بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ اَلْرَحیمْ

ص: 2

پژوهشنامه تربیت دینی فرزندان

نقش والدین در تربیت دینی فرزندان

·نقش مادر در عفت دختران

·نقش مادر در تربیت دینی فرزندان

·نقش والدین در تربیت دینی فرزندان

·عفت مادر و تربیت فرزندان

·نقش پدر در تربیت دینی فرزندان

·معرفی کتاب

گردآورنده:

سید مجتبی حسینی نژاد

ص: 3

ص: 4

امام خمینی (ره):

علم یک حقیقت غیر متناهی است، و انسان اگر در تمام عمر هم تحصیل علم را بکند باز به آخر نرسانده است و لهذا سزاوار است که انسان در تمام مراحل عمر مشغول تحصیل علم باشد.

(صحیفه امام خمینی، جلد 16 ، صفحه496)

عکس

مقام معظم رهبری، حضرت آيت الله العظمی سيدعلی خامنه ای (مد ظله العالی):امام خمینی (ره):

مقام معظم رهبری، حضرت آيت الله العظمی سيدعلی خامنه ای (مد ظله العالی):كشور ما بدون حركت در جاده ى گسترش دانش و گسترش پژوهش، امكان ندارد بتواند به نقطه ى مطلوب خودش دست پيدا بكند؛ مخصوص كشور ما هم نيست. كليد، دانش و پژوهش است.

(سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای)

(https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3393)

ص: 5

ص: 6

نقش والدین در تربیت دینی فرزندان.. 73

مقدمه. 74

موضوع شناسی نقش والدین در تربیت دینی فرزندان. 75

تبیین نقش پدر و مادر در انتقال ارزش های دینی به فرزندان. 79

زمینه سازی برای انتقال ارزش های دینی به فرزندان. 79

1. عوامل زمینه ساز پیش از تولد. 79

1-1- انتخاب همسر. 79

1-2- آداب مباشرت.. 81

1-3- تأثیر معنوی یا تأثیر در روح و روان فرزند. 81

1-4- تأثیر در صحت و سلامتی جسمی فرزند. 83

2. عوامل زمینه ساز پس از تولد. 84

2-1- گزینش نام شایسته. 84

2-2- آموزش فرزند. 85

2-3- تعلیم قرآن. 86

2-4- آموزش نماز 87

2-5- دعا برای نیک بختی کودک.. 88

2-6- عادت دادن فرزندان به دعا و ذکر. 90

تبیین بررسی نقش والدین در انتقال هنجار های اخلاقی. 91

اهمیت تربیت اخلاقی. 91

عامل بودن والدین. 92

موعظه و راهنمایی. 93

زمینه سازی برای حفظ عفت و نجابت و پرهیز از گناه 94

راستی و صداقت.. 95

ص: 8

رفق و مدارا در تربیت.. 96

آثار تربیتی رفق و مدارا 98

تبیین نقش پدر و مادر در انتقال ارزش های اجتماعی به فرزندان. 99

اهمیت تربیت اجتماعی. 99

نقش پدر در تربیت اجتماعی. 100

مسئولیت پذیری. 101

آموزش مهارت مسئولیت پذیری. 102

تهیه رزق حلال. 104

تبیین نقش والدین در انتقال هنجارهای عاطفی به فرزندان. 106

1. توجه به نیازهای اساسی کودک.. 106

1-1- محبت و عشق ورزیدن. 107

1-2- تکریم و احترام کودک.. 109

1-3- تقویت عزت نفس.. 112

1-4- تقویت ارتباط کلامی. 114

1-5- هدیه دادن. 115

1-6- تشویق و تحسین. 116

نتیجه گیری. 117

فهرست منابع. 119

عفت مادر و تربیت فرزندان 123

مقدمه. 124

مفهوم شناسی. 126

نقش مادر در ایجاد و حفظ عفت.. 131

گفتار اول: مادر بعنوان عامل مؤثر در ایجاد عفت و مراقبت از عفت.. 131

ص: 9

نقش مادر در ایجاد عفت.. 132

1. قبل از تولد. 132

2. زمان بارداری.. 135

3. بعد از تولد. 137

4. كودكی. 137

5. نوجوانی. 138

6. جوانی. 141

نقش مادر در عفت دختر جوان. 142

1. بالا بردن سطح آگاهی جوان. 142

2. الگو سازی مناسب.. 143

الف. خانواده (مادر). 143

ب. معلم. 145

گفتار دوم: توصیه های اسلام به مادران در مورد عفت.. 147

1. ازدواج. 148

2. مربي دختران. 149

3. تفهیمها 150

4. تعدیلها و تحملها 154

نتیجه گیری. 157

فهرست منابع. 163

معرفی کتاب.. 165

ص: 10

انسان است .» و باز می فرمایند: اصل الانسان لبه; (1)«اصل انسان خرد او است .» و گاه از زبان رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می شنویم که سه صداست که حجاب ها را پاره می کند و به پیشگاه باعظمت خدا می رسد(2) و یکی از آنها صدای گردش قلم دانشمندان به هنگام نوشتن است.

در نخستین ارتباط وحیانی آخرین رسول خدا با مبدأ هستی در غار حرا، سخن از قلم است و نوشتن و تعلیم، خداوند خود را این گونه معرفی می کند: «الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛(3) آن که با قلم آموخت.» خداوند به قلم سوگند می خورد، زیرا قلم نشانه آگاهی و تفکر می باشد، قرآن متفکرین را دوست داد، قلم وسیله انتقال علم است به همین خاطر قرآن برای قلم ارزش والایی قایل است.

آموزش و پژوهش بدون هم نیز مفهومی ندارد لذا باید این دو حوزه باهم دیده شوند.هیچ آموزشی نیست که به پژوهش مطلوب نینجامد و هیچ پژوهشی هم نیست که بستر آن را آموزش شکل نداده باشد.

با توجه به پنج کتاب منتشره از خود و خانواده و دیدن پژوهشنامه موسسه دارالثقلین امام عصر روحی فداه جرقه ذهنی برای جمع کردن این آثار به صورت مقاله و پژوهشنامه تداعی ذهن شد که هم اکنون پیش روی شماست.

از خداوند توفیق بیش از پیش در این راه خواهانم.

سیدمجتبی حسینی نژاد

دی ماه 1399

ص: 12

است ولی آنچه در کتب لغت به صورت معنای قالبی آمده این است که «مادر یعنی زنی که فرزند دارد(1)، زنی که یک یا چند بچه به دنیا آورده باشد».(2)

اما مراد ما در این پژوهش از واژه «مادر» یعنی؛ کسی که پرورش فرزند را به عهده دارد چه در دوران حمل یا بعد حمل تا شامل زنی که فرزند را به دنیا نیاورده و تنها در تربیت او نقش دارد بشود.

3- دختر

معنی لغوی: واژه دختر در مقابل مفاهیم بسیاری قرار دارد مثل: «ابنه، بنت، ولیدة، شعرة، نافجة(3)، دوشیزه، دخت و دخ هم گویند».(4)

معنی اصطلاحی: دختر در مقابل پسر است که فرزند نرّینه ی آدمی است(5) به تعبیر دیگر دختر فرزند مادینه انسان است و زنی است که مرد ندیده و باکره است. (6)

4- عفت

جمع آن «اعفّه و اعفّا» میباشد. (7) و به شخصی که این صفت را دارد عفیف میگویند.(8)

ص: 16

معنی لغوی: واژه عفّت، مفهوم وسیعی دارد؛ هیچ واژه ی دیگر نمیتواند در مقابل آن قرار گیرد که هم سنگ آن باشد ولی از باب نمونه، چند واژه که در راستای معنای کلمه ی «عفّت» هستند آورده میشود از جمله:

«پرهیزکاری(1)، پارسایی و پاکدامنی»(2)

این واژه هنگامی به کار میرود که انسان از محرّمات مخصوصاً شهوات حرام احتراز کند(3)

و از آنچه جایز و نیکو نباشد خواه، در گفتار و خواه در کردار، امتناع ورزد. (4)

معنی اصطلاحی؛ بهترین توضیح و تفسیری که دربارة این واژه میتوان گفت: این است که:

«حاصل شدن حالتی برای نفس و جان آدمی است که به وسیله ی آن از غلبه و تسلط شهوت جلوگیری میشود(5) به خصوص شهوت جنسی و امور مالی»

چنانکه در اخبار هم بیشتر به خودداری از شهوات مربوط به فرج و شکماطلاق میشود. (6)

امام باقر علیه السلام فرمود:

ص: 17

«ما عبدالله بشیءٍ افضل من عفه بطن و فرج»(1)

یعنی: عفّت بطن و فرج نزد خداوند از هر عبادتی بالاتر است.

در آیات قرآن کلمه «عفّت» به کار برده نشده ولی مشتقات آن یعنی؛ «تعفّف و یستعفف» آمده که در جای خودش - فصول بعدی - به آن پرداخته می شود.

زمینه سازی، ایجاد عفت

آن چه که قبل از هر موردی لازم است یک مادر بداند، این است که از نحوه زمینه سازی عفّت در دخترش آگاهی یابد. بعد از آن کار راحت تر می شود چون وقتی این آگاهی را پیدا کرد و عفّت را به خوبی در فرزندش ایجاد کرد، تقویت عوامل مثبت و زائل کردن عوامل منفی در عفّت آسان تر می شود. حال یک مادر اگر بخواهد این زمینه سازی به نحو احسن انجام گیرد باید هم قبل از تولّد و هم بعد از آن، بدان اهمیت دهد.

قبل از تولّد

یکی از مراحل بسیار مهّم تربیت، دوران زندگی پدر و مادر قبل از ازداوج است؛ گر چه هنوز ازدواج نکرده اند اما در آینده نزدیک مسئولیت پدری و مادری را می پذیرند. حال باید به مسائلی توجه کرد که نقش سرنوشت سازی در آینده کودکان دارند از قبیل:

1 - سیستم فکری زن و مرد (ایمان و عقیده)

2 - شخصیت فردی و اجتماعی

3 - باورهای دینی و سیاسی

4 - سمبل ها و الگوهای اجتماعی

5 - علم و آگاهی و شناخت لازم در امور تربیتی

6 - حالات روانی و اخلاقی و میزان تعهّد و مسئولیت پذیریبرای تحقق معیارهای صحیح تربیت و ازدواج، از پدر و مادر باید شروع کرد و لیاقت ها و شایستگی های آن ها را باید در نظر گرفت.

ایمان و عقیده و ارزش های اخلاقی پدر و مادر در رأس همه مسائل قرار

ص: 19

دارد.(1)

یکی دیگر از مراحل مقدماتی تربیت توجه و دقت مادران در هنگام بارداری است. در دوره حساس بارداری، 9 ماه رابطه مخصوص بین مادر و فرزند برقرار است. همان گونه که کودک از تنفّس مادر، غذای مادر استفاده می کند، حالات روانی و اخلاقی مادر نیز در کودک اثر می گذارد. تأثیر خوبی و بدی، زشتی و زیبایی مادر از نظر جسم و روح قابل ملاحظه است. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:

«سعادت و شقاوت هر کس از زمانی شروع می شود که در رحم مادر زندگی می کند.(2)

امام صادق (علیه السلام)نیز فرمود:

«غذای کودک از آن چه می خورد و می آشامد تأمین می گردد(3)»

از این رو درباره غذای روحی و جسمی مادر سفارشات زیادی شده است که زن باردار هر غذائی نخورد و از غذای حرام یا شبهه ناک پرهیز نماید.(4)

طفل در رحم مادر تحت تأثیر دو دسته عوامل است: عوامل مادی ومعنوی

عوامل مادی: منظور از آن تغذیه مادر، داروها، امراض میکروبی یا ویروسی، فشار خون مادر، سن مادر، فشار رحم، حجم رحم، نوع خون و از

ص: 20

این قبیل است. بررسی ها نشان داده است نوع غذائی که زن در دوران حمل مصرف می کند در جنین اثر می گذارد. و بدین نظر حتّی در روایات اسلامی از نوع غذای حامله نام برده اند.

سوء تغذیه مادر در دوران حمل ممکن است زخم های دیر پا در کودک ایجاد کند و حتّی افراط در مصرف ادویه تند ممکن است موجب اگزما در طفل شود. الکل و مرفین و سایر مواد مخدر در خون و در نتیجه در جنین مؤثر است.

عوامل معنوی: منظور از آن اضطراب ها، اندیشه های صواب و ناصواب، غم ها و شادی ها، هیجانات شدید، خشم ها، بدبینی ها، فریب ها و... است که در جنین مؤثر می باشد.(1)

این چنین است که دین اسلام با برنامه ریزی های دقیق و صحیحی برای عفیف شدن یک انسان دارد حتّی قبل از این که اصلاً پدر و مادری داشته باشد و هم چنین قبل از انعقاد نطفه، این باریک بینی دین ماست.

وقتی چنین دستورها یی داده شده، مسئولیت زن به عنوان یک مادر سنگین تر می شود. بنابراین عرایض فهمیده می شود دوره ی قبل از تولّد، از حساسیت بسیار زیادی برخوردار است و هم چون خشت اوّل ساختمان خواهد بود که اگر کج نهاده شود، ساختمان را دچار آسیب جدی می کند و اصلاح چنینساختمانی، بسیار طاقت فرسا و مشقت بار است، اگر نگوئیم ناشدنی و چه بسا غیرقابل تحمّل خواهد بود؛ مثل این که فرزند کور یا لال یا... به دنیا بیاید.

ص: 21

نهاد فرزندان شان پرورش دهند؛ باید با آنان طوری رفتار کنند که عزیز النفس بار بیایند و از تن دادن به ذلّت و خواری منزجّر باشند.(1) علاوه بر آن، خود نیز دارای شرافت اخلاقی باشند، از کارهای پست و سخنان موهوم بپرهیزد و عملاً شخصیت یک دیگر را محترم شمارند تا کودکان نیز این شرافت اخلاقی را یاد بگیرند که اگر این گونه نباشند، فرزندان نیز به فرومایگی عادت کرده و از ارتکاب کارهای پست اِبا ندارند.(2)

این مسئله برای دختران به دلیل عواطف سرشار آنان اهمیت بیش تری دارد.

در تربیت دختران، به خاطر نقش حساس آن ها در مسئولیت های خانوادگی و تأثیر آن ها در اجتماع باید مراقبت بیشتری نمود.

از موارد مهّم تربیتی دیگر در پرورش شخصیت کودکان، تکریم آن هاست. مقصود از تکریم کودک این است که والدین، فرزند خود را یک انسان واقعی به حساب بیاورند و او را مانند سایر انسان ها محترم بشمارند و او را با دید محبت بنگرند.(3)ناگفته نماند افراط و تفریط در تکریم کودک نیز مانند بی احترامی به کودک باعث سوء تربیت و فساد اخلاق است و سبب می شود که از خود راضی و پر توقّع بار بیاید.(4)

ص: 23

همه صحبت هایی که تا الآن شد اعم از عزّت نفس دادن تکریم کودک، همگی به نوعی به جنبه روانی و شخصیت طفل بر می گردد که پشتوانه آن همان رشد اخلاقی است که در ابتداء بحث، صحبت شد. حال برای رشد اخلاقی بهتر آموزش هایی هم لازم است از جمله: آموزش های مذهبی، قبل از هر چیز باید در آن ها ایجاد علاقه و رغبت نسبت به مسائل دینی و مذهبی کرد و باید روش های متناسب با آن را به کار برد از قبیل:

1 - استفاده از عواطف کودکان برای ایجاد شور و شوق گرایش به مذهب

2 - استفاده از الگو

3 - قرار دادن کودکان در جوّ مذهبی و محیط معنوی

4 - پرسش و ایجاد سؤال در ذهن کودکان

5 - آموزش عملی دین و رفتارهای مذهبی کودکان

6 - افزایش تجارب موفقیت آمیز کودکان در رفتارهای دینی از طریق مثلاً تشویق های مناسب

7 - یادآوری نعمت های خداوند.(1)

بعد از آشنایی با روش های ایجاد علاقه و گرایش مذهب در کودکان، نوبت به انجام عملی آموزش های مذهبی و تربیت دینی می رسد. در اینمرحله، عادت دادن کودکان نقش مهمی را ایفا می کند. این که گفته اند:

«اَلعِلمُ فِی الصِّغرَ کَالَّنقشِ فِی الحَجَر»

اختصاص به علم ندارد بلکه باید گفته شود:

«اَلتَّربیةُ فِی الصِّغرَ کَالَّنقشِ فِی الحَجَر».(2)

ص: 24

عادت از مسائل مهمّی است که از دیدگاه علم اخلاق و آموزش و پرورش مورد توجه بسیار بوده است. آن چه در علم اخلاق در تعریف خلق و ملکه و تعیین فضائل و رذائل گفته اند، به ارزش عادات بستگی کامل دارد.(1)

یکی از نکاتی که باید در آموزش های مذهبی بیش تر رعایت شود این است که؛ باید همراه با صبر و حوصله اما جدیّت و قاطعیت باشد.

مسائل دینی از آن جا که با قلب و روح انسان ارتباط دارند باید روش هایی در پیش گرفت که در دل کودکان و نوجوانان راه پیدا کند و مورد محبّت و دل بستگی آنان واقع شود و به ایمان قلبی تبدیل گردند.

به موازات آموزش تعایم دینی لازم است عواطف دینی نیز در آن ها رشد و گسترش یابد. شرکت در مراسم مذهبی در پرورش عواطف دینی بسیار موثّر است. علاوه بر آن در تربیت دینی باید توجّه کرد که دین منحصر به برخی واجبات عبادی نیست، فرزندان باید به راستگویی، امانتداری، وظیفه شناسی و... نیز بهاء دهند و آن ها را وظایف دینی خود بدانند.(2) یادگیری این آموزش ها در کودک هنگامی تسریع می شود که همه کسانی که با کودک سرو کار دارند،هماهنگ عمل کنند، این هماهنگی ابتدا، باید از درون خانواده و توسط پدر و مادر صورت گیرد.(3) زیرا در روان شناسی ثابت شده که در رشد اخلاقی که یکی از پایه های تقویت آن، همین آموزش ها و تربیت دینی است، معمولاً یک شیوه آموختن، تقلید و سرمشق گیری از بزرگ ترها، به ویژه والدین

ص: 25

است. شیوه آموزش دیگر، آموزش های غیر مستقیم با تکیه بر داستان ها و مثل هاست.(1)

هنگام آموزش مذهبی کودک، گاهی اوقات از تشویق یا تنبیه نیز می توان استفاده کرد. تشویق یا تقویت در مواردی به کار می رود من جمله؛

1 - رفتارهای مطلوب موجود در کودک افزایش یابد.

2 - رفتارهای تازه و جدید را بیاموزد.

3 - رفتارهای نامطلوب را کاهش دهد.

تنبیه در مواردی به کار می رود که رفتاری ناپسند و بر خلاف مقررات است و مادر می خواهد آن را تضعیف و خاموش سازد این روش باید به طرز صحیح و بجا به کار رود تا موجب آرامش خاطر و تعادل کودک گردد.(2) تنبیه باعث نابودی رفتار تنبیه شده نمی شود بلکه تنها اثر آن این است که رفتار نامطلوب را موقّتاً واپس می زند ولی رفتار تقویت شده را نیرومند می سازد و به ایجاد رفتار تازه کمک می کند و خزانه رفتار فرد را غنی می سازد.(3)

لذا باید به تقویت، اهمیت بیش تری نسبت به تنبیه داد. تردیدی نیست که سهم عمده درانجام این وظایف مهم از آن مادر است. وجود مادر پاک نهاد، مادری که سرشت پاک زنانه خود را حفظ کرده، محیط خانه را گرم و فرزندان را از لحظات آغازین زندگی، با ارزش های عاطفی و دینی آشنا می سازد.(4)

ص: 26

این چنین مادری فرزند دختر خود را تغذیه حلال می کند. از همان دوران کودکی به فکر رشد اخلاقی او از طریق آموزش های لازم است. مخصوصاً آموزش از طریق عمل کرد مثبت اخلاقی خودش که الگویی مناسب تر است.

