قهرمان هاى دعوت تاريخى سورۀ يس، مجموعا چهار نفرند و گاهى تاريخ تكرار مى شود زيرا قهرمان هاى واقعۀ ذيل هم چهار نفرند.

در اوان سال 1342 هجرى قمرى محلى بنام «مركز دعوت اسلامى و جواب شبهات يهود و نصارى» در اصفهان تأسيس نمودم.

از جمله وقايع دعوتخانه، اين بود كه: دكتر زويمر آمريكائى به قم وارد و سپس باصفهان آمد و آنگاه به مصر رفت و سفر او براى مباحثه با علماء بود، در قم در عهد آية الله حاج شيخ عبد الكريم يزدى حائرى دعوتى كرد و ليكن توقفش كوتاه بود و در اصفهان هيئت علميۀ اصفهان را دعوت كرد، تقاضاى وى به آية الله شيخ محمدرضا نجفى مسجدشاهى ارجاع شد و آن جناب هم به اينجانب ارجاع فرمود - محرر اين تفسير، و فيلسوف در الهيات و طبيب و فيه شيخ فضل الله خوانسارى و فاضل سيد جلال الدين خوانسارى و شيخ نور الله مگير روزنامۀ شرق اصفهان با يك نفر مترجم انگليسى بمنزل اسقف واقع در محلۀ شمس آباد اصفهان رفتيم، اما مترجم، مورد نياز نشد زيرا دكتر، زبان عربى هم مى دانست و مذاكرات، با زبان عربى فصيح انجام گرفت و مذاكرات 4 ساعت طول كشيد (اصول مذاكرات، در تاريخ نائين تأليف محرر اين تفسير، ج 2 ص 334 تا 359) مندرج است.

حبيب در واقعۀ انطاكيه، مورد مال المصالحه قرار گرفت كه كشته شد و در واقعۀ اصفهان، حجت مورد مال المصالحه قرار گرفت و او با شمشير اقتصادى كشته شد.

من از بيگانگان هرگز ننالم * كه با من هرچه كرد آن آشنا كرد بالجمله: پس از يك ماه، از اثاث دعوتخانه، يك جلد قرآن و... باقى مانده بود.

ص: 2

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

من به آفريدگار شما ايمان آوردم شماها شاهد باشيد (مرد) در شرف جان دادن بود كه مقام خود را در بهشت ديد و به او گفته شد: در بهشت درآى - و وى مى گفت: اى كاش قوم من مى دانستند كه آفريدگارم مرا آمرزيد و مرا از محترمين قرار داد (يعنى اهل بهشت قرار داد و از اجر كريم بهره مند ساخت) (مرد شهادت يافت) و ما بعد از مرگ او لشكرى از آسمان (براى هلاك آن قوم) نفرستاديم و براى هلاكت دسته جمعى ديگران هم نمى فرستيم (اينها خوارتر از اين بودند كه براى هلاكتشان احتياج به لشكركشى باشد) (9) بلكه با يك نعرۀ جبريل چراغ عمر آن قوم خاموش شد.

جاى تأسف است بر اين بندگان كافر كه هر فرستاده اى براى ايشان بيايد او را به باد استهزاء مى گيرند. آيا نمى دانند و نمى بينند كه از پيشينيان در طول قرنها چه اندازه هلاك كرده ايم و ديگر بدنيا برنمى گردند. و همگى بالتمام نزد ما احضار شده اند.

دليل ديگر: ماه را برآورد كرديم كه ماهانه منزلها طى كند تا آنگاه كه در انظار مانند چوب خوشۀ كهنۀ خرما بشود (و باز زندگانى نورافشانى نوى را از سر بگيرد). (12) آفتاب در سرعت سير به ماه نمى رسد (آفتاب: سال تشكيل مى دهد) - چهار فصل از آن است و ماه: ماه تشكيل مى دهد) - شب نمى تواند ادامه پيدا كند و مانع پيدايش روز شود - آفتاب و ماه هركدام در محور و مدار خود (مانند ماهى در آب) شناورى مى كنند.

دليل ديگر: آنست كه بزرگ و كوچك بنى نوع بشر را در كشتى انباشته از بار، بر دوش آبهاى دريا گذاشتيم.

دليل ديگر: آنست كه مانند كشتى، چيزها آفريديم كه فعلا اطلاع ندارند ولى در روزگار آينده صورت وقوع و بروز پيدا مى كند و برآن سوار مى شوند. (13) و ما اگر بخواهيم اهل كشتى را غرق مى كنيم و اگر چنين كرديم، نه فريادرسى دارند و نه كسى آنها را از غرق و مرگ مى رهاند. و كسى از مرگ مى رهد كه رحمت ما او را دريابد كه زندگانى خود را تا روز مرگش ادامه دهد.

نداريد. بعلاوه شما اين دارائى را از كجا آورده ايد؟ و چرا رحم نداريد؟). (14)

است آيا شما دراين باره تعقل نكرده ايد؟ (حيوانات دشمن خود را مى شناسند، شما بنى آدم چرا نشناختيد؟) اين را كه شما كافران مشاهده مى كنيد، همان دوزخ است كه در دار دنيا بشما وعده داده مى شد، امروز وارد دوزخ شويد زيرا حق را دانستيد و پوشيديد.

اگر كافران فكر كنند كه در آن روز دروغ مى توانند گفت و اگر شاهدى اقامه كنيم مى توانند او را تكذيب كنند، به خطا رفته اند، زيرا ما بر دهانهاى كافران مهر سكوت مى زنيم و دستهاشان دربارۀ كردارهائى كه در دنيا كرده بودند با ما سخن مى گويد و پاهاشان برطبق اظهارات دستهاشان و آنچه در دنيا فراهم مى آورند؛ گواهى مى دهد.

و اگر ما بخواهيم هم اكنون كافران را در دار دنيا از چشم، نابينا مى سازيم كه حتى در راه رفتن ب سينۀ يكديگر برخورد كنند - كوران كجا را مى بينند؟.

و اگر بخواهيم، هم اكنون كافران را بهمان حالتى كه هستند مسخ مى كنيم (بصورتى در مى آوريمشان) كه نه توانائى رفتن داشته باشند و نه برگشتن. اگر كافران قدرت ما را در ديگر گونه ساختن صورتهاشان انكار دارند آيا دربارۀ جوان كه به دورۀ پيرى مى رسد تعقل نمى كنند كه در اثر عمر طولانى در بين مردم او را از پشت به رو و از بالا به پائين مى كنيم.

كافران سودها از چهارپايان مى برند از: پوست، روده، پشم، كرك، مو، شاخ و...

و آشاميدنيها از شير و مشتقات آن دارند، آيا نبايد از بخشندۀ اين نعمتها، شكر و سپاسگزارى كنند؟ (يعنى او را بشناسند و از او پيروى كنند) كافران بغير از خدا - خدايانى فراگرفتند تا يارى شوند ولى خدايان نمى توانند كافران را يارى كنند بلكه همين كافران، لشكرى هستند كه خدايان «بتان» را يارى مى كنند - در حضور خدايان مى آيند و دفع باد، باران، مگس، پشه، عنكبوت، غبار و غيرها از بتان مى كنند (پس چگونه اميد نصرت از خدايان «بتان» دارند؟!) بنابراين اى پيامبر: سخن كافران تو را اندوهناك نسازد زيرا ما البته به اسرار درون و اظهارات برون آنها واقف هستيم.

فرمان خدا؛ در هنگامى كه چيزى را بخواهد در اين خلاصه مى شود و بس كه مى فرمايد - : پديد شو، پس پديد مى شود.

هجرى است مجهولات فراوان است).

(11) خورشيد با تمام سيارات جهان خود، بسمت كوكب معروف به «نسر واقع» متحرك است و گاليله از روى حركت كلف هاى آفتاب ثابت كرد كه در عين آنكه شمس ساكن است مع هذا در مدت 25 شبانه روز و نيم يك مرتبه بدور محور خود مى گردد (ص 126 و 127 كتاب نجوم و تنجيم هيوى).

(12) از نامهاى منازل ماه ذكرى نمى كنم و ليكن از اين نكته ياد مى كنم كه:

براى هر سه شب از ماه نام مخصوصى است *** باصطلاح عرب بشنو اى مه آفاق

غرر نفل تسع آنكه عشر دگر بيض است *** درع ظلم (چه) حنادس دءادى است و محاق

توضيح: غرر و نفل و تسع و عشر و درع و ظلم بر وزن زحل است و حنادس و دءادى بر وزن معالم است و محاق بفتح و ضم و كسر ميم است.

(13) (مانند كشتى تحت البحرى و...).

(14) بلاگردان جان و دل، دعاى مستمندان است كه بيند خير از آن خرمن كه ننگ از خوشه چين دارد (لسان الغيب).

(15) شعر: سجع و قافيه دارد - شعر زائيدۀ تخيلات است - بهترين شعر، آن است كه: اغراق آميز باشد و اغراق دروغ است.

در شعر مپيچ و در فن او *** چون اكذب اوست احسن او

(16) ابى بن خلف (ابى بر وزن رجيل و خلف بر وزن صنم) پسر وهب (بر وزن وقت) پسر حذافه (بضم حاء) پسر جمع (بضم جيم و فتح ميم) است و وى با عقبة بن ابى معيط (عقبه بضم عين و سكون قاف و معيط بر وزن رجيل) رفاقت تام داشت و زمانى عقبه خدمت رسول خدا (ص) نشسته بود و كلام حضرت را مى شنيد، چون ابى، خبردار شد به عقبه گفت ديگر بر من حرام است كه با تو سخن بگويم و قسمش داد كه برود آب دهان به روى حضرت بيندازد و اين دشمن خدا چنين كرد و خدا دربارۀ هر دو اين آيه را نازل فرمود: (وَ يَوْمَ يَعَضُّ اَلظّٰالِمُ ... خَذُولاً) و ابى به نزد حضرت رفت و استخوان پوسيده اى بدست گرفت و گفت:

يا محمد، تو معتقدى كه خدا اين استخوان را پس از پوسيدن زنده مى سازد، آنگاه آن را

ص: 11

نرم كرد و بطرف حضرت دميد، حضرت فرمود: بلى من مى گويم كه: خدا آن را و تو را پس از پوسيدگى زنده مى سازد و تو را وارد آتش مى كند و خدا آيۀ (وَ ضَرَبَ لَنٰا مَثَلاً ...

تُوقِدُونَ ) از سورۀ يس را دربارۀ او نازل فرمود (ترجمه از سيرۀ ابن هشام ج 1 و 2 ص 361 و 362).

انطاكيه: از شهرهاى معظم و ام البلاد بوده، در خوبى هواء و گوارائى آب و فراوانى ميوه ها و وفور بركت و صفاء ممتاز بوده است و ابن بطلان؛ شرح مبسوطى دربارۀ اين شهر نگاشته است....

ابو عبيدۀ جراح در عهد اسلام، شهر را فتح كرد و پس از قرارداد صلح، نقض عهد كردند و دوباره شهر فتح شد و در سال 353 روم شهر را تصرف كرد تا در سال 477 سليمان ابن قتلمش (بضم قاف و سكون تاء و كسر لام و ميم) سلجوقى جد ملوك آل سلجوق از روم استرداد كرد و خبر فتح آنجا را به سلطان جلال الدوله ملكشاه بن الب ارسلان نوشت و در دست مسلمين بود و در سال 491 فرنگيها آنجا را متصرف شدند.

و قبر حبيب نجار در انطاكيه است و از راههاى دور مردم به زيارت قبرش مى آيند و گفته مى شود كه آيۀ (وَ جٰاءَ مِنْ أَقْصَا اَلْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعىٰ قٰالَ يٰا قَوْمِ اِتَّبِعُوا اَلْمُرْسَلِينَ ) دربارۀ او نازل شده است. و جماعت بسيارى از اهل علم و ديگران به انطاكيه منسوبند (خلاصه و ترجمه از معجم البلدان).

انطاكيا Antioche مدينة فى تركيا (448 و 27) بناها سلوقوس (300 ق م) عاصمة له و اصبحت ثالثه مدن الامبراطورية الرومانية بعد روما و الاسكندرية. فيها اقام القديس بطرس و من بعده القديس الشهيد اغناطيوس الانطاكى و فيها ألقى أشهر مواعظه، القديس يوحنا فم الذهب. و انطاكيا: مركز بطريركية و فيها دعى النصارى باسم «المسيحيين» دمرها الفرس (540) و اجهزت عليها الزلازل فى القرن 6 م احتلها العرب (638) و فتحها الصليبيون (1098) فصارت عاصمة امارة افرنجية. دخلها السلطان بيبرس (1268) ثم الاتراك (المنجد ج 2).

نكته: اطلاق اسم مسيحى بر نصرانى و مسيحيين بر نصارى از مركز بطريق واقع در انطاكيه پيدا شده است.

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

همان گل اند مگر گل چه نيرو و چه استحكامى دارد؟! بنابراين پهلوانانى كه معتقدند كسى قدرت در هم شكستن آنها را ندارد و ازاين رو بايد بر معتقدات باطل خود باقى بمانند، سخت در اشتباه هستند).

و قوۀ خودتان (7) مجبور به گمراهى ساختيد و ما از ترس پيرو شما شديم، و رؤساء در جواب مى گويند: بلكه شما باختيار خودتان ايمان نياورديد و ما به زور شما را مانع از ايمان نشديم ؟ بلكه خودتان مردمى سركش بوديد. باز اتباع به رؤساء جواب مى دهند و بالاخره رؤساء مى گويند: پروردگار ما، حجت بر ما تمام كرد و البته ما خودمان جهنمى شده ايم: آرى، ما شما را گمراه كرديم زيرا خود گمراه بوديم.

آنگاه خطاب الهى درمى رسد كه اتباع و رؤساء در اين روز هر دو دسته معذب اند و جهت اينكه گمراه كنندگان و گمراهان را در عذاب جمع كرده ايم اين است كه: هر دو دسته مجرم اند و جرمشان اين است كه چون به آنها گفته مى شد كه بگوييد: «لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اَللّٰهُ » سر بزرگى مى كردند از گفتن و پذيرفتن آن و مى گفتند: آيا ما خدايان «بتان» خود را براى گفتۀ محمد كه مردى شاعر و مجنون است رها سازيم ؟! (خدا مى فرمايد: اين اتهامات بر محمد روا نيست) بلكه وى پيامبرى است كه براستى و درستى آمده و توحيد را اعلام داشته و تمام رسولان پيش از خود را كه پرچمدار توحيد بوده اند، تصديق كرده است، البته شما كافران عذاب دردناك را خواهيد چشيد و كيفر شما، فقط بموجب كردارى است كه در دار دنيا مى كرديد.

گستاخانه باز نمى كنند درحالى كه چشمان زيباى درشت دارند، گوئى آن زنان در صفاى بشره و سپيدى اندام مانند تخم شترمرغ اند كه به زير پر خود گرفته و گرد و غبار برآن ننشسته است (سپيدى آن با كمى زردى در هم آميخته كه بهترين رنگ اندام است) (9).

از جهت مكالمات: اهل بهشت از يكديگر احوالپرسى مى كنند از جمله يكى به ديگرى مى گويد: من در دار دنيا همنشينى داشتم كه مى گفت: آيا تو از آنانى كه روز حشر را باور دارند؟ آ يا هنگامى كه مرديم و گوشت بدنمان خاك شد و استخوانى بيش نماند آيا باز زنده مى شويم و به جزاى اعمال دنيوى خود مى رسيم ؟ آنگاه آن بهشتى به دوستان خود مى گويد: آيا از همنشين من خبرى داريد؟ پس از اينكه خبر او را بدست آورد مى بيند كه همنشين او در ميان دوزخ است.

(آنگاه) آن بهشتى به آن همنشين مى گويد: بخدا قسم نزديك بود كه مرا هم دوزخى كنى و اگر نعمت پروردگارم نبود، من هم مانند تو در دوزخ بودم؛ آيا نمى گفتى كه ما يك بار بيش؛ نمى ميريم و چون مرديم ديگر زنده نمى گرديم و معذب نمى شويم ؟.

اى پيامبر: سوگند كه پيش از مردم معاصر تو بيشتر پيشينيان گمراه شده اند و سوگند كه رسولان بيم دهنده در ميان آن اقوام فرستاده ايم، اى پيامبر بنگر كه سرانجام آن اقوام به كجا كشيد و به چه شدت عذاب دامنگير آنان شد و ليكن بندگان شايستۀ پاك، از عذاب رهائى يافتند مانند نوح و ابراهيم و... (كه تفصيلا بيان خواهد شد).

مشاهده كرد و گفت: اى بتان آيا از اين خوراكى ها نمى خوريد؟ چون جوابى نشنيد، گفت: چرا سخن نمى گوئيد؟ آنگاه متوجه بتان شد و با دست راست بضرب تبر، بتان را درهم شكست (خبر به قوم رسيد) و با سرعت از صحرا برگشتند و به سروقت ابراهيم آمدند و از او مؤاخذه كردند.

ابراهيم گفت: آيا چيزهائى كه بدست خود مى تراشيد: مى پرستيد؟ و حال آنكه خدا شما را و حاصل دسترنج شما را كه اين بتان است آفريده.

پس از محاكمه، از طرف قضاة كشور چنين حكم صادر شد كه: گودالى مهم بنا كنيد (به گودى سى ذراع و پهناى بيست ذراع) و از آتش پر كنيد و ابراهيم را در آن آتش پرتاب كنيد (چنين كردند و ابراهيم از آتش به سلامت جان بدر برد).

ابراهيم بخشيد و) ابراهيم دعا كرد كه: اى پروردگار من مرا فرزندى بخش كه از جملۀ صالحان باشد، پس مژده داديم او را به فرزندى بردبار، پس (خداى تعالى اسماعيل را از هاجر به وى ارزانى داشت و بحكم سبحانى از زمين كنعان، هاجر و پسر را به مكه برد و اسماعيل آنجا نشو و نما يافت) چون آن پسر بزرگ شد و عمرش به آنجا رسيد كه معاون و دستيار ابراهيم بشود ابراهيم گفت: اى پسرك من به خواب ديدم كه ترا ذبح مى كنم نظر تو دراين باره چيست ؟ اسماعيل گفت: آنچه به تو امر مى شود انجام بده، بخواست خدا مرا از صابران خواهى يافت، پس از آن چون پدر و پسر امر الهى را گردن نهادند و ابراهيم جبين پسر را براى ذبح كردن بر روى خاك نهاد (و تيغ از بريدن امتناع كرد) و ما ابراهيم را ندا داديم كه تو به مفاد خواب عمل كردى (پدر و پسر از شنيدن نداى جانفزاى الهى خشنود شدند و) البته ما اين گونه، نيكوكاران را پاداش مى دهيم (كه فداكارى پدر و پسر را مى ستائيم) البته واقعۀ تسليم پدر براى سر بريدن پسرش و تسليم پسر براى كشته شدن بدست پدرش آزمايش آشكارى است و ما گوسفندى بزرگ را براى اسماعيل فديه داديم كه قربانى او شد - و اين جمله را از ابراهيم در ميان نسلها باقى گذارديم كه: «سلام على ابراهيم» يعنى تحيت بر ابراهيم، اين چنين نيكوكاران را پاداش مى دهيم زيرا ابراهيم، از بندگان با ايمان ماست.

مستقيم را بموسى و هارون نموديم، و براى هر دو نفر در نسلهاى آينده اين جمله را به يادگار باقى گذارديم: «سلام على موسى و هارون» يعنى تحيت بر موسى هارون؛ البته ما بدين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم، زيرا موسى و هارون از بندگان با ايمان مايند.

(يونس تسليم) دريا شد (23) و) ماهى او را بلعيد و يونس خود را سرزنش مى كرد (كه چرا بى رخصت الهى از ميان قوم خارج شده است) پس اگر نه اين بود كه يونس از تسبيح خوانان بود البته در شكم ماهى تا روز رستاخيز باقى مى ماند (يا هر دو زنده و يا هر دو مرده كه شكم ماهى گور او مى شد) پس از آن ما يونس را به صحراى بى درخت و گياه (به ساحل سرزمين نصيبين) افكنديم درحالى كه از غصه زار و نزار شده بود و بر روى بدن ضعيف و نحيف يونس (كه مانند جوجۀ بى پر شده بود) درختى نظير گياههاى بى ساق پربرگ با ثمر (چون كدو و خربزه و خيار و امثال آن) رويانيديم.

و (پس از بهبودى يونس) وى را بسوى يك صد هزار نفر از مردم (شهر نينوى) و با احتساب توابع شهر بر زيادتر از صدهزار نفر فرستاديم پس از آن مردم (نينوى و توابع) ايمان آوردند و دستورهاى يونس را گردن نهادند و در نتيجه مردم شهر را از زندگانى برخوردار ساختيم تا اعمار آنها سر آمد.

و سوگند كه اين مستوران از انظار، مى دانند كه بموقف حساب فراخوانده خواهند شد، خدا از اين توصيفات پاك است و تنها بندگان رسته از لوث شرك، خدا را به پاكى ياد مى كنند، پس اى كافران بدانيد كه البته شما و معبودهاى شما نمى توانيد كسى را اغواء و تباه كنيد مگر آن را كه خود آهنگ دوزخ دارد.

تحقيق كند نه تقليد.

(15) تفسير مجمع البيان.

(16) مؤمنانى كه با نوح در كشتى بودند پس از طوفان مردند و نسل بشر از فرزندان نوح (سام و يافث و حام) و از زنانشان منتشر گرديد - كلبى بنقل تفسير مجمع البيان.

(17) پدر روحانى يعنى معلم.

(18) چون قوم ابراهيم، بتان را مظاهر ستارگان مى دانستند و آنها را بنام ستارگان مى خواندند لذا قرآن از (بتان) به (نجوم) يعنى ستارگان تعبير كرده است - ب.

(19) در همين سوره در واقعۀ يونس از كلمۀ (سقيم): لاغرى از غصه اراده شده است ب.

(20) موضوع مصادره و قاضى: مستفاد از روايت از حضرت صادق عليه السّلام است (رجوع به تفسير صافى در سورۀ انبياء).

(21) تفسير مجمع البيان.

(22) تفسير خلاصۀ منهج الصادقين.

(23) ب.

(24) به خلاصه از تفسير روح البيان.

(25) تفسير روح البيان.

(26 و 27) ب.

(28) تفسير مجمع البيان.

(29) تفسير خلاصۀ منهج الصادقين.

(30) سوف كه در قرآن مذكور است براى وعيد است نه تبعيد - تفسير صافى.

(31) تفسير خلاصۀ منهج الصادقين.

ركانه: (بضم راء و كاف الفى و فتح نون) اسم عبد يزيد است كه پيغمبر صلّى اللّه و عليه و آله با او كشتى گرفت.

أبو الأشد: سنان بن خالد بن الاشد، يكى از پهلوانان است (و ابو الاسد كه در بعض تفاسير ضبط شده، غلط است).

بنى سلمه: (بفتح سين و كسر لام و فتح ميم) است.

خزاعه: (بضم خاء) است.

مليح: (بر وزن رجيل) طايفه و حيى است از خزاعه.

جهينه: (بضم اول و فتح ثانى) قبيله اى است (شرح قاموس).

زقوم: (بر وزن منقول) كره و مسكه ئى است با خرما - و درختى است در دوزخ و گياهى است در باديه كه گلى دارد ياسمنى رنگ و نام خوراكى است از براى اهل دوزخ و درختى است در اريحا از تهامه پهلوى يمن كه ميوه اى دارد چون خرما شيرين و زمخت (كه دهان را هم مى كشد) و هستۀ آن روغنى دارد كه منافع بسيارى دارد و كار او عجيب است در تحليل بردن بادهاى سرد و بيماريهائى كه از بلغم بهم مى رسد و از براى دردهاى مفاصل و از براى نقرس و عرق نسا (سياتيك) و بادى كه در كوسرين استوار شده است آشاميده مى شود از آن بوزن هفت درم، سه روز يا پنج روز - بسا كه از آشاميدن آن جمعى كه زمين گير و از پا افتاده اند به پامى خيزند و گفته مى شود كه اصل آن هليلۀ كابلى است كه بنى اميه آن را نقل كرده اند و در اريحا كشته اند و چون مدتى مديد برآن گذشته است، زمين اريحا طبع آن را از هليله، برگردانده است (شرح قاموس).

ص: 28

كلمات (اللّه) به (خدا) ترجمه شده است و مراد از خدا، ذات مستجمع جميع صفات كمال است.

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

خاضع شود و در بهشت پادشاهى كنند. چون ابو طالب پيام را رسانيد، قريش گفتند:

نه يك كلمه بلكه ده كلمه باشد، پس رسول خدا (ص) فرمود: شهادت بدهيد كه (لا اله الا اللّه: محمد رسول اللّه) چون اشراف قريش اين كلمه را شنيدند از روى تعجب گفتند:) گفتۀ محمد واقعا بسيار شگفت انگيز و حيرت آور است؛ آيا محمد: پرستش خداى يكتا را بجاى پرستش سيصد و شصت بت گذارده است.

آنگاه رؤساء قريش با شتاب از مجلس ابو طالب بيرون رفتند و با يكديگر مى گفتند - : برويد و بر پرستش خدايان خود ثابت قدم باشيد و مشقت ها را متحمل شويد، البته مخالفت محمد و افزايش يارانش پيش آمد بدى است كه از طرف روزگار متوجه ما شده است ما، در كيش عيسويان كه آخرين ملتها هستند از وحدانيت خدا و طرد شركاء سخنى نشنيده ايم (زيرا نصارى قائل به تثليث اند) اين توحيد كه محمد مى گويد: دروغى است كه خود بر بافته است.

وليد و يا عروه ؟ كه از آنها طرفدارى مى كنند، بسپارند.

(اى پيامبر:) اينها لشكر مختصرى هستند كه شكست خورده اند و نامشان در عداد:

احزاب ضد پيامبران ثبت است. پيش از كفار قريش: قوم نوح، و عاد (كه قوم هود بودند) و فرعون همان متنفذى كه مردم را به چهار ميخ مى كشيد (1) و ثمود (قوم صالح) و قوم لوط، و اصحاب ايكه كه قوم شعيب بودند همگى از احزاب ضد پيامبران بودند، هريك از اين اقوام؛ رسولان را تكذيب كردند و بالنتيجه مستوجب عقوبت من شدند.

اين گروه قريش هم، انتظارى ندارند مگر فرارسيدن يك بانگ، كه آنها را از پاى درآورد و ديگر بازگشتى بدنيا نداشته باشند (ولى نظر به اين كه عذاب دسته جمعى در امت اسلام در كار نيست، فرد فرد به كيفر خواهند رسيد).

كوهها را رام كرديم كه با داود در شبانگاه (3) و صبحگاه تسبيح مى كردند (4) و ما مرغان را رام كرديم كه بگرد داود جمع شده بودند - همه از خدا بسيار ياد مى كردند (از جمادات: كوهها و از حيوانات: مرغان و از آدميان: داود، نمونه اند).

و ما پادشاهى داود را محكم و استوار كرديم و حكمت (كه عبارت از عدل و علم و درك حقائق اشياء و تكلم به صواب و سداد است) و علم قضاء را به داود ارزانى داشتيم.

نداشته است و نبايستى از مردم هراسان شود، ديگر آنكه قاضى در حال غير عادى نبايد به كار قضاء بپردازد (مانند حالت ترس مفرط يا اندوه بسيار يا كسالت و امثال اينها) و داود در حالت هراس مبادرت بامر قضاء كرده بود، ديگر آنكه قاضى پس از شنيدن دعواى مدعى بايد از مدعى عليه هم سؤال كند و بيانات او را بشنود، اگر مدعى عليه؛ بدعوى تسليم شد كه دعوى ختم است و اگر منكر شد بايد مدعى، شاهد اقامه كند و با فقد - شاهد بايد منكر يعنى مدعى عليه، قسم ياد كند و اگر قسم را رد كرد بايد مدعى، قسم ياد كند. ديگر آنكه قاضى نبايد به علم شخصى خود حكم بدهد و در دعواى مطروح نزد داود هيچ كدام از اين احكام قضائى رعايت نشده و بلكه خود قاضى قسم يادكرده و حق را بطرف مدعى داده است.

بالجمله رفته رفته) داود دريافت كه مدعى و مدعى عليه و همراهان از طرف ما مأمور بوده اند و ما آنها را براى آزمايش داود فرستاده ايم كه اهميت منصب قضاء را به داود خاطرنشان سازند، لذا داود از پروردگار خود آمرزش طلبيد و به ركوع رفت و در حالت ركوع به خاك افتاد و بدرگاه اله زارى كرد، بالنتيجه ما براى رعايت حال داود آن تخلفات قضائى را صرف نظر كرديم و بخشيديم و البته داود در نزد ما مقرب و عاقبت به خير است. (6).

(آنگاه به داود خطاب كرديم كه) اى داود ما تو را در امور قضائى در زمين جانشين خود ساختيم بنابراين در ميان مردم براستى و درستى حكم كن و از عوارض نفسانى پيروى مكن كه هواى نفس، تو را از راه خدا گمراه مى سازد و البته كسانى كه از راه خدا گمراه مى شوند از آن ايشان است، عذابى سخت، زيرا روز حساب را فراموش كرده اند.

