طلبقه يعنى أطال اللّه بقاك بأبأه «بأبى أنت و أمى و حكاية قول الصبيان «بابا» (كتاب خزائن نراقى چاپ سال 1380 ص 107 و 108 به خلاصه).

ضمنا: بايد دانست «سريانى» كه مى گويم مرادم «سريانى امروزى» نيست بلكه مرادم «سريانى قديم» يعنى پدر زبان عربى است كه زبان آدم ابو البشر عليه السّلام است.

2 - كلمۀ «ايل» عبرانى نيست و بلكه سريانى قديم است و ما در ذيل شرح احوال آدم ابو البشر عليه السّلام و غيره، اين موضوع را ثابت كرده ايم و بنابراين، «بستانى» اشتباه كرده است.

آنگاه فرمود: اسم، غير از مسمى است پس كسى كه اسم را پرستش كند و صاحب اسم را پرستش نكند، كافر است و چيزى را نپرستيده است.

و كسى كه اسم و صاحب اسم را پرستش كند، كافر است زيرا دو چيز را پرستش كرده است.

و كسى كه اسم را پرستش نكند و صاحب اسم را پرستش كند، او موحد است.

بعد فرمود: خدا نود و نه اسم دارد، اگر اسم، همان صاحب اسم باشد هر اسمى يك خدا مى شود و ليكن اين نود و نه اسم و ساير اسماء، همگى بر «اللّه» دلالت دارد.

پس از آن فرمود: «نان» اسم است براى خوردنى و «آب» اسم است براى نوشيدنى و «جامه» اسم است براى پوشيدنى و «آتش» اسم است براى سوختنى.

آنگاه فرمود: اى هشام! آيا مطلب را فهميدى به آن طور كه بتوانى با دشمنان ما و ملحدان كه «غير» را با «خدا» (شريك) قرار داده اند دفاع و جدال كنى ؟.

گفتم: بلى.

آنگاه حضرت دربارۀ من دعاء كرد.

هشام، مى گويد: به خدا قسم! تا امروز كسى نتوانسته است مرا در بحث توحيد، مقهور كند (كتاب وافى به ترجمه و خلاصه از ج اول ص 76 و 77 بنقل از كتاب كافى).

ريشۀ لفظ «خدا» در اوستا «ختو» (بفتح خاء و ضم تاء) است بمعنى «به خودى خود» (يعنى واجب الوجود) كه مخلوق ديگرى نيست - و در سنسكريت «سوته» بهمان معنى است، «سو» كه يك حرف مركب سنسكريت است در اوستا و فارسى به حرف «خ» تبديل مى شود.

«خداوند» يعنى صاحب و مالك - ظاهرا اين لفظ مأخوذ از لفظ «خدا» بمعنى «اللّه» است كه «وند» علامت نسبت به آن ملحق شده يعنى كسى كه در اين صفت مثل «خدا» صاحب و مالك است، در اين صورت استعمال لفظ «خداوند» در «اللّه» مجاز خواهد بود.

(فرهنگ نظام اقتباسا).

10) يعنى آيا در وجود خدا كه پديدآرندۀ آسمانها و زمين است شكى هست ؟ بنابراين علم به «وجود خدا»، غير از علم به «خدا» است و بايد بين اين دو موضوع فرق گذاشت و شخص هوشيار بايستى در موضوع أول كار كند چه آنكه موضوع دوم، «دين عجائز» (يعنى پيرزنان و پيرمردان) است نه دين مردم صاحب كمال، و دراين باره شيخ محى الدين بن عربى نامه اى مفصل به امام فخر رازى نگاشته است كه مولانا شيخ بهائى در كتاب كشكول متن آن را بالتمام نقل كرده است (كشكول چاپ حاج نجم الدوله ص 353-355 را ببينيد).

و مجسم نمى گردد و آن را تشبيه نمى توان كرد، و رنگ و قطر و أبعاد و اندازه ندارد، و به خيال هيچ كس درنمى آيد، و زير پوششى پوشيده نيست، بلكه بصيرتها و ديدگان ما از دريافت آن ناتوانند (خبر در كتاب كافى كلينى است و خبر مفصلى است كه ابراهيم بن عمر از حضرت أبى عبد اللّه عليه السّلام روايت كرده است و در جلد أول كتاب وافى ص 102 درج شده است و آنچه ذكر شد خلاصه و ترجمۀ آن است.) 2 - آن اسم مذكور، مشتمل بر چهار اسم است كه سه تا از آنها ظاهر شده است و چهار - مى اسم مكنون مخزون است كه در حجاب است (چنانكه در خبر مزبور بيان شده است).

3 - اسمى است كه در مغز ما بوسيلۀ مغز ما آفريده مى شود.

4 - اسمهائى است كه با زبان ما آفريده مى شود و از 28 حرف تهجى تركيب و تشكيل شده است مانند: «اللّه» و «الرحمن» و «الرحيم» و «أحد» و «صمد» و غير اينها.

5 - اسمهائى است كه با قلم ما آفريده مى شود و يا با ماشين و دست ما آفريده مى شود و يا در چاپخانه ها با حروف سربى درست مى كنند و يا از آن عكس برمى دارند و گاه به صورت ورق كتاب است و گاه به صورت كتاب - گاه به صورت توراة است و گاه به صورت قرآن.

6 - موجوداتى است كه خدا آنها را آفريده مانند آسمان ها و آنچه در آنهاست و زمين و آنچه در آن است.

«أنا عبد من عبيد محمّد» صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و يا اينكه على عليه السّلام گفته: «من نقطۀ زير باء بسم اللّه هستم» و چون ما حساب مى كنيم كه اولين حرف از حروف تهجى، حرف بى نقطۀ «الف» و بعد از آن «ب» است يعنى الفى كه نقطه پيدا كرده است؛ مى فهميم كه أول محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و بعد از او على عليه السّلام و مى يابيم كه معنى گفتۀ على عليه السّلام كه گفته: «من نقطۀ زير باء بسم اللّه هستم»، چيست.

فهو قادر على الأشياء كلها على ثلاثة وجوه: على المعدومات بأن يوجدها - و على الموجودات بأن يفنيها - و على مقدور غيره بأن يقدر عليه و يمنع منه. و قيل: هو خاص فى مقدوراته دون مقدور غيره فان مقدورا واحدا بين قادرين لا يمكن أن يكون؛ لانه يؤدى الى أن يكون الشىء الواحد موجودا معدوما.

الشىء: ما يصح أن يعلم و يخبر عنه - قال سيبويه: هو أول الأسماء و أعمها و أبهمها لأنه يقع على الموجود و المعدوم - و قيل أنه لا يقع الاعلى الموجود - و الصحيح الأول و هو مذهب المحققين من المتكلمين و يؤيده قوله تعالى فى هذه الآية: «ان الله على كل شىء قدير» فان كل شىء سواء محدث و كل محدث فله حالتان: حالة عدم و حالة وجود، و اذا وجد خرج عن أن يكون مقدورا للقادر. لأن من المعلوم ضرورة أنّ الموجود لا يصح أن يوجد، فعلمنا أنه انما يقدر عليه فى حال عدمه ليخرجه من العدم الى الوجود، و على هذه المسألة يدور اكثر مسائل التوحيد.

و لفظة «كل» قد تستعمل على غير عموم نحو قوله تعالى «تدمر كل شىء بأمر ربها» (راجع تفسير مجمع البيان فى سورة البقرة - ذيل آية: «يكاد البرق...

قدير»).

يقال: بجس الماء و انبجس: انفجر، لكن الانبجاس اكثر ما يقال فيما يخرج من شىء ضيق، و الانفجار يستعمل فيه و فيما يخرج من شىء واسع و لذلك قال عز و جل:

«فانبجست منه اثنتا عشرة عينا» و قال فى موضع آخر: «فانفجرت منه اثنتا عشرة عينا» فاستعمل حيث ضاق المخرج اللفظان.

قال تعالى: «و فجّرنا خلالهما نهرا» و قال: «و فجّرنا الأرض عيونا» و لم يقل «بجسنا» (كتاب مفردات راغب اصفهانى).

ساحل طرف حبشه جائى است كه «أم القروش» (بضم همزه و ضم قاف) مى گويند كه سنگلاخ است و معدن آن ماهى است، دهن آنها برخلاف ماهى هاى ديگر است و همۀ ماهيها از آن وحشت دارند، و در تسميۀ طايفۀ قريش هم چندين معنى در قاموس ذكر مى كند و مى گويد: «أو سميت بمصغر القرش و هو دابة بحرية يخافها دواب البحر كلها».

و در اين دريا، يسر سياه و سفيد بسيار است كه از قعر دريا به كلفتى يك ستون درمى آورند و از آن تسبيح مى سازند.

و در اين دريا مرواريد نيز هست ولى بخوبى مرواريد عمان و بحرين نيست (كتاب سفرنامۀ مكۀ حاج فرهاد ميرزا ص 110 باقتباس).

كوهى است و مزارى است و آثار آبادى قديم دارد، او را «قلزم» مى گفتند - معلوم مى شود كه بعد از خرابى قلزم بندر سويس آباد شده است (كتاب هداية السبيل ص 108).

تشريق يازدهم و دوازدهم و سيزدهم ماه ذوالحجه الحرام است.

چون عربان به واسطۀ اختلاف فصول، ذوالحجۀ واقعى را تغيير داده، ذوالحجۀ نسىء (بر وزن شريف) قرار دادند؛ لهذا نطفۀ آن حضرت در أيام ذوالحجۀ نسىء كه آن سال در ماه جمادى الآخره بود، منعقد شده است. و مقدار مكث مولود در بطن مادر از قرارى كه خداوند عالم قرار داده و طبيعت(1) تقاضا نموده، نه ماه تمام است، و اگر پيش و پس افتد، بخلاف عادت و طبيعت است، پس نه ماه تمام، دوازدهم ربيع الأول خواهد بود، و عقل و نقل بر اين گواهى مى دهد، ولى اكنون معمول به خاصه، هفدهم ربيع الأول و معمول عامه دوازدهم شهر مذكور است (كتاب هداية السبيل ص 324 باقتباس).

عربان ذوالحجۀ نسىء بود كه سال شانزدهم از دورۀ كبيسۀ ششم بود، و سال و ماه در أول اسلام همچنين بوده بسبب متابعت عرب مر جهودان را در حساب و كتاب.

و جهودان ماه سيزدهم را «وادار» خوانند كه تالى «آدار» است، و به لغت عبرى «كبيسه» را «عبر» گويند (بر وزن عضد) يعنى آبستن به ماه سيزدهم، و عربان، نسىء مى خوانند يعنى (ماه در آخر افكنده) ولى نسىء در لغت بمعنى زن حبلى (يعنى آبستن) است چنانكه صاحب صحاح اللغه مى گويد، و اين معنى با «عبر» مناسب تر است.

القصه: بحكم آيۀ شريفۀ: «إِنَّمَا اَلنَّسِيءُ زِيٰادَةٌ فِي اَلْكُفْرِ» و بحكم آيۀ مباركۀ:

«إِنَّ عِدَّةَ اَلشُّهُورِ عِنْدَ اَللّٰهِ اِثْنٰا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتٰابِ اَللّٰهِ يَوْمَ خَلَقَ اَلسَّمٰاوٰاتِ وَ اَلْأَرْضَ » كبيسه در اسلام حرام شد.

و در آن سال آخر كه حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله به زيارت بيت اللّه الحرام مشرف شدند، سال كبيسۀ هفتم بود - سال حجة الوداع بود - و برحسب اتفاق، ذوالحجۀ نسىء با ذوالحجۀ هلالى مطابق افتاد، و حضرت در خطبۀ حجة الوداع آن دو آيۀ شريفۀ مذكوره را بر امت خواندند و فرمودند: «ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق السموات و الأرض» و كبيسه را در اسلام حرام فرمودند، و سال و ماه هر دو قمرى شد و «نسىء» منسى شد (كتاب هداية السبيل ص 324 و 325 باقتباس).

كان النسء عندهم على ضربين: أحدهما ما ذكر ابن اسحاق من تأخير شهر المحرم الى صفر لحاجتهم الى شن الغارات و طلب الثارات.

و الثانى: تأخيرهم الحج عن وقته تحريا منهم للسنة الشمسية، فكانوا يؤخرونه فى كل عام أحد عشر يوما أو اكثر قليلا، حتى يدور الدور الى ثلاث و ثلاثين سنة، فيعود الى وقته؛ و لذلك قال عليه السّلام فى حجة الوداع: «ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق السموات و الأرض». و كانت حجة الوداع فى السنة التى عاد فيها الحج الى وقته، و لم يحج رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله من المدينة الى مكة غير تلك الحجة، و ذلك لإخراج الكفار الحج عن وقته، و لطوافهم بالبيت عراة. (عن الروض الأنف) (راجع ذيل سيرة ابن هشام ج 1 و 2 ص 44 و 45).

ص: 23

للآخر ثم جعلت عبارة عن الملازمة مجردا فقيل حلف(1) فلان و حليفه و قال صلّى اللّه عليه و آله لا حلف(2) فى الاسلام. و الحلف(3) أصله اليمين الذى يأخذ بعضهم من بعض بها العهد ثم عبر به عن كل يمين (ه).

پس مبارك باشد به بهترين خلق كننده.

جديدترين پژوهشهاى علمى چيزى نيست جز آنكه در يك هزار و سيصد سال پيش در قرآن كريم به آن اشاره شده است. زيرا بطور خلاصه در كتاب جنين شناسى مى گويد:

چند روز پس از لقاح (در صورت ايجاد تخم در رحم مادر) أول بار تخم بارور شده بصورت لكۀ خون منعقد شده، در يك گوشۀ رحم لانه مى كند - و اين اولين جرثومۀ خلقت آدمى است كه بصورت تخم كوچكى در رحم جاى گرفته است.

آن تخم بتدريج بر تعداد سلولهاى خود مى افزايد و رو به ازدياد مى گذارد، در اندك مدتى مبدل به گوشت نرمى مى شود (كه همان گوشت جويده شده و يا «مضغه» باشد).

در تخم مرغهائى كه نطفه دارد غالبا لكه اى خون مشاهده مى نمايند كه همان آغاز زندگى جوجۀ مرغ است.

اين گوشت جويده شده كه بعدها بايد فرزند آدمى گردد، در ماه أول نقش استخوانى به خود مى گيرد و نقاط اوليۀ استخوانى در آن هويدا مى گردد. همان طور كه در قرآن فرموده عضلات روى استخوانها را مى پوشاند و از اين لحظه فرزند آدمى فرمى خاص به خود مى گيرد كه به صورت انسانى درمى آيد - اين خلاصۀ آن چيزى است كه در كتاب جنين شناسى تدريس مى شود و ما آن را در بالا خلاصه كرديم.

آنها كه جز از طريق كشف علائم، حاضر به قبول أحكام دين نيستند، در برابر اين حقيقت مسلم چه مى گويند؟ در زمانى كه جهل و بى خبرى سرتاسر عربستان (بلكه دنيا) را پوشانيده بود، از دهان مردى كه از علم طب آگاهى نداشت، چنين اطلاعات گرانبهائى خارج شد كه جمله به جمله منطبق با آخرين بررسيهاى علمى است، آيا جز اين است كه اين حقائق از مبدائى بزرگ براى آگاهى مردم نازل شده است ؟ (بقلم دكتر على پريور مندرج در مجلۀ دانشمند ص 10 شمارۀ دوم سال سوم به خلاصه).

ص: 26

فرق أوائل متكلمين، معتزلى و أشعرى بودند كه هر دو از ميان رفتند و اكنون فرقۀ شيعه در أصول عقائد خود نمايندۀ تقريبى معتزلى است، و فرقۀ سنى نمايندۀ تقريبى أشعرى.

به اين علم، «علم كلام» براى اين نام نهادند زيراكه دارندۀ آن در كلام و مناظره با مخالف، ماهر مى شود.

مذهب كلامى: در علم بديع، نام يكى از صنائع معنويه است كه در آن شاعر يا ناطق مثل أهل علم كلام، سخن خود را مدلل مى آورد... (فرهنگ نظام).

سعد، سعيد، أبو عبيده، عبد الرحمن بن عوف بودند (فرهنگ نظام).

يا حركت دادن دو لب تلفظ مى شود و لذا اكثر تلفظات اطفال در آغاز زبان گشودن با ألف است، مثل: أب، أمّ در لغات سامى.

و قومى گفته اند: چون ألف در جميع زبانهاى معروف، أول حرف از حروف شده است دلالت دارد كه مأخذ اصل كتابت در زبانها، يكى است.

و ابن جنى در كتاب «سر الصناعة» گفته است كه: «ألف» در أصل، اسم «همزه» است و اينكه در غير همزه استعمال كرده اند توسّع است. و عارفان به علم حروف، اتفاق كرده اند كه: «ألف» حرف تام نيست بلكه آن مادۀ جميع حروف است زيرا حرف تام آنست كه در نطق و كتابت باهم صورتى داشته باشد و ألف اين طور نيست زيرا در خط، صورتش ظاهر مى شود نه در نطق. بعكس همزه كه صورتش در نطق ظاهر مى شود نه در خط، پس مجموع همزه و الف نزد ايشان حرف واحد است. و گاهى ألف بر همزه اطلاق مى شود: يا براى اينكه اسم ساكن و متحرك هر دو است - يا بر سبيل مجاز است زيرا هرگاه در أول كلمه باشد بصورت «ألف» نوشته مى شود.

تذكر: اسم اين حرف در زبان عربى ألف و در سريانى ألاف (بر وزن غلام) و در عبرانى ألف (بر وزن كامل) است (دائرة المعارف بستانى به ترجمه).

و وجه آن اين است كه: «بلى» موضوع است از براى ابطال نفى و اثبات منفى - و «نعم» از براى تصديق مخبر (خزائن نراقى ص 253 باقتباس از چاپ سربى).

هرآن كو درافتد به پروردگار *** چنين بيند او كيفر از روزگار

المفسرين بأنها عبرانية.

أما صلى Sala السريانية: فهى بمعنى أمال، و حنى، و أصلح، و رد أحدا الى منصبه، و بارك، و تضرع، و صلّى العبادة المعروفة. و كذلك فى الأكدية (البابلية الأشورية) فهى بمعنى صلّى و دعا و تضرّع كما تقول المعجمة الثنائية السّامية.

و من قال بأنها عبرية فقد أخطأ، و قد أخذها العرب بلفظها كتابة (صلاة) كما تكتب فى الارامية و أخذها العبريون فزادوا عليها ألف الاطلاق أى (صلوتا).

و كل أصحاب المعجمات العربية عرفوها بتأويلات قابلة للاحتمال، كالصلاة مأخوذة من الصلا و هو العظم الذى عليه الأليتان لأن المصلّى يحرك صلويه عند الركوع و السجود، أو من طلب الاصغاء، أو ملازمة الدعاء. و الأصوب أن الصلاة بمعناها مشتقة فى الأصل من الفعل السريانى الدال على الانحناء و الركوع و السجود.

و من الغريب اجماع كلمة المفسرين على أنها كلمة عبرية، و عذرهم أنهم لم يعرفوا اللغات السامية و لم يبحثوا عن أصلها، بل كلّهم نقل عن واحد دون تحرّ (معجم القرآن).

منه رجاء. و الآخر يزرع زرعا و لا يعمل يوما فيذهب و ينام فاذا جاء وقت الحصاد يقول:

أرجو أن يحصل لى مائة قفيز فهذه الأمنية التى لا أصل لها (خزائن نراقى ص 434).

فان صحت هذه الرواية فالمراد برؤيتهم فى تلك الحال العلم بثمرة ولايتهم و عداوتهم على اليقين بعلامات يجدونها من نفوسهم و مشاهدة أحوال يدركونها كما روى أن الانسان إذا عاين الموت أرى فى تلك الحالة ما يدلّه على أنه من أهل الجنة أو من أهل النار (انتهى).

و قد ذكر أن لسعة نحلة واحدة قد أ (و) دت بحياة شخص. و تعلل هذه الحادثة بأن اللسعة أصابت عرقا فحمل السم الى القلب دفعة واحدة فأحدث الوفاة (راجع «الهلال» ج 7 ص 768).

بياورد و آن خنثى بميرد، در اين صورت اين برادر و خواهر نه پدرشان يكى است و نه مادرشان. و فقهاء دربارۀ چگونگى ارث آنها بحث كرده اند.

چه چيز باعث مى شود كه أبرها بار الكتريكى عظيمى بدست مى آورند.

بعد بايد طريقۀ تحول اين توده هاى ابر حاوى بار الكتريكى را دانست.

بعد نتايج حاصل از وقوع طوفان را بررسى كرد.

كوچك آب موجود در أبرها و ريزش باران مى شود.

از طرف ديگر صاعقه در جلوى مسير خود فشار هواء را كم مى كند و باعث تسهيل ريزش برف مى گردد.

لكن صاعقه براى بعضى مراكز صنعتى بخصوص آنها كه با برق كار مى كنند خطر ويرانى در بردارد.

دانشمندان شو روى در مسير صاعقه، تيغه هاى فلزى قرار مى دهند. و جريانهاى الكتريكى با قدرت 75 هزار آمپر بدست مى آورند.

براى مقابله با مخاطرات صاعقه هيچ وسيله اى بهتر از «برق گير فرانكلين» ساخته نشده است.

1 - الكافر لا يرث المسلم و لا يحجب وارثه و على ذلك اجماع المسلمين و حديثهم.

2 - المسلم يرث الكافر و عليه اجماع أهل البيت و الامامية و حديثهم.

3 - العبد لا يرث مع الحرّ و ان بعد الحرّ، نعم اذا انعتق قبل القسمة شارك أو انفرد و على ذلك اجماع الامامية و حديثهم.

4 - ولد الزنا لا يرث ممن تولد منه بالزنا أبا كان او أما و لا ممن يتقرب اليه بهما و هؤلاء لا يرثون منه و عليه اجماع الامامية.

5 - القاتل عمدا ظلما لا يرث من مقتوله و عليه اجماع الامامية و حديثهم.

6 - آيات الأقربين و اولى الأرحام و عمومها القوى المؤكد تقتضى أن يردّ الفاضل من الفرائض على الأقرب من الأرحام و يكون الردّ على نسبة سهامهم، فاذا اجتمع الأب و البنت ردّ ربع الفاضل على الأب و ثلاثة أرباعه على البنت، و على هذا القياس. و ذهب الجمهور إلى «التعصيب» يعنى نصيب ذى الفرض ينحصر بمقدار فرضه فلا يرث اكثر من ذلك.

7 - آيات الأقربين و اولى الأرحام و يوصيكم اللّه فى أولادكم تقتضى أن تركة رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله يرثها وارثه و هى ابنته و بضعته فاطمة عليها السّلام و لكن ذكر التاريخ المؤلم فى ذلك نزاعا احتدمت ناره مدة من السنين بين أهل البيت و العباس من جانب و بين المعاريف من مشايخ الصحابة من جانب آخر و كثر من ذلك فى المروى ما لا - يهون وقوعه. اذ يروى أنه استمرت شكاية أهل البيت عليهم السّلام و منازعتهم فى ذلك الى زمن عثمان و رأوا بعد ذلك أن السكوت اولى.

8 - إن اجتمع من الفرائض المذكورة فى القرآن الكريم بحسب صورة اطلاقها ما يتزاحم و لا يمكن اجتماعه مع الاطلاق و بقائه على معناه فنقيد بعض - المطلقات فى تلك المسائل فيرتفع التزاحم فلا «عول» و القائل بالعول يخرج أسماء الفرائض فى مسائل عوله عن معانيها الحقيقية لكى يقسم المال على نسبة تلك المعانى بعضها من بعض.

ص: 40

و اجماع الامامية على بطلان العول.

9 - ارث الزوج و الزوجة فى عقد المتعة خارج عن اطلاق ارث الزوجين على المشهور عنه الامامية و عليه حديثهم.

10 - خروج الرباع مطلقا و الشجر و البناء علينا لا قيمة، عن ارث الزوجة غير ذات الولد باجماع الامامية و حديثهم و فى ذات الولد خلاف.

11 - «الحبوة» و هى لباس الميت و خاتمه و مصحفه و سيفه فان المشهور عند - الامامية أنها حبوة يختص بها الأكبر من أولاده الذكور الصلبيين او المنفرد و على ذلك حديثهم - و قيل أنها على الاستحباب لتشكيك القائلين به فى استفادة الوجوب و الاستحقاق من الأحاديث.

أقول: 1 - و قد فصل المفسر مستدلا فى الكلام على المستثنيات سيما فى - السادس و السابع (و ردّ على الجمهور و سيما الآلوسى و صاحب المنار) و الثامن و لقد أجاد فيما أفاد (طيب اللّه تربته).

2 - الحبوة من بقايا حق البكورية راجع (حق البكورية).

3 - الشيخ محمد جواد(1) البلاغى النجفى و يشير الى الشيخ حسن أحد اجداده فى الروضات (ص 560) نشأ و تعلم فى النجف الأشرف، ولادته حوالى سنة 1285 و مصنفاته:

1 - كتاب الهدى الى دين المصطفى (جزء ان). 2 - أنوار الهدى. 3 - نصائح الهدى. 4 - الرحلة المدرسية و المدرسة السيارة (ثلاثة اجزاء). 5 - أعاجيب - الأكاذيب. 6 - رسالة التوحيد و التثليث. 7 - أجوبة المسائل البغدادية. 8 - الرسالة الأولى فى ابطال فتوى الوهابيين بهدم القبور الشريفة فى الحرمين. 9 - رسالة اخرى

ص: 41

ايضا فيه. 10 - البلاغ المبين فى الالهيات. 11 - رسالة فى وضوء الامامية و صلاتهم و صومهم (طبعت بالانجليزية). 12 - العقود المفصلة فى حل المسائل المشكلة (فقه).

13 - تعليقة على مكاسب الشيخ (فقه). 14 - آلاء الرحمن فى تفسير القرآن (لم يتم).

و له كتب و رسائل فى الفقه و الردّ على النصارى و على القاديانى و غيرهما يربو على (25) (انظر مجلة الاعتدال العدد الأول من السنة الثانية أول ربيع الأول سنة 1353 ه و هى مجلة شهرية تنتشر فى النجف، مديرها محمد على البلاغى و صاحب الامتياز - السيد أحمد جمال الدين) و هذه عدى أجوبة المسائل الواردة من الملل و البلدان المختلفة و قد طبع بعضها فى مجلتى «العرفان» و «الهدى».

و أما سيرته و أخلاقه: أخفى اسمه فى اكثر مؤلفاته كسرا لسورة النفس و يخدم بنفسه و بيته و ضيوفه و زائريه بشوشا يعيش بنماء ضيعة ورثها من أبيه. هكذا قضى حياته و عبر هذا الجسر الى دار الخلود ليلة الاثنين 22 شعبان 1352 ه. مدفنه:

بالنجف الأشرف.

نتائجها و هو المشار اليه فى «نهج البلاغة» بقوله (ص) «و تمام توحيده نفى الصفات عنه».

(كشكول شيخ بهائى ص 537).

پس سليمان ديد كه تخت نزد او حاضر است (قاموس به ترجمه).

اسم آصف در ص 436 جلد أول مقدمۀ همين تفسير مذكور است. در شرح قاموس مى نويسد: يا اينكه اسم او «أسطوم» (بر وزن عصفور) است چنانكه زمخشرى گفته.

و الترجى خاص بما يجوز (شرح العوامل للجرجانى).

رسد به مجان و رايگان.

لندن - يك حقوق دان انگليسى كه به وصيت نامۀ برنارد شاو نويسندۀ معروف انگليسى رسيدگى مى كرده است گفت كه: برنارد شاو هفت سال پيش در سن 94 سالگى درگذشته و وصيت كرده است كه قسمتى از سرمايۀ دوميليون ليره اى كه از خود باقى گذاشته صرف تدوين الفباء جديدى براى زبان انگليسى گردد.

برنارد شاو ضمنا الفباى جديدى را كه داراى 40 حرف مى باشد پيشنهاد كرده و خاطرنشان ساخته كه توسعۀ حروف الفباء، زبان انگليسى را از حروف خارجى بى نياز خواهد ساخت.

حقوق دان مزبور در پايان تأكيد كرد كه وصيت نامۀ برنارد شاو از نظر قوانين انگلستان معتبر نيست زيرا تغيير وضع الفباى فعلى كه قرنها مورد استفاده بوده امكان نخواهد داشت (ط: دوم اسفند 1335 شمسى هجرى).

ديگر كه به اندازۀ مردم هند گرسنه نبودند از آسمان كرم و قورباغه و موش و مورچه به سر مردم آن كشورها باريده است.

و اين صنعت به «توريه» برمى گردد. و امير خسرو انواعى از بديع اختراع كرده از جمله همين است كه ألطف انواع است و لكن نام «أبوقلمون» از مخترعات خودم است.

مثل كلمۀ «طوبى» مذكور در آيۀ: «طُوبىٰ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ » كه كلمۀ طوبى بر وزن حسنى است از لحاظ وزن و معنى و در زبان عربى بمعنى بخت و سعادت و زندگانى خوش، و در زبان هندى بمعنى بهشت است (همان گونه كه سندس در زبان هندى بمعنى ديباى نازك است).

و مثل كلمۀ «فردا» مذكور در آيۀ: «وَ يَأْتِينٰا فَرْداً» كه كلمۀ فردا در زبان عربى بمعنى تنهاست، يعنى: عاص بن وائل روز قيامت تنها بى أهل و مال به نزد ما مى آيد (و وعدۀ عذاب را كه داده ايم مى بيند). و (فرداى قيامت) در زبان فارسى مستعمل است.

(كتاب سبحة المرجان ص 204 به ترجمه).

و مثل «ابلعى» در قرآن كريم مذكور در آيۀ: «يٰا أَرْضُ اِبْلَعِي مٰاءَكِ » كه در عربى بمعنى بلع كن است و در هندى بمعنى اشربى است يعنى بياشام (هندى بودن: طوبى، سندس، ابلعى، را سيوطى نقل كرده است) (كتاب سبحة المرجان ص 20 به ترجمه).

تذكر: قلمون بر وزن ملكوت است.

«المأتم» مكان اجتماع النساء فى خير او فى شر(1) تسمية للحال باسم المحل و العامة تخصه بالمصيبة فتقول: كنا فى مأتم فلان، و الأجود فى مناحة فلان (فرائد اللغة عن فقه اللغة و المصباح ص 351 اقتباسا).

مجلس بكسر لام - ندوه بر وزن صرفه - مأتم بر وزن جعفر و محفل بر وزن مجلس است.

و اسكانها لغة عقيل، سمى بذلك لاجتماع الناس فيه (مجمع البحرين).

احدى از أنبياء و مرسلين و أوصياء و مقتدرين جهان، بت شكنى كرده باشد. ولى خوانده و شنيده ام كه پس از بت شكنى پيامبر اسلام در مكه، سه بار ديگر در جهان، بت شكنى اتفاق افتاده است و هر سه بار هم از طرف مسلمانان بوده (دو پادشاه - و يك شيخ الاسلام شيعه).

در آنجا بتها پرستيده شده است و سنگ بت هبل را از اين محل برداشته و تراشيده اند (سفينة البحار ج 1 ص 214 به ترجمه).

<حجر الأسود> «حجر الأسود» به اعتقاد من از نيازك است كه از «جوّ» فرستاده شده است و ابراهيم (پس از سرد شدن نيازك) آن را برداشته و در خانۀ خدا گذارده كه علامتى باشد براى عبادت، يا نظر ديگرى داشته (معجم القرآن ج 1 ص 293 به ترجمه).

حضرت امام محمّد باقر عليه السّلام فرموده: سه سنگ از بهشت آمده:

1 - مقام ابراهيم. 2 - سنگ بنى اسرائيل. 3 - حجر الأسود (ه).

حضرت قائم عليه السّلام كه ظهور مى كند، سنك بنى اسرائيل (سنگ موسى) با او حمل مى شود و هركجا احتياج باشد چشمه ها از آن جارى مى گردد (ه).

حجر الأسود از عهد آدم ابو البشر عليه السّلام است و او آن را در ركن گذارده و اين سنك، پيمان دار عقائد حقه بوده (تفصيل در سفينة البحار ج 1 ص 225).

سيوطى در كتاب «در المنثور» سند به ابن أبى حاتم رسانيده و وى از سدى روايت كرده كه گفت: «نزل آدم بالهند و نزل معه بالحجر الأسود و بقبضة من ورق الجنة فبثه بالهند فنبت شجر الطيب» (كتاب سبحة المرجان ص 234).

محرر اين تفسير گويد: اكنون چيزى كه دستهاى با بركت پيامبران از عهد آدم ابو البشر عليه السّلام تا عهد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و خلفاء حقۀ او آن را لمس كرده باشد غير از حجر الأسود در اين كرۀ زمين وجود ندارد و اين خود از جنبۀ قداست و از جنبۀ تاريخى در عالم بى نظير است.

متأسفانه اين سنك سياه از دست بشر در امان نماند و با آن دشمنى آغاز كردند:

از جمله: مانوى ها بودند كه با مراسم حج و كنگرۀ اسلامى مخالفت مى كردند.

ابن أبى العوجاء كه از مانويان بود به حضرت صادق عليه السّلام اعتراض كرد كه شما چرا به اين سنگ (حجر الأسود مراد است) پناه مى جوئيد؟ و حضرت جواب كافى فرمودند.

محرر اين تفسير گويد: از مجموع جواب مفصل علمى حضرت برمى آيد كه

ص: 55

سنگ به خودى خود ارزشى ندارد مانند چوب و پارچۀ پرچم و ليكن همين كه چيزى «آرم» شد ارزش پيدا مى كند، اين سنگ، آرم خداپرستى و يكتاپرستى است همچنان كه پرچم، رمز كشور و مليت است، بعلاوه رمزى در اين سنگ است كه يعنى: اى بشر! فراموش مكن كه «خاك» ما در تو است.