در این میان فرزند دخترش را از آموزش های مذهبی به نحو صحیح نیز بهره مند می سازد تا وی رشد اخلاقی بهتری داشته باشد که نتیجه آن شکل گیری شخصیت و شاکله وجودی فرزند دلبندش براساس اخلاق است. بعد هم برای رشد شخصیت بهتر او سعی می کند با تکریم و عزت نفس دادن، زمینه پروش هر چه بیش تر آن را فراهم کند. مادر به این طریق دختری با شخصیت اخلاقی و به تعبیر دیگر با عفت تحویل جامعه می دهد که هرگز دست خوش فرومایگی و بی عفتی قرار نخواهد گرفت انشاء الله.

نوجوانی

نوجوانان دلی پاک و روحی پر شور دارند. آنان در حساس ترین و بحرانی ترین دوران زندگی خود به سر می برند و نیازمند هدایت، حمایت و همدلی اند. نوجوان نهال نورسیده ای است که برای رشد و بالندگی به باغبانی دل سوز و روشن بین نیاز دارد تا او را از آفت ها و حادثه ها در امان دارد. بها دادن به نوجوان و در تربیت و ارشاد آنان کوشیدن بی گمان یکی از نشانه های آشکاررشد فرهنگی یک جامعه است.(1) ایام کودکی در دوازده سالگی پایان می پذیرد و دوران تحوّل و انقلاب بلوغ و نوجوانی که دوره طوفانی و پرتشنجی است آغاز می شود که چهار سال طول می کشد و بعضی دانش مندان آن را ولادت

ص: 27

جدیدیه نامیده اند.(1)

این دوره مرحله انتقال از دوران کودکی به دوران بزرگ سالی است نوجوان از یک سو در حال هجرت از وابستگی های دوران کودکی است از سوی دیگر توانایی لازم را برای حل بسیاری از مسائل زندگی ندارد و همین نوسان فکری و روانی در او پریشانی و درماندگی ایجاد می کند و آرامش روحی او را می گیرد این دوره نه تنها انگیزه های غریزی و در رأس آن ها میل جنسی را در وجود نوجوان بیدار می کند بلکه گرایش های عاطفی و روانی او را نیز به ظهور می رساند.(2)

به طور کلی تحولات بلوغ دختران را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1 - تحولات جسمانی: دگرگونی های بدنی در دوره بلوغ دختران بسیار زیاد است. هورمون هایی ترشح می شوند که باعث این تغییرات می شوند و در پی آن قاعدگی می آید.

2 - تحولات روانی: با شروع دوره بلوغ ترشح غدد و هورمون ها افزون بر اثر ظاهری در بدن اثرهایی بر روی احساس و انگیزه نوجوان می گذارد که یکی از این اثرها آشفتگی است.(3)

بزرگ ترین حامی و پناهگاه نوجوانان در این دوران بحرانی خانواده است. اگر خانواده نتواند این وظیفه را به درستی انجام دهد فرزندان از حوزه جاذبه خانواده خارج می شوند و در معرض جذب عوامل محیطی قرار می گیرند و راه انحراف را در پیش می گیرند اما زمانی که فرزندان با پیوندهای محکم به کانون

ص: 28

خانواده تعلق داشته باشند و جذب محیط گرم و روابط صمیمانه خانواده خویش باشند، از بسیاری آفت ها در امان هستند گفتگو کردن با آن ها در زمین های گوناگون بها دادن به نظر آن ها گذراندن اوقاتی به شوخی و تفریح با آن ها البته به تحو متعادل و مراعات اصول دیگر به برقراری روابط صمیمانه و بی تکلف به فرزندان کمک می کند. این روابط صمیمانه برای فرزند دختر از اهمّیّت بیش تری برخوردار است مخصوصاً وقتی از طرف مادر باشد، زمانی این روابط نتیجه بهتر می دهد که والدین با طرز فکر فرزندان خود که وابسته به فصل جدید بوده و یک نسل با آن ها فاصله دارند آشنا باشند و علاقه ها، حساسیت ها افکار و احساسات آن ها را بشناسند.(1)

قال علی (علیه السلام):

و اعرفَ النّاسِ بِالزَمانِ مَنْ لَم یَتَعَجّبْ مِنْ اَحْداثِهْ.(2)

یعنی داناترین مردم به مقتضیات زمان کسی است که از تحولات آن دچار آشفتگی نشود و خویشتن را نبازد.

لذا یک مادر خوب علاوه بر آگاهی به مقتضیات زمان باید ویژگی های دختر نوجوانش را نیز بشناسد که به طور خلاصه عبارتند از:1 - به همراه رشد سریع بدن و بیداری فطرت و غریزه، عواطف و احساسات هم به وجهی دیگر بیدار می شوند و شدت و جهت دیگری پیدا می کند.

2 - دختران خیلی زود اهل محبّت می شوند.

ص: 29

3 - در این سنین علائق و رغبت ها نسبت به جنس مخالف بیدار می شود.

4 - زیبایی در آن ها لذتی ایجاد می کند زیبا پسندی وی تنها در جنبه جسم نیست بلکه در جنبه کمالات هم مطرح است.

5 - به همان گونه که احساس غرور و تکبر دارند، احساس شرم و حیا هم دارند و این نعمتی بزرگ برای آن ها و عامل امنیت است.

6 - در دوستی ها چنان افراطی هستند که حتی سلیقه و عقیده و طرز لباس پوشیدن شان را با دوستان شان واحد می کنند و دوست دارند هویت شان را مشترک سازند.(1)

این ها گوشه ای از ویژگی های دختران نوجون بود، حال یکی از نکات بسیار مهم که در دوره نوجوانی وجود دارد و مادر در برخورد با دختر باید به آن توجه کند این است که محوری ترین انگیزش این دوره کوشش برای به دست آوردن استقلال است.

برای هدایت صحیح این حسّ باید مواردی را رعایت کرد از قبیل:

1 - باید آزادی های مشروع و معقول آن ها را محترم شمرد و زمینه برای دستیابی آن ها به زندگی مستقل فراهم کرد.

2 - در انتقاد نباید زیاده روی شود.3 - احساس شخصیت اخلاقی و عزت و کرامت نفس در او تقویت شود.

4 - مشورت کردن با نوجوان که نتیجه دیگر آن یاد دادن تصمیم گیری به وی می باشد.(2)

ص: 30

خلاصه این که یک مادر با آگاهی از تحولات جسمی و روانی و ویژگی های دوران نوجوانی دخترش و مقتضیات زمان و هم چنین با روابط صمیمانه به راحتی می تواند با تکیه بر همان آموزش های مذهبی و رشد اخلاقی که در قسمت قبل توضیح داده شد. دختر نوجوانش را عفیف سازد و در این مسیر نگه دارد.

جوانی

ایام پرشور و طوفان جوانی که گاهی به «مستی شباب» تعبیر شده، خیلی کوتاه مدت است. بعضی آن را 5 سال می دانند و می گویند دوران جوانی از 16 سالگی شروع و در 20 سالگی تمام می شود، بعضی حداکثر 10 سال و پایان آن را 25 سالگی می دانند.(1)

در این دوره نیز مادر باید با ویژگی های دختر جوانش آشنا باشد. مهم ترین ویژگی های این دوره از نظر اسلام عبارتند از:

1 - ضمیر بسیار پذیرا و مستعد: امام علی (علیه السلام)فرمود:

«إِنَّما القَلبُ الحَدَثِ کَالأرضِ الخالیَةِ ما اُلقىَ فی ها منشی ءٍ قَبِلَتهُ»(2)

قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است کهدر آن پاشیده شود.

2 - تنش های روانی شدید به دلیل فوران انگیزه های مختلف که باعث جذب سریع او حتی به عقاید باطل می گردد.(3)

ص: 31

3 - گرایش به دین و معنویت

4 - سرشار از نیروی جسمی

5 - برخورداری از استعدادها و توانایی های عقلی و ادراکی زیاد

6 - علم و دانش اندک

7 - حساسیت و زود رنجی

8 - زیبا خواهی و زیبا جویی

9 - استقلال خواهی و مشارکت جویی

10 - نرم دلی و انعطاف پذیری

11 - آرزومندی که نمونه بارز آن تقلید کورکورانه از فرهنگ بیگانگان است.(1)

یکی دیگر از چیزهای که مادر باید بداند این است که انقلاب صنعتی روی اخلاق و آداب مردم تأثیر عمیق گذارده و جوانان بیش تر از بزرگ سالان تحت تأثیر آن قرار گرفته اند قبح اعمال زشت از دست رفته بدبختانه دنیای امروز در اکثر موارد قبول و رد مردم را میزان شناخت خوب و بد های اخلاقی و اجتماعی می داند و این خود یکی از خطرناک ترین نقاط انحراف جهان کنونی است. این فکر نادرست بر اساس اخلاق نسبی پایه گذاری شده استمقصود از نسبیت اخلاق در غرب این است که خوبی و بدی در مورد اخلاق یک امر مطلق و ثابت نیست بلکه با اختلاف شرائط محیط و تفاوت زمان و مکان نیک و بدی های اخلاقی تغییر می کند.(2)نکته

قابل توجهی که اخلاق نسبی

ص: 32

اسلام را از اخلاق نسبی دنیای امروز متمایز می سازد آن است که معیار خوب و بد اخلاق در اسلام، صلاح و فساد فردی و اجتماعی و تعالی و انحطاط بشر است و به مردم دستور داده شده در شرایط خاص، روش صحیح اخلاقی خود را به دلیل مصلحت فرد و اجتماع تغییر دهند ولی دنیای کنونی خوب و بد اخلاق را با قبول و ردّ مردم می سنجد و همین اختلاف بین نسبیّت اخلاق اسلام و دنیای حاضر، یکی از علل اختلاف در خانواده و اجتماع است. والدین اخلاق نیک و بد را با معیار صلاح و سعادت فرزندان می سنجند ولی فرزندان، اخلاق نیک و بد را با ردّ و قبول دنیای امروز اندازه گیری می کنند.(1)

راه حل این است که والدین در حفظ سنن و اصولی که به مصلحت قطعی جامعه و پایه ی اساس سعادت بشر است، با قاطعیت ایستادگی و پافشاری کنند ولی در اموری که سعادت اجتماع و فرد وابسته به آنها نیست, بی تفاوت باشد و برای نگهداری آنها تعصب از خود نشان ندهد(2)یعنی

در آداب و رسوم اجتماعی طبق مقتضیات زمان با فرزند خود بر خورد کنند و آسان بگیرند. اما نکته ای که به طور کلی یک مادر در هنگام بروز این اختلافات با دختر خود در هر مقطع سنی باید به آن توجه کند این است که اگر محتوایآموزه های تربیتی مجموعه ای از سلبها ممنوعیت ها بدون جایگزین مناسب باشد به تدریج متربی را از میدان به در می کند پس نباید از ارائه این جایگزین ها غافل بماند زیرا:

اولاً: ارائه جایگزین های دلنشین می تواند رغبت آفرین باشد.

ص: 33

ثانیاً: بسیاری از ممنوعیت های دینی لذایذ مادی است که مثلاً جوان به طور غریزی در پی آنهاست هدایت جوان باید با رائه طریق مناسب و جایگزین برای ارضاء همراه شود.

ثالثاً: ترک عادات غلط تنش آفرین است در صورتی می توان از این تنش های طاقت فرسا جلوگیری کرد که عادات، جایگزین حاصل شود.

رابعاً: منع ها غالباً دقّت آفرین است. اگر با ترک رفتارهای مضّر اوقات فرد خالی شود لازم است به وجهی نیکو پر شود و گرنه فرصت اضافی ممکن است برای فرد مشکلات جدیدی بیافریند.(1)

علاوه بر جایگزین مناسب اصول دیگری نیز در اصلاح بینش ها و رفتارهای ناپسند دختر وجود دارد که به طور خلاصه عبارتند از:

1 - تأمین منطقی و شروع نیازهای وی.

2 - هدایت و کنترل با کم ترین محدودیت

3 - ترغیب بر خویشتن داری و نظارت درونی

4 - گسترش فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر به ویژه درون خانواده

5 - آگاهی بخشی نسبت به رفتارهای ناصواب و پیامدهای سوء آن.

6 - هشدار دادن به فکر و حیله منحرفان7 - مثبت درمانی و برجسته ساختن ویژگی ها و رفتارهای پسندیده و عزت نفس دادن به او.

8 - استفاده از اصل تعامل در خطاهای جزئی تا حدی که منجر به تکرار آن نشود.

ص: 34

9 - تقدم روش های غیر مستقیم بر مستقیم.(1)

در مجموع دوران کودکی نوجوانی و جوانی مشخص شد که آگاهی مادر از ویژگی های مختص هر دوره و هم چنین آگاهی از شیوه های صحیح تربیتی و آموزشی و اصلاح رفتارها همراه با روابط صمیمانه و نیز با خبر بودن از مقتضیات زمانی و اخلاق نسبی اسلامی باعث می شود که بتواند راحت تر و با مشکلات کمتری ریشه های عفت و اخلاق را در فرزند دخترش بارور سازد زیرا فطرت اولیه فرزند بر پایه طینتی پاک نهاده شده که نباید منحرف شود و بر عکس باید هر چه بیش تر بارو شود و به فعلیت برسد.

بحث و بررسی قرار داده شد. در این گفتار نیز بناست ابتدا دوره تربیتی اسلام بیان شود که توجه به آن ها برای مادر حائز اهمیت است.

فرایند تربیت در روایات به 3 مرحله تقسیم شده است:

1- در هفت سال نخست زندگی به علت رشد عواطف کودک باید احساسات و نیازهای او را درک کرد و به او آزادی و اختیار کافی داد تا به مراحل بالاتر رشد و شناخت عقلانی برسد. بازی های کودکانه او از بهترین اسباب آموزش می باشد. پیامبر فرمود:

«مَنْ کانَ عنده صبّیُ فلیتصآبَّ لَه»(1)

هر کس کودکی دارد باید با او کودکانه رفتار کند.

تعبیر پیامبر از این دوران چنین است طفل در هفت سال اول آقائی و سیادت دارد.(2)

هفت سال اول زندگی دوره ای است که در آن کودک از آموزش جدی و رسمی معاف است. در این دوره وی از آزادی عمل بیش تری برخوردار است و نباید تکلیف منظم و شاقی بر او تحمیل کرد؛ از این رو گفته می شود در این دوره تکلیف پذیر نیست.(3)

2 - در هفت سال دوم با در نظر گرفتن پیشرفت هایی که کودک از نظر شناختی عقلانی و جسمانی به دست آورده است آمادگی درک خوب و بد در او ایجاد شده است ولی هنوز صلاح و فساد را به درستی تشخیص نمی دهد؛ باید وظایفی را به او محول کرد تا با موضوعات و واقعیات زندگی در حد

ص: 36

درک و توان آشنا شود.(1)

به تعبیر پیامبر:

کودک در هفت سال دوم بنده و فرمانبردار پدر و مادر است.(2)

3 - هفت سال سوم که از 15 سالگی آغاز می شود، دوران بلوغ و جوانی است که اندام و افکار فرزند به کلی دگرگون می شود و تحولات چشم گیری در جسم و جانش پدید می آید. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) این دروه را با کلمة وزیر تعبیر نموده است.(3) و با این تعبیر تشخص طلبی و استقلال جویی جوان را مورد توجه قرار داده و از طرف دیگر به پدر و مادر فهمانده که با جوان امروز همانند بچه ی دیروز رفتار نکنید او وزیر و مشاور شماست.(4) از کلمه ی وزیر در حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) محدودیت آزادی جوانان به خوبی استفاده می شود، زیرا وزارت به معنای یاری و معاونت است.

فرزند جوان گرچه با وزارت، شخصیتش مورد تکریم و احترام قرار می گیرد ولی نباید فراموش کند او وزیر پدر و مادر است و خود آزادی و استقلالکامل ندارد و تصمیم نهایی در انجام امور خانواده مربوط به والدین است.

بر خلاف دنیای غرب که جوان را کاملاً آزادی می دادند.(5)

حال که سه مرحله تربیتی از نظر اسلام با ویژگی های آن تبین شد، بهتر می توان فهمید که در هر مقطع سنی چگونه و چه کارهایی را برای تقویت و یا

ص: 37

زائل کردن در زمینه عفت دختران باید انجام داد.

گیرد، دوران وابستگی به خانواده مخصوصاً مادر است.(1) امروزه ما در خیابان و کوچه و بازار و گاهی در کنار یک مادر با حجاب، یک دختر بد حجاب را می بینیم، این پدیده به معنای این است که خانواده این دختر در انتقال فرهنگ حجاب به فرزندشان موفق نبوده اند.

و حال آن که خانواده به عنوان اولین محیط رشد و نمو فرزند در شکل گیری و تکوین عادات او تأثیر بسیار عمیقی دارد فرزندان نه تنها از طریق تشویق های کلامی و غیرکلامی بلکه از طریق الگوسازی نیز خود را با نقش های ایده آل خانواده هماهنگ می کنند. اگر در خانواده ای والدین، مخصوصاً مادر مقید به ارزش های اسلامی باشند و فرزندان خویش را تربیت و تشویق کنند پایه های مستحکمی برای تربیت دختران پی ریزی می کنند.(2)

محیط خانه شامل برادران و خواهران و احیاناً دیگران نیز می شود.(3)

پایه های اخلاق و سازندگی در زمینه شخصیت کودک در خانه گذارده و آغاز می گردد و در این زمینه مادر نقش اول را داراست زیرا با کودک، روابط متعددی از قبیل خشم و مهر، تنبیه و تشویق و... را دارد. کار مادر تنها ساختن شخصیتنیست بلکه ترمیم آن هم مد نظر است. برای ساختن شخصیت کودک باید او را شناخت که آن هم تعمق و دقت نیاز دارد. شناخت او از راه افعال، رفتار، بازی ها، گفتارها و روش های وی امکان پذیر است. نکته قابل توجه این است که تمام ابعاد شخصیت طفل متعادل و متوازن باید پرورش یابد جنبه های

ص: 39

شخصیتی شامل شخصیت؛ فردی، اجتماعی، عاطفی، فرهنگی، علمی، معاشرتی، دینی، مذهبی، سیاسی و... است.(1)

بعد از ایجاد شخصیت کودک نیز نکاتی در تثبیت آن باید مورد توجه قرار گیرد که به طور مجمل عبارتند از:

1 - کنترل درونی و معنوی از طریق محافظ قرار دادن هاله های دینی و اخلاقی که یکی از راه های تثبیت شخصیت است.

2 - ایجاد عادات خوب از راه تکرار هوشیارانه عمل، نه این که قالبی و بدون اندیشه باشد.(2)

یکی از مصداق های عادات خوب، عادت کردن کودک به انجام عبادات است که دانش مندان اسلامی با به کار بردن (عبادات تمرینی) اهمیّت تمرین را در انجام دادن تکالیف دینی در خصوص اطفال خاطر نشان ساخته اند.

اگر تمرین دینی کودکان از همان دوران کودکی که بیش تر در اختیار والدین و مربیان هستند آغاز شود. نتایج بسیار درخشانی به بار می آید.(3) که من جمله با عفت شدن فرزند دختر است.در همه مسیر ایجاد عادت ها و صفات حسنه و تربیت صحیح دختر برای این که فردی عفیف باشد، باید با تشویق مورد توجه قرار گیرد تا این حالت عفت تقویت شود، اما نکاتی هم باید در آن رعایت شود از قبیل:

1 - باید اخلاق و رفتار نیک وی مورد ستایش قرار گیرد نه خود او.

ص: 40

2 - تعریف و تمجید باید به صورت جزئی و به مقدار واقع و گاه گاه باشد نه به صورت کلی و بیش از مقدار واقعی و دائمی؛(1)

3 - از تشویق باید به عنوان کمک انگیزه در انجام کارهای شایسته استفاده کرد نه اصل انگیزه.