آيا ما كه مقنن عدل و داد هستيم و داود را تحت تعليمات عدل و داد تربيت كرديم خودمان كسانى را كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند با مفسدان در زمين يكسان قرار مى دهيم ؟ آيا پرهيزكاران را كه دامن از لوث معاصى و نافرمانيها برچيده اند با نابكاران بدكار يكسان مى سازيم ؟ اى پيامبر قرآنى را كه ما بسوى تو نازل ساختيم كتابى است پرسود و ما فرستاديم تا دربارۀ آيات آن عميقانه فكر كنند و صاحبان عقل صافى پند بگيرند (و ايمان بياورند و كارهاى شايسته انجام بدهند).

منت بگذار و آزادش كن و هركه را مى خواهى در بند نگاهدار، ما دراين باره از تو حساب نمى كشيم، و البته سليمان در نزد ما مقرب و عاقبت بخير است.

من البته برآنم كه بشرى را از گل بيافرينم، پس چون پيكر او را آراستم و از روح منسوب به خودم (19) در آن پيكر دميدم (يعنى او را زنده ساختم) پس برو درافتيد به حالى كه براى او سجده كنيد، چون عمل انجام شد، فرشتگان بالتمام بدون استثناء (20) بر او سجده بردند غير از ابليس كه سركشى كرد و وى از كافران بود.

پروردگار فرمود: اى ابليس چه امرى پيش آمد كه ترا از سجده براى آنچه به دو - دست قدرتم آفريدم - بازداشت ؟ آيا سركشى كردى يا از فرشتگان عالين بودى كه مأمور به سجده نبودند؟ ابليس گفت: من از آدم بهترم زيرا مرا از آتش آفريدى و آدم را از گل (آتش عنصر لطيف و فرار و روشن است و گل خاك نشين و تيره است و فاضل نبايد براى مفضول سجده كند).

پروردگار فرمود: بنابراين از صفوف فرشتگان خارج شو، پس البته تو راندۀ درگاهى و البته بر تو است لعنت من (دورى از رحمت من) تا روز جزاء (زيرا تو علم مرا تكذيب كردى و نسبت جهل بمن دادى و نيز مرا ظالم خواندى كه گفتى مفضول را بر فاضل مقدم داشتى).

ابليس گفت: اكنون كه راندۀ درگاه شدم مرا تا روز قيامت كه خلائق برانگيخته مى شوند مهلت بده كه زنده بمانم.

پروردگار فرمود: تو از مهلت داده شدگانى تا روز مقرر و معين نزد من (نه تا روز قيامت).

ابليس گفت: چون چنين شد به عزت تو سوگند كه البته و باز هم البته البته مردم را بالتمام گمراه مى سازم مگر بندگان تو كه از شرك و نافرمانى رسته اند.

پروردگار فرمود: بالنتيجه اين سخن حق است و من حق مى گويم كه البته و باز هم البته البته جهنم را از تو و از هركس كه پيروى تو را بكند (بدون استثناء) پر مى كنم.

بيداريها و زحمات طاقت فرسا و صرف عمر و مال و تحمل دشنام دشمنان و جراحات وارده و غيرها، مزدى از شما نمى طلبم و من سربار كسى نيستم كه زحمتى ايجاد كنم و - ظاهرسازى كنم و بخواهم مال و معاش بدست بياورم (21) اين قرآن كه آورده ام تنها قبالۀ جهانهاست (22) و البته باز هم البته البته صحت پيام مرا پس از مرگ خواهيد دانست.

«پايان»

(7) تفسير مجمع البيان.

(8) اين تفسير؛ با موازين عقلى و نقلى شيعه، مناسب است و روى هم رفته از بعض تفسيرهاى شيعه، مى توان دريافت.

(9) تفسير أبو مسلم اصفهانى.

(10) سليمان بر دوازده سبط بنى اسرائيل سلطنت داشت و پس از وفات سليمان، آن شكوه سليمانى بر باد رفت و امر سلطنت به دو دولت تجزيه شد:

1 - دولت اسرائيل مشتمل بر ده سبط 2 - دولت يهودا مشتمل بر دو سبط و پس از آن، هر دو دولت هم منقرض شدند.

«شكوه آصفى و اسب باد و منطق طير *** به باد رفت و از آن خواجه، هيچ طرف نه بست»

(لسان الغيب).

(11) از كتاب كافى و تفسير على بن ابراهيم و تفسير مجمع البيان و بقولى آنان را كه مرده بودند، برگردانيديم و مطابق آن عده؛ هم به او داديم تفسير روح البيان و صافى و بقولى دو برابر فرزندانى كه زير سقف مرده بودند به او داديم - تفسير پادشاهى.

(12) تفسير أبو مسلم اصفهانى.

(13) مفردات راغب اصفهانى (14 و 15) ب.

(16) تفسير مجمع البيان (17) ب.

(18) راغب در كتاب مفردات، غساق را به چرك دوزخيان معنى كرده است و ابن عباس بمعنى زمهرير گفته است و زمهرير بمعنى شدت سرماست.

(19) تفسير أبو مسلم اصفهانى.

(20) گويند: فرشتگان غير عالين بر آدم سجده بردند و ليكن جماعتى از فرشتگان كه در جمال الهى متحيرند مأمور به سجده نشدند - تفسير خلاصۀ منهج الصادقين مولى فتح اللّه كاشانى.

(21) مفردات راغب. (22) ب.

ص: 41

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

ولى خدا از داشتن زن و فرزند پيراسته است، آن غيب مطلق خداى يكتاى درهم شكنندۀ هر آفريده است.

متحمل مى شوند و نه فرشتگان و نه عيساى مسيح و نه كشيشان) و بعد از اينكه از دنيا رفتيد بازگشت شما بسوى پروردگارتان است و پس از بازگشت، شما را از كردارهاى دنيويتان خبردار مى سازد، زيرا پروردگار، به اسرار دلها (5) داناست.

براى كسانى كه از وطن خود هجرت كرده اند، در اين دنيا حالت نيك باشد و زمين خدا: براى هجرت گشاده است (كسانى كه در وطن نتوانند اظهار شعار اسلام كنند بايد هجرت كنند) (و در آخرت:) خلاف ندارد كه صابران بر فراق وطن و رنج غربت، مزدشان، بالتمام و كمال نسبت به هر رنجى كه متحمل شده اند (6) پرداخت خواهد شد و بمقام محاسبه كشيده نخواهند شد.

بايام جوانى و زيبائى و دارائى و عدم اعتماد بر دوران زندگانى ناپايدار):

(مانند كسى است كه از عذاب ايمن باشد؟) و به ظالمان (كفار و فجار) گفته مى شود كه:

بچشيد وبال آنچه را كه در دنيا مى كرديد.

اى پيامبر: پيش از كفار مكه امتهائى پيامبران را تكذيب كردند و بالنتيجه در دنيا عذاب از جائى كه به خاطرشان نمى گذشت به سروقتشان آمد پس خدا طعم خوارى و رسوائى را در زندگانى دنيا به آنها چشانيد از زلازل و طوفانها و قتلها و... و عذاب اخروى در انتظار آنهاست و البته عذاب آخرت بزرگتر از عذاب دنياست اگر دانش خود را به كار بيندازند (زيرا هم شديدتر است و هم پايان پذير نيست).

و بندگى و عبادت و ستايشگرى هم براى چنين ذاتى رواست - لا غير -) و ليكن بيشتر مردم اين نكته ها را نمى دانند (زيرا در صدد دانستن آنها نيستند بلكه نمى خواهند بدانند) (15)

راه هدايت را از قرآن جست نفعش عائد خود اوست و هركس از قرآن منحرف شد غير از اين نيست كه وبال گمراهى به خودش برمى گردد.

و اى پيامبر: تو مسئول كار كفار نيستى كه اگر ايمان نياوردند مورد مؤاخذه ما قرار بگيرى.

متنفر مى شود و مى رنجد؛ و چون معبودانى غير از خدا ياد شوند دلهاشان از شادى لبريز مى شود.

اى پيامبر بگو: بار خدايا اى پديدآرندۀ آسمانها و زمين اى داناى نهان (از ما) و آشكار (بر ما) تو حكم مى كنى ميان بندگان خودت (در آخرت) دربارۀ آنچه در آن اختلاف مى كردند (بديهى است حاكم مطلق خداست و خدا حق را به پيامبر خود خواهد داد و مشركان گرفتار عذاب سخت خواهند شد).

و اگر ظالمان (مشركان) تمام آنچه را كه در روى زمين است مالك باشند و برابر آن هم به آن افزوده شود، حاضرند كه آن را بدهند و خودشان را از شدت عذاب روز قيامت بازخريد كنند. (و ليكن در دار دنيا كسى چنين دارائى پيدا نكرده و نمى كند و در روز قيامت كسى چيزى ندارد و چيزى از كسى پذيرفته نمى شود).

و بى مهرى خدا كه روى آن در دار دنيا حساب نمى كردند براى ايشان آشكار مى گردد - و عكس العمل اعمال بد آنها كه در دنيا داشتند براى ايشان هويدا مى شود و عذاب استهزاء به پيامبر و قرآن، آنها را در ميان مى گيرد و بكام خود فرومى برد.

ثروت و رفتار بدشان عائدشان مى شود و از عهدۀ دفاع برنمى آيند.

آيا مشركان ندانسته اند كه خدا در حق هركه بخواهد روزى را فراخ مى كند و در حق هركه بخواهد تنك مى كند؟ البته دربارۀ زياد و كم كردن روزى براى مردم با ايمان نشانه هاست (از ظهور قدرت خدا و از مؤثر نبودن ارادۀ خلق و از امتحان مردم كه از آزمايش خوب بيرون بيايند يا بد و از اينكه فراخى روزى دليل خوبى و تنگى آن دليل بدى نيست و از اينكه كرم موجب حصول سعادت و بخل موجب حرمان از سعادت است و از اينكه نظام عالم باين زياد و كمى روزى بسته است زيرا اگر براى همه فراخى باشد مردم كارهاى عالم را تعطيل مى كنند و اگر براى همه تنگى باشد مردم از عهدۀ ادارۀ امور برنمى آيند ) (26).

كسى نگويد: اگر خدا مرا راهنمائى فرموده بود من از متقيان بودم و به شرك و معصيت آلوده نبودم و براى اين است كه در هنگامى كه عذاب را مى بيند كسى نگويد: كاش بار ديگر بدنيا برمى گشتم و پس از برگشتن بدنيا از نيكوكاران بودم. (و اگر باز هم كسى مبادرت باين گفته ها كند، خدا در جوابش مى فرمايد) آرى البته آيات من از پيامبر و قرآن براى تو آمد و بالنتيجه تو آنها را تكذيب كردى و گردن كشى كردى و از جملۀ كافران به شمار بودى.

اى پيامبر: در روز قيامت كسانى را كه بر خدا دروغ بستند مى بينى كه روهاى ايشان قبل از ورود به دوزخ سياه شده است.

(انصافا) آيا جهنم جاى گردن كشان نيست ؟ خدا كسانى را كه از شرك دامن بر - چيده اند بجهت ايمان و احسانشان (29) از جهنم نجات مى دهد و هيچ بدى و مكروهى به ايشان نمى رسد و اندوهگين نمى شوند.

شفيع به درگاه خدا قرار مى دهند يا رابطۀ سببى و يا نسبى براى خدا درست مى كنند) و حال آنكه در روز قيامت زمين و آنچه برآن است يك قبضۀ اوست و آسمانها مانند لولۀ كاغذ در - هم پيچيده اى بدست قدرت اوست، خدا منزه است از توصيفات كوته نظران و برتر است از آنچه با او شريك قرار مى دهند.

و چون در صور دميده شود بالنتيجه آن كس كه در آسمانها و آن كس كه در زمين است بميرد مگر آن كسى را كه خدا او را زنده بخواهد سپس بار ديگر در صور دميده شود و بالنتيجه ناگهان همۀ مردگان به پاخاسته، از بهت بهر طرف مى نگرند (30) و عرصۀ زمين - محشر به نور پروردگارش روشن گردد و نامه هاى اعمال در دستها گذارده شود و پيامبران و گواهان بحضور آورده شوند و ميان مردم و پيامبران به عدل حكم كرده شود و به مردم در حكم ستم نشود و به هر شخصى جزاى آنچه كرده است بالتمام داده شود و آن غيب مطلق به كردار بندگان از هركس داناتر است.

و كسانى كه كفر را انتخاب كردند گروه گروه بسوى دوزخ رانده شوند تا چون به دوزخ برسند درهاى دوزخ گشاده شود و خازنان جهنم به كافران مى گويند: آيا رسولانى از جنس خودتان براى شما نيامد كه بحكم خدا آيات پروردگارتان را بر شما بخوانند و از ديدن اين روزتان شما را بترسانند؟ كافران در جواب خازنان مى گويند:

آرى رسولان آمدند و كتاب ها آوردند و ما را بيم دادند و لكن كار ما از اين سخنان گذشته است و كافران محكوم بعذاب شده اند و حكم قطعى است.

آنگاه: به كافران گفته مى شود به درهاى دوزخ وارد شويد، جاودان در آنجا خواهيد بود، پس دوزخ بد جائى است براى گردن كشان.

و كسانى كه از مخالفت پروردگار خود ترسيدند گروه گروه (به لطف و مرحمت) (31) بسوى بهشت رانده شوند تا چون به بهشت رسند (به سعادت ابدى و دولت سرمدى نائل گردند) و درهاى بهشت گشاده باشد (پيش از رسيدن ايشان كه انتظار نكشند) و خازنان بهشت براى ايشان گويند: «سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين» يعنى درود بر شما خوش آمديد اكنون وارد بهشت شويد و جاودان در آنجا بمانيد.

ص: 56

و چون بهشتيان وارد بهشت شدند مى گويند: همه ثنا و ستايش از آن خدائى است كه وعدۀ خود را با ما عملى ساخت و زمين بهشت را به ما ارث داد (32) در هر كجاى بهشت كه مى خواهيم قرار مى گيريم، پس بالنتيجه مزد فرمان برندگان بس نيكوست.

زبرين است.

(9) چون سلمان و أبو ذر غفارى و زيد بن عمرو بن نفيل - تفسير مجمع البيان بنقل از عبد الرحمن بن زيد. (و محرر اين تفسير دربارۀ زيد دو دلم).

(10) در اين سوره از احسن القول و از احسن الحديث ياد شده است و مراد از هر دو عبارت همان قرآن است ب.

(11) آپارتمانها.

(12)

دوران بقاء چو باد صحرا بگذشت *** تلخى و خوشى و زشت و زيبا بگذشت

پنداشت ستمگر كه ستم بر ما كرد *** بر گردن او بماند و بر ما بگذشت

(13) تفسير كاشفى و تفسير صافى.

(14) كلبى گفته كه مراد أبو جهل است (خلاصۀ تفسير منهج الصادقين).

(15) ب.

(16) سورۀ طور آيۀ 30.

(17)

اى دوست بر جنازۀ دشمن چو بگذرى *** شادى مكن كه بر تو همين ماجرا رود.

(18) ب.

(19) ب.

(20) مقاتل چنين تفسير كرده.

(21) در روز جنگ بدر جمعى از همين كفار كشته شدند و جمعى گرفتار گرديدند.

(22) نفس بفتح نون و سكون فاء است.

(23) عياشى از حضرت امام محمد باقر (ع) روايت كرده كه هركس بخوابد نفس او به آسمان عروج مى كند و روحش در بدنش باقى مى ماند و ميان نفس و روح رابطه اى برقرار مى شود كه مانند شعاع خورشيد است، آنگاه اگر خدا رخصت در قبض روح ها داده باشد:

روح مر نفس را اجابت مى كند و اگر خدا رخصت در ادامۀ عمر داده باشد نفس مر روح را اجابت مى كند و معنى فرمودۀ خدا در آيۀ (اَللّٰهُ يَتَوَفَّى اَلْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهٰا...) همين است آنگاه فرمود: آنچه را كه نفس شخص خواب، در ملكوت آسمانها ديده است داراى تأويل

ص: 58

است و آنچه را كه ما بين آسمان و زمين ديده است از تخيلات شيطان است و تأويل ندارد (تفسير صافى به ترجمه).

محرر اين تفسير گويد: صعود نفوس گوئى مانند صعود بخارات درياست كه گاهى بصورت آب باران و برف و تگرگ برمى گردد و گاهى ديگر برنمى گردد.

(24) هر علم كه بدست آيد مرهون هوش و الهام خداداد است و چون به مرحلۀ عمل گذارده شود مرهون توانائى حالى و مالى خداداد است پس بايد به حساب خدا گذارده شود نه بحساب چيز و يا كس ديگر.

(25) علم قارون يا از راه بازرگانى و يا از راه كشف دفائن و يا از راه تبديل فلزات و يا از هر سه راه بود.

(26) ب.

(27) ارتكاب شرك و قتل نفس و زنا و دشمنى با پيامبر و كارزار با او تفسير روح البيان.

(28) تفسير كاشفى از معالم.

(29) تفسير تنوير المقباس.

(30) نفخۀ نخستين نفخۀ صعقه و نفخۀ دومين نفخۀ بعث نام دارد.

(31) تفسير خلاصۀ منهج.

(32) تفسير روح البيان و غيره ارث را بمعنى عطاء گرفته اند و ليكن محرر اين تفسير چنين فهميده ام كه ارث بهمان معنى بردن مرده ريگ (تركۀ متوفى) است و مقصود بهشتيان تذكر نكتۀ مهمى است و آن نكته اين است كه: بهشت خانۀ پدرى ما بود و شيطان موجب شد كه پدرمان از اين خانه بدر رود و اكنون همان خانه بارث به ما رسيده است. «پايان».

ص: 59

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

هر چيزى را فراگرفته است، بنابراين آنها را كه توبه كرده اند و راه تو را پيروى كرده اند بيامرز و ايشان را از عذاب دوزخ نگاهدار - اى پروردگار ما علاوه بر اين آنها را در - بهشت هاى جاودانى درآور، همان بهشتها كه به ايشان نويد دادى و نيز درآور هركه را كه شايسته باشد از پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان و نسلشان(1) زيرا تو خود به تنهائى بى مدد غيرى بر همه غالبى و كارهايت از روى اساس است و هم ايشان را از مكاره و آلام روز قيامت نگاهدار و هركه را در آن روز از مكاره و آلام نگاه دارى البته به او رحم كرده اى و آن نگهداشت الهى، خود رستگارى بزرگ است».

البته در روز قيامت به كافران ندا داده مى شود كه: قسم به خدا(2) تنفر خدا (از شما) بزرگتر است از تنفر شما از خودتان(3) و علت هر دو تنفر اين است كه بايمان دعوت شديد و بالنتيجه نپذيرفتيد.

كافران (چون اين ندا را بشنوند) مى گويند: اى پروردگار ما، تو ما را دو بار ميراندى و دو بار زنده ساختى (1) پس هم اكنون بگناهان خود اعتراف داريم آيا راهى براى خلاصى از دوزخ هست ؟ (در جوابشان گفته مى شود:) آن عذاب گريبانگير شماست زيرا هرگاه در دار دنيا خدا به يكتائى خوانده مى شد، رد مى كرديد و اگر شريك براى او قرار داده مى شد مى پذيرفتيد پس (بدانيد دورۀ اختيارات كه در دار دنيا بشما داده بوديم سپرى شده و) امروز فرمانروائى خاص خداست كه بالادست هر تواناست و بزرگ است.

پيراسته باشيد هرچند كافران را خوش نيايد.

آن غيب مطلق: درجات بندگان را بالا مى برد (1) و پادشاه است (2) و فر نبوت را بفرمان خود بر هريك از بندگانش كه مى خواهد مى افكند تا آن بنده مردم را از روز تلاق(3) (يعنى روز ملاقات و به هم رسيدن خلائق در قيامت) بيم دهد همان روزى كه مردم از قبرها بدر آيند و برهنه باشند و بحضور خدائى احضار شوند كه هيچ چيز احضارشدگان، بر او پوشيده نيست (و كسى نمى تواند پنهان شود و يا امرى را پنهان كند) (و آنگاه ندائى مى رسد كه:) امروز پادشاهى براى كيست ؟ (جميع حاضران از خيل فرشتگان و انبياء و اولياء و مؤمنان، و بالضروره كافران جواب مى دهند:) پادشاهى مخصوص خداى يكتاى - درهم شكنندۀ جميع تعينات است (آنگاه بار ديگر ندا مى رسد كه:) امروز هركس هر عملى كرده است از خوب يا بد جزاى آن به او داده مى شود، امروز ستمى نيست و البته خدا حسابگر چالاك است (4).

و اى پيامبر: مردم را از روز آزفه(2) (يعنى نزديك شدن دلها به گلوها) (5) بيم ده، آنگاه كه دلها به گلوها نزديك شده و از غم و اندوه و خشم فروخورده؛ مالامال باشد؛ هيچ گونه خويشى و شفيعى كه سخنش پذيرفته باشد براى ستمكاران(3) وجود ندارد، خدا نگاه دزدۀ چشمها را و آنچه را در دلها نهان است مى داند، و خدا از روى راستى و درستى دربارۀ مردم حكم مى كند، و بتانى را كه كفار (از جز خدا) مى خوانند و مى پرستند:

اهل حكم نيستند (زيرا بتان جمادى و نباتى نه شنوائى دارند و نه بينائى و بتان حيوانى كه اندك شنوائى و بينائى دارند خود مملوك اند و بديهى است كه فاقد شنوائى و بينائى و اختيار:

نيروى حكم و فرمان ندارد و) البته خداى مستجمع جميع صفات كمال همان غيب مطلق:

(مختار و) شنوا و بيناست.

(اى پيامبر:) آيا كفار قريش به سفر نرفته اند و در نتيجه در چگونگى عاقبت پيشينيان خود بنظر تأمل ننگريسته اند؟ همانها كه در اين زمين سخت تر از ايشان بودند از حيث نيرو و آثار (از: اهرام بلند و قلاع و كاخهاى رفيع و شهرهاى بزرگ و خطوط و نقوش و صنايع و حرف و ساير تصرفات زمينى) و با وجود اين حال خدا آنها را بسبب گناهانشان گرفتارشان ساخت و هيچ كس نتوانست جلو كيفر خدا را نسبت به آنها بگيرد، جهت كيفر آنها اين بود كه براى ايشان از جانب خدا پيامبران با معجزات آمد و آنها پيامبران را تكذيب كردند و كفر ورزيدند پس خدا آنها را گرفتار كرد زيرا خدا نيرومند و سخت عقوبت است.(1)

و مرد با ايمانى از خاندان فرعون كه ايمان خود را پنهان مى داشت گفت: آيا مردى را بجرم اينكه گفته است: پروردگارم خداست مى كشيد؟ و حال آنكه معجزاتى از جانب پروردگارتان آورده است اكنون اگر دروغ گفته بدى دروغ دامنگير خود اوست و اگر راست گفته بعضى از پيش گوئيهاى زيانبارش دامنگير شما خواهد شد و البته خدا به كسى كه متجاوز و بسيار دروغگو است راه صواب را نخواهد نمود (و او را رسوا خواهد ساخت). اى قوم من سلطنت سرزمين مصر با قدرت و شوكت و قوت مخصوص شماست و اگر بدى از جانب خدا رو به ما بياورد كيست كه از مؤاخذه و عذاب خدا، ما را يارى دهد.

فرعون گفت: من مصلحت در كشتن موسى مى بينم و راه ديگرى را مصلحت نمى دانم و غير از راه صواب راهى بشما نشان نمى دهم.

باز آن مرد با ايمان بار ديگر سخن آغاز كرد و گفت: اى قوم من: البته من از پيش آمد - امتهاى گذشته بر شما مصريان مى ترسم مانند پيش آمد ناگوار قوم نوح و قوم عاد و قوم ثمود و اقوام ديگر كه پس از اينها بودند (8) و خدا بر بندگانش ستم روا نمى دارد.

و اى قوم من: البته من بر شما از كيفر روز تناد (يعنى روز قيامت كه مردم را براى شمار و حساب ندا مى كنند) مى ترسم همان روزى كه از موقف حساب (رو به دوزخ) برگردانيده شويد درحالى كه كسى نگهدار و حافظ از عذاب خدا نيست. و هركس را كه خدا (بسوء اختيار آن كس) در گمراهى فروگذارد راهنمائى براى او نيست.

و سوگند كه پيش از موسى، يوسف (بن يعقوب) با براهين و معجزات به سرزمين مصر آمد و شما را دعوت كرد ولى دربارۀ گفته هاى او دودل و مشكوك بوديد تا يوسف هلاك شد(1) و معتقد بوديد كه خدا پيامبرى بعد از يوسف نمى فرستد. به اين گونه خدا هر متجاوز شكاك را در وادى ضلالت فرومى گذارد؛ كسانى كه دربارۀ آيات الهى بى دليل و برهانى كه از جانب خدا براى آنان آمده باشد جدال مى كنند هم به نزد خدا و هم به نزد مردم با ايمان سخت مبغوض اند و همين رويه موجب مى شود كه خدا بر دل هر گردنكش زورگو مهر باطل بزند.

ص: 65

و فرعون (چون سخن آن مرد با ايمان به اين جا رسيد ترسيد كه اين كلمات در اهل مجلس اثر گذارده باشد لذا نرمش نشان داد و از كشتن موسى صرف نظر كرد و هامان را كه يكتن از اشراف كشور و اركان سلطنت بود مخاطب قرار داد و چنين) گفت: اى هامان: برجى (رصدخانه اى) براى من بساز تا به وسائلى دسترسى پيدا كنم.

دسترسى پيدا كنم به وسائل آسمانها و آنجا از معبود موسى اطلاع حاصل كنم (شايد راست مى گويد) ولى در عين حال عقيدۀ من اينست كه موسى دروغ مى گويد.

به اين گونه كردار بد فرعون، در نظرش آرايش داده شد و از طى راه راست بازداشته شد و مكر فرعون غير از تباهى حاصلى نداشت.

باز آن مرد با ايمان، بار ديگر به سخن پرداخت و چنين گفت: اى قوم من: مرا پيروى كنيد تا راه صواب را بشما نشان بدهم، اى قوم من: اين زندگانى دنيا آبخوردى است (دنباله ندارد) و البته آخرت خانۀ آرامش جاويد است، هركس بدكردارى كند برابر كيفر آن عائد او مى شود و هركس كردار شايسته كند خواه مرد و خواه زن و ايمان هم داشته باشد پس آنان وارد بهشت مى شوند و در آنجا روزى داده مى شوند هرچند كه بخواهند، بدون منت و دريافت مزد.

و (آل فرعون از سخنان پسر عم فرعون بدگمان شدند و گفتند: شرم ندارى كه از پرستش فرعون رو به عبادت ديگرى مى آورى ؟ وى در جواب گفت:) اى قوم من: شما را (9) چه شده كه من شما را به نجات دعوت مى كنم و شما مرا به آتش دعوت مى كنيد؟ - شما مرا دعوت مى كنيد كه به خدا كافر شوم و چيزى را با او شريك سازم كه به آن چيز معتقد نيستم! در صورتى كه من شما را به جانب خداى غالب آمرزگار دعوت مى كنم.

ناچارم كه بگويم: آنچه كه مرا به آن دعوت مى كنيد حق پرستش ندارد نه در دنيا و نه در آخرت و بايد بگويم كه بازگشت ماها بسوى خداست و آنها كه پا را از گليم خودشان درازتر مى كنند خود ملازم آتشند و روزى خواهد رسيد كه از سخنان من كه بشما مى گويم ياد كنيد و من كارم را بخدا وامى گذارم زيرا البته خدا باحوال بندگانش بيناست.

ص: 66

پس خدا آن مرد با ايمان را (كه ايمانش مكتوم بود و در هنگامى كه فرعون و اتباع در تكاپوى كشتن موسى بودند، حقايقى را آشكار كرد و از كشتن موسى جلوگيرى نمود) از عواقب بد مكر فراعنه نگاه داشت و غرق نشد (10) و بدى عذاب (يعنى غرق) به (فرعون و) آل فرعون رسيد و فرعونيان پس از هلاكت بر آتش عرض مى شوند در صبح و در شام (11) و در روزى كه قيامت به پامى شود به فرشتگان گفته مى شود كه: فرعونيان را در سخت ترين عذاب (يعنى جهنم) وارد سازيد.

ايشان است سراى بد (يعنى جهنم).

و سوگند كه ما به موسى راهنما (يعنى توراة) داديم و توراة را به بنى اسرائيل براى ارائه راه و پند صاحبان عقول صافيۀ از شوائب، بارث داديم و بنابراين اى پيامبر: تو (هم مانند موسى (13) داراى كتابى هستى كه راهنماى بشر است و پند جهانهاست موسى براى پيشرفت كار خود در برابر فرعونيان بسى صبر كرد تو هم براى پيشرفت كار خود در برابر جباران عصر خود) صبر كن البته وعدۀ خدا دربارۀ نصرت پيامبران راست است و هرگاه آئينه دلت در اثر توجه به دعوت كفار زنگارى شد آن زنگار را بوسيلۀ استغفار پاك كن و شامگاه و صبحگاه بتسبيح و تحميد پروردگارت بپرداز (14).