كعبه و سنگ نشانى است كه ره گم نشود *** حاجى احرام دگر بند كه مقصد دگر است

از جمله: قرامطه اين سنگ را در سال 317 سيصد و هفدۀ هجرى كندند و بردند و پس از بيست و دو سال آوردند (تفصيل در مقدمۀ همين تفسير ص 944-946).

از جمله: در سال 413 هجرى(1) شخصى از طرف مصر(2) در أيام حج به مكه آمد و به بهانۀ بوسيدن سنگ، دبّوسى را كه زير لباسهاى خود پنهان كرده بود، بيرون آورد و سه ضربت به آن سنگ زد و فرياد كرد كه: (تا كى اين سنگ بايد بوسيده شود(3) و خوب است «محمّد» مرا از زدن بازدارد چه آنكه من امروز اين خانه را خراب مى كنم) در اين هنگام مردم جمع شدند و او را دستگير كردند و سوزانيدند (لعنت خدا بر او) و چهار نفر از همراهان او را هم كشتند(4) و اين ضارب مردى جوان و تنومند و تمام قامت و مويش مايل به سرخى بود (كشكول شيخ بهائى ص 641 به ترجمه).

آخرين دشمنى اى كه محرر اين تفسير نسبت به اين سنگ تاريخى شريف سراغ دارم، دشمنى نويسندگان قاموس كتاب مقدس يعنى أرباب تثليث به عبارت ديگر گويندگان به خدائى (پدر و پسر و روح القدس) است كه در قاموس مزبور در ص 164

ص: 56

در لغت «بت و بت پرستى» مى نويسد:

«بعضى از طوائف، سنگهاى ناتراشيدۀ سياه را پرستش همى كردند همچو اعراب قديم كه پيغمبر اسلام هم آن را جزء مذهب خود كرده فعلا در جوار كعبه در مكه موجود و محل سجدۀ مسلمين است».

بعد مى نويسد: «اجداد ابراهيم و بلكه خود او هم بدان خيال - عبادت كذب و بت پرستى - گرفتار بود چنانكه از صحيفۀ يوشع 2:24 و 14 به واضحى تمام معلوم مى شود».

محرر اين تفسير گويد: (اين ملحدان - كه قلمشان شكسته باد - به اقرار خودشان در قاموس مزبور ص 167 مى نويسند: «بعضى ممالك كه اسما مسيحى اند احترامى كه نسبت به صليب ها و سجده اى كه به تصاوير مى برند كمتر از بت پرستى نيست» مع ذلك چه دروغها مى گويند):

اولا اعراب، سنگ نتراشيدۀ سياه را نمى پرستيده اند.

ثانيا پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پرستش آن را جزء مذهب نكرده.

ثالثا پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه سيصد و شصت بت را از داخل و خارج كعبه در سال هشتم هجرى كه مكه را فتح كرده است بيرون ريخته، چگونه اين سنگ سياه را جزء مذهب كرده ؟! رابعا هيچگاه و در هيچ عهدى از آغاز خلقت تا كنون، حجر الأسود پرستش نشده.

خامسا هيچگاه اين سنك محل سجدۀ مسلمانان نبوده است.

به خلاصه: تنها آدمى كه در اين كره از حيث اهميت به قيمت در نمى آيد همين حجر الأسود است كه چشمهاى دشمنان را كور مى سازد. و اما دربارۀ اتهام بت پرستى و دروغ گوئى كه به حضرت ابراهيم خليل الرحمن زده اند، جوابشان اين است كه: از خورندۀ گوشت خوك و مسكرات و خون، انتظارى به از اين نمى توان داشت(1).

ص: 57

اين سنگ در زير پى درب أرسى(1) امامزاده احمد اصفهان موجود است (محرر اين تفسير).

مدرسۀ سلطان در جوار مسجد شيخ لطف اللّه اصفهان است كه اكنون كاروانسرا شده و تملك كرده اند. و مراد از سلطان، ملكشاه سلجوقى است. و مرحوم آقاحسين خوانسارى در اين مدرسه تدريس مى كرده اند (روضات را ببينيد).

تقديس مى نمودند و اين مطلب تذكره ئى بود از كشتارى كه خداوند بر - نخست زادگان مصر وارد آورده (يعنى آنها را كشت) و نخست زادۀ اسرائيليان را به سلامت نگاه داشت (توراة سفر خروج 12:13) و چون لاويان را شمارۀ نخست زادگان ذكور از عدد ايشان بيشتر مى شد اسرائيليان براى هر سرى پنج شاقل نقره كه تخمينا نصف ليرۀ انگليسى مى باشد فديه مى دادند.

أما نخست زادۀ حيوان نيز براى خداوند مقدس بود كه نه جدا مى شد و نه تبديل مى گشت مگر در صورتى كه از حيوانات غير طاهر مى بود و صاحبش مى خواست كه او را جدا كند و اگر نمى خواست فروخته يا كشته يا بدل مى شد (توراة سفر خروج 13:13 و سفر لاويان 27:27) (به خلاصه از قاموس مقدس ص 877 و 878).

محرر اين تفسير گويد: موضوع نخست زادگى قبل از موسى هم لازم الرعاية بوده طبق سفر تكوين در موضوع يعقوب و در موضوع فرزندان يوسف 34:25 - 32:27 و 36-14:48 و 18) و تعجب است كه حضرت اسماعيل بااينكه نخست زادۀ ابراهيم عليه السّلام بوده حق نخست زادگى او داده نشده است.

و نيز محررين تفسير گويد: سكوت نويسندگان قاموس مقدس در موضوع نخست زادگى مقدم بر عهد حضرت موسى عليه السّلام از ترس به ميان آمدن همين اعتراض است.

و ذائقه و لامسه (يعنى شنيدن و ديدن و بوئيدن و چشيدن و سودن).

أما قواء پنج گانۀ باطن كامن در دماغ عبارتست از:

1 - حس مشترك و آن قوه اى است كه صور پنج گانۀ ظاهرى محسوسات را ادراك و جمع مى كند.

2 - خيال(1) و آن قوه اى است كه حافظ صور و خزانۀ حس مشترك و حافظ قوۀ آنست.

3 - واهمه و آن قوه اى است كه مدرك معانى جزئى است در أمر محسوس.

4 - حافظه و آن قوه اى است كه حافظ معانى جزئى خزانۀ واهمه است يعنى آنچه واهمه ادراك مى كند به حافظه تسليم مى نمايد.

5 - متصرفه و آن قوه اى است كه تركيب مى كند صور را با صور، يا معانى را با معانى، يا صور را با معانى، يا اينها را از هم جدا مى كند. و مى گويند اين قوه هرگز ساكن نمى شود. و اعمال نفس اين قوه را اگر از روى وهم و أمثال آن باشد «متخيله» مى گويند و اگر از روى عقل باشد آن را «مفكره» مى گويند(2).

در مقدمۀ كتاب منجد به ترجمه مى نويسد: «صفت» چيزى است كه بر حالتى دلالت كند كه بر ذات، معلق است و آن پنج نوع است:

1 - اسم فاعل 2 - اسم مفعول 3 - صفت مشبّهه (به شد باء مفتوح) 4 - أفعل تفضيل 5 - امثلۀ مبالغه.

صفت مشبهه، آنست كه بر حالتى دلالت كند كه بر ذات، معلق است مطلقا - مقصود از مطلق، نسبت حالت است به موصوف بدون اعتبار زمان بخلاف اسم فاعل.

بناء صفت مشبّهه از كلمات ثلاثى (سه حرفى)، سماعى يعنى شنيدنى است و نمى توان خود، بناء كرد مانند: حسن - كريم - لين - سهل - صعب، مگر اينكه فعل بر رنگ يا عيب يا زينت دلالت كند كه بناء صفت مشبهه قياسى است و محتاج به شنيدن از عرب نيست و بر وزن «أفعل» بناء مى شود مانند: أسود، أعرج، أبلج.

و اما از ما فوق ثلاثى، بر وزن اسم فاعل بناء مى شود ولى آنهم از فعل لازم (نه فعل متعدى) مانند: مطمئن و مستقيم (ه).

محرر اين تفسير گويد: نتيجۀ دانستن مطالب مذكوره، در مرحلۀ عمل معلوم مى شود.

بالجمله: غير اينها جمع كثرت است (كتاب زبدة التعريفات به ترجمه).

در مقدمۀ كتاب المنجد شرح مفصلى دربارۀ جمعهاى قلّت و كثرت بيان كرده است، از جمله اين است كه: سعد تفتازانى به ترجمه گفته: جمع قلت از سه تا ده ده تاست و جمع كثرت از سه تا بى نهايت است و بنابراين، فرق اين دو گونه جمع از جهت انتهاء است (ه) در زبان فارسى اولا جمع از دوتاست به بالا و ثانيا فرق بين قلت و كثرت (قلة و كثرة) در جمع فارسى نيست و بايد با قرينه معلوم كرد.

محرر اين تفسير گويد: نتيجۀ دانستن جمعهاى مزبور در قرآن كريم در مرحلۀ عمل معلوم مى شود.

پند گير از مصائب دگران *** تا نگيرند ديگران به تو پند

(شيخ سعدى - در باب هشتم گلستان).

در قرآن كريم از لغت «اعتبار» يك بار و از «عبره» شش بار اسم برده شده است.

وظيفۀ حج، هم داراى منافع صورى اجتماعى و هم شامل منافع كامل اخلاقى و معنوى است (اقتباس از مجلۀ اخبار هفته: چاپ آبادان شماره 101 جمعه 23 مهر سال 1327 شمسى).

«صاع شرعى» يك هزار و يك صد و هفتاد درهم شرعى است (جامع عباسى در مبحث زكاة).

«صاع» ششصد و چهارده مثقال و ربع مثقال است (سيد محمّد كاظم يزدى صاحب عروة الوثقى).

«صاع» ششصد و چهارده مثقال صيرفى است و ربع مثقال (شيخ مازندرانى مزبور).

(سيد محمّد كاظم صاحب عروه در هامش مبحث زكاة جامع عباسى).

است أمرى است غير قابل انكار، و اگر مراد يك تخته بودن آن است از خرافات است و به علماء هيئت و نجوم اسلام ربطى ندارد. زيرا علماء اسلام در عهد مأمون عباسى با رصد كردن كرۀ زمين پنبۀ زمين را زده اند، همان وقتى كه اروپا، مى خواست قى چشم خود را براى دريافت علوم پاك كند، همان وقتى كه حضرت صادق عليه السّلام اين درسها را به شاگردان خود از جمله جابر بن حيان تعليم مى داد.

أما موضوع گاو كه گفته شده: «الأرض على قرن الثور» (با اقتباس از بيان علامۀ شهرستانى معاصر در مجلۀ المرشد چاپ بغداد) مراد اين است كه: آبادانى زمين به زراعت بسته و زراعت هم به شاخ گاو، و امروزه به شاخ تراكتور بستگى دارد.

أما موضوع ماهى: محرر اين تفسير مى گويم: كنايه از اين است كه: گاو هم حياتش به آب بسته است، پس سنگينى زمين بسته به زراعت و زراعت بسته به آب است.

ضمنا: اين گونه كنايات و استعارات لطيف را قصه سرايان عوام و تاب و با تلفيق اضافاتى در جوامع عوام منتشر مى سازند و مطلب را مسخ مى كنند - و ليكن شنونده بايستى نه تصديق كامل كند و نه تكذيب كامل بلكه بايد عاقل باشد و صحيح و سقيم را از هم جدا كند.

است كه در بين كرات، با همه دورى و بعد مسافت آنها برقرار است.

بعد به خلاصه نوشته كه: علاوه بر حركت وضعى و انتقالى زمين كه در آيۀ اول بخوبى شرح داده شده است در آيۀ سوم، حركات خفيف زمين نيز (كه امروز كشف شده است) بخوبى يادآورى شده است، زيرا خدا فرموده: «كوهها را مى بينى و تصور مى كنى ساكن هستند و حال اينكه آنها مانند ابر در حركت است».

اكنون كه حركات مختلف زمين كشف شده است اين مطلب بخوبى روشن شده است زيرا جغرافى دانان ثابت كرده اند كه سواحل شمالى اروپا يعنى آلمان و هلند بتدريج زير آب مى رود و سواحل جنوب فرانسه رو به خشك شدن است يعنى قارۀ اروپا حركات تدريجى نوسانى دارد. بالجمله: اين مطلب و بقيۀ مطالب مذكور در فوق را كه حقايق بزرگى است قرآن مجيد در چهارده قرن پيش بيان فرموده است.

بعد به خلاصه نوشته كه: طبق آيۀ شريفۀ: «هُوَ اَلَّذِي جَعَلَ اَلشَّمْسَ ضِيٰاءً وَ اَلْقَمَرَ نُوراً» 5:10، خورشيد در فضاء، نورافشانى مى كند ولى ماه از خود نورى ندارد و نورش منعكس است.

بالجمله: قبل از نزول قرآن مجيد چه كس مى توانست ادعاء كند كه روشنائى ماه از خودش نيست (جل الخالق).

بعد به خلاصه نوشته كه: امروزه با ابزار و وسائل كامل، مطالب بزرك فلكيات و طبيعيات و... مندرج در قرآن مجيد كه در حدود 14 قرن قبل گفته شده براى ما واضح مى شود، راستى چه كسى مى توانست بفهمد كه گياهان، نر و ماده دارد(1) و مانند انسان و حيوان لازم است بارور شود تا ميوه بدهد در صورتى كه اين مطلب را آيۀ شريفۀ : «وَ أَنْبَتْنٰا فِيهٰا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ » 7:50(2) بطور وضوح بيان كرده است.

بيهوده نيست كه خدا در قرآن مجيد فرموده است كه: قرآن، حق و باطل را بخوبى از هم جدا مى سازد.

ص: 70

اشارة للبعيد».

5 - مركب مزجى، مثل: بعلبك.

6 - مركب صوتى، مثل: سيبويه.

(كتاب زبدة التعريفات به ترجمه).

ريشۀ كلمۀ «ايلاء»: (- ال و -) است.

شيخ مفيد شيرازى متخلص به «داور» در هامش ديوان خواجه نوشته: (بعضى گفته: «ادى» بمعنى حيله باز است پس معنى اين قسم است: گفت فرستادۀ پروردگار ما: نيستم من هرگز حيله باز و خدعه كار.

محرر اين تفسير گويد: كاتب، متن را غلط نوشته و هامش نويس هم متوجه نشده است و آن غلط را معنى كرده است.

أرقام مركبه را از اين أرقام تركيب كنند باين طريق كه رقم عدد اكثر را بر رقم عدد أقل مقدم دارند، چه آنكه تركيب أغلب اعداد در الفاظ فارسى هم بر اين نهج است.

مثلا عدد صد و چهل و پنج را چنين مى نويسند: «قمه»، چه آنكه «ق» رقم صد و «م» چهل و «ه» پنج است.

اما اين طريق وقتى منظور است كه «ألف» (يعنى هزار) مضاعف نشود و اگر مضاعف شد رقم تضاعيف «ألف» را چنانكه در فارسى متداول است بر ألف مقدم دارند براى جلوگيرى از اشتباه مثلا دو هزار و صد و چهل و پنج را چنين مى نويسند: «بغ قمه» - زيرا اگر رقم «با» مؤخر از «غ» باشد مشتبه مى شود به هزار و دو (شرح بيست باب ملا مظفر به خلاصه).

مخصوص يا بجهت آنكه، حضرت أرحم الراحمين عود مى كند به مغفرت بندگان در اين روز(1).

(چهارده شماره مطالب بالا از كتاب شرح بيست باب ملا مظفر اقتباس شده است).

و جهت ساختن مسلمان از سلمان دست و پا كردن ايرانيها بود براى فضيلت خود در مقابل تعصب عربها كه به ايرانيها «موالى» مى گفتند يعنى غلامهاى آزاد كرده.

ايرانيها هم خود را مسلمان - يعنى مانند سلمان پارسى كه از أصحاب بزرگ پيغمبر بوده و در أهل بيت نبى شمرده شده - گفتند.

لفظ مذكور در همان اوايل اسلام ساخته شده كه در قديم ترين ادبيات فارسى مثل ترجمۀ تاريخ طبرى هم بسيار استعمال شده است (اقتباس از فرهنگ نظام).

4 14 25 (فرهنگ امير كبير).

وقتى «حق» مى گوئيم مقصود همان معنى آخرى است يعنى وجودى كه واجب است و بطلان به او راه ندارد و هر چيز از او هست شده.

«ألا كلّ شىء ما خلا اللّه باطل»(1) *** .

يعنى هر چيزى غير از خدا با «بطلان» يعنى فناء درهم آميخته است.

(به خلاصه از ترجمۀ فلسفۀ فارابى ص 95 و 96).

كلمه بمعنى علم غلط است چنانكه فيلسوف از فيل بمعنى دوست و سوف بمعنى حكمت است يعنى دوست حكمت و اين دو كلمه معرب شده و سفسطه و فلسفه مشتق گرديده است (خواجه نصير الدين طوسى در «نقد المحصل» بنقل از أهل تحقيق)].

در المنجد به ترجمه مى نويسد: سفسطه (بفتح دو سين) و سفسطه (بكسر دو سين) جمعش سفسطات است (بفتح دو سين) و در نسبت، سفسطى (بفتح دو سين) و سوفسطائى (بضم سين و كسر فاء و شد ياء) است و معنى لغت، استدلال و قياس باطل است يا آنچه بوسيلۀ آن، حقائق، وارونه جلوه داده مى شود (اين كلمه يونانى است).

سوفسطائيه (بضم سين اول و كسر فاء و سكون سين دوم و كسر همزه و شد ياء) فرقه اى هستند كه حسيات و بديهيات و غيرها را انكار مى كنند (اين كلمه يونانى است) (ه).

نيز در المنجد به ترجمه مى نويسد: «فلسفه» بمعنى حكمت است، نيز تتبع در مسائل علمى و تفنن در آنهاست، نيز دانستن چيزها از حيث مبادى و علتهاى اوليۀ آنها است.

و در أصل، مركب است از «فيليا» يعنى محبت و «صوفيا» يعنى حكمت پس معنى مجموع، دوست داشتن حكمت است (كلمه يونانى است).

«فيلسوف» (بفتح فاء و فتح لام) جمعش فلاسفه است يعنى داناى فلسفه و نيز به ارسطوطاليس گفته مى شود (كلمه يونانى است) (ترجمه از منجد چاپ هفدهم).

جواب:

نفى حقائق، مكابره با عقل و حس است.

2 جمعى حسيون و تجربيون اند كه علم را در حدود محسوساتى كه در تحت اختيار و تجربه در مى آيد محصور مى دانند و آنچه محسوس نيست تعقل آن را ممتنع مى دانند و هر علمى كه بر معقولات دور مى زند آن را علم نمى شمارند بلكه وهم و تخمين مى پندارند و أهل اين طريقه، مباحث الهيات و نبوّات و خودشناسى و اخلاق

ص: 88

را علم نمى دانند، زيرا مباحث متعلق باينها در تحت تجربه و حس در نمى آيد و خاتمۀ سخنانشان «سلام على الوحى و الدين» است و مردم بسيارى در اين عهد، مروج اين مكتب اند.

جواب:

عكس العمل خواندن كتابهاى تحريف شدۀ توراة آنجاها كه نسبت به پيامبران افتراءها زده شده و همچنين كتابهاى تحريف شدۀ انجيل و خودخواهى كشيشان، به از اين نيست: گاه حاصل اين مكاتب، جد انسان را ميمون دانستن است و گاه انكار خدا و... است، پس جواب حسيون و تجربيون با خاخام ها و با كشيشان است نه با علماء اسلام «هركه شيرينيش را خورده است تلخيش را هم بچشد» و ليكن باز در جواب مى گويم: البته من از مشاهدۀ بعض وقائع غيبى كه در خواب ديده ام و هيچ گونه جاى تأويل و توجيه ندارد دريافته ام به اين كه نوعا حس و تجربه بسيار خوب و لازم است و ليكن انكار كليۀ حقائق غير محسوس، خطاء و اشتباه و غلط است.

3 جمعى كشفيون يعنى قائل به طريقۀ كشف و شهودند يعنى عارفان يا «صوفيه».

جواب:

اولا همه كس نمى تواند أهل كشف و شهود باشد (همۀ سنگها لعل نمى شود).

ثانيا كسى كه أهل كشف و شهود شد نوعا با اين عالم و اين مردم سروكار ندارد (كارگران كارخانۀ طلاسازى كجا به كارخانۀ نمدمالى مى آيند و وقت صرف مى كنند):

مردان خدا ز خاكدان دگرند *** مرغان هواء ز آشيان دگرند

ثالثا (درك مشهودات غيبى گاهى محتاج به كليدى است كه كليدش در دست همين مكاشف نيست و بايستى عمرى زحمت بكشد، و اين مكاشف و شاهد، آن مكاشف بالادست را بدست بياورد).

ص: 89

رابعا كشف بايد ناقص نباشد تا كشف، سند باشد. مكاشف سر شب را ديد و خواست از سرزمين اصفهان برود آن أهل كشف بالاتر گفت: سر شبش را ديدى، آخر شبش را هم ببين.

مكاشف ديگر گفت: مى خواهم سر مردم تبريز را بخورم (همه را با نفرين بكشم) مكاشف بالاتر، يك كلۀ گوسفند براى او حاضر كرد و تكليف كرد بخورد - گفت:

من به تنهائى نمى توانم اين كله را بخورم - گفت: پس چگونه مى خواستى كلۀ تمام مردم تبريز را بخورى ؟! خامسا:

اى بسا ابليس آدم رو كه هست *** پس بهر دستى نشايد داد دست

4 طريقۀ قرآن، تفكر و تدبر است: فكرى بى پيرايه، عقلى خالص و صافى، لبى نورانى (به خلاصه پس از طرح غرض و مرض و حسد و كينه بايد پيامبرى را و كتابى را جستجو كرد و بدست آورد و پس از اينكه بدست آورد پيروى كرد).

موانع تفكر و تدبّر:

اول تقليد از پدران است و مؤيدات اين بيمارى ماندن در يك جا و معاشرت نكردن با اقوام و أمم شايسته است، و علاج آن سير در زمين است كه قرآن مكرر دستور سير در زمين را داده، و از جمله حج، همين معنى را تأمين مى كند دوم از موانع تفكر و تدبر، اطاعت و پيروى كوركورانه از كبراء و بزرگان و پيروى از أحبار و رهبان است.

سوم از موانع تفكر و تدبر، پيروى «هوى» است يعنى ميل نفس به شهوات. و وجه اين نام اين است كه صاحب آن در دنيا به بدبختى مى افتد و در آخرت به «هاويه» پرتاب مى شود.

كار تفكر و تدبر، با «عقل» است و ليكن هواى نفس جلو عقل را مى گيرد خواه هواى رياست باشد، خواه اعمال شهوت و خواه جهات ديگر.

بالجمله: تفكر و تدبر و تعقل كه در كار آمد آن سه مكتب سوفسطائيه و حسيّون

ص: 90

و كشفيون را هم تحت نظر مى گيرد و چيزهاى خوب هريك را دست چين مى كند و بقيه را دور مى اندازد، همچون انار فشرده كه آبش گرفته شده است. بنابراين:

به سوفسطائيون مى گويد: افكار ابليس و ابليسى، سفسطه و سراب است.

و به حسيون مى گويد: از محسوسات بايد بهرۀ كامل گرفت و در راه معرفت اللّه آنها را استخدام كرد.

و به كشفيون مى گويد: كشف و شهودى كه صحيح باشد، فقط براى صاحبش مفيد است ولى آيا براى ديگران هم سودى دارد؟.

كرده اند؟ آنچه دربارۀ ماشين فكر مى كنى دربارۀ آفرينش أوضاع موافق و ملايم براى انسان هم فكر كن.

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند *** تا تو نانى به كف آرى و به غفلت نخورى

همه از بهر تو سرگشته و فرمان بردار *** شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى

<سازندۀ خالق كيست ؟> در يكى از مدارس مصر، هيئتى براى مشاهدۀ وضع تحصيلات مدرسه به كلاس وارد شدند، رئيس هيئت ضمن سؤالات از شاگردان، از كودكى كه كه گفت: «هيچ ساخته اى بى سازنده نيست» پرسيد: بنابراين «خدا» را چه كسى ساخته است ؟ كودك جواب داد كه: همۀ شماره ها (أرقام و اعداد) از «يك» بوجود مى آيند يعنى يك را مكرر مى كنيم دو - ده - صدهزار - و..؛ مى شود. حال شما بگوييد يك ازچه بوجود مى آيد؟ رئيس هيئت گفت كه: عدد «يك» قائم بالذات است و از چيزى بوجود نمى آيد و همۀ اعداد از يك بوجود مى آيند خواه در ترقى چون دو و ده و... و خواه در تنزل چون يك دوم و يك دهم و... آنگاه كودك جواب داد كه: همۀ مخلوقات از خدا بوجود مى آيند و خدا قائم بالذات است و از چيزى بوجود نمى آيد (ه).

اى شنونده! اين يك دنيا علم و معرفت را از زبان يك كودك يعنى بشرى كه ذهنش آلوده به علوم گمراه كننده نشده و از فطرت سخن گفته است بشنو تا بدانى كه:

«درسى نبود هرآنچه در سينه بود *** در سينه بود هرآنچه درسى نبود»

خود به خود در اينجا بوجود نيامده است. پس همۀ موجودات عالم را كه اختراع شده اند فاعل و مخترعى است كه مارك و علامت «خدا» برآن است.

و فى كل شىء له آية *** تدلّ على انّه واحد

هر گياهى كه از زمين رويد *** وحده لا شريك له گويد

أَنّٰا خَلَقْنٰاهُ مِنْ نُطْفَةٍ .

نمونۀ آيه براى دليل سوم: وَ لَهُ اِخْتِلاٰفُ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهٰارِ - وَ اِخْتِلاٰفُ أَلْسِنَتِكُمْ - مُخْتَلِفاً أَلْوٰانُهٰا .

نمونۀ آيه براى دليل چهارم: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اَللّٰهِ اَلَّتِي فَطَرَ اَلنّٰاسَ عَلَيْهٰا .

توحيد الوهيت، دورى جستن از شرك است، شرك داراى مثالهاى فراوان است و وجود آن در ميان ملل بسيار است. مشركين كسانى هستند كه تعطيل را در صفات خدا قايل اند. و تعطيل در صفات، مستلزم تعطيل در ذات مى باشد.

توحيد الوهيت در بيشتر جاهاى قرآن ذكر شده است و قطب وحى قرآن است.

اين توحيد الوهيت:

1 - متضمن توحيد در دانش و گفتار است (كه سورۀ مباركۀ «قُلْ هُوَ اَللّٰهُ أَحَدٌ...» ناظر به آن است) يعنى خدا را يكتا بدانيد، خدا فرزند و پدر و مادر و زن ندارد و مرجع و ملجأ همه است و از همه كس و همه چيز بى نياز است.

2 - متضمن توحيد در عبادت و اراده و كردار است (كه سورۀ مباركۀ «كافرون» ناظر به آن است) يعنى خدا را مى پرستم نه بت را و دين من براى رب العالمين خالص مى باشد.

مشركين با تمام پيامبران، دشمن بوده و هستند.

در ميان دشمنان شيخ الأنبياء حضرت ابراهيم عليه السّلام و حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، هم معطله دربارۀ ذات خدا وجود داشتند و هم مشركين يعنى معطله دربارۀ صفات خدا.

سگ أصحاب كهف روزى چند *** پى نيكان گرفت، مردم شد

(سعدى).

أكرم مورد مثل واقع شده است.

سوره هائى كه مثل در آن زده شده عبارتست از: بقره، آل عمران، أنعام، أعراف، يونس، هود، رعد، ابراهيم، نحل، بنى اسرائيل، كهف، حج، نور، فرقان، عنكبوت، روم، يس، زمر، زخرف، محمّد، فتح، حديد، حشر، جمعه، تحريم، مدثر.

4 - «وَ لاٰ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلىٰ عُنُقِكَ وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا كُلَّ اَلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً» .

يعنى دست خود را بسته به گردنت مساز و دست خود را مگشا بالتمام كه در نتيجه ملامت كرده شده (در صورت أول) و درمانده (در صورت دوم) مى نشينى.

گفتم: آيا اين مثل در قرآن است كه: «من جهل شيئا عاداه»(1)؟ يعنى هركه چيزى را نداند آن را دشمن دارد.

گفت: بلى، در دو جا:

1 - «بَلْ كَذَّبُوا بِمٰا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ » .

يعنى بلكه تكذيب كردند به آنچه كه علم نداشتند.

2 - «وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هٰذٰا إِفْكٌ قَدِيمٌ » .

يعنى و چون به قرآن هدايت نشدند پس البته گويند: اين قرآن، دروغ كهن است.

گفتم: آيا اين مثل در قرآن است كه: «احذر شر من أحسنت اليه»؟ يعنى از شرّ آنكه به او نيكى كردى بترس.

گفت: بلى، «وَ مٰا نَقَمُوا إِلاّٰ أَنْ أَغْنٰاهُمُ اَللّٰهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ » .

يعنى و كينه نداشتند با رسول و مؤمنان مگر اينكه خدا به بركت رسولش آنها را از فضل خود بى نياز ساخت! گفتم: آيا اين مثل در قرآن است كه: «ليس الخبر كالعيان»؟ يعنى ديدن مانند شنيدن نيست (شنيدن كى بود مانند ديدن).

گفت: بلى، «أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ؟ قٰالَ بَلىٰ وَ لٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي» .

يعنى آيا ايمان نياوردى ؟ گفت: بلى و لكن مى خواهم كه قلبم مطمئن شود.

گفتم: آيا اين مثل در قرآن است كه: «فى الحركات البركات»؟ يعنى بركتها در جنبشهاست.

گفت: بلى، «وَ مَنْ يُهٰاجِرْ فِي سَبِيلِ اَللّٰهِ يَجِدْ فِي اَلْأَرْضِ مُرٰاغَماً كَثِيراً وَ سَعَةً » .

ص: 98

يعنى كسى كه در راه خدا هجرت كند، در زمين اقامتگاه بسيار، و فراخى در روزى؛ مى يابد.

گفتم: آيا اين مثل در قرآن است كه: «كما تدين تدان»؟ يعنى از هر دست كه دادى پس مى گيرى.

گفت: بلى، «مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ » .

گفتم: آيا اين مثل در قرآن است كه: «لا يلدغ المؤمن من جحر مرّتين»؟ يعنى مؤمن دومرتبه از يك سوراخ گزيده نمى شود.

گفت: بلى، «هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلاّٰ كَمٰا أَمِنْتُكُمْ عَلىٰ أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ » .

گفتم: آيا در قرآن است كه: «من أعان ظالما سلطه اللّه عليه»؟ يعنى هركس ستمگرى را كومك كند خداوند آن ستمگر را بر او مسلط مى گرداند.

گفت: بلى، «كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلاّٰهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَ يَهْدِيهِ إِلىٰ عَذٰابِ اَلسَّعِيرِ» .

گفتم: آيا در قرآن است كه: «هل تلد الحية الا الحية»؟ يعنى آيا مار جز مار ميزايد؟ گفت: بلى، «وَ لاٰ يَلِدُوا إِلاّٰ فٰاجِراً كَفّٰاراً» .

عاقبت گرگ زاده گرگ شود *** گرچه با آدمى بزرگ شود

گفتم: آيا در قرآن است كه: «للحيطان آذان»؟ يعنى ديوارها گوشها دارد.

گفت: بلى، «وَ فِيكُمْ سَمّٰاعُونَ لَهُمْ » .

گفتم: آيا در قرآن است كه: «الجاهل مرزوق و العالم محروم»؟ يعنى نادان مرزوق و دانا محروم است.

گفت: بلى، «مَنْ كٰانَ فِي اَلضَّلاٰلَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ اَلرَّحْمٰنُ مَدًّا» .

گفتم: آيا در قرآن است كه: «الحلال لا يأتيك الا قوتا و الحرام لا يأتيك الا جزافا»؟

ص: 99

يعنى حلال نمى رسد مگر به مقدار قوت و حرام نمى رسد مگر زياده از حد.

گفت: بلى، «إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتٰانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ يَوْمَ لاٰ يَسْبِتُونَ لاٰ تَأْتِيهِمْ » .

(كليد... ص 119-124 به خلاصه).

خدا هستم و خدا كتاب بمن داده و مرا پيامبر ساخته.

حقيقى گرفت تا دليل بر ارادۀ مجاز قائم گردد.

6 - أصل، حمل فعل مسلم بر صحت است. و اين همان أصل جواز است.

7 - أصل، سلامت در أشياء است اگر دهنده گويد: من اين كالا را درست و سالم تسليم كردم و گيرنده دعوى كند كه شكسته و معيوب داده است، قول قول تسليم كننده است تا آنگاه كه گيرنده دليلى برخلاف آن اقامه تواند كرد.

8 - اصل، طهارت است. همه چيز پاك است تا گاهى كه ناپاكى آن معلوم گردد.

و قول القائل «له علىّ دينار، بل درهم» محمول على المعنى الثانى لأن الاقرار لا يرفع بغير تخصيص (المصباح المنير).

