستجاب الدعوة بود .

16 . معجزات بسيارى از حضرتش ديده شد .

17 . صفت «خويشاوندى رسول صلى الله عليه و آله» به او اختصاص داشت .(5)

18 . عقد برادرى با پيامبر صلى الله عليه و آله .(6)

19 . محبت او بر همگان واجب است .(7)

20 . از سوى خدا يارى شده بود .(8)

21 . مساوات و برابرى با پيامبران .(9)

22 . صاحب حديث طير و منزلت و غدير و ... .

26 . هرگز به خداوند ( و لو يك چشم به هم زدن ) كافر نشد .(10)

ص: 324

27 . مردم از وجود حضرت بسيار نفع مى بردند .

28 . حضرت در كمالات ظاهرى و باطنى از همگان والاتر بود .(1)

علامه حلى رحمه الله در كتاب « كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد » به شرح يكايك اين فضائل پرداخته و محقّقين نيز مصادرِ آن را از كتب عامّه استخراج كرده اند .(2) ذيلاً به شرح افضليّت اميرالمؤمنين على عليه السلام در « علم ، شجاعت ، سخاوت و زهد » به نحو اختصار و اجمال مى پردازيم ، و براى بحث و تحقيق از اوصاف ديگر آن حضرت ، مثل عدالت ، اخبار از غيب ، عبادت ، مستجاب الدعوة بودن ، حلم ، و حسن خُلق و ... به كتب مفصّل رجوع كنيد .