اى پيامبر: البته آنها كه دربارۀ آيات خدا بدون اينكه از جانب خدا دليلى براى ايشان آمده باشد مجادله مى كنند چيزى در دل ندارند جز آرزوى حكومت و سلطنت و از آن بالاتر طمع نبوت و هرگز به آنچه در دل دارند نمى رسند بنابراين تو از حسد ايشان بخدا پناه بگير زيرا خدا همان غيب مطلق، شنواى سخنان و بيناى احوال همگان است.

داخل خاكها جمع مى كند و به خود مى گيرد) (15).

(آدم نادان مانند كور است و آدم دانا مانند بيناست) (16) و كور با بينا مساوى نيست و كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند (با كسانى كه كافرند و كارهاى خوب انجام ندادند مساوى نيستند) (17) و آدم بدكار (با آدم نيكوكار) مساوى نيست (18) و ليكن كمى از مردم متذكر مى شوند (كه مؤمن عامل و شخص نيكوكار، پاداش خود را بايد دريافت كند و كافر منكر و شخص بدكار بايد كيفر به بيند و چون پاداش و كيفر در بعض موارد بالكل در دار دنيا نيست و در بعض موارد هم كه هست تعادل ندارد لذا وقتى لازم است كه پاداش و كيفر هر دو صنف داده شود و اين وقت: همان روز قيامت است كه به مردم وعده داده مى شود) (19) البته قيامت خواهد آمد و در آمدنش جاى شكى باقى نيست و ليكن بيشتر از مردم (باور نمى كنند و) نمى گروند.

ديگران هم كه منكر آيات خدا (از: پيامبران و كتابها و معجزات و معارف الهيه) بودند مانند شما به دروغ، از خدا رانده شدند (21).

خدا: آن كس است كه زمين را براى شما قرارگاه و آسمان را سازمان بناى جهان قرار داد و شما آدميان را صورت بست پس زيبا صورتى بساخت شما را و شما را از انواع پاكيزه ها (از نباتات و اثمار و تهويه و نور) روزى داد - آنكه فاعل اين امور براى شماست خداست كه پروردگار شماست پس بزرگوار است خدا كه پروردگار جهانهاست.

آن غيب مطلق: زنده است و (فنا ندارد و ديگران پيرى و مرگ دارند) معبود شايسته اى غير از او نيست بنابراين او را بخوانيد درحالى كه دين را براى او از شوائب شرك پيراسته باشيد، هر ستايش خاص خداست كه پروردگار جهانهاست (زيرا او فقط منبع هر خير و هر شرف است).

اى پيامبر: (در جواب درخواست كفار كه ترا به همكارى با بتان دعوت مى كنند) بگو: البته بمن نهى شده است كه معبودهاى شما (كه غير خداست) بپرستم چه آنكه براهين و ادلۀ آشكار از جانب پروردگارم برايم آمده است و من (22) مأمورم كه مطيع و منقاد پروردگار جهانها باشم.

آن غيب مطلق: كسى است كه شما بنى نوع بشر را از خاك آفريد باز از آب منى باز از خونى بسته (شبيه زالو) باز بصورت كودك شما را از رحم بيرون مى آورد باز شما را فرصت مى دهد تا به بهار زندگانى جوانى برسيد باز فرصت مى دهد تا به شيخوخت (23) برسيد (اين سلسلۀ مراتب به قاعدۀ كيان كلى است) و بعضى از شما بنى نوع بشر پيش از طى يكى از اين مراتب و مراحل (از عهد رحم تا عهد پيرى) جانش گرفته مى شود و بعضى از شما دورۀ پيرى را هم پشت سر مى گذاريد و ادامه مى دهيد تا آنكه اجل نام بردۀ شما فرارسد، و باشد كه از اين اختلافات در اعمار، به سر عقل بيائيد و در قدرت ما و برنامۀ كار - خودتان فكرى بكنيد.

آن غيب مطلق: كسى است كه زنده مى سازد و مى ميراند، پس بدانيد كه چون خدا بامرى حكم كند فقط مى گويد: باش (بشو) پس مى باشد (مى شود) (24).

ص: 70

(3) تفسير ابو مسلم.

(4) خدا در يك وقت حساب همۀ خلائق را مى رسد و هريك را به آنجا كه بايد بفرستد مى فرستد و مشغولى او بحساب كسى مانع رسيدگى بحساب آن ديگرى نيست.

(5) شايد مراد نزديك بودن وقوع قيامت است زيرا هر آينده اى، نزديك است.

(6) اقرار به روز حساب كه در آن روزگار جزء معتقدات مصريان بود و بس:

غرابت سخنان موسى را تا حدى تعديل كرد و از وحشت مصريان كاست و چنين فهميدند كه: موسى در معظم عقائد كه عوالم بعد از مرگ است با مصريان هماهنگى دارد (گرچه نحوۀ قيامت موسى و مصرى تفاوت داشت) و در اين صورت مورد اختلاف: محدود به توحيد موسى و شرك مصريان شد كه آن را هم مؤمن آل فرعون ترميم كرد و بالنتيجه موسى از خطر - كشته شدن جست ب.

(7) دربارۀ اسم مؤمن آل فرعون اقوالى است و به گفتۀ صاحب تفسير روح البيان بنقل از امام سهيلى: اين مرد پسر عموى فرعون بوده و اسمش شمعان است.

(8) قوم نوح: به طوفان هلاك شدند و قوم عاد: به باد صرصر مستأصل گشتند و قوم ثمود: به يك صيحه مردند و بعد از آنان اهل مؤتفكه: شهرشان زير و رو شد و اصحاب - ايكه: به عذاب يوم الظله گرفتار شدند (تفسير روح البيان به خلاصه و ترجمه).

(9) تفسير روح البيان.

(10) نوشته اند كه فرعون و فرعونيان بكشتن مؤمن آل فرعون تصميم گرفتند و ليكن خدا او را نجات داد.

(11) بدن مثالى با نفس كه برآن سوار است بر آتش عرض مى شود.

(12) نصرت خدا به شهداء در دار دنيا عبارتست از: بقاء نام نيك آنها و نيز به ثمر رسيدن نيات آنان.

(13) در سفر تثنيۀ توراة باب 18 خدا وعده داده است كه: پيامبرى خواهم فرستاد - كه كلام خود را به دهانش خواهم گذارد و اين پيامبر مثل موسى است، ازاين جهت در قرآن كريم در اين مورد و موارد ديگر ذكر موسى (ع) مكرر مطرح شده است.

ص: 74

(14) تسبيح: نفى ناسزاست و تحميد: اثبات سزاست.

(15) (16) (17) (18) (19) ب.

(20) دعاء: يعنى خواندن خدا: عبادت است و ترك آن استكبار است و - مغبوض ترين مردم نزد خدا: متكبرى است كه از خدا چيزى نمى خواهد (به خلاصه و ترجمه از تفسيرهاى مجمع البيان و صافى).

(21) تفسير روح البيان بتقريب (ضمنا راقم اين تفسير گويد: بعد از كفار قريش باز هم رانده شدن مردم از درگاه خدا از راه دروغ ادامه دارد).

(22) بحكم عقلم.

(23) مراد از شيخوخت، هشتادسالگى است (قاموس اللغه).

(24) گفتن خدا: همان ارادۀ اوست.

(25) (26) (27) تفسير روح البيان.

(28) ب.

(29) استخوان دو دست شتر از پائين به بالا عبارت است از: 1 - مچ 2 - شاه قلم 3 - نى - اما استخوان دو پاى شتر از پائين به بالا عبارت است از: 1 - مچ 2 - سه سوك 3 - تورونى اين دوازده فقره براى خاتم كارى بجاى عاج مصرف مى شود.

كف دو دست و دو پا بنام (كفى) براى خوم گيوه مصرف مى شود.

از پى هاى اطراف دوازده فقره استخوان مزبور، سريشم بدست مى آيد.

مغز دوازده فقره استخوان: تازه اش خورده مى شود و كهنه اش در صابون سازى به كارمى رود.

بقيۀ استخوانهاى شتر، پودر مى گردد و بمصرف تغذيۀ مرغ مى رسد و نيز باغبانان براى تقويت اشجار به كار مى برند.

چربى اطراف روده ها، براى صابون مصرف مى شود.

پوستش، براى تخت كفش به كارمى رود.

موهاى دم شتر، براى قلم نقاشى به كارمى رود.

ص: 75

از كرك شتر، انواع لباس تهيه مى شود.

از شير شتر، تغذيه مى شود.

از گوشت شتر، خوراك تهيه مى گردد.

بول شتر: براى معالجۀ بعضى از امراض چون استسقاء و غيره مفيد است.

كوهان - جگر - پيه - پنيرمايه - شير - بول - سرگين خشك آن براى معالجۀ امراض مذكور در كتاب قرابادين به كار مى رود، طالبان به لغت (جمل) از كتاب مزبور مراجعه نمايند.

منافع گاو و گوسفند را هم بر اين گونه تجزيه و تحليل بايد كرد.

(30) موضوع قوم يونس: يك امر استثنائى است.

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

نعمت بخش با نعمت خوارگان است) كافرند، و (نيز از جانب خدا بمن پيغام مى رسد كه) البته آنها كه ايمان آورند و كارهاى شايسته كردند از آن ايشان است مزدى كه دنبالۀ آن بريده نمى شود (2).

و زمين گفته شد همه برآورد و كارپردازى خداى غالب داناست (10).

و در روزى كه دشمنان خدا بسوى آتش جمع آورى مى شوند و در نتيجه از هر طرف محصور مى گردند؛ وقتى به آتش رسيدند (زبانشان بسته مى شود) و گوش و ديدگانشان و عورتهاشان (قبل و دبرشان) (14) به كردارهائى كه در دنيا كرده بودند و به زيانشان است شهادت مى دهند (چون از آن موقف گذشتند زبانشان باز مى شود) و مرد و زن به عورتهاى خود مى گويند: چرا بر زيان ما شهادت داديد؟ آنها در جواب مى گويند: خدائى كه هر چيز گويائى را گويا كرده است ما را هم گويا كرد (15).

(از جانب رب الأرباب به دشمنان خدا خطاب مى شود كه:) خدا: اول بار شما را آفريد و شما در مرحلۀ بازگشت بسوى او قرار گرفته ايد، شما در دنيا چيزى را پنهان نمى كرديد زيرا باور نمى كرديد و نمى ترسيديد كه گوش و ديدگان و عورتهاتان بر زيان شما شهادت مى دهند) و از اين گذشته شما معتقد بوديد كه خدا بسيارى از كردارهاى شما را نمى داند (زيرا معتقد بوديد كه هرچه آشكارا مى كنيد خدا مى داند و آنچه را پنهان مى سازيد خدا به آن دانا نيست) و آن عقيدۀ خودتان همان اعتقادى كه شما دربارۀ عدم علم پروردگارتان به بسيارى از كارهاتان داشتيد شما را باين روزگار بدو مهلكه انداخت و در نتيجه اكنون در عداد زيانكاران درآمده ايد.

اى پيامبر: اگر اهل آتش از استغاثه و شكايت خوددارى كنند پس جايگاهشان آتش است و اگر رضاجوئى كنند پس عذرشان پذيرفته نيست (صبر و جزع آنان يكسان است).

است.

گردى نمى نشيند) چه آنها كه نزد پروردگار تو هستند در شب و روز بتسبيح خدا مشغولند و از كثرت ستايش و سپاس ملول نمى شوند.

و از جمله نشانه هاى قدرت الهى است اين موضوع كه زمين را مى بينى (از خشكى و پژمردگى) فرسوده و خشك شده، پس از اينكه آب باران را برآن فروريختيم به جنبش در مى آيد و بلند مى شود (مانند خميرمايه كه برمى آيد) (و از ميان آن انواع گياه ها و گلها سرمى زند و مزين و آراسته مى شود) - البته آن كسى كه زمين مرده را زنده ساخت مردگان را هم البته زنده مى سازد - زيرا بى ترديد او بر هر چيزى تواناست.

(كفار قريش گفتند: چرا قرآن بزبان عجم فرود نيامد و چرا بعضى از آن عربى و بعضى عجمى نبود تا هر دو قوم از آن بهره برند (25) خدا در جوابشان فرمود:) اگر ما قرآن را بزبان غير از زبان عربى مى فرستاديم ايراد مى كردند كه چرا آيات الهيه موشكافى نشده است (زيرا زبانهاى ديگر قدرت تجزيه و تحليل الهيات و طبيعيات و اقتصاديات و مدنيات و اجتماعيات و وقايع تاريخى و جغرافيائى و غيرها را ندارد بالخصوص كه بعضى زبانها بر گوش زبر و خشن است و نيز يا فاقد لطائف تفهيم و تفهم است و يا بسيار كم دارد مضافا به اين كه تعداد بعضى الفباها خارج از اسلوب تكلم و بعضى از اسلوب تكلم كمتر و نارساست بعلاوه نزديكترين زبانها بعهد بشر نخستين همين زبان عربى است).

و نيز ايراد مى كردند كه قرآن بزبان غير عربى است ولى پيامبر آورنده اش (و يا مخاطبش) عربى است (و خود با حكمت منطبق نبود).

اى پيامبر: (اكنون كه رخنه هاى تمام ايرادها سد شده است) بگو كه: قرآن براى آنها كه به آن گرويده اند هادى راه و شافى امراض جهل و... است و آنهائى كه به آن نمى گروند پنبۀ غفلت در گوششان است و گوششان سنگين است و پردۀ عصبيت جلو چشمشان را كور كرده است (26) (گوئى نداى حق را نمى شنوند و نور حقيقت را - نمى بينند) - آنها از جاى دور ندا داده مى شوند (جهنم آنها را به خود مى خواند) (27).

اى پيامبر: (دودستگى دربارۀ قرآن امر تازه ئى نيست) سوگند كه ما توراة را به موسى داديم ولى دربارۀ آن اختلاف كردند بعضى باور داشتند و جمعى تكذيب كردند و اگر از جانب پروردگارت قولى داده نشده بود كه امت اسلام را يكجا نابود نكند، البته عذابى مى فرستاديم كه مشركان يكجا نابود شوند، و البته البته مشركان دربارۀ قرآن در شكى هستند كه از آن دلهره دارند (در شكشان شك دارند).

اى پيامبر: هركس كردارش خوب باشد بسود خود اوست و هركه كردارش بد باشد بر زيان خودش كار كرده است و پروردگار تو، به بندگان ستم روا ندارد (بنده آزار نيست).

و چون ابواب نعمت را به روى كافر بگشائيم از شكر نعمت رو مى گرداند و خودش را از خداى نعمت بخش كنار مى كشد و چون بلا و محنتى به او برسد در اين موقع با درخواست عريض بدرگاه ما مى آيد (30).

(10) در كتاب توراة در سفر تكوين (يعنى پيدايش) در باب اول و دوم موضوع آفرينش زمين و آسمانها را در شش روز بيان كرده است.

(11) صاعقه: كه در قرآن آمده: استعاره است براى عقوبت و عذاب (تفسير روح - البيان).

(12) تفسير كاشفى.

(13) يعنى در دهۀ آخر ماه شوال از بامداد روز چهارشنبه تا آخر روز چهارشنبۀ ديگر كه هشت روز و هفت شب باشد - تفسير كاشفى.

(14) جلود: در قرآن آمده و آن كنايه است از فروج (ابن عباس و مفسران بنقل تفسير مجمع البيان) و فرج انسان بمعنى عورت اوست و بر قبل و بر دبر هر دو اطلاق مى شود هم قبل و هم دبر مرد و هم قبل و دبر زن (المنجد و غيره).

(15) پايان جواب (تفسير مجمع البيان).

(16) بقول امروزيها: پارازيت.

(17) تفسير أبو الفتوح.

(18) چنانكه در جنگ بدر: هم كشته دادند و هم اسير.

(19) تفسير روح البيان.

(20) نزول فرشتگان بر يكتاپرست مشروط به پايدارى اوست و پايدارى وقتى معلوم مى شود كه عمرش در اين راه به پايان برسد، بنابراين نزول فرشتگان؛ در هنگام مرگ خواهد بود و پس از آن در قبر و بعث هم گفته شده است (و اما نزول فرشتگان قبل از فرارسيدن زمان رحيل، باز هم منوط به مرگ اختيارى است).

(21) ما در دنيا ملازم تو بوديم و امروز از تو جدا نشويم تا تو را به بهشت نبريم (مجاهد بنقل تفسير أبو الفتوح).

(22) ممكن است «هوس» راجع به ماديات آن عالم باشد (گرچه سنخ آن مادى.

غير از سنخ ماديات اين عالم است) و «خواستن» راجع به معنويات آن عالم باشد مانند لقاء پروردگار و يا لقاء يكى از ابرار (بنا بر اختلاف درجات متقاضيان) ب.

ص: 88

(23) صاحب عين المعانى بنقل تفسير كاشفى.

(24) اين آيه شامل احوال پيامبر و امامان و مؤذنان و علماء مى شود (و اقوال در تفسير مجمع البيان مسطور است).

(25) تفسير كاشفى.

(26) ب.

(27) و يا گوئى از راه دور آنها را ندا مى كنند (تفسير ابو الفتوح).

(28) شركاء را نمى بينند و انتظارى كه از آنها داشته اند عملى نشده است.

(29) انتحار (يعنى خودكشى) يكى از عوارض اين خصلت شوم است.

(30) نامۀ طويل و عريض: مصطلح است يعنى بلند و پهن (پر از مطلب و شكايت و تقاضا).

ص: 89

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

روزى كه گروهى در بهشت باشند و گروهى در دوزخ.

هركه بخواهد تنگ مى سازد زيرا خدا بهر چيزى داناست.

و دختر خود را بنكاح تو در مى آوريم و يا فقراء مسكين را از نزد خود بران تا ما كه از از توانگران هستيم به نزد تو بيائيم و گوش به سخنان تو بدهيم) پيروى مكن و به آنها بگو كه: به كليۀ كتابهائى كه خدا فروفرستاده است ايمان دارم و مأموريت دارم كه ميان بشر عدل و مساوات كنم (تمام طبقات را از هر نژاد بدين اسلام دعوت كنم و كسى را محروم نسازم خواه مشرك و خواه ملحد و خواه اهل كتاب و خواه غنى و خواه فقير - و عدل حكم مى كند كه) خدا هم پروردگار ماست و هم پروردگار شما (5) (و عدل حكم مى كند كه) از آن ماست مزد كردارهاى ما و از آن شماست مزد كردارهاى شما (خوب و يا بد هر كردار، دامنگير مرتكب آن است) (و عدل حكم مى كند كه بر شما حجت تمام كنم و) حجتى ميان ما و شما ناگفته نمانده است - خدا همۀ ما را در روز قيامت براى رسيدگى به حساب جمع مى كند و بازگشت همه بسوى اوست (و او بين ما حكم مى كند براستى و درستى - پس به پاشدن قيامت و جمع آورى مردم و محاسبه و بودن سروكار مردم با يك حاكم عادل و دادن مزد كردارها خواه خوب و خواه بد همگى بحكم عدل است).

كفار مكه چون به قيامت ايمان ندارند از روى انكار و استهزاء در آمدن قيامت، شتابزدگى مى كنند و اما آنها كه ايمان آورده اند از فرارسيدن اين روز ترسان و هراسانند و مى دانند كه آمدن آن راست و درست است، اى پيامبر: آگاه باش كه قطعا آنانى كه دربارۀ قيامت مشكوكند و مخاصمه و مجادله مى كنند، هم راه را گم كرده اند و هم از راه دور افتاده اند.

تتمۀ 22 قُلْ ... شَكُورٌ

و (اگر كسى نسبت افتراء به پيامبر داده باشد و بعد پشيمان شود و توبه كند) آن غيب مطلق كسى است كه توبه را از بندگانش مى پذيرد و از بديها عفو مى كند (11) و خدا كردارى را كه مى كنيد مى داند و خدا درخواست آنها را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند مى پذيرد و از فضلش زيادتر از مورد درخواست آنان مرحمت مى فرمايد و كافران از آن ايشان است عذابى سخت.

و از جمله آيات خدا كشتى هاى بادى است كه در دريا شبيه كوههاست، اگر خدا بخواهد باد را آرام مى سازد به طورى كه كشتى ها بر پشت آب راكد مى شود - البته در تسخير باد براى هر شخص پرحوصله و سپاسگزار (شناساى دهندۀ نعمت) دلائلى است بر معرفت خدا (14) يا باد را چنان تند مى كند كه كشتى را با اهلش غرق مى سازد به كيفر كردارشان و گاه بسيارى از آنها را نجات مى دهد.

اين دلائل را در اين قرآن ذكر مى كنيم تا كسانى كه دربارۀ آيات ما مجادله و مخاصمه مى كنند بدانند كه هيچ گريزگاهى بغير از توجه به خدا ندارند (15).

از انتقام درگذرد البته عمل او از كارهاى پابرجا و محكم است(1).

اى پيامبر: پس از اين بيانات مستدل عالى و شافى و وافى اگر كافران از تو و قرآن رو گردان شوند پس بدان كه ما تو را نفرستاديم كه نگهبان ايشان باشى - تو وظيفه اى غير از رسانيدن پيام ما ندارى (كفار مكه مى گويند: چون محمد نسبت به بتها بى احترامى كرده است بتها بخشم آمده اند و قحط و غلا بوجود آورده اند) (18) و (لى اى پيامبر:) وقتى ما از جانب خودمان به انسان نعمتى را بچشانيم به آن نعمت خوشحال مى شود و شادى مى كند و چون بيمارى و يا تنگدستى و يا پريشانى ديگر عمومى به انسان ها برسد به كيفر اعمالى كه از دستشان سر زده است، در اين هنگام آدمى ناسپاسى مى كند (و فكر نمى كند كه افراد؛ محيط فاسد را بوجود آورده اند و محيط فاسد: فرد را هم گرفتار كرده است).

و كارهايش از روى اساس است.(1)

اى پيامبر: ما قرآن را كه (مايۀ حيات دلها و به مثابۀ) روح است (در بدن) بهمين - گونه بسوى تو وحى كرديم بفرمان خودمان (قسمتى بطريق الهام و قسمتى بطريق شنيدن آواز و قسمتى بوسيلۀ فرشتۀ امين وحى) و اگر فرمان ما نبود تو از قرآن و اسلام اطلاع نداشتى و ليكن پيامبرى را نورى قرار داديم كه بهر يك از بندگانمان كه بخواهيم عنايت مى كنيم - (22) و اى پيامبر: البته تو مردم را به راه راست رهبرى مى نمائى همان راه خدائى كه از آن اوست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است (هم از جهت اينكه آفريدگار آنهاست و هم از جهت اينكه مالك و متصرف در آنهاست).

تتمۀ 53، أَلاٰ إِلَى اَللّٰهِ تَصِيرُ اَلْأُمُورُ

(8) به سورۀ حاقه مراجعه شود آنجا كه فرموده: «وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنٰا ... حٰاجِزِينَ » (9) كلمات خدا محدود و محصور نيست و شما به سورۀ كهف مراجعه كنيد آنجا كه فرموده: «قُلْ لَوْ كٰانَ اَلْبَحْرُ مِدٰاداً لِكَلِمٰاتِ رَبِّي ... مَدَداً».

(10) ب.

(11) گناه بخشى كار خداست نه بشر، و عمل كشيشان كه گناه بخشى مى كنند؛ غلط است.

(12) اين آيه دلالت دارد كه در غير زمين هم موجودات زنده وجود دارد.

(13) بليات جانى يا مالى دربارۀ صلحاء هم ناشى از دست افراد بشر متجاوز است و اين آيه ناظر به كيان كلى است نه فردى ب.

(14) كشتى هاى غير بادى هم خطرات ديگر دارند از: آتش سوزى و تصادم و طوفان شديد و غيرها.

(15) تفسير تنوير المقباس.

(16) تفسير مجمع البيان.

(17) «نكير» بمعنى انكار است (تفسير كاشفى) بمعنى معين و ياور است (تفسير تنوير المقباس).

(18) ب.

(19) ب.

(20) تعبير به بخشش براى اين است كه فرزند؛ موهبت حق تعالى است و از راه استحقاق نيست.

(21) ب.

(22) اين نور: موهبت خاص الهى است و خدا اين بارقه را بهر كس عنايت كند، وى را كسوت هيبت و جلال مى پوشاند و رئيس طبيعى عالم مى سازد و او را از عالم اعلى نصرت مى دهد و الهام و خواب او به درجۀ كمال است و اين نور؛ بنامهاى «فر» و «فره» و «خوره» هم خوانده مى شود - و نور كامل به محمد صلّى اللّه عليه و آله تعلق گرفته است.

ص: 102

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

اى پيامبر: به آنها بگو: آن تواناى دانا همانست كه زمين را براى شما گسترده ساخت (تا قرارگاه شما باشد) و در زمين براى شما راههاى ارتباط (از جاذبه و امواج و انعكاس اصوات و غيرها) برقرار ساخت تا راه يابيد (3).

و همان است كه از ابر باران فروفرستاد به اندازۀ مصلحت و حاجت بالنتيجه ما شهرى مرده را بوسيلۀ آب باران زنده ساختيم (و از زمين گياه ها بيرون كشيديم) همين گونه (در قيامت هم بارانى فرومى ريزد و) شما از قبور بيرون كشيده مى شويد.

و آن تواناى دانا همان است كه همۀ جفتها را آفريد (تمام ممكنات جفت و مركب اند) (4) و براى شما از نوع كشتى و چهارپايان چيزى آفريد كه در آينده سوار مى شويد(1) اين مركوبها براى اينست كه بر پشتهاى آنها راست و درست بنشينيد و چون برآن مركوبها قرار گرفتيد نعمت پروردگارتان را به ياد بياوريد و بگوييد: «سُبْحٰانَ اَلَّذِي سَخَّرَ لَنٰا هٰذٰا وَ مٰا كُنّٰا لَهُ مُقْرِنِينَ وَ إِنّٰا إِلىٰ رَبِّنٰا لَمُنْقَلِبُونَ » يعنى پاك و منزه است از هرگونه شريك و عيب و نقص خدائى كه اين مركوب را (از شتر و اسب و الاغ و استر و گاو و فيل و كرگدن و كشتيهاى دريائى و صحرائى و هوائى و فضائى و...) براى ما رام و زيردست ساخت (تا به مدد آن راه پيمائى كنيم) و گرنه ما با نيروى شخصى خود نمى توانستيم آنها را رام كنيم (و يا دوشادوش آن مركوب راه طى كنيم) (5) البته ما (در آخر عمر بر مركبى كه آن را جنازه مى گويند و آخرين مركب دنياست سوار خواهيم شد و) (6) روهامان بسوى پروردگارمان خواهد بود.

اى پيامبر: تو باين قوم بگو: چه جهت دارد كه خدا از ميان مخلوقاتش دختران را فراگرفته است و شما كافران را به فرزندان پسر برگزيده است ؟ در صورتى كه چون يكى از اين جماعت مشرك كه براى (خداى) بخشايشگر پسر و دختر شبيه سازى كرده و دختر براى بخشايشگر درست كرده است مژده داده شود كه دخترى براى خودش متولد شده است از شدت ناراحتى رويش سياه مى شود و دلش از اندوه و غيظ پر مى گردد و آن مشرك مى گويد: آيا مرا به دختر كه در زيور و نازپرورده مى شود و نيروى كارزار و ميدان دارى ندارد مژده مى دهيد؟ (درحالى كه من پسر مى خواهم كه روز نبرد در ميدان جنگ آور و مددكار من باشد) (8).

اين جماعت ملائكه اى را كه بندگان بخشايشگر هستند، دختران او قرار داده اند (اى پيامبر: از كجا تشخيص داده اند كه ملائكه دختر هستند؟) آيا اين كافران در هنگام خلقت ملائكه حضور داشته اند؟ (اگر چنين ادعائى نكنند) البته اقرار آنان در ديوان اعمالشان نوشته مى شود و از ايشان بازپرسى بعمل خواهد آمد.

قوم بنى مليح پس از استماع اين حجتهاى دندان شكن به پيامبر جواب دادند كه اگر بخشايشگر نمى خواست، ما ملائكه را پرستش نمى كرديم (چون او خواسته است ما را عقوبت نمى كند).

اى پيامبر: اين سخن از روى نادانى است (زيرا از كجا دانستند كه خدا خواسته است و اين سخن) دروغ محض است (زيرا انكار توحيد و نسبت دادن زن و فرزند و نسبت دادن كفر به مشيت خدا دروغى است كه بهم بافته اند).