4 - رضایت و تشویق و پاداش خداوند باید به تدریج جایگزین رضایت و تشویق والدین شود، این معنای اخلاص است.(2)

5 - باید توجه داشت که طبق مقدار سن و درک فرد مورد تربیت و اوضاع و شرایط خاص زندگی ارزش و اهمیت کار او نوع تشویق و مقدار آن را باید انتخاب کرد.(3)

گه گاهی هم از نصیحت باید استفاده کرد ولی باید دانست که:

1 - لزوم آمادگی پند گیرنده و پند دهنده از مهم ترین ارکان پند است مثلاً نباید هیچ کدام خشم گین باشد.

2 - پند عملی: کودک و نوجوان بیش از آن که با گوش خود مطالب رافراگیرد با چشم و فهم خود آن ها را درک می کند و می آموزد.(4)

اما برای تقویت بهتر عادت های نیکو که منتهی به شخصیت عفیف کودک دختر می شود آموزش های مذهبی لازم است که در گفتار قبل نیز به عنوان عاملی برای رشد اخلاقی بهتر درباره ی آن بحث شد. این آموزش ها هم در

ص: 41

ایجاد و هم در تقویت عفت مؤثرند پس باید مداومت بر آن ها شود. در این زمینه نیز مادر باید مواردی را رعایت کند مثلاً این که کودک از راه لمس و حواس ظاهری با جهان خارج ارتباط برقرار می کند. ایجاد ایمان در کودک نیز بر این اساس باید استوار باشد. مادر با زبان ساده می تواند به کودک تفهیم کند که خدا او را می بیند و هیچ از نظرش پنهان نیست تا نتیجه اش این شود که او آن چه که عنوان حلال دارد در زندگی خود مورد پذیرش قرار دهد و آن چه حرام و ممنوع است از زندگی طرد کند.

این آموزش ها باید از سنّی آغاز شود که هنوز ذهن او به عوامل آلوده محیط، انس نگرفته و برای درک حقایق، راستی و درستی آمادگی دارد.

این آموزش ها عملاً از طریق رفتار مادر و انجام برنامه های عبادتی او و نیز از راه ذکر داستان ها و بیان کیفیت آفرینش امکان پذیر است. یکی از نکات مهم در این آموزش ها، این است که تا قبل از حدود 7 سالگی دائماً از مهر و لطف و محبت خداوند و جنبه هایی که زائیده این احساس است بحث می شود. از حدود 7 سالگی کوشش بر این است که خوف خداوند در دل او انداخته شود و ضرورت مجازات برای گناه گوشزد شود و به او گفته شود که خداوند همان گونه که برای خوبان، مهر و عطاء دارد برای بدان، کیفر و عقوبت دارد.(1)

و اما مهم ترین آموزش های دینی و مذهبی دوران نوجوانی و جوانی که در قرآن و روایات به آن اشاره شده عبارتند از:

1 - باید و نبایدهای فقهی، حقوقی، واجبات و محرمات.

2 - آموزش مستحبّات و مکروهات همراه با رعایت اولیّت ها.

ص: 42

3 - آموزش اصول تربیت دینی و دین مداری و پرهیز از افراط و تفریط.

4 - آموزش قرآن...

5 - آموزش معارف دینی که نتیجه اش خارج شدن تربیت دینی از حالت عادت انفعالی به عادت فعال و همراه با منطق و استدلال است.

6 - آموزش مفاهیم اخلاقی.(1)

مسئله مهمی که در همه این موارد و آموزش ها باید مد نظر قرار گیرد، نوع برخورد با دختران است که باید بر پایه مهر و محبت و صمیمیت باشد.(2)

علاوه بر این حتماً در دوران جوانی و نوجوانی توجه داشته باشد که فرزندش دوران کودکی را طی کرده و عاشق استقلال و تشخص است و اساس روابط در این سنین مخصوصاً از 7 سال سوم از روی تکریم و احترام به شخصیَت اوست. خلاصه باید با نرمی و انس موجباتی را فراهم آورد که دختر هویت شخصیتی خود را دریابد و حیات خود را به صورت انسانی سالم در آورد. بهدختران باید شرایط و موقعیت شان و ارزش عفّت را تفهیم کرد.(3)

یکی از مواردی که به حفظ عفّت دختران کمک می کند، تربیت مسائل زنانه است که تعبیر به تربیت جنسی می شود.

تربیت جنسی عبارت از دادن آگاهی درباره ی مسائل زناشویی و عشق و روابط با جنس مخالف و موافق نیست، بلکه غرض دادن اطلاعات و آگاهی هایی به آنان در رابطه با مسائل زنانه است مثل قاعدگی چرا که اصل بر کنترل

ص: 43

احساس و عواطف برای دچار شدن به بلوغ زودرس و دادن آگاهی هائی در زمینه رشد و شرایط آن هاست.(1)

این میل را می توان به آتشفشانی تشبیه کرد که از اعماق وجود انسان بر می خیزد و اگر به روشی صحیح کنترل و مهار نشود هر آن چه که بر سر راهش باشد از بین می برد.(2)

با توجه به آن چه گفته شد مادر باید در محیط درون خانواده به نقش الگویی خود و رشد همه ابعاد شخصیت کودک و اعمال روش های صحیح تربیتی و آموزش های مذهبی و اخلاقی او اهمیت دهد و محیط درون خانواده را هماهنگ سازد تا زمینه بهتر رشد اخلاقی دختر در محیط داخل فراهم شود.

حیرت انگیز در ایجاد تحول و تغییر در فرد دارند. تلویزیون و سینما برای کودک دنیای دیگری را غیر از محیط خانواده مأنوس می کند و او را در زندگی جهت می دهند. تحقیقات نشان داده شده که بسیاری از جرائم و جنایات و صلاح و سداء کودکان مربوط به این دو وسیله است. از وسائل قدیم می توان کتاب، روزنامه، مجله و نوشته ها را نام برد که تأثیر آن ها در برخی موارد کمتر از تأثیر وسایل جدید نیستند.(1)

اینترنت و فضای آن اگر چه در دسته جدید می گنجید لکن جداگانه نام بردیم که کنکاش خانواده و والدین در این مهم طلب می کرد.

محیط رفاقت و معاشرت: فرزندان بشر در تمام ادوار زندگی از ایام کودکی و جوانی تا روزگار کهولت و پیری همواره نیازمند رفاقت و دوستی دیگران هستند. همان طور که آدمی از داشتن رفیق موافق و دوست یک دل احساس مسرت می کند از نداشتن هم صحبت شایسته و مناسب آزرده خاطرمی شود.(2)

همسالان و دوستان از راه های خاصی در شکل گیری شخصیت، رفتار اجتماعی، ارزش ها و نگرش های یک دیگر دخالت دارند. هر چه مقدار دوستان بیش تر و روابط آن ها به فرزند نزدیک تر باشد تأثیر آن ها بیش تر می شود. بنابراین یک مادر باید در انتخاب دوستان مناسب به فرزند خود کمک کند تا علاوه بر تأمین نیاز او به دوستی به حفظ و تقویت عفت در بیرون از خانه، یاری رسانش باشد. در این بین باید نکاتی را هم مد نظر قرار دهد:

1 - نیاز دختر را به درستی درک و تأیید کند.

ص: 45

2 - راه هایی برای نزدیک شدن به دختر و دوستانش فراهم کند.

3 - وقتی دوستی او با دیگران مشکل و رنج آور می شود، از او حمایت کند.

4 - با دختر خود درباره ارزش دوستی با صراحت و صداقت گفتگو کند و از دوستی های سالم و تعهد او نسبت به دوستان قدیم و جدیدش حمایت کند.(1)

از موارد دیگری که به حفظ عفت دختر در بیرون کمک می کند، آگاهی دادن به اوست. دختر باید به ارزش وجودی خود آگاه شود. او باید بداند که از دیدگاه روان شناسی اجتماعی، کانون خانواده مهم ترین وسیله تحکیم توان و سلامت اخلاق و روان جامعه است و بیش ترین نقش در حفظ رابطه ای مقدس و صمیمی و وحدت میان اعضای خانواده نیز برعهد ه ی زن قرار داده شده چرا که وجود زن سرشار از عواطف انسانی است و تجلّی گاه این احساس، نقشمادری است.(2) و این مسیر نیست مگر با حفظ عفّت زن در مقابل هوس ها و گناهان از طرفی دیگر باید آگاهی های لازم درباره منحرفان و خطرات آن ها و چگونگی مقابله با آن ها و دوری جستن از عوامل و محیط های آلوده به گناه به وی داده شود.

لذا مادر باید نیاز به حمایت های اجتماعی و میل به دوستان و همسالان را که از نیازهای فطری فرزند دخترش است درک کند و آن ها را بر آورده سازد و تحت نظارت های مختلف خود قرار دهد. علاوه بر این که ارزش وجودی او و

ص: 46

عفتش را برایش روشن می سازد در عین حال آگاهی های لازم را به او می دهد. به این طریق عفت دختر را در محیط بیرون از خانواده هم حفظ و هم تقویت می کند.

3 - فرد به مرحله ای می رسد که الگوگیری های او آگاهانه و توأم با انتخاب و گزینش است، همانند آن چه در سنین نوجوانی و جوانی روی می دهد که اگرچه اساس توان تقلید در این مرحله ذاتی است، اما انگیزة مؤثر در رفتار تقلیدی او آموخته و آگاهانه است و به دنبال تجزیه و تحلیل های ذهنی می رود. در واقع تقلید نوعی تطابق با محیط است نه رفتاری غریزی و نا آگاهانه و بی هدف بلکه رفتاری است که هم چون بسیاری از ادراکات از قبیل ادراک اصل علیّت نخست حالت ارتکازی و نیمه آگاهانه دارد و به مرور زمان رشد می کند و آگاهانه می شود.(1)

در راستای استفاده از الگوها برای تربیت باید به نکاتی چند توجه داشت.

الف: هر اندازه الگو محبوب تر باشد میزان تأثیر گذاریش بیش تر است.

ب: الگوهای غیرمستقیم تأثیر بیش تر دارد.

ج: الگو باید تجارت مذهبی را خوش آیند جلوه دهد مثلاً برای اولین نمازبرنامه ای بسیار آسان و لذت بخش طراحی کند.

د: مؤثرترین و عام ترین الگوها، والدین هستند. زیرا آن ها اولین و آشناترین چهره هایی هستند که کودک با آن ها برخورد می کند و نیازمندی هایش را تأمین می کند. لذا آن ها را بهترین و خیرخواه ترین اشخاص می داند که می تواند سرمشق خود قرار دهد. بعد از پدر و مادر، معلم جاذب ترین و با نفوذترین افراد مؤثر در کودک و نوجوان است چون با روح و جان آن ها سر و کار دارد.(2)

برای بررسی فرایند تقلید و همانندسازی مناسب تر است مقاطع سنّی به

ص: 48

صورت تفکیکی بررسی شود:

کودکی: بعضی روان شناسان دوره کودکی را به 3 دوره ی مجزّا تقسیم کرده اند:

دوره اول: از تولد تا 3 سالگی دوره دوم: از 3 تا 7 سالگی دوره سوم: از 7 سالگی تا بلوغ

دوره اول: همانندسازی، در این هنگام به صورت محبّت و مهربانی از طرف پدر یا مادر می باشد.(1)

در این میان نقش مادر و جنبه الگویی او بسیار مهم است زیرا مادر بیش تر در کنار او و نخستین سرمشق وی می باشد.

دوره دوّم: در همانندسازی توجه به رشد فرا خود و وجدان کودک دارای اهمیّت است. علائم رشد فرا خود و وجدان در دوره دوم کودکی آشکار می گردد. کودک رفتار خود را با معیارهای والدینش همگام می سازد.دوره سوم: پایه و اساس معیارهای اخلاقی که قبل از ورود به دبستان بنا شده در دوره سوم کودکی با سرعت زیاد توسعه می یابد. این معیار، ابتدا به واسطه ترس از والدین یا جلب محبّت آن ها اجرا می گردد، تدریجاً جزء خصوصیت شخصیت کودک می گردد، چنان چه معیارهای اخلاقی در طفولیت به وجود نیایند در نوجوانی و بزرگ سالی، فرزند تابع تمایلات و غرایز خودش گردیده و از عهده ضبط رفتار خود بر نخواهد آمد.(2)

نوجوانی و جوانی: در سنین نوجوانی, اعتمادی که کودکان نسبت به

ص: 49

بزرگ ترها دارند؛ وجود ندارد و آن ها رفتارهای والدین را زیر ذرّه بین نقادی و کنجکاوی قرار می دهند و حتی شاید زیاده روی کنند و اگر تضاد بین رفتار و گفتار آن ها مشاهده کنند نسبت به توصیه های آن ها بی اعتماد می شوند.(1)

نکته قابل توجه این است که در معرفی الگوها باید دقت شود که مخصوصاً الگوهای دینی نباید به مثابه فوق بشر باشد بلکه باید بشر ما فوق تلقی شود. زیرا فوق بشر نمی تواند الگوی نیکویی برای آدمی باشد.

یکی از عوامل مهم مؤثر در این عرصه، مطالعه زندگی شخصیت های برجسته اسلامی مانند نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار (علیه السلام)و علمای بزرگ است. همان طور که تحقیقات در خصوص کسانی که به اسلام و شیعه گرویده اند، این سخن را تأیید می کند. به هر حال روش الگویی، بهترین و مؤثرترین و طبیعی ترین وسیله برای انتقال ارزش های اخلاقی و فرهنگی در خانواده است.(2)طبق آن چه گفته شد یک مادر باید چه در مرحله ای که ویژگی فطری تقلید به صورت غریزی و نا آگاهانه است و چه آگاهانه، در همه این مراحل باید معیارها و اصول و ارزش های اخلاقی را به نحو احسن رعایت کند تا دخترش نیز به نحو مجسّم و عینی یاد گرفته و این ارزش ها در دختر فراهم شود.

آن بعضی انحرافات به صورت عمدی یا سهوی پیش آید. وظیفه مادر در وحله ی اول پیش گیری است، چرا که پیش گیری بهتر از درمان است. حال اگر این اتفّاق ناگوار افتاد و دختر در مسیر حفظ عفّتش مشکلاتی برایش پیش آمد مادر باید از علل و مسائل و راه هایی آگاه باشد تا به نحو احسن آن ها را درمان کند و نگذارد پیش روی کنند. بنابراین مادر نیاز به آگاهی های دارد که به طور مختصر و مفید بررسی می شود.

کمتر مؤثر واقع می شود.(1)

یکی از موارد مهّم در حفظ عفّت فرزند، مخصوصاً دختر توجه به غریزه جنسی و احتیاط های لازم در آن است که قبلاً نیز گفته شد. جلوگیری از تحریک و هیجان میل جنسی: اگر این میل در نوجوانی به هیجان آید جلوگیری از عواقب بعدی کاری بسیار دشوار است؛ از این رو برای این منظور محیط خانواده نباید چنان باشد که به این انگیزه نیرومند دامن بزند، یا آن را به هیجان در آورد. طرز لباس پوشیدن و آرایش مادر و خواهران نباید چنان باشد که زمینه انحراف را در پسران نوجوان و یا دختران فراهم آورد. معمولاً بیش تر مادران به این مهّم توجه نمی کنند.(2)

در این جا می بایست از خطا و اشتباه والدین در روابط خود یاد کرد گاهی در حضور کودک و به گونه ای بی پروا و با این تصور که او طفل است و از این موارد سر در نمی آورد، رفتارهای بد آموزی در نظر فرزندان نمود پیدا می کندکه به بیداری نابهنگام جنسی منجر می شود لذا باید از این رفتارها اجتناب کنند.(3)

مؤثرترین روش برای پیش گیری از کجروی های برخاسته از میل جنسی و سایر بزه کاری ها در سنین نوجوانی و جوانی، پرورش تقویت ایمان دینی است.(4)

حال اگر احیاناً فرزند به راه اشتباه رفت باید اقداماتی انجام داد از قبیل:

ص: 52

1 - دادن آگاهی لازم به فرد که دریابد در مسیر ناروا و لغزش قرار گرفته و افزایش بصیرت وی درباره محرک ها و عوامل انحراف.

2 - دادن تذکرات خیرخواهانه به صورت غیرمستقیم و گاهی اوقات مستقیم

3 - آموزش مذهب و تقویت نیروی ایمان و روشن کردن ارزش پاکی عفت.

4 - تغافل نسبت به مسئله به شرطی که برایش درس آموز باشد به ویژه وقتی شرمنده باشد.

5 - تأمین اوقات فراغت از طریق ایجاد سرگرمی هایی مثل فعالیت ورزشی.

6 - دادن عزت نفس به فرزند و تقویت حیای عاقلانه و احترام به شخصیت او به گونه ای که حاضر نشود خود را در معرض تحقیرها و تخفیف ها قرار دهد.(1)علاوه بر این ها، والدین باید علت لغزش فرزند خود را بیابند چه بسا علّت اصلی در نهایت ریشه در رفتار خود آن ها داشته باشد.(2) از علل دیگری که می تواند باعث لغزش دختر شود می توان موارد زیر را برشمرد.

1 - نامه های عاشقانه و مزاحمت های تلفنی.

2 - مطالعه کتاب و مجلات فاسد و گمراه کننده.(3)

ص: 53

بیداری نا به هنگام غریزه جنسی.

4 - تأخیر امر ازدواج.(1)

5 - فیلم های مبتذل.

6 - اوقات فراغت.

7- موسیقی های مطرب؛ موسیقی های مبتذل که مناسب مجالس لهو و لعب است علاوه بر ضررهای معنوی و اخلاقی مانند؛ قرار گرفتن در مسیر شهوات و افکار شیطانی، مردن دل ها، محروم شدن از لذّت انس با خدا، پاره شدن پرده های عصمت، سبک شدن عقل، فراهم شدن زمینه گناه و استجابت نشدن دعا، بر جسم و اعصاب هم آثار سوئی دارد که امروزه از نظر علمی ثابت شده است.(2)

8 - تجدّد و نوطلبی: این گرچه یک امر طبیعی و فطری در جوانان است اما نباید به نام تجدّد، معیار خوبی و بدی را جدید و قدیمی بودن قرار دهند کهاین همان اخلاق نسبی غربی است، بر عکس باید بدانند این نوع گرایش در حد طبیعی خود باید در امور متغیّر زندگی باشد نه در امور ثابت و جاوید مثل احکام الهی.(3)

والدین هم باید مقتضیات زمان را در نظر بگیرند. امام علی (علیه السلام)در حدیثی می فرمایند:

آداب و رسوم زمان خودتان را با زور و فشار به فرزندان خویش

ص: 54

تحمیل نکیند زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده اند.(1)

9 - اینترنت؛ مطالعات اخیر نشان می دهد که فعالیت نوجوانان ما روز به روز خصوصی تر می شود و پشت درهای بسته اتاق خواب به دور از جمع خانواده شکل می گیرد. روش استفاده از اینترنت به بافت خانوادگی استفاده کننده که به صورت مثبت یا منفی از اینترنت استفاده می کنند و هم میزان ارتباط و نظارت آن ها بستگی دارد. مادر هم باید به نحوه استفاده از اینترنت توسط دخترش و هم به مکانی که کامپیوتر در آن جا قرار می گیرد، توجه داشته باشد.(2)

شک نیست که در امر تربیت فرزندان، پدران و مادران هر دو وظیفه دارند. اما از جهات گوناگون وظیفه ی مادران سنگین تر و تعهّد و مسئولیت آن ها درباره دختران بیش تر است مادر باید بیدار و هوشیار باشد.