محدث قمى نوشته كه: أبو عبد اللّه محمد بن بطوطه كه يكى از علماء أهل سنت است و در ششصد سال پيش از اين بوده، در سفرنامۀ خود كه معروف است به «رحلۀ ابن بطوطه» در بيان ورود خود از مكۀ معظمه به نجف اشرف ذكر كرده روضه و قبر مبارك مولايمان أمير المؤمنين عليه السلام را و گفته: أهل اين شهر تمامى رافضى هستند و از براى اين روضۀ مباركه كراماتى ظاهر شده از جمله آنكه: در شب بيست و هفتم ماه رجب كه نام آن شب نزد اهل آنجا «ليلة المحيا» است مى آورند از عراقين و خراسان و بلاد فارس و روم، هر شل و مفلوج و زمينگيرى كه هست و جمع مى شود از آنها قريب سى چهل نفر در آنجا، پس بعد از عشاء مى آورند اين مبتلايان را نزد ضريح مقدس و مردم جمع مى شوند و منتظرند خوب شدن و برخاستن آنها را - و اين جماعت مردم بعضى نماز مى خوانند و بعضى ذكر مى گويند و بعضى قرآن تلاوت مى كنند و بعضى تماشاى روضه مى كنند تا آنكه بگذرد نصف يا دو ثلث از شب، آن وقت جميع اين مبتلايان و زمين گيران كه حركت نمى توانستند بكنند برمى خيزند درحالى كه صحيح و تندرست مى باشند و علتى در آنها نيست و مى گويند: «لا إله إلا اللّه، محمد رسول اللّه، على ولى اللّه» و اين أمرى است مشهور و مستفيض، و من خودم آن شب را درك نكردم لكن از مردمان ثقه كه اعتماد بر قول آنها بود شنيدم، و هم ديدم در مدرسه اى كه مهمان خانۀ آن حضرت است سه نفر زمين گير كه قادر بر حركت نبودند: يكى از أهل روم و ديگرى از أهل اصفهان و سيمى از أهل خراسان بود، از آنها پرسيدم چگونه شما خوب نشده ايد و اينجا مانده ايد؟! گفتند: ما به شب بيست و هفتم نرسيديم و همين جا مانده ايم تا شب بيست و هفتم آينده كه شفاء بگيريم. و از براى اين شب، مردم زياد از شهرها جمع مى شوند و بازار بزرگى اقامه مى شود تا مدت ده روز (مفاتيح الجنان ص 146 و 147).

و انما يريد نحيى و نموت. و قوله تعالى: «إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رٰافِعُكَ إِلَيَّ » فان وفاته عليه السلام لا تقع الا بعد الرفع... (كشكول ص 214).

«الجنابة» (بفتح جيم) النجاسة (المنجد). منى را مى گويند (شرح قاموس).

النجاسة (بفتح النون) (المنجد).

الجنوب (بفتح الجيم) النقطة المقابلة لنقطة الشمال و تسمى القبلة. الريح التى تهب منها (المنجد).

سبى (بر وزن وقت) يعنى أسير و غالبا «أسر» (بر وزن وقت) را دربارۀ مردان و «سبى» را دربارۀ زنان به كار مى برند (منجد به ترجمه).

«نظام الأكمل» و «نظام الخير» هم گويند (أسفار ج 3-100، 71-126 - قبسات ص 666 - أسفار ج 3-226).

«نظام كيانى»: نظام عالم كون است.

«نظام ربانى»: نظام عالم علم حق و مرتبۀ أسماء و صفات الهى است (شرح منظومه ص 171). (رجوع به فرهنك فلسفى سجادى ص 328 و 329 در لغت نظام).

أصمعى از دانشمندان عرب در ادب مى گويد: آيۀ قرآن را چنين خواندم:

«دست مرد دزد و دست زن دزد را به كيفر دزديشان ببريد، و خدا آمرزگار و مهربان است».

مرد عربى پهلويم نشسته بود، از من پرسيد: اين كلام از كيست ؟ گفتم: كلام خدا است.

گفت: دوباره بخوان خواندم. گفت: اين كلام، كلام خدا نيست. متوجه شدم كه بايد بجاى «خدا آمرزگار و مهربان است»، بخوانم كه: «خدا غالب است و كارهايش از روى أساس است». مرد عرب گفت: اكنون درست شد، اين كلام كلام خدا است.

از او پرسيدم: آيا قرآن مى خوانى ؟ گفت: نه. گفتم: پس از كجا فهميدى ؟ گفت: بريدن دست دزد، با قدرت و حكم تناسب دارد، نه با آمرزش و رحم.

محرر اين تفسير گويد: نكتۀ دو كلمۀ قرآن را ببين و اعجاز بقيۀ آن را درياب.

در قرآن كريم، كلمۀ «نعم» مفردا و مركبا 16 بار ذكر شده و كلمۀ «بئس» مفردا و مركبا 38 بار ذكر شده است (فهرس المرشد).

: شگفت دارم از ابليس و از گمراهى او و از نيت او، گردنكشى كرد از سجده بر آدم و عارش شد از سجده و ليكن عارش نيست كه براى فرزندان آدم كشنده شده است.

نكوهيدۀ خود رجوع كرده مجددا از آن لذت مى برند (رسالۀ دوم پطرس 22:2) (قاموس مقدس اقتباسا).

«مردمك چشم» مى گويند.

4 - فرج: خواه ظاهر آن و خواه باطن آن.

5 - قضيب: يعنى ذكر حيوانات خواه گوشت آن را بخورند يا نخورند.

6 - أنثيان (بضم همزه): يعنى هر دو خايۀ حيوان كه منى در آن جمع مى شود.

7 - دم (بفتح دال): يعنى خون.

8 - علباء (بر وزن احسان): يعنى دو عصب عريض و زرد كه از پس سر تا به آخر دم كشيده شده است.

9 - نخاع (بضم و بفتح و بكسر نون): يعنى مغزى سفيد كه در مهره هاى پشت حيوان مى باشد و عوام آن را «مغز حرام» مى گويند (و هو الوتين الذى لا قوام للحيوان بدونه - شرح لمعه).

10 - طحال (بر وزن كتاب): يعنى سپرز.

11 - مثانه (بفتح ميم): يعنى مجمع بول.

12 - مراره (بفتح ميم): يعنى زهره.

13 - مشيمه (بفتح ميم): يعنى جائى كه بچه در آن قرار مى گيرد.

14 - خرزۀ دماغ (خرزه بر وزن صدقه و دماغ بر وزن كتاب): يعنى مغزى كه در كلۀ سر مى باشد بقدر نخودى.

15 - فرث: يعنى سرگين كه در جوف حيوان است (اقتباس از كتابهاى جامع عباسى و شرح لمعه).

(توراة سفر تكوين 2:6-7).

و سالهاى فراخى و سالهاى قحطى هريك هفت سال طول كشيد (توراة سفر تكوين 26:24-22).

و قوم يهود نيز علاوه بر روز هفتم هفته، سال هفتم نيز بايد جمع شوند.

توضيح: سال سبت (توراة سفر لاويان 2:25) همان سال آزادى مى باشد (توراة سفر تثنيه 10:31) كه سال هفتم است و مى بايست از فلاحت زمين دست كشيد و محصول خود روى آن را براى فقراء و غرباء و مرغان و حيوانات صحراء گذاشت (توراة سفر لاويان 1:25-7) مقصود از اين مطلب اولا تقويت يافتن زمين ثانيا محافظت نمودن حيوانات ثالثا تربيت نمودن قوم كه بر خداى قادر مطلق توكل كامل داشته باشند.

و در آن سال قوم را سزاوار بود كه صيد نمايند و مگس عسل را تربيت كنند و گله و رمۀ خود را بچرانند و خانه و ابنيۀ خود را مرمت نمايند و با يكديگر تجارت كنند و كمال سعى را در محافظت اين سال به كار برند (توراة سفر تثنيه 10:31-13) و در آن سال قرضها نيز داده مى شد (توراة سفر تثنيه 1:15-11) (ه).

و سال «يوبيل» در شريعت موسوى، عبارت از هفت هفت سال است يعنى سال پنجاهم و در آن وقت دو سال پى درپى راحت بودند و در سال يوبيل تمام اشخاص و عيال و قوم و خويش حتى الامكان بحالت اصليۀ خودشان برمى گشتند مثلا بندگان عبرانى - الأصل آزاد بودند حتى آنهايى كه گوششان سوراخ شده بود و تمام رهن ها را استرداد مى نمودند و زمينهائى كه رهن بود به صاحبان خودشان مسترد مى شد مگر خانه هاى شهرهاى حصاردار (توراة سفر لاويان 8:25-17).

و سال يوبيل تاج قواعد و نظام سبتيه بود زيرا سبت ها از براى راحت انسانى و تربيت روحانى بود و سالهاى ملى (هر هفتمين سال) از براى راحت زمين و سال يوبيل از براى استراحت عام بود.

بعضى را عقيده برآن است كه قوم يهود سال يوبيل را عملا نگاه نمى داشتند بلكه قولا بود و از دايرۀ حرف تجاوز نكرد.

ص: 119

عيد فطير و عيد سايبانها هريك هفت روز بود.

قربانى ها نيز هفت شاخه (يعنى هفت قسمت) بود.

و چون قوم اسرائيل براى تصرف اريحا جمع شدند مأمور گشتند كه هفت كرنا بنوازند و تا هفت روز روزى يك مرتبه دور حصار اريحا را طواف كنند و روز هفتم هفت مرتبه طواف نمايند.

و يوحناى لاهوتى نيز در مكاشفات خود به هفت كليسا خطاب مى كند و در رؤيا هفت روح و هفت مهر و هفت صور و هفت رعد و هفت پياله و هفت بلاء و هفت ملائكه را رؤيت نموده.

علاوه بر اينها، «هفت»، در كتاب اول سموئيل 5:2 و كتاب ايوب 19:5 و كتاب أمثال 16:26 و 25 و كتاب اشعيا 11:4 و كتاب أرميا 9:15 و كتاب انجيل متى 45:12 و كتاب توراة سفر تكوين 15:4 و 24 و سفر لاويان 42:26 و كتاب مزامير 6:12 و 12:79 براى عدد كامل استعمال شده است.

و هفتاد دفعه هفت نيز استعمال شده (انجيل متى 21:18 و 22) رجوع به قاموس مقدس ص 464 و 921 و 922 و 963 و 964.

أصحاب كهف هفت نفر بودند و هشتمين آنها سگشان است 23:18.

دريا و بعد از آن هفت دريا هم اگر كومك بدهند كلمات خدا را نمى توانند شمار كنند 27:31.

هفت روز روزه پس از مراجعت از حج در مسئله فقدان قربانى كه متمم سه روز قبل از مراجعت از حج است و جمعا ده تا مى شود 196:2(1).

نفس مرضيه: چون خدا از او خشنود است(1).

محرر اين تفسير گويد: سه نفس أخير يعنى مطمئنه و راضيه و مرضيه تعدد ندارد (رجوع به كتاب مجمع البحرين و كتاب توحيد هوشمندان).

2 - واجب كفائى يعنى چيزى كه انجام آن بر همه واجب است ولى اگر يك نفر آن را انجام داد از بقيه ساقط مى شود مثل دفن مردۀ مسلمان كه بر همۀ مسلمانان واجب است و ليكن اگر يك نفر از مسلمانان اقدام كرد از ما بقى ساقط است. و در اصطلاح علمى «خلاف واجب عينى» است.

و معرفت خدا و صفات او و نبوت و امامت و معاد، واجب عينى است.

ظلمة لأن هذا لا يقوله عاقل فضلا من فضلاء فارس الخائضين غمرات العلوم الحقيقية، و كذلك قال النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: «لو كان العلم بالثريا لتناوله رجال من فارس» (كشكول ص 442).

محرر اين تفسير گويد: خلاصۀ نظريۀ مولانا شيخ بهائى اين است كه: از بعض كتابهاى علم كلام بدست مى آيد كه: «توحيد» يعنى يكتا بودن خدا، در مقابل بت پرستان است و اين خطاء است زيرا بت پرستان «دو خدا» نمى گويند. و أما موضوع بتها هم نزد آنان براى شفاعت و واسطۀ درگاه خداست(1)، پس بايد گفت: توحيد در برابر كسانى است كه به دو مبدأ قائل اند همچون مانويان كه قائل به مبدأ خير و مبدأ شراند و يا ايرانيان قديم كه قائل به يزدان و اهريمن بوده اند.

محرر اين تفسير گويد: «توحيد» يعنى يكتا بودن كه گفته مى شود: گاه مراد از آن توحيد در وجود است، و اين توحيد وجودى در برابر قائلين به دو مبدأ است، و گاهى مراد توحيد در پرستش يعنى «عبادت» و «بندگى» است و اين در برابر مشركين يعنى بت پرستان است كه آنان در عبادت براى خدا شريك قائلند و على هذا نظريۀ متكلمين و نظريۀ شيخ به اين گونه بايد تحقيق شود تا شفابخش باشد.

و أما موضوع شرح حكمة الاشراق اين است كه: ايرانيان قائل به دو مبدأ نبوده اند.

انجام آن بر تو دشوار است (ه) تكليف در لغت از «كلفت» است يعنى مشقت و در اصطلاح وادار كردن خداست بنده را بر كارى كه در آن كار مشقت است (اقتباس از باب حادى عشر ص 33).

و تصميم جازم بر ترك آن در آينده كافى است.

يا توبه از اخلال به أمر واجبى است و وقت آن باقى است، پس آن عمل را كه به جاآورد ، همان توبه است.

يا توبه از اخلال به أمر واجبى است كه وقت آن منقضى شده ولى ساقط نشده است پس قضاء آن عمل واجب است.

يا توبه از اخلال به أمر واجبى است كه وقت آن منقضى شده و ساقط شده است مانند نماز عيدين، در اينجا پشيمانى و تصميم بر عدم ارتكاب آن در آينده كافى است.

و اگر دربارۀ آدمى است: يا اين است كه در أمرى از أمور دينى به فتواى خطائى كسى را گمراه كرده پس توبۀ آن، ارشاد كردن شخص گمراه شده و اعلام خطاء است به او. يا ظلم به حقى از حقوق كسى است پس توبۀ آن، رسانيدن حق است به خود آن مظلوم و اگر مرده است به وارث او و اگر ايصال حق امكان نداشت بايد تصميم جازم بر ايصال حق بگيرد (ه).

الرضا عليهما السلام يقول: من شبه اللّه تعالى بخلقه فهو مشرك و من نسب اليه ما نهى عنه فهو كافر (كتاب عيون اخبار الرضا ص 64).

محرر اين تفسير گويد: وقتى مردى با زنش سفر مى كردند، كورى با آنها هم سفر شد و زن و شوهر به كور رحم كردند و او را با خود نگاه داشتند تا رسيدند به شهرى كه خواستند از هم جدا شوند، كور فرياد برآورد كه: اى بندگان خدا! نگذاريد كه اين مرد چشم دار زن مرا ببرد. مردم جمع شدند و به چشم دار ملامت مى كردند.

هرچه چشم دار مى گفت: «زن از من است» و زن هم تصديق مى كرد، كور در جواب مى گفت: زنم بر چشم دار عاشق شده مى خواهد همراه او برود، مرافعه را نزد قاضى شهر بردند و او حكم كرد هريك از آن سه را شب در اطاقى بگذارند تا روز ديگر محاكمه بشوند، شب، قاضى و چند تن ديگر پشت ديگر در اطاق هريك از آن سه تن گوش دادند كه بشنوند چه مى گويند. مرد چشم دار با خود مصيبت خود را مى گفت كه از جهت احسان به كورى، زنم از دستم مى رود، و زن هم به كور نفرين مى كرد كه مى خواهد مرا از شوهرم جدا كند، و كور را شنيدند كه به () خود خطاب كرده مى گفت: تدبير خوبى برايت كردم اگر بماسد. اكنون جملۀ «حسابى است كه كور با () ش مى كرد» مثل شده است.

اينك محرر اين تفسير گويد:

اول در أصول كدام مذهب از مذاهب حقه، چنين مطلبى نوشته كه: بشر نمى تواند به آسمانها برود؟ بالخصوص كه قرآن كريم در آيات عديده به بشر فرموده:

«اين كرات را رام شما ساختيم».

ثانيا فرشتگان، اجسامى نيستند كه كسى با آنها مواجه و مصادم شود.

ثالثا بسيارى از چيزها هست كه موجود است و ديده نشده از جمله تماس پدر شما با مادر شما در صورتى كه وجود داشته «آبستنى نهان بود و زادن آشكار».

رابعا آيا مواد و سائل موجود در دست شما، آفريدۀ بشر است يا آفريدۀ خدا است ؟ هيچ بشرى نگفته و نخواهد گفت كه: آفريدۀ بشر است و چون هيچ چيز خود به خود بوجود نمى آيد بنابراين آفريدۀ خداست. و شما بازيگرى هستيد در

ص: 132

صحنۀ جهان و ليكن مالك آن نيستيد، همان گونه كه آن كور، شوهر آن زن نبود، و بالاخره از اطاقك قبر اقرار شما و هم مسلكان شما هم شنيده خواهد شد.

حاصله از تشعشعاتى مثل اشعۀ مهلكى كه از انفجارات اتمى منتج مى گردد حمايت كند.

دكتر سوسدورف مى گويد معلوم شده است كه آپانديس از لحاظ سلولهاى لنفى غنى است، اين سلولها مى تواند عوامل دفاعى بدن را توليد و تقويت كند، دكتر سوسدورف در تحقيقاتى كه تحت نظر كمسيون انرژى اتمى بر روى خرگوشها انجام داده ثابت كرده كه لازم نيست براى تقويت مكانيسم دفاعى بدن تمام اعضاى بدن را در برابر تشعشعات مهلك اتمى تجهيز و حمايت كرد، بلكه نگاهدارى و حراست از برخى از اعضاء، مانند طحال و آپانديس كافى است.

البته حمايت و حراست از طحال كه خود در زير معده قرار دارد و از لحاظ داشتن سلولهاى لنفى مورد توجه است؛ تا حدودى كومك مى كند أما تجهيز و نگاهدارى آپانديس به تنهائى مى تواند موجبات تقويت سنگر دفاعى بدن را فراهم آورد.

دكتر سوسدورف نتيجه مى گيرد كه: سلولهاى لنفى در آپانديس از طريق رگهاى خونى به طحال مى رود و در آنجا به تكثير سلولهاى لنفى تازه براى طحال كه در اثر تشعشعات مهلك مورد تهديد قرار گرفته، مى پردازد.

(ط: دوشنبه 14 شهريور 1339).

الابل (مفردات راغب). نعم (بر وزن سبب) است.

«ناقة» و «نعجة» لأنه ليس لها مذكر من لفظها حتى تكون الهاء فارقة. و سكون الباء مع الهمز و مع ابداله واوا، لغتان فيها (كتاب «مصباح المنير» در حرف لام).

«رباط» آنچه اسبها را با آن مى بندند و قلعه و پادگان لشكر و دل و جمع آن باين معانى «ربط» (بضم راء و باء) است و «ربيط» (بر وزن أمير) يعنى سرطويلۀ اسبان...

(منجد به ترجمه).

در معنى كلمه دارد و چون لفظ آن هم داراى حركت است بين لفظ و معنى تناسب موجود است مانند كلمات ذيل: حيوان - هيجان - هيمان - سرطان - خفقان - رمضان - جولان عسلان - ضربان - طوفان(1) - موتان - يرقان(2) - غليان - نوسان - جريان - نزوان (از اين كلمات در قرآن كريم دو لفظ حيوان و رمضان مذكور است).

از شاهنامه معلوم مى شود: انوشيروان در زمان شاهزادگى(1) خود پدر خود قباد را راضى كرد كه علماء، با مزدك مباحثه كنند تا حق واضح گردد و قباد راضى شد و در مجلس مباحثه، مزدك مجاب و رسوا شد و قباد او و تابعانش را به خسرو داد تا همه را كشت.

از شاهنامه چنين برمى آيد كه: مزدك مرد دانائى بوده و به وزارت قباد رسيده و در يك قحط سال از پادشاه اجازه گرفته كه فقراء ملك، ذخيره هاى گندم حتى أنبار دولتى را غارت كنند و بعد از آن اشتراك در زن و خواسته را تعليم داده است.

از «ملل و نحل» هم چنين مفهوم مى شود كه: مزدك و مزدكيان در سلطنت قباد بدست خسرو و پسرش كشته شدند.

لفظ «مزدك» مركب از «مزد» (بمعنى أجرت) و كاف فاعليت (است) و معنى مركب مزدور (است)(2) (فرهنگ نظام) (بقيه درج دوم مقدمۀ همين تفسير ص 916-919 ملاحظه شود).

دكتر معين در تعليقات ذيل برهان قاطع در لغت مزدك شرحى نگاشته و نكات مهم آن عبارت است از:

1 - مزدك بفتح ميم است.

2 - مؤيد الفضلاء بضم ميم گفته است.

3 - دو قرن پيش از مزدك، مردى بنام «زردشت بونده (بوندس)» پسر خرگان از مردم پسا «فسا» كه مانوى بود، آيينى بنام دريست دين Drist-den پى افكند و مزدك كه مرد عمل بود اين آيين را رواج داد.

4 - اطلاعات ما راجع به شخص مزدك بسيار مختصر است. وى پسر «بامداذ» است. طبرى كه قطعا مأخذ صحيحى در دست داشته او را از مردم «مدرنه» مى داند و مى توان اين نام را همان شهر «ماذرايا» Madhraya دانست كه در ساحل چپ

ص: 141

دجله، در محلى كه اكنون كوت العماره قرار دارد، يعنى درست در شهرستان عراق؛ واقع بوده است (ه).

محرر اين تفسير گويد: مزدقان (بفتح اول و سوم) ممكن است معرب مزدكان باشد در معجم البلدان به ترجمه مى نويسد: مزدقان شهركى است از نواحى رى و معروف است و آن بين رى و ساوه است و مزدقان شهرى است كوچك از شهرهاى قهستان و بعد گفته هر دو، نام يك محل است (ه). و نام رودخانه اى است كه از ساوه گذرد (نزهة القلوب).

خواسته بود كه او را به نحوۀ دعاء هدايت كند، سه راه صحيح به او تعليم مى شد كه واقعا هم دنيا را داشت و هم آخرت را و هم ذخيره را، و سه دعاء مستجاب او هدر نمى رفت.

فلاسفه و روحيون مى گويند كه: براى پيوند روح و جسم كه با هم سنخيت ندارند واسطه اى لازم است، اين رابطه را فلاسفۀ پيشين ما «بدن مثالى» يا «مثل صورى روح»، و فرنگيها جسم كوكبى «كورآسترال» و روحيون «پزيسپرى» مى گويند.

در روانشناسى، «روح» و «بدن مثالى» بخوبى از آثار و علائمشان شناخته شده است، پس با اين بيان، بدن ظاهر ما از سه چيز ساخته شده است: 1 - روح 2 - جسم 3 - واسطۀ آنها كه ما آن را «بدن مثالى» مى گوئيم.

جسم بوسيلۀ «بدن مثالى» و «روح»، رهبرى و هدايت مى شود و بطور كلى در هنگام خواب هادى جسم، بدن مثالى و در بيدارى، روح است.

(به عقيدۀ روحيون) قواى روحى نيز تااندازه اى به كومك «بدن مثالى» نيازمند است چنانكه اين دو، بى يكديگر نمى توانند كار كنند يعنى براى هر وجود، سه شخصيت لازم است: 1 - «جسمى» 2 - «مثالى» 3 - «روحى» كه به واسطۀ نزديكى شخصيت «مثالى» به «روحى» گاهى اين دو را در برابر شخصيت جسمى، «شخصيت روحى» مى نامند.

«هكتور دورويل» در بخش ساختمان ماده از كتاب مغناطيس شخصى خود شخصيت «روحى» را به رئيس و «مثالى» را به معاون او تشبيه مى كند كه در واقع هر دو يك كار دارند؛ ولى در عين حال در كارهاى بزرگ هنگام غيبت رئيس، معاون، بى نظر او كارى نمى كند يعنى معاون شخصيت محدودترى دارد.

«پاپوس» موضوع را چنين تشبيه مى كند كه: «روح» همچون (راننده) و «بدن مثالى» همچون (اسب) و «جسم» همچون (ارابه) است كه به اسب بسته شده، كه به هدايت راننده، اسب، ارابه را مى كشد، و اگر راننده غفلت كند و يا أسير مستى و شهوت شود، اسب، صاحب خود را مجروح و يا مقتول مى سازد.

هنگام خواب ارابه براى استراحت باز مى شود و راننده بر اسب سوار مى شود و فارغ از بار گران ارابه، به گردش و جولان مى پردازند اين حالت، سير روح در عوالم ديگر و مشاهدات آن عوالم را موجب مى شود.

هنگام مرگ، اسب، خود را از قيد كشيدن ارابه و از قيد اجبار راننده رهانده -

ص: 144

و راننده از تلاش خود براى بهم بستن آنها و به كار واداشتن نوميد مى شود، ناچار راننده، ارابۀ شكسته و فرسوده را رها كرده بر جا مى گذارد و بر اسب سوار شده در ميدان ديگرى فارغ از بار گران خود مى تازد - ارابۀ بى رهبر و راننده، در جاى خود شكسته و متلاشى شده مى ماند و نابود مى شود (خلاصه از ص 48 و 49 ش 9 نامۀ شهربانى سنۀ 1317 بنقل از كتاب علم مغناطيس و تاريخچۀ آن).

همۀ اينها (جلد ششم همين تفسير ص 52 و 58 را ببينيد).

اينكه مى گويم «نفس» حقيقتى دارد و غير از روح «جان» است دليل دارم و دليلم اين است كه: مكررا انسان ها با خودشان سخن مى گويند: گاه خود را تحسين و تمجيد مى كنند (در موقعى كه كارى مورد پسند نفس است) و گاه خود را سرزنش و نكوهش مى كنند (در موقعى كه كارى ناپسند نفس است).

اين گوينده و اين شنونده، دو شخصيت متمايز حقيقى هستند كه با يكديگر سخن مى گويند و شنونده او را تصديق يا تكذيب مى كند و گاه گوينده از نو تصديق يا تكذيب شنونده را رد مى كند و گاه رد نمى كند. و ملاك قبول و يا رد او استمداد از عقل است كه آن نيز همچون «سنك محك(1)» زرگران است.

د: «بدن مثالى» چنان كه از اسمش پيداست شبيه به بدن يعنى تن عنصرى است و اين همان است كه در عالم خواب نمودار مى گردد و از قيد مدت و زمان و مكان آزاد است، سالها را در آنى طى مى كند و مسافتهاى دور را در آنى در مى نوردد.

بدن مثالى: در داخل همين بدن عنصرى است(2).

بدن مثالى: واسطۀ بين روح و بدن است همچون جوراب كه حائل بين پا و كفش است.

ص: 147

تنعم و يا معذب شدن در «برزخ» يعنى ما بين مرگ تا روز قيامت، نسبت به «بدن مثالى» و «نفس» است و با جسدى كه موميائى شده يا نشده است در برزخ كارى نيست. هر كارى هست با «بدن مثالى» و «نفس» است.

بدن مثالى و نفس: در خواب و در مرگ از بدن عنصرى خارج مى شوند النهايه پس از بيدارى به تن خود برمى گردند ولى پس از مرگ ديگر مراجعت نمى كنند.

بدن مثالى: همچون شعلۀ چراغ يا همچون آب، داراى طول و عرض و ارتفاع (حجم) است و ليكن گرفتار ماده نيست. و بدن مثالى يكى از سعداء در موقع خواب بهمين كيفيت ديده شده است.

ه: «تن» و در عربى «بدن» بهمان معنى است كه گاهى «جسم» و گاهى «جسد» هم گفته مى شود.

پس از درك مجموع مطالب مزبوره، به خلاصه مى گويم: آدمى مركب است از: 1 - تن 2 - روان 3 - بدن مثالى 4 - نفس (بسكون فاء).

«نفس انسانى» خلقى است ديگر و همين كه به هيكل شبه الانسان افاضه شده او را بصورت خلقى ديگر يعنى آفريدۀ ديگر در مى آورد و اين همان است كه در آيۀ كريمۀ قرآن فرموده: «ثُمَّ أَنْشَأْنٰاهُ خَلْقاً آخَرَ، فَتَبٰارَكَ اَللّٰهُ أَحْسَنُ اَلْخٰالِقِينَ ».

يك خلق آخر ديگرى هم هست كه بعض انسان ها را بصورت انسان أعلى در مى آورد كه آنان پيامبران اند و در عين حال اين صورت هم داراى درجات است (پايان تقريرات محرر اين تفسير).

و بدن الأرنب للجبان»: مسخ از اقسام تناسخ است و أصحاب اين قول معتقدند كه:

نفس ناطقه از بدن انسان به بدن حيوانى ديگر كه در أوصاف مناسب اوست وارد مى گردد مثلا شجاع وارد (بدن) شير مى شود و ترسو وارد (بدن) خرگوش (ه)(1).

در فرهنگ نظام نوشته كه: مسخ يعنى تبديل شدن جسم انسانى به صورت حيوانى مثل ميمون و جز آن، به نفرين پيغمبرى و اين دخلى به تناسخ ندارد بجهت اينكه روح از بدن انسان بيرون نرفته بلكه روح و جسم همان است و صورت، تغيير كرده(2).

بعد نوشته كه: مسخ، يكى از اقسام تناسخ هم هست كه داخل شدن روح انسانى است در جسم حيوانى بعد از خروج از جسم انسانى و تمام اقسام تناسخ در اسلام باطل است.

نيز نوشته كه: نسخ تغيير صورت دادن و منتقل شدن روح انسانى بعد از مردن جسمش به جسم ديگرى است(3) كه لفظ ديگرش تناسخ است.

در كتاب فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفى باقتباس نوشته كه:

نسخ: انتقال نفوس انسانى است به أبدان انسان هاى ديگر. و پيروان اين عقيده را تناسخيه مى نامند (شرح حكمة الاشراق ص 476).

مسخ: انتقال نفوس انسانى است بعد از مرگ به جسد حيوانات(4).

فسخ: انتقال نفوس انسانى است بعد از مرگ به نباتات.

رسخ: انتقال نفوس انسانى است بعد از مرگ به جمادات.

محرر اين تفسير گويد:

1 - از مطالب مذكور در بالا معلوم شد كه مسخ دو معنى دارد.

ص: 149

2 - در قرآن كريم از اين چهار لغت، فقط كلمۀ «مسخ» را آنهم بهمان معناى تبديل صورت ذكر كرده است و آن در سورۀ «يس» آيۀ 68 است آنجا كه فرموده:

«وَ لَوْ نَشٰاءُ لَمَسَخْنٰاهُمْ » يعنى اگر مى خواستيم البته آن كفار را مسخ مى كرديم (اما اين مسخ، عملى نشده است).

3 - اين گونه مسخ يعنى تبديل صورت در دنيا نسبت به «أصحاب سبت» عملى شده است (رجوع به سورۀ بقره آيۀ 65: «كُونُوا قِرَدَةً خٰاسِئِينَ ») .

4 - در سورۀ مائده (آيۀ 60) كه فرموده: «وَ جَعَلَ مِنْهُمُ اَلْقِرَدَةَ وَ اَلْخَنٰازِيرَ» مراد همين موضوع أصحاب سبت است.

5 - مسخ به معناى انتقال نفوس به جسد حيوانات، و نسخ و رسخ و فسخ همگى در اسلام باطل شناخته شده است. و محرر اين تفسير جهت بطلان آنها را به اين گونه تقرير مى كنم كه: هر چيز داراى «هوهويت» خاص به خود است و پذيرفتن «هوهويت» ديگرى را منوط باين است كه هوهويت خود را از دست بدهد و هوهويت ديگرى را بگيرد زيرا اگر از دست ندهد صاحب خانۀ تازه جا ندارد و ليكن مطلب اين است كه: اگر هوهويت خود را از دست بدهد ديگر هوهويت صاحب خانۀ قديم باقى نمانده است و غلط است كه بگوئيم: فلان نفس، در انسان يا حيوان يا نبات يا جماد ديگر داخل شده است.

و به عبارت واضح تر مى گويم: هر چيزى مالك هستى مشخص به خودش است و همين گونه كه براى يك خانه در يك وقت دو مالك نمى توان فرض كرد بهمين گونه دو هستى مشخص را در يك وقت در يك محل نمى توان فرض كرد، پس عقيدۀ معتقدين به نسخ و مسخ(1)و فسخ و رسخ، باطل و محال است.

در سورۀ أنفال در ذيل آيۀ: «وَ لِيُبْلِيَ اَلْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاٰءً حَسَناً») .

: «بلاء»، هم بمعنى نعمت است و هم بمعنى محنت.

و «وضوء» و «غسل» دو عامل مهم اند براى آسايش پوست بدن، بعلاوۀ ساير جهات ظاهرى و جهات معنوى «وضوء» و «غسل» (ه).

در ضمن محرمات نوشته اند: «صورت جان دار در ديوار مسجد كشيدن» (حرام است).

محرر اين تفسير گويد: جهت حرمت اين است كه نمازگزاران از ملاحظۀ تصاوير، بتدريج آن تصاوير در صفحۀ ذهنشان نفوذ مى كند و رفته رفته تصاوير ثابت مى شود و صورت بت پرستى پيدا مى كند.

ملاحظۀ تصاوير پيامبر و امامان (و نيز العياذ باللّه بعض متأخرين كه خود را بعنوان قطب و يا زعيم شيخيه معرفى مى كنند و تصاويرشان را در دسترس مريدان مى گذارند كه به آنها توجه كنند) هم بهمين گونه نفوذ مى كند و صورت بت پرستى پيدا مى كند.

بزرگان عرفاء و أهل اللّه تا اين أواخر هيچگاه چنين نغمه اى جنايت كارانه از خود نسروده اند و از زمان شيوع صنعت عكاسى اين زمزمۀ شؤم آغاز شده.

بلى چيزى كه هست اگر صورتى خودش از قلب أهل سلوك و رياضتى سرزد، در اين صورت مهمانى است تازه وارد و اين صورت يا موقت است كه مى رود (قدمش به چشم) و اگر خود صاحب منزل شد و «سكينه» گرديد بايد بررسى شود يعنى بر قرآن عرض شود كه آيا اين سكينه، سكينۀ رحمانى است يا سكينۀ شيطانى: اگر رحمانى است (قدمش به چشم) و اگر شيطانى است بايد در أسرع أوقات در صدد محو آن و علاجش برآمد.