آيا ما پيش از قرآن كتابى براى اين جماعت فرستاده ايم كه بموجب آن كتاب پرستش ملائكه را خواستار شده ايم كه به آن كتاب استناد مى كنند؟ (چون پيامبر مطالبۀ مدرك از آن قوم فرمود بجاى آوردن مدرك، در جواب) گفتند:

(ما كتابى نداريم) بلكه دريافته ايم كه پدرانمان(1) داراى اين دين بوده اند و ما به آثار آنان هدايت يافتگانيم (پدرانمان ملائكه را دختران خدا مى دانستند و مى پرستيدند و ما

ص: 106

هم همين كار را مى كنيم).

و (اى پيامبر:) پيش از تو هر پيامبرى را به سروقت هر شهرى فرستاديم كه اهل آن شهر را از شرك و نافرمانى خدا بترساند: سركرده ها و اهل ناز و نعمت در جوابش گفته اند كه:

ما دريافته ايم كه پدرانمان داراى اين دين بوده اند و ما به آثار آنان اقتداكنندگانيم.

و آن پيامبر: در جواب قوم گفته است كه: آيا اگر كيشى (دينى) براى شما آورده باشم كه از آنچه پدران خود را برآن يافته ايد بهتر و راه يافته تر باشد (9) باز هم از پدران خود پيروى مى كنيد؟ قوم در جواب آن پيامبر گفتند: (قصه كوتاه) ما به آنچه شما بدان فرستاده شده ايد كافريم.

(اى پيامبر:) ما از اين مقلدان معاند كه هيچ گونه راه عذرى نداشتند انتقام كشيديم و ريشۀ آنها را برانداختيم بنابراين بنگر كه عاقبت تكذيب كنندگان به كجا انجاميد!

آمد گفتند: اين قرآن جادوئى است و ما به آن كافريم.

آن اعراض كننده از قرآن شيطان ملازم خود را ديدار كند درحالى كه هر دو به يك زنجير بسته باشند) آنگاه به آن شيطان مى گويد: اى كاش مسافت ميان من و ميان تو به اندازۀ مشرق و مغرب عالم بود پس تو بد همنشينى هستى. و (در اين هنگام منادى ندا كند و گويد:) امروز اين آرزو بشما سودى نمى رساند زيرا در دار دنيا به خود ستم كرديد و هم اكنون كافران با شياطين خود، در تحمل عذاب شركت دارند.

(اى پيامبر: تو دربارۀ دعوت قوم خود بسيار پافشارى مى كنى و ليكن اينها كرانند) پس آيا تو به كسانى كه گوش دلشان كر است مى توانى سخن حق را بشنوانى ؟ (اينها كورانند) آيا تو به كوردلان مى توانى راه حق را نشان بدهى ؟ و آيا كسانى را كه حق را مى دانند و دانسته از روى عناد پوياى راه ضلالت آشكارند مى توانى راهنمائى كنى ؟ (11) بنابراين (بيش از اندازه خود را رنج مده) يا اين است كه تو را بجوار رحمت خود مى بريم (پيش از آنكه عذاب دنيوى ايشان را به تو بنمائيم) پس (دل خوش دار كه) ما از اين كافران انتقام خواهيم كشيد و يا اين است كه تو را زنده نگاه مى داريم و عذاب دنيوى آنها را كه وعده داده ايم به تو مى نمايانيم، چه البته ما بر كيفر ايشان توانائيم (و اختيار وقت آن با ماست).

اى پيامبر توبه قرآنى كه بسوى تو وحى شده است چنگ در زن زيرا تو پوياى راه راست هستى، و البته قرآن براى تو و امت تو مايۀ شرف و عزت است و البته از قيام دربارۀ قرآن پرسش خواهيد شد.

اى پيامبر: براى اطمينان خاطر كفار مكه (12) احوال رسولانى را كه پيش از تو فرستاده ايم (از علماء اهل كتاب از موسويان و از عيسويان) استفسار كن كه آيا غير از (خداى) بخشايشگر، ما خدايانى را مقرر فرموده ايم كه پرستش شوند؟ (13).

اعطائى ما را در دسترس ايشان گذارد، قوم باستهزاء و خنده پرداختند و هر معجزه اى كه نشان مى داديم از معجزۀ ما قبل آن نيكوتر و مهم تر و بهتر بود و اين معجزات را كه موجب زجر و شكنجۀ فرعون و فرعونيان بود براى اين به كار برديم تا از كفر عارضى به ايمان فطرى برگردند.

در هربار قوم در جواب موسى مى گفتند: اى داناى ساحر بخواه براى ما از پروردگارت تا اين عذاب را از ما بر طرف كند چون پيمانى نزد تو دارد كه سخنت را مى پذيرد و چون عذاب را از ما برطرف كرد، البته ما ايمان مى آوريم و راه يافتگانيم. پس (چون موسى دعاء مى كرد) و ما عذاب را از آنها برمى داشتيم باز ايشان عهدشكنى مى كردند و ايمان نمى آوردند.

و فرعون بشخصه در ميان قوم خود آواز برداشت و گفت؛ اى گروه قبطيان كه قوم من هستيد: آيا اين كشور مصر از آن من نيست ؟ درحالى كه اين نهرهاى منشعب از رود نيل از زير كاخ من روان است - آيا نمى بينيد؟ آيا من بهترم از اين موسى كه خوار و بى مقدار است و سابقۀ روشنى ندارد (14) (يا او از من بهتر است ؟) پس (اگر موسى راست مى گويد كه: به رياست قوم نامزد شده است) چرا بر او دست برنجنهاى طلا افكنده نشده است يا چرا فرشتگان با او نه پيوسته اند، پس فرعون با اين بيانات ترازوى عقل قوم خود را سبك كرد و تحت تأثير او قرار گرفتند و بالنتيجه از او پيروى كردند زيرا قوم فرعون مردمى بودند خارج از دائرۀ بندگى خدا.

پس چون (مكابره را از حد بدر بردند و) ما را بر سر خشم آوردند ما از آنها انتقام كشيديم و بالنتيجه همه را (در درياى سرخ يعنى بحر احمر) غرق كرديم، پس ما آن قوم را پيشرو دوزخيان عهد گذشته و ضرب المثل عبرت نسلهاى آينده قرار داديم.

چون از پسر مريم (دم و) مثل زده شود ناگهان قوم تو بتصور اينكه تو محكوم شده اى فرياد و غوغا برمى دارند و مى گويند: عيسويان اهل كتابند و عيسى را پرستش مى كنند و (نيز) مى گويند: آيا معبودهاى ما (يعنى ملائكه) بهترند يا عيسى ؟ اى پيامبر: كافران، اين مثل را براى تو نزده اند مگر براى جدال و خصومت بلكه كفار مكه گروهى هستند خصومت - گران و لجاج كنندگان (اما) عيسى فقط بنده اى است كه ما بر او انعام كرده ايم و او را براى قوم بنى اسرائيل حجت قرار داده ايم (چه او مولودى است كه از قدرت ما بى پدر بدنيا آمده است، و هيچگاه بندۀ خدا معبود نمى شود) و (اما ملائكه) اگر ما مى خواستيم (پرستش شوند) بجاى بعضى از شما آدميان، ملائكه را در زمين مستقر مى كرديم كه جانشين شوند (15).

و البته نزول عيسى براى دانستن قيام قيامت است پس دربارۀ قيامت البته البته شك مكنيد و مرا پيروى كنيد كه اين راه، راه راست است و البته البته شيطان شما را از راه بازندارد زيرا شيطان دشمن آشكار شماست.

و چون عيسى با معجزات آمد چنين گفت: على التحقيق من به سروقت شما آمده ام تا (شرع مشتمل بر) حكمت (قولى و عملى) را بشما القاء كنم و آن قسمت از مسائل توراة را كه دربارۀ آن اختلاف مى كنيد بيان سازم بنابراين از خدا بترسيد و از من فرمان ببريد.

البته خدا همان غيب مطلق پروردگار من و پروردگار شماست لذا او را بپرستيد و اين راه، راه راست است:

پس از عيسى؛ در داخلۀ جمعيت ترسايان اختلاف شد (چون يعقوبيه و نسطوريه و...) پس واى بر احزابى كه از شريعت عيسى منحرف شدند از عذاب (روز قيامت همان) روزى كه عذابش دردناكست.

كفار پس از آمدن پيامبر و نزول قرآن نبايد حالت منتظره داشته باشند و اين حالت منتظرۀ آنها براى به پاشدن قيامت است همان قيامتى كه ناگهان به سروقتشان مى آيد و هم ايشان خبردار نيستند.

مى پندارند كه ما سخن پنهان و سرگوشى ايشان را نمى شنويم ؟ آرى مى شنويم و فرستادگان ما (يعنى ملائكه) نزد ايشانند و موكل بر آنهايند و اعمالشان را مى نويسند.

خدا برگردانيده مى شوند؟! و گفتار پيامبر، اين است: اى پروردگار من! معاندان قريش گروهى هستند كه از روى عناد ايمان نمى آورند.

و گفتار خدا اين است: اى پيامبر! از دعوت معاندان اعراض كن و با ايشان سلام وداع كن. پس البته، عاقبت كفر خود را خواهند دانست.

«پايان»

(14) زيرا پدران موسى از پادشاهان فراعنه نبوده اند و پدر موسى معلوم نيست كيست. چه آنكه او را ما از آب نيل گرفته ايم و مدتى در كاخ فرعون نان ونمك خورده است تا بزرگ شده و بعدا هم يك نفر قبطى را كشته و از آن ببعد فرارى بوده است. ب.

(15) تفسير ديگرى هم در ذيل آيه شده است.

(16) ب.

(17) تفسير أبو مسلم اصفهانى.

(18) تفسير كاشفى.

(19) ب.

و واقعۀ جانسوز كربلا و قتل عام مدينه و محاصرۀ خانۀ خدا در مكه، بمساعى اين وزير بوده و مقصودش وهن و سستى اسلام و انقلابات داخلى در ممالك مفتوحۀ مسلمين بوده).] (كتاب التدوين فى احوال جبال شروين ص 20 به خلاصه).

نيز افكار مادر يزيد، كه زنى مسيحيه بوده در روحيات ملحدانۀ يزيد مؤثر بوده است.

فرصتهائى كه زمامداران عباسى و پس از آنها دولتهاى عثمانى از دست دادند، كتابها لازم دارد. يكى از شيخ الاسلامهاى عثمانى (همان شيخ الاسلامهاى خودخواه كه نگذاردند تخميس مذاهب كه نادر شاه افشار پيشنهاد داده بود، عملى شود) مرده بود و جنازۀ او را در ميان انبوه مشيعين حركت مى دادند. در معبر پلى كه جنازه را حركت مى دادند يكى از يهودان سالخورده، چنان گريه مى كرد كه قطرات اشكش از ريشش مى چكيد. در اين اثناء يكتن از ارامنه كه آن يهودى را مى شناخت به او گفت:

اين مردم كه گريه مى كنند، حق دارند. زيرا، مسلمانند و شيخ الاسلامشان مرده است.

اما ترا كه من مى شناسم يهودى هستى، چرا گريه مى كنى ؟! آنهم باين شدت ؟ يهودى در جواب گفت: من براى مرگ شيخ الاسلام عثمانى گريه نمى كنم. بلكه گريه ام براى اين است كه: اين شيخ الاسلامهاى عثمانى چرا تك تك مى ميرند و همه يك مرتبه نمى ميرند.

بالجمله، امروز هم زير سپر غمخوارى دربارۀ تغيير خط، تمام عمّال اجانب دلسوزى مى كنند و مى خواهند كار را آسان كنند و خط لاتين به كار ببرند. امّا، بايد به اينان گفت: تغيير خط، مساوق محو تمدن و فرهنگ و مذهب ايرانيان است و بس.

عثامنه، فرهنگى نداشتند كه با تغيير خط، فرهنگى را محو كنند و ليكن در و ديوار ايران نيازمند حفظ تمدن و فرهنگ و مذهب خود است كه وابسته به حفظ خط فعلى است.

بعلاوه، چرا حروف را مشكول (زير و زبردار) نمى كنند؟ در يك جريده ده كلمه محتاج به زير و زبر كردن است، همين ده كلمه را اعراب كنند. مگر نه اين است كه لغت (المنجد) داراى چندصدهزار لغت است و چون مشكول است، خواندن آن كوچك ترين اشكالى ندارد؟ به خلاصه، محرر اين تفسير گويد: اين اشك تمساح، براى سهولت نيست و بلكه براى محو قرآن است و بس.

ص: 116

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

و رسولى بزرگوار به سروقتشان آمد و گفت كه: بندگان خدا را (يعنى قوم بنى اسرائيل را كه در مصر نگاه داشته ايد و با آنها سر سازگارى نداريد) بمن تسليم كنيد. زيرا البته، من فرستادۀ خدا و امين هستم و نسبت به خدا و اوامر او سركشى مكنيد و اگر ترديدى در صدق گفتار و پيام من داريد، البته، من براى شما حجتى روشن مى آورم.

و (فرعون و قوم فرعون به لعن و طعن و دشنام موسى پرداختند و موسى به ايشان گفت:) البته، من به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه بردم از اينكه بمن لعن و طعن و دشنام دهيد و اگر سخن مرا باور نداريد كه من فرستادۀ خدا هستم، شما از (من و قوم من) كناره كنيد (و بگذاريد كه بنى اسرائيل را بردارم و از مصر خارج شوم)(1).

(فرعون و اتباع از تسليم بنى اسرائيل خوددارى كردند و از آزار آنان دست برنداشتند) پس، موسى پروردگار خود را خواند و گفت: اين قوم فرعون، قومى مجرمند.

پس، (در نتيجه) ما به موسى فرمان داديم كه: بندگان مرا شبانه (از مصر) كوچ بده. البته، فرعون و قومش شما را تعقيب خواهند كرد. اى موسى! دريا را كه شكافتى بحال خود آرام باقى بگذار (و از تعقيب فرعون و قومش مترس) زيرا، آنها قومى هستند كه محكوم به غرق (در درياى احمر) اند.

(فرعون و قومش غرق شدند) و چه باغها و چشمه ها و كشتزارها و كاخهاى آراسته و نعمتى را كه در آن به آسودگى برخوردار بودند، گذاشتند و رفتند. با ديگران هم كه نافرمانى ما كنند چنين رفتار مى كنيم و (بالجمله)، آن اموال را به گروه ديگرى از اقوام مصريان بارث داديم(2). پس، آسمان و زمين بر غرق شدگان نه گريست (2) و در عقوبتشان مهلت داده نشد.

ص: 120

و سوگند كه بنى اسرائيل را از شكنجۀ خواركننده (از: قتل پسر بچگان نوزاد و تكليف كارهاى اجبارى مردان و به خدمت گماشتن زنان) رهانيديم، شكنجه اى كه از ناحيۀ فرعون گردن فرازى بود كه ستم و تكبر و شرارتش از حد بدر رفته بود.

و سوگند كه ما دانسته موسى و قومش را بر مردم معاصرشان برگزيديم(1) و نحوۀ معجزاتى كه به آنها داديم معجزاتى بود كه آزمايش در آن آشكار بود.

معدنى گداخته است و آن ميوه در احشاء و امعاء مى جوشد مثل جوشيدن آب جوش كه حبابها مى اندازد و آب زير و زبر مى شود. (آنگاه به موكلين دوزخ مى گوئيم:) اين گناهكار را بگيريد و به ميان دوزخ پرتابش كنيد. سپس، در شكنجۀ آب سردش بگذاريد و آن را بر فرق سرش بريزيد (چه آنكه جمع حرارت و برودت تام، از انواع شكنجه هاى غير قابل تحمل است) (4) و به او بگوييد: تو كه در دار دنيا البته، زورمند و ارجمند بودى اكنون عذاب را بچش و بكش. (آنگاه گفته مى شود كه:) البته، اين عذاب، همان عذابى است كه در دنيا درباره اش شك مى كرديد.

اى پيامبر! تو منتظر عاقبت كار كفار باش، زيرا آنان منتظر عاقبت كار تو هستند.

«پايان»

(4) حميم در قرآن كريم بمعنى آبى است كه در منتهى درجۀ حرارت باشد (تفسير مجمع البيان) از لغات اضداد است. بمعنى آب گرم و آب سرد هر دو هست (المنجد).

(5) در حقيقت، نعمت بهشت، و خلاصى از جهنم هر دو تفضّل خداست.

زيرا، اگر پرهيزكار، مخالفت فرمان خدا نكرده است، در عوض هم در دار دنيا از نعمتهاى خدا، استفاده كرده است. و با احتساب نعمت دنيا و عمل پرهيزكاران، ديگر چيزى طلبكار نيستند. پس، مسلم شد كه دادن بهشت، تفضل است. و امّا، موضوع خلاصى از جهنم هم اگر الطاف خاصه و توفيقات الهى در كار نباشد، انسان، بسا كه روزگار خود را تيره و تار مى سازد. بعلاوه كدام انسان عادى است كه خطائى از او سرنزده باشد. پس، مسلّم شد كه خلاصى از جهنم، هم تفضّل است.

ص: 124

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

مى شنود سپس از روى تكبر، بر كفر اصرار مى ورزد، گوئى آن آيات را نشنيده است. اى پيامبر! چنين كسى را به عذابى دردناك مژده بده.

اين دروغگو چون چيزى از آيات ما را بداند، آن را به باد استهزاء مى گيرد (و بصورتى بازمى نمايد كه از راه حق و صواب دور باشد) آن گروه(1) از آن ايشانست عذاب خواركننده. جهنم از پيش روى ايشان است (به استقبالشان مى شتابد) و آنچه بدست آورده اند (از: رياست و مال و اتباع و فرزندان و زنان) ايشان را به هيچ وجه بى نياز نسازد (و سودى به ايشان نرساند و عذابى را از آنان جلوگيرى نكند) و كارسازانى كه براى خود از جز خدا انتخاب كرده و پذيرفته اند، بى نيازشان نسازد (و براى ايشان جلب منفعتى و يا دفع مضرتى نكنند) و از آن ايشانست عذابى بزرگ.

اين قرآن، چراغ هدايت است و آنان كه به آيات پروردگارشان كفر ورزيدند، از آن ايشانست عذاب، از سخت ترين عذاب دردناك(2).

را بر شريعت اسلام مأمور كرديم، بنابراين، تو پيرو اين شريعت باش و از خواهشهاى نفسانى نادانان پيروى مكن. زيرا البته، آنان قدرت دفع كوچك ترين زيانى را كه از جانب خدا به تو خواهد رسيد، ندارند و البته، ظالمان، بعضى از ايشان دوست بعض ديگرند و خدا كارساز پرهيزكاران است.

اين قرآن (كه كتاب شريعت اسلام است) موجب بينشهاست براى مردم و راهنماست و رحمت است براى قومى كه اهل (استدلال و) يقين هستند.

و درستى بر شما سخن مى گويد (اين شما و اين كتاب)(1) زيرا البته، ما هر كردارى را كه مى كرديد مى نوشتيم و عكس برمى داشتيم و گفتارهاتان را ضبط مى كرديم(2).

اكنون، اما آنها كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته كردند مزدشان اين است كه: خدا آنان را در ظل رحمت خود وارد مى سازد (و به بهشت مى برد) - (و به آنها گفته مى شود:) آن ورود در زير سايۀ رحمت خدا، همان رستگارى آشكارست (كه پيامبران وعده داده بودند) و اما آنها كه راه كفر را پيش گرفتند (به ايشان گفته مى شود:) آيا آيات كتاب من بر شما خوانده نمى شد؟ و شما در نتيجه تكبر كرديد و مردمى مجرم بوديد! و چون بشما گفته مى شد كه وعدۀ خدا راست است و در حلول قيامت جاى هيچ گونه شك نيست، در جواب مى گفتيد: ما نمى دانيم قيامت چيست. (و چون ادله، اقامه مى شد مى گفتيد:) ما جز گمان چيزى بنظرمان نمى رسد و ما يقين به آن نداريم.

پس از اين تذكرات، بديهاى كردارها كه در دار دنيا كرده بودند در برابر چشمشان آشكار مى شود و كيفر آنچه به آن استهزاء مى كردند، گرداگردشان را فرامى گيرد و بر سرشان فرود مى آيد، و به ايشان گفته مى شود: ما امروز شما را فراموش مى كنيم(3) همان طور كه شما برخورد با اين روزتان را در دار دنيا فراموش كرديد، (اين را داشت باشيد). علاوه جايگاه شما آتش است و هيچ گونه ياورى نداريد.

اين پيشامدها براى شما بجهت اين است كه: شما آيات خدا را مورد شوخى و فسوس گرفتيد و زندگانى دنيا شما را فريب داد. پس، امروز از آتش بيرون آورده نشوند و رضايت آنها حاصل نشود.

زمين است (بلكه) پروردگار جهانهاست. و از آن اوست بزرگى و عظمت در آسمانها و زمين و او غالب بر جميع اشياء است و كارهايش از روى اساس است.

«پايان»

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

و آن پرستش شده ها از پرستش كنندگان خود بى خبرند. و همين پرستش شده ها در روزى كه مردم به موقف حساب جمع آورى مى شوند به دشمنى پرستندگان خود برمى خيزند و پرستششان را رد مى كنند.

و چون آيات ما كه دلائل اعجاز آن آشكار است بر كفار خوانده شود، كافران دربارۀ اين قرآن كه حق و صدق است و به سروقتشان آمده است مى گويند: اين جادوئى است آشكار. بلكه به اين هم اكتفاء نمى كنند و مى گويند: محمّد اين قرآن را به دروغ بر خدا بسته است. اى پيامبر! تو در جوابشان بگو: اگر قرآن را من به دورغ بر خدا بسته ام، شما هيچ گونه دليلى از جانب خدا براى من بدست نداريد كه قرآن افتراء باشد (2) (خدا) همان غيب مطلق، خوب مى داند كه شما دربارۀ قرآن چه انجمنها مى كنيد و شورها مى زنيد و نقشه ها مى كشيد. خدا براى گواهى ميانۀ من و ميانۀ شما كافى است و (اگر از اين خودسرى توبه كنيد) آن غيب مطلق آمرزگار و مهربان (و بنده نواز) است.

اى پيامبر! به كافران بگو: من تازه و اول كس نيستم كه بعنوان رسالت آمده باشم (بلكه پيش از من رسولان آمده اند) و من از سرنوشت خودم و از سرنوشت شما بى اطلاعم (مگر اينكه بمن وحى بشود) آنچه بمن وحى بشود من پيرو آنم و بس. و من مأموريتى ندارم غير از اينكه بى پرده مردم را از خدا بترسانم (عظمت خدا را به مردم بشناسانم كه در نتيجه، خودشان او را اطاعت كنند و از مخالفت او بترسند).

ابراهيم باشد. و كلامى خواهد آورد كه آن كلام اللّه، معجز نظام باشد. و آن پيامبر، مثل موسى است در آوردن شريعت و مأمور بودن به شمشير و داشتن پدر و زن و فرزند و در بودن حيات و مماتش در روى زمين (3). و چون محمّد صلّى اللّه عليه و آله ادعاء نبوت كرد، عبد اللّه براى مطالعه و مقايسه، از مدينه به مكه رفت.

عبد اللّه، از يهود بنى قينقاع مدينه است (4) (اسمش «عوبديا» است كه در عربى بمعنى «عبد اللّه» است. و پدرش «ربى شيلوم» است و «ربى» از القاب بزرگ علماى يهود است(1) و «شيلوم» بكسر شين و سكون ياء و ضم لام و سكون واو در عربى بمعنى سلام است).

بالجمله، عبد اللّه و پدرش «ربى شيلوم» هر دو بدين محمّد رفتند (5) و هر دو اعلم علماء ملت و شريعت خودشان بودند (6).

(عبد اللّه سلام، معاصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از معتبرين علماء يهود بوده.

اولا: نظر بديدن وى علاماتى را كه در كتب آسمانى خوانده بود بتمامها در آن حضرت. ثانيا: ديدن معجزات بسيار از آن بزرگوار. ثالثا: امتحان بيشمارى هم از آن جناب نموده كه ايمان آورده است. بلكه هزار مسئله از مسائل مشكله كه آن مسائل را از كتب سماوى دريافت كرده بود، از حضرت پيامبر آخر الزمان صلّى اللّه عليه و آله از براى امتحان سؤال نموده و همگى اين مسائل هزارگانه را، جواب شافى كافى شنيده به نحوى كه همان جواب و سؤال عبد اللّه سلام بالخصوص، يك رسالۀ جداگانه شده و از همان زمان تدوينش الى زماننا هذا، باقى مانده. و هركس به مطالعۀ رسالۀ عبد اللّه سلام موفق گردد بمقام و مراتب احاطۀ آن بزرگوار يعنى عبد اللّه سلام به كتب آسمانى و به دارا بودنش مراتب علميه اى را كه از براى اعلم علماى اسرائيليان عصر خودش لازم بوده، پى مى برد و مى فهمد (7).

ص: 136

9 قُلْ ... اَلظّٰالِمِينَ

وى را كشيده است و رنج وضع حمل او را متحمل شده است و (رنج شير دادن را بر خود هموار كرده است) دورۀ آبستنى و از شير گرفتن او سى ماه بوده است.

(آدمى بتدريج مدارج عمر را پشت سر مى گذارد) تا وقتى كه به پايۀ قوت عقلانى خود برسد و چهل ساله شود (در اينجا به دو گروه ممتاز تقسيم مى شود: گروه سعداء و گروه اشقياء) (9):

و اين درجه بندى براى اين است كه: جزاى كردارهاشان تمام و بى كم وكاست داده شود و هم ايشان ستم نمى شوند.

و در قيامت كه كافران بر آتش عرضه مى شوند (10) به آنها گفته مى شود: چيزهاى پاكيزۀ خود را (از: جوانى و مال و قدرت و شوكت و علم و...) در زندگانى دنيا به باد داديد و در راه كامرانى و شهوات صرف كرديد (و براى آخرت توشه اى نفرستاديد).

بنابراين، امروز به عذاب هون (11) كيفر داده مى شويد. زيرا، هم به ناحق در زمين تكبر مى كرديد و هم از فرمان خدا و فرستادگان او خارج مى شديد.

عذابى است كه بشتاب مى طلبيديد. بادى است كه در آن عذابى است دردناك. آن باد از نهايت شدت و سطوت هر مانعى را كه جلو آن باشد بفرمان پروردگار خود، نابود مى سازد.

حالت آن قوم پس از عذاب، چنان شد كه تنها چيزى كه از آن قوم ديده مى شد همان جايگاههاشان بود.

اى پيامبر! گروه مجرمان را اين گونه كيفر مى دهيم.

و البته، قسم به جا مى آورم كه ما نيروهائى (از: قوت و شوكت و اموال و طول عمر و فرمانروائى و آسايش) در دسترس قوم عاد گذارده بوديم كه در دسترس شما مردم مكه نگذارده ايم. و گوش و ديدگان و دلها به ايشان داده بوديم. اما، نه گوش ايشان و نه ديدگانشان و نه دلهاشان به هيچ وجه جلوگير آن عذاب نشد. زيراكه، آيات خدا را انكار مى كردند و آنچه كه به آن استهزاء مى كردند به ايشان نازل شد و به ايشان احاطه كرد.

پس، اى پيامبر! آيا كسانى غير از گروه خارج از دائرۀ فرمان خدا، معذب مى شوند؟ «پايان»

(12) احقاف (بفتح همزه و سكون حاء بى نقطه) جمع حقف (بكسر اول و سكون دوم) است و معنى احقاف، پشته هاى ريگ است. و آن نام محلى است ما بين يمن و عمان تا حضرموت و شحر (و در تفسير ابو الفتوح، معانى ديگر نيز كرده است).

(13) به شمارۀ 14 رجوع شود.

(14) «مُصَدِّقاً لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهِ » : مفسرين آن را چنين تفسير كرده اند:

تصديق كننده است آن چيزى را كه پيش از آن بوده است. ولى محرر اين تفسير مى گويم:

«بين يديه» بمعنى حضور است. و شما عبارت (عبدك بين يديك) را ببينيد كه معنايش اين است: بندۀ تو در حضور تو است. و معنايش اين نيست كه: بندۀ تو پيش از تو است.

(15) مراد از بعض گناهان، حق اللّه است (و گرنه حق الناس آمرزيدنى نيست.

مگر، پس از جبران).

(16) به شمارۀ (10) رجوع شود.

(17) اولوالعزم، يعنى پيامبران صاحب همت عالى (گرچه همت همۀ پيامبران عالى بوده است و ليكن، اين كلمه، در حق چند تن از آنهاست كه در علم كلام مشروح است).

هون: شعب صينى او مغولى الاصل طغى على اوروبا و اجتاح بلاد غوليا تحت قيادة ملكه اتيلا Attila ملك الهون (432-453. م) (راجع المنجد ج 2 فى كلمة هون) كان اتيلا يلقب ذاته «غضب اللّه» (راجع المنجد ج 2 فى كلمة اتيلا) ثم نسمع عن غارة الهون الذين صور القرآن فظاعة فتوحاتهم حين ضرب المثل بعذابهم [راجع مجلة «الهلال» السنة 37 الجزء (1) ص 83 التاريخ 18 ج 1 سنة 1347].