تربیت دختران به هنگامی امکان دارد که مادر شناخت نسبتاً جامعی درباره ی آن ها داشته باشد و این شناخت به هر میزان که وسیع تر و پر دامنه تر باشدتوفیق بیش تر است.(3) این شناخت در سایه ارتباط صمیمانه و هر چه نزدیک تر مادر با دختر پدید می آید.(4)

طی می کند و در خلال این مدّت طولانی ضمن این که قوای جسمی او نیرومند می گردد استعداد اجتماعی اش نیز تدریجاً فعلیّت می یابد و عامل بسیار مؤثّر در آن که شخصیّت کودک را هم به صفات خوب یا، بد اجتماعی متصّف می سازد، محیط تربیتی اوست. فرزندان بیش تر، صفات اجتماعی خود را از کسانی فرا می گیرند که از دوران کودکی تا ایّام جوانی در محیط های مختلف خانواده، آموزش گاه، کوی و برزن، به طور متناوب با آن ها در تماس و از رفتار و گفتارشان سرمشق گرفته اند.(1)

رشد و توسعه محیط اجتماعی در دوره سوم کودکی یعنی سن دبستان اهمیّت بسیار دارد. پس از ورود کودک به دبستان، همسالان تدریجاً در رشد و نمو شخصیّت او نقش مؤثّری دارند.(2) که در گفتار قبل نیز بدان اشاره شد.

در این دوره علاقه مندی پسرها به تلفیق شدن به گروه همسالان بیش تر از دخترهاست. دختران بیش تر تمایل دارند وابستگی های خانوادگی خود را حفظ کنند ولی در ضمن، علاقه مند به ایجاد روابط دو نفری هستند از همین رویاحساسات و عواطف دختران در روابطی که با یک دوست برقرار می سازند به مراتب شدیدتر از علائق پسرها در روابط بین خودشان می باشد.(3)

در دوره نوجوانی نیز از یک سوی عواطف نوجوان نسبت به دوران کودکی عمق بیش تری پیدا می کند و دوستی ها، عمیق و انتخابی می شوند و از سوی دیگر نوجوان در پی کسب استقلال از بزرگ سالان به گروه همسالان

ص: 56

توجه پیدا می کند و اثرپذیری از آن ها به بیش ترین حدّ خود می رسد، بررسی های علمی نیز این مطلب را نشان می دهد.

به همین علّت خطر دوستی های نامناسب در این دوران بسیار بیش تر و عواقب وخمیم تری دارند. مراقبت خانواده در این دوران از اهمیّتی ویژه برخوردار است. والدین باید به نحوی متقاعدشان سازند که از مراقبت بی نیاز نیستند و این مراقبت ناشی از علاقه و مسئولیتی است که خانواده در برابر فرزندان دارد نه این که به آن ها بی اعتمادند.(1)

یکی دیگر از مواردی که پدر و مادر می توانند به کمک آن فرزند خود را از عوامل زائل کننده عفّت در محیط بیرون مصون نگه دارند، آگاهی و آموزش کنترل نگاه در فرزندان است زیرا اولین قدم اساسی و علمی در کنترل خواسته های نفسانی، مراقبت از نگاه و بی بندباری و دوری از صحنه های مهیّج است.

از عوامل بسیار مؤثّر دیگری که نقش مهمّی در تحریک فرزند مخصوصاً دختر به سوی گناه و بی عفّتی دارد نیروهای تخیّل و فکر است. این نیروی فطری در دوران جوانی و نوجوانی ممکن است تحت تأثیر و تسلط غریزهجنسی و وسوسه های شیطانی قرار بگیرد و فرد را به ایجاد روابط ناسالم بکشاند. باید به وی فهمانده شود تا آن جا که می تواند از یاد خدا غفلت نورزد و اوقات خود را با برنامه های سودمند مثل مطالعه و تحقیق، فعالیت های هنری و ورزش مناسب پر کند تا دیگر مجالی برای وسوسه های بی جا و تخیّل و توهم درباره ی صحنه های شهوت انگیز باقی نماند چرا که بیکاری منشاء همة انحرافات است.

ص: 57

مادر باید فرزند را آگاه سازد که در هر اقدام که خواهان انجام آن است باید ریشه تمایلات خود را بررسی کند.

اگر موافق عقل و قوانین شرع بود آن را دنبال کند وگرنه صرف نظر نماید. این مسأله برای دختر به خاطر احساسات و عواطف قوی او از اهمیّت بیش تری برخوردار است. از طرفی دیگر باید دختر را از شرکت در بعضی برنامه های تفریحی یا میهمانی هایی که او را اجباراً به رفت و آمد و برخورد با نامحرمان وادار می سازد، منع کرد زیرا این برخوردها اولین زمینه اختلال روحی و انحراف او را فراهم می سازد. (1)ممکن است زمینة روابط نامشروع با جنس مخالف و دوستی با آن ها را فراهم کند.

بنابراین مخصوصاً اگر فرزند دختر در سنین ازدواج باشد باید آگاه شود که معمولاً دوستی های قبل از ازدواج با جنس مخالف برای کامیابی های جنسی در اثر غلبه شهوات صورت می گیرد. در این جا مناسب است علل روابط دختر و پسر بیان شود که بدین شرح است:

1 - عدم ارضای غریزه جنسی به دلیل بالا رفتن سن ازدواج.

2 - احساس نیاز به محبّت به دلیل ارضا نشدن آن در خانواده.

3 - الگو گرفتن از فرهنگ بیگانه که طبق فرهنگ آن ها، این گونه روابط عامل رشد و نشانة کمال و شخصیت است.

در این زمان وظایف والدین عبارت است از:

1 - ارضای صحیح و مشروع این غریزه.

2 - تحکیم روابط خانوادگی و ایجاد فضای عاطفی مثبت؛

ص: 58

3 - گسترش روابط صمیمانه و دوستانه وی بین همسالان هم جنس که البته افرادی ارزش مند و با ایمان باشند.

4 - آگاه کردن آن ها به مسأله خود کنترلی از طریق کنترل حواس ظاهری و افکار و پر کردن اوقات فراغت برخورد روشن گرانه و مهرورزانه والدین به خصوص مادر در مورد دختر می تواند به تغییر رفتار آن ها بیانجامد.(1)

یکی از مواردی که درباره محیط بیرون مادر باید مد نظر قرار دهد این است که متأسفانه در جهان کنونی یعنی دنیای صنعت و ماشین روش های اجتماعی به سرعت عوض می شود در خلال این تحولات چه بسیار نارواها در نظر مردم روا می شود و رواها، ناروا می گردد. در چنین وضعی بیش تر جوانان دچار کشمکش های درونی می شوند و از تضّاد و ناسازگاری تربیت های خانوادگی با روش های نوین اجتماعی، ناراحت و نگران می گردند.(2)

در این موقع این مادر است که باید به کمک فرزند بشتابد و با آگاهی از مقتضیات زمان، خواسته های مثبت و به صلاح دختر خویش را جامه ی عملبپوشاند و خواسته های منفی و غیر صلاح آن ها را با روش منطقی رد نماید و راه حقّ را به وی نشان دهد.

عاداتی را الگوگیری می کنند.(1) یکی از مهم ترین راه های الگو گیری فرزندان، وسایل ارتباط جمعی مخصوصاً تلویزیون است. میزان توجه و تقلید کودک از برنامه تلویزیون با رشد او تغییر می کند.(2)

این وسایل همانند مدرسه ایست که در تمام نقاط و در تمام زمان ها در دسترس است. نفوذ این وسایل ارتباطی از خانواده و مدرسه و همسالان هم بیش تر است؛ بنابراین امتیاز خاصّی دارند.

الگوهای تلویزیونی از طریق مجریان برنامه ها، گویندگان اخبار، فیلم و دیگر برنامه ها به جامعه ارائه می شود.

رفتارهای اجتماعی مطلوب از قبیل: همکاری، همدردی و ایثار و... هم چنین رفتارهای ضّد اجتماعی نظیر: پرخاش گری و جنایت همگی از طریق تلویزیون القاء می شود. یکی از عوامل موفقیت تلویزیون، سمعی و بصری بودن آن است و این بعد تلویزیون با سایر وسایل ارتباط جمعی تفاوت بسیار دارد.(3)

لازم به ذکر است که این حس الگوپذیری در دوره ی نوجوانی و جوانیبه اوج خود می رسد؛ زیرا یکی از ویژگی ها دوران جوانی حس الگوپذیری است و با نظر به فطری بودن حس کمال طلبی، جوانان برای تکوین شخصیت روحی و فکری و اجتماعی خویش همواره سعی می کنند افرادی را که از نظر مادی یا معنوی به کمال رسیده اند الگوی خویش قرار دهند.

دنیای غرب که به این خواسته و نیاز جوانان پی برده در اشاعه ی الگوهای

ص: 60

کاذب و شخصیت های دروغین می کوشد تا جوانان را از هویّت انسانی جدا کند؛ به همین دلیل به معرفی هنرپیشه های فاسد سینما، ورزش کاران بی بندوبار، قهرمانان بی شخصّیت و خوانندگان پست می پردازد و آنان را الگو معرفی می کند. البته همه این ها در پرتو امور مقدّسی مانند ورزش و هنر، دفاع و نشاط روحی به خورد جوانان می دهند.

پس مهّم است که جوانان بدانند باید از فردی که در جامعه نمونه است و می خواهند او را الگوی خود قرار دهند، شناخت کافی داشته باشند، از الگوپذیری های جاهلانه برحذر باشند و به امید رسیدن به مقامات فردی یا اجتماعی، نباید اعمال و افکار نادرست شخصیت های معروف را سرمشق قرار دهند.(1) یکی از نکات قابل توجّه این است که: گسترش الگوهای غلط و رواج بینش ها و روش های نامناسب در ارتباط با زن در اغلب فرهنگ ها، بازنگری اساسی در زمینه پرورش روحیه ی سالم زنان در دختران را می طلبد.(2)

لذا خانواده ها به خصوص مادران در این زمینه باید دختران خود را با ارزش های وجودی خود و مواهبی که خداوند در درون آن ها به ودیعت نهادهآشنا سازند و از هرگونه برخوردی که به ایجاد عقده حقارت در آن ها بینجامد، خودداری کنند، آن ها باید احساس کرامت را درون دختران خود زنده و بیدار سازند تا آن ها به سادگی تسلیم روش های غلط که نتیجه ای جز تحقیر زن و از بین رفتن سرمایه های درونی او ندارد نشوند.

حیا یکی از عالی ترین ویژگی های اخلاقی زنان است که باید در همه

ص: 61

حالات و حرکات آن ها نمود داشته باشد و پرواضح است که دختران این درس را قبل از همه باید از مادران خود فرا گیرند.(1)

از آن چه در این فصل گفته شد این نتیجه را می توان گرفت که یک مادر برای عفّت فرزند دختر باید تا جایی که امکان دارد هم خودش پاک دامن باشد و هم همسر مناسبی از هر جهت خصوصاً از جهت ایمان و اخلاق برگزیند.

در قبل و حین بارداری مسائل تأثیرگذار در جنین را رعایت کند و بعد از تولّد هم غذای پاک و حلال به بچه بخوراند و نیازهای اقتصادی او را تا حد امکان تأمین کند و هم در جنبه معنوی باید به رشد اخلاقی دختر خود از دوران کودکی توجه کند و برای نتیجه گیری بهتر در مسیر این رشد، دختر را از آموزش های مذهبی و دینی بهره مند سازد؛ در سایة این تلاش ها شخصیت دخترش بر اساس، اخلاق مذهبی و با عفّت شکل می گیرد، البته باز در زمینه رشد شخصیت وی از توجّه کردن به وی عزّت نفس دادن و تکریم فرزند و در کنار آن از الگوی خوب بودن خود غافل نماند.

مادر باید ویژگی های روحی، روانی و جسمانی دختر خود را در مقاطع سنّی مختلف بداند و بر اساس آن تدبیر و چاره اندیشی کند؛ روابط صمیمانه بااو داشته باشد مقتضیات زمان را هم مد نظر قرار دهد در نتیجه مصلحت های فردی و اجتماعی را در تصمیم گیری خود اعمال نماید، لذا در آداب و رسوم معمول اجتماعی، سهل گیر و در اصول ثابت اسلام سخت گیری شود البته تا حد اعتدال و با شیوه های مناسب. او باید به روش های تربیت صحیح اسلامی آگاه باشد چه در جهت ایجاد معیارهای اخلاقی و دینی در فرزند و چه حفظ

ص: 62

و تقویت و هم چنین اصلاح آن ها مثل تذکر، نصیحت، تنبیه و تشویق و... که هر کدام را به جا و به اندازه باید استفاده کند. یک مادر خوب ویژگی های فطری فرزند را در نظر می گیرد مثل تقلید کردن، عزت نفس خواستن، حس دوست یابی و حمایت های اجتماعی که این امور در همه سنین وجود دارند و مثل حس کمال طلبی، خودنمایی یا استقلال طلبی و میل به جنس مخالف، غریزه جنسی و... که در سنین نوجوانی و جوانی وجود دارند.

مادر باید این ویژگی های فطری را در مسیر صحیح هدایت و رهبری همه جانبه کند و همه جوانب شخصیتی دختر و نیازهای او را به نحو متعادل و هماهنگ بر طرف سازد که در درجه اوّل رضایت خداوند متعال و در درجه بعدی رضایت فرزند و اجتماع را در پی دارد و نباید اجازه دهد این غرایز فطری دچار افراط و تفریط شوند و فرزند خویش را نیز آگاه سازد.

البته کنترل این غرایز و آموزش راه های صحیح به فرزند مخصوصاً دختر باید به نحو «درون فکنی» باشد.

که از طریق روابط صمیمانه الگوی جامع بودنن و فراهم کردن زمینه های مناسب و نمونه الگویی و هم چنین به کار بردن روش های آموزشی و تربیت صحیح به دست می آید تا فرزند دختر هم در حضور و هم در غیاب مادر،عفّت خود را حفظ کند. البته آگاهی های لازم هم باید به فرزندش بدهد مثل ارزش عفت و مضرات بی عفتی، عوامل انحرافی و نحوه مبارزه با آن ها، خود کنترلی و تقویت ایمان و...

در کنار مادر، پدر هم باید هم کاری و هم راهی و حمایت کند ولی مادر نقش اصلی را ایفا می کند.

ص: 63

4 - مرحله ی چهارم: مرحله ی بعد از تولّد است. در این مرحله نیز هم بعد مادی و هم بعد معنوی عفت را باید در نظر گرفت زیرا یک انسان متشکل از جسم و روح است. در هر کدام که کوتاهی کند باعث می شود که انسان کاملی نباشد انسان کاملی که «خلیفه الله» است.

مادر اگر با تمام توان در عفت خود بکوشد و معیارهای اخلاقی و دینی را رعایت کند و خودش را مجسمة عفّت سازد و هم چنین تضاد بین گفتار و رفتارش نباشد، دختر نیز از او یاد می گیرد و او را اسوه ی خود قرار می دهد.

محیط بیرون از مواردی است که نباید از آن غفلت نمود چرا که محیط بیرون مثل مدرسه و دیگر محیط های اجتماعی بر فرزند مؤثّر هستند پس باید از تأثیر همسالان نیز غافل نباشد و او را هدایت کند.

همان طور که مادر در محیط خانه باید جو مناسب ایجاد کند. در محیط بیرون نیز اهتمام لازم را انجام دهد باشد که جامعه ای سالم و سعادتمند داشته باشیم. انشاء الله.

ص: 65

5 - عفاف یکی امر تربیتی مرتبط با خانواده است، بنابراین تربیت خانوادگی در تثبیت فرهنگ عفاف در اندیشه و روح افراد نقش اصلی و عمده را ایفا می کند برای این که خانواده بتواند نقش تربیتی خود در زمینه عفت را در بین دختران به خوبی ایفا نماید لازم است دلایل عفت دختران به والدین آموزش داده شود. خوشبختانه کتاب هایی که در زمینه تربیتی و نقش مادران می باشد فراوان است البته علاوه بر خانواده نباید از نقش مؤثّر مدرسه و دانشگاه در مقوله عفت غفلت نمود.

6 - لازم است عموم افراد خصوصاً جوانان را از نقش عفاف در ایجاد هویت فرهنگی و ملی مستقل برای کشور و ملّت آگاه کرد و مقاصد دشمنان در ترویج فرهنگ بی عفتی را که خود یکی از راه های هجمه فرهنگی است با ذکر شواهد و نمونه تشریح نمود.

7 - در توسعه و ترویج عفاف باید بر فعالیت های فرهنگی، آموزشی و تبلیغی و ارشادی تأکید گردد و سعی شود فضای اجتماعی و فرهنگی جامعه و محیط به نحوی ساخته شود که افراد به صورت طبیعی در آن فضا به رعایت عفاف رغبت نمایند و بدان عادت کنند و از برخوردهای تند و خشونت آمیز که موجب بدبینی به اسلام می گردد، پرهیز شود.

8 - در توسعه و ترویج فرهنگ عفاف نباید تنها زنان مخاطب قرار گیرند و نقش و مسئولیت مردان فراموش شود، بلکه باید عفاف به عنوان امر مشترکی که به زن و مرد مربوط می شود، تبیین گردد.

9 - لازم است در انتخاب و معرفی اسوه ها و الگوها در جامعه به عفاف آنان به عنوان یک ارزش توجه کافی شود و در تبلیغات و در تجلیل از آثار ادبی و هنری زنان، شان و منزلت انسانی آنان و رعایت عفّت مورد توجه قرار گیرد و بدون تردید صدا و سیما به عنوان یک دانشگاه عمومی در این زمینه نقش بسیار

ص: 67

مهم تری دارد.

10 - تبلیغ عفاف باید چنان باشد که موجب بدآموزی نشود و در این زمینه باید مقتضیات سنی، روحی و فرهنگی مخاطبان مورد توجه قرار گیرد. مثلاً برای آموزش عفت به دختران خردسال از قالب های ادبی مثل داستان استفاده شود.

11 - در توسعه فرهنگ عفاف لازم است میان فعالیت های فرهنگی ارشادی و اجرایی، هم سویی و هماهنگی وجود داشته باشد و برنامه ها و اقدامات انجام شده به صورت مستمر مورد نظارت و ارزیابی و آسیب شناسی قرار گیرد.

12 - در تبلیغ و ترویج عفاف باید بیش تر بر جنبه های مثبت تکیه شود و شیوه های ارشادی دوستانه و مودّبانه به کار گرفته شود و واکنش در برابر عدم رعایت عفاف باید تابع مقررات و محدود به حدود قانون باشد.

13 - مدیران و مسئولان باید درباره ی مسئله عفاف از آگاهی و حساسیت لازم برخوردار باشند و مخصوصاً باید به آموزش صحیح مجریان تبلیغ و پاسداری از عفاف اولویت داده شود.

14 - در شهرسازی و معماری باید فرهنگ عفاف مدّ نظر قرار گیرد و محیط کار و نوع برنامه ها و استفاده از وسایل و امکانات به نحوی باشد که خود موجب اختلاط غیرضروری و نامناسب زن و مرد نشود.

15 - ضروری است به ریشه ها و زمینه های اجتماعی و اقتصادی ضعف عفاف از قبیل روحیه اشرافی گری و تجمل پرستی از یک سوء و فقر و استیصال مادی از سوی دیگر و نیز دشواری های موجود بر سر راه ازدواج شرعی و قانونی و تشکیل خانواده در مورد صیانت از عفت عمومی توجه ویژه کرد.

ص: 68

اکرم کرمی، صابرین، چ 3، تهران،1386.

3-اکبری، محمود، برای ریحانه، گلستان ادب، چاپ 21، قم،1386.

4-امینی، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت (2)، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ اول، تهران، 1372.

5-بهشتی، احمد، نسل نو خاسته، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، قم، 1377.

6-بیابان گر، اسماعیل، راهنمای والدین و معلمان در تربیت و آموزش کودکان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ 6، تهران 1386.

7-بی ریا، ناصر و دیگران، روان شناسی رشد (2)، با نگرش به منابع اسلامی، دفتر هم کاری حوزه و دانشگاه چاپ اول، قم 1375.