و أما خبر كتاب «فقه الرضا»: «اجعل واحدا من الأئمة نصب عينيك» كه شنيده ام بعضى استناد مى كنند، مردود است زيرا نه خبرش اعتبار دارد و نه كتابش.

بعض نصارى در بعض كليساها تصاويرى از مريم و عيسى و غيرهما نقاشى كرده اند و شنيده شده كه مجسمۀ مريم هم درست كرده اند و ليكن بايد دانست كه نصارى دراين باره بين خودشان زدوخوردها شده كه جماعتى مثبت و جماعتى منكر بوده و اكنون هم بر انكار خود باقى هستند.

بهر حال جعل صورت و اشراب آن در دل كه: «و أشربوا فى قلوبهم العجل»

ص: 153

يك نحوۀ بت پرستى است كه شيطان دزد كى از اين راه وارد شده است.

صورت مراد و مرشد را هم به هيچ وجه نبايستى در نظر گرفت و اشعارى را كه در السنۀ بعض عرفاء است اگر معناى ديگرى ندارد و باين معناى مورد انكار ماست؛ بايد طرد كرد.

شيبة بن ربيعه پاى عبيده را در روز جنك بدر قطع كرد و عبيده، شيبه را كشت(1) پس عبيده را بدوش به نزد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بردند، و عبيده گفت: يا رسول اللّه! كاش أبو طالب زنده بود و مصداق قول خود را مى ديد كه گفته:

«كذبتم و بيت اللّه نبزى محمدا *** و لما نطاعن دونه و نناضل

و نسلمه حتى نصرع حوله *** و نذهل عن أبنائنا و الحلائل»

عبيده را تا «صفراء» حمل كردند و در «صفراء» وفات كرد و همان جا دفن شد و عمرش شصت و سه سال بود.

أما «طفيل» در جنك بدر و ساير جنگها با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بود و در سن هفتادسالگى در سال 32 هجرى در عهد زمامدارى عثمان وفات يافت.

و أما «حصين»، او نيز در جنك بدر و ساير جنگها با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بود و در عهد زمامدارى عثمان چند ماه پس از طفيل وفات كرد (كتاب نسب قريش ص 94 و 95 به ترجمه).

كه «أم الحرب» است و رايه از «لواء» بزرگتر است (المنجد)(1).

«لواء» (بر وزن كتاب) (ريشۀ كلمه: «ل وو --» است) جمعش ألويه (بر وزن ادويه) است يعنى علم و آن پائين تر از رايه است... (المنجد).

در فرهنك نظام نوشته كه: «بيرق» كلمۀ تركى است يعنى علم كوچك و در فارسى مطلق علم و شعراء بيرق را مجازا در معنى پرچم استعمال مى كنند (ه).

در المنجد نوشته كه: «البيرق» جمعه بيارق: الراية (تركية).

در ذيل برهان قاطع نوشته كه: پرچم(2) لغت ايرانى نيست و اگر اصلا تركى نباشد از زبانهائى است كه در آسياى مركزى زبانزد بوده يعنى از سرزمينهائى كه «غژغاو» از جانوران بومى آن مرزوبوهاست (ه).

بعد نوشته كه: پرچم، يك دسته مو يا ريشه و منگلۀ سياه رنگ است كه بر نيزه و علم آويزند يا به گردن اسبان بندند و اين منگله از موى يك نوع گاوميش كوهى است كه در فارسى آن را غژغاو (كژگاو) مى گويند يعنى گاوى كه موى آن چون ابريشم نرم است (ه).

بعد نوشته كه: در ميان قبائل ترك ريشه اى از موى اسب، بزرگترين نشان آنان بوده و آن را بر چوبى افراخته بجاى علم به كار مى بردند و آن را «توغ» مى گفتند (ه).

در فرهنك نظام به خلاصه نوشته كه: «توغ» يعنى علم و «توغچى». بمعنى علمدار است و كلمه در اين معنى تركى است (ه).

ص: 157

نيز در فرهنك نظام نوشته: «طوق» مبدل «توغ» تركى است بمعنى علم (ه).

«درفش» چند معنى دارد از جمله، در فرهنك نظام نوشته: پارچه اى كه بر سر چوبى بلند بندند و هر فوج لشكر با خود دارد كه نامهاى ديگرش بيرق و پرچم است و نام مجموع پارچه و چوب، علم و نشان است. نيز درفش، پارچه اى است كه در جنك بر خود و دستار مى بستند و يك حصۀ آن آويخته بوده و درفش باين معنى مأخوذ از مصدر درفشيدن است بمعنى لرزيدن.

بعد نوشته كه: اين لفظ در تكلم ما مفتوح است و فرهنگ نويسان با ضم اول ضبط كردند... پس با فتح اصح است بعد نوشته: درفشيدن دو معنى دارد: يكى لرزيدن و ديگرى درخشيدن و روشن شدن (ه).

برهان قاطع و ذيل آن درفش را بكسر أول و فتح دوم ضبط كرده است.

بعد در ذيل برهان قاطع نوشته كه: ثعالبى نويسد:

«درفش كاوه»(1) پس از پيروزى فريدون به زر و گوهر آراسته شده علم مقدس ايران بود تا در جنگ قادسيه بدست عربى از قبيلۀ نخع افتاد، سعد بن وقاص آن را جزو(2) ذخاير(3) و جواهر يزدگرد نزد عمر بن خطاب فرستاد. عمر أمر كرد كه آن را از چوبه بر گرفتند و خود درفش را پاره پاره و ميان مسلمانان قسمت كردند (غرر اخبار ملوك الفرس. ثعالبى. باهتمام زتنبرگ ص 32 و 38 و 39).

پوست درفش كاوه از پوست خرس و بقولى از پوست شير بوده است (دكتر معين در ذيل برهان قاطع پس از نقل مزبور از قول پورداود مى نويسد: قيمت جواهر درفش، سى هزار ليرۀ انگليسى تخمين شده است).

يعنى مربى، تربيت كننده (ذيل برهان قاطع اقتباسا). پروردگار يعنى خداى متعال كه پرورش كنندۀ مخلوقات است، نيز هر شخص پرورش كنندۀ ديگرى چنانكه فردوسى گفته:

كه او ويژه پروردگار من است *** جهان ديده و دوستار من است

(فرهنك نظام).

التعصيب فى الميراث باطل: ما زاد فريضه به عصبه نرسد بلكه به ذوى الفريضه به نسبت فريضه بعنوان رد تقسيم شود (و اين برخلاف معمول أهل سنت است).

الجانى لا يجنى على اكثر من نفسه: قاعدۀ فقهى است كه گويد: چون ديت جنايات بيش از نفس جانى شود ما زاد برافتد.

الرجال قوامون على النساء: قرآن كريم سورۀ نساء آيۀ 38: مردان - كارگزاران، فرمانروايند بر زنان.

الرضاع لحمة كلحمة النسب: «هم شيرى»، پيوندى چون پيوند خويشاوندى است. (قاعدۀ فقهى است كه از آن حرمت ازدواج اقرباى رضاعى را خواهند).

الزرع للزارع و لو كان غاصبا (حديث): كشت از آن برزگر است هرچند زمين را به زور ستده باشد.

الأرض لمن أحياها (حديث): زمين موات از آن كسى است كه آن را زنده (و آباد) كرده باشد.

الزعيم غارم (حديث): تاوان بر پذيرفتار (يعنى بر ضامن) است.

السامع للغيبة أحد المغتابين (على عليه السلام): شنوندۀ غيبت، دومين - غيبت كننده است.

الشاهد يرى ما لا يراه الغائب.

يرى الشاهد ما لا يراه الغائب.

ليس الخبر كالمعاينة(1).

على مثل هذا الشمس فاشهد أودع.

از حق تا ناحق چهار انگشت است(2).

خبر هرگز نه مانند عيان است *** يقين دل نه مانند گمان است

(ويس ورامين).

ص: 160

الصدقة ترد البلاء (حديث). دستگيرى تهى دستان، آسيب و زيان بگرداند.

بلاء گردان جان و دل دعاء مستمندان است كه بيند خير از آن خرمن كه ننگ از خوشه چين دارد (لسان الغيب).

الصلح خير. قرآن كريم سورۀ نساء آيۀ 127.

الصلح سيد الاحكام. آشتى مهين فرمان خداست.

الضرورات تبيح المحظورات. ناچارى، نارواها را، روائى بخشد.

يغتفر فى الضرورة ما لا يغتفر فى غيره.

الطلاق بيد من أخذ بالساق. قاعدۀ فقهى است كه گويد: يلگى و رهائى شرعى زن، بدست شوى باشد.

اَلطَّيِّبٰاتُ لِلطَّيِّبِينَ . قرآن كريم سورۀ نور آيۀ 26.

اندر نبى(1) است: پاكان جز پاك را نشايد *** وانكو پلشت باشد آن را پليد بايد

(سيد احمد أديب پيشاورى) العار فى ذل السؤال. ننگ، در خوارى خواهندگى است.

العبد و ما فى يده كان لمولاه. بنده با هرچه كه او را تواند بود، خواجه راست.

العفو بعد الظفر من مكارم الأخلاق.

العفو عند الاقتدار من علو الأقدار.

در عفو لذتى است كه در انتقام نيست.

العول فى الميراث باطل. در تقسيم ارث (برخلاف معمول أهل سنت) مخرج قسمت را نبايد بزرگ كرد، تا نقص بر همۀ ميراث برندگان وارد آيد.

العهدة على الراوى. از صحت و سقم اين خبر كه نقل كردم آگاه نيستم، بگردن آنها كه مى گويند.

ص: 161

اللّه أعلم. خدا داناست.

العلم عند اللّه.

اللّه أعلم بالصواب.

گر تو را اين حديث روشن نيست *** عهده بر رواى است بر من نيست

(نظامى).

الغائب حجته معه هركه تنها به قاضى رفت راضى برمى گردد.

الغائب على حجته.

الفرائض نصف العلم (حديث). علم مواريث، نيمى از دانش فقه باشد.

القاضى جاهل بين عالمين (حديث). داور، نادانى است ميان دو دانا.

من جعل قاضيا فقد ذبح بغير سكين (حديث).

آن دو خصم از واقعۀ خود واقفند *** قاضى مسكين چه داند زين دو بند

(مولوى).

القبر روضة من رياض الجنة او حفرة من حفر النيران (حديث). گور مرد، يا باغى از باغهاى بهشت است يا مغاكى از مغاكهاى دوزخها.

الكاسب حبيب اللّه (حديث). پيشه ور دوست خدا مى باشد.

در توكل از سبب غافل مشو *** رمز «الكاسب حبيب اللّه» شنو

(مولوى).

الكفر ملة واحدة. در پيش مسلمانان حكم ملل مختلف كافران، يكى است.

الكلام يجر الكلام. سخن، سخن را كشد.

المتعبد بلا فقه كالحمار فى الطاحونة (حديث). پارساى بى دانش چون خر آسيا باشد.

المدعى لو ترك ترك. چون مدعى از دعوى خويش دست بازدارد دست از او بازدارند (قاعدۀ فقهى است).

المسلم من سلم المسلمون من يده و لسانه. (حديث). مسلمان آن كس است

ص: 162

كه مسلمانان از دست و زبان او بى گزند مانند.

المغرور يرجع الى من غرّ. قاعدۀ فقهى است كه گويد: فريفته، زيان خود را از فريبنده بايد دريافت كند (نه از ديگرى).

المفلس فى امان اللّه. مفلس بى تقصير، مصون از تعرض حاكم و وام - خواهان باشد. «از ده ويران كه ستاند خراج ؟! (نظامى).

المؤمنون عند شروطهم، الا كل شرط خالف كتاب اللّه (حديث).

المؤمنون عند عهودهم (حديث).

العدة دين. نويد، وام است (خلاف نشايد كرد).

چو عهدى با كسى كردى بجاى آر *** كه ايمان است عهد، از دست مگذار

(ناصر خسرو).

الكريم اذا وعد وفا.

وفا را نگه دار و سر را بده.

الميسور لا يترك بالمعسور (يا) لا يسقط بالمعسور. از بخش شدنى و بودنى، براى ناشدنى و نابودنى، دست بازندارند.

ما لا يدرك كله لا يترك كله.

آب دريا را اگر نتوان كشيد *** هم بقدر تشنگى بايد چشيد

(مولوى).

الناس مسلطون على أموالهم و أنفسهم. مردمان، بر خواسته ها و جانهاى خودشان درازدستان باشند.

الناكح غارس فلينظر أحدكم أين يضع غرسه.

اياكم و خضراء الدمن(1) (حديث) «دور شويد از آن پاكى كه أصل آن پليد باشد»

ص: 163

تخيروا لنطفكم (حديث).

النجوم حق و أحكامه باطل (حديث). دانش ستاره شناسى، راست است و أحكام آن دروغ ... النجوى من عمل الشيطان... قرآن كريم سورۀ مجادله آيۀ 11. راز گفتن بد، از كارهاى ديو باشد.

النظافة(1) من الايمان. پاكيزگى از ايمان باشد.

الوقوف عند الشبهات خير من الاقتحام فى الهلكات. بازايستادن از آن كار كه نيكى و بدى آن آشكار نباشد، به از افتادن در تباهى است.

قاعدۀ فقهى است كه در آن لزوم احتياط را در علم اجمالى خواهند. و عوام گويند: آدمى چرا روزۀ شك دار بگيرد.

الولاء لحمة كلحمة النسب. بند بردگى، چون پيوند خويشاوندى باشد.

قاعدۀ فقهى است.

الولد سرّ ابيه (حديث). فرزند راز و نمودار پدر باشد(2).

الولد للفراش و للعاهر الحجر (حديث) فرزند از آن صاحب بستر و دواج(3)است و بلايه(4) و بدكار را سنگسار كنند.

پيدا كرد، در مكه احداث نمود. ابن كلبى گفته: دار الندوه، اول خانه اى است كه قريش در مكه بناء كرد و بعد از مرگ قصى به پسر بزرگش عبد الدار رسيد و پيوسته در دست پسرانش بود تا عكرمة (بكسر عين و كسر راء) بن عامر بن هاشم بن عبد مناف بن عبد الدار به معاوية بن أبى سفيان فروخت و او آنجا را «دارالاماره» كرد (ه).

اين خانه به حكيم بن حزام بن خويلد (بضم خاء و كسر لام) بن أسد بن عبد العزى بن قصى رسيد و او به معاويه فروخت به صدهزار درهم. پس معاويه او را سرزنش داد و گفت: مايۀ مكرمت و شرافت پدرانت را فروختى. حكيم در جوابش گفت: همۀ آن مكرمت ها (با آمدن اسلام) رفت جز «تقوى»، و به خدا قسم اين خانه را در عهد جاهليت به يك مشك شراب خريدم و اينك به صدهزار درهم فروختم و شما را شاهد مى گيرم كه پول آن در راه خداى تعالى است - بگو بدانم كدام يك مغبونيم ؟ (معجم البلدان به ترجمه).

شخصى آن را به دشت مى برد و بعد از رها كردنش شست وشو كرده و لباسهاى خود را نيز شسته به لشكرگاه داخل مى شد. و اين مطلب اشاره به كفارۀ خطايا بود كه بر سر آن بز (بى گناه) گذاشته شده به دشت فرستاده مى شد (قاموس مقدس به خلاصه).

«عارف» يعنى دانا و شناسا، و در اصطلاح عرفان، كسى كه حقائق الهيه را درك كرده باشد (فرهنگ نظام اقتباسا).

محرر اين تفسير گويد: مؤلف فرهنگ مزبور اشتباه كرده است زيرا «عرفاء» بر وزن أدباء جمع بر «عريف» (بر وزن أمير) است يعنى دانا به چيزى، و كسى كه ياران خود را مى شناسد(1)، و رئيس و سركردۀ گروه است. و جهت تسميه اين است كه:

باين عنوان شناخته شده است، يا اينكه «عريف» نقيب (و شناساننده و كارگزار آن گروه) است و او فروتر از رئيس (يعنى سركرده) است.

«معارف» (بر وزن مساجد) چند معنى دارد از جمله: علوم است. نيز فلانى از «معارف» است يعنى از معروفين (و شناخته شده ها) است و معارف جمع بر معرف و معرف (بر وزن منصب و مسجد) است.

«معرفه» بفتح ميم و كسر راء يعنى «ادراك الشىء على ما هو عليه» و معرفه مصدر است يعنى دانستن و «عارف» و «عريف» (بر وزن كامل و أمير) وصف آن است(2).

«عرفان» مصدر است و بمعنى معروف است.

«عارف» بمعنى معروف هم آمده.

«عارفه» جمعش عوارف است بمعنى معروفه(3) و بمعنى عطيه است.

«معروف» يعنى خير، و احسان، و رزق، و مشهور (قاموس به ترجمه).

و سامرى كسى است كه گوساله را پرستش كرد و او كافرى بود از «كرمان»(1) يا بزرگى بود از بنى اسرائيل و منسوب است به «سامر» كه موضعى است از بنى اسرائيل (ه).

كه مردم چه مى گويند. پس اعرابى اى وارد شد و ديد كه تصاويرى در اين خانه است، گفت: صاحبش از اين بناء سودى نمى برد و در آن كمى به سرمى برد. پس آن مرد را نزد ابن زياد بردند. ابن زياد پرسيد كه: چرا چنين گفتى ؟ گفت: من در آنجا تصاوير شيرى «كالح» يعنى ترش رو و سگى «نابح» يعنى بانگ كننده و قوچى «ناطح» يعنى شاخ زن ديدم.

و طولى نكشيد كه سخن اين مرد عرب درست درآمد زيرا سكونت ابن زياد در اين كاخ، كم بود و أهل بصره او را به شام اخراج كردند و ديگر برنگشت.

در خبر ديگر وارد است كه پس از بناء «بيضاء» ابن زياد دستور داد كه هركس وارد شد گوش بزن (به زنگ) باشيد كه چه مى گويد، مردى وارد شد و نگاهى به آنجا كرد و اين آيات قرآن را خواند: «أَ تَبْنُونَ بِكُلِّ رِيعٍ آيَةً تَعْبَثُونَ؟ وَ تَتَّخِذُونَ مَصٰانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ » (1).

آيا شما در هر جاى بلندى علامتى بنياد مى كنيد كه بازى مى كنيد؟ و كاخهاى استوار مى سازيد كه گويا جاويد خواهيد بود؟ (اين مرد را نزد ابن زياد بردند) ابن زياد پرسيد كه: اين آيه را چرا خواندى ؟ مرد جواب گفت: آيۀ قرآن است بنظرم آمد و خواندم. ابن زياد گفت: بخدا قسم من هم آيۀ سوم آن را به تو تعليم مى دهم: «وَ إِذٰا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبّٰارِينَ » (2). آنگاه أمر داد او را زير يكى از أركان كاخ گذاردند و بناء كردند (معجم البلدان به ترجمه) محرر اين تفسير گويد: ظاهرا جهت اينكه اعراب و ايلات، فرزندان خود را به اسمهاى غير مأنوس اسم مى گذارند اين بوده است كه: در هنگامى كه مولود به دنيا مى آمد آنچه را مى ديدند، اسم آن را بر روى مولود تازه وارد مى گذارند و سرنوشت او را از همان قياس مى كردند. و يا نامگذارى اسمهاى نامناسب، جهت ديگر دارد(3).

ص: 170

تركها براى سالها هم اسامى حيوانات را به كار برده اند و سالها را دوازده دوازده دور داده اند و از صفات آن حيوان، طالع سال را معلوم كرده اند:

سيچقان أود و پارس(1) يادش دار *** پس توشقان و لوى و ئيلان است

يونت و قوى و پيچى تخاقوى ئيل *** ايت و تنگوز سال تركان است

1 - موش 2 - گاو 3 - پلنگ 4 - خرگوش 5 - نهنگ 6 - مار 7 - اسب 8 - گوسفند 9 - ميمون 10 - مرغ 11 - سگ 12 - خوك.

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار *** زين چهار چو بگذرى نهنگ آيد و مار

آنگاه به اسب و گوسفند است مدار *** حمدونه و مرغ و سگ و خوك آخر كار

محرر اين تفسير گويد: نظرم تصحيح قول و فعل تركان نيست(2) بلكه مرادم كيفيت دريافت آن مرد عرب از عاقبت كار ابن زياد و كاخ بيضاء است.

محرر اين تفسير گويد: وقائعى كه در اين دنيا اتفاق مى افتد (نمى گويم همه بلكه مى گويم نوعا بلكه مى گويم در كارهاى مهم) نشانه هائى قبلا دارد كه أهل آن به هوش باطن (مى خواهى بگو: حسّ ششم) آن را در مى يابند و اين نكته را كسى

ص: 171

نيست كه در طول عمر خود - بارها - درك نكرده باشد. النهايه نشان دادن آن يا در خواب است يا در بيدارى - النهايه يا خود مى بيند يا ديگران مى بينند و به او تذكر مى دهند (و نمونه اى از خوابها دراين باره در كتاب سفينة البحار ج 1 ص 494-498 و 678 مذكور است).

در فرهنگهاى فارسى از: نوه (نواده) - نبيره - نواسه - نوندول اسم برده شده و ليكن نه باين ترتيب و نه باين تعميم و آنچه نوشتم از رديف 5-8 مسموعات عرف است كمااينكه از 1-4 از روزنامه است كه انهم از عرفيات گرفته است.

مصطفى و مرتضى و سه محمّد سه على *** جعفر و موسى و زهراء يك حسين و دو حسن

مصطفى و مرتضى معلوم است.

اما سه محمّد: امام محمّد باقر و امام محمّد تقى و حضرت قائم عليهم السلام هستند.

اما سه على: امام زين العابدين و امام رضا و امام على النقى عليهم السلام هستند.

2 - نافع بن عبد الرحمن بن أبى نعيم مدنى است. اصمعى از او شنيده كه گفته:

أصل من از اصفهانست (به خلاصه و ترجمه از الفهرست مزبور). وفاتش در سال 169 و مدفنش در مدينه است. استاد أبو عبد اللّه زنجانى به خلاصه در كتاب «تاريخ قرآن» نوشته:

وى پيشواى مردم مدينه در قرائت شده و خود نزد هفتاد نفر از تابعين قرائت نموده است ولادتش در سال 70 هجرى و وفاتش بقول صحيح در سال 169 بوده.

3 - ابن كثير نامش عبد اللّه و كنيه اش أبو سعيد (و گفته شده أبو بكر) و او از قراء مكه است. و رياست علم قرائت به او منتهى شد و بقول ضعيفى أصل او از أبناء فارس است.

وفاتش در سال 120 در مكه انفاق افتاده و در همان جا دفن شده است (به خلاصه و ترجمه از الفهرست مزبور). استاد أبو عبد اللّه زنجانى در كتاب «تاريخ قرآن» نوشته كه: ابن كثير، عبد اللّه بن زبير و أبو أيوب أنصارى و أنس بن مالك از صحابه را ديده. ولادتش در سال 45 و وفاتش در سال 120 هجرى بوده.

4 - عاصم بن بهدله (بر وزن هروله) - كنيه اش أبو بكر و فرزند أبى النجود است. وفاتش در سال 128 بوده (به خلاصه و ترجمه از الفهرست مزبور) مدفنش در كوفه است. استاد أبو عبد اللّه زنجانى در كتاب «تاريخ قرآن» به خلاصه نوشته كه: عاصم در آخر سال 127 هجرى وفات كرده و در سال 128 هم گفته اند و اعتمادى به گفتۀ كسى كه جز اين گفته نيست.

5 - عبد الله بن عامر يحصبى - كنيه اش أبو عمر است و او قرآن را از عثمان بن عفان فراگرفته و نزد او قرائت كرده است. عبد اللّه أهل دمشق بوده و در سال 118 در آنجا وفات يافته است (به خلاصه و ترجمه از الفهرست مزبور).

استاد أبو عبد اللّه زنجانى در كتاب «تاريخ قرآن» نوشته كه: ولادت ابن عامر در سال 21 هجرى بوده، وى در دمشق در روز عاشوراء وفات كرد، و او در دورۀ عمر بن عبد العزيز و قبل و بعد از او در مسجد جامع أموى امام مسلمين بود و عمر بااينكه عنوان خلافت داشت به او اقتداء مى كرد و همين قدر براى منقبت و بزرگوارى او كافى است. و امامت جماعت و قضاء و رياست تعليم قرآن در دمشق با او بود،

ص: 175

بااينكه دمشق جايگاه خلافت و محط دانشمندان و تابعين بود.

6 - حمزة بن حبيب زيات (و گفته شده كه فرزند ابن عماره است) كنيه اش أبو عماره است و او از كوفه روغن به حلوان مى برد و از حلوان پنير و گردو به كوفه نقل مى كرد، و فقيه بود. در سال 156 در عهد زمامدارى أبو جعفر عباسى وفات كرد و كتاب قراءة حمزه و كتاب الفرائض از آثار اوست (به خلاصه و ترجمه از الفهرست مزبور). در حلوان وفات يافت. استاد أبو عبد اللّه زنجانى در كتاب «تاريخ قرآن» نوشته كه: وى عارف به فرائض (يعنى مسائل ارث) و به عربيت و تجويد و قرائت بود و حافظ حديث شمرده مى شد. در سال 80 تولد يافت و بقول صحيح در سال 156 وفات كرد.

7 - كسائى نحوى على بن حمزة بن عبد اللّه بن بهمن بن فيروز. اصلش ايرانى است، در كوفه نشو و نماء كرد و به شهرهاى ديگر هم سفر مى كرد. در يكى از قراء «رى» بنام (رنبويه) به سال 179 وفات يافت. كسائى نزد عبد الرحمن بن أبى ليلى و حمزة بن حبيب تلمذ كرده، پس آنچه را كه كسائى برخلاف حمزه خوانده مطابق قرائت ابن أبى ليلى است (و ابن أبى ليلى مطابق قرائت على عليه السلام مى خواند).

كسائى از قراء مدينة السلام است و در آغاز به قرائت حمزه مى خواند سپس براى خود قرائت خاصى انتخاب كرد و در زمان خلافت هارون مردم را ياد داد.

مؤلفاتش: كتاب معانى القرآن و غيره (به خلاصه و ترجمه از الفهرست مزبور). استاد أبو عبد اللّه زنجانى در كتاب «تاريخ قرآن»(1) به خلاصه نوشته كه: كسائى كنيه اش أبو الحسن است و از مردم سواد عراق بوده. ولادت كسائى در سال 119 هجرى بوده و به أشهر أقوال وفاتش در سال 189(2) بوده و در آن وقت هفتاد سال داشته و او در

ص: 176

زمان خود، امام مردم در قرائت و داناتر از همه به قرآن مجيد و لغات مشكلۀ آن بود و از كثرت شاگردان به كرسى مى نشست و قرآن را مى خواند و مردم ضبط مى كردند.

محرر اين تفسير گويد: تفصيل أحوال قراء سبعه و اساتيد و شاگردان آنها را در كتاب مفصله بايد ديد.

بربه) كه (يؤمم بربه) خوانده مى شود و (من بعد ذلك) كه (مم بعد ذلك) خوانده مى شود.

و اگر تنوين و نون ساكن بغير از حروف يرملون و حروف حلقى و حرف باء برسد اخفاء مى شود يعنى به حالتى گفته مى شود كه ما بين اظهار و ادغام است و ليكن «غنه» رعايت مى گردد.

فرموده: «يُسٰارِعُونَ فِي اَلْإِثْمِ وَ اَلْعُدْوٰانِ » ، از باب عطف خاص بر عام است (فرائد اللغة به ترجمه).

در كتاب مفردات راغب قولى را نقل كرده كه «اثم» اعم از عدوان است (و اين دو قول برخلاف يكديگر است).

و محرر اين تفسير از هر دو قول صرف نظر كرده مى گويم: «اثم» در أعمال قلبى است يعنى باطنى، مثل: كينه، حسد، بخل و... و در أعمال ظاهرى است كه ظلم و تجاوز باشد و در قرآن كريم فرموده: «آثم قلبه» و أما «عدوان» فقط در أعمال ظاهرى است.

(اثم و عدوان) با هم در پنج آيه از قرآن كريم مذكور است: 85:2 و 3:5 و 65:5 و 8:58 و 9:58.

عن الناس كافة.

و لما كان العرب قبل النبوة يزعمون أنهم على دين ابراهيم لقبوا بالحنفاء مع ما خلطوا فى دينهم و أدخلوا عليه من عقائد الوثنية و عوائدها و خفى هذا على كثير من الناس فظنوا أن الحنيف معناه الوثنى و ليس الأمر كما يظنون (نقل من كتاب تفسير «عبده» فى سورة البينة).

«حنيف» (و جمعها حنفاء): لفظة جاءت فى القرآن بمعنى صاحب الدين القويم و اطلقت على ابراهيم ابى اسحاق و اسماعيل. و قد ترد اللفظة فيما بعد بمعنى المسلم (المنجد ج 2).

خورشيد است يا كيش خورشيدپرستى دارد.

در كتاب مجمع البحرين در لغت (مرا) نوشته كه: (قال بعض حمير لبعض:

«ما سيرة هذه الملكة من سيرة أبيها؟ فقالوا: «بلقيس» أى «بالقياس» فسميت بلقيس) (ه).

«بعل» يا «بعليه» (يعنى خداوند يا آقا) بايد دانست كه أهالى مشرق در زمان قديم أجرام سماوى را پرستش مى نمودند مثلا أهالى فينيقيه و كنعان و ساير همسايگان ايشان آفتاب پرست و ماه پرست بودند و(1) «بعل» را خداى آفتاب و(2) «عشتاروت» را خداى مادۀ ماهتاب مى دانستند. لكن نه اينكه عبادت مسطور فقط در مشرق رواج داشت بلكه در مملكت اروپ نيز معمول بود چنانكه ساكنان سكندينيويا و بقولى ساكنان بريطانيا آفتاب پرست بودند. و بموافق تاريخ معلوم مى شود كه عبادت أهالى ايرلند و اسكاتلند شباهت كلى به عبادت بعل داشته و فعلا در اسكاتلند محلى است كه آن را «بالتين» مى گويند يعنى تلّ آتش «بعل»، زيرا در آنجا براى «بعل» آتش مى افروختند.

أما لفظ بالتين يعنى آتش بعل اسمى است كه أهالى ايرلند براى عيد مخصوص گذارده اند كه عادت داشتند كه در آن عيد جمع شده بر سر تپه و تلها آتش بيفروزند و حيوانات خود را از ميان آتش بگذرانند - و روز يكشنبه دوم بعد از صعود (عيسى) را نيز بالتين مى گويند. و البته مطالعه كننده أثر آفتاب پرستى را در اين قواعد و رسوم به واضحى مى بيند.

أهالى مشرق را ميل بسيار به عبادت «بعل» بود به طورى كه فرزندان خود را براى (آن) قربانى سوختنى مى نمودند (كتاب ارميا 5:19) و مكانهاى بلند مثل كوهها و تلهاى مرتفعه را كه چشم انداز خوب داشت براى بناى مذبح او برمى گزيدند.

خلاصه: «بعل» براى قوم اسرائيل سنگ مصادم شد، زيراكه به واسطۀ داخل كردن عبادت او به شهرهاى خودشان شريعت أقدس الهى را شكستند و اوامرش را

ص: 181

ناچيز انگاشتند (كتاب أول پادشاهان 17:18-40) و (كتاب يوشع 17:22) و (توراة سفر اعداد 3:25 و 5 و 18) و (كتاب مزامير 28:106) و (توراة سفر تثنيه 3:4).

خلاصه: عبادت «بعل» در ميان أهالى مشرق عموميت داشت و هريك او را به نوعى و اسمى ناميدند و أغلب اوقات اسم او را بر شهرهائى كه عبادتش در آنجا رواج داشت مى گذاردند مثل «بعل فغور» و «بعل زبوب» (يعنى خداى مگسها كه همان عقرون مى باشد).

و «بعل»، كاهنان بسيار داشت كه با سحر و شعبدۀ خود كه از جمله معجزات «بعل» مى شمردند، مردم را مى فريفتند چنانكه اين مطلب در حكايت ايلياى نبى(1) مفصلا بيان شده (ه).

(بعل بريت) يعنى خداى عهد. (بعلبك) و آن شهرى است بر دامنۀ كوه در لبنان.

يونانيان آن را «هليوپوليس» يعنى شهر شمس مى گفتند و تخمينا به مسافت 43 ميل بطرف شمال غربى دمشق واقع است. و (بعل تامار) يعنى خداى نخل «تمور» و (بعل جاد) يعنى لشكرگاه بعل و (بعل حاصور) يعنى قريۀ بعل (حصار بعل). و (بعل زبوب) كه در عهد جديد (بعل زبول) خوانده شده يعنى خداى نجاسات. و (بعلزبوب) يعنى خداى طب عقرونيان (كتاب دوم پادشاهان 3:1) كه بزرگترين خدايان ايشان بود چنانكه رئيس الشياطين خوانده شده است. و (بعل فراصيم) يعنى خداى هزيمت ها و (بعل هامون) يعنى جمهور بعل و (بعلياداع) يعنى بعل مى داند، همه به مناسبت بت بعل نامگذارى شده.

(بعله) يعنى خاتون (بعلوت) جمع بعله است و (بعلى) يعنى آقا يا خداوند من و (بعليم) جمع بعل است (قاموس كتاب مقدس ص 180-184 به خلاصه).

در قرآن كريم در سورۀ صافات آيۀ 125 فرموده كه: «الياس» پيامبر مأمور مبارزه با «بعل» و پرستندگان آن بوده است.

ص: 182

اكنون به شوهر، «بعل» گفته مى شود. در قرآن كريم «بعل» باين معنى دو بار استعمال شده: سورۀ نساء آيۀ 127 و سورۀ هود آيۀ 72. و كلمۀ بعوله (بضم باء و ضم عين كه جمع بر بعل است) چهار بار به كار رفته: سورۀ بقره آيۀ 228 و سورۀ نور در آيۀ 31 (سه بار).