الطوسى حيث يقول:

(پرى) وش نيم نز (پرى) زادگان *** ز ايرانم از شهر آزادگان

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

بى كارزار از كافران انتقام مى كشيد. و ليكن، دستور جهاد براى اين است كه: خدا خواسته است كه تا بهرى از شما بنى نوع بشر را به بهرى ديگر امتحان كند.

و مسلمانانى كه در راه خدا كشته شوند، بالنتيجه فداكاريهاى آنها را خدا از ميان نمى برد (و مزدشان را جبران مى كند و مسلمانانى كه جان سالم از ميدان جنگ بيرون ببرند) (5) البته، خدا به آنها توفيق عنايت خواهد كرد و حالشان را بصلاح خواهد آورد و پس از مرگ، آنها را در بهشتى كه به ايشان معرفى كرده است، در خواهد آورد.

اى پيامبر! آيا پس، كسى كه از جانب پروردگار خود بمقام يقين نائل شده است، مانند كسى است كه: كردار بدش در نظرش آراسته و زينت شده است ؟ (يعنى همانها كه شهوات) و (هوسها و) هواهاى خود را پيروى كرده اند؟!.

اى پيامبر! صفت بهشتى كه به پرهيزكاران از مخالفت خدا وعده (8) داده شده است چنين است كه: در آن بهشت جويهائى است از آبى كه از طبيعت خود نگشته و جويهائى است از شير تازه كه مزۀ آن بر نگشته است و جويهائى است از شرابى كه در كام نوشندگانش خوشگوار است و جويهائى است از انگبين صاف شده. و از آن بهشتيان است در بهشت از هرگونه ميوه ها (چه آنها كه در دنيا شنيده و شناخته شده است و چه آنها كه شنيده و شناخته نشده است) و بااين همه، از طرف پروردگارشان از عذاب، مصونيت دارند (9) (آيا حال اين بهشتى) مانند حال كسى است كه جاودان در آتش است ؟! و به كافران كه تشنه مى شوند آب جوشان نوشانيده مى شود كه در نتيجه روده هاشان را پاره پاره مى سازد.

پس، آيا منافقان چشم انتظارى اى دارند جز مرگ كه ناگهان به سروقتشان بيايد؟ اگر چنين است بايد بدانند كه علامات مرگشان(1) ظاهر شده است.

ولى، وقتى مرگشان فرارسيد تذكر و پند شنودن و توبه، به ايشان سودى نمى بخشد.

بنابراين، اى پيامبر! تو بدان كه معبود شايسته اى جز خدا نيست. و براى گناه(2) خودت (12) و براى گناه مردان مسلمان و زنان مسلمان، از ما آمرزش بخواه و خدا جاى آمد و رفت شما را در دنيا و جاى ماندن شما را در آخرت، مى داند.

و (اى پيامبر!) مسلمانان (از روى حرص بر جهاد) مى گويند: چه شده است كه دربارۀ كارزار دستور تازه ئى نازل نشده است ؟ (و از دير شدن آن وحشت زده ايم) در نتيجه، چون سورۀ محكم (غير قابل تأويل) فرستاده شود و در آن سوره أمر به كارزار و جهاد شده باشد، مى بينى كسانى را كه در دلهاشان مرض نفاق است، به تو چشم مى دوزند مثل كسى كه در هنگام مردن (و حالت احتضار) بى هوش شده باشد (13) و چشمش به يك جا نگران باشد. پس، مرگ براى منافقان سزاست.

منافقان، حالشان حال فرمانبردارى است و انگشت اطاعت بر پشت چشم مى گذارند و سخنانشان خوب و چرب و نرم است. پس از آن، چون كار كوچ بطرف لشكرگاه و ميدان جنگ جدّى مى شود (از قول خود برمى گردند و مى گويند: ما نگفتيم كه براى كارزار حاضريم) پس، اگر وعده ئى را كه با خدا كرده بودند تكذيب نمى كردند، براى خودشان خوب بود (14).

پس، آيا شما اى منافقان، اميد داريد كه اگر كار حكومت بدست شما افتاد در سرزمين اسلام تباه كارى كنيد؟ (و دست خود را به خون قبايل بيالائيد و جنگهاى خانگى، راه بيندازيد؟)، و رشته هاى خويشاوندى (بشريت) را قطع كنيد؟ آن منافقان كسانى هستند كه خدا آنها را لعنت كرده (از رحمت خود دور

ص: 151

ساخته). پس، (بسوء اختيارشان) از شنيدن سخن حق، كرشان ساخته و از ديدن حقايق كورشان كرده است. آيا پس، اينها در قرآن تفكر نمى كنند (تا از نافرمانى بگذرند)؟ آيا قفلهاى مخصوص قلوب بر دلهاشان است (كه راه ذكر و انكشاف را بر دلهاشان بسته است)؟

آيا آنها كه مرض نفاق در دلهاشان ريشه دوانيده است، پنداشتند كه نفاق آنها و تبانى محرمانۀ با يهود مكتوم مى ماند؟ و خدا كينه هاى پنهانى آنها را ظاهر نمى سازد؟.

اى پيامبر! اگر مشيت ما تعلق گرفته بود، اهل تبانى را ويكأن ويكأن به تو مى نموديم و از چهره هاشان ايشان را مى شناختى (ولى اين أمر لازم نيست) و البته البته، سوگند كه تو آنها را در اسلوب سخنشان مى شناسى (15) و خدا كردارهاى شما را مى داند.

اى مسلمانان! مطيع و فرمان بر خدا باشيد و مطيع و فرمان بر پيامبر خدا باشيد (و از ترس شورش عمومى) اعمال خود را باطل مسازيد. البته، كسانى كه شيوۀ كفر را پيش گرفتند و مردم را با طرق مختلف از راه خدا بازداشتند، سپس در حال كفر مردند، پس خدا آنها را نمى آمرزد. بنابراين، اى مسلمانان! سستى مكنيد و كافران را بطلب صلح مخوانيد و حال آنكه شما از دشمنان خود برتريد و خدا با شماست و زحماتى را كه تاكنون دربارۀ دين اسلام كشيده ايد، تباه نمى سازد.

(اى پيامبر! به كافران بگو كه:) اين زندگانى دنيا فقط بازى ناپايدار و مشغولى بى اعتبار است و اگر اسلام بياوريد و از نافرمانى خدا بپرهيزيد مزدهاى شما را خدا بشما مى دهد و اموالى را هم كه داريد از شما پس نمى گيرد. و بالفرض اگر اموال شما را بخواهد و بالنتيجه اصرار هم بورزد، شما بخل مى كنيد و كينه هاى درونى شما را بيرون مى ريزد.

اى مسلمانان! آگاه شويد شما آن كسانى هستيد كه دعوت شده ايد تا در راه خدا خرج كنيد. پس، بعضى از شما بخل مى كند و كسى كه بخل مى كند در نتيجه، غير از اين نيست كه زيان بخل متوجه خود او مى شود (زيرا، خود را از مزدهاى خدا در دنيا و آخرت محروم مى سازد) و (اين را بدانيد كه:) خدا غنى است و شما بنى نوع بشر محتاجانيد (و خدا به خرج شما احتياجى ندارد. بلكه، منت بر شما مى گذارد و خرج شما را مى پذيرد تا در عوض چندين برابر بشما بدهد).

و (در خاتمه، شما مشركان و منافقان و يهودان عربستان باين نكتۀ مهم توجه كنيد كه:) اگر شما بطور دسته جمعى (شورش كنيد و) از اسلام و پيامبر اسلام رو بگردانيد (و مانع اسلام آوردن مردم بشويد) (همگى از شهر و ديارتان كوچانيده مى شويد و به نقاط ديگر تبعيد مى گرديد و) خدا گروه ديگرى را (از مردم ايران)(1)

ص: 154

بجاى شما مى آورد. سپس، بديهى است كه آنان مانند شماها لجوج و عنود و سرسخت و كينه توز و بخيل نخواهند بود.

«پايان»

(10) منافق هم كافر است (تفسير مجمع البيان).

(11) در متن آيه، در اول ضمير مفرد و در ما بعد ضمير جمع به كار رفته است.

در تفسير مجمع البيان مى نويسد كه: ضمير اول راجع به لفظ و ضمير دوم راجع به معنى است.

(12) چون توجه پيامبر به مردم، موجب انصراف او از توجه كامل به خدا بوده است، ازاين جهت از نفس(1) مردم آئينۀ قلب پيامبر غبار مى گرفته. لذا، آن حضرت مأمور شده است كه بوسيلۀ استغفار، زنگ نفس مردم را از آئينۀ قلب خود بزدايد.

(13) يعنى از شدت تظاهر به ادب، چشم به رو و دهان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، دوخته بودند.

(14) تفسير ديگر هم شده است. مجمع البيان را ببينيد.

(15) مانند اينكه كوزۀ شكسته از آواز و صدايش شناخته مى شود.

(16) خدا قسم ياد فرموده است. تفسيرهاى بيضاوى و مجمع البيان.

(17) تفسير مجمع البيان.

(18) گرچه خدا براى جدا كردن نيكان و بدان از هم نيازى به آزمايش ندارد. و ليكن، اگر آزمايش در كار نباشد همۀ مردم خود را مطيع معرفى مى كنند، و براى صدور حكم دربارۀ آنان دليلى در كار نيست. و اگر گفته شود كه خدا به علم خود عمل كند. در جواب مى گوئيم: قاضى در دستگاه منظم قضائى به علم خود عمل نمى كند، زيرا، محكوم عليه به حكم صادر شده باتكاء علم قاضى، قانع نيست.

، مدنى نيست. زيرا، اين آيه در هنگام توجه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از مكه به مدينه نازل شده است درحالى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به خانۀ خدا چشم دوخته بود و از تأثر بر فراق خانۀ خدا گريان بود (تفسير مجمع البيان به ترجمه).

مخزوم. (يقظه بر وزن عدسه است).

از بنى جمح: أمية بن خلف بن وهب بن حذافة بن جمح. (اميه، بضم همزه و فتح ميم - خلف، بفتح خاء و لام مفتوح - وهب، بفتح واو و سكون هاء - حذافه، بضم حاء - جمح، بضم جيم و فتح ميم است).

از بنى سهم بن عمرو: نبيه و منبه دو پسر حجاج بن عامر بن حذيفة بن سعد بن سهم (بالتناوب). (نبيه، بر وزن حسين - منبه، بضم ميم و فتح نون و كسر باء مشدد است).

از بنى عامر بن لؤى: سهيل بن عمرو بن عبد شمس بن عبد ود بن نصر بن مالك بن حسل بن عامر. (لؤى و سهيل، بر وزن حسين - حسل بر وزن فكر است).

(سيرۀ ابن هشام ج 1 و 2 متن و ذيل ص 665 و 666 به ترجمه).

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

بالجمله، كفار از استماع خبر بيعت، خائف شدند و لذا سهيل(1) بن عمرو را براى انعقاد پيمان صلح به نزد حضرت فرستادند و صلح كردند. و با املاء پيامبر صلّى اللّه عليه و آله على اميرالمؤمنين عليه السّلام صلح نامه اى نوشت. باين طريق كه ده سال ميان اهل اسلام و مشركان قريش جنگ نباشد و به يكديگر تعرض نكنند و مسلمانان در سال آينده بيايند و عمره بگذارند. لذا، حضرت در همان محل، سر تراشيدن و ناخن گرفت و هدى خود را قربان كرد. مدت توقف حضرت در حديبيه بيست روز طول كشيد و در شبى از شبهاى توقف در حديبيه، سورۀ فتح نازل شد:

1 - 3 إِنّٰا فَتَحْنٰا ... عَزِيزاً

سپاه مكه فارغ شد، و هم مسلمانان فرصتى براى دفع دشمنان ديگر، يعنى يهودان بدست آوردند و ديگر نمى بايستى در دو جبهه جنگ كنند، و هم، راه جهت فتح شهر مكه براى مسلمانان صاف و هموار شد. و در حقيقت صلح حديبيه كليد چند فتح شد:

1 - فتح خيبر. زيرا، جنگ خيبر و غلبۀ مسلمانان بر يهودان چند روز بعد از مراجعت مسلمانان از حديبيه بود.

2 - فتح مكه.

3 - فتح ساير نقاط.

بعلاوه، چون روميان اهل كتاب بودند غلبۀ ايشان من غير مستقيم كومك به هدف مسلمين بود. و چون ايرانيان مانع قيام يك مرد توانا در شبه جزيرة العرب بودند، و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هم در شرف تصرف عربستان بود، من غير مستقيم كومك به هدف بت پرستان و كفار مكه بودند. لذا، غلبۀ هريك، كفۀ ترازوى مسلمين و يا كفار را سنگين مى كرد. و ليكن، مقارن صلح حديبيه، روم كه اهل كتاب بود، غالب شد و فارس مغلوب گرديد. و از اين رهگذر هم كفۀ ترازوى مسلمين چربيد و كفۀ ترازوى كفار سبك شد.

بالجمله، اى پيامبر! خدا شاهد فتح و ظفر را به آغوش تو گذاشت] تا خدا تبعات محروميتهاى قبل از هجرت و بعد از هجرت تو را قلم در كشد (2) و نعمت خود را بر تو تمام كند و راه مستقيم رسيدن به اعتلاء كلمۀ اسلام را به تو رهبرى نمايد. و خدا تو را نصرتى بدهد، نصرتى كه با عزت توأم باشد (3).

براى اعانت مردم با ايمان مى فرستد) (4) و خدا داناست و كارهايش از روى اساس است.

(خدا اين سكون و آرامش را فروفرستاد) (5) تا مردان مسلمان و زنان مسلمان را (در اثر ثبات در راه اسلام) به بهشتهائى در بياورد كه از زير آنها جويبارها روان مى شود، و در آن بهشتها جاويدانند. و تا بديهاى ايشان را از ايشان بزدايد و آن به نزد خدا ظفرى بزرگ به شمار است (چه ظفرى از اين برتر كه آدمى به بهشت جاويد برود و از بديهاى او چشم پوشى بشود!).

و (خدا اين سكون و آرامش را فروفرستاد) تا مردان منافق و زنان منافق و مردان مشرك و زنان مشرك را كه گمان بد به خدا دارند (متزلزل كند و) عذاب روحى بدهد. بر اين گروه باد گردش بد! و خدا بر آنها خشم كرده و آنها را از رحمت خود دور ساخته و دوزخ را براى ايشان آماده كرده است. و دوزخ براى انتقال، زشت جايگاهى است.

و لشكرهاى آسمانها و زمين، خاص خداست (و خدا هروقت لازم بداند، براى انتقام از مردم بى ايمان مى فرستد) و خدا در قهر و انتقام غالب است و مغلوب نمى شود و كارهايش از روى اساس است.

آخر آن، به پاكى ياد كنيد.

شما تأثيرى در زيان و يا سود عائلۀ شما ندارد) بلكه، خدا به كردارى كه مى كنيد داناست.

قصد شما از واپس نشستن، مشغولى اموال و عيال نبوده است. بلكه، شما معتقد بوديد كه چون پيامبر و مؤمنان بدست قريش كشته مى شوند، ديگر بسوى كسانشان هرگز برنمى گردند. و آن عقيده در دلهاتان زينت يافته بود و بد عقيده اى پيدا كرده ايد و شما مردم فاسدى هستيد (7) و هركس به خدا و پيامبرش ايمان نداشته باشد، پس البته، (كافر است و) ما براى كافران، آتش سوزان آماده ساخته ايم. و تمام آسمانها و زمين در قبضۀ قدرت خداست. از گناه هركس بخواهد در مى گذرد، و هركس را كه بخواهد عذاب مى كند. و خدا آمرزگار و مهربان است.

ببرند) و (ليكن) خدا دستهاى كفار را از جنگ با شما كوتاه كرد و بازداشت و (خدا اين اخبار غيبيه و وعده هاى راست را عملى ساخت) تا (از طرفى) براى مسلمانان معجزه باشد، و از طرفى بقيۀ شما مردم را به راه راست (اسلام) رهبرى كند.

و غنيمتهاى ديگر هم در كار هست كه هنوز قادر بر آنها نشده ايد (كه بعدها بدست مسلمانان خواهد افتاد) كه على التحقيق علم خدا به آنها احاطه دارد و خدا بر هر چيزى تواناست.

و اگر كفار مكه با شما به كارزار پرداخته بودند (و كار به صلح حديبيه نه انجاميده بود، شما مسلمانان، فاتح مى شديد و (لشكر كفار به هزيمت مى رفتند سپس نه كارسازى مى يافتند و نه ياورى. زيرا، سنت خدا كه از پيش، جريان داشته است بر اين است كه:

پيامبران خود را يارى دهد و مخالفان آنها را مخذول و منكوب كند. و سنت خدا قابل تبديل نيست.

مسلمانان وارد مكه شده اند و محرمند و بعد بعضى سر تراشيده اند و بعضى قسمتى از موى خود را زده اند و يا ناخن گرفته اند. در صورتى كه، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از مكه فرار كرده بود و مسلمانان مهاجرت كرده بودند و خونها از طرفين ريخته شده بود و مسلمانان با كفار در حال جنگ بودند و اميدى باين عمل نبود. و ليكن، با پيشامد صلح حديبيه روزنۀ اين اميد باز شد. همچنان كه سال بعد، سه روز پيامبر و اتباع به مكه رفتند و پس از اداء مراسم عمره برگشتند. لذا، خدا فرمود:) سوگند كه خدا بوسيلۀ صلح حديبيه، خواب پيامبر خود را جامۀ عمل پوشانيد و راه حق را باز كرد. چه آنكه، قسم است كه البته البته، در سال آينده بخواست خدا (با احرام به مسجد الحرام) وارد مى شويد. درحالى كه از شر كفار مكه و اطراف در امان باشيد و بعضى ها سرهاى خود را مى تراشيد و بعضى ها موهاى خود را مى زنيد و يا ناخن مى گيريد بدون ترس و بيم. پس، خدا آنچه را كه شما نمى دانيد مى داند (كه جريان را، پيش از وقوع صلح حديبيه، در مدينه به پيامبر، در خواب الهام كرده) پس، (مضافا به اين كه)، غير از اين پيش آمد عالى، فتح قريب (و نزديك يعنى فتح خيبر) را (هم) پيش آورد (18) (زيرا مسلمانان با آسايش يافتن افكارشان از ناحيۀ مشركان و جنگ آنان، توانستند كه به دشمنان ديگر خود يعنى يهودان بپردازند).

تذكر: حديبيه را در جلد مقدمه، ملاحظه كنيد.

(2) معنى «ذنب» را در كتاب مفردات راغب ببينيد. و تفسير محرر اين سطور از بيان راغب اقتباس شده است.

(3) شخص، گاهى به نصرت نائل مى شود و ليكن نزد خدا و يا مردم و يا هر دو عزت ندارد. و ليكن، نصرت پيامبر با عزت قرين است.

(4) لشكر خدا شماره ندارد (وَ مٰا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلاّٰ هُوَ) (1) لشكرهاى خدا:

باد - صاعقه - سيل - زلزله - آتشفشان - سرما - گرما - ميكربهاست، نيز، فكر - ترس - غم و اندوه - بيمارى - مرگ است، و نيز فرشتگانند و...

(5) ب.

(6) «بيعت» يعنى فروختن شخص، وجود خود را به خدا كه خدا در برابر آن، بهشت مى دهد. گاهى هم بهشت مى دهد با لقاء. و موضوع بيعت، در سورۀ توبه آيۀ 112 نيز مذكور است.

(7) «بور» يعنى هالكين، به گفتۀ مجاهد. و يا فاسدين، به گفتۀ قتاده.

(8) تفسير كاشفى.

(9) عبارت متن به صورت نفى است و در معنى نهى است. تفسير كاشفى.

(10) و يا اينكه اعراب نمى فهمند، مگر كمى از آنها كه معاندان مى باشند.

و هر دو معنى در تفسير مجمع البيان وارد است.

(11) مراد دعوت به جنگ از طرف پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است كه آنان را براى جنگهاى:

حنين و طايف و موته و تبوك... دعوت فرمود. و ربطى به جنگهاى ما بعد رحلت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ندارد (تفصيل در تفسير مجمع البيان).

(12) تفسير كاشفى.

(13) اين بيعت را «بيعت رضوان» ناميده اند. زيرا، خدا از آنان راضى گرديد. و راضى و رضى و رضوان از يك ريشه است. «بيعت شجره» هم گفته اند. زيرا،

ص: 171

بيعت در زير شجره يعنى درخت سمره انجام گرديد. و «بيعت مرگ» هم مى گويند.

زيرا، همگى پاى جان ايستاده بودند كه خود را در راه خدا قربانى كنند.

(14) سمر بفتح سين و ضم ميم، درختى است از جنس درختان بزرگ خاردار.

و در ميانۀ درختان خاردار، هيچ كدام چوبشان بخوبى چوب سمر نيست. و جمع سمر اسمر است بر وزن ارجل. و سمره با هاء به يك درخت آن گفته مى شود (به ترجمه از المنجد).

(15) پيامبر ص هفتاد شتر با خود آورده بود و چون به (ذو الحليفة)(1) رسيد شتران را تقليد و اشعار كرد(2) و احرام به عمره بست تا آنكه به حديبيه وارد شد و مشركين مانع حركت او شدند و كار به صلح انجاميد. چون صلحنامه نوشته شد، شتران را در همان حديبيه نحر كردند. و اگر مانع نشده بودند، در مكه بايد نحر بشوند.

زيرا، جاى هديۀ عمره در مكه، و هديۀ حج در منى است (تفسير مجمع البيان به ترجمه).

(16) گروهى از مردان و زنان مكه اسلام آورده بودند ولى، از ترس مشركان مكه، اسلام خود را كتمان مى كردند.

(17) در اين سفر، دومين بار است كه «سكينه» نازل شده است. و به عبارت واضح:

بار اول: «سكينه» نازل شد كه مسلمانان با جان بيعت كردند (شبيه رأى اعتماد كه امروزه در دولت و مجلس معمول است).

ص: 172

و بار دوم: «سكينه» نازل شد كه مسلمانان براى صلح حديبيه حاضر شدند و با عنادى كه مشركان به كار مى بردند، باز مسلمانان از دست بردن به شمشير خوددارى كردند.

(18) پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در ماه ذى القعدۀ سال ششم هجرى از ورود به مكه ممنوع شد و مشركان نگذاردند كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و اصحاب او، عمره به جا بياورند. ولى، در سال بعد در همان ماه ذى القعده وارد مكه شدند و سه روز ماندند و به مدينه مراجعت كردند (تفسير مجمع البيان).

نماز طواف نساء گذاردن (م) به منى رفتن بار ديگر كه در منى سه شب ايام تشريق بودن (و آن يازدهم و دوازدهم و سيزدهم ماه ذى الحجه است) (ر) رمى جمره كردن است در هريك از ايام تشريق (يعنى هريك از جمرات سه گانه را به هفت سنگريزه زدن:

1 - ميلى كه جمرۀ اولى گويند.

2 - ميلى كه جمرۀ وسطى گويند.

3 - ميلى كه جمرۀ عقبه گويند).

(اين ترتيبات راجع به حج تمتع است و آن وظيفۀ مسلمانان دور از مكه است.

و امّا، نزديكان، ترتيبات ديگر دارند بنامهاى: حج «قران» و حج «افراد» كه در كتابهاى فقه بايد ديد)(1).

(19) مفردات راغب.

(20) المنجد.

(21) تفاسير ديگر هم شده است و تفسير متن از محرر اين تفسير مى باشد.

(22) تفسير ديگر هم شده است.

وحشى خواهد بود. دست وى به ضد هركس و دست هركس به ضد او(1) و پيش روى همۀ برادران خود ساكن خواهد بود(2) (ش 11 و 12 باب 16 سفر تكوين).

2 - و اما در خصوص اسماعيل ترا اجابت فرمودم اينك او را بركت داده بارور گردانم و او را بسيار كثير گردانم. دوازده رئيس از وى پديد آيند و امتى عظيم از وى بوجود آورم (ش 20 باب 17 سفر تكوين).

توضيح: اين دو بشارت را در كتاب: اقامة الشهود فى رد اليهود چاپ سنگى عهد ناصر الدين شاه بقلم اعلم علماء اسرائيليان عصر، يعنى ميرزا محمّد رضاى جديد الاسلام كه ملا آقاجانى و آقا محمّد جعفر برادرزادۀ ميرزا محمّد رضا مزبور، از عبرانى بزبان فارسى ترجمه كرده اند، و در كتاب: انيس الاعلام فى نصرة الاسلام تأليف علامه فخر الاسلام محمّد صادق كه در سال 1319 قمرى بسعى ميرزا سليمان خان ركن الملك بچاپ سنگى رسيده است؛ بر پيامبر اسلام تنزيل كرده اند.

3 - ركوع اصطلاحى(3) و سجود اصطلاحى(4) در هيچ طريق و آئينى از شرايع و طرق پيشينيان احدى اعلام نداشته و نيست. و سجده و ركوع خاصۀ

ص: 175

شريعت حضرت ختمى مرتبت است (مزمور 22 از كتاب مزامير داودش 27 تا 31 و نيز اواخر كتاب اقامة الشهود).

پس، خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله كه از دودۀ اسماعيل است در حقيقت فرزند صحرا بوده.

نه پدر به خود ديده و نه مادر و همه با او در كار يكتاپرستى وى ضديت كرده اند و او هم با همۀ كافران در كار بت پرستى ضديت نموده و سختگيرى كرده تا آنجا كه «أَشِدّٰاءُ عَلَى اَلْكُفّٰارِ» خاص او و اتباعش شده. و با برادران دينى خود چنان مهربان بوده كه «رُحَمٰاءُ بَيْنَهُمْ » خاص او و اصحابش شده است. و ركوع و سجود در نمازش تأسيس گرديده كه آن نيز خاص شريعت او مى باشد.

ب: مثل و صفت دوم مذكور در آيۀ 29 همين سوره، راجع است به انجيل كه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و مسلمانان توصيف كرده است به اين گونه كه: در انجيل متى باب 13 ش 31 و 32 مى نويسد: (بار ديگر «عيسى» مثلى براى ايشان زده گفت: ملكوت آسمان مثل دانۀ خردلى است كه شخصى گرفته در مزرعۀ خويش كاشت. و هرچند از ساير دانه ها كوچكتر است ولى چون نمو كند بزرگترين بقول است و درختى مى شود چنانكه مرغان هوا آمده در شاخه هايش آشيانه مى گيرند).

تذكر: عيسى به ملكوت بشارت مى داده (رجوع به انجيل متى باب 4 ش 17 و 23 و باب 6 ش 7 و 10 و انجيل لوقا باب 10 ش 9 و 11) و مراد از ملكوت سماوات:

طريقت نجاتى كه از شرع عيسى ظاهر شد، نيست. و گرنه، عيسى و حواريين نمى گفتند: كه ملكوت سماوات نزديك شده است. بلكه، مى گفتند: ظاهر شده و اكنون موجود است. و عيسى به شاگردان نمى فرمود كه در نماز بگوييد: ملكوت تو بيايد.

پس، مقصود از اين ملكوت كه جناب يحيى و عيسى عليهما السّلام و حواريين و شاگردان بلكه، كل عالم مأمور بودند كه به آمدن او بشارت دهند، طريقت نجاتى است كه:

بسبب ظهور شرع شريف حضرت خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله ظاهر شد (رجوع به صفحۀ 171 و 172 جلد 2 كتاب انيس الاعلام).

ص: 176

محرر اين تفسير گويد: بيان انجيل مؤيد همان شمارۀ 20 از باب 17 سفر تكوين توراة است كه كثرت ذريۀ اسماعيل ع، جد اعلاى پيامبر ختمى مرتبت ص، و كثرت ذريۀ پيامبر ص را نويد داده است. و در سورۀ مباركۀ (كوثر) از قرآن كريم نيز اين موضوع نويد داده شده است. و اكنون كه سال 1386 قمرى هجرى است، مصاديق بشارات توراة و انجيل و قرآن كريم كالشمس فى رائعة النهار(1) مشهود است.

1 - آن چيزى كه به بنى اسرائيل داده شده بود و در تابوت بوده و خدا فرموده:

«إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ اَلتّٰابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ » و مفسران گفته اند: سكينه:

نسيمى قرين آرامش و بوى خوش بوده كه در هنگام برخورد بنى اسرائيل با صفوف دشمن، آوازى هراس انگيز توليد مى كرده كه دل دشمن را از جا مى كنده است، و اين معجزه اى بوده براى پيامبران بنى اسرائيل و كرامتى بوده براى پادشاهانشان.

2 - چيزى است از لطيفه هاى الهى كه بزبان گوياى حكمت جارى مى شود (مانند وحى كه بر دلهاى پيامبران القاء مى شده) كه باطن را روحانى و خوش مى سازد و اسرارى را بر آن كس كشف مى كند.