8-پرفسور عباس شوشتری، مهرین، فرهنگ لغات قرآن، انتشارات دریا، چاپ سوم، تهران، بی تا.

9- حاجی ده آبادی، محمد علی و حسینی زاده، سیدعلی، بررسی مسائل تربیتی جوانان در روایات، پژوهشگاه قم و دانشگاه، چاپ سوم، قم، 1386.

10-حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، اسماعیلیان، چاپ اول، قم، 1369.

11-دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، بی چا، تهران، سال های 1361، 1352 و 1341.

12-دشتی، محمد، مسئولیت تربیت، بی نا، بی چا، بی جا، 1364.

13- راغب اصفهانی، ترجمه تحقیق مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه سیدغلامرضا خسروی حسینی، انتشارات مرتضوی چاپ دوم، بی جا 1374.

14- رجالی تهرانی، علیرضا، سیمای کودک و نوجوان و جوان در آثار استاد

ص: 70

مطهری، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ سوم تهران، 1383.

15- رجبیان، زهره و آیت اللهی، زهرا، گدازگر، مریم، سن ازدواج دختران، سفیر صبح، چاپ اول، تهران، 1380.

16- ساجدی، ابوالفضل، دنیا گریزی چرا؟ دین گرایی چه سان؟، موسسة پژوهشی و آموزشی امام خمینی 1، چاپ سوم، قم 1386.

17-سادات، محمدعلی، راهنمای پدران و مادران و شیوه های برخورد با نوجوانان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، تهران، 1372.

18- سجادی، سید محمد کاظم، عوامل انحراف انگیز در کودکان و نوجوانان، انتشارات دانشجو، بی چا، بی جا، بی تا.

20- سهراب پور، همت، جوانان در طوفان غرائز، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، قم، 1379.

21-شکوهی یکتا، محسن، تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ گلشن، تهران، 1378.

22-طاهری، حبیب الله، سیری در مسائل خانواده، شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول، تهران، 1381.

23-عظیمی، سیروس، روان شناسی کودک، کتابفروش دهخدا،چاپ دوم، بی جا، 1363.

24- عمید، حسن، فرهنگ عمید، سازمان انتشارات جاویدان،چاپ هفتم، بی جا، 1353.

25-فلسفی، محمد تقی، بزرگسالان و جوان از نظر افکار و تمایلات جلد 1، هیئت نشر فرهنگ اسلامی، بی چا، تهران، 1352.

26- فلسفی،محمد تقی، جوان از نظر عقل و احساسات جلد 2، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، تهران 1382.

ص: 71

27- قائمی، علی، دنیای نوجوانی دختران، انتشارات امیری،چاپ دوم، بی جا،1373.

28- قائمی، علی،خانواده و مسائل جنسی کودکان، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ دهم، تهران، 1376.

29- قائمی، علی، نقش مادر در تربیت، انتشارات امیری، چاپ سوم، تهران، 1363.

30- کارن هورنای،روان شناسی زن،مترجم محمدحسین سروری،ناشر دانژه،تهران،1389.

31- کریمی، یوسف، روان شناسی اجتماعی، نشر ارسباران، چاپ نهم، تهران، 1380.

32- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، مترجم محمد باقر کمره ای، انتشارات اسوه، چاپ سوم،تهران، قم، 1375.

33- لقمانی، احمد، جوانان و پرسش ها و پاسخ ها، بهشت بینش، چاپ اول، قم، 1382.

34- مهدی زاده، حسین، پرسمان حجاب، انتشارات صهبای یقین، چاپ پنجم، قم، زمستان، 1388.

35- معاونت پژوهشی، گروه روان شناسی، تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم،قم، 1386.

ص: 72

توسط فرزندان، آموزش مهارت مسئولیت پذیری و ... تقسیم می شود. هدف این پژوهش، شناخت و بیان چگونگی نقش والدین در انتقال ارزش ها به فرزندان است و روش تحقیق در جمع آوری اطلاعات، توصیفی - کتابخانه ای است.

تأثیر

اثر گذاشتن در چیزی؛ اثر کردن، نفوذ، قدرت تأثیر گذاری(1).

وظایف

کاری که انسان مکلف به انجام دادن آن باشد، کار و خدمت(2).

حقوق

دانش شناسایی و بررسی قانون، مجموعه قوانین، قواعد و رسوم لازم الاجرایی که به منظور استقرار نظم در جوامع انسانی وضع یا شناخته شده است. علمی که از قواعد و مقررات حاکم بر روابط افراد، سازمان ها، جوامع و کشورها بحث می کند. علم شناسایی و بررسی قوانین و انطباق آن با مصادیق آن ها(3).

سیره

سیره در زبان عربی از ماده سیر است. سیر یعنی حرکت، رفتن، راه رفتن، سیر یعنی رفتن، رفتار، ولی سیره یعنی نوع و سبک رفتار، در منابع دینیاصطلاح سیره کاربرد زیادی دارد و آن چه معمولا در اصطلاح سیره مدنظر است، شناخت سبک رفتار بزرگان دین است(4).

ص: 76

سنت

از دیدگاه لغت شناسی می توان گفت سیره و سنت در یک معنا آمده و آن عبارت است از روش و طریقه پیموده شده. تفاوتی که سیره و سنت در اصطلاح فقهی - اصولی وجود دارد این است که سنت، اعم از اقوال و افعال است؛ در حالی که سیره تنها بر افعال صدق می کند(1).

تربیت دینی

عبارت است از مجموعه اعمال عمدی و هدف دار، به منظور آموزش گزاره های معتبر یک دین به افراد دیگر، به نحوی که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه ها متعهد و پایبند گردند(2).

اخلاقیات

از منظر جامعه شناسی، اخلاق شامل هنجارهای مهمی است که جامعه نقض آن ها را ناپسند می شمارد. اندیشمندان اسلامی نیز تعاریفی از اخلاق ارائه کرده اند که کلیّت آن ها، اخلاق را هیئتی استوار و راسخ در نفس انسان ها می داند که کارها به آسانی و بدون نیاز به تفکّر و اندیشه از آن صادرمی شود(3).

ص: 77

ارزش و هنجار

واژه ارزش در اصطلاح، عقیده یا باور نسبتاَ پایداری است که فرد با تکیه بر آن یک شیوه رفتاری خاصّ یا یک حالت غایی را که شخصی یا اجتماعی است به یک شیوه رفتاری خاصّ یا یک حالت غایی که نقطه مقابل حالت برگزیده قرار دارد، ترجیح می دهد(1)

.

خانواده

فیروزآبادی در تفسیر و تعریف خانواده در لغت می گوید: (خانواده سپر آهنین است و برای مرد، نیروی مطمئن(2)).

بنابراین مفهوم لغوی خانواده تنها در حوزه و قلمرو فرزندان و خانواده مرد نیست، بلکه شامل نزدیکان و خویشان او که با آن ها قدرتمند می شود، نیز هست(3).

در اصطلاح خانواده عبارت است از یک واحد اجتماعی ناشی از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان پدید آمده از آن ها، آن را تشکیل می دهند. خانواده شامل مجموعه ای از افراد است که با هدف مشترک و منافع مشترک زیر سقفی گرد هم می آیند. اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی معرفی می کند، که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مردی تشکیل می دهد. نکاح، عقدی است که بر اساس آن رابطه

ص: 78

زوجیت بین زن و مرد برقرار می شود و در پس آن، طرفین دارای وظایف و حقوق جدید می شوند. ارتباط خویشاوندی در سایه نکاح پدید می آید و اعضای آن دارای روابط قانونی، اخلاقی و عاطفی می گردند(1).

می شود زیرا محیط تربیت را خانواده و اجتماع تشکیل می دهند در این میان مهم ترین نقش را خانواده ایفا می کنند. از این رو اگر همسران از لحاظ جسمی، سالم و از لحاظ روحی و معنوی، صالح و تربیت یافته باشند به جد می توان گفت بخش مهمی از تربیت فرزند سامان یافته و تضمین شده است(1).

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: « أنکحوا الاکفاء و أنکحوا منهم و اختاروا لنطفکم(2)». به هم شأن خود زن بدهید و از هم شأن خود زن بگیرید و برای نطفه های خود ( جایگاهی مناسب) انتخاب کنید.

انتخاب مناسب همسر در تربیت فرزند از این روست که با ایجاد تفاهم بین زن و شوهر و ثبات و آسایش خانواده، محیط امن و سالمی برای تربیت فرزند فراهم می آید، زیرا عدم تفاهم همسران و اختلاف و درگیری آن ها، موجب ایجاد اختلال در کانون تربیت شده و مهم ترین و اثر گذارترین عامل انحراف و انتقال نادرست یا انتقال ضد ارزش به فرزندان می شود(3). از دیگر ویژگی های که در سیره معصومین برای انتخاب همسر به توجه شده است رفتار نیکو و ادب همسر است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: « حسن الخلق برهان کرم الأعراق(4)» اخلاق نیک نشانه سرشت خانوادگی است.

ص: 80

توانستی با صدایت تحریک کن و لشکر سواره و پیاده ات را بر آن ها گسیل دار و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوی. در این آیه به شیطان اجازه شریک شدن در مال و فرزند انسان داده شده است. مسئله شرکت در اموال روشن است اما چگونه شیطان در فرزندان انسان شریک می شود؟ در تفسیر این آیه از امام صادق علیه السلام نقل شده است: هنگام آمیزش و تشکیل نطفه اگر نام خدا برده شود شیطان دور می شود ولی اگر نام خدا برده نشود شیطان داخل می شود و عمل از ناحیه شیطان و فاعل به طور مشترک واقع می شود(1). مسئله دیگری که باید به آن توجه داشت رعایت تقوا و ترک محرمات توسط پدر و مادر و پرهیز از غذای حرم در به وجود آمدن نطفه است. اگر لقمه ناپاک و حرام در گوشت و خون والدین نفوذ کند و از طریق آمیزش به فرزند انتقال یابد، موجودی با امراض و ناپاکی شکل می گیرد که پالایش و تهذیب نفس او پس از تولد بسیار مشکل است(2). امام صادق علیه اسلام در این باره می فرماید: « ما کان مِن مالٍ حرام فهو شزکُ الشیطان(3)» یعنی آن نطفه ای که از مال حرام به وجود می آید شیطان در آن شریک است. پیامبر صلی الله علیه و آله در روایتی می فرمایند: «الشقی مَن شقی فی بطنِ اُمِّه و السعید مَن سعیدَ فی بطنِ اُمِّه(4)». انسان بدبخت در شکم مادرش بدبخت است و انسان خوشبخت، در شکم مادرش

ص: 82

خوشبخت است. باتوجه به آن چه گفته شد می توان به این نتیجه رسید که دوران حمل برای طفل سرنوشت ساز است و مادر باید توجه داشته باشد که تمام روحیات وی در بچه ای که در شکم دارد اثر می گذارد و باید بکوشد بهترین شرایط را در این مرحله به کار گیرد(1).

2. اثر تلقینی؛ نام انسان برچسبی است که از آغاز تا پایان عمر و حتی در قیامت همراه انسان است و اثر تلقینی دارد، زیرا همه افرادی که با انسان سر و کار دارند او را بدین نام می خوانند و توقع دارند که او مطابق نام خویش عمل کند(1).

3. اثر انگیزشی؛ انسان به طور ناخود آگاه می خواهد با بزرگانی که نام او از آن ها گرفته شده است همانند شود و خود را مشابه آن سازد بنابراین می کوشد، چنان رفتار کند که آنان رفتار کرده اند(2).

صلی الله علیه و آله نگاهش به بعضی از کودکان افتاد، آن گاه فرمود: « وای بر فرزندان آخر الزمان از بی توجهی پدرانشان، گفتند: یا رسول الله از طرف پدران کافر؟ فرمودند: نه، بلکه از طرف والدین مؤمن آنان؛ که واجبات احکام دین شان را به آنان یاد نمی دهند و هرگاه فرزندان به تعلیم دین بپردازند، مانع می شوند این گونه والدین به مبلغ اندکی از متاع دنیا راضی می شوند که فرزندانشان برای آنان کسب می کنند، من از آنان بیزارم و آنان از من(1)». طبق آن چه گفته شد آموزش ارزش ها به فرزندان جایگاه پر اهمیتی دارد و والدین در این مورد لازم است اهتمام ویژه داشته باشند والدینی که فرزندان را به حال خود رها کرده و ارزش ها را به آن ها انتقال نمی دهند نباید توقع داشتن فرزند صالح و سالمی از نظر روحی و روانی داشته باشند(2).

نسلی تشکیل یابند، در تمام زمینه ها موفق خواهند بود. چرا که ترقی و توسعه و استقلال یک جامعه در گرو داشتن افرادی تربیت یافته در مکتب قرآن است(1). علی علیه السلام در این باره به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید: « و اِن ابتدئک بتعلیم کتاب الله(2)». و این که نخست تو را کتاب خدا بیاموزم. اهمیت آموزش قرآن به کودکان و فرزندان به گونه ای است که معصومین آن را از حقوق فرزند و والدین شمرده اند(3).

به طور کلی در انجام فرایض دینی مانند نماز آن چه مهم است، نحوه آموزش ماست. مهم ترین نکته ای که لازم است فرزندان بدانند این است که این نماز خواندن برای خودشان چه سودی دارد. فرزندان باید به این آگاهی و باور برسند که اگر دستورات دینی را اجرا کنند و به آن ها احترام بگذارند، به چه آرامش روحی و ذهنی می رسند، اگر نماز بخوانند چه حالتی دارند و اگر نخوانند چگونه اند و به طور کلی حضور در یک حال و هوای معنوی تا چه حد در تأمین و تعمیق بهداشت روانی به آن ها کمک می کند و این فقط به سود خود فرد است، والدینی که اصرار دارند فرزندانشان نماز را اول وقت و با دقت و حوصله بخوانند در حالی که فرزندان آن ها هنوز به سن تکلیف نرسیده اند باید توجه داشته باشند که وظیفه آن هاست که فضای خانه را ملکوتی کنند؛

همین که فرزند می بیند پدر و مادر نماز می خوانند کار بسیار مهمی صورت گرفته است(1). اگر فرزندان در سنی هستند که می توانند مطالعه کنند، کتاب در مورد نماز به آن ها معرفی کند و آن ها را همراهی کنند، در ضمن باید به این نکته هم توجه داشت که اگر والدین اصرار و سخت گیری زیادی در این امور دینی داشته باشند نتیجه عکس می دهد(2).

والدین بر این امر مهم توجه خاصی داشته باشند و در شرایط مساعد روحی و فرصت های ویژه به فرزندان خود دعا کنند. از مطالعه شرح حال برخی از بزرگان چنین به دست می آید که رمز موفقیت آن ها مرهون دعای پدر و مادرشان بوده است(1). امام سجاد در رساله حقوق خویش، وظیفه والدین را در این مورد این گونه بیان می کند. « حق فرزندت به تو آن است که بدانی وجود او بخشی از وجود توست و نیکی و بدی های او در این دنیا وابسته به تو است، باید بدانی که تو در مقام سرپرستی او مسئول هستی که وی را با ادب و تربیت صحیح پرورش دهی و او را به پروردگارش راهنمایی کنی و در اطاعت و فرمانبرداری حضرت حق یاری اش دهی، پدری باش که به وظیفه خود آشنا و به مسئولیت خود آگاه است؛ پدری که می داند اگر نسبت به او نیکی کند اجر و پاداش خواهد داشت و اگر درباره او بدی کند مستحق مجازات و کیفر خواهد بود(2)». به طور کلی دعا برای سلامتی و رستگاری کودک، در هر لحظه و مرحله ای از تربیت او مؤثر است، دعا برای فرزند صرف نظر از تأثیرات روحی، معنوی و جسمی، تأثیرات روانی و تلقینی نیز دارد؛ زیرا وقتی فرزند با والدینی رو به روست که باور به خدا و استمداد از او را هر دم زمزمه می کنند او نیز بدان سو کشیده خواهد شد. دعا در سیره معصومین از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ حتی هنگامی که انسان تصمیم بر امر ازدواج می گیرد، بر دعا کردن برای برخورداری از فرزند صالح تأکید شده است(3). امام صادق علیه

ص: 89

السلام می فرماید: وقتی قصد ازدواج کردید، چنین دعا کنید، «اللهم و اقدر لی مِنها ولداً طیباً تجعلهُ خلفاً صالحاً فی حیاتی و بَعد موتی(1)». خدایا از آن ها (زنان) برای من فرزندی پاک، مقدر کن و او را جانشین صالحی برایم در زندگانی و پس از مرگم قرار ده.

ادبیات و همه انسان های شایسته است از این رو نباید به فراموشی سپرده شود(1).

زنده کنی و به ریسمان او چنگ زنی، چه وسیله ای مطمئن تر از رابطه تو با خداست؟ اگر سر رشته آن را در دست گیری. دلت را با موعظه و پند های نیکو زنده کن، هوای نفس را با بی اعتنایی به حرام بمیران، جان خود را با یقین به ارزش های الهی نیرومند ساز و با یاد مرگ خودت را آرام کن, با بررسی تحولات ناگوار دنیا به او آگاهی بخش و از دگرگونی روزگار و زشتی های گردش شب و روز او را بترسان، تاریخ گذشتگان را بنما، در دیار و آثار ویران شده رفتگان بگرد و بیندیش آنان چه کرده اند؟ از کجا کوچ کرده و در کجا فرود آمده اند؟(1)».

3.والدین از این طریق به شخصیت کودک لطمه می زنند، کودکی که با بی صداقتی، تزویر و دروغ با او رفتار شده، احساس می کند ارزش او همان است؛ زیرا اگر ارزش، احترام و شخصیت داشت این گونه با او برخورد نمی شد(1).

نرسیده اند که بتوانند از عهده کار هایی که بزرگسالان انجام می دهند بر آیند؛ شاید برای یک بزرگسال خواندن نماز در پنج وقت مشکل نباشد، اما برای یک کودک ده ساله خواندن نماز در پنج وقت مشکل باشد و چه بسا فراموش کند نماز عصر یا عشاء را بخواند؛ کودکان و نوجونان، به خلاف بزرگسال، هنوز چنان که باید با آداب و معارف و احکام اسلام آشنا نشده و به همین سبب، آمادگی روحی و جسمی برای انجام کامل آن ها را پیدا نکرده است(1). به سخن دیگر، انجام وظایف دینی مانند انجام فعالیت های ورزشی است؛ کسی که سابقه ای طولانی در فوتبال یا وزنه برداری وارد می تواند مدت زمان طولانی تری فوتبال بازی کند مسیر بیشتری را بدود و وزنه سنگین تری را بردارد؛ در حالی که فرد تازه کار از عهده آن کارها بر نمی آید و باید به تدریج این توانایی را در خود ایجاد کند؛ حال اگر فرد تازه کار درصدد بر آید آن کارها را انجام دهد، چه بسا دچار مشکلاتی نیز بشود(2). اعمال و وظایف دینی نیز دقیقاً از همین قاعده پیروی میکنند؛ از این رو نباید از یک کودک همان انتظار را داشت که از یک فرد سالخورده، این کار نه تنها در اخلاق روا نیست، بلکه اگر کودک مجبور شود آن انتظارات را برآورد، چه بسا آثار نامطلوبی نیز در او بر جای بگذارد(3).

ص: 97

معنویت وکمال اوج می گیرند و با دست در دست فرزندان خویش نهادن و در پرتو معنویت الهی، آنان را نیز به کمال رسانند(1).

پس زمانی می توان یک فرد را فردی اجتماعی نامید که از روابط اجتماعی، دلیل و ضرورت آن مطلع باشد. خود را با رعایت موازین اجتماعی و هنجار های حاکم بر جامعه ملتزم بداند و ضمن اهمیت دادن به ارزش های اجتماعی و پای بندی به آن ها، بتواند مدافع ارزش های اجتماعی و هنجارهای حاکم برآن باشد(1).