«بعوله» هم مصدر استعمال شده و هم جمع. «بعل» هم به مرد گفته مى شود و هم به زن. و «بعله» به زن گفته مى شود. و ريشۀ كلمه بمعنى پرورش، جماع و فرمان دادن است.

رسم آتش در چهارشنبه سورى و از روى آتش پريدن در چهارشنبۀ ما قبل از عيد نوروز، از بقاياى رسوم آتش پرستى است كه يا آتش مستقلا پرستش شده و يا براى بت بعل و أمثال آن افروخته شده است.

آتش المپيك(1) هم از بقاياى رسوم همين روزگار است.

2 - يهودان از لغت (ساعت) تا آن تاريخ استحضار نداشته اند و كلمه عربى است.

3 - آلت تشخيص وقت، صور گوناگونى را پشت سر گذارده و امروز بصورت حاضر در آمده است و در قديم بوسيلۀ آفتاب و بنام «درجات» استعمال مى شده.

4 - استعمال رقاص در ساعت از اكتشافات مسلمين است (دكتر «برنار» معلم دار الفنون اكسفورد).

5 - اين هارون الرشيد است كه «ساعت» بعنوان هديه براى شارلمان(1) به فرانسه فرستاد (ترجمۀ تمدن اسلام و عرب دكتر گوستاو لوبون فرانسوى ص 625 ديده شود).

6 - در منجد به ترجمه نوشته: «ساعة»: جمعش سياع (بر وزن كتاب) و ساعات است و آن شصت دقيقه است، نيز وقت حاضر است. گفته مى شود: حقم را دريافت مى كنم «الساعة» يعنى در همين وقت حاضر، نيز آلتى است كه برحسب ساعات وقت به آن شناخته مى شود و از جمله ساعت رملى است (كه با ريگ انجام مى شده) و ساعت آفتابى است (كه با گذشتن درجات آفتاب معلوم مى شده)، و نيز بمعنى قيامت است، يا وقتى كه قيامت در آن به پامى شود (ه).

7 - علامه شيخ محمّد رضا نجفى اصفهانى متوفى به سال 1362 هجرى قمرى از اساتيد محرر اين تفسير، لغزى منظوم دربارۀ ساعت فرموده:

و ذات قلب قلق هائب *** و لم تكن قط بمرتاعة

تحمل فى الوجه على رغمها *** عقارب ليست بلساعة

و ان تكن حاملها ساعة *** «تسألك الناس عن الساعة»

به خلاصه: بسا چيزى كه دلى مضطرب و ترسان دارد و حال آنكه هيچگاه ترسان نبوده و با خود چند عقرب(2) را در روى خود برمى دارد كه عقربها گزنده نيستند، و اگر آن ساعت را ساعتى - يعنى وقتى - همراه داشته باشى مردم ساعت (يعنى وقت) را از تو مى پرسند كه: ساعت چه وقت است ؟

ص: 184

لطف و لطافت اين اشعار در اين است كه مصرع أخير، هم ايهام دارد و هم از قرآن كريم اقتباس شده است زيرا در سورۀ «نازعات» فرموده: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ اَلسّٰاعَةِ أَيّٰانَ مُرْسٰاهٰا» يعنى اى پيامبر! كفار از تو دربارۀ قيامت مى پرسند كه زمان ثبوت آن كى (چه وقت) است ؟ 8 - در قرآن كريم كلمۀ «ساعة» چهل و هشت بار ذكر شده است.

باشيد! به خدا قسم! اگر من دخترى داشتم بعقد ازدواج تميم در مى آوردم (يعنى او را داماد خودم مى ساختم) (ه).

عتمه (بر وزن صدقه) ثلث أول از شب است، نيز تاريكى شب مطلقا (منجد به ترجمه).

عتمه ثلث أول از شب است بعد از ناپديد شدن شفق و يا عتمه وقت نماز خفتن است (قاموس به ترجمه).

آورد (توراة سفر تكوين 10:50 و 11)(1).

كتابهاى پذيرفته تان نيست قبلا بوده و از شمار خارج كرده ايد.

3 - قرآن كريم فرموده: اين دو امت موسوى و عيسوى سخنهاى خدا را تحريف مى كنند. به آيات ذيل در قرآن كريم مراجعه كنيد:

يحرفون الكلم عن مواضعه 45:4 يحرفون الكلم عن مواضعه 14:5 يحرفون الكلم من بعد مواضعه 44:5 يسمعون كلام اللّه ثم يحرفونه 75:2 محرر اين تفسير گويد: بازار تحريف، گرم و تنور آن هميشه داغ است و لذا چاپ كتابهاى مقدس با يكديگر در نكات حساس اختلاف دارد.

«رام» يعنى عالى و «أرام» بر وزن سلام نيز بمعنى عالى است (قاموس كتاب مقدس).

25 و 20:24 و كتاب داوران 12:7 و كتاب أول سموئيل 17:30 و كتاب أول تواريخ أيام 43:4).

عماليق: شعب قطن جنوبى فلسطين و حارب العبرانيين فأباده شاؤل و داود (المنجد ج 2).

«عماليق» (بر وزن قناديل) و «عمالقه» (بر وزن فراعنه) گروهى بودند كه در شهرها پراكنده شدند و آنان از فرزندان «عمليق» (بر وزن قنديل بكسر قاف) يا «عملاق» (بر وزن انسان) پسر لاود بن ارم بن سام بن نوح بودند(1).

«عملقه» (بر وزن طنطنه) يعنى تعمق در سخن و به عبارت ديگر به عمق سخن رسيدن و دوربين شدن در آن است و «عملاق» كسى است كه تو را به زيركى خود فريب مى دهد (قاموس به ترجمه و اقتباس).

«ثخذ، ضظغ» را ندارد. و بى اطلاعى فرهنگ نويسانى كه نوشته اند: زبان عربى (كامل) از زبان عبرى (ناقص) گرفته شده است بخوبى معلوم مى گردد.

و تمامى قوم به أورشليم برگشتند (ه).

«اشعياء» بكسر همزه و فتح شين و سكون عين و ياء ممدود است.

(عهد عتيق مشكول).

4 - خود كه پوشش سر بود و آن غالبا از برنج و گاهى از پوست ضخيم ساخته مى شد و بالاى آن را با پر زينت مى نمودند و در قديم صفحه اى نيز براى محافظت صورت برآن مزيد مى كردند.

و صحيح آن ابن سيناست و نام گذاران در نيافته اند كه پزشك نامى و مشهور اسلام على بن سيناست نه سيناى بلخى كه شايد مردى كشاورز و گمنام بوده است) روحش از كالبد بدن عنصرى مفارقت كرد و حسن در امامزاده حسن طهران آرميد. و من هنوز يوسف گم گشتۀ خود را مى جويم.

يوسف گم گشته بازآيد به كنعان غم مخور *** كلبۀ أحزان شود روزى گلستان غم مخور

النهايه در خواب، زيرا تا چند سالى پس از وفاتش در عالم رؤيا، كلبۀ خونين قلب مرا تسلى مى بخشيد و ليكن اكنون از اين معارج و مدارج صعود نموده و به عالم خاكى توجهى ندارد و در آن سنوات هم كه يادى مى كرد براى تفقد از همسرش و فرزندان كم سالش بود.

در سال 1341 شمسى هجرى در پانزدهم مهر ماه، بانو فاطمه همان مادرى كه نه ماه زحمت باردارى و دو سال زحمت شير دادن و بعد از آن ساير زحمات مرا تحمل نمود، او هم كاشانۀ ما را تبديل به: كاش، واى، دريغا، نمود (روان نظامى شاد):

از آن انديشه كن كاين جان بدبخت *** به زندان فراموشان كشد رخت

كسى كاو از تو بسيار آورد ياد *** همى گويد كه: مسكين آدمى زاد

اما راه ادريس عليه السلام - همان گونه كه ادريس در تدريس و تعليم و تربيت متوغل بود از سال ششم عمر تا كنون اشتغال به كسب علوم و تدريس دارم. علم، علم است خواه كم و خواه بسيار. يعنى من نمى گويم ادريس شده ام بلكه مى گويم يك قطره آب، آب است و اوقيانوس أطلس هم آب است. بلى، ادريس، سرانجام بمقام «و رفعناه مكانا عليا» نائل گرديد و ليكن «اى بسا آرزو كه خاك شده».

بالجمله: در نائين بهشت آئين، همان سرزمينى كه «و اول أرض مس جلدى ترابها، تحصيلات مقدمات را در نزد اساتيد عديده انجام دادم كه اعم و أهم و أجلى و أعلى و أحلى از همه، تحصيلاتى بود كه نزد سيد بزرگوار پدر عالى مقدار انجام گرديد.

قرآن تفسير مى كنم، حاشا كه دروغ بنويسم، در طول سالهاى معاشرتم نديدم كه پدر، نمازى را از أول وقت فضيلت نماز تأخير انداخته باشد، هنوز هم بسيارى از معمرين وطن زنده اند و شاهد بر صدق عرائض من اند.

ص: 194

در طليعۀ سال شانزدهم عمر، يعقوب آل محمّد و يوسف خاندان از هم جدا شدند.

براى ادامۀ تحصيلات راه اصفهان را پيش گرفتم و تصور مى كردم كه «على آباد شهرى است». طى 24 فرسخ مسافت بين نائين و اصفهان از ده روز متجاوز شد چه راه، از قطاع الطريق و آدم كشان، پرآشوب بود (اينها همه ايرانى بودند، خود را مسلمان مى گفتند و ليكن كى ايرانى مسلمان چنين رفتارها مى كند كه اينها كردند؟! «و ما يؤمن أكثرهم باللّه الا و هم مشركون» يعنى اينها كه اظهار ايمان به خدا مى كنند بيشترشان مشرك هستند).

مى رود و برمى گردد و اشتباهى كه قابل برگشت نيست. اشتباه من از قسم دوم بود.

كسى كه از ساحل دور مى شود و از شناورى اطلاعى ندارد و يا بازمى ماند و غرق مى شود، او هم اشتباه كرده و ليكن جبران ندارد. ديدار ياران جانى او در قيامت است.

دو روباه بسيار مهربان بهم، و يا يكى از آنها، شكار شد، على اى حال در هنگام مفارقت، اين يار به آن يار گفت: كجا يكديگر را بيابيم ؟ يار ديگر گفت: «همانا در دكان پوستين دوز».

كسى كه راه خدا را پشت سر مى گذارد، مذهب شيخى و قاديانى و غيره درست مى كند. كسى كه بعد از صدها سال با ظهور علمائى همچون علامۀ حلى و استادش محقق مؤلف كتاب «شرائع الاسلام» و يا همچون استاد البشر خواجه نصير الدين طوسى و يا أبو ريحان بيرونى و يا همچون علامۀ مجلسى مولى محمّد باقر و يا همچون طبرسى صاحب تفسير مجمع البيان و يا همچون شيخ محمّد حسن صاحب جواهر، ادعاء تشيخ و يا تبوب و يا تبهى و غيرها مى كند او هم اشتباه كرده ولى مرگ كه در رسيد «يعنى همان شكار و دكان پوستين دوز» اشتباه، ديگر جبران پذير نمى باشد و تدارك در كار نيست.

براى درك اهميت خدمات علماء اسلام، واقعۀ ذيل نقل مى شود:

جدۀ مادرى من مرحومۀ جان جان بيگم در سفرى كه به اعتاب عرش قباب ائمۀ عراق مشرف شده بود با عده اى از زائرات به خدمت «صاحب جواهر» براى پاره اى اسئلۀ فقهى مى روند در حالى كه شيخ در ميان كتابها همچون دوده دار عارفان و يا همچون صيادى كه در پس پردۀ چهل تكه با تمام حواس در انتظار شكار كبك است، سرگرم و غرق در تحرير و تقرير و تسطير مسائل و شرح شرائع و شكار مطالب عاليات بوده است در اين اثناء ملجات موت، تهليل گويان با محفه (بكسر ميم و شد فاء مفتوح) و تابوت وارد مى شوند و از ايوان محاذى ايوان محل جلوس شيخ جنازه اى را حركت مى دهند و شيخ با پاى برهنه تا دم در خانه جنازه را تشييع كرده و برمى گردد و به جواب سائلات و مستعلمات پاسخ مى گويد.

جان جان بيگم (رضوان اللّه عليها) [آن زن داغ ديده كه بعدها يك دانه پسر نحرير و بى نظير خود را از كف داد: آية اللّه العظمى ميرزا على محمّد كاشفى پسرى در زهد نظير

ص: 196

ابراهيم أدهم و در علم و فضيلت از مجتهدان أعلم و در سال همچون غنچۀ گل نشكفته، هنوز بوئى از كاميابى همسر نشنيده و تار گيسوى دوشيزه اى را كه بر او روا باشد نديده يعنى در هفته اى كه از خلوت مدرسه به خلوت خانۀ حجله بايد برود همان هفته به زندان فراموشان رخت برد و در اصفهان به سال 1334 قمرى هجرى در جوار جهانگير خان فيلسوف آرميد] چنين حكايت كرد كه: زائرات حاضرات در محضر شيخ غرق حيرت و دهشت شدند كه اين مسافر جهان جاودانى كه بود؟ تا دريافتند كه پسر شيخ بوده! آرى:

ثم محمّد حسن بن الباقر *** شيخ جليل صاحب الجواهر

منه استفدنا برهة من السلف *** كان وفاته [على أرض النجف]

محرر اين تفسير گويد: توسن قلم را بمركز جهش و پرش خود بازمى گردانم و مى گويم: اگر دنياى مادى من هم بهشت برين دنيوى شود چه سود؟

گيرم كه فلك همدم و همراز آيد *** ناسازى دهر بر سر ساز آيد

ياران گذشته از كجا جمع شوند؟ *** وين عمر گذشته از كجا بازآيد؟

نيز محرر گويد: سال 1386 قمرى يعنى سالى كه عمر محرر اين تفسير به شصت و چهار سال منهاى 4 ماه و ده روز رسيده، از سالهاى قرآن عمر اين ذرۀ بى مقدار بود و به تداعى معانى، شعرى از شاه نعمة اللّه ولى (قدس اللّه سره و طيب اللّه رمسه) بخاطر رسيد:

نود و هشت سال عمر گران *** داد بر ما خداى پاينده

گرچه امسال هست سال قران *** تا چه زايد ز سال آينده

و ليكن اين قران از بركت تفسير قرآن به خير گذشت.

بارى: اصفهان نصف جهان است شايد باين معنى باشد كه جهان، نصفش در شادى و نصف ديگرش در غم و اندوه است اما براى محرر اين تفسير اين نصف جهان، غم و اندوه بود. كدام غم و كدام اندوه ؟:

مالاريا: مدام شربت زهرآگين خود را در كامم مى ريخت.

ص: 197

نگردد، منكر رستاخيز مى شوند.

بارى: اصفهان را به خدا سپردم و بلكه ما را از مدارسه بيرون رفتيم. چون فضول مزاحم است به قم آمدم و سنوات 1343 تا 1345 بدرس خارج شيخ المشايخ العظام [كسى كه با نيروى جدّوجهد بلكه با توفيق خداى بزرگ از مصيبت خوانى بر مسند فتوى و بر كرسى رياست شيعه جلوس كرد مولانا حاج شيخ عبد الكريم يزدى] پرداختم. و دروس ايشان را به شهادت أرباب انواع از أهل علم و فضيلت تنها فردى بودم كه مى نوشتم.

ولى باز از بخت بد، از وسوسۀ وسوسه كننده ئى هوس اصفهان كردم، و در همين سفر، شد آنچه شد:

«هر لحظه به شكلى بت عيار در آمد».

بالجمله: زمانه دگرگون شد، تحولات پديد آمد، ايران سامانى گرفت، شاهى بر سرير سلطنت جلوس كرد كه بايستى مظالم دورۀ افاغنه را تا عهد خود جبران كند.

عجبا: مگر آن ضايعات قابل جبران بود، هزار سال جهش، آن تباهى ها را ترميم نمى تواند كرد.

مع ذلك: با هر فداكارى اى بود، قدم هاى اصلاحى برداشت و بر ترميم مظالم همت گماشت.

اكنون كه سال 1386 هم در شرف انجام است باز مى يابم كه تمام نارسائيها از خود من است زيرا دعاء صاحب دلى همچون پير روشن ضمير و عارفى آگاه و ماهى چون شاه و شاهى چون ماه، مولانا الأعظم سيدنا و استادنا و كهفنا و عمادنا و ملجأنا و ملاذنا حضرت سيد حسين حسينى طهرانى قدس اللّه روحه و نور فتوحه و أفاض اللّه عليه شآبيب الرحمه، با وجودى كه: نانم را درست كرد و ايمانم را نگاه داشت گوئى بخت مرا عوض نكرد زيرا آن جناب هم چهره در نقاب خاك كشيد پس هرچه هست از خود من است:

«گفتم كه مرا بخت بد خويش قرين بود» على اى حال: با داشتن گواهى اجتهاد از هفت مرجع مسلم تقليد هنوز بى سوادم

ص: 199

مى خوانند و با اقرار به شهادتين بلكه به شهادات باز كافرم مى دانند (روان آن ابن سينا شاد):

كفر چو منى گزاف و آسان نبود *** محكم تر از ايمان من ايمان نبود

در دهر چو من يكى و آنهم كافر *** پس در همه دهر يك مسلمان نبود

مجملا: كتابها مى نويسند كه هفت مرجع تقليد را من اغفال كرده و از آنان اجازۀ اجتهاد گرفته ام! آيا كسى كه جانشين امام زمان عجل اللّه تعالى فرجه است اغفال مى شود؟ پس چگونه از او تقليد مى توان كرد! مختصرا: نمى دانم چه شده كه هفت مجتهد و مفتى مسلم، كفر مرا در نيافته اند و عمرو و زيد فهميده اند كه من كافرم! اجمالا: بخاطر تعليمات آن عارف ربانى و آن واصل صمدانى و آن پير حقانى، آفتاب آسمان حقايق است كه در مقابل اين تهمت ها سكوت كرده ام.

صورت نيست در دل من كينۀ كسى *** آئينه هرچه ديد فراموش مى كند

در صورتى كه امروز حوصلۀ شصت سال تحمل رنج و زحمت و تحصيلات را به كسى نمى بينم و اگر هم آن حوصله باشد ديگر آن اساتيد كه زيارتشان موجب روشنائى دل و ملهم معارف الهيه بود موجود نيستند. نمى گويم العياذ باللّه امروز كسى نيست و ليكن مى گويم: هر گلى بوئى دارد.

كجاست سيد محمّد باقر درچه ئى استادم وحيد دهر؟ كجاست سيد مهدى درچه ئى استادم فريد عصر؟ كجاست سيد ميرزا احمد مدرس نيم آوردى استادم فقيه زمان ؟ كجاست شيخ على يزدى استادم خلاق بيان علم معانى و بيان و بديع ؟ كجاست شيخ محمّد رضاى نجفى اصفهانى استادم نابغۀ روزگار؟ كجاست شيخ محمّد حسن دشتكى استادم، سيبويه و محمّد بن يعقوب فيروزآبادى وقت ؟ كجاست حاج ملا حسن نائينى استادم صاحب كتاب گوهر شب چراغ ؟ كجاست شيخ محمّد خراسانى حكيم، أرسطو و افلاطون زمان ؟

ص: 200

كجاست حجت و يا صدر و يا مديسه ئى و يا حائرى يزدى آيات الهيه ؟ كجاست سيد محمّد حسن نائينى آن زاهد عابد ساجد پرهيزكار مدرس محقق مدقق أديب أريب لبيب يتيم كنندۀ فرزندانش.

تصور نرود كه من آن باشم كه فرموده:

بسوخت حافظ و ترسم كه شرح قصۀ او *** بسمع پادشه كامكار ما نرسد

بلكه نسوخت حجت و دانم كه شرح قصۀ او *** بسمع پادشه كامكار ما برسد

محرر اين تفسير گويد: كتابى همچون قرآن توانسته است زانوى چنين ملت فصيح و بليغى را خم كند و بينى جباران آنها را به خاك بسايد و آنها را مسلمان و مؤمن و مذعن نمايد.

مقدمه به ترجمه).

محرر اين تفسير گويد: سميع و نذير و زهوق هر سه در قرآن كريم مذكور است.

همه بسوى گنبد متوجه هستند و معماران با اين عمل مى خواسته اند توجه جميع ذرات و عناصر و حركت آنها را بسوى نقطۀ الوهيت برسانند [يعنى همه را متوجه يك نقطه كنند] (ط: سه شنبه 16 اسفند 45 ص 12).

آقاى همائى در ذيلى كه بر كتاب «التفهيم» بيرونى نوشته «پصح» بكسر پا و فتح صاد و سكون حاء نقل كرده است (رجوع به جلد اول مقدمۀ همين تفسير ص 319).

7 - تفصيل دو هجرت را در جلد دوم مقدمۀ همين تفسير در ص 974 ببينيد.

ضمنا محرر اين تفسير گويد: عدم اطلاع نويسندۀ كتابى همچون «المنجد» از ساده ترين وقائع تاريخ اسلام مايۀ كمال تأسف است و ديگر چه انتظارى از عوام مسيحيان - كه شاخص علمى و دينى ايشان چنين بنويسد و بگويد و اظهار نظر كند - مى توان داشت ؟ بعض از مسلمانان امروز اگر اينها را ندانند جاى گله نيست زيرا وقت رسيدگى به چنين أمور را ندارند زيرا مجالس قمار و رقص و سينما و غيرها وقتى براى آنها باقى نمى گذارد. ولى گله از نويسندگان مسيحى «المنجد» جاى دارد.

بعلاوه اگر به قاعدۀ تهاتر و پاياپاى هم باشد بايد مسيحيان تاريخ اسلام را كاملا بدانند چنانكه بعض از مسلمانان ما حتى از كوچك ترين قهرمانان خوانندگى و سازندگى و نوازندگى و رامشگرى و... مسيحيان آگاهى كامل دارند.

مراد از «أنصار» آنانند كه هم پيامبر را يارى كردند و هم مهاجرين را [زيرا مهاجرين را جا و منزل دادند و پذيرائى كردند، سپس جميعا در جنگها پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را يارى نمودند].

«أنصار» (بر وزن أشراف) جمع بر «نصير» (بر وزن شريف) است و يا جمع بر «ناصر» است [مانند صاحب و أصحاب] و آن اسم اسلامى است كه خدا دو طايفۀ «أوس» و «خزرج» ساكنين مدينه را باين كلمه ناميده است و قبل از نزول قرآن و قبل از نصرت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آنها را «أنصار» نمى ناميدند.

و در حديث است كه نشانۀ مؤمن، دوست داشتن «أنصار» است، و دوست داشتن أنصار نشانۀ ايمان است و نشانۀ نفاق، دشمن داشتن أنصار است (تفسير روح البيان در تفسير سورۀ توبه ص 940 و 963 به ترجمه و خلاصه).

به ياد آور اى تازه كبك درى! *** كه چون بر سر خاك من بگذرى

گيا بينى از خاكم انگيخته *** سرين سوده بالين فروريخته

همه خاك فرش مرا برده باد *** نكرده ز من هيچ هم عهد ياد

نهى دست بر شوشۀ خاك من *** به ياد آرى از گوهر پاك من

فشانى تو بر من سرشكى ز دور *** فشانم من از آسمان بر تو نور

دعاى تو بر هرچه آرد شتاب *** من آمين كنم تا شود مستجاب

درودم رسانى، رسانم درود *** بيائى، بيايم ز گنبد فرود

مرا زنده پندار چون خويشتن *** من آيم بجان، گر تو آئى به تن

از دم در، فاتحه اى خوانده برگشتم (كتاب هداية السبيل ص 20 به خلاصه).

گنجه: نام شهرى است از ولايت آران آذربايجان و منسوب به آن گنجوى گفته مى شود و از آنجاست نظامى شاعر مشهور فارسى در قرن ششم هجرى (فرهنگ نظام) [سرين (بر وزن شريف) يعنى سر، بالاى گور - بالين يعنى بالش].

محرر اين تفسير گويد: 1 - در معجم البلدان «كنجه» با كاف عربى ضبط كرده و «أوان» را بر وزن صراف گفته و نيز گويد: أهل أدب كنجه را «جنزه» مى نامند.

بشر كشنده است ديگر هيچ پزشكى و يا داروسازى نمى تواند خوردن () مقدار استركنين را تجويز كند زيرا علت و معلول از هم تفكيك پذير نيستند. و اگر تجويز كرد و موجب كشتن يا نقص عضو نادانى شد تجويزكننده بايستى از عهده برآيد. همين گونه متهودان و متمسحان و آن يهودى مسيحى، مسئول تحليل مسكراتند كه از جهل مردم سوءاستفاده كرده اند.

و ديوانه تأديب مى گردد. و اگر غلام، مدعى اكراه شد حد از غلام ساقط مى گردد و به آقايش حد زده مى شود. و در تمام موارد مذكوره فرقى بين مسلمان و كافر نيست.

اما سحق اگر چهار مرد (ولى نه زن يا زن با مرد) نزد حاكم شهادت دادند و يا خود مرتكبه نزد حاكم چهار بار اقرار كرد، صد تازيانه به او زده مى شود و اگر عمل را تكرار كرد و سه مرتبه حد به او زده شد در مرتبۀ چهارم كشته مى شود.

أما قيادت با اقرار خود مرتكب دو بار و يا با شهادت: و مرد عادل، هفتاد و پنج تازيانه به او زده مى شود (شهيدين در لمعه و شرح ج 2 ص 295-298 به ترجمه و خلاصه).

السحق بالضم الاسم و بفتحها المصدر. و هو فى عرف الشرع عبارة عن فعل الأنثى بالأنثى. كما ان اللواط عبارة عن فعل الذكران بالذكران. و الزنا عن فعل الرجال بالنساء (حديقة الروضة هامش ج 2 شرح لمعه ص 295).

الصورة

(به ترجمه از كلام شيخ بهائى «قدس اللّه روحه» بنقل از كتاب زنبيل ص 47).

«واجب» آن است كه: فاعلش ممدوح و تاركش معاقب است.

«حرام» آن است كه: فاعلش معاقب و تاركش ممدوح است.

«مستحب» آن است كه: فاعلش ممدوح ولى تاركش معاقب نيست.

«مكروه» آن است كه: فاعلش ناپسند است أما معاقب نيست ولى در عين حال تاركش ممدوح است.

«مباح» آن است كه: فعل و تركش مساوى است.

بيان محرمات ابديه است يعنى زنانى كه ازدواج با آنان حرام است اين رساله بزبان فارسى و طى پانزده صفحۀ ثمنى است.

و رسالۀ ديگرى در بيان فرق بين مرد و زن در أحكام (شرعيه) است آنهم بزبان فارسى و طى بيست و سه صفحۀ ثمنى است. تاريخ اتمام رسالۀ أول، چهارم ماه رجب سال 1274 قمرى و اتمام رسالۀ دوم، دوازدهم ماه شعبان سال 1373 قمرى است و هر دو رساله در قم بچاپ رسيده و منضم به يكديگر است.

و فتح راء) قصد مكان آباد است و شرعا أفعال مخصوص است كه «حج أصغر» ناميده مى شود و أفعال آن چهارتاست: احرام - طواف - سعى بين صفا و مروه - حلق (يعنى سر تراشيدن) (ه).

محرر اين تفسير گويد: بيان منجد دو اشتباه دارد: أول آنكه: أفعال عمره پنج تاست: احرام و طواف و دو ركعت نماز طواف و سعى و تقصير دوم آنكه: حلق بى أساس است و بجاى آن تقصير صحيح است.

و مولانا شيخ بهائى نوشته اند كه: تقصير عبارتست از: آنكه ناخن بگيرد خواه دست و خواه پا، يا از موى بدن چيزى ازاله كند اگرچه بقدر سه مو باشد خواه به مقراض و خواه به كندن و خواه به نوره كشيدن و خواه به تراشيدن. اما تراشيدن همۀ سر جايز نيست.

و آخوند ملا محمّد كاظم خراسانى در اين مورد نوشته كه: اگر جميع سر را تراشيد كفايت آن از تقصير اشكال است و أحوط آن است كه: بعد تقصير كند.

اما در حج تمتع كه بعد از عمل «عمره» انجام مى شود نسبت به زنان، تراشيدن سر جايز نيست و أما نسبت به مردان بهتر، تراشيدن سر است بلكه براى نوحاجى و كسى كه سر خود را ملبد كرده است به صمغ و نحو آن احتياط اين است كه سر را بتراشد (رجوع به كتاب جامع عباسى و هامش آن).

و تاريخ تأليف آن ماه اول از سال 1018 قمرى هجرى است. زبده بقطع ثمنى طى 158 صفحه بچاپ سنگى رسيده است.

زبده مشتمل است بر پنج «منهج»:

1 - در مقدمات كتاب است.

2 - در ادلۀ شرعيه است و آن نزد اماميه چهارتاست (كتاب - سنت - اجماع - دليل عقل) [قياس در مذهب ما نيست].

3 - در مشتركات از كتاب و سنت است مانند: أمر و نهى و عموم و خصوص و اجمال و بيان و...

4 - در اجتهاد و تقليد است.

5 - در ترجيحات است (ه).

شيخ در مسئله نسخ به خلاصه و ترجمه نوشته كه: يهود عقلا نافى نسخ اند و أبو مسلم بن بحر اصفهانى عقلا جايز مى داند ولى مى گويد: عملا در قرآن وجود ندارد و شيخ هر دو قول را رد كرده است.

محرر اين تفسير گويد: اولا نسخ شريعت قبلى به شريعت بعدى با نسخ حكمى در يك شريعت در دو مرحله بايد رسيدگى شود. ثانيا در اين مسئله حق با أبو مسلم اصفهانى است.

حق سخن را در اين تفسير خواهيد يافت.

و در دعاهاى شب و روز از ماه رمضان از أول ماه تا آخر در روايت شيخ مفيد در كتاب مقنعه از على بن مهزيار وارد است: «و لا فى الأرضين السفلى» (هر دو دعاء در كتاب مفاتيح الجنان محدث قمى ديده مى شود).

محرر اين تفسير گويد: اگر زمين و آسمان را أمر نسبى گفتيم زمينها متعدد است و اگر فقط زمين مسكونى خود را گفتيم، زمين تعدد ندارد.

ليكن در عين حال چون مفسران ديگر بسهم خود متحمل زحماتى شده اند و راه خاصى را در تفاسير خود انتخاب كرده اند لذا به چند تفسير حاضر در نزد محرر اين تفسير بترتيب حروف تهجى اشاره مى شود:

ش(1) 1 - تفسير آلاء الرحمن بزبان عربى از علامه شيخ محمد جواد بلاغى است كه طى دو جزء از سورۀ حمد تا آيۀ 57 از سورۀ نساء تفسير شده است و ديگر عمر مفسر، وافى با تمام آن نشده (كتاب، تقريبا بقطع خشتى طى 547 صفحه است).

ش 2 - تفسير أصفى بزبان عربى از مولى محسن فيض كاشانى طى يك مجلد ضخيم وزيرى است.

3 - تفسير أنوار التنزيل بزبان عربى از شيخ ناصر بن عبد اللّه قاضى بيضاوى طى يك مجلد ضخيم نيم ورقى است.

4 - ترجمه و تفسير پادشاهى هيئتى از علماء افغانستان است كه از ترجمه و تفسير شيخ الهند محمود حسن ديوبندى و فوايد موضح الفرقان شبير أحمد ديوبندى از اردو به فارسى ترجمه كرده اند. تهيۀ تفسير و چاپ آن در «كابل» در سال 1323 طى سه مجلد وزيرى ضخيم بدستور محمّد ظاهر شاه پادشاه افغانستان بعمل آمده است.

ش 5 - تفسير برهان بزبان عربى از سيد هاشم بن سيد سليمان حسينى بحرانى است، طى 4 مجلد ضخيم نيم ورقى.

ش 6 - تفسير البيان فى تفسير القرآن بزبان عربى از يكى از زعماء حوزۀ علميۀ نجف اشرف سيد أبو القاسم موسوى خوئى است كه بقطع وزيرى طى 351 صفحه در نجف اشرف بتاريخ سال 1375 بچاپ رسيده است. و از مطالب مهم اين تفسير انكار وقوع نسخ در قرآن كريم است. كتاب مشتمل است بر مقدمات تفسيرى و بر تفسير سورۀ حمد فقط.

ش 7 - تفسير بيان السعادة در يك مجلد ضخيم نيم ورقى و بزبان عربى است كه اكنون به تفسير «جنابدى» مشهور است.

ش 8 - تفسير التبيان از شيخ طوسى است كه بزبان عربى و طى دو مجلد ضخيم.

ص: 225

نيم ورقى است. [صاحب تفسير مجمع البيان از اين تفسير هم استفاده كرده است].

9 - تفسير التبيان فى اعراب القرآن بزبان عربى از علامه أبو البقاء نحوى رازى است كه طى يك مجلد ضخيم نيم ورقى است.

10 - تفسير تنوير المقباس من تفسير عبد اللّه بن عباس بزبان عربى از أبو طاهر محمّد بن يعقوب فيروزآبادى شافعى است (كه تقريبا كشيده تر از قطع وزيرى با حروف سربى در مصر طى 399 صفحه بچاپ رسيده است).

11 - تفسير جلالين بزبان عربى از جلال الدين محمّد بن احمد محلى و جلال الدين عبد الرحمن بن أبو بكر سيوطى است. طى يك مجلد وزيرى تقريبا.

ش 12 - تفسير جوامع الجامع بزبان عربى طى يك مجلد ضخيم نيم ورقى از صاحب تفسير مجمع البيان است.

13 - تفسير الجواهر بزبان عربى از استاذ الحكيم شيخ طنطاوى جوهرى است طى 26 جلد بقطع وزيرى.