3 - چيزى است كه بر قلب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و دلهاى مسلمانان فرود آمد و آن جامع نور و قوت و فرح بوده است كه موجب آرامش از ترس و تسلى از حزن و اندوه بوده است. و خدا فرموده: «فَأَنْزَلَ اَللّٰهُ سَكِينَتَهُ عَلىٰ رَسُولِهِ وَ عَلَى اَلْمُؤْمِنِينَ » .

در كتاب مجمع البحرين در لغت «سكن» به ترجمه مى نويسد: مراد از «سكينه» كه در تابوت بوده، توراة است. و بقولى صورتى از زبرجد يا ياقوت بوده كه صورتهاى پيامبران از آدم عليه السّلام تا محمّد صلّى اللّه عليه و آله در آن بوده است.

و گفته مى شود كه: «سكينه» از مخلوقات خدا بوده است كه در آن آرامش رحمت بوده است و روى اين مخلوق چون روى انسان و سرش چون سر گربه بوده و دم و دو بال زيبا داشته و آوازى مى كرده كه در نتيجه تابوت بطرف دشمن مى شتافته و لشكر اسرائيلى در پى آن مى رفته اند و هرجا كه تابوت قرار مى گرفته لشكر ساكن مى شده اند و نصرت نازل مى شده است(1).

و در حديث آمده كه: «سكينه» نسيمى است گوارا كه از بهشت مى وزد و روئى دارد مانند روى آدمى كه با پيامبران بوده و اين همان است كه بر ابراهيم در زمان بناى كعبه نازل شده و ابراهيم اساس خانۀ كعبۀ را بدستور او بنا گذارده است.

و «سكينه» به نزد اهل تحقيق هيئت جسمانى است كه از استقرار اعضاء و آرامش

ص: 178

آن حاصل مى شود و (وقار) هيئت نفسانى است كه از آرامش و ثبات آن حاصل مى گردد. (ه).

سكينه در قرآن شش بار ذكر شده است:

1 - در سورۀ بقره يك بار (آيۀ 249).

2 - در سورۀ براءة دو بار (آيات 26 و 40).

3 - در سورۀ فتح سه بار (آيات 4 و 18 و 26).

محرر اين تفسير معتقد است كه: «سكينه» بتمام معانى آن صحيح است و ليكن براى هركسى برحسب استعدادش آشكار مى گردد.

3 - بيعت انصار است كه مهاجرين در آن نصيب نداشته اند. و مراد از بيعت مزبور بيعت عقبۀ اولى و بيعت عقبۀ ثانيه است، با اين توضيح كه: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در ايام حج، خود را بر قبائل عرب عرضه مى داشت تا اينكه با جماعتى از مردم خزرج (مقيم مدينه) ملاقات كرد و آنان را به پرستش خدا دعوت نمود و آنها شش نفر بودند.

چون ايام حج تمام شد، آن شش نفر به مدينه برگشتند و جريان را به قوم خود خبر دادند.

در سال آينده كه باز ايام حج رسيد دوازده مرد از انصار به مكه وارد شدند و در آنجا با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بيعت كردند (با همان شرطها كه در بيعت زنان مذكور است) اين عده به مدينه مراجعت كردند و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مصعب بن عمير را با آنان به مدينه فرستاد كه پيش نماز آنها باشد.

پس از آن، مصعب به مكه برگشت و گروهى از انصار در ايام حج سال بعد با مردم مدينه به مكه آمدند و هفتاد و سه نفر مرد و دو نفر زن در ايام تشريق (يازدهم و دوازدهم و سيزدهم ماه ذى الحجه) شبانه در شعب نزديك عقبه جمع شدند و با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بر اسلام (و بر جنگ) بيعت كردند. آنگاه، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: دوازده تن از خودتان را بعنوان «نقيب»(1) انتخاب كنيد و آنها هم انتخاب كردند.

<توضيح دربارۀ «شعب» و «عقبه»:> الف: شعب بكسر شين يعنى راه در كوه و گشادگى ميان دو كوه و جمع آن شعاب است و شعب بفتح شين يعنى شكاف و درز (فرهنگ نظام).

شعب: بكسر اوله، قال الجوهرى الشعب و الشعب بالكسر و الضم: الطريق فى الجبل و الجمع الشعاب (ه). و قال ابو منصور ما انفرج بين جبلين فهو شعب (ه)...

شعب ابى دب:(2) بمكة، يقال فيه مدفن آمنة بنت وهب ام رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم

ص: 180

(ه). قال الفاكهى ابو عبد اللّه محمّد بن اسحاق فى كتاب مكة من تصنيفه: «ابو دب هذا رجل من بنى سواءة(1) بن عامر بن صعصعة (ه).

شعب ابى يوسف: و هو الشعب الذى آوى اليه رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و بنو هاشم لما تحالفت قريش على بنى هاشم و كتبوا الصحيفة، و كان لعبد المطلب فقسم بين بنيه حين ضعف بصره، و كان النبى صلّى اللّه عليه و آله اخذ حظ ابيه و هو كان منزل بنى هاشم و مساكنهم فقال ابو طالب:

جزى اللّه عنا عبد شمس و نوفلا *** و تيما و مخزوما عقوقا و مأثما

بتفريقهم من بعد ودّ و الفة *** جماعتنا كى ما ينالوا المحارما

كذبتم و بيت اللّه نبزى محمّدا *** و لما تروا يوما لدى الشعب قاتما

(معجم البلدان).

ب: عقبه بفتح اول و دوم و سوم جاى بالا رفتن از كوههاست به دشوارى و جمع آن عقاب بر وزن كتاب است (شرح قاموس).

اما العقبة التى بويع فيها النبى صلّى اللّه عليه و آله بمكة فهى: عقبه بين منى و مكة، بينها و بين مكة نحو ميلين، و عندها مسجد، و منها ترمى جمرة العقبة.

و كان من حديثها ان النبى صلّى اللّه عليه و آله كان فى بدء امره يوافى الموسم بسوق عكاظ و ذى المجاز و مجنة(2) و يتتبع القبائل فى رحالها، يدعوهم الى أن يمنعوه، ليبلغ رسالات ربه فلا يجد احدا ينصره حتى كانت سنة احدى عشرة من النبوة، لقى ستة نفر من الأوس عند هذه العقبة فدعا هم صلّى اللّه عليه و آله الى الاسلام و عرض عليهم ان يمنعوه. فقالوا: هذا و اللّه النبى الذى تعدنا به اليهود، يجدونه مكتوبا فى توراتهم فآمنوا به و صدقوه، و هم:

اسعد بن زرارة و قطبة به عامر بن حديدة و معاذ(3) بن عفراء و جابر بن عبد اللّه بن رئاب و عوف بن عفراء و عقبة(4) بن عامر.

ص: 181

فانصرفوا الى المدينة و ذكروا أمر رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله فاجابهم ناس و فشا فيهم الاسلام.

ثم لما كانت سنة اثنتى عشرة من النبوة وافى الموسم، منهم اثنا عشر رجلا هؤلاء الستة و ستة اخر: أبو الهيثم بن التيهان(1) و عبادة بن الصامت(2) و عويم(3)بن أبى ساعدة و رافع بن مالك و ذكوان بن عبد القيس و ابو عبد الرحمن بن ثعلبة فآمنوا و اسلموا.

فلما كانت سنة ثلاث عشرة من النبوة، أتى منهم سبعون رجلا و امرأتان: أم عامر و أم منيع. و رئيسهم البراء بن معرور. و يطول تعدادهم الا أنك اذا رأيت فى الانصار من يقال له «بدرى»(4) فهو منسوب الى انه شهد مع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله غزاة بدر، و اذا قيل «عقبى»(5) فهو منسوب الى مبايعة النبى صلّى اللّه عليه و آله فى هذا الموضع (معجم البلدان).

مكه نازل شده است و چون پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از مبايعه (بيعت) با مردان خلاصى جست، زنان براى بيعت آمدند.

و طرز بيعت زنان اين بود كه: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دست خود را در قدح آبى فرومى برد و بعد زنان دست در آن قدح فرومى بردند و بقولى از روى لباس كه بر دست پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بوده مصافحه مى كردند و بهر حال بيعت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله با زنان با شروط مذكور در ذيل آيه بوده است (ه).

3 - بيعت روز غدير خم است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم أمر فرمود كه مردم با على عليه السّلام بيعت كنند (سفينة البحار در لغت غدر).

توضيح: در كتاب سفينة البحار بنقل از مناقب ابن شهرآشوب دربارۀ بيعت خاصه و عامه، تحقيقى دارد كه طالبان آن، به آن مراجعه كنند. و نظر محرر اين تفسير دربارۀ دو قسم بيعت خاص و عام، همان است كه در اينجا نوشته ام.

<دنبالۀ تعليقات>

پيمان مى بستند و ليكن پيمانهاى خود را مى شكستند، و مسائل مشكله براى بت پرستان طرح مى كردند كه آنان از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بپرسند، و توراة مخطوط را كه در دست چند حبر و حاخام يهود بود، هردم تحريف مى كردند. و موضوع شراب خوردن نوح و لوط و پيامبران ديگر در خلال توراة وارد مى گرديد و حلال بودن: ساز و شراب و زنا و ربا، گوش زد مردم مى شد كه هر چهار موضوع از بهترين راههاى استعمار و بنده ساختن اقوام و ملل است.

بالجمله: مبارزات آنان با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در دو جبهه بود: يك جبهه يهودانى بودند كه بر يهوديت باقى بودند و رسما سر جنگ و ستيز داشتند. و يك جبهه يهودانى بودند كه بصورت، اسلام آورده بودند و مخفيانه در امر اسلام كارشكنى مى كردند.

(چنانكه قبلا پولس يهودى هم، قسمت اخير را انتخاب كرد و دين مسيح را بكلى پاى مال نمود) مراكز يهودى نشين:

1 - در يثرب نزديك مدينه: (يهودان بنى قينقاع - يهودان بنى نضير - يهودان بنى قريظه).

2 - خارج مدينه: (يهودان خيبر - يهودان فدك).

از مدينه تا «قبا» دو ميل است و آن يك ساعت است. پس، هشت بريد بساعات نجومى چهل و هشت ساعت است(1).

چون پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از حديبيه مراجعت فرمود، بقيۀ ماه ذى الحجه و قسمتى از ماه محرم سال هفتم هجرى را در مدينه توقف فرمود، آنگاه، بطرف خيبر حركت فرمود. سپاه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پنج قسمت بوده: مقدمه و ساقه و ميمنه و ميسره كه اين دو بجاى دو جناح (يعنى دو بال) بوده و قلب. و باين پنج قسمت، «خميس» گفته مى شده است.

خيبر مشتمل بوده است بر:

1 - قلعه هاى نطاة (بفتح نون و طاء الفى - قاموس در لغت نطو).

2 - قلعه هاى شق (بفتح شين و شد قاف. و بكسر شين هم گفته شده ولى بفتح آن نزد اهل زبان، معروف تر است - تفسير روح البيان).

3 - قلعه هاى كتيبه (بر وزن شريفه و با تاء دو نقطه است و در كتاب اموال ابى عبيد با ثاء سه نقطه است، چنانكه در معجم البلدان گفته است).

على عليه السّلام عرض كرد: يا رسول اللّه! در چه موضوعى با آنها جنگ كنم ؟ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: بگويند: «لا اله الا اللّه، و اينكه من رسول خدا هستم» اگر قبول كردند خون و اموالشان محفوظ است.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله زرۀ آهنين خود را به على عليه السّلام پوشانيد و شمشير ذو الفقار خود را در كمر على عليه السّلام بست و او را بسمت قلعه هاى نطاة فرستاد و فرمود: «لان يهدى اللّه بك رجلا واحدا خير لك من حمر النعم»: اگر خدا يك مرد را بوسيلۀ تو راهنمائى كند، براى تو از شتران سرخ مو بهتر است (صاحب تفسير روح البيان در معناى فرمايش پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به ترجمه مى گويد... براى تو از شتران قيمتى كه در راه خدا صدقه بدهى بهتر است).

به سپر احتياج نبود، على عليه السّلام با صولت حيدرى در را به عقب سر - هشتاد وجب دورتر - پرتاب فرمود(1). اين عمل على عليه السّلام با نيروى قدسى بود و شجاعت على عليه السّلام را نشان داد. زيرا، هر شجاعى از يهود برابر آمد بدست على عليه السّلام كشته شد. بلى:

گرچه شاطر بود «خروس» به جنگ *** چه زند پيش «باز» رويين چنگ

«گربه» «شير» است در گرفتن «موش» *** ليك(2) «موش» است در مصاف «پلنگ»

هارون بن عمران بوده (هارون برادر موسى عليهما السّلام است). صفيه زن كنانة بن ربيع بن ابى الحقيق بوده. صفيه قبلا به خواب ديد كه قرص ماه در دامانش افتاده است. و چون اين خواب را براى شوهرش كنانه نقل كرد، شوهرش به او گفت كه: تو آرزوى محمّد پادشاه حجاز را دارى، و چنان سيلى به صورت صفيه زد كه چشمش كبود شد. و چون صفيه اسير شد و آزاد گرديد و اسلام آورد و بزنى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در آمد، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از سبب كبودى چشمش پرسيد. و او جريان را بعرض پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسانيد (تفسير روح البيان به ترجمه). سيرۀ ابن هشام و معجم البلدان هم با مسطورات، هم آهنگ است.

معجم البلدان علاوه بر قلاع مزبوره، در لغت «ظهار» به ترجمه مى نويسد كه:

«ظهار» بر وزن كتاب از قلاع خيبر است.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از عوائد فدك به خردسالان بنى هاشم مى داد و بى همسران آنان را همسر مى داد و چون حضرت، رحلت فرمود و ابو بكر مصدر كار شد، فاطمه عليها السّلام درخواست فرمود كه فدك يا نصف آن را به او بدهد. ولى، ابو بكر امتناع كرد و براى فاطمه روايتى بنقل از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله خواند كه: «انا معاشر الانبياء لا نورث ما تركناه صدقة» (صاحب تفسير روح البيان كه خود از علماى اهل سنت است، پس از نقل مطالب مزبوره اين جمله را معنى كرده كه: ما گروه پيامبران ميراث نداريم و هرچه از ما باقى بماند، صدقه است بر امت).

4 - يهود بنى قريظه(1) كه با قبيلۀ اوس هم پيمان بودند.

5 - يهود بنى زريق (بر وزن رجيل).

6 - يهود بنى حارثه.

7 - يهود بنى عمرو.

8 - يهود بنى النجار (بر وزن صرّاف).

روز جنگ احد سلاح برداشت و به خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسيد و وصيت كرد كه اگر من كشته شدم اموالم را در دسترس پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بگذاريد، هر كارى به آن مى خواهد بكند مختار است. در آن جنگ، مخيريق در ميدان كارزار كشته شد و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اموال او را تصرف كرد و تمام صدقات آن حضرت در مدينه، از اين اموال است.

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

البته، كسانى كه آوازهاى خود را به نزد پيامبر خدا فرود مى دارند (و نرم سخن مى گويند) آنها كسانى هستند كه خدا دلهاشان را براى ظهور تقوى از بوته، خالص بيرون آورده (1)، از آن ايشان است آمرزش و مزد بزرگ.

(اى پيامبر!) البته، كسانى كه تو را از پس حجره هاى زوجات(1) آواز مى كنند بيشترشان (جاهلند برسوم و آداب و) تعقل نمى كنند [كه آمدن پيرامون حجره هائى كه زنان در آنند و آنهم زنان پيامبر (ص)، و بيدار كردن پيامبر (ص) و زنان، از خواب نيمروز با آوازهاى بلند، و ندا كردن با اسم كه: (اخرج الينا يا محمّد يا محمّد!) كارى است ناروا و با فهم و عقل سازگار نيست].

و اگر آنان (يعنى هيئت اعزامى قوم بنى تميم) صبر كرده بودند تا (آن موقع كه) بيرون آئى بسوى ايشان، براى آنان خوب بود (اكنون بايد از اين بى ادبى توبه كنند) و خدا آمرزگار و مهربان است.

(آن خبر نامطلوب، دروغ باشد و بالنتيجه) از روى نادانى گروهى را به خاك و خون بكشيد و بعدا كه حقيقت امر مكشوف شد و بطلان آن خبر آشكار گرديد، شما از كردۀ خود پشيمان شويد (البته، پشيمانى بر ضايعات جبران ناپذير، سودى ندارد).

و اى مسلمانان! بدانيد كه پيامبر خدا در ميان شماست، اگر بميل شما در بسيارى از كارها رفتار مى كرد، شما در گناه و مهلكه افتاده بوديد (پس به خود مغرور نشويد و خدا را از ياد نبريد).

از يكديگر جدا ساخت و اصلاحشان داد(1) مفاد دو آيه:

9 و 10 وَ إِنْ طٰائِفَتٰانِ ... تُرْحَمُونَ

<مقدّمه> (روزى ام سلمه يكى از زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پارچۀ سپيدى بر كمر بسته بود و گوشۀ آن را كه به پشت سر انداخته بود به زمين مى كشيد. عائشه به حفصه گفت:

گوشۀ پارچه اى كه ام سلمه از عقب خود مى كشد مثل زبان سگ است(1) دستور آمد كه:) تتمۀ 11 وَ لاٰ نِسٰاءٌ ... مِنْهُنَّ

زشت بخوانيد. كسى كه اسلام آورد، ديگر خواندن او بنامهاى خارج از اسلام (چون:

يهودى و نصرانى و منافق)، (6) بد است. و هركس از اين كارهاى ممنوع توبه نكند، پس او و همفكرانش، هم آنان، ستمكارانند (در دنيا معاتب و در آخرت معاقب خواهند بود).

آنگاه، طلقاء(1) هريك چيزى گفتند. عتاب بن اسيد(2) گفت: خدائى را سپاس كه جان پدرم را گرفت و پدرم اين روز را نديد. حارث بن هشام(3) گفت: آيا محمّد، مؤذنى را غير از اين كلاغ سياه نيافت ؟ سهيل(4) بن عمرو گفت: خدا اگر بخواهد اين را تغيير مى دهد. ابو سفيان گفت: من هيچ نمى گويم، مى ترسم پروردگار آسمانها به محمّد خبر بدهد. فى الحال، جبرئيل به آن حضرت خبر داد و حضرت آنها را طلبيد و پرسش فرمود و ناچار اقرار كردند. لذا، آيه، دائر بر منع ايشان از تفاخر آمد(5) كه:) 13 يٰا أَيُّهَا ... خَبِيرٌ

بگو: بر من منت مگذاريد به اسلام خود. بلكه، خدا بر شما منت مى گذارد كه شما را به ايمان رهبرى نموده (12) اگر راستگو باشيد در دعوى ايمان.

(8) مراد از «تجسس» در اين جا، كاوش از لغزشهاى مؤمنان است (تفسير مجمع البيان بنقل از ابن عباس).

(9) غيبت: بكسر اول، اسم است از اغتياب. و بفتح غين غلط است. زيرا، اگر فتحه داديم مصدر مى شود يعنى غايب شدن (تفسير روح البيان ج 4 ص 58 به ترجمه).

اگر امر ناپسندى بود و بيان كرد (غيبت) است و اگر نبود و بيان كرد (بهتان) است (تفسير مجمع البيان باستناد حديث).

(10) اگر غيبت، به صاحبش رسيده باشد بايد رضاى او را تحصيل كرد.

(11) اهل نسب، عرب را به شش طبقه قسمت كرده و نام نهاده اند:

اول: شعب (بفتح شين). دوم: قبيله. سوم: عماره (بكسر عين).

چهارم: بطن. پنجم: فخذ. ششم: فصيله(1).

و نام هريك از طبقات ششگانه جهتى دارد. و ترتيب آن از سر است تا قدم. و همين گونه كه اعضاء فوقانى انسانى بر اعضاء تحتانى او برترى دارد، و قرب و بعد هريك ملحوظ است، همين طور در اين شش قسم ملاحظه مى شود (كتاب جنة النعيم ص 395 به خلاصه، و كتاب سبائك الذهب).

(12) از اين آيه برمى آيد كه محور هدايت تامّ ، بر ايمان دور مى زند نه بر اسلام.

ضمنا: «اسلام» بمعنى اعم، شامل اسلام عام (يعنى اقرار زبانى تنها) و شامل اسلام خاص (يعنى اقرار زبانى توأم با تصديق قلبى) است.

و آيۀ «إِنَّ اَلدِّينَ عِنْدَ اَللّٰهِ اَلْإِسْلاٰمُ » ناظر به اسلام خاص است، و «ايمان» نيز ناظر به اسلام خاص است.

ص: 205

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

نيست كه (جاذبه اش) از هم بشكافد و در هم بريزد (3).

و [آيا از پائين (پاى خود)] زمين (را نديده اند؟ كه)، آن را گسترانيده ايم و لنگرهائى در آن افكنده ايم (كه واژگون نشود) و در زمين از هر جفت بهجت افزا (از گل و گياه و درخت) رويانيده ايم تا هر بنده اى كه از سر زارى، پى جور نعمت رسان خود باشد، بنظر اعتبار و استدلال بنگرد و از او ياد كند (و پند گيرد).

و (آيا نديده اند؟ كه) از ابر، باران با بركت فرستاده ايم. و در نتيجه، بوسيلۀ آن، باغها و دانه هاى درو شدنى و درختان خرماى بلند را كه داراى شكوفه هاى پهلوى هم چيده است، رويانيده ايم؛ براى روزى بندگان.

و (آيا نديده اند؟ كه) سرزمين مرده اى را (كه هيچ چيز نمى رويانيد) بوسيلۀ آب باران زنده ساخته ايم. (چون همۀ اين قدرت نمايى هاى ما را ديده اند پس، بدانند كه) همين گونه است (زنده شدن مردگان و) بيرون آمدن مردگان (از قبور). (مانند زنده شدن تخمهاى گل و گياه و درختان، و مانند زنده شدن زمين هاى مرده) (4).

(اى پيامبر!) پيش از كفار اين عهد، قوم نوح و اصحاب رس (5) و ثمود (قوم صالح) و عاد (قوم هود) و فرعون و ياران لوط (6) و اصحاب أيكه (قوم شعيب) (7) و قوم تبع (8) تكذيب كردند، همگى، پيامبران را تكذيب كردند، و در نتيجه واجب شد بر ايشان (و فرود آمد) عذابى كه وعده داده بودم.

(كافران كه بازگشت پس از مرگ را از منطق و عقل دور مى دانند) آيا پس دربار اول (كه آدمى نبوده و او را آفريده ايم)، عجزى نشان داده ايم ؟ (شما كه آفرينش اول را اقرار داريد، چگونه بازگشت را انكار داريد؟! در صورتى كه اعاده(1) از ابداع(2) آسان تر است).

تتمۀ 15 بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ

مى شود. مانند آب جوى كه هرآن عوض مى شود، و قطرات متصلۀ ما بعد، غير از قطرات متصلۀ ما قبل آن است. و نادان تصور مى كند كه آب عوض نشده است.

و مانند آدمى كه هر نفس او كه بيرون مى آيد مى ميرد و چون نفس او فرومى رود زنده مى شود، و ليكن، ازبس بسرعت انجام مى شود نادان تصور مى كند: آدمى يك بار زنده آمده است و يك بار هم مى ميرد! و به عبارت ديگر، مانند آتش چرخان كه چون بسرعت چرخانده مى شود آتش موجود آن بصورت دائره به نظر مى آيد، در صورتى كه اگر سرعت و چرخش نداشت يك ظرف كوچك آتش بيش بنظر نمى رسيد، و موضوع دائرۀ جوّاله، در كار نبود).

(ديگرى) شهيد است (كه شاهد و ناظر بر اوست) (17).

(اى پيامبر! ما به او مى گوئيم:) قسم است كه: تو از اين روز غافل بودى. پس، ما از جلو تو پرده ات را برداشتيم (همان پرده اى كه جلو چشم خود كشيده بودى) اكنون، چشم تو تيزبين است.

و آن فرشته كه مأمور راندن او بود (18) مى گويد: اين شخص كه من موكل او بودم نزد من آماده است (و او را تحويل مى دهم) (19) (آنگاه به آن دو فرشتۀ سائق و شهيد، خطاب مى شود كه:) در جهنم بيفكنيد! هر ناسپاس سركش را كه با شدت مردم را از اسلام آوردن بازمى داشت (20)، و از حريم الهى تخطى مى كرد، و به وحدانيت خدا شك مى آورد، همان كه با خدا معبودى ديگر را شريك ساخت، پس، اى دو فرشته! او را در عذاب سخت در افكنيد.

(همين كه آن كافر را مى خواهند در جهنم بيندازند مى گويد: من گناه ندارم، اين قرين يعنى شيطان (21) كه بر من مسلط بود مرا گمراه ساخت. و چون قرين او را حاضر مى سازند) آن قرينش مى گويد: پروردگارا! من او را وادار به طغيان نكردم. و لكن، خودش در گمراهى دور و دراز بود.

(اى پيامبر! چون كافر و شيطان به مخاصمه مى پردازند) خدا مى گويد: در نزد من مخاصمه مكنيد (مخاصمه بى نتيجه است) و حال آنكه پيش از اين، وعدۀ عذاب را بشما اعلام كردم، وعده به نزد من تغييرپذير نيست و من (بى جهت كسى را عذاب نمى كنم و) هيچ ظلمى به بندگان نمى كنم، (اين جريانات) در (همان) روزى (است) كه به جهنم مى گوئيم: آيا پر شدى ؟ و جهنم مى گويد: پر شدم و ديگر گنجايش ندارم(1) (22).

(ما به پرهيزكاران مى گوئيم:) اين بهشت، همانست كه وعده داده مى شديد.

مقصود از پرهيزكاران كسى است كه: بسيار از ما ياد مى كند و حافظ حريم مقررات الهى است، (و) كسى است كه: در نهان از خداى بخشايشگر به همۀ موجودات، مى ترسد (نه آنكه ظاهرسازى كند) و با دلى لبريز از زارى، به خدا (به صحراى محشر) مى آيد.

(آنگاه به آنها گفته مى شود:) به سلامتى وارد بهشت شويد، آن روز، روز جاودانى است (كه پايان ندارد). براى بهشتيان است آنچه را كه در بهشت بخواهند، و نزد ما، زيادتر(1)(از خواسته هاى بهشتيان) است (كه از آن اطلاع ندارند) (23).

از شب پس، خدا را به پاكى ياد كن (مراد نمازهاى صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشاء است كه بر پيامبر واجب بوده و بر مسلمانان نيز واجب است) و در عقب (اين) سجده ها (هم خدا را به پاكى ياد كن) (مراد نماز شب است كه بر پيامبر واجب بوده و بر ديگران مستحب است) (26).

و اى پيامبر! گوش به راه روزى باش كه: منادى (يعنى اسرافيل) از جاى نزديك (يعنى خانۀ كعبه) (27) (به پا شدن روز قيامت را) نداء مى كند (28).

در روزى كه خلائق، آن نعرۀ تند (صور اسرافيل) را براستى مى شنوند (كه دربارۀ قيام قيامت است). آن روز، روز بيرون آمدن (از گورها) است (براى حساب و سپس رفتن بسوى بهشت و يا بسوى جهنم).

(اى پيامبر!) البته، ما، خود ما زنده مى كنيم و مى ميرانيم و بسوى ماست بازگشت، در همان روزى كه زمين مى شكافد (و) از مردگان (فاصله مى گيرد. پس،) (از گورها بيرون مى آيند) درحالى كه شتابندگانند (و به عرصۀ محشر رانده و جمع آورى مى شوند و) آن، زنده ساختن پس از مرگ، راندن و گرد كردن خلائق است، كه بر ما آسان است.

اى پيامبر! ما به آنچه كافران دربارۀ ما و تو و قرآن مى گويند، خود از تو داناتر و واقف تريم و تو مأمور نيستى كه آنها را با جبر و قهر در دائرۀ اسلام وارد كنى (زيرا، دنيا عالم تكليف است و اختيار) بنابراين، اى پيامبر! بوسيلۀ قرآن، آن كس را كه از وعيد و تهديدهاى من مى ترسد پند بده (وظيفۀ تو همين است).

«پايان»

(3) تفسير مجمع البيان.

(4) آسمان، بارانى مى بارد شبيه به منى، و از آن، نشئۀ آخرت به پامى شود (رجوع به خبر مندرج در ص 69 تفسير روح البيان ج 4 به ترجمه).

(5) رس، بفتح راء و شد سين: چاهى است از براى بازماندۀ گروه ثمود كه پيامبر خود را تكذيب كردند و او را در چاه دفن كردند (قاموس به ترجمه) و محل آن در عدن است.

و گفته شده كه رس چاهى است نزديك يمامه يا چاهى است در آذربايجان و يا وادى اى است در آذربايجان (تفسير روح البيان به خلاصه) و معجم البلدان هم در همين زمينه بيان كرده است.

(6) «اخوان لوط» را كه در قرآن آمده است، ما به ياران لوط ترجمه كرديم.

«اخ» يعنى برادر در نسب و دوست و يار است، و «اخوان» بكسر همزه و سكون خاء جمع آن است (قاموس به خلاصه). و يا آنكه «اخوان» جمع «اخ» است از معنى دوستى، و «اخوه» جمع «اخ» است از معنى برادر نسبى بنا بر قول منقول در كتاب المنجد.