پدر با حفظ وحدت در فضای خانواده، فرزند خود را برای یک پارچگی و انسجام اجتماعی آماده می کند این در حالی است که پدران مبتلا به حالت انزوا طلبی، اهل معاشرت نیکو با همسرانشان نیستند و گاه عملکرد آن ها چیزی جز بریدن افراد خانواده از یک دیگر و جدا زیستن در عین بودن در یک خانه و خانواده اثر دیگری ندارد. اما پدرانی که با همسران خود بر اساس دستورات خدای تعالی معاشرت نیکو دارند و با آن ها صمیمی اند، همه اعضای خانواده بسان پروانه بر گرد وجودشان جمع می شوند زیرا روابط نیکوی میان همسران است که به فرزندان تسرّی می یابد و مجموعه از افراد صمیمی گرد هم می آیند بدین ترتیب فرزندان خانواده فرایند رشد و بالندگی اجتماعی را به خوبی پشت سر گذاشته و افرادی اجتماعی خواهند شد(2).

سنین خردسالی به فرزندان آموزش دهند. به طور کلی ابتدا والدین خود باید افرادی مسئولیت پذیر باشند تا در وهله بعد بتوانند با استفاده از روش های گونان و عملی و مفید این مهارت اجتماعی را به فرزندان آموزش دهند. برای ایجاد مسئولیت پذیری در فرزندان روش های بسیاری وجود دارد که در این تحقیق به چند مورد از آن اشاره و شرح داده می شود.

وظایفی توسط والدین به آن ها محول شود و از آن ها خواسته شود که این وظایف را انجام دهند. یکی از راه ها این است که ابتدا والدین همه کار هایی را که می خواهند به فرزندشان محول کنند را یادداشت کرده و پیامد های انجام ندادن هر یک از وظایف را نیز تعیین کنند(1).

- والدین باید به فرزندان یاد دهند که چگونه تصمیمات مسئولانه بگیرند: بخش مهمی از مسئولیت این است که کودک بتواند تصمیم بگیرد و مسئولیت تصمیماتش را بپذیرد.

- برای داشتن انتخاب صحیح و فکر کردن درباره عواقب هر تصمیمی باید به فرزندان یاد داده شود که قبل از هر انتخابی از خود بپرسند اگر من الآن این کار را انجام دهم آیا فردا هم در نظر من انجام این کار صحیح است؟ هفته آینده چطور؟ به طور کلی باید این قانون به فرزند آموزش داده شود: « هر انتخابی که ممکن است بعداً به خاطر آن پشیمان شوی را حذف کن»(2).

- باید به فرزندان آموزش داده شود که مزایا و معایب انتخاب خود را یادداشت کند تا ببیند تعداد کدامیک بیشتر است و بر اساس آن تصمیم گیری کنند.

- والدین نباید از این نکته غافل شوند که نباید به جای فرزندان مسئولیت های آن ها را انجام دهند زیرا فرزندان بی مسئولیت معمولاً تلاش می کنند با عذرخواهی، دروغ گفتن، توجیه و...، بی مسئولیتی را از سر خود باز کنند، بنابراین آن ها باید بدانند اگر مسئولیتی که بر عهده آن هاست انجام نشود با

ص: 103

عذر خواهی حل نمی شود و باید به دنبال راهی برای جبران باشند(1).

- اگر او علی رقم روش های فوق باز هم بی مسئولیتیش را ادامه داد، باید پیامدی برای این رفتارش تعیین شود فرزندان باید یاد بگیرند که هر عملی پیامدی دارد و باید عواقب بی مسئولیتی را تحمل کنند(2).

به طور مثال: والدین به فرزندشان گفته اند وقتی تلوزیون نگاه می کند غذا نخورد چون اتاق را کثیف میکند، در صورتی می تواند این کار را انجام دهد که پس از غذا خوردن آن جا را مرتب کند(3).

برای انجام این روش ها توسط والدین به بهترین وجه و شکل ممکن لازم است آن ها با یک دیگر هماهنگ باشند بدین ترتیب دستوراتی که از طرف مادر صادر می شود و یا روش هایی که از طرف پدر به کار گرفته می شود توسط سایر افراد خانواده تأیید شود(4).

جسم آن ها امری سلیم و تردید ناپذیر است و در طول تربیت هم باید کاملا مراعات شود. تهیه رزق حلال خواص متعددی دارد که یکی از آن ها به وجود آمدن زمینه رشد فضایل اخلاقی و خصال پسندیده در فرزند است(1). از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام غذایی که مصرف می شود علاوه بر آثار طبیعی که در جسم می گذارد، آثار دیگری هم در روح و روان و شخصیت معنوی ما ایجاد می کند، این نوع آثار را آزمایش های مادی و تجربه های علمی و عینی نمی تواند به اثبات برساند اما در منظر قرآن و اهل بیت علیهم السلام امری کاملا واضح و پذیرفته شده است(2).

رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: « عبادت خداوند هفتاد جزء است و بهترین آن ها طلب روزی حلال است(3)». همچنین امام باقر علیه السلام به کسانی که تلاش می کنند سفره منازل خود را با روزی حلال بیارایند مژده می دهد که « لقی الله عزوجل: یوم القیامة وجهه مثل القمر لیلة البدر(4)». آنان در روز قیامت با سیمای نورانی، همانند شب چهارده، با خداوند ملاقات خواهند کرد. توسعه در امر معاش بر هر پدری لازم است تا علاوه بر این که از راه حلال معاش خانواده اش را تأمین کند در صورت امکان به فرزندانش سخت نگیرد و معاش آنان توسعه دهد. امام صادق علیه السلام در

ص: 105

این باره می فرماید: « هر میوه ای که همه مردم از آن می خورند لازم است یک شخص مسلمان برای خانواده اش تهیه کند و خوراکی هایی را که مخصوص ایام عید است و در غیر ایام عید به آن ها نمی رساند در روز های شادی و عید به آنان برساند(1).

در حالت اعتدال روحی- روانی قرار خواهد داد. اما اگر این نیاز فرزند ارضا نشود مشکلات بسیاری خواهد آورد(1).

2. اعتماد به نفس؛ از دیگر آثار محبت به فرزند و از عوامل موفقیت فرد در زندگی فردی و اجتماعی، اعتماد به نفس است؛ زیرا با محبت به فرزند، وی احساس ارزشمندی می کند در مقابل اگر به او محبت نشود، گرچه در زندگی موفق هم باشد، احساس بی ارزشی و خود کم بینی کرده و به خود و دیگران بی اعتماد خواهد شد(2).

3. یادگیری شیوه محبت به دیگران؛ کودکی که مورد محبت واقع نشود، علاوه بر این که دچار اختلافات جسمی، روحی و روانی خواهد شد، در یادگیری محبت نیز دچار مشکل می شود و در آینده در محبت به فرزندان دیگر ناتوان خواهد بود.

4. جلب اعتماد فرزند به والدین: با محبت به کودک می توان علاقه او را به محبت کننده جلب کرد. در نتیجه این علاقه، فرزند به والدین محبت و اعتماد پیدا کرده و از آن ها حرف شنوی خواهند شد، همچنین از این طریق زمینه نربیت های بعدی نیز فراهم خواهد شد؛ زیرا انسان ها به ویژه کودکان در قبال شخصی که به آن ها محبت می کند احساس احترام دارند و محبت کننده به خود را دوست داشته و مطیع فرمان او هستند(3).

ص: 108

آثار تربیتی احترام کودک

1. انسان دارای حب ذات است و هر انسانی خود را دوست دارد و در جهت حفظ حرمت خود می کوشد و موقعیتی که در آن احساس بی حرمتی کند، پرهیز کرده، با آن به مقابله بر می خیزد(1). امام صادق علیه السلام می فرماید: « طبعت القلوب علی حبّ مَن أحسن علیها و بُغض مَن اساء الیها(2)». قلب های (انسان ها) بر دوستی با کسی که با آن ها نیکی کند و دشمنی با کسی که به آن ها بدی کند سرشته شده است(3).

بنابراین اگر کودک از والدین خود احساس بی احترامی کند سخنان و تعلیمات آن ها، نه تنها بر او اثر تربیتی نخواهد داشت، بلکه اثر معکوس و ضد تربیتی نیز به بار خواهد آورد زیرا ممکن است بغض آن ها را در سینه داشته و پذیرای حرف آن ها نباشد.

2. احترام به کودک در خود پنداره او تأثیری ژرف بر جای می گذارد و این تأثیر در رفتار شخص بروز می یابد؛ زیرا رفتار انسان ها بر اساس شناختی است که از فرد دارند و این شناخت از خود، به طور معمول از طریق نگاه دیگران به انسان حاصل می شود(4).

ص: 110

شیوه های تکریم و احترام فرزند

رعایت هر اصلی مستلزم انجام شیوه ها و راهکار هایی است، تکریم و احترام فرزند که اهمیت آن در انتقال ارزش های عاطفی به فرزند بازگو شد هم شیوه های زیادی دارد که در این تحقیق به چند مورد از آن ها اشاره می شود.

برخاستن و استقبال از فرزند به هنگام ورود او به مجلس، سلام کردن، اجازه خواستن از کودکان برای گذشت از حقوقشان، پذیرش دعوت و دعوت از آن ها برای میهمانی، جای دادن آن ها در صفوف نماز جماعت، شرکت دادن آن ها در جلسه دعا برای آمین گفتن، شخصیت دادن به آن ها؛ یکی از شیوه هایی که به وسیله آن ائمه به فرزندان خود شخصیت می دادند این بود که برخی کسانی را که سؤال داشتند، برای دریافت پاسخ به فرزندان خود ارجاع می دادند و این کار هم تمرینی بود برای فرزندان در شکوفایی استعدادها و هم معرفی آن ها به دیگران(1).

عدم افراط در تکریم فرزند

البته در محبت و تکریم فرزند نباید افراط کرد، زیرا در این صورت نه تنها نمی توان نتیجه صحیح تربیتی گرفت، بلکه شخصیت فرزند، در اثر زیاده روی والدین در ابراز محبت های نابجا لطمه جبران ناپذیری خواهد خورد. چرا که این فرزند از خود راضی و از جامعه توقعات و انتظارات زیادی خواهد داشت و در صورت بی اعتنایی دیگران به این خواسته های بی مورد، فرزند نازپرورده

ص: 111

و از زندگی بیزار و مأیوس شده و دچار عقده حقارت خواهد شد(1).

المؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید: « من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیة(1)». کسی که از احترام نفس برخوردار باشد شخصیت خود را با گناه، بی ارزش نمی کند. یا امام سجاد علیه السلام می فرماید: « من کرمت علیه نفس هانت علیه الدنیا(2)». کسی که از احترام نفس، برخوردار باشد، دنیا نزد او بی ارزش می شود. عزت نفس یک ارزش به شمار می آید و برای ایجاد این ارزش در کودکان باید به صورت عملی آن را به ایشان آموخت و ایجاد چنین ارزشی، میسر نیست مگر این که والدین به او احترام بگذارند و حقوق او را رعایت کنند. چرا که تحقیر شخصیت کودک؛ آثار تربیتی بسیاری را متوجه شخصیت فرزند می کند و هرگز نمی توان از کودکی که همواره به او بی احترامی شده، انتظار نیکی داشت(3).

فرزندانی که به طور واقعی عشق و محبت می بینند، ناخودآگاه درک می کنند که به آن ها ارج گذاشته شده است. احساس ارزشمند بودن برای سلامت روانی ضروری و پایه عزت نفس در کودکان است. این کیفیت نتیجه مستقیم عشق پدر و مادر به فرزند است. فرزندان به این اهمیت نمی دهند که والدین چقدر آگاهی دارند بلکه برایشان مهم است که چقدر به آن ها توجه می شود(4).

ص: 113

عزیز و مکرم بوده و دیگران نیز به آنان با دیده احترام می نگرند. در حقیقت رعایت ادب، عفت و داشتن صمیمیت در گفتار ناشی از کرامت نفس گوینده است و در تحکیم روابط گوینده و مخاطب تأثیر فراوان دارد(1).

برابر می کند(1). البته تأثیر و لذت هدیه و بخشش به فرزندان زمانی بیشتر می شود که بدون درخواست قبلی انجام گیرد، تا ضمن حفظ شخصیت و کرامت، روحیه خودباوری و اعتماد به نفس در آنان تقویت می شود(2).

صداقت و فراهم کردن موقعیت ازدواج برای فرزندان، تبیین و مورد بررسی قرار می گیرد. در این راستا در عصر کنونی دو رسالت، ضروری به نظر می رسد: در مرتبه اول تقویت نهاد خانواده و در مرتبه دوم، کمک به اصلاح روابط اعضای خانواده با یک دیگر و افزایش کارآیی و تعالی اخلاقی خانواده ها، که علاوه بر اهتمام خود والدین به این رسالت، اهتمام و توجه نهاد آموزش و پرورش و نقش پر رنگ رسانه ها را نیز می طلبد.

ص: 118

10. خوانساری، محمد، شرح غرر الحکم و درر الکلم، به تحقیق حسینی ارموی محدث، جلال الدین، ج3، چاپ چهارم، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1366ش.

11. داوودی، محمد، تربیت دینی، زیر نظر اعرافی، علیرضا، ج2، چاپ چهارم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.

12. رفیع پور، فرامرز، آنومی یا آشفتگی اجتماعی، تهران، سروش، 1378.

13. سووه توماس، فرهنگ، اصلاحات اجتماعی اقتصادی، م. آزاده، چاپ اول، تهران، انتشارات مازیار، 1354.

14. شریف قریشی، باقر، نظام خانواده در اسلام، به نقل از قاموس المحیط، ترجمه لطیف راشدی، چاپ سوم، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل،1386.

15. شیخ صدوق، گزیده من لایحضره الفقیه، ج1، چاپ اول، فیض کاشانی،1276ش.

16. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، چاپ چهارم، قم، الشریف الرضی، 1412ق/ 1370ش.

17. عمید، حسن، فرهنگ عمید، فرهنگ فارسی، چاپ دوم، تهران، نشر اشجع، 1390.

18. فردوسی، سیما،کلید های تربیت کودکان، چاپ ششم، تهران، نشر صابرین، 1388.

19. قائمی،علی، نظام حیات خانواده در اسلام، چاپ نهم، تهران، نشر انجمن اولیاء و مربیان، 1384.

20. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج2، قم، دارالکتاب، 1404ق.

21. کلینی، محمد بن یعقوب، گزیده الکافی، ترجمه بهبودی، محمد باقر، ج5، چاپ اول، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، بی تا.

_______________، اصول کافی، ترجمه کسره ای، ج4، چاپ سوم،

ص: 120

قم، نشر اسوه، 1375ش.

23. محمودی، امیر ملک، راهنمای خانواده، چاپ بیست و سوم، قم، شهاب الدین، 1386.

24. معین، محمد، فرهنگ فارسی، چاپ دوم، تهران، ثامن، 1386.

25. مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، چاپ پنجاهم، قم، صدرا، 1388.

26. محمودی شهری، محمد، موسوعه امام حسین، فی الکتاب و السنه و التاریخ، به ترجمه عبدالهادی، مسعودی، قم، دارالحدیث، 1389.

27. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج5 و80، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

28. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، به تحقیق گروه پژوهش مؤسسه آل البیت، ج11و15، چاپ اول، بیروت_ لبنان، مرسسه آل البیت، 1408ق.

29. ایمانی، محسن، "نقش پدر در تربیت فرزندان"، مجلات تخصصی نور، پیوند، خرداد1389.

30. فرزند وحی، جمال، حیدر نژاد، طاهره، " مراحل تربیت از دیدگاه قرآن و سنت و علم روانشناسی، فصل نامه تخصصی قرآن و حدیث، چاپ پنجم، قم، نشر حسنا، 1392.

ص: 121

ص: 122

موارد یاد شده از ضرورت های این تحقیق است.

حجاب و عفاف به عنوان دو ارزش در جامعه ی بشرى و بویژه جوامع اسلامى مطرح بوده و هست. این دو واژه در کنار هم به کار برده مى شوند و در نگاه اول به نظر می آید هر دو به یک معنا باشند. اما با جستجو در متون دینى به تفاوت آن ها پی می بریم. در قرآن كریم خداوند متعال عفت را از صفات مؤمنین شمرده و چهار بار از ریشه ی عفاف استفاده شده است.

درباره ی موضوع «نقش عفت مادر در تربیت دختر» مستقلاً كتابی نگاشته نشده است. لیكن تألیفاتی از واژگان كلیدی آن یعنی نقش، مادر، تربیت - برای دختران و غیره نگاشته شده كه در این كتاب ها به موضوع عفت به طور كلی پرداخته اند و در خصوص نقش عفت مادر در تربیت دختر به صورت مختصر و گذرا صحبتی به میان آورده اند.

یكی از دغدغه های اصلی والدین تربیت فرزندان به خصوص دختران است.

و در تربیت آنچه بیش از همه نمود دارد، عفت می باشد كه خود مفهوم گسترده ای دارد و همه ابعاد تربیت را تحت تأثیر خود قرار می دهد. عفت یعنی «خود نگهداری در قلمرو شهوات و خواسته های نفسانی»(1)

در این جا مادر كه از جنس دختر است نقش تربیتی اش مؤثرتر می باشد. به همین خاطر باید به نحوه ی نقش آفرینی عفت خود در زمینه ی تربیت دخترش آگاهی بیشتر پیدا كند كه یكی از راه های آن مطالعه و آگاهی از رهنمودهای دینی است.

ص: 125

2 - عفت

لغوی: پارسائی، نهفتگی، پاکدامنی، خویشتن داری

اصطلاحی: عفت عبارت از: «ترک شهوات پست و پاکی جسد»(1)

3. مفهوم شناسی حجاب

کاربرد کلمه حجاب درباره پوشش زن اصطلاح نسبتاً جدیدی است. در قدیم و مخصوصاً در اصطلاح فقها کلمه «ستر» که به معنی پوشش است به کار می رفت. حجاب به معنای پرده، چادر، روپوش، روبندوآنچه با آن چیزی را بپوشانند و چیزی که مانع بین دو چیز دیگر باشد، آمده است. مقصود از حجاب اسلامی آن نوع پوششی است که بر اساس دستور قران کریم، زیبائیهای بدن زن را بپوشاند، خداوند در قران خطاب به زنان مسلمان می فرماید:

«لا یبدین زینتهن»(2)

زینت هایشان را آشکار نسازند.

برخی مفسران مصداق زینت را در این آیه شریفه، بدن زن می دانند. در اینجاذکر نکته ای ضروری خواهد بودوآن اینکه هنگامی که ازحجاب سخن به میان می آید، بی درنگ پوشش ونوع آن به ذهن می رسد و کمتر به حقیقت و روح حجاب و ریشه ها و مراحل شکوفائی آن پرداخته می شود. این در حالی است که برای یافتن راهکارهای مناسب و ترویج فرهنگ حجاب باید به

ص: 127

لایه های زیرین آن هم چون حیاورزی و عفت گرایی نیز توجه کرد.(1)

رابطه عفاف وحجاب

عفاف بدون رعایت پوشش قابل تصور نیست. نمی توان به زن یا مردی عفیف گفت، در حالی که بدون پوشش یا با پوشش نامناسب در انظار عمومی ظاهر می شود. گرچه تفاوتهای رفتاری انسانی ریشه در تفاوت خلقت و فطرت، گرایش ها و منش ها دارد، در اسلام از نشانه های برجسته عفاف می توان به پوشش اسلامی (حجاب) اشاره کرد. شهید مطهری: در ذیل آیه 61 سوره نور چنین می نویسد: از جمله «ان یستعففن خیر لهن» می توان یک قانون علی را استنباط کرد و آن این است که از نظر اسلام هر قدر زن جانب عفاف وستر (پوشش) را مراعات کندپسندیده تر است. میان حجاب وعفاف نیز ارتباط وجود دارد. عفت، حالتی نفسانی و درونی است که نمودها و جلوه های گوناگونی در نگاه، گفتار، راه رفتن و ...دارد. حجاب در حقیقت همان نمود و ظهور عفاف، در چگونگی و مقدار پوشش است. ازسوی دیگر، میان این دو واژه رابطه معنائی نیز وجود دارد.