أخيرا كتابى به فارسى بچاپ رسيده است كه در آن كتاب نسبت به ساحت چنين مفسرى جسارتها كرده است. در صورتى كه طنطاوى أول كس است كه باب بررسى بين اكتشافات جديد و بين آيات قرآنى را افتتاح كرده است. و ديگران در اين موضوع بالتمام خوشه چين خرمن او هستند.

شايد مؤلف از كتاب «التفسير العلمى للآيات الكونية فى القرآن» چاپ مصر تاليف حنفى احمد استفاده كرده باشد.

14 - تفسير حسينى بزبان فارسى از مولى كمال الدين حسين واعظ هروى معروف به «تفسير كاشفى» است طى يك مجلد بسيار ضخيم چاپ بمبئى (اين تفسير در ايران هم بقطع وزيرى بچاپ رسيده است).

ش 15 - تفسير روح الجنان و روح الجنان [يا روض الجنان] بزبان فارسى از حسين بن على خزاعى معروف به تفسير «أبو الفتوح رازى» است كه طى ده مجلد وزيرى است [اين تفسير پيوسته مورد اعتماد و استناد عالمان علم تفسير بود. فخر الدين

ص: 226

رازى تفسير كبير خود را بر أساس اين تفسير نهاده است - مجالس المؤمنين در ترجمۀ أبو الفتوح).

16 - تفسير روح البيان بزبان عربى از شيخ اسماعيل حقى است كه طى 4 مجلد نيم ورقى ضخيم است.

17 - تفسير سر سيد احمد خان هندى «بانى جامعۀ عليگر» است كه سيد محمّد تقى فخر داعى گيلانى آن را تا آخر سورۀ مائده ترجمه و طى سه جلد بقطع وزيرى در طهران بچاپ رسانيده [اين تفسير، تفسير بى أرزشى است].

18 - تفسير از استاد أكبر شيخ جامع أزهر محمود شلتوت بزبان عربى از سورۀ حمد تا سورۀ توبه است، طى يك مجلد ضخيم بقطع وزيرى [اين تفسير ناتمام مانده].

ش 19 - تفسير سورۀ حمد از مولانا شيخ بهائى است، طى 23 صفحه بقطع صغير بزبان عربى كه [در خاتمۀ كتاب مفتاح الفلاح خود ايشان كه در ادعيه و تعقيبات نمازهاست] بچاپ رسيده و تاريخ تأليف آن سال 1015 در شهر كنجه بوده است.

ش 20 - تفسير صافى [و تفسير أصفى كه قبلا گذشت] هر دو از مولانا مولى محسن فيض كاشانى آن عالم نحرير و عارف كم نظير درياى مواج معارف و كشاف مشكلات اخبار آل محمّد صلوات اللّه عليهم أجمعين است. و از آن جناب است كتاب «وافى» در سه مجلد ضخيم كه بين اخبار كتب أربعه [: كافى و تهذيب و استبصار و من لا يحضره الفقيه] جمع كرده و هركجا اجتهاد لازم داشته است اجتهاد نموده و نظريۀ خود را بيان كرده است و هركجا فهم حديث دشوار بوده، توضيح داده است، و أبواب اخبار را برطبق حسن سليقه اى كه داشته منظم كرده است (فشكر اللّه مساعيه الجميلة).

أما تفسير صافى بر پيكرۀ تفسير قاضى بيضاوى است، النهايه از قاضى بر مشرب أهل سنت است و از فيض بر مشرب تشيع است و فيض اخبار وارده از طرق شيعه را نقل كرده است و گاهى هم تحقيقاتى افزوده و گاهى هم از تفسير مجمع البيان طبرسى

ص: 227

استفاده كرده است، و ليكن در عين حال معلوم مى شود كه تفسير صافى را در بدايت عمر نوشته و وافى را در نهايت آن. زيرا هرچه «وافى» قرص و محكم و صرافى شده است، تفسير «صافى» صرافى نشده است.

بلى: اگر اخبار منقولۀ در آن را فيض صرافى نموده بودند صافى هم برادر وافى بود.

صافى در يك مجلد نيم ورقى ضخيم بچاپ رسيده است.

ش 21 - تفسير از حكيم الهى مولى صدرالدين محمّد بن ابراهيم شيرازى ملقب به «صدر المتألهين» بزبان عربى است كه مشتمل بر تفسير سورۀ حمد و تفسير سورۀ بقره تا آخر آيۀ: «و اذ قال موسى لقومه يا قوم انكم ظلمتم... التواب الرحيم و تفسير آية الكرسى و تفسير آيه نور و تفسير سوره هاى ا لم سجده و يس و واقعه و جمعه و طارق و اعلى و زلزلت - تفسير آيه «و ترى الجبال...» است. اين تفسير به مباشرت حاج شيخ أحمد شيرازى بقطع نيم ورقى ضخيم در طهران بچاپ رسيده است.

ش 22 - تفسير منظوم بزبان فارسى از صفى است.

23 - تفسير از شيخ محمد عبده بزبان عربى است. و آن طى نه مجلد و در عين حال ناتمام است.

24 - تفسير از أبو النضر محمّد بن مسعود بن [محمّد بن] عياشى سلمى سمرقندى معروف به «عياشى» بزبان عربى است كه دو مجلد آن از أول قرآن كريم تا آخر سورۀ كهف بدست آمده و هر دو بقطع وزيرى بچاپ رسيده است، و تمام تفسير قبلا در دست بوده.

اين تفسير و تفسير برهان [براى بار دوم] بهمت آقاى حاج أبو القاسم، مشهور به «سالك» بچاپ رسيده است (طوبى له) [محرر اين تفسير گويد: اخبار اين تفسير محتاج به صرافى است] ش 25 - تفسير سورۀ يوسف از محمّد غزالى بزبان عربى است (و تفسيرى شاعرانه است).

ص: 228

[محرر اين تفسير گويد: اين تفسير بايستى از أحمد غزالى عارف شيعى باشد نه از محمّد، و چاپ كننده، اشتباه كرده است].

26 - تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان از حسن بن محمّد قمى مشتهر به نظام نيشابورى است كه بزبان عربى و طى سه مجلد ضخيم نيم ورقى به چاپ سنگى رسيده است - تفسير در دولت آباد هندوستان در أوان سال 730 انجام شده است.

ش 27 - تفسير سورۀ فاتحه و اوايل سورۀ بقره بزبان عربى از مجتهد عارف حاج شيخ محمد حسين اصفهانى نجفى (متولد سال 1266 و متوفى به سال 1308 قمرى مدفون در نجف اشرف) است و آن طى يك مجلد بقطع خشتى بچاپ سنگى رسيده است [فرزندش علامه شيخ محمّد رضا نجفى از اساتيد محرر اين تفسير بوده است].

[اين تفسير عرفانى عجيب، قابل توجه است].

در خاتمۀ كتاب بقلم يكى از اقاربش نوشته كه: طبق مسموع، اين مفسر در آخرين دقائق حياتش شعر ذيل را مى خوانده:

آنكه دائم هوس سوختن ما مى كرد *** كاش مى آمد و از دور تماشا مى كرد

28 - تفسير كبير از امام فخر رازى بزبان عربى است كه طى ده مجلد بقطع وزيرى مكرر بچاپ رسيده است (بقيه در تفسير «روح الجنان».) ش 29 - تفسير أبو الحسن على بن ابراهيم بن هاشم قمى بزبان عربى است كه در يك مجلد ضخيم وزيرى بچاپ سنگى رسيده است.

اين تفسير مشتمل است بر اخبارى كه بعض آنها حلال مشكلات تفسيرى است و بعض آنها محتاج به صرافى كامل است (و معظم له از مشايخ روايت ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى روح اللّه روحه است).

قبر منورش در قم در مزار قديم جنب صحن است كه پس از تصرفات در آن مزار كهن فعلا قبر مفسر در باغ شهردارى قم قرار گرفته است.

30 - تفسير الكاشف لحقائق التنزيل بزبان عربى از جار اللّه زمخشرى أبو القاسم محمود بن عمر معتزلى است، طى دو مجلد ضخيم بقطع وزيرى.

ص: 229

ش 31 - تفسير فارسى كيوان از حاج ملا عباسعلى مشهور به «كيوان» است كه اوايل قرآن را تا سورۀ مائده تفسير كرده و آن بقطع وزيرى در يك مجلد بچاپ رسيده است [تفسيرش همچو زلف معشوقه اى است كه تازه از خواب بيدار شده است].

ش 32 - تفسير ناتمام از شيخ محمّد رضا أفضل طهرانى بزبان عربى است [جلد پنجم در تفسير سورۀ «طه» است كه نزد محرر اين تفسير موجود است] كتاب بقطع وزيرى و طى 372 صفحه است.

33 - تفسير از شيخ أكبر محيى الدين بن عربى است طى يك مجلد ضخيم بقطع وزيرى بزبان عربى [همۀ آيات تفسير نشده].

[محرر اين تفسير گويد: اين تفسير، تفسير نيست بلكه تأويل است و شايد از مؤلف ديگرى باشد].

ش 34 - تفسير مرآة الأنوار و مشكاة الأسرار بزبان عربى از أبو الحسن بن محمّد طاهر بن عبد الحميد بن موسى بن على بن معتوق بن عبد الحميد فتونى نباطى عاملى اصفهانى غروى متوفى در أواخر سال 1140 مى باشد.

از اين تفسير فقط مقدمۀ آن حاضر بوده كه آن را مانند مقدمه اى بر تفسير محدث بحرينى قرار داده اند و اين مقدمه بهمت مرد شريف حاج أبو القاسم مشهور به «سالك» بچاپ رسيده است و مصحح آن فاضل سيد محمود بن جعفر موسوى زرندى بوده [مقدمه بقطع نيم ورقى طى 362 صفحه است] و اما از خود تفسير تا أواسط سورۀ بقره تفسير شده چنانچه آقاى زرندى مقدمه نوشته. و ليكن موجود باشد يا نباشد در هر حال بچاپ نرسيده است.

ش 35 - تفسير كبير منهج الصادقين بزبان فارسى از مولاى فتح اللّه كاشانى است طى ده مجلد بقطع وزيرى.

ش 36 - خلاصۀ تفسير منهج الصادقين بزبان فارسى از مولاى مزبور است طى دو مجلد [نسخۀ مخطوط نزد محرر اين تفسير است].

ش 37 - تفسير نبى (بضم نون) بزبان فارسى از عبد الحسين آيتى است كه

ص: 230

طى سه مجلد بقطع خشتى بچاپ رسيده است [مؤلف در اين تفسير، حملاتى به تبوب و تبهى كرده كه ازاين جهت با ارزش است].

ش 38 - تفسير نور الثقلين بزبان عربى و مشتمل بر اخبار تفسيرى است.

اين تفسير طى پنج مجلد بقطع وزيرى بهمت آقايان حاج أبو القاسم مشهور به «سالك» ابن محمّد تقى و حاج حسن محزونيان بچاپ رسيده است [مؤلف اين تفسير علامۀ خيبر و محدث جليل شيخ عبد على بن جمعة العروسى الحويزى است].

39 - التفسير الواضح بزبان عربى طى سه مجلد بقطع وزيرى چاپ مصر از محمّد محمود حجازى از علماء «الأزهر» است.

أبو الحسن محمّد است [كه كتاب بهمت استاد سيد محمّد مشكات از وجوه بريه بين سالهاى 1369-1272 بقطع وزيرى در ايران بچاپ رسيده است].

ف 7 - كتاب وجوه قرآن تصنيف أبو الفضل حبيش (بر وزن حسين) بن ابراهيم تفليسى به سال 558 هجرى است و كتاب بقطع وزيرى و از انتشارات دانشگاه طهران است.

ع 8 - كتاب اسباب النزول تصنيف شيخ أبو الحسن على بن أحمد واحدى نيشابورى است. كتاب بقطع وزيرى به سال 1315 هجرى در مصر بچاپ رسيده است.

[مصنف أصلا أهل ساوه و شاگرد ثعلبى مفسر است].

ع 9 - كتاب الناسخ و المنسوخ تأليف أبو القاسم هبة اللّه بن سلامة أبو النصر متوفى به سال 410 مى باشد [كه در هامش كتاب اسباب النزول بچاپ رسيده است].

محرر اين تفسير گويد: براى اين كتاب ارزش قائل نيستم.

ع 10 - كتاب الناسخ و المنسوخ از أبو عبد اللّه محمّد بن حزم است كه در هامش تفسير جلالين بچاپ رسيده است.

محرر اين تفسير گويد: براى اين كتاب ارزش قائل نيستم و مؤلف آن زحمت بى فايده و بلكه زيان بخش متحمل شده است مانند هبة اللّه مزبور.

ع 11 - كتاب لباب النقول فى اسباب النزول از جلال الدين عبد الرحمن بن أبو بكر سيوطى شافعى متوفى به سال 911 مى باشد. كتاب در مصر به سال 1354 هجرى بقطع كوچك بچاپ رسيده است.

ع 12 - كتاب الاتقان فى علوم القرآن از سيوطى مزبور بقطع بزرگتر از وزيرى در قاهره بچاپ رسيده است.

ع 13 - كتاب اعجاز القرآن از قاضى أبو بكر باقلانى است كه در هامش كتاب الاتقان مزبور بچاپ رسيده است.

ع 14 - كتاب معجم القرآن كه قاموس مفردات قرآن و غريب آن است از أبو رزق عبد الرءوف مصرى است. و كتاب، طى دو مجلد بقطع وزيرى در قاهره

ص: 232

بچاپ رسيده است.

ع 15 - كتاب مقدمتان فى علوم القرآن [كه مقدمۀ كتاب مبانى و مقدمۀ ابن عطيه است] و مصحح و ناشر آن مستشرق «دكتر ارثر چفرى» است. كتاب بقطع وزيرى در مصر بچاپ رسيده است.

ع 16 - كتاب تأويل مشكل القرآن از أبو محمّد عبد اللّه بن مسلم بن قتيبه (213 - 276 ه) است. كتاب بقطع وزيرى و طى 441 صفحه در مصر بچاپ رسيده است.

ع 17 - كتاب كنز العرفان فى فقه القرآن از علامه فاضل مقداد سيورى مكى متوفى به سال 826 است كه نسخۀ مخطوط آن مؤرخ روز يكشنبه نهم ماه صفر المظفر سال 1131 هجرى نزد محرر اين تفسير موجود است.

ف 18 - كتاب تفسير شاهى يا آيات الأحكام از علامۀ محقق متكلم فقيه سيد أمير أبو الفتح حسينى جرجانى متوفى به سال 976 هجرى است [به ضميمۀ توضيح آيات الأحكام از محقق حاج ميرزا ولى اللّه اشراقى سرابى] كتاب، بزبان فارسى طى دو مجلد بقطع وزيرى در تبريز بچاپ رسيده است.

ع 19 - كتاب مذاهب التفسير الاسلامى از مستشرق «اجنتس جولد تسهر» است كه در مصر بقطع وزيرى طى 396 صفحه به سال 1374 هجرى بچاپ رسيده است.

محرر اين تفسير گويد: نظريۀ خود را در فرصت ديگرى دربارۀ اين كتاب عنوان خواهم كرد.

ع 20 - كتاب القرآن ينبوع العلوم و العرفان از على فكرى است كه طى سه مجلد بقطع وزيرى در مرتبۀ دوم در مصر به سال 1370 هجرى بچاپ رسيده است.

[كتاب به اسلوبى بديع تمام فنون و صنايع و علوم و حرف را از قرآن كريم استنباط و استخراج كرده است].

ع 21 - كتاب التفسير العلمى للآيات الكونية فى القرآن تأليف حنفى أحمد است. كتاب بقطع وزيرى طى 439 صفحه در مصر بچاپ رسيده است.

ع 22 - كتاب نظرات فى القرآن از محمّد غزالى معاصر است. كتاب بقطع

ص: 233

وزيرى طى 276 صفحه بچاپ رسيده است.

ع - ف 23 - كتاب تاريخ القرآن تأليف استاد أبو عبد اللّه مجتهد زنجانى است كه فاضل أبو القاسم سحاب آن را از عربى به فارسى ترجمه كرده است و طى 124 صفحه، تقريبا بقطع وزيرى، در طهران بچاپ رسيده است.

ف 24 - كتاب «اثبات الآيات» يا «نسخ النسخ عن كرامة القرآن» تصنيف حاج ميرزا ولى اللّه سرابى است. كتاب، تقريبا بقطع خشتى طى 222 صفحه در تبريز بچاپ رسيده است.

[در كتاب مزبور در مقابل ص 62 قائلين به «نسخ نسخ» را چنين صورت داده:

1 - أبو مسلم مفسر اصفهانى.

2 - مولى أحمد اردبيلى در كتاب آيات الأحكام.

3 - شيخ محمّد جواد بلاغى در تفسير «آلاء الرحمن» و در كتاب «الهدى الى دين المصطفى».

4 - آية للّه سيد أبو القاسم خوئى در مقدمات تفسيرش.

5 - علامه سيد هبة الدين شهرستانى در كتاب «تنزيه التنزيل»] [متأسفانه يا كتاب «اثبات الآيات» ناتمام مانده و يا اين محرر از نسخۀ متمم بى اطلاع هستم].

ف 25 - كتاب قصص قرآن - قصص تنقيح شده - تأليف علامه حاج سيد صدرالدين بلاغى.

ف 26 - كتاب برهان قرآن در رد شبهات تأليف علامۀ مذكور [هر دو كتاب بقطع وزيرى مكررا در طهران بچاپ رسيده است].

ف 27 - كتاب تاريخ سير ترجمۀ قرآن در اروپا و آسيا ترجمه و اقتباس و نگارش جواد سلماسى زاده است كه بقطع وزيرى طى 115 صفحه در طهران بچاپ رسيده است. و بندۀ مخلص، آقاى سلماسى زاده فتح باب خوبى كرده اند اگر اين راه دنبال شود و حتى اشتباهات مترجمين زبانهاى ديگر كه سهوا و يا عمدا مرتكب شده اند، تذكر داده شود، چه اندازه عالى است و به خلاصه در اسلام اين كار بايد بشود.

ص: 234

ف 28 - كتاب معين الوارثين در مسائل ارث اسلامى از سيد أحمد كربلائى است كه تقريبا بقطع وزيرى و طى 140 صفحه در أوان سال 1301 هجرى بچاپ سنگى رسيده است [و شايد بلكه محقق، در موضوع خود بى نظير است].

محرر اين تفسير گويد: اين راه بصورت مدرن امروز بايستى جدا تعقيب شود زيرا وسائل حساب كاملا توسعه يافته است.

ف 29 - كتاب قوانين كيفرى (حدود، قصاص، ديات) (در اسلام از نظر خاصه و عامه) از استاد حاج سيد صادق بنى حسينى نزيل قم است كه با اسلوب عالى تنظيم و بقطع وزيرى طى 266 صفحه بچاپ رسيده است.

دراين باره علامۀ مجلسى تأليفى بزبان فارسى دارند. كتاب مخطوط است و بچاپ نرسيده و بسيار با حسن سليقه نوشته شده. اگر مؤلف كتاب قوانين كيفرى نسخۀ آن را ديده باشند تذكر مخلص را تصديق مى كنند. البته به كار بردن اصطلاح قانون و غيره در اين گونه مباحث تازگى دارد.

ع 30 - كتاب تنزيه الأنبياء از سيد شريف مرتضى علم الهدى أبو القاسم على بن حسين موسوى بغدادى متوفى به سال 346 هجرى است. كتاب تقريبا بقطع خشتى و طى 185 صفحه در نجف اشرف بچاپ رسيده است.

تذكر مهم: در اين سى شماره كتاب، در تقديم و تأخير آنها رعايت سال و يا حروف تهجى نشده است، بلكه مقصد جمع آورى بوده است.

يك - مسير حضرت رضا از مدينه به خراسان بر راه بصره و فارس بوده (ص 297).

دو - عبارت «المجالس بالأمانات» در ص 48 مذكور است.

سه - در نماز بر مرده پنج «اللّه أكبر» مى گويند: اشاره به پنج نماز شبانه روزى است اين جهت ظاهرى است و جهت معنوى اين است كه: خدا بر بندگان پنج فريضه دارد: نماز زكاة، روزه، حج، ولايت أهل بيت عليهم السّلام. پس براى مرده بدل از هر فريضه اى يك تكبير قرار داده شده پس كسى كه ولايت را قبول دارد در نماز بر او پنج تكبير و آنكه قبول ندارد چهار تكبير گفته مى شود (ص 236 به ترجمه).

چهار - موارد «بداء» در ص 101 مذكور است.

پنج - رفتن عيسى و مريم به مصر در ص 234 مذكور است.

شش - دو دختر يزدجرد شهريار، از خراسان به نزد عثمان فرستاده شدند و او يكى را به حسن و ديگرى را به حسين عليهما السّلام بخشيده... (ص 270).

هفت -... آمرين قوم موسى به پرستش گوساله پنج نفر بودند كه سر يك سفره غذاء مى خوردند: اذنبويه(1) و برادرش مبذويه و پسر برادرش و دخترش و زنش، و هم اينها هستند كه خدا أمر فرمود [بقره](2) را ذبح كنند (ص 237 به ترجمه).

هشت -... مردمى مى گويند كه: بهشت و جهنم هنوز آفريده نشده و بعد آفريده مى شود. حضرت رضا عليه السّلام فرمود: نه آن مردم از ما هستند و نه ما از آنها هستيم، هركس منكر آفريده شدن بهشت و آتش بشود على التحقيق پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را تكذيب كرده و ما را. و أهل دوستى ما نيست و مخلد در آتش جهنم است...

(ص 65 به ترجمه).

نه - روايات حضرت عبد العظيم حسنى عليه السّلام در ص 64 و 70 و 72 و 216 و 362 و 366 مذكور است.

ده - محمّد بن أحمد سنانى به ما حديث كرد - او گفت: أبو الحسين محمّد بن جعفر .

.

ص: 236

أسدى به ما حديث كرد - او گفت سهل بن زياد آدمى، بمن حديث كرد از عبد العظيم بن عبد اللّه حسنى - او گفت: از على بن محمّد العسكرى عليهما السّلام شنيدم كه مى فرمود: أهل قم و أهل آبه چون جدم على بن موسى الرضا عليهما السّلام را در طوس زيارت مى كنند آمرزيده اند.

هشدار! هركس آن حضرت را زيارت كند و در راه قطره اى آب آسمان به او برسد، خدا پيكرش را بر آتش حرام مى سازد (ص 366 به ترجمه).

2 - كتاب الانتصار بزبان عربى در منفردات اماميه از علم الهدى سيد مرتضى است كه طى 171 صفحه بقطع وزيرى در طهران به سال 1315 ق ه بچاپ سنگى رسيده است [و كتابى بسيار مورد لزوم است].

3 - كتاب جواب اشكالات موسى جار اللّه بزبان فارسى در ترجمۀ اجوبة مسائل جار اللّه از آية اللّه سيد عبد الحسين شرف الدين موسوى عاملى است كه طى 153 صفحه تقريبا بقطع وزيرى در اصفهان بچاپ رسيده است [و بسيار كتاب مفيدى است].

4 - حديث الثقلين از منابع أهل سنت بزبان عربى نشريۀ دار التقريب بين المذاهب الاسلامية [در قاهره] از محمّد قوام الدين قمى و شنوى است كه مؤرخ به سال 1370 و طى سى صفحه بقطع وزيرى بچاپ رسيده (و نسخه اى بسيار سودمند است).

5 - كتاب النص و الاجتهاد بزبان عربى تأليف آية اللّه الحجة سيد عبد الحسين شرف الدين موسوى است طى 267 صفحه بقطع وزيرى چاپ نجف اشرف به سال 1375 هجرى قمرى [كتابى است بسيار مهم و سودبخش] مسئله فريضۀ مشتركه معروف به «حماريه» يا «حجريه» يا «يميّه» يا «عمريه» را در ص 159 و 160 كتاب ببينيد].

6 - كتاب جنة المأوى بزبان عربى بقلم آية اللّه العظمى شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء است كه جامع و مرتب و تعليقه نگار برآن، سيد محمّد على قاضى طباطبائى است. كتاب، بقطع وزيرى تقريبا طى 372 صفحه در تبريز بچاپ رسيده است.

7 - كتاب المراجعات بزبان عربى تأليف پيشواى بزرگ سيد عبد الحسين شرف الدين است كه طى 363 صفحه بقطع خشتى در بغداد به سال 1365 بچاپ رسيده [و كتابى است بس عالى].

ص: 237

(اين كتاب را علامه سردار كابلى حيدر قلى خان بن نور محمّد خان به فارسى ترجمه كرده و در طهران بچاپ رسيده است).

8 - كتاب الدعوة الاسلامية الى وحدة أهل السنة و الامامية بزبان عربى از مجتهد أكبر أبو الحسن شيخ على خنيزى است كه تولدش به سال 1291 و رحلتش به سال 1363 هجرى قمرى بوده و كتاب، مشتمل بر دو جزء (جزء اول طى 258 صفحه و جزء دوم طى 422 صفحه) بقطع وزيرى در بيروت به سال 1376 ق ه بچاپ رسيده است [و آن كتابى است بس عزيز].

9 - كتاب مجالس الفصول المختارة من العيون و المحاسن معروف به «مجالس» در مناظرات تأليف شيخ مفيد أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النعمان (336-413 ق) است كه سيد مرتضى علم الهدى أبو القاسم على بن الحسين موسوى (355-436 ق) آن را انتخاب نموده و آقاجمال محمّد بن آقاحسين محقق خوانسارى (متوفى به سال 1135 ق) بزبان فارسى ترجمه كرده و در طهران در سال 1380 ق طى 499 صفحه بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

10 - كتاب الدين و الاسلام يا الدعوة الاسلامية بزبان عربى از آية اللّه شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء نجفى است كه در صيداء به سال 1330 ق ه بقطع وزيرى طى دو مجلد بچاپ رسيده است.

11 - كتاب اصل الشيعة و اصولها بزبان عربى از آية اللّه شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء است كه در نجف اشرف طى 172 صفحۀ ثمنى بچاپ رسيده است.

[اين كتاب را شاهزاده عليرضا خسروانى بنام «ريشۀ شيعه و پايه هاى آن» بزبان فارسى ترجمه كرده و بچاپ رسانيده است] (كتاب، بسيار مهم است).

12 - كتاب المراجعات الريحانية بزبان عربى در نقود و ردود از آية اللّه مزبور است كه در بيروت به سال 1331 طى دو مجلد (ج 1 در 129 صفحه و ج 2 در 155 صفحه) بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

13 - كتاب الفردوس الأعلى بزبان عربى از آية اللّه مزبور است با تعليقات از بحاثۀ متبحر سيد محمّد على قاضى طباطبائى كه به اهتمام... سيد محمّد حسين طباطبائى

ص: 238

در تبريز بقطع خشتى به سال 1372 ق ه طى 288 صفحه بچاپ رسيده است.

14 - كتاب تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام بزبان عربى از آية اللّه سيد حسن صدر است كه به سال 1370 ق ه در عراق بقطع وزيرى طى 420 صفحه بچاپ رسيده است (و كتابى است بسيار شريف و مهم).

15 - كتاب تاريخ علم كلام تأليف علامه شبلى نعمانى است و ترجمۀ آن بزبان فارسى از سيد محمّد تقى فخر داعى گيلانى است كه در طهران به سال 1368 ق ه طى دو جلد (ج 1 در 170 صفحه و ج 2 در 236 صفحه) بچاپ رسيده است [در آخر كتاب بحث و انتقاد هم برآن افزوده شده].

16 - كتاب الآيات البينات فى قمع البدع و الضلالات بزبان عربى بقلم سحار آية اللّه شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء است كه به سال 1345 در نجف اشرف تقريبا بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

كتاب مشتمل است بر:

1 - المواكب الحسينية (طى 28 صفحه).

2 - نقض فتاوى الوهابية (طى 32 صفحه).

3 - رد الملاحدة و الطبيعية (طى 30 صفحه).

4 - خرافات البابية و البهائية (طى 60 صفحه).

17 - كتاب رسائل التعليقات بزبان عربى از معروف رصافى است در نقود و ردود. و كتاب، به سال 1376 ق ه طى 247 صفحه تقريبا بقطع وزيرى در بيروت بچاپ رسيده است.

18 - كتاب الشيعة فى التاريخ بزبان عربى از محمد حسين الزين العاملى است در رد بر حملات أهل سنت بر شيعه و جواب به اتهامات آنان. كتاب در سال 1357 ه ق در صيداء طى 214 صفحه بچاپ رسيده است.

19 - كتاب من أشعة القرآن بزبان عربى از محمد أمين زين الدين است كه در نجف اشرف طى 146 صفحه تقريبا بقطع ثمنى به سال 1374 ق ه بچاپ رسيده است.

ص: 239

20 - كتاب مع الدكتور أحمد أمين فى حديث المهدى و المهدوية بزبان عربى از محمّد أمين زين الدين مزبور است كه به سال 1371 ق ه بقطع تقريبا ثمنى طى 101 صفحه در نجف اشرف بچاپ رسيده است.

21 - كتاب المهدى و أحمد أمين بزبان عربى از محمّد على زهيرى نجفى است كه به سال 1370 ق ه در نجف اشرف طى 219 صفحۀ ثمنى بچاپ رسيده است.

22 - كتاب الفصول المهمة فى تأليف الأمة بزبان عربى از آية اللّه سيد - عبد الحسين شرف الدين موسوى عاملى است كه به سال 1347 ق ه در صيداء طى 192 صفحه بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

23 - [الكلمة الغراء فى تفضيل الزهراء عليهما السّلام بزبان عربى از مؤلف مزبور است كه براى أول بار طى 40 صفحه بقطع وزيرى ضميمۀ الفصول المهمه بچاپ رسيده است].

24 - كتاب فدك فى التاريخ بزبان عربى از سيد محمّد باقر صدر است كه به سال 1374 ق ه طى 168 صفحه در نجف اشرف بچاپ رسيده است.

25 - كتاب الغيبة بزبان عربى از شيخ الطائفه شيخ محمّد بن حسن طوسى (متوفى به سال 460) است كه طى 300 صفحه بقطع خشتى در تبريز سال 1324 ق ه بچاپ سنگى رسيده است.

26 - كتاب البيان فى اخبار صاحب الزمان بزبان عربى از شيخ حافظ أبو - عبد اللّه محمّد بن يوسف بن محمّد كنجى شافعى متوفى به سال 658 ق ه است كه طى 45 صفحه به ضميمۀ كتاب شمارۀ 25 بچاپ رسيده است.

27 - كتاب حور مقصورات در ترجمۀ اعتقادات صدوق بزبان فارسى از عالم زاهد ميرزا محمّد طبيب زادۀ احمدآبادى اصفهانى است كه طى 128 صفحه تقريبا بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

28 - الرواشح السماوية فى شرح الأحاديث الامامية بزبان عربى از مير محمّد باقر داماد حسينى است كه اراده داشته است أصول كافى را شرح كند و در مقدمۀ آن كتابى

ص: 240

در علم درايه نوشته و ديباجه و درايه در 217 صفحۀ خشتى به سال 1311 ق ه بچاپ سنگى رسيده است.

29 - وجيزه بزبان عربى در علم درايه از شيخ بهائى (شيخ بهاءالدين محمّد بن عز الدين حسين عاملى) است كه تقريبا طى ده صفحۀ خشتى در مطبعۀ مجلس طهران به سال 1356 ق ه بچاپ رسيده است.

[محل تحرير كتاب در شهر كنجه در ماه صفر سال 1015 بوده است].

علم درايه: علمى است كه در آن از طريق سند حديث [از جهت صحت و سقم آن براى شناختن مقبول و مردود حديث] و از متن حديث [كه معناى حديث به آن بر سر پاست] و كيفيت تحمل و آداب نقل حديث، بحث مى شود.

حديث: گفتار معصوم يا حكايت از گفتار معصوم و يا كردار معصوم و يا تقرير معصوم است [يعنى يا خود معصوم فرموده و يا خود رفتار كرده و يا شخصى رفتار كرده] و معصوم آن را ديده و انكار نكرده است].

و نزد ما طايفۀ اماميه، اطلاق حديث بر غير آنچه از معصوم وارد شده مجاز است.

اثر [أثر بر وزن سبب است و جمع آن آثار است] و خبر گاهى بر چيزى اطلاق مى شود كه از غير معصوم وارد شده باشد خواه از صحابى [صحابى كسى است كه:

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را ديده يا ملاقات كرده ملاقاتى عادى و با ايمان از دنيا رفته است] و خواه از تابعى [تابعى كسى است كه: صحابى را ديده يا ملاقات كرده ملاقاتى عادى، و با ايمان از دنيا رفته است] و خواه از أمثال اين دو [مانند تابع تابعى] و گاهى بر چيزى اطلاق مى شود كه مرادف حديث است و اين اطلاق دوم بيشتر از اطلاق أول است.

تذكر: نام كردار و يا تقرير معصوم، «سنت» است نه حديث پس سنت اعم از حديث است يعنى هر حديثى سنت است ولى هر سنتى حديث نيست(1).

ص: 241

آنچه به آن معنى حديث برپاست متن حديث است و سلسلۀ راويان حديث تا معصوم، سند حديث است.

اگر رواة خبر، همه يا بيشترشان در يك أمر خاصى مشترك باشند(1)، حديث: مسلسل است.

اگر حديث مخالف مشهور باشد، حديث: شاذ است.

د: اگر سلسلۀ رواة سند همه امامى مذهب و ممدوح به عدالت باشند، حديث: صحيح است.

اگر سلسلۀ رواة، ممدوح به عدالت نباشند خواه كل و خواه بعض آنها، حديث: حسن است.

اگر مدح يا ذمشان مسكوت عنه است، حديث: قوى است.

اگر همۀ رواة سند يا بعض آنها امامى مذهب نيستند و ليكن همه تعديل شده اند، حديث: موثق است(2).