(7) «أيكه» - محرر اين تفسير گويد: ياقوت در كتاب معجم البلدان در لغت «تبوك» مى نويسد: گفته مى شود كه: اصحاب «أيكه» همانها كه شعيب عليه السّلام بر آنان مبعوث شد در «تبوك» بودند و شعيب از مردم آنجا نبود و بلكه شعيب از «مدين» (بر وزن جعفر) بود و «مدين» كنار درياى قلزم شش منزلى تبوك است. و تبوك ميان كوه حسمى (بكسر اول و سكون دوم و ميم الفى) و كوه شرورى (بفتح اول و دوم و سكون سوم و راء الفى) است كه كوه حسمى در سمت غرب تبوك و كوه شرورى در سمت شرق تبوك است (ه).

ابو زيد گفته: «تبوك» بين حجر و اول شام است در چهار منزلى حجر كه قريب نيمه راه شام است و آن قلعه اى است داراى چشمۀ آب و خرما و خانه اى كه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نسبت داده مى شود.

احمد بن يحيى بن جابر مى گويد: پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در سال نهم هجرى متوجه

ص: 214

«تبوك» شد كه از سرزمين شام است و اين آخرين سفر از سفرهاى جنگى آن حضرت است.

زيرا، به آن حضرت خبر رسيده بود كه: از روم و عامله و لخم و جذام براى جنگ با مسلمانان گرد آمده اند. و چون حضرت به آنجا رسيد، ملاحظه فرمود كه: لشكر دشمن متفرق شده اند. و در نتيجه زدوخوردى واقع نشد.

لشكر حضرت كنار چشمۀ آبى فرود آمده بودند. پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور فرمود كه: كسى دست باين آب نزند. و ليكن، دو مرد به آنجا رفته بودند و چون كم كم آب بيرون مى آمد آن دو نفر دو چوبۀ تير را در آن چشمه فروكرده و مى چرخاندند تا آب بيرون بيايد. چون پيامبر (ص) اين را ديد فرمود: «ما زلتما تبوكان منذ اليوم» يعنى شما تا اين وقت از روز، كارتان چرخاندن تير بوده ؟! ازاين جهت آنجا را «تبوك» گفتند. آنگاه، حضرت عنزۀ خود را (عنزه بفتح اول و دوم و سوم، نيزه اى است كه از عصاء بلندتر و از نيزه كوتاه تر است و در بن آن آهن است) سه بار در زمين فروكرد و بلافاصله سه چشمه جوشيد كه تا كنون از آن چشمه ها آب مى ريزد.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله چند روز در «تبوك» ماند و كار اهل «تبوك» با آن حضرت به جنگ نه انجاميد و به مصالحه برگذار شد.

در همان ايام، آن حضرت خالد بن وليد را به دومة الجندل (بضم دال، قلعه اى است ميان مدينه و شام و از اعمال مدينه است) اعزام داشت و فرمود: فرمان گذار دومة - الجندل(1) مشغول شكار گاو است. چون خالد به دومة الجندل رسيد فرمان گذار را در حالت شكار ديد. پس، او را اسير كرد و بحضور پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آورد.

فاصلۀ ميان تبوك و مدينه دوازده منزل است.

چون اين چاه دائم الاوقات از خاك انباشته مى شد، عمر بن الخطاب به ابن عريض يهودى مأموريت داد كه آن را پر كند و او پر كرد (خلاصه و ترجمه از معجم البلدان در لغت تبوك).

ياقوت مزبور در لغت «أيكه» به ترجمه مى نويسد: «أيكه» كه در قرآن وارد است

ص: 215

بقولى همان تبوك است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله لشكر به آنجا كشيد و آخرين جنگ دورۀ حيات آن حضرت بود. و اهل تبوك اين را مى گويند و مى شناسند. و مى گويند كه:

شعيب عليه السّلام را خدا براى دعوت اهل تبوك فرستاد. و من در كتابهاى تفسير، اين مطلب را نديدم. بلكه، مفسرين مى گويند: «أيكه» بيشۀ داراى درختان درهم پيچيده است و «أيك» جمع آنست و مراد از اصحاب «أيكه» اهل مدين هستند و من مى گويم كه مدين و تبوك همسايه اند (ه).

(8) تبابعه، لقب پادشاهان عهد باستان يمن است. قرآن از آنها نامبرده است.

اول ايشان حارث بن قيس بن صيفى بن سبا حميرى است و كلمۀ تبع از «بتع» تحريف شده است و آن نام اسرۀ بزرگوارى است از قبيلۀ همدان (ترجمه از المنجد ج 2) (همدان بر وزن سلمان است).

محرر اين تفسير گويد: «تبع» لقب پادشاهان يمن بوده است و جمع آن «تبابعه» است و شايد چون سلسلۀ آنها طولانى و پى درپى تابع يكديگر بوده است؛ اين لقب به آنها داده شده است. و بهر حال بيانات مذكور در المنجد محل تأمل است (ه).

«تبابعه» پادشاهان يمن اند و يكتن از آنها «تبع» است و يا اينكه به پادشاه يمن وقتى «تبع» مى گويند كه بر حمير و حضرت موت هم سلطنت مى داشته اند و «دار التبابعه» در مكه است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در آن خانه قدم بدنيا گذارده است (قاموس به ترجمه).

«تبع» از پادشاهان تبابعۀ يمن است و در تفسير مجمع البيان در سورۀ دخان نام او را (اسعد ابو كرب) گفته است و در تفسير روح البيان در سورۀ دخان شرحى مفصل دراين باره نقل كرده است، طالبان مراجعه نمايند. و در خلال آن، اين (ابو كرب اسعد) را مردى صالح و با ايمان گفته است و گفته كه: در نبوت او اختلاف شده است. و بهر حال ملت اين «تبع» كه پادشاه حميرى است، ايمان نياورده اند.

(9)

پس ترا هر لحظه مرگ و رجعتى است *** مصطفى فرمود: دنيا ساعتى است

هر نفس نو مى شود دنيا و، ما *** بى خبر از نو شدن اندر بقا

عمر همچون جوى، نونو مى رسد *** مستمرى مى نمايد در جسد

ص: 216

آن ز تيزى مستمر شكل آمده است *** چون شرر كش تيز جنبانى بدست

شاخ آتش را بجنبانى بساز *** در نظر آتش نمايد بس دراز

اين درازى مدت از تيزى صنع *** مى نمايد سرعت انگيزى صنع

(مثنوى مولوى - دفتر اول: در داستان مكر خرگوش).

(10) مراد از وريد و حبل الوريد، رگ جان است (تفسير روح البيان).

در كتاب حيات جديد (معرفة الحيات) چاپ اصفهان سال 1346 قمرى ص 18 به خلاصه مى نويسد: [رگهاى شرائين (شريانها) خون را از قلب به جميع ذرات بدن مى برند و رگهاى اورده (وريدها) خون كثيف را از اعضاء، به قلب برمى گردانند. خون شريانى رنگ گلى شفاف دارد يعنى خون صالح است و حامل هواى لطيف، و بعكس، خون وريدى، سياه تيره رنگ و حامل هواى كثيف است].

شرائين: ضواربند چنانچه نبض مى زند. و اورده غير ضواربند. و ما بين اين دو سلسله رگها، رگهاى بسيار لطيفى است موسوم به عروق شعريه (يعنى رگهاى موئين و از مو باريك تر)، آنگاه، مى نويسد: به خلاصه، خون از قلب حركت نموده و دوباره به قلب برمى گردد (ه).

(11) «برخورد» معنى «تلقى» است كه در قرآن آمده است. در المنجد مى نويسد:

«لقى فلانا استقبله. صادفه و رآه و تلقى الشىء بمعنى لقيه. استقبله». (ه). اين تفسير از محرر اين سطور است.

(12) ب.

(13) تفسير ابو الفتوح.

(14) ب.

(15) ب.

(16) تفسير ابو الفتوح.

(17) در عهد ما، غالبا مجرمان را دو نفر از محلى به محل ديگر مى برند، كه يكى آن مجرم را مى راند و ديگرى مدرك جرم او را به همراه دارد و ناظر است كه فرار

ص: 217

نكند. پس، معلوم است كه اين برنامه را از رهگذر قرآن گرفته اند.

(18) ب.

(19) تفسير ابو الفتوح.

(20) تفسير كاشفى.

(21) يا پيشوايان گمراه - تفسير مجمع البيان.

(22) لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ اَلْجِنَّةِ وَ اَلنّٰاسِ أَجْمَعِينَ - قرآن كريم سورۀ هود آيۀ 119 و سورۀ سجده آيۀ 13.

(23) و اكثر برآنند كه مراد از «مزيد»، رؤيت است - تفسير كاشفى.

محرر اين سطور گويد: دو كلمۀ «مزيد» در اين سوره است كه يكى براى اهل جهنم است (نعوذ باللّه منها) و ديگرى براى بعض افراد بهشت است. ولى، (ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا).

(24) مصداق (من در ميان جمع و دلم جاى ديگر است) نباشد.

(25) اين آيه رد بر عقائد يهود نيز هست كه از مشركان بابلى در زمان اسارت يهود اقتباس كرده اند. (مراد باب دوم سفر تكوين توراة شمارۀ دوم است كه به خلاصه مى نويسد: «و در روز هفتم خدا از همه كار خود كه ساخته بود فارغ شد و آرامى گرفت»).

(26) تعبير از نماز، به تسبيح و تحميد و سجده براى اين است كه: روح نماز نفى ناسزا (تسبيح) و اثبات سزا (تحميد) براى خداست. و اما، سجده اشاره است به اين كه:

امت اسلام داراى عبادت سجده و ركوع است كه در هيچ كيشى از كيشهاى درست و باطل وجود نداشته و ندارد و اهميت سجده و ركوع در سورۀ فتح مذكور شد. اما، موضوع نماز شب: در فصل ششم از كتاب نكاح جامع عباسى به خلاصه مى نويسد: 11 - شب برخاستن و به نماز شب قيام نمودن، بر آن حضرت واجب بوده است.

ضمنا: موضوع نمازها را در تفسير مجمع البيان نقل كرده است.

يهود و نصارى در روزهاى مخصوص است، و اداء رسوم عبادت تمام اديان در معبدشان است، و هيچ يك از مذاهب، رسم عبادت در دل شب ندارند و هيچ كدام (چنانكه گذشت) ركوع و سجود ندارند و هيچ كدام با خاك سروكار ندارند، مجوس از آتش و صابئان از آب ناچارند. اما، اسلام در هر روز و در هر شب و در دل شب ها عبادت و نماز و قيام و ركوع و سجود دارد و در تمام زمين ها عبادت مى كند و قيد جا و مكان ندارد و مقيد به آفتاب و آب و آتش نيست. و طهارت در اسلام با آب است و با نبودن آب با خاك پاك. و لذا، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده: «جعلت لى الارض مسجدا و طهورا» يعنى از مختصات من اين است كه: زمين براى من معبد و پاك كننده، مقرر شده است.

اين است امتيازات صورى نماز مسلمان بر عبادات ساير ارباب ملل و نحل، علاوه بر امتيازات معنوى آن كه داراى دقائق و رقائق يكتاپرستى است كه در هيچ كيشى نظير ندارد.

مضافا به اين كه: در اسلام در مقدمات نماز رعايت پاكى بدن و لباس و رعايت حلال بودن لباس و سائر امور مقدماتى از شرائط حتمى است. و ليكن، در ساير ملت ها و نحله ها اين شرائط سابقه ندارد.

اى خوانندۀ عزيز! اين نكات را بخاطر بسپار تا اگر ريزه خواران سفرۀ مسيحيت و يا مجوسيت نماز اسلامى را اقتباس از نمازهاى ساير ملل و نحل گفتند، پاى تو نلغزد و علاوه، گرز استدلال را بر فرق طرف كه معاند و مغرض است بكوبى و بگوئى:

«چنانت بكوبم به گرز گران *** كه پولاد كوبند آهنگران»

(27) گرچه مفسر اين كتاب دليلى بر محل نزديك ندارم و ليكن مفسران ديگر هم دليلى بر تفسيرى كه كرده اند ندارند. بعلاوه، دليلى هم برخلاف نظر اينجانب موجود نيست. ب.

(28) مراد دفعۀ دوم است كه اسرافيل در صور مى دهد.

ص: 219

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

گفت: سلام (من بر شما) (و با خود گفت: اينها) قومى ناشناس هستند.

ابراهيم بلافاصله در خفاء به نزد خاندان خود رفت و طولى نكشيد كه ابراهيم برگشت و گوشت گوسالۀ فربه (بريان شده) (9) آورد و بى درنگ نزديك مهمانان گذارد (ولى مهمانان پيش نيامدند).

ابراهيم گفت: آيا نمى خوريد؟ (گفتند: نه).

ابراهيم در دل از ايشان احساس ترس كرد (چه در آن روزگار كسى كه با كسى دشمنى داشت طعام او را نمى خورد) (10).

(چون مهمانان اثر ترس را در جبين ابراهيم مشاهده كردند)، گفتند: اى ابراهيم! مترس (ما فرستادگان خدائيم). و او را به پسرى دانا مژده دادند (11).

پس از آن، زن ابراهيم (ساره كه اين مژده را شنيد) در ميان چند كنيز كه به همراهش بودند (12) بحضور فرستادگان آمد، پس (از شدت تعجب) طپانچه به روى خود زد (13) و گفت: زن پير و نازا (پسر پيدا مى كند!).

مهمانان به زن ابراهيم گفتند: پروردگار تو چنين فرموده است. البته، پروردگار تو همان غيب مطلق، كارهايش از روى اساس است و داناست.

پس از آن، ابراهيم گفت: اى فرستادگان خدا! كار مهم شما فرستادگان چيست ؟ (كه دسته جمعى آمده ايد! براى مژده، آمدن يك نفر كافى بود).

(فرستادگان(1) در جواب) گفتند: البته، ما بسوى قوم گناه كاران (قوم لوط كه مشرك و گرفتار عمل لواطاند) فرستاده شده ايم تا (پس از واژگون كردن شهرهاى قوم لوط) سنگى را كه از گل (14) نشان دار موجود نزد پروردگار تو است و براى مسرفان تهيه شده؛ بر آنها ببارانيم (15).

(بالجمله: فرستادگان به محل مأموريت خود رفتند و كار خود را انجام دادند) پس، هر با ايمانى را كه در شهرهاى قوم لوط بود بيرون آورديم. پس، در آن شهرها غير از يك خاندان از مسلمانان (يعنى خاندان حضرت لوط عليه السّلام كه به نور يكتاپرستى و

ص: 224

نبوت روشن بود) نيافتيم. و در آن شهرها براى عبرت كسانى كه از عذاب دردناك خدا مى ترسند، نشانه گذاشتيم (16).

مدت به عذاب گرفتار مى شويد) پس، آن قوم از فرمان پروردگار خود سركشيدند (و در اين سه روز كه آثار عذاب ظاهر گرديد به تدارك حال مشغول نشدند، و در صدد كشتن صالح برآمدند، و وى از دست قوم بوسيلۀ فرار نجات پيدا كرد و) پس (از سه روز) نعرۀ تند مرگبار (جبرائيل) ايشان را گرفت و آنان با چشم باز از ترس، جان سپردند (19). پس، اين قوم (طرفى از كار خود بر نبستند. زيرا،) نه خودشان در برابر عذاب توانستند مقاومت كنند و نه يار و ياورى براى مقاومت توانستند به طلبند.

مركب محتاج است، و محتاج قابل پرستش نيست.

ناروا بدهند، از قبيل: ساحر و يا جن زده، اندوهگين مشو. زيرا، اوضاع پيامبران) پيش از عهد تو نيز چنين بوده كه هر پيامبرى آمده بى استثناء به او گفته اند: ساحر است (اگر معجزه مى كرد)، يا: جن زده است (اگر از توحيد و قيامت سخن مى گفت و يا خبرى غيبى مى داد).

آيا سلسلۀ كفار: از عهد پيشين تا عهد تو، به يكديگر سفارش كرده اند كه همگى متحد القول و متحد الكلمه باشند؟ (ولى به يكديگر سفارش نداده اند) بلكه، ايشان گروهى گردنكشانند (همگى در شرارت و طغيان شريك اند و لازمۀ سركشى اين است كه: پيامبران را از پا در بياورند و جلو پيشرفت آنها را سد كنند. و چون آن پيامبر با اظهار معجزه در صدد شكستن سد آنها برآيد، كفار در ميان مردم وانمود كنند كه آن پيامبر ساحر است و يا اينكه جن زده است).

پس اى پيامبر! (چون بناى كفار مكه بر عناد و لجاج است) از آنها رو بگردان، پس، تو ملامت زده نيستى (و اعراض تو مستوجب ملامت نيست. زيرا، تو وظيفۀ دعوت و تبليغ را آن گونه كه بايد و شايد انجام داده اى. اكنون، آنها را تعقيب كردن و اندوهگين شدن براى تو ضرور نيست و تحمل عواقب سوء تمرد بر عهدۀ خود ايشان است) و (اى پيامبر! چون وظيفۀ تو تبليغ است) يادآورى (و دعوت) را ادامه بده. زيرا پس البته، (بر كافران حجت تمام شده و) يادآورى (و دعوت) تو به اشخاصى كه طالب ايمانند سود مى رساند.

(من مدعى و دشمن براى خود درست نكرده ام. و ليكن، اينها با من دشمنى مى كنند) من از جن و انس طمع هيچ گونه بهره بردارى و سود ندارم (21) و طمع اطعام خود را ندارم.

زيرا البته، خدا همان غيب مطلق، رزاق (يعنى روزى دهنده) است (22) همان كه صاحب نيروى استوار و پابرجاست (و چون جن و انس محتاجند و طمع بهره بردارى و سود و خوراك دارند، بايد پيرو من باشند).

(2) «حبك» (بضم اول و دوم) در متن قرآن كريم، به معناى راههاى زيباست و آن جمع است بر حبيكه (بر وزن طريقه). و در المنجد مى نويسد: «السماء ذات الحبك» اى ذات الطرائق الحسنة و الخلق الحسن (ه). محرر اين تفسير گويد: مراد جاذبه هاست كه ما بين كرات و شبه كرات حكمفرماست.

(3) مراد از «سائل»، مستحقى است كه چيز مى طلبد و «محروم» مستحقى است كه سؤال نمى كند. در تفسير روح البيان مى نويسد: اين حق غير از «زكاة» است و آن خرج پدر و مادر فقير و خويش محرم و نيز مضطر و امثال آنان است (رجوع به سورۀ معارج صفحۀ 95 جلد هفتم همين تفسير).

(4) در المنجد مى نويسد: ايقن الامر و به: علمه و تحققه.

(5) در زمين، آبهاى مختلف و خاكهاى گوناگون و ميوه هاى رنگارنگ و باد و باران و آفتاب و كوه و دشت و... هريك نشانه است. و اما، دربارۀ خود بنى نوع بشر مى گوئيم: در ديوان منسوب به حضرت اميرالمؤمنين على عليه السّلام مذكور است:

أ تزعم انك جرم «صغير» *** و فيك انطوى «العالم الاكبر»

است و چون خشك شد مى ميرد.

ز: چشم، نمونۀ خورشيد و ستارگان، و هم نمونۀ دوربين و ميكروسكوپ Microscope و تلسكوپ Telescope .

ح: گوش، نمونۀ دستگاه گيرنده.

ط: زبان، نمونۀ دستگاه فرستنده.

ى: آب چشم، نمونۀ آب شور.

آب گوش، نمونۀ آب تلخ.

آب دهان، نمونۀ آب شيرين.

آب بينى، نمونۀ آب بى مزه.

پيشاب، نمونۀ آب مسموم.

ك: مويها، نمونۀ گياهان و درختان.

ل: دندان ها، نمونۀ آسيا.

م: رگها، نمونۀ جوى و نهر و رودخانه.

ن: اعصاب، نمونۀ ريشه ها و شبكه هاى ارتباطى.

س: نفس (بفتح اول و دوم) يعنى دم، نمونۀ باد و بخار.

ع: كبد و كليه، نمونۀ تصفيه خانه.

ف: مثانه، نمونۀ انبار آب.

ص: پا، نمونۀ اسب و ساير مركوبات.

ق: دست، نمونۀ جرثقيل و چنگال و قاشق و غيرها.

ر: مشت، نمونۀ ظرف.

ش: ناخنها، نمونۀ كلند و بيل.

ت: معده، نمونۀ آشپزخانه.

ث: انگشتان، نمونۀ ريسمان و زنجير و چنگك.

خ: جهازهاى تنفس و هضم و بول، نمونۀ كارخانه ها.

ص: 231

ذ: پوست، نمونۀ پوست.

ض: گوشت، نمونۀ گوشت.

ظ: استخوان، نمونۀ كوه.

غ: خواب و بيدارى، نمونۀ روز و شب و حيات و موت.

تذكر: موضوعات ديگر نيز هست كه خود صاحب فطانت بايد درك كند، مانند اينكه: خيال، نمونۀ تلگراف بى سيم است و هكذا.

(6) محرر اين تفسير گويد: سياق آيه دلالت دارد كه: كفار، اين سؤال را از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده اند و در اين دو آيه جواب داده شده است.

(7) تحقيق دو آيه، يادگار بيانات حاج سيد محمّد على مباركه اى اصفهانى است (تولدش هفدهم ماه ذى الحجۀ سال يك هزار و سيصد و شانزده و وفاتش جمعۀ هفتم ماه رجب سال يك هزار و سيصد و شصت و پنج مى باشد. مدفن وى در تكيۀ ميرزا عبد الغفار تويسركانى در مزار تخت فولاد اصفهان است - كتاب رجال اصفهان ص 36).

(8) كلمۀ «هل» در متن قرآن كريم بمعنى «قد» است. نظير آيۀ: «هَلْ أَتىٰ عَلَى اَلْإِنْسٰانِ حِينٌ مِنَ اَلدَّهْرِ» كه بمعنى «قد اتى» است - ذيل كتاب «التفسير الواضح» به ترجمه.

(9) بريان شده در سورۀ ديگر است.

(10) تفسير كاشفى. محرر اين تفسير گويد: در اين روزگار نمك مى خورند و دشمنى مى كنند:

آن كس كه نمك خورد و نمكدان بشكست *** در مذهب رندان جهان، سگ به از اوست

(11) مراد اسحاق پيامبر عليه السّلام است.

(12) «فى صرة» اى فى جماعة عن الصادق عليه السّلام - تفسير مجمع البيان.

(13) در اين عهد هم، زنان در هنگام تعجب دست به روى خود مى زنند و مى گويند:

«خدا مرگم بدهد!».

(14) سنگ را فرموده از گل است كه با سنگهاى توأم با تگرگ مشتبه نشود.

ص: 232

(15) در اينجا دو قول است:

يك: سنك بر شهرهاى واژگون شده ريخته شده است.

دو: چهار شهر واژگون شده، و هركس كه از شهرها بيرون بوده است سنگ بر او باريده است - تفسير مجمع البيان.

(16) تفصيل آن در محل ديگر بيان خواهد شد.

(17) تفسير روح البيان.

(18) در آيۀ ديگر مصرح است.

(19) يعنى مانند «نظر المغشى عليه من الموت». ب.

(20) وسعت آسمان، يا: ناظر به ضعف آسمان است زيرا، چون ظرفيت توسعه، از گنجايش گذشت، جاذبه سست مى شود و آسمانها از هم مى گسلد. و يا ناظر به قوت آسمان است بشرط آنكه كومك ديگرى به آن برسد.

(21) الرزق: كل ما تنتفع به (المنجد).

(22) «رزاق» در قرآن مجيد بمعنى «رازق» است. و به غير خدا «رزاق» گفته نمى شود (المنجد به ترجمه).

(23) كفار مكه، روز وعده را در دار دنيا در جنگ بدر و غيره ديدند و در آخرت هم مى بينند ساير كفار هم در دنيا و در آخرت ديده و مى بينند.

شهر آن قوم واژگون و زير و زبر شده و سنگ نشان دار عذاب بر آنها و بر غائبين از آن شهرها باريده است (تفصيل در جلد مقدمه).

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

نمى بينيم، دروغ است) (اكنون) در آتش درآئيد، پس صبر كنيد يا نكنيد (و جزع نمائيد)، بر شما يكسان است. فقط مزد عملى را كه در دنيا مى كرديد دريافت خواهيد داشت.

البته، ما پيش از اين، در خاندان خود از عواقب مرگ هراسان بوديم (كه سرانجام ما چه خواهد شد) پس، خدا بر ما منت گذارد و ما را از عذاب سموم (يعنى جهنم) (2) نگاه داشت.

البته، ما از پيش (در دنيا) خدا را مى خوانديم (و به يكتائى مى پرستيديم و از آتش جهنم به او پناه مى جستيم. پس، به عنايت خود دعاى ما را اجابت كرد). زيرا البته، خدا (همان غيب مطلق) نيك رفتار و مهربان است.

آيا اراده دارند كه مكر كنند؟ (و با تدبيرات خود حق را محو و نابود سازند؟).

پس، اگر چنين است بدانند كه: كيد و مكر، به همان كافران برمى گردد.

آيا براى كافران جز خدا معبود ديگرى هست ؟ (ليكن،) خدا از آنچه شريك او مى سازند پاك است.

(3) تفسير كاشفى اقتباسا.

(4) تفسير مجمع البيان.

(5) تفسير كاشفى.

(6) اين تقسيمات و بيانات از محرر اين تفسير است و تفسير ديگر هم شده.

طالبان مراجعه نمايند.

(7) «سلّم» بضم اول و شد لام چند معنى دارد. از جمله: وسيله است - المنجد.

(8) «يكتبون» را از «كتب» بمعنى وجب گرفته ايم. مانند آيۀ شريفۀ «كُتِبَ عَلَيْكُمُ اَلصِّيٰامُ » و غيره. ب.

(9) اشاره به روز جنگ بدر است كه كشته شدند.

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

1-18 وَ اَلنَّجْمِ ... اَلْكُبْرىٰ

(محمّد) (14) وحى كرد آنچه را وحى كرد.

هستۀ مركزى دل پيامبر، آنچه را ديده است دروغ نگفته است.

آيا پس، شما دربارۀ آنچه پيامبر مى بيند(1) مجادله مى كنيد؟ (در صورتى كه پيامبر مى بيند و شما مى شنويد. و شنيدن كى بود مانند ديدن).

و قسم است كه پيامبر يك بار ديگر او را(2) در نزد سدرة المنتهى (15) ديده است كه جنة المأوى نزد همان سدره است (16) همان وقت كه سر تا پاى سدره را انواع جلوه هاى دلربا پوشانيده بود (ولى چشم پيامبر به ديدار بود) و (براى ديدار چنين سدرۀ دل فريبى) چشم پيامبر منحرف نشد و تجاوز نكرد.

قسم كه پيامبر از آيات پروردگار خود، بزرگترين آيات را ديده است (17).

اين بتها فقط عبارت از نامهاى چندى است كه شما و پدران شما آن را ساخته و پرداخته ايد، خدا هيچ گونه دليلى بر صحت آنها نفرستاده است.

(اى پيامبر!) بت پرستان فقط اوهام فاسد و هواى دلهاى خود را پيروى مى كنند، و قسم است كه از طرف پروردگارشان، قرآن كه راهنماى ايشانست براى ايشان آمده است.

آيا تمام خواهشهاى نفسانى انسانى، جامۀ عمل به خود مى پوشد؟ (از قبيل اينكه: بت را شريك و شفيع قرار دهد، و يا فلان شخص به منصب نبوت نائل شود، و يا فلان شخص از منصب نبوت سقوط كند، و هكذا. نه). پس، خاص خداست ملك آخرت و مملكت دنيا (يعنى انجام و آغاز).

و فرشته ها در آسمانها فراوانند. (و اين كافران كه به شفاعت آنها اميد دارند بدانند كه:) به هيچ وجه شفاعت فرشتگان سودى ندارد، مگر، پس از اينكه خدا اجازۀ شفاعت بدهد، بهر كدامشان كه بخواهد، و او را براى شفاعت به پسندد.

البته، كسانى كه به روز قيامت ايمان ندارند، فرشتگان را بنام دختران خدا مى نامند و ليكن، هيچ گونه اطلاعى دربارۀ آنچه مى گويند ندارند و فقط از اوهام فاسد خود پيروى مى كنند. و البته، و هم فاسد، هيچ سودى ندارد و حق را پابرجا نمى كند.

بنابراين، اى پيامبر! از كسى كه از قرآن ما رخ تافته و به آن پشت كرده است و فقط زندگانى دنيا را مى خواهد؛ اعراض كن. آن زندگانى دنيا، نهايت دانش ايشانست (و دانش آنها از جمع مال دنيا تجاوز نمى كند) البته، پروردگارت همان غيب مطلق (نه ديگرى) به كسى كه از راه او گمراه شده، داناست، و همان غيب مطلق (نه ديگرى) به كسى كه راه هدايت را يافته، داناست (20).