حجاب در لغت به معنای پوشش، پرده و مانع است. به نگهبان، حاجب می گویند؛ چون مانع ورودبیگانگان در حریم و محیط خاص می گردد. بنابراین، حجاب و پوشش زن به منزله حاجب ومانعی در مقابل افراد نامحرم است که قصد نفوذ و تصرف در حریم ناموس دیگران را دارند ازسوی دیگر، مفهوم «منع وامتناع» در ریشه لغوی عفت نیز وجود دارد.(2)

ص: 128

بنابراین می توان گفت دو واژه «حجاب» و «عفت» در اصل معنای منع و امتناع مشترک اند.

تفاوتی که میان منع وبازداری حجاب و عفت است، تفاوت میان ظاهر وباطن است؛ یعنی منع وبازداری در حجاب مربوط به حفظ ظاهر است، ولی منع و بازداری که در معنای عفت اخذ شده مربوط به باطن و درون است؛ چرا که عفت حالتی درونی است باتوجه به اینکه تأثیر ظاهر بر باطن و تأثیر باطن بر ظاهر یکی از ویژگیهای عمومی انسان است، معمولاً میان حجاب و پوشش ظاهری با عفت و بازداری باطنی انسان، تأثیر وتاثر متقابل وجود دارد. بدین ترتیب که هرچه حجاب و پوشش ظاهری بیشتر وبهتر باشد، در تقویت و پرورش روحیه باطنی و درونی عفت، تاثیر بیشتری دارد؛ وبالعکس، هرچه عفت درونی و باطنی بیشتر باشد، حجاب و پوشش ظاهری بیشتر وبهتر می گردد بر این اساس، این دو معمولابا هم رابطه تنگاتنگی پیدا می کنند. به عبارت دیگر، درون پاک بیرونی پاک می پروراند و هرگز قلب پاک موجب باور شدن میوه ناپاک بی حجابی نخواهد شد و آیه قران به خوبی به این مطلب اشاره کرده و می فرماید:

«وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا»

زمین پاکیزه گیاهش به فرمان پروردگار می روید؛ اما سرزمین های بد طینت (وشوره زار) جز گیاه ناچیز و بی ارزش، از آن نمی روید.(1)

4 - مادر

لغوی: واژه «مادر» در واقع ترجمه «امّ» است كه «والده» باشد. البته «مام و

ص: 129

ماما و مار هم گفته شده است.»(1)

اصطلاحی: كلمه «مادر» مفهوم گسترده ای دارد و وصف ناشدنی است ولی آنچه كه در كتب لغت به صورت معنای قالبی آمده این است كه ««مادر» زنی كه فرزند دارد، زنی كه یك یا چند بچه به دنیا آورده باشد.» اما مراد ما در این تحقیق از واژه «مادر» یعنی؛ كسی كه پرورش فرزند را به عهده دارد چه در دوران حمل یا بعد از حمل تا شامل زنی كه فرزند را به دنیا نیاورده و تنها در تربیت او نقش دارد نیز بشود.(2)

5 - تربیت

لغوی: «تربیت مصدر باب تفعیل از ماده (ربی - یربو)، رشد دادن - پروردن، آموختن، پروردن كودك تا بالغ شود.»

اصطلاحی: «تربیت ادب و اخلاق به کسی یاد دادن یا فراهم کردن زمینه رشد یا شکوفائی استعدادها و به رساندن قوای نهفته یک موجود به فعلیت»(3)

6 - فرزندان

لغوی: واژه فرزند پسر یا دختر هر مرد یا زنی نسبت به خود او

اصطلاحی: «فرزند نرینه و مادیّنه انسان است».

ص: 130

مادران در مورد عفت مورد بررسی قرار داده ایم.

دختران علاقه ی شدیدی به مادر دارند. بدون شك اولین الگوی تربیتی او مادر است.

در حقیقت مادر اصل، ریشه و سرچشمه وجود کودک است و کودک انعکاسی از واقعیات جسمی و روحی مادر و میوه ای از آن شجره مبارکه است. مدت اقامت نطفه در صلب پدر، بسیار اندک ولی در رحم مادر نزدیک به دویست وهفتاد روز مهمان است. آثار وجودی مادر از جسم و روان در وجود کودک ظهور می کند. بنابراین تمام یا اغلب گیرندگی و اثر پذیری او از مادر است و به همین دلیل است كه اسلام برای زن كه در آینده نقش مادر خواهد داشت اهمیت ویژه ای قائل شده است.

دختر قبل از اینکه ازدواج کند باید توجه داشته باشد كه در غذا، رفت و آمد، معاشرت، برخورد، تربیت، ادب و ایمان دقت نماید تا موجد و مولد نسلی پاک، سالم، باارزش و مؤدب به آداب باشد.(1)

امام جعفر صادق (علیه السلام) فرمود:

طوبي لِمَن كانَت اُمُّه عَفيفَة؛

خوشا به حال كسی كه مادرش عفیفه (پاكدامن) باشد.(2)

انعقاد نطفه:

اساسی ترین راهكار تربیت فرزند، پاك و طاهر بودن نطفه از حرام است.

ص: 133

لذا مهمترین مسئله ای كه باید پدر و مادر ملاحظه نمایند، رعایت در خوردن حلال و پرهیز از محرّمات است. کسانی که به ظواهر شرع احترام نگذاشته و مرتکب محرمات می شوند و در کسب و کار دقت لازم را انجام نمی دهند، و یا حقوق شرعی مثل خمس و زکات را پرداخت نمی نمایند، همچنین بهداشت و سلامت ظاهری را در خوردن و آشامیدن مراعات نمی کنند، اولین دسته ای هستند که باید پدر و مادر از لقمه ی آنها پرهیز کنند و مراقبت در این موارد، سود آن به خود ایشان بر می گردد. گرچه رعایت موارد مذکور، مشکل است و تا انسان شروع نکرده، شیطان روحیه ی انسان را تخریب می کند، ولی به مجرّد آنکه انسان بر خدا تکیه و توکّل کند قدرتش زیاد می شود و سخت ترین ها هم آسان می گردد. در هر حال تربیت فرزند صالح آسان نیست و گوهری است که آن را به هر کس نمی دهند.(1)

پس باید هنگام انعقاد نطفه همواره ذكر و یاد خداوند، پدر و مادر فرزند داشته باشند چرا كه اگر شیطان دخیل شد و شریك، هنگام منعقد شدن نطفه باعث می شود فرزند از دشمنان ائمه معصومین شود خلاصه اینكه برای تولد فرزندان مؤمن و مفید، طرفین باید در هنگام انعقاد نطفه دارای وضو و طهارت ظاهری و باطنی باشند چرا كه در این صورت است كه هیچ گاه وسوسه های شیطانی به این فرزند زیان نمی رساند.(2)

گرچه در اصل انعقاد نطفه از پدر است ولی ظرف و محل پرورش نطفه رحم مادر است. از روزهای اولیه انعقاد نطفه در رحم، زحمات و مشكلات

ص: 134

مادر رسماً شروع می شود. بی میلی به غذا خوردن و گاه حالت تهوع، ضعف و حسّاس شدن روحیه و... از جمله این نشانه هاست از همین زمان اضطراب مادر شروع می شود. دایم در این فكر است كه چه كند فرزندش سالم باشد و سالم به دنیا بیاید.(1)

صحیح و کافی، استفاده از هوای سالم، پرهیز از فعالیت شدید و خستگی زیاد، در سلامت جسمی و روانی کودک آثاری عمیق دارند.(1)

نکته مهم دیگر در تغذیه دوران بارداری، رعایت تنوع غذایی است بهترین راه، استفاده از مواد غذایی قابل دسترس در محل و سفره خانواده است. و البته باید توجه داشت که نیازهای غذایی در این دوران افزایش می یابد.

دوران بارداری

پس وضع تغذیه مادر در زمان بارداری، حتی در اخلاق و مقدار ضریب هوشی و استعداد کودک نیز تاثیر فراوان دارد؛ زیرا رشد اعصاب و مغز کودک از غذای مادر است، پس هر نوع غذای جسمی و روحی بر روی کودک اثر خواهد گذاشت. لذا اسلام برای این مسئله اهمیت خاصی قائل شده و سفارشهای فراوانی نموده است.

بر این اساس هر مادری باید توجه داشته باشد که دوران حمل برای طفل او سرنوشت ساز است و تمام روحیات وی روی فرزندی که در شکم دارد اثر می گذارد.

همچنین باید به نوع غذا و حلال بودن آن توجه خاصی داشته باشد، زیرا تاثیر بسیار زیادی بر روی اخلاق، رفتار و ایمان کودک می گذارد.(2)

ص: 136

قبل از دبستان است، دوره سیادت نامیده اند؛ و 7 سال دوم را دوره ی اطاعت یا دوره ی تأدیب و تعلیم نامگذاری کرده اند و بالاخره 7 سال سوم را دوره ی وزارت نام نهاده اند. دوره ی کودکی كه شامل 7 سال اول زندگی كودك است به مرحله های كوچكتر دیگر تقسیم می شود.

دو هفته اول را مرحله نوزادی، 2 یا 3 سال اول را مرحله طفولیت و 3 تا 7 سالگی را مرحله خردسالی نامیده اند. روانشناسان و دانشمندان تعلیم و تربیت از این دوره (كودكی) به دوره اساسی و پایه یاد می كنند. زیرا در این دوره و به ویژه در سال های نخستین آن شخصیت كودك شكل می گیرد و زمینه نگرش ها، عواطف، و الگوی رفتاری آینده او به وجود می آید. تحقیقات نشان داده است كه از 6 ماهگی تا 3 سالگی حضور مادر نه تنها در رشد عاطفی كودك بلكه در رشد عقلی و بدنی او تأثیری بسزا دارد. مادر برای كودك الگوی تدلیس و ریا و یا عفت و صداقت است اگر ناپاك باشد قطعاً آن حالت را به كودك منتقل خواهد كرد به همان گونه كه اگر پاك و عفیف باشد همان را به كودك خویش خواهد آموخت. به عقیده روانشناسان تقلید در كودك خردسال آنقدر قوی است كه هر عملی را مادر انجام دهد توسط كودك تكرار خواهد شد. این تأثیر بدان خاطر است كه كودك با مادر بیش از پدر مأنوس است.

دور از پیچیدگی ها و اختلاف میان دو نسل در یك خانواده محسوس و عمیق نبود در زمان حاضر كه عصر سرعت نام گرفته است پیشرفت صنعت و تكنولوژی سبب شده است كه صحنه های زندگی پیوسته تغییر كند و مسائل جدیدی با خود به همراه آورد باید تلاش كنیم تا با گسترش دید فرهنگی خود قدرت همزبانی و همراهی و تفاهم با فرزندان خود را از دست ندهیم و نسبت به آنها غریبه و بیگانه نشویم.

در این مرحله نوجوانی با چالش های جدی رو به روست از یك سو تغییرات فیزیولوژیك بلوغ (شامل علایم ثانویه و به هم خوردن نظم پیشین هورمونی) ظاهر می شود و نوجوان را سردرگم خویش می كند كه این تغییرات را نوجوان هر روز در برابر آینه می بیند از سوی دیگر لیبیدو مجدداً بر دستگاه تناسلی متمركز می شود و نوجوان به جنس مخالف علاقه مند می شود انرژی جنسی نوجوان را تحت فشار قرار می دهد و او برای گریز از این فشار به ریاضت طلبی و عقلی سازی پناه می برد با ریاضت طلبی (سختگیری همه جانبه بر خود) نوجوان می كوشد تا از هجوم ناگهانی كشاننده جنسی ایمن شود.(1)

نوجوان به ناگاه تغییر می كند و بر خلاف سابق دیگر به آنچه بزرگسالان می گویند گردن نمی نهد او گاهی طرز راه رفتن خود را عوض می كند لهجه خود را تغییر می دهد رویایی و عشق طلب می شود نسبت به زیبایی ها با حساسیت می نگرد و اندك اندك قدم به دنیای درون خویش می گذارد افكار

ص: 139

وی بیشتر متوجه مسائلی می شود كه مربوط به زمان حال نیستند و با واقعیات همان لحظه تناسبی ندارند در خلال این تحول نوجوان به آرامی نسبت به قدرت فكر هوشیار می شود و در كمند ارزش های فردی خود می غلتد.

تحول روانی در دوره نوجوانی در وحله نخست رنگ جنسی و تناسلی دارد و در وحله ی دوم به شكل یك بحران نمایان می شوند و سرانجام به صورت یك دوره ی ساخته شدن و شكل گرفتن و آماده شدن در می آید.

البته نمی توان بی آنكه از شرایط اجتماعی و فرهنگی كه در آن نوجوان تحول می یابد نادیده گرفت.(1) بی شك، مادر در هفت سال دوم و سوم زندگی نیز (نوجوانی) نقش تربیتی قابل توجهی دارد و نباید نقش خود را تمام شده انگارد. چرا كه نقش مادر بیشتر جنبه هدایت گری و راهنمایی دارد كه در اینجا به صورت - اختصار بیان می كنیم - ضرورت استمرار از نقش های گذشته؛

دوره نوجوانی دوره استقلال خواهی فرزندان است؛ و آنها خود را مستقل از والدین می پندارندبا این حال نباید پدر و مادر این گونه فكر كنند و فرزندان را در این سن به حال خود رها كنند اگر مادر نسبت به رفتار و اندیشه های نوجوان بی توجه باشد و جنبه های روحی و جسمی فرزند را نادیده بگیرد به شخصیت نوجوان آسیب خواهد زد. ارتباط برقرار نكردن والدین با نوجوان به خصوص مادر موجب می شود كه وی به افراد دیگری مانند دوست و همسالان روی آورد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: َالمَرَءُ عَلی دینِ خَلیلهِ فَلیَنظُر اَحَدَ ُكم مَن

ص: 140

یُخالِلِ(1)؛ آدمی بر آیین دوست خود است، پس هر یك از شما مواظب باشد كه با چه كسی دوستی می كند.

از فراگیری نتیجه های بعدی می باشد. بر این اساس مسئولیت بزرگی از نظر آموزش فرزندان از نتیجه های دور و اصلی متوجه پدر و مادر است بسیاری از مشكلات تربیتی در سنین بزرگسالی از این جا ناشی می شود كه پدر و مادر در سنین خردسالی برای فرزندان خود وقت نمی گذارند و در تربیت درست فرزندان صبر و حوصله نمی كنند و ناملایمات رفتاری آن ها را با تدبیر و مدارا بر خود هموار نمی سازند، از این رو با بزرگ شدن فرزندان و درونی شدن عادت های ناپسند و تربیت های نادرست در آن ها، در تربیت اخلاقی دچار مشكل می شوند.

آشنا سازی فرزندان با اخلاق اسلامی و صفات انسانی و ایجاد عادت های پسندیده در آن ها از جمله وظایف والدین به ویژه مادران است، مادران باید تلاش كنند تا فرزندان با اعمال پسندیده و نتایج مثبت آن ها آشنا شوند. پدر و مادر باید از شكل گیری صفات رذیله در فرزند جلوگیری نمایند. كودك باید به گونه ای تربیت شود كه زمینه ی شكل گیری رذایل در او به حداقل برسد. والدین وظیفه دارند زمینه ی پیدایش صفات ناپسند و عادت های زشت را در فرزندان خود از بین ببرند. خودخواهی و خودپسندی، تكبر، بد اخلاقی، حسادت، بخل و مانند آن اخلاقیاتی هستند كه از آغاز كودكی باید با آنها مبارزه كرد با آموزش تقویت خود باوری در دانش آموزان توسط خانواده، آنان خود را باور می كنند و با اطمینان و اتكای به خود در مسئولیت های اجتماعی شركت می جویند مقدمه ی خود باوری، خویشتن شناسی است و خویشتن شناسی نردبان معرفت است. (1)

ص: 144

اندرز صورت نمی پذیرد بلكه كردار و رفتار انسانها است كه موجب دگرگونی در دیگران می گردد. در روایات اسلامی، روش تربیتی كه بدان تكیه شده «روش عملی» است نه «روش گفتاری» لذا امام جعفر صادق (علیه السلام) در فرازی می فرماید:

«كونوا دعاةً الناس بِاَعمالِكم و لا تَكونوا دعاةً الناس بِاَلسِنتكم»(1)

«مردم را با اعمال و رفتار خود به خوبیها دعوت نمایید و توجه داشته باشید که دعوت زبانی، فاقد ارزش و بها است». پس اخلاق و خوی معلم است كه انسان را می سازد.

روش الگویی كه معلم می تواند در شاگردان بكار گیرد می تواند بطور غیر مستقیم انجام گیرد و بزرگترین فایده ای كه این روش عاید می گردد حفظ شخصیت متربی است. زیرا در این روش سعی بر این است كه شاگرد به معلم نزدیك شود. اگر معلم خود از تهذیب نفس برخوردار باشد، در این صورت كمالات معنوی و روحی، خود عامل جذب بوده و شاگردان را به هدایت و ارشاد رهنمون خواهد كرد.(2)

معلم خود نقش الگو و اسوه را به عهده دارد، یعنی شاگرد دیدگاهش درباره معلم الگو و اسوه بودن است و بدون تردید هیچ الگو و اسوه ای منهای عفت نمی تواند عامل دگرگونی و تحول اخلاقی گردد و بقول سعدی رطب خورده منع رطب چون كند. اول باید به تقوای واقعی دست یافت، پس از آن

ص: 146

باید به الگو و اسوه بودن پرداخت.

معلم با عفت، نشستن و سخن گفتن و كلاس رفتن و درس دادنش همه بر اساس تقوی است، لباس پوشیدن و غذا خوردن او، همه و همه از پرهیزگاری او نشأت می گیرد.(1)

پس مادران دقت كافی و وافی در نقش این الگو هم داشته باشند تا به نتیجه دلخواه و مطلوب خود دست یابند.

هر گاه كسی ازدواج كند، نصف دین را كامل كرده است و برای (حفظ) نصف دیگر باید تقوای خدا پیشه كند.

همچنین پیامبر خدا درباره اهمیت و محبوبیت ازدواج در نزد خداوند می فرماید:

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): ما بُنِیَ فِی الاسلامِ بَنَاءٌ اَحَبَّ اِلَی اللهِ وَ اَعزَّ مِنَ الزِّواج؛(1)

در اسلام هیچ بنایی ساخته نشد، كه نزد خداوند محبوبتر و ارجمندتر از ازدواج باشد.

تمام شئون زندگی انتخاب خوبی ها و پرهیز از بدی ها برای او آسان خواهد شد.(1)

در مورد هدایت دختران به سوی رشد و حركت شاید هر مادری نتواند آن چه را كه لازم و ضروری آن هاست به آنان تفهیم كند، بنابراین به غیر از مادران، معلمان و مربیان نیز نقش هدایت دختران به سوی رشد و تكامل را بر عهده دارند.

معلم به شاگرد خود نفوذ و سیطره دارد بطوری كه نمونه این سلطه را از بین پدرها و كودكان نمی توان مشاهده كرد و بدیهی است هر قدر كمالات علمی و روحیات انسانی «معلم» گسترده تر باشد به همان نسبت نفوذ و سیطره اش عمیق تر خواهد بود.

در مرحله انس دینی: مادران، باید چادر و یا مقنعه و روسری برای او (دختر) خود تهیه نمایند.

هیچ گاه در حضور او از پوشش خود گله نكرده مگر حدود آن را رعایت كنید. با نظر او برایش چادر، مقنعه یا روسری تهیه نمایید.

از دوره های مختلف (مانند جشن تولد) حداقل یك عكس با حجاب تهیه نمایید. عكس او با پوشش مناسب را در آلبوم گذاشته و یا قاب كرده و نصب نمایید. از علاقه او به پوشش در میان جمع صحبت نمایید و رضایتمندی خود را نیز اعلام نمایید.