غير از اين چهار تا كه ذكر شد حديث: ضعيف است.

اگر عمل بمضمون حديث، مشهور باشد، حديث: مقبول است.

گاهى ضعيف را بر قوى اطلاق مى كنند بر هر دو معنى قوى(3)و گاهى ضعيف، خاص حديث مشتمل بر جرح يا تعليق يا انقطاع يا إعضال يا ارسال است.

ه: گاهى راوى كه سند را رها مى كند معلوم است كه او سند غير امامى عادل را رها نمى سازد لذا اين هم جزء صحيح

ص: 243

[صحاح] محسوب است مانند: مراسيل [مرسلهاى] محمّد بن أبى عمير (رحمه اللّه) و روايت او أحيانا از غير ثقه زيان ندارد زيرا نگفته اند: از غير ثقه روايت نمى كند، بلكه گفته اند: از غير ثقه ارسال نمى كند.

و: حديث اگر مشتمل بر علت خفى در متن آن يا در سندش باشد كه قدح به هم رساند [مانند حديث ترك بسمله مروى از ابن عباس]، حديث: معلل است.

اگر سخن راوى مخلوط حديث شده باشد يا راوى، سند مدرج است(1).

يا متن دو حديث را بهم خلط كرده باشد، حديث:

اگر حديث موهم شنيدن از أستادى باشد كه مى دانيم راوى از او نشنيده و يا راوى چند استاد دارد كه مثلا لقبهاى مشهور آنها را ذكر نكرده، حديث: مدلس است.

اگر راوى حديث، بعض رواة را يا سند را سهوا يا براى رواج دادن يا كساد كردن، تبديل كرده، حديث: مقلوب است.

اگر در سند يا متن، تصحيف شده، حديث: مصحف است.

اگر راوى اسمش و اسم پدرش با ديگرى در لفظ يكسان باشد نه در معنى، حديث: متفق و مفترق است.

اگر اسم در نوشتن يكسان است نه در تلفظ، حديث: مؤتلف و مختلف است.

اگر اسم دو راوى يكسان است ولى اسم پدرانشان در نوشتن يكسان ولى در تلفظ يكسان نيست، حديث: متشابه است.

اگر راوى همسال مروى عنه باشد يا هر دو هم شاگردى بوده باشند: روايت أقران است.

اگر راوى بر مروى عنه در سن يا در قرائت نزد استاد، مقدم باشد: روايت أكابر از أصاغر است.

ص: 244

ز: اقسام تحمل حديث هفت است:

يك: سماع از شيخ است و آن اعلاى مراتب هفتگانه سماع است.

است - در اين صورت «مجاز» مى گويد: «سمعت فلانا» يا «حدثنا» يا «أخبرنا» يا «نبأنا»:

دو: خواندن بر شيخ است و عرض ناميده مى شود اگر عرض است.

ديگرى هم بر شيخ خوانده و او شنيده است باز هم عرض محسوب است:

سه: اجازۀ شيخ است خواه بگويد و خواه بنويسد: اجازه است:

چهار: دادن شيخ است كتاب خود را بااينكه بگويد مناوله است.

اين را شنيده ام ولى ديگر (اجازه دادم) را نگويد، اين «مناوله» است. ولى اگر آن را بگويد أعلى انواع اجازه است:

پنج: نوشتن شيخ است مرويات خود را بخط خود يا كتابت است.

نوشتن ديگرى است بأمر شيخ در اين صورت «مجاز» مى گويد:

«كتب الى» يا «حدثنا مكاتبة»:

شش: اعلام شيخ است به اين كه فلان خبر يا كتاب را اعلام است.

روايت كرده است، ديگر نه كتاب بدهد و نه اجازه و اين هم مانند «مناوله» است در اين صورت «مجاز» مى گويد: «أعلمنا» و مانند آن:

هفت: يافتن كسى است روايتى را كه نوشته شده است و جاده است.

بدون اتصال به يكى از طرق ششگانه كه گفته شد - در اين صورت يابنده، مى گويد: «وجدت بخط فلان» يا «فى كتاب أخبرنى فلان أنه خط فلان». و در عمل به اين طريق دو قول است. و اما اين را روايت نبايد گفت:

[پايان اقتباس و ترجمه و خلاصه از وجيزه].

ص: 245

30 - كتاب مقياس الهداية فى علم الدراية بزبان عربى از علامه حاج شيخ عبد اللّه مامقانى است. كتاب بقطع وزيرى طى 225 صفحه به سال 1345 ق ه در نجف اشرف بچاپ رسيده است. و تاريخ تأليف آن به سال 1333 ق ه است.

[كتاب مخزن المعانى در شرح احوال مامقانى بزبان عربى طى 54 صفحه ضميمۀ مقباس مزبور بچاپ رسيده است] 31 - كتاب هدية المحدثين بزبان فارسى در علم درايه از حاج شيخ على أكبر مروّج الاسلام است كه طى 175 صفحۀ ثمنى بچاپ سنگى رسيده است. [تاريخ تأليف كتاب سال 1348 ق ه است].

حكم القصر - حكم الافطار - قدر السفر المقتضى للتقصير و الافطار - نكاح المتعة - صحاح تنم على الخليفة - المسح على الأرجل - المسح على الخفين و الجوربين - المسح على العمامة - مسح الأذنين - الوضوء بالنبيذ.

5 - رساله در حرمت لعب به شطرنج و ساير آلات قمار موسوم به «شطرنجيه» بزبان عربى طى 37 صفحه تأليف علامه شيخ عبد الرسول مازندرانى است كه مؤلف، چهارده حديث بر حرمت نقل كرده و علاوه برآن از كتب فقهاء بزرگ استدلال نموده است.

[پس از آن فرزندش على بن عبد الرسول آن را بزبان فارسى ترجمه كرده و طى 51 صفحه بخط سيد مرتضى برغانى در خاتمۀ رساله بچاپ رسيده است].

به خلاصه نوشته كه: در زمان ما به وسوسۀ شياطين، شبهه شده كه بازى كردن به شطرنج و أمثال آن در شريعت اسلام در صورتى كه گرو نبندند و برد و باخت ننمايند حرام نيست لذا براى رفع شبهه اين رساله را نوشتم. (هر دو رساله بقطع ثمنى است تقريبا و به سال 1320 ق ه در طهران بچاپ سنگى رسيده است).

6 - رسالۀ ابطال التناسخ در رد بر تناسخ بزبان فارسى از حاج شيخ محمّد رضا طهرانى نجفى است. كتاب بقطع وزيرى مشتمل بر 72 صفحه در سال 1310 ق ه در بمبئى بچاپ رسيده است.

7 - كتابخانۀ اسكندريه بزبان عربى بقلم شبلى نعمانى است كه سيد محمّد تقى فخر داعى گيلانى آن را ترجمه كرده و طى 67 صفحه در مطبعۀ ارمغان طهران در سال 1355 ق ه بچاپ رسيده است.

موضوع كتاب بسيار خواندنى است و ملخص آن اين است كه: كتابخانۀ اسكندريه را كه سلاطين بت پرست مصر قبل از مسيح تشكيل دادند، نصارى قبل از اسلام آن را بر باد دادند، هرچند اين عمل در آن زمان موجب فخر و مباهات بود لكن بعد وقتى كه دورۀ تمدن و تهذيب رسيد ديدند آن عمل باعث شرمسارى و سرافكندگى است، براى اينكه دامن خود را از اين لكه پاك كنند غير از اين چاره ئى نديدند كه: دامن

ص: 247

ملت ديگرى را به آن آلوده نمايند. و أول كس كه اين اتهام را در اروپا منتشر ساخت أبو الفرج ابن العبرى طبيب يهودى است. و وى قضيه را چنين طرح كرده كه: عمر و عاص به خليفه اطلاع داد كه همچو كتابخانه ئى در اسكندريه موجود است تكليف چيست ؟ خليفه در جواب نوشت كه: اگر اين كتابها موافق با قرآن مى باشد هيچ ضرورتى به آنها نيست و اگر مخالف با قرآن است تمام آنها را بر باد بده. و بعد از وصول اين جواب عمر و كتابها را بين حمامى هاى اسكندريه تقسيم كرد و در مدت شش ماه تمام كتب را سوزانيده بر باد داد.

علامۀ مؤلف محترم با دلائل تاريخى اثبات كرده كه سلاطين عيسوى براثر تعصب مذهبى زمانى كه ديانت مسيح در مصر منتشر شد شروع بانهدام اين كتابها نموده و مخصوصا كشيشان، بيشتر دامن به آتش زده و در اجراى اين منظور سهم وافرى داشتند [و به خلاصه در عهد اسلام از آن كتابخانه ردّ پائى نمانده بود تا چه رسد به كتابها و اين سؤال و جواب و سوزانيدن كتابها بأمر عمر، بالتمام اتهام صرف است].

8 - كتاب ذخائر الامامة در خمس بزبان عربى تأليف علامه شيخ فياض الدين زنجانى است. كتاب، به سال 1359 ق ه طى 238 صفحه تقريبا بقطع وزيرى در طهران بچاپ رسيده است.

[براى تحقيق در مسئله خمس كتابى پرأرج است].

9 - كتاب مصباح السالكين و زاد المسافرين بزبان فارسى در موضوع قبله از سيد محمد بن عبد الكريم موسوى تبريزى شهير به «مولانا» است كه در سال 1349 ق ه 103 صفحه بچاپ سنگى رسيده است.

[كتاب در مسئله قبله بس نفيس است].

10 - قانون رضاع در اسلام بزبان فارسى از دانشمند آقا محمد سنگلجى استاد دانشكدۀ حقوق و سياسى است كه طى 45 صفحه بقطع ثمنى با يك جدول در طهران به سال 1354 ق ه بچاپ رسيده است.

[كتاب در فن خود عالى تنظيم شده است].

ص: 248

11 - كتاب الأرض و التربة الحسينية بزبان عربى تأليف آية اللّه العظمى شيخ محمد حسين آل كاشف الغطاء است كه در نجف اشرف طى 119 صفحه بقطع كوچك به سال 1365 ق ه بچاپ رسيده است.

[كتاب در موضوع خود ممتاز است].

12 - كتاب هند اسرارآميز بزبان فارسى چاپ سال 1375 طهران طى 100 صفحه از مؤلفى است كه كتاب ديگرى هم بنام «فلسفۀ شرق» نگاشته و در مقدمۀ آن، دروغ پردازى دروغهاى آن را پرداخته از قبيل اينكه: خبر نبوى «أنا مدينة العلم و على بابها» ساختگى است و در صورتى كه يك كتاب در أسناد و مدارك اين خبر آنهم از طرق أهل سنت نوشته شده و هكذا ساير مطالب آن، و شايد تمام كتاب «فلسفۀ شرق» براى تكذيب همين خبر نبوى نوشته شده است.

خلاصه: «بيرونى» با پول خود به هند رفته و كتاب «تحقيق ما للهند» بزبان عربى نوشته كه در اين روزگار از كثرت فنون فشردۀ مندرج در آن، معاصران از ترجمۀ آن به فارسى عاجزند. و اين نويسنده هم با پول و ارز همين كشور به هند مسافرت كرده و كتابى نوشته كه ضمن بررسى آن درمى يابيم كه از اسرار هند اسرارآميز همين جملۀ ذيل را براى ايران هديه آورده است:

(مكه هم يك كلمۀ هندى است نه عربى به اين معنى كه قبل از ظهور اسلام عده اى زياد از هندوها در عربستان به سرمى بردند و بتهاى زيادى را مى پرستيدند. از جمله اين بتها نامش مكشا بود. اين بت چون بت بزرگ آنها بود اعراب آن را پسنديدند و در جزو بتان خود قرارش دادند كم كم نام شهرى هم كه در آن مى زيستند بنام اين بت خوانده شد و «مكشا» بتدريج بصورت «مكه» در آمد - ص 84).

تذكر: عجبا از عبارات فارسى كتاب فلسفۀ شرق نگار.

1 - [مكه كلمۀ هندى است].

سخن از مكه است يا از كلمۀ مكه ؟ 2 - [نه عربى]

ص: 249

دليل اينكه عربى نيست و هندى است چيست ؟ 3 - [عده اى زياد].

عبارت نامأنوسى است.

4 - [هندوها].

هندوان صحيح است.

5 - [هندوها در عربستان به سرمى بردند].

در كجاى عربستان هندو به سرمى برده ؟ 6 - [بتهاى زيادى مى پرستيدند].

اين عبارت ساخته و پرداختۀ زبان فارسى زبان نيست.

7 - [بت بزرگ آنها بود].

ازچه لحاظ بت بزرگ بوده ؟ 8 - [اعراب آن را پسنديدند].

هندوها در عربستان بتكده نداشتند، از كجا اعراب ديدند و پسنديدند؟ 9 - [جزو بتان].

جزو غلط است و «جزء» صحيح است.

10 - [قرارش دادند].

در زبان فارسى استعمال اين گونه ضمير غلط است.

11 - [كم كم نام شهرى كه در آن مى زيستند بنام اين بت خوانده شد].

آيا شهر قبلا اسم نداشته ؟ و اگر اسم داشته است اسمش چه بوده كه بعدا «مكشا» شده ؟ 12 - [بتدريج بصورت مكه در آمد].

به چه دليل ؟ محرر اين تفسير گويد:

يك - همين كتابهاست كه جوانان ساده لوح مى خوانند و همين اسرار! را مطالعه

ص: 250

مى كنند كه ملحد و بى دين مى شوند.

دو - اگر از محرر اين تفسير استشاره كرده بود به او مى گفتم: هند مرو.

مرو به هند و برو با خداى هند بساز *** بهر كجا كه روى آسمان همين رنگ است

13 - هند يا سرزمين اشراق بزبان فارسى تأليف ع. وحيد مازندرانى است [عجبا!].

14 - زندگى در هندوستان بزبان فارسى تأليف جواد معين است.

15 - كتاب الجماهر فى معرفة الجواهر بزبان عربى از تصانيف استاد أبو الريحان محمد بن أحمد بيرونى است. كتاب به سال 1355 ق ه طى 272 صفحه بقطع وزيرى در دكن بچاپ رسيده است.

در ص 194 به ترجمه مى نويسد: عرب، ياقوت و زمرّد و بلور را كلا «قوارير» مى نامد (ه).

محرر اين تفسير گويد: بنابراين «قوارير» مذكور در سورۀ «دهر» از قرآن كريم، شامل هر سه مى شود.

در ص 152 مى نويسد: [و من طرائف الصوفية انهم قالوا فى تفاسير القرآن فى قوله تعالى: «أ لم يجدك يتيما فآوى» انه تشبيه اياه بالدرة التى لم يوجد مثلها، كما انه عليه السّلام خيرة الخلق و أن لا يكون نبى بعده].

در ص 218-220 به خلاصه و ترجمه مى نويسد: سنگى كه مى گويند:

جالب باران است، يا سنگى كه مى گويند: دافع سرماست؛ دروغ است.

در ص 207 از مار مهره (مهرۀ مار) شرحى بيان كرده و اظهار عقيده اى در خواص آن نكرده.

در ص 174 به ترجمه مى نويسد: بت هبل كه در عهد جاهليت در كعبه گذاشته بودند از عقيق بوده و دست راست آن شكسته بوده و بجاى آن دستى از طلا گذارده بودند. و اين عجيب است. زيرا أهل هند بتهاشان كه بشكند يا سوراخ بشود و يا آفت ديگر به آنها برسد، دوست ندارند و دور مى اندازند چگونه أهل مكه بت دست بريده

ص: 251

را تعظيم مى كرده اند؟ بسيارى از مردم، عقيق را دوست ندارند بسبب [عقوق] و مى گويند: فرمودۀ حضرت: «تختموا بالعقيق» [: انگشتر عقيق بدست كنيد] تصحيف راويان است و «تخيموا» بوده و مراد از عقيق، وادى عقيق نزديك مدينۀ منوره است يعنى خيمه در وادى عقيق بزنيد.

و اين تصحيف، عادت أمثال رواة است مانند آنكه معروف است پيامبر صلّى اللّه عليه و آله «يغسل حصى الجمار» يعنى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سنگريزه ها را كه در حج براى رمى جمرات به كار مى برد مى شست. و يكى از محدثين آن را «يغسل خصى الحمار» خوانده يعنى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خايه هاى خر را مى شست.

يك نفر كه اين را شنيد، پرسيد كه: حضرت چرا اين كار را مى كرد؟! گوينده در جواب گفت: اى پسركم! حضرت براى فروتنى چنين مى كرد.

بعد بيرونى مى نويسد: گوئى اين فروتنى را بر فروتنى مسيح كه پاهاى حواريان را مى شست قياس كرده (و اللّه الموفق) (ه).

در ذيل ص 166 مى نويسد: [«البرابى» جمع «بربا» كلمة قبطية و هى الهياكل لقد ماء المصريين].

در ص 140 و 141 به خلاصه و ترجمه مى نويسد: «يم» كلمۀ سريانى است و برخلاف گفتۀ خليل كه گفته بمعنى درياى ژرف است. قرآن كريم براى هر آب مجتمع استعمال كرده: هم براى دريا آنجا كه فرموده: «فأخذناه و جنوده فنبذناهم فى اليم» و هم براى رود نيل يا يكى از خليجهاى عين الشمس مقر فرعون، آنجا كه فرموده:

«فاذا خفت عليه فألقيه فى اليم» و هم براى آب مجتمع از سيل، زيرا در حكايت موسى فرموده: «لنحرقنه ثم لننسفنه فى اليم نسفا» چه آنكه دريا در صحراى تيه نبوده.

16 - كتاب يا رسالۀ مقصد الطالب فى أحوال أجداد النبى و عمه أبى طالب بزبان عربى فارسى از ميرزا محمد حسين گرگانى است. مؤلف مزبور مدتى در هندوستان بوده و زمانى در ايران. اما در زمان توقف در هندوستان پنج رساله تأليف كرده از

ص: 252

جمله: يكى مقصد الطالب است و ديگر رسالۀ نصرة الاسلام است در رد بر پادرى نصرانى، ديگر رسالۀ ليلتين است نيز در رد بر او [و آن رساله ئى است كه در دو شب نوشته].

اما در زمان توقف در ايران ده كتاب و رساله نوشته.

كتاب مقصد الطالب طى 86 صفحه تقريبا بقطع وزيرى به سال 1311 ق ه در بمبئى بچاپ رسيده است.

17 - كتاب نجوم السماء در تعيين مولد خاتم الأنبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم بزبان فارسى طى صفحات ثمنى از حسين بن محمّد تقى نورى مازندرانى است كه در طهران بچاپ سنگى رسيده است.

در آخر كتاب مى نويسد: چند كرامت كتبى از پيشوايان عراق از جمله از سيد الفقهاء آقاى سيد مهدى قزوينى حلاوى بامضاء آية اللّه حاج ميرزا حسن شيرازى براى اين مؤلف فرستاده شده از جمله اين است كه: جماعتى از أهل بكتاشيه كه صنفى از أهل تصوفند و رئيس ايشان ملقب است به «دده» كه منزل او در كربلاى معلى است و در هر شهر تكيه و موقوفاتى دارند و مواظبت تامى دارند در زيارت مرقد منور أمير المؤمنين و أبى عبد اللّه عليهما السّلام آمدند به نجف اشرف و در تكيه اى كه در آن از ميان يكى از حجرات سمت غربى صحن مقدس باز مى شود منزل كردند - يكى از آنها مبتلا بود بمرض جنون. چون خواستند بحرم مشرف بشوند ترسيدند كه مبادا از او اذيتى به خود يا ديگرى برسد. پس دو دست او را محكم بستند و مغلول نمودند در ميان چوب و ميخهاى آهنى و رفتند، پس فرار كرد و داخل حرم مطهر شد چون به نزديك ضريح منور رسيد آن غل باز شد و افتاد و الحمد للّه...

18 - رسالۀ أمهات النبى بزبان عربى از أبو جعفر محمّد بن حبيب اخبارى بغدادى نسابه، مؤلف كتاب «المحبر» متوفى به سال 245 مى باشد كه رساله، در بغداد بقطع وزيرى با مقدمه و تعليقات طى 23 صفحه بهمت دكتر حسين على محفوظ به سال 1372 ق ه بچاپ رسيده است.

ص: 253

شفائى است كه طى 340 صفحۀ خشتى به سال 1381 ق ه در طهران بچاپ رسيده است.

[هر دو كتاب در فن خود قابل و جالب است].

9 - كتاب أحكام قرآن يا قانون اسلام بزبان فارسى از غلامرضا اميرى گروسى است كه طى 119 صفحه بقطع تقريبا وزيرى در طهران بچاپ رسيده است.

10 - كتاب قواعد فقه بزبان فارسى از دكتر محسن شفائى مزبور است كه طى 177 صفحه تقريبا بقطع وزيرى، بچاپ رسيده. فهرس قواعد فقه مندرج در كتاب مزبور عبارتست از:

1 - قاعدۀ احسان. 2 - قاعدۀ يد (ضمان يد).

3 - قاعدۀ يد (وضع يد) [بمعنى ملكيت].

4 - قاعدۀ غرر. 5 - قاعدۀ ما يحلل الكلام و يحرم الكلام.

6 - قاعدۀ اعتداء [اعتدى].

7 - قاعدۀ ما يضمن بصحيحه يضمن بفاسده.

8 - قاعدۀ شرط. 9 - قاعدۀ ولايت.

10 - قاعدۀ نيابت كه عبارت است از اعطاء حكم به فعل نائب بمانند حكم به فعل منوب عنه.

11 - قاعدۀ اعراض.

12 - قاعدۀ يغتفر فى الثوانى و التوابع ما لا يغتفر فى الأوائل.

13 - قاعدۀ لا ضرر. 14 - قاعدۀ تسليط. 15 - قاعدۀ عسر و حرج.

16 - قاعدۀ اينكه: اذن در ترك واجب يا مستحب مؤكد آيا افادۀ رفع واجب و رفع شدت استحباب را مى نمايد يا نه ؟ 17 - قاعدۀ بقاء أثر حكم حرامى كه شخص باشتباه مرتكب آن شده ولى آن را ادامه داده است.

18 - قاعدۀ اينكه: اعمالى كه مقدمات آنها اختيارى است شرعا اختيارى مى باشد و لو آنكه بعدا اضطرارى شوند و شخص مرتكب، بعد از واقعه نادم گردد.

ص: 255

19 - قاعدۀ عدل و انصاف.

20 - قاعدۀ تلف. 21 - قاعدۀ تسبيب. 22 - قاعدۀ مقتضى و مانع.

23 - قاعدۀ حقوق قابل نقل و صلح و حقوق غير قابل نقل و غير قابل صلح كه از آن به «ما يقبل النقل و الصلح من الحقوق» تعبير شده - و فرق بين حكم و حق و اقسام اين دو.

24 - قاعدۀ اذن. 25 - قاعدۀ استيمان. 26 - قاعدۀ لزوم.

27 - قاعدۀ اقدام [كه خود كرده را تدبير نيست].

28 - قاعدۀ أصل صحت.

تذكر: ممكن است قاعدۀ 11 و 12 يكى باشد.

11 - كتاب تحقيق در أحوال شيخ طبرسى صاحب تفسير مجمع البيان بزبان فارسى از دكتر حسين كريمان است كه طى دو مجلد بقطع وزيرى از انتشارات دانشگاه طهران به سال 1380 ق ه است (: ج 1 داراى 333 صفحه و ج 2 داراى 328 صفحه).

[هر دو مجلد، كتاب پرفايده اى است].

انتقاد: [در صورتى كه آمار مسلمانان جهان، محقق از هفتصدميليون هم متجاوز است].

ب: در مبحث وحدت وجود كه وارد مى شوند از عهده برنمى آيند [بااينكه ندانستن عيب نيست، مع ذلك اقرار به عجز خود نمى كنند] بعدا در گرداب وحدت وجود هندى مى افتند و ديگر خلاصى ندارند. بسيارى از عارفان بزرگ هم وارد اين مبحث شده اند و ليكن خزۀ شبهات هندوئيسم آنها را غرق كرده است:

در اين ورطه كشتى فروشد هزار *** نيامد يكى تخته اى بر كنار

انتقاد: آيا قرآن كريم دربارۀ چنين مسئله مهمى كه در سرتاسر شبه قارۀ هندوستان رايج بوده است بيانى نفرموده ؟ كلا و حاشا كه مطلبى را فروگذار كرده باشد! قرآن كريم فرموده: وجود، وحدت دارد يعنى وجودى و هستيى اى نيست جز وجود حق زيرا از جمله: فرموده: «كُلُّ شَيْ ءٍ هٰالِكٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ لَهُ اَلْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ » [سورۀ قصص آيۀ 88] يعنى هر چيزى نابود است غير از ذات خدا، از آن او است فرمان. شما يافت شده هاى [كوزه اى] از: پريان و آدميان كه دست پروردۀ خدائيد بسوى او بازگشت داده مى شويد.

ساده ترين مثال براى اين مطلب تصوير يك كوزه گر و كوزه هاى متعدد است.

در كارگاه كوزه گرى، وجود، از آن كوزه گر است [به وحدت وجود] و اما كوزه ها وجودشان - همان وجودنماشان - به دم و ارادۀ كوزه گر وابسته است. كوزه ها باشند يا نباشند وجودى ندارند. عاقبت خاكند بلكه الآن خاكند. و خاك أسير پنجۀ كوزه گر است.

آرى: دو وجود و هستى كامل در مغز بنحو كامل تصورش محال است تا چه رسد به اينكه وجود حقيقى داشته باشد.

ج: در تاريخ اديان تحقيقاتى مى كنند و مى گويند: أول، مردم غارنشين بوده اند رفته رفته متمدن شده اند...

انتقاد: به خلاصه الهاماتشان به همان سبك كلاسيك است كه از متفكران

ص: 257

قرون وسطائى اروپائى الهام گرفته اند.

در صورتى كه قرآن كريم آدم أول را عالم و جامع تمام علوم مى داند، آنجا كه فرموده: «وَ عَلَّمَ آدَمَ اَلْأَسْمٰاءَ كُلَّهٰا» [سورۀ بقره آيۀ 28].

بايد اين نويسندگان فكر كنند و بدانند كه انسانهاى شهرى و بقول خودشان متمدن و نيز انسانهاى غير شهرى و بقول خودشان غير متمدن و وحشى هميشه دوش به دوش هم زندگانى كرده اند. شيطان وحشى با آدم و حواء مى زيسته، قابيل وحشى با هابيل مى زيسته. بيرون طهران هم كوليها در صحراء منزل دارند. آدم خوران افريقائى امروز هم در جوار امريكائيان و اروپائيان متمدن!! زيست مى كنند(1)د: تناسخ هندى را با بيان مولوى و ديگر از عارفان بزرگ در ارتقاء موجودات به يكديگر اشتباه مى كنند.

انتقاد: در صورتى كه تناسخ هندى باطل است كه قبلا نوشته ايم.

و موضوع ارتقاء انسان از عالم جمادى به عالم نباتى و از آن به عالم حيوانى و بعد به عالم انسانى و پس از آن به عوالم راقيۀ ديگر (كه از جمله مولوى گفته) مسئله ديگرى است.

2 و 3 - تجريد الاعتقاد از محقق وحيد دهر خواجه نصير الدين طوسى است بزبان عربى كه طى 111 صفحه بقطع صغير بچاپ سنگى رسيده است.

كشف المراد فى شرح تجريد الاعتقاد از علامۀ حلى است بزبان عربى كه طى 243 صفحه بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

4 و 5 - الحق المبين فى تصويب المجتهدين و تخطئة الأخباريين بزبان عربى از شيخ جعفر نجفى كاشف الغطاء است با قواعد دوازده گانۀ ملحق به آن از هم ايشان و در هامش آن رسالۀ فاروق الحق بزبان عربى از محمّد بن سيد فرج اللّه دزفولى است در بيان 86 مسئله فارق بين مجتهدين و أخباريين. كتاب، طى 160 صفحه بقطع تقريبا وزيرى است و در سال 1319 ق ه بچاپ سنگى رسيده است.

ص: 258

6-8 - ميزان المقادير بزبان عربى از علامۀ مجلسى است كه طى 31 صفحه تقريبا بقطع وزيرى، در بمبئى بچاپ رسيده است.

العقد المنير فى تحقيق ما يتعلق بالدراهم و الدنانير بزبان عربى از محقق حاج سيد موسى مازندرانى است كه طى 186 صفحه تقريبا بقطع وزيرى، در سال 1361 ق ه در نجف اشرف بچاپ رسيده است.

النقود العربية و علم النميات از أب انستاس مارى كرملى بغدادى است كه طى 188 صفحه بقطع وزيرى در قاهره بچاپ رسيده است.

9 - كتاب اليهود فى تاريخ الحضارات الأولى بزبان فرانسه از دكتر - گوستاف لوبون فرانسوى است كه عادل زعيتر آن را بزبان عربى ترجمه كرده و در مصر بقطع وزيرى به چاپ رسيده است. در پشت جلد نوشته: «لم تكن فلسطين غير بيئة مختلقة لليهود... لا يستحق اليهود أن يعدوا من الأمم المتمدنة» (لوبون).

10 - كتاب تنبيهات الجلية فى كشف اسرار الباطنية بزبان فارسى از محمّد كريم بن محمّد على خراسانى است در تاريخ فرقۀ آقاخانى و بهره (بضم باء و سكون هاء) و رد بر آنان كه طى 363 صفحه بقطع وزيرى به سال 1351 ق ه در نجف اشرف بچاپ رسيده است.

از جمله: در صفحه 191 مى نويسد: «روضه: حلقۀ ذكر است».

و در صفحۀ 304 نسب صباح را ذكر كرده است.

و در صفحۀ 243 پيدايش اسماعيليه را ذكر كرده است.

11 - كتاب ارزش زن يا زن از نظر قضائى و اجتماعى بزبان فارسى از قدسيۀ حجازى است كه طى 182 صفحه تقريبا بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

12 - كتاب روح و ريحان از شاهزاده توران خانم مسعودى تويسركانى است بزبان فارسى كه آنهم راجع به زن بحث كرده است و كتاب طى 204 صفحه تقريبا بقطع وزيرى به چاپ رسيده است.

13 - كتاب كشف اسرار در رد بر شبهات اسرار هزارساله است بزبان فارسى

ص: 259

[و مؤلف آن معلوم نيست] كتاب طى 334 صفحه تقريبا بقطع وزيرى در چاپخانۀ اسلاميۀ طهران بچاپ رسيده است.

14 - كتاب تشريح و محاكمه در تاريخ آل محمد از محقق و مؤرخ شهير «قاضى زنگه زورى» بهلول بهجت أفندى است كه ميرزا مهدى أديب بزبان فارسى ترجمه كرده و چاپ هفتم چاپخانۀ اسلاميه در دست اين محرر است. كتاب، طى 142 صفحه تقريبا بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

15 - بيدارى امت در اثبات رجعت از آية اللّه سيد محمّد مهدى اصفهانى است بزبان عربى كه دانشمند أبو القاسم سحاب آن را به فارسى ترجمه كرده است. ترجمه طى 84 صفحه بقطع تقريبى وزيرى به سال 1371 ق ه در طهران بچاپ رسيده است.

16 - كتاب احراق لانه هاى فساد در بيان مفاسد توده گرى، كمونيزم، ماترياليسم، و در ردّ ياوه هاى نگهبانان سحر و افسون بقلم [م. ف] است.

كتاب طى 97 صفحه بقطع تقريبى وزيرى در سال 1371 ق ه در قم بچاپ رسيده است.

17 - كشف الحق و دفع الباطل از شيخ محمّد غروى گلپايگانى است بزبان فارسى در ردود و نقود و دفع شبهات أهل ضلال. كتاب، طى 165 صفحه و بتقريب قطع آن وزيرى و چاپ طهران است.

18 - كتاب تأليف م. سراج أنصارى است بزبان فارسى در نقود و ردود بر كسروى. كتاب طى 197 صفحه تقريبا بقطع وزيرى در طهران بچاپ رسيده است.

19 - رسالۀ خروج خر دجال (در رد بر مردوخ كرد) تأليف قاسم اسلامى است بزبان فارسى كه رساله در سال 1364 ق ه طى 33 صفحه بقطع تقريبى وزيرى بچاپ رسيده است.

20 - رسالۀ بهداشت اجتماعى در اسلام از دكتر صدرالدين نصيرى است.

رساله بزبان فارسى در سال 1367 ق ه طى 85 صفحه در طهران بچاپ رسيده است.

21 - رسالۀ نيچريه در ردود و نقود از سيد جمال الدين اسدآبادى است بزبان فارسى

ص: 260

كه در 83 صفحه بقطع كوچك در سرطان سال 1303 ق ه در طهران بچاپ رسيده است.

22 - بغية الطالب فيمن رأى الامام الغائب از آية اللّه حاج شيخ محمّد باقر قاينى است بزبان فارسى. كتاب، در خراسان به سال 1342 ق ه بچاپ رسيده است.

23 - نطق تاريخى از مصلح بزرگ اجتماعى آية اللّه حاج شيخ محمّد حسين كاشف الغطاء است در كراچى كه طى 34 صفحه بقطع تقريبى وزيرى بچاپ رسيده است.

از كلمات آن مرد بزرگ: 1 - «بنى الاسلام على دعامتين»: كلمة التوحيد و توحيد الكلمة، (ص 22): اسلام بر دو پايه استوار شده: يكتاپرستى و وحدت كلمه.

2 - (ضمن اشاره به مردم پاكستان و بعضى كشورهاى اسلامى ديگر كه تاريخ رسمى آنها تاريخ ميلادى و تعطيل رسمى آنها روز يكشنبه است و بيشتر آنها بزبان انگليسى تكلم مى كنند) فرموده: ما مى گوئيم: «ما مسلمانيم» ولى تاريخ ما مسيحى است. مسلمانيم ولى روز يكشنبه تعطيل مى كنيم، مسلمانيم أما اكثر ما بزبان انگليسى تكلم مى كنند و با اين زبان مى فهمند (ص 30).