كه بد كردند، به عقوبت آنچه كرده اند كيفر مى دهد، و آنان را كه نيكوئى كرده اند به پاداش نيكوئى آنان پاداش نيك مى دهد، نيكوكاران، همانها هستند كه از گناهان بزرگ و از كارهاى ناشايست دورى مى جويند، سواى قصد گناهان و قصد ارتكاب كارهاى ناشايست (21) كه اى پيامبر! البته، پروردگار تو عفوش بر جرم بندگان خود فزونى دارد.

آن غيب مطلق، به احوال شما بنى نوع بشر داناست از آنگاه كه شما را از زمين پديد آورد و از آنگاه كه كودكانى پوشيده در رحم مادران بوديد (و آنگاه كه از رحم بيرون آمديد). بنابراين، خودستائى از خودتان مكنيد! (كه كثرت خيرات و بى گناهى خود را به رخ مردم بكشيد) آن غيب مطلق (نه ديگرى) به احوال كسى كه از شرك و معاصى مى پرهيزد داناست.

صحيفه هاى ابراهيم است ؟ همان ابراهيم كه در راه تبليغ دين، (از خودگذشتگى نشان داد و) وفادارى كرد.

14 - و ثمود را (هلاك ساخته) پس (آنها را) باقى نگذارده است (29) (30).

15 - و قوم نوح را از پيش (از عاد و ثمود هلاك كرده). زيرا البته، قوم نوح همان قوم، ستمكارتر و از حد گذشته تر از ديگران بودند.

16 - مسكن قوم لوط را واژگون كرده (31) پس پوشانيده است آن شهر را به آنچه پوشانيده (32).

پس، (اى وليد بن مغيره!) به كدام نعمتهاى پروردگارت شك مى كنى و جدل مى كنى ؟ اين محمّد، پيامبرى است بيم كننده چون پيامبران پيشين كه فرستاده شده اند.

«آزفه» (كه يكى از اسمهاى قيامت است يعنى نزديك شونده) نزديك شد (33) غير از خدا هيچ كس تاريخ وقوع قيامت را نمى تواند كشف كند. آيا شما كافران، از خبر قيامت تعجب مى كنيد و مى خنديد و نمى گرييد؟ و شما از آن غافل هستيد (و بازى مى كنيد و در وقت قرائت قرآن سرود مى خوانيد تا مردم را از شنيدن قرآن بازداريد.

البته، جاى غفلت و بازى نيست بايد به آنچه گفته شد توجه كنيد) پس، خدا را سجده كنيد و بس، و خدا را بپرستيد و بس.

«پايان»

(در تفسير سورۀ عبس صفحۀ 173 و تفسير سورۀ لهب صفحۀ 326 جلد هفتم همين تفسير، نسب ابو لهب و فرزندانش مذكور است. و در صفحۀ 326 جلد هفتم «معتب» بر وزن مثلث ذكر شده كه صحيح آن بر وزن «مؤثر» مى باشد. يعنى بكسر تاء مشدد است).

(2) معراج، يك سال قبل از هجرت بوده (تفسير مجمع البيان). اكثر علماء برآنند كه در سال دوازدهم از بعثت بوده است و در تعيين ماه آن اختلاف كرده اند كه:

ربيع الاول است يا ثانى يا رمضان يا شوال. و اشهر بيست و هفتم رجب است (تفسير كاشفى).

معراج دوبار اتفاق افتاده است (كتاب كافى كلينى).

منكر معراج، كافر است. و معراج آن حضرت با جسد و روح بوده و در بيدارى واقع شده است. و آنها كه سنگينى جسد را مانع معراج آن حضرت مى دانند، ارباب بدعت و منكر قدرت اند. و حضرت، در بيت المقدس، انبياء و ملائكه را ديده و ايشان را امامت كرده و از صخره بمعراج رفته بر «براق» و جبرئيل با او بوده است. بعد جبرئيل بازمانده و خود تنها رفته و بمحلى رسيده كه «براق» نيز از رفتار بازمانده است. بعد بر «رفرف» سوار شده تا به عرش رسيده و از آنجا نوبت به نوبت ارتقاء يافته تا به خلوت خاص (قٰابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنىٰ ) رسيده و اسرار (فَأَوْحىٰ إِلىٰ عَبْدِهِ مٰا أَوْحىٰ ) را استماع نموده است.

و آن حضرت ثناى الهى را به جاآورده و جواب: (السلام عليك ايها النبى و رحمة اللّه و بركاته) شنيده و بعد امت خود را فراموش نكرده و در اين موهبت عظمى شريك كرده و گفته: (السّلام علينا). و بعد بندگان شايستۀ گذشتگان را هم داخل كرده و گفته: (و على عباد اللّه الصالحين) و در مراجعت از سفر، بهشت و درجات آن، و دوزخ و دركات آن را ديده و به بيت المقدس برگشته و متوجه مكۀ معظمه شده و كاروانهاى قريش را در راه ديده. و مدت اين سفر، 3 ساعت و بقولى 4 ساعت بوده.

و چون بامداد در آمده و داستان معراج را تقرير فرموده، كفار مكه استبعاد عظيم نموده، و مؤمنان تصديق نموده اند:

(عقل) در اين واقعه حاشا كند *** (عشق) نه حاشا، كه تماشا كند

ص: 251

كفار مكه، از شدت استبعاد نشانه هاى بيت المقدس را پرسيده اند، و حضرت يك به يك جواب داده. و از كاروانهاى خود خبر جسته اند، و حضرت جواب صريح به آنها داده است. ولى، تيره بختان در انكار و تكذيب افزوده اند (به خلاصه از تفسير كاشفى با تصرف مختصر).

تذكر: محرر اين تفسير گويد: كمى مدت سفر (3 يا 4 ساعت) و كارهاى بسيار، استبعاد ندارد. زيرا، ملا پريشان كرد مى گويد:

سرد سرد مند گرم گرم *** اول جريان كفت تا روح عالم و لا مكان تفت

مقصود اين است كه: در هنگام رفتن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به معراج، حركت جوهرى موجودات متوقف شد، و پس از مراجعت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دوباره موجودات به حركت در آمدند.

(3) معراج از مسجد الحرام بوده (حسن و قتاده). معراج از خانۀ ام هانى خواهر على بن أبي طالب عليه السّلام زن هبيرة بن ابى وهب مخزومى بوده و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در آن شب در خانۀ ام هانى خوابيده بوده. و مراد از مسجد الحرام (در اين مورد) مكه است و مكه و حرم، بالتمام مسجد است (اكثر مفسرين بنقل تفسير مجمع البيان).

تذكر: ام هانى، نامش فاخته (بكسر خاء) است و (هند) هم مى گويند.

شوهرش هبيره (بضم اول و فتح دوم و سكون سوم و فتح چهارم) پسر ابى وهب (بفتح اول و سكون دوم) بن عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم است. و چون ام هانى اسلام آورد، هبيره از اسلام گريخت (كتاب نسب قريش ص 39 به ترجمه).

(4) «مدينه» بمعنى شهر است و در اينجا شهر مكه مراد است.

(5) «اقصى» اشاره است به (اقصى) كه در سورۀ بنى اسرائيل در آيۀ اول آن مذكور است كه مفادش اين است: به پاكى ياد مى كنم خدائى را كه بندۀ خود (محمّد) را از مسجد الحرام (واقع در حجاز) به مسجد اقصى (يعنى بيت المقدس واقع در شام) برد، همان مسجد اقصى كه در سرزمينى است كه آنجا را بركت داده ايم كه هم مقر پيامبران و هم محل هبوط فرشتگان بوده و هم از آب و ميوه و گياه و نعمتها

ص: 252

معمور است. (ما بندۀ خود را به اين سفر برديم) تا آيات خودمان را به او نشان بدهيم.

زيرا، بندۀ ما سخنان ما را شنوا و به ديدنيهاى ما بيناست (كتاب نفحات الانس بنقل تفسير كاشفى).

(6) «سدرة المنتهى» در آسمان هفتم و «جنة المأوى» نزد آنست (تفسير صافى).

(7) «قاب» يعنى مقدار، و نيز ما بين نصف و ترقوس و طرف آن يعنى ما بين دستگيرۀ كمان و محل رها شدن تير. (المنجد به ترجمه). «قاب قوسين» يعنى مقدار دو كمان (كتاب ترجمان القرآن). «قٰابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنىٰ » كنايه از شدت قرب و تقرير محبت است كه براى تقرب به فهم به صورت تمثيل بيان شده است. زيرا، عادت بزرگان عرب بر اين بود كه براى تأكيد عهد و توثيق عقد كه شكسته نشود، طرفين معاهده، كمان خود را حاضر و به يكديگر ضم مى كردند و هر دو تن به يك بار «قبضتين» را مى گرفتند و مى كشيدند تا باتفاق يك تير از آن انداخته شود. و اين صورت نزد آنها اشاره بود كه بين طرفين موافقت و مصادقت تام برقرار شده كه خشنودى و غضب يكى موجب خشنودى و غضب آن ديگرى است. پس، در آيه مى خواهد بگويد:

محبت و قرب پيغمبر با خدا به حدى مؤكد است كه مقبول رسول، مقبول خدا و مردود رسول، مردود خداست (به خلاصه از تفسير كاشفى).

تذكر: محرر اين تفسير در معنى قوسين، معنى مذكور در المنجد را پذيرفته ام.

(8) خلاصۀ قسمتى از مذاكرات شب معراج مذكور در خاتمۀ سورۀ بقره، منقول از تفسير صافى بنقل از تفسير قمى و از كتاب احتجاج:

قصد شرّ مى كردند و انجام نمى دادند چيزى براى آنها نبود ولى، اين امّت مزد يك حسنه دارد. در امتهاى گذشته توبه تشريفاتى داشت و بدون عقوبت دنيوى پذيرفته نمى شد ولى، در اين امت توبه تشريفات ندارد و بى عقوبت پذيرفته مى شود).

تذكر: موضوع خلافت اميرالمؤمنين على عليه السّلام جزء وحى و مذاكرات شب معراج بوده (تفسير قمى و تفسير ابو الفتوح).

(9) از كتاب خسرو و شيرين نظامى گنجوى به خلاصه نقل شده است.

(10) صورت ثور، به صورت گاوى نيم تنه كه عقبش بطرف مغرب و جلو بطرف مشرق است، توهّم شده و از 141 كوكب تشكيل مى گردد. بر كتف ثور چندين ستاره است كه بنام «ثريا» (يعنى پروين) معروف است و هفت عدد از آنها با چشم غير مسلح ديده مى شود، و از همه نورانى تر در «ثريا» كوكب «عقد الثريا» است. و بگمان بعضى، آفتاب حول آن مى گردد.

اعراب هروقت كلمۀ (نجم) را بطور اطلاق تلفظ مى كنند مقصودشان «ثريا» است.

بعضى ها به واسطۀ نزديكى ستارگان «ثريا» به يكديگر آن را مانند خوشۀ انگور تصور كرده اند. لسان الغيب گويد:

آسمان! گو مفروش اين عظمت، كاندر عشق

خرمن مه بجوى خوشۀ پروين به دو جو

و بعضى ثريا را به چشمى كه در حالت بيدارى است تشبيه كرده اند. سعدى گويد:

همه در خواب برفتند و شب از نيمه گذشت

آنكه در خواب نشد چشم من و پروين است

در صورت ثور، ستارۀ قدر اول درخشان عين الثور (يعنى چشم گاو) ديده مى شود و آن را دبران (بر وزن رمضان) مى گويند بمناسبت آنكه پشتش به ثرياست. و دبران با چهار ستارۀ ديگر كه پيشانى ثور است بشكل حرف هفت (7) مايل مرتب شده است (اقتباس از كتاب صفحۀ آسمان ص 46).

(11) «هوى» در متن قرآن، هم بمعنى «طلوع كرد» است و هم بمعنى «غروب كرد» (تفسير روح البيان و منجد).

(12) «قٰابَ قَوْسَيْنِ (أَوْ) أَدْنىٰ » در متن قرآن است و كلمۀ (او) چنانكه در

ص: 256

قاموس گفته است بمعنى «بل» هم آمده.

(13)

«ز احمد» تا «احد» يك «ميم» فرق است

جهانى اندر اين يك «ميم» غرق است

(و مراد از ميم، همان ميم ممكن است).

(14) مرتبۀ عبوديت، بالاترين مراتب است و لذا در نماز و غير آن، از محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به عناوين «اشهد ان محمّدا عبده و رسوله» و غيره، ياد مى شود.

(15) سدرة المنتهى، درخت سرسبز حيات است كه هيچ بشرى از آنجا نمى تواند - بگذرد (شايد پايان مراتب امكان و اولين مرتبۀ وجوب است) و غير از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هيچ بشرى نمى تواند به آنجا برسد.

(16) جنة المأوى بهشت خاصى است، و شايد مراد، بهشت خود پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باشد كه نزد «سدره» قرار گرفته.

(17)

در ديده كشيد كحل «ما زاغ» *** نى زاغ نگاه كرد، نى باغ

مى راند «براق» عرش پرواز *** تا حجلۀ ناز پردۀ راز

پس پرده ز پيش ديده برخاست *** بى پرده بديد آنچه دل خواست

(تفسير كاشفى).

مكه رسانيد و در اخلاف اسماعيل نفوذ كرد. البته، آب باريكى از توحيد در سلالۀ اسماعيل جريان داشت.

گرچه بتهاى عمده و مشهور عربستان و رسوم بت پرستى از فينيقيه و مصر و بابل و اشور اقتباس شده بود ولى، در خود عربستان هم بتها بوجود آمد و اسمها اختراع شد و رسومى بر رسوم اصل افزوده گرديد و يا كاسته شد.

از جمله بتهاى عربستان، بت: لات و عزى و مناة است (اين بت، ثالوث بوده) و در قرآن كريم در سورۀ «النجم» فرموده: «أَ فَرَأَيْتُمُ اَللاّٰتَ وَ اَلْعُزّٰى، وَ مَنٰاةَ اَلثّٰالِثَةَ اَلْأُخْرىٰ » و خود صراحت دارد به اين كه: اين بت ثالوث بوده است.

و در حفارى الحضر كه مجسمۀ اين بت ثالوث بدست آمده بصورت سه گانه است و تصوير آن در كتاب المنجد ج 2 در لغت «الحضر» منعكس است.

يكى از اين ثالوث ها پدر است و ديگرى مادر بكر (عذراء) و ديگرى پسر. و اين ثالوث در كليۀ افسانۀ خدايان هند و يونان و مصر و غيرهم حكمفرماست و مسيحيت كنونى هم طرفدار جدى اين ثالوث است (كه مى گويد: أب و ابن و روح القدس) در المنجد (ج 1) مى نويسد: «الثالوث ما ركب من ثلاثة. و منه الثالوث الاقدس لأقانيم الذات الالهية». در انجيل متى مى نويسد: «فاذهبوا و تلمذوا جميع الامم و عمّدوهم باسم الأب و الابن و الروح القدس» (انجيل متى 19:28).

پس، عيسى پيش آمده بديشان (يعنى به يازده رسول شاگردان خود) خطاب كرده گفت: تمامى قدرت در آسمان و بر زمين بمن داده شده است. پس، رفته همۀ امتها را شاگرد سازيد و ايشان را باسم اب و ابن و روح القدس تعميد دهيد (متى 28:

18 و 19).

مجلۀ الهلال دربارۀ ثالوث مصرى مى نويسد: «اما الآلهة الانسانية فاهمها أوزيريس و ثالوثه و قد دخلت عبادته مصر حوالى سنة. 800 ق. م. من الغرب. و كان هذا الثالوث مؤلفا من «ايسيس» الام العذراء، و ابنها «هورس» و الاب «اوزيريس» (الهلال سال 32 شمارۀ 4 ص 367).

ص: 258

بت لات و عزى و مناة، هم بصورت ثالوث و هم به صورت منفرد پرستش شده است و گاه به صورت سنگ و گاه چوب و گاهى درخت ساخته و پرداخته گرديده.

بتهاى ديگر عربستان بسيار است كه در كتاب (الاصنام كلبى) مشروح است.

(19) اقتباس از تفسير كاشفى.

(20) كلمۀ «اعلم» كه در متن قرآن است معناى تفضيلى ندارد و معنى آن داناست نه داناتر.

(21) يا، سواى گناهان صغيره يا، سواى گناهانى كه قبل از اسلام آوردن مرتكب شده اند و يا، سواى گناهى كه يك بار از او سر زده و توبه كرده است (تفاسير دراين باره رأى ثابت نداده اند).

(22) گناه بخشى كشيشان عيسوى مذهب، و دريافت پول براى عفو گناهان مردم، از همين مبحث است.

(23) در شأن نزول اين آيات، تفاسير ديگر نيز هست كه در تفسير ابو الفتوح بيان شده است. و شرح حال وليد بن مغيره در ذيل سورۀ «حجر» مذكور است.

(24) مزد نيابت در طاعات به شخص مى رسد و آنهم در اثر كوشش شخص متوفى است كه نايب از طرف او انجام مى دهد (مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد).

ضمنا بايد دانست كه مبحث نيابت در طاعات كه يكى از مباحث فقهيه به شمار است، در تفسير روح البيان و غيره مذكور است.

(25) «خنده و گريۀ عشاق ز جاى دگر است» (لسان الغيب).

(26) آدم و حواء و عيسى از اين كليه مستثنى هستند - تفسير كاشفى.

(27) شعرى بكسر شين و سكون عين و راء الفى نام دو ستاره است: يكى شعراى يمانى كه در عظمت محير العقول است و منجمين اروپ مى گويند: بطور تخمين يك هزار و پانصد برابر جرم آفتاب است (با آن عظمتى كه آفتاب نسبت به زمين مسكونى ما دارد) و بعيد نيست كه آيۀ كريمه ناظر به عظمت حق تعالى باشد. و ممكن است تذكر به كفار قريش باشد، چه آنكه قريش ستارۀ «شعراى يمانى» را پرستيده اند. و عبدۀ

ص: 259

اين ستاره بسيار بوده اند برخلاف ستارگان كوچك ديگر (معجم القرآن به ترجمه).

اين ستاره را، شعراى عبور (بر وزن رسول) نيز مى گويند.

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

آنها نكرده اند(1). بنابراين، اى پيامبر! از كفار مكه اعراض كن (كه ايشان عذاب خود را مى بينند) در روزى كه جارچى الهى كفار را بسوى امرى سخت زشت (يعنى قيامت) دعوت مى كند. كفار، با ديدگان فروافتاده از قبرها بيرون مى آيند (كه از جهت بسيارى و پراكندگى و سرگردانى و حيرانى) گويا ايشان ملخ پراكنده اند و بطرفى كه آواز مى آيد شتابانند. كافران مى گويند: اين روز، روز دشوارى است.

بيم هاى هشداردهنده ام چگونه بود.

البته، ما بر قوم عاد، باد سخت داراى آواز هولناك را وقت نحسى كه شومى آن تا پايان كارشان ادامه داشت؛ فرستاديم. آن باد، مردم (تنومند و بلند و قوى هيكل) را از جا مى كند (و بر زمين مى كوفت)، گوئى آن مردم تنومند تنه هاى درخت خرما هستند كه از بيخ بركنده شده و بر زمين افتاده است پس، (ديديد) عقوبت من و بيم هاى هشداردهنده ام چگونه بود.

و قسم است كه ما قرآن را براى پند گرفتن (در دسترس بشر گذاشتيم و فهم آن را) آسان ساختيم. پس، آيا هيچ پندپذيرى هست ؟.

قسمت است (يك روز از شتر است و يك روز از قوم. شتر در روز قسمت خود، همۀ آب را مى نوشد و چيزى براى قوم و مواشى آنها باقى نمى گذارد. و در روز قسمت قوم، شتر به هيچ وجه آب نمى نوشد و شير به قوم مى دهد. و به خلاصه:) هريك (در نوبت خود) حق حضور بر سر آب دارند (و تجاوز نبايد بكنند).

(طولى نكشيد كه قوم ثمود از اين قسمت، ملول شدند و لب به اعتراض گشودند كه: اين شتر آب ما و مواشى ما را مى نوشد و تصميم گرفتند كه شتر را پى كنند). پس، رفيق خودشان (قدار(1) بن سالف) را (كه مردى جسور و جرى در باطل بود) خواندند، (و او در كشتن شتر پيشقدم شد) پس، دست درازى كرد (و بر سر راه شتر در كمين نشست) پس، شتر را پى كرد. پس، (ديديد) كه عقوبت من و بيم هاى هشداردهنده ام چگونه بود.

البته، ما بر ايشان يك نعره فرستاديم. پس، (همين كه جبرئيل آن نعرۀ مهيب را زد دلهاشان از ترس طپيد و) (مردند كه) گوئى گياه و علوفۀ خشكند (كه رمه دارها براى زمستان در محوطه اى جمع مى كنند).

و قسم است كه: ما قرآن را براى پند گرفتن (در دسترس بشر گذاشتيم و فهم آن را) آسان ساختيم. پس، آيا هيچ پندپذيرى هست ؟.

و قسم است كه: لوط، قوم خود را از مؤاخذۀ ما ترسانيده بود. پس، قوم دربارۀ بيم هاى هشداردهندۀ لوط با لوط جدال باطل كردند.

و قسم است كه قوم لوط با زبان چرب و نرم از لوط خواستند كه مهمانان خود را رها كند تا آنان به مهمانان دست درازى كنند (و آن فرشتگانى را كه به شكل پسران زيبا به نزد لوط آمده بودند، از او بگيرند و تحت تصرف خود در بياورند).

در نتيجه، ما (بوسيلۀ جبرئيل) آن متقاضيان را كور كرديم. پس، به آنها گفتيم: عذاب و بيم هاى مرا بچشيد.

و قسم است كه بين صبح و بين ساعت دوم روز(1) (3) عذاب به سروقت ايشان آمد، عذابى كه با عذاب آخرت پيوستگى دارد.

پس از آن گفتيم: اى قوم لوط! بچشيد عذاب و بيم هاى مرا.

و قسم است كه: ما قرآن را براى پند گرفتن (در دسترس بشر گذاشتيم و فهم آن را) آسان ساختيم. پس، آيا هيچ پندپذيرى هست ؟.

آيا خط امان و حكم برائت از عذاب، در كتابهاى پيشينيان براى شما نوشته شده است ؟! آيا مى گويند (جمعيت و قوت ما بسيار زياد است و چون همدست شديم) همگى از هركس انتقام مى گيريم (و كسى در مقابل ما نمى تواند كامياب شود)؟ (ولى، اى پيامبر!) البته، جمعيت كفار مكه درهم شكسته خواهد شد و فرار مى كنند و در فرار، پشت به مسلمانان خواهند كرد(1)، بلكه (تنها به اين كيفر قناعت نمى شود و) وعده گاه ايشان قيامت است. و (سختى) قيامت سخت تر و (هولناك تر) و تلخ تر (از عذاب دنيا) است (زيرا، عذاب آخرت جاودانى است).

البته، مجرمان در گمراهى و رنجها هستند در آن روز كه بر روى هاشان به آتش كشيده مى شوند (و به آنها گفته مى شود:) مزۀ رسيدن به دوزخ را بچشيد.

به يقين ما هر چيز را، خلقت كرده ايم آن چيز را به اندازه (عمر دنيا هم اندازه اى دارد و پايان مى پذيرد)(2) و أمر ما به قيام قيامت چيزى لازم ندارد (با يك كلمه) مانند يك چشم به هم زدن، (قيامت به پامى شود).

و قسم است كه ما، كافران هم مسلك شما را در گذشته هلاك ساختيم. پس، آيا پندپذيرى هست ؟ و آن كافران در گذشته هر كارى كه در دنيا كرده اند در نامه هاى اعمال ايشان ثبت شده است.

و هر خردى و بزرگى (از افعال و اقوال كه از اولين و آخرين صادر شده و بشود در نامه هاى اعمال) نوشته شده است.

آب - نهر شير - نهر عسل و نهر شراب در آنها جاريست) در مجلسى (هستند) كه (سر تا پاى مجلسشان) راستى و حقيقت است. (دروغ و رياء و فقر و غم و اندوه و زوال، در آن راه ندارد) در حضور پادشاهى نيرومند.

«پايان»

تذكر: جهت اينكه كفار قريش شق القمر را تقاضا كرده اند و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله هم پذيرفته اين است كه: كفار قريش معجزات حضرت را حمل بر سحر مى كردند و مى گفتند: سحر در زمين اثر مى كند و ليكن در آسمان اثر ندارد. و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم هم براى اتمام حجت پذيرفته است.

(2) موضوع كشتى، از دو جهت علامت است:

اول: براى اينكه قبل از عهد نوح عليه السّلام كشتى نبوده است و از آن زمان به بعد پيدا شده است. و بلكه غير از درياى محيط دريا نبوده است. و اين درياها از آب طوفان نوح بوجود آمده است. و اكنون هفت دريا در زمين است با احتساب بحر محيط، و بقولى بحر محيط غير از هفت درياست.

دوم: اينكه بقاياى كشتى نوح در عهد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله موجود بوده است و يك قطعه از چوب آن كشتى در خانۀ كعبه موجود است (تفسير روح البيان را به بينيد).

و محرر اين تفسير گويد: اكنون هم بعض از دانشمندان غير مسلمان مدعى يافتن بقاياى آن كشتى هستند.

(3) ساعات روز و شب در مدار بيست و چهار ساعت (به نقل از حمزة بن حسن) اسامى خاص دارد. رجوع به جلد هفتم همين تفسير صفحۀ 235.

بينهما. نصب عليه المنجنيق الحصين ابن نمير و رمى به الكعبة فخرقت استارها (683. م) و كان عبد اللّه ابن الزبير متحصّنا فيها (المنجد ج 2 در لغت قبيس).

ابو قبيس: (بر وزن زبير) كوهى است به مكّه. ناميده شده است باسم مردى از مذحج كه آهنگر بوده زيرا، وى اول كسى بوده است كه در آن كوه بنا كرده. و اين كوه به «امين» ناميده شده است زيرا، ركن در آن به وديعت نهاده شده بود (قاموس و شرح).

روز شنبه، دوم ايام معلومات (يعنى دوم ماه ذى الحجه الحرام) قلعه و سربازخانه كه به قلۀ كوه ابو قبيس ساخته اند و مسجدش القمر كه بر همان كوه است، نمايان شد. مناره هاى مسجد الحرام هم پيدا بود. تقريبا نيم فرسخ تا آنجا مى شود. و اصل مكۀ معظمه و خانه ها به درازى تنگه و فاصلۀ كوه ابو قبيس و كوه ديگر واقع شده است، و بهمين واسطه از سيلاب ايمن نيست. چنانكه مى گويند: يك وقت هم سبب خرابى خانه، همين بوده. و اين دو كوه تا به «منى» و «عرفات» بعضى جاهاى او اسامى مخصوص دارد. چنانكه گويند: «جبل نور»، «جبل صفا»، «جبل مروه».

امّا وجه تسميۀ كوه «ابو قبيس» كه نسبت به كوههاى آنجا ارتفاعى دارد و معجزۀ انشقاق قمر هم در آن اتفاق افتاده، آن است كه: «قبيس» نام مرد آهنگرى بوده و نخست كسى كه در آن كوه خانه بنا نموده او بوده و بنام او اين كوه را خوانده اند.

و «قبيس» مصغر «قبس» است كه بمعنى آتش و دانش است. و «اقتباس» هم از اين ماده آمده. و اين كوه را «امين» هم مى گويند زيراكه، حجر الاسود را در آن امانت گذاشته بودند چنانكه يكى از اسامى مكه «بلد الامين» است (اقتباس از كتاب «تحفة الحرمين» حاج معصوم شيرازى ص 145).

ص: 272

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ

كه مى گويد:

كه يكى هست و هيچ نيست جز او *** وحده لا اله الا هو

حضرت فرمود: من اين سوره را بر جن خواندم و آنها بهتر از شما جواب دادند. زيرا، هرچه آيۀ «فَبِأَيِّ آلاٰءِ رَبِّكُمٰا تُكَذِّبٰانِ » را مى خواندم آنها مى گفتند «لا بشيء من آلاء ربنا نكذب» (كتاب «كافى» از جابر) و ترمذى از جابر قريب به اين مضمون روايت كرده است.

(اى پيامبر! به آدميان و پريان بگو:) پس، كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟

(اى پيامبر! به آدميان و پريان بگو:) پس، كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ و از آن بخشايشگر است كشتى هائى كه (بر آنها بادبان و پرچم افراشته شده است، و) مانند كوهها در دريا (روى آب و زير آب) در جريان است.

(اى پيامبر! به آدميان و پريان بگو:) پس، كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟

كرانه هاى(1) آسمانها و زمين بگريزند(2) پس، بگريزيد. (ولى از قلمرو حكومت بخشايشگر) نمى توانيد بگريزيد مگر بوسيلۀ قوۀ قهريه (اما، كى چنين قوۀ قهريه اى دارد؟ و قلمرو ديگرى كه كسى به آنجا پناه ببرد كجاست ؟).