چادر، مقنعه و روسری او را همواره تغییر نمایید و معطر كنید. با روحانی محل، اقوام متدین و... ارتباط بیشتری برقرار نمایید.

قال امام علی (علیه السلام):

جالِسِ العُلَماء يَزدَد عِلمُك، وَ يَحسُن اَدَبُك وَ تَزكُ نَفسُك؛

با دانشمندان بنشین تا بر دانشت افزوده گردد، تربیت و ادبت نیكو شود و روانت پاكیزه گردد.(1)

قال امام زَین العابِدین (علیه السلام):

مَجالسُ الصّالِحين داعِيةٌ اِلَي الصَّلاحِ؛

مجالس پاكان، فراخوان به سوی صلاح و پاكی است.(2)

ص: 151

شعر و سرود مربوط به پوشش، عفت و حیا به او یاد دهید

برای اماكن و موقعیت های مختلف، پوشش مناسب آنان را در نظر بگیرید.

جشن تكلیف باشكوه بگیرید و اثرات آن را با هدایای سالانه تداوم ببخشید.

از او بخواهید خاطرات مربوط به عبادت، زیارت، مجالس و مراسم هایی كه شركت داشته است را بیان نماید.

در نمازهایتان و در زمان های مناسب و حضوری او را دعا كنید.

به حضور خانوادگی و یا گروه همسالان در مراسمهای مذهبی اهمیت دهید.

پس طبق فرموده امام علی (علیه السلام) :

صِيانَةُ المَرأة اَنعَمُ لِحالِها وَ أدوَمُ لِجَمالِها؛

صیانت زن او را شادابتر و زیبایی اش را پایدارتر می كند.(1)

ب) عادت دینی

ایجاد عادت مذهبی به کمک تکرار اعمال و احساس مسئولیت در عبادات.

با توجه به ایجاد تنوع در پوشش و علاقه مندی او، سعی كنید از محیط بیرون از خانه رعایت پوشش را آغاز نماید.

برای رفتن به بیرون از خانه، همراه با شادی و نشاط به او كمك كنید كه با پوشش مناسب حاضر شود.

اقامه نماز كه در ارتباط مستقیم با پوشش است را مورد تاكید قرار دهید.

ص: 152

«يا أَيّهَا النّبِيّ قُلْ ِلأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنّ ذلِكَ أَدْنى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللّهُ غَفُورًا رَحيمًا»(1)

ای پیامبر به همسران و دخترانت و همه زنان مسلمان بگوی كه روسری ها را به خویش نزدیك سازند تا (به عفاف) شناخته شوند و مورد آزار اوباشان قرار نگیرند. خداوند آمرزنده و مهربان است.

عادت به نماز، عادت به پوشش را تسهیل می كند مراقب نماز او باشید.

«حافِظُوا عَلَى الصّلَواتِ وَ الصّلاةِ الْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتينَ»(2)

در انجام همه نمازها كوشا باشید.

به صورت منظم و متنوع در اماكن زیارتی حضور یافته و در مراسم ها و نمازهای جماعت او را شركت دهید.

ج) معرفت دینی

فهم و استنباط معارف دینی به كمك تفكر، تعقل، و تحلیل مسائل مذهبی.

در جمع های خانوادگی و یا دوستانه موضوع پوشش را مطرح نموده و بحث نمایید.

كتاب های مناسب سن او را تهیه نماید. و یا او را دركتابخانه ها عضو نمایید.

برای طرح پرسش های او فضای محبت آمیزی فراهم آورید.

او را با مراكز پاسخ به سئوالات، روحانیون، بانوان مبلغ و كتاب های پاسخ به پرسش ها آشنا نمایید.

ص: 153

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاّ رِجالاً نُوحي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(1)

سوال بگیرید از اهل ذكر آنچه را نمی دانید.

حجاب و پوشش را با مفاهیم دیگر دین مطرح نمایید.

در مورد انواع پوشش و لزوم آن برای زنان و مردان، توضیح دهید.

باورهای غلط پیرامون حجاب و پوشش را برای او توضیح دهید تا رفع شود.

از ویژگی های انسان با حجاب با او گفتگو نمایید.

در مورد تاثیرات حفظ حجاب در دیگر ابعاد زندگی با او گفتگو نمایید.

او را با ادبیات مقوله حجاب و مفاهیم مرتبط با آن آشنا نمایید.(2)

[يا بَني آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباسًا يُواري سَوْآتِكُمْ وَ ريشًا وَ لِباسُ التّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ](3)

ای فرزندان آدم، همانا بر شما جامه ای فرو فرستادیم كه شرمگاه شما را بپوشاند.

والدین در روابط بطور شگفت آوری در آنان اثر می گذارد.(1)

و پدر و مادر مخصوصاً در رابطه با خود باید هشیار باشند كنترل غریزه و رعایت عفت برای دختران امری بسیار مهم است و در صورت عدم ازدواج باید عفت بورزند.(2)

كنترل اخلاقی عاملی برای جلوگیری از بسیاری از مفاسد است و در این امر محروم كردن مطرح نیست بلكه فرض ایجاد زمینه برای حفظ عفت و سعادت است. باید به آنها تفهیم كرد كه روابط نامشروع آتش عشقی را كه دائماً باید برافروخته باشد خاكستر می سازد.

خوشبختانه در دختران به مناسبت نوع آفرینش آنها و مخصوصاً در بعد حیات جنسی وضع به گونه ای است كه تحمل محرومیت و قدرت به تأخیر انداختن خواسته وجود دارد.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

اِنَّ اللهَ جَعَلَ لِلمَرأةِ صَبرَ عَشرَةٍ؛(3)

خداوند برای زن صبر ده مرد را مقرر كرده است.

از آنچه در این فصل گفته شد، این نتیجه را می توان گرفت كه یك مادر برای عفت فرزند دختر باید تا جایی كه امكان دارد هم خودش عفیفه باشد و هم همسر مناسبی از هر جهت مخصوصاً از جهت ایمان و اخلاق برگزیند. در قبل و حین دوران بارداری مسائل مادی و معنوی تأثیرگذار در جنین را رعایت

ص: 155

كند و بعد از تولد هم در بعد مادی، غذای پاك و حلال به بچه بخوراند نیازهای اقتصادی او را تا حد امكان تأمین كند و هم در جنبه معنوی باید به رشد اخلاقی دختر خود از دوران كودكی توجه كند و برای نتیجه گیری بهتر در مسیر این رشد، دختر را از آموزش های مذهبی و دینی نیز بهره مند سازد، در سایه این تلاش ها شخصیت دخترش براساس اخلاقی مذهبی و با عفت شكل می گیرد؛ مادر باید ویژگی های روحی - روانی و جسمانی دختر خود را در مقاطع سنی مختلف بداند و بر اساس آن تدبیر و چاره اندیشی كند، روابط صمیمانه با او داشته باشد، مقتضیات زمان را هم در نظر قرار دهد در نتیجه مصلحتهای فردی و اجتماعی را در تصمیم گیری خود اعمال نماید؛ مادران باید خود الگوی مناسبی برای دخترانشان باشند و همچنین در انتخاب الگوهای مناسب اعم از معلم و معرفی الگوهای مناسب برای دخترانشان توجه كافی داشته باشند. در تعامل عفت بین خود و دختر دقت و آگاهی كامل از فرق عفت دختر و پسر را نیز داشته باشند. و اقدامات مربوط به حجاب و عفاف و مراقبت های از آن باید از ابتدای رشد و به برنامه تربیتی افراد در خانه و اجتماع توجه خاصی مبذول شود و روابط خانوادگی باید از روی ضابطه باشد و در پایان مادر باید توجه داشته باشد كه توجهی كه اسلام به زنان و دختران معطوف داشته، ما در هیچ آیین و مكتبی سراغ نداریم و برای روش ها و توصیه های اسلام نظیری نمی یابیم. توصیه هایی كه از بدو تولد تا پایان عمر فرد در نظر دارد، توصیه هایی كه برگرفته از كلام وحی و معصومین می باشد كه نقش بسزایی در عفت دختر می تواند داشته باشد البته ناگفته نماند در كنار مادر، پدر هم باید همكاری و همراهی و حمایت كند ولی مادر نقش اصلی را ایفا می كند.

ص: 156

داشته باشد چرا كه سلامت جنین بسیار مهم است و در بعد روانی مادر می تواند با استفاده از تلاوت آیات قر آنی و انس با كلام الهی از نظر روحی خود را تقویت كند و القاء آرامش درونی داشته باشد بر این اساس هر مادری باید توجه داشته باشد كه دوران حمل برای طفل او سر نوشت ساز است و تمام روحیات وی روی فرزندی كه در شكم دارد اثر می گذارد و باید به نوع غذا و حلال بودن آن توجه خاصی داشته باشد.

4- مرحله چهارم: مرحله بعد از تولد است. در این مرحله نیز هم بعد مادی و هم بعد معنوی عفت را باید در نظر گرفت زیرا یك انسان متشكل از جسم و روح است در هر كدام كه كوتاهی صورت گیرد باعث می شود كه مادر نتواند دختری با عفت تربیت كند.

لذا اقداماتی كه مادر عفیف برای عفت فرزند دختر خود بعد از تولد می تواند انجام دهد عبارتست از:

الف) نقش مادر در انتقال میراث اجتماعی

كودك وقتی به دنیا می آید مغزش چون كاغذی سفید و ننوشته است، نخستین كلمات و حروف را مادر بر روی این صفحه می نویسد و اوست كه نقوش زشت و زیبا بر آن صفحه ترسیم می كند. اصول و قواعد زندگی را به كودك خود می آموزد طرز بر خورد و آداب و رسوم یاد می دهد و.... بنابر این مادر شالوده اساسی انتقال فرهنگ از سوی مادر است.

اوست كه بسیاری از اصالت ها و یا كجرویها را در ذهن طفل وارد می سازد و نقش اصلی را در انتقال میراث اجتماعی دارد.

ص: 158

ب) نقش مادر در تاثیرات اخلاقی

ازنظر علمی ملكات اخلاقی و چگونگی حیات مادر به وسیله خون و شیر به طفل منتقل می شود مادر می تواند آموزش اخلاق را از دو راه به دختر خود بیاموزد.

1- آموزش از طریق الگو 2- آموزش از راه عمل.

چون تماس كودك در سال های اولیه با مادر بیشتر است و او مستقیماً شاهد رفتار مادر و طرز عمل های اوست پس از او بیشتر تأثیر می گیرد پس می توان نتیجه گرفت اگر مادری دارای عفاف باشد و اخلاق ملكات فاضله داشته باشد فرزندی خوب تربیت می كند.

ج) نقش مادر در تأثیرات روانی

از نظر علمی رابطه مادر با طفل از سوئی رابطه رهبری و رهروی است. قانون وراثت بسیاری از حالات كودك را به گونه ای نا خود آگاه ناشی از مادر می داند. بنا بر این اگر مادری روحیه كینه توزی و حسادت یا خیر خواهی و... داشته باشد تا حدود زیادی بر طفل تأثیر می گذارد نتیجه این كه مادر منشأ سعادت یا بدبختی فرزند است؛ نقص و یا سلامت شخصیت روانی كودك مخصوصاً در 6 سال اول زندگی بستگی به مادر دارد.

نكته هایی كه یك مادر عفیف برای تربیت دختر خود باید در نظر داشته باشد عبارتند از:

1 - شیردادن فرزند مطابق دستورات اسلامی باشد

2 - دادن غذای حلال و ترك هرگونه غذای حرام به كودك

3 - نام نیكو گذاردن برروی كودك.

ص: 159

4 - تمرین و تشویق كودك به خوبی ها و منع تنبیه و مجازات های ناروا

5 - آموزش و تمرین در مسائل دینی و اخلاقی و عمل به دستورهای دینی

اگر آموزش مادر به فرزند در زمینه احكام و معارف دینی صحیح و آگاهانه باشد بسیاری از مشكلات دینی وی رفع می شود و والدین باید هماهنگ و هم فكر، باید ها و نباید های دینی را به كودك خود آموزش دهند.

6 - مادر باید از روش های تربیتی صحیح كه باعث ایجاد و حفظ و اصلاح عفت در فرزند دختر می شود آگاهی داشته باشد و بداند در كجا و به چه شیوه ای و تا چه میزان باید عمل و بر خورد كند و از حد افراط و تفریط نگذرد.

7 - مادر باید با توجه به آمادگی ذهنی و ادراكی فرزند به وی امر و نهی كنند و شیوه ی رفتار و گفتار مادر با توجه به سطح فكری فرزند باشد.

8 - فرزند خود را از عوامل مؤثر در عفت و بی عفتی و ارزش عفت و مضرّات بی عفتی آگاه سازد و او را یاری نماید.

9 - دراصلاح عفت او باید علت را جستجو كند و به شیوه های مناسب آن را رفع كند؛ البته به صورت كامل

10 - در همه روشهای تربیتی مثل نصیحت، تشویق و تنبیه، الگو برداری و... در تمام مراحل ایجاد، حفظ و اصلاح عفت دختر، نقش الگویی و رهبری مادر از همه مهم تر است مخصوصاً از این بابت كه هم جنس دختر است و فرزندان معمولاً سعی می كنند كه خود را با هم جنس خود هماهنگ سازند.

لذا مادر اگر با تمام توان در عفت خود بكوشد و معیار های اخلاقی و

ص: 160

دینی را رعایت كند و خودش را مجسمه عفت سازد و همچنین تضاد بین گفتار و رفتارش نباشد، دختر نیز از او یاد می گیرد و او را اسوه ی خود قرار می دهد.

اما مادر باید هوشیارانه و به طور غیر مستقیم راهنمای دختران خود باشند كه مبادا راه را به بیراهه بروند. پس تعامل مادر و دختر نقش بسزا و مؤثری در زمینه عفت دارد كه برای روابط نزدیك با دختر خود رعایت این اصول ضروری می باشد، از قبیل:

1 - مادران باید دخترانشان را درك كنند و به شخصیت او احترام بگذارند.

2 - هر روز با دخترانشان صحبت كنند.

3 - ایراد از او نگیرند.

4 - مرتب عشق و علاقه شان را به آنها نشان بدهند و بگویند چقدر دوستشان دارند متقابلاَ دختران نیز سعی می كنند مادران خود را درك كنند و مشكلات خود را براحتی با مادر خود در میان می گذرانند وبه این باور می رسند كه بهترین دوست در زندگیشان مادر است و هر نصیحت و تذكری كه از جانب مادر ارائه می شود از روی خیر خواهی می باشد علاوه بر مادر افراد دیگری هم هستند كه نقش الگویی برای عفاف دختران دارند كه به طور غیر مستقیم بركردار و رفتار آنان تاًثیر می گذارند از جمله این الگوها معلم است كه با اخلاق و كردار خود در ارتباط با شاگردان بدون این كه آن ها متوجه باشند تحت تاٌثیر افعال و كردار معلم قرار می گیرند و سعی در تقلید از معلم خود دارند و تلاش می كنند كه خود را شبیه او سازند اگر معلم با عفت، نشستن و سخن گفتن و كلاس رفتن و درس دادنش همه بر اساس تقوا باشد می تواند

ص: 161

الگوی خوبی برای دختران ما باشد و مادران باید دقت كافی و وافی در نقش این الگو برای فرزندان خود داشته باشند تا نتیجه ی دلخواه و مطلوب دست یابند در ضمن مادران از همكلاسی و همسالان فرزند خود نیز نباید غافل باشند به خصوص در دوران نوجوانی كه دوران تغییرات بحران برای دختران است. بنابر این با مراقبت از فرزند خود در روابط و برخوردها و جلوگیری از روابط آزاد با نا محرم و راهنمایی كردن فرزند خود در انتخاب دوست شایسته و اورا به موقع برای ازدواج آماده و به او محبت كرده و خود كنترلی را در او تقویت نمایدو همچنین آگاهیهای لازم در مورد خطرات احتمالی محیط اجتماعی را به دختر خود گوشزد نماید پس مادر باید در تمام زمینه ها چه فردی، چه خانوادگی و اجتماعی باید تمام سعی و تلاش خود را به كار گیرد اگر همه مادران جامعه ما به اهمیت عفاف در تربیت دختر خود پی ببرند در آینده مادرانی با عفاف در نتیجه جامعه ای سالم و سعادتمند خواهیم داشت.

ص: 162

9 - محمدی ری شهری، محمد، منتخب میزان الحكمه، ترجمه حمیدرضا شیخی و دیگران، انتشارات دارالحدیث قم، 1425 ق = 1383

10 - میخبر، سیما، ریحانه بهشتی (فرزند صالح)، انتشارات نورالزهراE، چاپ بیست و سوم، قم، 1385

11 - موسوی راد لاهیجی، سید حسن، پدر - مادر - معلم - مرا خوب تربیت كن، ناشر، امام شناسی و آثار الحجة، چاپ اول، بی جا، تابستان 1379

12 - نفری، یدالله، زیباترین واژه هستی مادر، ناشر نفری، چاپ اول، قم، 1389

13 - وفائی، اعظم، صدف عفاف، انتشارات کانون اندیشه جوان، چاپ اول، تهران،1390

ب) منابع عربی

1 - ابن بابویه، محمدبن علی، الامالی شیخ صدوق، مصحح ندارد، ناشر كتابچی، چاپ ششم، تهران، 1376

2 - حمیری، عبداله بن جعفر، قرب الاسناد (ط - الحدیثه)، مصحح مؤسسه آل البیت، انتشارات مؤسسه آل البیت، چاپ اول، قم 1413 ق

3 - كلینی، محمد بن اسحاق، كافی، مصحح غفاری علی اكبر و آخوندی محمد، انتشارات دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1407 ق

4 - لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحكم و المواعظ، مصحح حسینی بیرجندی، حسین، انتشارات دارالحدیث، چاپ اول، قم، 1376

5 - مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مترجم جمعی از محققان، ناشر دارالاحیاء التراث العربی، چاپ دوم، بیروت، 1403 ق.

سی دی ( (صلی الله علیه و آله و سلم)d)، نرم افزار حجاب.

ص: 164

2. عنوان: نقش والدین در تربیت دینی فرزندان

موضوع: این کتاب در شش فصل کلیات تحقیق،مفهوم شناسی،تبیین نقش پدر و مادر در انتقال ارزش های دینی به فرزندان،بررسی نقش والدین در انتقال هنجارهای عاطفی به فرزندان،توضیح و شرح نقش پدر و مادر در انتقال ارزش های اجتماعی به فرزندان وبررسی نقش والدین در انتقال هنجارهایاخلاقی پرداخته است.

عکس

ص: 166

3. عنوان: نقش پدر در تربیت دینی فرزندان

موضوع: این کتاب در نه فصل به موضوعاتی چون پدر و فرزند از دیدگاه قران و احادیث، نقش پدر در تربیت فرزند، زمینه ها در ارتباط با وظایف تربیتی پدر و وظایف پدر در گونه های مختلف تربیت،نفش پدر در انتقال ارزش های اجتماعی به فرزندان،انتظارات فرزندان از پدران، نقش نماز وتربیت فرزندان و تعلیم قران و نقش پدر می پردازد.

عکس

ص: 167

4. عنوان: نقش مادر در تربیت دینی فرزندان

موضوع: این کتاب در شش فصل با موضوعاتی چون کلیات،مادر در قران و روایات،مادر در ادیان گذشته،مادر در اندیشه بزرگان دین،نقش مادر در تربیتدینی فرزندان پرداخته است.

عکس

ص: 168

5. عنوان: عفت مادر و تربیت فرزندان

موضوع: این کتاب در پنج فصل با موضوعاتی چون مفهوم شناسی،ضرورت عفت از منظرآیات وروایات،ابعاد و عوامل ایجاد و تقویت کننده عفت،آثار ومصادیق عفت،نقش مادر در ایجاد و حفظ عفت پرداخته است.

عکس

ص: 169