24 - رسالۀ موسيقى و اسلام بزبان فارسى از حسين عبد اللهى خوروش است طى 95 صفحه كه در سال 1373 ق ه بچاپ رسيده است.

25 - رسالۀ تأثير موسيقى بر روان و اعصاب بزبان فارسى از مؤلف شمارۀ 23 مى باشد كه طى 104 صفحه در سال 1383 ق ه بچاپ رسيده است [هر دو رساله در زيانهاى موسيقى است] 26 - كتاب شياطين الشعراء بزبان عربى از دكتر عبد الرزاق حميده استاد أدب عربى در دانشگاه قاهره است. كتاب طى 301 صفحه بقطع وزيرى در مصر بچاپ رسيده است.

27 - صيد مرواريد (المناص فى أحوال الغوص و الغواص) از محمّد عليخان

ص: 261

بندر عباس سديد السلطنه است بزبان فارسى كتاب در سال 1348 ق ه در طهران بچاپ رسيده است.

28-35 - رساله هاى: حرارت - حشره ها - حيوانات گذشته - انسان - جانداران - حيواناتى كه مى شناسيم - آب - جاندارانى كه بچشم نمى آيند همه بزبان فارسى و نوعا بقطع خشتى بچاپ رسيده و مطالعۀ آنها مورد توجه است.

36 - كتاب شعر و موسيقى از سيد أبو الفضل رضوى قمى شهير به علامۀ برقعى است كه طى 129 صفحه بقطع وزيرى در سال 1382 ق ه بزبان فارسى بچاپ رسيده است.

موضوع كتاب در نقد و رد بر شعرائى است كه خارج از چهار چوب برنامۀ اسلامى شعر سروده اند و نيز نقد و رد بر رقص و موسيقى است.

[كتاب فى حد ذاته بسيار منطقى است و قهرا پاى بسيارى از عرفاء هم به ميدان نقد و رد مؤلف محترم كتاب كشيده شده است] [و العهدة فى الجواب عليهم].

37 - حديث الشهر راجع بشرح أحوال أبو جعفر نقيب است بزبان عربى كه ابن أبى الحديد در شرح كتاب نهج البلاغه از ايشان بسيار مطلب نقل مى كند و آن تأليف دكتر مصطفى جواد است كه طى 123 صفحۀ ثمنى در بغداد بچاپ رسيده است.

38 - تاريخ بابل و أشور بزبان عربى تأليف جميل أفندى است و طى 128 صفحه تقريبا بقطع وزيرى در بيروت بچاپ رسيده است طى تقسيم ذيل:

1 - مقدمه. 2 - جغرافى كشور بابل و شهرهاى مشهور آن. 3 - جغرافى كشور أشور [أشور بفتح همزه و تشديد شين است كه ناحيۀ آن را امروز كردستان مى گويند - ص 42 به ترجمه]. 4 - ذكر دولت أول بابل. 5 - ذكر دولت أول أشور.

6 - ذكر دولت دوم أشور. 6 ذكر دولت دوم بابل.

39 - آثار الباقية بزبان عربى از أبو الريحان بيرونى است و فاضل أكبر دانا سرشت آن را به فارسى ترجمه كرده و با مقدمه اى بقطع وزيرى طى 423 صفحه بچاپ

ص: 262

رسيده است. در اين مقدمه از جمله: راجع به صابئين بحث شده به خلاصه، مقدمه نگار، صابى را زبان كلدانى دانسته و ريشۀ آن را (ص - ب - ى -) گرفته و بعض منابع را رد كرده و ببعض منابع استناد نموده است (رجوع به صفحۀ «د» تا «ط» از مقدمۀ كتاب).

محرر اين تفسير گويد: ديگران ريشۀ كلمه را از (ص - ب - ء) گرفته اند. از جمله: در جلد پنجم يادداشتهاى علامۀ قزوينى از صابئه اسم برده و ريشۀ كلمه را از (ص - ب - ء) گفته است (رجوع به ص 247 و 248).

عبد الحميد أفندى بن بكر أفندى عباده با يكى از علماى مبرز صابئه در شهر ناصريه مركز لواء منتفك كه بسيارى از أهل اين ملت در آنجا سكونت دارند صحبت كرده و از او تحقيقاتى نموده و تحقيقات خود را طى 66 صفحه در بغداد به سال 1345 هجرى قمرى بنام «مندايى» يا «الصابئة الأقدمين» منتشر كرده است.

23 - آيا براى مسلمانان رواست خوردن ذبيحۀ آنان يا نه ؟ 24 - كيفيت تعميد اطفال.

25 - كيفيت تعميد اشخاص.

26 - تسميۀ اشخاص.

27 - رشامه يعنى غسل و وضوء.

28 - چيزهاى حلال و حرام.

29 - تعطيل روز يكشنبه.

30 - عيد پنجه.

31 - عيد صغير.

32 - عيد كرصه.

33 - نماز و حيض و نفاس و عده و طلاق و تعدد زوجات و وصيت و تقسيم مواريث و سلام آنان 34 - آيا ازدواج با آنان رواست يا نه ؟ 35 - مراسم أموات - قبر - گريه و نوحه - مصير أموات و عقوبات اخروى.

36 - خدمات آنان به اسلام.

محرر اين تفسير گويد: طوائف صابئه در عهد اردوان پادشاه به شصت فرقه متشتت شده و آنها هم پراكنده شده اند و امروز چهارده طايفه باقى مانده اند و بيشتر آنها كه موجودند مندوى و صابور هستند و تعدادشان امروز در حدود پنج هزار نفر است.

دربارۀ عقائد أصولى آنان بايد گفت: «از هر كجائى كلمه اى گرفته اند».

از يحيى هم اسم مى برند ولى اين يحيى نه آن يحيى است.

عقائد فروع آنان بطور تحريف شده از اسلام و از رسوم عهد جاهليت گرفته شده است.

نيز محرر اين تفسير گويد: يكى از مبلغين خبيث مسيحى در فروع صابئه چند اسم نماز و غسل و وضوء شنيده و با دم خود گردوئى شكسته است و ليكن به اين بدبخت متجاهل بايد جواب داد كه: دم خود را روى دوش و كول خود بگذار و برو تشنه آب از دريا برمى دارد، دريا از تشنه آب نمى خواهد.

40 - منظومۀ الفيه بزبان عربى در دورۀ فقه از نحرير جامع فروع و أصول سيد محسن كاظماوى نجفى است كه در سال 1271 ق ه بچاپ رسيده است.

و بلاغت سرآمد اشعار فصحاء و بلغاء و ممتاز عربى زبانان است. شاه گل اين قصائد قصيدۀ امرؤ القيس است.

[جمع و تصحيح قصائد نسخۀ ما از شيخ أحمد بن أمين شنقيطى است] كتاب، طى 44 - صفحه بقطع وزيرى است و چاپ سوم آن قصائد تحت اسم «المعلقات العشر و اخبار قائليها» در سال 1338 ق ه در مصر انجام شده است. أصل قصائد مكررا بچاپ سنگى رسيده است.

اصحاب اخبار در وجه تسميۀ اين قصائد به «معلقات» اختلاف كرده اند. ابن عبد ربه صاحب «عقد» و ابن رشيق صاحب «عمده» و ابن خلدون صاحب «تاريخ» و بسيارى از ناقلان صدر أول از ناقلان اخبار گفته اند كه: چون عرب از تعظيمشان اين قصائد را در پرده هاى كعبه آويزان كرده بودند، به «معلقات» ناميده شده. ولى أبو جعفر نحاس چنين اقدامى را منكر شده و آن را بزرگ شمرده.

عدد أصحاب معلقات را هفت و بعضى هشت نفر گفته اند با اضافۀ «نابغۀ ذبيانى» و بعضى ده نفر گفته اند با اضافه كردن «اعشى ميمون» و «عبيد بن أبرص».

اسامى صاحبان قصائد:

1 - امرؤ القيس بن حجر (حجر بضم حاء و ضم جيم است همين اسم فقط) بن حارث بن عمرو بن حجر آكل المرار است [وفاتش به سال هشتاد قبل از هجرت است] امرؤ القيس از يمن است.

2 - طرفة بن العبد بكرى است (طرفه بر وزن صدقه است) (اسم طرفه، عمرو است). [وفاتش به سال هفتاد سال قبل از هجرت است].

3 - زهير بن أبى سلمى است (سلمى بضم سين است همين اسم فقط).

[وفاتش به سال چهاردهم قبل از هجرت] (زهير از قبيله مضر است) 4 - لبيد (بر وزن أمير) بن ربيعه است (و اين همان كس است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: راست ترين كلمه اى كه شاعرى گفته، كلمۀ لبيد است كه گفته: «ألا كل شىء ما خلا اللّه باطل»).

ص: 265

[وفاتش به سال چهلم هجرى است] [عمرش بروايتى 140 سال و بقولى ضعيف 157 سال بوده].

لبيد دو وصيت كرده:

أول اين است كه: با دو دخترش 4 شعر گفته: كه مفاد آنها اين است:

دو دختر من آرزو كردند كه پدرشان زنده بماند، قبيلۀ او زنده نماندند. وقتى مردم، در سوگوارى بر من رو مخراشيد و سر متراشيد و بگوييد: مردى مرد كه همسايۀ خود را تباه نساخت و با هيچ دوستى خيانت و مكر به كار نبرد.

الى الحول ثم اسم السلام عليكما *** و من يبك حولا كاملا فقد اعتذر

يك سال بر من سوگوارى كنيد و پس از يك سال سلام بر شما. و هركه يك سال كامل گريه كند ديگر معذور است.

دو دختر، هر روز به سر قبر پدر مى رفتند و طلب رحمت بر او مى كردند و گريه مى نمودند اما بدون اينكه شيون كنند و يا لطمه برو بزنند سپس به مجلس بنى كلاب عشيرۀ او مى گذشتند و از مآثر او ياد مى كردند و بمنزل خود مى رفتند تا سال تمام شد.

دوم اين است كه: چون مرگ چهرۀ خود را به لبيد نشان داد وى به پسر برادر خود گفت: وقتى مردم مرا رو به قبله كن و جامه اى بر روى من بكش و كسى شيون نكند و آن دو كاسۀ مرا كه دائم در آن به مردم طعام مى دادم از طعام پر كن و به مسجد ببر، وقتى امام جماعت نمازش تمام شد دو كاسه را جلو او بگذار چون نمازگزاران غذاء را خوردند بگو: به جنازۀ برادرتان لبيد حاضر شويد [وى هم به وصيت لبيد رفتار كرد].

5 - عمرو بن كلثوم است [وفاتش به سال پنجاه و دو قبل از هجرت است] عمرش يك صد و پنجاه سال بوده.

6 - عنترة بن شداد است [وفاتش به سال بيست و دو قبل از هجرت است].

7 - حارث بن حلزۀ يشكرى است (حلزه بكسر حاء بى نقطه و كسر لام مشدد است) [وفاتش پنجاه و دو قبل از هجرت است].

ص: 266

8 - أبو بصير اعشى ميمون بن قيس است [در سال هفتم هجرى وفات كرده] (اعشى از قبيلۀ ربيعه است).

9 - نابغه، اسم او زياد است پسر معاوية بن ضباب و كنيه اش أبو أمامه است [در سال هجدهم قبل از هجرت وفات يافته].

10 - عبيد بن الأبرص است (عبيد بروز أمير است) [وفاتش در سال هشتاد قبل از هجرت و بقولى ضعيف چهل سال قبل از هجرت است].

محرر اين تفسير گويد: تعداد اشعار المعلقات، او القصائد العشر الطوال برطبق شمارى كه كرده ام بشهر ذيل است:

1 - قصيدۀ امرؤ القيس 82 شعر است.

2 - قصيدۀ طرفه 106 شعر است.

3 - قصيدۀ زهير 63 شعر است.

4 - قصيدۀ لبيد 88 شعر است.

5 - قصيدۀ عمرو 106 شعر است.

6 - قصيدۀ عنتره 84 شعر است.

7 - قصيدۀ حارث 84 شعر است.

8 - قصيدۀ اعشى 64 شعر است.

9 - قصيدۀ نابغه 49 شعر است.

10 - قصيدۀ عبيد 48 شعر است.

2 - كتاب سر الأدب فى مجارى كلام العرب بزبان عربى از أبو منصور عبد الملك بن محمّد اسماعيل الثعالبى است. كتاب، طى سى باب در 152 صفحۀ ثمنى بچاپ رسيده است.

از جمله: در ضمن (واوها) «واو ثمانيه» را نقل كرده مانند واحد، اثنان، ثلاثة، أربعة، خمسة، ستة، سبعة و ثمانية.

و در قرآن كريم در سورۀ كهف وارد است: «... سبعة و ثامنهم كلبهم».

ص: 267

و قرآن كريم در ذكر جهنم فرموده: «حتى اذا جاءوها. فتحت أبوابها» و دربارۀ بهشت فرموده: «حتى اذا جاءوها و فتحت أبوابها»(1) كه در أول بى واو در دوم به او او استعمال فرموده زيرا جهنم هفت در دارد ولى بهشت هشت در دارد (ه).

3 - كتاب درة الغواص فى أوهام الخواص بزبان عربى از يكى از پيشوايان أهل أدب أبو القاسم محمّد حريرى است كه أغلاط مستعمل را تصحيح نموده. و كتاب، طى 152 صفحۀ ثمنى بچاپ سنگى رسيده است.

در اين كتاب بمناسبتى از «واو ثمانيه» بحث كرده و مى نويسد: از خصائص لغت عرب الحاق «واو» است در هشتم از عدد چنانكه در قرآن فرموده: «1 - التائبون 2 - العابدون 3 - الحامدون 4 - السابحون 5 - الراكعون 6 - الساجدون 7 - الآمرون بالمعروف 8 - و الناهون عن المنكر».

4 - كتاب فقه اللغة از ثعالبى است. كتاب، بقطع ثمنى طى 628 صفحه در مصر بچاپ رسيده است.

5 - كتاب المزهر فى علوم اللغة و انواعها بزبان عربى از جلال الدين سيوطى است طى دو جزء (: ج 1 داراى 367 صفحۀ ثمنى و ج 2 داراى 338 صفحۀ ثمنى).

از جمله: در ص 20 ج 1 كتاب مزبور بنقل از عبد الملك بن حبيب به ترجمه مى نويسد: لغت آدم در بهشت و بعد از آمدن به زمين عربى بوده و بطول عهد تحريف و سريانى شده [و سريانى تحريف شده از عربى است و سريانى منسوب است به زمين سورى يا سوريانه و آن زمين جزيره اى است كه نوح عليه السّلام و قومش قبل از غرق در آنجا بودند].

و زبان سريانى محرف، شبيه به عربى، زبان جميع أهل كشتى نوح بوده.

و مردى «جرهم» نام از أهل كشتى زبان عربى مى دانست. چون أهل كشتى از كشتى بيرون آمدند، «ارم» پسر سام بن نوح با يكى از دختران جرهم ازدواج كرد و از اينان زبان عربى در فرزندانش: «عوص» پدر عاد و نيز «عبيل» و نيز «جائر» پدر ثمود و نيز «جديس» رواج يافت. و عاد بنام «جرهم» ناميده شد زيرا «جرهم» جد مادريشان بود.

ص: 268

و زبان سريانى در فرزندان أرفخشد بن سام بن نوح رايج بود تا نوبت به يشجب پسر قحطان كه از ذريۀ او بود و در يمن سكونت داشت رسيد، پس بنى اسماعيل به يمن وارد شدند و بنو قحطان زبان عربى را از آنان آموختند (ه).

محرر اين تفسير گويد: زبان سريانى امروز غير از زبان سريانى مذكور است.

از جمله: مى نويسد تشكيل آكادمى (Academie) زبان عربى در مكه در موقع حج بوده كه قريش عهده دار آن آكادمى بوده اند كه در آن موقع زبان عربى را جرح و تعديل مى كرده اند (ص 133 ج 1).

6 - كتاب العربية بزبان عربى (درسهائى است در لغت و لهجات و أساليب) از كار «يوهان فك» (Johann FUck) كه دكتر عبد الحكيم نجار آن را بعربى ترجمه كرده و تحقيقاتى برآن افزوده. كتاب، در سال 1370 هجرى قمرى در قاهره طى 246 صفحه بقطع وزيرى بچاپ رسيده است.

7 - كتاب أدب الكاتب بزبان عربى از أبو محمّد عبد اللّه بن مسلم بن قتيبۀ دينورى است در ريزه كاريهاى أدب عربى. كتاب، در مصر به سال 1328 قمرى هجرى طى 228 صفحه بقطع قريب به ثمنى بچاپ رسيده است.

8 - كتاب تاريخ اللغات السامية بزبان عربى تأليف دكتر اسرائيل ولفنسون مدرس لغات سامى در مصر است كه كتاب، در مصر به سال 1348 قمرى هجرى طى 294 صفحه بقطع وزيرى بچاپ رسيده است [و آن كتابى است به غرض آلوده و بى معنى كه مؤلف مقاصد شؤم خود را بصورت دلمه درآورده است يعنى آنها را در برگ تاك تحقيق پيچيده است، و به عبارت ديگر جنس فاسدى را در كاغذ زر ورق گذارده است].

9 - كتاب نشوء اللغة العربية و نموها و اكتهالها بزبان عربى از أب أنستاس مارى كرملى مسيحى است كه كتاب، در مصر به سال 1938 ميلادى بچاپ رسيده است و مؤلف حمايتكى از زبان عربى كرده است.

10 - كتاب السامى فى الأسامى بزبان عربى فارسى از مصنفات شيخ أبو الفضل

ص: 269

أحمد بن محمّد بن أحمد مى دانى است كه طى 115 صفحۀ خشتى بچاپ سنگى رسيده است.

11 - كتاب فروق اللغات بزبان عربى از سيد نور الدين بن سيد نعمة اللّه جزائرى است كه طى 45 صفحۀ خشتى به ضميمۀ «السامى فى الأسامى» چاپ شده است.

از جمله: در ج 2 ص 114 به ترجمه از شيخ أبو عبد الرحمن سلمى نيشابورى از كتاب تاريخ وى نقل كرده كه شيخ جنيد گفته: اگر جنگلها فرصتى براى على عليه السّلام باقى گذارده بود علومى از آن حضرت به ما مى رسيد كه دلها آن را تحمل نمى كرد.

از جمله: در ج 1 ص 92 و 93 حديث كساء را از طرق عديده از أهل سنت نقل كرده است.

[تذكر: حديث كساء مفصل معروف را نمى گويم].

از جمله: در ج 1 ص 79 از ابن عباس روايت كرده كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرموده:

«لو اجتمع الناس على حب على بن أبي طالب لما خلق اللّه عزّ و جلّ النار»: اگر مردم بر دوستى على بن أبي طالب اجتماع كرده بودند خداى عزّ و جلّ آتش دوزخ را نمى آفريد.

از جمله: در ج 2 ص 150 نقل كرده كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرموده: «أنا مدينة العلم و على بابها فمن أراد العلم فعليه بالباب»: من شهر علمم و على در آن شهر است. پس هركس علم مى خواهد بايد از در بشهر وارد شود.

[فردوسى گفته:

كه من شهر علمم عليّم در است *** درست اين سخن گفت پيغمبر است]

از جمله: در ج 2 ص 150 به ترجمه مى نويسد: ابن عباس گفته: به على كرم اللّه وجهه، نه دهم علم داده شده و يك دهم ديگر را أعلم مردم است.

از جمله: در ج 2 ص 150 مى نويسد: على مربع صددرصد را در اسلام وضع كرده.

از جمله: در ج 2 ص 150 مى نويسد: على جفر جامع و نور لامع را در اسرار حروف تصنيف كرده و در آن جريان سرگذشت اولين و سرنوشت آخرين و اسم اللّه اعظم و... است.

از جمله: در ج 2 ص 162 و 163 به ترجمه مى نويسد: امام جعفر صادق (رض) فرموده:

ص: 271

نزد ماست جفر أبيض و جفر أحمر و جفر أكبر و جفر أصغر و جامعه و صحيفه و كتاب على كرم اللّه وجهه:

جفر أبيض ظرفى است كه كتابهاى منزل خدا و اسرار مكنون و تاويلات آنها در آن است جفر أحمر: ظرفى است كه سلاح پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در آن است و آن نزد كسى است كه فرمان جهان بدست او است. و آن سلاح ظاهر نمى شود تا مردى از أهل بيت قيام كند.

جفر أكبر: مصادر أوفاق است از ألف تا ياء كه داراى يك هزار وفق است.

جفر أصغر: مصادر أوفاق است از أبجد تا قرشت كه داراى هفتصد وفق است.

جامعه: كتابى است كه علم ما كان و ما يكون تا روز قيامت در آن است(1).

صحيفه: صحيفۀ فاطمه رضى اللّه عنهاست كه وقائع و فتن و ملاحم و آنچه تا روز قيامت واقع مى شود در آن است.

كتاب على: كتابى است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرموده و على نگاشته و در آن است آنچه مورد احتياج است از شرائع دين و أحكام و قضايا.

جفر: در لغت بمعنى پوست بزغاله است.

از جمله: در ج 2 ص 160 مى نويسد: امام على (رض) فرموده: «ما من شىء الا و علمه فى القرآن و لكن عقول الرجال تعجز عنه»: علم هر چيزى در قرآن است و ليكن عقلهاى مردم از دريافت آن عاجز است. و ابن عباس (رض) گفته: اگر زانوبند شتر يكى از شما گم شود آن را در قرآن مى يابد.

از جمله: در ج 2 ص 159 به ترجمه مى نويسد: گفته شده: امام زمان چهل روز به قيام قيامت وفات مى كند.

از جمله: در ج 2 ص 158 به ترجمه و خلاصه مى نويسد: ساعت [يعنى ظهور]

ص: 272

وقتى واقع مى شود كه در زمين «اللّه اللّه» گفته نشود عدد اين دو اسم (132) است كه مطابق عدد «اسلام» است كه آنهم (132) است كه مساوى كلمه «قلب» يعنى دل است كه آنهم (132) است كه قلب يعنى دل عالم، محمّد صلّى اللّه عليه و آله است. و خداى تبارك و تعالى خليفه اى دارد كه در آخر الزمان ظهور مى كند وقتى كه زمين از جور [يعنى ستم] و ظلم [يعنى شرك] پر شده باشد پس پر مى سازد از قسط [يعنى داد و معدلت] و عدل [يعنى يكتاپرستى]. اسم او محمّد از فرزندان فاطمۀ زهراء (رض) و مادر او نرجس از أولاد حواريين است...

3 - كتاب مفتاح باب الأبواب بزبان عربى از زعيم الدوله دكتر ميرزا محمّد مهدى خان رئيس الحكماء ايرانى آذربايجانى تبريزى مدير و منشى مجلۀ حكمت بزبان فارسى و نزيل قاهرۀ مصر است. و كتاب در تاريخ تبوب و تبهى و ردود بر آنهاست كه در سال 1321 ق ه بقطع قريب به وزيرى طى 440 صفحه در مصر بچاپ رسيده است.

4 - 6 - طومار عهدنامه بخط كوفى و دو قرآن مجيد است [بشرح ذيل]:

در زمان سلطنت سلاطين صفويه چند پارچه از أشياء مقدسه كه منسوب است به ائمۀ هدى صلوات اللّه و سلامه عليهم أجمعين و از بهترين ودائع تاريخى ايران است، در اصفهان وجود داشت و همه وقت اين أشياء نفيسه در محلى بالاى محراب مسجد شاه، زيارتگاه أهل اصفهان و عابرين بود.

تا در زمان غلبۀ افاغنه براى اينكه نفائس مزبور بچنگ معاندين نيفتد آنها را از آن محل كه غرفۀ مشرف به محراب و داراى دريچه ئى بود، به زير زمين انتقال دادند.

پس از رفع و دفع آن غائله، در زمان استقلال نادر شاه افشار، به عمارت تالار - طويله كه يكى از عمارات مزين و يادگار سلاطين صفويه است، و بعد از آن به عمارت چهل ستون؛ انتقال داده شد.

أشياء مقدسه عبارت از يك ثوب جبۀ منسوب بحضرت حسن بن على عليهما السّلام و دو جلد كلام اللّه مجيد: يكى بزرگ بخط حضرت حسن مجتبى (ع) و ديگرى

ص: 273

كوچك بخط سيد سجاد (ع) و يك طغرا طومار عهدنامه بخط كوفى راجع به مدارا و ملاطفت با ملت نصارى بر ورق آهو است.

جبۀ مقدسۀ مزبوره از ائمۀ هدى عليه السّلام به شاه صفى(1) رسيده و بعدا به اعقاب او منتقل شده.

عهدنامه را هشام بن عتبة بن وقاص در حضور أمير المؤمنين على بن ابى طالب نوشته و محل آن در دير حزقيل [ذو الكفل] بوده و تاريخ آن ماه صفر سال چهلم هجرى است. و متقاضيان عهدنامه چهل نفر از أكابر نصارى بوده اند از جمله: عاقب و سيد و عبد ايشوع و ابن حجن (بر وزن سبب) و ابراهيم راهب و عيسى أسقف كه از علماء نصارى بوده اند.

در عهدنامه بدهى مقرر هر مرد نصرانى ساليانه مبلغ سى و سه در هم و ثلث درهم نقره تعيين شده است [شرح اين عهدنامه و دو قران و جبه بدستور حاج على قلى خان سردار أسعد بختيارى وزير داخلۀ وقت طى 15 صفحۀ خشتى در سال 1327 ق. ه در كتابچه اى بچاپ سنگى رسيده است]. «پايان»

كاشمر از اين مفسر چاپ سربى طهران شركت سهامى طبع كتاب سال 1365. تعداد صفحات 43.

4 - شرح دعاء سمات بزبان فارسى بقطع ثمنى چاپ سربى در شركت سهامى طبع كتاب طهران سال 1371. تعداد صفحات 148.

5 - تاريخ پيمبران اولوالعزم بزبان فارسى بقطع ثمنى چاپ سربى در شركت سهامى طبع كتاب طهران به سال 1371. تعداد صفحات 112.

6 - تاريخ نائين در 5 جزء بزبان فارسى بقطع وزيرى چاپ سربى در چاپخانۀ مظاهرى و چاپخانۀ سپهر طهران به سال 1369 بشرح ذيل: ج 1 و 2 [400 صفحه] ج 3 [136 صفحه] فهارس هر 3 ج [25 صفحه] ج 4 و 5 [196 صفحه] تعداد جمع كل صفحات 757 صفحه.

7 - مقالات الحنفاء بزبان فارسى بقطع وزيرى چاپ سربى در چاپخانۀ مظاهرى طهران به سال 1369 طى سه قسمت: 1 - تاريخ سير شريعت و طريقت [59 صفحه] 2 - تاريخ عرفانى [211 صفحه] 3 - ترجمه و خلاصۀ كتاب جامع الأسرار سيد حيدر آملى [10 صفحه] تعداد جمع كل صفحات و فهرس 292.

8 - مقامات العرفاء بزبان فارسى بقطع وزيرى چاپ سربى در چاپخانۀ مظاهرى طهران به سال 1371 (كتابى آشفته همچون طرۀ دلبران). تعداد صفحات 631.

9 - حجة بالغه بقطع وزيرى بزبان فارسى چاپ سربى در چاپخانۀ خواجه طهران به سال 1383 مشتمل بر: شرح مختصر از زندگانى امام دوازدهم (عج) [12 صفحه].

و شرح أحوال حافظ أبو نعيم اصبهانى [30 صفحه].

و ترجمۀ كتاب أربعين حافظ مزبور و تعليقات برآن [49 صفحه].

و شرح زندگانى على بن سهل اصبهانى [14 صفحه].

و گل نرگس در تاريخ زندگانى نرجس خاتون مادر امام زمان (عج) [14 صفحه].

و گلبهار در تعقيب مطالب مربوط به حضرت ولى عصر (عج) و غيره [86 صفحه].

ص: 275

و تاريخ كلين [20 صفحه].

و أصول دين و مذهب [10 صفحه].

و تعليقات بر كتاب مقامات العرفاء [5 صفحه] تعداد جمع كل صفحات يا فهارس 266.

10 - أغلاط الروضات در نقد بر كتاب روضات الجنات بقطع وزيرى چاپ سربى در چاپخانۀ مظاهرى طهران به سال 1368.

11 - تفسير حجة التفاسير و بلاغ الاكسير بزبان فارسى طى ده مجلد چاپ سربى چاپخانۀ حكمت قم و چاپ چاپخانۀ قم مشتمل بر مقدمه طى دو مجلد و يك مجلد تعاليق و هفت مجلد تفسير كه تا خاتمۀ جزء اول تعاليق بين سالهاى 1384 تا 1387 بچاپ رسيده است، تعداد تقريبى صفحات 4000.

عنوان صفحه أبو كريفا. 187 أتم. 151 أتمسفر. 151 اثم. 178 أجاج. 188 اجتماع دو حيوان غير هم جنس در شريعت موسوى حرام است. 131 [همه] اجزاء جهان زنده است. 110 أحد. 128 أحسن وصف للسجن. 35 أحكام خمسۀ تكليفيه. 218 «أخاف عليكم يوم التناد». 113 اخبار الدول. 223 [كلمۀ] اخلاص. 139 اراده. 127 أرام. 190 أرض. 223 أزلى. 127 اسباب جنگ. 191 اسباب هجوم. 192 اسب سفيد. 212 استاد علم قرائت. 174 استفتاح. 78 استمناء. 217

ص: 278

عنوان صفحه [بنى اسرائيل و] اسراء. 190 أسماء حضرات چهارده معصوم. 173 اسم تفضيل. 73 اسم جمع و شبه جمع. 204 أسير. 107 أسهد بلال. 101 [كشتن بنى اسرائيل] اشعياء نبى را. 190 أشغال. 202 أشهر حرم. 137 اصحاح. 51 أصول عدد. 84 «اطلب العلم من المهد الى اللحد». 75 اعتكاف. 74 اعراب. 73 اقتباس از قرآن كريم. 207 اقسام اعراب. 202 اقسام اعلام مركب. 72 اقسام فعل. 71 اللّه. 4-8 اللهم. 4 البته. 139 ألف. 29 «أ لم نشرح لك صدرك». 101

ص: 279

عنوان صفحه امامت. 129 أمثال قرآن. 97 أمطر. 29 أمنيه. 33 أمهات - أمات. 33 أمواج صوتى. 38 انسان. 143 أنصار. 209 أنعام. 135 «انفروا خفافا و ثقالا». 112 أنموزج [نموذج]. 66 ان. 77 ان. 17 «ان اللّه على كل شىء قدير». 14 أنواء. 224 أوس بن صامت أنصارى. 32 اوقيانوس. 35 و 207 أولا. 107 و 205 «اولى لك». 208 «اهدنا الصراط المستقيم». 142 أيام البيض. 79 أيام التشريق. 81 أيام معدودات. 82

ص: 280

عنوان صفحه أيام معلومات. 82 أيقاظ. 53 ايلاء. 74 «أينما تولوا فثم وجه اللّه». 50

عنوان صفحه بطلميوس. 48 بعل، بعليه، بعله، بعلوت، بعلى، بعليم، بعوله، بعل فغور، بعل زبوب، بعل بريت، بعلبك، و... 181-183 [حق] بكوريت. 60 بل. 18 و 103 بلاء. 150 بلى. 30 و 179 بلال. 101 بلقيس. 180 بوسه. 205 بوسيدن پسرى. 217 بيرق. 156 بيضاء. 169 بيض. 169 بيظ. 169 بيع و شراء. 19

عنوان صفحه

عنوان صفحه تكليف. 128 تلظى. 203 تلك. 71 «تلك اذا قسمة ضيزى». 101 تمثيل. 96 تمساح. 138 [فرق] تمنى با ترجى 44 تن. 146 توبه. 129 توبۀ نصوح. 87 توحيد. 125 توحيد قرآن. 94 توغ. 156

عنوان صفحه جمعه. 51 جمله. 27 جنابت. 107 جنوب. 107 جوار. 107 [حكمت] جهاد. 42 جهود. 17

عنوان صفحه حظيرة القدس. 111 حق. 86 حكم اعظم وزراء. 137 حكمت أرسطو و افلاطون. 107 حلف. 24 حلف. 24 حلف. 24 أحلاف. 24 حلواى تن تنانى. 212 حمدله. 3 حنفاء 179 حواس. 137 حواس ظاهر و باطن انسانها. 61 حوقله. 3 «حيز» و «مكان». 113 حيعله. 3

عنوان صفحه خدا چيز است اما بى مانند. 130 [هركه] خدا را به مخلوقش تشبيه كند كافر است. 130 خراج. 138 خلع. 75 خلق. 136 خنزير. 115 خواب صاحب بن عباد. 113 [علاج] خواب مكروه. 110 خوابيدن دو مرد و يا دو زن با هم. 217 خوك. 115 خون. 116 خير. 205 خيمۀ اجتماع. 213

عنوان صفحه درجه. 84 درفش. 156 درهم. 67 دريا. 45 دژهوخت. 134 [رسالۀ] الدلائل و المسائل. 222 دلالت بكسر و فتح دال. 31 دليل. 125 دمعزه. 3 دمى بر سر سفرۀ مى گسار. 215 دو رسالۀ زنجانى. 219 دو شاخ بره سوخت. 53 ديدن پيامبر و يا قرآن كافى نيست. 220 دين. 123

عنوان صفحه رجاء. 33 رجم. 217 رجيم. 217 رجوع [اليه راجعون]. 16 رحيم. 17 - و 205 رزق. 71 رسخ. 148 رسم الخط قرآن. 51 و 206 و 210 رعد. 37 روان. 145 و 146 روح. 146 روز مولد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله. 21 روزۀ صمت. 73 روزۀ وصال. 73 رى. 157

عنوان صفحه